Paradigm a

Felsefe SOzliigti
. .
AHMET CEVIZCI

Paradigm a
istanbul 1999
 Paradigma
Felsefe SozJaea
Ahmet Cevizci

8. Paradigms Kitab1
Felsefe Dizisi 6. Kitap

Bu Kitab1n Ttim Yay1n Haklar1 Paradigms Yay1nlar1na Aittir.

lzinsiz basJlamaz, ,.:ogaltllamaz. kopya edilemez.

Bask1
Engin Yay1nc1hk

Birinci Bas1m
Nisan 1996 I Ankara
Ekin Yay1nlar1

lkinci Bas1m
Kas1m 1997 I Ankara
Ekin Yay1nlarJ

Geli~tirilmi~
ve Gozden Get;irilmi~
O~tincti Bas1m
~ubat 1999 I Istanbul
Paradigms Yay1nlar1

PARADtGMA YAYINLARI
Cankurtaran Mah. Seyit Hasan Sok. 1214
Sultanahmet I lSTANBUL
 I

Onsoz
Surekli bir sargulama. ele~tirme ve felsefe tarihi h;inde ortaya kanmu~
alan felsefi iddialarla bitip tukenmeyen bir hesapla~ma. felsefe prab-
lemlerine devamh blr ,.:ozum aray1~1 olarak de~erlendirdi~imiz felsefi
du~unmenin, Turkiyede kritik bir zihniyetin yerle~mesinde, insan1m1-
z1n ele~tirel ve sorgulaytcl bir tav1r kazanmastnda, ve nihayet bu mum-
bit topraklar1n her yerinde bir ha~goru artam1 ve mutabakata dayah bir
soylem formunun yerle~mesinde bnemli bir rol oynayabile~~~i at;tkttr.
Bununla birlikte, felsefenin yuzy1llar1n birikimine dayanan kendine ait
bir terminalajiye. kendine alt bir dile sahip bulundu~u ve soyut kav-
ramlarla surdurulen bir etkinlik aldu~u da unutulmamahd1r. Felsefe
kanular1 ve problemleri i~te bu terminolaji. bu dil it;erisinde i~lenir ve
a. kendisinden beklenen ger,.:ek i~levi. ancak bu surec;: ya~andtktan san-
ra ger,.:ekle~tirebilir.
Turkiyede yakla~tk 7-8 yuzy1lllk bnemli bir bo~luk dbneminin
ardtndan Tanzimat sonrastnda ger,.:ekle~tirilen felsefe ,.:ah~malar1, bu
ba~lamda bnem!i bir yol kat etmi~ ve ulkemizde felsefi terminolojinin
yerle~mesinde onemli bir ka tk1 sa~lam1~t1r. Yine de. entellektuel haya-
t1m1za hakim alan felsefe anlay1~1n1n hemen tumuyle bir Aydtnlanma
felsefesi. buytik blt;ude pozitivizm ve bir blt;ude de, poziti vizmin gudu-
munde kalan bir Marksizm olmaSl: felsefeyle. insanlarl ozgurle~tirme
,.:abas1 it;inde olmak. onlar1 kendi ba~lar1na du~unebilme yoluna sok-
mak yerine, ki~ileri hakim soyleme gore ~ekillendirmeye kalk1~1lmast
butun bu ,.:abalara ket vurmu~ ve hatta, zaman zaman felsefenin kav.
gay1. kavram karga~as1n1 ve kordo~u~unu gizlemeye yarayan bir kal-
kan, hakim soylemleri me~rula~t1rmaya yarayan bir arat; gibi gorune-
bilmesine yol a,.:mt~hr.
Elinizdeki sozluk, felsefeye duyulan ihtiyactn daha da arth~l, fel-
sefeye yonelik ilginin giderek yo~unla~maya ba~lad1~1 gunumuz Turki-
yesinde, felse'fi terminalojinin oturmas1na, felsefe dilinin yerle~mesine,
felsefi du~unu~un geli~mesine elden geldi~ince katk1da bulunma
yonunde ciddi bir te~ebbus ve ,.:aba olarak de~erlendirilmelidir. Sozlu-
~un ilk iki basktstntn ktsa sayllabilecek bir sure it;inde tukenmesi du-
~uncelerimi do~rular, gayretlerimi destekler nitelikte olmu~tur. Sozluk
bu u,.:uncu bask1da, kendisine adeta bir sozluk daha eklenmek suretiyle.
olduk,.:a geli~mi~ ve butunluk kazanm1~ bir ,.:ah~ma haline geldi. Bu
bask1da, genel felsefe kavray1~1ma uygun olarak, sozlu~e felsefenin ele~
tirel, sorgulayac1 mahiyetini daha belirgin bir bit;imde a,.:1~a vuracak
maddeler ekledim; ku~at1c1 ve kucaklay1c1 alma ,.:abama uygun alarak,
tek tek butun felsefe turlerini, felsefenin tum dallar1n1, ayrtm gozetme-
den, vermeye ozen gosterdim. Felsefi du~unu~un tartl~mact ya da argu-
mantatif yapts1n1 sergileyebilmek it;in de, Bah felsefesini c;in, Hint ve
tslam felsefesiyle, klasik felsefeyi modern ya da ~a~da~ felsefeyle, anali-
tik felsefeyi de K1ta Avrupas1 felsefesiyle zaman zaman tamamlama,
zaman zaman da ,.:arpa~t1rma gayreti it;inde oldum. Felsefede a~1kh~1n
ve dakikli~in bnemini vurgulayabilmek it;in de, tum maddeleri sistema-
tize edip, felsefi terimlerin farkh filozof, farkh felsefe turleri ya da
alanlar1ndaki anlamlartnl ayr1 ayr1 ifade etme ,.:abas1 it;ine girdim.
 Teknik apdan, metnin daha fazla geni~lemesine, maliyetin art-
masma engel olmak i~in. si:izliik sonunda yer almas gereken, ~ok
i:inemsedijlim aktarmac1hk faaliyeti i~indekl terciimelere yard1mc1 ola-
bileceklerini sand1jl1m, lngilizce, Frans1zca ve Almanca dizinlere yer
vermedim: bunun yerine, tammlanan terimlerin yabanc1 dildeki kar~l
hklanm, parantez i~inde maddelerin yanma yazd1m. Yine, metlnde
az1msanlllayacak bir yer i~gal eden bii tiin Bkz..'l'M' iptal ederek, gi:in-
dermeleriJ.ll. i~aretiyle yaptlm. Si:izliijliimiin bu haliyle, Tiirkiye'deki fel-
sefe eilitimine, felsefeye kar~1 alan biiyiik ilgiye, felseti dii~iinii~iin ge-
li~mesine ve halihaz1rdaki felsefe ara~t1rmalanna daha fazla katk1 ya-
pacajlma inamyorum.
Te~ekkiire gelince ... Dzerimde emejli alan hemen herkese, en zor
giinlerimde bile bana destek verenlere, arkamda olduklanm hemen her
vesile ile hlssettirenlere ~iikranlanm1 sunuyorum. Bunun yanmda,
i:izellikle ~IHi:irliikten kazandil parayla beni akutan sevgili babam Be-
kir Cevlzcl'ye, ~ileli hayatlm evlatlanna adam~ sevgili annem Hikmet
Cevlzcl'ye derln bir mlnnettarhkla te~ekkiir ediyorum. Hayatlm biitii-
niiyle bana gore diizenleyen. kahnm1 ~eken, zor bir di:ineminde bile
slktntlstnl bana hissettirmemeye ~ah~an biricik e~im Nevin Cevizci'ye
duydujlum derin minnettarhil ifade etmede ise, gallba si:izciikler kifayet-
siz kalacaktlr.
Aram1zdaki i~birlijlinin her ge~en giin blraz daha geli~tiili sevgili
dostum Hiisamettln Arslan, bu ii~iincii baskmm haz1rlanmas1 s1rasmda
da, si:izliijliin l~erijlinden sayfa diizenine vanncaya kadar, ufuk apc1
i:inerilerde bulundu, istifade edebilmem, kar~1la~t1rma yapabilmem ve
eksik maddeleri tespit edebllmem i~in bana kaynak temin etti, yurt d!-
~mdan si:izliik getirtti. Kendisine ~ok ~ey bor~luyum.
Si:izliijliin daha birinci bask1s1 piyasaya pktlil andan itibaren,
kendilerini daha i:inceden hi~ tammad1jl1m pek ~ok ki~lden, beni gurur-
landran ve daha iyisini haz1rlamaya sevkeden iltifatlar ald1m. Bunla-
nn hepsi ~ok dejlerli olmakla birlikte, ikisine i:izel bir yer vermek ihti-
yac hissetmekteyim. Ortadojlu Teknik Dniversitesl Felsefe Bi:iliimii'nden
Abdiilbaki Gii~lii, bir doktora smav1 i~in bulundujlum fakiiltesinde,
si:izliik nedeniyle benlmle tam~ma arzusu sergiledi ve te~ekkiirlerlni hi~
tereddiit etmeden, biiyiik bir i~tenlikle ifade etti. Si:izliik vesilesiyle iyi
bir dost, ciddi bir meslekta~ kazand1m. Yine, bir doktora smav1 i~in bu-
lundujlum Erzurum'da, felsefe bi:iltimiiniin gen~ iiyesi Ali Utku, ~ahs1ma
bir kez daha si:izliikten delay derin bir yakmhk ve muhabbet gi:isterdi.
Sevgili Ali, bununla da kalmayarak: ~e~itli yollarla, hatta telefon et-
mek suretiyle, not ettiili kimi eksik maddeleri bildirdi. Cah~malanm
zm ve yollanm1zm kesi~ecejli bir noktada bulu~abilmeyl timid ettljlim
bu lki gen~ arkada~1ma da te~ekkiirlerlmi sunuyorum.

Ahmet Cevizci
~ubat 1999 I Bursa

A bulundu~unu kabul etmekle ~oziiliir.
Abdera Okulu [ing. School of Abdera, Fr.
Ecole d 'Abdera]. ilk~ a~ felsefesinde, atom-
ru tDemokritos tarafmdan kurulm u ~
olan ve ad1n1 Giiney Makedonya'daki
bir kentten alan okul. Abdera Okul u-
nun di~er onemli temsilrileri aras1nda
Kios'lu Metrodoros ve Anaksarkhos sa-
yllabilir.
Sofist tProtagoras'Jn da do~dutu kent
olan Abdera da kurulmu~ olan okulun
felsefe tarjhindeki onemi, kurucusu De-
mokri tos taraf1ndan savunulmu~ olan
atomcu gorii~ten kaynaklanmaktadu.
Okulun soz konusu maddeci varh.k go-
rii~i.i, empirist bir bilgi gorii~iiyle ta-
man\lanmt~ ve Abdera Okulu bu ~er~e
ve i~jnde, tarihte ilk kez olarak tbirincil
ve ikincil nitelikler arasmda bir ay1r1m
yapm1~tlr.
Abdera Okulu'yla ilgili kaydede~er
ba~ka bir nokta da, Okulun iiyelerinden
olan Anaksarkhos'un, bir ak1m olarak
ku~kurulu~n Yunan,daki kurucusu
tPyrrhon 'un o~retmeni olmu~ olmasl-
du.
Abelardus, Petrus. 1079-1142 ylllan ara-
stnda ya~am1~ olan iinlii Orta~a~ filo-
zofu. Temel eserleri Sic et Non, De unitate
et trinitate ve Diologus inter philosophum, ju-
dDeum et christianum'dur.
Manhk, ahlak ve teoloji konusundaki
~ah~ma ve gorii~leriyle tarunan Abe-
lardus, ttumeller kavgas1'nda, nomina-
listlerle birlikte, genel kavram ya da
sozciiklerin gosterdi~i ya d a kar~dlk
geldi~i hi~bir tek ~ey bulunmad1~1nl
ve varolan her~eyin bireylerden ibaret
oldu~nu kabul etmi~tir.
Abelardus 7
Fakat bu noktada kalmay1p, buradan
gene! s6zci.iklerin anlamdan yoksun ol-
du~u sonucunun hi~bir ~ekilde ~lkma
dl~lnl one si.iren Abelardus'a gore, gii~
liik, insan zihninin soyutlama yapma,
soyutlamalar olu~turma giiciine sahip
Buna gore, insan zihni yaln1zca bireyle-
rin, orne~in Platon'un ve Sokrates'in
kavramlanna sahip olmakla kallnaz,
fakat bu bireylerin ~e~itli yonlerine ili~
kin gene! fikir ve kavramlara ula~u.
+Kavram realizmfnden oldu~u kadar,
tnominalizmden de uzak d uran Abelar-
d us, kavramc1h~1 benimsemi~tir; nite-
kim, ona gore, bir tiimelin iki ~ekilde
varoldu~ soylenebilir: 1 Tiimel, ortak
bir benzerlik olarak tikellerde ya da bi-
reylerde varolur, ve 2 tiimel, zihnin dik-
katini saz konusu benzerlik iizerinde
yo~unla~hnnastnln sonurunda olu~tu
rulan bir kavram olarak,. insan zihninde
varolur.
Tiimeller kavgas1 d1~1nda inan~-ak1l ilil-
kisi iizerinde de duran Abelardus, akll-
yiiriitme yoluyla ortaya konmarru~ olan
inancm yalntzca bir ba~lang1~ olup, zor-
lamaya dayanmadlgtnl one siinnii~ti.ir.
Dolaflslyla, inanc1n verileri Uzerinde
akll yiiriitiilmesi gerekti~ini one siiren fi-
lozof, inan~ ve vahiy kar~1smda, iradeci
de~il de, entellektiialist bir tav1r takJn-
ml~ttr. tTann'run varo1du~u sonucuna
ger~kten var olanla ge.;ici olan arasm-
daki kar~1thk iizerinde d ii~iinmek ve
bedenin zihne olan baAunldt~uu genel-
lettirmek suretiyle varan Abelardus, ya-
ratmarun, ir~denin keyfi bir eylemi ol-
maylp, Tann'run en iyi olaru se~me
zorunlulu~nu yans1tan bir eylem oldu-
~unu soylerken., bu konuda Augusti-
nus'Wl omek;iligini benimsemi~tir.
Ya~anunm son doneminde, daha ~ok
teolojinin kapsanu iQnde kalan konulan
ele alm1~ olan Abelardus, antik donem
filozoflannm erdemlerinden ve Hristi-
yan vahyinin bir~k temel o~etisini alai
yoluyla bulmu~ olmalanndan ovguyle
soz etmi~tir. Giinah kavranuru da Qi-
ziimleyen Abelardus, insan davraru~la-
8 acele genelleme yanh'1
nmn, insam Tann'mn goziinde ne daha
iyi, ne daha kotii yapabilecegini, zira
davram~lann kendi ba~lanna ne iyi ne
de kotii oldugunu savunmu~tur. Ona
gore, Tann katmda iyi olan niyettir ve
giinah, davraiU~la degil de, insan akh-
nm, yanh~ oldugunu bildigi bir ~eye
nza gostermesiyle olur. Ba~ka bir d~
yi~le, bir eylem ya da sonu~ ahlakmdan
~ok bir niyet ahlak1 geli~tiren Abelard us,
ger~ek ahlakhhgm eylemlerden ~ok zi-
llinde ve -yurekte oldugunu one siinnii~
tiir.
acele genelleme yanh~1 [ing. fallacy of
l1a.sty generalization; Fr. erreur de Ia genera-
lisation irrijlechie] Bilimsel ya da kritik zih-
niyete, el~tirel bir gozle degerlendirme
tavnna aykm dii~en bir yanh~ olarak,
suurh bilgiden, yetersiz verilerden, sonu-
cu dogrulamaya yetmeyen onciiJlerden
ya da temsil giicii yiiksek olmayan bir or-
neklemden hareketle sonuca get;mekten,
s1mrh say1da ornekten smtrlanmanu~ bir
genellemeye atlamaktan olu~an yanh~.
ac1. [Os. zzdzrap; ing. pain; Fr. douleur; Al.
schmerz]. Viicuddaki herhangi bir orse-
lenmeye ya da yaralanmaya e~lik eden
duyum ya da ho~laruhnayan duygula-
rum. Ho~ olmayan fiziki durum. Haz-
zm kar~Itl duyum.
Hazza eri~me ve ac1dan ka~1nmarun,
insam harekete ge~iren en temel ilkeler
olduklan savunulmu~tur. Ac1, bundan
dolay1, insan tecriibesi ve ya~arrundaki
olumsuz oge olarak degerlendirilir. Bu-
nttnla birlikte, hazz1 ge~ci bir ~ey ola-
rak goren tSchopenhauer gibi baz1 ko-
tiimser filozoflara gore, ac1 diinyaiUn
en temel ve onemli boyutudur.
Ba~ka bir deyi~le, iradeyi temele alan
Schopenhauer'a gore, irademiz, d1~ diin-
yaya ili~kin bilgisi orarunda, i.ki ~eyden
birini se~er: D1~ diinyay iyi bilirsek, ya-
~amayi, kotti bilirsek, olmeyi se~eriz.
lrademize engel olan ~eylere ac1 ya da
elem, isteyip ul~ugmz ~eylere de haz
diyoruz. Oysa, ona gore, her hareket,
her eylem bir ihtiyacm sonucudur. Kar-
~llanan ihtiya~litr haz verir, bununla
birlikte, bu durum her zaman ge~icidir.
Arzu kandmld&ktan sonra, haz biter ve
yeni bir arzu ba~lar. Arzunun ba~lang
Cl, arzu tatmin edilinceye kadar, ac1 ya
da elemdir. Ya~anun esas1, oyleyse ac-
drr, zira arzu sonsuzdur.
apk [Os. vdzzl!, sarih; ing. clear; Fr. clair;
AI. klar]. Hi~bir ku~ku ve tartl~maya
yer brrakmayacak kadar belirgin ve
kesin olan alg1run, metnin, anlamm
ozelligi; kolay anla~Ilan, en iyi bir bi-
~imde kavranan soz ya da yau
+Modem felsefe'nin kurucusu olarak
bilinen +Descartes, a9k srfahru, insanm
hakikati kavrayabilmesini miimkiin
kilan ko~ullardan biri olarak kullamr.
Ayru rasyonalist gelenek i~inde yer alan
tLeibniz de, 'tasanmlanan ~eyi bana ta-
mtmak i~ yeterli olan bilgiye' a~rk
bilgi adm1 verir. Buna gore, konusunu,
nesnesini tam ve ona benzeyen rum
diger nesnelerden aynlmr~ olarak taru-
marmza imkan veren kavrama ozellikle
rasyonalist gelenek i~inde apk kavran1
ad1 verilmektedir. Bu baglamda bir kav-
ramJn a9k olmas1, o kavramJn a9khk
derecesini, yani o kavramm hangi kav-
ramlarla i~lem gorebileceginin bilinme-
si anlamma gelir. Bir onerme i~erisinde
yiiklem olarak alabilecegi ozellikleri hi-
linen kavram diye tanunlanan ac;~k kav-
ram, ba~ka hi~bir kavramla kan~tml
madan hemen tamnan kavramdrr.
a~1k ahlak [tng. open morality; Fr. moral
ouve1te]. <;agda~ Frans1z filozofu Henri
tBergson'un, Les Deux Sources de Ia mo-
rale et de Ia Religion [Ahlak ve Dinin iki
Kaynag1] adh eserinde one siirdugu ve
katl toplwnsal tabulara dayanan kapah
bir ahlak anlayi~mm kar~asma ge~irdi
gi ahlak anlay1~1.
Soz konusu ahlak anlay1~1 yaratlci
hamleyi temele alan, sevgi ve kutsalhg1
aray1p bulan ki~ilerin ozgiir, ki~isel ve
insani ahlak gorii~iine kar~1ltk gelir.
Boyle bir ahlak, esnek bir yap1 sergile-
yen, degi~ik ki~ilikleri hesaba katan ve
bu sayede, onyargilan ve gorenekleri
y1karak, ozgiirliik yarabosi olan ve ev-
rensel bir ~agr1 bi~imine yiikseltilebilen
bir ahlak olarak ortaya ~tkar.

Bergson'un, ancak iistl.in ki~iliklerde,
ermi~lerde, kahramanlarda somutla~h~
gm1 soyledigi bu ahlak, toplumsal degil
de, ki~isel bir ahlakhr. Bask! yerine oz~
giirluge dayanan a~1k ahlak, degi~mez
ve kah olmak bir yana, esneklik ve yara~
tlc1hk ozelligine sahiptir; ilerleyici bir
karakter t~Jyan, ya~amm en genet yon-
lerine a~1k olup, hayah biitiiniiyle ku-
caklayan a~k ahlak, Bergson'a gore, ki~
~iye ozgii.-liik duygusu verir.
A~1k ahlakm dogal miittefigi ve des-
tek~isi, tgizemcilik'le ozde~le~en, yara
hc1 hamlenin dirimsel akt~mm ~1khg1
yone donii~ten dogup, ula~dmaz1 kavra-
ma ~abasmdan kaynaklanan tdinamik
dindir.
a~1klama (Os. izah; lng. explanatiotJ; Fr.,
explaru~tion; AI. erklaerung]. Bir ~eyi anla-
~Ihr ve bilinir hAle getirme; bir ~eyin,
yahtlarum~, baglanhstz ve havada kal~
m1~ gibi goriirunemesi i~in, ba~ka bir
~ey ya da ~eylerle olan ili~kisini goster~
me i~lemi; bir soruyu, bilinmeyen bir
~eyi, bir olgunun, bir dunnnun nedenini
aynnhh bir bi~imde ortaya koyma.
Buna gore, ~eyler, nitelikler, olaylar ve
siire~ler Simflanna, nedenlerine ya da
yasa ve diizenliliklere gonderimle a~tk
larup anla~tlu hale getirilir; ayru ~ekil~
de, yasalar da, kendilerinden tiiretilmi~
olduklan daha kapsaytci yasala.-a gidi~
lerek a~1klanabilir.
Biraz daha teknik anJam1 it;inde, a~Jkla
ma, bir fenomenin ya da fenomenler
obeginin, birtaklm nedensel ili~kilerden
dolay1, bir yasaya uydugunu gosterme
yontemine ya da klsaca, bir fenomeni,
onun nedenini ortaya ~Lkarma amaayla,
yontemli olarak analiz etmeye kar~Il1k
gelir. Bu baglamda a~Iklama, neden ya
da ni&;in sorusuna yamt verme, olgula-
I'Ul ni~in olduklan gibi olduklanru orta-
ya koyma, anlam1 yeterince a~lk olma-
yan bir kavram ya da terimi a~1k ve
anla~thr bir terimle aydmlatma, onun
anlamuu a~ikar hale getinne anlamma
gelir. Nitekim, tanalitik felsefe gelene~
gi'nin onemli dii~iiniirleri{tden biri olan
tCarnap'a gore 'a~1klama, anlam1 kesin
a~aklama 9
olmayan, bilim oncesi bir kavramm.
yani ac;IklanaJUn, anlam1 kesin ve
a~ikar olan yeni bir kavrama, yani a~Ik
layana donii~tiiriilmesi i'lemidir; a~Ik
lanan, tam, upuygun ve belirli deyimler-
le ifade edilemese bile, forme) olmayan
aydmlatma ve omekler yardtmiyla ola-
bildigince anla~dtr bir hale getirihneli-
dir.'
Farkl1 a~tldama tiirlerine gelince ... 1 Bir
~ekilde baglanhh gibi goriinse bile, ol-
duk~a uzak ve ilgisiz gibi goriinen olgu
ve olaylarla ilgili problemler soz konusu
oldugunda, a~1klamamn, ayn ve ilgisiz
gibi goriinen bu olgu ve olaylan belli bil'
ili~ki i~ine sokan, aralannda bir bag
kuran arac1 etkenlerin ke~fedihnesi ya
da belirlerunesi suretiyle ger~ekle~tiril
mesine arac1 nedenlere Jiaret ederek a~rkla
ma ad1 verilir. Soz konusu a~1klama tii-
riinde, omegin, sese ili~kin algt, ses
kaynag1 ile sesi i~iten kulak arasmdaki
hava dalgalan aracthg1yla a9klamr. 2
Bir nesne ya da daha ~k bir nesne rurii-
niin, zincirdeki bir hall<a olarak, bir
evrim dizisi i~indeki yerine i~aret edil-
mesi suretiyle, onun siirekli bir geli~me
diizeni i9ndeki yerinin belirlerunesiyle
a~Iklarunast ise, evrim dizi5ine i~aret ede~
rek a~1klama diye bilinir.
3 Fenomenleri, bir ~eyin ogelerinin, o
~eyin varolu~u boyunca ger~ekle~tirdi~
gi faaliyetleri, eylemleri ve fonksiyonla-
n betimlemek suretiyle a~1klama tarz-
na ise, fonksiyonel a~rklama ad1 verilir. 4
Biitiincii a9klama olarak da bilinen ve
fenomenleri, par~alarmm yonlendirici,
diizenleyici ilkesi. olan bir biitiin, form
ya da birligin ama~lan, ozellikleri, faali-
yet ve fonksiyonlan aracthg1yla a~tkla
ma tarzma, bir biitiiniin par~alaruun fa-
aliyetini, soz konusu biitiiniin faaliyet~
leriyle af):lklamaya llolistik afrklama den-
mektedir. 5 Ote yandan, bir kompleks
i~indeki par~alarm diger par~alar iize-
rinde mekanik bir bi~imde ger~ekle~tir
digi eylemleri betimlemekten olu~an
ve ama~ ya da ama~hhk gozetmeyen
a~1klama tiiriine mekanistik a~1klama ad1
verilmektedir.
10 a~akhk
6 Ac;lklamada organizmay1 temele alan,
bir biitiiniin ozelliklerinin bireysel par
c;alarmm ozelliklerinden ayn oldugunu
savunan, bir ~eye ili~ldn ac;1klamada
parc;alarm birbirleri iizerindeki ka~1hk
h etkile~imini hesaba katmanm zorunlu
oldugunu dile getiren ac;1klama tarzma
ise, organizmacr a~rklama ad1 verilir. 1 Bir
nesnenin bazen, gerc;ekte bir iiyesi oldu-
gu s1m.fm gosterilrnesi ya da belirlenme
si suretiyle ac;1klanmasma da, smif goste-
rerek aflklama ad1 verilir. Bu ac;1kJama
ti.iriine gore, ornegin, belli bir bitkinin
ne olduguyla ilgili olarak birtak1m ku~
kular soz konusu oldugu takdirde, o ait
oldu~ bitki tiirii belirlendigi zaman,
tam olarak a-;akJanabilir.
8 Bir amaca gore a~rk.lamn olarak da bili-
nen ve belirli biyolojik .fenomenler ve
ozellikle de insan ve insarun .faaliyetleri
st:iz konusu oldugunda giindeme gelen
ac;xklama tiiriine teleolojik a~rk.IJJma ad1 ve-
rilir. Teleolojik ac;lklama tiiriinde, amac;
aracrhg1yla ac;lklama, bir ~eyi, kendisine
dogru yonehni~ oldugu hedefle, gerc;ek-
l~tinnek durumunda oldugu amaayla
ac;1klama, anla~Ihr k.tlma soz konusudur.
Amaca yonehni~, planlanm1~ ya da ta-
sarlannu~ bir amacr hede.f alan .faaliyet
ya da etkinlik aracrhg1yla ac;lklama ola-
rak teleolojik ac;1klama, gec;mi~ ve ~imdi
yi, kendisi ic;in c;aba gosterilen, ya da
halihazudaki faaliyetin kendisi sayesin
de var oldugu, gelecekteki bir ~ey, bir
amac;, bir sonuc; ya da hedef aracthgtyla
ac;1klamaya c;ah~u.
Bu tiir bir ac;1klama, ~imdiyi, gelecekte-
ki bir olay1, ondan once olan neden ya
da ko~ullarla ac;1kJayan mekanist veya
bilimsel ac;1klamaya ka~1t olan bir ac;lk
lama tarz1d1r. Teleolojik ac;1klama, buna
gore, bir biitiinii, birbirlerin~ soz konu-
su biitiiniin amac;lanm gerc;ekJe~tirecek,
ihtiyac;lanm kar~dayacak ~ekilde bag
lanm1~, uydurulmu~ parc;alarm yap1s1
ve .faaliyetleri aracJ.l1gtyla a~amaktan
meydana gelir.
a~1khk [Os. sarahat; fng. clarity; Fr. clarte).
Kendisini bize zorla kabul ettiren, ken-
disinin bilincine varmamiZl saglayan;
anlam belirsizligine yer vermeyen, tar
h~damayacak kadar kesin, net ve belir-
li olan bir ~eyin ozelligi. Bulamk ve ka
ranhk olamn kar~1h.
Ac;tkhk terimini felse.fe literatiiriine
sokan tDescartes olmu~tur. Descartes'a
gore, agnyan bir di~ime ili~kin algx
ac;lkhr, c;i.inki.i di~imin agnd1gm1 .farket-
meden yapamam. Aym ~ekilde, 2+2=4
dogrusu ac;1k bir dogrudur, c;iinkii bunu
kabul etmemem soz konusu olamaz,
inkar edersem eger, bir dii~iince yasas1
ru ihlal e~ olurum. Nitekim, o 'ac;1k
bir bilgiden, dildcatli bir zihne kendini
sunan ve belli eden alg1 ve bilgiyi anh-
yorum' demi~tir.
a~1k toplum [1ng. apen society; Fr. societe
ouverte) c;agda~ 1ngiliz bilim ve siyaset
felse.fecisi Karl +Popper'la iinlii FransJZ
ya~am .filozofu ve metafizikc;isi Henri
Bergson'un ozgiir, demokratik, a-;ak
sozlii ve sivil topluma verdigi ad.
Popper'a gore, ac;lk toplum, tiim iiyele-
rinin yonetime etkin bir bic;imde kabla-
bildikleri, iktidan elinde tu tanlan ve
hiikiimet politikalanm etkili bir bi;im
de ele~tirebildikleri toplumdur. Politi-
kalar her ne kadar birkac; ki~i tarafm
dan olu~turulsa da, hemen herkesin bu
politikalan ele~tirip, yargdayabilecek
durumda oldugunu savunan Popper,
ac;lk toplum gorii~ii uyarmca, ele~tiri
ye yer vermeyen her ti.ir totaliter ve bas
klcl ogretiye, bireylerin yetenekJerine
gore geli~ebilmelerine ve yiikselebilme-
lerine izin vermeyen, tek sesli toplum
sal-siyasf diizenlerin kapah hiyera~ilerine,
egitimde beyin ylkama ve k~ullamaya,
insan toplwnWlWl gel~ birtakun
model ve yasalara gore onceden belirle-
meye c;ah~an tarihsel gorii~lere ~iddet
le kar~1 c;akm1~t1r.
Popper'da, normal degi~me siirec;leri-
ne yabanc1 olan kapah toplumun kar~I
smda yer alan ve etkinlige, yarat1c1hga
dayanan geli~me dogrultusu onceden
kestirilemeyen liberal ve demokratik bir
toplum modeli olarak tarumlanan a9k
toplum, tarihi iki toplum tipi ya da tiirii
arasmdaki bir miicadele olarak goren

Bergsan'da da, ozgiir, yarat!C!, refarmcu
ve yenilik~ilere yar ve yiiksek bir de~er
veren dinamik taplum diye tarif edilir.
Kapah taplum ise, Bergsan'da dar go-
ri.i~lii, yerl~ik brf ve Adetlerinlerin
hakim aldu~u, bzgiir almayan, statik ve
muhafazakar bir taplumdur. Ona gore,
ao;:U< taplum un iiyelerinin ahlakf bir ev-
renselcili~e yiirekten yaztldtklan yerde,
kapall taplumun iiyeleri kabile kiiltiiri.i
ve ili~kilerini, mutlak bir vatanseverli~i
benimserler.
apk ve se~ik dii~iinceler. [lng. clear and
distinct ideas; Fr. idhs c/aires et distinctes].
tMadern felsefe'nin kurucusu iinlii fila-
zaf Ren~ tDescartes tarafmdan dile geti-
rilen ve ger~ek bilginin temelinde yer
alan da~ru dii~iince ya da ideler.
Buna g6re, Descartes bir ide ya da dii-
~iincenin bir biitiin alarak ve hi~bir tutar-
stzhk ahnadan kavranmast durumunda
a~tk, buna kar~m ba~ka bir ide ya da dii-
~iinceyle karl.(lhnlmamast durumunda
da, se~ik aldu~unu sayler. Descartes, yal-
ruzca a~t.k ve se~ik bir bi~imde kavranan
dii~iincelerin da~ru aldu~unu ve se~i.k
almayan bir dii~iincenin, idenin a~t.k ala-
bilece~ini one siirer.
Bununla birlikte, Descartes'a gllre, bir
dii~iinceyi, anu se~ik ho!le getirecek ~e
kilde, yeterince tam, dakik ve kesin bir
bi~imde tannnladt~umz zaman, a ayru
zamanda a~tk alacakhr, zira anu tamm-
larken dile getirdi~imiz aymmlan, bu
aymmlar yeterince gii~lii bir bi~imde
algtlanmasaydt e~er, artaya kayamaya-
cakhk. Bundan dalayt, se~iklik a~tlclt~t
i~erir. Llrne~in, bir daire dii~iincesi se-
~iktir, ~iinkii daireyi tiim di~er ~ekiller
den aytracak ~ekilde tammlayabiliriz.
Ote yandan, daireyi, ana ili~kin alarak
a~tk bir dii~iinceye sahip aldu~umuz
i~in tammlayabiliyaruz.
adalet [Os. addlet; Jng. justice; Fr. justice;
Al. gerechtigkeit]. Bir taplumda, de~erle
rin, ilkelerin, ideallerin, erdemlerin ci-
simle~mi~. samutla~m1~, hayata ge~i
rilmi~ almast durumu. Houkesin hak
etti~i bdiil ya da cezayla kar~tla~mast
durumu.
. adalet 11
Adalet en yiice, nesnel ve mutlak bir de-
~erin anlatum alarak, insamn davram~t
m ahlakf ao;:tdan inceleyen ve ele~tiren
bir dii~iince, hakka ve da~rulu~a saygt-
yt temele alan ahl3k ilkesi, da~ruluk, dii-
riistliik, tarafslZhk, uygun ve da~ru mu-
amele bi~iminde ka~muza ~t.kar. Bu
~er~eve i~inde, adalet bir kimsenin hakla-
nyla ba~kalannm (taplumun, halkm,
hiikiimetin ya da bireylerin) haklan ara-
smda bir uyumun bulunmast h3li, hak
ve huku.ka uygun alma durumu, devle-
tin farklt, hatta kar~1t ~t.karlan alan in-
sanlar arasmda hakka uygun bir denge
alu~turmast durumu alarak anla~tltr.
Adalet kavramt, buradan da anla~tla
ca~t iizere, hem 1 bireysel ve hem de 2
taplumsal bir diizlemde ele ahnabilir.
Buna gore, birinci anlamda adalet, birey-
lerin bir bzelli~i alarak adil alma veya
adil davranmayt ifade eder. Bu ba~lam
da adalet, insanlarm vicdanlarmda yer
etmi~ bulunan, andan kaynaklanan nes-
nel bir de~er almak durumundadtr. lster
taplumsal, ister ekanami.k alsun, nesnel
bir durumun de~ de, bireysel bir eyle-
min bzelli~i alarak artaya o;:tkan adalet,
usuli adalet veya kural ada/eli alarak bili-
nir.
Burada adalet, bir taplumun veya du-
rumun bzelli~ alarak gbriilmedi~i i~in,
yalruzca bireylerin eylemleri adil eylem-
ler alarak goriilebilir. Buna gore, bir
eylem, ba~kalanrun haklanm etkiledi~i
durumlarda, ancak ve ancak bu haklara
saygt gostennek suretiyle ger~ekl~tiril
di~i takdirde, adildir. Ba~ bir deyi~le,
eylemler miilkiyet haklanru karuyan ve
sbzl~melerin yaptlmasmda sahteko!rhk
ve gii~ kullarummt yasaklayan gene! ku-
rallarla uyumlu iseler, adildirler.
Nitekim, gorii~leri bu yakla~nn i~ine
dahil edilebilecek alan ~a~da~ dii~iiniir
lerden F. A. Hayek'e gore, bireysel ey-
lemlere uygulanabilecek bir terim alan
adalet, samut sonu~larla de~il de, ey-
lemlere rehbcrlik eden kurallarla ili~kili
dir. Bir eylemin adil alup almadt~l, a
eylemin etkiledi~i taraflara sa~ladt~l
somut sanu~lara de~l de, eylemin belir-
12 adalct ilkesi
li kurallara U)'arak yapthp yapthnadt~l
na bak1nak suretiyle be1irlenir. Hayek'in
soz konusu davrant~ kurallanna verdi-
gi ad, ndil davranl~ kurallandtr. Bu kura1-
lar soyut ve gene) olup, belirli ki~ilere
kar~t ba~tan olumlu veya olutnsuz bir
tavu- taktnmaz. Adil davrant~ kurallan-
ntn belli ba~ldan ise, ozel tniilkiyete
saygt, tni.ilkiyetin nza ile el degi~tirme
si, sozle~meJere uyuhnast, hile ve zora
ba~vurulmamast gibi oltunsuz kurallar-
chr. i~te bu kuraHara riayet eden eylem-
ler, Hayeke gore, klln i~in ve nasll bir
sonu~ dogurursa dogursun, adil olmak
d u ru tnundadtr.
Buna kar~tn ikinci an]amda adalet, top-
lutnsal bir di.izlemde, ve bireylerin ey-
len'lJerinin degil de, toplumsal bir dunl-
mun ozelligi olarak ortaya ~kar. Bu
~r~eve i~inde ada)et, kendisini iki ~ekil
de gosterir. Bunlardan birincisi olan ve
kurallann uygu)aJunastndaki tarafsiZhk
ve yeknesakhgt ifade eden adalete, for-
ntel adalet ad1 verilir. Buna kar~tn, bir
toplumun, bel1i bir adalet ol~ti.ine
uygun oldugu, yani toplumdaki kaynak-
lar ve mallann dagtlunt onceden saptan-
mt~. bir ahlaki ol~i.it ya da ilkeye uygun
dti~ti.igu takdirde adil oldugunu soyle-
yen adalet ani a yt~tna sosyal ada let veya
dagztu:z adalet adt verilir. Soz konusu
adaletin lemel ilkeleri ise, suastyla a)
herkese ihtiyactna gore, b) herkese de~
gerine gore, c) herkese hak ettigine gore,
ve d) herkese yapttg1 anla~maya gore il-
keleridir.
adalet ilkesi. tlslam felsefesinde, ozellikle
de bir ~u itikat mezhebi olan Mutezile'de
savunulan ~ tetnel ilkeden biri.
tYazgtcrltga, iyinin de koti.ini.in de
Tanndan geldigi gori.i~i.ine kaflt ~lka
rak, insantn irade ozgi.irli.igi.ine sahip ol-
dugunu one si.iren tMutezile'ye gore,
insan iyi i~leri de, koti.i i~leri de, kendi
ozgi.ir iradesiyle se~erek yapar; ba~ka
bir deyi~le, i yilik de, koti.ili.ik de insanm
eseri olup, insan varhgt yapttklann.dan
sorumludur. Aksi takdirde, Tann alntna
yazdtgt, Tann oyle istedigi i~in, insanm
koti.i i~ler yapttg1ru ve yaphg1, fakat
eli nde olmayan kottH ilklerden dolay1,
cezalandudd1gln1 dil~i.inmek, Tann'n1n
mutJak adaJetini yadstmak olur.
ademi merkezile~tirme [ing. decentralizati-
on; Fr. decentralisation]. Poshnodem bir
strateji olarak, merkezde etkin hi~bir gti~
ya da varhk unsuru, baskin hi~bir haki-
ka ~ buakmaina tavn; ozneyi, akh, bililni,
1noderni karakterize eden bilutnum un-
su rlan tahtlanndan indin11e, merkezi ko-
nutnlanndan uzakla~tuma, dikka tleri
gec;tni~te tne(kezde olanlann bastudtgt,
marjinaJie~tirdigi ya da ortadan kaldu-
digt unsurlara yoneltme egilimi.
ad hoc. Keyfi bir bi~imde ve hi~ir temeli
olmadan, olguya ili~kin bir a~ddatna
diye gi.indeme getirilen ve ge~ici olarak
dogru kabul edilen tarh~mah bir kabul
ya da aJoJyiiriitme i~in kul1antlan ve
'bu ama~ i~in' anlamtna gelen Latince
deyim; varolan teorik bir ~er~eveye uy-
mayan bir dizi veriyi ya da veriler obegi-
ni a~1klamak atnactyla geli~tirihni~ olan
varsaynnt, yeni verilerle sarsllan bir ku-
ramt eski dogru haline geri goti.irmek
amactyla gi.indeme getirilen hipotezi ni-
telemek i~in kullarulan terim.
Buna gore, ad hoc hipotez, bir kuram
kar~t kan1t ya da aleyhte delillerle sar-
Sinhya ugradtgt veya yanh~lanma du-
rumuna geldigi zaman, teoriyi kurtar-
ma~ onu eski dogru ve ge~erli haline
iade etmek i.izere getirilen ek hipoteze
denir. Ek hipotezin bizatihi kendi ba~l
na hi~bir onem ve deAeri yoktur, ondan
salt bu ozel ama~ i~in yararlantlm~tJr.
adiafora. AhJakla ilgisiz o]ma hali. Yunan
felsefesinde, ozellikle de 15toahlarda,
bilgi, saghk, ya~am, haz, para, toplumsal
konum ve kariyer gibi, kendilerinde iyi
ya da koti.i, dogru ya da yanh~, erdemli
ya da bozuk olmadtktan ba~ka, iyi ya da
koti.i, dogru ya da yanJt~ bir ~eye yol a~
mayan, yani ahlakla dogrudan bir ilgisi
bulurunayan ~eylere i~aret elmek i.izere
kullarulan terim.
Adiaphora, soz konusu anlam1na bagh
olarak, tPyrhhon tarafmdan, insan varh-
gt i~in en yi.iksek iyi olarak tanunlanan
ve varolan ~eylerin degerleriyle ilgili

alarak hi~bic aymm yapmamayla belir-
lenen zihin haline i~aret etmek amac1yla
kullamhm~tu.
a dicto secundum quid ad dictum simpli-
citer. Ozel durumlardan, ozelligi alan
hAiler i~in ge~erli alan ozelleme ya da
kurallardan gene! ilkelere su;rama yanh-
~t. Bu tiir bir yanh~ ornegin, 'Me~rO
miidafaa amaCiyla adam oldiirmek yan-
h~ degildir' onciiliinden ya da S!rurlan-
lnl~ durumundan, 'Adam oldiirmek yan-
h~ degildir' gene! sonucuna su;ramak
yanh~md~ oldugu gibi, ko~ullu, belirli
durumlarla snurlamn1~ ilkelerden ya da
ozel durumlardan snurlanmaml~ genel-
lemelere, gene( ilkelere ge~mekten mey-
dana gelir.
a dicta simpliciter ad dictum secundum
quid. Gene! ilkelerin istisnai dmumlar
i~in de ge~erli oldugunu dii~iinme yanh-
~1. Ornegin 'Hi~ kimse yalan soylememe-
Iidir' gene! ilkesinden, 'Bir cani, i~leyece
gi ba~ka bir dnayet i~in bilgi almak
iizere, iistiine gelirse eger, yalan s6yleme-
melisin!' omeginde sergilendigi iiz~
gene! bir kural ya da ilkeyi, uygulanama-
yacagl ozel bir duruma uygulamaktan
olu~an forme! ohnayan yanh~.
adlandmc1 tamm. Yeni bulunan ya da es-
kiden beri bilindi!\i halde, adlandmlma-
ml~ alan bir nesneye bir ad tai<Jid!klan
sonra, bu adm neye yarad1!\1ru belirten,
yen.i icat edilen nesneye bir anlam ka-
zand!ran tarum tiirii.
Adler, Alfred. 1870-1937 y!llan arasmda
ya~am1~ alan iinlii Avusturyah psikolog.
Bireysel psikoloji okulunun kurucusu
ve eksiklik duygusu ya da ta~ag1hk
kompleksi deyimini ilk kez olarak orta-
ya koyan ki~i alan Adler, insan ki~iligi
ni eksiklik ya da yetersizligi giderip iis-
tiinliik ya da yetkinl.ige ula~ma ~abas1yla
anlama ugra~1 i~inde ohnu~tur.
Ya~am1 boyunca toplumsal sorunlar
kar~1smda biiyiik bir duyarhhk goste-
ren Adler, biyolojik ve tinsel etmenleri
temele alan tFreud'dan ~iler arasmda-
k.i hiyerar~ik, toplumsal ili~k.ileri on
plana ~1kannak bai<Jmmdan farkhhk
gosterir. Ba~ka bir deyi~le, ~ocukluk do-
Adorno. Theodor I3
nemindeki cinsel ~ah~malann ruhsal bo-
zukluklara yol a~t11';1 konusunda Freud'a
kat!lmayan Adler'in psikolojisinde, insa-
nm en temel gtidiisiinii meydana getiren
yetkinle~me ~abasm1 bir iistiinliik ~abast
ve dolay!styla da eksiklik duygusunun
giderihnesi olarak tannnlamr. Insamn
gelecege ili~kin beklentileri tarafmdan
giidiilendigini ve dolay!s!yla insan
davram~mm ~ocuklukta ya~anan de-
neyimler tarafmdan belirlenmedigini
one siiren Adler, insan varhgmm yalmz-
ca ~evre ve kahtnnm bir iiriinii old ugu
dii~tincesine kar~1 ~1kml~hr.
0 i~te bu ~cr~eve i~inde, insamn miras
ald!!\t yetilerin sentezini yapar ve ~ev
reden gelen izlenimleri yorumlarken,
biricik alan bireysel bir k.i~ilik ve
ya~am bi~imi yaratan yarat!Cl bir benin
varhgmdan soz etmi~tir. Ona gore,
onemli etkenleri dogtun, bedensel eksik-
lik ve ilgisizlik ya da ~unarhlma alan
ya~am bi~imi, erken ~ocukluk donemin-
de olu~ur. Manhk, toplurnsal ilgi ve
kendini a~ma ~abasmm ruh saghgma
i~aret ettigini one siiren Adler, a~ag!lik
duygusunun, ki~inin kendi gOvenligiy-
le ilgili berunerkezcil kaygusu ve ba~ka
lan Ozerinde egemenlik kurrna egilimi-
nin ruhsal bozukluk belirtisi oldugunu
one sOrmO~tOr.
Adorno, Theodor. 1903-1%9 yillan ara-
smda ya~amt~ Alman dO~OnOrii. Temel
eserleri arasmda Negative DiaW:tik (Oiwn-
suz Diyalektik], Kulturinduslrie (KOitOr
EndOstrisi), The Aulhorilairmr Pusonalily
(Otoriter K.i~ilik), Aesletischc Theorie (Es-
tetik Kuranu) ve Horkheimer'le birlikte
yazdt!\t Dialeklik der Aufklarung (Aydm-
lanmarun Diyalekti!\i] adlr kitaplar bulu-
nan Adorno, tFrankiurt Okulu'nun se<;k.in
bir dO~OnOrOdiir.
Freud~u ve Marksist kurama dayanan
toplumsal-ele~tirel bir analiz iizerinde
yogunla~an, her tOr otoriter yonteme
ka~t ~tkarak, bireyi on plana ~ikartan
Adorno tarihe, akhn degil de, tutkulu
insan dogasmm, yani aktldt~iltgm ege-
men oldugunu one sOrmO~tOr. Bir iler-
leme iyimserligine, kendini tarihin ak1~1
14 ad tan1m1
i~inde a~1ga vuran ve hep ileriye dogru
gidcn bir projenin, bir evren planuun
bulundugu iddias1na ~iddetle kar~1
~akan Adorno, ya~nan onca felaketin
bu tiir iddia ve iyimserliklerin temelsi7.-
ligini gosterdigini soylemi~tir.
AkJ1n, yani t Ayd1nlanma felsefesinin
uzerine buyiik iimitler in~a ettigi yeti-
nin, ~agda~ toplumda kendisini kendi
eliyle yiktJgaru; akhn geli~mesine, ras-
yonelligin yerle~mesine, ozellikle de bi-
reyin ahlaki ilerleyi~iyle maddi zenginli-
gin art1~1na biiyuk bir gii~le inanan Bat1
toplumlaruun, yakla~1k yuz elli yd i~in
de akh, toplumsal, ekonomik ve siyasal
ger~ekligi kendi ~akarlan dogrultusun-
da orgutJeyen bir Slnlfln oznel ol~iitil
haline getirdigini sayleyen Adorno, bu
durumun a~Iklamas1n1n insarun dogaya
egemen alma siireci ile insarun insana
ege1nen olu~unun ayn1 ~ey olarak go-
ri.Hmesi, ve bu iki farkh anlay1~1n tek~
nokra tik bir bilincin dogu~una neden
ohnas1 oldugunu iddia etmi~tir.
Akhn, ba~lang1~taki hedeflerinden
uzakla~tlglnl, humanist ideallerin ya-
~ama ge~irilmesini engelledigini, ya-
banclla~Jna'nin temel arac1 haline gela
digini belirten Adorno'ya gore, ~eyler
uzerindeki egemenlik insanlar iizerina
deki egemenlige donu~mu~ ve toplum,
egemenlik, gii~ ve bask1yla bir ~ekilde
ozde~le~tirilmi~tir. Fakat toplum, ege-
menlikle birlikte du~ilnulunce, bu kez
entellektuel ve kulturel ya~am standart
hale gelir ve tutucu bir kimlik kazan1r.
Toplumdaki gii~ yogunla~mas1, ona
gore, geli~imi smulam1~, teknolojinin
ara~lanru, iiretkenligi ve zenginligi art-
tumak amac1yla ellerinde bulunduran-
lar, ayn1 ara~lan halk1 bask! alhna
almak ir;in kullanm1~lardu.
Bu geli~menin e~i tlik, ozgiirliik ve
ada let kavramlany Ia ~eli~tigini, ger~k
ilerl~menin ortadan kaybolup, bir tiir ge-
rileme ve barbarhgm giindeme geldigini
savunan Adomo'ya gore, biililn bu
olumsuz siire;ler, ancak olumsuz diyalek-
tilde anla~Ilabilir. 0, diyalektigin Hegel'in
sistenunin biiti1nleyid tam ya da yoneli-
minden kurtanlmas1 gerektigini stiy ler,
~iinkii guni.lmiiz toplumunun biitiinii,
tumelle tikelin bir uzla~tanlmas1 alma-
yip, yalruzca kendini koruma i~giidii
suyle belirlenen oznel akhn tumelliginin
tikellik iizerindeki egemenligidir.
Bu ise, yaln1z Alman idealist felsefesi
i9n degil, fakat, tiim degerlerin (tikellik)
evrensel bir ah~veri~, degi~toku~ hiz-
metine (tiimellik) tabi tutuldugu, her~e
yi (tikellik) ba~ka bir ~eyin soyut e~de
gerine indirgeyen aniibadale ilkeleriy le
(tilmellik) belirlenen kapitalizm i9n de
geQ?rlidir. i~te, olumsuz diyalektik, nite-
liksel bak1mdan farkh alan ve ozde~ ol-
mayan varhklan, zorla niceliksel bir oz-
de~lige siiriikleyen eski diyalektigin
tersine, birle~tirmeyen ya da ozde~le~A
tirip, biitiinsell~tirmeyen bir diyalek-
tik, analitik bir i~lemdir.
Esas katk1s1 muzikoloji alantnda alan
Adorno'nun estetigi, aristokrat~a bir
mahiyet ta~u. Adorno tkiiltiir endiistria
sine, kiiltiiriin kapitalist duzen i~inde
salt bir tiiketim nesnesine indirgenmesi-
ne ~iddetle kar~t ~1karken, sanabn ku-
rulu diizenle ili~kisini tilinuyle keserek,
ele~tiri ve kar~1 ~1kma gorevini yerine
getirmesi gerektigini one surer.
ad tantml [ing. nominal definition; Fr. d~fini
tion nominate]. Bir ~eyin tarurrun1 veren
bir nesne ya da e~ya tarunundan farkh
olarak, bir ad, bir s6zciik ya da bir sembo-
ltin anlamuu a~Lklayan tarum tiirii.
Ad tarunu dilsel bir uzla~urun iiriinii ol-
dugu i~in, ayru zamanda dilsel ya da sozel
tanm1 diye adland1nlu. Ba~ka bir deyi~A
le, ad tarununda, insanlar taraf1ndan
daha onceden belirlenmi~ bir ~eyi, yeni
bir ifadey le anlabnak, tarwnlamak stiz
1
konusu olur. Buna gore, kare', 'dort ke-
narh ~ekil' diye, anlanu iizerinde daha
once uzla~maya vamu~ alan bir kavram
e~'), yeni bir ifade (' dort kenarh
~ekil') ile tanamlarur. Ote yandan, ad ta-
nurunda bir ~ey yine kendisi ile tarum-
landlga i~n, burada bir ttotolojiye ba~vu
rulur. Buna gore, ad tammlan daha ~ok
totolojik ve kaplamsal alan tanunlardu.
Ad tarum1 bir uzla~una i~aret eder; keyfi

ve uzla~unsal oldugu i~, ne karutJana
bilir ne de ~urittiilebilir. Ad tarwnlannda
bir uzla~1msalhk ve hatta bir keyfilik ve
ozgiirluk bulunsa da, bu titr tarumlar,
her~eyden once du~iiruneyi kolayla~h
ran bir i~leve sahip olduklanndan., felse-
fe, matematik ve bilimde biiyi.tk onem
ta~u.
advaytizm. tBudizme kar~1 alan Sankara
taraf1ndan savunuhnu~ birci ogreti.
Dt~ ger~ekJigin, dunya ve bireyin yal-
nzca goreli ya da fenomenal varhk ola-
rak varold ugunu, bir gorunii~ten ba~ka
hi~bir ~ey olmadagan1, ger~ekten varo
Jan tek ~eyin k.i~isel olmayan bir mut-
lak ya da mutlak varhk oldugunu one
suren; ben ve dunya ikiliginin yanllma
ve bilgisizlikten kaynakland1g1nl dile
getiren gorii~.
Aenesidemos'un tropeleri [ing. tropes of Ae-
nesidemos; Fr. tropes d'Anesidmze]. Pyrrhon
tarahndan kurulmu~ alan Yunan ku~
kuculugunu M . 0. birinci yiizy1lda yeni-
den canlandumt~ ve soz konusu ku~ku
culugun teorik ~er~evesiyle temellerini
ortaya koymu~ alan Yunanh dii~iiniir
Aenesidemos'un, bilginin olanakslZ ol-
dugunu ortaya koyan, maddf diinyaya
ili~kin bilgimiz soz konusu oldugunda,
yarg1y1 asluya alma tavnn1 ve dola}'lsy-
la ku~kuculugu hakh kllan on neden,
gerek~e ya da diyalektik karutlamas1 ic;in
kullandan gene) terim.
Bu gerek~e ya da nedenler ~u ~ekilde
s1ralanabilir: 1 Haytanlar aras1ndaki farklz-
lzklar. Buna gore, hayvanlar, kendi arala-
nndaki farkldd<!ardan dolay1, ayru .nes-
nelerden farkll izlertilnler ahrlar. 21nsan
varlzklan arasrndaki farklzlzklar. lnsanlann
izlenim ve deneylerL diger hayvanlarJn
alg1lanndan ~ok daha guvenilir o1sa bile,
bu kez hangi insarun izlenimlerinin daha
giivenilir o)dugunu belirlemede a~dmaz
gii-;liiklerle kar~da~1nz. tnsanlartn d1~
diinyadaki varhklara ili~kin.. algdan
i-;inde bulunduklan bedensel ko~ullara
bagh oldugundan, insanJar aras1nda soz
konusu alan fizikj ve psi~ik farkldlk.lar,
farkh algdann ortaya ~tk1~1na neden
olurlar.
Aenesidemos'un tJ:opeleri 15
3 Duyu organlann1n forklr kurulu~u. insan
varhklan duyu organlanrun farkh kuru-
1u~undan dolay1, ayru nesneden duyu
organlan aracdtgtyla, ttimiiyle farkla iz-
lenimler ahrlar. Omegin, tad alma duyu-
su, bir nesnenin tath, gonne duyusu ise
kJrtnlZl, doktmma duyusu ise diiz oldu-
gunu s6yler. Hatta baz1 ~eyler, bir duyu-
ya ho~ gori.ini.irken, bir ba~kas1na kotii
goritnurler. Biitiin bu uyu~1naz duyum-
lar kar~1smda, Aeneside1nos'a gore, biz
nesneleri niteliklerden olu~an koJnpleks-
ler olarak di.t~i.tni.truz . Bununla birlikte,
bir nesnenin tam olarak bu ni teliklere 1ni,
daha fazlasma ya da daha azma 1n1
sahip oldugunu bihne o)anagnnlZ yok-
h.lr.
4 Oznt!1Ji etkileyen ko~ullar. Bu gerek-;e
ya da neden ise, algtsal deneyin k.arakte-
rini belirlemede biiyiik bir rol oynayan
oznel ko~ullan ifade eder. AnormaJ du-
rumda alan birinin, bir hasta ya da deli-
run duyumlan ya da algdan, normal bir
kimsenin alg1 ya da deneylerinden fark-
hhk gosterir. Bununla birlikte, normal
durumda olanlann deneyJeri de, ~itli
neden ya da gerek-;elerden dolay1, farkh
olabilir. Omegin, a~hk, susuzluk, ya~h
hk, hareket ya da hareketsizlik, korku,
giiven, a~k ya da nefret ki~inin alg1sal
deneyine yogun bir bi-;imde etki eder.
5 Nesneni n konunru, uz.aklzgz ve ym. Al-
gsal deneyin i~erigi, nesneyi ~evreleyen
ko~ullar taraf1ndan da etkilenir. Ayn1
gemi uzaktan kii-;uk ve hareketsiz, ya
k1ndan biiyuk ve hareketli goruniir.
Fakat, algllanan nesnenin ger-;ek doga-
snu goz online sermek a~1s1ndan, bir iz-
lenim ya da deneyin digeri kar~asmda
hi~bir iistiinlii~, bizim de digeri yerine
~u ya da bu izlenimi se-;mek i-;in hakh
bir nedenimiz yoktur. 6 Algrdan at;nhnaz
olan kan~mlar. Nesneler duyulart, kendi
ba~lanna degil de, her zaman ba~ka bir
~yle birlikte etkiler. Bundan dolay1,
insan varhg1run algtlad1gl iirun, nesne-
nin saf h~liyle ozde~ olmayan bir kan-
~amdu. 1 Nesntnin niceli:i ve konrpozisyo
nu. Seylerin niceligi ve kompozisyonu
da algJSal deneyin niteligini dogrudan
bi.r biQmde etkiler.
16 a fortiori
8 ili~ki/er. Algmm tiim nesneleri, algila-
}'an ozneyle ve i-;inde bulunduklan ko-
~ullarla olan ili~kileri tarahndan etki-
lendigi i-;in, nesnenin ger-;ek dogasuu,
bu ili~kilerin d1~ma ;1karak kavramak
olanag1 }'Oktur. 9 Stk ve seyrek olarak ger-
~ekle~cm olu~umlar. Algdanan nesnenin
alg1layan ki~inin tam~1k oldugu, s1k s1k
kar~1la~tlan bir nesne ya da pek bilin-
meyen ve az rastlanan bir nesne ohnas1
da alg1y1 dogrudan etkiler. 10 Yasalarm,
gelenek/erin vc a/J~kanlrklarm etkisi. Algi-
ya, ozelliklc de deger yargilarma, ki~inin
Liyesi oldugu toplumun yasalan, gelenek
vc gorenekleri de yogun bir bi-;imde etki
eder.
Tiim bu gerek-;eler, Aenesidemos'a gore,
insan varhgmm kendisinden baguns1z
bir ger-;ekJigin ne ve nas1l oldugunu hi-;-
bir zaman bilemeyecegin.i, varhgm kav-
ralUlamaz oldugunu karutlar. Bundan
dolay1, varhk hakkmda dogrulugu test
cdilemeyen gorii~ler ileri siirmememiz,
hi-;bir ~ey hakkmda, onun ~oyle ya da
boyle, ~elirli tiirden bir ~ey olduglUlu
soylemememiz gerekir. Aenesidemos'a
gore, yapllacak tek ~ey, varhgu1 atom-
lardan ya da ate~ten ya da Idealardan
olu~tugunu one siiren temelsiz kuram-
lardan sakmmak, k1s1r tart1~malardan
ka-;uunak ve hi-;bir konuda hiikiim ver-
meyerek yarg1y1 asklya almakbr.
a fortiori. Tikel olarun dogrulugunu karut-
lamak i;in, tiimelin dogrulugunu gester-
mekten olu~an akllyiiriitme. tc;1kanmm,
dogrudan bir -;lkarun olmayp, dolayh
oldugu durumlarda, omegin tasunda, a
fortiori targiiman, ozel ya da tikel oner-
meyi kamtlamak amacyla, gene) oner-
meyi kamtlamaya kar~1hk gelir.
agape. 1 tPlaton'un felsefesinde, iyilik. Gii-
zellik gibi, ezeli-dJedi ve yctldn idealara
duyulan, zaman zaman ahlili, manevi
ya da tinsel bir temeli olan a~k it;in kulla-
1Ulan Yunanca terim. 2 Orta-;ag Hristiyan
felsefesinde, Tann adma insaru ve insan
i~n Tafll'I'}'l sevme tavn.
Agape teriminin st)z konusu anlarruna
bagh olarak, ahlak alarunda belirleyici
ogeler ve ilkcler olarak birtakun buyruk-
lar bulundugunu, fakat bu buyruklar
arasmdan birinin temel olup, tiim di-
gerlerinin bu buyruktan ;Ikhgmt savu-
nan anlay1~a; tek bir ahH~ki buyrugun
varoldugunu, tiim diger buyruk ya da
degerlerin kendisinden tiiretilmek duru-
munda oldugu bu temel buyrugun 'Sev!'
buyrugu oldugunu one siiren a~k ya da
sevgi ahlakma agapiznr ad1 veri1ir.
Agathon. tPlaton'un felsefesinde, ahlaki iyi-
lige ve bu -;er-;eve i~de en yiiksek iyiye,
en yiiksek tideaya, ti.irn Idealann varhk
nedeni olan iyi ldeaSll\a ve1ilen ad.
Agrippa. M. 5. 3. yiizyllda ya~am1~ olan
Romah septik filozof.
Agrippa hakkmda tku~kuculugu ge-
rek-;elendiren ya da temellendiren argii-
manlan ozetlemesi, t Aenesidemos tara-
fmdan ortaya konan on tropeyi be~e
indirgemesi d1~mda pek az ~ey bilin-
mektedir. Aym konu hakklndaki veya
aym nesneye dair gorii~ farklthklann-
dan; her onciiliin tek tek karutlanmasJ
gerektigi i-;in, karutlamalann sonsuzca
geriye gidi~e yol a~asmdan; bir nesne-
nin, ozneler arasmdaki farkhhklara ve
nesnenin degi~en -;evresel ko~ullanna
bagh olarak, farkl1 gozlemcilere farklt
~eldllerde gori.inmesinden, v. b. g., dola-
yi, yalmzca akla dayanan zorunlu bilgi-
nin degil, fakat, aktiiel ya da miimkiin,
her tiir olgusal bilginin de olanaksizhg-
m dile getirmi~ olan Agrippa, tMon-
taigne ve +Pascal iizerinde etkili olmu~
tur.
aga~ bi-;imli dii~iince [ing. tree-like tho-
ugllt; Fr. pensee arborescente].Deleuze ve
Quattari'nin, botanikten ba~layarak cn-
fonnasyon bilimi ve teolojiyle felsefeye
kadar Bah kiiltiiriiniin hemen tiim un-
surlanru belirledigini soyledikleri epis-
temoloji veye dii~iince tarzma verdikle-
ri ad.
Gilles tDeleuze ve Felix tQuattari'ye
gore, Ban dii~iincesini tarumlayan iki
temel egretilemesi vard1r. Bunlardan
ayna egretilemesi, ge~gin bilin-;te
yan saydam bir bi-;imde yansJtddJgt ta-
savvunma tekabiil eder. lkinci egretile-
me ise, zihnin ger-;eklik hakklnda ayru

tarafmdan saglarum~ olan bHgisini sag-
lam temellere (yani, koklere) oturtulmu~
sistematik ve hiyerar~ik ilkelere (e~de
yi~le, bilgi dallarma) gore diizenleyen
aga~ egretilemesidir. Deleuze ve Quatta-
ri'ye gore, aga~ bi~imli Bah kiiltiiriine,
merkezi, birle~ik, kendisine ~effaf,
kendi kendisiyle ozde~, temsil eden bir
ozneye dayandmlm1~ biiyiik sistemler
in~a etme imkaru vermi~tir. Aga~ ben-
zeri dii~iincenin aga~lanndan serpilen
yapraklan, idea, bz, yasa, Hakikat, Ada-
let, Hak ve Cagita gibi dallan vard1r.
Boyle bir dii~iincenin en onemli temsil-
cileri tPlaton, tDescartes ve tKant'tJr,
~nkii onlar evrenselle~tirici ve ozselle~
tirici ~emalar i~erisinde zamansalhg1
yok eden filozoflard1r.
Bu dii~iincenin diger bir ad1 da dikey
felsefe olup, alternatifi koksap veya ri-
zomatik dii~iincedir.
ahimsa. Hint dii~iincesinde ge~en, ve tiim
canhlann akraba oldugu ve dolaysyla
biitiin varhklarm carunm degerli ve kut-
sal oldugu dii~iincesini temele alarak,
hayvani g1dadan ve sava~tan vazge~
mekten meydana gelen yaralamama,
zarar vermeme ilkesi.
ahlak [Os. ah/tik; ing. morality; Fr. mara/ill!;
AI. mara/ischer, sittlichkeit] Gene! anlamda,
mutlak olarak iyi oldugu dii~iiniilen ya
da belli bir ya~am anlay1~1ndan kaynak-
lanan davraru~ kurallan biitiinii; bir
kimsenin iyi niteliklerini ya da ki~iligi
ni ifade eden tutum ve davraru~lar bii-
tiinii, huy. lnsanlarm kendisine gore ya-
~ad1klan, kendilerine rehber aldklan
ilkeler biitiinii ya da kurallar toplam1.
ahlak~1 [lng. moralist; Fr. maraliste). 1 Gene!
olarak, ahlak alarunda yogunla~an filo-
zof, insan eyleminin ahlili boyutu Oze-
rinde duran dii~iiniir; ahlald konulan ve
~agmm, toplumunun ahlald degerlerini
tarh~rak, buradan belli bir senteze ula~
maya ~ah~n ki~i. Dii~iince ve eylemle-
rinde, ahlak ilkelerine bagh kalmaya
ozen g6steren, ahlakh olmay h~eyin
oniinde tutan kimse.
ahliikd1~1 17
2 Daha ozel olarak da, i~inde ya~ad1g1
toplumun ve ~agm torelerini, ahlak an-
lay~m el~tiren, tasvir eden ve bura-
dan hareketle insan va ahlakh olmarun
ko~ullarma ili~kin dii~iinceler geli~ti
ren denemeci, dii~iiniir, ya da romanCI.
Bu anlamda ahlak~1, gene! ahlak dii~iin
cesini ele~tirir, insanlarm maskelerini
dii~iiriir ve edremle kotiiliigiin ~atl~
masuu ana tema olarak 5e9Jlek sure-
tiyle insarun ahlald a~1dan gii~siizliigii
nii ve yetersizligini gozler oniine serme-
yi ama~lar. Onun sistematik olmaktan
uzak olan eseri, ya inceleme (tSeneca)
ya yergi (Horatius) ya risale (Boileau),
ya ozdeyi~le (La Rochefoucauld), ya de-
neme (tMontaigne) ~eklinde geli~ir.
Ahlak~mm tavn ahlakm ger~ek koken-
lerine ili~kin sistematik bir analiz olma-
mak ve donemiyle sm1rh kalmak bak-
mmdan, Nietzc;he'ye ozgii bir soykiitiigii
anlay~mdan farkW1k gosterir.
ahlakphk [Os. al!lalcfyye; lng. moralism;
Fr. mara/isme; AI. marnlismus]. 1 Her~yi
ahlak a~ISmdan degerlendirme, ahlaki en
ytiksek deger ve ama~ olarak alma tavn
ya da irlSanm biitiin eylernlerine ahlaki
bir deger yiikleme ve ama~ kazand1rma
kaygsutl ifade eden tavu, pratik felsefe
anlay1~1. 2 Daha ozel olarak da, ahlaki,
her tiir tinsel, teolojik ve varolu~sal bag-
lamdan bag.rnslZ ozerk bir disiplin, mut-
lak bir yargdayta olarak goren ogreti.
Buna gore, ahlakt;~hk, insan varhgma
biiyiik bir inan~ besleyerek, onun dege-
rine ve yetkinl~ebilirligine inanarak,
ger~ek iyinin ya da insanm en yiiksek
amacmm, d1~ etkiler ve ko~ullar her ne
olursa olsun, ger~ekle~tirilecek ahlald
eylemlerle kazarulan bir yetkinlikten
olu~tugunu savunan anlay1~ olarak or-
taya <;lkar.
ahlakdt~t [lng. nonrrwral; Fr. nonmoral].
Yerle~ik ahlald degerlere ten; d~me, bu
degerlerle bagda~mama durumu veya
ahlak alanmm tiirniiyle d1~mda kalan
~ey i\in kullarulan s1fat.
Omegin, canslZ varhklar, otomobiller,
silahlar ne ahlaki, ne de ahlaks1zdu. Bir
otomobili ya da silah1 kullanan ki~i. bu
18 ahlak dnyusu
oto1nobi 1i va da silah1 ahlaks1zca, kotii-
"'
lii~e yok ac;acak bir tarzda kullanabilir.
Fa kat bu ~eylerin kendileri ahlakd1~1
ohnak durumundadu. Orne~in, bilim-
sel bilginin de ahlakla bir ilgisi yoktur.
Bilimin sa~lad1~1 bilgi, ins an taraf 1ndan
iyi ve yap1cr yonlerde kullantlabildi~i
gibi, kotiiltik i~in ve y1k1a ama.;larla da
kullan1labilir ve yahuzca, kullantlmaya
ba~lad1~1 andan itibaren, ahlak bir olgu
olarak ortaya ~1kar.
ahlik duyusu [Os. hissi al1lak; lng. moral
sense; Fr. sens moral; AI. moralisclter sinn]
Birtak1m filozoflann, ahlaki eylemlerin
kayna~1 olan ve insanlara do~ruyu yan-
h~tan ay1rma olana~1 verip, onlan do~
ruya yonelecek ~ekilde harekete gec;iren
ve ahlaki yarg1lar olu~tururken, dikka
te alaca~nn1z standartlar sa~layan, do-
~u~tan getirdi~intiz sezgisel gii.; ya da
yetiye verdikleri ad.
Ahlaki yeti o~retisi olarak bilinen ve
insan varhklannda, onlan iyilik, yar-
dlmseverlik, odev ve insan sevgisi tii-
riinden ahlaki de~erlere yonelten ve yal-
nizca ahlakf olgularla ilgili olan ayn bir
duyu, gii.; ya da yeti bulundu~unu sa-
vunan bu gorii~, ahlak alarunda, ahlakf
ozneye iyi ve kotiiyle, do~ru ve yanh~
aras1ndaki farkhhh~1 algllama olana~1
veren bir ahlak duyusunu temele ahr.
Varb~ ilk kez Francis tHutcheson ve
David tHume taraf1ndan one siiriilmii~
bir yeti olarak ahlik duyusu, neyin
do~ru ve neyin yanh~ olduguna ili~kin
bilgiyi temellendirdikten ba~ka, ahlaki
bilgiyle ahlald eylem aras1ndaki yank ya
da bo~lu~, ahlaki eylem i.;in bir motif
sa~lamak suretiyle kapamaya yarar.
ahlik felsefesi [Os. ilmi ahldk; lng. etiJics;
Fr. ethique; AI. ethik]. Felsefenin, 'odev',
'yiikiimliiliik', 'sorumluluk', 'gerekli1ik',
'erdem' gibi kavramlan analiz eden,
'do~ruluk' ya da 'yan1~hk'la 'iyi' ve
kotii'yle ilgili ahlaki yargllan ele alan,
'ahlaki eylem'in do~as1n1 soru~turan ve
iyi bir ya~mm nas1l ohnas1 gerekti~ini
a-;1klamaya .;ah~an dah. Temelde iyi ve
do~ru gibi iki etken taraflndan belirle-
nen ve iyi ve do~ru olana, neyin iyi ve
do~ru oldu~una ili~kin ara~ttrmadan
olu~an pratik felsefe.
Felsefenin, neyin iyi ve do~ru, neyin
kotti ve yanli~ oldu~unu; insan ya~aml
run amacuun ne ohnas1 gerekti~ini;
ahlakh ve erdemli bir ya~ay1~1n hangi
o~eleri ic;erdi~ini ara~hran dahna kar,l-
hk gelen ahlak felsefesi, ahlak alan1nda
ge.;en kavra1nlan analiz eder, iyinin,
do~runun anlam!nl ac;1klayap, bir eyle-
mi iyi ya da kotii kllan oJc;titler iizerinde
yo~unla~1r. Buradan da anla~1laca~t
iizere, ahlak felsefesi alan1ndaki ara~hr
malar, JtornJatif alzlakla metaetik ya da ana-
litlk a/1/dk olarak ikiye aynhr.
Bunlardan normatif ahlak, neyin ahlaki
baklmdan do~ru ve yanh~, iyi ve kotii
oldu~unu belirleyen olc;iitler sunup, bu
olc;iitleri hakh klima ve temeUendinne
i~iyle u~ra~Jr. Buna gore, filozoflarm
.;o~u oncelikle ya do~ru eylem ya da en
yiiksek iyiyle ilgilenmi~lerdir. AhlAk fel-
sefesinin temel kavram1 ya da belirleyici
o~esi olarak do~ru eylemi se.;en filozof-
lar, do~ru eylemi ger.;ekle~tinnenin,
do~ru olaru ~eyi yapman1n, zorunhJ
olarak iyiyi, iyi olaru da do~uracag1n1
one siirmii~lerdir. Buna kar~1n, do~ru
eylemi de~il de, iyi ya da en yiiksek
iyiyi temel kavram yapan filozoflar,
neyin iyi oldugu belirlendikten sonra,
do~ru eylemin hemen ve otomatik ola-
rak farkedilece~ini, ve hayata geljirilece-
~ini savunrnu~lard1r. Buna gore, birinci
yakla~1mda neyin iyi oldu~u dogru
eylem taraf1ndan belirlenirken, ikincisin-
de dogru eylem iyi ya da en iyi tarafn-
dan belirlenir.
Soz konusu geleneksel anlay1~1n ya da
nonnatif ahlak1n kar~1smda, ahlak fel-
sefesinin, iyi ve do~ruya ili~kin bir
ara~hrmadan de~il de, ahlak kuramla-
nyla ahlakf inan.;larut ifadesinde kulla-
nlan terim ve onermelerin manttksal
analizinden meydana geldigini savu-
nan tmetaetik ya da tanalitik yakla~nn
yer ahr. lnsan1n dii~iincesi, eylemi ve
dilinde ortaya t;U<an ahlald o~elerin do-
~as ve anlam1ru c;oziirnleyen metaetik
ya da analitik ahlak, ahlald kavramlann

anlanllanyla, ahlaki yargalan hakhlan-
dlrma, temellendirme veya destekleme-
de kullan1lan yontemlerin manhksal
analizinden meydana gelir. ~u halde,
ahlak felsefesi, felsefenin, bir yandan
dogru ya da iyiye ili~kin bir ara~hnna
dan, diger yandan da ahlaki kuram ve
kavra1nlara ili~lcin analizden meydana
gelen dahdu.
ahlikan evreleri [ing. stages of morality; Fr.
pluzses de lQ moralit~). AhlakJn, filozoflar
tarafandan onerilen geli~me a~amalan.
Rasyonellik oncesi, geleneksel ahlak ya
da grup ahlak1yla, ki~isel, rasyonel ya
da refleksif bir ahlakJ belirleyen, ve var-
hgl, hem ki.ilti.ir tarihinde ve hem de bi-
reyin ya~amanda kolayhkla gozlenebi-
len bu evrelerin en belli ba~hlan ~u i.it;
evreden, yani 1 bireyin gelenekgorenek
taraf1ndan yonlendirilmesi evresi, 2 bi-
reyin kendi ic;inden yonlendirilmesi,
kendi kendisini yonlendirmesi evresi, ve
nihayet, 3 ozerk birey evresinden mey-
dana gelir.
Buna gore, ahlak, bir ki.ilti.ir ~err;evesi
it;inde kabul gormi.i~, belirlenmi~ ve ta
nunlanma~ amat;larla bu amat;lara nas1l
ula~llacag1na ortaya koyan kurallar
obegi olarak ortaya t;tkar. Bireye dJfSal
olan bu amat; ve kurallar bireyi uzun bir
si.ire boyunca yonlendirdikten sonra,
birey onlan it;selle~tirir kendisine mal
1 edilebilen ve ahlaki yargllarla bu yarga-
eder ve kendi aanat;lanyla kurallan
haline getirir. Bundan sonra ise, birey
rasyonel ve ele~tirel bir tavar geli~tirip,
kural ve amat;lanna el~tiri si.izgecinden
get;irir, onlan nesnel bir bit;imde deger-
lendinnesini ogrenir. 0, arhk ozerk bir
birey haline gelmi~tir. Gert;ek anlamda
ahlakln ba~ladag1 yer de, i~te buras1d1r.
ahlak1n soykiitiigii [tng. genealogy of nw-
rals; Fr. gen~ologie de Ia moraliteJ. 1 Unli.i
Alman filozoh1 Friedrich tNietzsche'nin,
ahlak kurumunu, ahlakan bir toplumda
nasll ortaya t;lkllganJ, hangi fonksiyonu
yerine getirdigini, insanlarm nit;in ona
baglanmak durumunda olduldaruu gos-
termek suretiyle at;akJama faaliyeti it;in
kullandag1 deyim. Nietzsche soz konusu
yontem ve ahlak anlay1~1nl Geneologie
ahlikan tem~l ogeleri 19
der Moral [Ahlalon Soyki.iti.igi.i) adh ese-
rinde geli~tirmi~tir. Nitekim, s1ras1yla,
efendi ve kole ahlak.J, gi.in~ ve sut;luluk
bilinc, ve nihayet t;ilecilik ideali gibi i.it;
ayn boli.iJnden meydana gelen kitaban
ana di.i~i.incesi, ahlak.Jn gi.ic;stizli.ik ve ye-
teneksizliklerinden dolaya yarattca eyle-
tne te~ebbi.is edemeyen, ama eylemi
kendilerine oldugu kadar, yaratao ki~i
lere de yasakJayan birtak.Jm norm ve ku-
rallarla gi.it;si.izli.ik ve yeteneksizlikJerini
dengelemeye t;ah~anlann hant; ve inti-
kam duygulanndan dogdugu di.i~i.ince
sidir.
2 Nietzsche ve Marks'ta omeklenen bir
tavar olarak, varolan geleneksel ahlakln
temellerini kaz1y1p, kendi anlaya~ma,
kendisine ozgi.i bir ahlaka yer a911a tavn.
ahlik1n temel etmenleri [tng. basic fac-
tors in morality; Fr. facteurs bases de Ia Jno ..
rnlit~]. Ahlak olgusunu ya da kunununu
olu~turan, belirleyen temel ve vazget;il-
mez ebnenler.
Bu etmenler ~u ~ekilde saralanabilir: 1
Tikel nesne ya da bireylerin belirli bir
ahlaki nitelik., tOdev ya da sorumluluga
sahip olduklar1n1 ya da olmad1klaruu
ifade eden belirli yarga fonnlan. 2 SOz
konusu yargllar it;in nedenler ortaya
koymanm uygun ve olanakh oldugu di.i-
~tincesi. 3 Daha genel yargdarda ifade
lar i~n getirilen nedenlere teanel olan ku-
rallar, ilkeler, idealler ve terdemler.
4 Bu yargdara, kurallara ve ideallere
e~lik eden ve bizim onlara uygun bir
tarzda hareket et:memizi saglayan dog-
a( his ya da duygular. 5 Sorwnlu tutul-
ma, ovi.ilme ya da aylplanma ti.iri.inden,
belirli odi.il ya da ~zalar, ek motivasyon
kaynaklan. 6 Bi.itUn bir yargdama, akllyi.i-
ri.ibne ve hissetme si.ircci boyunca be-
nimsenmi~ olan belli bir bakJ~ ar;1s1.
ahlakan temel ogeleri [tng. basic elements
of ethics; Fr. elmzents bases de l'~thique] .
Ahlak1n varolu~nun kendilerine bagh
oldugu temel unsurlar, bir toplum ya
da ki.ilti.ir t;evresinde ahlakJn onsuz olu-
namaz ko~ullan. Bu ogeler ~oyle sJra-
lanabilir:
20 ahlaki
1 Ahlak, ey lemlerimizde her zaman
birtaklm alternatiflerle kar~r kar~rya kal-
drgnrnz gerfeginin kabu)iiyle ba~lar. Biz
do~ru ya da yalan soyleyebi liriz. Soz
konusu iki olanak ya da alternatif ken-
disini bize, davranl~UnlZln alternatifle-
ri, eyle1nimizde yonelece~imiz sec;enek-
ler olarak sunar. Biz bu iki altematiften
birini ya da di~erini sec;ebiliriz ve a] ter-
natiflerin varh~1na ba~h olarak, eyle-
mhnizi kontro) edip diledi~imiz ~ekil
de ayarlayabiliriz. Oysa, canslZ bir
varhk ya da e~ya ic;in boyle bir ~ey ke-
sinlikle soz konusu ola1naz, c;tinkii o
farkh eylem tarzlann1 birbirinden ayl-
ramaz. Ote yandan, cans1z bir varhk,
ba~ka bir bic;ilnde degil de, yaln1zca
kendisine etk.i eden bir d1~ giice ba~h
olarak davran1~ta bulunur. ~u halde,
insan varh~1, cans1z bir varh~1n tersi-
ne, bir eylemi kendi ba~1na ba~latma
gitciine sahip, farkh altematiflerin bilin-
cinde olan biridir.
2 Olfiip bi,me, bilin,li olarak tartma.
Buna gore, bir kimse bir problem ya da
giic;liikten kurtulabilmek i9n, yalan rru
yoksa gerc;ekleri oldu~u gibi mi soyle-
mesi gerekti~i iizerinde dii~iiruneye
ba~lad1~1 zaman, alternatif davran1~
tarzlann1n lehindeki ve aleyhindeki ve-
rileri olc;iip bi,.iyor demektir. Pratik bir
bilgeli~e dayanan ol,.iip bic;me, bilinc;li
olarak tartma, bizim giicumiiz ve etki
alanmz ic;inde kalan, gelecekteki ey-
lemleri konu ahr. Olc;iip bic;me, ne yap-
namz gerekti~i iizerinde dii~iirune, 'Ne
yap1nahyun?' sorusunu yarutlama, belli
bir amaca nas1l ula~llacagt konusunu bi-
linc;li olarak tartma anlamu1a geli.-.
3Se,im ya da ir4de ozgurlugu. Ahlak1
olanakh kdan c;ok onemli ba~ka bir o~e
ise, sec;im yapabilme, altematifler kar-
~ISlnda tercihte bulunabilme yetene~i
mizdir. Zira in san varhklan birer maki-
na olsaydlar ve insanda her~y onceden
belirlenmi~ olsayd1, ahlak diye bir ~ey
hie; soz konusu olmayacakh. Ba~k.a bir
deyi~le, ahllki ozne iyi ve kotii, de~erli
ve de~ersiz kar~1S1nda, kendi motifleriy-
le, kendi arz.u ve ideallerine dayanarak
bir sec;im yapamad1~1 zaman, ahllktan
ve ahlaki eylemden soz edilemez.
4 Ahlakln dordiincii temei o~esi, so-
rumluluktur. Soruinluluk, ki~inin eylem-
lerinin sonuc;lann1 iistlenebilmesi anla~
m1na gelir. Buradan da anla~1laca~1
iizere, ahlaki soru1nluluk, se~m o~esini,
irade ozgiirlii~iinii varsayar. Yani, ey-
lemlerine ozgiirce ve kendi motifleriyle
karar veremeyen bir kimsenin, bu ey-
lemlerin hesab1n1 verebilmesinden, on-
larm sonuc;lann1 iistlenebihnesinden
soz edilemez. Bu anla1nda bir c;ocu~un
ya da akll hastas1n1n sorumlulu~undan
soz etmek miimkiin de~ildir. Onlar so-
rumlu tutulamazlar, c;iinkii kendilerine
eyleinlerine ozgiirce, kendi tercihlerine
gore karar verebilme olana~1 verecek,
bir zihinsel olgunluktan yoksundurlar.
5 Ahlakln ba~ka bir temel o~esi de,
ba~ka insanlarr hesaba kahna zon.nlulugu-
dur. Buna gore, davran1~laruruzll\ ba~ka
lanru nasd et.kileyece~ konusu, ahlak1n
konulanrun onemJi bir bOliimiinii meyda-
na getirir. ~iinkii, davraru~larunLZJn iyi
ve do~ olup olmadJkJan, ~~unlukla
soz konusu davraru~lann ba~kalan iize-
rindeki etldlerine ba~h olacakbr. Niteldm,
birc;ok ahlak~ Robinson Crusoe'nin ger-
c;ek anla1nda ahlakh ya da ahlaks1z davra-
nabilecegi gorii~iinii kabul ebnez.
6 Olc;iip bi,.ti~imiz, 'Ne yapmahyun?'
diye sordu~umuz zaman, davran1~1m1~
z1n, yalruzca ba~kalan iizerindeki etki-
lerini degil, fakat kendi karakterimiz, kendi
ya~an trmrz ve genel amacrmrz uzerindeki
etkilerini hesaba katryoruz demektir. Bun-
dan dolay1, ahlakln en onemli o~esi,
ahlaki eylem.in oznesidir.
ahliki [lng. moral; Fr. moral; AI. sittlich].
i yi, dogru di ye nitelenen, do~u, erdemli,
adil, v .b.g., oldugu kabul edilen insan ey-
lemleri; temel de~erler tarafll\dan yon-
lendirilebilme veya ba~kalanru bu de~er
lere gore et.kile1ne, yarg1lama kapasitesi
i~n kuUanllan s1lat. Ahlak kurallanna
uygun olan, ahllk bakurundan iyi olan
eyleme, ahlak bakmundan iyi olan ki~i
nin karakteri~ verilen ad.

ahlil<i aritmetik [tng. nroral arithmetic; Fr.
aritlnuetique morale]. tYararcahtan kuru-
rusu Jeremy tBentham'an, 'mumki.in ol-
dugu kadar c;ok sayada insana, mi.imki.in
en yliksek mutlulugu saglama amaca'na
ula~1nak ic;in temele ald1t1 hazlara iii~
kin hesab bililni; hazlann yogunlugu,
suresi, niteligi ve ba~ka insanlar i.izerin-
deki etkisiyle ilgili kalki.il ruri.i.
ahlaki egoizm [tng. egoism; Fr. ~goisme; Al.
egoismus]. AhJak feJsefesinde, her insan111
kendi iyi1igini gozetmesi ve kendi c;akar-
lanru hayata gec;innesi gerektigini, ya-
~amdaki en yuksek i yin in, ki~inin ken-
disi ic;in olanakla olan tum tatminleri
(arzulan, istekleri, ihtiyac;lara, hazlan ve
a1nac; lara) kar~damas1 ya da gerc;ekle~tir
lnesi oldugunu, ki~inin kendi tatmin, ba-
~an ve mutlulugunun ilk, en yiiksek ve
nihai deger oldugunu, kalan tiim deger-
lerin bundan c;1khgln1 savunan anlaya~.
Herkes ic;in ge~erli olan bir tahlak ya
sas1 bulunmadaga ic;in, ahlaki eylemin
sonucuna gore degerlendirilmek duru-
munda oldugunu, ki~inin her zaman
kendi c;1kann1, yaranna temele alarak ey-
lenesi gerektigini, ahlaki bir eylemde
belirleyici unsurun, eylemin ozneye sag-
ladatJ yarar, c;akar oldutunu one siiren
ahlak gori.i~u olarak ahlaki egoizm ya
da benciligin, tbencillikle ozde~le~tirilp
1ne zorunlulugu yoktur, c;i.inki.i bencillik
sergileyen eylemler, pekala eylem sahi-
binin c;akanna olmayabilir.
Oc; ayn ahlaki bencilik ya da egoizmden
siiz edilebilir: 1 Evrensel alllQJc.i egoimz,
temel ilke olarak, herkesin, ba~kalanrun
t;Jkarlanru hie; dikkate almakswn, her
zaman kendi c;1kanru gozeterek eylemesi
gerekb~ one surer. Buna kar~tn, 2 bi-
ret;sel ahlaki egoizm, herkesin benim t;lka
nma gore eylemesi gerektitiJU, 3 ki~isel
alalaki egoiznr ise, benim, ba~kalanrun ne
yapmalan, nasaJ davranmalan gerekti~yp
le ilgili bir iddiada bulunmakswn, kendi
ki~isel t;~kannu hesaba katarak eylemde
bulurunam gerektigini one siirer.
Soz kon usu ahlaki egoizm tiirlerinden,
bireysel ve ki~isel egoizm, ahlaktan top-
lumsal bir ahlak, bir ahlak sisteminden
de, tiim insan varhklan i~in gec;erli ola-
ahliki empir.izm 21
cak bir kuraJlar ve ilkeler buttinu anla-
~dd1ga su rece, ciddi probleanlere yol
ac;ar ve c;ogunluk, savunulabilir gori.i~
ler olmaktan t;~kar. Evrerasel ahlaki ego
izan ise, anla~dabilir ve savunulabilir
bir ahlak anlaya~a olabilmekle birlikte,
birtak1m ko~ullar gerc;ekle~tirilmedigi
takdirde, pratik olma yan bir ogretidir.
Buna gore, ahlaki egoizm, ancak ve.
ancak insanlar birbirlerinden yalJtlandak
[an, goreli olarak kuc;iik gruplar halinde
ya~adaklan ve dolayasayla, insanlar ara
s1ndaki 9kar c;ah~malan en aza indir-
gendigi zaman, uygulanabilen bir teori
olabilir. Fakat bizim, kendisine yeten var-
hkJar olmadlgJmaz, goreli olarak ki.i~iik
topluluklar halinde ya~amayap, ba~ka
insanlarla toplumsal, ekonomik ve hatta
ahlaki olarak kar~d1kh bir bagamhhk
ili~kisi ic;inde bulundugumuz, nufusu
giderek artan bir toplum ic;inde ya~ada
guruz ve burada, kac;lJ\Jlmaz olarak bir-
takim ~Uc:ar c;ah~malannan ortaya ~aktaga
dikkate aluursa, evrensel ahlald egoizm
de c;okme tehlikesiyle kar~da~u, ya da
en azandan, c;1kar c;ah~malan soz kon usu
oldugunda, c;ab~malan herkesin ~akanru
koruyacak ~kilde ~oziimleyecek bir yon-
temle tamamlanmak durumunda kalu.
ahlaki empirizm [tng. ethical empiricism; Fr.
empriSriJe ethique]. Genel olarak, insarun
dogal yonunden, d uyulanndan ya da
daha c;ok d uygularmdan hareket eden
ahlak anlaya~lan ic;in kullarulan deyim.
Nitekim, duyguyu duyuJann bir ti.irevi
olarak gorup ahlakhhta ona dayandaran
ti.imdogalc1 ahJaklara ayru zamanda em-
pirik ahlak anlaya~lan ad1 verilir.
Ahlaki empirizm biraz daha ozel bir
anJam i~inde, ahlaki takalcahA-an kar~J
smda yer alan ve ahlaki eylemin teme-
linde bulunan ahlak kurallannan, do-
gu~tan getirilmeyip sonradan deneyim
yoluyla kazanaldagtn1 one si.iren gori.i~u
ifade eder. Soz konusu empirist gorii~,
ya ahlaki tbireycilik ~eklinde ortaya c;J-
karak, kurallann kazandmas1nda bire-
yin ozgiin deneyiminin onemini vurgu-
lar ya da tsosyolojizm ~eklini alarak,
kurallann elde edihnesinde ortak dene-
yimi on plana c;karhr.
22 ahlaki epistemoloji
ahiald epistemoloji [tng. moral epistemo-
logy; Fr. epistemolog1e morule] Herkes i~in
gec;erliligi olan nesnel ahlaki dogrula-
nn olup olmadtgl, ahlaki sonuc;lann,
tam olarak 'dogru' diye betimlenemese
bile, nesnel olup olamayacag1 sorulan-
m soran; ahlaki ilke ve sonu~larm nasd
bilinebilecegi, ahlaki akdyi.iri.itmelerin
nasll hakh kdmabilecegi, akd, duygu
ve sezginin ahlaki di.i~i.ini.i~ ve argi.i-
manlarda nasd bir rol oynad1g1 konula-
nru ara~tuan tepistemoloji ti.iri.i.
ahlaki eylem [ing. Moral actioni Fr. Action
morale]. Ahlak a~1smdan degerlendirile-
bilen, ahlaki bir degere uygun di.i~en ya
da ahlakl bir amaa ger~ekle~tirmeye ~a
h~an, yonelimsel bir karakter ta~1yan,
belli bir amaca yonelmi~ olan eylem.
Ahlaki bir eylemin sahip olmak duru-
munda oldugu belirli ozellikler ~oyle Sl-
ralanabilir: 1 Eyleme yonelten bir niyet
ya da bir motifin varhgw, 2 belli bir
eylem bi~irnini se~en bilin~li ve sorwnlu
bir ozne, 3 ozne tarafu,dan yapdan se-
~imde, bir zorlamarun soz konusu olma-
yp, se~imin oznenin kendisi tarafmdan
belirlenmesi, 4 iyi ya da kotii gibi ahlaki
degerlerin varhg1, 5 ki~inin kendisi ya
da ba~kalanrun ~1kanna olabilecek bir
sonucun hedeflenmesi.
l~te bu c;er~eve i~inde, ahlald eylem en
genel haliyle, ozgi.ir iradeye dayanan ve
ba~kalanm gozeten bir eylem olarak ta-
mmlanabilir.
ahlaki eylemin gerisindeki motifler. [lng.
motives behind the moral action; Fr. motives
derriere de I' action morale]. Ahlaki eylemi
doguran, ahlAksal diye nitelenen eylem
ti.iri.ini.i gi.idi.ileyen moti.fler, daha ozel
olarak da, Alman filozofu Kant'm, ahlaki
eylemin temeline yer~~~tirilebilecegini
soyledigi i.i~ ayn motif.
Bu motifler Slrasiyla, 1 egilim, 2 ki~isel
9kar ve 3 t6dev olabilir. Bir eylentin
ahlaki degerini yarg1larken, eylemin,
birtak1m egilimlerin nti (bir eylemi, belli
bir anda onu ger~ekle~tirme hissine ka-
pdarak m1 ger~ekle~tirdigimiz), yoksa
ki~isel ~1kann m1 (eylemi, onun kendi-
l,,ize ~1kar saglayacaguu hesaplayarak
ml ger~ekJe~tirdigimiz) yoksa odevin
mi (yani bir eylemi, onu yapmamn
odev, dogru olduguna inanarak ml ger-
~ekJe~tirdigimiz) sonucu oldugunu bil-
menin bi.iyi.ik onem ta~td1gm1 soyleyen
Kant'a gore, dogal egilimlerimize daya-
narak ya da ki~isel c;1kan temele alarak
eylemek yerine, bir odev duygusuna da-
yanarak eylemeliyiz, ~i.inki.i burada nes-
nel bir ahlik yasas1yla bu ahlak yasasma
duyulan oznel bir sayg1 d1~mda hi~bir
~ey yoktur.
Ote yandan, tKant'a gore, bir eylem bir
egilim ya da histen dolay1 degil de, yal-
mzca bi.r odev duygusund<u1 dolay1 ger-
~ekle~tirilmi~se eger, ahlaki bir eylem
olabilir. Zira, insanlar yalmzca etld ede-
bildikleri, kendi denetimleri altmda bu-
lunan ~eylerden sorumlu tutulabilirler.
insan, egilimleri, duygu ve tutkulan
i.izerinde tam bir denetim saglayamaz.
Aym ~ekilde, insamn ki~isel ~1kanm
gozeterek birtakun sonu~lara yonelmesi
de kabul edilemez. <;unki.i bu ti.ir ey-
lemler insamn yi.ice, insani ve rasyonel
ozi.ini.i ortaya ~lkaramad1ktan ba~ka,
eylemlerin sonu~lan da ~ogu zaman in-
sanlarm etki edebilecekleri ala1un dl~m
da kahr. Bundan dolay1, tum insanlar
i~in ahlakl1 olmaktan saz edilebilecekse
eger, ahlak insandaki Odev duygusuna
dayanmahdu.
ahlaki gerek~eler kan1h [ing. argument
from moral considerations]. Ahlak felsefesi
tarihinde, tNietzsche ve Sartre gibi baz1
ateist di.i~i.ini.irlerin ahlak1 ve insan oz-
gi.irluguni.in varolu~unu mi.imki.in klla-
bilmek i-;i.Jl, yani ahlaki kaygdardan ha-
reketle, Tann'mn varhgm1 yads1ma
tavtrlanm ifade eden l<arut ya da argi.i-
IJ\an ti.iri.i.
Di.inya tarihinin olduk~a karrna~1k ve
problemli donemlerinde ya~am1~ ve fel-
sefelerinde ahlik1 on plana ~1karrru~
olan Nietzsche ve Sartre, ahlak saz ko-
nusu oldugunda, i.nsarun Tann tarafm-
dan onceden belirlenrni~ bir ozi.i bulun-
madtgnu, insarun ozi.ini.i kendisinin
yarathgm1 one si.irmi.i~ti.ir. Ba~ka bir
dey~le, bu filozoflar, insan ozgi.irlugu-

niln, ancak ve ancak Tann varolmad1g1
zaman soz konusu olabilecegini savun-
mu~lardlr.
Buna gore, Nietzsche, Avrupa'da Tann
inancmm ve bu inanca dayanan klasik
Hristiyan ahlakmm ~oktugunu iddia
eder. 0, bu durumun ~ok endi~ verici
bir durumoldugunun farkmdad1r. Nite-
kim, Tann inancuun ~oku~uyle ilgili
olarak, 'Dunyanm bir daha sahip olama-
yacagl en kutsal ve en gu~lu varhk, han-
~erlerimizin altmda kana boyand1. Bu,
insanm kalduamayacag1 kadar buyuk
bir olayd1r' demi~tir. Fakat, bu durum
ona gore, zorunludur, ~unku insanm gu-
cunun bir degeri olacaksa, insan i~in bir .
ozgurluk ve ahlaktan soz edilebilecekse,
sonsuz guce sahip olan bir varhgm va-
rolmamasl gerekir. Zira, sonsuz olanla
sm1rh olan, en yetkin olanla yetkin ol-
mayan, tamla eksik olan bir ve ayru
dunyada bannamaz. Banmrsa eger,
eksik ve smrrh olan, kolele~ir, yetkin
olan ve SIJUrslZ bir guce bulunana teslim
olur, ozunu ve ahlakm1 yaratam.az. Oy-
leyse, insarun kendisini ozgurce yarata-
bilrnesi i~i.n, Tanr1'dan vazge~ilmesi gere-
kir.
Aym tezi tSartre da savunur. insanda
varolu~, ona gore, ozden once gelir. in-
sarun varolu~u, bu dunyaya gelmi~ligi
vardLI ve insan, oztinti kendisi yaratlr.
Tann, yani bir yarat1c1 var ise eger, insa-
run ozu de var demektir ve bu oz varo-
lu~tan once gelir. Ba~ka bir deyi~le,
Tann varsa, ozgiirluk yok demektir ve
insan kendi ozunu olu~turma olanak ve
gucunden yoksundur. Bu imkan ve
~kiln varolabilmesi i~in, Sartre'a gore,
Tann'nm varolmamas1 gerekir.
ahlaki gorecilik [tng. etltical relativism; Fr.
relavitisme ethique]. Ahlakta ve degerler
bakmundan rolativizm. Bireylerin ahlaki
ilke ve degerleri arasmda bir ~ab~ma bu-
lundugu gozleminden hareketle, ahlakl
degerleri.n ve ilkelerin ki~iden ki~iye,
~agdan ~aga ve toplumdan toplwna de-
gi~tigini savunan anlay1~. Ahlak alamn-
da, mutlaklann varolmad1g1m, ahlakm
kulturlere, gruplara ve hatta bireylere
ahliki g~redlik 23
goreli oldugunu, mutlak hi<;bir ilke ya
da deger bulurunad1g1 i~in, her i.nsarun
kendi kural ya dt~ degerlerini kendisinin
belirlemesi gerektigini savunan ahlak
gorii~i..i.
Tiim insanlar i~in, tilin zamanlar bo-
yunca ayru ol~ude ge~erli olan tek bir
ahlakm ya da tek bir tahlak yasas1'nm,
ahlaksal standarhn varolu~unu yads-
yan, bir<;ok ahlak yasas1, bir~ok standart
bulundugunu, bir ~agda ya da belli bir
yerde hukum suren ahlakm ba~ka bir
~agda ya da yerde hukum suren
ahlaktan olduk~a farkb olabilecegini, bir
ahlakm hukum surdugu ~aga goreli ol-
dugunu one suren gorii~.
Nesnel olarak dogru ve ge~erli olan
ahlaki hi~bir standart, evrensel hi~bir
deger bulunmad1g1ru savunan gorecili-
ge gore, tiim standartlar, tum degerler
oznel bir karakter ta~u. insanlann
ahlakla ilgili oznel duygulan, varolan
tek ahlaki ol~ut ya da standard meyda-
na getirir.
Ahlaki goreciligin ii~ farkb ~ekli ya da
ttirti vardu: 1 Bunlardan betirnleyici gore-
cilik, olaru betimleyerek, yalruzca, farkh
insan ve toplwnlann ahlaki yargdannm
farkbhk gosterdigini, hatta bunlann bir-
birleriyle ~ah~ma i~inde bulundu~u
dile getirir. 2 Metaetik gorecilik ise, temel
ahlaki yargllar soz konusu oldugwtda,
bu yarg1lardan biri yerine ba~ka bir yar-
g1y1 hakh kdmarun nesnel olarak ge~erli
olan rasyonel bir yolu bulurunad1gllll ve
~ah~an iki Lemel yargmm aym olde
ge~erli oldugunu savunur.
3 Buna kar~m, normatif gorecilik, betim-
leyid gorectligin antropolojik ya da sos-
yolojik bir iddiada, metaetik gorecil tgin
ise tmetaetik alaruna giren bir savda bu-
lundugu yerde, normatif bir ilke one
surer: Bir birey ya da toplwn i9n dogru
ya da iyi olan, i.;inde bulunulan durum
ya da ko~ullar ayru olsa bile, ba~ka bir
birey ya da toplum i~in dogru ya da iyi
olamaz. Bu ilke ise, bir kimse tarafandan
dogru ya da iyi oldugu du~unulen bir
~eyle ilgili olarak, ba~ka bir kimsenin
onun iyi ya da dogru oldugu i.nancma ya
24 ahlaki ilke
da dii~i.lncesine sahip olmad1~ tezine ek
olarak -ki, bu betimleyici gorecili~n tezi-
dir- bir toplumda, belli bir yerde ya da
zamanda gerc;ekten de iyi ya da dogru
olarun ba~ka bir durumda, yerde ya da
zamanda iyi ya da dogru olmad1g1 tezini
1~nr.
ahHiki ilke [Os. mebdei ahllik; ing. moral
principle; Fr. principe moral]. 'Yalan sbyle-
mek kotiidiir', 'H1Is1zhk kotiidiir', 'Ki~i
diiriist olmahd1r' tiiriinden, insana yapd-
masl, gerc;ekle~tirilmesi gereken ahHiki
eylemi g5steren, insana yiikiimliiliigii-
nii, Odev ve sorumlulugunu arumsatan,
ahlaki eylemlerin bilinc;li olarak ya da bi-
lin~izce kendisine dayandmld1g1, ey-
lemlerin kendisiyle ac;lldand1g1 ya da yo-
rumlandl~ kural ya da ilke.
ahlaki ilkelerin bilgisi [ing. knawledge of
moral principles; Fr. connatsance des princi-
pes morals] tOdev ahlak1yla iinlii Alman
filozofu Kant'm evrensel ve zorunlu
ahlaki ilkelerin bilgisinin nasll kazaruld1-
gm1 ac;1klama tarZl.
Teorik bilgi ile pratik bilgi arasmda bir
ko~utluk kuran tKant, ahlaki ilkelere
ili~kin bilgimizin bilimsel ilkelere ili~
kin bilgimize bir bak1ma c;ok benzedigi-
ni one siirmii~tiir. c;unkii Kant'a gore,
'insan daima dogruyu soylemelidir!'
~eklindeki ahlaki yarg1, ilke olarak 'Her
degi~menin bir nedeni vard1r' ~klinde
ki bilimsel yarg1yla ayru tiirdendir ya da
ayru zihinsel faaliyetin iiriiniidiir. Biz,
tiim degi~meleri gozlemlememi~ olsak
da, zihnimiz tiim degi~meleri dii~iinme
olanag1 saglad1g1 ic;in, her degi~menin
bir nedeni olmas1 gerektigini biliriz. Bu,
Kant'a gore, bizim teorik, kuramsal dii-
~iirune kapasitem.izi yansltmaktadn. Oc;
arh iic;U.n alh ettigini biliyoruz ve bu bil-
giyi elmalan ya da portakallan bir araya
getirerek elde etmiyoruz. A yru ~ekilde,
insanrn her zaman dogruyu soylemesi
gerektigini sonucuna, Ali'nin, Meh-
met'in eylemini gozlemledikten sonra
vamuyoruz.
Kant' a gore, bilgimiz her ne kadar dene-
yimle ba~lasa da, tecriibeyle s1rurlarum~
degildir. Deneyimden gelen izlenimlere
ek olarak, akhmlZ, tecri.ibedeki nesne ve
olaylara, sanki onlan belli gozliikler ya
da lensler araclllg1yla goriiyormu~casl
na, onlarla ilgili dii~iinme tarzlanmlZl
aktam. Buna gore, biz, bilirnde de ahlak
felsefesinde de, belli bir durwnda, za-
manda deneyimledigimiz tikel olgulann
otesine gec;en kavramlan kullarunz. De-
neyim, bilimde ve ahlakta, zihne daha
geni~ kapsamh, tiimel terimlerle dii~iin
me hrsah verir. Bir degi~me gozlemledi-
gimiz zaman, zlhnimiz bu olaya, bu de-
gi~meye ek olarak, tiim degi~melerdeki
tnedensellik ili~kisini ac;1klama olanag1
veren nedensellik kategorisini yiikler.
Aym ~ekilde, pratik akbm1z da, Kant'a
gore, insani ili~kilerimizde, yalmzca belli
bir anda degil, fakat her zaman nasd
davrarunarruz gerektigini belirleyebilir.
Nas1l ki, kuramsal akluruz nedensellikle
ilgili tiimel ve zorunlu yargllar olu~tura
biliyorsa, ayru ~kilde pratik akhrruz da
'ne yapmanuz gerektigi'yle ilgili genel
gec;er, evrensel yarg1lar ortaya koyabilir.
Aklumz her ikisinde de, tiim zamanlar
ve durumlar i9n gec;erli olan bir ilkeyi
konu almaktadar, zira bpk1 fizigin yasa-
lan gibi, ahlaki eylernin de yasas1 vardll'.
ahlaki kiiltili hareketi [ing. ethical culture
movement]. insani, toplumsal ve ulusla-
rarasl tiim ili~kilerde, ahlak etkeninin
onemini vurgulayan, odev duygusunun,
ahlak yasastyla insamn sonsuz deger ve
yiiceliginin herkes tarabndan geregi gibi
anla~Ilmasm1 amac;layan aklm ya da ha-
reketler.
Terim tpozitivizm, tyararabk,. idealizm
ve daha ozel olarak da, 19. yiizyilin sonla-
nnda ingiltere'de baZl se9<,in filozoflar ta-
ra.bndan sbzii edilen amac;la kurulan der-
nekler it;:in kullarulnu~br.
ahlaki mutlak~1hk [ing. ethical absolu-
tism; Fr. aflsolutisme ~tltique]. Ahlaki de-
gerin ezeli-ebedf ve nesnel olarak ger-
c;ek oldugunu, ezelt-ebedi olarak dogru
ve gec;erli olan ahlAki kural ve degerler
bulundugunu ve bu degerlerle kurallar
biitiiniiniin istisnaslZ tiim insanlar ic;in
gec;erli oldugunu, yani tiim insanlar ta-
rafmdan kabul edilmek, benimsenmek

durumunda olan, de~i~mez ve mutlak
bir yasa, standart ve ahlak bulundu~u
nu savunan gorii~.
Ahlaki toznelcili~in tam kar~1b olan
gorii~, soz konusu ahlak yasasuun uygu-
lamasl ve ge~erliligi bakmundan diinya
nm belli bir bolgesi ve tarihiyle Slrurlan-
malni~ oldu~unu one siirer. Mutlak9lara
gore, ahlald bakundan bugiin do~ru olan,
antik Ytman ve Roma'n1n egemenli~i al-
nnda ge~en yiizy1llarda ve hatta daha
once de do~ru olmak durumundadlr.
Giinii1niizde ahliki bakundan yanh~ ola-
nin, o zaman da yanb~ olmas1 gerekir.
Ahlaki bak1mdan bugiin yanl~ olan
kolelik, o zaman da yanh~ olmak duru-
mundaydl. Bu durum, antik~a~da baz1
biiyiik dii~iiniir ve ~ahsiyetler koleli~in
toplum i~in zorunlu bir ko~ul oldu~u
nu dii~iinmii~ olsalar bile, ge~erli olma-
hdlr. Antik~a~da koleli~in me~ru ol-
masJ, yaln1zca, Yunanlllann, neyin
ahlaki baklmdan do~ru ve neyin yanh~
oldu~u konusunda bilgisizlik i~inde ol-
d ukJanru gosterir.
Buna gore mutlak~1 bir bakl~ a~s1ru be-
nimseyen ki~i, ahlaki de~er ve dii~iin
celerin ~a~dan ~a~a ve toplumdan top-
luma de~i~ti~ini, tartt~IImaz bir olgu
olarak kabul eder. Biz, bugiin koleli~in
ahlaki bak1mdan yanl1~ oldu~unu dii~ii~
niirken, 'funanhlar onun do~ru oldu~u
na inanm1~ olabiJirler. Bununla birlikte,
onJann bir ~eyin do~ru oldu~unu dii-
~iinlnii~ olmalan, bir ~eyi ger~ekten de
dogru yapmaz. lnsanlann bir ~ey hak
k1nda ne dii1iinmii~ olduklanndan ~ok,
o ~eyin ger~ekte ne oldu~unun bir
onemi vard1r.
Ahl&ki mutlak~ya gore, do~ru ahlaki
de~erler obe~i her ne olursa olsun, 0
tiim insanlar i~in, tiim zamanlar boyun ..
ca her zaman ayxu obnak durumunda-
du. Mutlak~1n1n bu inano ya da gorii-
~ii, insanlarm ahlikla ilgili konularda
hala o~renecek ~ok ~eyi oldu~u inanciyla
tutars1zhk gostermez. <;iinkii, insan tara-
flndan yaralllmarru~ bir ~ey olarak
ahlilan nesnel oldu~u, ahlakm ilkeleri-
nin, insanlann kendileriyle ilgili olarak,
ahiak kan1tt 25
ge~mi~te oldu~u gibi, ~imdi de bilgisiz-
lik i~inde olabilmekle birlikte, kesinlikle
bilgisine sahip olmak durumunda olduk-
lan ger~ek do~rular oldu~u inanc1, mut-
lak9nm tavr1nlll aynlmaz bir par~asidtr.
Ona gore, ahlaki bak1mdan do~ru y a
da yanh~ olan -bu ister ozgiir a~k, ister
koleiik, ya da ister ~oke~lilik olsun-
tiiln insanJar i~in, tiim zamanlar boyun-
ca do~ru ya da yanh~ttr. Ba~ka bir de-
yi~le, mutlak~1bk, yaln1zca ahlak yasa-
suun bu gezegendeki tiim insanlar i~in
ayru oldu~unu de~il, fakat onun rum
akdh varbklar i~in ge~erli old u~un u da
one siirer. Mutlak~1b~a gore, ahlak ya-
sas evreninin yap1snn ayr1lmaz bir
par~as1du.
ahliki ozne [ing. moral agent; Fr. agent
moral). Kendisine belli birtakun ahlaki
niteliklerin atfedilebildi~i, bundan dola-
yl, ahlaki a~dan de~erlendirilebilen,
belli bir olgunluk, akd yetisi ve duyarb-
~a sahip olduktan ba~ka, ozgiir ve so-
rumlu olmak durumunda olan ve ken-
disini ahl&ki eylemle ilade eden ozne.
D1~ ko~ullar, kendisinin d1~mdaki gii~
ve nedenler taraf1ndan de~ de, kendi
se~im ve ozgiir ir&desiyle belirlenen, bi-
lin~li ve sorumlu varhk.
ahliki ve toplumsal yasalar [ing. moral
and social laws; Fr. lois morales et social es ].
insan davran1~1ru diizenlemek, yonlen-
dirmek ve kontrol etmek amac1 yla bir
totorite, tgelenek ya da akll taraf1ndan
getirilen davran1~ kurallan, yasak ve
yukiimliiliikler; toplwnsal beraberlik,
bar1~ ve uyumu sa~lamak, ki~isel oi-
Inayan ili~kileri siirdiirmek, duygulan
gere~i gibi ifade etmek iizere, davran1~
s1rasmda izlerunesi gereken, cvrensel
bir ge~erlili~i ya da uygulanabilirli~i
olan nesnel ve ba~lay1c1 kurallar.
ahlak kan1h [ing. moral argument for the
existence of God; Fr. argument moral pour
I' existence de Dieu]. tTeizmin temellerini,
insan varhkJanrun ahlakr deneyimlerinde
bulan, T ann'run varolu~unu insandaki
de~er duygusuyla a.;Iklayan, Tannnin
varolu~unu ahlak yoluyla kan1tlayan
tav1r, yakJa~Im.
-::1 ahlikSIZCihk
Tann'run varolu~unu kamtlama ~aba
smda olan diger tTann kamtlan gibi id-
diah olmayan ve Tann'nm varolu~unu
ahlak olgusundan, insarun ahlaki dene-
yiminden, ve dolay1s1yla soz konusu
deneyim ile ilgili verilerden yola ~lka
rak kamtlamaya ~ah~an; insan varhgm-
da goriilen ahlaki ve tinsel geli~menin,
yalmzca Tann'nm varolu~u 1~1gmda
degerlendirebilecegini, insanda goriilen
ahlaki ilerlemenin ancak ve ancak bu
geli~menin gerisindeki itici gii~ ve
oniindeki yiiksek ama~ olarak Tann'run
varhg1yla a~1klanabilecegini savunan
ahlak kamh ~u kabullerden biri ya da
digerine dayamr: 1 Ahlaka, ahlakhhga
temel olan vicdan sadece Tann'run sesi
olarak a~1klanabilir; 2 Odev, dogruluk,
diiriistliik, hakkaniyet gibi ahlaki kav-
ramlan ancak Tanrl'mn iradesiyle a~lk
layabiliriz. 3 Ahlakhhk baglayu:1 giicii-
nii Tann tarafmdan verilen ceza ve
odiillerden ahr. 4 Ahlakf deger ve ki~i
sel mutluluk arasmda bir baglanb ol-
masmm aklm bir talebi oldugu dikkate
ahrursa, ahlaki oznelerin Tann'mn va-
rolu~unu kabul etmeleri makul, rasycr
nel bir ~eydir. Ahlak kamtmt ilk kez
olarak ortaya atan ki~i, iinlii Alman filo-
zofu tKant i~te bu kabuUerden sonun-
cusunu temele alm.J~hr.
Diger Tann kamtlanru, Tann'nm varh-
gmr bir bilgi konusu ya da problemi
haline getirdikleri il)in ele~tiren Kant.
Tann'mn varhgr inancmt ahlak yoluyla
temellendirm.eye ~ah~trken, en onemli
gii~liigiin, bir yandan ahlakm ozerkligini
koruma, diger yandan da inan~ ile ahlak
arastnda makul bir bag bulundugWlu
gtistenne zorunJulugwlda yatbguu dii-
~ii~tiir. Buna gore, Kant kendisine
~ noktas1 olarak, insarun ahlakh bir
varhk oldugu ger~egini alm~ta:r. insan,
ahlakh olmak zorunda olan bir varhkbr.
Ona gore, insaru mutluluga laytk ktlan
~ey de ahlAkhhkttr. Kant, aktl diinyasm-
da, ahlikhhkla mutlulugun birle~tigi bir
sistemin varl..agrm dii~iinmenjn, biz in-
sanlar i~in ~k dogal bir hak oldugunu
one siirer.
Bw\Unla birlikte, salt fikir diizeyinde ka-
hndrgrnda, ahlakm mutlulukla sonu~
larunast, yalmzca bix ideden, ger~ekl~
meyebilecek bir idealden ibaret kahr.
Oysa, Kant'a gore, ahlik ile mutlulugun
birle~mesi, insan ic;:in en yiiksek iyiyi
meydana getirir. Fakat, biitiin insanlar
bir araya gelseler bile, boyle bir iyinin
ger~ekl~mesini saglayamazlar, zira bu,
onlarm, hatta bir biitiin olarak doga dii-
zeninin gii<.iinii a~ar. Ahlaklilik ile mut-
lugun birle~mesi, Kant'a gore, yalmzca
evreni ahlak yasalanna gore yoneten bir
Mutlak Alol'tn, yani Tann'nm varhgl-
run tasavvur edilmesi durumunda soz
konusu olabilir. Bu durumda, saf pratik
akhn ilkelerine gore, 'Tann postiilast' ile
'Oliimsiizliik posrulast'ru ortaya koyma
zorunlulugu vardu.
ahliksrzc1hk [Os. gayri aldiikiyye; ing. im-
moralism; Fr. immoralisme; AI. immo-
ralismus]. t Ahlak~rhgm kar~tstnda yer
alan bir tav1r olarak ahlak dii~manhgr.
Ahlakf odev, ilke ve kuxallann insarun
insanbgtru oldiirdiigiinii, insaru bask.J
all:utda tutup, onu kolele~tirdigini savu-
nan ve bundan dolayt, ahlaka biitiiniiyle
kar~1 Q.kan, ahlaka kar~1 kayrtstz kalan
gotii~e ya da geleneksel ahlak anlayt~ma
kar~1 koyma tavn.
ahlik tiirleri [ing. hjpes of morality; Fr. gen-
res de moralite]. 'Kime ya da neye kar~J
ahlakh olunur, ahlakh davramlu?' soru-
suna verilen yarutlara bagh olarak, orta-
ya ~1kan ahlak tiirleri.
Bw1a gore, dort rur ahlaktan soz edile-
bilir: 1 Dini ahlak. insanm dogiistii varhk
ya da varhklarla olan ili~kilerinde soz
konusu olan ahlak. OmeA'in, Yahudi ya
da Hristiyan geleneginde, On Emir'den
ilk ii~ii bu tiir bir ahlak.ln bir par~as1 ola-
rak anla~1hr. Buna gore, bu ii~ emirden
birine kar~1 sayg1s1zhk etmi~ olan bix
lcimse, soz konusu ahlak kurallarma
gore, bir insana kar~1 ahlakstz davran-
manu~ olsa da, Tann'ya ahlak.a aykm
bir bi~imde davra~ olur. 2 Dogal
ahltik. BiitUn. ilkel kiiltiirlerde yaygm olan
bir ahlak tiiril olarak. insarun dogayla
olan ili~kisinde ortaya ~tkan ahlak. Bura-

da, doga, insarun refah1 i~in degerli olan
bir ~ey olarak degil de, ahlaka konu ola-
cak ~ekilde bir kendinde iyi olarak de-
gerlendirilir.
3 Bireysel aiJltik. Bireylerin, herhangi bir
toplumsal ya da dini ahlak sistemine
bagh olmaks1zm, kendilerine kar~1 olan
iii~ kilerinde soz konusu olan ahlak. 4
Toplumsal aJIIQk. tnsan varhguun diger in-
sanlarla olan ili~kilerinde soz konusu
olan ahlak. tnsarun en onemli ahlaki dav-
ram~lan, insamn toplumsal grup olu~
turmasiyla ve bireylerin birbirleriyle ,.a-
h~ma i,.ine girmeleriyle ba~lad1g1 i,.in,
digerlerine gore daha ,.ok i.izerinde du-
rulan ahlak budur.
ahlak yasas1 [Os. aiJltiJc:j 1alnun; ing. moral
law; Fr. loi morale). Eylemi yonlendiren,
kendisiyle davram~m s1mrlarup di.izen-
lendigi, bize ne aradlglmlZI ve ne yapma-
Iruz gerektigini arwnsatan kural ya da
idealler bi.iti.ini.i. AhlAkr eylemin kendisi-
ne tabi olmak durumunda oldugu nesnel
ve evrensel yasa. Ahlaki eyleme zorunlu-
luk karakteri kazandl!an gene! kanun.
Ahlak yasasmm sirasiyla teolojik, dogal
ve rasyonel bir temeli olabilir. Buna gore,
teolojik bir ahliik. yasas Tann tarafmdan
buyurulan bir ahlak yasas1d1r. Burada,
ahlak yasas1, temeli insan dogasmda ya
da yasaya itaat edip etmemenin get:i.recr--
gi sonu,.larda degil de, tTann'run doga-
smda bulunan, Tann'run iradesinden
kaynaklanan davram~ kurallan bi.iti.ini.i
olarak gori.ili.ir. Buna gore, ahlakh olmak,
tannsal iridenin, insanlar i~n koydugu
davram~ kurallanna, ahlak yasasma uy-
makbr.
Dogal bir ahl6k yasasr ise, nihai ve en
yi.iksek hedefi tarri olarak ger,.ekle~mek
olup, mutlulugu ama,.Iayan insan doga-
Sl tarafmdan buyurulan, insan dogas1~
run ifadesi olan, akll yoluyla bilinen ve
baglayiclhgl kabul edilen yasa olarak
ka~1m1za ,.1kar. Buna gore, ahlakb
olmak ger,.ek anlamda insan olmakhr ve
ger,.ekten insan ohnak ise, akllh bir hay-
van olmakbr.
Rasyonel ahltik yasas ise, nihai bir amac1
olan, tmutlulugu ve tam olarak ger,.ek-
Ajdukiewicz, Kazimierz 27
le~meyi hedefleyen bi.iti.in bir insan do-
gasmm de~il de, yalmzca insan akluun
buyrugu olan ve insan varhgma, sonu,.-
lan hi,. hesaba katmadan, insan oldugu
i,.in yerine getirmek durumunda oldugu
odevleri arumsatan bir yasadtr.
Ahuramazda. Eski iran dini Zerdi.i~t~i.i
li.igi.in, koti.ili.ik ilkesi ya d a Tann's1
olan Ehrimen'le si.irekli bir mi.icadele,
ya da sava~ hali ic;inde olmakla birlikte,
Zerdi.i~t,.i.i iyimserligin bir ifadesi ola-
rak, sonunda mutlak bir zafer kazana-
cak olan ba~tanns1, iyilik ilkesi.
Zerdi.i~t,.i.ili.igi.in yi.ice ve yarahc1 tan-
nsl olarak Ahuramazda, bi.iti.in tannsal
di.izeni, sulan ve bitkileri, 1~1g1, yeryi.i-
zi.ini.i ve iyi olan her~eyi meydana geti-
rir. Tannsal di.izenin bekc;isi de olan
Ahuramazda, bi.iti.in iyi varhkJann yer-
lerini belirler, insanlann eylemlerini de-
netler.
aile benzerligi [ing. family resemblance; Fr.
ressemblance fomiliale). Bir ~eyin tarumlayi-
a, belirleyid karakteristigini ya da ger,.ek
ozi.ini.i ara.maktan olu~an geleneksel tta-
rum yontemine, ou:ii anlay1~a kar~1 9-
kan i.inli.i ~agda~ di.i~i.ini.ir Ludwig tWitt-
genstein'm yakla~ururu ifade ebnek i~n
kullarulan deyim. Buna gore, bir ~eye, a)
her biri bir,.ok ~ey tarafmdan payla~nlan
ve b) baz1lan, her bir ~ey tarafmdan
sahip olunan bir dizi age ya da ozellik sa-
yesinde anlam aktanhr.
aitia. Yunan felsefesinde neden. Ara~tm
lan sonuca yol a,.an olaylara ili~kin me-
kanik ya da bilimsel bir ta,.Iklama sag-
layan neden. Bir ~eyin nasd oldugu gibi
oldugunu anlamanuza olanak veren
neden. Varhga geli~in ya da olu~un ne-
denleri.
Ajdukiewicz, Kasimierz. (1860-1963) Po-
lonya'daki manhksal-analitik gelenc-
gin, empirist yonelimleri ag1r basan,
i.inl i.i temsilcisi.
Felsefi ilgileri ,.e~itlilik arzeden Polon-
yah filozof, bir entellekti.iel olarak da
bi.iyi.ik bir etki yapm1~hr. Daha ziyade
tmant1k ve bilgi kuram1 alarundak.i ~a
h~malanyla se,.kinle~en Ajdukiewicz,
bu alanda radikal tuzla~lnlClhk ad1 ve-
rilen bir gori.i~i.i benimsemi~tir.
28 Al<ademi
0, gundelik, dogal dilimizde ne analitik
ve sentetik onenneler, ne de manbksal
~1kar1111. kurallanyla bilimsel hipotezler
arasmda bir aymm bulunmad1~ one
surer. Btitun bu aymmlar, ona gore, salt
uzla~llt\la iJgili bir meseledir. Yeni bilim-
sel bulu~ ve k~ifler soz konusu oldu-
gunda, kurallanrruzt veya hipotezlerimi-
zi gozden ge~rip ge~innemek de bize ya
da uzla~tma kalmt~ bir ~eydir.
Akademi. Yunan filozofu tPlaton tarafm-
dan, M. 0. 387 Atina'da, kentin kuzeyba-
hsmda yer alan ve ad1ru kahraman Aka-
demos'tan alan annan i~inde kurulmu~
alan ogretim ve ara~hrma merkezi; tari-
hin tarudtgr ilk yuksek ogretim kurumu.
Akademi'nin uzun sayllabilecek bir t.ari-
hi vardtr. Buna gore, okulun yonetimin-
de once Platon'un ve daha sonra da
Speusippos'un bulundugu donem Eski
Akademi olarak bilinir. Milatt.an Once 4.
ve 3. yuzytllan kapsayan bu donemde,
tPhytagoras~dann okul uzerindeki etkisi
artm1~ ve Platon'un tmetafizik goru~leri
bir 'sayt kuramma' dayandmlarak sis-
temle~tirilmi~tir. Yine ayru donemde,
Akademi matematik ve astronominin ge-
li~mesinde buyuk rol oynamt~hr.
Okulun yonetid.Jigini Arkesilaos'un yap-
hgJ ve daha ziyade ku~kucu bir ogreti-
nin egemen oldugu donem ise (M.O. 3.
yuzyt.l) Orla Alcm:Umi olarak bilinir. Yeni
Akademi ise, MO. 2. ve 1 yuzydlarda,
tKarneades'in onderliginde, tStoacJlarm
tdogruluk ol~utleriyle ilgili ogretilerine
kar~t ~lktru~hr. Daha sonraki donemler-
de ise, Akademi Platoncu, Aristoteles~i
ve Stoae1 ogretileri eklektik bir tarzda bir-
le~tirmi~tir.
' Ote yandan, Platon tarafmdan kurul-
mu~ alan Akademi'de geli~tirilen felse-
feye Akodemi fel.seftsi diye adlandtnhrken.
gunumuzde universitelerde, universiter
kurumlarda yapllan felsefe incelemeleri-
ne, ger~ekl~tirilen felsefi ara~tumalara
akDdemilc felsefo adt verilmektedir.
Buna kar~m, universite veya yuksek
ogrenim kurumlanndaki ara~hrmact
ya da hocalann, konu aldlklan bilimin
problemlerini, derslerinde ya da yaym
yoluyla, (bilimsel ~ah~mamn evrensel
standartlann yerine getirerek ve i~ ah-
lakma uyarak), yoneticilerinin mudaha-
lesine maruz kalmadan, ara~ttrma ve
tarh~ma ozgurlugu, akademik ozgiirliik
diye tammlamr.
akd [Os. tikile; ing. reason; Fr. raison; AI.
vernunfl). lnsandaki soyutlama yapma,
kavrama, bagmtt kurma, du~unme,
benzerliklerin ve farkhhklann bilincine
vanna kapasitesi, \tkarsama yapabilme
yetisi. Apar;tk dogmlan ya da soyut nes-
neleri, ozleri, tumeUeri, dogrudan ve ara-
OSlZ bir bi~mde sezme melekesi; onctil-
lerden sonuca ge~mek suretiyle ~1kanm
yapma yetenegi ya da gticu. Vahiy,
inan~, sezgi, duygu, duyum, algt ve de-
neyden farklt olarak, salt insana ozgu
alan bilme yetisi, dogru du~unme ve
hukum verme yetenegi, kavram olu~tur
ma gucu.
insan, alai teriminin soz konusu anlam-
lan i~inde 'akllh hayvan' olarak tarum-
laruru~hr. Buna gore, akd, i~gtiduye kar-
~tt olup, insarun kendisi sayesinde
~tkanmlar yapttgr, ya da do~ onctiller-
den ge~erli sonu~lar ~tkardtgt yetiden
ba~ka hi~bir ~ey degildir. Akll yine,
duyum, algt, imgelem, duygu ve arzuya
kar~1t olarak, ~u ya da bu anda ya da
yerde, neyin var oldu~ ile ilgili dogru-
lan, ~tkanmda bulunmadan sezgisel ola-
rak kavrama yetisine kar~1hk gelir.
Akll yine, pratik alai anlammda, genel
alul guciinun bir par~as1 olarak, belirli
eylemlerin ni~in ger~ekle~tirilmesi ge-
rektigini, bu eylemlerin kendilerinden
~lkbgt ilkeleri ya da bu eylemlerin ken-
dileri i9Jt yalruzca birer ara~ oldu_tu
ama~lan kavrama yetisini ifade eder. Ote
yandan, salt bilgiye hik.im alan, ama~ ve
sonu~larla hi~ ilgilenmeyen, bir fenome-
nin mekanik sure~ i\lnde gozlemlenme-
slyle suurlt alan akla teknik alol adt veri-
lir. Buna kar~m, nesne olmayt reddeden,
varhgmt ozne olarak taruyan ve varolan-
lan varhk olmak bakmundan ele ahp st-
ruflayan akla ontolojik akll denir.
Akll kavrammm anlamt temelde aym
olmakla birlikte, bu anlam kimi zaman
----------- ~ ~~-------
~a~m ilgi!erine ve dolaytstyla, ko~ullan
na ba~h olarak farklthk goslerir. Ome-
~in, ilk~a~'da zihinden ba~unstz varb~1
bilen akd, Orta~a~'da inanan hizmetinde
ohnu~; buna kar~m, modem donemde
bilimsel dii~iinceyi kunnakla yiikiimlii
clan akll, bilimsel dii~iincenin geli~imi
nin bir sonucu olarak par~ala~ hale
gelmi~lir.
Saymayt bibne ve bilme yetisi anlamma
gelen Yunanca logos sozc~iinden tiireyen
akll kavramt, buna gore, llk~a~da diinya-
daki ~oklu~u ve ~e~itlili~i diizene sokan
ve hem de varolaru kavramaya yonelen
bir insani yetiyi ifade eder . .Alol konusun-
daki felsefi spekiilasyon, bu nedenle ilk-
~~da varb~a dair felsefi spekiilasyondan
aynlmazdtr. Nitekim, tSokrates oncesi
Yunan do~a filozoflan, herkes i~ bir ve
ayru clan ~eyi, dii~iincenin ve varh~m te-
melini akil yoluyla ortaya koymaYJ ama~
lamt~lardu. Onlann diinyarun lularhh~
ru tularh bir stiylemde dile getinnek
iizere, ~klu~un gerisindeki birligi, tiirn
fenomenlerin biricik ve kurucu nedenini
aramalannm nedeni budur.
Yine, tPlalon'a gore aktl, duyulann
sa~lad1~1 de~i~ken ve yamlhct4Iox4 ya
da empirik bilgiye kar~tl clan do~ru
dii~iincedir. Akla dayah bilgi, onda dt~
goriinii~ler alarurun iistiine yiikselme-
mezi sa~layarak, bizi ger~ekten varolan
tldealara gotiiriir. lki tiir akd veya akll-
da iki tiir bilgi oldu~unu soyleyen Pla-
ton'a gore, bunlardan birincisi ozleri,
idealan do~rudan ve aractsJZ olarak
kavrayan sezgisel akd ve ikincisi de ma-
lematikselldealara yonelen, dolaytstyla
matematiksel kamtlamayla s~kinle~en
diskiirsif akddtr.
Akh kuramsal ve pratik akd, kurarnsal
akh da, elkin ve edilgin aktl olarak
ikiye aytran t Arisloleles ise, bunlardan
elkin akdm, edilgin ya da pasif akla,
duyumlanan ya da algtlanan nesnenin
duyusal formunu alma olana~1 verdi~i
ni soyler. Ole yandan, etkin aktl, formu,
onu duyu-deneyinden soyutlamak su-
retiyle, bilin~ i~in a~1k hale getirmek du-
rumundadtr.
---- --------- ----~- ----
akll 29
Orta~a~ dii~iincesinde ise, aktl inanca
ba~tmh, inancn hizmetindedir. insa-
nm do~al bir yetisi olarak akhn bir
ozerkli~i olabilse bile, bu a!\cak diskiirsif
bir akd olabilir. Nitekim, tSkolastik felse-
fenin en biiyiik ve en onemli filozofu
clan Aquinash tThomas 'akd yiiriitme-
nin, kavrama nesnesi clan bir nesneden
ba~k~bi nesneye gitmek oldu~unu'
stiyler. lam felsefesinde ise, hakikati,
onu olayunstz olarak bildiren vahiyden
ba~unstz olarak bilen, do~ruyu ve yanh-
~~ aytrt etme imkam sa~layan 'do~al
l~tk'hr/
Modem donemde ise, akll modern le~
menin lemelindeki yeti olarak, inan~lan
ba~tmstzdtr ve onun gorevi, once bi-
limsel dii~iinceyi, sonra da loplumsal
diizeni kurmakttr. Dt~ ger~ekli~i tema-
~a eden veya yanstlan bir gii~len ziyade,
diizenleyici ve kurucu bir gii~ olarnk aktl,
tDescartes'a gore, tiim insanlarda ~iltir.
Ttpkt do~runun ve bilginin ol~iitii olarak
akla saygt duymanm zorunlu oldu~unu
stiyleyen tMalebranche gibi, tLebniz'e
gore de, inan~lan ba~mstz olarnk ozerk
akhn giiciinii hi~bir ~ey sarsamaz.
tKant'ta ise, ak.Jl, anlama yetisiyle bir-
likte, iki temel entellekliiel yetiyi mey-
dana getirir. Bunlardan anlama yetisi,
kendileriyle deneye yapt kazandtrdt~t
a priori idelere, deneyden liirelileme-
yen, saf deneyde bulurunayan a priori
kavramlara do~u~lan sahip olur. Oysa
akd, anlama yetisinin tersine, miimkiin
bilginin smtrlan i~inde kalmaytp, dene-
yin strurlanru a~maya, varolan her~eyi
kapsayan ku~ahc1 bir ger~ekli~e ili~kin
olanakstz bir kavrayt~a ula~maya ~ah
~tp, zorunlu olarak ~eli~kilere dii~er.
Bundan dolay1, Kanl'a gore, aktL anlama
yetisi i~in neyin bilinebilir oldu~unu
ara~llnnakla, deneye nasd yapt kazandt-
rddt~mt incelemekle yetinmeli, bilginin
smtrlanm a~tp, a priori spekiilasyonlara
kalkt~mamahdtr. tRousseau'da ise akd,
toplumsal yasalann ol~iitii ve yolgosleri-
cisi olmak durumundadtr. Buna kar~m,
tHegel'e gore ak.Jl. en yiiksek hilme for- _
mudur.
30 akllcthk
ak1kllzk [Os. akliyyun mez!Jebi; in g. ralio
nalism; Fr. rationalisme; Al. rationalisnzus].
Rasyonalizm. Evreni bir butun olarak
di.1~l.1nce yoluyla yorutnlaJnayi, bireysel
ve lopltunsal ya~a1n1 akhn ilkeJerine
gore dilzenle1neyi a1na~layan tavu. ima-
nln ya da dinin reddedilmesi durumu,
bi.1ttin bilginin bir siste1n i~inde ifade
edilebilecc~i, ilke olarak her~eyin biline-
bilece~i inanc1.
1 Genel bir bi-;i1nde de~erlendirildi~in
de, akllc1hk, tirrasyonalizmin tersine,
ak1l yoluyla kazan1lan bilgiye duyulan
inanc1, do~ai.isti.i kaynaklardan kazanl-
lan bilgi yerine, do~al roldan kazan1lan
bilgiye duyulan inana, duygulann ye-
rine de, akla duyulan inanc1 ifade eden
genel bir tavtrdu. Boyle bir genel tavu
olarak, akllc1hk, yetkin orne~i bilimsel
bilgi, ya da daha -;ok, yetkin ornekleri
mate1 natik ve do~a bililnleri olan bilgi
tilrilne de~er verir ve akla, deneye da-
yanmayan bir bilgi olamayaca~1n1 savu-
nur. Ba~ka bir deyi~le, genel a~1dan ele
ahnd1gmda, yalruzca tumevanmsal ya
da tfundengelimsel akdyurutmenin, bize
gerc;ek diinya hakklnda bilgi verebilece
~ini savunan goru~ olarak akdahk, vah-
yin ve duygularm bilgi kayna~1 olamaya-
ca~Ull one surdu~u ic;in, irrasyonalizme,
tgize1ncili~e ve romantizme kar~1t olan
bir goru~rur.
2 Akdcihk, daha ozel ve deneyci.li~e ya
d a tern pirizme kar~lt bir o~reti olarak
da, duyu-alglSlndan once ya da ustun
ve ba~uns1z olan, ilk ve temel bilgi kay-
na~l olarak akh on plana ~kartan ya da
vurgulayan felsefi teoriye kar~ll1k gelir.
Bu teori, yani epistetnolo jik akdcrlzk, insan
varhk.laruun, soyut bir bi~de akllyu-
rijtme ya da du~ilrune i~lemiyle, varo-
lan ve varolanan yap1s1 ve genel olarak
da evren hakk1nda, temel ve reddedile-
mez kesin yan1tlara ula~abildiklerini
one surer.
Epistemolojik akllahk, yine ger~eklikle
ilgili olan baz1 do~rular1n gozlemden,
deneyimden ba~uns1z olarak ve deney-
sel yontemler kullarulmadan bilindi~;
zihnin, ger~eklik hakk1ndaki analitik ol-
1nayan bu do~rulan, soz konusu do~ru
lar zihindeki do~u~tan dil~ilncelere
kar~1hk geldi~i ve ger~eklikle uyu~tu
~u i~in, deneyden once ve deneyden ba-
~uns1z olarak bilebildi~ini belirtir. Akll-
clhk, ayn1 ~er~eve i~inde, bilginin tek
ger-;ek kayna~uun aktl, ve bilimin de,
temelde alol yoluyla olu~turuhnu~ olan
tilmdengelimsel bir sistem oldu~unu;
do~rulu~un tek ve temel ol-;urunun,
manhksal tutarhhktan meydana geldi~i
ni iddia eder.
Ayn1 g6ru~, her konuya uygulanabilir
oJan, tumdengelimsel, manbksaJ, mate-
lnatiksel ve ~lkanmsal, yani rasyonel bir
yontem bulundu~unu ve bu yontemin
bize, her konuda uygun ve doyurucu
a~1klamalar sa~lad1~1n1 one silrer. E pis-
temolojik akllc1h~a gore, bilgideki ideal,
~eylerle ilgili olarak mutlak bir kesinli~e
ula~1nak olmahdu. Yalruzca aklldan tu-
retilmi~ olan zorunlu ve apa-;1k do~ru
laran do~ru, ger-;ek ve kesin oldu~unun
bilinebildi~ini, geri kalan her ~eyin,
yanh~lanmaya a-;1k olup, kesinlikten
yoksun bulundu~unu one suren akllC'I-
bk, evrenin, ger-;ekli~in manbksal ya da
akJa uygun bir bi~imde duzenlenrni~ bir
sistem oldugunu; manb~a mutlak olarak
hnim olundugurtda, evrendeki her~e
yin manh~1n ilkelerinden ya da yasaJa-
nndan -;lkarsanabilir oldu~unun goru-
lece~ini one surer.
3 Epistemolojik akllc1h~a ek olarak, bir
de spekulatif ya da meta fiziksel aktlcrlrktan
soz edilebilir. Ger-;ekli~in ili~kisiz ve tu-
tarslz par-;alann bir toplanundan ba~ka
hf-;bir ~ey olmad1~1 ve dolay1s1yla akd
tarafmdan kavranamayaca~1 gorti~u
nun tam kar~lsanda yer alan spekulatif
alalc1hk, dunyarun, par-;alan birbirleri-
ne manbksal bir zorunlulukla ba~lan
ml~, yap1s1 tumuyle anla~1labilir ve
kavranabilir olan, rasyonel bir bi~de
duzenlenmi~ bir butun oldu~unu one
surer.
Ote yandan akllc1llk, 4 ahJak alarunda
(altl8ki akrlcrhk), neyin iyi ve do~ru,
neyin kotu ve yanh~ old u~una karar ve-
rirken, duygu, gelenek, otorite ya da ar-

zulara degil de, akla ba~vunnam1z ge-
rektigini one siiren gon'.i~e; ahlak kural-
lanntn kaynat1 soz konusu oldugunda,
bu kurallann ve ilkelerin kaynag1n1n,
deneyiln degil de, insan vicdan1 oldu-
gunu, insanlann dogu~tan ve evrensel
olarak sahip olduklan bu kurallann_
insan vicdarun1n ya kendiliginden olu~
turdugu ya da TaJua'dan edindigi kural-
lar oldugunu, veya ahlak kurallannan in
sa1un pratik akluun evrensel olarak
ger;erli olan iiri.inleri oldugunu; kJsacasJ
ahlaki kurallann n priori kurallara kar~l
lak geldigini one siiren ogretiye kar~dlk
gelir.
Akalc1hk 5 din alananda (dinde akrlcr-
/rk)ise, inancn dogrularana, vahiy ya da
ba~ka dogaiistu yollarla degil de, salt
akd ve diger dogal yetiler aracahg1 yla
ula~1lmast gerektigini dile getiren gorii-
~e kar~1hk gelir.
6 Akrlcrlrk psikolo jide ise, ornegin Jean Pia-
get'nin ~ocugun dii~iince ve davraru~ ge-
li~imini ara~hran ve zihnin kategorileri-
nin ancak ve ancak ~ocutun tecriibele-
rinin, diinya ile kurdu~ ili~kinin ardtn-
dan ortaya ~Jkt1t1ru dile getiren tgenetik
psikolojinin tersine, belli algtsal \fe kav-
ramsal kapasite ya da yeteneklerin do-
gu~tan oldugu gorii~iine kar~thk gelir.
Buna kar~1n, akllcdtk 7 sosyolojide, ondo-
kuzuncu yiizyddan ba~layarak, QJgun-
luk pozitivizmle ozde~l~ti~tir.
Ote yandan, akllcllagJn hemen her
zaman Bah Uygarhg1n1n ba~ka toplum-
lar ve irrasyonel olduklan dii~iiniilen il-
keller kar~1s1ndaki iistiinliitunii vurgu-
layan ortiik deger yargtlannl i~erdi~
ak1ldan ~1kardmamahdu.
akll ~ag1 [tng. age of reason; Fr. age de Ia
raison]. Felsefede, 17. yiizythn ikinci ya
ns1nda ba~laytp, 19. yiizy1hn ilk yan
s1nda dek uzanan ve her alanda akh te-
mele alan t Aydmlaruna ~agtna verilen
bir diger ad.
Ak1l ~agm1 belirleyen ii~ onemli kabul
vardu: 1 Ezeli-ebedi dogrulann olu~tur
dugu rasyonel bir diizen vardu; 2 insan
zihni bu dogrulan anlamaya, bu hakikat
lerin bilgisine ula~maya fazlastyla yetili-
akll dotrular 31
dir, ve nihayet 3 insan1n, bu dogrulan
anlaanaya yetili olan zihninden ba~ka,
ayna dogrulan ten1ele ahp se-;ilnde bulu-
nan, bu bilgiler 1~aganda eylemeye istekJ i
ve yetili bir iradesi vardu.
Ak1l ~ag1 du~iinurleri i~in, her bilhn,
yalruzca fizik, kilnya, astronotni degil,
fakat iktisat, siyaset ve ahlak dahi, dog-
nlukJan hetnen ve arac1s1Z olarak kav-
ranabilecek olan onennelerden, ilk ilke-
lerden hareket etanelidir. Bililnin i~i bu
ozel onennelerden.. apa~lk ilk ilkelerden
~1karsanabilecek olan tum teore1 nleri or-
taya ~lkannakllr. Bililnin yetkin ornegi
doga bilimleri olup,. doga bililnlerinin
yontemi de ideal bilimsel yontetni mey
dana getirir. Bu yontem her alana uygu-
lanabilir. Akllh insana du~en de, doga
bilimlerini temele alarak, bilimin ortaya
koydutu tum bu dogrulan, oldugu gibi
gundelik ya~ama uygulatnakhr.
akldll [Os. gayn alcli; ing. irrational; Fr.
irrationnel; AI. irrational]. AkJa uygun ol-
mayan, akla, dii~iince yasalanna kar~1t
olan, sa9fla ve anla~datnaz olan. Akllh-
ca, rasyonel yargllara u ygun bir tarzda
eylememe durumu. Diizenden, akbn
kavrayabileceti bir diizenlemeden yok
sun bulunan. Karmakan~1k ya da kao
tik bir durumda olan. Rasyonel bir a~tk
lamas1 ya da ifadesi olmayan.
akd dogrulan [lng. trnths of reason; Fr. w-
rites de raison]. Alman rasyonalist dii~ii
n iirii tLeibniz'in felsefesinde, her yerde
ve tiim miimkiin diinyalarda d~ olan
onerrnelere verilen ad.
Bu tiir dotrular, yahuzca tarum geregi
dogru olan onermeler olarak kalmazlar;
onlar, ger~ek diinya, dt~ diinya i~in de
ge~erli olan dotrulardtr. Ger~eklik hak-
kindaki bu teme) dogrulan, hi~bir gii~,
hatta Tannzun giicii bile deti~tiremez.
Bu tem~l akd dogrulanntn ba~tnda ~e
li~mezlik ilkesi gelmektedir. Akhn dog-
rulan manbk, dii~iince yoluyla bilinen,
zorunlu dogrulardu, oyle ki b u dogru-
lardan birini inkar etmek ~eli~kiye dii~
lnekle e~ anlamhdu. Leibnlz akbn dog-
rulanrun apac;ak dogrular old ugun u
sayler.
32 akllyiiriitme
aktlyiiriitme [Os. muluikmt; ing. rfASOiling;
Fr. raisonnement; AI. vernunftscltluss]. Dii-
~unceleri bilint;li, tutarh ve amat;h bir
bit;hnde birbirlerine ba~lama i~lemi.
Manhkh bir biJ;imde dii~iinme. c;Ikar-
samalar yapma. Verilerden ya da veril-
mi~ olan olgulardan sonu-;lara ge-;me
faali yeti. Oneill olarak ahnan onenne-
Jerden manhksal t;tkanm k urallartna
uygun bir tarzda sonut; t;lkanna i~lemi.
Zihnin, haz1r ya da verilmi~ baz1 bilgi
ya da onennelerden hareketle, verilmi~
olmayan ba~ka bir ~eyi, belli bir sonut;
olarak t;tkard1~1 i~lem.
Akdyiiru tmenin kokeni, do~as1 ve de-
~eri konusunda, bir ucunda aktlyiiriit-
tneyi ruhun bir yetisinin faaliyeti olarak
goren ttinselcili~in, di~er ucunda da
ak1lyuriitmeyi beynin bir epifenomeni
olarak goren tmaddecili~in bak1~ at;lSl
bulunan, bir dizi farkh goru~ soz konu
sudur.
Bununla birlikte, akllyiiriibnenin, 1
tiimdengelimsel, 2 tiimevanmsal, 3 ola-
sth ve 4 aldahc1 akJlyiiriitme olmak
iizere, dort farkl1 tiiriiniin bulundu~u;
akllyiiriitmenin, ge-;erlili~ine duyulan
ve hit;bir ku~kuyla ortadan kaldinla-
tnayan bir inanc1 gerektirdi~i; birtak1m
manhksal ah~kanhk ve yontemleri it;er-
di~i ve hepsinden onemlisi, baz1 temel
akll ilkelerine dayand1~1 konusunda bir
gorii~ birli~i vard1r.
Buna gore, akllyilriitme bir t;tkarsama
i~letnidir; daha onceden do~ru old uk-
Ian bilinen ya da do~ru olduklan kabul
edilen belirli onennelerden, onlardan
t;tkmakla birlikte, onlardan ayn ve fark-
h olan ba~ka bir do~ruya ge-;mektir.
Akdyiiriitme, bir onermeyi, aralannda
ortak bir o~enin bul und u~u ba~ka bir
onermeden ya da onermeler obe~inden
t;tkarsamaktlr.
c;tkarsama, tiimdengelimse I akll yiiriit-
me soz konusu old u~u zaman, zorunlu;
tiimevanmsal akdyiiriitme soz konusu
oldu~u zaman, olumsal; olas1h akllyii-
rii bne soz konusu oldu~u zaman, olasi-
11 ve yarulhc1 aktlyiiriibne soz konusu
oldu~u zaman da, yanh~hr.
ak1nhlar teorisi [ing. thEonJ of t(fluences;
Fr. theorie des ej]luences]. ilkt;a~ Yunan fel~
sefesinde, tEtnpedokles ve tDemokritos
gibi dii~iiniirler taraftndan savunulmu~
olan alg1 anlayt~ma verilen ad.
BWla gore, bir alg1 siirecinde, algtlayan
oznenin alg1 menziline giren nesne, duyu
organlaruun gozeneklerine uygun gelen
ve oznenin bedeninden t;tkan film, suret
ve ai<Jnhlar Ia kar~lla~an aktnblar, suret-
ler gonderir. t~te bu siirec;, d1~ diinyaya
ili~kin bilgimizin temelini olu~ruran
duyum ve algtlara neden olur.
ak1~ ogretisi [Ing. theory of flux; Fr. throrie
de changenrent continuel]. Presokratik filo-
zof Herakleitos'a atfedilen, evrenin ve
evrende bulunan he"eyin siirekli bir de-
~i~me it;inde bulundu~unu, hit;bir ~eyin
kahc1 ve siirekli olmaytp, ak~ hiUinde
oldu~unu, bu de~i~meden dolay1 'aytu
nehre iki defa girilemeyecetW' belirten
teori.
Daha t;ok deti~me problemi i.iz.erinde
yo~unla~m~~ olan tSokrates oncesi do~a
filozofu tHerakleitos, evrende siirekli bir
deti~menin hiikiim siirdii~iinii, her~e
yin sava~ ve t;ab~manm bir sonucu ola-
rak ortaya ._,kh~uu soylemi~tir. Ona
gore, evrende kahahk ve dura~anhk
yoktur; her~ey deti~mekte, yakarak. yt-
karak ya~amaktadlr. 0, kendisinden on-
ceki filozoflann bo~u bo~una evrende
kahcbk ve siireklilik aradtkl~ oysa
evrende kahohk bulunmay1p, mutlak bir
deti~menin soz konusu oldu~unu one
siinnii~tiir.
Nehir ak1p gitti~i ir;:in, o ayn1 nehre iki
kez giremeyece~zi belirtir. Evrende
hit;bir nesne, nesnelerin hit;bir ozelli~i
yoktur ki,- de~i~meden ayn1 kalsm. Her-
~ey bir ba~ka ~eyin yikiml ve oliimii sa-
yesinde varh~a gelmekte ve daha sonra
yok olup gitmekted ir. Evrendeki tum
o~eler arastnda siirekli bir t;ah~ma ve
sava~ hali vardtr ve de~i~meyen tek
~ey, bu de~i~me halinin sonucu olan
kozmik denge durumudur. Bunun]a
birlikte, evrende hiikiim siiren bu ak1~
ve de~i~me, yasas1z bir de~i~me de~il
dir. De~i~me, bir yasaya, y ani logos a

gore olan bir de~i~medir. Herakleitos'ta
logos, evreni yoneten yasa. insamn da
kendisinden pay ald1~1 tannsal Akll an-
lamma gelir.
Herakleitos'un tPlaton'la ~a~da~ olan
tKratylos adll izleyidsi, daha sonra bir
yandan ustasmm gorii~lerinin savunu-
culu~nu yaparken, bir yandan da usta-
smm gorii~lerinin mantlksal sonu~lann1
~1karsa1TU~tu. Dna gore, siirekli bir ak1~
kabul edilemez bir ~eydir. Zira, Herakle-
itos'un gorii~ii kabul edilecek olursa,
evren anla~dn olmaktan ~1kar. Evren ve
evrendeki her~ey siirekli olarak de~i~ti
~inde, nesnelerde onlan betimlemek,
aljlklamak ve anlamak i~in gerekli olan
bir kahc1hk ve siireklilikten soz edile-
mez. <;unku nesneler de~i~irse, onlar1
adland1rmak ve betimlemek i~in kullam-
lan sozctikler de de~i~ir. Ger~ekli~in
belli bir par~asnu betimlemeye kalkJ~tl
~umz anda, yalmzca ger~ekli~in soz ko-
nusu par~as1 ve biz de~il, fakat kullandl-
~umz sozci.ik.Jerin anlamlan ve bizi
dinleyenler de de~i~ecektir. Bu durum-
da ise, yalruzca ger~ekli~i anlama ve
a~Lklama ~abas1 olan felsefe de~il, fakat
konu~ma ve anla~ma olana~1 da orta-
dan kalkar. Burada yapllacak tek ~ey
susmak ve nesnelere i~aret etmektir. -
akla uygun [Os. mtikul; ing. reasonable; Fr.
raisonnable; Al. vernunftig]. Akhn sa~la
dl~l standart ya da ol~tilere uygun
olan. Bir inancm, temelsiz olmas1, hi~bir
dayana~1 olmadan one stirtilmesi yeri-
ne, sa~lam bir dayana~1 bulunmas1,
kendisiyle ilgili verilerden manhk ku-
rallanna uygun olarak ~1karsanabilir ol-
masl durumu.
Yapzlan, ger~ekle~tirilen bir eylemin,
mant1ks1z ya da manhkd1~1 olmas1 ye-
rine, belli bir amaca yonelik olarak ve bu
ama~la tutarh bir bi9mde yapllm1~ ya
da ger~ekle~tirilmesi durumu.
ilklm idaresi i~in kurallar [lng. rules for di-
rection of reason; Fr. regles pour Ia dirlction
dt Ia raison]. tModem felsefenin kurucusu
olan FranslZ filozofu tDescartes tarahn-
dan belirlenen ve onun yontem anlayt~l
run bir par~as1 olarak, akltn sezgi ve tiim-
akromatik 33
dengeli.m gibi iki gticiine geregi gibi yol
g6sterece~ dti~iintilen kurallar bi.ittini.i.
Akhn uyaca~1 kurallar, Descartes'a
gore, dart tanedir, ancak hepsinden daha
onemli olan genel kural ~udur: Akll,
basit ve mutlak bir bi~imde a~1k olan bir
do~rudan hareket etmeli ve yol boyunca
a~1kl1k ve se9)<li~i hi~ kaybetmeden
adun ad1m ilerlemelidir. Di~er dart kural
~u ~ekilde s1ralanabilir: 1 Do~ru oldu~u
at;~k ve set;]k bir bit;]mde bilinmeyen hi~
bir ~ey do~ru kabul edilmemelidir. 2 in-
celenmekte olan gii~ltik ya da problem-
ler, uygun bir ~oztimtin gerektirdi~
~ekilde, olabildi~ince ~ok par~aya bo-
ltinmelidir. 3 Dti~tinceler, en basit ve
bilinmesi en kolay nesnelerden ba~la
ylp, yava~ yava~ ad1m ad1m ilerleye-
rek, en karma~1k olamn bilgisine yilkse-
lecek ~ekilde diizenlenmelidir. 4 Ki~i,
adunlan, her durumda tam olarak say1p,
her~eyi gozden ge9rerek, hi~bir ~eyin
unutulmam1~ olmasma dikkat etmelidir.
akrasia. [Olumsuzluk gosteren Yunanca
a onekiyle, gu~, kudret, denetim anla-
mma gelen kratos'tan ttiremi~ sozctikJ.
trade zaylfh~l, ozdenetim yoksunlu~u;
yapdmas1 gerekeni, ahlaki bakJmdan
do~ru veya ki~inin kendi oz~1kanna
uygun olam bilmekle birlikte, bunu ha-
yata ge~irmede zaafiyet gosterme.
Terim, t Aristoteles'in ahUksal bakJm-
dan zay1f olan insanla (akrates), ba~tan
~1kanc1 ~eylere kar~1 koyabilen insan
(enkrates) arasmda yaph~l aymmdan
ttiremi~tir. Ba~ka bir deyi~le, terimi
felsefe literattiriine sokan Aristoteles ol-
mu~tur, zira kendisinden once yapm1~
olan Sokrates gibi dti~tintirler, bilgiyle
eylem, bilmeyJe yapabilme arasmdaki
olas1h bir bo~lu~u, ir!de zayifh~l.lll
kabul etmezler.
akromatik. Sozel olarak aktanlamayan;
halk ya da geni~ kitleler i~in olmay1p,
okulun smulan i~inde kalan o~retiler,
ozellikle de t Aristoteles'in, olduk~a ileri
bir bilgi dtizeyinde bulunan se~kin o~
rencileri i~in aynlm1~, yalmzca onlann
anlayabilece~i ttirden gizli o~retiler i~in
kullandan Yunanca s1fat.
34 aksiyom
aksiyom [Os. mebde! bedih!'; ing. tlX!am; Fr.
axiome; Al. axiom]. 1 Genel olarak, apa-
t;lk bir bi~imde dogru oldugu dii~unii
len, ne karutlanan ne de ~iiriitulebilen
onenne; uzerine 1nantlksal bir siste1nin
kuruldugu ve ancak sistemin tutarhh-
gJndan vazge~ilmesi durLnnunda, inkar
edilebilen en temel ve zorunlu apaQ.k
dogru; ba~ka onermelerden tiiretileme-
yen, faka t kendisinden ba~ka onennele-
rin ~tkarsanabildigi ilk ba~lang1~ nokta-
Sl; biitiin bir kan1tlama surecinin teme-
lini oJu~turan; fakat kendisi karutlana-
mayan onerme; fonnel bir sistemde, ka
n1tlan1nadan one siiriilen ve, tiim diger
teoremlerin, sistemin ~1karun kurallan
na gore, benzer diger onennelerle birlik
te, kendisinden tfiretildigi te1nel finer-
me.
Aksiyomlar, kendilerinden 9-ka ~bi
len onennelerin kanJtlanabilir olmalan
anlarrunda, karutlanabilir olan onermeler
olarak goriile1nezler. Aksiyomlara ili~
kin kan1tlama, onlann tutarh ve kapsayt
Cl bir sistemin kurulu~unda kullandabil-
lneleriyle ili~kilidir.
2 Daha ozel olarak da aksiyom, episte-
molojik bir ~er~eve i~inde, dogrulugu
apa~1k olan, dogrudan ve araclSIZ bir
bi~imde kesin, nesnel olarak dogru olan
onermeyi ifade eder. Buna gore, aksiyo-
mun dogrulugunu kabul eden kimse,
aksiyomun dogru oldugu nesnel olgu
sunu sezgisel olarak bilir, dogrudan ve
aracs1z olarak kavrar.
3 Psikolojik anla1nda ise, aksiyom, ki-
~inin bir yandan kan1tlanamazcas1na
dogru oldugunu du~iiniirken, bir yan-
dan da dogru ve zorunlu oldugu konu~
sunda sarsdmaz bir inan~ besledigi oner-
lne anlarmna gelir. SOz konusu anlam1
i~inde aksiyo1n, aksiyom olarak goriilen
onennenin dogru ve zorunlu olduguna
sarsllmaz bir inan~ besleyen ozneye go-
relidir. Burada ozne, pekala ba~ka bir
kimsenin yanh~ olduguna inand1g1 bir
onermeyi aksiyom olarak alabilir.
4 Manllksal bir anlam i~inde ise, aksi-
yoln, kendisi kan1tlanmayan, fakat ka-
nitlamalar i~in bir temel olarak kullan1-
Ian ilk ilkeden ba~ka bir ~ey degildir.
Burada aksiyom, onerme ya da akllyu-
rutmelerden olu~an belli kuraln ya da
sisteme gorelidir. Mannksal anJatnl
i~inde aksiyom, belli bir sistent ya da
kuram1n geli~me siireci i~inde kanlt-
lanmayan, fakat daha i~in batnda
dogru kabul edilen ve soz konusu siste-
Inin par~alanru 1neydana getiren katut-
lamalar i~in bir temel olarak kullanllan
bir cnermedir. Soz konusu sistem,
1niimkiin bilgi sisteminin butiiniinii
meydana getiren bir sistem olarak go-
riildiigii zaman, aksiyomlar 'mutlak ilk
ilkeler' olarak kar~1m1za ~1kar.
5 Toplumsal anlamda ise, aksiyom, go-
rii~iin anlam1n1, degerini ve one1nini
anlayabilecek yetide ve uz1nanhkta olan
herkes tarahndan apa~1k bir olgu olarak
kabul edilen gorii~ anlam1na gelir. Bu-
rada aksiyomu belirleyen ol~iit, tiim ras
yonel varhklann ya da normal, bilge in-
sanlann ya da uzmanlann onay ya da
uzla~1mlandu.
aksiyomatik yiintem [tng. arionwtic mer-
hod; Fr. methode a:riomatique; Al. ariomatik
nJetlwde) Manhkta, ilkel baZ1 terimlerden
tiiretilen temel onennelerden (aksiyo1n
ya da postiilalardan) yola ~lkarak, man-
hksal tiimdengelim yoluyla, ozelle~tiril
mi~ kurallara uygun olan tiimel bir siste-
me ula~ma siireci ya da i~lemi.
Bu teri.mler ve taksiyomlar key olarak
tan1mlarup olu~turulabilecegi gibi, dog-
ruluklanna ili~kin baz1 gijvencelerin
sezgi yoluyla alglland1gl model uyarmca
da bulunmu~ olabilir. Aksi yomatik sis-
temlerin en eski omekleri t Aristoteles'in
tasuru ve tEukJidesin geometrisidir. 20.
yiizyd1n ba~lannda tRussell ve -tWhite-
head, matematigi ba~tan sona aksiyoma-
tik yontemle bi~imlendinneye ~ah~m~~
lardtr. Bilitn adamlan deneysel bilimleri
bile bu yontemle ele alrm~lard1r.
ak ve kara yanhtl [ing. wlrite and black
fallacy]. Dii~iincede ve du~fincenin ifa-
desinde, yeterli olgusal ya da kavram-
sal destek olmadan, keskin ay1nmlar
kullanmaktan; saglam temeller, yeterli
dayanaklar olmadan, aralannda bir or-

taya, ara kavramlara izin venneyen kar-
~It u~lu ayutmlar yap1naktan, ak ile
kara arastndaki gri tonlan gonnezden
gelmekten olu~an yanh~ turu.
Albertus Magnus. Derin ve -;ok geni~
kapsamh bilgisiyle, Orta-;a~da kendisi-
ne Doktor Universalis unvan1 verilmi~
olan 13. yuzyll du~unuru.
Zamarun1n hemen her aJandald tiim bil-
gilerini serilnleyip yorumJay~yla tin ka-
zarunl~ olan Buyuk Albertus, inan~ ve
vahiy yoluyla kazarulan bilgiyle, felsefe ve
bilim arachg1yla kazan1lan bilgiyi birbi-
rinden aytnru~ ve bu ikisinin birbirine
kar~lt ohnadtgJnl soyleyerek, inan~ i-;in
bir hakikat, akJl ic;in de ona ~eli~ik bir ha-
kikat bulurunadt~Jnl iddia etmi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, Tann'y1 ilk varhk
olarak ele alan metafizikte, lilozofun,
1~1~1 kendisine ilk ilkeleri gosteren akb
kullandl~lnl, buna kar~1n Tann'yt
vahiy yoluyla bilinen varhk olarak ele
alan teolojide inanc1n do~austu ~~ma
dayanlld1~uu one siiren Buyuk Alber-
tus, tmetafizik ve tteoloji arastnda ke-
sinlikle bir kar~1thk bulunmad1~1n1, bi-
rinin ~o~unl uk di~erini latnamladt~lnl
soy lemi~tir.
Felsefesinde Aristoteles~i o~elerle Yeni
Platoncu o~eleri.n bir sentezini yapan
Albertus, ome~in Tann'n1n varolu~unu
kanttlarken, Aristoteles'in hareketten
yola ~1kan karuhn1 kullannu~tu. Ona
gore, Tann ilk ilke olup, varolu~unu,
ba~ka bir ~eyden de~il de, salt kendi-
sinden ahr. Ozu varolu~unu i-;eren
Tann'da, madde, olumsaUtk ve potansi-
yaliteden iz yoktur. Dunyaya a~km olan
Tann'da, Buyuk Albertus'a g6re, 6zneyle
nesne ay1nm1 da soz konusu de~ildir.
ald1rmazc1hk. [1ng. indifferentism; Fr. in-
differentisme ). Ahl~ felsefesinde, ahlild,
erdemli bir ya~ay1~1 sahk veren, fakat
baz1 ~eylerin insarun gucu dahilinde, in-
sarun akJlh ve ahlald eylemiyle degi~liri
lebilir oldu~u yerde, birtakun ba~ka ~ey
lerin insarun etld alaru d1~anda kald1~UU,
ins an tarafmdan degi~tirilemez old u~un u
soyleyerek, insarun, ikincilere alchnnaylp,
bunlara kar~1 kayttslZ olur ve ba~JmSJZ
Alemberi: 35
kahrken, liiln gucilyle birindler uzerinde
yogunla~mast, ketldisinde olan1, kendi
guci.i dahili.nde bulWlaru ger~ekl~t:irJne
si, olabildi~ince ahlakh ve erdemli obna-
ya ~ah~maSl gerekti~ini One SUren taVJ!.
Tavtr ilk kez olarak, kendisi olduk~a
~irkin bir adam olan, fizi.kr yapLSUU de-
~i~tirmesinin insaJun elinde olmadl~lnl,
faka t karakterini geli~tinnenin, daha
ahlakh bir insan obnarun, insarun elinde
oldugunu ve dolayistyla, insarun, mal,
mulk, ~an ve ~erefe hi-; aldlrmayarak,
vargucuyle bu ama~ it;in ~ah~mast ge-
rekti~ini soyleyen tSokrates taraf1ndan
sergilenmi~tir. Ayn1 tav1r, tStoahlarda
felsefi bir o~reti olarak ortaya -;tkar.
Alembert, Jean Le Rond d'. 18. yuzy1lda
ya~am1~ olan Frans1z rna tematik-;isi ve
filozofu.
FranSlZ t Aydtnlanmasuun un!u .Ansik-
lopedisinin tDiderot'yla birlikte editor-
lu~unii yaprru~ve matemati~e ozgun ve
onemli katkdarda bulunmu~ olan
d' Alembert, bilgi alarunda mutlak bir
tduyumculu~u benimsemi~, do~u~tan
du~unceler o~retisini reddederek, butlin
fikirlerimizin duyumlardan geld.i~ini one
s'lrn\u~tiir. Fakat esas pozilivist metodo-
lojisiyle un kazanan DtAJemberl, metafi.
ziksel kuramlarla ~ spekulasyonlann
bir bilgi kaynagJ olamayacaguu, bizim
~eylerle ilgili olarak ni-;in sorularma bir
ya1ut veremey~i iddia etmi~tir.
Bir d1~ dunyanm varolu~undan bile
emin olamayacatunJzl dile gebren filo-
zofa gore, bilime du~en fenomenJeri bir-
birlerine ba~layarak betimlemek ve feno-
menleri ilk ilkelerden ~karsamakbr.
Bununla birlikte, bu, gozlemlenen ikincil
nitelikleri, daha temel olmakla birlikte,
gozlemlenemeyen ba~ka nileliklerden tu-
retmek anlarruna gelir. Bilim ve felsefe fe-
nomenler alan1yla sJrurlandltmdan, biJim
adarru ve filozof a~amayla u~ra~maz;
bilim adanu, deney temeli uzerinde, ac;Jk
se~ik tarumlar olu~twur ve bunlardan
mantlksal sonu-;lann1 -;1karbr.
Bilimci bir bak.J~ a-;ts1yla, entellektuel
aydtnlanma temeli uzerinde, toplumsal
ve ahiAkf ilerlemeye sonsuz bir inan-;
36 alet~ilik
besleyen D'Alembert, ahlaka da biiyiik
bir onean vermi~ ve onu metafizik ve te-
olojiden ay1rmak i~in miicadele etmi~
tir.
alel~ilik [ing. instrume,ztalisuz; Fr. instru-
mc:rztttlisrue]. 1 Bilim felsefesinde, tPeirce,
tfames gibi pragmatistler)e +Mach ve
tSchilick gibi pozitivist du~iintirler ta-
rafandan one siiriilen ve ozellikle bilian-
lerdeki teorilerin dogru veya yanh~ ol-
madJklarnu ve olamayacaklarJnl, fakat
sadece birer alet o)arak goriilebilecekle-
rini one siiren ogreti. Dogrulugu yarar
ad1na reddeden bu gorii~e gore, ku-
raanlar bir dizi veriden ba~ka bir veriler
obegine ge~meye imk8n vererek, onde-
yilerde bulunmaya yararlar.
2 Daha genel olarak da, iinlii A1nerikan
filozofu Jolu'\ tDewey'in, dii~iincenin,
mantag1n ve bilgilerune surecimizin do-
gasa konusunda, James'1n pragnatizmi-
ni geli~tirerek one siirmii~ oldugu felse-
fe akuna. Dewey'e gore, dii~iinceler,
kavramlar ve yargllar, bir ~eyleri tecri.i-
be etb~imiz ve gelecekteki sonu~lan be-
lirlemeye ~ah~tag1m1z zaman belli bir
i~levi yt:rine getjren, i~e yarayan ara~
lar, aletlerdir. Onerme)er ara~tarma sii-
recindeki ara~lar olarak goriilmelidir. Bu
~ekilde degerlendirildigi zaman, alet~ili
ge gore, oner1neler dogru ya da yanh~
olamaz. Onlar, insan tecriibesindekj olay-
lan, degi~meyi a~aklamada ve yorumla-
mada, insarun ihtiya~lanna kar~tlamada,
ama~lanna ula~Inasl.llda ve gelecekle il-
gili ondeyilerde ba~anh olmalanna
gore, etkjli, gu~lii ya da yararh diye de-
ger lendirilebilir.
Alet~ilige gore, dii~iinme, soyut birta-
klm ol~iitlerle degil de, bir organizana-
ya, ya~ama sava~1nda, ~evreye uyum
saglamasanda ve toplumsal anlamda
varhgana siirdiirmeye devam ehnesinde
yardamca olu~uyla yargalanabilir. Yasa-
lar, kuramlar ve hipotezler, ancak bir
gii~lugu ~ozdiikleri, insan ya~amma
katk1 yaphklan siirece anlamhdular.
Pratikten kopuk hi~bir dii~iince, oner-
me ve kuram anlaanh degildir.
3 Ontolojide, V gibi bir varhk rurti ol-
masa bile, bu tiir varhklarla ilgili oner-
tnelerin dogru olabilecegini savunan
gorii~. Ornegin, bir ki~iye bir arzu veya
bir tutku atfeden onermelerin bu tiirden
varhga kan1tlanabilir i~sel haller fiilen
varolmasa dahi, taan anlamayla dogru
oldugunu one siiren bu gorii~ ise, dog-
rulugu yararhhkla ozde~tiren bir ogre-
tidir.
4 Estetikte, bir nesnenin estetik degeri-
nin onun oznede estetik deneyim yarat-
ma kapasitesinde yattaganl, nesenedeki
bu kapasitenin kapsama ya da ol~iisii
niin ko~ullara ya da zaanana bagh ol-
dugunu, bir nesnenin estetik degerinin
onun estetik haz veya tema~a zevki
iiretmek i~in bir ara~ olmakhgayla yar-
galanmasa gerektigini savunan gorii~.
Alexander, Samuel. 1859-1938 yallan ara-
sanda ya~ama~ olan ingiliz yeni-realist
filozof. Ba~hca eserleri, Space, Tinre and
Deity [Mek8n, Zaman ve Tanr1] ve Bea-
uty and Other Fonus of Value [Giizellik
ve Diger Deger Bi~imJeri)'dur.
19. yiiz yahn ikinci yansanda egemen
ingiltere'de gozlenen idealist felsefelere
~iddetle kar,a ~akan Alexander, bilgi-
nin bilen ozneden bagamsaz olan bir
diinyanan bilgisi oldutunu savundugu
i~in, yiizyd1n ba~1ndakj realist hareke-
tin onemli bir ismi olmu~tur. Fakat Ale-
xander diger yeni-realistlerden, realist
bir temel iizerine dogalca bir metafizik
in~a ehnek bak1mandan farkhhk goste-
rir. Ba~ka bir deyi~le, doga bilimlerinin
verilerinden yararlanarak empirik bir
yoldan kurmu~ oldugu metafizigiyle
iin kaz.anan Alexander, ayna zamanda
dogurucu evrim gorii~iiyle se~kinle~ir.
Bu dogurucu evriln goru~ii, deneyimi-
mizin ~e~itli yonleri iizerine refleksiyo-
nun sonuru olan tarihsel bir hipotezdir.
Ger~ekligi, zamanan ileriye dotru olan
yoniiyle belirlenen tarihsel bir sure~, her
evresinde diizenli yapllarm ard arda or-
taya ~akt1g1 bir geli~me siireci olarak ta-
sarlayan Alexander'an evrim ogretisinde
zamanmekan evrenin temel malzemesi;
tkategoriler de maddenin kai.Jc ve sii-

rekli ozellikleridir. Maddeden ise ikincil
nitelikler ve ya~am!a zihin nitelikleri
dogar. Zihin konusunda idealist ve ikici
gorii~lere kar~1 ~1kan Alexander, zihni
fizyolojik ve norolojik slire.;lerin duzen
kazan1n1~ yap1s1 olarak tan1mlarken,
biitiin bu s(ire~lerin (istiinde ve otesin-
de, a yn ve sa bir zihinden soz edileme-
yecegini belirtir. Zihnin dogurucu ev-
rim surecinin en son ortaya ~an urunu
oldugunu belirten filozofa gore, Tann
da evrenin kendisine dogru yonelmi~
oldugu nihai ve en yi1ksek iirundu;
yani, Tann otede, ama henliz gerc;ekle~
memi~ olan son niteliktir. Ona gore, ide-
alistler tarahndan one silriildugu ~ek
liyle bir gerc;ekJik derecelerinden soz
edilemez; zihinler yahn bir bic;imde
ba~ka her~eyin yan1 sua ve yan1 ba~Jn
da varolurlar.
alg1 [Os. idralc; ing. perception; Fr. percepti-
on; AI. perception]. <;agda~ psikoloji ve
tepistemolojide, duyusal olarak uyanl-
lna sonucunda, evler, arabalar, aga.;lar
tiirunden suadan nesnelerle ilgili kav-
rayJ~a verilen ad. D1~ dunyay1 duyular
yoluyla, i.; ya~antdan ise ti.;ebakr~la
kavrama yetisi. insan varh~1n1n kendi-
sini .;evreleyen d1~ dunyadan duyu or-
ganlan aracdrg1yla edindi~i malumat.
SOz konusu en genel anlam1 ic;inde,
algt, insana duyu yoluyla gelen malze-
meye uyum ve birlik kazandnan ve do-
layJsJyla, fizikl, fizyolojik, norolojik, du-
yumsal ve bili~sel bile~enleri olan sureci
ifade eder. Bu .;er.;eve i.;inde, algr, bu sii
recin bilincinde ya da ay1rdmda olma
anlamma geldi~i kadar, duyumsal veri-
lerin bir sentezine de kar~d1k gelir. Yine,
alg1, idrak ya da sezgisel kavray1~ anla-
mJnda, bir ~eyin do~rulu~unun bilinci-
ne varmay1 ifade eder.
Algt bir yandan duyumdan, yani yaht-
lanma~ duyusal nitelikleri idrakten,
di~er yandan da, imgeleme, arumsama,
kavram olu~turma ve akdyurutme gibi
daha yuksek zihinsel sure.;lerden ayut
edilir. Bu ba~lamda, algt, yabn duyu
verilerinin d uzenlenmesi ve yorumlan-
masl olarak tarumlanabilir. Bu .;er.;eve
algan1n deAifebilirligiyle ilg'ili kantt 37
ic;inde, s1ras1yla dt~lmtzdaki bir nesne-
ye bagh olan ve duyu verilerini kavra-
mamJZl saglayan i' algrlar]a, oznenin
kendi i.; hallerini i.;ebak1~ yoluyla kav-
rama olanag1 veren dr~ algrlardan soz
edilebilir.
algtcll1k [Os. idrakiye mezlzebi; ing. percep
tionism; Fr. pttceptionism; AI. perception-
nismus]. insan varhg1n1n dt~ dunyay1
dogrudan ve arac1s1z bir bi.;imde algt-
layabilecegini savunan ogreti.
Buna gore, insan1n yalruzca kendi zih-
nindeki ideleri, kendi zihin hallenni al-
gdayabilecegini one silren Berkeleyci
toznel idealizmin ta1n kar~tstnda yer
alan bir goru~ ola~:ak alg1c1hkr d1~ dun-
yadaki varhklann nesnel ger.;ekli~ini
tan1yan ve bu varhklann, insan tarafln-
dan, gorundu~u ~ekliyle de~il de, ger-
.;ekte oldu~u ~ekliyle algdand&~lnl one
suren anlayt~a kar~1hk gelir.
Yine, algJcJhk, algasal yandmalara dii-
~ebildi~imiz i.;in, alg1n1n guvenilir bir
bilgi kaynags olarak gorulemeyece~ini
savunan goru~lere kar~tt olarak, alg1-
n1n sa~lam ve guvenilir bir bilgi kayna-
gl oldu~unu ve bize dogrudan dogruya
nesnelerin kendilerini verdi~ini savu-
nur.
algdar [ing. perceplions; Fr. perceptions). Algt
verisine, bir algt ediminde ortaya .;1kan
ya da varolan ~eye verilen ad. Tumelle-
re, suuflara ve genellemelere i~ret eden
kavramlara, du~iincelere, fikir ve inan.;
lara kar~1t olarak, deneydeki somut bi-
rimlere kar~dak gelen bireysel nesnelere
ve tikellere i~aret eden terim.
Algllar, duyu verisinin e~anlamllSl ola-
rak kullarulmadt~l zaman, zihnin, farkl.t-
la~maml~ duyu verile1 ini d uzenleme i~
lemindeki ilk aduna kar~dlk gelir.
algan1n de~i~ebilirli~iyle ilgili kanat [1ng.
argument from changeability of perception).
Bilgiden duyusal bilgiyi anlayan ku~ku
culugun, d1~ dunyarun algtya dayanan
bilgisinin inu<Arunz oldu~u gostennek
i~ kulland1~ kan1t ya da akdyurutme-
lerden, algtdaki degi~me o~esini on
plana ~kartaruna verilen ad.
38 algm1n yandabilirligiyle ilgili kan1t
Buna gore, kamt algmm, degi~en
bak1~ a(jlSl, i(jinde bulunulan ortam ve
1~1k ko~ullan gibi oznel _ve nesnel du-
rumlara bagh olarak i(jerik bak1mmdan
degi~tigini ve soz konusu degi~imin,
algmm insana, kendisinden bag1mS1Z
olarak varolan degi~mez bir ger~ekligi
dogru ve giivenilir bir bi(jimde vermesi-
ni olanaks1z hale getirdigini savunur ve
buradan insamn d1~ diinyay1, en azm-
dan oldugu ~ekliyle bilmesinin soz ko-
nusu olamayacag1 sonucunu filkarhr.
algmm yamlabilirligiyle ilgili kanat [ing.
argw11ent from fallibility of perception].
insan var!Jgmm d1~ diinyaya ili~kin ger-
fiek bir bilgiye ula~masli\ll\ olanaks1z ol-
dugunu savunan ku~kucu gor~ tarafm-
dan, ilk~ag felsefesinden beri kullarulan
bir kamt ya da argiimana verilen ad.
Yarulsama, sann tiiriinden alg1 yarul-
malannm, yamlma ya da yamlg1 soz ko-
nusu oldugu s1rada farkedilememesi ve
hemen her zaman dogru, olaru oldugu
gibi gosteren alglar olarak degerlendiril-
mesi olgusundan hareket eden ve soz ko-
nusu onciilden, bu durumun dogru sayl-
Jan her olgu i(jin g~erli olabilecegi ve
alg1sal bilginin olanakslZ oldugu sonucu-
nu fikartan argiiman ya da karut.
algmm transendental birligi [ing. trans-
cendental unity of perception; Fr. l'uniU
transcendentale de Ia perception]. Alman fi-
Jozofu Kant'm bilgi gorii~iinde, benin,
d1~ diinyaya ili~kin deney, tecriibe tara-
fmdan zorunlu kllman birligi.
Bilgi gorii~iinde, insan zihninin yalruz-
ca, kategorileri araahgtyla kendilerine
bir yap1 kazandud1~ fenomenleri bilebi-
Jecegini, bunun otesine giderek ~eyle
rin bizza tihi kendilerini bilemeyece~,
duyu-deneyindeki nesnelerin insan zihni-
nin i~leyi~ine uydugu i~n bilinebildi~
soyleyen ve tum empirik yasalan insan
zihninin yasalanna indirgeyen tKant,
daha sonra benin kendisine ge91rl~tir.
Buna gore, Kant zihnin i~leyi~iyle ilgili
analizrnde, insan zilininin duyulara ve-
rilmi~ olan ham ve i~lenmemi~ malze-
meyi, birbirleriyle baglanhh ogelerden
meydana gelen tutarh bil' biitiin hAiine
getirdigi.ni, duyu-deneyinde soz konusu
izlenimler fiOklugundan birlikli diinya
resmi ortaya fiLkard1gm1 soyler. Bu h~l,
Kant'1 duyu deneyimizin, tecriibenin bir-
liginin benin birligini gerektirdi~ soy-
lemeye gotiiriir, zira zihnin fie~itli i~Jem
lerinde, farkJ1 faaliyetlerinde bir birlik
soz konusu olmazsa eger, deneye daya-
nan bir bilgi olanakh olamaz. Ba~ka bir
deyi~le, bilgi, d1~ diinyadan gelen izle-
nimlere yap kazand1rmay1, duyumu,
imgelemi, zihnin sentez faaliyetini ve bel-
legi i(jerir.
Yani, bir nesneyi duyumlayamn, onun
ozelliklerini anunsayanm, onu zaman ve
mekan kahplanyla nedensellik kategori-
si i(jine yerle~tirenin hep aym ben olmas1
gerekir. Soz konusu duyumlama, algda-
ma, ammsama, sentezden g~irme faali-
yetleri hep aym bende ger(jekle~mek du-
rumundad!.r, aksi takdirde bilgiden soz
edilemez, (jiinkii oznelerden biri yalruzc:a
duyumlara, digeri yalruzca bellege sahip
olursa, darmadaguuk izlenimler fiOklu-
gu hi~ir zaman birl~tirilerek birlikli bir
biitiin haline getirilemez.
Duyu izlenimlerini birl~tiferek,. onlar-
dan birlikli bir biittin meydana getiren
bu bir ve ayru ozneye, bizim ben diye ad-
JandllmamlZ gereken bu ozneye Kant al-
gmm transendental birligi aduu verir. Bu
tiirden bir biil.ik ya da ben, duyudeneyi
ya da aktiiel tecriibe tarafmdan zorunlu
kdmmakla birlikte, bizim onu dogrudan
ve arac1S1z olarak algdayamanuzdan do-
Jay!, Kant soz konusu ben i(jin transen-
dental deyimini kullamr. Oyleyse, bir-
likli ve tutarh bir diinyarun bilgisinin
zorunlu ko~ulu olarak ben dii~iincesi,
Kant'a gore, a priori bir dii~iincedir. 0,
bizim duyu-deneyinde i~erilen ogeleri
birle~tirmek suretiyle, onlara bir birlik
kazandmrken, kendi birligimizin de bi-
lincine vard1tun1z1 soyler.
Ba~ka bir deyi~le, tutarh ve birlikli bir
diinyarun bilindne varmamlZla kendi
birligimizin bilindne varmam1z aym za-
manda olmaktadlr. Ve, kendi benimizin
bilincine varmam1z, Kant'a gore, yine
bizim d1~1m1zdaki nesnelere ili~kin alg1-

1mzda soz konusu olan yetiler aracl.:l;ly-
la olur. Ba~ka bir deyi~le, kendimize ili~
kin bilgide de aym ara~lan kullamr ve
dolaysyla kendimize de, ba~ka her~eye
bakarken kulland1guruz gozliiklerle ba-
kanz. Ve nas1l ki, kendimin d1~mdaki
~eylerin, onlara bakarken sahip oldu-
gum ozel bak1~ a~1s.ma, kullandgun .
gozliiklere uygun gelmeyen yonlerini bi-
lemiyorsam, aym ~ekilde benirnin de
yalmzca soz konusu bak1~ ao;Ima uyan
yonlerini bilebilirim. Yani, kendimi yal-
ruzca bir fenomen olarak bilebilirim. Ve
ben, Kant'a gore, yalmzGl, birlikli bir
benin d~ diinyaya ili~kin deneye daya-
nan bilgim i~in ka<;~rulmaz oldugundan
emin olabilirim.
algoritma [ing. algorithm; Fr. algorithm].
Belirli verilerden hareketle belirli tiir-
den sonu~lara gotiiren bir hesaplamay1,
sonlu bir dizi ad1mda ger~ekl~tirmek
i~in kullarulan mekanik i~lem.
ahc1hk [ing. receptivity; Fr. receptivite; AI.
rezeptivitiit]. Gene( olarak, pasif bir bilgi-
lerune siirecinin karakterine, soyut ve ya-
ratiCI dii~iinceye uzak ama duyu deneyi-
ne olduk~a yakm bir bilginin ozelligine
verilen ad.
Zihnin yaratta, etkin, ama~h ya da yone-
limsel faaliyetlerden farkh, ve duywnlar-
dan hareketle kavram olu~turma, soyut
kavramlarla yara1Ic1 dii~iinme faaliyetine
kar~1t olarak, yalmzca izlenirnler, du-
yumlar ahna, zihinde imgeler meydana
getirme durumunu tamrnlayan terim.
ahmlama [lng. reception; Fr. reception; AI.
empfimg]. llleti{;im siirecinde bir bireyin
kendisine iletilmek istenen mesaj1 almas1.
onu elkin bir bi~de yorumlayarak yeni-
den iiretmesi eylemi. 2 Bir kiiltiir degeri-
nin, bir filozofun dii~iincelerinin ba~ka
bir kiiltiir ~vresi ya da iilkede aha bul-
masi, iyi ya da ho~ kar~Ilanmas1 duru-
mu.
ah,kanhk [Os. itiytit; ing. habit; Fr. habi-
tude; AI. gewohnheit]. Tekrar yoluyla ka-
zamlan, ~ok az bir dii~iinceyle ya da
iizerinde hi~ dii~iinmeden ger~ekle~ti
rilip ifade edilen, pek bir diren~le kar~
la~madan ortaya konan davram~ ya da
egilimler.
Alman idealizmi 39
Belli eylemlerin tekrarlana tekrarlana
bilin~d~ ve mekanik bir hale gelmesi-
nin sonucu olan, sonradan kazamlm1~
davram~ tuz1. Ki~inin siirekli olarak
yapmak ve yinelemek suretiyle kazan-
d1g1 davram~ bi~imi; bir i~i, bir hareke-
ti, biiyiik bir ~aba gostermeden deneye-
rek, uygulayarak yapabilme becerisi;
bir toplumda var olan, siiregelen davra-
m~ bi~imi i~in kullamlan terim.
Alman idealizmi [ing. Genuan idealism; AI.
idealisrne alle111ande]. Almanya'da 18. yiiz-
yllda, tKant'la ba~layan ve daha sonra
tHegel, tSchelling, tFichte gibi dii~ii
niirlerle devam eden felsefe gelenegi.
Alman idealist felsefe geleneginin ilk
biiyiik dii~iiniirii olan Kant, ger~ekligi,
tfenomenler diinyas1 ve tkendinde ~ey
alam olarak ikiye bolmii~, ve diskiirsif
dii~iinceyi fenomenler alamyla smula-
mak suretiyle, naturalist doga gorii~iine
ve dolaysyla tdogalalgm i~erdigi tme-
kanizme, tyazgiahga, tateizme, tegoizm
ve thazahga kar~1 ~Ikmi~IIr.
Ona gbre, duyu-deneyinin diinyasmda,
yasa, yani dogal yasalar egemen olur. in-
sanm eylernleri de dahil olmak iizere, her
olay nedensellik zincirindeki bir halka-
diT. i~te bu alamn d1~mda bilimsel bilgi-
den sbz edilemez; yani, tnumen ya da
kendinde ~y bilinemez. Ama, Kant'ta
bilimsel bilgiden ya da bilim ala mnda n
ahlak alaruna ge9ldiginde, kendinde
~ey fikri geli~ir ve numen dii~iincesi bir
soyutlama olmaktan ~1karak, aktiiel bir
ger~klik haline gelir. Ba~lang~ta yal-
mzca bir soyutlama olan kendinde ~ey
ya da numen, aklm zorunlu bir idesi, in-
sarun birligi ic;:in gerekli olan diizenleyi-
d bir ilke olup 9kar. Kant'a gore, tahlak
yasas1 bu idenin ger~ekligini kamtlar ve
Tann'mn, tinsel bir varhgm ve oliim-
siizliigiin varolu~unu ifade eder. ~u
halde, bilimsel dogrulardan daha yiik-
sek olan bir hakikat vardiT. Bizim i9-
mizdeki ahlak yasaSl duyular iistii bir
diinyarun varolu~unun kesin teminab-
chr, fakat buraya bilimin fizikomatema-
tik yontemleriyle ula~Ilamaz.
40 Alman maddecili~i
Bununla birlikte, Kant k~ulsuz buyru-
~n ortaya .;kardl~t spekiilatif imkinlan
geli~tirmede tedbirli davrarur. Ona gore,
deneyin suur laruun otesine get;ilemez,
kendinde ~eye kavramsal dii~iinen akll-
la ula~tlamaz; akll, ~imdi ve burada
olana ili~kin do~rudan tecri.ibenin otesi-
ne ge.;ti~inde, kaosa dii~er. Kant~ ~u
halde, kendinde ~eye gorurecek bir yol
olarak duyguculu~u ya da mistisizmi
kabul etmez. Bununla birlikte~ o felsefe-
sinde inan; o~esine bir yer verir. Kant' a
gore, ko~ulsuz buyru~a~ ahlak yasasma
duyulan inan-;~ bizi agnostisizmden~
maddecilikten ve determinizmden kurta-
nr. Ona gore, biz en yi.iksek ger.;ekliti~
ahlik yasasma inandt~1m1z i.;in biliyo-
ruz. Ahlak yasast olmasaydt, ozgiirliik
ve ideal diizen hakkmda hi.;bir bilgimiz
olmayacakh. Ahlak yasast, ahlaksal
do~rular bizi ozgiir kllar.
t~te Kanfm felsefesinin bu yonii, felse-
fede ondan sonra ba~layan yeni bir do-
nemin en bi.iyiik yol gostericisi olmu~
tur. Kafayla yiirek aras1ndaki kar~ttlt~a
Kant'1n getirdi~i bu .;oziim, ve soz ko-
nusu .;oziimiin ifade etti~i idealist bakt~
a.-;tst, Ahnan felsefesinde popiiler hale
gelmi~, ba~hca temsilcileri Fichte, Schel-
ling ve Hegel olan Kant sonrast Alman
idealizmillin en onemli .;tkt~ noktastnl
olu~turmu~tur.
Soz konusu idealist filozoflar~ spekulas-
yonlanntn .;tkt~ noktast olarak aloHa
anla~1labilir d iinyay1, ahlak yasastnm
kendisille i~aret etti~i ozgiirlii~ii alml~
lardtr. Ger.;ekten varolan~ ger-;ek olan
diinya, ideal ya da duyular iistu dunya-
dtr, akhn ya da tinin diinyastdtr. Bu fi-
lozoflar felsefenin tum problemlerini,
temel ilke olarak, kendi kendisini belir le-
yen tinsel faaliyeti gonnek suretiyle .;oz-
meye .;ah~ular. Onlar, bilgiyi ve tecrti-
beyi, do~ayt ve tarihi bu tinsel faaliyet
aractlt~tyla a.;1klarlar. Fichte, Schelling
gibi idealist dii~iiniirlere gore, ideal ilke
kategorileri diizenleyerek, kuramsal ve
pratik akh birle~tirerek, bilgimize birlik
kazand1rtr ve bize mekanizmle teleoloji
aras1ndaki kar~ttlt~tn iistesinden geltne
olana~1 verir. Ger;ekli~i, Kant sonras1
Alman idealist filozoflanna gore, ancak
ve ancak kendi kendisini belirleyen
akltn 1~1~1nda yorumlad1~1mtz zatnan
anlayabiliriz; alai diinyayt, yaln1zca ken-
disi anladt~I zaman, anlayabilir. Fichte~
Schelling ve Hegel, i~te bu .;er.;eve i.;inde
metafizi~in problemlerini .;ozecek olan
disiplinin bilgi teorisi oldu~unu soyler.
Felsefe temel ve mutlak bilimdir~ her-
~eyi a.;klayabilecek olan odur. Olgula-
ra ili~kin empirik bilgi ger.;ek bilgi de-
~ildir; do~ay1 ve tarihi konu alan
empirik bilimler de bilim olamaz. Bil-
mek ger.;ekli~in aktif, canlt, sentetik ve
tinsel akJ~1n1 bilmek ise e~er, kendisini
mekAnsalzamansal ve nedensel diziler
i.-;indeki fenomenlerle stnulayan bir
yontem ve bilgi~ bilgi olamaz. Fichte~
Schelling ve Hegel bu kon uda tam bir
uyu~ma it;indedir. Onlar ger.;ekliti bir
evritn siireci olarak de~erlendirirler.
Farkhhk g6sterdikleri tek nokta, bir
evrim siireci olarak yorumladtklan bu
ger.;eklitin bilgisine ula~mak i.;in oner-
dikleri yontemdir.
Alman maddeciligi [ing. gmrum materia-
lism; Fr. malerialisrne allemande]. Alman-
ya'da 19. yi.izyllda Ludwig +Buchner~
Ernst tHaeckel, J. tMoleschott, H. Czolbe
ve Karl Vogt gibi bilim adam1-filozoflar
taraftndan savunan maddeci felsefe anla~
yt~tna verilen ad.
Almanya'da, devlet kontrolii albndaki
iiniversitelerde okutulan resmi felsefeye,
do~a bilimlerinin geli~imine kar~t tinsel
ya~amt, radikal reformlara kar~t da va-
rolan devleti korumayt ama.;layan idea-
list felsefenin, geli~en do~a bilimlerinin
deneysel yaptsuu ifade etmedeki ba~an
sttllttna bir tepki olarak geli~en soz ko-
nusu anlayt~, maddeci bir metafizi~i,
humanist ve idealist bir ahlak anlayt~ty
la birle~tirerek, spekiilatif felsefenin a~l
nhklanna ve teolojik sonu.;lanna ~iddet
le kar~t t;1km1~ttr.
Ba~ka bir deyi~le, bilimler iizerine dii-
~iinmenin bir sonucu olan bu maddeci
hareket~ derinlikli bir felsefe aklnu olu~
turamami~ olsa da~ old uk.;a etkili ol-

nu~tur. Bu neden1e, 19. yuzyl1 maddeci-
ligi kapsamt i~ne giren bu dii~uniirle
rin ogretileri tutarh ve saglam bir lnad-
decilikten QJ~ eklektik bir dii~unce ola-
rak ortaya c;.kar. Buna gore, akll ya da
dii~iince zaman zaman hareket, bazen ha-
reketin sonucu olan, bazen de harekete zo-
runlu olarak ~lik eden bir ~ey olarak ta-
rumlanmr~hr.
Alman tarih okulu (ing. Gennan school of
history; Fr. Ecole d'histoire alle1nande ]. Ko-
keni ve geli~imi a._ts1ndan tHerder'e
bagh alan ve se~ki n temsilcileri arastn-
da, von tHumbolt ve Sybel bulunan
tarih okulu.
ilerlemenin bir tarih kategorisi ohnad1-
g1nt dile getirerek, tarihin akhn gert;ek
le~me alant oldugu dii~iincesine ve do-
lay1s1yla Hegelci tarihi determinizm
gorii~iine kar~t ._1kan Okul, tarih bilgisi-
nin, bir halk1n kendisiyle ilgili bilincinin
ne oldugunun belirlenmesi suretiyle,
yalruzca o halk i._in ge..erli kdmacak bir
bilgi oldugunu savuntnu~tur. Bu ._er._e-
ve it;inde, tarihsel bilgi &Oz konusu old u-
gunda, bir halla ele almak i\in en uygun
modelin, onu bir organizma olarak gor-
mek oldugunu one siiren Alman Tarih
Okulu, bur ada organizmanm temel fonk-
siyonlannt yerine getiren organ olarak
devletle kar~lla~ttgunlZl soyler.
Bununla birlikte, von Hum bolt' a gore,
tarih ara~hrmast, bu tiir bir ulusal tarih-
~ilikle yetinmeyip, diinya tarihine insan-
bk ac;~Stndan egilerek, insan balwrundan
genel olaru olu~turmaya ._ah~mahdtr.
Bunu yapabilmek i._in de, tarihc;inin
insani olan hi ..bir ~eye yabana olmarnas1
gerekir. Zira insani olan her~ey tarihsel
dir; ba~ka bir deyi~le, tarih insani ve
ahlaki olan tUm olu~um ve degerlerin ta-
~tyactsldtr.
altakoyma [0. idrl2~; in g. subsumption; Fr.
subsunrption; Al. subsumptioP~]. 1 Genel
olarak, olup biten bir ~eyi ba~ka bir
~eyin altlna koyma ya da i._ine dahil
etme eylemi.
2 Daha ozel olarak da, manhkta, tiiru
cinsin, bireyi de tiiriin, tikel bir durum
ya da omegi genel bir yasarun, kurahn
Althusser; Louis 41
ya da genellemenin aJnna koyma, ona
dahil etme. 3 tKant'1n felsefesinde, zih-
nin kavratnlanndan ya da genel katego-
rilerinden birini duyusal sezgiye uygu-
lama.
Althusser, Louis. Marksizme yaphgt kat-
k.Ilarla tantnan, 1918-1990 ytllan arasln-
da ya~am1~, yinninci yiizyll Marksist
toplwn filozoflanntn en ozgiin ve etkili-
si olan ._agda~ Franstz dii~iiniirii. Ba~h
ca eserleri arastnda Pour Marx [Marks
i._inL Lire le Capital [Kapital'i Okumak],
Linine et Ia Philosophie [Lenin ve Felsefe]
saytlabilir.
Althusserin temel amaa tMarksizmi
bir tarih bilimi olarak canlandtnnak
veya yeni ba~tan kunnak ve Marksist
thiimanizmin iddialanrun ten;ine, gen._
tMarks'm dii~iinceleriyle Das Kapital'de
ortaya konan bilirnsel analiz arasmda ra-
dikal bir kopma oldugunu gastermektir.
Ba~ka bir deyi~le, tarihe ili~kin olarak
bilimsel bir yakla~tm geli~tirme amaa
giiden Althusser, bu baglamda bir yan-
dan Marks._1 gelenegin klisik metinlerip
ni yeni batan okuma, diger yandan da
bilimin dogastna ve onun diger soylem
bi..imlerinden nastl far khla~hgma dair
ara~hrmalann yoluna girmi~tir.
Altusser bilimi, i._inde bilginin iiretildi-
gi toplumsal bir pratik olarak degerlen-
dirir. 0 bilimsel bilgiyi, bilim adamlan-
J'W'l yonelim veya ama .. lan taraflndan
degil de, ara~hnlacak sorulan, arana-
cak delil tiirlerini, onemli addedilen
gii.. liikleri belirleyen kavramlar sistemi
tarahndan yonetilen bir pratigin iiriinii
olarak tarumJar. tDiyalektik materyaliz-
lnin oncelikle, bir epistemoloji, bir bilgi
ya da bilim kuramt oldugunu one siiren
ve bu ._er..eve h;:inde, em pirist bir bilgi
anlayt~Jna, yani oznenin zihinden ba-
gunstz nesneyle kar~tla~tp, soyutlama
yoluyla onun oziinii Qkarsadtguu,. ozne
nin nesneyi dogrudan ve araasJz olarak
bildigini dile getiren bilgi anlaya~tna,
iiretirn, yani kuramsal pratik olarak bilgi
anlay1~1yla kar~t ._.kan Althusser'e gore,
soz konusu pratik, tiimiiyle dii~iince
diizeyinde ger~ekl~ir.
42 Althusse1, Louis
Ona gore, bilnle siirecinde, su~styJ~
di,~i nee ve soyutlamalardan tneydana
gelen teorik bir hatrunadde, biitiin bun-
Ian etkileyen kavramsal tirethn ara~lan
ve nihayet, uriin olarak bilgi soz konusu
olur. 0, bu baglamda, bilimlerin kendi
biinyelerindc, iiriinlerinin ge~erlilikleri
ni denetleyecek i~sel karutlamalan ba-
nnduma)anndan dolayt, kuramsal pra-
tik olarak bilgi anlay1~1n1n, bilginin
ge~erliligi i~in d1~ teminatlara ihtiyact
obnadtgtnl soylemi~tir. Kendi ihtiya~
ya da gereklilikleri tarahndan belirle-
nen, kendi geli~im seyrine uygwt bir
yol izleyen ve bundan dolay1 da, iistya-
puun bir par~as1 ohnaytp, ozerk olan bi-
limsel ya da kuramsal pratik, Althus-
serin goru~i.ine gore, ideolojik pratikten
old ugu kadar, politik ve ekonomik pra-
tiklerden de aynd1r. Bilimin diger pra-
tikJere gore daha ozerk bir pratik ruru
oldugun u one suren Althussere gore,
bilimsel pratik diger pratiklerden ayn
ve bag1ms1z bir bi~imde i~ler. Bilimin
amaa, bilimsel pratigin bizzat kendi
i.;inde olup, o belirli tiirden bir bilginin
uretilmesine yonelir.
Bununla birlikte, materyalist Marksizm
geleneginden ger.;ek dunyarun, bu dun-
yaya ili~kin, tarihsel ve toplumsal bir
diizle1nde iiretilmi~, bilgiden bagrmsLZ
oldugu, soz konusu bilgiden once geldi-
gi tezini miras alan Althusser, ideoloji-
nin de zihinden bagunstz olarak varolan
bir ger.;eklige gonderimde bulundugu-
nu, fakat bunu bilimden farkb bir tarzda
yaptJgliU soyler. tideoloji bireysel ozne-
lere kendilerini ve i.;inde yer aldtklan
toplumla olan ili~kilerini tan1man1n ve
tanunlaman1n bir yolunu saglar. Bu ta-
ruma ve tarumlama tarz1, Althusser'e
gore, dogru olmaytp, pratik davrant~a
yol a.;ma amaa giider. Fakat o, bunu
hakim ideolojide, yururlukteld. hakimiyet
sistemini koruyacak ve surdilrecek ~ekil
de yapar. insan oznelliginin .;~itli form-
lanyla bunlar1 yaratan suuf ili~kilerini
yans1 tan ideolojiler, ~ati~an toplumsal
gii~lerin etkisi albnda bulunmaktadtr. 0
bu baglamda felsefeye du~enin bilimleri
!deolojinin etkisinden, muhtemel teca-
viizlerinden korumak oldugunu sayle-
mektedir.
AJthusser Marks'1n tHegel'in etkisinde
santld1g1 gibi ~ok fazla kalmadtglnl,
onun d i~i.incesinde 1840.1ardan ba~la
yarak episte1nolojik bir kopma ya~and1-
g1n1, gen~ Marks'm humanjzminin Das
Kapital'i yazd1g1 stralarda, bilim-oncesi
teorik bir ideoloji olarak reddedildigini
one surer. Marks bu olgunluk donemin
de, teu"ihL tarihsel 1nateryalizm olarak bi-
linen, yeni bir yakla~rmla a~lklamaya ko-
yulur. Bununla birlikte, AJthusser'e gore,
bu proje tamamlanmatru~ bir proje olup,
kimi eksikler i~ennektedir. Dolay1styla,
ona gore yapdmas1 gereken ~ey, uretim
gu~leri ve ili~kileri, uretim tarzlan tipo-
lojisi, ideoloji, v.b.g., kavramlar uzerinde
yogunla~arak, bilimsel tarih yorumunu
tamamlamak veya geli~tirmektir.
Althusser i~te b u baglamda, Marksist
ogreti yi belirleyen a~lrl bir determinizln
ya da tekonomizm yanh~1na du~meyen
bir ekonomi ve toplum modeli geli~tir
mi~ ve 'temel-ustyap1' ili~kisini yeni ba~
tan yorumlamaya koyulmu~tur. Frans1z
tyap1salcihgtndan etkilenen Althusser'e
gore, insan bireyleri, onlarm bilin~leriyle
etki nlilclerinden once ve kendilerinden
baAunsLZ bir bic;imde varolan toplwnsal
. ili~kiler sisteminin yansrmalan ve ta~tyl
CSldular. Althusser'in merkezi olmayan
yap1lar olarak butunler goru~une gore,
toplumlar da, hi.;biri bir digerine indir-
genemeyen ve her birinin buti.inu ~ekil
lendirirken kendi ozgul katklSlnl ger-
~ekJe~tirdigi ideolojik, entellekti.iel,
ekonomik, politik pratiklerin duzen ve
yap1 kazanm1~ birle~imleridider.
Donem ve evrelerin, iru;ana kendini
ger.;ekle~tirme, insanhga da komunizm
ve ozgurle~me yolunda ilerleme imkanl
saglayan, duzgun, dogrusal dizili~i ola-
rak tarih goru~i.inu Marksist bir dogma,
tarihsici bir ideoloji diye yadstyan Alt-
husser, Marksm olgunluk donemi eser-
lerinde, oznesi olmayan bir sure.; olarak .
yer ald1guu savunur. .Ono gore, buyUk
tarihsel ge.;i~ ve donu~umler, zorunlu

ohnay1p, olumsal degi~meler; bir top-
lumsal sistemi dogrudan etkileyen ~eli~
kiler ~oklugunun olagantistii yogunlugu-
nun istisnai sonu~landrlar. Dolaysyla,
tarihin yamnuzda ve bizimle oldugu
gorti~tintin neredeyse dini kesinligine
Marksizmde yer olmamak gerekir.
All husser, kendi tantihtimanizmiyle oz-
nenin tademi merkezile~esi stirecinin
doruk noktasm1 meydana getiren postya-
plsalahk ve postmodemizm yolunda
onl!lnli bir kilometre ta~1 olu~turur. Zira,
ona gore, sadece insanm kendi kendisini
ger~ekle~tirme stireci olarak tarih gorii-
~tintin degil, fakat toplumsal ya~amm
temeli ya da kaynag1 olarak ozerk birey-
sel +fail veya aktor dti~tincesinin redde-
dihnesi gerekmektedir.
alllkhk [lng. subalternation; Fr. subalterna-
tion; AI. subalternation]. Ozne ve ytiklemi
ayru olan iki onermenin niteliklerinin
ayru, niceliklerinin farkl1 olmas1 hali.
t Aristoteles karesinde all alta duran
onermeler, yani ttimel olumlu ile tikel
olumlu ve ttimel olumsuz ile tikel olurn-
suz onermeler alttktular. Alllkhk ili~kisi
soz konusu oldugunda, geleneksel olarak
ttimel onermenin tikel onermeyi i~erdigi
d ti~tintilm ti~ttir.
altm kural [ing. golden rule; Fr. regie d' or].
Ahlak felsefesinde, bir~ok filozof tarafm-
dan temel ahlaki buyruk olarak belirle-
nen, hemen her sistemin temelinde bulu-
nan kurala verilen ad.
Kural hem olurnsuz, hem de olumlu bir
bi~imde, 'Ba~kalanna, ba~kalanrun sana
yapmas1ru istedigin ~eyleri yap!' ve
'Sana yap1lmasm1 istemedigin ~eyleri
yapma!' diye ifade edilir.
altm orta [1ng. golden mean; Fr. juste mili-
eu]. Aristoteles taraftndan belirlenen iki
tiir erdemden biri olan ahllli erdemlerde,
ahlaki eylem ve erdemin, iki ~ ~ ara-
smdaki ortay1 bulmaktan olu~tugu tezi.
Aristoteles'e gore, ahlaki erdemlerin
ozti, dogru ortay bulmakltr. Bu ise, iki
a~mhk arasmdaki altm ortay bulmak-
tan olu~ur. Burada alai, dogru dti~tin
meyle, bizim a~mhk ve eksiklik arasm-
daki dogru ortay bulmamJZI saglar.
ama~lar kralhgo 43
Bununla birlikte, orta her insan ifi]n
aym olmadg gibi, her eylem i~in de bir
orta yoktur. Orta, ko~ullar degi~tigi ol-
~tide, her insana goreli olur. Omegin,
yemek soz konusu oldugunda, orta, ye-
ti~kin ve gti~lti bir gtire~~iyle kti~tik bir
~ocuk ifi]n farkl1 olacakllr. Yine de, Aris-
toteles'e gore, a~m u~lan a~1k se~ik ola-
rak gasteren uygun ya da goreli bir orta
vard1r. Buna gare, cesare! ad1 verilen
erdem, korkakhk ile gereksiz ve dti~tin
cesiz attlganhk, comertlik. mtisriflik ile
cimrilik, adalet ise haks1zhk yapma ile
haks1zhga maruz kalma arasmdaki
dogru ortad1r.
bte yandan, baz1 eylemler ifi]n, bir orta
hi~bir ~de soz konusu olamaz; ~tinkti
bu eylemler, dogalan geregi, kendilerin-
de her zaman kottiyti ve kottilugu ba-
nndmrlar. Buna gore, kin, lurszhk, d-
nayet ve zina kendinde ve kendi ba~ma
kottidtir.
altktime [ing. subset; Fr. sous-ensemble].
Ttim tiyeleri ba~ka bir ktimenin tiyesi
olan, ba~ka bir ktime tarafmdan i~erilen
ktimeye verilen ad.
ama~ [Os. gdye; 1ng. md; Fr. fin; AI. ende].
Gene! olarak, ula~dmak istenen, bir ey-
leme kaynak olan hedef, insarun bilin~li
eylemiyle eri~mek istedigi erek, reflek-
sif bir davram~m degil de, iradi bir ey-
lemin kendisine yoneldigi sonu~. niyet.
Bir forrnun, bir oztin nihai olarak aktti-
elle~tigi, ger~ekle~tigi hal, kendisine ek
olarak daha fazla geli~me ihtiyacmm
soz konusu olmad1gl durum.
Zihind1~1 bir hedefi gosteren soz konu-
su ama~ tanuruna ek olarak, bir de bir
hedefe yonelmi~ eylemin son ve nihal
noktaslfll temsil ya da ifade eden bir
fikir, imge ya da sembolik bir dti~tince
olarak ama~tan soz etmek gerekir. Bura-
da ama~. zihinsel bir terim olarak ortaya
~1kar ve organizmamn i.;sel dururnunu
ifade eder.
ama~lar kralhg1 [ing.tlle kingdom of ends].
Ki~iye yarar saglayacag1 i~in hedefle-
nen ama~lar, haz, ~an, ~eref gibi ahlaki
eyleme yabancl ogeler tarahndan degil
de, kendi koydugu ama~lar tarafmdan
belirlenen ve kendi ba~ma en ytice ama~
44 ama~hhk ilkesi
olarak ortaya <;1kan aktlh insan varhlcla-
nnln evrensel bir ahlak yasast altmda
olu~turduklan birlite, tKant tarafmdan
verilen ad.
Ahnan filozofu Kant, buna gore, i.inli.i
odev ahlaktnda, 'her va tanda~tn hem
yasakoyucu ve he1n de uyruk nitelitini
ta~ldttt', 'htir ve akla uygun iradelerin
meydana getirditi toplutnda, hem ya-
sakoyucu ve hem de uyruk gibi davra-
nan' bireyler toplulutu i~in. ayr1 bir
cutnhuriyet ya da kralhk anlamtnda,
a1na~lar kralhtt deyimini kullanm1~tlr.
ama~hhk ilkesi [ing. the principle of fina
lihJ; Fr. le princrpe de final it I]. t Aristoteles
taraftndan one si.iri.ilmi.i~ olan ve neden-
sellik ilkesini dengeleyen ilke.
Buna gore, Aristoteles'in teleolojik bir
nitelik arzeden metafizik ve dota felsefe-
sinde, par~alarm bi.iti.ine uygunlutunu,
onceden goren ve se~en bir zekantn eseri
olan di.izeni, di.izenden dotan uywnu on
plana ~1kartan ve dotada hi~bir ~eyin
bo~una olmay1p, genel bir amac1n bir
par~as1 olarak ortaya t;IktltJnl dile geti-
ren ilkeye ama~hhk ilkesi ad1n1 vermi~
tir.
ama~ olarak insan [tng. men as an end; Fr.
l'hom1ne conzme un fin). +I<anfm, rum in-
sanlarm, belirli birtakun ama~larm ara~
lart olarak detil de, kendi ba~lanna birer
a.tna~ olarak deterlendirilmesi, gori.ilme-
si gerektitini soyleyen ahlak kurah.
Buna gore, kural insanlartn kendilerin-
de, birtaktm a1 na~lann ara~lart olarak
detil de, her zaman ama~ olarak deter-
lendirilmeleri gerektitini ifade eder.
Kant, bir insan varhttnda, bir ki~i yeri-
ne, bir ~ey, bir nesne olarak gori.ilmeye
kar~l duran ~ok temelli bir ote bulun-
dutunu soyler. Biz insanlan birer ki~i
haline getiren bu ote, akd ya da akllh-
hk ttr ve bir ki~i ya .da akdh bir varhk
olmak, ~u halde, kendi i~inde, kendi
ba~Jna bir ama~ olmaknr. Buna gore,
insan, bir ahlak yasasma ~bi olan, ve
ahlakr baktmdan kendi kendisini belir-
leyen ve iyi iradeyi ko~ulsuz olarak ya-
~ama ge~rmek d urum unda olan yi.ice
ve aktlh bir varhkhr.
Oysa, Kant' a gore, bir ba~kas1 biz insan-
lart bir amacm arac1 olarak gordi.iti.i, or-
netin bize yalan soylediti zaman, bizler
a1na~ olmaktan ~llop, bir ~ey, stradan bir
e~ya haline geliriz.
amel. islam inanctnda, i~, eylem ve faali-
yete, ama daha ziyade dini vecibelere
uygun eyleme verilen ad. Bu batlamda,
iman temeli i.izerinde, dinin buyurdutu
ibadetleri yerine getiren ey Ierne sali It
amel, buna kar~tn kafir ve mi.inahklar-
da gori.ilen, isl~mi vecibelere uygun ol-
mayan eyleme de fasit amel ad1 verilir.
amicus Plato, sed magis amica est veritas.
Aristoteles taraf1ndan soylenmi~ olan bir
sozi.in Latince ifadesi.
Ozel olarak Aristoteles'in, genel olarak
da bilim adanu ya da filozofun haki kat
ya da dotrular kar~lstndaki tavrtnt; in..
santn, temel dotrularla ilgili bir tartl~ma
soz konusu old u~ zaman, hocasma bile
k~t t;lkabilecetini i.fade eden soz~ 'Pla-
ton'u severim, ancak hakikati daha ~ok
sevenm.
. ,
amoral. Ne ahlill, ne de ahlaks1z olan,
yani ahlak alarurun d1~1nda kalan eylem,
tutwn, ki~i ya da l.c.arakter i9n k ullandan
slfa t. Ahlakdt~t teriminin, ahlak alanJ-
ntn d1~1nda kalan, cans1z varhklar ve
nesneler i~in kullantldttt yep:fe, amoral,
ahlak duygusundan yoksun olan ld~i
i~in kullaruhr ve ahlakr ya da ahlaks1z
hi~ir niteliti olmayan, ahlika ne uyan
ne de kar~tt olan, ahlakl hi~bir ~ekilde
ilgilendirmeyen; ne dotru ne de yanh~
olan, ahlaki bir analize konu edilemeyen
anlamtna gelir. Amoral terimi, omegin
ak1l hastalan ya da bebekler i~in kulla-
rulabilir. ;i.inki.i bebekler, biz onlan
ahlaki bak1mdan egitinceye ve onlan
bazl davrant~lan bakmundan odi.illen-
dirinceye ya da cezaland1nncaya kadar,
bir ahlak duygusuna veya flkrine sahip
degildirler.
amor fati. Onlii Alman filozofu Friedrich
tNietzsche tarahndan kullaruhh~ ~ekliyp
le, ~inin kendi kaderine goni.illi.i olarak
boyun egmesi, kaderini sevmesi anlarm-
na gelen l..atinc:e deyim. Bu, Nietzscheye
gt>re, insarun bi.iyi.ikli.itlini.in, ahliki yi.ice-
leginin en onemJi gestergesidir.

anakronizn1a [Yunan geriye, kar~1 anla-
nuna gelen ana onekiyle, zaman anla-
tnindaki khronos sozciiklerinin birle~i
tninden tiiretilmi~ deyim}. Kronolojik,
za1nandizimsel bir yanh~. Olay )ann ger-
~k dtizeniyle anlahlma, aktanlma diize-
ni aras1ndaki farkhllk, tutars1zhk, veya
bir ~eyin, bir kavram veya olay1n ger~ek
tarihsel baglam1 d1~ma ~1karhlmas1.
Anal,sagoras. Milattan tsnce 5. yuzyllda
ya~am1~ olan Yunanh filozof.
tElea Okululnun gori.i~lerinden etkile-
nen Anaksagoras, tParmenides'in ezeli-
ebedi ve degi~1nez varhk ogretisiyle,
d1~ d \.in yada gozlemlenen ~okluk ve
degi~menin bir sentezini yapmaya ~a
h~ml~tu. Bu ama~la, varhg1n temeline,
arkhe olarak, ezeli-e bedi, degi~mez ve
nitelik bak1m1ndan ayn1 olan sonsuz sa-
y1da tohumu (ltomoioner) yerle~tirmi~
ve her~eyi bu tohumlann dagdlmi ve
birle~imiyle a~1klaml~hr. Varhg1n te-
meli, ona ~ore, ba~lang1~ta her~eyin
her~eyde bulundugu, sonsuz say1daki
tohumu i~eren bir btitiind iir.
Fakat Anaksagoras'a gore, madde kendi
kendisini hareket ettiremez. Maddenin,
tohumlann hareketi i~in bir d1~ giice,
hareket ettirici bir nedene ihti ya~ var-
du. Bu gii(j, ak11 ya da zihin an]amma
ge]en Nous"tur. Anaksagoras varb~ at;~k
lamak i~, maddr nedenlere ek o]arak,
fail nedene ve aynca final nedene gerek
duyuldugunu dii~iiniir. Zira ona gore,
evrende bir dtizen ve uyum vardu. Bu
diizen ve uyumdan da Nous sorum]u-
dur. c;unkii Nous, ilk maddeleri bir
amaca gore diizenlemi~, bir amaca gtsre
hareket ettirmi~tir.
Anaksimandros. Milattan once 6. yuzyl-
la damgas1n1 vurmu~ olan Milet Oku-
lulnun, Thales'in ard1ndan ge1en, ik.inci
filozofu.
Anaksimandros, ~agda~1 tinlii filozof
ThaJes"in maddi toz o]arak 'su' anlaytfi-
na, suyun nicelik bakun1ndan suurlJ, ni-
telik bakun1ndan belirli oldugu gerek~e
siyle kar~1 ~dan1~tlr. Buna gore, su ya
da nem, ~ata~ma ve sava~lann1 a~akla
mak durumunda oldugumuz kar~1tlar-
Anaksimenes 4-5
dan biri olup, ondan hi~bir zaman kar-
~lh ~1kmaz. Ba~ka bir deyi~le, degi~
Ine, dogwn ve oltim, btiyiime ve kti~iil
me, ~ah~ma ve sava~1n, bir ogenin
Slnular1n1 digerinin aleyhine olacak ~e
kilde geni~letmesinin bir sonucu oldu-
gu i~n, suyun dogasma aykln bir yapl-
da olan ~eylerin, su i~inde nasd o]up da
eriyip gitmedikleri sorusuna doyurucu
bir a~Iklama getirilemez. Sudan, oyJeyse
yahuzca 1slak ve soguk olan ~eyJer tiire-
yebilir. Oysa, diinyada, 1slak ve soguk
olan ~eylere ek olarak, s1cak ve kuru
olan ~eyler de vardu.
Suyun nitelik bakun1ndan belirli olma-
Slnln yarath~ gii~liikten kurtulsak bile,
bu kez suyun nicelik bak1mandan sanzr
h olu~unun yarathg1 gii~Jiik kar~1m1Za
~1kar. Buna gore, su gibi nicelik~e sirur-
la bir maddeden, sonlu bir kiitleden ev-
reni meydana getiren sonsuz varhk kiit-
lesi dogamaz. Sonsuz say1da evren
o]dugunu one siiren Anaksimandros'ta,
sonsuz say1daki evren gori.i~ii, sonsuz
miktarda maddeyi gerektirir.
Evrende varolan tiim nite]ikleri tek bir
nitelige gotiirmenin, tum kar~atlan tek
bir kar~1ta indirgemenin doyurucu ve
dogru olmamasmdan dolaya, ona gore,
evrenin ilk maddesi, maddi tozii, arkhe-
si nitelik bak1m1ndan be1i~iz, nicelik
bakJmmdan sanirSIZ bir madde olmah-
du. Anaksimandros, soz konusu tszel-
likleri ta~1yan ilk maddesine, hi~bir du-
yusal maddeyle ozde~ olmayan belirsiz
bir varhk, soyut bir ilke anlam1nda apei-
ron ad1n1 verir. Onun, ilk madde olarak
niceJik~e Slrurh, nitelik~e beJirJi bir oge
ya da maddenin se~ilmesi evresini ge-
~erek, her~eyin kendisinden tiiredigi
belirsiz, s1rurs1Z bir arkhe anlay1~1na
ula~mas1, felsefede ger~ek bir ilerleme-
yi ifade eder.
Anaksimenes. tMilet Okulu'nun ti~iincti
ve sonuncu dti~iiniirii . Arkhe olarak
hava, bugu ya da sis anlamma gelen
aer'i one siirmii~tiir. Aer, Anaksimenes"e
gore, ~it olarak da~lun gosterdi~
hiliyle, goriinmez abnosfer olup, yogun-
la~arak bugu ve suya, daha sonra da
46 analitik
toprak ve ta~ benzeri kah maddelere do-
nii~iir. Daha az yo~un oldugu zamanlar-
da ise, daha steak hale gelip, ate~ olur.
Ba~ka bir deyi~le, Anakshnenes'in fel-
sefe alanmdaki yeniligi, ilk kez olarak
birlikten 91kluga gep~ sureci iizerinde, va-
rolan her~eyin havadan nasJI varhga
geldigini ac;Ikla1na i~inde yo~unla~m1~
olmas1d1r. Buna gore, Anaksimenes bir-
likten c;okluga ge~~ siirecini ac;tklarken,
dudaklartmlZI birbirine yakla~bnp avu-
cum uza iifledigim.iz zaman, agz1m1zdan
c;tkan havantn soguk, a~znruz1 fazlaca
a~1p, avucumuza iifledigirruz zaman da,
a~z1m1zdan c;1kan havan1n steak olmas1
gozleminden yararlanarak, srk1~ma ve
seyrekle~nJe ka vramlanna ba~vurm u~
tur.
Yani, Anaksimenes'e gore, hava seyrek-
le~tigi zatnan, ate~, stk1~hg1 zaman da,
riizgar, bulut, su ve toprak haline gelebi-
lir. Bu c;erc;eve ic;inde, o, havan1n seyrek-
le~tigi zaman, daha s1cak hale geldigini
ve boylelikle de ate~ olma yoluna girdi-
gini, buna kar~1n stk1~hg1 zaman, daha
soguk olup kahla~ma yoluna girdigini
dii~iinmii~tiir. Anaksimenes'teki sey-
rekle~me ve Slkl~ma kavramlan, birlik-
ten c;okluga gec;i~ siirecini ac;ll<Jamaya
yaradtktan ba~ka, her tiir niteli~i niceli-
ge indirgeme giri~imini temsil eder.
analitik [Os. tahlili; ing. analytic; Fr. analyti-
que; AI. anDlytisch). 1 t Analizle ilgili olan,
anali.zi yontem olarak k uUanan. 2 t Aris-
toteles'in manttksal analiz tekni~ Buna
gore, onun Birinci Analitikler adb eseri,
ttas1ma ili~lcin bir analizi, buna ka~1n
ilcinci Analitikler adb eseri de, bilimsel ya
da karutlanabilir olan bilginin ko~ullanna
ili~kin bir analizi ic;erir. 3 tKant'ta bu
yana, yiiklemi oznesinde ic;erilen yargx. 4
Kant'ta, gene) manb~, akhn tUm i~lev..
lerini analiz yoluyla k~feden dah; ilke-
ler, kavramlar teorisi. Buna gore, Kant'ta
ka vramlann analitigi, bir kavramlar
zihin teorisine, ilkelerin analiti~j de, zih-
nin i~leyi~ini a priori olarak diizenleyen
a priori ilkeler kuramma kar~d1k gelir. 5
tHegel'in Aristoteles'ten gelen fonnel
mantJga verdigi ad.
analitik ahlak [Os. tnltlili ahlcik; !ng. analy-
tical etltics; Fr. ~thique analytique ]. Metaetik
olarak da adlandtnlan ve kural koyucu
ya da tasviri olmaktan c;ok, c;ozii1nle1ne-
sel olan, yani ahlak dilini analiz eden,
orne gin 'i yi' sozciigiin ii k u II andlglmlz
zaman, bu sozciikle ne anlatmak istedi-
gimizi ara~hran, ahlak siste1nlerin.in
rasyonel temellerini, ~e~itli ahlak dii~ii
niirlerinin c;tkanmlanru ya da tnanhgt-
nl analiz eden, kural koymay1p, kural
koyan ahlak sistemlerinin temellendiril-
Ineleri, manhksal yapdan ve dilleriyle
ilgilenen ahlak tiirii.
analitik -;izgi [ing. analytic tltread; Fr. fil
analytique]. Birc;ok dii~iiniire, ozellikle
de c;agda~ ingiliz idealist filozoflanna
gore, biitiin bir felsefe gelene~ini olu~tu
ran iki temel c;izgi ya da yakla~tmdan,
spekiilatif degil de, analitik olan, biri.
Analitik 9-zgi ya da yakla~un, Platon'un
Eutltyphron adh diyalogunda omeklenen,
ve bir tiir analizle, felsefe problemlerine
ili~kin kavram analiziyle belirlenir. Soz
konusu c;izgi ya da yakla~1m1n kar~lSln
da, tPlaton'un Sokrates'in Savunnzas1 adh
eserinde omeklenen ahliki-dini c;lzgi yer
ahr. t Analizi degil de, inanc1 ya da dege-
ri temele yerl~tiren bu yakla~!mla anali-
tik yakJa~Iml birl~tiren, erdemin bilgi
ve bilginin de iyi oldu~u teziyle Sokrates
olmu~tur.
analitik felsefe [ing. analytical philosophy;
Fr. pltilosophie analytique ]. 20. yiizytlda
ozellikle lngiltere ve Amerika Birle~ik
Devletleri'nde c;ok etkili olan ve dil iize-
rinde yogunla~arak, olgulara ya da an-
lamlara uygun dii~ecek en iyi ve en
dakik manttksal formu bulmak ic;in,
tiimceleri ya da kavramlar1 veya dilsel
ifadeleri analiz etme i~iyle ugra~an fel-
sefi ak1m; felsefenin, kendi alaru ic;ine
giren problemleri kesin son uc; lu olarak
~ozecek biricik yonteminin felsefi anaUz
ya da kavram analizi old uguna inanan
c;agda~ d ii~iince gelenegi.
Analitik felsefenin temel hareket nokta-
ss, felsefenin biricik konusunun dil ol-
dugu dii~iincesidir. 0 tmanhkc;1 poziti-
vizmden, felsefenin kendisinin bilgi

iiretmedigi, felsefe tarihinde eser vermi~
dii~iiniirlerin ashnda dilin yarathgl so-
runlarla, dilden kaynaklanan problemler-
le ugra~m1~ olduklan gorii~iinii devral-
mi~tu. Analitik felsefenin yontem ve
felsefe kavray1~1mn gerisinde ise, 1 Fel-
~efenin problemlerinin, analizin ortadan
kaldirabilecegi, a~1khga kavu~turabile
cegi kavramsal kan~1khkJann, kavram
karga~asmm bir sonucu oldugu, ve 2
analizin kompleks kavram ve fikirlerin
basit, bile~ensel ogelerini meydana ~~
kartan olu~tugu onkabulleri bulunmak-
tadu.
Doga bilimlerinin bulgulanm temele
alan, yontemi itibariyle biiyiik ol~iide
mar:tbksal ve dilsel analize dayanan ana-
litik felsefe gelenegi it;inde, B. tRussell
analitik felsefenin amacmm, dilsel ola-
rak yan.Libc1 tiimceleri manhksal olarak
dogru olan tiimce fonnlanna donii~tiir
mek oldugunu one siirerken, G. E. Moore
analitik felsefenin, diinya ile ilgili olan ol-
gulan k~fetmedigini, fakat daha ~ok
kavramlan tarumlad1guu ve ac;"~khga ka-
vu~turdugunu savunmu~tur.
Analitik felsefenin ~ok onemli bir ba~ka
dii~iiniirii olan L. tWittgenstein ise, ana-
litik felsefenin amacmm, tiim kompleks
ve betimleyici tiimceleri, onermeleri, dil-
sel ifadeleri temel, basit, elementer oner-
melere donii~tiirmek oldugunu iddia et-
mi~tir. Bu onermeler de daha sonra,
ger~ek diinyanm basit ve indirgenemez
ogelerini gosteren nihai ve analiz edile-
mez birimlere aymhr. Felsefe, Wittgens-
tein'a gore, dilin smLrlanm a~amaz.
Felsefenin dil ile diinya arasmdaki ili~
kiyi a9-klayamad1guu ya da betimleye-
medigini, fakat yalmzca gosterebildigi-
ni savunan Wittgenstein'a gore, felsefe
kendisini, me~ru olarak neyin soylenip,
neyin soylenemeyecegini ara~tumakla
s1mrlamahdn.
Soz konusu felsefe geleneginin diger
bir etkili dii~iiniirii olan R. tCamap ise,
analitik felsefenin gorevinin kavramla-
nn ve dilin, ozellikle de, biitiiniiyle for-
mel olan bilin\. dilinin sentaksm1, dilsel
yap1s1m sistemli bir bi~imde gozler
analitikfelsefe 47
bniine sermek oldugunu savunmu~tur.
Felsefeyi esas ilgilendiren ~ey, ona gore,
sozciiklerin anlamlan ya da dille ger~ek
diinya arasmdaki anlam ili~kisi degil de,
dillerin kendileri arasmdaki kar~1hkh
yap1sal ili~kilerdir.
Buradan da anla~Jlacag1 iizere, Moore,
Russell, Wittgenstein, tRyle, tAyer, Car-
nap, tQuine, tChomsky gibi dii~iiniirler
tarafmdan temsil edilen analitik felsefe-
nin temel ozellik ve tezleri ~u ~ekilde Sl-
ralanabilir: 1 Analitik felsefe, diinya iize-
rine hakl1 ktlmm1~ bilgi ve inan~lan bize
yalruzca gozlem ve deneyin saglayabile-
cegine inand1g1 i~in, tBacon ve tLocke'la
ba~lay1p, tBe.rkeley, tHume ve tMill'le
devam eden Ingiliz empirist geleneginin
yirmind yiizylldaki miras~ISI olmak du-
rumundadll. Bu ~er~eve i~inde, bilimleri,
kuramlanm gozlem yoluyla dogrulayan
olgusal bilimler ve yontemleri, teoremle-
rin verilmi~ aksiyomlardan ~lkarsanma
smdan meydana gelen a priori ya da for-
mel bilimler olarak ikiye ay1ran analitik
feJsefe, bu ~ema d1~mda kaJan feJsefenin
gorevinin kavrams31 ya da dilseJ tanaliz
oJdugunu s6yler.
2 AnaJitik feJsefe geJenegi, ~u haJde;
dille diinya arasmda tam bir kar~lltkli
hk ili~kisi bulundugunu, dilin yaplsJmn
diinyanm yaptslm yans1thgm savW\an
resimseJ bir diJ gorii~ii benimseyerek,
dilseJ ya da kaVJamsaJ analizi on plana
~lkartu. 3 SOz konusu dilsel analiz ycr
JuyJa, fel!:efeye tedavi edici bir i~Jev yiik-
J~yen analitik felsefe, idealizme ve bu
arada metafizige ~iddetle kar~1 ~kar. 0,
sagduyuyu feJsefe i~in sagJam bir miitte-
fik oJarak degerlendirip, diinyaya ili~kin
biJginin ancak ve ancak bilim yoJuyJa
elde edilebilecegini iddia eder.
4 Analitik felsefe, ideal ya da yetkin bir
dilin genel ~er~evesini sagJadigm1 dii-
~iindiigii manhga ozeJ bir onem verir.
c:;unkii manbk, bu anJay1~a gore, bir
dilin ger~ek yap1s1m ortaya ~1kanr.
5 Analitik feJsefe, Hwne ~atahru temeJe
alan pozitivist bir felsefe anJay1~ma da-
yand1g1 i~in, bilimci bir yakla~unla me-
tafizik, ahliik ve dinin iddiaJanna ku~
kuyJa bakar.
48 analitik Marksizm
analitik Marksizm [lng. tmalytical Mar-
xism; Fr. marxisme analytique ]. Yirmind
yuzydda, tMarks tarahndan one suriil-
mii~ olan ttarihsel maddecilikle anali-
tik felsefe ve bilim felsefesfnin bir sente-
zini yapan aknn ya da Marksist goru~e;
tarih ve toplu1nla ilgili Marksist iddia ya
da onenneleri yeniden ele allp ifade
ederken, ~agda~ felsefe ve metodoloji-
den yararlanan yakla~una verilen ad.
Bu rur bir Marksizmi beni1nseyen felse-
fecilerden, omegin G. A. Cohen, The The-
o,.y of History of Mar:r: A Defense [Karl
Markstm Tarih Kurarru: Bir SavunmaJ
(1978) adll eserinde, uretim gu~lerindeki
degi~imlerin tum diger toplumsal ili~ki
lerdeki degi~melerin kaynag1 oldugunu
gosteren bir kuram olarak gordugu tarihi
anaddecili~ analitik felsefenin sentaksly-
la yeniden ortaya koymaya ~al~rru~hr.
analitik onerme [Os. lattiyei tahlili; lng.
analyt1cal proposition; Fr. proposition anal-
ytique]. Dogrulugu ya da yanh~hg1, i~er
digi terimlerin tarumlanndan hareketle
ve yaln1zca manbksal yasalar aracihgiy-
la kan1tlanan, yalruzca manhksal neden-
lerle zorunlu olarak dogru olan ve ozne-
de ortuk olarak i~erilen anlamlan ortaya
~1karmaya yarayan; yuklemi yeni bir
bilgi vermeyen, yuklemde du~unulen,
an.1ahlmak istenen, soylenen ~yin ozne-
sinde zaten varoldugu, oznesinin taru-
lntndan ~1kt1g1 zorunlu olarak dogru ya
da zorunlu olarak yan!J~ olan; dunyaya
betimleme tarz1ndan dolay1 degil de,
i~erdigi sozcuklerin anlamlarlndan dola-
Yl dogru olan Onenne turil.
analitik psikoloji [tng. analytiCAl psycho-
logy; Fr. psychologie analytique]. 1875-1961
ylllan aras1nda ya~am1~ olan Karl Gus-
tav Jung'un, kompleks psikoloji olarak
da bilinen, ve Freudun psikolojisi ya da
psikanalizinin kapsarrun1 geni~letme ~a~
bas1yla belirlenen psikoloji anlay1~1.
Daha gene) bir ~er~eve i~inde, feno-
menleri bil~ensel par~alanna ya da
kendilerini meydana getiren ogelere
ay1rma yakla~Jmlnl benimseyen psiko-
loji anlay1~1 olarak tan1mlanan analitik
psikoloji, 1ung'un yakla~un1 soz konu-
su oldugunda ayru zamanda belli bir
psikoterapi ya da ruhsal tedavi anlayJ-
~lnl ifade eder.
SOz konusu psikoterapi dort evreden
meydana gelmektedir7 1 itiraf ya da
annma; 2 Jung'a gore, tFreud'un katk1-
s1n1 ifade eden yorwnlama; 3 t Adler'in
psikoloji alantna yapt1g1 katkly1 ortaya
koyan egitim ve nihayet, 4 tJung'un biz-
zat kendi katk1s1ru dile getiren donu-
~um evresi. Jung'a gore, bu evrede hasta
biricikligini ke~feder ve anlam1n i,.sel
kayna~ olan benle bag kurar.
analitik ve sentetik ayar1m1 [ing. disticti~
on bettueen analytic and synthetic; Fr. dis-
tinction entre analytique et synthltique).
Tumce, yarga ve onenne turleri arasmda,
tumce, yarga ve onennelerin dogrulukla-
nru gostermek i~in gereken karut ya da
verilerin dogas1na bagh olarak yapllan
ay1nm.
Buna gore, bir tumce ya da onerme,
soz konusu tilince ya d a onennenin
yuklemine kar~dlk gelen kavram, ozne
konumunda bulunan kavramda i~erili
yorsa, analitik bir dogruya kar~Jlak
gelir; aksi takdirde, tumce ya da yargi-
nln dogru olmas1 durumunda, o sente-
tik bir dogru meydana getirir. Ay1ruru
bu ~ekilde ortaya koyan unlu Alman fi-
lozofu tKant olmu~tur. Kant'ln bu ayi-
nmlna gore, 'Tum cisimler mekanda
yer kaplar' onennesiyle, 'Tum babalar
erkektir' onermeleri, analitik onenneler-
dir. <;unku yer kaplama ve erkeldik d u-
~uncesi, cisim ve baba kavram1nda
zat~n i~erilmektedir. Buna kar~1n, 'Baza
cisimler ag1rd1r', 'Y e~il J~ak '' ge~'' i gos..
terir' onenneleri sentetik onennelerdir,
zira aguhk ve 'ge~' du~uncesi ozne ko-
numunda bulunan kavramlarda zorun-
lu olarak i~erilmemektedir.
Kant'1n bu ay1r1m1, (neyin i~erilip neyin
i~erilmedigini belirlemenin ~ok gu~ ol-
masindan hareketle) belirsiz oldugu;
psikolojik olup, bilgi duzeyleri farkh bi-
reyler iQn farld1 beJirlemelere yol a~t1g1;
ve ti.im onennelerin ozne-yiiklem for-
munda olmas1 gerektigini varsayd1g1
i~in, ele~tirilmi~tir.

Kant'1n ayutmlndaki bu gii-;liikleri or-
tadan kaldlrma giri~imleri, sonu-;ta psi-
kolojik bir nitelik arzeden bolme ilkeleri
ya da analitik/ sentetik ay1nmlru, a prio-
ri ve n posteriori ya da manhksal olarak
zorunlu I olumsal ayn1mlanna donii~
tiiren manhksal ve epistemolojik ol-;iit-
lere gotiirdugu i-;in, olduk-;a yararh ol-
mu~tur.
analitik yontem [Os. usul'u taltliliye; lng.
analytical method; Fr. methode analytique].
1 Bir b(itiinii, kendisini meydana getiren
par-;alara ay1rarak inceleme. 2 Bir oner-
meyi, -;oziilecek bir problemi, karutlana-
cak bir teoremi, kendilerinden 9}<hg1,
kendilerine bagh oldugu ilkelere, oner-
tnelere geri gotiinne, dayand1rma.
Antik Yunan'da, bir teoremi ya da oner-
meyi kan1tlarken, karutlanacak onenneyi
dogru kabul etmekten; sonra, karutlama-
run dogru ve kesin olabilmesi i-;in, onun
kendisinden -;lkt1g1 ba~ka bir dogru ara-
maktan ve bu siireci, dogrulu~ daha
once bu siire-;ten baguns1z olarak kabul
edilmi~ olan kesin bir onermeye ula~ln
caya dek siirdiirmekten olu~an yontemi
ifade eden anaHtik yontem, -;agda~ felse-
fede, kavramsal kar1~1khklann, dil ko-
nusundaki yanl1~ ve sahte kabullerin,
diinyayla ilgili dii~iincelerimizi saptlr-
masuu onlemek (izere, toz, neden, sayt
ya da varolu~ gibi genel kavramlan -;o~
ziimlemekten, ve bunlann ger-;ek anlam-
lannl gun lil~lna -;1karmaktan olu~an
yontem anlamma gelmi~tir.
Buna kar~tn, ayru yontem, modern bi-
limde, tDescartesm Meditations [Meta.fi-
zik Dli~iinceler] adll eserinde k ulland1
g1, bir ~eyin, sebebten sonuca g~ercesine
yontemli bir bi-;imde ke~fedilme ve tiire-
tilme yolunu gosteren is pat ya da tarutla-
ma turiinii ifade etmi~tir.
ana liz [Yunanca analysis'ten; Os. tahlil; lng.
analysis; Fr. analyse; AI. analyse]. 1 Bir
~eyin, bir biituniin, bir problemin, a)
par-;alann ayn ayn incelenmesi, b) par
-;alann birbirleriyle olan ili~kilerinin in-
celenmesi ya da c) par-;alann butunle
olan ili~kisinin ara~hrdmas1 amac1yla,
bile~ensel ogelerine ay1nlmaS1 Stireci ya
analiz 49
da i~lemi. 2 Bir biitiinii par-;alarma ay1r
marun sonucunda ortaya -;1kan ~ey.
3 Felsefi analiz ya da kavram analizi anla-
mlnda, bir kavram1, inan-; veya kuram1,
bile~enlerine, onkabullerine i-;erimleri
1
ne bakarak a-;1klama, a-;1k ve anla~d1r
hale getirme siireci, bir onermenin ya
da bir inan-;lar sisteminin ortiik anlanu-
nl ve gizli onkabullerini a~ga -;1kanna.
i~lemi. Bir problemi par-;alanna aylra-
rak -;ozme faaliyeti. Bir biitiinii lnanllk-
sal par-;alanna ay1nna. Bir kavrarru
ogelerine aylrarak aynnhslyla a-;lkla-
ma. 4 Bir nesneyi duyu-verileriyle ilgili
onenne komplekslerine indirgeme ome-
ginde oldugu gibi, kavramlann, inan-;la-
nn, k uramlann, v. b. g., nasd temel bir
kategori meydana getiren ogelere indir-
genebilecegini gostennekten olu~an in-
dirgeyici analiz.
Filozoflann iki temel amactndan biri-
nin metafizik, bilgi teorisi ya da ahlik
alanlarmda sistemler kurmak (sentez)
old ugu dikkate ahrursa, ikinci ama-; lan
sentez i~n hazll'hk yapmak, temel fikir-
leri a-;1khga, ayd1nhga kavu~turmakhr
(analiz). Ote yandan, bazt filozoflar, ozel-
likle de tanalitik felsefe ak1m1na mensup
olan dii~iiniirler, sentezden ti.imiiyle vaz-
g~erek, felsefenin tek ~inin analiz, d ii-
~iincelerin ayd1nhga kavu~turulmas1,
kan~Lkl1k ve anla~mazhk yaratan gii-;-
liiklerin a~anmas1 oldugunu one siir-
mii~lerdir.
Bu -;er-;evc ic;inde degerlendirilebilecek
bir dii~liniir olan G. E. tMoore, felsefe-
nin amacuun, dogruluklanndan dddi
olarak ku~ku d uyulabilecek onermeleri
analiz etmek oldugunu one sunnii~tiir.
Ona gore, bir kavram ya da onermeyi
analize tabi tutmak, o kavram ya da
onermeyi ifade etmek i-;in kullarulan soz-
ciik ya da tiimcenin yerine, ona tam ola-
rak e~deger ve anlam bak1rrundan daha
a-;1k ve anla~1hr olan ba~ka bir ifade ge
-;innekten olu~ur. Mooreun gozunde
analiz, oyleyse, anlam bakmundan ka-
ranhk, kanna~tk ya da anla~1lmaz olan
ve dolay1slyla da a-;klanmak, analiz
edilmek durumunda bulunan ifadenin
50 analiz
analiz edilen (nnalysandum) olarak sol ta-
rahna, onu a~1klayan, anla~ll1r kdan yeni
ifadenin (analysis ya da analysans) ise sa~
tarahna yerle~tirildi~i bir e~itlik ya da
tan1msal analizdir.
B. +Russell, yalnlZca a~tkltk aray1~1 i~in
de olup, sa~duyunun inan~lann1n uza-
~tna dii~tnemeyi ama~layan Moore'dan
etkilenmi~ olmakla birlikte, bir metafizik
geli~tirdi~i i~in, ayru tantmsal analizi
biraz daha farkh neden ve ama~larla uy
gulamt~hr. Russell'tn uzun bir sure bo-
yunca matematik ve formel manhkla
u~ra~t1ktan sonra 1netafi~e ge~mesi ol-
gusundan hi~ ku~ku yok ki etkilenen
analiz anlay1~1nda ama~, kompleks ol
gulan atomik bile~enlerine ayumak,
kompleks tiitnce ya da onermeleri kenp
dilerini tneydana getiren o~elere bol-
mektir. i~te bu ~er~eve i~inde, nesne tap
n1m1n1 t Aristoteles in ozcii gelene~i
i~inde kazand1~1 anlamdan soyup, onu
olgusal dunyan1n ~ok ~e~itli bil~enleri
ni sayma yoniinde bir giri~im olarak
ifade ettigimiz takdirde, Russell'tn ana-
lizle nesne tan1m1 olu~turmayt anlad1
~tnt soyleyebiliriz. Nitekim, onun i9n
felsefenin biricik onemli problemi, ger
~ekli~in nihai ve en yuksek bil~enlerip
nin ne oldu~u problemidir.
Analitik gelenegin etkisi en yogun olan
filozofu tWittgenstein ise, felsefi analizi,
kavramsal veya ontolojik bir tan1mdan
~ok, bir tiir indirgeme faaliyeti, dilsel bir
donii~iim olarak dii~iinmii~tiir. Buna
gore, analiz, dilsel fonnlan her ne olursa
olsun, bil~ik onenneleri atomik bilqen-
lere ve bu onennelerin dogru mantlksal
fonnlanru gasteren ba~la~lara indirge-
mekten ba~ka hi~bir ~ey de~ildir. Ba~ka
bir deyi~le, analizin i~levinin bil~ik
onenneleri basit bil~enlerine ve bu bil~
~enleri de, d iln yadaki bas it olgu ve o~e
leri temsil eden, analiz edilemez sonsal
isim ya da birimlere ve onlarm birl~im
lerine indirgemek oldu~unu dii~iinen
Wi ttgenstein, analizle, dilsel bak1mdan
yarulbCJ olan ifadeleri manhksal bak1m
dan do~ru olan deyilnlere donii~tiinne
yi anlamt~br.
Yine ayn1 analitik gelenek i~inde yer
alan J. tWisdom da~ analizden Wittgens
tein'dakine benzer bir rur indirgeme i~
leanini anlanu~tu. Analizin daha az
tetnel ve nihar olan terimleri daha temel
ve nihai olan teritnlere indirgemekten
meydana geldi~ini savunan Wisdoana
gore, birey terimi devlet teriminden,
d uyu-verisi ve zihin hAileri de bireyden
daha temel, ilk ve nihaidir. Analiz, i~te
bu ba~lamda, zihinlerle ilgili tumce y a
da onermeleri zihin halleriyle, maddi
nesnelerle ilgili onermeleri de duyu-
verileriyle ilgili onermelere indirgemek-
ten meydana gelir.
Analitik gelene~in, ya da orne~in Rus-
sell'tn analizin mant1~1 ve analiz tek-
nikleriyle ilgili gorii~leri, ayn1 gelenek
i~inde yer almakla birlikte, biraz daha
farkb bir amactn p~inde olan manbk-;1
pozitivistler taraftndan da benimsen-
mi~tir. Buna gore, Russell'm ger~ekli~i
oldugu gibi yansttan do~ru bit metafi-
zik geli~tinneye ~ah~hg1 yerde, manhk-
9 pozitivistler metafizi~in anlams1z ol-
du~unu savunmu~lar ve metafizikle
do~a bilimleri arastna bir stnu -;izgisi
~ekmeye ~ah~m1~lardu.
Analiz burada tmetafizikten kurtul-
mantn ve bilim dilini a~1kh~a, aydmh
~a kavu~tunnan1n bir yoludur. Buna
gore, manbkfil pozitivistler, analizi, me-
tafizik91erin kullandlklan belirli terimle-
rin ve dolaytstyla da, bu terimleri i'il:!ren
kuramlarm anlamsLZ oldu~unu gaster
mek i9n kullannu~lardu. Olgularm ve
kavramlann metafiziksel bir anlam1 ol
mad1~n1 savunan pozitivist dii~iiniirler,
bu ba~lamda dii~iinceyle dili ozde~le~
tirip, dilsel ifadelere ili~kin analizi temel
ama~ yapmt~lardn.
Nitekim, manhk~1 pozitivizm kapsam1
i~inde ele ahnmak durumunda olan R.
tCamapta felsefi analiz manhksal ana
lize, felsefe de mantlk bilimine donii-
~iir. Analizin dilin sozeukleri ve tiimce
lerinin anlamlanyla hi~bir ili~kisi, dil
ile dunya arasmdaki semantik ili~kiyle
hi~bir ilgisi bulurunadl~lnl soyleyen
iinlii mantJk-;1 pozitivist d ii~iin iir Car-

nap analizle, tiilncelerin, kavramlann
ve kuramlaran mantlksal analizini anla-
mamlZ gerekti~ini one surmu~tur.
SOz konusu analitik gelene~in onemsiz
bir felsefe olarak gordu~u fenomenoloji-
nin kurucusu Husserl'de ise, analiz, ken-
disiyle nesnelerin yonelimsel olarak ku-
ruldu~u aktuel ve potansiyel sentezin
ozsel yap1suun a9kJanmas1 ve ayd1nh~a
kavu~lurulmasa anlamana gelmekted ir.
analiz paradoksu [ing. paradox of analysis;
Fr. paradoxe de l'analyse] . Zaman zaman
analitik felsefe gelene~ine yoneltilen
ele~tirinin bir arao olarak kullandan ve
'Z XY ile ayn1du' turunden onenne for-
mundaki felsefi analizlerde soz konusu
olan problem ya da paradoks.
Paradoksa gore, 'Z XY ile ayn1dar' for-
mwldaki bir onerme do~ruysa, bu tak-
dirde Z ile XY e~anlamh olmak duru-
mundadtrlar. E~er e~anlamlaysalar, o
zaman onermenin ya da analizin felsefi
ara~llrma a-;1s1ndan ilgin~ ve o~retici ol
du~u soylencmez. Fakat Z ile XY e~an
lamh de~ilseler e~er, o :zaman da analiz
do~ru olmaz. Bu durumda paradoks
bize, analitik gelenek i9Jlde felsefenin bi-
ricik yontemi olarak kullandan analizin
ayna anda hem ilgin~ ve o~retici, hem de
do~ru olamayaca~ gostennektedir.
analogon rationis. Onlu Alman du~unu
rii tLeibniz tarahndan, hayvanlarda soz
konusu olan en a~a~1 bilin~ formlarJru
ifade ehnek i~in kullarulan ve 'alula ben
zer' anlamma gelen Latince terim.
analoji [Yunanca analogz"a'dan; ing. atUJJDgy;
Fr. analogie; AJ. analogi e). Ba~langa~ta ma-
tematiksel bir terim olarak iki ~ey arasm-
daki ortakla~ ya da kar~zhkla ili~kiyi
gostermi~ ve oranlarm ~itligi anlam1na
gelmi~, fakat daha sonra, kavramlardaki
ya da ~eylerdeld benzerliklerin kar~ala~
bnlmastru ifade etmi~ olan terim.
Varolan ~eyler arasndaki benzerlikle-
re., ozellikle de sanlf benzerli~i da~mda
kal~n benzerliklere, yani i~lev benzerli
~ine,. ili~ki benzerli~ine i~aret etme i~
lemine ve iki ~ey aras1ndaki benzerlik
lerden yola ~akarak, onlann ba~ka
baklmlardan da benzer olacaklanru one
suren ~1karsamaya verilen ad.
anarti 51
Bun a gore, analo ji, X ve Y'nin a gibi
ortak bir oze Hikleri, a ynca X' in b gibi
ortak bir ozelli~i olmas1 durumunda,
Y'nin de b gibi bir ozelli~i olaca~z sonu-
cuna varan akLiyurutmedir. Ba~ka bir
deyi~le, analojide, iki ayn ~eydeki ortak
bir ozellikten hareketle, 0 iki ~eyden bi-
rinde bulunan bir ozellik ikincisine de
yuklenir; fakat, soz konusu ozelli~in
ikincisinde bulunmas1 zorunlulu~u yok-
tur. Benzerlik, yani ortak ozellik.Jerin sa-
YISI artllk-;a, sonucun do~ru olma olasi-
h~J da artmakla birlikte, analoji zorunlu
sonuca goturen bir akalyurutme turu de-
~ildir.
Ote yandan analojide, hi~ir :zaman bir
genelleme soz konusu olmaz, burada
baza olay, olgu ya da nesnelerden ba~ka
baza olay, olgu ve nesnelere, yani tikel-
den tikele gidilir. Butun bunlara kar~Jn,
analoji bilimin geli~mesinde olduk~a
onemli bir rol oynama~br; dahasa analoji,
ome~n deneyden ~ok gozleme dayah
olarak ~ah~an astronomi gibi do~a bi-
limlerinde ve sosyoloji gjbi toplum bilim-
lerinde -;ok s1k kullanalan bir yontem du-
rumundadir.
anangke. Yunan felsefesinde zorunluluk.
1 ~vrendeki aklld&~l, ama~sz, yonelim-
siz ve denetlenemeyen o~e olarak anla-
~dan fiziksel zorunluluk; maddenin,
ozunde varolan bir itkiyle, bi~inl ka:zan-
maya, rasyonel bir gil~ taraflndan iyi
bir ama~ do~rultusunda tam olarak ~e
killendirilmeye kar~1 koyu~u; 2 ge-;erli
bir kategorik tasamda, sonucun onculle-
rinden ~akma ya da tureme tarzz, man-
bksal zorunluluk.
anar1i (ing. anarchy, Fr. anarchie; AI. anar-
chie). 1 Hukumet kontrolunun yoklu~u
nun sonucu olan politik ve toplumsal
duzensizlik, karga~a hili; hukumetsiz
kalan veya siyasi iktidar&n ~1karlan
farkb hatta kar~1t olan siyasal, ekono-
mik ve toplumsal gu~ler aras1nda ken-
disinden beklenen uzla~hrma gorevini
arbk yerine getiremedi~i bir toplumun
siyasi durumu. 2 Kimi faaliyet alanla-
rJnda, kuralsizh~&n, yonlendirici bir il-
keden yoksunlu~un veya varolan ilke-
52 anarfist bilim goriitu
iere uyulmamasmm sonucu olarak or-
taya ~1kan di.izensizlik ve karga~a hali.
3 Kimi disiplinlerde, omegin bilimde
birbirlerinden ~ok farkh, hatta kar~1t il-
kelerin varolu~uyla belirlenen a~m ~o
gulculuk hali.
Her i.i~ anlamda da anar~inin hi.iki.im
si.innesini isteyen, anar~izmi destekle-
yen, bu ogreti i9n mi.icadele veren ki~i
ye ise anar~ist ad1 verilir.
anar~ist bilim gori.i~i.i [ing. anarchistic
view of science]. A vusturya asdh ABD'li
bilim filozofu Paul tFeyerabend tarafm-
dan geli~tirilmi~ olan bilim anlay1~1.
Feyerabend'm, gerek klasik bilim gori.i-
~(ine, gerek tyanh~lamac1 bilim anlay1-
~ma ve gerekse devrimci bilim gori.i~i.i
ne kar~1 ~1kan bilim anlay1~1, ~agda~
bilim felsefesinin hasta oldugu tezinden
hareketle, bilimi tedavi edecek ara~ ola-
rak epistemolojik tanar~izmi kullarur.
S1rasiyla metodolojik, teorik ve disipli-
ner bir ~ogulculugu savunan bu bilim
gori.i~(i, biraz da paradoksal bir bi~im
de, Aydmlaruna sonras1 ortaya ~1kan
siyasf anar~i7 ;n hareket noktasm1 be-
nimser. Buna go1~, siyasi anar~izm, bili-
mi kendisine bir dost bilmi~, onun in-
sanla dogay1 dogru a~1klayacagma ve o
zamanlann kohnemi~ di.i~i.ince kahpla-
nna, bask1c1 di.izenlerine kar~1 sava~ta
saglam qi.i~i.insel silahlar saglayacagma
inanml~h. Bununla birlikte, anar~izme
verdigi mi.icadelede bir ara~ olma hiz-
meti goren bilim, 20. yi.izydda putla~tl
nlm~ ve felsefeden vazge~en bilimin
insani kaygdan kalmam1~hr. $imdi, Fe-
yerabend'a gore, ama~-ara~ di.izenini ter-
sine ~evirmenin ve hasta olan ~agda~ bi-
limi iyile~tirip, insanfle~tirmek i~in,
ara~ olarak anar~izmi kullanmarun tam
zam:Jrudn.
Feyerabend'm bu bilim anlay1~1ru, hem
ku~kuculuktan ve hem de siyasi anar-
~izmden ay1ran ~ey, onun bilimsel ya
da epistemolojik anar~i.zmidir. Ku~ku
cunun her gori.i~i.i koti.i diye gordi.igi.i,
bunlar hakkmda bir yarg1 bildirmekten
sakmd1g1; siyasi anar~istin birtak1m ya-
~am tarzlaruu yasaklad1g1 yerde, episte-
molojik anar~ist t._radan, en ~dgm
di.i~i.inceleri bile sav\..1.. '!kta sakmca
gormez. Onun hi~bir program1 olmad1~
gibi, hi~bir teoriye bagunhhg1 ya tia di.i~
manhgl yoktur. 0, akhm, duygulanru,
alay1, aguba~h bir tavn, bilinen her yolu
kullarur. Hi~bir yontemi kullanrnaktan
ka~rnmayan, hi~bir gorti~i.i sa~ma bul
mayan epistemolojik anar~izmin mu tlak
olarak kar~1 ~1khg1 tek ~ey, evrensel ol-
~i.ilerdir.
Feyerabend'm 'her~ey mi.imki.indi.ir' ya
da 'ne olsa gider' ilkesiyle ifade edilebile-
cek olan soz konusu anar~ist bilim gorti-
~i.i, oncelikle disiplinler baglammda ~o
gulculuktur. Bilimin insamn ~evresiyle
ba~a ~1kmak i~in buldugu bir~ok ara~
tan, insamn geli~tirdigi pek ~ok di.i~i.in
me tarzmdan biri oldugunu one si.iren
Feyerabend, bilirnin ilgin~ olmakla bir-
likte, bulunmaz Hint kuma~1 olmad1g1-
m ve dolay1slyla, putla~tmlmamas1,
onun, insamn kaJ:llSmda ozgi.irli.igi.ini.i
yitirdigi bir bask1 arao haline getirilme
mesi gereldigini sayler. Buna gore, bilirn
tek ba~ma b1rakllmamah, gerekti~nde
insan, efsaneye, dine, bi.iyi.iye, yani ak1la
di.i~i.ince gelen~ yeryi.izi.inde silin-
mi~ gormekten ho~lanacag1 yollara ba~
vurmahdn. Olgulann teorilerden ba-
glmSIZ olmad1g1ru, tam ten;ine olgulann
kuramlar tara&ndan ortaya ~Ikanlabildi
gini one si.iren anar~ist bilirn gori.i~i.i,
ikind olarak kuram bakurundan ~ogul
culuk ister. Zira olgular ancak se~enekler
yarrlun1yla ortaya ~adabilir, hakikate
ise, yalmzca altematif teorilerin ~arp1~
mas1yla ula~dabilir.
Anar~ist bilim anlay1~1, i.i~i.inci.i olarak,
~ok daha onemlisi metodolojik bir ~o
gulculugun gerekliligine i~aret eder. Bi-
limin degi~mez, genel ge~er kurallarla
i~ledigi, i~lemesi gerektigi di.i~i.incesi
nin ger~ekt;i olmad1grn1 soyleyen Feye-
rabend'a gore, bilimin tek bir degi~mez
yontemi yoktur. Nitekim, bilim tarihine
bakllacak olursa, onemli bilimsel geli~
.melerde, bilginlerin metodolojik kuralla-
n ljignedikleri kolayhkla gori.ilebilir.
Bilim adamlan manhksal yontem ve ar-
 giimanian b1rakarak, propagandaya, re-
torige ba~vururlar. Feyerabend, i~te bu
,.er,.eve i,.inde, omegin Galile'nin hilele-
rinden, propaganda ama,.h ,.lkl~lann
dan soz etmi~ ve onun yolunu irrasyo-
nel bir yol olarak degerlendirmi~tir.
Hakikate ula~mak i,.in ,.abalamamn ye-
terli olmad1gml, dogruya giden yolun
a~ikar olmasm1, bunun i,.inse manhksal
yolla retorigin bir arada kullamlmas1 ge-
rektigini farkeden bir bilgin olarak Gali-
le, Fcyerabend'a gore, yanh~ kuramlan,
kabul gonnemi~ olaylan ,.arp1t:1p Koper-
nikus'u destekleyen veriler haline getir-
mi~, bilinen sonu,.Ian gonnezden gel-
mi~tir. Gorf.ilmesini istedigi olgulan,
okuyuculann sezgisine gore yeniden dii-
zenleyen Galile'nin ilerlemesine, degi~
mez ve kesin bir yontem degil de, ~It
malar olanak vermi~tir. Buna gore,
bilimsel geli~menin yolu, bilginlerin ku-
ramlanm olu~tururken, ,.o~ zaman me-
todolojik kurallarm yasaklad1g1 i~leri
yapmaland1r.
anar,izm [Yoksunluk bildiren Yunanca an
onekiyle kral, yonetic::i gii,. anlarruna gelen
arlclae sozcilklerinin birle~iminden tiireyen
terim. lng. anarchism; Fr. anarclrisme; Al
anarchismus]. 1 Nispeten olumlu bir ,.er-
,.eve i,.inde, insan dogasuun ozii itiba-
riyle iyi oldugunu ve insan ya~ammda
kar~lla~llan kotiiliiklerin, temelde insan
iizerindeki kontrolden ve politik baski-
dan kaynakland1gm1 savunan akun. Top-
lum i~ndeki politik kontroliin ve siyasi
baslamn ortadan kald1nlmasmi isteyen,
devletin insarun en biiyiik dii~mam ol-
dugunu stlyleyen ve bireylerin ihtiya,.Ia-
nm kar~damak ve ideallerini ger,.ekle~
tirrnek i,.in, kendilerini bir toplurn i,.inde
diledikli!ri ~ekilde diizenlemeleri gerek-
tigini ileri siiren siyasi ogreti.
Yiiksek bir karma~1khk diizeyine eri~
mi~ faaliyetlerden uzakla~Ilmas1 ge-
rektigini savunan ve basil hazlarla ge,.i-
rilecek bir ya~am1 ongoren anar~izm,
hi,.,.ilige degil de, daha ,.ok politik libe-
ralizme yakla~u.
2 Toplumsal ve ahlaki ki:itiiliiklerin kay-
naguun devlet oldu~nu, bundan dola-
v1,
, bu kotiiliiklerin devlet tarafmdan or-
tadan kaldmlamayacagml; ozii itibariy-
le iyi olan insamn dogasmm devlet ve
kurumlar tarafmdan bozuldugunu, rum
reformlann degersiz oldugunu, yeni bir
toplumun devrim yoluyla kurulacagm1,
soz konusu yeni devletsiz toplumun,
yolgostericisi alai ve adalet olup, bilim-
sel deneyimden yardun goren insan ru-
hunun dogal egilimlerinden tiireyecegini
savunan anar~izm, olwnsuz bir ,.er,.eve
i,.inde, yasaya.ya da diizene en kii,.iik bir
sayg1 duymayan ve toplumun yikllmasi
yoluyla bir kaosa eri~ilmesi i,.in etkin bir
bic;imde ,.aba g05teren inan,. ya da aloma
kar}Ihk gelir. SOz konusu olumsuz anar-
~izm amacma ula~mak i,.in, ara,. olarak
bireysel terorizmi kullamr.
Her iki anar~izm de, insamn ozgiirlii-
gu ve ~itlik idealini hi,.bir odiin verme-
den, mutlak bir bi~mde ve her tiir haki-
miyet ili~kilerini d1~layacak, devletin
me~ruiyetini tiimiiyle yads1yacak ~ekil
de yorumlar. Anar~izme gore, yonetici-
leri ve yonetenleri bannd1ran biittin po-
litik yapllar adaletsiz olup, kaba giice
dayand1g1 ve son ,.ozllmlemede de, in-
samn ozgiirliigii oniindeki en biiyiik
engel oldugu i,.in reddeditir.
Buradan da anla~llacag1 iizere, 19. yiiz-
yllda, P. J. Proudhon tarahndan geli~tiri
len siyasr bir gorii~ ya da ogreti olarak
anar~izmin tiirleri ya da farkh versiyon-
lan vard1r. 1 Bireyci anar~izm. Ozgiirliik-
,.ii felsefelere dayanan, ki~i i,.in mutlak
bir baguns1zhk durumu saglamaya ,.ah-
~Irken, anar~izmin toplumsal temelini
goz ard1 eden bu anar~izm anlay1~1
Alman dii~iiniirii Max tStirner tarafm-
dan savunulmu~tur. 2 Kar~llklllk ilkesi-
ne dayanan anar~izm. Devletin ve her ttir
siyas[ orgiittin, insan ozgiirliigiinii orta-
dan kaldird1g1ru savunmak bak!mmdan
diger anar~izm anlay1~lanyla birle~en
bu anar~izm tiirii, insan davraru~mdaki
topl umsal ogelerin onemini vurgulad1g1
i,.in, bireyci ana~izmden aynhr. Proud-
han tarafmdan savunulan bu tiir bir
anar~izm, siyasi eylem ve devrimci ~id
dete kar~l ,.lkml~, i~,.i orgiitlerinin et-
54 angst
kinligi ve ban~~~ yaythmtyla gerc;ekle-
~ecek toplumsal bir reform onermi~tir.
3 Kollektivizm. Mikael tBakunin tarahn-
dan savunulan bu anar~izm ise, diger
anar~izm ti.irlerinden, devletin ytktlmasa
ve ozgur topJwnun kuruJu~u Slrasmda,
rontem olarak ihtilalci ~iddetin kullaJUI-
masl gerektigini savunmasayla aynhr.
Oretim ara-;lanmn ortakla~a sahipligine
dayanan tkollektivizm goru~unu geli~
tinni~ olan Bakunin, ylkma tutkusunun,
ayru zamanda yarat1o bir durtu oldugu-
nu belirterek, varolan kurumlarm rumu-
nu birden ortadan kaldtracak bir devri-
mi savunmu~tur.
4 Anar~ist komunizm. Bu tur bir anar~iz
min savunucusu olan P. tKropotkin, lire-
tim arac;laruun mUikiyetinde, ortakhgm
otesinde, tam bir payla~um savunmu~
ve insanhgm evrirninde, rekabete oranla
i~birliginin daha buyuk bir rol oynadagt-
ru one surere~ devletin yakdmasmdan
sonra, merkezle hi-;bir bag1 olmayan ve
aym anda tanmla endustriye, kent ya~a
nuyla karsal ya~ama, egitimle c;trakhga
dayanan bir toplum mod eli onenni~tir.
SAnarko-sendikalizm. Anar~izmin temeli-
ne sendikalan yerl~tirmekle farkhla~an
ve ihtilild sendikaahk olarak da bilinen
bu tur bir anar~izm, devlet y1k.Jhnca,
ba~kaldl.IU\11\ temel organlan olan sendi-
kalan, ozgur toplumun uzerlerinde yuk-
selecegi temel birimler olarak gori.ir. 6
Pasifist anar~izm. Onlu romano Leo Tols-
toy' da orneldenen bu tur bir anar~izm,
devlete, hukuga ve ozel mUlkiyete ka~a
~karken, her turlu ~iddeti reddeder. Bu-
nunla birlikte, bu tur bir ban~~~ anar-
~izm, ahlakr bir devrimin zorunluluguna
anarur.
angst. Tasa, kayga, ruhsal aa, kaygah korku
anlanuna gelen Almanca terim. L>zellikle
tvarolu~\\1 felsefe a~smdan, ~eylerin,
nesnelerin belirsizliginin ve anlamslZh-
gmm bilincine varan ve ya~amla, i~;inde
ki~isel sec;imin ozsel oldugu ve kararla-
nn sorumlulugtlnun ~oyle ya da boyle
ta~mmasamn gerekli bulundu~ bir
alan olarak kar~a kar~aya gelen varhkla-
nn temel gerc;ekligi diye tarumlanan zi-
hinsel karma~a ve tasa hili.
ic;inden c;tkuga hir;ligi ve yoneldigi be-
lirsiz bir gelecegi derinden derine du-
yumsayan insamn, ge~mi~le gelecek,
varhkla hi-;lik arasmda havada kalan
varolu~unun belirsizligiru, durumunun
anla~tlmazhgam ve hayatm sac;mahgm1
gorerek ya~ad1g1 derin umutsuzluk ve
dolaytstyla i-; s1kmhs1 hali. Sonsuz bir
evren kar~asmda, ki~inin sonlulugunun
yarattag1 umutsuzluk hali. Tercih, se~im
soz konusu oldugunda, sorumlulugun,
kararstzhgm bireyde dogurdugu i-; da-
ralmasa.
Varolu~-;u felsefeye gore, 20. yuzytlda
mekanikle~en iiretim ag1 ve yaygmla-
~an kitle kiiltiirii i-;inde daha e~itlik-;i bir
toplwna gjdilirken, insan da giderek si-
likl~mekte ve ozgiirliigiinii yitinnekte-
dir. Insan toplum ya~amma dogru olan
bu ki~iliksiz katllamdan ve silikle~me
siirecinden, ancak kendisine dtinm.ekle
s1yralabilir. Bunun i~in de insarun yiiregi-
ne tasa veya kaygth korku salmaya gerek
vard1r. insanda bu korku ya da tasa, va-
rolu~~u felsefeye gore, zaten vardJT.
c;unku insan bu diinyada yapayalruzdu,
adeta evrene Tann tarafmdan terkedil-
mi~ durumdad1r. Fakat o toplum ya~a
IIU i~inde eridik~;e, tkitle kUlti.irii i~inde
giivene2 aradtkc;a, angst olarak tarumla-
nan bu kayg~ dolu korkuyu hep erteler.
i~te insarun kendisine gelmesi ve kendi-
sine dorunesi i-;in, ondaki bu korkuyu
diirtiip uyandmnak gerekir.
ancien regime. Fransa'da, Ulusal Mecli-
sin 1789 devrimiylc birlikte ilirundan
onceki donemi kapsayan siyasi, iktisadr
ve toplumsal diizeni ya da rejimi ta-
namlamak i.;in kullamlan deyim.
Once, uzun bir sure boyunca sadecc,
1789 Devrimiyle yakdan kralhk mutla-
kiyeti ve imtiyazlarm varhg1yla se;kin-
le~en Fransaz monar~isinin siyasal ve
toplumsal yapasam ve kurumlaram,
e~itsizlikler iizerine kurulu bir toplum-
sal duzeni ifade ehnek i~n kullarulan
ancien regime teriminin i~lemine daha
sonra bu yaptya ozgii iktisadr ya~am
tarz1 vekiiltiirel yap1 da dahil edilmi~
tir. Tanma oncelik veren yapas1, k1thkla-

n, teknik eksik.Jikleri, s1ntrh de~i~imleri
ve kendi urunlerini yine kendisinin til~
ketmesiyle belirlenen soz konusu ekono-
Jnik duzen, pazar ekono1nisine buttinuy-
le kar~at olan bir duzen olu~turur.
antmsama [Os. rnuphem tahattur; tng. recol-
iection, reminiscence; Fr. reminiscence; AI.
ananznese]. Hat~rla1na. Ki~inin belle~ini
kullanmas1, bilin~li bir ~abanan sonucu
olarak ge~mi~te olan biten bir ~eyi, ge~
mi~inin bir par~asant olu~turan bir olay
ya da nesneyi, belli bir bilgi ya da zihin
halini bilin~ yuzeyine c;1karmasx.
anamsama kurama [ing. theonJ of recollecti-
on; Fr. theorie de l' anamnesis] +Platon'un
bilginin a priori, yani deneyden once ve
ba~uns1z olup, tiimellerin, tdealaran bil-
gisi oldu~unu ifade etmek ilzere geli~tir
di~i ve ozellikle Menon'la Phaidon adh di-
yaloglaranda one surdu~u teori.
Platon i~in bu kuram, bilginin nesnele~
ri olan idealann ayn bir dunyaya yer-
le~tirilmesinden dolayr zorunlu olmu~
tur. Ba~ka bir deyi~le, Platon'da bilgi
genel kavramlann, yani kendisinin tde-
alar admx verdi~i soyut ger~ekliklerin
bilgisi oldu~una, genel kavramlar da
duyu-deneyiyle bilinemedi~ine ve Pla-
ton'un ldcalan zamarun ve mekarun da-
~mda olan ezelr-ebedi ve soyut ger.;eklik-
ler oldu~na gore, onun bilgi anlay~anda
temel problem, zaman ve mek~run dt~rn
da olan varhklar olarak tdealann zaman
ve mekarun i~inde olan sonlu insan varh-
~~ tarafindan nasd olup da bilinebildi~i
problemi olarak ortaya ~r. Platon i~te
bJ problemi ~ozmek ve genel kavramla-
nn bilgisinin a priori bir bilgi, yani akla
dayanan ve duyudeneyinden once ve
ba~unsaz olan bir bilgi oldu~unu gos-
termek amacayla, bilginin anunsama ol-
du~unu one surer.
Buna gore, insan ruhu, ki Platon'da
ruh insana meydana getiren bile~enle
rin OIUffiSUZ 0lan1d1r1 bir beden i~ine
ginnezden once tdealar dunyasayla ta-
na~m~ttr. Su halde, olumsilz olan ruh,
bu dunyadaki varolu~undan onceki va-
rolu~unda ger~ek bilgiye sahip olmu~
hlr. lnsan ruhu bir beden i~ine hapsol-
4lnlam 55
duktan sonra, bu ger~ek ve do~ru bil-
giyi unu tur, bu bilgi artlk onun be!le~i
nin derinlerinde sakla kahr. Buna gore,
gerc;ek bilgi genel ka vramlaran, bu d tin~
yaya gelmezden (yani, her turlu duyu-
deneyinden) once kazanalml~ olan bil-
gisinin anamsanmas1ndan ibarettir.
Demek ki Platon'da insan zihni do-
~u~ta, uzerine daha sonra i~aretlerin
~izildi~i bo~ bir levha, daha sonra o~re
tim yoluyla doldurulan bo~ bir ~i~e de-
~ildir. Tam tersine, insan zihni do~u~ta
doludur ve onun zihnindeki bilgiler di-
yalekti~in de yard1m1yla, bir anunsa1na
sureci son\.nda a~a~a ~akar.
anlam [Os. mana; tng. meaning; Fr. sens; AI.
sinn, bedeutung]. Bir ~eyin gosterdi~i ya
da dile getirdi~i kavramlar butiinu. Dil~
deki gostergelerin ifade etti~i ~ey. Bir ki-
~iyi bir nesneye, bir duruma gonderen
ve s~zcuklerle ortaya konan ~y, m~na.
~eylerin ve olaylann delalet, i~ret etti-
~i ~y; a~aklama, bir ~eyin ni~in oldu~u
gibi oldu~unu gosteren neden. Anlarru
tan1mlayan belli ba~h ve farkh anlam te-
orileri ~oyle sualanabilir. 1 Anlanu sem-
boller, sesler, jest ve bedensel durumlar
tiirunden uyaranlar ka"rsmdaki davra-
~1 tepkilerle ozd~l~tiren, bir soz-
cuk ya da tumcenin anlamuu, dinleyen
ki~i ilzerindeki etkisiyle a~aklayan daura-
nr~f' anlam otretisi. 2 Sozcuklerin ya da
tiimcelerin ger~k anlamlaranr somut de
neyimlere yapalan dolayh ya da do~ru
dan gonderim veya referanslardan aldak-
larw, sozcuklerin yalnazca uygulanun ya
da dogrulanabilirlikleriyle ilgili kuralla-
nn deneyimden tiiretilebilmesi d uru-
munda, anlamh olduklarma dile getiren
deneyimci anlanr ofretisi. 3 Sozciiklerin,
ancak ve ancak gonderme yaphklan,
ahfta bulund uklara bir ~ey, kendilerinin
anlamlanru meydana getiren bir nesne
olmasa durumunda, anlamh oldu~nu
savunan gonderimsel anlam otretisi.
4 Anlaman ozel du~uncelerianizi ba~
kalanna aktarmak i~in semboller kul-
lanmaktan olu~tu~unu dile getiren ile-.
ti~imsel anlam teorisi. 5 Sozcuklerin d1~
dunyadaki bir ~eye kar~ahk geldi~ini
 56 anlama yetisi
ve onlanr. anla1 nlanrun soz konusu
tekabiiliyet ili~kisinden tiiredi~ini sa-
vunan ili~kisel anlam teorisi. 6 Bir sozcii-
~iin anlamlnln, 0 sozcii~ii omekJer ya
da anlamaya ~ah~1rken ger~ekle~tiril
mesi gereken i~lem veya faaliyetlerin
toplamindan ibaret oldu~unu dile geti-
ren i~lemse[ anlam ogretisi.
7 Bir dildeki sozciikJerin anlamlanru,
onlara neden olan zihin halleri ve onJa-
nn neden oldu~u zihin halleri yoluyla
kazandl~InJ dile getiren nedensel anlam
teorisi. 8 SOzciiklerin sembolik olarak d1~
diinyadaki bir ~eyi tem~il ettiklerini ya
da d1~ diinyadaki bir ~eye kar~llak gel-
diklerini ve anlamlann1 bu kar~Ihkhhk
vcya tekabiiliyetten alda.klaniu savunan
tekabuliyete dayab anlam ogretisi.
anlama yetisi [Os. idrtJk; ing. understanding;
Fr. entendemt!)1f; Ahn. vernunft] Olaylann
mahiyetini, olaylar aras1ndaki ili~kileri
do~rudan ve araasiz sezgi ya da ya~an
ml~ deneyim yoluyla bilme; algdanan
~eye ait olmayan bir tasarun ve kavram
i~in soz konusu olan idrak faaliyeti.
Bir~ok filozofta g~en bir bilme meleke-
si olarak anlama yetisi, dii~iinme ve bi-
lin~ alan1na giren bir ~eyi, bir dii~iince
faaliyeti gostermeden, dii~iinme ~abas1
sarfetmeden, do~rudan ve araosaz ola-
rak kavramay1 ifade eder, adun adun
ilerleyen diskiirsif talclyiiriitme yetisin-
den farkh olarak, aklr ~eyleri sezgisel
olarak kavrama fakiiltesini tarumlar.
Anlama yetisi, kllsik ve skolastik felse-
fede, e~yay1, varolaru a~k ve se~ik ola-
rak algllama, idrak etme yetisine kar~I
hk gelir. Buna kar~tn, anlama yetisi
tKant ve tSchopenhauer'da, zeka anla-
minda kullaruhr, yani amac1 bilgi edin-
mek olan i~levler biituniinii ifade eder.
Oysa, ttilincin tU<maz bir sokak oldu~u
nu one siiren tNietzsche'de anlama ye-
tisi, i~giidiiden iistiin bir yeti detildir.
Ona gore, anlama yetisi bir yap1m ya
da tkonstriiksiyon olup, ba~kaca idrak
tarzlanru goz ard1 ebneye yarar.
. anlamlanduma edimi (ing. rhetic act).
Onlii dil filozofu J. Austinin kuramm-
da ge~en, ve diizsoz edimlerinin bir alt
grubu ic;in kullaniian terim. Konu~arun
sozleriyle do~al bir dilin soz dizilni ku-
rallanna uygun olarak bir ~eyi veya ol-
guyu kastetmesi, ona gonderme yap-
masi, referansta bulunmasa durumu.
Buna gore, bir sazii, bir dillendirimi az
~k belirli bir anlam i~inde ve belirli bir
~ye ya da olguya gonderme yaparak
kullanmak, anlamlanduma ediminde bu-
lunmaktlr. Ome~n, bir arkada~una belli
bir e~yas1n1n belirli bir yerde bulundu-
~unu iletmek i~in 'para ~antan masarun
iistiinde' dedi~ zaman ger~ekJ~tirdi
~im ~ey bir anla1nlandllma edimidir.
anlam tiirleri [ing. types of meaning; Fr.
genres du sens ]. Dilde ge~en terimlerin
ifade etti~i farkb anlamlara ili~kin Sl-
nlflamanm ortaya koydutu anlamlar.
Buna gore, bir tiimce ya da onenne, bir
~ey iddia ediyorsa ve bundan dolay1
do~ru ya da yanli~ olabiliyorsa, o tiimce
ya da onerme bil~el bir anlama sahiptir.
Bilgi ya da mal1lmat veren, verdiAi bilgi-
nin do~ru olduttJ iddiasmda olan ve ol-
gulan betimleyen tiimcelerin aktard1~1
anlamdan olu~an bu anlam turii, olgu-
larla ilgili bir iddiada ya da bir betimle-
mede bulunan onermelerle aktanlan an-
lamdu.
Bir tiimce ya da onerme, bu ~ekilde bi-
li~sel bir anlama sahipse, soz konusu
onermenin do~ruluk de~eri genel ola-
rak hem 1 o tumcede yer alan terimlerin
anlamma ve hem de 2 tiimce tarafmdan
ahfta bulunulan olgulara ba~hd1r. Bir
tiimcenin dogruluk de~eri hem l'e ve
hem de 2'ye ba~hysa, o tiimce ya da
onermenin olgusal bir anlDma sahip oldu-
~u sayIenir ve ona olgusal ya da sentetik
onerme ad1 verilir. Buna kaq1n, oner-
menin do~ruluk de~eri yalniZca l'e,
yani onerme ya da tiimcede yer alan te-
rimlerin anlamma ba~hysa, onun yal-
ruzca mantlksal ya da Jonnel bir anlam1
vardar. Bu durumda, onermeye, dotruy-
sa ~er, mantlksal olarak do~u olan
onerme ya da analitik onerme ad1 verilir.
Yaru1~sa da, ona mantaksal bak1mdan
yanh~ olan ya da kendi kendisiyle .;eli-
~ik olan onerme ad1 verilir.

Ote yandan, bir ifade ya da tiin1ce, onu
dile getiren konu~macuun haline ya da
durumuna ili~kin olarak bir ~eyler ifade
ediyorsa, o Hade ya da tumce bildirici ya
da ifade edici bir anlama sahiptir; bu tur
bir anlam, resimsel, duygusal ve iradibi-
le~enler ic;erebilir.
Bir ifade ya da tumce, ifade edici anla-
mlna ek olarak, biH~sel bir anlam ta~l
yabildi~i gibi, ta~amayabilir de. Bir ifade
ya da tumce, yalnlZca ifade edici bir an-
lama sahip olmakla pirlikte, bili,sel bir
anlam1 olan bir tiimce olarak da gorilliir-
se, onerme bu takdirde, ger-;ek de~il de,
sozde bir anlann olan tumce olarak de~er
lendirilir.
Yine, bir ifadenin ya da sdzcu~iin gon-
derme yaptt~l ,eylerin toplamlna, 0 soz-
cu~un kendileri i.;in kullaruldJ~l ~eyle
rin meydana getirdi~ suufa, o sozcii~iin
kaplamsal anlann ad1 verilir. Buna kar~1n,
gene) ya da sliUf sozciiklerinin i~aret et-
ti~i ~eylere ortak olan ozelliklerin, nite-
liklerin toplarruna, bir kavrarrun i.;erdi~
ozellikler butiinune de, o sozdi~lin ya
da kavra.nun i'lemsel anlama adr verilir.
Ote yandan, sozdlklerin tarumlanrun,
tarumsal anlamlanru kavramarun sonu-
cu olan anlama, sozluk anlamr ad1 verilir.
Buna kar~1n, bir sozcii~iin kendilerine
uygulanabildi~i ~ylerin toplam1 betim-
leyici anlann olu~turur. Ve nihayet, ~ey
lerin, sozciiklerin, i~aretlerin, jestlerin
aktard1~, ifade etti~i ya da uyandud1~1
duygulara, tav1rlara, bir ,ey kar~lsrnda
ki d uygusal tavu ve tepkiler biituniine
de duygusal anlam ad1 verilir.
anlall [lng. narTative; Fr. recit]. Gene) olarak
veya en yahn bir bir;imde, bir durum ya
da birtaklm olaylan aktaran oyku. Daha
ozel olarak da, tpostmodemizmde he~
turlii soylem, kiiresel diinya gorii~ii i.;in
kulla1ulan terim.
Postmodemistler, iistanlablarla yerel
veya mikro anlablar arasmda bir aynm
yapm~lard1r. Modemi karakterize eden
ve kendi do~ruluk iddiasuun g~rlili~
ni varsayan iistanlattlan ~iddetle ele~ti
ren postrnod~ hi~ir hakikat iddia-
smda bulurunayan yerel anlahlan kabul
edilebilir bulur.
anomali 57
anma [ing. mention; Fr. mention]. Bir dilsel
ifadenin, soz konusu dilsel ifade hakkm-
da konu~1nak amac1yla, hmak i.;inde or-
taya c;1k1~1 ya da verili~i.
Anma, dilsel bir ifadenin soz konusu
dilsel ifadenin kendisi hakklnda de~l
de, ifadenin i~aret etti~i dild1~1 nesne
hakk1nda konu~mak amac1yla giindeme
geldi~i kullanmarun kar,1s1nda yer ahr.
Buna gore, 1 'masa dort ayakbdJr' tiim-
cesinde masa sozcii~ii dild1~1 bir nesne
olan masa'dan soz etmek i.;in kullaruhr,
buna kar~1n 2. "'lmasa'l dort harflidir',
tiimcesinde, "masa' dilsel bir nesne olan
"masa" sozcu~iiniin kendisinden soz
etmek i.;in kullanrhr. l,te bu ikinci tum-
cede soz konusu olan ~y, anmad1r.
Annales Okulu [lng. Annales School; Fr.
Ecole d' Annates]. L. tFebevre, M. tBloch
ve F. Braude) gibi Fransaz toplum tarih-
.;isi ve dii~iiniirleri taraflndan, 1929 yi-
hnda kurulmu~ olan .;a~da~ dii~iince
okulu.
Marksist dii~W\ceye kar~1 olmakla bir-
likte, tMarksizmle siyasi gu~lerin gorii-
nii~teki hareketlerinin gerisinde, daha
derin ve uzun vadeli ekonomik ve top-
lumsal gu.;ler bulundu~u ve bwtlara
ili~kin analizin, rasyonel bir tarzda eyle-
mek ic;in kac;uulmaz oldu~u gorli~iiyle,
holistik bir bilgi anlay1~1ru payla~m~
olan Annales Okulu dii~iiniirleri, bir
biitiin olarak Avrupa Uygarh~1na ili'-
kin deneysel ara~hrmayla tarihsel analiz
imkaruru ele alan kuramsal ve metodo-
lojik ara~hrmala onemli kallular yap~
m1~lardu. Siyasi olaylann yahn bir kro-
nolojisi olarak uzla~1msal tarih anlay1fma
~ iddetle kar~1 9kan Okul mensuplan,
toplumsal tarihe, toplumsal yap1ya ve
uzun sureli tarihsel e~ilimlere biiylik bir
onem vermi~tir.
anomali [Os. garip, acdib; lng. anomaly; Fr.
anomalie; Alm. abn0n.1itat). Kuralsrzltk,
al~llml~, mutat tipten aynlan ~eyin ka-
rakteri; ola~an bir durumdan, kuraldan
sapma hili. tlkeden, kuralla~nu~ ve al1-
~dm1~ olandan, genellikten aynlma d u-
rumu.
58 anonnal
anonnal [Os. g~/1"1 tabil; ing. abnormal; Fr.
anormal; AJ. abnomtisch]. 1 Kabul edilmi~
olan norm1ardan ya da nonnal olandan
sapma, aynlma durumu. 2 Daha ozel ola-
rak da, istatistiksel analizlerde niceliksel
sapma ve bireylerin kabul goren normal
davram~ modellerinden aynlmas1 hali.
Anormalligi, ikinci anlamda, yani psi-
kolojideki anlam1 i~inde tam olarak belir-
lemeye kalkl~tlglmiZda, normal olanJa
anormal arasmdaki smm belirlemede
onemli gi.i~li.ikler bulundugunu gori.iyo-
mz. Son zamanlarda psikolojik anormal-
lik i.i~ ~ekilde tammlanm1~t1r. I Bunlar-
dan, istatistiksel taruma gore, o, belli dav-
raru~, ya~anh, ozelliklerin ni.ifus i~indeki
goreli sJ.k.llkJanna ili~kin bilgiye baghd1r.
II Buna kar~m, toplumsal tamm, psikolo-
jik anormalligi, toplwnsal ya~am1 di.izen-
leyen kurallan il1Jal eden davraru~lar
~eklinde tanunlar. Ill Tlbbi tamm ise,
anonnalligi, ki~ide, gori.ini.i~teki davra-
ru~lann gerisinde bulunan bir bozuklu-
~n varllgtru gozler online seren birta-
kun belirtiler araal1~yla tammlar.
Bu baglamda, psikolojinin anormal
insan davran~uu konu alan dah anonnal
da11ranr~lar psik.olojisi olarak tanunJanar.
SOz konusu psikoloji ti.irii, anorrnal olaru
tarumlamada soz konusu olan gi.i~lillder
den dolay1, psikopatoloji, veya sapmo ~
lojisi olarak da bilinir.
anschaung. Almancada, 1 weltanschaung
[di.inya gori.i~i.i], lebensanschaung [hayat
gori.i~i.i] orneklerinde oldugu gibi, gO-
ri.i~, bak1~ aliJSI, nokta-i nazar anlamma
gelen sazci.ik. 2 Sezgi, dolayuns1z idrak,
dogrudan alga. Dogrudan ve araciSIZ
olma ozelligine sahip bulunan gori.i.
tKant'm felsefesinde, zihne, zaman ve
me)<jn forrnlan araahg1yla, duyusal mal-
zeme saglayan alg~ ya da sezgi tiirii.
Anselmas, Aziz. 1033-1109 }'Jllan arasm-
da ya~ama~ olan ve Tann'mn varh~na
ili~kin tontolojik karnt1yla tarunan Hl-
ristiyan filozof. 'inarunak i~in, cmlamaya
~ah~1yorum' degil de, 'Anlamak i~in
inaruyorum' tavrmm ba~lahc1s1 olan ve
inan~~akd ili~kisi soz konusu oldugun-
da, akd kar~1smda .in an~ ya da imana,
bilgi kar~1smda da otoriteye oncelik
veren Hristiyan di.i~i.ini.ir.
inan~la akll arasmdaki oncelik ili~kisi
nin dogru kurulmas1 ger~ktigini one
si.iren, once akll ve anlama ~abas1 geldi-
gi zaman, bunun inancm olmamas1 an-
lamma geldigini; oysa, once inancm
gelmesi durumunda, akbn onu zorun-
lulukla tamamlad1gm1; yani, insamn
inand1g1 si.irece, zorunlulukla anlamaya,
ogreruneye ~ah~hgml, zira, inanmayan-
lann hi~bir amaca ula~amazken, yalruzca
inananlann anlayabildiklerini soyleyen
filozof, teoloji ya da ilahiyahn bilimsel
bir disiplin haline geli~ine onemli ol~i.ide
katkl yapm1~, ve tavnyla oni.i~i.inci.i yi.iz-
yd filozoflanna omek olmu~tur.
Aziz Anselmus, felsefe tarihinde ontolo-
jik karuhyla Lin kaz~br. 0, bu karu-
tmda, 'Tann' ile neyi anlatmak istedigirni-
zi sorar. Tann, ona gore, kendisinden
daha yetkini tasarlanamayan bir varhkhr.
insanda, btiyle bir yetldn varhk fikri ya da
idesi vardar. Hatta, Anselmus'a gore, bu
fikir, Tann'run varolmadapru soyleyen
bir budalada dahi vardu. 0, i~te bu nok-
tada, saz konusu Tann fik.rinin, yalruzca
zihnimizde olan bir kavram rm oldugu-
nu, yoksa rihnimizde olduktan ba~ka,
:zihnimizin d1~mda bir ger~eklige de br-
~Ihk gelip gelmedigini sorar.
Birinci altemalifin ge~erli oldugunu,
Tanr1'run yalruzca zihrumizde, bir kav-.
ram olarak varoldugunu kabul edelirn.
Bu durumda, Aziz Anselmus'a gore,
tam bir ~1kmaza di.i~eriz, ~nki.i, hem
ideal ve hem de reel olarak, yani hem zi-
hinde ve hem de zihnin d1~mda varolan
bir ~ey, yalruzca zihinde, bir kavram
olarak varolandan kesinlikle daha yet-
kin olacakl:u'. Oysa, tTanr1, 'kendisinden
daha yetkini tasarlanamayan varhk' ~ek
linde tarumlarun1~br. Burada, Tann'ya
zihinden bag,ms1z, zihin d1~mda bir
varhk izafe etmezsek, bu taruma kesin-
likle ters di.i~eriz, yani manhksal bir ~e
li~ki i~inde kahnz. Bundan dolay1,
'Tann hem zihinde bir kavram olarak
ve hem de zihin d1~mda vardn' demek
zorunday1z.

ansiklopedi [ing. encyclopedia; Fr. eri.C1JC-
lopldie; AI. en.z.yklopiid ie). Denis tDiderot,
tD'Alembert, tVoltaire, J. J. tRousseau,
tHolbach ve tHelvetius gibi, insarun
ozi.i itibariyle iyi oldu~una, ve uygun ko-
~ullar sa~land1~1nda, sonsuzca geli~ebi
lece~ine ve hatta yetkinJ~ebilece~ine
inanan Aydtnlarunac iyimser filozofla ..
nn, 1751-1776 ydlan arasmda, Fransa'da
35 cilt halinde yay1nlad1klan ve 18. yi.iz-
ydrn bi.iti.in bilimsel bilgi ve di.i~uncesini
bir bi.iti.in olarak serimlemeyi ama~layan
dev eser.
ansiklopedistler [Os. erbabriMmusul ulum;
ing. encyclopedists; Fr. encyclopedists). Bi-
limlere ve sanatlara ili~kin analitik bir
sozli.ik diye betimlenen t Ansiklopedi'nin
haZirlanmas1na, tDiderot ve tD'Alem-
bert'in editorli.iAU alhnda, katkl yapnu~
olan FranSIZ yazar ve di.i~i.ini.irler obe~i.
tVoltaire ve tHelvetius'un da makalele-
rini i-;eren ansiklopedi, dine kar~1 ald1gt
el~tirel tavula ve toplumsal ve siyasal
alanda geli~tirdigi liberal gori.i~lerle se~
kinle~mi~tir. Bununla birlikte, Diderot,
D'Alembert ve arkada~lan, kendi ~a~la
ruun iJeri di.i~i.incelerini ve bilimsel bu-
lu~lanni surunak adma, ge~mi~in bi.iti.in
bir miras1n1 reddebni~lerdir.
Ansiklopedinin olu~umuna en bi.iyi.ik
katk1yr yapm1~ olan Diderot, eserin
genel yonetimini i.istlendikten ba~ka,
din, siyaset ve felsefeyle ilgili maddeleri
yazm1~hr. Buna kar~1n, genel olarak
bilgi konusunu ele alan D'Alembert geo-
metri, matematik ve pozitif bilimler ko-
nusunda katk1 yapm1~hr.
Diderotnun yalan dostu olan i.inli.i
hekim Chevalier de JaucoW't felsefe, siya-
set, edebiyat, sava~, despotizm ve mo-
nar~i gibi konularda yazm1~br. Rousse-
au mi.izik konusunda y~ olmakJa
birlikte, siyaset konusunda toplumsal
sozle~me kuramrnl onceleyen kimi ma-
kaleler hazularru~hr. tMontesquieunun
_yalruzca Jbe~eni' konusunda tek bir
makaleyle katk1 yaph~l ansiklopedinin
di~er onemli yazarlan aras1nda Helveti
us, O,arles Buffon, i.inli.i fizyokrat Turgot
ve Baron td'Holbach vardtr.
anti 59
antagonizm (ing. atntagonism; Fr. antago-
nisnre]. Ki~iler, k urumlar, toplumsal
grup ya da Slruflar, O~reti ya da ideoloji-
ler arasmda soz konusu olan uzla~maz,
i.istesinden gelinemez ~eli~ki ya da kar-
~tthk durumu it;in kullarulan terim. iki
si.ire~, yap1 ya da organizma arasanda or-
taya ~kan ve eylemJerinin sonu~lann1n
birbirlerine ti.imi.iyle kar~1t olmas1yla be-
lirlenen uyu~mazhk ya da ~ah~ma d u-
rumunu Hade eden siizci.ik.
anti. Bir ~eyin kar~1S1nda, bir ~eye kar~1
olma anlam1na gelen ve sozci.ik ya da
terimlerin yap1s1na girerken, kar~1thk,
olurnsuzluk, di.i~manhk ya da bir ~eye
kar~1 korunma fikrini anlatan onek.
Buna gore, emperyalizmin bi.iti.in bic;im-
lerine kar~1 olmaya dayanan tutum ya
da o~retiye antimrpnyaliznr; fa~izmin her
t:i1rli.isi.ine kar~1 olma tavnna ant~izm;
kapitalizme, kapitalist rejlmlere kar~1 ta-
kinJ.Ian ele~tirel ya da di.i~manca tavra
antikapitalizm; Yahudi di.i~manh~ana ise
anlisemitiZJn ad1 verilmektedir.
Yine psikiyatriyi meydana getiren temel
ilke ve di.i~i.incelerle pratiklere kar~1 ta-
kinllan ele~tirel h.ltuma antipsikiyatri ad1
verilirken, realizmin ~ok ~itli versiyon-
lanndan biri ya da di~erini reddeden ve
nesnelerin dr~ diinyada onJara ili~kin
idelerimizden ba~1mS1Z olarak varoldu-
~unu kabul etmeyen yakla~rm ya da o~
reti antirealizm olarak tanunlarur. Bu ba~
lamda, maddi nesnelerin varolu~u siiz
konusu oldu~unda, idealizm; ti.imeller
ya da soyut varlrklar soz konusu oldu-
~unda, nominalizm antirealist ogretiler
olarak ge~er.
Ote yandan, insan varhklartrun do~a
bilimlerinin konusunu olu~turan nes-
nelerden -;ok farkh oldukJan gerek~e
siyle, psikoloji ve toplumsal bilimlerde,
farkl1 bir yakla~1m1n benimsenmesi ge-
rekti~ini, ome~in insan davran1~1 ve
zihinsel si.ire~lerin fiziksel, kimyasal ya
da biyolojik si.ire~lerle a~Iklanamayaca
~IJ\1 savunan ak1m ya da tavu ise anti-
naturalizm olarak bilinir.
Yine, davraru~~d1~n dilbilime uygu-
lanmasirun sonucu olan, dilin ancak ve
60 antihiimanizm
a:-tcak onun tiretihne veya yaratdma sii-
recine dahil olan d1~ ko~ullardan han-
ketle a9klanabilecek bir davram~ olarak
goren zihincilik kar~ltl ogretiye antimen-
talizm ad1 verilmektedir.
Modern oznenin tahtmdan indirilme-
sine katk1da bulunan bilimler, antibilim
diye kategorize edilir. Bu baglamda, in-
samn dogu~unu analiz ettikten sonra,
ic;inde bulundugumuz posthi.imanist ve
postmod.em epistemik mekanda, episte-
molojik bir ozne olarak ayru oznenin
oli.imi.ini.i ilan eden Foucault, ozneyi tah-
hndan indiren, onu d.il, arzu ve bilin~da
~mm bir etkisi olarak yorumlayan, ozne-
yi ki~i-oncesi gi.i~lerin bir epifenomeni
haline getiren psikanaliz, dilbilim, etnolo-
ji ve arkeoloji gibi bilimleri antibilim
adm1 vermi~tir.
antihiimanizm [ing. anti-humJJnism; Fr-
anti-humanisme]. Genel olarak hi.imaniz-
lnin her ti.iri.i ya da ~ekline kar~1 el~tirel
bir tav1r takman, thi.imanizrnin ~u ya da
bu versiyonunu reddeden yakla~lm-
1960'1ardan itibaren ozellikle Fransa'da
yap1salcdar tarafmdan benimsenen bir
yakla~un olarak antihi.imanizm, insan
ozgi.irli.igi.ini.in bir yarulsama oldugunu
ifade eder. Once yaplsalcllar ve sonra da,
daha belirgin olarak postyap1salalar bi-
reyleri sosyal ve linguistik yapdara, eko-
nomik i.iretim tarzma ya da bilin~d1~ma
tabi kaJar ve her ttirli.i soylemden once
gelen insamn ozi.i di.i~i.incesinden bir
bi.iti.in olarak vazge~erler.
tDescartes'la ba~Iayan ozne merkezli
felsefeye ve t Aydmlarunanm y1lmaz sa-
vunurulugunu yapbgl hi.imanizme ~id
detle kar~1 ~kan tpostmodernizmin an-
tihi.imanizmi ise,. hi.imanizmin yalmzca
sorgulanmall\1~, d1~sal degil de, i~sel
olarak dogrulanml~ sabit bir referans
~r~evesine dayanarak yan1tlar bubnaya
t;ah~an tsazmerkezd bir i.istanlab oldu-
gunu dile getirir. Hiimanizmin insanr oz-
neyi merkeze koydugunu, insarun evre-
nin he~eye hi.ikmeden, he~eye karar
veren ve he~yi kontroli.i albnda tutan
efend.isi oldugunu ima ettigini one si.iren
posbnodemistler, hUmanist felsefeyi bas-
kla bulur ve dolay&s&yla da, ozneyi
mahkU:n ederler. Hi.imanizm, poshno-
demizme gore, adalet ve ~itlik aradgtru
iddia etrnesine kar~m, liberal toplum ta-
rafmdan adaletsizligi ve e~itsizligi me~
rula~tumak ic;in kullandml~hr. Dahas1,
hi.imanizm Batnun i.isti.inli.igtini.i, ki.ilti.ir
emperyalizmini, onun ba~ka ki.ilti.irler
i.izerindeki tahakki.imi.ini.i me~rula~tu
mak i.izere kullarulm~ sahtekar ve iki-
yi.izli.i bir ideolojidir.
antik felsefe [ing. ancient philosophy; Fr.
pltilosophie antique)_ Once Yunan kent-
devletinin, daha sonra da Roma impara-
torlugunun siyasi gi.ici.i ve egemenligi a)-
linda, tarihsel olarak M. 0. 7. yuzy1hn
sonundan ba~layap, M. S. 2. yuzy1la dek
si.iren donemin felsefesine verilen ad.
Antik felsefe, mitolojiden ya da ~oktan
nh dinden kopu~ ve dogal olaylann
yine dogal nedenlerle a~arunas1 gerek-
tigi inancayla ba~laiN~, fakat son do-
nemlerine dogru yeniden dine yakla~ma
durumuna gelmi~tir. En se~in temsild-
leri arasmda Sokrates, Platon ve Aristo-
toles gibi bi.iyi.ik filozoflann bulundugu
antik felsefede, bilimle felsefe hep bir
arada olmu~, ba~lang1~ta doga felsefesi
00. plandayken, sonlara dogru pratik fel-
sefe aguhk kazarun1~t1r.
antilogia. tSofistlerde ve ozellikle de Pi-
ronrularda, her sav ya da iddiamn, her
karutm kar~lsma aym derecede kuvvetli
ve onemli kar~1t bir iddianm, karut::m ge-
tirilebildigi di.i~i.incesinden hareketle, ~e
~itli sav ve iddialann zihinde bir denge-
ye ula~mas1 ve her ti.ir iddiarun ortadan
kalka~1 durumu i~in kullandan terim.
antilojizm [lng. antilogism; Fr- antilogisme].
bcisi dogru iken, i.ic;i.inci.isi.ini.in tutarslZ,
yanh~ ya da ~eli~ik oldugu goliilen, tu-
tarslz onermeler i.i~li.isi.i; onermelerden
herhangi ikisinin birle~ik dogrulugunun,
i.ic;i.inci.islini.in yanh~hg1r11 gerektirdigi
i.i~li.i onenne obegi.
C. Ladd Franklin'in tasun ilkesi, bu
~er~eve i~inde, ge~erli bir tasamm, on-
ci.illeri sonurun c;eli~i~yle birlikte alm-
dgmda bir antilojizm meydana getiren
bir tas1m oldugunu ifade eder. Buna

gore, sonucu, ger~ek ve ge~erli sonucu-
nun bir ~eli~igi olarak one silriilen akll-
yilriitme tilrilne antilo jizm adt verilir.
Ornegin: Aristoteles bir insandtr. Tilm
;,.,_<>anlar olilmlildilr. 0 halde, Aristoteles
1.:' anlil degildir.
antinomi [Os. tesavii nakizeyn; lng. anti-
twmy; Fr. antinomie; Al. antinomie]. 1 Mo-
.~-:-r~ rnanbkta, ar;tk se9k olarak dogru bir
ispat ya da karutlama tilrafmdan ortaya
konan manbksal bakundan imkans1z
sonu~. 2 tKant'm Kritik der Reinert Ver-
nunft [Saf Akhn Ele~t:irisi) adh eserinin
Transendental Diyalekfik bohimilnde, ras-
yonel bir metafizigin dort tezi olarak orta-
ya konan, her biri ayrt ayn dogru gibi go-
riinmekle birlikte, her ikisi birden dogru
olamayan iki ilke arasmdaki ~eli~ki.
Buna gore, Kant, ~u dort antinominin,
hem tezi ve hem de antitezi i~in saglam
karut ve argilmanlar getirilebilecegini
soylemi~tir. I Evrenin zaman ic;inde bir
ba~langta vardtr ve evren mekan bakt-
mmdan smtrhdtr. Evrenin zaman i~inde
bir ba~langtct yoktur ve evren mekan
bak1mmdan strurstzdtr. II Her~ey basit
bile~enlerden meydana gelir. Hi~bir ~ey
basit bile~enlerden olu~maz. Ill Her~e
yin bir nedeni vardtr. Her~eyin bir ne-
deni yoktur. IV Evreni a~tk.layan Zorun-
lu bir Varhk vardu. Zorunlu bir Varhk
yoktur.
Bu dort ilkeden, tez olarak bilinen bi-
rincileri, insan aklmm ko~ullu her~ey
i~in nihai ve temel bir neden (ornegin,
bir ilk neden) bulma talebini, antitez ola-
rak ge~en ikinciler ise, akhn tek tek her
durumu ba~ka bir ~ey tarafmdan ko-
~ullanmt~ bir hal olarak gorme arzusu-
na yamt verirler. Kant antinomilerin, -;e-
li~en iki ilkeden birinin fenomenler,
digerinin de numenJer i9n ge~erli oldu-
gunun dil~ilnillmesi suretiyle ~ozillebi
lecegini one surer.
antinomiyan [1ng. antinomian]. Yunanca
kar~t anlamma gelen anti ve yasa anla-
tnma gelen nomos sozcilklerinden tilretil-
mi~ olan, ve toplumun kurallanyla, yasa-
larmdan bagt~tk olmak isleyen ki~iyi
gosteren stfat.
Antisthenes 61
Boyle biri, ya +Kinikler gibi, toplmnun
dt~mda ve doga durumunda ya da top-
lumun i~inde, ~ok az sa}"'da birka~ nor-
ma uyarak ya~ar. Antinomiyan, anar~is
tin ter.;ine, toplwnun yasalanru ve siyasi
yaptsmt ytkmaya kalkt~maz.
Bu baglamda, yasalarm hangi davram~
ya da eylemlerin dogru oldugunu belir-
leyemeyecegini, neyin dogru oldugunu
belirleyen tek ~eyin ki~inin vicdam ol-
dugunu one silren goril~e; insamn dini
inancmm toplumun hukuki ya da ahlAki
kodlarmdan bagt~tk oldugunu dile ge-
tiren anlayt~a antinomiyattiZitt adt verilir.
Antinomiyanizm teolojide, kurtulu~ i~in,
ahiAk yasasmm degil de, yalruzca inan-
cm gerekli oldugunu savunan ogretiyi,
Tann'run inayetine mazhar olan ki~inin
kusursuz bir milkemmellik hali i.;inde
bulundugunu savunan ogretiye kar~tltk
gelir.
Antiokhos. M. 0. 1. yilzytlda ya~am1~
olan Yeni Akademili dil~ilnilr. Felsefi
kariyerine bir agnostik olarak ba~layan,
fakat hi~bir ~eyin bilinemeyecegini ya
da her~eyin ku~kulu oldugunu sayle-
mede i~erilen gil~lugu gordilkten son-
ra, eklektik bir tavtr sergileyen Antiok-
hos, daha sonra tilmilyle ahlak alanma
donm il~tilr.
antiqua doctrina. tOrta~ag felsefesi'nde,
tilmeller tarb~mast s0z konusu oldugun-
da, tPlaton'dan miras ahnan tkavram re-
alizmini, ya da daha dogru bir deyi~le ra-
dikal bir kavram realizmini nitelemek
i~in kullamlan ve eski ogreti anla.nuna
gelen deyim.
Antisthenes. M. 0. ~ind yiiZ}'llda tKinik
okulu kurmu~ olan. Yunanh dil~ilnilr.
Hocast tSokrates'in karakter bagtmstz-
hgmdan etkilenen Antisthenes, karak-
ter bagtmstzhgmt, dilnya nimetlerin-
den uzak dunna tavn ve kendine yeter
olmayt en yilksek ideal olarak degerlen-
dinni~tir. Onun gozilnde erdem, dilnya
nimetleri ve hazlan kafltsmda bagtmstz
olmakb.r. Mutluluk amaa i9n, erdemin
kendi ba~ma fazlas1yla yeterli oldugunu
ve ba~ka hi~bir ~eye gerek bulunmadt-
gtnl savunan Antisthenes'e gore, erdem
62 antitez
arz.unun yaklu~u, isteklerden ba~tmSlZ
hkttr. insan1n mutlu almak i~in erdem-
den ba~ka hi~bir ~eye gereksinim duy-
1nad1~1nt, kendi kendisine yetebibnek
i~in, ba~ka her~eyi har gonneyi o~ren
lnesi gerekti~ini soyleyen Antisthenes,
zenginlik, gtizellik, tin, ~an ve ~erefin
bo~ birer kuruntu oldu~unu one siir-
tnti~tiir. Ona gore, bilgelik, insarun ken-
disini bu kuruntulardan kurtarmasm-
dan ba~ka bir ~ey de~ildir.
Yalntzca hazzm iyi aldu~unu yadsl-
makla kahnaytp, anun ayru zatnanda en
buytik kottiltik oldugunu one siiren An-
tisthenes bu konuda 'haz duymaktansa,
deli olmayt yeglerim' den'li~tir. 0, hazzn
kar~tsma, ~ah~tp didiruneyi ve stktnh
~ekJneyi koymu~tur, zira yalruzca ~ab~
ma, insan1 erdemli ktlar, insan anunJa ba
g1ms1Z olur. tnsan1 mutlu k.Uan erdemi,
hocas1 Sakrates'le birlikte, bilgelikte bul
1nu~ ve erdemle bilgeli~in boltinmez bir-
ligini savurunu~ olan Antisthenes, erde-
min ogrenilebilir aldu~unu soylerken
de, bun unla bilimse) ara~tutnadan ~ak,
ahlaki ~ah~1na ve ah~htmay1, egzersiz
yap1nay1 anlamt~tlr.
Antisthenesin goztinde, felsefenin i~i,
'1nutlu olmak i~in, da~aya uygun olan
c;abahu'l se~mek'ten ba~ka hi~bir ~ey
degildir. Antisthenes, bilgelikte buldu-
gu erdemin kendi kendine yeten bir
deger oldugunu soylemi~tir. 0, insanla-
rtn, ya~arrun temel ihtiya~ ve hazlan
kar~tstnda kay1ts1z kalmakla yetinme-
yip, amac1na ancak hazdan ka9-nmakla
eri~ebileceklerini dii~iirunti~tiir. Kendi
gtic;lerinin dt~tndaki hic;bir ~ey kar~t
stnda kaygtlarunamayt, hic;bir ~eye aldl-
rt~ etmemeyi ilke ediruni~ alan Antist-
henes i~in, ihtiya.;stzhk, dilnyadan ytiz
~evirmek anlamtna gelmi~tir.
antitez [kar~t anJamna gelen anti onekiyle
konum, onerme anlanuna gelen Yunanca
tlesis'ten tiireyen terim; Os. nakizj laJziyye;
ing. antithesis; Fr. antithese; Alm. antithe-
sis]. 1 Genel alarak, bir dii~tince, yarg1
ya da onermenin kar~1h ya da ~eli~igi
olan onerme. 2 Retarikte ~arp1c1 bir kar-
~lthk, c;at1~an iki dti~tincenin dengeli
birle~imini i~eren deyim.
Buna gore, tKanf1n Kritik deJ Reincn Ver-
nunft [Saf Akhn Ele~tirisi] adh eserinde
ifade edilen dort antinami bir tez ve bir
de antitezden meydana gelir. Bunlardan
tezlerin a)umsuz alanJanna veya ba~ka
bir tezle celi~en ve anunla birlikte bir an-
bnami meydana getiren alumlatnaya an-
titez adt verilir. tdealist diyalekti~in iinJii
dii~iintiru tHegel'de ise antitez, diyalek-
tik siirecin, tezi ink~r eden, ve tezle anti-
tezin k1smi doAtularlru bir araya getire-
rek, anlann her ikisini de a~an sentezin
artaya <,1~1na katkJ yapan ikinci evresi-
ne kar~thk gelir. Antitez tdiya1ektik ma-
teryaliztnde de, ayru ~ekilde de~i~me ve
geli~me stirecinin, birinci evreye kar~tt
alan, ikinci evresini ifade eder. Bununl a
birlikte, antitez Hegel ve Marks1n diya-
lektik felsefelerinde, sadece ~eli~en fikir
ve onermeler ic;in degil, fakat birbirleriy-
le ~ab~an tarihsel veya toplumsal gii~ler
i~in de kullaruhr. Bu tiirden ytb~ma ya
da ~eli~kiler hem tezi ve hem de antitezi
oztimseyen sentezde a~tltr.
antropoloji (Os. ilnzi be~ lng. anthr"Po-
logtj; Fr. nnlhropologie; AJm. anthropologie).
insarun hayvanlar diinyastndaki kokeni-
ni ve yerini, bir birey alarak geli~imin.i,
tarihsel sure~ boyunca ge~irdigi fizild
ve zihinsel de~~imleri kanu alan disip-
lin; bir toplumsal varhk alarak insaru,
insantn toplumsal ya~amtyla ilgili fe-
nomenleri, zaman ve mekin strurlama-
st almadan ara~hran, farklt yerlerde ve
zamanlarda artaya 9-kan trklan, dilleri
ve ktiltiirleri inceleyen bilim.
1nsan bilimleri arasmda, insaru hem
fiziki ve hem de sosya-kfiltiireJ yonleriyle
ele alan tek biJim alarak antropolajinin
farkh daUan, 1 bii insan dagas1 kuramt
geli~tirme u~ra~1 i9nde olan felsefi anlro-
poloji; 2 farkb ve ~ak ~efitli insan grupla-
rmln iiyeleri arasmdaki fiziki farkhhklara
dair bilimsel ara~hnnaJardan meydana
gelenfiziki antropoloji; 3 insan gruplanrun
ve taplumla nrun sosyal ldet, Hrf ve ku-
rumlan yla ilgili bilimsel ara~hnnalar
dan alu~an sosyal antrapoloji; 4 kiiJtO.rle-
re, ozellikle de Bah uygarhguun etkisi
alttna girmemi~ taplwnlann kiiltiirleri-

ne dair bilimsel ara~t:trmalardan meyda-
na gelen kiilturel anlropoloji olarak Slmf-
lanabilir.
antropolojik maddecilik [ing. anlhropolo-
gicnl materialism; Fr. matirialisnr cmlhropo-
logique ]. insan varhtuu, insamn ahlak1 ve
hatta zihinsel yap1suu, insaru ve nitelik-
lerini maddeye ve maddi niteliklere in-
dirgeyerek tammlayan anlay1~.
antropolojizm [ing. anlropologism; Fr. anl-
ropologisme; AI. anlropologismus). lnsam,
dotamn en i.isttin i.iri.ini.i olarak goren,
insanm bi.iti.in temel ozelliklerini dotal
kokenine dayanduarak a~1klayan ve in-
sam yalruzca maddeci ve biyolojik bir
a~1dan ele ahp, dotamn bir par~as1 ola-
rak detedendiren felsefi gori.i~.
antropomorfik ama~hhk [ing. antropo-
morphic finalism; Fr. finalisme anlropomorp-
hique). insarun ama~h faaliyetinden hare-
ket ederek, di.inyamn bir amaca gore
di.izenlenmi~ oldutunu one si.iren, bu di.i-
zenin di.i~i.inmeye, istemeye ve irAdesini
g~ekle~tirmeye yetili bir varhgut eseri
oldugunu, di.inyarun dogai.isti.i bir varl1k
tarafmdan belli bir ama~ io;in kwuldutu
ya da yarahldtm one si.iren gori.i~.
Bu gori.i~i.in savunuculan, dotada, onun
akdh ve gi.ici.i her~ye yeten bir varl1k
tarafmdan yaratddt varsay1muu kabul
ehnek d11nnda hi~bir ~ekilde a<;~klana
mayacak olan baz1 yonler bulundutu-
nu, bir tTann ya da Yarallc.nm ama~h
etkinlitinin tezahi.irleri olarak anla~ll
mak d1~mda, hi~bir ~kilde anla~dama
yacak olan olgu say1suun ~k fazla oldu-
gunu dile getirirler. Bi.iti.in bir di.inyay
belli bir ama~ ya da ama~lara yonelmi~
olan bir varhtm eseri olarak goren ant-
ropomorfik finalizm, di.inyarun yarat:tas1
ve yoneticisi olan bireysel bir Tann'run
varoldutu dil~i.incesiyle ~ok yakmdan
ili~kilidir.
Bundan dolay1, go~, dotaya ili~kin
ara~tumalann sonu~lanndan ~k.. dinle
yakmdan ili~kili olan metafizikseJ eti-
iimler arasmda yer abr. Nitekim, dotaya
ili~kin ara~brmalardan ~otu zaman, ant-
ropomorfik finalizme kar~t olan bir eti-
lim ~1kar; ba~ka bir deyi~le, dota bilim-
anlrapozofi 63
lerinden, genellikle, dotadaki olgu ve
fenomenleri a~1klamak i~in, di.inyanm
yi.iksek gayelerini yerine getirmeyi ama~
layan bir '!'arabcuun eseri oldugu ~ek
lindeki bir varsay~ma gerek duymadt-
ln.lZI one si.iren felsefi mekanizm ttirer.
antropomorfizm [Os. tldemperestlik; lng.
anlropomorphism; Fr. ar!tropomorp/Jisrne;
AI. anlropomorphismus]. insanbio;imdUk. 1
Yunanca insan anlamma gelen anthropos
ve bi~im, ~kil anlamma gelen morphe
sozci.iklerinden ttiretilmi~ olan antropo-
morfizm, gene! olarak insana ail ozellik-
lerin insan d1~mdaki" varhk!ara yiiklett- -
mesini ifade eder,
2 Antropomorfizm daha ozel olarak da,
Tann'run, lannlarm ya da dotal gi.i~Ie
.rin insan @e ve insamn miehr<:Ienne
sahip oldutunu soyleyen anlay~a yada
ann run ya a anr ann, 1nsan1n 1
myet, 1ra e, uygu ve duyumuna ben-
zer yeti ve ozellikJere 5ahip oldugu inan-
cma kaghk gelir. Buna gore, Lmn y_a
"da tannlann, insan ~eklinde oldu nu,
a at msan an a ye ve gii~li.i ol-
dugunu belirten antropomorfizme ilk
kar~ ~lkan ki~i, Eleah filozof Ksenopha-
nes olmu~tur. ikinci
:----
tavnna kale~-
hk g~jr, -
anlropoteizm [tng. anthropotheism; Fr.
anthropothliisme). Felsefede, insarun tan-
nla~ttnlmasl tavn.
antropozofi [tng. antroposophy; Fr. anthro-
posophie). Bilgeligin ve evrene ili~kin
dog<u bir kavray1~1n anahtanrun insa-
nm kendisinde bulundutunu savunan
otreti. insan zihninin tinsel alemle ili~ki
kurabilme yeteneti ta~1d1tm savunan
felsefe. Avusturyah bir bilim adam1 ve fi-
lozof olan iSteiner tarafmdan kurulan
antropozofi, saf di.i~i.ince taraftndan kav-
ranabilen ve bi.iti.in insanlarda gizil du-
rumda bulunan bilgi yetileri ile ortaya ~
kanlabilen tinsel bir a!emin varoldutu
varsayuruna dayarur.
64 a-onennesi
a-onermesi [ing. a-proposition]. K1asik man-
tlkta, tiimel olumlu kategorik onermeye
verilen ad. 'Tiim ins.anlar oliimliidiir'
onerlnesi, bu tiir bir onermeye ornek ola-
rak veri lebilir.
apa~akhk [Os. bediihat, sarahlit; lng. a.iden-
ce; Fr. eu;dence; AI. cvit.lenz]. Bir ~eyin en
ktic;iik bir ku~kuya yer barakmayacak
~eldldc, ~ok a~ak bir bi~imde goriilmesi.
Hem a~ak ve hem de sec;ik olan1n, dog-
rulugu kolaybkla ve zihinde en kii~iik
bir ku~kuya yer b1rakmadan bilinebilen
~eyin ozelligi.
Hem bize kendisini zorla kabul ettiren,
zorunlu olarak bilincine vardagamlZ ve
hean de kendisini geri kalan her~eyden
ayardaganuz kavramm, dii~iincenin oner-
menin ozelligi olarak ortaya ~an apa-
~Lkbk, duyum yoluyla degil de, alai yo-
luyla kavranan bir ~eyin ozellligi olmak
durumundadar. Bu t;ert;eve ic;inde, Des
cartes'ta dogrulugun ol~iitii yapalan apa-
c;1khga, hpka kesinlik gibi oznel oldugu
gerekt;esiyle itiraz edilmi~ ve onun dog-
ruluk ol~iitii yapdamayacagl 50yleruni~
tir.
apagoge. t Aristoteles manhgmda, biiyiik
onciilii kesin, fakat kiit;iik onciilii yalnlZ-
ca olasah olan bir tasuna; bir sonucun ge-
~erliligini, soz konusu sonucun ~eli~igi
nin dogru oldugunu kabul ederek ve
bundan olanakslZ ya da kabul edilemez
son u~lann ~Jkhgma gostererek karutla-
yan, dolayb bir karutlama yontemine ve-
riJen ad.
apatheia. Genel olarak, duygusal bir tep-
kisi ya da duyarhhga olmayan ki~inin
karakteri i~in k ullanalan Yunanca terim.
tEpikii~arda ve tStoaWarda, haz
ve aaya kar~a kayits1zb.k. giindelik ya-
~amdan koparak, ya~amm ger~ek ama~
lan iizerinde dii~iinmenin sonucu olan
ruh dinginligi, k~~inin kendi kendisiyle
ve evrenle tam olarak bar1~mas1 halini
ifade eden apatheia, antik Yunan ku~kuru
lannda, yarg1ya ask1ya alma, hic;bir konu-
da hiikiim vermeme tavnrun bir sonuru
olarak ortaya Qkan ve hi~ir ~eye deger
vennemeyle, hi~bir ~eyden ~oyle ya d a
boyle etkilenmemeyle, heJleye kar~a
kay1tSIZ kalmaylil belirlenen SUkUnet Ve
ruh dinginligi halini; tam bir duygusuz-
luga kar~1k gelen, iradesizlik ve cansiZ
hk durwnunu tatumJar.
apeiron. Dkt;ag Yunan felselesinde, evre-
nin sonlu ya da sarurb olduguna inanan
tPlaton, t Aristoteles gibi filozoflar dl~m
da, evrenin suursiZhguu savunan Anaksi-
mandros, t Anaksimenes, tl<senophanes,
tMelissos ve tDemokritos gibi filozoflar-
da ge~en suwsazlak dii~iincesini ifade
eden Yunanca terim.
Apeiron, aynca evrenin kendisinden
meydana geldigi ilk maddeyi, ya da ar-
keyi arayan tMilet Okulunda, suyu arke
yapan Thales'i, su gibi nicelik bakinun-
dan suurb, nitelik bak1mandan belirli bir
maddenin dogadald ~oklugu a~aklama
ya yebneyecegini one siirerek ele~tiren
Anaksimandros'un nicelik balwrundan
suursaz, nitelik bak1mmdan belirsiz an-
lanuna gelen arkhesini, ilk maddesini,
maddi nedenini ifade eder.
Apel, Karl-Otto. 20. yiizydm son ~eyre
ginde geli~en tsoylem etiginin en onem-
li temsildlerinden biri olan ~agda~ Al-
man dii~iiniirii.
Felsefesinin temelinde t Kant'm transen-
dental ve el~tirel felsefesi bulunan
Apel'in temel amaa, Kant'm felsefesinin
degi~en 20. yiizyll ko~ullanna uygWl
olan yeni bir versiyonunu ortaya koymak
olmu~tur. Ona gore, Kant hi~ ku~ku yok
ki evrensel ve zaruri ko~ullarm1 belirle-
meye ~ah~ma~b, am a bilimin on un za-
manmdan beri hazla ilerlemesi anlama
yetisinin kategorileriyle duyusal sezgi
formlanna evrensel ve zarurr ko~ullar
olarak gonneyi imkanslZ hile getinni~
tir. Bugiln i.;in yapdmasa gereken farkh,
hatta ~eli~ik iddialarla ortaya ~Lkt1klan
zaman, insanlann gerc;ek bir mutabaka-
ta eri~melerine olanak verecek zorunlu
ve evrensel ko~ullan belirlemektir. Apel
soz konusu yakla~un degi~ilcligine lran-
sendental pragmatik adliU vermi~tir. <;iin-
kii, onun bu yeni yakla~uru, evrensel ve
zorunlu onkabullere dair bir ara~tlnna
oldugu i~in transendental, ara~nnnarun
konulan olumlama, karutlama, t;iiriitme,

v. b. g., edimler, konuima edimleri oldu~u
i~in pragmatiktir.
Apel'e gore, insanlar bir konuda birta-
kam do~ru sonuc;lara ula~mak amactyla
birbirleriyle tarh~ma, ortak bir ara~hr
ma ic;ine girdikleri zaman, saras1yla 1
soylenenin anlamh oldu~u; 2 soylenenin
do~ru oldu~u, 3 soyleyenin di.iri.ist ve ic;
tenlikli oldu~u ve 4 soylenenin nonnatif
bak1mdan uygun ve do~ru bir c;erc;eve
ic;inde iletildi~i iddiasmda bulunulur. Bu
dort iddiadan ikincisi, Apel'e gore, muta-
bakata mi.imki.in tiim rasyonel varbklan
ic;eren ideal ko~ullarda ve uzun erimde
ula~alaca~1ru, yani hakikatin uzun vade-
de elde edilecek evrensel bir mutabakat
oldu~unu bildirir, dordi.inci.isii ise biz in
sanlann ba~kalanyla konu~maya ba~la
dt~muz zaman, bir kahhmcalar cemaa ti
nin varolu~unu varsaydt~uruza ortaya
koyar.
Apel'in soz konusu dort onkabuli.i, on-
larl reddetmek ki~inin kendi kendisiyle
c;eli~mesi anlam1na geldi~i ic;in, vazgea
~mez ve zorunlu onkabulJerdir. Soz ko-
nusu zorunlu onkabullerden meydana
gelen boyle bir kuram Apel'e, bir yan-
dan yirminci yi.izy&Jda gozlemlenen go-
red e~ilimlere kar~a koyma, bir yandan
da Kant'a ozgi.i tdeontolojik unsurlarl
a~1r basan bir s6ylem eti~i yolunda iz
si.irme olana~1 vermi~tir .
aphairesis. 1 t Aristoteles'te, soyutlama;
bir ozelli~i ya da genel niteli~i a it oldu-
~u ba~lamdan soyutlayan i~lem veya
bu i~lemin i.iri.ini.i olan ~ey ic;in kullana-
lan Yunanca terim.
2 tYeni-Platonculukta, diinyaya li.imi.iy-
le a~k1n ve varolan her~eyden ayn ve
farkh oldu~u ic;in, hic;bir insaru yi.iklemin
kendisine uygulanamada~t Tann'ya, Bir
olana ili~kin genel bir kavrama, bir kav ..
ray1~a eri~menin yontemi olarak olum-
suzlama.
apodeiktik [Os. zaruri; lng. apodictic; Fr.
apodictique; Alm. apodiktisch). Ac;1kc;a ka
ru tlanabilir ya da tarutlanabilir olan, zo..
runlu olarak do~ru olan, mutlak olarak
kesin olan onerme i-;in kullarulan Yu-
nanca safat.
Apolloncu 65
Buna gore, 1 Aristoteles'te hem form ve
hem de ic;erik bakam1ndan do~ru olan;
olan ya da olabilecek olana ili~kin bilgi
den farkh olarak, olmak zorunda olana
ili~kin bilgiye apodektik bilgi ada verilir.
Bu tiir bir bilgi, istisnas1 olmada~a ic;in,
tiimel; aksi soylenemedi~i, soylendi~i
takdirde, c;eli~kiye di.i~i.ildi.i~i.i ic;in, zo-
runlu; konusuna uygun oldu~ ic;in
do~ru olan bilgidir.
Yine, 2 Aristoteles'in onenne li.irlerini
kiplik bakmundan ayanrken dile getirdi-
~i zorunlu onerme ti.iriine; zorunlu ola-
rak do~ru olan, ya kendinden ac;1k, do~
rulu~u herkes i-;in apac;ak olan, ya da
ti.i1ndengelimsel bir alalyi.iri.ibneyle ka
rutlanan onermeye apodeiktik orunne ada
verilmektedir. Bununla birlikte, burada,
apodeiktik onerme ti.iruni.in zorunlulu-
~undan anla~almasa gereken ~ey, for
tnel/manhksal bir zorunluluktan c;ok,
onennenin ic;eri~ine, yani onennenin
i~aret etti~i nesne ve duruma ait bir zo-
runluluktur. Bundan dolayadar ki, c;a~
da~ ~pistemolojide ve bilim felsefesinde,
onermelerimizin ic;erikleri yoni.inden zo--
runlu olamayacaklan belirtilerek, apo
deiktik onerme ti.iri.ine radikal ele~tiriler
getirilmi~tir.
apodosis. Mantakta, ko~ullu ya da hipo-
tetik bir onennenin sonuc; klsm1. Ayru
ti.irden hipotetik onermenin ko~ul kas
mana ise, Yunancada protasis ada verilir.
apolitizm [lng. apolitism; Fr. apolitisnre).
Siyasetten, siyasi sorunlardan uzak dur
may1, siyasi sorunlara de~ilse bile, bu
sorunlann -;ozi.imleriyle ilgili tarta,ma-
lara, ve bu arada yonetimi ele gec;innek,
yonetimde temsil edilmek ve kendi c;6
zi.imi.ini.i dayatmak ic;in yi.iri.inilen siyasr
mi.icadelelere yabancl kalmay1 ilke edin
mi~ ki~inin tavnna verilen ad.
Apolloncu [tng. apollonian; Fr. apollonien ].
tNietzsche'nin Die Geburt der Tragodie aus
dem Geist.e der Musik [Tragedyarun do~
~u] adh eserinde, insan ya~amandaki
en temel iki e~ilim aras1nda kurdu~u
kar~ath~an, klisik aheng, ozdenetim ve
dengeyi temsil eden unsuru.
66 apoleietik
Apollon, cnun yo rum una gore, ger.;ck-
te gune~ tannstdu. Ba~ka bir deyi~Je,
Nietzsche Apollonun bir kez derine in-
di~imizde, hayat1 ya~arunaya de~er
kdan gl.1zellik yantlsamastru bize sunan
l~tk tanns1 oldu~unu one surer. Bu ba~
latnda, Apollon'un simgeledi~i du~ dc-
neyimine, bize bir giizellik yanllsamas1
sunan, aa veren bir dunyada kapana kl-
sthnt~, stkt~lp kahn1~ bireye guven ve
huzur veren deneyime Apolloncu dene-
yim adt veril.ir.
Ote yandan, Nietzsche diizen, oranh,
uyum, olt;u, rasyonellik ve entellektuel
a-;1klatnaya yonelik e~ilim ve i.;tepiye
Apollonculuk aduu verir. Buna gore, Der
Wille zur Macht [Gii.; isterru]'ta Apolloncu-
luk sozcu~ii bir imgele1n ve dii~ diinyasi-
Jun, bizi de~i~me ve olu~ dunyas1ndan
uzakla~bran gi.izel goruntimler diinyasi-
run co~ku i.;inde seyredilmesini belirtir'
diyen Nietzsche i~, Apollonculuk fonn
ya da bir;imdeki ahenge yUksek bir deger
bit;en uslubu tarumlar. Ba~ka bir deyi~le,
Apollonculuk, tDiyonsos'un ter.rine, olu~
ve de~i~menin, anla~dmazh~1 nedeniyle,
ger.;eklik ve co~kusuna kar~1 c;Jkarken,
hem varolu~sal-entellektiiel ve hem de es-
tetik bir tutwnu sergileyen Tann Apol-
lon'dan kaynaklanan tarz ya da iisluptur.
apolojetik [ing. apologetic; Fr. apologetique;
AI. verteidigend]. 1 Gene) olarak, dii~man
ca, ytk1c1 ve kall ele~tiriye kafll savun-
Jna. Bir o~retiyi, ona yoneltilen ele~tiriler
kar~1 uygulanan savunma yontemlerinin
ti.hnu.
2 tTeolojide, inanc1n tannsal kokenini
akd yoluyla hakh klima .;abasa. Dine ve
dinin t;e~itli dogmalanna yoneltilen iti-
razlan, rasyonel kan1tlarla savunma
tavn. Hristiyanhkta, bir dogmay1, akla
hitap eden kan1tlar yoluyla savunan ve
hakh gosteren teoloji dab. Katolik ve
Ortodoks teoloji sistemleri i.;inde yer
alan Apolojetik'i, Protestanhk reddeder
ve ayn1 Protestanhk, inanan akd kar~l
Slndaki onceli~ini savunur.
Bu .;er.;eve it;inde, Hristiyanl1~1n ilk iki
yuzydmda ortaya ~an ve yeni dini anla-
~thr hale getirme ve on u pagan felsefe
kar~1s1nda savunrna ~abas1 veren dir,
adamt-du~unurlere apolejistler ad1 veril-
Inektedir. Belli ba~hlan arastnda Aziz
Justin, tTatianus, t Athenagoras, irenaeus
ve tTertullianus'u verebilece~imiz Apcr
Jojistler, dun yarun akJ.I ve duzen izleri
sergiledi~ini, ve dolayts1yla, ya~am ve
varh~1n kayna~1 olan, ezeli-ebedi, de~i~
mez, iyi ve adil bir ilk Nedene i~aret etti-
~ini savunmu~lard1r. Bilgelik, guc;, yiice-
lik ve iyili~iyle bu ilk Nedenin insan
bilgisinin otesinde oldu~unu savunan
Apolojistler, O'nun yine de rasyonel bir
varhk oldu~unu ve bunu dunyadaki dii-
zen ve ama.;hh~1n a-;1~a .;1ka rd1~1n1 one
siinnii~lerdir. Apolojistlere gore, ezeli ve
ebedi olan yaratda~ Tannnln sonsuz ve
sevgisi iyili~inin eseri olup, ozgur irade
sahibi insan, ilk giinaha ra~men, Hristi-
yanh~In ongordii~ii bir ya~am tarzlnl
siirmek suretiyle, Tann'ya ula~abilir.
apophansis. Yunan dii~iincesinin, ozellik-
Je de manb~m kurucusu ve sistemleitiri-
cisi t Aristoteles'in kategorik onerme; an-
lamh olup, do~ruluk de~eri ta~ayan
onenne; ozne, yuklem ve bir ba~Ja.;tan
olu~an, ya ba~unslZ bir onenne fonnun-
da ya da bir tasurun sonucu olarak ortaya
~n, bir ~eyi bir ~y hakkmda olumla-
yan ya da olumsuzlayan onenne i.;in kui-
Jandt~l terim. Apaphansis'in, olumlu ola-
runa lmtapiiQSis, olumsuz olanana ise
apoplulsis ad1 verilmi~tir.
aporetik [ing. aporetic; Fr. apor~tique]. Dii-
~unce ya da tarta~man1n, ortaya .;akan
bir problem ya da gii.;liikten dolay1, so-
nu.;suz kalma d urumu.
Bu .;ert;eve i~de, tPJaton'un, Sokra tik
yontemin uygulancb~l, .;e~itli tarum de-
nemelerinin ardmdan, belli bir geli~me
kaydedilse bile, somut bir sonuca ula~
mayan, problemin t;oztimsiiz ve sonu.;-
suz kald1~1, tarumlanmak istenen erde-
min gere~i gibi tarumlanamad1~1 gen.;lik
donemi diyaloglarma aporelik diyaloglar
ad1 verilir.
Aporetik sifatl aynca, Pironculann,
yani antik Yunan ku~kuculartn1n, her
gorii~ ya da o~retiyi destekleyen, do~
rulayan ve yanh~layan e~de~erde ka-

mtlar buhnalanmn sonucu olarak, i~ine
dii~tiikleri karars1zhk ve ne yapacaj\m1
bilmeme durumunu ilade etmek i~in de
kullamhr.
aporia. Antik Yunan felsefesinde, nesne-
nin kendisinde ya da kavrammdaki bir
~eli~kiden ileri gelen, ~oziihnesi gii~ bir
probleme, bir dii~iince faaliyetinde soz
konusu olan a~!lamaz ~eli~meye veri-
len ad.
a posteriori bilgi [lng. a posteriori know-
ledge; Fr. connaisance a posteriori). Duyu
deneyinden tiiretilen, duyu deneyi ara-
Clhj\!yla kazamlan bilgiye verilen ad.
Buna gore, bir kimsenin bir ~eyi a pos-
teriori olarak bilmesi, o ki~inin bildij\i
~yi diinyamn bir par~as1 olarak, ger~k
likte varolan bir ~ey olarak duyulanyla
tecriibe etmek suretiyle bilmesi demek-
tir. A posteriori bilginin doj\ruluj\una ya
da yanh~hj\ma ilke olarak duyu deneyi
yoluyla karar verilebilir. Fakat duyu de-
neyi ki~iden ki~iye dej\i~tij\i, yani gore-
li tutars12, degi~ken olduj\u ve bundan
dolay1 da tiimiiyle giivenilir olmad!j\1
i~in,a posteriori bilgi zorunlu ya da kesin
bir bilgi olarak goriilmez; a posteriori
bilgi, daha ~ok, ~eli~kiye dii~iilmeden
reddedilebilen olas1h ya da olumsal bil-
gidir. Yani, o yalmzca akla dayand!l\1 ve
ki~inin kendi kendisiyle ~eli~kiye dii~
meden reddedemedigi kesin ve zorunlu
bir bilgi tiirii olarak goriilen a priori bilgi-
. ye kar~lthr.
A posteriori bilgi, olanakl! tUm diinya-
larda doj\ru olmay1p, yalruzca varhj\m
belirli ve ozel ko~ullan alhnda, yani be-
lirli zamanlarda ve yerlerde, like! deney
tiirleri i<;in doj\ru olan bir bilgidir.A pos-
teriori doj\rulara, bundan dolay1 olgusal
doj\rular ya da duyu deneyinin doj\rula-
n ad1 verilir. Onlann doj\ruluklan, du-
yulaniTl!za ve ~evremizdeki diinyaya
ili~kin deneylerimizin giivenilirligine
baj\l!drr.
a priori bilgi [Os. milrifeti kabliye; lng. a
priori knowledge; Fr. connaissance a priori).
Duyu deneyine hi~ ba~vurmadan, yal-
n!Zca ak1ldan ve akhn etkinlij\inden tii-
retilen bilgi, deneysel olmayan bilgi.
a priori ve a posteriori 67
Buna gore, bir ~eyi a priori olarak bil-
mek, onu d1~ diinyada tecriibe etmeden
bilmektir. A priori bilginin doj\ruluj\u
duyu deneyinden tiiretilmez, duyu de-
neyinden baj\uns1z olarak, yalmzca alai
yoluyla bilinir ve duyu deneyiyle ~iirii
tiilemez. A pl"iori bilgi, inkar edildij\i
zaman, bir ~eli~kiye yo! a~t!j\1 i~in,
kesin olan bir bilgi olarak goriiliir.
A priol"i bilgi, doj\ruluj\u duyudeneyine
dayanan ve ~eli~kiye dii~iilmeden inkiir
edilebilen olas1h ya da olumsal bilgi olan
a posteriori bilgiye kar~1thr.A priori bilgi
hi~bir ~ekilde ge~ersiz k1hnamaz olan
bir bilgi olduj\undan, o tiim ko~ullar al-
hnda, her yerde ve her zaman ge~erli
olan, yani olanakl! tUm diinyalarda doj\-
ru olan bir bilgidir.
Ote yandan, a priori doj\rulara aklm
doj\rulan ad1 verilir. A priori doj\rular,
formel manhk ve matematikte soz konu-
su olan tiirden doj\rular olup, ideler,
kavramlar ve anlamlar arasmdaki ta-
rumsal ili~kileri ifade eder. Onlar, biri
dij\erinin yerine ge~ebilen, tammsal ola-
rak ozde~ ya da e~anlamh ya da e~de
j\er tiimcelere dayanan doj\rulardu.A
priori bir tiimcenin doj\ruluj\u, tiimce-
nin kendisinin incelerunesi suretiyle,
onda i~kin olan anlamlann a~1j\a <;~kar
t!lmasl yoluyla saptanabilir.
A priori bilgi, biraz daha geni~ bir ~er
~eve i~inde, zorunlu, tiimel, deneyi a~n,
olanakh tUm deneylere uygulanabilir ol-
makla birlikte, deneyden tiiretilmerni~
olan bilgi; deneyden tiiretilemeyen, fakat
(Kant'ta, anlama yetisinin kategorileri or-
nej\inde olduj\u gibi) ger~eklij\e yiikle-
nen, ger~kligi diizenleyen v" boylelikle
ger~ekligin anla~!lmasl!ll saj\layan do-
j\u~tan bilgiye kar~!llk gelir.
a priori ve a posteriori. 1 Onerme, kavram,.
ak!lyiiriitrne ve bilgi tiirleri arasmda ya-
p!lan ve temelde, onermelerin doj\ruluk-
lanna il~kin bilgiyi nas!l elde edebildigi-
rniz konusuyla ilgili olan temel aymm.
Buna gore, a priori bir onerme, doj\ru ya
da yanh~ olduj\u deneye ba~vurmadan,
deneyimden once ya da tecriibeden ba-
j\lmsz olarak bilinen onermedir. Ba~ka
68 apriorizm
bir deyi~le, biit"Jn tin pan;alannn e~it ol-
dugu onennesi (J priori bir onermedir,
~iinkii, biz onun dogru oldugunu deney-
den bag1ms1z olarak biliriz. E~deyi~le,
bu onermede ge~en terimlerin ne anlama
geldigiru bildigimiz zaman, onun tiimel
olarak ve zon1nJulukla dogru old ugunu
ve hi~bir deneyin onu ~iiriitemeyece~i
biliriz. A post~iori onerme ise, dogruluk
ya da yanh~hgu1a, deneyime ba~vurula
rak, onennede iddia edilen ~eylerin ger-
~eklikte nas: old uguna bakllarak karar
1
verilen bncnned ir.
2 Ak.Jlyiiri.ihneler i~in, deneyime bagnn-
11 olup olmaanalanna veya onciillerden
mi sonuca yoksa sonu~tan 1n1 onci.illere
gittilderine bakllarak olu~turulan ay1run.
Buna gore, onciillerden sonuca giden akd-
ytiriibne ya da karutlama a priori, buna
kar~1n sonu-;tan onciillere giden bir akll-
yiiriitme a posl~iori bir akllyiiriitme-
dir.Ya ds a priori bir akdyiiriitme, sonu-
cun, matematiksel veya geometrik bir
ispatta oldugu gibi, onciillerden tiim-
dengelimsel olarak t;Ikh~l bir alolyiiriit-
medir. Ba~ka bir deyi~le, a priori bir alol-
yi.irii hnede, on culler dogru ve sonucun
bu onciillerden t;lkmaslnl saglayan ~
karun kahb1 ge-;erliyse, sonucu dogrula-
lnak it;in deneyime hit;bir ~eldlde ihtiya-;
d uyulmaz ve hi.;bir deney onu ~riite
mez. Buna kar~1n, a posteriori bir akllyii-
riitm.e, sonucun onriiller tarahndan ne
kadar -;ok desteldeni~e desteklensin, hir;-
bir ~kilde zorunJu kllnunadag1 bir ak.t.l-
yiiriitmedir.
3 En az1ndan akllc1 dii~iiniirlere gore,
deneyhnden baguns1z olarak olu~turu
lan ya da dogu~tan getirilen ide ya da
kavramlara a priori, buna kar~1n soyut-
lama yoluyla olu~turulan kavramlara a
posteriori kavramlar ad1 verilir. A priori
kavramlann ya da idelerin olup olma-
d1g1 konusu, alolcilarla empiristler ara-
Slnda one1nli tartl~ma(ara yo( at;ml~tlr.
+Locke ve tHume gibi empiristler, insan
zihninde daha once duyulardan gec;me
mi~ olan hit;bir ~ey bulunmad1~n1, ve
dolaysyla tum ide ve kavramlaruruz1n
deneyden tiiretildiklerini savunurlar. Bu-
na kar~1, tPlaton ve tLeibniz gibi aklla-
lar ise, insan zihninde, ttoz, e~itlik,
neden, aynd1k ve farkhhk benzeri, dene-
yilnden tiiretihnemi~ oian ve ~ok bi.iyiik
Onem ta~1yan baz1 kaV!'amlar bulundu-
gunu soylerler. Yine, +Kant, deneyi.tnin
ve sentetik a priori bilginin, ancak ve
ancak insan zihninde bulunan birtak1m
temel n priori kavra1n ve kategorilerle
olanakl1 olabilecegini savuaulltt~tur .
apriorizm. Genel olarak, zihnin birtakun
di.i~iincelere sahip oldugunu, ve bu du-
rumun bir sonucu olarak da, duyudene-
yinden bag1ms1z olan ger~ek bir bilginin
olanakh oldugunu savunan anlay1~.
ilk~agda tPlaton ve tPannenides, mo-
dem felsefede ise tDescartes, tSpinoza ve
+Leibniz gibi dii~iiniirler taraflndan sa-
vunulan ve ger-;ekligin bilgisini insana
yalnazca akbn sagladlgiJ\1, insan zihnin-
de dogu~tan dii~iinceler bulundugunu,
yalruzca goriinii~leri veren deneyin bilgi-
ye hit;bir katkJSI olmad1guu savunan
gorii~ olan apriorizme gore, bilgiyi belir-
leyen en onemli ~y, zorunluluk ve til-
melliktir. Soz konusu tiimellik ve zorun-
lulugu ise, deney degil de, yalnazca alol
saglar. Ozellikle, llke;ag apriorizmi soz
konusu oldugunda, apriorizmi ortaya -r-
karan en onemli oge, degi~enin bilineme-
yecegi, bilginin nesnelerini olu~turan
temel ger-;eklik ya da ger-;eklikJerle yal-
ruzca akhn taru~brd1g1 inanc1 olmu~tur.
Aquinah Thomas. 1225-1274 yllarl ara-
Slnda ya~am1~ olan, iinlii Hu1stiyan fi-
lczof. Bir-;ok bak1mdan ozgiin bir dii-
~iiniir olan Aquinah'n1n felsefesi onem-
li ol-;iide Aristoteles'in metafizigine da-
yanlr. Temel eserleri SumnJa contra Gen-
tiles ve Sunnna Theologiae'dir.
Orta-;ag Hristiyan felsefesinin doruk
noktasuu gosteren Aquinash Thomas,
oncelikle metafizikle teoloji, akllla inan-;
ya da vahiy arasmda bir ay1nm yapml~
hr. Buna gore, yalruzca dogal akbn ~
gina dayanan, inanc1n dogaustii 1~1~1
olmadan, salt insan akl1 yoluyla bilinen
ilkeleri kullanan metafizikte, filozof du-
yusal varhkJardan, deneyin diinyasln-
dan hareket edip, akll yoluyla Tann'ya

yi.ikselir. Buna kar~m, akh kullarunakla
birlikte, ilkelerini inan .. ya da otorite te-
meli U:zerinde kabul eden teolojide, Tho-
mas'a gore, kendisini vahiy yoluyla gos-
teren Tann'dan yola ..1k1hr ve yarahk-
larUla ge..ilir. Ak1l yoluyla hi.. bir ~ekilde
bilinemeyen baz1 hakikatlerin teoloji ala-
mna ozgi.i kald1gm1, inancm akll tarahn-
dan kabul edilmesi miimki.in olmayan
kimi gizleri bulundugunu one si.iren
Aquinash, bir yandan da metafizigin
ozellikle Tann konusunu ele alan klsml-
mn teoloji tarafmdan varsayJid1gml, ve
teolojiden bag1mS1Z bir metafizigin de
zorunlulukla yeten;iz ve eksik kalacagl-
m soylemi~tir.
Metafizigi: Thomas, metafiziginin ya da
di.i~i.incesinin gene! ..er..evesini, Aristote-
les'ten ald1tJ form ve madde, toz/ ilinek
ve potansiyel/akti.iel varhk aymmlaruu
kullanarak kurmu~tur. Potansiyel varhk-
la akti.iel varhk arasmdaki aymm, ona
gore, bir ~eyin aktiiel olarak oldugu ~y
ile onun olmasmm olanakh oldugu ~ey
arasmdaki ay1rundan olu~ur. Buna gore,
bir par..a komi.ir belli bir zamanda akti.iel
olarak siyahttr, soguk ve kahdl.l', buna
kar~m yak1hp ki.il olabildigi i..in, potan-
siyel olarak gri, siyah ve s1cakbr. Yine,
bir par..a komi.iri.i, yalmzca s1cak olunca-
ya kadar lSJtmak, onda ilineksel bir de-
gi~me meydana getirmektir, oysa onu
kor oluncaya kadar yakmak, komi.irde
tozsel bir degi~meye yo! a .. makhr.
tlineksel degi~mede toz aym kahr, toz-
sel degi~mede ise, o ba~ka bir ttoz
haline gelir. Tozsel degi~meye uygun
bir yap1da olan bir ~ey i..in madde teri-
mini kullanan Thomas, Aristoteles .. i hi-
lomorfik varhk anlay1~1yla, yeryi.izi.inde
bulunan her~eyin madde ve formdan
meydana geldigini one si.irmi.i~ti.ir. Me-
lekler, ona gore, cisimsel olmayan varhk-
lardar ve her melek kendi fonnuna sahip
olup, diger meleklerden formuyla ayn-
111'. Oysa, hem madde ve hem de form-
dan meydana gelen insan varhklan bir-
birlerinden maddeleriyle, yani vi.icut-
lanyla aynhrlar. Aristoteles, bir ~eyi o
~ey yapan ~eyin form oldugunu savu-
Aquinah Thomas 69
nurken, Aquinah, bir formun akti.ielle~
mesinden ~ok, varhga gelme ediminin
onemli oldugunu one si.inni.i~ti.ir. 0,
bir ~eyin varolu~uyla ozi.ini.i birbirin-
den aymr.
Bilgi gorii~leri: Aquinah, bilgi konusLm-
da da t Aristoteles'ten etkilenmi~tir. Ona
gore, iki ti.ir bilgi vardu: Duyusal bilgi ve
kavramsal ya da entellekti.iel bilgi. Bun-
lardan birincisi, bireysel, maddi nesnelere
ili~kin bilgidir ve nesnelerle be~ duyu
yoluyla kurulan dogrudan temasm so-
nucudur. Maddi nesnelerle ilgili yargJ-
lar ise, duyulann degil de, zihnin faali-
yetinin uriini.idi.ir. Bu ti.irden yarg1larla
kavramsal bilgiye yi.ikseliriz. Omegin,
bir ~eyin kirnUZl oldugunu gordi.igi.im
zaman, onun k1rrmz1 oldugunu anlarl.l'n.
Yani, duyu algdan ve onlardan yap1lan
soyutlamalar yoluyla olu~turulan di.i-
~i.inceler, zihni bir kavray1~ faaliyeti
i.. ine sokar. Algdardan soyutlama yoluy-
la olu~turulan di.i~i.incelerin dogru olup
olmad1klanna karar vermek zihnin i~i
dir. Ama bilginin temelinde, duyu dene-
yinin bulWldugu unutulmamahdu.
BununJa birlikte, Aquinah'ya gore,
Tann'y1 bu ~ekilde, soz konusu bilgi
modeline gore bilemeyiz. Tann hakkm-
daki bilgimizi, yalruzca olumsuz bir
yoldan, Tann'run ne olmadagm1 bilmek
suretiyle kazamnz. Ba~ka bir deyi~le,
sonlu varhklar i.. in ge.. erli olan bili~
tarz1 Tann'ya ili~kin bilgi soz konusu
oldugunda, ge.. erli olamaz. Yaratdm1~
bir toz soz konusu oldugunda, once ona
bir cins izafe ederiz ve boylelikle, onun
ne oldugunu biliriz; bundan soma da,
cinse, onu ba~ka ~eylerden ay1racak bir
ti.in;el aymm1 ekleriz. Ama Tam1 soz ko-
nusu oldugunda, 0 ti.im cinsleri a~hg1
i.. in, O'na bir cins izafe edemeyiz. Bu ise,
Tann'y1 normal yoldan ve olumlu terim-
lerle bilemeyecegimiz anlamma gelir.
Teolojisi: Tann, ona gore, yaJruzca olum-
suz ve analojik terimlerle tanunlanabilir.
Tann dsimsel degildir, mekanda bir yer
i~gal etmez. Tann hareketsizdir ve do-
layJsayla degi~mezdir. Bu, Tann'mn
zaman i.. inde olmad1g1 anlamma gelir.
70 Aquinah Thomas
Tann'da potansiyel olan hi~bir ~ey bu-
lunmaz. O'nda maddenin kirinden eser
yoktur. Tann maddi olmayan, s1rf
ruhani bir varhkbr. 0 turnuyle basil bir
varhkbr.
Diger varhklarda varolu~ bir ~y, oz ise
ba~ka bir ~eydir. Oysa Tann'run ozu,
O'nun varolu~udur. tTann, bu dunyay1
hi~ten yarabru~br. Aquinah'ya gore,
Tanr1 rum varhklarm kaynag1 ise, varh-
gm, varolan ~eylerin ba~ka bir kaynag1
olamaz. Tann bu balomdan bir sa-
natkarla, ornegin bir heykeltra~la kar~
la~tlfllamaz. Bir heykeltra~ varolan
malzemeye ~ekil verir. Oysa, yaratili~
tan once, yalmzca Tann vard1; bu ne-
denle varhga gelen he~ey varolu~unu
Tann'ya bor~ludur. Bu diinya, yarahl-
m~ ~ey turlerinin miimkun en iyi du-
zenlemesini i~erdigi i~in, en iyi dunya-
dr.
Ba~ka bir deyi~le, Aquinah, yarad1h~
konusunda tPlaton'un yarahc1 Tann's-
run, Demiurgos'unun ger~ek bir yarahc1
olmadgm, yalruzca ezelf maddeye, yet-
kin tidealan model olarak kullanarak,
form kazand!rdl~N sayler. Ayru ~kil
de, Aristoteles'in 1lk Hareket Ettiridsi de
ger~ek bir yarabc1 degildir, ~iinku o,
ereksel bir neden olarak zaten varolrnak-
ta ola:m harekete ge9rir. Buna ka~,
Aquinah'nm Tann's ger~k bir yaraba-
dir, hem fail ve hem de ereksel nedendir.
Tann dunyadan bagims12 olarak varolur
ve diinyay1, kendi iyiligine kar~dlk gelen
yetkinligini payla~mak uzere, ozgurce
yarabr.
Aquinah, ruhun oliirnsuzlugu konu-
sunda, bpk Aristoteles gibi, ruhun be-
denin fonnu oldugunu sayler, fakat du-
yumsal ruhla entellektuel ruh arasmda
bir ayuun yapmaz. Ona gore, tum insan
etkinliklerinin nedeni olan tek bir akdh
ruh vardrr. Bu ~er~eve i~inde, insamn
ruhu tiirn cisirnleri bilebildigi ve kendi
uzerine du~unebildigi i~in, insandaki
maddi olmayan par~a olarak olumsuz-
dur. Aquinah'nm ahlak anlay~ da
Aristoteles'in ahlak goru~une benzer.
ikisi arasmdaki tek ve en onemli farkh-
hk, Aquinah'run insanm ger~ek dogas-
nm Cite dunyayla olan ili~kisi tarafmdan
belirlendigi tezinden olu~ur.
Tann'run bir yarabg1 olarak insarun
nihai ve en yiiksek hedefi Tann'd1r,
Tann'ya ula~makhr. Dolaysyla, ger~k
mutluluga ancak Cite dunyada ula~illr.
Ba~ka bir deyi~le, Aristoteles gibi, mut~u,
teleolojik ve entellektualist bir ahlak an-
lay~ geli~tiren Aquinah, nihai hedef
olan kusursuz mutluluga bu dunyada
ve bu dunyadaki ~eylere baglamlarak
ula~damayacag.m soylemi~tir. Mutlu-
luk en yii1<sek ve SIJ\IISIZ iyi olan Tann'da
olmak durumundadu. Tann'ya ili~kin
bir goruye ula~ldgmda ancak, eksiksiz
bir mutluluga sahip olunabilir. Bu hede-
fe ise, yalmzca alolh varllk.lar bilgi ve
a~ yoluyla ula~abilir. Buna gore, insan
bu dunyada yalruzca Tann'nm varoldu-
gunu bilir ve analoji yoluyla da, O'na ili~
kin olarak yetersiz bir kavray~a yukse-
lebilir. Ancak Cite dunyada, Tann'y
kendinde oldugu ~ekliyle bilebilir. Sonlu
insam, Aquinah'ya gore, bundan ba~ka
hi~bir ~ey mutlu edemez.
Siyaset: Aquinah Thomas, siyaset felse-
fesi alanmda da Aristoteles gibi du~u
nur. $u farkla ki, Aristoteles'in kent dev-
letinin olu~turdugu gene! ~er~ve i~inde
du~undugu ve insamn salt bu dunyada-
ki arnac1ru dikkate aldg yerde, feodal
donemin du~unuru olan Thomas, insa-
run dogal arnaana ek olarak, onun
Tann'ya olan yonelimini de dikkate al-
rru~br. Bu baglamda, insam toplumsal
bir hayvan, devleli de dogal bir kurum
olarak goren filozof, insanm tinsel ya~a
rmyla ilgili konular soz konusu oldu-
gunda, devlelin Kiliseye tabi olrnas1 ge-
rektigini soylemi~tir.
a.ra~sal akdcihk [lng. instrumental ratiDI'IIl-
lism; Fr. rationalisme instrumental) Ama~
larm belirlerunesiyle, arna~lann rasyona-
litesi ya da ge~liligiyle degil de, salt
belirli ya da daha onceden belirlenmi~
ama~lara en iyi ve ernin bir bi9rnde nasd
ula~dacagyla ilgili olan, veribni~ ama~
lara ula~marun en etkili yollanrun se9-
mi iizerinde duran takllc!hk tiiru.

Daha <;ok tFrankiurt Okulu di.i~(ini.irle
rinin t Aydmlanmaya ve tmodernlige
ili~kin el~tiri ve degerlendirmelerinin
olu~turdugu baglamda ortaya <;1kan bir
terim olarak ara,.sal akdc1hk, akh, insani
faaliyetin nihai ve en yi.iksek ama<;lanna
deger bi<;ilmesi si.irecinde kullanan ak1l-
c1hgm tam kar~1smda yer ahr.
ara<; teorisi [ing. instrumental theory; Fr.
tlu!orie instrumentale]. tZihin ya da ruha
beden kar~1smda mutlak bir oncelik
veren zihin gori.i~i.i. Zihnin bedenden
bag1ms1z olarak varolan bir toz oldugu-
nu, bedenin varhga geli~inden once ya
da bedenin oli.imi.inden sonra varolan
zihnin, bedeni bir ara<; olarak kulland1-
gm1 dile getiren anlay1~.
arbilrum liberum. D1~andan belirlenme-
mi~ olan, tam tersine kendi kendisini
belirleyen ozgi.ir irlidenin serbest<;e ve-
rihni~ karan, ozgi.irce yap1lm1~ tercihi
i<;in kullamlan Latince terim.
ardbile~en [ing. consequent; Fr. consequent;
AI. kon.sequent]. Ko~ul onermesinin ikin-
ci bile~enine, hipotetik onermenin ko~ul
k1sm1, yani 'ise' ekleminden sonra gelen
par<;as1.
ard~evirme [lng. obversion; Fr. ofromion; AI.
obversion]. Kllisik mantlkta, belli bir oner-
meden, oznesi ilk onermenin oznesiyle
ayru, yi.iklemi ise ilk onerrnenin yi.iklemi-
nin <;eli~igi olup, nitelik bakurundan da,
ilk onerrne olurnsuzsa olumlu, olumluy-
sa olumsuz olan ba~ka bir onerme elde
etrnekten olu~an dogrudan bir ~nm
ti.iri.i. Bir onerme i.izerinde ger<;ekle~tiri
len ard<;evirrne i~lemi, dort tip onermede
de ~deger bir sonu<; verir.
Arendt, Hannah. 1906-1975 y1llan arasm-
da yapnu~, Alman asdh kadm felsefeci
ve siyaset bilimci. Temel eserleri: The Ori-
gins of Totalitarianism [Totaliterligin Ko-
kenleriL The Human Condition [fnsanllk
DurumuL On Revolution [Devrim Ozeri-
ne] ve On Violence (~iddete Dair).
<;:ok <;~itli konulan kapsayan yapltla-
nnda, herkesin kahhnuna a~k ozgi.ir
bir tkamusal alan kavranurun agu bas-
hg1 bir siyaset teorisi geli~liren Arendt
i.ini.ini.i daha <;ok ondokuzuncu yi.izy1l-
arafi teorisi 71
da totaliterligin dogu~unu emperyaliz-
min yi.ikseli~ine ve antisemitizme, totali-
terligin gi.i<; kazanmas1m da, geleneksel
ulus devletinin <;ozi.ilmesine baglayan
gori.i~i.ine bor<;ludur.
Ba~ta kamusal alanla ozel alan arasm-
daki s1mrlann yokolup gitmesi, ekono-
mik ilgi ve <;1karlann hayatm tiim boyut-
lanm tehdit etmeye ba~lamas1 problemi
olmak i.izere, modern toplumun <;e~itli
hastahklarma ciddi bir t~his ve gi.i<;li.i
bir analiz getiren Arendt, aym zamanda
tarihsel tdeterminizmin her ti.iri.ini.i red-
deden bir eylem tfenomenolojisi i.izerin-
de yogunla~m1~t1r. Ona gore, insanlar
her ne kadar ayru ttirden olsalar da, bir-
birlerinden <;ok farkhdrrlar. Bu farklrl1k
ve ba~kala~ma, ka<;1mlmaz olarak ko-
n~ma ve eylemi onsuz olunamaz bir
kategori hliline getirir. Konu~ma ve ey-
lemin insamn biricikliginin ortaya <;1kt1-
g1 yap1p etrneler oldugunu one si.iren
Arendl'e gore, konu~madan ve eylemde
bulunmadan ya~anan bir hayat, sozci.i-
gi.in tam anlam1yla hayat degil, fakat
daha ziyade bir insanm bi.iti.in hayaa bo-
yunca ya~ad1g1 bir oli.imdi.ir. Onun go-
zi.inde, insan ancak eylemde bulunarak
ve konu~arak kendisini ifade edip a<;lk-
layabilir, ancak bu sayede oz varl1grrun
ki~isel biricikligini di.inya sahnesine <;1-
karabilir.
Arendt eylem kategorisiyle baglant1h
olarak, oli.im di.i~i.incesini on plana <;1-
kartan bir<;ok filozofun lersine, dogum
kavram1ru temele ahr. <;:i.inki.i ona gore,
dogmakla eylemde bulunmak ve yeni
bir ~eye ba~lamak aym ~eydir. Arendt
her insamn dogmu~ olmak temeli i.ize-
rinde bir ba~lang1<;, yeryi.izi.ine yeni
gelen oldugunu sayler. Bu baglamda,
dogum umut ilkesinin antropolik, biyo-
lojik ifadesi veya ger<;ekligidir.
ugiiman [Lat. argumentum; ing. argument;
Fr. argument; AI. argument]. Bir tezi, bir
gori.i~i.i desteklemek, dogrulamak veya
gi.i<;lendirmek i.izere getirilen, bir ya da
daha fazla say1da onctil ya da kabulden
belli bir sonucun <;1karsand1g1 kamtlama
tarz1 ya da formu.
72 argumentum ad baculum
Bir argiiman, bilimsel bir kamtlamadan,
kesin olarak dojlru ya da yanlt~ oldujlu-
nun soylenememesi bakurundan farkWrk
gosterir. Buna gore, bir arg\iman g~erli
ya da g~ersiz, gii~lii veya gii~iiz olabi-
lir, ama onun kesin sonu~lu olarak dojlru
veya yanlt~ oldugtr stiylenemez. Bir ar-
giiman sez konusu oldugw1da, onun bii-
tiiniinden ziyade, sadece tek tek bile~n
lerinin, onciilleri ya da sonucunun kendi
ba~larma dojlru ya da yanh~ oldugu
soylenebilir.
argumentum ad baculum. 'Gii~ kullanan
akllyiiriitme ya da argiiman' anlamma
gelen onemli bir yanlt~ tiirii.
Soz konusu yanlt~, ki~inin bir konuda
kar~rhyla tarh~masr, dojlrulan birlikte
aramasr yerine, ona kar~l gii~ kullanma-
smdan ya da sopa gostermesinden olu-
~ur. Burada bir akl.lyiiriibne ya da politi-
kayr gii~ kullanarak savunmaya ~h~ma
soz konusu olup, bu tiir bir tarh~ma
yanh~1 daha ~ok diktatorlere ve gang-
sterlere ozgii bir yontem olarak kar~uru
za ~rkar.
argumentum ad hominem. Latince bir in-
sana kar~l akllyiiriitme anlarruna gelen
forme! olmayan bir yanlr~ tiirii ya da
yanlt~ bir tarh~ma veya akdyiiriitme
tarzr. Soz konusu yanlr~, bir ki~inin go-
rii~lerine, stiz konusu gorii~lerin ni9n
yanl~ oldujlunu ortaya 9karan karutlar
bularak degil de, o ~inin karakterine,
ki~ilijline, niyetine ya da niteliklerine
saldrrarak kar~1 ~rkmaktan olu~ur.
argumentum ad ignorantiam. Latince 'bil-
gisize kar~1 aklyiiriibne' anlamma gelen
forme! olmayan bir yanlr~ tiirii. SOz ko-
nusu yanb~, dinleyirinin bilgisizlijlinden
yararlanarak. ona h~ masallar anlat-
maktan olu~an yanh~ bir ytintem ya da
aklyiiriibne tarz1 olarak anla~rlrr.
Argumentum ad ignorantiam iki ~ekilde
ortaya Slkar: a) Bir ~eyin, hi~ kimse onun
yanh~ oldujlunu karutlamadJgt i~in,
dojlru oldujlunu savunma. Om~, bir
linin varolmadJjllru ~imdiye kadar hi~
kimse karutlamanu~ oldugtl iQn, tinlerin
varoldujlunu savunma; b) Bir ~eyin, hi~
kimse onun do~u oldugunu karutlama-
mr~ oldugu i~in, yanh~ oldujlunu sa-
vumna. Ornejlin, ~imdiye kadar hi~
kimse bir linin varolu~unu karutlama-
mr~ oldugu i~in, tinlerir, varolmad1jlmr
ileri siirme.
argumentum ad judicium. Karu~ deney ve
ara~brmalara dejlil de, yalruzca insanli-
jlm sajlduyusuna ve insanlann ortak hii-
kiimlerine dayanan akllyiiriitme tarzr
olarak anla~dan yanh~ tiirii.
argumentum ad misercordiam. Latince
'acunadan yola pkan akllyiiriitme' an-
larruna gelen yanlt~ tiirii.
Soz konusu yanlr~ akllyiiriitme tiiriin-
de, yanlt~, ki~inin bir ~eyi kar~rsmdaki
ne kabul ettirebilmesi io;in, bilgi ve bilgi
temeli iizerinde kar~rltkh olarak anla~
maya dejlil de, onun aama hissinden ya-
rarlanmaya kalkl~masmdan olu~ur.
argumenlum ad personam. 'Ki~iyi ilgi-
lendiren ~eye ba~vurarak akllyiiriitme'
ya da tarh~ma anlamma gelen yanlt~
tiirii. Soz konusu yanlr~, bir ~eyi kabul
ettirebilmek i~in, nesnel kamt ve bilgile-
re degil de, ba~kalanrun tercihlerine,
onyargdarma, ki~isel egilimlerine mii-
racaat etmekten meydana gelir.
argumentum ad populum. Lalince 'halka
ya da ~ogunluga dayanan akl.lyiiriibne
ya da tarb~ma' anlamma gelen yanlr~
tiirii. SOz konusu yanb~, bir tezi, bir poli-
tikayr, onu ak1l yoluyla haklr kllmak ye-
rine, dinleyicinin duygularma, hislerine
ba~vurarak kabul ettirmeye ~ab~ma yan-
h~I olarak kar~1m12a ~1kar. Bu yanlr~,
daha ~ok demagoga ozgii clan bir yon-
temdir.
argumentum ad verecundiam. Latince
'otorite ya da saygrya dayanan akdyii-
riibne' olarak bilinen forme! olmayan
yanh~ tiirii.
Soz konusu yanb~ iki ~ekilde ortaya
~1kar: a) Tarh~I!an ya da iizerinde duru-
lan konuda, bir ~eyi kabul ettirmek i~in,
onunla ilgili saglam karutlar getirmek
yerine, ba~ka insanlarm, geleneklerin,
adetlerin ve hatta kurumlarlll otoritesine
dayanma; b) Bir tezi, bir gorii~ii kabul
ettirmek i~in, ayru gorii~ii daha once
kabul ehni~ clan kimseler y a da otorite-
ler i9n duyulan saygrdan yararlanma.

arete. Antil< Yunan felsefesinde, erdem,
bir ~eyin yetkinli~L
Arete, ba~lang1~ta ahlaksal bir belirle-
meden yoksun olan ve herhangi bir
~eyin, bu ~ey her ne olursa olsun, belli
bir alandaki yetkinli~ine, mtikemmeliye-
tine kar~1hk gelen bir sozciik olarak or-
taya ~Ikmi~tlr. Herne ya da kim olursa
olsun, kendisine uygun olan i~i yapana,
kendisine ozgti i~levi yerine getirene,
kendi uygun ve ger~ek amacma eri~ene,
Yunan'da aretesi olan, yani yetkin bir
~ey ya da erdemli insan denirdi. Orne-
~in, b1~a~m aretesi iyi kesmektir, ~tinkti
b1~ak bu ama~ ifjin imal edilmi~tir.
insan soz konusu oldu~unda, Yunan
felsefesinde an~te ~u ~ekilde tamm}amr.
Arete, insamn ya da ~eyin yerine getir-
mek durumunda oldu~u i~leve, onun
amacma gore tammland1~ndan, soru-
lacak soru ~udur: 'insana ozgti olan fa-
aliyet ttirti nedir? insan varh~1, ba~ka
varhklann yerine getiremeyece~i hangi
i~levleri yerine getirmek durumunda-
dir?' insana ozgti olan faaliyet Nrii, ha-
reket, biiytime, duyumlama ya da tireme
de~ildir, zira bunlan _ba~ka hayvan ttir-
leri de ger~ekle~tirir. Insamn aretesi, yal-
ruzca insanda bulunan. insana ozgti olan
ak1lla ilgilidir. Zira akll ve akh kullanma
yalmzca insana ozgti olup, onu ba~ka
hayvan ttirlerinden aymr. Oyleyse, insa-
mn erdemi, akhm en yuksek dtizeyde
kullanmasmdan ve geli~tirmesinden
olu~ur. insarun erdemi, bilgeliktir.
.\risteides. M. C. 3. yuzy1lda ya~am1~
ilk Hristiyan apolojistlerinden.
Hrrrstiyan imanr ifin Savunma adiiU ta-
~Iyan apolojisiy le tarunan Aristeides, bu
eserinde, Yunan ve MISirlllarm tannlan-
m, Yunan ahlak anlay1~11U el~tirmi~ ve
Tann'mn varolu~u i~in, dtizen ve ama~
karutmdan ba~ka hareket karuhru one
stinnti~ttir. Buna gore, dtinyadaki dtize-
ne bakan ve dtinya ile dtinyadaki her~
yin ba~ka bir ~yin etkisiyle hareket etti-
~ini anJayan Aristeides, 'hareket etti-
renin hareket ettiriJenden daha gti~lti ol~
du~u' inanayla, dtinyanm hareket ettiri-
dsinin, her~eyi insan ifjin yaratm1~ olan
Tann oldu~u sonucuna varm1~hr.
Aristippos 73
Aristippos. M. 0. 435-386 ylllan arasi.Ilda
ya~am1~ olan Yunanh dti~tintir. tSok-
rates'in o~rencisi olan Aristippos tKirene
Okulunun kurucusu olarak bilinir. Eser-
lerinden hi~biri gtintimtize ula~mam1~
olan filozof, aadan ka~man ve akla ya da
ol~tiltilti~e dayah do~rudan hazzl teme-
le alan bir ahlak o~retisi geli~tinni~tir.
Arist:ippos'un hazc1 o~retisinin olu~u
munda, tSofistlerin ve Sokrates'in etkisi
olmu~tur. Buna gore, Aristippos, Sofist-
lerden kesin bilgiyi bize yalmzca du-
yumlann verdi~i gorti~tinti ahru~t1r.
BununJa birlikte, duyumlanmiZ bize ne
~eylerin bizzat kendilerine ili~kin ola-
rak, ne de ba~ka insanlann duyumlan-
na iii~ kin olarak bilgi veri r. Aristippos'a
gore, insanlann eylemlerinin temeJinde,
oznel duyumlar olmahd1r. Bu, kabul
edilirse, yani ahlakr eylem ifjin gerekli
normu, bireysel duyumlar olu~turursa
e~er, bu takclirde ahlill eylemin amaa
ho~ duyumlar elde etmek olur.
Ona gore, duyum hareketten meydana
gelir. Bu hareket yumu~aksa, yani bu
harekette, ki~i do~aya uygun bir duru-
ma ge~mi~se, onda ho~ bir duyum ve
bir haz duygusu meydana gelir; buna
kar~m, sert, flrtmah, do~aya kar~1 olan
hareketler ac1yi dqt;urur. Sessizli.k, hare-
ketsizlik durumunda, ya da hareketin
pek zay1f oldu~u durumlarda ise, hi~bir
duyum alamayiz, haz ya da ac1 saz ko-
nusu olmaz. Bu ti~ hareketi a<.1amak
i~in, Aristippos yelkenli gemiye uygun
bir deniz rtizgan, deniz hrbnas1 ve hi~
rtizgann esmemesi ornekJerini vermi~
tir. Tipk1 yelkenJi gemiye uygun bir
deniz rtizgarU\ln en iyi ve terdh edilesi
durum olmas1 gibi, ti~ ayn duyum tti-
rtinden, yabuzca haz duyumu istenme-
ye de~er olan duyumdur.
Bunu, Aristippos'a gore, do~amn ken-
disi de kamtlar, ~tinkti herkes hazzm pe-
~inden ko~ar, acdan ise ka~ar. Hazzm
yerine aasiZh~l koymak da yanb~ olur,
zira hareket olmayan yerde, yalmzca bir
duygusuzluk durwnu saz konusu olup,
burada hazza da aaya da yer yoktur.
Buna gore, iyi, ho~ olanla ve hazla, kotti
74 aristokrasi
de ho~ olmayan ve ao ile ayrud1r. Yani,
haz veren her~ey iyi, ac1 veren ~ey de
kottidtir. insan eyleminin ve ya~ammm
en btiytik a mao hazdu.
aristokrasi [Os. zridegrin h8kin1iyeti; tng.
aristocracy; Fr. aristocratie; Al. aristokratie].
1 Orijinal ve etimolojik anlanu i,.:inde, en
iyilerin, hem dti~tinsel ve hem de tarih-
sel olarak, monar~inin ve demokrasinin
kar~1smda yer alan, yonetimi.
Aristokrasi, t Platon ve t Aristoteles ta-
rafmdan geli~tirilmi~ olan bir terimdir.
Platon ve Aristoteles gen;ek anlamda bir
yonetim modeli olarak, aristokrasiyi,
yani, ahlaksal ve entellekttiel baktmdan
tisttin ya da en iyi olan az say1daki insa-
mn yonetimini onermi~lerdir. Ba~ka bir
deyi~le, Platon ve Aristoteles'te aristok-
rasi, toplumun en ahlakh ve en aydm
tisttin kesimini olu~turan bir azmbgm,
halkm ~lkarlan dogrultusundaki yoneti-
midir.
Bu ttir bir yonetim bi~imi, tek ki~inin
yonetiminden (monar~i ya da tiranhk),
~ogunlugun yonetiminden (demokrasi),
bencil ya da askeri huslan olan azmh-
gm yonetiminden (oligar~i ya da timok-
rasi) farkhd1r. Bununla birlikte, toplum-
sal ya~am1 yonlendirecek, yonetici tis-
tun ve aydm insanlan belirlemek olduk-
~a gii~ oldugundan, aristokrasi pratik
olarak, tisttin insanlann ya da en iyile-
rin yonetimi haline gelmi~tir. Bu ~ev~e
ve i,.:inde, Platon, kendi ideal devletinde,
ahlaksal ve entellekttiel bak1mdan tisttin
olan bu insanlan belirlemek i~in, aynnh-
h ve uzun stireli bir egitim program1
onenni~tir. Yine, en iyi kavrarru deger
yargllarma gore degi~en, oznel bir kav-
ram oldugundan, aristokrasiyi, oliga~ik
ya da timokratik yonetimlerden ayumak
zorla~1r.
Buna gore, aristokrasi, feodalizmde,
toplumsal stattilerine bakllm.aksl21J\ tiim
insanlaran yonetimi olarak anla~dan de-
mokrasinin kar~1sanda yer alan, aristok-
ratlann, soylulann, toplumsal stattileri
en ytiksek insanlann yonetimi olarak
ge~er.
2 Aristokrasinin analoji yoluyla ortaya
~1kan farkh kullammlan da vardtr. Ge-
nel olarak ~e~itli s1mflann tist katmam
aristokrasi ad1yla tammlamr. Buna go-
re, htiktimetin tist dtizey gorevlileri
devletin siyasal aristokrasisini, sanayi ve
finans dunyasmm en zengin patronlan
ekonomide refalt aristokrasisini temsil
eder.
Aristoteles. Milattan once 384-322 ydlan
arasmda ya~am1~ olan tinlti Yunanh
bilim adam1 ve filozof. Manhg1, metafi-
zigi, fizigi ve biyolojisiyle, modern ~aga
kadar tek ve en btiytik otorite olmu~
olan dti~tintir.
Aristoteles'in temel eserleri, manhk ve
bilgi kuram1 tizerine alt1 incelemeden
olu~an Organon, doga felsefesini a~Lkla
dtgl Gokler Ozerine, Fiz;k ve Varlrta Geli~
ve Yokolu~ llzerinedir. Psikoloji konu-
sundaki ik.i temel eseri, Hayvana Dairle,
Pawa Naturalia olan Aristoteles'in varhk
konusundaki tinlti eseri Metafiziktir. Si-
yaset felsefesi alarunda Politikay1, estetik
alarunda, Poetika ve Retoriki yazm1~ olan
filozofun, ahlak alarundaki temel kitab1
Nikomakhos' a Ahl8khr.
Temel itkeleri: Aristoteles'in bir filozof
olarak en onemli ozelligi, onun sagdu-
yuya olabildigince yakm bir dti~tintir
olmas1d1r. Hem +Platon'un ttdealanna
ve hem de tDemokritos'un maddi atom
gorii~tine kar~1 ~1kan Aristoteles, hem
ahlakf degerleri teminat alhna alacak
bir teori ve hem de bilimsel dogrulan
ortaya koyacak bir kuram, bilime ve
ahlaka hakkm1 verebilmek i~in, atomlar
veya idealar benzeri gozle goriilemez
varhklann varolu~unu one stir~eyecek
bir teori aray1~1 i~nde olmu~tur. Onun
buldugu ~oztim ttoz ogretisidir. Buna
gore, tozler tiim ozellikler i~in dayanak
olan nihai ger~eklik ve oznelerdir. Soz
konusu nihai ger~eklikler somut ~eyler
dir ve somut ~yler i~in de Aristote-
les'in gozde omekleri biyolojik bireyler-
dir. Tozler nihai ger~ekliklerdir, zira
tozler varolmad1g1 katdirde, ba~ka hi~
bir ~ey, toztin ozelli.kleri olarak ttimel-
ler de varolmayacakbr.

Bu varhk o~retisiyle Aristoteles Pla-
ton'un idealanrun, onun yanh~hkla bi-
reyler olarak gordi.i~i.i ti.imeller oldu~u
nu one si.irer. tTi.imeller gen;ekten de
vardi.I'lar, fakat onlar varolu~lan i~in
tikel nesnelere, bireysel ~eylere ba~hdir
lar. Ger~ekten varolanlar tilineller de~il
de, a~a~lar ve kediler benzeri, d1~ di.inya-
da kar~da~h~umz nesnelerdir.
Manttk: Aristoteles, manhk alarunda,
manhk ~ah~malarma ondokuzuncu yi.iz-
yda kadar temel ohnu~ bir manhk siste-
mi kurmu~tur. Mant1.~1 her ti.irden bilgi
edinme si.ireci it;in bir arat; olarak goren
Aristoteles'in manb~Ullll en onemli yo-
ni.i, 'belli ~eyler kabul edildi~inde, ba~ka
~eylerin onlardan zorunlulukla 9kll~'
bir konu~ma olarak tanmuanan taslill-
dir. Aristoteles, bir onermedeki oznenin,
yi.iklemine on farkh ~ekilde ba~land1~InJ
gosteren on kategoriden soz eder. Onun
manh~l yalruzca insan zihnindeki di.i-
~i.ince faaliyetlerini betimlemekle ve dile
ili~kin gramatikal bir tanaliz sa~lamakla
yetinmeyip, akti.iel ~eyler arasmdaki ili~
kilerle ilgili bir kuram1 ifade eder.
Bilgi: Aristoteles'e gore, bilgi tiimel ola-
iun, fonnun bilgisidir, bu nedenle yargi-
da dile getirilebilir olan bir bilgi, formlar
arasmdaki ozsel ba~lan hlara ili~kin bir
kavray1~tan meydana gelir. Aristote-
les'in gozi.inde bir ~ey hakkmda do~ru
bir bilgiye sahip olmak, o ~yi ti.irler ve
cinsler hiyerar~isi ic;:inde bir yere, bir ti.ir
ve cins i.;ine yerle~tirebilmek ve dolayt-
siyla neyin onun i9zt ozsel oldu~nu bi-
lebilmektir; bu ise, ozsel tarum yoluyla
olur. Aristoteteles'e gore, bir ~eyin oztini.i
vermek, o ~eyin nedenine ili~kin bir a'i]k-
lama ortaya koymakhr. Bundan dolay1,
Aristoteles bir ~eyin nedenini ortaya
koyabildi~imiz zaman, ilk elden, ger-
~ek bilgimiz oldu~unu sayler. Bir ~eyin
nedenini vermek ise, o ~eyin ozi.ini.in ilk
ilkelerden ba~layarak tamtlanmasmt it;e-
rir; bilimin i~levi budur.
Metafizik: Onda tmetafi.zik. var olaru var
olmak bakurundan ele alan, var olan bir
~ey olmamn ne anlama geldi~ini al'a~ll
ran bilimdir. Onun metafizi~i QJk bi.iyi.ik
Aristoteles 75
olt;i.ide manhk konusundaki gori.i~leri
ne ve biyoloji alanmdaki ~ah~malanna
dayarur. Buna gore, manhksal bak1~
a~tsmdan, 'var olmak' onun goziinde,
hakkmda konu~ulabilecek ve tam ola-
rak tammlanabilecek bir ~ey ohnakbr.
Buna kar~m biyoloji alamndaki ~ah~
malan a~1smdan, 'var olmak' dinamik bir
si.ire~, bir de~i~me si.ired i~inde olmak
anlarruna gelir. $u halde, 'var olmak'
Aristoteles i~in, bir ~ey olmak anlamma
gelir. Bundan dolay1, ona gore ger~ekten
var olan, Platon'da oldu~u gibi ti.imeller
de~il de, bireylerdir, '~u' diye gosterdi~i
miz belirli bir do~aya sahip olan varhk-
lardJI. Onlar, Aristoteles'in manbkla ilgili
eserlerinde sozi.ini.i etti~ nicelik, nitelik,
ili~ki, yer gibi kategorilerin, temel nitelik
ya da yi.iklem1erin kendilerine yi.iklene-
bildi~i oznelerdir.
i~te Aristoteles, kendisine ti.im kategori-
lerin yi.iklendi~i bu ozneye 'toz' adnu
verir. Onda var olmak belirli ti.irden bir
toz olmakbr. Toz, aynt zamanda dina-
mik bir si.irecin i.irtinii olarak ortaya
t;Ikim bireysel varhk olarak da tarumla-
rur. Bu baklmdan ele ahnd1~mda, meta-
fi2ik varhgt., yani var olan tozleri ve
tozlerin nedenlerini, yani tozleri varl1~a
getiren s~leri konu ahp ara~llran, tiim
varllklann temelindeki temel bilimdir.
Aristoteles'te toz bir madde ve bir
formdan meydana gelir. 0 her ne kadar
maddeyle formu birbirinden ayusa bi-
le, do~ada bizim hit;bir zaman madde-
den yoksun bir formla da, formdan yok-
sun bir maddeyle de kar~lla~madi~l
miZI belirtrneye ozen gosterir. Varolan
her~ey somut bir birey olarak varolur
ve her~ey maddeyle formun bir birli~i
olarak ortaya t;~kar. $u halde, toz fonn
ve maddeden meydana gelen bil~ik bir
varhkbr. Bundan dolay1, Aristoteles'te,
ayn formlardan, duyusal di.inyarun di-
~mda olan bir tdealar di.inyasmdan soz
etmek olanakJ1 de~ildir. Form, ayn bir
yerde de~il de, bu duyusal di.inyada ve
tozi.in bil~enlerinden biri olarak varo-
lur.
76 Aristotelesc;ilik
tv!adde ve fonn aynm1, Aristote!es'e
gore, do~ada varolan her~eye uygulan
mak durumunda olan bir aynmd1r. Am-
toteles'te bile~ik tozleri meydana getiren
1nadde ve formdan yalntzca form ~yler
deki bilinebilir o~eye kar~1hk gelir. Mad-
denin, ~eylerin insan zihni taraflndan
ayard edilemeyen, yap1dan ve belirleme-
den yoksun, bilinemez bileeni oldu~u
yerde, fonn insan z.ihni taraf1ndan biline-
bilen, yani tasvir edilebilen, tanunlanabi-
len, S1ruilanabilen ve bakalanna aktan-
labilen yondur. insan zilmi, Aristoteles'e
gore, duyualg1s1nda ~eylerin duyusal
fonnunu, buna ka~m kavramsal bilgide
de akdla anla~1labilir olan formunu ahr.
A.risloteles~ilik [Os. Aristet6lisiye; lng. Aris-
totelianisnt; Fr. Aristotelis.ne; AJ. Aristotelis
mus ]. 1 Kendi du~unce ya da felsefelerin-
de, Aristoteles'in o~retilerini, kavramsal
1nodeli veya yontemini benimseyen ya
da kullanan du~tinurlerin tavn.
Aristoteles9Jiti belirleyen temel o~eler
arasmda suas1yla, onun bilginin, Pla-
ton'da oldu~u gibi, do~u~tan getirilen
6kir ve ilkelerin arumsanmasJndan de~il
de, tumellerin ve ilkelerin algdardan ~~
karsanmaslnJn sonucu oldu~u, dolayl-
Slyla, once duyu-alg1s1yla ba~lad1~J go-
ru~u; do~al fenomenlerin gozlemi ve
Slnl.flanmas1yla belirlenen metodolojisi;
tumdengelimsel onermeler manb~na ya
da tasnna verdi~i one1n; ama~b ve du-
zenli do~a gorii~une ba~h olarak, nitelik-
sel bir bililn anlay1~J yer ahr. Aristote
les~i diye Slnlflanabilecek du~unurler
aras1nda, islam dunyasandan El-Kindi,
ibni Sina, ibni Bacce, tbni Ru~t; Orta-;a~
Hristi yan dun yasmdan ise, Aquinah Th.:r
mas bulunmaktadrr.
2 Aristotelesc;ilik, ikinci olarak Aristo-
les'in eserlerinin hristiyan ve musluman
alimlerin teolojik erhlerinden hareketle
yorumlanmasUla dayanan Orta-;a~ akl-
mlru ifade eder.
Arisloleles~i realizm [lng. Aristotelian rea-
lism; Fr. rhllisme Aristot~licien). Aristote-
Jes'in ttumellerin, ozlerin, soyutlamala-
nn, genel kavramlann ~ dunyada,
zihinden, onlara ilikin alguruzdan ba-
~uns1z olarak, ve yalnlZC'4 nesnele~in
k.endilerinde, bu nesneleri her ne ise o
yapan tozler olarak varoldu~unu; zihni-
mizin bu ozleri alg1 yoluyla nesnelerden
soyutlad1~1n1; bu soyutlaman1n d1~ ger-
~ekli~e ili~kin bilgimizin temelini mey-
dana getirdi~ini dile getiren tiimel goru-
~une, kavramca yakla~un1na verilen ad.
Arisloleles manhga (ing. Aristotelian logic;
Fr. logique AristoMlicimne}. Klasik manbk,
ozellikle Orta~a~da o~retildi~i ~ekliyle
geleneksel tasun manhA
Aristoteles'te nihai ve en yuksek ger-
-;eklik ka tegorisini meydana getiren bi-
rinci dereceden her toz, 'Platon bir in-
sandlr' onermesinde oldu~ gibi, soz
konusu tasun manh~1n1n temel ilkesine
gore, ikinci dereceden bir tozun kaplanu
ic;ine girer. tkinci dereceden tozler, tur
ad1 verilen daha a~a~1 s1n1f (insan ya da
at) ya da ozellikle cins ad1 verilen yuk-
sek sm1f (ome~in, hayvan) aras1nda bir
ayuun yapan Aristoteles'e gore, 'insan
akdh hayvand1r' ome~inde oldutt-1 gibi,
her turun, cinsin tursel ayuundan mey-
dana gelen bir ozu vard1r. Aristoleles'in
i~te t tumeller aras1ndalci bu baAnblan
kullanarak gelitirmi olduAu bir bagm-
t:J..Iar manb~1na Aristoteles manb~l, tasun
manb~l ada verilrnektedir. Bu tasun man-
h~lna gore, ometin tum insanlar hay-
van, ve tum hayvanlar da canh varbkJar-
sa e~er, bu takdirde tum insanlar canh
varhklard1r. Genel olarak soylendi~inde,
tum A'lar 8, ve tum BJer C ise, bu takdir-
de tiim AJar C'dir. Aristoteles lnanb~m
dtt, yine belli bir manbksal lonna sahi p
onennelerden, yani oncullerd~ yeni
onenneler, yani sonu-;lar \lkarsamaya ya-
rayan birtalwn manbksal kurallar vardn.
arilmeliksel yfiklem [lng. arithmetical
predicate; Fr. predicat arithmetique). Oner-
meler manh~1n1n do~rusa I eklemleri,
tumel ve tikel niceleyiciler, sa bit ve de-
~i~ken do~al say1lar ve, toplama ve
-;arpma fonksiyonlan arach~1yla ifade
edilebilen yukleme verilen ad.
A.rkesilaos. M. 0. 315-241 ydlan arasmda
yaanu~ ve Krates'in olumunden sonra,
t Akademi'nin ba~1na. gefi7t1i~ olan Yu-
nanh du~unur.

Akade1ni'nin dogmatik Platoncu meta-
fizi~ine old u~u kadar, +Stoaah~a ve
+E.pikuros~ulu~a da kar~1 ~1km1~ olan
Arkesilaos, +Pyrrhon 'unki kadar radikal
ohnayan bir ku~kuculu~u benimsemi~
tir. N j tekim, epokheyi, yani hi~bir kon uda
hi.ikum verme1ne tavnna i1k kez olarak
uygulayan1n Arkesilaos oldu~u san1l-
maktad1r. Bildi~i hi~bir ~ey bulunmada-
~lnl soyleyen tSokratesten fazla olarak,
hi~bir ~ey biimedi~i olgusundan bile ha-
bersiz oldu~unu dile getiren Arkesilaos,
ozellikle Stoahlann epistemolojisini sal-
dtnlartnan hedefi yapm1~br.
arketip [Yun. arkl1etypos;. Lat. arkltetypus; Os.
numu11ei nsli; ing. ardlehjpe; Fr. arclehjpe;
Al. arcletyp]. Modet omek. 1 tPiaton'da,
duyusal dunyadaki ~eylerin, maddi ol
mayan, de~i~meyen ezeli-ebe-di modeli.
Yetkinlikten yoksun, gelip get;ici ~ylerin
kendisinden pay aldJklan, kendisine
gore bi~imlendikleri orne~ model, ezeli
ve ebedi iJke. ttdea. 2 Ozellikle empirist
felsefede, idelerimizin upuygun olabil-
meleri i~in, kendisine uymak durumun-
da olduklara 1nodel.
3 +Malebranche ve tBerkeleyde Tann'-
run zihnindeki tide. 4 Dine, dini toren,
ayin ve efsaneye ili~kjn geni~ kapsamh
incele1ne. 5 t Jung psikolojisinde, kollektii
bilin~dJ~lndan do~an ve efsanelerde, ma-
sallarda, sa~hkb ya da nevrotik ozn21lin
butun imgesel urunlerinde ortaya c;d<an
yap a.
arkhe. Antik Yunan felsefesinde, her~e
yin kendisinden varb~a geldi~i ilk toz,
maddi neden ya da ilke. Ark he terimi bu
anlamda, llk~a~ felsefesi i~inde, ilk kez
olarak tAnaksimandros taraflndan kul-
lanalmt~hr. Ona gOre, arkhe ezeli-ebe-
didir, y;~ni zaman i~inde bir ba~langaca
ve sonu yoktur, yarahlmama~tar, yok
edilemez. Hep varolmu~tur, vardu ve
varolacakhr.
Arkhe, yine Yunan bilim ve felsefesin-
de, ayraca bir dizide ilk olan, kaynak,
ilk neden ya da ilke anlamana gelir.
Arnauld, Antoine. 1612-1694 y11Jan ara-
ssnda ya~ama~ olan FransJz filozof ve
poleanik~i; yazga ve ozgtir irade konu-
ars combinc.toria 77
sunda aykut gori.i~lerin savunuculu~u
nu yapan Jansenist ak1m1n 17. ytizytl-
daki oncu iJahiyat~lSl.
Port-RoyaJ mant1~1yla ilgili ~eviri ve
ara~tannalanyla da tananan Arnauld,
Kartezyen dongu problemini ortaya atan
ilk ki~idir. 0, Kartezyen felsefenin belli
ba~h izleyicilerinden olan Malebranc-
he'la da polemi~e girmekten ka~Inma
ml~ ve tLeibnizle olan yazt~malannda,
filozofun eserlerini saka bir ele~tiriye tabi
tutmu~tur.
Aron, Raymond. 1905-1983 y1llan arasan-
da ya~am1~ olan unlu Fransaz sosyolog
ve filozofu. Temel eserleri aras1nda
L'Opium des intellectuels [Ayd1nlann Af-
yonu], Dix-Huit le~ons sur Ia Soci~t~ in-
dustrielle [Endtistri Toplwnu uzerine
Onsekiz Ders], Democratie et Totalitarisme
[Demokrasi ve TotalitariZln), lntroducti-
01'l lila plrilosophie de I' Histoire [Ta-rih Fel-
sefesine Giri~) ve Etapes de Ia Pensee Socio-
logique [Sosyolojik Du~uncenin Evreleri]
gibi kitaplar bulunan Aron, kariyerinin
ba~lannda unlti varolu~~u filozof ]ean
Paul tSartre'U\ yak1n ~ah~1na arkada~1
olmu~tur. Ancak, Aron daha sonra Sart-
rela Marksistleri ~iddetle ele~tinni~tir.
1968 oncesi Fransa's1n1nteorik yonden
en onemli bak1~ a~asanan meydana geti-
ren Marksizmi ele~tirdi~i i~in entellek-
tliel ~evrelerden buyuk ol~ude tecrit
edilmi~bir du~unur olan Aron, politik
kurum ve sure~lerin toplumsal ve eko-
nomik ili~kilerden ba~nnsaz oldu~unu
gostermeye ~ah~ml~tlr. 0, Fransaz sos-
yolojisine ~u dort konuda katk1 yap-
mJ~tir: 1 <;a~da~ tideolojiye ili~kin bir
analiz. 2 Endustri toplumuna yonelik
bir analiz ve inceleme. 3 Uluslararasa
ili~kilerle ilgili bir analiz. 4 Modern po-
litik sistemlerle hareketleri konu alan
incelemeler.
ars combinatoria. tLeibniz taraflndan
onerilmi~ olan, ilkel kavramlar olarak
ahnan az sayadaki basit kavram1n birle-
~iminden hareketle kompleks kavram-
]ar yaratma ya da meydana getinne tek-
ni~i ya da sanah.
78 arhdeger
Leibniz bu teknigi~ tum disiplinlerde,
her rur ~ah~ma ve ara~tumada kendi-
sinden faydalantlacak bir alet ya da yar-
dunct olarak onermi~tir. 0, tum di~er
setnbollerin kendileriyle tarum lanaca~1
az saytdaki ilkel sembol i~eren evrensel
bir dil geli~tirilmesi, soz konusu giri~i
Inin daha sonra evrensel bir matetnatik-
le, evrensel bir akdyuruhne sistemiyle
tamamlanmas1 gerekti~ini savunmu~
tur. Bu yaptld1~1nda, tum konular, ona
gore, bu yeni dil1e ara~tudacakhr. Leib-
niz bu bakt~ a~tsl ve giri~imiyle, tiim di-
siplinlerde sbz konusu olacak bir fonnel-
l~tinne faaliyetinin oncusu olarak
gorulm u~tur .
arhde~er [Os. fazlai k1ynret; lng. surplus
value; Fr. plus-value; AI. nrehrwet't) Mark ..
sist teoride, i~~inin uretti~i urunun top-
lam de~erinden, 0 urunu urebnek i~n
harcad1~1 emek gucunun de~eri ~lkarhl
dlktan sonra, geri kalan de~er; yani ~~i
nin uretti~i maim de~eriyle, ald1~1 ucret
arastndaki fark.
i~~ilerin i.iretitnini arttannak i~in, farkh
yontem ya da stratejilerin kullan.Wnastna
ba~h olarak iki tur artlde~erden soz edi
lebilir. Buna gore, harcanan zamarun faz-
lala~hnlmasl suretiyle artttnlan arbde~ep
re, mutlak artrdeger, buna kar~m i~~iyi
aynt zaman bi riminde daha verimli ve
uretken kllmak suretiyle yaratllan arbde-
~ere ise gareli arlldeger ad1 verilir.
artzamanhhk [lng. diarhrcmy; Fr. diachronie;
AJ. diarhronie). Dilsel olgulann zaman
i~ndeki evrimleri bakurundan ele ahn-
dtklannda sergiledikleri ozellik; bir dilin
tarihini olu~turan zaman dizisi.
Terim, esas kar~th olan e~zamanhhkla
bir anlam ifade eder. Bu iki kavram1n
ifade etti~i kar~atlak, dile ili~kin ara~hr
malara ivme kazanduan isvi~reli unlu
yaptsaiCI dilbilimd Ferdinand de Saus-
sure olmu~tur. Artzamanhhk ve t~za
manhbk kar~ttb~1, hem dile yonelik
yeni bir yakla~tmt ve hem de ondoku-
zuncu yuzyd tarihselcili~ine kar~1 bir
tepkiyi ifade eder. Buna gore, dilbilim
halklann tarihini anlamada kullarulacak
bir yard1mc ara~tan ziyade ayn ve mus-
takil bir bilim olarak ele abnmahdu.
i~te bu ~er~eve i;inde, dil baglam1nda
artzamanh bir yakla~tm, anlamlar siste-
mindeki, bir andan, bir zamansal nokta-
dan di~erine do~ru olan de~i~meleri in-
celemekten meydana gelir. Daha genel
bir anlamda ise, bir ~eyi artzamanh bir
bit;imde incelemek demek, onu zaman
i-;Utde de~i~en bir sistem olarak ele al-
makhr. Artzamanh yakla~am, bir ~eyi,
ome~in dili, zaman i~indeki bir anda,
bir anlamlar sistemi olarak incelemeyi
ifade eden ~zamanh bir yakla~1m1n
tam kar~tstnda yer ahr.
arzu [ing. desire; Fr. desir; Al. begehren]. Bir
nesne tasanrruy Ia deste klenen e~ilim,
yonelim. Bir ~eye ula~mak, bir ~eyi
elde ebnek i~in duyulan yo~un istek.
Belirli ve bilin~li bir faaliyet turu oldu~u
it;in i~gududen yuksek, fakat ki~isel ol-
mayan bir du~unce ya da genel birta-
kun ilkelerin sonucu olrnad1~1 i~in, irAdi
eylemden a~a~1 olan aktif duygu.
Her duygu, zihin ya da bedende belli
bir faaliyete yol at;b~ iQn, arzu duygu
arb faaliyet olarak tanamlanabilir. Arzu-
nun, felsefeyi ilgilendiren en onemli
yonu, insanm yalruzca kendisine haz ve-
reni mi arzulad1~1 sorusuyla, arzu kar-
~lSJndaki tavnn kabul mil yoksa red mi
olmas1 gerekti~i sorusudur. Ba~ka bir
deyi~le, temel problem, insan1n do~al
arzunun kendi uzerindeki egemenlik ve
otoritesini sorgulay1p sorgulamayaca~1
sorusudur.
arzu felsefesi (tng. philosophy of desire; Fr.
philosophie du dlsire]. <;a~da~ du~unurler
tDeleuze ve tGuattari'nin, arzuyu, genel
bir rasyonalizasyon siireci i~inde, bilin~
lehine basnran modern du~unceye kar~1
geli~tirdikleri, olwnlu ve uretken bir gi.i~
olarak de~erlendirilen arzunun serbest
b1rakllmasm1, akt~kanh~1n1n ve uret-
kenli~inin sa~larunasllU ama~layan felp
sefeleri.
Geleneksel rasyonalist ~emalann arzu-
nun uretken akl~uu onlediklerini, arzu-
yu istikrarh hAle getirip sabitleyen, yara...
ba enerjinin online set ~ken tahakkum
stratejileri olduklanru one suren Deleu-
ze ve Guattari'de arzu ~ok buyuk ol~u-

de Nietzsche'nin gtir; istemi kavra!ntna
tekabiil eder. Onlara gore, arzu ozii iti-
bariyle olumlu, yaratta ve iiretken
olup, kendisini biittinleyecek kay1p bir
nesne aray1~1yla degil, fakat kendisini
her daim yeni baglanb ve ba~langt~lar
bulmaya sevkeden iiretken bir enerji
bolluguyla i~ler. Bundan dolay1, arzu-
yu bir tiir eksiklik olarak karakterize
eder tum idealist, diyalektik ve hi~~i yo-
rumlara kar~1 ~1kan Deleuze ve Quatta-
ri, arzuyu bir tiir dinamik makine ola-
rak yorwnlar.
Arzu, onlara gore, nesne1er ve arzula-
yan diger makinalarla baglanhlar kura-
rak. ~eyleri ve ger~ekJigin bizzat kendi-
si.ni iiretir. Deleuze ve Guattari'nin,
arzuyu duygularumsal ve libidinal ener-
jinin bilin~d1~1 taraf1ndan yarablan ce-
~itli tiirden sentezler i9ndeki siirekli bir
yeniden iiretimi olarak yorumlayan, ar-
zuyu ornegin aile yaplSI i~ine kapahp kl-
sttlayan, arzuyu somiirerek geli~n gele-
neksel yapl ve kurumlan gozler oniine
serip el~tirdikten sonra, arzuyu ozsel
iiretkenligine ve yarahahg-tna iade et-
meyi alna~lar.
Asanga. M. S. 5. yiizydda, bir degilleme
mant::lgma dayanarak, kavramc1 bir sis-
tern kurmu~ olan Hintli Budist dii~iiniir.
Dogru ve ger~ege, ve dolaylSiyla Nirva-
nalya manhk i~lemleriyle a~ama a~ama
yill<:selebilece~ savunan Asanga'ya
gore, ne yalruz somut varhklar ger~ektir,
ne de varolan hefley bir hi~liktir. Hem
nesnelerin hem de bu nesnelerin kar~I
smda bulunan ki~ilerin, degilleme man-
bg1na uygun olarak ikj kez degilleme i~
leminden ge9rilmesi sonucunda yine
olumlu bir durum elde edil~ dile
getiren Asanga, i~te bu durum.un bir so-
nucu olarak yalruzca kavramlann ger~ek
olabilecegi goriifiinii savunmu~tur.
assertorik bilgi (Ing. assertoric knC1Wledge;
Fr. conMissnnce assertorique]. Onlii Yunan
filozofu t Aristoteles'in bilgi ve bilim an-
layt~tnda, ortaya ~1kabilir olana ili~kin
bilgiye, yani problematik bilgiye ya da
olmak zorunda olana ili~kin bilgiye, yani
apodeiktik bilgiye kar~1t olarak, akruel
Asya tipi iiretim tarza 79
olana ili~kin, zorunluluk ta~1mayan,
dogruluk ya da yanb~hg1 olu1nsalhk
sergileyen bilgi.
Astikalar. Hint dii~iincesinde, 'Evet di-
yenlere', yani gelenege kar~1 olan du-
~iince sisternJerini ifade eden Nastikala-
nn kar~1smda yer alan, ve dolayls1yla
tVeda gelenegini ta1uyan dii~iince sis-
temleri. Buna gore, Astika ad1 tBrah-
manizme dayanan ve Vedalardaki d u-
~unceleri ele abp geli~tiren sistemlere
verilen addu.
astroloji [Os. ilmi renzil; lng. astrologt;; Fr.
astrologie]. Tarihsel olarak, dunyarun ev-
renin_ ~evresinde gezegenlerin ve yd-
dizlann dondugu merkezi oldugu, ve
goksel cisimlerin hareketlerinin dunya-
da olup bitenleri etkiledigi inanc1n1n
bir sonucu olarak geli~en, ydd1zlann
dunya olaylan iizerindeki etkisini belir-
lemeyi ve bu etkileri dikkate alarak ge-
lecegi onceden haber vermeyi ama~la
yan kehanet sanatma verilen ad.
astronomi (Os. ilmi nacum; lng. astronomy;
Fr. asiTonomie]. Gok dsimlerini konu
edinen en eski sag1n bilim. Gok cisimle-
rinin ve bu arada evrene dagllm1~ olan
ylld1zlann kokenini ve hareketini ince-
leyen bilim.
Astronomi ic;inde gok cisimlerinin hare
ketini konu alan ara~tuma dahna g(;k me-
kaniti, gok cisimlerinin fiziki dogalaruu
konu alan ara~tlrma dalma ise, astro fizik
ad1 verilir. Yine ayru ~er~eve i~inde evre
ni bir biitiin olarak ele alan ara~brma da-
bna kozmoloji ad1 verilirken, evrenin k6-
kenini a~1klamaya ~ah~an ara~tuma
dabna ise, kozmogoni ad1 verilir.
Asya tipi iiretim tarz (1ng. Asiatic mode
of production; Fr. mode de production asia-
tique]. Marksist anlay1~ta, belirli bir a~a
mayl ~et eden iiretim bi,.uni.
Asya tipi iiretim tarz1 deyimini MJ..
su'dan Hindistanla dek uzanan ku~ak
i~inde yer alan Dogulu toplumlann du-
raganhglnl a~lklamak i~in kullanan
Marks, saz konusu iiretim tarz1yla Asya-
tik toplwnu ilkel komiinal topluma daha
yakln bulmu~rur. Avrupa toplumlanrun
Yunan-Roma doneminde koleci iiretim
80 a~agohk kompleksi
tarzma g~erek bu a~amayr geride brrak-
h~tnl savunan tMarks'a gere, A.sya tipi
i.iretim larzuun Ierne! ozellikleri arasmda
ozel mi.ilkiyetin yoklu~u, sulama i~le
rinde devlelin egemen olmasr, koylerin
kendi kendine yelerli olmasr, el zenaatla-
n ve i.irelim yonlemlerinin basitli~ gibi
ozellikler sayrlmr~hr.
Buna gore, ~ok geli~mi~ bir devlel ay-
grhyla azgeli~mi~ bir sivil loplumun
yelkin bir orne~i olan Asyalik loplum
Bal!'daki ekonomik ve loplumsal geli~
menin uzaj\mda kahm~ olan bir loplum-
dur. Ba~ka bir deyi~le, merkezile~mi~
devlel lopluma egemen oldu~u i~in, As-
yalik loplumda bu~uvazinin do~u~uyla
yakmdan ili~kili olan kurumlar, ome~n
serbesl pazar, ozel mi.ilkiyel, lonca kuru-
mu ve burj~rva hukuku hi~ olmam~br.
Buradan da anla~tlaca~r i.izere, Marks,
Asya tipi i.irelim tam ve dolayiSiyla As-
yatik loplumda, ozel mi.ilkiyel bulunma-
dr~r i~in, loprak sahipli~iyle topra~r i~
lelenler arasmda sauf ~ah~masmm da
olmadr~mr one si.irmi.i~ti.ir. Dinamik bir
smrf ~ah~masr olmadt~l i~in de, Marks'a
gore, devrim niteli~indeki sosyal de~i~
me i<;in sosyolojik bir Ierne! bulunmaz.
a~a~rhk kompleksi [ing. complex of infe-
riorih;; Fr. comple:re d'inft!rioritt!; AI. min-
derwertigkeitskomplex]. insarun kendisini
ba~kalarr kar~rsmda eksikli kusurlu
hisselmesi durumu. Ki~inin kendisini
ba~ka bireyler kar~rsmda a~a~r gorme
duygusu. Varolu~u, az ya da ~ok bilin~li
olarak, bedensel, ruhsal ya da loplurnsal
bir a~a~rhk duygusunun etkisi albnda
bulunan ki~inin hali.
a~k [Os. seuda; ng. love; Fr. amour; AI.
Iiebe ]. insam belli bir varh~a, bir nesneye
ya da evrensel bir de~ere do~ru si.iri.ikle-
yip ba~layan goni.il ba~r. insan tarafm-
dan, temelde kendisi dr~mdald en yi.ice
varh~a, varhklara veya gi.izelli~e duyu-
lan yo~un ve a~tn sevgi.
Bir kavram olarak a~k, felsefeye din yo-
luyla, ozellikle de di.inyarun varolu~u
Tann'nm yaralro eylemiyle a~rklandt~l
ya da Yaraho, yarath~l varh~m bi.iti.i-
ni.ini.i ya da bir par~asmr seven en yi.ice
gi.i~ olarak di.i~i.ir.i.ildi.i~i.i
zaman, gir-
mi~tir. A~k, bundan ba~unsrz olarak,
felsefeye, ahlaksal problemler a~rsmdan
da konu olmu~tur.lnsarun en gi.i~li.i itki-
lerinden biri olan a~km, akrlh bir varhk
olarak insanm di.i~i.inme ve aktlyi.iri.il-
me kapasilelerini ger~ekle~tirmek duru-
mundaysa e~er, kontrol edilmesi gere-
ken bir gi.i~ oldu~u di.i~i.ini.ilmi.i~ti.ir.
Bab geleneginde, Platonik a~, Hristiyan-
lrgm a~k anlayr~r, Ronrantik a~ ve niha-
yet Freud~u a~k olmak i.izere, dort farkl
a~k anlayi~tndan soz edilebilir. Soz ko-
nusu dort a~k anlay~mdan her biri,
belli bir ~k ti.iri.ini.i on plana <;~karsa da,
gene! olarak a~k ya da a~km do~as1 i.ize-
rine olan bir kuramd1r. Ortak noktalart,
a~k1, ya~amda onemli olan her~ey i~in
bir anahtar olarak g6rmeleridir.
A~km konusu farkh ~yler olabilmekle
birlikte, a~kla daha ~ok sevgiliye, Tan-
n'ya duyulan a~k anlattlmak istenmi~
lir. Nitekim, tPatristik felsefenin bi.iyi.ik
di.i~i.ini.iri.i Aziz t Auguslinus'a gore,
insan zorunlu olarak ve ka~uulmaz bir
bi~imde sever. lnsarun kendi kendisini
a~masmdan ba~ka bir ~ey olmayan
a~la insan i~in ka~mrlrnaz ktlan ~ey, in-
sarun kusurlu ve eksikli bir varhk olmasi-
drr. A~n, Aziz Augustinus'a gere, insa-
run hangi bakll'nlardan eksikli oldu~unu
gosteren farklr nesneleri varda. Buna
gere, insan maddeyi, fiziki varhklan,
ba~ka insanlan, ve hatta kendisini bile
sevebilir. insan bi.itun bunlardan belli ol-
~de doyum ve mutluluk sa~layabilir,
zira di.inyada varolan her~ey, iyili~
bizzal kendisi olan Tann'dan geldi~i i9zt
iyidir. insarun a~lanm son ve en bi.iyi.ik
nesnesi, Auguslinus'a gore, Tarm'du.
<;:i.inki.i, insarun do~as1 o ~ekildedir ki,
yalruzca sonsuz bir varhk olan Tann,
ondaki sonsuzluk ihtiyaaru kar~Ilayabi
lir, insana en yilksek doyum ve mutlulu-
~u sa~layabilir.
slAm ki.ilti.ir ~evresinde ise a~k, daha
c;ok Tasavvuf felsefesinde ortaya ~Jk
mi~hr. tTasavvuf anlay~ma gore, Al-
lah evreni, gizli bir hazine iken tamnma-
Y ya da g\izelli~ini seyretmeyi sevdi~i

1~n, yaratmt~br. Bundan ciolay1, evre-
nin yarad1h~, varolu~ nedeni, bilgi ve
sevgidir. Bu anlaya~a gore, evren mutlak
gtizellik olan Allah'm giizelliklerini yan-
satan bir aynadrr. Bu nedenle, giizele
a~1k olan insan, ger.;ekte Allah'm giizel-
ligine a~1k olmaktad1r. Mutasavvlflar,
bu anlay1~a bagh olarak, ger.;ek a~kla
ge.;ici a~k arasmda bir aymm yaparlar.
Ge~ici a~k bir giizele goniil vermek, ona
vurulmakttr. Yani, biitiin ozlem duygu-
lanmn tutkuyla bir ki~iye yoneltilmesi-
dir. Soz konusu ge.;ici a~k, ger~ek a~k
i.;in bir kopri.i olma i~levi goriir. <;iinkii
a~k, a~agm goziinden tiim varhklan,
gonliinden biitiin istekleri siler, bo~alhr;
sevgiliden ba~ka bir variJk ve istek blrak-
maz. Bu duygunun evrimiyle k.i~i gti-
zelden giizellere, giizellerden giizellige,
insanhga ve diinyaya ge.;er. Boylece,
a~agm goziinde, sevgili yahuzca bir
simge durumuna gelir. Yaradah~1, yara-
dtll~taki hikmetleri, kudreti gormeye, ya-
radtlam sevmekten, onda yok olmaktan
yaradaru sevmeye, onda yok olmaya yo-
nelir. t~te bu yoneli~le, ki~i ge.;ici a~ktan
ger.;ek a~ka, Allah a~klna yonelir.
Dii~iince tarihinde a~k1 yarahc1 ve
yiice bir gii.; olarak goren dii~iinlirler ve
.;aglar oldugu gibi, a~ka olumsuz bir
gozle bakan dli~iiniirler de olmu~tur.
Ornegin, +Descartes ve tSpinoza gibi,
akllc1 filozoflara gore, a~k bir t:utku olup,
ki~i akhm kullanarak a~kt dizginlemeli-
dir. +Nietzsche ve tschopenhauer gibi
kotiimser filozoflar ise, a~kl, soyunu siir-
diirmek amaayla insana kurulmu~ olan
ho~ ve bilgece bir tuzak olarak degerlen-
atkmhk [Os. muterili; ing. transcendence;
dirirler.
a ~ktn [Os. muteril; ing. transcendent; Fr.
transcendant; Al. traraszmdent ]. Gene] ola-
rak, en )iiksek, en iistiin, en yiice olan, en
yiiksek niteliklere sahip bulunan varhk;
deneyde verilenin otesinde olan, deneyi
a~an ge~; normal, giindelik teoiibe-
nin kavraya~tru a~an, bilimsel a.;lklama
diizeyinin daima otesinde kalan (orne-
gin, Alman .6Jozofu tKant'ta o]anakh de-
neyin otesinde kalan, a~klndtr ve dola-
yasayla bilinemezdir) varhk alaru i.;in
kullamlan safat.
a!ikinhk 81
A~km s1fatmm so:z. konusu anlamt i')in-
de, tecri.ibe alarumn otesinde ka]an,
deney yoluyla bilinen veya tecriibe edi-
len diinyanm smarlanm a~an Tann, tdin
Ielsefesi ve tmetafizik a.;asmdan a~km
bir varhk olmak durumundad1r. A~kl
mn kar~th i.;kindir. Nitekiln, Tann'y1 ev-
renin d1~ma atmayan, evren ile varhg1
bir kllan tpanteizmin Tann'st i~kin ol-
mak durumundadu. Oyleyse, metafizil<.
ve teolojide, Tann ya da mutlak olan var-
hk, panteist bakl~ al)lSl dt~mda her go-
rii~te, yetkin, yani her tlirlii s1mrlama ya
da eksikligin otesinde olma (skolasti-
sizm), kavranamaz olma (tgizemcilik),
dogadan ayn olma (tdeizm) ve dogal
insana yabanct olma anlammda (dogaiis-
tiiciiliik), a~km bir varhk olarak dii~ii
niilmektedir.
Ote yandan, bir ~eyi i.;erden etkileyen
i.;sel ko~ul ya da nedenlerden farkh
olarak, bir ~eydeki degi~meyi ba~la
tan, bir ~eydeki degi~menin fail nedeni
olan d1~ ko~ullara a~krn neden ada veri-
Hr. Buna gore, maddi ve fonnel neden-
lerin i.;kin nedenler oldugu yerde, fail
ve ereksel nedenler a~km nedenlerdir.
Daha ozel bir anlam i.;inde ise, Orta.;ag-
da, Aristote]es'in kategorileri kapsamma
sokulamayan, fakat Aristoteles'in kate-
gorilerini a~ttg1, onlann otesine ge.;tigi
dii~liniilen nitelik ya da safatlara ise,
a~km nitelikler ad1 verilmi~tir. A~km fi-
kirler listesi, re; (~ey), ens (varhk), aliquid
(bir ~ey), unum (bir), verum (dogru) ve
bonum (iyi, yetkin)'dan olu~maktadtr.
Fr. transcendance; Al. transzendz]. Dene-
yim alarwun otesinde olma y a da kalma
durumu. i-;kinligin kar~th olma, goz-
lemlenen diinyarun iistiinde ve otesinde
bulunma veya zihin kiiresinin, zihnin
i.;kin samrlanmn da~mda kalma hali.
Buna gore, panteistin algtlanabilir diin-
yayla ozde~l~tirilen Tann'st dunyaya
i.;kin iken, teistin, yaratrru~ oldugu al-
gtlanabilir diinyamn dt~mda olan bir
yaratlct olarak tasarlanan Tann'st a~
kmdtr. Onlii Alman dii~iiniirii Kant,
i~te bu taruma uygun olarak, i.;ebakt~
82 afkln nitelikler
yoluyla bilinen zihin hallerinin dayana-
gl olan gozlemlenemez bir toz olarak
ruhun a~km oldugunu, yani deney ala-
nmm otesinde kald.gml soylemi~tir.
Bununla birlikte, tKant'm felsefesinde
a~km terimiyle ttransendantal terimi
arasmda mutlak bir far.khhk ve aymm
bulundugunu unutmamakta bi.iyi.ik ya-
rar vardu. Bunlardan a~km olan, bilgi-
nin i~erigi i~in duyulara bag1mh olup,
soz konusu deneysel katkadan yoksun
oldugu i4iln, zihin tarafmdan bilineme-
yene kar~d1k gelir. Oysa transendantal
terimi, ti.im zihinlere ort"k olan kavram
ve ilkelerden olu~an mant1ksal ~er~eve
i~in kullamhr, oyle ki soz konusu man-
hksal ~er~eve deneyi di.izenler, ona
form kazandmr ve dolay1siyla, deneyin
zorunlu onko~ulu olarak, deneyden
once varolur.
a~ km nitelikler [tng. transcendental attri-
butes; Fr. attributs transcendantaux]. Or-
ta~ag felsefesinde, t Aristoteles'in on ka-
tegorisinin kapsamma, onlan a~t1klan
i~in dahil edilemeyen, temel nitelikJer.
Buna gore, varhk, varolan her~ey i~in
ge~erli olan bir nitelik ya da yi.iklemdir.
Yine, bir ~eyin var oldugunu soylemek,
ayru zamanda onun bir oldugunu soyle-
mektir; ~u halde, birlik de, varhgm, ka-
tegorileri a~an ozsel bir ozelligidir. Ve
hpkl, varhgm tum kategorilerde bulun-
masi gibi, birlik te ti.im tkategorilere uy-
gulamr. Bunlar, tek bir kategoriyle smu-
lanmanu~olup, bir tcins meydana ge-
tirmezler. Omegin, insaru 'akllh hayvan'
diye tarumlarsak, hayvan cins, akllWlk
da ti.irsel ayl.l'um olarak ortaya ~lkar; bu-
rada, hayvanhk akdhhga, cins ti.irsel
aymma yi.iklenemez, fakat varhk her
ikisine de yi.iklenebilir.
ataraxia. tKu~kucularda, hi~bir konuda
hi.iki.im vermeme, her konuda yarg1y1 as-
kya alma ve varhk i.izerine speki.ilasyon-
lara giri~meme sonucunda elde edilece-
gine inarulan ruhsal huzur hali.
Ataraxia tEpiki.iros~ular tarahndan da,
mutlulugun en temel, en onemli unsuru,
insan i~n en fazla arzu edilir olan hal
olarak tammlanu.
aieizm [Os. ilhad, fV!fyi iliih; ing. at/Jeism;
Fr. atheisme; AI. atheismus]. Tanntanunaz-
CLbk Yunancada olumsuzluk bildiren a
onekiyle, Tann anlanuna gelen t!Jrosun
birle~iminden do~u~ olan ve Tann'mn
ya da tannlann varolmad1~ inancma da-
yanan felsefe akuru. Evreni yarathgl, ev-
renin yasalanru koydugu, evrene bir ~e
kilde mtidahale ettigi kabu 1 edilen
dogai.isti.i bir varhk ti.iri.ine veya Yarah-
cya inanmama.
Ku~kucular, maddeciler ve pozitivist-
ler i~in kullamlan bir terim olan ateizm,
teizmin temel iddialanm kabul etme-
me, Tann ya da tannlanmn varhgma
kategorik bir bi~imde ve kamtlar goste-
rerek reddetme tavnna kar~ahk gelir.
Ateizm, daha ~ok, bir Tann inancma da-
yanan teist sistemlere bagh olarak orta-
ya .;knu~ olan bir aklm ya da hareket-
tir. Yani ateizm, evreni yaratan ve onun
varlaguu devam ettiren, ozi.i itibariyle
a~km, fakat sonsuz gi.ici.i, bilgisi ve
iradesi ile evrende i~kin olan teist Tann
inancna kalll bir tepki olarak dogmu~
olan bir di.i~i.ince hareketidir.
Ateizmin dogu~unda ve geli~iminde,
her~eyden once 1 evrendeki ger~ekligin
madde ve fiziki gi.i~lerden meydana gel-
digini, ya~amla bilincin ~e~itli formlan-
run maddenin elementlerinin t;e~itli or-
ganik formlar ~eklindeki bile~iminin
sonucu oldugunu one si.iren tmaddecilik,
ve 2 ti.im di.i~i.incelerimizin, yalruzca du-
ywnlaruruzm bir sonucu oldugunu, bun-
dan dolay1 duyumsal kar~1hg1 olmayan
sonsuz bir Tann fikrine hi~bir zaman
sahip olamayacagmuz1 one si.iren du-
yumculuk ~ok etkili olmu~tur. Ateizmin
dogu~una, aynca 3 Tann'nm varolu~u
nu, dogada bir di.izen bulundugu gozle-
minden ve her di.izenin bir di.izen verici-
nin varhgtru gerektirdigi onci.ili.inden
hareketle karutlayan di.izen kanitma ol-
di.iri.ici.i bir darbe indiren ve dogadaki
di.izenin, Tann'run eseri degil de, doga-
daki evrimin bir sonucu oldu~nu savu-
nan tevrimcilik, ve hepsinden onemlisi, 4
modem felsefenin ozneden hareket eden
bak1~ a~lSl, varolu~un hakikat ve dege-

rini insa1un i~inde bulan, insan1n oznel-
Jigini varhg1n hakikatinin temeli yapan
ve M utlak olanag1n1 ortadan kalduan i,-
kinlik ilkesi ~ok buyuk bir etki yapml~
tlr.
Ateizm, yukanda da i~aret edildigi
uzere, pratik ve teorik ateizm olarak ikiye
aynhr. Bunlardan teoJik ateizm, Tanr1'run
varolu~unun~ Mutlak ya da Mutlak Var-
hk olanaguu tumuyle d1~layan bir du-
~unce siste1nine dayah olarak yadsJn-
masmdan 1neydana gelmektedir. Pratik
ateizm ise, ki~inin ya~am1n1 Tann konu-
sunu hi~ gtindeme getinneden surdur-
mesinin ve davran1~lannda yaln1zca
sonlu ve dunyevf degerleri temele ahna-
suun sonucu olan ateizmdir. Ba~ka bir
deyi~le, pratik ateizm, insarun eylemle-
rinde, Tann'yla olan ili~kisini tumuyle
gozardi ebnesinden ya da Tann sanki
hi~ varolmuyormu~ gibi ya~amas1ndan
olu~ur.
Teorik ateizm kendi i~de, olumsuz ve
olumlu teorik ateizm olarak ikiye aynhr.
Buna gore, olumsuz teorik ateizm belirtik
bir bi~de ifade edildigi zaman, Tan-
n'nin varolu~u kategorik olarak ve kesin
bir bi~mde yadsllUJ', di.inya ve insanla il-
gili olarak, a~km bir ilk ilkeyi ya da
olumsi.i.z bir insan ruhunu zorunlu ol-
maktan 9kartan gene) bir kavray1~a ula-
~llu. Buna kar~1n ayn1 ateizm ortiik bir
bi~de ifade edildigi zaman, Tann'run
varolu~u tasdik edilse bile, Tann O'nu
Tann yapan temel, ozsel Slfatlanrun bi-
rinden, varolu~unu olanakstz veya an-
lamsiz kllacak ~ekilde, yoksun buakd1r.
Olumlu teorik ateizm ise, a~kln ilk ilke-
nin gerekliligini kabul etmekle birlikte,
onu, insarun i-rindeki du~unen oznel
ogeyle, insarun bilgiyle varhg1, bUgelikle
eylemi, ozgurlukle zorunlulugu ozde~
le~tirmesine yol a~an CDgitoyla degi~ti
rir. Soz konusu ateizm, insarun toptan
ozerkligi ve mutlak ozgi.irlugi.ini.in bir
geregi olarak ortaya ~ Buna gore, in-
sarun ozgur olabilmesi ve odevleriyle ey-
lemlerinden sorun\lu tutulabilmesi i~,
Tann'Jun varolmamas1 gerekir. Bu ate-
izm, Tann'nm yerini insana verdigi i~n,
ayru zamanda an tropolo jik ateizm olarak
Athenagor a a 83
cia bilinir.
athanatizm. Ruhun olumsuzlugune du-
yulan inan~ .
Yunancada olumsuzluk bildiren a one-
kiyle, olum anlamina gelen thanatostan
meydana gelmi~ olan athanatiz1n, ruhun
(bilincin, zihnin, benin, ki~iligin) olum-
den sonra, ~urada ya da burada, ~u ya
da bu bi~im altmda varoldugu inanana
da yatunak tadtr.
Athenagoras. M. S. 2. yuzyllda ya~a1n1~
ve Hristiyanlan ahUikstzltk ve devlete
itaatsizlikle su~layan putperestlerin id-
dialanna kar~1 ~1kmak ve Hristiyan
inanc1yla ibadet ilkelerini Yunan ve
Roma dunyas1na yaymak i~in, 177 y1
hnda bir apoloji kaleme alm1~ olan Hl-
nstiyan du~unur.
Apolojisinde, H1nstiyanlarla ilgili, daha
once Yahudilere de yoneltilmi~ olan
tateizm ya da putperestlerin tanrdanna
inarunama, ziyafetlerde ~ocuk yeme ya
da yamyaml1k ve ensest ya da akrabayla .
cinsel ili~kide bulunn1a gibi su~lamalar
kar~1S1nda Hristiyan inanc1yla Hristi-
yanlan savunan, ateizm ve ~ oldur
me su~lamalanna kar~1, Hristi yanlarm
tek bir Tann'ya kan dokmeden ibadet et-
tikleri yarutuu veren Athenagoras, Hris
tiyarun ezeli-ebed.i ve tinsel bir Tann
inancuu akd yoluyla ve Yunan takd-
ahgirun kavramlanyla temellendirmeye
-;ah~m1~tlr.
Bu konuda, dogrudan dogruya tPla-
ton'a mi.iracaat eden du~i.inur, maddeye
~ekil veren Tannnln maddeye a~k1n ol-
masl gerektigini, yok olup giden maddi
varhklann nedeninin yok edilemez ve
tinsel olmak durumunda oldugunu
iddia etmi~tir. 0, u~lelnecilik veya tes-
lis inanc1 ya da dogmasll\.l da, ilk kez ola-
rak akll temeli iizerinde anla~lllr Jolma
~abas1 vermi~, Hristi yanlann ezeli ebedi
ve yetkin bir Tann'ya inandJglnl soy-
lerken, Tann'n1n u~ ayr ki~ilige burtin-
mesinin -;oktannc1 bir inan1~ olmadJgl-
nl vurgulam1~ olan Athenagoras, hpkJ
aziz Justinus gibi, yalruzca Hristiyan
vahyi araahgyla elde edilebilen tek bir
dogru felsefe ya da bilgelik oldugunu
one surmi.i~tur.
S4 Ahnan
Alman. Hint feisefesinde, ben, ruh ya da
ego olarak tan1mlanan ve benli~i.n son-
suz tozi.i olarak anla~nlan ~ey.
Bireyin -;e~itli organ ve yetilerinin i~
levleriati yerine getirmesini saglayan gu-;
olan Atman, t1pk1 varh~1n temelinde
tannsal ger-;ekli~in, +Brahanan'1n ohnas1
gibi, ki~in!n tum faaliyetlerinin temelin-
de bulunur. Tann'n1n, Brahman'1n bir
par-;as1 olan Atman, Brahmanizme gore,
olumden sonra varh~1n1 surdurdugu,
varolu~un ba~lanndan kurtuldu~u i-;in,
Brahmanla bii tunJc~ir, birle~ir.
Ba~ka bir deyi~le, Atmanla Brahman
birle~tiren Hint felsefesine gore, evren-
de tek bir ger-;ek varhk, 1nutlak bir oz
olabilir. Bu varhk, bi.itun evren dikkate
ahnd1ganda Brahanan, tek tek bireysel
varhklar soz konusu old u~u zaman ise,
Attnand1r. Evren Brahnand1r, Brahtnan
ise, ger-;ekte bizim i-;ilnizdeki Atmandan
ba~ka bir ~ey de~ildir.
atomculuk [Os. zerTiye, ciiz'i ferdiye; lng.
atoJnism; Fr. atomisnre; AI. atomismus]. 1
Gene) olarak kompleks ya da kanna~1k
fenomenleri, onlan sabit ve de~i~mez
par-;aclk ya da birilnlerin toplamlan ola-
rak gonnek suretiyle a-;aklayanJ fiziki
dunyarun, maddi evrenin gozle gorule-
aneyecek kadar ki.i-;uk par-;acJklardan
1neydana geldi~ini savunan goru~.
Atomculuk ozu itibariyle, tanalitik bir
o~reti olup, do~adaki varhklan butun-
lerden -;ok, par-;ac1klardan meydana
gelen toplamlar olarak gorur. Par-;alan
butiinun nitelikleri arac1h~yla a-;1kla-
yan tholizmin tersine, atomculuk butu-
nun gozlemlenen ozellik.Jerini bile~enle
rin ozellikleri ve hareketleriyle a-;1.klar.
Ote yandan, atomculuk realist bir goru~
olup, mekanist bir evren goru~uyle bir-
le~ir.
Ba~ka bir deyi~le, atomlann zihnin
oznel yapunlan olmay1p, d1~ ya da ak-
tuel ger-;eklikte varoldu~unu savundu-
~u i-;in realist bir o~reti olan atomculuk,
gozlemlenebilir olan tum de~i~meleri
atomlann hareketleriyle a-;klad1~1 i~n,
ayn1 zamanda mekanist bir goru~u yan-
Sihr. Bir butun un do~as1nm, par-;alanna
ayn~hnld1~1 ya da boii.indu~i.izaman,
ortaya -;Jkanlamayaca~Jna one si.iren or-
ganizmacJ anlay~n tam kar~1s1nda yer
alan atomculuk, du~unce tarihinde fel-
sefi atomculuk ve bilimsel atomculuk olarak
ikiye aynlmaktad1r.
Bunlardan 2 felsefi ya da meta}Uiksel
atomculuk' un kokleri tlk-;a~ felsefesine
kadar geri gider. Ba~ka bir deyi~le, once
Leukippos ve Demokritos, daha sonra da
+Epikuros ve Romah tLukretius tarafan-
dan savunuhnu~ olan ve ger-;ekli~in
atomlardan meydana geldi~ini dile geti-
ren o~retiye gore, a) maddenin en ku-;uk
bOlunemez par-;ac1klan olan atomlar, va-
rolan her~eyin nihai ve en yuksek bile-
~enleri olup, yaln1zca buyukluk, ~ekil,
kahhk ve hatta a~nhk gibi ozelliklere sa-
hiptirler. Ezeli-ebedi olarak varolan atom-
Jar, basit ve aynd1rlar, ba~ka bir ~ye in-
dirgenemezler. Atomlar, ozleri itibariyle
de~i~mezdirler, yani onlann ozsel do~a
lan ezeli-ebedi olarak ayn kahr. c;aplak
gozle goriilemez olan atomlar, kendile-
rinde renk, tat ve koku gibi oze1liklere
sahip degildirler. SOz konusu ikincil nite-
likJer, varolan sonsuz say1daki atom un
duyu organlan uzerindeki etkisiyle mey-
dana gelir.
Ba~ka bir deyi~le, atomlardan meyda-
na gelen bile~ik cisimlerde, ger-;ekten
onlara ait olan niteliklerle, onlann bir
araya geli~lerinden ve onlan algllayan
bir varh~an ozel yap1s1ndan kaynakla-
nan nitelikleri, atomcu ogretiye gore,
birbirlerinden ayumak gerekir. Birinci-
ler, atomlara ger-;ekten ait olan birincil
niteliklerdir. Buna kar~Jn, ikinciler nes-
nel bir varolu~a sahip olmayan, atoJnla-
nn -;e~itli ~ekillerde bir araya gelmeleri
ve bizim duyu-organlanm1z uzerine
yaphklan etkinin sonucu, bizde varo-
lan niteliklerdir. Bu atomcu anlay1~,
maddi ~eylerin birincil ve ikincil nite-
likleri aras1ndaki farkl1h~1 vurgulama-
sayla, 17. yuzy1hn P. tGassendi ve P.
Boyle gibi atomculanyla, +Locke gibi
deneyci du~unurlerini bir anla1nda on
cele1ni~tir.

Sozunu ettigimiz bu metafiziksel atom-
culuga gore, b) evrendeki her nesne ya
da cisimsel varhk, bile~ik olan her~ey
bo~ mekanda dag1lm1~ olan atomlann
bir birle~iminden ba~ka hit;bir ~ey degil-
dir. Ta~lar ve sandalyeler gibi canslZ nes-
nelerin yamnda, canh ~eyler, hatta insan
zihni de, atomlardan meydana gelmi~tir.
c) Metafiziksel atomculuga gore, atomla-
nn varh~1, atomlann i~inde hareket ede-
cekleri bo~ bir mekamn varolu~unu ge-
rektirir. Bundan dolay1, bo~lu~ atomlarla
aym anlam i~inde olmasa da, var olmak
durumunda olan bir gert;ekliktir.
d) Hareket, atomlann temel bir ozelligi
oldu~unu soyleyr?n felsefi ya da metafi-
ziksel atomculuga gore, harekelin za-
man it;inde bir ba~langlCl yoktur. Atom-
lar bo~lukta farkh h1zlarla du~erler. Bu
du~u~ s1rasmda, atomlann buyuk olan-
lan, kut;uk olanlara t;arparak, onlann
yonlerini degi~tirir. Bu durumun bir so-
nucu olarak, sonsuz bir vunna ve t;arp-
malar dizisi ba~lar. c;evremizde gordu-
gumuz her~ey, bu t;arpmalann urunu
olarak meydana gelir. Soz konusu
du~me, t;arpma ve birle~me olaylann-
da hit;bir ~ek.ilde bir raslantadan soz edi-
lemez. Tum bunlar mekanik bir zorunlu-
lukla ortaya &;~karlar.
Felsefi atomculuktan sonra geli~mi~
bir kuram olan 3 bilimsel atomc:ulukta ise
tum di.kkatler, somut fenomenlere ili~
kin at;Lklama uzerinde yo~unla~hnhr.
Atomlarm ozellikleri, a~dclarunak duru-
munda olan fenomenlerle ili~kili olarak
belirlcnir. Bu nedenle, ondokuzuncu yuz-
YJlln kimyasal atom kuram1, her kimya-
sal ogenin kendi ozgul atomlan ve her
kimyasal bile~igin de kendi molekulleri
oldu~unu kabul eder.
Atomculugun t;e~itli alanlardaki uygu-
lamalanna gelince ... Atomculuk, t;agda~
felsefede, 4 +Russell ve tWittgenstein ta-
rafmdan, manhksal atomculuk ad1 alhn-
da, metafiziksel ve dilsel bir ogreti ola-
rak one surUlmu~tur. Yine 5. atomcu
goru~, onyedinci yuzydda, madd[ atom-
ian metafiziksel nokta ya da birimler ola-
rak monadlarla degi~tiren tLeibniz tara-
fmdan benimseruni~tir.
Aufldiirung 85
6 Psikolojide +t;agn~1mc1hk goru~un
de ifadesini bulan atomculuk, zihin
hallerinin basit ve ayn bile~enlere aynl-
mak suretiyle analiz edilebilecegini ve
bir zihin halinin ayn atomik olgulann,
duyu ve izlenimlerin bir birle~iminden
meydana geldigini savunan psikoloji
anlay1~1m tammlar. Tum zihinsel feno-
menleri ve zihinde olup bitenlere ili~kin
deneyleri, psikolojik atomlar, manhksal
atomlar, izlenim1er, duyu verileri diye
adlandmlan ve ayra, biricik ve baglm-
SlZ bir bit;imde varolabilmeye yetili ol-
duklan, varolu~lanm at;1klamak it;in
ba~ka hit;bir ~eye ihtiya~ duymad1klan
du~unulen ogelerin ard arda geli~i ve
birle~imleriyle at;1klayan atomcu psiko-
loji goru~u, sosyal psikolojide ise, tum
toplumsal fenomenlerin grubu meyda-
na getiren bireylerin etkilerinin topla1m
olarak gorulmesi gerektigini one suren
yakla~1m1 ifade eder.
7 Atomculuk sosyoloji alanmda ise, ho-
lizme ya da butunciiluge kar~1 bir goru~
olarak ortaya ljlkar. Buna gore, sosyoloji-
de atomculuk, toplumlarm en iyi bir bi-
t;imde, kar~ahkh bir etkile~irn it;inde bu-
lunan bireysel birim ya da atomlardan
meydana geldigi du~unuldugu zaman
anla~dacaglru soyler; sosyolojinin top-
lumsal yapdan konu alan bir analizle
degil de, toplumu meydana getiren bi-
reylere ve bireylerin eylemlerine yukle-
dikleri anlamlara ili~kin incelemelerle
geli~ip ilerleyebilecegini savunur.
atomik olgu [ing. atomic fact; Fr. fait ato-
mique]. Tikel bir ~eydeki bir nitelikten
ya da tikel ~eyler arasmdaki bir ili~ki
den meydana gelen en basit, en temel
ve ba~ka bir ~eye indirgenemez olgu.
Atomik bir onenneyle atomik bir olgu
arasmda birebir bir ili~ki vardu. Orne-
gin, ozneler (ozel isimler) terimlere (ti-
kellere), s1fatlar niteliklere ve fiiller ili~
kilere kar~1hk gelir ..
Aufklarung. Almancada +Aydmlanma.
Aydmlamna c;ag1 anlamma gelen Zei-
talter der Aujkliirung ise, 18. yuzyd Al-
manya'smda, du~unsel bir ozgurle~me
ya da kurtulu~ hamlesinin, ozellil,de
86 Augustinus
tLeibniz'den ilha1n alarak, geli~mesini
sa~lamaya -;ah~an dii~iince hareketini
ifade eder. Bu hareketin ii-; biiyiik tem-
silcisi tWolff, Lessing ve tHerder'dir.
Hareket Romantiklerin 'Alman halki-
nnl ulusal dehas1' dedikleri ~eyi hayata
ge-;irecek yeni bir tiyatro, yeni bir ~iir
ve bir estetik yaratma -;abas1 i-;inde ol-
lnu~tur.
Augustinus, Aziz. 354-430 ydlan arasin-
da ya~am1~ olan, iinlii Hristiyan dii~ii
niir. Temel eserleri: Civitas Dei (Tann
Devleti], Confessiones [ltiraflar] Epis tolae
[Mektuplar].
Teknik dtizeyi olduk~a yuksek olan bir
felsefe sergilemekle birlikte, 'Anlayabil-
lnek i-;in, inan1yoruml anlayi~Iyla felse~
feyi dine tabi kllm1~ olan Augustinus,
Hristiyan dininin temel o~retilerini te-
me liendire bih nek i-;in, Yeni-Platonru
felsefeden ve Platoncu kavramlardan
yararlanm1~ttr. inanc1 temele alan Au-
gustin us'a gore, akhn gorevi, tannsal
vahiy temeli iizerinde, inan-; yoluyla hi-
linen ~eylerin a-;Iklanmas1 ve aydnh~a
kavu~turuhn as1dtr.
Felsefeyi teolojiye, inane akla tabi kdan
Aziz Augustinusa gore, Tann ezeli ve
ebedi olup, insanhk diizeyinin iistiinde
olan bir varhk olmak durwnundad1r. 0,
varh~m kendisidir: Tann, kendisinden
daha miikemmel ya da yiice hi-;bir ~yin
bulunmadi~J varhkt1r. Tann miikem-
mel oldu~u i-;in, ayn1 zamanda basittir.
Tannrun bilgisi, bilgeli~i, iyili~i ve
giicii, O'nun ozlinii meydana geti~ir.
Aziz Augustinus, bundan ba~ka i~nde
ya~adi~Imiz diinyadaki ~eylerin Tann'-
run varh~1n1 ve faali yetini yansttb~l du-
~lincesindedir. Tanr1tyla dlinya arasmda-
ki bu ili~kiden dolay~ ona gore, birini bil-
mek di~erini bilmek anlanuna gelir.
Aziz Augustinus, Tann hakklnda en
-;ok bilgisi olan insarun diinyanJn ve
ozelJikle de insan1n ger-;ek do~astnl ve
kaderini en iyi bir bi-;imde bilebilece~i
ni savunur. Ona gore, Tann bu diinya-
YI hi~ten yaratnu~tu. Diinya, Tannnin
ozgiir eyleminin bir sonucudur. Bu
diinyadaki her~ey varolu~unu Tannya
bor-;ludur. Madde de Tann tarahndan
yarahlmt~hr, bu yiizden madde kotii
olamaz. Zira, Tann tarahndan kotii hi-;-
bir ~ey yarahlmamt~hr .
Ba~ka bir deyi~le, Augustinusa gore,
hi-;bir ~ey Tanr1n1n yaratma iste~i ol-
madan varh~a gelemeyece~i i-;in, varo-
lan her ~ey bir varh~a sahip oldu~u sii
rece, iyi olmak durumundad1r. 0, d1~
ger-;eklikte iyilik dereceleri olduBu i-;in,
farkh varhk derecelerinin de o1mast ge-
rekti~ini one surer. Bundan dolay1, yok-
lu~a yak1n olan formsuz madde bile,
Tam1 tarahndan yaratdm1~ oldu~u i~,
iyi olmak durumundadtr. Bu, diinyada
var olan kotiilii~iin nedeninin, .Aziz Au
gustinusa gore, maddi varolu~ olama-
yaca~l anlam1na gelir. insan1n giinah-
karh~Inln sorumlusu, onun i-;inde bu-
lundu~u maddi ko~ullar olamaz.
Augustinus'a gore, biitiiniiyle do~a du-
rumunda bulunan vah~i insan, do~al
insan yoktur. Bunun nedeni insarun.. do-
ganln de~il de, Tannrun eseri olmasidli'.
lnsan, ona gt;re, Tann taranndan yaratd-
mi~ olmanm izlerini hep ta~Jr. lnsan1n
mutlulu~un p~inden ko~mast, Augus-
tinusa gore, bir raslanb de~ldir. lnsarwt
mutlulu~u aramas1, onun eksik ve sonlu
olu~unun bir sonucudur. Onun mutlulu-
Bu yalruzca Tannda bulmas1 da bir ras
lanb olamaz. lnsan1n mutlulu~u, ondak.i
sevgi, ozellikle de Tann a~lu tarahndan
belirlenir. lnsan do~al olarak sever, zira
sevmek insarun kendisini a~mas1 de-
mektir.
lnsarun sevmesi kae;uulmazdiri -;iinkii,
insan eksik bir varbkhr. August:inus, in-
sanm Taml'y1 sevecek ~ek.ilde yarahld1~
~ru sayler. Tann sonsuzdur. ~u hAlde,
insan1n do~as1 o ~ekilde meydana geti~
rilmi~tir ki, yabuzca Tanr1, yani sonsuz
varhk, ona en yiiksek doyum ve mutlu-
lu~u sa~layabilir. Tam1tyt sevmek, Au-
gustinus'a gore, insarun en yill<sek ama-
Cl olan 1nutlulu~un ko~uludur. <;iinkii,
yalruzca sonsuz olan Tann, insandaki en
temelli ihtiya-; olan sonsuzluk arzusunu
tatmin edebilir.

Austin, John. 19. ytizylm en etkili ve
onemli hukuk felsefecisi. lngiliz dti~ti
ntirler ). tLocke ve Jeremy tBentham'dan
etkileruni~ olan Austin, hukuk ile ahlak
arasmdaki aymm ve farkhhg1 a~1k hale
getirmek i~in, hukugun aynntth bir tam-
mml yapm1~, hukugun ne oldugu ve
ne olmas1 gerektigi sorulanm yarutla-
maya ~ah~m1~hr.
Yaram bir ahlak gorti~ti benimsemi~
ve yasayla hukuk kavramlan tizerine
sistematik bir tanaliz ger~ekle~tirmi~
olan Austin, tum yasalann bir egeme-
nin buyruklan oldugunu savunur. Bu-
yurma, bir ba~kasmm bir eylemi yap-
masm veya bir eylemden saklrunasm1
ongoren, ve uymama halinde bir yaph-
nm tehdidi ile desteklenen istek ifadesi-
dir. Buyurulan eylem ise, Austin'e gore,
bir Odevdir.
0 ti~ ttir Odevi birbirinden aymr. Birinci
ttirden Odevler, en ytiksek fayda ilkesini
hayata ge~iren dini Odevlerdir. Bu Odev-
ler, insan varhklannm en ytiksek mutlu-
Iugunu isteyen Tann tarafmdan buyu-
rulurlar. Austin onlara, bir egemen, bir
tisttin gti~ tarafmdan buyurulduklan
io;in, adevler aduu vennekte, soz konusu
egernen Tann oldugu io;in de, onlan dini
diye nitelemektedir. Ahlaki Odevler ise,
bir toplumda hakim olan ahlaki kodlar
tarahndan ortaya konur. Onlar, !opium
tarafmdan buyurulduklan i~in, odev-
lerdir. Buna kar~m hukuki Odev ya da
yasalar ise, politik bir toplumda ege-
men gti~ tarafmdan buyurulur. Yasalan
ahlaki ya da dini Odevlerle bagda~ma
yabilen hukugu, ahlaktan ya da ahlakm
temel ilkelerinden ay1ran ~ey, yasarun
politik toplumdaki egemen gti~ tarabn-
dan konulma ozelligidir.
Austin, John Langshaw. 1911-1960 yllla-
n arasmda ya~am1~ ve insan dti~tince
sini gtindelik dili incelemek suretiyle
analiz etmeye kalk1~ml~ olan tinlti ln-
giliz filozofu. Temel eserleri: How to do
Things with Words? (SOzctiklerle Neier
Yap1hr?), Sense and Sensibilia (Anlam ve
Anlamda~Iar), Philosophical Papers (Fel-
sefe Yaz1lan).
A venarius 87
Dilin felsefedeki onemini vurgulayan
Austin, dilsel tanalizin felsefi problem-
ler i~in anahtar oldugunu belirtmi~tir.
Ona gore, gtindelik dile ili~kin analiz,
insam ~evreleyen dtinya ile ilgili kabul-
lerimizi a~1ga ~1kanr ve dtinyaya ili~
kin kavrayl~lmlZI gti~lendirir. Austin
bu ~er~eve i~inde, yapay ve yetersiz
buldugu, gtindelik dilin karma~lkhg
na ve inceligine eri~emedigini one stir-
dugu forme! manhgm dilinin kularul-
masma kar~1 ~1km1~hr.
Austin'e gare, gtindelik konu~ma uzun
bir zaman dilimi boyunca olu~turul
mu~tur, ve onun i~erdi~ farkh sozctik-
ler ve diger ifade ttirleri, raslanllsal olu-
~umlar olmaytp, belli ama~lara hizmet
eder. Bundan dolay~ o farkh s6zctiklerin
farkh kullarumlara konu olup, farkh man-
bksal aymmlara ~ret ettigini sayler.
~te, felsefenin en temel gorevi, bu ayt-
nmlan ortaya ~1kannak ve daha sonra da
bunlann geleneksel felsefi problemlerle
bir ili~kisi olup olmadtguu gostennektir.
Filozoflann felsefi bir probleme, proble-
min ilgili oldugu olgular ve ozellikle de
dilsel olgular hakkmda a~1khga kavu~
madan yakla~bklanm soyleyen Austin,
sozctikleri ve onlarm felsefi problemlerle
olan ili~kisini konu alan bir ara~hnna
nm ortak bir i~birligiyle ger~ekle~tirile
bilecegini dti~tinmti~ttir.
autarkeia. Antik Yunan'daki ahlak sis-
temlerinde, mutluluj!;un vazge.,:ilmez on
ko~ulu ve erdemli insarun temel ozelligi
olan, ki~inin kendi kendisine yetmesi ya
da ozerk oJmaSI durumu.
Avenarius, Richard. 1843-1896 y1llan ara-
smda ya~arru~ olan Alman filozofu.
tEmpiriy<rkritisizm olarak bilinen bilgi
teorisini geli~tirmi~ olan Avenarius,
a~m bir pozitivist anlay~la her ttir me-
tafizige kar~t ~1km1~ ve bilgi olarak,
yalmzca saf deneyde verilmi~ olaru
kabul etmi~tir. Avenarius'a gore,. gele-
neksel metafizigin yapag1 aymnun i.ki
ucunu olu~turan i~ deneyle dt~ deney,
psikolojik olanla fiziksel olan ya da 6zel.
duyumlarla zihinden bagtms12 olarak
 - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------------------- ---------

88 avidya

varolan dtinya arasmda hi~bir fark ol- zihniyle bireyin bilincini, bilginin 1~1-
maytp, ger~ekte yalruzca saf deney var- ~yla aydmlahna yontindeki ~abalary
du. Ba~ka bir deyi~le, idealizmle mad- la se~kinle~en ktilttirel bir doneme, bi-
decilik arasmdaki kar~11h~l bir ~ekilde limsel ke~if ve felsefi ele~tiri ~a~ma,
a~may1 deneyen ve bu tarh~maya son felsefi ve toplumsal harekete verilen ad.
vermenin yolunu, ger~ekli~i, ne tinsel ne Aydmlaruna hareketi i~inde yer alan
de maddi diye nitelenebilecek fenomen- dti~tintirler, dti~tince ve ifade ozgtirlti-
lere indirgeme i9leminde bulan Avenari- ~ti, dini ele~tiri, akd ve bilimin de~eri
us, saf deneyin, yani yorumla kan~rna ne duyulan inan~, toplumsal ilerlemey-
lnl~ deneyin ozsel do~asm1 gozler online le bireycili~e onem verme ba~ta olmak
sermeye ~ah~m1~hr. tizere, bir dizi ilerici fikirin geli~imine
avidya. Budizmde, ttim ya~amm ve acl- kalktda bulurunu~lardlr' oyle ki soz ko-
lann tek nedeni olan, ba~tmhhk ve tut- nusu temel ve laik fikirlerin modern
sakh~a, yani tutkulara, dtirttilere ve do- toplumlann ortaya ~~ki~mda btiytik bir
yumsuzlu~a yol a~an ve kurtulu~u rolti olmu~tur.
engelleyen bilgisizlik durumu. Aydmlaruna hareketi tBacon, tHobbes
ayalh evren [lng. sublunary world; Fr. ve tLocke'un deneycili~iyle, ilk olarak
monde sublunaire ]. Evreni ikiye ayuan ingiltere'de ba~lam1~ ve daha sonra I.
tAristoteles'te, aytn alundaki varhk ta-. Toland ve M. Tindal'm tdo~alch~yla
bakasma, aytistti evrenin ka~1 kutbunu dinsel bir renk alm1~11r. Ayd1nlanma
meydana getirip, suas1yla toprak, su, Fransa'da, ba~langt~ta ~ok fazla yaplCI
hava ve ate~ten meydana gelen yeryti- olmam1~, daha ~ok ge~mi~e, siyasi yap1
ztine verilen ad. Bu evrendeki varhklar, ve dinsel dtizene yonelik radikal ele~ti
duyusal bir yap1da olup, varl1~a gelir, rilerle geli~mi~tir. Nitekim, FransiZ filo-
ve daha sonra yok olup giderler. zoflan, felsefelerinin hareket noktasl-
Ayalh evrenin kar~1smda yer alan, ve mn, saraydaki ahlAid ~tirtimeden ve
eter ad1 verilen be~inci o~eden meyda- krahn iktidannm kottiye kullamlmasm-
na gelen varhk alamna ise, Aristoteles dan ald1~1m belirtmi~lerdir. Burada,
aytistti evren admt verir. Soz konusu Descartes'm 'a~1k ve se~ik dti~tinceler'
varhk alam, gtine~, ay, gezegenler ve ~retisi, tSpinoza'nm dine kar~l takm-
yldzlar ttirtinden goksel cisimlerden di~l ele~tirel tav1r, akilc1 dti~tince,
olu~maktad1r. Yldizlar ve gezegenler, Bayle, tMontesquieu, tVoltaire ve Rous-
Aristoteles gore, yok edilemez olan, tan- seau'yu hazulaml~hr. FransiZlann Ay-
TISal varhklard1r. Bundan dolay1, Ariste>- dmlanmaya yapbklan ba~ka onemli bir
teles hpki Platon gibi, onlarm yetkin bir katki da, t Ansiklopedinin yaymlanmas1
hareket tarz1, yani dairesel hareket sergi- olmu~tur.
ledi~ini savunmu~tur. SOz konusu hare- Almanya'da ise, Aydmlanma hareketi
keti a~lklarnak i~in, elli be~ lane ktirenin Leibniz tarafmdan ba~lahlml~ ve bura-
varoldu~unu one stiren Aristoteles'e da 'do~al hukuk'u savunan tGrotius ve
gore, en dt~ ktire, hi~ durmaks1zm ytik- Thomasius gibi dti~tintirlerle, 'do~al
sek bir h1zla donen ve hareketini daha din' dti~tincesine kalkt yapm1~ olan
a~a~1 ktirelere do~ru ileten sa bit ytldlz- tWolff, Lessing ve tHerder gibi filozof-
lar ktiresidir. lar, Peztalozzi ve Francke gibi e~itimci
aydtnlanma [Os. tenevvilr; lng. enlighten- ler ve nihayet akh her alanda on plAna
ment; Fr. le siec/e des Iumieres; AI. au fkla- ~tkartan Kant gibi btiytik dti~tintirler
erung]. Avrupa'da 17. ytizyt.lm ikinci tarafmdan geli~tirilmi~tir.
yans1yla, 19. ytizy1hn ilk ~eyre~ni kap- Genel olarak de~erlendirildi~inde, Ay-
. sayan ve onde gelen birtak1m filozofla- dtn!anmay belirleyen birtakun tav1r ya
nn akh insan ya~ammdaki mutlak yo- da e~ilimden soz edilebilir. Bunlar sua-
netici ve yol gosterici yapma ve insan syla thtimanizrn, tdeizm veya ateizm,

tak.!lcihk, tilerlemecilik, tiyimserlik ve
evrenselciliktir. Bunlardan hiimanizm,
Aydmlamnada, her~eyden once di.inya-
run, suurlan doj\a tarahndan dej\il de,
ulusal suurlar tarahndan 9zilen, insanf
bir di.inya olduj\u, anlarruna gelir. Di.inya
Tann tarahndan yaralllml~tlr, fakat o
arhk insanlarm elindedir. Buna gore,
di.inya, insarun dej\erleri, tutkulan, umut
ve korkularyla belirlenen insanf bir ev-
rede bulunmaktad1r. Bu evrede, insanm
evrensel olan doj\asma bi.iyi.ik bir inan<;
beslertir. Temel duygulann, fikirlerin
her yerde ayru olup, ulusal, ki.ilti.irel ve
1rk bakmundan olan farkhh.k.lann yapay
olduj\u savunulur. Aydmlanma boyun-
ca, bir yandan farkhh..klara ho~gori.iyle
balahrken, bir yandan da insarun doj\as1
ve ger<;ek anlam1 gi.in 1~1j\ma <;lkarhl-
maya <;ah~1h.r. 'lnsanf olan hi<;bir ~ey
bana yabana dej\ildir' sozi.i, Aydmlan-
marun en onde gelen sloganlarmdan bi-
ridir.
Aydmlarunada hi.imanizmi tamamla-
yan tav1r ise tateizm veya deizmdir.
Ba~ka bir deyi~le, Aydmlanmarun he-
men ti.im di.i~i.ini.irleri <;oj\unlu.k ateist
ya da deist idiler. Hristiyanhktan nefret
eden bu di.i~i.ini.irler, babl inan<;larla,
baj\nazhk ve dini insanh.j\m ilerlemesi
oni.indeki en bi.iyi.ik engel olarak gor-
mi.i~lerdir. !nan<; ve dine kar~1 t;lkarken
alai ve bilime sar1lan Aydmlanma di.i-
~i.incesi, Tann'nm evrene mildahalesine
kesinlikle kar~1 9knu~ ve bilirnin gerek-
tirdij\i kendi i<;inde kapah ve di.izenli bir
sistem olarak evren gori.i~i.ini.i benimser-
ken, Tann'y en iyi durumda bir seyird
durumuna indirgemi~tir.
AkllcLILk ise, Aydmlanmada insarun
rasyonellij\ine, doj\u~tan getirdij\i akll-
na inan<;la belirlenir. Buna gore, alai in-
sana matematij\in en soyut, en karma-
~lk doj\rularm1 anlama ve oj\rendij\i bu
doj\rulan evrene uygulama olanaj\1 ver-
mi~tir. Akl1, yine insana, iyi planlaruru~
gozlem ve deneylere dayanarak, doj\ayla
ilgili sorular sorup yarutlama olanaj\1
saj\larru~br. Bununla birli.kte, akla ve in-
sarun rasyonellij\ine duyulan inan<;, doj\a
aydmlllnma 89
bilimleri ve matematik alarundaki ba~n
larla Slmrlanml~ dej\ildir. Bu <;erc;eve
i<;inde, bi.iti.in bir toplumun, insan doj\a-
sma ve hi.imanizmin dej\erlerine gore,
akhn 1~1j\mda yeniden di.izenlenmesi
gerektij\i inanc1, Aydmlanmarun en
onemli inan<;larmdan bir ba~kas1d1r. Bu
donemde din bile, akhn si.izgecinden ge-
<;irilir ve dinin kendisinden <;ok, ak1l yo-
luyla temellendirilemeyen bani inan<;la-
ra saldmhr.
A ydmlanmarun akllclhj\1ru tamamla-
yan ~y. sm1rs1Z iyimserli.k olmu~tur.
Bu iyimserlij\in temelinde ise, evrenin
rum yonleri ve her ayrmbs1yla rasyonel
olduj\u inana bulurunaktadll. Fizikf
evren rasyonel olduj\una gore, onda bir
di.izen vardll ve bu di.izeni belirleyen
~ey de, belli say1daki rasyonel il.kelerdir.
lnsan varhj\1 alalh bir varlLk olduj\un-
dan, ya da insan zihninin kendisi de ras-
yonel olduj\undan, o bu ilkeleri k~fet
me ve evrendeki di.izeni anlayabilme
kapasitesine sahip bir varhkhr. Ote yan-
dan, insan irddesini belirleyen oj\e de
a.kll olduj\u i<;in, insan evrenin yap1sma
ve di.izenine ili~kin bilgisine dayanarak
eylemek durwnundadll. Bundan dolay1,
insan varhj\1 yalmzca kendisini dej\il,
i<;inde ya~ad1j\1 toplwnsal di.izeni de ge-
li~tirip yetkinle~tirebilir.
Bu baj\lamda, Aydmlanmaya damgasl-
m vuran bir dij\er ozellik, insan doj\as-
mn evrensellij\ine duyulan inan<;tan
ba~ka bir ~y dej\ildir. Buna gare, her-
kes aym a.kla sahip olduj\undan, herkes
ayru rasyonellij\i sergiledij\inden, uygun
bir ej\itim si.irednden ge911i~ olan her-
kes ayru doj\ru sonu<;lara ula~mak du-
rwnundadlr.
A ydmlanmarun sonuncu ve en belirle-
yici yoni.i, ilerlemedli.ktir. Aydmlanma
hareketi i<;inde yer alan di.i~i.ini.irlere
gore, Avrupa, bi.itiin birOrta<;aj\ boyunca
si.iren bir babl iti.kadlar ve baj\nazhk do-
nemini geride blrakm~hr. Bu baj\nazh-
j\m ykh~mda, din kar~1smda kesin
bir zafer kazanan bilimin etkisi bi.iyi.i.k
olmu~tur. Modem bilim, evrenin ti.im
farkh gori.ini.i~lere raj\men, temelde
90 ayd1nlanman1n ~okii~ii
;ok biiyiik, fakat olduk;a basit ve dii-
zenli bir mekanizma oldu~unu ortaya
;tkanm~tn. Bu diizenli evrenin bir par-
;ast olan insamn davram~l da, ondeyi-
ye ve kontrole elveri~li olup, insanla
i;inde ya~ad1~1 toplum bu bilgi ~~~~m
da sonsuzca geli~tirebilir. lnsanm refa-
ht a;Jsmdan biiyi.ik bir ilerleme kaydedil-
mi~ oldu~una gore, smustz ve siirekli bir
ilerlemeyi engelleyecek hi;bir ~ey yok-
tur.
Avrupa'da 18. yiizylda ortaya ;1kan
felseff ve toplumsal bir hareket olan Ay-
dmlanma, 19. ve 20. yiizydlarda, zaman
zaman yo~un bir bi;imde ele~tirilmi~
tir. Ome~in, 19. yiizydda, Romantikler
Aydmlanmanm akhnm ruhsuz oldu~u
nu soylerken, muhafazakarlar onu ;ok
radikal bulmu~lardtr. Yine Aydmlan-
ma, do~a bilimlerini omek alan bir bilgi
ve ak1lcthk anlay1~1 geli~tirdi~i i;in
ele~tiriye u~ram1~hr. Aym ;er;eve i;in-
de, Aydmlanma aktlclh~ma, geleneksel
ahl~k ve dinin hakikatlerine kar~1 dii~
man~a bir tav1r ald1~ i-;in kar~1 ~kd
mt~ttr. Nihayet, y:UzydLmiZda Aydm-
lanma hareketi, bireysel ve kiiltiirel
farkhhklan goz ard1 etti~i i;in ele~tiril
mi~tir.
aydmlanmanm ~okii~ii [lng. aJllapse of
Enlightmment]. Bah kiiltiiriinde, onseki-
zinci yiizyda damgasm1 vuran Aydm-
lanmamn temel o~eleri olan hiimaniz-
min, iyimserli~in, insanm smtrs1zca
yetkinl~ebilece~ine duyulan inancm,
bilim ve teknoloji yoluyla tilerleme iil-
kiisiiniin, a.kllahk ve evrenselcili~in,
ya~anan toplumsal ve ekonomik ko~ul
lara ba~h olarak, onemli ol;iide erozyo-
na u~ramas1 sonucunda, 19 yiizydda
ortaya ;Ikan Aydmlanma kar~1h tavn
i;in kullarulan genel deyim.
Buna gore, her~eyden onre, bilimin,
maddi ve fizild ko~ullarda smmnz bir
geli~meye yol a;aca~I umulan bir sure;
olarak, teknoloji alanmdaki uygulamas1,
Avrupa'da kentl~meyi ve kentlerde
yoksul gecekondu semtlerinin do~u~u
nu h1zlandnmi~tn. l~te bu varo~larda
ya~ayan i~;ilerin, ya~am ko~ullan a;I-
smdan, feodal donemin yoksul koyliileri-
nin ;ok daha gerisinde kald1klan gorill-
mii~rur. Yine, yeni bir ala1 ve demokra ti.k
ozgiirliik ;a~ml ba~lataca~ma inarulan
FranslZ Devrimi teroriin egemenli~iyle
son bubnu~ ve devrimi mutlakiyet;i yo-
netimler izlemi~tir.
Ote yandan, ondokuzuncu yiizydda or-
taya filkan insan tipi, Aydmlanma~un
insan modelinden olduk;a farkh olmu~
tur. Buna gore, Aydmlanmanm akll tara-
fmdan yonetilen, kendine giivenli, dt~a
doniik insan ti.pi yerine, ondokuzuncu
yiizydda daha ;ok duygulan tarahndan
yonlendirilen, tedirgin, yabanc:da~m1~ ve
i;edoniik bir insan ortaya ;1km1~tn. Dos-
toyevski'nin Yeraltmdan Notlar adh ese-
rinde tasvir etti.~i bu insan tipi, evreni an-
layan, diinya vatanda~1 olmay se;mi~
bir insandan ;ok, kendisini anlamakta bir
biiyiik zorluklan olan, degil diinyayla,
salt kendisiyle bile ban~amam1~, kotiim-
scr bir insand11.
ayd1nlatan tecriibe [ing. luminous experien-
ce; Fr. expbiota lumineuse ]. A~km, yiice,
kudretli, ola~aniistii giicii olan bir ger-
;eklikle, ozellikle de Tann'yla olan do~
rudan temasla belirlenen ve bu tiir bir
mistik temas i;inde olan ki~iye sonlulu-
~unu, eksikli olu~unu, ba~1mhh~Im,
yete~izli~ini ve gii;siizlii~iinii gosteren
tecriibe.
Bu tiir bir mistik ya~anb ya da tecrii-
be, soze dokiilemez, aktanlamaz olup,
ki~iyi temas i;inde oldu~u a~km ger-
;eklik, kendisi ve biitiin bir varhk ala-
myla ilgili olarak temelli bir biljimde
aydmlahr, ba~ka bir kaynaktan sa~la
namayacak bir bilgi kazandmr.
aydmlatma teorisi [ing theory' of illumina-
tion; Fr. tlliorie de l' eclairage ]. Bilgi felse-
fesinde, s1mrh, de~~ken ve gelip ge;ici
insan varh~mm zorunlu, ezeli-ebedi ve
de~~mez do~rulan nasd bilebildi~i so-
rusuna yarut olarak getirilen teori. Aziz
t Augustinus'un geneI kavramlann, zo-
runlu do~rulann bilgisini a;1klama tar-
zma kar~1hk gelen otreti.

Duyuma ve bilgiye iJi~kin iyi bir anali-
zin, insarun iki farkl1 bilgi tiiriine sahip
oldugunu ac;1ga c;Jkard1guu savunan
Aziz Augustinus, bu iki bilgi tiiriinii stta-
syla, giizel bir k1z omeginde oldugu
gibi, d uyulann nesneleri olan som ut var-
hkJann bilgisi ve giizellik gibi akLlla anla
~dabilir kavramlann ve ezeli-ebedi dog-
rulann bilgisi olarak belirler. lnsan
gozleriyle maddi varhklan goriir, onla-
nn duyularla algdanan bilgisine sahip
olur, ate yandan akl1yla ezeli-ebedi, de-
gi~tnez dogrular1 kavrar. Sonlu bir var-
hk olan insan, nasll olup da ezelr-ebedi
dogrulan bilebilmektedir? insan zihni
ic;i.n yedi arb ii-;iin toplanwun her zaman
ve zoru.nlu olarak on etti~ini bilmek nasd
miimkiin olabilmektedir?
Augustinus'a gore, insan zihni ezeli ve
ebedt degi~mez dogrulan gorebilmek,
kavrayabilmek i-;in ayd1nlanmaya, ay-
dlnlahlmaya gerek duyar. l~te, bu ay~
d1nlatmanm kaynag1nda Tann vard1r.
Bu ayd1nlatma, insan1n bilgide fiziki
nesnelerin degi~mesinin ve insan zihni-
nin sonlulu~unWl neden oldugu s1rur
laman1n iistesinden gelmesine olanak
verir. Yani, insarun Tannya her baklm-
dan muhta-; oldugunu one siiren Au-
gustinus'a gore, bu durum bilgi i-;in de
ge-;erlidir.
Ezeli-bedi do~ulann, genel kavramla-
nn bilgisi i~, bir tiir aydmlanma ogre--
tisi geli~tiren Augustinus'a gore, tek tek
olgulardan ve algdardan genel do~rula
ra, bireysel omeklerden genel kavramla-
ra yiikselemeyen insan, genel kavramla-
nn, ezeli-ebedi ve degi~mez dog.n.Jiann
bilgisini, ancak Tanr1'run kendisini ay-
dmlatmasa sayesinde ~bilir. . bu durum, teoloji i~n de ge-;erli olmak
Ayru ogreti, felsefesinde, t AristoteJes'i
reddederek, Augustinus-;u bir -;izgi iz-
leyen Aziz tBonaventura tarahndan da
one siiriilmii~tiir. Buna gore, insan zih-
ninin degi~ip, ku~ku ve yanh~a a-;1k
oldugunu, insan bilgisinin konu ald1g1
fenolnenlerin de degi~tigini soyleyen
Aziz Bonaventura, insanLn biitiin bun-
lara kar~1n, birtalom kesinliklere sahip
olmasan1n, de~i~mez oz ve ilkeleri bil-
Ayer 91
1nesinin ancak ve ancak, insan zihnini
Tann'ya bag1mh hale getiren bir aydln-
latma yoluyla a-;1klanabilecegini one
siirmii~tiir.
Ayer, Alfred. 1910-1989 ylllan arasmda
ya~am1~ olan iinlii lngiliz dii~iinur.
Temel eserleri aras1nda Language, Truth
nnd Logic [Oil, Do~ruluk ve Manhk], Fo-
uJtdations of Emprical Knowledge [Empi-
rik Bilginin Temelleri], The Central Qu-
estions of Philosoply [Felsefenin Te1nel
Problemleri], The Problem of Knowledge
[Bilgi Problemi] gibi kitaplar bulunan
Ayer, tBerkeley ve tHume'un empiriz-
rniyle tRussell ve tWittgenstein'dan etki-
lenmi~ ve tViyana c;evresi'nin mantlk-;1
pozitivizmi kapsanu i~nde degerlendiri-
lecek gorii~leri benimsemi~tir. Ba~kil bir
deyi~le, Viyana 0 niversitesinde, manbk-
c;1 pozi tivizm iizerinde -;ah~m1~ ve once-
likle ger-;eklik, algs, ttiimevanm, bilgi,
anlam ve ba~ka zihinlerin varolu~u tii-
riinden konulan ele alll\19 olan Ayer, Vi-
yana ~vresinin gorii~leriyle lngiliz dil-
sel analizi aras1nda bir bag kurma -;abasa
i~nde olmu~tur.
Filozof kariyerinin ba~larmda, bir
onennenin, dogru oldugu deney yoluy-
la kesin sonuc;lu olarak gosterilmedik-;e
anlamsaz oldu~unu dile getiren gii-;lii
bir dogrulanabilirlik ilkesini benirnseyen
Ayer, bu ilkeden yararlanarak,. onerme-
leri, bpkl Hume'un yaph~ gibi, man-
hksal ve deneysel onenneler diye ikiye
ay1nna~t1r. Onenneleri ne manhksal
dogrular ve ne de deneysel hipotezler
olan metafizik, ona gore, anlamdan yak-
sun olan sozde bir disiplin olmak duru-
mundadlr. tMetafizik i~n ge-;erli olan
durumundad1r; Ayer'a gore, tannsal
varhkla ilgili iddialar, yanla~ bile alma-
YIP, anlamdan yoksundur. Ayru ~kilde
etik ve estetikte de~er yarg1s1 i-;eren
onermeler de, bilgi aktaran ger-;ek oner-
meler olmay1p, duygusal bir tavnn ge-
ni~lememesini isteyen ifadelerdir.
I<ariyerinin daha sonraki doneminde,
bir onennenin do~ruluk ya da yan~la
glnl belirlemek i-;in uygun bir deneyin
CJ2 aynd edici ozellik
gerektigini dile getiren zay1f bir dogru-
lana bilir lik ilkesine yonelen Ayer, ilke-
nin soz konusu versiyonunu ge~mi~le il-
gili evrensel yasalan ge~ersiz kllmamak
ic;in benilnsetni~tir. Hatta, burada da
kalmay1p bir adun daha ileri giden filo-
zof, onennelerin ilke olarak hakh kda-
namayacaklari yerde, onlar1n yine de
reddedilmemeleri ve hi~bir hakh kihn-
manln aranma1nas1 gerektigini ileri sur
1nu~tiir.
Ayer, zihin konusunda, bir tur notr mo-
nizlni benimsetni~ ve bir Z z.ihin haline
sallip oldugunu soylemenin, kendisiyle
ozde~le~tigim bir B bedenine sahip ol-
dugumu, ve anin bir h~linin zye neden
oldugunu soylemek anJarruna geldigini
iddia etmi~tir. Felsefenin ger~ek i~levi
rlin tanaliz oldugunu iddia eden ve ana-
lizle ilgili gorii~unde Locke: Berkeley,
Hume ve Russell ~izgisini izleyen Ayer'a
gore, felsefi analiz dilsel bir analizdir.
Bu tiir bir analiz, Ayera gore, bize bir
setnbolii, ne onu ne onunla e~anlamh
ba~ka bir sembolu i~eren tiimcelerle
ifade ehnek suretiyte tanmlama yollan
saglar.
ayard edici ozellik [tng. distinquishing
clwracteristic; Fr. CQract~ristique distincti-
ve]. Bir ~eyi ba~ka ~eylerden ayrran,
farkhla~tlran temele, belirleyici ozelli-
ge verilen ad.
ayud edilemez [tng. indisurnible; Fr. in-
discernable; AI. nichtzuunterscheidende].
Ba~ka bir ~ey kar~1s1nda gozlemlenebi-
lir hi~bir farkhl1gt bulurunayan, ya da
birbirlerinden hi~bir ~ekilde aynlmayan,
ay1rd edilemeyen, ay1rd ediJmeleri i~in
gerekli farkh ozellikleri olmayan, birbi.riy-
le her bak1mdan, tlpahp ayru olan, tiim
ozellikleri ortak olan iki ~ey i~n kullan1
Ian sllat.
ayud edilemezlerin ozde,ligi ilkesi [lng.
principle of identity of indisCD'?Ulbles; Fr.
principe di! l'identit~ des indisamables]. Ev-
rendeki hi~bir iki ~eyin tiimiiyle, tam
olarak ayn1 olmad1gln1; ~eylere yakln-
dan bakdd1gtnda, ne kadar benzer gO-
riiniin;e gorfinsunler, onlarda kesinlikle
baz1 farkhhklar saptanacag1ru; dolay1-
s1yla, iki ~eyin yalruzca say1sal olarak
ozde~ o1abilecegini dile getiren ilke. Ev-
rendeki her varhg1n, ba~ka hi~bir ~eyde
olmayan bir ozellige sahip bulundugu-
nu, dolay1s1yla evrende, birbirine tam
olarak benzeyen, birbiriyle ozde~ olan
iki ~ey bul urunad1t;Jru dile getiren pren-
sip.
A}'lrd edilemezlerin ozde~ligi ilkesini
formule eden tLeibniz, ayru ilkeden,
~eylerin yalruzca mek~nsal olarak farkh-
hk gostermeleri durumunda, bu farkhh-
gln ba~ka bir farkhhg1n gerekliligine
i~aret e ttigi, farkhhg1n varolan ~eylerin
en onemli yonlerinden biri oldugu, bir
~eyin tiim tszelliklerinin zorw1lu ve ozsel
oldu~, varolanlann anzi hi~bir ozelligi
olmad1~ sonu~lanru ~1kart1n1~hr.
ay1r1m [lng. distinction; Fr. distinction; AI.
unterscheidung). Seyler aras1ndaki fark
hhkJara i~aret edildigi ya da bir ~eyin
ba~ka bir ~ey olmad1g1 tasdik edildigi
zaman, yapllm1~ olan ~ey, ortaya ~1kan
kavramsal belirleme.
Farkl1 ay1nm tiirlerinden soz edilebi-
lir. Ayu1m, iki bfitfin ve birlikli varhk,
ornegin ayla giine~ aras1nda yaplld1g1
zaman, soz konusu ayuun tam ve uygun
bir ay1rund1r. Buna kar~1n, buliin ve bir-
likli bir varhkJa, onun bir par~as1, orne-
gin bir elle bir pannak arasmda bir ayl-
run yaplld1g1 zaman, soz konusu ay1run
yetersiz ve uygun olmayan bir ay1rrmd1r.
Ote yandan, ay1rt edilmi~ ~eylerin nite..
likJerinde soz konusu olan farkl1hkJanna
gore ayut eden bir ay1nm, gerfek aynm-
drr. Ba~ka bir deyi~le, ger~ek ayuunda,
insarun bedeni ve ruhu aras1nda yap1lan
aymmda oldugu gibi, zlhnin faaliyetle-
rinden ayn ve ba~IZ olarak, ger~ek
likte de, niteliklerinden dolay1 ayn olan
~eyler aras1nda bir ayu1m yap1hr. Soyut
ayrm ise, ger~eklikte, bir part;aSl olduk-
lan ~eyden (zihnin faaliyeli ya da soyut-
lamasl d1~mda) aynlmaz olan nitelik ya
da farkldklan, birtalom soyut ilkelere
gore ayart eden ay1nmd1r.
Ay1run, daha tszel olarak da, Latince
differentia terimiyle gosterilen bir kav-
ram olarak, bir tiiru, uyesi oldugu suuf-

tanya da cinsten ayrran ozeHikJere veri-
len ad olarak kar~1m1za ~1kar. Buna
gore, ay1nm, cins i~inde, tiirii gosteren
ozellik ya da ozellikler toplam1dlr. Ayi-
nJn, tiirlerin cinste bulunmayan bazr
~ey)eri i~ermesi zorunlulugu bulundu-
gu, aksi takdirde yalnrzca cins olup, tur-
ler varolamayacag1 ve cins ttir ayrnmin-
dan soz edilemeyecegi ic;in, her ttiriin
temel ozelligi olarak ortaya ~1kar.
C>te yandan, ay1nm, uzak ve yak1n ayi-
nm olarak ikiye aynhr. Buna gore, ttirti
yakln cinsindeki ortaklarrndan ay1ran
ozellige yakzn ayzrrm, buna kar~rn uzak
cinsindeki ortaklanndan ayU"an ozellige
ise, uzak ny1rzm adt verilir. C>te yandan,
tiirii, ayu cins i~indeki diger rurlerden
ayrran ozellik ya da ozellikler toplarruna
tursel ay.rnn adr verilir.
ayna evresi [ing. stage of mirror; Fr. stade du
miroir; AJ. spiegelstu fe]. Freud~u psikanali
zi yeniden canland1ran Frans1z psikana-
listi Lacanrn, ~ocuk ya da ozneye ben
bilincine vanna olanag1 saglarken, ya-
banclla~mayla oznellik aras1ndaki diya-
lektigi canlandrran a~amaya verdigi ad.
c;ocugun onsekiz ayla alh ya~ arasm-
da, aynada kendi kendisini tarumas1n1n
birbirini izleyen ii-; ayn a~amada ger-
~k!e~tigini one siiren Lacanra gore, ilk
a~amada aynanm oniinde bir yeti~kin
le bir1ikte duran ~ocuk, aynadaki kendi
goruntusiiyle yan1ndakinin goriinhisii-
nii birbirine kan~hnr. lkinci a~amada
ise, goriintii fikrine sahip olan ~ocuk,
aynadaki goriintiisiiniin ger~ek olmadl-
ganl anlar. Aynan1n ii~iincii a~amasln
da ise, ~ocuk aynadaki goruntusiiniin
ger~ek olmay1p, kendi goriintusii oldu-
gunu ve ba~kasuun goriintiisiiniin de
ayn, farkb oldugunu kavrar.
ayn1hk ve farkhhk [ing. sammess and dif-
ference; Fr. identit~ et difforence]. tki ya da
daha fazla say1da ~eyin birbiriyle ayru
oldugu tum durumlara ortak olan ~ey,
bu durumlarda soz konusu olan ozellik.
Farkhhk ise, iki ya da daha fazla sayl-
da ~eyin birbirlerinden farkh oldugu
duru1nlarda soz konusu olan ~ey ya da
ayr1khk 93
ozelliktir. Buna gore, ayrullk ve farkllbk
varhg1n temel kategorilerinden olup, va-
rolan her ~ey, varolan diger ~eylere baZI
bak1mlardan benzerken, varolan ba~ka
her~eyden, en az1ndan bir balwndan
farkJ1du-. L>te yandan, ayruhk ve farkhbk,
iki ya da daha fazla say1da ~eyin bir par-
c;asi olup, ozellikle nesneler ve ayruhklar
c;ok say1da oldugu zaman, tiirler ~eklinde
ortaya c;tkan ve yasalara bir temel sagla-
ma i~levi goren, kendisine ozgi.i bir doga-
ya sahiptir.
ayra [ing. disparate; Fr. disparate). Ttir ve
nitelik bak1m1ndan ti1miiyle farkh ve
benzemez olma durumu.
L>rnegin, farkh duyulann duyumlan
birbirinden ayn olmak durumundadu.
Manhkta, ik.i kavra1n, birbiriyle cinstiir
ili~kisi i~inde degilse, ayn kavra1nlar
olarak goriiliir. Yine, iki ~ey, birbiriyle
cinstiir ili~kisi i~ine sokulain1yorsa, bir-
birinden ayn ve bagtmSIZ olmak duru ..
1nundadu. Zira, bunlar arasrnda ortak
hi~bir ~ey yoktur.
ayr1khk [ing. disjunction; Fr. disjonction;
Al. disjunktion]. Kaplamlan birbirinden
ayr1 olsa da, ayn1 yak1n cinsin kapla1n1
i~erisinde yer alan kavramlar aras1ndaki
baglnh ya ya da onennelerin birbirlerine
baglanmasl i~leminde, birbirlerine tikel
evetleme ekJemi ile baglanan onermeler
aras1nda soz konusu olan ili~kiye veri-
len ad.
i~te bu ~er~eve i~inde, klasik manhkta,
onenneler bag1nh yoniinden Slruflandl-
glnda, iki terim aras1nda bir kar~1hkhhk
bagrntasl kuran onenneye ayrlk onerme
ad1 verilir. Bu kar,1hkllhk, 'veya', 'ya
da' sozcillderiyle yani tikeJ evetleme ek-
lemiyle ifade edilir. Bu onenneler A ya
J
da adir' fonnW\a sahiptirler ve iki terim
arasrndaki kar~1hkhhg1, ayr1khk olarak
kurarlar. Burada her iki terim de bir hi-
potezdir. Ama hipotetik onenneJerde ol-
dugu gibi, bu iki terim aras1ndaki ba~n ..
h, bir hipotezsonu~ bag1ntas1 degil, bir
se~eneklilik bag1nhs1d1r. Bundan dolay1,
aynk onermeler, iki ayn ~egi ifade
ederler.
94 azgeli~mitlik
Klasik manbkc;alar bu onenneleri de
basit onerme formu ndaki onermeler
olarak kursalar bile, ashnda aynk oner-
meler, hem yapalara ve hem de sec;enek
bildinneleri balomandan iki ayn oner-
meye aynlabilirler. Omegin, 'Hasan ya
da Hiiseyin gelecek' onermesi tek bir
onerme gibi goriiniiyorsa da, 'Hasan ge-
lecek' ve 'Hiiseyin gelecek' gibi iki basit
onermenin 'ya da' baglaayla birl~tiril
mesinden olu~an bile~ik bir onermedir.
Modern manhk da, bu formelijzelli~ne
dayanarak, aynk onenneleri, tikel evet
Ierne onermesi ad1 albnda bile~ik oner-
me saym1~tlr.
azgeli~mi~lik [tng. Under development;
Fr. sous dlvelcpment; AI. unterentwick-
lung]. Bin;ok Ut;iincii Diinya toplumu-
na ya da daha dogrusu geli~mi~ Bah
iilkelerinden olmayan toplumlara ozgii
yoksulluk ve ekonomik bak1mdan geli-
~ememe, iktisaden durgunluk iQnde
olma hali. Ozellikle Marksist teoriyle
Bag1mhhk kuramtna gljre, merkezin
periferisinde kalan bu iilkeler, istenen
geli~me diizeyine, aglr bir somiiriiye
maruz kaldaklar1 i9n eri~emelnektedir
ler.

B 0, felsefenin bilim tarihinde hulmaya -;a-
Babilik. 1844 yumda. Mirza Ali Muhatn-
med Bah tarafmdan kurulan ve islarrun
ilkelerine dayah hir reform tasans1 ya da
giri~imi olarak somutla~an dini tarikat.
Bahili~in en onemli iddias1 peygamher
li~in Hz. Muhammed ile hitmedi~i olup,
kendisini hir ttir mehdi olarak goren
Mirza hu iddiasuu kendisine Tann tara..
fmdan indirildi~ini soyledi~i Beyan adh
kitapta ifade etmi~tir.
Bachelard, Gaston. 1884-1962 ydlan ara-
Slnda ya~anu~ alan Frans1z hilim tarih-
-;isi ve filozofu; Frans1z tarih temelli
hilim felsefesi gelene~inin kurucusu alan
dii~tiniir. Temel eserleri: lA Formation de
l'Esprit scimtifique [Bilimsel Aklm Olu~u
mu], La Philosophie du Non [Yak Felsefe
si], lL ~terialism Rationel [Rasyonel
Maddecilik].
Bachelardlm dii~iince ve o~retisi, akhn
ve rasyonalitenin dogctsm1, oncelikle ve
biiyiik ol~de bilim tarihi iizerinde dii-
~iinmek suretiyle anlama yoniinde bir
.;aba olarak de~erlendirilebilir. Ona gore,
bilim tarihi boyle hir i~ fazlas1yla uygun
dii~r. -;unkii abl en iyi bilim, bilim de
en iyi hiUm tarihi anla~Lld1~ zaman hili
nehilir.
Bachelard'1n soz konusu ilci tezinden
hirincisi, onun akl1n yapllarlJUn soyut
ilkelerde de~il de, aklm somut uygula
rna ve kullarumlarmda helirgin hale
geldi~i inanc1n1n hir sonucudur. lkinci
tezi ise, ana gore felsefi ve a priori akll-
ohk ideallerinin, ome~n tDescartes ve
tKant gibi dii~iiniirlerin ideallerinin
hilim tarihindeki geli~meler taraflndan
Bachelard, Gaston 95
-;iirtii:tihnesi olgusu kan1tla1naktadlr.
Akh hilimsel akla e~itleyen, rasyonali
tenin ancak ve ancak aklm. tarlhsel ge..
li~melerinden ti.iretilehilecet;iJU savunan
Bachelard'a gore, felsefe, akh anlamak
ic;in, bilim okuluna gibnek durumunda-
du.
l~b~l akd ve rasyonalitenin tarihin ken
disindeki akd ve trasyonaliteden daha
sahit ve tek yonlii ya da yekpare olmadJ-
~1ru soylemi~tir. Bachelard'a gore, hilim
tarihinde keskin kopmalar vardu ve hu
kopmalar da, akd kavray1~lanndaki fark-
hhklan ifade eder. Bundan dolayt, tam
ve ger-;ek anJam1 ic;inde bilim tarihi diye
hir ~eyden soz edilemez, hunun yerine
hilimsel -;ah~man1n farkb holgelerinin
tarihlerinden soz edilehilir. Bachelard,
i~te hu ~er-;eve i-;inde, hilimsel geli~me
modelini epistemolojik kopma ya da k-
rllma, epistemolojik engel ve episterna
lojik hareket gihi iic; ayn kavramla ifade
etmi~tir.
Epistemolojik kopmay1, kendisinden
sonra gelen Kuhn ve Feyerabend gibi,
iki kavramsal sistem veya iki bilimsel
kavramsalla~tuma aras1ndaki, onlan
mukayese ebne h~ru huakmayan ayn-
hk olarak tarumlayan Bachelard, bilim
tarih-;isinin hundan dolay1, ge-;mi~in
bilimini incelerken, giiniimiiz biliminin
standart ve de~erlerini kullanamayaca-
~ru one siinn ii~tiir. Ge-;mi~in biliminin
giiniimiiziin kaVTamlanyla ara~bnlama
yaca~nu, ge90i~in kendi terimleriyle an
la~llmas1 ve a-;aklanmas1 gerekti~ini dile
getiren Bachelardra gore, giiniimiiz bili-
minin de, o gelecekteki bilimsel geli,me-
ler taraf1ndan pekala a~1labilece~i i9-~
tamhk ve kusursuzlu~wtdan soz edile-
mez.
Bilimde diizgiin do~rusal hir geli~1ne
hulundu~u anlayl~Ula, yani hilimsel
ilerlemenin diizgiln do~rusal ve birikim-
sel bir geU~me siireci oldu~unu savu-
nan pozitivist bilim anlayt~lna oldiiriicii
bir darbe indirmi~ alan Bachelard'a
gore. bilim tarihi bir bilgi birikimi siireci
de~il, fakat daha onceki kavramlann,
96 Bacon, Francis
yont'etnlerin, kura1nlaru1 yerine yenileti-
nin ikame edildi~i kesintili ve devrimci
bir sure~ olmak durumundad1r. Bilimsel
teorinin her za1nan yarahc1 bir in~a ha-
reketi oldu~unu one si.iren Bachelarda
gore, bilim, birikimsel olmak bir yana,
tarih i-;inde kop1nalar veya ciddi kesinti
ler ya~ar; her yeni bilimsel hareket ya da
pratik eski epistemolojilerin, kadfm do~
rulann terkedilmesini gereklirir. Hatta,
Bachelarda gore, bilimin ilerlemesinin
bilim-d1~1 ideolojilerle bir 1ni.icadeleden
ibaret oldu~u dahi soylenebilir.
Bachelardtn onemli bir di~er yan1 da,
onun di.i~i.ince ve eserlerinin, kendisin-
den sonraki Frans1z di.i~i.ini.ir ve bilim
filozoflan k u~a~1n1n, ozellikle de Louis
Althusser ve Michel tFoucault'nun di.i-
~i.incelerinin ~ekillenmesinde olduk~a
etkili ohnu~ olmas1d11'.
Bacon, Francis. 1561-1626 y1llan arasln
da ya~am1~ olan, ingiliz empirizminin
onctisi.i i.inli.i ingiliz filozofu. Bacon'un
temel eserleri The Advancement of Knuw-
ledge [Bilginin ilerlemesi], Novum Orga-
nunt Scientarium [Yeni Organon] ve The
New Atlantis [Yeni Atlantis] dir.
Kendisiyle ba~layan, Locke ve Hu1nela
devam edip, J. S. tMill ve B. tRussellra
dek uzanan lngiliz empirist gelene~inin
ilk bt.iyi.ik filozofu olan Baconun bakJ~
a\1Sl temelde somut, pratik ve yarara
o~elerle belirlenmi~tir. Di.i~i.incesi ge-
nelde ileriye doni.ik olup, insarun geJe-
neksel teorilerin ve yontemlerin yanllsa-
malanndan kurtuldu~u takdirde bi.iyiik
bir h1zla ilerleyece~ine olan inanc1ndan
iv1ne kazanm.aktad1r. Eserlerinin ba~
hklartnda ve kitaplann1n boli.im ba~
hklannda Slk Slk ge~en yeni sozci.i~i.i,
Bacon un Aristoteles~i felsefeye ve Sko-
lastik mantl~a kar~1 ~1k1~1n1 gozler
online serer.
Baconun teoloji konusuna girdigi zaman
se-;tigi sozciikler ba:zen tHobbes ya da
Hume'un daha sonraki alayc1 tavnru ~a~
n~trrmakla birlikte, o Hristiyanh~1n o~
retilerini ozi.i itibariyle do~ru olan o~reti
ler olarak gormi.i~ttir. Skolastik anlay1~a
kar~1 olan ciddi polemi~inde, vahiy ve
akhn birbirlerinden kesin -;izgilerle ay-
nlmast gerekti~ni savunan Bacon, bu
aynm ger~ekle~tirildigi takdirde, ve
aklln gercgi gibi ve sistematik bir bi~im
de kullaruhnas1 durwnunda, insan ya-
~a1n1n1 daha iyi yoni.inde luzla doni.i~
ti1recek olan bilimsel bilgiye ula~marun
kolayla~aca~uu savurunu~tur.
Francis Bacon bu anlamda bilgiyi gtice
e~itlemi~tir. Ona gore, bilim bir ilerle-
me, bir geli~me si.irecidir. Tarih boyunca
dini, siyasi ve di.i~i.insel nedenlerle ken-
disine gerekli onem verilmemi~ olan bi-
limin insanlan ayd1nlatma ve yonlendir~
me i~levini on pl~na ~1kannak gerek-
mektedir. Bilim, Bacona gore, sozruk-
lerle oynamak yerine, do~an1n kendi
ozi.ini.i kavramaya yonelmelidir. Do~aya
egemen olmarun ilk ko~ulu, onu kendi
bi.iti.inli.i~ti ic;inde bilmek, onu yoneten
genel yasalan kavramakbr. Bu yasalan
kavramarun tek yolu ise, zihindeki on-
yargtlan temizleyip, tti.imevanm yonte-
mini uygulamakhr.
Fizikten ereksel nedenleri atan Bacon'a
gore, tDemokritosun felsefesi, bu an-
lamda tPlaton ve t Aristotelesin felsefe-
sinden daha do~ru ve sa~lam bir felsefe-
dir. tMetafizi~in varhk olmak bak1-
m1ndan varh~a ili~kin bir ara~tlrma ol
mad1~1 gibi, hareket etmeyen hareket et-
tiridyi konu alan bir ara~brma da olma-
dl~UU soyleyen filozofa gore, metafizik
maddi dtinyarun fonnlanna, ilke ya da
yasalanna ili~kin bir ara~brmadrr. SOz
konusu ara~hnnanJn teorik de~il de,
pratik amac;h bir ara~brma old u~nu
one si.iren Bacon, madded ve mekanist
bir bak.I~ a~1suun savunuculu~unu yap-
mt~hr. 0, her~eyin mekanik nedenlerin
bir sonucu olarak ve yasah bir bi~de
ortaya ~1kb~ru soylerken, ayru zamanda
do~alc1 bir bak1~ ar;as1 sergileyip, paziti
vizme yakla~ml~tlr.
Bacon, Roger. 1220-1292 y1llan aras1nda
ya~am1~ olan i.inli.i ingiliz bilim adam1
ve filozofu.
Deneysel bilim yolunda bi.iyiik ~aba
harcam1~ olan Bacon, ~a~da~ bilimin de-
neysel yakla~murun tarihsel bak1mdan

erken oJgunla~m1~ bir te1nsilcisidir. Ayru
zamanda bir t Aristoteles hayran1 olan
Bacon, Londra ve Paris'te ya~ad1~1 Slr2-
larda reva~ta olan hh;bir felsefi ve psi-
kolojik o~retiye ba~lanmam1~hr. Mate-
matikle de 'rOk yakmdan ilgilenen
Hacon'un, bilunlerin sa~lam ve kesin le-
meli oldu~nu du~undu~u matematik
le ilgili goru~leri, onu Descarles'a epey
yakla~hnr. Bacon'un ozgunlu~u, bilgi bi-
rikimine belirgin bir kalk1da bulunmak-
tan -;ok, verimli ara~tuma dallan ve de-
neysel inceleme yontemleri uzerinde
durmas1ndan kaynakJanmaktadar.
insarun bilgisizli~inin nedenleri uzerin-
de duran Bacon, otorileye dayanman1n,
gelene~in elkisinin, onyargLiann ve ki~i
nin cehaletini sakJayan sozde bilgeli~in,
insaru hakikale ula~maktan ahkoydu~u
nu soylemi~tir. Felsefenln gorevinin in-
saru Tann'nan bilgisine golurmek ve
O'nun hizmetine ko~mak oldu~unu soy-
leyen Bacon, matemati~e ozel bir onem
vermi~ ve matemati~i twn bilimlerin
anahtan olarak gormu~lur. Zamanuun
bilimiyle ahlakana yo~un ele~tiriler yo-
neltmi~ olan filozof, tumevarun ve liim-
dengelimden meydana geldi~ini soyledi
gi bilimsel yonlem konusunda onemli
katkllar yapma~tlr.
Baconculuk [ing. Baconism]. lngiliz filo-
zofu F. Baconun goru~lerini, ozellikle
de onun bilginin buyuk bir gii'r oldu~u
inancana ve bilginin do~aya ili~kin de-
neysel ara~hrma ile elde edilece~i goru-
~unu savunma lavn.
Bacon, felsefi olarak, ozellikle iki ba-
klmdan onem ta~ar: 1 0, NCTCJUm Orga-
num [Yeni Organon] adh eserinin ikinci
kasm1nda, yahn saymadan olu~an basit
lumevarundan farkh ve yeni bir tume
vanm yon temi geli~tirerek, varolan
yontem anlay~ma degi~lirmeye ya da
donu~lurmeye 'rah~mt~br. Bacon, hakh
olarak_ ttasurun belirledi~i geleneksel
manh~n deneysel at;~dan yeni bir ~eyi
ke~febneye goturebilecek bir yonlem ol
mayp, zalen bilinen bir ~yin sonu,.Ian
ru tilindengelimsel olarak gozler onune
seren bir yardama oldu~u konusunda
Baconculuk 97
1srar etmi~tir.
Yine, o ayru konuda genellemelerin sa-
nanmasinda olumsuz omek aray1~1nan
~ok buyuk bit onem ta~ad1~1n1 vurgula-
mt~hr. ~u halde, Bacon ingiliz filozofla-
nrun le1nel ozelli~i olan ve John Stuart
Milrin The System of Logic [Manhk Siste-
mi] adh eserinde doruk noklasma ula-
~an tumevanmsal akalyurutme tarzana
yonelik ilginin de ba~latu:tsa olarak go-
rulebilir.
Bacon' a, t Ayd1nlanma boyunca, ozel-
likJe Fransz filozoflar larafmdan buyuk
bir onem ve de~er verilmi~tir. Ansiklope
di, onun bilimler suuflamas1ru benimse-
mi~ ve D'Alembert'in dile getirdi~i bi~i
lniyle, onu ldeneysel fizigin zorunlu-
lu~unu ilk kez olarak ortaya koyan' filo-
zof olarak gormu~tur. Francis Bacon her
ne kadar yeni deneysel bilim anlaya~
nln ilk ve en se~kin temsildsi olsa da,
onun tGalile gibi bilim adanu 'ra~da~la
nnda uyguland1~i bi'rimiyle, bilimsel
yontem anlay1~1 yetkin olabilmenin uza
~mda ka~dlgtnl soylemek gerekir. 0
matemati~in yeni bilimin dili olabilme-
sindeki anlanu kavrayamam~ ve bilim
adamuun yeni ve yaratla varsay1mlar
ortaya koyabihnesinin onemini farkede
memi~tir.
2 Baron, Novum Organum'un I. l<ilabln-
da ve ba~ka yerlerde, aynca, insarun, -;e-
~itli felsefi bak1~ a'r1lann1n gerisinde
yalan ilgilerini ve psikolojik gudulerini
ara~brma ve gozler onune serme yo
nundeki ilk ad1m1 alan ki~i ohnu~lur.
Onun tidoller aduu verdi~i onyargdar,
yarultla du~unceler objektif ve do~ru
bilgi yolunda, insanan kar~tsma dikilen
en buyuk engeldir. Ba~ka bir deyi~le,
bu. idol~r, ki~iyi do~ru ve kesin bilgiye
ula~maklan ahkoyan, deneyle hi'rbir
ba~lant1s1 olmayan onyarg1lard1r. Fel-
sefi ogretilere yonelik bu ozel ele~tiri,
onlann gerisinde yalan ilgi, onkabul ve
psikolojik guduleri bu ~kilde ara~hnp
gozler onune senne lavn, daha sonra
ozellikle 18. yuzyLida ozellikle tHume
ve tCondillac latahndan lekrarlanmt~
ve daha da geni~lelilmi~tir.
98 Bacon'un yonlemi
Baconrun yontemi [ing. method of Bacon;
Fr. met!lode de Bacon]. Buhin bir Orta~a~
boyunca egemen olmu~ olan Slnlflay1c1
ve tumdengelilnsel bir mantlk anlayl~l
na kar~1 c;tkan Ingiliz Eilozofu Francis
Baconlun, do~aya ve do~al fenolnenle-
re ili~kin ara~hnnalarda kullanllmak
(izere onerdi~i tiilnevanmsal yonteln.
Bilginin buyuk bir guc; oldu~unu, insa-
nln bilgi ya da bililn yoluyla do~ay1 ege-
lnenli~i altlna ahp, kendi yaranna do-
nu~turece~ini savunan Bacon'un tume-
vanm yontemi, a) tikel olaru konu alan
incelemeJerden yap1lacak ~1kanmlann,
so1nut olgulardan bu olgularla ilgili ge-
neHemelere gitmenin, ve b) hipotezlerin
gozlem ve deney yoluyla s1nanmasuun
onemini vurgular. 0, tu1nevan1nm ba~
hca kayna~1 olan deneyin, do~ru, mut-
lak ve kesin genellemelere ula~mak
amaClna ba~h olarak, belirli kurallar
~erc;evesinde yap1lmas1 gerekti~ini belir-
tir. Tikel bir olaydan kalkarak geni~
kapsa1nh genellemelere gitmenin kesin-
likle yanh~ oldu~unu savunan Bacon,
gene) bir sonuca ancak ve ancak deney
sonu~lar1n1n toplanarak duzenlenmesiy-
le vanlabilece~ini one surer.
0 i~te bu turden bir duzenlemeyi sa~
lamak amac1yla, tu1nevanma giden
yolu 1 tabula prnesentine (onvarhk ~i.zel
gesi), 2 tabula graduunt (a~ama ~izelge
si) v~ 3 tabula absentiae (dl&ta buakma
c;izelgesi) olarak uc; basamaga ayu1r.
Soz konusu birinci a~a1nada, tum olgu-
lar do~ada goriildukleri ~ekliyle sapta-
narak s1n1flanu. Ikinci a~amada ise,
ara~hnlan niteliklerin bulundu~u du-
rumlar, bulunmad1~1 durumlar venice-
liksel de~i~melerde ortaya ~1kan du-
rul nlar s1n1flanu. Ve nihayel, u~uncu
ve son a~amada, ara~hnlan Eenomene
do~rudan ba~lanamayacak ili~kiler
d1~ta b1rakJlarak, neden ile sonu~ ara-
Slndaki ba~lant1 ortaya konur.
ba~da~abilircilik [lng. compatibilisrn; Fr.
contpatibilisme]. Spinoza, Hume ve Scho
penhauer gibi du~unurler lara&ndan ge-
li~tirilmi~ olan, ozgurlu~un, nedensellik
ve hatta determiniz1nle ba~da~abilir ol-
du~unu, ikisi aras1nda hic;bir c;al~ki bu-
lunmadl~lnl dile getiren ahlak goru~u.
Ayn1 za1nanda tdetenninist ahlak anla-
Yl~l diye taJumlanabilecek olan ba~da
~abilircil.ik, irade ozgurlu~unden yola
~1kan ahlak goru~lerinden farkhbk gos-
terir. Niteki1n, ba~dapbilircili~e gore,
insarun ey lem duzeyinde ozgur olabile-
ce~ini ongoren ttim ahlak anlay1~lan ya-
n1lg1 i~inded ir. Ba~da~abilircilik, i~te bu
ba~lamda ahlak1n gorevinin, ashnda de-
tennine edilmi~ veya belirlenmi~ olan
ahlaksal ya~m1n nedensel yoldan a~
lanmasl oldu~unu du~unur. Ome~in,
evrende her~eyin zorunlulukJa orta ya
9knguu savunan Spinoz.a'ya gore, ozgur
slfabn1 yalnLZca, ol~up bi~me ve bilinc;li
tercihlerin sonucu ola~ ve dolay1s1yla
ahlaki oznenin kendisinden ~aynakla
nan eylemler i~in kullan1rsak, bu anlam-
da yalnlZCa Tann'nln ozgur oldu~unu
kabul etmemiz gerekir. Bundan dolay1,
ona gore, ikind bir ozgurlukten daha
soz etmek durumunday1z; bu ba~lam
da, anlad1gtnuz, nedenini bildigimiz
olaylarla anlamad1~uruz, nedenini bil-
medi~imiz olaylar arasmda bir ay1n1n
yapmanuz gerekir. i~te bu ~er~eve, ve
ozgurlu~ti.n insan i~in soz konusu olan
anlarru i~inde, bi.zim, eylemlerimizjn ne-
denleri hakklnda uygun ve do~ru bir
fikre sahip oldu~umuz ol~ude, ozgur ol-
du~umuz soylenebilir. Ozgurlu~un bir
derecesi vard1r ve Spinoza'ya gore, oz-
gurluk zorunlulu~un bilincinde olmakla
belirlenir.
ba~da~1k [ing. compatible; Fr. compatible;
AI. vereinbar). Birlikte uyum i~inde va-
rolabilen ~eyler; birbirine manhksal ya
da kavramsal olarak tutarhhkla ya da
herhangi bir tutars1zh~a yol a~madan
ba~lanabilen tumce, du~unce ya da an-
lam.lar i~in kulla:ulan s1fat.
Buna kar~~ birlikte, uyum i~inde va-
rolamayan ~eyler i~in kullanllan ba~
da~maz nitelemesi kullanthr. Buna gore,
ayn anda do~ru olamayan yargllar ba~
da~maz yarg1lar olarak tan1mlan1rken,
de~erleri, ya~am ya da dunyaya bak1~
tarzlan bir araya bile gelmelerini engel-

leyecek kadar c;atl~an ki~iler ba~da~
Inaz ki~iler olarak gosterilebilir.
ba~da~mazcllk [lng. inconrpalibilism; Fr.
inconJpatibilisme}. Ozgurlu~un determi-
nizmle, evrende hukum suren nedensel-
likle ba~da~maz oldu~unu one suren
gorii~e verilen ad. Ozgurlukle nedensel-
li~in bir ~ekilde uyu~abilece~ini, oz-
gurlu~un eylemlerin nedenlerine ili~kin
uygun fikirlerden, zorunlulu~a ili~kin
bilgiden ba~ka bir ~ey olmad1~1ru savu-
nan ba~da~abilircilik goru~une kar~1,
ozgiirliikkavramlrun determinizm ve ne-
densellikle uyu~maz oldugunu, neden-
selli~in ger~ekli~ kabul edildiginde, oz-
gurluk kavram1run ,_eli~ik bir kavram
haline geldi~ini one suren goru~.
ba~Il ozellikler [ing. consequential clwrac-
teristics; Fr. caractlrutiques conslqumtiauxl
Bir ~eyi tan1mlamada ya da sniflama-
da ozsel obnayan, onu her ne ise o yap-
mayan, onemi bak1m 1ndan ba~at ka-
raktere ba~h olan ozelliklere verilen ad.
O~uncul ya da sonuc;ta ortaya c;1kan ni-
telikler olarak da bilinen, ve ba~ka bir
nitelik ya da ozelli~e ba~h olan 'iyi',
'do~ru', 'guzel' benzeri ozellik ya da ni
telikler i~in k ullan1lan terim.
Bir ~ey yalruzca, kendisinde bulunan
ba~ka ozellik, karakteristik y a dd nite-
liklerden dolay1, iyi ya da do~ru olabil-
digi i,.in, bu ozelliklere ba~at ya da
temel ozellikler de~il de, ba~ll ozellikler
ad1 verilir.
ba~1mhhk [Os. tdbiiyet; ing. dependency;
Fr. dependance; AI. dependenz]. 1 Matema-
tik ve istatistikte, de~i~kenler aras1ndaki
ili~ki soz konusu oldu~unda, birindeki
de~i~melerin di~erinde de de~i~i.klikle
re yol a~as1yla belirlenen ili~ki tarz1. 2
Sosyal psikolojide, destek i~in ba~kala
nnn gorii~lerine, inan~ ve fikirlerine
a~1n ol~ude guverune, ba~Janma duru~
mu. iki ki~i arasmda ortaya ~lkan ve bi-
rinin, duygusal, ekonomik, fikir v. b. g.,
bak1m1ndan di~erine dayanmas1, gu-
venmesiyle belirlenen ili~ki tarz1.
3 O~uncu dunya ulkelerinin yeterli ve
arzulanan ekonomik kallanma ve geli~
me duzeyine eri~ememelerini, ileri ka-
baAtmstz 99
pitalist dunyaya ba~layan yakla~1m.
Buna gore, Marksist goru~ veya sosyolo-
ji, ba~1mhh~1 yoksul ve azgeli~mi~ ul-
kelerle, zengin ve geli~mi~ ulkeler ara-
sinda soz konusu olan bir ili~ki olarak
tarumlay1p, yoksul ulke ve bolgelerin az-
geli~mi~li~ini, zengin ulkelerdeki kapi-
talist geli~menin eseri ya da urunu ola-
rak a4jlklar. ~evrenin ya da soz konusu
az geli~mi~ ulkelerin metropoliten mer-
kez ya da geli~mi~ ulkeler taraftndan
somuriildu~unu one suren goru~, Avru-
pa ve Kuzey Amerikadaki kapitalist bu-
yume surecinin Latin Amerika, Asya ve
Afrika'daki ulkeleri yoksulla~tudi~uu
ve devam eden buyumenin az geli~mi~
bolgelerde daha fazla yoksulluk yarata-
ca~lru soyler.
i~te bu ~er~eve ic;inde, uluslararas1 ti-
caret ve ekonomik geli~menin, Adam
Smith'e kadar geri goturulebilecek olan
'b1raklniZ yaps1nlar' modeline ele~tirel
bir tepki olarak geli~n ve Bab'run en-
dustri toplumlaniun ekonomik geli~
mesinin u~ncii dunyarun azgeli~mi~,
deniza~1n ulkelerinden elde edilen eko-
nomik arbde~ere ba~h oldu~unu one
suren kurama bafrnJlrlrk teorisi ad1 veri-
Hr. Ozellikle Latin Amerikada, 1960 ve
70.li y1llarda ortaya c;1kan teori ya da
yakla~lmln en onemli temsilcileri p.
Baran ve A. G. Frank olmu~tur. Ba~lm
sizhk kuram1, ayru zamanda azgeli~
mi~ ulkelerin ileri kapitalist ulkelere
eri~ebilece~ine inanan modernle~me
kuramlanrun iyimser iddialar1na kar~1
bir teori olmak durumundadtr.
ba~ImSiz [Os. mustakil; ing. independett;
Fr. independent; AI. unabhaengig]. Man-
llksal olarak, ba~ka bir onermeden ~Ik
mayan; bir manhksal sistemin ~1kanm
kurallanyla turetilemeyen; do~rulu~u
ya da yanh~h~1, ba~ka bir onermenin
dogrulu~u ya da yanh~h~1 uzerinde
bir fark yaratmayan onerme i~in kulla-
nllan s1fat.
Buna gore, A gibi bir onermenin kendi-
si de, olumsuzlamas1 da, 8 1,8,. oner-
melerinin mantlksal bir sonuru de~ilse
e~er, A onermesinin 8 1,B" onennele-
100 bagmh
rinden bagunstz oldugu soylenir.
2 Bagtmstz aynca metafizikte, varolu-
~u i-;in ba~ka bir ~eye ihtiya-; duyma-
yan varhg1 tammlar. 3 Yine, bagtmstz
stfah, siyaset felsefesinde, ba~ka bir iil-
ke11in veya iilkelerin yonetimi veya de-
netimi altmda olmayan Ulke; i~lerini
ba~ka bir devlet orgamna bagh kalma-
dan yi.irliten devlet orgamm niteler.
baganta [Os. munflsebet; ing. relation; Fr.
relation; AI. beziefumg]. iki ya da daha
fazla saytda ~eyi birbiriyle ilintili, ili~
kili lolan bag. ik.i ya da daha fazla ~eyi
belli bir bi-;imde diizene sokan ili~ki;
birlikte ahnan en az iki ~ey~ yiiklenebi-
lir olan nitelik.
Bilin-;, zorunlulukla bir-;ok nesne ya da
dii~iince arasmda bagmn kurdugu, her
tiir bilgi nesneler, -;~itli duyumlar ara-
smda bir bag kunnaya dayand1g1 i-;in,
bagmh temel kategoriler arasmda saytl-
mt~hr. Ote yandan, bagmttlar, if ve dz~
bagmtllar veya ozsel ve anzi bagzntllar
olarak ikiye aynhr. Buna gore, ~eyler
arasmda kurulan ili~ki, onlann dogala-
nm, onlara ili~kin kavrayt~tmlZl dogru-
dan etkilemiyorsa eger, ~eyler arasmda-
ki bagmhmn dt~sal, artzi bir bagmtl
oldugu soylenebilir. Buna kar~m, ~ey
lerle ilgili olan bir bagmtl, onlarm doga-
Slm, onlara ili~kin kavrayt~lmlZl dogru-
dan dogruya etkiliyorsa, bu takdirde soz
konusu bagmhnm ic;sel, temel ya da
ozsel bir bagmtt oldugu soylenir.
baglam [ing. context; Fr. contexte; AI. kon-
text]. a) Bir ~eyle dogrudan bir ili~ki
i-;inde bulunan, b) o ~eyin bir anlamda
kaynagma olu~turan ve c) soz konusu
~ey kar~1smdaki tavulartmlZl, ona ili~
kin bilgilerimizi etkileyen anlamlar, dii-
~iinceler, onkabuller, yargtlar ve pers-
pektifler toplam1.
baglamcahk (ing. contextualisnz; Fr. con-
textualisme ]: 1 Metafizikte, goriinii~le go-
riinii~lerin gerisinde bulundugu kabul
edilen ger-;eklik arasmdaki aymnu red-
deden, bu tiirden ay1runlann yalruzca
yaptlan ara~hnnaya goreli oldu~u sa-
vunan gorii~.
2 Ahlak felsefesinde, ahlSki problemle-
rin, yalmzca daha once baz1 ahlSki ilke-
leri kabul ettigimiz zaman ortaya -;tkb-
gml ve onlann ancak bu ardalana bagh
kahnarak -;oziilebilecegini savunan og-
reti. 3 Bilim felsefesinde, 'elektron' tii-
riinden teorik terimlerin, yalJUzca, de-
neysel bir tarzda test edilebilir olan
teoremleri i-;eren ded iiktif si~temlerdeki
terimler olarak ortaya -;tkllgl zaman bir
anlam1 oldugunu savunan gorii~.
4 Estetikte, bir sanat eserinin bi.itl.in bir
kulturel baglam1 i-;erisinde anla~1hnas1
gerektigini savunan, bir sanat eserinin
yalmzca biirun bir kiiltiirel baglamt i~
de anla~tlabilecegini, sanat eseriyle ilgili
tarihsel ve ba~ka tiirden bilgilerin sanat
eserine ili~kin kavrayt~nniZl zenginle~
tirdigini one siiren sanat gorii~ii.
Bu anlayt~a gore, bir san at eserine deger
bi911e, onun ger-;ek dogasuu kavrayabil-
me ac;:tsmdan gerekli ya da en azmdan
yararh olan etmenler ~unlard1r: a) Ayru
sanat-;1 tarafmdan yarahlm1~ olan diger
sanat eserlerine i~kin bilgi. b) Ayru or-
tamda -;ah~m1~ olan ba~ka sanatc;:tlar ta-
rafmdan yarahlm1~ olan eserlere dair
bilgi. c) Sanat eserlerinin olu~um unda
etkili olan d1~ etmenlere, ornegin Barok
miizigin olu~um doneminde, miizik
aletlerinin smuhl.aklanna ili~kin bilgi. d)
Sanat-;mm ya~aiiUyla ilgili bilgi. e) Sanat-
-;mm ya~ama~ oldugu -;aga dair bilgi ve
0 Sanatr;mm ama-;larma ili~kin bilgi.
Biitiin bu etmenler ve bilgiler, baglamc
anlaya~a gore, sanat eserine ili~kin kav-
rayt~uruza katkJ yapar ve sanat eserinin
gert;ek degerinin ortaya -;tkmasma yar-
duna olur.
baglamsal tamm [ing. contextual definition;
Fr. dtjinition conte:ctual]. Bir terimi tek ba-
~ma degil de, bir dilsel baglam it;inde,
ba~ka ~eylerle ili~kili olarak, onun an-
lamb oldugu baglama i~ret ederek ta-
nlmlayan tarum tiirii.
Buna kar~m, 'Amca = Babanm erkek
karde~i' orneginde oldugu gibi, tanun-
lanamn belli bir baglam i-;inde degil de,
tek ba~ma bulundugu tamm turiine

batlamsal olnrayan tnnrm ad1 verilir. Ba~
lansal tan1mlann ba~lanh terimleri
i9n ge.;erli oldu~u yerde, ba~lamsal ol-
mayan tanunlar, yaln1zca nitelik ya da
s1n1f gosteren terimler i.;in soz konusu
olur.
baAnazhk [lng. fanaticism; Fr. fanatisnr].
<;o~unluk, dini ve si yasi alanda, be IIi
bir inan.;, kanaat ya da ideolojiye tut-
kuyla ba~lanma durumu. I<i~iyi, bilgi-
sizli~in, e~itilnsizli~in, gu.;suzluk~ do-
yumsuzluk ve ho~goriisuzlu~un bir
sonucu olarak, belli bir fikir, inan.;, ya
da ideolojiye koru korune ba~lanmaya
iten tutku.
Bahailik. Bab Mirza Ali Muharruned'in
muridi Ali Muhammed Bab taraflndan
kurulan, Babilikten do~mu~ olan mez-
hep.
Mirza Ali Muhanuned'in mujdeledi~i
peygamberin kendisi olduAunu one
suren Muhanuned Bab'1n bu mezhebi,
.;~itli dinlerle modem panteist goru~
lerin sentezinden meydana gelen bir
toplumsal ahlik anlay1~1na dayah re-
formist bir o~retidir. Tum dinlerin go-
runl1~teki farkhhklanna kar~ln aynt,
temel ger.;ekli~i ve dini hakikatleri dile
getirdi~ini savunan Bahaflik, 1rk, din ve
cinsiyet farkhh~1n1 ortadan kalduarak;
karde~lik yaratmay1, ho~gorusuzlu~e
ve ba~nazh~a engel olmay1 ama.;la-
mt~tu .
Bain, Alexander. 1818-1913 y1llan arasln-
da ya~a1n1~ .;a~da~ tsko.; deneyci filo-
zofu ve psikologu.
Ahlak alarunda yararcll1~1n gu.;lu bir
savunucusu olan ve daha .;ok zihin fel-
sefesi alanxndaki .;ah~malanyla tan-
nan Bain, zihin hallerini etkileyen fiziki
ko~ullann ara~hnlmasl gerekti~ini one
surmu~tur.
Bakunin, Mihail Alexandrovi~. 1814-
1876 ydlan aras1nda ya~am1~ olan Rus
ihtilalcisi ve anar~izm olarak bilinen
siyasi hareketin kurucusu.
Bakunin'in en temel amac, siyasf iktidar
ve ekonomik guciin. ademi merkezile~
mesi ve devlet gucunun y1kdmas1 ol-
mu~tur. Ya~anun ka-;1rulmaz bir yanllg1-
Barth; Karl 101
Jar dizisinden, bir vicdan azab1 Yl~Jrun
dan ba~ka bir ~ey olmadJ~uu savunan
Bakunin, bir Tann icad1 olan devletin in-
saru ezen en onemli gu.;, ezilen kitlele1in
bilincinin kotu bir eseri olan dinin kol-
lektif bir delilik, ve kilisenin de, .;ahs1 al-
tmda ezilen kitlelerin gunluk dertlerini
unutmaya .;ah~hklan kutsal" bir taverna
oldu~unu one sunnii~hir.
bamalip. I<lasik mantlkta, dorduncl1 tas1m
~eklinden bir tasun kahb1: Tu1n Pier
M'dir. Tum M'ler S'dir. 0 halde, baz1 Sler
P'dir.
barbara. I<lasik manttkta, birind tasun
~eklinden, onculleri ve sonucu tumel
olumlu olan get;erli tas1m kahb1: Tum
Mler P'dir. Tum Sler M'dir. 0 halde, tum
S'ler P'dir.
baroco. I<lasik mantlkta, ikinci tas1m ~ek
linden, buyuk onennesi tumel olwnlu,
ku.;uk onennesi ve sonucu tikel olumsuz
olan tas1m kabb1. SOz konusu tasun, yet-
kin tas1m ~ekli olan birinci ~ekle indir-
genebilir olan bir tas1m olup, teriJndeki
B harfi, onun Barbara'ya indirgendi~ni,
c harfi ise indirgemenin tarz1n1 goster-
mektedir: Tum Pier M'dir. Baz1 Sler M
de~ildir. 0 halde, baz1 Sler P de~ildir.
barok [ing. baroc; Fr. baroque]. 17. yuzy1l ..
da ortaya -;Ikml~, l1slup a;lSJndan kar-
ma~Jk, hatta .;eli~kili, duygusal durum-
lan .;o~u kez dramatik bir yakla~1mla,
duyulara seslenecek bir bi.;imde anlat-
ma iste~i sergileyen sanat turu.
Barok sanah anlatmak i.;in .;o~ kez
gorkemlilik, canbhk, hareket, gerilim,
a~1n ve farkh duygusal durumlar, son-
suzlu~un algJJanmas1, .;e~itli sanatlar
aras1ndaki kesin ayu1mlar1 yok etme
e~ilimi gibi tan1mlar kullarulmaktadu.
Barok sanat, klasik sanat tarahndan
yanh~ bir sanat ttiru, romantikler tara-
fmdan ise buyulii. bir imgelemin urunu
olan sanat anlay1~1 diye tarumlan.mak-
tadu.
Barth, Karl. <;a~da~ isvi.;reli teolog. 1886-
1968 ylllan arasmda ya~am1~ olan
Barth 20. yuzy1hn en etkili protestan teo-
logu olup, ayru zamanda tdiyalektik te-
olojinin kurucusudur.
102 Barthes, Roland
Barth Protestan teolojisinde 18. yiizyll-
da ba~layan ve Schleiermacher tarafm-
dan gii~lendirilen liberal egilimlere kar-
~ 1, soz konusu egilimlerin imanla akh uz-
la~hrma te~ebbiislerinden dolay1, olum-
suz bir tav1r takmm1~ ve bu durumun
bir som.tcu olarak da, dogal din anlayi~I
run her tiirunii ve teolojiyi metafizikle t~
mellendinne ~abalanru mahkum etmi~
tir. Ona gore, imamn, akdla olmad1g1
gibi, kiiltiirel ve politik konularla da bir
ilintisi yoktur.
Ondokuzuncu yiizy1lda giderek yerle-
~en ilerleme inancuun tam bir yamlsama
oldugunu one siiren Barth, temel eseri
olan Church DoSJnatics [Kilise Dogmala-
n)'te lndl'e koklii ve temelli bir donii~iin
savunuculugunu yap1ru~br. 0, lndl'in
yeniden ve hakiki ogretimiyle canlanch-
nlmaslm talep ederken, liberalizm, laik-
lik, hiimanizm, tarihseldlik, sosyalizm
gibi modem dii~iince ve hareketleri de
lncil'den sapmalar olarak degerlendirir.
Kilisenin gorevini kurtana bir Soziin
hizmetinde olmak, Tann ile yepyeni bir
ili~kinin hakim olup, adaletin hiikiim sii-
recegi bir insan toplulugunun yarahlma-
Sl i9n ~ah~mak olarak tammlayan Barth,
kilisenin soz konusu asli ve tarihsel gore-
vine sadlk kalabilmesinin ancak ve
ancak onun iktidar lunn ve arzusundan
vazge~mesiyle miimkiin oldu~nu one
siirmii~tur.
Barthes, Roland. 1915-1980 ydlan arasan
da ya~am1~ olan Frans1z yazan ve ede-
biyat ele~tirmeni. Aym zamanda Fran-
SIZ kiiltiirii ve toplumunun sd<l ve kah
bir el~tirmeni olan Barthes'in belli
ba~h eserleri Degre 'liro de l'Ecriture [Ya-
zuun S1f1r Noktas1], Mythologies [Mitolo-
jiler], Les Principes de lD Sbniologie [Gos-
tergebilimin tlkeleri], CritiquL et Vmt~
[Ele~tiri ve Hakikat], S/Z'rfu.
Burjuva kiiltiiriinii.n iiriinii olan ~ag- .
da~ mitleri inceleyen, burjuva diizeni-
nin uzla~1mlanna ~iddetle kar~1 ~1kan
Barthes, tarihsel kokenleri klasik done-
me kadar geri giden hakirn dil ve edebi-
yat anlay1~ma kar~1 da yooa bir tavu
geli~tirmi~tir. Ona gore, dil edebiyatm
nesnesi haline gehni~ olup, hi~bir ~ekil
de masum ve tar~fs12. bir ileti~im arac1
degildir. Sozciiklerin ideolojik bir belle-
gi vardtr ve edebiyat her zaman ku-
rumsal bir nitelik ta~u. 0, edebiyattan
ba~ka reklamlar ve ideoloji gibi farkh
alanlan da bir dil sistemi olarak ele ahp
analiz etmi~ ve kitle ileti~im ara~lan ta-
rafmdan benimsenen kodlara kar~1 ele~
tirel bir gozle bak~tu. Barthes dilsel
ve diger sembolik ileti~im bi~imlerini
anlamada yeni ve alternatif bir yakla-
~Im geli~tirirken, biiyiik ol~iide yapl
salcihga dayanm1~hr.
Ba~ka bir deyi~le, tMarks, tFreud ve
tNietzsche'den ba~ka tSaussure ve tLe-
vi-St:rauss'tan etkilenen Barthes, yazann
niyeti veya eserin mesajmdan ziyade,
anlamm dile getirilme tarzan1 ve eserin
meydana getirdigi sistemi on plana ~~
kartan yeni bir anlab analizi iizerinde
durmu~tur. 0 bu baglamda bir goster-
geler sosyolojisinin onemini vurgula-
mi~ ve gostergebilimsel analizi dilsel
olmayan kiiltiirel fenomenlere de uygu-
laml~hr.
Saussure'iin gosterge teorisine gore ~e
killenen dili, toplumsal ve kiiltiirel ya~a
nun yap1sJm anlamarun temeli olarak
goren Barthes, mit ya da soylencenin gii-
niimiizde oynad1g1 rolii analiz etmi~tir.
Ona gore, mit, ne bir kavram, ne bir fikir
ya da nesne olup, bir mesajdu. Dolayi
siyla o dilden (langue) ziyade, soziin (pa-
role) bir iiruniidiir. Barthes'a gore, ideo-
loji ~aganda, ne soylendiginin biiyiik
bir onemj vard1 ve ideolojiyle ilgili en
onemli ger~ek, onun gizledigi ~eyden
meydana gelmekteydi. Oysa, soylenc~
lerle birlikte, soylenenin nasLl 50ylendigi
hususu onem kazamr ve ideolojinin giz-
ledigi yerde, mit tahrif eder.
basit [Os. sdde, ilry6n; lng. simple; Fr. simp-
le; AI. einfach). 1 Boliinemez olaru; kar-
ma~Ik olmayam; 2 bile~ik olmay1p tek
bir unsurdan meydana geleni; 3 analiz:i,
uygulamas1 yoguQ bir zihinsel ~aba ge-
rektirmeyeni; 4 .ilk ya da temel olaru; 5
ba~ka bir ~eye indirgenemez olaru ta-
rumlayan s1fat.

Buna gore, atomcu o~rehnin atornu, bo-
hinemez, part;alan ohnayan bir ~ey ola-
rak basittir. Ayn1 ~ekilde, tLeibniz'in ev-
renin gu-; birimleri olan monadlardan
1neydana geldigini savunan monadoloji-
sinde, monadlar, par-;alanamayan basil
tozlerdir, t;Onkii evrendeki bil~ik cisim-
]erin varolabilmesi it;in, basil tozlerin va-
rolmas gerekir.
Descartes i~te bu t;ert;eve it;inde, tanun-
lan bilinmeden birbirinden ayut edil~
bilen ve kendi ba~ lanna bilgisi edinile-
bilen ruhsal veya cisimsel o~e ya da
ozlere basit do~alar adtnl vermi~tir. 0
insan zihninin bir imgeye ba~vurmadan
dii~iinebildi~i bilgi, ku~ku ve bilgisiz-
lik gibi dii~iinsel basit dogalar'1 ve ~ekil,
yer kaplama, hareket gibi, ancak cisim-
lerde tanan1p bilinen cisimsel basil doga-
la,."l ve nihayet varolu~, birlik ve sure
gibi, hem cisimsel ve hem de ruhsal
~eylere uygulanan karma dogalar't birbi..
rinden ay1nr.
'Kumtzi' gibi, ba~ka bir ozelli~e indir-
genemeyen, daha fazla analiz edileme-
yen ve yaln1zca kendisine i~aret edilmek
s\tretiyle, tanamlanabilen ya da bilinebi-
len bir ozelli~e basit sifat ya da yiiklem
ad1 verilir.
Nihayet, onermeler yapt bakJmtndan
snuflandt~tnda, birden fazla basil oner-
meden meydana gelen bil~ik onerme-
nin tersine, bir ozne, bir yukletn ve bir
kopula ya da ba~la-;tan meydana gelen
onerme basit onerme olarak tantmlantr.
Buna gore, basil onerme, bir yuklemin
basil bir bi-;imde, yani ko~ulsuz olarak
ya da herhangi bir kaytt olmadan veya
onermenin terim1eri arastnda zorunlu
bir ba~tnb yt gerektirmeksizin, bir ozne
hakktnda tasdik ya da inkir edildi~i,
bir ozne, bir yukJem ve bir kopuladan
o]u~an onermedir.
bastlrma (tng. supression, repression; Fr.
supression). Uygun bulurunayan, iyi ad-
dedilmeyen, bireyi ruhsal soonhya so-
kan istekleri, arzulan, anllan engelle-
me, bilin-; yuzeyinden uzakla~brma e-
dimi.
bafka zihinler problemi 103
Psikanalizin tetnel, anahtar terimlerin-
den biri olan bashrma, tFreud'a gore,
benli~i, basttnlm1~ arzudan kopatna ..
maktan do~an ya da bir -;att~man1n
siiri1p gitmesinden kaynaklanan tedir
ginli~e kar~1 koruyan bir savuruna me-
kanizmastdtr. Bununla birlikte, bashnl-
~ arzu bilin-; yuzeyine -;tkabilmek
i~in siirekli olarak bask.J yapar ve bilin-;
yuzeyine ancak ~ekil de~i~tirdi~inde
-;tkar. Bashnlmt~ arzunun geri donii~ii
ne tekabiil eden nevroz belirtileri hep bu
yolla olur. Bashrma esas histeride a~1r
basan bir savuruna mekanizmastdtr.
ba1kaldanyorum, oyleyse vanz [lng. I
rebel, therefore we are; Fr. je revolte, done
nous sonunes]. Onlii Frans1z varolu~-;u
dii~iiniirii Albert Camus'niin, ayru iilke-
nin dii~iiniirii tDescartes'tan ve onun
'Dii~iiniiyorum, o hilde varun' soziin-
den esinlenerek, felsefesinin temeline
yerle~ tirdi~i soz.
Bun a gore, varolu~un sat;ma old u~unu,
bu sa~mah~tn insani istek, ihtiya-; ve ide-
allerin diinyarun aktldt~l sessizlik ve il-
gisizli~iyle -;arpt~mastndan ka ynaklan-
d1t'm1 savunan Camus, -;oziim olarak,
bu durumdan ka~t~a ve intihara ba~lan
mak yerine, sa-;may1 teslim eden bir
ar;~kyiireklilik ve diiriistliikle birlikte,
ba~kalduay1 onermi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, tCamus de, hpkl
Descartes'nl tcogitoyu felsefesinin temel
dayanak noktast yapmast gibi, varolu-
~un sa-;mah~t kar~1s1nda bireysel ba~
kaldtndan bir kollektif dayant~ma hi-
lind yaratma -;abast vermi~ ve bunun,
uzla~amsal burjuva ahlakl ve en somut
ifadesini fa~ist ya da komiinist yone-
timlerin toplama kamplarmda bulan
ttotalitaryanizm kar~1s1ndaki tek -;tkl~
yolu oldu~unu soylemi~tir.
ba~ka zihinler problemi [tng. t~re prob-
lem of other minds; Fr. le problem des aut-
res esprits). Ki~ininl do~rudan ve aract-
SIZ olarak,. ba~ka hi-;bir ~eyi de~il de,
yaln1zca kendi bilin-; i~eriklerini bilebil-
di~i, kendi i~kin kiiresinin dt~tna -;ka-
madt~t ya da en az1ndan deney yoluyla
tecriibe edilemeyen varhklann bilgisine
104 Bataille, George
s~hip olamadtgl kabul edildiginde, nasd
olup da kendi zihni d1~1ndaki ba~ka zi-
hinlerin varoldugunu bilebilecegi prob-
leani. Ba~ka insanlann da, t1pk1 benhn
gibi di.i~i.indiiklerirti, ac1 ~ektiklerini ve
hissettikleriru nasal olup da bilebilece-
giln sorunsah.
Proble1nin ~ozilini.i, analoji yoluyla akJI-
yi.iri.itmede bulunur. Buna gore, ba~ka
insanlar bana bir~ok bak1mdan benze-
dikleri, hepimiz ayru tiiri.in i.iyesi oldu-
gu1nuz ve a~ag1 yukan ayna ~ek.ilde ey
ledigit niz i.,:in, bende zihinsel ya~am
baknnmdan soz konusu olarun ba~ka in-
sanlarda da soz konusu olmas11 onlann
da benim gibi bilin~li olmalar1 gerekir.
Bataille, Georges. 1897-1962 yallan arasan-
da ya~am1~ Frans1z edebiyatt;~sa ve de-
neme yazan. Ozellik.le denemeleriyle,
~agda~ Frans1z dii~i1ncesinin yapabo-
zumcu ve antihumanist gelene~n i.,:in-
de onemli bir yer tutan dii~iiniir. Temel
eserleri: Ia Literature et le Mal [Edebiyat ve
Kotiiliik], L'Experience interieure [t~ Dene-
yim), lA Thiorie du Religion [Din Teorisi],
Sur Nietzsche [Nietzsche Ostilne).
tHegel, tNietzsche ve tHeideggerden
etkilenen Bataille'm dii~iincesi, bir hi~
~ilik felsefesi . olarak tanunlanu. 0
Tann'run oliimiiniin, tum i~erimleriyle
birlikte, kurtulu~ ihtimali ya da umuda
yer barakmayan bir anti-entelJektiializm
ve tateizme yol a~h~ru dii~iindugu
it;in, Nietz.sche'nin tiim degerleri tersyiiz
edilmesi veya degera~unma ugrahlma-
Sl projesinin takip-;isi olm~tur. Batail-
le'a gore, modem dii~iincenin onemli
bir k1sma, topl umsal ve ekonomik yapl-
lann biiyuk bir boliimii ve ~agda~ top-
lumun pek ~ok rahatsazh~, isl:ikrarh bir
ozd~ligi veya an.lamh bir do~ltusu
olmayan Diyoniso~a bir sure~ ola_rak
varhgan oziiniin yadstnmaslJlln bir so-
nucudur. A.kJm ilkeleri ve manbk yasa-
lan, insani kontrol ve bili~el egemenlik
yanalsamasa i~in gerekli olan kurgular-
dan ba~ka hi~bir ~ey degildir.
Sanat ve edebiyat hakkmda ~ok~a dii-
'iinen ve bunlann toplum ve sanat~&y
la olan ili~ldleri iizerinde duran Batail-
le, sanat~arun haki.ld bir ~ileci ya da ~ile
ke~ oldugu sonucuna varm1~t1r. Ona
gore, ters yonde i~leyen bu ~ile ~ekme
si.ireci, sanat~IYI hemen her~eyden el
etek ~ekmeye degil, faka t tiian yasakla-
n, ozellikle de ~ehvet ve oliimu a~tna
ya goti.iri.ir.
bahhla~ma [Os garplrla~ma; lng. wester-
nization; Fr. occidentalr"sation] Diinya tari-
hinin son iki yuzydda ortaya ~akm1~
olan endi.istri evresinde, Bah uygarhga
d1~1nda kalan uygarhk ya da devletle-
rin, Bat1'y1 son donemde belirleyen, o-
nu Batl yapan fikir ve teknikleri benim-
seme yakla~un ya da hareketlerine ve-
rilen ad.
Buna gore, Bah uygarhg1 onbe~ ve
onalbnca yi.izytllarda bir Ronesans. ve
Reform hareketi ya~ama~, bunu onye-
dinci yiizyalda bilimsel devrim ve onse-
kizinci yiizyalda da Aydullanma hareke-
ti izlemi~tir. Oyle ki, bu ii~ yiizydhk
tarih en somut meyvasana 1789 FranslZ
Devrimiyle, 1780.lerde lngiltere'de ba~
laylp tiim Avrupa'ya yayalan Endiistri
Devrimi'nde venni~ ve ondokuzuncu
yiizyal, Bab a~as1ndan bir ilerleme ve dz- .
giirliik ~ag1 olmu~tur.
Bu baglamda, yalntz Babya degil, rum
diinyaya derinden etkileyen bu iki bii-
yiik devrimden ozellikle Endiistri Devri-
mi, kimi Babh devletlere tarihte daha
once bir e~i daha goriilmemi~ olan bir
refah ve gii~ saglarken, Bab 'yla, cografi
veya kiilturel balwndan Batah olmayan
devletler aras1nda maddf ve teknolojik
a9dan biiyiik bir u~uruma yol at;~na~br.
l~te Babh olmayan devletlerin bu u~u
rumu kapatabilmek i.,:in sergiledikleri
moderrtl~me, Bah 'ya ozelJikle son i.ki
yiizytlda Bab yapan degerleri, fikir ve
teknikleri ben.imseyip alma hareke tleri-
ne bahhla~ma ad1 verilmektedir.
Bununla birlikte, Bahnan teknolojik ve
maddi iistiinliigliniin, ayru zamanda
k iilti.irel ve ahllli bir iistiinliik anlamana
gelmedigi gibi, modem Bataya belirle-
yen fikir ve teknikleri alma ~eklinde ta-
nunlad&~lZ babhla~manan, gelenek-
sel Bab uygarhgaru bir biitiin olarak

kabul edilmesiru asia gerektinnedigi de
unutulmamahdu. Fakat bir yandan da
babhla~mantn yalruzca teknolojik bir
devrimden ba~ka, toplumsal bir devri-
mi de i~erdigi akddan ~1kanlmamahd1r.
Bu baglamda, Babhla~ma hareketirUn
temelinde bulunan bakl~ a9-sma; gele-
neksel inan~, yerle~ik dii~unce ve ku-
rumlardan vazge~ip, hikim uygarhk ola-
rak gorulen Bab'run dii~iincel kurum ve
degerlerini benimseyip yerl~tirme mu-
cadelesi i~inde olma tavnna bahc1l1k ad1
verilir.
bah Marksizmi [ing. western Marksiznz; Fr.
Marxisme occidental]. Avrupa'da 20. yuz-
YJldal Marksizmi ozu itibariyle dogru
bir ogreli olarak gormekle birlikte, onda-
ld pozitivist, detenninist unsurlardan ra-
hatstzhk duyan ve Komiinist Partisinin
resmi ogretisi hline gelen Ortodoks
Marksizmden ayrllan kimselerin geli~
tirdikleri farkh Marksizm anlay1~1.
Ban Marksizmi ic;ine siyasi olarak Karl
tKautsky ve Antonio tGramsci gibi lider
ya da eylemciler girer. Felsefi olarak ise,
Ban Marksizmi i~inde, Louis t Althusser I Batmilere gore, sozruldere yuklenen bir-
Jean Paul tSartre ve hepsinden onemlisi
tFrank.tu,t Okulu dii~iiniirleri yer ahr.
Daha dogru bir deyi~le, Bab Marksizmi-
nin ilk ku~aganda Georg tLukcics, Karl
Korsch, Joseph Revai, ikinci ku~agmda
ise Karl tManheim, Herbert tMarcusel
Lucien Goldmann ve Louis t Althusser
gibi dii~iiniirler bulunur.
Bah Marksizmi Ortodoks Marksizm-
den tEngels'i degil de, gen~ Hegelci
tMarks'1 temele almak ve maddecilik-
ten ~ok tdiyalektik konusuna yonelmek
bakunJndan f arlclshk gbsterir. Bun a
gore, diyalektigi Marksist ogretinin biz-
zat kendisine uygulayan bu anlay1~,
mutlak bilgiden vazge~mi~, her liir bil-
ginin kJsmi ve goreli karakterini gozler
onune sermi~tir. Bilgimizle kultur tari-
hini meydana getiren tUm diger dunya
gorii~leri aras1ndaki ili~kinin diyalek-
tik bir ili~ki oldugunu savunan Bah
Marksizmine gore, hi~bir dunya goru-
~u tumuyle dogru veya tumuyle yanh~
olamaz. tTarihsel1naddeciligi bu ~er~e-
BaudriUard, Jean 105
ve i~inde kendi ilkelerine gore ele~tiren
Babh Marksist du~unurler, Marksist og-
retinin bir dogma olmaktan ~mast ko-
nusunda onemli katkllar yapml~lardtr.
bahnilik. islamiyette1 her~eyin bir zahiri,
bir de gizli anlam1 oldugunu; Kur'an'sn
oziinil ve buyruklarla yapllmamasl bu-
yunLlan ~eylerin biitiiniinii bilip, zahiri-
ne gerek olmadtg1n1 savunma tavnna
verilen ad.
Evrenin ve varhg1n ba~lang1c1 olmadl-
glnll evrenin yokluktan ~lkamayacagt
nl, maddenin ezeli old ugun u savunan
Batiniler Peygambere ve imama a~1n
I
bir inan~ besler (Guluv) ve ahireti inkar
edipl ruh go~tinii kabul ederler. D1~ go-
runu~iin1 zahirin, hakikatin yalruzca ka-
bugu oldugunu, bahn ya da gizli anla-
mln ise ozii old ugun u dile getiren
Bahniler1 dinleri goriinu~teki anlamtyla
de~il de, batll'\i' yonuyle anJamak gerek-
tigini ifade etmi~lerdir.
Bu isel yalruzca dirUn temel inan~lan
nt, dogmalann1, tefsir yoluyla degil de,
te'vil yoluyla olur. Te'vil'in anahtan,
taklm gizli anlamlard1r. Te'vil i~inse soz-
ciilderi old ugu gibi de~il de, mecazi an-
lamlanyla almak gerekir. Bahnilerl bu
yontemleriyle, Kur'an'a istedikleri anla-
mt vermi~lerl ayetlerin da~ anlamlan
i~indeki gizli i~ anlanu ~akarmak ama-
aylal onlan sistemlerine uygWl gelecek
~ekilde te'vil yoluna etme yoluna git-
mi~lerdir.
Bu baglamda, dini bir metnin a~ikar
anlamuun otesindeki gizil an)amlaniU
a~aga ~1kanna amac1yla yapllan a~akla
ma ve yoruma batrni tefsir ad1 verilmek-
tedir.
Baudrillard, Jean. Lt Systbne des Objets
[Nesneler sistemi], La Soci~tl de Ccmsom-
motaion: ses Mythes et ses StnJcructures
[Tiiketim toplwnu: Mitleri, Yapdan]~
I' Echange symbolique et la Mort [Sembolik
Miicadele ve Olum] ve De la S~duction du
ConsllrnDleltr [Tiiketidnin Ayarblmas1
Uzerine] adb kitaplartn yazan olan ~ag
da~ Frans1z toplum bilimcisi ve dii~ii
nuru.
]06 Baudrillard, Jean
Ba~langu;ta bir Marksist olan Baudril-
lard, Bab toplu1nunu analiz edip a9k]a-
na ~abalannda. daha sonra tpostmo-
dernizm dogrultusuna sapm1~hr. Kapita-
list toplumun doni1~i1me ugrad1garu, do-
layislyla Marksist kategoriJer araahgayla
analiz edileneyecegini savunan Baudril-
lard, eskiden ~ah~malan ve urebneleri is-
tenen bireylerden ~imdi tukebnelerinin
istendigini one surer.
Ti1ketiln ger~e~ini buyuk ol~ude ihmal
ettigi i~in, Marksist ekonomi anlay1~1
kar~1s1nda ele~tirel bir tav1r taklnan Ba-
udrillard, tuketim toplumunda gosterge
ve sembollerin i1retimi, mubadalesi ve
tuketilnini analiz etme i~iyle me~gul ol-
mu~tur. 0, bu analizinin olu~turdugu
genel ~er~eve i9nde, uretim sanayii, nes-
nelerin mubadalesi, iktidar ili~kileri ve
dolays1z ileti~ime dayanan eski modem
duzenin yerini, yeni bir posbnodem
medya, enformasyon, ileti~im ve goster-
ge duzeninin ald1gnu one surmu~tur.
Ba~ka bir deyi~le, Baudrillard'a 'gore,
modern insan urebnede hayatlndan gi-
derek daha az, ld~isel ihti ya~lanru ve re-
fahiru yara bnada ise, daha fazla zaman
harcamaktad1r. 0 tuketim ic;in, olan tiim
potansiyelini, tiim kapasitesini hayata ge--
fjirmelidir. c;ah~ma ve uretimden degil
de, tuketimden haz alma~ tuketim top-
lumunun eglence ve keyif ahlak1na
gore, ilk ve temel odevdir.
Ba~ka bir deyi~le, yeni bir nesne anla-
Y~, semiyotik nesne konsepsiyonu ge-
li~tiren Baudrillard, analizinde dort tiir
manhg1 birbirinden a yuu. 1 Nesnenin
kullanm degerine tekabul eden pratik
i~le1nler mant1g1; 2 degi~im degerine
kar~1hk gelen e~degerlik manhg1; 3
sembolik mi1badeleye tekabiU eden kar-
~ 1t Iann birligi manhg ve 4 gosterge de-
gerine kar~1hk ge]en farkhhklar tnanh-
g . Bu manhklar, ona gore, suas1yla bir
yarar, pazar, armagan ve bir statu man-
hgn ozetler. Buna gore, nesne, birinci
kategorinin manhg1nda bir alet, ikinci-
sinde e~ya, u~uncusunde sembol ve
dorduncusunde de bir gostergeye do-
n u~ur.
Saussure ve yapsaiCilann tezlerinden
yola c;tkan Baudrillard, hi~bir nesnenin
digerlerinden yahtlanm1~ olarak varol-
madagn gostenneye ~ah~m1~hr. Tam
tersine, farkbla~ma boyutlan, bag1nhsal
ve~heleri, nesneleri anlamada bi1yi1k bir
onem kazanJr. Baudrillard'a gore, bir~ok
nesne i~in bir yarar boyutu soz konusu
olmakla birlikte, nesneleri belirleyen en
onemli ozellik, onlann bir statu gfister-
me, bir konum ifade ebne kapasiteleridir.
Bu baglamda, nesnelerin tuketim toplu-
m unda sadece ti.iketilmediklerini, onlann
bir ihtiyac1 ka11damak amaandan ~ok,
bir stati.iyu ifade edebilmeleri i~in uretil-
diklerini soyleyen Baudrillard, bunun
ancak nesneler arasmdaki farkhhk ve
farkhla~ma ili~kileri sayesinde miimkun
olabildigini iddia etmi~tir. Ona gore, gij 4
numuz toplwnunda, ihtiyafj a~amas1 fjok
geride brakdm1~ olup, nesneler gfister-
geler haline gelmi~tir.
Su h:ilde, ozne ve nesne, modem ozne-
nin zamand1~1 niteliklerinde degil, fakat
sosyal ili~kilerin bilinfjdl~l yap1s1 yoluy-
la ve sayesinde bir araya gelir. K1sacas1,
insan varhklan mutluluk amac1n1n pe ..
~inde ko~uyor degildirler, onlar e~itli
gi hayata ge-;inne arzusu ve mucadclesi
i.;inde hi~ degildirler. c;unku tuketim, in-
sanlan bir gosterge sistemi yoluyla fark-
hla~hrmaya hizmet ebnektedir. Toplun-
sal ya~amm temeli iktisadi ihtiya~ degil,
fakat ya~am tarza ve degerlerdir.
De1nek ki, Baudrillard'a gore, ~agda~
toplumda tuketimin de anlam1 degi~
mi~tir. Liberal tkapitalizmde, nesnelerin
uretimini belirleyen ~ey, insanlann ihti-
yat;lanndan t;ok, kazan~ istegidir. Karl
tMarks'1n terimleriyle ifade edildiginde,
uretim, ~eylerin kullanun degeri yerine,
mubadale degeri taraf1ndan belirlenir.
Baudrillard'a gore, ti.iketim toplwnunda,
nesne kullarum ya da ihtiyat;tan, liberal
kapitalizme k1yasla, daha fazla uzakla~
lnlfbr. Nesnelerle ilgili tiiketim, gi.inu-
muzde nesnelerin toplumsal statudeki
derecelenmelere ka111..hk gelen bir an-
lamlar ya da gfistergeler sistemi it;indeki
yerleriyle belirlenmektedir.

E~ya ve nesnelerin buyuk ol~ekli, kcyfi,
fakat tutarh bir gostergeler sistemi mey-
dana getirdigini soyleyen Baudrillard,
haritaya kar~1hk gelen bir ~ey bulunma-
diglru, ~agunlZda ideolojinin de oldugu-
nu, perde ve ekramn tek ontolojik ger-
~eklik olup, televizyonun her~ey ve en
~~uksek, en yetkin nesne oldugunu iddia
etrrti~tir. 0, buradan hareketle ve olduk-
~a kotitmser bir goru~le, televizyonun ve
kitle ileti~irninin gorevinin tepkiyi on(e ..
mek, bireyi ozelle~tirmek, onlan gori.in-
ti.iyle ger~ek arasmda bir ay1nm yapabil
menin olanaks1zla~bgt bir taklit evrenine
yerl~tinnek oldugunu savunmu~tur.
Tuketicinin reklam gibi yollarla aldahl-
Inasinl gozboyay1a bir oyun ve uretim
oldugu kadar, ttiketicinin istegini de
tehdit eden bir oge olarak yorwnlayan
Baudrillard'a gore, bugun biz, ~ok daha
fazla eniormasyonun, ama daha az anla-
Irun bulundugu bir evrende ya~amakta
ytz; ona gore, enormasyon fazlasma
maruz kalan gunumuz toplumlannda,
mumkun tek direni~ tarz1, anlarru red-
detmektir.
Baumgarten, Alexander. 1714-1762 yllla-
rl aras1nda ya~amt~ olan Alman dii~ii
niirii. Temel eserleri Aesthetica acroama-
tica ve Metaphy'sica.
Daha ~ok Aesthetica adh eseriyle tam-
nan Baumgarten, bu eserinde estetik te-
rimiN felsefe tarihinde ilk kez olarak, te-
rimin ~agda~ anlamtna ~ok yak1n bir
anlam i~nde kullaruru~hr. Buna gore,
testetik onda, sanat ve guzellik felsefesi-
ne kar~Lhk gelir. Baumgarten, sanatln
hem duyumsal olan ve hem de duygu-
larla kan~ml~ bulunan zihinsel tasanm-
lara dayand1glnl ve guzelligin de basit
ve ayn bir entellektuel du~unce olma-
Ylp, derinlikli ve aynntlh bir kompleks
oldugunu iddia etmi~tir.
17. yuzy1l aklla du~unce geleneginin,
ozellikle de tDescartes ve tLeibniz'in bir
izleyicisi olan Baumgarten, ti.im dikkat-
lerini at;tk ve se-;ik fikirlerle manbk ve
matematikte bu fikirlere dayanllarak ge-
li~ririlen sistematik du~i.ince uzerinde
yogunla~t1ran soz konusu du~unurlerin,
Bayle Pierre 107
bilgiyi kavramsal bilgiyle SlJ'Ul"larken, du-
yusal ve alg1sal bilgiyi ti.imuyle bir kena-
ra att1klan i~in, estetik konusunu ih1nal
ettiklerini soylemi~tir.
Bu eksikligi yine Descartes~1 felsefenin
kavramsal -;er~evesi i-;inde kalarak gi-
denneye ~ah~an Baumgarten'e gore, or-
negin bir ~iirin estetik degeri ve guzelli-
gi, i~erdigi fildrlerin a~1kltk derecesine
baghdu. 0, sanat eserinin estetik degeri-
nin, onun duywnsal sezgi yoluyla algiia-
nan temel niteliginin a~1klik ve canhh-
g1yla oranbh oldugunu iddia ederken,
bir yandan da estetigin konusu i~ine, ay-
nca sanat eserlerinin yaratmak duru-
Inunda oldugu tepkilerle tecrubenin gir-
digini s6ylemi~tir.
Bayle, Pierre. 1647-1706 y1llan aras1nda
ya~a1n1~ olan Frans1z filozofu.
Dictionnaire llistorique et critique [Tarihsel
ve El~tirel SOzli.ik] adh biyografik bir
eserin yazan olan Bayle, kadim zamanJa-
nn, Ortay:~g ile modem donemlerin
onemli politik tarihi ki~iliklerinin, filozof
ve teologlanrun du~Lincelerini aktanr. 0
bu incelemesinde, filozoflann gori.i~lerin
de i~erilen ~eli~kileri ortaya koyar, llk~ag
dan kendi zaman1na dek olan filomflan
ele~tirel bir gozle ele ahr. Bu incelemenin
kendisini her tiir felsefe ve teolojiyle ilgiJi
olarak taln bir ku~kuculuga gottirdugu
Bayle, felsefi ak1lyi.iriitmenin evrensel bir
septisizme yol a~og1n1, doga.tun ise insaru
kori.i korune inanca zorladtglru savun-
mu~tur. Rasyonel ~aba ve ~ah~marun de-
gersiz oldugunu one suren Bayle, yine de
insan1n d1~ dLinyada varl.Lklann, nesnele-
rin varoldugu ve Tann'run aldatan bir
varhk olmad1g1 gorii~unu temellendir-
mek i9n, saf inanca dayaJulJnasl gerekti~
~ belirtmi~tir.
Ona gore, din sadece ve sadece iman te-
Lneli uzerinde kabul edillnelidir; Bayle,
i~te bu baglamda, her tur gori.i~e ho~go
ru gosterilmesi gerektigini savunur. 0
yanh~ ve sahici ol.Inayan bir dini.n ateiz
me asia tercih edihnemesi gerektigini
dile getinni~tir. Ote yandan, on a gore,
ins an davran1~1ru yoneten ~ey, akddan
ziyade tutkudur.
108 Beauvoir, Simone de
Beauvoir, Simone de. 1908-1986 y1llan ara..
s1nda ya~a1n1~, ba~ta Le Deuxierne Sexe
[tkinci Cins] adh kitab1 ohnak iizere, de-
nemeleri, k1sa oykiileri, otobiyogralik
yaz1lan ve romanian yuzythm1zda fe-
minist dii~iincenin geli~iminde onemli
bir ba~langu; noktas1 olu~turmu~ olan
~a~da~ Frans1z kad1n dii~iiniir.
Hemen hemen biitiin ya~a1ru boyunca
birlikte oldu~u tSartret1n etkisi dolayl-
slyla, dii~iinceleri varolu~~u bir ~er~eve
i~inde ve belli bir ozgiirliik kavranu
i.izerinde olduk~a bireyselci bir temele
dayanan Beauvoir'a gore, ozgiirliik asia
ve asia insana Tann taraflndan verilmi~
bir ~ey de~ildir. Tam tersine, ozgiirliik,
insarun u~runa hergiin yeniden sava~
mak zorunda oldu~u bir imkan, onun
kendisini siirekli olarak yeniden yarat-
masl i~in bir fusatbr. Czgiirlii~ii ba~lan
gi~la olabildi~ince bireyselci bir a9dan
yorumlayan ve bu ba~lamda otekilerini,
insarun kendi plaruna gore eylemesin-
den ba~ka hi~bir ~ey olmayan ozgiirlii-
~iin oniindeki bir engel olarak goren Be-
auvoir, sa va~ deneyimlerinin ard1ndan
otekinin ozgiirlii~nii insan ic;in bir teh-
dit olarak de~il, fakat ki~inin kendi oz-
gi.irlii~iinii ger~ekl~tirmesinin zorunlu
bir ko~ulu olarak de~erlendirmeye ba~
larru~tlr. Buradan hi~ ku~ku yok ki, her
insanln ba~ka insanlann ozgiirlii~ii ic;in
kaygdanmak gibi ahlaki bir odevi old u-
~u sonucundan ba~ka, kaduun toplum-
sal durumu ve onun erkek cinsiyle olan
ili~ki leri ba~larrunda onemli sonu~lar
c;:~kar.
Czgtirlii~i.in temel ko~ulu eylem, ki~i
nin kendi planlanna gore eylemesi, gele-
cek i~in ama~lar saptayarak, bunu ~imdi
de d1~la~ttnnasl ise e~er, Beauvoir'a
gore bu, geleneksel kadm rolii ic;inde ger-
~ekl~memektedir. Bundan dolayt, onun
goziinde kadm ozerk de~il, gorelidir.
Ba~ka bir deyi~le, ked1nlann kendilerini
erkek oJmadan dii~iinemediklerini ve.
dii~iiniilmediklerini one siiren Beauvo-
ir'a gore, erke~in ozne ve mutlak oldu~u
yerde, kadln yalruzca erke~in eksik oteki-
sidir. Cteki de, kendi ba~msaz ozune
sahip bir ~ey olarak goriilemez.
0, eskiden beri varolan bu durumu, ka-
d1n1n biyolojik anahk goreviyle geride
tutuhnas1na, erke~in d1~anya gitmesine
ve kendisini 'ltomo Jaber' olarak ger~ek
l~tinnesine izin verilirken, onun i~sel
olan1n bek~isi yap1hnas1na ba~lar. Beau-
voir, erke~in egemenJi~n, s1khkla
iddia edildi~i iizere, onun bedensel gi.i-
ci.intin bir sonucu olmaktan ziyade, ey-
lemde bulunan ozne oJmas1run bir sonu-
cu oldu~unu dii~iiniir. Fakat erkek,
sadece ve sadece eylem yapmayan nes-
ne sayesinde, ve kad1na gore, ba~ka bir
deyi~le, d1~la~ma ve i~selle~me ili~ki
sinden dolayi, ve kend isinin otekisine
gore bOyle olabilir. Beauvoir'a gore, ka-
dnlarm verilmi~ olan bu durumu kabul
ehnemeleri gerekir. Zira ona gore, kadi-
na toplwnsal orf, adet ve kurumlar tara-
fUldan yiiklenen bu ikincil rol, biyolojik,
ekonomik ve psi.kolojik yazg1n1n yillde-
di~ bir rol de~ildir. Yani, Beauvoir diin-
yaya kad1n gelinmedi~ini, ama kad1n
olundu~unu soylemektedir.
beden [Os. vucut; ing. body; Fr. corps; Al
leib]. lnsan1n zihin ya da ruhuna kar~ll
o!an vi.icudu, organizmas1 ya da maddi
tozu.
Beden terimi ozellikle, felsefe tarihinin
en onemli ve temel problemlerinden biri
olan zihin-beden ili~kisi probleminin
olu~turdu~u ~er~eve i~inde ortaya ~~
kar. Zihin ve bedeni bir ve ayn1 ger~ek
li~in de~i~ik yonleri olarak gorecek ~e
kilde birbirleriyle ozde~le~tiren ya da
psi~ik olan1 fiziki olandan gere~i gibi
aynamayan her teori, hi~ ku~ku yok ki,
problemin ortaya ~1kard1~1 gii~liikleri
bir ~ekilde goz ard1 eden bir teori ol-
mak durumundadu.
tMaddecilik de, tidealizm de bu an-
lamda psikofiziksel bircili~in de~i~ik
biQ.mleri olarak gori.ilebilir. Maddecilik
tinsel varhklann ger~ek varolu~unu
yads1mak ve zihni maddenin bir tiirevi
ya da fonksiyonu olarak gonnek, buna
kar~1n tinselcilik ya da idealizmin de~i
~ik tiirleri de beden ya da cisimleri bi-
lin~ i~erikleri olarak gormek sureti yle,
ger~ekte problemi ~u ya da bu ~ekilde
yoksayar lar.

Fakat bu arada, zihin ve bedenin deney-
sel olarak verilmi~ iki ayn toz oldugunu
a9k~a one siiren tiim digl!r Dgretiler, zi-
hinle beden arasmdak.i ili~k.i problemine
doyurucu bir ~oziim getirme zorunlulu-
~uyla kar~I kar~Iya kahr. Probleme bir
yarut getirmeye kalk1~an en onemli iki
teori, birbirlerine rakip ogretiler olan
tetk.ile~imdlik ve paralelizmdir.
Bunlardan etk.ile~imcilik, hem bedeni
ve hem de zihni, birbirlerini etk.ileyen ve
dolayisiyla birbirlerine nedensel bir bi-
~imde baglanmi~ ik.i ayn tozsel varh.k
olarak goriir. Buna kar~m, tparalelizm
ik.i toziin birbirlerine yalmzca ~lik ettik-
lerini savunur, fakat bunlar arasmda bir
kar~Ihkh etkile~im ve nedensel bag bu-
lundugunu one siirmez.
Beden felsefi bir ~er~eve d1~mda, yakm
zamanlarda sosyolojik bir a~Idan da ele
ahnmaya ba~laruru~hr. Bu a~Idan ele
almdigmda, beden sosyolojisi, feminizmin,
geli~mi~ toplumlarm niifuslanndaki ya~
lannu~hgm, postmodem toplum teorisi-
nin dogu~unun, ~agda~ tiiketimjn insan
bedenini on plAna ~Ikartan dogasmdaki
degi~melerin, bbbl teknoloji ya da pra-
ti.kteki geli~melerin, ki~inin degerini
bedeninin giizelligine indirgeyen ldtle
sporu ve bo~ zaman kiiltiiriiniin bir so-
nucu olmak durumundad1r. Btma gare,
beden sosyolojisinin dogu~u, pozitiviz-
me ili~.kin bir ele~tirinin, ve bedeni zi-
hinden aym~I belli bir bilimsel yakla~un
ya da gelenege yol a~mi~ olan Descar-
tes'm mirasiiW\ reddedilmesinin sonucu
olmu~tur.
Yiizyihmizda ikici anlayi~I reddede-
rek, zirunsel, fiziki ve kiiltiirel fenomen-
lerin kar~Ihkh etkile~imini savwtan
gorii~ aym zamanda, insan bedeninin
yalmzca biyolojik olarak verilmi~ bir
olgu olmakla kalmay1p, toplumsal bir
yap1m oldugu, yani soylemler ve top-
lumsal pratikler taraf1ndan iiretildigi
gorii~iiyle birle~tirilmi~tir. Bu baglam-
da, tFoucault'nun yolundan giderek,
bedenin modem toplumlarda sonsuz
say1da gozetim, disiplin ve denetim bi-
<;iminin hedefi hiiline geldigini one sii-
bejleni 109
renlerin gorii~iiyle, feministlerin kadm-
lann anatomileri tarahndan belirlendigi
tezine kar~I ~1kan gorii~lerinden de soz
etmek olanagt vardir.
beden-ozne [lng. body-subject; Fr. corps-
sujet). Empirizm ile entellektiializm, de-
terminizm ile mutlak ozgiirliik arnsmda
bir orta yol bulma}'l ama~layan Frans1z
filozofu M. Merleau-Ponty'nin felsefede-
k.i hareket noktasm1 olu~turan kavram.
Beden-ozne, ona gore, ne saf bir nesne,
ne de saydam bir oznedir. 0, baz1 bag-
lamlarda bir nesne olarak algilamr,
diger baglamlarda ise, algilayan ozne-
dir. Beden-oznenin diinya ile olan ili~ki
tarn, zekadan esk.i olup, tiim yarg1lar
son ~oziimlemede, onun diinyaya ili~kin
ya~anm1~ tecriibesine dayanir. Beden-
ozne, kendisine daha onceden birtaklm
anlamlann aktanlmJ~ oldugu bir diin-
yayla kar~Ila~Ir ve ona yeni anlamlar ak-
tanr.
begeni [Os. kuuuei zaika, meyil; ing. taste;
Fr. gout; AI. geschmack). 1 Sanat eserleri-
ni, insan elinden ~a iiriinleri, birta-
klm kurallarn dayanmadan, salt duyum
ve deney yoluyla yarg1lama yetisine,
sanat eserlerindeki iyi ve giizel yonlerle
eksikjjk y a da kusurlan ay1rd edebilme
yetene~ne; giizelligin insanda yarati:J.-
g oznel duygu.
2 ileti~im baglarrunda, aktanlan me-
sajlardan keyif alma tavn, belli mesajla-
rm olumlanmasi veya talep edilmesi
durumu. Bu baglamda, begeni, kendisi-
ni diger begenilerin reddedilmesiyle or-
taya koydugu i~in olumsuz bir bi~imde
tammlamr; estetik kayg1 ya da miilaha-
zalardan ziyade, insanlann kendilerini
tanlmladJ.klan k.imliklerle ilgilidir.
Begeninin ikinci anlami i<;inde, ileti~im
arn~lanrun kendilerine hitap ettigi izleyi-
cilerin ilet~im ara~lanmn belli bir tiirii-
nii, bu ara~lar tara.&ndan sunulan iiriinle-
rin, kimli.k ve ki~ili.klerin bir boliimiinii
digerlerine iistiin tutmas1 ve bunlan tii-
ketme eylemi d1~mda ba~ka yollarla da,
ornegin tavu ve davram~lannda goster-
mesiyle belirlenen gene! egilime begeni
kulturu ad1 verilmektedir.
110 Bekta~ilik
Bekta~ilik. Hact Bekta~ Veli'nin (1209-
1271) du~unceleri <;evresinde olu~an ta-
rikat. Senkre tist bir yap a arzeden Bekta-
~iligin temel ozellikleri arasanda, en
ba~ta dort kapa ve dort inan<; tasavv~ru
gelir. Bunlardan dort kapa, ~eriat (l5ld-
'11"t ve Ehli Beyt'in yoluna uymak) tarikat
(~eyhe baglnnmak), hakikat (Tann y tanz-
ma yolu) ve marifet (Tanrz bilgisine goliiren
yol) kapalan, dort inan<; ise ibadet, niyaz,
adak ve vuslafllr. Bekta~ilikte ayraca Te.
vella (hli Beyti w 12 imanu Sf!Vmek) ve
Teberra (Yezid ve diger Elzli Beyt du~man
lnr~na yirz ~~'irnrek) da onem ta~lr-
Bekta~ilik, ~amanhktan izler ta~unas1,
ayramahk yapmamasa, Anadolu halkl-
nan dilini kullanmasa, a<;1k ilkelerden zi-
yade, her du~unce ve inan<;ta alan in-
sanlaran kend ilerine gore anlamlar <;t-
karabilecegi ustu kapah inan<;lar geli~tir
lnesi nedeniyle Anadolu'nW\ her yerinde
hazla yaydml~ bir inan<; ve o~reti butu
nudur.
belirleme [ing. determinate]. Genel olarakt
bir ~eyi belir li klima, a<;1k ve se<;ik bir ~e
kilde suurlama, karakterize etlne. Bilgi
anlamtnda, bir olayan nedenini ortaya
koyma, bir kavra1n1n i<;lemini olu~tu
ran oge ya ozellikleri a<;1k bir ~ekilde
tan1mlatna ya da s1n1rlama.
belirlenim [lng. detenninatian; Fr. d~ter
rnination]. Ozellik ya da karakteristik. Bir
~eyin her ne ise o olmas1 ya da bir nesne-
nin ozelliklerine sahip alma durumuna
gelmesi anlarrunda belirletne kazanmas1
duru1nu. Nedenlerle sonu<;lar veya olay-
lar arasmdaki zorunlu bag1nti. Evrendeki
olaylann neden sonu<; ili~kilerine bagh
olarak ortaya 'tlklnasL
Sonucun dt~ ya da fail neden tarafn-
dan belidenmesinde oldugu gibi, neden-
sel belirlenimden; bir orgarun fonksiyo-
nunun k1smen, butun bir orgartizmarun
ihtiya<;lara tarafandan yani par<;alann
butun taraf1ndan belirlenmesinde oldu-
gu gibi, yaprsal belirlenimden; ara<;lann
aana<;lar ya da erekler tarafandan belir-
lerunesi anla1n1nda teleolo jik belirlenim-
den; bir surccin, onu meydana getiren
kar~1t, fa kat ozsel bile~enlerin i<; <;all~-
mast ve daha sonraki sentezi taraf1ndan
belirlerunesi anlamtnda, di yalektik beli r-
leniJnden soz edilebilir.
belirlenimsizcilik [Os. ldicabiyye; ing. in-
detenninism; Fr. indetenuinisme; AI. inde-
ter1ninis1Pius]. Endeterminizm. 1 Metafi-
zikte, evrendeki her~eyin belirlenani~
olmad1gnu, dunyada raslanh ve ozgfir ..
Iuge yer bulund ugun u sa vunan gorii~.
Baza olaylaran bir nedeni ohnad1g1na, ne-
densiz olarak ortaya <;1ktagan1 one suren
metafizik ogreti olarak indeterminizm,
baza olaylann genel yasa ya da ilkelerle
a<;aklanamayacagana, birtaknn olaylann,
bilgi eksikliginden degil de, evrendeki
raslanta, kendisellik ve kesinsizlik gibi
ogelerden dolayt ongorulemeyecegini
one surer.
2 Ahlak felsefesinde, benin, zihin ya da
bilindn, iradenin, ruhun, ahlaki kararlar
ad1 verilen sonu<;lara neden olmada
ozgur oldugunu, ahlaki se<;imlerin daha
onceki fiziki ve psi~ik olaylar tarafan-
dan belirlerunedigini, akJlh insan varh-
ganan mutlak bir se9Jle ozgurlugune
sahip bulundugunu bne suren anlayt~.
belirsizlik [Os. nruphemlik; ing. vagueness,
entrapy; Fr. impr~cision, AJ. e11thropie]. Soz-
cuklerin, kavratnlann adlandardlkJan ya
da uygulandlklara nesnelerin suurlan-
mn tam ve kesin olarak bilinememesi
durumu. Buna gore, bir sozcugun bclir-
siz olmas1, bu sozcugiin i<;inde ge<;tigi
baza bildiri kipinden tumcelere herhangi
bir dogruluk degeri verilememesi; bildi-
ri kipinden bir tiimcenin belirsiz olmasa
ise, bu tumceye herhangi bir dogruluk
degeri yuklenememesi anlamma gelir.
0 nlu Alman filozofu Kant' 1n, onermele
ri nitelik bakurundan degerlendirirken,
bu baglamda olwnlu ve olwnsuz oner-
meye ek olarak one surdugu onenne tu-
riine belirsiz onerme ada verilir. Belirsiz
onerme, ona gore, A B degildir' formun-
I
daki bir onennede, B yukleminin de
olwnsuz oldugu onennedir. Belirsiz 5-
nermeler, yuklemi olwnsuz alan, olum-
suz onermeler olarak gorulurler. Bunlar,
anlam bakunandan olumlu, fa.ka t form
balwnrn.dan olumsuz onennelerdir. Or-

negin, 'Canh oliimsiiz degildir' oner-
mesi, anlamtbakJmmdan olumlu, fakat
formu bakrmmdan olumsuz olan bir
onermedir. Bununla birlikte, belirsizlik,
onennenin formuna degil de, anlamma
bagh bir ozelliktir.
2 Ote yandan, herhangi bir sistemin
i~inde varolan diizensizlik, o sistemde-
ld raslanhsalhk unsurunun yiiksek ol-
masr durumu da belirsizlik olarak ta-
mmlamr.
belirtik tanrm [ing. explicit definition; Fr.
definition explicite]. Dilde bulunan uzun
bir deyim yerin.e, -;ok daha ktsa bir kar-
~thk bulmak suretiyle yaptlan tamm.
Bu ti.ir bir tamma aym zamanda, krsal-
trcz tamm ad1 verilir.
bellek [Os.lwfiul; lng. memory; Fr. mbnoire;
AI. gedoechtnis]. 1 Ge-;mi~teki deneyi.m.le-
ri, tecriibe ve ya~anblan arumsayabilme
yetisi. Deney ya da tecriibeleri arumsama,
zihinde canlandtnna ve ge-;mi~i ~imdide
koruma gucii. 2 Arumsayan oznenin,
ge-;mi~ ya~anhlanna, bilin-; hallerine ya
da ge-;mi~te algtlamr~ oldugu nesnelere
ili~kin -;rkarunsal olmayan bilgisi. 3
Ozgiin olaylar, olgu ve nesneler, imge
ve fikirler ortada olmad1g1 zaman, on-
larla ilgili bili~i ya da mahlmah zihinde
korumaktan meydana gelen fonksiyon.
4 St>z konusu malumah depoladtgi, bi-
riktirdigi varsaytlan sistem ya da yer.
Bellek, ammsayan oznenin ge.;mi~teki
duygulan, bilin-; hillleri, klsacasr psiko-
lojik ya~anhlan ile ilgili oldugu zaman,
buna ifebnkr~sal bellek, buna kar~m,
arumsayan oznenin g~i~te algtlad1gl,
zihinden bagunslZ nesnelerle ilgili oldu-
gu zaman ise, buna da algrsal bellek ad1
verilir.
Bellegin olu~wnunda ya da arumsama
siirednde, ii-; ayn evre soz konusu olur: I
Daha once algtlanrru~ olan nesnenin zi-
hinde canJandmlmas1, bellekte bir imge
olu~turulmas1, II imgenin, ammsayamn
ge-;mi~inin bir par-;asm1 meydana geti-
ren bir nesnenin imgesi, sureti olarak ta-
mnmasi ve Ill arumsanan nesnenin psi-
kolojik ya da fiziki bir zaman ~r-;evesi
i-;ine yerl~tirilmesi.
- ben 111
Bu baglamda, yeni kar~lla~tlan bir du-
rumu eskiden ya da daha once gonnii~
olma izlenimine dayanan bir tamma
gii-;lugu ya da yamlsamastyla belirle-
nen, ~imdiki zamanla ge-;mi~in birbiri-
ne kan~tmlmasmdan meydana gelen
bellek hastahgma bellek karr~rklrgr ad1
verilir.
Buna kar~m, bellegin zaytflamast ya
da tiimiiyle ortadan kalkmas1 durumu,
bir ~eyin istenen anda anunsanmasmm
imkans1z hale gelmesi, belli birtaklm
~eylerin hahrda tutulmasmm olanak-
sizla~mast hali ise bellek yitimi olarak
tammlamr.
bellum omnium contra omnes. Devletin
ortaya filkl~mdan once, doga durumun-
daki insanlann, kendi -;tkarlanm hayata
ge~irmek i-;in, birbirleriyle gerektiginde
sava~a girecegini ifade ehnek uzere,
+Hobbes tarafmdan kullandan Latince
terim. Devletin ortaya filkl~mdan 6nce,
insan toplulugunun i-;inde bulundugu
dogal hali ifade eden deyim: Herkesin
herkese kar~1 sava~I.
ben [Os. nefs; ing. ego; Fr. l'ego]. Akll sahi-
bi 6znenin, bilin-;li ki~inin, kendisini
ba~kalanndan aytrmasma ve kendisini
one siirmesine yarayan gu-;. <;ogunluk
ki~i, bilin-; ve ozne st>zciikleriyle e~an
lamh olarak kullarulan, zihin, bellek,
bilen, ego olarak da bilinen ve, degi~me
boyunca varhgmt koruyup, birliginin
farkmda olan birlik. Bir bireyin psikolo-
jik ozelliklerini betimlemeye ve btiti.inle-
meye yarayan temel degi~ken.
Farkh benlerden soz edilebilir. Buna
gore, tiim zihinsel faaliyetlerin gerisinde
yatan neden olan ve varolu~u, dogrudan
dogruya i-;ebak1~ yoluyla bilinemeyen,
fakat i-;ebakl~m i-;eriginden 9karsanmak
durwnunda olan, elle tutulamaz, gozle
gt>riilemez, maddi olmayan, degi~mez
varhga ya da ruh veya tine SQ/ ben adr ve-
rilir.
Buna kar~m, i-;ebakl~ yoluyla algtla-
nan, ve bir ki~iyi niteliksel olarak ba~ka
bir ki~iden aytran ya da ona kendi ki~i
sel karakterini veren i~lem ve ogeleriyle
etkin, bireysel bene ise deneysel ya da
112 bencillil<
empirik ben ad1 verihni~Hir. Bilincilnizin
birli~i tara&ndan onceden varsayllan oz-
neye ise, tTansendmtal bm denir. Ve niha-
yet, bilincin sezgisel olarak hissedilen ya
da algdanan birli~ine, ifebakr~rn beni ad1
verilmektedir.
Cte yandan bilint;li oznenin, duyum,
algt, du~unce, duygu, tutku turunden
bilint; it;eriklerini do~ru dan ve arac1s1z
olarak tecrube etmesi, kendi zihin halle-
rinin bilincinde olmas1 durumu, insa
n1n kendi bilincini belli bir bilginin ko-
nusu yapmas1, oznenin kend isi it; in nes-
nele~ebilmesi, kendisi hakk1nda nesnel
olabilmesi ya da ki~inin kendisini ba~
kalannJn gorebilece~i tarzda de~erlen
direbilmesi yetene~i ben bilinci olarak
tan1mlarur
bencillik [Os. hodkdndrk; Ing. egoism; Fr.
~goisme; AI. egoismus). Genel olarak, ki-
~inin kendi benine ve kendi t;lkarlar1na
du~kunluk gostennesi, ba~kalann1 hit;
dikkate almadan, yalruzca kendisini ve
kendi iyili~iru, refah1n1 ve mutlulu~u
nu du~unmes i. tnsan1n kendi benini ve
ki~isel t;1kann1, ya~am1n1n mutlak ilke-
.
s1 yapmas1.
Czel olarak da, ingiliz deneyci filozofu
tHobbesun, insan1n tum eylemlerinin
'ben sevgisi' taraf1ndan belirlendi~ini,
ve ahlikb.h~1n da insan1n kendisini ko-
ruma it;gudusunun bir ~ekli oldu~unu,
tum eylem.Jerin insan1n kendisini koru-
ma it;giidusuniin ve kendi benine duy-
du~u sevginin bir sonucu olarak ortaya
t;lkh~lnl dile getiren o~retisi.
Benjamin, Walter. 1892-1940 ydlar1 ara-
Slnda ya~am1~ olan Alman du~unur.
Ad1 +Frankfurt Okuluyla irtibatlandln-
lan ve yinninci yuzydm set;kin bir este-
tik teorisyeni olan Benjamin'in temel ve
en unlu eseri 'Mekanik Roprodiiksiyon
c;a~da San at Eseri' adh dcnemesidir.
Sanatsal uretimin maddf boyut veya
yonlerine dair analizi, Benjaminin t;a~
da~ du~unceye en onemli katkls1n1
olu~turur. Ona gore, 20. yiizyllda sanat
alanmdaki en onemli geli~me ve prob-
lem, gelene~in t;ozulmesi ve buna ba~h
olarak yokolup gitmesiyle birlikte, sana-
t1n yepyeni bit;im ve i~levler kazanm1~
olmas1d1r. Ba~ka bir deyi~le, mekani-
zasyon ve kitlesel uretiJnin kultur alaru-
n~ da yaydi~mdak.i ilerici potansiyeli
goren Benjamin, oncelikle kulturel PSer-
lerin veya sanat yapltlaruun mekanik
olarak t;o~altdabilirliAinin, yuksek kul-
turiin eser!erinin buyulu, ve kutsal
halesini, onlar1 rituel ve gelenekten ko-
parmak suretiyle, yok etti~ini one surer.
0 soz konusu geli~meyi~ ~eylerin evren-
sel e~itli~i du~uncesini benimseyen kit-
lelerin t;a~da~ ya~amda giderek artan
onemleriyle birle~tirir ve bunu potansi-
yel olarak ilerici bir ~ey olarak de~erlen
dirir.
Di~er bir deyi~le, teknolojik alandaki
buyuk geli~menin, sanat ve kultur it;in
yepyeni imkanlar sa~lad1~1ni iddia eden
Benjamin, fototraf ve sinema benzeri sa-
natlann kaydetti~ geli~menin, kitlelerin
kabhmma ac;tk, onlann yaranna olan bir
sanab mumkun hale getirdi~ini sayler.
Ona gore, sanabn mekanik olarak t;o~al
hlabilirliti, kitlelerin sanata kar~1 olan
tutumlann1 de~i~tirir. Bir Picasso tablo-
suna kar~1 takunlan gerici ta v1r, bir
Chaplin filmine kar~1 ilerici bir tepkiye
donu~ur.
Sanahn toplum i~n oldutunda 1srar
eden du~unur, ritiiel ve propagandarun
1930.lar Almanya' smdaki roliine gon-
denne yaparak, sanatJ.n ozerkliti veya
sanat i~n sanat iizerindeki 1sraran esteti-
~in fa~izm taranndan politik hayata so-
kulmasiyla tamamlandatJru one surer.
Bununla birlikte, Benja.min'e gore, gele
ne~in ve ge91'i~ kultiiriin ozgiirle~tirici
yonlerini de unutrnamak laZJm gelir. Ni-
tekim, o bir yandan da, kapitalizmle bir-
likte yok olup giden ge9JU~in kurtanl-
masJnl amat;layan ttarihsel maddedli~in
savunuculu~u yapmaktan hit; geri
dunnam~br.
benlik~ili.k [Os. hodnumalk; tng. egotimz;
Fr. egotisme; AI. egotismus). Ki~inin salt
kendi t;lkar, istek, arzu ve ihtiyat;lanru
kar~dama t;abas1yla belirlenmesi, benci-
lik ya da egoizmin koydu~u Slnirlann
daha otesine get;erek, salt kendi kendi-

siyle ilgili ohnas1 durumu. Oznenin,
za1nan zaman sap1k hazlan da arala-
nnda oJmak iizere, kendisine ozgii ol-
d u~una inand1~1 yanlanna gosterdi~i
a~1n hayranltk.
benlik teknolojisi [ing. ego technology; Fr.
technologie d' ego]. Dnlu ~a~da~ du~unur
Michel Foucault'nun, iktidar taraf1ndan
~eyle~tirilerek in~a edilen oznelli~e
kar~1, bireylerin kendilerini bagtms1zca
yaratabileceklerini ya da in~a edebilecek-
lerini dile getiren kavramsalla~tlnnu.
Bireylerin kendileri veya ba~kalann1n
yardlmlyla, kendi bedenleri, ruhlan, dii
~iinceleri, hareketleri ve varolu~ tarzlan
iizerinde belli say1da i~1emi ya da etkin-
li~i, kendilerini, belli bir mutluluk, bilge-
lik, yetkinlik ya da oliimsiizliik haline
eri~ebilmek i~in, donii~tiirmelerini sa~
layacak ~ekilde ger~ekle~tirmelerine
imkan veren pratikler biitiin ii.
benmerkezci durum [ing. egocentric pre-
dicament). Felsefe tarihinde ilk kez ola
rak tngiliz em piristleri taraftndan one
stiriilen ve bir insanm yalruzca kendi
deneylerinin, kendi bilin~ i~eriklerini n
bilgisine sahip olabilece~i, kendi zihin
ya da bilin~ hallerinin otesine ge~erek,
ger~ekligin bizzat kendisini, ger~ekte
oldugu ~ekliyle diinyay1 bilemeyecegi-
ni dile getiren kabul. Her rur bilginjn
kendi bireysel bilincimizin bir eseri ol-
du~unu, bilincin d1~1nda kalana ili~kin
olarak hi~bir bilginin olamayaca~1nt
one siiren gori.i~.
Her birimizin kendimize ozgii, yalruzca
kendimize ait alan alg1sal diinyayla Sl-
rurlanml~ oldu~umuzu, bu diinyan1n
otesine g~erek. ger~ek di.inyarun kendi-
sine ula~amayaca~Jmlzl one siiren tez.
benmerkezcilik y andsamas1 [In g. ego-
centric illusion; Fr. illusion igocentrique].
Herhangi bir benin evrenin merkezinde
olmas1 soz konusu olamasa bile, her
benin kendisini evrenin merkezi ve odak
noktas1 olarak algllamaktan ya da dii
~iinmekten geri duramcunas1 tavrma ve
daha ozel olarak da evrendeki he~eyin
ihtiya~larlffilZI ve arzulannuZl kar~daya
cak ~ekilde diizenleruni~ oldugu ya1ul
Bentham, Jeremy 113
samas1. Ki~inin kendisini evrenin tner-
kez;i olarak gorme e~limi.
benolmayan [Os. gayri nefs; ing. no1t ego;
Fr. no1t ego] Ozneden ayn bulunan, oz-
nenin d1~1nda kalan nesnelerin biitiinii-
ne verilen ad. Diinyaya ili~kin alglml-
Zln en onemli bile~enlerinden biri.
Alman idealist filozofu tFichte'ye gore,
ben lektir ve her~eydir. Ve ben kendi
kendisinin bilincine, ancak ben olmaya
na kar~1 koyarak varabilir. Bu ~er~eve
i~inde, ben olmayan ben'in bilin~siz faali~
yetinden dogar.
Bentham, Jeremy. 1748-1832 ylllar1 ara-
Slnda ya~am1~ alan, yararcll1~1n kuru-
cusu ingiliz filozofu. Temel eserleri: An
Introduction to the Principles of Morals
and Legislation [Ahlak ve Yasaman1n il-
kelerine Giri~], Deontology [Deontoloji]
ve Science of Morality [Ahlak Bilimi].
A;ddk gorii~u: Bentham, ahlak gori.i~iine
temel olmak i.izere bir psikoloji teorisi ge-
li~tirmi~ ve 'do~an1n insanoglunu iki
egemen efendinin yonetimine ter ketmi~'
oldugu iddias1yla Lin kazannu~ alan bir
d ii~iiniirdiir. Ona gore, insan dogas1
kendi ~karuu saglayacak, hazz1n p~in
den ko~arak, ac1dan ka~1nacak ~ekilde
olu~turulmu~tur. Bentham i~te bu ~er~e
ve i~inde, eylemlerin hazz1 arthnp artbr
mad1klanna ve dolay1s1yla aay1 en aza
indirgeyip indirgemediklerine bakllarak,
ahlakf bak1mdandan do~ru ya da yanb~
diye sLJUflanabilecegini savunmu~tur.
Bentham sOZ konusu psikoloji gorii-
~iinden hareketle, bir thaz kalkiilii ge
li~tirmi~tir. Bir eylemi se9ttek i-;]n, soz
konusu eylemin sa~layaca~ haz mikta-
nru temele alan haz kalkiilii yontemine
gore, hazzln niceligi, ~u ogeler tarabn-
dan belirlenir. Hazz1n yo~unlu~u, siire-
si, hazzm yaklnh~1, kesinligi, verimliligi
ve hazztn safh~1 (yani, act ya da s1ktnb,
iiziinti.i gibi duygularla kan~mam1~ ol-
masl).
Bentham'1n tyararcth~l, hazZl temele
alsa bile, haz ahlalana gore ~ok daha ge
li~mi~ bir o~retidir. Zira, hazcdt~ln iyi-
yi hazza ~itledi~i, ve hazz1 yaln1zca
birey a9smdan de~erlendirdi~i yerde,
114 Benthamcthk
Bentha1n iyiyi 'en yiiksek saytda insana,
en yiiksek 1nutlulugu saglayan ~ey' ola-
rak tanunlam1~tlr. Nitekim, Benthamcl-
hgln en biiyiik say1da insantn en yiiksek
mutlulugunu, toplumlann ve bireylerin
en yiiksek ahlAki an1aa olarak goren, in-
sanlann eylemlerinin ahlaki degerleri-
nin deneysel olarak eylemlerin yararhh-
g1yla, yani bir eylemin mutluluk yarat-
lna giicii tarahndan belirlendi~ni savu-
nan gorii~ olarak tan1mlan1r.
SiytJSet felsefesi: Siyaset felsefesini ahlak
gorii~iine dayand1rmak isteyen Bent-
ham, diger bir deyi~le ki~inin kendisine
doniik hazlarla, da~a doniik hazlar ara-
Slnda bir ay1nm yapm1~hr. Bunlardan
birincileri salt hazla ve kj~inin kendi
mutluluguyla ilgili iken, ikincileri bir
iyilik ifadesi olup, ba~kalar1n1n mutlu-
luguyla ili~kilidir. Bireysel mutlulukla
en yiiksek say1da insan1n mutlulugu-
nun bir ve ayn1 olmad1g1run fazlas1yla
fark1nda olan Bentham, bencillikle top-
lulnun iyiligi veya en yiiksek say1da in-
sanln mutlulugu aras1ndaki ut;urum.un
a~tlabihnesi ic;in, iki arac;tan faydalan-
maya ~ah~ml~tlr.
Bu arac;lardan birincisi, egitimdir. Ona
gore, insanlar egitim sayesinde zihinsel
melekelerini ve yeterliliklerini artbnr,
kendilerini tam olarak gerc;ekle~tirebil
menin yollann1 ogrenir ve boylelilde
de, bir ki~inin ak.Jlca yollarla elde ettigi
m utI ul ugun ba~kalanna yonelik sevgi
ve haytrseverligi, otekinin iyiligini kap-
sadlguu anlayabilirler.
Bentham"da bireyin kendisine doniik il
giyi toplu1nsal bir ilgiyle tamamlamarun
iki.nci yolu kurumsal bir ~erc;eve yarat-
lnak ge~er. Ona gtire, insan bencil ~Lkar
ve zorlamalan bu sayede ve kurumsal
bir c;erc;eve ic;inde, toplum ic;in yararll
amac;lara donii~tiirebilir. Liberalizmin en
onemli teorisyenlerinden biri olan Bent-
ham, siyaset felsefesinde, gtic;lii bir halk
egemenliginin savunuculugunu yapma~
ve saz konusu egemenligin tek meclisli
yasama orgaruyla temsilini istemi~tir. 0,
denetim ve kuvvetler aynhgt ilkesinin
taln ~ah~an bir tdemokrasiyi onlemek
Lizere haZJdannu~ ayg1tlar olarak deger-
lendirirken, din konusunda ku~kucu bir
tav1r takuun1~br. Bentham"a gore, din
ilerle1neyi engelleyen ozellikle de entel-
lekti.iel ilerlemeye set c;eken bir kurum-
dur. Dahas1, o dhlin inarunayanlara kar~1
dii~manhk uyand1rmak ve bir kast s1n1h
yarahp beslemek suretiyle, toplum.a sa-
dece s1k1nh vcrdigini dii~iiniir. ihtiyac;
duyulan ~ey, dini ho~goriidiir ve bunu
saglayacak tek ~ey de, bilinemezci bir
ku~kuculuktur. Ote yandan, dine c;ogun-
luk yararc1 bir ac;1dan bakan Bentham,
onun yararstZ oldugunu soyle1nekten de
c;ekirunemi~tir.
Benthamc1hk [lng. Bentl1amism; Fr. Bent-
ltamismeJ En biiyiik say1da insarun en
yiiksek diizeyde 1nutlulugunu, toplu-
mun ve insanlann en yiiksek ahl~i
amac1 olarakone siiren J. Bentham'm ya-
rarc1hg1ru tarumlayan terim.
insanlaru1 eylemlerinin ahlakllhglrun,
deneysel olarak onlann, bir eylemin .
1nutluluk iirehne giicii anlanuna gelen,
yararhhglyla belirlendigini one siiren
Bentham'a gore, bir eylemin ahliki de-
geri, son c;oziimlemede eylemin dogur-
dugu haz ya da aayla ortaya ~1kar, zira
insan varh~nln gerc;ek efendileri, en
yiiksek ve tek iyi olan haz ve tek ger~ek
kotiiluge kar~1hk gelen ac1d1r.
benzerin benzerine neden oldugu ilkesi
(ing. principle of lib causes like]. Neden-
deki niteliklerin aynt zamanda sonu~ta
da varoldugunu, ned en ve sonucun ru-
miiyle ayn ya da farkl1 bir yap1da ola-
mayacaguu, ornegin zihnin ya da zihin-
sel ya~amtn, zihinsel ozellikleri ohna-
yan bir ~eyden tiireyemeyecegini, ya~a
lnm, canhhgm kendi i~inde canllhg1 ol-
mayan bir ~eyden dogamayacag1n1 dile
getiren ilke.
Berdyayev, Nikolai 1874-1948 yallan ara-
Slnda ya~ama~ ~agda~ Rus dii~iiniirii.
Felsefede mantlksal ve rasyonel yon-
temler yerine, sistematik olma yan, gi-
zemli anlatun bic;imlerinden yana olan
Berdyayev, hakikatlerin, rasyonel ara~
hrmarun degil de, 'tinin a~k1n diinya-
Slndan s1zan bir a~agan iiriinii' oldukla-

nn1, insarun btiytikhJ~uniin de, bu tin-
sel diinyadan ve tannsal yaratma yete-
ne~inden pay almas1ndan kaynakJanda-
~ana savunanu~tur.
Dii~iincesi daha -;ok dinsel bir metafi-
zikten meydana gelen Berdyaev'e gore,
varh~m temelinde, kendisinin ungnntd
ad1ru verdi~i, t Aristoteles'in ilk maddesi-
ne benzer olan ~ey vard1r. Ona gore,
ungrund varolmamakla birlikte, varh~m
imkaru olmak anlam1nda varbktan once
olmak durwntmdadar. Yaln12ca potansi-
yel olan varolu~tan ayn olarak, aktiiel
varolu~ belirsiz bir kaos olmada~ana
gore, saf ilnkana belirleyen, bir ilk yaratJ-
a eylemin var olmas1 gerekir. Berdyaev'e
gore, i~te bu, Tann'1un eylemi olmak du-
rwnundadar.
Bergson, Henri. 1859-1941 ydlan arasanda
ya~ama~ olan c;a~da~ dii~iiniir.
Temelllkeler: Temel eserleri arasanda Es-
sais sur les Donn~es imm~diates de Ia Cons-
cience [Bilincin Dolayuns1z Verileri Oze-
rine Denemeler], Matiere et Mimoire
[Madde ve Bellek], Lts Deux Sources de la
Morale et de la Religion (Ahlik ve Dinin
lki Kayna~a] ve L'Evolution creatrice [Ya-
ratJca Evrim] gibi kitaplar bulunan Berg~
son, Almanya'da do~up geli~mi~ olan
idealist ya~ama felsefesinin Fransaldaki
temsildsi olarak tarunar. Ayna zamanda,
sure-; felsefesi ada verilen felsefe tiirii-
niin de en onemli temsilcilerinden olan
Bergson, tpozitivizmin ya da olduk-;a
dar bir -;er-;eve i-;inde kalan bilimsel yo-
ruinlann iddialanna ~iddetle kar~1 -;a-
karken, insanf ve tinsel de~erlerin one-
mini vurgulam1~hr. 0, i~te bu -;er-;eve
it;inde, 20. yiizyalda geli~en akla kar~a
ba~kaldannan onemli onciilerinden biri
olmak d uru1n undadu.
Ba~ka bir deyi~le, ondokuzuncu yiizyal-
da ortaya -;tkan maddecilik dirimseldlik
kar~ath~mdan yo~un bir bi-;ilnde etkile-
nen Bergson, bilimin bulgulanru ozii iti-
bariyle bilimsel olmayan bir ger-;eklik
anlaya~1na ula~mak i-;in kullanma~tu.
Metafiz:i ~i, tdinamizm ve silreklili~in
onemini vurgalada~1, akhn ger-;ekli~in
yapasuu bilmeye yetili olmada~1n1 dile
Bergson, Henri 115
getirdi~i h;in, Bergson Roanantik gelenek
ic;inde yer ahr. Ba~ka bir deyi~le. diskiir-
sif dii~iincenin ve dolayasayla, tiim deter-
aninizani ve tmekanizmiyle bilimin kap-
sanu ve a-;aklama alan1nm olduk-;a dar
oldu~una dikkat -;ekmi~ ve ya~am feno-
meni, bilin~ ve ozgiirlii~iin sadece ve sa-
dece dolayamsaz sezgi ile anla~alabilece
~ini one siirdii~ii i-;in, Bergson aynt
zamanda ya~am felsefesinin 20. yiizyal-
daki en onemli temsilcisi sa}'llabilir.
Meta fizigi: Ger-;ekJi~in sezgi yoluyla bili-
nebilece~ini savundu~u i-;in ondokuzun-
cu yiizytl Ahnan dii~iiniirii Schopenhau-
era ~ok yakla~an Bergson, bununla
birlikte, bir ilerleme o~etisi olarak evrim
teorisini -;ok dddiye ahp metafizi~ine
temel yaph~l it;in, onun kotiimserli~ini
payla~maz.
ilk ara~ttrmalartna zihin ve beden ara-
sandaki ili~ki konusuna ay1ran filozof,
zamanmm bu kon udaki gozde o~retisi
olan psiko-fizyolojik paralelizme, yani
her psikolojik olguya onu belirleyen fiz-
yolojik bir olgunun kar~ahk geldi~ini
dile getiren o~retiye ~iddetle kar~l -;ak-
lTil~tlr. Bergson, bu ba~lamda belle~in,
ve dolay1sayla zihin ya da ruhun beden-
den ba~1msaz oldu~unu ve ama-;lanna
gerc;ekle~tirebilmek i-;in bedeni k ullan-
dl~lnl one siirmii~tiir.
Ya~am dii~iincesini incelerken, evrimin
gerc;ekli~ini kabul eden, onu kesin olarak
belgelenmi~ ya da karutlanmt~ bir teori
rliye goren Bergson, evrimin mekanist bir
tarzda geli~meyip yarahc1 oldu~unu
iddia etmi~tir. 0, bu geli~me siirecinde,
biri i-;giidii, di~eri de zeka yoluyla geli-
~n iki -;izgi bulundu~unu soylemi~ ve
bunlardan her ikisinin de, evrenin her ye-
rinde i~ ba~1nda olan ya~am ahhm1n1n
eseri oldu~unu savutunu~tur.
Bilgi Goru~leri: Bilgi goru~iinde, rasyo-
nel dii~iinceye giivenmeyen, kuru bir
takilcahk ve tbilimcili~e kar~a c;aklp,
bun un yerine sezgiyi temel alan Berg-
son, bilincin her zaman bir ~eyin bilinci
oldu~unu, bizim do~rudan ve araaslZ
olarak yalnazca kendi tecriibemizi bile-
bilece~imizi ve dolayas1yla en iyi ve en
116 Bergson, Henri
yerkin bir bi~hnde kendi bilin~ akl.~m \1-
Zl ve sureyi idrak edecegimizi belirt-
mi~tir. Bu ise, kavramsalla~tmlabilen
bir bilgi degildir; yani, bu, akd ve ana-
liz yoluyla degil de, ancak ya~anarak,
ve sezgi yoluyla bilinebilir.
Ba~ka bir deyi~le, Bergson felsefesinde
oncelikle, kavramsal bilgiye ~iddetli bir
ele~tiri yoneltmi~tir. Kavramlann surek-
li ve dinamik bir ger~ekligi, onu statik
Mile getirmek ve bolmek suretiyle ~rplt
ttgma one suren Bergson, 'biricik' olan
ger~eklikle ilgili hakikatlerin kavramsal
yolla soze dokulemez, ifade edilemez ol-
dugunu soylerken, bir yandan da bizi
ger~ekligin ozune goturecek bilgi turu
olarak sezgiden soz etmi~tir. Bilimi red-
detmeyen, fakat bilimsel bilginin en
onemli bilgi turu olarak goruhnesine
kar~1 ~lkan Bergson'a gBre, ger~eklige
nufuz eden, nesnelerle dogrudan ve ara-
casaz bir temas kuran ba~ka bir bilgi tiiru
daha vardar. Bu bilgi dile getirilemez,
soze dokulemez. Bu bilgiye, en a:zmdan
bilimsel bilgi kadar onem ve deger veril-
mesi gerektigini one si.iren Bergson, ana-
liz adliU verdigi bilimsel, rasyonel bilgi-
nin kar~asma, sozciiklerle d.He getirilemez
olan sezgiyi g~rmi~tir.
Bergson'a gore, sezgi bize, ger~ekligin
~emasam degil de, bizzat kendisini bilme
olanaga verir. ~u halde, Bergson bir ~eyi
bihnenin iki yolunu birbirinden aymr.
Bu yollardan birincisi bizi bilinecek nes-
nenin ~evresinde hareket ettirir, oysa
ikincisi nesneye nufuz etmemizi saglar.
Birindsinden elde edilen bilgi, nesneyi
gozlemledigimiz bak1~ a~asma baghdar;
dolayasayla, bu bilgi goreli bir bilgidir.
Buna kar~m, ikincisinde nesneyle dog~
dan bir temas i~inde olur ve herhangi bir
bak1~ a~asamn sarurlamalanndan kurtu-
Juruz. Burada nesneyi ger~ekte oldugu
~kliyle kavranz. Bunlardan birincisi
+analiz. ikincisi tsezgidir.
Sezginin bize g05terdi~ ger~eklik ne-
dir? Bergson bu konuda aradaga ipucunu
ki~inin kendi dogasma ili~kin sezgide
bulur. Ona gore, kendi ir;imize donup
bakhguruzda tecrube ettigimiz ~ey, de-
gi~en haller veya. ozellikleri ciegi~en
~eyler degil de, degi~menin bizzat ken-
disi, sure ve ya~amdar. Sezgi yoluyla hi-
linen benden hareket eden Bergson, bu-
rada kalmay1p daha sonra dunyamn
aym sureden meydana geldigini iddia
etmi~tir. Ba~ka bir deyi~Je, ger~ekligin
bilimin varsaydaga gibi, madde olmada-
gma gostermeye ~ah~an, dogamn, hili-
min soyledigi gibi, yalruzca mekan i~in
deki maddi cisimlerden olu~madagma
savunan Bergson, insanlann mekanla
du~uruneye ~ah~hklan i~in, maddecili-
ge egilimli olduklanm iddia etmi~tir.
Oysa, zaman mek~ndan daha temel
olup, butun ger~kligin ozu zamandar,
stiredir.
AnlamamlZ gereken ~eyin, zamarun
bir birikim, bir buyuyup geli~me, bir
sure oldugunu belirten Bergson, bir
adam daha ileri giderek, surenin yalmz-
ca ak1p giden bir ~ey olmakla kalmay1p,
yarahcl oldugunu savunur. Ba~ka bir
deyi~le, sure gorunu~un gerisindeki
ger~eklik, bilimlerin ara~hrdaga gozle
gorulur empirik donu~umlerin gerisin-
deki esas nedendir. Buna gore, turlerin
evrim ge~irdigi hipotezini dogrulanabi-
Jen deneysel bir hipot~ olarak benimse-
yen Bergson, buradan buti.in bu evrim-
sel geli~menir gerisindeki esas gucun,
temel nedenin sure oldugu metafiziksel
tezine ge~mi~ti.r.
Bergson'a gore, ger~ekten varolan ~ey
madde, cansaz varhk degildir; ger~eklik
suredir ve bunu yalmzca sezgi kavraya-
bilir. Zaman bir birikimdir. Gelecek hi~
bir zaman ge~mi~in aym olamaz, zira
her adamda yeni bir birikim ortaya
~akar. 0 bilin~li bir varhk i~in var olma-
mn degi~mek oldugunu kabul eder,
zira degi~mek demek olgun.la~mak de-
mektir; olgunla~mak ise, sonsuzca kendi
kendini yaratmak demektir. Bu, yalruzca
bilin~li insan varhga i~in degil, fakat
butun ger~eklik i~in boyledir. Bergson
geli~meyi, ancak sure olarak anladaga-
maz takdirde a~Lklaga kavu~abilecegi
maza savunur.

Ona gore, ins an i~te b u ya~amda 1nad-
deyi yener, mekamn stmrlanmn iisti.ine
t;tkar ve it;inde salt siireyi ya~ar. insan
kendisini biitiin benligiyle bir i~e ver-
digi zaman da aym ~eyi duyar. Get;-
mi~, siirekli olarak bugiine ve gelecege
dogru akar. i~te, bu biricik gert;eklik
olarak siiredir. Bergson'a gore, siireyi
ya~ayabilmemizin ko~ulu bellektir. Bel-
lek zaman arahklanm yener, get;mi~,
~imdi olarak ya~amr. Siireyi biitiinliigii
it;inde yakalaytveren ise sezgidir.
Bergsonculuk [lng. Bergsonianism; Fr. Berg-
sonisrne]. Henri Bergson'un dii~iince t;iz-
gisini izleyen dii~iiniirlerin, 20. yiizythn
ba~lannda, Fransa'da kurrnu~ okulduk-
lan meta.fiz:ik okulu ya da akmu.
Bergson'un metafizi~ benimseyen bu
okul, filozofun kendisinden ba~ka, bilim-
deki krizle Amerikan tpragmatizmin-
den etkileruni~ ve Bergsonun dii~iince
siyle, tdirimselcilik ve tirrasyonalizmin,
onun kendisinden t;ok daha otelere ta~t
rnayt amat;lamt~hr. tSezgicilik ve tira-
deciligin savunuculugunu yapan Berg-
sonculann en onde gelenleri arasmda
Maurice tBiondel, Lucien Laborthenierre
ve Eduard Le Roy saydabilir.
Berkeley, George. 1685-1753 ydlan ara-
smda ya~amt~ olan, ve diinyada yalruz-
ca ruhlann ve bu ruhlarm ideleriniri va-
roldugunu, buna kar~thk maddenin
varolmadtgmt one siiren ingiliz dii~ii
niir. Temel eserleri: The Principles of
Human Knowledge [insan Bilgisinin llke-
leri1 ve Three Dialogues Between Hylas and
Philonous [Hylas ile Philonous arasmda
iit; Konu~ma].
Bilgi GOru~leri: Berkeley de, kendisin-
den once ya~amt~ olan +Locke gibi,
bizim dogrudan ve aractslZ olarak algt-
ladtgtmtz her~eyin kendi zihnimjzdeki
tideler oldugunu, dogu~tan dii~iinceler
bulunmadtgmt, tum idelerimizin algtsal
deneyin sonucu oldugunu, ve bilgimizin
duyudeneyi yoluyla sahip oldugumuz
idelerden tiiredigini savunmu~tur. ide-
lerden tiireyen bilginin tek bir istisnast
vardtr: Tinsel varhklara ya da insarun
kendi benine ili~kin bilgi.
Berkeley, George 117
Berkeley'e gore, kendi z:ihnime ya da be-
nime ili~kin olarak dogrudan bir algtsal
deneye sahip olamadtgJm, ama dogru-
dan ve araas1z olarak yalmzca zihnimin
t;e~itli niteliklerini ya da faaliyetlerini al-
glladtgun i9n, benim, kendi zihnirne ya
da benime ~kin bir ideye sahip oldu-
gum soylenemez. Bununla birlikte, bura-
dan yola t;lkllarak zihinden ya da benden
st>z ebnenin anlams1z oldugu sonucuna
vardamaz. <;iinkii, sonsuz say1da ideye
ek olarak, bu ideleri bilen ve algdayan
bir ~ey, algdama, isteme, imgeleme ve
arumsama gibi faaliyetlere ek olarak, bu
faaliyetleri gert;ekl~tiren aktif bir varhk
vardtr ki, bu da zihin ya da ruh ya da
bendir.
tdelerden insan zihrunden ya da bir
alg1 eyleminden bagams1z olarak kendi
ba~lanna varolan ~eyler olarak soz
ehnek t;eli~ik olsa bile, bizim birincil ni-
teliklere ili~kin idelerimize benzeyen ni-
teliklere sahip olan nesnelerin insan zih-
ninden bag&mslz olarak varolduklan
dii~iiniilebilir. Bu dii~iinceye Berkeley,
bir idenin ancak ba~ka bir ideye benze-
yebilecegi, buna kar~m bir ses ya da bir
~eklin ba~ka hit;bir ~eye degil de, yal-
m.zca ba~ka bir ses ya da ba~ka bir
~ekle benzeyebilecegi kar~1hg1m verir.
Dahas1, ona gore, biz ~ihnimizdeki ide-
lerin nesnelerin niteliklerine benzeyip
benzemediklerini hit;bir zaman bileme-
yiz, t;iinkii bizim dolayuns1z olarak al-
gtlad&glmlz her~ey kendi idelerimiz
olup, idelerimizle bu idelere benzeyen
nitelikler ilke olarak birbirlerinden fark-
h olduklanndan, bizim idelerimizle bu
idelere benzeyen nitelikleri birbirleriyle
kar~da~hrma imkarum1z yoktur.
Metafizigi: Bilginin tek kaynagmm algt
oldugunu, algtda ise bizim yalruzca
kendi idelerimizi }'a da duyumlanmtZJ
bilebilecegirnizi one siiren epistemolojik
nitelikli oncullerden yola ~karak, yal-
nlZCa idelerin ve ideleri algdayan zihin-
lerin varoldugu ve duyularnruz iizerin-
deki eylemiyle idelere neden olan mad-
denin hit;bir ~ekilde varolmad&gJ ~klin
deki ontolojik sonuca ula~an Berkeley,
J 18 Berkeley'in tezleri
bununla birlikte t1pk1 LockeJun yapm1~
oldugu gibi, nedensel bir alg1 anlay1~1
benhnseyerek, zihnitnizdeki idelere ne-
den olan bir varhgu1, yani Tann'run va
roldugunu one surmu~tur. Ba~ka bir
deyi~le, o maddenin yerine Tann'y1 yer-
le~tirmi~tir.
Berkeley'e gore, biz algdanmazln, idele-
riJnizin, onlar 1 canh ve a~1k olduklan, 2
diger deneylerimizle uyumlu olduklan,
ve 3 insan iradesinin keyfi bir eyleminin
sonucu olmad1klan, yani insan zilutin-
de, nedensiz ve te1nelsiz olarak keyfi bir
bi~imde yaratdmad1klan zaman, ger~ek
olduklanru kabul eder ve onlan fantazi-
lerden, du~sel alg1 ve idelerden ay1nnz.
Yani, duyualgllanmlZ, idelerimiz bize
bagh ve keyfi olmad1klan ifi]n, bu alg1,
duyum ve idelerin insan zihninin d1~m
da bir nedeni olmahd1r.
Ba~ka bir deyi~le, madde varolmadlgl,
varolsa bile, butiinuyle olumsuz ve belir-
siz bir bi-;imde tarumland1g1ndan dolay1,
bizim zihniJnizdeki idelere neden ola-
mayacak kadar pasif oldugu, ikinci ola-
rak ideler kendi kendilerinin ya da
ba~ka idelerin nedenleri olamayacag1
ve nihayet bu ger~ek ideleri insanm biz
zat kendisi yaratamayacaga i~in, Berke-
ley' e gore, zilinimizdeki bu idelere, algi-
rruzdaki duyumlara neden olan ba~ka
bir tinsel varb~ varolmas1 gerekir ki,
bu tinsel varhk da Tanra' du.
Bu goru~e, bizim tinsel bir varhg1, bir
Tanr1'yl algalaruruza, duyumlarunaza,
idelerimize neden olurken de, ba~ka
bir zaman da hi~bir ~ekilde tecriibe et
medigimiz siiylenere~ duywnlanm1za,
idelerimize neden olan bir Tanr1 du~
~uncesinin, en az1ndan niteliklerinin
duyularuruz uzerindeki eylemi sonu
cunda bizde algdara, idelere neden olan
bir madde du~uncesi kadar keyfi oldu-
gu soylenerek itiraz edilebilir. Boyle bir
itiraza kar~1 Berkeley, bizim tamamen
irademize bagh olarak ~e~itli ~eyleri ~e
~itli ~ekillerde imgeledigimiz zaman,
tinsel varhk.Jann ideler yaratmas1na
ili~ldn bir tecrubeye sahip oldugumuz
yanitlnl verir. Ve biz, tinsel varhklar
olarak kendimizin zihnhnizde ideler
olu~tunna gucune sahip oldugumuzu
bili yorsak, ona gore, bu bilgi ba~ka bir
tinsel varhk olarak Tann'n1n biziin zih-
nimizdeki idelere neden olmakta oldu
gu olgusu i~in saglam bir temel olu~tu
rur.
Berkeley soz konusutmaddesizcilik
ogretisi yle ilgili ele~tirileri, omegin in-
sanlar taraf1ndan tecrube edilen izlenim
ya da idelerle ozde~le~tirilmesi duru-
munda, do~an1n insanlann ortaya ~~
ki~lanndan once varolmad1gl, ya da
bir odan1n ir;inin ins an on a bak t1g1
zaman var hga geldigi, ins an on a bak-
maktan geri durdugu zaman yok olup
gittigi turunden itirazlan bertaraf edep
bilmek i~in, ~u halde, Tann'Nn evreni
varolu~ hali i~inde tutan her~eyi bilme
gucune muracaat etmi~tir. Ba~ka bir
deyi~le, o ezeli-ebedi olup, her~eyi
bilen tinsel bir varhk olarak Tann'n1n
varplu~unu kabul etmek suretiyle, d1~
dunyarun Tann taraf1ndan tecriibe edi-
len ideler, izlenimler toplam1 oldugu-
nu, d1~ dunyadaki nesnelerin Tanrarun
zihninde bulund ugun u, onlann bizim
taraflmazdan algdanmadudara zaman,
Tann tarafandan alglland1klanna one
surer.
Berkeley'in tezleri [lng. Berkeley's theses;
Fr. theses de Berkeley]. Onlu lngiliz idea-
list lilozofu tBerkeley'in felsefesinin te-
melinde yer alan ve felsefenin daha son-
raid geli~imini olduk~a etldlemi~ olan
iki tez. Bunlar, sirasiyla 1 ~eylerde algl-
ladigunlZ tum nitelikler zihinlerimize
bagh oldugu, ve algalanamayan ve dola
YJSlyla bilinemeyen, 1akat varoldugu
varsaydan toz du~uncesi kabul edile-
anez oldugu i~in, ~eylerin yahuzca, zi-
hinler taraf1ndan bilindikJeri ya da algi-
IandakJari surece varoldugu, varolmarun
alg1lanmak, yani zihinde bir ide olmak
oldugu teziyle, 2 d1~ dunyaya ili~ldn
bilgimizin duyumsal bir bilgi oldugu,
bu bilginin her zaman idelerin bilgisi
olup, idelerin de, d1~ dunyadald tiizle
rin degil, fakat basil niteliklerin ideleri
oldugu tezidir.
Berlin, Sir tsaiah. ~agda~ ingiliz ahiAk
ve siyaset felsefecisi.
Berlin, degerlerin yer, zaman ve top-
lumsal ko~ullar taraflndan belirlendigi-
ni savunan Marksist gorii~e kar~1 c;1ka-
rak, determinist ogretilere kar~l tavu
alrn1~ ve ahlaki deger)erin, ve insan1n
sorumluluguyla ozgtirliigiinii koruma-
nln onemini vurgulam1~hr.
Bemard, Clairvauxtlu Aziz. 1090-1153
ydlan aras1nda ya~am1~ olan Hristiyan
teolog.
Teoloji konulanndalti yontemi, rasyonel
olmaktan c;ok mistilc bir nitelik arzeden
Aziz Bemard'a gore, Tann'y1 aramarun
yolu, 'utan~ verici bir merak' tan degil, bir
sevgi okulunda ya~amayi ogrenmekten
gec;er. Yiireginde sevgi ta~nnak, Tann'y1
bilmenin ilk ko~uludur. Onun ogretisi-
nin anahtan ~u sozlerde yatar: 'Tann
sevgisi nereden gelir? Tann'dan. Peki bu
sevgisinin olc;i.isii nedir? Ol~siiz sev-
mek.'
be,inci toz [lng. quintessence; Fr. quintes-
sence; AI. quintessenz]. llk~ag YW1an fel-
sefesinde, yeryi.izundeki ya da ayalb ev-
rendeki cisimleri meydana getirdigi
kabul edilen dart ogeye, toprak, su, hava
ve ate,e ek olarak, goksel dsimlerin ken-
disinden meydana geldi~i kabul edilen
age ic;in kullarulan; fakat yeryiizi.inde in-
sanlar taraflndan ger~ek dogas1 tarunma-
di~ ya da bilinmedigi i~in, kendisine ad
verilmemi~ olan be~inci oge.
Orta~ag filozoflannm, t Aristoteles 'in
ayi.istii evrenindeki ezeli-ebedi ve degi~
mez goksel dsimleri adlandumak ic;in
kullandaklan terim olan b~inci toz teri-
rni, skol,1stik di.i~i.ini.irler tarahndan, ay-
nca do~al bir dsmin sahip oldu~u gii~
ya da en yiiksek oz ic;in kullarulm1~hr.
be' tiimel [Yun. kategoroumenon; Lat. pra-
edicabile; 1ng. predicables; Fr. pr~dicables;
Al. pr~dicabiles ]. Olumlu bir onennenin
yi.ikleminin oznesine ne ,eldlde baglan-
da~uu g6steren, ve cins, ti.ir, ay1nm,
hassa ve ilinek olarak biJinen ~ terim.
Buna gore, 1 yiiklem ozne i~in ozsel ol-
madagl, oznenin oziini.i, ya da ozi.ini.in
bir par~as1n1 ifade ebnedigi zaman, ona
oznenin bir ilinegi adJ verilir. Ornegin,
'Baz1 yazarlar zengindirler' 6nermesini
ele alahm. Zengin ohna ozelligi, yazar
i~n oz.sel bir ozellik, yazan yazar kllan
bir nitelik olmay1p, raslanhsal ya da
anzi bir ozelliktir.
Ote yandan, yiikle1n ozne i~in ozsel
olan bir ozelli~i ifade ettigt za1nan, bu
dart ~ekilde soz konusu olabilir. Buna
gore, 2 yuklem, oznenin kendisinin bir
alts1n1h ya da ti.irii oldugu s1n1h ya da
cinsi gosterebilir. Ornegin, 'Dikdortgen
ler paralelogramlard1r' onermesinde,
yiiklem oznenin cinsidir. ikinci olarak, 3
ozne tekil bir terim ve yukle1n de, ozne-
nin bir iiyesi old ugu suuh gosterirse,
yiik]em ~ Atati.irk bir Turk devlet adarru-
du' orne~inde old ugu gibi, bir ture kar-
~lhk gelir. Ayn1 tiimel, 'Baz1 paralelog-
ramlar dikdortgendir' omeginde oldu~u
gibi, yi.iklem oznenin bir alt Sirufi ya da
tiirii oldu~u zarnan da kullan1hr.
Dc;unci.i olarak, 4 yi.iklem oznenin, oz..
neyi ayn1 cinsin ba~ka alt smtflarmdan
ya da diger tiirlerinden aycran bir ozelli-
~ini ifade edebilir. Bu durumda, 'ikizke-
nar i.i~genler iki ~it kenan olan i.i~gen
lerdir' ome~inde oldugu gibi, tursel bir
ay1nmd1r. Son olarak, 5 yi.iklem, daha
onceki i.i~ ozsel ozellikten farkh olmak-
la birli.kte, onlardan ~akarsanabilir olan
ba~ka bir ozsel ozelligi ifade edebilir.
'~kenar i.i~genler e~it a~d1 i.i~genlerdir'
ome~inde oldu~u gibi, yiik1eme bu kez
ltassa ad1 verilir.
bef yo I [lng. fivt ways; Fr. r.inq voies] Aqui-
nah Aziz Thomas'1n Tanr1'1un varolu-
~uyla ilgili be~ ayn kan1tl, ya da
Tann'run varolu~unu evren hakkmdaki
genel olgulardan hareketle 9karsama yt>-
nundeki ~ farkb giri~imi ic;in kulla!U-
Jan terim.
Aziz Thomas, Tann'run varoldugunu n
priori bir bi-;Unde, yani yaln1zca bir Tann
tarumtna dayanarak kanttlayamayaca~a
nuzi one surer. Ona gore, Tannrun va-
rolu~unu karutlamak miimki.inse eger,
Tann karutlanmizm ba~langa~ noktasa-
ru, ba~lang1~ onci.illerini olu~turacak
baz1 temel verilerimiz olmahd1r. Aqui ..
120 be~ yol
nah bu ~erc;eve i~inde,her biri Tanrt'run
varolu~unu gozlemlenmi~ bir olgudan
yola ~1karak kamtlayan ~ ayn Tann
kamh one sunnu~tiir.
1 Bunlardan birinci.si ve en onemlisi,
hareket olgusundan yola ~1kan kaJUtbr.
Aziz Thomas, bizim baz1 ~eylerin hare-
ket halinde oldugunu, duyu-deneyi te-
meli iizerinde, tam bir kesinlikle bildigi-
mizi soyler. Ote yandan bir ~ey, ancak
kendisi uzerinde eyletnde bulunuldugu,
potansiyel gu~leri ba~ka bir ~ tarafm-
dan aktuel hale getirildigi zaman, hare-
ket edebilir. Thomas'a gore, hi~bir ~y
kendi kendisini hareket ettiremez, ~
bu durum, o ~eyin ayru anda, aym ba-
kundan hem potansiyel ve hem de ak-
tuel olmas1m gerektirir. Ornegin, bir
nesne kendi kendisini Isttamaz ya da
steak yapamaz, ~unku boyle bir durum,
onun aym anda hem steak olmas1ru ve
hem de olmamastm gerektirir. Bundan
dolayt, hareket eden her varhgm ba~ka
bir varhk tarafmdan hareket ettirilmesi
gerekir.
.Soz konusu hareket ettiricinin de, yine
ayru nedenJe ba~ka bir varhk tarafmdan
hareket ettirilme zorunlulugu vardu.
Bununla birlikte, bu hareketler ve hare-
ket ettiriciler dizisi sonsuzca geriye gide-
mez, ~unku bir ilk Hareket Ettirici yoksa
eger, bu takdirde ikinci, u~uncu, v. b. g.,
hareket ettirici ve dolaytstyla, duyusal
dunyada gozlemJenen hareket de varol-
maz. Bundan dolayt, Tann vardtr; yani,
gozlemlenebilir bir hareket, son ~ozum
letnede yalmzca, kendisi hareket ebne-
yen bir Hareket Ettiridnin, yani Tan-
n'run varolu~uyla a~tklanabilir.
2 Aquinah Thomas'm ikinci kamh,
Tann'mn varolu~unu, ~ylerin fail ne-
denleri oldugu ve fail bir nedenin sonu-
rundan once olmast gerektiginden dola-
yt, hic;bir eylem ya da sonucun kendi
kendisinin nedeni olamayacagt gozlemi-
ne dayandmr. Ona gore, fail nedenler
zindrinde bir ilk neden olmahdtr. Bu ilk
neden olmadtga takdirde, zincirdeki ilk
adtma, daha sonraki halkaya ve daha
sonraki adtmlara neden olacak bir ba~-
langt~ noktast olmaz. Bu ohnadtgmda
ise, son sonu~, yani dunyamtzm bugun-
ku hali de 50z konusu olamaz. Oyleyse,
dogamn bugunku hali vt:: sonu~lar dizi-
si, bir ilk neden olarak Taru1'mn varhgi-
m karutlar.
3 Aquinah'mn tislam felsefesinden
ilham alan u~uncu kamt1 ise, dogadaki
varhklarm, nesnelerin varohnalan ka-
dar, varolmamalart da olanaklt olan var-
hklar oldugu gozleminden yola ~tkar.
Dogal varhklar olumsal varhklardtr,
~unku onlar her zaman varolmaz; dogal
varhklar yaratdmt~lardtr ve yok olup gi-
derler. Omcgin, bir agacm varolmadtgl
bir zaman vardt; o ~imdi varolmaktad1r
ve bir gun varhktan -;xkacakbr.
Aga~ i~in varolmama iki anlamda du-
~unulmelidir. Oncelikle, onun hi~ varb-
ga gelmemi~ olmas1 soz konusudur;
ikinci olarak, o bir kez varolunca, a-;xkbr
ki, belli bir sure sonra yok olup gidecek-
tir. Ger~eklikteki her~ey yalmzca, aga~
benzeri olumsal varhklardan olu~uyor
sa, hi~bir ~yin varolmada~ bir zaman-
dan soz etmek olanakbdtr. Oysa, duyu
deneyi bize, nesnelerin, varbklann varol-
dugunu gosterir. Bundan dolayt, varo-
lan her~ey olumsal varhklardan meyda-
na gelmez. Olumsal varhklann dt~mda,
bir de zorunlu varhk olmahdtr. Zorunlu
varhk, var olmamast olanakh olmayan
varhkhr ve bu Zorunlu Varhk da, Aqui-
nash Thomas'a gore Tanrt'di.I'. Ba~ka bir
deyi~le, olumsal varhklara neden olan,
onlara varolu~ veren varhk, i~te bu Zo-
runlu Varltkbr, yani Tann'dtr.
4 Aquinab Thomas'm dorduncu Tann
kamb, varolan ~eyler arasmda bir dere-
celenme bulundugu olgusundan yola
~tkar; buna gore, bazt ~eyler digcrlerin-
den daha iyidir, daha ho~, daha dogru-
dur, v. b. g. ~yleri beUi bir ozelligi sergi-
leyip sergilememelerine gore derece-
lendirebilmek i~in, elimizde bir standar-
bn, bir en iyinin olmast gerekir. Bazt ~ey
lerin digerlerinden daha iyi ya da daha
kotu oldugunu, Aquinah Thomas'a gore,
ancak bu standardm bilgisine sahip ol-
dugumuz, en iyiyi bildigimiz takdirde

soyleyebiliriz. 0, bu noktada, Aristote-
les'in, bir cins ic;indeki en yiiksegin ~n
yliksek degerin, burada en yliksek iyi-
nin- cins ic;indeki tilin nesnelerin ozellik-
lerinin nedeni oldugu ilkesinden yarar-
1anmaktadLr. Buna gore, iyi olan her ~ey
en iyinin sonucudur, zira en iyi ba~k.a
~eylerin iyiliginin temelini meydan geti-
. rir. Demek ki, ~eylerin varolu~lann1n,
iyili.klerinin ve ba~kaca yetldnliklerinin
nedeni olan bir en iyi olarak Tann vardLr.
5 Aquinah Thomas'1n b~inci kan1tt,
t'Diizen ve ama-; karutt' olarak bilinen
k.arut ttiruntin ozel bir halidir. 0 bu ka-
nttta, diinyadaki helleyin ama-;b bir bi-
-;imde, belirli ama-;lara ula~cak ~ekilde
eyledigi, hareket ettigi gozleminden yola
-;Lkar. Bu durum, akdh insan varhklan
i-;in oldugu kadar, ta~lar ve aga-;lar tii-
riinden, alul ve dolaytsiyla bilgiden yok-
sun olan varhklar i~n de ge-;erlidir. Bu
varhklarm ama-;lanna, raslantJsal olarak
degil de, bir plAna uygun olarak ulqbk~
Ian, bir plAndan dolay1, i~levlerini ev-
rendeki genel diizene katk1 yapacak ~e
kilde ger~ekle~tirdikleri a-;tkbr. Bu plAn
ve dolaytstyla evrendeki diizen de, en
ytiksek derecede ak1lh bir varllk olarak
Tann'run eseridir.
betim [Os. tasvir; lng. description; Fr. desc-
ription; AI. beschreibung]. Daha once ta-
ntmlanmt~, tanuru yapllnu~ bir ~eyin
tarurrunln, ozel/ tekil bir durum ic;in kar-
~mza -;kan tekran. Tekil ve somut kav-
ramlarla yapllan tarum. Bir olayt, duygu-
yu tan1mlayan, tarif eden soz ya da yazt.
Somut nesnelerin, soz konusu nesneler
stnth ic;in kesin bir ozellik olarak ifade
edilemeyecek olan belirtilerine i~aret
eden tasviri.
Bu baglamda, davran1~ bilimlerinin,
omegin psikoloji, sosyoloji, antropolojL
ekonomi gibi bilimlerin temel amacuun,
nedensel yasalar geli~tirme ve a~klama
yoniindeki tiim giri~imlerden kesinlikle
uzak durarak, gozlemlenen olaylar ara-
smdaki bag1nt1lan temele alan sa~lam
ve dakik tasvir ya da betimlemelere
ula~mak oldugwu1, zira insan davraru-
~~ iizerindeki kontrolle, davrant~a ili~-
betimleyicilik 121
kin ondeyinin bu betilnlemelere dayan-
mak durumunda oldugunu soyleyen il-
keye betimleme illa!si adt verilir.
betimlemeler teorisi [lng. theory of desc-
riptions; Fr. theorie des descriptions]. lngi-
liz filozofu B. tRussell taraftndan geli~
tirilen ve betimlemeler ya da tasvirler
arastnda bir aytnm yaparak, bunlartn
dilde, ayn birtaklm i~levler yerine ge-
tirdigini one siiren kuram.
Buna gore, Russell bir betimlemeyle
ozel bir isim arastnda bir ayrun yapmt~
tlr. Betimlemeyle belirli bir manttksal
formu olan dilsel bir ifadeyi anlayan
Russell'e gore, betimlemeler belirli ve
belirsiz betimlemeler olarak iki ye ayrthr.
Belirli bir tasvir ya da betimleme, biricik-
ligi ifade eden ve kendisinde ge-;en soz-
cilklerin anlamlanndan dolayt, yaln1zca
tek bir ki~iye uygulanabilen, buna kar-
~tn, belitsiz betimleme ise, biriciklik Sl-
rurlamastndan bag1~1k olan bir ifadedir.
Bu -;er-;eve i-;inde, 'lngiltere krali-;esi' be-
lirli, 'bir krali-;e' ise belirsiz bir betimle-
meye kar~thk gelir.
Betimlemelere ek olarak, ozel isimler-
den de soz eden ve ozel bir isimle yal-
nzca tikel bir ~eyi ya da ki~iyi adland-
ran bir sembolii anlayan Russell, hem
ozel isimlerin ve hem de betimlemelerin
dilin kullantmmda, farkll, ancak -;ok
onemli roller oynadtg1n1 savunmu~tur.
Biz, ona gore, dili ozel isimler aracth-
gtyla diinyaya baglartz. Ozel isimler,
dilimizin diinya ve diinyadaki varhklar-
dan soz ettigi konusunda bizim i-;in bir
teminat olu~turur. Oysa betimlemeler,
daha farkb bir bi~imde kullaruhrlar;
onlar, Russell'a gore, bize kendileriyle
tan1~madt~1m1z nesnelerden soz etme
olanagt verirler.
betimleyicilik [tng. descriptionism; Fr.
descriptionism). 1 Ahlftk felsefesinde, do-
galc1hg1n bir tiirii olarak, ahlill yargla-
rtn, kural koyucu degil de, yalruzca be-
timleyici bir anlama sahip olduklaruu ve
dolayiStyla tam anlanuyla ve ger-;ekten
olgusal olan tiimcelerden c;Ikarsanmak
suretiyle karutlanabileceklerini one siiren
gorii~.
122 bilen
Ahlak alamnda s6z konusu olan bu be-
timleyici bilimsel yalda~1ma, ya da bi-
limsel veya betimlemesel yakla~mm
ahlak alaruna uygulanmasuun sonucu
olan ve kural koymay1p, yalruzca insan
davram~m1 gozleyerek, sonUI;lanm be-
timleyen ahlak tiiriine ayru zamanda be-
timleyici ahlak ad1 verilir. Ahlaki de~er
ve ilkelere, olgusal ilke ve onermelere
ula~h~lmlz tarzda ula~ldi~m savuna-
rak, insanlar arasmda hangi ortak ahlaki
kural, de~er ya da eylemlerin bulundu-
~unu, bu ilkelerin evrensel olup olmad-
~~m ara~t1ran ahlak anlay~ olarak be-
timleyici ahlak, ';'~itli insanlar ya da
toplumlar tarafmdan benimsenen ahlaki
inanf;', gorii~ ve de~erleri inceler, ahlak
alarunda, olmas1 gerekeni soylemeyip,
yalruzca olam ara~tlrlr.
2 Ote yandan, bilim felsefesinde, do~a
yasalanrun, do~ada hiiki.im siiren bir
zorunlulu~un iladesi ohnay1p, ortaya f;'l-
ki~lan gozlemlenen olay ve olgulann
diizenli dizili~ ya da ard arda geli~lerini
betimleyen genel ifade ya da onenneler
oldu~unu savunan gorii~e betimleyici
doga yasasz anlaya~a denir. SOz konusu
gorii~, suyun 100 dereceye kadar ISlhl-
d~ takdirde kaynad1~m1 dile getiren
do~a yasasmm, yalruzca, do~ada bu
ba~lanbrun bir olgu olarak ortaya filkh-
~ma i~aret etti~ini ve salt do~ada olup
biteni betimledi~ini ya da af;'1klad~m
dile getirir.
3 Buna mukabil, metafizikte, ~;"a~da~
dii~iiniir P. F. Strawson'un, metafizikten
tumiiyle vazge~;"memekle birlikte, ger-
fieklik ya da duyusal olamn iisl:iinde ve
otesinde kalan bir diinya iizerine do~ru
lu~u smanamayan onenneler ortaya
koyma tavnna kar~1 ~1kan ve spekiilatif
metafizi~in kotii ve olumsuz yonlerin-
den uzak dunnaya ~;"ah~an meta.fizik an-
lay~ma betimleyici metafizik ad1 verilir.
Boyle bir metafizik anlay~. kendisini
toz tiiriinden, temel ve ka~mdmaz oldu-
~u dii~iiniilen ~;"e~itli kavramlann anali-
zi i~iyle suurlam1~hr. Betimleyici meta-
fiz.ik, tStrawson'un t Aristoteles ve
tKant'ta omeklendi~ini savundu~u me-
tafizik tiiriiniin, yani gozden ge~;"irici me-
tafizi~in kar~1smda yer almaktadu. Bu-
na gore gozden ger;irici metafizik, diinya
iizerine, d1~ gen;eklikle ilgili dii~iince
mizin aktiiel yap1suu betimlemekle ye-
tinmeyip, yeni kavramsal sistemler kur-
ma i~iyle m~gul olur.
4 Tarum teorisinde ise, tiiriin bir ozelli-
~i olamayan, fakat tiir i';'indeki bireyle-
rin kendilerine ozgii kalan, ayru tiir ifjin-
de, turun bireylerini birbirlerinden ayu-
maya yarayan karakteri ya da tekil ozel-
likleri ortaya koyan; ba~at karakteri
de~il de, ba~1l karakteri; ozsel ozellilderi
de~il de, anzi ozellikleri dile getiren ta-
ruma betimleyici tarum denmektedir.
bilen [ing. knower; Fr. saveur]. Bilgi ili~ki
sinde, bilinen nesne ya da varh~a kar~1t
olarak, bilgilenmekte olan, bilgiye ula-
~an tozne. Bilginin zihinsel bir faaliyetle
birle~tirilen ve empirik bir tben ya da
saf bir ego olarak gortilebilen oznesi.
bile~ik [Os. murekkep; lng. complex, com-
pound; Fr. compose; AI. zusammeugesetzt].
Basitten farkh olarak iki ya da daha fazla
say1da unsurdan meydana gelen ~eyi ta-
rumlayan sdat.
Buna gore, onenneleri yap1lan bakJ-
rrundan suuflad~mzda, basit onenne-
lerle birlikte de~erlendirilmek durumun-
da olan onenne tiiriine, yani bir ozne, bir
ytiklem ve kopiiladan olu~an basit oner- ,
meden farkh olarak, iki ya da daha fazla
say1da basit ya da kategorik onenneye
aynlabilen onenneye bile~ik onenne ad1
verilir. Bile~ik onenneler 've', 'ya da',
'ise', 'ancak ve ancak' gibi manbksal ba~
la~;"larla birbirlerine eldenmi~ basit oner-
melerden meydana gelir.
bile,tiriciler manh~a [ing. combinatory
logic]. Matematiksel mant:J~m, de~i~ken
lerin tumiiyle elenip, yerlerine bu mant:Jk
dahna ozgii olan belirli turden fonksi-
yonlann ge~;"irildi~i dab.
bilgelik [Yun. sophia; Os. hikmet; ing. wis-
dom; Fr. sagesse; AJ. weisheit]. En geni~ ve
en genel anlarru it;inde, insarun if;'inde
ya~ad1~1 diinya ve toplumla uyumlu,
kendi kendine yeten ve bilin~jli bir varhk
olmas1m; diinyaya, kendisine, ya~ama

ve ya~anun nihai ve en yuksek ama~la
nna ili~kin olarak saglam bir kavray~a
sahip bulunmasuu; eylemlerinde bilgi-
nin belirleyici rol oynamasuu; du~unup
ta~marak eylemesini; eylemlerinin enine
boyuna du~unUimu~ eylemler olmasm
ongoren ideal durum ya da erdem.
Varolan her~eyi aklm ~gmda yargiia-
yan ve yorumlayan, boyle yaphg1 i~ de,
ortalama insa1u, SJJ"adan insanlan etkile-
yen i~ ~alkanhlarmdan, tutkulardan etki-
lenmeyip uzak kalan ki~inin ozelligi, er-
demi olarak ortaya ~1kan bilgelik, ya~am
tecri.ibelerinde, dunyadaki gtindelik ili~
kiler i~de, gozlemleyen ve nufUz ebne-
yi ama~layan zihinlere gori.inen ~eylerin
anlamma ve amacma ili~kin dogrudan
pratik kavray1~1 zorw1lu lolar.
Buna gore, bilgelik, insanm her~eyden
once relleksif olmasm1, yani olaylan ve
inan~lan, nedenleri ve sonu~lan ~gm
da degerlendirmesini, ol~up bi~mesini
ve ger~ek ama~larla ara~lara ili~kin ola-
rak saglam bir kavray1~a sahip olmasJ-
ru gerektirir.
bilgi [Os. mdlilmal, mdrifet; ing. knowledge;
Fr. connaissance; AI. erkenntnis]. Oznenin
ama~h yonelimi sonucunda, ozneyle
nesne arasmda kurulan ili~kinin urunu
olan ~ey. Bir .~eyin ayudma ya da bilin-
cine varma. Ogt"enilen ~ey. Bir ~eyle ak-
tiiel deney yoluyla kurulan yalonhk ya
da tam~lk.hk. Olgu, dogru ya da Odev
olarak gorulen bir ~eye ili~kin a~lk alg1.
Bilin~te bulunup da, bir ~ekilde hakl1
k1hnan ve boylelikle dogru diye deger-
lendirilen her~ey bilgi ad1m almak du-
rumunda olup, bilgiyle ilgili problem-
ler, ya genel olarak bilginin dogasm1 ele
alan tepistemolojinin ya da bilen ozne-
nin dogas1 uzerinde yogunla~an tzihin
felsefesinin kapsa.nu i~inde yer ahr.
Felsefe tarihinde, filozoflar bilgiyi farkh
~ekillerde tammlarm~lardJr. Farkh bilgi
goru~lerinden baz1lanru, burada tarih-
sel bir s1ra i~inde ~oyle ornekleyebiliriz:
Aristoteles bilgi konusunu iki ~kilde ele
ahr, yani'O bir yandan insarun duyum ve
alai gibi yetilerine ili~kin bir a~ama
ve ate yandan da genel bir bilim teorisi
bilgi 123
sunar. RuhW\, bilgi soz konusu oldu-
gunda, Aristoteles' e gore, iki temel yetisi
vard1r. Bunlar ise, s~rasyla duyum ve
ak1ld~r. 0 duyuma ili~kin a~Jklamasm
da, madde ve form aymm1 yapar ve du-
yumu ya da duyu-algJsJJ"U, algllanan
nesnenin, madde olmadan formunu, soz
konusu duyu orgamyla almak olarak ta-
mmlar.
Nas1l ki, duyum alguanan nesnenin,
madde olmadan, algllanabilir olan for-
munu almaktan olu~uyor.;a, aym ~ekil
de alolyurUtme de akllla anla~labilir
olan fonnu almaktan meydana gelir. Al-
gllanabilir olan duyusal formlar oncelik-
le, duyulann renkler, sesler tiliunden
ozel nesneleridirler. Buna kar~m, akllla
anla~J!abilir olan form, bir ~eyin ozu-
dur, o ~ey i~in soz konusu ~ey olmanm
ne anlarna geldigidir ya da onun tarurm-
dJJ". Aristoteles'e gore, her ne kadar bir
bedene bagh olmasa bile, ala! da, hplo
duyum gibi, bir yetidir ve daha yiiksek
yetiler varolu~lan i~in daha a~ag1 yetile-
re bagunhdrlar. Bundan dolay, akuyu-
riitme faaliyeti varolu~u i~in duyualgs-
na baghd1r. Ba~ka bir deyi~le, bilgirniz
duyudan, yani tikel olandan ba~lar ve
tiline! ya da gene! olana yukselir.
Bilginin tumel olamn; formun bilgisi
oldugunu, bu nedenle yarg1da dile geti-
rilebilir olan bir bilginin, formlar ara-
smdaki ozsel baglantllara ili~kin bir
kavray1~tan meydana geldigini savu-
nan Aristoteles'in gozunde bir ~ey hak-
kmda dogru bir bilgiye sahip olmak, o
~eyi turler ve cinsler hiyerar~isi i~inde
bir yere, bir tiir ve cins i~ine yerle~tire
bilmek ve dolaysyla neyin onun i~in
ozsel oldugunu bilebilmek anlamma
gelir. Onun du~uncesinde bilgiyle, cins
ve tur yoluyla struflama arasmdaki soz
konusu olan bu ili~ki, aym zamanda
bilgiyle tamm arasmdaki ili~kiyi gun-
erne getirir, zira .)-!!stoteles'te tamm
"ns ve tur olu la olur.
, yalmzca te erm ilgisini veren ad
tarumlanyla, ~yin kendisinin ozunu
veren nesne tarumlan arasmda bir aynm
yapar. Ad tanmuyla nesne tarumt arasm-
------------------------------------
124 bilgi
daki farkhlok biiyiik ol~lide, ~ey1n oziinii
vermenin, ~eyin nedenine ili~kin bir
ac;ll<:lamay1 i~erdigi olgusuna baghd1r.
Bundan dolay1, Aristoteles bir ~eyin ne-
denini ortaya koyabildigimiz zaman, ilk
elden, ger~k bilgimiz oldugunu sayler.
Bir ~eyin nedenini vermek ise, o ~eyin
oziiniin ilk ilkelerden ba~layarak tamt-
lanmasllU i~erir; bilimin i~levi de budur.
Ger~ekten de Aristoteles, ikinci Anali-
tikler adh eserinde, bilimsel bilginin
her~eyden once, aym anda hem olgu-
nun kendisihe bagh oldugu nedeni ve
hem de olguyla nedeni arasmdaki zo-
runlu bagmt1y1 bilecek ~ekilde, tikel
olamn gene! olandan ya da ko~ullu ola-
nm nedeninden ~1karsarunas1 anlamma
geldigini sayler. Ba~ka bir deyi~le, ona
gore, olgunun, ba~ka hi~bir olgunun
degil, fakat yalmzca soz konusu olgu-
nun nedeni olarak, kendisine bagh ol-
dugu nedeni bildigimiz zart.'an, bilim-
sel bilgiye sahip oluruz. Bu bilgi ise
tas1msal, yani tiimdengelimsel bir yap-
da olan bir kamtlamanm sonucu olan
bir bilgidir.
Aristoteles'e gore, bilimsel bilgi oldu-
gundan ba~ka tiirlii olamayan ~eylerin
bilgisidir. Bilimsel bilgi, onun ikinci AM-
Iitikler adh eserinde dile getirdigi ozel
bir anlam i~nde tiimel olan bagmhlan
ortaya ~1kanr. Her~eyden once, yiiklem
ya da temel nitelik, konuda yer alan teri-
min her omegine, hio;bir istisna olmadan
ait olmahd1r. ikinci olarak, o konuya
anzi olarak degil de, ozsel olarak a it ol-
mahdr, yani onun i~in ozsel olarak
dogru olmahd1r. Ve nihayet, o konuya
tam tamma kendisi olmak bak1mmdan
ait olmahd1r. Buna gore, I yiiklemjn kn:.
n\UlUD her Xmegi je;jn datJn nfduty ka:.,.
mtland1~1 ve 2 kony. doW. oldugu ka- .
-mtlanan seyin enJ-:!!i s1mfl oldu"-' ~
zama u Ia y W<lem, ozne ile temel
rutelik arasmda tiunel 1r atylh va . niimiizde hi~bir fizik~i fizigin belli bir
Aristoteles'e gere, bir bilim, geometri,
astronomi, botanik, vs, omeklerinde ol-
dugu gibi, belli bir konu haldunda olan
dogru onermeler obegidir. Onermeler
belli olgulan dile getirmeli ve bu olgula-
------------------------------
nn ni~in boyle olduklanru gostermeli-
dir. Bununla birlikte, bilimsel onermele-
rin dogru olmalan i~in daha fazlasma
gerek duyulur. Bilimsel onermeler, Aris-
toteles"te zorunlu olarak dogru olmak
durumundad1rlar ve onlarm dogru ol-
duklan karutlanabilmelidir.
Aristoteles burada dikkatimizi modern
felsefe i~in biiyiik onem ta~1yan bir ay-
nma ~ek.mektedir. Onermelerin onemli
bir boliimiiniin dogruluk ya da yanh~
hklan gozlemlenebilir olgulara baghd1r.
Bunlann dogruluk ya da yanh~hklan
duyulann gozlemlenebilir olgularla ilgi-
li olarak saglad1g1 verilere dayarularak
test edilebilir. Buna kar~m, onermelerin
ba~ka bir boliimii de, duyu deneyinden
baglmSIZ olarak dogru ya da yanh~hr.
lki onerme tiirii arasmdaki farkhhk, I
'$imdi yagmur yagmaktad1r' ve 2 '$im-
di yagrnur ya yagmakta ya da yagma-
maktadlr' gibi iki onermeyle gosterilebi-
lir. Birinci onermenin dogruluguna goz-
lem yoluyla karar verilebilir. Buna
kar~m, ikinci onermenin dogruluguna
havanm halihaz1rdaki durumuna hi~
bakmaks1Z1n karar vermek olanakhd1r.
Birinci tiirden onermelere biz, giiniimiiz
epistemoloji anlay1~ma gore, olumsal
ya da empirik, buna kar~m ikinci tiir-
den onermelere zorunlu ya da analitik
onermeler ad1ru veriyoruz.
Aristoteles, bu ~ekilde kesin bir aynm
yapmad1g1 i~in, matematigi omek ala-
rak, matematik i~in ge~erli olarun doga
bilimleri, yani deneyim ve gozleme da-
yanan empirik bilimler i~in de ge~~li
olmas1 gerektigini dii~iinmii~tiir. Buna
gore, I o, bir bilimin tiim onermelerinin
zorunlu olarak dogru olmas1 gerektigi-
ni savunmu~tur.
Oysa, modem filozoflar zorunlu bilgi-
nin kapsamrm manhk ve matematikle
s1rurlama egilirnindedirler. Omegin, gii-
yasas1ru, dogarun oldugundan ba~ka
tiirlii olamayan bir yasasrm Hade eden
ve zorunlulukla dogru olan bir onerme
olarak gormez. Aristoteles ~te bir hili-
min tiim onermelerinin zorunlu olarak

do~ru oldu~una inanarken yandm1~hr
ve yanh~1 da ~a~1n1n, en geli~mi~ bili-
mi olarak matetnati~i ti.im diger bilimler
i~n bir model olarak gonnesinden kay-
naklanml~hr.
Bu yanl1~1n do~al bir sonucu ise, 2
onun bilimsel onermelerin ti.itnel olarak
do~n1 olduklanna, yani istisna kabul
etmediklerine ili~kin inanctdu. 0, bu-
rada da yine ayn1 nedenle yanh~a di.i~
mektedir. Zira, gi.ini.imi.izde do~a bili-
minin onermelerinin c;oAu, ti.imel ve
zorunlu alan onermeler olarak de~il de,
do~ru alma olas1hklan ~ok yi.iksek alan
onerrneler olarak gori.ilmektedir.
Aristoteles'in ardtndan, t Akademi'nin
ku~kucu filozoflanndan alan Karnea-
desi ele aldt~uruzda, onun bir yandan
mutlak bilginin olanakstz oldu~unu sa-
vunurken, bir yandan da, mutlak bilgi
yerine, bir olasthk teorisi ge~irmeye ~a
h~tl~lnl gori.iyoruz. 0, algllarla ilgili
olarak i.i~ olasdtk derecesini birbirinden
aytrml~tlr: 1 Yalruzca olasth, muhte-
mel olan, 2 olas1h olduktan ba~ka, ken-
disiyle birlikte bulunanlar taraf1ndan
do~rulctnan, ve 3 olas1h alan ve buna
ek olarak doArulu~u ba~h bulundu~u
sistem tarahndan peki~tirilen. Bu i.i~i.in
cU derece, normal ve ah~1lagelmi~ an-
lam i~inde, biziln bilim ad1n1 verdi~i
miz bilgi ti.iri.ine kar~1hk gelmekted ir.
Ote yandan, duyumcu bir bilgi anlayll
benimsemi~ alan tHellenistik felsefe di.i-
~iini.irlerinden atomcu felsefenin savu-
nucusu tEpiki.irosa gore, her ti.ir bilgi,
ruhu meydana getiren atomlarla, dlart-
dan gelen atomlann r;arpt~malann1n bir
sonucu olarak ortaya ~1kar. Buna gore,
atomlar duyu organlaruu etkileyerekdu~
yumlar i.iret:irler. Duyu organlannm uya-
nlmast, ruh ic;in bir gori.inti.i, gori.ini.i~ ya
da suretle sonu~larur. Duyu deneyi, bu
~ekilde olu~an gori.ini.i~i.in kendisi de
duyumlarUl yinelenmelerinin sonucu
alan bir genel kavram ya da ideye uydu-
~u zaman, ortaya ~. Epiki.irosun
bilgi gori.i~i.inde, yarg1ya en yakm alan
~ey budur ve bu, ayn1 zamanda yanl1~1n
kayna~1 alan ~ey olarak gosterilir. Epi-
bilgi 125
kuros, duyumlar un1zm do~ru ve ayru
zatnanda, yargllarmuzda ba~vunnarruz
gereken en yitksek ol~iit olduklarlnda
tsrar etmi~tir. Duyumlar, ana gore, ken-
dilerinin dl~mda bir olc;i.it ve denetim
mekanizmas1 kabul etmezler.
Ayn1 donemde yer alan tStoahlar da,
Epiki.irosun yaph~l gibi empirist bir
bilgi gori.i~i.i benimsemi~lerdir. Stoahla-
nn epistemolojisinin temel kavrarru,
sezgi ya da anhk bir do~rudan kavrayt~
anlanuna gelen kDtalepsis'tir. Onlar da,
hpk1 atomcular gibi, ~ylerin ruh i.ize-
rinde izlenimler buakt1~1ru di.i~i.inmi.i~
lerdir. Ruhta bir izlenim ahnd1~1 zaman,
ruh bu izlenimi, kavra}'la bir onay ola-
rak bilinen bir i~lemle tescil etrnelidir,
fakat soz konusu kavray ger~ekle~in
ceye, izlenim ruha ti.im i.iy le ni.ifuz edin-
ceye kadar, bilgiden soz etmek olanakb
detildir.
Hellenistik felsefenin ba~ka bir d i.i~i.i
ni.iri.i alan tPlotinos, felsefesinde zaman
zaman Aristoteles d i.i~i.incesinden derle-
mi~ oldugu kavramlan kullarmu~ olsa
da, bilgi konusunda kesinlikle Platon'un
gori.i~i.ini.i yinelemi~tir. 0, bu ~er~eve
i~inde, bedene tUmi.iyle kartt olan ruha,
bilgiyi salt ruhun bir fonksiyonu ya da
eseri olarak gorebilmek amac1yla, once~
lik ve i.isti.inli.ik verir. Buna gore, ruhun,
kendilerini alg1 ve bellekte gosteren
temel bilgi faaliyetleri ve yebleri vardtr;
beden ve izlenimleri, ruhun bilgide kul-
lanaca~ ara~lardan ba~ka hi~bir ~ey de-
~ildirler. Ruhun, zihin ya da akll olarak
temel fonksiyonu ve faaliyeti, t.izerlerin-
de en yi.iksek ilke ya da varhgu:., yani
Bir'in bulunduAu Formlan ya da ldeala
n tema~a etmektix.
Modem felsefenin kurucusu alan Des-
cartes'a gore ise, bilgi hereyden once
a) kesin olmahdu. Yine bilgi, b) ger~ek
olan1n bilgisi olduktan ba~ka, c) zorun-
lu olmah, yani kendisinden ku~ku du-
yulmamahdlr. Bilgi yaln1zca, hakktnda
asia yanh~a di.i~emeyece~imiz bir ~ey
(ya da baz1 ~eyler) var oldu~u takdirde
mi.imki.indi.ir. Ti.im bilgiler, ttpk1 aksi-
yometik geometride rum bilgilerin az
126 bilgi
say1daki ilkel ve 1n ullak olarak kesin
olan do~rudan litretilmesine benzer bir
bi~itnde, liimdengelimsel bir i~lemle
elde edihnelidir. DescarlesIn bilgi teori
si, ozu itibariyle lasarlJT\a bir bilgi kura-
mtdir. Onun bilgi gorii~ii, bedenden ol-
duk-;a farkh ve ayn bir ~ey olan zihin
ya da ruhun, kendi i~erikleri olarak, ger
~ekle fiziksel ~eylerin tasanmlan olan
idelere sahip olabildi~i dii~iincesine da-
yaiunaktadtr.
Modern felsefenin kurucusu Descar-
tesa gore, aklm kendi gii-; ve yetileri
vardtr ve onun do~ast etkin olmakhr.
Aktl, soz konusu yetileri, yani sezgi ve
tihndengelim. sayesinde, soyut matema-
tiksel do~rulann bilgisine ula~abilir.
Akla dayanan bilgiden farkh olarak, d u
yusal bilgiler, on a gore, yalruzca nesne-
Jerden gelen ideler araohgJ.yla s6z ko
nusu olabilir. Bununla birlikte, burada
en le1nel ve onetnli problem, bu idelerin,
duyulara sunulmu~ olan fiziki nesnelere
bir ~ekilde kar~1hk gelip gelmedi~i
probletnidir. Bu idelerin fiziki nesnelere
kar~Iltk geldi~i ianc1run hakh klltnmast,
son -;oziimlemede Tann'nm varolu~u
nun ve onun aldatan bir varhk olmadt
~uun kantllanmastna ba~hdtr.
tDescarles'tn lemsil etti~ akllct bilgi
anla yt~tnin kar~1s1nda yer alan deneyci
gelene~n temsilcilerinden Locke'a gore,
bilgi duyu-deneyi yoluyla kazaruhr.
Yani, zihinde olup da, daha once duyu-
lardan ge-;1nemi~ olan hi-;bir ~ey yok-
tur. Tilin bilgilerimiz basit ve kompleks
idelerin, tasanmlarm ve bunlann arala-
rmdaki ili~kilerin algllarunastndan mey-
dana gelir. John tLocke'a gore, bilginin
meydana geli~i i-;in ~u yetilere ihtiya-;
vardtr: 1 Zihne gerekli ideleri, tasanmla
n sa~layan alg1, 2 zihne giren tasanmla-
n saklayan bellek, 3 ideleri birbirlerin-
den ayut etme yetisi, 4 bir-;ok ideyi
birbirleriyle kar~tla~hrm.a yetisi, 5 bir-
-;ok basil ideyi birle~tinne yetisi ve 6
benzer idelerdeki ortak o~eyi bulup 9-
kartan soyullama yetisi.
Yine ayru gelenek i-;inde yer alan Hume
ise, rum bilgilerimizin 1 tzlenimlerle,
yani bilincin duywnsal, alg1sal i-;eri~iyle,
2 ide ya da bvramlardan, yani soz ko-
nusu do~rudan ve canh izlenimlerin,
bellek ya da imgelemde bulunan soluk
kopyalanndan do~du~unu one surer.
tdeler ise, ikiye aynbr. a) Basit idler. Her
basil ide, kendisine kar~thk gelen izleni-
min bir kopyas1dtr, b) Kompleks ideler:
Basit idelerin bir araya getiril.tneleri ve
yeni birle~imler ~eklinde diizenlenmele-
ri sonucunda ortaya c;U<arlar.
tHumea gore, idelerimizin birbirleriyle
birle,tirilmelerine yol a-;an ozellikler ii-;
tanedir: I Benzerlik, II Siirelclilik. Ill Ne--
densellik. Ote yandan, idelerimiz ya da
dii~iincelerimiz arastnda iki ayn tiirden
il~ki soz konusudur: 1 Manhk ve mate-
matigin, inkar edildikleri zaman, -;eli~ki
ye dii~iilen, zorunJu do~rulan gibi, tti-
miiylc birbirlerine ba~lanan idelere ba~h
olan ili~kiler ve 2 gozlemlenmi~ olgu-
larla ilgili olan ya da aktiiel ba~tnltlara
ili~kin tasvirlerden olu~an, -;eli~kiye
dii~iilmeden ve idelerin kendilerini de-
~i~lirmeksizin, de~i~tirilebilen ili~ld
ler.
Bilgide akdc1 gorii~le empirik gorii-
~iin bir sentezini yapmt~ olan iinlii
Alman filozofu Inunanuel tKant'a gore,
bilgi deneyle ili~kili olmakla ve deney-
den ba~lamak.Ja birlikte, onun tiimii de-
neyden tiiretilmi~ de~ldir. I<ant'a gore,
tecriibe edilen ~ey, anla~thr olmak du-
rumundaysa e~er, akbn a priori kategori-
lerine, dii~iincenin temel yaptlanna uy-
mahdtr. A priori bilgi, deneyimi, tecru--
beyi anJa~tltr hale getirir, tecriibeye, onu
imgelemin siibjektif bir iiriinii olmaytp,
ger-;ek olmak durumundaysa e~er, ken-
dileriyle gerekJi diizenlemenin ger-;ek-
le~tirilece~i yaptlan sa~lar.
I<anfa gore, insan bilgisi stnirhdtr. tn-
san zihni, nesneleri ve olaylan ger~kte
olduk.Jan ~ekliyle bilemez. Nesneler in-
san taraf1ndan, yalntzca insan zihninin
imkanlarma, yaptstna ve a priori formla
rtna gore bilinebilir. Diinyay1, zihnimi-
zin yaptstna ve sahip oldu~u a priori
form.lara gore anJar ve yorumlanz. Bun-
dan dolayt, insan bilgisi, fenomenlerle

stmriarum~ttr .. insan z.ihni bu fenomcn-
leri a~maya ~ah~h~mda, zorunlu ola-
rak ~eli~kilere dii~er.
Son orne~imizi olu~turan ingiliz dii-
~iiniirii ]. 5. tMill'e gore, bilginin en
biiyiik ve en onemli kayna~t, ti..imeva-
rnnsal c;tkarsamadu. Matematiksel c;-
karsamarun kendisi bile, Mill'e gore, tii-
mevanma dayamr. Matemati~inki gibi
soyut bir dii~unce bile, deneye daya-
nan ya da deneyden tiiretilmi~ olan bir
genellemeden meydana gelir. Onun bil-
gi kuramt, ~eylerin, nesnelerin fenome-
nal varhklar olarak goriilmeleri gerekti-
~ini one siiren bir tiir fenomenalizmle
belirlenmektedir.
bilginin arkeolojisi [1ng. arc/Jeology of
knowledge; Fr. archeologie du savoir]. tFe-
nomenoloji ve tvarolu~~uluktan da etki-
lenmi~ olmakla birlikte, daha sonra bu
akunlardan aynlarak, tarihsel bir yon-
tern geli~tirmi~ olan ~agda~ Franstz filo-
zofu tFouc:ault'nun yontemi. Postmoder-
nizmin onemli dii~iiniirii Foucault'nun
bu ytintemi, bilgiyi ya da bilgi biitiinleri-
ni, kurucu bilinc;ten daha temel bir dii-
zeyde i~ goren dilsel ve toplumsal yapt-
lar arac:thgtyla analiz etmek amactyla
tasarlamm~ olan bir yontemdir.
Dii~iince ya da bilginin, gelenek ya da
oznelerin bilin~li iiretimlerine bagh ola-
rak siireklilik arzeden evriminin pe~ine
dii~en idealist ve humanist yakla~tma
kar~t ~akan Foucault, soz konusu yonte-
me kar~t, kesintili bir mahiyet ta~tdtgt
na inandt~l bilgiyi miimkiin kllan ko-
~ullara, ama~ ya da i~erik diizleminin
ardalamndaki diskwsif veya soylemsel
rasyonalitenin olu~umunun belirleyici
kurallanm tammlamaya kalkt~mt~hr.
Bu ~er~eve i~nde, Foucault'nun dilsel
iiriinleri nesnel bir bi9Jnde analiz eden
arkeoloji.k yontemini soykiitugu yonte-
mi admt verdigi yeni bir yontem ile ta-
mamladtgt soylenebilir. Buna gore, soy-
kiitugu, bilgi biitiinlerini meydana
getiren diskiirsif kuraHan a~tga ~akar
mayt ama~layan arkeolojinin yerine ge~
mez. Bununla birlikte, tarihsel ilerleme-
ye ve siireklilige duyulan inan~tan vaz-
bilgisizlik 127
ge.;en, tarihin insanlt~m, ozgiirliik, mut-
luluk )'a da stmfstz toplum benzeri bir
amaca do~ru giden ilerlemesi ~eklinde
telelolojik olarak anla~tlmamast gerekti-
~in gozler online seren soykurugu ya da
jeneoloji, arkeoloji tarafmdan yalruzca
betirnlenen soylemin tarihini bir toplu-
mun gii~ ya da iktidar yaptsuun pratik-
lerindeki degi~melere ba~layarak a~tk
ladtgt i~in, arkeolojinin otesine ge~er.
Ba~ka bir deyi~le, kurumlan ve soy-
lem tarzlan ya da bic;imlerini ~tplak giic;
miicadelelerine geri gotiiren Foucault,
bir top~umun iktidar yaptsmdaki, yani
diskiirsif olmayan pratiklerdeki de~i~
melerin, bir~ok tariht;i gibi, c;ok ~e~itli
ekonomik, toplumsal, siyasi ve ideolojik
nedenin sonucu oldu~unu soylemi~tir.
Bununla birlikte, bu nedenler basil, bir-
likli ve teleolojik yonelimli bir ~ema
i~ine yerle~tirilemez.
bilginin goreliliAi [ing. relativity of know-
ledge; Fr. relativite du savoir]. lnsan bilgi-
sinin, bizim, dt~ diinyaya, dt~ diinyada
varolan ~eylere ili~kin olarak, onlann
bizzat kendilerini detil de, yalruzca zi-
hinlerirnizde yarattl~ etkileri bilebilme-
miz anlammda, insan zihrune goreli ol-
dugunu one siiren gorii~. Bizirn hi~bir
zaman tek bir ~eyin bilgisine sahip ola-
mayacagtmtzt, fakat bir ~eyin bilincinde
oldugumuz zaman, ayru anda ondan
farkh, ama onunla ili~kili ba~ka bir
~eyin daha bilincinde olmak dununun-
da oldugumuzu savunan ogreti.
bilgisizlik [Os. cehdlet; 1ng. ignorance, nes-
cience; Fr. ignorance; AI. unwissenheit].
Genel olarak, bilmeme, bilgiden yoksun
bulunrna hali. Bilgiden ktsmen ya da
tiimiiyle yoksun olrna durumu.
Bilgisizlik durumu, felsefede ozellikle
tSokrates'in yontem anlay~mda, bilgi-
lenrne yolundaki ilk evre olarak deger-
. lendirilmi~tir. Tek ba~ma bilgi iddias-
mn, ger~ek bilgiden yoksun olup,
birtaktm ikinci elden bilgi ya da malu-
matlarla yetinerek, bilgiye sahip oldu-
gunu savunma durumunun, temelsiz bir
kendini begenrni~lige yola a~arak, bilgi-
yi hedefleyen her tiir ara~tmnayt engel-
128 bilgi 5osyolojisi
ledi~ini dti~tinen Sokrates, 'Bildigim bir
~ey var, o da hi~bir ~ey bilmedi~im' di-
yerek, tarh~malanyla insanlara biJgisiz
liklerini gostermeye .;ah~m1~hr.
Bilgisizlik daha ozel olarak da, tag-
nostisizm i.;in ge.;erli alan, Tann'run va-
rolu~u ve do~asma ili~kin bilgiden yak-
sun olma, Tann'mn varolup olmada~m1
bilmeme, Tann'mn varolu~uyla ilgili ola
rak yarg1ya ask1ya alma anlanuna gelir.
Orne~in, 'Tannlann ne varolduklanru,
ne de varolmadaklanru biliyorum' diyen
tProtagoras'm tavn, soz konusu bilgisiz-
li~in tipik bir orne~i olarak gortilebilir.
bilgi sosyolojisi [1ng. sociolog~J of knowled-
ge; Fr. sociologie du savoir]. Toplumsal
bir fenomen olarak goriilen insan bilgi-
sine dair ara~hrma; toplumsal ya~ama
kahlummn insamn bilgisi, dti~tincesi
ve kiilttirii tizerindeki etkilerini ara~t:J
ran sosyoloji dah.
Her ne kadar +Weber gibi dii~tintirler
sozgelimi dini dti~tincelerin olu~umunu
etkileyen maddi ko~ullara btiytik bir
a~rhk vermi~ olsa da, bilgi sosyolojisin-
de ilk ve en onemli adam, bilginin i.;eri~i
nin toplumsal ya da ekonomik konuma
ba~h oldu~unu savunan tMarks tarafan-
dan atdm1~tlf. Burjuvazinin dtinyaya bi-
reysel rek~bel: ve en uygun/ gti.;lti olarun
hayatta kalmas1 ilkeleri a.;asmdan bakb.-
~1 yerde, proletaryarun dtinyaya daya-
m~ma, somtirti v. b. g., ilkeleri aljlsan-
dan, yani daha farkh bir perspektiften
bakh~1m s6yleyen Marks'a gore, bu fark-
h baka~ a.;alan do~rudan do~ruya her 51-
mfm tiretim stireci i~ndeki deneyimleri-
nin sonucudur.
Aym Marksist gelene~in tLukacs ve
+Frankfurt Okulu dti~tintirleri tarafrn-
dan temsil edilen daha farkb bir var-
yanh, bilginin i.;eri~inden ziyade for-
munu on pl4na .;akartma~hr. Ome~in,
Lukacs'a gore, burjuvazinin hakim oldu-
~ donemin dti~tincesi, fonnel manhkla
karakterize olur; konusunu bile~enlerine
ayaran s6z konusu dti~tince tarz.J anali
tiktir. Oysa Marksist dti~tince, sentetik,
diyalektik ve btittinsell~tiricidir.
Bilgi sosyolojisinin, bununia birlikte, en
onemli dti~tintirii, bilgi bi!f.imlerini sade-
ce toplumsal sm.Lfm de~il, faka t di~er
btittin toplumsal konumlann belirledi~i
ni, fakat bir bakl~ a.;asma di~erinden
daha biiytik bir do~ruluk de~eri venne-
nin imk~nstz oldu~unu savunan Karl
tMannhheim'd1r. Nitekim Mannheim'm
bak1~ ac;~sa, nesnel ge.;erlilik iddialanmn
bir yamlsama oldu~unu, biitiin bilgi id-
dialarmm son .;oztimlemede smaflann
toplumsal konumlanrun yanslmalan
veya onlann struf .;Lkarlanrun ifadelerin-
den ba~ka hi.;bir ~ey olmad1~1m one
siiren hikim goreci e~ilime temel olu~
turmu~tur.
bilgi tiirleri [tng. types of knowledge; Fr.
genres du connaissnnce]. Epistemolojinin
ya da filozoflann bilginin konusuna,
bili~ tarzana, bilen ki~inin yonelim ve
amacma ba~h olarak yaph~a ayanm i.;in
kullarulan terim.
Bu ..en;eve i.;inde, filozoflar ti.; l:tir bilgi-
yi birbirinden ayrnrlar: a) Olguya ili~kin
bilgi ya da olgusal veya betimlemesel bilgi:
Da~ dunyadaki nesne, olgu ve oznelerin,
do~rudan taru~1kl1~a de~il de, onlarla
ilgili tarum, betimleme ve dogru onerme-
lere dayanan bilgisi. BilgimWn btiytik bir
.;o~unlu~unu meydana getiren bu tiir bir
bilgi, bir ~eye, bir olguya il~kin, do~
dan tecriibe ya da taru~rkb~a de~il de,
.;Lkarsama ya da imgeleme dayanan bilgi
olmak durumundadu. SOz konusu bilgi
ttirii...'lde, bir insarun P gibi bir onenneye
ili~kin bilgisinin gerek ve yeter ko~ullan
olarak ~u ko~ulla.-dan soz edilmelidir: I
P do~ru olmahdar, II ki~i p'ye, onu i~ten
likle one siinne ya da iddia etme anla-
rrunda, inanmabd1r, ve Ill ki~i p'yi
bilme konumunda olmahdu.
b) Tam~rklrk yoluyla bilgi: Bu bilgi l::iirii,
bir ~yle, bir yerle, bir insanla ilgili olan
ve onunla taru~maya, ona ili~kin do~
rudan bir tecriibeye ba~h olan bilgidir.
Ve nihayet, c) NQ5rla ili~kin bilgi ya. da
pratik bilgi. Di~er bilgi tiirlerine indirge-
nemeyen bu bilgi, 'nastl' sorusuna yamt
getirir.

Bunun d1~1nda filozoflar, kendi sistem-
lerinin ama-;lanna uygun olarak daha
ozel aymmlar yaptm~lardtr. Ome~in,
tPlaton dort ayn bilgi ti.iri.inden soz
eder. Bu dort bilgi ti.iri.lnden iki tanesi
duyusal di.inya, yani de~i~en, varh~a
gelen, yok olup giden bireysel, duyusal
varhklann di.inyast, buna kar~m kalan
iki tanesi de de~i~mez, genel ve ezeli-
ebedi varhldarm di.inyast ile ilgilidir.
Bunlardan I en onemsiz olan bilgi ti.iri.i,
Platon'un tahmin (eikasia) admt verdigi
bilgi ti.iri.idi.ir. Burada soz konusu olan
~ey, golgesi vuran bir varh~m golgesin-
den asluu talunin etmektir.
2 tkinci bilgi tiiri.i, duyusal nesnelerin,
Platon'un inan-; (pistis) adtru verdi~i, bil-
gisidir. Buradaki bilginin kayna~t duyu-
algtstdtr ve o, tahmine gore daha gi.ive-
nilir bir bili~ tarzt olabilmekle birlikte,
yine de ger-;ek bir bilgi olmaytp yalruz-
ca olasth bir bilgidir. Onun ger-;ek bir
bilgi olabilmesini engelleyen iki temel
neden, Platon'a gore, her~eyden once
duyulann, duyu yamlsamalarmdan do-
layt, hi-;bir ~ekilde gi.ivenilemeyecek bir
bilgi kayna~ olmalan ve ikinci olarak
da boyle bir bilginin nesneleri olan du-
yusal nesnelerin de~i~tikleri i-;in biline-
meyece~i ger-;e~idir. Zira Platon'a gore,
bilgi her zaman tikel de~il de, genel ala-
run ve de~i~enin de~il de, de~i~mez
olamn bilgisidir. Bundan dolayt biz bu-
rada gcr-;ekliklerin de~il de, yalmzca
gori.ini.i~lerin bilgisine sahip oluruz. Bu
iki a~a~t bilgi ti.iri.i birlikte duyusal bilgi
olarak saru ya da kanaat (do.xa) diye st-
mflamr.
Platon'a gore, 3 i.i-;i.inci.i bilgi ti.iri.i dis-
ktirsif bilgi, yani duyusal varbklan de~il
de, saytlar, do~rular, di.izlemler, i.i-;gen-
ler gibi matematiksel nesneleri konu
alan matematiksel bilgidir (dianoia). 4
Dordi.incti bilgi ttiri.i, duyusal di.inyayla
arttk hi-;bir ili~kisi kalmanu~ olan
nous'tur. Bu bilgi, idealarla do~rudan bir
taru~tklt~a dayanan rasyonel bir kavra-
yt~a, genel kavramlann akla dayanan
saf bilgisidir.
bilgi tur leri 12 9
idealarla do~ru( '!ll bir tam~tkJJ~a da-
yanan soz konusu rasyonel bilginin yon-
temi ise, i'ciiyalektiktir. Burada, diyalek-
tik ldealar: birbirleriyle hi-;bir ili~kisi
olmayan y;o~ttlanmt~ ozler olarak de~il
de, sistemati..<. bir birlik meydana getiren
o~eler olarak di.i~i.ini.ir. Soz konusu di-
yalekti.k bilgi varsayunlara de~il de, ka-
tegorik ilk ilkelere dayamr ve her~eyi
tiyi Jdeastyla ili~kili olarak di.i~i.iniir.
Platon'un bu diyalektik yontemi bir tiir
toplama ve bolme i~leminden olu~mak
tadtr. Buna gore, oteye beriye sa-;thm~
tikeller bir idea i-;inde toplanarak kavra-
ntr ve daha sonra idea ti.irlere boli.ini.ir.
Demek ki, genel kavramlara ili~kin bil-
giye gottiren diyalektik yontemde soz
konusu olan, her~eyden once bir genel-
leme, sonra da smtflamadtr. Platon'a
gore, ancak bu ~ekilde, yani yukanya ve
a~a~aya do~ru bir genel kavramdan di-
~erine ge-;mek suretiyle, kavramlanml-
Zl genelle~tirerek ve ozelle~tirerek, bir-
le~tirerek ve bolerek, sentezden ge-;i-
rerek ve analiz ederek a-;tk se-;ik ve tu-
tarh di.i~i.inceye ula~abiliriz.
Platon'un o~rencisi t Aristoteles, i.i-;
bilgi ti.iri.inden soz etm.i~tir. a) Teorik
bilgi: Bu bilgi, metafizikte ya da ilk felse-
fede, fizikte ve matematikte soz konusu
olan ti.irden, bizzat kendisi i-;in istenen,
pratik bir ama-; gozetmeden, bilmek i-;in
bilme tavruun tiri.ini.i olan bilgidir. b)
Pratik bilgi ise, ahlak ve siyasette saz ko-
nusu olan, yani pratik i~in, ger-;ekle~tiri
lecek olan birtak.nn eylemler adma iste-
nen bilgidir. Buna kar~m, c) iiretici bilgi
-;e~itli zenaatlarda, mi.ihendisliklerde
soz konusu olan ve, bir ~ey yaratmak,
i.iretmek ya da meydana getirmek i-;in
istenen bilgiye kar~thk gelir.
Empirist bilgi anlayt~mm kurucusu
olan tLocke'a gore, i.i-; ttir bilgiden soz
edilebilir; bunlar, strastyla sezgi, kamt-
lama ve duyumdur. Bu bilgi ti.irlerinden
1 sezgisel bilgi, insarun iki idenin birbirle-
riyle uyu~masnu ya da uyu~mamasmt,
i.i-;i.inci.i bir idenin i~e kan~mast soz ko-
nusu olmadan, hemen ve do~rudan
do~ruya, i.ki idenin kendisiyle algtladt-
130 bilim
g, !:>ilgidir. Locke'un bu bilg! tiirtine
ornek olarak verdigi omekler, siyahm
beyaz, ii~genin daire olmad1gma ili~kin
bilgidir. Bu bilgi ba~ka hi~bir ~eyi degil
de, yalnozca soz konusu idelere ili~kin
algy ve onlann birbirleriyle kar~ila~h
nlmasml i~erir. Locke'a gore, en yiiksek
kesinlik, kendisinden hi~bir ~ekilde
ku~ku duyulamaz olan sezgisel bilgide
elde edilir, zira bu bilgiye hi~bir ~ekilde
kar~1 konamaz.
Ashnda, Locke'a gore, 2 kanrtlama da
sezgiden pek fazla ayrdmaz, ~iinkii sez-
gide ba~ka bir idenin i~e kan~mas1 soz
konusu ohnadan dolayrms1z olarak kav-
ranan, kamtlamada, ba~ka idelerin i~e
kan~mas1 suretiyle, dolayh olarak kav-
raur. Fakat kamtlamada da, sezgisel bil-
gide ortaya ~1kan aym kesinlik ve ku~
ku duyulamazhk vard1r. 3 Duyum ise,
bize tikel ~eylerin varolu~una ili~kin
bilgi verir. Btmunla birlikte, duyumda
kesinlik yoktur.
Locke, duyuma sezgisel bilgiyle karutla-
marun ~ok daha altmda bir yer vennek
bakunmdan, rasyonalistlerle benzerlik
gosterir. Rasyonalist filozoflar i~ oldu-
gt kadar, onun i~in de bilgi kesin olma-
hdir ve bilgiye sezgi ya da kamtlama
yoluyla ula~dmahd1r. Rasyonalistlerle
Locke arasmdaki en onemli farkhhk,
onun sezgi ve kanotlamanon kendisine
dayand1g1 ideleri son ~oziimlemede tikel
algilardan tiiretilen idelerle smulamasm-
dan olu~ur. Fakat, o da, t1pk1 rasyona-
listler gibi, matematik gibi bilimlerin bil-
gimizin onernli bir boliimiinii meydana
getirdigine inanor; buna kar~m, doga bi-
limlerinin genel onermeleri, onun goziin-
de ger~ekte bilgi sayilamaz. Zira bizim
doga bilimlerinin konu ald1gl nesnelere
ili~kin idelerimiz ashna uygun degildir
ve doga bilimlerinin onermeleri sezgisel
bakundan da, kanotlama a~1smdan da
kesin degildir.
Akilc1 bilgi anlay~mn onemli dii~ii
niirlerinden olan tSpinoza, ii~ bilgi de-
recesi bulundugunu one siirer. Btmlar-
dan yahuzca ii~iinciisii, yani onun 1 sez-
gi ad1m verdigi bilgi tiirii tam ve ger~ek
bilgidir. Spinoza, bu bilginin 'Tann'run
yiiklemlerinin fonnel oziine ili~kin
uygun bir dii~iinceden, ~eylerin oziine
il~kin uygun bir bilgiye dogru ilerledi-
gini' savunur. Ona gore, felsefenin ger-
~k aman bu tiir sezgisel bir bilgiye
sahip olmak, ~eyledn belli bir zorunlulu-
ga uyduklanm ebedi bir a~1dan gor-
mektir. Spinoza'nm bu tiir bir bilgiye
sezgi ad1m vermesi an!amhd1r, zira
sezgi oziinde, diinyay zorunlu baglant:l-
lardan olu~an bir biitiin olarak gormek-
ten ba~ka bir ~ey degildir.
2 ikinci bilgi tiirii ise, Spinoza'run akil
ya rasyonel bilgi ad1ru verdigi, bilgi dere-
celerunesinde sezginin alt:lnda yer alan
bilgi tiiriidiir. Bu bilgi, ham ve belirsiz
deneyden tiiretilmi~ bir bilgi olup, ~ok
biiyiik ol~de, bize ilkelerin bilgisini
veren diskiirsif dii~iinceye kar~1hk gelir.
Bundan dolay1, soz konusu bilgi sistem-
l~mi~ bir bilgi obegi ya da kiimesi mey-
dana getirir. Ote yandan, bu bilgi, her ne
kadar duyu-deneyinden tiiretilmi~ olsa
da, ~eylerin aktiiel diizenini, duyudene-
yinin yans1tt1gmdan ~ok daha iyi bir bi-
~mde yans1hr.
3 Spinoza'da sonuncu bilgi tiirii, sam
diye adlandmlan duyu-deneyine kar~l
hk gelir. Bu tiir bir bilgiden, yani duyu-
deneyinden, d1~ diinyadaki nesnelere,
~eylere ili~kin olarak, onlann e~yamn
genel diizeni i~indeki yerlerini hi~ dikka-
te almayan bulamk fikirler elde ederiz.
Bu fikirler ise, ger~ekligin tikel gorii-
nii~l~rini, Tann'mn sonsuz olan yiik-
lemleriyle ili~ki i~inde degil de, yalmzca
baz1 sonlu ve anzi yonlerden yans1t1rlar.
Ote yandan, Spinoza duyu-deneyinin,
aklm faaliyetini gerektiren bilgi tiirlerin-
den farkh olarak, pasif bir bilgi tiirii ol-
dugunu savurunu~tur. Yine, bu bilgi
tiirii yanl~ olabilen bir bilgidir.
bilim [Yunanca episteme, Latince scien-
tia'dan; ing. science; Fr. science; AI. wissens-
chaft]. D~ diinyaya, nesnel ger~eklige ve
bu ger~eklikte yer alan olgulara il~kin,
tarafsiZ gozlem ve sistematik deneye da-
yah zihinsel etkinliklerin ortak ad1. Ama-
CI, konu ald1g1 alanda, genel dogrularm

ya da teme} yasalarL"l bi!gisine ula~mak
olan bilgi ki.imesi. Varolan ~eylerin ma-
hiyeti ve kaynag1yla aralanndaki ili~kile
ri konu alan akla dayah bilgi. Belli bir ko-
nusu olan, kabul edilmi~ yontemlere
dayarularak elde edihni~ organize ve ras-
yonel bilgiler bi.iti.in i.i.
a) Bizim d1~1mazda bir olgular di.inya-
Slntn, b) bu di.inyanan insan it;in anla~l
labilir olan bir dunya oldu~u, ve c)
biziln d1~1mazdaki bu di.inyay1 bilme ve
anlama t;abasan1n degerli bir ugra~ ol-
dugu inant; ya da kabullerine dayanan
bilim, olgusal bir faaliyet olarak ortaya
t;akar. Yani bililnsel onermelerin tiimi.i,
ya dogrudan ya da dolayh olarak goz-
lemlenebilir olan olgularl dile getirir.
Mantlksal, nesnel, ele~tirel, genelleyici
ve set;ici bir faaliyet olarak ortaya t;akan
bilim ve bilimsel bilgi nedenlerin bilgisi
olmak durumundadu; yani, bilim da~
di.inyadalci olgulan betimlemekle yetin-
meyip, olgulann nedenlerini vererek,
onlann nit;in olduklan gibi olduklann1
belirtir. Ote yandan, bilunsel bilgi ozne-
lerarasl gec;erlili~i olan b ir bilgidir. Yani,
bilimsel bilgi, insanlara harfi harfine ve
gert;ekten anla~1lan sozci.iklerle iletilebi-
len bir bilgi ti.iri.idi.ir. Yine, bilimsel bilgi
dogrulugu s1nanabilir, test edilebilir
olan bir bilgidir. Yani, bilimsel onermele-
rin dogruluk ya da yanla~hklanna, ilke
olarak, kendisini uygun k~ullar it;inde
bulan ti.im insanlar tarahndan karar veri-
lebilir.
bilimcilik [lng. scientism; Fr. scientisme;
AI. scien tismus]. Bilimi, bilgi elde etme-
nin tek yolu ya da yontemi olarak goren
anlaya~. Doga bilimlerinin klasik ti.ime-
vanmsal yontemlerinin gert;ek, olgusal
bilginin olanakh tek kayna~a oldu~unu
ve insanla toplum hak.Janda bilgi elde et-
Ineye t;ah~arken, yalruzca bilime daya-
nabilecegimizi savunan gori.i~.
XIX. yi.izy1lm sonlarmda ortaya c;akan
pozitivist akam1 belirleyen~ ve bilimin
bize, nesnelerin it; yap1s1 i.i.zerine bilgi
verdi~ini, insan zihninin tiim ihtiyat;lan-
ru kar~alaanak it;in yeterli oldu~unu sa-
vunan anlaya~ olarak bilimdlik, bilimin,
bilimdeki"kriz 131
~imdilik guvenebi!ecegimiz tek gert;ek
bilgi kaynag1 oldugunu ileri si.irer ve bi-
lilni, ba~ka bilgi ti.irleri ve disiplinleri
yok sayarak, putla~hnr ya da lnutlak-
la~hrar.
Bilimcilik, 1 metafiziksel bilimcilik ve 2
metodolojik bilimcilik olarak ildye ayn-
hr. Bunlardan nJetafizilcsel bilimdlik, bili-
lnin, zamarunda metafizik taraf1ndan or-
taya atdan tum proble1nleri t;ozecegini
savunan gori.i~e kar~1hk gelirken, meto-
dolojik bilimcilik fiziko-k.imyasal bilitnle-
rin yontemlerinin, ti.iln alanlarda, ozellik-
le de sos yal bilimler alarunda get;erli
olan tek yonte1n oldugunu savunan an-
laya~ olarak ortaya t;1kar.
Bilimi on plana t;lkarhp en yi.iksek ve
gert;ek bilgi ti.iru sayan ve felsefeyi bill-
me t4bi kilan bu gori.i~, tMach vet Ave-
narius gibi filozoflar tarahndan savunul-
mu~tur. Bu gori.i~e gore, felsefi akllyi.i-
ri.itme ya da argi.imanlann onci.illeri bi-
limsel onennelerden olu~ur, dolayas1yla
felsefenin onennelerinin ve felsefedeld ar-
gi.imanlann do~Juklan bilimsel oner-
melerin dogruluguna baghdar. Soz konu-
su gori.i~, tiim yargl ya da onennelerin
ya empirik ya da analitik oldu~u kabu-
li.iyle, bilimin onennelerinin empirik
onenneler oldu~u kabuli.ini.in manbksal
sonucu olarak kar~uruza Qkar.
Bu kabuller soz konusu oldu~unda, fel-
sefeyi analitik yargllardan meydana
gelen mantaga ili~kin ara~brmalarla sa-
nlrlamak ya da felsefi do~rularm empi-
rik dogrular olduklaruu soyleyerek, onu
bilimc baglamak alterna tifleri arasmda
bir set;im yapmak gerekir. Birt;ok filozof,
boyle bir sonucun, felsefenin bilimden
bagams1z olan i~levleri hesaba kahlma-
dagl it;in ortaya t;aktaganl soyleyerek, bi-
limci gori.i~e ~iddetle kar~1 t;akma~hr.
bilimdeki kriz [Ing. crisis of science; Fr.
crisis de Ia science]. tFenomenolojinin ve
tfelsefi antropolojinin bakl~ at;as1ndan,
bilimde, 'insarun kibrini kuan' i.it; bulgu
ya da geli~meyle, yani insanan di.inyasl-
ru evrenin merkezi olmaktan t;zkaran
Kopernik astronomisi, Darwin'in insana
utanduan evrim anlaya~a ve dinsel-mill[
132 bilim felsefesi
ve kii!ti.irel dcgerlerin goreli oldugunu
ortayc. koyan tarih ara~tmnalanyla ba~
layan ve psikoloji alamndaki modem
geli~melerl~?, Eukleides-;i olmayan geo-
metrilerin ortaya -;tkt~l, ve nihayet Hei-
senberg'in belirsizlik ilkesiyle doruk
noktasma ula~an kriz.
Bu geli~meler, bilimsel bakt~ a-;tsm-
dan, bir krizden -;ok, bir geli~meyi ve
ilcrlemeyi yansttll'. Buna kar~m, biitiin
bu geli~meleri bir kriz olarak degerlen-
diren ve bilimdeki bu krizi A vrupa top-
lumundaki ~ok temelli bir krizin yanst-
rnast olarak goren tya~ama felsefesi,
tfenomenoloji ve ozellikle de felsefi ant-
ropoloji, krizin, Kant sonras1 Alman filo-
zoflannda gordi.igiimiiz bilimle ilgili
matematiksel ve mekanik bir nitelik ar-
zeden determinist bir anlay&~m ve on-
dokuzuncu yi.izytl tmaddeciliginin ifl~
sma i~aret ettigini, soz konusu krizin
ya~ama bilhnlerinin yontemleri ve feno-
menolojinin katkistyla a~tldtgmt savun-
mu~tur.
Bundan dolaytdtr ki, kiiltiir bilimleri,
ya~ama felsefesi ve fenomenolojinin
yontemleri, olaylar arasmdaki nedensel
baglan ortaya -;tkarmaya -;ah~an doga
bilimlerinden farkh olarak, olaylara ve
insamn eserlerine i-;kin olan anlamt
a-;tga -;&karmayt amac;lar. Bu yontemler,
ba~ka zihinleri, onlann egilim ve yone-
limlerini yorumlamayt ama-;lar, insan
varhklanmn bilin-;li ve bilin<;siz eylem-
lerini ve ki~iler arasmda soz konusu
olan sosyal ve ki.il ttirel ili~kilerin yaptst
m ara~tlnr.
bilim felsefesi [ing. pltilosophy of science;
Fr. plrilosopl!ie de Ia science] Bilimin doga-
sma ve ozelliklc de yontemlerine, kav-
ramlanna, onkabullerine ve bu arada, bi-
limin enteJlektiiel disiplinlerin gene!
~emas1 i-;indeki yerine ili~kin ara~tmna
lardan meydana gelen felsefi disiplin.
Bilimi felsefi yontemlerle analiz eden
bilim felsefesinin konusu ii~ ayn alana
boliinebilir. 1 Bilim felsefesinin alanla
rmdan birincisi, bilimin yontemine ya
da yontemlerine, bilimsel sembollerin
dogasma ve bilimsel sembolik sistemle-
rin manhksal yaptsma ili~kin ara~tlrma
lardan olu~ur. Bilhnin yontemine ili~kin
boyle bir ar~~ttrma, deneysel bilimlcri
oldugu kadar, rasyonel ya da sosyal bi
limleri de kapsar.
Boyle bir ara~tlrmanm, tarihle ilgili di-
siplinleri, normatif bilimleri ve tarihsel
boyutlan olan antropoloji ve jeoloji gibi
bilimleri de kapsay1p kapsamadtgt,
ara~tlrmacnun bilim tanumna ve anla-
yt~ma baghdtr. Bilimin yontemine iii~
kin bir ara~tmna olarak bilim felsefesi,
geleneksel mantlk ve bilgi teorisinin
onemli bir boliimiinii i~erir. Burada ru-
mevanm, tiimdengelim, hipotez, veri,
ke~if ve dogrulama gibi terimler tamm-
lamr ve a-;tkhga kavu~turulur. Bilim fel-
sefesinde, buna ek olarak, deney, ol-;iim,
stmflama gibi, bilimin daha ayrmtlh,
ozel ve teknik yontemleri incelenir. Yine
bilim sembolik bir sistem oldugu i-;in,
bilim felsefesinin bu alamnda, gene! bir
gO!;tergeler teorisi da onemli bir rol
oynar.
2 Cte yandan, bilim felsefesinde, bilim
lerin temel kavramlan, onkabulleri ve
postiilalan incelenir ve bilimlerin de
neysel, rasyonel ve pragmatik temelleri
aljlga -;tkanhr. Bilim felsefesinin bu bo
yutu, bilim adamnun kulland&gl, fakat
ele~tirel bir incelemeye tabi tutmad1g1
neden, nicelik, nitelik, zaman, mekan ve
yasa gibi kavram ve kategorilere ili~kin
bir ara~hnnayt i-;erdiginden, tmetafi-
zikle belli bir ili~ki i-;inde bulunmak du
rwnundadtr. Bilim felsefesinin bu boyu-
tu, ayr_tca bir dt~ diinyamn varhgma ve
dogamn diizenliligine duyulan inan-;la-
n da ele~tirel bir incelemeye tabi tutar.
3 Ve bilim felsefesi, nihayet ozel bilimle-
rin sm.ularmt belirlemeye, bilimlerin bir-
birleriyle olan kar~thkh ili~kilerini a-;tga
-;karmaya -;ah~tr. Burada, bilimJere ili~
kin bir suuflama yer alu. Yine, bilimin
toplumsal yonii de, bu -;en;eve ifi:inde or-
taya -;lkar. Bilimin belli bir kiiltiir -;evresi
i-;indeki yeri, yani bilimin yonetimlerle,
i~ diinyasyla, sanatla, dinle ve ahlakla
olan ili~kileri ara~tmhr.

bilimin bilimi [ing. science of science; Fr.
science de Ia science]. Bilimi, nanhgn~
metodolojin1n, sosyolojinin ve bilim tari-
hininin bakl~ a,.1s1ndan analiz eden ve
betimleyen disipline ya da bilim farkh
bakl~ a-;llanndan ele alma tavnna veri-
len genel ad.
bilimin birligi [ing. the unity of science;
Fr. l'unitl de Ia science]. Mantlk._1 poziti-
vistler ve ozellikle de Otto Neurath ta-
rahndan geli~tirilen birlikli bilim ideali
veya formel ve sosyal bilimler de dahil
olmak uzere, tu1n bilimlerin tek bir bili-
lne indirgenmesi gerektigi tezi.
Mantlk._1 pozitivistler tarafrndan lntt.7-
nahonal Encylopedia of Unified Science adh
ansiklopedide ifade edilen bu goru~, bi-
linun birligini evrensel bir gozlem dili
yoluyla ortaya koyar. Goru~e gore, tum
yasalar ve teoretik onermeler boyle bir
gozlem diline ,.evrilebilir olmahdn.
Ayn birlikli bilim ideali, farkh tum bi-
litnlerin temel birtak1m y asalardan veya
elementer bir bilimden hareketle bir bi-
limler hiyeraflisi ic;inde Slralanabilece-
gi, butun bilimlerin son ._ozu1nlemede
temel bir bilime indirgenebilece~ teziy-
le if a de edilir. Manhk._1 pozitivistlere
gore, bir bilimin karakteristik yasalan
hiyerar~ide epistemolojik ve manhksal
olarak kendisinden once gelen bilim]n
yasalanyla ac;tklanabilir. Bilimin birligi
anlayt~tna gore, atomalh fizigi atom fi-
zigini, atom fizigi molekul fizigini, mo-
lekul fizigi ldmyay1 a,.1klar ve bu hiye-
rar~ik a,.tklama sured biyoJojiye ve
hatta iktisat ve antropolojiye kadar uza-
nn.
bilimin degeri [ing. value of science; Fr.
val~r de Ia science}. Bilimin dogas1n1,
yaplSlnl ve i~leyi~ini a,.1klamaya ,.ah-
~an goru~ler farkh ve ,.ok ,.e~itli ol-
makla birlikte, goru~lerin hemen ,.ogu,
fakat ozellikle de mortern ve pozitivist
olan bir bak1~ a,.s bilimin u._ bakJm-
dan de~erli oldu~unu one surer.
BWla gore, bilimin her~eyden once 1
pratik bir deferi vardn. Ba~ka bir deyi~
le, bilim bize hem bireysel ve hem de
toplunsal yafanhmzda, teknoloji yo-
bilimin ilerleme tablosu 133
luyla buyuk yararJar sagiar. Bilim saye
sinde teknoloji ureten insan, dun y adaki
ya~anhsnun suresini uzatabilir, te1nel
problemlerini ,.ozebilir, ya~am1ru nitelik-
sel olarak ve 1nanevl bakundan geli~tire
bilir. Bililn bundan dolay1, bir tophuntm
itici gucudur; toplumun uretim tarz1ru ve
geli~mesini belirler. Bililnin bir de, 2 en-
tellektiiel degen vard1r. Yani, bilim insa-
nln bilme istegini, merak1n1 tatmin eder,
ins ana evreni anla1na olanag1 saglar.
insan, bililn sayesinde dogal ve toplum-
sal ger,.ekligi anlayabilir.
Nihayet, bilimin 3 ahlaki bir degeri var-
dn. Buna gore, bilim, in sana belli bir
dunya goru~u olu~h1nna, belli ilkelere
gore du~unme, dunyaya bilimin sagla-
dtgl verilere gore bakma olanag1 verir,
yani bilim, insanlara bilimsel bir zihniyet
kazand1nr. Bilimsel zihniyet ise, insanla-
ra duri..ist ve tarafs1z olmay1, kar~la~
lan problemleri sabtrh, aynnhh ve uzak
goru~lu bir bi..imde ele almay ogretir
ki, bunlar da ahUik ve erdemin en onemli
ozellikleri arasmda yer ahr. Bilimsel zih-
niyetin kokle~mesi ve yaygn bir ~ekilde
kavrarunasuun, insanlann di..i~unce ve
davran1~lannda yer el:mesinin, insanla-
nn manevi bak1mdan da yukselmelerine
yard nn edebilecegini savunmak, yanh~
say1hnaz.
Bilimsel zihniyetin, insanlann daha er-
demli ve yuksek ahlakh olmalann1 sag-
layaca~n du~unn1ek bo~ bir hayal de-
gildir. lnsan, sahip olabilecegi bilimsel
zihniyet yoluyla, hem ki~h;el ya~ayl~l
nl ve he1n de toplumsal ya~ay1~1n1 bu
temel uzerinde duzenleyebilir; insan,
bu sayede, i-;inde ya~ad1g1 toplum i._in
cah~mayl ogrenebilir.
bilimin ilerleme tablosu [ing. table of tire
advancement of k11uwledge ]. Devrunci bilim
anlay~nn unlu savunucusu ,.a~da~
bilim felsefecisi Thotnas t Kuhnun, bi-
limsel geli~me ya da ilerlemeyi a,.Lkla-
mak amae~yla one surdugi..i ve bilim on-
cesi donem-olagan bilim-bunalunlar-
devrim-yeni olagan biHm-yeni bunahm-
lar gibi adrmlardan olu~an tabloya ver-
digi ad.
134 bllimin ilerleme tablosu
Buna gore, her biiim dah, kendi tarihin-
de, bir bilirn oncesi donem ya~ar. Bu
donem, tilin bilimler il)in soz konusu
olan bir haz1rhk donemidir. Soz konusu
donemde, bilim adamlanrun belirgin-
le~mi~ bir bakl~ a~1s1 yoktur ve bu bi-
li.m dahnda ara~t1rma yapan bilim a-
damlan .,ak fie~itli yollar deneyip, lj~it
li. yontemler kullarurlar. Zaman ge~jtik~je,
bilim adamlarmdan birinin teorisi on
plana c;1kar, yani dogadaki olgulan afiik-
lama gucu oldukfia ytiksek olan ve soz
konusu bilim dalmda daha ileri dtizeyde
ara~hrmalar yapdmasma izin veren bir
bak1~ ai)ISI, bir yontem ya da varsaytm
kendini karutlar ve kabul ettirir. Kuhn,
i~te bu bak1~ ai)ISI, teori, yontem ya da
varsay1ma paradigma adm1 verir. Bu pa-
radigma, yeterli say1da bilim adarru tara-
fmdan kabul edilince, soz konusu bilim
dah ilk donemine girer ve bir bilim top-
lulugu olu~ur. Kuhn'un bilim anlayl~l
na gore, bir bilimin olu~umundan once
gelen organize edilmemi~ fie~itli faali-
yetler, bu alanda l)ah~an bilim adamlan
toplulugu ya da bilimsel topluluk tara-
hndan bir paradigmaya bagland1gmda,
yaptya kavu~ur ve dtizen kazarur.
Bir paradigmaya bagh olarak ~jab~an
lar, Kuhn'un olagan bilim aduu verdigi
~eyi icra ederler. Burada bilim adamlan
paradigmay1, deney sonu~jlanmn goster-
digi ger~jek dtinyarun ilgili baz1 yonleri-
nin hareketini ai)IkJama ve uzla~tuma
giri~imleriyle ifade ederek geli~tirir. Soz
konusu olagan bilim donemi, Kuhn'a
gore, bir bulmaca ljOzme donemidir. Pa-
radigma, bilim adamma belirli bir prob-
lemler obegini, I)OZtimleri iljin uygunluk-
lanna kani oldugu yontemlerle birlikte
annagan eder. Kuhn'a gore, olagan
bilim adam1, kendisine bagh oldugu, te-
mele ald1g1 paradigma kar~1smda ele~
tirel bir tav1r takmmamabd1r. 0 ~jabala
riJU, yalmzca ele~tirel bir tav1r taklruna-
mak suretiyle, paradigmarun ayrmhh
bir bil)imde ifade edilmesi tizerinde yo-
gunla~hrabilir ve dogay1 derinligine in-
celemek iljin gerekli ljah~may1 ger~jek
l~tirebilir. Olagan bilim donemini be-
lirleyen en onemli ozellik, oyleyse temel-
ler tizerinde mutlak bir uzla~ma halidir.
Kuhn belirli bir sure boyunca normal
bilim yapan toplulugun ara~t:urnalan
nm, daha sonra, yava~ yava~ birtak1m
anomalilerle, birtakun uyu~mazhk ve
uygunsuzluklarla kar~da~hgml sayler.
Zaman ge}<~je, benimsenen paradigma
tarafmdan fiOZtilemeyen birta.lam prob-
lemler ortaya filkmaya ba~lar. Bu ttir ba-
~ansizhkJar, Kuhn'a gore, sonunda bir
paradigmarun reddine ve stiz konusu
paradigmayla kar~da~tmlamaz olan bir
altemati.fin, onun yerini almasma yol
a~jabilecek bir dddiyet kazanabilirler.
Bununla birlikte, bir bunahm ve para-
digma degi~ikligine yalruzca fiOZiileme-
mi~ olan problemler yol a~az. Kuhn 'a
gore, yahuzca ozel birtaklm ko~ullar
soz konusu oldugunda, problem ya da
anomaliler bir paradigmaya duyulan
gtiveni ttimiiyle ortadan kaldJrabilecek
bir tarzda geli~ir. Bu bunahmlarm orta-
ya ~la~mda, Kuhn'a gore, aynca birta-
klm toplumsal ihtiyal)lar da belirleyici
bir rol oynar.
Kuhn, bunahmla birlikte, bilim adamla-
nnda mesleki bir guvensizlik dogdu~
nu sayler. Olagan bilim adamlan, felsefi
ve metafizik tarb~malara giri~irler.
Kendi ke~iflerini, paradigmamn bakl~
al)lsmdan felsefi argumanlarla savunma-
ya ba~larlar. Paradigmaya duyulan gu-
vensizlik ve onunla ilgili memnuniyet-
sizlik giderek artar. Bir paradigmanm
taraftarlanrun o paradigmaya gtivenleri-
ni kaybedecek derecede zay1flayarak te-
melleri bir kez sarsdd1 rru, zaman dev-
rim iljin olgunla~m1~ demektir.
1~te, bu bunahm donemi iljinde, fiogu
zaman oldukfia genfi, ama yarat1qhg1
olduk~ja ytiksek olan bir bilim adarru
ortaya filkar. Bu bilim adam1, ortaya
yeni bir teori, daha dogrusu bir para-
digma atarak, bilimsel devrimi ba~lahr.
Onun ortaya koydugu yeni paradigma,
Kuhn'a gore, eski paradigmadan fillk
farkb ve eski paradigmayla kar~da~h
nlamaz bir paradigmadu. Bu bala~ aljl-
smdan iki paradigma arasmda bir ttir

farkhhg1 soz konusudur. Kuim'a gore,
bunahm doneminin ardmdan, yeni bir
paradigmamn geli~tirilmesiyle ba~la
yan bilimsel devrim, yalmzca paradig-
mayl geli~tiren bilim adam1 tarafmdan
degil, biitiin bir bilimsel topluluk eski
paradigmay1 terkettigi ve yeni paradig-
mayl benimsedigi zaman ger~ekle~ir.
bilimin temel i:izellikleri (lng. basic pro-
perties of science; Fr. caracMristiq11es fonda-
menlaux de Ia scimce]. Bilimsel ke~ifler,
pratik runa~larla, insanhgm hizmetine
sunulsa da, bilimin bizzat kendisi ya da
bilim ohnak baklmmdan bilim, aktif be-
ceri ya da pratik bilgeligin tiim bio;imleri-
nin tersine, teorik bilginin bir tiiriidiir.
Bilimin bizzat kendisi, bir teknik ya da
zenaat degildir. Bilimsel deneylerin,
uygun ara~ ve malzemenin geli~tirilmesi
ve kurulmas1 esnasmda, dikkate deger
derecede bir teknik beceriyi gerektirdigi
dogrudur. Bilimsel bir dogruyu bulgula-
yan bir kii~if, ~ogunluk ayru zamanda bi-
limsel arac;lann ya da bilimsel malzeme-
nin mucididir; bununla birlikte, bilimsel
ke~fe gotiiren yolu haz!Tlayan teknik
icatlarla, bilimsel ke~iflerin temellerini
athg1 teknik icatlar, her zaman ger~ek
bilim ya da saf bilimden ay!Tt edilebilir.
Saf bilim, ozii itibariyle, teorik bilgiden
meydana gelir.
Fakat, her tiir teorik bilgi, bilim degil-
dir. Bilim, teorik bilginin belirli bir tiirii-
diir. Bilginin, bilimin kendilerinden ay1rt
edilmek durumunda oldugu, ba~ka dal-
lan vard1r. 'Bilim' deyimi, ~ogu zaman,
fizik, kimya, botanik gibi, ~ok ~~itli bi-
limlerin ortak ad1 olarak kullamhr. Bu
bilimier, kendilerini ba~ka bilgi dallann-
dan farkl1la~hran, belirli ortak ozellikle-
re sahiptir.
Ger~ bilimlerin ortak ozellikleri ~u
~ekilde s!Talanabilir: 1 Elt!Jiirel bir gozle
degerlendirme ve aylrl etme. Her tiir sag-
lam bilginin zorunlu ilk ko~ulu, aldaha
go1iinii~ler, ya da egemen fikirler ya da
ki~inin kendi arzulan tarahndan etki-
lenmeyip, ~1plak olgulan belirleme ve
bu olgularm kendilerine eri~ebilme gii-
ciidiir. Boyle bir zihinsel tav1r, ortak ola-
bilimin temel ozellilderi 135
rak bilimse/ zilmiyet diye betimlenir. Bi-
limsel zihniyet, tiim bilimler ic;in, olmaz-
sa olmaz olan bir ko~uldur. $eylerin go-
riindiikleri gibi olduklanru kabul edecek
kadar saf ya da bag1mS1zhk duygusun-
dan ve ki~isel te~ebbiis giiciinden, ah~ll
nu~ kli~elerden ve geleneksel dii~iince
lerden vazge<;emeyecek kadar yoksun
olan ya da istekleri ve arzulan tarafmdan
etkilenecek kadar tarafh olan bir kimse,
elbette ki, bir bilim adamlJllJl temel ozel-
liklerine sallip degildir. Ele~tirel bir gozle
degerlendirme ve ay1rt etme, bilimde ka-
o;uulmaz bir ~eydir; bununla birlikte, o,
bilim adamuun tekelinde olmay1p, ger-
~ekte her tiir saglam bilginin zorunlu
onko~uludur.
SOz konusu tav1r ve bilimsel zihniyet,
yalruzca bilim adammda degil, fakat fi-
lozof ve tarih~ide de goriilebilir. Bwmn-
la birlikte, bir ara~hnnaarun sergiledigi
bilimsel zihniyet, bir ara~hnnanm so-
nu~lanru bir bilim hiline getinnek i~in,
kendi ba~ma hi~bir zaman yeterli ol-
maz.
2Genellik ve sislem. Bilim bireysel nes-
nelerle ilgilenmez. 0, oncelikle tiplerle,
bireysel nesne ya da olaym, yalmzca
kendilerinin bir omegi ya da du nnnu
olarak ele ahnd1g1, nesne ve olay tiirle-
ri ya da Slmflar~yla ilgilenir. Bilimin
amaa, dogadaki diizeni yakalamakbr.
Bilim, bu amaca ula~mak i~in, nesne
tiirlerinin ortak ozelliklerini, ve olayla-
rm gene! yasalanm ya da ko~ullanm
ara~tmr. Ke~fedilen her yasa, ilgili nes-
nelerin ya da olaylar s1mfmm ozsel do-
gasmdaki bir liftir; ve bu tiirden bir~ok
yasanm ke~fi, diizenin ya da sistemin
biitiiniine ili~kin bir kavray1~a gotiiriir.
Bu baklmdan, tarih, yani toplumsal ve
siyasi tarih, bir bilim degildir. 0 da, bpk1
bilim kadar, ilgin~ ve m~rii bir ara~tlr
mad!r ve bilim adam1run sergiledigi ya-
pla imgelemi ve el~tirel kavray1~1 ge-
rektirir, fakat bilimden kesinlikle farkhhk
gosterir. Hatta, dikkate deger bir bilimsel
bilgiyi gerektirse de, bilim tarihi bile, bir
bilim degildir, bir tarihtir. Tarih, uluslar-
la ve kurumlarla, v.b.g., gene! olarak iii~-
136 bilimlere ili~kin sm1flama
kili ol<m yasalan degil de, tikel uluslan ya
da kurumlan konu ahr. Bu tiirden gene)
yasalar, tarih degil de, bilim olan etnoloji-
nin ya da antropolojinin, ya da sosyoloji-
nin ya da psikolojinin konusunu olu~tu
racakJardlr.
Astronomi ve jeoloji de, ilk bak1~ta,
tikel nesnelerle ilgili olan bilimler gibi go-
ri.inebilirler; ya da onlar, yalruzca genel
olam konu alan bilimlerle, yalruzca tikel-
leri konu alan ara~tmnalar arasmdaki bir
ge~i~ evresini temsil eden disiplinler ola-
rak degerlendirilebilirler. Bununla birlik-
te, astronomi ve jeoloji bile, buyi.ik ol~i.ide
ya da temelde genel olanla ilgilidir. Her
yaldaz yoriingesi, ger~ekte bir gezegen ya
da kuyntklu yaldazm konumlanmn olu?-
turdugu diziyle ilgili bir yasaya uyar.
Aym ~ekilde, jeoloji de yeryi.izi.i tabaka-
Jannm ~e~itli ti.irleri arasmdaki genel
ili~kileri konu ahr ve tum katalann ken-
dilerinden ge~tigi evrelerin meydana
getirdigi diziyi inceler.
3 Empirik Dogrulama. Bilim, aktiiel gozle-
me ili~kin olgularla ba~lar, ve ge~d ve
egreti tUm a~tklamalanru ya da hipotez-
lerini, dogrudan ya da dolayJa olarak
kontrol etmek i.;in, gozlemlere doner.
Gozlem tarafmdan dogrulanacak ya da
~i.iriiti.ilecek ~ekilde, gozlemin smama-
smdan do~dan ya da dolayh olarak ge-
9rilemeyen bir hipotez ya da a~aklama,
bilim i~in hi~bir deger ta~unaz. Bilim, bu
bakundan felsefeden farkhhk gosterir.
Gozlemin ya~amsal onem ta~ayan sma-
masmdan ge.;irilemeyen hipotezler one
si.irmek, felsefede olagan sayalan, makOI
bir ~eydir. Felsefi hipotezlerin bile tecri.i-
beye dayandaga, ve tecri.ibeyi a.;lldama
amaca gi.itti.igi.i, dogrudur; bununla bir-
likte, bu, gozlem ya da belirli ozel k~ul
lar albnda ger~ekle~tirilen deney tarafm-
dan dogrulanma ya da ~liri.iti.ilmeye
elveri~li olmaktan farkh bir ~eydir. Bi-
limsel hipotezler, yalruzca ilgili fenomen-
leri kapsayan, daha onceki tiim gozlemle-
ri a~aklamakla kalmayap, daha soma
yapalan gozlemler, ya da belirli ozel ko-
~uUar altmda ger~eklE1tirilen deneyler
tarafmdan kesin olarak dogrularunaya
ya da ~iiriihilmeye elveri~li bir yapada
ohnahdar.
bilimlere ili~kin smaflama [Os. tasn~fi
ilium; lng. classification of sciences; Fr. clas-
sification des sciences]. Filozoflann, ~e~itli
bilimlerin ama~, konu ya da i~lev lerini
dikkate alarak ger~ekle~tirdikleri SIJUfla-
ma. Bilimler araslJ'Idaki kar~ahkl1 bagun-
hh~l ortaya koyan, bilimleri inceleme
konulanm, yontemlerini ya da insan ihti-
ya~lanru temele alarak smaflama tavn.
Bu tiir bir suuflamarun tarihteki ilk ~r
negini veren tPlaton'a gore, gozle gorii-
li.ir ve tikel olan, degi~en ve oldu~undan
ba~ka ttirlii olabilen bir ~ey, ger~ek bilgi-
nin konusu olamadag1, ve bilgi ti.imel,
degi~mez, zorunlu ve alolla anla~llabilir
olamn bilgisi oldugu i~in, fizik, kimya,
biyoloji ve ttp gibi bilimler ger~ek bilim-
ler olarak goriilemez.
Bundan dolayt, Platon'un bilimler SJ.ruf-
lamasmda yer alan ilk bilim aritmetiktir.
I Aritmetik sayarun ve saytsal ili~kilerin
soyut bilimi olup, aribnetigin, Platon'un
gozi.inde teorik degeri, onun insan zih-
nini duyudan ve duyusal olandan kurta-
rarak, soyut di.i~i.inceye ge~i~i saglama-
smdan meydana gelir. Aritmetik dakik
ve kesin niceliksel yontelnleriyle duyu-
algasmdaki a-;ak ~eli~kileri ortadan kal-
danr. Aritmetigin onemi, temelde onun
saf ya da soyut bir matematiksel bilim
olmasmdan meydana gelmekle birlikte,
Platon aym zamanda aiitmetigin pratik
degerine de dikkat ~eker.
2 Onun bilimler suuflamasmda aritme-
tigi geometri izler. Bu geometri, iki ya da
i.i~ boyutlu ~killerin geometrisidir, yani
di.izlem geometrisiyle, kalllar geometri-
sinden meydana gelir. Burada da, Platon
oncelikle geometrinin teorik degeriyle il-
gilense de, o geometrinin pratik degerine,
mi.ihendislik ve alan ol~i.imi.i gibi alanlar-
daki pratik degerinc dikka t ~ekmekten
geri kalmaz.
3 Geometriden sonra astronomi gelmek-
tedir. Platon astronomiyle hareket halin-
deki kah dsimleiin bilimini anlamakta-

dir. Fakat astrononli Platon ic;in goksel
cisimlerin hareketine ili~kin bilim ol-
maktan \Ok, goksel cisimlerin hareketini
yoneten ilkelere ili~kin bir bilimdir. Ast-
ronominin esas de~eri, Platon'a gore,
onun insan zihnini gokyiiziinde bulu-
nan cisimlerin hareketlerindeki uyuma
ve bu hareketlerin temelindeki yasalara
yonelbnesinden ve boylelikJe ezelf-ebedi
ldealarm meydana getirdi~i uyumla ilgili
bir ara~hnna olan diyalekti~e ge\i~i ko-
layla~hrmasmdan meydana gelmektedir.
Bununla birlikte, Platon astronominin de
pratik bir onemi oldu~unu kabul eder;
astronomi oz~llikJe denizcilik sanah ba-
kmandan onem ta~tyan bir bilimdir.
4 Pia ton 'un bilimlere ili~kin stntflama-
stnda bun dan sonra gelen bilim, uyum-
lu sesler iireten cisimlerin hareke tlerine
ili~kin bir c;ah~tna olan hannonidir. Ast-
ronomi gibi hannoni de insan zihnini
idealann ezeli-ebedr uyumuna yonelten
bir bilhn olarak se~kinJe~ir. Buna gore,
harmoni miizikte omeklenen uyutnun
tetnel ilkelerinin bilimidir. 5 Biitiin bu bi-
lilnlerin en tepesinde ise, diyalektik bulu-
nur. <;iinkii ger\ek varh~m birli~i nice-
liksel bir birlik, matematiksel olarak
ol~iilebilen bir birlik olmadl~l i9n, bura-
da insan matematikten uzakJa~arak, var-
h~l varhk olarak bilmek iste~iyle genel
olan1 bihneye yonelir ve varb~1n bizzatip
hi kendisini ara~rumaya ba~lar. Varb~1
ara~bn naya ba~lamak demek ise, onun
belirleyici ve ay1u zamanda genel olan
nedeninj ara~bnnak demektir. Bu ise,
cinslerin ve cinslerin birbirleriyle olan
ili~kilerinin ortaya konmastyla olur. i~te,
diyalektik bir yandan varsay1m yonte-
miyle, Ideadan ideaya g~erek hi\bir
~eyi sorgulamadan bua1anaz, bir yandan
da toplama ve oolme yontelniyle cins ve
rurlerin birbirleriyle olan ili~kilerinj or-
taya ~kararak her~eyi tan1mlar.
t A.ristoteles'in bilimler struflamast ise,
bilimleri, 1 bilgi ye bilginin bizzat kendisi
i9n yonelen teorik biJirnler, 2 bilgiyi
eylem i9n bir kllavuz olarak ama~layan
pratik bilimler, 3 yararh ya da guzel bir
bi limlere ilitkin s1n1flama 137
~ey yarahrken kullatulan bilgiye yonelen
uretid bilimler diye iic;e aytnr. T eorik bi-
limler de, kendi ic;lerinde, 'teoloji' (ya da
metafizik), fizik ve matematik olarak iic;e
aynhr. Fizik, ayn bir varolu~a sahip olan
ve de~i~en ~ey leri (yani, kendilerinde
bir hareket ve sukunet kayna~tna sahip
olan 'do~al cisimleri'), matematik de~i~
mez olmakla birlikte, ayn bir varolu~a
sahip olmayan ~eyleri (yani, tozleri nite-
leyen ~yler olarak, yalruzca stfat cinsin-
den bir varolu~a sahip olan sayllan ve
mekansal ~killeri), adtru bu saf tozler
arastnda en temel toziin TaiUl olmas1 ol-
gusuna borc;lu olan teoloji ise, hem ayn
bir varolu~ sahip olan ve hem de de~i~
mez olan ~eyleri (yani, maddeyle en
kii-;iik bir ili~kisi olmadan varolan tozle-
ri) konu abr.
Islam diinyas1run en onemli filozofla
nndan olan t tbnr Sina ise, bilimlerin
deney ve akdyuriitmeye dayandt~uu
soylerken, bir yandan da bilimlerin ken-
dilerine ozgu konulan, onculleri ve soru-
lan oldu~unu belirtmi~tir. Tum bilimle-
re ortak olan onculler yan1nda, ona gore,
her bilime ozgu olan onruller vardtr. Bi-
limleri bir taraftan konulann1n de~erine
ya da onemine gore suuflayan ibni Sina,
onlan bir taraftan da, teorik ve pratik bi-
limler olarak ikiye aytrmt~hr. Buna gore,
teorik bilimler aras1nda, fizik, matematik
ve teoloji (ilahiyat), pratik biJi1nler ara-
smda ise, uygulamah fizi~ mckanik,
sanat ve ahlak vard1r.
+Modern felsefenin se\kin dii~iiniirle
rinden biri olan ve bilimsel dii~iinceyi,
sonu\lan ya da fenomenleri nedenlerden
\Ikarhp bilmek ve nedenleri de gozlenen
sonuc;lardan yapllacak do~ru \Ikarsama-
lar yarduruyla o~erunek olarak tanunla-
yan +Hobbes'a gore, bilim ve felsefeyle
u~ra~mak, do~ru dii~iinmekten ba~ka
bir ~ey de~ildir. Do~ru dii~iinmekse,
katmak, aytnnak, toplamak, r;kannak,
klsacas1 saymak demektir. Etuna gore,
do~ru dii~iinmek, birle~tirilmesi gereke-
ni birle~tinnek, ay1nlmas1 gerekeni ayJr-
tnakhr. Birle~ebilen ya da aytnlabilen
138 bilim olarak ahlak
~ eyler, Hobbes'a gore, cisimsel bir doga-
dadlr. Bilim ve felsefenin konusu, oyley-
se, cisimlerdir. Cisimler de, dogal ve
yapay olmak tizere ikiye aymld1gmdan,
bilimler iki ayn ba~bk altmda toplana-
bilir: 1 Doga felsefesi: Manbk, ontoloji,
manttk ve fizik, 2 Devlet felsefesi: Ahlak
ve siyaset.
tPozitivizmin kumcusu olan tComte
ise, tinlti ti-; hal yasasm1 bir yandan bilim
tarihine ili~kin gozlemlerle desteklerken,
bir yandan da bu anlay1~1m daha sonra
bilimler smlllamasiyla tamamlanu~ ve
geli~tirmi~tir. Ona gore, bilimler soyut-
tan somuta dogru giderler. Bilimler bir-
birlerine dayarurlar, ancak her birinde
soz konusu olan yasalar farkhd1r. Be~
temel ve btiyuk bilimin ba~mda, tum bi-
limlerin en soyutu ve en geneli olan ma-
tematik gelir. Matematik say1y1 inceler.
Astronomi say1ya ek olarak, kuvvet ve
ktitleyi konu ahr. Comte'a gore, fizik ay-
nca lSI ve elektrigi inceler. I<imya orga-
nik hale gelmeyi, biyoloji canh varhklan,
sosyoloji ise toplumu inceler.
bilim olarak ahlak [ing. ethics as a science;
Fr. etltique comme une science]. tViyana
<;evresi dti~tintirlerinden olan dogalc1
M. tSchilick'in ahlAk anlay1~1 i-;in kulla-
ndan deyim.
Degerler ki~isel istek ve arzulara goreli
oldugundan, Schilick'e gore, ahllli ilke-
ler ya da bo~ bir odev duygusu yoktur.
Dogal olmayan bir ~ey olarak olmas1 ge-
reken, dogal ya da olgusal olanta a-;Ikla-
nabildigi i-;in, ahlak olgusal bir bilimdir.
Her tiir deger bi9Tte, nonnatif degil de,
olgusal bir yap1 sergilediginden; 'deger'
ve 'iyi' saf soyutlamalar oldugundan;
davram~ kabplan ve karakterler, duygu-
sal tepkilerden ba~ka hi-;bir ~ey olmadi-
gmdan, ahlak, ahlak yasalanyla degil de,
motiflerle ilgili olan, davraru~a yol a-;an
nedenleri ara~bran, onlann duzenini ve
s1rastru belirleyen bir bilim, psikolojinin
bir dahd1r.
bilimsel ac;1klama [ing. scientific erplana-
tion; Fr. erplication scient~fique]. Bir ~eyi,
yaptsmi ve temel stire-;lerini betimleye-
rek, onun yapmakta oldugu ~eyi nasd
yapt1gm1 gostererek, ya da genel bir ya-
saya uydugunu ortaya koyarak anla~l
hr hale getinne.
SOz konusu bilimsel tac;aklama, teleolo-
jik a-;1klamaJW'l tam kar~1b olan bir a-;Ik-
lama tarz1 olarak degerlendirilir. Bilim-
sel a-;1klamamn temelinde, a) ttimeva-
nmsal ve ttimdengelimsel yontemleri
kullanarak, olgulardan (empirik gozlem-
lerden) hareketle, genellemeler (teoriler)
olu~turma, b) bu olgularla, tutarh ve sis-
tematik bir genellemeler obegi ve daha
once gozlenmi~ olan ili~kili olgular ara-
smda bir bag kunna, c) bu olgulardan,
genellemeler btitiinti i-;in soz konusu
olabilen manttksal ve empirik birtak1m
sonu-;lar ~arsama, d) olgularla genel-
lemeleri dogrulama ve hak11 klima, ve
e) genellemelerden hareket edildiginde,
birtakun olgulann 9karsanabilecegini
ya da yeni birtak1m olgulara ili~kin ola-
rak ondeyide bulunulabi lecegini gaster-
me stire-;leri vardar.
Bilimsel a-;1klama, olgulan gozlemleyen,
kaydeden, s1ruflayan ve dola}'1Slyla yal-
ruzca nasJ.I. sorusuna yarut veren. betimle-
meden farkhhk gosterir. Buna gore, olgu
ya da olgular betimlenirken, soz konusu
olgulann d1~ma -;1kma diye bir ~ey soz
konusu olmaz. Betimleme i-;in, yalmzca
olguyu olu~ stireci i-;inde gozlemlemek
ve sonu-;lan kaydetmek yeterlidir. Buna
kar~m, olgu ya da olgulan a-;1klarken,
bu olgulann d1~ma -;1karak, ba~ka ol-
gulara yonelme soz konusu olur. Bu ise,
olgu ttirleri arasmda ili~ki kuran birta-
klm genellemelerle, tiimel onermelerle
ger-;ekle~ir.
Buna gore, bir bilim adam1 suyu 100
dereceye kadar ISlhr ve bundan sonra
suyun kaynad1gm1 ve buharla~t1gm1
gozlemler. Gozlem sonu-;lanru kaydetti
ginde, suyun 100 derecedeki davraru~1 ya
da durumuyla ilgili olarak bir betimleme-
de bulurunu~ olur. Fakat bilim adarru
suyun 100 derecede ni,.:jn kaynamaya
ba~lad1gnu ac;~klamaya, yani nedenleri
aramaya kalk1~t1gmda, bu gozlemlerin
d1~ma -;lkarak, s1cakhk, basm-;, kayna-
ma noktas1 gibi kavramlara ba~vurur,

bu kavran1lan kullanarak, ac;ak.Jayaca bir
genellemeye ula~1r. Buna gore, ac;rkla-
ma, nedenleri bilinmeyen olgulann, bili-
nen olgularla, zihnin tan1~1k oldu~u fi.
kirler ve kavramlarla ifadesidir. Zaten
ac;t..ldaana da, bilimsel niteli~ini, olgu ttir-
leri aras1ndaki ili~ldleri ortaya koyan bu
genellemelerden ahr.
bilimsel ara~tarma programlara metodo
lojisi [tng. metltodology of scient~fic rese~
arch progrannne; Fr. methodologie de la
progra,nme de recherche scientifique ). c;a~
da~ bilim filozofu Imre tLakatos'un, bi-
limsel bilgi birikiminin nasal gerc;ekle~
ti~ini ac;1klamak ilzere, geli~tirmi~ ol-
du~u teorik c;erc;eve.
Laka tos'a gore, bilim adamlara teorileri-
ni ancak, altematif teorilerin ba~anlan
run ttimtinii sa~ladlktan ba~ka, deneysel
ic;eri~i, yeni olgulann ke~fine imk!n sa~
layacak ~ekilde, geni~ olan ve rakip teo-
rilerin ac;Lldayamad1~1 olgulara dair ac;Jk-
lamalan deneysel balwndan destekleyen
yeni bir teori ile kar~ala~bklan zaman
terkederler. Bu ba~lamda, bilimsel geli~
me, dtinyaya ili~kin teorik sistem.lere te
kabul eden ara~hrma programlararun ba-
~ara veya ba~ansazhklarana ba~hdu.
Lakatos, tiim ara~tanna programlaranJn
sorgulanmayan varsayamlanndan mey-
dana gelen katJ ~ekirdekleri, tiim hipotez
denemelerinin yapald1~1 ve teorinin ge-
li~tirilmesine imkan veren koruyucu lcu-
~aklarr ve kati c;ekirde~i sorgulamay1 ya-
saklayan negatif ke~if ile me~ru ara~tlrana
alan ve yontemlerini tarumlayan pozitif
ke~if boyutlarr oldu~unu sayler.
bilimsel deney [tng. scient~fic experimerJt;
Fr. exp~rimerJt scie,Jtifique). Bir gozlem bi-
c;imi, tiirii. Deney, do~anm aka~ana her-
hangi bir mtidahalenin olmada~J goz-
leJnden, do~anm aka~ana mtidahaleyi
ic;crmesi bakamandan far khhk gosterir.
Gozlemcinin olup bitenleri izledi~i, ara
da~J olgularan ortaya c;akmasuu bekledi-
~i yerde, deney yapan ara~hrmaca ol-
gularan kendi akJ~lara ic;inde ortaya
c;kl~lanna bek.Jemeksizin, onlara belli ko-
~ullar altrnda yapay olarak tirehne yolu-
na gider.
bilimsel determinizm 139
Ba~ka bir deyi~le, deneyci, gozlemcinin
tersi.ne, olgunun kendili~inden ortaya
~akmasan1 beklemeyip, olguyu meydana
getirmekle, hem za1nan kaybuu onler ve
hem de gozlemini kendisine en uygun
gelen zaman ve yerde yapar. Deneyin,
c;1plak gozlem kar~asUldaki en onemli
avantaja, deney ko~ullan i-;inde, karma-
~lk bir feno1neni bile~enlerine ayararak
tam anlam1y Ia analiz ebnenin daha kolay
olmasad1r; yine, deney soz konusu oldu-
~unda, fenomenin ortaya c;oo~ ko~ulla
ruu, belirli oncul ya da ko~ullarla sonuc;~
lar arasandaki ba~lanbyla ilgili olarak
gtivenilir ttimevarunsal sonuc;lara ula~a
cak ~ekilde de~i~tir1nek olanakh olur.
Buna gore, fenomenler ve fenomenlerin
ortaya c;1k1~ ko~uJlan ttimtiyle ara~tar
macuun kontroltintin da~anda olursa,
ara~tlrmaca baza onemli etkenleri gozden
kaQ,rabilir ve di~erlerinin fonksiyonuyla
ilgili olarak yani.J~ yargdar ortaya koya-
bilir.
bilimsel detenninizm [ing. scientific deter-
ninism; Fr. detmninisme scientifique; Al.
wissenschllftlich detenninismus). Evrense I
nedensellik anlaya~a; evrendeki her ola-
ym kendisini belirleyen bir nedenin bu-
lundu~unu one stiren yakla~am. Evren-
deki fenomenlerin birbirlerine son derece
stlo. bir bi~mde, bir nedensellik ili~kisi
ic;inde ba~h olduk.Janru di]e getiren o~re~
ti.
Ara~hrmalannda deneylere, degi~mez
li~e, dtizenlili~e ve ondeyiye ba~h olan
do~a bilimlerinin kabul ebnek durumun-
da oldu~u evrensel nedensellik goro~ti
olarak bilimsel detennWzm, do~a bilim-
leri tarahndan on gorii liir ve evrende hic;-
bir ~yin nedensiz olmayap, her olayan
bilimsel yontemlerle aQ~a c;Jkanlabilecek
bir nedeni oldu~unu dile getirir.
Birc;ok bilim adama taraf1ndan bu du-
rumun bir sonucu olarak telaffuz edilen
bilimsel determinizm anlaya~1, neden-
selli~in, evrende keyfili~e ve ozgiirlti~e
yer ve olanak buakmada~uu dile getirir.
Bu c;erc;eve i~nde, 1 biyoloji bilin1i ve
ozellikle de Darwin tarafmdan dile ge-
tirilen ve en iyi bir bic;imde do~al ay1k-
14U bi limsel determinizm
lanma ogretisiyle orneklenen detenni-
nizme biyolojik determinizm adt verilir.
Dogadaki t;e~itli ttirlerin diinya tarihi-
nin farkh evrelerinde evrim get;irdigini
ve ya~ama sava~mda, yalmzca it;inde
bulunduklan ko~ullara ve t;evrelerine
en iyi bir bit;imde ve en fazla uyum sag-
layanlann ayakta kaldtgmt one siiren
Darwin'e gore, dinazor benzeri son dere-
ce biiyiik ve giit;lii tarih oncesi hayvan-
lar, stmrh beyin kapasitelerinden dolayt
yok olup giderken, insan gibi gii~iiz,
fakat daha alalh alan hayvanlar varhkla-
nm siirdiirmii~lerdir. Soz konusu ya~a
ma sava~t ve dogal ayaklaruna ogretis~nin
evrende keyfilige ve ozgLirliige kesinlikle
yer btrakmadtgmt Hade eden Darwin'e
gore, .;~itli tiirlerin yap1lanru, gii.;lerini
ve varolu~lanm siirdiirme ~anslanm be-
lirleyen dogamn kendisidir ve varolanla-
nn durumlan evrim cetvelindeki yerleri-
ne baghdtr.
2 Buna mukabil, cografi .;evrenin, or-
negin, iklim, kara, deniz ve nehirlerin
bireylerin geli~mesi ve ozellikle de top-
lumsal geli~mede ana etken oldugunu
one siiren sosyoloji gorii~iine cotrafi de-
terminizm denmektedir. 3 Ote yandan,
dilin diinyaya dair yorumumuzu, dun-
yaya bakt~ tarzumzt belirledigini iddia
eden determinizrn tiiriine dilsel detmni-
nizm denmektedir.
4 Yine, ortodoks Marksizm tarafmdan
dile getirilen ve tarihte, yalmzca ekono-
mik etmenlerin belirleyici bir giicii, ne-
densel bir onemi oldugunu one siiren
bilimsel determinizm tiirii iktisadi deter-
minizm olarak tarumlarur. 1nsan varhk-
lanmn karakterleri ve eylemlerinin
i.;inde bulunduklan ekonomik ve top-
lumsal ko~ullardan etkilendigini savu-
nan ortodoks Marksizme gore, insan var-
hklan, tarihte hiikiim siiren bir stmf
sava~l tarafmdan belirlenir, oyle ki bu
suuf sava~t feodalizm, kapitalizm, sos-
yalizm ve komiinizm gibi toplwnsal ve
ekonomik model ve evrelerin dogu~una
yol a.;ar. Bu baglamda, Marks, insarun
diinyaya hangi struhn iiyesi olarak gele-
cegine karar venne ~ansliUll bulutuna-
dtgmt ve dolaytstyla insamn karakteri,
dii~iince tarz1 ve eylemlerinin iiyesi ol-
dugu smtf, it;inde bulundugu toplumsal
ve ekonomik ko~ullar taraftndan belir-
lendigini savunur.
5 Yine, ara~tumalarmda deneye, degi~
mezlige, diizenlilige ve ondeyiye bagh
alan fizik tarafmdan dile getirilen evren-
sellik nedensellik gorii~iine, evrende her
olaym bilimsel yontemlerle at;tga t;tkan-
labilecek bir nedeni oldugu tezine fiziki
detm11inizm denmektedir. En iinlii temsil-
cisi ingiliz bilim adam1 Newton alan bu
anlayt~, dogamn ve evrenin biituniiniin,
evrensel ,.ekim yasas1 tiiriinden yasalar
tarafmdan yonetildi~ni ve evrende oz-
giirliik diye bir ~yin bulunmadtgmt
one siirer. Evrendeki gozlemlenebilir her-
~y fiziki oldugundan, biitiin bu fizikr
varllklarm maruz kald1g1 ya da meyda-
na getirdigi her~ey fiziki bir yasa ya da
olaym sonucu olmak durumundadtr.
KJasik mekanigin spz konusu kah de-
tenninizmine gore, maddenin her par.;a-
aguun, zamamn belli bir arundaki konu-
munu ve momentumunu bildigimiz
takdirde, ilke olarak bu part;aaklann za-
mamn her arundaki durumlanm bilme
olanagma sahip oluruz. KJasik mekani-
gin soz konusu kall determinizmi daha
sonra kuantwn mekaniginin geli~imiyle
birlikte, onemli ol.;iide yumu~atiimt~ ol-
makla birlikte, klisik mekanigin kurucu-
su Newton'a gore, insan varhklan da,
dogalan itibariyle fizikr bir yaptda ol-
duk.ianndan, bu, onlann da, hem ken-
dilerinden ve hem de kendilerinin dt-
~mdan gelen nedenlere t!bi olduklan
anlamma gelir. Bu nedenle, insan it;in
ozgiirliik bir yarulsamadan ba~ka hit;bir
~ey degildir.
6 Ote yandan, insan varhkl.aruun gene-
til< yaptstyla ilgili olarak mutlak bir ne-
denselligi ifade eden ve insan varhgmm
genleri soz konusu oldugunda, ozgiirlii-
ge ve keyfilige yer bulurunadtgam dile
getiren biJimsel determinizm t:iirline gene-
tile determinizm adt verilir.Bu anlayt~a
gore, bizim genlerimizi kendilerinden
miras aldtglmtz anne ve babalanmJZl de-

gi~tirebUme ya da se\ebihne olanagun~Z
yoktur. Genler ise, dogal ve 1nanevi yapl-
mlZl, yani cinsiyetimizi, zihinsel giicii
miizii, sa~ ve goz rengimizi belirledigi
i~in, bizim sozciigun ger~ek anla1n1 i,.;n-
de ozgur oldugwnuz soylenemez.
"! Bilimsel determinizmin ba~ka bir
tiin], psikanalizin yaratlclSl Freud tara-
flndan if ade edilen, ins an varhklanrun
03 ya~ doneminde ya~adag1 kompleks-
ler, bilin\siz ya~anhlar ve toplum ve ge
]eneklerin zorla1nas1yla bashnlan dogal
itkiler taraf1ndan belirlendigi gorii~ii
psikolojik detenrrinizmdir. Freud'un soz ko-
nusu determinist ogretisjne gore, ornegin
niln erkek ~ocuklan te1nelde annelerine
(Oedipus kompleksi), klz ~ocuklan da
babalanna (Elektra kompleksi) a~1k olur-
lar. Bu bilin.;siz, ancak son derece dogal
itkiler, ensest bir~ok toplum taranndan
yasaklanm1~ oldugu i~in, bashnlmak
durumunda olmakla birlikte, insan varp
hklann1 ~e~itli ~ekillerde etkileyip, on-
lann gelecekteki ya~amlanna belirler.
Buna gore, anne ve baba, loz ya da
erkek ~ocuklann1 az ya da ~ok sevdigi,
veya onlan yanh~ bir sevgi ttiriiyle bes-
ledigi zaman, ~ocuklann btittin bir zi-
hinsel ya~anu, norotik olma noktasrna
varacak kadar etkilenir. Psikolojide, hay-
vanlar iizerindeki deneyleriyle lko~ullu
tepke' kavramuu geli~tiren Pavlov'la
davran1~~1lag1n kurucusu Skinner da,
insan vathklanrun ~~itli d1~sal etkenler
ve gti~ler taraftndan belirlendigini savWl-
dugu i~in, psikolojik determinizan ~er~e
vesinde de~erlendirilir.
8 Hegel taraf1ndan ifade edilen ve tarih
alan1nda her~eyin, tum tarihsel olay ve
kuruntlann insan iradesinden bagamsaz
olarak one eden beJirl en1ni~ oldugunu
dile getiren determinizm tiiriine ise tariltf
determinizm ad1 verilir. Bir tarih teorisine
dayanan bu liir bir determiniz.m, diinya
tarihinin ~e~itli donemlerini, kendisini
nihai bir yetkinlik hili i~inde tam olarak
ger~ekle~tirmek dunununda olan ~ mut
lak zihin'in tezahiirleri, gortintimJeri ola-
rak degerlendirir. Bu gorii~ten ~rkan
sonu~, insan varhklannm tarihin, kendi-
bHimsel devrim 141
leri.nin ya~ad1klan donernini degi~tire
bihne ya da etkileyebilme, ait olduklan
ki.ilti.ir ~evresinden sorwnlu olabihne ola-
nagandan yoksun bulurunalan sonucu-
dur. c;evresine, kiiltiiriine, i~inde ya~ad1-
g1 tarihi done1ne etki ede1neyen insan
varhklanJun karakterleri ve eylemleri,
kendi kiiltiirleriyle daha onceki kiilti.1rler
ve tarihsel olaylar tarahndan belirlenir.
Tarihin kendisi, evrende varolan ve ken-
disini ger~ekJe~tinneyc ~ah~an 1nutlak
bir zihnin tezahiirii oldu~undan, insan
varhklan da, bu m utlak zihnin bir sonu-
cu ya da tezahliri.inden ba~ka bir ~ey de-
~itdir; bundan dolay1, insan varhk.Jann1n
ozsu r olduklan soylenelnez.
9 lnsan davraru~Lrlln oncelikJe ve temel-
de, ki.ilti.irel ve topltunsal faktorler tara-
hndan ~killenip denetlendigini one
suren gorii~e ise kiiltiirel determini zn ad1
verilir. Ki.ilturel detenniniz1n, biraz daha
ozel olarak da, ki~ilerin ya~amlaruu
a~an, onlara a~k1n olan bir ~ey olarak
ki.ilruriin, kiiltiirt1 belli bir zamanda mey-
dana getiren bireylerden ayn ve bag1m
saz bir bilimsel ara~hnna konusu olarak
ele ahnmasa gerektigini soyleyen yakJa-
~aml tan1mlar. 10 Nihayet, t1retim tekni ..
ginin kendine ait ve ozgii bir mantrga
oldugunu, ve tarihsel siire~ i,.;nde top-
lumsal kurum ve ili~kilerin en temel be-
lirleyicisi olma i~levi gordii~iinu one
siiren sosyal degi~me teorisine de tekrto-
lojik detenninizm ada verilir. Zaman
zaman tarihsel maddecilikle kan~hnl
makla birlikte, ondan hi~ ku~ku yok ki
daha basil bir evrhnd geli~me ya da de-
gi~me teorisi olan tek.nolojik deterrni-
nizm, toplumdaki temel ve buyiik de~i
~imlerin iiretimde kullarulan ara~ ve
tekniklerin sonuru oldugunu one stirer-
ken, iiretim tekniklerine dair bilginin tari-
hin itid giicii oldugunu dile getirir.
bilimsel devrim [ing. scientific r('Uo/ution;
Fr. rtuolution scientifique]. Bahda, 1500-
1700 y1llan arasmda, ozellikle as trono-
mi, fizik ve hp alananda ya~anan geni~
kapsamh ve sistematik bilim hareketi
i~in kullan1lan deyim.
142 bilimsel empirizm
!~te bu ~er~eve i~inde, Kopemik Bat-
lanlyus'un yer merkezli sistemini ylknu~
ve gezegenleri gune~ten olan uzakhkla-
nna gore stralarken, yeni bir sistem, yani
gune~ 1nerkezli sistemi kurmu~tur. Yine
bu donemde, Kopernik'le ba~layan el~
tirel gelenek, Tycho Brahe, Kepler ve Ga-
lile'de yerl~ik hale gehni~ ve New-
ton'un 1nodem fizigiyle doruk noktastna
ula~m1~tlr. Ni tekim, ti~ hareket yasas1
ve evrensel ktitle~ekimi ilkesi evrensel
dtizcni ~1klamaya yeten modem New-
ton fizigi, bilimsel devrimde motor olma
gorevini yukleruni~tir. Kimya alanmda
da ufak tefek hareketlere tantk olan bi-
limsel devrimin ti~uncti sacayag1 hp ya
da fizyoloji olmak d urum undadu. Bu
alanda ise, onculugu Galenos~u anlay1~1
y1karak yeni bir anatomi getiren Vesalius
ile kan dola~un1ru bulan William Har-
vey yapmt~hr.
Teleskop ve mikroskop gibi aletlerin ge-
li~imiyle bilim derneklerinin kurulu~u
nun da kendisine etki yaphgt bilimsel
devrimde, esas, llk~agdan gelip btiti.in
bir Orta~ag boyunca hukiim sl.iren nite-
liksel bilim anlay1~1 ve teleolojik evren
sisteminin yoolarak, onlann yerlerine ni-
celiksel bir bilim goru~uyle mekanist bir
evren gorti~tinun ge~irilmesi etkili ol-
mu~tur.
Bilitnsel devrimin en onemli sonucu ise,
Batt ktilttirtinde bilimin on plana ~Ika
rak, dunyevile~meyi htzlandumas1 ve
Bah ktilttirtine onbe~ onalh yuzylldan
beri damgasuu buyuk bir gu~le vuran
dini gerilehnesi obnu~tur.
bilimsel empirizm [tng. scientific mrpri-
cism; Fr. enrpirisme scientifique). tManhkr;~
pozitivizm akuntyla ba~layan, fa kat bun-
yesi it;inde ba~ka grup ve ki~ilerin de yer
aldag1 felsefi harekete; tmanttkt;~ empi-
rizmle benzer gorti~lere sahip olmakla
birlikte, manhkfil em pirizm d1~1nda
kalan obek ve bireyleri kapsayan daha
geni~ harekete verilen genel ad.
Ayna zamanda Bilimin Birligi Hareketi
ad1 verilen bilimsel empi.rizmin iiyeleri
arasmda W. Dubislav, 0. Helmer, C. G.
Hempel, A. Herzberg, H. tReichenbach,
A. J. tAyer, M. Boll, K. tPopper, E.
Nagel, W. V. tQuine gibi se~kin bilim
adam1 ve filozoflar say1labilir. Ote yan-
dan, bilimsel empirizmin genel tavn ve
gorti~leri mannk~1 empirizmin genel
tavn ve gorti~leriyle tam bir uyu~ma
i~indedir.
Buna gore, bilimsel e1npirizmde, man-
tlk~t empirizme ek olarak aynca bili-
min birligi fikri tizerinde durulur. Bu
anlayt~, bilimin dilinin mantlksal bir
birligi oldugunu savunur; bilim dallan-
nln kavramlan, ~ok temelli bir bi~imde
farkh olan kavramlar olmay1p, tutarh
tek bir sisteme ait olan benzer kavram-
lardu. Atna~, bilimin gelecekteki geli~
mesi a~1s1ndan, sosyal bilimlerin de
aralannda yer ald1g1 farkb bilim dalla-
rtndaki ozel yasalann kendisinden ~~
karsanabilecegi, olduk~a basit ama bir-
birleriyle baglantah olan temel yasalar
ktimesine ula~makhr.
Bilimsel empirizmde de, dilsel tanaliz,
tbilim felsefesinin temel yontemi olarak
gorilltir. Bununla birlikte, manttk9 pozi-
tivizmin soz konusu dil analizinin man-
tlksal boyutuna onem verdigi yerde, bi-
limsel empirizm, dilin ve bilginin
biyolojik ve toplumsal boyutlaruu da he-
saba katan daha geni~ kapsamh bir ana-
lize yonelir.
bilimsel hiimanizm [lng. scientific lruma-
nism; Fr. humanisnre scient~fique). lnsana
fonnasyon kazand1rma ~~ Yunan ve
Latin antik ;agtna ait edebi eserlerin ince-
lerunesinden ~k, bilimsel faaliyetten, bi-
limsel eserlerin incelenmesinden beklen-
mesi gerektigini savunan ogreti.
bilimsel yontem [Os. ilmi usul; 1ng. scien-
tific method; Fr. m~thode scientifique; AI.
wissenschaftlich methode]. Amac1 evreni
anlamak ve at;tklamak olan bilimin, bu
amac1na ula~mak ic;in izledigi yol.
Klasik gori.i~ gore, bilim evreni anlama
ve a~lklama ~abastnda, olgulan betimleme
ve apkLnna yollanna ba~vurur. Oyleyse,
bilimsel yontem, bilim adamlanrun or-
takla~a olarak kullandtklan soz konusu
betimleme ve ar;~klama yollaruu kapsa-
yan bir stirec;ten ba~ka bir ~y de~ldir.

Bu siirec; birtak1m adu nlardan ge~erek
ger~ekJe~ir. ilk, bethnletne a~amastnda,
ara~tuma konusu olan olgular ve bu ol-
gular arastndaki ili~kiler belirlenir,
bunlar Slntflantr ve kaydedilir. ~u
halde, betimlemede, oncelikle bilimsel
ara~hnnantn ilk ad1m1 olan gozleJn soz
konusudur. Burada, ara~hrmaa verileri
gozlemlerken ve kaydederken, olabildi-
gince onyargJSIZ ohnak durwnundad1r.
Gozlemde, oznel alg farkbhklann1 orta-
dan kaldumak, gozleme dakiklik ve gii-
venilirlik kazandtrmak ve ara~hnnayt
nesnel hale getinnek i~in, birtak1m ara~
lar da kullantlabilir. Bu durum, bilimsel
yontemde, gozletni deneyin izledigi anla-
mtna gelir.
11cinci a~ama olan a~klama a~amastn
da ise, birinci a~amada betimlenmi~
olan olgular, olgulann birbirleriyle olan
ili~kilerini if a de eden genellemeler ve
baz1 temel kavramlar aracthgtyla daha
a~tk ve anla~thr hale getirilir. Oyleyse,
bilimsel yontemde, yalruzca olgulann
betimlerunesi ve stntflanmas1 soz konu-
su ohnaz. Bilimsel yontem, buna ek ola-
rak olgulann nedenlerine iner. Yani, bi-
limsel yontetn kullantld1~1 zaman,
olgular ac;tklarur. Bu am.a~la da, hipotez
ya da hipotezler olu~turulur.
Hipotez., birinci a~cunada gozlemlenen
olgularla ve olgular arasmdaki ili~ldlerle
ilgili ge~ici bir a~ama taslagtdtr. Bu
ac;1klalna taslagt, olgulan a~Lklayabihnek
i~in, ge-;ici olarak kabul edilir. Daha son-
raid a~ama, olu~turulan hipotez ya da
hipotezlerin sutarunast a~amastdtr. Bu
a~amada, hipotez ya da hipotezlerin ol-
gular taraftndan desteklenip desteklen-
medigi ara~ttnhr. Hipotez ya da hipotez-
lerden olgusal olarak stnanabilir sonu~lar
~1kartthr.
Bu stnama faaliyeti stras1nda, hipotez
tiiJn olgular taraflndan dogrularursa,
onun soz konusu alandalci tiim olgulan
ger~ekten a~tkladtgl ortaya ~akarsa, hi-
potez ya da hipotezler kavramsal bir sis-
tern i~inde ifade edilebilir; onlar, bu du-
rumda bir teori diizeyine yiikselir ve bir
ke~if olarak nitelendirilir. Ote yandan, o
bilimsel yonterrder 143
ayn1 zamanda bir doga yasr.s1 olarak go-
riilecektir. Buna ek olarak, ara~hr1na ya-
ptlan alandaki olgulan a~tklamak ama-
c1yla olu~turuhnu~ olan hipotez ya da
hipotezlerden olgusal olarak s1nanabilir
sonuc;lar ~1kanna ve soz konusu sonu~
lan birtaktm yeni gozlem verileri ile kar-
~tla~tuma i~lemine de dogrulama adt
verilir.
bilimsel yontemler [ing. scientifc nretlrods;
Fr. methodes scient~fiques ]. Bilimlerde soz
konusu olan ara~tuma tarz1na, bilimsel
bilgi ad1 verilen ger~eklige ili~kin dogru
ve nesnel bilgi kiimesine goti.iren yol ya
da ara~lar.
Ge~ bir ~er~eve i~inde kon u~ uld u-
gunda, bu yontemler, ikiye aynhr. Her-
~eyden once, ara~tutlan fenomenleri, ve
bu feno1nenlerin verimli bir bic;imde
gozlemlenebilecegi ko~ullan belirleyip,
yonlendinnekten ve ol~lnekten olu~n
1teknik ya da teknolojik yontemler vardtr.
Bilimsel yontemlerle ~o~u kez ve hemen
an1msanan, soz konusu belirleyip yon-
lendirmeyle, ol9J1ekten meydana gelen,
bu teknik yontemlerdir. SOz konusu tek-
nik yontemler ~o~u zaman farkh bilim-
lerde farkh ~ekillerde ortaya c;U<ar, ve
birden fazla bilimin ya da birbirleriyle
baglanhh olan bir grup bilimin yontem-
lerinin tiimiine birden egemen olan bilim
adanu say1s1 ~ok azdu. .
Ote yandan, bir de 2 nrantrksal ychttem-
ler, yani elde edilen verilere gore degi-
~en aktlyiiriitme yontemleri vardu. Bu
manhksal yontemler teknik yontemlerle
~ok yaktndan ili~kilidir. Bilimsel ara~hr
ma i~in ~ok biiyi.ik bir onem ta~tsa ve
hatta bu ara~tumalar ic;in ka~1n1lmaz
bile olsalar, teknik yontemler ger~ekte,
esas itibariyle bilimin manhksal yon-
temlerinin yardtmctlan olmak duru-
1n undadu lar.
Ba~ka bir deyi~le, saf bililnde, bilimin
tekn]k yontemleri genellikle kendilerin-
de bir ama~ degildir. Onlar, ya gozlem,
ya da akdyiiriitme i~in yardtmctlardtr.
Bilimin teknik yontemleri, zaman za-
Inan, ya ba~ka tiirlii hi~bir ~ekilde goz-
lenetneyen ve ol~iilemeyen, ya da iyi bir
144 bilim sosyolojisi
bi~hnde gozlenemeyen veya dak.ik bir bi
c;imde ol~ulemeyen belirli fenomenlerin
gozlentnesini ve ol~uhnesini olanakll
hale getitir. Diger zamanlarda ise, teknik
yonte1nler, ara~tlnnacyal ara~tlnnakta
oldugu fenomenlerin ortaya ~kl~ ko~ul
Jaruu ve durwnlanru, bu fenomenler
hakk1nda yalruzca m uglak bir bi-;imde
spekiilasyonda bulurunak yerine, onlar
hakklnda kesin ve giivenilir bir bi-;imde
akll yi.irutecek ~ekilde belirleme olanag1
veru.
Bili1nin Yunan"daki ba~lang1C1nda tah-
lnini ve hayli spekulatif bir yap1da ol-
nasl, muhtemelen, uygun teknik yon-
tenlere vc bilimsel malze1neye sahip
olunmamastnda n ka ynaklanm akt adll".
Bununla birlikte, teknik yonternlerin ~o
gu za1nan bir bilimden digerine farkhhk
gosterdigi yerde, manbksal yontemler1
ti.iln bililnlerde az ya da ~ok ortakhr. Bu
nanhksal yonteJnler, dahasl, sozcugiin
ger~ek anlanu i~inde bilim adam1 olanlar
taraf1ndan oldugu gibi, bilim adaJN ol-
tnayanJar taraf1ndan da yararlarulabile-
cek olan biricik yontemlerdir.
bilim sosyolojisi [tng. sociology of science;
Fr. sociologie de Ia science]. Bilimsel ve
teknolojiyle ilgili fikir, kavram ve teori-
lerin felsefi bir mahiyeti olan diger du-
~i.ince ve teorilerle, ama ozellikle de
sosyal kurum ve orgi.itlerle ya da ki~ile
rin karakterleriyle olan ili~kilerini konu
alan sosyoloji dah. Bilim ve teknolojinin
toplwnun kurumsal boyutlanyla, yani
iktisat, din, egitiln ve siyaset gibi ku-
rumlarla olan ili~kileri i.izerinde yogun-
la~an disiplin.
Bilim sosyolojisinde, guni.imi.izde1 bir-
birine kar~at iki gelenek bulunmakta-
dir. Bunlardan birincisi bilimin icras-
1
ru, bilhnsel faaliyetin si.irdurulmesini
mi.imki.in k1lan normatif deger ve ku-
rumsal di.izenlemeler uzerinde yogun-
la~u. Kendisi, Protestanhg1n yukseli~i
ve demokratik ideallerin yayllam1 da
dahil ohnak i.izere, 1nodernligin bilimin
geli~imi i.izerindeki etkilerini ara~taran
Robert Merton 'un en onemli temsilcisi
oldugu bu gelenekl daha ziyade haki-
katin, ger~eklikle ilgili dogrulann orta-
ya ~1kabibnesi i~in toplumun nas1l or-
gi.itlenmesi ve di.izenJen1nesi gerektigi
sorunu uzerinde odakla~u.
Amerikan kokenli bu klasikl nonnatif
yakla~una bir tepki olarak geli~en ikind
gelenek ise, bilimsel bilginin i~eriginin
~ok bi.iyi.ik ol~ude ihmal edildigi ger~e
ginden hareketle, bilimsel bilginin i.ireti-
minde soz konusu olan mekanizmalar
i.izerinde yogunla~ml~ ve bilim pratigi-
ni betimleyen bildik kural ve yontemle-
rin bilimsel ara~hrman1n sonucunu ya
da bilimsel tarta~ma ve ihtilaflann ~ozu
me nasal baglandag1n1 a~lk.lamaya yet-
medigini gostenni~ olan bir yakla~un
dll". Hakikat terimini biHm sosyolojisinin
kendine ait terminolojisinden atan bu
gelenegin ayana ozelligi, bilimsel bilgi-
nin sosyal olarak in~a edildigin one
si.iren goreci bir anlaya~an ba~latacas1 ol-
mas1d1r.
bilinci teyie,tiren gorii~ (tng. reifying
view of consciousness]~agda~ varolu~~u
filozof tSartre'1n, tDescartes"tan ba~la
ylp, kendisine kadar uzanan ve zihni bir
+toz olarak goren, zihni ya da zihnin i~e
riklerini ~eyler olarak degerlendiren,
~eylere benzeten ti.im zihin anlay~lara
ic;in kullandag1 gene) ele~tirel terim.
Bilinci ~eyle~tiren bu gori.i~lere ili~kin
itiraz1nda, tHusserl'i tKant'm epistemo-
lojik projesini benirnsedigi i~in ele~tiren
Sartre'a gore, hem Kant ve hem de Hus-
serl deneyimi, ttransendental bir ben,
yani bilincin gerisinde olduguna inazu-
lan bir ~ey arac1hgyla a~Iklama~lardar.
0, benin bu ~ekilde (ben ya da ruh ya
da transendental bir gi.i~ ~eklinde) bir
~ey olarak du~i.ini.i lmesinin benle di.in-
ya aras1ndaki ili~kiyi problematik hale
getirecegini one si.irdi.ikten sonra, bilin-
cin bir ~ey ohnad1g1n1, 'hi~bir ~ey' oldu-
gunu soylemi~ ve bilinci hi~Hkle tanun-
laml~hr.
Ba~ka bir deyi~le, bilin~te tozsel hi~bir
~ey bulunmad1g1ru, onun yalnazca go-
ri.indugu ol~ude varolma anlamanda,
saf 'gori.inu~' oldu~nu soyleyen Sart-
re'a gore, bilin~ di.inyadaki bir ~ey de-
gildir, o hi~bir ~ey I ya da hi~liktir.

bilin-; [Os. ~ uu r; ing. c.:onscio,~sness; Fr.
conscience; AI. betvusstsein]. Genel olarak,
insanda farkJndahgln, duygw1un, alg1-
n1n ve bilginin merkezi olarak kabul edi-
len yeti. Zihnin kendi i~eriklerinin far-
la.nda oldugu, i~ebak.J~ yoluyla bilinen,
duyu1nlan, algdan ve arulan ihtiva eden
bolumu. Oznenin kendi uzerine donup,
kendisini kendi du~uncesiyle kavramas1,
kendine bir nesne olarak dJ-?andan bak-
masJ durumu. Kendi i.;:imizde ya da
kend i dJ~1m1zda ge~en bir ~eye ili~kin
sezgi. Bilme faaliyeti, bilinen i~erik ve
her ikisinin de ayudu1da olma hali ara-
Slnda varolan ili~ki. insarun kavram,
imge, aa ve k1skan~hk turunden aktuel
zihin hilleri. insan1n kendi beniyle ilgili
tum ya~ant1lar.
Genellikle tan1mlanamaz ya da yalruz-
ca insarun bilin~li deneyimlerine dola-
y1ms1z bir i~ebak.J~la ba~vurmak sure-
ti yle tanunlanabilen bir ~ey olarak go-
rulen bilin~, iki dogrultuda analiz edil-
tni~tir. Buna gore, bilin~ edimiyle bilin-
cin i~erigi arasmda bir ay1nm yapdabilir
ve bunlardan her ikisi de, bilincin aynl-
maz bile~enleri olarak gortilebilir.
Buna ek olarak, bilincin, suas1yla bilgi,
duygulanun ve iradi eylem olarak, u-;
temel i~levden olu~tugu ve ya~anan,
duyumsanan ~eyin dolays1z hissinden
ibaret olan kendiliginden lrilin' ve dolay-
SlZ izlenilnin uzerine donerek, onun ne-
denlerini, neligini ve anlam1n1 tahlil et-
Jneye ~ah~an rejleksif bilin' olmak uzere
ikiye aynldlgl soylenebilir.
Ote yandan, stand art ve yaygtn bir soy-
lenimi temellendiren, A gibi bir kavram,
sozcuk ya da soylenimin b du~tincesini
aktard1g-t ya da ilettigi inanc1n1 herkesin
ta~1mas1, ortak bir dili kullanan tum in-
sanlann bu inanca bir ba~kas1 i-;in de
sahip olmas1 durumuna ortak bilin' ad1
verilir. Yine, bir toplulugwl, tinsel ya da
manevr ki~ilik olarak, gerek olaylar, ge-
rekse hak ve odevler alanmda hissettigi
~eyler butunune kollektif bilin' ad1 veri ..
lir. Oznenin kendi eylemlerinin ahlaki
degeri ya da ~e~itli eylem tarzlan hak-
kmda yarg1da bulwuna gucune, kendi
bilinebilirlik 145
ahlakl yla ilgili degerlendirme gticune,
odev ya da ahlak yasas1n1n yanl<lSI olan
i-;imizdeki sese ise alzltiki bilin' denir.
Buna kar~1n, kendi kendisiyJe bili~sel
bir ili~ki i~inde olmayan, episte1nolojik
degil de, ontolojik bir -;er~eve i~inde de-
gerlendirilen bilince refleksif olmayan bi-
lin' ya da rejleksiyon oncesi bilin' ad1 ve-
rilir.
Ote yandan, kendiliginden bilin~ sevi-
yesinin albnda kalan ve yaln1zca ya~anl
lan ya da hissedilen, hi~bir bilgiyi i~er
meyen psikolojik hale protobilin' ad1
verilirken, ~ok zay1f bir bilince veya, psi-
kanalize gore, itilmi~ arzulann meydana
getirdigi, komplekslerle dile gelen taba-
na bilin,altr ad1 verilir. i~ebak1~ yoluyla
dogrudan ve arac1S1Z olarak biJinemeyen
soz konusu zihin alaru, rastgele -;agn-
~un, ruya analizi gibi tek.niklerle su yu-
zune ~bhr. Felsefede ilk kez tScho-
penhauer tarafmdan dile getirilen bilin-
t;alll du~uncesi, unlu psikolog tFre-
ud'un tpsikanaliz ogretisinin onemli bir
b6lumunu olu~turur.
Buna kar~1n, suurh bir alan1 olan ve
uzerinde yogunla~t1g1 nesnenin dJ~ln
da hi~bir ~eyi dikkate almayan bilin~ dar
bilin' diye tan1mlan1rken, butunleri kav-
rayan, nesneleri baglantllanyla birlikte
kavrayan bilince geni~ bilin' ad1 verilir.
Nihayet, ister ahlAki ya da ister entellek-
tuel olsun, bilincini yitirmi~ olana bilin,-
siz, bilin~ alan1n1n d1~1nda kalanlara ise
bilin,dr~l ad1 verHir.
Yine, bir oznenin bir buttin olarak fark
ettigi, ay1rdma vardg, idrak ettigi
fizik ya da psi~ik verilerin bti tunu bilin'
alam olarak tanunlan1r. Buna kar~m, bi-
lin-;te ortaya ~1kan, soz konusu olan,
- kendisini bilince dolays1zca sunan her
turden deneyim, istek, ide ya da du~un
ce i~erigine; konusu d1~ ger~eklik olabil-
digi gibi, ba~ka bilin~ i~erikleri de olabi-
len dii~unce, ya~anh, hale bilin' i'erigi
denmektedir.
bilinebilirlik [Os. malumiyet; lng. cognos-
cibility; Fr. cognoscibilite]. Bilinebilmek
i~in gerekli olan ko~ullara haiz bulun-
ma niteli~.
146 bilinemezcilik
Bununla birliktc, anla~dabilirlik, rasyo-
nel bir bilgi olanagm1 ifade ettigi, ne al-
glanabilen, ne de imgelenebilenin, saf
ak1l tarafmdan kavranabilmesini ifade
ettigi i~in, bilinebilirlige gore, daha ozel
bir niteliktir.
bilinemezcilik [Os. /oirfaniye; ing. agnosti-
cislll; Fr. ngnosticisme. AI. ngnosticismus].
1869 y1hnda, Datwinci evrim teorisinin
savunucusu iinlii T. H. Huxley tarabn-
dan yarahhm~ bir terim olarak bilme-
nie; 'bilenelneh-allnTI~1ire-t eaenal<iih
ya datiiVii--:--~----
Rus dii~iiiliir ve eylemcisi tLenin'in, fel-
sefeleri temelde gen;ek tmadded.lik ve
tBerkeley'le ba~layan idealist felsefeler
olarak ikiyc ayudlktan sonra, tHume'la
tKant'm dogamn, goriinii~lerin gerisin-
deki ger~ekligin bilinemeyecegini dile
getiren gorii~lerini bilinemezcilige ornek
olarak vennesind_~ oldu~u gibi, felsefi
ya da metafiziksel bir bilinemezdlikten
soz etmek miimkiin olmakla birlikte, bi-
linemezcilik temelde dini ~r gorii~ ola-
rak ortaya ~1kar. Buna gop(, g~~lbi~
<;eve i~inde, ~eylerin, varolanlann . al
ve en yiiksek dogalan ve dini dogmala-
rm iddialanyla ilgili konularda, yani fel-
sefenin ve dinin kapsam1 i~inde kalan
bir~ok konuda doyurucu bir bilgiye eri~
meni~i_ir:nkfulslz oldugunu, bu -g.ibi.du-
rumlard~ yapdacak tek ~eyin.Ye ger~ek. -
bilgeligin, bilim J<.on~m.adlgl .. ~\!r~ce,
susnla]c_Qfu~'nu sa~ri!IIJ..\)illnem._g:ig~
lik, dini bir .;e!~Ye .idml~'---~~~t!e..m
Tann'mn yarq.Jdugu, ateistleruvl'anrl'!)_m
varolmadig1 tezinin tE!.rsine, Tann'run..va, .
roldugunun ya~arolmad1g.run, ilke
olarak ya da u lamada bilinemeyece-
girljtine ~Arer./ ---'-
Kokleri tSofistlerle tSokrates'e kadar
geri giden, Orta~agda olwnsuz teolojiyle
ifadesini bulurken, giiniimiizde ise en
~k mantlk~1 pozitivistler tarafindan sa-
vunulan bilmemezcilik tfideizmin tam
kar~1smda yer ahr. Dii~iince tarihinin
farkh donemlerinde, farkh bi~imler al-
tmda ortaya ~1km1~ olsa da, bilinemezci-
lige, Hume ve Kant'm, insan varhgmm,
deneyimi a~an konularda bilgiye ula~-
masmm olanaks1z oldugunu dile geti-
ren felsefi tav1rlanyla, bilimsel ve tarih-
sel ara~tmnalann, ku tsal kitab1, tannsal
vahiy olanagm1 el~tirmeden kabul et-
meyi giderek zorla~tmnas1 ivme kazan-
duml~llr.
Bununla birlikte, Kant'm da belirttigi
gibi, bilginin miimkiin ohnad1g1 yerde,
inan~ soz konusu olabllir-v.e.lmndan do-
lay. ki~i felsefi anlamda bilinemezci olsa
da, dini bir ~er~eve i~inde Tann'run varh-
g.na inanabilir. Fakat, geleneksel biline-
mezciligin, Tann'run varoldugu onerme-
sini, dogrulanabilir olmasa bile, anlamh
bir onerme olarak gtiren bala~ a~ISI, soz
konusu onenneyi dogrulanamadlgl i~in,
ayru zamanda anlams1z bir onerme ola-
rak goren manbk~1 pozitivistler tarafin-
dan reddedilmi~tir. Tann kavrarrumn,
dinsel inanon ve genel olarak dini soyle-
mill kendisine ozgii niteligi iizerinde
duran ~agda~ tdin felsefesi, dinf ogreti-
leri, ger~kli~ dogas1 hakkmdaki sozde
bilimsel ogretiler olarak gormenin sonu-
cunda ortaya ~oziilemez gii~liikler ~~~
g. konusunda, bilinemezdlerle ~ogu
zaman tam bir uyu~ma i~indedir. Bu-
nunla birlikte, dill felsefesi, b u durwnu,
dinf ogretilerin ~ok farkl1 bir i~leve sahip
oldugu ger~eginin bir ifadesi olarak de-
gerlendirir.
bilinemezcilil;e reddiye [ing. refutatiort.
rejection of agnosticism; Fr. refus de l'agnos-
tic.Snre]. Tam olarak bilinemezciler gibi,
Tanrl'run akd yoluyla bilinemeyecegini
kabul etmekle birlikte, bilinemezciligin
tutarh olmad1glru, inanma, kendi eksik-
ligini gidenne, varolu~unu anlamlan-
duma ihtiyacmda olan insarun ihtiya~la
nna uygun dii~medigini dile getiren
filozoflann tavn io;in kullamlan ifade.
Bab felsefesinde bu tav1r, ii~ filozof tara-
flndan sergile1uni~tir. Bunlardan birincisi
kwnarbaz argiimamyla tPascal, inan~ at-
lay~yla tKierkegaard, insandaki ~ok
temelli inanma istegine atllta bulunan
James'hr.
bili~ [ing. cognition; Fr. cognition]. Entel-
lektiiel bilgiyle bilme eylemini, bilme fa-
aliyetini meydana getiren siireci; dii~iin-
 me, kavray1~, ak1lyuriihne tiiriinden et-
kinlikleri, sembolle~tinne, inan~, prob-
leln ~ozme hiriinden zihinsel davranl~
larl gosteren ~emsiye terim. En geni~
anlanu i~inde, yani onermesel olmayan
kavray1~1 (alg1, bellek, i~ebak1~, v. b. g.)
oldugu kadar, bu tiirden bir kavray1~1
ifade eden onenneleri ya da yargdar1 da
i~eren biJgi.
Bihne ya da bili~ siirednin ta1n olarak
ne old ugu konusuyla, bilen zihin ve
d 1~ ger~eklik arasmdaki ili~kinin ne o(..
dugu konusu filozoflar taraflndan ta ilk-
~agtdan ba~layarak ele ahnm1~, bu konu
da farkh yakla~1mlar geli~tirilmi~tir.
<;agda~ felsefedeki iki temel yakla~lm
dan birincisi, dii~iinceyi ve akllyiiri.itme
siirecini a-;1klarken, insan zihnini geli~
mi~ bir bilgisayar sistemine benzeten,
digeri ise, isvi~reli psikolog tPiaget'nin
~ah~malanna dayanarak, oziimseme ve
uyarlaruna siire~lerini birbirinden ayl-
ran yakla~1mdu.
bili~~ilik [lng. cognitivism; Fr. cognitfvis-
me]. 1 Realiztne olduk~a yakm dii~en bir
anl&n i~inde, bilim ya da ahlak gibi bir
disiplinin konu ald1g1 bir alanda, ilke o(a..
rak bilinebilir veya k~fedilebilir olgular
bulundugunu one siiren gorii~. Buna
gore, metaetik gorii~ler aras1nda, ahlAka
konu olan alanda bilinecek ahlaki olgular
bulundugunu savu.nan yakla~una, ahltiki
bililfilik ad1 verilmektedir.
2 Bili~~ilik, psikolojide ise, davraru~1n
i~sel terimlerle, alg1, bellek, tutum ya da
karar verme gibi zihinsel siire~lerle a-;tk-
lanmasl gerektigini one siiren gorii~e
kar~ll1k gelir. 3 6te yandan, bili~~ilik,
zihin felsefesinde, bilginin ger~ek ~eyle
rin yerini tutan, sinir sisteminin ~ok ~e
~itli hdlleriyle ozde~le~tirilmi~ sembol-
lerden ba~ka bir ~ey olma yan zihinsel
unsurlarm i~lemlerinden meydana gel-
digini one siiren otretiyi gosterir.
bili~ sel [ing. cognitiDe; Fr. cognitij]. Bilgiyle
ilgili olaru, bilgiyi i~ereni; zihinsel ya~a
mm bilgilenmeyle ya da (yanh~ olabile-
cekleri ya da gerekli temellendinneden
yoksun olduklan gerek~esiyle bilgi ola-
rak goriilmeyen) inan~lann olu~turul
1nas1yla baglanbh olan yonleri i~in kulla-
nllan s1fat. insan varbklar1n1n akll ve
akdhhg1 i~eren yonii ic;in kullarulan nite-
leme.
1 Buna gore, bili~sel s1fab, oncelikle ve
en genel olarak, zihinsel siire~ler ii~leme
sinde, bihne ya da d ii~iinme siired ve fa-
aliyetini, duygusal siire~lerden ayJrd
etmek i~iJ1 kullan1hr. 2 Sdat aynca, bir
onermeyle aktardan anJatn tiiriinii ta-
rumlamada s6z konusu olur. Buna gore,
bili~sel s1fah, dogru ya da yanh~ olabi-
len ti.imce ya da onennelerin sahi p old u-
gu anlam tiiriinii, anlamh olabilmekle
birlikte, dogru ya da yanh~ olduklar1
soylenemeyen buyruklardan ya da duy-
gusal bir anlam ta~1yan dey~lerin anla-
mJndan ayud ebneye yarar.
3 Bili~sel nitelemesi, aynca ara~tlrma
konusu bilgi olan psikoloji, epistemolo-
ji, norofizyoloji, bilgisayar gibi bilimleri
tasnif etmek i-;in kullaruhr. Nitekim, bu
bilimlere, konusu bilgi olan bilimler an ..
lanunda bili1 bilimleri ad1 verilir. Stfat
yine, ba~kaca ~eyler yarunda bilgi ko-
nusunu ele alan bir disiplinin bir dahru
tanunlamak i~in kullan1hr. Buna gore,
varhgtnt ktsmen bili~ konusuna, kls-
men de bak1~ a~1s1na bor~lu olan, ve
davraru~~1hga kar~1t olarak, i~sel ve zi-
hinsel siire~lerin onemini vurgulayan
psikoloji dahna bili1sel psikoloji ad1 ve-
rilmektedir. Bili~sel psikolojinin temel
kabulii, bir organizmayla ~evresi aras1n..
daki etkile~imin, organizmanm yalruzca
davraru~1ru ya da fizyolojik durumunu
degil, fakat ~vresi hakktndaki bilgisini
de degi~tirdigi ve bu degi~imin organiz-
marun halihaz1rdaki tepkisinden ba~ka,
~evreye olan gelecekteki yoneli~ini de
etkileyebildigi dii~iincesinden meydana
gelir. Zihinsel ya~am1n bilgilenme sii
re~leriyle ilgili boyutlaruu konu alan bi..
li ~sel psikoloji, tarihsel olarak duyumcu-
luktan ve, bireysel ve toplumsal ogrerune
kuramlanyla, k~ullanma ve egitilebilir..
lik gorii~iinde temellenen ~agn~1ma
epistemolojinin bir birle~iminden dog-
mu~tur.
148 bit
4 Yine psikolojide, fakat daha c;ok sosyai
psiko1ojide, algt, bellek, tuh.un ve karar
verme benzeri zihinsel stircc;lerle sosyal
davran19 aras1nda kurulan baglar i.izerin*
de odakla~an, ve davraru~c;1hg1n tam
tersine, insan varhklanrun uyaranlan se-
c;erken, anlaanlar tiretir ve diinyalarnu
anhunh hale getirirken, etkin oldu.ldanru
vurgulayan kuramlara bili~ teorileri den-
mektedir.
5 Buna mukabil, soz konusu ozellikleri
~a~amadiklar1, onermelerinin bir bilgi
degeri ta~nnad1klan 3avlanan disiplin-
1er, bili~sel olmayan, gayri-bili~sel disip-
li.rler olarak tanamlanar. Omegin, ahlaki
degerlerle ilgili olan, ahlaki degerlere
gonderimde bul unan rumce ya da oner-
lnelerin, ka1utlanabilir dogrulan dile ge-
tinnedikleri i~in, tasviri, beti:Jnlemesel bir
bilgi i~ennediklerini, bili~sel bir deger ta
~amadrklanna ve dolayasayla ne dogru ne
de yanh~ olduklann1, yalruzca tiimce ya
da onermeyi kuran ki~inin duygusal tep-
kilerini ifade ettikJerini one siiren ahlak
goru~iine bili$sel olmayan ahltik ada veri-
Hr.
bir [Os. vafzit; ing. one; Fr. un; AI. ein]. Varo-
lan her~eyin kendisine oykiindugu, ken-
disinden pay ald1g1 ezeli-ebedi, yet kin
Fonn. Varolan her~yin kendisinden tii
redigi, sudur ettigi tannsal varhk. Tann,
Dtinya Ruhu, Mutlak Zihin ya da Tin.
Her~eyin varolu~unu kendisine bor~lu
oldugu, ilk varllk, ilk ilke; fenomen1erin,
goriinU~lerin gerisindeki ilk temel ger-
~eklik. Dogast, ozii ba~ka bir ~eyin sonu-
cu olmayan, ba~ka bir ~yden tiireme
memi~, degi~mez, mutlak, bagamsaz ve
zorun)u varhk.
Biran, Maine de. 17661824 ylllan arasan-
da ya~am1~ olan Frans1z spiritualist fi-
lozofu.
Frans1z felsefesinin Descartes'tan ba~la
yarak olu~an ozne c;1k.J~h gelenegi ic;inde
yer alan Biran, refleksif psikoloji olarak
anetafizik anlaya~anan savunuculugunu
yap1 na~ ve metafizikten ic;sel fenomenle
rin bilimini ya da ic; duyunun ilkel veri-
lerinin bilimini anlama~tar. Bu c;erc;eve
ic;inde, benin kendi bilincine bir neden
olarak vardagana, bizim benilnizi aktiiel
somut ili~kilerde etkin bir giic; olarak
algalad1gnn1Z1 veya sezdighnizi soyle-
lni~tir. Descartes'an fenoanenal benle
numenal ya da tozsel beni birbirine ka-
n~hrdaglnl iddia eden filozof, burada
kahnay1p, bizde, tamalgadan ya da fe-
nolncnal bcnden ayn olup, siirekJi ve
kahca tozscl bir giic; olarak ortaya c;1kan
metafenomenal ya da numenal bir benin
varolu~una inanana yoniinde bir egilim
bulundugunu soylemi~tir.
Ona gore, fenomenal ben alga ya da sez-
ginin nesnesi iken, numenal ben inanan
konusunu olu~turur. Bu sayede bilgiden
inane; alaruna gec;erek, ntetafiziginin SI-
nirlanru geli~tiren Biran, yine de insa
nan ic; ya~am1nan filozofu olmaktan hie;
vazgec;anemi~tir. 0, bir yandan insan
akhyla iradesinin srnarhhglna vurgular-
ken, diger yandan da insan ya~amanJn
iic; ayn diizeyinden soz etmi~tir. Ba~ka
bir deyi~le, insann duyumsal varhk dti-
zeyiyle, onun ozgiir, dti~iinen, bilinc;li
ozne olarak ya~amJna tinsel ya~am1 ek
leyen Biran, soz konusu iic;iincii ya~aan
diizeyini belirleyen ogenin Tann'yla ili~
ki ic;inde olma olgusu oldugunu ifade et-
mi~tir.
bir arada olabilirlik [ing. compossibilityJ.
c;eli~ik ohnayan ve bir miimkiin diin-
yaya ait olan ~eylerin birlikte olabilece-
gi dii~iince:c;i.
Metafizik imkandan, yalntzca c;eli~ki
den bag1~ak olmaya anlayan tLeibniz"e
gore, varhldann, Tanra tarafmdan bili-
nen, fakat hic;bir zaman gerc;ekle~me
mi~ ve asia da gerc;ekle~aneyecek olan
sonsuz sayada miiankiin birle~imleri,
bir arada olabilirlikleri vardu.
bircilik [Os. ittihadiye; ing. monisnz; Fr.
monisme; AI. mortismus]. 1 Genel olarak,
tikicilik veya tc;okc;ulugun tersine, konu
aida~ alanda, tek bir ilkenin veya gerc;ek
bir birligin varoldugunu one s(iren ogre
ti. Bircilik, omegin ahlik felsefesinde,
etik davranJ~a belirleyen alanda, tek bir
ahlaki ilke y a da tek bir temel deger ol
dugunu savunan gorli~e tekabiil eder.

2 Evrendeki her~eyin, yaln1zca Tann,
ntadde, zihin, tin, enerji ya da form gibi
tek bir bile~enin faaliyetine indirgene-
bilecegini, ya da tek bir bile~enin faali-
yeti aracllagayla a-;1klanabilecegini sa-
vunan ogreti; evrendeki her~eyin tek,
nihai ve en yuksek bir kaynaktan tiireti-
lebilecegini savunan yakla~un; ger-;ek
ligin bir olup, onun d1~1nda her~eyin
bir yanllsama oldugu inanc1.
Ger-;ekligin bir oldugunu iddia eden,
~eylerin zaman (yani, degi~meden bag1-
~1k olu~lann1) y a da mekan i-;indeki bir-
ligini (yani, bolunemezligini) vurgulay an
veya ~eylerin nitelik bakun1ndan bir ol-
d ugun u (yani~ f arkhla~mam1~h~Inl) sa-
vunan t;greti olarak bircilik, zihin ve
beden aras1ndnki ili~kiyi, zihin ve bede-
nin mutlak olarak ozde~ oldu~unu, onla-
nn ayn1 ttoziin gorunum ya da teza-
hurlerinden ba~ka bir ~ey olmad1g1n1
soyleyerek a-;Uclar. Bircilik, 19. yUzydda,
kar~uruza, tiim fenomenleri tek bir ilke-
ye indirgeyen ya da tum fenomenleri tek
bir ilkeyle a-;rklamaya ~ah~an anlaya~
olarak -;akmaktad.Jr.
1ki ayn bircilikten saz edilebilir: Bun
lardan birincisi, evrende ka-; tozun va-
rolduguyla ilgili olan 2-a) tozsel birci-
lik 'tir. Bu tur bir bircilik, birbirlerinden
ba~ms1z olan tozlerin gorunu~teki -;ok-
lugunun, ger-;ekte tek bir tozun tezahu-
ri1 ya da ifadesinden ba~ka hi-;bir ~ey
olmadgn ve yaln1zca tek bir tozun va-
roldugunu one surer. Buna kar~1n, bir-
cili~in ikinci turii, hangi toz turlerinin
varoldugu konusuyla ilgili olan ve varo-
lan tum tozlerin tek bir turden oldu~u
nu one suren birciliktir. Bu tur bircilige
ise, 2-b) srfatsal bircilik ad1 verilir.
Evrende yalruzca tek bir toziin varoldu-
gunu, geri kalan her~eyin bu tek tozun
tezahurleri, gorunu~leri, tav1r ve de~
~ilnleri oldugunu savunan goru~ olarak
ger-;ek bircilige, yani tozsel bircilige, yal-
ruzca Spinoza'n1n sisteminde rastlarur.
Bwtun d1~anda, bircilik, yine idealisl bir-
cilik ve dogalcr bircilik olarak ikiye ayn-
hr. Ozellikle tSchelling'in ozde~lik fel-
sefesinde ortaya -;1kan idealist bircilik,
birdlik 149
yahuzca tinin varoldugunu, buiun ger
-;ek1igin i-;sel, tinsel ya~am1n tezahurti
oldugunu soyleyip, gozle gorulur dunya
ile anla~ll1r dunyantn birligini tin temeli
uzerinde kurar. Ger-;ekligin fiziki dunya-
dan meydana geldigini savunan dogaiCI
bira'lik ise, maddecilikten, psi~ik olaru
fizild' olandan tiiretmemek, psi~ik olan1n
en ba~tan beri maddi dunyan1n en ilkel
ve en ku-;iik par-;alan olarak varoldugu-
n u soylemek bakunlndan aynhr.
3 Zihin felsefesinde, zihin ve beden ara-
Sindaki ili~kiyi, zihin ve bedenin 1nutlak
bir bi-;hnde ozde~ oldu~unu soyleyerek
a-;1klayan goru~. Burada bircilige ornek
olarak, zihinsel fenomenlerin fiziki feno-
menlerle; bilin-; hallerinin belirli sinirsel-
fizyolojik hallerle bir ve ayna oldu~unu;
bu ozde~ligin, mantaksal degil de, empi-
rik ya da olu1nsal bir ozde~lik oldugu-
nu dile getiren maddeci zihin anlaya~1,
zihnin veya duyumlann, algdann, genel
olarak bilincin beyinsel sure-;lerle, mer-
kezi sinir sisteanindeki fiziko-kimyasaJ
olaylarla bir ve ayna oldugunu savunan
anlaya~ olarak zihin-beden ozde~ligi kurn-
un verilebilir.
4 W. tJames, kimi yeni-realist du~u
nurler ve B. +Russell tarahndan benim
senen, zihinsel ve fiziki fenomenlerin
ayn1 ~ekilde, kendileri ne zihinsel ne de
fiziki olan birtakJm nihai bile~enlerden
hareketle kuruldugu ogretisi ise, notr
bircilik olarak tanunlanmaktadu.
5 Bircilik terimi daha ozel bir anlam
i-;inde, 19. yuzyahn sonlanna dogru sa-
dece tek bir hakikat bulundugunu one
suren ogretiyi tanlmlamak i-;in kulland-
ml~tlr. tHegel ve tBradley gibi idealist
filozoflann sistemlerini tan1mla yan soz
konusu bircilige gore, Bu tune dair bu-
tunsel hakikatin d1~1nda hi-;bir ~eyin
dogru degildir.
6 Bircilik yine a yn1 donemde, modem,
bilimscl dunya gorii~une uygun du~en
ontoloji olarak notr birciligi one suren
Ernst tHaeckel ve Wilhelm Ostwald gibi
du~uniirlerin, geleneksel din ve speku-
latif felsefeyi reddeden laik ve toplum-
sal refonn amaca guden felsefi bak1~ a-;a-
lannl tanamlamak i-;in kullanllml~hr.
150 birey
birey [Os. fert, ~nhrs; ing. indiviudal; Fr. i1tdi~
Pidu; Al. individuwu]. 1 Ayn bir birlik ya
da birim olarak varolan ve aktuel ya da
kavra1nsal olarak, ancak ve ancak kendi~
sine ozgu kim1igi yitinnek pahasma bo-
lunebilen tck varhk. Tek tek saydabilen,
kendisinden 1nanttksal olarak soz edilebi
len varhk. 2 Ayn tutulabilen, bag1msaz
bir varbga olan, bireyle~tirilebi)en, bir
dii~unce ya da tiimcenin oznesinin da~
diinyadaki kar~ahga yapalabilen ~ey. 3
Kendisini gosteren, beJirleyen karakteri,
telnel ozelJikleri ortadan kaldtnnakslzln
bo1unemeyen, boliinecek olursa da, par-
~alanna biitunun ad1 verilemeyen canh
insan varhg1.
Buna gore, bir ta~ bir birey degildir,
~unku ta~an bir par-;asa yine bir ta~br.
Fakat bir insan bir bireydir, -;unku insan
bolundu~unde, par-;alara aynld1g1nda,
elde edilen ~y bir insan de~ildir. Bu ne-
denle, felsefede birey kavrarru daha -;ok
canJ1 varhkJar i~in kullarularak, cans12
varbklar soz konusu oldu~da, onlar
bir turiin ornekleri diye adlandmhr.
4 Birey kavrmu, mant:lk alarunda ise, bir
tiiriin kapsmu ifjinde yer alan somut var-
hgl; yuklemlerin ya da fonksiyonJann
kar~1b olan ~eyi gosterir.
bireycilik [Os. ferdiyye; lng. individualism;
Fr. individualisme; Al. individualismus]. 1
Genel olarak, bireylere, bireysel insan
varhklanna onto)ojik, mantlksal, meto-
dolojik ve aksiyolojik bir oncelik veren,
so1nut olan ger-;ekligini vurgulayan go-
ru~ ya da anlay1~. 2 Ontolojide, sadece
bireylerin ger-;ek oldu~unu, bu tunlerin,
kendilerini meydana getiren bile~enle
rin ve soz konusu unsurlann birbirle-
riyle olan kar~ahkh ili~ki ve etkile~im
lerin iistiinde ve Otesinde ba~lmSlZ
hi-;bir ger-;ekligi olmadag1n1 one suren
gorii~.
3 Siyaset felsefesinde, devletin birey
i-;in varoldugunu iddia eden, bireyin oz-
gurlu~e buyuk onem veren ve kendi-
sine yeten, kendi kendisini yonlendirebi-
len bireyi, toplum ve devlet kar~as1nda
6n pl~na -;akartan ak1m; tum siyasf orgut
ve toplumsal olu~umlann temel ve en
yiiksek amac1n1n bireyin, ki~inin hakla-
nru korumak, bagunsazhgant guvence
aluna almakve geli~ianini h'zlandarmak
oldugunu savunan anlay1~.
Esasen 18. yiizyalda, kJasik ekonomi
politigin yukseli~iyle anlam ve onem
kazanan bir ogreti olarak bireycilik, bi-
reylerinin d1~andaki bir ger-;ekJik ola-
rak toplu1nun varolu~unu . yadsayan,
ozgiir bireylerin ekonomik alandaki
rekabetlerinin yararh sonu-;lanru vur-
gulayan, i~boliimiiniin geli~hniyle bir
likte, rollerde soz konusu olan -;e~itlen
meyle, bireysel farkJllakJara ozel bir
onem atfcden gorii~ tur. Bireycilige gore
devlet, bireylerin kendi ama-;larana ula~
mak i-;in kullatunak durumw\da olduk-
lan bir ara-;br ve hi-;bir zaman kendi
i-;inde bir am a-; olamaz. T opltun bireysel
uyeleri i.;in varolur.
4 Metodolojide, sosyal ara~hrma ve te-
orinin, sadece bireylerin ger-;ek bir varo-
lu~a sahip oldugunu varsayarak ilerle-
Inesi gerektigini one suren goru~. Cr-
ne~in, sosyolojide, tiim sosyolojik at;tk
lamalann, bireylerin ozellik ya da karak-
teristiklerine indirgenebilir oldu~unu
savunan yakla~am. SOz konusu bireyci
yakla~1m, sosyolojik a-;aklamalarda bi-
reylerin ozelliklerin goz ard1 edilecek
kadar onemsiz oldu~unu, toplwnsal ol-
gulann bagunslZ bir varolu~u olup, bi-
reylerden bagamsu olarak ara~hnlabile
cegini soyleyen holist goru~un tam kar-
~asanda yer almaktadar.
5 Ahlaki anlamda da, ulusal adet ve ge-
lenekleri el~tiren, ahllli yukiimlulu-
gun bireyin bilincinde dogu~tan var ol-
du~unu, ahHiki odevlerin kaynagan1n,
toplum ya da ba~kaca kurumlar alma-
yap, bireyjn kendisi oldu~unu, bireyin
geli~mesinin, ahlald ya~amm en yuksek
amao oldu~nu savunan anlaya~; aksi-
yolojide, asli, temel ve hakiki degerin bir
insan varh~1n1n bireyselliginde, onun
bireyselli~i i-;in ozsel olan etkende, or-
negin bireyin biricikliginde, kendi ken-
disini belirleme gudinde, v. b. g., bu-
lundugunu one suren goru~.

6 Ekonomi a]antnda, serbest rekabeti, te-
~ebbi.is ozgiirli.i~i.inti temele alan liberal
anla y1~. 7 Dini bir c;c:n;eve i-;inde ise, bire-
yin Tanrl'yla olan ili~kisinin, devlet ya da
ba~ka kururn1ar taraf1ndan de~il de, bire-
yin kendisi taraflndan belirlendigini, bi-
reyin dini konularda ozgtirce di.i~i.inme
ve tartl~Jna hakk1n1n bulundu~unu, bire-
yin diledi~i dine ya da dini toplulu~a gi-
rebilece~ini savunan o~reti.
b ireyle~im [Os. te~ahh us; lng. iridividuati-
0,1; Fr. individuation; Al. individuation] 1
Tikel y a da bireysel bir ~eyin ilgili ti.itnel
ya da fonndan -rkmas1 d urum u; tikel ya
da bireysel olan1n, tiimel y a da genel
ti.iri.i tarahndan belirlenmesi hali. 2 En
yi.iksek noktas1na, en i.ist di.izeye bagtln-
s1z ki~ilikle eren geli~me si.ireci. 3 Nes-
nelerin birbirlerinden farkhhk gosteren
ayn tikeller, tek ba~lanna varhk ta~1yan
bireyler olmalan durumu.
Buna gore, nesnelerin olduldan bireyler
olarak varolmalanrun hangi ilkeye gore
oldu~u, nesnelerin hangi ilkeye gore bi-
reyle~tigi, bir nesnenin evrenin geri kala-
rundan hangi ilkeye gore ayud edildi~i,
bir nesnenin ba~ka nesnelerden aynlma-
SlnJn ne oldu~u konusu, felsefede birey-
le~im terimiyle ifade eclilir.
Bireyle~im konusunu ilk kez olarak ele
alan Aristoteles'e gore, varhktaki bireyle-
~im iJkesi maddedir. Buna gore, Ahmet
ve Mehmet, Platon ve Sokrates form ba-
knundan ayrud1r, yani onlar ayru insan
formuna ya da ozi.ine sahiptirler, fakat
Aristoteles'e gore, ~ekil alan form kaza-
nan farkh mad de sayesinde farkhla~1r,
farkh bireyler haline gelirler.
Aristoteles'i bir-;ok konuda oldugu gibi,
bu konuda da izleyen, Orta-;a~1n en
onemli di.i~i.ini.irti Aquinah Thomas ise,
bir nesneyi bir dem.ir, bir a~a-;, bir kopek
yaparak, onu ait oldu~u suufa ya da
ti.ire yerle~tiren ti.imel oge olarak for-
m un, ~u tikel tozi.in fonnu olabihnek
i-;in, bireyle~mek ihtiyac1nda oldu~unu
soylemi~tir. Aristoteles gibi hilomorfik
bir varhk gori.i~i.i benimseyen tThomas
da, formu bireyle~tiren ~eyin, madde
oldu~unu soylemi~tir.
birinci dereceden toz 151
i~te bu ba~lamda, madde ya da fonn
ya da T ann benzeri bir nedene, bireyin,
ayn1 ti.iri.in ti.i1n di~er i.iyelerinden aynl-
maslnl sa~layan ilke ya da nedene [Jirey-
le~im ilkesi ad1 verilir.
birinci dereceden toz [ing. prima'y subs-
tance; Fr. substa1tce printaire; AI. printaer
sul,stanz]. ilkc;a~ Yunan felsefesinde, o-
zellikle de t Aristoteles'te, '~u' diyerek
gosterdi~imiz, bireysel varhk.
Bir isimle gosterilen ve bir yarg ya da
ti.imcede, yi.iklen konumunda de~il de,
her zrunan ozne konumunda bulunan
~ey ic;in toz deyimini kullanan Aristote-
les, birinci dereceden tozi.i, varohnak ir;in
kendisinden ba~ka hi-;bir ~eye ihti ya-;
duymayan, ba~ka ~eylerle goreli olarak
ba~tms1z bir ontolojik ili~ki i-;inde bulu
nan somut varhk diye tanunla1n1~hr.
Onda toz, bir madde ve formdan Iney-
dana gelen somut, bile~ik nesneyi, bir
~eyin, bir ozellik ya da niteli~in kendi-
sine yi.iklenebildi~i, fakat kendisinin
ba~ka bir ~eye yi.iklenemedi~ varh~1
ifade eder.
Buna gore, birinci dereceden toz, kendi-
sine birtak1m ozelliklerin atfedilebildi~i,
belirli bir ili~ki i-;inde bulunabilen, ~u
ya da bu durumda olabilen, ancak ken-
disi bir ozellik, bir ili~ki, bir durum, v. b.
g., olmayan ~eydir. Toze ornek olarak,
sotnut, bireysel ~eylerin di.inyas1ndaki
'~u' masa, '~u' sandalye, '~u' kitap, '~u'
insan verilebilir. Tozlerden farkh olarak
bir ~eye yuklenebilen ozellikler ve yine
belirli nesneler, durumlar, v.b.g., arasn-
da soz konusu olabilen ili~kiler, tozi.in
tam kar~1s1nda yer ahr.
Aristoteles ve Skolastik filozoflar, ozel-
liklerin, ili~kilerin, d urumlann, v. b. g.,
kendinden-kaim, yani kendinden varve
kaho olmayJ~lanna kar~1hk, tozi.in ken-
dinden var ve kahe1 olu~una bi.iyi.ik bir
onem venni~lerdir. Ome~in, knm1zthk
ozelligi, bu ozelli~e sahip olan bireysel,
somut bir toz d1~1nda, kendi ba~1na va-
rolamaz. 0, ancak bir tozi.in, ome~in bir
gi.ili.in bir ozelli~i olarak varolabilir.
Fakat, k1nn1Z1hgm kendisinin bir ozelli-
~i oldu~u ~u ya da bu gi.il, varolu~u
!52 birincil ve ilcincil nitelikler
i~in kendisincien ba~ka bir ~eye gerek
duy1naz ve kendi ba~1na varolur.
birincil ve ikincil nitelikler [Os. keyfiyatr
zfitiye ue Mliye; ing. primanJ arrd secondanJ
qualities; Fr. qualites primaires et secondaires]
Nesnelcrin ya da maddenin nitelikleriyp
le ilgili olan teJnel ay1nm.
~ Ay1nma gore, 1 a) hareket, siikunet, bu-
yukluk, ~ekil, kanhk, say ve yap1 gibi
nitelikler, 1nadde ya da varhg1n birincil
nitelikleridir. Bu nitelikler, b) maddenin
kendisinde varolur, yani onlar, varolu~
lan i~in bilince, insan zihnine bagh degil-
lerdir. Bunlar, d1~ dunyada bulunan ~ey
lere her ne yaparsaruz yap1n, bu ~eylerin
yine de sahip olmaya devam edecekleri,
hangi konum ya da durumda bulunur-
larsa bulunsunlar, kendil~rinden ayrLI-
maz olan niteliklerdir. Omegin, ya~
dondurun ya da odunu yakm. Onlann,
hie; ku~ku yok ki, renkleri ve kutieleri de-
gi~ecek, fakat onlar yine de belli bir
~ekle, belli bir kahhga, belli bir agarhk ya
da kutleye sahip olacaklardu.
Bun a kar~m, 2 ikinril nitelikler, a) renk,
ses, koku gibi duyumlanan niteliklerdir
ve b) onlara, bizde, maddede varolan bi-
l'incil niteliklerin neden olduguna inaJu-
hr ve c) bu nitelikler, varolu~lara ic;in,
zihnin bilme, duyumlama ya da algda-
ma faaliyetine baghd1rlar. Birincil nite-
likler, gerc;eklikte, alg1layan ya da goz-
lemleyen ozneden bag1mslz olarak va-
rolurlar. Onlar nesneldirler, y ani kendi-
sini algilamad1guruz zaman bile, algda-
diguniZ nesneye aittirler. Oysa ikincil ni-
telik.Jer, yalnlZCa bilince, ozneye bagh
olarak varolur. Yani, onlar ozneldirler.
Ba~ka bir deyi~le, ikincil nitelikler yal-
ruzca degi~en ko~ullara, bedendeki de-
gi~lnelere bagh olarak farkhhk goster-
mekle kalmay1p, belirli dununlarda
tiitnuyle yok olup giden niteliklerdir.
Buna gore, 1~1k yoksa eger, nesneler
renk.Ji olmayacaklard1r. ikincil nitelikler,
nesnel varolu~u olmayan, fakat nesnenin
bir ozneyle temas1 sonucunda ortaya
c;lkan, bir oznenin u~ubnesi durwnun-
da, hic;bir koku alamamas1 omeginde ol-
dugu gibi, tumuyle ozneye bagh olan, al-
gllayan oznenin ic;inde bulundugu ko-
~ullar degi~tikc;e degi~1ne gosteren ni te-
liklerdir. Onlar bundan dolay1, nesnelere
ait olmayan, dunyada, 'orada' olmayan
niteliklerdir. Aynma gore, d1~ dunyada-
ki nesneler aktuel olarak birincil nitelikle-
re sahiptirler; onlar yalruzca, kendilerini
alg1layan oznelerde, ikincil niteliklerin
dogu~una neden olurlar. Bundan dolay1,
birinciJ niteliklerin nesnede old uklan
yerde, birindl niteliklerin dogurdu~
ikincil nitelikler alg1layandan alg1layana
degi~ebilmektedir.
Aytnm, ilk kez olara~ ilkc;ag Yunan
felsefesinde atomcu filozoflar Leukip-
pos ve tDemok.ritos taraflndan one su-
rulmu~tur. Ayru aynun daha sonra,
ozellikle modern bilimin dogu~u Slra-
Slnda, tGalile, +Newton, +Boyle gibi
bililn adamlan ve du~unurler taraf1np
dan benimsenmi~tir. Bununla birlikte,
birincil ve ikincil nitelikler ayanm1, fel-
sefede genellikle lngiliz empirist filozo-
fu tlocke'un ad1yla birle~tirilir. Birincil
ve ikincil nitelikler ayllUIU Locke'un ar-
dindan fngiliz tempirizminin en temel
kavramlanndan biri haline gelmi~ ve
tBer keleye, tmaddesizcilik goru~une
giden yolda onemli bir destek sagla-
ml~hr. Nitekim, yalnlZca ikincil nitelik-
lerin degil, fakat birincil nitelik.Jerin de
zihinde varoldugunu, yani ozneye bap
g1mh oldugunu one suren Berkeley,
buradan hareketle oznel idea)ist bir fel-
sefe geli~tirmi~tir.
Felsefesinde ~ekil, buyukluk ve hare-
ket gibi birincil niteliklerle, renk, ses,
koku ve tat gibi ikincil nitelikleri birbi-
rinden ayuan tDescartes'1n yapttg1 ay-
rurun temelinde ise, birincil niteliklerin
zihnin sezgisiyle bilindigi yerde, ikincil
niteliklerin bilgjsinin duyulara bagh ol-
masl ger~egi yer ahr. Ote yandan, birin-
cil niteliklere ili~kin idelerimiz ac;1k ve
sec;ik olduklan i~n, nesnelerin bu nite-
lik.Jere sahip olduklanndan emin olu-
ruz, yani, bu konuda bir guvencemiz
vard1r. Bundan dolay1, birincil niteliklep
rin nesnel bir varolu~a sahip olduklan
soy lenebilir.

Oysa, ikincil nitelikler soz konusu ol-
d ugunda, nesnelerin bu nitelik.lere sa-
hip olup olmadJklan kesin olarak biline-
mez. Ba~ka bir deyi~le, ikincil nitelikler
soz konusu oldugunda, zihin hic;bir ~e
kilde i~e kan~maz; duyular, Descartesa
gore, yalruzca ya~amln surdurulmesi ve
korurunas1 amactna hizmet ettiginden
dolayt, ikincil niteliklere ili~kin ideleri-
Inizin, nesne)erin aktuel niteliklerine
kar~d1k gelip gelmedikleri hususunun
pek buyuk bir .Qnemi yoktur. Birincil ni-
teliklerle ikindl nitelikler arasandaki
ba~ka onemli bir farklthk da, ikincil ni-
teliklerin ol~lenemedikleri yerde, bi-
rinctl niteliklerin olc;Umlenebilir olmala-
ndtr.
birlefik uyu,ma ve farkhhk yontemi
[ing. the joint methode of agreement and dif-
ference}. J. S. tMill tarahndan onerilen
deneysel yontemin adtmlanndan biri.
Mill'in ttiimevarun yonteminin bu adt-
mtnda, bir tfenomenin ortaya -;tkh~ bir
dizi duruln, belirli bir oncul dt~mda
ortak hi~bir ~eye sahip olmad&gt, ve fe-
nomenin ortaya c;tkmadag1 benzer bir
dizi durumda, soz konusu onculun yok-
lugu d1~1nda, ortak hic;bir ~ey buluruna-
dtgt zaman, oncul soz kon usu fenome-
nin nedeni olarak gorulur. Bu, sembolik
olarak ~Oyle gosterilebilir:
Pozitif grup,
a, b, c, d,... b, d, f, g,... d, r, k, l,
W, X, y, z, X, z, S, t, Z, S, p, r,
N egatif grup
b, C, f,... b, g. ~ C:, [,a, oyJeyse,
:v:, y, s, x, t, p, y, r, w,
birlik~ilik llng. unitarianism; Fr. unitaris-
me ]. 1 t Bircilige e~deger olan bir ogreti
olarak, gerc;ekligin, 1nadde ya da zihne
indirgenecek ~ekilde, bir oldugunu sa-
vunan anlaya~.
2 Daha ozel olarak da, 16. yuzy1lda Hris-
tiyanhk i~de geli~en ak1m ya da mez-
hep. Teslisi ve lsarun tanrahguu redde-
derek, Tannnm bir oldugunu one suren
l:u Hristiyan mezhep, ebedi hayata inan-
biyo 153
an1~ ve ya~an1da sevginin onemi buyuk
bir guc;le vurgulamt~hr.
birlikte deAifme yontemi [ing. method of
concomitant variations]. Onlu Ingiliz em-
pirist filozofu J. S. t Mill tarahndan one-
rilen deneysel yontemin ad1mlanndan
biri.
Mill'in yonteminin bu adnn1na gore, ol-
gulara iii~ kin bir ara~tuma soz kon usu
old ugunda, ilgili diger ko~ullarda hic;-
bir degi~me gozlerunezken, bir onculle
bir sonuc; ayru zamanda de~i~irse, bu
takdirde onculun soz kon usu son ucun
nedeni oldugu neticesine ula~1hr. Bunu
sembolik olarak ~oyle gosterebiliriz:
a. b, c., dJ,. a, b, ~ dl,. a, b, c. d),. oyleyse, d
w,x.. y, z 1, a, b, c, Z2J a, b, c. ZJ, z
Birlikte degi~me, dogrudan ya da ters
olabilir. Bun a gore, on cui ve son uc; bir-
likte artar ya da azahrsa, bu dogru
oranbh, fakat, biri artarken digeri aza-
hrse, buna da ters oranhh degi~me ad1
verilir.
birlikteki ~okluk [ing. variety in unity;
Fr. divasite dans l' unite]. Bir butunun ni-
teliksel olarak ayn ya da farkh olan, bu-
tune ya da butunun butiinselligine ken-
disine ozgu bir tarzda katkida bulunan
parc;alann ontolojik durumunu ifade
etmek i~in kullantlan terim.
biyo. Batl dillerinde, 'ya~am', 'hayat anla- 1
mma gelen Yunanca 'bios'tan tureyen ve
canhhk, ya~am bildiren onek.
Bu baglamda canh varhklara ili~kin
ara~tum.alannda fiziki bilimlerin yon-
d temlerini kullanan bilimsel disipline, bi-
z yolojik sure~lere ili~kin a~amalanyla,
biyolojik problemlerin c;ozumunde 6zi-
gin ilke ve yontemlerini kullanan bilim
dahna biyofizik; buna kar~m, canh varh-
gln kin1yasuu ara~hran bilimsel disipli-
ne, canhlann yap1smda ic;erilen kim ya-
sal maddeleri ve ya~a1n boyunca ortaya
c;akan kim yasal surec;leri konu alan bilim
dahna biyokimya denmektedir.
Yine aynt baglamda, canb varhklann
yap1s1 ve smlllanmas1yla me~gul olan
doga ya da ya~m bilimleri; canl1 varhk-
154 biyo-il<tidar
ian ya cia fosilleri, canhlann ya~am sii-
re~lerin.i, hayahn fiziko-kimyasal yonle-
rini ara~hran bilimsel disiplin; en geni~
anlam1 i<;inde, canh organizmalara ili~kin
sistematik ara~hrma i~iyle me~giil olan,
canh organizmalarm tarihlerini, yap1 ve
i~levlerini, ya~am tarzlan yla, iireme ve
geli~melerini konu alan bilim biyoloji
diye tammlamr.
Ote yandan, ahlak felsefesinin, bir yan-
dan hbbi/biyolojik ara~bnnalar ve tek-
nolojik ilerleme, Cite yandan da insan
haklan ve insanlann gelecegi konusu
dikkate ahnd1gmda, bu ikisi arasmda
si:iz konusu olan kar~1hkh ili~kilerin
sonucunda ortaya ~lkan ahl8ksal prob-
lemleri konu alan dahna biyoetik ad1 ve-
rihnektedir.
biyo-iktidar[ing.bio-power;Fr.bio-pouvoir].
lktidar kavrammm modern yorumlan-
na kar~1 o;1kan tFoucault'nun i:inerdigi
yeni ve alternatif iktidar kavrarru.
Yonetici s1mflarda demir atttgm1 ve
dogas1 geregi bask1C1 oldugunu one
siiren modern iktidar teorilerini redde-
den, modem iktidann teorile~tirilmesin
de kullarulan iki temel modeli, hukuki ve
ekonomik modelled ~iddetle ele~tiren
Foucault'nun one siirdiigii biyo-iktidar
kavram1, bask1a degil de, iiretken olan
bir iktidan tan1mlar. Biyo-iktidar, giio;leri
i:inleme, tahrip etme ya da tabi kuma
amao giiden bir iktidardan ziyade, giicii
yarabnaya, potansiyel gii~leri aktiiell~
tirrne, varolan giiciin geli~imini saglama-
ya ve diizenlemeye egilhnli bir iktidar-
d~r.
Foucault'ya gore, biyo-iktidann ilk tarz1
veya birinci ~kli, insan bedenine dair
bir anatomi politikas1 ihtiva eden disipli-
ner iktidard1r. Oysa, biyo-iktidann disip-
liner iktidann ardmdan ortaya o;lkan
ikinci tam, bireyin degil de, tiiriin bede-
ni iizerinde yogunla~1r. Burada artlk re-
jimler ukm ya~am ve beka miidiirleri
hali ne gelmi~ti r.
biyoloji felsefesi [lng. philosophy of bio-
logy; Fr. philosophie de Ia biologie) Biyolo-
jinin temel kavram ve yontemlerini ko-
nu alan, biyolojinin diger doga bilimle-
riyle olan ili~kisini ve dolay1s!yla biyo-
loji biliminin kavramsal, metodolojik ve
ontolojik i:izerkligini sorgulayan felsefe
ti.irli.
Ornegin, biyoloji felsefesinde, canh or-
ganizmalardaki biiyiime ve iireme tti-
rlinden organik faaliyetlerin ayru orga-
nizmalardaki fiziki ve kimyasal siire<;-
lerle olan ili~kisi si:iz konusu oldugun-
da, bir yandan mekanist, diger yandan
da dirimselci ve organizmac1 yakla~ 1m
giindeme gelir. Buna gore, mekanist
yakla~nn tiim organik faaliyetlerin can-
SIZ varllklann tabi oldugu yasalan i:ir-
nekledigini savunurken, dirimselci ve or-
ganizmaci yakla~Im buna ~iddetle ka~1
o;lkar. Nitekim, tdirirnselcilige gore, orga-
nik bir sistem kJSmen, onda mevcut bulu-
nan fizild olmayan bir giio; tarafmdan
kontrol edilir.
Biyoloji felsefesi, i~te bu baglamda ~u
temel sorulara bir yarut getirmeye ~ah
~lr: Tiimiiyle biyolojinin kapsam1 io;inde
kalan kavramlar var rrud1r? Salt biyoloji-
ye i:izgii olan manbksal analiz ya da
tao;1klama modellerinden si:iz edilebilir
mi? Yoksa biyolojide, teleolojik ve tarih-
sel ao;1klamaya da yer olabilir mi? Biyo-
lojide kullamlan kavram ve yasalar fizik
ve kimyamn kavram ve yasalarma in-
dirgenebilir mi? Biyoloji, fizik biliminde
kullarulmayan tarihsel ya da teleolojik
a9klama tarzmdan yararlanabilir mi?
Organik sistemler tarafmdan sergilenen
fenomenlerden baz1lan inorganik sis-
temlerdeki nedensellikten farkh bir ne-
denselligi i:imekleyebilir rni? Organiz-
malarda ne tiir bir biitiin paro;a ili~ki
sinden si:iz edilebilir?
biyolojik mekanizm [ing. biological mecha-
nisrn; Fr. m~canisme biologique; AI. bio/o-
gisch mechanismus]. Organik dogarun
olgu ve fenomenlerinin ao;lklanmas1 i~in,
inorganik dogarun ao;lklarunas! s~rasmda
si:iz konusu olan yasalann yeterli oldugu-
nu, biyolojinin tiim yasalanrun fizik ve
kimyarun yasalanndan o;Ikarsanabilece-
gini savunan gi:irii~.

Biyolojik tneka11iz1nin kar~;I51!ldi.l yer
alan gorii~, org~nik diinyamn olgul~mu
a<;1klamak i<;in. inorg~nik diinyayJ yii-
neten yasalann yeter!i ohnad1jl:m ve
dolayisiyla fizik ve l<imyanm yas~lan
nm biyolojik lenomenleri a<;Ildamak ic;in
yeterli olmadJguu itldia rcden dirimsclci-
liktir.
biyolojizm [Os. hayotiyatpl1k; ing. biolo-
.~isrn; Fr.17iologisme; Al. bin!agismus]. Ger-
<;eklijli yalmzca biyoloji a<;JSmdan, C<ll1-
hhk baktmmdan e!e alma, OTf~anik
ya~amm kavramlanm di~er gerc;~klik
~lanlanna un;ulama, ve fiziki, toplum-
sal, v. b.g., olaylan 'Jqyat'm farkh gii-
riiniim ya da tezahiirleri olarak gonne
tavn. Insan davram~mJ a<;1klarken vt>
betimlerken, bir tcmel oJJrak biyolojinin
ilkelerini kullanma, sosyal geli~meyi bi-
yolojik yasalarla a<;1klama tavn:
Bloch, Ernst. 1885-1977 ylilan arasu"ida
ya~am1~ iinlii Alman dii~iittiir. Temel
eserleri: Geist der Utopie [Otopyan~n
Ruhu], Das Prinzip Hoffiumg [Umnt 11-
kesi], Abriss der Sozia!en Ulopim [Sosval
Otopya Taslajl1].
Gen<; ya~ta sosyalizmi benimsi:mir, ve
Georg Simmel'le Weber'in tijlrendsi ol-
mu~ olan Bloch, en <;ok ir:tari<; sorwiu ve
iitopya konusu iizerinde durmutur.
Ortodoks Marksizmin b~ hedeflerin-
den biri olan Bloch, iitopyalann hep va-
roldujlunu ve varolmas1 gerekti_gmi ~ne
siirmii~tiir. Ona gore, bir sosyal uiopya,
yabancda~ma olrnak bir Iaraia, inSamn
bilin<;lenmesine yard uno olan en onemli
temel olup, ona biitiinsel bir tarih golil-
~ii kazandmi'.
0 i~te bu bajllamda, 'tarihin sonum,m
geldijli' tezine, insanhgm mevwt dui:u-
munwl olumlanmasml talep etiijli ic;in,
bir burjuva sapkmhjlt oldujlu gei-ekr,e-
siyle ~iddetle kar~1 C,Ikmi~hr. Blach:'un
buna kar~1 getirdijli alternatifbir umut
ilkesi, daha iyi bir diinya, b,lSkJ ve ,;().
miiriiniin olmadJjll bir diinp imk~m:u
i<;eren bir gelecek felsefesidir.
Blonde!, Maurice. 1861-1949 yiilan ara-
smda ya~am1~ ola1i Frans1:1: dliiiniir.
Temel eserleri: L' Action: Essai J'uneCri-
Blonde!, Maurice 155
tiq!l<' d~ In Vie et rl'rme Science de In Prati-
ql!<' l Evlem: Hayatm Ele~tirisi ve Prati-
gin Bifimi Ozerinoe Bir Deneme], L'/llusi-
ort i:ltialistc [idealist Yamlsama], lA Pens~e
[Dii~iincc].. Principes eUmeninires d'une
Lvgiq11e rle In Vi~ Morale [Ahlakh Hayatm
M~nlr~mm Temel ilkeleri], Lulte pour Ia
Civil'saliclll e/ P!Jilosop!Jie de Ia Paix [Uy-
garhk i<;in Miicadele ve Ban~J-
tPascal'm dii~i.incesinin gerektirdilli
felsefey! yaratmayt ama<;layan Blonde!_
modern felsefenin en onemli ba~ansi
nm hareket noktas1 olarak ozneyi alma-
sJ, buna kar~m en onemli probleminin
de dii~iince ile varhk arasmda yarahlan
biiyiik bo~luk ya da yank oldujlunu
stijlemi~tir. DolayJstyla, Blonde), kendi-
sinc <;1k1~ noktas1 olarak tozneyi alm1~
vc dii~i.inceyle varhk arasmdaki bo~lu
gu, varhjl1 dii~iinceye indirge1neyecek
bir ti<;kinlik veya teylem felsefesiyle ka-
patmanm ve insamn yazg1smm ne ol-
dujlu problernini <;tizmenin miicadelesi-
nl verml~tir.
Onun eylem felselcsi, ozncnin dinamiz-
minin ko~ullanyla tdiyalektigine ili~kin
sisrematik bir arastlrma, kendisini insa-
mn dii~iince ve eyleminde ifade eder gti-
riilll!11 irftdenin n pt1ol1 yapiSl iizerine
el~tirel bir +Tefleksiyon veya aktif ozne-
nin ah!ak, bilim ve felsefede ortaya <;Ikan
temel yonelimi iizerine el~tirel bir dii-
~iiniim olarak t~.rumlanabilir. Oznenin
<;ok dar bir ~er<;eve it;inde ahnrnamastru,
eylemin de bil~ik insamn, ruh ve bede-
nin sentezinin yapnu olarak golillmesi-
ni isteyen Blondel'i esas ilgilendiren ~y
ki(iinin bellibir hedefe dojlru olan yoneli-
rnidir.
insanm bu yonelimini gereti gibi ifade
edebilmek i~in kendisine omek olarak
ah!ak alanom sc<;en Blondel'e gtire, oz-
gtirliik ancak dojlamrun detenninizmi-
;:ilil rneyda:na getirdijli Ierne! iizerinde
ortaya <;lkar. Ba~ka bir deyi~le, insan
iril.desinm arzu ve ejlilimlerin etkisi al-
tuida kaldtjlml dile getiren Frans1z dii-
~iiniilil, oni.m yine de, potansiyel son-
suziujlu it;inde, . olgusal diizeni a~tp
ideal hedeflere yone!dijlini savunur. Bu
156 boc~rdo
ise, oznenin doganu1 tdeterm.inizminin
olu~turdu~ te1nel uzerinde ozgurlugu-
nun bilindne vannas1 ve dogarun deter-
minizl ninin yerine akl1n ve odevin deter-
minizmini ge~i1mesi demektir.
iradenin zorunlu bir koyu tu ya da pos-
tiilasl olan odevin ideal olanla gerc;ek ola-
run bir sentezine kar~1hk geldigi yerde,
ahlak d1~andan getirilen bir bask1 ya da
suurlama yoluyla hi~bir ~ekilde ifade
edilemez. Blondere gore, ahlak oznenin
kendi kendini ac;1mlayan dinamizn:Unin
diyalektiginde ortaya ~1kar. Bununla bir-
likte, Odev duygusu yalruzca, olgusal
olan1 a~an ozne arac1hg1yla ortaya ~lka
bilir; ozne ahlaki buyrugun bilincine,
ancak ve ancak davran1ru~1run temelin-
deki motivi ideal olanda bulmay1 ogren-
digi zaman varabilir. Ba~ka bir deyi~le,
ahlik bilinci belli bir mei:afizigi; olgusal
ya da dogal duzenin metafiziksel ya da
ideal bir ger~eklik alaruna bagh oldugu-
nun fark edilmesini gerektirir.
Blondel, i~te buradan hareketle, ozne-
nin tum faaliyetlerinin yalnLZca, a~km
bir tMutlak'a, iridenin nihai ve en yuk-
sek hedefini gosteren soMuzluga dogru
olan bir yonelim araohg1yla anla~dabi
lecegini savurunaya ge~er. Buna gore,
ozne A~bn Varhga olan dinamik yone-
liminin ve, Tann'n1n ger~kligini tasdik
ya d a inkar elme tercihleriyle kar~1 kar-
~Iya bulundugunun bilincinde olmak
d urum undad1r.
bocardo. O~uncu ~ekilden, onculleri Slra-
Sly}a. tikel olumsuz, tumel olumlu ve
sonucu tikel olwnsuz olan tasun kahb1.
Bu tas1m da, sa~1naya indirgeme yoluy-
la birinci ~ekle indirgenir: Hi~bir M P
degildir. Tum MLer S'dir. 0 halde, hi~
bir S P degildir.
Boethius. 480-524 YJllan aras1nda ya~a
ml~ Romah filozof.
Kral Theodrich doneminde ~ok ust d u
zeyde resmi gorevlerde bulunmu~ ol-
maslna kar~1n, daha sonralan gozden
du~mu~ ve idam edilmi~ olan Boethius,
+Aristoteles'in manhkla ilgili tum eserle-
rini Yunancadan Latinceye ~evirmi~ ve
tPorphyrius'un Orta~agm manllk konu-
sundaki standart el kitab1 olan isagoji
(Aristoteles'in Kategoriler'ine Giri~) adh
kitab1 uzerine bir yorum y2zm1~hr. Bo-
et hius'un orijinal denemeleri aras1nda
1natematik, manhk ve muzik uzerine
olan ~ah~1nalan bulunmaktadu. Teoloji
konusundaki ~ah~1nalan ise, klasik
man t1g1n Hristiyan ogretilere uygulan
1nas1 bak1m1ndan onem ta~1maktad1r.
Boethius'un onemi ~k buyuk olc;ude,
onun eserleri ve ~evirileriyle, Hristiyan
Orta~ag felsefesine yontem, ve teknik
bir voka buler kazand1rm1~ olmas1ndan
kaynaklarur.
Boethius, bu bagla1 nda, her~eyden
once, tilrneller konusunu Orta~ag felsefe-
sinin gundemine sol<Jnu~ olmak bakl
IIWldan onem kazarur. 0, Skolastik felse
fenin en onemli konulanndan birini
1neydana getiren unlu ttumeller kavgasl-
nl ba~latan ki~idir.
tkinci olarak, o, ozgur irade problemini
dini bir ~er~eve i~inde ele ahp, Tann'run
olmu~, olan ve olacak bulunan her~eyi
bilen yetkin bilgisiyle, irade ozgurlugu-
nu ilk kez olarak dddi ve akademik bir
bi~imde uzla~tlrma ~abas1 venni~ olan
bir du~unurdur. Ba~ka bir deyi~le, Bo
ethius ttumbilgi paradoksunu, yani
Tannn1n her~eyi bilmesinin, gelecege
ili~kin bilgiyi de kapsayan mutlak bilgi-
sinin, insarun iride ozgurluguyle uzla~
tlnlamayaca~uu dile getiren, gelecege
ili~kin bilgisinin, kudretli Tann'run her-
~eyi bildigi ve istedigi ~ekliyle yaratma-
Slna, ve her~eyin Tann'run bildigi ve is
tedigi ~ki Ide ortaya ~Lkmas1na neden
oldugunu, bunun da insarun ozgurlu
~uyle uzla~hnlamayaca~uu ortaya ko-
yan paradoksu aQk ve se9k bir bi~de
ifade edip, paradoksa, nedensellik a951n
dan degil de, manbksal bir a~1dan yak-
la~mak suretiyle ~ozum getirmeye ~ah
~an ilk du~unurdur. Onun paradoksla
ilgili ~ozumu Orta~ag'da kJasik bir
~ozum hiline gelmi~tir.
bolevizm [lng. bolshevism;{_ Fr. bolshevis-
rne ]. 20. yuzYJhn ilk ~eyreginde, bir grup
Rus devrimcisi ve ozellikle de tLenin ta
raftndan geli~tiril~ olan, ve tprole-

taryan1n iktidan ele ge~irmesinin, dev~
rim i~in gerekli tiim nesnel ko~ullar ger-
;ekle~inceye dek ertelenemeyecegini; ik-
tidann yasal yollarla, parlamentoda
~ogunl uk saglanarak de gil de, gii~ yo-
tuyla ele ge'iirilmesini; proletarya dikta-
torliiliigii bir kez kurulunca, bunun yal-
nizca burjuva stn1fma kar~r degil, fakat
ekonomik sistemin sosyalizasyonunu
h1zland1rmak i~in kullanilmasi gerekti-
gini savunan ozel Marksist ogreti.
Bolzano, Bernard. 1781-1824 y1llan ara-
Sinda ya~arru~ c;ek filozof ve matema-
tik;isi. Militariztnin yol a~t1g1 toplumsal
kay1plar, sava~1n gereksizligine dair dii
~iinceleri ve teoloji alan1ndaki rasyonel
egilimlerinden dolay1 iiniversiteden ko-
vulmu~ olan Bolzano, sembolik manhk
alan1ndaki ;ah~malanyla iin kazan1n1~
ve 1nanhk felsefesi ozellikle Husserl iize-
rinde biiyiik bir etki yapm1~hr.
Daha ziyadeWissenschaftleltre [Bilim Te-
orisi) adh eseriyle tan1nan Bolzano, soz
konusu eserinde 'kendinde onermeler'
(satz an sidt) ogretisini ac;1klanu~ ve mo-
dem semantigin kimi temel kavramlan-
nl orta ya koyup tanimlami~tlr.
Bonaventura, Aziz. 1217-1274 ylllan ara~
s1nda ya~am&~ Hristiyan dii~iiniirii.
Felsefesi ~ok biiyiik ol~iide Augus-
tinusa dayanan A2iz Bonevantura, Aris-
totelese yonelik ele~tirileriyle iin kazan-
ml~hr. Ona gore, Aristotelesin temel
yanh~1 Platon'un idealanru reddetmek-
ten olu~ur. Elinde Platonun orijinal eser-
leri bulunmayan Aziz Bonaventura, Pla-
tonun tdealanru tannsal ideler, Tann'Iun
zihnindeki dii~iinceler olarak yorumla-
mi~hr. Ona gore, Aristoteles Platonun
ayn tdealanru inkAr ettigi i~in, Tanr1'n1n
inayetini inkAr etmek, diinyay1 ezeli-
ebedi kabul etmek ve ki~isel oliimsiizlii-
gu reddetmek gibi bir dizi yanh~a dii~
mii~tiir.
Felsefeyle teoloji aras1nda bir ay1nm
yapmayan, teolojiden baguns1z bir felse-
fenin ba~anstz olacag1n1 savunan Bona-
ventura, Tann'n1n varhguu duyusal
diinyadan harekeUe kanttlam1~hr. Ku-
surlu, sonlu, bile~ik, degi~ken ve olum-
Hoole,. George 157
sal varhk1ann insan1 sonsuz, yetkin,
basil, degi~1nez ve zorunlu varhga yiik-
seltebilecegini soyleyen Bonaventura'ya
gore, sonlu ve olumsal ~ylerin eksik ve
kusurlulugu mutlak yetkinligin varolu-
~unu kan1tlar, zira bir ~eyin eksik ve ku-
surlu olduguna, ancak ve ancak elinizde
bir yetkinlik standarh varsa eger, karar
verilebilir.
Yarad1h~ teorisi ve 1netafizigi a~1smdan,
Platonun omek~iligini dini bir ~er~eve
i~inde yeniden one siiren Bonaventura,
bilgide iir; a~amah bir model izlerken,
d1~ diinyadaki varhklara ili~kin duyusal
bilginin ardmdan genel olarak varllga
ili~kin rasyonel bilginin geldigini ve tiim
bu bilgilerin vahye dayah bilgide doruk
noktas1na ula~hg1n1 soylemi~tir. Ba~ka
bir deyi~le, o insanlarm once bulazuk d u-
yualgisl yoluyla tek tek nesnelerin bilgisi-
ne ula~hg1ru, bunu cins ve tiirlerin akla
ve soyutlamaya dayall bilgisinin izledi~
ni soylemi~ ve bu ~emay1 .Aziz Augusti
nus'taki bir tiir tayd1nlanma ogretisiyle
tamamla1 n1~hr.
Boole, George. 1815-1864 y11lan aras1nda
ya~am1~, iinlii 1ngiliz matematik~isi.
Hi~ iiniversite ogrenimi gonnemi~ ol-
masina kar~1n, yayinlad1g1 ~ah~malar
goz oniine ahnarak profesorliige atan-
lnl~ olan Boole, matematigin ~e~itli dal-
lanna onemli katkilar yapml~ olmakla
birlikte, giintimiizde esas ondokuzuncu
yiizy1l cebir mant1g1run ve bu yolla da
sembolik manhg1n kurucusu olarak ta-
ninmaktadu.
Nitekiln Boole taraflndan, herhangi bir
ozel yonnn dikkate aluunaks1zm, salt
temel dii~iince yasalan iizerinde yogun-
la~Ilarak geli~tirilmi~, onermeler arasin-
daki ili~kileri berunleyen sembolik mate-
matiksel mantJk sistemine Boole cebiri ad1
verilir. Kurallan ilk kez olarak Boole tara-
flndan ortaya konan bu sistem daha
sonra ba~ka matematik.;iler tarafmdan
geli~tirilmi~ ve kiimeler teorisine uygu-
laninJ~tlr. Boole cebri giiniimiizde olasl-
hk kuram&, kiimeler geometrisi, di jital
bilgisayarlarda kullanllan devrelerin ta-
sanml i~in bii yiik onem ta~unaktad1r.
158 Bosanquet, Bemard
Bosanquet, Bernard. 1848-1923 yallan ara-
Slnda ya~am1~ ingiliz filozofu. Teme)
eserleri: History of Aesthetic [Esteli~in Ta-
rihi), Tire Value and the Destiny of Indivi-
dual [Bireyin De~eri ve Kaderi}, The Plzi-
losoplzical Tlreory of State [Devlete Dair
Felsefi Teori].
Hegel'den etk.ilenerek, 1ngi1tere'de He-
gelciligin canlanmasanda buyuk bir rol
oynayan ve Hegelcili~in temel ilkelerini
loplumsal ve siyasi prob)emlere uygula-
naya ~ah~an Bosanquet'in fe)sefesinin
1nerkezinde, somul tumel ya da kar~lt
lann bir)i~i diye tanun)anan tek bir
birey olarak Ger~eklik anlaya~a bulun-
naktadu. Kendi ba~ana varolabihneye
ve ba~nnsazh~a yalnazca, kendisinde ti.i-
me11e somutu bir)a~liren soz konusu bi-
reyin yeli)i oldu~unu savunan Bosanqu~
et, boyle bir bireyse11i~in ifadesini,
once1ik1e ki~ilerde de~il de, ki~ilerin
sanatla, dinde ve toplumda kendilerini
a~ma)annda ve butun bu tezahurlerin
birli~i o)an Mutlakta buldu~unu one
surmu~hir.
botluk [Os. haiti; ing. bo~luk; Fr. vide; AI. das
leere]. llk~a~ Yunan felsefesinde, alomcu-
lann, 'varhk' adaru verdikleri, ezeli-
ebedi, maddi ve bOiunemez atom)ann
ic;inde hareket ettiklerini varsaydlklan
bo~ anekan.
ilk~a~ Yunan felsefesinde, tPanneni-
des'in du~unce ve aki1yuriitme1erinin
ard1ndan, Miletlilere ozgu bir birci)i~i
siirdurmek olanaks12 hale gelince, alom-
cular arkl~ bakammdan bir ~ok~ulu~a
yonelmi~ler ve varh~m, maddenin en
ku~uk bolunemez par~caklara olan
atomlardan meydana geldi~ini one sur-
lnu~)erdir. Atom)ann hareket edebilme-
leri ve de~meyi do~urabilme)eri ic;in,
alomcu)ar aynca, bir ilke olarak bo~lu~u
kabul ebni~ ve ona varhkla ayna anlam
i~inde var olmayan ~ey ya da yokluk
adana vermi~lerdir. Bo~luk, her ne tur-
den olursa olsun hi~bir niteli~e, hi~bir
gi.ice ve hi~bir potansiyele sahip de~ildir.
0, i~inde mullak olarak hi~bir ~eyin bu ..
)unmada~a, bo~ mekandar. Alomcular ta-
rafandan kabul edilen bo~lu~un varolu-
~u, Parmenides, t Aristoteles, tStoahlar,
tDescarles, tLeibniz ve +Kant gibi fi)o-
zoflar larafandan reddedilmi~lir.
bo tluklarn Tannsa [ing. God of tl~ gaps].
Ya~aman ya da bilincin kayna~1 gibi,
bi)im tarafmdan kolayhkla ve doyurucu
bir bi~imde a~aklanamayan konularda
Tann kavram1na, Tanra'nan mutlak kud-
reline ba~vuran, ac;U<.lar gibi goriinmek-
le birlikte, ilahiyat~llara gore, teizme
sa~)am ve ge~erli bir destek sa~)amak
tan uzak o1an goru~ ve a~1klamalar i~in
kul1arulan lerim.
Bourbaki, Nicolas. 1930'lu yaUarda, Fran-
sa' da bir grup matemalik~inin '~a~da~
matemalik ve matematik~i' anlaya~ana
si1ngelemek uzere se~tikleri ortak tak-
rna ad.
Soz konusu malematik9ler, malemali~i
saki bir manhksal duzen i~inde, birka~
aksiyomdan yola ~akarak geli~tirmenin
onemini vurgulama~ ve matematikte ge
leneksel ayanm1ardan uzak durarak, rna-
lema ti~i yap darla tammJanan par~ alara
bohnu~lerdir. Ba~ka bir dcyi~le, yapa-
salcab~a ciddi bir destek sa~layan, Ecole
Nor1nale Superieure'iin bu eski o~rencile
ri, matemati~i, Hilbertin goru~une gore
manbksal ba~langa~ noklasmdan e)e
ahp, onun de~i~ik bolumlerinin aksiyo-
matik yapasaru ~akarm1~ ve bu yapalan
Elhnenls de Mathtmatiques [Matemati~in
L>geleri] adh eserlerinde kesin terimlerle
ifade etmi~lerdir.
Boutroux, Emile. 1845-1921 ylllan arasUl-
da ya~ama~ Fransaz du~unuru. +Berg-
son ve tB1ondel'in hOGlSa olan Boulro-
ux'nun temel eserleri: De Ia Contingence
des Lois de Ia Nature [Do~a Yasalaruun
Zorunsuzlu~una Dair ), De t Idee de Ia Loi
Naurelle dans Ia Science et Ia Philosaplaie
[Bilim ve Felsefede Do~a Yasasa Kavra-
minan Anlanu], Science et Religion dans la
Philosophie Contemporaine [<;a~da~ Felse-
fede Bilim ve Din].
Boutroux, meta6zik alarunda, radikal
bir olumsalhk ve belirsizlik anlaya~a ge-
li~linni~ ve do~ada zorunlulu~un yal-

1uzca gorunu~te var oldu~unu
one sur-
nii~tur. Nitelik goru~unun niceli~i te-
nele alan goru~e baskin \lkmas gerekti-
~ini, a1na\hh~1n mekanik hareketin
i.ish.inde oldu~unu, neden sonu\ ba~lan
hlannn otesinde ise olumsalhk ve ilerle-
lnenin bulundu~unu one suren Boutrcr
ux, Maine de Biran'lil da etkisiyle, dinf
tecri.ibenin psikoiojik ve sosyolojik bir
yakla~unla ele aluunas1na ~iddetle kar~1
\lkml~hr.
Bu \er\eve i\inde, gunumuz goru~une
uygun olarak do~a yasalann1n, zorunlu
de~il de, olumsal karakterini gozler
onune seren Boutroux, do~a yasalanrun
mutlak olarak zorunlu bir ha}<jkate in-
dirgenemeyece~ini veya boyle bir haki-
katten turetilemeyece~ini savunmu~ ve,
insan zihnirUn birlikli ve uyumlu bir
dunya goru~iine ula~ma ihtiyac1na ya-
Jut verecek dinsel bir metafizi~e gerek
bulundu~una i~aret edecek ~ekilde, bili-
Inin snrhhklanni ortaya koymaya \a-
h~ml~hr. Dna gore, bilim, bize, do~ru
dan ve araas1z olarak bilemeyece~imiz
ger\ekliklerin uygun ve i~e yarayan bir
resim ya da tasanmlnl sa~lama gorevini
ustlenmi~ bir sembollcr sistemidir. Bu-
nunla birlikte, bu semboll~rin varolu~u
ve ozellik1eri yalnlZca tinin yaratlc1 ve
ozgur faaliyetiyle a\Lklanabilir.
bolme [Os. talcsim; lng. division; Fr. divisi-
on; Al. einteilung]. Butiinu kendisini mey-
dana getiren par\alara ya da tiir veya bi-
reylere ay1nna i~lemi.
iki tur butun tasarlamak mumkiin oldu-
~una gore, iki ayn bolmeden soz ehnek
gerekir. 1 Birinci anlamda butiin, birbi~
rinden ayn duran par\alann bir sentezi,
par\alannln ya da o~elerinin ozel1ikleri-
ni ta~lmayan, o~elerinden farkh bir
sentez oldu~undan, burada bolme, yani
butiin u par\alanna ay1rma, analize kar-
~lhk gelir. 2 ikinci anlamda buti.in ise
bir o~eler toplaml old u~undan, bur ada
bollne, butunu kendisini olu~turan turle-
re, ya da tikellere ay1rma i~lemi olarak
ortaya \lkar.
Manhksal balme ad1 verilen bu bolme
boliinmii~ ,;izgi analojisi 159
r:.iru, bir dnsi turlerine, tiiru alt-h.irlerine
ay1rmaktan, cins-ti..ir ilkesine dayanan Sl-
nflayc bir ~ema meydana getinnektcn
olu~ur. Bolme i~lemi, en yuksek, kapla1n
baklm1ndan en geni~ olan cinsle ba~lar
ve onu, boJmeyi, bireylerden olu~an bo-
lunemez alt ti..ire (infimae species) ula~In
caya dek surd urerek, alt snflanna, tur-
lerine ay1nr. Bu \er\eve i\inde, bir cinsi
alt cinslerine ya da ti..irlerine ay1ran
bolme, bir butun u kendi butiinlu~u olan
par\alara ay1ran par\alama ya da par(Ja-
lara ay1nnadan ayn tutulmu~tur.
Bu ba~latnda, bolmeyi mi.imkun kllan
ozelli~e; fiziki, psi~ik ya da matematik-
sel bir burunun par\alanna aynlabihnesi
ya da bolunebilmesi ozelli~e bOliinebi-
lirlik ad1 verilir. Buna gore, maddenin
genel bir ozelligi olarak b0lunebi1irlik,
felsefede tozun en ku\uk pan;alanna ay-
nlma durumunu ilade eder. Felsefenin
ba~lang1andan itibaren tozun sonsuzca
bolunebilir olup olmad1~1 konusunu ele
alm1~ olan filozoflardan maddedler, an-
tik Yunan'da fiziki ato1nu, sonsuzca bolii-
nebilir olan maddenin artJk daha faEla
bolunemez olan ilk o~esi ~eklinde du-
~ unmu~lerdir. Modem felsefede ise,
once +Descartes, ardmdan da tLeibniz
tozun sonsuzca bolunebilir oldu~unu
one surmu~tur.
Ote yandan, bolme ~lemi soz konusu ol-
du~unda, \Ok s1k kar~lla~1lan ve butun
it;in do~ru olarun zorunlu olarak buti.i-
nun ttim ya da bazl par\alarl i\in de ge-
\er1i oldu~u du~unmekten meydana
gelen yanb~a bolme yanl1~1 ad1 verilir.
boliinmiit ~izgi analojisi. [lng. analogy of
divided ligne; Fr.analogie de Ia ligne divisee].
Platon'un Devlet adh diyalogunda, meta-
.fizik goru~unun ana unsurlan, varhk
dereceleri anlay1~1IU a\1klamak uzere
kulland1~1 analoji.
Buna gore, bir do~ru ahrur ve ikiye bo-
liinur. Bolunme sonunda elde edilen ke-
sitlerden altta olaru, i\inde ya~ad1~1mtz
ve duyu organlanyla algtladt~lmtz bi-
reysel nesnelerden olu~an duyusal dun-
yay gostermektedir. Ostte olan kesit ise,
160 Bradley, Francis
ak1lia anla~alabiHr tii1nei ya da ozler-
den, tiir vc cinslerden meydana gelen,
akdla anla~1labilir tidealar dunyas1n1
teansil eder. Var hk bakunandan, her~e
}'in ilk omeklerinden, arketiplerinden
olu~an ldealar diinyas1, alttald kesitin
gosterdigi duyusal diinyanm varhk ne-
denidir, ~nkii duyusal dt\nyadaki nes-
neler, ilk omeklerinden, arketiplerinden
pay alarak varhga gelirler.
Ay1u ~izgide, boliinme sonucu elde edi-
len kesitler, ~izginin ba~langa~taki bo-
liinmesi s1ras1nda gozetilen orana gore,
yeniden ikiye boliiniir. Bu durwnda
dort ayn kesit elde edilir. Bu sonuncu
bobne, +Platon'un 1natematiklc sofistlik
vc resim ve tragedya gibi sanatlann on-
tolojik temelini gosterme amacna hiz-
lnet etmektedir. Buna gore, matematigin
nesneleri, iistteki biiyiik kesitin ikinci
par~as1nda yer ahr. Matematigin nesne-
leri de ak.Jlla anla~1labilir nesnelerdir,
fakat ldealardan, her idearun bir oldugu
yerde, ~ok olmalanyla aynhrlar. Bun~
kar~Jn, sofistlik, ve resim, tragedya gibi
sanatlar en alttak.J dordiincii kesitle gos-
terilir, ~iinkii +Sofist ve ressaan1n iiriin-
leri ger~ekligin en az iki derece uzagan-
da alan, golgenin golgesi durumundaki
~eylerdir.
Boliin1nt\~ <;izgide, varhk bak11n1ndan
yukandan a~agaya dogru bir ini~ soz
konusuyken, yani list kesitler bir alttaki
kesitin varhk nedeniyken, bilgi bakl-
mlndan yukanya dogru bir ~aka~ soz
konusudur, ~iinkii ger~ek bilgi, degi~
meyen, akllla anla~llabilir varhklann
ve ger~ek nedenlerin bilgisidir.
Bradley, Francis. 1846-1924 y1llan arasan-
da ya~amt~ olan lngiJiz idealist filozo fu.
Temel eserleri: EthiCQl Srudies [Elik lncele-
lneler], The Principles of Logic [Manhtm
ilkeleri], Appearence and Reality:A Metaph-
ysical Essay [Gortinii~ ve Ger~eklik: Me-
tafiziksel bir Deneme].
Ozellilde Kant ve Hegel'den etkileruni~
alan Bradley, tdiyalektik analiz yontemi-
ni, bilim ve dinden tiiretilmi~ alan gele-
neksel metafizik gorii~lerine uygulaya-
rak, ornegin varolan her~eyin bilincil ve
ikincil nitelilder arac1hg1yla a~Lklanabile ..
ce~ ya da ger~ekligin zaman ve mekan
i~indeki nesneler arac1hg1 yla betimlene-
bilece~ gorii~lerinin kendi i~lerinde ~e
li~ik oldugunu savunmu~tur. Bu tiir-
den gori.i~ ve a\lklamalar, ona gore,
~eylerin goriinti~leri ic;in kabul edilebil-
se bile, nihai ve en yiiksek ger~ekligin
ne oldugu konusunda yard1mc1 ola-
mazlar. Bradley, bu tiirden a~aklaanalar
yerine, 'his' ad1n1 verdigi temel bir ol-
gudan, varolan her~eyin biitiinlugunii
te1nel ve ilkel bir anlam i-;inde duyum-
samak olgusundan yola t;~kar.
Bu olgu, onun metafiziginin ba~lang1~
noktas1dar: His, her ne kadar ilk olsa da,
bilgi aray1~1nda bir aynnhya belirleyip
ay1rt ettigi zaman dahi, her~eyi anla~lla
bilir tek bir biitiin i-;inde yeni ba~tan kur-
maya amac;layan dii~tince tarafmdan i~
lenir ve geli~tirilir. Kapsarru i-;inde kalan
her~yin birbirlerine tutarhhkla baglan-
da~a bu tek biitiin tMutlakbr. Mutla~
normal, giindelik goriinii~lerden ayn ve
farkla bir diinya, alan detildir. Mutlak
tam tanuna bu goriinii~lerdir, fakat yal-
nlzca birlikli bir biitiin olarak anla~1hr.
Bununla birlikte, o yalruzca gorunii~le
rin dt\~iiniilen toplanu degildir; ~iinkii
hissin dii~iinceden once o)masa gibi,
Mutlak'a ili~kin kavraya~ da dii~iince
nin otesindedir, dii~iinceyi ve dii~iince
nin ~eli~kilerini a~r. Bradley'e gore, dii-
~iincenin dogasa, hissin bizi kendisiyle
tana~tud1g1 birligi par~alar; buna kar-
~ln, sistem bu birligi yeniden saglar. Bu-
rasl, onun metafizigiyle manll~anm bir-
birlerini en yiiksek ol~iide tamamlada~
ve destekJedigi yerdir. <;unkii, metafizi-
gi, varolan her~eyin kar~1bkh bir ba-
gamhhk ili~kisi i~inde bulundutunu
ortaya koyarken, mant1g1, bir nesnenin
tum ili~kilerinin, o nesneyi her ne ise o
yapan ozsel ili~kiler oldugunu dile ge-
tiren bir 'i~sel baglnhlar' ogretisi one
surer. Bradley'e gore, i~te soz konusu
i~sel bag1nhlardan yola ~ak1lda~1nda,
ki~i, bu tiirden tum bagantalara hem kap-
sayan, hem de a~an zorunlu sistem ola-
rak Mutlak kavram1na yonelmi~ olur.

Brahn1an. Hinduizm evrene halti1n olan
yiice ruh. Hint felsefesi gelene~inde,
hem i-;kin ve hem de a~ksn olan, hem
evrende ve hem de kendisinde varolan
en yuksek varh~a, kendisiyle birle~me
nin nihai ve en yuksek hedef olarak ad-
dedildi~i dunya ruhu.
Hint felsefesinin, Ahnanla birlikte
temel kavra1n1 olan Brahman ozellikle
Upani~adlar'da yo~un bir bi-;imde i~
lenmi~tir. Burada bireysel ruh Atman
ile ozde~le~tirilmi~, Brahman'In ise bi~
ricik evren ilkesi ve mutlak hakikat ol-
du~u vurgulanmt~hr. Brahman'1n insa-
na ve evrene, var olan her~eye hakim
bir ilke oldu~u kabul edilirken, onun
nitelikleri olmadtgt soylenir; o, sadece
olumsuz niteliklerinden tenzih edilmek
suretiyle ifade edilebilir.
Brahmanizm. Eski Hindistan'da, Vedanta
sisteminden tureyen ve adlJU rahipler
s1n1h Brahmanlarla ki~isel olmayan
dunya ruhu Brahmandan alan felsefi, te-
olojik ve ahlaki du~unceler butunu. v~
dalan vahiy mahsulu kutsal kitap olarak
kabul eden ve ruh go~une yer veren soz
konusu diru inanca gore, Brahman
bu~un tannsal gu-;lerin ustundeki ezeU
ve ebedi Tann'd1r. Brahman, e~yanm
kayna~1 oldu~undan, ebedt mutluluk
Brahman'da yok obnakbr.
bramantip. Onculleri tumel olwnlu oner..
melerden olu~an, sonucu ise tikel olumlu
bir onerme olan dorduncu ~ekilden
tas1m; kendisinde g~en, m ve p ifadeleri
ne uyannca, oncullerin yeri de~i~tirildi~i
ve sonucun duz dondurulmesi yaplld1~1
zaman, birinci ~ekle indirgenen tas1m ka-
hbt: Tum Pier M'dir. Tum Mler S'dir.
Baz1 Sler P'dir.
Brentano, Franz. 1838-1917 ydlan aras1nda
ya~arru~ Alman psikolog ve filozof.
Te1nel eserleri: Psychologie wom emprisc-
hen Standpunkt [Empirik bir Bak1~ A~l
Slndan Psikoloji], Won der Klassifikation
der psychischen Phiinomene (Fiziki Feno-
menlerin SliUflandudmas1 Ozerinel.
Ruhsal olaylan, zihinde olup bitenleri
bilimsel bir tarzda a9klamay1 ama~la
yan bilimsel bir psikoloji geli~tirme ~a-
Brentano, Franz 161
bas1 i~inde olrnu~ olan Brentano'n un fel-
sefeye olan en onemb katk1s1 yonelim
kav ramuu ortaya koyarak, bilincin yone-
llmselli~e i~aret ebni~ olmas1d1r. Bilin-
dn her zaman bir ~eyin bilind oldu~unu
savunan Brentano'ya gore, psi~ik feno-
menlerde zihin her zaman bir ~eye
do~ru yonelir, orne~in bir ~eyi gorur;
ona gore, goriilen nesne gorme eylemi
i~nde varolup, bu -;en;eve i-;inde iQ<.in
bir nesnellik ta~1r.
Zihnin duyum ve imgelemeyi i~eren
alg1; bilgi ya da arumsamay1 i~eren
yargt; istek ve duygulara dayanan sevgi
ya da nefret yoluyla nesnelerle ba~ ku-
rabildigini savunan Brentano, bir yan-
dan zamarurun deneysel psikolojisinin
bilincin kendisine ozgu ozelliklerini or-
taya ~lkaramadl~Jnl one surerken, bir
yandan da bilincin bilgisini, psikologun
kendi zihin hallerine ili~kin gozlemden
tureten i~bak1~sal psikolojiye kar~1 ~lk
mt~hr. Ona gore, i~ebak1~sal psikoloji
fiziki olaylara ili~kin gozlemle psikolo-
gun kendi zihin hallerine yonelik i-;eba-
kt~l aras1ndaki ~ok temelli farkhl1~1
kavrayamaz.
Brentano zihinsel fenomenler soz konu-
su oldu~unda, gozlemleme edi.minin
nesnesini zorunlu olarak ~arp1tb~1ru
soylemi~ ve i~ebak1~1n guvenilirli~inin,
d1~ dunyaya ili~kin bilgide oldu~u gibi,
ba~kalan tarafmdan denetlenemedi~ini
belirtmi~tir. 0, i~te bu ba~lamda, ~a~I
nm deneysel psikolojisiyle i~ebak!~sal
psikt:'lojisine altematif olarak, zihinsel
fenomenlere ili~kin alg1yla gHzlem ara-
Sindaki bir aytnma dayanan tasvirr psi-
kolojiyi one sunnu~tur.
Ba~ka bir deyi~le, alg1n1n psikologa
konusunu meydana getiren ger~eklikle
re ili~ltin olarak do~rudan ve araos1z
bir kavray1~ sa~ladt~lru savunan Bren-
tano, zihinsel faaliyetleri a9klarken, sko-
lastik du~unce gelene~inden aldtSJ yo-
nelimsellik ilkesini kullanrru~hr. llkeye
gore, bir nesneye yonelmi~ olmalan, bir
i~erik ya da konuya gondenneleri, zihin-
sel ya da psi~ik fenomenlerin ayud edici
Ozelli~idir. 0, i~te bu tyonelmi~lik sa-
162 Brunschwig, Leon
yesinde, zihinsel edimlerin nesnelerinin
ozel statiisi.inii betimleme, biitiin bilinc;
fenomenlerinin ortaya c;akz~aru yoneten
yasalan inceleane iinka1u bulmu~tur.
Brentano, bu gorii~leri, yeni psikolojisi
ve yonelmi~lik ilkesiyle, tHusserl ve fe
noanenolojisine buyuk bir etki yapma~
hr.
Brunschvig, Leon. 1869-1944 yallan ara-
sanda ya~a1n1~ olan c;agda~ Frans1z ide-
alist d ii~iiniirii.
Doga bili1nleri gundeme geldiginde, ra-
dikal bir tmateJnatikc;ilik ile gtic;lu bir
tuzla~1mahg1n savunuculugunu yapan
Brunschvig, insan du~i.incesinin en yiik
sek d uzeye 1natematikte ula~bgana one
siinnii~tiir. Bu c;erc;eve i~nde, bilginin
bizin ic;in olan bir dunya in~a ettigini sa-
vunan filozof, bunun otesinde hic;bir ~ey
olmadagma soylemi~tir. 0, bilginin ote-
sinde kalan hic;bir ~eye ta.Ium geregi ula-
~alamayacaglnl soylemi~ ve dolaylslyla
felsefenin dii~iincenin ele~tirisiyle s1nxr..
la1unak durumunda oldugunu dile ge~
tirmi~tir. Buna gtsre, dii~iincenin temel
konusu, tinin etkinli~dir. Dolayasayla,
felsefe kendi bilincine varan entellektiil
bir etkinliktir.
insan zilminin tarihi iizerine olan ara~
hrmalarmda, linin geli~irninin genel go
riiniimiinii ortaya -;karan Brunschvig'e
gore, tin, c;ocukluk c;atJ ve olgunluk dCS-
nelni olarak ilci a;;amadan gec;er. idenin
zorunlu bir geli~irnine kar~dak gelen bu
evrim, ileriye dogru akan bir annaga
benzetilebilir. tBergsonun gorii~iine c;ok
benzeyen bu gorii~uyle o, tarihin hare-
ket edeni, dinamik olan1, hie; donmam1~
olanl ac;tmladlglnl one siirmii~tiir.
Bruno, Giordano. 1548 y1hnda dogmu~
ve gorii~leri yuziinden 1600 y1hnda ya-
kdarak oldiiriilmii~ olan italyan filozof,
astronom ve matematik-;i.
Bilil n alarunda, evrenin sonsuzlugunu
ve birden c;ok dunyarun varhguu one
suren kurarru c;agda~ bilime onciiliik
ebni~ olan Bruno, varhk felsefesi alarun-
da, Tanra ve evrenin, zaman zaman her-
~cyin yarat1c1 ozii, zaman zaman da soz
konusu oziin tezahurleri olarak goriilen
bir ve ayru gerc;eklige verilen iki ayn ad
oldugunu one surerek panteist bir gorii~
savunmu~tur.
t Aristoteles'in ikiciligini birci bir dunya
anlaya~ana indirgeyerek biitiin ttozlerin
te1nelde bir oldugunu belirbni~ olan
Bruno, din ve felsefe ili~k.isi konusunda,
dinin cahil insanlan egitlnek ve yonet-
mek ic;in bir arac;, felsefenin ise kendile-
rini egitebilen vt ba~kala11n1 yonetebi-
len se~kinlerin bir ugra~1 oldugunu
soylemi~tir. Ozellikle dini ve felsefi ho~
goru ilkesiyle liberalizmi etkile1ni~ olan
Bruno, du~unce tarihinin onemli adla-
rnldan biridir.
Budizm. Hindistan'da, M. 0. 5. yuzyalda
Siddharta Gautama, yani Buda (Aydan
lanma~ ki~i) tarahndan kurulmu~ olan
dinifelsefi akam. Her~eyin H\ni ve bo~
luktan ibaret olduguna inanan koturn-
ser ve panteist bir din.
Budizm, ba~langac;ta yalnlZca ahlaki
dii~iinceler ve bir tiir yoga hayata ya da
duzenli ve disiplinli bir ya~am anlaya~1
ile suurla~ ve daha sonra, kuiSal
kast ayramlanna, Tann'ya tapmma bi-
-;imlerine ve kurban torenlerine dayanan
Hinduizmden aynlarak., ayru zamanda
felsefi bir akun ~eklinde geli~mi~tir.
Maddenin ebedili~ni savunan Budizme
gore, varolan her~ey, Tannnln hic;bir
m iidahalesi olmadan, mekanik yasalara
uygun olarak maddeden meydana gelir.
Evrende ne varsa, bu ~ekilde varhga
gelir. Ruh da, bu yasalara tabi olrnak d u
rumundadxr. Ba~ka bir deyi~le, Bu-
dizm, varhk gorii~iinde bireylerin, canh
varhklarm ezeU-ebedi bir ruhlara olma-
dlganJ savunur. Bir Yarahcanan varolma-
digana inanan Buda'ya gore, kotiiliikle
acann varolu~u bir yarabcaya duyula-
cak inancn oniinde a~almaz bir engel
olu~turur.
Budizntin iki tiirii vardar: Hinayana ve
Mah4yana. Bunlardan birincisi, yani eski
Budizm, bireyleri bu dunyarun s1klnt1
ve ashraplanndan kurtarmaya amac;lar.
Yani, 0 once bireyin yazglSlnl ve kurtu-
lu~unu dikkate ahr. Buna gore, aca c;ek-
mekten kurtulmanm tek yolu, ya~am-

dan el etek c;ekerek, 'Nirvana'ya ula~
makla elde edilebilecek olan ahlak yet-
kinli~idir. Buna kar~1n, Mahayana ad1
verilen yeni Budizm, bireyden c;ok tum
insanh~1, yani buh.inu dikkate ahr. Bu
anlaya~a gore, buyuk bore; gerc;ekte tum
insanh~a hizmet ettikten sonra odenmi~
olacakhr ve bireyin yaln1zca kendisini
kurtarmaslnut hic;bir onemi yoktur.
bulanak [Os. multebes; lng. co,fused; Fr.
confus; Al. verworren J. I<avramsal duzey-
de, ac;lk ve anla~ahr; net ve kesin olma-
ma durumu. Bir ~eyin belirgin ozellik-
lerinin iyi sec;ileme1nesi hali.
Orne~in, empirik kavramlann potansi-
yel olarak SlnlrSJZ ozellikleri oldu~u
ic;in, bu kavramlar karanbk kahr. Yine,
sozcuk ya da terimlerin zaman zaman
birden c;ok anlam ta~1yabilmesinden d~
lay1 ortaya c;1kan anlam belirsizli~i ya
da mu~lakh~J hali, bir kavrama verece
~imiz x, y ve z gibi yuklemlerin hangile-
rinin do~ru, hangilerinin yanh~ oldu~u
nu, deneysel ya da mant:Jksal i~lemlerle
tam olarak saptanamamas1 dwumu, bu-
lanlkh~l ifade eder. Zihin tarafmdan
ac;1k ve sec;ik bir bit;imde anla~tlamayan
ideler' d u~unceyi ve du ygulan etkile-
mekle birlikte, zihin taraflndan ac;1kc;a
kavranamayan, idrak edilemeyen bilinc;-
siz algdar i~n de ayru c;erc;eve iQr\de bu-
laruk slfah kullaruhr.
bulgusal [Yunanca 'k~fetmek' anlarruna
gelen 'heuriskD' dan; lng. heuristic; Fr. heuris-
tique; AI. hcuristisch ]. I<arutlamayla de~il
de, ke~ifle ilgili olaru gasteren; yararh bir
hipotez ya da bir model tiiriinden, kendi
it;inde ne do~ru ne de yanb~ olan, fakat
bir ara~t:Jnna araa olarak daha once i~e
yaram1~ bulunan ve belli bir do~runW\
ortaya konmasma, belli bir k~if ya da
bulgunW\ gerc;ekl~tirilmesine y a da bir
problemin c;oziimune yarayan ac;llclay1a
O~e(er ic;in kullanllan SLfa t.
Do~rulann, olgulartn ve du~uncelerin
ke~fiyle ortaya konma surecinde kulla-
nllan yontemleri, yararh hipotez, model
ve ac;Jklay1cl o~eleri konu alan disipline
ise, bulgubilim ad1 verilmektedir.
..
burjuvazi 163
Buridan, I ean. 1295-1356 ~'tllarl aras1nda
ya~am1~ olan Aristotelesc;i filozof ve
manhkc;1. Mekanik ve optik alan1ndaki
ara~hrmalara da katk1 yapnu~ olan Bu-
ridan, felsefede hem a~1r1 Ockhamcdl-
~a, yani tnominalizme kar~1 c;1kml~ ve
hem de t Aristoteles felsefesine lslam
du~unurleri tarahndan yapdan ek ve
katk1lan reddetmi~tir.
Buridan1n e~egi [tng. Buridan' s ass]. Her
ikisi de kendisinden e~it uzakl1kta bulu-
nan bir olc;ek yulaf ile bir kova su arasln-
da kahp, bunlardan herhangi birini ~
medi~i it;in ac;hktan olen e~ek oykusu.
irade ozgurlu~u problemini ele alm1~
olan 14. yuzy1l nominalisti Jean Buri-
dana atfedilen bu oyku, ozgur irade an-
layl~lnl desteklemek ic;in kullandml~
hr. Buradan yola c;uwarak, bir insan1n
benzer bir durumla kar~da~ll~1 takdir-
de, kar~1t motiflerin dengesini, ozgur
iradesinin yard1m1yla a~abilece~i one
surulmu~tur.
burjuva devrimi [tng. bourgeois revtJluti-
on; Fr. rhlolulion bourgeoise] En yahn an-
laml ic;inde, tarihsel olarak 1789 Fransaz
Devrimi'yle ozde~le~tirilen, ve, ekono-
mik etkmlikleri toprak sahibi aristokra-
sinin uygulad1~1 politik kontrol tarafln-
dan onemli olc;ude engellenen burjuva
sm1hnm siyasi kontrolu ve iktidan ele
ge~nne hareketi.
Biraz daha genel bir anlam ic;inde, mo-
dem dunyay1 yaratan, Babda onyedi ve
onsekizinci yuzydlarda sivil toplum ola-
rak bilinen ekonomik toplumu do~uran
ve dolayJslyla sacayaklanndan birinde
kapitalizm, ikincisinde modem dev let
ve liberal demokrasiyle, sonuncusWlda
bilim bulunan genel hareket, geleneksel
top Iumdan modern toplu1na ge;i~i sa~
layan c;ok temelli donu~um sureci.
burjuvazi [tng. bourgeoisie; Fr. bourgeoisie]
Geni~ bir c;erc;eve ic;inde, modern A vru-
pa toplumW\un, yeni kapitalist sistem-
de giri~imci olarak ortaya c;1kan ve boy-
lelikle eski ekono1nik sistemin egemen
santhn1n oldu~u kadar, yeni endustri
duzeninin i~c;i Sln1hn1n da kar~1s1nda
164 Burke, Edmund
yer alar. orta s1mhm; kapitalist toplmn-
da, orta ya da daha ~ok yonetici s1mf 1
gostennek it;in kullamlan terim.
Biraz daha ozel an.lam1 i<;inde ise, bUiju-
vazi, ekonomik bakundan geli~mi~ olan
ulkelerde ya da endi1stri toplmnlannda,
i.iretim ara-;lanyla, bunlann tiretimi i-;in
gerekli olan hammadde ve ara-;lan, yani
makinalan ve fabrikalan mi.ilkiyetlerinde
bulunduranlann meydana getirdigi sml-
n tammlar. Buna gore, tiretim ara-;larmm
sahibi ve i.icretli emegin i~verenlerinden
olu~an ve bu anlam1yla ekonomik olarak
hakim s1mf olup, aym zamanda devleti
ve ktilttirel tiretimi kontrolti altmda bu-
lunduran burjuvazi, i~r;i smLfmm kar~l
smda yer ahr ve onunla -;ai:J~ma i~inde
bulunur.
Burke, Edmund. 1729-1797 ylllan arasm-
da ya~am1~ olan tinlti tngiliz devlet
adam1 ve filozofu.
Temel eseri Reflections on the Revolution
in the FrmJce [Fransa'daki Devrim Dzerine
Dii~tinceler] olan Burke, insarun duygu-
sal ve ruhsal ya~arrurun evrenin genel
dtizeniyle uyum i-;inde oldugunu, top-
lllln ve devletin, insarun yeteneklerinin
eksiksizce geli~tirilmesine i.mkan sagla-
d1gm1, ortak ~1karlara hizmet etti~ni sa-
vunmu~tur. 0 muhafazakiir dti~tinti~tin
en onemli temsildlerinden biri olup,
Frans1z Devrimine ~iddetle kar~1 -;1k-
m1~ ve ingiliz sisteminin erdemlerini sa-
vunmu~tur. Ozellikle, Devrim hareketi-
nin rasyonalist ve idealist havasma
kar~1 -;1kan dti~tintir, devrimin manevi
ate~iyle, siyasi yapuun yeniden kurul-
masma yonelik projelerin, geleneklerin
ve ge-;mi~ten miras kalan degerlerin y1p-
ramnasma ve maddi manevr kaynaklann
tahribine yol a-;hgma soylemi~tir.
Sisteme ve soyutlamaya da kar~1 -;1kan,
somut ve belirli sorunlan tedricen ve ya-
salara uygun bir tarzda -;ozmekten yana
olan Burke, liberal ve tutucu Whig aris-
tokrasisiyle oldugu kadar halk kitleleri-
nin ta~kmhklan ve saray entrikalanyla
da mi.icadele etmekten geri durmam1~ ve
ya~ad1g1 donemde tngiliz siyasi hayah-
run istikrar kazanmas1 stirecine onemli
katkdar saglam1~t1r.
butavada. Hint felsefesindc, dogadaki
nesnelerde gozlenen farkhhklann, onla-
rl meydana getiren maddi ogelerin
farkh bile~imlerinden meydana geldi-
gini savunan madded akun.
Butler, Joseph. 1692-1752 y1llan arasmda
ya~am1~ olan ingiliz ahiAk felsefecisi.
Hazc1hga, ve dogru davram~m enin-
de sonunda ki~inin kendi -;Jkarlanyla
ol-;tilecegini ileri suren anlay1~a ~iddet
le kar~1 -;1kan Butler, ahlak konusuna
insan dogasma ili~kin empirik ara~tlr
ma ve degerlendinneleri temele alarak
yakla~m1~tu.
buyruk~uluk [ing. imperativism]. Ahlakm
dilinin ozti itibariyle yonlendirici, reh-
berlik edici ya da buyurucu oldugunu,
ahlakm insanlardan belli ~ekillerde ey-
lemelerini, belli eylem tarzlanm sergile-
yip, belli eylemlerden sakmmalanm is-
teyt:n buyruklardan olu~an bir sistem
oldugunu one stiren ahlaki gorti~.
buyruk tiirleri [ing. types if imperatives; Fr.
types des imperatifs] Unlti Alman filozofu
Kant'm, kendi odev ahlak.ma temel yapa-
cagl emirleri belirlemek amaayla, buy-
ruklar arasmda yapt1g1 genel aymm.
Buna gore, Kant, u-; ayn buyruk ttirtin-
den soz edebilecegimizi sayler: 1 T eknik
bu~1ruklar. c;~itli sanatlarda ge-;en ku-
rallann ifadesi olan bu ttir buyruklar,
bize, belirli sonu-;lara ula~mak istiyor-
sak eger, yapmam1z gereken ~eyleri be-
lirten buyruklard1r. Buna gore, bir koye
giden bir karayolu yapmak istiyorsak
eger, teknik buyruklar bizden belli ara-;-
lan ve belli malzemeleri kullanmamlZl
ister. Fakat, bir patika, ya da demiryolu
yapabilecegimiz, veya ba~ka bir ula~1m
tarzmdan yararlanabilecegimiz i-;in, bu
yolu yapma zorunlulugumuz yoktur.
2 insan varlrgmdaki basirete, uzgorilye da-
yanan buyruklar. Bu ti.ir buyruklar, orne-
gin, arkada~lanm arasmda saygm biri
olmak istiyorsam eger, belli ~eyleri yap-
maml ve soylememi isteyen buyruklar-
du. Bununla birlikte, saygm biri olmak
benim i9n bir zorunluluk degildir. Soz
konusu buyruk ttirti, yani 'eger'li yargl-
lar, belirli bir amaca ula~mak i-;in ne ya-

pllmasa gerektigini soy~eyen yargalar
olma anlamtnda ko~ullu buynaklardu.
Sonuna. buyruk tiirii ise, 3 altltiki buyruk-
lardan meydana gelir. Soz konusu buynd<
tiirii, bize akdh insan varhldan olarak yo-
nelip, bizden her dununda, sonucu hi~
dikkate almadan, kendi i~nde zorunlu
olan eylemi ger~ekle~tirme1nizi isteyen
buyruk.Jardan olu~ur. Ahlaki buyruklar,
bize, ~u ya da b u sonuca ula~mak ic;in
degil de, insani oziimi.iz, akllb insan varb-
gmuz ozii sozi.1 bir olmayl gerektirdigi
i~in, her k~ul altlnda dogruyu soyleme-
miz gerektigini belirten buynlk.lardu. Bu
tiir buyruklar~ hi~ir ko~ul ve hi~bir
sonu~ gozebneden, kategorik olarak em-
reden buyruklardtr.
Buchner, Ludwig. 1824-1899 yallan arasan-
da ya~ama~ olan maddeci Alman dii~ii
niirii. Dun yarun y a da dotarun nasal ol-
masa gerekti~ a prion olarak ortaya
koymaya kallo~an t Alman idealizmine
kar~a ~akan Bi.ichner, doga biliminin fel-
sefeye ihtiya~ du ymad1gant, .;unkii onun
kendi kaynaldanndan hareketle, empirik
ara~hrmaya dayanan, gene) ve 1naddf
bir dlinya resmi ortaya koyabilecegini
soy lea ni~tir.
Diyalektik olmayan bir t1naddeciligin
yllmaz savunuculugunu yapma~ olan
Buchner, evrene ili~kin a~aklamarun
temel ilkeleri olarak yalruzca gil~ ve
maddeyi alma~, tinsel bir ruhun varolu-
~undan hi~bir ~ekilde soz edileaneyece-
gini dile getirmi~tir.
biirokrasi [tng. bureaucracy; Fr. bureaucra-
tie; AJ. burokratie]. Bir toplumda tabandan
yukanya dogru t;lktlk<;a daralan bir yap1
i~inde orgiitleruni~ olan, ki~isel olmayan
gene) kurallar ve i~leyi~ ilkelerine gore
~ah~an profesyonel gorevliler grubu.
Siyasi iktidan ellerinde tutan ki~ilerin
se~ilmi~ olmalanna kar~an, biirokrat-
lar, se~ilmi~ degil de, bir i~i yapmaya
1nemur edihni~, bir goreve atanma~ pro-
fesyonel gorevlilerdir. Biirokrasiyi belir-
leyen iki temel ozellik, olduk~a geli~mi~
bir i~boliimii ve gorevlerde uzmanla~
madu.
biitun-par~a ili~kisi 165
~agda~ siyaset felsefesinin bi.irokra-
siyle ilgi1i en temel sorusu, bi.irokrasi-
den vazget;ilip vazge~ilemeyecegi soru-
sudur. c;unki.i, gi.ini.uniiz toplumlannda
faaliyet alanlan, kuruanlar ve i~ boli.1mi.1
~ok fazla artttg1 i~n, modern topltunlar
giderek artan ol~i.ilerde bi.irokratla~an
toplumlar haline gehni~lerdir. Bundan
dola)ra, baz1 dii~iini.irler bi.irokrasinin
i~te bu duruanun sonucunda, siyasi bir
ege1nenlik sistemi olarak ortaya ~akttg1n1
iddia etmi~lerdir. Buna gore, bi.irokrasi
arhk devletin i~leyi~indeki vazge~il
anez bir ara~ olmaktan c;akap, egemenli-
gi elinde tutan gnap haline gelir. Yine,
bu durum, halk ege1nenliginin temsilcile-
ri olan sec;ilmi~ milletvekilleri ile atanm1~
biirokratlar arasanda bir kar~atllk dogu-
rur. Bundan ba~ka, biirokrasinin karta
siyeciligine, yetersizligine ve ara~larla
ama~lan birbirine kan~taran yakla~nnl
na i~aret edilmi~tir.
biitiin [Os. kiil, umunr; tng. wltole; Fr. tout;
Al. ganz, heil]. Tam ve eksiksiz olan; par-
'ialardan olu~an ve hi'tbir par.;as1 eksik
bulurunayan, bir birlik ya da sistem ser..
gileyen ~ey; par~alardan meydana gel-
mekle birlikte, par~alann yahn bir topla-
mandan daha fazla bir ~ey olan yap1; bir
par~a y1 etkileyen bir degi~menin diger
par~alarda da degi~iklige yol a~anas1 an-
lamanda, par~alan arasanda kar~llakh
bir bagamhhk ili~kisi bulunan nesne.
Bu baglamda, birbirlerinden ayn duran
par~alann bir sentezi; bu anlamdaki bi.i-
rune totum, yan.i 6geler bi.1tiini.1 ad1 veri-
- lir. Buna kar~1n, ayn1 san1f i~inde yer alan
tekillerin, bireylerin toplanu anla11unda
bi.itiine ise, omne, yani tekiller toplaan1
denir.
biitiinpar~a ili~kisi [ing. relation of wltole-
part; Fr. relation enlre le tout er Ia partie].
Par~ayla, bir bi.iti.ini.i ya da bir toplanu
meydana getiren ~ey ya da oge, buna
kar~1n biirunle de, par~alardan meydana
gel en ~ey ya da yap1 anla~lldagmda, b u
iki ~ey arasanda saz konusu olan ili~ki.
Bir toplam, mekanik biitiin ve organik
bi.1ti.1n olmak iizere, ii~ ayn biitiinden
soz edilebilir. Bunlardan 1 birincisinde,
166 biitiin-par~a ilkesi
yani toplamda, biitiinii meydana getiren
par~alar birbirlerinden hem fonksiyonel
olarak ve hem de varhk baktmtndan ba-
~tmsJZdtr Biitiin ise, park etmi~ olan
ara~lann olu~turdu~u park alam ome-
~inde oldu~u gibi, par~alanndan ba~tm
SJZ olabilirken, aritmetikte saytlarla ilgili
olarak, 'bir sayt par~alanrun toplamtdtr'
dedi~imiz zaman soz konusu oldu~u
gibi, ba~1mh da olabilir.
2 Bir otomobil ya da bir saat ome~inde
oldu~u gibi, mekanik bir biitiinde par-
~alarm onemi biiyiik olup, par~alar bir
birlerine fonksiyonel olarak ba~Imhy
ken, birbirlerinden varhk baktmmdan
ba~unsJZdtrlar. 3 Buna kar~tn, organik
biitiinde, bir insan organizmasmda oldu-
jt1.t gibi, biitiinle par~lar arastnda mutlak
bir ba~mhhk il~kisi soz konusudur.
lkisi arastnda mutlak bir ba~mWtk soz
konusu oldu~undan, ister biitiin ya da
ister par~alarda ortaya <an bir de~i~ik
lik, di~erinde de bir degi~ikli~e yo! a~r.
Cmegin, biyolojik bir organizma olarak
organik bir biitiin, bir kol ya da bir gozii-
nii, vs, yitirdiginde, farkh bir biitiin haline
gelir.
Par~a-biitiin ili~kisi soz konusu oldu-
~unda, dii~iince tarihinde farkh teorile-
rin geli~tirilmi~ oldu~unu goriiyoruz.
Buna gore, Leukippos, tDemokritos ve
tEpikiiros gibi atomcu dii~iiniirler, bii-
tiinlerin varolmadt~tru, yalmzca par~la
nn varoldu~unu one siirrnii~lerd.ir. Var-
h~t, maddenin boliinemez par~ctklan
olan atomlar araah~t yla a~tkla yan bu
dii~iiniirlere gore, ta~lar, a~a~lar, hay-
vanlar, v. b. g., bir ~ekilde, bu par~actkla
nn geo;ici ve raslantJsal toplamlan olup,
onlarm biitiinliikleri yoktur.
Bunun kar~Jstnda yer alan gorii~ ise,
yalmzca biiltinlerin varoldu~unu, pa~a
lann olmadt~mt one siiren gorii~tiir. Or-
negin, Hint Vedanta o~retisine gore, ni-
hai ve en yiiksek ger~klik olan tBrah-
man, bir biitiin olup, onun par~alan yok-
tur. Yine, tPlotinos'un Bir olan Varh~I
mn par~alan bulunmaz. Ba~ka bir omek
olarak verebilece~imiz, t Aquinasb Tho-
mas'tn ruh gorii~ii ise, ruhun basil olup,
par~alardan yoksun oldu~unu sayler.
Biitiinpar~a ili~kisi giindeme geldigin
de, yine, biiti.inlerin par~alara, par~ala
nn bi.iti.inlere oldu~undan daha fazla
ba~nnh oldu~unu savunan do~urucu
evrim gorii~iinden soz edilebilir. S. Ale
xander, Lloyd Morgan ve R. W. Sellars
gibi dii~iiniirlere gore, yeni varhk dii-
zeylerinin ortaya ~~t, fiziki varhk dii-
zeyinin ardtndan ya\Mlmtn ya da biyolo-
jik diizeyin ardtndan bilincin geli~i
orneklerinde oldu~ gibi, par~alarla ilgi
li yeni diizenlemeleri i~erir. Omeg;n, bir
hayvan, bir birey ya da biitiin bir varhk
olarak fonksiyonlaruu ger~ekle~tirir; bu-
nunla birlikte, onun biitiinlii~ii par~ala
ra, organlara, hiicrelere, molekiillere,
elektronlara, v. b. g., ba~hdtr. Bu par~a
lar olmadan hayvan varolamasa bile, go-
rii~ gore, ome~in molekiiller biitiinden
ba~mstz olarak varolur.
SOz konusu gorii~iin kar~tsmda ise,
par~alann biitiine, biitiiniin par~alara ol-
du~undan daha fazla ba~1mh oldu~unu
one siiren gorii~ yer almaktadJr. Bu
gorii~, yalmzca biitiiniin ge~ek oldu~u
nu, evrendeki tikel bir olu~um ya da te-
zahiiriin ger~ek do~astru, ancak ve ancak
evrenin ger~ek do~asuu bildigitniz tak
d.irde bilebilece~imizi savunur. Ome~in,
Gestalt teorisine gore, davram~lart bi-
reysel o~eleri tarahndan belirlenmeyip,
kendi asli do~astrun par~alan ya da sii-
re~leri belirledigi biitiinler vard1r.
biitiin-par~a ilkesi [lng. principle of whole
part). Biitiinii, kendisini meydana geti
ren par~alann toplarnmdan daha fazla
bir ~ey olarak goren, biitiiniin, par~ala
rtndan hi~birinde rastlanamayan ozel-
liklere sahip oldu~unu savunan anlayt
~ ifade eden ilke.
Biitiine ili~kin ger~ek a9klama ya da
bilginin, biitiiniin par~alan bilind.igi, ana-
liz edildi~i ya da a~tklandt~J zaman
de~il de, ancak ve ancak birbirleriyle kar-
~thkh bir etkil~im i~inde bulunan, ve
yalniZca par~alann say1lmast suretiyle
a~tklanamayan fonksi yonlar ya da faali-
yetler iireten par~alannm kar~tbklt ili~
kileri ele ahnd1~1 zaman olanakh oldu-
~unu savunan gorii~iin temelinde yer

alan; bir biitiiniin part;alanmn ka~1hkh
bir ba~Jmhhk ili~kisi it;inde bulundu~u
nu, part;alardan birinde meydana gelen
bir de~i~ikli~in, di~er pan;alarda ya da
biittiniin ozellikleri ya da fonksiyonlann-
da da bir de~i~ikli~e yol at;aca~1m savu-
nan ilke.
biiyiik adam kurama [lng. greal man the-
ory; Fr. tl1eorie du grand homme]. Tarihle
ilgili ara~tumalar soz konusu oldu~un
da, bir alandaki ba~an, kazamm ve iler-
lemelerin, oncelikle ve t;ok biiyiik olt;ii
de, yarahc1 kafalann, iistiin insanlann
eseri oldu~vnu, tarihi biiyiik adamlann
yapta~uu savunan yakla~1m.
Bireylerin ya da ara~t1rmac1lann t;1~1r
at;1C1 yara hcthklanm on plana t;lkartan
soz konusu ki~iselci yakla~1m, ara~tu
macarun etkisi altmda kald1~1 toplum-
sal, kiiltiirel ve entellektiiel ildim ya da
ko~ullann onemini vurgulayan do~alc1
yakla~1mm tam kar~1smda yer ahr.
biiyiik onciil [ing. major premiss]. Katego
rik tas1mda, biiyiik terimi it;eren onciil.
Kategorik tasunda, biiyiik terim ise bir
tasunda yer alan tit; terimden, sonucun
yiiklemi olarak ortaya t;1kan terime teka-
biil eder. Aristoteles biiyiik terime, ilk ya
da yetkin tas1m ~eklinde, orta terimi it;e-
ren, kaplarru en biiyiik terim oldu~u
it;in, biiyiik terim aduu vermi~tir. Ote
yandan, buyiik terimin, yani sonucun
yiiklemi olan terimin yer ald1~1 onerme
ye biiyuk onenne ad1 verilir. Buna gore,
'Tum insanlar oliimliidiir', 'Sokrates in-
sandu', '0 halde, Sokrates oliimliidiir'
tasnrunda, 'Tum insanlar oliimliidiir'
onciilii, biiyiik onermedir.
biiyiik patlama [lng. big bang]. Evrenin
olu~umunu at;lklamada kullamlan bir
teori tiirti.
Teoriye gore, evren giiniimitzden en az
on milyar yd once, t;ek yiiksek s1cakhk
ve yo~unluktaki bir yap1dan biiyiik bir
patlama sonucu olu~mu~ olup, bu yap1-
dan, soz konusu patlama :'ve geni~leme
sonucunda, en hiZh hareket eden kiitle-
ler en d1~ta, daha yava~ hareket edenler
ise en it;te olmak iizere, bir yay1hm ba~-
biiyiik varhk zinciri 167
la.m1~hr. Soz konusu evren modeline
gore, patlama ve geni~leme siireci 1020
milyar y1l kadar siirmii~tiir ve hala siir-
mektedir.
Biiyiik patlama teorisi, evrenin, ilk
t;a~lannda, t;ok yo~un, t;ap1 Giine~'in
t;apmdan 30 kat azla, kiire bit;iminde
bir hacim it;ine s~m1~ olarak bulun-
du~unu soyler. Patlama modeline gore,
151 t;ok yiiksek olup, bir milyar derece-
nin iistiindeydi ve atomlar proton, not-
ron ve elektronlanndan ttimiiyle soyul-
mu~ halde bulunuyorlard1. Bu ilk de-
virde, en biiyilk rolii, biitiin uzay1 dol-
durmu~ olan 1~1mm oynamaktayda.
Madde atomlan t;ok az idi ve giit;lii
1~1k kuantumlan ile hrlahhyordu. Yak-
la~ak bir saat sonra, 151 bir milyar dere-
ceye, otuz milyon y1l sonra da birkat;
bin dereceye dii~mii~tii.
Evrenin olu~umunu at;1klayan bu mo-
dele gore, patlamarwt ilk saniyelerinde
sacak gazlar olu~maya ba~larru~ olmak-
la birlikte, otuz milyon ytl it;inde, belli
bir atom partikiilii olu~mamr~h. Bu gaz-
kiitle so~umasmr siirdiirdii ve birkat; bin
dereceye dii~tii. 1~te bu s1rada atomlar
olu~maya ba~lad1. Duman halinin bu
arwtda, toz gaz bulutlan i~nde ilk ola-
rak hidrojen ve helyum bulunmaktayd1.
Sonra t;ekim kuvvetinin etkisiyle, belirli
toplarumlar olu~maya ba~lam1~tu ki,
bunlar galaksileri meydana getirecek
olan gaz kiitleleridir.
biiyiik varhk zinciri [ing. great chain of
being] Varolan her~eyin tek bir t;izgi ya
da zincir it;inde sm1flanabilece~ini dile
getiren tasanm.
Hemen hemen tum diinya gorii~leri ve
bilimsel teoriler, varolanlan anlamak ve
insan tecriibesini anlamland1rmak it;in,
geni~ kapsaml1 smtflay1c1 ~emalara ihti-
yat; duymu~lard1r. Bu sm1flay1c1 ve
a~lay1c1 ~emalann en temel ve onemli-
lerinden birisi, ge9ni~ t;a~lardan giinii-
miize kadar eri~en 'biiyiik varhk zinciri'
tasamn1du. Bu tasanm, tum do~al ya da
yarahlm1~ ~eylerin, tek bir dikey t;izgi
ya da zindr it;inde sualanabilece~ini be-
lirtir, oyle ki bu zincirin halkalannda yu-
168 biiyuk varhk zinciri
kan}'a do~ru ~lklldlk~a, her halka bir on-
ceki halkarun niteliklerinden bir fazla ni
teli~e sahip olur.
Buna gore, kabaca, zincirin en alhndaki
halkayla gosterilen mineraller yalruzca
varolu~ ozelli~ine sahiptir; bitkilerde
buna ek olarak, canhhk ya da ya~am
ozelli~i vard1r. Bir i.istteki halkayla gos-
terilen hayvanlarda ise, aynca irade ve
hareket yetene~i soz konusu olur. Hay-
vanlaran i.izerinde bul unan insanlar ise,
ak1l ve bilin~ sergilerler. Daha i.istteki
halkalarda ise, en azmdan ilk ve Orta-
~a~'ln bala~ a~1sandan tinsel varhklar
ve nihayet en i.istteki halkada ise, T ann
bulunur.

c
Cabanis, Pierre Jean George. Frans1z
Aydmlanmasmm, 1757-1808 ydlan ara-
smda ya~am1~ alan iinlii dii~iiniirii.
tAydmlanmarun diger dii~iiniirleri gibi
bilimci ve madded bir yakla~mu benim-
seyip, ilerleme dii~iiniine smus1z bir
inan~ besleyen Cabanis, ruh ya da z.ihin
diye bir ~eyin olmad1gml, yalmzca i~
de dii~iince saklayan beyinden s6z ede-
bilecegimizi one siinnii~tiir. Poz:itif bir
felsefe ve pozitivist bir metodolojinin ge-
regini vurgulayan dii~iiniir, bilim ve fel-
sefe alamnda, tfenomenlerle samrlanma-
run kat;:arulmaz bir zorunluluk oldugunu
ifade etmi~ ve fenomenlerin gerisindeki
nihai ve en yiiksek nedenlerle ilgili ola-
rak bilinemezci bir tavtr takmm1~t1r.
0, ahlik konusunda, ~agm icaplarana
uygun olarak, ahlakm metafiziksel ve te-
olojik onkabullerden kurtarllmasl gerek-
tigini soylerken, insan ya~ammm birligi
iizerinde durmu~tur.
camenes. Klasik manbkta, onciiUerinin yer
degi~tirmesi ve sonucun evrilmesi yo-
luyla Celarent'e, birinci tasun ~ekline in-
dirgenebilen dordiince ~ekilden tasun:
Tiim Pier M'dir. Hic;bir M S degildir. 0
halde, hi~bir S P degildir.
camestres. Klasik manbkta, ikinci ~ekil
den, biiyiik onennesi tiimel olumlu
kii.;\1k Bnennesi tiimel olwnsuz, sonucu
da tiimel olumsuz alan tasuna verilen
ad. Terimin ba~nda yer alan C hadinin
de gosterdigi gibi, Camestres birinci ~
kilden Celarent'e indirgenebilir: Tiim Pier
M'dir. Hi~bir S M deti}dir. 0 halde, hi~-
bir S P de#ildir.
Gunpanella, T ommaso. 1568-1639 yallan
arasanda y~ alan iinlii ltalyan dii-
Camus; Albert 169
~unur. Campanella, tAristoteles'a kar~1
~1k1~1 ve bilgi gorii~iiyle, tDescartes'1 bir-
~ok baklmdan oncelemi~ olmasma kar-
~m, daha ~ok lA Citta del So~ [Giin~ 01-
kesi] adb kitab1 ve bu kitapta geli~tinni~
oldugu iitopyasayla tanmu. Diger eserle-
ri: Philosophia sensibus dmwnstrata [Duyu-
sal Olarak Kamtlanan Felsefe] ve Athei.s-
mus Trinmphatus [Ateizmin yenilgisi].
Onalhno yiizydm doga felsefesi hare-
keti i~inde kendisine bir yer bulan Cam-
panella, dogaya ili~kin, duyu-algtsma
dayanan deneysel ara~bnnarun diinya-
ya il~kin bilgimizin kaynagm1 meyda-
na getirdigini savunmu~tur. Dogaya
ili~kin ara~tumamn onemini, onun pra-
tik etkisinden bagunstz olarak da vur-
gulayan Campanella'ya gore, doga canh
Tann heykeli, veya Tann'run aynas1 ya
da tezahiiriidiir. Bundan dolaya, Tan-
n'ya ili~kin bilginin, kutsal kitap dt~m
daki en temel yolu, dogaya ili~kin de-
neysel ara~bnnadtr.
Campanella, siyaset felsefesi alarunda
ise, ya~ad1~ donernin italya'smdaki bo-
zukluklardan yola <arak bir iitopik
devlet anlaya~1 geli~tirmi~tir. Ba~ka bir
deyi~le, o zamarurun ltalya'smdaki top-
lumsal diizenin iyile~tirilemeyecegine
inanma~ ve her baklmdan miikemmel ol-
duguna inand1g1 yeni ve yetkin bir top-
lumsal diizen tasarlar.arak, toplumwl
kurtulu~unun Gilne~ Olkesinin toplum-
sal diizeni ya~ama ge~irildigi takdirde
miimkiin olacagm1 savunmu~tur.
Camus, Albert. 1913-1960 ydlan arasmda
ya~am1~ alan Frans1z dii~iiniir ve ro-
mano. Temel eserleri: La Chute [Dti~ii~],
L 'Homme Rioolte [Ba~kalduan insan], lA
Peste [Veba].
Dii~iinsel geli~imi iki ayn doneme ay-
nlan Camus, birinci donemde, diinyarun
sa9Jlahg1 ve ya~ anlamsiZhg1 ko-
nulan ve dolaytsayla, tsa~ma kavram1
iizerinde, buna kar~an ikinci donemde
ba~kaldm konusu ve buna bagb olarak,
diinyarun anlamstzh~na ba~kaldtnnak,
toplumu deti~tirmek, kotiiliikleri gider-
mek ve daha iyi bir diizen kunnak ama-
cyla eylemde bulunma ternalan iizerin-
170 Camus, Albert
de dunnu~tur. Ona gore, dunyan1n sa;-
mahgma, ka~ulmaz yenilgiyi bile bile
kotuluklere kar~ ;1kmak, ya~ama anlam
katmaktan ba~ka bir ~y degildir.
Felsefesi tumuyle ahlAki bir -;izgide ge-
li~mi~ olan Camus, felsefe tarihinin ge;
mi~inde kalan spek ulatif sistemlerden
hi;birinin insan ya~am1 i~ bir rehber
olma rolii oynayamad1g1 gibi, insanan
sarup oldugu degerlerin ge;erliligi i;in
de bir telninat saglayamadlglru soyle-
mi~tir. insan1n daima dunyan1n, insani'
degerler, ki~isel idealleri ve dogru ve
yanl1~la ilgili yargdan i;in bir temel sag-
lanasliU istedigini dile getiren filozof,
diinyarun insana kar~1 kayts1z kah~1ru
anlams1zhk ya da sa;mahk olarak deger-
lendirmi~tir.
Ona gore, ge;mi~te benimsenmi~ olan
ahlaki tav1rlar, ins ani' degerlerle ger.;ekli-
gin dogas1 arasanda belli bir uygWlluk
ya da ahenk bulundugu inancrna bagh
olmu~tur. Buna gore, ahlill ayuunJan
ge;erli kdan d1~ destekler, ge9Jli~te din
tarahndan saglarunaktayd1. Modem do-
'emde, dini inanc1n ~~kii~iinden sonra
dogan bo~lugu, ona gore, laik dinler
doldurmu~tur. Nitekim Camus tHegel
ve tMarksm tarihsidliginin insani de-
gerleri ger;ekJige bir tiir tarihsel geli~me
ogretisiyle baglama yonunde bir giri~
~imden bafka hi;bir ~ey olmad1gtnl
one surer. I~te o bu ;er;eve i.;inde, l..e
Mythe de Syspe [Sisyphos Efsanesi] adh
eserinde, bir yandan insan varhklanrun
ama;h tav1rlar1yla deger bi;id olma rol~
lerini sorguya ;ekerken, bir yandan da
Hegel ve Marks 'an tarih ogretileri tiiriin-
den degeri destekleyici ger,.-eklik yorum-
lanrun iflas ettigini sayler. Buna gore,
deger bi;id ve ama;h bir varhk olarak
insarun, kendisinin bu tutumuna destek
saglamayan bir dunya i;indeki varolu-
~unu, Camus insanm durumunun sa;-
mahgl olarak tan1mlar.
Onu varolu~;u felsefe i-;inde, Sartre'dan
ay1ran ~ey de i~te bu Sa9Jla ogretisidir.
tSartre'a gore, sa9Jla, dunyan1n, bilin~iz
varhg1n oziinde bulunan ve bilincin kav-
ramsalla~hnnalanndan ya da olumsuzla-
yc faaliyetinden once ortaya 9kan bir
~eydir. Oysa Camus'ye gore, sa;ma ya da
sa9Jlahk, dogrudan dogruya Tann"run
yoklugunun bir sonucudur. Din olmad1
g1nda, insarun istek, arzu ve idealleriyle
diinya aras1ndakj ;ah~ma ve uywnsuz-
luk en yuksek duzeye ul~1r. insan1n du-
rumu, ona gore, aoyla ve olumun kesinli-
giyle belirlenir.
insan varhg1nJn 1nakfll ya da anla~J11r
bir ~ey olarak gorup kabul ede1nedigi bu
kader ve sa;mahk kar~1smda, Camus'ye
gore, Ayd tn.1anmarun evrensel akluun
soyleyecek hi;bir ~eyi yoktur. Zira,
insan, ;abalanrun hemen her a~amasln
da aklld1~1 olanla kar~1 kar~1ya gelir. 0,
hep m utluluk pe~inde ko~ar, mutluluk
istegini yiireginin en derinlerinde hisse-
derken, ka;lilllmaz olarak sa9Jlayla yiiz-
yuze gelir. Sa;ma, bWla gore, insarun
istek ve ihtiyac1nm diinyan1n aklld1~1
sessizligine ;arpmasuun bir sonucu ola-
rak ortaya ;1kar.
Camus'nun bu durwn ka~JSmdaki
tepkisi, varolu~un sa;mahguu i;tenlikle
taruy1p teslim etmenin, biz.i ba~ka bir
ya~am ve ote dunya inanandan kurta-
rarak i-;inde bulunulan aru ya~ama, gti
zelligi hissetme ve hazZI d uyumsama
olanag1 verdigini ifade eder. Ba~ka bir
deyi~le, Camus'ye gore, bu sa;ma ya-
~anhslna verilecek uygun kar~d1k inti-
har olamaz. Sa;mahkla, gerilimi dogu-
ran iki k utuptan birini yok ederek ba~
etmeyi ama;layan intihar, insan onuru-
na uygun du~mez. Oyleyse, yapdacak
tek ~ey, sa9Jlahm goriip benimseyerek,
ona ragmen ya~amay dene1nektir. Buna
gore, Camus insani ama; ve eylemin
metafiziksel bakundan keyfi ve temelsiz
oldugunu goriip benimsemenin, hi;;ili-
gi, pasif bir umutsuzluktan ;Lkarbp
dunyan1n insana kar~1 olan kayats1zhg1
on tin de bir ba~kaldln ya don u~turecegi
ni soylemi~tir. Fakat o, burada da kal
may1p, varolu~un sa~ahg1ndan siyasi
bir ders c;1karmarun mucadelesini ver
mi~tir. Ba~ka bir deyi~le, fa~izme oldu-
gu kadar, komunizme de ~iddetle kar~1
;1kan Camus, varolu~un sa;mahg1n1
hedefleyen bireysel ba~kald1ndan kol-
lek tif bir dayan1~ma bilinci turetmenin

~abas1 i~inde olmu~tur.
Buna gore, Camus'ni.in sa9Jla olan kar-
~ISJndaki odiin vermez bir i~tenlik ve dii
riistliikten ba~ka, ba~kald1nyla belirle-
nen ahlak1, uzla~1msal burjuva ahlak1yla
fa~ist ve komiinist toplama kamplannda
sergilenen totalitaryanizmi ba~laca dii~
manJan olarak goriir. Bundan dola}'l,
Camus, ama~larm ara~lan hakh k11d1~1
dii~i.incesine oldu~u kadar, tarihin sonu-
n u goren tarih felsefelerine de ~iddetle
kar~1 ~1km1~hr.
Canguilhem, Georges. 1904 do~wnlu ~a~
da~ Frans1z bilim filozofu. tvfichel Fouca-
ult'n un doktora tez daru~maru olan Can-
guilhem yap1salc bilim tarihi anlay1~uun
kurucusu ve en onemli temsilcisidir.
Evrimci bir bilim gorii~iini.in ya da iler-
leme olarak birikirnsel bilgi anlayt~trun
hakim oldu~u Fransa'da, o bilimsel faali-
yetteki siirekliliklere oldu~u kadar kesin-
tilere de hakhru verebilecek bir bilim ta-
rihi gorii~ii geli~tirmi~tir. Onun kar~1
~1kb~1 bilim yorumu ve bilim tarihi anla-
yt~l ge~mi~i ~imdinin bir temeli ve ha-
ZJrlayJCISI olarak goren anlay1~br. Bu go
rii~e gore, bilim bir kez tesis olunmaya
ve onun konusu belirlenmeye gorsiin,
hemen hakikabn biricik temina b, do~ru
lann yegane iireticisi olup ~1kar. Nitekim,
onyedi ve onsekizinci yiizylllarda do~up
kurumsalla~an bilimler ondokuz ve yir
minci yiizylllann bilimi i~in bir temel
olma i~levi gormii~tiir.
Cangulheim bu gOrii~iin, kendisinin ge-
riye donii~ yarulsamas1 aduu verdi~i bir
te1nel yarulg1ya dayand1~1 i~in, biitiiniiy-
le hatah oldu~unu one surer. Ge9Jli~in
~imdi i~in bir temel, atlama tahtas1 oldu-
~unu kabul eden bu gorii~, aynca ~im
dinin de~i~mez ve statik oldu~nu ima
eder. Oysa, ona gore, bilimi karakterize
eden ~ey, kapai.Jhk ve siireklilik de~il,
fakat daha ziyade a9khk vc siireksizlik-
tir. Bilim siirekli olarak de~i~ti~i i~in, ka-
palJ de~il de, a~Jk bir sistem meydana
getirir.
Dahas1, bilginin d1~sal ~evreye, harici
faktorlere ba~b oldu~unu one siiren Can-
gulheim'a gore, do~u ve yanll~ olan, Ni-
etzsche'nin de gostermi~ oldu~u gibi,
canhmaddecilik 171
belli bir bak1~ ac;1s1ndan, ~u ya da bu
perspektiften do~ru ya da yanl~br.
Ba~ka bir deyi~le, bilim tarihinde onem-
li ve ilgin~ olan~ bugiiniin bakl~ a~asm
dan veya giini.imiiziin ilgi/ ~1karlanna
gore onemli ve ilgin~tir. Bundan dolay1-
d1r ki, yanslZ bir bilim tarihinden soz
edilemez.
canhcahk [Os. ervQiziyye; ing. animism; Fr.
animisme; AJ. anirnisnus]. Zihinsel, hatta
fiziki varolu~un kayna~uu, cisim ya da
bedenden ba~1msz veya en azmdan
ayn olan bir enerji ya da gii~te bulan an-
layJ~. Canh ya da cans1z her~eyin bir
ruha ya da tinsel bir toze sahip bulundu-
~unu savunan o~reti.
1 Antropolojide, h;sel bir kendili~inden
lik ya da etkinlik ilkesi olarak, her~eyde
ruh bulundu~nu one siiren gorii~e, do-
~ada farkh dereceden tinler bulundu~u
nu savunan ak1ma kar~1hk gelen canlJcl-
bk, 2 biyoloji ve psikolojide, ya~am1n
temelirUn maddi bedenden ~k~ madde-
sel olmayan ruh oldu~u gorii~i.inii ifade
ederken, 3 metafizikte, varb~m canh ol-
. du~unu savunan teoriyle ozd~le~ir.
Canhchk, 4 kozmolojide ise, evrenin
ve bu arada astronomiye konu olan gok
cisimlerinin ruhlan old u~un u savunan
o~retiye kar~Il1k gelir. Ba~ka bir deyi~
le, canhc1hk yaln.lZca insan varhklan,
ve insan varhklan d1~1ndaki hayvanla-
nn de~il, fakat bitkilerin ve hatta canh
olarak gormedi~imiz ~eylerin bile ruh-
lan oldu~unu savunan gorii~ olarak
kar~1m1za ~1kar.
Ote yandan, canhcui~m, bir biitiin iin
i~indeki par~alann, biitiin\in amac1na
ula~abilmesi i~in, amao koyan biitiin
tarahndan di~er par~alara uyduruldu-
~unu savunmas1 durumunda, bu tiir bir
canhcll1~a teleolojik canhczhk ad1 verilir.
canh maddecilik [Os. heyulay1 hayvaniye
mezltebi; lng. hylozoism; Fr. hylozoisme; AI.
hylozois mus] GeneI olara~ canbh~1n ve
ya~am1n maddenin temel bir ozelli~i ol-
du~unu; madde ve hayat1n birbirlerin-
den aynlamayaca~1ru; ya~am1n, ayn bir
ilke olmay1p, maddeden tiiredi~ini ya
da maddenin tinsel ozelliklere sahip ol-
du~unu savunan o~reti. Her tiirlii hare-
172 Camap, Rudolph
ket ve deg~rnenin nedenini kendisinde
ta~1yan ttoz anlay1~1.
Canh maddecilige ilk kez olarak, 'hi;-
ten hi;bir ~ey ;1kmayacag1'n1, dolayt-
slyla maddenin yaratlhnama~ oldugu-
nu kabul eden, fakat soz konusu ezeli
1naddeyi harekete ge;irecek bir fail
neden ya da hareket kaynag1 soz konu-
su ohnad1~1 i;in, kendi degi~me ilkesi-
ni kendisinde saklayan, kendi hareketi-
ni yine kendisinin a;1klayacag1 bir toz,
arklte arayan tMilet Okulu filozoflann-
da ortaya ;1km1~tu.
Carnap, Rudolph. 1891-1970 y1llan ara-
Slnda ya~am1~ olan Alman asdh ABD'Ii
di.i~i.inur. tManhk;1 pozitivizm ak1m1n1
geli~tirmi~ olan bir grup bilim adam1, fi-
lozof ve matematik;inin 1920'1arda kur-
mu~ oldugu tViyana ~evresinin en se;-
kin i.iyelerinden biri olan Camap, manhk
ve bilim felsefesine, olas1hk teorisiyle de
ti.imevanmsal Qkanm konusuna onemli
katkalar ya pma~tlr.
Camap, bilimlerin empirik verilerine
manttksal analiz yontemini uygulamak
suretiyle, birle~ik ya da birlikli tek bir
bilim ortaya ;1kannan1n olanakb oldu-
guna inaxun1~ olan bir filozoftur. 0, Vi-
yana ~evresinin ti.im diger i.iyeleri gibi,
ti.imcelerin ya da onermelerin, yalruzca
deneysel olarak dogrulanabildikleri tak-
dirde anlamh olduklanru ve metafizigin
onermelerinin, bu ol;i.ite tabi tutuldugu
zaman, anlams1z ya da olgusal bir an-
lamdan yoksun old uklaruun gosterilebi-
lecegini savunmu~tur.
Daha ;ok mant1k ve matematik kon u-
sunda, ya~am1n1n ikinci yans1nda da
ti.imevanm ve olasll1g1n temelleri i.ize-
rinde ;ah~ml~, ve empirizmi, deneysel
bilginin karutsa) temellerine ili~kin sis-
telnatik ve manhksal bir tsgreti olarak
yorumlam1~ olan Carnap, ayn1 zaman
da manbk;1 pozitivizmin dogrulanabi-
lirlik Ol;i.iti.i i.izerinde durmu~ ve doga-
da old ugu gibi, toplumsal ve tarihsel
alanlarda deneysel bilimlerin terim ve
onermelerinin fizik dilindeld terim ve
onermelere indirgenebilecegini dile geti-
ren fizikalist gori.i~i.i benimsemi~tir.
Carr, Edward. 1892-1982 }'lllan arasmda
ya~a1n1~ ve tarihin bir bililn olmad1g1
~eklindeki gori.i~e ~iddetle kar~1 ;1km1~
olan ingiliz tarih~i ve tarih felsefecisi.
Temel eseri, 8 dltlik A History of Sauiet
Russia [Sovyet Rusya'n1n Tarihird1r.
Carra gore, tarih ile doga bilimleri ara-
Slnda yap1lan ay1nm, s1ras1yla tarihin
tekil, buna kar~1n bilimin gene) olana
yoneldigi, tarihten bir ders ;~karblama
yacagl, tarihin ondeyi gi.iciinden yoksun
oldugu, tarihin zorunlu olarak oznellik
sergiledigi ve nihayet tarihin, bilimin
tersine, ahlak ve dini proble1nleri de
i~in i;ine katt1g1 fikirlerine dayanlnak-
tadu. Bi.iti.in bunlann temelinde ise,
t Aristoteles'ten miras alm1~ oldugu-
muz, bilimin genel, ti.imel olanm bilgisi
old ugu yerde, tarihin tekil ve bireysel
olam konu ald1g1 ~eklindeki yanh~ on-
yarg. bulunmaktadar. Oysa, Carr'a gore,
tariht;i tekil olanla degil de, tekJer i~in
deki genelle ilgilenir, ;i.inki.i dilin kendi-
si tarih;iyi, zorunlu olarak genelleme
yapmaya goti.iri.ir.
Cassirer, Ernst. 1874-1945 YJllan aras1nda
ya~am1~ olan Yeni-Kant;l Alman filozo-
fu. Temel eserleri: Philosophie thr SynJOO-
lisclten Fonnen [Sembolik Formlar Felse-
fesi] ve Zur Logik der Kultuwissenschaften
[Ki.ilti.ir Bilimlerinin Manttg1 Ostiine].
Cassirer'nin yontem olarak transenden-
tal yontemi benimseyen, gene) bak1~
a;1s1 itibariyle de idealist olan felsefesi,
t Kant'1n el~tirel felsefesinin biraz daha
farkh bir versiyonudur. Ba~ka bir deyi~
le, Kant felsefesinden hareket eden ve
Kant'm inzan zihnindeki a priori kav-
ramlann dogal di.inyaya ~ekil verme
yollanyla ilgili temel ilkelerini geni~le
ten Cassirer, bir kavramm ;ok sayada
tekil ornekten, bireysel varhk~an soyut-
lama yoluyla elde edildigi gori.i~une
~iddetle kar~1 ;1km1~ ve tlpka tPlaton
gibi, kavrarrun, bilgiyi di.izenleyen bir
ara; olar~ tikellerin, bireysel nesnele-
rin sJrufland1nlabilmesi i;in daha once-
den var old ugunu belirtmi~tir.
insarun temel etkinliginin kavramla~br
ma, temel ozelliginin de sembo!le~tirme
oldugunu belirten Cassirer, din, sanat,

dil, tarih ve bilunin, simgeler ureten ve
urettigi sembollerin dunyas1nda ya~ayan
insarWl meydana getirdigi se1nbollerden
ba~ka hi!;bir ~ey olmadtk.Janru savw1
m u~tur. Ozellikle k iiltiir felsefesiyle set;~
kinl~en Cassirer, sembol ve anlam iii~~
kisj uzerinde yogunla~m1~hr. 0, bu
baglamda, sembol ve anlatn ili~kisinin
kendisini iki kar~1 t egilimle ifade ettigini
seylemi~ ve bu egilimleri, tutucu bir ge
lenek it;inde ortaya ~kan duraganla~br
na ve koruma egilimiyle, evrimci bir ge-
lenek it;inde ortaya t;Ikan, eski modelleri
ytktna egilimi olarak sualam1~hr.
Cassirer, omegin efsane ve ilkel dinler~
de, tutucu egilimin oldukt;a gut;lu oldu~
gunu one surer. Nitekim, mitolojik at;1k~
lama ~imdiyi uzak bir get;mi~ araa~
hgtyla at;Uclama t;abast it;inde olur. Yine,
dogal dillerde, duraganla~brma egilimi
veya tuturu gelenek kendisini, bir dilin,
ileti~imin 1niimkun olabilmesi i-;in, uy~
mak durwnunda oldugu kW'allarda gos~
terir. Ayn1 nesnelle~tirme ve duraganla~
hnna egilimi bilime de damgas1n1 vurur
ken, Cassirer'ye gore, bir tek sanatta,
gelenegi y1k1p, yeni modeller ya da du
zenler yaratma egili.1ni ag1r basar. Bunun-
la birlikte, burada bile, gelenek tutnden
ortadan kalkmaz, zaten ortadan kalkmast
demek, sanatt da mumkun kdan ileti~i ..
min sona ennesi demektir.
Buradan da anla~llacag1 uzere, Cassirer
din, bililn, sanat ve diJi, organik bir birlik
sergileyen surekli bir geli~menin goru~
numleri olarak degerlendirmi~tir. Bu go
n1numlerden her biri, insan bilinrindek.i
setnbolik tasanmtn i~levinden ba~ka, in-
sarun, kultur olarak tarumlanan, kendine
ait ideal dunyayt in~a etme guci.inu goz..
ler onunu sennektedir.
catvari arya-satyani. Budarun ogretisi-
nin ozunu olu~turan dort temel hakikat
it;in kullantlan deyim.
Buna gore, 1 ya~am aadu, uzuntudur,
1shrapt1r. 2 Aalann, uzuntii ve stkmh-
run kaynagt, doywnsuz istekler ve tut-
kulardtr. 3 Kendisini tutkulara ba~nh
hktan kurtaran k.i~i, ger~ek bir kurtulup
erer, dogu~ t;arklntn d1~1na t;tkar. 4 Kur~
tulu~a goturen yol ise, 'sekiz basamakb
cebnye 173
yuce yol' dur; do~ruy~ inanmak, do~
du~urunek, dogru konu~mak, dogru
eylemek, dogru ya~amak, dogru kavra-
lnak, dogruya eri~mek.
c:ausa sui. Daha t;ok spekulatif metafizikte,
omegin alalc1 filozoflann metafiziklerin-
de, kendi kendisinin nedeni olan, varolt t-
~u, olumsal degiJ de, zorun!u olan varbk
it;in k ullanllan Latince deyiln.
Deyimin, biri olumlu, digeri olu1nsuz
olan iki anlatnl vardu. 1 Olutnsuz anla1n1
i~inde causa sui, kendinden ve kendi ba~t
na varolan, mutlak anlamda ba~tms1z ve
nedensiz varhg1 (yani Tann'yt) gosterir. 2
Olutnlu anlam1 ic;lnde ise, causa sui, doga-
St ya da ozu varolu~unu i~ren varhk an-
lamtna gelir. Buna gore, Tann kendi var-
hglrun te1nelidir ve kendi varbgtntn fail
nedeni olarak goriilur. Yani, varolu~,
kendi kendisinin nedeni olan varh&n do-
gasJndan zorunlu olarak ~kar.
caynac1hk. M. 6. 6. yi.izytlda, Hindis-
tan'da Mahavira taraf1ndan kurulmu~
o!an din ve felsefe okuluna verilen ad.
Caynacrbga gore, dunya canlt bir oz
olan fciva'yla, canSlz maddelerden, aciva-
dan olu~ur. Civalar, ruhlar, maddeyle
kirlenmi~ oldu~u i-;in, olmast gerektigi
gibi, kusursuz ve olumsiiz olamamakta-
dtr. Kurtulu~, ancak maddenin kirinden
uzakla~makla, stla perhizlerle, t;ileci ve
erdemli bir ya~am surmekle olur. Temel
ilkesi, verilmemi~ olant almamak, dun ya
nimetlerinden vazge~ek ve ozellikle de,
canb olan hit;bir ~yi oldi.irmemek olan
Caynaahk, ruhu Nirvana'ya ula~hnnayt
a1nat;larken, tit; yol onerir~ Dogru gorii~,
dogru bilgi ve dogru ahlak.
cebriye. lslam diinyastnd~ iyi ve kotuniin
bizzat Tanndan geldigi inanan1 benim-
seyen ve her eylemin onc:eden Tann tara-
hndan yarahhp, takdir edildigini di!e ge-
tiren kelami mezhebi dile getiren terim.
lnsanlann bir i~i, bir eylemi yap1p yap-
mamakta ozgur oldugunu kabul eden
ve dolay1styla insanlann yaphklanndan
sorumlu olduklar1 fikrini savunan Kade-
riye mezhebinin kar~tsmda yer alan
Cebriye mezhebine gt>re, iyi ve kotii
dogrudan dogruya Allah"tan gelir; olay-
lann ortaya t;tkl~l ve meydana geli~i, in-
174 celarent
samn iradesine bagh degildir, zira her-
~ey Allah tarafmdan onceden, degi~
mezcesine belirlenmi~tir.
insaiUn ya da kulun se.;me ozgtirlugu
ahnad1g1 i~, iyi ve kotii i~lerin Tann'-
dan alduguna inanan Cebriye mezhebi,
iki gruba aynhr. Cehm bin Sahva'nm on-
ctilti~inti yapbg1 ve tam cebrller alarak
bilinen birinci gruba gore, insanlarda
irade bulunmamaktadu ve insanla can-
SIZ varhklar arasmda bu bak1mdan hi.;-
bir fark yokh1r. Buna kar~m, daha 1hmh
bir yazgtc1hg1 savunan ikinci gruba gore
ise, kulun yapttg1 i~i Tann takdir etmek-
le birlikte, kul i~in yapllrnas1 i.;in, belli
bir .;aba ve gti.; harcar.
celarent. Klasik manhkta, btiytik onerme
ve sanucu ttimel alumsuz, kti.;iik oner-
mesi ttimel alumlu alan birind dereceden
tastm ~ekli: Hi.;bir M P degildir. Tiim
S'ler M'dir. 0 halde, hi.;bir S P degildir.
cemaat,.ilik [lng. communitarianism; Fr.
conrmunautarisnre]. Liberal siyaset ve eko-
nami gt>rti~tintin, yarara ahlak tearisi-
nin oztinde varaldugunu savundugu bi-
reyciligi reddeden, ve sadece bireysel
ozerklik ve ozgtirlugu karumay1 ve kal-
lamayi gozeten bir toplwnda yak alup
gittiklerine inand1g1, ktilttirel veya ulusal
degerler benzeri, kallektif bir dagaya,
artak bir oze sahip degerler ve ama.;lann
onemini btiyiik bir gti.;le vurgulayan tap-
lum tearisi, siyaset gorti~ti.
5Hz konusu taplum ve siyaset tearisi-
nin ahlak gorti~ti, bireysel ozerklige da-
yanan bireydlik ve zaman zaman da ya-
rarcihgm tersine, bir terdem ahlakldu.
Bununla birlikte, cemaat.;iligin ahlak go-
rti~ti bir erdem ahlak1yla smuh kalmaz;
a si>z kanusu erdem ahlikuun ancak ve
ancak, bir gelenegi alan, aym inan.;,
deger ve davram~ kahplanru benimse-
mi~, i.;ten, ytizytize ili~kilerle birbirleri-
ne baglanan insanlann meydana getir-
dikleri cemaatlerde geli~ebilecegi, insa-
mn tam anlamtyla ger.;ekl~mesi i.;in
gerekli alan erdemlerin, aymc1 bir ka-
mtinal ya~am tarzma sahip taplumlar-
da hayata ge.;irilebilecegi kabultiyle ta~
mamlamr.
Liberal gori.i~ ve bireysel ahlakla cema-
at.;i gorti~ ve erdem ahlakJ arasmdaki
kar~1thgm kokeninde, bireysel ozerkh-
~ ahlakm oztinti meydana getirdigini
savunan +Kant ile, Sittlicltkeit kavram1yla,
bireyin bir cemaate aidiyetinin almazsa
almaz aldugunu one stiren +Hegel ara-
smdaki kar~1thk bulurunaktad1r.
cesare. Klasik manbkta, ikinci ~ekilden,
btiyiik onerme ve sanucu tilinel alwnsuz,
kti.;tik onermesi ise tiimel alumlu bir
onerme olan tas1m kahb1: Hi.;bir P M
degildir. Tum S'ler M'dir. 0 halde, hi.;bir
S P degildir. Cesare tas1m kabbt, birind
~ekilden celarent'e indirgenebilir.
cesaret [ing. courage; Fr. courage; AI. mut].
Ahlak felsefesinde, ki~iye bir tehlikeyi,
si>z kanusu alabilecek karku tarafmdan
alt edilmeksizin gogusleme imkaru ve-
ren zihin hali ya da eylem tarz1.
Ytireldilik. yigitlik anlarruna gelen cesa-
ret, bk.;ag Yunan felsefesinde, bilgelik,
adalet ve oh;ultiltikle birlikte, temel er-
demJer arasmda say~br. Buna gt>re,
cesur bir insan. karku duymayan ya da
karkusuna hi.;bir ~ekilde yenik dti~me
yen inS<~n alarak degil de, karkusunu
kantralti altmda tutabilen ve bir odev
duygusuyla ya da ahlili ve rasyanel bir
yarg1ya uygun alarak eyleyebilen ki~idir.
cez.a [Os. muc4ziit; lng. punishment; Fr. pu-
nition; AI. strafe]. Yasalan bilerek ve is-
teyerek ,.igneyen, belli bir eylemiyle
su.; i~leyen ki~iye uygulanan yaphnm.
Ba~kalanna bir ~ekilde, maddi ya da
manevi zarar veren, taplwna ve tap-
lwnsal hayata zararh eylemlerde bulu-
nan ki~inin, Hzgtirltiguntin elinden alm-
masi, birtak1m haklarm ktsitlanmasi ve
parasal kayba u~ablmas1 suretiyle yak-
sunluk it;inde bulunmas1 durumu.
Bu baglamda, genelin iyiligi adma ka-
nulmu~ yasalan ihlal ederek,. yasa ya da
emirlere kar~1 gelerek su.; i~leyen ki~iye
verilecek cezayt .;e~itli ~ekillerde temel-
lendirrneyi, hakl1 k1lmay1 ama.;layan bir
dizi ogretiyi belirleyen genel teariye, ceza
kuramr ad1 verilir.
Genel ceza teorisi it;inde, 1 cezarun ama-
ctrun, su.;ludan, i~ledigi su.;a, yapt1g1 ko-

ttiluge e~degerde bir oc abnak oldugunu
one stiren ceza anlay1~1 misilleyici ceza
anlay1~r olarak bilinir. 'Goze goz, di~e
di~' atasoztinde ifadesini bulan bu
oranhh ceza anlay1~1na gore, ceza, su-;-
luyu tslah etmek i-;in de~il de, soz ko-
nusu olan bir kottiltik ya da adaletsizli~
gi dtizeltmek, telafi etmek i-;in verilir;
zira en buytik adaletsizlik, ki~inin ba~
kalanna, orantll1 kar~1hg1 ve kayb1n1
gonneden zarar vermesinden, kottiltik
etmesinden olu~ur.
2 Cezan1n amaClJun suc;luyu tslah etrnek,
su-;lunun davrant~uu degi~tinnek ve iyi-
le~tinnek oldugLmu, salt ceza vennek, oc
almak i-;in verilen cezatun kotii ve adalet-
siz olup, cezanm ancak cezalandnlan ki-
~iye yarar saglad1~ zaman me~n) oldu-
gl.lnu one stiren ceza o~etisi, tslah edici
ceza anlay1~1 olarak katcgorize edilir. 3
Buna kar~1n, su-;luya, ayn su-;u i~leye
cek ba~ka insanlar tizerindeki caydLnCI
etkisinden dolay1, ceza verilmesi gerekti
gini savunan ceza gorti~ti cayd1r1C1 ce:za
anlayl~l olarak bilinir.
4 Nihayet, cezarun kendi ic;inde, ozti iti-
bariyle kotti bir ~ey oldugunu, bundan
dolay1 cezarun en ytiksek say1da insarun
en yuksek tnutluluguna katkl yapbgl sti-
rece, caydirlCI etkisinden dolayt verilebi-
lecegini savunan ceza anlay1~1; cezarun
olumlu sonu-;lar tiretti~ zaman me~ril,
aksi lakdirde anlams1Z ve gereksiz oldu-
gunu savunan gorti~ ise yarare1 can anla-
y1~ 1 olarak tarumlarur.
characteristica dominante. Ba~at karaktere,
bir ~eyi her ne ise o ~ey yapan, belirleyen,
o ~eye ili~kin S1n1flamada temele ahnan
birincil ozellige venilen Latince ad.
characteristica universalis. Onlti Alman
ak1lC1 filozofu Leibniz'in felsefr bilgi ve
kan1tlama i~n gerekli gordtigti ve bir
boltimtiyle hayata ge-;irebildigi sembo~
lik dil projesine verilen diger ad.
tLeibniz, felsefe dilinde bir at;tkhga ka-
vu~manln, felsefi bilgiye kesinlik kazan
d1rmarun, ancak basit kavramlar i~
basit sembollerden ve ka~1k kavram~
Jar i~n de basit sembollerin birl~imle
rinden meydana gelerek sembolik bir dil
Chomsky, Noam 175
olu~rurulabildigi za1nan mi..hnkiin olaca-
gma ve felsefenin boylelikle matenatik-
sel modele ~ygun bir yap1ya kavu~tunl
labilecegine inaruyordu. Bu durumda
filozoflar, ortaya attlklan iddialan, geli~
tirdikleri sistemleri, bu se1nbolik dil ve
kalkul sayesinde denetleyebileceklerd i.
Bu i~ ic;inse, Leibniz'e gore, felsefe kav-
ramlanru sembollerle gastennek, kav
ra1nsal ili~kileri de manbksal i~lemlerle
ortaya koymak yeterli olacaktu.
Chartres Okulu [ing. School of Chartres;
Fr. Ecole th Cltartre] Orta-;ag felsefesinin,
Fransa'da, 10. yuzylla 13. yuzytllar ara-
snda etkin olmu~ onemli okullanndan
biri. Aristotelesc;i ogretilerin, Platoncu og-
retilerle belli bir sentezini yapan okulun
en onemli dti~tintirleri arasmda, Chart-
res'h Theodorik, Conche'lu William
Chartres'h Bernard, ve hepsinden onemli-
si tSalisbury'li John sayllabilir.
Chomsky, Noam. 1928 dotumlu iinlti
Amerlkah dilbilimci, dti~tiniir. Temel
eserleri: Syntactic Structures [SOzdizimsel
Yapllar], Current I ssue5 in Linguistic The-
ory [Oilbilim Teorisinde Temel KonularL
Ltmguage and Mind [Oil ve Zihin), Cnrtesi-
an Linguistics [Oescarte59 OilbilimL DeqJ
Structure and Semantic Interpretation (Derin
Yaps, Ytizeysel Yap ve AnlamsaJ YorumL
Problems of Knowledge and Freedom [Bilgi
ve Ozgtirltikle ilgili Problemler].
Oili dogu~tan getirilen evrensel bir ye-
tenegin tirtinti olarak goren Chomsky,
btittin ozgtin katk.llanyla birlikte, yap
salc1 dilbilim gelenegi i-;inde yer ahr.
Onun dilbilime ve modem dti~tinceye
olan katkllan u-; ba~hk albnda toplana-
bilir: Chomsky her~eyden once, dilbi-
limde dikkatleri salt betimlemesel ve
ttimevanmsal olan bir dtizeyden, yani
bildirimleri katologlama dtizeyinden,
dilde yarahcl bir -;gtr a-;an tiretici diize-
ye, ideal beceri ve yeterlikle derin yap
dtizeyine -;ekmi~tir. Oil, ona gore, maddi
soylem, ya da bir dilin pratik icraslndan
-;ok daha fazla bir ~eydir.
ikinci olarak, o dili yeniden ele ahp de-
gerlendirirken, dilsel beceri ve yeterlik
kazanmanln, dili kullanmay ogrenme-
176 Cicero, Marcus Aurelius
nin davranl~c;tlann ko~ulla1nac1 yakla
~unlanyla, uyan-tepki mekanizmalany-
la, tiimevarunsal bir tarzda a~Iklana
mayacaglnl ifade ehni~tir. Dili, insanlar-
da dogu~tan getirilen bili~sel bir kapasi-
tealin iiriinii olarak Chomsky bu gorii
~i1yle, onyedinci y(izyll akdohg1na c;ok
yakla~m1~tlr. Ona gore, dilsel ozgiirliik
ve yarahc1hk sonradan kazarulan bir
~ey degildir, fa kat belirleyid bir kapasi-
te ya da yetenek olarak insanda hep var
du. Di1 ve ins an. zihni aras1nda oylesine
derin bir bag bulunmaktadu ki, bu bag
dile dair bir bilgiyi insan zihninin bilgisi-
ne gotiiren en onemli arac; veya yol
haline getirir. Ba~ka bir deyi~le, iiretici
dilbilgisinin yarahciSl olan Chomsky'ye
gore, dil insan psikolojisinin aynlmaz
bir pare; as 1m meydana getirir.
Onun iic;iincii bir katk1s1, kendi dilsel
yeterlik ve icra, ozgiirliik ve pratik ayn-
lnlnln, yirminci yiizydda birc;ok disip
lindeki, ornegin felsefe ve sosyolojideki
yap1sal ara~tumalar ic;in temel ve vaz
ge~ilmez bir egretileme i~levi gormesin
denkaynakJanu. Politik dii~iinceyle de
yak1ndan ilgilenen, dil ve siyaset ili~kisi
iizerinde d uransol egilimli bir liberal
olarak Chomsky, her siyasi dii~iincenin
politik arenada temsilini saglamarun en
onemli gorev oldugunu dii~iinmii~tiir.
Cicero, Marcus Tulius. M. 0. 106-43 yd
lan aras1nda ya~am1~ olan Romah dev-
let adam1, bilgin, haUp ve yazar.
Felsefe ogreNmini, Epikiirosc;u Phaed-
ros, Stoac1 Diodotos ve Akademi'ye
bagh Philon'dan alm1~ olan Ciceronun
onemi, Yunan dii~iincesini daha sonraki
ku~aklara aktarmas1ndan olu~ur. Bilgi
teorisi ac;Is1ndan, kesinlige baglanmak
yerine olas1llklann yolunu izlemeyi yeg-
leyen, buna kar~1n ahllk alarunda, dog
matik bir tavu sergileyip, Stoactlara ve bu
arada Sokratese yonelen Cicero, Latince--
nin felsefe dili olarak gelipnesine katla
yaprru~ ve bu arada, dinsel gorii~leri ac;1
s1ndan daima agnostik kalnu~br.
tl<u~kuculugu c;iiriitemeyen, fakat
ku~kuculugun ahlak i~in yaraLt1g1 teh
likenin bilincine varan Cicero, ku~ku
culuga kar~1, dogrudan VE kesin olan
ahlak bilincinin kuru1nlanna s1g1nm1~
ve temel ahiAki kavra1n ve ilkelerin do-
gu~tan oldugunu one siirmii~tiir. 0,
ayn1 c;erc;eve i~inde, erdemin mutluluk
ic;in fazlas1yla yeterli oldugunu, kurgu-
sal ya da entellektiiel degil de, pratik
erdemin daha biiyiik bir deger ta~1d1-
g1nl belirtmi~tir.
cins [lng. genus; Fr. genre; Al. genus, gat-
tung]. All suuflara ya da tiirlere aynlabi-
len bir nesneler sm1f1. Aytu karaktere
sahip olan nesnelerin, iki ya da daha
fazla alt s1n1f ya da hirden olu~an s1n1h.
Bir ~eyin oziiniin, ondan tiir bakmun
dan farkh olan ba~ka ~ylere de ail olan
parc;as1.
Ortak ozellikleri olan genel kavramlan
gosteren cins, ayn1 ozellige, ozde~ bir
karaktere sahip olan nesnelerden ol u~an
ve en az i.ki tiirii ya da alt s1n1.& buluna
nan suun tanunlar. Buna gore, tiim renk-
li dsimJer, ortak olarak renkli olma ozel-
ligine sahip bulunduklan i-;in, renk
cinsinin i~inde yer ahrlar.
Tiimel konusunu Ortac;ag felsefesine
sokan tPorphyrosa gore, cins alhnda
tiirlerin siraland1g1 ~eydir. Islam man-
llkc;dan ac;IStndan da, cins, gerc;ekJikleri
farkh olanlara ili~ldn olarak, 'bunJar
nedir?' diye sorulunca verilen cevapbr.
Omegin, insan, at, ku~ nedir? diye soru-
lunca verilecek yarut, hayvand1r yarutl
olacaktu. Buna gore, hayvan "bir cinsin
ifadesidir.
Cinse ic;lem ac;1s1nda yakla~ddlg1nda,
dnsin bir ozellikler, vas1flar y1gm1 oldu-
gu soylenebilir. Cins, Aristoteles tarabn
dan, bu c;erc;eve i-;inde, birc;ok tfire ortak
olan ve toz kategorisinde, onJara yiiklene
bilen ~ey olarak tan1mlanm1~br. Ote
yandan cins, yakm ve uzak cins olarak
ikiye ayr1hr; buna gOre, bir tiiriin hemen
iistiinde bulunan rinse yakln, digerlerine
uzak cins ad1 verilir. Buna ka"m, cins de-
recelenme bakurondan ele ahnd1gmda,
en iistte bulunan rinse iistun cins, albnda
ba~ka cinsin bulunmad1~ cinse a ~a gz
cins, ikisi arasmda buiWlanlara ise orta
cins ad1 verilir.

cinsei aymmcdtk [ing. sexism; Fr. sexis-
me; AI. sexismus). Bir dnsin veya bir kirn-
senin ail oldut;u cinsin kar~1 dnslen en-
tellekliiel baknndan, ahlaken ya da
biyolojik olarak iisliin oldut;unu dii~iin
mesi veya iistiin gormesi egilimi, dolayi-
Siyla cinsler arasmdaki e~itsizlit;i onayla-
masi, dot;al kar~Ilamasi lavn.
Terim biraz daha ozel olarak ve hemen
hemen yalruua kadmlara ka~1 e~itsizli
t;i ba~lan kabul eden basmakahp yargda-
ra dayah tulumlan ifade eder. Buna gore,
cinsel aymrnohk erkeklerin kadmlardan
biyolojik olarak, ahlaken veya entellektii-
el bak1mdan iisliin oldut;una inanan er-
kegin tavnd1r.
cinssel lanlJD [lng. genetic definition; Fr.
dtfinition gblitique). Cins-tiir ili~kisi goze-
tilerek yapdan bir i~lemsel lanrmda, ta-
rumlayan ya da yiiklemin, ozne ya da la-
nunlanan konumundaki kavramm ail
oldut;u dnse i~aret ettit;i tarurn. 6megin,
'lnsan hayvandu' t.arununda, 'insan' liir,
'hayvan' da dnstir.
cins ve aymm [lng. genus and differentia).
Cins, ba~ka ~ey liirlerine yiiklenebilen
ve ba~ka ~ey simflan i~in ozsel clan
ozellikler loplamma, ayrrnn ise, yabuz-
ca bir Simhn iiyelerine yiiklenebilen, ya
da daha ~ok bir tiirii cinsten ay1ran ozel-
lik ya da ozelliklere verilen addU".
Bir cins kavramr alhnda yer alan her liir
kavranu, tiiriin ozelliklerine sahip oldu-
gu gibi, kendisini hem cinslen ay~ran
(ayrrrm), hem de ayru dns i~erisindeki
dit;er tiirlerden ayrran (IU~e/ ayrnm) ozel-
liklere sahiptir. Ornegin, 'lnsan ild gozlii
hayvand1r' onerrnesinde, hayvan dnstir
ve insan i<;in oldut;u kadar, balinalar,
ku~lar, kediler ve kopekler i~in de kulla-
ndabilir. 'lki gozlii olma' ise, insana ai~
tiirsel bir ozelliklir ve onu hayvan cinsi
i<;inde, iki gozlii olrnayanlardan aylflr.
1ki gozlii olmak' ozellit;i, bundan dolay1
bir ayinrndir.
Bununla birlikle, iki gozlii olrna ozelli-
~i, insanm pek ~ok hayvanla payla~tt;
bir ozelliklir. Oysa, akrlh olmak, konu~
mak ve giilmek gibi ozellikler, yalmzca
insana ozgii clan ozelliklerdir ve insan
circulus vitiosis 177
tiiriinii dit;er hayvan tiirlerinden ayir-
maya yarar. i~le bu sonunculara da, IUr-
se/ ayrnm ad1 verilir.
cins ve liir giizelilerek yapLian tan1m [lng.
genus and diffrrentio. definition). Tarumla-
nan ~eyin ail oldut;u cinse ve onu ayru
dns i~indeki ba~ka tiirlerden ay1ran ozel-
lik ya da ozelliklere i~aret edilerek yapi-
lan tarurn tiirii.
Bu tiir bir tarum, yakm ya da uzak cin-
sin, ayuun ya da liirsel aymrrun orlaya
konrnasma bat;h olarak, kendi i<;inde liir-
lere aynhr. Buna gore, 'varhk', 'canh' ve
'hayvan' dnsleri arasmda, 'insan'm yakm
dnsi 'hayvan', uzak cinsi ise 'varhk'tu.
Yine, ayru ~ekilde, 'iki gozlii olmak' in-
sana ail tiirsel bir ozelliktir ve insaru 'hay-
van' cinsi i<;inde 'iki gozlii' olmayanlar-
dan ayuan tiir.;el bir ozellik oldut;undan,
ayrnrn adrru alU". Bununla birlikte, 'iki
gozlii olma' ozelligi, 'insan'm pek ~ok
hayvanla payla~llt;r bir ozelliktir. Bundan
dolay1, insaru dit;er 'hayvan' liirlerinden
ay~ran ve yalruzca insana ozgii clan ozel-
likler aranz. 4te 'konu~ma', 'akdhl1k',
'aiel yapma' gibi ozellikler ikind liirden
ozellikler olup, bunlara tiirse.l aymm ad1
verilir.
Buna gore, cins ve liir gozetilerek yapi-
lan tamrn, dorde aynhr: 1 Uzak cins ve
ayrrnn gozetilerek yaprlan tamm ('lnsan
iki gozlii varhkllr'); 2 Uzak cins ve turse/
ayrrrrn gozetilerek yaprlan tanun ('lnsan
akrlh varhktir'); 3 Yakrn cins ve ayrrrnr
gozetilerek yaprlan tamm ('insan iki gozlii
hayvand1r'), 4Yakrn cins ve turse/ ayrrrm
gozetilerek yaprlan tamm ('insan akllh
hayvand1r'). Bu dort larum tiiriinden en
iyi ve en dot;rusu, hi~ ku~ku yok ki,
yakrn cins ve tiirsel aymm gozelilerek
yap1lan lammdir. Dit;erleri en azmdan
yamlllci olabilir.
circulus vitiosus. Vanlacak sonucu kendi-
lerinde barmd1ran onciilleri i~eren akd-
yiiriitrneyi, karutlanacak sonucu do~
kabul eden ya da varsayan karutlarnay1,
dongiisel akdyiiriilrneyi, kiSir dongiiyii
ifade etrnek iizere kullarulan Latince
lerim
178 cisim
dsim [lng. body; Fr. corps; AI. korper]. Be~
duyu orgamyla algdanabilen, elle tutu-
labilen her ~ey; madde, maddi nesne;
bir ~ekli olan ve mekanda ba~ka bir nes-
nenin i~gal edemeyecegi bir yeri bulu-
nan maddf toz. Yer kaplama, kiitle ve gi-
rilmezligin en temel ozellikleri oldugu
elle tutulabilir, gozle goriilebilir varhk.
Bu baglamda, maddi olan, maddeden
meydana gelen, fiziksel, fiziksel boyut-
lan olup, yer kaplayan ya da elle tutula-
bilir olan ic;in cisimsel s1fah; buna kar-
~m, maddi olmayan, cisimden yoksun
bulunan, elle tutulamaz, gozle goriile-
mez olan, yer kaplamayan, fiziki boyut-
lan olmayan, mekanda bir yer i~gal et-
meyen ic;inse cisimsel-olmayan s1fah kul-
lamlu. i~te bu c;erc;eve ic;inde, cismi olan
bir ~eyin ~ekline, cisimsel bir doganm
fonnuna; bir ~eye, cisimsel, maddi yapl
Sim ve ozeiJikJerini kazand1ran, ondaki
varolu~ miicadelesinin kaynag1 olan ya-
pya cisimsel form denir. Buna mukabil,
teolojik yaradh~ ogretisinde kullamlan
bir terim olarak, maddeye, ne varhga
gelirken, ne de varhga geldikten sonra,
bag1mh olmayan forma cisimsel olmayan
form ad1 verilir.
Bu gore cisimsel olmayan form, madde-
den ve maddi nesnelerden bagunsiZ ola-
rak varolabilen, hatta bir zamanlar varol-
mu~ olan, fakat Tann tarabndan, ozsel
dogasli\1 ya da fonn unu gerc;ekl~tirme
si ic;in, kendisini maddi bir nesne ya da
bedende ifade edecek ~ekilde yarahlan
formu, ruh ya da tini tannnlar.
Nihayet, maddeden bag1mS1Z olarak va-
rolan, maddeyle hic;bir ili~kisi bulunma-
yan, maddeyi hic;bir ~ekilde etkilemedigi
gibi, oziiniin maddi bir goriiniim araah-
gyla ac;1ga ~1kmasma da ihtiyac; duyma-
yan forma, Ilk ve Ortac;ag dii~iincesinde,
cisimsel olmayan safform ad1 verilmi~tir.
cisimle~ me [Os. tecessiim; ing. incarnati-
on; Fr. incarnation; AI. inkarnation]. 1 Tin-
sel bir varhgm, bir Tann'run canh bir ya-
rallk goriiniimii kazanmas1, bir insan
~klinc!e tecessiim etmesi. Ozel olarak da
Hristiyanhkta Tann'run isa Mesih klh-
gmda cisimle~erek insanla~mas1, etten
kemikten bir vii cut goriiniime girmesi.
Kelanun isa'da insana donii~mesi, tan-
sal nitelik ile insani niteligin temel ozel-
liklerinden ve imkanlarmdan hic;bir ~y
yi tirmeden tanriSal kelamm ki~iliginde
bir arada bulunmas1 olarak cisimle~me
Hristiyanhgm en temel inanc;lanndan
biridir. Bundan dolay1, bu dogmay alai
yoluyla ac;1klama c;abas1 birc;ok Ortac;ag
dii~iiniiriiniin en onemli me~guliyetini
olu~tunnu~tur. Ornegin, Adz Ansel-
mus'a gore, cisimle~menin zorunlulugu,
kurtarmanm zaruretinden dogar; zira,
insamn suc;u, Tann'ya kar~1 i~lenmi~
bir suc;tur. Tann bu suc;u, iyiligine rag-
men, ~ere ve adaletinden fedakarhk et-
meden bag1~layamaz. Ote yandan, ha-
karet goren ~erefinin intikam1m, Tann
insanlardan alamaz, c;iinkii giinah son-
suz biiyiik bir giinah oldugundan son-
suz biiyiik bir kar~1hk ister.
Yani ya insanhg1 yok etmek, ya da ona
cehennemin sonsuz azaplanm yiikle-
mek gerekecektir. Ancak her iki durum-
da da, yaratmarun amaa olan, yaratlk-
lann mutlulugu elde edilmemi~ olacak
ve yaratanm ~erefi tehlikeye dii~ecek
tir. Tann i~n, bu durumdan ~erefine
zarar getirmeden kurtulmamn tek bir
yolu vardu: Tann insamn yerine bu ke-
fareti Odeyecek, yani insan olmak sure-
tiyle insam kurtaracakhr. Tann, ooyle-
likle lsa'da insan olmu~ ve !sa, insamn
yerine azap c;ekmi~tir.
2 Cisimle~me ikinci olarak, zihnin bir
bedene ic;kin olmakhgm1 ifade eder.
l~te bu baglamda, zihnin, d ii~iinme,
duyumsama, algdama, ammsama, akll-
yiiriihne, yarg1lama tiiriinden zihinsel
faaliyet ve nitelikleri, bir beden ic;inde
olmadan sergileyebilecegini dile getiren
zihin anlay1~ma cisimle~memi~ zihin
anlay1~1 ad1 verilir. Buna kar~m, evre
nin varolan her~eye ic;kin olan tiirnel bir
zihnin, diizen ve degi~me ilkesi olarak
degerlendirilen kozmik bir zilinin ifade-
si oldugunu dile getiren; bir bedene
ic;kin olan zihnin dii~iinme, algdama, is-
teme gibi zihinsel fonksiyon ya da nite-
liklere sahip bulundugunu one siiren
zihin gorii~ii cisimle~mi~ zihin gorii~ii
olarak bilinir.
-----------------------------------------------------
civitas soiis. !talyan filozofu Campanel-
la'run tasarladJgl iitopik devletine ver-
digi ad: Gune~ Ulkesi.
Hint Okyanusundaki bir adada kurul-
mu~ olan Giine~ devletinde egemen
gii<;, hpla tPiaton'un Cumhuriyet'inde
oldugu gibi, bilim ve felsefedir. Devle-
tin yoneticileri pratik ve teorik balam-
dan <;ok iyi yeti~mi~ olan kimselerdir;
nitekim, devl~tin ba~mda hem filozof
ve hem de rahip olan bir hiikiimdar
vard1r. Devletin istikran ve saglamhg1
i<;in, miilkiyet ortakhg1 uygulamr, dev-
let cinsler arasmdaki birle~me ve evli-
Jikleri bile diizenlerken, bir yandan da
bireylerin kendilerini geli~tirebilmeleri
i<;in, <;ah~ma giinde dort saatle sm1r h
tutulur.
Clarke, Samuel. 1675-1729 yllan arasm-
da ya~am1~, Newton'un once ogrencisi,
sonra da dostu ve savunucusu olmu~
olan lngiliz filozof ve ilahiyat<;l.
Tann'run varhguu, 'matematiksel yon-
teme yakm' bir yontemle karutlamaya
<;ah~m~ olan Clarke, ahllik ilkelerinin
matematiksel onermeler kadar kesin ol-
dugunu, bundan dolay1 inancm yardl-
ml olmadan, yalmzca akd arac1hgyla
bilinebileceklerini one siirmii~tiir.
cogito argiimam [lng. cogito argument].
Modern felsefenin kurucusu tDescartes
tarafmdan, 'ben'in varolu~unu kamtla-
mak iizere kullamlan iinlii akllyiiriitme
ya da argiiman.
Buna gore, ozneden hareket eden mo-
dern felsefenin kurucusu olan Descartes
'a<;lk ve se<;ik bir bi<;imde dogru oldugu
biliruneyen hi<;bir ~eyin dogru kabul
edilmemesi gerektigini' bildiren kurah-
na uygun olarak, tiim bilgilerinden,
yani, duyu yoluyla kazarulm1~ bilgiler-
den, d1~ diinyaya ili~kin bilimsel bilgi-
den ve matematiksel dogrulara ili~kin
bilgisinden (duyu yarulsamalanndan
dolay1, uyku halini uyaruk11k halinden
ay1racak bir !ll<;iit bulunrnad1g1, kendisi-
ni aldatan bir kotii cin olabilecegi gerek-
<;esiyle) ku~ku duymu~tur. Bununla
birlikte, ona gore, ki~i k~ku duymakta
oldugu s1rada, uykuda da olsa, uyaruk
coincidentia oppositorum 179
ta olsa, hatta onu aldatabilen kotii bir
cin de varolsa, ku~ku duymakta oldu-
gundan k~J.;u duyamaz.
Zira k~ku duydugu siirece, k~ku
duyan bir ~eyin varolrnas1 gerekir.
Ku~ku duymak ise, bir tiir dii~iince faali-
yetidir. Buradan 'Dii~iiniiyorum, o halde
varun'(cogito, ergo sum) sonucu <;1kar. Bu-
nunla birlikte, bu sonu<;, Descartes tara-
fmdan bir akllyiiriitme ya da ka1utla.ma
siirednin sonucundan <;ok. onWl kendisi-
nin a<;~k ve se<;ik bir bi<;imde, dii~iinen
bir ~ey (res cogitans) olarak bilincine var-
maslm saglayan dog<udan, araciSIZ, zo-
runlu ve kendisinden ku~ku duyulamaz
bir sezginin ifadesi olarak goriilrnii~tiir.
cognitio approbationis. Hristiyan Orta-
<;ag felsefesinde, Tann'nm yarallklanna
ili~kin bilgisine verilen ad.
Omegin, Tann'run her~eyi, olmu~, ol-
makta ve olacak olan, hem iyi ve hem
kotii her~eyi bildigini one siiren Aziz
Bonaventura'ya gore, Tann tiim bu ~ey
leri ebedi bir bi<;irnde, tek bir ezeli-ebedi
edimle bilir. Buna gore, tiimiiyle bagun-
SIZ bir varhk olan Tann, kendisinin di-
~mdakileri, kendisindeki omek ideler
arac1hg1yla bilir.
coincidentia oppositorum. Kar~1tlann uz-
la~unJ, uyu~mas1 ya da ittifak1 i<;in kulla-
rulan Latince terirn.
Nikolaus Cusanus tarahndan kullarulan
terim, <;eli~kilerin sonsuzlukta ortadan
kalkllguu ve Tann'run kar~1tlarm sente-
zi olarak anla~llrnas1 gerektigini ifade et-
meye yarar. Cusah Nikolaus tarafmdan
savunulan anlay1~a gore, Tam1, yarallk-
larda bulunan tiim aymrn ve kar~ltbkla
n a~ar. Nikolaus, Tann'nm bu kar~1thk
ve aymmlan, kendisinde insan tarafm-
dan anla~llmasl miimkiin olmayan bir
tarzda birle~tirmek suretiyle a~hg1m
sayler. Omegin, tiim yarab.klarda bulu-
nan oz ve varolu~ aymnu, Tann'da oz ve
varolu~ bir oldugundan dolay1, O'nun
i<;in ge<;erli olarnaz.
Cusah Nikolaus, bununla, bizirn sonlu
~eyleri daha onceden bilinen bir ~eyle
kar~lla~llrarak ya da ili~ki i<;ine soka-
rak, kar~1la~llrma, benzerlik ve aynhk
ISO Collingwood, Robin George
ara.cllig1yla bi!diginuzi, fakat sonsuz bir
varhk olarak Tann'nnl bu yolla biline-
meyecegini anlatmak istemektedir. Bu-
na gore, sonlu yarahklar i~in ge~erli olan
yiiklemleri Tannya izafe etmek, O'nu
sonlu ~eylere benzetmek ve yaratlkla-
nyla bir benzerlik ili~kisine sokmak
olur. Oysa gerc;ekte, sonlu ~eyler ic;in
kulland1guruz tiim s1fat ve yiiklemler,
Tann'da, bizim ic;in bilirunesi miimkiin
oh nayan bir tarzda birle~ir.
Collingwood, Robin George. 1889-1943
ylllan aras1nda ya~am1~ iinlii ingiliz fi-
lozofu, tarih felsefecisi. Temel eserleri:
Religion and Philosoplzy [Din ve Felsefe],
Speculum Mentis [Zihnin Ayna~1], Essay
on Philosophical Method [Felsefi Yontem
Ozerine Bir Deneme], T~ Idea of History
[Tarih Tasanm1].
Kariyerinin ilk doneminde tarih ile fel-
sefeyi birbirine ~ok yakla~tuan ve bu
donemde, 1 insan zihninin tiim yarahla-
nrun tarihsel a~1dan ele almmas1 gerek-
tigini, 2 tarihe ili~kin bilginin miimkiin
olup, 3 tarihle felsefenin ozde~ oldugu-
n u savunan Collingwood, daha sonra
felsefeyi tarihten aytnnaya c;ah~m1~hr.
Doga bilimlerinin dogru tiimel hipote-
tik onennelere, tarihin ise yalnlzca diin
yadaki bireylerle ilgili kategorik oner-
melere ula~ma ~abas1 ic;inde oldugunu
one siiren Collingwood'a gore, felsefe-
nin onermeleri hem kategorik ve hem
de tiimcl olmak durumundadu.
Ona gore, ister teorik ya da ister pratik
olsun, her bililn soru sonnaktan ve soru-
lan bu sorulan yanllla1naktan meydana
gelir. Collingwood, bilimlerde sorulan bu
son1lann birtak1m mutlak onkabullere
dayand1g1ru sayler. Dogruluk ya da yan-
b~bk sorulara verilecek yarutlann ozelli-
W oldugu i;in, mutlak onkabuller ne
dogru ne de yanb~tJr. Collingwood'a
gore, felsefe ya da metafizige dii~en, bir
toplumda neyin mutlak olarak onceden
varsaydd1guu; bir dizi onkabuliin ba~ka
onkabullerle nasll yer degi~tirdi~ bul-
makbr.
Tarih felsefesinin, tarihsel olaylann ne-
deni iizerine spekiilatif bir c;ah~ma ol-
madtgl gibi, gelecege ili~kin dogru on-
deyilere uia~1nay1 a1nac;jayan bir disip-
lin de olmadtguu savunan Coilingwo-
od, 'kes yapt~hr' tiirii tarih gorii~iiyle,
'1nakas ve zamk' tarihine kar~1 c;tkmi~
ve tarih felsefesini, tarihsel dii~iiru ne-
nin ve tarihsel bilginin dogasnu a9kla-
ma yoniinde bir c;abay1, 'tarih nedir?'
sorusuna yan1t venne ahhnu olarak
gonnii~ttir.
Collingwood'Wl kendi tarih gorii~iine
ve bu 3rada tarihin dogasma ili~kin ac;tk-
lama, tic; temel soruya verilecek yan1tla
belirlenir. Bu sorulardan ilki, '~te
ne oldugunu nasd bilebiliriz?', ikindsi
'Onun nic;in oldugunu nas1l bilebili.riz?'
ve iic;iinciisii de 'Ge9ni~in ne oldugunu
ve ni;in oldugunu bilmernizm bizim ir;in
degeri nedir?' sorusudur. Collingwood
ilk soruyu, tarihin 'g~~ olaylan tasa..
nmsal olarak yeniden kurmak' oldugu-
nu; ikinci soruyu, tarihin 'g~~ dii~iin
celeri yeniden yaratmak'tan meydana
geldigini; ii~iincii ve son soruyu da, tari-
hin degerinin 'kendi kendimizin bilgisi'
olmasindan olu~tugunu soyleyerek ya-
nltlar.
Collingwood'a gore, tarihsel siirec; yal-
nizca olaylardan olu~maz; bu siirec;
ayru zamanda dii~iinceleri de ic;eren ve
bu nedenle i~yapllan olan eylemlerden
1neydana gebni~tir. Tarih~inin asd ara-
d1g1 ~ey, bu dii~iinsel yaplard1r. 0, bu
goru~leri dogrultusunda, 'biitiin bir
tarih, dii~iince tarihidir' kabuliine ula
~arak, tarihi dii~iinceyle s1nulamt~ ol-
maktadu. Buna gore, tarih~i ke~fetme
ye ~ah~hg1 dii~iinceleri kendi zihninde
yeniden yaratmah ve ge~mi~e ili~kin
kendi resmini olu~turmahdu. Bununla
birlikte, bu resim, Collingwood'a gore,
tarihc;inin kanltlanntn tamamlanama-
mast yiiziinden hic;bir zaman tamamla-
namaz. Bunun anla1n1 ise ~udur: 'Her
ku~ak, tarihi kendi tarz1yla yeniden
yazmahdtr.'
Comte, Auguste. 1798-1857 ydlan arasin-
da ya~am1~ olan, pozitivizmin kurucu-
s u Frans1z filozofu. Temel eserleri: Co-
urse de Plrilosophie Positive [Pozitif Fel-
sefe Dersleri), Systeme de politique positi-
ve [Pozitif Politik Sistem).

Kartezyen veya Aydmlanma gelenegi-
nin en onemli temsilcilerinden olan
Comte'un temel amac1, toplumun re-
fonndan ge~irilmesi, toplwnun yeni ba~~
tan diizenlenmesi olmu~tur. Bu amat;,
ona g6re, toplwnu yoneten yasalann bil-
gisini, toplwnu konu edinen bir bilimi ge-
rektirir. Bu bilim it;in ise, yeni bir bak1~
at;tsma, yeni b~~ felsefe anlayt~ma gerek
duyult.ir. Bu nedenle, Comte arzulad1g1
toplumsal reform ve diizenlemeyi bilim~
sel temelleri olan bir felsefe, tpozitif felse-
fe ya da tpozitivizm iizerine i~ edil-
mi~ olan bir toplum bilimi geli~tirerek
ger~ekle~tirebilecegini dii~iinmii~tiir. 0,
pozitivizmi yalruzca yeni bir felsefe anla-
yt~l, bir dti~iince taiZI olarak degil, fakat
toplum problemi it;in temelli bir t;Ozilin
olarak one siinnii~tiir.
Comte'a gore, inant;larm herkest;e ortak
olarak benimserunedigi, dii~iincelerdeki
anar~inin toplumda anar~iye yol at;ttgt
bir t;agda kurtulu~u saglayacak tek
t;6ziim pozitivizmdir. 0, tarihin ak1~1m
tersine ~evinnenin ve toplwnsal birlik ve
diizeni, Franstz Devriminden onceki
dini ve manevi degerler)e saglamarun
imkanstz oldugunu savumnu~tur. E~it
lik, insan haklan ve halkm egemenligi
gibi kavramlann ise metafizikle ilgili it;i
bo~ soyutlamalar ve dogmalar oldu~~
nu soyleyerek, demokrasinin yontemle-
rini savunanlara da kar~1 ~tkan ve pozi-
tivizmi, bu ~rt;eve it;inde genel bir zihin
hali, bir ara~hnna n1hu olarak tanunla-
yan pozitivist Auguste Comte'un soz ko-
nusu felsefe anlay1~1, insan it;in olumlu
ve yap1a olanm yalruzca olgulan goz~
lemleyerek tasvir etmek oldugunu one
surer. Onun pozitivizminin en onemli
ozelligi, doganm yiice ve mutlak bir
amac1 oldugu fikrini reddetmesinden
meydana gelir. Comte'un pozitivizmi,
ikinct olarak varhklann oziinii ya da
varhklann gizli, iQjel nedenlerini bulma
t;abasmdan vazget;er. Bu felsefe yalruzca
olgulan ara~ttnnak, varhklar arasmdaki
sabit ili~kileri gozlemlemek gerektigini
one surer.
Comte, Auguste 181
Comte'a gore, bilimin tek amac1 olgu~
lar arasmda varolan sabit ili~kileri be-
lirlemek, doga yasalanm bulmakhr. Bu
ama~, yalmzca gozlem ve deney yoluyla
gert;ekl~tirilebilir. Ba~ka bir deyi~le,
bilim deneysel yontemi kullarur ve bu
~ekilde, yani deneysel yontemle kazam~
Ian bilgi, pozitif bilgidir. Comte, insanla~
rm zihniyetlerinin degi~tirilmesinde,
toplwnun yeni ba~tan diizenlenrriesinde,
soz konusu pozitif bilginin kullam.lmas1
gerektigini belirtir. Pozitif bilgi tarihsel
bir evrimin sonucu olan bir bilgidir ve
insan zihnirtin tarihsel olarak ula~ttgt en
yill<.sek diizeyi gosterir.
Sosyolojinin bir anlamda kurucusu ola-
rak goriilen Comte, toplumsal yap1run,
bir ilerleme ortammda varhklanru siir-
diiren nitelikleri ve organlan ile kendi
ba~ma var oldugunu sayler. Toplumun
statik yoniiyle dinamik yoniinii birbirin-
den ayiian Comte'a g6re, toplwnun sta~
tik yonii miilkiyet, dil, din gibi toplumun
belirli duragan yonlerinden olu~ur. Top-
lunun statik yonii, insarun dogal yaptst-
na baghdtr. 0, toplwnun dinamik yonii-
nii, toplumun ilerleme giicii olarak
tanunlamt~hr.
ilerleme ise, dii~iincedeki ilerlemedir,
statik yaptdan en yiiksek ol~iide nastl
yararlanmamtz gerektigi konusundaki
kavray1~UlUZl geli~tinnekle ilgili bir hu-
sustw-. Yoksa, ilerleme toplumun statik
yoniinii olu~turan ogelerin degi~imiyle
ilgili bir konu degildir. Omegin, aile ku-
rumu, insanlar metafizik evreden pozitif
evreye get;erken degi~iklige ugramaz.
Fakat pozitivizmin diJwnik etkisi, ka-
dmlara yeni bir statu kazand1nnaktan o-
lu~ur. Aym ~ekilde, yeni diizende miil-
kiyetten, tek bir insamn ~kanm degil,
fakat ba~kalanrun ~kanm da hesaba
katacak bir bi~de yararlamlacakhr.
Ote yandan, biitiin sistemin anahtan
dindir; bununla birlikte, Comte'un yeni
dini insanhga inanmaktan olu~acakhr.
Buradan da an)a~dacagt iizere, o bir tiir
insanllk dini kurmaya t;ah~mt~hr. Onun
bu yeni dini, fiyin ve torenlerine kadar,
Hmstiyanltgm biitiin inant;lanna bagh-
182 conatus
chr, akat o Tann'run yerine insanhg1, er-
mi~lerin yerine bilginJeri gec;irir. Bu in
st~nhk dini, devletin yonetim ~ekline de
yansyacakbr. Arhk, Comte'a gore, tek
insan diye bir ~ey olmayacakhr. Tek
insan kendi ki~isel ~Lkanru degil de, top-
lumun ;Lkanm du~unecek, onu kendi <;I
kanna ustun tutacak ~ekilde yeti~tirile
cektir. Bu toplumda benciligin yerini,
ozgecilik alacakhr.
conatus. Bilincin iradi boyutu. Felsefe lite-
ratlirune tSpinoza tarafmdan annagan
edilmi~ olan conatus kavram1, eyleme ve
daha ozel olarak da ki~inin kendi varh
~1m korumast ve surdurmesi amacma
bliyuk bir gu;le yonelmi~ egilimler ve
gti;ler butiinunu gosterir.
Condillac, Etinne Bonno de. 1715-1780 ytl
Ian arasmda ya~amt~ ve John Locke'un
empirizminden etldlenerek duyumcu bir
bilgi teorisi geli~tirmi~ alan FransiZ du
~iiniir. Temel eserleri: LA lAngue des Cal
culs [Hesap DiliL LA Logique [Mantt.k],
Essai sur I'Origine des Connnissances Huma
ines [lnsan Bilgisinin Kaynag1 Ozerine
Deneme], Traite des Sensations [Duyumlar
Ozerine Bir Deneme], Traite des Systbnes
[Sistemler Ozerine Den erne].
Duyu-algtlanndan kaynaklanan goz-
lemlerin, bilginin kaynag1 oldugu ilke
sine dayah bir tduyumculugu benimse
yen Condillac tum bilgilerin ~ekil de-
~i9tirmi~ birer duyum oldu~u savun
mu~tur. 0, bilginin de otesinde, insanda
manevi alan her~yi, insarun tum zilUn-
sel faaliyetlerini d1~ dunyaya ili~kin du-
yuma indirgem~ ve bu tezini karutlama-
mn yollanm aram1~t1r.
Condil1ac, ilieriden organize edilmi~
olup, bizim gibi ya~ayan, fakat mermer-
den kabugu dolay1styla duyum alama-
yan bir heykel tasarlar; bu mermer ka-
bugun ;e~itli par;alan kaldmldik;a,
heykel du~unsel ve manevi ya~ama ka-
vu~acakhr. Mermer kabukta once, koku
alma orgarum orten par~Ja kaldmhyor.
Mermerden heykel, bu andan ba~laya
rak yalmzca kokulan algdayabilir. Hey
kelin yaruna bir giil yakla~tmldgmda,
onda giilden ald1~1 izlenimin sonucun
da, bir duyum meydai;~.a gelir. Heykel,
bu duzeyde duyum alan bir varW< ala
rak kendisini henliz bilemez. Onun ben-
ligi, bilinci, ~imdilik yalruzca giil duyu-
mundan ibarettir. Gul, heykelin yanm-
dan uzakla~tmldgmda, heykelde algi
lam~ oldugu kokunun bir izi, bir yan
k1s1 kalacakhr ki, bu da bellektir.
Heykelin yamna bundan sonra bir me
nek~e, bir yasemin ve pis kokan bir bitki
yakla~tmlsm. Heykelin ilk ve tek duyu-
mu alan giil kokusu, onun ic;in ne ho~,
ne de naho~tu. Zira, ortada yalruzca tek
bir duyum vardt, heykelin dunyas1 gul
kokusundan ibaretti ve giil duyumuyla
kar~Ila~tmlabilecek ba~ka hi;bir ~ey
yoktu. Yeni ;i;eklerin ortaya ;tkmastyla
birlikte, heykel bunlan, bellegin kendisi
ne ammsatttg1 ilk duyumla kar~tla~tlr
rna olanag1 bulur. Art1k heykel, bu du-
yumlardan baz1lanm ho~, bazdanru
naho~ bulur. Yani, heykelin aldag1 du-
yumlardan ve bu duyumlann kar~Ila~tl
nlmasmdan terdhler, istekler, tutkular
dogar. Zira, istemek demek arzu etmek
demektir. Bu da, Condillac'a gore, du-
yumlann bir sonuru olarak ir&denin or
taya ;llo~l anlarruna gelir.
Kar~1la~brmadan, yani birkali duyum-
dan aynca yargt, du~unm.e, alalyurut-
me, soyutlama, kasacas1 tum zihinsel faa-
liyetler dogar. Kokulardan baz1lan ona
haz, baz1lan ise aca vermi~tir. $u halde,
heykel bir;ok duyumda sergilenen ortak
ozellikler olarak, haz ve elem duygulan-
m belleginde saklayacakhr. Haz, gul
duywnWlda; mene~e, yasemin duyu
munda orlak alan bir ozellik, temel bir ni
teliktir; elem ya da ac1 ise, pis kokan r;Uru-
mu~ ~ylerle ilgili duyumlarda ortak
alan bir ozelliktir. Heykel, bu ortak ozel-
likleri bagll bulWlduklan ozel durwnlar-
dan aytrt eder; onlan aymr, soyutlama
yapar ve boylelikle haz, aa, say, sure
gibi soyut kavramlan elde eder. Bunlar
genel fikirlerdir.
Condillac'a gore, bu genel fikirleri a9k
lamak i;in ozel bir ~etiye gerek yoktur.
Zihnin. en yiiksek fonksiyonu alan scr
yutlama, ruhun tum yetilerini i;eren ve
ozetleyen duyumun bir devarru ya da
yalmzca ~ekil degi~tinnesidir. 1; deney

ve ben, ~h ndiki d u ytu nlanm1zla belle-
~in bize anmsatbklannan toplam1ndan
ba~ka bir ~ey de~ildir.
conditiones sine quibus non. Obnazsa
olmaz ko~ullara, vazgec;ilmez ~artlara
veriJen ad. Bunlar, yerine ba~kalann1n
gec;irilemeyece~i, kendileri olmada~an
da, bir nedenin bir sonucu dogunnasl-
nul imkansaz oldu~u ko~ullar olarak or-
taya c;1kar.
Condorcet, Marquis de. Aydanlanman1n
1743-1794 yallan arasanda ya~ama~
olan iinhi dii~iiniirii.
insanan yetkinle~ebilece~ine ve insanh-
~ln sonsuzca ilerleyebilece~ine inanan
Condorcet, ilerlemeye duydu~u bu
inanca, Esquisse d'un Tableau Historique
des Progres de l'Esprit Huurain [insan
Zekasarun ilerlemeleri Ozerine Tarihi bir
Tablo Tasla~a] adh eserinde dile getirmi~
tir. Ona gore, insan vah~iligin en alt ba-
samaklarandan h1zla yukan do~ru yiik-
selmi~ olup, aydmlanma, erdem ve
1nutluluk yolunda hazla ilerlemeye
devam etmektedir. Ba~ka bir deyi~le, soz
konusu ilerleme siirecinde, dokuz evr~
den gec;mi~ olan insan, onuncu evreye
gehni~ bulurunaktad1r. Ge9Jli~e ili~kin
beJirlemelerden gelecekle ilgili genellelne-
lere giden Condorcet'ye gore, onuncu ev-
reyi belirleyen tic; e~ili1n vardu: 1 Uluslar
aras1ndaki etilsizligin ortadan kaldanl-
masl, 2 suuflar arasmdald e~itsizli~n kal~
danlmasa, ve 3 insan do~as1run, her ba-
kundan ilerle1ne ve yetkinlemeye a-;tk
olrnas1.
Ekonomik ozgiirliik, dini bak1mdan
ho~gorii~ e~itim reformu ve koleli~n
ortadan kaldanlmasa konulannda da c;a-
h~ml~ olan Condorcet, akhn egemenli
~ini toplum ya~a1n1nda da gec;erli kll-
mak istemi~tir.
consensus gentium yanh~a. Evrensel bir-
lik yanh~1 olarak da gec;en ve bir fikir ya
da tezin, insanlann c;ok biiyiik bir c;o-
~unlu~un un on a inand1gana ya da tiim
insanlann onu tum tfun zamanlar bo-
yunca benimsedi~ini savunarak dogru
oldu~unu iddia etmekten olu~an yanh~
tiirii.
credo quia absurdum est 183
consequentia. Ortac;a~ 1nanhk~alannan
do~ru bir ko~ul onermesine verdikleri
ad.
contradictio in adjecto. 'Yuvarlak kare'
teriminde oldu~u gibi, kendi kendisiyle
c;eli~ik olan kavramlar, kendi ic;inde bir
c;eli~ki ic;eren tannnlar ic;in k ullanalan
Latince terim.
COumculuk [ing. enthusiasm; Fr. enthou-
siasme]. Antik Yunan'da Platon, Phy-
tagoras ve Plotinos gibi filozoflarda, ve
bu arada tektannh .dinlerde goriilen ve
bireyin, uzun hazarhkJann ardandan,
gizemli bir esrime, kendinden gec;me ve
co~um hali ic;inde Tann'ya ula~h~an1,
biitiin bir tannsal hakikati sezdi~ini ve
gerc;ekli~in oziinii do~rudan ve aracl-
saz olarak kavrada~an1 one siiren anla-
ya~.
Couturat, Louis. 1868-1914 ylllan arasan-
da ya~am1~ Fransaz dii~iiniir ve mate-
matikc;isi.
Matematigi manb~a indirgemeye ya da
en aZJhdan tRussell ve tWhitehead'in
bu yondeki c;ah~malann1 popularize et-
meye c;ah~ma~ olan Coutu rat, t Kant'an
matematik anlayJ~lnl ve tPoincar~'nin
'Yeni-Kantc;a' matematik gorii~iinii, bu
tiir bir manllksal fonnalizm ac;LSmdan
~iddetle ele~tirmi~tir.
creatio ex nihilo. Hic;ten yaradah~. Tek
tannh di.nlerde soz konusu olan tannsal
yarabna anJaya~a. Buna gore, Tann va-
rolan her~eyi yoktan varetmi~tir; her-
~ey, Tann'nm 'OH' buyru~uyla varh~a
gelmi~tir. Soz konusu yaratma anlay1~1,
hic;ten hic;bir ~eyin do~mayaca~na ina-
nan Yunanhlann, ezeli-ebedi, yarablma-
ml~ maddeye ~ekil verme olarak yarat-
ma anlaya~ana kar~attar.
credo quia absurdum est. Alol ya do~ru
luk kar~1s1nda, isa'run buyruklanna ve
otoritesine duyulan giivenin sonucu
olan inancm onceli~ini ve iistiinlii~ii
savWlan tTertullianus'un sozii: 'Sa9Jla
oldu~u ic;in, inaruyorum'. Zaman zaman
credo quia impossibile est ('imkans1z oldu-
~ ic;in, inaruyorum') olarak da ifade
edih ni~tir.
184 credo ut intelligam
cred6 ut intelligam. Ortac;ag Hristiyan d ii-
~unurii t Ansehnus'un, Tann'ya iii~ kin
ontolojik kan1hn1n te1nelinde yer alan
iinlii ,deyi~: 'Anlayabilmek i.;:in inaruyo-
rum.
T eolojiyle felsefe aras1nda kesin ve
a.;U< bir ay1nm yapmam1~ alan Aziz
Anselmus, akda bir tavula, bir Hristi-
yarun, inand1g1 her~eyi, olanakh oldu-
gu olc;iide anlamaya ve rasyonel bir bi-
c;ilnde kavramaya c;ah~mas1 gerektigini
soylemi~tir. Bununla birlikte, onun
akllc1hg1 mutlak bir akdc1hk degildir.
Ba~ka bir deyi~le, ak.llc1hkla, vahyi ve
inanc1 inkir eden bir tavn anlad1g1mlz
takdirde, Ansehnus, inanc1n onceligini
ve otorite olgusunu kabul ettigi ve yal-
n1zca bundan sonra, inanc1n verileri.ni
anlamaya gec;tigi ic;in kesinlikle bir ras-
yonalist olamaz.
Bununla birlikte, akllc1hg1, dinin ya da
inanc1n gizlerini, ki~inin inand1g1 her-
~eyi kan1tlama arzusu duydugu gerek-
t;esiyle, ak1l yoluyla kanltlamaya kalkl-
~an tavn da kapsayacak bit;irnde
geni~letirsek, Anselmus'u bir akllc1 ya
da akllcll1ga yakla~an biri olarak gljre-
biliriz. Buna gor~, o ijnce dinf ogretiye,
inanc1n gizlerine inanm1~ ve daha son-
ra da, inand1g1 bu ~eyleri kan1tlamaya
kalk1~1n1~hr.
Croce, Benedetto. 1866-1952 ylllan ara-
Slnda ya~am1~ alan, 20. yuzythn ilk ya
ns1n1n en onemli halyan filozoflarm~
dan, estetik tarihinin en onemli dil~ii
niirlerinden biri. Temel eserleri: Estetica
conte ScietJza dell'Espressione e Linguistica
Generale [ifadenin Bilimi ve Gene) Dilbi-
lim Olarak Estetik}, Filozofia dello Spirito
(Tin Felsefesi], LCJgica [Manhk] ve Etica e
Politicn [Etik ve Siyaset).
KHisik Hegelci felsefenin rasyonalizmini
omek alan bir tin felsefesi geli~tirmi~ ve
tinin tek gerc;ek oldugunu savunmu~
alan Croce'ye gore, tin kendisini diyalek-
tik bir bie;imde, dii~iince ve eylem olarak
iki basamakta gert;ekl~tirir. BunJardan
dii~iince ve eylem basamaklan da, kendi
it;lerinde ikiye aynlrr. Buna gore, birind
basamak sezgi, sezgisel bilgi ya da sanat,
ikinc:isi mantlksal bilgi ya da mannktu.
BunJardan sezginin i~levi, nesnenin tek-
ligi ile kar~1 kar~1ya gelmenin yolunu
a~ak, kavranun i~levi ise nesneleri Sl-
ruflandlnnakhr. Kavramlara dayanma-
yan sezgiler olabilirse de, sezgilere da-
yanmayan kavramJar olamaz. Bundan
dolay1, sezgisel bilgi ya da sanat her~e
yin temelinde bulunur. Croceye gore,
ikinci basamak ayn ayn bireyin iste-
miyle, yani ekonorniyle biitiiniin ira-
desinden, e~deyi~)e ahlaktan meydana
gelir. Bunlardan birincisini bir tiir yarar
ilkesi belirlerken, ikincisinde belirleyici
alan ~ey 'iyi'dir. Burada, gene) bir iyiye
yonelen birey, ayn1 zamanda kendisi ic;in
yararh olan1n pe~inde ko~ar.
Tarih konusunda, gerc;ek tarihin, done-
lnin tinsel yap1s1ndan yola t;lkan ve
tinin yarahm ve olu~uyla bagda~an
~imdiki zamaJun tarihi oldugunu one
siiren Croce, bir yandan tarihle ilgili yar
gdann bireysel oldugunu soylemj~tir.
Bu tur yargtlar bireysel olaru ilgilendir-
mekle birlikte, yalruzca tiimel yuklemle-
ri it;ennekle kalmaz, fakat onun kendi
nesnesi de tiimel olandu. OmeAin, ede-
bi yat tarihini ilgilendiren ~ey, Schil-
ler'den t;ok, ~iir sanahnln kendisidir.
Bundan dolay1, tarihle felsefenin ozde~
le~tigini ljne siiren Croce'ye gore, sanat,
felsefe ve bilim gibi insan bireyi de, fark-
h ogeleri bir birlik i~inde birl~tiren biri-
cik gert;ekliAin, yani Tin'in get;ici ugrak-
larmdan ba~ka hi~bir ~ey degildir.
Dunya, kendisinde teoriyle pratigin, oz-
neyle nesnenin, bireysel olanla tiimel
olarun birle~tigi Tin'dir. Nitekim Tin,
bir a~aman1n ard1ndan ba~ka bir a~a
maya ula~an, bir t1nnan1~ ic;indeki mut-
lak, sonsuz ve ezelf-ebedf evrirrun ta
kendisidir.
cum principia negante non est disputan-
dum. Mant1kta, manhkh davran1~ ve
tarh~mada, temel onciiller, ba~langlt;
ljnenneleri uzerinde kesin ve mutlak bir
uzla~1m olmadan, tarh~ma diye bir
~eyin olamayacag1nl, ya da ba~layan
bir tarh~man1n siirdiiriilemeyecegini
dile getiren kurahn La tince ifadesi.

~a~dat felsefe [tng. contemporary philo-
sophy; Fr. philosophie contemporaine]. Ta-
rihsel olarak ondokuzuncu yuzyll1n
sonlanndan ba~lay1p gunumuze dek
uzanan felsefe.
Felsefe hi~bir zaman bo~lukta geli~me ..
yip, kulturun bir par-;,as1 olarak, daima
~a~1n siyasi ve toplumsal k~ullanyla
ili~ki i~nde ortaya ~1kb~1na gore, ~a~
d~ felsefenjn de, yir minci yuzydtn ko-
~ullanndan etkilenen, yinninci yuzyda
ozgu bir bak1~ a~1s1 vard1r. <;a~da~ fel-
sefe i~inde yer alan tilin filozoflar, arala-
nndaki farkhhklara kar~m, i~te bu ba~
lamda, bir pan;as1 olduklan modem
toplumun ilgi ve problemlerine ycuut
vermek durumunda o)mu~lardlJ'. $u
halde, -;a~da~ felsefeyi karakterize eden
birinci ozellik, onun yinninci yiizytlda
ortaya -;lkan kimi temel dwum ve olu-
~umlardan, ome~in modem toplumun
bilim kar~1s1ndaki ikircikli tavrmdan,
dile yonelik ilgiden, dunya sava~lannm
yarattl~t umutsuzluktan, toplumsal ko-
~ullann yaratb~l giiven bunaluru ve ya-
banala~madan, v. b. g., yo~un bir bi-
~imde etldlenmi~ olmas1d1J'.
<;a~da~ felsefeyi karakterize eden ildn-
ci ozellik, yirminci yuzyJlda filozoflarm
Ban felsefesine tKant'tan beri damgas-
nl bulan kurmaal1k veya konstriikti-
vizm ve goreciliklen ka-;1nma ~abas1
i~ne girmi olmaland1r. Buna gore,
Ball felsefesinde tDescartes'la ba~lay1p,
Kant'la doruk noktas1na ulafan ozne ~~
kl~h bir felsefe anlay1~1nln ard1ndan,
yirminci yuzyd felsefesi insandan ve in-
sarun inan~lanndan batJmsLZ olarak va-
rolan bir nesnel dlinyan1n varolu~unu
kabul eden bir felsefedir. Nesnelli~i ye-
niden yakalamaya t;ah~an ~a~da~ felse-
fe, ayru zamanda nesnel olarak varolan
bir evrenin bilgisinin mumkun oldu~u
nu savunan bir felsefe olarak ortaya
~1kar.
Kabaca ve genel olarak de~erlendirildi~
~inde, ~a~da~ felsefede tarihsel bir s1ra
i~inde ortaya ~lkan dort ayn gelenekten
soz edilebilir: Metafiziksel gelenek, ana~
litik gelenek; fenomenolojik gelenek ve
el~tirel ya da y1k1c1 gelenek. 1 Metafi-
ziksel gelenek, yinninci yuzydda felsefe
tarihinin son ozgun metafiziksel sistem-
lerinden meydana gelen bir gelenektir.
Bu gelene~in, felsefenin gorevinin ger-
~ekli~in do~as1yla ilgili problemleri bir
~orumu kavu~turmak oldu~unu savu-
nan du~unurleri, metafiziklerinde, di-
namik ve de~i~en bir ger~ekli~ ifade
etmeye ~ah~m1~lard1r. Bir aya~l ondo-
kuzuncu yiizydda olan soz k.onusu me-
tafiziksel gelene~in en onemli ii~ temsil
dsi Henri tBergson, John tDewey ve
Alfred North tWhitehead'tir. Dinamik
ve de~i~en bir ger~ekli~i belli bir sure~
felsefesiyle ifade eden bu u~ du~tinurun
temel kavranu evrimdir.
2 <;a~da~ felsefenin ikinci onemli ve
buyuk gelene~ ise, Hobbes ve Hume'a
mal edilebilecek olan kimi felsefi kabul-
Jeri benimseyen du~unurlerin olu~tur
du~u analitik gelentlctir. Dunyarun ~ok
buyuk say1da basit o~eden meydana
geldi~ini, kompleks nesnelerin bu o~ele
re ayra~tlrllabilece~ini ve bu basit varbk-
larla kar~da~ddl~J zaman, onlann ko-
layhkla tarurup anla~Llabilece~ini one
suren bu gelenek mensuplan, felsefenin
gorevinin sentez de~il de, dilsel ya da bi-
limsel veya manhksal anali.z oldu~unu
one surer. En onemli temsilcileri arasin-
da George Edward tMoore, Bertrand
tRussell, Gattlob tFrege, Ludwig Witt-
genstein, ve tViyana <;evresi dii~iiniirle
rini verebilecepmiz bu gelenek realist
bir tav1r ahp sa~duyuya yakla~trken, bir
yandan da bilimden tarafa saf tutup me-
tafizi~e ~iddetle kar~1 ~kar.
186 ~agda~ idealizm
3 c;a~da~ felsefenin u-;lindi gelene~i
ise, Ahnan filozofu Ed1nund +Husserl ta-
rafindan kurulmu~ olan fenornenolojik ge-
lenektir. Bilginin oJana~1na biiyiik bir
gL.t-;le inanuken, Kant'1n eseri olan kons-
triiktiviznle ~iddetle kar~1 ~1kan feno-
Inenolojik gelenek, kendinde ~eylerin bi-
lince goriindiiklerini one siirmii~tiir. Bu
~er-;eve i-;inde bilince donen ve bilincin
yonelimselli~ini bilin-; iizerinde yo~un
la~Inanln nedeni ve hakh klluu~1 olarak
de~erlendiren fenomenolojik gelenek,
aynt za1nanda realist bir tav1rla, ~eylerin
kar~1hkh ba~1mhh~1 VE- ili~kisi iizerinde
dunnu~tur. Analitik gelene~in Hume'a
yak1n oldu~u yerde, daha -;ok Hegel'e
yakla~an fenomenolojik gelene~in en
one1nli temsilcileri aras1nda Martin
+Heidegger'le Jean Paul tSartre bulun-
maktadu.
4 c;a~da~ felsefenin dordiincii gelene~i
Frans1z dii~iiniirleri Michel Foucault ve
Jacques Derrida tarafmdan temsil edilen
ele~tirel ya da yrkrcr gelenektir. Omegin,
ozdiluge, ikicilige, Descart~ felsefeye,
akll y a da lojisiz1ne, t Aydmlar1Jna felse
fesiyle pozitivizme ve dolay1s1yla biitiin
bir moderniteye ili~kin olarak c;ok ciddi
ve keskin bir ele~tiri yonelten Derri-
da'nm son -;oziimle1nede ozciiluge, ikici-
li~e ve akllmerkezcili~e yonelik olan
ele~tirisi ger-;ekte metafizi~e, Bahrun
biitiin bir metafiziksel dii~iincesine yo-
nelik bir kritik olmak durumundadtr.
Ba~ka bir deyi~le, Bat1 dii~iincesinin
yuzy1llardan beri temelinde yer alan kav ..
ram ve kar~tthklan yeni ba~tan ele~tirel
bir bak.I~la de~erlendiren bu gelenek,
Bah felsefesinin temellerini sars1n1~br.
~agda~ idealizm [1ng. contemporary idea-
lism; Fr. idealisme contemporain]. 19. yuz-
Ylhnda sonlar1na do~ru ba~lay1p, 20.
yuzylhn ozellikle ilk yanslnda a~uh~l-
01 hissettiren idealizm hirii.
Do~a bilimlerinin biiyiik bir ilerleme
kaydetti~i ondokuzuncu yuzyda dam-
gaslnl vuran egilim, pozitivizmden ba~
laytp, maddeciligin en radikal bi-;imleri-
ne dek uzanan geni~ bir -;er-;eve i-;inde,
tdo~alclltk olmu~tur. Bununla birlikte,
19. yuzyll1n son -;eyre~inde, do~a bilim-
lerine, ozellikle de fizik ve biyolojiye,
tinsel de~erleri neredeyse unutacak
kadar ~ok dayanan felsefe anlay1~ma
kar~1 bir tepki olu~m u~tur. Bu tepki yi
ifade edenler, do~a bilimlerinde birta-
kun uzla~1msal ve varsa y1msal o~eler
bulundu~unu savunan, ve bilimin, nes-
nel ger-;ekli~in tam ve eksiksiz olarak.,
ger-;ekte oldu~u ~ekliyle yans1hlmas1n-
dan meydana geldigi gorii~iine ~iddetle
kar~1 -;1kan +Poincar~ ve tMach gibi fi-
lozof ve bilim adamlan olmu~h.lr.
Diger bilim adamlan ve dii~iiniirler
ise, bu ele~tirilerin bilimin de~erini
azalnnay1p, bilim adam1n1n giiciinii ve
yarahc1hg1n1 tarumak ve ifade etmek
suretiyle, artttrd1t;Jn1 belirtince, bir yan-
dan bilimsel dii~iincenin saldu'llan sa-
vu~turulurken, bir yandan da geli~en
idealist dii~iince ic;in gerekli zemin ha-
Zlrlaruru~ttr.
Buna gore, idealist c;er-;eve i-;inde ras-
yonalist e~limler Renouvier'in fenome.-
nalizmi, Cohen ve Natorp'un Marbourg
Okulu ve tWindelband'm de~erler fel-
sefesi, ingilt ere'de Green, Caird, Bosan-
quet, +Bradley, Fransa'da ise tLachelier
ve Hamelin taraf1ndan temsil edilmi~tir.
Gerc;ekli~i, do~rudan ve arac1s1Z sezgi
taraftndan kavranan manhkd1~1 bir ~ey
olarak de~erlendiren, olumsala ve sez-
gici egilimleri ise, tBoutroux ve Berg-
son temsil etmi~tir.
Buna ka~m, psikolojik bilindn verilerin-
den yola ~ ve bu veriler iizerine tinsel
bir metafizik kuran psikolojik yakla~un,
en iyi ifadesini Ravaisson'da bulmu~tur.
Nihayet, irideyi, ideal ve ahlaki bir gu-;
olarak goren ir~deci yakla~uru ise, eylem
felsefesiyle Blondel sergilemi~tir.
~ag1rma [1ng. interpellation]. ldeolojinin bi-
reylere hitap ehnesi, bireylerin ideoloji
taraf1nda in~a edilmeleri siirecine -;ag-
da~ yap1salc1 Marksist dii~iiniir Louis
Althusser taraf1ndan verilen ad.
ideolojinin ve hikim s1n1fm hegemon-
yasmtn santld1~1 gibi dot;rudan bir ta-
 hakkiiln yoluyla ger-;ekle~Jnedigini soy-
leyen Althusser'e gore, ideoloji -;ag1rma
arac1hgyla, yani bireyleri varolan tire-
tim ili~kileri i-;indeki rollerini sorgu)a-
madan kabul edip benimseyen bir sosyal
kimlikle donatacak ~ekilde i~ler.
~aArJ~tm [Os. tedm; ing. association; Fr. as-
sociation]. Genel olarak,. iki ya da daha
fazla ose arasmdaki i~levsel baglnhya;
bilin-;teki ogelerin ya da bile~enlerin,
iradenin araahgt olmadan ya da iradenin
kar~1 koyu~una ragmen, birbirlerine bag-
larunalan ya da birbirleriyle birle~tirilme
leriyle ilgili psikolojik fenomen.
Dii~iincelerin oto1natik bir bi\imde,
adeta kendiliginden birbirine baglanma
s1 durumu olarak -;agn~un, idelerin, dii-
~iincelerin, dii~iinceleri ifade eden soz ..
ciiklerin ve hatta imge ve duygularm
birbirlerini arumsatacak ~ekilde birbirle-
rine bagh olmas olgusunu, bir bilin-;
halinin, biti~iklik, benzerlik, ka~1thk il
gileriyle, kendiliginden bir ya da bir-;ok
bilin-; halini uyand1rmas1 durumunu
ifade eder.
~a~r1~1mchk [Os. tedtiiye; ing. associatio-
nisnt; Fr. associationnisnte; AI. associatia-
nisntus ]. <;agn~1m1, zihinsel ya da entel
lektiiel ya~am1n temel ilkesi olarak
goren psikoloji teorisi.
Bilgi.mizi yonlendiren nedensellik gibi
temel ilkelerin zihinde varolmadag1n1,
ancak uzun bir deneyim siireci boyunca
yerle~mi~ -;agn~amlann iiriinii old ugu
savunan gorii~, daha yiiksek diizeyden
zihinsel siire-;lerin goreli olarak daha
basit ogelerin birle~iminin sonuru oldu-
gunu one siiren, ve bilgi gorii~iinde, bel
lekte, basit ogeler arasJnda, -;agn~lmlan
doguran, benzerlik, kar~athk ve siirekli
lik gibi ii-; tiir ili~ki bulunduAunu savla-
yan Aristoteles'e dek geri gottirulebile-
cek felsefi ve psikolojik oAretiye tekabiil
eder.
Buna gore, -;agn~1mcahk, tum zihin
h41lerinin izlenimler, duyu verileri ve
duyumlar gibi, biricik, basit, ayra ve bir
birlerine indirgenemez ogelerden mey-
dana geldi~ini ve bu ogelerin daha kar-
ma~lk zihin hallerini meydana getirmek
iizere, -;agn~1m yasalanna gore birbirle-
riyle birle~tirildigini savunan anlay1~1
ifade eder. Her tiir bilgiyi duyum par-;a-
lanndan tiireten ve a-;klay1c1 ilkesi
-;agn~un yasalara olan -;agn~amc1hk,
tiimel ve zorunlu dogrulan bile aynl-
anaz -;agn~amlarla ifade eden empirist
bilgi anlay1~1, ge-;mi~ deneyimi bilincin
halihazardaki bir nesnesiyle yeniden
kunnaya ama-;layan ogreti ~eklinde or-
taya -;akar.
<;agn~Jmcahgan, iki ayn kolu vardar.
Bunlardan birincisi felsefi, digeri bilhn-
sel bir kuram olarak -;agn~Imc1hkt1r.
Bun)ardan 1 felsefl ,agn~unczlrk, insarun
kanna~tk zihinsel ya~am1n1 salt deneyi-
me ba~vuruyla a-;aklarken, gii-;lii ilkele-
re, temel -;agn~1m ya$alanna ihtiya-;
duyduklar1ru dii~iinen lngiliz empirist
leri tHobbes, tLocke, +Berkeley, Hume,
Hartley ve tMill taraf1ndan temsil edil-
mi~tir. Buna kar~1n, 2 bilimsel ,agrr~rrrr
crlrk Ebbinghaus'un 1885 yll1nda ger-
-;ekle~tirdigi bellekle ilgili deneyiyle
ba~lanu~, Pavlov'un ko~ullu tepke iize-
rine alan ara~hrmalanyla devam ederek,
en sonWlda, Watson'un kendisine daya-
narak tdavrana~-;ahga kurdugu te1nel
durwnuna gelmi~tir .
Bu baglamda, benzerHk, kar~1thk, sii-
reklilik gibi, dii~iincelerin ya da bilinci
Ineydana getiren basil ogelerin kendi}e-
rine gore birle~tirildigi model ya da
formlara, zihindeki -;agn~unlann aneyp
dana geli~ tarzlanyla ilgili deneysel ve
teorik genellemelere ,agr.~rnr yasalarr
ada verilir. Bu yasalardan siirekJilik,
zaman ve mekan i-;inde birlikte ortaya
-;akan ~eylerin, veya ard1~akhk ili~kisi
i-;inde olan idelerin birbirlerine baglana
cagan1 ifade eder. Buna gore, masa ve
sandalye arasanda siirekJilige dayah -;ag-
n~msal bir ili~ki vardu. Benzerlik soz
konusu oldugtlnda ise, bir ~eyin res1ni
ya da foto~raf1 ashru, karanllk siyah ya
da kara)'J akla getirir. Buna kar~an, kar
~athk soz konusu oldugunda, ak karaya
-;a~rl~hnr. Ote yandan nedensellik soz
konusu oldugunda, kaynamayla lSI ara
Slnda -;agn~amsal bir ili~kj oldugu soy
lenmelidir.
188 ~arv akalar
~arvakalai'. Hint felsefesinde, madded bir
gorii~ geli~tirerek, her ttirhi duygu ve
dii~iinceyi maddeye dayand1rtp, ruh
gorii~iine kar~1 -;kan dii~iiniirlere veri-
len ad.
Atman ogretisini bir aldatmaca olarak
goren <;arvakalar, dort ogeden olu~an
madde d1~1nda, hic;bir ~eyin varolalna-
yacaguu, ruh diye bir ~eyin bulunmad-
glnl savurunu~lar, kendilerinden onceki
btittin bir Hint dti~tince gelenegini red
dederek, dini inanca kar~1 -;km~ ve en
yuksek amaan, ya~a1n1n tad1n1 -;tkar
mak oldugunu iddia etmi~lerdir.
-;ab,ma teorisi [ing. conjlict theory; Fr.
tlt~orie du coif2it]. Toplumu meydana geti
ren grup ya da obekJer aras1ndaki
rekabete dayah -;Lkar -;eli~kisini temele
alan, -;ab~man1n toplumsal geli~me i~n
onemli bir i~lev yerine getirdi~ dile ge-
tiren teori.
<;ab~marun dogas1 ve i~leviy le ilgili ilk
teoriler ondokuzuncu yiizyllla yirminci
yuzythn ba~lannda one siiriilmii~tiir.
Bu alandaki ilk onemli kuram, Marks,m
iki Sinlf aras1ndaki -;ah~maya dayanan
toplwnsal -;ab~ma moclelidir. Toplu
mun btittiniinti sennaye ve emegin .;rp
kar laruu temsil eden iki s1rufa bolen
Marks'a gore, -;att~marun toplumu do-
nii~tiinne gibi bir i~levi vard1r. Alman
felsefe profesorti George Simmel ise, -;a-
b~manin onemini vurgulamakla birlik-
te, MarksInki gibi ikili bir model benim-
sememi~ ve -;ah~manin tum toplumsal
dtizenlemeleri ortadan kald1racaA sonu
cuna varmami~br. Ona gore, -;att~ma
run duraganl1~, toplwnsal istikrar ve
dengeyi saglamak, bireyleri korwnak
bak1m1ndan tistlendiAi -;ok onemli rol
ve olumlu i~levler vard1r.
<;ah~ma konusunda, bu iki onemli ~a
h~ma teorisinden sonra yirminci yiizyl
da ortaya -;1kan ii-;iincii yakla~Im, -;ah~
madan, toplumsal biitiinlugun onemini
ve ortak degerlerin olwnlu etkisini gUn
deme getiren birlikli bir toplum gorii~ii
lehine feraga t eden fonksiyonalist gorii~
ttir. Fonksiyonalistler, -;a~maya olumlu
bir rol yukleyen Karl Marks']a Sinunel'in
tersine, onu, saghkl1 bir toplumsal orga-
nizmarun nonnal degil de, patolojik bir
hali olarak yorumlam~lard1r.
Fonksiyonalist anlay1~tan sonra ortaya
-;1kan rum c;ah~ma teorileri Marks ya da
Simmel'in gorti~iiniin farkJJ versiyonlan
olmak duru1nundadu. Omegin, 1960'h
y1llarda sistem -;ab~mas1yla toplumsal
-;ah~ma aras1nda bir ay1nm yapan sosyo
log Dockwood, Marksist bir anlayt~ be-
n.imsemi~tir. Ona gore, kurumlar birbirle-
riyle uyum ir;inde olmadlk.lan zaman,
sistem c;ab~masi ortaya ~lkar; buna kar
~tn, toplumsal c;ah~ma ki~iler arasmda
olup, yalluzca toplwnsal etkile~imler
ir;inde ortaya -;kar.
-;eli~ik [Yun. antiphatikos; Lat. contradicto-
rius; Os. miUenaktz; lng. contradictory; Fr.
contradictoire; Al kontradiktorische]. <;e-
li~kiler i-;eren bir soylem; biri otekinin
degillenmesi olan terimler; ikisi birden
ayn anda dogru ya da ayru anda yan-
h~ olamayan, biri olumlu, digeri olum-
suz iki onermeden biri; zorunlu olarak,
yani mant&ksal tanun geregi her zaman
yanh~ olan onenneyi; birlikte bir evre-
ni tiiketen ve birbirlerini kar~shkh ola-
rak d1~ta bxrakan iki terimi nitelemek
i-;in kullarulan terim.
Buna gore, ~eli~ik kavramlar, aralarJnda
bir orta kavrama izin venneyen kavram-
lardlr. Omegin, 'ak'1n -;eli~igi 'ak-
olmayan'du ve 'ak' ile 'ak~lmayan' ara-
smda hi-;bir orta kavram bulunamaz.
Ote yandan, 'dort ko~eli daire' ornegin-
de oldugu gibi, ya manhksal baklmdan,
yani manhk ilkelerine gore d ii~iin iile
meyen, ya da 'kanath at~ orneginde ol-
du~ gibi, doga yasalan baklmmdan
ger~eri olmayan kavramlara da,
fcendi kendisiyle ~eli~ik kavramlar ad1 veri
lir.
Biri digerinin degillemesi durumunda
olan iki onenneye; birlikte evetlerunele..
rinin bir -;eli~kiye yol a-;hgJ onennelere
ise ~eli~ik onernreler denir. Aristoteles
karesinde, ozne ve yuklemi ayn olan,
faka t birbirlerinden hem nicelik ve he1n

de nitelik bakrmmdan farkh olan oner-
meler ~eli~ik onenneler olarak tammla-
mr. Buna gtire, 'Tiim insanlar oltimlti-
dtir' onermesi ile 'Bazr insanlar oltimlti
degildir' onermesi ~eli~ik onermeler-
dir.
~eli~ki [Yun. antiphasis; Lat. contradictio;
Os. taWkuz; ing. contradiction; Fr. contra-
diction; AI. kontradiktion ). Mantlkta, bir
ve aym onermenin ayru anda hem tasdi-
ki ve hem de inkarma, hem evetlerunesi
ve hem de degillenmesine; bir onenne
ile bu onermenin degillemesinden olu-
~an ktimeye verilen ad.
Buna gtire, manllkta iki kavram, yargr
ya da onennenin birbirlerini dr~ta b~ra
kan kar~10lumunu ifade etmek i~in kul-
lamlan ~eli~ki terimi, sosyoloji ya da
toplum felsefesinde, ozleri ya da doga-
lan geregi bagda~maz olan iki !opium-
sal olgu, faaliyet, srruf ya da durum i~in
kullan1hr. Cmegin, Marksist sosyoloji-
ye gore, sermaye arb deger elde etmek
suretiyle emegi somtirdugu i~in, emek
ile sermaye arasmda bir ~eli~ki vard1r.
~eli~mezlik ilkesi [Os. mebdei terulkuz;
ing. principle of contradiction; Fr. principe
de Ia contradiction; AL widersptuchlogisig-
keitsprinzip). t Aristoteles'in ifadesiyle
'Aym ytiklem ya da niteligin, aym tiz-
neye aym bak1mdan hem ail olmasmm
ve hem de ail olmamasmm soz konusu
olamayacagm1' (Meta jizik 1005 b 1920)
dile getiren temel mant1ksal ilke. A ym
ilkeye gtire, aym ~eyin hem var olmas1
ve hem de varolmamas1 soz konusu
olamaz (Meta jizik 1006 a 1).
Birbir leriyle ~eli~n iki yarg ya da oner-
menin ikisinin birden ayru zamanda
dogru olamayacaguu, biri dogru ise, di-
gerinin zorunlulukla yanb~ oldugunu
dile getiren ilke.
~etitlilikteki birlik [ing. unity in diversity;
Fr. unite dDns Ia diversitel Ahlak alanm-
daki mutlak;:lllk-gorecilik ka~thgm1,
insan varhklarU\U\ hem benzer hem de
farkh olduklanm, bizim birlige boyle bir
farkhhk i~inde ula~maya ~ab~acag.m1Z1,
bumm yolunun ise, bir yandan olabildi-
gince ozgi.irluge ve ~~itlilige izin verir-
~evri!cilik 189
ken, bir yandan da belirli birle~tirid il-
keleri kabul etmek oldugunu savuna-
rak, a~maya ~ah~an gorti~.
~evirme [lng. inversion; Fr. inversion; AI. in-
version]. Klasik mantlkta, belli bir oner-
meden oznenin aym kald1gr, yuklemin
yerine ~eli~iginin ge~tigi ve onermenini
niteliginin de, olumluyken olumsuz,
olumsuzken olwnlu hale getirildigi
ba~ka bir onenne elde etme i~lemi.
~evrecilik [ing. orvironmentalisnr; Fr. sci-
ence de /" environnenrent]. 1 Gene I olarak,
~evrenin insarun faaliyetleri tizerindeki
etkisini vurgulayan felsefi ogreti, ~evre
nin insan davram~ml belirlemedeki ro-
ltinti vurgulayan teori ve felseli okul.
lnsanlar da i~inde olmak tizere, tum
hayvanlann yapsm ya da davram~m1
etkileyen bir etmen olarak fizikf, biyolo-
jik, psikolojik ya da ktilttirel ~evrenin
onernini vurgulayan anlay~ 2 Sosyal
bilimlerde, uygarhk ve toplumun geli~
mesinde ~evre etkenlerinin onemi tize-
rinde duran yakla~1m.
3 <;:evredlik biraz daha tizel bir anlam
i~inde, biyolojik tdetenninizme yakla~an
bir gtir~ olarak, organizmalarm, bir i~
kaynak ya da gtictin sonucu olan kendili-
ginden eyleme yetili olma}'lp, yalmzca
d!~ uyaranlara yarut ya da tepki verdik-
lerini savunurken. biyolojik ve ktiltiirel
gtirecitige yol a~n ogretiye tekabtil eder.
Fiziki ~vrenin onernini vurgulayan liz-
yografik detenninizm, hem rografi ve
hem de politik o;1!Vrenin onemini vurgu-
layan jeopolitik detemlinizm gibi altba~
bklar alhnda ortaya ~ antropolojik
~evrecilik, en iyi ifadesini 'insan ~ulla
rm tirtintidtir' deyi~inde bulur. 4 <;:evre
ko~ullanrun insan tizerindeki tek yanh
etkisini vurgulayan ~vreciligin bilgi
alamndaki ka~hgl ise, pasif bir nm go-
rti~ti ortaya koyan Peripatetik ogretiyi
canland1ran empirist bilgi anlay~, tabu-
la rasa ogretisidir. 5 <;:evrecilik, ahlak ve
politika alanmda de, dogal ~evrenin
hem bizatihi kendi ba~ma ve hem de in-
sanhk io;:in btiytik bir pratik ve ahllli
deger ta~g gorti~tinti ve bu goru~ e
dayanan hareketi ifade eder.
190 ~tkanm
~kanm [ing. deduction; Fr. deductio,.~; AI.
scltluss]. Bir tumce, yarg1 ya da onerme-
nin ba~ka bir tumce, yarg1 ya da oner-
meden turetilmesinden, -;karsanmasin-
dan olu~an manhksal ya da kavramsal
i~lem; dogru oldugu kabul edilen oncul-
lerden elde edilen sonu-;; onriiller diye
nitelenen onerme ya da onennelerden,
soz konusu onculler taraflndan manhk-
sal olarak i~erilen, yeni bir onermenin tu ...
retildigi akllyurutme i~lemi.
Bir ~1karun, yani oncullerden sonuca
ge;i~, her zaman i-;in temel mantJk yasa-
lanna dayarup, -;kanm kurallanna gore
yap1hr. <;1kanmlar iki ana ture aynhr: a)
Tek bir onculden sonuca ge~ilen, yani
biri oncul digeri sonu~ olmak uzere, iki
onenneden olu~an dogrudan ~rkarrmlar.
b) En az iki oncul ve bir sonu~ onerme-
sinden kurulu olan, yani en az u~ oner-
tneden olu~an dolaylr pkanmlar.
Dogrudan ~lkarunlar da, I Kar~1olum
~1karunlan ve II E~degerlik -;1karunlan
olarak ikiye aynhr. Bunlardan kar~rolum
pkarrmlarr, dlirt standart fonn kategorik
onerme aras1ndaki kar~1hkh ili~kiler le
belirlenen -;kanmlardu. Kar~1olum ~1-
kantnlan kendi i-;inde kar~rtlrk pkarmda-
n, altrklrk plcaruularr ve 'eli~ki ''kanmlan
diye ii~e aynhr. Buna kar~1n, e~deger
lik ~1kanmlan da kendi il;inde evirnre p-
karrmlan, 'cuirme pkarrmlan ve dn.~irme
flkarzmlarr diye ii~e aynhr.
Dolayh ~karnnlar ise, I tiitn onenneleri
basit, kategorik onermelerden olu~an
kategorik tasun ve II en az bir kategorik
onerme olmayan lincul i~eren kategorik
olmayan tasunlar olarak ikiye aynhr.
Kategorik olrnayan tasuru ise, SU'as1yla
hipotetik tasmt, ayrrk onciJlliJ tasrm ve iki-
lenr olarak ii-;e aynhr.
Bu baglamda, forme) sistemlerin, bir
onenneler obeginden ya da bir linenne-
den ba~ka bir onenneye ge~memize ola-
nak veren par~asma ya da kurallanna,
oncul olarak verilen onerme ya da for-
mullerin i-;erigini belirtik hale geti.rmeye
yarayan kurallar butunune ise -;lkanm
kurallan ad1 verilir. l>megin, p onerme-
siyle p'nin q'yu gerektirdigi olgusundan,
q sonucuna ge~ebiliriz ki, bu da, basit ~1-
kanm kurallanndan modus ponens ola-
rak biJinen bir -;lkanm kurahdu.
~1karsama [Lat. illatio; Os. istintti~; lng. in-
ference; Fr. inference). Bir du~unceden di-
gerine; du~uncede bir inan~tan, oner-
meden bir ba~ka inan~ ya da onermeye
.
ge-;~
<;karsama kendi i-;inde tumdengelim-
sel -;lkarsama ve tumevanmsal -;lkarsa-
ma olmak uzere ikiye aynhr. BW\a gore,
tumevanmsal ljlkarsama tek tek olgular-
dan gene) bir sonuca gitmekten, gozle1n-
lenen ve ara~bnlan fenomenler aras1nda
belli bir tiirden duzen, bir S1n1f karakteri,
yasa ya da sistem bulmaktan olu~an
akllyuruhne turudur. Buna kar~1n tum-
dengelimsel ~ka~a, genelden ozele,
tiitnelden yine tumele ya da tikele dogru
gitmekten, tumevanmsal sonu-;lan ya
da hipotetik kavramlan uygun durum
ya da omeklere uygulamaktan olu~an
akllyurutme turudur.
pk11 noktas1 olarak oznellik [tng. subjec-
tivity as a starting point; Fr. subjectiuitt
conrrnu un point d~art) Felsefede ihsan
zihninden bag1ms1z bir ger-;ekligin va-
roldugunu ve insan varhg1n1n bu ger-
-;ekliAin bilgisini akll ya da deney yoluy-
la bilebilecegini (ku~kucular d1~1nda)
savunan ve dolaylSayla felsefede, nesne-
den hareket eden butun bir Dk ve Orta-
-;ag felsefelerinden sonra, modern felse
lenin hareket noktasuun ozne olmasuu
ifa de eden deyim.
Deyim, modem felsefenin kurucusu sa-
ydan tDescartes'an oznelci tavn, lngiliz
empi.ristleri, tKant, Mutlak Ben ya da
Tinleri, insarun beninin nesnelle~tiribne
sinden ba~ka bir ~ey olmayan Alman
idealist felsefeleri, tvarolu~-;uluk ve, ma-
teryalist goru~ istisnas1 yla, he men tum
modem felsefeler i~n ge-;erlidir.
Modem felsefenin kurucusu olarak go-
rulen Desca rtes'm ozneyi nesnenin, epis-
temolojiyi de ontolojinin online ge~ren
ve daha soruaki felsefeler tarafandan
payla~11an soz konusu oznelci tavn, u-;

ayn radikal tez y c. da ogeyi i~erir: 1 Her
inanc1n, dogru oldugu kan1tlanncaya
kadar, yanh~ saylmas1 gerektigi konu-
sunda ve ku~ku yonte1ni iizerinde 1srar
etme.
2 Zihni ttimuyle ayn bir alan olarak
gonne tavn, ki bu tavu kendi ki~isel
tecriibemizin d1~1ndaki, kendi zihin
hallerilnizden baguns1z bir dunyay
nasJl bilebildigimizi, ve bilebildigimiz
zaman da, d1~ diinyay bildighnizi nasll
bHebildigunizi a~Lklcuna proble1nine yol
a~m1~hr . 3 Deneyim ve bilginin nesnelli-
gini saglarken, yine birinci ~ahs1n bak1~
a~1S1nda, birinci ~ahsJn bak1~ a~1s1ndan
bilgi ve deneyim iizerinde 1srar etme.
Bunlardan birinci ve ikind tav1rlar, Des-
cartes sonras1 tiim Bah felsefesine, nesnel,
spekiilatif ve dogmatik gibi gorunen me-
tafizik sistemlerine bile damgas1ru vur-
mu~tur. Buna kar~1n, deney ve bilgimi-
zin nesnelligini, birinci phs1n bak1~
a.;ts1ndan hareketle karutlama tavn, Kant
ve Kant sonras1 Alman ideal \zminde
doruk noktas1na ula~nu~tlr. Bun a gore,
Kant'la birlikte, ben, felselenin ilgi alaru-
na giren herhangi bir konu olmakla kal
may1p, felsefenin tek ger~ek konusu
haline gelm]~tir. Ben, diinyadaki varhk-
lardan herhangi biri degildir art1k, ~
o, ~ok onemli bir anJam i~nde, diinyayt
yarahr; ben iizerinde dii~unme, refleksi-
yonda bulunma, yahuzca ki~inin kendisi-
ni bilmesi anlanuna gelmez, zira ki~i ken-
disini bilirken, kendi benini tarurken,
ba~ka benleri tarur, ba~ka ve her lniim-
kun benin yapsru bilir.
~ifte degilleme [ing. double negation; Fr.
double negation; AI. doppelte verneinung].
Manhkta, bir onermenin kendisinin de-
gillerunesinin degillenmesine e~it oldu-
tu ya da onun taraflndan i~erildigi il-
kesine verilen ad.
Bir mantlk yasas1 olarak dii~iiniilen
~ifte de~Plleme, a) ~li~mezlik yasas1 ile
b) ii~iinciiniin olanaksJzht yasas1n1n bir
birl~iminden meydana gelmektedir.
~ifte hakikat [ing. double truth; Fr. double
vmtt). Felsefedeki hakikatler ile teoloji-
~ifte yon teorisi 191
deki hakikat)erin birbirlerinden kar~l
hkh olarak bagams1z oldugunu ifade
eden yakla~am; bir ~eyin felsefede yan
h~ iken, dinde dogru olabilecegini savu
nan anlay1~ .
<;ifte hakikat anlay1~1, ayn zamanda,
bir ve ayru hakikatin felsefede ba~ka, te-
olojide ba~ka bir bi~imde ifade edilebile ..
cegini one siiren, fe]sefeyle teolojiyi bu
sayede uzla~hran bir yakJa~un i~in de
kullanahr. Cmegin, iinlii islam dii~iinii
rii tbni Ru~d'e gore, bir ve aynt hakikat
felsefede ac;J.k ve se~ik bir bi~ilnde ve
akd te1ncli iizerinde anla~1hr, buna kar
~n teolojide mecazi terilnlerle ve daha
~ok imgeleme dayarularak ifade edilir.
~ifte sonu~ ogretisi [ing. double effect the-
ory; Fr. theorie de Ia double consequence).
iyi niyetle ve ahlaki kural ya da ilkelere
gore ger~ekle~tirilmi~ bir ey lemin, iyi
sonu~lar yarunda, ahlaki bak1mdan de
gersiz, koru ya da kabul edilebilir olma-
yan yan etkileri veya ba~kaca sonu~lan
olabilecegini dile getiren ahlak gorii~ii;
ya da, biri ahlakr bak1mdan iyi, olumlu
ve degerli, digeri kotii ve olumsuz iki
sonucu olan belli bir eylem tarz1 soz ko-
nusu oldugunda, iyi, degerli ve olumlu
sonucu hedefleyerek, ama olwnsuz so-
nucun da ihtimal dahilinde oldugunu
unutmadan eylemenin dogru ve ahlaki
oldugunu dile getiren ogreti.
Buna gore, ~ok ac1 ~eken, ag1r bir hasta-
ya ac1sin1 hafiflehnek iizere, ah~kanhk
ve bagamhhk yaratabilecegini unutma
dan, bel1i dozda morfin vermek ahlakf
baklmdan kesinlikle dogru ve iyi olabi-
lir.
~ifte yon teorisi [ing. double aspect tlaeory;
Fr. theorie du double aspect]. Zihin ve
maddenin, ya da bireysel zihinlerle on-
lara kar~1hk gelen bedenlerin, yalruzca
tek bir toziin iki ayn yonii, tezahiirii ya
da goriiniianii oldugunu iddia eden
gorii~; zihin ve bedenin, tek bir temel
ger~ekligin, ornegin yaz1 ile turanan
madenf bir paranm ay1rd edilebilir
fakat aynhnaz yonleri olmas1 gibi, so..
yutlama yoluyla birbirinden ay1rd edi-
192 ~ilecilik
lebilmekle birlikte, aktiiel olarak birbi-
rinden aynlmaz olan yonleri old u~un u
dil~ getiren o~reti.
T1pk1, ayru madeni paraya belli bir
perspektiften baklld1~1nda, onun tura,
buna kar~1n ba~ka bir perspektiften ba-
ktldl~lnda, yaz1 yiiziiniin goriilmesi
gibi, ger~eklige belli bir perspektiften
baklld1~1nda, zihinle, buna kar~1n ikinci
bir yonden ba~lld1~utda, beden ya da ci
simle kar~lla~lldi~lnt, bundan dolay1
zihin ve bedenin, ruh ve maddenin bir
ve aynt ger;ekli~in, kendisi bilinemeyen
ortak bir tozi.in yonleri, gori.iniim ya da
tezahitrleri oldu~nu savunan metafizik
anla y1~ olarak c;ifte yon kuranu modem
felsefenin kurucusu olan tDescartes'm
zihin beden ikicili~inin yaratt1~1 iki ayn
toz arasmdaki etkile~iJni ac;Il<layabilme
c;abas1run bir parc;as1 olarak ifade edil-
mi~tir.
Soz konusu anlay1~ felsefe tarihinde,
panteist gorii~ii yle iin kazanm1~ Spino--
za taraftndan savunulmu~tur. Descar-
tes'In tozsel tikicili~ini 6zsel veya slfat-
sal ikicili~e donii~tiiren tSpinoza'ya
gore, insan varh~1 i.ki temel ozden, zihin
(dii~iinen bir ~ey olarak insan) ve be-
denden (yer kaplayan bir ~y olarak
insan) olu~ur. Bu iki oz, evrenin ya da
evrenle ozde~le~tirilen Tann'nm sonsuz
goriiniiJn ya da ozlerinden, insan tara-
flndan do~rudan ve araostz bir bic;imde
bilinen iki tanesidir.
~ilecilik [Yw1anca 'llSkhEin' den; Os. zuhdu
talaJa; lng. ascetisrn; Fr. ascitisme; AI. asce-
tismus]. Genel olarnk, bilginin, ld~isel ge-
li~me ve yetkinl~menin ancak rahathk,
iyi giyim ve yemek gibi anzi o~elerin
yadsanmas1yla, konfor ve rahat ko~ullar
dan vazget;ilmesi suretiyle elde edildigi
ni savunan anlay1~. Ki~inin, ahlald ba-
kJmdan geli~mesi ve olgunla~mas1 i~in,
irAdeyi saka bir disiplin albna sokmas1
tavra; z.ihinle bedeni, Tann'yla diinyay1,
tinsel olanla maddi olaru ayn ger~eklik
ler olarak goren metafiziksel bir bakl~
a9s1 sergileyerek, ki~inin tinsel olana,
Tanr1'ya ula~mas1 ic;in, bedeni kiic;iims~
mesi, bedensel ihtiya~lan en aza indirge-
mesi, hatta maddi olandan ti..imi..iyle vaz-
ge;mesi gerekti~ini; tinsel bir ideal ya
da amao olan insantn, fiziki ve psikolo-
jik istek ve arzulanru inkar et1nek ya da
tiimiiyle unutrnak durumunda oldu~u
nu ifade eden tav1r.
c;o~u zaman dinsel bir c;erc;eve i9nde or
taya c;1kan ve ki~isel yetkinli~e eri~me
nin ve gerc;ek kurtulu~un, bedeni biitiin
kotuli..iklerin kayn~ olarak goriip kii-
~i.imsemekten ge~i~ savunan anlay1~
olarak r;iledlik, insarun biitiin istek ve ar-
zulanndan vazge~esi ve bedene ba~
~unb olmaktan kurtulmas1 gerekti~ini
one siiren akuru, tinsel benin ya da
1nanevi varh~1n gu~lendirihnesi, yiicel
tilmesi i~in, duyumsal hazlann kiic;i.im-
serunesi ya da yok say1hnas1 gerekti~ini
savunan otreti tarumlar.
lnsanm et ve bedene olan ba~unhhk
tan kurtuldu~u, kendi kendisini inkar
. etti~i, olabildi~ince basit, ilkel ve yoksul
bir ya~am siirdii~ii ve kendisini tema
~aya verdi~i zaman, ruhsal bakundan
ozgiirlii~e ve kurtulu~a erece~ini savu
nan anlay1~ olarak 9lecilik. bir yandan
iradeyi, duyusal ya da bedensel hazza
dayah bir ya~am bi~imine kar~1 koya
bilmesi yoniinde egitmeyi onerirken, bir
yandan da insandan, tinsel yonelimleri-
ne ve erdemli ~abalarma kar~t koyan
a~a~, duyusal ya da bedensel arzulan-
nl yads1mas1ru ister. 1 Ahldld ~t.ealik ve
2 dini 'ilecilik olarak ikiye aynlan c;ileci
~in her iki tiiriinde de ortak olan o~e,
insanm annmasJ, din ve ahlakm bakJ~
a~s1ndan daha yiiksek bir diizeyde bu
lunan de~er ve faaliyetlerin ger~ekl~ti
rilmesi ad1na, daha a~~~ gii~ ve de~er
lerin yok sayllmas1, zamarun birtakam
yiice ama~lar ad1na yo~un bir bi~mde
de~erlendirilmesidir.
Kokleri en aztndan M. 0. 5. yiizytl
Yunan dii~iincesine, ruhun ger~ek bilgi-
ye iii~ kin ara~hnnada engellenmeyip,
ozgiir kalabilmesi ic;in, insanln bedensel
istekleri, fizild arzulan kesinJikle basbr-
masi gerekti~ savunan Platon'a kadar
geri giden ~ledlik, Kant ve Schopenha-
uer'dan sonra, baz1 dii~iiniirler tarafm-

dan 20. yuzyllda cia ifade edihni~tir.
Buna gore, modern ya~am1n mekanik,
ticari ve teknik donanun1run insaru ko-
lele~tirdi~ini iddia eden Guardiani ve
Arnold Gehlin gibi du~unurler, ~ilecili
gi, insani varolu~u kurtannan1n tek
arac1 olarak gormu~lerdir. Ba~ka bir de-
yi~le, teknolojinin buyuk etkisinden do-
layi ad eta kimli~ini yitinni~ d urumda
olan insan, kimli~ini ve tinselli~ini yeni-
den, ancak ve ancak dunyadan vazge~
mek suretiyle ele ge~irebilir.
<;in felsefesi [ing. Chinese philosophy; Fr.
pltilosophie chinoise ]. <;in'de yakla~1k ola-
rak iki bin be~yuz y1lhk bir sure~ i~eri
sinde geli~mi~ olan felsefe.
<;in felsefesi temelde dort doneme a yn-
labilir: 1 Milattan once 6. yuzyddan ba~
laylp, 221 yll1na dek suren ve Yuz Okul
olarak bilinen ~ok say1da du~unurle bir-
likte, buyuk Konfu~yus~uluk ve Taoizm
geleneklerini kapsayan birinci donem. 2
M. 0. 221 yillyla M.S. 960 ylllan arasan-
da, toplumsal ve siyasal duzlemde ege-
men olan Koniu~yus~uluAun, once yeni-
Taoizm, daha sonra da Budizmin golge-
sinde kald1~ ikinci donem. 3 M.S. 960-
1900 yLilan arasUlda kalan ve ve Yeni Kon-
fu~lu~un egemen oldugu donem.
Ve, 4 1912 yilindan ba~lay1p glinumuze
kadar devam eden, ba~lang1~ta Bah fel-
sefesinden etkilenmi~ ohnak.Ja birlikte,
daha sonra kendi Yeni Konfu~yus~uluk
gelene~ini canlandnan, yuzyLI1n ortala-
nndan ba~layarak da, daha ~ok Mark-
sizmin etkisi alhna giren ~a~da~ <;in fel-
sefesi.
~irkinlik [lng. uglyness; Fr. laideur]. Este-
tikte, guzelli~in kar~1t1 olup, giizelli~in
estetik de~eri temsil etti~i yerde, estetik
de~ersizli~i ifade eden kavram.
Estetik alarunda, ~irkinlik, giizellikle
birlikte, hpkl epistemolojideki do~ru ve
yanh~, ahllktaki iyi ve kot\i kavram ~ift
leri gibi, kar~1t bir kavram c;ifti olu~tu
rur. <;irkinlik, biri haz di~eri de form
bak1m1ndan olmak uzere, iki bak1~ a~l
Slndan de~erlendirilmi~tir. Haze baka~
a~151na gore, guzel bir nesnenin izley1ci
i~in bir haz kayna~1 old u~u, izleyicinin
~okanlamhhk 193
hv~una gitti~i yerde, t;irkin bir nesne iz-
leyicide hazz1n kar~1h olan duyguya
yol a~ar, onda ho~a gitmeme izlenimini
do~urur, ona itici gelir.
Buna kar~1n, formu on plana ~karan
yakla~1m soz konusu oldu~unda, bir
sanat eserinin guzel olabilmesi i~in, bir
birlik, sa~lam bir yap1 ve duzenlemey-
le, duzgun oranhlara sahip olmas1 ge-
rekti~i soylenmi~tir. i~te bu ozellikleri
ta~1yan bir eser, guzel diye nitelendiri-
lirken, soz konusu ozellikJerden yoksun
olan bir eser ~irkin olarak de~erlendiril
mi~tir.
Bu ba~lamda, ister sanat eserlerinde
ortaya ~1ks1n ya da ister ~irkin olarkla
gundelik tecrubenin bir par~asa olarak
kar~lla~ds1n, ~ir kinin itici, tiksindirici
olmakla birlikte, zaman zaman da este-
tik bak!mdan c;ekimleyici bir gucu ol-
masmdan ve insana tema~a temeli uze-
rinde belli bir haz vennesinden, yani
~irkin olan bir ~eyin hem itici ve hem
de ~ekimleyici bir etki yapmas1ndan
kaynakJanan paradoksa t;irkin paradok-
su ad1 verilmektedir.
~ocuk~ahk [lng. enfantilisn; Fr. enfantilis-
meJ. insan varh~mda, psikolojik geli~
menin dunnasliW'l bir sonucu olarak, ~o
cukluk c;a~1na ozgu psikolojik ve za1nan
zaman fizyolojik nitelik ve karakterle-
rin olgunluk ~a~1nda da surup gihne-
sinden meydana gelen anonnallik, ~o
cukluga ozgu somatik ya da psi~ik
karakterlerin bulu~ ~a~andan sonra da
yeniden ortaya c;tkmas1 d urum u.
~o~ulcu idealizm [lng. pluralistic idealism;
Fr. idealisme pluralistique]. Mutlak Bir ya
da Zihinle ili~kisi olsun ya da olmas1n,
tum sonlu zihinlerin, birbirleriyle kar-
~lhkb ili~ki i~inde bulunan ozerk, biri-
cik, ba~ka bir ~eye indirgenemez, tekil
ve ozel etkinlik merkezleri oldu~u go-
ru~u.
~okanlamhhk [Os. teaddildii nrand; ing.
ambiquity; Fr. anrbiguf'ti!]. 1 Genel olarak,
bazl sozcuk ya da terimler i~in iki ya da
daha fazla anlama sahip olma, ik.i ya da
daha fazla ~ekilde anla~llabilme ozelli-
~j_
194 ~okanlamhhk yanh~1
<;okan.lamhhk daha ozel olarak da, bir
sozcuglin dilde birden lfOk gorevle kul-
lamlmasa durumunu ifade eder. Dogal
dillerde yer alan sozciik.lerin biiyiik bir
k1sma bu an.lamda !fOk anlamhdar, yani
birden !fOk gorevde kullamhr. <;ok an-
lamhhgm en onemli sonucu yanh~ anla-
madar. Buna gore, yanh~ an]ama her-
hangi bir deyimin, it;inde ge~en bir ya
da birka~ sozcliglin degi~ik anlamlarda
ya da gorevlerde kuJlamlabilmesinden
ohirii, belli bir baglamda ne gibi bir ni-
yeti iletme mnacayla kullamlma~ oldu-
gunun anla~tlamamasmdan ileri gelir.
<;ok anlamhilgm semantik, sentaktik ve
pragmatik ~ok anlambhk olmak iizere,
ii~ ayn tiirti vardar: Bunlardan, 1 Semantik
~ok anlamlrlrk, genel terimlerin birden ~ok
bagda~maz anlam kurah uyannca degi-
~ik nesne tiirlerine uygulanabilmesin-
den, bir sozcugun bir tiimcede birden
~ok anlama gelecek ~ekilde kullam]ma-
smdan ve soz konusu anlamlardan han
gisinin kastedildigini bilmemekten mey-
dana gelir.
2 Sentaktik ~ok anlmnlllrk ise, bir sozcii-
gun birden fazla kategoriye ait olmasm-
dan, dilde birden ~ok sentaktik gorevde
kullamlmasmdan olu~ur. Buna kar~m.
3 Pragmatik ,ok anlamlrl1k, bir genel teri-
mi kullananlann soz konusu genel teri-
mi uygulamada aym nesnelere uygula-
daklan h~lde, bu terimin uygularu~uu
yoneten an]am kurallan iizerinde uzla-
~amamalanndan meydana gelir.
~okanlamhhk yanh~a [ing. fallacy of am-
biguity; Fr. erreur de l' ambigui"te}. Formel
olmayan ve yanh~ anlamalara yol a~an
bir yanh~ tiirii olarak, bir akdyiiriitme
ya da argiimamn, yamlhca bir sonucun
~akmasma neden olacak ~ekilde, genel-
likle birden fazla anlama o]an sozruk ya
da tiimceler ihtiva etmesi durumu.
~ok~uluk [Os. kesretiye; lng. pluralism; Fr.
pluralisme; Al. pluralismus ]. 1 Genel ola-
rak, aymcinstenlik yerine ~itlili~n, ay-
mhk yerine farkhhgm, tek bir ~y yerine
~oklugun onemini vurgulayan go~.
2 Evrenin, biriciklikleri i\de, tek bir
(bircilik) ya da iki ayn (ikicilik) ger~ekli-
ge indirgenemeyecek olan, bir~ok varbk
ya da ger~eklik ttiriinden meydana geldi-
gini savunan anlayJ~. Varolan ~eylerin
tek bir ilkeye ya da iki kar~at ilkeye indir-
gerunesine kar~1 9k1p, biitlin bir varhk
alarumn birbirlerine indirgenemez, bir-
birlerinden bagunsiZ ve ayn varhk ya da
ogelerden meydana geldi~ni savunan
metafizik ogreti.
<;ok~t.duk ya da .;t>gulculuk, la) maddeci
~kfuluk ve 1-b) tinsel ~ok~uluk olarak
ikiye aynhr. Bunlardan madded ~ok~
luk, evrenin niteliksel olarak birbirlerine
benzemekle birlikte, birbirlerinden geo-
metrik ozellikleri bakunmdan farkhhk
gt>steren atomlardan meydana geldigi sa-
vunan atomcu gorii~te ifadesini bulur.
Buna ka~m, tinsel ~ok~uluk, Leibniz'in,
atomlann yerini basit, nihaf, kendinden
var ve kahCI olan tinsel varhklar, gil~ ya
da enerji birimleri olarak tasarlanan mo-
nadlann aldag1, monadolojisiyle omekle-
rur.
Evrenin birligini ve biittinliigiinii koru-
yan, evreni tutarh, tamamlarum~, kapa-
h bir biitiin olarak goren soz konusu
tozsel ~ok~uluga ek olarak, bir de yir-
minci yuzydda ortaya ~akan 3 yeni ,oktu-
luktan soz edilebilir. Evrenin mutlak bir-
ligi dii~iincesine ve tozsel bir varhk
anlaya~ma kar~1 ~rkan yeni ~ok~uluk,
evrenin sonsuz sayada eylem, degi~mc,
olay, olgu ve imkinlardan meydana gel-
di~ni savunurken, onu heniiz tamam-
lanmanu~ ve dogrultusu bilinmeyen bir
degi~me ve geli~me siireci olarak de-
gerlendirir. Yeni ~ok~u]uk tcrimi, bir
yandan Herbart, Renouvier ve James'm
sistemlerini belirtmek it;in kullaruhrken,
bir yandan da ~~itli ve farkb bireysel
varhklan incelemek amacr giitmekle bir-
likte, evrensel yasalann ve belli bir birli-
gin ara~tmlmasaru bir yana brrakan og-
retiyi g&terir.
<;ok~uluk veya ~ogulculuk, soz konusu
felsefi ya da metafiziksel anlanundan
ayn olarak, 4 ~ok say1da neden arama
egilimini, ornegin psikolojide, psikolojik
fenomenlerin ~ok say1da nedensel fakto-
rtin sonucu oldugunu savunan yak]a~a-

1n1 ifade ecier. 5 Metodolojide ise -;ok-;u-
luk, her tiir a-;dclamarun, varolanlann
-;oklugunu ve farkhhg1n1 hesaba kata-
.
cak bir aClklama olmak d urum unda ol-
dugunu, a-;tklamada tasarruf amac1yla
hi-;bir zaman en basit kuram ya da hi-
poteze yonelinmemesi gerektigini ifade
eder. 6 c;ogulculuk, aynca toplum felse-
fesi a-;1s1ndan, aztnhk gruplann1n -;ok
-;e~itli karakteristiklerinin, toplumsal
butunlligun, daha gii-;lu olan -;ogunluk
taraftndan te$.vik edihnesi gereken, -;ok
onetnli boyutlan oldugunu savunan go-
ru~e kar~ahk gelir.
7 c;ok-;uluk ahlak felsefesinde ise,
ozsel olarak istenen tek bir iyi bulundu-
gunu one suren birci ahlak goru~une
kar~1t olarak, ger-;ekten ve ozu itibariy-
le degerli olan, dostluk, a~k, pa yla~ma
ve yardtmseverlik turiinden bir-;ok iyi
bulundu~unu, insan1n tek bir iyinin pe-
~inden gitmek yerine, bir-;ok iyinin pe-
~ine du~mesi, olabildigince -;ok iyiden
pay almas1 gerektigini savunan ahlak
gori.i~unu tantmlar.
8 c;ok-;uluk y a da -;ogulculuk, siyaset
felsefesi a.;t51ndan ise, yirminci yuzytl
ba~lannda lngiliz liberalleri ve sosyalist-
leri tarafandan geli~tirilen ogretiyi ifade
eder. Soz konusu ogretiye gore, iktida-
nn, topluma devlet ya da tek bir suui\n
egemen olmamas1 iQn, -;ok -;e~itli ku-
rumlara, dini, ekonomik, meslekt e~
timsel ve ku)tlirel kurumlara yaydmas1
ve idarenin merkezi olmaklan -;lkarllma-
Sl gerekmektedir. . indirgedikleri birli~, maddenin, atom
~ok degerli mantlk [Ing. many-valued
logic; Fr. logique pollvalente; AI. mehrwer-
tige logik]. D-;uncunun olanakstzhgt iJke-
sini bir ~ekilde reddederek, ikiden fazla
dogruluk degerine yer veren, kendisinde
ge-;en her fonnulun ikiden fazla dogru-
luk degerine sahip oldugu bir manbk sis-
temine; baz1 -;lkarun turlerini analiz eder-
ken, 'dogru, yanh~ ve belirsiz', 'zorunlu
olarak dogru, zorunlu olarak yanb~, ve
mi.imkunr, 'kesinlikle dogru, kesinlikle
yanh~, muhtemelen dogru, muhtemelen
yanJ1~r onteklerinde old ugu gibi, en az
u-; dogruluk degeri kullanan manhga
verilen ad.
~oklugu birlige inditgente 195
~olduktaki birlik [lng. unity in vcwiehj; Fr.
unite dans ln vnriete]. Bir buti.in olarak dii-
~unulmeye, kavrarunaya uygun bir ya-
plda olmakla bir1ikte, birbirlerinden ayn
olan ve aytrd edilebilen -;~itli nesnele-
rin, en azmdan bir bakundan ayn1 ya da
ozde~ olmalan hali. Ontolojik ozde~lik
ilkesi geregi birbir1erinden ayn duran ve
farkJ1 olan -;ok say1da nesnenin, ortak bir
ozellik baglamtnda, manbksal ya da
epistemolojik baklmdan ozde~ saytlma-
sa, farkb nesnelerin genel bir kavram al-
tmda top lantnasa d urwn u.
~oklugu birlige indirgeme [tng. reduction
of nrultiplicity to the unity; Fr. reduction de
Ia multiplicile a l'unite]. Filozoflann, ozel-
likle de spekulatif meta~ilerin, d1~
dunyada gozlemledikleri -;okluga, -;ok
buyuk sayada nesne ve olaydan meydana
gelen -;okluga ili~kin nedensel a-;aklama..
lannda, s6z konusu -;oklugun, gerideki
ya da temeldeki nihai ve en yuksek bir
nedensel faktor ya da ger-;ekligin sonucu
oldugunu one sunne tavarlan i-;in kulla-
rulan deyim.
Omegin, tPiaton birlikle -;okluk arastn-
daki saz konusu indirgeme ili~kisini, ~k
olarun, kendisinin +idea adtru verdigi
bir)i~n, ge.;id ve soluk kopyasa oldu~unu
soyleyerek -;ozmu~tu. Buna kar~1n, ma-
teryalist atomcu filozoflar, -;oklugun, yani
dogada varolan tiim nesnelerin, bir ~ey
den, yani maddeden meydana gelmi~ ol-
dugunu soyleyerek, -;oklu~ kendisine
ad!JU verdikleri k uc;W< ve bOiunemez par-
-;aaklan olarak tan1mlanu~Jardlr. Atom-
cuJara gore, dogada her ne kadar saytla-
mayacak kadar -;ok saytda ~ey varolsa
bile, bunlarm hepsi de, son -;ozi.imlemcde
tek bir ~y ti.irune, yani .~tomlara ya d a
maddeye indirgenebili.r. Oyleyse, ger-;ek-
ten var olan atomlar ya da madde olup,
d1~ dunyadaki -;okluk gorunu~ten ba~ka
bir ~ey degildir.
Yine, Orta-;ag felsefesinde, -;okluk, var-
hgan temeli ve kaynaga, her~eyin ken-
disinden -;khgt yetkin varhk olarak
Tanrt'ya indirgenmi~tir. Spinoza'run pan-
teist metafiz:iginde de, da~ dun yada varo-
196 ~ok soru yanh~1
lup, deneyi.m yoluyla biiinen nesne ya da
varhklann meydana gelirdigi ~okluk, biri-
cik ve sonsuz toz olan Tann'ya indirgenir.
c;okJugu birlige indirgeme tavnrun fark-
h orneklerini ortaya koyan bu gorli~ler,
kendi i~lerinde, S1ras1yla, ~oklugun varol-
makla birlikte, yalmzca bir gorlinii~ ol-
dugu, buna kar~m yalmzca bir olamn ka-
ba bir ger~eklige sahip olup, ger~ekten
var oldugu teziyle, ~oklugun ve gorlinli-
~i.in ancak birlik arac1hg1yla ve sayesinde
anlamh oldugu kabuliinli i~ermektedir
ler.
~ok soru yanh11 [ing. fallacy of many questi-
0115 J. Formel ya da mant1ksal olmayan bir
yanh~ tlirli olarak, hi~bir ~ekilde basit ol-
maylp, tam tersine bir dizi yamb gerekti-
ren, ve kendi i9nde ayn ayn ele ahrup
yamtlanmas1 gereken bir~ok soruyu ba-
nndlran bir soruya kar~llLk olarak, 'evet'
ya da 'hay1r' yarutlannda 1Srar etmeyle
belirlenen yanh~.
~oklanr1c1hk [Os. kesreti ildh; ing. polythe-
ism; Fr. polythmme].Tannsal ger~ekli~n
~zi.i itibariyle, bir degil de, ~ok oldugwtu,
birden ~ok Tann'run varoldu~u savu-
nan an!ayl$; doga gi.i~lerinin, oli.ilerin,
birtakun hayvanlarm tannsalla~tmhna
smm sonucu olarak ortaya ~1kan, ve bir-
den ~ok Tann'run varhgm1 kabul eden
man~.
;ung Yung kitab1. <";in felsefesinde, ol~li,
denge ve uyum konusunu, 'altm orta'
anlay1~1m metafizik bir yakla~unla ele
alan; 'altm orta'mn, yalmzca ahlaki, er-
demli ve bilgece bir eylem i~in belirleyi-
ci ve yonlendirici bir ilke degil, fakat
aym zamanda kapsamh bir varhk ilke-
si, evrendeki her~ey i~in ge~erli olan bir
yasa olarak goriilmesi gerektigini savu-
nan kitab.
Evrendeki her~ey i~in ge~erli olan
uyumu, biz insanlann kendi i~imizde
de bulmamz gerektigini one sliren kita-
bm, Kung ustarun torunlanndan biri ta-
rafmdan yazdm1~ oldugu soylenir.
~iiriitme [ing. refutation; Fr. refutation].Bir
kamtlama ya da onermeyi, yanh~1ru ya
da yan11~hgm1 gostererek ge~ersiz kllma,
yanb~lama, ~iz hile getirme; bir id-
diamn, yeterince desteklenmedigini, te-
mellerunedigini ya da dogrutugunun
hi~bir ~kilde ispat edilmedigini ortaya
koyma.

D de, ozne daglhlml~, fakat yiiklem dagl-
dadaizm [tng. dadaism; Fr. dadaisme]. Bi-
rinci diinya sava~1n1n deh~etinden
kac;1p kurtulmak iizere, isvic;re'ye yerle-
~en bir grup ~airin kurdugu, sanatta
aklldl~Ihg1, raslanhy1, sezgi ve alayah-
gl on plAna c;1karan edebiya t alanu. T e-
melde y1k1c1 bir sanat ve dii~iince ak1m1
olan Dadaizm, bu terimi, salt anlamsiZ
bir sozciik oldugu gerekc;esiyle be~
mi~tir. Ba~ka bir deyi~le, akun Franslz-
cada ltahta at' anlamma gelen 'dada'
sozcugunii, sava~1n yaratt1g1 umutsuz-
luktan, burjuva degerlerine kar~1 duy-
dugu tiksintiden kaynaklanan protesto-
sunu ve yerle~ik estetik degerlere
meydan okuyan sanat eserlerini anlat-
mak i~in kullanm1~tu.
dag1hc1 adalel (ing. distributive justi~;
Fr. justice distributive]. Herkese hak etti-
~ vennek bic;iminde tarumlanan oran-
tJh bir ~itlik dii~iincesinin iiriinii olup,
e~itlerin e~it, e~it olmayanlann da farkh
i~lem gormesi gerekti~ni savunan adalet
ti.irii. Bir toplwnda, mal, miilk, egitim,
imtiyaz, hak ve frrsatlarm, toplumun
iiyelerine oranbh bir ~ekilde dagtblmasl-
na dayanan adalet anlay1~1.
daghcJhk (ing. distributivity; Fr. distn"bu-
tion; AI. austeilung ]. Kl4sik manbkla, ka-
tegorik bir .onermenin oznesi ile yiikle-
mi arasmda soz konusu olan belli bir
ili~ki.
Terimin biitiin bir kaplarruna, yani
on un i~t\ret ettigi biitiin bir nesneler Sl-
ruhna aQk seQk olarak gonderme yapll-
dJgt zaman, terimin dag1td.rru~, aksi
takdirde da~b.lmaml~ oldugu soylenir.
Ba~ka bir deyi~le, terimlerden biri dige-
rini lam olarak kaplamma ahyorsa, kap-
daimicilik 197
la1na giren terim, k.aplamsna alan terime
ta1n olarak dag1hlm1~tu.
E onennelerinde, her iki terim de tam
olarak dag1tdm1~tu; SeP, biitiin bir S
snufln1n, biitiin bir P S1n1hn1n d1~1nda
kalmas1 anlanuna gelir. A onennelerin-
hlmaml~tlr; SaP biitiin bir S S1n1hn1n
P s1n1ftnda ic;erildigi, f akat, S s1n1h P Sl-
nlhyla bazen ortii~ebilirken, bunun her
za1nan boyle olmad1g1 ve elde yeni ve-
riler olmad1kc;a, iki S1n1hn ortii~tugu
niin kabul edilmemesi gerektigi anlaml-
na gelir. Ornegin, iki s1ruhn ortii~tugu,
yani oznenin yiikJeme, yiiklemin ozneye
gore tam olarak da~tllm1~ oldutu
'Tum e~kenar iic;genler e~it ac;1h iic;gen-
lerdir' onennesini, iki terim.in ortii~me
digi, yani oznenin yiikleme gore tam
olarak dag1blnu~ oldugu, fakat yiikle-
min ozneye gore daghlmaml~ oldugu
1
Tiim Danimarkaldar iskandinavyahd1r'
onermesiyle kar~lla~hrahm.
0 onermelerinde, yiiklem dag1hlm1~,
fakat ozne i:lag1hlmaml~tu; SoP, sler-
den en aZindan bir ya da daha fazlasl-
run, biitiin bir P s1n1hn1n d1~1nda kal-
d1g1 anlamma gelir. I onermelerinde
ise, ne ozne ne de yiiklem dag1tilm1~
tu. Kategorik onermelerde, terimlerin
dagltllmasl konusu, oyleyse ~u ~ekilde
ozetlenebilir: Yaln1zca tiime( onenne(er
oznelerini ve yalruzca olwnsuz onerme-
ler yiiklemlerini dag briar.
dagtdma kurallan [ing. rules for distri-
bution; Fr. regles de distribution]. ~erli
bir tasunda, orta terimin en az bir kez
dag1tdnu~ olmas1 gerektigini ve sonuc;ta
dag1blnu~ olan bir terimin, o sonucun
onruliinde de dagthlml~ olmak duru-
munda oldugunu ifade eden kurallar.
daimicilik (ing. perennialism; Fr. phpetu-
alisme ]. 1 GeneI olarak, insanm, toplu-
mun ve ya~amm degi~mez baz1 temel
yonleri, gerc;ekleri bulundugunu, bu oz
ya da yonlerin hep ayru kald1guu savu-
nan ogreti.
2 Evrendeki lemel gerc;egin degi~me
degil de, kahc1hk ve devamhhk oldu
gunu belirten anlay1~ olarak daimicilik,
198 daimon
daha ozel bir ~er~eve i,_inde, egitimin
mutlak ve degi~mez baz1 ilkelere, top-
lum, ya~am ve insanla ilgili bu kahCl
do~u ya da ger~eklere dayamnas1 ge-
rektigini savunan egitim anlay1~1m ifa-
. de eder.
Daha ~ok Aydmlanma akllC1hgm1, hu-
manizm ve iyimserligini yansltan bu an-
layi~a gore, insan dogas1 her yerde aym
oldugu i~in, egitimin de herkes i~in aym
olmas1 gerekir. insamn degi~meyen, her
yerde aym olan dogasiiU ya da oztinii
alolhhkta bulan daimicilik, egitimin ama-
cmm insan akhnm geli~tirilmesi ve iyi-
le~tirilmesi oldugunu soyler.
Egitilmi~ insan ideali olarak, i~gudiisel
dogasm1 yonlendiren, arzu ve i~tihay1
akhrun denetimi altJna alan, ve bu sure~
boyunca rasyonel gu~lerini, bilin~li bir bi~
~imde belirlenmi~ hedeflerle uyum i~in
de kullanan insaru alan daimicilige gore,
ya~anun taklidi degil de, ona bir haz1rhk
olan egitimin gorevi, temel hakikatlerin,
evrensel dogrulann bilgisinin aktanlma-
Sldlr. Ba~ka bir deyi~le, mesleki ogreti-
mi, ,_ocuga beceri kazandumay1 ama~
layan bir faaliyeti hi~ onemsemeyen
dilimicilige gore, ~ocuga kabCl bilgiler
ogretilmeli, kahcl degerler kazandmlma-
hdlr.
Evrendeki en temel ger~egin sureklilik
oldugunu dile getiren daimicilik ge~mi
~in mesajmm hi~ ortadan kalkmad1gmi
iddia edip, ogrencilere, i~lerinde ,.aglar
boyu insanlann en buyuk ideallerini, ba-
~an ve kazarumlanm ortaya koyduklan
buyuk edebiyat, felsefe, tarih ve bilim
eserlerinin inceletilmesinin gereklili~ni
one surer.
daimon. ilk~ag Yunan felsefesinde, bir tur
Tann ya da tdnnsal gu~. tPlaton'un fel-
sefesinde, tannlarla insanlar arasmda
bulunan, tannlara insanlann niyazlan-
m, insanJara da tanr1larm buyruklanru
ileten gu~. Sokrates'e zaman zaman ken-
disini duyuran ve onun yanh~ i~ler yap-
masma engel olan i~sel ve ruhsal ses ya
da varhk.
darapti. Klasik mantlkta, onculleri tumel,
sonucu ise tikel olwnlu bir onenne olan
ii~iinci.i ~ekilden tas1m kahb1. T erimin
ba~mdaki D harfinin de i~aret ettigi gibi,
darapti birinci ~ekilden darii'ye indirgene-
bilir: Tiim M'ler P'dir. Tlim M'ler S'dir. 0
halde, bazt S'ler P'dir.
darii. Klasik manllkta, buyiik onermesi
tumel, kii~iik onennesi ve sonucu tikel
olwnlu bir onenne olan, birinci derece-
den ge~erli tasun kahb1. Tiim M'ler P'dir.
Baz1 S'ler M'dir. 0 halde, baz1 S'ler P'dir.
Darwin, Charles. 1809-1882 y1llan arasm-
da ya~am1~ ve canhlarda evrimin dogal
ay1klaruna yoluyla ger~eklqtigini one
stiren teorisiyle, bilim ve du~unce tari-
hinde adeta bir devrim yarabm~ olan
ingiliz doga bilimci.
Evrim konusunda yeterli karut sunarak,
canhlarm dogal ay1klanma yoluyla ~ev
reye uyum saglad1guu a~1klam1~ ve On
tile Origin of Species by Means of Natural se-
lection [Turlerin Kokeni] adh temel ese-
rinde geli~tirdi~ gorii~leriyle, zamaru-
run bilim ve din .;evrelerini derinden
etkilemi~ olan Darwin, Darwlnizm ola-
rak bilinen evrim ogretisiyle Tann'run
varolu~una dair en onemli karutlardan
biri olan tduzen ve ama~ karubrun gucu-
nu yiktlgl gibi, yaradlh~la ilgili dini og-
retilere de oldurucii bir darbe indirmi~
tir.
Darwinizm [lng. Darwin nazariyesi; ing.
Darwinism; Fr. Darwinisme; Al. Darwinis-
mus ]. Unlu ingiliz biyolog ve dogabilim-
dsi Charles Darwin'in dogal ay1klanma,
turlerin kokeni ve insarun tiireyi~iyle il-
gili evrimci gorii~unu, onun i.nsan da
ic;inde olmak uzere, tum canh var hk tiir-
lerinin dogu~unu ve geli~mesini ya~a
ma sava~1 ile a~Iklayan ara~tumalanm
ve goru~lerini tarumlayan genel terim.
Darwin'in, organik degi~imleri a~lkla
mak amac1yla geli~tirdigi biyolojik ev-
rim teorisini temele alan yakla~Im, L.,r,a-
ru da i,_ine alan canh dogamn evrimJe
olu~tugunu, bu evrimin itici gucunun,
ya~ama kavgas1 ve bunun sonucu ola-
rak da, dogal ay1klanma oldu~nu,
dogal turlerin yarahlmay1p, dogal et-
kenlerle, birbirlerinden ~lkarak olUi-
mu~ oldugunu one suren ogreti olarak-

Darl-vinizin, Darwinin, evnl'run ii~ ilke
ya da etkenin etkile~imine dayand1g1 an-
layt~lnt tarumlar. Bu ii~ ilke ya da etken
Siras1yla degi~iklik, kahtnn ve varolma
sava~1d1r. Bunlardan degi~iklik, biitiin
canblarda soz konusu olan serbestle~tiri
ci etken; kalltun, benzer organik formla-
nn bir ku~aktan ba~ka bir ku~aga akta-
nlmasinl saglayan tutucu etken;
varolma sava~1 ise, belli bir ortamda tis
tiinliik saglayacak degi~iklikleri belirle-
yen, boylece de se~ici bir iireme h1z1 ara-
cthgiyla tiirlerin degi~ime ugramas1n1
saglayan etkene kar~1hk gelir.
dasein. Ahnancada 'varolu~' i~in kullaru ..
Ian ve lafzen 'burada-olma', 'orada-
ollna' anlam1na gelen terim.
Terim ilk kez olarak varolu~t;u Ahnan
filozofu Karl t Jaspe~ tarafmdan kulland-
tnt~tlr. E.xistenz kavramm1 sahici, otantik
ins an varolu~u i~n koruyan Jaspers, dase-
in terimini normal, giindelik anlarru i~in
de suadan varolu~u ifade etmek iizere
kullarun1~t:Jr. Terime kendi felsefesi i~in
de, yeni ve ozel bir anlam yukleyen
tHeidegger ise, dasein1 belirli bir ti.irden
varolu~u, insan bireylerinin varolma tar
zm1 tanunlamak amactyla kullanu. Bu
tiirden bir varolu~un tetnel ve ayudedid
ozelligi~ onun varhgm kendisi i~in bir
problem oldugu, varolmantn ne anlama
geldigi sorusun u soran bireyin varolu~u
olmas1d1r.
Ayru zamanda neolojizmleriyle de fin
kazaruru~ olan Heidegger das~n terimirU,
modern donerrun insan1 bilin~ varltg1
olarak merkeze koyan ozne felsefesine al-
tematif bir felsefenin temel kavrarru ola
rak onenni~tir. Ona gore, ins an kendi
bilincinin ekseni etrafmda donmez; o
her~eye kendi bilincinden hareketle
niifuz edip, onu manipiile edebilme gil-
cline sahip degild.ir. lnsan ya da insanf
varolu~ olarak dasein, ancak varllk.la iii~
kisi i~nde tarurup belirlenebiUr.
Heidegger i~in, insani varolu~ dunya
da-olma, insarun kendisini ~evreleyen
nesnelerle ve i~inde bulundugu toplu-
lllun uyeleriyle, onlarla ilgilenme ve on
lara dikkat etme anlammda, belirli bir
davran1' 199
ili~ki i~inde bulunmast dun1muyla be-
lirlenir. Bu ~er~eve i~inde Dasein'1 belir-
leyen ii~ temel yon vardu: 1 Olgusalhk,
2 varolu~sal durum ya da ki~inin ama~
h varhgtru ve potansiyelini kavramast
ve 3 insantn me~guli yetleri i~inde ken-
disini un utmast ve bu durumun bir so-
nuru olarak da, biricik ozelJiklerini ve
sahici varolu~unu kaybehnesi.
datisi. Klasik manttkta~ biiyiik onennesi
tiimel, kii~iik onermesi ve sonucu tikel
olumlu onenne olan ii~iincii ~ekilden
ge~erli tas1m kahb1: Tum M'ler P'dir.
Baz1 Mler sdir. 0 halde, baz1 S'ler p dir.
davran1~ [Os. tavru hareket; lng. behaviour;
Fr. comportement; AI. verhalten ]. Bir nes-
nenin, ozellikle de canh bir yarattg1n, bir
organizmarun belli bir ortamdaki hare-
ket tarzt~ canblann ~e~itli durum ve or-
tamlardaki tepkileri, bireyin i~inde bu
lundugu dogal ya da toplumsal ortam1n
uyaranlanna tepki gostenne ya da yarut
verme bi~imi i~n kullarulan genel terim.
'Davran1~ta niyetten saz edilebilir mi?',
'Kalp ah~lan davran1~ olarak goriilebilir
mi?', 'Sessiz dii~iinme davran1~tan say1
hr rru?', "Belli bir bi~imde tasvir edilen
bir davraru~ tarz1 (omegin, kolun kaldi-
nlmas) ba~ka bir bi~imde betimlendigi
zaman (ornegin, cam k1rma) da, davra-
nt~ olmak dunununda m1d1r?' tiiriinden
sorular, davratu~ konusu i~inde ge~en
sorulara omek olarak verilebilir.
Bu baglamda, insan davrant~1n1n, psi
koterapi, uyu~h.lrucu ya da beyin cerra-
hisi yoluyla onemli olc;-iide degi~iklige
ugrahlmas1 d urwnuna ya da yontemine
davram~ kontrolii ad1 verilir. Ote yandan,
kendisine paradigma olarak davranl~~~
hg alan bir bak1~ a~1S1ndan, insan dav-
raru~Inl bilhnsel yollarla ara~tLran disip-
linler; psikoloji, sosyoloji, sosyal ve
kiiltiirel antropoloji gibi bilimlerle, biyo-
loji, ekonorni, cografya, hukuk., psikiyat
ri ve siyaset biliminin insan davrani~Iyla
ilgili olan alanlanndan olu~an ve insan
eylemlerini konu alan disiplinlei davra-
nrf bili mleri diye tammlanu. Sosyal bi-
limler terimiyle e~anlamh bir terim ola ~
rak k ullarulan davraru~ bilimleri terimi,
200 davran1H1hk
sosyal bilimler terimine gore, daha de-
neysel bir yakla~1m1 ifade eder.
davram~~1hk [ing. behaviorism; Fr. beha-
vioisme]. 1 Psikolojinin tam anlam1yla
empirik veya deneysel bir bilim olmas1
serekti~ini, onun sadece ve sadece or-
ganizmamn yaph~I ve d1~avurdu~u
~eyi ara~hrmas1 gerekti~ini soyleyen
psikoloji teorisi ve metodolojisi; insan
ve hayvan psikolojisini, zihin ve bilin~
kavramlanm tiimiiyle bir kenara bira-
karak, davram~;a ili~kin ara~hrmalarla
smtrlayan, psikolojinin mumkiin tek ko-
nusunun gozlemlenebilip, ol~iilebilen
davram~ oldu~unu savunan ~a~da~
Amerikan psikoloji okulu.
2 Zihinsel fenomenlerle ilgili onermele-
rin davraru~ ve davram~ e~ilimleriyle
ilgili onermelere indirgenebilece~ini sa-
vunan; insani faaliyetin bilin~, yonelim
ya da anlamla ilgili oznel boyutlanru
bir k1y1ya atarak, salt gozlemlenebilen
davram~ iizerinde yo~unla~an felsefi
o~reti.
Bir anlamda ingiliz dii~iiniiru T. Hob-
bes'a kadar geri gibnekle birlikte, tam
olarak 1910 y1hnda, John B. Watson ta-
rahndan kurulan davram~~1hk, yuzy1l
ba~larmda hAkim ak1m olan i~ebakl~~~
h~a bir tepki olarak do~mu~tur. Dav-
ram~~lllk, bilince ili~kin inceleme,
ara~t1rma iizerinde yo~unla~ml~ olan
i~ebak1~~~h~m tersine, bilincin ve zihin
hallerinin kavranamayaca~llll one su-
rer. i~ebak1~m giivenilmez oldu~unu,
zira ki~inin kendi benine' ili~kin kay1t,
bildirim ve bilgilerin miiphem ve oznel
olup, nesnel bir tarzda do~lanamaya
ca~ml savurian davram~~dlk, tmanhk-
9 pozitivizmin felsefr temel ve ilkelerine
dayanarak, do~rulukla ve kesin bir bi-
~imde bilinebilecek he~yin duyular
yoluyla gozlemlenen ~yler, yani davra-
m~lar oldu~unu iddia eder. Ba~ka bir
deyi~le, davram~~h~a gore, psikoloji-
nin ve insana dair bilginin mqru
yegane konusu gozlemlenebilir davra-
nl~hr. Gozlem ise, en iyi bir bifi,imde
kontrollii deney yoluyla ger~ekle~ir. Bu
ti.ir deneylerde ise, davram~~1hk, hay-
van davram~mm insan varhklanna da
genellenebilece~i kabulu uzerinde, hay-
vanlan kullamr.
Davram~~1hk, insan davraru~m1 yone-
ten etmenler soz konusu oldu~unda, bu-
radan da anla~daca~1 iizere, ko~ullu
tepke fikrini geli~tiren Rus ara~hrmaCJ.
Pavlov'un ~ah~malanndan hareketle,
salt ~evresel etmenleri belirleyici kabuJ
eden bir yakla~1md1r. Davram~ ~a~n
~lm ve ~u ya da bu tiirden ko~ullama
yoluyla o~renilir ve aym davram~ yine
d1~andan de~i~tirilebilir veya yonlendi-
rilebilir. Bir tiir indirgeyici tmaddecilik
~eklinde geli~en davram~~1hk, ~a~n
~unahk. empirizm, nesnelcilik ve do-
~alahk gibi aklm ve yakla~unlan da
i~eren, determinist ve materyalist biro~
retidir.
Tarihi su-as1yla, 1900-1925 ylllan arasm-
da, Thorndike ve Watson taraftndan tem-
sil edilen klasik davranr~~rlrktan; 1920-
1940 ydlan arasmda Tollman ve Guthrie
gibi psikologlann onctiliik yaph~l yeni-
davranr~~rlrktan; 1940-1950 arasmda on
plana ~1kan Clark Hull'un hipotetiko-
deduktif davraru~ teorisinden; 1960-1975
arasmda ortaya ljlkan Skinnercr davranr~
t;rlzktan ve nihayet bu tarihten giiniimii-
ze dek siiren bili~sel davranr~t;rlrktan olu-
~an davram~~lllk ak1m1, laboratuvar
ara~t1rmas1yla deneysel bir metodoloji-
ye biiyiik bir inan~ besleyen Amerika
Birle~ik Devletlerinin 20. yuzy1ldaki
h~kim psikoloji okuludur.
a) Bazt radikal davranr~plar, bir yandan
davram~In anlamm1 norolojik siire~leri
de kapsayacak ~ekilde geni~letirken, bir
yandan da 'se.-;me', 'karar verme', ve 'is-
teme' gibi zihinsel bir boyutu ya da en-
tellektiiel bir temeli olan sozcLiklerin, hi~
bir ~Ide zihinsel olaylarm ya da zihin
hallerinin yerini tutmadl~llll soylerler.
Onlara gore, '5e91le', 'karar verme' ya da
'isteme', herkes tarahndan gozlemlene-
bilir olan davraru~m ortaya 9.lo~1yla
veya ortaya .;rkacak olan gozlemlenebilir
davraru~ e~ilimleri aracdl~lyla a~lklana
bilir. Orne~in, dii~iinme, sessiz konu~
mayla, gutlak hareketleri ve goz tepkile-

riyle a9klamr. Onlara gor~, konu~ma ve
dil, olduk~a karma~1k durtiHepki sistem-
leri olup, gozlemlenemez zihin hallerinin
varh~m kamtlamak i~in bir temel olu~
turamaz.
b) Metoda/a jik davram~fllar, zihin hal-
lerinin varolu~una inanmakla birlikte,
onlarm bilimsel ara~hrma konusu ola-
mayacaklannl iddia ederler. Zihin hal-
Jeri nesnel ve bilimsel bir tarzda incelene-
mez, onlara ili~in olarak ondeyide bu-
lunulamaz. Epifenomenal davranr~fllar ise,
davram~sal olmayan zihin hallerinin va-
roldu~una, fa kat onlann insan davraru~1
uzerinde nedensel bir etkisi olmad.!~ma
inamrlar.
3 Davram~~1h.k terimi, ayr1ca unlu
antropolog George Herbert Mead'in te-
orisi tammlamrken. onun sosyal eyle-
me donuk ilgisini ~a~da~ psikolojideki
davran1~~1hktan ay1rmak amacyla kul-
lamhr. Buna gore, sosyal davraru~~1hk
insan varhklaruun di~er hayvanlardan
kendilerini ba~kalarmm yerine koyabil-
me, ba~kalarmm tepkilerini ongorebil-
me yetisiyle, sosyal ya~arrun temeli olan
beni in~a eden sembolik etkile~imcili~
merkezindeki dili kullanma ve ileti~im
de bulunma yetenegiyle ayr!ld!glru one
suren teoriyi tanunlar.
dayanak [Os lulmil; in substrate, substra-
tum; Fr. substrat; substratum]. Gene! ola-
rak, niteliklerin kendisine ba~land1~1,
kendisinde bulundu~u temel. Degi~me
boyunca varh~m1 surduren, kahc1 temel
ya da ozne.
Dayanak, Aristoteles'te suas1yla, for-
mun gerisindeki, temelindeld ~ldl alan
madde; niteliklere sahip olan somut ~ey
ve nihayet manhktaki yukleme faaliye-
tinin oznesi anlamma gelmi~tir.
dayamtmac!hk [lng. so/idarism; Fr. solida-
risme]. Ahl4km, siyaset, sosyoloji, hukuk
ve iktisatm temelini dayan1~mada bulan
o~reti. Ozellikle de, sosyoloji ve ahl4k
alanmda, dayaru~ma fi.kri uzerine kuru-
Jan goru~ veya doktrin.
Dayam~mac1hk, ilke olarak, her insa-
run uygarh~m kendisine sa~lad1~1 ni-
metlerden dola}'l, dunyaya boro;lanm1~
olarak geldigini one surer. tnsarun, bu
cleAer 201
:1edenle toplumsal kalkmrnaya katk1da
bulunarak, ba~ka bireylere yard1m ede-
rek, ve toplumsal yukumluluklerden
kendi payma du~eni yerine getirerek
borcunu odemesi gerektigini belirtir.
Dayam~mac1hk, bireylerin yardun der-
nekleri ve kooperatiller arac!h~Iyla en
yuksek ol~ude yard!mla~mak duru-
munda olduklanm one surerken, tozge-
cilikle ozde~le~ir.
definiendum. Tammlanan, tammlanmak
durumunda olan ifade, terim ya da
kavrama verilen Latince ad. Tanunla-
yan terimler ya da sozciikler tarahndan
anlam1 ortaya konan kavram.
definiens. Bir ~eyi tammlamak uzere
kullandan sozciiklere, tammlayana ve-
rilen Latince ad. Bir tammm, tammla-
namn anlam1m ifade eden par~as1.
de~er [Os. lnymet; lng. value; Fr. valeur; AI.
wert]. 1 Ahl4k ya da de~er felsefesinde,
olgu bilindnden sonra ortaya ~lkan ve
olguya, belli duygulan, arzulan, ilgileri,
arna~lan, ihtiya~ ve eylemleri olan oz-
neyle ili~kisi i9nde, belli nitelikler yuk-
lemeyle belirlenen tavll"; oznenin, olana,
olguya yukledigi nitelik.
Buna gore, de~er soz konusu oldu~un
da, i~e mutlaka oznenin, ki~ili~in kan~
masl gerekir; ole yandan, de~er, ozne-
nin ya da zihnin teorik bir Ia VIr ya da
yoneliminden ~ok, pratik bir tavu ya da
yoneliminin ifadesidir ve de~er, oznenin
ilgili nesnenin kendi ki~isel amaa ve ey-
lemleriyle olan iliJlkisini ifade etmek
uzere, ona, di~er niteliklerine ek olarak,
sonradan ekledigi bir niteliktir. De~er
i~te bu sure~ten sonra, kendi ba~ma ve
nesnel bir bio;imde de~erli bir feY olarak
goriilmek suretiyle, nesnell~tirilir ve
nesneye yans1h.l!r.
De~er, bir olo;iit olarak, olanla olmas1
gereken aymmm1 i~erir ve her zaman
olumlu ya da olumsuz bir ~ey olarak go-
runur. Ote yandan, tum de~erler, de~er
bi~me tam ve bi~tigi de~er do~ru ol-
mayabilece~i i9n, tavn zorunlu olarak
kabul edilmek dururnunda olmayan
de~er bi'>ici bir oznenin nesne ya da ol-
guyla olan ili~kisini i~erdi~inden, tarll~
mah ola bilir.
202 degerden bagms1zltk
Bu fierfieve i.;ir.de, haz (olumlu) ve aa
(olwnsuz) g:ibi llazCI degerlerden, guzel
(olumlu) ve c;irkin (olumsuz) gibi estetik
de~erlerden, iyi (olumlu) ve kotu (olum-
suz) gibi al1laki degerlerden, yararh (olum-
lu) ve yararslZ (olumsuz) gibi yararcz de-
gerlerden, sevap (olumlu) ve gunah
(olumsuz) gibi dini degerlerden, ve niha-
yet do~ru (olumlu) ve yanh~ (olumsuz)
gibi mantlksal degerlerden soz edilebilir.
Ote yandan, bir ~eyin arzu edilen so-
r:tUfilan tiretmek bak1mmdan sahip ol-
du~u de~ere, istenen bir sonuca ula~
mada arafi i~levi goren bir ~eyin sergi-
ledi~i de~ere, ara~al ya da pragmatik
deger ad1 verilirken, bir ~eyin bizzatihi
kendisinden dolay1 sahip oldu~u, kendi
ic;inde ve kendi ba~ma sergiledi~i de~e
re asli deger denir.
Yine, bir ~eyin en yuksek say1da insan
ic;in en yuksek mutlulu~a katkJda bu-
lundu~u stirece de~erli oldu~unu savu-
nan anlay1~ yararc1 deger anlay1~1 olarak
bilinirken, iyilik, guzellik, do~ruluk gibi
de~erlerin, insandan ba~ olarak
varoldu~unu, ki~iden ki~iye, ktilttirden
ktilture de~i~meyen nesnel gerfiekJikle~
re kar~1hk geldi~ini savunan goru~e
nesnelci deger anlay~ ada verilir.
Buna kar~m, iyilik, do~ruluk ve guzel-
lik gibi de~erlerin nesnel bir gerc;eklikle-
ri bulunmad1~&nl, ki~isel duygulardan,
tavu ve gerfieklik yorumlanndan ba~ka
hi~jbir ~ey olrnadt~Inl dile getiren de~er
goru~une oznelci deger gorii~ii, ve niha-
yet de~erlerin bir kulturden di~erine
farkhhk gosterdi~ini, de~erlerin, ki~inin
fievresi, ki.ilttiru ve mizac1 tarafmdan be-
lirlenen ki~isel ve toplumsal tercihlere
goreli oldu~unu one stiren de~er anlay1-
~ma da goreci deger anlay~ olarak ta-
mmlanmaktadu.
Ayu fierfieve ifjinde, d tin yada neyin
gerfiekten ve kendi ba~ma iyi, arzu edi-
lir ve onemli oldu~unu ele alan o~reti
ye; de~erleri onem derecelerine gore
ayuarak suuflayan felsefe dahna deger
teorisi ad1 verilir.
2 Manhkta, bir de~i~kenin belli bir
yorum alhnda olu~an de~er alamn her-
hangi bir unsuru. Bu ba~lamda, bir de-
~~kenle adlandmlan ~eyler s1mhna;
bir de~~kenin belirli bir yorumda kaza-
mp, bu de~~kenin yerine gefjti~i adla-
nn gosterdi~i dild1~1 nesnelerden olu-
~an ktimeye deger alana ad1 verilir.
3 Dilbilimde, dilsel bir o~e ya da biri-
min dil sistemi ic;indeki farkh konumu-
na ba~h olarak ortaya filkan anlarru. Sa-
ussure'tin dilbiliminde onemli bir yer
tutan bu anlay~a gore, dilsel bir o~enin
de~erini belirleyebilmek ifjin, 0 o~enin
kendisiyle ayru dtizlemde bulunan veya
yer alan di~er O~e}er}e kurdu~U kar~It
Uk ba~ntuanru dikkate alma zorunlu-
lu~u vardu.
4 iktisatta, mubadale edilebilir, satda-
bilir bir e~ya ya da nesnenin k.ar~d1~1,
ozellikle de onun parasal veya maddi
olarak belirlenen ederi. Bir mal, hizmet
ya da i~e izafe edilen goreli anlam ve
onem.
Bu fierfieve ifjinde, bir mal, e~ya veya
hizmetin ba~ka mal, e~ya veya h.izmet
edinme imkam sa~layan de~eri; bir
nesne ya da e~yanm ba~ka bir e~ya ile
de~i~tirilmesi ba~lammda ta~tdi~l
de~er mubadale degeri diye tarumlarur.
Buna kar~m, mal ve ~yalarm ihtiyafjlan
kar~dama ozelliklerinden do~an de~er
lerine, bir e~yarun ttiketi.m veya ba~ka
bir maim uretilmesi ba~lammda sahip
oldu~u de~ere kullamm degeri ad1 verilir
de~erden ba~lmsizhk [lng. value fret-
dam]. Bir disiplinin ya da bilimin salt filp
lak olgularla ilgili olmas1, de~er baki-
mmdan notr ya da yans1z olma hili;
bilimsel ara~hrmamn salt kendi ba~ma
bir nesnenin, ~ya, eylem ya da duru-
mun ahlaken iyi, kotu veya ahlakla ili~
ldsiz olup olmad1~1JU belirleyememesi
durumu. Bilimsel ara~bnna1un belimle-
meler, aljlklamalar sa~layabilece~i, on-
deyilerde bulunabilec~i, fakat de~er
yargiSl tiretemeyece~i tezi.
De~erden ba~1ms1Zhk dti~tincesi soz
konusu oldu~unda, birbirinden farkh Ufi
gorii~ gundeme gelir. Birind goru~, 1
nesnelli~in ve dolayisiyla de~erden ba-
~Imsazhk ve yans1zh~m bilimin olmazsa

olmaz ko~u 1u olciu~unu one siiren pozi~
tivist gori4~tiir. Olgulan konu alan bili-
lnin nesnel, oysa de~er ve de~er yargt-
lanntn oznel oldu~unu, soz konusu
oznelli~in bilimin nesnelli~ne ve kamu-
salh~Ina zarar verdi~ini dile getiren po-
zihvist gor(i~, bilim adam1nm ara~tuma
laruun her a~amas1nda ki~isel e~ilim,
taVlr 1 onyarg1 Ve tercihlerinden soyun-
ffiU~ olaca~1 beklentisiyle birlikte, sosyal
bilimler ba~ta olmak iizere, tiim bilimle-
rin de~erden ba~unstz oldu~unu one
surer. Do~a bilimlerinin yontem.Jerinin
sosyal bilhnler alan1nda da kullarulmas1
gerekti~ini savunan bu gorii~, orne~in
sosyolojiyi de, manbksal olarak de~erle
ilgili hi~bir i~erimi olmayan bulgulan
kaydebnekle u~ra~an, h1muyle teknik
nitelikte bir etkinlik olarak goriir.
Bunun tam kar~1s1nda yer alan goru~
ise, 2 toplumsal veya sosyolojik analizin
her a~amasuun ahlaki' ve politik kabul
ya da i~erimlerle dolu oldu~unu, sosyo
lojinin kendisinin ideolojik bir disipline
tekabiil etti~ini one siiren Marksist go-
ru~tiir. 3 Buna kar~tn, soz konusu iki u~
arasJnda, ozel olarak sosyolojinin, genel
olarak da sosyal bilimlerin ahlak, siyaset
ve de~erlerle i~ i~e ge~mi~ bulund u~u
nu, ama ara~tuma alanlann1n se~imin
de de~erler i~e kan~sa bile, ara~ttrma
run tarafsaz bir bi~imde siirdiiri.ilmesi,
sonui;lann yans1z bir ~ekilde takdim
edihnesi gerekti~ini one siiren farkl1 go-
ru~ler bulunur.
de~ere dayah varhk hiyerarisi (ing. axi-
ological hierarchy of reJJlity; Fr. hierarchie
axiologique de Ia rtalite]. tPiaton'da, ama
ozellikle de Aziz t Augustinus'ta saz ko-
nusu alan, ve varhklan asli ve temel de-
~erlerine gore dereceleyen, diizenleyen
hiyerar~ik varhk gorii~ii.
Bir de~er hiyerar~isini bir ger~eklik hi-
yerar~isi hAiine getiren ve dolayts1yla
var hk derecelerinden saz eden bu varhk
anlay1~1na gore, bir ~ey daha de~erli ol-
du~u, daha yuksek bir de~ere sahip ol-
dugu si.irece, varhk hiyerar~isinde daha
yuksekte bir yerlerde bulunur. Ba~ka bir
deyi~le, daha yuksek alan daha de~erli
deger hiyerar~isi 203
vc ger~ektir. Aziz Augustinus'ta varhk
hiyerar~isinin en tepesinde, Platon'un
iyi ideas1na _benzer bir bi~imde, Tann
bulunur. Fiziki nesneler bu hiyerar~inin
en alhnda bir yerlerde bulunur; ins an
ruhu ise, bu ikisi aras1nda kahr. Buna
kar~1n, melekler, insan ruhunun iizerin-
de, Tann'Iun alhnda bir yer i~gal eder.
deger felsefesi. [ing. axiology; Fr. axiolo-
gie; AI. axiologie]. De~erin do~as1na, ol-
~iitlerine ve metafiziksel stati.isiine ili~
kin ara~tlrmalardan meydana gelen
de~er teorisi.
Aksiyolojinin problemleri dort ba~hk
alttnda toplanabilir: 1 De~erin do~ast
IUn ya da oziiniin ne old u~u problemi. 2
De~er tipleri sorunu. Buna gore, baz1
de~erler kendinde, kendi ba~Jna ve biz-
zat kendileri i~n istenir, bun a kar~1n di-
~erleri soz konusu temel de~erlere gotii-
ren ara~lar olduklan i-;in istenir.
3 De~erin ol~tii problemi. De~erleri
belir)eme, olc;me ya da Slnama standart-
lantruz hem psikolojik faktorler hem de
manhksal o~elerden etkilenir. Nitekim,
baz1 filozoflar standartl, elde edilen haz-
Zln niceli~inde (t Aristippos) bulurken,
bazllan uyum, tutarhhk ve bii tiinliikte
(tPlaton, tHegel) bulmu~lardu. 4 De~e
rin metafiziksel statiisiiniin ne oldu~u
problemi.
De~erin metafiziksel statiisiiniin ne ol-
du~u problemi gi.indeme geldi~i zaman,
ii~ ayn tav1rdan saz edilebilir: a) De~e
rin in sana ba~b ve goreli old u~un u sa-
vunan 6znelcilik, b) de~erlerin, mantlksal
ozler oldu~unu, fakat ger~ekte varolu~
sal bir statiilerinin bulunmadt~uu savu
nan manttksiJl nesnelcilik ve c) de~erlerin
metafiziksel ger~ekl i~n nesnel ve aktif
bile~enleri oldu~unu savunan metafizik-
sel nesnelciUk.
deger hiyerarisi [in g. lzierarchy of values;
Fr. hiearchie des valeurs]. Nesnel bir varo-
lu~ u, insandan ba~tmstz bir ger~ekli~i
oldu~u savunulan ahlaki de~erlerin ni-
telik ve niceliklerine, onem ve yo~un
luklanna ba~h olarak belli bir derece-
lenme, ya da stralanma i~inde olmas1
durumu i~in kullanllan deyim.
204 deAerl eme
Boyle bir deger hiyerar~isi geli~tiren fi-
lozoflardan biri alan Max +Scheler de- 1
~erlerin, once niceliksel temeller iizerin-
de, s1ras1yla a) siirel b) kapsam ve
boliinebilirlik, c) temel alma ve d) doyu-
mun derinli~i olt;Utleriyle I duyumsal
de~erler olarak ve sonra da, daha ~ok ni-
teliksel farkhbklardan dolay11 II ya~arn
sal de~erler, III tinsel de~erler ve IV
dinsel de~erler diye, a~a~1dan yukar1 ya
do~ru Slralandl~lnl One siirmii~tiir.
de~erleme [lng. valuation; Fr. ~valuation;
AI. bwertung scltiltzung ]. 1 Manhkta,
1 de~il de, toplumlar1n mutlak ve degi~
bir onenne kiimesinin her o~esine bir
do~ruluk de~erinin verilmesi i~lemi.
2 Ahlak felsefesinde, bir olay d urum,
I one siiren bir yakla~un olarak de~er
ya da nesnenin iyi, kotii veya ahlakla
ili~kisiz oldu~unu soyleme, ana bir ky-
met takdir etme, ahlaki eylemler i-;in bir
deger yarg1s1 iiretme.
3 Iktisatta1 bir nesne, e~ya, gerc;ek bir
ozellik veya bir hizmete ekonomik bir
de~er yiikleme. Bu ba~lamda, degerin
kayna~1 veya en temel belirleyicisinin,
iiretim esnas1nda harcanan emek oldu-
~unu soyleyen de~er teorisine emet,in
degeri teorisi, de~erin biricik oi~Usii~n
son birimden elde edilen yarar anlamin-
da marjinal fayda oldu~unu one siiren
de~er teorisine ise marjitral dega teorisi
ad1 verilrnektedir. Nihayet1 bir nesne ya
da e~yarun de~erinin biricik ol-;iisiiniin
soz konusu e~yarun iiretiminde kullaru
tan iiretim faktorlerinin toplam maliyeti
old u~un u dile getiren de~er teorisi ise,
ntaliyet deger teorisi olarak tarumlarur.
degerlerin tersyiiz edilmesi [lng. transva-
luation of values; Fr. transvalUQtion dEs va-
leurs ). tNietzsche'nin geleneksel de~er
leri once a~md1rarak sonra da atarak,
yeni de~erler one siinne tavnl insanla-
nn geleneksel de~erlere ve toplumun
muhafazaklrh~1na ba~kald1rarak, yeni
de~erlerle ortaya ~1kmas1 gerekti~i dii-
~iincesi i~in kullanllan deyim.
Onun zaylfh~1, kole ruhunul edilgenligi
yiicelten geleneksel Hristiyan ahlakma
kar~a ~1kara~ insarun kendi kendisini
olumlamastru, kendi kendisini ger~ek
l~tinnesini ama~ bilen yarabc1 ahlakl
on plana ~lkartan gorii~iinii ifade eden
terim.
de~er perspektivizmi [lng. value perspec-
tivism]. De~erlerin temelde mutlak ve
de~i~mez oldu~unu 1 fakat ayn de~er
lerin1 onlara ili~kin bilgimizin goreli ol-
mas 1 anlam1nda rolatif old uklann1 sa-
vunan ani a y1~.
Farkb toplwn ya da tabakalann farklt
ahlaki de~erlere sahip olmas1 ya da fark-
h uygulamalar sergilemesinin, degerle-
rin toplumlara goreli oldugu anlam1na
mez de~erlere farkll pencere ya da pers-
pektiflerden bakhg1 anlarruna geldi~in.i
tperspektivizmi, goreli olarun de~erler
de~il, fakat de~erlere ili~kin bilgimiz ol-
du~unu savunur. Bu yakla~1ma gore,
e~er insarun de~erlere Tanralmn bak1~
a~unndan yakla~abilmesi soz konusu ol-
saydl, o de~erleri dogru perspektiften ve
mutlak deierler olarak gorecekti.
de~illeme [lng. negation; Fr. n~gation; AI.
verneinung]. Bir onermenin inkan.
Manhkta her onermenin tek bir de~il
lemesi old u~u ve p gibi bir onennenin
de~illemesini olumsuzlamanm, ger~ek
te pyi olumlamak anlam1na geldi~i
kabul edilir. Bundan dolay1 1 bir oner-
meyle onun de~illemesinin ~eli~ik ol-
duldan soylenmektedir.
Bu ba~lamdal do~ru bir onenneden
yanb~ bir onenneyi, yanh~ bir onerme-
den de do~ru bir onenneyi elde eden
birli ekleme degilleme eklemi ad1 veril-
mektedir.
de~illeme manlt~a [ing. logic of negation;
Fr. logique de n~gation]. Acllarla dolu bir
ya~am siirecinin temel nedenini bilgi-
sizlikte bulan, saplantdann1 kor inan~la
nn, onyargJiann, tiirlii tiirlii tutkularml
ya~am ~ark1na ba~1mhh~m, hep a yru
kokten tiiredi~ini1 ya~aJJUn ne oldugu-
nu gorememekten, tutkulan ~klrtan
bilgisizlikten kaynaklandJgut! savunan
tBudizmde, bilgisizli~in ortiisiinii kal-
dlnnak ve tNirvana'ya eri~me yolunu
kunnak amaa yla geli~tirilen mantlk
tiliii.

Ontegin, bu 1nanhgu1 bir par~as1n1
olu~turan 'Varlrgr n sekiz katlr degillenrne
yontenu~nde, ya~amtn ~e~itli ger~ekleri
nihai ve en yi.lksek ger~ek a~s1ndan Sl
nand1g1 zaman, Ne dogum var, ne
1
oli.im; ne si.irekli bir olu~ var ne yok
olu~; ne birlik var ne ~okluk; ne geli~ var
ne gidi~' sonucuna ula~1hr. Ba~ka bir
deyi~le, degilleme manttg1 s6z konusu
oldugunda, gi.inli.ik ya~amm temel dog-
rulan yadsmarak, en yuce ger~egin her
ti.irli.i nitelemenin otesinde oldutu belir-
tilir.
degi~im felsefesi [lng. philosophy of chan-
ge; Fr. philosaphie du changement] Aristo-
teles'in felsefesinde oldugu gibi, degi~
lne olgusunu dunyam1ztn temel bir
olgusu olarak kabul eden ve degi~me
konusunu uygun bir kavramsal ~er~e
veyle a~tklamaya, anla~llu hAle getirme-
ye ~ab~an felsefe ti.irii.
+Herakleitos'un, tMarks ya da Berg-
sonun felsefelerinde oldugu gibi, dura-
gan bir ger~eklik, statik bir varhk anla
y1~1n1 tiimiiyle reddeden, degi~meyi
evrenin tek kahc1 ve si.irekli ilkesi ola-
rak goriip, temel ger~eklik yapan felse
fe tiirii i~in kullantlan deyim.
deAitken [Os. muteltauuil; ing. variable;
Fr. variable; AI. variable, veriinderlich] . 1
Manhkta, temel yorum alhnda, belli bir
~eyin degil de, belli bir ~eyler S1n1fln1n
ad1 olan sembol; belli bir yoruma gore,
belli bir nesneyi gostermeyip, yerine
ge~tigi adlann gosterdigi nesnelerden
olu~an ki.imeyi deger alan1 olarak kaza-
nan simge. Bir bagtnll ya da fonksiyon-
da, gerektigi zaman belirli sabit terimle-
rin yerine ge~irilen belirsiz terim, degi-
~ebilen nic~lik.
2 Metodolojide ise, bir deney soz konu-
su oldutunda, deneysel bir durumu
olu~turan etkenler, ba~langt~ ko~ullan
ntn etkisine bagh olarak ortaya Qkan so-
nu~la, gozlemlenen sonurun ortaya ~tkt
~~nda etkisi aranan ba~langt~ ko~ullar1
olarak iki ye ayrtldtgmda, sonucu belir-
leyen etkenlere bagrms1z degi~ken, sonu-
ca ise bag,ndr degi~ken ad1 verilir.
degitme 205
degi~me [Os. tebeddiil, telunroi.il; ing. chan-
ge; Fr. changement; AI. wrtinderung, amde-
rung]. Duyumsal ve i~ebak1~sal deneyi-
1nimizin en belirgin, temel ve ozsel
yonlerinden biri; varolanlartn ba~ka bir
~ekle ya da duruma girmeleri si.ireci.
Degi~me kavram1 s1rastyla, zaman
i~inde ard arda geli~i; degi~me boyunca
kendi kendisiyle goreli olarak aynt
kalan bir ~ey ya da tozi.i; bu tozi.in sahip
oldugu ozellikler bakurundan sergiledi-
gi fark.lthklan ve belli bir yon ya da
dogrultuyu i~erir.
Degi~1ne problemini felsefe tarihinde ilk
kez olarak ele alan di.i~i.ini.ir Herakleitos
olmu~tur; o, ~agda~1 Parmenides'in 'De-
gi~lne, ~eli~ik oldugu i9n, iml<Anstzdu
~eklindeki tezine kar~1, 'Degi~me ~eli~ik
tir, btmdan dolay1 da, ~eli~ki, yani kar~tt
larm birligi, ger~ekligin oziini.i meydana
getirir' diye di.i~iinmi.i~ti.ir. Filozof, 'Aynt
nelue ikl defa giremeyiz' demi~ ve deti~
menin bir nitelikte, kar~tbna doni.i~me
~eklinde oldugunu savunmu~tur. $u
halde, IIerakleitos, Pannenides'in dura
gan ve degi~mez varhg1na kar~1, nitelik-
sel degi~me olarak olu~un ger~ekJigini
one si.irmi.i~ti.ir.
Aynt nehre iki kez girilemeyecetini one
si.iren tHerakJeitos'un gori.i~lerinin savu-
nuculugunu yapmt~ olan i.inli.i Kraty
los'a gore ise, ayn1 nehre, yabuz nehrin
kendisi degil, fakat nehre giren de degi~
mi~ olacag1 i~in, bir kez bile girilemez.
Ustas1 HerakJeitos'un det~me anJayt~l
nl geni~leten Kratylos'un bu a~1r1 de-
gi~me gori.i~i.i, nesnelerin degi~mesiy
le birlikte, nesneleri tasvir etmek i~in
kullantlan betimlemeler ve dil ge~ersiz
hAle geleceginden dolayt, konu~mayt
imkanstz hale gel:irir. Bundan dolay1, ko--
nu~mak yerine, yalruzca nesnelere i~a
ret etmekle yetiruneliyiz.
EleaWarm gori.i~lerinden etkilenen Em-
pedokles ve Anaksagoras, bir yandan
da degi~me olgusu ve ~oklutu kabul
etmi~tir. Onlara gore, d1~ diinyadaki
gozle gori.ili.ir ~oklugun kendilerinden
dogdugu ogeler niteliksel bakundan
farkhbk gosterir ve evrendeki heiJey bu
ogelerin hareketlerinden, onlartn ~e~itli
birle~inlerinden aneydana gelir. ~u
halde, soz konusu iki filozof, evrendeki
niteliksel degi~meyi reddehni~ ya dade-
gi~lneyi, Parmenides'in varhguun ozel-
liklerini ta~ayan ogelerin yer degi~tirme
hareketine indirgetni~tir.
Degi~me pl'oblemini aynnhh bir bi-
~imde ele alan ve felsefesinin en onemli
pro bleani haline getiren filozof, degi~
nenin ezeliAebedi oldugunu, evrenin
zorunlu ve tarh~lmaz bir olgusuna kar-
~ahk geldigini kabul eden tAristoteles
ohnu~tur. 0 her tiir hareket ya da de-
gi~me ir;in, kinesis terimini kullanarak,
degi~lnede ~u temel ogelerin soz konu-
su oidugunu savunmu~tur: 1 Degi~me
boyunca varolmaya devam eden y a da
degi~1nekte olan 1nadde, dayanak ya da
toz. 2 Belli bir formdan yoksunluk. 3 De-
gi~ane boyunca ya da sarasanda ortaya
~akan bir form. Buna gore, ti.im degi~
neler, bir formla, daha once sa hip olma-
daga bir foranu kazanan bir maddeden
aneydana gelir.
Aristoteles'e gore, ~evremizde gordi.i-
gt.ianl.lz ~eyler siirekli olarak degi~mek
tedirler. Bundan dolaya, degi~me d1~
di.inyaya ili~kin tecri.ibemizin en temel
olgulanndan biridir. Aristoteles i~n,
degi~me, nicelik ve nitelik bakunandan
degi~meye, harekete ek olarak, varhga
geli~, bi.iyi.ime, ~i.iri.ime ve yok olu~ an-
lam1anna gelir.
Ote yandan, bu degi~anelerden bazalan
dogaldar, bazalara ise insanan yarahca fa-
aliyetinin bir sonucu olarak ortaya ~akar.
Varolan ~eyler si.irekli olarak yeni form
kazanmakta, yeni canlalar di.inyaya gel-
nekte ve insan tarafandan evler1 heykel-
ler, v. b. g., yapalmaktadar. Degi~me si.i-
reci yeni bir form kazanmaya i~erir. Her
degi~mede ayna kalan bir ~ey, yani
anadde ve ayraca degi~en bir ~ey, yani
form vardJr. Ba~langa~taki nesne ba~ka
bir ~ey olabilme potansiyeline sahiptir.
Degi~ane, buna gore, potansiyel gi.i~le ..
rin akti.ielle~mesi ya da ger~ekle~mesi
si.irecidir. Bu ise maddenin, o ba~ka bir
~ekle sahip olan bir madde haline gele~
bihnesi i<;in, bir ~ekilde degi~tirihnesiyle
olur. Madde ~iandi ba~ka bir ~ekil ya da
form kazannu~ olsa dahi, geride yatan
dayanak olarak ayna kahr. Buna gore, bir
me~e palamudu me~e agaca haline gel-
diginde, form bakamandan ger~ek bir
degi~1ne soz konusuyken, madde bakt-
mndan ger~ek ve kahca bir ogenin var-
hgandan soz edilir.
Aristoteles'e gore, baza degi~meler da~
gi.i~leri"* fail nedenlerin yaraha faaliyeti
sonucunda ortaya r;akarken, degi~mele
rin ~ogunda boyle bir da~ nedene gerek
duyulmaz. Onun dogal olmayan, zorla
ger~ekle~en bir degi~me olarak niteledi-
gi birinci tiirden degi~meler, bir ~ey do-
ganan nonnal aka~ana mi.idahale ettigi
zaman ortaya c;d<ar. Buna gore, omegin,
bir aga~ bir suaya doni.i~tiiri.ilebilir,
fakat bu normal ve dogal bir geli~me de,
gildir. Bu ti.irden bir degi~me si.ireci, yal-
ruzca bir insan varhga sahneye ~akhga ve
olaylaran normal akl~ana degi~tirdigi
zaman soz konusu olur. Buna kar~an,
her yerde ve ozellikle de biyolo ji alarun-
da soz konusu olan dogal degi~mede,
bir da~ mi.idahale soz konusu olmaz.
Nesne, kendi ba~1na btralalda~nda
dogal olarak degi~ir ve yeni formlar ya
da ~ekiller kazanu. Tohumlar bitki ve
aga~ haline gelir, kopek yavrulan birer
kopek ol ur ve gezegenler kendi yori.inge-
lerinde hareket eder.
Aristoteles'e gore, bi.iti.in bu dogal de-
gi~meler, ama~h degi~melerdir. Nesne-
ler, kendilerinde var olan potansiyel
gi.i~lere gore degi~irler, kendi dogala-
randa soz konusu olan degi~ebilme
imkanlarana gore ger~ekle~irler. Kopek
yavrulan sonu~ta hi-;bir zaman bir kedi
ol up ~akamazlar, gezegenler kendi yo-
rungelerini asia degi~tirmezler. Bu,
Aristoteles'e gore, her nesnenin ula~maA
ya ~ah~taga nihai bir formu, kendi geli~
ane si.iredne mi.idahale edilmedigi tak-
dirde, soz konusu formu ger~ekle~tirme
yoni.inde dogal bir egilimi bulundugu
i9n, boyledir.
Her ti.ir kendisine ozgi.i, go~eli bir nihar
aanaca sahip oldugundan, ti.irlere goreli

ama~lar bize turleri birbirlerinden ayir-
ma ve tammlama olanag1 verirler. Buna
gore, ta~lar dunyarun merkezine ula~
maya ~ah~1rlar, me~e palamutlan me~e
aga~lan olma ~abas1 i~indedirler, kopek
yavrulan hirer kopek, buna kar~m in-
sanlar da ak.!lh ve toplurnsal varhklar
ohnaya ~ah~1rlar. Bu ni~in boyledir?
Aristoteles, bu soruyu tum degi~mele
rin ortak bir yonune i~aret ederek yaiut-
lamaya ~ah~1r.
Her degi~me, ona gore, ba~ka bir fonn
ya da hale ula~ma yonundeki bir ~aba
dir. Ve degi~me, degi~en nesne ba~ka
bir form alabilrne potansiyeline sahip ol-
dugu surece devarn eder. Bir madde ve
bir fonndan meydana gelen her bil~ik
nesne degi~meyi surdurebilir, ~unku o
maddi bir ~y oldugu surece, ba~ka ve
yeni formlar alma potansiye!ine sahip
olan bir varhkbr. Her nesne, kendi turu-
ne goreli olan forma ula~maya ~ah~Ir
ken, maddi nedeninden dolay1. yine de
ba~ka fonnlar alabilir. Aristoteles'e gore,
mutlak bir degi~mezlik haline ula~abi
len nesne kendisinde potansiyel olan hi~
bir ~ey bulunrnayan, dolayisiyla madde-
den yoksun olan bir varhkhr. Yani, var
olan her ~y i~in soz konusu olan ortak,
en ytiksek ve nihai amaca, tarn bir
sukllnet ve mutlak bir degi~mezlik
haline ula~abilen nesneler yalruzca, ken-
dilerinde maddi hi~bir yon bulunmayan
ve saf fonndan meydana gelen nesneler
olacakllr.
Degi~me problemi, modern felsefede
duragan bir bircilik ~er~evesi i~inde ele
ahnm1~1Ir. Buna gore, ilk kez olarak Pia-
ton tarafmdan kurulan, biri degi~mez,
ezeli-ebedi ger~eklik, digeri ise degi~en,
zarnansal goriinii~ler dunyasmdan olu-
~an iki dunyah metafizik, yalmzca Orta-
~ag felsefesinde degil, fakat modem fel-
sefede de korunrnu~tur. Buna gore,
Orta~agm Tann'smm a~km ezeli-ebedi-
liginin yerini, degi~meden, Panneni-
des'in Bir olan varhg1, Platon'un idealar1,
Aristoteles'in Tann's1 ve Plotinos'un Bir'i
kadar bag1~Ik olan, ki~isel olmayan i~kin
bir doga duzeni almi~hr. G. tBruno'dan,
degi~me tiirleri 207
,agda~ bir dii~iiniir olar. F. tBradley'e
kadar, bu model aym kalm1~hr.
tSpinoza gibi du~unurler, Tann"nm
degi~mezliginin ya da doganm ezeli-
ebedi duzenin mutlak bir determinizmi
gerektirdigini du~unmu~, ama feno-
menal diizeyde, degi~meyi inkar etme-
mi~lerdir. Kant-sonras1 idealist bircilik
de aym egilimi surdiirur. Soz konusu
idealist anlay1~, Kant'm zamam, ak.!lla
anla~Ilabir dunya i~in ge~erli ohnayan,
yalmzca fenmnenlere uygulanabilen bir
duyarhk formu olarak degerlendinne-
sinden etkilenmi~tir. Bu durum, olu~
ve etkinligin onemini vurgulayan Fich-
te'nin 'Mutlak Ego'sunun zamanm di-
~mda olmasm1 iyi bir bi~imde a~1klar.
Aym ~ey, ger~ekligin tarihsel niteligi-
ne i~aret eden ve Herakleitos'la uyu~
tugunu her flrsatta belirten Hegel i~in
de ge~erlidir; 0 da, Mutlak ide'nin za-
mandi~I oldugu konusunda 1srar eder.
Zamansal goriinii~lerle fenomenlerin
zamand1~1 temeli arasmdaki ayru ayi-
run, zamanm ve degi~menin ~eli~ik ol-
dugunu ve dolayisiyla ger~ek olmadi-
gmi savunan Bradley' de devam eder.
degi~menin inkan [ing. denial of change;
Fr. dhlegation du clumgemenl). Degi~me ve
~oklugun varolu~unu, ilk ilkenin birligi
ve duraganbg1 adma, yadsuna tavr1.
tEiea okulu filozoflanna gore, ilk ilke
varhkhr ve bir olan bu varhk, biihin
mekam doldunnaktadu. Bundan dola-
Y' yokluk ya da bo~luk varolamaz. De-
gi~me olanakSIZdir, zira degi~me, var-
hgm var olmayan ya da yokluk haline
gelmesini gerektirir ki, bu da ~eli~ik ol-
dugu i~in kabul edilemez.
de~i~me tiirleri [ing. types of change; Fr.
genres du changemenl). Degi~me konu-
sunu ilk defa aynnhh bir bi~irnde ele
alan unlu Yunan filozofu tAristoteles'in
yap1Ig1 simflamaya gore, ~u degi~me
turlerinden soz edilebilir:
1 Niteliksel deli~me. Bir nesnenin nite-
liklerinde, ozelliklerinde ya da sifatla-
nnda soz konusu olan degi~me. 2 Me-
kdn-zaman bakmnndan deg~me. Nesnele-
 rin konumlannda, yerlerinde soz konu-
su olan de~i~me, yer de~i~tirme hare-
keti olarak da tammlamr. 3 Niceliksel de-
gi~me. Bir ~eyin say1sal bak1mdan
farkhla~mas1, artmas1, azalmas1, buyu-
mesi ya da kii~ulmesi.
4 Toz bakmundan degi~me. Bir do~amn,
bir formun, bir ozun ya da potansiyel
olarak varolan bir ~eyin aktuelle~mesi,
varolan bir ~ey haline gelmesi. Tozsel
de~i~me, kendi i~inde iki ture aynhr: a)
Do~um ya da bir~eyin varh~a geli~i, b)
Glum ya da tam olarak aktuelle~mi~ ve
geli~mi~ olan varh~m yok olup gidi~i.
de~i~mez [tng constant; Fr. constante; AJ.
bestiindig). Manhkta, bir yorum alhnda,
ister bir birey, ister bir ozellik ya da ister
bir ba~mh olsun, belli bir ~ey ir;in kulla-
rulan bir ada kar~1hk gelen sembol.
de~i~mezlik ilkesi [tng. principle of im-
muability; Fr. principe de l'immutabilite]
Felsefede, gerr;ekten varolarun, ya varh-
~m zorunlu bir ko~ulu ya da bilginin
bir gere~i olarak, de~i~mez, sabit oldu-
~unu dile getiren ilke.
Buna gtke, tElea Okulu varolanlann ha-
reketsiz ve de~i~mez oldu~unu one su-
rerken, temele dc~i~mezli.k ilkesini al-
ml~hr. Platon ise, de~i~mezli~i, yetkin
varh.klar olarak tldealarda ve lyi ldeasm-
da buhnu~tur. Aym ~ekilde, mutlak var-
h~l, do~al varhk alanmm d1~1na atan
Yeni-Platonrular Bir'i, yani mutlak varh-
~~ faaliyet ve de~i~meden ba~1~lk tutar-
lar. Tek tannh dinler ise, Tann'run de~~
mezli~ini one surerken, saz konusu
de~i~mezli~i etkin ve yaraha bir de~i~
mezlik olarak de~erlendirmi~lerdir.
De~i~mezlik ba~lammda, yarahmcl-
hkla e~anlamh, tevrimdli~e kar~1 t bir
tav1r olarak, turlerin de~i~mez oldu~u
nu, canll varl1klann ~imdi nas1lsalar, her
zaman oyle oldu~unu dile getiren teoriye
degi~mezlik teorisi ad1 verilmektedir. Bu
teorinin en ate~li savunuculanndan olan
Linneus, t:iim canlt..lann, ba~lang1r;ta
Tann tarafmdan, bugtin nas1lsalar, o ~e
kilde yaratudlklarnu, buttin canlt varhk-
larm kendileri ir;in gerekli olan her~eyi
kar~llayacak durumda olduklanru- ve
turlerin de~i~mez olup, yarattld1klan
gibi kald1klanru one surer.
de~~incilik [Os. tagayyurciilak; ing. muta-
lionism; Fr. mutotionisme; AI. mutationis-
mus]. Turlerin evrimini ani s1~rama,
veya de~~inimlerle, yani bir organizma-
da, ortaya ~1kar ~1kmaz soyar;eklmsellik
kazanan ani de~i~imlerle ar;1klayan bi-
yolojik ve felsefi goru~.
Hollandah bilgin De Vries tarafmdan
geli~tirilen bu goru~, r;evresel etkilerle
olu~an de~i~ikli~in bireysel oldu~unu,
oysa soya~ekimsel de~i~melerin, bir-
denbire ortaya ~1kan, sert ve sureksiz et-
kilerden meydana geldi~ini dile getirir.
deha [Os. hasisei mumeyyize; lng. genius;
Fr. g~nie; AJ. genialitaet]. <;ok zeki, ola-
~anustu i~ler ba~aracak kadar ustun
yetenekli olan ki~inin, birtak1m bulu~
ve icatlan ger~ekle~tirecek ~ekilde ya-
rahcl du~unceye ve zihin gucune sahip
olan insanm; kendisine yarahc1 bir eser
ortaya koyma olana~1 veren ustun has-
letleri bulunan adamm vasf1, buyuk ya-
rahCJ yetene~i.
Dehaya, yani gerr;ekl~mi~ ba~anlarla
kendisini g~steren ola~anustii buyill<.
yarahc1 yetene~e sahip ki~i olarak dahi-
nin e~siz katk1s1 genellikle betH bir alan-
da ortaya r;tkar, bununla birli.kte dahile-
rin daha onceki geli~melerini konu alan
ara~ttrmalar onlann genel zek~ duzey-
lerinin olduk~a yuksek oldu~unu gos-
termi~tir.
dehri:yyUn. lsl~mda, Dehriye gorO~une
ba~larum~, yani madded bir varhk an-
layl~l, yalmzca duyularla algllanabilen
maddi dunyamn gerr;ek oldu~u goru-
~unO benimsemi~ dO~Onurler toplulu-
~u.
Gerr;ekten varolamn sadece madde ol-
du~unu, ruhun ve Tann'mn varolma-
dt~ml savunan bu okulun en unlu tem-
silcisi lbni Ravendi (01. 910)'dir. Evre-
nin yarahhnam1~ olup, ezelf oldu~unu
iddia eden bu madded goru~e gore,
maddeden ayn ve ba~mslZ bir ruh, ev-
renden ayn, bilinr;li ve ir~de sahibi bir
yaraho yoktur. Okul bilgi konusunda
ise, empirist bir bak1~ ar;1s1yla tum bil-
gilerin kayna~mda duyularm bulundu-
~unu iddia etmi~tir.

deizm [ing. deism; Fr. deisme; Al. deismu.s]
Yaradanc1hk. Yetkin bir ki~isel varhk
olarak Tann'run varhgma duyulan inanlj;
ingiltere ve Fransa'da 16 .. yiizyilin ikinci
yansmda ortaya fiikan ve dini ya~antuun
Romantik hareket tarafmdan onemli bir
donii~iime ugrahld1g1 19. yiizylla kadar
siiren ele~tirel din hareketi. t AkJJ ljagm~
da anla~Ildigl ~ekliyle dogal teoloji ve
rasyonel bir ahlakm, dinin tek miimkiin
iljerigini meydana getirdigi gorii~ii ola-
rak deizm vahyi, vahyin bildirdigi
Tann'y1 ve dini inkar ederek, yahuzca
akll yoluyla kavranan bir Tann'run va-
rolu~una inamr.
Zihnin dogal gii.;leriyle tannsal haki-
kate ula~Ilabilecegini, bu ger.;egin salt
inanca dayanan vahyedilmi~ bir dogru
olarak kabul edilmek ihtiyacmda olma-
dJgml ve Tann'mn yalmzca varhk ba-
kumndan degil, fakat etkinlik baklmm-
dan da doganm iistiinde ve rumiiyle
d1~mda oldugunu ileri siirmesiyle te-
izmden aynlan deizmin temelinde, ev-
rene miidahale ebneyen bir Tann anla-
Y~ ve t Aydmlanmarun do gal bir
sonucu olarak akd ile bilime gosterilen
biiyiik giiven yer ahr. Ba~ka bir deyi~le,
teizmden vahye inanlj beslemeyi gerekti-
ren ogretileri kabul etmernek bakurun-
dan fark11hk gosteren, deizmin dogu-
~unda, akla beslenen inanca, bilime
duyulan giivene ek olarak, dini ljah~ma
lar ve ak1lla imaru uzla~tarma .;abalarm-
da kar~Ila~Jlan a~Ilmaz gii.;liikler etkili
olmu~tur.
Deizm, ~u temel tezleri ve taVlrlan ilje
fir: 1 Tann, ilk neden olarak evreni var-
hga getirmi~tir. 2 Tann, evreni yoneten
degi~mez yasalan da yaratm1~hr. 3
Tann yaradiiJ~a, yaratb~ evrene hiljbir
~ekilde ti.;kin olmay1p, hpk1 bir saatl;i-
nin, saatini imal edip, kurduktan sonra,
saatiyle bir ili~kisinin kalmamasa gibi,
evrene a~kmd1r. Evrene miidahale et-
mez: 4 Akll, vahiyle uyum i.;indedir, ya
da vahiy akla uygun olmahd1r. 5. Dinin
kutsa] kitab1, akhn 1~1gmda analiz edil-
rneli ve mistik ogelere ve mucizelere yer
verilmemelidir.
Deleu.ze, Gilles 209
Buradan d2 anla~Jlacag1 gibi, soz ko-
nusu anlay1~, peygamberlere ve dinlere
gerek olmadgm1 one siirmekte ve bir
tiir 'dogal din' dii~iincesini benimseyip
savunmaktadu. +Voltaire ve tRousseau
tarafm.dan da savunulan bu Tann anla-
YI~I, ho~gorii, diinyevile~me ve laisiz-
min geli~iminde etkili olmu~tur.
Deleuze, Gilles. 1925 dogumlu iinlii
postyapisalcJ Frans1z dii~iiniirii. Temel
eserleri: Spinoza et le Probleme de ('Exp-
ression [Spinoza ve ifade Problemi], Ni-
etzsche et la Pltilosopllie [Nietzsche ve
Felsefe], A Thousand Pleatus [Bin Yayla],
Difftrence et Repetition [Fark11hk ve Tek-
rar] ve Felix Quattari ile birlikte yazd1g1
Anti-Oedipus.
Geleneksel felsefenin tiim temel kate-
gorilerini, birlik, ozde~lik, hiyerar~i, oz-
nellik ve temsil gibi kavramlan ylkan
biiyiik bir filozof ve politik bir militan
olarak tarumlanmJ~hr, Deleuze. Nite-
kim, o Nietzsche ara~brmalarm.dan ha-
reketle ve Foucault'nun izinden giderek,
tahakkiimiin ~i benzeri goriilmedik
tarihr bir a~amas1 olarak tammladJgl
modemligi sorgulam1~ ve, bir yandan
oznelerin kiiltiir, dil ve fizyolojinin ara-
cJhg olmadan diinyaya. dii~iincede
gerljekte oldugu ~ekliyle yansJtabile-
ceklerini veya temsil edebileceklerini
one siiren realist gorii~lere saldmrken,
bir yandan da bilinljli varolu~ ve temsil
~emalan kar~1smda bedene ve onun
gii.;lerine ayncahk tamyan bir ya~ama
felsefesi ya da arzu politikas1run savu-
nuculugunu yapm1~tlr.
Deleuze'iin sOZ konusu stratejisi, temel
eseri olan Farkltltk ve Tekrar'da ortaya
koydugu iki felsefe l:iirii, dikey felsefey-
le yatay felsefe arasmdaki aynma daya-
rur. Bu eserinde, Platon ve Kant felsefe-
lerinin temelindeki yanh~1 ortaya koya-
rak yap1bozuma ugratmaya kalb~an
Deleuze'e gore, dikey felsefe hiyerar~ik
bir ger1feklik anlay~ma, oz-goriinii~ ay-
nmma dayanan dii~iince olup, ayruhg1
ve degi~mezligi kutsar. Ger~jekligi bir ilk
kokenden tiireten bu dii~iince tarzarun
temel kategorileri birlik, ozde~lik, ozne,
210 De1niurgos
fail ve nedendir. Deleuze'e gore, soz ko-
nusu dikey felsefeye aga-;-benzeri hiye-
rar~ik bir dii,iince yap1s1 egemen ol-
mu~tur.
Dikey felsefeyi, ger-;ekligi kendi kendile-
riyle ayn1 kalan degi~1nez idealar ve on-
lann kopyalan feno1nenler olarak ikiye
ayaran, ve fenomenJeri idealar diinyas1n1
tehdit eden golgeler olarak yorumlayan
tPlaton'da, ve oznenin ozde~ligini ve
nesnen.in duyusal trnlsilini anlama yetisi-
ni..n n priori yetileriyle 1nilinkiin kdan
transendental felsefesiyle Kanfta te~his
edip gozler oniine sercn Gilles Deleuze,
Freud'un Oedipus kotnpleksinin de ayn1
dti~iince ve yakla~1m1 cisimle~tirdigi
inanc1ndad1r. Ona gore, Oedipus komp-
leksi de hiyerar~ik ve aga-;~benzeri dii-
~iincenin agu hakimiyeti alhndadu,
-;iinkii Oedipus ilkesi, indirgemeci bir
yakla~unla, ka-;1rulmaz olarak bir ilk
olay ya da h'av1naya gotiiri.ir. Ayn1 ~ckil
de, eksiklige dayand1nlan arzu teorisini
de reddeden Deleuze'e gore, Freud i-;in,
ozneyle nesne aras1ndaki ay1run imkaru,
bastlnna dii~iincesine baghd1r. Basbrma
-;ocugun anneden aynh~ ve sembolik
diizene, baban1n ve hukugun diizenine
giri~ siirecinde ortaya ~kar. Deleuze soz
konusu baba ya da ozd~lik olar.~k
koken dii~iincesini reddeder. <;unkii
onun goziinde, arzuyla tanunlanan birey
ile hukuk taraflndan tanunlanan kollek-
tivite aras1nda hi-;bir ay1nm yoktur. Sa-
dece sosyal arzu vard1r ve arzu hareket
halinde olup, durutna bagh farklt unsur-
lardan meydana gelir. Arzu OedipuSt;u
temsil tiyatrosundan ziyade, makineye
benzer. Onu en iyi bir ttir dinamik maki-
ne olarak teoril~tirmek s6z konusu ola~
bilir. Deleuze'iin arzulayan makina d ii-
~iincesi, arzunun tum toplumsal ve
tarihsel ger-;ekligi yaratbgutl ve sosyal
altyap1n1n aynlmaz bir par-;as1 oldugu-
nu ifade eder.
Deleuze'iin yap1bozumu ya da y1k1CJ
ele~tirisinden diyalektik dii~iince de pa-
ylnl alm1~hr. Ona gore, Hegel ve Mark-
sist diyalektik sozde, ger-;ekligin kar~1t
fenomenlerin antagonistik in~as1 yoluy-
Ia yarabld1gLJU iddia eder. Bu, ilk bakl~
ta diinyaya ili,kin dinamik bir yorum
gibi gori1ntnekle bir1ikte, son -;ozlimle-
mede farkhhklann daha te1nel bir birlik
alhnda ozetlendigi, -;eli~kilerin hep
daha yliksek bir sentez pe~inden ko~tu
gtl ve hareketin nihai bir duraganhk ve
ol(hnle sonu-;land1g1 teolojik bir bakl~
tan daha fazla hi-;bir ~ey degildir. Bilhn-
sel soyutlamalarda kaybohnu~ ve bir
ozde~lik mant1g1n1n batag1na gom(il-
mi.i~ olan diyalektik, Deleuzee gore,
ger-;ekJigi gii-; istemi yoluyla olu~turan
ince ve gizli farkhla~1na mekanizmalan
kar~lSlnda kor oldugu i-;in, ozde~Jige
dayah kJasik dikey felsefenin bir devam1
olmak dununundadu.
Ona gore, dikey felsefenin yerini yatay
felsefenin, ozde~lik ve temsilin yerini
de farkhhk ve tekrann almas1n1n arhk
za1nan1 gelmi~tir. Bu felsefe, hpk1 Ni-
etzsche'de oldugu gibi, diger ielsefeler-
le arasma mesafe koyan bir felsefedir.
Yatay felsefe, her~eyin ayn1 diizeyde
bir ve tekdiize oldugu bir aynthk diize-
yine gotiirmez, fakat farkhhklann istik-
rars1zhg1na sevkeder. Ba~ka bir deyi~
le, yatay felsefenin konu ald1g1 alan,
kar~da~tuma imkan1n1n oldukt;a prob-
lematik hale geldigi radikal farkhhg1n
sozde diizenidir. Bu felsefe, dahas1 ayru
veya ozde, olana dayanan temsili dii-
~iincenin yapt1g1 gibi, ozde~likJer ara-
Slndaki Slntrlartn peki~mesine -;ah~
maz, fakat tam tersine, biitiin s1n1r ve
engeHerin yerle bir edilmesi i-;in miica-
dele eder. Klasik ve giindelik dii~iince
nin biirokratik hiyerar,isini y1kan bu
felsefeye gore, nesnel bir iyi yoktur, sa-
dece oznel degerler' daha dogrusu de
gerler ve dolayas1yla farkhhklar vard1r.
<;unkii bu felsefede goriinii,lerin geri-
sinde ayn bir ger-;eklik yoktur.
Demiurgos. Onlii Yunan filozofu Platon'-
un, kozmolojisini ortaya koyduguTima-
eos adh diyalogunda, fiziki ya da maddi
diinyay1 yaratm1~ olan Tanrt ya da
tannsal gii-;.
Bununla birlikte, Demiurgos, fiziksel
diinyay1 hi~en varhga getiren yarahc

bir ilke ya da gil~ de~ildir. Demiurgos,
duyusal dunyayt, kaotik ve ~ekiJ almaya
diren~ gosteren maddeye, ezeli-ebedf,
de~i~mez, yetkin ve ideal Formlara ba-
karak ~ekil vennek suretiyle yaratnu~
hr. Hetn akllla anla~tlabilir dunyaJun ve
hem de maddi diinyarun d1~1nda olan
bir T ann olarak Demiurgos, on a idealar
diinyasuun ozelliklerini, akllla anla~da
bilir d iinyan1n Formlanru yiiklemek su-
retiyle, diizenden yoksun belirsiz mad-
deye diizen ve fonn kazandmr.
Demiurgos'un bu faaliyett sonu~ta du
yusal diinyada idealarm ya da idealar1n
golgelerinin ortaya ~tk1~1na yol a~ar.
Kare, i\~gen, ag1rbk, beyazhk, vs., idea-
lann maddi diinyada ortaya ~1kan go
riintiileridir, soluk kopyaland1r ve onlar
maddi diinyaya, sahip oldu~u diizen
ve belirliliti kazanduar~ temel o~elerdir.
Buna gore, maddi diinya sahip oldu~u
diizen ve belirlili~i her~eyden once ide-
alar diinyasma ve idealann yaplSlru
maddeye aktaran Demiurgos'un faaliye
tine bor~ludur.
demokrasi [Yun. demokratia; ing. democ-
racy; Fr. democratie; AI. deJPJokratie]. Hal-
km yoneti1ni, halk1n kendi kendisini yo-
netmesi anlanuna gelen siyasi yonetim
bi~imi. Genel olarak, temsil, ~o~unlu~un
yonetimi, partiler aras1 kar~athk ve ya-
ra~ma, altematif hu.kumet ~ans1, kont-
rol, az1nhk haklarma sayg1 gibi temel
kavram ve dii~iincelerle belirlenen poli-
tik sistem.
Genel ifadesini, yoneticilerin yonetilen-
ler taraf1ndan se~lmesi du~iincesinde,
yonetimle halk arasandaki ili~kilerin ni-
teli~inde, yurtta~lar arastnda ekonomik
bak1mdan biiyiik farkhhklar1n olmama-
SI gerekti~i gorii~iinde bulan, bireylerin
do~u~tan getirilen, sonradan sa~lanan,
1rk ya da mezhebe dayah ayncahk.lart
olmamasa gerekti~ini savunan, k1sacasl
bir ~itlik filc.ri, yani toplumdaki iktidar
sistemin.in, insanlar arasmdaki farklahk
lara gore de~il de, benzerliklere dayan~
mas1 gerektigi tezi iizerine yiikselen yo
netim tarz1. E~itlik ilkesine dayah
ya~am bi-;imi.
demokrasi paradoksu 211
Dogrudan deJrrokrasi olarak bilinen ve si-
yasal karar alma haklorun, ~o~unluk yo-
nelimi usiiUeri ,.en;evesinde harekel
eden biitiin yurtta~lar toplulu~u tarafln-
dan kullaruld1~1 yonetim taJZt ya da 1no
deli olarak demokrasi, antik Yunan'da,
Alina'da do~1nu~tur. Bununla birlikte,
nufus arh~lnln bir sonucu olarak ve bil
gideki uzmanla~madan dolay1, do~ru
dan demokrasiyi belirleyen ko~ullan ve
yurtta~lann siyasi karar siirecine kahh-
ml, modern devletlerin siyasal yapllann-
da ger,.ekle~lirilemez olmu~lur.
Bundan dolay1, modem demokrasi tenJ-
sili demokrasi olarak bilinen ve yurtta~la
nn aynt hak.Jo ki~isel olarak de~il, se~
tik]eri, yurua~lara kar~1 sorumlu olan
temsilciler araclll~lyla kulland1klar1 yo
netim tarz1 ya da bi~imi, veya liberal ya
da anayasal demokrasi olarak bilinen,
biitiin yurtta~lann Uade ve dini inan~
ozgiirliigii gibi baZ! bireysel ve toplu
haklanru giivence alt:Jna almak iizere,
~otunluk iktidanrun belirli anayasal k1
sJtlamalar -;er-;evesi i-;inde uyguland1~
yonetim modeli olarak geli~mi~tir. Bu
ba~lamda, tiim yurtta~larm onemli ka-
rarlara et kin bir bi~imde katdmas1 anla-
Jrunda do~rudan olan demokrasiye, b-
tlrmcr demokrasi ad1 verilir.
demokrasi paradoksu [lng. paradox of de-
mocraty; Fr. paradoxe de Ia dernocratie].
Tarihte ilk kez olarak iinlii F~ansaz dii~ii
niirii Jean Jacques tRousseau tarahndan
ifade edilmi~ olan ve hemen herkes tara-
flndan kabul edilen onciillerden ~eli~ik
bir son~ ~akarsayan paradoks.
Rousseau tarafmdan dile getirilen para-
doks, ~u ad1mlardan olu~maktad1r: 1
Demokra tik tercihlerin me~rulu~a
inaruyorsam e~er, ~o~unJ uk tarafandan
se~ilen bir politikanan uygulanmas1 ge-
rekir. 2 Ave B gibi iki ba~da~maz politi-
ka soz konusudur. 3 A politikasuun uy-
gulanmasl, buna kar~1n B politikas1run
uygulanmamasa gerekti~ine inantyo-
rwn ve dolaflslyla oyumu A politikasl-
run lehinde kullaruyorum. Fakal, 4 ~o
~unluk B'nin lehinde oy kullaruyor. Bu
alternatiflerden 1 ve 4'e gore, 8 politika-
212 demokratik sosyalizm
s1n1n uygulanmas1, 2 ve 3'e gore ise, B
politikas1nm u ygulanmamas1 gerektigi ~
ne inan1yorum. Bu ~eli~ik sonu~, para-
doksa gore, yaln1zca, demokratik deger-
lere baghhg1m1n, beni ~eli~ik inan,.lan
savuntnak durumunda b1rakhg1 anla-
n1u1a gelir.
Ayn1 paradoks, yirminci yiizydda,
kendi toplum gorii~iinii ifade ederken,
iinlii bHim ve siyaset felsefecisi tPopper
tarahndan somutla~hnlarak yeniden
ifade edihni~tir. Buna gore, Popper, de-
lnokrasiden yaln1zca hiikiimetlerin yo-
netilenlerin ~ogunlugu taraf1ndan se,.il-
lnelerini anla1na1nak gerektigini savu-
nur, ~iinkii detnokrasiden yahuzca bu
anla~1hrsa eger, ortaya de1nokrasi para-
doksu ~1kar. Zira, Popper'a gHre, burada,
~ogunlugun, ozgiir kurumlara inaruna-
yan ve i~ ba~1na gelince bu tiirden ku-
rumlan ~ogunluk ytkan fa~ist bir parti~
ye ya da Komiinist Partisine oy venne
olas1bg1 her za1nan soz konusudur.
Kendisini ~ogunluk oyuyla hiikiimet
alternatifine baglilml~ olan bir ldmse
boyle bir duru1nda, ~oziimsiiz bir para-
doksa dii~er. Fa~ist partinin ya da Ko-
munist partisinin ba~a ge~mesini engel-
lemek ilkelerine aylan hareket etmek
anlanuna gelir, ama onlar iktidara gelin~
cede, demokrasiye son vereceklerdir.
demokratik sosyalizm [ing. democratic
socialism; Fr. sodalisme d~nzoaatique; AI.
demokratische sozialismus ]. Sosyalizmi he--
deflemekle birlikte, ihtilalci komiinizm-
den, m~ru yonetim siire<:ini sadakatle
taldp etmek ve liberal kapitalizmden sos--
yalizme ban~ i._inde ge~~i ama,.larken,
bireyin ozgiirlugunii her~eyin iizerinde
tutmak balwrundan farkhlLk gosteren
anti-kapitalist felsefe ve hareket.
Evrimci bir dii~iince ve anlay1~1 cisim-
le~tiren demokratik ya da liberal sosya-
lizm, en i yi bir bi,.intde ihtilalci ya da
Marksist tkomiinizmle olan farkbhklan-
na i~aret ebnek suretiyle a,_lklanabilir.
Buna gore, ihtilalci kotnilnizmin kapita-
lizmi ihtilalci bir yolla devinneyi, prole-
tarya diktatorlugunlin hikimiyetini ka-
pitalist tideolojiden en kiit;iik bir iz kal-
may1ncaya kadar si.irdi.irulme;ini ama~
lad1g1 yerde, demokratik sosyalizm
m~ru yonetim siirecini takip eder; kur-
~un yerine oy pusulas1 ile saglanan ikti~
dara talip, iktidanrun kaderini halkln
hiir se9m}erle verilmi~ karanna buabr.
Yine, ihtilalci komiinizmin ki~isel tiike-
thn mallann1n miilkiyet bi~imleri dl~ln
da kalan her~eyin kamu 1niilkiyetinde
olmast ilkesine dogmatik bir baghhk ser-
giledigi yerde, demokratik sosyaliztn
kam u tnillki yetinin ozel millki yete iistiin
oldugu dogmas1na pek onem vennez.
Komiinistin, ileti~im ara~lan, egitim
ve propaganda kapitalist statiikonun ta-
rafuu tuttugu i~in, yurtta~lan kapitalist
sistemin i~e yarantaz bir burjuva dikta-
torlugu oldugu konusunda ikna etme-
nin beyhude oldugunu savundugu
yerde, demokratik sosyaJist, yurtta~lan
kapitalizmin i~e yaramaz ve adaletsiz
bir sistem olduguna ikna etmeyi bekJe-
yecek sabuh bir ki~idir. Zira demokra-
tik sosyalistlere gore, bireylerin ozgiir-
lugu ekonominin sosyalizasyonundan
daha onemlidir.
Buradan da anla~llacag iizere, demok-
rasinin iistiin degerinin, miilkiyetten zi~
yade ozgiirliikte yathglnl goren demok-
ratik sosyalizm ihtilalci komiinizmden
farkb olarak otorite kar~1hdu. Komii-
nistin goziinde, ister demokratik ya da
ister fa~ist, biitiin kapitalist sistemler bir
burjuva diktatorlugunden ba~ka bir ~ey
degildir, komiinistler bundan dolay1 de-
mokratik sosyalizmin bala~ a,_syla ku-
rumlannl diktarorliik ger,.egini gizleme~
yen yapmaok olu~umlar ve ikiyiizliilUk
olarak goriirler. Bu bak!f a,_lSmdan ka-
pitalizm bir kez diktatorliikl.e ozde~le~
tirildigi zaman, degi~menin tek aracuun
ihtilal, komiinizan bir ~iddet oldugu
mantaksal bir sonu._ olarak orta ya ~tkar.
Oysa de1nokratik sosyalizm, diktatoryal
ve demokratik kapitalizm arasmda bir
ay1nm yapar. Ona gore, diktatoryal kapi-
talizm i~inden ban~._l yolla degi~tirile
mezse de, bunu demokratik kapitalizmde
yapmak miimkiindiir. DolayisJyla, de-
mokratik sosyalist biiyiik aAJrllkla kapi-

talist karakterde i~leyen kapitalist cko-
nomiden sosyalist nitelikteki bir ekono-
miye bar!~~~ yolla ge~i~i ama~lar.
Buna gore, komiinizm kapitalizm, ihti-
lal ve komiinist diktatorliik gibi ii~ mut-
lakla dii~iiniirken, demokratik sosya-
lizm ii~ goreli kavrama dayarur: <;:1k1~
noktas1 olarak a~1rh~1 kapitalist clan
bir ekonomL a~amah bir ge~i~ donemi
olarak uzun bir refonn siireci ve muhte-
mel bir hedef olarak da a~1rhkla sosya-
listle~mi~ bir ekonomi.
Demokritos. Sokrates oncesi do~a felsefe-
sinde, atomcu okulun Leukippos'la bir-
likte kurucusu clan iinlii filozof.
Varolan her.;eyi sonsuz say1da aloma
ay1rnu~ clan Demokritos'a gore, atomlar
sua ile birle~erek ve aynlarak bireysel
varhklann meydana gelmesine ya da yok
olmasma neden olurlar. Sonsuz say1daki
bu atomlar maddenin bi!liinemez par~a
Ciklarma kar~1llk gelmektedir. Atomlar,
kirnyasal nitelik bakmundan birbirlerinin
ayrulan olup, onlann aralannda yalmzca
~ekil ve biiyiikliik bakurundan fark var-
du. Atomlar, Demokritos'a gore, hareket-
lerini kendilerinin d1~mdaki bir gii~ten
de~il de, kendi ozlerinden ahrlar. Atom-
Jan harekete ge~iren kuvvet, atomlara zo-
runlulukla etki yapar. Bundan dolay1, ev-
rende bir ama~ ya da raslanh yoktur.
Demokritos'a gbre, varolan her~yin te-
melinde, atomlardan ba~ka bir ilke daha
vardu: Bo~luk. c:;:iinkU, hareketin varol-
du~unu soylemek, bo~lu~un varh~1ru
kabul etmeyi gerektirir. B~luk i<;inde sii-
rekli hareket, atomlar1 bir kas1rga hiilinde
siiriikler. Bu ise, onlann biiyiikliik ve ~
killerine gore birl~meleri sonucunu do-
&n"ur zira kimyasal baklmdan birbirleri-
nin ayru clan atomlar, birbirlerini ne
~er, ne de iterler.
Do~al olarak yukandan a~a~1ya do~ru
dii~en atomlar, mekiirun en alhnda top-
larurlar; buna kar~m, en ince atomlar
havay1 olu~tururlar. Yiizeyleri diizgiin
olmayan, sarp, i~neli ve ~engelli atomlar
vard1r. Bu sonuncu tiirden atomlar da
birbirlerine takllarak, ek~i ve aa dsim-
deneyim 213
Jeri meydana getirirler. Buna kar~m,
diiz yiizeyli clan atomlar, duyulara ho~
bir bio;imde etki yapan cisirnleri olu~tu
rurlar.
De Morgan yasalan [ing. De Morgan's
laws; Fr. lois de De Morgan]. Manllk ko-
nusunda cebirsel yakla~1mm onciilii-
~iinii yapm1~ clan Augustus De Mor-
gan"m (1806-1871) kendi adm1 ta~1yan
yasalan. 1 -[p v q] = -p& q, 2 -[p & q]
= -pv -q
deneyim [lng. experience; Fr. expbience;
AI. erfaltrung]. Gene! olarak ozneyle d1~
diinyadaki varhklar arasmdaki ba~mll
ya da kar~ll1kh etkiye, ne salt oznel, ne
de salt nesnel clan bir ~ey olarak, canh
organizma ile ~evresi arasmdaki ili~ki.
Buna gbre, deneyim bu iki unsur arasm-
daki kar~1hkl1 bir etkile~me i~lemidir.
Bu ~r~e i~inde deneyimleyen zihin,
herhangi ya da s1radan bir ~ey olmay1p,
elkin, se~ici ve ara~tmc1 bir varhkllr. Oi:e
yandan deneyunde, d1~ diinya, iizerinde
soru~turma yap1lan, elkin bir bi<;imde i~
lenen bir diinyad1r.
Farkh alanlann veya ~ok ~e~itli nesne-
lerin varh~1 dikkate ahnd1~mda, este-
tik, ahllli, diru"', v. b. g., deneyimlerden
sbz edilebilir. Soz konusu deneyimlere
neden clan, deneyimin konusunu olu~
turan ger~kli~in zihindeki, herkes tara-
fmdan gozlemlenebilir olmayan, yalruz-
ca algilayan ozneye a.,.k clan yans1sma
deneyim i~eri~i derunektedir.
Buna mukabil, bilim ala!U soz konusu
oldu~unda, deneyim, bilimsel yontemin
onemli bir ad1m1 olarak anla~Ilan ve
belli bir gozlem tekni~inin bilin~li ve sis-
tematik bir bi<;irnde kullarulmasmdan
olu~an faaliyet olarak deneye tekabiil
eder. Burada deney, bilimsel bir do~ru
ya ula~mak, bir yasay1 do~rulamak, bir
hipotezi karutlamak amac1yla yap1lan
i~lemdir.
i~te bu ba~lamda, matematik ve man-
Ilk gibi forme] bilimlerin tersine, dene-
ye dayanan bilimlere, do~a bilimleri
veya olgusal bilimlere deney bilimleri
ya da deneysel bilimler ad1 verilir.
214 deneyimcilik
deneyin1cilik [Os. tecrubiyye; lng. experi-
el!lialisnr; Fr. e.<pt!riel!lialisrn]. Doj';rudan,
somul deneyimin tek bilgi kaynaj';t ve
bilginin doj';ruluj';unu smaytp, dej';erini
belirlemenin tek yontemi olduj';unu sa-
vunan aktm.
Entellektualizmin kar~tsmda yer alan
ve aklm yeni bir bilgi meydana getire-
bilmesini, bilgiye sezgi yoluyla ula~tla
bihnesini kabul etmeyen, ozellikle de
dt~ dunya uzerine olan bUiun bilgilerin
algt ve deneyden geldij';ini one suren
bilgi oj';relisi.
deneyim-dt~l bilgiye ili~kin ku~kucu
luk [Ing.septicism concerning non-sensible
knowledge]. Ku~kuculuj';un belli bir turu
olarak, bilginin son ~ozumlemede dene-
yime dayanmak durumunda olduj';unu,
deneyime dayanmayan bilginin soz ko-
n'usu olamayacaj';tru, bu tilr bir bilgi soz
konusu olduj';u takdirde, bunun anlam-
stz ve lemelsiz olduj';unu, ona ku~kuyla
baktlmast gereklil';ini savunan anlayt~.
Bu lur bir ku~kuculuj';un felsefe tari-
hindeki en s~kin lemsilcilerinden biri,
Alman filozofu tKanl'tir. 0, bilgi konu-
sunda, bilin~li deneyimin gereklirdil';i
ko~ullann neler olduj';unu sormu~ ve
bizim deneyimde, yalmzca renkler, ses-
ler ve kokulara i~arel elmedij';imizi be-
lirtmi~lir. Kanl'a gore, biz deneyimdeki
eylere, belli bir duzen ve birle~im i~in
de, ~ekil almt~, form kazanmt~ varhk-
lar olarak i~arel ederiz. Oyleyse, dene-
yim adt verilen ~ey, insan varhj';trun
dt~ dunyadan aldl'; malzemeye ili~kin
bir yorumdan ba~a hi~bir ~ey dej';ildir.
Bu yorumda, insan varhl';t bu malzeme-
yi duzenlemek uzere belli bir yapYl kul-
lamr.
Buna go~e. dr~ dunyayt algdayan ki~i
nin, pasif bir bi~imde aldtl';t ~ey, deneyi-
min malzeme~i ya da ham maddesidir.
insarun buna ekledij';i, dolaytstyla astl de'
neyimi mumkuri !alan ~y. bu malzeme-
nin alacal';t bio;:im, form ya da duzendir.
Bundan dolayt, algdayan ki~i. algtrun
duzen kazanmastru sal';layan etk2nleri de-
neye katar. Ba~ka bir deyi~le, algtlayan
ki~i. kendisine algtda sunulan ham mad-
deye bi~im verebileceg;, duzen kazandt-
rabilecej';i bir yapt ya da mekanizma ya
da yetenekler bUiunuyle donahlmt~tu.
Omej';in, insan varhl';t meknda varolan
~eyler olarak renkli cisimleri gorur. Bu-
rada renkli cisim ham madde, meknda
yer alma ozellil';i ise, ham maddeye
insan larafmdan eklenen formdur. A yru
~ekilde zaman, nicelik, neden gibi ~eyle
ri de nesneye ekleyen bilen ve elkin bir
rol oynayan oznedir.
Bununla birlikte, Kanl'a gore, baZI yeti
ve yeteneklerle donalllmt~ olan, onlar-
dan ba~kasma sahip olamayan ozne,
ancak mumkun deneyimde algtlayabile-
cej';i ~eylerin bilgisine sahip olabilir.
Bilgi, bir yonuyle dt~ dunyadan gelen
ham madde ya da malzemeden, bir yo-
nuyle de insanm bu ham maddeye yap-
Ill'; katkt, gelirdil';i yorumdan olu~u
yorsa, insan kendisine deneyimde ve-
rilmemi~ olan ham maddeyi yaralama-
yacaj';t ve kendi gurunu a~amayacal';t
i~in, tecrubl malzemenin olmadtl';t yer-
de, bilgi olamaz.
Bu ise, insamn ger~eklil';i yalruzca
kendi bilin~li deneyimine yanstdtl';t ~ek
liyle bilebildij';i, ,ger~eklij';in bizzat ken-
disi baktrrundan ne olduj';unu bilemedi-
l';i anlamma gelir. Tann ve olumsuzluk
gibi ger~ekler, her tilrlu mumkun deneyi-
min d~mda kal<lll';t i~in, bilginin konusu
olamaz. lnsan deneyimdt~l bir yaptda
olan eyler, tecrubeye konu olamayan
varl.tklar, yani ger~klij';in kendisi uzeri-
ne aktl yurUime ~abalanna giri~ir giri~
mez, aym ol~ude akla uygun gorunen
karutlarla birbirlerine tumuyle ~eli~ik
olan goru~leri savunma durumuna
du~er. Oyleyse, deneyirnd~ bir bilgi-
den soz edilemez.
deneyimin Ierne! analojileri [lng. analogies
of erperimce; Fr. analogies de l'e:rperimce].
tKant'm Kritik der Reinen Vernunft adh
Ierne! eserinde ortaya koyduj';u u~ a prio-
ri ilk e.
Strastyla 1 him degi~melerin lemelin-
de, gerisinde kaha bir ~ey bulunmakla-
dtr; 2 her olaym bir nedeni vardn; ve 3
varolan ~eyler mekiinda birlikte, etkile-

~im ic;inde olan ~eyler olarak algllamr-
lar diye bilinen bu ilkeler her turempirik
bilgi tarahndan ongoriilmek anJamtnda
temel ve a prioridirler. Kant soz konusu
ilkelere, ozellik ya da niteliklerin algtsm-
dan bu niteliklere dayanak olan toze, bir
olaydan onun nedenine do~ru yap1lan
c;1kamn analojiye benzedi~i ic;in, analoji-
ler ad1m vermi~tir.
deneysel psikoloji [!ng. experimental psy-
chology; Fr. psyclzologie experimentale ]. 1
Genel bir c;erc;eve ic;inde, do~a bilimleri
tarafmdan geli~tirilmi~ olan deneysel
yontemlerin psikolojiye uygularunas1.
2 Deneysel psikoloji terimi, daha dar bir
anlam i~de, psikolojinin, geli~im psiko-
lojisi, anonnal davraru~lar psikolojisi,
kar~1la~bnnah psikoloji, sosyal psikoloji,
e~itim psikolojisi ve uygulamah psikolo-
jiden ayn olarak, normal, yeti~kin insan
bireyleri uzerinde gerc;ekle~tirilen labo-
ratuvar ara~brmalarmdan olu~an dah-
m; psikolojide laboratuvar deneyini on
plana c;tkartan, a9kJamalan ve teorileri
deneyle do~rulamayt, deney yoluyla ge-
li~tirmeyi amac;layan tavn tanunlar.
deniz sava~1 [ing. seafighl; Fr combat naval].
Gelece~in olumsalh~1 olarak da bilinen
ve ilk kez t Aristoteles tarafmdan ortaya
konan problem.
Yarm, bir deniz sava~mm ya olaca~1 ya
da olrnayaca~1 ~eklinde ( p " -p ) ifade
edildi~inde, mantlksal form ac;tsmdan
zorunlu olmakla birlikte, kendi nedeni
tarafmdan ortaya konmanu~ olan ve do-
laytsiyla gerc;ekle~ebilen ya da gerc;ekle~
meyebilen, klsacas1 zorunluluk ta~una
yan olgu. A.ristoteles'ten sonra, olwnsal
gelecek problemi Ortac;a~ du~unurleri ta-
rahndan ele altnml~br. Nitekim, Ortac;a~
da, gerc;ekle~mesi de, gerc;ekle~memesi
de mumkun olan olaylar, olumsal gelecek
c;erc;evesi ir;inde de~erlendirilmi~tir.
denkle~tirici adalet [ing. commutative
justice; Fr. justice commutative). Bireyler
arasmdaki e~itlik du~uncesiyle ili~kili
olan, toplum ic;indeki bireylerin birbir-
leriyle olan ili~kilerini e~itlik, ve du-
rustluk i~de duzenlemeyi amac;layan
adalet anlay1~1. Ozellikle bireyler ara-
derin yapa 215
smda e~ya ve hizmet ah~veri~inde soz
konusu olan ve aritmetik e~itli~e daya-
nan tadalet h'.iru.
Eyleme kar~1 eylem, mala kar~1 e~de~er
fiyat, zarara ka~1 ~it tazminat bir;imin-
de tarumlanan bu adalete, alr~veri~ ndaleti
de denir. Soz konusu adaJet anlay1~1run
temelinde bulunan aritmetik ~itlik du-
~uncesi, herkese ~it bir pay verilmesini
ongordu~u ic;in, e~itli~in bozulmasma
neden olur. Ba~ka bir deyi~le, guc;luyle
gtit;Stizu e~it gormek ve her ikisini de
aym muameleye tabi tutrnak, e~itsizlik ve
adaletsizlikten ba~ka hic;bir ~ey de~ildir.
deontik mant1k [ing. deontic logique; Fr.
logique deontique]. Yukumluluk, sorumlu-
luk, yasak, me~ruluk, buyurulma ve izin
verilebilirlik turunden ahlakla ilgili temel
kavramlan i-;eren onermeler arasmdaki
manhksal ba~mtllan ara~bran, Odevle il-
gili olan ya da Odev bildiren temel terim-
lerden yola -;tklp forme! sistemler kuran,
bu formel sistemlerin yaratb~a problem-
leai konu alan manbk dah.
deontoloji [Os. ilmi ~if; ing. deontology;
Fr. d~ontologie; AI. deontologie]. Ahlakm,
ahlaki odevin do~asm1 ve eylemlerin
do~rulu~unu konu alan, bir odev ve
ahlaki yukumltiluk teorisinden meyda-
na gelen dah; yerine getirilmesi gereken
odevleri konu alan disiplin. Qdevi
ahlakm temeli olarak goren, baz1 eylem-
lerin, sonu-;larma bakdmakstzm, ahJaki
baktmdan yaptlmast gereken eylemler
oldu~unu iddia eden ahlak anlay1~1.
Bu ahlak anlayt~a, ahlaki eylemde belir-
leyici ogenin sonu-; oldu~unu one suren
butiin teleolojik ahlak anlayt~lanmn, so-
nuc;c;u ahlak o~retilerinin tam kar~asmda
yer ahr. Deontolojinin en onemli dah, he-
kimin hasta)anna, meslekta~lanna kar~1
davram~lanru, odev ve sorwnluluklan-
ru ele alan tzbbi deontolojidir.
derin yapa [ing. deep structure; Fr. structu-
re profonde). Onlu Amerikah dilbilimci
Noam tChomsky'nin uretici dilbilgisin-
de, dilin sonsuz saytda cumle uretilme-
sini mumkun kalan temel mekanjzmast-
na, alt duzlemdeki soyut duzenine
verdi~i ad.
216 Derrida, Jacques
Chomsky'nin soz konusu yakla~nm1 ya
da kavramsalla~hnmma gore, bir dilde
tiimcelerin yaptsa, biri yiizeysel, digeri
derin olmak ilzerinde, i.ki yap1 ya da dii~
zeyde ortaya filkar. Bunlardan yiizeysel
yap1, dilin aktiielle~mi~ diizeyini te1nsil
edip, tiimcenin konu~mada veya yaz1da
ortaya ;Ikt1g1 ~ekliyle sozdizimi yoniin-
den organizasyonuna tekabiil eder. Bu-
na kar~m, tiimcenin alt diizlemdeki so-
yut diizenine kar~Il1k gelen derin yap1
dilin potansiyelini, imkSnlar diizlemini
ta.umlar.
Oerrida, Jacques. 1930 y1hnda dogmu~
olan iinlii FransiZ postyaplSalci filozo~
hi. Temel eserleri arasmda L 'Ecriture et
Ia D~fference (Yaz1 ve Farkhhk], LD Voix
et Ia Phenomene [Ses ve Fenomen], La
Dissemination [Sirayet], Marges de Ia Phi-
losophie [Felsefenin imkanlan], Positions
[Konumlar], De Socrate ll Frued et au-dela
[Sokrates'ten Freud ve OtesineL De Ia
Grammatologie [Gramatolojiye Dair],
L'Archeologie du Frivole [Bo~ ~eylerin
Arkeolojisi] gibi kitaplaJ; bulunan Derri-
da, K1ta Avrupast felsefe gelenegine
bagh felsefeci ya da ele~tirmenler tara-
fmdan yuzyihmizm dahi filozofu ola-
rak goriiliir. Felsefeyi, 'delilige en yakm
noktada deli olmamn zihinsel ac1sma
panzehir olarak verilen yatl~tmci ilalj
diye tanunlayan filozof, Bah felsefesiyle
derinlemesine hesapla~m1~, ondaki ~je
li~ki ve fiikmazlan gostermek suretiyle,
felsefeyi yeniden yarat1c1 klima miica-
delesi i9nde olmu~tur.
Derrida, ~jall~malannda logos'un akd
~eklinde yorumlanmasmm sonucu olan
logosantrik ya da akdmerkezci felsefe-
ye ~iddetle kar~1 filkar. 0, bu gelenegin
tam kar~1smda bulunan ve logos'u soz
ya da dil olarak yorumlamarun sonucu
olan dilmerkezci felsefe gelenegi i9nde
yer abr. Bununla birlikte, bagh buh.m-
dugu felsefi gelenegin sesmerkezciligi
dild1~1 a~km bir varhgm mevcudiyeti-
ne kap1 aralad1g1 i9n, o da Oerrida'nm
keskin ele~tirisinden kurtulamam1~tlr.
Daha dar bir anlam ve .;er~jeve i.;inde,
tNietzsche, Heidegger ve yap1salcahgm
babas1 Saussure'den yola ._,kan Derrida,
tozciiliige, tikicilige, Descartesfii felse-
feye, ak.Jl ya da mantJ.kmerkezcilige, Ay-
dmlaruna felsefesiyle pozitivizme ve do-
layistyla biitiin bir moderniteye ili~kin
olarak fiOk ciddi ve keskin bir el~tiri
ger~jekl~ tirir. Onun son fiOZiimlemede
ozciiliige, ikidlige ve akdmerkezcilige
yonelik olan el~tirisi gerfiekte metafizi-
ge, Bat1'run metafiziksel dii~iincesine
yonelik bir ele~tiridir.
Ote yandan, onun thiimanizme kar~1
olan ele~tirisi ya da sergiledigi antihii-
manizm, saf bilince, Kartezyen egoya,
tHusserl'in yonehrnselligine doniik bir
ele~tiri olarak da anla~1lmak durumun-
dadir. Derrida'ya gore, ozne bir mevcu-
diyet, ozerk ve bag1msaz bir varhk, bir
merkez, diinyamn veya dilin ozii ya da
kaynak degildir; ben, bilinlj ya da ego co-
gito, dilin fonksiyonudur. Buradan da
anla~Ilacag1 iizere, Derrida Bah dii~iin
cesindeki bilinlj dil/ anlam ili~kisini ter-
sine fievirir. Ona gore, bir merkez olarak
ozne, tedricen ve tarihsel olarak dilin
kullamm1yla olu~ur; bu nedenle, Oerri-
da, bpkl Heiddegger gibi, dilin varhgm
evi, varhgm ikSmet ettigi yer oldugunu
one surer. Ben dilin bir sonucudur.
0 sozmerkezci gelenegin yaz1 kar~Ism
da, konu~ma ya da soze oncelik verme-
sine ~iddetle kar~1 fiikar. Zira, boyle ya-
p1ld1gl takdirde, sOziin dil d1~mdaki bir
saf varlakla, bir ozle baglanhsmi kur-
mak kolay olur. Fakat soziin onceligi
reddedilirse, boyle bir altematif ortadan
kaldmlm1~ olacakt1r. Derrida'ya gi;)re,
Bah metafiziginin biiyiik dii~ii ve yarul-
gisi, anlamm a~km bir gosterilene gon-
derme yapbg1, sezgisel olarak kavnnan
hazu bir dil d1~1 ger~jeklige attfta bulun-
dugu kabuliinden olu~ur. Derrida'ya
gore, anlam sorunu, gonderimle ilgili
bir konu olmaktan fiOk. gostergelerle il-
gili bir sorundur. Oil d1~mda, nesneler-
de, idealarda, ozlerde ya da zihinsel im-
gelerde anlam yoktur; anlam yalruzca
dilin fonksiyonu olmak durumundad1r.
Ba~ka bir deyi~le, dilin anlam1 onun
kendi d1~mda bir ~eyi temsil etmesin-

den dogmaz. Derrida'mn bu dii~iincesi,
Kant'm dilin bir temsil aract oldugu dii-
~iincesine yonelik bir saldmdan ba~ka
hi~bir ~ey degildir.
Derrida bu noktaya, Bah. felsefesine
ili~kin ele~tirel bir degerlendinnenin ar-
dmdan, bu felsefenin ozde~lik manngl-
na bagh oldugu tespitiyle varml~hr.
Ona gore, Bat1 felsefesi Aristoteles tara-
fmdan formiile edilmi~ olan ~zde~lik,
~eli~mezlik ve ti~iinciiniin imk.ins1zhg1
gibi ii~ temel dti~iince yasasma daya-
rur. Bu yasalar sadece mantLksal tutarh-
hgl varsaymakla kalrnazlar, fakat bir
yandan da, kendilerinin gonderimde bu-
lunduklan veya yans1tbklan ozsel bir
ger~ekligin, bir kokenin varoldugunu
ima ederler. Manhksal tutarhh~ sagla-
ma ahp korumak it;in, bu kokenin, soz
konusu ozsel ger~ekligin basit, yani ~e
li~ldden bag1~1k olmas1, homojen, yani
ayru tozden veya bircinsten olmas1 gere-
kir. Yine ayru nedenle bu ozsel ger~ekli
gin, kendi kendisiyle ayru kalmas1, yani
bir dolay1mdan ayn ve bagtmslz olmas1
gerekir, kokenle bilin~ arasll'l.da bir yarl-
gm bulunmamas1 i-;in de, onun kendi
kendisinin bilincinde olma zorunlulugu
vardu.
Bu yasalar buna ek olarak, safhga ve
ozde~lige zarar veren biitiin unsurlan,
yani karma~lkl1g1, dolay1m1 ve farkhh-
gl d1~ta buaku. Bu d1~lama siireci,
Derrida'ya gore, olduk~a genel bir me-
tafiziksel diizeyde, Bah dii~iincesini
kururnsalla~hran, duyusall akdla anla-
~dabilir, ilj'Sell da~sal, kurgu lhakikat,
doga I kiiltiir, konu~ma I yaza benzeri
kar~aUaklar diizeyinde ger~ekle~ir. Ya-
ptbozwn ad1m verdigi yontemiyle bu
kar~1thklarm imtiyazh bolgelerini goz-
ler online seren Derrida, i~te bu noktada
tRousseau 'nun doga konsepsiyonuna
ba~vurmu~tur.
Dogamn sesine kulak vermek gerekti-
gini, zira dogamn kendi kendisiyle
ozde~ olup, kendine yeten bir doluluk
sergiledigini soyleyen Rousseau, hazen
de, yeni dogan ~ocu~unu siiru olmad1g1
i~in emziremeyen anne omeginde oldu-
gu gibi, dogada bir ~eylerin eksik oldu-
Derrida, j11cques 217
gu olgusuna dikkat r;ekmi~tir. Eksiklik,
Rousseau'ya gore, dogarun genel bir
ozelligi olrnasa da, en onemli yonlerin-
den biridir. Derrida buradan hareketle,
kendine yeten, kendi kendisiyle ozde~
dogarun ayru zamanda bir eksiklik ihti-
va ettigini one surer. Doga ancak eksik-
lik kategorisiyle tamamlarursa kendine
yeten olabilir. Aksi takdirde, ozde~lik
mant1g1 uyannca bir ~eli~kiye dii~iili.ir.
Soz konusu ozde~ligin mutlak ya ~a saf
olmamakhg1 ka~uulmaz bir ~eydir ve
Derrida'ya gore, bu durum ya da ilke
her~ey i~in ge~erlidir. Her basit koken,
imkarurun ya da varolu~unun bir geregi
olarak, kok olmayan bir ~eyi i~erir ya da
gerektirir. !nsan varhklan kendilerini ve
diinyayt bilebilmek it;in, bilincin dolayt-
mma, dilin aynasma ihtiya~ duyarlar;
fakat safhga, ozde~lige halel getiren,
kanna~tkhga yol a~an bir dolay1mdan
ya da aynadan vazgelji.lmesi gerekmek-
tedir. Onlar hem bilgiyi mWnkiin kd-
maktadlrlar, hem de, ozde~lik man11g1
uyannca, onlarm bilgi siirecinde yer al-
mamalan gerekmektedir. Yer aldlklan
zaman da, hpk1 fenomenolojide oldu~u
gibi, bilin~, oznellik ve dil bir tiir kendi
kendisiyle ozde~ mevcudiyete e~deger
hale gelir. Derrida'ya gore, bu ~eli~ki,
ozde~lige dayanan, ve dolaylstyla fark-
hhgl d1~layan Bah metafizi~ni bir ~J.k.
maz sokak i~inde b1rakmt~br.
Derrida'mn buradan ~akabilmek, oz-
de~lik felsefesinin yerine bir farkhlJ.k.
felsefesi ikame edebilmek i~, yaplsal-
clll~m kurucusu Saussure'den yola .;t-
karak geli~tirdigi tdifferance kavramma
dayamr. Hem farkhlak ve hem de ertele-
me, sonraya b1rakma anlamlanna geldi-
gi i~in bilin~li olarak muglakla~tmlan
differance sozcugu, kendileri olmadan ne
dilin, ne de dii~iincenin tanunlanabile-
cegi farkhhklara i~aret eder. Dijferance
ikincileyin, tarumlama veya a~lama
mn, tarumlanan ya da a~J.k.Janan ~eyin
kendisine degil de, onun diger metinle-
re yaphg1 gonderimlere bagh oldu~unu
ifade eder. ilkeye gore, anlam zamanla
degi~ir ve anlanun atfedilmesi sonsuza
kadar ertelenir.
-------------------------
218 Descartes, Rene
Derrida'ya gore, dil farkld1klara ve kar-
~lthklara dayah bir gostergeler sistemi
ya da oyunudur. Bu baglamda, bir gos-
tergeyi gosterge yapan ~ey, onun Ierne!,
ozsel, saf, ozerk bir varhga gonderimde
bulunmas1 degil de, ba~ka gostergeler-
den olan farkl1hgld1r. Derrida'ya gore,
gostergeler anlamlanm, onlan birbirleri-
ne baglayan bir kar~1thklar agmdan
ahrlar. Dilin ozii olmadigl gibi, goriin-
meyen bir temeli de yoktur ve dil, bir
d1~ dtinyaya de~il de, kendisine gonde-
rimde bulunur. Farklil1klardan meyda-
na gelen bir yap1 olarak dilde, sese ili~
kin bir oz de yoktur.
0, kendisinden ~ok etkileruni~ oldugu
Nietzsche'yle tam bir uyum i<;inde,
~unu one siirer: 'Anlam farkhhklar sis-
teminm iiriiniidiir ve bu durumda, anla-
mm yorumu kendinde ~eyin temsili ola-
rak hakikatin a.;mtlanmasm1 i~ermez.
Tersine dil, diger insanlann yorumu ko-
nusunda miimkiin yeni uzla~ma yollan
ortaya koyan bir ozgiir yorumlama oyu-
nunun arabksiZ ~ifre ~ozme siirecini i~e
rir.' Ona gore, dilden once varolan ve dil
arac1ltj9yla nesnel bir tarzda tanunlanan
bir nesnel olgular kolleksiyonundan soz
ebnek olanakh degildir. Derrida, dilin
d1~mda hi~bir ~ey olmadlgmi, her~eyin
metin ve metinde oldugunu one siirer:
'Metnin d1~mda hi~bir ~ey yoktur.'
Derrida'ya gore, yorumun amaa haki-
kate ula~mak de~ldir; hakikat ya da
dogrular dondurulmu~ soz ~ekil ya da
figiirleridir. 0, yorumun hakikate gotiir-
medigini s6yler; yorum daha fazla yoru-
ma, tarih daha fazla tarihe, yaz~ daha
fazla yazya giitiiriir. Derrida, nihai ve
degi~mez bir yorumun olamayacagm1
savunur. Anlam baglamsal olup, oyu-
nun dilsel kural ya da uzla~lmlarmdan
dogar. Bu nedenle, dil bizde, io;imizde
ikAmet etmez, biz dil i<;inde ikamet ede-
riz Bab metafizigi ozde~ligi ve dolayt-
Siyla ozd~lige dayanan manhg1 merke-
ze ya da temele yerle~tirmi~tir; oysa
Ierne! olan farkl1bkkbr, retorik manllktan
once gelir. Manllk retorigin tiirevi olmak
duru mundadJr, ~nkii anlarru belirleyen
dilin ktllamrrud1r.
------------------
Descartes, Rene. 1591-1650 ylllan arasm-
da ya~arru~, modern felsefenin kurucu-
su olarak iin kazanrru~ Fransz filozof.
Temel eserleri: Regulae ad Direclionem In-
genii [Akbn idaresi i~in Kurallar], Princi-
pia Plulosopliae [Felsefenin ilkeleri], Dis-
cours de le Mtthode [Yontem Dzerine
Konu~ma), Mtditalions Mttaphysiques
[Metafizik Dii~iinceler].
Tenreller. Yeni bir doga ve insan anlay1-
~mm ortaya 9kllg1, ara~llrma yontem-
lerinin yeni ba~tan olu~turuldugu bir
~agda, bilimlere bir Ierne! kazandJnnay1,
ve rultla bedeni, tinsel olanla fizikf olaru,
geleneksel dini ogretilerle de yeni bilim
gorii~iinii uzla~tumaya ~ah~m1~ ve ~a
gmm bilimlerini yeni ba~tan in~a etme-
yi kendisine bir ama~ olarak belirlemi~
olan Descartes, yetkin bilgi modeli ola-
rak gordiigii matematigi ornek alm1~ ve
amaa i<;in mutlak olarak kesin olup,
kendisinden hi~bir ~ekilde ku~ku duyu-
lamayan bir ba~lang1~ noktas1 bulmaya
~ahml~hr.
Matematikten etkilenmi~, felsefede de,
matematikteki gibi, saglam bir yonteme
ve saglam temellere sahip olabilirsek,
felsefenin kapsarru i~ine giren konularda
da kesin bilgilere sahip olacaguruz1 sa-
vunmu~ olan Descartes'm felsefesinin
iki Ierne! yonii vard1r. Bunlardan birinci-
si yogun bir bi~hnde bireysel olan baki~
a~1S1dr. Meta fizik Du~unceler adh eserin-
de, Descartes, hep 'ben' diyerek konu-
~ur; ogretilerini sistematik bir bi~imde
serimlemek yerine, ku~kudan kesinlige
dogru bir seyahat yapar. Bu ~er~eve i~in
de, d1~ diinyadan, varhktan degil de,
ozneden yola 9ki~1 Descartes'! +modern
felsefenin kurucusu yapnu~hr. ikmci
onemli yonii ise, felsefeyi yeni ba~tan
ele alma ve kurrna arzusudur, ki o bura-
da, zamamnm yeni yontemlerinden ve
bilimsel bulgulanndan etkilenmi~tir.
Metafizigi: Bilgi g.Oruaiinde akllc1 olan
Q_escartes, insan aklmm iki temel yetisi
ya da giicii biilundugunusayler. Bun-
lardan birinci,si +sezgi dileJj tjjmden.
gellnldir. Sezgi insan zihninde hi~bir
ku~kuya yer buakmayan ve son derece

a~1kclan bir kavray1~ faaliyetidir. Sezgi,
Descartes'a ozel bir
ya da do~ru sonuca
ula~b~lmlZI bildirir. fl.khn ilsinci giicti
clan tiimdengelim ise, tam bir kesinlik!?
bilinim do~lardan yap1lan zorunlu <;J-
kanmdu':' - ili~kin 'aqk ve se<;ik' algJs1d1r. Demek lsi,
Matematik, Descartes' a gostermi~tir ki,
insan zihni birtaklm do~rulan a~1k ve
se~ik olarak kavrayabilmektedir (sezgi).
Ve yine, insan zihni bildi~i baz1 do~ru
lardan hareket edip dtizenli bir ~ekilde
ilerleyerek, bu do~rulardan hentiz bil-
medi~i ba~ka do~rulan ttiretebilmekte-
dir (tiimdengelim). Buna gore, biz sez-
giyle baz1 do~rulan a~1k ve se~ik olarak
ve do~rudan kavranz. Tiimdengelimde
ise, Descartes'a gore, bu do~rulardan
kalkarak ba~ka do~rulara bir stire~le,
zihnin siirekli ve kesintiye u~ramayan
bir hareketiyle ula~mz.
Descartes, daha sonra akhn bu iki
dine gibi
d~
clan ba~lang1~ do~rusu!'la ula~a.
bilmek i~in de, o do~ru oldu~ a~1k ve
se9k bir bi9mde bilinmeyen hi_)bir !!vi
do~ru kabul etmemek gerekti~ bildi-
ren kural uyarmca, h@f$eyden ku~ka
duymaya, yanh~ ya da ku~kulu oldu-
gtl~tu;ve yanh~ ya da kukuf~ .?Im.~s~~
ni muhtemel oldugunu du~undu~u
her~eyi reddetmeye karar vermi~tir.
Ku~kuyu son smmna kadar gottiren
Descartes, bu stire~ sonunda, k~ku du-
yabilmesi i9n, oncelikle varolmas1 ge-
rekti~i sonucuna varrru~t1r. Ona gore,
istisnas1z her~eyden ku~ku duyan bir
insan, ku~ku duymakta oldu~undan
ku~ku duyamaz, zira ku~ku duyarken,
ku~ku diye bir ~eyin varoldu~unu, do-
laysyla ku~ku duyan 'ben'inin varol-
du~unu a<;~k ve se~ik olarak bilir. Nile-
kim, o 'Dti~tintiyorum, oyleyse vanm'
sonucuna varm1~ ve boylelikle dti~tinen
bir varhk olarak kendi varolu~unu ka-
mtlarken, ~ noktas1 ozne clan mo-
dem felsefeye yon ve~tir.
Descartes, Rene 219
Descartes, daha sonra da bu sonu~ta,
kendisini bu onennenin hi~bir ku~kuya
yer b1rakmayacak ~ekilde do~ oldu~u
konusunda ikna eden o~eni.n ne oldu~u
nu bulmaya ~ah~rru~hr. Ona gore, bu
sonucu kesin olarak do~ru kllan o~e,
kendisinin onermede iddia edilen ~eye
a~1k ve se~ik olarak algllanan bir ~eyin
yanh~ olabilmesi imkanszd1r.
Descartes ku~ku stireciyle kendilerin-
den ku~ku duydu~u ttim eski inan~lan
m eledikten ve k~ku duymak suretiyle,
d~tinen bir varhk olarak kendi varolu-
~unu kamtlad1ktan, boylelikle de siste-
minin temel ba~lang1~ do~rusunu bul-
duktan ve bu arada, bir onermeyi do~ru
kllan ol~tittin a~1k ve se~iklik oldu~unu
belirledikten sonra, aym ol~titii kullana-
rak bilincinin d1~ma ~1kmaya ve yeni
do~lar bulmaya ge~mi~tir. Buna gore,
onun zihninde bulunan a~1k ve se~ik
dti~tincelerden biri de yetkinlik dti~tin
cesidir. Duyu-deneyinden ttiretilen dti-
~tinceler a~1k ve se'iik olmad1~ma,
do~al dtinyada yetkin clan bir ~eyle
kar~lla~llamayaca~ma ve bu dti~tince
yi, kusurlu bir varhk ol;:sarun ken-
disi' yarafarnayacagma o_ yetkinlik
dii~iincesini. insan zihnine kendisi de
yetkin clan~ varhk vennitir. Bu l,et-
kin varhk, Thnn'd1r. insan zihiiineki
yetkinlik dii~iincesini ona kendisi de
yetkin clan Tann venni~ ise, nedende
sonu~ kadai gCI~e!Eiik oldn!Pmdan, bu-
radan Tann'run varoldu~u sonucu
~kar. Descartes'a gore, insan, ~u halde,
kendi varolu~unun ve Tanr1'run varo-
lu~unun bilgisine sahip olabilir.
insan matematikte de a<;~k ve s~ik dii-
~iincelere sahiptir, dolaysyla matema-
tiksel bilgiye sahip olabilir. Acaba insan
bu s1rurlann otesine ge~erek, ba~ka bil-
gilere sahip olabilir mi? Descartes'a go-
re, a~1k se~ik dii~iinceler arasmda, d1~
diinyadaki fizild varhklarla ilgili ola-
rak, yalruzca bu varhklann matematik-
sel ozellikleriyle ilgili dii~iinceler var-
dn. Bir dsmi dii~iindii~iimiiz zaman,
onun hakkmda a~1k ve se~ik bir dii~iin-
220 Descartes, Rene
ceye sahip clabilirsek eger, a~1k ve seo;ik
dii~iince, yalmzca c cismi belli bir ~ekli,
belli bir kcnumu ve belli bir hacmi clan
bir ~ey clarak dii~iinmenin scnucu clan
bir dii~iince clabilir. D1~ diinya ve bu
diinyada bulunan nesneler soz kcnusu
oldugu siirece, sahip clabilecegimiz
a~1k ve se~ik dii~iinceler, bu nesnelerin
matematiksel ozellikleriyle ilgili clan
dii~iincelerdir. Bununla birlikte, bu dii-
~iinceler bize cnlann 'varclduklanm'
soyleme imkAm b1rakmaz.
Descartes'a giire, nesnelerin var clup cl-
mad!klarmi dcgrudan dcgruya dii~iin
celerden nesnelerin kendilerine giderek
karutlayam1ycrsak, cnlann varclu~unu
dclayh bir ycldan kamtlayabiliriz. Buna
gore, insanda bir yandan d1~ diinyadaki
nesnelerle ilgili dii~iinceler, ve bir yan-
dan da fiziki bir diinyarun varclduguna
inanma egilimi var ise, soz kcnusu dii-
~iince, duyum ve izlenimlerin nedeni Sl-
raslyla insanm kendisi, Tann ve d1~
diinyadaki nesnelerin bizzat kendileri
clabilir. 0 bunlardan birinci altematifi,
insanda kendi deneyimini, izlenimlerini
diledigi gibi clu~turabilme giicii bulun-
mad1g1ru soyleyerek eler.
l:kinci clas1hk, d1~ diinya ve bu diinya-
daki varhklar varclmad1g1 hAlde, insan-
daki izlen.imleri ve dii~iinceleri Tann-
'run yaratlm~ cbnas1 claslhgldlr. Descar-
tes, daha once Tann'run insanlan aldat-
mad!gml gosterrni~ cldugu io;in, ikinci
ihtimali de eler. Bu durumda, geriye tek
bir clas1hk kahr. lnsan zihn.indeki d1~
diinyayla ve bu diinyadaki varh.klarla il-
gili ide ya da dii~iincelerin nedeni, diin-
yarun bizzat kendisidir, bu diinyadaki
varhklard1r.
Descartes'a gore, toziin her zam~
Oziinii mejdaM gaEireRVe dtgir Ritelij(.-
lerin kendisine bagh cldugu temel bir
n.iteligi varr!Jr, .!luna gore, bir toziin,
tiim diger niteliklerinin kendisini var-
sayd1g1, temel, cnsuz clunamaz niteligi
hangisidir7 Oyle ki, tozle ananiteligi ara-
smda bir aymm yap1lamasm. Descar-
tes'a giire, ruhun, tinsel toziin anan.iteligi
dii~iinme clup, ruh her zaman dii~iin-
meyle ozd~tir. Madden.in ozii ise, yer
kaplama ya da uzamdu. Bu ~er~eve i~in
de, maddenin ~ekil ya da hareketi, yer
kaplama clmadan dii~iiniilemez. Sura-
dan da anla~1lacagl iizere, Descartes
maddi ya da cisimsel toz a~1smdan, gec-
metrik bir varhk anlay1~1 geli~tirmi~tir.
Descartes'm bu varhk gorii~ii, geli~en
bilime fazlas1yla uygun dii~mekle bir-
likte, madde ve ruhtan, ya da beden ve
zihinden meydana gelen bile~ik bir
varhk clan insan soz kcnusu oldugun-
da, biiyiik bir gii~liige ycl a~ar. Varhk
alam madde ve ruh diye kesin ~izgilerle
birbirinden aymld1g1 io;in, eskiden bir-
likli ve biitiinliiklii tek bir toz clan in-
sandan, ~imdi aralarmda crtak hi~bir
nckta bulunmayan iki toz ~Lkar.
Buna gore, Descartes, bir yandan a~Lk
hk ve se~iklik ol~iitiinii uygulayarak,
madde ve ruh, beden ve zihin arasmda-
ki ger~ek farkl1hk ve aymm1 vurgulama
ve hatta ikisini de tam ve baglmSIZ toz-
ler clarak dii~iinmek durumunda kal-
ml~hr. Ama aralannda crtak hi~bir yon
bulunmad1g1 i~in yer kaplamayan fakat
dii~iinen tinsel toz, dii~iinemeyen, fa kat
yer kaplayan maddi tozii, maddi toz ya
da beden de tinsel toz ya da zihni etkile-
yemez.
Ote yandan, giindelik deneyimin,
ruhun beden, beden.in de ruh tarahndan
etkilendigini, ve bu ikisinin bir anlamda
bir birlik meydana getirdigin.i crtaya
kcyan clgulan vard1r. Descartes burada,
kar~lllkl1 tetkile~imciligi savunup, be-
denle tzihin arasmdaki etkile~imin bey-
nin arkasmda bir yerde, kczalaks1 bezde
ger~ekle~tigini soyler. Ba~ka bir deyi~
le, c zihinle beden arasmdaki ili~ki yi bir
gemiyle cnu yiizdiiren kaplan arasmda
g~en ili~kiye benzer bir ili~ki clarak ta-
siulaml~ttr.
Bilgj gOrii~leri:Descartes bilgi gorii~iin
de. gercek blr aklla, hatta apricrist ve
dcgu~q~r. Tasarunsal bir alg1 kura-
rm benimsedikten ve alg1larun her ne
ise, zihinde cldugunu soyledikten scn-
ra, ideleri, fikir ya da dii~iinceleri, d!-
~ardan gelen clgusal ide)er (ideae adven-

tiline), zihin tarahndan, imgeleme daya-
narak olu~turulan ide "a da du~iinceler "
(ideae foctitiae) ve dojjuStan ~:;etirilen du-
~iin~e~ Cideae innateae) olarak u~e ay-
m. unlardan a~k ve se~ik clan, bizi
bilgiye gotiiren ideler, yalruzca dogu~
tan du~uncelerdir.
Yanh~ problemi soz konusu oldugun-
da ise, Descartes, insanda yanb~ neden
olabilecek iki yeti oldti nu so le~tir:
Anla v a e. Anlama yetisi-
nm kapsam baktmmdan s1rurh oldugu,
yalruzca a~k ve se~ik olanla suurlarum-
~oldugu yerde, irade kapsam baktmm-
dan stmrstz bir gu~tur. Buna gore, insan
iradeyi stmrlayamamakta, tam tersine
onu tam olarak anlamadtgl eyleri las-
dike zorlayarak gerti~letmektedir. Anla-
ma yetisinin gorevi kavramak, dogruyu
yanh~tan ay~rmaktu. Oysa, irade dog-
ruluk ve yanh~hk konusuna kayllstz
olup, anlama yetisirtin suurlaruu a~ar.
Bundan dolay1, irade, anlama yetisinin
a~1k ve se~ik olarak kavrayamad1g1 ~ey
leri olumladtgt i~in, yanh~m neden
olur.
Ahl8k gorii$1eri: Ahlak alanmda, once
i.nSamn ozgur oldugunu g8stermeye <;a-
b~an Descartes, daha c;ok ge~ici bir
ahliik hir dunm:l ahJak.J Onermistir. Bu
~er~eve i~inde, o insarun, talihini yenme-
ye kalkt~maktansa, _Q_ncelikle kendisine
egemen olmaya ~ah~mas1 gerektigini,
ki~irVn, yaaiDI boyunca anfama yetis.!.
ve kavrayt~IDI geli~tinneye ~ab~arak,
dunya .dyzeninj defjstirmeye kalk!~
mak yerine, kendi istek ve arzulamu de-
gi~tirme ,abasl vermesmin iyi oldugu-
nu sii~mi~tir. Ahlaki sec;im olgusu
uzerinde duran Descartes, burada neyin
bizim giicumuz dahilinde olup, neyin
olmadtgtru anlamarun buyiik bir onem
arzettigini soylemi~tir. Ona gore, biz,
gucumuz smulan i~inde kalan ~eyleri
gordukten sonra, ger~ekten iyi olanla
kotii olaru birbirinden aytrmab ve iyi ol-
duguna hukmettigimiz ~eyleri ger~ek
le~tirmeye ~ab~mabytz.
Ba~ka bir deyi~le, insamn yaamda~
amacmm mutluluk oldugunu soyleyen
Descartes~lllk 221
Descartes'a go<e,..jnsana mutlultLlc veren
~eyler iki turludur. Bunlardan birincisi,
bil e , erdem ve o .. luluk ibi salt bize
bagh o an ~eylerdir; 1 nc1si ~an, ~eref
'e ~ngwllk gtbi, do!ll u~an dogruya
bize ~ag7 olmayan ~yler en meydana
gelir. Tum giiciimuzil brrmciler uzerinde
yogunla~tlrmamiZ gerektigini soyleyen
Descartes, bu yolda kendilerine uyma-
nm bize yarar inand1g1 u~
kural
ten1en1eye ~ah~mas1 gerekir.
Descartes~ [Ing. Cartesian drcle; Fr.
cercle Descartes meta6ziginde
bulundugu, FransiZ du~unurii Antoine
Arnauld taratmdan one surulen dongu-
sel argiiman. Buna gore, Descartes Meta-
fizik Dil$iinceler adb eserinde, bizim a~1k
ve se9k bir bi~irnde, hi~bir ku kuya yer
b~rakrnaksiZm alglladtgtrmz, idrak etti-
girrtiz bir ~eyin dogrulugundan, Tann
varoldugu i~in, emin olabilecetunizi one
surer. Fakat aym Descartes yine aym ese-
rinde, kendisini a~Lk ve se~ik olarak
idrak ettigimiz i~in, Tann'nm varoldu-
gundan kesinlikle emin olabilecegimizi
iddia eder ki, bu a~ikar bir dongusellik-
ten ba~ka bir ~ey degildir.
Descartes~thk [ing. Cartesianism; Fr. Car-
li!sianisnre;Al. Cartesienismus]. 1 ilk ve
gene! anlam1 i~inde, tDescartes'm olu-
munden sonraki yuzyll i~inde ortaya
~1kan ve kendi sisternlerini kurup geli~
tirirken, Descartes'm felsefesini tum ay-
nnlllanyla kabul etmek yerine, onun
Ierne! kabulleriyle metodolojisini kulla-
nan filozoflarm tavtr ve sistemlerini ta-
rumlarken kullamlan terim.
Descartes'm biitun bir insan bilgisini
rasyonel ve tumdengelirnsel bir sistem
i~inde yeni ba~tan kurmaktan olu~an
Ierne! amacm1 aynen payla~an bu file-
 --------------------------------------
222 Descartesm merdiveni
zoflar, iiim do~al fenomenleri, biyolo-
jik, fiziki, psikolojik ve kimyasal tiim
olaylan niceliksel ve matematiksel ilke
ve yasalara gore a~tl<layacak geni~ kap-
samh bir bilim kunna o;abast i9nde ol-
mu~lardtr.
2 Descartes~hk, ikinci bir anlam i~inde
ise, Descartes'm felsefesini tiimiiyle
do~ru bir felsefe olarak de~erlendiren,
onun sistemini anlahp, a~tklamaya ve
boylelikle yaymaya ~ah~an kimselerin
tavtrlanm anlatmak i~in kullamlmt~lir.
Yukanda birinci kategoride yer alan
isimlerin ozgiin filozoflan gosterdi~i
yerde, burada Henri Regnier, Henri Le
Roy, Balthasar Bekker, Pierre Sylvain
Regis, jacques Rohault, Antoine Arna-
uld ve Pierre Nicole gibi ikinci SIIUf dii-
~iiniirler yer a hr.
3 Biraz daha gene! bir anlam i~inde, Des-
cartes' tan yola ~iktp, Aydmlanma ve po-
zitivizm araC!h~tyla yiizythmtzda ana-
litik felsefeye kadar uzanan dii~iince
gelene~ine Descartesp ya da Kartezyen
gelenek adt verilmektedir. Bu gelenek
Descartes'm zihin /beden ya da ozne/
nesne dikotomisinden hareketle, ontolo-
jik a~tdan realist ve do~alct bir tavn be-
nimserken, pragmatist ve evrenselci bir
yakla~unla do~a bilimlerinin gene!
g~er, kesin ve de~i~mez yontemini te-
mele ahp, yasa ya da kural koyuculu~u
benimser. Kartezyen gelenek, ote yan-
dan do~a, insan ve toplum konusunda
determinist ve mekanist bir anla}'l~l sa-
vunup, bilimin amacmm a~tklama ya da
daha ziyade nedensel a~tklama oldu~u-
nu dile getirir. . m goziinde ahlakhlik, biyolojik ya~a
Descartes'm merdiveni [Ing. DesCDrtes'
ladder; Fr. t!chelle de Descartes]. Yontemsel
ku~ku ile zihin olarak kendi varolu~u
nu ka an, falitxu~usi:irea ~m
de, Ianri'mn ken tstru a atabilece~ini
belirten Descartes'm, tekbencilikten kUr-
tulabilmek, oznel bir bak1~ a~tsJIUn iis-
tiine yiikselebihnek i~in, Ianrt'nm varo-
lu~unu, ve dolaytstyla O'nun aldatan
bir varhk olmadt~tru gostermek, yani
kendi varolu~undan Iann'run varolu-
~una yiikselmek zorunda kaldt~ll'll dile
getiren deyim. -,
Buna giire, bilgi iddialomnm temjnab
clan Iann'mn varolu~unu iki ayn ka-
mila gosteren Descartes, boylelikle once
Ozil~ bir hak1~ a9smda'n tannsal bir
perspek_tile jtiikselmi' ve daha SQ1U'a da,
dt~ diinyarun bilgisine ye avru anlama
gelmek iizere, diS diinyaya irunistir. -
desmos. Ba~. Yunancadan gelen bu terim
Hristiyan Orta~a~ felsefesinde, ozellikle
de John Scottus Erigena'da, bitkilerle bti-
yiime ve beslenme, hayvanlarla duyum
ve duygu yetilerini, buna ka~m melek-
lerle de anlama yetisini payla~mak su-
retiyle, kendisinde hem maddi ve hem
de tinsel diinyayt birle~iren ve bundan
dolayt, maddi diinyayt tinsel diinyaya
ba~layan insan varh~ i~in kullamlan
terim
determinist ahlak [ing. determinist ethics;
Fr. t!thique dt!terministe ]. irade ozgiirlii-
~iinden yola ~tkan ahlak anlayt~lann
dan farkhhk gosteren ve tba~da~abilir
cilik olarak da bilinen ahlak anlayt~t.
insanm eylem diizeyinde ozgiir olabile-
ce~ini dii~iinen gorii~lerin yamldt~tnl
savunan ve dolaytstyla, ahlaka dii~e
nin, ger~ekte belirlenrni~ bir alan clan
ahlaksal ya~amm nedensel yoldan a-
~tklanmast oldugunu dile getiren ahlak
gorii~ii.
tSpinoza, tSchopenhauer gibi metafi-
ziksel bir determinizmin ve dolaylSlyla
determinist bir ahlak anlayt~mm savu-
nuculu~unu yapmt~ clan filozoflara ek
olarak ome~in, bir tiir biyolojist ahlak
anlayt~tru benimsemi~ clan, iSpencer'-
mm yiiksek ve farkhla~nu~ bir bi~irni
ya da giirtiniimiine, do~al ya~amm belli
bir uzanttsma kar~dtk gelir. Ote yandan
tMarks'a gore de ahlakhhk, iiretim ili~
k.ilerinin belirledigi toplum ya~ammda
hakim smtf ya da gii~lerin diinya gorii~
lerine veya ideolojilerine giire tanunlanan
iyi ve kotii kavramlanyla yonlendirilen
insan eylerninde ortaya ~kar. Dolaytsty-
la, insan eylerninin oldu~u kadar, ahliiki
ya~ da bir ozerkli~i olmaytp, o ege-
men sl11lftn ideolojisine gore belirlenen
veya yonlenen bir ya~amdtr.

Her ti.ir insani ili~ki.nin belirleyicisinin,
altyap1y1 meydana getiren tnaddi i.ire-
litn bic;imleri old u~un u one si.iren Kar1
Marks'a gore, bu i.iretim bi~mleri insa-
ntn ve toplwnun ahlaki ya~am ~eklini
ve de~erlerini belirler. Bu nedenle ahlik~
altyapt belirlenen i.istyapnun bir parc;ast
olarak stntf tideolojilerine gore yorwn-
latunak dunnnundad1r.
determinizm [Os. iciibiye, znruriye; 1ng.
determinism; Fr. detenuinisme; Al. deter-
minisnlus]. Evrende olup biten her~eyin
bir nedensellik ba~lanhst ic;inde gerc;ek-
le~ti~ini, fiziksel evrendeki ve dolay1
styla da insarun tarihindeki tiim olgu
ve olay[ann 1nutlak olarak nedenlerine
ba~h oldu~unu ve nedenleri taraf1ndan
ko~ulland1~n1 savunan anlay1~. Evren
deki her sonucun, her olay1n gerc;ekte
bir nedeni ya da nedenleri bul und u~u
gori.i~i.i; do~antn nedensel yasalara tabi
old u~u ve evrende hic;bir ~eyin neden-
siz olmad1~1 di.i~i.incesi.
Buna gore, sJrasJyla, a) hic;ten hic;bir
~eyin c;Ikmayaca~l ya da hic;bir ~eyin
1nutlak olarak yok olup gitmeyece~ il-
kesiyle, b) hic;bir ~eyin ko~ulsuz bir bi-
c;imde ve di.izensiz olarak ortaya Qka-
mayaca~l ilkesinden meydana gelen bir
gori.i~ olarak detenninizm, her~eyin
kendisinin d1~1ndaki ba~ka bir ~ey tara-
nndan yasalara gore belirlendi~ini iddia
eder.
iki ayn determinizmden soz edilebilir:
1 Her olaya.n bir nedeni bulundu~unu,
bundan dolay ozgiirli.ik ya da irade oz-
gi.irli.i~ii diye bir ~eyin olamayaca~Jnl
savunan katz detenninizm. Bu anlay1~, ta-
rihte ya da insan ya~am1nda soz konu-
su olan n~denleri yeterince geriye gide-
rek ara~tlld1~1nuz takdirde, insarun
denetimi d1~1nda kalan, insaJWl i.izerle-
rinde hic;bir etkisi bulunmayan temel
nedenleri bulabilece~imizi one surer. Bu
ti.ir bir kah detenninizm, yazgu:~..l1~a
c;ok yakla~makla birlikte, yazglc1hktan,
insanlann gelece~i de~i~tiremeyecekle
rini one si.innemek bakJmmdan farkhhk
gosterir.
d~tennii\izm 223
Katt deter ministlere gore, insanlarm
hic;bir etkide bulunamad1klan, onlar1n
denetimleri d1~1nda kalan belirli neden
ler, insan varhklann1n olduklan gibi ol-
malanru ve bu arada eylemlerini belirle
mi~tir. Ba~ka bir deyi~le, onlar, insan
varhklanrun hic;bir ~eyi de~i~tiremeye ..
ceklerini soylemekten c;ok, insanlann
~eyler i.izerinde etkide, eylemde bulun-
ma tarzlara.run ki~isel yap1 ve Inizac;lan-
run sonuru oldu~nu, soz konusu yapt
ve 1nizac;lann ise insanlarm etki edeJnc-
dikleri etmenler ve ko~ullar taraflndan
belirlendi~ini one si.irerler. Kah detenni-
nistler, buna gore, her olay1n, her eyletn
ve her sonucun, k1sacasJ her~eyin bir ne-
deni varsa, bu takdirde, insarun di.i~i.in
celeri, duygulan, arz.ulan, sec;ilnleri ve
kararlan da dahil olmak i.izere, her~eyin
belirlenmi~ oldu~unu iddia ederler.
Kab deterministler buna ek olarak,
insan varhklann1n hic;bir ~ekilde etkide
bulunamad1klan nedenler taraf1ndan be-
lirlenmi~ olan bir d i.in yay a geldikleri, ge-
netik yapdanna sec;erek ve isteyerek
sahip olmad1klan ve i~nde bulundukla-
n durumlar ve fiziksel olaylarla ba~ka
insanlann eylemlerine ba~h old u~u ic;in,
bizim ozgi.ir oldu~umuzwt hic;bir zaman
soylenemeyece~ini belirtir.
2 Yumu~k determinizm ise, evrensel bir
nedenselli~in gec;erli oldu~unu kabul et-
mekle birlikte, katl detenninizmden fark-
h olarak, bu nedenselli~in bir bOli.imi.ini.in
insandan ka ynakland1~1ru, dolayt51 yla
insan i~n belli bir ozgi.irli.i~iin mi.imki.in
oldu~unu savwtur. Bwta gore, insanlar,
alai ve iradeleriyle baz1 eylemlerine iste-
yerek neden olurlar, bundan dolay1, in-
sanlann belli bir ozgi.irli.ikleri vard1r.
Yumu~ak determinizmin burada sozi.i-
ni.i etti~i ozgi.irli.ik, Sll\lrh bir ozgi.irli.ik-
ti.ir. Bu anlay1~ gore, hie; kimsc tam ola-
rak ozgi.ir de~ldir; insanlar, kendi
arzular1na gore, keyfi olarak eyleyemez-
ler. Ome~in, biz kendimizi ba~ka var-
hklar hAiine getiremeyiz ya da oksijensiz
ya~ayamayLZ. Ozgi.irli.ik vard1r, ama ev-
rensel nedensellik it;inde ve soz konusu
nedensellikten dolay1 vardlt.
224 deu:r ex machina
deus ex machina. Makinadan Tanrt diyc
ifade edilebilecek olan ve bir gti~ltigti,
bir problemi ~ozmek i~, yapay ve ge-
reksiz bir bi'>imde, Tann ya da dogal ol-
mayan bir nedenin gtindeme getirilmesi
tavrt ve ozellikle de gtindeme getirilen
gti<; i~in kullarulan ve eletirel bir anla-
mt olan terim.
Buna gore, deus ex maclrina deyimi, ozel-
likle felsefede, bir gti~ltigti ya da proble-
mi ~ozmek tizere, hi<; geregi olmadt!!;l
halde, gtindem ya da problem dt~t ki~i,
kavram, ~ ya da nedenlere ba~vurma
tavn soz konusu oldugunda, a~aytct
nedenin ilevsizligine, a~tklaytct olama-
yt~ma iaret etmektedir.
deus sive natura. Spinoza taraftndan sa-
vunulan panteist gortite, Tanrt'yla do-
ganm ozdeligini dile getiren Latince
deyim: Tanrt ya da Doga.
deuterai ousiai. Aristoteles felsefesinde,
ikinci dereceden tozlere, ttirlere, ba~ka
bir deyi~le, birinci dereceden tozleri U
ya da bu ttirden kllan ozlere verilen Yu-
nanca ad.
devirme [Lat. conlrapositio; lng. contraposi-
tion; Fr. contraposition; AI. contraposition].
Klasik manllkta, belli bir onermeden, oz-
nesi o onermenin ytikleminin ~eli~igi
olan yeni bir onerme elde etrnekten mey-
dana gelen dogrudan <;U<anm tii rti.
Yan deuirnre ilk onermenin oznesiyle
ayru olan yeni bir onermeyle, tam deuirme
ise, yeni bir onermenin ilk onermenin
oznesi.nin ~eli~i!!;i olan yiik!emiy le so-
nu~larur. lster yan, ister tam olsun, de-
virme i~lemi, yalruzca ilk ya da orijinal
onerme, bir A ya da 0 onermesi oldu~
zaman, ~deger bir onerme verir. flk
onerme bir E onermesi oldugu zaman
ise, klasik mantlk'>llar devirmenin, devir-
me i~lemi ilk onermenin niceli~nin tti-
melden tikele dontittirtilmesi i~lemiyle
tamamlanmast durumunda, ~deger bir
onerme verecegini belirtirler. l!k ya da
.orijinal onerme, bir I Onermesi oldugu
Zaman ise sonu~ 9kmaz, yani e~deger
bir onerme elde edilemez.
devlet [lng. state; Fr. etat; AI. staat). Top-
lumu yoneten kurallar ve yasalar yarat-
rna otoritesine sahip bir ayn bir kurum-
lar kiimesi. Demokrasilerde htiktimet-
lerin gelip gittikleri dikkate ahrursa, salt
htiktimete edeger olmadtgt gibi, ikti-
sat, okullar, toplum orgtitleri benzeri
orgtitlti ve stirekli kurum ve davrant
pratiklerinin btittin bir alaru olarak sivil
topluma da kartl olan btittinsel politik
sistem.
Devletin varhgt i~in zorunlu olan oge-
ler, strastyla insan toplulugu, tilke ya da
toprak btittinltigti ve egemenliktir.lnsan
ogesi, belirli bir toprak par~ast tizerinde
yaayan ve devleti kuran insan toplulu-
gudur. SOz konusu insan toplulugunun
tizerinde ya~adtgt toprak par~asma ise
ii/ke denir. Bu toprak par.,ast dogal ya
da yapay (bir anla~ma ile ~izilmi~) st-
rurlarla, kom~ulardan aynhr. Buna kar-
tn, egemen/ik, devletin hukuki diizenini
belirleyen en ytiksek otorite ve tist'tin
iradedir.
Bu baglamda, ba~ka hi~bir devlet ile
bagtmhhk ili~kisi i'>inde olmayan dev-
lete egemen dev/et, ~o~nluk zorla kabul
.ettirilen bir bagunhllk ili~kisi nedeniyle
baka bir devletin buyrugu albndaki
devlete yarr egemen deu/et; hukukun lis-
ttinltigti ilkesine her koul alhnda bagh
kalan devlete hukuk deu/eti; kendini hu-
kukun tisttinltigti ilkesiyle baglamayan
devlete polis deu/eti; salt gtivenlik, sa-
vunma ve adalet gibi klasik gorevlerini
yerine getirmekle yetinip, iktisadi ve
toplumsal yaamda elkin bir rol oyna-
mayan devlete jandanna deu/eti; klasik
ilevlerinin otesinde, toplurnsal e~itsiz
likleri azaltrnak amactyla, iktisadi ve
sosyal hayata elkin bir bi~imde kattlan
devlete sosyal dev/et; belli bir ideoloji
adma bireysel ve toplurnsal faaliyet
alanlan tizerinde m utlak ve btittinsel
bir denetim ve bask1 uygulayan devlete
Iota/iter deu/et; iktisadi ve siyasi Iibera liz-
min btittin ilke ve unsurlanna riayet
eden devlete ise liberal deu/et adt veri!-
mektedir. Nihayet, dini bir hareket ya
da otoriteyle hi~bir bagt olrnayan devle-
te ise, /aik deu/et denir.

1\llodern devlet dii~iincesL.1e baktl~l
JnlZda, onun Avrupada onyedi ve onse-
kizinci yuzydlarda goriilen mutlakiyet~i
devletlerin ardandan ortaya c;1kb~ana
goriiyoruz. Ba~ka bir deyi~le, modern
devlet dil~tincesi, mutlakiyetc;i devletle-
re ili~kin deneyimler iizerinde dii~iin
menin ve bu devletlerin otoritesine
kar~1 ver:ilen miicadelenin bir son ucu
olmak durumundad1r. Modern devlet
dii~iincesi, i~te bu ba~laanda Bah'da ki-
liseyle devlet ve devletle halk arasinda
ya~anan biiyiik kavga ve miicadeleler-
dan sonra do~abilmi~tir. Buna gore,
modem devlet hem ba~Imsaz ve hem
de laik olan kamusal bir giic;tiir. Mo-
dem devlet, oncelikle tum di~er top-
lumsal giic;lerden ve kral ya da dev let
memurlanndan bagunsaz olmak duru-
mundadar. Sarayla ozde~le~tirilmek ve
krahn miilkiyetinde olan bir ~ey olarak
goriilmek yerine, modern devlet kral-
dan ba~ams1zdar. Devlet, ikinci olarak
otorite veya i~levinin Tanradan tureti-
lememesi veya yiiksek bir ama~tan c;a-
karsanamamasa anlamanda laiktir. Bu,
modem devletin eylemlerinin dini ilke-
ler yoluyla tasdik edilip hakhlandtnla-
mayaca~a anlamana gelir. ~u hAlde, mo-
dem devlet insan tarafmdan salt insanf
amac;larla yarahlma~ olup, onun varh~1
yine ayna ama~larla devam ettirilir.
Bu ba~lamda, modem devletin iki
temel ideye dayandl~lnl soyleyebiliriz:
0, her~eyden once, belli bir toprak par
~asandaki turn di~er gii~ ya da iktidar
odaklarlnln giic; kullanmuru engelleyen
merkezile~mi~ bir giic;tur. Onun iktida-
n, biirokrasi, yarga ve askeriye gibi kah-
o ve siirekli kurumlar yoluyla hayata
ge9rilir. Modem devlet, ikincileyin, bir
anla~ma ya da sozle~meye, on u yone-
tenlerle onun tarafandan yonetilenler
arasmdaki belli bir ili~kiye dayanir.
Bu ac;adan bakddt~anda, modem devlet
teorisine, bireyin devletle olan ili~kisiyle
ilgilenen egeanenlik konusundan ba~ka,
devletin gilciiniin si vii toplumla nasal
bir ili~ki i~inde olmas1 gerekti~i proble-
minin olu~turdu~u gene) ba~lam i~inde
devlet~ilik 225
yakla~abilece~irnizi soylenebilir. Ege-
lnenlik soz konusu oldu~unda, iki ayn
yakla~1m1n ortaya c;ktl~tnl goriiyoruz.
1 Bunlardan birinci yakla~un, onalhnc
yuzyalda Bodin ve onyedinci yuzyalda
da Hobbes tarafandan sergilenmi~ olan
mutlak egemenlik goru~iinde ifadesini
bulur. Ome~in, tngiliz dii~iiniirii Tho-
mas tHobbes'a gore, devletin egemenli-
~inin ilke olarak slnln olamaz ve devlct
kendisinin d1~1nda bir ~eyle hakh kah-
namaz. 2 Buna kar~1n, ikinci yakla~un,
Locke, Montesquieu, Spinoza ve Kant ta-
rafmdan benimsenen ve devletin ege-
anenli~ine bir Slnlr koyan yakla~und1r.
Bu anlayt~, ba~1msaz bir kamusal gii~
olarak modem devletin statusunii veya
onun en yiiksek otorite olma iddiasuu
sorgulamaz. Fakat devletin, sivilloplum
ic;indeki kurumlardan yalruzca biri oldu-
~unu ve dolaytsiyla, devletin bireyler
iizerinde tahakkiim kuramayaca~uu
ifade eder. Her bireyin, kokeni toplum-
salhk oncesinde bulunan birtakun do~al
haklan oldu~unu ve bu haklara, bireyle-
rin yaph~t sozle~me sonucunda olu~an
devlet taraftndan zarar verilemeyece~ini
dile getiren bu ik..inci yakla~un, daha
~ok devletin iktidanna nasll snur c;ekile-
bilece~i konusu iizerinde yo~unla~1r.
Ote yandan, devletin giiciinun sivil top-
lulnla olan ili~kisi soz konusu oldu~u
zaman da, iki temel tavar ortaya c;akar.
Liberalizm ic;indeki farkh gorii~leri
ifade eden bu tavtrlardan birincisi, dev-
letin sivil toplwna tibi olmasa gerekti~i
ni dile getiren tavar ya da yakla~undu.
Buna kar~1n, ikincisi devleti, sivil toplu-
tnu ic;ennekle birlikte, onu a~an ve onun
zararll etkileriyle miicadele eden bir
alan olarak de~erlendirir.
devlet~ilik [ing. etatism; Fr. etatis1ne; AI.
etatismusj. Devleti tum toplumsal gorev-
lerin diizenleyicisi olarak goren, ozellik-
lc de ekonomide devletin ekonoaniye
miidahalesini ve piyasa mal ve hizmetle-
rini do~rudan bir bi~imde iiretmesini
ongoren anlay1~. Ozel c;lkarlan merkezi
olarak orgiitlemenin iiretimi arthraca~l
inanctna dayall olarak, devletin gorevle-
226 dcvlet ciini
rinin yaygu\la~tudmas1n1 ve ekonoani
alanlna mildahalesini ongoren gorti~.
Sanayi ve ticaret kurulu~lann1n, e~i
tiln, ktilttir, sa~bk faaliyetlerinin devle-
tin elinde toplanmas1n1 o~utle}'en ve
devletin haklanyla, yetki ve sorutnltl-
luklannl, bircyin haklanntn aleyhine
olacak ~ekilde geni~leten o~reti.
devlet dini [ing. state religion; Fr. religiorr
d'~tat]. Devleti dtinyadaki ilahi dti~tin
ce, Tann'n1n bu dtinyadaki yurtiyti~ti
kabul ederken, insarun btittin tinsel ger-
~ekli~ini devletten aldt~an1 savunan
unlti 19. yuzyd Alman filozofu Hegel'in
din anlay1~1.
Devleti ozgtirlti~i.in gerc;ekle~mesi ola-
rak ta1umlayan tHegel'e gore, birey hi~
bir ~ey, devlet her~eydir. Devletin apa-
~lk, mevcut vakla oldu~unu ve etjk
hayah ger~ekle~tirdi~ini, insano~lunun
sahip bulundu~u de~ere haiz her~eyin
Devlet arac1h~ayla sahip olunan ~eyler
oldu~unu one stiren Hegel i~in, devlet
dtinyada varolan ilahi dti~tinceden
ba~ka hi~bir ~ey de~ildir. Bu ba~lamda,
Hegel, her insan varh~1nda, si yasi otori-
tenin mtidahalesinden ba~1~1k olan bir
vicdan alan1 bulundu~unu ve devletin
insan bireyinin nihar ve en yilksek kay~
naklanyla nefsini tamamen emtnemesi
gerekti~i ~eklindeki Musevi ve Hristi-
yan tektanraah~trun temel felsefi ilkesi-
ni reddeder. Devletin ger~ekle~mi~ akll
ve ruh, yeryilztindeki ilahi dti~tince ol-
1nas1 nedeniyle, Hegel'e gore, devletin
yasas1 nesnel ruhun d1~avurumudur ve
~yalruzca yasaya itaat eden ki~i ozgtir-
dtir.' tnsanan ger~ek ozgtirlti~i.i devletin
ve yasan1n rasyonelli~ine boyun egtnek-
ten ve kendisini onunla ozdelelirmek-
ten ibarettir.
devlet felsefesi [ing. philosophy of state;
Fr. philosophie de l'etat). tSiyaset felsefe-
sinin bir daluu meydana getiren ve top-
lumsal ya~amla devletin do~u~unu, dcr
~as1n1 ve anlam1n1 ara~hran, insanlarla
insanlann i~inde yer ald1klan siyasi or-
gil tlen1neler aras1ndaki ili~kileri incelc-
yen felsefe dah.
Devlet feiseiesi tarihinde, devlet ~u ~e
killerde anla~llm1~hr: 1 Dogal bir kurunz
veya orgaMiz.ma olarak. Bu yakla~1m1n
klasik temsilcisi tPlaton'dur. 0, devleti
btiyi.ik ol~ekli bir insan ya da organizma,
bireyin bir devanu olarak goriir ve bu
durumun bir sonucu olarak da, Slras1yla
akd, can ve i~tihadan olu~an ti~ par~ah
ruh anlayt~lnl aynen devlete yans1t1r.
Buna gore, o devletin temeJirai insan do-
~asmda buhnaktad1r.
2 Devletin, yonetimde bulunanlardan
ayn olan, fakat yoneticilerin karar ve eh-
liyetleriyle geli~mesine katkada bulun-
duklan bir kurumlar ve /Jizrnetler sislenJi
oldu~unu dile getiren Aristoteles~i dev-
let anlaya~t Bu ~er~eve ic;inde, Aristo-
teles'te, devletin asll amaca, yurtta~lann
maddi bak.Jmdan refaha ula~malan,
ama daha ~ok ahlaki baklmdan geli~
meleri ve olgunla~maland1r. Devlet, bu
aJna~ i~in vardar. Yani, ona gore, devlet
yonetimleri kendi ba~lanna iyi ya da
kotii de~ildir, ancak soz konusu atnac
ger~ekle~tlrebilmesine gore, iyi ya da
kotii devlet vard1r.
3 Yapma bir varhk ve araf olarak devlet.
Klasik temsilci~ini tRousseau, +Hobbes
ve tLocke'un yaph~l bu anlay1~a gore,
insan mutlak bir l>zgilrli.ik durumu i~in
de varolamaz. Mutlak bir ozgiirli.ik du-
rwnunda, insaru d1~andan belirleyen ve
smulayan hi~bir gil~ olamayaca~mdan,
her insan neyin iyi oldu~una kendisi
karar verir ve kendi c;tkarlaruu hayata
gec;inneye ~ah~1r. Bu ise, tam bir ~1kar
~ah~ma:c;1na, hatta insanlar aras1nda bir
sava~a yol a~ar. Fakat boyle bir durum,
ti.im insanlara zarar verece~inden, in-
sanlar bir araya gelerek, aralannda bir
sozle~me yaparlar. lnsanlar toplum soz-
le~mesi ada verilen bir uzla~ma ve an-
la~maya dayanarak, ortak iradelerini
temsil edecek bir gticti, kendileri ic;in
hakem ve yonetici olarak tayin ederler.
Buradan da anla~daca~1 gibi, soz konu-
su anlay1~ta devletin do~al bir temeli
yoktur. Bu yakla~unda devlet, insanlan
birbirlerine kar~1 koru yacak ve kend ile-
rini geli~tirmelerine imkan verecek bir
ara~ olarak ortaya ~akar.

4 Devleti, ke-ndi irade, ehliyet, yetene~
gi, ve ama~lan olup, bir iiniversiteye
benzetilebilecek cisilnle~1ni~ bir ki~i,
diinyadaki ilahi dii~iince, milli bir ruh
olarak goren Hegelci devlet anlay~ Dev-
letin i~erigini milli ruhun meydana ge--
tirdigini one siiren Hegel'e gore, milli
ruh, din, hukuk, bilim, sanat, sanayi gibi
tiirlii ozel alanlara aynhr.
5 Devletin, devleti kontrol edenlerin,
giicil elinde bulunduranlann ~1kar ve
tercthlerinden hareketle politikalar tire~
ten bir tiir yonetim makinas1 oldugunu,
toplumdaki egemen s1n1f1n Qkarlanna
hizmet ettigini dile getiren Marksist dev-
let goru~a. Soz konusu anlay1~a gore,
devlet s1n1flara boliinmii~ alan topluma
s1k1 slk1ya baghd1r. Bu ~er~eve i~inde
devlet, sosyal miicadeleyi, stnaf sava~1n1
yava~latan, ana engel alan, ekonomik
bak.Jmdan iistiin durumda alan, iiretim
ara~lanna sahip bulunan s1n1hn bask1
aractdtr.
devletin ideolojik aygttlar [ing. ideologi-
cal state apparatus; Fr. appareil ideologique
de l'etat]. Marksist Frans1z dii~iiniirii
Louis t Althusser'in egitim, kilise, kitle
ileti~hn ara~lan, sendikalar ve hukuk
gibi, normalde devlet denetilnimjn d1-
~1nda kahp, ozel alana dahil olmakla
birlikte, devletin degerlerini aktarma,
onun iktidann1 peki~tirme ve boyleli.kle
de d iizeni koruyarak, kapitalist iiretim
ili~kilerini siirdiirme i~levi goren ku-
rumlar1 tarumlamak i~in kullandtgl
deyim.
Althusser'e gore, bir devletin, biri bas-
klcl, digeri de ideolojik olmak iizere, iki
tiir aygttl vardar. Bunlardan bask1c1
devlet ayg1t1 bir tane olup, kendisini
~iddet yoluyla hayata ge~irirken, ideo-
lojik aygttlann bir ~ogullugu soz konu-
sudur ve bunlar tideoloji yoluyla fonk~
siyon gosterirler. Bu, Althussere gore,
tkamusal alanla ozel alan aras1ndaki
ay1nm ger~ek bir ay1n1n olmad1g1 i~in,
boyledir. Nitekim, bu ay1run ger~ek ve
mutlak bir ay1nm olmay1p, burjuva hu-
kukuna ozgii i-;sel ve gostermelik bir
aynm old ugu i~indir ki, ozel alana ait-
devrim 227
mi~ gibi gortinen egitim, bastn, hukuk,
sendika, kilise gibi kurumlar, a~1k ya da
ortiik, dogrudan ya da dolayimh bir bip
~imde, devlet kurumlan olarak i~go
riirler. Ve haki1n suulu1, yani burjuvazi-
nin (veya proletaryan1n) egemenligini
siirdiirmesini giivence alhna alarak, ka-
pitalist iiretim ili~kilerinin ve devlet ik
tidar1n1n peki~mesine hizmet ederler.
Althusser buradan yaln1zca, tek bir so-
nucun ~1kh~n1 one siirmii~tiir: Ya bur-
juvazi ya da proletarya diktatorlugu.
devrim (Os. ihtilal; ing. revolution; Fr. re-
volution; AI. revolution, umwiilzung ]. Ge-
ne) olarak, yerlqik to plum d iizenini,
devlet ve toplwn yap1s1n1 tiimiiyle de-
gi~tiren, koklii, h12h ve kapsamh donii-
~iim.
Devrim, ilk~agda, Yunanh ve Ramah
dii~iiniirlerde, bir yonetim bi~imi ya da
bir dizi yoneticinin beUi bir ard1~1khk
ili~kisi i~nde digerinin yerini ald1g1
siyasi degi~meyi ifade etmi~tir. Bu do-
nemde siyasi ya~am, dondiik~e bazllan-
na otorite ve yonetme hakk1 verirken,
bazllanrun 1nahvma sebep alan bir talih
c;ark.J olarak dii~iiniilmekteydi. 1nsanm
durumu ve yetenekleriyle ilgili olarak
kotiimser bir bakt~ a~1s1 beniinseyen ilk
ve Orta~ag dii~iincesine gore, insan1 bu
diinyada ve gelecekte bekleyen bir Alhn
<;ag yoktur. Dolayts1yla, siyasi alanda
ger~ekle~en degi~im ve donii~iim ola-
rak devrimin hi~bir degeri yoktur. Bu
tiirden siyasi degi~iklikler ka~1rulmaz
olmakla birlikte, gec;mi~te kalm1~ bir
Altln <;agdan, insan1n yitirilmi~ yetkin-
liginden her seferinde biraz daha uzak-
la~mayt ifade eder.
Modem devrim dii~iincesi, i~te siyasi
ya~am1 ayru sabit diizen i~inde donen
bir talih ~ark1 olarak goren bu anlay1~1n
y1kllmas1ndan sonra ortaya ~1kar. Art1k
devrim, ayru sabit diizen i~inde donen
~arktn yoriingesinin d1~1na s1~ramay1,
onceden belirlenmi~ bir yoriingeden ka-
~1~1 ifade etmeye ba~lar. Nitekim, mo-
dem donemde talih ~ark1n1n yerini, bir
tepeye dogru biiyiik bir gii~le itildikten
sonra, tekrar gerisin geriye dii~mek ye-
22S devrimci bilim anlay1~1
rine, ileriye doj;ru yuvarlanan dev bir
ta~ ahr. Zira bu donemde, tarih arllk
siirekJi bir sure~ olarak de~il de~il de,
siireksiz olan bir ~ey olarak alg1lamr;
enerjisi yiiksek, iradesi iyi olan insarun
suursiZca ilerleyebilece~ine, onun geli-
~ip yetkinle~ebilmesinin miimkiin ol-
duguna inamhr.
1 l~te bu ~er~eve i~nde, devrim, kahc1
ve ~ok temelli bir de~i~imi giindeme ge-
tiren, toplumsal diizeni temelden de~i~
tirdi~i i~in, siyasi alamn d1~mda da
bi.iyiik etkileri olan siyasi bir eylem ola-
rak anla~1lmak durumundad1r. Yava~
yava~ ger~ekle~en bir sure~ olan evrim-
den farkh olarak, toplum yap1s1 ve
siyasi diizende aniden ger~ekl~tirilen,
temelli de~i~im ve donii~iim, toplumsal
yap1da ger~ekle~en topyekiin de~i~me
olarak devrim, yonetimdeki siyasi de~i
~ikliklerin kendisinin yal.ruzca bir teza-
hiirii ya da yansunas1 oldu~u temelli
de~i~imi ifade eder. Soz konusu temelli,
topyekiin ve yap1sal de~i~meden dolayt
devrim, ba~kaldm ya da isyandan da
ay1rt edilmelidir, ~iinkii ba~kaldll1da,
omegin belli bir krala bir birey olarak
meydana okuyup, onu de~i~tinneye ~a
h~ma soz konusuyken, devrimde ki~i
sel otoriteye meydan okumaya ek ola-
rak, kralhk kummunun bizza t kendisini
ortadan kald1nn.a soz konusudur. Bir
isyan ya da ba~kaldm bir krah tahttan
indirebilii, ama bir devrim toplumsal
diizeni toptan ve temelli bir bi~imde do-
nii~iime u~rahr.
2 Ote yandan, devrim, diyalektik ve ta-
rihsel madded gorii~te ozel bir anlam
kazanm1~hr. Buna gore, 2a) devrim,
diyalektik siire~te, antitezden senteze
do~ru giden hareket, yani olumsuzla-
mamn olumsuzlarunasa anlamma gelir,
~iinkii sentez, ~imdi niteliksel olarak
yeni bir temel iizerinde olu~turulan
yeni bir tezdir.
Yine aym Marksist terminoloji ir;inde,
fakat bu kez 2b) toplumsal anlama i~in
de devrim, iiretimi belirleyen ili~kiler
deki niteliksel bir de~i~meyi, orne~in
feodalizmden kapitalizme do~ru olan
de~i~meyi ifade eder. Marks'a gore, an-
titeze kar~1hk gelen iiretim gii~leri, gi-
derek eskiyen iiretim ili~kileri (tez) ba~
lammda geli~ir. Toplwnsal bir devrime,
bu ~er~eve i~inde, iiretim ili~kilerini lire-
tim gii~leriyle uyumlu hale getirmek
i~in ihtiya~ duyulur.
Ba~ka bir deyi~le, devrime ili~kin a~lk
lama siyasi, ekonomik ve sosyolojik et-
kenlere dayanabil..mekle birlikte, devrim
konusundaki Marksist yakla~un, feoda-
lizmden kapitalizme ge~i~te oldu~u gi-
bi, bir iiretim tarzuun ba~ka bir iiretim
tarz1yla de~i~tirilmesi durumuna ifade
eder. Buna gore, Marksist yakla~1m,
devrimde, toplumsal s1.ruflar arasmdaki
~ah~malann onemiyle, iiretim tarZI i~
de, iiretim gii~leriyle ili~kileri arasmda-
ki ~eli~kiyi vurgular.
3 Devrim, nihayet, daha ozel bir anlam
ir;inde, entellektiiel disiplinlerde, bilim-
de, felsefede, sanat ve ideolojide, yerl~
mi~ ve gelenekselle~mi~ olamn yerine
yenisini koyma eylem ya da hareketini
ifade eder.
devrimci bilim anlaya~ [ing. rf!liDlutio-
nanJ view of science; Fr. vue revolutionnaire
de Ia science]. Onlii Amerikah bilim felse-
fecisi tKuhn'un, klasik bilim felsefeleri-
nin evrimci bilim gorii~iine; bilimin ta
rihsel sure~ i~inde artarak geli~en
kiimiilatif bir bilgi oldu~u, bilimsel iler-
leme siirecinin hep artan, ileriye do~ru
geli~en, eskinin do~rulanna yeni do~ru
lar katan bir sure~ oldu~u, bilimin diiz-
giin do~rusal bir ilerleme siired sergile-
di~i tezine kar~1 geli~tirdi~i altematif
bilim anlaya~1.
Kuhn'un soz konusu devrimd bilim
gorii~iine gore, bilimsel bilgi diizgiin
bir do~ru boyunca ilerlemez, birikimsel
bir sure~ izlemez. Devrimci bilim anla-
Yl~l, bilimde sapma ve zikzaklarm soz
konusu oldu~unu, ve devrim sozcii~iiy
le ifade edilebilen buruk geli~meler ya-
~andt~lm savunur. Bilim siirekli olarak
ilerleyen, bir onceki a~amasa bir sonraki
a~amasma kahlan do~rusal bir geli~me
gostermez, paradigmal bir geli~me ser
giler. Yani, bir ~er~eve i~inde once d1~

S1n1rlara ula~liu, a1na soruadan bu c;er<;e-
venin yerini bir ba~kas1 ahr. Ba~ka bir
deyi~le, Kuhn'un bilim gorii~iine gore,
olagan bilim doneminin ardtndan, ano-
maliler, nonnal yoldan ac;lklanamayan
uyu~mazhk ve uygunsuzluklar art"hg1
zaman, yiiriirliikteki paradigmarun yeri-
ne ba~ka bir paradigmarun ge~rilmesi y-
le birlikte, bilimde bir devrim ger~ekle~ir.
Dewey, John. 1859-1952 y1Uar1 aras1nda
ya~aml~ olan ve aletc;ilik olarak bilinen
felsefe akun1run kurucusu iinlii Ameri~
kan filozof ve egitim kuramclSl. Char-
les Sanders Peirce ve William James'1n
gorii~lerinin bir sentezini yapm1~ olan
Dewey, pragmatizmi, manhksal ve
ahlaki bir analiz teorisi olarak geli~tir
mi~tir. Temel eserleri: Problems of Man
[insarun Sorunlan], Studies in Logical The-
On} [Mannk Teorisiyle ilgili Ara~hrma
larl, Freedom and Culture [Ozgi.irlUk ve
Kiilti.ir], Hurnan Nature and Conduct [insa-
nln Dogas1 ve Davran1~1], Huw we
Think? [Nas1l Dii~iiniiyoruz?].
Tetnel ilgiler: Felsefeye, doga bililnlerinin
ve sanabn temel tezlerine dair fikirleri,
sosyal ve ki.ilti.irel kurumlarla ilgili go-
rii~leri ac;1khga kavu~turma, ins an ya~a
mru ve toplumunu etkileyen inanc;lan
ana liz etme gorevini yiikleyen Dewey,
dogay1 ve bilen insan zlhnini birbirinden
ayuan geleneksel bilgi anlay1~ma kar~1
c;1krru~, deneyemin c;oziilecek problemle
ri ortaya koydugunu, pasif bir varhk ol-
tnamak durumunda olan insan1n dogay1
degi~tirme ve donii~tiirmeyi ogrendigi-
ni savurunu~tur.
Bilgi goru~leri: Buna gore, Dewey insan
zihnini, dogan1n bir parc;as1, bir bolii-
mii gibi dii~iiniir. Dolay1s1yla bilgi,
onda, diinyan1n donii~ii, bir c;ocugun
dogu~u, yemek yeme gibi, herhangi
dogal bir etkinlik olarak ortaya c;1kar.
insanla ilgili dogal bir olay old ugu ic;in,
bilgi, insan deneyimi ic;inde yer almak-
tadu. Deweye gore, ins an deneyiminde
bilgi edinme eylemi, yalruzca dii~iin
meye ba~lad1g1mlz anda degil, fakat
yogun ve derin bir bi~imde dii~i.irune~
ye ba~lad1g1mlz anda ba~lar.
Dewey, John 229
Bu yogun ve derin dii~iince, <;evreaniz-
deki birtak1m degi~iklikler sonucunda,
gelecekteki eylem ve davran1~ bic;imi-
mizle ilgili bir ku~kuya, tereddi.ite dii~
tiigiilniiz zaman kar~1la~t1glmlz bir so-
runla birlikte ortaya c;1kar. Buna gore,
yogun ve derin d lt~ iince, onnanda yo-
lunu kaybetmi~ bir adam ic;in, orman1n
d1~1na c;1k1na sorunu ile bililn ada1n1
ic;in, insan1n dokusunun nic;in canhhgl-
nl kaybettigi, denizde neden gelgit ha-
reketlerin.in meydana geldigi proble1ni
ile kar~lla~hg1 anda ortaya c;1kar. Birin-
ci duru1nda gi.inliik bir c;evre, ikinci du~
rumda ise bililnsel bir c;evre ile kar~1
kar~1ya geli~ilniz soz konusudur.
Ormandaki adanun iizerinde karars1z
oldugu eyle1n, onun onnandan tU<mas1
sonucunu doguracak olan bir yola gir-
mesi olay1d1r. Bilim adarrurun iizerinde
karars1z oldugu eylem ise, olaylan nas1l
onceden kestirecegi ve bunun ic;in uy-
gulamasl gereken gozlemlerle ilgilidir.
Bilgi dogru tasaram ya da varsayimlar-
dan ibaret olan bir ~ydir ve b':lrada, ta-
sanm ya da varsay1mlar, kendileriyle
ara~tumam1z1n kaynag1n1 olu~turan
problemin c;oziimiinii ara~tardag1m1z
birer arac; i~levi goriirler. Dewey'nin ter-
minolojisine gore, onlar bir amaca ula~
mak ic;in kulland1g1m1z arac;lardu. Bu
amac; ise, bilgidir ya da problematik bir
durumun c;oziimiidiir. Soz konusu tasa-
nm ve varsayunlar, ozel ve belir li bir
anlam ic;inde, pratik gec;erliligi olan var-
sayimlar, kendileri sayesinde somut
problemlerin c;oziime kavu~turuldugu
a rae; lardu.
Din Konusundaki Goril~leri: Dewey, soz
konusu aktif, eylemde bulunan insan
dii~iincesini ve yarahet bir etkinlik ola-
rak bilgi anlay1~1n1, din gorii~ii ve egi-
tim felsefe~ine de yans1tm1~tlr. Dewey'e
gore, geleneksel din anlay1~1, degi~1nez
dogmalar ve ahlak kurallanna inane;,
insan zihnini kendisine kabul ettirilen bir
goru~e baglama . ve hapsetmeyle e~an
lamhdtr. Bu tiir bir inan~ insanm hayal
gi.iruniin bir goni~ edinme ~abasan1 orta-
dan kald1nr.
2.30 dharnia
Oysa ger~ek bir goru~, du~unce ozgi.ir-
lu~u ve ba~unslZhk gerektirir. Dinin
dog1nalarrrun, at;~k~a do~austucu olma-
salar bile, tdo~alcd1~a ayk1n olmalan
~ok muhte1neldir. Din ve dindarl1k bu ol-
mainalidu. Dindarbk, ona gore, do~an1n,
her turlu idealin kendisinden t;~kh~l kay-
nak ve o olmakslzln, ama~lar pe~inde
ko~ma1un ba~anya ula~amayaca~1 ko-
~ullar oldu~unu anlamaktan do~ar.
Egitimle ilgili Gor~leri: Dewey'e gore,
e~tim sureci ~ocu~un ilgi alanlanru dik-
kate almah ve bunlann uzerine kund-
1nahdu. Bu sure~, ~ocu~un s1n1f i-;i de-
neyiminde, du~unme ile i~ yap1na
etkinliklerinin karIhkh etkile~imine
imkan sa~lamahd1r. Okul ku~uk bir top-
luluk gibi orgiitlenmelidir; o~retmen
belli bir ders ve okuma dizisini ger~ek
le~tirmek il;in o~renciyi gorevlendiren
bir ustaba~l de~il, o~rencilerle birlikte
~ah~an bir rehber olmahdu. E~itimin
hedefi, ~ocu~un varh~1run her yonu ile
geli~mesidir.
dharma. Budist o~retide, birle~erek var-
h~l meydana getiren nihai ve en ku~uk
par~aaklara vedlen ad.
Bu anla)'l~a gore, sonsuz say1da dhanua
vard1r ve d/Jannalar canslZ parc;aaklard1r.
Budiztnde, canb ve canslZ tiim yarahkla-
nn, da~lann, ta~lann bu turden ku.,.Ucuk,
canslZ dhannalann bir araya gelmesiyle
olu~tu~u kabul edilir. Varbk, Budizme
gore, ku~uciik dhannalardan olu~mu~ bir
goriintudur. Dlumna, surekli ve kaha bir
~ey de~ildir; olu~an, soma yeniden yok
olan ktsa su.reli bir goruntudur.
Evrende, kaha, surekli bir varhk bulun-
madl~lN, yalruzca, surekli bir ~evrim,
dharnzalann arahks1z bir olu~ ve yokolu~
sured bulundu~unu one suren Budist o~
retiye gt>re, dhmnarun olu~ ve yokolu~
sured, rasgele ve geliigiizel olmay1p, bir
neden sonu~ ilikisine ba~lld11. Her dhar-
ma, kendisinden onceki ba~ka dhannala-
nn olu~turdu~u ko~ullar ve ortam ic;inde
bir kurala ba~h olarak ortaya c;lkar. Etki
tepki yasas1 uyannca, her~y birbirine
ka9rulmaz bir ili~kiler a~1yla ba~lan
rru~hr. Bu sure~ i~inde kahc1 olan tek
~ey, bu olu~un yasas1du ki, soz konusu
yasaya da, Budizmde yine dl1anna ad1
verilir. Etki tepki yasas1 olarak dharma,
dunyadaki varhklan ve olaylan oldu~u
kadar, davran1~lanm1Z1 da diizenler.
BOylelikle, bu yasa bir tiir ahlak yasas1na
donu~erek, erdemli davrarulara dayah
bir toplum duzeninin temelini olu~turur.
dharma-cakra-pravartana. Buda'nm o~
rencilerine verdi~i ilk din o~iid u. T erim
tdort temel do~ruyla, tsekiz yolu i~ine
a hr.
d1'a sa~llma [lng. explosion; Fr. explosion].
Postmodem du~unur Baudrillard'1n,
postmoderni karakterize eden i~e patla-
ma oncesi, modemi karakterize eden bir
sure~ olarak tanimlad1~1 e~ilim. Mo-
dem donemde, ba~ta bilim ve teknoloji
olmak uzere, mallann uretimirun, dun ..
yayl somurgele~tiren kapitalizmin, ula-
~lm ve uretim tarzlannln, adeta buyuk
bir patlamayla, olo~anustu buyuk bir
hlZla yaydiml, dallan1p budaklaruna
e~ililn ve surcci.
d1~avurum [tng. expression; Fr. expression;
AI. ausdruck] Ruhsal olay ve ya~anttla
nn, belirli gosterge, sembol ve betimle-
melerle d1~la~tudmast, ifade edil mesi;
Husserl'de, bir du~u1une ediminin noe-
Inatik ve nesnel anlam1ru som utla~h
ran ve gosteren bir sembol.
d1,avurumculuk [lng. expressionism; Fr.
expressionisme ]. tEstetikte, sanat9'W' ya-
ratma surecinin temelde, d1~avurumsal
bir eylem ve sanat~uun izlenimlerini,
duygulanru, sezgilerini ve tavulanru
a9~a ~kannastndan ve gozler oni.ine ser-
mesinden oluan bir sure~ oldu~unu sa-
VWlanalwn.
Sanahn teme~ bir nesne ya da
urunden -;ok, sanat eserini yaratarun tec-
riibeleri ve hisleri oldu~unu one suren
anlay1 olarak di~avurumculuk, sanat
eserinin de~erinin, soz konusu yaraha
nlhun tazeli~i, bireyselli~, ozgunlu~ii
ve i~tenli~i tarahndan belirlendi~ini, sa-
nat-;trun ger~ekli~e ba~h kalmak, izleyi-
ci ya da dinleyicisinin ho~una gitmek
gibi bir sorumlulu~u bulunmadi~uu
one surer.
 Yirminci yi.izytlm ba~langtcmda, izle-
nimcilige bir tepki olarak dogan dl~a
vurumculuk, da~ diinyamn insan iize-
rindeki etkisini belirt.mek yerine, da~
diinyamn ifadesini sanah;arun kendi du-
)'arhgma uydurmaya -;ah~an, diinyarun
sanat-;1 duyarhgma uydugu ~ekilde
canlandmlmasam temele alan ve anla-
tnn yogun..luguna onem veren sanat aka-
mana kar~ahk gelir.
da~ diinya [Os. harici alem; lng. extemnl
world; Fr. rnonde aterieur; AI. ausserrzt.~elt].
Gene) olarak, i-;ebaka~la kavranan ya~an
b ve zihin hallerine, bilince kar~at olarak,
aktiiel ya da miimkiin duyualgiSayla
kavranan nesnelerin, olgu ve vlaylann,
ideal bir -;er-;eve i-;inde ongoriilen bi.i-
tiinlugu. insan zihnini.n da~mda, insan
zihninden bagtmstz olarak varolan nes-
nelerin, fenomenlerin, olaylann, nesne-
ler arasmdaki ili~kilerin ve etkile~imle
rin olu~turdugu biitiin.
Dr~ durzya problemi ise, felsefede, sobah
bir odada otururken, sahip oldugu tek
kesinligin, cisimsel olmayan, biricik bi-
lincin varolu~uyla ilgili kesinlik oldu-
gunu, yalmzca 'Dii~iiniiyorum, o halde
vanm' diyebildigini belirten tDescartes
tarafmdan orta}'a ahlan probleme kar-
~ahk gelir. lnsamn kendi bilincinden
hareketle, bilin-;ten kendisinin da~mda
ki varhga nasal ge-;ebilecegini, onun
kendisinin dt~mdaki ~eyleri ve insanla-
n i-;eren bir diinyaya bilip bilemeyece-
gini, bilirse eger, nasal bilebilecegini
gosteame problemini ifade eder.
da~la~llrma [ing. externalisation; Fr.
exteriorisation; AI. veriiusserlichung ]. Zih-
nin, duyumlan, da~ dililyadaki ger-;ek
nesneler olarak gorme egilimi. Duyu ve-
rilerinin da~ diinyaya yansalllmasa eyle-
nu.
d~ salcahk [1ng. externalism; Fr. externa-
lisme]. 1 Metafizikte, bagmtalann ~eyle
ri, birbirlerini tiimiiyle da~layacak ~e
kilde, birbirlerinden ayudagma soyle-
yen gorii~.
Biri a~m, digeri de alunh olan iki ayn
dt~salcahktan soz edilebilinir. Bunlar-
dan 1-a) a~rrr da~salcrlrga gore, birbirle-
rine baglanan ~eyler, birbirlerinin tii-
miiyle d1~anda olup, birbirlerinden tii-
miiyle farkhdar. Ornegin, bir masa ve
bir insan birbirinden farkhdar ve onlar
arasmdaki bagmh, soz konusu farkhhk-
tan meydana gelir. insamn masadan
olan farkhhga, ne insarun ne de masa-
mn bir par-;as1d1r. Buna kar~m, 2-b)
rlunlr dr~salcrllk, birbirlerine baglanan
~eylerin, birbirlerine benzer ohnaktan
-;ok, birbirlerinden farkh oldugunu sa-
vunur. Gorii~, ~eyler arasmdaki bagm-
hlarm, onlan birle~tirmekten -;ok, bir-
birlerinden ayrrdagim ya da onlan bir
araya getirmekten -;ok, birbirlerinden
ayn tuttugunu dile getirir.
2 Metodolojide, bir konuyu, bir disipli-
ni, kendi i-; dinamikleri ya da mekaniz-
malan yoluyla degil de, onu etkileyen
ya da belirleyen dt~sal faktor, i-;inde
bulundugu kiiltiirel baglam aracahgay-
la ele alan yakla~am.
Omegin, bilim soz konusu oldugunda,
dt~salct yakla~tm, bilimi rasyonel bir faa-
liyet olarak degerlendiren ve onu yine bi-
limJe a-;rklayan i~l yakla~unm tersine,
bilimin irrasyonel yana iizerinde durup,
bilimi, ic;inde geli~ti& ve etkisi altmda
kaldtga kiiltiirel baglaiT\1 i.;inde ele alrr.
Ba~ka bir deyi~le, bilimsel geli~menin
kendi i-; manbga iizerinde yogunla~mak
yerine, bilimsel geli~meyi toplumsal,
ekonomik, siyasi ya da dinf k~ullara
baglayan da~salca yakla~tm, boyle bir gi-
ri~im ifilnde psikoloji ya da sosyal bilim-
lerin tekniklerini kullarur. Boyle bir yak-
la~aiT\ln en onemli temsilcileri, T. Kuhn,
P. Feyerabend ve M. Hesse'dir.
3 Dogruluk teorisinde, diinyanm zihin-
den bagunsaz nesnelerden meydana
geldigini, dogrulugun ise, bizim bu nes-
nelerle ilgili dii~iince ya da yargalan-
mazla onlann kendileri ve -;~itli halleri
arasmdaki bir tekabiiliyete dayandagaru
one siiren anlayt~. 4 Epistemolojide, ki-
~inin inancam hakhlandaran ve temel-
lendiren ~eyin salt i-;sel haller oldugu-
nu one siiren ic;:selciligin tersine, inancm
sahibi olan ki~inin i-;sel halleri da~mda
ki faktorlerin hesaba kab.lmasa gerekti-
 l';ini, bilgi i~in onemli olan ~eyin dol';m
inancm giivenilir bir siire~le olu~turul
masi olduj';unu one siiren nedensel bilgi
teorisi gorii~ii.
5 Zihin felsefesinde, zihin hallerinin
mahiyel;nin bireyin d1~mdaki miilahaza
ya da etkenlere, omel';in ~evreyle ilgili
olgulara bal';h oldut;unu one siiren ol';re-
ti. 6 Ahlak felsefesinde, ahlaki inan~larm
kendi i~lerinde giidiileyid bir boyutu ol-
madii';mi one siiren gorii~.
dt~salhk [ing. ex/eriority; Fr. exteriorite;
AI. Auesserlichkeit]. Saj';duyu ve realist bir
epistemoloji tarahndan, nesnelere yiikle-
nen, insan zihninin di~tnda, insan zilinin-
den ba1';1ms1Z olma ozelligi.
dianoia. Gene! olarak tammland11';mda,
llk~al'; Yunan felsefesinde, dii~iinme e-
dimi ya da yetisi.
Dianoia tPiaton'da, doxa, yani inan~,
sam ya da kanaat ile noesis, yani ger~ek
sezgisel bilgi arasmda kalan tdiskiirsif
bilgi anlamma gelirken, Aristoteles'te,
kavramlar arasmdaki farkhhklan yaka-
layan, bu farkhhklan birle~imlerde ve
ili~kilerde gorebilen entellektiiel faali-
yeti ifade eder.
t Aristoteles'te dianoia, Slrasyla bizzati-
hi kendisi i~in istenen bilgi tiirleri ola-
rak tlleoria ve episteme'ye, tekhne (bir ~ey
meydana getirmek i~in kullamlan bilgi-
ye) ve phronesis'e (eyleme yonelen bilgi)
aynhr. Dianoia, bundan ba~ka, manhk
iizerine olan eserlerinde, Aristoteles ta-
rahndan tas1msal takdyiiriibne anla-
mmda kullamhql~hr.
dictum de omni et nullo. Klasik manhk-
ta, Barbara ve Celarent tas1mlarmm te-
melinde bulunan ve Aristoteles'e atfedi-
len 'Ya hep ya hi~ kurah'.
Biitiin bir s1ruf ya da tiir hakktnda tas-
dik edilen (ya da ink3r edilen) ~yin, bir
par~a i~ de tasdik edilebilir (ya da ink3r
edilebilir) olduj';w1U; bir cinste bulunan
bir ozellit;in, o cinsin biitiin terimlerinde
bulunmak durumunda olduj';wlu; bir
dnste bulunmayan bir ozelligin, 0 cinsin
dil';er terimlerinde de bulunamayacal';t-
ru; bir ozellit;in, cinse ail tiirlerin ya hep-
sinde olacaj';IOl ya da hi~birinde olama-
yacat;ruma dile getiren kural.
didaklik [ing. didactics; Fr. didactique; AI.
didaktik ]. 1 Ot;retime ili~kin ya da ogre-
tim ama~h anlamma gelen s1fat. El';ili-
min, et;itim ve ot;retim yontemlerini
konu alan dah, ders venne taktil';i ya da
sanah, ot;retim yontemlerine ili~kin in-
celeme.
2 Daha ozel olarak da, teoloji ve dinde,
dini ot;retinin temellerini, temel ilkele-
rini konu alan el';itim tiirii.
Diderot, Denis. 1713-1784 yllan arasm-
da ya~am1~ ve uzun y1llar Aydmlan-
manm temel eserlerinden biri olan An-
siklopedinin editorliil';iinii yapm1~ olan
iinlii Frans1z filozofu.
Varhk konusunda doj';aya ili~kin ola-
rak madded bir yorum getinni~ ve du-
yumcu bir bilgi gor~iinii savunarak,
d1~ diinyaya ili~kin bilgide duyulann
roliinii vurgularru~ olan Diderot, bilim-
sel ara~brmada gozlemi on plAna ~kar
m~ ve doj';ada tek bir nedensel ilkenin
i~ ba~mda olduj';unu iddia ederek de-
neysel bilimin ka~m1lmaz olduj';unu sa-
vunmu~tur.
Onun varhk giiril~ii, ya~ad11';1 done-
min doj';alc!lanyla fizyologlanrun ara~
hnnalarma dayarur; buna gore, Dide-
rot'da maddeyi, ~ok yapi11, canh bir
varhl';a yakln bir biitiin olarak tasarla-
yan madded bir birdlik soz konusudur.
Maddi bir yap1da olan toz, molekiillere
bOiiinebilir olan farkh ot;elerden meyda-
na gelmi~tir. Maddenin hiicreli bir yap1s1
oldut;unu, tiim canh varhk tiirlerinin bir-
takun geli~me evrelerinden g~l';ini one
siiren Diderot, ayru zamanda Darwin'in
evrim teorisinin onciiliil';iinii yapm1~hr.
Diderot,. siyaset felsefesi a;~smdan tam
bir mutlakiyet dii~mam olmu~ ve bir
dizi reform planla~br; din konusunda
ise, once deizmden ku~kuculul';a ve daha
sonra da ateizme yonelmi~tir. 0, ahlak
gorii~iinii iki biiyiik 'dot;al i~giidii' iize-
rine, mutluluk ve yard1mseverlik iizerine
kurarak, ateizmle erdemi baj';da~brmaya
~ah~~br. Aida oldul';u kadar i~giidiile
re de dayanan bu ahlak anla~1, onun
sanat anlay1~tru da temellendirir. Ona
gore, sanabn gorevi, 'erdemi sevdirmek,
insaru ahlaki zaaflardan kurtannak'br.

differance. Frans1z postyap1salcl dii~ii
niirii Jacques tDerrida'Jun, ylkmaya ya
da a~maya kalk1~b~1 Bat1 metafizi~inin
temelinde bulundu~una inandl~l oz-
de~lik ve mevcudiyet dii~iincesini kan
~1khk ic;ine itmek amac1yla, Saussurele
yap1salc1 dilbilim iizerine olan ara~b.r
malarinln 1~1~1nda, 1968 y1hnda geli~
tirmi~ oldu~u kavram.
Saussure dili en genel ~iyle, pozitif
terimleri olmayan bir farkhhklar sistemi
olarak tarumlanu~tt. Denidaya gore, bu
c;ok onemli dil tarunurun tum i~erimleri,
ne Saussureu.n kendisi, ne de daha son-
raki postyap1salcllar taraflndan yeterin
ce farkedilebilmi~tir. Pozitif terimi ol-
mayan farkhhk, dildeki bu boyutun
algllanmadan kald1~1 ve dolay1s1yla
kavramsalla~hnhmaz oldu~u anlam1na
gelir. l~te Denida bu saptamadan hare
ketle, farkbh~1n, milinkiin hale getirdi~
Bab metafiz.iksel dii~iincesinin kapsam1
d1~1nda kalarun prototipi, veya yetkin
ifadesi oldu~u sonucuna ula~1r.
Giindelik ya~amda insanlar, hi~ ku~ku
yok ki, farkhbk ya da farkhhklardan soz
ederler. Cme~n, biz belli nitelikleri olan
A'run ba~ka niteliklere sahip B'den farkh
oldu~unu soyleriz. Bunu soylerken de,
istenildi~i takdirde, bu farkhh~1 meyda-
na getiren nitelikleri saymaya haztr oldu-
~umuzu beyan ederiz. Fakat bu farklw-
~a pozitif terim yiiklemek, onu pozitif
terimlerle kavramsalla~bnnak ve tarum-
lainakhr. Bununla birlikte, bu, Saussu-
re'tin soziinii etti~i pozitif terimlerden
yoksun, kavramsalla~tullabilir olmayan
farkhhk de~ldir. Derrida i~te differance'x,
ozde~lik diizeni.ne dahil edilemeyen
kavramsalla~brllamaz farkhh~1 sa~du
yunun kavramsalla~brdabilir olan fark-
hh~utdan ay1rd edebilmek i~in uyd ur
mu~tur. Farkhhk bir ozde~lik olmad1~1
gibi, iki ozd~lik aras1ndaki farkhbk da
de~ildir. Farkbhk ertelenen ve yayllan,
anlanu miimkiin kllan bir farklwktu.
differend [lng. differend]. Postmodemiz-
min en onemli dii~iintirlerinden biri
clan Lyotard'1n dil oyunlar1, dilin anla-
mJ, soylem fonnlan ba~lanunda geli~tir-
dikey dii~tinte 2.33
mi~ oldugu Frat\SlZCa terim: Dilin anla-
nuyla ilgili c;a~maya tekabiil eden farkb-
bk, dil oyunlan veya farkh soylem fonn ..
Jan arasmdaki mukayese edilemezlik
noktalan, bir dil oyununda bir oyWlCll-
nun sesinin kJsLlmasl durumu, imkinslZ
olsa bile~ rasyonel bir ~ziim talebinde
bulunan ~at1~malar.
Farkh dil oyunlanrun bulundu~unu
one siiren Lyotard'a gore, bu dil oyunla-
n mukayese kabul etmeyen pratiklerdir.
Bununla birlikte, bu dil oyunlar1 ya da
soylem formlann1n birlikte varolu~u
zorunlulukla ihtilAfa, ~att~ma ve tarh~
maya yol a~ar. Lyotard, i$te bu ba~lam
da hem kapitali2min modem enformas-
yon teknolojisinden yararlanarak farkh
soylemleri biromekle~tirdi~ini, farkhhk
ve ~ah~malan gozden ka~1rd1g1n1 ve
hem de bizim bu farkbbklan t~his edi-
~imizin kapitalizme direnme anlam1na
geldi~ni soyler.
differentia spe(ifi(a. Tiirsel ay1nm, yani
bir tiirii ayru cins it;indeki di~er tiirler-
den ayJran temel, ozsel ozellik i~in kul-
latulan Latince terim. Crne~in, insaru
ayn1 cins i~deki di~er hayvan tiirle-
rinden ay1ran ozsel ozellik akdhhkt1r.
Buna gore, akllhhk, insan1n tiirsel ayl-
nrruru, yani d~fforentia spec~ficasJru mey-
dana getirir.
dikaiosyne. tPlaton'da, biitiin bir toplum
diizenin adil olmas1 durumu, adalet er
demi, dzellikle de filozof krallarda soz
konusu olan bir tiir i.;sel do~ruluk du-
yusu, neyin yapll1p neyin yapllmamas1
gerekti~ini otomatik olarak bilme hili
i~in kullanllan terim.
Platon'un insan ve ruh anlay1~mda,
biitiinliiklii, birlikli ve iistteki par~arun
koydu~u ilkelere uyan ii c; par~ah bir
ruhun, parc;alan aras1nda tam bir uyu-
mun ve diizenin olmas1 hali.
dikey dii~iin(e [ing. vertical thought; Fr.
pensle vertic ale]. Fransaz dii~iiniirler Gil-
les Deleuze ve Felix Quattari'nin klAsik
Bah felsefesini karakterize ettikJerine
inandlklarl, ozde~li~i temel alan 'a~a~
benzeri' hiyerar~ik dii,iince yap1s1 i~n
k ulland1klan deyim.
 dikkat
Te1nel kategorileri birlik, ozd~lik, ozne,
nesne, fail, nedensellik, te1nsil olan bu
dii~iince ozellikle aga-; egretilemesine
dayan1p, ger-;ek1igi bir ilk kokten tiiretir,
dikey bir diizlemde hiyerar~ik bir yap-
lanmay yans1t1r. Deleuze ve Quattari'ye
gore, ozellikle Platon, Descartes ve Kant
felsefelerinde a~ikar hale gelen bu felse-
fenin al ternatifi, Nietzscheyle ba~la
lnl~ olan ve kendileriyle devam ettigi-
ne inandaklan farkhbk felsefesesi ya da
yatay dii~iincedir. . -;a gostermeyi miimkiin k.Jlan her ti.irlii
dikkat [Os. sarfi zilzin; Ing. attention; Fr.
attention; AI. aufinerksamkeit]. Zihnin faa-
liyetinin, tiim diger nesneleri d1~layarak,
belli bir nesne ya da olay iizerinde yo-
gunla~hnlmasl. Dii~iince, alg1 ve kav-
rayi~ tiiri.inden zihinsel yetileri, ba~ka
uyaranlan tii1niiyle bir kenara atarak,
yaln1zca belli uyaranlar iizerinde yo-
gunla~tuma giicii.
Bir-;ok nesne aras1ndan belli bir nesne-
ye, -;evredeki bir~ok uyaran arasmdan
yalruzca kiik bir uyaran kiimesine
odaklanmakla belirlenen sec;icilik ozel1i
gi, dikkatin en temel ozelligidir. Dikka
tin, biri ir8di dikkat, digeri ise iradi olma-
yan, kendiliginden dikkat olmak iizere, iki
ruril vardu. Birincisinde, ozne, bir nes
neyi daha iyi algdamak, manhksal bir
ili~kiyi daha iyi kavramak amaayla,
yani belli bir niyetle, belli bir c;aba sergi
leyerek, belli bir ~ey iizerinde yogunla~
~lr. tkincisinde ise, ozne taraflnda ozel
bir -;abarun ve amacm varhgmdan soz
edilemez; burada belli bir nesne, belli bir
uyaran kiimesi yeniligiyle, ilgin-;ligiyle,
ozgiinluguyle oznenin dikkatini ~eker.
dikotomi [Yun. dikhotomia; lng. dichotonry;
Fr. dichotomie]. 1 Genel olarak, ~eylerin,
nesnelerin, ozellilderin birbirlerinden
~ok te1nelli bir bi~imde ve birbirlerine
indirgenemezcesine farkh olduldan dii-
~iiniilen iki temel par~aya boli.inmesi. 2
Ozel olarak da manhkta, tiirsel ay1n1n1
dikkate alarak, ~eyleri cins ve hire gore
bolme ya da cins ve tiir ili~kisi i-;inde sa-
niflama i~lemi. Cinsin, her adunda, nes
nelerin belli bir ti.irsel ayuuna sahip
olup olmamalanna gore, ti.irlere bOliin-
dugu bir bolme tarz1.
dil [Os. lisan; in g. laJ1guage; Fr. langage; AI.
spraclte ]. Belirli ve standart anlamlan
alan sozciiklerden ve bir ileti~im yonte
ani olarak kullandan konu~ma formla-
nndan meydana gelen yap1 ya da
biitiin. Birbirleriyle kar~1hkh olarak, sis-
ternatik bir ili~ki i-;inde bulunan ve soz
ciik diizeyinde uzla~1m yoluyla olu~an
bir anlama sahip olan birimJerden mey-
dana gelen sistem.
Duygulan, dii~iinceleri, se~imleri af;Ik-
i~aret sistemi olarak dil, bilin-; i-;erikleri-
ni, duygulan, arzulan, dii~iinceleri tu-
tarh bir anlam -;er-;evesi ya da modeli
ifjinde ifade etlne yolu ya da yontemini
tanamlar.
dilbilim [ing. linguistics; Fr. linguistics; AJ.
linguistik, spracJrwissensclwft). Dill bir sem-
boller sistemi olarak goren ve dilin niteli-
gini, yaplSuu, ogelerini ve dilin gec;irdigi
donii~i.imleri inceleyen bilim dab.
Dilin yaz1h metinlere yans1yan tarihsel
geli~imiyle ilgilenen filolojiden farkhhk
gosteren dilbilim, dili 1 belli bir zaman-
daki durumuyla, 2 ge-;irdigi evrim a~a
Slndan inceler ve dilin yap1sayla ilgili
genel bir teori olu~turmay1 ya da dille-
rin incelenmesi i-;in genel bir teorik ~er
-;eve olu~turmay1 ama-;lar.
dilci felsefe [lng. linguistic plzilosophy; Fr.
philosopllie linguistique ]. Felsefe problem-
lerini dilin -;~itli kullanunlann1 incele-
yerek ~ozmeyi ama-;layan felsefi' tavu;
felsefi problemlerin oziinii ve yapsm1,
giindelik dili analiz ettigimiz zaman
daha iyi anlayabilec~ savunan an
lay1~, dilin gi.indelik kullarumlartna uy
mayan anlabmlan anlams1z sayma yon-
temi.
Dilin, d1~ diinya ile resimsel bir ili~ki
i-;inde olmad1g1 gibi, birebir bir tekabii
liyet i~inde de bulunmadlglnl; insan
dan bagnns1z olarak varolan olgulara
ad verme eylemi s1ras1nda olu~turul
mu~ anlamlar sistemi olmad1g1ni one
siiren dilci felsefeye gore, dil -;ok ozel ve
geli~mi~ bir ara~ olup, ~e~itli gorevleri
olan sozc'Uklerle tiimceler anlamlanru

kullanlld1klan baglamlardan ahrlar. Bu
nedenle dilci felsefeye gore, sozciiklerin
ve tiimcelerin anlamlanrun, sozciiklerin
kullan1m1n1 belirleyen kural, ah~kanhk
ve uzla~1mlar baglammda e le ahnmas1
gerekir.
Ba~ka bir deyi~le, yalruzca gozle gorii~
leni anlatmaya c;ah~an dilin dogas1 ge-
regi, sembollerin, giindelik kullanmla-
nn otesine gec;menin imk~ns1z ol-
dugunu, dili kullanarak, dilin otesine
ge~menin metafizik yapmaktan ba~ka
bir ~ey olmad1g1n1 savunan dilci felse-
fe, felsefenin geleneksel problemlerinin,
ger~eklikte bir temeli olmayan, fakat
dilsel kan~1khk ve yanh~lara dayanan
sozel ya da sozde problemler oldugunu
iddia ehni~tir. Bize diinya hakk1nda bi
limsel ya da metafiziksel bir bilgi vere-
tneyen felsefenin gorevinin kavramsal
analiz ve kavramlann anlamlann1 a~tk
hga ka vu~turmak old ugun u one siiren
ve tWisdom, tRyle ve tWittgenstein ta-
rabndan savunulan dilci felsefe anlayt-
~1, boylelikle felsefe problemlerini tum-
den ortadan kald1rmay1 ama~lar.
dilde reform [ing. reform in the language;
Fr. reform dans le lang age]. Dil filozofun
en temel arac1 oldu~u, felsefe de diger
disiplinlere ktyasla ~k daha yogun bir
bic;imde sozel bir etkinlik olarak ortaya
~lkhgt, ve sozel tarh~ma filozofun dii-
~iincelerini s1namadan gec;irdigi labora-
tuvara tekabiil ettigi i~in, filozoflarm
dildeki ~ok anlamhhk ve belirsizlik tii-
riinden eksik ve k usur lara kar~1 d u yar h
olmas1 ve bu kusurlan gidermek, dili
geli~tirmek i~in programlar onermesi
tavnn1 ifade etmek iizere kullanllan
genel terim.
Buna gore, filozoflann dille ilgili yakm-
tnalan iki farkh ~ekilde ortaya ~lknu~
hr. Bunlardan 1 ilkine gore, t Plotinos ve
tBergson orneginde oldugu gibi mistik
bir sezginin savunuculugunu yapan fi-
lozoflar, dilin hakikatin ifade edilmesi
bakJmlndan yetersiz oldugunu one siir-
lnii~lerdir. Bu dii~iiniirlere gore, haki-
kate ermenin, m utlak gerc;eklige ula~
marun yolu rasyonel dii~iince ve dil
dilde reform 235
clegil de, gerc;eklikle dogrudan ve aracl-
stz bir temashr, zira dil ya da dilsel
ifade, bize yahuzca goriinii~ii, az ya da
c;ok c;arpttlhnl~ perspektifleri verir. Bu-
na kar~1n, 2 filozoflann ~ok biiyiik bir
c;ogunlugu, dille ilgili ho~nutsuzluklan
na ragtnen, dilden vazge~meye kalk~
mamt~hr. Bununla birlikte, bu filozoflar
zatnan zaman dilden yaklnarak, dildeki
eksiklik ve kusurlan giderecek adtmlar
atma ya c;ah~m1~, yani dilde bir reform
yapma i~iyle me~gul olmu~lardu.
Dilde bir reforma giden bu filozoflar
iki gruba aynhrlar: 2-a) Birinci grupta,
nonnal dilin, giindelik dil ve konu~ma
nln felsefi ama~lar i~in son derece
uygun oldugunu, yanh~1n ya da prob-
lemin giindelik dilden uzakla~maktan
ya da ayr1lmaktan kaynaklandt~ll')l sa-
vunan filozoflar yer ahr. Bu tiir bir tav-
rln, Locke'a dek uzanan ~ok ~e~itli or-
nekleri vard1r. Fakat, bu ta VU' esas
c;agun1zda bir felsefe akunUWl, gOndelik
dil felsefesinin temeli yaplmt~hr. Ba~ka
bir deyi~le, bu tavtr en gii~lii ifadesini
Wittgenstein"m ikinci donem eserlerinde
bulur.
Buna gore, tWittgenstein felsefenin
hemen hemen tUm problemlerinin filo-
zoflann 'bilmek', 'gormek', 'ozgiirliik' ve
.. neden' gibi terimleri yanh~ kullarunalan
olgusundan kaynakland1gtn1 savunmu~
tur. Filozoflar, bu terimlerin ah~tlm1~,
normal kullarum ve anlamlanndan, yer-
lerine makul bir ~y get;irmeksizin, uzak-
la~m~lar ve boylelikle, ba~ka insanlann
ne dii~iindiiklerini ve ne hissettiklerini
bilip bilemeyecegimiz, fiziki nesneleri
goriip goremedigimiz, bir insa1Wl bir
~eyi ozgOrce yaplp yapamayacagl t\irUn-
den konularda a~llmaz gO~liikler i~ine
dii~mii~lerdir. Ona gore, filozofun gore-
vi bir terapistin gorevinden hi~ farkh de-
gildir. Filozof, bizim hangi ad1mlardan
ge~erek anlamsLZhga dii~tugumiizii gos-
termeli, bizi sozciiklerin nonnal, al~l
m~ bilinen anlamlanna geri gotiirmeli-
dir.
Ote yandan, 2-b) baz1 filozoflar da, soz
konusu giindelik dil filozoflanndan
236 dilde temel etkenler
farkh olarak, esas gii~lugun normal
dilin belirsizliginden, ~ok anlamhhgm-
dan, her zaman bir baglama bagh ve
goreli olu~undan ve a~1k olmay1~mdan
dolay1, felsefi ama~lar i~in uygun olma-
mas1 ger~eginde yatt1gm1 savunmu~
lardu. Bu grup filozoflar arasmda ise,
tLeibniz, +Russell ve tCarnap gibi filo-
zoflar yer ahr. Sozii edilen filozoflar,
bundan dolay1, felsefi ama~lar i~in, soz
konusu eksiklik ve kusurlarm olmad1gt
bir dil geli~tirmeyi temel gorevleri ola-
rak gormii~lerdir.
dilde temel etkenler [ing. basic facteurs in
language; Fr. facteurs bases dans le langa-
ge ]. ileti~im ya da bildiri~menin dil ara-
c1hg1yla ger~ekle~ebihnesi i~in, bir bil-
diri~me baglammda i~e kan~an et-
kenler.
Bu etkenler, s1ras1yla 1 dili kullananlar,
2 gostergeler ve 3 g!istergelerin dil d1~1
kar~tl1klan ya da i~aret ettikleri nesne-
lerdir. Buna g!ire, her dilde, ya da her bil-
diri~me baglammda, gosterge ve dild1~1
kar~1hk etkenlerinden ba~ka, i~e, gos-
tergeyi kullanan ve yorumlayanlar da
kan~1r. Ba~ka bir deyi~le, bir gosterge,
hem kar~1hg1 oldugu dild1~1 bir nesne-
nin, hem de onu bu nesnenin kar~1hg1
olarak anlayan ya da yorumlayan bir k;-
~inin, yani kullanamn varhgm1 ~art
ko~ar. Buna gore, dili kullanan ki~i,
maksat ve niyetlerini, dii~iince, inan~,
duygu ve arzulanm, ba~kalarma goster-
geler yard1m1yla iletir.
dil felsefesi [Os. felsefei lisdn; lng. philo-
sophy of language; Fr. philosophie d u la11-
gage ]. Felsefenin, dili tiim boyutlan i~in
de kavramsal bir analize tAbi tutan,
insanm dili kullanma etkinligi iizerinde
yogunla~an dah. Dilin dogas1,n1, koke-
nini, yap1sm1 ve anlam problemini fel-
sefi analiz yontemiyle ele alan bag1ms1z
ara~ttrma alam.
Dil felsefesi, goreli olarak yeni bir disip-
lin ve bag1mstz bir felsefe dah olmakla
birlikte, ge~i~te de filozoflar dil konu-
suna egilmi~ler ve temelde dilin koke-
niyle, dogas1 iizerinde durmu~lard1r.
Kurucusunun Alexander von +Humbolt
oldugu kabul edilen dil elsefesiyle ilgi-
li ara~t1rmalar pu sorulara yamt getir-
meye ~ah~1r: (Sembolizmin en gene!
tammlanmak -
tizellikleri nelerdir? Dilin kendisi nastl
durumundadtr? Dilin
---- -----.
ozii nedir? lleti~im nei:lir? lleti~im ya
da anlam ileti~imi nastl miimkiindiir?
Bir dilsel ifadenin belli bir anlam1 olma-
S1 ne ifade eder? Anlam nedir? Ka~ tiir
an lam vard1r? <;:e~itli dillerin, time gin
din dilinin, ~iir dilinin, bilim dilinin,
matematik dilinin, mirniklerin ya da
bilgisayar dilinin belirleyid tizellikleri
nelerdir? Dille bilgi, dille sezgisel kav-
ray1~ arasmda nastl bir ili~ki vardtr?
Dille ger~eklik, kavramla kavramsalla~
tmlan arasmda nas1l bir ili~ki bulunur?
Dil hangi ama~larla ve nastl kullamhr?
Dil yetkinle~tirilebilir mi? Dili yetkin-
le~tirmenin yollan nelerdir? Yetkin for-
mel diller nastl kurulur?
Dil felsefesinin esas geli~imini ya~ad1g1
20. yuzytlda, ii~ mihenk ta~1 veya ana ge-
li~me dogrultusu birbirinden ayud edile-
bilir: 1 Bunlardan birindsi Wittgenste-
in'm ~ah~malan ve filozofun ilk temel
eseri Tractatus Logico-Piulosoplicus'un ya-
ymlanmas1 ile ba~lay1p, Russell ve Car-
nap yoluyla Quine ve ogrendsi David-
son'a kadar uzanan dogrultudur. Ludwig
Wittgenstein'mTraclalus'ta geli~tirmi~ ol-
dugu anlanun resim teorisi gorii~iinden
yola 9kan soz konusu geli~me ve incele-
me dogrultusu, bir onermenin dogruluk
ko~ullan problemi ve anlam I dogruluk
ili~kisi olmu~tur. Stiz konusu yakla~urun
en tinemli sonucu, onun anlarrun dogrula-
nabilirligi gorii~iine gotiirmesi ve dolay1-
s1yla da, analitik ve sentetik onermelerle
normatif deger bic;id onermeler, olgu ve
deger arasmdaki aynm1 peki~tirmi~ ol-
mas1d1r.
2 Dil felsefesindeki ikinci ana dogrul-
tun un ba~mda da, ikinci temel eseri
clan Philosophical I11vestigatio"s [Felsefi
Soru~turmalar]'da, eski anlarnm resim
teorisinden kullammsal artlam kuram1-
na ge~en Wittgenstein bulunut. Onun
kaynakhg1 ettigi bu yeni yakla~1mm
kapsam1 i~inde J. L. Austin, P. Grice, P.

F. Strawson ve f. Searle gibi dti~tintirler
yer almaktadtr. Daha ziyade dilsel kulla-
nunla ilgili problemler tizerinde duran
soz konusu filozoflar, dtinya ile dil ara-
smdaki ili~ki konusunu ttimden bir ke-
nara atmamakla birlikte, esas anlam ile
kullamm ili~kisini ele alm1~ ve dilsel
davram~m mahiyetini a,_tklamaya ,_ah~
mt~lardtr. Soz konusu yakla~urun temel
kavram1 'soz edimi' kavranudtr.
3 Oil felsefesi gelenegi i,_indeki tifiiincti
ana dogrultu N. tChomsky'nin temsilci-
ligini yaptag1 yakla~amla belirlenir. Kul-
lanunsal anlam teorisinden ve dilin
amacmm bildiri~im oldugu dti~tince
sinden vazge,.en Chomsky'nin dil anla-
yt~mm temelinde 'insanm sentaktik bir
hayvan oldugu' gorti~ti bulunmaktadn.
Chomsky'nin benimsedigi bu sentaktik
anlam teorisine gore, diHn ozti sozdizi-
minden meydana gelir. Bu anlayt~ dilin
oztini.in sbzdizimi oldugunu soylerken,
sentaks formunun insanda programh
olarak bulundu~.mu ve dolaytstyla dil
felsefesinin inceleme alarurun bununla
stmrlarunast gerektigini ifade eder.
dil fenomenolojisi [lng. phenomenology of
language; Fr. phenomenologie du langage].
Dili fenomenler a,_tsmdan incelemeyi
deneyen felsefe ttirti.
Buna gore, ,_agda~ dil filozofu J. Aus-
tin'in olgulara, fenomenlere ya da ger-
,_ekligin deneyim ya tecrtibesine eri~
mek i,_in izledigi yot gtindelik dildi.
Dolayasayla, Austin felsefe yapma tarzt-
na, 'dilsel ,_oztimleme' yerine 'dil feno-
menolojisi' adm1 vermeyi yeglemi~tir.
dilin gorevleri [ing. functions of language;
Fr. fonctions du larzgage]. Herhangi bir
dti~tincenin, niyetin a,_tga vurulmasa,
dolaytstyla bir zihinden ba~ka bir zihne
aktanlmas1 amaana hizmet eden bir
i~aretler sistcmi olarak tammlanan dilin
yerine getirmek durumunda oldugu
fonksiyonlar.
Buna gore, dil yardtmtyla inan,_, dti-
~tince, tasan, dilek ve isteklerimizi ba~
kalanna ilettigimiz ya da bildirdigimiz
gibi, baz1 duygulanmtzl a,_tga vurur,
belli isteklerimizin yerine getirilmesini
dil oyunu 2.37
saglanz. Bu ,_er,.eve ir;:inde, dilin gorev-
leri, Searle'tin soz edimi teorisinden ba-
gamstz olarak 1 bildirme gorevi ve 2 bil-
dirsel olmayan gorev olarak ik.i ba~hk
albnda toplanabilir. Bunlardan bildinne
gorevi, dilin inan,_, tahmin ya da bilgile-
rimizi iletmek amacyla kuJiamlmasm-
dan olu~ur. Bu, dilin temel gorevi olup,
dogru ya da yanh~ degerini alabilen de-
yimlerle, yani onennelerle ger,.ekle~ir.
Dilin bildirsel olmayan gorevleri ise,
dorde aynhr: 2-a) Daha ,_ok tinlemlerin
tizerine aldag1, herhangi bir duygusal
tepki ya da tavnmtzt dt~avurma gore-
vine dilin belirtme gorevi adt verilir.
Buna kar~m, 2-b) dilin, en ,_ok emir ki-
pinden ctimlelerle, insan davram~lanm
etkilemek amactyla kullamlmas1 ise,
dilin yapt1rma gorevini meydana getirir.
Ote yandan, 2-d dilin 'Gtinaydm!', 'Na-
stlsmaz?', 'Rica ederim' gibi deyimlerle,
insanlar arasmdaki toplumsal ili~kileri
ba~latmaya, kolayla~tannaya, yerine
gore gti,.lendinne ya da ytireklendinne-
ye yarayan gorevine ise, dilin torensel
gorevi adt verilir.
Nihayet, d) dilin, 'soz vermek', 'yetnin
etmek', 'kabul etmek', 'onaylamak' gibi
deyimlerle ifade edilen ve dil arach-
gty1a ba~kalanna herhangi bir istegimi-
zi yaphrmaya ,_ah~hgtmtz gorevine,
dilin eylemsel gorevi adt verilir.
dillendinne edimi [lng. phatic act; Fr. acte
phatique]. Onlti ,_agda~ dil filozofu Aus-
tin'in kurammda ge,.en dtizsoz edimle-
rinin ti,_ alt grubundan biri. Bir dilin soz-
lugunde yer alan sesbtitiinlerini tonlama
yaparak ve o dilin gramerine, dil bilgisi
kurallarma uygun olarak sbzcelemek,
soz haline getinnek fiili. Burada soyle-
nen ~eye 'dillendirim' adt verilir. Dillen-
dirme edimi, anlamlandtrma ediminden
farklt olarak, soylenen ile belirli bir ~eye
gonderimde bulunmak gibi bir ko~ulu
1,_ermez.
dil oyunu [ing. language game; Fr. jeu du
langage]. Onlti ,_agda~ dti~tintir Ludwig
tWittgenstein'm ikind donem felsefesi-
nin en onemli kavrarru: Dilin farkb kur.d-
larla yonetilen ve farkb ya~am tarzlarma
 dilseJ analiz
bagh olarak geli~en tavla, bri~, basketbol
benzeri farkl1 oyunlar toplulu~na ben-
zer bir biljimde kavramsalla~tlnlmast
Dili kullamna ile oyun oynarna arasmda
bir analoji kuran Wittgenstein, bizim dav-
ram~umzl her ikisinde de bir dizi kural
ya da uzla~1mm yonettigini dile getirir.
Bll kurallar bizim hangi ad1mlan ahp,
hangilerini atamayacaguruz1, hangi hare-
kctlerin ba~anb, hangilerinin baanSIZ
oldugunu ortaya koyar. Dilde ifade edi-
len her sozci.ik, kuru1an her ti.imce, belli
bir oyunda ger~ckl~tirilen her hareket,
Wittgenstein'a gore, bu ister dil olsun,
ister ger~ek oyun olsun, yalruzca ilgili
oyunun kurallan 1~1gmda yarglianabilir.
Buna gore, dil oyunlan farkh kural ve uz-
la~nnlarla yonetilen dilsel pratiklerdir.
Bu prati.lder, dilin, oyki.i anlatma, bilim
ve felsefe benzeri ozgl.il !<ullarum ti.irle-
rinde ve ozgtil toplumsal baglamlarda
ger~ekle~ir. Wittgenstein'm bak.J~ a~Ism
dan dil oyunlan kavram1, kHisik felsefe-
nin problemlerinden bi.iyi.ik bir ~o~u
gunun, bir dil oyunundaki hareket ya da
adunlaru1, diger bir dil oyunun kuralla-
nyla yargdamarun sonucu oldugunu
gozler online senneye yarar.
Onun ikinci doneminin en onemli eseri
olan Philosophical Investigations [Felsefi
Soru~turmalar]'da ortaya konan dil o-
yuma kavram1, aym zamanda dilin gore-
liligi ve evrenselle~tirilemeyen boyutu-
nu ortaya koyarken, Tractatus'ta ifade
edilen dil gori.i~i.ini.in ya da dilin sadece
tek bir oyunu oynamak, yani olgular1
resmetmek iljin kullamld1gl kabuli.ini.in
yanh~hg1m ortaya koyar: Gene! bir dil
teorisi projesi imkansaz bir projedir.
dilsel analiz [ing. linguistic analysis; Fr.
analyse linguistique]. 20. yilzyllda ortaya
r;Ikan dil temelli felsefe anlay1~uun yak-
la~Im ve yontemi.
Soz konusu yakla~1mm temelinde
~oyle bir di.i~i.ince ~izgisi vardu: Felsefi
problem ve sorular, bilimsel faaliyetin
ardmdan, olgulan konu alan ara~tuma
lar sona erdigi zaman ortaya ljlkar. Bu
ara~hrmalardan sonra, geriye sorulacak
ne kahr? Di.inya ile d1~ di.inyadaki olgu-
lar ile ilgili bir soru kalmaz, lji.inki.i di.in-
ya ile ilgili olarak sorulabilecek ti.im so-
rulan ozel bilimler sorup, yamtlar.
0 halde, sorular insan di.i~i.incesiyle il-
gili olabilir. Bununla birlikte, di.i~i.ince
di.inyanm bir par~as1 olarak degerlen-
dirilirse, bu takdirde di.i~i.incenin de bir
bilimi olur, di.i~i.incenin nasli ve hangi
etkenlerle ortaya ~1kt:J.gm1 ara~tuan, di.i-
~i.incenin olu~umunu a~lklamaya ljah-
~an bir bilim soz konusu olur. Oyleyse,
di.i~i.ince ile ilgili olarak sorulabilecek
sorular, di.i~ i.incenin yorumu ile ilgili
sorular olmahdu.
Du~i.inceye ili~kin yorum, bir di.i~i.in
ceye ili~kin analizden, ~u ya da bu d i.i-
~i.inceyle anlatmak istedigimiz ~eyin
belirlerunesinden olu~tugu i~in, bilim-
sel bir problem degildir. Di.i~i.inceyle il-
gili bir analiz, buna gore, ya di.i~i.inceyi
ifade etmek i~in kullamlan sozctikleri
ya da di.i~i.inceyi meydana getiren kav-
ramlan konu alan bir analiz olacakhr.
Demek ki, felsefenin temel problemi,
anlarn problemidir.
Felsefeye di.i~n gorev, terimlerimizin ya
da terimlerle ifade edilen kavramlan ana-
liz etmektir. Buna gore, bir filozpf 'ki~i
nedir?' diye bir soru sordugu zaman, ne
belli bir insanla ilgili dogrulan, ne de
genel olarak insanhkla ilgili bilimsel dog-
rulan bilmek ister. 0 yalruzca bir ki~i ol-
marun ne oldugunu, bir ~eyi, omegin bir
hayvan degil de, bir ki~i yapan ~eyin ne
oldugunu ogreiUneyi ama~lar. Buna gore,
o ki~i sozcuguni.in ne anlama geldigi 5(;
rusunu sormaktad1r.
dilsel tan1m [lng. verbal definition; Fr. dt-
finiton verbale ]. Bir terim ya da kavra-
mm, ba~ka ara~ ya da yollarla degil de,
dille tammland1g1, anlam baklmmdan
tammlanan terimin anlamma e~deger
olan sozci.ikler obegi ya da bir tiimce
verildigi zaman soz konusu olan tamm
tiiri.i.
Dilthey, Wilhelm. 1833-1911 ydlan ara-
smda ya~am1~ ve insan bilimlerinin
metodolojisine onemli katlular yapm1~
olan Alman filozofu. Temel eserleri: Ein-
leitung in die Geisteswissenschaften [Tin

Bili1nlerine Giri~], Der AuJbau de;- Gesc-
ITiclltlichen Welt in den Geisteswissenschaf
ter1 [Tin Bilimlerinde Tarihsel c;er~eve
nin Kurulu~u].
Dota biliminin ba~anlan kar~asanda,
insan bilimlerindeki geli~meyi a~aklaya
bilmek i~in tarihselcilikJe ya~am felsefe
sindcn kimi oteleri bir araya getinni~
olan Dilthey, tarihin insan ya~am1n1 an-
lamada anahtar oldutu inancayla, insan
bireylerinin ve toplwnlarm ancak tarih-
sel bir ~er~eve i~inde anla~tlabilecetini
one siirmit~ ve dolayasiyla, teanelde tari-
he ili~kin ara~hnnayla bu ara~hnnanan
uygun yontemleri uzerinde dunnu~tur.
tPozitivizanin dota bilimlerin.in yon-
tean lerini ins ana ve onun ya~aa nan a da
uygu laana giri~iminin insanan varolu~u
nun temel, ozsel yonlerini ~arpath~na
savunan Dilthey, bununla birlikte dota
biliminin sergilediti nesnellik, rasyona-
lite ve pekinlite hi~bir ~ekilde kar~a ~ak
maml~hr. Onun yapmaya ~ah~ttt1 ~ey
daha ~ok, bilimsel nesnelliti insan ya~a
manan taanhguu ve biitiinlugiinii takdir
edecek bir anlaya~la uzla~brmak, bir
tarih yorumu ve insan bilimleri anlayt-
~lyla, tarihselcilere, ya~am filozoflanna
ve Romantiklere hak ettikleri deteri ver~
mek olmu~tur.
Kant'tan ve ingiliz eanpirizminden etki
lenmi~ olan Oil they, duyumJan ve dii
~iinceyi old utu kadar, iradeyi de hesaba
katan bir bilgi kuranu iizerinde dl!nnu~
ve bir yandan metafizitin bir diinya go-
rii~ii geli~tirme ve ifade etme bakaman-
dan onemini vurgularken, bir yandan da
metafiziksel spekulasyonu, deneysel ~
meller iizerinde var giiciiyle elettinni~
tir. lnsana ve toplwna ili~kin ara~tmna
lan teanele alan, insaru degi~kenliti ve
tarihsel olwnsalhta i~inde kavrayan bir
ya~ma felsefesi geli~tiren Dilthey, canh
deneyim, ifade ve anlama aras1ndaki ili~
kilere yonelmi~ ve zihnin, dillerde, edebi-
yatta ve tarihte nasll tezahtir ettitini anla-
marun onemini vurgulama~ttr.
Ba~ka bir deyi~le, bir yandan zihin ya
da ya~am1n ba~ka bir ~eye indirgene-
meyecek olan niteliklerine hal<J<Jru verir~
Dil they, Wilhelm 239
ken, bir yandan da tarihsel bilimlerin,
dota bilunlerine oykunme, dota bililnle-
rinin 1netcxiolojisine sahip olma etilimine
~iddetle ka111 ~akan Dilthey, insan bililn-
lerini yoruanlayac1 bilianler ~eklinde ta-
namlayarak, kendi ayaklan i.izerine
oturtmaya ~ah~ana~hr. Buna gore, o AI
1nanya'da be~eri bilimlerle, dota bilimleri
ak.ururu uzla~hrma, bu iki bilim tiiriinun
birbirlerine ayklra yonJerini gostenne ~a
basi vermi~ tir.
Dilthey'e gore, a~aklaanaya ama~layap,
gene) olarak yeru yasalan ya da batan-
hlan buhnaya ~ah~an dota bilianleri
analize, a~aklamaya (erkliiren) yonelmi~
lerdir. Oysa insan bilimleri anlamaya,
kavramaya onem veren bilianler olup,
genel detil de, bireysel olanla utra~ar
lar. lnsan bilimleri, be~eri bilimler bu
anlamda senteze yonelmi~ olan, yo-
rumlayaca bilimlerdir.
Dota bilimlerinin kendilerine da~ d iin-
yada ortaya ~akan olaylan konu yap ttkla-
n yerde, insan bilimleri, Diltheya gore,
biitiiniiyle orijinal olan i~ ya~antllan ele
ahr. Dilthey, dot a bilimlerinin nesnel
diinyasa ile insan bilimlerinin konusu
olan ya~anb ger~ekliti arasmdaki biiyiik
aynhtan, ara~hnna yontemleri bakaman-
dan da bir farkhhta yol ar;acatJru sayle-
mi~tir. Onun deyi~iyle, 'dotay1 a~akla
nz, ruhsal olaylan ise anlanz.'
Bu ~kilde, insan bilimlerinin biiyiik
onemini vurgulayan Dilthey, bu bilimle-
rin temeli olarak, anlamaya dayanan
kendi psikolojisini one siinnii~tiir. Onun
onerditi bu psikoloji anlaya~ana gore,
ba~kalarU1an ruhsal ey lemlerini, onlarla
'birlikteduyarak', onlann 'i~ine girerek'
ve bu eylemleri 'sonradan ger~ekl~lire
rek' kendi eylemlerimiz haline donii~tii
rUriiz. Diltheya gore, biz ancak insarun
ruhsal ya~anhlanru anlayabilir, duyum-
sayabiliriz; bundan dolay1dir ki, yaln1zca
insan ya~amarun ge~titi tarihte 'kendi
evim.izde' gibiyizdir, oysa dotada hep
yabana kahraz.
Dilthey, bireyi tek ba~1na de til de, her
zaman ~evresiyle birlikte deterlendir-
mi~tir. 0, insanan ozuniin yalnazca i~e-
240 dimaris
bak1~la kavranamayacaguu, insamn ne
oldugunu bilme i~inin biitiin bir tarihi
bilmeyi gerektirdigini one siirmii~tiir.
Demek ki, tarihin degeri, insanm kendi-
sini tarih i~inde tamm~smdan kaynak-
lanmaktadtr. lnsamn ne oldugunu, bize
~ncak tarih gosterir. lnsamn ne oldugu-
n~ ili~kin bir k~vray1~, Dilthey'a gore,
asia tamamlanm1~ olamaz, ~iinkii tari-
hin kendisi tamamlanm1~ degildir.
dimaris. Klasik manbkta, biiyiik onennesi
tikel, kii~iik onennesi tiimel olumluyken,
sonucu da like! olwnlu olan dordiincii
~ekilden tas1m kabb1: Baz1 P'ler M'dir.
Tiim M'ler S'dir. 0 hlllde, baz1 S'ler P'dir.
din [Lat. religio; lng. religion; Fr. religion;
AI. religion]. lnsan varh a m ve
tecriibelerinili: 1ur-terne yutuy a 1
soru ra, lirli ozellikl~e~n!_"go~~iL[ii~
kavrarru Ia am e e I an n
s1stemi. Dogaiistii bir tannsal gii~ ya da
varbkla ilgili inan~lann, bu varbga yone-
lik manevi egilimlerin ve Tann'ya yapl-
lan ibadetin olu~turdugu biitiin.
lnsanlann fizikl a~1dan belli bir giiven-
sizlik duygusu ya~d.Jklan ve olduk~a
gii~iiz varbklar olduklan, insanlann
hastabklara yakaland.Jklan, kazalara ug-
radlklan, a~bk, sava~ ve oliimle ka~
la~tlldan ger~egi kar~1smda, ortaya, in-
sarun fiziksel varolu~unu tehdit eden bu
feliiketlerden kendilerini naSI! koruyabi-
lecekleri sorusu ~br; ay1u durum,
insan varolu~unun anlarru konusunda
da 'i..nsamn bu diinyadaki varolu~u klsa,
problemlerle ve hastahklarladolu, gii~
venlikten oksun bir a~m oldu
kad a o un olan bir va-
rolu mudur Yoklii' yaymda. hayabl
onemli ve ama .b h:!le etiren derin bir
a am m1 vardu. soru anru dogurmu~
tur; ve ru ayet, insarun ya~ml ve dene-
yirnleriyle ilgili ii~ncii husu~:s~,a2!~!t
Odev du:ygllsuyla "15''" u''~l!! ~
miyirn?' sorusunu sorrnu~tur._
Din, i~te insan ya~amiiilii ~k temell i
bu ii~ yoniinii ve bunlarla ilgili sorulan,
a) insan varolu~unun kaynag1, b) insa-
mn dogas1run ve yazgsmn kaynag1 ve
c) insamn degerler cetvelinin belirleyici-
si ve giindelik ya~ammdaki yo! gosteri-
cisi olarak Tann kavram1yla yamtlayan
inan~ sistemidir. Buradan da anla~llaca
lf ilzere, din anJayJ.ilan ya da _cjjn ta-
mmlan dolaiistiiciiliige ek olarak insani
id~~'!'e!e ~~~~ ieqr. Bu ~er~eve
i~inde ain, fieqeyi yaratan ve koRI&p]
e,Qen ilahl ve a~k!D bjr ger~ekliAe inan--.
rak ibadet etmekten ve insanlann kendi-
dynamic Fr. re-
ligion dyJ1aniq1ue). Frans1z filozofu Henri
Bergson'un lLs Deux Sources de Ia Morale
et de Ia Religion [Ahliik ve Dinin i:ki Kay-
nag] adh eserinde, yapmac1k ve kall
buldugu statik dinin kar~1sma ge~irdi
gi, kendiliginden, do gal ve canb din.
dinamizm [Os. felsefei kuVI!aniye; lng. dy
namism; Fr. dynamisme; AI. dynamismus].
Maddeyi bl bir ~ey olarak goren, mad-
deye ili~kin a~1klamasmda kiitle ya da
hareket kavram1m kullanan mekanizme
kar~1t bir bi~imde, a,..kiayc kavram
olarak gii~ kavranum )<.ullanan, madde-
de harekete indirgenemeyen birtaklm
gii~ler bulundugunu, maddenin Ierne!
ozelliginin gii~ oldugunu savunan fel-
sefi ak1m. Dogarun tiirn fenomenlerinin,
madde de dahil olmak iizere, gii~ ya da
eneijinin tezahiirleri oldugunu savunan
ger~eklik gorii~ii.
Dinamizmin i.Jky!gdaki en onemli tem-
silcisi, formun maddeye i~kin oldu&Jnu
sayleyen Aristoteles't:ir; buna kar~m, di-
namizmin modem felsefedeki en tlnemli
ternsilcisi, maddeye ruh ve dii~iince gibi
gii~ler yiikleyen tLeibniz'dir.
din felsefesi [lng. pl1ilosophy of religion;
Fr. philosophie de Ia religion]. Felsefenin,
dinin oziinii, ilkelerini, din tanunlam'u,
~e~itli Tann kavramlanm, Tann, insan
ve evren ili~kisini, Tann tammlanm,
Tann'run varolu~uyla ilgili kamtlama-
lan, inan~, ak1l, vahiy ve dogmarun an-
lamlanyla kar~1bkh ili~kilerini, dini
tecriibenin do~as1n1, de~erini ve ge~er
lili~ini, ruhun oliimsiizlii~iinii, din-
devlet ili~kileriyle, din-felsefe ve din-
bilim ili~kilerini konu alan dah.
Din felsefesi, dini ve Tann'yt konu alan
ba~ka bir disiplin olan teolojiden farkhhk
gosterir. Teoloji de, Tann'run varh~1n1,
temel niteliklerini, Tannrun evrenle, ya-
ratdml~ varhklarla olan ili~kisini a~tkla
maya ve temellendirmeye ~ah~1r. Bu-
nunla birlikte, teoloji, bu temellendirme
ve a~tklama faaliyetinde, do~rudan do~
ruya inanca dayan1r, inanc1n s1rurlan dt-
~lna ~1kmaz. Teoloji Tann'n1n varh~1n1
ve niteliklerini, Tann'run evrenle olan
ili~kilerini ac;tklarken, dindeki kutsal ki-
taba, peygamberin bildirdigi mesajlara
ve din ilimlerinin yorumlanna dayantr.
Bu ~er~eve i~de, teolojinin en onem.li
amao, dini a~tklamak ve temellendir-
mek suretiyle, inananlann inan~lanru
gii~lendirmektir. Yani, teoloji, dinin ve
din! inan~lann yan1nda olur ve dini yar-
gslan hi~bir ~ekilde sorgulamaz.
Oysa, din felsefesi, inan~ kar~1s1nda
akla oncelik verir; dinin temel inan~lan
nt kabul eder, fakat onlan mantJksal bir
analize tabi tutar. Yine, din felsefesi, din
kar~1s1nda ele~tirel ve nesnel bir tavtr
ahr. Din felsefesi, dinin temel ilke ve
inan~lanru sorgulamakla birlikte, bunu
inananlarm inan~larJ.ru gti~lendinnek
it;in yapmad1~1 gibi, onlarm inan~lanru
zay1fla tmak i~in de yapmaz. Ba~ka bir
deyi~le, felsefe, dini a~Lklar ve temellen-
dirirken, kendisine ozgii yontemleri ve
ara~lar1 kullan1p, din kar~1s1nda ele~ti
rel bir tav1r tak1n1r.
Din felsefesinin en onemli problemi
Tann'run, yani a~k1n ve mutlak bir ger-
~ekli~in varolu~unun karutlanmasldlr.
Tann'n1n varolu~unu akllyiiriitme yo-
luyla karutlamak iizere, din felsefesi ~er
~evesi i~inde ii~ ayn kan1t one siili..il-
mii~liir. Bunlar s1rastyla ontolojik kan1t,
kozmolojik karut ve d iizen kan1hd1r.
Ontolojik kan1ta gore, 1 Tanrt kavrarru-
nn varh~1, Tanr1'run varhgtnl kantla-
mak i~in kendi ba~ma yeterlidir, zira bu
kavram varolma ozelli~ini zorunl u ola-
rak i~erir. 2 Kozmolojik karut ise, do~ada
gozlenen nedensellik ili~kisi sonsuz bir
dizi bi~iminde geriye gotiiriilemeyecegi
i~, evrenin kendisine neden olunmamJ~
bir ilk nedeni olmas1 gerektigini soyler. 3
Diizen ve ama~ kan1t1na gore ise, evren-
deki kusursuz diizen ancak kusursuz bir
d iizen vericinin e;eri olabilir.
Din felsefesinin di~er onemli problemle-
ri ise, ozgiirliik, ki~isel ozde~lik, oliim-
siizlu k, ve kOtiiluk problemi olarak sua-
lanabilir. Bunlardan ome~in ozgiirliik
problemi, insarun, giici.i he~eye yeten ve
her~eyi bilen bir Tann kar~1smda, nas1l
olup ta ozgiir oldugunun soylenebilecegi
problemi olarak kar~uruza ~tkar.
dini ele,liri [ing. religious criticism; Fr.
critique de Ia religion). Dinin salt bir insan
icad1 oldu~unu ve dolayts1yla tanrtsal
ya da do~aiistii bir temeli bulurunadl~t
nl gosteren ele~tiri.
Bu tiir bir el~tiri bir~ok ateist dii~iiniir
tara&ndan ortaya konm u~ olmakla bir~
likte, el~tirinin tarihte bilinen ilk orne-
~ine, Yunan A yd1nlanma c;a~nda Sofist-
lerde rastlanu. Sofistlerin soz konusu
ele~tirisi, Yunan dinine yonelik olmakla
birlikte, gene) olarak dinin temeUerini
sarsmay ama~layan bir ele~tiri olarak or-
taya ~km1~tlr. Protagoras'1n agnostisiz-
miyle ba~layan bu siire~, Prodikos'un
dini rasyonelle~tirme ~abas1 yla geli~mi~
ve nihayet tKritias'1n, dini, insarun killtu-
rel bir icadt olarak goren bak1~ a~1s1yla
doruk noktas1na ula~m1~hr.
Bun a gore, M. 0. 5. yiizy1lda Protago..
ras'tn Tann'nan varolu~u ve ozellikle-
riyle ilgili bilginin olanakstz oldu~unu
ifade eden bilinemezcili~inin ard1ndan,
Prodikos dine psikolojik bir temel ver-
mi~ ve dini insan varhklar1nm duyduk-
lan korku ve minnettarh~a dayandu-
ml~hr. tnsanlann once besleyici ve
yararh olan ~eylerin tannsal old u~una
inandklann1, kendilerine yarar h olan
her~eyi ki~ile~tirilmi~ tannlara atfet-
meye ba~lad1klann soyleyen Prodikos,
giivenlik i~inde olmayan insan varlLk)a ..
rm1n varolu~lann1 devam ettirmelerine
katktda bulunan her~eyi dinin temeli
242 dini determinizm
olarak gonnii~tlir. Prodikos'un dine
gosterdi~i sahte ba~hh~1, k1sa bir sure
sonra biirun bir dini, insanlan sw; i~le
mekten ahkoymay1, onlann yureklerine
korku salmay1 ama~layan bilge bir ki~i
nin icad1 oldu~unu soyleyen Kritias
tlirnden ortadan kaldum1~tlr.
Insanhk tarihinin ba~lang1c1m 1 Yasa
Oncesi donem, 2 Yasa sonras1 donem diye
ikiye ayrran Kritias'a gore, yasa oncesi
donemde, insan ya~am1 kaba kuvvetin
kolesidir; bu dtinemde erdemJi insan it;in
hi~bir odul, kotii ve a~a~1hk insan i~inse
hi~bir ceza bulunmamaktadu. Bundan
sonra adaletin egemen gu~ ve zorba, ya-
sayl ihHU ebnenin de onun kolesi ohnas1
i~in, insanlar odiil ve ceza veren yasalar
geli~tin~lerdir. Soz konusu yasa sonra-
Sl donemde, cebir kullanarak su~ i~lemek
yasalar tarafU1dan yasaklamnca, Kritias'a
gore, bu kez kotiiler gizli gizli su~ i~leme
ye ba~lamt~lardlr.
Bir toplumun ya~am1 i~in kabul edile-
mez olan bu olwnsuz durumu ortadan
kaldrrmak i~in, akllh ve bilge bir adam,
oliimsiiz bir ya~am siiren, her~eyi goren,
i~iten ve bilen, her~eyi dii~iinen, oliim-
liiler arasmda soylenen her~eyi duyan
bir Tann dii~uncesi yaratm1~ ve olumlii
insanJan ezeli-ebedi Tann'ya ya da tann-
lara inanmalan ya da onlardan korkma-
lan i~in ikna ebni~tir. Buna gore, din ho~
bir yalandan, insanlann kiiltiirel bir ica-
dmdan ba~ka hi~bir ~ey de~ildir.
dini determinizm [lng. religious determi-
nism; Fr. determinisme religieux]. Tektan-
nh dinlerde, Tann'ya izafe edilen slfat-
lann sonucu olan her~eyin de~i~tirile
mezcesine belirlenmi~ oldu~u inane.
Bu s1fatlar, mutlak gu~ (Tann'mn gu-
ciiniin hcr~eye yetmesi) ve mutlak bilgi
(Tann'mn her~eyi bilmesi)dir. Buna
gore, Tann, evreni ve insanJar da dahil
olmak iizere, evrendeki her~eyi yarat-
ml~hr; O'nun gucii her~eye yeter ve 0,
olmu~, olmakta ve olacak olan her~eyi
bilir. Bu anlay1~ta, Tann'run soz konu-
su s1fatlanndan dolay1, dunya tarihin-
deki her~eyin O'nun taraflndan bilindi-
~i ve be1irlendi~i dii~iiniiliir.
Buna gore, Tann benim iyi biri olup,
do~ru bir ya~am siirmeme karar ver-
mi~se e~er, ben iyi bir ya~am siirece~im
ve cennete gidece~im demektir; ote yan-
dan, 0, benim glinahkar biri olup, koti.i
bir ya~am siirmeme karar vermi~se
e~er, bu, benim kotii biri olup, ceherule-
me gidece~m anlamma gelir. Her~ey,
mutlak bir gucii olan do~aiistii tinsel bir
varhk tarahnda~1 programlaruru~, dii-
zenlenmi~ oldu~u i~in, insamn soyleye-
cek ya da yapacak hi~bir ~eyi yoktur.
dini tecriibe kamh [lng. religious experien-
ce argument for tlte existence of God]. Do-
~ay1 konu alan gozlemlerden yola ~1kan
ilk neden karuh yla, diizen ve ama~ ka-
mtmdan, do~a ya da d1~ dunya yerine,
inanan bir varhk olarak insandan hare-
ket etmek bak.umndan farkhhk gosteren
ve inan~ sahibi insamn Tann'yla ili~k.i
i~inde olma, Tann'ya yakla~ma, Tann'-
yla birle~me, bireysel varh~mm tannsal
varhkta yok olma deneyiminden, insan
varh~mm ya~ad1~1 vecd h:ilinden hare-
ketle, Tann'mn varoldu~u sonucunu fil
kartan kamt.
lnsan, dini bir tecriibe ge;irebilmek ifjin,
daha i~in ba~mda inanan biri olmak du-
nununda oldu~u ve karut belli bir inan~
derecesinden daha iist diizeydek.i ba~ka
bir inan~ derecesine gitti~i ic;in, dini tee-
rube kanJh ayru zamanda 'Tann'dan yine
Tann'ya giden bir kamt' olarak de~er
lendirilmi~tir. Dini tecriibe, 1 do~rudan
do~ruya ya~anan, araclSlZ ve ani bir de-
neyim, 2 tahlil edilemcyen bir biitiin ol-
du~u; 3 oznel bir ya~anhya kar~1hk
gelip, varolu~al bir i~e kapanma, 4
ba~ka bir k.imseye anlahlamaz ve aktan-
lamaz bir ~ey ve nihaye~ 5 k.i~iye ozel bir
tecriibe oldu~u i~in, bir~ok dii~iiniir, bir
insanm dini deneyirninin, o insaru.11'dini"
diye adland1rd1~1 bir tecriibe geljinni~ ol-
masmdan ba~ka hi~bir ~eye kamt te~k.il
etmeyece~ini savunmu~ ve dini tecriibe
karutmm gen-~k anlamda bir Tann kamh
olmad1~m1 ifade ebni~tir.
dinleyen [tng. heDrer; Fr. auditeur; AI.
horer]. ileti~im siireci i-;inde, kar~lSmda
bulunup, konu~an ki~iyi anlamak sure-
tiyle, ileti~imin amacma ula~masm1 ve

sonu~ia1unasana saglayan,. konu~an ki-
~inin bir soz, sozcelem veya soylenim
yoluyla zihninde belli bir fikir ya da dii-
~iincenin dogu~una yol a~taga birey.
din psikolojisi [tng. psychology of religion;
Fr. psyclrologie de la religion). tnsan1n zi-
hinsel faaliyetleriyle, normal davrana~a
ni, din konusuyla ili~kili olarak ele alan
psikoloji tiirii. Dini tecriibeyi zorunlu-
lukla kabul etanedigi gibi, red de ehne-
yen, fakat dini, onunla insan psikolojisi
aras1nda bir bag kurarak analiz eden
psikoloji dah.
Dine insan psikolojisi a~asmdan yakla-
~arak, anlam kazandarmaya ~ab~an di-
siplin; Tann'ya, dogaustii varhklara du-
yulan inanon yaratngt heyecan ve duy-
gulan, dini inanon olu~umunu ve ko-
nuunaslnl saglayan etkenleri konu alan
psikolo ji dah olarak din psikoloj isinin en
biiyiik onciisii, hi~ ku~ku yok ki, dinj
inanca hastahkh bir yandsama olarak de-
gerlendiren tpsikanalizin k urucusu lin-
Iii Sigmund +Freud'dur.
din sosyolojisi [lng. sociology of religion;
Fr. sociologie de la religion]. Dini daha
~ok sosyal bir k urum olarak ele alan,
dinin toplumsal i~levlerini a~lk.lamaya
~ah~an, dini inan~lar tarafandan etkile-
nen in san gruplan ya d a topl umlann
davran1~lann1 inceleyen disiplin. Dini
inanc1n bir toplum i~inde ya~ayan ~e
~itli gruplan nasal etkiledigini, dinden
etkilenen insan obeklerinin siyasi, ikti-
sadi ve kiiltiirel davrana~lann1 ara~h
np belirlemeye ~ah~an sosyoloji dah.
Din sosyolojisinin onctileri, dinin top-
lumsal ya~ama anlam kazandarma rolii-
nii vurgulayan Max tWeberle, toplum-
sal zi.imrenin dini torenler arac1hgayla
kendi kimli~ni ve degerlerini periyodik
olarak onaylayap one siirdugunii savu-
nan Emile tDurkheim'dir.
Diogenes. 412-320 yallan arasanda ya~a
mi~ olan, ve kendine yetme ile sadelik
ilkelerine dayanan J<inik ya~am bi~imi
nin onctilerinden ~ileci dii~iiniir.
Hakk1nda dogrulugu ku~kulu pek ~ok
oykii anlahlan J<inik Diogenes hakkin-
da, onun giindiizleri Alina sokaklaranda
Diogenes 243
elinde fenerle dola~arak, diiriist bir
adam aradaga soylenir. Atina'da gelenek-
~ilige kar~a bir tavar alan Diogenes, top-
lumdaki yapaybklara ve uzla~amsal de-
gerlere meydana okumu~ ve, her ti.ir
yerle~ik kurahn insanan dogalhgana ay-
kin dii~ti.igune inandag1 i~in, toplumun
tum yerlejik kurallanna kar~a ~tkmaya,
uzla~amsal ol~ii ve inanl~lann ~ogunun
bo~ oldugunu gostermeyi ve insanlan
yabn ve dogal bir ya~am bi~imine ~agar
maya ama~lama~tlr.
Ona gore, sade bir ya~am tarz1, sadelik-
ten ba~ka,. orgiitlenmi~, dolay1sayla uzla-
~Imsal toplwnlarm gorenek ve yasalaruu
da onemsememek anlanuna gelir. Dioge-
nes, dogaya ayku1 bir kurum olan ailenin
yerini, kadanlann ve erkeklerin tek bir
~ bagh olmada~, ~ocuklaran ise biitiin
toplumun sorumlulugunda buiWldugu
dogal bir durumun almasa gerektigini sa-
vurunu~tur. Diogenes yoksulluk i9nde
ya~ada~, halka a'jlk yerlerde yahp kalk-
oga ve yiyecegini dilenerek topladaga
halde, herkesin ayn1 ~kilde ya~amasa
gerektigini savunmarru~br. Onun tek
amaca, ki~inin en kJsatb ya~am ko~ulla
nnda bile, mutlu ve bagunsaz olabilecegi-
ni gostermek olmu~tur.
Diogenes'in savundugu ya~am tarz1n.1n
ilk ilkesi kendine yetme, yani ki~inin,
mutluluk i~in gerekli her~eyi kendi i~in
de ta~1yabilmesi ilkesidir. tkinci ilke olan
'utarunazhk', kendi ba~1na zarars1z olan
baza eylemlerin hi~bir ~ekilde yapllama-
yaca~ma one siiren uzla~unlan wnursa-
mamak anlanuna gelir. Bu ilkeden yola
~1karak yerle~ik davraru~ kahplarma
uymadaga i~in, kendi a~asandan sade ve
dogal, toplumsal degerler a~ISandansa
sefil denebilecek bir ya~am diirdugu
i~in, Diogenes'e kinik denmi~tir.
On un ii~i.indi ilkesi, yozlugu ve kendi-
ni begenm i~ligi a~1ga vurmaktan ve in-
sanlan yenileruneye yoneltmekten asia
~ekinmemek anlammda 'soziinii sakm-
mazhk'l:lr. Diogenes'in dordiincii ilkesi-
ne gore, ahlaki yetkinlige ancak yon-
temli egihmle, iradenin giiciinii sanayan
pratik egzen;izlerle ula~mak miimkiin
olabilir.
244 dirimsel gu~
dirimsel gil~ [Os. 11ayaH kuvvet; ing. vital
force; Fr. force vitale]. Canh feno1nenlerde
ortaya -;1khktan ba~ka; ya~aman, canh-
hgln kaynaga, nedeni olup, tii1n diger
enerji tiirlerinden farkhhk gosteren ve
fiziki olmadagana inanalan gii-; ya da
enerji tiirii.
dirimselcilik [Os.lmyatiyc mezhebi; ing. vi-
talism; Fr. vitalisme; AI. vitalistnus). Genel
olarak, canh organizmalann faaliyetleri-
nin evrendeki rum diger fiziki gii-;ler-
den farkh olan yaratac1 bir giiciin, canh-
hk ilkesinin ya da diriansel bir giiciin
eseri oldugunu savunan anlaya~.
Canhhgrn, canh siirec;lerin, canh be-
denlerin sadece maddi bile~imleri, fizi-
kokilnyasal oge ve siire-;lerle a-;lklana-
lnayacaglnl one siiren ve canh dog~yla
cans1z doga, organik fenomenlerle inor-
ganik feno1 nenler arasJnda m utlak ve
kesin bir ay1nm1n bul und ugun u dile ge-
tiren dirimselcilik, mekanizmin tam kar-
~lsanda yer ahr. Canh dog a ile canstz
doga arasrnda bir ay1n1n yapmayan ve
canh varhklann da kesinlikle fizikokim-
yasal yasalara tabi oldugunu one siiren
rnekanistlerin, bir ac;ddamanrn ger-;ek
dogas1n1n ne ve nasd olmas1 gerektigiy-
le ilgili metafizik ya da epistemolojik ka-
bullerin etkisi alhnda kald1gan1 one
siiren dirimselcilige gore, canh bir varh-
g&n faaliyetleri, fonksiyonlan, canh var-
hkta varolan bir gii-;, ilke ya da enerjinin
tezahiirleridir. Canl1 varhklarm faaliyet-
lerinde ifadesini bulan bu gii-;, fiziki bir
gii-; degildir; elle tutulamayan, gozle go-
riilemeyen bu gii-;, dirimselcilige gore,
Can5JZ ogelerin, fizikok.im yasa( Siire-;le-
rin bir bile~imine indirgenemeyecek
olan canh varhklara birtakJm ozellikler,
cansaz varhklarda goriilmeyen birtak1m
nitelikler kazandanr.
disamis. Klasik manhkta, biiyiik onermesi
ve sonucu tikel olumlu, kiiQ.ik onermesi
ise ti.imel olumlu olan, iiQ.incii ~ekilden
tas1m kahb1. Baza M'ler pdir. Tiim M1er
sdir. 0 hilde, baz1 S'ler P' dir.
diskiirsif [lng. discursive; Fr. discursif; AI.
discursiv]. Gidimli. Manllksal sonu-;lan
ya da vargalan, ilkelerde, dogrudan ve
aracts1z bir bic;imde kavrayan sezgisel
dii~iinceye kar~1t olarak, ilkelerden so-
nuca gec;en, bir dizi -;1kan1n yoluyla
olu~an dii~iince i-;in kullan1lan safat.
Buna gore, onciillerden bir sonuca
dogru gitme i~lemine diskursif akilyurut-
me ada verilir. Buna kar~1n, sezgisel bili~
tarz1ndan farkh olarak, do1ayuns1z bir
kavraya~ yerine, ~1kanm ya da c;1karun-
larla elde edilen bilgi ttiriine, nesnesine
dolayh yoldan, onciiller arae1hg1yla ve
birtalom ugraklardan gec;erek ula~ an
bilgi tarz&na diskiirs~fbilgi denir.
dissoi logoi. Antik Yunanda, goreliligin
her~ey i-;in ve her alanda gec;erli oldu-
gunu gostennek amac1yla olu~turul
lnu~, her konunun ve her problemin iki
ayn yan1 olduguna i~aret eden -;ift ta-
rafh sozler, iki yonlii akilyLiriitrneler.
divinasyon [fng. divination; Fr. divinati-
on]. Deneysel bilimle beslenen akhn,
heniiz bilinrneyen, doyurucu bir bilgiye
sahip olunrnayan konularda, varolan
bilgi ve verileri dikkatle deger lendire-
rek, belli bir yargaya ula~ma yontemi.
Divinasyon ikinci bir anlam i-;inde, de-
neysel bilimin yeterince geli~medigi ya
da bilimsel bilgiye pek deger vermeyen
toplumlarda, bilinmeyen konularla ilgi-
li olarak, bir yargaya tannsal esin ya da
dogaiisti.i gii-;ler yard&m&yla ula~ma an-
laya~aru ifade eder ve, bu ikinci anlam1
ic;inde, kahinlige kar~ahk gelir.
diyalektik (ing. dialectic; Fr. dialectique;
AI. dialectisch]. Yunanca tart~ma sanah
anlam.ma gelen dialektike tekhneden ti.i-
reyen bir terim olarak, genelde akalyi.i-
ri.itme yoluyla ara~hrma ve dogrulara
ula~ma yontemi.
Diyalektik, degi~ik donemlerde ve de-
gi~ik filozoflarda farkb bir anlam kazan-
ml~ oldugu i-;in, yukandaki genel diya-
lektik tan1m1~ ornegin Hegel ve Marx an
diyalektik anlaya~an1 kapsamaz. Bu
durum dikkate ahnd1g1nda, 1 diyalektik
her~eyden once, bi.r tez ya da gorii~ii,
onun manhksal sonu-;lanru incelemek
yoluyla -;i.iriibne yontemi anlamma gelir.
Yine diyalektik., 2 sofistik akdyi.iri.itmeyi,
cinsleri tiirlere bolmeyi ya da cinsleri tii.r-

lerine ayuarak manbksal bir bi~imde
analiz etme yontemini gosterir.
Bundan ba~ka diyalektik, 3 en gene! ve
soyut fikirleri, tikel omek ya da hipotez-
lerden hareket edip bu fikirlere gotiiren
bir akdyiiri.ihne si.ireciyle ara~bnna yon-
temi olarak ortaya ~lkar. Diyalektik, 4
daha olumsuz bir anJam i~inde, yaiJUZOI
olasth olan ya da gene! olarak kabul edil-
mi~ bulunan onci.illeri kullanarak akllyii-
riihneyi ya da tarh~ma yontemini ifade
eder. Bu ~er~eve i~inde, 5 diyalektik ya-
mlsama manogmm, akhn deneyime
a~km nesneleri konu ahrken, deneyimin
smulanm a~t1g1 zaman di.i~tugu ~eli~ki
lerin gozler online serilmesi suretiyle,
el~tirilmesi anlamma gelir. Ve son ola-
rak 6 diyalektik, di.i~i.incenin ve ger~ekli
gin bir tezle antitezden, soz konusu iki
kar~1bn bir sentezine vannak suretiyle
geli~mesini gosteren varhk ve di.i~i.ince
yasas1 olarak ortaya 9kar.
t~te bu gene) ~er~ve i.;:inde, diyalekti-
gin farkh filozoflar i~in ifade ettigi farkh
anlamlan k1saca ele alacak olursak...
t Aristoteles'e gore, bir yontem olarak di-
yalektigi bulan filozof olan Zenon'da di-
yalektik, sa~maya indirgeme ~eklinde
ger~ekle~en akllyi.iri.itmeye kar~1hk gelir.
Buna gore, tZenon diyalektik yontemini
kullanarak, bir kar~1hn tezini ya da inan-
aru, onun kabuli.inden ya manbksal bir
~eli~ki ya da kabul edilemez bir sonu~
~hguu gastererek t;i.iriiti.ir. Elea Okulu-
mm kar~1smda yer alan Heraklei tos'ta
ise, diyalektik evrende hiiki.im si.iren ve
kendisinden dolayt varolan her~eyin
kendi kar~1tma doni.i~tugu degi~me si.i-
recini, kar~ttlann birligini ve bunu ifade
eden ~eli~ld mannguu ifade eder.
Oysa, diyalektik Sokrates'te, soru yarut
yoluyla tarh~ma teknigine; Sokrates'in
tart1~mak iizere kar~1sma g~~en ki~iye
uygulad1gl ve o ki~inin verdigi tammla-
rm mant::lksal sonu~lanru ~artmasm
dan ya da tarumlann ~eli~kilerini gos-
tennesinden olu~an ~i.iri.itme yontemine
kar~d1k gelir. Stsz konusu t;i.iri.itme ytsn-
tcminde ama~, Sofistlerin yapbg1 gibi,
bir tarh~mada ki~inin kar~1hm alt et-
diyalektik 245
mesi degil de, ki~iye gero;ek bilgiye eri-
~ebilmesi, ara~hrma yoluna girebilmesi
i~in, bilgisiz oldugunu gostennektir. Di-
yalektik tSokrates'te, yine ~eylerin nes-
ne ya da oz tarumlanna ula~may1 ama~
layan ara~hrma yontemini, ~eyleri st-
mflanna, dogalanna ya da ti.irlerine
gore ay1rma yontemilli ifade eder.
Sokrates'in ogrencisi olan ve diyalektigi
insan tarafmdan yaratdm1~ tum sanatla-
rm en iistiinii ve onemlisi olarak goren
tPlaton'da, i.i~ farkh diyalektik anlayi~l
soz konusudur. I En yiiksek felsefi yon-
tern olarak degerlendirilen diyalektigin
temelinde, Sokrates'ten miras alman soru
ve yarut olarak diyalektik, uygun soru ve
yamtlarla tartt~ma teknigi olarak diya-
lektik anlay1~1 vardl.l'. Diyalektigin konu-
su da her zaman aymdu; onda filozof, di-
yalektigi kullanarak, var olan her ~eyin
degi~mez ozi.ini.i arar. II Orta donem di-
yaloglannda ise, diyalektik hipotezler-
den yola' ~1karak akdyi.iri.itme anlanuna
gelir. III Buna kar~m,. ya~hhk donemi
diyaloglannda, diyalektik, bir yontem
olarak bolme teknigine doni.i~i.ir. Pla-
ton'un ya~hhk dtsnemi diyaloglannda
gori.ilen soz konusu diyalektik ya da
bohne anlay~1, boli.inemez olan ve alhn-
da yalmzca bireylerin bulundugu bir
ti.iri.in tarumma ula~mcaya dek, cinsleri
ti.irlerine bolmekten meydana gelmekte-
dir.
Aristoteles'e gelince, o diyalektigi, ke-
sin ve zorunlu sonu~lara goti.iren bir
akllyi.iriitme olarak olmasa bile, yararh
olan bir akliyi.iri.itme tarz1 olarak gor-
mi.i~tiir. Ona gore, onci.illeri gene! ola-
rak hemen herkes tarafmdan ya da ~o
gunluk veya filozoflar tarafmdan kabul
edilen bir akdyi.iri.itme, diyalektik bir
akdyi.iri.itmedir; buna kar~m, onci.illeri
yalruzca olas1h gori.inen bir akdyi.itiitme
ise, eristik akdyi.iri.itmedir. Aristoteles,
diyalektigi bilimin yontemi olarak gor-
mez, .;tinki.i biz bilimsel bilgide, dogru
ve apat;~k olan onci.illerden hareket eden
ge~erli akdyi.iri.itme olarak tamtlamay1
kullaru.nz. Bununla birlikte, onun tara-
fmdan 'bir olas1hk manhg1' olarak de-
246 diyalektik idealizm
gerlendirilen diyalcktik, ti~ bak1mmdan,
yani entellektuel egitim ya da zihin jim-
nastigi olarak, ba~ka insanlarla, onlar
raraflndan kabul edilen oncullerin olu~
htrdugu temel uzerinde yapdan tarh~
malar i~in ve bilimlerin karutlanamaz ilk
ilkelerini incelemek balwrundan onem
ta~1r.
Modem felsefede diyalektigi ilk kez
olarak kullarun1~ olan Kanfta diyalek-
tik, deneyhnin Slnlr)aruun Otesine giden
transendental yarg1lann yanh~m1 ya da
~eli~kilerini gosteren manhk turu anla-
1n1na gelir. Hegel'de ise, diyalektik bir
du~unce ya da ger~ek bir ~eyi once zo-
runlu olarak kar~1hna (ya da ~eli~igine)
donu~turen ve daha sonra da onlarm
her ikisini birden i~eren bir senteze (ya
da birlige) goturen stirece kar~1hk gelir.
Buna gore, diyalektik, hem du~uncede
ve hem de varhktaki ~eli~kilerin kar~o
lumu arac1hg1yla, bilgide ve varhkta
daha yuksek bir duzeye goturen degi~
me surecine, yani S1ras1yla varolan bir
~ey ya da du~unce (tez), onun kar~1h
ya da ~eli~i~i (antitez) ve nihayet onla-
nn kar~ll1kh eylem ve etkile~imlerinin
sonucu olup, daha sonra ba~ka bir diya-
lektik hareketin temeli olan birlik (sen-
tez) gibi u~ ogeyi i~eren zorunlu degi~
me surecine kar~Il1k ~elir.
diyalektik idealizm [Ing. dialectical idea-
lism; Fr. id~alisme dialectique]. tMarks ve
tEngels,in, ide, du~tince, tinsel bir ger-
~eklik ya da tannsal iradenin maddr
ger~~klikten, ger~eklikteki maddi varbk
ya da nesnelerden manbksal olarak
once gelditi oncul ya da tezini, tez, anti-
tez ve sentezden olu~an diyalektik yon-
temle ifade eden ya da geli~tiren bir fel-
sefe anlaya~ma verdikleri ad. Bu tur bir
felsefeye ornek, tHegerin felsefesidir.
diyalektik maddecilik [tng. dialectical
materialism; Fr. materialisme dialectique;
AI. dialektischer materialismus]. +Marx ve
tEngels taraflndan kur.u lan ve daha
sonra ba~ta tLenin olmak uzere, bir~ok
du~unur tarahndan geli~tirilen felsefe
okulu ya da soz konusu okulun ontolc>
ji ve epistemoloji goru~u.
SOz konusu okulun tinaddecili~i, onto-
lojik olarak, maddenin ya da dogarun
veya gozlenuenebilir dunyarun kendi ba-
~Ina ger~ek oldugu; ger~ekligini dogaus-
tti ya da a~km bir kaynaktan almadigl
gibi, insan zihnine de bagunh olmadl!J
teziyle belirlenir. Realist oldugu kadar,
her tiir tikiciligin evrim surecinin sonu~
larmln ~arp1blmasmdan ba~ka bir ~ey
olmadsguu one surdugu i.;in, ayru za..
manda birci ve evrimci olan diyalektik
maddecilige gore, madde, zihinden za-
mansal olarak da, manbksal olarak da
once gelir; ote yandan, haz alan ve aa
duyan, du~unen ve bir ~ylere deger
bi.;en, zihin maddeye indirgenemez.
Diyalektik materyalizm, maddenin, ta-
rihsel geli~menin seyri i~inde, par~ala
rmdan bazdarJnln zaman ge~tik~e, ba~
langi~ta sahip oldugu niteliklere indir-
genemez olan yeni birtaklm nitelikler
tarafmdan zenginle~tirilmek suretiyle
~ekil degi~tirdigini savunur. Kendisin-
de yalruzca fiziko-ki m yasal sure~lerin
ortaya ~lkhgl ba~langi~taki olu kutle,
bu sure~lerin yuksek bir karma~akhk
duzeyine ula~t1g1 belli baz1 par~alann
da, birden fiziko-kimyasal niteliklere
indirgenemeyen yeni bir nitelik, yani
ya~a1n kazan1r. ilk organizmalar, i~te
bu ~ekilde ortaya ~lkini~hr.
Canh maddenin bundan sonraki geli~
me seyri ic;inde, onda ortaya ~ fiziko-
kimyasal ve biyolojik sure~ler yeterince
yuksek bir evrim duzeyine ula~bg1
zaman, onda bir kez daha yeni bir nitelik
ortaya ~Ikar . Madde, diyalektik madded
gorii~e gore, ~imdi bilin~ kazarun1~br;
onda, artlk zihinsel ya~am ba~lar. Fakat,
zihinsel ya~am, ne fiziko-kimyasal sure~
lere ne de biyolojik sure~lere indirgenebi-
lir; o, bu sure~lere bagunh olup, onlar ta-
rafindan ko~ullansa bile, soz konusu
sure~lerden niteliksel olarak farkb bir
~eydir. Maddenin, geli~me sureci i~inde,
daha onceden sahip olunan nitelikJerin
bir birle~imine inJirgenemeyen yeni ni-
telikler kazarunas1, diyalektik lnateryaliz-
me gore, a~amah bir evri.Jn yoluyla degil
de, ani bir SI~ramayla olur.

i~te bu ontolojik anlay1~, kuramm sa-
vunurulan tarafmdan diyalektikle bir-
le~tirildigi i~in, ana diyalektik materya-
lizm ad1 verilir. Bu diyalektik varhk
gorti~tintin temel yasalan ise ~unJard1r:
Kar~1tlann birligi ve sava~1, niceliksel
degi~imlerin niteliksel degi~imlere do-
nti~timti ve olumsuzlamaiUn olumsuz-
lanmasl yasas1. Bu yasalar tarafmdan
belirlenen diyalektik bak1~ a~1s1, dogay1
statik bir bi~mde, sabit ve degi~mez bir
~ey olarak degerlendiren bak.J~ a~llann
dan farkh olarak, dogarun kendi olu~
ve degi~me stireci i~inde dti~tintilmesi
ni, ara~hnlan fenomenlerin diger feno-
menlerden yahtlanmay1p, onJann diger
fenomenlerle alan tum ili~kilerinin dik-
kate ahmnasm1 ister.
Diyalektik maddeciligin bilgi gorti~ti,
bilginin nesnesinin insan zihninden ba-
gunsJz olarak varolduguna inamr. Bilgi-
nin kaynag1 probleminde, bilginin du-
yu-deneyine dayand1gmJ savunur. Du-
yu-deneyi, bu ak1ma gore, baguns12 bir
maddf dilnyamn varoldugunu gtizler
online serer. Diyalektik maddeciligin sa-
vunuculan, dtinya ve toplum hakhnda-
ki dogrulann empirik bilimsel yontem-
lerle bulunabilecegini savunmalan ve
dtinya hak.kmda, duyu-deneyine dayan-
mayan bir bilginin imkArum yadslmala-
n balommdan pozitivisttirler.
diyalektik manhk [ing. dialectical logic;
Fr. logique dialectique; AI. dialektischer logik].
0~ temel dti~tince yasasm1 inl<Ar eden,
ve ~eylerin degi~me ve geli~me stire~le
rini ortaya koymay1 ama~layan bir olu~
manhg1 geli~tiren Hegel, Marx ve Engels
gibi filozoflann manbk sistem1erini ta-
rumJayan deyim.
Bu manbk anlay1~ma gore, ger~ekligin
oztinde t~eli~ki vardu. <;eli~ki temel ka-
tegori olup, geli~meyi ifade eden tiim
diger ilke ve kategorileri ihtiva eder.
Ayru ~eyin hem var olmasmm ve hem
de var olmamasmm, ya da belirli bir ~ey
hem olup hem de olmamasmm mtim-
ktin oldugunu savunan diyalektik man-
hga gore, ~eli~ki btittin geli~menin itici
gtictinti ve kaynagm1 olu~h1mr.
diyalektik psikoloji 247
tHegel'in idealist, +Mal)( ve Engels'in
ise maddi bir temel i.izerinde geli~tirdi
~ bu mantLk, soz konusu filozoflara
gore, yalmzca dti~tincenin degil, fakat
ger~ekligin de geli~me yasas1d1r. Buna
gore, diyalektik manhgm temelini olu~
turan kar~1tlann birligi ve sava~1in1 ya-
sasl, dogadaki ve insan toplumundaki
geli~me stire~lerinin dinamizmiyle ilgi-
lenir. Bu yasa, birbirleriyle sava~un
halinde bulunan gti~lerin ya da kar~1t
hallerin olu~ stireci i~inde, daima birlik-
te varoldugunu iddia eder. Bu kar~ltla
nn sava~unmdan, birbirleriyle sava~1m
halindeki kar~1tlann her ikisinden de
farkh alan ti~tincti bir hal dogar. Ancak
bu ti~tincti hal bile, kahc1 bir bi~imde,
stirekli olarak varolmaz. Onu destekle-
yen gti~ler, kar~1t gti~leri harekete ge~i
rir, buradan kar~1tlann yeni bir sava~l
nu daha ortaya ~lkar ve bu sonsuzca
stirtip gider.
Kar~1tlann birligi ve sava~1m1 yasas1,
Hegel'in tez, antitez ve sentezden olu-
~an ii~ evre yasasma kar~d1k gelir. Bu-
radan da anla~1lacag1 tizere, kar~1tlann
birligi ve sava~1m1 yasasmda, her olu~
stirecinde kar~1t gti~lerin sava~mm va-
roldugu ~ekJindeki gozleme ek olarak,
olu~ stirecinde yalmz kar~1t degil, fakat
~eli~ik hallerin de bir arada bulundugu
gorti~ti i~erilir. Bundan dolay1, diyalek-
tik manhgm savunuculugunu yapanlar,
bakl~ a~damu forme] manhgm belirli
yasalanna ve ozellikle de ~eli~mezlik
yasasma tam bir kar~ltllkla belirlemi~
lerdir.
diyalektik psikoloji [lng. dialectiCAl psycho-
logy; Fr. psychologie dialectique; AJ. dialek-
tisclzer psychologie]. Geli~im psikolojisi-
nin, ~ab~ma ve degi~menin ya~amm en
temel ilkeleri oldugunu; geli~menin, ~o
cugun bili~ sistemiyle, ger~eklik arasm-
daki ~ok temelJi ~at1~malann zorunJu-
lukla yol a~bg1 donti~timler dizisinden
ibaret bulundugunu; insarun ~evresini,
kendisini deg~tiren eylemle donti~ttir
dugunti; kendi emegi ve eylemi, ka111-
la~hg1 diren~ ve yol a~hg1 ~eli~kiler yo-
luyla geli~tigini dile getiren dah.
248 diyalog
diyalog [ing. dialogue; Fr. dialogue; AI. dia-
log). iki ya da daha fazla ki~i arastnda
ge~en felsefi tartl~ma. Felsefi tez ve ta-
vlrlan, yazann du~ gucunun uri.inti a-
lan kanu~malar aracllt~lyla kar~l kar-
~1ya getiren, kurgusu ozel alarak alu~
turulmu~ anlatlm tarz1.
Bir yaztm bic;imi olarak diyalag tarzt-
nln felsefe alarundaki yarahctst, felsefe-
sinin ana ilkelerini, felsefi tez ve du~un
celerini, tarll~maya temel olu~turan
dramatik bir dununun ve karakterlerin
onem kazandtgl kar~lhkh tarh~ma
~eklinde ifade eden ve diyalagu ayn1
zamanda ba~1ms1z bir edebiyat ya da
sanat yarahs1 di.izeyine yukselten ld~i,
i.inli.i Yunan di.i~i.ini.iri.i Platan olmu~
tur. Onun, yalruzca bir felsefe ba~yap1t1
oJarak deg:il, fakat bir edebiyat yap1h
olarak da de~erlendirilmek durumunda
olan yirmi dort diyalogu vard1r. Pla-
tan'un soz konusu diyaloglan, gen~lik
diyaloglan, olgunluk ~a~ diyaloglan ve
ya~hhk donemi diyaloglan olarak ii~e
aynhr.
Diyonisos ruh u [tng. Dionysian spirit). Ni-
etzsd\e'nin Die Geburt dJ:r TragodU! (Tm-
gedyarun dogu~u] adh eserinde uyum,
di.izen ve ol)iiniin ifadesi Apollonca olan-
la kar~ttla~tuarak. insan varbk.Jannda va-
roldugunu sayledigi y~ istegi ve gu-
ci.ini.in dinamik ve tutkulu d1~avwumu
olarak tantmlad1~ hil, insarun kendisini
esrime ye da sarh~luk hall i.;inde i~tepi
ve jtblunlarma barakmas1 durumu.
t Nietzsche, yine, oznel olan he"eyin,
eksiksiz bir kendinden ge91te i~inde
kayboldugu esrime deneyimine, evren-
sel ahengi bir an i~in de olsa kavrama-
mlzt saglayan deneyime Diyonisos dene-
yimi adm1 verir. Ote yandan., Nietzsche
aynca, Bah insan1run bi.iyi.isi.ine kapdd!-
gr Hristiyan ahlaki ki.ilti.iriine, bu di.in-
yaya ait duyumsal insan v.arolu~unun
yerilmesine dayanan Hristiyanbk dini-
ne, kar~1 geli~tirdigi kendi felsefesine
Dionysos felsefesi aduu verir.
Bu ba~lamda, onun Der Will zur MACht
[Gti~ lstemi] adh eserinde, ya~mdaki
do~urganhk.Ja bollugun benimsenmesi,
en ~a~trt1c1ve en acunas1z sarunlanyla
ya~am1n kabul edilmesi, en yuce yara-
tllannt feda ederek ttikenmek bilmez
do~urganh~mdan haz duyan ya~ama
iradesi olarak tarumlad1g1 anlay1~a Di-
yonisosfUluk derunektedir.
diyorizm [ing. diarism; Fr. diorisnre]. Pla-
tan'da tbolme, t Aristoteles'te aytnm,
tan1m anlanuna gelen, gi.ini.imi.izde ise,
matematikte, bir problemin ~ozi.imi.i ic;in
gerekli ~artlar1n ortaya kanu~uyla ilgili
alan terim.
dizi [lng. series; Fr. serie; AI. reihe, seri e). 1
Matematikte, birbirlerini belli bir kurala
gore izleyen, belli bir ol~te gore birbir-
lerinin ard1ndan gelen ~eylerin meyda-
na getirdigi bi.iti.in.
2 Felsefede veya tSartre'tn varolu~~u
lugunda, bireylerin zamansal ve raslan-
hsal yapilar i9ndeki toplam, tecrit edil-
mi~ bireylerden meydana gelen ~ok.Juk.
Critique de Ia RJlison dialectique (Diyalek-
tik Akhn Eleftirisi] adh eserinde, farkb
kalabahk ya da topluluk ti.irlerini dizi
diye betimleyen Sartre, diziyi bu bag-
lamda grupla kar~lla~hnr. Buna gore,
dizilerin, diziye ozgu ili~kilerin, birey-
leri birbirlerine, omegin otobi.is dura
~1nda oldugu gibi, yabanclla~rru~ ey-
lemlerle ~eyler olarak baglad1g1; radyo
yayuun1n pasif ve yahtlanm1~ dinleyi
cilerini dolayh bir birlikteli~e zorlad1~1;
pasaj ya da ~ar~1 pazann bir arada ah~
veri~ yapmakta olanlan alabildigine
zaytf bir irtibat iQJ1e soktugu yerde,
grup i9ndeki birey ler kar~lltkhbk ve
i~birligi ili~kileri baglamtnda, daya-
ru~maya ve kollektif eyleme muktedir
hile gelirler.
docta ignorantia. lnsarun yarabostna
veya Tannya i~kin bilgisini ifade
etmek i9n kullarulan Latince terim: Ca-
hilin bilgisi y a da alimce bilgisizlik.
Terim, Tann'yt gori.ini.i~lerin di.inyastn-
dan goren insanlann ka~tn.Llmaz olarak
olumsuz bir oge i~eren, Tannya ili~kin
bilgileri i~in kullandmt~br. Tann hak-
klndaki bilgUnizi yalnlZCa olumsuz bir
yoldan, Tannnn ne olmad1~ bilmek
suretiyle kazandt~miZl soyleyen Aqui-

nah ~Thomas da, her balwndan stntrh
bir varhk olarak insantn, yetkin ve son-
suz bir varbk olarak Tann'yt anQk st-
rurh bir ~er~eve i9nde, eksikli olarak bi-
lebilecetini s6yler.
dogma [Yun. dogma; Os. nass; lng. dognza;
Fr. dogme; Al. dogma]. 1 En genel olarak,
s1k1 stkiya, biiyiik bir giic;le inarulan,
otoriteye dayandtktan ba~ka, olgular-
dan ve diter deneysel desteklerden ba-
ttmstz olarak kabul edilen ~eyler ic;in
kullarulan terim. Dini bir c;erc;eve i~inde,
tannsal bir otoriteye dayanan ve inkir
etmenin sapklnhkla e~anlamh oldutu
deti~tirilemez ve sorgulanmadan be-
nimsenen temel inanc;lar, temel i~lev leri
Tanrt'ntn kendisini insana gosterditi ve
bildirditi vahyin anlarruru kavramsal
terimlerle ac;tklamak olan dini 6tretiler.
Dini otorite taraftndan tantmlanan ve en
temel dini kurum taraftndan destekle-
nen doktrinler.
2 Dogma, saz konusu anlamdan hareket-
le, biiyilk bir dii~iiniiriin otoritesine daya-
rularak kabul edilen ilke, onenne olarak
da tarumlarur. Buna gare, bir felsefe oku
lunda, dotrulutu smanmadan kabul edil-
mi~ olarak, dotru diye one siiriilen, dot-
rulugundan asla ku~kularulmayan gorii~
ya d a 6tretilere de dognza adt verilir. 3
Antik felsefede, goreli detil de, mutlak ve
. nihar bir dotruluk iddias1nda olan aksi-
yom, maksim, ilke de, dogma olarak ta-
rumlaruru~ttr.
dogmatik [Os. ikaani; lng. dognzati st; Fr.
dogmatique; AI. dogmatisch). 1 Genel ola-
rak, belli birtak1m ilkeleri, tezleri, d ii-
~iince, teori ve ideolo jileri m u tlak ola-
rak dotru ve her zaman gec;erli diye
kabul eden, gorii~lerini kesin ve tarb~
maya yer vermez bir bi-;imde one siiren
kimsenin tutumu i9n kullandan stfat.
Dogmatik buna gore, bir goru~ ya da
otreliyi, mutlak bir kendine giiven ve
otoriteyle one siiren, en kiic;iik bir ku~
kuya yer btrakmazken, ba~ka insanla-
nn gorii~lerine en kiic;uk bir deter ver-
meyen insan anlam1na gelir. Buna gore,
dogmatik ki~i, ho~gorusi.i.z, dar kafah,
ele~tiri ve ku~kuya tahammiilsuz olan
ki~iyi gosterir.
dogmalizm 249
2 Dogmatik sozci.iti.i, epistemoloji ac;t-
stndan, bilginin imkinstz oldutunu
iddia eden ku~kucu bakt~ ac;tst kar~tstn
da, bilginin kaynatt tarb~mastna hie; gir-
meden, bilginin kesinlikle mumk iin ol-
dutuna inanan ki~iyi gosterir. 3 Terim,
daha ozel olarak da, Alman filozofu
Kan t'tn, evrenin, deneyime ve gozleme
hie; ba~vunnadan, birkac; apac;tk ilke-
den yaptlan c;tkanmlarla bilinebileceti-
ni; insan varh.klaruun teaiibeyi a~abile
<:egini ve ~ylerin gerc;ek dotasJyla ilgili
dotrulara, duyu-deneyinden bag-.mslZ
olarak ula~bilecetini savunan metafi-
zik~ ya da filozoflar i~n, biraz d a pejora-
tif bir bi-;imde kulland1g-. nitelemeye kar-
~thk gelir.
dogmatizm [Os. ikWln'iyye; ing. dogmatism;
Fr. dogmatisme; AI. dogmatismus). 1 Genel
olarak, kimi otretilere en kiic;iik bir el~
tiri ye izin vermeden, rasyonel ve man-
tLksal katutlar yerine, salt d uygulara
veya ki~isel etilimlere dayanarak korii
kori.ine inaruna, onlan sorgusuz siialsiz
bir bic;imde benimseme. Bir dii~iince,
bir iddia ya da bir teoriye ili~kin bir in-
celemeyi reddetme ve d i.i~unce, iddia y a
da teorinin, her tiir el~tiri ve sorgula-
madan batmstz olarak, otorite temeli
iizerinde dotru oldutunu ileri siinne
tavnna ka~dtk gelen dogmatizmin en
belirgin omeklerine, dini otorite ve
inane; taraftndan yaratdmt~ olan sistem-
lere batlanma tavrmda rastlarur. Haki-
kati verditi ileri siirulen vahiyle ilgili
olarak da soru~turma a~lamaz. Genel
olarak ku~l kitaplar ve metinler, teo-
loglar tarahndan geli~tirilmi~ olan dog-
malar da sonJ~turulamaz.
2 Epistemolojide, ku~kurulutun tam
kar~th olan ve insan zihninin varhtm
kendisinin ve varb~ ilk nedenleri.Nn
nesnel bilgisine sahip olabileaii iddias-
ru, her tiirlii el~tirel dii~iinceden once
kabul etti~ ilkelerin bir gereti olarak be-
nimseyen yakla~uru ifade eden gorii~.
Bu anlamda dogmatizm, varhtin bizzat
kendisini bildigimizi, cismin birindl nite-
liklerini ger-;ekte oldutu ~ekliyle alglla-
250 doAa
dagutuz1_. temel i1kelerin, zorunlu dogru-
lann yalnlZca zihin ve du~uncenin degil,
fakat varhgm da yasas1 oldugunu kabul
eder. Abnan filozofu Kant, ~te bu bag. .
lamda, dogmatizmi, 'bilgiye sahip old u-
gunu one stiren, ancak bu iddiasJnm da-
yand1g1 yontem ve ilkelerin el~tirel bir
incelemesini yap1nayan bak19 a~151' ola-
rak tannnlanu~tu.
tKu~kuculukla dogmatizm arastndaki
bu kar~Ithg1n, bilgi iddialan btittintinti
eskiyen par~a ve bolgelerinin de~i~tiril
mesi ve tamir edilmesi suretiyle ytizdti-
rtilen bir gemiye benzeten yandabilirci-
likle bilgi iddialan btittintinti saglam
temellere ihtiya~ duyan bir yapaya ben
zeten tteinelcilik aras1ndaki kar~thgt
ifade ettigi soylenir.
3 Bilirn ya da bilim felsefesinde, bilim-
sel ara~hrma Sirasinda ger~ekle~tirilen
ke~iflerin, tiretilen teorilerin, kullandan
yontemlerin sonu~ta elde edilen bilgile-
rin baglamlanndan soyutlanarak, sor
gusuz stialsizce evrensel ge~erlilige sa
hip hakikatlar olarak algalanmas1 ya da
bi1imin mutlakla~hnlmasi tavn.
4 Metafizikte, akhn mutlak ve degi~
lnez bir degeri oldugu, varhga dair
kesin hakikatlere eri~ebilecegi kabuluy-
le, birtaklm a priori ilkelerden, apat;lk ol-
duklanna inandan bazt temel ve degi~
mez inan~lardan hareketle ve spekiilatif
yontemleri ku1lanarak, varluda ilgili
geneI sonu~lar ~karma tavn.
S Dogmati:zm terimi, yine metafizikte,
tFichte ve tSchopenhauer gibi diger
Kant-sonras1 filozoflar tarafmdan ger-
~ekligin bilin~ten bagunslZ oldugu ve
deneyimin, tealibenin temelini meyda-
na getirdigi ilkesini tarumlamak i9n kul
land.rru~hr. Bu gorii~e gore, bilgi, ger-
9!1<1ik, pasif ve ahcr insan zihni tizerine
etki yaph~J zaman olu~ur. Fichte bu an-
lamda dogma tizmi, ahlild deger ve ide-
allerimiu temel saglayan biridk go~
olarak, ger~eklijpn, tecriibenin temeli
o1an etkin ve bilin~li .ego oldu~ gorti~ti
ne tekabtil eden transendental idealizm-
le kar~a kar~1ya getirir.
doga [Yun. plrysis; Os. tabiat; ing. nature;
Fr. nature; AI. natur ). 1 Bir organizma
ntn dogu~tan getirdigi ya da miras aldt
g1 varsaytlan ozellik ya da karakteristik-
lerinin btitunti. 2 Doga ikinci olarak, bir
insan1n ya da bireyin, karakteristik da v-
raru~ tarzlanru, temel nitelik ve tutum-
larrnr if ade eder. Buradan hareketle, bir
~eyin, onu her ne ise o ~ey yapan ozti-
ne, ozsel ozellik1erine de, o ~eyin doga-
st denir.
3 Doga, ti~ncti olarak maddi evreni
gosterir. Buna gore, doga, zaman ve
mekan i~inde bulunan ~ylerin olu~tur
du~u sisteme; olaylann, gti~lerin ve fe-
nomenlcrin, bilebildigimiz evreni mey-
dana getiren, kompleksine doga adt
verilir. t~te bu ~er~eve i~inde, doga, in
sandan ayn ve insan1n etkisinden ba-
gimSIZ olarak varolaru, sanata kar~lt
olan1, oznel olana kar~1t olarak nesnel
olan ger~ekligi ifade eder. Doga, orne-
gin, Aristoteles'te, insan tarafmdan mey-
dana getirilmi~ ~eyleri gosteren teklr-
ne'den farkh olarak physis'le gosterilen
ve insan tarahndan varbga getirilmemi~
varhklardan olu~an btittinti, kendisin-
deJd hi~bir ~eyin ama,..SlZ olmad1gJ, ev-
rensel bir d uzen ya da am a~ sergileyen
teleolojik sistemi ifade eder.
do~a bilimleri [Os. tabii ilimler; ing. natu-
ral sciences; Fr. sciences naturelles]. Orga-
nize ve sistemli bilginin, varhgJn mad-
di boyutunu konu alan dah. MekJn ya
da maddi evren i~indeki varhklan, olay
ve olgulan konu alan ve dogal olayla-
nn yasalann1 ya da yasahhklann1 ara~
bran bilimler.
Nedensellik ilkesine, yani ayru ko~ul
lar albnda hep ayn1 sonu~larm ortaya
~tka~aAt ilkesine da yanan doga bilimleri
deneysel yontemi temele ahr. Doga kav
ran:u olduk~a geni~ kapsamb ve degi~
ken bir kavram oldu~u ve her zaman
birtakun metafizik kabullere bagh bu-
lundugu i~in, doga bilimlerinin kapsamt
i~inde hangi bilimlerin yer aldigi, zaman
zaman tarh~ma konusu olmu~tur.
Buna gore, doga tlk~ag ile Orta~ag bo-
yunca geleneksel olarak teolojinin do-

gaustii alan1yla kar~1 kar~1ya getiril~
mi~tir. Bununla birlikte, Yak1nc;ag'da
ve c;agda~ dii~iincede doga bilimleriyle
sosyal bilimler arastnda bir a yu1m ya-
pdm1~hr. En one1nli dog a bilimleri ara-
s1nda fizik, kimya, biyoloji, astronomi
ve jeoloji saydabilir.
dogac1hk [Os. tabiatperestlik mezhebi; ing.
naturism; Fr. naturisme; AI. naturismus].
Davran1~, beslenme ve ya~am bic;imin-
de tek yol gosterici olarak dogay1 kabul
etme egilimi.
Dogay1 a~an, yaraha bir nedenin var-
hglnl inkcir eden, dogan1n kendinden
varoldugunu one siiriip, dogay1 temel
alan, dogay1 kutsayan ve her tiir olc;iiyii
dogada bulan ogretilerin genel adl.
doga felsefesi [Os. tabiat felsefesi; ing. phi-
losophy of nature; Fr. philosophie de Ia na-
ture; AI. philosophie der natur, naturephi-
losophie]. Tarihsel bir c;erc;eve ic;inde, 1
oncelikle Antikc;agda veya Hellenik do-
nemde, M. 0. 6. ve 5. yiizylllann salt do--
gayl konu alan felsefesi., sonra da Yunan
ve Hristi yan Avrupa' da, genel metafizik
sistem!erin dogaya ili~kin ac;aklamadan
aneydana gelen dallan. Buna gore, felse-
fe ba~lang1c;ta bir doga felsefesi niteligi
ta~uru~hr. Soz konusu doga felsefesi,
lyonya'da duyumcu, Yu-nan yanmada-
Slnda akdc1 bir ozellik kazanm1~hr.
tSokrates, insanm bu diinyadaki ya~a
ml ac;rs1ndan c;ok biiyiik bir onem ta~1-
mad1g1 gerekc;esiyle, bu doga felsefesine
kar~1 c;1karak, felsefenin merkezine insa
n1 gec;irmi~tir. Bundan dolay1, Sokra-
tes'in ogrencilerinden birc;ogu da, hpkl
Sokrates gibi, 6ziki bilimlerin alarunda
felsefe yapmaktan kac;uutu~lard1r. Pia-
ton da dog a felsefesiy le ilgilenmi~ ol-
Inakla birlikte, onun doga felsefesi biitii-
niiyle metafizik bir nitelik arzed er.
t Aristoteles ise, aklldan yard1m goren
gozlemlere dayanan bag1mSlZ bir fizik
bilimi kurmaya c;ah~m1~hr.
Daha sonra, Hellen.istik done1nde, tEpi-
kiiros tDemokritos'un atomcu mekanist
gorii~iinii, tStoacdar ise tHerakleitos'un
dina1nik doga anlay1~1ru canland1np ge-
doga felsefesi 251
li~tin ni~lerdir. Bun a kar~1n, Yeni Pia-
toncular, bu alanda tiimiiyle soyut dii-
~iinceler ileri siirmii~lerdir. Ortac;ag'da,
dogarun bilimsel ac;1dan incelcnmesi bii-
yiik olc;iide ilunal edilrni~tir. Bu c;ag1n
felsefesi, Aristotelesc;iligin, Platonculu-
~ ve Hristiyan metafiziginin bir kan-
~lmlndan ibarettir.
2 Ronesans doneminde ve doga biJim ..
lerinin bir sure sonra kaydedecegi h1zh
geli~menin hemen oncesinde, Telesio,
tCampanella ve tBruno gibi dii~iiniirle
rin, dogay1, tabiat alan1nl Tann'dan ba-
gut\SLZ bir bi-;imde, kendi ic;inde kapah
bir sistem olarak gormii~ ve boylelikle
de felsefeleriyle modem bilimin teorik
ve ontolojik te1nellerini hazirlami~lar
du. Zaman zaman panteist bir anlay1~1
on plana c;lkartan bu doga felsefelerin-
den bir si..ire sonra Francis tBacon, insan
bilgisinin ve eyleminin dogaya dayan-
masi ve doga iizerinde temellenmesi ge-
rektigini belirtmi~tir. Bacon, bu konuda
~unlan soylemi~tir: 'Dogan1n hizmet-
kan ve yorwncusu olan insanoAiu, de-
ney ve dii~iinme yoluyla doga diizeni-
nin s1rlann1 anlad1A1 olc;iide, eylemde
bulunabilir ve bilgi edinebilir.' 'Dogaya
egemen olmarun ko~ulu, ona boyun eg-
mektir.'
3 Doga felsefesi, yine tRomantizmin
pozitivist bilim ele~tirisinin dogan1n
modern bilimin ya banc1 kald1g1 feno~
menlerini konu alan spekiilatif teorile~
tirme etkinligini tan1mlar. En dnemli
temsilcileri tSchelling ve tGoethe olan
bu felsefe, modern bilime hikim olan
mekanist doga tasanm1na, dogay1 an-
lamdan yoksun canSIZ bir madde a(emi
olarak goren anlay1~a ~iddetle kar~1 c;l-
karken, dogay1 ~iirle bezenmi~ anlamh
bir varhk alan1 olarak gormii~ ve onda-
ki anlamh buldugu unsurlan bulup c;l-
kartma c;abas1 vermi~lerdir. Soz konu-
su doga felsefesi konsepsiyon una gore,
do gal fenomenler bizim, arz u ettigimiz
takdirde anlayabilece~Jmiz birtakun
mesajlar aktaran bir dil meydana geti-
rir. Bu dili anlamak, dogarun fenomen-
252 dcga filozoflan
lerine niifuz ehnek, gozle1n ve deney
yoluyla detil, fakat sezgiyle mi.imki.in
olur. Zira dotarun fenomenleri insana
yabanc1 fenomenler olmay1p, hayatla
dotrudan bir ili~kisi olan fenomenler,
zihnin dt~avurumlandar. t~te bu an-
lamda doga felsefesi, dotantn bilimin
kavrayanadt i~in yabanc1 kald1t1 un-
surlartnl, yonlerini ac;ta c;1karan teori-
ler geli~tirme faaliyetini ifade eder.
4 Doga felsefesi terimi, yine, fakat bu
kez sistematik olarak, genel ve teorik
bir ~er~eve i~inde, bir ger~eklik olarak
dotan1n temel yon ve boyutlanna ili~
kin ara~hrmadan meydana gelen ve
kendi i~inde .fizik felsefesi ve biyoloji felse-
fesi olarak ikiye ayuan felsefe dahna te-
kabi.il eder.
Dotal ger~eklitin en temel ve en
onemli yonlerini ele alan bu disiplinden
hareketle, bir bi.iti.in olarak ger~eklitin
kendisi, insanm di.inya gori.i~i.i, antro-
polojisi ve ahlik1yla ilgili sonu~lar ~ka
raldit i~in, dota felsefesi, yalruz ku-
ramsal ya da felsefi a~tdan detil, faka
pratik bak1mdan da bi.iyi.ik 6nemi olan
bir disiplindir.
Ba~ka bir deyi~le, bir ger~eklik olarak
dotanm akti.iel yon ya da boyutlartyla
ilgili ara~t1rmalardan meydana gelen
felsefe ti.iri.i olarak dota felsefesi, fizik
felsefesiyle biyoloji felsefesinden mey-
dana gelmektedir. Dota felsefesi bu
batlamda, insan1n dotal kurulu~uyla
c;evresine ili~kin satlam bir kavray1~1n
onun inan~ ve tav1rlanru 6nemli ol~i.ide
ko~ullad1t1 inanctyla, dotaya ili~kin
ara~hrmalardan, zaman zaman belli bir
metafizik, art1 bir di.inya gori.i~i.i, antro-
poloji ve etik i~in, ka~1nllmaz olan kimi
sonu~lar ~1kartmaya ~ah~1r.
dota filozoflarl [ing. nature philosophers;
Fr. philosophes de nature]. Felsefi ara~br
ma ya da speki.ilasyonlara..run konusu
dota olan Sokrates-oncesi filozof ya da
fizyologlar la, fiziksel olgulara ve si.ire~
lere ili~kin ara~tumalart yeniden can-
landtran Ronesans filozoflan i~in kulla-
rulan deyim.
16. yi.izyllill ilk yans1nda, yeni Iota ve
topraklann ke~fiyle, deniz ticareti ve Re-
formasyon hareketinin bir sonucu ola-
rak, A vrupada dotaya kar~1 yo gun bir
ilgi uyarun1~tJr. Bu donemde, dini telnel-
l~ri olan Orta~at takdcllttma ve Aristo-
.feles otoritesine kar~1 tav1r ahnm1~ ve
fenomenJeri gozlem ve deney yoluyla
ara~hrtnarun onemine detinilmi~tir.
Dogaya yonelik bu ilgi once astronomi-
de, Kopemik, Galile ve Kepler'in onemli
bulgulanyla semeresini vermi~tir. Bu-
nunla birlikte, soz konusu bilim adamla-
nrun temsil ettiti bilimsel gozlem ve
ara~hrma ruhu, heni.iz yeterince olgun-
la~madan, zaman zaman felseff speki.i-
Iasyonla kan~nu~hr. i~te dota filozofla-
n terimi, soz konusu donemin dotaya
yonelmi~ olan bilim adarru-filozoflanru
gostermektedir. Bu filozofbilim adamla-
n arasmda en onemli i.i~ tanesi, Bernardi-
no Telesio, Giordano Bruno ve Tomaso
Ca1npanella'dtr.
dot a hali [Os. tabiat h4li; ing. st.Dte of natu-
re; Fr. ~tat de nature; AI. naturezstand].
Modem sivil topluma ili~kin gori.i~lerin
temelinde yer alan ve ~otunluk sivil
toplumu temellendirmek i~in kullanllan
ve insarun, hic;bir siyasi orgi.it ya da yo-
netimin olmad1t1 zamanki durumunu
dile getiren ya da insarun toplum dl~ln
da, bozulmam1~ bir halde olma duru-
muna i~aret eden fikir.
Dota hali kavranu, on yedinci ve onse-
kizinci yi.izyll filozoflan taraflndan,
sivil toplum anlay1~1n1n kar~1t1 olan
bir kavram olarak gori.ilmi.i~ ve insarun
devlet ya da siyasi bir di.izen olmada~
zaman durwnunun ne olabilecetini,
soz konusu dota halinin uygarhk tara-
fandan ne ol~i.ide det~tirilditi ya d a
bozuldutunu at;~klama si.irecinde, bir
olc;i.it ya da temel olarak ahnml~hr.
Ba~ka bir deyi~le, toplumlar yaratll-
mudan once varolmu~ olan bir hali,
toplumsalla~ma oncesi ya~anan bir du-
rwnu betimleyen dota hili di.i~i.incesi,
dotal di.izeni toplumsal di.izenle, dotal
ya da fiziki insaru toplumsal insanla

kar~1tla~hnnak ve insan toplumlann1n
do~aslnl ya da ozunu toplulnlann biz-
zat kendilerinin i~leyi~i taraflndan sa~
!anan olc;utlerden ba~UnSIZ olarak ac;1k
lay1p yorumlamak amac1yla tarihsel bir
delil veya analitik bir arac; olarak kulla-
ntlmJ~ttr.
i~te bu ~erc;eve i~inde, do~al duzen c;o-
~unluk Tann taraf1ndan yarahlrru~ bir
di1zen olarak goruhnu~ ve dolay1s1yla
onun insan taraflndan kurulmu~ olan
duzenlerden ~ok daha me~rQ oldu~una
inan1hru~hr. Do~a hili du~uncesiyle
ifade edilen do~al duzenin Tann tara-
flndan yarahlm1~ oldu~u yerde, top-
lum, belirli do~al ihtiyac;, istek ve arzu-
lan olan bireyler taraftndan yarahlm~
olan bir duzene ka~thk gelir. Do~a hili
du~uncesi, i~te bu temel uzerinde, insa-
nln, ahlak ya da siyaset a!arundaki, tilm
toplwnsal c;aba ve giri~imlerinin kendi-
siyle olc;i.ildu~u bir standart meydana ge-
tirdikten ba~ka, bize toplumlann nas1l
varh~a geldikleri, devletlerin nasd ku-
rulduklarl sorulann1 yan1tla1narun en
onemli yollar1ndan birini sa~lar. Bun a
gore, do~a hili du~uncesi, insan varb-
~lNn do~al haklan olan e~itlik ve ozgur-
lu~u temellendiren tarihsel bir delil ola..
rak kullarulabildi~i gibi, devletle devletin
tu1n toplu1 nsal ili~kileri denetleme hak-
k.Jrun zorunlulu~unu gosteren bir karut
olarak da kullarulm1~hr.
Filozoflann benilnsedikleri insan do~a
Sl imgelerine ba~h olara~ do~a halini
f arkh ~ekillerde betimleyen goru~ler or-
taya ;1km1~hr. Orne~in, insanm ins a run
kurdu oldu~unu stsylerken, onun ozu
itibariyle kendi c;1kan pe~inde ko~an
bencil bir varhk oldu~unu iddia eden
Thomas tHobbes, bireyler arasmdaki
c;1kar ve guc; 1nucadelesini vurgularken,
do~a halinj herkesin herkesle sava~ ic;in-
de bulundu~ bir hal olarak tarumla-
ml~hr. Ba~ka bir deyi~le, do~a duru-
lnunun, herkesin herkesle sava~ ic;inde
bulundu~u bir duruma, tam bir anar~i
ve genel sa va~ hi line kar~1hk geldi~ini
soyleycn Thomas Hobbes, insanlarm, bu
doga hili 253
anar~i ve kaos halinden daha beter ve
a~a~1hk bir hal ohnad1~1 i~iil, bu du-
nnndan her ne pahas1na olursa olsun
kurtu1mak istediklerini one surmu~tur.
Bununla birlikte, do~a halinde c;atl~
mantn kac;nllmaz oldu~u goru~une,
onun tiitnuyle yanh~ bir insan do~as1
konsepsiyonuna dayand1~1 gerekc;esiyle
itiraz edilmi~lir. Bireylerin do~al bencil..
li~iyle ac;gozlulu~unu varsayan Hobbes,
yalruzca m\ltlaka yalon giic;lerle donan-
lnl~ bir hLiku1ndann duzen getirebilece-
~i ve herkesin ba~ka herkesle olan sava-
~n onleyebilece~i sonucunu c;tkarhr ve
politik otoriteyi, biricik altematifi kaos
oldu~u ic;in me~rula~hnr. Oysa, kimi
du~unurlere gore, do~al ya da vah~i in-
san tasvir ederken, Hobbes toplum i~n
deki ins an betimler~ H1rs, kibir, ac;goz-
luluk do~al insarun niteliklerinden
ziyade, toplumun urunudur.
Bundan dolay1, insan1n do~as1n1n ozu
itibariyle iyi ve yardtmsever olup, i~
birli~ine ac;1k durumda bulundu~unu
savlayan Jean Jacques tRousseau gibi
du~unurler, do~a halini kaybedilmi~
bir cennet, geride kalm1~ bir alhn c;a~
ve 'soylu vah~i'nin, uygarhk taraftn-
dan bozulmam1~ dunyas1 olarak gor-
mu~lerdir. Nitekim tPufendorf, do~a
d urum unda ya~adtklan stsylenen in-
sanlann, birbirlerinin boyunduru~unda
olmad1klan gibi, ortak bir efendiye de
ba~h olmayan ve birbirlerine kotuluk
de iyilik de etmeyen insanlar olduklart-
nt soylemi~tir. Pufendorfa gore, insan-
lar, do~a halinde, ozleri gere~i, e~it ve
ozgurdurler.
Her~eye ra~men, do~a halinin niteli~i
konusunda farkhhk gosteren tum go-
ru~lerin ortak paydas1, insan varhklan-
run do~al e~itli~ine duyulan inanc;t1r.
i~te bu inane;, sivil toplum goru~leriyle
tum liberal o~retilerin temelinde yer
ahr. Buna gore, tum insanlar, ayru
insani s1fat ya da ozellildere sahip ol-
mak, ayn1 fiziki c;evreyle kar~1 kar~tya
bulunmak, ayru kendi varh~aru koru-
yup surdurme ic;gudusunu sergilemek,
254 doga]
ko~ul1ann1 iyile~tinne diiri:usiine sahip
olmak baknn1ndan, ayn insan dogasi-
n payla~Iyorlarsa eger, bu takdirde
toplumun da dogal bir temeli vardar
demektir ve tum toplumsal diizenleme-
ler arkaplandaki dogal yasa ve diizene
uygun hale getirilmelidir.
dogal [Os. tabii; ing. nah1ral; Fr. naturel; Al.
naturliclt]. 1 Dogaustii olana kar~lt olarak
bu diinyaya, dogaya ait ve 6zgii olan; 2
Mistik olana, dogaustii kaynaklara veya
vahye dayanarun tersine, insan akluun
eseri olan; 3 lnsan elinden .;tkm1~, insan
taraflndan yarahlnu~ olarun tersine,
dogrudan dogn tya dogadan gelen, ken-
diliginden olu~an; 4 U zla~una kar~1t
olarak, dogu~tan ya da dogadan getiri-
len; 5 Sivil ya da sosyal ve politik olarak,
insarun kendisine, fiziki yap1s1na ait ve
ozgii olan; 6 Zihinsel olana kar~It olarak,
insan1n d1~1ndaki fiziki doga1un bir par-
QiSI olani 7 Ar1zi olarun tersine, bir ~eyin
oziini.in aynlmaz bir par.;asi olan i~n
kullandan stfat.
i~te bu genel ~en;eve ic;inde, yapay an-
laJnhhk d1~1nda kalan anlam ti.irlerine,
hayvansal ileti~hn ve dogal i~aretlerde
ki anlamhhga I dogal anlamltltk adt ve-
rilir. II FormeI ya da yapma dillerden
farkh olan, bir cemaat ya da toplum ta-
rafmdan fiilen kullarulan dil, tarihsel
dil an!am1nda, dogal dil diye tanimla-
nu. III Tann'yla kurulan dogrudan ya
da dolayh ileti~ime bath olan vahiy
dini veya dogaustii teolojiye kar~1t ola-
rak, akd yoluyla olu~turulabilen veya
insanda dogu~tan varoldugu dii~i.ini.i
len inant;lar biitiini.ine dogal din; ve bu
nunla ayn1 anlama gelmek i.izere, insa-
nln salt kendi akbna dayanarak ve
makul olasihklarm meydana getirdigi
genel bir t;ert;eveden harek~tle, kendi
Tann's1n1 ve evren teorisini olu~turabi
lecegi onciili.ine dayanan teolojiye de
dogal teoloji ad1 verilmektedir. Bu ti.ir
bir din ani a Yl~lnln en i.inli.i temsilcileri
olan Jean tBodin ve Herbert, nitekim
akh dogal bir 1~1k olarak gonni.i~ ve
dinin, vahyin degil de, aklln iiriinii ol~
dugunu savun1nu~lardu. Bu iki di.i~ii
niire gore, dinin temel inanc;lann1 bize
akd gosterir, t;iinkii bu inant;lar bizim
dogam1zda, akhm1zda yerle~iktirler.
Bu temel inanc;lar ve dogrular ~unlar
d1r: Bir Tann vardu; ona inanmak,
sayg1 gostermek ve tap1nmak gerekir.
Tann'ya kar~1 bu sayg1 davran1~1, er-
demli olmay1 saglar.
IV Ote yandan, bizza t ins an dogasin-
dan kaynaklanan, dogu~tan getirilen ve
bir insan varhg1 ohna olgusu taraf1ndan
ongoriilen haklar ve ozgiirlill<Jer ise,
dogal haklar diye tan1mlanu. Bu haklar,
zaman ve mekana bagh olmadan, her
zaman i~n varve ge.;erli olan haklardrr.
Dogal haklar, baz1 donemlerde, pozitif
hukukun etkisi albnda ikinci planda
kald1ysalar da, lkinci Di.inya Sava~1 Sl
ras1nda ve sava~tan sonra, bask1C1 re-
jimlerin insan ki~iligini ortadan kaldir-
ma ve yok etme t;abalan kar~1S1nda
yeniden bi.iyi.ik onem kazannu~lardtr.
Bu t;ert;eve it;inde, dogal haklar, devre-
dilmesi ve vaz~esi mi.imki.in olma
yan temel hak ve ozgiirliikler olarak })e.
lirir. Soz konusu temel hak ve ozgi.ir
liiklerin, dogal haklann en belli ba~hla
n, ya~m, ozgiirli.ik, ~itlik, mutlu ol-
ma, t;ah~ma, m iilkiyet, hrsat e~itligi,
yasa kar~1S1nda e~it muameleye tabi
olma haklandtr.
V Manhkta, 1934 yd1nda Alman man-
tJkt;ISI Gerhard Getzenin aksiyomlara
ba~vunnad.an, salt t;Ikanm kurallanna
dayanarak olu~turdu~u mant1ksal t;I
kanm yontemine ise do gal tiiretim meto-
du ada verilmektedir. Formel manhk
sistemleri olan dogal tiiretim sistemleri
Hilbert, Peano ve tRussell gibi manhk
t;dar taraflndan geli~tirilen, az say1da
aksiyoma ve birtak1m -;:akanm kuralla-
nna sahip aksiyomatik sistemlerden,
aksiyomlara ihtiyat; duymamak bakl-
mtndan farkhhk gosterirler.
VI Ote yandan, duyusal diinyaya ait
olan, deneyimlenen dunyan1n bir par
t;as1 veya i.iyesi olan nesneye dogal
nesne, ozellige de dogal ozellik ad1 veri-

lir. VII Buna kar~m, ye~il gibi dogal
bir ger~ekligi ohnayan, nesneler gibi
da~ diinyada varolmayan, Tann tara-
fmdan verilmi~ olma anlammda doga-
iistii olmayan ozellik ise dogal olmayan
ozellik diye tanunlamr. Boyle bir ozellik,
duyum ya da i~ebak1~ yoluyla veya
ba~ka bili~se! yetilerle bilinemez, yal-
mzca sezgi aracahgayla kavranabilir.
Sezgici bir ahlak anlaya~am benimseyen
filozoflann soziinii ettigi bu tiir dogal
ohnayan sezgisel ozellikler dogrudan,
aracasaz, betimlenemez ozellikler olup,
ba~ka ozelliklerle birle~tirilir.
VIII Epistemolojide ise, da~ diinyamn
ger~ek varolu~uyla ilgili olarak ku~ku
duyulamaz bir bilgi ve kamt elde ehne
soz konusu oldugunda, duyum ve alga-
ya kesinlikle giivenilebilecegini savu-
nan anlaya~, dognl realizm olarak bilin-
mektedir. llk kez olarak T. tReid tara-
hndan formiile edilen ve ger~ekligin zi-
hinden bagamsaz olmadagma one siiren
toznel idealizme ~iddetle kar~a ~akan
bu anlaya~, sagduyu felsefesi diye de
tammlanmaktadar.
dotal ayaklanma [Os. IStlfO.i tabii; 1ng. na-
tural selection; Fr. serection naturelle; AI.
naturauswahij Ya~ama sava~mda, daha
az uyum saglayan, daha az yetenekli bi-
reylerin elenerek, daha iyi uyum sagla-
yanlann, daha yetenekli olanlann hayat
ta kalmasa durumu. Evrimi dogadaki
ko~ullara daha iyi uyum saglayabilme-
nin sonucu olarak goren ve akraba tur-
lerde bulunmayan ozel uyum mekaniz-
malanyla donahlma~ tiirlerin ~evre
ko~ullanna daha iyi uyum saglayacaga-
m, ve dolaytsayla ya~amlarlJ'U siirdiirme
~ansmm daha yiiksek olacagma savunan
tDarwin'in, dogada hiikiim siiren ve ya
~ama sava~mda en ba~anh olanlarm,
varolu~ ko~ullanna en iyi ~ekilde uyum
saglayanlann ayakta kalmasuu saglayan
siirece verdigi ad.
Darwinizmin temelini olu~turan dogal
ayaklanma ~u temel ilkeye dayamr:
Canhlann biiyiik bir boliimii ~ok fazla
say1da dol, yumurta, tohum ya da
doAal bir kurum olarah devlet 255
yavru verdigi halde, tiirlerin ~~nda
birey sayasi a~aga yukan sabittir. Bu, bi-
reylerin ~ogunun embriyondan yeti~
kin duruma gelinceye kadar, ya~amm
bir a~amasmda yok olup gittikleri anla
mana gelir. Llyleyse, i~inde bulundugu
varolu~ ~artlannda, ya~adaga ~evresel
ko~ullara en iyi ~ekilde uyum saglayan
bireyler daha uzun ya~ar, daha ~ok ve
daha saghkh doller verir. Ana babalan-
nm kahtsal ozenikleriyle donahlma~
olan gelecek ku~akJar da, kendilerinden
onceki ku~agm uyum yetenegini korur
ya da geli~tirir.
dogal bir kurum olarak devlet [ing. state
as a n.atural instution; Fr. etat co11une Ult
organisme]. Devleti biiyiik ol~ekli bir
insan ya da organizma olarak goren
tPiaton'un, devleti insan dogasma da
yandaran gorii~ii.
Bu anlaya~a gore, devlet bireyin doga-
smdan tiirer, zira birey, mantlksal ola-
rak devletten once gelir. Ve bu baglam-
da, devlet insan dogasmm yapasma
yansathga i~n, dogal bir kurumdur. Pla-
ton'a gore, devletin kokeninde insamn
ekonomik ihtiya~lan vardar. 1nsanlann
bir~ok ihtiyaca oldugu ve hi~bir insan
kendine yeter olmadaga i~in, Platon'un
ideal devletindeki birinci snuf, bir i~ bO
liimiiyle, insanlann ihtiya~ duyduklan
~e~itli iiri.inleri iireten sanatUrlar, iireti-
ciler ya da tiiccarliu sarubdar.
Bu suufta bulunan insanlar, daha ~ok
maddeye dii~kiinliik gosteren, bedensel
tatminlerin ve e~yamn pe~inden ko~an
insanlardar. Bu insanlann erdemi ol~u
liiliiktiir. tdeal devletteki ikinci saruf,
devletin smarlanru dii~manlardan ko
ruyan askerlerle, i~ giivenligi saglayan
bek~ilerden olu~ur. Askerler ve bek~i
ler, kendilerinde cesaret ogesi agar
basan insanlardar. Bu insanlann erdemi
ise, Platon'a gore, cesaret olmak duru
mundadar. Buna kar~m, ideal devletteki
ii~iincii samf, ~ok uzun siireli ve olduk-
~a aynnhh bir egitimden ge~mi~ olan
yoneticilerden meydana gelir. Bunlar
kendilerinde manevi hazlara dii~kiinlii-
256 dogalc1hk
~tin, ak.Jl gtid.intin, merak ve anlama is-
te~inin on plAna filktl~l bilgelerdir filo-
I ~anin bir par-;as1n1 meydana getirdi~ini
zofJardu. SOz konusu yoneticilerin er-
deini ise, bilgeliktir.
Platon'un bu ti-; S1n1fb toplum anlayi~I,
onun ti-; par-;ah ruh gorii~tine dayan-
maktadll. Buna gore, ruhun en alttaki
par-;as1 i~tihadu. Bu par-;a, ruhu bedene,
bedensel arzulara yonelten par~d1r.
ideal devletteki tiretidler, tticcarlar ve ze-
naatkarlar smd.ma kal'fillk gelen bu par-
-;anin erdemi, temel i~levi a~1nya ka-;-
mama, ol~lti olmad1r. ikinci par-;a ise,
can ya da cesarettir. Ruhun, devletteki
bek~ ve askerler s1n1hna kal'fihk gelen
bu par-;asuun gorevi i~tihan1n a~1n arzu
ve isteklerine direnmek, cesaret gester-
mek ve i~tiha ile akll arasmda -;Ibbile-
cek -;an~malarda aklln soztinti dinle-
mektir. Buna kal'fut, ruhun en tistteki
par-;as1, devletteki filozof-yonetidler suu-
fina kar~1hk gelen akdd1r. Akhn gorevi
bilmekt anlamak, ruhun di~er par-;alan-
na yol g&termektir. Ruhun bu par-;asi-
run erdemi ise, bilgeliktir.
Platon'a gore, ruhun par-;alan arasin-
da bir uyum oldu~u, hi-;bir par-;a
ba~ka bir par-;an1n gorevine, i~levine
kan~maytp, kendi gorevini gere~i gibi
yerine getirdi~i zaman, boyle bir ruh
dengeli ve sonu-;ta ortaya -;1kan insan
da sa~bkh ve adil bir insan olur. Platon
bu gorii~tinti aynen devlete yans1hr.
Buna gore, her Sinlhn, ba~ka suuflann
i~ine miidahale etmek yerine, kendi go-
revini Iayikiyla yerine getirdi~i bir dev-
let adil bir devlettir. Boyle bir devlet,
hpk1 bireyde yol gosteren gii-; akd ol-
du~u zaman, bireyin iyi ve esenlikli ol-
masi gibi, devlet de ozellikle felsefenin
gticti hissedildi~i, bilge yoneticiler top-
lum ic;in uygun ve yararh projeler tire-
tip uygulamaya soktuklan, gcnelin re-
fahinl sa~lad1klan zaman, ideal, yetkin
ve adil bir devlet olur.
do~alc:1hk [Os. tamiyyQn mezhebi; ing. na-
turalism; Fr. naturalisme; AI. naturismus ].
Varolan ya da olup biten hel'feyin,
do~a bilimlerinde omeklenen yontem-
ler tarafmdan a-;1klanabilme anlaminda,
do~al oldu~unu, varolan her~eyin do-
savunan anlay1~.
1 Bilimsel a-;Iklaman1n kapsam1 di~In
da kalan baz1 varhk ya da olaylann va-
roldu~u gorii~tine kar~1 e;~kan ak1m
olarak do~alahk, bilinebilen tum evre-
nin, do~al nesnelerden, yani do~al ne-
denlerin eylemiyle varl1~a gelen ve yok
olup giden nesnelerden olu~tu~unu,
her do~al nesnenjn, mekin ve zaman
i-;inde, do~al nedenlerin son ucu olarak
varoldu~unu one surer.
Evrenin, doital nesnelere ek olarak,
do~al olmayan bir nesne tiirii de i-;erebi-
lece~ini, fakat, do~al nesnelerin gozlem-
lenebilir davran1~lan tizerinde do~ru
dan etkisi olmadik-;a, do~al olmayan
nesnelerin varolu~unu kabul etmeme-
miz gerekti~ini belirten do~alalt~a
gore, do~al bir nede~ ba~ka bir do~al
nesnede bir de~i~meye yol a-;an do~al
bir nesne olup, her nesne do~al nedenle-
rin etkisiyle varb~a gelir, varh~n1 siir-
dtirlir ve daha sonra yok olup gider.
Do~al dtizen ya da do~~ yalruzca
rum do~al nesnelerin bir toplanu olarak
dti~tin tilmesi, do~arun, do~al nesnelere
ek olarak, do~al siire-;leri de kapsayan
bir sistem olarak gorlilmesi serekti~ini
soyleyen do~alchk, do~arun, ilke ola-
rak her bir par-;as1yla anla~llabilir olan
bir sistem meydana getirdi~i, ama bir
btittin olarak a~klanmas1run imkans1z
oldu~unu soyler. .
Ba~ka bir deyi~le, do~aya ili~kin bti-
tti.nsel bir a~amanm, do~al bir nedene
i~aret etmeyi gerektirdi~ini, oysa bir
btittin olarak ele alman do~anm d1~1nda
do~al bir neden bulunmad1~ savunan
do~alc1h~a gore, do~a bilimsel ya da
do~al yontemle ara~hnlmahdu. Do~al
ya da bilimsel yontem ise, a) do~al siire-;-
leri, soz konusu stire-;lerden sorumJu
olan do~al nedenleri belirlemek suretiyle
a-;Ildamayi ve b) bir a-;udamay1, soz ko-
nusu ac;lklaman1n do~ru olmas1 duru-
munda ge-;erli olacak olan sonu-;larla test
ebneyi i-;erir.

Dogan&n anla~llabilir oldugunu, dogal
siire~lerin diizgun ve diizenli sure~ler ol-
dugWlu savunan dogalcdaga gore, insan
varhklan da, t1pk1 dogal nesneler gibi,
doga yasalanna tibi olduklarmdan, in-
sanlarm zihinsel ve toplu1nsal ya~anuru
n1eydana gebren dogal sure~Jer de dogal
yontemle ara~hnlmahdar. Bilim ada1nla-
n ve filozoflann, her zaman dogal ya da
bilunsel yontemi kullarup, dogal a~lkla
malar geli~tirmeleri, dogal olmayan tiim
a~1.klamalan, ilke olarak doga1 ar;~klama
larla degi~tinneleri gerektigini savunan
dogalct.hga gore, ak.ll dogaJ yontemin
surekli bir bi;imde uygulanmas1 olup,
doga bilimleri akbn en iyi ifadesidir.
Belli bir anda dunyaya ili~kin olarak
sahip olunan bi1ginjn, bilimin bize o
anda diinya hakkutda soylediklerinin
toplam1 oldugunu savunan dogala an-
laya.'a gore, bilim d1~mda ba~ka bir
bilgi kaynagln\lZ oJmadagliU sOylemek,
insan varhklarnun yalruzca bilimi teme-
le alarak dogayla temas i;inde olmalan
gerektigini soylemek anlanuna gelmez,
~unkii dunyaya ya da dogaya tecriibe et
anenin farlda yollan vardar.
Evrenin ahlaki bir boyutu, ahlaki bir
karakteri olmadag1n1, insan1n da, doga-
run aynlmaz bir par~as1 olup, dogal bi-
limlerin yontemleriyle a~aklanabilecegi
ni savunan dogalcahgan kapsama i~ine
bir~ok ogreti girer. Dogalct o~retilerin
ortak yonii, metafizik bak.Jmdan her
zaman tek bir toz one surmeleri ve doga
sistemi i~inde teleolojik ogelere yer ver-
memeleridir.
2 Dogalc1hk manhkta, psikolojizme
ozde~ olan bir o~retidir. Bu baglamda
dogalahk ya da tpsikolojizm, manbk
yasalannan a priori olmadtga, bu yasala-
nn ge~erliliginin zihnine ili~kin empirik
ya da tecriibi olgulara dayand1~1n1 one
surer. 3 Epistemolojide ise dogalctbk, a)
bilgiyi dogal nesne, olay ve sure~lerin
bilgisiyle sanarlayan, b) bilgi teorisinin a
priori bir disiplin olmay1p, deneysel bili-
min bir par~asa old ugun u one suren go-
ru~e kar~ahk gelir. +Kant, +Frege ve
doA~Ic1hk 257
+Husser] gibi dii~iiniirlerin anti-psiko-
lojizmine kar~1t olan bu anlay1~a gore,
bilgi teorisi zihnin bir par~as1 haline
gelen duyusal verilerle ortaya ~tkan bi-
li~sel iiriinler aras1ndaki ili~kiyi konu
alan deneysel bir ara~tarmadar. Dogalca-
hk, yine epistemolojide, ama biraz daha
genel bir ~er~eve i~inde, bir ucu ak.Jlcl-
hkta, diger uru da tpozitivizmde olan
bir dogru boyunca dizilen, ve ortak bir
bichnde bilgiyi dogal nesne, olay ve su-
re~lerin bilgisiyle s1rurlayan bilgi gorii~
lerini tanunlamaya yarar.
4 Zihin felsefesinde ise, dogalcah~
t fizikalizmle ozde~le~tirme k m urn k iin-
diir. Bu baglamda dogalahk, bir tiir
tmaddeciligi ifade ederken, zihne dair
soylemin, zihin halleriyle ilgili onerme-
lerin zihinsel terimler ihtiva etmeyen
onennelere indirgenmesi gerek tigi go-
ru~iinden olu~ur.
5 Dogalahg1n, ahlak alanmda, ahlaki
eylem ve degerler soz konusu oldugun-
da ge~erU olan turune ise ahlliki dotalcd1k
ada verilir. Dunya haklondaki olgularla,
insanlann bu dunyada nasd davranma-
lan gerek ngiyle ilgili deger yargalan ara-
smda kesin ve mutlak bir suur t;izgisi bu-
lunmad.J~lru savunan ahlaki dogalc1hk,
ahlaki yarga ya da deger bi4jtnelerin
dogal fenomenlerle ilgili olgulan i~erdi
gini one surer. Ahlakm empirik bir disip-
lin ya da dogal veya toplumsal bir bilim
oldugWlu, ahlili kavram ve terimlerin
doga bilimlerinin kavram ve terimlerine
indirgenebilecegini savunan dogalahga
gore, bir eylemin dotru1u~unu ya da
yanb~hg1n1 belirlemek i~in, soz konusu
eylem tarahndan haz elde edilip edilme-
digi, hedeflenen ama~lara ula~1hp ula-
~almadl~l, eylemin birlik ve uyuma yol
a~a p a~mad1ga olgulanru he saba kahnak
gere~ vardar.
6 Ote yandan, nonnatif ahlakta hangi
davraru~m ahlaken dogru oldugunu be-
lirlemenin tek yolWlWl insan, toplwn ve
biyoloji benzeri bilimlerdeki empirik
ara~hrmadan ge~tigini savunan dogalcl-
hk, tmetaetikte, ahlaki yargllann,
25A dogalct yanh~
Hu1ne'dan beri bilinen olgu/deger ayln-
rruna rag1nen, olgusal dogru ya da oner-
melerden liiretilebilecegini iddia eden,
ahlill ka vr amlann dogal olgu ya da
ozelliklere indirgenmek suretiyle analiz
edilebilecegini one suren goru~e tekabi.i 1
eder.
7 Dogalcthk toplum bilimleri alan1nda
ise, sosyolojinin bir bilim oldu~nu
veya olabilecegini, ancak bun un sosyo-
loglann dog a bilimlerinin deney, liime-
vanm, ondeyi, istatistiksel analiz gibi
yontemlerinl kullarunas1 yla tnumki.in
hale gelebilecegini dile getiren anlay1~1
ifade eder. 8 Dogalc1hk din felsefesinde
de, vahye dayah dini ve mucizeleri red-
dederek, akhn eseri olan bir dini savun-
ma, dini akla ve insan dogas1na dayan~
dsrma tavn olarak dogal din anlay1~1na
tekabul etmektedir. Bu baglamda, do-
galcl bir Tanr1 anlay1~1 geli~tiren gorii-
~e teolojik dogalchk ad1 verilir. Teolo;ik
dogalcthk, a) neyin gen;ekten varoldu-
gunu bilmenin biricik yonterninin doga
bilimleri taraf1ndan geli~tirilen metod
lar oldugu, ve b) bu yontemlerin uygu-
lanmasl durumunda, ger-;ekligin bile-
~enlerinin fizild bir yap1da veya fizikf
~eylere bagamh oldugunun ortaya -;1ka
cagtndan hareketle, Tanrt'run tinsel
veya fiziki ~eylerden bagams1z oldugu-
nu dile getiren dogaustucillugun redde-
dilmesi gerektigini veya Tanr1 kavranu-
nln dogalc1hk.Ja tutarh bir bi-;imde yeni
ba~tan in~a edilmesi gerektigini savu-
nur. Tann, buna gore, dogal dunyadaki
bir sure-; veya insan imgeleminin mah-
sulu olan ideal ama-;larm bir birligi ola-
bilir.
9 Estetik alan1nda ise, dogalahk, sana-
tin ger-;ek konusunun doga oldugunu,
sanat-;aya ilgilendiren tek ~eyin fiziksel
-;evrenin ozellik.Jerini ve davranl~lnl
gozlemlemek ve kaydetmekten ibaret
bulundugunu savunan gorii~e kar~ahk
gelir. 10 Dogalahk, nihayet hukuk felse-
f~inde, hukuki pozitivizme kar~at bir
bi-;imde, dogal hukuk teorisini ve st\z
konusu teoriye baglaruna tavnn1 tarum-
lar.
dogalc1 yanh~ [ing. naturalistic fallacy;
Fr. erreur naturalistiqe]. 1 Ahlaki ya da
ahlak alan1na giren tumceleri olgusal
liimcelere, yani dogal olaylarla ilgili
h..imcelere indirgeme yanh~1na; ahlak
ala1una giren, ahlakla ilgili olan tumce-
leri ahlakla ilgileri olmayan liimceler-
den -;1karsa1na ya da ti.iretme hatas1.
2 Dogalc1 yanh~, daha ozel olarak da,
ahlaki terilnleri ahlaki olmayan terilnler-
le, olgusal terimlerle tarumlama yanh~l
na kar~thk gelir. Ahlaki bir deger ola-
rak iyiyi, yani dogal olmayan bir ~eyi,
dogal bir ~ey or neg in haz ya da insan1n
1
kendi kendisini ger-;ekle~tirmesi arac1h-
g1yla tan1mlama ~eklinde ortaya -;1kan
yanh~, dogal yanh~a bir ornek olarak
verilebilir.
Bur ada yanll~ olan ~ey, iyi, hazla ya da
ld~inin kendi kendisini ger-;ekJe~tirmesi
olarak tan1mlad1ktan sonra, haz ya da
ki~inin kendi kendisini ger-;ek.l~tirme
sinin ni-;in iyi oldugu sorusunu sorma-
nln hala anlamh olmas1d1r. Bu nedenle,
iyiyi hazla tarumlamak ya da t\zde~le~
tirmek, dongiisel bir tan1m yapmak ya
da iyiyi hi-; tarumlamamak demektir,
-;unku bOyle bir tarum, karutlamaya -;a-
h~hgt ~eyi, yani yalruzca hazzm i yi ol-
dugunu degil, fakat iyinin haz oldugu-
nu da varsayar.
dogal haklar ogretisi [ing. doctrine of na-
tural rights; Fr. doctrine des droits natu-
rels]. 17. ve 18. yuzyallarda, in giltere,
Fransa ve Amerikada, ozellikle de gil-;
Iii bir orta s1ruf1n dogu~u ve geli~mesi
nin bir sonuru olarak ortaya -;1kan, ve
bireysel insan varhklann1n, ya~ama,
ibadet, du~unce, konu~ma, yayan oz-
gurlugu, yasa kar~lSlnda e~itlik, m ul-
kiyet, mutlu olma hakk1 turunden birta-
klm vazge-;ilemez, degi~tirilemez, orta-
dan kaldlrllamaz, bir ba~kas1na devre-
diJemez temel haklara sahip oldugunu
savunan ogreti
dogal hukuk [Os. hukuku tabiiye; lng. na-
tura/law; Fr. droit nDturel; AI. naturrecht].
Huku~ bir butun olarak hakb kdan ve
her tiir hukuk sisteminden once gelen a
priori oge, her tur hukugun ideal kayna-

~t ve bu idealden ti.ireyen pozitif hukl:-
~u Slnama ol~ tu, degi~en kurallar ve
yasalar kar~1s1ndaki degi~mez hukuk
kurallan butunu olarak, insan ya da top-
lumun ozsel, temel, asli dogaslnda te-
Inellenen, ve uzla~undan, toplu1n tara-
flndan sonradan koyulan yasalar ve
ba~ka kurumsal de~er lerden bag1ms1z
olan hukuk.
Filozoflar ve hukuk~ular tarafmdan,
tu1n insanlara ya da insanh~a ortak ol-
du~u soylenen genel adalet sistemi,
do~ru ve adil davran1~1n genel olarak
kabul gormu~ ilkelerinden meydana
gelen siste1n olarak do~al hukuk, pozip
tif huku~un kar~1s1nda, daha do~rusu
te1nelinde yer ahr. Kurallann1n dogal
olduguna ve yaln1zca akll taraf1ndan
ke~fedildigine inan1lan hukuk sistemi
olarak dogal hukugu on plana c;lkartan
ogretilere ilk kez oJ arak ilkc;ag Yunan
felsefesinde rastlanmakla birlikte, bu
ogretiler Ronesans'tan ba~lay arak, libe-
ral siyaset anlay1~1n1 destekleyen kan1t
olarak kullan1h n1~lardu.
Huku~un, her toplumun kendi koydu-
~u yasalardan farkll olarak evrensel bir
ge~erlili~i oldugunu, uzla~1ma, orf ve
Adetlere dayanmad1~ one suren
do~al hukuk anlay1~1n1n, biri klasik di-
~eri de modem olmak uzere, iki ayn
turii ya da versiyonu vard1r. Bunlardan
1 ayn1 zamanda teleolojik bir do~al
hukuk anlay1~1 olarak tarumlanan birin-
cisi t Aristoteles'e kadar geri gider. Bu
anlay~ doga/uzla~1m kar~1thg1na da-
yanrken, doga yasas1 ya da do~al hu-
kutun belli bir canh varhk turiine ozgu
ama~ ya da hedefleri koydu~unu belir
tir. Bu ama~lar, sez konusu klasik do~al
hukuk goru~une gore, ahenkli bir sis-
tern meydana getirir' oy le ki ins an ey-
lemleri, insan tarahndan getirilmi~ olan
uzla~1m ve yasalar, ancak dogan1n
ama~lanna uygun du~tii~u takdirde
dogru ve adil olabilirler. insan loplum-
sal bir hayvan olduguna gore, do~an1n
yasas1 ve do~al hukuk toplumsal hayab
mumkun kllan ve bireyin bu ya~am
doAanin duzenlili~i ilkesi 259
i~inde ahlaken geli~mesine ve daha iyi
bir insan haline gelmesine itnkan veren
davran1~ tarz1n1 buyurur. Bu do~al
hukuk teorisi, Ortat;a~ Hristiyan du-
~uncesinde, dogann ama~h yap1s1n1
tanr1sal iradenin bir ifadesi ve tezahuru
olarak goren, Tann'n1n davran1~1m1Z1n
do~aya uygun olmas1n1 buyurdu~unu
dile getiren teolojik bir goru~le birle~ir.
2 ikinci do~al hukuk kurcun1 tiiri.i, kuru-
cu babalan tGrotius ve t Pufendorf olan
modem goru~rur. Bu gori.i~un te-1nel
tezlerinin ba~1nda tLocke'un 1690'da,
tRousseau'nun ise 1762'de formule etti~i,
tum insanlann dogu~tan etit ve ozgur
olduklan kabulu yer ahr. Bu goru~te,
hpkl uluslararas1 hukukta, uluslann ba-
~unslZ ve egemen devletler olarak goriil-
meleri ve buna uygun bir 1nuameleye
t!bi tutulmalan gibi, bireyler de do~alan
itibariyle mustakil ve ba~unslZ varhklar
olarak gorulilr, onlarm butunluklerine ve
ozgurliikJerine sayg1 gosterilmesi istenir.
Buna gore, bir ey lem insarun do~u~tan
getirdi~i kendi bireysel alan1na ve kaza-
niiml~ haklanna sayg1 gosterdigi takdir-
de do~rudur. Burada do~al hukuk,. once-
likle tek tek her insarun bu tiinlu~iine,
mustakil varh~1na ve ozgurlugune sayg1
gosterilmesini ister.
dogarun diizenliligi ilkesi [ing. principle
of the unformity of nature; Fr. principe
d' un~formite de Ia nature). Tu1nevarurun
temelinde yer alan ve dolay1slyla, tume-
vanmin ge~erliligi ve bilimin i~ley i~i
i9n ohnazsa olmaz olan temel ilke, gele-
ce~in de ge~mi~ gibi olaca~1n1 dile geti-
ren prens1p.
Tekil gozlem onennelerinden tu1nel
onennelere giden tumevanmsal akdyu-
rutme ya da yontemin onculleri en azln-
dan zamansal olarak, sadece ge~mi~ ve
~imdiyi kapsad1~1 i~in, s1nuhd1r. Oysa,
tumevanm1n sonucu, S1nulanmam1~
bir genelleme olarak, oncilllerin kapsa-
mlru a~ar ve g~mi~le ~imdinin yanin-
da, gelecegi de ihtiva eder. Dolaylstyla,
tumevarurun onculleri sonucu ~ok muh-
temel kdmakla birlikte, onu kesinle~ti ..
260 do~austii
remez, manbksal olarak ge~erli ve mut-
lak hale getiremez. Tiimevarunm ge~er
li olabilmesi, bu nedenle, gelecegin de
ge~mi~ gibi olacag1 inancuu, dogarun
diizenliligi ilkesini gerekllrir.
BWlunla birlikte, ilk kez olarak iinlii tn-
giliz empirist dii~iiniirii tHwne'un da
i~aret ettigi gibi, gelecegin de ge~mi~
gibi olacag1 inana, gelecegi heniiz ya~a
mami~ old ugumuz i-;]n, deneyimde te-
mellendirilemez. Bu ise, tiimevarurun
rasyonel olarak temellendirilemeyece~
anlam1na gelir. Nite kim, ~agda~ bilim fi-
lozofu tPopper soz konusu inanan lman
kapsam1 it;ine girdigini one siirerek, tu-
mevarunin temellendirilemeyecegi ger-
~eginden hareketle, tyanl1~lamaa bilim
gorii~iinii benimsemi~llr.
dogaiistii [Os. ferJkattabia; ing. supernatu-
ral; Fr. surnaturel; AI. ubematurlich]. Ev
renden gii~, deger ve ger~eklik bak1-
m1ndan ~ok daha iistun olduguna,
evrenin iistiinde ve otesinde bulundu-
guna, evrenin etkin gii-;lerini ve yasala-
nru a~hg1na, evreni belli bir ~ekilde ve
belli ol~iiler i~inde denetledigine ve ni-
ha yet evreni hi~ten yaratm1~ old uguna
inanllan varhk, ya da varhk alan1 i~in
kullan1f an stfat.
dogaiistiic:iiliik [Os. nrtifrukattabiiye; ing.
supen1aturalism; Fr. supentaturalismus; AJ.
supranaturalismus]. Maddi ya da dogal
varhk alarurun iistiinde ve otesinde olan
bir varhk ya da varhk alanma ya da
a~kln bir Tanr1'ya, ba~ka bir diinyada
varolan ve evrenden biituniiyle fark.J1
olan bir dogaustii giice duyulan inan~;
evrenin otesinde, evrendeki olaylara mii-
dahale eden, evrendeki olaylann seyrini
degi~tiren gii~ler bulundugu inane; en
geni~ anlam1 i~de, doga dedigimiz
~eyden herhangi bir bak1mdan daha
ustiin ya da daha yiice bir varhgtn (ya
da varhklarm) bulundugunu kabul eden
gorii~.
Dogaustuciiliigu bu ~ekilde tarumladi-
gmuz zaman, daha ~ok ilkel topluluklar
tarafmdan kabul edilen bir gorii~ olarak
tcanhcthg1n, dogaustiiciilugun kapsa-
1n1 it;ine girmedigine dikkat edilmelidir.
:;iinkii canhcthkta, kendisini dogal nes~
nelerin i-;inde gosteren biiyiilii gu~lere
ya da ruhlara duyulan inan~ soz konu-
sudur.
Ote yandan, dogaustiiciilugun yalm bir
bi~imde tteizmle ya da bir Tanr1 ya da
tannlara inanma ile ~anlamh olan bir
SOZCiik olarak da kullanihnamaSI gere~
ldr. c;unkii Tann sozcugu zaman zaman
dogaustiicii olmayan bir anlamda da
kullarulm1~br. Yine, dogaustiiciiliik dini
fikirleri aklm siizgecinden ge~iren akll-
Clhga ya da deizme kar~1t olarak, vahiy
ger-;egini kabul eder ve aklm, vahiy yo-
luyla desteklendi~ takdirde, geli~ip yet-
kinl~ecegine inan1r.
dogantn ve tarihin diyalektigi [ing. dia-
lectics of nDture and histor-y; Fr. dialectique
de Ia nature et l'histoire]. Diyalektik mad-
deci gorii~ taraf1ndan, Slrasiyla, insani
ohnayan diizendeki, doga ya da maddi
var hk alan1ndaki ~eli~kilerin geli~imini
ifade eden diyalektikle, zaman i~inde
insani ili~kilerdeki ~eli~kilerin geli~i
me kar~Il1k gelen diyalektigin birligi.
Maddeci dii~iiniirler aras1ndaki en
onemli tarh~ma, her iki diyalektigin de
ayn1 tarzda geli~ip geli~medigi tarh~p
masidir. Bu dii~iiniirlerin onemli bir bo-
ltimii, tarihin diyalekti~nin, soz konusu
diyalekllk bir ~ekilde insan bilincini
it;erdi~ it;in, dogan1n diyalektiginden
niteliksel olarak farkh oldugunu savu-
nur.
doga yasalar1 [Os. kanunu tabii; tng. laws
of nature; Fr. lois naturelles]. Dogada,
fiziki diinyada, fenomenler aras1nda
soz konusu olan diizenlilikleri ve belli
bir zorunlulugu Hade eden ilkeler.
Buna gore, doga yasalan olaylar, feno-
menler arastndaki zorunlu bag1ntdan
ifade eder, oyle ki bu baglnhlar olaylarl,
fenomenleri ka~uulmazcastna birbirine
bagla yan ve onlan, ba~ka ~ekilde degil
de, olduklar1 gibi olmak durumunda bi-
rakan bagintllardir. Dogal olaylar ve fe-
nomenler aras1nda hiikiim siiren ve
doga yasalan taraf1ndan betimlenen bu
 hir bir fizilci zorunluluk, btittin bir d~a
alammn indirgenemez ve temel bir bo-
yutudur.
do~rudan bilgi [ing. direct knowledge; Fr.
connaissance directe]. Nesnelerin, d1~
dtinyada varolan ~eylerin, imge ya da
dti~tincelerin aracd1~1 olmadan bilindi-
~i, bilginin d1~ dtinyadaki bir nesneyle
ba~lay1p, yine o nesneyle bitti~i bilgi
tilrtine verilen ad.
Ki~inin do~rudan ve araciSIZ olarak,
kendi zihin hallerini, bilin~ i~eriklerini
de~il de, nesnelerin, varhklann bizzati-
hi kendilerini bildi~i bilgi ttirii olarak
tammlanan do~rudan bilgi gorti~ti her
ttirden tasanmc1 bilgi anlay1~1mn tam
kar~Ismda yer ahr.
do~rudan ~1kar.un [lng. immediate infe-
rence; Fr. inference immediate]. Bir sonu-
cun tek bir onctilden ~lkt1~1, tek bir on-
ctilden sonuca ge~ilen, yani biri onctil,
di~eri sonu~ olmak tizere, yalmzca oo
onermeden olu~an ~lkanm ttirti.
Kllisik mannk<;dar, do~rudan ~lkanm
lan ikiye aymrlar: 1 Kar~rolum flkarrm-
larr. Soz konusu <;lkanmlar, bir onerme-
nin do~rulu~u ya da yanh~h~1m, aym
ozne ve ytikleme sahip olan ba~ka bir
onermenin do~ruluk ya da yanh~h~m
dan ~1kartu. Kar~10lum ~1kanmlan, a)
kar~rthk frkarrmlanm, b) altrklrk flkarrm-
larrm ve c) feli~ki pkarrmlanm kapsar.
2 Bir onermeyi, oznesi ya da ytiklemi
ya da her ikisi birden farkh, ancak ona
e~de~er olan ba~ka bir onermeden ~~
karsayan ~lkanm ttirii olarak e~degerlik
pkarrmlarr. Bunlar ise, a) I!Virme, bl .;e-
virme ve c) di!Virme pkanmlarrru kapsar.
do~ru davran1~ yasaSI. Budizmin kuru-
cusu Buda'run do~ru ve erdemli bir ya-
~ama ve kurtulu~a gottirecek tek yol
olarak gordtigti davram~ tarzuu belirle-
yen 'Oldtirme!', 'Verilmeyeni alma!',
'Yalan soyleme!', 'i~ki i~e!' ve 'Beline
hakim ol!' gibi be~ yasak.
do~rulama [Os. tahkik; 1ng. verification;
Fr. verification; AI. bestiitigung]. Bir ttim-
cenin ya da onermenin dogrulugunu
deneysel yontemlerle belirleme i~lemi;
bir ttimce ya da onermeyi, dogrulugu-
nu tahkik etmek amaayla, bilimsel ola-
rak test ebne, smama i~lemi.
Biri dogrudan, digeri dolayh olmak tizere,
oo ttir dogrulamadan s6z edebiliriz:
Buna gore, bir onerme dogrudan den~
yim yoluyla algdanabilen bir ~eye kar-
~ihk geliyorsa, dogrudan ve dolays1z
olarak dogrulamr. Fakat bilimsel bilgi-
miz, zaman zaman deney yoluyla goz-
lemlenemeyen ~eylerle de ilgili olabilir.
Bu, ozellikle insan tarafmdan algllana-
mayan elektromanyetik dalgalar, elekt-
ron ve protonlarla ilgili olan fizik teroi!e-
ri i<;in g~erlidir.
i~te burada soz konusu olan dolayh
dogrulamada, teori birtalom gozlem ve-
rilerine, temel onermelere indirgenerek
yeni ba~tan do~ulanJr. Buna gore,
elektrik ak1rmrun bir dogru boyunca ak-
llj\lm one stiren onerme, algdanamaz
olan elektronlann tel boyunca akmakta
olu~lanm gerektirecek ~ekilde anla~ll
mamahdrr. Bu onerme daha temel birta-
kun onermelere, dogrudan gozlem veri-
lerine indirgenebilir. Bu takdirde, aym
onerme telin uygun ko~ullardaki duru-
mundan dolay1, belirli ozgtil ve alg~lana
bilir fenomenlerin ortaya 9kt1guu dile
getirir ve onerme bu fenomenler araah-
gyla dogrulanabilir. Yani, onerme, or-
negin telin u~laruun bir ampermetreye
baglanmas1 durumunda, ampermetre-
nin ibresinin yer degi~tirecegini, telin
u~lannm bir elektroliz ~ozeltisine batl-
nlmas durumunda, elektrolizle ilgili fe-
nomenlerin ortaya 9-kaca~, suyun 151-
suu ol~memiz durumunda ise, ISIJIIJI
ytikseldigini gorecegimizi one surer.
do~rulamaCLhk [lng. verificationism; Fr.
vtrificationisme]. tViyana <;:evresi dti~ti
ntirleri tarahndan ileri stiriilen, temelin-
de dogrulanabilirlik ilkesi bulundugu
ve felsefi problemleri anlamla ilgili
problemler olarak degerlendirip, felse-
fenin temel amac1run felsefeden kurtul-
mak oldugunu savunan gorti~, tav1r ya
da alam. Bir anlam gorti~ti, anlarm be-
lirleyen unsur ya da unsurlara dair bir
262 dogrulanabilirlik ilkesi
teori olarak, bir ci.imle ya da onermenin
anlammm onun dogrulanma yontem
ya da yontemlerinden meydana geldigi
gori.i~i.i.
Fiziki nesnelerle ilgili onermelerin tek
dayanag1 ve dogrularuna kaynaguun,
deneyle ilgili ba~ka ti.imce ya da oner-
melerin dogrulugu, yani fiziki nesnelerle
ilgili onermelerimle anlatmak istedigim
~ey oldugunu one si.iren dogrulamacl-
bk, bu ~er~eve i~inde 'fiziki nesnenin
kendisi' deneyimin otesindeki varhk'
1 I
gibi deyimlerin anlams1z oldu~nu be-
lirtir. Aym zamanda davraru~~ ve indir-
gemeci bir tav1r sergileyen dogrulamaa-
hga gore, bu tiir deyimler, dili kendi
mant1gma uygun olarak kullandlglmlZ
takdirde anlams1zhgt ortaya ~1kacak,
yok olup gidecek felseff icad ya da uy-
durmalardlr. Bu anlay1~a gore, felsefe
kendi problemlerini kendisi yarabr; bu
problemler, onlann hi~bir ~ekilde prob-
lem olmad1gl gosterildigi zaman ~ozi.i
li.ir.
dogrulanabilirlik ilkesi [ing. principle of
venfiability; Fr. principe de verifiabilite].
Mant1k~1 pozitivistlerin, bir ti.imcenin
anlamh olabilmesi i~in, ya analitik ol-
masl ya da deneysel olarak dogrulana-
bilir olmas1 gerektigini savunan i.inJi.i
ilke ya da ogretisi.
tlkeye gore, bir ti.imcenin, bili~sel, ol-
gusal ya da betimsel bir anlama sahip
olabihnesi i~in, onun en azmdan ilke
olarak deneyim yoluyla, empirik goz-
lemlere referansla dogru ya da yanb~
oldugu gosterilebilen bir ti.imce olmas1
gerekir. Manhkfi:J pozitivistler i~te bu
~er~eve i~inde, geleneksel felsefeflin
onerme ya da tezlerinden bi.iyi.ik bir ~o
gunlugunun, dogrulanabilirlik ilkesine
gore, bili~sel olarak anlams1z olmas1 ge-
rektigini belirtmi~lerdir. Geleneksel fel-
sefenin tezlerinden bi.iyi.ik bir ~ogunlu
~. tWittgenstein'a gore, yanh~ degil,
fakat anlams1z tii~celerdir. Bundan do-
layl, dogrulanabilirlik ilkesi, mantlk~
pozitivistlere gore, onermeleri deney yo-
luyla dogrulanamad1gl gibi, yanh~lana-
mayan metafizigin olanaks1z oldugunu
kamtlar. Soz konusu filozoflar buradan
hareketle, di.inya hakkmda dogru bilgi-
ye, yalmzca deneysel bilimlerle sahip
olabilecegimiz sonucuna varml~lard1r.
ilkenin iki farkl1 uygulamas1 ya da ver-
siyonu vard1r. Bunlardan 1 gu~lii dogru-
lama olarak bilinen birincisi, bir hlm.ce-
nin ancak ve ancak deneysel olarak
dogrulanabildigi takdirde, anlamh oldu-
gunu soyler. Buna kar~m, 2 zayzf dogru-
lama olarak bilinen ikincisi, bir ti.imcenin
ilke olarak, deneysel bir bi~imde dogru-
lanabilmesi durumunda anlamh oldu-
gunu ifade eder.
dogrulugun goreliligi [ing. relativity of
truth; Fr. relativite de Ia veritt] tSofistler,
ozellikle de tProtogoras tarafmdan sa-
vunulan ve nesnel dogrulann olmadl-
gml, ti.im dogrulann ozne ya da ki~ile
re goreli oldugunu dile getiren ilke.
Sofistlerin bu gored anlayi~ma gore, bir
kimseye dogru gori.inen, bir kimse iQn
dogru oldugu soylenen ~ey, 0 kimse iQn
ger~ekten do~dur ve hi~ kimsenin kal-
klp, 0 kimsenin yamldlgml soyleyeme
hakk1 yoktur. Daha sonra tPlaton'un da
gosterditi gibi, dogruJugun goreliligi an-
layi~uun en onemli sonucu, onun herke-
si kendi bilgeliginin ol~i.isi.i yaplp, Sofis-
tin ogretmenlik iddiasmi temelsiz
kdmas1du.
dogruluk [ing. truth; Fr. vtritt; AI. rictig-
keit]. Bir onerme, inan~, di.i~i.ince ya da
kanaatinybazl temellere ya da ol~i.itlere
gore veya bagh olarak sahip oldugu
dogru olma ozelligi.
Dogruluk. farkh alanlarda ve farkh an-
layi~lara bagh olarak, farkh ~ekillerde
tammlanm1~hr. Bu ~er~eve i~inde, belli
ba~h dogruluk anlay1~lan ~oyle suala-
nabilir:
lTekabilliyetle belirlenen dogruluk anlayr-
~ r: En fazla kabul goren bu dogruluk
anlay1~ma gore, bir di.i~i.incenin, oner-
menin ya da iddiarun dogrulugu, onun
ger~eklikle uyu~masmdan, betimlediti
ger~eklige tekabi.il etmesinden meydana
gelir. Buna gore, bir onerme, onun i~a-

ret etti~i,
kendisine kar~1hk geldi~! ~y
varoldu~u takdirde, do~rudur. Orne~in,
'Ahmet .;ab~1 na odamda oturuyorJ tiim-
cesi, Ahmet'in odamda oturmast gozlem-
lenrni~ olgusuna kar~tbk geldi~i takdir-
de do~rudur. Bu do~ruluk anlay1~1,
te1nelde. olgusal bilirnlerde soz konusu
olan do~ruluk anlayt~tdtr.
2 Tutarlrlzk olarak dotruluk: SOz konusu
do~ruluk anlay1~1 ise, do~rulu~u, dii-
~iincelerin ve iddialann, ger.;eklikle degil
de, kendi aralanndaki uyu~mas1 olarak
tan1mlar. Buna gore, bir iddianm do~ru
lu~unu, onun kabul edilmesi ya da redde-
dilmesi gerekti~ini belirleyen ol~iit, soz
konusu iddiarun daha once kabul edil-
mi~ olan ba~ka iddialarla uyu~mas&dtr.
U yu~ma da, bir iddiantn di~er iddialarla
~el~memesinden ve sistemin geri kala-
ruyla uyumlu olrnas1ndan meydana gel-
mektedir.
3 Pragmatizmin dotruluk anlayz~r: Bura-
daki do~ruluk anlaYJ~mda, bir iddiarun
ya onermenjn do~rulu~u, onun yararhb-
~tyla ozd~le~tirilir. Yiizylluruzda iinlii
Amerikan filozofu William tJames tara-
flndan geli~tirilen pragmatizme gore,
entellektiiel fonksiyonlanmrz, orne~in
kanaatlerimiz pratik faaliyetlerimizden
ba~1mS1Z olmaytp, kanaatlerimiz eylemi-
m.izi etkiler, ona yon verir, eylemi ger<;ek
le~tiren ki~iye, onu dii~iindii~ii amactna
ula~htacak yollan ve ara~lart gosterir.
Kanaatlerimizin eylemlerimiz iizerindeki
bu etkisi, eylemi ba~ar1l1 ve etkili bir
eylem haline getiriyorsa, yani bize dii-
~iindii~iimiiz ama.;lara ula~ma olana~t
veriyorsa, kanaat dogrudur.
4 Apafrkhk olarak dotruluk. +Descartes
ba~ta olmak iizere, bir grup filozof da,
do~rulu~un ol~utiinii apac;tk.hkta bul-
mu~tur. Buna gore, apa~1khk bir iddia-
yt bizim ir;in kend is in den ku~ku d u yu-
lamaz bir iddia yapmakla kalmaz, fakat
ayru zamanda bizi, onu anlayan herke-
sin iddiay kabul ebnek zorunda kalaca-
~ hususunda temin eder. Bundan dola-
yt, bir iddia apa~ksa e~er, do~rudur.
Bununla birlikte apa~tkllk, farkb ~ekil-
dogurucu evrim 263
lerde anla~Ilmt~hr. Ome~in, Descartes
apa<;1kh~t, bir iddiantn ilgili oldu~u
durum ve olgulann Ja-;1k ve se~ik' bir
bi<;hnde sunulu~una indirgemi~tir.
Buna kar~m, Yeni-Kant<;l Baden Okulu-
nun temsilcisi Alman filozofu Rickert, bir
iddiarun bize apa<;tk goriindii~ii zaman,
onun kendisini bize, bir yiikiimliiliik ola-
rak hissetti~imiz bir zorunlulukla kabul
ettirdi~ine i~aret etmi~tir. Buna gore, bir
iddia onu kabul etmemiz gerekti~i duy-
gusuna kap1ld1guruz zaman, apa~kbr
ve dolay1styla do~rudur.
5 Tumel uyr.Lnza olarak dotruluk. Bu an-
layl~a gore ise, bir inan<;, bir yarg1 ya
da onerme ilgili herkes onun do~rulu
~u iizerinde uyu~uyorsa e~er, onenne
ile ilgili gene) bir mutabakata vartyorsa
e~er, do~rudur.
dogruluk ~izelgesi [ing. truth table; Fr.
tableau de vmtl]. Bil~ik bir onennenin,
kendisini meydana getiren bile~ensel
onermelerin miimkiin tiim do~ruluk
de~crlerine kar~ll1k aldt~l do~ruluk
de~erini gosteren tablo.
DoAu psikolojisi [ing. oriental psychology;
Fr. psycltologie orientale]. Do~uda, yani
Hindistan (Budizm), c;in (Taoizm) ve Ja-
ponya'da (Zen Budizm) bulunan <;~itli
tinsel ve gizemci geleneklerin kavrayt~
ve tekniklerini <;a~da~ psikolojinin kendi
mekanizmastyla diline donii~tiinne yo-
niindekj giri~imlere, Do~unun insanla
ilgili bilgeli~ini BatJ psikolojisinin kav-
ramsal .;er.;evesi i<;inde ifade etme ~ba
lanna verilen gene) ad.
dogurucu evrim [ing. em~gent rnolution;
Fr. evolution bnergente]. Yeryuziindeki
ya~am bic;imlerinin evrimini konu alan,
evrendeki evrim siirecinin genel c;izgile-
rini ifade etmeyi ve evrimin, kendisini
meydana getiren o~elerde bulunmayan
yeni ozelliklerin ortaya ~lkt~tyla olu~tu
~unu one siiren evrim teorisi.
Yeni realist dii~iiniirler Lloyd Morgan
ve Samuel t Alexander taraf tndan one
siiriilen do~urucu evrim teorisi, C. Dar-
win taraltndan geli~tirilmi~ olan evrim
teorisinden siireksizlik, diizey, yenilik
 ve yarat1c1 ilerJe1nC': benzeri temel ka v-
ram ve kategorileriyle farkbhk gosterir.
Buna gore, do~rucu evrimin siireksizli-
~i, ya~am fonnlan aras1ndaki de~i~im~
lerin siireklili~ini vurgulayan Darnlind
evrilnin tedrici olarak, a~ama a~ama
ger~ekle~me tizelli~inden mutlak olarak
farkltdlr. Evrimin sonucu olan olaylar,
bu anlay1~a gore, daha onceki olaylarla
bir slireklilik i~inde degildir. ilk kez ola-
rak orta ya ~1kan yenilik, evrimin sonucu
olan yeni bir form, aniden varb~a gelir.
Daha onceki diizeylerden do~mu~ bir-
taktm varhk diizeyleri oldu~unu tine
siiren do~urucu evrim gorii~ii, bir yan-
dan da evrim siirecinin daha once hi~bir
~ekilde varolmarru~ olan yeni var llklar
do~urdu~unu belirtir. Evrim siirecinin
bu yeni varhklar1 ya da varh~1n yeni
do~mu~ olan bu boyutlan, do~urucu
evrim anlayl~lna gtire, bile~ensel o~ele
rine indirgenemedi~i gibi, tingori.ilemez
de. Ya~am, zihin, bilin~, duyum tiiriin-
den yenilikler yaraho bir ilerlemenin bi-
rikimsel yonleridir.
Her yeni nitelik, par~alar1n1n toplanu
olarak goriilrnemeli, biitiinsel olarak ele
ahnmahd1r, zira do~urucu evrim gtirii-
~iine gore, sonu~ta, nedende i~erilenden
her zaman daha fazla bir ~eyler vard1r.
Her varhk diizeyinde kii~uk birikimsel
ilerlemeler olmakla birlikte, her~eyi ku
~atan yetkin bir biitiine do~ru olan
geneI bir evrimden soz edilebilir.
do~u~tanc1hk [Os. fatriye; Ing. innatism;
Fr. inneisme; AI. nativismus]. 1 Genel ola-
rak, belirli insanr ozelliklerin sonradan
kazanllm1~ olmay1p, do~u~tan getiril-
di~ini one siiren anlay1~. 2 Daha tizel
olarak da epistemolojide, bilgimizin en
aZindan bir boliimiiniin ya da bilgi i~
temel olu~turan kav ram, ilke ve fikirle
rin do~u~tan oldu~unu, insan zihninin
d1~ diinyaya ili~kin deneyim ve gtiz-
lemden elde edilemeyecek, soyutlama
yoluyla kazanllamayacak ilke, kavram
ve dii~iincelerle diinyaya geldi~ini sa-
vunan ti~reti.
Buna gtire, do~u~tancll1k ide ya da
temel kavram, ilk do~ru veya ilkelerin
zihinde, ya tam ve eksiksiz bir bi~mde
olu~1nu~ olarak ya da giin 1~1~1na
~1k1p form iile edile bilmeleri i~n, dene-
yimin katk.ts1na gerek duyacak ~ekilde,
do~u~tan oldu~unu savunan felsefe te-
orisi olarak anla~1lmak durumundadn.
Do~u~tancalara gore, idelerimizden,
kavram, inan~ ve ilkelerimizden bazda-
n, zihinlerhnizin, duyularlmLZln ve i~e
baki~ln sa~lad1~1 malzemeden ba~Im
SlZ olarak, ba~ka hi~bir ideye de~il de,
yaln1zca bu idelere, ba~ka hi~bir inanca
de~il de, yalruzca bu inan~lara, v .b.g.,
ula~mak zorunda olacak ~ekilde k urul-
mu~ olmalan anlam1nda, do~u~tandu.
Soz konusu anlay1~a gore, duyulann
ya da duyu-deneyinin, dii~iincelerimi
zin, kavram, inan~ ve ilkelerimizin en
az1ndan bazllann1n i~erigine hi~bir kat-
ktlari yoktur. Duyulann ya da duyu
deneyinin rolii, insan zihninin organi-
zasyonunda potansiyel olarak i~erilen
belirli du~iince ve kavramlann serbest
b1rakllmas1 ya da gun 1~1A1na ~kanl
maslyla s1n1rhdlr.
Do~u~tanc1h~a kar~1 ~1kan en onemli
dii~iiniir, 1ngiliz deneyci filozof tLocke
olm u~tur. Ona gtire, do~u~tancllar en
az1ndan tizde~lik, ~eli~mezlik ve iit;Un-
di hAlin olanaks1zh~1 gibi mantlksal il-
kelerin ve bu arada ahl~ksal prensiple-
rin do~u~tan olduk1anru savunurlar.
Do~u~tancllann bu ilkelerin do~u~tan
olduklanru savunma gerek~eleri ise,
hem manbksal ve hem de ahlaksal ilke-
lerin tiim insanlar tarafmdan onaylarup,
onlann herkes i~in apa~1k olmalar1d1r.
Locke'a gtire, bu ilkelerin do~u~tan ol-
du~unu gtisteren en kii~iik bir karut
yoktur ve bu manhksal ilkelerin herkes
i~ apa~1k olduklar1n1 dii~iinmek sa~
madlr. Bu ilkeler, ome~jn ~ocuklar ve
budalalar i~n hi~bir ~ekilde a~1k de~il
dirler. AhUlki ilkelerin do~u~tan olduk ..
lann1 savunman1n ise hi~bir temeli yok-
tur, zira insanhk tarihine k1sa bir bak1~,
bu ilke ve kurallann do~u~tan olmay1p,
uzla~1m yoluyla sonradan kazanlld1~1-

m ve yalmz ~a~dan ~a~a ve toplumda..
topluma de~il, ki~iden ki~iye de de~i~
ti~ini gosterecektir.
Locke, tPlaton ve tDescartes gibi do-
~u~tanalann, bizim do~u~tan do~rula
ra bu do~rulann farkmda, bilindn.de ol-
madan sahip oldu~u.muzu dile getiren
goru~lerinin de temelsiz oldu~unu savu-
nur. Do~u~tan alan, fakat bizim kendile-
rinin bilincinde olmad1~1Z bu do~rula
nn bizim entellektuel ya~ammuza hi~bir
katk1s1 olamaz. Ohnad1~1 i~in de, onla-
nn do~u~tan olduklarm1 soylemekle,
sonradan kazamlm1~ olduklanm soyle-
mek arasmda hi~bir fark yoktur.
3 Noam tChomsky tarafmdan one su-
riilen ve insan varhklannm birtak1m
temel dilsel yap1lan do~~tan getirdi~i
ni one suren goru~. 4 Birtak1m entellek-
tuel e~ilim veya davram~ yonelimleri-
nin genetik olarak miras almd1klanru ve
dolay1s1yla da do~u~tan olduklanm
iddia eden o~reti.
dogu~tan dii~iinceler [ing. innate ideas;
Fr. idles innles]. Deneyimden, duyu-
deneyinden hi~bir ~ekilde elde edile-
meyen, faka t zihinde daha onceden beri
varolan, insan ruhunda yerle~ik olarak
bulunan ide, bilgi, kavram ve inan~lar.
Bilgiye temel alan kimi genel ilkelerin,
zihinde, apa~1k do~rular olarak, do-
~u~tan bulunmas1. Zihinde potansiyel
olarak do~u~tan varolan ve belirli ko-
~ullar altmda bilin~ yiizeyine ~1kan du-
~unce, kavram ve ilkeler. Zihinde belli
bir ~ekilde du~unme e~ilimi ya da yat-
kmh~l olarak varolan ideler, du~unce
ve fikirler.
Omegin, t Descartes 'do~u~tan ideler'-
le, insanm birtak1m du~iinceleri diinya-
ya haz1r bir bi~imde getinni~ oldu~unu
anlatmak istemez; Descartes, bunim ye-
rine, insanda, bu gibi du~unceleri, fikir
ve inan~lan geli~tirmek i~in, do~u~tan
bir yatkmhk bulundu~unu anlatmak
ister. Tiim farkh versiyonlan i~inde do-
~u~tan du~unceler anlayi~l, son ~o
zumlemede, ya ger~ekli~in temelinde
bulunan tiimel ilkelerin, ya da duyu-
dolayh 265
deneyini a~an nesnelerin a priori bilgisi-
ne dayamr. Do~u~tan du~unce ya da
idelere inananlar, i~te insarun bu nesne
ve ilkelere ili~kin kavray1~ ve bilgisini
a~1klayabilmek i~in, onlann do~u~tan
oldu~u tezini one surerler.
doktrin [Os. akide; lng. doctrine; Fr. doctri-
ne; AI. lehre]. O~reti. Savunulan ve o~
retilen bir o~retim ya da ilke; dini, fel-
seff ya da siyasf bir sistem veya o~re
timdeki inan~ ve kavramlann biitunu;
bir konu ile ilgili fikirler toplam1; bir
du~unur ya da filozofun du~unceleri
nin biitunu.
Buna gore, doktrin, otorite temeli uze-
rinde one suriilen, empirik deste~i, ka-
rutlamasi oldu~u soylenmekle birlikte,
~o~unluk halihaz1rdaki verilerin otesi-
ne ge~en, ve dolayisiyla sa~lam deney-
sel dayanaklan olmayabilen fikirler bu-
tununu ifade eder.
dolayh [Os. bilvas.ta; lng. indirect; Fr. in-
direct; AI. indirekt]. AraclSJZ degil de,
aracl11 alan, nesnesine, konusuna ~o
~unlukla bir arac1yla ula~an ~ey i.;:in
kullarulan s1fat.
Diyalektik bir sure~ i~inde veya bir
ak1lyuriitmede, iki oge arasmda bir ba~
kurulmas1 sonucunu veren sure~ dola-
yim olarak tammland1~mda, bir du-
~unce, ger~eklik ya da unsuru bir u~un
cu ~ey araCJh~1yla bir ba~ka du~unce,
ger~eklik ya da unsura gohiren i~lem
ya da sure~ dolayunh bir sure~ olarak
tammlamr.
i~te bu ba~lamda, d1~ dunyaya ili~
kin bir bilginin imkans1z oldu~unu sa-
vunan ku,kuculann argumanlanndan
~1kan bir tez olarak, insanm d1~ dunya-
Yl do~rudan ve aracJSlZ olarak algilaya-
mayaca~ml, algimizm i~eri~inin d1~
dunyamn kendisi olamayaca~tnl, insa-
mn d1~ dunyay1 bir goruntusu aracih-
~~yla dolay1mh olarak kavrayabilece~i
ni dile getiren alg1 anlayi~ma dolayl
alg ad1 verilir.
Yine, bir sonucun iki ya da daha fazla
onenneden ~1ktl~l, iki ya da daha fazla
onciil ile bir sonu~tan olu~an ~1kanm-
266 dolorizm
!ar dolay;t pkarmz diye tanunlan1r. Do-
layh ~1kanm lcategorik tasrm ve kategorik
olmaymt tasrm olarak ikiye aynhr. Kate-
gorik ohnayan tas1m ise, suas1yla hipo-
tetik tasun, aynk bnciillu tnsun ve ikilem
olarak u~e aynbr.
bte yandan, ge~erli bir ~1kanmda, on-
cullerle sonucun tutarh bir butun olu~
turdu~u; bir ~lkanmda, oncullerle sonu-
CUl'\ tutarh olmas1 durwnunda, aynt
onciillerle sonurun de~illerunesinin tu-
tarslz, yani ~eli~ik plmas1 gerekti~i dii-
~iincesinden hareketle, A gibi bir oner-
meyi, A'n1n de~illemesinin, kabul ediJ-
mi~ 81, 8 2, ... Bn onermeleriyle birlikte, bir
'reli~kiye yol a~h~1n1 gostererek kanltla-
yan argumana, dolaylr ispat ad1 verilir.
dolorizm [lng. dolorisnz; Fr. dolorisme]. Ya-
~amdaki, hazza kar~1t olumsuz duyu1n
ya da o~e olarak acl ya da elemin insa-
na fiziki ve 1nanevi bakundan bir gii~
ve diren~ kazand1rd1~1 gibi, insan varh-
~lnl anndud1~1nt ve zenginle~tirdi~ini
sa vunan gorii~.
domuz felsefesi [lng. pig pihilosophy; Fr.
plzilosoplzie de pore]. Ahllk felsefesinde,
insanln bedensel yanlnl on plana ~lkar
tan hazel felsefeler, ozellikle de nicelik-
sel ya da egoist thazahk i~in kullan1lan
deyim.
Deyim, hazz1 ya~am1n tek amac1 yap-
h~l, mutlulu~un duyumsal keyifler-
den, ~u anhk hazlardan meydana gel-
di~ini soyledi~i, bu durumun da tinsel
ya da entellektiiel de~erleri, kiiltiirel
bak1mdan rafine ohnay1 hi~ dikkate aJ ..
mama sonuruna yol a~h~t i~in, hazc1h-
~1n insan varh~1n1 hayvanla ya da do-
muzla bir tuttu~unu ima eden deyim.
doxa. tPlatonda, nesneleri idealar olan
epistenre ya da bilgiyle kiyaslandi~Ulda,
daha a~a~1 bir bili~ turiine kar~1hk gelen
saru y a da kanaat.
Doxa'n1n nesneleri, be~ duyu yoluyla
algilanabilir olan, de~i~en bireysel var-
hklardu. Platona gore, de~i~en bir ~ey
bilinemeyece~i ve bilgi de her zaman
tiimelin bilgisi olmak durumunda oldu-
~u it;in, de~i~ken, duyusal varbklan
konu alan doxa gen;ek anlamda bir bil~i
olamaz.
donemle~tirme [ing. peiodisation; Fr. pe-
iodisation). Tarihsel ve sosyolojik ara~
tlnnalann, ya da daha do~ru bir deyi~
le, bu alanlarda ~ah~an ve dii~iinen
ara~hnnact ya da dii~unurlerin olay di~
zi1erini, ~ unluk bir ol~iite day anarak,
ard1~1k donem ya da evrelere ayumala-
n i~lem veya s1n1tlama faaliyetleri.
Ome~in, Claude tSaint-Shnon'a gore,
insan toplumunun tarihi, kendilerine
ayn du~iince tarzlann1n kar~1hk geldi-
~i ii~ ayn evreden meydana gehnekte-
dir: <;oktannc1hk ve kolelik; teiz1n ve
feodaliz1n; ve nihayet, tpozitivizm ve
tendustriyalizm. Pozitivizmin kurucu-
su olan tComte'a gore ise, insanhk tari-
hi, her birine ayn bir toplumsal yap1n1n
kar~1hk geldi~i u~ ayn evreden ge~e
rek ilerlemektedir: Teolojik, metafizik
ve nihayet pozitif evre.
Buna kar~1n, tMarks'1n tarihsel mad-
decilik gorii~iinde ifadesini bulan tarih
tcorisi, insanhk tarihini koleci toplum,
feodalizm, tkapitalizm, tsosyalizm ve
tkomiinizm gibi be~ ayn doneme ayu-
ml~hr. Soz konusu tarih teorisi tarafln-
dan benimsenen donemJe~tinnenin ol-
~iiru, hakim iiretim tarz1ndaki de~i~
melerdir.
Guniimiizde, sosyologlar, elektronik i-
leti~imin geli~iminin toplumda devriJn ..
sel bir de~i~ime, yani postendiistriyel
topluma do~ru bir ge~~e yol a~h~1n1
savunurken, tarih filozoflan da, insanhk
tarihinin bir amaa, do~ltusu ya da
anJam1 olup olmad1~1 konusunda hi~bir
uzla~ma bulunmad1~1 i~in, bizim bu-
giin tarih sonras1 bir donemde bulundu-
~u1nuzu one siirmii~lerdir.
dongiisellik [lng. circularity; Fr. circula-
rite]. Bir du~unce ya da tanurun kendi
kendisini tekrarlamas1 veya ba~lad1~1
yere geri doniip gelmesi, bir akllyunlt-
menin kan1tlarunak durumunda olan so-
nucu onceden do~ru kabul ehnesi, karut
olarak one siiriilenin ger~ekte temellen-
dirilmeden varsay11mas1 durumu.
Bu ba~lamda, yanh~ ya da yan1lhc1
bir tan1m tiirii olarak, tarumlanan bir
terimi ya da ozne konumundaki bir

sozcugu, tarwnlayan konumunda bulu-
nan ifadeler arasmda g~en ve aym anla-
ma gelen ba~ka sozci.ik ya da sozctiklerle
tarumlayan tanuna; e~anlamh terimlerle
yap1lan tarife; tanunlayanla tammlana-
mn kar~1hkh olarak yer degi~tirebildigi.
tammlanan i-;in ayru anlam ya da anlam-
lann getirildigi tarum tilrilne dongiisel
tanrm denir.
Buna kar~m, bir tilmce, onerme ya da
tezi, kendisi soz konusu tilmce, onerme
ya da tezle desteklenen ba~ka bir tez ya
da tilmceyle temellendirmekten olu~an
yanh~a; sonucu, ge-;erliligi aym sonuca
bagh olan bir kabule dayanan bo~ akll-
yilriltme tilrilne dongusel akrl yurii tme
yanlz~r ad1 verilir.
donii~tiirme [ing. transformation; Fr. trans-
fomJation; AI. transformation; umvand-
lung]. Klasik manhkta, dort standart
form kategorik onerme formunda degi-
~iklik yapma, bu dort onermeden her bi-
rinin oznesinin ya da yi.ikleminin yerini
veya onennenin niteligini degi~tirerek
yeni bir onerme elde etme i~lemi.
Soz konusu doni.i~ti.irme i~lemi Slra-
smda, onermenin ilk hili ile degi~tiril
mi~ hali arasmda bir e~degerlik olmas1
zorunlulugu vard1r. Evirme, -;evirme
ve devirme olmak i.izere, i.i-; ti.ir doni.i~
ti.irme i~leminden soz edilebilir.
donii~iimciiliik [Os. lstih4liye; tng. trans-
formism; Fr. transformisme; AI. transfor-
mismzs]. Biyolojik ti.irlerin sabit ve de-
gi~mez olmad1gm1, fakat yava~ yava~
kaybolan daha onceki ti.irlerden .;rkhgl-
m, bitki ve hayvanlann bulunduklan
ortama uyarak degi~tiklerini savunan
gori.i~. Canh varhklarll\ bir doni.i~i.ime
ugrad1klanm, bu donii~i.imlerin ti.iri.in
yava~ yava~ geli~mesinin ya da genler
ve kromozomlarda ortaya -;1kan ani
deg~inimlerlerin sonucu oldugunu one
si.iren ogreti.
dort neden ogretisi [Os. ileli erbaa; ing.
doctrint! of four causes; Fr. doctrine des quat-
res CllUSes]. Bilimsel bilginin nedenlerin
bilgisi oldugunu savunan i.inli.i ilk-;ag
Yunan fi.lozofu t Aristoteles'in, varhkla-
qn ya da bir ~eyin nic;in oldu~ gibi ol-
dort neden ogrE!tisi 267
dugunu a-;!klayan dort temel nedenle il-
gili ogretisine, i.inli.i nedensellik anlay1~1.
Aristoteles'in ogretisinde ifade edilen
nedenler ~unlard1r: 1 Maddi neden. Bir
~eyin kendisinden varhga geldigi mad-
de ya da dayanak, kendisinde degi~me
ya da degi~melerin ortaya -;1khg1 toz. 2
Forme[ neden. Bir ~eyin degi~me si.ireci
sonunda ald1g1 ~ekil, kazand1g1 form.
Olu~ stirecinde sergilenen oz, bir ~eyin
ozsel ozelligi.
3 Fail neden. Bir ~eyde degi~meyi ba~la
tan, degi~meyi ortaya -;1karan hareket
ya da degi~me kaynag1. 4 Ereksel neden.
Bir varhktaki degi~menin kendisi i-;in ol-
dugu ~ey, degi~menin yoneldigi hedef
ya da ama-;. Bu dort neden, Aristoteles'e
gore, bir ~eyin, bir varhgm, ba~ka her-
hangi bir ~ey olmak yerine, nic;in ve
nas1l oldugu gibi oldugunu a9kJar.
Dort neden, birlikte deterlendirildigin-
de, Aristoteles'te s.Oz konusu olan teleolo-
jik nedenselligi meydana gelirir. Aristote-
les'e gore, biz bir ~eyi, onunla ilgili dort
hususu, a) onun kendisinden yapdd1g1
~eyi (maddi neden), b) onun ~eklini ya
da ozi.ini.i (forme! neden), c) onu mey-
dana getiren ya da yaratan ~eyi (fail
neden) ve d) onun nihai halini bildigi-
miz z.aman, anlar ve biliriz. SOz konusu
dort neden, Aristoteles'e gore, ayru ~ekil
de hem dogada (physis'te, yani insanlar
tarafmdan yarahlmam1~ olan dogal var-
bklarda) ve hem de sanatta (tekhne'de,
yani insan tarafmdan yaratllm1~ olan
~eylerde) ortaya 9kar.
Buna gore, bir heykeltra~m bir Zeus
heykeli yaphg1m di.i~iinelim. Heykelin
kendisinden yap1lm1~ oldugu mermer
ya da tun~ onun maddi nedenidir. Mer-
mer ya da tunca ~ekil veren Zeus fonnu
ise, heykelin forme) nedenidir; bu fonn,
mermer ya da tunca yi.iklenen ide ola-
rak, once heykeltra~m zihninde varolur.
Ote yandan, fail neden, sanatkar tarafm-
dan belirli bir sure boyunca kullarulan
-;ekic; ve keskidir. Ereksel neden ise, so-
nuc;t~ ortaya c;1kan, tamamlaruru~ i.iri.in-
dilr.
268 dort oge
insart elinden ~1klna nesnelerde, s~~at
sal yaratmada, Aristoteles'in dort nedeni,
a~k.Jn bir teleolojik a~J.klama saglar.
Ba~ka bir deyi~le, sanatkar yaratb~I ve
kendisine ~ekil verdig-i tirtintin d1~1nda
olduktan ba~ka, sanatkar taraf1ndan nes-
neye verilen form, nesneden ayn olarak,
nesneye a~kJn bir bi~imde, once sa-
natkann zihninde varolur. Sanatkar zih- I
nindeki bir plan ya da du~tinceye,
uygun bir fiziksel ortamda, nesnel ger-
~eklik kazand1r1r. Dog-al varhklarda ise,
dort neden, i-;kin bir teleolojik a-;Uclama
saglar. c;unkti, geli~tirilen ya da ger~ek
l~tirllen fonn, maddcye aynlmazcasma
baghd1r. Ba~ka bir deyi~le, dogada
1naddeyle form birbirinden aynlmaz.
Aristoteles'in soz konusu dort nedeni,
dogada, 1 tUm fenomenler aras1nda bir
stireklilik ve kar~thkl1 bag1mhhk ili~ki
siyle, 2 maddeden ba~layap, bitkilere,
hayvanlara ve nihayet insanlara uzanan
hiyerar~ik bir yapdanma ve -snalanma
bulundugunu varsayar.
dort oge [Os. anaslrl erbaa; ing. four ele-
ments; Fr. quatres elbnents), Yunan filo-
zoflarl taraflndan evrenin temel bile-
~enleri ya da maddeleri olarak gorulen
toprak, hava, su ve ate~.
Soz konusu dort basit temel ogeden
her biri, iki nitelige sahiptir. Buna gore,
toprak soguk ve kuru, hava s1cak ve
aslak, ate~ s1cak ve kuru, su soguk ve
1slakhr. Yunanh filozoflara gore, ortak
nitelikleri alan ogeler birbirlerine donu-
~ebilir. Orne~in, her ikisi de sogukluk
niteligine sahip oldugu i~in, su topraga
donu~ebilir. Dort oge ogretisi, fiziki
dunyan1n ili~kin a~1klanmada, yakla~
~1k olarak onyedinci yuzyda kadar kul-
lanllml~hr.
dort s1 v1 teorisi [ing. theory of four humtr
urs; Fr. tlreorie des quatres hun1eurs]. Unlti
Yunanh hp bilgini Galenos'un, insan sag-
hgtru aralarmdaki dengeye baglad1A1
dort VUCUt SIVISlnl temele alan teorisi.
Bu dort vucut SJVISlndan ikisi, kan ve
safra gibi ger~ekten varolan iki SIVI,
buna kar~1n ikisi de, varsay~.msal bir ni-
teli.k arzeden ve ruelainn khole'yle phleg-
ma diye adlandudan kara safra ve irinli
iltihap ya da balgamd1r.
dort turlu yan1t yontemi. Budist ogreti
~er~evesi i~inde, M. 5. 2. yuzy1lda Na-
garjuna tarahndan geli~tirilen degille-
me mant1A1n1n bir par~as1n1 o]u~turan
yonte1n.
Yonteme gore, 'evet' ya da 'hay1r' yanl-
h bekleyen bir soruya ya tam bir 'evet' I
ya tam bir 'hay1r', ya ko~ullara baglana-
rak duruma gore, 'bu ~ekildeyse evet,
~u ~artla hay1r' ya da son olarak ~ne
evet ne hayu' yarutlanndan birinin vep
rilmesi gerekir. Yarutlaran en yuce gerp
~ek at;Jslndan hep 'ne evet ne hay1r'
~eklinde olmas1 gerektigini savunan
Nagarjuna'ya gore, bu, temel ger~ekligin
her ttirlu niteleme ve kavrayl~ln otesin-
de oldugu anlarruna gelir.
Duhem, Pierre Maurice Marie. 1861-1916
ylllar1 aras1nda ya~am1~ alan FranSiz
matematik9, fizik~ ve felsefeci. Temel
eseri: Syst~nre du Monde, Histoire des
Doctrines Cosmologiques de Platona Coper-
nic [Dunya Sistemi, Platon'dan Koper-
nik'e Kozmolojik Doktrinler Tarihi].
Evrimci metafizik teorilerine dayah
modern bir bilim tarihi anlay1~1 one
stiren Duhem, teorinln bilimdeki rolu-
nun yeni olgularl a~lklamaktan ~ok, ba-
Alnhlarl sistemle~tirmek oldugunu sa-
vunmu~tur. Ba~ka bir deyi~le, formel
bir bilimsel teori anlay1~1 geli~tirmi~
alan Duhem, bilimsel bir teorinin, bize
deneyimin gelecekteki seyrini onceden
kestinne olanag1 veren yararh bir kal-
ktil oldugunu, fakat ogelerinin dl~
dunyada hi~bir ~eye kar~dtk gelmedi-
Aini ya da hi~bir ~eye gonderimde bu-
lunmadiAlnl iddia etmi~tir.
Temel amac, fizikle metafizik arasm-
daki teorik ayr1hA1 a~1k ve anla~llu kd-
mak alan Duhem'e gore, metafizi.kt;i
a~lklamayla ilgilenir, varhAt a~lklama
~abas1 verir. Buna gore, metafizik~i ~lp
lak ger~ekligin kendisini gorebilmek
i~in, ger~ekligi, onu ku~atan gorunu~
lerden soymaya ~ab~1r. Duyusal golii-

nti~lerin gerisinde, onlardan a}'n bir
gerc;ekli~in olup olmad1~1 sorusunu yal-
ruzca metafizik sorar.
Fizik soz konusu oldu~unda, Duheme
gore, fenomenler, fenomenal goriinii~
ler varola~l helleyi meydana getirir.
Bundan dolay1, bir fizik teorisi a~1kla
may1 ama~lamaz. 0 az say1daki birka~
ilkeden ti.iretilmi~ olup, yahn bir bi~im
de, tam olarak ve deneysel yasalar ~ek
linde temsil etmeyi ama~layan ve mate-
matiksel onermelerden meydana gelen
bir sistemdir. Bir fizik teorisi, bundan
ba~ka deneysel yasalar1 :r;uuflamaya
yarar. , d uyusal izlenimJer, d uywnlar alma ka-
0, bu ~er~eve i~inde bildigimiz ~eyin
fenomenler aras1ndaki ili~kiler oldu~u
konusunda 1srarh olmu~tur. Bununla
birlikte, ona gore, bizim, gozlemlenmi~
ili~kilerin, bizdeki duyusal goriinii~ler
den ayn olarak, nesnel bir temeli oldu-
gu, ~eylerdeki bir ~eye kar~1hk geldi~i
duygusundan kurtulabilmemiz olanak-
b de~ildir. Fakat bu, do~al inan~la ilgili
bir konu olup, fizigin kendi i~inde ka-
nitlanabilecek olan bir ~ey degildir.
durum [Os. hal; ing. state; Fr. etat; AI. zus-
tand]. 1 Genel olarak, bir ~eyin i~inde
bulundugu hal, belli bir varhg1 belirle-
yen ko~ullar. lnsanrn toplum i')indeki
yeri. 2 Daha ozel olarak da, varolu~~u
felsefede insan varb~LJUJ\ yeryiiziindeki
ilk halini, yani herhangi bir bilgi, reflek-
siyon ve bilin~li dii~iinmeden oncek..i
halini gosteren terim. Ki~inin takind1~1
tutuma kar~1t olan hal.
Bu baglamda, insaru i~inde bulunulan,
her an i~in kar~da~dan d urwnlann be-
lirledi~ini one siiren gorii~e durumculuk
ad1 verilir. Dwumculugun ahlak felsefe-
sindek..i kar~1h~1 bir insarun eylemleri-
nin, ahlikuun, genel ge~er ve de~i~mez
kurallar tarahndan degil de, i~inde bu-
lunulan durum ve ko~ullar taraf1ndan
belirlendigini savunan ahlak anlayt~l
olarak durum ahlaladu. Eylem yararo-
b~ma benzemekle birlikte, ondan insan
davran1~1na yol gosterecek hi~ olmazsa
birka~ ahlald ilke old ugunu yadsunak
duygu 269
baknn1ndan farkhhk gosteren antiteoM
rik ahlak; ahlaki bir problemin dogru
c;ozt.imtinun, genel bir ahlak yasasrn1n
buyruklanntn uygularunas1na degil de,
ic;inde bulunulan duruma bagh oldugu
gorii~ii diye tanamlanabilecek olan
durum ahlak1, genel ilkelerin varhganl
yads1yarak, her ahlaki problem ve du-
rumu, ortaya ~lktag1 zaman ve durum
i~inde, di~er durumlardan yahtlannu~
olarak ele alman1n onemi iizerinde
durur.
duyarhk [Os. kuvuei hissiye; lng. sensibility;
Fr. sensibilite; AI. sensibilitaet]. 1 insan1n
pasitesi. 2 Zihnin duygusal faaliyet ve
fonksiyonuyla ilgili olan yonii, duygu-
lanma ve heyecanlanmayla ilgili olan bo-
yutu. 3 Duyu organlanrun, izlenimleri
kaydellne giicii ya da yetisi.
lzlenimler biz insanlann ya baZl ~eyle
ri idrak etmemize neden ol ur ya da haz
veya a a verir, ya da her ikisini bird en
dogurur. Duyarllk bu ~er~eve i~inde, sr-
raslyla duyumlan, egilim, duygu ve
tutkulan, haz ve aay1 i~erir. Duyarhk
tKantta, insana duyumlar alabilme ola-
nagl veren gii~ ya da yeti anlam1na
gelir. Soz konusu gii~ etkin olan ve yap1
kazanduan an lama yetisi y a da aktldan
farkla olarak pasiftir ya da ahc1du.
duygu [Os. his; lng. senbmmt; Fr. smtirnent;
Al. gefohl). Duydu~umuz, duyumsad1~1~
nuz her~ey; ozellikle de tiim tutkulanmi-
Zln, hafif veya ortalama ~iddetteki heye-
canlanmwn, a~k, sevgi gibi genel
hallerimizin, genel ve i~giidiisel e~limle
rimizin genel ad1. Haz ve elem duyma
halleriyle ili~kili olma durumu ic;lnse,
duygusal safah kullarur.
Bu ~er~eve i~inde, erdernlerin belli bir
motife uygun olarak eyleme e~ilimlerine
kar~IIIk geldigini one siiren Aristoteles,
erdemin kazandma yolunun duygular1n
egitiminden ge~tigini one siirmii~tiir. 0,
erdemin kazandmas1run ayru zamanda
duygulann egitimiyle ilgili bir konu ol-
d u~unu, bizim korku, k1zgrnbk gibi
duygulardan kurtulmaya ~ah~mak yeri-
 ne, kendimizi do~ru ki~iye, uygun du
nunda, hakh nedenle uygun miktarda
ktzganltk duyanak bakunandan e~tme
miz gerekti~ini soylemi~tir.
Yine duygu ba~lamanda, apriorizmin
yaln1zca bilgiyle ilgili bir teriln olarak
kullanalmasana, deneyimden ba~amslZ
dii~iinme yontemi olarak goriilmesine
kar~1 ~1kan iinlii Ahnan dii~iiniirii Max
Scheler'in de~erleri duyugusal sezgi yo-
luyla bilmeyi temele alan gorii~iine
duygu nprioriznJi ada verilir. Scheler'i,
Kant'an akJl apriorizminden uzakla~h
rarak Husserl'in fenomenolojisine yak-
la~tuan bu gorii~e gore, a priori yalnlz-
ca akla ozgo bir ~ey ohnay1p, bizim
duygusal ya~ant1m1z, yani sevme, nef-
ret ehne tiiriinden her tiir duygulanma
yetene~miz i-;in de ge~erlidir . tScheler,
soz konusu apriorizmi, ahlik alan1nda
sergiler. Ba~ka bir deyi~le, Pascal'1n,
'yiire~in, zihnin bihnedi~i kendi neden-
leri vardar' deyi~ini ahlak alanana uygu-
layan filozof, yiire~in, t1pk1 akhn kendi-
ne ait bir alana, saf bilgi ve manbk alaru
olmas1 gjbi, kendine ait bir ahlaki de~er
ler alan1 oldu~unu savunmu~tur. Nasll
ki, akll bilimsel ya da mantaksal ilkeleri
biliyorsa, yiirek te, anant1ksal de~erleri,
alold1~1 bir yoldan, zihnin katk1s1 olma-
dan, duygusal sezgi yoluyla bilir.
duygucu ahlik anlay [Os. ahlakr ilzti arasandaki do~al uyum ve kayna~ma
sasiye; ing. en1otive theo,y of etltics; Fr.
sentinzentalisnre]. Ahl!k1n akla dayan-
madl~lnl, ahlAki ilke ya da onermele-
rin, onlan ortaya koyan insanlann bir
ki~i ya da varh~a kar~a olan be~eni, il-
gisizlik ya da nefretini if a de etti~ini ve
ba~ka insanlarda da ayna duygulan do
~unnak fonksiyonWlu yerine getirdi~i
ni savunan ahlak gorii~ii.
Ahlaki bilginin olgusal, kavramsal,
tnanhksal ya da bilimsel bilgiden kesin-
likJe farkh oldu~unu; iyi ve kotii, do~ru
ve yanh~ gibi de~er bildiren sozciikle-
rin, ,-meli'; ,-mek gerekir' gibi odev bil-
diren deyimlerin, a) ~eylerin nitelikle-
riyle ilgili olmad1~1Ill, b) do~ru ya da
yanh~ olamayaca~tnl, c) manhksal bir
siste1n i~inde.,
birtak1m -;1kanmlarla ka-
natlanamayaca~an ve d) deney ve goz-
lem gibi yollarla enpirik olarak test edi
leaneyece~ini one siiren bir tavtr olarak
duygucu anlayt~, ahlAki sozciik ve tiim-
celerin 1 ba~kalanntn eylemlerini etkile-
nek, 2 duygu, his ve tav1rlan ifade et~
mek ve 3 benzer duygulan uyandumak
i~levini yerine getirdi~ini iddia eder.
Soz konusu anlayt~a gore, ahlalon kap-
sama i~ine giren biitiin ttimce ve oner~
meler, ozii itibariyle tiitnceyi kuran ki~i
nin, ba~kalann1 kendi tavnn1 payla~ma
konusunda ikna etme giri~ilnlerinden
ba~ka hi~bir ~ey de~ildir. Buna gore, or-
ne~in, 'Kiirtaj kotii ya da ahlaksazca bir-
~eydir' derken, yalruzca kiirtaj kar~lsan
da duydu~umuz rahatsazhk ve tiksintiyi
ifade etmiyoruz, fakat ba~kalaruu da
bizim kiirtaj kar~1s1ndaki tavnm1z1 pay-
la~malan i-;in ikna etmeye -;ah~1yoruz.
Boyle bir ahlak anlay1~ma yoneltilen
en onemli ele~tiri, onun akl1 ve manhk-
sal dii~iinceyi ahlak alan1n1n d1~ma at-
maslndan ve ahlaksal argiimanlan pro-
pagandadan ayracak hi-;bir ol-;iite
sahip olmamasandan meydana gelir.
duygudathk [Os. tecAzup, inciz8p; fng.
syntphaty; Fr. sympathie; AI. mitgefiihl]
iki insana, iki ki~iyi birbirine -;eken, bir-
birine ba~layan do~al e~ilim, iki ki~i
i~in kullanllan terim.
Ba~kasanan halinden anlama, ba~kasa
nln duygularma, sevin-; ve ozellikle de
iiziintiilerine kablma durumu. <;ok de-
rinli~ine bilinmeyen, aynntth olarak ta-
narunayan bir ki~iye kar~1 duyulan ve
manhksal a-;1ldamas1 olmayan do~al
yak1nhk. Bir ba~kas1 i-;in, hpkl kendi-
miz i-;in oldu~u ~ekilde davranmak du-
rumu.
Bu ba~lamda, ahlaki de~erler cetveli-
nin varh~an1, duyguda~hk fikri iizerine
kuran, yani ahlaki de~erlerin Slralaru~l
na her bireyin kendi benzerine kar~l
hissetti~i i-;giidiisel duyguda~hk iize-
rinde temellendirmeye -;ah~an Max
tScheler'in, eylemlerin ahlakili~ini ba~-

ka insanlarda uyandud1gl duyguda~hk
derecesine baglayan tHtune ve Adam
tSmith'in ahlak goril~ilne duyguda~hk
ahlak1 denmektedir.
duygulantm [Os. teesi.lriyet; ing. affection;
Fr. affoction; AI. affektion]. Her tilrden te-
esurr duyarhk ya da duygusalhk hali.
Duygulanun, gilnlilk dilde, ak1l ya da
bilin-; alan1na giren ~eylere kar~1t ola-
rak, gonill alan1na giren her~eyi, belli
bir edilginlik niteligi sergileyen duygu-
lan gosterir. Duygulan1m, basit ve kar-
ma~lk duygulan1m olarak ikiye aynhr.
Bunlardan basil duygulanlm, ho~lanma
ya da ho~lanmama hallerinden meyda-
na gelir. Kamra~zk duygulanrm ise, dil-
zenleyici bir rol oynayan duygulardan,
dilzen bozucu bir yap1s1 olan heyecan
lardan ve tutkulardan olu~ur.
duyu [Os. hasse; ing. sense; Fr. sms; AI. ricl1
tug, seite]. Germe, i~itme, dokunma, tat
ve koku alma yetilerine ya da organlan
na veya bir insan organizmas1n1n kendi-
sinin d1~mda, zaman ve mekan i-;inde
bulunan fizil<j ya da kimyasal nitelikli
ogelere ili~kin bilgi edinmesini saglayan
psiko-fizyolojik fonksiyonlar biltilnil; bir
canh ya da insan varhg1nm d1~ dilnya-
daki fizikf veya kimyasal nitelikli ogeleri
ve degi~imleri, i-; dilnyadaki olu~umla
n, ozelle~mi~ birtakun yap1lann uyanl-
masl yoluyla alg1la1nas1.
Filozoflar, t Aristoteles' ten ba~layarak,
duyulan.n ozel ya da kendilerine ozgil
nesneleri bulundugunu savurunu~lar
du. Buna gore, gorme duyusunun nes-
nesi renkler, koku alma duyusunun
nesnesi seslerdir, v. b. g. Ote yandan bir
duyu, nesnesini duyumlarken, hi-;bir
zaman yarulmaz. Yine, bir duyu nesne~
sini yorumlayarak ya da -;1karsama yo-
lu y la bilmez, fa kat dogrudan algllar.
Filozoflar, aynca duyuyu, duyu organ-
lannln uyanld1g1 dilnyay1 temele ala-
rak ya da daha ziyade zaman ve mekan
baglam1nda ikiye ayum15lardu. Orne-
gin, tKant'ta, insan varhg1n1n mekan
i~indeki nesneleri tasarlamas1na imkan
veren duyu tilril ya da duyarhk fonksi-
yonuna dr~ duyu ad1 verilir. Buna kar-
duyum 271
~1n, zaman1 alg1Iamam1z.a veya sezinle-
Jnetnize imkan saglayan duyu tilril ya
da duyarhk fonksiyonuna yine Kant'ta
i~ duyu ad1 verilmi~tir.
Ote yandan, Aristoteles ve Orta-;ag filo
zoflannda, ayn ayn duyulardan gelen
izlen.imleri bagda~tuan, farkh duyula-
nn alg1lanna ortak olan ogeleri algila-
yan duyuya; ruhun ozel duyulann veri-
lerini ay1rma ve birbirleriyle kar~lla~
hrma gilcilne bagh bulunan, hareket,
say1, ~ekil ve bilyilklilk tilrilnden ozel
duyularca alg1lanamayan ortak duyulur
veya duyusallan algllayabilen par-;as1na
ortak duyu ad1 verilmi~tir.
Bir duyuyla ilgili duyum, veri ya da iz-
lenimleri algdayan organa duyu-organr
denmektedir. Yine, bu baglamda, duyu
organlaruun fonksiyonlanna bagh olan,
duyu organlann1n faaliyetleriyle ili~kili
olan analiz edilemez zihin hali ya da
edimine duyu algrsr ad1 verilir. Yine,
duyu organlan ilzerinde ger-;ekle~en,
d1~ dilnya kaynakh etkilenimlerin i-;eri-
gine; alg1ya temel olan malzeme ya da
veriye duyu-deneyi denmektedir.
duyu-alglsanan goreliligi [ing. relativihJ of
sense-perception]. Duyu alg1s1run nesnel
degil de, oznel olup; 1 ayn1 ~eyin zaman
zaanan ayn1 ki~iye farkh gorilrunesin-
den, 2 ayn1 ~eyin zaman zaman farkh
ki~ilere farkb goriirunesinden, 3 renk,
ses, koku gibi duyumlanan n.iteliklerin,
algllad1g1mlz nesnelerde varolmaya de-
vam eden silrekli ve kahc1 nitelikler ol-
maylp, duyu organlarnn1z1n yap1lanna
goreli olan nitelikler ya da gorilnil~ler
olmasmdan dolay1, 4 alg1n1n ortaya -;1kt-
~~ i-;in belli bir zamarun ge-;mesinden,
ve bu sure i-;inde de alg1lananan nesne
nin degi~mesinden ve bundan otilril de,
algllad1g1mlz ~eyin algllad1g1mtz nes-
neye benzer olmamas1ndan dolay1, ki~i
nin i-;inde bulundugu ko~ullara ve ki~i
lere bagh ohnas1.
duyum [Os. i/zsas, hissiyatr cismaniye; lng.
sensah"on; Fr. sensation; AI. empfindung].
Du yu organlann1 harekete ge-;iren bir
d1~ uyaran1n sinirler yoluyla sinir lner-
kezine iletilmesi sonucunda meydana
272 duyumculuk
gelen dolaytmsJz zihinsel i.iriin. Bir du-
yu orgammn, duyu siniri veya beyinde-
k.i bir duyu bolgesinin uyanlmasmdan
kaynaklanan somut, bilin~li deneyimi.
D1~ diinyay1 idrak etme yolu olan
duyum, insanda oldugu gibi, hayvanda
da bulunur. Sinir sisteminin genel ku-
rallanna ve sinirlerin ozel giiciine gore
olu~ur. Duyumla genellikle duyumla-
ma siireci kadar, duyumlanan nesne de
anlahlmak istenir. Ozellikle empirist ya
da duyumcu dii~iiniirler, duyumlann,
fakat esas zihinsel hayat:Jmtzl kuran
temel duyumlann gayri iradi, yargadan
bagamslZ, yorumdan muaf, yanh~ ya
da yanh~a a~ak olmayan miistakil veya
atomik birimler olduklann1 one siirer-
ler.
duyumculuk [Os. hassiye me:z.hebi; lng. sen-
sationalism; Fr. sensualism; Al. sensualis-
mus]. 1 Genel olarak. tiim bilgilerimizin
duyumlardan tiiredigini; bir ba~ka ~eye
ind irgenemezcesine, ger~ekten ve en
yiiksek bir bi~imde varolan, ba~ka her-
~eyin kendisine indirgenebildigi tek
~eyin duyum oldugunu savunan gorii~.
Biitiin zihin h~llerinin, tiim bilin~ i~erik
lerinin, birle~im ya da ~agn~1m yoluyla
duyumdan tiiredigini, duyumlanm1zm
inan~larmuzm biricik kaynag1 ve daya-
nag& oldugunu, diinya ile ilgili biitiin
onermelerin hi~bir anlam kayb o]ma-
dan duyumlarla ilgili onermelere indir
genebilecegini savunan ogreti.
Olgusal bilginin algmm sonucu oldu-
gu kabulii ve yalmzca duyumlarm ya
da duyu-izlenimlerinin alg&land&gl tezi
iizerinde, duyumlar d1~mda ba~ka hi~
bir ~eyin varoldugunun soylenemeye-
cegini one siiren ogreti olarak duyum
culuk, bilginin yalmzca d1~ deneyden
tiiredigini savunarak, i~ deneyi tiimiiy-
le yads1r.
2 Duyumculuk, duyumlar nesnel bir
ger~ekligin yansunalan olarak goriildii-
gu zaman, tmaddecilikle, buna kar~m
temellerinde ne oldugu bilinmeyen zi-
hin halleri olarak degerlendirildiginde
de, toznel idealizmle sonu~lanar. Epist~
molojide, bilginin kaynagmda duyu-
mun bulundugunu, tiim bilgilerimizin
duyumlara indirgenip, son ~oziimleme
de duyumlardan tiiretilebilecegini, d1~
diinyay1 betimlemek amact giiden tiim-
celerin, duyumlar arasmdaki ili~kilerle
ilgili tiimcelere aynlarak analiz edilebi-
lecegini, ve bilginin yalmzca duyumlara
gidilerek dogrulanabilecegini savunan
ak1m olarak modern duyumculugun
kurucusu, ingiliz dii~iiniirii Thomas
tHobbes'tur. Frans1z dii~iiniirii tCon-
dillac ise, ak1man iyi bir temsildsi olarak
goriiliir.
3 tnsan zihnini, biitiin i~eri~ duyu-
lardan tiireten, edilgin bir aho olarak
goren duyumculuk, psikolojide, tiim
zihin i~eriklerini birlikli duyumlara in-
dirgemeye ~ah~an, duyumla gelen mal-
zemeden tiireyen bilgiyi ~agn~1m yasa-
lanyla a~1klayan t~agn~unc&hkla birle-
~ir. Duyumculuk ger~eklige ili~kin bir
ogreti olarak degerlendirildigi zaman
da, tfenomenalizm olarak kar~1m1za
~1kar ve duyulanm&za goriinen da~mda
hi~bir ~eyin bilinemeyecegini one su-
rer.
Duyumculukta, insanm ~ diinyayla
olan bilgi ili~kisi, yalruzca uyaranm
ahnmas1 ve uyaranlara duyularla veri-
len yarutlardan olu~ur. Duyumculuk,
insarun soyutlay&o ve imgelemle ilgili
yeteneklerinin katk1slru hi~bir ~kilde
dikkate almaz. Burada bilgi, bize d&~art
dan gelen ~eylerin edilgin bir bi~mde
ahnmasmdan ibarettir ve her tiirlii zi-
hinsel faaliyet, onem bak1m1ndan ikici
plana ahhr ve yalnlZca duyumlan dii-
zenleme arac1 olur. Zaten dii~iinme de
bir tiir duyum olarak degerlendirilir.
4 Duyumculuk, ahlili ve estetik anlam-
da, ya~arrun nihai ve en yiiksek amaciy-
la, giizelligin oziiniin hazdan ve son ~o
ziimlemede, duyulann saglad1g1 haz-
dan ibaret oldugunu dile getiren ogreti-
ye kar~1hk gelir.
duyusal [tng. sensible; Fr. sensible; Al.
sinnlic.h, empfindlich, gefohlvoll]. Bir du-
yuyla algllanabilen, duyuya ~arpan, al-
gmm nesnesi olan her~ey. Akll yoluyla

anla~llabilir olara ide, ilke ya da ti.imel-
lerden farkh olarak, yalnazca duyularla
algllanabilen nitelikler. Bilincin olgula-
nna, zihin hallerine kar~1t olarak, da~
di.inyada gozlemlenen fenomenler i-;in
k ullanalan s1fat.
Duyusal s1fatuun soz konusu anlam1
i~inde, tKant'ta, duyular1m1za sunul-
mu~ olan duyusal, fakat yap1dan yok-
sun ham malzemeye; z.ihnin, a priori
kavramlan arachgayla, algalar ~eklinde
di.izenleyip yapa kazandardaga izlenim-
ler bi.iti.ini.ine; deneyin, zihin tara&ndan
di.izenlenmezden once, ayra ve baglanh-
SIZ birimler olarak gori.ilen veri ve d u-
yumsal bile~enlerine; sesler, renkler, tat
ya da kokular ti.iri.inden duyu verilerine
duyusal rokluk ada verilmi~tir.
Yine ayn1 anlam it;inde, tPlatonun iki
di.inyah metafizi~nde, hem varhktan,
yani idealardan ve hem de yokluktan
pay ald1g1 i~, hem varve hem de yok
olan, degi~en, varhga gelen, daha son.ra
yok olup giden ve duyularla algllanan
bireylerin ya da '~u~ diye gosterdigimiz
somut varhklarm duyu yoluyla algtla-
nan di.inyas1, Kanfta duyu deneyine
konu olan di.inya, fenomenler diinyas1
duyusal dunya diye kategorize edilir.
Cte yandan, Aristoteles ve izleyicileri
taraflndan Yunanca aistlzete terimiyle
gosterilen ve duyularla aytrd edilebilen,
duyulann konusu olan form duyusal
form olarak bilinir. Duyuma ili~kin ac;U<-
lamaslnda, madde ve form ayruru
yapan ve duyumu alg1lanan nesnenin,
madde olmadan fonnunu, ilgili duyu or-
garuyla ahnak olarak tarumlayan Aristo
teles, bunu, bir yi.izi.igun, yi.izi.igun ken-
disinden yapllm1~ oldugu alhn ya da
gi.imi.i~i.i degil de, bask1s1n1 ya da ~ekJi
ni, formunu alan bir mum omegiyle
a~akJam1~hr . Bun a gore, bir ~ey gord i.i-
~i.imi.iz zaman, goz nesnenin, maddesini
de~l de, algalanabilir olan fonnunu ahr.
Aristoteles'in bu anlay1~1na gore, duyu-
mun birincil nesneleri, renkler, sesler,
kokular ve benzerleridir. Her duyunun
kendisine kar~lllk gelen nesneleri var-
dlr. Beyaz bir ~ey gordi.igiimi.iz zaman,
duyu-verisi teorisi 273
algllanabilir formu potansiyel olarak ala
bilir durumda buiWtan goz, 'bu beyaz
rengi' ahr ve algllanabilir olan form ile
alg1layan organ, alg1 eylemi s1rasmda bir
olup .;"~kar.
duyu-verisi [tng. sense-datunr]. Duyumla-
nn ozel, dogrudan, degi~tirilemez, di.i-
zeltilemez ve ba~ka bir ~eye indirgene-
mez olan i~erigi. Alg1run dogrudan ve
aracas1z nesnesi olan ozel izlenim ya da
gori.in i.i~ .
Epistemolojide, duyu-verisi terimi, fel~
sefede eskidenberi kullarulan ide, izle-
nim, tasanm, duyum gibi terimlerim
genel bir ka~1hga olarak di.i~i.ini.ilmi.i~
ve bu terimlere, notr oldugu gerek~esiyle
tercih edilmi~tir. Buradan da anla~daca
ga i.izere, alg1 soz konusu oldugunda, fel-
sefede duyu-verisiyle maddi nesne ara-
smda bir ayanm yapthr. 1 Oncelikle,
masalar, kitaplar, ta~lar ve a~a~lar ti.i-
ri.inden fiziksel nesne ya da tozler ve bit-
kiler, hayvanlar .ve insanlar gibi canh or-
ganizmalar vardiJ'. 8W1Iar i~in kullanllan
ortak terim, maddi nesne terimidir.
2 Maddf nesnelere ek olarak, renkler,
sesler ve kokular gibi, bize alg1da dog-
rudan ve arac1s1z bir bi~imde verilen
duyu-verileri vard1r. Bu ay1~m temeli
i.izerinde, maddi nesnelerin insan1n d1-
~1nda, fiziksel mekan i~inde bir yerde
bulunduklar1 ve ayn1 anda farkb ki~iler
tarafandan gozlemlenebilir oldu~u yer-
de, duyu .. verilerinin ki~isel olup, d1~
di.inyada fiziki bir varolu~a sahip bu-
lunmad1g1 soylenmelidir.
Duyu-verilerinin daha ~ok ki~isel olup,
maddf nesnelerden ayn oldu~u kabul
edildi~i takdirde, alg1 konusunda gi.in-
deme gelen en eski ve en temel problem,
duyu-verileriyle maddi nesneler arasln-
daki ili~kiyi a~aklama gi.i~luguyle, dog-
rudan ve arac1s1z olarak yalntzca d uyu-
verilerini algllad1g1mlz i~in, maddf nes-
neleri nasll olup da bilebildigimizi a~lk
lama problemidir.
duyu-verisi teorlsi [ing. sense-datun the-
ory]. Duyu-verisiyle ger~ek nesneyi bir-
birinden ay1ran bir ikicilik temeli i.ize-
rinde yi.ikselen ve insan1n, alg1da dog-
rudan ve arac1s1z olarak tecri.ibe ettigi
274 diinya gorii~ii
~eylerin, nesnelerin bizatihi kendileri
degil de, duyu-verileri oldugunu one
siiren gorti~.
Dogrudan ve araastz olarak goriilen
nesnelerin, varolan duyu-verileri oldu-
gunu, soz konusu duyu-verilerinin de,
fiziki diinyadaki gerr;ek nesnelerden ay-
nlmak durumunda oldugunu one siiten
bu gorii~e gore, insamn gordugu ay,
gen;ek aydan en azmdan biiyiikliik ola-
rak farkh, fakat bir yandan da onunla
ili~kilidir. Bu ikisi arasmda nasd bir
ili~kinin bulundugu, duyu-verilerinin
kamusal nesneler olmay1p, oznel ogeler
oldugu dikkate ahmrsa, oznel duyu-
verilerinden hareketle nesnel ger~eklik
hakkmda bir bilgi elde edilip edileme-
yecegi, duyu-verisi teorisinin en onemli
gii~liiklerini meydana getirir.
Ba~ka bir deyi~le, maddi nesneler do-
layimh bir bir;imde algdarurlar, yani on-
lara ili~kin alg1, bilince dogrudan bir bi-
~imde verilen duyu-verilerini konu alan
bir yorumdan yaptlacak ~Ikarnmay1
i~erir. Maddi nesnelerle, duyu-verileri
kesinlik bak1mmdan kar~da~tmldlgm
da, ki~inin duyu-verilerinin kesinlikle
bilincinde oldugu, fakat maddi nesne-
lerle ilgili olarak hi~bii zaman bir kesin-
lige 'ula~amayacag1 kabul edilir. Orne-
gin, tHume gibi bazt filozoflar, duyu-
verilerinden maddi nesneleri ~1karsama
yoniindeki bir giri~im soz konusu oldu-
gunda, ku~kucu bir tavu ahrken, Locke
gibi filozoflar, duyu-verilerinin nedenle-
ri olarak inaddi nesnelerin varolu~unu
~1karsamanm makul oldugunu dii~iin
mii~, tBerkeley gibi fenomenalist dii~ii
niirler ise, maddi nesnelerin, aktiiel ya
da miimkiin duyu-verilerinden meyda-
na geldigini iddia ebni~lerdir.
Giiniimiizde, soz konusu duyu-verisi
teorilerinin tam ka!llSmda, iinlii ingiliz
filozofu G. Ryle'tn duyu-verisi diye bir
~eyin olmad1gtn1 one siiren gorii~ii yer
almaktad1r. Ryle'm gorii~iinden daha az
radikal olan ba~ka bir gorii~ ise, duyu-
verilerinin var oldu~u kabul etmekle
birlikte, onlann dogrudan ve araciSIZ
olarak algdad1gunlz tek ~ey olmad1gm1
one stiren gorti~ttir.
diinya gorii~ii [ing. world-view; Fr. vision
du monde]. Bir bireyin, ya da bir grup in-
sanm evren, Tann, insanl1k, gelecek, ve
benzeri konularda sahip oldugu inan~
lar, dii~iinceler, tav1rlar ve degerler bti-
tiiniine; bizi ~evreleyen diinya ve i~inde
ya~ad1glmlz toplumla ilgili felsefi, sos-
yopolitik, estetik, bilimsel gorii~lerin
toplamma verilen genel ad.
Ki~inin, ya~nu ve evreni konu alan, ve
kendisine ili~kilerini ve faaliyetlerini dii-
zenleme ve at;tklama olanag1 veren ku~a
ttcl ve geni~ kapsamh bak1~ a~1st olarak
diinya gorii~ii, bir toplumsal smu, grup,
ku~ak ya da dini topluluga ozgii olup,
ona diinyaya belli bir a~1dan bakma ola-
nagt veren inan~lar biiti.inii olmak duru-
mundadu.
Bir diinya gorii~ii ~inin bilin~li ~aba
lanntn, ~ah~ma ve ara~bnnalanmn so-
nucu olarak berumsenebildigi gibi, bir
ko~ullanma siirednin sonucunda da olu-
~abilir. i~te bu baglamda diinya gorii~ii,
ki~inin diinyaya bakh~ ve diinyayt yo-
rumladlgt genel pencereye, genel pe~
pektife ka111hk gelmektedir.
diinya i~indeki varhk [ing. being in the
world; Fr. itre dans le rnonde]. Varolu~~u
felsefede~ insarun a) biyolojik ve fiziki,
b) insani ve toplwnsal, ve nihayet c) ki-
~isel ogeler i~eren varolu~u, insanm
arun ger~ekligini meydana getiren dog-
rudan ve kaljllulmaz fenomenler tarafm-
dan ortaya konan biitiinlugu i~in kulla-
rulan terim.
Diinyadaki varhk terimi, varolu~~u fel-
sefede, nesneler alemi olarak diinyadan
kopuk, diinya ile sadece arac;sal bir
bilme ili~kisi i9Jlde buh1nan modem
Kartezyen ozne kavramma bir altematif
olarak getirilmi~tir. 1nsam diinyarun
Kartezyen bene benzer ayn ve tecrit
edilmi~ bir gozlemcisi, tecriibenin ayn
ve soyut bir ta~IYICISI ve diizenleyidsi
olarak dii~iinmenin imkanstz oldugunu
one siiren varolu~u gelenekte, insan
diinya i~inde konumlaruru~ olan, diin-
yadan aymlmaz varhkhr.

dunyantn olesindeki varhk [ing. being
bt!Yond the world]. Varolu~-;u felsefede,
insa1un, varolu~un un s1n1rb ve anhk ger-
-;ekliklerinin olesine gec;me olana~1 ve
dolay1s1yla, sorumlulu~u bulundu~unu
ifade eden fikir. Bu imkanlan gert;ekl~li
rememe, varolu~t;ulu~a gore, su-;luluk
duygusuna yol a-;ar.
dunya ruhu [Os. alem ruhu; lng. world soul;
Fr. ame du ruonde]. Varolan her~eydeki
ya~am ve duzenden sorumlu oldu~u
varsay1lan, evrene i-;kin neden. Bireysel
insan ruhuyla analoji kurularak, bireysel
insan ruhunun beden uzerindeki etkile-
yici, dtizenleyid, denelleyici guciinden
ve ya~am kayna~1 olmastndan hareket-
le varh~1 one suri.ilen elkin tinsel gu-;.
tPialon'da, Plutarkhostla, Stoa felsefesi
ve YeniPlalonculukla orlaya -;1kan soz
konusu Dun ya Ruhu, gozle goruleme-
yen, cisimsel oJmayan tannsal bir var-
hkbr. Duyu yoluyla alg1lanan fenomen-
ler ya da goriinu~ler dunyas1yla, bu
dunyanm ustunde ve olesindeki akllla
anla~1labilir idealar dunyas1 arasmda
bir koprii g~revi g~ren Dunya Ruhu, or-
ne~in YeniPialonculukla, ayru zaman-
da insan ruhunun kendisinden -;akh~l
kaynak olma i~levini ger-;ekle~lirir.
Ayru Dun ya Ruhu, Orla Platonculu~un
onemli du~unuru Plularkhosla koluluk
problemini a-;1klayacak bir ilke olarak
one surulmu~ltir. Buna gore, Tanr1y1,
bu dunyadaki koltilu~un yarabos1 ola-
rak gonnek istemeyen Plularkhos, ikici
bir anlay1~1n sonucu olarak, Dunya Ru-
hunu, Tannntn kar~1s1na, dtinyadaki
kottilu~un sorumlusu olan neden ya da
ilke olarak gelirmi~tir.
tPiularkhostun goru~u bir kenara blra-
kJiacak olursa, Dunya Ruhunun varolu-
~u i-;in di~er filozoflar tarahndan one
surulen argumanuun ana t;izgileri ~oyle
ozetlenebilir: Ruh yaJruzca ya~aman
de~il, fakat duzen ve bilginin de kayna-
~ldrr. Ya~am, duzen ve bilgiden yoksun
olan bir ~eyin, ya~am, duzen ve bilgiye
sa hip olan bir ~eyi yaraltl~l d u~un ule-
mez, -;unku bir ~ey ancak ve ancak ben
dunyevile,me 275
zerini yaratabilir. Evrendeki ~eyler bir
duzen sergilemekte olup, ya~am ve biJ-
giye sahiptirler. Oyleyse, evrendeki var-
hklara ya~aJn ve duzen veren, evrene
it;kin bir Dunya Ruhu vardJI.
diinyevile~me [ing. secularisation; Fr.
secularisation, lai'cisation]. Dini inan-;larla
uygulamalan, yaln1z ki~isel de~il, fakat
toplumsal karar alma ve eylemde yol
gostericiler olarak de~erlendirmeme
tavn ya da sureci; dini du~unce, uygula-
ma, inan-; ve kurallann toplumsal anlam
ve onemini yitirmesi sureci; kentli top-
lum yap1s1yla endustri toplumunun ger-
-;ekle~me surecinde orlaya -;tkan lop-
lumsal de~i~melerin sonucu olan genel
durum.
Toplumun modernizasyonunun do~ur
du~u bir sure-; ya da hal olarak dun-
yevile~me, her~eyden once, dinin, lop-
Jumsal anlam ve oneminin -;ok buytik
~1-;ekli oldu~u, bir lalhn -;a~1'run ge-;-
mi~le ya~and1~1n1 kabul eder; fakat bir
yandan da, bu -;a~1n artJk geride kald1
guu one suriip, modern loplumda, ras-
yonel, laik ve ki~isel inanc1n karakter ve
onemini vurgular.
Dunyevile~me, siyasi ve felsefi lemel-
leri olmakla birlikte, insana, belli bir
ya~am bi-;imi ve eylem anlay1~1 suruna-
Y' amat;ladl~l ic;in, ozu itibariyle ahlaki,
fakal sundu~u ya~am tarz1 ve eylem
anlay1~1nda, Tann du~uncesine, olum-
suzluk fikrine ya da ole dunya kavraml-
na ba~vurmadt~l, dini hi-;bir ~ekilde
i~e kan~brmad1~1 it;in, dinden ba~un
SlZ olmak durwnunda olan bir hareketi
ifade eder.
Genel bir harekel ya da du~unce ola-
rak dunyevile~me, insarun her baktm-
dan geli~ip iyile~mesinin ko~ullann1,
yakJn ve kolayhkla elde edilebilir oldu-
~u i-;in, maddi ara-;larda bulurken, ki~i
ye her alanda yol g~slerecek bilgi luru
olarak lecrubi bilgiye de~er verir, ve do-
laylsayla, deneyim yoluyla bilinebilir ol-
madl~l i-;in, ote dunya fikrine kar~l ka-
YltSlZ kahr.
Dunyevile~me du~uncesi, harekel ya
276 dii~
da siireci, ~u hal de, deneyim yolu yla ka-
rutlanabilir tav1rlar olmad!l<lan io;in, tte-
izmden de tateizmden de uzak durduk-
tan ba~ka, dini i~e hi~ kan~tumadan,
yalmzca akla dayanarak saglam, tutarh
ve insaru mutluluga gottirecek bir ahlak
geli~iirilebilecegini kabul eder, ki~ilerin
ahlaka ve din! konulara ili~kin inan~ ve
ara~t1rmalannda, en az bilimsel ara~tu
mada olduklan kadar ozgiir olmalan
gerektij\ini savunur.
Din ve diinya i~lerinin birbirinden ay-
rilmas! anlammda diin yevile~menin,
politik ya da siyasi alandaki ozel haii, la-
iklik olarak bilinir. Laiklik ~te bu ~er~e
ve i~inde, si yasetle dinin, devletle kilise
ya da diyanetin birbirinden aynlmas1,
siyast otoritenin yonettigi insanlann i-
nancma miidahale etmemesi anlamma
gelir.
dii~ [Os. riiya, haylll; lng. dream; Fr. reve;
AI. traum]. Uyku suasmda cilu~an, bi-
lincin ve iradenin denetiminden biitii-
niiyle baglmSIZ bir bi~imde olu~an ruh-
sal hayaller.
lmgelemin en pasif yoniinii ortaya k<r
yan dii~te, her tiir imge, bir orgamn et-
kisiyle meydana gelen bir algmm ~evre
sinde birle~ir. Dii~te, imgelerin birbiri
ard!sua geli~i, birle~tirme yasalanna
baghdu. Dii~ konusu, bilin~albrun anali-
zine biiyiik bir onem veren psikanalizde
on plana ~1kar. Psikanaliz bu baglamda,
dii~lerin, insanlara ~ogu zaman sat;:ma
ve anlamstz gelen goriinii~teki i~rigiy
le, bilin~albndaki gerek~yi dile getiren
gizli i~erigini birbirinden aymr.
dii~iince [Os. jikir; ing. thought; Fr. pen-
see; AI. gedanke, denken]. lnsana ozgii
olan dii~iinme faaliyetinin, i~ ya da d1~
uyaranlara yamt olarak geli~en dii~iin
me ediminin iiriiniine; insanm zihinsel
faaliyetleri ile d1~ uyaranlar arasmda
kurdugu ba~lanbnm sonucu olan ~ey.
Ki~inin bir konu iizerindeki yarg1s1,
bir nesnenin fikirlerle olu~turulmu~
soyut tasanm1; bilin~li insan varhgmm
kavramlan birbirine baglamasm1 ve
yeni bilgilcre ula~mas1m mii.mkiin kl-
lan i~lemler, siire~ler biitiinii.
Dii~tincenin kendisi soz konusu oldu-
t;unda, farkh dii~iince tiirlerinden siiz
edilebilir. Buna giire, 1 yalruzca i~el
uyaranlann etkisiyle belirlenen, sozciik
iincesi bir sure> olarak dii~iince. Soz konu-
su dii~iince tiiriiniin en onemli ozelligi
onun ~ogunluk bilin~li olmamas!d!r. Bu
tiir bir dii~iince sozciiklere dokiilmemi~
ve simgeselle~memi~tir. Ornegin, belli
bir istegin insam bdsk1 altmda b!rakma-
51 sozciii<lere dokiilemez. Soz konusu
dii~iince tiiriinde, kar~1tlar bir arada
bulunabilir; yani, boyle bir dii~iince
mantlk kurallanna uymaz, zaman ve
yer tarumaz, neden sonu~ bagmtlsl ta~l
maz ve gero;eklikle bagmtlh olmayan bir
bi~imde geli~ebilir.
2 Yine aym baglamda, ~ogunluk ki~i
nin istek ve fantazilerine bagh olarak,
d1~ ko~ullar ya da yer, zaman, neden-
sellik bagmhlan dikkate ahnmadan ge-
li~en dii~iinceye ise, 'i>e yiinelik dii~iin
ce' ad1 verilir. Bu tiir bir dii~iincenin en
tipik omegi, uyaranlara herhangi bir
denetim uygulanmadan, dii~iincelerin
anstzm kendilendiginden ammsand1g1,
serbest ~agn~1mdu. Fantezi suasmda
ki~i ger~eklikle bag1ru koparabilir.
3 Oysa, ger~lilc ilkesine baglr olarak geli-
~en dii~ilnce tiirii, d1~ nesnelerin ger~ek
ligini dikkate abr, soze dokiiliir ve dilin
kurallanyla manbk kurallanna uyar.
Olagan yaam ko~ullan alhnda uyum
saglamaya yonelik bir i~levi vardu. 4
Ote yandan, manhksal ilkelere uygun
olmayan dii~iince tarzma manhk iinre;i
dii~iince ad1 verilir.
5 Manhksal dii~iince, ya~anan tecriibele-
rin sonu~lan arasmda bag kurmay1
ama~layan alulyiiriitmenin yonlendiril-
mi~ ve yap!landmlm1~ bi~imidir. Boyle
bir dii~iince nesnel olup, dt~a yonelik-
tir. 6 Realist dii~ilnce ise, dii~iincelerin
bir ama~ dogrultusunda bir araya geti-
rilmesi ve diizenlenmesine yonelik man-
bkh dii~iincedir. Nesneler, kavramlar
ya da bilgi kaynaklan arasmda bag
kunna, degerlendirme, yargllama, prob-
lem zme, yeni ziimler bulma gibi
degi~ik ~ekiller alabilir.

dii~iince dene)i [ing. t/zought experinrent).
Laboratuvarda, pratikte degil de, salt
dii~iince diizeyinde ger~ekle~en, ara~
hnnaa ya gorii~te veya teoride ufak
tefek degi~ikler yaphga takdirde, ortaya
c;1kabilecek miimkiin sonu~lan gonne
olanag1 saglayan spekiilatif deney. Bir
hipotezi; hayalr bir durum tasarlamak
ve bu d urumda ona ne olacaglJU ol~up
bi~mek suretiyle test etme teknigi.
dii~iince yasalara [ing. laws of thought; Fr.
lois de r esprit; Al. denkgesetze). Gelenek-
sel olarak, ozde~lik, ~eli~mezlik ve
ii~iinciiniin olanaksizhg1 yasalanru kap-
sayan genel ~emsiye terim ..
Soz konusu ii ~ dii~iince yasas1, felsefe
tarihinde farkl1 ~ekillerde ya da farkl1
yakla~Imlarla yorumlanm1~hr. Bunlar-
dan birincisi, 1 betimlemesel (tasviri)
yakla~u:n ya da metafiziksel yorumdur.
Buna gore, dii~iince yasalara a) varhg1n
varhk olmak bak1m1ndan dogasuu, b)
Him bilimlere ortak olan konu ya da ilk
ilkeleri, c) dii~iinme ya da akdyiiriitme
faaliyetini betimleyen yasalardar. Ba~ka
bir deyi~le, dii~iince yasalar1, ger~ekli
gin temel yonlerini betimlemeleri anla-
manda ontolojik bak1mdan ger~ek olan
yasalard1r. Soz konusu metafizik yoru-
mun en onemli temsildsi, hi~ ku~ku
yok ki ilk~ag Yunan dii~iincesinin en
biiyiik dii~iiniirii olan t Aristotelestir.
2 Buna kar~m, ikinci yakla~un, du~un
ce yasalanru diizenleyici y a da kural ko-
yucu yasalar olarak goriir. DLizenleyici
yasalar olarak dii~iince yasalan, dogru
dii~iinme ya da akdyiiriitmenin mutlak
ya da uzla~unsal standartlanru itade
eden kurallar olarak anla~tlrru~hr. Buna
gore, dii~iince yasalan, kendileri olma-
dan tutarh bir dii~Unme faaliyetinin soz
konusu olamamas1 anlammda, bilipel
olarak zorunlu olan ve ~ olma-
yan bir bilgi olmak durumundadtr.
3 Ve nihayet, du~iince yasalan, formel
a~adan yorumlanm1~lardar. Buna gore,
fonnel yasalar olarak dii~iince yasalara-
nln, i~eriklerinden bagamsJz olarak ve
fonnlanndan dolay1 dogru olan, tiim
diizeltilemez 277
miimkun diinyalar i~, varolsun )'a da
olmasm, her nesne i~in dogru alan
onermeler olduklan dii~iiniilmii~tiir.
dii~iinme [lng. thinking; Fr. pmser]. Ki~i
nin ogrenme siireci i~inde kazandlgt
kavramlar, kulland1ga imgeler, dii~iin
ce ve hareketler, sozciik ve terimler gibi
simgeler arac1hgyla ger~ekle~tirilen zi
hinsel faaliyet; ~1karsama, alulyiiriitme,
anamsama, ku~ku duyma, isteme, his ..
setme, anlama, kavrama gibi, bilin~li
bir bi~imde ger~ekle~tirdigimiz zihin-
sel faaliyetlerin herhangi biri; kar~lla~
hrmalar yapma, analiz, sentez, baglanti
kunna ve kavram gibi i~lemlerden olu-
~an zihinsel sure~.
Soz konusu zihinsel faaliyet, iki degi-
~ik tarzda ve ama~la ortaya ~1kar. a)
lnsan varhklan var olarun, vak1a olan1n,
var olmak durumunda olarun bilgisine
ula~mak amacryla oldugu kadar, b) ne
yap1p ne yapmayacag1 konusunda bir
karara vannak amac1yla da dii~iinebilir.
Bu ilU du~iinme tarz1ndan birincisine
bilimsel tema~a, ilc:incisine ise du~unup
tartnuJ ad1 verilir. Birincisi bir sonu~la ta-
mamlarur ve kendisini daha ~ok bilim-
sel bilgide gasterir, bun a kaf\iln ikincisi-
ni bir karar izler ve o, kendisini eylemle
ifade eder. Yine, birinci tiirden dii~iin
mede S()z konusu olan akLiytiriitme k u-
ramsal, buna kar~m ikincisinde soz ko-
nusu olan alulyiiriitme pratik bir nitelik
arzeder.
diizanlam [trig. derrotlltion; Fr. denotation;
AI. denotation). 1 Bir terimin kendilerine
yiiklenebildiAi ozneler toplanu; bir kav-
raman kaplam1, gosterenin belirttigi nes-
neler s1ruf1.
2 Bir gastergenin, bir terim ya da kav-
ranun, y ananlanuna kar~lt olarak, ilk
anlanu; bir dilsel birimin manllksal, bi-
li~sel ve nesnel anlama. Bundan dolay1,
yananlamln edebi soyleme egemen ol-
dugu yerde, duzanlam bilimsel soyle-
me hildm olan anlam tiiriidiir.
diizeltilemez [ing. incorrgible; Fr. incorri-
gible]. Diizelti.lmeye elveri~li olmayan,
dogrulugu kesin ve degi~mez olan, ken
278 diizen
disini yanh~layacak bir kamtm bulun-
madlj';l ~ey ya da i:inerme tiirii. Mutlak
ve kesin bir bi~imde doj';ru olan, ba~ka
bir smama gerektirmeyen ve doj';rudan
doj';ruya ve kesin sonu~lu bir bi~imde
doj';rulanan yarg1 ya da i:inerme.
Bu gene! ~er~eve i~inde, yalmzca mev-
cut bilin~ i~eriklerini betimleyen, ki~i
nin kendi i~ diinyas1yla ilgili olan,
kendi ya~anhlanm tasvir eden i:inerme-
lerin diizeltilemez olduj';u si:iylenebilir.
diizen [Os. nizam; Ing. order; Fr. ordre; AI.
ordnung, befehl]. Bir~ok i:il';e arasmda, ~e
~itli a~!lardan (zaman, mek4n, manhk,
estetik, ahlak, varhk, v.b.g., ba!amm-
dan) kurulan ahenkli baj';lanh; belirli
bir metodolojik ya da mant1ksal plan
gerektiren sistemden farkh olarak, bir
~eye ili~kin forme! ya da diizgiin dii-
zenleme; bir ~eyin bir hiyerar~i ya da
dizi io;indek.i yeri.
Y~am, olanakl1 olduj';u her yerde, hay-
vanlann ah~kanlr.klannda, insan toplu-
munun geleneklerinde, uzla~1m ve yasa-
lannda gi:iriilebilecej';i iizere, belli i:il~iiler
i~inde diizen yaratmak durumundadrr.
Doj';al fenomenler si:iz konusu oldug;un-
da, insan diizen yaratmamakla birlikte,
diizeni arayabilir ve diizeni k~fetmeye
~ah~abilir. Bilimin temelinde, insanm bu
~abas1 ve aray1~1 vard1r.
Ya~amm bir yardlmCISI olarak diizene
duyulan ihtiya~, insan1 her yerde diizen
aramaya yi:ineltmi~tir. lnsan bu ~abasm
da ba~anh olursa, her~ey iyi ve ho~
olup, yolunda gider. Fakat insan olgular
arasmda diizen bulrnay1 ba~aramazsa,
beklentisini dej';i~tirir ya da ondan tii-
miiyle vazge~er ve dikkati, orada diizen
bulmak umuduyla, ba~ka olgulara ~evi
rir. Ger~ekten de, yetk.in olmayan bir
diinyarun diizensizlil';i kar~1smda, yet-
kin bir diizen ihtiyao i:iylesine derinden
hissedilmi~tir ki, tPiaton gibi filozoflar
ve ba~ka idealist dii~iiniirler, io;inde ya-
~ad!j';lrnlz d iin yanm iistiinde ve i:itesin-
de olan ideal ve a~km bir diinya tasarla-
ml~lardu.
diizenlilikler olarak yasalar [ing. scienti-
fic laws as reJ~ularities]. Fiziki diinyay1,
d1~ ger~eklikteki diizenlilikleri betimle-
yen bilimsel yasalarm, ger~eklikteki di.i-
zen ya da diizenlilikleri 1 olaylarm bir-
likte varolu~uyla, 2 olaylann ard arda
geli~i veya bir dizi i~indeki ardl~lkh
l';lyla ve 3 olaylar arasmdaki (neden-
sonu~ baj';lanhsl) dej';i~mez baj';lanhlar-
la a~lkladlj';lru savunan bilimsel yasa
gi:irii~ii.
diizen ve ama~ kan1h [ing. teleogical ar-
gument for the existence of God; Fr. tMolo-
gical argument pour /'existence de Dieu].
Din felsefesinde, diizen verici bir yetk.in
varhk olarak Tann'run varolu~unu ev-
rendeki diizenden yola ~1kmak suretiy-
le gi:isteren empirik kamt.
Kamta gi:ire, doj';a, yalmzca bir raslan-
hsal olaylar biitiinii, salt bir raslanhlar
toplam1 dej';ildir, diizenli bir varhk ala-
mdlr. Gezeger!ler yi:iriingelerinde, dii-
zenli bir bio;imde hareket etmektedir.
Topraj';a ek.ilen bitldler diizenli bir bi-
~imde geli~mekte ve karma~lk yap1lara
di:inii~mektedirler. Doj';ada her~ey bir
i:imej';e uyar, yasa tarahndan yonetilir.
Ba~ka bir deyi~le, kamta gi:ire, bu dev
doj';a diizeni, si:iz konusu ahenk ve dii-
zenlilil';i kendi kendisine kazanrn1~ ola-
maz. Bu diizen salt bir raslanhmn sonu-
cu olarak da meydana gelmi~ olamaz.
Doj';adaki diizen, varhj';1run nedeni olan
bir zekay1 gerektirmektedir. Bir model
ya da bir yap1run varhg1, amac1 bu ya-
P'Y' meydana getirmek olan bir ressam,
mirnar ya da sanatkAnn varhj';m1 kabul
etmemizi zorunlu hale getirir.
Diizen ve ama~ karutl, yine ~evremize,
i~inde ya~adil';muz diinyaya bakh1';1
nuz takdirde, heJleyin kendi fonksiyo-
nunu yerine getirecek ~kilde, en ince
aynntlsma kadar diizenlenmi~ ve ayar-
lanrru~ olduj';unu gi:irecej';imizi bildirir.
Varolan her~ey kendisinin bir amaca
gi:ire diizenlenmi~ olduj';unu doj';rular.
l~te bu durum, bir Yarahomn varolu-
~unu karutlar.
Bu karull i:ine siirenler, doj';aya ve do-
j';adak.i ~ylere ili~kin en iistiinki:irii bir
incelemenin bile, her varhl';m belli bir

i~levi yerine getirdi~ini gostermek i-;in
fazlas1yla yeterli oldu~unu belirtirler.
Canb ya da cans1z her ~eyin, ve do~a
nin biitiiniiniin de belli bir amac1 vardu.
Fakat evrendeki her varh~1n, bilin-;li ola-
rak kendi kendisine gerc;ekle~tirece~i bir
i~levi se-;mi~ oldu~unu varsaymak, ina-
nllmaz bir ~eydir. Bundan dolay1, var-
hklann yerine getirecekleri i~levin, on Ia-
n yaratan yiice bir varhk taraf1ndan
tasarlan1p onlara verildi~ini varsaymak
gerekir.
Karuta gore, ornetin insan1n goziinii
inceleyecek olursak ~er, ondaki -;ok
kii-;i.ik par-;aciklann, gozi.in gonne i~le
vini yerine getirebilmesi- i,.in, nasil bir
araya getirilmi~ ve diizenlenmi~ oldu-
~unu gorebiliriz. Bu kan1b one siirenler,
goz gibi do~al nesnelerin kanna~1kh~1
ve en yiiksek derecedeki yeterliliginin,
tiim varbklann Taru1 taraf1ndan yarabl-
Iru~ ve diizenlenmi~ olmasma bir karut
oldutunu belirtirler. c;unkii, hi-;bir do~
al nesne kendisine diizen veremez.
Diizen, her zaman akllli bir dUz.en veri-
cinin varolu~unu gerektirir. <;elik par-;a-
lanru geli~gi.izel olarak bir araya getire-
lim. Bu part;alar asia, zamaru gasterme
amacma hizmet edecek ~ekilde, kendi
ba~ma bir saat hiline gelemez. Kum,
tu~la, demir ve -;imentoyu rastgele bir
araya getirelim. Onlar hi~ir zaman
kendi ba~lanna bir ev h~line gelemez.
Kum, tu~la, demir ve c;imentoyu, insanla-
rm barmma ihtiyacuu kar~tlamak, belli
bir amaca hizmet i.izere, ancak bir m ii-
hendis di.izenli bir ~kilde bir araya geti-
rebilir. Onlara dUzeni, yalruzca ablb bir
insan varht verebilir. Ayru ~ekilde, ev-
rendeki di.izen ve evrendeld her nesnenin
bir amac1 yerine getirecek ~ekilde diizen-
lenmesi, bir saat imalat9s1ndan, bir mii-
hendisten -;ok daha alolh bir diizen verid
olarak Taru1'n1n varolu~unu karutlar.
Diizen kan1hna kar~1 -;1kanlar, kan1 hn
dayand1~1 analojinin, yani do~al nesne-
ler ile, bir amaca gore di.izenlenmif ya
da imal edilmi~ saat ya da ev benzeri
insan elinden ;lkma nesneler aras1nda
diizsoz edimi 279
kurulan analojinin zay1f bir analoji oldu-
~unu savunmu~lard1r. Onlar, ikinci ola-
rak, do~adaki diizenin, do~ada bulunan
bitki ve hayvanlann ,.evrelerine uyum
sa~layarak, belli bir i~levi yerine getire-
cek ~ekilde diizen kazanmalar1n1n, alul-
h ve giicii her~eye yeten bir Yarahc1 ye-
rine, Darwin'in evrim gorii~iiyle ac;akla-
nabilecetini one siirerler.
Tarafsaz bir gozle de~erlendirilditinde,
Darwin'in evrim teorisinin Tanr1'n1n va-
rolu~unu r;iiriittii~i.inii soylemek, elbet-
te ki, olanaks1zdar. -Bununla birlikte,
Darwin'in evrim teorisinin, ayn1 sonucu,
yani do~adaki diizen ve ama,.hbgi,
diizen kan1hna gore bu sonucun nedeni
olan Tann'dan hi-; soz etmeden at;lkla-
yabildi~i ic;in, kan1hn gi.ici.inii ve g~erli
li~ini azalth~I one siiriilmii~tiir.
Nihayet, di.izen karutuun temelde
kabul edilse bile, olduk-;a san1rh oldu~u
na i~aret cdilmi~tir. Buna gore, kan1t
do~adaki di.izenin sorumlusu olarak tek
bir Tannnm varoldutunu kanitlaya-
maz, d~nmi~tir. Bu di.izenden, diizenin
d1~1ndaki yarahc1 bir gii,. sorumlu olsa
bile, bu, manb.ksal olarak tek bir
Tann'run varoJu~unu gerektirmez. Do-
~adaki diizenin sorumlusu olan birden
fazla saytda Tannrdan, karutl ele~tiren
lere gore, s0z edilebilir.
Vine, karut Tannrun giictiniin her~eye
yetti~ zorunlulukla karutlayamaz,
denmi~tir. <;unkii, gozdeki diizen ve
goziin i~levinden sorwnlu olan bir
Tann'nan varoldutu kabul edilse de,
-;ok say1da insanda rastlanan gorme bo-
zukluk ve oziirleri, ileriki ya~larda orta-
ya -;1kan katarakt benzeri goz hastahkla-
n, Tanr1'run giici.inii sm1rlar. Diizen
kanltuu ele~tirenler, son olarak, do~ada
ya da diinyada varolan koti.ili.iklerin, fe-
laketle~ diinyadaki diizenin sorumlu-
su olan Tanr1'n1n iyili~ine de golge dii-
~ iird ii~iin ii belirtmi~lerdir.
diizsoz edimi [lng. locutionary act]. Onlii
tngiliz dil felsefecisi t Austin'in Slnlfla-
masanda yer alan ve at1zdan anlamh
sozler 9kannaktan olu~an edim; belli bir
I
280 dynamis
anlams ve da~ kar~ahg1 olan bir h1mce
olu~turmak suretiyle gen;ekle~tirilen fiil.
Austinte gore, bir ~ey soylemek, bir
d iizsoz edimi gen;ekle~tirmekle a yn1
~eydir; ba~ka bir deyi~le, bir diizsoz
edimi ger~ekl~tinneksizin bir soylemek
miimkiin degildir. Ote yandan bir diiz-
soz edimi, ii~ all edimin bir birlikteiitin-
den meydana gelir. Bunlar da suastyla,
seslendinne, dillendirnJe ve anlmnlandrnua
edimleridir.
dynamis. llk~ag Yunan felsefesinde, de-
gi~meye neden olma, bir degi~meyi
ba~latma gii~, kuvvet ya da enerjisi; bir
~eyin belli bir degi~ime yol a~ma, oldu
gun dan ba~ka bir ~ey olma potansiyeli;
bir ~eyin faaliyetini ba~ka bir ~eye ak-
tanna kudreti.

E metinleri de edehi hir forma sahiptir ve
edehiyat felsefesi [ing. philosophy of litera-
ture; Fr. philosophie de Ia literature]. Edehi-
yab konu alan, hir soy lem hi9mi olarak
edehi soy lemin mahi yetini ortaya ~lkar
maya ~al~n, felsefeyle edehiyat ili~ki
lerini ara~tnan felsefe disiplini.
Edehiyat felsefesinin onciileri hi~ ku~ku
yok ld, diyaloglan ayn1 zamanda hirer
sanat yapth olan, felsefi dii~iincelerini
edehi hir dille aktannay1 se<;en Platon'la,
Poetika ad1n1 ta~1 yan eserinde, edehiya-
hn ontolojik temellerini ve genel felsefi
sistem i~indeki yerini tarh~an A.ristote-
Jestir. Bununla hirlikte, felseff eserlerin-
de edehiyata yer vennek i~in miicadele
ebni~ olan Kierkegaard, Schopenhauer,
Nietzsche, Heidegger ve Sartre gihi filo-
zoflarla, edehiyah di~er sanatlarla hirlik-
te felsefenin temeline yerle~tiren Roman-
tikler edehiyat felsefesinin en onemli
isimleri olarak ge~er.
.Edehiyat felsefe ili~kileri soz konusu
oldu~unda, her~eyden once felsefe ve
edehiyat ayn ve tizil itihariyle hirhirle--
rinden ha~1ms1z olan ozerk disiplinler
olarak goriilmii~tiir. Edehiyat felsefesi,
i~te h u ha~lamda, felsefeyi edehiyattan
ayuan ol~iitler iizerinde yogunla~uken,
hazen ikisinin hirhirinden konulariyla,
hazen yontemleri halwn1ndan, zaman
zaman da iirettikleri sonu~larl~ farkbhk
gosterdi~i soylenmi~tir. Yine, edehiya t
felsefesi, edehi melinlerde felsefi d_e~eri
olan unsurlan, felsefi i~erikli fikirleri
te~his edip ortaya 9kannaya, hu dii-
~iincelerin a~1mlanmas1nda kullanllan
anlatlm ara~lanru helirlemeye ~ah~1r.
Edehiyat felsefesi yakm zamanlarda,
ozellikle Franstz filozofu I acques Derri-
edimsel 281
danm c;ah~malanyla yeni hir anlam ve
hakl~ a<;lSl kazanml~hr. Felsefi soylemi
ha~at soy lem olarak gormenin hiiyiik
hir yan1lg1 oldu~unu soyleyen Derri-
daya gore, hiitun metinler, filozoflarm
metinleri kadar, ~air ve romanc1lann
onlann i~erikleri, anlahm ara~lan tara-
flndan helirlenir. Bundan dolay1, 'ede-
hiyatta felsefe' kadar, 'felsefede de ede
hiyat' vardu.
edim psikolojisi [tng. psychology of act;
Fr. psyclrologie de I' acte). Franz Brentano
taraf1ndan kurulmu~ olan ve hir zihin-
sel edimin karakteriyle i~eri~i araslnda-
ki ay1runa hiiyiik hir onem atfeden fel-
sefi ve psikolojik sistem.
tBrentano'nun, psikolojinin konusunun
zihnin hilin~li i~rigi oldu~unu one
siiren tWundt psikolojisinin tam kar~1
s1nda yer alan psikolojisi, empirik verile-
rin temel kayna~1 olarak zihnin edimleri
ya da z.ihinsel siire~ler iizerinde yo~un
la~ml~hr.
edimsel [Os. bilfiil; lng. aclual; Fr. actuel;
AI. Aktuell). Aktiiel. Ger~ekd1~1 olana
kar~1t olarak, ger~ek ya da olgusal
olan. Miimkiin ya da gizil olana kar~1t
olarak, olanaklaruu, imkanlarm1, gizil-
giiciinii ger~ekl~tirmi~ hir ~eyin du-
rumu. Eylem i~inde, fiil hAiinde olarun,
ger~ekle~mekte hulunarun ozelli~i.
Ayn1 ha~lamda, y alruzca form kazan-
rna, ~ekil alahilme giiciine sahip olma-
ya kar~1t olarak, form kazanrru~, hi~im
lenmi~, ger~ekl~mi~ olma durumuna,
maddeye kar~1t olarak fonna; varolu~
ya da ger~kli~e; olgusal olaylar hiitiinii-
ne e~imsellik ad1 verilir. Edimsellik, Hus-
serl'de, saf imkina kar~1t olarak, zaman
ve mekaft i9ndeki hireysel varb~1 tanun-
lar.
Yine, hir ~eyin ger~ekle~mesi, kendi-
sinde varolan potansiyeli hayata ge~ir
mesi, fonn kazanmas1 siirecine edimsel-
le~me denmektedir.Edimsellik, hir ~eyin
gizil giiciiniin, kuvvesinin zaman i~inde
hayata ge9rilmesi sonunda, o ~eyin
kendisinde gizil hi~hir o~e i~enneyip ta-
282 edimselcilik
mamlaiUnl~, Himuyle ger~ekle~mi~ ol-
masl durwnudur. Teoloji ve metafizikte,
Mutlak Varhk ya da Tanr1, bu ~er~eve
i~inde, kendisinde ger~ekle~ecek potan-
siyel hi~bir oge i~ermeyen, tiimuyle,
tam olarak ve yet kin bir bic;imde ger~ek
le~mi~ saf form, aktuel varhk olarak ta-
nlmlanu.
edimsekilik [ing. actualism; Fr. actualis-
me]. 1 Aktuel, edilnsel olan1n, fiilen va-
rolanln ger~ekten varoldugunu, fakat
salt mumkun, olumsal olan1n hi~bir ~e
kilde varolmad1g1nt one suren lnetafi-
zik ogreti. 2 Bir eylemin ahlAki dogru-
luguna karar verirken dikkate ahnacak
hi~bir ol~utun, eylemin muhtemel, bek-
lenen sonu~lan degil de, fiili sonu~lan
oldugunu one suren ahUik goru~u.
edimsel dil [ing. perfonnative langauge; Fr.
langue performative]. 'SOz veriyorum',
'davranl~lmdan dolayl ozur diliyorum'
turtinden anlam1n1 aglZdan ~lkarbld1g1
anda, soylenme ediminden alan; yapl ba-
klllllndan bir bildirime benzemek)e bir-
likte, olgulan, d1~ dunyada olup bitenle-
ri betimlemeyen; dolayasyla, dogru ya
da yanh~ degil de, ba~anh ya da ba~arJ
SlZ olabilen eylemsel nitelikli dil.
edimsel/potansiyel sonsuzluk (ing. actu-
al/potential infinite]. Sonsuzca bOiunebi-
len, say1 baktmtndan ya d a kaplad1~
yer itibariyle sonsuz olan fizild bir nesne
bulunmad1g1n1 savunan, bir dog run un
sonsuz say1da bolunemez birime bolu-
nebilmesini kabul etmeyen Aristote-
les'in yaphg1 ayu1m.
Buna gore, bir dogru sonsuz say1da hi-
rime, edimsel ya da akti.iel olarak degil
de, yalruzca teorik ya da potansiyel ola-
rak, yani dii~uncede bolunebilir. Aktu-
el olarak sonsuz olan bir suuf yoktur;
uyeleri son.c;uzca ~ogalan, fakat tamam-
larunl~ bir butunluge hi~bir zaman ula-
~amayan s1ruflardan soz edilebilir. Bir
s1n1f, bu anlamda, yani potansiyel ola-
rak sonsuzdur, fakat aktuel olarak asia
sonsuz olamaz.
edimsel soz(e)em [ing. performative utte-
rance; Fr. enonce perfomrative]. Onlu dil
filozofu J. tAus tin 'in klasik felsefenin
mitle~tirerek uzerinde c;ok durdugunu
soyledigi 'evetleme'nin kar~lSlna koy-
dugu sozce, sozcelem turu.
A us tin, kendi ~ozumlemelerinde evet ..
le1n e terimini kullanmaktan ka91\Mak
amae1yla, bir olgu durumunu betimle-
yen soylenim ya da sozcelemlere goz-
lemleyici sozcelemler ad1n1 vermi~tir.
i~te edimsel sozcelemler, gozlemleyici-
lerin aksine, dogru ya da yanh~ olma-
yan s<>zcelemlerdir. Dogrulama ilkesine
kayltslZ kalan bu sozcelemlere omek
olarak,. 'Seninle yann saat ikide bulu~
maya soz veriyorum' tumcesi verilebilir.
Konu~an bu sozcelemiyle mutlak olarak
kesin bir saptama yapmamakta, fakat
ba~anh ya da ba~ans1z bir fiil ger~ek
le~tinnektedir.
edimsoz edi.mi [ing. illocutionary act; Fr.
acte illocutionaire]. SOyleyerek, konu~ma
eyleminde bulunurken yap1labilecek o-
lan eylem ya da faaliyet; dupeduz bir
~ey soy)emek d1~1nda, bir ~ey soy)erken
ger~ekle~tirilmi~ olan edim ya da fiil.
Buna gore, konu~n, tiimce kuran, soy-
leyen birey konu~may1, s<>yleme edimi-
ni, bu edimin kendisini a~an bir ama~la
yap1yorsa, soz konusu konu~ma ya da
soyleme edimiyle birlikte, soyleyerek ya
pdan bir edim de ger~ekle~tirilebilir. Or-
negin, 'Bu oda tozlu ve havaslZ' gibi bir
onenneyle, beiJi bir soyleme edimine ek
olarak ashmll bir ki~i uyanlmak istenir-
se, ger~ekl~tirilen edim, edims<>z edimi,
yani s<>yleyerek yapdm1~ bir edim ola-
cakhr. 8ununla birlikte, soyleme edirnini
a~an amaan, dinleyende korku ya da
U.ziintii turiinden olumsuz bir sonu~ ya-
rabnamasJ, soyleyerek yapllan edimin
varolan uzla~1mlar -;er~evesinde yapLI-
masl ve soyleme edimini a~an amaan
din ley en taraf1ndan tarurunas1 ya d a bi-
linmesi zorunlulugu vard1r.
Edimsoz ~ terimine anlam felsefe-
sinde yer veren Austin, bu tii.r edimler-
den olan soylenim ya da soz,:elem)erin
belirli bir edimsoz gucu ta~1d1~n1 soy-
lemi~tir. Ornegin, 'bu tutumunuzu kml-
yorwn' sozceleminin edimsoz gucu 'k.J-

nama'du. Kanu~an boyle derken, ayru
anda bir k1nama fiilinde bulunur. Aus-
tin, edimsoz edimlerini be~ ba~hk alhn-
da taplarm~hr; bunlar Slras1yla, 'karar
belirticiler', 'kullantm belirticiler', 'yiik-
leyiciler', 'davran1~ belirtidler' ve 'se-
rimleyiciler' dir.
edimsoz gucii [lng. illocutionary force; Fr.
force illocutionaire). Onlii ~a~da~ dil fila-
zaflan J. tAustin ve J. tSearle'in o~retiJe
rinde, belli bir ileti~im artam1nda, edim-
soz veya soyleyerek yapma fiilini
belirleyen n.iyet ya da bu fiilin yapdabil-
me de~erine; bir soy lerLim ya da sozcele-
lnin anlam1ndan ve gondergesinden ayn
alarak ta~1d1~1 ii~iincii bir de~ere veri-
len ad.
ingilizcede binlerce edimsOz giicti ta~l
yan fiil bulundu~unu belirten Austin,
bir ~ey soylerken ayru anda bir ~ey ger-
~ekle~tirdi~imiz tum saylenim y a da
sozcelemlerin boylesi bir gii~ ile soylen-
di~ini one siirer. Edimsoz glicii alan fiil-
lere omek alarak uyarmak, k.Jnamak,
bildirrnek, bahse girrnek, soz vermek_
vaat ehnek, sahk vennek, ithaf ehnek,
oziir dilemek, vazgec;mek gibi fiiller ve-
rilebilir. i~te tumcenin ta~1d1~1 edimsoz
giiciinii gosteren bu ifade ya da fiillere,
edimsoz fiilleri ad1 verilir.
efendi ahlikL Alman filazafu Friedrich
Nietzsche'nin kole ahlakJyla birlikte va-
raldu~unu soylediti ve tercihini kendi-
sinden yana kulland1~1 gu~ ya da gii~lii
niin ahlila.
SOz kanusu iki ahlak1n tarihteki en a~k
iki orne~i, tNietzsche'nin efendi alarak
gordii~ii Ramahrun ahlilayla, kole diye
gordii~ii Yahudinin ahlakldtr. Efendi
ahlak1, gii~liinun, aristakrabn ahlak1du.
Burada, aristakrat kendisini de~erleri be-
lirleyen, de~erleri yaratan ki~i alarak
goriir. Ger~ekte, efendi ahlak.J bir ahlak
bile degildir, zira efendinin, Nietz.sche'ye
gore, kendisine tabi alaca~1, bayun e~e
ce~i hi~bir yasa, ilke ya da kural yaktnr.
Gii~ hakk1 belirledi~i ic;in, ahlak, efendi-
ye de~il de, ita at etmek durum unda alan
koleye yak1~1r.
egilim 283
efendi-kole diyalektiAi [lng. master-slate
dialecti~]. Alman filazafu tHegel'in 19.
yiizyll ahlak.Jyla siyasi dii~iincesini ~ak
derinden etkileyen gorii~ii.
Saf ozne kavranun.dan hareket eden, saf
oznenin kendi dt~ma i~tiha ya da arzuy-
la c;tkhguu, ben bilinci kazand1ktan
sanra, ba~kas1yla 'oliim kahm miicadele-
si' ic;ine girdi~ini soyleyen Hegel'e gore,
taraflardan biri, bu ~erc;eve i~de di~erini
kolel~tirir ve di~erinin eme~ini gaspe-
der. Bu emek, i~giicii sayesinde efendi,
arzularuu, i~tihay1 tahnin eder; bununla
birlikte, ba~ zaman iradeyi korletir,
diinya ozneye ka"1 kayan bir nesne ol-
maktan 9kar ve ba~ zaman aylakh~a dD-
nii~iir. Hegel'e gore, boyle bir durumda,
efendinin kendine bak1~1 zarar gorur; o,
hi~bir de~er iiretemezken, kolesine bir
ara~ alarak yak.Ja~u.
Diyalektik ili~kiye, bir de kole tarafln-
dan bakan Hegel, kolenin iradesinin
zincire vurulmu~ bile alsa, artadan kal-
dlnlamadJ~lnl, kolenin efendinin ay-
lakll~l aran1nda ozgiirliik kazand1~1.ru
beJirtir. C';ah~ma, ili~kinin diyalekti~i,
her iki taraf ta, Hegel'e gore, biribirini
bir ara~ alarak de~il de, bir ama~ alarak
gormeye ba~lad1~1nda, her iki taraf ta
di~erinin iradesinin gerc;ekli~ini, di~e
rinin ozerkli~ini, tantytp kabul etti~in
de ~ozuliir.
egoist hazc1hk [lng. egoistic hedonism; Fr.
hedonisme egoistique]. Her insarun, ozge-
ci e~ilimlerini, sarumluluklanru bir ya-
na buakarak, yalnJzca kendi ki~isel haz-
lanyla ilgilenmesi, kendini tiimiiyle du-
yumsal keyiflere b1rakmas1 gerekti~ini
savunan gorii~.
Boyle bir gorii~, tarihsel alarak Kirene-
li ateist filazaf Theadaros taraf1ndan sa-
vunulmu~hlr.
egilim [lng. disposition; Fr. inclina~ion; AI.
disposition]. Bir ~eyde, bir nesnede po-
tansiyel alarak buhman nitelik. Bir cismi
herhangi bir nesneye da~ru harekete ge-
~ren gii~ ya da etki.
insarun etkinli~ini, ~atun}uk haz sa~la
yan ama~lara da~ru yonelten gii~. Vara-
284 eAitim
lan bir ~eyde, o ~eyin durumunu degi~..
tirmeye yonelik potansiyel. 1nsan var-
hglnda, ger\ekle~mesi ic;in kimi ~artla
nn varolu~unWl zorunlu oldugu, belli
bir davraru~ta buluruna potansiyeli, yo-
nelilni. Insanlan belli davran1~lara yo-
nelten duygu ve gu~. Baz1 ~eylere, baz1
kimselere duyulan yakmhk
egitim [Os. terbiye; 1ng. education; Fr. educa..
tion; AI. erziehung]. 1 Bir toplumwt kultu
rtinun, yani deger yargllar1 ile bilgi ve
beceri biri.kiminin yeni ku~aklara akta-
nlmasl siired; bu surecin oku 1 benzeri
k urumlarda ger~ekle~tirilmesi faaliyeti.
2 Ki~inin kendisini bir burun olarak ger-
~ekle~tinnesine, insan varhg1nm butun
gizil gu~lerini hayata get;innesine imkAn
veren sure~. Ki~inin, insanbg1n ozellikle
tinsel miraslru ozilinsernesi yoluyla, top-
lum degerlerine ve kabul gonnu~ ya~m
tarzlarma sagbkh bir bi~mde intibaloru
temin eden sur~.
3 Daha ozel olarak da, ki~inin belli bir
alanda iyi yeti~mesini veya onun belli
bir yetisi ya da melekesin.in birtalom
ara~ ya da yontemlerle geli~mesini sag...
layan etkinlik.
egitim felsefesi [lng. philosophy of educati-
on; Fr. philosophie de /'education]. Felsefe-
nin, egitimin imkiru, dogas1, ama~lan
ve yontemleri ile ilgili problemleri, fel-
sefeye ozgu yontemlerle konu alan dah.
Egitimin olanakh olup olmad1gl, egiti-
min bir ideoloji ya da ogreti aktannak-
tan baguns1z olup olmad1g1, egitimde
bir ogretmene gerek duyulup duyulma-
dlgl, egitimde temel amac1n bilgi aktar-
mak m1, yoksa bilgilenme yetenegi ka..
zand1rmak m1 old ugu, egitimin olgulan
m1 konu almas1 gerekligi, bilgiyi ama~
layan egitimin eyleme yonelen egitim-
den farkhhk gosterip gostermedigi ben-
zeri sorular1 yan1tlamaya ~ah~an felsefe
dah.
Felsefi yontemlerin egitim problemi ya
da konusuna uygulanmas1n1n sonucu
olup, egitim alananda ge~en kavramla-
nn el~tirel analizinden meydana gelen
egitim felsefesi, egitim tarihiyle yalon-
dan ili~kili alan bir disiplindir. Bu ~er
~eve it;inde e~itim tarihinde on plana
;1kan belli ba~h egitim teorileri ~oyle
sualanabilir:
1 tPlatonun, siyaset ve toplum anlay1 ..
~1na temel yapt1g1 ve gorunu~lerin bil ..
gisi.ne, ogretmen taraflndan aktanlan
malumatlar degil de, ezeli-ebedf tdeala-
rm bilgisine dayarup, duyusal dunya-
dan aktlla anla~dabilir ger~ekliklerin
dunyasma yukseli~le belirlenen egitim
anlay1~1. Hiyera~ik toplum yap1s1nda
yonetim gorevini egitim sured i~inde en
ba~arl11 olup, tdealann bilgisine yukse-
lenlere veren filozof~ egitim surednde
en az ba~ard1 olanlai'Ul toplumdaki en
du~uk ve en a~ag1 i~leri ustlenmesi ge-
rektigini savunurken, tak.llcdag1 temele
alm1~ ve, toplumdaki degi~ik s1n1f ya
da gruplan birbirlerinden ay1np diizen-
leme i~ini egitime yuklemi~tir.
2 OrtaQ~gm, en iyi ifadesini 13. yuzyllda
Aquinash tThomasda bulan ve inan~ ile
akh uzla~hran egitim anlay1~1. Akd ile
inane bagda~hran, rasyonel du~\ince
nin ahlaki erdem ve yetkinlik arayl'lyla
disiplin altma almmas1 gerektigini dile
getiren bu egitim anlay1~1, zihinsel disip
linle ki~inin bagunstzhguu koruyarak,
ogrenmede kendi yolunu bulabilmesinin
onemini vurgulam1~hr.
3 17. yuzydda, 1ngiliz empirist du~iinu
ru Locke tarahndan ifade edilen modem
egitim anlay1~1. Locke'un lngilizlerin ge-
leneksel egitilmi~ insan ya da beyefendi
idealine, yukselen burjuvazi.n..in benim-
seyebilecegi bir bi~im kazand1nnaktan
olu~an bu egitim anlay1~1, egitimde de-
neyiln ve algalann ag1rbgan1 vurgula
yan bir anlay1~br. Bu tutum ise, a~1kllr
ki, giderek gu~Jenen ku~kucu, pratige
donuk, yeni burjuva suufl ile yeni hili-
min egilimlerini yansttmaktadU".
4 fAydanlanmarun, 18. yuzydda en iyi
bir bi~imde t Ansiklopedistlerde ifade-
sini bulan alola, nesnel, bilimd ya da
bilimsel akl1 ya~aman rum alanlanna
uygulamaya haz1r, yontem bakurundan
dogmatist egitim anlay1~1 olduk~a etki-
li olmakla birlikte, yogun da bir tepki
toplam1~t1r.

5 Yine, 18. ytizyllcia, ro1naniik do~alclh
~~n, Ayd1nlaruna1un ak1lc1 ve nesnelci
tavnna bir tepki olarak geli~n ve Rous-
seau tarahndan ifade edilen e~itim anla-
Yl~l. AydUllarunayla birlikte temel ve
egemen de~erler ha.Jine gelen akllc1hk, bi-
lin~li dii~iinme, kendini denetleme, kar-
ma~akhk ve nesnelli~in kar~1s1nda ro-
lnantizmin sezgisel kendili~indenligini,
ve bu arada ozg\irliik, yahnhk ve oznelli-
~i savunan Rousseau, soz konusu e~itim
anlay1~1nda, ~oc\J~un uygarb~n getirdi-
~i yozla~malardan korunmas1, onun hep
sa~hkh alan do~al diirtiilerinin beslen-
lnesi gerekti~ini soylemi~tir.
6 tMarks taraf1ndan ifade edilen ve in-
sanln geli~iminde esas alan o~enin ger-
~ek toplumsalhk oldu~1r1nu one siiren
e~itim anlay1~1. Bireysel ozgiirlii~iin
toplumsal otoriteyi gerek tirdi~ini sa vu-
nan Marks'1n bu anlay1~1n1n e~itilmi~
insan ideali, sorumsuz birey olmay1p,
tkapitalizmin yarath~l yabancda~may1
a~arak toplumsal ili~kiler araclll~lyla
ozgiirle~mi~ insandlr.
7 Yirminci yiizyllda daha ~ok Ameri-
kada geli~en ve William James'la John
Dewey taraf1ndan savunulan pragma-
tist e~itim anlay1~1. Dii~iinen insarun
inan~ ve davran1~lannm gelenek ve go-
renekler tarafmdan de~il de, problemleri
~ozmenin tek yol u alan bilimsel yOntem
tara mdan belirlenmesi gerekti~ini savu-
nan bu e~itim anlay1~ma gore, e~itimde
konular ~ocu~un toplumsal tecriibeleri
iizerinde dii~iinmesine katkada buluna-
cak faaliyetleri i~eren konular olmahd1r.
8 20. yiizyllda etkili alan ba~ka bit e~i
tim anlay1~1 ise, tdavran1~~~~~~1n e~itim
gorii~iidiir. Soz konusu e~itim anlay1~1,
insaru ozgiir bir ozne olarak goren, gele-
neksel e~itim anlay1~lanna kar~1 ~ka
rak, onceden planlanm1~, toplumsal he-
deflere en kii~iik bir sapma gastenneden
ula~acak ~ekilde programlanm1~ bir
insan y1ratmak amaoyla, insan davraru-
~run bilimsel bilgi yoluyla yonJendiril-
mesi idealini ortaya atrru~tlr.
9 Davranl~~h~an sOz konusu bilimsel
egitim sosyoloj"isi 285
e~itiln anlay1~1n1n kar~1s1nda ise, varo-
lu~~u e~itim anlay1~1 yer almaktad1r.
insan1 nesnel yontemlerle incelenip Sl-
ruflandanlacak, belirli kategorilere yer-
Je~tirilecek bir nesne gibi goren yakla-
~lmlara kar~1 ~1kan varolu~~u gorii~,
insana, ya~am1n1 varolu~sal kararlarla
~ekillendirme, de~erlerini somut bir bi-
~imde yaratma ve sorumluluk alma ala-
na~~ verecek bir e~itiln verilmesi gerek-
ti~ini savunur.
e~itim psikolojisi [tng. psycltology of edu-
cntio,t; Fr. psychologie de reducation]. 1
Genel olarak, uygulamah psikoloji.nin
o~renmeye ili~kin ~ah~malarla, prob-
lem ~ozme, ol~me gibi konularla ilgili
alan dah; ~ocuklann e~itimi, geli~imi
ve yeti~mesinde rol oynayan o~renme
siire~lerinl ve bu siire~te kar~1la~dan
psikolojik sorunlan inceleyen disiplin.
2 Da ha ozel olarak da, o~renme ve o~
retme siire~lerini anlamay1 ama~layan
akademik psikolojiyle, ki~inin o~enme
yetene~i.ni tam olarak ger~ekle~tirmesi
ni engelleyen handikaplan tethis edip
ortadan kald1rmay1 ama~layan uygula-
mah psikolojinin bir sentezini yapan
psikolo ji tiirii.
e~itim sosyolojisi (ing. sociology of eduaz-
tio,t; Fr. sociologie de I'education]. E~itim
kurumlann1 ve okulla~mayla modern
endiistri toplumlannda okulla~ma sis-
temlerini, okul ile toplumsal yap1 ara-
Slndaki ili~kilcri kon u alan, e~itim k u-
rumunun toplumun di~er biiyiik ku-
rumsal diizenleriyle, yani iktisat, politi-
ka, din, v. b. g., ile alan ili~kilerini sos-
yolojinin yontemleri ve bak1~ a~1s1yla
ele alan sosyolo ji dah.
E~tim sosyolojisinin giiniimiizdeki
ara~bnnalan, e~itimin oncelikle, yeni-
den iiretilecek bir kiiltiirii, bir bilgi ve be-
ceriyi aktannak, sonra da ekonomik ve
top Iumsa I kalkuunaya katk1da bulun-
mak gibi ild ayn ve birbiriyle ~eli~en i~
levi oldu~unu ortaya koyar. Son zaman-
larda, ozellikle egitimin sOZ konusu iki
i~levi ba~lam1nda yapdan ele~tirel ~ah~
malann temel tezi, okul e~timinin ege-
286 egretileme
rnen s1ru.flar taraflndan saptanm1~ olan
toplu1nsal ve kulturel ko~ullann yeniden
uretihnesine yard1mc1 oldu~u, ve yine
e~itimin hakhn kulturun kurumsalla~
masma ve toplumsal tabakala~man1n pe-
ki~lnesinde onemli bir rol oynad1~1du.
egretileme [Os. mecaz; in g. ntetap11or; Fr.
metapltore; AI. metaphor]. IBir yerden bir
yere la~1ma' anlam1na gelen Yunanca
metapherein' den e~retileme, ozellikle
~iir dilinin temelini meydana getiren
soz sanatm1 tan1mlar. Buna gore, e~re
tileine, nilelikleri ya da anlam1 belli bir
ger~eklik d uzeyinden bir ba~kas1na ta
~1mak, bilineni bilinmeyene aktannak
sureliyle ger.;ekle~en; bir benzerli~e
i~aret etmekten ba~lay1p bir ~a~n~un
lar yuma~1 meydana getirmeye kadar
geni~leyebilen soz sanahd1r.
ehrimen. Zerdu~t~ulu~un ifade etti~i
mutlak ikicilikte, iyilik ilkesi ya da Tan-
nsa olan Ahuramazda ile surekli bir mu-
cadele ya da sava~ hali i~inde bulunan
kotuluk ilkesi ya da Tanrs.
ehli siinnet. tnanan esaslann1, lslarni-yetin
ilk ve temel kaynags olan Kuran1n ve
sonra da Peygamberin soyledigi ve yapb-
~~ ~eylerin ruhuna ve anlarruna sadak ka-
Jarak ilade eden frk1h ve kelAm akrmlanru
nitelemek i-;in kullarulan terim.
E~riye, Maturidiye ve Selefiye gibi
mezheplerden meydana gelen ehl-i sun-
net, bir yandan Kuranla sunnetin hu-
kumlerini, bu kaynaklann ruhuna ve us-
lubuna ters du~en yollarla de~i~tirerek
yorumlamaktan ka.;nm1~hr. Ehl-i sun-
net bilginleri di~er yandan da, Yunan
felsefesini ya da rasyonalizmini temele
alarak tslam1n akidelerine ikinci derece-
de onem veren, evrenin yaratd1~1, Yara-
taonn slfatlan, ruhun olumsuzlu~u
gibi konularda tslam inanona aykur go-
ru~ler one suren filozoflan, kaderi ve
~efaati kabul ebneyen Mutezile'yi ele,ti-
rip, onlan ehl-i sunnetin d!~1nda (thl-i
bidat) sa ym1~lardar.
eidetik. Bir ~eyin belirleyid ozelli~ini ya
da ozunu ifade eden du~unce ya da
imge i~in k ullarulan s1f at.
eidola. tDemokritos ve tEpikuros tarafn-
dan savunulan atomcu do~a anlayl~m
da, iiziki nesnelerden akan ve bilginin
kayna~1nda bulunan duyumlar ve algi-
Ian olu~turacak ~ekilde duyu organlan-
nl uyaran ve harekele ge~iren par~actk
obekleri. Sanatta, aktuel olarak varolan
~eylerin insan tarahndan yarahlm1~
olan suretleri, bir heykelde oldu~u gibi,
bir ~eyin ozelliklerinden bir~o~unu yan-
Sltan ya d a taklit eden bir kopya.
eidos. Platon'un, gorunu~ler dunyas1n1n
ustunde ayn bir dunya meydana geti-
ren akdla anla~llabilir idealar ya da
Formlar i~in kulland1~1 Yunanca terim.
eigenwelt. Almancada benin kendi dun-
yas anlam1na gelen, fakat varolu~~u
felsefede benin, her ki~inin kendi ken-
disiyle olan ili~kisini tarumlamak i~in
kullanalan terim.
Kendi ba~1na, ayru ba~lamda ge.;en
di~er terimlerden yahtlanm1~ olarak ele
ahnd1~1nda pek bir anlam ta~1mayan ei-
genwelt terimi, ki~inin ba~ka ki~ilerle,
.;a~da~lanyla olan ili~kilerini gosteren
Mitwelt, ve ki~inin .;evresiyle olan ili~
kisini g6steren Umwelt'le birlikte kulla-
nlldl~l zaman, varolu~.;u felsefenin
lemel u.;lulerinden birinin ogesi olarak
an lam ve de~er kazarur.
Einstein, Albert. 1879-1955 ydlan arasJn-
da ya~am1~ olan Alman asllh A.B.D:li
fizik.;i.
Yirminci yuzyahn ba~laranda geli~tir
di~i kuramlanyla ilk kez olarak kutle
ile enerjinin e~de~erli~ini kan1tlama~
olan Einstein, zaman, mekin ve ki.itle-
.;ekimi uzerine tumuyle yeni du~unme
tarzlan onermi~tir. Einstein, ozel ve
genel rolativite kuramlanyla, yahuzca
Newton fizi~inden de~il, fakat Euklei- .
des geometrisinden de kopu~u simge-
leyen buyuk bir bilim adamrd1r.
ekberiye. tslAm du~iinurii Muhyiddin
tbn Arabinin tasavvuf felsefesine, vah-
det-i vucud anlay1~1na verilen ad.
Bir tiir idealist pantei.zmi ya da panen-
teizmi savunmu~ olan Arabi, varh~1n
birli~ini one surer. Ona gore, varolan

her~ey Allah"1n birliginden ibarettir.
Evren, sonsuz olan tannsal imkanlarm
bir zuhuru ya da ortaya -;lkl$mdan
ba~ka bir ~ey degildir. Ba~ka bir deyi~
le, evren ile Allah'1n birligini savurunak
yerine, ger-;ek varhgm yalntzca sonsuz
bir imkanlar alaru oldugunu, Allahn
varhglndan ibaret bulundugunu one
siiren Arabi'ye gore, evren Allah1n orta-
ya -;1k1~l ve tecellisi olarak varolur. Bun-
dan dola}n, gozle goriilen ve dii~iiniilen
biitiin varhklann kokii olan gi.zli varhk
ne akd, ne de duyular yoluyla bilinebi-
lir. Evren, ger-;ek varhg1n ge-;ici bir gol-
gesidir. lnsan, ~u h~lde varhg1 bilemez,
ancak ve ancak kendisini, nefsini bilebi-
lir; Allah' ise, yaln1zca kendisini bildigi
i-;in bilebilir.
eklem [Os. mantrki ameliye; ing. connective;
Fr. connecteur; AI. junktor]. Belli say1da
onenneden yeni bir onerme kunnaya
yarayan deyim. Bir ya da daha fazla de-
gi~mez ya da formdan, yeni bir de~~
mez ya da form meydana getirmek i-;in
kullanllan sembol.
Soz konusu degi~mez ya da formlar,
onermesel degi~mezler ya da onerme
formlan old ugu zaman, eklem, onerme
eklemi diye ge-;er. Onenne eklemlerine
omek olarak degilleme, tiimel evetleme,
tikel evetleme, ko~ul ve kall1hkh ko~ul
eklemleri verilebilir.
eklemleme [ing. articulation; Fr. articulati-
on; AI. artikulation]. 1 Dilde, akcigerler-
den gelen havarun belli birtalom ko-
numlara sokularak, ses yoiWlun kimi
bolgelerde daralmas1 ya da kapanmas1
yoluyla sesler meydana getirip ag1zdan
-;karma. 2 Daha ozel olarak da, iki fank-
b oge ya da unsurun belirli ozgiil ko~ul
lar alhnda birbirleri.ne baglanmasna,
birbirleriyle temas kurmasma ilnl<An
veren ili~ki tiirii ya da tarz1.
Bu anlamda eklemlemenjn en onemli
ozelligi, onun yasa benzeri zorunlu,
ebedi ve degi~mez bir ili~ki ya da bag
olmay1p, belirli birtakun siire-;lerle des-
tenmesi ve silrekli olarak yenilerunesi
gereken bir bag olmas1du.
eksik 287
ekonomizm [ing. economism; Fr. econo-
misme]. Toplum ve siyasi tarihe ili~Jcin
a-;1klamadat diger faktor(eri biiyiik ol-;u-
de goz ard1 ederek, tum iiyle ekonomik
geli~meleri vurgulama, on pl&na -;Jkar
ma anlay1~1. Her tiir toplumsa), siyasi ve
kiiltiirel faaliyeti ekonomik temel yoluy-
la a~klayan, ustyap1n1n kendisinin ba-
g1ms1z bir anlarru olabilmesini kabul et
1neyen indirgemeci gorii~.
Genelde, tMarks'1n tarihsel maddecili-
gini ifade ebnek i-;in kullarulan ekono-
mizm terimi, ideolojik miicadelenin
onemini vurgulayan Marks, tEngels ve
tGramsci tarahndan, i~-;ilerin, siyasi
miicadeleyi siyasi partilere b1rakarak,
yaln1zca dogrudan ekonomik -;1kar Ian
i-;in .mucadele etmeleri gerektigi ~eklin
deki sendika anlaya~lnl, sosyalizmin
yalniZca ekonomik egilim ve yonelimle-
dn geli~imi.ne bagh olarak neredeyse
kendiliginden ortaya -;1kan bir evrilnin
sonucu olacagll\1 savwtan hareketi ifade
ehnek i-;in kullanllma~tu.
eksik [ing. incomplete; Fr. incomplet; AI. un-
vollstandig]. Bir boliimii, unsuru, par-;as1
olmayan, tamamlanmam1~; bir ~eyden
yoksun bulunan i-;in kullandan s1fat.
Bu baglamda, olduk-;a s1ntrh say1da
gozlemden hareketle, nedensel bir ili~
kiyi ifade eden tiimel bir onenneye
ula~ma i~lemine eksik tiimevanm ad1
verilir. Tiimevarun konusunu ilk kez
olarak, metodolojisinde ele alan Aristo-
teles, birka-; duruln ya da omekten ha~
reketle tiimel bir sonuca ula~an eksik
tiimt!vavanm1n daha -;ok hatip tarafm-
dan kullanlldlglnl one siirmii~tiir.
Alman manhk ve matematik felselecisi
tFrege tarahndan ortaya konan deyim
tiirune, kendilerinin dogrudan bir gon-
dergesi ya da bir referaMI olmamakla
birlikte, i~nde yer aldakJan tiimceye bir
anlam, ve anlam1 araahg1y la da bir refe-
rans kazandumaya katk1da bulunan de-
yimlere eksik deyimler denir. Bu deyim-
lerin eksik olmalanrun nedeni, onlann
dogrudangonderimleri bulwunamasdr.
Eksik deyimlere omek olarak 'iyidir', 'ko-
tiidiir' benzeri yuklemler verilebilir.
288 eksik iinermeli tasrm
bte yandan, bilim felsefesinde, ne ka-
rutlanabilir ne de ~i.iri.iti.ilebilir bir for-
mi.il i~eren teorinin Ierne! ozelli~in.in
eksiklilik oldu~u soylenir.
eksik iinermeli tastm [ing. enthymeme;
Fr. enllrymeme; AI. enthymem]. Onci.ille-
rinden biri ya da sonucu sakh tutula-
rak, yani onci.illerinden biri ya da di~eri
dile getirilmeden yaprlan tas1m ti.irii.
Eksik onermeli tasrm, i.i~ ayn gruba
aynhr. Buna gore, tasrmm ilk onci.ili.i
sakh tutuldu~unda, buna birinci srradan
eksik onermeli tasmr, buna kar~m tast-
mm ikinci onct.ili.i sakh h.rtuldu~unda,
buna ikinci srradan eksik linenneli tasrm,
ve nihayet tastmm sonucu sakh tutul-
du~unda, buna da ii'iincii srradan eksik
onermeli tasrm adt verilir.
ekzoterik [Dt~an anlamma gelen Yunan-
ca 'eksoterikos'tan; ing. exoteric; Fr. exotl-
rique; AI. e:toterisch]. Ezoterik de~il de,
herkese ao;tk olan. Gizli olup, yalruzca
se~kin ve iisti.in yetenekli birka~ ki~iye
aynlmt~ olmak yerine, halk tarafmdan,
herkes~e anla~tlabilir olan.
Di.i~i.incelerin, inan~ ve o~retilerin uz-
man olmayan stradan insanlann anlaya-
ca~r ~ekilde sunulu~uyla ilgili olan.
t Aristoteles'in okulun dt~mdaki insan-
lar i~in yaztlmr~, kolayca anla~tlacak
eser lerine i~aret eden stfat.
Elea Okulu [ing. Elealics; Fr. Ecole t!Uat-
ique]. ilk~a~ Yunan felsefesinde, tParme-
nides tarafmdan, Gi.iney italya'da bulu-
nan Elea kentinde kurulmu~ olan okul,
ya da varh~m birli~ini ve de~i~mezli~i
ni savunan Pannenides'le, izleyicilerinin
gorii~lerine veri! en ad.
Elea Okulunun gorii~i.i mutlak bir bir-
dlikle belirlenir. Var olan birdir, hare-
ketsizdir, yarahlmamt~hr, yok edilemez
ve de~i~mezdir. Hi~ten hi~bir ~ey do~
mayaca~ma gore, o varh~a gelmi~ de-
~ildir. Bir olan de~i~mez de, zira onun
de~i~mesi, var olanm var olmayan
haline gelmesi demektir. Bundan dola-
yt, evrende, gori.ini.i~teki ~oklu~a kar-
~m. ger~ekte biiti.inU kaplayan tek bir
maddt varhk vardtr. tZenon hocastrun
soz konusu bircili~ini, de~i~meyi, hare-
ket ve si.ireci betimleyecek bir dilin ozi.i
itibariyle ~eli~ik oldutunu ortaya koyan
paradokslanyla savunmu~tur.
elenkhos. ilk~a~ Yunan felsefesinde, iti-
raz edilen bir onermenin ~eli~i~ini orta-
ya koyan tasun veya ~i.iri.itme; daha
ozel olarak da, tSokrates'in kar~tsmda
ki tarh~mactlara uyguladt~l ~i.iri.itme
yontemi.
Ki~inin kendi ~abastyla kazarunadt~l,
kendisine mi!ll etmedi~i bir bilginin
bilgi olmadt~ma inanan Sokrates, in-
sanlara, sa~dan soldan derledikleri
malwnatlarla yetinmek yerine, bir ~eyi
ger~ekten o~renmek i.izere, bir bilgi
ara~hrmasma giri~meleri i~, ger~ekte
bilgisiz olduklanru gostermeye ~ah~
mt~hr. Sokrates, bu ama~la tarh~mala
nnda, hi~bir yen.i gorii~ ve o~reti ileri
si.irmeyip, kar~tsmdaki ki~inin gorii~le
rini ahm~ ve uygun sorularla bu yarut
ve gorii~lerin i~erdi~i ~eli~kilere i~aret
ederek, onun yarul)aruu ~i.iri.itmi.i~ ve
ona bilgisizli~ini !lostermi~lir.
eletlirel aktlcthk [Ing. critiCJll rationalism;
Fr. rationalisme critique]. 1. Bir rasyona-
list olmakla birlikte, tSpinoza, tOes-
cartes ve tleibniz'in felsefede matema-
tiksel yontemleri benimseyen,. insan zih-
ninin ger~ekli~i rasyonel analiz yoluyla
bilebilece~ini savunan klasik aktlah~t
na kar~1 ~tkan Alman filozofu tKant'm
aktlcth~t.
Felsefenin matematiksel yontemi kulla-
nabilece~ini savunan filozofun yarul-
makta oldu~unu dile getiren Kant, once
aklm gi.i~lerini analiz ederek, onun neyi
bilip neyi bilemeyece~in.i ara~ttrml~ ve
insan zihninin ger~ekli~i oldu~u ~ekliy
le de~il de, kendisine goriindi.i~ ~ek
liyle bilebilece~i sonucuna vannt~hr.
2 Ele~tirel aktlcthk deyimi, aym za-
manda tPopper'm bilimsel bilginin
do~rulatna yoluyla ve birikerek de~il
de, smama yarulma ve dolaytstyla ele~
tiriye dayanan bir yanh~lama yoluyla
ilerledi~ini savunan ve k!Asik pozitiviz-
min aktlcth~tm ve do~rulamacth~mt
dogmatik bulan bakt~ a~tst ve yakla~t
nu i~in kullaruhr. Ttpkt Kant'ta oldu~u

gibi, burada da ele~tirel akllcthk, empi-
rizmden ziyade, dogmatik bir akdcab~a
kar~attu. Popper'an soz konusu ele~tirel
akllcah~ana gore, bilgiye yonelik ara~br
ma mtimkun olmakla birlikte, yontemi
itibariyle farkbhk gosterir. Bilimsel bil-
ginin yolu, hipotez i~levi gorecek cesur
tahminler yapmaktan ve daha sonra bu
tahminleri ddd1 ve sak1 bir sanamaya
tabi tutmaktan J;e~er.
ele~ tirel bircilik [ing. critical Pnonisnz; Fr.
nronisme critique; Al. kritisch monismus].
1 Ontolojide, ger~ekli~ sayaca bir oldu-
~unu ve birli~in gorunu~teki c;oklu~u
a~ta~ana ve kucaklada~tni savunan ger-
~eklik goru~u. insantn ger~ekli~e ili~
kin deneyilnlerinde i~erilen ~ok sayada
o~eye kar~ln, ger~ekli~in ozu itibariyle
bir oldu~unu savunan metafiziksel anla-
ya~.
2 Ele~tirel bircilik, epistemolojik bir ~er
~eve i9nde ve bilgi ili~kisi soz konusu
oldu~unda, ozne ya da algalayan bire-
yin, nesnel olarak varolan ve algalanan
nesneyle bir oldugunu, oznenin nesneye
onda bulunmayan niteli.kler katta~ana sa-
vunan goru~u ifade eder.
ele~tirel do~alcahk [tng. critical naturn-
lism; Fr. naturalis1ne critique; AI. kritisch
nnlurnlismus]. Do~alca baka~ at;~sana ko-
runakla birlikte, himuyle mekanik ya
da anaddeci bir ger~eklik yorumu nun
yetersiz oldu~unu, ger~ekli~in zihin,
ya~aan ve de~er turunden yuksek du-
zeylerinin yalruzca hareket halindeki
maddeyle a<;lklarup yorumlanamayaca-
~ana savunan ve daha yuksek urun ve
de~erlere ili~kin sa~lam bir a~Jklama ve
yorum ic;in evrim fikrine dayanan do-
~alcahk anlaya~ma verilen ad.
elettirel idealizm [ing. critical idealism;
Fr. idealistue critique; AI. lcritische idealis-
lnu.s]. Epistemoloji veya bilgi konusun-
da, em pirizmle akllcah~an bir sentezini
yapan unlu Alman filozofu tKant'an
kendi bilgi teorisine, bu bilgi teorisinin
fenomenal d uzeyde sergiledi~i idealiz-
me verdigi ad.
Bilgi anlaya~anda ozneden yola ~II<an,
oznenin nesneleri yansatb~ana de~il de,
elettirel metafi:tik 289
nesnelerin zihnin kahplanna uydu~unu
ve dolayasayla insanan ancak ve ancak
kendi yarattaga fenomenleri bilebilece~i
ni savunan Kanfan bilgi teorisine, o fel-
sefesine once ele~tirel bir analizle, insap
1un neyi bilip neyi bilemeyece~ine
ili~kin bir ara~hnnayla ba~lada~1 i~in
bu ad verilir.
ele~tirel metafizik [ing. critical metaph-
ysics; Fr. metaphysique critique]. tngiliz fi-
lozofu tHwne'la unlu Alman du~unurii
tKant'm geleneksel metafizi~e ~iddetle
kar~ ~akan, spekulatif metafizik kar~a
sanda el~tirel bir tavar tak1nan anla-
ya~lan i9n kullarulan deyim.
Buna gore, Kant metafizik~inin gunde-
lik tecrubeye uygulanan veya gundelik
deneyimden turetilmi~ kavraanlar kul-
landa~ru, ve metafizik yaparken soz ko-
nusu kavramlann tecrubi temellerini
adeta unuttu~unu one surer. Ona gore,
klasik anetafizi~in yapta~a ~ey, yani bil-
gimizi, deneyim alaru i~in ge~erli olaru
deneyimle hi~bir ili~kisi bulunma yan
bir alana ta~amak suretiyle, arttanna yo-
nunde bir giri~im me~ru olmada~a gibi,
sonu~uz ve anlamsaz olmak durumun-
dadar. Kanftn el~tirel metafizi~inin
soz konusu olumsuz boyutu geleneksel
metafizi~in olanaksaz oldu~unu, dene-
yim o~esinden yoksun olan kendinde
~eyin bilinemeyece~ini ortaya koymak-
tan meydana gelir.
Bununla birlikte, onun metafizi~inin
bir de olumlu tarafa vardar; ~unku, o
ahlaka metafiziksel bir temel sa~lamak
isterken, bilinemez oldugunu soyledi~i
nihai ve en yuksek ger~eklik olarak
kendinde ~eye olwnlu bir rol verir:
Ahlakan buyruklannan otoriter kayna~
olma rolu.
A ynr ~y, tarihsel olarak Kant' tan once
gelen Hume i-;in de g~rlidir. Locke ve
Berkeleyden miras ald1~1 empirist anla-
yr~an sonucunda, bizim zihinden ba-
~amslZ nesneleri de~il de, zihindeki idep
leri, duyum ve duygulann ge9ci izle-
nimlerini bilebilecegimizi goren Hume,
bu temel uzerinde surekli olarak varolan
ve birbirlerini kar~ahkla olarak etkileyen
:290 elettirel pozitivizm
maddi ~eylerle insanlardan meydana
gelen d1~ dunya resmimizin rasyonel
olarak temellendirilip hakh kdmamaya-
ca~nu one sunnu~tur. Ruhun, Tann'mn
varolu~u kamtlanamad1~1 gibi, d1~ dun-
yaJUn varolu~unu da karutlamak mum-
kiin de~ildir; bu da, Hume'un el~tircl
metafizi~inin, geleneksel a priori metafizi-
~e tav1r alan olumsuz boyutudur. Fakat,
o da burada kalmaz, imgeleme olumlu
bir rol yukleyerek, bizim onun sayesinde
d1~ dunyanm varolu~una inandl~lmiZI
savunur.
ele~tirel positivizm [ing. critical positi-
vism; Fr. positivisme critique; AI. kritische
pozitivismus]. 19. yuzydm sonlanna
do~ru E. tMach ve R. tAvenarius tarafm-
dan one surUlmu~ ve daha sonra unlu
Rus devrimcisi tLenin tarahndan idealiz-
me yol a~b~l gerek~esiyle ~iddetle ele~ti
rilmi~ olan pozitivizm turu.
Di~er pozitivistler i~in oldu~u gibi,
Mach gibi ele~tirel pozitivistler i-;in de,
tek ger~ekli~i meydana getiren olgular,
birbirlerine ba~h olan ve birbiriyle belli
ili~kiler i-;inde bulunan, goreli olarak
dura~an duyum obekleridir. Daha do~
ru bir deyi~le, duyumlar, hem fizi.ki ci-
simlerin ve hem de algdann ya da benin
kurulu~unda veya olu~umunda i~e ka-
n~an temel ve basit o~elerdir. Ele~tirel
pozitivistlere gore, sOZ konusu O~eler,
fizild ya da psi~ik olmamalan anlamtn-
da, notr olan o~elerdir. Ele~tirel poziti-
vizmde, i~te bundan dolay1, fiziki olanla
psi~ik olan arastnda tozsel bir farkhhk
kalmaz, zira bir ~y, bu bak1~ apsmdan
bir duyumlar ya da tikel tecrubeler o~
~inden ba~ka hi~bir ~ey de~ildir ve o
~eye ili~kin du~unce de, soz konusu
duyumlar obe~inin algdanmasmdan
ibarettir.
Ele~tirel pozitivizmin gozunde bilim ve
genel olarak bilgi, yalruzca organizma-
run, sonsuz bir duyumlar kUtlesiyle
ba~ ~1kmak, bu kutleyi anlamlandir-
mak ve bu duyumlann 1~1~mda, kendi
varh~m1 koruyup surdurecek ~kilde
eylemek i~in kulland1~1 bir ara-;hr.
Bilim, bu bak1~ a~1smdan tema~a ve me-
rak.J giderme amac1 ta~1yan teorik bir et-
kinlik olmay1p, en az eylem ilkesini ha-
yata ge~iren ve organizmarun ~evresine
daha iyi bir bi~imde uyum sa~lamas1ru
ama~layan bir etkinliktir.
ele~tirel realizm [Os. lzakikiyei tenkidiye;
1ng. critical realism; Fr. rtalisme critique;
AI. kritische realismus]. 1nsan zihninden,
insarun alg1 ya da kavray&~mdan ba-
~nnslZ olan nesnel bir dunyamn varol-
du~unu kabul eden, fakat bilme ili~ki
sinde he~eyin nesnel oldu~unu one
surmenin onemli birtak1m gu~lUkler
i~erdi~ini vurgulayarak, naif bir rea-
lizmden aynlan bilgi goru~u.
Sa~duyunun, zihinden ba~ImSIZ fiziki
~eyler dunyasma duydu~u inanc1 ko-
ruyan, fakat fizikf nesne ya da ~eylerin
bize, alg1sal durumlarda do~rudan
do~ruya ve homojen olarak sunulmadi-
~ml dile getiren goru~ olarak ele~tirel
realizm, tarihsel bak1mdan tidealizmin
ardmdan gelir. Buna gore, el~tirel rea-
lizm idealizmin, bir ~eyin algilandl~l
z.aman, zihnin bir nesnesi ya da zihin
i~in bir nesne halirie geldi~i goru~unu
kabul etmekle birlikte, buradan, bir
~eyin algllanma d1~mda, zihinden ba-
~unsiZ bir varolu~a sahip olmad1~1 so-
nucunun ~lkmadi~Inl dile getirir.
eleti.rel sosyoloji [1ng. critical sociologit;
Fr. sociologie critique]. <;ok buyuk ol~ude
Frankfurt Okulu'ndan esinlenmi~ olan
~a~da~ sosyoloji anlay1~1.
tFonksiyonalizm ve be.nzeri geleneksel
sosyoloji teoiilerini, bunlann kapitalist
toplumlardaki kurumlann ve uygulama-
lann savunulmasU\a hizmet etmekten
ba~ka bir ~ey yapmad1~1 gerek~esiyle
kar~1 ~1kan el~tirel sosyoloji, kendi i~le
vini, ~a~da~ kurwnlann forme! de~erle
ri ve hedefleriyle aktiiel uygulamalar
arasmdaki uyu~mazh~1 gozler online
sermek olarak tarumlam1~hr.
ele~tirel teori [tng. critical theory; Fr.
theorie c:ritique; AI. kritische theorie] Yir-
minci yuzyd du~uncesinde, tFrankfurt
Okuluyla birle~tirilen toplumsal analiz
tarz1.
 Tilin kapah sistemleri ele~tiri yoluyla
~oz1neyi ya da y1kl nay1 ama~layan cle~
tirel teori, ele~tirinin daha ~ok tHe-
gel'deki versiyonundan yola ~1krru~ ve
dolay1s1yla da, ele~tirinin oncelikle oze-
le~tiri ~eklinde ger~ekle~mesi gerekti~i
inanc1n1 hayata gec;irmeye ~ah~m1~hr.
Ele~tirel teorinin +Adorno, tHorkhei-
mer, tMarcuse, tHabermas gibi sahiple-
ri, insan1n toplumsal ele~tiri yo1uyla,
baskllardan kurtulup ozgtirle~mesine
katk1da bulunan her felsefi gorii~ s1cak
bak1nakla birlikte, daha ~ok Marksist bir
~er~eve i~inde kalm1~lard1r. SOz konusu
ele~tirel dii~iiniirler, oncelikle toplum-
sal ~1karlann, ~ah~ma ve ~eli~kilerin
dii~iincede nasd ifade edildi~i ve bask1
sistemlerinde nasd iiretildigi yle ilgilen-
mi~lerdir.
Bask1c sistemlere ili~kin incelemenin
tahakkiim ve bask1run kokleri konusun-
da uyan1~a yol a~aca~1n1, ideolojileri ge-
riletip bilin~lenmeyi luzland1raca~ru
one siiren ele~tirel teorisyenler, kapita-
lizmin oldukr;a luzh ve temelli bir bi~
de de~i~mesinden dolay1, Marks1n on-
dokuzuncu yuzyll kapitalizmiyle ilgili
ele~tirisinin meydana getirdi~ genel
~er~eve i~nde kahnarun imkanslZ oldu-
~unu savunmu~lard1r. Bundan dolay1,
Marksizmin ~a~da~ ko~ullann 1~1~1 al-
bnda yenilerunesinin ya da yeniden k u
rulnlas1run gereklili~ini savunan Frank-
furt Okulu dii~iiniirleri, felsefenin yeri-
ne bilimi ve devrimci prati~i ge~iren or-
todoks Mar ksizmden ~ok temelli bir bi-
c;imde aynlarak, felsefeyi on plAna ~~
kartm1~lar ve Lukacst1n, Markst1n kendi
el~tirel yonteminin, on un o~retisinin
i~eri~inden ~ok daha biiyiik bir onem
ta~1d1~1 gorii~iinii benimseyerek, K.
Marks'1n ele~tirel yontemini 'ele~tirel
kuram' ~eklinde yorumlay1p uygula-
ml~lardu.
El~tirel teori, en iyi bir bi~mde, orto-
doks Marksizmle olan soz konusu fark-
hh~1na ek olarak, zaman zaman negatif
felsefe diye nitelendirilen tpozitivizmin
ilkeleriyle olan kar~1thk, ki bu kar~1tll.k
birinci kar~1th~1n da te1nelinde bulun-
maktadir, araclll~Iyla ifade edilebilir.
Buna gore, pozitivizmin bilginin duyu-
deneyinin sonucu oldu~unu dile getiren
tempirizminin tersine, ele~tirel teori
belli bir akllcih~1n ifadesi olmak duru-
mundadir. Ele~tirel teorisyenler, bilgi-
mizin ve ortak insanh~unlZLll kayna-
~lnda, her birimizin rasyonel varhklar
olma1n12 olgusunun bulundu~unu one
siirerler. Hegel ger~ek olan1n rasyonel
oldu~unu soylemi~ti. Ele~tirel teoriyi
benimseyen Frankfurt Okulu dii~iiniile
ri ise, ger~ek olarun rasyonel obnas1 ge-
rektigini one surer. Rasyonalite ise,
ele~tirel teorinin bak1~ a9s1ndan, for-
mel manhktan ziyade, te2 ve antitezle-
rin oziimlenip, ~eli~kilerin yeni sentez-
lere donii~tii~ti diyalektik bir dii~tilune
siirecini ifade eder.
Boyle bir rasyonalite anlaya~1n1, savu-
nucularllUil ~ok de~er bulduklan bir
iitopik dii~iince tarz1yla bir araya geti-
ren el~tirel teori, buradan rasyonel bir
toplum idealine veya iitopyastna yonel-
mi~tir. Madem ki bizler, insan varhklan
olmam1z hasebiyle, rasyonel dii~iinme
yetene~ine sahip bulunmaktayaz, oyley-
se rasyonel bir toplu1n, tiim iiyelerinin
~evrelerini yaratmak ve donii~iime u~
ratmak i~in varolduklan, soz konusu ya-
ratma ve donti~tiirme siirecine fiilen ve
bir biitiin olarak kabld1klan bir toplum
olmahd1r. i~te bu yakla~1m, ele~tirel te-
oriyi benimseyenlere, varolan Bahh ka-
pitalist toplumlann ele~tirisinde kulla-
nilacak temel ol~tU sa~lar: Batth mo-
dem kapitalist toplum, ldmi toplumsal
kesimleri ekonomik ve politik kablurun
d1~1nda b1rakan, veya birtak1m toplum-
sal gruplan sistematik bir tarzda tahak-
kiim albna ahp gii~siizle~tiren irrasyo-
nel bir toplumdur. SOz konusu standart,
el~tirel teorinin en onemli savW\ucula-
nndan biri olan Jiirgen Habermasta
farkh bir modelle donii~ii1ne u~rar.
Rasyonel dti~iinme yetisine sahip var-
hklar olmamtz olgusW\dan de~il de, h~
pimizin semboUer veya bir dili k ullan-
292 elettirel trori
1namiz olgusundan yola :;1kan fi!ozofun
utopyasl ise, nitekim hi~ kimsenin soy-
letn da~ana itihnedigi, tum bireylerin
ger~ek bilgiye eri~ipl kamusal tarh~ma
ya etkin bir bi~imde katdabildikleri bir
ideal konu~ma durumudur.
Ele~tirel teorinin akllclla~1 ile poziti-
vizmin empirizani aras1ndaki kar~athkl
ayn1 zamanda bir ele~tirel teori I ge-
leneksel teori karIth~l olarak da ifade
edilebilir. Geleneksel teoriyi, a) empirist
bir bilin1 anlay1~1n1 uygun, yeterli ve
do~ru bir bilim goru~u olarak goren ve
b) her tur bilginin doga bilhnleriylel
ozde ayn1 bili~sel yapaya sahip olmas~
ve dolaysyla da, doga bilhnlcrinin
yonteminin insan ve toplum bilimlerine
de uygulanmasa gerekti~ini savunan bir
teori olarak tannnlayan ele~tirel kuram,
bu teoriye kar~1 toplumsal alanla insa-
nln d 'lin yas1nda, do~ a alananda old u~u
gibi, ezeli-ebedi ve degi~mez hakikat-
ler i~in verili bir temel olmada~na one
surer. Rasyonel bir topulumun veya ras-
yonel bir toplu1nsal varolu~un henuz
varolmad1~1na savunan ele~tirel teoris-
yenler boyle bir toplumu ele~tirel teori-
nin amac1 yaparken, eri~ilmesi gereken
hedefi gosterirler. Buna uygun olarak,
geleneksel teorinin sozde ~lkar gozet-
medi~il do~ru bilgiye ula~mak d1~1nda
bir ama~ ta~1mad~ yerdel ele~tirel
teori once geleneksel teorinin olumsuz
sonucunu gosterir yani do~ a bilimleri-
I teorik ya da tcknik uzmanhkla ilgili ko-
nin yonteminin insana ve insanla dog-
rudan do~ruya ilgili olan konulara uy-
gulanmasarun insarun potansiyel gu~le
riyle ozgurhi~unun yadsanmaslndan
ba~ka bir ~ey olmadl~lni ortaya koyar
ve sonra da, kendi en temel ilgisini dile
getirir: insanln ozgiirl~imi.
Bundan dolay~ el~tirel teoril yuldendi-
~i varolan yapdan ele~tirme gorevine
ek olarak, insarun ozgiirl~imi ic;:in radi-
kal bir toplumsal de~i~1neyi ba~latma
aanaa gilder. Buna gore, ele~tirel teoril
insarunl varolan toplumsal duzenin ih-
anal ctti~i potansiyellerini ortaya ~lkar
nak durumundadar. Frankfurt Okulu
du~i.inur!erine gore, el~tirel teor!l Ay-
dnlanma biliminin veya pozitivizmin
tek yanh akdcd1~1run sanarh kaynakla-
nndan daha fazlasma ihtiya~ duyar; sa-
nata, utopik du~unceye, fantazi ve iange-
leme i~te bunun i~inl e~deyi~le insan1n
bashnlnu~ gii~lerinin, varolan toplum-
sal d'lizen taraflndan iJunal edihni~ po-
tansiyellerinin su yuzune ;U<.anlmas1 i~in
ihtiya~ vardLr.
Ele~tirel teori, utopik du~un.ce gelene-
ginden koparak, pozitiviz1nin olumsuz
etkisi albnda kalan ortodoks Marksiz1ni
de, yani Marksn du~uncelerinin poziti-
vist bir yakla~amla fosille~tirilmesi veya
dondurulmasa i~leanini de ~iddetle
ele~tirir. Buna gore, ele~tirel teorisyen-
lerl determinist bir toplum biliminin ka-
pitalizmin te1nel yasalann1 saptayaca~1
ve onun gelecekteki ~oku~unu tahmin
edebilece~i anlayt~an1n, Dogudaki Sta-
linizlnin ve Bah'da da Stalinizme sadak
komunist partilerin buyuk yanh~lan
nln en onemli kayna~1 oldu~u ~eklin
deki sert ve a~1r ele~tiriyi ~ekinmeden
dile getirmi~lerdir. Ba~ka bir deyi~le,
Frankfurt Okulunun ele~tirel kura1n1
benimseyen mensuplanna gore, tarihsel
maddecili~in bilimsel stati.isu, ya da po-
zitivizm kaynakh bilimsellik iddias1,
parti liderleriyle entellektuellerini el~
tiriden korumu~tur. Teorinin sozde bi-
limselli~i~ ahlaki ya da siyasi konulan
nulara donu~turmek suretiyle, Bol~evik
partinin demokratik merkeziyet~ili~ini
hakh kdm1~hr. Kararlar, suadan i~~iler
ya da koyluler tarafanda~ de~il de,
Marksist teori ~ok aynnbh olarak ve de-
rinlemesine bilenler taranndan ahrunah-
du. ~u haldel Sovyet Marksizanindeki
burokratik otoriteryanizmi do~uran ~ey I
Franldurt Okulu du~iini.irlerine gl5rc 1
Marks'1n kendisinden ziyadel pozitiviz-
min kendisidir.
Ortodoks Marksizmin geleneksel eko-
nomik a~aklama modellerinden veya
ekonoanik detenninizminden uzakla-
~an ele~tirel teori, bir yandan bir ideo-
 loji ve siyaset ele~tirisi geli~tirirken, bir
yandan ara~sal aktlcthkla modem Bah
toplumlannda gti~lenen totaliter haki-
Iniyet tarz1n1 analiz ehni~tir. Aydinlan-
tna ve pozitivizmle 1nodemlige ili~kin
degerlendirme ve ele~tirilerinde ~ok
btiyi.ik ol~tidel tinlti sosyolog Weber'in
toplu1nun rasyonalizasyonuyla ilgili go
rti~lerine dayanan ele~tirel teorisyenler,
bu bagla1 nda btirokrasi ve kapitalizmin
tek yanh bir akllr.1hgt, ara-;sal akllcihg1
te1nsil cttigini one stirmti~lerdir. Ele~ti
rel teorisyenlere gore, btirokrasi ve ka-
pitalizm toplumu, saptannu~ olan belir-
li ama~lara en iyi ve saglam bir bi~imde
ula~ma olanag1 verecek ara~lann se~i
miyle ilgilenen formel akilc1hk a~tstn
dan rasyonalize eder. Ve toplumun bu
a~1dan rasyonalizasyonu, ele~tirel teori-
nin savunuculanna gore, birtakun irras-
yonel sonu~lann ortaya ~~kl~Inl engel-
leyemez. Dahas1 ara~sal akll dtinyay1 ve
ba~ka insanlan konu ahr ve degerlendi-
rirken, onlan nasll somtirebilecegimiz
sorusunu temele koyar. Olgu/ deger ay-
nnuni benimserken, degerlere bilgi ve
ya~amda son derece onemsiz bir rol
verir. Modem toplumlara ozgti soz ko-
nusu dti~tinme tarz1, totaliter yoneti1n
tarzt ve tahakktim arzusuyla yak1ndan
ili~kilidir.
Bu a~1dan ele ahnd1g1nda, ele~tirel te-
orinin esas hedefinin ara-;sal akllcalak,
ve ozellikle de doga bilimlerinin ger~ek
bilginin tek ge~erli ttiri.i olma iddias1
du. Bundan dolay1, ele~tirel teori, son
~oztimlemede bililnin ve kapitalizrnin
te1nellerine ili~kin bir ele~tiri ve analiz
olmak durumundadu.
ele~tiricilik [Os. tenkidiyye mezllebi; ing.
criticism; Fr. criticisme; AI. kritizisnzus].
Alman dti~tin tirti Kant'1n felsefesinde,
akhn ve bilginin dogas1n1 konu alan
ara~hrmaya ve insan1n bilgi yetisini
sorgulama tavnna verilen ad.
Hem ku~kuculuktan ve hem de dog
1natizmden sak1nmak isteyen tKant, bir
yandan tHume'un bir~ok gorti~tinti
payla~makla birlikte, onun ku~kuculu
gunu kabul edilemez bir tavu olarak
degeriendirirken, bir yandan da metafi-
zik~ilerin tdogmatizmine, varhkla ilgili
temelsiz spektilasyonlanna kar~1 ~Ik
mt~hr. Bundan dolay1, onun felsefesine
ele~tirel felsefe adt verilir, ~i.inkti bu fel-
sefe oncelikle insan akhn1n gti~lerine,
belli ba~h yetilerine ili~kin bir analiz-
den olu~ur.
Kendisinden onceki metafizik~ilerin en
yuksek varhg1n dogas1yla ba~ka varhk-
lar hakklnda, kendilerini dogrudan ve
araasaz tecriibenin otesine gottiren tar
h~malara girdikleri yerde, Kant, bu ~er
~eve i~inde, oncelikle insan akhntn ken-
disine bu ttirden tarb~ma)ara girme
olanag1 verecek yetilere sahip olup ol-
madtgl ~eklindeki ele~tirel soruyu ya
n1tlamaya ~ah~m1~hr. Kant'1n da tespit
etmi~ old ugu gibi, geleneksel anlamda
1netafizik, ~eylerin, yani dunyan1n,
Tannrun ve ruhun ger~ek dogalan, ev-
renin ba~1 sonu konusunda, yaln1zca
akla kullanarak bir bilgi elde etmeye ~a
h~an te1nel felsefi disiplin olarak deger-
lendirilmi~tir.
Metafizikte boyle bir bilgiye yahuzca
akll yoluyla ula~Ilmaya ~ah~1hr, ~tinkti
duyulann tan1khg1na dayanan empirik
bilgi hem, ger~ek anlamda bHginin en
onemli ozelligi olan, kesinlikten yoksun-
d ur ve hem de bize, ~eylerin kendileri-
nin te1nel dogalanna, bunlar duyular ta-
raflndan algtlanamayan konular olduk-
lan i~in, ntifuz ehne olanag1 vennez.
Bundan dolayr, Kant kendi ele~tirel
bakl~ a~ISindan, metafizik~ilerin, insa-
run, kendisine duyu-deneyinde verihne-
yen bir ~eyi yaln1zca akbyla bilip bile-
meyecegini ara~hnnazdan once, Ristem
kurmaya kalkl~malann1 son derece te-
melsiz ve aptalca bir ~ey olarak gortir.
Bu kavray1~1n bir sonucu olarak, o felse-
fesinde, akh.mlzin bilgi edirunek i~in gi-
ri~tigi ~abay1, deneylerimizin nereden
geldigini, neleri bibnemizin olanakh ol 6
dugunu te1nel problemler olarak ele
ahr.
~u halde, Kant'1n felsefesi oncelikle bil-
ginin incelerunesi ve ele~tirisiyle ba~lar.
Buna gore., ele~tirel felsefe, insan akh-
 n1n giic;lerine ve bilgiye ili~kin bir ana-
lizden ve insan1n neyi bilip neyi bileme-
yeceginin belirlenmesinden olu~ur.
ele~tiri ~ag1 [lng. age of critique; Fr. age de
Ia dritique]. 1 llkt;ag Yunan felsefesinde,
iki yiizydllk bir doga felsefesinin ardln-
dan, insan felsefesine gec;i~le birlikte,
tSofistlerin, o za1nana dek hi~bir ~kilde
sorgulanmam1~ olan kurumlara, toplu-
mun siyasi ve hukuksal temellerine ve
dine yonelttikleri el~tiriyle belirlenen
donem; insan feJsefesinin ardtndan ba~
Iayan ve tPlaton'la Aristotelesin daha
onceki doga ve insan felsefelerini sorgu-
layan ele~tirici felsefelerinden olu~an
sistematik donem it;in kullantlan terim.
Felsefi du~iincenin M. 0. dordiincii
yiizydda ula~tlgr di.izeyde, Platon ve
t Aristoteles insanan bilgiye ula~trken
kulland1gl yetilerin gi.ivenilirliklerini ve
yeterliliklerini sorgulamaya ba~lamt~
Iardar. Bilgilniz ger~ekte neye dayan-
maktadrr? Bilgimizin temelinde d uyular
rm, yoksa akd .m.1 vardu? Duyulanml-
ztn bizi gerc;eklikle ili~kiye sokabilece-
ginden emin olabilir miyiz? Zihinsel
i~lem ve faaliyetlerimiz saglam ve giive-
nilir mi? Platon ve Aristoteles'in felsefe-
leri i~e oncelikle bu sorulan yan1tlaya-
rak ba~lar.
2 El~tiri t;aga, daha ozel olarak da mo-
dem felsefede, 17. yiizydda lngiliz em-
piristi tLockela ba~Iayan ve 18. yiizyal-
da tKant'a dek uzanan doneme kar~1hk
gelir. Bu donemde yer alan filozoflardan
ozellikle tHume ve Kant, geleneksel me--
tafizige ku~kuyla bakarak, insanm bilgi
giit;lerini analiz etmeye ve insanm neyi
bilip neyi bilemeyecegini belirlemeye t;a-
b~ma~lardu. Omegin, Hwne felsefenin
en onemli i~levinin, insarun kavray~
giiciinii a~an konularla ilgili bo~ ve an-
lamstz spekiilasyonlara son vermek ol-
dugunu dii~iinmii~tiir. Felsefenin onun
goziinde olumsuz bir i~levi vardu ve
bu i~lev de, t;ok biiyiik ol~i.ide metafi-
zikt;ilerin iddialannl ele~tiri siizgecin-
den gec;irmekten ve insan bilgisinin sa-
nulannt gostermektetrolu~ur.
eie~tiri yiinelimli bili~er [ing. critically
oriented sciences]. Frankfurt Okulu dii~ii
niirlerinden Jiirgen tHabermasln empi-
rik-ana litik bilimlerle tarihsel-hermeneu
tik bilimlerden ayn ve bagtmSIZ olarak
varolu~Iann1 saptad1g1 veya ayn bir
bilim kategoz:isi olarak vazget;ilmez ol-
duklaruu dii~i.indugu bililnler.
Bilimleri iit; farkh kategoriye a yuan Ha-
bermas'a gore, birinci bilgi tiiru dogal bi-
Iimsel bilgidir. Onun emek ve ileti~im
kategorizasyonu bagla.m.Jnda anla~ll
mak durumunda olan bu bilgi tiirii, e-
megin pragmatik diizleminde ortaya c;t-
kar. Ayd1nlanmarun araosal akllc1hgtnl
cisimle~tiren bu bilgi tiirii, amat;h rasyo-
nel eyle1nde temellenir. Empirik-analitik
bilimler ~eklinde geli~en soz konusu bi-
limsel bilgi, nesnel olup dt~ gert;ekJigin
kontroliinu amac;layan bir teknik ilgi/
t;akarla diizenlenir ve bilimin teknoloji
~eklindeki uygulamas1n1 ihtiva eder. Bu
bilimler gert;ekligi bizatihi gert;eklik ola-
rak degil de, temelde kontrol amat;h bir
bili~sel t;rkar a~1s1ndan betimler.
Habermas'a gore, ikind bilgi ya da hi-
lim ti.irii tarihsel-hermeneutik bilimler-
dir. Nesnelliklerinin temelini pragmatik
ileti~im baglanunda bulan bu bilimler
metinlerin, ifade ve bildirimlerin ya da
anlaml1 sembollerin yorumuyla ilgile-
nirler. Tarih, edebiyat ele~tirisi gibi bi-
limlerden meydana gelen bu bilimler,
eylem yonelimini ortak gelenekler i~
de mi.imkiin kllan yorumlar saglamak
suretiyle, anlama ya da daha ziyade in-
sanlann birbirlerini kar~1hkh olarak an-
lamalan amac1na doniik bir ilgi/ t;1kara
hizmet eder. Bu bilimler, empirik-ana-
litik bilimlerin tam ter.;ine, nesnelerle
arat;sal bir ili~kiyi degil de, ozneler ara
s1nda kar~1hkh bir anlama ili~kisini
gi.indeme getirir.
Birinci bilgi tiiriiniin olwnsuz sonut;la-
nna, ikincisinin de eksiklerine dikkat
t;eken Habermas, iit;i.incii bilgi tiiriinii,
yani ele~tiri yonelimli bilimleri soz ko-
nusu olumsuzluk ve eksikligin yarath
g1 bo~Iugun bir sonucu olarak one siir-

mti~ttir. Ozgi.lrle~tirmeye dontik bir
ilgi /.;1kara hizmet eden bu bilimlere, o
tikel bildirimlerin nedensel baglanuyla
ilgilerune, soylemi tahrif eden ideolojik
formlan a.;1ga .;1karma gorevi verir.
Ele~tiri yonelimli bilimlere model ola
rak psikanalizi veren Habermas, ideol~
jiyi belirli toplumsal gruplann .;Lkarla-
nna hizmet eden ve diger gruplara,
kendilerinin aleyhine dahi olsa, dayab-
lan dti~tince ve deger sistemleri olarak
tammlar. l~te ele~tiri yonelimli bilimle-
rin gorevi, ona gore, bu ideolojileri ve
onlann koruyup stirdtirdtikleri hakimi-
yet ili~kilerinj a.;1ga .;1karmak, onlan
bu konuda bilin.;lendirmektir.
eleyici [tng. eliminative; Fr. tliminatoire].
Bir kategori ya da bir varltk ttirtinti yok
sayan, ba~ka bir kategori ya da varhk
ttirtine indirgeyen ak1m, yakla~m veya
disiplin i.;in kullarulan s1fat.
Bu baglamda, yads1ylc1 maddecilik
olarak da bilinen, ve Tann kavranuyla
ruh kavram1 tiirtinden maddi olmayan
~eylerin kavramlarltn, bunlarm bir an-
lam olmad1gm1 veya d1~ dtinyada bir
kar~lhgl bulunmad.gml soyleyerek,
sistemden elemeye ya da ttimtiyle yad-
sunaya c;ah~an maddeci tavua eleyici
maddecilik ad1 verilir.
Aym baglam.da, bir onerme ya da hipo
tezin dogmlugunu, ona rakjp onerme
ya da hipotezlerin yanh~hgtru gostere
rek gti.;lendirme ya da destekleme i~le
mine eleyici ttimevarun derunektedir.
Elis-Eretriya Okulu [lng. Sc/zool of Elis-
Eretria; Fr. Ecole d'Eiis-Eretria]. M. 0. 4.
yuzy1lda, tSokrates'in ogrencisi Elis'li
Phaidon tarafmdan kurulmu~ ve daha
sonra Menedemos tarafmdan Eretri-
ya'ya ta~mm1~ olan Okul.
Eserlerinden hi.;biri gtintimtize ula~ma
lm~ olan Okulla ilgili bilgileri, daha .;ok
Diogenes'le Cicero'nun eserlerinden der-
lemekteyiz. Okulun, Sokrate$'in izleyici-
si olan temsildleri, daha .;ok ahlllia ilgi-
li problemler tizerinde durmu~lardu.
tEiis-Eretriya Okulu dti~tintirlerinden
Phaidon daha ziyade diyalektikr;:i yo-
Empedokles 295
ntiyle set;kinle~irken, Menedemos ,.ok
btiytik ol.;tide ahlakla ilgile1uni~ ve er
demle bilgeligin birligini savunmu~tur.
EI-Kindi, Ebu Yusuf Yak'ub bin lshak.
801-872 y1llan arasmda ya~am&~ ve fel-
sefesinde, Platon, Aristoteles ve Ploti-
nosun gorii~lerinin bir sentezini yap-
ml~ olan islam filozofu.
Felsefenin yonteminin karutlama, ka-
mtlamamn hedefinin de maddeye bi.;im
kazand&ran ozleri bilmek, felsefenin
amacllUJl. ise Tann'ya eri~mek oldugu-
nu one stiren EI-Kindrye gore, felsefi
bilginin ilk basamag1 akdytiri..itmedir.
lnsamn akdytiri.itme yoluy Ia ad 1m a dun
basitten bile~ige ve en yetkjn olana
dogru ytikseldigini one stiren filozof,
varhga aklla bir a.;&dan yakla~hg1 i.;in,
Tann'mn oztine ait Sifatlan inkar etmi~
tir. TafUl'JUn s1fatlanmn ancak olumsuz
bir bi.;imde bilinebilecegini savunan EI-
Kindrye gore, Tann mutlak Bir'dir.
Mutlak varhk olmas1 nedeniyle, Mutlak
Bir'in ~ekli, niteligi, niceligi, maddesi
yoktur ve 0 goreli bir varhk degildir.
empati [tng. emphaty; Fr. emplzatie]. Ki~i
nin ba~ka bir ki~inin istek ve duygulan-
ru anlayabilmesi, ba~ka bir kjmsenin
halini kavrayabilmesi durumu. Ki~inin
kendisini ba~ka bir bilincin yerine koya-
rak, soz konusu bilincin duygulanm, is-
teklerini ve dti~tincelerini, onun bu ya-
~antllanru o anda tecri.ibe etmeksizin,
anlayabilmesi yetenegi. Ki~inin, kendi
zihninde ya da i.;inde, ba~ka bir ki~inin
roltinti kabul edip, benimsemesi hali.
Empedokles. Sokrates oncesi doga Ielse-
fesinin son donem filozoflarmdan.
Evrende ger.;ekte yalmzca toprak, su,
hava ve ate~ gibi dort ogenin varoldu-
gunu, bu ogelerin ezeli ve ebedi oldu-
gunu savunan Empedokles'e gore, geri
kalan her~ey, evrendeki tum 4iger var-
hklar, bu dort ogenin degi~en oranlar-
daki birle~mesinden meydana gelir.
Empedokles'in yeniligi, bu dort oge-
nin d1~mda olup, onlann hareketlerin-
den sorumlu olan a~k ve nefret gibi iki
gti.; one stirmti~ olmas1d1r. A~k ve nef-
296 emperyalizm
reti fiziki ~ekme ve itme etkileri uygula-
)'an dogal gii~ler olarak one siinnii~
olan filozofa gore, nefret, etkisiyle her
ogenin kendisini, diger ogelerden aytr-
maya ~ah~hgt; a~k ise, bile~ik yarahk-
lar meydana getirmek i~in, bir ogeyi
diger ogeyle kan~ttran gii~tiir.
emperyalizm [lng. imperialisnz; Fr.
imperialism; Al. impelialismus]. Geli~mi~
iilkelerin zaytf ya da az geli~mi~ iilke-
leri ekonomik, politik ve kiiltiirel ba-
knndan bask1 altmda tutmast, onlan
hakimiyeti altma almast siireci ya da i~
lemi.
Napolyon'un siyasi ve askeri ozlemleri-
ni ifade etmek iizere kullamlmaya ba~
layan etnperyalizm terimi, Avrupa'mn
1870'li ytllarda ba~layan yaynlmacth-
gtyla daha anlamh hSle gelmi~tir. Em-
peryalizmi ya da emperyalist siireci
a~lklayan ii~ farkh teori vardtr. Bunlar-
dan birinci ve en eskisi, emperyalizmi
iktisadi terimlerle Marksist gorii~tiir.
Emperyalizmi kapitalizmin en yiiksek
a~amast olarak goren ve onun temeline
iktisadi somiiriiyii koyan soz konusu
Marksist gorii~e gore, emperyalizmde,
1 iiretimin artmast ve sermayenin yo-
gunla~mast, 2 banka sermSyesi ile sana-
yi sermayesinin kayna~mast ve bu mali
sermaye temeli iizerinde mali bir oligar-
~inin meydana gelmesi, 3 mal ihracah
yerine, serm~ye ihracabmn ozel bir
onem kazanmast, 4 diinyayt payla~an
kapitalist birliklerin onem kazarunast ve
5 diinya topraklaruun biiyiik kapitalist
devletler tarahndan payla~uru soz ko-
nusu olur.
Emperyalizmi liberal gorii~ten hare-
ketle a~tklayan yakla~tm ise, onu em-
peryalist toplumlardaki kapitalizm ve
endiistrile~me oncesi bir sosyal tabaka-
mn varolu~uyla a~tklar. Topraga bagh
ve askeri bir aristokrasiyle ozde~le~tiri
bilecek olan bu tabakarun, atalara ozgii
idealleri ve toplumsal konumudur ki,
toplumu modern kapitalist toplumun
~tkanna olmayan bir ~eye zorlar. O~un
rii gorii~ ise emperyalizmi, stratejik ya
da politik nedenlerle analiz eder. Bl~
yakJa~nna gore, emperyalizm, politik
baktmdan haki~p devlet ya da devletle-
rin gii~siizleri, biiyiik ~ogunlugu ikti-
sadi oJmayan nedenJerle ve farkh me-
kanizmalarla siyasi hiikimiyeti altma
almaya ~ah~hklart tarihsel bir feno-
mendir.
empirik [Yunanca 'enrpeirikos'tan; Os. tec-
riibi; ing. empirical; Fr. empirique; AI. em-
pirisch]. Deneyimsel. 1 Deneye, gozle-
me, olgulara ve duyuma dayanan,
somut durumlarla, ger~ek olaylarla ilgi-
li olan; 2 rasyonel olmama, salt ak.Jlla il-
gili bulunamn dt~mda kalma; 3 tecrii-
beyle, hem genel deney, ve hem de
ki~isel deneyimle ilgili olma hali; 4
Kimi i~lemlerin bir teoriden bagtmstz
olarak, herhangi bir teori dikkate alm-
madan ger~ekle~tirilmesi durumu i~in
kullamlan stfat.
Bu ~er~eve i~inde, ahlakta amacm, ni-
hai ve en yiiksek hedefin, insarun ken-
disi ya da daha ~ok akh ve iradesi tara-
hndan degil de, arzu, istek, haz ve duy-
gulanyla belirlenip, dt~ ko~ullara bagh
oldugunu savunan ve mutlulugu, ahla-
kf eylemin sonsal, en yiiksek hedefi ola-
rak goren ahl~k sistemleri empirik ah-
lak kategorisi i~ine girer. Buna gore, bii-
tiin hazc1 ve mutluluk~u ahlak anlayt~
lan, enrpirik ahlak kategorisi i~e girer.
Buna kar~m, insan zihninden bagtm-
stz bir ger~eklik bulundugunu, bu ger-
~ekJigin, ldea ya da kavram cinsinden
varhklardan degil de, duyu-deneyi yo-
luyla bilinen, ve ~u' diye gosterilen bi-
reysel varhklardan olu~tugunu savu-
nan gorii~e ise empirik realizm ad1 veril-
mektedir. Empirik realizm, ger~ekten
varolanlann teaiibe yoluyla bilinen
varhklar, yani tikeller, bireysel ~eyler
olduklanm, cinslerle, tiirlerin soyutla-
malardan ba~ka hi~bir ~ey olmadtklan-
m one surer.
empiriyo-kritisizm [ing. empirio-criticism;
Fr. empirio-aiticisme]. Epistemoloji ala-
mnda soz konusu olan empirik ve pozi-
tivist yakla~tm.

Empiriyo-krii:isizm, Richard A venarius
ve Ernst +Mach tarafmdan geli~tirilmi~,
fakat daha sonra V.I. +Lenin tarafmdan
sert bir bi~imde ele~tirilmi~tir. tAve-
narius'un geli~tirdigi bu sistem yalmzca
saf deneyimden meydana gelir. Sistem-
den her turlu metafizik ek ve kahnhlan
ay1klayan Avenarius'a gore, bilimsel bil-
gi yalmzca ozel ve bagmt1h bir bilgi
olup, bilimsel teoriler kullannn degeri
olan ara~lardan ba~ka hi~bir ~ey degil-
.
dir. Avenarius'un aoriorizrrun her turu-
ne kar~1 olan deneyime dayah sistemi,
fiziksel olanla psi~ik olan, nesneyle oz-
ne ve varhkla bilin~ arasmda bir aymm
ve farkhhk bulunmad1gm1 one surer.
empirizm [Os tecrubiye; ing. empiricism;
Fr. empirisme; AJ. empirismus ]. Ozellikle,
deneysel bilimin onalhnc1 yuzy1ldan iti-
baren kazand1g1 onem ve kaydettigi ba-
~anlann bir sonucu olarak, F. +Bacon, T.
+Hobbes, J. +Locke, G. tBerkeley ve D.
tHume gibi 1ngiliz du~unurleri tarafm-
dan savunulan, tiim bilgilerin deneyime,
duyu alg1sma dayand1g1 goru~u.
t Akllc1hga, tdogu~tanc1hga ve aprio-
rizme kar~1t bir goru~ olan empirizm,
hem bir teori ve hem de bir yontem ola-
rak kar~umza ~1kar. Bir teori olarak em-
pirizm, bilginin kaynagmm deneyim ol-
dugunu one surerken, yontem olarak
empirizm, bilgiye ula~mak istiyorsak
eger, deneyimi kullanmarun, deneysel
ara~brmanm onemini vurgular, dene-
yim yoluyla veri toplayarak. verileri de-
gerlendirmenin, gozlemden ba~layan
rumevanmsal akdyuriitmenin gereklili-
gine i~aret eder.
Buna gore, bir teori olarak empirizm,
bilginin kaynag1 probleminde, bilginin
olanakh tek kayna~mn deneyim oldu-
gunu, deneyimden bagunslZ bir bilgi-
nin soz konusu olamayacagm1 savunan
aloma kar~1hk gelir. Bu ~er~eve i~inde,
insan zihninin, dogu~ta uzerine kendi
i~aretlerini yazd1g1 bo~ bir levha oldu-
gunu, zihin uzerine yapdan i~retlerin
ba~langt~ta birer izlenimden ba~ka hi~
bir ~ey olmad1gm1, bu izlenimlerden
empirizm 297
daha sonra bellekte birtak1m tasarunla-
nn turetildigini ve tiiretilen bu tasanm-
lann ~e~itli ~ekillerde birle~tirilmeleri
ve i~lenmelerinin kompleks du~uncele
re goturdugunu, klsacas1 zihinde daha
once duyularda bulunmam1~ olan hi~
bir ~ey bulunmad1gm1 savunan goru~
olarak empirizm, bilginin ya da en azm-
dan varolanlara ili~kin bilginin veya
salt kavramlar arasmdaki manhksal ili~
kilerle ilgili bilgi d1~mda kalan bilgile-
rin a priori olamayacagm1, tumel ve zo-
runlu dogrulann, yalmz ge~mi~ ve
~imdi i~in degil, fakat gelecek i~in de
ge~erli olan tumel bir bilginin soz konu-
su olmad1gm1, bilginin dogu~tan geti-
rilmedigini, dogrulu~n lil~utunun apa-
~Ikhk olamayacagm1 ve rum bilgiler i~in
zorunlu olan birtak1m onkabuller bu-
lunmad1gm1 kabul eder.
Empirizm, yine idelerin, kavramlann
ya da tumellerin kaynag1 konusunda,
onlarm temelde ve oncelikle deneyim-
den turetildigini savunan goru~u dile
getirir. Bir kavramm ge~erli bir kavram
olarak gorulmek durumundaysa eger,
deneysel kokenini a~1ga vurmak duru-
munda oldugunu one suren empirizm,
tumellerin ya da kavramlann anlamla-
nyla ilgili olarak, onlann anlamlanmn
deney i~erigine yap1lan gonderimler-
den olu~tugunu one surer.
Empirizm, bilginin s1mrlan konusun-
da, insana alg1da ba~ka hi~bir ~eyin
degil de, yalruzca izlenimlerinin ve
kendi duyu deneylerinin verildigini, in-
samn bilgide kendi i~kin kuresini a~a
rak, nesnelerin bizzat kendilerine ula~a
mayacaguu, ikincil niteliklerin otesine
ge~erek, nesnelerin birincil nitelik.lerine
eri~emeyecegini savunur. Empirizm, bu
~er~eve i~nde, insamn kendi zihin kure-
sinin d1~mdakileri bilebilse de, bu bilgi-
nin daima kesinlikten yoksun olacagm1
iddia eder. Empirizm, nihayet yontem
bakumndan, analiz ya da salt du~un
meyi bir kenara b1rakarak, dogrudan
gozlem ya da dolaysiZ deneyime daya-
rur; diskursif, rumdengelimsel, spekula-
298 endiistri devrimi
tif, transendental ya da diyalektik i~le1n
ya da yontetnlerin yerine, deneyim yon-
telnini ya da siste1nli tl.ilnevarunl kulla-
nan yakla~nn1 benimser.
E1npirizrn soz konusu bilgi ve yontem
anlay1~1 d1~1nda, bir anlam teorisiyle
belli bir var hk ve bilim gorti~iin ii i~erir.
Empirizrnin anlarn teorisine gore, soz-
ciikler, ornegin toz sozc\igii, bu sozc:UkJe-
rin kulla1UC1lan taraflndan tecriibe ettik~
leri ya da algtladLklan ~eylere (ornegin,
tahta par~alanna) ba~land1~1 zaman an-
la~tlabilir. Ote yandan empirizme gore,
diinya aralannda yalnlZca raslanbsal ba~
bulunan zorunluluklann de~il, diizenli-
liklerin bir arada tuttu~u, fakat a~kln bir
nedenle ili~kileri bulunmayan nesneler-
den ve durumlardan meydana gelen bir
biitiindiir. Yine empirizme gore, bilim,
salt olgular aras1ndaki ba~nblan incele-
yip, gozlemlenmi~ diizenliliklere daya-
narak ondeyide bulunur.
Em pirizm, bu gene I felsefi ya da episte-
molojik anJamJna ek olarak, ozel bilim-
lerde biraz daha farkh bir anlam ta~1r.
Ome~in, sosyolojide empirizm, test edil-
memi~ teorik spekiilasyondan sak1nan,
teori yerine niceliksel ve deneysel verile-
re one1n veren yakla~uru Hade eder. Bu-
nunla birlikte, bu anlay1~, bir yandan te-
orinin onemini kii~iimsedi~i, ote yandan
sa~lam ve giivenilir veriler topla1nan1n
i~erdigi teknik ve kuramsal gii~liikleri
goz ard1 etti~i i~in ele~tirihni~tir.
Ote yandan, empirizmin ahlak alarun-
daki yanslmaslnln once ahlak duyusu
o~retisi, sonra da yararahk oldu~unu
soyleyebiliriz. Ba~ka bir deyi~le, empi-
rik bilgi gorii~lerine uyan bir ahlak o~
retisi geli~tinne ~abas1 i~ine giren em pi-
ristler, ahlaki idelerin i~el deneyi~den
turetildi~ini one sunnu~lerdir. 6me-
~in, Hume'a gore, bir eylemin yanh~h
~tnt gozlemlemek yerine, hissederiz. Bu
bak1~ a~1s1, onseldzinci yuzyll empiriz-
minde, insan varh~lnlJl tek odevinin
kendisi ve eyleminden etkilecek herkes
i~in olabildi~ince ~ok 1nutluluk iiretmek
oldugunu savunan yararclltkla birle~ti-
rilmi~tir. c;iinkii ahlaki ilkelerin, alulcl-
lann sa vund ul<lan gibi, a pac;:~k olma-
dlklanna inand1klan i~in, ahlakln mut-
luluk iirehne guciiyle hakh klhnd1~1n1
one siirmek, empiristler i~in do~al bir
durumdur.
endiistri devrimi [ing. industrial r~oluti
on; Fr. revolution industrielle]. Bah uy-
garh~lnda, kabaca 1780 ve 1820 ytllan
aras1nda kalan tarihsel doneme ve bir
dizi teknik bulu~un, buhar makinesi ve
lokomotifin icad1run iiretim siirecinde,
insan giicii ve emeginin yerini mekanik
enerjinin almastna olanak veren siired
ba~hithg1 doneme verilen ad.
endustri toplumu [lng. industrial society;
Fr. societe industrielle]. Endiistri devrimi
sonras1nda ortaya ~1kan endiistrile~me
nin yarath~t to plum mode li.
Boyle bir toplum tiiriiniin temel ozel-
likleri ~oyle sualanabilir: 1 Ortak bir dil
ve kiiltiir birli~ini ya~ayan ulus devlet-
lerinin do~u~u; 2 gec;im ekonomisinin
ortadan kalki~lyla birlikte, iiretimin ti-
carile~mesi; 3 makine iiretiminin hi-
kim iiretim ~ekli olmas1 ve iiretimin,
kii~iik i~letmelerde de~il de, fabrikada
gerc;ekle~mesi; 4 tanmla u~ra~an insan
say1sln1n, niifus i~indeki orarurun dii~
mesi; 5 toplumun kentle~mesi; 6 kitle
kiiltiin1niin yukseli~i; 7 siyasetin kitle
partileri etraflnda orgiitleni~i ve niha-
yet, 8 bilimin ya~am1n tiim alanlanna
ve ozellikle de iiretim siirecine uygulan-
masl, toplumsal ya~a1n1n a~amah ve
siirekli olarak rasyonalizasyon u.
<;o~nluk ya da her zaman kitle toplu-
tnuyla ozde~le~tirilen ya da birle~tirilen
endiistri toplwnuna Batt'da kapitalizm,
Dogu'da ise sosyalizm omek verilmi:jtir.
Ba~ka bir deyi~le, toplwn bilimciler
hem kapitalizm ve hem de sosyalizmi
endiistri toplumu olarak de~erlendirir
ken, Marksistler, endustii toplumunu
kapitalizme ozgii bir toplum modeli ola-
rak gormii~lerdir.
Ote yandan, endiistri toplumu, top-
lumdaki temel, merkezf ilkenin teorik
bilgi oldugu, ekonomide hizmet sekto-

runun ag1r bast1g1, toplumsal yap1da
ise, teknik i~lerle ugra~an profesyonel-
lerle entellektuellerin yeni bir s1mf
meydana getirip, on plana ,.lkt1g1 pos-
tendustriyel toplumla kar~1 kar~1ya ge-
tirilmi~tir.
endiistriyalizm [tng. industrialism; Fr. ill-
dustrialisme; AI. industrialismus]. i 1nsa-
run bilgisinde ve doga uzerinde ege-
menlik kurma surecinde, makine uretim
sanatlanmn ya da tekniginin kaza1ul-
mas1 ve mekanik gu,. kullammmm og-
renilmesiyle belirlenen evre; 2 maddi
ilerlemedeki belli bir a~ama; ekonomik
geli~me ve toplumsal kalkmmamn en-
dustril~me yoluyla olacaguu savuna-
caguu one suren goru~.
Buna gore, cansiZ gu,. kaynakJarmm,
uretimi mekanikl~tirmek amaayla, lire-
tim surecine uygulanmasUlU\ ardmdan
ortaya 'Y!kan ekonomik buyumeye en-
dustrile~me ad1 verilir. Bu sure,., en-
dustrile~me oncesi toplum yap1sma
gore, i~ bolumunu, kapitalistle i~,.i ara-
Sindaki yeni uretim i likilerini, kentle-
meyle endustrinin cografi olarak mer-
kezile~mesini, v. b. g., 'i,.erir. Ba~lang1,.ta
kapitalist toplumlarda gozlenen bir geli~
me olarak ortaya ,.1kan endustrile~me su-
reci, gunumuzde tek bir ekonomik siste-
min suurlanm a~m1~ durumdadu.
energeia. Aristoteles'in felsefesinde, kendi
ozune, edimselligine, entelekyasma tam
olarak sahip olan bir ~eyin varolu~ tarz1,
potansiyel olaru aktuel olana donu~tu
ren gu,.. Saf edim. Potansiyaliteden, gizil
gu,.ten tumuyle yoksun bulunan varhk.
Buna gore, evrenin ezeli oldugunu one
suren Aristoteles, kendisinde potansiyel
hi,.bir yon bulunmayan, kendisi degi~
meden degi~meye neden olan bir hk Ha-
reket Ett;irid olmas1 gerekti~ savun-
mu~tur. I~te bu Varhk, saf aktualite, saf
edim, energeiadu, ve saf edim oldu~ i9,n
de, maddi olmayan bir varhkhr, ,.unku
madde, potansiyaliteye, degi~tirilmeye,
eyleme maruz kalmaya i~aret eder.
enerji [Os. lcuuve; 1ng. energy; Fr. energie;
AI. energie]. Bir degi~me meydana geti-
rebilme, hareket etme ve eyleme neden
Engels, Friedrich 2~
olma kapasitesi. Tum fenomenlerin va-
rolu~lan i,.in kendisine bagh olduklan
temel fiziksel ger,.eklik.
enerjizm [Os. kudret nazariyesi; ing. ener-
gism; Fr. energetisme]. 119. yuzydm son-
lannda, Ostwald ve Mach gibi bazt
doga bilimcileri ve du~unurler tarafm-
dan savunulan, yalruzca fenomenlerin
varoldugunu, toz ve madde gibi terim-
lerin, enerji ah~veri~i a,.tsmdan hi,.bir
anlam ta~1mad1gm1 dile getirerek, tum
dogal fenomenleri, maddi yonu bulun-
mayan enerjideki degi~melerle a,.lkla-
yan goru~.
2 Enerjizm, ahlak alamnda ise, niyet ye-
rine eylemi on plana ,.1karan ve dogru
eylemin, ki~inin kendi normal yeti ve
kapasitelerini tam olarak hayata ge,.ir-
mesinden olu~tugunu, ahlaki eylemin
amacmm, mutluluk ya da haz degil de,
ki~inin kendisini tam olarak ger,.ekle~
tinn.esi oldugunu, en yuksek iyinin faa-
Hyet oldugunu savunan ahlak anlayl~l
ru ifade eder.
enformasyon toplumu [1ng. i~formation
society; Fr. societe de l'infonnation]. Bilgi-
nin en temel urt:in, en degerli kaynak ol-
dugu, i~gucun(in onemli bir bolumu-
nun enfonnasyon endustrisinde ,.ah-
~anlardan meydana geldigi toplum mo-
deli.
Yuzy1hm1zm son on y1hnda kendini
iyice gosteren enformasyon toplumu-
nun u,. geli~me evresinden ge,.tigi soy-
lenrnektedir. Birinci evre ondokuzuncu
yuzy1hn ortalannda ba~lam1~ ve ileti~i
min elektrilikasyonuyla karakterize ol-
mu~tur. lkinci evre ise, yuzy1hn ortala-
nnda enformasyonun toplumun mer-
kezinde bulundugu kabuluyle ifade edi-
lir. o,.uncu evre ise, enfonn.asyon sis-
temler:inin birbirleriyle, ulusal snurlan
a~an sistemlerle ve diger toplumsal diz-
gelerle but(inJe~mesini anlatlr.
Engels, Friedrich. 1820--1895 ydlan ara-
smda ya~am_1~ ve hayatl J?oyunca Karl
Marks'm ,.ah~ma arkada~1 olmu~ olan
du~unur. Marksist ogretiye onemli ol,.u-
de katk1 yapm1~ ve ortak ogretilerinde,
doga bilimi, milletler sorunu, askerlik ve
300 en iyi ilkesi
uluslararas1 ili~kileri uzmanhk konulan
olarak iistlenmi~ olan Engels'in temel
eserleri, Marks'la birlikte yaznu~ oldu~u
Die Heiligt Familit [Kutsal Aile],Die De-
utsclae ldeologie [Alman ideolojisi], Mnui-
fe<;t der Koumaunistischen Partei [Komii-
nist Manifesto], ve kendi ba~1na kale1ne
ald1~1 AntiDiihring, Ludwig Feuerbach
und der Ausgang der Klassischen Deuts-
dren PIJilosoplrie [Ludwig Feuerbach ve
Klasik Alman felsefesinin sonul ve Dia-
lektik der Nalur [Do~an1n Diyalekti-
~i)'dur.
Engels, Ludwig Feuerbach adb kitabJn-
da, filozoflan idealistler ve maddeciler
diye ikiye ayum1~, bun1ardan ideaHst-
lerin madde ka~asanda zihnin, madde-
cilerin ise zihin kar~1s1nda maddenin
onceli~ini savunduklanna belirtmi~tir.
Buna kar~1n, Doganzn Diyalektigi'nde,
bilimsel di.i~iincenin diyalektik bir yapl-
da oldu~unu, bilirnin daha once felsefe-
nin kapsam1 it;inde kalan birt;ok konuyu
kendi kapsam1na dahil etti~ini savunan
Engels, gert;ekli~in do~as1yla ilgili spe-
ki.i1asyon anlanunda felsefenin, Hegel'le
birlikte sona erdi~ini ve yalruzca dii-
~iince ve dii~iincenin yasalanyla ilgili
bir teori anlarrunda felsefeye yer kaldl-
~lnl one siirmii~tiir.
Marks'm oliliniinden sonra, ondan
biraz aynlarak, hukuk ve ideoloji gibi
iistyaplsal o~elerin ekonolnik temel kar. .
~1s1nda belli bir ba~JmSlZh~l oldu~Unu
ve zaman zaman temeli belirledi~ini
soyleyen Engels, diyalektik maddecilik
olarak tarunan o~retiyi geli~tinni~ olan
ki~idir. tMarksizmi do~al bir bilirnsel
temel iizerinde geli~tirmeye t;ah~ml~
olan Engels, tDarwin'den t;ak etkilen-
mi~ ve toplumsal geli~menin evrim il-
kelerine uygun bir tarzda geli~ti~ini sa-
vurunu~tur.
en iyi ilkesi [ing. principle of the best; Fr.
principe du nreilleur ]. tPlaton'un, Sokra-
tes'in 'tiim insanlarm her za1nan iyi ya
da iyi olaru set;tikleri' (kotii oldu~unu
dii~iindiikJeri bir ~eyin pe~inden asia
gitmedikleri) ve 'kotiiliik ya da yanb-
~1n yaln1zca bilgisizlikten kaynaklandJ-
~~, dii~iincesinden hareketle olu~tur
du~u, ve varolan her~eyin, kendisi i~in
en iyi olan1 gert;ekle~tirecek ~ekilde ey-
ledi~ini, kendi iyisine ula~ma yoniinde
i~sel bir e~ilime sahip bulundu~unu,
evrendeki her~eyin, rasyonel bir plana
gore, hem kendisi ve hem de biitiin i9n
en iyi olacak ~ekilde diizenlendi~ini
dile getiren ilkesi.
enkrasia. tPlaton ve t Aristoteles'in,
iradenin akJld1~1 e~ilimlere kar~1 koya-
rak, do~ru ya da iyi olan1 set;ebilme,
hayata get;irebilme giirii it;in kullandJk-
lan Yunanca terim.
ens. 1 Felsefede, terimin en genel anlanu
it;inde varbk; olabildi~ince az ozelli~i
olan, en az belirleme alm1~ olan varhk;
yani, varhk olmak bakun1ndan varhk. 2
Telojide, ozii ve varolu~u ozde~ olan
Tann.
Buna gore, Ortat;a~da, varolu~u ba~ka
bir eye ba~h olan, ba~ka bir ~eyin ne-
densel faaliyetinin eseri olup, ba~ka bir
~ey taraflndan belir Ienmi~, ko~ullan
ml~ ya da yarahlm1~ olan, varolu~u zo~
runlu de~il de, olumsal olan varh~a ens
ab alio; buna kar~1n, bizzatihi varh~a,
kendinden ve kendi ba~1na varl1~a, va-
rolu~u ba~ka bir ~eye ba~h olmayan,
ozii varolu~unu it;eren zorunlu varh~a,
yani Tann'ya ens a se ad1 verilmi~tir.
Kendi kudretinden dolay1, kendinden
ve kendi ba~1na varolan, kahc1 olup var-
h~l ba~ka bir ka ynaktan tiiretile1neyen
nihar ve en yiiksek varhk olarak en a
senin ozii varolmakhr ve onun varolu~u
da oziidiir. Ayru varl1~a, Descartes 'en
yetkin varhk' anlanuna ens perfectissum
ad1n1 vermi~tir.
Ortat;a~'da Tann it;in, zihinden ba~lm
SlZ, gert;ek varhk anla1nmda ens reate de-
yilni de kullarulml~tlr. Kant ise, Tann'y1,
en gert;ek varbk, rum gert;ekliklerin ve
biitiin yetkinlik ozelliklerinin mutlak sa-
hibi olan var hk anlam1nda ens realissun1
diye tan1mlamJ~hr.
Yine, Ortat;a~da, tlkc;a~ do~a felsefesi-
nin onemli dii~iiniirlerinden olan Elea

okulunun kurucusu Pannenides'in ezeli-
ebedi, deti~mez, yaratllmam1~ ve yok
edilemez varhtana, bir olan ger-;ekliti-
ne erzs Pannenideum denmi~tir. Yine bu
felsefede, 'akdh varhk' anlarrunda ins an
i-;in ens rationis ad1 kullandm1~hr. Ens
rationis, aynca, insan zihni taraf1ndan
yaratJ.Im1~ olan bir nesne ya da entite,
lu-;gen daire' ornetinde oldutu gibi,
insan zihni taraf1ndan du~unulup olu~
turulmakJa birlikte, d1~ ger-;eklikte te-
lneli olmayan, ger-;ekle~mesi olanaks1z
bir ~eyi veya insan zihni tarahndan, d1~
ger-;eklikteki temeline dayan1larak olu~
turuhnu~ manbksal bir nesneyi tanlm
lamak i-;in kullanllm1~hr.
entelekya. Aristoteles'in felsefesinde, ozu
tam olarak ger-;ekle~mi~ olan bir ~eyin
varhk tarzl, formu ya da ozu; potansi-
yaliteye kar~1t olarak edimsellik.
Henuz tamamlanmam1~, fakat ger-;ek-
le~me yol unda olan edime energeia
aduu verirken, yetldnlik ya da olgunlu-
ta u la~1n1~ edime entelekya ad1ru veren
t Aristoteles ruhu, organik bir dsim ya
da vucudun ilk entelekyas1 olarak tarum-
lairu~, bununla da, bedenin aktif oldu-
tu, etkin ya da hareketli oldutu zaman
yapabilditi ~eyleri anlatmak istemi~tir.
Ildnci entelelcya ise, butun bu ~eyleri ak-
tuel olarak yapmaktan olu~ur. Bununla
birlikte, entelekyan1n Aristoteles'te, genel
mi yoksa tikel mi old utu, yani canh her
hayvan ya da bireyin kendi en telekyas1na
m1, yoksa yalnlZCa turun un entelelo;asl
na m1 sahip oldutu pek a-;1k detildir.
Monad lard a yetkinlik bul und utun u,
eylemlerinin ka ynat olan bir yeter liHk
bulundutunu dile getiren Leibniz'in m-
telekyayl monadlara uyguladt yerde,
dirhnselciler entelekya ya da entele~i ile
dirimsel gucu, ya~am kaynat ya da
canhhk ilkesini anlamt~lardu.
entellekliializm [Os. zihniye; tng. intellec-
tualism; Fr. intellectualisme; AI. intellektu-
alismus]. 1 Genel olarak, zihni, bilginin
ve eylemin tek ger~ek ilkesi olarak goren
otreti, zihinsel fenomenlerin duygular
ve irade kar~1sanda once ve ustun oldu
entellektiiel 301
tur.u one suren felsefe anla y1~1; ins an
zihninin daha soyut ve daha kavratnsal
bir duzeyde ger-;ekle~en bili~sel yeti ya
da par-;aslru her alanda temele alan, on
plana -;karan yakla~1m; varolan her~e
yin, en az1ndan ilke olarak fildrlere,
yani zihinsel ger-;eklere indirgenebile-
cetini savunan anlayt~; tum psikolojik
olaylan fikir, du~unce ve yargllara bat-
layan felsefe gorti~ti.
2 Epistemolojide, bilgiyi tumuyle saf
aklldan tureten otretiyi ifade eden ve
dolaylstyla, aklclhkla bu -;er-;eve i-;inde
ozde~ olan entellektualizm, akhn bilgi-
nin tek ya da biricik kaynat oldutunu,
akla da yanan bilginin di~ dun yadan
d u yular aracht yla ahnan izlenimler-
den batmsz oldutunu one surdutu
i-;in, duyumculutun tam kar~1s1nda yer
alan bir goru~tur.
3 Entellektualiz1r., psikolojide ise, psi-
kolojik olay ve durumlarda yaln1zca ta-
sanm bulan yakla~tma kar~d1k gelir. 4
Buna kar~tn, ahlak alan1nda, entellek-
tiializm, ilk kez olarak Sokrates taraftn-
dan savunulan ve iradeyi, duygu, arzu
ve etilimleri hi-; dikkate almadan, bilgi-
nin kendi ba~1na eylemi belirlemek i-;in
yeterli old utun u iddia eden otreti yi
anlat1r.
5 Teoloji alarunda ise, entellektualiztn,
din in ka ynat ve dotas yla ilgili prob-
lemlerde, ir4deyi, d uygulan, arz ulan
tumuyle goz ard1 ederek, yalniZCa d U
~ unceyi on plana -;tkartan yakla~nnln
ad1 olmak duru1nundadu.
entellektiiel [Os. munevver; ing. intellectu-
al; Fr. intellectuel; AI. intellektueli]. Gele-
neksel anlam1 it;inde, du~unsel du~un
sel veya zihinsel etkinlite yonelmi~,
bilgili, deterlendirme ve ele~tiri guru
yuksek, topluma onculuk etme misyo-
nu yuklenmi~ ayd1n, ~atda~ varolu~~u
filozof tCamus'nun deyimiyle 'zihni
kendi kendisini gozleyen ki~i'.
Ronesanstan itibaren, yalda~1k 19. yuz-
ylla kadar A vrupa'da entellektueller,
aralannda ba~ta filozof ve bilim adam-
Ian olmak uzere, yuksek kultur urunle-
302 entellelduel yukseli
rini ve deterlerini yaratan insaniar ola-
rak gorulmii~tiir. Bu done1n boyunca,
goreli bir batlmslzhta sahip olan ve
toplum i~inde ~ok onemli ve sayg1deter
bir konum i~gal eden entellektiieller, ge-
lenete bath toplumlara yeni fikirler ve
yeni bilgiler sokJnak suretiyle, tarihin
ak1~1n1 de~i~tiren iistun insanlar olarak
deterlendirilmi~tir. Fakat ozellikle 19.
yiizyll1n ikinci yansmdan itibaren, en-
tellektiieller Bah'da itibar ve popiilarite
kayb1na utram1~lard1r. Bu itibar ve po-
pularite kayb1n1n en one1nli nedeni de,
hi~ ku~ku yok ki demokrasi, .kitle kiiltU-
riiniin yiikseli~i ve biirokratizasyon sii-
r~lcridir.
Once diinya tarihinin ak1~1n1 deti~tir
me, sonra da yiiksek kiiltiir yaratma
gticiinii yitiren entellektueller, 20. yiiz-
Yllla birlikte, yava~ yava~ hakim ideo-
lojileri ele~tirme yeteneklerini de yitir-
nl.eye ba~layarak, ya onemli ol~iide
marjinalle~mi~ler veya ka~1n1lmaz ola-
rak, batuns1zhklann1 yitirip, kamusal
alan1n veya yonetim kuru1nlaruun ma-
a~h ditnyas1na dahil olmak durwnun-
da kahn1~lardu.
entellektiiel yiikseli~ [lng. intellectual as-
cent; Fr. ascension intellectuelle]. Yeni-
Platoncu felsefede, bireysel insan ruhu
it;in gosterilen Tann'yla birle~me ama-
Clna temel olu~turan, bilgisel ya da en-
tellektiiel geli~me siireci.
Bireysel insan ruhunun, Tann'dan lure-
yen Diinya ya da Evren ruhundan zuhur
ettitini ve dolay1slyla, t1pk1 Diinya
Ruhu gibi, bir yoniiy le a~at1ya, yani
maddeye, bir yoniiyle de yukanya, yani
en yiiksek ger~eklik olan Tann'ya yonel-
ditini soyleyen Plotinos'a gore, ruh, u~
par~adan meydana gelir. Bu ii~tinden en
yiiksetini meydana getiren par~ada
maddenin izi bulurunad1t1 i~i~ o insan-
daki tannsal par~ad1r.
Bununla birlikte, o bile~ik insan varh-
tinl meydana getirmek iizere, bir beden
i~ine hapsoldu~ndan, madde tarafln-
dan kirletihni~ durumdad1r. t~te, ann-
rna (katharsis) ihtiyaa, bu dun1mun bir
sonucu olarak ortaya ~1kar. Ba~k~ bir
deyi~le, Plotinos, ruha, ahlAki geli~me
ve yiikseli~i yak1n, kaynat1 olan Tan-
n'yla birle~meyi de nihai ve en yiiksek
hedef olarak gosterir. SOz konusu yiikse-
li~ siirecinde, ahlaki ote ya da praksis,
hpk1 Aristoteleste oldutu gjbi, teorik
ya da entellektiiel oteye veya theoriaya
tabidir.
Plotinos'un savundu~na gore, ruhun
entellektuel yiikseli~inin birinci evresi,
Eros'un etkisi albnda ger~ekle~en hzthar-
sis'ten, safla~ma ya da annma siiredn-
den meydana gelir. Burada ruh, bedenin
egemenlitinden ve duyulann etkisinden
s1ynlmaya, en onemlisi phronesis olan
temel erdemleri ger~ekl~tirmeye ~ah
~u. ikinci evrede ise, ruh duyu algtSUW'l
iistune yiikselir; Nousa dotru donerek,
bilinl ve felsefeyle me~gul olur.
Buna kar~1n, ii~iincii evrede, bireysel
ruh, diskiirsif bilgiyi a~arakf Nousla bir-
le~me durumuna gelir. Ruh, bu son ev-
rede bile, ben-bilincini korudutundan,
biitiin bu evreler, nihai ve en yiiksek
evre olan Tann'yla birlE1me ya da dot-
rudan temas i~in bir ha21rhktan ba~ka
bir ~ey detildir ve Tann'ya yukseli~in
ka~1rulmaz adunlanru meydana getirir.
e-onermesi [lng. e-proposition]. I<lasik
mantlkta, turnel olumsuz kategorik oner-
meye verilen ad. Ornetin, ~Hi~bir insan
dort ayakh de~lctir.'
epifenomen [lng. epiplzenomenon; Fr.
ephiphtnonzene; AI. begleiterscheinung].
Bir siirece e~lik eden, ayru siirecin daha
sonraki geli~iminde hi~bir rolii bulun-
mayan, siirece ozsel hi~bir katk1s1 olma-
yan ikincil ote ya da yan iirun; ba~ka
bir olayla birlikte varolsa, ba~ka bir sii-
rece e~lik etse de, o olay1n ortaya ~lkl
~lnda veya o siirecin olu~umunda hi~
bir katkrs1 bulunmayan olay.
Epifenomene en i yi ornek, yalnlZCa,
uyku s1ras1nda soz konusu olan biyo-
kimyasal ve norolojik olaylara e~Jik
eden dii~lerdir. Ayn1 ~er~eve i~inde,
epifenomenin, bilinci diin yafWl maddi
i~eritinin pasif bir yansunas1 olarak
a~lklama i~inde kullanlldltlnl soy1eye-
biliriz.

epifenomenalizm [tng. epr.pltenamenalism;
Fr. epiphcnomenalisnte]. Zihin-beden ili~
kisi konusunda, 19. yuzy1hn sonlanna
do~ru, kar~ll1kh etkile~im ve parale-
lizm o~retilerine alternatif olarak one
surulen teori; bilinci, beyindeki molekul
hareket)erinin bir epifenomeni ya da
yan urunu olarak goren ve tum zihinsel
olaylann 6ziksel olaylarUl sonu-;lan ol-
duklannl, dolay1s1yla fiziksel olaylara
da ba~ka zihinsel olaylara da neden ola-
mayacaklannl savunan o~reti.
Epifenomenalizm, fiziki sure-;lerin, be-
densel olaylarUl zihinsel olay ve sure-;le-
re yol a-;1nakla birlikte, zihinsel olaylann
ne ba~ka zihinsel sure-;lere, ne de fiziki
olaylara neden oldugt.nu, zihnin bedeni
herhangi bir ~ekilde etkileyemedi~ini
savunur. Fizyolojik fenomenlerin zihin-
sel fenomenleri etk.iledi~ini, zihinsel fe-
nomenlerin kendi aralannda birbirlerine
nedensel ili~k.ilerle ba~b olrnad1~1n1 ve
zihinsel fenomenlerin yalruzca fizyolojik
fenomenlerin yan urunleri, donuk yansl-
malarl oldu~unu ileri suren gorii~ ola-
rak epifenomenalizm, elimi hareket et~
tirmezden once, elimi hareket ettirme
iste~i ya da du~uncesinin soz konusu
olmad1~1ru, bu tur bir istek ya da du-
~uncenin bir yandsama oldu~unu, eli-
min hareketinin fiziki bir eylemden
ba~ka hi-;bir ~ey olmad1~1ru, ve dolayl-
Slyla tum zihinsel sure~erin fiziki olay-
lann sonucu oldu~unu iddia eder.
Zihin-beden ili~kisiyle ilgili olarak, epi-
fenomenalist goru~ -;er-;evesi i-;inde, ~u
analojiler omek olarak verilebilir: T1pkl
cismin, kendi golgesinin nedeni olmas1
ve golgenin ne cisim uzerinde ne de
ba~ka golgeler uzerinde nedensel hi-;bir
etkisinin bulunmamas1 gibi, bilince
neden olan da beyindir ve bilincin beyin
uzerinde hi-;bir etk.isi yoktur. Lokomoti-
fin buhar meydana getinnesi, fakat bu-
hann lokomotife neden olamamas1 gibi,
beden de, kayna~1yla nedensel bir ba~
lanb i~inde bulunmayan bilind do~u
rur. Goru~un en onemli gu-;lu~u, iride
ozgurlu~unu olanaks1z hale getirmesi-
dir.
Epiktetostun iki temel kurah 303
Epikieios. 55-135 y1llan aras1nda ya~a
ml~ Stoah filozof ve ahlak-;1.
Azad edilmi~ bir kole olan Epikte-
tos'un tStoac1h~1n1n temelinde, ozgi.ir-
luk, tanr1sal kayra, insanl1k ve ahlak du-
~uncesi bulunur. Kendisine bilge k.i~i
oiarak tSokrates'le tDiogenes'i ornek
alm1~ olan Epiktetos, temelde ahlak ile
ilgilenmi~ ve ger-;ek e~itimin, butun uy-
le bireye ait olan tek ~eyin bireyin
iradesi ya da amaa oldu~unu kavra-
maktan ba~ka bir ~ey olmad1~1n1 iddia
etmi~tir. 1nsan, ona gore, iradeden ba-
~unslZ olan i yi ya da kotu hi-;bir ~ey b u-
lunmadl~lJU o~renmeli ve olaylan on-
gormeye ya da yonlendinneye kalkJ~
maylp, yaln1zca onlan anlama -;abas1
gostermelidir.
insan1n kendisinin d1~1ndaki ~eylere
du~kunluk gostenne, yani kolelikle,
ahlaki amac1ru hayata ge-;inne, e~deyi~
le ozgurluk arasmda bir tercihte bulun-
masl gerekti~ini savunan Epiktetos'a
gore, bir insana ba~ka bir insan zarar
vermez, ona yalruzca kendisi zarar vere-
bilir. Akademik tarb~ma ve teoriyi hor
goren Epiktetos'un mesaj1, Stoahlann
bir-;o~u gibi, entellektuellere, yonetici st-
rufa de~il de, ortalama insana yonelmi~
tir.
Siyaset alarunda, Epiktetos, insaru,
Tann'dan ba~ka insanlan da i-;eren
buyuk bir sistemin uyesi olarak gor-
mu~tur. Ona gore, her insan oncelikle,
kendi toplumunun bir yurtta~1d1r. Ama
o, bir yandan da, tannlann ve tum in-
sanlann olu~turd u~u daha buyuk bir
toplulu~un uyesidir. Kent devleti b u
toplulu~un yalnJzca kotu bir kopyasl-
du. insanlar akllh yanlanyla, Tann'run
-;ocukland1rlar ve kendilerinde tannsal
o~eler ta~ular. Bundan dolay1, insanlar,
Epiktetos'a gore, kentlerini ve ya~amla
nnl Tann'n1n iradesine gore yonetmeye
-;ah~mahd1r.
Epiktetos'un iki temel kurah [lng. Epic-
tetus' twa basic Mlles; Fr. deur regles bases
d'Epictete]. Stoac1 Epiktetos'un ahlak fel-
sefesinin temelinde bulunan iki kural:
'iradenin d1~1nda, iyi ya da kotu olan
304 Epikiiros
hi-;bir ~ey bulunmadtgtnl kabul etrne-
tniz gerelcir' ve 'Olaylan ongorti p yon-
lendirmeye -;ah~mak yerine, onlan yal-
nizca bilgelikle kabul etmeliyiz'.
Epiktetos'a gore, insan if;in iyi olan tek
~ey iradedir ve en onemli erdem bilge-
liktir. Bilgelik ise, insan1n kendisini do-
gantn aynlmaz bir par-;as1 olarak gorme-
siyle ve doganm seyrine ayak uydur-
masiyla elde edilir. insan kendisini dtin-
yantn gidi~inden s1y1np ayuamad1gtna
gore, yapdacak en iyi i~ dunyan1n gidi-
~mi oldugu gibi benimsemektir. lnsan
dotal dtizene boyun eger.;e, dunyan1n
gidi~ini oldu~ gibi benimserse, kendi-
sini gereksiz s1klnh ve tedirginlilderden
kurtanr.
Epiktetosun bu anlay1~1na gore, insan
bir dramdaki aktore benzer. Dtinya ve
dtinyarun tarihiyle ilgili bu dramda,
insan yalntzca bir oyuncudur. Oyuncu
oynayacag1 rolti s~emez, dekora, oyu-
nun kendisine etkide bulunamaz. Tann
ya da akll ilkesidir ki, her insan1n bu
tarih i-;inde ne olacag1n1 belirler. Dtinya
sahnesinde bir tiyatro eserindeki oyun-
cuya benzeyen ins an, hi-;bir etkide bul u-
namayacagl ~eyler kar~ISinda kay1tsiZ
kalmak durumundadu. Onun kontrol
edebilecegi tek bir ~ey vardu: Kendi
tavn ve tutkulan.
0, bir ba~kasma daha iyi bir rol verildi-
~i i-;in k1skan-;hk duymamah, makyaj1
yapan bumunu -;irkin gosterdigi i-;in,
kendisini a~agdan.m1~ hissetmemelidir.
Yani, insan kendisine ne verilrni~se
onunla yetiruneli, eri~emeyecegi, sahip
olamayacag1 ~eyler i-;in, a-;hk, kJskan-;-
hk duymamahdu. Btitiin bu duygular
onu mutsuz kllar. Oyleyse, yapdmas1
gereken ~ey, akla uygun olmayan duy-
gular, tutkular kar~1smda, ki~inin gti-;lti
olmas1, ba~nnsizhg1n1 kazanmas1du.
Bu baguns1zbga giden yol ise, bilgelik-
ten ge-;er. lnsan kendisini bu olumsuz
duygulardan kurtarabilirse, yani duygu-
suzluk haline ula~abilirse, bilge insana
ozgti olan huzur ve mutluluga kavu~a
bilir. Zira, yalruzca bilge insan roltiniin
ne oldugunu bilebilir.
Epikiiros. M. 0. 341-270 ylllan aras1nda
ya~am1~ ve felsefesi, Hellenistik done-
tnin diger ogretilerj gibi, daha -;ok ahlak
ag~rhkh bir sistem kurmu~ olan Yunan-
h dti~tintir.
Epiktiros, varhk gorti~tinde Milattan
once be~inci ytizydda tDemokritos ve
tLeukkipos taraftndan kurulmu~ olan
atomcu ogretiyi benimsemi~tir. Ona
gore, ger-;ekten var olan her~ey, son -;o-
zurnlemede iki ve yalniZca iki ttirden
~eye indirgenebilir: Atom)ar ve bo~luk.
0, var olan dsimlerin iki ttirden oldugu-
n u one surer. BunlarI bile~ik cisimler ve
soz konusu bile~ik cisimlerin kendilerin-
den meydana geldigi birimler olarak
atomlardu. Epiktiros, i~te bu -;er-;eve
i-;inde, bile~ik olmayan cisimlerin, yani
atomlann, bile~ik dsimler dagddtgl
zaman yok olarak hi-;lige gitmemek ve
tam tersine varolmaya devam etmek du-
rumundaysa eger, boltinemez ve degi~
mez olmas1 gerektigini iddia etmi~tir.
Bundan ba~ka atomlar dogalar1 itiba-
riyle kah ve boltinemez olmahd1r. ~u
halde, Epikiiros'a gore, evrenin temelin-
de bOltinemez olan atomlar vardu. 0,
aynca, evrenin kendisi snurlanmam1~
oldugundan, evrendeki atomlann say1s1
ve bo~ mekanm kendisinin de sm1rs1Z
oldugunu soylemi~tir. Yine, boltinemez
olma atomlann temel bir ozeUigidir. Bir
a tom varhga gelrni~ olamayacag1 gibi,
yok olup gibnez de. 0 degi~mez, nice-
lik bakJmmdan artmaz ve azalmaz.
Atom homojen bir birimdir. Atomlann
bundan ba~ka btiyiikltik, ~ekH ve aglr-
hk gibi ozellikleri de vardu. Epiktiros,
atomlann btiyiikltik ve ~ekil bakimln-
dan birbirlerinden farkb olabilmelerine
kar~1 -;1kar, -;iinkti atomlann farkh bti-
ytikl tik ve ~ekillere sa hip olabilrneleri,
onlan sonsuzca k ti~ ve algllanamaz
olan birimler olmaktan -;lkanr.
Bununla birlikte, Epiktirosa gore,
atomlar birbirlerinden ag1rbk bakurun-
dan farklda~1rlar. 0, atomlann bo~luk
ta a~a~ya dogru dti~meleri ve yukan-
ya dogru ytikselmeye diren-; goster-
melerinin, ancak ag1rbk ozelligiyle a-;1k-

lanabi lecegini savunmu~tur. Ba~ka bir
deyi~le, aguhg1 olmayan bir cisim hare-
ket etmeyeceginden, evrendeki degi~
me ve bile~ik cisimlerin hareket etme ol-
gusunu a~1klayabilmek i~in, Epikurosa
gore, aguhg1 atomlann ba~ka bir zo
runlu ozelligi olarak kabul ebnek gerek
mektedir.
Buradan da anla~dacag1 gibi, Epiku-
rosun metafiziginin atomlar ve bo~luk
tan sonraki u~uncu temel kategorisi, ha-
reket ya da degi~medir. Atomlar her
zaman a~ag1ya dogru hareket etmi~tir
ve gelecekte de a~ag1ya dogru hareket
edecektir. Bununla birlikte, Epikurosun
atomlann hareketine ili~kin a~Iklamas1,
atomcu goru~un kurucusu olan Demok..
ritos'un a~1klamasmdan farkhhk goste-
rir. Bunun da nedeni, Hellenistik felsefe-
de pratik felsefenin, diri kayg1lann ve
ahlakln on plana ~Ilanas1du. Epikuros,
insanda irade ve se~me ozgurlugune
a~1k kap1 b1rakmak i~in, Demokritos'un
1nutlak anJamda determinist bir evren
goru~unden belli ol~uler i~inde uzak
dunnu~tur.
Demokritos'un goru~unde, atomlar
bo~lukta yukandan a~ag1ya dogru
farkl1 h1zla hareket eder. Atortdarm hiz-
lanndaki farkhh.k ise, onlar1n farkh agu-
hklara sahip olmalanndan kaynaklarur.
Atomlar bo~lukta farkh luzlarla hareket
ettiklerinden, birbirleriyle ~arp1~1r. Bu
~arp1~malar ise, hpk1 bilardo toplannm
birbirleriyle ~arp1~malanna benzer. Bu
~arp1~malar sonucunda atomlar birbir-
lerinin yonlerini degi~tirirler. Her .,-ar-
pl~ma evrende yeni bir duzenlemeye ve
yen..i bile~ik cisimlerin dogu~una yol
a~ar. Evrende duyularuruz aracditiyla
tecriibe euigimiz tum degi~me ve olu
~umlar atomlann soz konusu ~arp1~ma
Iann1n ve bu ~arp1~malara gosterilen
zindrleme tepkilerin sonucwtda ortaya
~1kar.
Demokritos'un evren goru~u, mutlak
anlamda determinist bir evren goru~u
dur. Ba~ka bir deyi~le, onun goru~une
gore, evrenin belli bir andaki hali evre-
nin bundan bir onceki halinin zorunlu
Epikiiros 305
sonucu olarak ortaya ~1kar. Buna gore,
ato1nlann belli bir andaki konumlan,
h1zlan ve onlann hangi yonde hareket
ettigi bilinirse, gelecekte neierin olacag1
tam bir kesinlik ve dakiklikle bilinebilir.
Epikiiros ise, bu goru~e kar~1, atomla-
nn yaln1zca a~ag1ya dogru hareket etti
gini de gil, faka t ayn1 zamanda normal
yollanndan kuc;iik bir sapma gostererek
hareket ettigini sayler. Boyle bir sap1na
ortaya ~1ktlg1 zaman ise, tum atomlann
yonleri degi~ir ve dolayistyla her ~ey
belirlenmi~ olamaz. Bununla birlikte,
sapman1n bir nedeni yoktur, bundan do-
layi gelecekteki olaylann seyri onceden
bilinemez.
~u halde, Epikuros'un evren goru~un
de raslantaya da yer vard1r. 0, evrenin
m utlak anlamda belirlenmi~ bir evren
olmad1guu one sunnekle birlikte, evren
deki her~eyin maddi bir yap1da oldugu
konusunda Demokritosla uyu~ur. Buna
gore, ruh ve Tanr1 da dahil olmak uzere,
evrendeki her~ey 1naddi bir yap1dad1r.
Cisimler gibi ruhlar ya da ziliinler de,
madd[ nesnelerden ba~ka hi~bir ~ey de-
gildir. Zihin cisimden, ruh atomu ad1
verilen ozel bir tiirden atomlardan mey
dana gelmi~ olmasa bakmundan farkh
hk gosterir. Ruh atomlan maddi cishnle-
ri olu~turan suadan atomlardan, daha
ince ve kfrresel olmak bak1m1ndan farkh
olan atomlardu. Epikuros'un goru~un
de, du~unce h.iliinden zihinsel olaylar
da ruh atomlanrun ~arp1~malanyla
a~klanu.
Atomlann bir ~arp1~mas1 d uyu orgaru-
nl harekete ge~irdigi zaman, bu d urum
ruh alomlann1 hareket ettirir vc du~un
ce bu durumun sonucunda ortaya ~1kar.
Epikuros'a gore, canh bir varhk ile can
sa bir cisim aras1ndaki tek farklahk can-
SIZ varhklarda ruh atomlann1n bulun-
mad1g1 yerde, canh varhklann ruh
atomlanna sahip olmas1du. Canl1 bir
varhk, bir insan oldugu zaman, ruh
atomlan, atomlann soz konusu canhy1
meydana getiren duzeninden aynhp
gider ve geride yalnJZca cisimsel atom
lar kahr.
306 Epikiiros~u Okul
Epikiiros~u Okul (ing. Epicurean School;
Fr. Ecole d'Epicur]. Hellenistik felsefenin
en onemli dii~iiniirlerinden biri olan
Epik iiros taraftndan M. S. 306 ythnda
Atina'da kurulmu~ felsefe okulu.
Bilgi teroisi bak1m1ndan duyumcu, var-
hk gorii~ii balamtndan da atomcu ya da
1naddeci bir bak1~ a-;1s1 benimsemi~
olan Epikiiros-;u okul, ahlak konusunda
ise hazel bir gorii~ geli~tirmi~tir. Ba~ka
bir deyi~le, Hellenistik donemin diger
okullar1 gibi, ahlak1 on plana ~kartm1~
Epikiiros-;u gorii~ ya da Okula gore,
insan ya~am1n1n amaa mutluluk olup,
1nutlu bir ya~am1n ba~langtcl da sonu
da hazd1r.
Mutlulugu hazza e~itleyen Epikiiros
-;uluga gore, haz her~eyden once actrun
yokluguyla belirlenir; ote yandan, tiim
hazlar ayn1 degerde de~ildir. Epikiiros,
hazlan doguran ii-; tiir arzu bulundugu-
nu sayler. Baz1 arzular, yiyecek ve i-;e-
cek orneginde oldugu gibi, hem dogal
ve hem de zorunludur, buna kar~m, di-
gerleri, baz1 .cinsel arzularda oldugu
gibi, dogald1r ancak zorunlu degildir.
U -;i.incG tiirden arzular ise, zenginlik ya
da lliks istegi gibi, ne dogal ne de zo-
runlu olan hazlard1r. Bunlar bedensel
hazlara yol a-;arlar. Epikiiros, bedensel
keyifleri kii-;iimsememek ya da yok say-
mamakla birlikte, bu tiirden hazlara
d ii~k un_liik gostermenin dogal ve dogru
olmadtgtnt ve ki~iyi mutsuzluk ve
aoya gotiirecegini savunur.
Beden~el hazlar, ona gore, hi-;bir
zaman tam olarak tatmin edilemez; be-
dense} hazlann pe~inde ko~an insanlar,
bu yiizden hep doyumsuz kahr ve sii-
rekJi olarak aa ~kerler. Buna gore, bir
insan hep daha -;ok ~ey isterse, boyle
biri halihaz1rdaki durumundan ho~nut
suzluk duyup, huzursuz olur. lnsan1
1nutlu k1lan, makul ve sade ah~kanhk
lardlr, pe~inden ko~acagamtz ve sakt-
nacaguntz ~eyleri ol-;ebilen aluld1r.
Oyleyse, Epikiiros-;ulukta, temel erdetn
bilgeliktir, -;iinkii bilge insan, kendi do-
gastntn ihtiya-; duydu~ en aza belirle-
yebilecek ve bu ihliya-;lan kolayhkla
kar~tlayabilecek olan insandtr. Bu ihti-
ya-;lan kar~llandtgl zaman, on un ruh
hali dengededir. Boyle biri ruhsal sii-
kunete ula~ml~hr. Bilge insantn ekmek
ve sudan olu~an ogunii, ona btr ah-;1n1n
-;ok lezzetli yemeklerinden daha -;ok
m utluluk verir. Zira bilge insan, yaln1z
ca az tiiketmeyi degil, daha onemlisi, az
~eyle yetinmeyi ogrenmi~tir. ~u halde,
insan dogastnm arad1g1 en yiiksek haz,
ruhsal denge, ruhsal siikunettir. Bu hale
ise, Epikiiros-;uluga gore, korkulardan
ve aalardan kurtuldugu1nuz, hazlar
arastnda onem derecelerine gore bir on
celik s1rast belirledigimiz ve merak ile
ogrerune isteklerimizi tatmin etmeye ~
h~nglnuz zaman ula~1r1Z. Demek ki,
onemli olan anlamak, ogrenmek ve bil-
mektir, yani insan1n ruhsal ihtiya-;lanru
kar~tlamastdar.
episteme. 1 lJk-;ag Yunan felsefesinde,
san1, kanaat ya da inan-; anlam1na gelen
doksadan farkh olarak, dogru bilgi 1 bi-
limseJ ya da sistematik bilgi, ilk ilkeler-
den hareketle kanatlanabilir olan zaruri
bilgi i-;in kullanllan terim. Episteme or-
negin tPlatonda, empirik bilgiden fark-
11 olarak, kendi i~nde diskiirsif bilgiyle
(dianonia) idealara i!i~kin dogrudan
kavrayt~l (nous) i-;eren, deneyimden ba-
gunslz, dogru, ezeli-ebedi ve zorunlu a
priori bilgiye kar~thk gelir.
2 Epistenle aynca Michel tFoucault ta-
rafmdan old uk-;a farkb bir anlamla, be..
lirli bir toplumsal ve entellektiiel ortam
ya da baglamda dii~iiniilebilecek veya
soylenebilecek olaru belirleyen tarihsel
dii~iince yaptlan i~in kullanllm1~tu.
Diger bir deyi~le, bir ep~steme zamana
ve kiiltiire bagh olan bir soylem -;er-;eve-
si meydana getirir. Foucaulfya gore, bu
baglamda Ronesans doneminde episteme
benzerlik aray1~1ndan olu~uyordu. On-
yedinci yiizyllda ise, aranan ~ey farkh-
hk ve kar~1thklar olmu~tur. Foucault
daha sorua evrim teorisinin hak.im epis-
teme haline geldigtni sayler. Modem
episteme ise, bir insani ozne kavramlnln
ve insan bilimlerinin dogu~una yol a-;-
ml~tlr.

epistemik genellik [lng. epistenric publi-
city]. ifirekJi~e, yani ki~iye ozgii olup,
ba~kalanna aktardamayan bilgiye kar-
~lt olarak, genel ve herkese afilk olan,
yani aktanlabilen, payla~dabilen, test
edilebilen, birfiok insan tarafmdan do~
rulanabilen bilginin, birfiok insan tara-
fmdan do~rudan ve araas1z olarak bili-
nen nesnelere ili~kin bilginin ozelli~i.
epislemoloji [ing. f!Pistemology; Fr. epis-
temologie; AI. wissenschaftslehre]. Felsefe-
nin, bili~sel siirefilerin olu~umlanndan
ziyade, bilgiyi genel olarak ele alan, bil-
giyle ilgili problemleri ara~hran, bilgi-
nin kayna~m1, do~as1m, do~rulu~unu,
smulanru inceleyen dah.
Epistemolojinin kapsanu i.;inde kalan
klasik problemler dort temel ba~hk al-
hnda toplanabilir: 1Bilginin imkanr prob-
lemi. Bu problem ifiinde, bilgin.in hi'fbir
~ekilde miimkiin olmadl~JJ\1 savunan
ku~kucu yakla~un ile bilginin kesinlik-
le olanakh oldu~unu savunan yakJa-
~lm yer ahr.
2 Bilginin dogrutugu problemi. Bilgi.nin
do~rulu~unun, dii~iince ya da oner-
meyJe gerfieklik arasmdaki bir tekabiili-
yetten olu~tu~unu savunan do~ruluk
anlay1~1; bilginin do~rulu~unun dii-
~iinceler ya da bilgiler aras1ndaki tutar-
hhktan olu~tu~unu savunan dotruluk
anlay1~1; bilginin do~rulu~unun bilgi-
nin apafilkh~mdan meydana geldi~ini
savunan anlay1~ ve bilginin do~rulu~u
nun yararhh~1yla, belli bir amaca hiz-
met etmesiyle belirlendi~ini savunan
do~luk anlay1~1 bu fierfieve ifiinde de-
~erlendirilir.
3 Bilginin kayttalr problemi. Bilginin
kayna~mda yalruzca akhn bulundu~u
nu savunan, yetkin bilgi ome~i olarak
matemati~i goren takdahkla, bilginin
kaynagtnda yalmzca algmm, deneyi-
m.in bulundu~unu savunan ve bilgi or-
ne~i olarak da do~a bilimlerini goren
tempirizm, bu fierfieve ifiinde de~erlen
dirilmek durumunda olan temel gori.i~
lerdir.
Ote yandan, 4 bilginin srnrrlan problemi.
soz konusu oldu~unda, bu problemin
epistemolojik 307
iki farkh yorumu oldu~unu goruyoruz.
insan varh~mm, bilen oznenin bilgi sii-
recinde, yalmzca kendi oznel duyu-
verilerini bilebilece~ini, kendi zihninin,
kendi i'tkin kiiresinin d1~ma filkamaya-
ca~ml kabul eden yakJa~rm olan i~kin
epistemolojik idealizmle, bilen oznenin
bilme faaliyetinde, kendi ifikin kiiresinin
otesine gefiip, nesnenin bizzat kendisine
ula~abilece~ini savunan i~kin epistemolo-
jik realizm, bilginin s1mrlanyla ilgili
problemin birinci yorumu ifiinde kahr.
Buna kar~m, problemin, gerfiekten va-
rolan nesnelerin bilginin kendilerine
niifuz edebilece~i nesneler olup olmadl-
tJ ya da bilginin yalmzca dii~iincenin
gerfiekte varohnayan konstriiksiyonla-
nyla ilgili olup olamayaca~1 konusu
iizerinde duran ikjnci yorwnunda ise,
gerfiekten varolan nesnelerin bilginin
kenuilerine niifuz edemeyecegi ya da
ula~amayaca~1 nesneler oldu~unu ve
bilginin yalruzca fenomenlerle, dii~iin
cenin kendi konstriiksiyonlanyla ilgili
oldu~unu savunan yakla~1ma transen-
dental epistemolojik idealizm, buna kar~m
bilgirUn gerfiekten varolan nesnelere,
gerfiekli~in kendisine ula~abi!ece~ini sa-
vunan yakla~1ma ise, epistemolojik rea-
lizm ad1 verilir.
epistemolojik [ing. epistemologic; Fr.
tpistemplogique]. 1 Bilgiye ili~kin, bilgi
teorisi ya da bilgi felsefesiyle ilgili olan;
2 Olgunun, nesnenin, varh~m, d1~ diin-
yarun kendisiyle de~il de, varh~m bilgi-
sine dair olan; 3 varh~lll bilinme tarzJ,
d1~ diinyarun bilgisi, alg1s1 iizerine olan
ifiin kullamlan s1fat.
Bu ba~lamda, bilinen ya da tecriibe
edilen, duyumlanan, alguanan, kavra-
nan nesne ya da ~eye; bilgiden batJmslz
olarak varolan gerfiek ve ontolojik nes-
neye kar~1t olarak, ister dogn.t, ister ya-
rulhcl olsun, her liir bilgiye konu olan
nesneye epistemolojik nesne ad1 verilir.
Yine, insan bilgisinin bilen insan ziluli-
ne, insan viicudunun ve duyu organlarl-
mn ifiinde bulundu~u ko~ullara goreli
oldu~unu, ba~h bulundu~u one sii-
ren anlay1~a, bilen insan zihninden ba-
308 epistemolojik engel
~nns1z ger~eklik1erin nesnel bilgisi diye
bir ~eyin soz konusu olmadaganl one
siiren ve ~ogunluk oznelci bir bilgi teo-
riyle birlc~en gorti~e cpistemolojik goreci-
lik denmektedir.
Ote yandan, bilgide insan zihninden
bagamsaz bir ger~ekligin varolu~unu
yads1yan, nesnelerin varolu~unu onla-
nn insan taraflndan alg1huunalanna ya
da bilinmelerine indirgeyen go~~; nes-
nenin, bir ozne olmadan varolamayaca-
gana savunan felsefi ak1m ise epistentalo-
jik idealizm olarak bilinir.
Zihnin kendisi, zihin halleri ve i~erikle
ri da~anda, hi~bir ~eyin bilinemeyecegi-
ni, bilgi surecinde insann kendi zihnini,
i~kin kuresini a~amayacagana, zihne
ili~kin bilginin, ba~ka herhangi bir ~eye
ili~kin bilginin kurulu~u ya da ortaya
~k~ i~in tek kaynak oldugunu, her tur
bilginin bir zihin i~erigi olarak varold u-
gunu ve nesnenin bir ozne olmadan va-
rolamayacaglnl savunan ak1m olarak
epistemolojik idealizm, zihin d1~1 tiim
varhklann yaln1zca noetik nesneler ol-
duklanna, bir zihin tarahndan algilan-
lnl~ ya da du~unulmu~ olma ili~kisi
d1~1nda hir;bir varolu~lan olmadagana
one surer.
epistemolo jik engel [ing. epistemologic
obstacle; Fr. obstacle q,istentologique ]. c;ag-
da~ Frans1z filozofu tBachelard'an epis-
temolojik kopma tezinin temeline yer-
le~tirdigi ve epistemolojik kopmay1
engelleyen ogelere i~aret etmek amac1 y-
la kulland1g1 terim.
Bachelard'a gore, epistemolojik engel~
bir teoriden digerine ge~i~i, ilerlemeyi
engelleyen bilimsel bir kavram, goru~
ya da yontemdir. 0, episteanolojik en ..
ge llerin gec;mi~ ya da daha onceki d ii-
~unce tarzlannan, ara~brma ya da ge-
li~menin yolunu hkayan kahnhlan
oldugunu sayler. Ornegin, Aristoteles9
bilimin atomcu teorilerin onsekizinci
yuzyaldaki geli~mesinin onunde, ilkel
sagduyunun canbahgLJUn da mekanist
fizigin ortaya ~aka~anda bir engel olu~
turdugunu one suren Bachelard'a gore,
epistemolojik engeHerin en onemli kay-
naga sagduyudur. Epistemolojik engel,
du~unceyi sta tikle~tirerek degi~aneyi
ve yeniligi onler.
Onun epistemolojik engel kavranun
kendisiyle dengeledigi kavram, episte-
molojik hareket ya da edimdir. Buna
gore, epistemolojik engel ya da engelle-
rin, eski du~tincelerin, kohne1ni~ dti-
~unce kahplaruun eotkisi yoluyla bilim-
sel geli~menin online ge~tigi yerde,
epistemolojik engelleri ortadan kaldu-
ma te~ebbusleri olarak epistemolojik
edimler, bilim adammm dehasuun, bi-
linlsel geli~menin seyrine beklenmedik
~ekilde ivme kazandaran, atahm ya da
sa~ra1nalaruu ifade eder.
epistemolojik kopma [ing. epistemological
break; Fr. coupure epistimologique). c;ag-
da~ Frans1z bilian tarih~isi ve filozofu
Bachelardan, bilimsel bilginin sagduyu-
dan aynh~ayla, farkh bilimsel kavram-
salla~hrmalara kar~ahk gelen bilimsel
teorilerin mukayese edilemezligini dile
getirmek i~in k ullandags terun. Bache-
lard, bilimsel bilginin, ayn bir bili~l
alan meydana getlren bilimin sagduyu
duzeyinden aynhp, yeni bir duzeyde
ortaya Q.ktagLJU ve hatta sagduyunun
tecrube ve inan~lanyla ~eli~tigini say-
ler. Baka bir deyi~le, bilim sagduyu-
dan ya da gundelik deneyden, onun
nesnelerini, onlaran gundelik deneyde
gorulemeyen ozellik ve ili~kilerini a~aga
~lkaran yeni kategoriler i~ine yerle~tir
mek suretiyle kopar.
Epistemolojik kopma, ikinci olarak, iki
bilimsel teori ya da bilimsel teorile~tir
me arasmda ortaya ~tkar. Bachelard'tn
bu konuda verdigi omeklerin ba~1nda
gorelilikle kuantum teorileri gelmekte-
dir. On a gore, epistemolojik bir kopma-
ya yol a~ an teoriler, yalnazca yeni dog a
kavraya~lannan dogu~una degil, fakat
kokten bir bi~imde farkbhk gosteren
yeni bilimsel yontem anlaya~lannan or-
taya ~1k1~1na i~aret eder. ~u hlde, bi-
limsel kopma ya da kopu~, bilimsel bil-
ginin sagd uyunun inan~ ve tecrtibe-

lerinden aynlmasa, ve iki farkh kavram-
salla~tlrma ya da algllama tarza dogdu-
gu zaman soz konusu olur.
epistemoloji olarak metafizik [ing. me-
tapl,ysics as epistemology; Fr. metaphysjque
comme epistemologie]. Ahnan filozofu
tKanfm varhg1 varhk olmak bakn1un~
dan degil de, bilinebilir ohnak, insan bil-
gisinin nesnesi olmak bakunandan ele
alan metafizik anlay1~1na verilen ad.
t Aristotelesten once ya da sonra gelen
bin;ok buyiik dii~iiniir, onun 'insan var-
hglnln, varhg1n bizzat kendisine niifuz
edebilecegi' kabiiliinii payla~1nakla bir-
likte, zaman zaman varhkla dii~iince ya
da alga arasandaki ili~kinin olduk~a
proble1nli olan bir ili~ki oldugu dii~ii
niihnu~tiir. Gen;ekten de, varhkla dii-
~iince aras1ndaki bu ili~kinin dogasan1n
ne oldugu proble1nL epistemolojinin
ontolojinin online ge~tigi modern felse ..
fenin en onemli problemlerinden biri
haline gelmi~tir. i~te Kant, soz konusu
problemi -;ozme giri~iminin bir par~asa
olarak, varhk ohnak bakunmdan varhk
iizerine olan dogrulan degil de, bilinen
ya da bilinebilir olmak bakuntndan var-
hk hakk1ndaki m utlak dogrulan ortaya
koyacak yeni bir metafizik anla y1~1na
ula~ma~tu.
Kant, metafizigin ilkelerinin tiim bilim-
ler i-;in ortak old ugu ve onlarm ozel bi-
lhnlerin ilkelerinden ozii itibariyle fark)a
oldugu konusunda, Aristoteles'le ayna
fikri payla~1r. Ona gore, metafizigin il-
keleri, 1 her tur deneyimden ve hatta
duyulann izlenilnlerinden bile bagunslZ
olma anlamanda a prioridir. Kant, neden-
sellik kavramuun herhangi bir duyu-
izlenimini betimlemedigi konusunda,
tHutnela uyu~ur. Buna gore, bir duyu-
izlenilnini betimleyen hi~bir onerme
mantlksal olarak nedensellik ilkesini ge-
rektirmez. Nedensellik ilkesi, bu bag-
lamda a prioridir.
2 Metafiziksel onermeler, ~eli~mezlik
yasas1nm ya da manbk yasalannEn sdz
konusu ilkelerin do~rulugunu belirle-
mek bakamandan yeterli olmamasa anla
epistemoloji olaralt metafizik 309
1nmda, sentetikiirler. Buna ek olarak,
metafiziksel ilkeler 3 mate1natiksel olma-
yan ilkelerdir. Kant, tLeibniz ve lojisist-
lerin tersine, 1nate1natigin onermeleri-
nin, matematiksel aksiyo1n ve teorem-
lerin sentetik a priori onermeler old ukla-
nna dii~iinur. Bununla birlikte, o, t1pk1
Aristotelesin yaphga gibi, 1netafiziksel
onermeleri, 1nate1natigin onermelerin-
den ayarmak ister. Bundan dolay1, Kant-
a gore, metafizigin temel gorevi, a) rna
tematiksel sentetik a priori onermelerle
1nate1natiksel ohnayan sentetik a priori
onermeleri ortaya -;akararak, bunlan bir
birlerinden ayarmak ve b) bilgi i-;in ka-;a-
rulmaz olan sentetik a priori onermelerin
zorunlulugunu gostermektir.
t~te, Aristoteleste soz konusu olan 'on-
toloji olarak metafizik'i episte1noloji ola..
rak metafizige donii~tiiren yakla~am,
Kanfan sentetik a priori onermelerle ilgi-
li bu yakla~nnadu. Kant bu -;er-;eve i-;in-
de, A 'sezginin nesnelerin dogas1na uy-
masl durumunda, insanan nesne hak-
klnda a priori bir bilgiye sahip olu~u ol-
gusunun a~lklanamayacagtna, bu a-;ak-
lamarun ancak ve ancak d uyumun nes-
nesinin insandaki sezgi yetisine uydugu
kabul edildigi takdirde olanakh' oldu-
gunu iddia eder.
Yine, B 'insan, bilgide, soz konusu sez-
giler bilgi duzeyine yukselmek duru-
munda oldugundan, sezgilerle yetine-
meyecegi, fakat onlan, tasarunlann
nesnesi olan bir ~eye baglamak duru-
munda oldugu i-;in, burada da iki alter-
natif soz konusu olur: Ya kendilerivle
nesneleri belirledigimiz kavramlar nes-
nelere uyacaktar (ki bu durumda da, in-
sanan a priori bir bilgiye sahip olabilme-
si hususu a-;1klanamaz) ya da nesne-
lerin kavramlanm1za uyduklan kabul
edilecektir .'
A Kanfm 1natematik felsefesinin temel
tezini meydana getirir. Buna gore, geo-
metri ve aritmetigin aksiyomlanrun sen-
tetik a priori karakteri, bu aksiyomlann,
alg1lann, duyumsal i-;eri~ini degil de,
fonnel yaptsuu betimledi~i teziyle
310 epokhe
ac;1klana. Kant, bu yap1y1, Euklidesc;i
tnekana ve Newtoncu zamana ili~kin saf
sezgiyle ozde~le~tirir. B ise, A ile birlik-
te, Kant'1n bilinen ya da bilinebilir olmak
bakunmdan varh~m temel alg1sal ve
kavramsal yap1s1n1n bilimi olarak, epis-
temolojik metafizik anlay1~arun temel
dii~tincesini 1neydana getirir.
Buna gore, Kant'1n deyi~iyle 'izleniin-
ier ~oklu~u'na kavramlan uygula1nak,
onu kavramlann olu~turdu~u c;erc;eve
ic;ine oturtmak ya bu c;oklu~u betimle~
1nek ya da onu yonunlamak ve diizenle-
Inek anlaanma gelir. izlenimler c;oklu~u
nu kavramsal bir ~erc;eve i~ine oturbnak,
izlenimleri nesneler ~eklinde diizenle-
mek oldu~una gore, kavramlar nesnele-
re de~il de, nesneler kavramlara uymak
durumundadu. insan zihninin kendile-
rini kullanarak izlenimler -;oklugunu
nesneler ~eklinde diizenledi~i bu kav-
ramlara Kant a priori kavramlar ad1ru
verir. Bu kavramlann kullandmasa, basil
izlenimler c;oklu~unu nesneler haline
getirir, salt oznel olan bir deneyimi, nes-
nel bir tecrtibeye donii~tiiriir.
0, bu n priori kavramlann, kendisinin
kategoriler aduu verdi~i on iki temel
ka vramdan tiiretilebildi~ini sa vun ur.
Her kategori, izlenimler -;okluguna uy-
gulandl~l zaman oznel bir tecriibeyi
nesnel bir deneyim haline getiren a pri
ori bir kavramdar. Buna gore, do~ru bir
metafiziksel onenne ileri siirmek mate-
matiksel olmayan, sentetik a priori bir
onerme ileri siinnektir ve bir kategori-
nin oznel bir tecriibeye uygulanabilir
oldu~unu iddia etmek ise, onun oznel
izlenimler ~oklugu nun nesnel bir ~ey
olabiln1esi i9n gerek ve yeter bir k~ul
oldu~unu belirtmekten ba~ka bir ~ey
de~ildir.
Bu ba~lamda, do~ru bir metafiziksel
ilke, yani sentetik a priori bir onerme,
onun yahuzca oznel bir teai.ibe olarun
nesnel bir deneyime donii~tiiriilmesi
i-;in zorunlu bir ko~ul oldu~unu belirt-
mek suretiyle hakh k~hnabilir. Kant,
yaln1zca kategorilerin tiiketici bir listesi-
ni yap1nakla yetiruneyip, soz konusu
kategorilerin nesnellik kazanduma i~le
vini ifade eden metafiziksel ilkeleri de
ortaya koydu~unu savurunu~tt.tr. Ona
gore, bu metafiziksel ilkeler, t1pk1 Euk-
leides geometrisiyle aritmeti~in aksi-
yomlanrun nesnel deneyin a priori algl
sal, mekansal ve zamansal yap1s1ru
belirlemesi gibi, nesnel deneyimin kav-
ramsal yap1s1ru belirler. Matematiksel
onermelerle, matematiksel olmayan sen-
tetik a priori onenneler, boylelikle bili-
nen ya da bilinebilir bir ~ey olarak varh
~1n formel yap1sln1 olu~turmaktad1r.
epokhe. Antik Yunan felsefesinde, ku~
kucular tarafmdan savunulan, hi~bir ko-
nuda nihai ve kesin bir yargt beyan et-
meyip, bir yandan ara~hrmaya devam
ederken, bir yandan da yarg1y1 ask1ya
alma, hiikiim vermeme tavn.
Epokhe, daha genel olarak da, insan var-
h~tnln goriinii~lerin otesine ge-;erek,
ger~ekli~in kendisine ula~amayaca~tru
one siinnek suretiyle, ruh dinginli~ne
ve kesinli~e ula~mak amacman bir par-
~asl olarak, bilgiyi biitiiniiyle reddebne
tavnru Hade eder.
Erasmus, Diderius. 1466-1536 yallan ara-
Slnda ya~am1~ olan, Kuzey Avrupa Ro-
nesanslnln onemli ustas1 ve klasik ede-
biyat ara~tumaclsl, humanist bilgin ve
ilahiyatc;1.
Dogmatik bir skolastisizme kar~1 cep-
he alan ve Hristiyanh~1, yalruzca bir
kurtulu~ dini olarak de~il de, insan ak-
hna giiven duymaya dayanan bir goniil
dini olarak gormek isteyen Erasmus, bir
yandan Refonncularm dogmatik teoloji-
sine kar~1 c;akarken, bir yandan da eser-
leriyle, zihinleri Reformasyonun dii-
~iince lerine haz1r lamt~llr.
Erastus~uk. Laik otoritenin kilise kar-
~1s1nda her konuda iistiinlii~ii ve once-
li~i old u~u inanc1. Vatanda~lan aynt
dine ba~h toplumlarda, dini ya da diin-
yevi tiim su-;lan cezaland1nna hakkl ve
gorevinin devlette olmas1 gerekti~i tezi.
erdem [Os. Jazilet; ing. virtue; Fr. vertu; AI.
eigmschaft, vennogen]. Ahlaki bakundan
her zaman ve siirekli olarak iyi olma
e~ilimi, iyi ve do~ru eylemlerde bulun-

1naya yatkln alma durumu. insan varh-
g1na en zengin, en gerekli ve dolgun
anlanun1 veren ahlaki niteliklerin topla-
ml. insan iradesinin gerektigi takdirde
bi.iyi.ik ozverilerde bulurunak ve ciddi
engelleri a~mak pahas1na, ahlald iyiligi
ama~lama, iyilik ugruna hareket etme
gi.ici.i.
Erdem terim ini felsefeye sokan, her
varhg1n kendine ozgu fonksiyonunu en
iyi bir bir;imde yerine getinne anlanuna
gelen Yunanca arete sozcugi.ini.i insan ve
insanm etkinlikleri i~n kullanan tSok-
rates olmu~tur. Bu baglamda Sokrates'e
gore, erdem insana kendisine ozgi.i ve
uygun olan1 ger~ekle~tirme ve kendisi-
ni ger~ekle~tirme imkan1 veren y~tkin
liktir. Sokrates'in ogrencisi tPlaton da,
ruhu i.i~ par~aya boldi.ikten sonra, erde-
mi, her bir par~an1n kendi i~levini en
iyi bir bi~imde yerine getinnesi haline
e~itlemi~tir. 0~ par~antn ayn ayn er-
demleri bilgelik, cesaret ve ol~uli.ili.ik
oJup, bunlar ger~ekle~tikten sonra, i.i~
par~adan meydana gelen biiti.ini.in
ahenk i~inde olmas1 hali de, adalet er-
delnine tekabi.il eder. SOz konusu dort
erde1n, Yunan ki.ilti.iri.ini.in brdinal ~
demleri olarak bilinir.
Erdem ahlakm1n di.i~i.ince tarihindeki
en onemli temsilcisi olan t Aristoteles ise,
erdemleri ahlaki ve djanoetik erdemler
olarak ikiye ay1nru~br. Bunlardan ada-
let, cesaret, ol~uli.ili.ik, comertl~ dostluk
gibi ahlaki erdemler iki a~1n u~ aras1ndaki
dogru ortayt bulmaktan meydana gelen
erdemlerdir. Buna ka~1n, bilgelik ben-
zeri diarwtik erdemler entellektuel faaliye-
te bagh olan ve ~eylerin ni~in old uklan
gibi olduklanru anlamak ve ke~fetmekle
belirlenen erdemlerdir.
Hu erdemler, teorik bilgelik ya da sop-
hia ile belirlenen erdemler olup, konu
olarak en yi.iksek nesnelere yonelmi~
lerdir. Metafizigin konulanru ele alan,
doga bilimleri ve matematikle ugra~
manJn sonucu olan bu erdemler, Aris-
toteles'e gore, ahlili erdemlerden daha
i.istiindi.irler, ~i.inki.i ger~ek mutlulu~
meydana getirirler. Ba~ka bir deyi~le,
erdem ahlaka 311
dianoetik ya da entellekti.iel erde1nler
en yi.iksek erdemlerdir, ~i.inku, 1 insa-
Iun en yi.iksek yetisi olan akla ve akhn
da en yi.iksek faaliyeti alan tefekki.ir ya
da kuramsal tema~aya dayanular.
2 Yine, bu tur bir etkinlik, herhangi bir
bedensel faaliyetten ~ok dah(l uzun
surer. 3 Ote yandan, filozof, kendisine
en fazla yeten ki~idir. Dolay1styla, onun
entellekti.iel faaliyeti ve erdemleri her-
~eyden once gelir. Ve nihayet, 4 bu ti.ir
etkinlik ve erdemler, ba~ka bir a1 na~
i~in degil, bizatihi kendileri i~in istenir-
ler.
+Modern felsefede de, erdem, ilk~ag
felsefesinin mey dana getirdigi soz ko-
nusu genel ~er~eve i~inde, insani bir
ozellik~ insana ozgi.i yetkinlik olarak an-
la~dnu~br. Ornegin, tSpinoza'ya gore,
insanla ilgili bir nitelik olarak erdem,
salt insantn kendi dogaslna ozgi.i yasa-
larla anla~1hp bilinebilecek birtaknn
~eyleri hayata ge~irme gi.ici.ine sahip in-
sanln ozi.i ya da dogas1d1r. Erdem
ahUik1na kar~rt bir todev ahlak1nm sa-
vunucusu olan tKant ise, erdemi insa-
run i~inde bulunabilecegi her tur ahlaki
durum, ~e~itli ahlaki durumlar i~inde
mi.icadele veren ahlaki niyet olarak ta-
n1mlam1~hr.
erdem ahlika [ing. virtue ethics; Fr. tthique
de la vertu]. Erdem kavramrnm, iyi ka-
rakterin merkezi bir rol oynad1g1 ahlak
anlay1~1 ya da gori.i~i.i.
tnsana ozgi.i yetkinlik .. ahlaki bakJm-
dan iyi olan bir karakteri ~ekillendiren
ahlaki nitelik olarak erdem kavrarmru
temele alan erdem etigi ya da ahlak1,
ahlaki kural ya da yasalan temele alan,_
odeve dayah ahlak teorilerinin tam kar-
~lh olan bir ahlak anlay1~1dtr. Felsefe-
de en az1ndan t Aristoteles'ten beri va-
rolan soz konusu kar~1thgm ad1; ahlak
felsefesinde 1970'lerden iHbaren kon-
mu~tur. Bu tarihten ba~layarak. :ahlak
terimi odevi, niyeti, ahlak yasasinJ te-
mele alan ahlak anlay1~lan i~in k ullanl-
brken, erdemi ve ahlaki bakundan }yi
olan karakteri temele alan ahlAk teorile-
ri i~in etik terilni kullandmaya ba~lan-
312 ereksel nedenler ogretisi
m1~t1r. Erdem ahlakmm en onemli tem-
silcisi Aristoteles, buna kar~1t odevci
ahl~k anlay1~1mn en onemli temsilcisi
de tKant'tar.
ereksel nedenler ogretisi (tng. doctrine of
final causes; Fr. doctrine des caz.ses finales].
t Aristoteles ve tLeibniz tarafmdan sa-
vunulan, diinyadaki ~eylerin ve olayla-
nn en iyi bir bi,.imde, ancak kendisine
yonelinen bir ama,., erek ya da ereksel
nedene ba~vurmak suretiyle a,.Iklana-
bilecegi gorii~ti ..
Erigena, Johannes Scottus. Dii~iince ve
eserleriyle Yunan felsefesini ve Yeni
Platoncu felsefeyi Hristiyan inanoyla
bagda~tumaya ,.ah~ml' olan Orta,.ag
d i.i~iin iirti.
Erigena, temel eseri olan 'Dogamn Bo-
IUmleri Uzerine' adh eseriyle varolanlan,
1 Yaratan ve yarablmamt~ olan (yani,
varolan her~eyin kaynag1 olarak Tann),
2 Yarat1lm1~ ve yaratan (yani, tannsal
ideler), 3 Yaratmayan ve yarat1lm1~
olan (yani, Tann d1~mdaki tiim varhk-
lar), 4 yaratmayan ve yarahlmam1~ olan
diye Slmflaml~tlr. Birinci ve dordiincti
ozellikler ve varhklar, ba~lang1,. ve son
olarak Tann'da toplarum~ iken, ii,.iin-
ctisii yarat1lm1~ varhklann varolu~ bi,.i-
mini yans1tir. Yarabklann Tann'ya do-
nii~ti, Erigena'ya gore, giin!h i~lemek
ten ka,.mak ve kurtuhnakl.a ve ohimden
sonraki dii~yaya giri~l~ ba~lar.
eristik [Yun. eristike; Ing. eristic; Fr.
eristique; AI. eristik). Tart1~may1, belli
bir konuda dogru sonu,.lara veya bilgi-
ye ula~mamn arac1 olarak degil de,
kendi i,.inde bir ama,. olarak goren ar-
giiman; karutlama bi,.imi ve ozel tartl~
ma teknikleriyle, tartl~mak i,.in tarta~
ma amac1 gtiden dti~tince ah~ veri~i;
kurnazhga dayanan ustahkh, ama aida-
tiel akllyiiriitme bi,.imi.
SOz konusu karutlamalarda, form ola-
rak diyalektik bir akdyiirtibne uygulan-
makla birlikte, kullarulan dolayh ,.Uriit-
me teknikleriyle, felsefi tartl~malar
retorik egzersizlerine indirgenir. Sofist-
ler tarah.ndan kullarulan eristik, daha
sonra Megara Okuluna bagh filozoflar-
ca en u,. noktalara kadar ta~mm1~tar.
Bu ,.er,.eve i,.inde, Sofistlerin, daha iyi
olarun kotti, daha kotii olarun iyi goriin-
mesini, kottiniin iyi ve yanb~m dogru
kar~1smda baskm ,.lkmas1ru saglayacak
tiirden akdyiiriihne ya da tartt~ma tek-
niklerine manttk tarihinde eristik diya-
lektik ad1 verilmi~tir.
erkekmerkezcilik [ing. androcentrism; Fr.
androcentrisme]. Erkekmerkezli, erkegi
temele alan, erkegin ilgilerini, ,.lkarlan-
m ve bak1~ a,.1s1m on plana ,.1kartan
anlay1~, felsefe.
Erkekrnerkezcilik terimi, ozellikle gti-
ntimtizde one ,.1kan feminist felsefede
onem kazanmt~tir. Nitekim, Doeuff,
1rigaray ve Kristeva gibi feminist dti~ii
ntirler modern Ban'mn felsefe ve bili-
minin eril bir felsefe, erkekmerkezci bir
bilim olarak tammlarlar. Kad1ru erke-
gin yoklugu ya da eksik ve a~ag1 oteki-
si olarak, erkege gore tarumlayan soz
konusu feminist filozoflardan Le Doe-
uff'e gore, omegin, Bacon'un modem
bilim projesi amir bilim ve kadms1
doga arasmdaki ili~ki yoluyla tammla-
mr.
eros. 1 Yunan mitolojisinde, a~k tanns1.
2 tlk kaostan dogan yaratta tannlardan
ve diinyamn temel ogelerinden birine,
tSokrates ve tPlaton'da, ne tann ne de
insan olup, tannlarla insan arasmda bu-
lunan, aradaki mekaru doldurup, btitii-
nti kendisinde birle~tiren ve insanlarm
onun sayesindc bir tiir tannsalhktan ve
o(timstiz)tikten pay a(dlklan yaratiCI
gtice verilen ad.
3 Yunan felsefesinde, eros ayru zaman-
da, gtizellige duyulan a~k; duyumsal
ve cinsel cazibe; fiziksel a~k i~in kulla-
mlml~tlr.
erotetik [ing. erotetik; Fr. hoth~tique]. So-
ru yamt yoluyla tarti~ma anlammda
baz1 diyalektik ttirleri iliin kullarulan,
sorularla, sorgulamayla, soru sorrnayla
ilgili olmay1 dile getiren terim. Sorulara
ili~kin manhksal analizle, sorulardan
yararlanarak karut toplama ya da otre-
tim yontemiyle baglanbh olarak kulla-
mlan deyim.

esir [lng. aitlter; Fr. ether). ilk~ag doga bili-
minde, toprak, hava, su ve atee ek ola-
rak var hj!;l kabul edilen be~inci ogeye,
yakla~1k yiiz y1l tincesine kadar, mekam
doldurdugu varsay!lan esnek madde ya
da ortam.
Buna gore, 19. yiizyllm neredeyse
sonlarma kadar, fizik~iler havamn ses
dalgalanm iletmesine benzer bir bi~im
de, esirin de elektromanyetik dalgalan
ilettigine inanm1~lardl. Esirin aguhg1
olmayan, saydam, siirtiinmesiz, kimya-
sal ya da fiziksel olarak varhg1 saptana-
mayan ve tiim maddeleri ge~iren bir
ortam oldugu kabul edilmekteydi. Mo-
dern fizikte, 1~1gm ve maddenin yap1s1
daha iyi anla~tlmca, esir kavrammm
yerini, mekanik bir ortama indirgene-
meyen maddi alan kavram1 almt~br.
eskatoloji [ing. eschatology; Fr. eschatolo-
gie; AI. esciJatologie]. Teolojinin, tiliimii,
insarun !iliimden soruaki yazgtsi!U, cen-
net ve cehennemi, tarihin son ani!U ve
diinyarun sonunu konu alan dah. insa-
mn akibetine, tiliimden sonrak.i hayatma
ve diinyanm nihai akibetine ili~kin dini
kuram. Ornegin, ilmi ahiret olarak bili-
nen 1sl&m eskatolojisi, insanlara ahirette
olup bitenleri, ahirette g~en olaylan og-
retir.
esse. Varhktan, varb.k durumundan farkh
olarak, var olma eylemi, bir tiziin aktif
ifadesi i~in kullarulan Latince terim.
esse est percipi. tBerkeley'in, ~eyler ya
da nesneler i~in 'varolmarun algtlaruru~
olmak' anlamma geldigini, nesne ya da
~eylerin yalmzca, onlan algt!ayan tinsel
varhklann zihinlerinde basil idelerden
meydana gelen kompleksler olarak va-
rolduklanm tine siiren idealist tezi.
Berkeley'in stiz konusu gtirii~iinii an-
latmak i~in, yalmz ba~ma tidealizm te-
rimi, insan zihnindeki idelerden ba~ka
hi~bir ~eyin varolmad!gml dile getirdi-
gi i~in, yamlhctdu. Zira, onun gtirii~iin
de, algt siirecinde algtlanan idelere ek
olarak, stiz konusu ideleri algLlayan var-
hklann var olmas1 gerekir. Oyleyse, 'va-
rolmak algtlanmt~ olmakhr' (esse est
percipi) tezi, tam olarak ifade edildigin-
esse est pereipi 313
de, varohnak ya alg!larum~ olmak ya
da alg1layan bir k.imse olmakt1r. Berke-
ley'in gtirii~iine gore, ger~eklik yalmzca
idelerden degil, fakat bu ideleri alglla-
yan tinsel var hklardan meydana gelir.
Berkeley'i d1~ diinyadaki varhklarm
varolu~unu insan zihnindeki idelere in-
dirgemeye ve bu tiir bir maddesizcilige
gtitiiren en tinemli adtm, onun birincil
niteliklere ili~kin idelere farkh, ikincil
niteliklere ili~kin idelere ise daha farkl1
bir ac;J.klama getirilmesine kar~1 <;lkma-
smdan olu~ur. Berkeley, bundan sonra
bir adun daha atarak, zihnimizdeki ide-
Jere kar~1hk gelen ve zihinlerimizden
bag~ms1Z olarak varolan bir ~ey bulun-
dugunu kabul etmek i~in hi~bir neden
bulunmadtguu iddia eder. Buna gore, o
tLocke'un birincil niteliklerle ikincil ni-
telikler arasmda yaphg1 aymma kar~1
~1karak, birincil niteliklerin nesnenin
kendisinde, buna kar~m ikincil nitelik-
lerin tiznenin kendisinde var olmalan-
mn stiz konusu olmadtgtru stiyler.
Locke renk, tat gibi ikincil nitelikler stiz
konusu nitelikleri algt!ayan ~ du-
rumuna ya da i~inde bulundugu ko~ul
lara bagh olarak degi~tigi i~in, ikincil
niteliklerin bizde var oldugunu tine siir-
mii~, buna kar~m ~ek.il, kiitle, hareket
ve yer kaplama gibi birincil niteliklerin,
insandan bagtmslz olarak ~eylerin ken-
dilerinde varoldugunu savurunu~tu.
Berkeley ise, ilsindl nitelikler i~n stiz
konusu olan ~eyin birincil nitelikler i~in
de ge~erli oldugunu belirtir; time~n, al-
gtlanan ~ekiller, biz onlann ~evresinde
hareket ettik~e degi~tigi gibi, hareket
eden cisimlerin htzlanyla ilgili yargllan-
nuz da, hareket eden dsimlere olan
uzakhg1m1za gore, degi~ir.
Ote yandan, Berkeley'e gore, bizim bi-
rincil niteliklere, timegin yer kaplama-
ya, ~ekle, hareket ve siikilnete ili~kin
idelerimiz, hplo ikincil niteliklere, renk-
lere, seslere ve kokulara ili~kin ideleri-
miz gibi ve onlardan daha az olmamak
iizere, birer idedir. ~u halde, Locke'un
savundugu gibi, bizim dolayurunz ola-
rak yalruzca kendi idelerimizi tecriibe
314 essentia
ettigimiz dogruysa, her ikj durumda
da, yani birincil nitelikler soz konusu ol-
dugu zaman da, ikjncil nitelikler gi.inde-
me geldiginde de, bizim, bu niteliklere
ili~kjn idelerimizin zihinlerimizden ba-
gtmSlZ olarak varolan ~eylerin aktiiel
niteliklerine kar~lltk geldigini dii~i.in
mek i~in getjerli bir nedenimiz yoktur.
Locke'w1 birincil niteliklerle ikjncil ni-
telikler arasmdaki bu aynm1 ge-rersiz
hcile gelince, Berkeley insan zihninden
baguns1z bir maddenin varolu~u i-;in
art1k hi-;bir neden kalmad1guu soyler.
Buna gore, biz dogrudan ve aracislz
olarak yalmzca kendi idelerimizi algda-
nz. Bize, aktiiel algtda duyulanm1zla
evleri, aga-;lan, nehirleri ve kuzulan al-
gdadlglmlZ s6ylense de, biz duyulan-
mizla kendi idelerimiz ya da duyumla-
rumz d1~mda ba~ka hi-;bir ~eyi
algdamay1z. idelerimiz ya da duyumla-
runlz ise zihinlerimiz d1~mda ba~ka
hi-;bir yerde varolamaz. Buradan -;1kan
sonu-; da evlerin, aga-;lann, nehirlerin
ve kuzulann zihinlerimizde bulunduk-
lan ve yalmzca zihinlerimizde varol-
d ukland1r.
Ashnda ula~hg1 ontolojik sonu-; bir kJ~
y1ya birak1lacak olursa, Berkeley'in bu-
radakj onci.illeri, ki bu onciiller ~emelde
epistemolojik bir niteligi olan onciiller~
dir, modern filozoflann hemen hemen
-;ogu tarafmdan kabul edilir. Ba~ka bir
deyi~le, bir-;ok modem filozof Berke-
ley'in tLocke'a kar~1 olan itirazmda
hakh oldugunu dii~iiniir; Locke'un soy-
ledigi gibi, biz kendi idelerimiz ya da
duyumlanm1z d1~mda ba~ka hi-;bir
~eyi tecriibe edemiyorsak, bu takdirde
tecriibemizde, idelerimizin ya da du-
yumlamruzm insan zihninden baglm-
SlZ olarak varolan maddi ~eylerin du-
yulanmlz iizerindeki eyleminin sonucu
oldugu kabiiliinii hakh kllacak hi-;bir
~~y bulunmad1g1 kabul edilmelidir.
Modem filozoflar bununla birlikte, bu
noktada dururlar ve idelerimiz ve zihin-
lerimiz d1~mda ba~ka hi-;bir ~eyin va-
rolmad1gm1 one siirmezler. Ba~ka bir
deyi~le, onlar ~eylere ili~kin bilgimizin
~eylerin ideleriyle s1mrlaruru~ oldugu-
nu kabul ederler, fakat ~eylerde onlara
ili~kin olarak sahip oldugumuz ideler-
den daha fazla birtak1m niteliklerin bu-
lunup bulunmad1g1, zihnimizdeki ide-
lerin kaynagmm ne oldugu konusunda
sessiz kahrlar.
Berkeley ise bu noktada kalmay1p,
bizim dogrudan ve araets1z olarak yal-
ruzca kendi idelerimizi algiladlgJmtz,
bilgimizin bu idelerin bilgisi oldu~u
epistemolojik tezinden, yalmzca idele-
rin ve bu ideleri algdayan zihinlerin ve
tinsel varhklarm varoldugu, maddecile-
rin mutlak bir bi-;imde ve insandan ba-
glmstz olarak varoldugunu savunduk-
lan maddenin varolmad1g1 ontolojik
sonucunu t;~karbr. <;iinkii Berkeley'e
gore, biz maddeyi ya da maddi tozii
hi-;bir zaman dogrudan ve araas1z ola-
rak algdam1yoruz; maddenin varolu~u,
bizim dogrudan ve araas1z olarak algi-
ladlglmlz herhangi bir ~eyde mant1ksal
olarak i\erilmedigine, ya da dogrudan
ve araciSIZ olarak algdad1g1mtz herhan-
gi bir ~ey taraflndan manbksal olarak
gerektirilmedigine gore, maddenin ve
dolay1s1yla d1~ diinyadaki varhklarm
insan zihninden bagllllslz bir bi-;imde,
kendi ba~ma varoldu~unu kabul etmek
i-;in hi-;bir nedenimiz yoktur.
essentia. Varolu~ anlamma gelen existen-
tia terimine kar~1t olarak oz ya da mahi-
yet, bir ~eyi her ne ise o ~ey yapan ~y
ozellik anlamma gelen Latince terim.
estetik. [Os. bediiyat; lng. aesthetics; Fr.
estlzetique; Al. aesthetik]. Sanat ya da gii-
zellik alanmda soz konusu olan degerle-
ri konu alan felseff disiplin; felsefenin
gi.izeli ya da giizelligi konu alan, iyi, -;ir-
kin, ho~, yiice, trajik gibi giizellikle ya-
kmdan ili~kili olan kavramlan ara~tl
ran, dogal nesne ya da insan yarabs1
olan iirunlerde sergilenen giizelliklerle
ilgili yarg1 ve ya~anhlanmtzda soz ko-
nusu olan degerleri, tav1rlan, haz ve
tadlan analiz eden dah; estetik nesnele-
re, estetik tecriibenin nesnelerine yone-""

len tema~ada soz konusu olan probleln-
lerin ~oziimi.i ve kavramlann analiziyle
ilgili olan felsefi disiplin.
Yunanca'da ilk,. temel duyum anlaml-
na gelen aisthesis'le, varolan ~yler kar-
~lstnda, duyumlan, duygulan ve sezgi-
leri yoluyla duyarh olan ki~i anlam1na
gelen aisthetikostan ti.ireyen ve felsefe
nin, manbk, metafizik, bilgi teorisi ve
ahUik gibi dallanrun yanmda ba~ka bir
te1nel bir disiplini olan estetik, ayn ve
baguns&z bir disiplin ve ara~brma alan1
olarak A . G. Baumgarten tarabndan k u
rulmu~tur. Estetigin giizellige yoneldi-
gini soyleyen Baumgarten'den sonra, es-
tetik daha d a geli~mi~ ve giizelligin
felsefesi olarak ortaya ~1km1~br. Esteti-
gin geli~iminde ~ok etkili olmu~ olan
ba~ka bir di.i~iiniir de, iinlii Alman filo-
zofu I. Kant'tu. 0, estetik bilincini, genel
olarak insan deneyimindeki anlamh ve
birlikli bir oge olarak degerlendinni~tir.
Ona gore, estetik yarg1, doganuzm teo-
rik ve pratik yonlerini birbirine bagla-
yan, doga di.inyaslyla ozgiirliik di.inyas-
ru uzla~tuan temeli meydana getirir.
Estetikte soz konusu olan belli ba~b so-
rular ~unlardu: Giizellik ne anlama
gelir? Giizel diye niteledigimiz bir ~eyi
gi.izel kllan etmenler nelerdir ve bu et-
men.ler, oznede mi yoksa nesnede mi
bulunur? Birta.kJm estetik standartlar
var m1du? Estetik diye nitelenen mi.ista-
kil bir tecriibe ti.iri.inden soz edilebilir
mi? Sanat eserlerinin dogayla ili~kisi
nedir? Sanata kar~1 olan estetik tepki ile
dogaya kar~1 olan estetik tepki aras1nda
ne fark vard1r? Gi.izell.ik, iyilik, dogru-
luk gibi degerlerde, hangi ortak ve fark-
b ozelliklerden soz edilebilir? Bir nesne
ya da esere gi.izel diye deger bi~erken,
bizi etkileyen ol~iitler bilin~li mi, yoksa
bilin~ dl~l olc;i.itler midir?
But tin bu belirlemeler d1~1nda, estetikle
ilgili olarak soylerunes'i gereken ba~ka
bir husus da, felsefi ya da bilimsel bir di-
siplin olarak estetigin, her ne kadar sa-
natlan da konu alsa bile, sana t ya da
sanat felsefesiyle kan~ttnhnamas1 ge..
estetik 315
rektigi hususudur. <;unkti sanat eseri ya-
ratmak ya da sanat eserlerinden estetik
haz almak, deneysel bir estetik bilimi ya
da estetige yonelik felsefi bir yakla~nn
olu~turabilmek i~in, kesinlikle yeterli de-
gildir. Ote yandan, estetik yahuzca sanat
eserlerinde yarahlan giizellik yerine, gii-
zelligi bir bi.itiin olarak ele ahr.
Estetik alanmda, estetik deneyimin ma-
hiyeti, gi.izel sanatlar ve gi.izelligin ken-
disi soz konusu oldugunda, farkl1 yakla-
~Jmlardan soz edilebilir. Bu farkb yak-
la~lmlann ba~1nda ise, haze aJtlayz~ gel-
mektedir. Estetik deneyimi ayn bir haz
ya da duyum ti.irii olarak goren, estetik
degerin, kimi temel ozellikleriyle, ba~ka
degerlerden aynld1gtn1 savunup, estetik
degeri, bir ~eyi, bir amacan araa olarak
degil de, bizzat kendisinden dolaya be-
genme olarak taruanlayan ve estetik de-
gerlerin pratik degederden, dogrudan
ve aracsaz olmak bak1m1ndan fark.hhk
gosterdigini iddia eden haza anlay~,
kendi i~inde bilimsel yakIa~ znz ve bilimsel
olmayan hazer yaJcla,1nrlar olarak ikiye ay-
nhr. Bunlardan temelde psikoloji bilimi-
ne dayand1~ ic;in, bilimsel diye nitele-
nen hazc1 anlay1~ i~ine, Santayana'run
estetik kuraunyla, katharsis anlayr~1 ve
Gestalt'zlzgu1 estetik goru~u girer.
Bilimsel olmayan hazc1 estetik anlay1~1
ise, Kant'm estetik teorisinde ifadesini
bulmaktad1r. Estetik degerin bir tiir
hazda tezahiir ettigini, bu hazz1n ise
ozel bir haz ti.irii oldu~unu one siiren
Kant'a gore, giizellige eri~cbilmek i~in,
hazz1n 1 ~1kar gozetmeyen, 2 evrensel,
3 belli bir tarz ya da bi~imde zorunlu
olup, son olarak da 4 ama~hhk etkisi ya
da fikri yaratmak durumunda alan bir
haz olmas1 gerekir.
Estetikte, hazla kendisinden haz abnan
duywnsal malzeme ya da estetik nesne
arasmda bir ay1run yap1ld1~a gore,
~imdiye kadar sozii edilen haza yakJa-
~unlann haz ogesi iizerinde yogunla~h
gt yerde, diger yakla~unlar kendisinden
estetik bir haz alman malzeme veya
sanat eseri iizerinde yogunla~u. Bu yak-
316 estetik birlik
la~amlann ba~mda, bag lamer yakla~ rm
gelmektedir. Kendisinden haz ahnan
malzemenin niteli~inin, sezgi yoluyla
kavranan niteli~in onemini vurgulayan
ba~lamca yakla~nmn en onemli temsil-
cileri Henri +Bergson ve B. t Croce'dir.
Aym -;er~eve i-;inde de~erlendirilebile
cek olan di~er bir yakla~un ise, Ameri-
kan filozofu J. tDewey'in organizmacr es-
tetik goru~ildiir. Soz konusu anlaya~a
gore, estetik obje ya da sanat eseri orga-
nik bir btittin i~indeki her o~e ya da ay-
nntmm ba~ka ayrmhlara aynlmazcasma
ba~landt~l bir yapa olmak durumunda-
dtr. DolaylSayla, organik bir bi-;imde
yapa kazanm1~ olan sanat eserlerinde,
her aynntt kendi i~levini, btittine katla
yapacak bir bi-;imde ger~ekle~tirir.
Bu ba~lamda ele ahnabilecek olan bir
di~er estetik yakla~am, kokleri tPiaton
ve tAristoteles'te bulunan formcu yakla-
~mdr. Soz konusu filozoflardan, ome-
~in Aristoteles'e gore, sanat-;a bireysel
varhklan, fiziki tikelleri de~il de, bu
nesnelerin kendisinden pay ald1gt tti-
mel form ya da ozti taklit etmelidir.
Oyle ki, bu sayede sanat, tarihin statti-
stine de~il de, bilimin stattistine e~de
~er bir konuma ytikselir.
Kendisinden haz ahnan duyumsal mal-
zeme tizerinde yo~unla~n estetik ku-
ramlar i~inde, aynca R. Collingwood-
'un, sanatl i~ten duygu ve ya~antdann
cisimle~mesi ve dolay1s1yla, bilimlerle
pratik ya~amm kavramsal ve 50zel ileti-
~imiyle ayru dtizeyde bulunan bir duy-
gusal ileti~im ortarru olarak goren da~a
vurumcu anlaya~ yer almaktadar.
tPlotinos, tSchopenhauer ve tBradley
tarahndan temsil edilen ve estetik dene-
yimde, gijzelli~in do~ada ve sanat eser-
lerinde bulundu~u hissedilen ban~ ve
birlik sembollerinde oldu~unu dile ge-
tiren gizemci teori de, ikinci kategori i~i
ne dahil edilebilirken, tanalitik felsefe
geleneginin daha ~ok gtizellik kavram
tizerinde duran dilsel yakla~rrtnru, ttim
yakla~amlann d1~mda ve ti!;ttinde tut-
mak gerekmektedir.
esteHk birlik [lng. aesthetic unity; Fr. unite
esthetique; Al. aestlretisdz einlzeit]. Estetik
de~eri olan bir nesnenin ozneye du-
yumsal bir tarzda sunulu~unun hemen
ardmdan, oznede yarath~l etkinin biri-
cikli~i.
estetikc;ilik [lng. aestheticism; Fr. estheti-
cisme] 1 Felsefi temelleri, lB. ytizy!lda
estetik ol-;titlerin, ahlAk ya da yararhhk
kar~tsmda mutlak bir ozerkli~e sahip
oldu~unu savunan tinlti Alman filozofu
Kant tarafmdan attlan, ve estetik dene-
yiminin, gtizellik ya~anhsamn insamn
sahip olabilece~i en ytiksek deneyim
formu ve ya~anb oldu~unu, tum di~er
deneyimlerin estetik deneyim it;in yal-
nazca bir ara~ olaca~ma, ahlakm ~u ya
da bu ~ekilde sanat.m kolesi oldu~unu,
ahlaki davran1~1n de~il de, estetik ya-
~antmm, insan ya~ammdaki en ytiksek
iyi oldu~unu savunan gorti~.
2 San at i;in san at (L' Art pour I' art) gorti-
~tinde ifadesini bulan ve sanabn temel,
asli bir de~ere sahip bulundu~unu ve
ba~ka ama~ ve i~Jevlere gore de~il de,
bizatihi kendi ir;inde ve kendi ba~ma de-
~erlendirilmesi gerekti~ini one stiren
sanat gorti~ti. Sanat eserlerinin yalruzca
estetik ol~tilerle de~erlendirilmesi ve
yargtlarunasa gerekti~, sanat eserleri-
nin de~eriyle ahlaki, siyasi ya da dini
de~er arasmda hi~bir ili~ki bulunmad-
~ml iddia eden, ya~amda estetik de~er
lerin ba~ka her de~erden once geldi~ini
savunan goru~ olarak estetik-;ilik. este-
tik nesnelerle hazlann kendine yeten
alaJU i~ine kaparup, estetik olmayan nes-
nelerin ger~ek dtinyasmdan kopma tav-
nru ifade eder. Estetik nesne ve hazlar-
dan olu~an ayn ve ozerk bir estetik alan
bulundu~unu one siiren tav1r olarak es-
tetik-;ilik, sanatt on plana .;akarbrken,
onun fizyoloji ve psikolojiye indirgene-
meyece~ini savunur.
3 Daha ozel olarak da, olgusal alandan
ayn ve ba~1ms1z bir alan olarak esteti-
~in kendi dtinyasma kapanmak yerine,
esteti~i ger~ekli~in ttimtinti kapsayacak
~ekilde geni~letme tavn. Burada, sanat

ba~ta oln1ak tizere, dil ya da metin veya
soylem, insani tecrubenin ilk ve esas ola-
rak ortaya r;1kt1~1 alan haline getirilip,
sanata ya da dile, ger~ekli~i yansatmak
}'erine, onu yeni ba~tan kunnak ya da
yaratmak gorevi verilir. Ome~in, varh-
~~n ve dunyan1n yaln1zca estetik bir fe-
nomen olar-ak hakh k1hnabilece~ini soy-
leyen unlu Alman du~unuru Friedrich
tNietzsche'ye gore, ~eyler ve olgular
Orpheos'a benzemek durumunda olan
yoruancu tarafandan yarahhr. Yine, sa-
natln ontolojik bak1mdan yarahca potan-
siyelini vurgulayan unlu varolu~~u du-
~unur Martin tHeidegger'e gore, sanat,
dunyalan varh~a getiren gu~ti.ir. Nite-
kian, Heidegger kariyerinin daha ilerild
yallannda, soz konusu dunya yaratma
gucunu, sanattan ba~ka dili de tanamla-
yacak ~ekilde geniletmi~tir.
Ayna estetik~i tavn sergileyen ~a~da~
Fransaz filozofu M. tFoucault'ya gore,
dil ve soylem de, hpkl sanabn ve sanat
eserinin kendisi gibi, kendi ger~ekli~ini
yarabr. Ve nihayet, J. tDerrida'ya g6re
de, herey metin olup, onun da~anda
hi~bir ,ey var de~ildir.
estelik nesne [ing. aesthetic object; Fr. objet
esthltique; AI. aesthetisch objekt]. Guzellik
de~erinin ta~a yac1sa olan, ve estetik bir
be~eniye sahip bulunan insarun kendi
sine yoneldi~i nesne.
Bun unla birlikte, bu nesne, estetik oz-
nenin dikkatine, fiziki bir nesne olarak
de~il de, fenomenal bi.r nesne olarak
konu olur. Buna gore, bir resim boyalar-
dan, bir muzik par~asa seslerden, bir
heykel bronzdan, ~iir de s6zcuklerden
meydana gelir ve bu saydaklaruruzdan
hepsi de, en az1ndan bir yonuyle fiziki
nesnelerdir. Fakat, oznenin estetik yone-
liminin, estetik dikkatinin konusu olan
nesne, fiz.ild bir ~ey degil de, fizikr bir
~eymi~ gibi gorunen fenomenal nesne-
nin anlam1, onun ifade etti~i ~eydir.
Buna gore, bir resimde yoneldi~imiz
~ey, renk kimyasa olmayap, renklerin
birle~imi, senfonide ise, dikkatimize
konu olan ~ey, ses fizi~i olmayap, sesle-
rin uyumudur.
estetik tavar 317
Ba~ka bir deyi~!e, estetik nesne, madd!
nesne ve ereksel nesne olarak ikiye ay-
nlmak suretiyle ~ozumlenebilir. Bunlar-
dan maddi nesnenin insan zihninden ti.i-
muyle ba~Jmsaz oldu~u yerde, ereksel
nesne zihnin i~inde olup, estetik ozne ya
da ahmlay1cuun nesneye yukledi~i an-
lamdu.
estetik ozne [tng. aesthetic subject; Fr. sujet
esthetique; AI. crestltetisch subjekt). Nesne-
nin ta~ay1casa oldu~u guzellik de~erini
algalayan, ondan etkileruneden ge~eane
yen, belli bir guzellik duyusuna, estetik
be~eniye sahip olan bilin~li insan varh
~ Estetik tema~a zevki almak, sanat
yap1t1 uretmek ve k1ymet takdir etmek,
guzel ve ~irkin gibi be~eni yargdannda
bulurunak, ancak belirli varhklara ozgu
bir yeti oldu~una gore, sanat eserinden
veya do~al bir manzara ya da guzellik-
ten estetik tat alan bilin~li insan varh~a.
Bu ~ekilde tanunlanan estetik oznenin
en onemli ozelli~i, estetik nesneden
daima ayn olmasadu. Estetik ozne ken-
disini, izledi~i ya da dinledigi ~eyden
ay1nr ve onunla kendisi arasana daima
bir mesafe b1raku.
estetik tavar [tng. aesthetic attitude; Fr. atti-
tude esthetique; AI. aesthetisch standpunkt).
tnsan1n, belli bir estetik de~ere sahip
nesne ya da sanat eserlerine, sanatm bi-
zatihi kendisine, onun asli de~er ve algi-
sal niteliklerine laymet takdir edecek ve
sonu~ta estetik bir ya~antl i~inde olacak
~eldlde yakla~ma imkana veren, duru~
ya da zihin hili.
Estetik tavnn belirleyici birtak1m ozel-
liklerinin ba~anda 1 hi~ ku~ku yok ki,
~akars1z olu~ gelir. Soz konusu ~Jkarsaz
hk unsuru, estetik tavn hem ahl~k ve
hem de bilimden ayarm.aya yarar. Buna
gore, ahJAid eylemlerde pratik bir ~lkar
ogesi soz konusu olup, evrensel sayllan
bir eylem ol~usu herkese benimsetilmek
istenir. Bilim ise, nesneleri denetim alh-
na almak.. onlan insanan hizmetine ko~
mak ister. Oysa estetik tavar veya ya-
~anhda estetik ozne ya da ahmlay1ca,
estetik nesneyi ba~ka bir amaca hizmet
edecek bir ara~ olarak gonnez.
318 estetik yarg1
2 Ote yandan estetik taVtrda, fenome-
nal diinyaya yonelik bir ilgi soz konusu-
d ur. Ba~ka bir deyi~le, estetik nesne
duyular araah~tyla deneyimlenir; yani
o, duyusal olup, goriiliir, i~itilir veya zi-
hindc duyusal ~ekliyle canland1nhr; ve
insana duyusal ozellik ya da nitelikle-
riyle haz verir. 3 Estetik tavuda, aynca
bir anlam aray1~1 vardu. Yani, estetik
nesne bir yandan da dii~iiniilen, tema~a
edilen bir objedir. 0 insan1 sadece duyu-
lara ho~ geldi~i i~ de~il, bir anlam
it;erdi~i, bir de~er ta~1d1~1 it;in ilgilendi-
.
nr.
4 Yine, estetik tavu gayri-bili~sel bir
tutu1n olup, ahmlayict estetik nesneye
bilgilenmek, varolan bilgilerini artbr-
tnak it;in de~il, fakat estetik bir tema~a
zevki elde ehnek it;in yonelir. 5 Ote
yandan, ki~isel olmayan bir tavtr ola-
rak estetik ya~antlda, bir tekrar unsuru
vardu. ilgi ve yonelimlerimizden birt;o-
~unun, tatmin edildikten sonra unutul-
du~u yerde, estetik ilgi ozii itibariyle
doyurulamaz bir ilgi oldu~u it;in, onda
tekrar soz konusu olur.
estetik yarg1 [ing. aesthetic judgement; Fr.
esthetique jugenrent; AI. aesthetisch urteil].
Estetik bir nesneye estetik bir tavula
yakla~an, belli bir estetik be~eniye, bir
giizellik duyusuna sahip oznenin, soz
konusu nesneye bit;ti~i de~erin ifadesi
olan, bu nesnenin giizel ya da ho~ ol-
d u~u yon iindeki yarg1.
esthesis. Yunancada, kavramsal, yarg1sal
ve yorumsal o~eler it;enneyen saf duygu
ya da duyum; duyumsal diizeyde, saf
duyu verisinden olu~an malzeme.
e~adh (ing. homonynrous; Fr. honronynze;
AI. lzonronyrn]. Ba~ka bir adla ayn1 form
ya da sese sahip olan, fakat anlam bala-
mtndan farkbhk gosteren, gosterilenleri
a yn, am a gosterenleri ozde~ olan soz-
ciikler; ayn1 ~ekilde telaffuz edilen ya
da okunan fakat farkh ~timolojileri ve
dolaytstyla farkl1 anlarnlan olan ifade-
ler it;in k ullanlan stfat.
E~adhhk ba~la1n1nda get;en soz konu-
su farkh anlamlar, ya ~ok belirgin bir bi-
t;imde aynlm1~ olan anlamlar ya da e~
seslili~e imkan veren yalan anlamlar
olabilir.
e~anlamh (ing. sy11onyuzous; Fr. syno.ayme;
Al. synonyJn]. Anlamlan tiimiiyle ayn1,
ya da birbirlerine t;ok yak1n olan sozciik
ya da terimler; iki ya da daha fazla say-
da gostergenin aytu anlama gelme, ayn
gosterenlerin ayru gos terileri belirtl ne
ozelli~ it;in kullarulan stfat.
e ~arilik. Ebu'l Hasan Ali bin ismail ei-
E~ ari taraftndan sisteml~tirilmi~ olan
ve Si1nniler aras1nda yayg1n olan iit;
mezhebten birine verilen ad .
l<ayna~1nda kelam bulunan E~arilik,
Mutezile ve Selefiye gibi iki ka~lt mez-
hep aras1nda yer ahr. Mutezile"de oldu-
~ gibi, akh m utlak bir ol~t olarak
kabul ebneyen, Selefilerin de I<uran'tn
lafziyla yaz1 ve i~aretlerini birbirinden
ay1rmadklaruu savunan E~an1ik Inez-
hebine gore, ins an akh stnlrhdu, duyu-
lar ise yandttodu. insan gert;ekli~in
oziine, hakikate kesinlikten yoksun olan
bu arac;larla ula~amaz. 1nsan akhru
a~an tanr1sal hakikat, akd yoluyla hit;bir
zatnan t;ozumlene1nez, bilinemez.
Bundan dolay1, geriye kalan tek yol
imandtr, zira iman, kayna~1n1 vahiyden
alan ve en kiit;iik bir ku~kuya yer buak-
mayan, kesin ve ~a~maz bir iJkedir. Bu
nedenle, iman her~eyi at;1~a t;1kartan
yuce ve ~a~maz 1~1khr. Aktl ise, ancak
iman1n yard1mClSI olabilir, im.aru des-
tek]emeye yarayabilir. E~arili~e gore,
Allah mutlak faildir; varolan her~eyin,
her olayu1 yarahclsldu. Bu nedenle,
hay1r da ~er de, iyilik ve kotiiliik de
Allah tandu.
Bununla birlikte, E~arilik, insan ozgiir-
lii~i.ine yer vererek, insan1n yaptp ettik-
lerinden sorumlu oldu~unu savunur.
Mutezile insarun iyiyi ve koti.iyii set;ebi-
lece~ini savunur, Cebri)er de her~eye
takdiri ilahiye ba~larken, E~arilik'te,
ciizf irade sahibi insan ozgiir ve yapbk-
lanndan, eylemlerinden sorwnlu olan
bir varhk olarak ortaya t;1kar. Bununla
birlikte, insan1n eylemini yaratan, E~a-

rilige gore, insamn kendisi degil de,
ktilli irade sahibi Allah'ttr. E~arilik mez-
hebinin en kuvvetli temsi1cileri arasm-
da, ~arrden soroa, imam Bakillani, i-
mam Ctiveyni ve imam Gazali sayilabi-
lir.
e~bi~imlilik [lng. isomorphism; Fr. iso-
morphisme; AI. isomorplzie]. Bi-;im, form,
model vc diizen bak1mmdan aym du-
rumda olan ya da yap1sal bir benzerlik
sergileyen iki ~ey i-;in kullarulan terim.
Bir ~eyin yapisiyla ba~ka bir ~eyin ya-
plSI arasmda, tam bir benzerlik, hatta
bire bir kar~Ihkhhgm bulurunas1 duru-
mu. Matematik ve manhkta, ogeleri
arasmda bire bir tekabiiliyetin bulun-
dugu, ve aralannda, birinin ogeleri i-;in
ge-;erli olan bir bagmbrun, digerinin
kar~1hk gelen ogeleri i-;in de ge-;erli ol-
maSI anlammda, bagmn ozde~ligi bu-
lunan iki sistem arasmdaki ili~kiye ve-
rilen ad.
e~degerlik [ing. equivalence; Fr. equina-
lence; AI. iiquivalenz]. iki onermenin
dogruluk degerlerinin ayiU olmas1 du-
rumu; ayru dogruluk degerine sahip
olan ya da manhksal olarak birbirlerini
i-;eren i.ki ttimce ya da onerme arasmda
soz konusu olan ili~ki.
Buna gore, birbirleriyle olan ili~kileri,
birinin ancak ve ancak digerinin dogru
olmas1 durumunda dogru olu~uyla be-
lirlenen iki onerme; yani aym dogruluk
degerine sahip olan, yani biri dogruysa,
digeri de dogru, biri yanh~sa, digeri de
yanh~ olan i.ki onerme e~defer onenue-
ler olarak tarumlarur.
Bu ozellikleri olan onermelerin, maddi
baklmdan e~deger olduklan soylenir.
Ote yandan, ~deger terimi birbirlerini
kar~1hkh olarak i-;eren onermeler i-;in
kullamhr. Buna gore, birbirlerini i-;eren
onermeler e~deger ve anlamca ozde~tir
ler. Ve nihayet, farkh dogruluk degerle-
rine sahip olabilmeleri olanaks1z olan
iki onermenin birbirlerine kar~1 olan
durumu dile getirilirken de, ~deger te-
rimi kullaruhr. Soz konusu durumda
olan onennelerin manhksal olarak e~
deger olduklan soylenir.
e~itlik 319
e~degerlik pkanmlan [ing. eductions; Fr.
eductions]. Klasik manhkta, dort standart
form kategorik onerme kahbmda yapi-
lan baz1 degi~ikliklerin sonucu olarak,
onennenin ilk hali ile degi~tirilmi~ hali
arasmda soz konusu olan e~degerlige
bagh bulunan dogrudan pkanmlar.
E~degerlik -;1kanmlan, evirme, c;evir-
me ve devirme -;1kanmlan olarak tic;e
aynhr.
e~itlik [Os. mustiudt; ing. equlllity; Fr.
egaliU; AI. gleichheit, gleichung]. Ahlaki
ve toplumsal bir ideal olarak, insanlann
birbirleriyle, ayru insan dogasma sahip
olmak bakunmdan, aym konum ve de-
gerde olmalan hali. insanlann birbirle-
riyle e~degerde oldugunu, bundan do-
layi insanlar arasmda aymm gozetil-
memesi gerektigini dile getiren ilke.
E~itlik, Ilkc;ag Yunan felsefesinde, Yu-
nanh-barbar, ozgtir yurtta~-kole ayn-
rnma kar~m, bir akla sahip olmamn in-
sam d1~ diinyadan ayird1g1, bundan
dolay1 bir insamn akll yurtiten par-;asi-
mn ba~ka bir insamn akll yurtiten par-
-;asiyla ayru oldugu ve insanlann, hay-
vanlar olarak degil de, insanlar olarak
bir ve ayru oldugu dti~iincesini ifade
eder. Orta-;agda ise, ~itlik dtinyadaki
~itsizligin Tann'mn varolan ~eyler
i-;in tasarlad1g1 dtizenin bir par-;as1 ol-
dugu, kadm ya da erkek, kole ya da
ozgtir, tiim insanlann, maddi ya da
fiziki baklmdan fark11 olabilseler de,
tinsel bak1mdan e~it, yi.ice Tann kar~I
smda bir ve ayru olduklan dii~tincesiy
le belirlenir.
Modem ljagda, i-;eri~ biraz daha zen-
ginle~en bir kavram haline gelen e~itlik,
Siras1yla, tiim insanlann farkh yetenek
ve kapasitelerle dtinyaya geldi~, bun-
dan dolay1 her insana kendinde olaru
tam olarak gun 1~1gma -;Ikartmas1, ken-
disini tam anlamtyla ger-;ekle~tirmesi
i.;in imkan tarunmas1 gerektigini dile ge-
tiren ftrsat e~itligi dti~tincesini; temelin-
de, insan varhgmm yuceligine duyulan
saygmm, insan varhklaruun her zaman,
bir ara-; olarak degil de, bir ama-; olarak
 goriihneleti gerektigini ifade eden alddki
ilke bulunan, tum insanlann yasa kar~l
Slnda e~it olmas1 gerektigi du~uncesini;
'bir insan, bir oy' ilkesiyle belirlenen, ve
insanlar her ne kadar politik bilgi ya da
bilgelik bak1m1ndan farkhhk gosterebil-
seler bile, insan olma olgusunda, insana
yonetimde sesinin olmas1 hakk1n1 veren
1nutlak bir ~eyler bulundu~, ya da
kendisi i~in neyin iyi oldugunu en iyi in-
sanln kendisi bilse de, bir se-;imde ~o
~nlugun, se~ilecek en bilgece politikay1
tespit edebilecegi du~uncesiyle ~kille
nen, siyasi e~itlik Ukesini; toplwnu mey-
dana getiren bireyler ve tabakalar arasln-
da bir ay1rml gozetilmemesi gerekti~
belirten ve ekonomik e~itlik d u~unce
siyle desteklenen toplumsal e~ithk du-
~uncesini; tum 1rklann ayn1 degerde ol-
dugunu, bir lrkm digerinden ustiin
tutu lmamas1 gerektigini savunan, rrk
e~itliti ilkesini; kad1n ve erkekJerin, in-
sana ozgu tum faaliyetleri ger~ekl~tir
mek balwrundan ayn1 duzeyde bulun-
dugunu ve dolay1s1yla kad1nlara da
sanat, edebiyat, i~ ve yonetim alanlann-
da erkeklerle ayn1 f1rsatlann tanuunas1
gerektigini one suren kadJn-erkek e~itliti
du~uncesini ve nihayet, yoksullugun en
aza indirgenerek, tum insanlara maddt
refahtan, yetenek ve ihtiya~lanna gore
pay verilmesi gerektigini dile getiren
ekonomik ~itlik ilkesini ifade eder.
E~itlik manhk alan1nda ise, iki kavram
ya da s1nlfm tam tam1na ayn1 kaplama
sahip olmas1 durumunu gosterir.
e~itlik~ilik [ing. equalitarianism; Fr. lgali-
tari anism~ ]. GeneI olarak, tiim insanla-
nn e~it olduklan ve ozgurlukleri, hak-
lan, degerleri ve elde edecekleri hrsat-
lar bak1m1ndan e~it muamele ve kabul
gormeleri gerektigini savunan goru~.
Tu1n insanlann toplumsal ve siyasal (ve
bazen ekonomik) olarak e~it olduklan
inanc1. Butun insanlarda bulunan ortak
bir ozeiJigin ya da yetinin, insanlar ara..
s1nda bir ay1nm gozetilmemesini, in ..
sanlarm ayru muameleye tabi tutulma-
lannl gerektirdigi goru~u.
Soz konusu ozellik ya da yeti, n1h, akd,
ao ~ekme, ahlak duygusu ya da ayn1
Tann taraf1ndan yarablm1~ olma ozelli-
gi olabilir. Hukukta ve siyasette, haklan
ya da imkanlan bak1m1ndan insanlar
aras1nda ay1run gozetilmemesini, var
olan ayJrunlarm giderilmesini ongoren
ilke olarak e~itlik~ilik, her bireyin i~inde
bulundugu maddi ko~ullardan baglm-
SIZ olarak, ayn1 degeri ta~Jdlg-tnl varsa-
yar, fakat dogu~tan ya da sonradan ka-
zanllml~ farkh bireysel yetenek ve
nitelikleri birbirleriyle e~ tutmaz.
e~seslilik [ing. homophony; Fr. ho,nophonie;
AI. homophonie). Bir dilde, yazah~lar1 ya
da okunu~lan ayn1 olup da, anlamlan
farkl1 olan s6zdiklerin sergiledigi ozel-
lik.
e~zamanhhk [ing. synchronycity; Fr.
synclaronisme). Bir ~eyin ya da olgunun,
zaman i~erisindeki deg-i~iminden ba-
gLmslz olarak, belli bir noktadaki duru-
muyla ele ahnmas1 hali. Daha ozel ola-
rak da, dilin kendine ozgii orijinal yap-
Slrun belirli bir donemde, onun zaman
i~inde ge~irmi~ oldugu evrimden ba-
glmSIZ bir bi~imde ele ahnd1g-t dil du-
rumu.
Buna gore, zaman i~inde suurlan belir-
leruni~ bir dil durumunu ele alan incele-
me ya da ara~hrmaya e~zamanlz inceleme
ya da yakJa~1m ad1 verilir. E~zamanh
hk veya e~zamanh yakla~1m, bu terimi
dilbilime kazandlrnu~ olan tsvi~reli un-
lu dilbilimci Ferdinand de +Saussure'e
gore, dilde veya anlamlar sistemindeki
evrim ya da degi~meleri inceleyen tart-
zmanll yakla~r11zdan farkl1hk gosterir;
hatta ild yakla~1m ya da bakJ~ a~1s1 ara-
Slndaki farkl1hk mutlak, mukayese veya
uzla~ma kabul etmez bir farkhllkhr.
Dahas1, e~zamanh veya betimsel yak-
la~un zorunlu olarak artzamanh veya
tarihsel yakla~1mdan zamansal ve man-
bksal olarak once gelir, zira e~zamanh
sistemler olmadan artzamanh geli~me
lerden soz ebnek hi~bir ~kilde mum-
kiin olmaz. Ger~ekten de, her artzaman-
h.hk olgusu, birbiri ard1sua gelen e~za
manhhklar ~eklinde ele ahnabilir.

6te yandan e~ zamanh bir incelE!menin
onemli bir yap1sal ilkeyi ihtiva ettigini
unutmamak gerek!r. Bu ilke ise ~udur:
E~zamanh bir yakla~1mla incelenen dil,
ti.im unsurlan birbirlerine gore tanlrn-
landlgl it;in, i~leyi~i tarihsel faktor ya
da dild1~1 gozlemlere ba~vurulmadan,
bizatihi kendi i~inde ve kendi ba~ma
a~1klanabilen yapd1 bir sistemdir.
etkile~imcilik [1ng. interactionism; Fr. in-
teractionisme]. Zihin ve bedenin, birbi-
rinden ti.imi.iyle farkl1, birbirine hit;bir
~ ekilde indirgenemez iki ayn toz oldu-
gunu; tozlerden her birinin, yani hem
zihnin ve hem de bedenin, digerini ne-
densel olarak olarak etkiledigin.i; zihin-
sel ve bedensel, tinsel ve fizikf olaylar
arasmda nedensel bir etkile~im bulun-
dugunu savunan gorii~.
Buna gore, heyecan, endi~e, korku, ge-
rilim ti.iri.inden zihin hlillerinin i.ilser,
kalp ah~mm hizlanmas1, vi.icut ISismm
artmas1 ti.iri.inden bedensel durumlara
yol at;masl omeklerinde oldugu gibi,
hem zlhnin bedeni ve, viicuttaki bir
yara ya da kafaya inen bir darbenin ba-
~agnsi ya da bilint; kaybma yol at;masi
orneklerinde oldugu gibi, hem de bede-
nin zihni dogrudan etkiledigini one
si.iren ogreti olarak etkile~imcilik, flk ve
Ortat;ag felsefesinde birlikli bir toz ola-
rak gori.ilen insan varhgm1 birbirine in-
dirgenemez toze ayuan Descartes tara-
fmdan geli~tirilmi~tir.
etkileyici tamm [1ng. persu.R.Sive definition;
Fr. definition persuasroe]. Retorige ozgi.i
tarum olarak da bilinen ve amaa, bilgi
vennek, at;1klamak, aydmhga kavu~tur
mak degil de, dogrudan do~uya insan-
lan etkilemek olan; bir sozrugun anla-
mmi, ba~kalanmn tutumlanm, duygu-
lanm ve tavulanru etkilemek it;in, duy-
gusal bir tarzda, duygu yi.iki.i oldukt;a
ag1r basan sozci.iklerle ifade edelt tarum
ti.i rii.
etkisoz edimi [tng. perl.ot:utionary act; Fr.
acte perlocutionnaire]. il<na etmek, soz
vermek ti.irunden 50z edimleri; bir ~y
ler soyleyerek, aglzdan birtak.Jm soz-
eudaimonia 321
ci.ikler ~1kararak gert;ekle~tirilen edim-
ler. Soyleme ediminin, anlamh ti.imceler
kurmakla gert;ekle~tirilen fiilin dinleyen
ki~i i.izerinde olu~turdugu etkiyi, 50zi.i
soyleyen, konu~an ki~iye baglayan ey-
lem; konu~an kimsenin bir ti.imce kurar-
ken, bilerek ya da bilmeyerek kar~ISlll
daki ki~inin duygu ve di.i~i.incelerinde
meydana getirdigi etk.i
Buna gore, sozleriyle kendisini dinle-
yen ki~ide i.izi.inti.i, sevint;, gi.ilme, klZ-
gmhk ti.iri.inden etkilere yol at;an ki~i,
kendisini dinleyen ki~iyi i.izmek, sevin-
dirmek, gi.ildi.irmek, k!Zdlrmak gibi soy-
lemenin sonucu olarak yapdan edim ya
da eylemleri gert;ekle~tinni~tir.
etnometodoloji [halk, insanlar anlamma
gelen Yunanca ethnos ile metodoloji te-
rimlerinin birle~imden; fng. ethnometho-
dology; Fr. ethnomethodologie]. tnsanla-
nn, gi.indelik hayatlan it;inde, tam
olarak bilincine varmadan kendilikle-
rinden kulland1klan yontemlerin ya da
eylem kurallanmn bilimi, sosyal Slmf-
larm, toplumsal ki.imelerin i.iyeleri ola-
rak biz insanlann sosyal gert;ekligi
nasd anlamlandud1klanrun bilgisi.
Etnometodoloji, bilimsel metodoloji-
den, rasyonel yontem kurallanndan zi-
yade, insanlann gi.indelik hayabna yon
veren kurallan vurgulamak bakmundan
farklahk gosterir. Bilim de dahil olmak
i.izere, hemen her~eyde onemli olan yal-
ruzca soyut rasyonel yontemler ya da
kurallar degil, bilimadamlarJ.JUn ve in-
sanlann giindelik hayatlarma, ara~hnna
faaliyetlerine yon veren kurallard1r. Et-
nometodoloji, sosyal bilimlere, toplum-
dak.i s1radan insanlann pratigini oldugu
kadar, bilim adamlan pratigini de at;lk-
lamayi deneyen bir teorik ljert;eve sun-
mak at;~smdan onemli bir anlay:~~ ya da
ekol meydana getirir.
eudaimonia. Mutluluk. tlkt;ag Yonan fel-
sefesinde, her~eyin insamn ki~isel dQi-
mon'uyla, yani yazg1s1 ya da dogas1yla
uyum it;inde oldugu, ki~inin ahnyaziSI
ya da dogasmm iyi di.izenlenmi~, yapa
ve dengesinin de olmas1 gerektigi gibi
322 Eukleides geometrisi
.
oldujlu, ki~inin dojlas1 gerejli ohnak zo-
nmda oldujlu gibi olmu~ oldujlu haL
Gene! olarak, iyi-olma hali. ~inin ihli-
ya~lanm kar~damasmm, dojlasm1 ger-
~ekle~tirmesinin dojlal bir sonucu ola-
rak orlaya ~1kan durum. insamn nihai
ve en yiiksek hedefi clan kendini tam
olarak ger~ekle~tirme ve mutluluk hali.
Yunan felsefesinde bu mulluluk haline
nasd ula~Ilabilecejli konusunda farkh
gorii~ler one siirtilmii~liir. tSokra tes'le
ba~lay1p, tPlaton vet Aristoteles boyun-
ca geli~en birinci ~izgi, bir tiir enlellek-
liializmle belirlenip, mutlul ujla, ki~inin
kendisine ve varhjla il~kin bilgisine
bajlh clan bilgelik ve benzeri erdemlerle
er~ilebilecejlini savunurken, tDemokri-
tos'la ba~lay1p tSofistler ve t Aristip-
pos'la birlikle, tEpikiiros'a uzanan ikind
~izgi, mutlulujla hazla ula~dabilecejlini
savunmu~tur.
Eukleides geomelrisi [ing. Euclidean _geo-
metry; Fr. geometrie Euc/ideenne ]. M 0. 4.
yiizydda ya~am1~ clan iinlii Yunanl1
matematik~i Eukleides'in Elemanlnr adh
eserinde ortaya koymu~ oldujlu aksi-
yom ve gene! kabullere dayanan geomel-
n.
Bu geomelrinin biiyiik onemi, geometri
konusundaki i~erijlinden ~ok, Euklei-
des'in bu geometriyi geli~ti<irken kul-
landijll yonlemden kaynaklanmakladn.
Aksiyomatik tiimdengelimsel yonlem
olarak adlandmlan bu yonlem, mate-
matijlin liim dijler dallanndaki ara~hr
malarda, uzun yiizydlar boyunca vazge-
~ilmez bir model olarak goriilmii~tiir.
Bun a gore, Eukleides Eleman/ar adh ese-
rinin ba~mda lammlar, aksiyomlar ve
postiilalar vermi~ ve daha sonra bunla-
ra dayanarak, yiizlcrce leorem ispatla-
mJ~hr. Kilapla yer alan lammlar, nokla,
~izgi, yiizey, dojlru, ve a~1 gibi geomel-
rik kavramlann larumlandn (ornejlin,
nokla, par~as1 olmayan nesne; ~izgi, ge-
ni~lijli olmayan uzunluk; dojlru, iize-
rindeki noklalara gore diizgiin yaydm1~
~izgi ~eklinde lammlamr). Eukleides, la-
nnnlardan sonra, be~ aksiyomunu sna-
lar. Eukleides'in aksiyomlan ~unlardn:
1 Aym ~eye e~it clan ~eyler, birbirleri-
ne de e~ittir. 2 E~il ~eylere e~it ~eyler
eklenirse, olu~an biitiinler birbirlerine
e~ittir. 3 E~it ~eylerden e~it ~eyler ~
kanhrsa, kalanlar da birbirine e~ittir. 4
Birbirleriyle ~akJ~an ~eyler, birbirlerine
e~iltir. 5 Biitiin par~adan daha biiyiik-
ttir.
Eukleides, eserinde aksiyomlardan
sonra da, postiilalaruu verir. Postiila,
Eu.kleides geometrisinde, ispat edilmek-
sizin dojlru kabul edilen ve bir bilim da-
hna ozgii clan onermeyi tammlar. Onun
posttilalan ~unlardn: 1 iki nokta arasm1
birle~tiren en kJsa yo! dojlrudur. 2 Do-
jlru, dojlru olarak sonsuza kadar uzah-
labilir. 3 Bir noklaya e~it uzakhkla bulu-
nan noklalann geomelrik yeri, ~ember
dir. 4 Biiliin dik a~dar birbirlerine
e~ittir 5 lki dojlru bir ii~iincii dojlru la-
rafmdan kesilir.;e, bu iki dojlru, i~le
meydana gelen a~darm toplammm 180
dereceden kii~iik oldujlu larafta, kesi-
~ir. Biitiin bu aksiyom ve posliilalarm
lemelinde ise, Eukleides'in a~1k~a ifade
elmedijli ~u ii~ kabul bulunmakladn: I
mekan ii~ boyutludur. II Mekan sonsuz-
dur ve Ill Mekan homojendir.
Eukleides'in 'paralel posliilas1' adJ ile
Ianman be~inci posliilas1 matematik ta-
rihinde onemli bir yer tular. Bu posliila
daha sonraki matematik~iler larafmdan
anla~damam~ ve bir leorem gibi ispal-
lanmaya ~ah~Ilmi~Iu. 19. yiizyda ka-
dar, bu postiilamn ispal:l ya da daha ba-
sil ba~ka bir posliila ile dejli~lirilmesi
i~in pek ~ok matematikc;i ~aba harca-
mi~hr. Paralel posliilas1 is pal edilmeye
~ah~1hrken, onun yerine ba~ka ifade
larzlanna dayanmakla birlikte, paralel
posliilasmm e~dejleri clan ba~ka poslii-
lalar ge~irilmeye ~ah~dm1~ ve bu du-
rum Eukleides~i-olmayan geometrilerin
dojlu~unu haznlami~hr.
Eukleides~i-olmayan geomelriler [lng.
non-Euclidean geometries; Fr. geometries
non-Euc/ideennes]. Eukleides'in paralel
posliilas1 yerine ba~ka posliila ya da
aksiyomlarm ge~irilmesiyle olu~an ge-
omelrilere verilen ad.

Buna gore, soz konusu posLiila1un yeri-
ne, 'bir noktadan, verilen bir dogruya en
az iki paralel c;izilebilir' aksiyomu nun
gec;irilmesiyle, Nicolai I. Labotchevski
tarafmdan kurulmu~ olan geometriye
ayn1 zamanda hiperbolik geometri ad1 ve-
rilir. Buna kar~m, bir noktadan, verilen
bir dogruya hic;bir paralel ~izilemeyece
gini kabul eden, yani paralellik kavra-
mindan vazgec;en ve Eukleides'in ikinci
posti.ilas1 olan 'sonlu bir dogru istenildi-
gi kadar uzahla bilir' postiilas1n1 da dog-
runun sonlu bir uzunlugu oldugu,
ba~ka bir deyi~le dogrunun bir ti.ir ka-
pah egri oldugu bic;iminde degi~tiren
ve Bernhard Riemann tarahndan kurul-
mu~ olan geometriye ise, eliptik geometri
ad1 verilir.
Eukleidesc;i geometri ile Eukleidesc;i
olmayan hiperbolik ve eliptik geometri-
lerden hangisinin gerc;ek diinyay1 mate-
matiksel olarak en dogru bir bic;imde
betilnledigini saptamak olanaks1z oldu-
gu gibi, boyle bir soruyu sormak da c;ok
anlaml1 sayalmaz. Bundan dolay1, mate-
. matikc;iler tek dogru geometri kavra-
mlndan vazge9Jlek ve ayn1 derecede
gec;erli ve tutarh olan degi~ik geometri-
lerin varolabilecegi gorii~i.ini.i kabullen-
mek zorunda kalm1~lard1r. Yine, Eukle-
idesc;i olmayan geometrilerin ortaya
c;1kl~1 baglam1nda, matematiksel sis-
temlerin, ke~fedilmeyi bekleyen dogal
olgulardan ibaret olmad1gr, bu sistem-
lerin, tutarh bir aksiyom ve posti.ilalar
kiimesi sec;ilip, bunlardan tiiretilebile-
cek teoremlerin incelerunesiyle yarahla-
bilecegi anla~1hn1~hr.
Evhemeros~uluk [lng. Euhemerism; Fr.
Evhemerisme; AI. Evhemerisntus]. Mitolo-
jik varl1klar ve olaylar ic;in gerc;ek bir ta-
rihsel dayanak arama gelenegini yerle~
tirmi~ olan Yunanh 1nitoloji yazar1 Eu-
emerosun tavr1n1n genelle~tirilmesin
den olu~an ve Tann'lann, insanlarm ya-
rahsl oldu~unu, insanlann biiyiik ki~i
lere duyduklan sayg1y1 giderek Tannhk
kabna c;1kard1klanru ve c;e~itli Tannlar
yarathklannl one siiren anlayl~.
evrenselcilik 323
evirme [Yun. antistroplre; Lat. cortversio;
ing. conversio1; Fr. coJtversio1; AI. umkefz-
rung). Klas_ik manbkta, belli bir onerme-
den, soz konusu onermeni.n niteligini
ve niceligini bozmaks1Z1n, oznesi ilk
onennenin yi.iklemi, yi.iklemi de ilk
onermenin oznesi olan ba~ka bir oner-
me elde etmekten olu~an dogrudan c;~
karun liirii.
Evirme i~lemi ya da c;1karun1, yalruzca
ilk ya da orijinal onerme bir E ya I oner-
Inesi oldugu zaman ~deger bir onerme
verir. Klasik manhkc;1lar, A onermesinin,
evirme i~lemi, ilk onermenin niceligin-
de tiimelden tikele dogru ger~kle~en
bir doni.i~iimle tamarnland1g1 takdirde,
e~deger bir onerme verdi~ni savunur-
lar. Buna kar~1n, 0 onermesinin evrigi
olmaz; yani, evirme c;lkanrrunda SoP ka-
hbl gec;ersizdir.
evren [Os. lllem, kllinat; lng. universe; Fr.
uniTJers; AI. weltall, universun1]. Varolmu~
olan, varolan ve varolacak olan heJley.
Biiti.in bir dogal diinya. Gozlemlenen ya
da varoldu~na inarulan madde ve ener-
jinin ttimi.ini.i birden i~eren fizikj sistem.
YlldlZian, gezegenleri, yeryiiziinii, gaz
ve bulutlar1, v.b.g. kapsayan, maddeyle
dolu 1nekarun biiti.ini.i. 'itkellerden ve tii-
mellerden meydana gelen biili.in. Kendi-
sine a~kln olan Tann d1~1nda, varolan
her~eyi kapsayan sistem.
evrensel [Os. kulli; lng. universal; Fr. uni-
versel; AI. allgemein, universal]. Evrensel
diizen, evrensel zon1nluluk deyimlerin-
de olciugu gibi, evrenin bi.iti.ini.ine yayl-
lan, evrenin biiti.inii ve evrendeki her-
~ey ic;in gec;erli olan. Hic;bir istisna ka-
bul etmeyen.
Buna gore, bir dii~i.ince, ilgili ti.im in-
sanlann, onun dogrulu~unu teslim et-
mesi anlamrnda evrenseldir.
evrenselcilik [Os. killliye; lng. universa-
lism; Fr. universalisme; AI. universalis-
mus]. 1 Genel olarak, gec;erliligin ve
dogrulugun ol~iiti.i olarak tiim insanla-
nn onay1ru temele alan, tiim insanlann
onay1 d1~1nda hic;bir otorite kabul etme-
yen gori.i~.
124 evrensellettirilebilirlik
2 Ahlaki a~tdan, hazzm asli ve ~ok te-
melli bir degere sahip oldugu, ve hazza
sahip olan ki~iden ki~iye degi~medigi
ilkesini temele alarak, her bireyin rum
insanlarm iyilik, mutluluk ve refahuu
ama~lamast gerektigini one stiren ahlaki
ogreti. 3 Teolojide, hi~bir ulus, halk ya
da trkm, Tonn'mn koruma ve kayrasma
mazhar ohnak bakimmdan, ayncahgt
olmadtgmt, Tann'nm ttim halklann ba-
bast oldugunu, kurtulua ermek bakJ-
mmdan ttim insanlann ayru ve e~it ol-
dugunu one stiren gorti~. Tektannh
din.leri.n cehennemin ebediligi gorti~tine
kar~t, herkesin Tann'mn inayetine maz-
har olacagmt ve btittin insanlann iyilik-
sever Tann tarafmdan kurtanlacagmt
savunan akJm.
evrenselle~tirilebilirlik [ing. principle of
universalizabilihj; Fr. principe de l'univer-
sa/isation]. tKant'm felsefesinde, ahlak-
hhgm, ahlakh olmamn temel ilkesi.
Aym zamanda ko~ulsuz buyruk olarak
da ge~en evrenselle~tirilebilirlik ilkesi,
'Ba~kalanmn sana yapmalanm istedigi
~eyleri yapmahsm!' diyen alt.m kurahn
Kant'taki versi yonudur: 'Yalruzca, aynt
zamanda evrensel bir yasa haline gel-
mesini isteyebilecegin maksime gore
eyle!'
llkeyi olumsuz bir ol~tit olarak kulla-
nan Kant, bu ilkeyi hayata ge~iremeyen
bir eylemin ahlaki baktmdan iyi ve
dogru bir eylem olmadtgmt one stir-
mti~ttir. Ba~ka bir deyi~le, Kant bir ey-
lemin ahlaki bir eylem olabilmesi i~in,
soz konusu eylemin gerisinde yatan
maksim ya da ilkenin herkes i<;in ge~erli
olan evrensel bir ilke olmast gerektigini
belirtir. lnsan burada kendisini bir istis-
na olarak gormemeli, ba~kalanna ve
kendisine tarafstz bir gozle bakabilmeli-
dir.
Omegin, bir kitaba ihtiyaom var, fakat
kitabt alacak param yok. Varsayahm ki,
kitabt ya yarumdaki arkada~tmdan ya
da kitap9dan 91lmaya karar veriyorum.
Bu eylemin kendisine dayandtgt mak-
sim ya da ilke, evrenselle~tirilebilir olan
bir ilke degildir. <;:tinkti ilkenin daha
sonra benim aleyhime dogurabilecegi
sonuc;Iara katlanma zorlugu bir yana,
kitabt ~aldtgtm zaman, bundan ba~ka
lan kesinlikle zarar gorecektir. Bu ey-
lem ba~kalarma zarar vermeye e k ola-
rak, herkes ihtiyao olam ~almaya kalkJ-
~trsa, toplumsal ya~am alttist olur.
Buna kar~m, kti~tiklere, ~ocuklara i~-
kence yapmamak gerektigini ifade
eden bir ilke, kesinlikle evrenselle~tiri
lebilir olan bir ilkedir. <;:tinkti bu ilkeyi
hayata ge~irmek, herkes i~in hem ola-
nakh hem de arzu edilir bir ~eydir.
Bundan dolayt, kti~tik ~ocuklara i~ken
ce edenler, ahlakstzca eyleyen insanlar
olacaklardtr. Kant evrensell~tirilebil
me ilkesinin bu ~er~eve i~inde, bir~ok
insanda varolan, neyin dogru ve neyin
yanh~ olduguyla ilgili sezgileri anla~t
hr hale getirip temellendirdigini dti-
~tinmti~ttir.
Bununla birlikte, eylemlerin maksimle-
rini evrenselle~tirmenin ahlaki eylemle-
ri ahlakslZ eylemlerden aytrma irnkam
vermedigine i~aret edilerek, soz konu-
su evrenselle~tirilebilirlik ilkesi, ba~ta
tHegel olmak tizere bir~ok filozof tara-
fmdan ele~tirihni~tir. Buna gore, ev-
renselle~tirilebilirlik ilkesi kendi i~inde
tutarh, ama ahlaken kotti bir fail olana-
g.mt dt~ta btrakmaz. <;:tinkti her eylem,
hatta en ahlakslZ eylem bile, maksimi
~eli~kiye dti~tilmeden evrenselle~tirile
cek tarzda tammlanabilir.
evrensizcilik (Yunanca olumsuzluk bil-
diren a oneki ve evren anlamma gelen
cosmos'tan ttiremi~ terim, ing. acosmism;
Fr. acosmisme; AI. akosmismus] Varhk ve
ger~ekligin nihai ve en ytiksek dogast y-
la ilgili bir ogreti olarak, deneyim yo-
luyla bilinen ~ekliyle, evrenin yalmzca
bir gortinti~ ya da bir yamlsama oldu-
gunu savunan aktm; fiziki bir dt~ dtin-
yamn varolmadtgm,, insan tarafmdan
deneyimlendigi ve bilindigi ~ekliyle
evrenin, kendi i~inde hi~bir ger~ekligi
olmadtgmt, fakat evrenin gerisinde
yatan ger~ek bir varhga bagh oldut;u-
nu, bu varhgm bir tezahtirti ya da go-
rtinti~ti oldut;unu one stiren gorti~.

Evren5izcilik terimi, fel5efe tarihinde
iHegel tarahndan tek toz Tann'yla do-
gay! ozde~le~tiren tSpinoza fel5efe5ini
tammlamak i~in kullamlml~hr. Hegel,
Spinoza'nm birey5el ~eylerin varolu~u
nu yad5!dlj';llll ve varolan her~eyin
Tann'dan ibaret olduj';unu iddia ettil';i-
ni du~unduj';u i~in, bu terimi kullan-
ml~hr, ama Hegel'in bu Spinoza yoru-
mu epeyce tarh~mahd1r.
evrim [05. tekdmiil; ing. evolution; Fr.
lvolution; AI. evolution, entwickelung]. Bir
~eyin, bir dej';i~im ve geli~imler dizisi,
derece derece ger~ekle~en bir dej';i~me
5ured i~inde, daha kompleks, daha fark-
h bir organizma ya da organiza5yona
doj';ru geli~mesi, donu~me5i. Bir eyin
potan5iyelinin belli bir 5onu~, hedef ya
da ama~ yonunde geli~mesi. Dej';i~me
ya da olu~ turlerinden biri olarak, ai';Jr
aj';Ir, yava~ yava~, farkma bile vanlma-
dan ger~ekle~en dej';i~irn.
Biyolojide, canh varbklarm yeryuzu-
nun tarihi boyunca ge~irdikleri donu-
~umlerin tumu. Canh varhk.lar ve doj';al
~evreleri 5oz konu5u olduj';unda, canb-
lara ve kahnhlanna ili~kin empirik goz-
lemden <;~kan bir 5onu~ olarak, ba5itten
karma~Ij';a, homojenlikten heterojenlil';e
ge~i~ 5ureci.
i~te bu baj';lamda, biyolojide ~e~itli
hayvan ve bitki turlerinin daha onceki
zamanlarda ya~am1~ hayvan ve bitki
tiirlerinden turediklerini ve bu turler
ara5mdaki farkhhklarm ku~klar bo-
~unca ve uzun bir zaman dilimi i<;inde,
a~ama a~ama ge~irilen dej';i~iklik.lerden
kaynaklandij';mi one 5uren teoriye, tiim
hayvan ve bitki turlerinin birbirlerinden
turediklerini ve bundan dolay1, canblar
dunya5mda bir ke5inti ya da kopukluk
olmad!j';lm 5avunan kurama rorim teorisi
denmektedir.
Buna mukabil, yalruzca bir geli~me 5U-
rednin uriinleri olarak gorulen olgu 51-
ruflarma ili~kin ara~tmnada kullamlan
ve e5aS i~levi, 1 geli~me 5Urecinin temel
adun ya da evrelerini go5terrnek ve 2 ge-
li~me 5urecinde yer alan evreleri meyda-
na getiren ~e~itli dej';i~melerin nedenle-
evrimcilik 325
ri.ni ortaya koymak olan yonteme evrim
yontemi ad! verilmektedir.
Duzen, dej';i~me ve ilerlemeyi i~eren
evrim kavram1 canl1 organizma i~in kul-
lamld!j';mda, muta5yon ve doj';al ayik-
lanma yoluyla ger~ekle~en dej';i~imi
ifade eder. We buradan hareketle, bir
organizmamn geli~imiyle in5an toplu-
munun geli~imi ara5mda bir analoji ku-
rulmu~ ve ba~ta; tSaint-Simon, tComte,
tSpencer ve tMark5 gibi du~unurler bir
toplum5al evrimden 5oz ebni~lerdir.
evrimci [ing. evolutionary; Fr. tvolution-
niste]. Evrim oj';reti5ini benim5emi~, 505-
yal yap1larda ve 5iya5l rejimlerde tedricl
ve J!unJI dej';i~iklik ya da reform tarafta-
rt olan ki~i, di5iplin ve yakla~Imlan ta-
rumlayan 5Ifat.
Bu ~er~eve i~inde, ahliik duyu5unu
a<;~ldamada, Ierne! ahliild 5tandart ve ol-
~tleri belirlemede, evrim ot;reti5inin
buyuk bir rol oynad!j';l ahl:ik anlay1~ma
evrimd ahliik ad1 verilir. C. tDarwin, H.
tSpencer ve F.tNietzsche tarafmdan one
5uriilen bu tiir bir ahliik gorii~u, evrim
ot;reti5ine dayarur, ahliikl ilkeleri in5a-
run fizikj doj';a5ma ve mekanij';in ya5ala-
nna dayanduarak a<;lklamay1 dener.
evrimcilik [05. tekdmiiliye; lng. evolutio-
nism; Fr. tvolutionisme; AI. evolutionis-
mus]. <;:ogu zaman ilerlemeye duyulan
inan~la birlikte ortaya ~1kan ve evrimin,
evrendeki en Ierne! dej';i~me tarz1 oldu-
j';unu savunan goru~. Evrim du~uncesi,
yani tum tezahurleri ve goriinu~leri
i9nde evrenin ve ya~amm, tum boyutla-
nyla doj';anm, bir geli~me 5urecinin
uriinu olduj';u du~uncesi uzerine kuru-
Ian 5i5tem; tannsal duzen ve yaratlh~
du~uncesinden farkh olarak, tiirlerin ~e
~itlilil';ini, evrende hukum 5uren degi-
~im, donu~um, ~evre ko~ullarma u-
yum 5aj';lama ve geli~menin 5onucu ola-
rak goren ot;reti, ~e~itli hayvan turleri-
nin evrim yoluyla donu~ume uj';rad!lda-
nm one 5uren kuram.
Evrimcilik du~uncesi, samldij';mm ak-
5ine, Ilk~!'; felsefe5ine dek geri gider.
Dun yanm geli~me5ini canb bir varhl';m
geli~me5ine benzeten Yunanhlar, _Ya~a-
326 evrimci pozitivizm
nan ve varh~m kokiinii suda bulart
tThales orne~inde oldu~u gibi, biitiin
varhk tiirlerinin ya tek bir varh.ktan, ya
da su, hava veya tEmpedokJes'in dort
ogesi gibi, sayaca san1rh varbklardan til~
remi~ oldu~unu dii~Unmii~lerdir. Ev-
rende turlerin siireklili~i ilkesini benim~
seyen Yunan dii~iincesinde, tAristote-
les'in sistemi de, varhldarda salt madde-
den dii~iince yet:kinli~ine get;i~i ifade
etmek isteyen bir tiir evrimcilik olarak
ortaya t;Ikar.
evrimci pozitivizm [lng. evolutionary po-
sitivism; Fr. positivisnze tvalutioniste]. Po-
zitivizinin, bilginin deneyime dayandl-
~1, olgulan konu alda~a ve ozel bilimler
tarahndan tiiketildi~i tezlerini koru-
makla birlikte, sosyal pozitivizmde ol-
du~u gibi, topluma ya da tarihe de~il
de, fizik ve biyolojiye yonelen ya dada-
yanan poziti vist anla y1~.
Herbert tSpencer tarahndan savunulan
bu tiir bir pozitivizm, bir ilk nebuladan
ba~lay1p, uygarh~an en yuksek iiriinJe-
rine dek uzanan siirekli ve do~rusal bir
ilerleme olarak evrensel bir evrim dii-
~iincesine dayanll". Spencer bu tiir bir
evrim siirecinin gert;ekli~in tum alanla-
nnda hiikiim siirdug-unu ve bu farkb
evrimlerin temel ozelliklerini ortaya t;l-
karacak ayn bilimlet bulundu~unu sa-
vurunu~tur. Bu bak1~ at;lsmdan felsefe,
evrim siirecine ili~kin en genel bilgiyi
sa~layan disiplindir.
Evrimci pozitivizm, ttinselcilikten ol-
du~u kadar, tmaddecilikten de uzak
olan bir felsefedir. Buna gore, Spencer,
evrim siirecinin hem madde ve hareket,
hem de tinsellik ve bilint; at;asmdan yo-
rumlanabilece~ini one siirmii~tiir.
ex falso quodlibet. Yanh~tan, mantlksal
olarak t;eli~ik olan bir onenneden her
tiirlii sonucun t;lkh~uu ya da t;akabildi-
~i mannksal ilkesinin Latince ifadesi.
exclusi tertii principium. Ortat;a~da,
manhksal dii~iirunenin temel ilkelerin-
den olan iit;iinciin tin olanaks1zh~1 ilke-
sine verilen Latince ad.
ex nihilo nihil fit. Ozellikle dinlerde soz
konusu olan Tann'n1n varll~1 hit;ten ya-
ratmasa (creatio ex nilrilo) inancana kar-
~lt olarak, hit;ten hit;bir ~eyin t;akmaya-
ca~a goru~u.
Goril~iin ilkve en set;kin orneklerine,
tSokrates oncesi do~a filozoflannda
rastlanu. Bu filozoflar, hit;ten hi~bir
~eyin t;akmayaca~l gorii~iinii bir onka~
bul olarak temele almak suretiyle, ilk
maddelerinin, yaratalmama~, ezeli-ebedr
olarak varolan bir toz oldu~unu savun-
Inu~lardar.
experimentia est optima rerum megist-
ra. tBacon'dan ba~layarak geli~en ve
Claude Bemard'da en yiiksek diizeye
ula~an ve otorite yontemine, gert;eklikte
hit;bir temeli olmayan akla dayah spekii-
lasyonlara kar~a t;akan, ara~tarmada a
priori olarak akllyuriitane yerine, do~aya
gidip deney yapanay1 oneren deneysel
yontemin Latince ifadesi: Deney, en iyi
o~reticidir.
experimentum crucis. Birden fazla hipo-
tez arasandan hangisinin do~ru oldu-
~unu kesin sonut;lu olarak gosteren
deney it;in Francis tBacon tarahndan
kullanalan Latince terim.
eylem [Os. fiil, amel; lng. Fr. action; AI. tat,
handlung, wirkung). Bir ~ey yapma, bir
i~lemi gert;ekl~tinne, bir etkinlikte bu-
lunma, bir i~levi yerine getinne. Bir ~ey
iizerine etkide bulunma. Bir i~, davra-
ru~ ya da olayla sonut;lanan, gilt; ya da
enerji uygulama durumu.
Zaman zaman cans1z varhklar it;in de
kullanalmakla birlikte, eyJem sozcii~ii,
hareket ve davrana~tan ay1rd edilerek,
temelde ve oncelikle bilint;li ve amat;ll
oznelerin yapap ebneleri it;in kullanllma-
hdar. Aristoteles eylemi, yani bir insarun
yapt1~1, gert;ekle~ tirdi~i ~eyi (poiesis),
on un ba~ana gelen ~eyden, alda~1 etki-
den (yani, pathos'tan) ayarmJ~br.
Eylemle ilgili olarak, felsefenin kapsa-
ma it;ine giren tit; temel problemden soz
edilebilir: 1 Eylemin nasd tarumlanabile-
cegi problemi; bu problem, irade ozgur-
lii~ii problemi kapsamana girer. 2 Eyle-
me de~er bit; me problemi, ki soruml u-
luk konusu it;ine girer ve nihayet 3 Eyle-
min nasal afjdclanabilece~i problemi.

eylemcilik [ing. aclivism; Fr. activisme; AI.
activisntus). Genel olarak, ger~ek dogru-
lara ve yap1c1 bir toplumsal degi~meye
goturen tek yolun, spekulasyon ya da
ger~eklikten kopuk teoriler uretmek de-
gil de, eylem oldugunu savunan inan~.
Daha ozel olarak da, etkinligin (degi~
me, sure~ ve eylemin) ger~ekJigin ozsel
ve zorunlu bir par~as1 oldu~unu one
stiren metafizik ogreti, ya da etkinligi,
ozellikle de tinsel etkinligi, ger~ekligin
ozu olarak goren felsefi teori.
eylem deontolojizmi [lng. act deontological
theories; Fr. deontologisnte de l' acte]. Ey-
Jemlerin ya da insanlann ahlaki olup ol-
madudanna karar verme surecinin, eyle-
min sonu~lanndan tiimuyle bagimsiz
oldugunu, eylemlerin yalruzca ah~l4ld
baktmdan dogru olup olmamalarma, ki-
~ilerin ise yahuzca iyi olup olmamalan-
na bakllarak yargllarunast gerektigini
savunan gene) deontolojist ahlak anlayi-
~Irun, gene) ahlald kurallar ya da ilkeler
bulunmadaguu, faka t yalruzca, kendile-
riyle ilgili olarak genellemelere gideme-
yecegimiz, tikel eylemler, durwnlar ve
insanJar bulundugunu, ki~inin her ayn
durwna, eylemin sonu~lanru hi~ dikka
te almadan, bireysel olarak yakla~mas1
ve soz konusu ko~ul ya da durumda,
hangi eylemi, hangi davrant~ tarzuu
se9Jlenin ahlaki bak1mdan dogru olaca-
g1na karar vererek eylemesi gerektigini
savunan turu.
Eylem deontolojizmi, ahlaki oznenin,
evrensel bir ahlak yasasan1n yoklugun-
da neyin dogru oldu~una, eylem Slra-
sanda bireysel olarak karar vennesi ge-
rek tigini ve bireyin, hangi eylemin
ahlaki balamdan dogru olacagiyla ilgili
karann1n, onun tecrtibelerine, duygula-
nna ve ozellikle de sezgilerine dayand1 ..
g1n1 soyledigi i~in, ~ogunluk ahlttki sezgi
cilikle bile~ir.
eylem felsefesi [Os. hareket felsefesi; tng.
philosophy cf action; Fr. philosophie de I'ac-
tion). 1 Gene) olara~ spekulasyonu, du-
~unceyi ve teoriyi degil de, eylemi
temel alan, eylemin onemini vurgulayan
+pragmatizm, taletc;ilik. thiimanizm gi-
eylem yararc1liAt 327
bi felsefeler i~in kullarulan terim.
2 Eylem felsefesi daha ozel olarak da,
Fransaz filozofu tBiondel'in, du~unce
nin eylemle ili~kisi soz konusu oldu-
gunda, tentellektualizm ve pragmatizm
kar~tt u~lann1 birbirine yakJa~hrmaya
~ah~an idealist ve iradeci felsefesini ifa-
de eder. insanoglunun iradi eylemiyle
olaylan a~hg1n1 savunan Blondel'e go-
re, eylem ya da aksiyonda, biz insan
varhklann1 etkileyen, ve kendi kendi-
mizle tutarh ka~mam1z ko~uluyla, ken-
disini bize zorla kabul ettirip, dini inan-
ca kadar goturebilecek bir varhgm ilkesi
vardu.
Buna gore, eylem felsefesini oznenin
dinamizminin diyalektigine ili~kin sis-
tematik bir ara~hrma olarak tanamla-
yan, eylemi insantn kendi kendini a~am
Ia yan dinamizminin bir tezahurii olarak
goren Blondel'e gore, insanan tum etkin-
likleri yalnazca mutlak bir Varhga, a~
ktn bir Tann"ya dogru olan yonelim sa-
yesinde anla~dabilir. Buradan da anla-
~alacaga uzere, eylem felsefesini bir ken-
dini a~ma felsefesi olarak kuran ve o-
nun i~erdigi manevi degere buyuk bir
onem atfeden Blondel, bu felsefeyi Tan-
n'ya goturecek bir yol, determjnizm ile
ozgurluk aras1nda bir uygunluk ve son-
suzlukta bir birlik bulmarun araa olarak
gormu~tur.
eylem yararc1hg1 [lng. act utilitarianisnz;
Fr. utilitarianisme de I'acte). Herkesin,
eylemden etkilenecek tum insanlara en
yuksek iyiligi saglayacak eylemi ger-
~ekle~tirmesi gerektigini one suren ya-
rarca ahlak anlay1~1.
Bu anlaya~, ahl8ki ey1emin ortaya ~akh
gl durumlarla, bireylerin her seferinde
farkhhk gostennesinden dolay1, herkes
i-;in g~erli olabilece k evrensel bir ahlak
yasas1 kabul ehnez ve dolayisiyla, ey-
lem i~in ahlaki kurallar olu~tunnarun
gerekJiligine inanmaz. Buna gore, her
birey i~de bulundu~u durwnu iyi
ol~up bi~meli ve yalruzca kendisi . i.;in
degil, eyleminden etkilenecek herkes
ic;in, en iyi, en yarar h sonu~lan uretecek
eylemi ger~ekle~tinnelidir.
328 ezeli-ebedi
Eylet!l yararcthgmi savunanlara gore,
ahlaki ozne, iljinde bulundugu durwnu
ol~jiip bi~jerken, belli bir durumda ve
belli bir zamanda, omegin yalan soyle-
memenin ya da ger~jekleri oldugu gibi
ifade ehnenin dogru bir ~ey olup olma-
dlgma karar vermelidir. Bu anlayJ~a
gore, insanlann lfOk biiyiik bir 1fogunlu-
~un, dogruyu soylemenin kesinlikle
iyi ve ahlaki oldu~na inanmalaruun
pek bir onemi yoktur; bundan dolay1,
eylem yararcthgmda, adam oldiinneye,
yalan soylemeye ya da htrstzhga kar~l
olan hi~jbir degi~mez, mutlak kural yok-
tur, ljiinkii eylem yararethgl eylemin
ger~jekJe~tigi durumlar kadar, eylemi
ger~jekle~tiren bireylerin de farklt oldu-
gWla inarur. Bu nedenle, genelde ahJ.ild
olmad1g1 dii~iiniilen tiim ahliki eylem-
ler, ey lem yararasma gore, pekala ah-
laki olabilir.
Eylem yararCJhgma yoneli:Hen en
onemli itiraz, hangi sonu~jlann ba~kala
n iljin iyi olac:agm1 belirlemenin olduk~ja
giilj, hatta neredeyse olanaks1z olmast-
dlr. Zira bir kimse iljin iyi olabilen bir
sonulj, bir ba~kas1 iljin iyi olmayabilir.
Eylem yararc1hgma yBneltilen daha
onemli bir ele~tiri ise,. teorinin, eylem st-
rasmd~ dikkate almacak ya da uyula-
cak hi~jbir kural birakmad1g1 i.;jn, insan-
lann ve ozellikle de genii insanlann
ahlakf balumdan egitilebilmelerini ola-
naks1z hale getirdigi ele~tirisidir.
ezeli-ebedi [1ng. etenwl; Fr. eternite]. Zama-
nm bitirnsiz ohnas1, sonunun gebnemesi
durumu. Biitiiniiyle zamand1~1 olma
hali. Zamam iljerme, fakat zamaru, bir
anlamda a~ma durumu. Ezeli-ebedilik
zamarun kar~1smda olup, ezeli-ebedi
olan, zaman iljinde olmayant. zaman i.;in-
de ba~langtet ve sonu olmayam gasterir.
Varhga gelen her,eyin, her tiirlii sonlu
varhgtn zaman itde varoldugu yerde,
ezeli-ebedi varhk, varhga gelmeyen, ya-
rablmamt~ ve yok edilemez olan, once
ve sonra kabul ebneyen, bir biitiin olarak
zamamn dt~mda olan varhkbr.
Ezeli-ebedi kavr.lJl\1 ilk kez olarak
Yunan felsefesinde ortaya ~jlkmt~hr. Bu
felsefeye gore, Kronos ya da zaman yara-
hlml~ degildir, zamamn ba~langJCl ve
sonu yoktur. Varolan h~y zaman i.;in-
de, ezelde:n ebede dogru alap gider.
Ezeli ve ebedi olana yabanet olan insan
varhgt, ancak bu ezel ile ebed arasmda
kalan zaman siiresinin anlanm bilebilir.
ezoterik [lng. esoteric; Fr. esotirique; Al.
esoterisch]. Kamuya aljlk olmayan, herke-
sin anlamas1 iljin yaz1lmanu~, yalmzca
bir kurum ya da bir okulda, bir mezhep-
te veya belli bir alanda, olduk~ ileri bir
diizeye ula~ml~ ki~iler iljin saklanm1~,
yalmzca onlar tarahndan anla~tlabilir
olan gizli inanlj, ideoloji ya da o~etiler
iljin kullarulan terim.

F Aii ~ekilde buyuduAunu soyler.
fabyanizm [Os. Fabyen cemiyeti; tng. Fabi-
anism; Fr. Fabianistne; AI. Fabianismus).
Bir grup ingiliz sosyalisti tarafmdan ge-
li~tirilen ve kapitalizm i~inde b~~lay1p
tsosyalizme dek siiren geli~menin sii~
rekliliAini savunan oAreti.
Fabyaniz1n, tMarksizmin sosyalizmin
doAu~unu, i~~i s1nd1run giderek artan
sefaletiyle temellenen bir devrime baAla-
digl yerde, i~-;ilerin 19. yilzyllda, yoksul-
la~madlklanru, tam tersine ekonomik
d urumlanrun iyile~tiAini ve gelecekte
daha da iyile~eceAini savunmu~ ve 19.
yuzyll1n toplumsal reformlanru sosyaliz-
min, kapitalist toplum ~er~evesi i;indeki
ba~lang1cl olarak deAerlendirmi~tir. Bu-
radan da anla~dacaAt iizere, Fabyanizm,
devrim yoluyla de~il de, a~amah olarak
ger~ekl~ bir sosyalizmin savunuru-
su olmu~tur.
fail [tng. agmcy; Fr. agent; AI. tatigkeit]
Belli bir otorite ya da iktidara, eylemde
bulunma giiciine ya da nedensel etkiye,
toplumsal ili~kiler sistemi iizerinde ey-
lemde bulunma kudretine sahip alan
kimse, birey.
Fail terimi felsefe ve sosyolojide, yap1ya
kar~1t ve eylemle de ~anlamh olarak,
yapasala teorilerin determinizminin ter-
sine, insan oziiniin belirlenmemi~ oziinii
vurgulamak iizere kullarulu.
fail nedenle a~Ildama [tng. erplanation
with effirimt CAuses; Fr. expllznDbon avec ca-
uses effidents]. Aristoteles'in maddi at;xk-
lamaya, formel ve teleolojik a~1klamaya
ek olarak getirdiAi dordiincii at;xklama
tiirii.
Bu tiir bir a~1klama, bir ~eyin do~u
~una ya da varhA1na katk1 yapan d1~
Farabi 329
etld ya da guc;leri ifade eder. Buna gore,
fail nedenle a~udama, aAacin, ~evredeki
.;e~itli ~eyler, omeAin, onun dokusuna
niifuz eden ~e~itli maddeler ya da top
rak, v. b. g., d1~andan onu belirli ~ekil
lerde siirdiiAii ya da ittiAi i-;in, biiyiidii-
Farabi. 870-950 y1llan aras1nda ya~am1~
alan lslam dii~iiniirii.
Sistemi Aristoteles mantiAuta dayanan
ak1lc1 bir metafizikten olu~an, Aristote-
les'in sistemini Plotinos'un gorii~leri
yardlmiyla, islam inanc1 ile uzla~hrma
ya ~ah~an Farabi, Tann'nm varolu~unu
kan1tlarken, Aristoteles'in akuyuriitme
~izgisini takip etmi~tir. Ona gore, bu
diinyadaki nesneler hareket ebnekte,
deAi~mektedirler. Dun yadaki nesneler
hareketlerini bir ilk Hareket Et tiriciden
almak durumundadu. Bu ilk Hareket
Ettirid ise, Tann'du.
Farabi, varhk anlay1~1nda, miimkiin ya
da olumsal varhklar aduu verdiAi nes-
neler ile Tann arasmdaki farkhhk ve ay-
nhAl, miimkiin varhklann Tarm'dan,
ilk varhktan sudur ettiklerini soyleyerek
ac;rklamaya ve temellendinneye ~ah~1r.
Faribrye gore, ilk varhk, Tann, varhk
ta~km1 yoluyla evrendeki biittin varhk
diizenini 'doAal bir zorunlulukla' mey-
dana getirir. Evren Tann'run deAerine
hi~bir ~y kabnaz. Yetkin bir varhk alan
Tannrun hi~bir ~eye ihtiyao yoktur.
Tann'yla evren aras1ndaki ili~kiyi, evre-
nin Tann'dan sudQr, tUrtim yoluyla ve
zorunlulukla ;tkb~uu soyleyerek a~lk
layan Fartbrye gore, evren ayn1 zaman-
da Taru1'run sonsuz comertliAinin bir
sonucudur. Tann, Faribrnin sisteminde
her~ydir. Tann seven, sevilen ve sevgi-
dir. 0 bilen,. bilinen ve bilgidir.
Tann her~ey olduALina ve hi~bir ~eye
ihtiya~ duymad1A1na gore, Farabf bu
noktada, miimkiin varhklann varolu~
lan i.;in, Tann'run yahuzca kendisini
konu alan bilme faaliyetine ba~vurur.
Buna gore, yarabklar, Tann'ya en yak1n
'aklllar' halinde Tanndan .;llap varhAa
gelirler. Onun sudiir, tiirum anlay1~ma
gore, Tann"1un kendi toziinii bilmesin-
330 farkhhk metafizili
den birinci akll dogar; bu akhn Tann'y1
bilmesinden ise, ikinci akll hirer. Boyle-
likle, ortaya S1ras1yla 10 ak1l -;1kar; onun-
cu akd, etkin akdd1r (akh faal). Birinci
akl1n varhg1, Tann dolay1slyla zorunlu,
ama kendi ozunde mumkundur; ilk akd,
kendini bu niteligiyle bildigi i-;in, onun
1naddesinden birinci gok kah, formun-
dan da (suretinden de) o gok kah.run ru-
hu sudQr eder. Boylelikle on aklldan her
birinin kar~1hg1 olarak bir gok katl
turer. Madde de Tann'dan sudQr etm.i~
tir. Belirsizlik demek olan madde, Tan-
n'ya en uzak olan varhkt1r.
Etkin Akll insan ruhunun da nedenidir.
insan anlayi~lllda, Farlbi insan1n rub ve
bedenden meydana geldigini sayler. Be-
denin yetkinligi ruhtan, ruhun yetkinligi
ise aklldan kaynaklanmaktad1r. Ruhun
ba~hca gorevleri eylem, anlama ve algl-
lamadlr. Ona gore, bitkisel, hayvani ve
insani ohnak uzere, ii-; tur ruh vard1r.
Bitkisel ruhun gorevi, bireyin yetiqme ve
geli~mesi ile soyun siirdiirulmesi, hay-
vansal ruhun gorevi iyinin ahn1p kotu-
den uzak durulmas1, il'lsanf ruhun gore-
vi ise gtizelin ve yararhrun se-;ilmesidir.
Farabi ahlak anlay1~1nda, insan1n akd
yoluyla iyi ve koruyu aytrt edebilecegi-
ni savunur. insan i~ ama-; mutluluk,
en buyiik erdem de bilgeliktir. Farlbrye
gore, en yuksek iyi olan mutluluk, etkin
akd ile birle~mek yoluyla ger-;ekle~ir.
Zira, insan kendisini anlamak it;in evre-
ni anlamak, evreni anlamak i-;in de ev-
renin amaCJru kavramak durumunda-
du. Evrenin esas ve en yi.lksek amacrn1
anlamak, insan ic;in ger-;ek mutluluk-
tur. lnsan1n kendisini ve evrenin amac&-
n anlamaya kalki~mas1 ise, bilim ve fel-
sefe yapmakla ilgili bir ~ydir. In san
akhn1n en yuksek duzeyde yetkinle~
le~mesi, insan akhn1 Etkin Aklla yak-
la~hnr.
Etkin akll insan akluun yonelebilecegi
en yuksek hedeftir. Etkin akll'a ula~
mak, bu dunyada Ger-;ek, Dogru, lyi ve
Guzeli ortaya t;Lkaran felsefe, bilim ve
sanatla ugra~mak yoluyla olur. Boyle-
likle, insan ruhunu temizler, safla~t1nr.
i~te, bu, insan i-;in oltimsuzlukle ean-
hunhdlr. Bu yol Tann'ya yoneli~, Tann'ya
var1~ yoludur. Bu ise, insarun tadabilece-
~ en yuksek mutluluktur.
Farabi'ye gore, etkin akrl'a yonehnek
durumunda olan ~ansh insanlar filozof-
lar, bilim adamlan, peygamber ya da
ger-;ek yonetici ve sanat-;Ilardu. De1nek
ki, dogrulara ula~an filozof ve bilim
adanu, iyilikler meydana getiren ger-;ek
yonetici, guzellikler yaratan sanat-;1, ona
gore, birbirlerinden -;ok farkh olmayan
insanlard1r. Filozof ve bilim ada1n1 ger-
-;egi ve dogruyu, bilimsel yontemle
tarur. Yani, o etkin ak1l'a kendi yolun-
dan giderek vanr. Peygamber ve ger-;ek
yonetici ger-;egi ve dogruyu, vahiy yo-
luyla bilir. Yani, o da etkin ak1l'a kendi
yolundan giderek ula~u. Farbf'nin bu
du~uncesine gore, bilim, din ve felsefe,
birbirlerini ortadan kald1nnak yerine,
birbirlerini tamamlayan disiplinlerdir.
Onlar yaln1zca ayru ger-;ege ve dogruya,
etkin akd'a ula~manm farkh yollandr-
lar.
farkhhk metafiziAi [tng. metaphysics of
d~fference; Fr. nretaphysique du difference].
Kimi postyap1salc1 Frans1z du~unurle
rinin Bah'run yuzlerce yllhk ozde~lik
ya da mevcudiyet metafizigine yerine
ikame etme te~ebbusu ic;inde olduklan,
'farkhhg1 temel varbk kategorisi olarak
goren,' metafizik anlay1~1.
Ozde~lik m~tafizigini, kendi kendile
riyle bir ve ayn1 kalan, ezeli-ebedi, de-
gi~mez idealan en temel ger-;eklik ya
parken, empirik ger-;ekligi nihai ve en
yuksek ger-;eklik olarak ldealardan olan
farkhhklanyla tan1mlayan tPlaton'la
ba~latan tDeleuze ve tDerrida gibi dii-
~i.lnurler, +Nietzsche, tHeidegger ve
Freuddan hareketle, ozde~lik ve aynih-
g., birincil degil de, ikincil ve luretimsel
kllan bir farkhhk metafizigi geli~tirmi~
lerdir. Soz kon usu metafizigin ilk ve
temel terimi farkhhkhr. Derrida, bu
baglamda farkhlrklan yaratan hareketi
tarumlalnak uzere differance terimini bul-
mu~tur.
farkhhk politikast [ing. politics of diffe-
rence; Fr. politique de Ia difference]. Oteki-
nin varhgmt ve ozgiilliigiinii reddeden,
kadtm erkegin yoklugu ve eksikli oteki-
si olarak olumsuz bir bi<;imde tanunlar-
ken, Babh olmayan boylan yoksayan
veya onlann farklthklanm tammaytp,
diger kiiltiirleri Bab uygarhgmm adi
yanstmalart diye degersizle~tiren Avru-
pa veya erkekmerkezci yakla~tma kar-
~1, postmodernizm ve feminizm taraftn-
dan geli~tirilen ve oteki'nin farkhhguu,
ozgiin liik ve ozgiilliil\iinii olumlamaya
dayanan yakla~un ya da strateji.
Boyle bir strateji, her~eyden once Bab
dii~iincesinin ozd~lige, neredeyse fark-
hhgt yoksaymak pahasma, imtiyazh bir
yer verdigini one siirer. Bu tavnn Ierne-
linde ise, ayru Batt dii~iincesinde Pla-
ton'dan beri hiikim olan bir 'mevcudiyet
metafizigi' yer almaktadtr. Fakat farkh-
hgt kutsayan bu yeni ve postrnodernist
yakla~tma gore, fazlastyla problematik
olan ~ey, bulunu~ metafizigi ve dolayt-
styla da, llzde~lik lehinde bir terc:ihin,
ka~tndmaz olarak birtakt.m toplumsal
ve pratik boyutlan olmastdtr. 0 cinsel
ya da trksal farkhhklan goremez. Gore-
medigi gibi, kendisiyle bir ve ayru ol-
mayaru, kendisinden farklt olam dogal-
hkla ya yoksayar, ya da kendisine
benzetir veya kendisine tlibi kdtp baski
altmda tutar.
farkhhktaki aymhk ilkesi [ing. principle
of identity in d!fforence; Fr. principe de
/'identitt! dans Ia difference]. ~ylerin birbir-
leriyle olan tiim farkhhklanna ka~m,
evrendeki bir ~eyin ba~ka bir ~eyle en
azmdan bir bakundan (omegin, varol-
ma, meklinda bir yer i~gal etme, zaman
i~inde varolma bakunmdan) ozd~ oldu-
gunu, hi~ir iki ~yin her yonden farklt
olarnayacaguu dile getiren ilke.
farkhhk yonlemi [ing. method of differen-
ce; Fr. methode de Ia dijftrence ]. ingiliz fi-
lozofu J. S. Mill'in onerdigi deneysel ya
da tiimevarunsal yontemin bir ad1m1.
Buna gore, iki ayn olaylar ya da feno-
menler obegi birbirlerine her bakimdan
benzer olmakla birlikte, b;rinde (pozitif
durum) belirli onciil ve aym zamanda
sonu~ var iken, digerinde (negatif
durum) her ikisi de yoksa, buradan ha-
reketle soz konusu onciille sonucun bir-
birlerine neden ve sonu~ olarak bagla-
nacagt, aym sonucun her zaman aym
nedeni izleyecegi neticesi ~tkartthr.
Bunu sembolik olarak ~oyle gosterebili-
nz:
a, b, C, d,...... a, b, C ..... oyleyse, d
w,x,y~z, w,x,y, z
fa~izm [ing. fascism; Fr. fascisme; Al. fascis-
mus]. 1 Birinci diinya sava~tru izleyen
ytllardaki toplumsal ve ekonomik krizle-
rin sonucu olan milliyet<;i ve otoriter po-
litik harekete, saldtrgan bir ulus~ulugu,
tutkulu bir demokrasi kar~ttltgtyla bir-
le~tiren ve iistiin gii~leri olan bir liderle
se~kin bir grubun yonetimde bulwunast-
ru isteyen siyasi yonetim modeli.
tFichte'nin milliyet~iligine, Carlyle'm
se~kinciligi ve Nietzsche'nin iistiin insan
dii~iincesiyle George Sorel'in gorii~leri
ne dayandtl\t i~in, bir teoriden ziyade
bir inanca kar~thk gelen fa~izm, milli-
yet~ilik, komiinizmden duyulan nefret,
demokratik siyasete kar~t gilvensizlik-
ten ba~ka, tek partili bir devlete duyu-
lan baghhkla karizmatik liderlere duyu-
lan inane i~erir.
Fa~izmin iki temel ogesi vardtr: Bun-
lardan birind unsur, milletin en yiiksek
deger oldugu inancmdan olu~ur. Mille-
tin giicii, refah ve mutlulugunun, onu
meydana getiren bireylerin istek ve ihti-
ya~lan kar~tsmda, mutlak bir onceligi
vardtr. Millete hizmet etrnek, ve gerekti-
gi zaman, onun i<;in olmek, bireyin en
biiyiik odevidir. ikind olarak, etkili ve
gii~lii bir millet, bireylerin irlidelerinin,
iistiin bir liderde cisimle~n, somutla-
---- birligidir. Liderin, inan~lanndan ve
~an
kararlanndan uzakla~tp, aynlmarun
olanakstz oldugu partisi, toplumsal ya-
~arrun tiim boyutlanm kontrol altmda
tutmahdtr.
332 felapton
2 Ote yandan, fa~izm, ekonomik bir
a,_1dan ve Marksist terminoloji i,_inde,
siyasi iktidar yolunu i~,_i s1mfma kapa-
tan burjuvazinin diktatoryast olarak da
tammlanabilir.
Fa~izm, bir yonetim bi,.imi ya da mo-
deli oldu~u kadar, aym zamanda bir
ya~am tarz1, daha do~rusu bir miza,_
ya da bak1~ a,_lsldu. Buna gore, fa~ist
bak1~ ac;1smm en belirgin ozelli~i irras-
yonalizmdir. Bah'run rasyonel gelene~i
ne ~iddetle muhalefet eden fa~izmin psi-
kolojisinde, ku~kucu, ele~tirel du~unce
yerine, fanatizm egemen olur. Bunyesin-
de banndtrdl~ bu irrasyonalizm nede-
niyle, fa~izmin (trk, parti dogmas1, lide-
rin karizmas1 veya ki~ili~ benzeri) tabu
konulan vard1r.
Fa~izm yine insanlann e~it oldu~u fik-
rini reddeder ve e~itsizli~i bir olgu ola-
rak kabul etmekle kalrnaytp, bir ideal
haline getirir. Ote yandan, fa~ist yakla-
~~m ya da davram~m yasasmm ~iddet
oldu~u aklldan Q,kanlmamahdtr. lrras-
yonalizmi ve davraru~1n evrensel ola-
rak kabul gonnu~ standartlanm reddet-
mesi nedeniyle, fa~izm amaca giden
yolda her araa mubah sayar. Yine, ayru
nedenle, fa~izm bireyi devlete kurban
eder. Ba~ka bir deyi~le, fa~ist anlay1~ta
devlet ama,_, birey de ara,.br. Buradan
da anla~llaca~1 uzere, fa~ist devlet
kendi d1~mda hi,.bir de~erler butiinu ya
da toplurnsal birlik tarumayacak derece-
de totaliterdir.
E~itsizlik ve ~iddetin fa~izan kabulu,
do~al olarak yonetimin hem teorik ve
hem de pratik olarak bir elitin elinde ola-
ca~l sonucunu do~urur. Fa~ist anlay1~a
gore, baz1 insanlar yonetm.ek, di~erleri
de itaat etmek i-;in dogmu~lardu. Fa-
~izm, sadece bir sistem, bir yonetim
tarz1 olmakla kalmay1p, aym zamanda
bir ya~ama tarz1 oldu~u i,_in, toplumsal
etkinli~in hemen tum alanlannda, tarh~
madan ziyade, otoriteyi kullarur. Fa~izm
bu ba~lamda anti-feministtir ve aile i,_in-
de gu,.Ju bir baba otoritesini destekler,
Okullarda disiplin, ,_ocuklann kafalanna
ve yureklerine sokulan en yuce de~erdir.
Sanayide de otorite, emekle sennaye ara-
smdaki serbest pazarh~m yerini ahr.
Otoritenin onemini vurgulayan fa~izm,
yalruzca emretrnek isteyenleri de~il,
fakat itaat etmek ozlemi duyanlan da
cezbeder. Her toplumda, kendi ba~ma
du~iinup, karar ve sorumluluk almak
yerine, birinin p~inden gitmek ve ona
boyun egmek isteyenler vard1r ve fa~iz
min yayllmasmdaki ba~llca psikolojik
ko~ullardan biri ozgurlukten kac;l~tlr.
Uluslararas1 alanda ise, nk,.lhk ve em-
peryalizm e~itsizlik ve ~iddetin iki
temel fa~ist ilkesini ifade eder. Tlpk1
millet ic;inde lider ya da elitin geri kalan-
lara ustun olrnas1 ve iradesini onlara
~iddet yoluyla kabul ettirebihnesi gibi,
elit ulusun di~erlerine ustun oldu~u
kabul edilerek, onlan yonetme yetkisine
sahip bulundu~u du~unulur. Fa~izm,
bu ba~lamda, uluslar arasmda e~itlik
oldu~u ilkesine dayanan uluslaras1 te~
kilatlara ve bu arada dunya ban~ma
kar~1d1r.
felapton. Klasik manbkta, buyuk oner-
mesi turnel olumsuz, ku,_Uk onermesi
tumel olumlu, sonuru ise tikel olumsuz
olan, ve ba~mdaki f harfinin de goster-
di~i gibi, birinci ~ekilden frrio'ya indir-
genebilen u,.uncu ~ekilden tas1m kah-
bt. Hi,.bir M P degildir. Tum M'ler S'-
dir. 0 h4lde, hi,.bir S P de~ildir.
felek. Eskiden, dokuz tabakadan olu~tu
~u, ve her kat:mda hirer gezegen bu-
lundu~ kabul edilen gokyuzu katla-
rmdan her biri.
felsefe [lng. philosophy; Fr. philosophie; AI.
philosophie]. Yunanca 'seviyorurn, p~in
den ko~uyorum, anyorum' anlamma
gelen pltileo ve 'bilgi, bilgelik' anlamma
gelen sophia sozciiklerinden tiireyen te-
rimin i~aret etti~i entellekttiel faaliyet
ve disiplin.
Buna gore, felsefe Yunanhlar i-;in, 'bil-
gelik sevgisi' ya da 'hikmet aray1~1' an-
larruna gelmi~tir. Ba~langt~aki bu oz-
gun anlama gore, her tiirden bilirnsel
ara~tumactya filozof ad1 verilmi~tir. ilk

zat nanlarda, tUm bilim ve disi plinleri
i~eren felsefe, daha sonra kendisinden
ayrJ.lan tiim diger bililn ve disiplinler~
den, konusu ve yontemiyle aynhr. Buna
gore, felsefenin konusu 'nihai ve en
yiikse k ~eyler', genel olarak var hk, bir
biitiin olarak evrenin kendisini ya da in-
santn eylemlerini, ya~amtnl ve yazgtst-
n 1 en temelli bir bi~unde etkileyen ~ey
lerdir. Varhg1 bir yoniiyle ya da belli bir
bakundan ele alan bilimlerden farkh ola-
rak, felsefe, varhg1 bir biitiin o)arak ele
ald1g1, varhgt varhk olmak baklmtndan
inceledigi, olaru betimleyen bilimlerden
farkh olarak olmast gerekene yoneldigi
i~in, konulanna uygun dii~en yontem
ya da yontemleri kullarur.
Buna gore, felsefenin konulan arasmda
yer alan ~eyler, duyulartn ya da duyu-
sal kavrayt~ln ~ok otesinde kaldt3J i~in,
felsefe duyulan kullarunaktan ozenle
ka~uur. Felsefe saf dii~iinceye, refleksi-
yona dayarur ve a priori bir ara~brma
dtr. Buna gore, felsefe bir kavram anali-
zinden olu~ur ya da kavramsal analiz
temeli iizerinde yiikselir. L>te yandan,
felsefe ula~hgt sonu~lan karutlamak
i~in, belirli ve kesin birtak1m i~lem ya
da y~ntemler kullanmaz.
L>te yandan, bilim diinyada yer alan
~yleri betimlerken, felsefe onlan siruf-
lar. Bilim bilgi verirken, felsefe bilginin
ne oldugunu, neyi ve nasJ.l bilebile~
mizi ara~bnr. L>yleyse, felsefe varolan
~eylerle ilgili olarak akla dayab bir a9k-
lama saglar; bilimlerin ayn ayn ele aldJ~
olgu Slntflanrun tiimiinii birden a-;tkla-
yacak en genel ilkelere ula~maya ~ah~rr.
Bu anlamda felsefe, varhgm ilk ilkeleri-
nin bilimidir. L>zel bilimlerden kazaru-
lan tum bilgilerin elqtirisini ve siste-
matizasyonun u ger~ekle~tiren en genel
bilim, bilimlerin bilimidir. V c nihayet,
felsefe insan1n ya~am1ru, degerlerini ve
amac;lanru sorgulayan, bu alanda insan
y~m ve eylemlerinin kendilerine
dayanaca~ genel ilkelerin bilgisidir.
Felsefe bir faaliyet, bir dii~iince faaliye-
tidir. insarun soru sorabilme yetenegine
dayarur ve bu baglamda, o belirli tiirden
felse"fe 333
sorular hakk1nda belirli bir tiirden dii-
~iinme faaliyetidir. Felsefeyi rum diger
disiplinlerden ayuan en onemli ozelligi,
felsefenin bu tiirden sorular iizerinde
d ii~iin iir ken, manhksal argiiman ya da
aktlyiiriitmeye dayarunas1du. Buna
gore, filozoflar, bu manllksal aktlyiiri.it-
meleri ya kendileri yaratular ya da ba~
kalanntn aktlyiiriitmelerini ele~tirirler.
Filozoflar, aynt zatnanda bu akdyiiriit-
melerin temelinde bulunan kavra1nlan
analiz eder ve ac;tkhga kavu~tururlar.
Filozoflar, in san ya~am1n1 ilgilendiren
her~ey hakkJnda akll yiiriitebilir, her~e
yi felsefi bir problem konusu yapabilir~
ler. Filozoflar, ornegin bizim apa~1k ve
dogru olduklarma inandtguntz inan~la
nmlZl sorguya ~ekerler. Ya~amtn anla-
muu tneydana getirdigini soyledigimiz
temel surular iizerinde dururlar. Dinle,
Tann'ntn varolu~uyla, dogru ve yanh~
la, dt~diinyarun varolu~uyla, bilginin
kaynag1 ve suurlanyla, bilimle, sanatla
ve daha bir~ok konuyla ilgili sorular
iizerinde akll yiiriirup, bu sorulara ge-
neI ge~er ve nesnel yarutlar getirmeye
~ah~ular.
insanlann ~ogu, temel inan~lanru sor-
gulamaz. L>megin, insan oldiirmenin
ni~in yanh~ oldugu, insanJann ni9n
vergi venneleri gerektigi, ortalama insan
tarahndan iizerinde pek fazla dii~iiniil
memi~ olan sorulardu. Kim ve ne kadar
vergi Odemelidir? Vergi odemenin amaa
nedir? Bunlardan her biri felseli bir soru-
dur ve bizi hemen adaletin ne oldugu
konusuna gotiiriir. Ayru ~kilde, 'insan
oldiirmek ni9n yanh~b.r?', 'insan oldiir-
mek her durumda ve her ko~ul alhnda
yanb~ nudtr?' sorulan da, felsefi soru-
lardir. Felsefe, i~te bu tiirden sorular
iizerinde dii~iinmenin sonucu olan bil-
gelik ya da disiplindir.
felsefede geometrik yontem [ing. geo-
metrical method in philosophy; Fr. methode
geometrique dtlns la philosCJPhie]. Felsefele-
rin, felsefi ogretilerin ifade edilip a~lk
lanmast suasmda kullantlan aksiyoma-
tik yontem.
334 felsefenin degeri
Felsefede geo1netrik yontetni kullanan
filozof, Eukleides geometrisini, nesnel ve
rasyonel bir ara~t1nnan1n ger~ek modeli
ya da yetkin orne~i olarak goren Spinoza
ohnu~tur. Zorunlu olarak dogru oldu~u
bilinen aksiyomlardan ve aksiyomlarda
kullanllan kavramlann anlamlaruu at;~k
layan tarumlardan hareket etti~ine ve bir
dizi 1nanbksal adunla, kendilerinden tii-
retilmi~ old u~u aksiyomlar kadar kesin
ve do~ru olan teoremlere do~ru ilerledi-
~ine inand1~l geometrik yontemi Etica
[Ahlak] adh eserinde uygulayan Spino-
za, gerc;ekli~in tasvirinde kullandmak
durumunda olan temel kavramlarm tani-
rrundan hareketle, yalnuca iddiah bir
metafizi~in onerrnelerini de~il, fakat in-
saJun ahlaki davraru~1yla ilgili kural ve
ilkeleri de kan1tlamaya ~ah~m1~hr. ....
Geometrik yonte1ne de~er veren ba~ka
bir dii~iiniir ise, geometrik aksiyomla-
nn a~1k ve se9kli~ini, biitiin bilgilerin
do~rulu~unun ol~iitii hfiline getiren
tDescartes olmu~tur.
felsefenin degeri [lng. v'Jlue of philosophy;
Fr. valeur de la philosophie]. Felsefenin ~ok
~e~itli fonksiyonlann1n bir sonucu ola-
rak onem kazan1p de~erli olmas1 duru-
mu.
Felsefe sozcii~iinii i~itir i~itmez bir~ok
insarun ilk tepkisi, biraz da alayo bir
dille felsefenin hi~bir i~e yaramadt~1n1
s6ylemek olur. Felsefeden maddi de~er
lerin ve zenginliklerin meydana getiril-
lnesine, maddi anlamda refahm olu~tu
rulmasma do~udan dogruya katklda
bulunmas1, elbette beklenemez. Fakat,
maddi zenginlik ve refahm insan tarafin-
dan bir de~er cetvelinin en tepesine yer-
le~tirilen bir ~ey olmad1~1 unutulmama-
hdrr. Zira, insanlar maddi baJomdan
refah1 ve maddi de~erleri bizatihi kend i-
leri i~in de~il de, mutlulu~a goruren
yolda hirer ara~ olduklan i~ isterler.
Bu ba~lamda, felsefe de, mutluluk
amaa i~in bir ara~ olabilir. Nitelcim, her
ins an maddi zenginliklere sahip olmak-
tan haz duymaz, bazdan da dii~iinmek
ten, insan ya~am1n1n anlam1n1 ara~tu-
maktan, ger~ekli~i tema~a etmekten
haz ahr. Bu hazza yabanc1 olan insanlar
bile, on un nitelik yon iinden bir~ok haz-
dan ~ok daha iistiin old u~un u teslim et-
mekten geri kahnam1~lardu. Demek ki,
felsefe her~eyden once insana haz verir.
insan varh~mm bir beden kadar bil"
!"uha da sahip oldu~unu, insan1n ger~ek
amacma yalruzca bedensel isteklerini
kar~Ilamakla kalmay1p, ruhsal ihtiya~
lannl da giderdi~i zaman ula~abilece~i ...
ni unutmazsak, bu durum daha a~
hale gelir. lnsarun ruhsal ihtiya~lann1n
en ba~1nda ise, merak1n1 giderme, o~
rentne, evreni ve kendisini anlama, ~u
d iin yada ge~en ya~am1n1 anlamlandu-
ma iste~i vardu. Bu iste~i ise, yaln1zca
felsefe kar~llayabilir.
Felsefe, ~u halde, bireysel diizlemde,
bireyin ya~amlnda onemli birtaklm i~
levler ger~ekle~tirir. <;iinkii, felsefe her-
~eyden once insan olarak varolu~umu
zun anlam1yla ilgili baz1 temel sorulan
ele ahr. insanlar, ya~amlannda zaman
zaman 'Nit;in bu diinyadaYJm?', 'Ya~a
mtmlZin bir amao var m1?', 'Bir ~eyi
do~ru ya da yanh~ kdan nedir?', 'Zihin
bedenden farkb m1du?', 'Oliimden
sonra insana ne olur?' tiiriinden felsefi
sorular sorarlar. t~imizden her birinin
bu felsefi sorular iizerinde dii~iinme
sinde, varolu~umuzu anlamlandunak
ac;Is1ndan biiyiik yarar vardu. Nitekim
Sokrates incelenmemi~, sorguya ~ekil
memi~ bir ya~am1n ya~anmaya de~er
olmad1~IU soylemi~tir.
lnsan, vah~ilerden farkh olarak akdh
bir varhkhr ve bu ozelli~i dolayisiyla
ya~am1n1 birtaklm ilkelere, temel ka-
bullere dayandtnr. Ya~amrn kendisine
dayand1~1 ilkeleri, temel kabulleri hi~
sorgulamadan ger~ekle~tirilen bir varo
lu~ suadan ve temelsiz bir varolu~tur
ve boyle bir ya~am siirmek, hi~ servis-
ten ge~irilmemi~ bir arabay1 kullanma-
ya benzer. Araban1n ~imdiye kadar
freni hi~ bozulmam1~, tekeri patlama-
ml~, ya~1 bitmemi~ ve de motoru sa~
lam olabilir. Fakat bu, onun gelecekte

de her bak1mdan iyi ve sa~lam olaca~1
anlam1na gelmez. Benzer ~elcilde, insa-
nln ya~am1n1 kendilerine dayandud1~1
ilke ve kabuller gerc;ekten de sa~lam ve
do~ru olabilir, bununla birlikte, bu ilke
ve kabullerin sa~lam ve do~ru oldukla-
n, ancak ve ancak bu kabuller felsefe
yardlmlyla bir ele~tiri suzgecinden ge-
c;irildikten, enine boyuna irdelendikten
sonra bilinebilir.
Felsefe, bundan dolay1 bu dunyadaki
ya~amnn1zda, yolumuzu kaybehneme-
mizi sa~layan, bizi geregi gibi yonlen-
diren en onemli arac;tu. Unlu c;a~da~ fi-
lozof Ludwig tWittgenstein insarun bu
dunyadaki durumunu bir ~i~e ic;indeki
sine~in duru1nuna benzettni~tir. Witt-
genstein'a gore, ~i~enin ic;ine stkt~m~~
olan sinek ~i~eden d1~an c;1kmak ister,
fakat bunu nas1l ba~arabilece~ini bil-
lnez. i~te, felsefenin i~levi ve amac1 si-
ne~e ~i~eden nas1l c;1kaca~1n1 goster-
mektir. Wittgenstein'in yapm1~ oldu~u
benzebneye gore, biz insan varhklan
bu dunyadaki ya~am1m1z s1rastnda,
zaman zaman kendimizi kapana losb-
nhnl~ hisseder ve yolumuzu bulmakta
guc;luk ~keriz. i~te felsefe, biz insan
varhklannm kapana k1shnlm.J~hk duy-
gusundan kurtulmamlZl sa~lamak su-
retiyle, yoniimiizii bulmamlZa yardtm
eder.
Felsefe, bundan ba~ka, insana birc;ok
kon uda do~ru ve ac;lk sec;ik d u~unebil
meyi o~retir. Felsefi du~uncenin yon-
temleri, insana hemen her konuda akll
yurutebilmesi i~in gerekli temelleri ha-
Zlrlar. Boyle bir du~unce turu, insarun
bir probleme bir~ok yonden bakabilme-
sini, sorunlara onyarg1s1z yakla~abil
mesini, hic;bir ~eyi m utlakla~hnnay1p,
her~eyi ele~tiri suzgecinden ge~irebil
mesini sa~lar.
Felsefe, gene! bir duzJemde veya top-
lumsal platformda da c;ok onemli hiz-
metler sa~lar. Gunumuzde, kimi eksik-
lerine kar~1n, demokrasinin en iyi
yonetim bi,.-imi old ugu hemen herkesc;e
kabul edilmektedir. Felsefe, bu ba~lam-
felsefenin disipli.nleri 335
da bir yonetiln bi9mi olarak detnokrasi-
nin geli~mesine ve i~leyi~ine onemli
katk1lar yap.ar. Zira, demokrasi en iyi bir
bic;imde, insanlar ele~tirel bir bak1~ ac;l-
sma sahip olduklan, iyiyle kotuyu, ger-
c;ek ve sa~la1n akllyurutmeyle demagoji-
yi birbirinden a yuabildikleri zaman;
tiim iddialar i~n deli! ve dayanaklar
aramayt, olan biteni farkb yonlerden go-
rebihneyi, daha iyi ve do~n olmak ic;in
kendilerini ve ba~kalanru sorgulayabil-
tneyi o~rendiklerinde; ve ba~naz olma-
ytp, onyarg1s1z ve ho~goriilu olabildik-
leri zaman, yuriir. insanlara bu te1nel
ah~kanbklar1 ve erdemleri kazandua-
cak ve onlan geli~tirecek olan da yalruz-
ca felsefedir, felsefi bir bak1~ ac;1stdu.
Yine toplumsal duzlemde, felsefenin
onun ad1n1 hie; i~itm.emi~ olanlann ya ..
~amlan uzerinde bile do~rudan bir etki
yaph~t unutulmamahdu. Felsefe, do-
layh yoldan yaz1h eserler, medya ve
sozlu gelenek aracth~tyla diinyaya ili~
kin bakl~ a~l~lZl etkiler. Ome~in, Hris-
tiyanh~ln ve Islimiyetin bir din olarak
bi-;i1nlenmesinde felsefenin c;ok buyuk
bir rolu olmu~tur. Ayn1 ~ekilde, siyaset
alarunda felsefi kavram ve fikirlerin et-
kisinin buyuk oldu~unu soylemek gere-
kir. Ometifl, Amerikan Anayasas1 c;ok
buyuk oh;ude lngiliz filozofu John
tLocke'un siyaset konusundaki fikirleri-
nin sonucudur ve Jean Jacques Rousse-
au'nun du~unceleri de Frans1z Devrimi-
nin do~u~unda kii'til msenmeyecek bir
rol oynam1~tJr. Yine, Karl +Marx ve Fri-
edrich tEngels'in du~iinceleri dunyada
son elli altm1~ y1l ic;inde kurulmu~ olan
sosyalist yonetim bi-;imlerinin gerekli
fikri temellerini sa~lam1~hr.
felsefenin disiplinleri [ing. branches of
philosophy; Fr. branches de Ia plrilosophie].
Felsefeyi meydana getiren, felsefeyi be-
lirleyen temel disiplinler, felsefenin alt
dallan.
insan ya~am1nda birc;ok i~i ve i~levi
birden gerc;elde~tiren felsefenin soz ko-
nusu c;ok i~levlili~ne dikkat c;ekmek
ic;in, tWittgenstein felsefeyi bir alet ku-
336 felsefe tarihi
tusuna benzetmi~tir.T1pkl farkh aletler
i~eren bir alet kutusunu bir~ok farkh
i~te kullanmam1z gibi, felsefe de, aym
anda bir-;ok i~levi yerine getirir.
1 Felsefenin bir~ok farkh i~ ve i~levi
ger~ekle~tirmesi, insamn ve insan ya~a
tmrun zenginli~inin, onw1 gundeli.k ya-
~ammm do~urdu~u problemlerin ve
tecriibelerin karma~1kh~mm bir sonu-
cudur. Bundan dolay1, felsefenin birinci
i~i, bize nasll eylememiz gerekti~i ko-
nusunda yard1m etmektir. Biz insanlar
kendi ki~isel ya~amlanm1zda do~ruyu
yanh~tan, iyiyi kotiiden, ahlaksal olam
ahlald olmayandan ay1rmak ve yapma-
mtz gereken ~ey ile yapmamamtz gere-
ken ~ey arasmda mutlak bir aytrun or-
taya koymak isteriz. Ayru ~ekilde, en
iyi ve en mutlu bir ya~amm neden mey-
dana geldi~ini merak eder, mutlulu~a
eri~mek i~in ~abalanz. t~te, bize konu-
da yardun edecek olan felsefe disiplini,
alllak felsefosidir.
2 Ote yandan, zorunlu olarak bir top-
lum i~inde ya~ad1~1mtza ve ba~ka in-
sanlarla ili~ki i~inde bulundu~umuza
gore, hayahm1zm niteli~i kac;mllmaz
bir ~ekilde ba~kalanrun davram~larm
dan etkilenir. Bu ba~lamda, belli bir yo-
netim bi~iminin olu~turdu~u temel iize-
rinde, bireyleri ban~ ve i~birli~i i~inde
olan bir toplum i.;:in birtak.un kural ve
gene] yasalarm gerekli oldu~unu farke
deriz. Bize bu konuda yardun eden fel-
sefe ise, siyaset felsefesidir. Soz konusu
felsefe tiirii, farkh yonetim l:arzlanm,
hangi yonetim bi~iminin di~erlerinden
daha iyi oldu~unu ve yasalann temelle-
rini ara~tmr.
3 Nihayet, dii~iincemiz geni~leyip,
kendimizin ve i~inde ya~ad1~1mlz top-
lumun smulanm a~h~1m1zda, bu kez
evreni, bu diinyadaki ya~amumz1, bu
ya~amdan sonrasm1, evreni ve bu diin-
yadaki varolu~umuzun bir Tann'yla
olan il~kisini ele ahr ve din felscfesin-
den yard1m isteriz. Felsefenin bu dah,
buradan da anla~IIaca~l gibi, Tann'mn
varolu~u, insamn bu evrendeki yazg1s1
gibi konulan ele ahr.
4 Dordiincti olarak, zaman zaman yeni
kavray1~lar kazand1~1mlz, neyi bilip
neyi bilmedi~imiz, neye do~ru dedi~i
miz ve neleri bilip neleri bilemeyece~i
miz iizerinde dii~iindii~iimiiz olur. Bu
konularda ise, bize bilgi felsefesi ya da
epistemoloji yardun eder.
5 Son olarak, ger-;ekten var ve birincil
olanm ne oldu~u, varhk bak1mmdan
neyin ge~id, neyin kahc1 oldu~u konu-
sunda meraka dii~tii~iimiiz olur. Bu
konuda ise, varlk felsefesinin yardJmm-
dan faydalarunz. l~te sozlinii etti~imiz
bu be~ temel alan felsefenin konulanm
meydana getirir ve felsefeye bir girl~
sa~lar: Varhk, bilgi, din, toplum ve
de~er.
Mant1k ise, saz konusu disiplinleri
meydana -;tkaran dii~iince tarzmm ku
rallanru koymak bakLmmdan tum fel-
sefe disiplinlerinin temelinde yer alan
disiplin olarak ortaya ~1kar.
felsefe tarihi [Os. tmih-ifelsefe; ing. history
of philosophy; Fr. histoire de Ia philosophie;
AI. geschichte der philosophie]. Ge~mi~te
ya~am1~ olan filozoflann dii~iincelerini
ya da g~~in felsefi sistemlerini incele-
yen tarih ya da daha z:iyade felsefe dah.
Felsefe tarihi, gene] bir anlay1~ ~er~e
vesi i~inde, ilk ve Orta-;a~ felsefesi, mo-
dem felsefe ve ~a~da~ felsefe olarak
dorde aynhr. Bu ba~lamda, her ~a~m
felsefesini ~ok derinden etkilemi~ olan
bir temel etkenin oldu~u soylenmelidir.
Bu etken, ome~in Orta~a~ felsefesi soz
konusu oldu~unda din, modern felsefe
sbz konusu oldugunda ise bilimdir.
Hi~bir filozof bo~lukta dii~iinmedi~i
ve bir filozofun gorii~leri, 1 daha once-
ki felsefelerin, 2 filozofun i-;inde bulun-
du~u tarihsel ve toplumsal ko~ullann
v~ nihayet 3 filozofun mizacuun ve ki
~ili~inin belirledigi etkilerin bir sentezi
oldu~u ifi:in, felsefe tarihi yazunmda, a)
manhksal, b) toplumsal ve c) bireysel
etmenler aym ol-;iide dikkate ahnmah-
du. Buna gore, felsefe tarih~isi, bir filo
zofun kendisinden once ya~arm~ olan
filozoflann gorii~lerinden ne ol~de et-
kilendi~ini anlamaya ve anlatmaya ~-

h~mahd1r. ikinci olarak, filozofun go-
rii~lerinin toplumsal ve kiiltiirel ko~ul
lardan ne ol~iide etkilendigini bilmeli-
dir. Felsefe tarih~isi, ii~iincii olarak,
felsefi gorii~lertn olagandl~l bazl ozgiir
kafalar tarahndan yarahld1gm1 ve yara-
hCllanmn ki~iliklerinin izlerini ta~1d1g1-
m hi~ aklldan ~1kannaks1zm, bir felsefi
gorii~ ya da ogretinin ele ahnan filozo-
fun ki~iligini ne ol~i.ide yans1tbgm1 an-
lamaya ~ah~mahd1r.
felsefi antropoloji [tng. philosopltical ant-
hropology; Fr. atrtltropologie pltilosophique].
insamn oziiyle ilgili problemleri konu
alan felsefi bilim, somut ya~arru ve ger-
~kJikteki yeri itibariyle, insarun ozii ve
ozi.iniin kurulu~uyla ilgili ogreti.
Felsefi antropoloji, bilimlerin saglad1g1
bilgileri, birlikli bir insan idesinde bir-
le~tirmeye, insan bilimleri ile doga bi-
hmleri arasanda bir bag kurmaya ~ah
~lr; bilimlerden elde ettigi bilgilerden
de yararlanarak, kendi felseff analiz ve
a~1klamalanyla, insan varhgmm oziinii
kavramaya ve insan varhgmm anlamuu
metafizik a~1dan yorwnlamaya ~ah~1r.
Yuzy1hn ba~lannda, daha dogrusu
1920'lerde Almanya'da ortaya ~1k1m~
olan ve bilimlerin insamn dogas1 ve du-
rumuyla ilgili bulgulanm felsefi olarak
yorumlayan felsefe anlay1~1, ve insam
her ne ise o yapan ve onu tum diger
varhklardan ay1ran temel nitelikler iize-
rinde yogunla~an disiplin olarak felsefi
antropoloji, insamn dogal imkan ve Sl-
mrlamalanm ele alan fizyolojik antro-
polojiyle, insamn gii~lerint ve ne yapa-
bilecegini ele alan pragmatik fizyolojiyi
birle~tirir ve insam hem bir yarabk ve
hem de kiiltiirel degerlerin yarahos1
olan bir varhk olarak degerlendirir.
Ba~ka bir deyi~le, antropolojinin onse-
kizinct yuzy1lda, fiziki ve kiiltiirel antr~
poloji olarak dallara ayralmasmm sonu-
cu olan par~alarun1~hg1 gidermek ama-
Clyla ortaya t;tkan felsefi antropoloji, in-
sana ili~kin ara~hrmaya bir diizen ve
anlam yukJenmedigi zaman, insan bi-
limlerinin insamn oziinii ya da insanh-
gml unutup, doga bilimlerinin denetimi
felsefi antropolo;i 337
ve etki alam i~inde kald1~1 kabuliiyle,
insana ili~kin ara~tmnalara bir anlam
ve diizen kazandmnanm miicadelesini
venr.
i~te bu ~er~eve i~inde, felsefi antropolo-
ji, fenomenolojik yontemden de yararlan-
mak Sllretiyle, insanm ozsel niteliklerine
ve potansiyel gii~lerine ili~kin olarak
yeni ve saglam bir. kavray1~a ula~maya
~ah~an, insamn kendisini anlama ve oz-
giirl~tirme ~abasmJ temele alan bili.msel
bir disiplin olu~tunnay1 ama~layan bir
felsefe ttirii olmak durwnundad1r.
Felsefi antropolojinin temeJ ozellik ve
tezleri ~oyle s1ralanabilir: 1 Biraz da on-
dokuzuncu yuzy1lda ortaya ~1kan epis-
temolojik anar~iyi, insana ili~kin bir
kavray1~a ula~mada, degerlerin onceli-
gini vurgulamak suretiyle ortadan kal-
duma amac1 giihnii~ olan felsefi antro-
poloji, bilimin ve bilimsel faaliyetin
ka~uulmaz oldugunu one siirmekJe bir-
likte, felsefi refleksiyonun bilimden hem
once ve hem de sonra gelmesi gerektigi-
ni belirtir: 0, bilimlerden elde edilen so-
nu~lar biitiiniinii, insarun ger~ek oziine
uyduracak ~ekilde diizenlemelidir.
2 Felsefi antropoloji a~1smdan insan bir
biiti..in olup hi~bir ~ekilde par~alanamaz;
dolaylSlyla, felsefi antropoloji, insam
dogal bir varhk, evrim siirecinin iiriinii
olan bir varhk olarak degll, fakat sosyo-
kiiltiirel bir varhk. kiiltiiriin iiriinii ve
kiiltiir yaratan bir varllk olarak deger-
lendirir. 3 Felsefi antropoloji, insana ken-
disinin insanllg1n1 ortadan kald1ran,
onun insanhgmm tarunmas1 siirecinde
bir engel olu~turan gii~lere baskm ~lka
bilmesi i~in yard1mo olur. 0, bu bag-
lamda, 20. yuzyllm totaliter sistemleri-
ne, bireyin ki~isel karakterini yok eden
ftalyan fa~izmine, Sovyetler'deki Stali-
nizme ve Almanya'daki Nazizme kar~1
bir tepki olarak geli~mi~tir.
4 Felsefi antropoloji, tema~ay1 temele
alan spekiilatif bir tavnn ifadesi olmad1-
g1 i9Jl, onun somut insamn ger~ekligini
vurgulamas1 insarun salt refleksif bilin~
le tammlanamayacag1 anlamma gelir.
insamn somut ger~ekligi, bu baglamda
338 felsefi diitiince
onun bedensel varolu~una oldugu
kadar, ba~ka bireylerle olan dayaru~ma
Slna da i~aret eder. 5 Felsefi antropoloji-
de, bireysel insan varhga ayna zamanda,
te1nel degerlerin oznesi olarak goriiltir.
0, bu degerleri yaratmaz, fa kat on Ian~
i~iode ya~ad1g1 d tin yadaki ~e~itli etkile-
rin bir sonucu olarak, ahr. Bu degerlerin
insan tizerinde, insan varhg1 onlara bag-
landlga ol~tide, otoritesi vardu.
6 Felsefi antropoloji, ontolojik ozlerden
hi~ soz etmeden, somut insan1n canh
deneyiminin felsefesi olmay1 ama~lad1-
g1, insanan insani diinyadaki varolu~u
i~inde anla~d1nas1 gerektigini vurgula-
daga, insanan kti~tik ol~ekli ya da yeryti-
ztine dti~mti~ bir Tann olmadagana sa-
vundugu i~in, ak1lc1 bir tontolojiye, bir
varhk felsefesine kar~a ~akar.
7 Felsefi antropoloji, insan benini ~arpa
tan, onun i~in bir tehdit olu~turan tiim
indirgemeci teorilere kar~a da tav1r alU'.
Bu baglamda, tMarksizme ve psikanali-
ze oldugu kadar, yapasalcahga da kar~a
~tkan felsefi an~opoloji, son ~ozi.imleme
de her insan varhg1nan kendi varolu~u
nun sorumlulugunu tistletunesi gerekti-
gini sayler. +Yabancala~ma yontinde,
insarun ki~isel tarihini degi~tirebilecek
tehlikeler soz konusu olsa bile, bWllar
insan1 bir btittin olarak belirleyemezler.
8 Benin kendini arama ve bulmayla il-
gili ozgtir, metafiziksel tercihinin onceli-
gine i~aret eden felsefi antropolo ji, ki~i
sel ya~am1r:t ba~ka bir ~eye indirgene-
mez gizemi tizerinde durur. 9 Bu ~er~e
ve i~inde, humanist dti~tincenin, hem
radikal bir akllcahgan a~1r1hklanna ve
hem de doga bilimleriyle insan bilimle-
rirtin insan ki~iligini tehdit eden deter-
minist egilimlerine kar~a ~1kan, modem
versiyonu ~eklinde degerlendirilebile-
cek olan felsefi antropoloji, bir dti~tince
okulu meydana getirmez, fakat ~agda~
dti~tincedeki ~e~itli egilimlere ortak
olan ve, ornegin t Husserl, +Scheler, Hei-
degger, +Jaspers, tMarcel, tBerdyayev,
+James gibi dti~tintirlerin sergiledigi bir
yonelime kar~ahk gelir.
felsefi dii~iince [ing. philosop/lical thought;
Fr. pens~e ph;losoplzique]. En genel anla1n1
i~inde, soru sormanan sonucu olan ve
insanla, insan ya~am1yla ilgili problem-
Jere kar~1 ilginin geli~mesiyle ba~layan
dti~tince ttirti.
Buna gore, felsefe zor ve ~oztileaneyen
ya~a1n problemleriyle kar~ala~maktan,
bu problemlerle ugra~maktan korkana-
yan bir yakla~nn, dti~tinsel bir tavar
olmak durumundadar. FeJsefe insan ya-
~amanan anlam1yla, varhk, bilgi ve de-
gerle iJgili sorulara bir yan1t getinneye,
bu konularda ortaya ~akan problemleri
~oziimlemeye ~ah~arken, i~e s1fardan
ba~lamayap, belli bir bilgi birikianine
sahip olundugunu varsayarak ~oztim
getirmeye ~ah~ar. c;unkit insanlann ya-
~amlannda neyin onemli oldugunu de-
gerlendirebilmeleri i~in, hayatla ilgili
baza deneyimlere sahip olmalan gere-
kir. Demek ki, felsefe insan ya~am1n1n
anlam1yla ilgili sorulara yarut verirken,
ba~ka bilgi ttirleri taraflndan saglanan
bilgilerden yararlanarak, genel, btittin-
ctil ve ku~abca yarutlar getinneye ~ah
~ar.
Bununla birlikte, felsefeyi felsefe yapan
~ey, insan ya~amuun anlarruyla ilgili so-
rulara yarut vennekten ~ok, sorular sor-
lnak, proble1n gorebilm.ektir. Zira, insan
ir;in onemli olan, yalniZca felsefe okumak
ve felsefeyi bilmek de~ildir, felsefe yap-
maktu, felsefi davranabibnektir. Felsefe
yapmak ise, felsefi hissetmeyi ve felseff
dti~tiruneyi gerektirir. Felsefe yapmak
varhg1 ve bilgiyi bir btitiin, insan ya~a
nuyla ilgili olay ve problemleri ~ok bo-
yutlu olarak gonnek ve her yontiyle kav-
ramaya ~ah~mak anlam1na gelir.
Felsefi dti~tince, ara~tumaya ve ele~ti
rel bir tavara dayanan bir dti~tincedir.
Yani, felsefi d ti~tince, kendisine veri
olarak aldaga her ttir malzemeyi akhn
ele~tirici stizgecinden ge~irir. Her~eyi
old ugu gibi kabul eden, merak etmeyen
ve kendisine sunulanla yetinen bir insan
i~in felsefe soz konusu olamaz. Felsefi
d ti~ tince, ~ey lerin ni~in old uklan gibi

olduldaruu 1nerak eden, hayat1 biitt.in
boyutlanyla gonneyi, ya~am1n btiti.in
boyutlannl goz oni.lnde bulundurmayl
bilen, at;lk ve sorgulayan bir zihnin tirti-
rctidi.ir.
Felsefi dti~tince, aktl temelli soru~tur
tna ve refleksif bir di.l~tinme yontemi-
nin sonucu olan bir dti~tincedir. Felsefe-
de soz konusu olan dti~i.ince, kendi
i.izerine donmi.i~ olan ve kendisini konu
alan bir dti~i.incedir. Buna gore, felsefe-
ci do~rudan dogruya do~a, tarih, top-
ltnn i.lzerinde ele~tirici bir bak1~ a-;1s1y-
la dti~tinebilece~i gibi, t;e~itli bilimler
taraflndan sa~lanan malzeme tizerine
de dti~tinebilir. Vine, o bir problemi yal-
ntzca bir bak1~ at;1smdan, bir bak1mdan
ele alan diger disiplinlerin, bilgi ttirleri-
nin tersine, bir problemi bi.ittin yonleriy-
le ele ahnay1 it;erir.
Felsefi di.i~tince, aynca t;oztimleyici ve
kurucu bir dti~tincedir. Yani, felsefi dti-
~i.incenin analiz ve sentez gibi i~levleri
soz konusudur. Analiz soz konusu ol-
dugunda, filozof, kendisinin de i~inde
bulundu~u ve bir part;asru te~kil etti~i
dunyay1 anlamak ve kavramak ic;in ken-
disine sunulan her ttirlti bilgi, deney,
alg1 ve sezgi sonut;lanndan olu~an d ti-
~tinceyi analiz eder, a9kb~a kavu~tu
rur. Fakat filozof, bununla yetinmez,
yani di.inyay1 par-;alanm1~ bir hilde bl-
rakmaz; analize ko~ut olan ba~ka bir
dti~tinme tarz1 ile, tizerinde dti~tintil
mti~, t;oztimlenmi~, ayd1nh~a kavu~tu
rulmu~ 1nalzemeden hareketle dunyay1
yeniden in~a eder, bir birlik ve btittinlti-
~e kavu~turur.
Nihayet, felsefi dti~tince evrenseldir,
-;unkti insan ya~ant1s1na giren her~ey
felsefeye konu olu~turabilir. En basit bir
algi o~esinden (orne~in, dokundu~um
masarun sertli~i) en karma~1k bir du-
~tin1ne sistemine (ome~in, Einstein'1n
genel rolativite teorisi) kadar her~ fel-
scfeye inceleme konusu olabilir. Ote yan-
dan, felsefede soz konusu olan insan ya-
~anhsl, ~u ya da bu insarun de~il, gene)
olarak insan1n ya~nhs1d1r.
f elsefi yontemler 339
felsefi manhk [lng. pllilosophical logic; Fr.
logic philosophique]. Fonnel manhkta
kullan1lan kavramlan inceleyen, t;e~itli
mant.Jk siste1nlerinin mekani~iyle me~
gu! ohnak yerine, genel olarak get;erli
akdytirtitmeyi konu alan, akllyi.irtitme
ttirleri, get;erlilik ve 1nant1ksal zorunlu-
luk tizerinde t;ah~an mant1k.
felsefi psikoloji [ing. plilosophical psycho
logy; Fr. psyc/olog;e philosophique). De-
neysel ya da bilimsel psikolojiden farkl1
olarak, zihin ve bilint;le ilgili ohnakla
birlikte, goreli olarak epistemolojik ve
metafiziksel bir temeli bulunan ve daha
spektilatif ve tarb~maya a-;1k bir nitelik
arzeden konulan ele alan psikoloji dah.
Felsefi psikolojinin ele ald1~1 belli ba~h
konular ~unlardu: 1 Zihinle bilint; ara-
Slndaki ili~ki, 2 genel olarak zihnin ya-
plSI, 3 egonWl ya da benin do~as1, 4
zihin beden ili~kisi, 5 irade ozgtirlti~ti,
6 psikolojinin kullanaca~1 yontemler.
felsefi yontemler [tng. philosophical met~
hods; Fr. netlodes philosophiques]. Felsefi
di.i~tinen, di.i~tinme -;abas1 i-;inde olan
bireyler taraflndan kullan1lan yontem-
ler.
Her bireyin bir felsefesi, ya da daha -;ok
belirli felsefi konularla ilgili olan inant;la-
n vardu. Ome~in, hemen herkes, a~kla,
iyi bir ya~am1n ne oldu~uyla, paran1n
de~eriyle, ki~inin ailesine ve tilkesine
kar~1 olan sorumluluklanyla, bir yone~
timin temel gorevleriyle ilgili olarak
birtak1m inant;lara sahiptir. Bu inan-;lar
ya t;ok basit ya da sofistike, de~i~ken
ya da de~i~mez olabilir. i~te, ki~inin
soz konusu inan-;lan olu~tururken kuJ~
land1~1 yontemlere, benimsedi~i yak.Ja-
~lmlara genel olarak felsefi yontemler
ad1 verilir.
Geleneksel bak1~ a-;1s1na gore, ki~inin
felsefi problemlerle kar~1 kar~1ya kal-
dl~l zaman, kulland1~1 yontem, sergile-
di~i yakla~1m, o ki~inin inant;lannl,
probleme verdigi yan1tlan -;ok btiytik
ol-;tide belirler.
Ome~in, tinlti Amerikan filozofu Peir-
ce'a gore, felsefi problemler soz konusu
340 feminist
oldu~unda, ~u dart te!nel yakla~!m ya
da yon~em benimsenebilir: 1 Baglamna
yontemi: Bu yakla~una gore, ki~i din,
politika, ark, ekonomi, cinsellik, aile
gibi konularda, temel inan-;lann1 -;evre~
sine ya da ki~isel ili~kilerine dayanarak
beJirler. 2 Otorite yontemi: l<i~i burada,
inanr;lann1 bir otoriteye dayanarak, bir
ki~i, bir kurum ya da bir devlete gore
olu~turur. Bu yakla~tmda ki~i, otorite
olarak belirlediti ki~i ya da kurumun
ifade ettiti ~eylerin kesinlikle dotru ol-
dutuna inanar.
t Peirce'a gore, felsefede soz konusu
olan u-;uncu yontem, 3. a priori yontem
ya da sezgi yontemidir. Bu yontemi kul-
lananlar temel felsefi inan-;lanna duyu-
deneyinden batunsaz olarak, yani sezgi
yoluyla ula~u. Peirce, bir yontem ola-
rak, sozunu ettitimiz u-; yontemi de
reddetmi~tir. Buna kar~an, unlu Fran-
saz filozofu tBergson, kendimize ya da
benimize ili~kin bilgiye yalruzca sezgi
yoluyla sahip olabilecetimizi savunur.
Ona gore, ger-;eklite ili~kin bilgiyi de,
bize yaln1zca sezgi satlar.
Peirce'1n kendisi, felsefenin temel yon~
temi olarak, 4 bilimsel yontemi benimse-
ani~tir. Cohen ve Nagel tarafandan da
savunulan bu yontem, felsefi problem-
lerin -;ozumu ve olgulann a-;aklarunasa
i-;in, hipotezler olu~turmay1, hipotezle-
ri gozlem ve deney yoluyla test etmeyi,
al ternatif hipotezler arasnda dotru se-
c;imlerde bulunabilmek h;in birtakam ol-
c;utlere sahip olmaya i-;erir.
feminist [lng. feminist; Fr. foministe; AI. fe-
ruinist ]. 1 Bir otreti olarak feminizmi
benimseyen ki~i; 2 Feminizmi meydana
getiren tezlerin onemli bir bolumunu
kabul eden veya somutla~tuan etkinlik
veya yakla~un i-;in kullarulan niteleme.
Bu batlamda, 1980'1i yallarda, ozellikle
Fransada feminist du~unurler tarafan-
dan geli~tirilen epistemoloji turu; bir
teori ya da bilgi iddiasanan ge-;erliliginin
onun kimin tarahndan one suruldugu-
ne bath old utun u,. geleneksel hak.ikat,
nesnellik ve deterden ba~msazhk kav-
ram ve ideallerinin erkek egemenl itinin
tesisine hizmet ettikler1 i-;in reddedUme-
leri gerektitini savunan yeni bilgi teorisi
feminist epistemoloji diye tarumlanar.
Toplumu anla1nak ve onunla ilgili
dotru teorilere ve satlam analizlere
ula~anak i-;in, topluma kad1n1n bak1~
ac;asandan, di~ilin perspekhfinden yone-
linlnesi gerekntini, zira di~inin bilenle
bilinen, benle oteki, zihinle beden, oz-
neyle nesne ara.s1nda daha az ay1run
yaphg1n1, ve dolayas1yla, bashnhna~ ve
tabi kduun1~ bir grup olarak kadtnlann,
sosyal ger-;ekligin dotru bir yonunu ve
tetnsiline eri~mek ac;asandan, kontrol
aanacarun gozlerini kor ettigi erkeklerden
daha i yi bir konumda bul und uklanru
one suren yontem teorisine ise feminist
metodoloji ada verihnektedir.
Ote yandan, rasyonaliteyi erillite, duy-
gusalhtl ise di~illite e~itleditine, kadl-
nl erketin yoklutu, eksik otekisi olarak
tanamlad1tana inan1lan butun bir Bah
felsefesi gelenetine ~iddetle kar~1 ko-
yarken, ontolojik tikicilitin her turunu
reddeden; kadtnlann ni-;in bashraldtkla-
nru ac;aklarken, hakiki anlama ve ar;kla-
manan basttnlanan, tahaldd.1m alttna ah-
nanan sesine kulak vennekle mumkun
olacataru savunan; k1sacas kadm1n
ilgi/ -;akarlan1u, ki1nlitini, konu ve du-
yarhb.klanru dddi ye alan, kadana ozgu
varhk, du~urune ve eyleme tarzlannan
deterini ve onemini vurgulayan felsefe
ruru feminist felsefe diye tanunlanu.
feminizm [lng. feminisrn; Fr. f~minisme;
AI. feminismus]. Kokleri 19. yuzyalda bu-
lunmakla birlikte, daha ziyade 196(rh
ydlarda geli~en, ve kadanlar i-;in erkek-
lerle ~it sosyal ve politik haklar talep
eden hareket veya ogreti. Feminizm, er-
keklerin kadmlar uzerindeki, bir i~bolu
muyle sonu-;lanan cinsel farkJLltklardan
kaynaklaruN$, tahakkum ve somur(1su-
nun olduk~ uzun bir tarihl old utun u
one surerken, en lllmh duzeyde dnsel
ayanmahtan son bulmasaru ister, hrsat
e~itliti talebinde bulunur.
Feminizm, ozellikle ik.inci ku~atayla
birlikte daha felsefi unsurlar kazandak-
-;a, kadanlar tarafandan algllanan sosyal

e~itsizlikJeri sorg1.1lamadan daha fazla bir
~eyler yapmaya, gitgide daha yogun bir
teorik ~er~eve kazan1naya ba~lam1~hr.
Bu ~erc;eve i~inde fe1ninizm, kadtnlan
erkeklerle ili~ki i.;inde, kac;arulmaz ola-
rak olduk.;a dezavantajh bir konuma
yerle~tiren hayli derinlere kok salm1~
ideolojik yapllara yonelir. Ornegin, Ba
t1n1n politik kurumlann1 hakhlandir-
mada olduk~a onemli bir yer i~gal eden
toplumsal' sozle~me ogretisi bu ti.ir ide-
olojik yaptlardan biridir. Bu di.izlemde,
bilinc; ya da benin oznelligin merkezi
olmadtgtnl gosteren Lac an' c1 psikanali-
zin vukuflanndan ilham alan femi-
nizm, dil, felsefe ve hukuktaki toplum-
sal cinsiyet egilhn ve yonelimlerini
sorgular. Dolayastyla feminizm bu a~a
mada, femin izmin sosyal e~itlik tale-
biyle ortaya ~1kan ilk di.izeyinden farkh
olarak, kadanlann sadece erkekler gibi
olmay1 ama~lamamalan gerektigini
one surer. Kadtnlan bekleyen gorev,
ozi.i itibariyle di~i1 olan yeni bir dil,
hukuk ve felsefe geli~tirme mi.icadelesi
i~inde olmakhr. Kad1n1 sozde erkegin
eksik ve a~ag1 otekisi olarak tanimla-
yan bir di.i~i.ince gelenegine tneydan
ok uyan feminizm, o halde daha radikal
bir di.izeyde, dil, toplum ve ki.ilti.iri.in er-
kegin perspektifinden, eril ~1kar ve ar-
zulann evrenselle~tirilmesi temeli i.ize-
rinde in~a edildigine ve kad1n1n tam ve
ger~ek temsile yeni bir toplumsal in~a
tern eli i.izerinde ula~llabilecegine in an
d1g1 i~in, toplumsal dokunun yeni ba~
tan di.izenlerunesini ister.
Feminizm, son ~ozi.imlemede en azm-
dan kurumla~ml~ bir iktidar ili~kisi
olarak gord ugu ~eye sald1rdtgl i.;in,
genel yonelimi itibariyle bir sol hareket
olarak tan1mlan1r.
fenomen [Yunanca 'gori.ini.ili' anlam1na
gelen phainomenondan; lng. phenomenon;
Fr. phlnomene; AI. phiinomen]. Genel ola-
rak, alguun nesnesi, algJianan ya da bi-
lince gori.inen ~ey, gozlemlenebilir olan
olay ya da olgu. lnsan varhklanna, dog-
rudan ve araciSlZ deneyde, tecriibede
goriinen ~ey. Gozlemlenebilir olan, goz-
fenomenalizm 341
lemlenmeye, deney yoluyla biliruneye
elveri~li olan. Gortinu~, yani gori.inen
~ey; yani, gozleme a~1k olan algtlanabi~
lir degi~iln ya da olu~um. Ktsacast,
insan varhkJanna gorundugu, onlar ta-
raftndan algtlandtgl ~ekli yle nitelik,
ili~ki, durum, olayl v. b. g.
Fenomenleri bihne, tecri.ibe etn\e faali-
yetine deneyim ad1 verildigi ve dene-
yiln de, d1~ deneyhn ya da duyutnlama
ve i~ deneyim ya da bilin~, i~ebak1~ ola-
rak ikiye aynld1g1 i~in, duyusal feno-
menlerden ve bilin~li fenomenlerden
soz edilebilir. Buna gore, duyusal feno-
men fiziki bir olu~um, bir olgu, varhg1
sa pta nan olayd~r. Bilin~li frnornen ise, ki
~inin ay1rd1nda oldugu i.;sel deneydir.
Fenomen, llk~ag Yunan felsefesinde,
akll taraflndan kavranan ger.;ek nesne-
nin tcrsine, duyularla idrak edilen ya da
kavranan nesne, duyusal gori.ini.i~ anla-
mtna gelir. Kanfta ise, fenomen, miim-
ki.in deneyimin stnarlan d1~1nda kalan
ve bundan dolay1 da teorik olarak bili-
nemez olan nunzenin tersine, fonn ve
di.izeni duyarhg1n sentetik fonnlanna
ve anlama yetisinin a priori kategorileri
ne bagll olup, varolu~u ozneden ba-
gtmstz olmayan, dolayiStyla ozne tara-
find an belirlenen varhk, ozne tarafln
dan kurulan nesneyi ifade eder.
fenomenalizm [lng. phenomenalism; Fr.
phenomenalism; Ahn. phiinomenalismus].
Bilginin fenomenlerin bilgisiyle stntrb
old ugun u; fenomenlerin, nesnelere ili~
kin duyu verilerinden hareketle kuru
Ian manhksal yaptlardan ba~ka hi~bir
~ey olmadJklannt; yaln1zca, bilin.;te or-
taya ~1khg1 ~ekliyle duyu ..deneylerinin,
bilince goriindi.ikleri ~ekliyle fenomen-
lerin bilinebilecegirti; ger~ekligin kendi
sinin, bilin~ten bag1mstz olan varhg1n,
kendinde ~eylerin hi~bir ~ekilde biline-
meyecegini; da~ di.inya hakklnda bilebi ..
lecegimiz hel'eyin bize duyu-deneyi ile
aktanlan verilerden ibaret . oldugunu
one si.iren empirist bilgi gorii~i.i.
Bilgi ve anlama yetisinin goriini.i~lerle,
yani nesne ve olaylann algllanma tarzla-
nyla SlntrlanmJ~ oldugunu savunan fe-
342 fenomt!nler dunyas1
nomenalizm, gorunu~lerin usrunde ya
da otesindeki bir gen;ek.Jigin bilineane-
yecegini one surer. Ba~ka bir deyi~le,
fenomenalizm, ins an varhkJan kadar, fi-
ziki nesnelerin de, gozlemlenebilir ozel-
liklerinin toplamandan daha fazla hi-;bir
~ey olmadaklann1, bildigimiz ~eylerin,
bilincin faaliyetine bagh bulunduklan-
nl, bilincin da~andaki fiziki bir nesnenin
ger-;ekliginin, onun bir insan tarafandan
algtlan1na~ olmas1na dayand1gana iddia
eder.
Buna gore, fenomenalizan, epistemoloji-
de, bilginin, fiziki fenomenler veya alga-
IUn nesneleriyle, i-;ebak1~1n nesnelerinin
bilgisi oldugunu, bilgin.in, d1~ dunyaya,
ve i~ebak1~ yoluyla zihin hallerimize ve
zihinsel faaliyetlerimize ili~kin olarak
algllanabilen ~eylerle s1rurlanma~ bu-
lundugunu savunarak, buradan, ger~ek
li~in, mumkun deneyimlerin toplaman-
dan ba~ka bir ~ey olmadaga, maddenin
duyumu olanakh kllan ~ey oldugu,
maddi nesnelerin aktuel ya da mu1nkun
duyu-verisi obeklerine kar~ahk geldigi
ve bundan dolaya, fiziki dunyarun aktu-
el ya da miimkiin duyu verilerinden ba-
gnnslZ olarak varoldugunun soylene-
meyecegi ontolojik sonucunu -;akarhr.
Fiziki dunyanan, algalayan lci~inin ola-
nakh ya da aktuel duyu-verilerinden
ayn olarak varolamayacaguu ileri suren
feno1nenalizme gore, fiziki nesneler alga
ya da daha ziyade duyu-verilerine daya-
nan manbksal yapalardar. Maddi nesne~
lere ili~kin onermeler, ger-;ek ya da ola-
nakh duyumlara, duyu-verilerine ve
fenomenlere ili~kin onermelere indirge-
nebilir. Daha dogrusu, fenomenalizme
gore, biz her ne kadar dolay1mS12
d u yu-verilerinin da~lnda veya otesin-
de, maddi nesneler benzeri ~eylerin va-
roldugunu varsayma egiliminde olsak
bile, anaddi varhklarla ilgili inan~ ve
onermeleritniz, sadece ve sadece duyu-
verileriyle ilgili inan-; ya ?a yargllara in-
dirgenebildigi takdird~, anlamh olur.
fenomenler diinyas1 (irig. pltenonlenal
world; Fr. monde phtnomenal]. Genel ola-
.. rak, duyu yoluyla gozle1nlenebilir olan
~ey ya da varhklardan me,dana gelen
duyusal dunya.
tPlaton'da ak1l yoluyla bilinebilir olan
tldealar dunyasandan farkh olarak,
duyu yoluyla algalanabilir olan ve su-
rekli bir degi~me i-;erisinde bulunan go-
ri1nu~ler dunyasan1 tan1mlayan feno-
lnenler dunyas1, tKant'ta bilinemez olan
ken din de ~eyden, ger-;ekte old ugu ~ek
liyle dunyadan farkh olarak, gorunu~ler
dun yasana, ins an taraf1ndan bilindigi
~ekliyle dunyaya kar~1hk gelir.
fenomenoloji [ing. pltenome,rolo~J; Fr.
pltenombrowgie; AI. pl1a~nomenologie]. Genel
olarak fenomenlerin bilimi, ozel olarak
da -;agda~ Alman filozofu Edmund H us-
serl tarafandan k urulm u~ olan, bilincin
c;ok -;~itli fonnlanyla, dini, estetik, ..
ahlill ve duyusal her tur dogrudan de-
neyilnini analiz edip betimleyen felsefe
anlay1~1 ya da yakla~ama.
1 Felsefe tarihinde ilk kez olarak
Alman du~unuru J. Lambert tarahn-
dan, onun Neues Organon adh eserinde
kullarulan fenomenoloji teruni, ba~lan
gi-;ta bir gorunu~ler kura1n1, bir feno-
menler teorisi anla1n1na gelmi~tir. Kita-
blrun diger u~ bolurnunde suas1yla
du~unce yasalanna ele ahp, bir dogru-
luk kuram1yla bir anlam teorisi geh~ti
ren Lambert dorduncu bolu1nde, feno-
lnenolojiyi duyusal tecrubeye ili~kin
ara~tarma anla1nanda kullanarken, ~ey
lerin bize nas1l gorunduklerine dair bir
teori geli~tirmi~tir.
2 Fenomenoloji, ~ok k1sa bir sure sonra
t Kant'ta tasanmlar arasandaki ili~kiye
dair bir incelemeye tekabul ederken,
tHegel'de ise tinin bireysel duyuandan
mutlak bilgiye dek olan yukseli~inin
resmeden etkinligi tan1mlaan1~tar.
3 Fenomenolojinin Husserl'deki anla-
mlna gidcn yoldaki en one1nli ugrag1
meydana getiren Brentano'da da terim,
fenomenlere dair bir analiz ya da be-
timleineyi ifade eder. Nitekim, o feno-
menolojiyi, tecrubemizde dolayunsaz
olarak verilenin otesine giden ara~tu~
rna turuyle kar~1 kar~1ya getirmi~tir.
+Brentano'da Husser} fenomenolojisine

ge~i~i engelleyen en onemH husus,
onun 'yonehni~lik' proble1natigini salt
psikolo jik bir diizle1nde ele alln1~ olma-
S1dn. Oysa, Husserl yonclmi~lik sorun-
sahn1 once epistemolojik, sonra da tran-
sendental bir diizlemde ele ahr ve onu
cogito'nun yoneldigi feno1nenal diinya-
Y1 ke~fetmek i-;in kullanar.
4 Giiniimiizde bilinen felsefe anlaya~1
ve yontemi olarak fenomenoloji, H us-
serl'in ara~hnna ve eserlerinden -;Lkar.
i~te burada feno1nenoloji, deneyim ya
da tecriibemizi, kokenlerinden ve geli~i
rninden ayn, ve tarih-;i, sosyolog ya da
psikologlaran sundugu nedensel a-;1kla-
1nalardan baguns1z olarak, ger-;ekte ol-
dugu ~ekliyle ve dolay1ms1z bir Larzda
betimleme te~ebbiisiine kar~1hk gelir.
Felsefenin olgusal bir bilim olmadag1n1,
tnanhk ve matematigin formel sistemle-
riyle, doga bilimlerinin yontemlerinden
farklt yontem ve bulgulara sahip bulun-
duAunu, empirik bilimlerin onkabulle-
rinden bagams1z oldugunu savunan ve
feno1nenolojinin, 'goriinii~lerin bilimi
1
~eklindeki lafzi anlamandan yola -;Lkan
Hus~erl, goriindiigii ~ekliyle diinyay1
anlamarun felsefi faaliyetin -;ok onemli
bir par-;as1 oldugunu, zira ya~amda
deger ta~ayan bir-;ok ~eyin, orne gin i yi-
ligin, giizelligin ve a~kJn fenomen ya da
goriinii~lere dayand1gana, fakat gorii-
nii~ler, kendilerini gozle1nleyen bir oz-
neye bagh olduklan i-;in, felsefenin ilk
ve esas konusunun goriinii~ler olmit-
yap, bilincin kendisi oldugunu savun-
mu~ ve felsefenin te1nel amactntn bilin-
cin, oznenin bak1~ a-;1sandan goriilen,
i-;eriklerine ili~kin bir ara~llrmaya haya-
ta ge-;irmek oldugunu belirtmi~tir.
Felsefe bilince ili~kin bir ara~llrmayla
ba~lasa da, Husserl'e gore, bu ara~ttr
mayla son bulmaz. Tam tersine, felsefe-
nin ~eylerin ozlerini anlamak, kavra-
mak gibi -;ok daha onemli bir amaca
vardar. Ona gore, biz diinyaya, her kav-
ram bir ozii sundugu ya da ifade etti~
ve biz de diinyay1 kavramlanmtzan a)-
lana yerl~tirebildigimiz i-;in, anlayabil-
mekteyiz. Bununla birlikte, bu ozler,
fcnomenolojik yanh~ 343
yaln1zca ozlerin ornekleri ya da bzelle-
melerini konu alan bilimsel ara~tlnna
ve deneyim taraflndan ke~fedilemez.
Bu ozler, yaln1zca onlan sezgi yoluyla
kavrayabilen bilin-; taraflndan a~1ga -;1-
kanlabilir.
Fakat, Husserl'e gore, insan zihni birta-
k1m anzi ve raslantlsal ogelerle, ya da
olumsal olana ili~kin inan-;larla dolu-
dur. Oyleyse, bu ozlere, olwnsal olanla
ilgili bu inan-;lan paranteze alarak yak-
la~abilir ve soz konusu paranteze alma
siirecinden sonra, saf bilin-;te kalanlan
ara~hrabiliriz. Buna gore, fenomenoloji
anlarru, esas konusu olarak one surer.
BununJa birlikte, bu anlam, dilde yatan
anlam degil, fakat daha -;ok ya~am1n
anlamadar. Ote yandan, soz konusu fe-
nomenoloji.k yakla~am, fenomenolojik
indirgeme teknigiyle ger-;ekle~ir.
5 Yirminci yiizytlda varolu~-;u filozof-
lardan bir-;ogu da, sozgelimi Sartre ve
Merleau-Ponty de fenomenolojiyi Husp
serl'deki anlam1yla alma~ ve onu ayn1
do~ultuda ele ahp geli~tirmi~tir. Orne-
gin, ilk doneminde Husserl"in dii~iince
sini kendi tarz1nda siirdiiren Sartre fe
nomenoloji yi, transendental bilin-; yapa-
larma ili~kin, bu yapllartn ozlerinin sez-
gisine dayanan, bir betimleme olarak tap
n1mlanu~tar. Merleau-Ponty'ye gore ise,
fenomenoloji bizi diinyaya baglayan
ili~kinin bilincine varma ve diinyanan
ger-;ekligini kavraman1n biricik araca-
d1r: 'Fenomenolojinin en one1nli ba~an
S1, a~ua oznellik ile a~1r1 nesnelligi,
diinya ya da rasyonalite kavram1 i-;inde
birle~tirmi~ olmas1d1r. Hakiki felsefe,
diinyay1 yeni ba~tan gormeyi ogren-
1nektir; fenomenolojinin gorevi, diinya-
run gize1niyle bilincin gizini a-;1ga ~karp
1naktan ba~ka bir ~ey degildir.'
fenomenolojik yanh~ [ing. phenomenolo-
gical phallaa;; Fr. erreur plt~nomlnologique].
~eylerin nasLI goriindugunii, koktu~u
nu tasvir ettigimiz za1nan, tasvir etti~
miz ~eyin, nesne ya da olaylaran, i-;i-
mizde bulunan sinemadaki aktiiel nite-
likleri oldu~unu kabul etmekten olu-
~an yanh~ tiirii.
344 fenomenolojinin evreleri
fenomenolojinin evreleri [ing. pllnses of
phenomenology; Fr. phases de Ia phirzome-
nologie]. lnsan zihninin koklerlni gorunu-
~\1n yap1smda, anlama ediminin ozunu
deneye ili~kin duzenlemede ke~fetmeye
~ah~an felsefi disiplin olarak fenomeno-
lojinin tarihsel geli~imi i~inde ortaya
c;1kan evreler.
Bu ~ekilde, daha ~k zihne ya da bilin-
ce ili~kin bir ara~tuma olarak tammla-
nan fcnomenoloji, ~agda~ felsefedeki iki
temel akundan, tanalitik felsefeyle yap1-
salc1hktan ~ok bclirgin bir anlam i9nde
farkhhk gC>sterir. Buna gore, fenomeno-
loji, felsefi problemlerin ~ozumune
giden yolu dille kavramlara ili~kin ~o
zumlemede, dilin manbksal yap1smda
bulan analitik felsefeden ve bilginin olu-
~umuyla duzenlenmesinde ba~at rolu
bilin~li deneyimden once gelen bilim;siz
ilkelere veren yap1salohktan, onceligi
anlama ve anlam verme edi.minin bizzat
kendisine vermek bakmundan aynhr.
insan zihninin anlam1 kavrama, k~fet
me kapasitesinin form.el manbktan da
bilgiyi duzenleyen yapllardan da ~ok
daha temel oldugunu one suren feno-
menoloji Alman filozofu Edmund Hus-
serl tarafmdan kurulmu~ olup, S1ras1yla
transendental fenomenoloji, varolu~~u
fenomenoloji ve hermeneutik fenomeno-
loji olmak uzere, u~ ayn a~ama ya da
evreden ge~mi~tir. Bunlardan transen-
dental fenomenoloji, fenomenolojinin,
bilginin deneyim ya da tecrubedeki
ozsel temellerine ili~kin bir ara~hrma
dan meydana gelen ilk evresidir. Bura-
da dogal tavrm gundelik dunyas1 pa-
ranteze ahrur ve zihnin ozsel temeline
don til Hr.
Buna kar~m, hem Husserl'in ikinci do-
neminde ve hem de omegin Heidegger
ve tSartre'da orneklenen varolu~sal fe-
nomenoloji, tLebenswelt'e yonelir, Le-
benswelt ya da gundelik dunya i~inde
ortaya ~1kan varhgm dogas1 uzerinde
durur. Buna kar~nn, tGadamer ve tRi-
ccrur tarahndan orneklenen henneneu-
tik fenomenoloji, varhgm onceligini
kabul etmekle birlikte, dili i~inde insan
varhgmm olu~turuldugu ya da kurul-
dugu en temel ve en onemli ortam ola-
rak gorur.
feodalizm [lng. feudalism; Fr. frodalisnre;
AI. feudalismus]. Bah Avrupa'da ortaya
~1k1p Orta~ag boyunca egemen olmu~
olan tanma dayah ureti..m tarz1yla belir-
lenen ekonomik sistem ve toplum ti.irii.
Marksist terminolojide, kolelige daya-
nan ekonomik sistemi izleyip, kapita-
lizmden once gelen ve derebeylerin ege-
menligi ve serflik duzeniyle belirlenen
ekonomik ve toplumsal sistem.
Soz konusu sistemde, merkez[ iktidar
ya da devlet gucu olduk~a zay1f olup,
hukumdann gucu soylulann yerel gucu
tarahndan s1rurlanml~tlr.' Aym ~ekilde
merkezi bir pazar ekonomisinden de
yoksun olan feodal toplumda, toplum-
sal birlik ve uyum, kan bag1 ya da eko-
nominin kurallanna degil de, ki~isel
ili~kiler sistemine dayarur.
ferio. Klasik man_bkta, buyuk onermesi
tumel olumsuz, ku~uk onermesi tikel
olumlu, sonucu tikel olumsuz olan bi-
rinci ~ekilden tas1m kahb1. Hi~bir M P
degildir. Tum S'ler M'dir. 0 halde, baz1
S'ler P degildir.
ferison. Klasik manhkta, buyuk onermesi
tumel olumsuz, ku~uk onermesi tikel
olumlu, sonucu tikel olumsuz olan u~un
cu ~ekilden tasun kahb1. Soz konusu
tasun kahb1, terimin ba~mdaki fhar finin
de i~aret ettigi gibi, birinci ~ekilden
ferio'ya indirgenir. S harfinin de gosterdi-
~ tizere, indirgeme ku~uk onenneyi
konu alan basit evinne yoluyla ger~ekle
~ir: Hi~bir M P degildir. Baz1 M'ler S'dir.
0 halde, baz1 S'ler P degildir.
fesapo. Klasik mantakta, buyuk onermesi
tiimel olumsuz, ku~uk onermesi tumel
olumlu, sonucu ise, tikel olumsuz olan
dorduncu ~ekilden tas1m kahb1: Hi~bir
PM degildir. Tum M'ler S'dir. 0 halde,
baz1 S'ler P degildir.
festino. Klasik manhkta, buyuk onermesi
tumel olumsuz, ku~uk onermesi tikel
olumsuz, sonucu ise tikel olumsuz olan

ik.inci ~ekilden tasnn kahb1. F harfi tas1-
m1n birinci ~ekilden ferio'ya indirgendi-
gini, s harfi ise indirgemenin biiyiik
onennenin evriginin ahnmas1 suretiyle
ger~ekl~tirildigini gostennektedir. Hi~
bir PM degildir. Baz1 S'ler M'dir. 0 hal-
de, S P degildir.
feti~izm [tng. fetichism; Fr. fetichisme; AI.
fetischismus]. 1 Genel olarak, dogaustii
bir gticii ve etkisi, biiyiilii ya da a~kln
gii~leri old uguna inan1lan tapmma ob-
jesine tapan dini uygulamalarm biitii-
n u. 2 Daha ozel olarak da, ins an elinden
~1krna iiriinlerin, insan1n yaratdanntn
bag1mS1Z bir varolu~a sahipmi~ gibi
goriiniip yarat1c1 iizerinde, bilin~li ya
da bilin~siz olarak, belli bir bask! uygu
lamas1 duru1nu. 3 Psikanaliz a~Ismdan,
belirli nesnelerden gorme ya da dokun-
ma duyusu yoluyla doyum elde etrneye
~ah~maktan olu~an cinsel sap1kbk.
Feuerbach, Ludwig. 18041872 ydlan
aras1nda ya~am1~ ve Marks iizerindeki
etkisiyle iin kazanm1~ olan Ahnan
maddeci filozofu. 19. yuzyd Alman ma-
teryalizminin ilk dii~iiniirii olan Feuer
bach'n temel eserleri Kritik der hegelisc-
JJen Philosophie [Hegel Felsefesinin E-
le~tirisi), Grundziitze der Philosophie der
Zukunft (Gelecegin Felsefesinin llkele-
ri), Das Wesen des Christentums [Hristi-
yanhgln Ozu)'tur.
Felsefesi, bir thii1nanizm ve dogaic1hk
~eklinde geli~en, dine ili~kin ele~tirisi,
insanhkla ilgili dogrulann bilin~izce
yans1tdmasln1 ifade eden Feurbach, fel
sefeye once tHegel'in nesnel idealizmi-
ni benimseyerek ba~lam1~, fakat daha
sonra ttinselcilik/ maddecilik kar~th
tinda, tmaddeciligin taraf1nda olmu~
tur.
Dinin ger~ek ya da antropolojik oziinii
~oztimleme ~abas1 i-;ine giren Feuer-
bach, Tann'n1n, insarun i~edoniik doga-
Slnln d1~adoniik kar~ht1 ya da yansl-
masl oldugunu iddia etmi~tir. 0,
Tann'ya yiiklenen ~e~itli s1fatlan tarb-
~arak, bu niteliklerin, insan dogasuun
farkh ihtiya~lanrun kar~Il1g1 ve ifadesi
oldugunu savunmu~tur. Tanr1'n1n in-
Feuerbach, ludwig 345
sandan bag1ms1z bir varhg1 oldugu go-
rii~iiniin, bu ~er~eve i~inde, vahiy ve
kutsal nesnelere inanmaya yol a~hgutl
one siiren Feuerbach, teolojiyi antropo
lojiye indirgemi~tir. Ona gore, insan
kendisinde gonnek istedigi, bununla
birlikte gor1neyi ba~aramad1g1 nitelikle-
ri, hayali bir varhga yans1tmakta, bunu
yapt1g1 i-;in de, kendisini soz konusu
varhk kar~1s1nda kii~l terek, oz benli-
ginden sogwnakta ve kendisine yaban-
Clla~maktadu.
Feuerbach'm din konusundaki bu go-
rii~leri, bir~ok bakl1ndan onemli olup,
t Ayd1nlanma dii~iiniirlerinin bir~o
gundan daha ileridedir. Dinin yanh~
olsa bile, bunun dinin degersiz oldugu-
nu gostermedigini savunan Feuerbach,
onun kokiinde insarun ihtiya~ ve arzu-
lanrun bulundugunu soylemi~tir. Di-
nin bu a~1dan ~oziimlenip, ondaki mis-
tik ogelerin aylklanmaslnln, insana ya-
bancda~ml~ yetilerini yeniden kazan-
d1racagm1 ve ona ihtiya~lann1, ya-
nllsamayla de~ de, ger~ek bir bi(jimde
kar~damaSI.lllll yollannl ogretecegini
savunan Feuerbach, Gelecegin Felsefesi
adh eserinde, felsefenin de, soz konusu
dini ele~tiri sayesinde geli~ebilecegini
one siinnii~tiir.
Ba~ka bir deyi~le, ~ag1n1n spekiilatif
felsefesini, felsefenin bilimle olan dogal
ittifak1ru bozup, onu dinin etldsi alhn
da sokmas1ndan dolay1 ~iddetle ele~ti .
ren Feuerbach, Hegel'in felsefeyle dini
uzla~hnnasn1n, felsefeyi teolojiye do-
nii~tiirdugunii soylemi~tir. Teoloji, ne
din ne de felsefe olup, ona gore, din
kar~1smda tercih edilebilir de degildir.
Din, insan ve insanhkla ilgili ~arp1hl
m~ dogrulan i~eren ger~ek oz ya da
i~erik iken, teoloji yanh~ oz ya da dinin
yanh~ ~eklidir ve dine k1yasla, insan
a~151ndan ~ok daha biiyiik bir yabana-
la~mayl i~erir.
Bundan dolay1, felsefe, evreni soyut
kavram ve fik.irlerden hareketle yeni
ba~tan, sistematik bir bi~imde kurma
~abasmda, dine oykiinmemeli, bunun
yerine ele~tirel olup, maddeci bir bak1~
~ Feyerabend, Pau'
a-;Is1n: sonuttla~hnnahdu. C::unki.t ide-
alizan, Fcucrbach'a gore, soyut kavram
ve evrcnsel fikirleriyle, dine -;ok yakla-
~u. 0, bu a~adan, hpka eanpiristler gibi,
fe1sefenin ba~langac1nan sonlu, belirli
vc akHicJ olanda olduguna inanm1~t1r.
Bununla birlikte, Feuerbach, kendisin-
den onceki deneycilerin, tekyanhhgana
dii~me1ne .;abas1 vermi~tir.
Buna gore, in~an izlenimlerinin pasif
bir aliCISI degildir, ta1n tersine deneyin
kurulu~una etkin. ve iiretici bir bi-;imde
kahhr. Bu kahhm ise, tKanfta oldugu
~ibi, transendental bir egonun etkinli-
ginden -;ok, ki~inin bir biitiin olarak
kcndisidir; bilgide soz konusu olan, ki-
~inin, anlaya~ ve akh oldugu kadar, -;a-
karlara, tutkulan, umut ve korkulara da
i-;eren pratik faaliyetidir. Bilginin du-
yumsal, fiziki bir varhgan bilgisi oldu-
gunu, ba~ka insanlarla olan ili~kileri
i-;erdigini, tarih i-rinde bir yere yerle~
llli~ topltnn ve kiilttirlerce ta~an1p akta-
nld1garu, pratik vc sosyal oldugunu dile
gethen Feuerbach, insanhgan ancak ve
ancak dini ve spekiilatif felsefeyi a~tag1
zatnan, proble1nlerini, yanalsa1na i-;inde
degil de, ciddi ve ger-;ek-;i bir bi-;imde
ele alabilecegini one siinnii~tiir.
Bu ise, liberal bir siyaset anlaj'l.~ayla
doga bilianlerinin kapsa1nh bir bi-;imde
uygtdani~ana birle~tirmek suretiyle olur.
Buna gore, insan doga bilitnleri yoluyla
teknolojisini geli~tirecek, hastahklarla,
dogal felaketlerle daha iyi bir bi-;iand~
1niicadele edip fiziki varolu~unu giiven-
ce alttna ahrken, liberal bir siyaset ise,
A vrupa devletlerinin kurwnlaruu mo-
den'lize edecek, ve demokratik refonnlan
saglay acakt1r.
Feyerabend, Paul. Bilim alarundaki epis-
temolojik anar~iz1n gorii~i.tyle bi.tyiik
tin kazan1n1~ olan -;agda~ ya d a post-
n1odern bililn felsefecisi. Temel eserleri~
Aga;nsf Metltod [Yonte1ne Hayarl, Scien-
ce in a Free Society [Ozgur bir Toplu1nda
Bilim], Farewell to Reason [Akla Veda]
ve Pf1;/osoph ical Papers [Felsefe Yazalan].
Anar~ist bilian gorii9ii olarak bilinen
bi liln kura1n1na geli~tirmi~ olan Feyera-
bend, bilimleri, "tek insan1n mutlulu-
gu'nu, ya da Jgeli~imi'ni ol-;ut alarak
incelemek gerektigini soylemi~ ve bu
-;er-;eve i-;inde iki temel soru sonnu~
tur: Bilim nedir?, bililni bu denli us tun
ve yuce kllan ~ey nedir?
Birinci soru soz konusu oldugunda, bi-
lilnin ilerle1ne tarzana, ula~taga sonu-;lan
elc alan Feyerabend, bilimi ba~ka disip-
linlerden ayiran ol-;iitleri tartl~tr. 0 bu
baglamda, klasik bilim gorii~i.inii, dev-
rimci bilim anlayi~lnl, PopperIn yanh~
lainaca bilim anlayi~lnl ~iddetli bir bi-
-;imde ele~tirmi~, degi~mez yontem ve
bilimsel rasyonalite iizerinde JSrar eden,
kendi yanh~lann1 ortaya koyup, bunla-
rm kabul gormesi i-;in sava~an Neopo-
zitivistlerin akdlannm k.J t oldugunu
soylemi~tir.
Temel disiplinler bakurundan, bilimi
dengeleyecek, tbilimcili~ onleyecek, bir
-;ogu lculuktan ba~ka, teorik bir pliira-
lizmle anetodolojik bir -;ogulculugun sa-
vunuculugunu yapan Feyerabend, ikinci
soru soz konusu oldugunda, bilimin ge-r-
mi~te otoriteye, babl itikatlara kar~1 ve-
rilen sava~1n on saflannda yer ald1~, in-
sanhgtn kohnemi~ ve kah dii~iince
bifjimlerinden kurtulu~lann1 bilime bor-;-
lt:J oldugu yanahnl vermi~tir.
Insanlar, ona gore, dini inan-;lar kar~l
Slnda kazarun1~ olduklarl entellektiiel
ozgiirliiklerini bilime bor-;lu olduklara,
ve bilim 17. ve 18. yuzydda bir kurtu-
lu~ arac1 oldu~ i-rin, modern toplum-
larda bilime -;ok yersiz bir bi-;imde yuk-
sek bir statu bah~edilmi~tir. Bilimin
modern insan iizerinde, Hristiyanhg1n
Orta-;ag insan1 iizerinde kurdugu niifu-
za benzer bir s tatii kazand1gana savu-
nan Feyerabend, putla~tullan bilimin
insarun goziindeki yuksek statusiinii
kurumla~ma~ bir bask! sayesinde koru~
dugunu belirtir.
Bilimin dogasanda ozel bir ~eyler bu-
lundugu dii~iincesini ve bilimde, nes-
nel bir yontemin bulundugu tezini red-
deden Feyerabend, b u -;er-;eve i-;inde
metodolojik bir -;ogulculugu benimse-
Ini~tir. 0, soz konusu metodolojik -;o-

Suicuiugu, 'ti.im ko~ullar alt1nda, vc in-
samn geli~iminin t'i.im a~amalannda,
savunulabilccck alan tek bir ilke vard1r;
bu ilke ise, her~eyin n1i.imkiin oldugu
ilkesidir' gor\.i~\.iyle ifadc eden ideolojik
bir (jOgulculukla desteklemi~ ve dolayJ-
sJyla, bilime yi.iksek bir epistemoloiik
statu y\.iklenme~ini kabul etmemi~tir.
Buna gore, Feyerabend, bilimin dcger
ve stnt\.is\.in\.in ancak ve ancak bilim
ciddi rakiplerle kar~1 kar~1yn kald1gt
zaman, elc~tirel bir gozle dcgcrlcndiri-
lebilece~iru savunur. Bu is~. ona gore,
yalmzca bilimi degil de, dini, dinin dc-
gi~ik kolla nm, gizemciligi, bi.iyi.iyi.i og-
reten bir egitim sistcminin kurultnasty-
la olanakl1 olabilir. Feyerabend, bu t\.ir
bir egitim sisteminin, bireye, benimsr=-
yecegi ideo]ojiyi ozg\.irce Se(jme o)ana-
gml saglayacagm1 one s\.irer. Ote yan-
dan, bu durum, Feyerabend'a gore,
bilimin de lehine olacakhr, ~\.ink\.i bilim
adamlan, kendi disiplinlerine itibar
gosterihnesini beklemek yerine, bilimi
cazip kllmak i(jin daha fiOk (jah~mak ve
mucadele etmek durumunda kalacak-
lardJr.
feyz. islam felsefesinde, evrenin Tann'-
dan, derece derece ve si.irekli olarak (jl-
kl~ma, t\.ireyi~ine verilcn ad.
islam di.i~\.incesine Yeni-Platoncu felse-
feden ge(jen feyz inancma gore, Tann va-
rolan her~eyin tek kaynag1 olup, feyz
soz konusu yuce varhk olan Tann'dan
ba~layarak en a~ag1daki varhga kadar
uzanan s\.irekli bir olu~, yarat1h~hr.
Tann'mn oziinun yaraha oldugunu,
Tann'run oz\.in\.i her~eyi ku~att1g1m dile
getiren feyz inancma gore, Tann'mn oz\.i
s1fatlan ile belirir. Soz konusu beliri~,
varhk haline gelen bir olu~tur; buna
gore, feyz evrenin butiin\.inde gerfiekle~
meye kar~1hk gelir.
flklh. Temel kaynaklan Kur'an ve s\.in-
net olan lslam hukukuna verilen ad.
F1k1hm amac1, yasa koymaktan fiOk,
ana kaynaklara, yani Kur'an ve sunnete
uygun hukmu ara~t1r1nakhr. F1k1h, ana
kaynakJara dayanarak uygun hi.ikmu
olu~tururken, icma, kJyas, istihsan, me-
hchte, johann 347
salil1i m'i.irsiil c, scclcfi zcra yi, istishab
gibi ikincil kaynaklara da yonclir. Bun-
!ardan icwa, lslam bilginlerinin bir ko-
nudaki gor'i.i~ birligi; k1ycrs ise, bir
hi.ikm'i.i, benzerli~i doiayJstyla ba~ka bir
konuya uygulama anlamma gelir. fstil-
sau a~1k k1yas1 bJrak1p, ~izli k1yasa ba~
vunna oiarak ortaya ~1karkcn, 111esalilti
miirscle a~1k bir hiiluni.in bulunmad1g1
konularda, toph.tm yaranm gozetmek
~eklinde anla~l11r. Ote yand an, sedd 'i ze-
rrryi ktiti.ih.i~e giden yollan kapatmak;
istisi111b ise, bir ~cyin de~i~mi~ oldu~u
nu ortaya koyan bir kamt sunultmcaya
kadar, eski durumun ge(jerli oldu~unu
kabul etmek anlanuna gebnektedir.
~a~da~ hukuktan fiOk daha aynnhh
olan, dunyevi i~ler yamnda, ahiretl~ il-
gili i~leri de di.izenleyip ahlakla ilgili
konuJ;m da ele alan flk1h, yedi ana dala
aynhr: tbadete ili~kin konulan dtizenle-
yen ilmdaf; ortakhk, m\.il}<jyct, bor(jlar ve
miras gibi konulan ele alan muamelat;
evlcnme, bo~anma ve aile haklanyla il-
gili problemleri konu alan al1vali ~nl1siye;
kamu hukukundan olu~an, birey-devlet
ili~kilerini di.izenlcyen siyaseti ~eri!JC!
ceza gerektiren sw;lan konu alan ukubflt;
islam devletinin ba~ka devletlerlc olan
ili~ki lerini di.izenleyen siyer ve ahlak ve
gorgti kurallanm ele alan adab.
hrsat~ahk (ing. opportunism; Fr. opportrt-
llisme]. Davram~ ya da eylemin, birta-
knn degi~mez ilkeler tarahndan degil
de, i(jinde bulunulan ko~ullar tarafm-
dan bi~imlenmesine ya da belirlenmesi-
ne izin verme tavn; olan ile olmas1 gere-
ken, olguyla deger arasmdaki aymm1
hifi dikkate almadan ya da olmas1 gere-
keni bilin(jli bir bi(jimde goz ard1 ederek,
uygun hrsatlardan, ki~isel filkar sagla-
ma amac1yla, yararlanmaya (jah~ma egi-
limi ya da kesin ve degi~mez ilkeleri a)-
mayan, hal ve ko~ullara gore, kendisine
~n elveri~li gorunen fikirleri ve kararlan
benimseyen ki~inin tutumu.
Fichte, Johann. 1762-1814 y1llan arasmda
ya~am1~ olan unlu Alman du~unuru.
Temel eserleri: Wisse11scha ftslelrre [Bilim
Teorisi], Versuclr iibr!r die Tl'tmscente1rdal
348 Fichte, Johann
Philosopltie [Transendental Felsefe Ozeri-
ne Deneme], Dns System de,. Sittenlehre
[Ahlak O~retisi Sistemi] Grundlage des
Naturrec11ts [Do~al Huku~un Temeli].
Fichte'nin felsefedeki en onemJi kavra-
yt~l, temel ~kl~ noktasl kendi ozgi.ir-
H.ik anlay1~1dtr. Ona gore, irade ya da
ben, temel ger~eklik olup, ozgi.irdi.ir,
kendi kendisini belirleyen faaliyettir.
Ben ya da irade d1~1nda her~ey oli.i ve
pasif bir varolu~u gosterir; yaln1zca
kendi kendisini belirleyen tinsel bir faa-
liyet ger~ektir. lradenin kendisi, ya~am
ve akll, bilgi ve eylem ilkesidir, her ti.ir
ilerleme ve uygarh~tn harekete ge.;irici
gi.ici.id i.ir; bilginin dayand1~1 temel, teo-
rik di.i~i.incenin birle~tirici ilkesidir. Su
halde, felsefede yaptlacak ilk i~, boyle
bir faaliyetin niteli~ine, hem teorik ve
hem de pratik akhn ko~ullanna, ilke ve
onkabullerine ili~kin olarak aynnhh
bir a~1klama sunmakhr.
Fichte, Kant'm ahlllk felsefesinden esin-
lenmi~tir. 0, an lama yetisinin yetersiz
oldu~u konusunda, Kanfla ayru fikri
payla~1r. Canh ger~ekli~i, diski.irsif di.i-
~i.incen.in zamansal, mekansal ve neden-
sel di.i~i.inme kahplar1yla kavrayamaytz.
Bu bize, ancak yuzeyi verir. Ger~ekli~e
yabuzca sezgi yoluyla varabiliriz. Bu en-
tellekti.iel sezgi sayesinde, evrensel bir
amac1n bilincine vanr, nedensellik zinci-
rinin d1~1na ~1kanz.
Ahlak yasas1run ve ozgi.irli.i~i.in kabu-
li.i, ki iradeyi gerektirir, bizim ya~nu
nuza de~er kazand1nr. Bizim di.inyay1
evrensel bir amaan, ozgi.irli.i~i.i ger~ek
le~tinne amac1n1n bir aract olarak g6r-
memizi ve boylelikle kendimizi bu ama-
Cln kor ara~lan olmaktan ~lkanp, bu
amaan bilin~li yard1malan haline gel-
memizi sa~lar. Duyu alg1s1 yoluyla ka-
zanllan bilgi ise, ozgi.irli.i~e ula~mak
i~in pratik bir ara~tan ba~ka bir ~ey de-
~ildir. Bu bilgi, bizi iradenin ger~ekle~e
bilmesi i~in gerekli olan diren~le kar~l
la~hnr. Biz ~aba gostermeden ozgi.ir
olamay1z, dolay1s1yla kendisiyle ~arpl
~acak, sava~acak ve kendisinin i.istesin-
den gelecek bir di.inyaya ihtiya~ duya-
nz. Odevin ozgurluge ula~ma buyrugu
gerc;ekJe~tirilebilir olmasayd1 eger, di.in-
yanln hi~bir anlam1 olmazd1.
l~te bu, Fichtenin ahlaki ideaJizmidir,
yani ahJaki inanca dayanan di.inya gori.i-
~i.idi.ir. Ona gore, teorik akla dayanarak
ozgi.ir ve kendisini belirleyen bir varh-
~n birinc.illi~ini kan1tlayamay1z, fakat
boyle bir varhk, ahlaki do~am1z1n ge-
reklerini yerine getirdi~i ve ya~am1m1za
anlam, de~er kazandard1g1 i~in, onu
nihai ve en yi.iksek ilke olarak kabul ede-
riz. Ahlaki bir karar felsefe i~in temeldir
ve birinin felsefedeki 5e\imi, onun ne ti.ir
bir insan oldu~una ba~hdu. Ahlaki ide-
ali olmayan insan, kendisini do~adak.i
makine di.izeninden kurtaramayan in-
sandlr. 0 tecrilbe etmedi~i bir ~eyi -bir
ki~i olma ozgi.irli.i~uni.i- bilmeyen ve
on a bir de~er vermeyen bir insand1r.
Fichte tum ger~ekli~i bene dayand1nr.
Ben her~y, temel ger~eklik old u~una
gore, onun d.J~1nda hi~bir ~ey yoktur;
zihin d1~1 bir nesne olmak anlanunda,
bir kendinde ~eyden soz edilemez. idea-
lizm prob)emi oyleyse, yalnJZCa ozne)
gibi g6ri.inen bir ~eye bizim nasd olup ta
nesnel bir ger~eklik yi.ikleyebildigimiz
problemidir. Fichte'ye gore, kendi kendi-
sini faaliyete gec;iren aktif ilkenin do~a
Slnda, kendi kendisini s1n1r lamak vardtr;
o, varolurken kendi kendisini s1rurlar.
Bu suurlamayt, omegin k1rm1z1, tath,
soguk duyumlannda ya~anm. Duyusal
nitelikler kendilerini bana zorla kabul et-
tirir ve boylelikle beni slJUllar.
Dogmatistler bu ti.irden duyumlan, bir
~eyin, zihin d1~1 ba~1ms1z bir kendinde
~eyin etkileri olarak a~1klamaktad1r.
Fichte duyumun zihne a~lon olan bir
nesne kavram1yla a~tklanabilmesine
kar~1 ~1kar. Nesnel dilnya, 'ben' tara-
flndan, kendisi i~in meydana getirilir.
Ba~ka bir deyi~le, zihin bilincin saf bir
bi~imde oznel olan etk.ilerini ve de~i
~imlerini mekana yansthr. Fenomenal
di.inya, duyumlar ve benin zorunlu
edimleri i~in varolmasayd1 e~er, Fich-
te'ye gore, biz onu hi~bir zaman meyda-
na getiremezdik. Bizim duyumlanmiZa

nesnel olarak nelerin yol a~gmx biz
bilmiyoruz. Bununla birlikte, bu feno-
menal dunyaya ili~kin bilgimizin nes
nel bir ge~erliligi olmad1g1 anlamma
gelmez. Duyusal dunya, bir yaxulsama
olmak yerine, gerc;ekten vardxr. Bu dun-
yaya oldugu gibi kabul etmek, onu an-
lamaya c;ah~mak ve ona kar~I ve onun
iizerinde eylemde bulunmak... Fich-
te'ye gore, temel ilke budur. Bildigimiz
her~ey benin kendisini one surdi.lgu ve
kendisini benolmayanla sxmrladxgxdu.
Ona gore, iyi tammlanmx~ suurlanyla
bilgi alarwun, ~eylerin ahlaki duzenin-
de ger~ekle~tirrnek durumunda oldugu
belli bir ilke vard1r. Akll yoluyla kavra-
dtglmlz her~eyin bir gen;ekligi vardu
ve bizi ilgilendiren tek gerc;eklik budur.
Bu, bizim ic;:in varolan tek ger~ekliktir.
Dunya odevlerimizin, ideallerimizin mal-
zemesidir. Dfinya ahlaki ideallerimizi
gerfjekle~tirmek ifjin bir arafjhr; bizirn
ahlakf ideallerimiz i~in bir ara~f olup, bir
temel meydana getirdigine gore, onun
ger~ek ya da gorunu~ olmas1. bizim i~in
bir ~ey degi~tinnez. Kendi kendisini ha-
rekete ge~iren akti bir gu~ olarak ben,
kendisine ka~1 duracag1, kendisiyle
mucadele edecegi, i~de kendi varh~
run ve ozgiirlugunun bilincine varacaga
bir dunyaya ihtiya~ duyar.
Buraya kadar soylenenler, bir tur oznel
tidealizmi ifade eder. Fakat Fichte, ego
ya da ben ile, bireysel beni degil de, saf
egoyu, saf aktivite ya da faaliyeti, ev-
rensel akh kabul ettigi ifjin, onun idea-
lizmi nesnel idealizmdir. Mutlak Ego
ya da Ben ile bireysellik onun gozunde
farkh kavramlardar. Saf Ben ki~isel ben-
den manhksal olarak once gelir. Saf
Ego, bireysel benin ko~ulu, manhksal
temelidir. Fakat Fichte manhksal once-
likle yetinmez. Mutlak Ben, tiim ki~ile
rin ya da bireyin uzerindeki ger~eklik
tir. 0 tum ki~ilerde ortak olan evrensel
aktif akddu. Bir.eysel ben onu, isterse
eger, kavrayabilir.
Bu Mutlak Ben, Fichte'de Tann olarak
da tarumlarur. Bu evrensel ilkeye ister
Mutlak Ben ya da ister Tann ad1 veri!-
Fichte, Johann 349
sin, o her bireysel bilinfjte hukum suren
evrensel bir rasyonelite ya da akddtr.
Benim ki~isel benim d1~mda, fenome-
nal dunyaya kar~I hpkl benim gibi tepki
veren ve Mutlak Egoyu temsil eden
ba~ka rasyonel varhklar vardu. Ayru
evrensel akll ilkesi tum benlerde aktif
durumdad1r. $u halde, evrensel ben,
Mutlak Ego, bireysel benlerin kendisinin
urunleri ya d.a tezahurleri oldugu, tek
gen;ekliktir.
Fakat Fichte soz konusu evrensel ilkeyi,
maddi ya da tinsel bak1mdan. statik bir
toz olarak du~unmez. 0, kendisini bi-
reysel benlerde ifade eden canh akddtr
ve kendi kendisini belirleyen tinsel bir
sure~tir. Bu evrensel ak1l ilkesi, zorunlu
du~unce yasalaruun oldugu kadar, bi-
reylerin duywnsal ya da fenomenal ya-
~amlannm da ortak temelidir. Bizde ya-
~ayan, du~unen ve eyleyen, i~te bu
evrensel ya~am ve akddar. Fichte zihin
d1~1 dunyanm varolu~unu yads1maz,
fjUnku onun mutlak idealizmi bir tur
trealizmle tamamlarur. Bununla birlik-
te, gerfjek dunya zamansal-mek4nsal-
nedensel bir butiin ifjinde duzen kazan-
mi~ ~eylerden olu~an bir dunya degil-
dir. Bu mekansal-zamansal duzen mut-
lak ilkenin insan bilincinde a9ga
vurulmasmdan ba~ka bir ~y de~ldir
ve once bireysel bilin~ sonra da Mutlak
Ego i9n varolur. Biz evrensel doga ya da
akll tarafmdan yarahlm1~ olan varhkla-
nz. Evrensel rasyonellik ilkesi, bizde du-
~unur ve bilin~f yuzeyine ~flkar.
Bundan dolay1, doga tGeist olmahdar.
Bu evrensel ve sirurlanmamJ~ ya~am il-
kesi sonsuz saytdaki bireysel bende
farkhla~1r, yeniden ortaya lflkar. 0, son
suz oldugundan, kendi bilincine sonlu
bir bifjimde, yani ba~ka sonlu benlerle
olan kar~xthgx tarafmdan sxrurlannu~
olan bireysel bende vanr. Evrensel alai
ve ya~am ilkesi sonsuz oldugundan,
kendisini sonlu bireysel benlerde tukete-
mez. Bundan dolay1, o benleri sonsuzca
yaratmak durumundadu; i~te o, kendi
bilincine bu bireyl~me sureci ifjinde
vanr. Mutlak ben, bireysel benleri bilinfj-
_,,-o rrcino, Marsilio
siz otarak y~rat1r, benier ist! yaratJh~la
nndan habersizdirlcr.
Evrenscl ya~ama siireci ya da sal faali-
yeti, Fichte'ye ~ore, ama~1z bir faaliyet
olarak gormck hi.,bir ~ekilde soz konu-
su olamaz. 0 ahlaki bir hedefe yonelmc-
mi~se eger, anlams17. olacakt1r. Fich-
Lc'ye gore, kcndisini insanda ve dogada,
bendc ve ben ohnayanda ifade eden
avm Mutlak Bendir. Dogal diinyadaki
olaylar vc bi rcy,el benlerin eylemleri, en
yiiksek ahlaki amacm gozle goriiliir ifa-
delcridir. llununla birliktc. bireysel ben-
lcr inidenin cvlcmleriylc, kendilerini
gozle goriiliir olan diizenin iistiine yiik-
scltip, duyusal ohnayamn bilgisinc ula-
~rlar ve bovlclikle de kendilerini evren-
scl ahlaki ama.,la ozde~le~tirirler. Mut-
lak ben, Fichte'ye gore, bireysel varhk
ya da bcnde, eyleme yondten bir gii\,
ahlaki bir ama" ve odev bilinci olarak
vard1r, bireysel varhga, duyu diinyasl-
nm kar~1thgmm iistesinden gehnesini,
ozgiirliik idealini ~u ya da bu ~ekilde
ger.,ekle~tirmesini buyurur.
Biz bireysel benler olarak, kendimizde-
ki saf faaliyetin bilincine vardlglmlZ,
ahlaki amacnmz1 ger.,ekle~tirmeye .,a-
h~tlgnmz zaman, evrenin anlamm1 ha-
yata ge\inneye, Mutlak Egonun amac1m
ger.,ekle~tirme)'e \ah~1yoruz demektir.
Ba~ka bir deyi~le, Fich te"ye gore, birey-
sel benin kendisinde bilincine vard1g1
ama.,, mutlak benin sesi, aym mutlak
benin kendisini ~eylerin diinyasmda
ifade etme amac1d1r. Biz dogam1zm, bizi
yapmaya, ger.,ekle~tinneye yonelttigi
~eyi ger.,ekle~tirebiliriz, "iinkii aym ev-
rensel ben ya da bilin" bir yandan bizi
eyleme yoneltirkcn, bir yandan da d1~
diinyadaki uygun degi~meleri haz1rlar.
Boyle bir "er.,eve i"inde, bireysel ben
i"in ozgiirliikten soz edilebilir mi?
Bireysel ben, Fichte'ye gore, teorik a.,,_
dan duyu algsmn ve dii~iincenin yasa-
lanyla, pratik a.;1dan ise evrensel ama.,la
smrlamm~tlr. Bununla birlikte, insan
i"in di.i~iinme ya da dii~iinmeme ara-
smda bir se.,im yapma, evrensel amac1
kendi amac1 yap1p yapmama arasmda
bir t..:~rcihtc buh.. mm;, Ozglirllif;ii vardu.
Evrcnsel amacm s1radan arcu;lan olmay1
ya da bu amacm bilincinde olarak, iyi-
nin hizmetindeki goniillii ama.,Lar ohna-
y se.,ebiliriz.
Bu baglamda ozgiirliik, irildenin ani bir
Sl"ray1~1. ozgiir ve a.,1klanamaz bir ter-
cihtir. Fichte, insanlann iyi ya da kotii
olabildikleri somrcuna var1r. iyi olam,
vani cvrensel ahlaki amacm goniillii
ara.,lan olmay se.;mi~lerse iyidirler,
buna ka~m duyu di.inyasmdaki maki-
nanrn bir di~lisi ohnay1 se.,mi~lerse, ko-
tlldiirlcr vc ona gOre~ yalmzca iyi olan
oliimsiizliige hak kazanabiliL Fichte
kar~1 koyma ve ahlaki .,at1~manm hi"-
bir zaman tam olarak ortadan kaldmla-
mayacagma inan1r. Ahlaki ama" hi.,bir
zaman tam olarak ger.,ekle~tirilemez.
Ahlaki ya~am kendisine hi.,bir zaman
tam olarak eri~ilemeyecek olan bir iyiye
dogru &iirekli bir ilerlemedir. Ahlaki iyi,
bir defada eri~ilecek olan statik bir ama"
degildir.
Ficino, Marsilio. 1433-1499 ylilan arasm-
da ya~am1~ olan ltalyan Yeni Platoncu
dii~iiniir.
Platonculugu, 15. yiizy1hn din kar~1t1
Aristoteles.,iliginden korunmamn bir
yolu, tPlaton'un dii~iincesini de ruhun
en soylu ifadesi olarak goren Ficino, Pla-
ton'un felsefesine Ronesans'm bakl~ a.,,_
snu katm1~ olan bir dii~iiniirdiir. Ru-
hun oliimsiizliigii iizerine bir dizi kamt
One siiren Ficino, insamn evrenin merke
zinde oldugunu savunmu~ ve in san ya-
~amm da, ruhun Tann'ya dogru bir
yiikseli~i olarak yorumlaml~tlr. 0, Pla-
ton'un ve Hristiyanhgm sevgi anlay~la
rmm benzer oldugumr iddia ederek,
insan sevgisinin ve dostlugunun en yiik-
sek bi"iminin, ruhun Tann'ya olan sev-
gisi iizerine kurulu bir payla~ma duy-
gusundan kaynaklandgm1 belirtmi~tir.
fideizm [Os. imiiniyye; lng. fideism; Fr.
fidt!isnre; AI. glaubmspl1ilosopl1ie]. lnancl-
hk. Temel dini dogma ve ogretilerin ak1l
yoluyla kamtlanamayacagm1, fakat yal-
mzca inan.,, iman yoluyla kabul edilebi-
lecegini savunan anlay1~. Dini hakika-

tin, akJa ya da ak1lyiiriitmeye dE!gil de,
inanca dayand1g1n1 savunan gorii~. Bir
bilgi kaynag1 olarak inanc1n, akll ya da
bilimden iistiin oldugunu iddia eden,
akhn ve bili1nin degerini yads1yan, yad-
S1mad1g1 zaman ise, inanca tabi ohnas1
ve inanc1 desteklemesi gerektigini savu-
nan ogreti.
Fideizmin iki tiiri.i vardu: 1 Dinin ozii-
ni.in, temel ogretisinin felsefi ve rasyonel
ol;iitler a;1s1ndan ~ok fazla anlamh ol-
mad1g1ndan ve.~sa;ma oJdugu i;in, ina-
niyorum' tezinden hareketle, dini haki-
katlerin akla dayanan dogrulara kar~1t
oldugunu, bu ti.ir dogrulara rasyonel fa-
aliyetlerle ula~IIainayacaginl savunan
gorii~ olarak a~rn fideizm birinci tiirii
1neydana getirir. Fideizmin, dini dogru-
lann bilgisine ancak inan; ya da daha
;ok 1nistik bir tecriibeyle eri~ilebilecegi
ni savunan bu a~1n versiyonu, zaman
zaman ku~kucu argii1nanlardan da ya-
rarlanarak, akhn kesin hi;bir dogruya
eri~e1neyecegini belirtir, Kierkegaardda
old ugu gibi, ger;ekte sa;ma ya da akla
aykJn olan ogretilerin inan; yoluyla
kabul edilmesini ister.
2 Olrulu fideizm ise, kesinligin, akla de~il
de, inanca dayand1g1nl savunmak yerine,
belli d:ini dogrulann if adesi ve kabulii
a;ISindan, inancm temel olup, aklldan
once geldigini, fakat akllyiiriitme ve de-
neyse1 ara~t1rman1n biisbiitiin degersiz
olmay1p, soz konusu dini halcikatlerin
anla~lmas1 ve a;Jklanmas1nda onemli
bir rol oynad1guu one surer. Buna gore,
Tannrun varolu~uyla ilgili rasyonel ka-
tutlar, inanca dayarularak kabul edilmi~
olaru yorwnlayan metafizik sistemler,
dinin dogas1 ve inananlar iizerindeki et-
kisiyle ilgili tarihsel ve psikolojik ara~tn
malar, daha once inan; yoluyla kabul
edilmi~ olan ~eyleri dogrulamak ve
hakh kllmak i;in kullandabilir. Ba~ka
bir deyi~le, fideizmin, t Aziz Augusti-
n us ya da tPascal'da rastlanan bu llunh
versiyonu, inan;la akh kar~1 kar~1ya ge-
tirmez ve akla, inan; yoluyla kabul edii-
Inek durumunda olaru formiile ebne,
a;1khga kavu~tunna ya da ayd1nlabna
gore vi yiikler.
frlozofkra] ?.51
filoloji [ing.pliilolo gy; Fr. plrilo:asi&:; A l. plzi~
lologie 1. 1 Esk.i ki.Uhirleri bu kiil tiirlerden
kalan yaziiL belgelere dayanarak incelc-
yen bilim. 2 Eski z.aanan ya da kiilhirler-
den kalan yaztna eserlerir~ kritik edisyo-
nunu yap1na sanah veya yonte1ni. 3 Dil
ve edebiyat incelemelerinden olu~an
bilim dah; bir dili, o dildeki yaz1h tnetin-
lerin ele~tirel analizine dayanarak ince~
leyen disiplin.
Dilbilimle edebiyat tarihi aras1ndaki Sl-
rurda veya orta noktada yer alan filoloji-
nin konusu, her ii; anlaanda da yaz1h Ine-
tinlerdir. Ronesans donemi hii1nanistleri
tarahndan kurulan filoloji, ozellikle 18 ve
19. yiizy1llardaki ;ah~malarla geli~1ni~
ve onun konusu 2LJ. yiizyahn hemen ba~
lannda, hem Slnirlanml~ ve he1n de be-
lirleme kazarun1~hr. Buna gore, filoloji
yaz1h metnin tarihinin belirlenmesi, met-
run ;OZiilnlenmesi, i; el~tirisi ve yonnn-
larunasl faaliyetlerinden olu~an bir disip-
lin olmak duru1nwtdadar.
filozof [Os. Feyla.of, ing. Philosopher; Fr.
Pltilosopl1e; Al. Pltilosoplz]. Eserlerinin 13.
yiizy1dan ba~layarak, Arap;a ve Yu-
nancadan Latinceye terciime edilme-
siyle birlikte, Orta;ag Hristiyan diinya-
Sinda tan1n1naya ba~layan Aristoteles'e
Orta~ag Avrupas1nda, ara~t1nnac1 ve
dii~iiniirler taraflndan verilen ad.
filozof-kral (ing. philosoplrer-kitg; Fr. p/ailo-
sop/1e-roi]. Ya~ad1g1 donemin, hocas1
tSokrates'i hakSIZ yere ohilne gotiiren
siyasi diizeninin bozulup yozla~hg1n1
savunan tPiatonun, toplumlar i;in kur-
tulu~un, ancak ve ancak filozoflann kral
ya da krallann filozof olmas1yla miiln-
kiin oldugu inanc1n1 dile getiren deyim.
Onun bit se;kinler aristokrasisi olarak
betimlenebilecek olan siyasi sisteminde,
yonetid sm1fln iiyesi olan bilge ki~i.
Bireyle devlet aras1nda bir analoji
kuran ve i.i; par;ah ruh anlay~n
aynen devlete yans1tan Platon, tlpkl bi-
reyde, erdemi bilgelik olan akhn ege-
Inen ve yonlendirici gii; ohnas1 gibi,
devlette de otorite ya da yonetici s1nifan
bilgelerden, filozoflardan olu~1nas1 ge-
rektigini one siirmii~tiir. Ba~ka bir de-
352 finalizm
yi~le, Platon bir yandan yoneticilerin
kendi ki~isel c;1karlanndan c;ok, halk1n
iyili~ini ve refah1n1 du~unmeleri ic;in,
onlara 1nulkiyet edinme yasa~ koyar,
yani yonetim kademesinde siyasi guc;le
ekonomik gucu birbirinden ayliiiken, bir
yandan da, yine genelin iyili~i ic;in, bil-
geli~in gucunii siyasi giic;le birle~tinne
ye c;ah~m1~hr.
Ona gore, otoriten.in ve yol gosteridlik
hakk1run yalruzca bilgi ve uzmanhkta
olmas1 son derece do~al bir ~eydir. Bu
ba~lamda, dev let in yoncticisi, gen;ek bir
otorite olabilmek, gerekli yol gostericili-
~i yapabilmek i'iin, gerekli yeti ve bilgi-
lere sahip olmahdu. Platon'a gore, birey-
de d uzensizlik, olc;iisuzhik ve kanna~a
yaratan ~ey, ruhun daha a~a~1 pan;ala-
nnm isteklerinin belirleyid olmas1, soz
konusu istek, i~tiha gibi o~elerin akhn
kontrolu d1~1nda kalmalandu.
Ay1u ~ey, bir devlette, yonetim bilgisi,
gene) amac;lara il i~kin bir bilgisi olma-
yan ve c;ok daha onemlisi bilgelikten
yoksun olup, maddeye du~kunliik gos-
teren insanlarm, yonetilecek yerde yo-
netmeye kalkl~bklan, devletteki akll
gucunun denetim.ine ginneye direnc;
gosterdikleri zaman, dev let ic;in de soz
konusu olur. I<Jsacasl, hem devlette hem
de bireyde, akll yonetid olmabd1r. Dev
letteki bu akd o~esi, filozof-krald1r. Filo-
zof-kral, uygun yetilere sahip olan, buna
ek olarak matematiksel bilimlerde ve fel-
sefe alarunda yakla~1k elli ya~1na kadar
suren uzun bir e~itimden ge-;mi~ olan
ideal yoneticidir.
finalizm [Os. mezhebi gaiyyun; ing. fina-
lism; Fr. finalisme; AI. finalisntus]. Erek-
selcilik. Fiziki dunyadaki tum olaylarda
bir amac1n bulundu~unu, do~ada h.ic;-
bir ~eyin bo~una olmay1p, her varhk
ve olaym bir amaca gore meydana gel-
di~ini, do~ada bir amac;hhk, ereklilik
bulundu~unu savunan ak1m.
Dun yadaki tum fenomenlerin ak1~1n1n
bir mekanizm ir;inde ortaya c;&ktt~lru, ve
dolayJs1yla amac;b bir dii~uncenin ya da
plan1n sonucu olmadJgtni savunan me-
kanizmin kar~lSmda yer alan finalizm,
dunyarun bir amaca gore duzenlendi~ini
iddia eder. Finalizmin, biri d1~, di~eri ic;
olmak uzere iki tiirii vardu.
Bunlardan, 1 dt~ finaliznre gore, butun
varhk ve olaylar, evrende, gene) bir
plan, duzen ve uyumu gerc;ekle~tirmek
amanyla varh~a gelir. 21~ finJJlizme gore
ise, canh varbklarda her orgarun belirli
bir amac1, belirli bir do~rultuya yonel-
ni~ bir hedefi vard1r ve organlar arasJn-
da tam ve kusursuz bir uyum bulunur.
fizik [tng. physics; Fr. physique]. Antik
Yunan felsefesinde ve ozellikle de Stoah-
larda, manbk ve ahlAkla birlikte, felsefe-
nin uc; dallJU meydana getiren disiplin-
lerden biri. Descartes'ta koku metafizik
olan bilgi a~acuun govdesi. Gunumuz-
de gozlemlenebilir evrenin temel bile-
~enleri aras1ndaki etkil~imleri ve mad-
denin yap1sma ili~kin temel problemleri
konu alan bilim. Mikroskopik ya da
makroskopik dsimlerin hareketleriyle il-
gili fenomen)erin olc;iilmesi, hesaplan-
maSI ve onceden do~ tahmin edilme-
siyle u~ra~an disiplin.
fizikalizm [Os. tabiiyat,drk; lng. physica-
lisrl1; Fr. physicalisme; AI. physicalismus ].
1 Bilim felsefesinde, manakc;1 pozitivist-
ler, kimi Viyana c;evresi du~unurleri,
ama ozellikle de terirrti 1931 y&lmda fel-
sefi terminolojiye anna~an eden Otto
Neurath tarihndan savunulan, bilimin
dilinin maddi, fiziki nesnelere gonde-
rimde bulunan ve tiim temel yuklemleri
fiziki bir nitelik arzeden bir dil oldu~u
goru~u. Bilim dilinde yer alan her be-
timleyici terimin ~eylerin gozlemlenebi-
lir ozelliklerini gosteren terimlerle ba~
lanhh oldugunu one suren goru~ o)arak
fizikalizm, herhangi bir bilimin dilinin,
yalruzca olaylann deneysel olarak goz
)em)enebiJir ve Slnanabi)ir ozelJik)erini
gosteren terimleri ve kavramlan ic;eren
bir dile donu~turulebilir oldugunu ya
da donu~tiirulmesi gerekti~ini, tum bi-
limsel onennelerin fizik biliminin ya da
fizik.i bilimlerin terminolojisiyle ifade
edilmek durumunda oldu~unu savunan
teoriye tekabul eder.

indirgemeci bir goru~ olarak fizikalizm,
tMach, tSchilick ve tAyer gibi mantlkfil
pozitivistler tarafmdan benimsenen ve
temel yuklemlerle onermelerin salt
duyu-verileriyle ilgili onenneler oldugu-
nu one suren tfenomenalizmden farkh-
hk gosterir.
2 Metafizikte, klasik tmaddeciligin mo-
dem ya da fiagda~ versiyonu olarak, va-
rolan her~eyin fizik bilimlerinin temel
sayd1g1 ~ey ya da nesnelerden meydana
geldigi ve temel fiziki unsur ya da nes-
nelerin davram~m1 yoneten yasa ve du-
zenlilikler dt~mda ve onlardan baglm-
Slz hifibir yasa olmadtgl goru~u.
3 Zihin felsefesinde, zihinsel ozellikle-
rin fiziki ozellikler tarahndan belirlen-
digi goru~unu ifade eden fizikalizm,
zihin-beden ili~kisi konusunda ise, zi-
hinsel olaylann tam olarak fiziki olay-
lar, fiogu zaman da beyindeki olay ve
surefiler aracthgtyla afilklanabilecegini
savunan goru~e kar~1hk gelir. Fizika-
lizm, birbirine indirgenemez iki ayn tD-
zun varoldugunu savunan zihin-beden
ikiciliginden farkh olarak, bird bir og-
retidir; yalruzca tek bir tozun, fiziki bir
yap1 arzeden tozun, yani beynin varol-
dugunu one surer. Zihinsel bir olaym
fiziki bir dille tasvir edilebilecegini be-
lirtir ve bilim adamlannm fiah~malan
m bu alana yoneltmeye fiah~u.
Fizikalizmin iki ayn turu vardu: a) Tiir-
sel ozde~lik kuramr. Bu tur bir tizilc.aliz.m,
zihinsel olaylann fiziki olaylarla ozde~
oldugunu one surer. Buna gore, omegin
'masa'yla ilgili bir du~unce, yaln1zca
beynin belli bir hilidir. Beyinin bu hali
saz konusu dogu zaman, bunu masayla
ilgili bir du~iinceye sahip olmak olarak
betimleyebiliriz. Su halde, belirli bir rur-
den tiim fiziki haller, ayru zamanda be-
lirli bir turden zihin halleridir. Ttpkl'su'
ve 'H 20'nun ayru maddeyi gostermesi,
birinin halk arasmda, buna kar~m dige-
rinin bilimsel fievrelerde kullandmas1,
birincisinin aym maddenin tslakhgm1,
oysa digerinin kimyasal bil~imini ifade
etmesi gibi, 'masayla ilgili du~unce' ile
'beyinin belli bir hali' tam olarak ayru
~eyi g~sterir.
fiziki 353
Bu deyhnlerin anlamlan fark.h bile olsa,
onlar tam olarak aym ~eyi ya da olayt
tasvir ederler. Biz jnsanlardan fiogu, bu
~eyi gostermek ifiin, 'masa du~uncesi'
deyimini kullansak bile, tiir ozde~ligi te-
orisine gore, bir bilim adam1, en az1Jldan
ilke olarak, beyrun bu du~unceden
ba~ka bir ~ey olmayan haline ili~kin bir
analiz gerfiekle~tirecektir. Dahas1, bu te-
oriyi savunanlara gore, bu turden tiim
du~unceler, gerfiekte, beynin aym tur-
den halleridir.
2 Ornek ozde~ligi teorisi. Bu teori de,
tlpkl ti.ir ozde~ligi teorisi gibi, t(im di.i-
~uncelerin beynin halleriyle ozde~ ol-
dugunu one surer. Bununla birlikte,
ornek ozde~ligi teorisi, aym turden du-
~uncelerin tumunun birden beynin
aym turden halleriyle ozde~ olmasmm
gerekmedigini belirtir. Teori, ornegi
turun bireysel uyesi olarak tammlar-
ken, belirli bir du~unce turunun birey-
sel uyelerinin zorunlulukla aym ti.irden
fiziki hailer olmadtgmt soyler.
fizik~iler [tng. physicians; Fr. physicien-
nes]. M. 0. 6. yiizydda, Thales tarafm-
dan kurulmu~ olan Milet Okulu filozof-
lanna verilen ad.
Soz konusu filozoflara bu ad, onlar do-
gayt, yani physisi konu ald1klan, doga-
ya ili~kin ara~tumalannda akd yarunda
gozlemi kullandtklan ve physisi afitkla-
mak ifiin, ortak olarak her~eyin kendi-
sinden 9kt1g1 maddi bir varhk olarak
arkhe aradtklan ifiin verilmi~tir. Bununla
birlikte, ara~hnnalannda uygun teknik
yontemlerden ve bilimsel malzemeden
yoksun olmalan ncdeniyle, saz konusu
fizikfiilerin bilim ya da felsefeleri, tah-
minf vc oldukfia spekulatif bir yap1 ser-
gilemi~tir.
fizi~ [tng. physical; Fr. physique; AI. na-
turphysisch, physikalisr:h]. Dogamn ya da
evrenin bir parfiaSI olan bir varhk ya da
nesneyi; maddi bir ~eyi; zaman ve
mekan ifiinde ortaya fitkan bir ~ey olarak
analiz edilebilen ve insan zilminden ba-
gtmSlZ bir bifiimde varolan bir ~ey ya da
nesneyi gosteren sua t.
Buna gore, fiziki stfatl, oncelikJe mad-
denin, enerjinin, v. b. g., ozellikleriyle il-
354 fiziki idealiz1n
gili olarul burndan te~1nil ya da anla1n ge-
ni~le1nesi yoluyla do~arun maddi yonle
rini ve nihayet insan bedenini gosterir.
Bu ba~lamda, fiziki olgu ve olaylar ara-
Slnda varolan nedensel ili~kiye, insan
zihninden ba~tms1z olarak varolan fiziki
nesneler aras1nda soz konusu olan ne-
densellik ili~kisi fiziki nedcnsellik ad1 veri~
lir. Fiziki bir ~eydel ya da fiziki nesneler
aras1nda ortaya c;kan de~i~me, hareket
ya da faaliyete ise.fizikf olay derunek tedir.
Buna mukabil, hareket edebilen, de~i~e
bilen, hareket ettirilebilen, de~i~tirilebi
len tic; boyutlu nesne ya da varhk fizik7
~ey diye tanunlan1r.
fiziki idealizm [lng. pltysic(l{ ide(l{ism; Fr.
idcalis11Je physique). Rus dti~tintir ve li-
deri tLenin'inl 20. yuzyddaki bilimsel
geli~meler ve gorelilik teorisiyle birliktel
fizi~in baz1 nesnelerinin incelenmesinde
gorse( o~elerin ve gozlem guciintin gi-
derek azahnas1ndan dolay1, bu bilim da-
hnda nesnelerin soyutl matematiksel te-
rilnler kullarularak tasvir edildi~i~
geriye yalruzca 1natematiksel denklem-
lerin kald1~1 ve modern fizi~in dunyay11
ger~ekli~i a priori matemati~in yard-
nuyla betimleyen oznenin ozellikleriyle
a~1klamaya ~ah~h~l inanc1na ba~h ola-
rak, c;a~da~ fizi~i nitelemek i~in kullan-
d~ terim.
fiziko-teoloji [lng. physico-theology; Fr.
pltysico-thiologie ]. Onyedinci ve onseki-
zinci yuzydlardal do~an1n a~ikar ama~
hh~mdan soz eden gorti~ler i~in kulla-
rulan genel tanunJama.
Bu ba~lamdal tKant, Tann'run varolu-
~una ili~kin delilleri konu alan smfla-
maslnl olu~turan karutlama ttirlerinden
birine; yalruzca, bir evrenin varoldu~u
olgusundan ya da salt Tann kavrarrun-
dan yola c;tkan kanatlardan farkh bir bi-
~imde, Tann'n1n varolu~unul onctil ola-
rak ald1~1, evrenle ilgili olgulardan
{ome~in, evrende soz konusu olan dti-
zenden) ve empirik gozlemden hareketle
ispatlamaya ~ab~an kanltlama ruriine fi-
ziko-teleolojik karutlama adm1 venni~
tir.
fizyokratlar [ing. pltysiocr(lls; Fr. pllysioc-
r(ltes]. 18. yiizyllda ortaya c;1kan1 ve
zenginli~in t~k ve en btiyiik kayna~l
nln toprak ve tanm oldu~unu savunan
iktisadi O~retiye Velilen ad.
Frans1z iktisat~1s1 F. Quesnay taranndan
kurulan Fizyokratlar Okulu, Tann'n1n
iradesini yansltan do~al dtiz.~ne onem
venni~tir. Bu diizende zenginli~in tek
kayna~1 tanm olilrak belirlenir c;unkii
I
biittin bir iilke halk1n1n ya~am1n1 bor~1u
oldu~u temel maddeleri tireten yaln1zca
tanmdu; oysa, sanayi ve ticaretin yaph-
~~ ~ey tanm taraf1ndan tiretilen bu
I
1naddeleri donti~ttirrr.ek ve bir yerden
bir yere ta~1makhr.
fizyolojik idealizm [Ing. physiologic idea
lism; Fr. idealisme pl1ysiologiqe; AI. p!Jysio-
logisch idealisntusl 19. yuzythn ortalann-
da1 baz1 biyolog ve hekimler tara-hndan
kurulan ve duyumlan ger~ek dunyarun
yans1malan ya da suretleri olarak de~il
de, yaln1zca bir sembo1ti olarak goren,
renk tayf1n1n, sesin k1vanun1n1 koku ve
tadla ilgili ay1nmlann yalruzca duyu or-
ganJannJn yaplsal ozellikleri taraflndan
belirlendi~ini dile getiren aklm.
fi.zyolojik okul [lng. Physiologic School;
Fr. Ecole physiologique). Temsilcili~ini H.
von Helmholtzla F. A. Lange'in yaph~l
Yeni-Kantc;1 Okul.
BunJardan Abnan bili.m adarru Helm-
holtz, bilimsel ~ab~malanndan hareketle,
duyu-organlanm1z1 etkileyen bilinmez
nesnelerin i~aretleri olarak de~erlendir
di~i duyusal niteliklerin oznelli~iyle ilgili
bir teori geli~tirmi~ ve bu o~retiyi,
mekArun kendisinin dahi bedensel kuru-
lu~wnuza ba~h oldu~u tezini de ic;ere-
cek ~ekilde geni~letmi~tir.
Alternatif mekanlar ve geometriler ol-
du~unul bu geo1netrilerden hic;birinin
dunyan1n ger~ek yaplSinl yanstmad-
~n savunan Helmholtz, Kant'1n Eukle-
ides geometrisinin biricikli~iyle ilgili gO-
rii~tinden vazge9Ttekle birliktel kendi
mekan teorisinin Kant'm o~retisine ve
matematikl fizik ve fizyolojideki mo-
dern geli~melere uygun dti~tti~tinti be-

lirtmi~tir. Helrnholtz, bilinc;siz ~tkanm
larla ilgili gorii~iinde ise, Kant'1n algt-
nan yarg1 yt ic;erdi~i gorii~iinii benimse-
mi~tir. Ona gore, bilin~sizce yapalan
~akaramlann temelinde a priori neden-
sellik ilkesi vardtr, ki bu ilke bize du
yumlanmaz i~in biliruneyen nedenler
gosterme olanag1 verir.
Gorii~lerini, Helmholtz gibi, insan fiz-
yolojisine dayandaran Lange ise, duyu-
sal diinyarun insan organizmas1 ile bilin-
aneyen bir ger~eklik arasandaki kar-
~thkh etkile~imin bir iiriinu oldu~unu
savunmu~tur. Deneyim dunyas1 bu kar-
~thkh etkile~im tarafandan belirlenir,
organizmarun kendisi ise, psikoloji ve
fizyoloji yoluyla anla~almahdtr. Lan-
ge'a gore, nedensellik, bizimkisi gibi ku-
rulmu~ bir zihin i~in ge~erli olan temel
dii~iince tarz1d1r, ve dii~iincenin i~lem
leri ve ilkelerinin fizyolojik bir temeli
vardtr. Ger~ekJikle ilgili olarak, madded
bir bak1~ a~1s1 benimseyen Lange, soz
konusu kah gerc;eklik anlaya~uun, insa-
nln kendi yaratas1 olan ideal bir dunya
ile tatnamlanmasa gerekti~ini one siir-
mii~tiir.
flatus vocis. Orta~agan iinlii ttiimeller kav-
gasmda, tkavram realizm.ine oldu~u
kadar, kavramcah~a da kar~a ~1kan nomi-
nalistlerin, tiimellerin. gene) kavramlann
ger~ekli~i olmada~a, onlann 'yalntzca
a~tz.dan c;1kan bir ses' oldukJanru dile ge-
tirirken kullandtklan Latince terim.
Flavius Justinus. 100-164 ytlllan arasanda
ya~a1n1~ Hristiyan Apolojisti. Felsefenin,
Tann 'I'W'l insana sundu~u, onu Tann yo-
luna sokan, en de~erli arma~an oldu~u
nu savunan Aziz ]ustinus, felsefede,
tPiaton'un 1naddi olmayan ger~eklikJer
olarak ttdealar o~retisinden ~ok etkilen-
mi~, bu ~er~eve i~inde Tann'ya, iyi ldea-
sma ili~kin a~1k bir goriiye ula~maya
beklerken, birden Yunan felsefesinin ye-
tersizli~i nedeniyle Hristi yanh~a don-
mii~tiir ...c\ziz Justinus, bu donii~tin ar
dmdan, Tann'ya ili~kin sa~lam, kesin ve
em in bilgiye, do~ru felsefeye, ancak vah-
yin kabul edilmesi suretiyle uia~alabilece-
fonksiyCJnalizm 355
~in.i one siirerken, maddf oJn1ayan diinya
ve oziin otesindeki varhk o~retisinden
dolaya, Platon'u ovmeye devam etmi~tir.
Justinus, aynca Platon'un fail nedeni
olan Demiurgostu ayna adla kullaruna~,
oliimden sonraki odiil ve ceza soz konu-
su oldu~unda, Hristiyanlakla Platon'un
o~retisi arasmdaki benz.erliklere i~aret et-
mi~tir. Bununla yetinJneyip, Sokrates'le "
Hz. lsa'run durutnu arasmda bir ko~ut
luk kuran Aziz Justinus'a gore, nasll ki
insanlan do~ru yola getinneye ~ah~an
Sokrates'e, dinsizlik su~latnast yoneltil-
diyse, lsa da, ateizm su~lamasma nuha
tap olmu~tur.
fobi [lng. pltobia; Fr. plzobie; AJ. phobie ]. Belir-
li nesne, dunun ya da kimseler kar~asm
da d uyulan, yersiz, temelsiz, man.t:akd1~1,
ancak onlenemez korkuya verilen ad.
tonem. [lng. phonenze; Fr. phoneme; AJ. plu:r
nenz]. Sesbirim. Bir do~al dilde, bir dizi
ayu1c1 ozellikle belirlenen en kii~iik,
miistakil, kesintili age. Fonem, bir dilde
anlama de~i~ik iki bildirimi ayart etmep
ye yarayan ses unsurlan bulundugu go-
rii~uniin sonucu olan, kendi ba~ma an-
lamdan yoksun unsuru gosterir.
fonksiyon [ing. function; Fr. fonction; AJ.
funktion]. l~lev. Bir nesnenin, bir ~eyin ya
da bir ki~inin ait oldu~ biitiin ya da bir
sistem ic;indeki kendine ozgii faaliyeti.
Bir ~eyin, ait oldu~u s1nafa ozgii olan
tarzda eylemde bulunma yetisi ya da
giicii. Bir orgarun, par-;alan birbirine ba-
~amh bir biitiin i~inde oynada~a kendisi
ne ozgi.i ve belirleyici, karakteristik rol.
Bir ~eyin kendisine ozgii do~al eylemi.
Aralartnda ba~unWak ya da kar~ahkhhk
ili~kisi bulunan diizenJi nesne kiimeleri
arasandaki ili~kileri ifade eden ka vram.
Matemati~in temel kavramlanndan
olan fonksiyon, Frege'nin kavramlarla
fonksiyonlar arasmdaki benzerlikle ilgi-
li asrarlanndan sonra, manhkta da uy-
gulaana alan1 bulmu~tur.
fonksiyonalizm [tng. functionatisnz; Fr.
fonctionnalisme]. t~levselcilik. 1 Genel
olarak, bilim.sel a~1klama ve yorumun
temel araca olarak, yapa yerine i~lev ya
356 fonksiyonel
da tonksiyonu 6n plana c;1kartan; bilim-
sel dii~iinceyi zamansal bir perspektif
ic;ine oturtan; terim ve tozlerin yerine,
bag1nh ve etkinlikleri, siirekli bir fonn
yerine, donti~iimti ge;iren; aslt ve de-
gi~Inez oze kar~1, olu~ ve geli~menin,
statik bir diizene kar~1, dinamik bir
Inod elin, degi~Inez ogelerin fennel bir
bite~imine kar~1 da, ;atl~ma ve btittin-
lexune siire;lerinin onemini vurgulayan
yakla~un.
2 Sosyal bililnlerde, bir toplwnsal
kurum ya da pratige dair a;lklamada,
onun kokenini de~l de, yerine getirdigi
i~levini, o kurum ya da pratigin, bir par~
;as1 oldugu daha biiyiik bir sosyal biitii-
niin i~leyi~ine, geli~imine ya da bekasl-
na yaphgt katk1y1 te1nele alan ogreti.
3 Psikolojide, tutwn ve davraru~lann
oncelikle yerine getirdikleri fonksiyonla
belirlendigini, zihne ve davraru~a ili~kin
analizin temelinde, i;erik yerine, fonksi-
yon veya yararm bulwunas1 gerektigini
savunan anlay1~; davrani~larla zihinsel
fenomenlerin yaln1zca organizmanm bi-
yolojik ya da toplumsal ;evreye uyarlan-
ma stratejileri olarak ac;lklanabilecegini
one siiren o~eti. 4 Zihin felsefesinde, bir
zihin halini her ne ise o (bir aa deneyimi,
yeme i-;me arzusu) yapan ~eyin sergiledi
gi fonk.siyonel rol old ugWlu one stiren,
zihin hallerini fonk.siyonel durumlar ola-
rak goren ogreti.
5 Sosyolojide, toplwn un her ogesinin
belli bir fonksiyonunun bulundugunu,
toplwnu meydana getiren bu ogelerin
kar~dtkh bir etkile~im ve ba~lantl i;in-
de oldu~unu savunan, bpkl kalbin fonk
siyon ya da i~levinin kan dola~tminl
saglamak olmas1 gibi, bir organizma
olan toplumda, kurumlann biitiin it;in
ve biitiin ad1na ger;ekle~tirecek i~lev ya
da fonksiyonlan oldu~nu one stiren an-
layJ~; toplwnu, dengesi ;ok ;e~itli bil~
~enlerinin biitiinle~mesine bath bir sis-
tern olarak goren yakla~un.
6 Dilbilimde, tum dilsel ogelerin, ken-
disi de yerine getirdigi ileti~im fonksi-
yonuyla varolan bir dil sistemi i-;indeki
fonksiyonlanyla anla~dmasa gerekti~i-
ni dile getiren anlayt~. 7 Milnari ve ta-
sanmda, form un her zaman bir fonksi-
yonu yans1hnas gerektigini, tasanm1n
salt, tasanmlanan nesne ya da yaptrun
fonksiyonunu dikkate alrnas1 gerektigi-
ni one stiren yakla~nn.
fonksiyonel [in g. fuJ1ctional; Fr. fon ction-
nel; Al. funktional). Fonksiyonla ilgili
alan, i~levi on plana ;lkaranki~i, disip ya
da yakla~1m i;in kullantlan S!iat.
Bun a gore, bir ~eye dair fonksi yonel
a~1klama, o ~eyin istikrarma ve siirekJili-
gine katk1da bulundugu bir btitiin ya da
yap1nm bir par;as1, aynlmaz bir bile~e
ni oldugunu gostermekten olu~ur.
Yine, bir ~eyi, ozellikle de canh bir var-
hgt ger;ekl~tirdigi i~lev ya da fonksi-
yonlarla, yerine getirmek durumunda
oldugu gorevlerle tan1mlayan tan1m tii-
riine fonksiyonel tannn ad1 verir. c;unkii
fonskiyonel tan1m, hakem gibi, ba~kan
gibi, ogrenci gibi, filozof ya da yonetici
gibi, beUi bir fonksiyonu yerine getinnek
durumunda olan iruanlar ic;in saz konu-
su olan ve onlan kendilerine ozgii ozel-
likleriyle degil de, fonksiyon ya da go-
revleriyle ve ba~ka ~ey ya da insanlarla
olan ili~kileriyle tarumlar.
Yine, ki~inin, diinyaya ili~kin bilgisi-
nin, ana daha onceden bilinmeyen ~ey
lerle ilgili olarak ge;erli bir sonuca
ula~ma olana~1 veren tiimdengelimsel
argiiman akilyuriitme tiirtine fonksiyonel
a~1lyurutme ad1 verilir.
Ote yandan, kendi kendisini yonlendi-
ren, diizenleyen ve koruyan birim ya
da sistem; aralannda kar~ll1kh bir etJd . .
le~im bulunan par;alann, sistetne fonk . .
siyonunu ger;ekle~tirmesi i-;in katks
yapti~l, onun diizenli bir sistem olarak
faaliyetini siirdiirmesini saglad1~1 orga-
nik ya da birlikli biitiin fonksiyonel birlik
olarak tarumlanu. Teleolojik birlik anla-
mlna da gelen fonksiyonel birlik, bir
biitiin ya da yapmm, oge ya da par;ala-
ruun geli~igiizel bir bi-;imde bir araya
geli~inden de~il de, soz konusu par;a-
laran son -;oziimlemede biitiinii ya da
yap1y1 meydana getirecek ~ekilde i~le
melerinden, fonksiyonda bulunmala-
nndan olu~an birlik anlam1na gelir.

fonksiyonel psikoloji [ing.jimclional psydJO-
/oglJ, Fr. psychologie fonctionelle; AI. funktio-
nal psychologie]. lsteme, du~unme, algla-
ma ya da duyumla1na tiirunden bilin"
halleri ya da faaliyetlerinin, fiziki bir
~evre ile etkile~im i"inde bulunan bir or-
ganizmarun faaliyet ya da i~lemleri ol-
du~unu; canb organizmaya, .,evresine
uyum sa~lama, .,evresini bilme, kontrol
alhna alma ve varb~1ru surdunne olana-
~ veren bu i~lem ve faaliyetlere tozsel
bir varolu~ yuklenmemesi gerekti~ini
savunan psikoloji anJay1~1.
Bilinci meydana getiren ~ey, soz konu-
su psikoloji anlaY'~ma gore, bir ruh,
zihin ya da yetiler olmay1p, .,evresiyle
etkile~im i"inde bulunan fiziki ve biyo-
lojik bir varbk olarak du~unUien insan
varh~mm .,e~itli fonksiyonland1r.
Fontenelle, Bernard le Bovier de. Frans1z
Aydmlanmasuun 1657-1757 y1llan ara-
smda ya~am1~ olan unlu du~unuru.
Kartezyen fizi~i benirnseyen Fontenel-
le, buyuk ununu bilimsel du~unceleri
popiilerle~tirip geni~ halk kitlelerine
sunma ,abasmdan kazanm1~hr. Bilgi go-
ru~u bakurundan empirist olan, turn du-
~uncelerimizin son 1;ozumlemede duyu-
verilerine indirgenebilece~ini savunan
Fontenelle, bilimsel du~unceleri yay-
mamn d1~mda, din! hakikatlerle ilgili
konularda ku~kuculu~un geli~ip pe-
ki~mesine da katk1da bulurunu~tur.
Buna gore, Fontenelle, Histoires des Orac-
les [Muc:izelerin Tarihi] ve De I'Origine
des Fables [Masallann Kokeni] adh kitap-
lannda, soylence ya da masallarm insan
imgeleminin eseri ve oyunu oldu~ go-
ru~une kar~ "'km1~ ve onlann, feno-
men.leri a<;~k.larna arzusunun sonucu,
insan zekas1run eseri oldu~unu soyle-
mi~tir. ilk"a~lardaki insan zihniyle mo-
dem insanm ak.lmm ozde fark.l1 olmad-
~ru savunan filozof, hem ilkel ve hem
de modem insarun fenomenleri a.,Ikla-
maya, bilinmeyeni bilinene indirgemeye
,ah~h~Im soylemi~tir. Onlann arasm-
daki farkbhk Fontenelle'e gore, ~undan
meydana gelmektedir: Eski .,a~larda po-
zitif bilgiden pek soz edilemeyece~i i"in,
forme! 357
insan zilull mitolojik a.,J.k.lamalara ba~
vunnak durumunda kahm~t1r. Oysa
modem dunyada pozitif bilgi .,ok artt1~1
i"in, bilimsel a.,udama mitolojik a,kla-
marun yerini alrru~hr.
fordizm [ing.fordism; Fr.fordisme]. 1 Ame-
rikan otomobil ureticisi Henry Ford tara-
fmdan geli~tirilen ve i~in verimini mal-
lann standartla~tmlmas1 ve yeni bir i~
organizasyonuyla arthrmay ama.,la-
yan smai orgiitlemne ve faaliyet tarz1.
Bu ba~lamda, Fordizm i"in uretimde
onemli olan ~ey, olabildi~ince ,ok par-
,arun standartla~tmlarak, buyuk seri-
ler halinde uretilmesini sa~lamakhr.
i~in, ard1~1k i~lemlerle buyuk uretim
birimleri tarzmda duzenlenmesi ve bu
i~lemlerin de en yuksek derecede stan-
dartla~tmlmas gerekir.
2 Fordizm, terimi daha gene! olarak da,
modem topluma ozg(i kutlesel uretim,
yukselen tuketim standartlan, artan d1~
ticaret, refah dev leti gibi fenomenleri
kapsayan bir deyim olarak kullamhr.
form [Os. ~ekil, sure I; in g. fonu; Fr. forme;
AI. form]. 1 Bir ~eyin ~ekli ya da yap1s1.
2 Bundan biraz daha ozel ve felsefi bir
anlam i"inde, bir ~eyin ozu, bir ~eyi her
ne ise o ~ey yapan ~ey. 3 Ve nihayet es-
tetikte, i"eri~e kar~1t olan ~ey, bir este-
tik nesnenin duyularla alglanan goru-
nu~ ~ekli.
Formu gozle gorUiebilir ~ekil, do~a ya
da tur olarak tarumlayan unlu llk,a~
du~unuru tPiaton'da form, nesnelerden
ayn ve ba~ImsiZdir. Forma aym zaman-
da Idea da diyen Platon'a gore, F formu-
nu bilmek, Fnin do~asm1 anlamakhr.
Bu ba~Iamda, Adalet Formunu bilen
ki~i, yalruzca hangi eylemlerin adil ol-
duklaruu de~il, fakat onlann ni"in adil
olduk.lanm da bilir. t Aristoteles'te ise,
form oz, maddede bulunup da, onu her
ne ise o ~ey yapan ~ey, ona ~ekil veren
yap1, bir ~eyi an.la~IIu hale getiren ve
alol tarafmdan kavranan ilke olarak ta-
rumlamr.
Platon'un tum Formlann nesnelerden
ayn oldu~u ve ba~ImSIZ bir varolu~a
358 form
sahip bulundugu gorii~une kar~1 ~1kan
Aristoteles'e gore, ba~1ms1Z bir bi~ilnde
varolanlar yalruzca tozlerdir ve tozler de
madde ve formdan meydana gelir. Bu
iki tozden yaln1zca fonn, nesnelerdeki
bilinebilir O~eye kar~1bk gelmektedir.
Maddenin insan zihni tarafndan aytrt
edilemeyen, yap1dan ve belirlemeden
yoksun bile~en oldu~u yerde, Aristot-
les'e gore, form insan ziluli tarafndan
bilinebilen, yani tasvir edilebilen, tarum
lanabilen, stn1flanabilen yon ya da bile-
~endir. Bu ~er~eve i~inde form, belirsiz
olan tnaddeyi belirleyerek, onu belirli
bir nesne haline getiren, soz konusu nes
neyi, ba~ka bir ~y de~il de, her ne ise o
~ey yapan belir Ierne i&kesidir ozdur'
I dan, ozsel forma ba~hdtr. 4 Kendinden
ozelliktir.
Buna kar~1n, unlu Alman filozofu 1m-
manuel t Kant'ta form, zihne, ins an var-
bfPna duyu-deneyinde duyumsal sez
giyle verilen ham duyumu, duyusal
~oklu~u, anlamh algtlar ve yargllar ~k
linde birlikJi hAle getirme ve kategorize
etme olana~1 sa~layan a priori o~e ola-
rak ortaya ~1kar. Bir ~ey, zihin tarann
dan sa~lanan form ya da yap1 olmadl-
~tnda, anlams1zdu. Kant'1n .deyi~iyle,
i~eriksiz olan form bo~ ve formsuz i~e
rik de kordur.
c;e~itli fonn tiirleri soz konusu oldu-
~unda, 1 yaln1zca akd taraftndan, rasyo-
nel du~unce kavranan forma, akrlla anla-
~rlabilir (intelligible) fonn ad1 verilir.
Aktlla anla~tlabilir formu, bir ~eyin
ozu, o ~ey i~in soz konusu ~ey olmarun
ne anlama geldi~ini belirleyen o~e ya da
onun tanmu olarak belirleyen Aristote-
les'in bu konuda verdi~i omek ettir.
Duyum etin s1cakhk, so~ukJuk, katlhk,
yumu~akhk turunden alg1lanabilir olan
niteliklerini aytrt etmekle birlikte, et o)-
mantn ne oldu~una biz ba~ka bir yetiy-
le, yani akllla hukiim veririz. Ba~ka bir
deyi~le, biz duyu yoluyla etin algllana-
bilir olan duyusal formunu ahr, nitelik-
lerini algtlariz, buna kar~tn akd sayesin-
de, etin tanurunl verir, ozunu ifade
ederi.z. Sesler, renk&er nesnelerin algtla-
nabilir olan formlanysalar e~er, belli bir
~kli olan belli bir tiirden 1nadde par~a
SI olarak et tanun1, akllh hayvan olarak
insan tan1m1 aktlla anla~tlabilir olan
forma, akl1n nesnelerine ornektir.
Ote yandan, 2 maddesiz forma basit
form ad1 verilir. 3 Bir ~eyin, varolu~u
i~in ozsel olmayan; onu her ne ise o
yapan oze, ozsel forma kJyasla ikincil ve
dolay1s1yla bagtmh olan forma ilineksel
fonlt denir. Buna gore, bir insarun ozsel
formu, ozu aktl, aktlhhkhr. Fakat onun
bir komedyen de~il de, muhendis olma-
Sl ilineksel, anzi formudur. Bu fonn, her
ne kadar ikincil olsa da, muhendis ola-
bilmek i~in, oncelikJe aktlh olma, akll
sahibi olma zorunlulu~u bul und u~un
var ve kaha olan, maddeden ayn olarak
varolabilen fonn; hi~bir ~ekilde cisimsel
ya da maddi olmayan form; maddeden,
ve dolayas1yla eylemde bulunmak ve
varolmak i~in, maddeyle bir ~ekilde
ili~kili olma zorunlulu~undan ba~1~1k
olan, bireyle~imi olmayan form ise keu-
dinden kaim fonn diye tantmlarur.
5 Buna kar~1n, maddesiz bir bi~imde
varolamayan, varolabilmek ve bir form
olarak aktif olabilmek i~in, maddeye ih-
tiya~ duyan forma ise, maddl fonn denir.
6 Ote yandan, matematiksel bilginin ko
nusu, matematiksel soyutlamanm sonu-
cu olanfonna matematiksel fonn ad1 ve-
rilmektedir. 1 Felsefi anla1nda fonn; bir
tozu ya da toz turiinti tneydana geliren
akdla anla~1labilir yap1, temel ozellik,
metafiziksel form olarak tarumlarur.
8 Maddeden soyutlaruru~ ya da yaht-
lannu~, maddeden tumuyle ba~1msLZ
olan form, yine nretafiziksel fonn diye kav-
ramsalla~tlnhr. 9 Butun bir ture ortak
olan, h.Jriin tiim uyelerince payla~tlan
forma ortak form denmektedir. 10 Ote
yandan, bir ~eyin her ne ise o olarak va-
rolmasml, o ~eyin ba~ka bir ~y de~il
de, her ne ise o olmasuu sa~layan, bir su-
rece, olu~ sured iQn.deki yaplSlnl, mode-
lini kazanduan fonna; belirsiz olan mad-
deye, ama~1z olan de~i~meye, belli bir
turden faaliyet, duzen ve a~na~ kazandt
ran fonna; bir ~eyin, bize, ait oldu~u s1-

1ufl, turi.i ya da aileyi belirle1ne ve onu
ba~ka ~eylerden ay1rd etme olanaga
veren yoni.ine, ozelligine ise ozsel fonn
ad1 verihnektedir. 11 Bir ~eye sonra-
dan, sanat yoluyla kazandanlma~ form
ise yapay fonu diye tanunlanar.
formalizm [Os. suriye. ~ekl.iye; ing. forrua-
lisTJJ; Fr. fonnalisme; Al. formalisurus]. 1
Gene) olarak, a;aklama ya da deger bi;-
anenin anla1 nh ya da nihaf temeli olarak
formun (ilkelerin, yasalann) onemini
vurgulayan, form fikrine anadde fikrin(n
;ok daha i.isti.inde bir yer veren, i;erik-
ten ;ok, di.izenleme, tutarhhk ve fonnel
ilkelerin geli~imi i.izerlnde duran sistean
ya da anlaya~.
2 Metafizikte, dogan1n anla~llabilirligi
ni forma veya di.i~i.ince yasalarana bag-
layan ogreti. 3 Sanat alarunda, formu
i;erikten yahtlayarak sanat eserlerinde
formun ozerklik, bagunsazhk ve onceli-
gini vurgulayan ak.Jm, i;erigi degil de,
formun onemini vurgulayan anlay1~.
Buna gore, sanatta formalizm, sanatln
toplwnsal di.i~i.i ncelerle, ihtiya;larla hi~
bir ilgisinin bulunmad1garu, yalruzca bi-
;imle ilgili oldugunu one si.iren sanat
gori.i~i.in i.i if a de eder.
4 Bilirnsel hakikatin, her ti.irle deneyim-
d en bagtmsaz olarak, bir yorumlama sis~
teminin yasalanna ve kurallanna bagh
oldugunu one si.iren gori.i~. 5 Matema-
tikte, D. Hilbert'in onci.ili.ik ettigi, mate-
matik i;in gerekli olan tek ~eyin, mate-
Jnatigin fonnelle~tirilmesi ve meydana
getirilen sistemin tutarh oldugunun ka-
rutlanmasa oldugu gori.i~i.i. Soz konusu
formalist anlay1~, matematigin, sayllar
ya d a suuflar benzeri soyut nesneler
haklanda degil de, ogeleri, kendileriyle
birtak.Jm degi~mez kurallara gore i~lem
yapdacak semboller ya da anlams1z te-
rimler olan, fonnel sistemlerden olu~tu
gunu savunan gorii~e; matematigin
temel problemlerini, formel aksiyomatik
konstruksiyonlarla ;ozmeye ;ah~an ma-
tematik ak1mana kar~d1k gelmektedir.
6 AhiAk felsefesinde, bir eylemin ah-
likln gereklerine, ahl!khhg1n talepleri-
fo[JJlel 359
ne uygun bir eyle~n olup ohnad1g1n1 be-
!irleyen ~yin, oznenin iradesinin, i.;erigi
degil de, fonnu oldugunu one si.iren
ahlak ogretisi. 7 Sosyolojide, toplumsal
ya~aman (ornegin, ailelerden, egitim, si-
yaset, sanayi, v. b. g.den meydana ge-
len) i;erigini, toplumsal ya~aana ~ekil
lendiren, onun teme)ini olu~turan ';atl~
Ina' benzeri formlardan veya yap1larda11
ayaran ve boylelikle de toplu1nsal ili~ki
lerin te1nel bi;imlerini yakalayarak top-
tumsal ya~a1n1n bir geometrisini lneyda-
na getinneye ;ah~an sosyoloji anla ya~1.
8 Edebiyatta, eseri, felseft toplu1nsal
veya psikolojik yap1lara eri~1neyi sagla-
yacak bir ara; olarak gormek yerine, bi-
zatihi kendi ba~1na bir deger olarak de-
gerlendirip, onu i;kin olarak yoruin-
layan, edebi form ve i.isluplara, edebiya-
hn salt kendisine ozgi.i olana dair incele-
meyi on plana ;1kartan yakla~1m. 9 Ede-
biyat ele~tirisinde, Roman Jakobsan'dan
esinlenen ve oznel yorumdan saklrur-
ken, anlan teknikleri, metnin fonetik ve
semantik boyut1ar1 arastndaki ili~kiler
ve onwt ;~itli yap1sal ozellikleri i\ze-
rinde odakla~an metinse) analiz ve ele~
tiri yontemi.
for1nel [Os. suri, ~ekli; lng. formal; Fr. for-
mel; Al. formal]. 1 Ozel konu ya da i;e-
rikten bagamslZ olarak ge;erli olan, y al-
Juzca manhksal bir anlaan1 bulwtan; 2
maddeyi ya da somut ger;ekligi soyut-
layarak, ger;ekligin yalruzca fonnunu
ya da yaplSinl goz online alan yakJa ..
~1m; 3 salt fonnla ilgili olan; 4 olgulan,
maddf ger;ekleri dikkate almayan tavu;
5 ama;larla, nihar hedeflerle degil de,
salt ara;larla ve si.ire;lerle ilgili olan yak-
la~lm i;in kullarulan s1fat.
Bwta gore, t Aristoteles'in maddi a;lkla-
maya alteanatif olarak getirdigi ar;U<Jama
tarz1na, bir ~eyi formuyla, on u her ne ise
o ~ey ya pan oz ya da forme( nedenle
a;lklama ~ekline fonnel afklama ad1 veri-
Hr. Soz konusu at;tklama, ornegin aga-
can, kendi fonnwtdan dolaya, o filanca
tarzda yap1lanm1~ oldugu i;in, bi.iyi.idi.i-
gu ~ekilde, bi.iyi.iduguni.i sayler.
::\60 fonnel ahlak
Bu bag-lamda, ele ahnan Slruf1n, tan1m-
lanan kavramln tiiln uye ya da ornekle-
rinin, ortak olarak payla~llklan, ve o
s1n1f ya da kavram1 ba~ka s1nlf ya da
kavramlardan aylrmaya yarayan ozni-
t~lik ya da karakteristik.lerinin belirle-
nip Hade edihnesinden olu~an tan1m
tiirtine fonnel tamm denir.
Ote yandan, pazar ve iktisadr eyleme
dair a~lldamas1nda, Max Weber tarahn-
dan ki~isel olmayan niceliksel kalkiiliin
kapsam1yla ilgili olan, daha sonra da
ba~kalan tarahndan, amat;lan hesaba
katmadan, ara~lann ve siiret;lerin he-
saplanmaslnda soz konusu olan akdcl-
hk tiiriine forrnel rasyonalife ad! veril-
mi~tir.
formel ahlak [lng. formal etlzics; Fr. ethiqtce
formelle; AI. formlich etlzik]. Evrensel
ahlak kurallann1n, tum insanlar1n, ey-
lemlerinin doguracag-1 sonut;lan hit; dik-
kate almadan, uymakla yiikiimlii olduk-
lan kurallar oldug-unu; dog-ru ahlaki
set;im ve eylemlerin temelinde her ne
kadar iyilik, yard1mseverlik, a~k, dost-
luk ve uzgorii gibi motif ve standartlar
olsa da, en yiiksek motif ve standarbn,
bir odev duygusu, evrensel ahlSk kura-
hna ya da yasas1na uyma yiikiimliilug-u
oldug-unu savunan ahlak anlay1~1.
Buna gore, formel ahlak bir eylemin
deg-eri ya da dog-rulug-unun, eylemin
sonut;lanna degil de, on un ne li..ir bir
eylem oldug-una bag-h oldug-unu ileri
siiren anlay1~a kar~1hk gelir. Soz konu-
su ahlak, Kant Jn ahlak1 tiiriinden, in san
varhg-lrun odevlerini belirlemede soz
konusu olan temel ilkelerin tiimiiyle for-
lnel oldug-u ahlak kuramuu belirtir.
formel bilimler [ing. for111el sciences; Fr.
sciences formelles; AI.. formlich wissens-
chaften). Matematik ve manllk gibi, ko-
nulan gert;ekte varolmayan ideal ya da
tasanmsal varhklardan olu~an bilimler.
Buna gore, fonnel bilimlerden olan
. manhg-1n konusu kavramlann, onenne-
lerin ve akllyiiriitmelerin yap1 ve ozel-
liklerinden meydana gelirken, matema-
tig-in konusu, tasarunsal ya da ideal
~eyler olan say1lar ve ~ekiller diinyasJ-
d1r. Matematik ve manhg-ln formel bi-
limler olarak goriilmesinin ikinci nede-
ni, bu bililnlerin i~erikJe ilgili olmama-
landu. Bize d1~ diinyadaki varhklarla il-
gili bilgi vermeyen matematikt;i ve man-
llkt;1n1n gorevi, kendisine herhangi bir
onerme verildig-inde, bu onenneden
hangi zorunlu sonut;larm ~1khg-1n1 ara~
hrmakhr. Zira, fonnel bilintler belli ~ey
lerin (tarwnlann, aksiyomlarln) dog-ru
kabul edilmesi durumunda, belli sonut;-
lann, onlardan zorunlu olarak fjlkllg-1
dediiktif sistemlerdir.
formel bir sistemin yap1s1 [lng. structure
of a fonual system; Fr. structure d'un
systeme forme I). Fonnel bir sistemin, 1 te-
rimler aras1nda ili~ki kurma s1ras1nda
ba~vurulan bir i~lem olarak tanunlama
ve 2 onerme ya da fonniiller arasmdaki
manhksal ili~kileri belirtik hAle getir-
mek, aksiyomlann dog-ru kabul edilme-
si durumunda, ba~ka hangi onenne ya
da fonniilleri daha dog-ru kabul etme-
miz gerektig-ini gostennek it;in ba~vuru
lan i~lem olarak 9kanm ya da kaJutla-
ma gibi iki temel i~lemden, 3 sistemin
vokabiilerini olu~turan, a) sisteme ta-
rumlanmadan dahil edilen ilkel terim-
Jerle, b) ilkel terimlere dayarularak be-
lirtik bir bit;imde tarum.lanan tiiretilmi~
terimlerden, 4 a) sistemde ispatlanmak~
s1z1n kabul edilen onenneler olarak ak-
siyom ya da postiilalarla, b) sisteme is-
patlanarak dahil edilen teoremlerden,
ve nihayet 5 sistemi meydana getiren
onenne ya da formiillerin, rastgele
terim dizilerinden ibaret olmay1p, sen-
taks yoniinden kurallara uygun tamde-
yimler oldug-unu belirlemek ya da de-
netlemek it;in kendilerine ba~vurulan
kurallardan olu~an yap1s1.
formel dil [ing. formal language; Fr. langue
formelle; AI. formlich sprache). Bilimselte-
orileri ve yasalan, ve manhk ve mate-
matig-in dili benzeri dilleri semboll~tir
mek iizere, ozel birtalam kavramsal
kurallarla mantlk kurallarma gore olu~
turulan ve belirli bir amaa tam olarak,
kesin ve tutarh bir bit;imde gert;ekle~tir
mek it;in kullarulan dil.

Fonnel bir dilin kurucu ogeler! ~unlar~
d1r: a) Sembolizm, b) soz konusu sem~
bollerin birbirlerine nasd baglanacagm1
belirleyen sentaktik kurallar ya da in~a
teknikleri, c) dilin terimlerine yiiklenen
anlamlan saptama ve yorumlama olana-
gl veren semantik kurallar, d) tiimden-
gelimsel ama,_h t;~kanm kurallan tiiriin-
den manhksal kurallar. Ve nihayet, e)
degi~kenleri, degi~mezleri ve noktala-
ma ipretlerini, v. b. g., de i,_eren terim~
ler.
forme) manhk [ing. fornUJl logic; Fr. logi~
que formelle; AI . .formlich logik]. Mant1gm
esas konusu alan tutarhhk ve ge,.erlili~
gin, manhksal olmayan deyimlerin i,_e-
rigine degil de, yalmzca fonnuna bagh
oldugunu vurgulamak iizere, manbga
verilen bir ad.
Buna gore, formel manbk onennelerin
ve tiimdengelimsel a.lalyiiriitmenin ya~
p1smi, incelenen onermelerin i,_eriklerini
bir kly1ya b1raklp, onlan yalruzca fonn
bakumndan, bi,.imsel a,_1dan degerlen-
diren bir yontemle ara~hran mant1k tii~
riinii ifade eder.
Buna kar~m, 1 manb.ksal bir forma tam
olarak uymayan, uysa bile dogrulugu
bu forma bagh olmayan, 2 akdyiiriitrne~
de kullarulan fonnlann ge,.erliliginden
,.ak, terimlerin anlamlanna dayanan ve
3 formdan ,_ok ba~ka degerlendinnele~
re, ornegin deneysel verilere bagh ola-
rak dogru ya da yanl1~ olabilen ,_1ka~
runlan konu alan mannga ise .formel
olmayan manhk ad1 verilmektedir.
forme) olmayan yanh' [tng. infomaal phal-
lacy; Fr. erreur infonnelle] Mani:Jksal ya da
fonnel veya tiimdengelimsel 9kanmdan
,.ak tiimevanmsal akdyiiriitmede saz ko-
nusu alan yanh~ tiirii.
Buna gore, fonnel olmayan yanh~, so-
nucu geregi gibi desteklenmt!yen y a da
dogrulanmayan bir argiiman ya da ._I-
karsanan sonuca zorunlulukla gotiir~
meyen akdyiiriitmede soz konusu alan
yanh~1, herhangi bir akdyiiriitmede ge-
,_erlilik kurallarma uymama durumunu
ifade eder. Bi,.im ya da formla deg:il de,
i,_erikle ilgili alan ak1ly\iriitme yanh~la~
formel orterme 361
n olarak fonnel olmayan yanh~lar ii,_
ba~hk altmda smlflanabilir: 1 Bunlar-
dan birindsi alan maddi yanh~lar ,_Ikan-
ITUn i,_erigiyle, ~nmm gonderimde
bulundugu olgularla ilgili alan yanlJ.$-
lardir. SOz konusu yanh~ ti.irii, kendi
i,_inde, ula~hg1 sonu,.lar i,_in, gerekli ol-
gusal destegi, veri ya da kamb saglaya~
mayan ,_1kanmlarda saz konusu alan
yanh~lar olarak kanrtlama yanlr~lan ve
vanlan sonu,.la ilgisi olmayan ve bun~
dan dolayt, sonucun dogrulugunu gos-
teremeyen ,_1kanmla~ i-;:in ge,.erli alan
yanh~lar olarak ilgisizlik yanlr~larr diye
iki alt kategoriye aynhr.
2 ikinci yanh~ tiirii, ,_lkan.mlarda, bir
sozciigiin birden fazla anlamda kulla~
mlmasmdan, anlam belirsizligi ya da
bularukhgmdan, a,_1khk yoksunlugun-
dan, dilsel tutarstzhk ya da dongiisellik-
lerden kaynaklanan yanh~lar olarak dil~
sel yanlr~lardan meydana gelir. 3
nuncu formel olmayan yanh~ tiirii ise,
duygulara yonelmekten dofan yanlr~lardan
meydana gelir. Bu yanl1~ tiirii, ki~ilerin
onyargilanna, duygusal egilimlerine da-
yanan, insanlann korkularma, su,.luluk
duygularma yonelen, bir akllyiiri.itme-
nin sonucu i,_in gerekli tasdiki almak
iizere, korkutan ya da iknaya ba~vuran
~1kanmlarda soz konusu alan yanh~lar
du.
forme) onerme [ing. formal proposition;
Fr. proposition forme lie]. Onermeler epis~
temolojik degerleri yoniinden sm1flan~
dtgmda, kar~Itl olgusal ya da i,_eriksel
onermelerle birlikte bir ~ift . olu~turan
onerme tiiriine verilen ad.
Buna gore, formel bir onerme dogruluk
degerini gozlem, deney gibi yol ve yon-
temlere ba~vurmadan, yani onermenin
bildirdigi ~eyi empirik olarak denetle-
meden, yalruzca formuna bakarak anla~
yabilecegimiz onermedir. Ornegin, 'Ki~
tap kitaphr' onennesinin dogrulu~, bu
onerme bir ~eyin kendi kendisiyle oz~
de~ligini ifade ettigi i,_in, mantlksal ola~
rak onermenin formundan .;lkanlabilir.
Yani, bu onenne, ozd~lik onennesi for-
munda bir onenne oldugu it;in, ~runlu
olarak dogrudur.
J62 forme! soylem
Buna kar;;u1, 'Kitap kitap de~ildir'
onennesi, c;eli~1nezlik ilkesi gere~i bir
~ey hetn kendisi ve hem de ba~ka bir
~ey ola1nayaca~lndan, zorunlu olarak
yanh~hr. Forme( onennelere ayn1 za-
manda, 1nanhksal onenneler, empirik
ohnayan onermeler, a priori onermeler,
analitik onermeler ve totolojiler ad1 ve-
rilir.
formel soylem [ing. formal mode; Fr. mode
formeiJ. 'San bir nitelik sozcii~iidur ya
da 'San bir s1fattn' orneklerinde oldu-
~u gibi, nesneler de~il de, nesneleri
gosteren sozciikler hakktnda alan ko-
nu~ma tarz1na verilen ad.
Buna kar~m, 'San bir niteliktir' tiiriin-
den, nesnelerin bizzat kendileri hakkm-
da, nesnelerin nitelikleri iizerine olan
tumceler ise, maddi soylemi meydana ge-
tirirler. Fonnel soylemi on plana -;kar
tan filozoflar metafizi~e kar~1 -;lklp, toz,
nitelik tiirunden metafizik kavramlar-
dan ve dolay1siyla metafizi~in kendisin-
den, bu turden terimleri ic;eren tiimcele-
ri dil hakk1nda olan tiimcelere donii~
tiirdii~umiiz, yani fonnel bir sayleme
ge-;ti~imiz takdirde kurtulabilece~i.mizi
savunmu~lard1r.
formel ve maddi birlik [ing. fonnal and
material unity; Fr. unite formelle et nrater-
ielle ). Bir bireye bia~ey olmak bakimtn-
dan ait alan ve bireyden, dii~iincede
bile soyutlanamayan birlik tiirii.
Soz konusu birlik, bireyin maddi birli
~ine kar~Il1k gelir. Buna gore, Platon'un
1naddi birli~i, onu Platon olarak meyda-
na getiren, filozofun bireyselli&ni olu~
turan ~eydir. Buna kar~1n, forme( bir-
lik, bir bireye, onun bireyselli~inden
ay1rd edilebilecek ~ekilde ait olan birlik-
tir. Bu -;er-;eve i-;inde, PlatonW\ ins~nh
~1, ondan ayn o!arak dii~iiniilebildi~i
i-;in, Platon'un fonnel birli~ni meydana
getirir.
forme I yanh~ [ing. formal phallacy; Fr. er-
reur formelle). Tiimevanmsal de~il de,
salt tumdengelimsel c;1kanmlarda soz
konusu alan yanh~ tiirii, yani ge-;ersiz
bir akdyiiriitme.
Buna gore, formel yanh~ sonucun on-
ciillerden zorunlulukla c;Ikmadi~I argii-
manlarda orta ya -;1kan yanh~a, ge-;ersiz
-;1karuna tekabiil eder. Ba~ka bir deyi~
le, forme( yanh~, do~ru bir -;kantn ku-
rahna uyar goriinmekle birlikte, ome~in
hipotetik bir onermede, sonucu olum
suzla1nak ic;in, ko~ulun ya da onbile~e
nin de~illen1nesinde oldu~u gibi, do~ru
bir -;1kanm kurahna uymayan, yanh~
kuruhnu~ bir ~1kanma, bir -;1karun ku-
rahnl ya da bir mant1k yasas1n1 ihlal et
1nekten olu~an manhksal fonn yanh~I
na kar~1hk gelir.
forme( yanh~ tiirleri [ing. types of fonnal
phallaClJ; Fr. ge11res de l'erreur fon1relle].
Manbk kurallanna uymamanm sonucu
alan belli ba~h forme( yanl~ tiirleri
~oyle sualanabilir: 1 Tiimel olumlu oner
meyle (SaP) rumel olumsuz onermenin
(SoP) evri~ olmamas1na, bu onennelerin
evrikleri ahnd1~1nda sonucun yanh~ ~Ik
masma ra~men, SaP'm evri~ini alarak,
onu PaS'a, SoPun evri~ini alarak, onu
PoS'a donii~tiinnekten olu~an kuraldrir
roirme yanlr~r.
2 0-; teriml i bir tasam goriintiisii ver-
mekJe birlikte, bu durumun yalruzca go-
riinii~te kald1~1 bir tasunda, -;okanlaml1
bir orta terim kullarunan1n sonucu alan,
dort terim kullanma yanlr~r. 3 Orta teri
1nin . da~Ittlmami~ oldu~u bir tasun
meydana getirmekten olu~an dagr trlma-
nn~ orta terim yanlr~r.
4 Bir tasunda, biiyiik terim biiyiik onciil-
de da~Ihlmad1gt zaman, tiimel bir sonu-;
c;Ikannaktan ve dolayJsiyla biiyiik terimi
da~ltmaktan olu~an kuraldr~r buyak terim
yanh~r. 5 Bir tasunda, kii-;iik lerim kii-;iik
onciilde da~Ihlmad1t9 zaman, tiimel bir
sonu-; -;1kannaktan ve dolay1s1yla kii-;iik
terimi da~ltmaktan olu~an kurald1~1
kuruk terim yanlr~r.
6 Hipotetik tasunda biiyiik onciiliin
ardbile~eninin evetlenmesi, on bile~e
nin evetlenmesini zorunlu kdmada~1,
evetlenenin ko~ul d~~l de, ko~ula ba~h
olan onerme oldugu halde, ardbil*ni
evetlemekten olu~an ardbil~eni roetleme
yanlr~r.

Foucault, Michel. 1926-1984 ytllan arasm-
da ya~am1~, ve yaptsalc!hkla tarihsel
siireklilik dii~iincesine kar~1 ~1karak, in-
sanm sonu dii~iincesini savurunu~ olan
~agda~ Franstz dii~iiniirii. Felsefesi, Ni-
etzsche'nin gii~ istemi kavratruyla Hei-
degger'in dile agtrhk veren felsefesinin
izlerini ta~tyan Foucault"nun temel eser-
leri Les Mots et les Cltoses [Sozciikler ve
:;ieyler], Ard11!ologie du Snvoir [Bilginin
Arkeolojisi], Histoire de Ia Folie il /'age
classique, Folie eJ Derniso11 [Klasik <;:agda
Deliligin Hikayesi, Delilik ve Bilin~ Bo
zuklugu], /..a Nnissn11ce de In Clinique, 1me
Ardliologie du Regard nu!dical [Kiinigin
Dogu~u: Ttbbi Bak1~m bir Arkeolojisi],
Surueiller e/ Punir; Naissance de In Prison
[Gozaltmda tubna ve Cezalandmna; ha-
pishanenin Dogu~u] ve Histoire dele Se-
xualiU [Cinselligin Tarihi].
Yorumcular, geleneksel kategori ve
kavramsalla~tmmlan r~ddederek, tari-
he anlam izafe etmenin nafile bir ~aba ve
hakl1landmlamayacak bir ~ey oldugunu
soyleyen Foucault'nun dii~iincesinin ii~
ayn doneme aynldti\tnt one siirerler: 1
1960'h ytllann bilgi sistemleri iizerinde
yogunla~an arkcolojik bak1~h donemi. 2
lktidar t:ipleri iizerinde yogunla~an ve
soykiitiii\ii yontemiyle belirlenen 70'li
donem. 3 1980'li y1llann tbenlik teknolo-
jileri, etik ve ozgiirliik iizerinde odakla-
~an donemi.
Kendi i~inde ilgileri ve konulan bakl-
mmdan farkl1h.k gosterseler dahi, bu ii~
doneme ve bu arada Foucault'nun tiim
eserlerine damgasm1 vuran birbirleriyle
ili~kili birtak1m temel kavramlar vard1r.
Bunlann en ba~mda da arkeoloji, soy-
kiitiii\ii, epistemoloji, kesint:ilili.k, tekno-
lojik ve ~imdi gibi kavramlar yer ahr.
Tarihte kendi i~de ozsel bir oneme
haiz hi~bir alan ya da problem bulunma-
d11\Jnt, sadece maddl ~1kar, alan ya da
bolgeler bulundugunu one siiren Fouca-
ult'ya gore, tarih~i objesine, ~imdinin
perspektifinden, ~u amn konjonktiiriin-
den yakla~1r. Tarih, ~u hillde her zaman
~irndinin bakl~ a~tsmdan yaz1hr; o ~im
dinin ihtiya~larma, ilgi ve ~arlanna
Foucault, Michel 363
h!zmet eder. Ba~ka bir deyi~le, i~inde
bulunulan an ve konjonktiir tarihsel ola-
rak ara~tmlacak konulan ve problemle
ri dikte eder.
:;iimdi tarih<;inin konulanm, ilgi alanla-
nm belirliyorsa eger, Foucault'ya gore,
buradan ge~mi~in ka~uuhnaz bir bi~im
de bir sonu~ olarak bugun ya da ~imdi
ye getiren bir neden oldugu ortaya ~i.kar.
Idealist bir tarih anlay1~1 ve kesintililikle-
ri gozden kaybettiren bir siirekliligin
baskm pkmas1, durumu daha da agn-
la~tmr. Sonu~, ge~mi~in ~imdinin ilgi
ve ~1karlanna bagh olarak tahrif edilme-
sidir. Foucault"ya gore, ~imdinin siirekli
bir donii~iim i~inde bulundugu dikkate
alm1rsa, yap1lmas1 gereken ge~mi~i sii-
rekli olarak yeni ba~tan ele ahp deger-
lendirmektir. Ge~mi~in tarihini yazmak,
onu yeniden ba~ka bir 1~1k altmda de-
gerlendirmektir. K1sacas1, ge~mi~ yeni
olgulann ve verilerin 1~1gmda yeni an-
lamlar kazamr. Foucault bu durumun,
ge~mi~le ~imdi arasmdaki basit bir ne-
densellik ili~kisini imkans1z hale getirdi-
gini dii~iiniir.
Tarih bir anlamda hep ~imdinin tarihi
olduguna gore, ge~mi~ asia kendi terim-
leriyle anla~1lamaz. Onun soz konusu
~imdi konsepsiyonu ve ge~mi~in siirek-
li olarak yeniden degerlendirilmesi ge-
rektigi gorii~ii, arkeolojik yontemi ve
soykiiliii\ii anlay1~1yla yakmdan ili~ki
lidir. Soykiitiii\iinii mevcut ilgi ve ~1kar
lann 1~1gmda yaz1lm1~ tarih olarak ta-
mmlayan Foucault, modem disipliner
ve nonnalle~tirici pratiklerin dogu~u
nu teorile~tirebilmek i~in, soykiitiii\iiy-
le, kiiltiirel ve giindelik hayatm biitiin
cephelerini politize etmi~tir. Nietzcheci
soykiitiiklerin izinden giden filozof, bi-
linmeyen, unutulmu~, d1~lanm1~ ve
marjinal soylemlerin tarihlerini yazma-
ya ~ah~m1~, oyun d1~1 bnak1lm1~ soy-
lemlerin canlandmlmas1 ~agnsmda bu-
lunmu~tur.
Tarihsel ara~tnma yontemine 'arkeolo-
ji' ad1m vermi~ olan Foucault, degi~
mez yap1lan yakalamak yerine, yabuzca
aktiiel durumlan ve anlamm ge~irdigi
364 Franl<furt Ol<ulu
don ii~u1nleri betimlemekle yetinmek
gerektigini bildinni~tir. insan bilimle-
rindeki par~alanana~hga dikkat ~eken,
ve daha ilk eserlerinden ba~layarak ku-
~aha ve kapsay1a bir insanhk kavrama-
nan imkaruyla ilgili ku~kulanna ifade
eden Foucault, evrensel ve degi~mez
anlamlar1 tasvir etme yoniindeki gele-
neksel ~abalann sonu~suz kald1g1 bir in-
sanhk durumunu anlatmaya ~ah~ma~
br. Foucaulfya gore, akal ve delilik
arasandaki ayanm bile siirekli bir ayarun
olman1n ~ok uzagandadar ve toplumda-
ki gii~ ili~kileriyle ~ok yak1ndan ili~kili
dir.
Foucault bu ~en;eve i;inde, ba~ka fil<r
zof ve .sosyologlann, toplumun yerl~ik
kurumlanru incelemek suretiyle, rasyo
nalite ve siireklilik yan1lsamas1n1 koru-
maya ~ah~t1klan yerde, insanf faaliye-
tin son ~oziimlemedeki anlams1zhgana
a;1ga vuran ama;saz ve degi~ken davra-
na~ ve pratigi incelemeye ~ah~ma~hr.
Ciddi anlam dii~iincesini reddetmekle,
anlamlara, ilerlemeye kar~r ~Jkmakla
birlikte, tarihe inanan Foucault, insanh-
gan teknolojiden dolaya biiyiik bir tehli-
ke i;inde oldugunu savunmu~t~r.
Bir yandan da, sosyal bilimlerin do~
~uyla sosyal bilimlerin toplumdaki konu-
munu afilklama ~abas1 i-;inde olmu~ alan
Foucaulfya gore, sosyal bilimler toplwna
yon venne ve toplumu kontrol altma
alma ihtiyaana cevap olarak ortaya filk
m1~lardar. Foucault i~te bu ~er~eve i~in
de; sosyal bilimleri yonetim teknolojileri
olarak gonnii~ ve toplumun matemati-
zasyonunu ama~layan ve istatistigi temele
alan bu bilimlerin teknolojik manbguun
egemenlik kunna manb~dan ba~ka bir
~y olmad1gm1 savunmU$tur.
Gaston Bachelard'1n yaratnu~ oldugu
bir bilim tarihi ve felsefesi geleneginden
gelen Foucault, bu baglamda bilgi gii~
ili~kisi iizerinde d urm u~ ve Kartezyen
dii~iince geleneginin ge~erli bilginin
gii~ten ba~slZ old ugu ve olmas1 ge-
rektigi gorii~iine biiyiik bir darbe indir-
mi~tir. Bilgi gii~tiir; faka t bilgi, yaln1zca
son u~lan bakn nandan degil, ~ok daha
onemlisi, bilgi yi gii; ili~kileri da~anda
dii~iinmek olanaksaz oldugu i;in gii~
tiir.
Dna gore, tarih, ~ab~mayla kavgantn
tarihidir; ba~ka bir deyi~le, toplwn, var-
bguu ancak ~ah~ana ve kavga temelinde
siirdiiriir. Foucault'ya gore, i~te bundan
dolayad1r ki, toplwnsal ya da insani
eylem taktik ve stratejik olmak duru
mundad1r. Doganan b~luktan nefret et-
tigi genel kurahnm toplumsal diinya
i9n de ge~erli oldugunu sbyleyen filo-
zof, bilgiyle giiciin bir araya geldigi
yerin soylem oldugunu soyler. Toplum
bir soylemler evrenidir. Toplumda, soy-
lemlerin iiretimi, ayna anda hem kontrol
albnda tutulur ve hem de belli say1da
iiretici arasandaki bir rol dag1bnu yla
ger~ekl~ir. Soylem veya soylemlere ha-
yatiyet kazanduan ~y, hakika t istegi,
dogruluk tutkusudur. Foucault'ya gore,
hakikat istegi, ya~ama tarud1ktan ba~ka,
kontrol albnda tutan bir bilgi fonnudur.
Hakikat isteginin, ideal hakikat goriinii-
mii alhnda yeniden ortaya ~tkmak
iizere, kendisini tafrif ettigini soyleyen
Foucaulfya gore, soylem, son ~oziimle
mede bir gizleme, ortbas etme formun-
dan ba~ka bir ~y degildir.
Frankfurt Okulu [tng. Frankfurt School; Fr.
Ecole de Frankfurt; AJ. Frankfurter Schule].
1923 yLimda, Frankfw-kt'ta kurulan; 1933
ywnda Almanyadan siirgiin edildikten
sonra. Amerika'ya yerl~n, fakat daha
sonra, 19SO,Ii yLIIann ba~1nda, Frank-
furt'ta yeniden kurulan Sosyal Ara~br
ma Ensititiisii ~evresinde toplanan kimi
onemli dii~iiniirlerin meydana getirdigi
~agda~ aklm ya da harekete verilen ad.
Okulun onemli iiyeleri aras1nda, iinlii
bir filozof, sosyolog ve sosyal psikolog
alan Max tHorkheimer, iinlii bir filo-
zof, sosyolog ve miizikolog alan Thea-
dar t Adamo, bir psikanalist ve sosyal
psikolog alan Erich +Fromm, biiyiik bir
dii~iiniir alan Herbert tMarcuse, tarun-
ml~ bir siyaset bilimcisi alan Franz Ne-
uman, bir denemeci ve edebiyat ele~tir-

1neni olan Walter tBenjamin ve n1hayet
onemli bir sosyolog ve filozof olan Jiir~
gen tHabermas bulunmaktad1r. <;a~
da~ Mar ksist hareketlerin en onemlile-
riJtin ba~1nda gelen Frankfurt Okulu-
nun gorii~leri, Ele~tirel Teori ba~h~Iy
la ifade edilir.
Frankfurt Okulunun ortaya -;1kl~lnda,
Ban Avrupadaki sol i~-;i s1n1ft hareket
lerinin, Birind Dunya Sava~1n1 takip
eden ydlardaki a~1r yenilgisi, A vru-
pa'daki sol hareketlerin Moskova'run
denetimi alhna giren hareketler ~eklin
de geli~mesi, Rus Devriminin Staliniz-
me donii~mesi, ve njhayet fa~izm ve na-
zizmin yiil<seli~i olduk-;a etkili olmu~tur.
Bu -;er-;eve i-;inde de~erlendirildiSinde,
tMarksizmden etkilenen, Marksrn idea-
list yan1yla, Hegelci diyalekti~i on plana
;tkartmaya -;ah~an Frankfurt Okulu,
sosyalizmin, tarihin plarun1n y a da ge-
li~me seyrinin zorunlu ve ka-;1nllmaz
bir par-;ass oldu~u goru~iiyle, do~ru
toplurnsal eylemin, yalruzca dogru parti
~izgisinde olmas1 gerekti~i gorii~iinun
yanh~h~1run sosyolojik ve felsefi diiz-
lemdeki ifadesi olarak de~erlendirilebi
lir.
Buna gore, Frankfurt Okuluna mensup
olan dii~iiniirler, her~eyden once kla-
sik Marksizmdeki ekonomik detenni-
nizmi, ekonomizm ve kaba maddeciligi
~iddetle ele~tinni~lerdir. Ba~ka bir de-
yi~le, Frankfurt Okulu dii~iiniirleri,
Marks'tn ekonomi politi~e yaptl~l kat
k1y1 onemsemekle birlikte, soz konusu
gorii~ ve katk1run giiniimiiz toplumu-
nu anlamak bak1m1ndan yetersiz kaldl-
~lnl savunmu~lard1r.
Yine, gunu1niiziin ileri kapitalizmini
analiz edi p el~tiri siizgecinden ge-;iren
Frankfurt Okulu dii~iiniirleri, gene) go
rii~lerine uygun bir epistemoloji geli~ti
rerek, bir yandan bilginin tarihsel olarak
ko~ulland1~1 ya da belirlendi~i gorii~ii
nii korurken, di~er yandan da bu biJgiye
ili~kin do~ruluk iddialaruun toplumsal
veya s1rufsal ;lkarlardan ba~ms1z ola-
rak rasyonel bir bi-;imde degerlendirile-
Frankfurt Okulu 365
bilecegini ileri siirmii~lerdir. Frankfurt
Okulu dii~iiniirleri, bundan ba~ka,
Marksistlerin kar~1 kar~1ya kald1klan
problemlerin -;oziimiinde, Weber ve
Freud gibi dii~iiniirlerin dii~iince ve te
orilerinin ~ok onemli ipu;lan sa~ladt~l
nl dii~iinmii~ ve Marksist toplum teori-
Slnl tvarolu~-;uluk ve tpsikanalizle
tamamJama yoluna gibni~lerdir.
Frankfurt Okulu mensuplan aynca,
tkiiltiir ve tmodernizmle ilgili problem-
ler iizerinde yo~unla~m1~lar ve bu ba~
lamda, kapitalist toplumun temel ilkesi
olan arat;sal akllcll1~a kar~1 tavu al
m1~lardu. Modern toplumda, btirokra-
sinin ve orgiitliilii~iin yayllmas1 sonu-
cu, ara;sal akhn, e~de 1 i~le toplumsal
ya~am1n, ara-;lan, onceden belirlenmi~
hedefler do~rultusunda verimli olarak
kullanrnaya yonelik ilginin yaydmas1
suretiyle daha -;ok rasyonell~ti~ini dile
getiren Ele~tirel Teori savunuculan,
ekonominin de~il de, kiilturiin onemini
vurgulam1~ ve miizik, edebiyat, ve este-
tik alarunda onemli -;ah~malar yapmJ~
Iardlr.
Frankfurt Okulu, tum bu dii~iinceleri
nedeniyle, yani klAsik Marksizmi, eko-
nolnik determinizmini ele~tinnek sure-
tiyle, donii~iime u~rath~l, Marksist te-
orideki kimi bo~luklar1, sosyoloji ve
psikolojiden odun-; aldl~l birtaktm o~e
lerle kapatt1~1 ve nihayet kapitalist top-
lumda, i~-;i Slnlbrun miicadelesi yoluy-
la ger-;ekle~ecek devrirnsel bir de~i~im
olana~1n1 yads1d1~1 ic;in, revizyonist bir
hareket olarak goruliir.
FranslZ maddeciligi [ing. French mQteria-
lism; Fr. nJaterialisme fran,ais; AI. franzo-
sisch materialismus ]. Fransada 18. yuzyll-
da, tl..amettrie, tDiderot, td'AJember1,
tHelvetius, 1lWy ve tCabanis gibi dii-
~iiniirler taranndan savunulan madded
varhk anlayt~l i-;in kullarulan deyim..
Soz konusu varhk anlay1~1, maddenin
tek ger~ekJik old u~unu one siirerek,
ruhla Tanr1'n1n varolu~unu yads1m1~
ve mekanik ve determine bir diinya
resmi -;izmi~tir.
366 Frcg~, Gotllob
Frege, Gottloh. Manhk ve natcJnatik
alanandaki f:;Ok oneanli ve ~~~u a~aca c;a-
h~ana(anyla tananan l1nh.i Alman anan-
takc;asa ve 1nantak felsefecisi. 1848-192.5
yallan arasanda ya~a1 na~ olan Frege'nin
teanel eserleri: Grundlagen der Aritlrmetik
[Aritmeti~in Temelleri], Qber Sinn und
Bedeutung [Anlaan ve Kaplaan Ostune].
Onun 1nantlk alaaundaki en biiyiik kat-
losJ, bir nicelik teorisi icad etmekten,
yani ge~erlili~i, 't utn' ya da 'baza' gibi de-
yianlerc ba~h olan c;akaramlan sembol-
le~tinne ve ifade etmeyle ilgili bir kuram
geli~tinnekten olu~ur. Ba~ka bir deyi~
le, bir niceleme manh~l geli~tinnek su-
retiyle anodern manh~l kunnu~ olan
Frege, ayna zaananda ananbk felsefesi
diye bilinen modem felsefi disiplinin de
kurucusu olarak tarurur.
Buna gore, manh~a psikolojik bir yak-
la~amla ele alan empirist gelenekten ve
onu zaanan zaman epistemolojinin bir
par~asa olarak de~erlendiren Descartes-
c;a gelenekten ba~amsaz olarak, ananh~t
felseff bir tarzda ele alan disiplini kuran
Frege, isiJn, tiimce ve yiiklem gibi kav-
ram(an bliyiik bir dikkat ve titizlikle
ara~tlrma~ ve fonksiyonla kanatlama tfi.-
runden matematiksel kavramlan giin-
delik dilin geleneksel ozne ve yiiklem
deyimlerine uygulama~hr.
Matematik felsefesi alan&nda da -;ok
onemJi ~ah~malar yapma~ olan Frege,
bu alanda her~eyden once kendisinden
onceki dii~iiniirlerin ve ~a~da~lannan
sayalann ve matematiksel do~rulann
do~as1yla ilgili goru~lerine hiicum et-
mi~tir. Buna gore, t Kant matemati~in
do~rulann&n sentetik a priori olduklan-
ru, bu dogrularan bilgisinin, analiz ya da
deneye de~il de, sezgiye ba~h oldu~u
nu one siirmii~tiir. Bunun tam tersi bir
gorii~ geli~tiren +Mill' e gore ise, mate-
matiksel do~rular a posteriori, empirik
genellemelerdir. Her iki gorii~e de kar~1
~&kan Frege, aritmeti~in dogrularanan
hi~bir ~ekilde sentetik olmadaklanna, a
priori olmadaktan ba~ka, a posteriori de
ohnadaklarana one siirmii~tiir. A priori
sezgiye dayanan geoanetrinin tersine,
a ritmetik, Frege'yc gore, analiti k bir di~
siplindir.
Frege'nin dil l_eorisi [in g. Frege' s tleonJ of
language; Fr. tlteorie de Ia langue de Frege].
0 niH Alman manhkc;a ve matematikc;isi
Frege'nin, 1 anlaanm iki boyuh. oldu~u
nu, bir terimle terirnlerin anJaanh her bir-
le~ianinin he1n bir anlaana ve hem de gon-
deaiani, referansa bulundu~unu; anlam1n
referansa belirledi~ini, 2 tekil bir terinl.in
gonderi1ninin bir nesne, buna kar~an bir
hi1ncenin referansanU'\ belli bir do~ntluk
de~eri oldu~unu, 3 bir tiimcenin anlarru-
nln h.imceyle ifade edilen dii~iince olup,
4 ger~ek anla1 n birintinin ti.imce oldu~
nu; bir tcrianin anlaan1 ve gonderiminin
yalruzca tumce ba~larrunda gerc;ekl~ ti-
~ini, 5 h.imcelerin, ayru zaananda kendile-
rini 1neydana getiren teri.Jnlerden kurul-
du~unu, her terilnin ti.imcenin do~ruluk
d~~erine somut bir katk.Jda bulundu~u
nu dile getiren dil kurama.
fresison. Klasik manhkta, biiyiik onerme-
si tiimel olwnsuz, kiir;ii k onennesi tikel
olumlu ve sonucu da tikel olumsuz olan
dordiincii ~ekilden tas1m kahba. Soz ko-
nusu tasama kahb&, basil evirme yoluyla
birinci ~ekilden ferio'ya indirgenir: Hi~bir
P M de~ildir. Baza M'ler S'dir. 0 halde,
baza S'ler P de~ildir.
Freud, Sigmund. 1856-1939 yallan arasan-
da ya~ama~ ve iinlii psikanaliz o~retisi
ni geli~tinni~ olan tanuuna~ A vusturya-
h helcim ve psikolog. Temel eserleri: Zur
Psyclwpatlologie des Alltagslebens [Giinde-
lik Yaoamln Psikopatolojisi), Die Traunr-
deutuflg [Riiyalar ve Yorumlan], Qber
Psychoanalyse [Psikanaliz Ozerine Be~
Ders], Totem und Tabu [Totem ve Tabu],
Zur Einftillrung des Narzissmus [Narsisiz-
min tncelenanesine Giri~ ], Unbehagen in
der Kultur [Uygarh~an Huzursuzlu~u),
J~it.s des Lustprinzips [Haz ilkesinin
Otesinde), DerMan Moses und die monot-
lteistische Religion [Musa ve Tektannca-
hk).
Oncelikle hipnoz iizerinde ~ah~m&~
olan Freud, daha sonra hastaya uygun
yollarla tedavi etrnenin yollanru arama~
ve boylelikle de, serbest ~a~n~am yonte-

miyle hastamn aklmdan ger;en hcr~eyi
eksiksizce anlatmas1 ilkesine dayanan
psikanalizi geli~tirmi~tir. Ba~ka bir de-
yi~le, psikoloji teorileri daha once kafa-
smda bulunan dli~lincelerden ziyade,
norolo_jist ve pskiyatr olarak ya~ad1g1
deneyimlere dayanan Freud'un ~agar
at;aa katk1s1, insan zihnindeki bilin~altt
mn slire~leri ve mekanizmas1m k~fet
mesiyle ilgilidir. Nitekim, bilin~alttnu1
gozler online scrilmesine dayanan bir
teknik ve genel bir psikoloji teorisi olarak
geli~en psikanaliz, bilincimizden uzak-
la~ml~ olan, bilin~ ylizeyinde olmayan
i~eriklerin birtaklm yo liar ]a, orne gin rli-
yalarla, glinllik ya~antadaki onemsiz ey-
lemlere ortaya t;lkabilecegi var.;ayamma
dayaru naktadar.
Freud klinik ~ah~malannda nevrozlula-
nn baska ve ~ah~malaruu incelerken, bu
~ah~malarm nevrotiklere ozgli olmadl-
garu, bunlann aym zamanda normal,
saghkh ve iyi uyumlu ki~ilerin de bir
karakteristigi oldugunu ve nevrozlann
sozcli~n geleneksel anlamlyla patolo-
jik de gil, fakat psikolojik stres ve gergin-
liklerin etkisiz ve ~arpahlm1~ al yollan
oldugunu ke~fetmi~tir. 0, dil kaymala
nmn, bildik isim ve olaylan unutmarun,
glinllik ya~amda normal insanlann
ba~kaca ah~llmadak davram~lanmn
bir hata eseri olmad1garu gozler online
sermi~tir. Blitlin bunlar, Freud'a gore,
bireyin onlan gizleme ve bast1rma ~aba
lanna kar~m ylizeye ~akan dli~lincele
rin emareleridir.
Bilin~altmm vc bu arada cinsel dlirtli-
lerin etkisini saptayan Freud, inandag1
psikolojik nedensellik ilkesi uyannca,
yeti~kinlerdeki nevrotik ~ah~malann
kaynag1ru ~ocukluk deneyimlerinde ara-
ml~hr. 0 bu ~ah~malann l~agmda, nev-
rotiklerle ~uklann ve bu arada ilkel in-
sanlarm zihinsel slirer;lerinde birtakun
benzerlikler saptama~ ve buradan hare-
ketle kimi genellemelere ve modem uy-
garhkla ilgili birtak1m sonu~lara ula~
ma~tu.
Freud modern uygarhga insamn i~gti
dlisel hayattndaki iki temel tipi temele
Freud, Siginund 367
alarak analiz eder. insan varhg1, ona
gore, bir ~randan sevmek ve i~birligi
yapmak, yard1mla~mak, diger yandan
da sald1rmak ve yakmak itkisine sahip-
tir. 0 bunlardan birincisine Eros ad1m
verirken, bunun da~avunununun sevgi
yoluyla oldugunu soyler. Erotik dlirtli
nlin amac1 bir ~eyi bir ~eye baglamak,
daha bliylik blitlinlere ula~makhr. Oysa
ikinci dlirtli, yani ollim i~glidlisli saldar-
mak, ~ozmck, y1kmak ister ve ollim ar-
zusuyla doludur. Freud, i~te bu bag-
lamda, uygarhgm kendi varhg1m bir
kimsenin ailesi i~in besledigi sevgiyi
ba~kalan, toplum ve son ~ozlimlemede
de devlet i~in duydugu daha geni~ dost-
luk ve sadakate yoneltmesine bor~lu ol-
dugunu gosterir. Demek ki, uygarhgm
geli~imi ve ilerlemesi, insamn i~indeki
yard1mla~ma ve saldargan dlirtlile~in
slirekli c;ah~masmm bir sonucudur. ln-
samn tatminsizlik ve ~ah~malanmn ise,
kendine ve ba~kalanna yonelik saldar-
gan tav1rlara donli~tliglinli unutmamak
gerekir.
Freud'a gore, buradan c;akan sonu~
a~1ktar: Uygarhk ozli itibariyle insarun
i~glidlilerini uysalla~hrma ve evcille~
tinne slireci olup, bu slirecin gelecekteki
evresinin nasal olacaga bilirunemektedir.
c;:agmm akllc1hgmm ve iyimserliginin
son derece zay1f temellere dayandagnu
gosteren Freud'a gore rasyonalizm, in-
sarun bilin~altmda pusuya yatm1~ bir
irrasyonalizmin mahiyeti yeterince bi-
liruneyen kudreti tarahndan tehdit edil-
mektedir. Nitekim, o bir yandan uygar
toplum insamn insana olan dli~manh
gmdan dogan ~ozlilme tarafmdan sli-
rekli olarak tehdit edihnektedir' derken,
bir yandan da ki~isel ve toplu saldar-
ganhgm, ozel mlilkiyetin kaldmlmasiy-
la birlikte, yok olup gidecegi ~eklindeki
komlinist teze ~iddetle kar~a ~akml~hr.
0, daha 1930 y1hnda, Sovyetler Birli
gi'nde ozel mlilkiyetin ilgas1yla birlikte
bir sevgi ve yard1mla~ma ~agmm a~al
mayacagru; tam tersine, burjuva smlh-
mn ortadan kalda nlmasmm ardmdan
zulmlin sona ermeyecegini, Ruslann
sald1rgan egilimlerini da~ dlinyaya yo-
368 freud~u Marksizm
neltecek.Jerini soylani~tir. Yine, Freud'a
gore, insan varhklan do~a gti~lerine oy-
lesine boyun e~dirmi~lerdir ki, btittin
insan ukmm yok olu~u ba~h ba~ma bir
ihtimal haline gelmi~tir.
Freud~u Marksizm [lng. Freudian Mar.rism;
Fr. Marrisnre Freudien]. Batt Marksizmi
gelene~i i~nde, psikanaliz ile Marksiz-
minde bir sentezini yapan, ya da ziyade
Marksist toplum teorisini Freud~ dti-
~linceye dayandrran gorti~.
Soz konusu gorti~ ya da yakla~uru tem-
sil eden en onemli iki dti~tintir Wilhelm
Reich ve Herbert tMarcuse'ttir. Bunlar-
dan Oedipus kompleksinin evrenselli~i
ni reddeden Reich, nevrozlann do~
~unda kapitalizmin roltinti ara~tmru~
ve psikanalizin kapitalist toplumun bas-
. k1c1 ideolojisinin bir ele~tirisi oldugtmu
gostenneye ~ah~mi~tlr. Soz konusu go-
rii~leri nedeniyle sadece Komtinist Parti-
si'nden de~il, Uluslararas1 Psikanaliz
Deme~'nden de attlan Reich'la lay asian-
d1~mda, Marcuse hie; ku~ku yok ki biraz
daha ~anshdu. Gorti~leri 1960'h ydlarm
o~renci olaylannda, gerek Almanya'da
ve gerekse Amerika Birl~ik Devletlerin-
de sempatiyle kar~rlanm1~ olan Marcu-
se, dtirttilerin bastmlmasuun uygarhg:tn
zorunlu bir ko~ulu oldu~unu, fakat gti-
ntimtizde bu basturnarun kendine ozgti
tekniklerinden dolayt daha hafif bir ma-
hiyet kazand1~1n1 50ylemi~tir.
fiiturizm [lng. futurism; Fr. futurisme; AI.
JUturismus]. Oncelikle estetik bir anlam1
olmakla birlikte, ayru zamanda ahlaki ve
siyasi bir anlam da ta~ryan ve eski for-
mtillere, ahlaka, kitaphklara ve tutucula-
nn iyi ve gtizel buldu~u her~eye sut ~e
virerek, kuvvetin, hJZI11, gelece~e do~ru
alllurun, endtistriy~l geli~menin onemi-
ne i~aret eden; sava~m, tehlikenin, ma-
kinenin, ba~kaldm ve ~iddetin ttirktisti-
nti ~a~1nnamn hem bireyler ve hem de
halklar i~in gerekli oldu~unu savunan
ak.Jm.

G lerinin sarurhhg1n1 gostenneyi ama-;la-
Gada mer, Hans~Georg. Temelde dil ve
yorum konusunu ele ainu~, doga bilim-
lerinin metodolojisine kar~1, henneneu-
tik iizerinde 1srar etmi~ olan ~agda~ Al-
man filozofu. Temel eserleri: Hegels Dia-
lektik [Hegel'in Diyalekti~i], Die Begriff-
sgee.schichte und die Sprache der Philosaphie
[Kavramlann Tarihi ve Felsefenin Dili],
Wahrheit und Methode (Iiakikat ve Yon-
tern].
tDilthey'm anlama temeli iizerinde
yukselen epistemolojik henneneu tigin-
den aynlarakt ontolojik bir henneneutik
geli~tirmi~ olan Gadamer, anlamay1, in-
sarun bir nesnenin ya da konunun iis-
tiindc ve kar~1s1ndaki oznel bir faaliye-
tinden ~o~ bir varhk tarz1 olarak de~
erlendinni~tir. Ba~ka bir deyi~le, o, Dilt-
hey'ln yapb~ gibi, insan bilimlerinin
kendine ozgii metodolojisi olarak herme-
neutikten QJkt insanm ya da tarihsel va-
rolu~un do~as1ru a-;1mlayacak anahtar
olarak hermeneutikle ilgilenmi~tir. Zira,
ona gore, insan bilimlerinde soz konusu
olan anlama ve yorum, biz insan varbk-
lannm hep i-;inde oldu~muz bir faali-
yetin en a~k ifadesidir.
Ba~ka bir deyi~le, anlama, tarihsel bir
~er~eve i~inde varolan_bilin~li insanlarm
kendilerini dun yay a ba~lamalann en
temel yolu, dunyayla kurduklan ili~ki
nin en a~1k ifadesidir. Buna gore, anla-
manm, epistemolojik bir anlamdan ~ok,
ontolojik bir anlam1 vardu. Buradan da
anla~llacag1 iizere, Gadamer do~al bi-
limsel akbn evrensel ge~rlilik iddialarl-
na, daha az evrensel olmayan ontolojik
bir henneneutikle yan1t venni~tir. <;iin-
kii ona gore, henneneuti~n kategorileri,
Gadamer, Hans-Georg 369
yalru2.ca tarih, estetik deger b!-;meyle,
hukuki yorum gibi faaliyet ve disiplinle-
rin degil, fakat ayn1 zamanda ve daha
~ok, bilincin ve dunya1ruz oiarnk dunya-
run ya da varhg1n kategorileridir.
Yontemli bilimlerin ya da doga bilim-
yan Gadamer, yontem dii~iincesinin
fizik ve kimya gibi bilimlerde onemli
bir rol oynad1g1ni, fakat onun insan bi-
limlerindeki anlama ya da yorwn faali-
yetini hi-;bir ~ekilde a-;1klaya1 nayacagJ-
ru, yontemsel olmayan bu bilimlerin
hakikate, yahuzca yontemsel nesnellik
iddialartndan vazge-;ip, insan1n anlama
yetisine dayanmak suretiyle eri~ebile
ceklerini one surmii~tiir. 0, i~te bu ~er
~eve i-;inde, yontemli do~a bilimlerinin
temelinin de, insandaki bu anlama ka-
pasitesinde bulundugunu savunurken,
yontem dogmatizmine kar~1 ~1km1~br.
<;oziim, henneneutikte, anlarrun oznel
ve tarihsel temelinde aranmahdu.
Hermeneutik bagJam1nda, do~ruluk
problemini ele alan Gadamer, bu konu-
da t Kant'tan beri iki temel yakla~unan
ortaya ~1kb~1n1 gormii~tiir. Bunlardan
birincisi, Kant, tHusserl ve tFrege gibi
dii~iiniirler tarahndan savunulan, pers-
pektiflerden bagunslZ nesnel ve zaman-
dl~l bir hakikatin varoldugu gorii~iidiir.
Bunun kar~asmda ise, Gadamer'e gore,
tNietzscheru~ tarih boyunca, kiilturden
kiilture deti~en do~lar ~oklu~, pers-
pektifler bulundu~ fakat mutlak ve de-
gi~mez bir do~nun bulunmad1~ go-
ri.i~ii yer almaktadu. Bu gorii~lerden
nesnelci bir bak1~ a.;tsuu yans1tan birin
cisini dogmatik, goreli bir do~ruluk anla-
Yl~aru yansatan ikincisini de sorumsuz
ve keyfi bir goru~ olarak de~erlendiren
Gadamer, soz konusu gorii~lerin eksikle-
rini giderecek yeni bir ogreti ortaya key-
maya ~ah~nu~hr.
0, bu ~er~eve i-;inde ozne ve nesneyi
birbirinden ay1nnarun gu~liiklere yol a~
h~ma, ki~inin kendisini, zamand1~1
do~rulara ula~ma goruntiisii albnda, ta-
rihsellikten kopanna gayretinin bir ya-
370 Galilei, Galileo
ndsa1nadan ba~ka bir ~ey olmad1g1na
i~aret ehni~ ve insan olarak durumumu-
zun ozu itibariyle tarihsel oldu~nu be--
lirtmi~tir. 1-;inde bulundugumuz bag-
lamdan kurtulamaylZ; bununla birlikte,
bu d tlTum birbirlerine indirgenemez ve
birbirleriyle uyu~maz bir yorumlar -;ok-
luguna yol a~maz. Biz insanlar tarihsel
bir durumu, bir dunyay1 payla~1yoruz;
Gadamer, bizim bu tarihsel baglamda,
-;e~itli yorumlaruntzl kar~1la~hnp Zlt-
la~hrarak, onlanl tum farkbbklanna kar-
~U'\, bir pot ada eritebilecegh nizi sayler.
Ona gore, hermeneutigin nihai ve en
yuksek a1nac1, kendisini yava~ yava~
insanhk olarak gormeye ba~layan bir
insan toplulugunda dayan1~ma bilinci-
ni yeniden uyandumakhr. De1nek ki,
insan ya~am1n1n pralik boyutlann1 vur-
gulayan, yaln1zca soyut ve bilimsel olan1
reddedenl geleneksel yontemlere ve oto-
riteye kar~1 c;1kan Gadamer, tarih bilin-
cinin ve toplumsal baglam1n ka-;tnll-
mazhgl vurgula1n1~; nesnelciligin kabul
edile1nez oldugunu soylerkenl gijrecili-
gin tek altematif ohnad1gtn1 belirtmeye
ozen gostermi~ ve evrensel bir konsen-
susun olanakh oldugunu gostermeye -;a-
h~ml~tlr.
Galilei, Galileo. 1564-1642 y1llan aras1n~
da ya~am1~ olan unlu italyan matema-
tik-;i, astronom ve fizik-;i.
Deneysel yontemin kurucusu olarak bi-
linen Galilei, kutle-;ekimi ve hareket ko-
nusundaki oncu -;ah~malan ve deneyle
matematiksel analizi birl~tirmesi nede-
niyle, ayru zamanda deneysel fizigin ve
modem n1ekanigin de kurucusu olarak
kabul edilir. Galilefnin en onemli ba~a
nsl, t Aristoteles'in manhksal, sozel, ne-
denleri bulmay1 ama-;layan niteliksel
yakla~nn1na kar~1, matematiksel akllci-
hgl ve niceliksel yakla~1m1 yerle~tirmi~
olmas1dlr. Galilefnin temel ilkesi ol-;-
mek ve niceliksel olarak belirlemek ol-
mu~tur .
Aristoteles'in evrende her ds1nin ~ey
lerin dogal duzeni i-;inde belli bir yeri
oldugu ve hareketin, her dsmin kendi
dogal yerine ula~1na egiluniyle a~lkla
nabilecegi varsayimlnl reddeden Gali-
leil bunun yerine matematiksel varsa-
yimlanni test ehnek i-;in gozlemlemi~,
tartm1~, ol-;mu~ ve hesaplam1~hr. Ma..
tematigin evrenin yapiSlnl ve yasalan-
nl ortaya -;Ikard1g1na inanan Galilei,
matematigin evreni anlamak ic;in temel
anahtar oldugunu iddia etmi~Hr .
Gassendi, Pierre. 1592-1655 ydlan arasul-
da ya~am1~ olan Frans1z du~unur, ma-
tematikc;i ve bilim adam1. Kendisinden
sonraki felsefi ve bilimsel spekulasyonla
tavu i.1zerinde olduk-;a etkili olmu~ olan
Gassendi, eski ilk-;ag atotnculugunu
canland1nn1~hr. Temel eserleri: Exercita-
tiones paradoxiacae adversus Ari stotelaeos
[Aristoteles-;ilere Kar~1 Paradoksal Tez-
ler], Syntagnra Plzilo$ophiae Epicuri [Epi-
kuros Felsefesinin Ozeti].
Felsefeyi, Hellenistik donemde Epiku-
ros'un yapng1 gibil mantJk, fizik ve ahlak
felsefesi olarak uc;e aynan Gassendi,
once Descartes-;1 dogu~tan du~unceler
anlay1~1na kar~1 ~1km1~ ve bilginin esas
kaynag1run duyular ve tumevanm oldu-
gunu one surerek, empirist bir bak1~
a-;1s1 benimsemi~tir. Matematik-;iliginin
de etkisiyle, tumdengelilnden hi-; vaz-
ge-;tnemi~ olan Gassendi, felsefi atomcu-
lugu geleneksel maddi yorumundan Sl-
yuml~ ve onu, matematikle mekani gin
kendisine uygulanabilece~ bir ~ekle bu-
ri.indunnu~ttir.
Bundan dolay1, onun ruhun ve Tan-
n'nn varolu~unu one suriip, ruhun
o(umsuzlugunu karutlamaSI bir tutarSlZ
hk meydana getirmez. Nitekim, doganm
ve ruhla beyin aras1ndaki kar~d1kh etki-
l~imin mekanik bir tarzda afjlklaninasi
gerektigini iddia eden Gassendi, te leolo--
jik karutm belli. bir versiyonunu one su-
rerken, dogadaki uyumun Tann'run var-
hguun bir kanlll oldugunu soylemi~tir.
0, ahlak felsefesi alan1nda da -;ok etkili
olmu~ ve bu baglamda, en yuksek iyi~
nin, bpk1 Epikuros'un iddia ettigi gibi,
ruh sukunel:inde ararunas1 gerektigini
soylemi~tir. Ona gore, ruhun esenligi ve

bedensel aomn yok1ugunu ifade eden
mutluluga, insan, diinyada ancak bir ol-
-;ude ula~abilir.
Gazali. Ele~tirel bak1~ a~1s1 ve ku~ku
yontemi ile felsefe ve din arasmda kesin
ve mutlak bir aynm. yaparak. felsefeye
kar~1 9km1~ olan iinlii tslam filozofu.
Yirmi ya~mdan ba~layarak, ger-;ek bil-
giye ula~mak i-;in -;ok -;aba harcayan
Gazali, biitiin dini ve felsefi ogretileri in-
celedikten sonra, her tiirlii insan bilgisin-
den ku~ku duyma noktasma gelmi~tir.
0 daha sonra, tku~kuculugu a~arak ta-
savvuf, Tann'ya sevgi, a~k ile ula~ma
yoluna yonelmi~tir.
Onun bilim ve felsefe el~tirisi, duyu-
larm ki~iyi aldatabilecegi tespitiyle
ba~lar. Bununla birlikte, Gazali yalmz
duyulardan degil, zihinden de ku~kula
mr. 0, buna gore, insaru -;eli~ik yarglla-
ra gotiiren zihinden, kendisine giiven
venneyen aklldan ~iiphe eder. Ger-;ek
oldugunu sand1g1m1z uyamkhk hali
dahi, ona gore, ashnda bir dii~ten fark-
SlZ olmayabilir. GazAli'nin analizinden
matematik, manllk ve doga bilimleri de
paym1 ahr. Matematik -;ok basit ve a~1k
yontemlerle kamtlamaya yoneldigi i~in,
dogamn karma~1khgm1 ve ak1lla a-;1k-
lanmas1 imkans1z yonlerini inkar etmek
zorundad1r.
Gazali, TahafUt ul-folasife [Filozoflarm
Tutars1zhg1] adh eserinde, filozollara da
en az yirmi kadar konuda hiicum etmi~
tir. Orne~, filozoflar evrenin yoktan va-
rolu~unu inkaretmektedirler; onlar, ayn-
ca ruhWl oliimiinden sonra bedenle
yeniden birl*bilecegini kabul etm.ezler.
Bu, Gazalrye gore, dinin temel inan-;la-
nyla hi-;bir ~kilde uzla~tmlamaz. Yine,
filozollann evrenin bir yarallas1 ve nede-
ni oldugunu karutlamak i~ ileri siirdiik-
leri kamtlar, fizild bir nitelik arzeder. Bu
ilkelerden yola 9kJlll'sa, ister istemez
inan~IZhga vanhr. ikinci olarak, filozof-
lann sistemlerinde Tann'run yalruzca
cinsleri ve tiirleri, doga yasalaruu bildigi,
buna kar~m somut olaylan, bireysel ~y
leri bilmedigi kabul edilir. Boyle bir ay1-
ge~erlilik 371
run, Gazali'ye gore, bizi Tann'run mutlak
ve suurs1z bilgisini ve nihayet Tann'y1
in.kara gol:iiri.ir. Tann'y1 akllla a-;klama-
ya -;ah~mamn sonucu, Tann'y1 inkar et-
mektir. Neden-sonu-; ara~t1rmas1 da
Tann'run iradesini inkar etme sonucu ve-
rebiUr; ona gore, Tann'run iradesi dl~m
da, doga yasalarmdan soz edilemez.
Felsefeye kar~1 ~1kan Gazali, tasavvufa
yonelir, mutlak ve ger-;ek kesinligi bura-
da bulur. Ba~ka bir deyi~le, Gazalfnin
bilimlere ve felsefeye kar~1 ~lkl~I, ona
yalmzca tasavvuf yolunu a-;lk b1rak-
m1~t1r. Bununla birlikte, Gazali'nin fel-
sefeye yonelttigi ele~tirilerle, ak1l ve
inan-; arasmda mutlak bir ayn.hk bulun-
dugunu soylemesi filozofun onemini
artbnr. 0 akla dayah bir metafizik kur-
mamn olanaks1z oldugunu gC>sterdigi
it;in, tslam filozoflanrun en moderni ve
BatJ.ya en yakln filozof haline gelmi~tir.
Gazali Orta-;agm ir&dedleri ve nomina-
listleri gibi, bilim ve felsefeye yonelttigi
el~tirilerin sonunda, mistik bir felsefe-
ye ula~ml~hr.
Gazali'ye gore, ruhun Tann'yla birligi-
ne giden yolda en onemli hazuhk ah-
laktlr. Ruhun Tann'yla birle~mesi ise,
dinin en yiice klsm1d1r. Gazali bir-;ok
eserinde, biri d1~ diinyaya -;evrilmi~
olan normal 'fiziki goz', digeri ise rna-
nevi i~lere -;evrilmi~ olan 'manevi goz'
(kalp gozii) olmak iizere, i.ki goz, iki tiir
ak1l kabul eder. Buna gore, o inancm te-
meli olarak, bilimleri ve felsefeyi kuran
aklldan tiimiiyle farkh olan ikinci bir
akll kabul etmektedir.
Bu akJ..I insam evrenin ger-;ek nedenine,
yani Tann'ya gatiiren kalp goziidiir. Ev-
ren, ona gore, Tann tarahndan yoktan var
edilmi~tir; bu yaradd1~, Tann'run ozgiir
iradesi ile olmu~tur. Evrenin Tann'run
ozgiir iradesi ile yara~ oldu~ ger-
~egi, ancak bu ikinci ala.l, yani insarun
'manevi gozii'yle bilinebilir. Gaza\i'ye
gore, insan, temelde Tann'y bildigi it;in,
tiim diger yarallklarm iistiindedir.
ge~erlilik [Os. mer'iyet; lng. validity; Fr.
validiti; AI. gultiglceit]. Bir akll.yiiriibne-
372 ge~itli
de, SOllUCUll OnCW ya da onciillerdeii ZO
runluluk.Ja ~tkmas1 durumu; bir ~aka
runda, onctilleri do~ru kdan biitiin yo-
rumlarda, sonurun da do~ru olmasa
hali. Buna gore, ge~erlilik, bir akllyiiriit-
tnede, akJ.lyiiri.itmenin onciillerinin do~
ru, sonurunun yanh~ ya da onciillerinin
yanh~, sonurunun do~ru olamamast,
onciiller do~ru oldu~u takdirde, sonu-
run da zorunlulukla do~ru olmasa du-
rum unu ifade eder
Manhk a~tsandan, ge~erlilikle do~ru
luk arasanda hi~bir ili~ki yoktur. Zira
do~rulu~un onermelerin i~eri~iyle ilgi
li oldu~u yerde, ge~edilik, akllyiiriit-
anenin formuna ait, akllyiiri.itmenin for-
nuyla ilgili bir Ozelliktir. Ote yandan,
bir aktlyuri.itmede, onciil ya da onciille-
rin sonucu zorunlu kllamamastna ge~r
sizlik adt verilir.
i~te bu ba~lamda, sonucun onciillerden
kesinlikle ~1kt1~1 bir argiitnan, ~lkanm
ya da aktlyuriibne i~in ge~erli nitelemesi
kullaruhrken, sonucu oncWlerden zorun-
lu ve kesin olarak ~akmayan, onciiUeri
sonuru kesin bir bic;imde, inkar edileme-
mecesine destekleyemeyen veya do~ru
layamayan, sonurunun olumsuzlanmast-
run bir ~eli~ki yaratmada~t ~1kanm ya
argiimana ge~ersiz ~akanm denir.
ge~i~li [ing. transitive; Fr. transitif; AI. lran-
sitiv]. 1 Matematik ve mantakta, X ile Y
arasanda ge~erli olan bir ba~1nhnan, Y ile
Z arasmda da ge~erli olmast durumunda
ol u~an genel ba~anh yt tarumlamak i~in
kulanan niteleme. Gec;i~li ba~nbrun en
bilinen omekleri aras1nda, aritmetiksel
~itlik, biiyiikliik, kii~iikliik, onermeler
aras1ndaki mantlksal i~ern\e ve ~de~er
lik ba~anblan saydabilir.
2 Dilbilgisinde, belirtili ya da belirtisiz
nesneler alan fiilin ozelli~i.
ge~mit [Os. mazi; lng. ptlSt; Fr. passe]. Geri-
de kalan, ~u arun oncesinde buiWlan,
olmu~ bitmi~ olaylann yer ald1~1 zaman
dilimi. lc;inde bul un ulan zaman kesitin-
den once ger~ekle~mi~, bitmi~, ya~an
ml~ tiim olaylan i~eren donem. Tarihi
olu~turan olaylar, olgular biitiinii.
Bu ba~lamda, zamantn, heniiz olma-
mt~, fakat olacak, ortaya ~akacakr ger-
~ekl~ecek olan tiim olaylan kapsayan
par~ast; i~inde bulundu~umuz ~u an-
dan, ~imdiden sonra ortaya ~akacak
olan zaman, heniiz gelmemi~, ya~an
mama~ zaman dilimi de gelecek olarak
ifade edilir.
geist. Alman felsefesinde, nihaf ger~ekli ..
~e ve varolan her~eyin kayna~1 olan
tinsel ilkeye verilen ad. Do~ada ve insa-
run diinyasmda, kendi potansiyel gii~
lerini aktiielle~tinnek ve kendi bilin~ ve
ozgiirlii~iine ula~mak iizere, diyalektik
bir yiiriiyii~ ger~ekle~tiren tinsel gii~,
yaratla ilke, ruh ya da tin.
tHegel'e gore, kendisini do~ada ve
insan akhnda ifade eden Geist, diinya ta-
rihi boyunca bir evrim sUred ic;inde ol-
mu~tur. 0 bu evrim siirecinin sonunda,
a~kln, kend.i kendisine yeten, kendi ken-
disinin mutlak olarak bilincinde olan,
tam anlarruyla ba~uns1z bir varhk olma-
ya ~ah~maktadu. SOz konusu evrim sii-
red, Geist'm tam olarak rasyonel ve anla-
~lhr bir varhk haline gelme ~abasmdan
ba~ka bir ~ey de~ildir.
geisteswissenschaften. Tin bilimleri; Al-
mancada, tarih, psikoloji, sosyoloji, ant-
ropoloji, si yaset bilimi ve ekonomi gibi,
insana, toplumu ve tarihi ara~tlran di-
siplinlere; do~a bilimlerinin yontemle-
rinden kokten bir bic;imde farkhhk gos~
teren yontemleri kullanan disiplinler
olarak insan bilimlerine veri len ad.
Buna gore, saz\i edilen insan bilimleriyle
sosyal bilimlerde, onsekizinci yiizytlda
kaydedilen biiyi.ik geli~meler, yansJmas
ru, Hegel'in insan1n do~asliUn, toplumsal
kurumlann ve sanat, din, felsefe tiiri.in-
den yUksek killtiir Uriinlerinin, maddi
diinyarun iiswnde olan ozerk bir diinya
olu~turdu~nu ifade eden Tin felsefesin-
de bulmu~, yi.izydm sonunda ise, do~a
ve tin alanlanJUI\ birbirlerinden tiimiiyle
farkh olan alanlar olduklan ve farkh
yontemleri zorunlu klldakJan hemen her
kes laraflndan kabul edilmi~ti. i~te
bOyle bir geli~menin sonucu olan anla-

y1~, tarih, psikoloj i ve sosyoloji gibi Tin
bilimlerinin ki~ilerin, kurumlann ve
olaylann biricikligini ve bireyselligini
anlama olanag1 veren anlama yontemi-
ni gerektirdigini ifade eder.
gelenek [Os. anane; lng. tradition; Fr. tradi-
tion; Al. uberliefern, iiberliefrn4ng]. Gert;ek
ya da hayali bir get;mi~le olan siireklili-
tin onemini ima ederken, belirli eylem
normlanru kutsayan ve ogreten pratik
veya uygulamalar butunu. Bir toplulu-
gun, mevcut toplumsal yaplslnl ve
deger sistemini t;ok buytik sars1ntdar ya-
~amadan koruyup devam ettirmek ama-
ayla, kendinden onceki ku~ardan
devrald1~ belli bir donii~ume ugratank
sonraki nesiJlere aktard1g1, ba~ta inant;-
lar, du~unii~ler ve lwnunlar olmak
iizere, her tiir sosyal pratik.
Bu t;ert;eve it;inde, bir toplumun gele-
nekleriyle ilgili olaru; gelenege eski ah~
kanbklara dayanan ~yi; modem dunya-
ya degil de, kadim diinyaya ait olan1
tanunlamak it;in gelmeksel nitelemesi kul-
landtr. Buna gore, kentli, kapitalist, mo-
dern endustri toplumunun tam ZJdd1
olan toplum ruriine geleneksel toplum adl
verihnektedir. Bir toplumun aktiiel varo-
lu~unun temelinde oldugu kadar, gele-
ceginin in~asmda da hareket noktas1
kabul edilen ge~~ ya~anb, tecriibe ve
ah~kanhklann meydana getirdigi nor-
matif Wlsurlara gelenr.ksel deger denmek-
tedir. Ote yandan, iktidarm me~ruiyeti
nin, elde edili~ tarz1 ve degi~iminin
get;mi~teki uygulamalara bagh kdmd1A1
otorite tarz1 geleneksel otarite diye tarum-
larur.
Buna kar~1n, tFrege, tRussell gibi t;ag-
da~ manhk ve matematik9ler tarafin-
dan kuntlan modern manttktan onceki
t Aristoteles manhgma; ayn1 zamanda
klasik mantJk olarak d a bilinen katego-
rik tas1m ya da Sinlflar manbg1na; ozne
ve yuklemden olupn kategorik oner-
melerden, sonut;lann hangi kural ya da
i~lemlere gore kesinlik ve zorunlulukla
9-khg1n1 ara~ttran formel mantlga ise,
geleneksel manhk ad1 verilmi~tir. Yine
ayru anlam it;inde, stiz gelimi egitimde,
gelenel<~ilik 373
progranl, yontenl, ol~e, ogrenci-og-
retmen ili~kileri a-;1s1ndan t;agda~ egiti-
me te~ dii~n, o~encinin degil de ogret-
menin etldn oldu~ egitim anlaYJ~l gele-
neksel egitim olarak tarumlarur.
gelenek~ilik. [0. ananeviyye; lng. traditio
nalism; Fr. traditionalismc; AI. traditionalis-
mus ]. 1 Genel olarak, gelenege dayanan
inant; sistemine, gelenekler yoluyla akta-
nlan adet ve dii~iince tarzlartna . bagh-
hkla belirlenen tavu; geleneksel ve yer-
)e~ik veya kurumsalla~ml~ olan1 yeni
ve modern olana terdh etme tutumu; ge-
leneksel degerlerin korunup ya~attlmas1
gerektitn'U savunan yakla~rm.
2 Ozellikle Alman dii~iiniirii Hans
Georg tGadamer'de doruk noktastna
t;lkan henneneutik yakla~unda, her tiir
anlama ediminin ozsel ve aynJmaz bile-
~eni olarak gelenegin onemini vurgula-
ma tavn. Buna gore, Gadamer kendi her-
meneutik gorii~iinde, gec;mi~le bugun
arasmda aras1nda siiregeJen bir diyalog
ya da ge~~ ve ~imdi arasmdaki diya-
lektik olarak gelenegin onemini buyill<
bir giit;le vurgular. c;unku, on a gore,
eserleri veya metinleri anlama denilen
~ey, bugtinun ufkuyla ge-;mi~in ya da
gelenegin ufku arasmdaki bir diyalektik
tarz1nda geli~ir. Bu ili~ki diyalektik bir
ili,kidir, zira gelenek sadece hermeneu-
tik siiredn edilgen bir nesnesi olmaytp,
daha ziyade bir diyalog, bugun u anla-
maya imkin veren bir yardunc1d1r.
3 Biraz daha ozel bir t;ert;eve ic;inde, Hris-
tiyan teolojisinde, insarun vahiy d1~1nda
bir yolla, Tann')'l tarumasma ve Tanrl'n1n
varolu~unu kan1tlamas1na imkin bulun-
mad.J~ ifade eden o~eti.
4 19. yuzyll Fransaz felsefesinde, oncelik-
le Joseph de Maistre taraf1ndan savunu-
lan, hakikatin ozellikle de dinf hakikat-
lerin bii' birey taraftndan asia ke~
fedilmeyip, sadece gelenek i~de bulun-
dugu gorii~ii. Hakikatin, tarihin ak1~1
it;inde yava~ yava~ geli~tigi ve dilde ci-
siml~tigi it;in, bireyustii olup, gelenegin-
den kopmu~ bireyler taraf1ndan k~fedi
lemeyecegi, kavranamayacag1 anlay1~1.
374 geleneksel teori
geleneksel teori [in g. traditional theory;
Fr. Uzeorie traditionelle]. 1 Gene I olarak,
kadim bir diinya goril~iiniin, eski bir
evren anlayi~1n1n, diinyay1 a~1klamak,
anla~1hr kdmak ic;in kullanllan, geni~
kapsamh ve ku~ahc1 teorisi. Ome~in,
Platon ve Aristoteles'le ba~lay1p, biitiin
Orta~a~ boyunca hakim olan teleolojik
diinya gorii~ii veya a~1klama tarz1, mo-
dern bilhnin maddi ve mekanik diinya
konsepsiyonuyla k1yasland1~mda, gele-
neksel bir teori olarak goriiliir ..
2 Geleneksel teori, daha ozel olarak da,
modern do~a bilimlerinin, modem bilim
ve felsefede pozitivizm/empirizm ~ek
linde ifade edilen a~lk ya da ortiik diinya
goril~iinii ifade eder. Do~a bilimlerinin
yontemlerini insan ve toplum bilimlerine
de t~mil eden soz konusu diinya gorii-
~ii, a) etkin insan varh~ma mekanik bir
determinizm ~emas1 i~erisinde, 9plak
olgu ve nesne olarak yakla~u. b) Diinya-
}'1 yalruzca deneyimde dolayunslZ ola-
rak verilen ~ekliyle idrak etti~ i~n, t>z
ve gorunii~ aras1nda bir aymm yapmaz
ve nihayet, c) olgu ve de~er arasmda
mutlak bir ay1run yaparak, bilgiyi insaru
ihtiya~ ve taleplerden aymr.
Geleneksel teorinin kar~1smda, onu yu-
kandaki terimlerle ele~tiren ve insan1,
toplumu ozgurle~tirici bir ilgiyle hare-
ket eden 'ele~tirel teori' bulunmaktadlr.
gelifimbilim [lng. science of development;
Fr. science du diveloppernent]. Modern
diinyadald geli~me siirecini h.LZlandi-
ran ve kolayla~hran teknikf bilimsel, ik-
tisadi ve toplumsal nedenlerle, bu ne-
denlerin yol a~b~1 etkileri konu alan,
olandan hareketle, gelecekle ilgUi ola-
rak biitiinsel bir gorii~ elde etmeye ~ah
~an pr atik bilim.
geli,im psikolojisi [tng. psychology of de
velopment; Fr. psychologie du dhJeloppe-
ment]. insan1n ya~a gore de~i~en davra-
ru~lannl, davranl~ta ya~am boyu, ozel-
likle de ~ocukluk, ergenJik ve gen~lik
doneminde ortaya ~1kan de~i,meleri ve
bunfann nedenlerini ara~tuan, ya~am
boyu siiren de~i~me siireci ile ilgili olan
psikoloji dah.
gemeinsch ..ft ve gesellschaft. Onlti sos-
yolog Ferdinar1d Tonniesin Almancada
cemaat ve cemi yet anlam1na gelen
temel toplum birimleri ic;in kuiland1~1
terimler.
Do~al irade ve rasyonel irade ay1nm1-
na day an an soz konusu cemaatcemiyet
ayu1mmda, cemaate hakiln olan unsur-
lar kan ba~1, kom~uluk, arkada~hk, ak-
tabahkhr. Ba~ka bir deyi~le, aile, akra-
bahk sistemleri, kJanlar ve dini ce-
maatlerin kendisine ornek ola rak verile-
bilece~i gemeinschaft ya da cemaatte,
diirtiileri, bilin~d1~1 giid iileri, d uygusal
istekleri ve duygulann kendili~inden
d1~avurumunu kapsam1na alan do~al
irade ~ok etkilidir. Burada ili,kiler senli
benli, yiizyiize, i~ten ve siireklidir; ce-
maate hakim olan ozellik birlik ve da-
yaru~ma olup, onda bireylerin siyasi,
ticari ama~ara hizmet etmeyen rolleri
duygusal a~uhkhd1r.
Buna kar~1n, cemiyet, rasyonel ir~de
nin eseri olup, kendisi i-;in de~il de, bir
ama~ i-;in varolur. Kentle~me, endiistri-
yel hayat, toplumsal hareketlilik, ayn-
dnstenlik gibi unsur ve ozelliklerle ka-
rakterize olan gesellschaft, gayri~ahsi
ili~kilerin, kifisel ~lkarlann on planda
oldugu toplumsal birimdir. Gesellschnft
tipi ili~kilere ornek olarak, modem yo-
netimlerin biirokrasisi, ordular ve en-
diistri orgiitleri verilebilir.
Tonnies'in Avrupa'run modeml~tiril
mesiyle ilgili tezine gore, birincisinden
ikincisine do~ru ge~i~ bir rasyonalizas-
yon siireciyle olur.
genel [Os. umumi; tng. general; Fr. gmeral;
AI. allgemein]. 1 ~eyler veya varhklar
biituniine uygulanabilen; 2 herhangi bir
~eyler biitiiniiniin tiim o~elerini ilgilen-
diren; 3 olgulann, nesnelerin ya da bi-
reylerin biiyiik bir ~ogunlu~una uygu-
lanan; 4 istisnalar ya da ozel durumlan
hesaba katmadan biitiiniiyle ele ahnan
~ey i~n kullandan s1fat.
Buna gore, tek olup, ayr1 duran varhk-
lann ortak ozelllklerinden hareketle
olu~turulan kavrama genel kavram ad1
verilir. Dii~iinebildi~imiz her~eyin, on-

ce bir tek halinde tasarlanabildi~i, elim-
deki ~u kitaban bir teklik gosterdi~i,
onun kendisi da~andaki her~eyden ayra
d urd u~u ve onlar la ozde~ olmada~1
dikkate ahnda~anda, kendi kendisiyle
ozde~ olup, ba~ka her~eyden ayra olan
varhklara gosteren kavram tekil kavram-
du. Buna kar~1n, tek olanlar arasanda
ortak ozellikleri baklmandan bir ozde~
lik kurdu~umuz, ome~in kitaplan bir
grup ya da manhktaki adlanyla bir cins
ya da stnaf alhnda topladt~1m1z ve ayn1
ozellikleri payla~an kitaplan, ozellik.Jeri
baktmandan ozde~ sayda~amtzda, elde
edilen kavrama genel kavram olarak ta-
rumlantr. Yine, ayru anlam ic;inde bir-
den fazla bireye uygulanabilir olan bir
terilne genel terim ad1 verilir.
Bu ba~lamda, ilke olarak tek tek her
birey ic;in ic;in ge~erli olacak en gene) bil
gileri ortaya koymaya amac;layan psiko-
loji turune gene! psikolo ji ada verilir. Ote
yandan, ~e~itli dillerin ortak ozellikleri-
. ni, i~leyi~ ve geli~me ko~ullanna ara~
hran, dilsel olu~wnlann genel goru-
numlerini inceleyen dilbilim dah genel
dilbilim olarak gec;er. Genel dilbilim teri-
mi, ozel dillerin c;e~itlilik ve farkhhklan-
nt a~arak, dili bizatihi kendi ic;inde ve
kendisi ic;in inceleyip, onun yasalanru
ortaya ~akarmas1 gereken bir disipline
duyulan ihtiyac1 vurgulayan Ferdinand
de tSaussure taraflndan yaratalmt~hr.
Aynt ba~lamda, XVII ve XVIII. yuzyd-
larda tPort-Royal teorisyenlerinin ba~
lath~l~ tUm dillerde ge~erli olan ilkeleri
ortaya koymaya yonelik harekete genel
dilbilgisi ada verilir. DU~unceyi yansatan
dilin yargllan dile getirdi~i ve ~e~itli
dillerdeki farkh ger~ekle~melerin evren-
sel manhk ~malarana uygun oldu~u il-
kesini kendilerine ~1k1~ noktasa yapan
Port-Royalalar, genel dilbilgisinde bu-
tun dillere ortak olan ilke ya da tu1ne lle-
ri incelemeyi ama~lanu~lardtr.
genel irade [Os. ir8dei wnumiyye; ing. ge-
neral will; Fr. volonte gen~rale). Halk1n
iradesi; genelin, c;o~unlu~un c;lkanru
gdzeten egemen guc;. Toplwn ya da dev-
letin sahip oldu~u, o toplumdaki birey-
geneliride 375
lerin ya da birey)erden meydana gelen
gruplann eylemlerini ba~latan, yonlen-
diren ve eylem tarzlarayla ilgili kararlan
veren, ozerk ve egemen ki~ilik ya d a
guc;. Her bir insan1n iradesini yansatrnak
ya da ifade ebnekle birlikte, insanlaran
iradelerine a~k.Jn olan ve butunun iyili-
~ini gozeten siyasi bilinc;. Bir toplumu
meydana getiren insanlar arasanda soz
konusu olan, ahlaki, siyasi, toplumsal ve
ekonomik de~er ve ama~larla ilgili
gorti~ birli~i. Topluandaki insanlar ara-
sanda varolan ve siyasi ve ahlaki karar~
lann temelini olu~turan gene) ve nesnel
uzla~am.
Genel irade terimini felsefe ya da poli-
tik felsefe lileraturune anna~an eden
unlu Fransaz du~unuru Jean Jacques Ro-
usseau olmu~tur. Devletin varolu~unun
tanrasal hak veya gelenek yoluyla hakla
kthrunasana oldu~u kadar, +Hobbes ve
tlocke tarahndan savunuldu~u ~ekliy
le, devletin bir ayg1t ya da aiel oldu~u
nu one suren mekanistik devlet anlaya-
~ana da fiddetle kar~ 9kan Rousseau,
Platoncu d u~unceye uygun organizma-
Cl ya da organik devlet teorisini benim-
semi~ ve gene) irade kavramayla devleti
ahlaki bir temele oturtmaya ~ah~ma~hr.
0 i~te bu ba~lamda genel iradeyi yurt-
ta~laran kalbindeki ahlaki tutum olarak
tanunlama~ ve yonetimin bekasanda
ahlakm yerini tutacak hic;bir ~ey bulun~
mad1~1N one sunnu~tur.
Onda gene) iradenin nitelik ya da ma-
hiyetini belirleyen iki temel o~e vardu.
Bunlardan biTincisi 1 kulli iradenin ge-
nelin c;tkaruu ve iyili~ini amac;lamasa-
dlr. Gene! iradenin kon u ya da amacma
gtinderimde bulunan birinci o~eden ba-
~lmSlZ olan 2 ikinci unsur, onun kaynak
y a da ktikenine atllta bulunken, geneI
irAdenin herkesten gelmesi ve herkese
uygulanmasa gerekti~ini bildirir.
Buradan da anla~alaca~a uzere, Rousse-
au genel iradeyi herkesin iridesinden
(volonte de tous) ayarmaya dikkat eder.
Ba~ka bir deyifle, gene) iradenin herke-
sin iradesiyle kar~hralmamasa gerekti-
~ini soyleyen Ona gore, genel irade sa-
376 genelleme
dece genelin iyiligini, kamunun ~1kanm
hesaba katar, oysa herkesin i.radesi ozel
~1kan dikkate ahr ve ciizf ya da tikel
iradelerin bir toplammdan ba~ka hi~bir
~ey degildir. Bireylerin ya da yurtta~m
like! iradelerinden oziimsenen gene!
iradenin yamlmaz oldugu yerde, herke-
sin iradesi yamlabilir. iradenin genelligi~
nin insamn i~ nitelikleri ve iyilikleri tii-
riinden salt bir say meselesi olmadlgnu
belirten Rousseau'ya g()re, halk iyiyi
irade edebilir, ama neyin iyi oldugunu
her zaman anlamayabilir. Ozellikle bo-
liinmeler bag1ms1z yurtta~1, ortak iyiyi
te~histe zorluklar i<;inde b1rakabi!ir.
genelleme [Latince snuf, dns anlamma
gelen 'genus' tan; Os. tamim, istikra; ing.
ge>zeralization; Fr. generalisation; AI. verall-
ge>neirung]. 1 Gene! olarak, nesnelerin,
olaylarm ya da fenomenlerin biitiin bir
s1mfl i~in ge~erli olan bir yarg1 olu~tur
ma ya da karar verme i~lemi.
2 Daha ozel olarak da, ~ok say1da nes-
nede varolan ortak karakter ya da ozel-
liklerden hareketle, bu karakteristikleri
tek bir kavram altmda toplama imkaru
veren manhksal i~lem. 3 Sm1rh sayda
bireyde gozlemlenmi~ olam soz konusu
bireylerin de i~nde yer a!dJklan biitiin
bir s1rufa yayma siireci, onun snuhn
tiim iiyeleri i~in ge~erli oldugunu one
siirme tavn.
4 Bir s1mfa, ba~ka bir s1mf i~in ge~erli
oldugu gozlemlenen ~eyi, iki suuf ara-
smdaki kirni benzerliklere dayanarak
yayma, te~mil etme i~lemi. 5 Bu tiir i~
lemlerin, yani ba~a tiimevarunsal ol-
mak iizere, analoji, v.b.g., tiiriinden.akd-
yiiriitmelerin sonucu olan gene! kav"
ram, fikir veya kavrayJ~.
6 Olaylann veya olgularm sergiledigi
diizenlilik ya da ili~kileri ortaya koyan
tiimel, kiilli onerme. Boyle bir onerme,
ili~ki ya da diizenliligin ilgili olaylar st-
mfmm tum iiyeleri i~in ge~erli oldugu-
nu one siirdugunden, aym zamanda sz-
nzrlanmamli genel/eme olarak bi!inir.
genetik [Yunanca dogurmak anlamma
gelen 'genan' dan gelen s1fat; Os. tekev-
viini, kevn~ ing. genetic; Fr. g~netique; AI.
genetisch). 1 Bi.r ~eyin dogu~uyla, olu-
~umuyla ilgili olan; 2 bir ~eyin kokeni
ve geli~imiyle ilgilenen; 3 genler veya
kaht1m kapsam1 i~inde kalan ile ilgili
olarak kullarulan s1fat.
Bu baglamda, bir geli~me siirecinin
soz konusu oldugu alanlarda kullamlan
ve temel i~levi, zamam ol~iit alarak, fe-
nomenler arasmdaki bagmtllarl sapta-
mak ve daha a~ag1 formlardan daha
yiik5ek formlara ge~~i incelemek olan
yonteme genetik yontem ad1 verilir. Ge-
netik yontem, buna gore, geli~imin ba~
lang~ ~artlanm, geli~menin ba~hca
a~ama ya da evrelerini ve geli~menin
temel egilirn ya da ~zgi5ini belirleme
~aba51 go5teren bir yontem tiiriidiir.
Genetik yontem, manhk ve matema-
tikte, ak5iyomatik yontemin tam kar~1h
olan yontemi ifade eder. Ba~ta Hilbert
olmak iizere, bir~ok manhk ve matema-
tik~inin on plana 9kardll bu yontem 1
saytsl kavrammdan ba~layarak, 5aya
5aya 2, 3, 4... gibi tam, ra5yonel ve pozi-
tif 5ayJiara vanr; ba~ka bir deyi~le, bu
yontemde, gene! say kavramt, basit bir
kavram olan 1 5ay151 kavrammm ard1-
~1k geni~letilmelerinden dogar.
Buna kar~m, yeti~kinleri n zihin5el ya-
pt!anm a~1klayabilmek amaoyla ~ocu
gun zihin5el geli~me5ini inceleyen p5i-
koloji tiiriine genetik psikoloji ad1
verilmektedir. Yine ayru ~ero;eve i~inde,
iinlii Fran5IZ p5ikologu Jean tPiaget ve
izleyicileri tarafmdan geli~tirilen, ve ~o
cuklarm kavramlan, bilgiyle birtakJm
zihinse! yetenekleri na5tl kazandtklanru
ara~tuan ve bundan dolayt, felsefeden
~k, p5ikolojinin kapsarm i~nde kalan
epistemoloji tiiri.i genetik episte>noloji diye
tarum.larur. Piaget'nin soz konu5u epi5te-
moloji5i, bilginin giderek artan olo;Ude
diizenlenme ve ki~inin ~evresine uygu-
lanma anlammda geli~tigini; bu geli~
me 5iirecinin, dogu~tan dii~iincelere
dayanmay1p, bireyin aktif katii11ruru ve
kurgulama5Ull gerektirdigini; ve bunun
da kar~1Ia~dan ~eli~kileri a~ma ~aba51-
nm bir 5onucu olarak ortaya ~lkhguu
dile getirir.

Yiile epistemoloji alanmda, yani bilgi-
nin kaynag1, ya da olu~umpyla ilgili
olarak, tPlaton, +Descartes ve tLeibniz
gibi dii~iiniirler tarafmdan savunul-
mu~ olan, gerc;ek bilginin dogu~tan ol-
dugu gorii~iine genetik akllcrilk ad1 veri-
lir. Genetik akdc1hk, kavramlanm1zm,
yargdanm1zm ve dii~iincelerimizin zi-
hinde nasll olu~tugu problemi soz ko-
nusu oldugunda, zihinde dogu~tan dii-
~iincelerin varhgma, insan varhgmm
temel kavram ve ilkeleri dogu~tan ge-
tirdigine inanan; duyulann, dii~iincele
rimizin ve inahc;larumzm en azmdan
bazllanmn i~Werigi iizerinde hi~Wbir kat-
klsl olmad1gm1, duyularm roliiniin in-
san zihninde ortiik olarak bulunan kav-
ram, ilke ve dii~iincelerin ammsanma-
sma, bilinfW yiizeyine c;kartdmasma ara-
cihk etmekle s1mrh oldugunu savunan
gorii~ diye bilinir.
Buna kar~m, soz konusu genetik ak.Il~
c1hgm kar~1h olan gorii~, insan zihni~
nin dogu~tan hic;bir ~ey getirmedigini,
zihnin dogu~ta bo~ bir levha oldugu~
nu, her~eyin duyular, izlenimler tara~
fmdan saglanan malzemeden tiiredigini
savunan bilgi ogretisi genetik empirizm
olarak gec;er. Locke, Berkeley ve Hume
gibi dii~iiniirler tarafmdan savunulan
bu gorii~e gore, insan zihni, iizerine
kendi i~aretlerini yazd1g1 bo~ bir levha~
d1r; ba~lang1c;ta birer izlenimden ba~ka
hic;bir ~ey olmayan bu i~aretlerden,
daha sonra bellekte, onlann tasarunlan
tiiretilir, bu tasanmlarm c;e~itli ~ekiller~
de birle~tirilmeleri ve incelikle i~lenme
lerinden ise, kompleks dii~iinceler mey-
dana gelir.
Bun a mukabil, bir ~yin kokeninin ya da
kaynagmm, o kokenden tiireyen ~eyle
ozd.~ oldugunu dii~iinmekten ve dola-
ysyla, btr ~eyin kayna~ bilinmedigi ya
da ku~kulu oldugu i9n, reddedilmesi ge-
rektigini iddia etmekten olu~an yanh~ tii-
riine genetik yanil~ ad1 verilmektedir.
genus. ilkc;ag Yunan felsefesinde, ya da
daha dogru bir deyi~le, t Aristoteles'in
mant1gmda, cinse, yani 1 bir ~eyin ozii-
ger~eklerime 377
niin, ondan tiir bak1mmdan farkhhk
gosteren ba~ka ~eylere de ait olan, par~
c;asma; 2 bir ve ayru karaktere sahip
olan ve iki ya da daha fazla say1da alt
s1mf veya tiirden meydana gelen nesne~
ler s1mfma verilen ad.
Genusun 2. anlam1 soz konusu oldugun-
da, sllllflayicl bir ~emamn, en yiiksek
cinsine, kendisinden daha yiiksek bir cin~
sin iiyesi ya da tiirii, ba~ka bir suufm alt
s1mfl olmayan, en geni~ kaplamh cinse
summum genus denmektedir. Omegin,
varhk kendi ic;inde canh, cans1z, nesne,
cisirn, bitki, organizma, hayvan, v.b.g.,
smlflar1n1 i~Weren en yiiksek cinstir.
Aym tenninoloji ic;inde, yakm cinse
genus proximum ad1 verilir. Buna gore,
varhk ya da canll cinsi insarun uzak
cinsi iken, hayvan, bir tiir olarak insaru
ve diger hayvan tiirlerini ic;eren dns ola-
rak, onun yakm cinsidir.
ger~ek [Os. fiili, vdki; tng. real; Fr. reel; Al.
real, wirklich]. 1 tdeal, ko~ullu, potansi-
yel ya da olanakh olana kar~1t olarak,
aktiiel, somut,. olgusal ve zihinden ba-
glmSIZ bir varolu~a sahip olan; 2 kur~
gusal, yanllhc1, gerc;ek olmayan, yapay,
fantazi ya da imgesel olana kar~1t ola~
rak, alg1dan ya da zihinden bag1mSIZ
bir bic;imde varolan, 3 tozsel ya da nes-
nel bir varolu~a sahip olan, 4 gec;mi~
ya da gelecekte, veya teorik bir yap1m
olarak degil de, ~imdi aktiiel olarak va~
rolan ic;in kullamlan niteleme.
Bu baglamda, dogada, tarumlaruruzdan
bag1ms1Z olarak nesnel bir bic;imde var
ya da verilmi~ olan bir kavnmlar ya da
tiimeller obegine, bir nesnenin sahip ol-
dugu onsuz olunamaz niteliklerin nede-
nini ortaya koyan yap1ya ger,ek az denir.
ger~eklenme [Ing. confirmation; Fr. confir-
mation; AI. konfirmation]. Bir hipoteze, il-
gili veriler tarafmdan saglanan somut
destek. Tam, mutlak ve kesin bir dogru-
lama degil de, k1smen dogrulama.
Bilinen her X'in Y oldugu olgusu, tiim
X'lerin Y oldugu hipotezinin dogru olma
olasd1~u giic;lendirir, fakat onu, heniiz
gozlemlenmemi~ olan bir X'in Y olma-
378 ger~jeklik
mas1, ve dolaytslyla d2 sm1rlarunam1~
genellemenin yanh~ olmas1 olanakh ol-
du~ i9n, kesin sonu~lu olarak do~rula
maz. BWla gore, ger~ekleiUne, ya1mz
gec;mi~ ve ~imdiyi de~il, fakat heniiz
gozlemlenmemi~ olan bir gelece~i de
kapsayan 'Tum ku~lar beyazdu' ruriin-
den smrlanmanu~ genellemeleri tam ve
kesin sonu~lu bir bi9mde dogrulamak
olanaks1z oldu~ i,.m, bu tiirden Himel
onermelerin, bilimsel yasa, hipotez ve
kavramlarm yalmzca belli olc;iiler i~inde,
k.lsmen do~rulanabilmesi durumunu
ifade eder.
Bu ba~lamda, tiimel onermelerin, bi-
limsel yasa ve hipotezlerin deney tara-
fmdan kesin olarak ~iiriitiilemeyece~i
gibi, do~rulanamayaca~m1 da dii~iinen
mantlkt;~ pozitivizm tarafmdan one sii-
riilen ve s1mrlanmami~ genellemelerin
yalruzca k1smf olarak do~rulanabilec~
~ dile getiren genellemelerin, bilimsel
hipotez ya da teorilerin deney yoluyla
az ya da ~ok ger~eklenebilec~ini, onlar-
dan ~1karsanan sonu~lann dogru olrnas1
durumunda, ger~eklenme oranlanrun
artaca~1ru one siiren anlay1~a ger~ek
lerune ilkesi ad! verilir.
ger~eklik [Os. ayam mrocudat; ing. realitt;;
Fr. r~alite; AI. realitaet]. 1 En genel aruam1
i~inde, d1~ diinyada nesnel bir varolu~a
sahip olan varhk, varolanlann tiimii, va-
rolan ~eylerin biitiinii; bilin~ten, bilen
insan zilminden ba~LmSIZ olarak varo-
1an her~ey.
2 Daha dar ve ozel bir anlam i9nde,
ger~eklik fiziki evrenin do~rudan ya da
dolayh olarak oJ~iimlenebilir olan yon-
lenni ifade eder. Bu anlamda ger~eklik
nesnel olup, kamusal ve giivenilir bir
bi~im~e analiz edilebilenle smlrlanmJ~
tlr. 3 Ger~eklik, anlam geni~lemesi yo-
luyla, aynca, yer~ekimi, do~al aylklan-
ma ve ki_~ilik tiiriinden, manttksal
tiimevamn ya da teorik analiz yoluyla
olu~turabilir yap1mlan da kapsayacak
bi~imde kullamhr. 4 Ve nihayet, ger~ek
lik terimi, bireyin ger~kten varoldu~u
na inand1~ ve ger~ek varhgm aynlmaz
bir par~asm1 olu~turdu~unu dii~iindii
~ii Tanr1, ruh ve ideal nesneleri de i-;e-
recek ~ekilde kullamlmaktad1r.
ger~jekiistuciiliik [Os. mafrokalhakikiye; ing.
surrealism; Fr. surrealisme ]. i:k.i diinya sa-
va~l arasmda ortaya <;1km1~ olan ve nor-
mal bilince sunulmu~ s1radan nesnelerin
yapay diinyasmm gerisinde ger~ek bir
diinyarun varoldu~unu savunarak, bu
ger~ek diinyaya ula~maya ~ah~an sanat
hareketi.
Genellikle bilinc;d1~1 otomatizme daya-
nan teknikleri benimseyerek, yerle~mi~
de~erlerle ba~1m koparan, manhksal,
ahlaki ve toplumsal her tiir kahpla~ma
ve diizene kar~1 ~1kan, riiyamn, i~giidii
niin, arzunun ve ba~kaldmrun iistiin bir
gii~ oldu~nu savunarak, geleneksel de-
~erleri y1kmaya ya da a~maya ~ah~an
sanat hareketi.
gerek ko~ul [ing. necessary condition; Fr.
condition neussaire]. Yoklu~unda belli
bir olaym ort_aya ~1kamayaca~1 ya da
beUi bir ~eyin varolamayaca~1 ko~ul.
Buna gore, A ko~ulu, olmad1~1 zaman,
B'nin olamayaca~, ortaya ~1kamayaca~1
bir ko~ul ise e~er, bu takdirde A B'nin
gerek ko~uludur. Ba~ka bir deyi~le, va-
rolmadl~l takdirde, belli bir olaym orta-
ya ~1kamayaca~1 ko~ulu ifade eden
gerek ko~ul teriminin kullarurru, oner-
meler arasmda varolan manbksal ili~ki
leri de i~erecek ~ekilde geni~letildi~in
de, A gibi bir onermenin do~ulu~unun,
B gibi ba~ka bir onermenin do~rulu~u
nun, B A'y1 i~erdi~ takdirde, gerek ko-
~ulu oldu~u stsylenebilir.
Buna mukabil, A'mn ancak ve ancak B
ortaya ~1kt1~ zaman ortaya ~1kh~,
B'nin de yine ancak ve ancak A varol-
du~u zaman varolaca~I ko~ula gerek. ve
yeter ko~ul denir.
gerektirme [ing. entailment]. Biri di~erin
den tiiretilebilir olan iki onerme arasm-
da soz konusu olan ili~ki.
gestalt. Diizenli, organize biitiin, form
anlamma gelen Almanca terim. Metafi-
zikte, organizma tiirilnden, diizenli et-
kinlik i~inde bulunan par~alan olan,

fakat pan;alanmn yahn bir toplarrun-
dan daha fazla bir ~ey olup, par~alan
na dogrudan etki edebilen ve par~alan
mn kar~ll1kh etkile~im ve etkinliginin
ustunde ve otesinde tozsel bir varolu~a
sahip bulunan birlikli butun. Metafizik-
sel olmayan bir anlam i~inde, bir alg-
mn sergiledigi butunluk duygusu.
Bu baglamda, ~evremizin, temel, ayn
ve ba~ka bir ~eye indirgenemez izle-
nimlerden kurulmak yerine, bile~ensel
par~alanna aynlabilen duzenli bu tun-
lerden olu~tugunu, bilincimizin de ay-
ru yap1y1 sergiledigini savunan felsefe
anlay1~ma gestalt felsefesi ad1 verilir.
gestalt psikolojisi [ing. gestalt psychology;
Fr. gestal(isme; AI. gestalttheorie]. Alman-
ya'da 1910'lu y1llarda kurulan ve du-
yumcu ve ~agn~unc1 bir psikoloji anla-
Yl~ma, tum ya~anm1~ tecrubeleri atom-
cu bir yakla~1mla, piU'~alar halinde ele
alarak ~ozumleme egilimi sergileyen
~agn~lmCI ve yap1salc1 okullara kar~1
~1k1p, ~agn~1m fikri yerine gestalt ya da
organize, diizenli butun kavrauuru ge~i
ren psikoloji anlay1~1. Par~alarut bii.tun-
den once varolmad1l?Iu ve niteliklerini
biitiinun yap1smdan aldl~J\1 savunan
psikoloji goru~u.
Gettier problemi [ing. Gettier problem; Fr.
Gettier probleme]. <;agda~ epistemoloji,
ve analitik felsefe gelenegi i~inde, gele-
neksel bilgi anlay1~mm yetersizligiyle
ilgili olarak E. L. Gettier tarahndan or-
taya konan problem.
Buna gore, bilgi konuswtda, klasik an-
lay~, bilen ozne O'nun, P gibi bir oner-
meyi bilebilmesi ic;in, u~ ko~ula, Slrasy-
la do~ruluk, inanma ve inancm hakh
k1hnmas1 ko~ullaruun saglanmasma ih-
liya~ vard1r. Bunlardan birinci ko~ula,
dogruluk ko~uluna gore, P onermesinin
dogru olmas1 gerekir. Sonra, ozne, oner-
menin dogruluguna inanacak, yani
. onermenin dile getirdigi deneysel olgu-
yu iQSell~tirecek ve nihayet, u~uncu
olarak inanam temellendirecektir.
i~te Gettier problemi, u~ adunh stan-
dart bilgi analizinin bilgi konusunda ye-
Geulincx, Arnold 379
ter1i ohnadtgmm, bilgiyi mumki.in k.Jian
bu i.i~ ko~ulun (dogruluk, inamna ve
inanc1 hakh k1lma ko~u llannm) gerekli
olsa bile, yeterli olamayacagmm kar~1t
omeklerle gosterilmesinden meydana
gelmektedir.
Geulincx, Arnold. 1625-1669 y1llan ara-
smda ya~am1~ olup, tokkasyonalizmin
tMalebranche'le birlikte kuruculugunu
yapan unlu Descartes~ ve Frans1z du-
~unur.
Descartes'm burun bir varhk al;muu
madde ve ruh, beden ve zihin olarak
kesin -;izgilerle ikiye ayumasmdan, bir-
likli, burunluklu tek bir toz olan insan-
dan, aralarutda ortak hi~bir nokta bulun-
mayan iki toz \lkarllp, iki toz arasLnda
manbksal baktmdan imkinslZ olan ili~
k.iyi, biraz da yapay bir bi-;imde etkile-
~imcilikle a~1klamasmdan sonra, Des-
cartes~ filozo1 ar i~n iki altematif soz
konusu olmu~tu: 1 Etkile~im olgusunu
kabul etmek ve daha sonra da, Descar-
tes' bu etkile~imin nas1l ortaya ~1kt1guu
a~1kJama gu~Jugu i~inde barakan teorile-
ri, kozalaks1 bez anlay1~1ru yeniden ele
almak ve 2 Descartes'm dualist bak1~
a~as1n1 benimsemekle birlikte, etkile~imi
yads1mak.
Bunlardan ikind altematifi se~en Geu-
lincx, bu baglamda, her tur faaliyet ya
da ger~ek nedensellikte, eylemi ba~la
tan, eyleme neden olan gii~ ya da ozne-
nin, eylemde bulundugunu ve nas1l ey-
ledigini bilmek zorunda old ugu tezini,
kendisine oncUl yaprru~hr. Ona gore,
i~te bu onculden, maddi bir ~eyin ne
ba~ka bir ~ey, ne de tinsel bir toz uze-
rinde etkide bulunan, eylem ba~latan
bir gil~ olamayacag1 sonucu c;U<.ar.
<;unku, maddi bir nesne bilin~ten yok-
sun oldugu i~. eylemde bulundugunu
ve nasll eyledigini bilemez. Buradan tin-
sel bir toz olarak benim de, ne ba~ka be-
denier, ne de kendi benim uzerinde etki-
de, eylemde bulunamayacagun s~nucu
-;:akar. <;unku, ona gore, ben bu sonu~la
nn nasll meydana geldigini bilmiyo-
rum. Ba~ka bir deyi~le, ben, bedenim-
380 girilmezlik
deki de~i~me ve hareketlerin meydana
geli~i s1rasmda, neden ya da aktor degil
de, seyirciyim. Aytu ~ekilde, bilin~ ala-
ntm i~inde ortaya ~1kan sonu~larm, yani
duyum ve algdarm bilindndeyim, fakat
bu sonu~lan do~uran, bedenim ya da
berum d1~1mda olan ba~ka bir ~ey de-
~ildir.
Bununla birlikte, kar~thkh etkile~im
yadstndt~J zaman, iridi veya zihinsel
olaylarm bedendeki hareketler taraftn-
dan, bedendeki de~i~melerin de bilin~
teki algt ve duyumlar taraflndan za-
mansal olarak izlendi~ini nasd a~tk~
lanz? Geulincx, bunun a-;U<lamastntn,
benim iridi eylemimin bir ara neden,
Tann'n1n benim bedenimde bir de~i~
me meydana getinnesi i9n bir vesile, bir
ara~ olmas1 oldu~nu soyler. Ayn ~e
kilde, bedenimdeki fiziki bir olay,
Tann'run bilincimdeki psi~ik bir olayt
yaratmas1 i~in bir ara neden ya da vesi-
ledir. Geulincx'e gore, beden ve ruh, hi~-
. biri di~eri uzerinde eylemde bulunama-
yan, fakat, Tann hareketlerini siirekli
olarak ayarlad1~1 i~in, tam zaman1 gos-
teren, iki saate benzer.
girilmezlik [ing. inpenetrability ]. Cisimsel
bir varh~1 olan varllklann, maddi nes-
nelerin temel ve belirleyici ozelliklerin-
den biri olarak, mekirida bir nesnenin
i~gal etti~i yere ba~ka bir nesnenin gire
memesi, iki ayn nesnenin, mekin i~inde
ayru yerde olamamas1 durumu. Bir nes-
nenin ba~ka bir nesnenin gozeneklerine
girebilmek ya da bo~luklanna nufuz
edebilmek, onu par~alara aytrabilmekle
birlikte, o nesnenin bulundu~u yerde
olamamas1 hili.
gizemcili~in doAu'u [ing. lrirth of mysti-
cism; Fr. genese du mystidsime]. lnsan zih-
ninin yalntzca maddi ve duyusal varhk-
lan bilebilece~ini, tinsel bir ger~eklik
olarak Tann'n1n bilgisine hi~bir ~ekilde
eri~emeyece~ini savunan bala~ a~tst
run, insan1 fevkindeki irrasyonel bir
bili~ tarzuun ya da gizemciliAin temeli-
ne, bu durumu, yani ruhun i~ine dti~tii..
~ti karanhk hilini, i~inde kald1~1 bilgi-
sizlik bulu tun u koymas1.
Buna gore, yalruzca duyusal varhklan
bilecek bir yap1da olan, dahas1 soz ko..
nusu duyusal ve maddi varhldann tu-
muyle ger~ek olmay1p, yalntzca maddi
olmayan bir ger~ekli~in simge ya da go-
runu~leri oldu~unu goren ruh, tam bir
gerilim hili i9nde kahr. Ruhu, tannsal
kayna~1na ~ekimlerken, maddi varhk-
lardan uzakla~tuan bu gerilim ruhta
bir umutsuzlu~un do~u~una yol a~ar,
Tann'run bir karanlJk bulutuyla ~evre
lenmesine neden olur. SOz konusu ka-
ranh~ln nedeni ise, do~al olarak Tan..
nnln veya tannsal ozun a~lanh~l ve
sonsuzlu~u, insarun S1n~.rhh~1 ve bilme
gucunun stntrhh~tdtr.
gizemcilik [Os. mezhebi bdtmiyye; in g.
mysticism; Fr. mystidsrne; Al. mystizis-
mus). Yalruzca du~uncede verilmi~ ola-
ru, do~rudan ve araasaz sezgi yoluyla
ger~ek ktlma ~abas, ~deyi~le alai te-
meli olmayan mu~lak ve belirsiz speku-
lasyonlar ortaya koyma tavn. Nihai ve
en yijksek ger~ekliAe ili,kin bilginin,
normal duyumsal ya da bili~sel stire~le
rin d1~mda kalan yollarla kazanlld1~1ru
one suren, ~deyi~le, ger~ekli~in do~ast
run nonnal deneysel ya da rasyonel yol-
larla teaiibe edilemez, anla~uamaz ve
ifade edilemez olduAunu, bundan dolay1
ger~eklikle ilgili kesin bilgi ve nihai' haki-
kate, deneyim ya da alai yoluyla de~il
de, yalruzca mistik, gizemli bir tecrube
ya da akdd1~1 bir mistik sezgi yoluyla
ula~Ilabilece~ini one suren anlayt~.
Do~ru bilgiye alai, akilyuriitme yoluyla
de~il de, sezgi yoluyla ula~dabilece~ini
savunan goru~.
Tann'dan bir par~a olan ya da kendi-
sinde tannsal bir ate~ ya da k1vtlc1m
i~eren insan ruhunun, uzun bir sure bo-
yunca ~ile ~ektikten ve hazuhk yaphk-
tan sonra, bir, ezelf-ebedi, de~i~mez ve
varolan her~eyin yarahciSI olan tinsel
bir gti~ olarak Tann'yla do~rudan bir
temas i~ine girebilece~ini, mistik bir
birlik hili i~inde Tanrt'ya eri~ebilece~i
ni savunan o~reti.

gizemli tecriibe [ing. mystical experience;
Fr. aperience mystique). insarun, Pla-
tonun ldealar dunyas1 benzeri daha
yuksek bir ger~ek1ik alaruyla, veya Tan-
n'yla, uzun bir haz1rhk ve -rile ~ekme dO-
neminin ard1ndan, ~ok kiSa bir sure ic;in,
do~rudan ve araos1z bir temas ie;inde
olma ya da birle~me ya~anbs1. Benin va-
rolan hereyle ozde~l~mesi durwnu.
Gizemli, mistik tecriibe mutlak bir gerA
c;eklik veya Tarut'yla, temapya daya~
nan do~rudan ve araastz bir temas ya
da birl~me olabilece~i gibi, Tannntn,
nustik tecriibeyi ya~ayan insarun varb-
gtna bir bi.itiin olarak niifuz etmesi duy-
gusundan da olu~abilir. Bununla birlik-
te, gizemli tecriibenin en onemli ozelli~i,
onun ki~iye ozel, ya~anan, fakat anlab-
lamayan, yo~un ve biricik olan bir tecrii-
be olmas1d1T. Mistik tecriibe, onu ya~a
yan ki~iyi aydmlatan, ona kurtulu~unu
sa~layan, ki~inin tiimiiyle pasif oldu ..
~u, ki~inin ba~1na her an her yerde ge-
lebilecek, onun de~erlerini, ya~anhs1n1,
biitiin bir bak1~ tarz1n1 de~i~tirecek bir
tecriibedir.
K1smi ya da m utlak bir l~me ~ekl in de
ger~ekle~en iki ayn mistik tecriibeden
soz edilebilir. M utlak bir bir le~me soz
konusu olduAunda, insan ruhu mutlak
ve yuksek bir ger~eklilde, varolan her-
~eyle ya da Tannyla birle~ir ve tam
olarak ozde~le~ir; burada, benle ben-
olmayan, kul ile Tann ayanm1 ortadan
kalkar. Buna kar~1n, k.Jsmi birle~mede,
1nistik tecriibeyi ya~ayan ki~i, varolan
her:;;eyle ya da Tann'yla do~rudan ve
aracs1z bir temas i~inde olur, onunla
ancak k1smen birle~ir ki, burada ozne
nesne, ben ben-olmayan, kulTann ay-
nmlan varolmaya devam eder.
gizemsizle~tirme [lng. denzythologi2e; Fr.
dbnythologiser]. 1 Genel olarak, din ya
da siyasi bir o~retiyi, tarihsel bir gonl-
~ii, bir di~iplini i~erdi~i mistik ogeler-
den annd1rarak, yeni ba~tan yorumla..
rna. Bu tiir bir gizemsizle~tirmeye en i yi
omek 19. yuzyd Alman dii~iiniirii L.
tFeuerbach'1n Tann kavram1na veya
dine, ve, ona gore, felsefenin yanb~ bir
gizleme y~nhl 381
bic;imde dinle yapt1~1 ittifaktn eseri
olan spekiilatif tidealizme uygulad1~1
gizemsizle~tirmedir. Tann"n1n ger~ekte
varobnad1~1n1, tannsa] varh~1n birey-
sel insan1n SlniThhklanndan anndudan
nesnelle~tirilmi~ insan do~as1 oldu~u
nu soyleyen Feuerbach, insarun yaban-
cla~ml~ yetilerini kendine yeniden tam
olarak yaln1zca Tanra kavram1n1n gi-
zemsizle~tirilrnesi suretiyle mal edebile-
ce~ine, onun ihtiya~lanrun ger~ek bir
tatminine sadece dinin ger~ek oziinii or-
taya koyacak bir. gizemsizle~tinne yo-
luyla kavu~abilece~ini soylemi~tir.
Soz konusu anlam1 i~inde gizemsizl~
tirme, tNietzsche ve postmodemistlerin
soykiitii~ii yontemi ba~lammda da or-
taya ~1kar. Felsefeyi ele~tirel bir faaliyet
olarak de~erlendiren postmodemistler,
nitekim, Nietzschenin izini siirerek, ta
bulan y1kar, modem oznellik teorisinin
olu~turdu~u gizem bulutlann1 da~1hr.
Ome~in, felsefenin en olumlu an1nda
ele~tiri oldu~unu one siiren tDeleuze,
on un gizemi bozma yoniinde bir te:;;eb-
biisten ba~ka bir ~ey olmadl~lnl soyle-
mittir.
2 Gizemsi:zl~tirme ikind ve daha ozel
olarak da, Protestan teologu Rudolph
Bultmann (1884-1976) tarafmdan benim..
senmi~ olan, Kitab1 Mukaddesin ihtiva
etti~i mitolojik unsurlardan anndlnla-
rak yorumlarunas1 yontemini tanJmlar.
Soylence ya da mitosu 'a~kmh~1n insan
hayabna giri~i' olarak yorumlayan ve
imanm oziiniin gelenek-;el dogmarun
rasyonel olarak oziimsenebilir olmayan
unsurlarJndan tiimiiyle ba~uns1z oldu-
~unu one siiren Bultmann, mitolojinin
dolayunslZ bildirimlerin yeten;iz kald1~1
donemlerde bir anlatun tekni~i olarak
kullanlld1~1nl, dolayisiyla insana dii~en
gorevin nutolojik soylemler i~erisinde
vurgulanmaya ~ah~1lan mesajlann orta-
ya ~kanlmasl oldu~tnu saylemi~tir.
gizleme yanh~1 [lng. phallacy of red her-
ring]. Bir argiiman, kan1tlama ya da
teze ili~kin ele~tiriyi, dikkatleri ba~ka
bir konuya ~evirerek goz ard1 etmekten
olu~an gayn fennel yanh~ tiirii.
382 gnoseoloji
gnoseoloji (Os. mepltas1 mlirifei; lng. gnose-
olOglj; Fr. gnoseologie; Al. gnoseologie]. Bil-
giyi, ins an v arh~trun bili~el fa ali yetle-
rini, genel olarak konu alan disiplin.
Antik Yunanlda, epistemoloji terimiyle
e~ anlamh bir bic;imde kullarulan gn~
loii terimi, bilginin kayna~1, stn1rlan, do..
~as1 ve gec;erlili~iyle iJgili olan ve ozel bi..
limlerin kabullerini, temel kavramlaruu
ve yontemlerini konu alan metodolojiden
farklllLk g6steren bilgi teorisini tarumlar.
gnosis. Antik Yunan'da, genel olarak bilgi
anlamma gelen, fakat Milattan sonra bi..
linci ve ikind yuzydda, belli bir mezhep
ya da tarikatta oldukc;a ileri bir duzeye
gelmi~ sec;kin m uminlerin onemli dini
ve felsefi do~rulara ili~ldn bahni bilgisi ..
ni gosteren terim.
gnostisizm [ing. gnostisicism; Fr. gnosticis ..
me; AI. gnosisticisrnu.s]. Bir din ~er~evesi
i~inde, ozellikle de Hristiyanhkta ortaya
~kan ve inan~ yerine bilgiyi (gnosis) ge-
c;iren o~reti lnan~ yerine ge~irdi~ bilgi-
de, ara~hrmaya dayah bir bilgelik yeri-
ne, hakikate yonelik dolay1ms1z bir
gorliyle ~ekillenen bir bilgeli~in savu-
nucusu olan, Tann'n1n, ki~iye Tann'yla
birle~me ve Tanr1'n1n do~as1n1, ozunu
kavra1na olana~1 veren gizetnli bir ay-
dJnlanmanm sonucu olarak, tam anJa-
myla bilinebilece~ini savunan, ve dola-
ysyla Kilise'den aynlarak ki~isel ve
gizemli bir bilgiyi resmi dinin dogmala-
nndan ustun sayan anlay1~.
Hristiyanhkta, sapk.ln bir o~reti olarak
ortaya c;1kan gnostisizm, Hristiyan inan ..
c1yla ilgili o~eleri, Yunan felsefesinin te-
olojiyle ilgili goru~lerini ve Do~u'dan
gelen unsurlarla birle~tirerek, bir Tann,
yaradlll~ ve kotuluk o~retisi geli~tir ..
mi~tir. T1pk1 Mani~eizmde oldu~u gibi,
bir ucu Tann'da, di~er ucu maddede
olan ikici bir goru~un savunucusu olan
Cnostisizm, ikisi arasmdaki bo~lu~u bir
dizi turumle veya Tann'yla madde ara-
smda yer alan ara varhklarla kapatmaya
~ah~nu~tu. Gnostisizmde, turum sure ..
cini, Tannya kurtulu~ yoluyla donu~
tamamlar. Kurh.Jlu~u sa~layan en 0-
nemli ~y ise, t;ileciliktir.
gnostikler [Yun. gnostikoi; Os. irfaniyyun;
tng. Gnostics; Fr. Gnostiques; Al. Gnosti-
ker). Hristiyanb~tn ilk donemJerinde soz
konusu olan, ve ozu itibariyle, kad1n ve
erkeklerin kendilerinde tannsal bir ktvu ..
cun ta~Jdiklarinl, fakat kaderin, do~um
ve olumun hukum surdu~u bir dunyaya
du~mu~ olduklann1, insanlardaki bu kt-
vJJcunn ezoterik bir bilgi sayesinde ye-
niden canlandinlaca~lJU ve boylelikJe de
insarun Tannlya yeniden ula~aca~tru sa..
vunan tarikatlann uyelerine verilen ad.
Buna gore, Hristiyan o~retiyi, esld
Do~u dinleriyle tYeni-Platonculuk ve
tPhytagorasc;Iltkla kayna~ttran felsefi-
dini okulun uyelerine Gnostikler adt ve-
ril~tir. Gnostikler, turumu on plana ~~
karttp, dunya ile Tann aras1nda mutlak
bir ikilik kurarken, maddeyi ve insan be
denini kotulerler. Dolayts1yla, ahlak ala-
nJnda, ya a~1n bir c;ileciU~i ya da tam bir
ahlaks1zh~ savunurlar.
gnothi seauton. 'Kendini bil!' anlanuna
gelen Yunanca soz.
Delphoi tap1naAutda yazth olan bu
sozu, tSokrates ahlik anla}'1~uun temeli-
ne yerle~tinni~tir. Bir yandan, tam bir ol-
~uluJu~ savW\an Sokrates, bu ~er~ve
i~inde ki~inin ahlaki bak.lmdan geli~ebil
mesi ve kendisini ger~ekletirmesi i9n,
once kendisini tarumast, kendisine kar~l
durust ohnast gerekti~ini belirtmi~ ve
bu tur bir bilgiyi, ~i.nin kendisine, dun-
yaya, toplum ve de~erlere yonelik bilge-
li~inin temeline yerle~tirmi~tir.
Gorgias. M. 0. 5. yuzyllda ya~amt~ olan
onemli Sofist du~unur. Yokluk Dstune ve
Helen' e Ovga adh eserlerin sahibi olan
Gorgias, kendisini bir gorecilikle strurla-
mayarak, ger~ek bir hi~~ili~in savW\ucu-
s u olm u~tur.
Hi-;bir de~erin varolmad1~uu, insanla-
ra ikna yoluyla her~eyin kabul ettirilebi-
leceAiJU, zira insanlann bilgiden yoksun
olduklariJ\1 soyleyen Gorgias, ikna sana-
lana, sozun terbiye edilip geli~tirilmesi
ne buyuk bir on em vermi~tir. Ona gore,
ikna sanah, konu~ma, inan~ ve du~un
ceyle ilgili olan tum di~er sanatlann
kendisine dayand1~1 temel sanattu. In-

sanlar bilgisiz olduklan i~in, Gorgias, al-
danmayJa do~ruluk arastnda buyuk bir
fark olmada~tnt belirtmi~tir. Olmadt~l
i~in de, ona gore, do~ru s6z ya da akll-
yuriitmeyle yanh~ soz ya da akllyuri.it-
me aras1nda de~il, fakat yalnJzca ba~a~
nh, doyurucu, ikna edici akllyi.irutme
ve tarta~mayla k1s1r soz ve tarh~ana ata-
sanda aytnm yapabiliriz. Logosun, sozi.in
buyi.ik bir gur.u oldu~unu one suren
Gorgias, bir yandan da sozi.in bu gi.ici.i-
nun, aydtnlatan ve bilgi veren bir gu~
olmaytp, dalgalanduan ve etkileyen bir
gu~ oldu~unu soylemi~tir.
goniil. Tasavvufta, tinsel de~erlerin bu-
lundu~u yere, Tann'run, ge~ici varhkla-
nn etkilerinden st ynlmt~, ge~ici a~klar
dan uzakla~arak ger~ek a~ka eri~mi~
kilnselere gorUndi.i~i.i makama, gen;ek
sevgilinin kendisine yur~ edindi~i son-
suzluk ulkesine verilen ad.
gorecilik [tng. relativism; Fr. relativisme;
AI. relativismus]. Ki~iden ki~iye de~i~
meyen nesnel bir hakikat, herkes i~in
get;erli olan mutlak do~lar buluruna
da~tnJ, hakikatin ya da do~rulann bi
reylere, ~a~lara ve toplumlara goreli ol-
du~unu savunan anlaya~; ki~iden ki~i
ye, ~a~dan ~a~a, toplumdan topluma
de~i~meyen birtak1m do~rular, evren~
sel hakikatler bulundu~unu reddeden
tav1r. Mutlak veya de~i~mez ya da ev
rensel standart ya da ol(jiitlerin bulun-
mada~Inl one si.iren yakla~1m; bir teori
nin, kendisinin da~Jnda ve kendisinden
bag1mS1Z olan do~ruluk ol(ji.itleri sa~la~
yamamasa durumu.
Bir kimsenin gorii~i.ini.in ba~ka bir
k.imsenin gori.i~i.i kadar iyi ya da do~ru
oldu~unu one si.iren gorecilik. bireyler
aras1ndaki farkhhklarla ilgili bir ogreti
oldugu zaman, 1 bireyci gorecilik; top-
lumlar arasandaki farklahk1arla ilgili bir
ogreti oldugu zaman, 2 sosyal gorecilik
ad1n1 ahr. Bununla birlikte, biri ahlaki,
di~eri de epislemolojik olmak i.izere, te
melde iki ayn gorecilik tiiri.i vardu.
Bunlardan evrensel olarak ge(jerli ahlaki
ilkeler bulunmada~Jna, ti.im ahlaki ilke-
lerin ki.ilti.irlere ve bireysel tercihlere gO-
gorecilik 383
reli oldu~unu one suren rolativizm tu-
ri.ine 3 a/zl8ki gorecilik ada verilir. Ahlaki
gorecili~in bir ttiru, tum ahlak ilkeleri
nin bir ki.iltur ya da toplumun uzla~m
lan ba~lamanda ge~erlilik kazandt~tnl
one suren 3-a) uzla~mrctlrkttr. Buna kar-
~ln, ahlaki gorecili~in bir di~er versiyo-
nu olan 3-b) oznelcilik, ahlaki bir ilkenin
ge(jerlili~ini belirleyen ~eyin bireysel
tercihler oldu~unu savunur.
Soz konusu ahlaki gorecilik, s1rastyla
I ahlaken do~ru ve yanh~ oldu~u dti
~unulen ~eyin toplumdan topluma de-
~i~ti~ini ve dolaytstyla, tum toplutn!ar
taraflndan kabul edilen tek bir ahlaki
ilke bulunmadt~ana dile getiren ~e~itli
lik tezine ve II rum ahlald ilkelerin ge-
~erliliklerini gordukleri ki.iltiirel kabul-
den aldaklanna dile getiren bagunlrhk
tezine dayantr.
4 Epistemolojik ya da bili~sel gorecilik
ise, evrensel bilgi ya da hakik at ol(ji.itle-
ri olmada~uu, do~ru olan ya da kabul
edilenin yerel ki.ilti.irlere, tarihsel veya
6
sosyo-politik ilgilere i-;sel ve dolayJsly
Ia goreli olan ol(ji.itlerin bir fonksiyonu
oldugunu iddia eder. Ba~ka bir deyi~
le, epistemolojik gorecilik bilim felsefe-
sinde, bir teori ya da em pirik inan(jlar
ki.imesinin di~erinden daha iyi ya da
dogru oldugu yargtsana varma imkan1
verecek, evrensel ge(jerliligi olan bilim
sel bir metodolojinin olmad1~aru one
surer.
Niteldm, tKuhn ve tFeyerabend gibi
goreciler, bilimsel teorilerin birbirleriyle
mukayese edilemez olduklann1 savu-
nurlar. Soz konusu filozoflardan Kuhn,
The Structure of Scient~fic Revolutions [Bi~
limsel Devrimlerin Yapsa) adh eserin-
de, bilimsel di.i~i.incenin her zaman, tar-
h~manln terimlerini tanmlada~l i(jin,
hakh kdanamayan, temellendirileme-
yen teorik bir paradigmarun benimsen
mesini i~erdi~ni s6yler. Bir teoriden di-
6
~erine do~ru olan de~i~menin, . ozi.i
itibariyle rasyonel olmayan bir de~i~
me oldu~unu one si.iren Kuhn, bilimsel
paradigmalann birinden di~erine ge~i
~in, a(jtklanabilmekle birlikte, metodo-
384 goreli
lojik yonden hakh k.Jhmp temellendiri-
lemeyece~ini savunur.
goreli [Yunanca pros ti; Os. iZJlji; ing. relati-
ve; Fr. relatif; AI. relativ, bezuglidz]. Bir ili~
ki i-;inde varolan, ba~ka ~eylere ba~h
olan, sadece bir ba~mh sayesinde varola-
bilen ~eyler i-;in kullarulan s1fat. BWlunla
birlikte, varolan her~eyin ili~kileri, bir-
takim ba~mhlar sayesinde varoldu~u
dikkate ahmrsa, bunun biricik istisnas1,
ko~ullu olmayan, ba~ka her~eyden ba-
~JmSIZ olarak varolan, ba~ka hi-;bir
~eyle ili~ki i-;inde bulunmayan mutlak
varhk olarak Tann'du.
Goreli teriminin 'varolu~lan ba~ka ~ey
lere ba~h ya da ba~ka ~eylerle ilgili olan
~eyler' it;in kullamld1~ml soyleyen Aris-
toteles'e gore, ome~in 'en buyuk, ba~ka
~eylerden daha buyuk oldu~u i-;in, var<r
lu~u bir ba~ka ~ey hakkmda soylenene
dayanan bir ~ydir'. Modem felsefenin
kurucusu Descartes ve panteizmi Dcs-
cartes'm toz tammmdan ~kan tSpinoza
ise, kendi kavramlarmda ba~ka kavram-
lan ihtiva eden ~eylerin goreli olduklan-
ru one sunnu~lerdir.
gorunmez el [tng. invisible hand; Fr. main
invisible]. Adam Smith'in The Wealth of
Nations [Uluslann Zenginli~i) adh kita-
bmdan -;1kan ve bireylerin iktisadi ha-
yatta ekonomik kazan-; amac1yla kendi
-;1karlan i-;in mucadele verirken, eylem-
lerinin bir gu-; sayesinde, toplumun
genel -;1karma, refaluna bulunacak ~e
kilde ger-;ekle~ti~i ve geli~ti~i olgusu-
na gonderimde bulunan deyim.
Buna gore, toplumu meydana getiren
bireylerin iktisadi eylemleri, onJar salt
kendi ki~isel -;lkarlarlm du~undukleri
zaman dahi, devletin engellemesi ve
mudahalesiyle kar~Jla~J(madl~l sure
ce, toplumun yaranna, genelin refah ve
zenginli~i i-;in -;ah~u.
gorunu~ [Os. zahir; Al. appearmce; Fr. appa-
rence; Al. schein]. Goriilen ~y ya da ken-
disini bilince do~rudan ve araasJz bir bi-
-;imde sunan duyu i-;erigi. Ger-;eklikte,
d1~ dunyada varolan nesnenin farkh
nesnel ko~ullara gore de~i~mekle birlik-
te, yine nesnel olan de~i~ik goriinu~leri.
Ll.san zihninden ya da ozneden ba~Jm
SlZ olarak varolan nesnenin ko~ullara
gore de~i~en algdanabilirli~i. Nesnenin
tumuyle perspektif yasalanna gore belir-
lenen ~ekli. Goruntu anlammda, ger-;ek-
li~in, tasanmlar, ideler, duyu-deney-leri
ve alg1 i-;erikJerinden olu~an, zihindeki
yansiSI. Ger-;ekligin, algllayan oznenin
durumuna, it;inde bulundu~u ko~ullara
gore, kayna~m1 zihinde daha iyi ya da
daha kohi ifade edebilen yansiSI. Kendi-
sinden 'ilkb~l ger-;ekli~e az ya da -;ok
benzedi~i du~uniilen duyu i-;eri~i.
goriinu~-ger-;eklik aynama [tng. distincti-
on between appearence and reality; Fr. dis-
tinction entre l'apparence et realite]. ~yle
rin, tilin ili~kilerinden ba~ImSIZ olarak,
kendilerinde ve kendi ba~larma sergile-
dikleri varhk tarz1 (ger-;eklik) ile bilen,
algdayan ya da gozlemleyen ozneye go-
runme tarz1 arasmda yap1lan ayrun.
Aymm, gorunu~lerine ili~kin bilgi-
mizden ba~lmSIZ olarak varolan baz1
~eyler (belli bir ger-;eklik) bulundu~u
du~uncesiyle, bu ~eylerin kendilerinde
ne oldu~unu (ger-;ekli~in bizzat kendi-
sini) hi-;bir zaman bilemeyece~imiz ve-
ya ancak akll yoluyla kavrayabilece~i
miz ya da ~eylerin kendileri hakkmda
(ger-;ekli~in kendisiyle ilgili olarak) yal-
mzca pek az bir ~ey bilebilece~imiz go-
ru~unden olu~ur.
Salt felsefe ya da metafizi~e ozgii bir
aymm olmay1p, bilim tarahndan da kul-
larulan gorunu~-ger-;eklik aymmmda, fi-
lozoflar taraf1 ndan her~yden once, go-
riinu~un aldahc1, yamlbo oldu~u yerde,
ger-;ekli~in asll, hakikf oldu~u savunul-
mu~tur. tkinci olarak, ger-;ekJik, filozof-
lara gore, gorUnu~lerin turetilmi~ olduk-
lan, ba~ka bir ~eye bulundukJan yerde,
temeldir, kendi kendisine ba~h olup,
kendi kendisine yetendir. 09fficti olarak
gorunu~lerin, kendi ba~lanna ahmp,
kendi i-;inde de~erlendirildiklerinde an-
lamdan yoksun ve butunuyle aldabc1 ol-
duklan yerde, ger-;eklik tumuyle anJa~I
hr olma ve gorunu~lere anlam venne
ozelli~i ta~u.

Ayunn1n tarihi felsefenin tarihi kadar
eski ohnakla, ay1r1m en azmdan antik
Yunan filozoflan tParmenides ve tHe
rakleitos'a kadar geri gitmekle birlikte,
onunla ilgili en sa~lam kari1tlardan biri
si, modem felsefenin kuruc:usu tOes
cartes'1n balmumu kanJhd1r. Descartes'a
gore, balmu1nunWl ~ekli, rengi, hacmi
ve kokusu, yani duyu yoluyla algllana-
bilir alan nitelikleri vard1r. Bununla bir-
likte, mumu ate~e yakla~t1rd1~1mlz
zaman, onun her yonden de~i~ti~ini,
mumun, tum bu de~i~melere kar~1n,
yine de var olmaya devam etti~ini goru
ruz.
Descartes, buradan hareketle, duyusal
niteliklerin varolanlann do~asnm bir
par~as1 olmad1klann1, ancak yaln1zca
goriinu~ kategorisini olu~turduklar1n1
soyler. Duyusal nitelikler I tozun aynl
toz olarak kabp, kendileri bakmundan
de~i~ti~i ozsel olmayan ozellikler, ya
da arazlard1r. Fiziki nesnelerin ozu, yani
goriinu~un gerisindeki ger~eklik ise,
mekanda yer kaplamadtr. Ba~ka bir de-
yi~le, maddi toz ozu itibariyle yer kap-
lar v~ onun yay1hmlan ~qitli de~i~ik
lil<Jer sergiler. Bu, yer kaplamarun fizild
ger~ekli~i meydana getirdi~i anlam1na
gelir ve geometri bilimi de bu sonucu
do~rular.
Descartes'1n S.Oz konusu argumaru,
tLocke'un birincil ve ikincil nitelikler ara-
smdaki ay1nm1yla goriinii~le ger~eklik
arasa.ndaki aytnml ortaya koyan ba~ka
akllct yakla~1mlar i-;in temel olu~tur
mu~hlr. Rasyonalist, alg~n1n gorelili~ini,
de~i~kenli~ini ve tutars1Zh~1ru gosteren
kan1tlar kullanarak, ger~ekli~e yalruzca
aklm eri~ebilecegini g6sterir. Nitekim
tLeibniz, ayru ~er~ve it;inde, monadlar
dan meydana gelen ger~k dunyarun,
zaman ve mekan i9nde olmadlgDll, goz
lemledi~ turden nedensel ili~kiler
sergilemedi~ini ortaya koymu~tur. Ona
gore, goriinu~, yani zaman ve mekan
i-;inde yer alan gozle goriiniir dunya,
monadlardan olu~n ger~ek dunyayla,
yani gorunu~un gerisindeki ger~eklikle
a9kJanabilir.
gosterge 385
Gorunu~-gen;eklik ay1run1, Marksis t
felsefede, kapitalist toplumun goriinu
~unun gerisindeki, bu gorunu~un teme
linde bulunan gerc;ekli~e ula~man1n
yontemi olarak kullandm1~tlr. Bu yonte
me gore, goriinu~ ger~ekli~i gizlemekte
olup, gizledi~i o gen;eklik tarafmdan
ac;Lklarur. Bununla birlikte, gorunu~, bir-
.;ok bakundan tatmin ve i.kna edici oldu-
~u i~in, bir anlamda ger~ektir de.
gosteren [ing. sign~~er; Fr. signifiant; AI.
signifikant]. Gosterilenle birlikte bir gos-
terge meydana getiren ses ya da sesler
butunu, gostergenin maddi boyuhmu
olu~turan imge. Hep maddi bir varbk,
yani duyu-organlanyla alg1Janabilir bir
~ey alan gosteren unlu dilbilimci Saus-
sure'tin ifadesiyle, sadece sure i9nde
ger~ekle~ti~i, ozelliklerini sureden aldl-
~~ v.e yayll1m gosterdi~i i~, ~izgiseldir.
gostererek yap1lan tan1m [tng. ostensive
defition; Fr. definition ostensi'De]. Herhan-
gi bir kavram ya d a terimi, onun alglla
nabilir bir ome~ini gostererek tarumla
yan tan1m turii.
Buna gore, alg.sal kokenli temel kav-
ramlan dilsel yoldan tan.unlamak kolay
ya da olanakl1 olmad1~1 i~in, bir rengi,
ome~in sanyl obur renklerden ayuarak
tan1mlayabilme, san renkli bir ~eyi gos-
termeyi gerektirir. Soz konusu tanJm
turii, tam dilsel de~il de, yan-dilsel
alan bir tarum turu olarak ortaya ~1kar.
goslerge [ing. sign; Fr. signe; Alm. zeic-
hen ]. 1 Genel olarak, kendi d1~1ndaki bir
~eyi gosteren, kendisinden ba~1ms1z bir
ger~kli~i yans1tan her tOr varhk, nesne,
olay, olgu. Bir faaliyeti, bir olu~um ya
da anlanu onu anJayan birine g6steren,
bir ba~1nhn1n yerine duran ~ey.
Buna gore, bir gosterge hpk1 klrmlZI
renginin, trafik dilinde 'dur' anlamma
gelmesi gibi, be IIi bir ~yi gosterecek,
belli bir anlarru ifade edecek ekilde d u
zenlendigi ya da ayarland1~1 z.aman,
buna uz~unsal g05terge ad1 verilir. Ba~ka
bir deyi~le, bir g6sterge insanlarm ayn
anlam, du~unce ya da nesneyi g6stennek
iizere, ba~ka bir i~areti kullanabilme ola-
na~lna sahip olmalan anlam1nda uzla-
386 gosterilen
~nnsaldu. Gostergeyle, g05terge tarafm-
dan gosterilen, i~aretin yeiine durdugu
~ey aras1ndaki ili~kinin, insan taraflndan
uzla~1ma dayah olarak kuruhnu~ yapay
bir ili~ki ol.tnaytp, (bulutlann yagmurun,
du1naiun yanguun, viirud ate~inin de
hastahg1n e1naresi ohnas1 gibi) gozlemle-
nebi1en do~al ya da nedensel bir diizen.i
ortaya koyan bir tasvir olmas1 durumun-
da, soz konusu i~arete dogal gostcrge ad1
verilir.
Ote yandan, bir gosterge gosterdigi
~eye benziyorsa, gosterdigi ~eyle a~1k
bir benzerlik sergiliyorsa, bu gosterge-
ye temsili gosterge, buna kar~u1, anlatnl,
gostergeyi kullananln ozelliklerine ve
gostergenin kullandd1g1 baglama gore~
li, bagh olan gostergeye ise, durumsal
gosterge ad1 verilir.
2 Daha ozel olarak da, dilsel bir goste-
renle gosterilenin birle~iminden dogan
biriln. Dili bir gostergeler sistemi olarak
dii~iind utumuzde, anlamln temel biri
mi olan ~ey, im, i~aret.
Gosterge terimi zorunlulukla bir bagin-
hyl giindeme getirdigi i~n, dilsel gaster
genin 1nahiyeti en iyi, onu emare ya da
dogal gostergeden ve sembolden ayir-
mak, onun k~ndisini meydana getiren
bag1nhn1n ozgiillugunii ortaya koymak
suretiyle a~1klanabilir. Buna gore, dilsel
gosterge, ornegin yagmurun emaresi
olan bulut veya ate~i gosteren duman
olarak dogal gostergeden v~ya bar1~1n
simgesi olan giivercin olarak sembolden
farkhhk gosterir, ~tinkii dogal gosterge-
nin i~leyi~i ard1~1kllk, semboltin i~leyi
~i de benzerlik bagintlsina dayan1rken,
dilsel gostergeyi meydana getiren bagmh
uzla~Imsald1r. Kullarum1 bir bildiri~im
amaana bagh olan gestergeyi, isvi~reli
iinlii dilbilimci Ferdinand de tSaussure,
birbirinden ayn.lmas1 imkanslZ olan iki
ytizti, bir i~itsel i.Jnge (gosteren) ve bir
kavram (gosterilen) ihtiva eden bir ~y
olarak tarumlar. Yine dilsel gaster~, dil
sisteminin diger gestergeleriyle olan
ili~kilerinden bag1msz olarak ele ahna-
maz; bu anlamda gosterge, diger gester-
gelerin olmad1g1 ~eydir.
~osterilen [ing. signr:~ed; Fr. sign~(re; AI.
~g1~fikat ).
Gosterenle birlikte, gosterge-
yi olu~turan i~erik; gostergenin maddi
degil de, kavran1sal boyutu; gostereni
anlama ya da yorumlama faaliyetinde
kullan1lan kavram, gostergenin gonde-
rimde bulundugu zihinsel i~erik.
Goltingen Okulu [ing. Gottingeu School;
t.cole de Gottingen). tKant'1n felsefesin-
den yola ~1kan Leonard Nelson tarahn-
dan kurulan Yeni-Kant~I felsefe okulu.
Deneyi.Jnin, tecriibenin tetneJ ilkelerini
ke~fehneye c;ah~an Nelson, tpsikolo-
jizmden ve tku~kuculuktan ka~nlabil
mek i~in, psikolojik i~ebak1~ yonte1nini
kullaimu~ ve bu ilkelerin, psikolojik
degil de, Kantc;1 anla1nda metafizik.sel il-
ke1er oldugunu one siinnii~tiir.
gozden ge~irici metafizil< [ing. revisionanJ
metaphysics; AI. n1etaphysique rtvisioriste].
c;agda~ ingiliz manhk9s1 P. F. Straw
son'un, Descartes, Leibniz ve Berkeley
gibi filozoflarm eserlerinde omeklendiRi-
ne inand1~ metafizik tllriine verdigi ad.
Bu tur bir metafizik, ona gore, dunya
ile ilgili dii~tincelerimizin akttiel yapl-
suu tasvir etmenin otesine ge~meyen
tbetimleyici metafizikten fazla olarak,
daha iyi bir yap1 ortaya koymaya ~ah
~an bir m~tafizik tiiriidtir.
gozlem [Os. mu~ahade, rasat; ing. observati-
on; Fr. observation; AI. beobachtung]. Nes-
neleri ve olaylan, onlann niteliklerini ve
somut ili~kilerini saptama, kendi zihin-
sel deneyimlerimizin, i~ ya~antalanm1
z1n dogrudan bir bi~imde bilincinde
olma edimi, olgu top lama i~lemi Bilim-
de, doga ko~ullanna mtidahalenin soz
konusu oldugu deneyden once gelen
evre i~in kullarulan terim.
GOzlemde, iki ogeyi, yani alg1 verileriy
le, yorumlama faaliyetini birbirinden
ay1rt etmek gerekir. Yorumlamay1 belir
leyen temel ko~ullar ise, ge.;tni~ ya~an
hm1z1 olu~turan kavramlar, bak1~ a~da
n, inan~lar, bilgi ve varsayunlard1r.
Bundan dolaya, kavramsal dti~tinceden,
oznel ogelerden tiimtiyle annau~, yal-
ruzca duyu verilerini kapsayan yahn bir
gozle1nden soz ebnek olduk~a gii~tiir.

9u -;err;eve i-;inde, gozlemin bilimsel
de~erini belirleyen iki temel ol-;ut, gu-
venilirlik ve ge-;erliliktir. Buna gore,
gozlemde en onemli noktalarm ba~m
da, gozlemcinin olgulara yak.la~1rken
birtakun ki~isel saplanh, gizli ya da
iistii ortuk, onyargl ya da inan-;lann et-
kisinde kalmamas1d1r. Guvenilirli~in
ba~ka bir ol-;utti de, gozlemin tekrarla-
nabilir olmas1 ve tekrarland1~1 zaman,
tutarh kalmas1dtr. Buna gore, guvenilir
bir gozlem a~a~1 yukan aym ko~ullar
altmda daima aym sonu-;lar1 veren bir
gozlemdir. Gozlemin guvcnilirli~ini be-
lirleyen ba~ka bir ol~t ise, gozlemin
fazla hata pay1 i-;ermemesidir.
Buna kar~m gozlemin ge-;erlili~i, goz-
lemin belli bir amaca yonelik olmas1yla,
bir sorunun yarutlarunasma, bir preble-
min -;oztimtine ya da bir hipotezin test
edilmesine hizmet etmesi olgusuyla be-
lirlenir. Geli~iguzel yap1lan, belli bir
amaca yonelik olmayan gozlemler, gu-
venilir olsalar bile, ge-;erli olmaktan
uzak olan gozlemlerdir.
Ote yandan, fenomenlerin, gozlemci ta-
rafmdan denetlenemeyen, kontrol otesi
ko~ullarda ger-;ekl~tirilen gozlemi pp-
lak gi:izlem olarak bilinir. Buna ka11m, fe-
nomenler, ara~b.rmaarun denetleyebildi-
~i ya da mudahale edebildi~ ko~ullarda
gozlemlendi~i zaman, bw1a gozlem de~il
de, deney ad1 verilir. <::1plak gozlem, teles-
kop, mikroskop ttiriinden bilimsel ara-;la-
nn kullarulmasa, gozlem i.;in uygun yer
ve zamamn ~esi suretiyle geli~tirile
bilir; bununla birlikte, kullam.lan hi-;bir
bilimsel ara-;, ara~brLian fenomenin goz-
lemi ir;in r;ekilen zahmetler, gozlemlenen
fenomen ve fenomenin ortaya 9k.J~ kcr
~ullan akttiel olarak etkilenmedigi, de-
~i~tirilmedi~i ve kontrol edilmedi~i sti-
rece, gozlemi temel karakter itibariyle
deney haline getiremez.
Bu ba~lamda, dunyarun durumuyla,
dunyadaki olay, olgu ve fenomenlerle il-
gili olan, onyargJSIZ bir gozlemcinin d~
rudan do~ruya duyu-organlaruu kuUan-
masyla elde edilen, ve do~rulanabilen
Gramsci, Antonio 387
s1rurlamnami~ genellemeler, ttimel oner-
meler ir;in temel olu~turan onermelere
gozlem onermeleri ad1 verilir.
gozlemleyici sozcelem [lng. constative ut-
terance; Fr. ~nonce constatif]. Onlti -;a~da~
dil filozofu ]. t Austin'e gore, bir ~ey du-
rumu'nu betimleyen, olgular tizerine bir
bili~i veya mahlmahn dile getirilmesi
olan sozcelem ya da soylenimler. Bunlar
do~ruluk de~eri alan, yani do~ru ya da
yanh~ de~eri alan sozcelemlerdir.
gozlemsizlik yanh~J [ing. phallacy of in-
sufficient observation; Fr. erTeur de I' obser-
vation insuffisante]. Ara~tmlan konuyla
do~rudan ilgisi bulunan, ve ara~tnma
run sonucunu do~dan etkileyecek
olan bir olguyu gonnemekten ya da he-
saba kahnamaktan oluC!n onemli bir
formel olmayan yanh~ ttiru.
Gramsci, Antonio. 1891-1937 ydlan ara-
smda ya~am111 olan tinlti italyan dti~ti
niir. Temel eserleri: il Milterialismo storico
e Ia Filosofia di Brnedetto Croce [Tarihsel
Maddecilik ve Bendetto Croce'nin Felse-
fesi], Gli intellettuali e l'OrganiZZJZzione
della Cullura [Entellekttieller ve Kultti-
riin OrganizasyonuL Note sui Machiavel-
li, solla politica e solla stato modmzo [Mac-
hiavelli, Politika ve Modem Devlet
Ozerine Deneme] ve hapishanede kale-
me alm1~ oldu~u Quademi del Carcere
[Hapishane Defterleri].
Bab Marsizmi gelene~i i-;inde yer alan
Gramsci, Marksizmi bir siyaset ya da
praksis felsefesi olarak yeni ba~tan in~a
ebne -;abas1 i-;inde olmu~tur. 0, bu ba~
lamda, Marks'm ekonomik detenniniz-
mini reddetti~ i-;in, tarihsel maddecili~in
belirledi~ bir Marksizm anlay1~mdan bi-
limsel bir ekonomi ve toplum felsefesi
olarak Marksizme yone~tir.
Klasik Marksist felsefeyi tCroce'den
o~endi~i tHegelcilik ve ttarihselcilikle
zenginle~tiren Gramsci'ye gore, felsefe,
toplumsal bir etkinlik olup, ktiltiirel
normlar ve de~erler evreninden, sa~du
yu olarak herkes tarafmdan payla~1lan
dunya gorti~tinden ba~ka bir ~ey de-
~ildir. Bundan dolay1, ona gore, tum
388 Gregorius
felsefeler somut olup, bir yer, bir zaman
ve bir halka aittir. Gramsci felsefeyi bu
~ekilde kavray1p tasarlarken, Marksiz-
min toplumun siyasi ve kiiltiirel iistya-
psm belirleyen Ierne! ya da altyap1 ola-
rak ekonomi anlay~ma kar~1 ~1km1~hr.
Onun goziinde, sagduyunun donii~ii
mii ve yeni felsefi perspektiflerin gun-
deme geli~i olarak siyaset, tarihsel de-
gi~mede bagunSlZ bir ogeyi gosterir.
Gramsci'nin, bununla birlikte esas kat-
kJSI hegemonya kavram1yla ilgili ~oziim
lemesinde yatar. tHegemonya kavraml-
m, belli bir grubun bir birlik olu~turma,
diger gruplar iizerinde tahakkiim kurma
sava~1 olarak tammlayan filozof, yoneti-
ci smlflann tahakkiimiiniin zor kullan-
ma ya da dogrudan kontrol d1~mda, ve
bunlardan ~ok daha etkili bir bi~imde,
bagnnh kiimelerin nzas1yla saglandg-
m one siirmii~hir. 0 ilgili nzay sagla-
yan aygtlara hegemonik aygttlar adm1
vermi~ve bu aygtlar yoluyla hakim ide-
olojinin ge~erli ve dogal bir soylem hale
geldigini belirtmi~tir.
Buradan hareketle, bir proletarya hege-
mony as anlay1~1 geli~tiren Gramsci'ye
gore, proletaryamn iktidanru uygulaya-
bilmesi i~in en elveri~li ko~ullar, bu Sl
mfm aym zamanda hem yonetici ve
hem de hakim s1mf olmasyla ger~ekle
~ebilir. Bunun i~inse entellektiiel ve etik
yonetimin devlet egemenliginden once
gelmesi gerekmektedir. Gramsci, prole-
taryamn soz konusu amac1 ger~ekle~ti
rebilmek i~in sJruf!ararasJ bir ittifak kur-
mas gerektigine inamr. Hem iktisadi,
hem de entellektiiel bir diizlemde olu~
turulacak bu tarihsel blokun temelinde,
ona gore, komiinist parti yer almah ve
onciiliik etrnelidir.
Gregorius. 3:35 ve 395 ydlan arasmda ya-
~amJ~ve inancm onceligini ve iistiinlii-
gunii teslim etmekle birlikte, bir yandan
da inancm rasyonel bir temeli oldugu-
nu, akdla temellendirilmesi ve destek-
lenmesi gerektigini belirhni~ clan Hris-
tiyan dii~iiniir.
lnancm gizlerinin, felsefi y a da bilimsel
sonu~lar olmadlgml, zaten olmu~ ol-
sayddar eger, Hristiyanhkla Yunan fel-
sefesi arasmda hi~bir fark olmayacagm1
one siiren Aziz Gregorius'a gore, yine
de inancm akdla hi~bir ili~kisi bulun-
madg dii~iiniilmemelidir, ~iinkii inan-
cm rasyonel bir temeli vardu. lnancm
iistiinlugu kabul edilirken, felsefenin
yard1m ve hizmetinden asia vazge~il
memesi gerektigini belirten Aziz Grego-
rius'a gore, ahlal<., doga felsefesi, manhk
ve malematik, hakikat tapmagmm sus-
Jeri olmakla kalmay1p, erdem ve bilgeli-
ge onemli katkJda bulunur.
Onun 'insan' sozcuguniin oncelikle
tiimel, ikinci olarak da bireysel insana
uygulanmak durumunda oldugunu
ifade eden ogretisi de bu baglamda, Gre-
gorius'un inancm gizlerini daha anla~Jlu
klima ~abasmm bir par~as1 olarak deger-
lendirilmelidir. Ba~ka bir deyi~le, tiimel-
ler konusunda, hpk1 Platen gibi, realist,
hatta hiperrealist bir gorii~ benimseyen
Aziz Gregorius'a gore, biri goksel, ideal,
ya da tiimel clan insan, digeri ise tikel
ve duyu-deneyinin konusu clan insan
olmak iizere, iki ayn insam birbirinden
ayumak gerekir.
Bunlardan ideal clan birindsi, Tan-
n'run zihninde, dnsel belirlemeden yak-
sun, ve tidea olarak varolan insan ya da
insan varhgldlr; buna kar~m, duyu yo-
luyla algdanan ikindsi, ideal insarun,
cinsel belirleme alm1~ bir ifadesi, tiimel
insarun tek tek bir~ok insanda kismen
ger~ekle~en tezahiir ya da ifadesidir.
Bunlardan ger~kten var clan birindsi
olup, ikinci birincisinin bir tezahiir, suret
ya da yansunas1 olarak varolur.
Grolius, Hugo. 1583-1645 ydlau arasm-
da ya~anu~ ve do gal hukuk ogretisiyle
iin kazanm1~ clan iinlii Hollandah dii-
~iiniir.
Hukuk alanmda, tDescartes metafizigi
ve epistemolojisiyle modem dii~iince
a~1smdan ne kadar onemliyse, o kadar
onemli clan Grotius, Descartes'm bilgi
alamnda ger~ekle~tirdigi ~eyi, hukuk
alamnda yapml~hr. Ba~ka bir deyi~le,
nasd ki modern felsefenin kurucusu

olan Descartes, ku~ku yoluyla bi1giyi te-
olojik-skolastik tasalluttan kurtararak
ozneden yola 1flkt1ysa, ayru ~ekilde Gro-
tius da huku~u, Tann iradesi kar~lsm
da ba~lmSIZ ve nesnel bir kurum olarak
one siinnii~tiir.
Buna gore, do~al hukuk yanhs1 bir dii-
~iiniir olarak Grotius, hukuku insan do-
~asuun bir iiriinii olarak gormii~tiir.
Laik do~al hukuk anlay1~uun kurucusu
olan filozof, Ortalfa~m teolojik renkli
do~al hukuk konsepsiyonundan oldu~u
kadar, Ilklfa~m do~aJ hukuk gori.i~iin
den de aynhm~ ve do~al hukuku, insan
do~asmdan lflksa bile, ayru zamanda
belli bir uygarhk diizeyine eri~en ulus-
lar tarafmdan kabul edilmi~ kurallar
olarak ele alm1~tu.
Ba~ka bir deyi~le, Grotius'un felsefeye
olan en biiyiik katlas1, yurtta~lar ve yo-
neticiler i'lin oldu~u kadar, Tann ilfin
de ba~lay1clh~l olan, akd yoluyla belir-
lenip ortaya konabilir kurallar obe~i
olarak do~al huku~un savunuculu~u
nu yapmaktan meydana gelir. Bundan
dolay1, onun hukuku dinden ba~1mstz
k1hp, insan do~asma ili~kin do~ru ve
sa~lam bir kavray1~la belirlenen bir te-
mele oturtma lfabas1 vermi~ oldu~u
soylenebilir.
Ona gore, do~al hukuk, do~ru aklm, bir
eylemin, insanm rasyonel oziine, ak1lh
do~asma uygun olup olmamasma gore,
ahlakr bakundan a~a~1 ya da zorunlu bir
eylem oldu~una i~aret eden buyrukla-
nndan meydana gelir. Eylem, Tann ta-
rafmdan salt bu nedenden dolay1, yani
insarun akllh oziine uygun dii~iip dii~
memesine ba~h olarak emredilir ya da
yasaklarur. Bu tiirden bir eylem, bizzat
Tann onu buyurdu~u iljin, ahlaki baklm-
dan ger1fekl~tirmekJe yukiimlii oldu~u
muz bir eylem degildir; tam tersine, o
ahllli balamdan ger1fekle~tirmekle yu-
kiimlii oldu~umuz bir eylem oldu~
muz ilfin Tann tarafmdan emredilmi~tir.
Yani Grotius'a gt\re, iki am ikinin dort et-
memesini, ozii Hibariyle koti.i olan bir
davram~m kotii olmamasuu, Tann bile
sa~layamaz.
Guattari, Felix 389
grup [1ng. group; Fr. groupe; Ai. gruppe].
Birkalf ya da birlfok benzer nesneden
olu~an bir toplam.
Buna gore, say1sal lfOkluk ya da nice-
lik, bir grubun ozsel, belirleyici bir yo-
niidiir. Grubu bu 1fer1feve ilfinde, suuf
ya da tiirden ay1nnak biiyiik bir onem
ta~u. Bilimsel anlam1 ilfinde, bir sm1f
ya da tiir, onu ba~ka nesne ti,irlerinden
ay1ran belirli niteliklere ya da karakte-
ristiklere sahip oldugu ilfin, sm1f ya da
tiir diye adlandmhr. Tiirler soz konusu
oldu~unda, yalmzca say1 ya da nicelik
pek dikkate ahnmaz. Bir s1mf ya da tiir
hakkmda one siiriilmii~ olan bir iddia,
niteliklerin soz konusu birle~imi ve do-
laylslyla, bu niteliklere sahip olan her
bir ~ey hakkmda one siiriilmii~tiir.
Guattari, Feli)(. <;a~da~ iinlii FranslZ psi-
kanalist, Freudlfu-Marksist dii~iiniir. l...JJ
Revolution mo/eculaire [Molekiiler Dev-
rim] L'Inconscimt Machinique [Makine
Bilinlfdl~l] gibi eserlerin yazan olan Qu-
attari, esas tDeleuze'le birlikte yapt1~1
ortak ara~tumalarla ve onun1a beraber
kaleme alm1~ oldu~u Anti-Oedipe, Rhizir
me [Koksap] ve Mille Plateaux [Bin Yayla]
adh eserlerle arulmaktad1r.
Genelde postyap1salc1 ve posbnodem
bir gelenek ilfinde yer almakJa birlikte,
varolan yap1, halihaz1rdaki statiiko kar-
~lsmda her tiirden teslimiyetin ve uz-
la~maoh~m paradigmas1 olarak gordii-
~ bir postmodem durum dii~iincesine
~iddetle muhalefet eden biridir, Guatta-
ri. 0 modemli~i her ne kadar ele~tirse,
belli bir ilerleme fikrinin iflas etti~i k~
nusunda di~er postmodemistlerle hem-
fikir olsa da, modem politik de~erleri
onaylamaktan geri durmaz ve demokra-
sinin yeniden icade edilmesi 1fa~nsmda
bulunur.
Ba~ka bir deyi~le, modernite ele~tiri
sinin merkezinde bir bilgi ve rasyonali-
te ele~tirisinden ziyade, kapitalist top-
lumun el~tirisi bulunan Guattari, bu
ba~lamda, biiyiik Ollfiide Marksizme ve
Freud'un gorii~lerine yaslannu~tu. 0
rasyonel, kurucu ozne dii~iincesini red-
detmi~ ve dinamik bir bilinlfdl~llehine,
390 gii~ ahlakl
bilin~li beni ya da benligi tahrip etme ~a
basl il)inde olmu~tur. Bu baglamda, psi-
kanaliz teorisi, psi~ik bastlrma kavram1,
ve aile ile fa~izmin analizi iizerinde
odakla~an Guattari, Deleuze'le birlikte,
arzunun iiretkenligini vurgulayan, arzu-
yu gii~siizle~tirerek hareketsiz kdma ~a
basl i-;indeki toplumsal gii~leri mahkum
eden bir arzu felsefesi geli~tirmi~tir.
BwlUnla birlikte, Guattari, soz konusu
arzu felsefesinden once, psikanalizin post-
modern muadili olarak dii~iiniilen bir ~i
zoanalizle, modem dii~iincenin ozne I
nesne, ger~eklik/ fantezi, dirimseldlik/
mekanizm benz_eri geleneksel ikili ka~d
hklanru yap1bozuma ugratnu~tn. Bu
~er~eve i-;inde akdc1 temsil ve yorum ~
malanru, arzuyu sabitleyen ve yarabc1
enerjinin online set ~eken tahakkiimru
veya basbnnaa dayabnalar olarak yo-
rumladlktan sonra modem temsil ve oz-
nellik teorilerinden kopan Guattari, arzu-
nun biitiin sosyal ve tarihsel gen;ekliti
yaratngmJ ve toplumsal altyapunn en
~nemli par~as1 oldu~nu dile getiren bir
arzu felsefesi iizerinde ~ah~ml~tlr.
gii~ ahlik1 [ing. ethics of power; Fr. ethique
de pouvoir]. Alman filozofu Friedrid1
+Nietzsche'nin, iistiinlugu, gii~ ve yara~
hc1hg1 temele alan, iistinsana gotiirmeyi
ama~layan evrimci ahh1kl. Bah kiiltiirii-
nii Yahudi-Hristiyan geleneginin ahllli
i~eriginden kopartan Nietzsche'nin, in-
samn yiiceligini bireycilikte bulan, gii~,
gii~ istemi ve yaraha ahlakm oziine yer-
le~tiren ahlak anlay1~1, tefendi ahlakJ
i~in kullarulan alternatif deyim.
gii~ istemi [ing. will to power; Fr. vouloir
de pouvoir; Al. wille zur macht]. Onlii
Alman dii~iiniirii tNietzsche'nin felse-
fesinin fizik baglammda kullamlan gii~
kavrammm metafiziksel muadili olan
temel kavram1.
Der Wille Zur Macht [Gii~ istemi) adh
eserinde 'Fizik~ilerimizin Tann ve evre-
ni yaratmada kulland1klan bu gii~ kav-
raml, ba~ka bir ~eyle daha tamamlan-
mak durumundadu; yani ona, benim
gii~ istemi diyecegim ~eyi de eklemek
gerelQr' diyen Nietzsche, bummla evre-
nin mekanik diizeninde bulunan ve bu
diizen ortadan kaldmlmadan yok edile-
meyecek olan temelli bir ozelligi kastet-
tigini soylemi~tir. Evrende gii~lii olma
isteginin hiikiim siirdiigiinii, gii~ istemi
ilkesinin evrenin her yerinde i~ ba~mda
oldugunu one siiren filozof, aym ilkeyi
insana da uygulam1~ ve gi.i~ istemini
ikinci olarak, insan eylemlerinin kendisi-
ne tabi veya bagh kdmdJgl itki olarak
tammla1 m~hr.
Nietzsche'ye gore, insan varhgmdaki
temel ilke, insanlann daha fazla gii~ elde
etmek i~in ya~amlanru zaman zaman
tehlikeye atmalan olgusunun da ifade et-
tigi gibi, ya~ma isteginden ~ok, gii~ iste-
midir. Sava~ta zafer kazanrna, rekAbette
iistiin olma, ba~kalanru etkileme, sanat-
sal yaratun, fllozofun evreni entellektiiel
bakundan fethetmesi, soz konusu gii~
istemini gozler online seren birka~ or-
nektir. in.sanlar, Niet:zsche'ye gore, daha
gii~lii olmak il)in, bilerek ve isteyerek
birtakam hazlardan ka~p, birtaklm ao-
lara katlarurlar. ifadesini yarabc1 faali-
yette bulan gii~, tum insanlann pe~in
den ko~tuklan en yiiksek mutlulugu
saglar. Mutluluk haz dolu saatlerin yo-
gunlugundan degil de, ger~ek bir giice
sahip olmaktan ve bu giicii yarahc1 bir
bi~imde hayata gec;irmekten olu~ur.
giindelik dil [ing. ordintny language; Fr.
langue rourante]. Belli bir alaru ya da di-
siplini helirleyen ve ogrenilmesi i~in belli
bir uzmanbg1 gerektiren bilim diline ya
da tekruk bir dile, bir okul ya da tarikabn
iiyeleri ic;in anlam1 olan ezoterik bir dile
kar~tt olarak, herkes tarafmdan anla~l
lan, insanlann gi.1nliik ya~anhlannda
duygulanru, dii~iincelerini, ihtiya~lamu
ifade etmek il)in kullandlklan, d1~ ger-
~eklige uygun dii~en dil.
giindelik dil felsefesi [lng. ordina1y langu-
age philosophy). Felsefenin ancak ve ancak
gi.indelik dilde g~en st>zriilderin anlam-
lanrun, yap1 ve kokenlerinin analiz edil-
mesi suretiyle geli~bilecegini. felsefenin
anlams1z ve sonu..-suz spekiilasyonlar-

dan, yalmzca gi.indelik dilin felsefi ~er(je
vesinin ve gerfieklikle ilgili onkabiilleri-
nin ara~tmhnasa yoluyla kurtanlarak,
problemlerinin fiOZiilebilecegini savunan
felsefe an lay1~1.
Geleneksel felsefe anlaya~ma ve metafi-
zige kar~1 filkarak, giindelik dilin felsefi
ama(jlar i~n fazlasayla uygun oldugunu,
bu dilin ozii itibariyle dogru olan bir
gerfieklik goaii~tine dayandagam, fiOZii-
lemez felsefi problemlerin, giindelik dil-
den uzakla~ap, temeli olmayan metafi-
ziksel bir dil yarahnaktan, giindelik
dilde ge(jen sozciikleri yanh~ kullarup,
anlamlanm (jarpatmaktan kaynaklanda-
guu savunan gorii~.
giindelik ya~amm estetizasyonu [ing.
ae.stlreticization of everyday life; Fr. aestheti-
cisation de Ia vie ordinaire]. Postmodern.Ji-
~ belirleyen bir durum ya da daha fiOk
tez olarak, sanatla giindelik ya~am ara-
smdaki aynm ya da boliirunenin yok
olup gittigini, sanatla giinliik ya~am ara-
smdaki duvann yakddaguu dile getiren
tez.
Tez iki anlama gelmekte, veya iki fark-
b duruma i~a.ret etmektedir: 1 Sanat(jl-
lar giindelik ya~antmm saradan nesne-
lerine yonelip, onlan sanatm konusu
yapmaktadarlar. 2 insanlar, kahk kiya-
fet, goruniim ve ev do~emelerinde tu-
tarh bir stil ya da bit;imi hedeflemek su-
retiyle, giindelik ya~amlanm genel bir
estetik projenin temel pan;as1 haline ge-
tirmektedir ler.
giine~ merkezli kuram [lng. heliocentric
tlteOnJ; Fr. tlreorie htliocertrique]. Antik-
(jagda, A.ristarkhos tarafmdan ortaya
koJUnu~ olmakla birlikte, temelde Po-
lonyah iinlii astronom Kopernik tarabn-
dan geli~tirilen ve diinyamn evrenin
merkezinde oldugunu ve hem kendi ek-
seni ve hem de giine~in fievresinde don-
dugunii dile getiren astronomi teorisi.
Bununla birlikte, Kopemik'in sistemi te-
mele ahnarak yapalan daha sonraki (ja-
h~malarla, giine~in biitiin evrenin degil
de, yalruzca giine~ sisteminin merkezi
oldugu kamtlanm1~t1r.
guzel sanatlar 391
giivensizlik yanh~a [in g. fallacy of lu ,Juo-
que ]. Bir insamn eylE>mlerinin savundu-
gu dii~iincel.erle tutarh olmadtgma gos-
teren deliller bulmaktan, bir ki~inin
gori.i~lerinin daha onceki inan(jlanyla
(jeli~tigim ve bundan dolaya, o l<i~iye
giivenihnemesi ya da onun gori..i~uniin
reddedilmesi gerektigini iddia etmek-
ten olu~an yanh~ tiirii.
giizellik [ing. benuty; Fr. beaute; Al. scllon-
heit]. Bir nesnenin, oznede haz ya da es-
tetik begeni duygusuna yol a~an temel
bir ozelligi. Gonne ve i~itme duyulan
aracahgayla begenilen, ho~a giden ve
hayranhk uyandaran bi(jim ve ol(jiilerin
meydana getirdigi uyumlu ve di.izenli
biiti.in. Oranta, yetkinlik, basitlik, birlik
ve olfiii yoluyla, duyulann ya da zihnin
ho~una giden, insanda estetik bir bege-
ni duygusu yaratan ~ey.
insan elinden filkma i.iriinlerde oldugu
kadar, dogada da varolan bir nitelik ola-
rak giizelligin ne oldugu, filozoflar ara-
smda fiOkfia tarta~llan bir konu olmu~
tur. Antik fiagda Yunanh du~iiniirler,
giizelligin tammlanabilecegini savunup,
onu diizen, birlik, uyum, oran, olljii ve
iyilik gibi niteliklerin bir birle~imine in-
dirgerken, baza modern dii~iiniirler gu-
zelligin tammlanamayacagn'ia savun-
mu~dar.
ilk ve Orta(jag dii~iincesi, guzelligi
nesnel bir nitelik olarak degerlendirir ve
guzelligi de, diger nitelikleri nasal algah-
yorsak, o ~ekilde algtladagamaza savu-
nurken, modem felsefede giizellik daha
(jok oznel bir a(jldan degerlendirilmi~
tir. Buna gore, giizellik, mutlak degil de,
goreli bir kavramd1r; giizellik, ~eylere
belli bir bi(jimde bak1~ tarzamazm sonu-
cu olup, ki~inin du)'gulanylil, ozellikle
de begeni duygusuyla ilgili bir konu-
dur. Bu (jer(jeve i-;lnde, giizellik bilincin
tasanmsal bir i(jerigine yonelik, filkar
giitmeyen ve bir begeni duygusu ya da
hazla tamamlanan tema~adan ba~ka bir
~ ~ey degildir.
giizel sanatlar [tng. fine arts; Fr. beaux
arts]. tlk ve temel i~levleri, iktisadi ya
da pratik degeri hi(j dikkate almadan,
392 giiul sanatlar
salt est~tik bir tecrube, 9kar gozetme-
yen bir giizellik deneyimi meydana ge-
tir~ek, izleyicide estetik tepkiler uret-
mek olan sanatlar.
Giizel sanatlar, 1 giirsel sanDtlar, 2 i~i tsel
sanatlar, 3 sernbolik sanatlar ve 4 karma sa-
natlar olarak struflarur. Bunlardan gorsel
sanatlar, goze hitap eden, gorse] algtlarla
belirlenen sanatlardu. Bunlar resim, hey-
keltra~hk, mimari gibi sanatlardu. i~it
sel sanatlar ise, ses sanatlarmdan meyda-
na gelir. Buna kar~1n, sembolik sanatlar,
iir ve roman gibi sanatlard1r. Karma sa-
natlar ise, ayru anda farkb sanat turlerinj
ir;eren sanatlardJr. brne~in, opera, ayru
anda miizikten, sozcuklerden ve gorsel
oAelerden olu~an bir sanatnr.
Guzel sanatlann kar~1s1nda yer alan
sanatlar, mekanik sanatlardar. Mekanik
sanatlar taraflndan uretilen nesnelerin
tumu (omeAin, belli bir markasJ olan
bir araba), ikincil bir i~levi yerine getir-
me a~lSlndan, estetik bir tarzda gortile-
bUmekle birlikte, oncelikle insan ya~a
mmda soz konusu olan belli bir amaca
hizmet eder. Yani, mekanik sanatlann
iirunleri, estetik olmayan bir ilev yeri-
ne getirirler.

H Theodor t Adorno ve Herbert Marcu-
Habermas, Jiirgen. Hermeneutik alanin-
daki gorii~ ve tarh~malanyla tarunan
~a~da~ Alman dii~iiniirii. tFrankfurt
Okulunun onemli temsilcilerinden biri
olan Habennas'1n temel eserleri arasm-
da Theorie und Praxis [Teori ve Pratik],
Tekhnik und Wissenschaft als ideologie
[ideoloji Olarak Teknik ve Bilim], Kultur
und Kritik [Kiiltiir ve Ele~tiri], Struktur-
wandel der Offontichkeit: Untersuchtrngen
zu einer Kategorie der burgerlichen Gesells-
chaft [Kamusal Alan1n Yap1sal Donii~ii
mii: Burjuva Toplumunun Bir Kategori-
si Ozerine Ara~hrmalar], Erlcmntis und
interesse [Bilgi ve insani c;1kar /ilgiler ],
Zur Logik der Sozialwissenscha ften [Sosyal
Bilimlerin Manh~l Ozerine], Legitimati-
ons Probleme im Spiitkapitalismus [Ge~
Kapitaliz.mde Me~ruiyet Problemi], The-
orie des Komunikativen Handeins [lleti-
~imsel Eylem Teorisi] gibi kitaplar bu-
lwunaktadli.
Hegel ve Marks1n sad1k bir izleyidsi
olan Habermas, felsefede yalnlZca teo-
rik konulann ele ahnmasma ~iddetle
kar~1 ~1km1~ ve bunun yerine insani
praksisi, insan ya~aman1n pratik yonle-
rini ge~irmeye ~ah~mt~hr. 0, hermene-
uti~in ba~ka iinlii bir savunucusu olan
tGadamer gibi, ya~amda ortaya ~1kan
~e~itli anlamlan serimlemekle yetinme-
yip, yorumun ele~tirel fonksiyonu iize-
rinde durmu~; belli anlamJan ve ku-
, rwnlan reddedip,_ di~erlerini savunacak
temel bir dayanak noktast bulma ~abas1
vermi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, Marksist gelene~i
ele~tirel bir tarzda degerlendinne ~aba-
Habermas, Jurgen 393
s1 i~inde olmu~ o1an Habermas, tarihse!
maddeciligin yeni ba~tan in~a edilebil ..
mesi imk.an1 iizerinde de durmu~, faka t
onun hem pozitivizmini, hem de ekono-
mik determinizmini ~iddetle ele~tir
Ini~lir. Jurgen Habermas da, +Frankfurt
Okulu'nun di~er uyelei'inin, omegin
se'iin yaph~l gibi, modem endiistri top-
lumlarmda, arac;sal akhn hakimiyeti ko-
nusuyla ilgilenmi~tir. Bilindi~i iizere,
arac;sal akJI ara~larla ama~lar aras1ndaki
ili~kiye ele ahr, bununla birlikte, ama~
lann belirlenmesi konusunu kapsam1
d1~1nda btraku. Habermas'a gore, bir-
~ok filozof i~in, aklm tek tiirii budur.
Hemen hepsi, ama~lardan ~ok ara~lann
rasyonelligi iizerinde d urm u~tur. Bu tiir
gorii~ler, siyasetin bilimselle~tirilme
1
si'ni te~vik etmi~ ve siyasi problemler
teknik denetimle ilgili problemlere in-
dirgen.irken, toplumsal hedeflere ili~kin
kam usal tarh~ma v e gorii~me alan1
tiimden unutulmu~tur. Babnln toplum
teorilerini, indirgemecilikten kurtulama-
dtgl ve ge~erli bir ileti~im ve rasyonalite
gorii~ii geli~tiremedi~i i~in ~iddetle
ele~tiren Habermas, bu ba~lamda dik-
katleri ozne-nesne arastndaki ili~kiden
uzakla~tlnp, oznelerarasl ile~im sure-
cine ~evirmi~tir. Bun dan dolay1, onun
epistemoloji alarundaki en onemJi katkl-
SI, toplumun varolu~unun, iki davran1~
tarZlna, emekle (ara~al davran1~la) top-
1umsal etkil~ime (ileti~imsel eyleme)
ba~h oldu~unu one surmesinden mey-
dana gelir.
Bunlar, Habermas'a gore, ayn insani
~karlarm temelini olu~rurur, oyle ki bu
~Jkarlar d a kategorik bir bi~imde farkh-
hk g6steren bilgi tiirlerinin meydaria ge-
li~ini haz1rlar. Yani, ara~al ya da strate-
jik davraru~tan farkh olarak ileti~imsel
bir eylemin, insanlann ba~ka insanlara,
olan ya da olmasa gereken konusunda
a~1klamalar yapt1~1 yerde giindeme gel-
di~ini s6yleyen Habermas'a gore, ba~
kalarina anlamaya .ve bilin~d~ itkileri
gozler online senneye yonelen herme-
neutlk ve benzeri ele~tirel ara~brma
194 hadis
tarzlan, ileti~ilnsel eylemden dogar ve
ara-;sal eylemin sonucu olup, nesnel sii-
re-;lerin denetimiyle, onlara ili~kin on-
deyiyi a1na-;layan empirik-analitik ara~
hn naya indirgenemez.
Bununla birlikte, Habermas gozler
oniine serilmek durumunda alan an-
lamlan -;arp1tan ve gizleyen -;e~itli top-
lumsal ve pratik etkenler iizerinde dur-
d ugu i-;in, Gadamer'in hermeneutigin
evrenselHgiyle ilgili -iddialann1 za1nan
zaman ku~kuyla kar~1lamak durumun~
da kalm1~hr. Ona gore, diinya1n1zda
ileti~im ve yorum sistematik bir ~ekilde
-;arp1t1Jmaktadu. Bu -;arp1tman1n biiyiik
bir bolihnii ise, onWl 'bilimcilik' olarak
goriip ele~tirdigi, bilim ve teknolojiye
abarhh bir onem atfetme tavnndan kay
naklanmaktad1r. Habermas, bundan do-
layl zamarurun -;ok biiyiik bir boliimii-
nii bu -;arplhCl etkiyi te~his edip
ele~tirme ve bize diinyadaki varolu~u
muzu daha saglam ve doyurucu bir bi-
-;hnde anla1na olanag1 verecek yorum
ve ileti~im tarzlann1 dile getirme i~ine
ay1rm1~hr.
hadis. Hz. Muhammed'in degi~ik olay-
lar ve problemler kar~1s1nda inananlan
ayd1nlatmak, Kuran'1n baz1 Ayetlerini
daha a-;1k bir dille ifade etmek i-;in soy-
ledigi sozler biitiin ii.
Diru bir bilim olarak hadis, bu -;er-;eve
i-;inde, Peygamberin sozleri ile davra-
nl~lannl, eylemlerini aktaran bilgileri
derleyen, bu bilgileri yazd1 bir bi-;imde
diizenleyip Sln1fland1rarak inceleyen
bililn dahna kar~ll1k gelir. Zira, Ku
ran'da Hz. Muhammed'in ki~iligi miis-
liimanlara omek olarak giisterildigi i-;in,
onun yolunu izle1nek, Allah'm sevgi ve
bag-t~lnl kazanmanln onko~ulu sayll-
Jnl~ ve bu durum miisliimanlar arasln-
da inan-;, ahlak, ibadet gibi konularda
Kuran'dan soma hadisleri ikinct kaynak
olarak benhnsemelerine yol a-;m1~hr.
Buna gore, hadis Hz. Muhammed'in
sozlerini toplar, Slnlflandlnr ve Peygam-
here atfedildigi halde, ger-;ekte ana ait
olmayan hadisleri belirlemenin yontemi-
ni geli~tirir.
Haeckel, Ernst. 1834-1919 ylllan arasln-
da ya~am1~ alan Alman bilgin ve dii-
~iiniirii.
tDarwin'in evrim kuram1ndan etkilen-
mi~ alan Haeckel, dogal ay1klanmarun,
dogan1n karutlanmaya ihtiya-; duyma-
yan matematiksel bir zorunlulugu oldu-
gunu dile getirmi~tir. Olgularla spekti
lasyon, bililn ile felsefe arastnda keskin
bir aynnn yap1lmas1na kar~1 -;1kan Ha-
eckel, ger-;ek bilimin, doga felsefesinden
ba~ka bir ~ey olmad1g1n1 one siirmii~
tiir. Bu rur bir felsefe, ana gore, bird bir
felsefe olmak durumundad1r, zira gok-
sel cisimlerden bitkilere ve insan bilinci-
ne kadar her~ey madde ve ayn1 neden-
sellik yasasty1a a-;1klanabilir.
Maddeci bir bak1~ a-;1s1 benimseyen
Haeckel'e gore, varolan her~eyin teme-
linde tek bir toz vardu; bu tek toziin de
madde ve gii-; ya da ene~i gibi iki ozsel
ozelligi bulunmaktad1r. Haeckel, soz ko-
nusu tmaddeciligine kar~1n, Tann'dan
vazge-;mcmi~ ve panteist bir bak1~ ac;1s1
benimseyerek, Tanr1'1un evrene i-;kin ve
evrenle bir oldu~nu one siirmii~tiir.
hak [Ing. right; Fr. droit; AI. recht]. lnsan
varbgma, bir kimseye varolan yasalarla,
evrensel beyanna1neler ya da en azln-
dan sozlii bir gelenekle tanlnan belli ~e
killerde hareket etme ozgiirlii~ii, yetkisi
ya da olana~1. insana Tann, kral, yasa,
toplumsal bilin-; ya da gelenek gibi bir
otorite kayna~1 taraflndan verilen, des-
teklenen, kutsanan yetki, ozgiirl iik ya
da ayncahk. Bireylere toplumsal ili~ki
ler ve ahiAki bakun1ndan tarunan davra-
n1~ ozgiirlugu.
Hak biraz daha ozel olarak da, top-
lumsal bir -;er-;eve i-;inde, hukukf diize-
nin, insan a-;1s1ndan korunmaya deger
-;1karlar1 koruyabilmek amaayla insan-
lara tarud1g1 yetki ~eklinde tanlmlana-
bilir.
Hak kavram1ru a-;1klayan ii-; ayn o8re-
tiden soz edilebilir. Bunlardan 1 birinci-
si alan ir8de teorisine gore, hak, hukuki
diizenin insana tarud1g1 irade giiciidiir.
ilc:inctsi alan 2 pkar teorisine gore ise,
hak hukukf diizenin korudu~u -;1kar-

dan ba~ka bir ~ey degildir. Bu iki teori-
nin eksiklerini gidererek bir sentezini
yapmt~ olan 3 karma teori a~tsmdan ise
hak, hukuki diizenin ki~iye, sahip oldu-
gu ~tkan korumast i~in tamdtgt irade
giiciidiir.
Haklar ~~itli ~ekillerde stmflanabilir.
Her tiir struflamamn ba~mda gelecek
hak tiirii, dogal hakla belirlenir. Buna
gore, dogrudan dogruya insan dogasm-
dan ~tkan ve bir insan varltgt olma olgu-
su tarahndan ongoriilen hak ve ozgiir-
liiklere dogal haklar adt verilir. Bunlar,
her zaman ve her yerde ge~erli olan hak-
lardtr. Dogal haklar, bir ba~kasuia dev-
redilemeyecek ve hi~bir ~ekilde vazge~i
lemeyecek hak ve ozgiirliikler olarak
anla~thr. Bu haklann en belli ba~hlan,
ya~am, ozgiirliik, e~itlik, mullu olma,
~ah~ma gibi haklardtr."
Ote yandan, kabul edilmi~ standartlara
uydugu, Tann"mn isteklerine uygun
dii~tiigii, ideallerimizi somutla~ttrdtgt;
ba~kalaruun ~karlanna zarar vermedi-
ti; ve nihayet, kendilerinin ahlaki deger-
leriyle ilgili saglam karutlar bulundugu
i<;in, belli eylem ya da faaliyetleri ger~ek
le~tirme hakkma, ahlllki hak adt verilir.
D~iincii olarak, ki~inin siyasi iktidann
kullarumma kahlma amaana yonelik
SeQ.ne, se9Jme, siyasi parti kurma, ve
partilere girme, siyasi iktidan el~tirme,
sansiire ya da kovu~turrnaya ugrama-
ma gibi haklanna, siyasi haklflT adt veri-
lir. Buna kar~m. bir toplumun yurtta~
lanna, o toplwnun hukuld. ya da yasa-
koyucu gii~leriyle verilen haklara, vatan-
da~bk haklar1 adt verilmektedir. Ote yan-
dan, iyi bir etitirn, saghk, meslek sahibi
olma, uygWl bir ya~am standardma
ula~ma, bask.t altmda tutulmama, hrsat
e~itligi gibi, bireylere toplum tarahndan
saglanan Ierne! hak ya da ideallere insan
haklar. adt verilmek durumundadtr.
Yine, hukuki sistemi, itharnlara kar~t
savunma, ba~kalanru su~lama, ba~ka
lan kar~Jstnda korunma, yasalan de-
gi~tirrne gibi i~lerde kullanma, biittin
bu konularda yasa kar~tsmda e~it mua-
meleye tabi olma tiiriinden haklara ise
hukuki hak/ar adtm verrnemiz gerekir.
hakikat refimi 395
Haklara, son olarak, k.i~inin belirli
ya~am alanlanmn gizli tutulmast amact-
na hizmet eden ve onun maddr ve
manevi varhgyla ilgili olup, bu varhgm
geli~tirihnesini hedefleyen ki~isel haklan
ornek verebiliriz. Bu haklarm belli ba~b
lan arastnda konut dokunulmazbgt. ha-
berle~me ozgiirliigii, ozel ya~amm gizli-
ligi, yerle~me ve seyahat ozgiirliigii, din
ve vicdan, dii~iince ve ifade, bilim ve
sanat ozgiirliigii verilebilir.
hakikat [lng. trut/1; Fr. verite; AI. waflrfle-
it]. 1 En gene! anlamt i~inde, dini, bilim-
sel, ahlaki, v. b. g., hakikatler baglamm-
da, bir bilgi alam ya da disiplinin konu
aldtgt varhk alamyla ilgili temel dogru-
lar biitiinii.
2 Ozel olarak, zaman zarnan ger~klik,
zaman zarnan da dogruluk anla.mtnda
kullarulmakla birlikte, ger~kte bir ~eyin
kendi ozii i<;inde ortiisiinii a~arak vukua
gelmesi ve insamn bunun farkmda olma-
st durwnu.Varltgm gizinden ~tkarak ola-
gelrnesi ve insarun bunun bilincinde ol-
masthali.
3 Hakikat daha ozel olarak da, tasavvuf-
ta, dort makamdan ii~iinciisiine kar~lltk
gelir ve hakilalt ehli ad1 alhnda, Tann'run
ger~k oziinii bilenleri, ger~kten varola-
run yalmzm Tann olduguna inanarak,
kendini Tann yoluna verenleri, Tann'ntn
strrtna erenleri gosterir.
hakikat rejimi [lng. truth regime; Fr.
regime du vente]. FranSIZ dii~iiniirii Fou-
cault'nun her toplumW\ hakikatle ilgili
bir gene! politikast, yani dogru diye
kabul edip fonksiyonel hale getirdigi
soylem tipleri, insana dogruyla yanh~
onerrneleri birbirinden aytrrna olanagt
saglayan mekanizmalan ve omekleri,
degerleri hakikate ula~ma hedefine gore
ayarlanmt~ teknik ve prosediirleri oldu-
gu, her toplurnda dogru saytlan ~eyi
soylemekle yiikiimlii olanlara belli bir
statii verildigi gorii~iinii ifade ederken
kullandtgl terirn.
Bilginin bu hakikat rejirni a<;15mdan ele
altnrnak durwnunda oldugunu, hakika-
tin iktidann hi~bir ~ekilde dt~mda ol-
madtgtm one siiren Michel Foucault'ya
396 hakhland1rma
gore, hakikatin bir ekonomi politigi var-
dtr. Soz konusu ekonomi politigi belirle-
yen be~ temel ozellik bulunmaktadtr.
Bu ozelliklerin ba~mda, hakikatin bi-
limsel soylem formunda ifade edilip,
onu iireten kurumlarda merkezile~tigi
ger~egi gelmektedir. Yine hakikat, sii-
rekli bir ekonomik ve politik te~vike
konu olduktan ba~ka, smus1z bir yayll-
ma egilimi sergiler ve tiiketim objesi
olur. Ve yine hakikat, Foucault'ya gore,
egemen birka~ biiyiik ekonomik ve poli-
tik aygtbn, ornegin iiniversite, ordu ve
medyamn politik tartl~ma ve topl umsal
planda kar~1 kar~ya gelmeleriyle ilgili
bir sorun ya da konudur.
Bu baglamda, bilginin iiretildigi toplu-
mun bir gii~ ili~kileri evreni oldugunu
one siiren ve dolaytsayla, giicii episte-
mik strateji olarak tammlayan Foucault,
giiciin soylenmesi, yapllmasl gereken
~eyi engelledigini ve soylenebilecek
~eyi se~tigini one siirmii~tiir. Ba~ka bir
deyi~le, bilgi gii~ ili~kisi diizenleyici
tilrden bir ili~ki olup, pratikte gorillebi-
lir. Ona gore, bilgi, gii~ kullarunu olma-
dan, tammlanmamt~, belirsiz ve form-
suz bir ~eydir. Bilgi, politik ekonomi,
soylem formasyonu ve politik teknoloji
olup, bilrnek de yargtda bulunma ve ege-
menlik albna alma giiciinii kullanmakbr.
Bundan dolayt, Foucault'ya gore; gii~ ol-
madan bilgi, bilgi olmadan da g~ ola-
maz. Bilgi gii~. gii~ te bilgidir.
hakhlandarma [Ing. justification, 'Pindicati-
on; Fr. justification; Al. rechtfertigung]. 1
Genel olarak, hakl1 kllma, temellendir-
me. Bir iddiaya, bir sonucu, bir onermeyi
ya da belli bir davraru~ tarz1m, yeterli
nedenler, tatmin edici deliller ve saglam
dayanaklar gastererek savunma, destek-
leme.
2 Manllkta, bir ~1kanm ya da akllyii-
riitmenin onciillerinin sonu~ i~in man-
tlksal bir karut meydana getirdigini gas-
terme i~lemi, kamtlama.
3 Hakhlandtnna, ozellikl~ ~agda~ epis-
temolojinin en onemli problemlerinden
biri olarak ortaya ~1kar. Buna gore, hak-
hlandnma, omegin analitik felsefenin
bilgi anlayt~uun en ter.nel kavram1d1r.
Zira soz konusu gelenege mensup olan
bilgi teorisyenJeri, bilgiyi, birlikte sag-
lanmak durumunda olan ii~ gerek ve
yeter ko~ulla tarumlarlar ki, bunlardan
birisi, dogruluk ve inanma ko~uluna ek
olarak, hakhlandtrma, hakh klima ko-
~uludur.
Soz konusu bilgi anlay1~ma gore, bili-
nen ~ey, bir onerme, olgularla ilgili de-
neysel bir onerme olup, 0 oznesinin P
onermesini bilebilmesi it;]n, oncelikle
onermenin dogru olmas1, ikincileyin oz-
nenin P'ye inanmas1 ve son olarak da, 0
oznesinin P onermesine olan inanc&IU
hakblandumast, temellendirmesi, gerek-
~elendirmesi, P'ye ili~kin psikolojik du-
rumuna epistemik bir nitelik yiiklemesi
gerekir.
Hakhlanduma teorileri, yani bilen oz-
nenin dogru onermeye olan inancmJ na-
sll ve ne ~ekilde gerek~elendirdigi ya
da temellendirdigiyle ilgili olan teoriler,
temelde i,.-selci ve da~salc1 teoriler ola-
rak ikiye aynhrlar; bunlardan ifSelci teo-
rilere gore, oznenin inancuun hakldan-
dmlmast, herhangi bir d1~ yard1m ol-
madan salt oznenin kendi ic;sel, zihinsel
siire~leri, bilin~ halleri ile olur.
Buna ka~an, dz~lcz teoriler, bilen ozne-
nin do~ olan onermeye olan inanet,
salt oznenin kendi i.;sel mekanizmalany-
la hakhlandtnlamayacagml ifade ederler.
<;iinkii, inancm hakldandanlmasanda,
vazge-;i)mez bir onemi ve i~levi olan oge-
ler, bilen oznenin dt~mdan gelir. Bu oge
ya da faktorler ise, om.egin inan~ olu~tur
ma siire~lerinin giivenilirligi, kendisine
inarulan onermenin sahip oldugu dogru-
luk degeridir. Giivenifulik ve olasthk gibi
faktorler ise, a~kbr ki, dt~sal ogeler
olup, inane hakh ~1kanc1 ve temellendi-
rici bir i~levi ger~ekle~tirirler.
hareket [lng. motion; Fr. mouvernent; AI. be-
wegung, gemutsbewtgung]. Genel olarak,
bir cismin mekln i~inde yer degi~tirme
si. Cisimlerin me~~n it;indeki, birbirleri-
ne goreli olan konum ya da durumlan-
run degi~mesi. SiikQnete, hareketsizlige
kar~1t olarak, nesnelerin yerlerinin de-
gi~mesi siireci.

Buradan yola ~1k1larak, her ti.ir de~i~
meye hareket ad1 verilmi~ti r. Bun a gore,
hareket nicelik, nitelik, bi~im, artma,
azalma bak1m1ndan de~i~meden ba~ka
bir ~ey de~ildir. Hareket, oncelikle, ken-
dilrJinden harela!t ve dr~ bir guciln eseri
olmt hareket olarak ikiye aynhr. Bunlar-
dan birincisi, hareket kayna~1n1n, hare-
ket eden ~eyin, d1~1nda de~il de, kendi
i~inde olmas1n1, buna kar~m ikincisi, bir
~eyin, kend i dJ~tndaki bir gii~ ya da et-
ldnin sonucu olarak hareket etmesini
ifade eder. Ote yandan, kendisinin d-
~mdaki bir hareket arac1h~yla, ba~ka
bir harekete gonderimle anla~dan hare-
kc~e ise, goreli hareket ad1 verilir.
Hareket, sosyal bilimlerde, belli bir
alanda belli bir de~i~ikli~in yapllmasl-
ru isteyen bireylerin ya kendi ba~lanna
ya da belli ki~ilerin onderli~iyle ger-
~ekle~tirdikleti toplu gi>steriye, belli bir
sonuca eri~mek isteyenlerin orgiitlii
toplulu~una kar~lllk gelir.
hareket etmeyen hareket ettirici [Os.
muharriki gayri nrilteharrik; tng. unmoved
mover; Fr. tnoteur immobile]. Aristote-
lesin do~a ya da evrene a~k1n olan yet-
kin Tann's1na, varolan her~eyin ereksel
nedenine verilen ad.
Aristotelesin Hareket etmeyen hareket
ettirici ad1n1 verdi~i varhk, saf fonndan
meydana gelir ve her tiir degi~menin
amaa ya da ereksel nedenidir. 0 saf
fonndur ve onun mad eli hic;bir yonii yok-
tur. Hareket etmeyen hareket ettiricide
madde soz konusu olsa, o belli birtakun
potansiyeJ gi.i~lere sahip olan ve dolay1-
s1yla en az1ndan bir bakmdan de~i~cbi
lecek olan bir varllk olacakhr.
onda maddi bir yon bulunmadl~l ve
0 bi.iti.iniiyle aktiiel olan bir varhk oldu-
~u i~in, hareket ebnez ve de~~mez. Bu-
nunla birlikte, o ba~ka her~eyin kendisi
gibi olmay1, kendisine benzemeyi istedi-
~i varbk oldu~u i~in, Hareket etmeyen
hareket ettirici evrendeki rum di~er nes-
nelerin ereksel nedenidir. ~i.inkii ta~lar
dan, bitkilerden, hayvanlardan ve in-
sanlardan gok cisimlerine kadar, evren-
deki her~ey kendi do~al de~i~me ve
harekel etmeyen hareket ettirici 397
geli~me si.ireci yoluyla, Hareket etme-
yen hareket ettirici.nin de~i~mezli~ine
ve yetkinli~ine yakla~maya ~ah~u. Ev-
rendeki her~ey Hareket etmeyen hare-
ket Ettirici i-;in soz konusu olan yetkin
saf fonn olma halini sever ve bu saf
fonn haline ula~maya ~ah~u.
Aristotelese gore, di.inyann hi~ sonu
gelmeyen bir de~i~me ve hareketler di-
zisi i~inde ak1p gibnesini ve old u~u
gibi olmas1ru sa~layan ~ey, bu sevgi ya
da a~khr. Yetkin bir varhk olan Hare-
ket etmeyen hareket ettirici di.inyadaki
soz konusu olu~umun ger~ekle~mesi
i~in hi~bir ~ey yapmaz. 0, yaln1zca va-
rolmak suretiyle, ba~ka her~eyi, kendi-
sinde soz konusu olan yetkinlik ve de-
~i~mezli~e ula~maya ~ah~mas1 i~in
yonlendirir ve harekete ge~irir.
De~i~menin potansiyel olan maddeden
aktiiel bir ~ey olarak bir forma do~ru ol-
du~unu dii~iinen t Aristoteles, ayru za-
manda akti.iel olarun potansiyel olandan
once geldigini ve potansiyel olandan ak-
ti.iel bir ~eyin varh~a gelebilmesi ic;i.n,
her~eyden i>nce akti.iel olan bir ~eyin
var olmas1 gerekti~ini one surer. Bun-
dan dolay1, her~eyin de~i~me siireci
it;inde yer ald1~1 ve dolay1sJyla de~i~
mek ve geli~mek i~in potansiyel gii~lere
sahip oldu~u bir di.inyada, Aristoteles
potansiyel ~eylerden olu~an bir diinya-
run varolu~unu a~1klayabilmek i~in, po-
tansiyel ya da yok olup giden ~eylerin
iistiinde olan aktiiel bir ~eyin varolu~u
nu kabul etmenin zorWllu oldu~u sonu-
cuna varm1~tu.l~te bu akti.iel varhk Ha-
reket etmeyen hareket ettiricidir.
Hareketin kendisi, hareketin ba~lad1~1
bir zamana geri gorurulebilse de, Hare-
ket etmeyen hareket ettirici, Aristoteles
i~in bir ilk hareket ettirici anlam1na gel-
mez. Soz konusu aktiiel ve yetkin var-
llk, saf form olarak Hareket etmeyen
hareket ettirici, Orta~a~'n teolojisinde
ortaya ~1kan yarahc1 Tann anlamJna da
gelmez. Aristoteles potansiyel olanla
akti.iel olan aras1ndaki ayrun1na daya
narak, hareket ya da de~i~meyi a~kla
yabilmenin tek yolunun akti.iel olan bir
398 Harivannan
~eyin potansiyel olan bir ~eyden man-
hksal olarak once geldi~ini kabul etmek-
ten ge.;ti~ini dii~iirunii~tiir. De~i~me
olgusu, ona gore, aktiiel bir ~eyin, ken-
disinde maddi ve potansiyel hit;bir ~ey
bulun1nayacak ~ekilde, kah~1ks1z ola-
rak akttiel olan bir ~eyin varolu~unu zo-
runlu kllar.
Ote yandan, bu Hareket etmeyen hare-
ket ettirici, bir gi.it; uygula1na ya da bir
hade sergilemek anlammda bir fail
ned en de~ildir. C::iinkii gii~ uygulamak
ya da iradi bir eylemde bulunmak po-
tansiyel olan yonlere i~aret eder. Hare-
ket etmeyen hareket ettirici evrende
olup biten her~ey kar~1s1nda de~i~me
den ayn1 kahr. 0, evrendeki olaylardan
etlcilenmez, evrene miidahale ehnez. 0,
evrende olup bitenlere etki etse, do~asl
na ayk1n olarak, hareket eden ve de~i
~en bir varhk haline gelecektir. 0, yal-
nlzca kendi kendisini dii~iinen saf
formdur. Hareket ebneyen hareket etti-
ricL harekete fiziki temas ya da eylem
yoluyla neden olmaz. 0 ~eyleri, bir ide-
alin insan varhklanru harekete ge.;:irdi~i
tarzda hareket ettirir. Bu varhk, her tiir
de~~meden ba~nns1z olarak varolur.
Aristoteles'in Tann anlay1~1, Ortat;a~
Hristiyan felsefesi yle islam felsefesinin
~ekillenmesinde oldukt;a etkili olmu~
tur. Kendisi hareket etmeyen bu ilk ha-
reket ettirici, Aristoteles'in Tann's1d1r. 0
yetkindir, ezeli-ebedidir, de~mezdir
ve potansiyel olmak de~~meye ac;:tk
olmak anlam1na gelditi i.;:in, tiimiiyle
aktiiel bir varhkhr. Akd, bir ki~i ya da
insan olmanm ozii oldu~u i.;:in, 0 ayru
zamanda bir ki~idir, bununla birlikte,
O'nun dii~iincesi, dii~iincenin kendisi-
ne ili~kin bir dii~iincedir. Tann, varo-
lan her~eye ili~kin yetkin bilgisiyle, en
yiiksek olt;iide 1nutludur. Aristoteles'in
Tann's1, evrendeki harekete, fiziki bir
anlamda de~il de, evrenin ereksel nede-
ni olmak bakmundan neden olur.
Harivarman. M. S. 250-350 yallan arasln-
da ya~am1~ olan Hintli Budist dii~ii
niir. 'Hit;lik o~retisi'ni geli~tinni~ olan
Harivarman sisteminde Nirvana'ya eri-
~menin yolunu de~illeme manb~1nda
bulmu~tur. Ona gore, ne benlik ya da
ruhlar, ne yarahlm1~ nesneler ve ne .de
bwtlarla ilgili kavramlar gert;ektir. Bwl-
lann tiimii birden, bir hit;ten ba~ka bir
~ey de~ildir.
Hartmann, Nicolai. 188::~1950 ydlan a-
raslnda ya~am1~ olan iinlii Alman spe-
kiilatif 1netafizikt;isi. Temel eserleri: Die
Philosopllie des deutschen idealismus [AI
man ldealizminin Felsefesi], Neue Wege
der OntologJe (Ontolojinin Yeni DallanL
Grundzuge einer Metapysik der Erkmntnis
[Bir Bilgi Metafizi~inin Temelleri], Phi-
losophie der N atur [Do~a Felsefesi], Ethik
[Etik].
T emeller: Bilgi ve var hk o~retisi d1~1nda,
insan ve insani de~erleri on plana ~kar
tan ahlak anlay1~1yla da, 20. yuzyll felse-
fesinin en onemli dii~iiniirlerinden biri
olan Hartmann Bab felsefesi gelene~inin,
Descartes'tan beri, dii~iinen ozneden ha-
reket etti~ini ve bunun da biiyiik bir .yan-
h~ oldu~unu savunmu~tur. Ona gore,
bagtmslZ bir ger~ekli~e ili~kin bir kavra
y1~, bene ili~kin kavray1~ kadar do~ru
dan ve araas1zdu. Hartmann, bu ba~
lamda tum felsefi problemlerin ontolojik
nitelikte problemler oldu~unu soylemi~~
tir; onlar, bi.ze verilen varhk tiiriinii anl~
ma yoniindeki giri~imlerdir.
Bilgi Goru~leri: Hartrnann'a gore, bilgi,
her zaman bir nesnenin kavranmas1du~
Bu kavraya~ da nesnelerin kendili~in
den bizim bilincimize du~mesiyle de~il
de, tam tersine dii~iinen varhk olarak
oznenin kendisini a~1 p nesneleri kavra-
mas1yla ger~ekle~ir. Bu ise, bir tasanm
yoluyla olur. Bilgi, nesnenin bilin~teki
yans1mas1 olan tasanmlar yoluyla ger-
t;ekle~ir. Harbnann'a gore, tasanm her
ne kadar bilginin nesnesi ile var olsa
da, nesnenin kendisi, bilgi soz kon usu
olmad1~1 z~man bile var olmaya devam
eder. Bundan dolay1, Hartmann ontolo-
jinin bilgi teorisine de~il, fakat bilgi ku-
ramlnln ontolojiye dayand1~1n1 savun-
mu~tur. C::iinkii ona gore, nesnenin bil-
gisinin soz kon usu olabilmesi it;in, once
nesnenin var ohnas1 gerekir.

HartmaM'a gore, bilgiden ba~ka, dot-
rudan ya~anm1~ hallerimiz, karar ver-
mek, ~ab~1nak gibi faaliyetlerimiz ve ge-
lece~e yonelik ~abalaruruz da bizden
ba~tmslz bir ger~ekli~ var olduAunu
ortaya koyar. Tu1n bu hallerde, faaliyet-
lerde ve ~abalarda ortak olan yon, bir
~eyin, ozneden ba~Ims1z bir varh~m bir
ozneye kar~1 koyu~udur. Bundan dola-
yt, nesneleri taJudl~lmlZ zaman, onlan
tam olarak tatud1~1nuzt ve bildi~imizi
dii~tin1neineliyiz. Duyu-algLlan bize yal-
ruzca nesnelerin on yi.iziinu g05terir ve
bilinenle biliruneyen arasmda bir kar~l
koyma strun kallr. Bu durwn, yahuzca
bir nesneler alaruru aydtnlabp, ti.im geri
kalanlar1 karanhkta btrakan bir lambaya
benzetilebilir.
Bilgide amacunlZ, bu slJUn a~arak, nes-
neyi tam olarak tarumaktu. Bununla bir-
Jikte, Harbnann insarun bu slJUn hi~bir
za1nan a~a1nayacag1JU savWlur. Bu bilme
~banuzda, hemen son bir bilinebilirlik
Slntnna ula~lrlZj bu Slrunn otesinde bili-
nemez ve aklld1~1 olan ba~lar. ~u halde,
her bilgi ~abasi.JU kat;1rulmaz olarak dur-
duran aklld1~1 bir kahnb dahna kalacak-
tlr. Raslanb, almyaztst gibi aklld1~1 olan
o~eler, Harbnann'a gore, kaldtnhp abla
maz.
Ontolojisi:Harbnann'm ontolojisine gore,
ger~ek varhk ve ideal varhk oltnak iizere,
iki ayn varbk alaru vardtr. Ger~ek varhk
alaru ise, ii~ a yn varhk tabakas1 y a da
katmarundan olu~ur: lnorganik tabaka,
~rganik tabaka ve ruhlu varhk tabakas1.
Jnorganik tabakada canslZ maddeler yer
ahr ve bu alan genellikle fizigin konusu-
na girer.
Organik tabakada ise, canh varbklar
bulunur ve bu alan biyolojinin konusu-
nu meydana getirir. Psikolojinin alaruna
giren u~iincii tabakada ise, bilin~li var-
hklar ve onlann iiriinleri, insan1n yarat-
tl~l tiim eserler, insarun tum somut ba-
~anlan yer ahr. Buna kar~1n ideal
varh.k alantnda, tek bir varhk tabakast
vardtr. Bu varhk tabakas1 da tinsel var-
hk tabakastdn. Felsefenin konusu olan
bu tabakay1 olu~turan varhklar, insan
ve de~erleridir.
Harhnann, Nic'olai 399
Hartmann'a gore, bu dort varhk tabaka-
st birbirlerinden kopuk olmad1klan gibi,
birbirleri i~ine ge-;tni~ de degildir. Taba-
kalar aras1ndaki ili~ki zantan, mekan,
niteli~ nicelik, biiyume, geli~1ne, yaratt-
Clhk ve ozgi.irluk gibi kategoriler aracrb-
~1yla kurulur. tlk varhk tabakastnda yal-
ruzca za1nan ve tnekan gibi kategoriler
soz konusu olu rken, ikinci tabakada ayn-
ca bilyilme ve geli~me etkili olur. Her
varhk tabakas1nda bir onceki tabakaya
yeni kategori ve ozellik1er ek1endi~i
i~in, ii~und.1 varbk tabakas1nda ikind
tabakadaki kategorilere yarahcdtk ek1e-
nir. Buna kar~m, dordiincii tabakada,
biiyii1ne, geli~me ve yarahch~a ek ola-
rak ozgurli.ik vardtr. Harbnann'a gore,
1nanevi' varhk tabakas1 en ozgiir, ama en
gil~silz olan varhklardan meydana gelir.
Tabakalar aras1nda birinciden dordiincii-
ye do~ru bir ozgiirle~me, dordiincii ta-
bakadan birind tabakaya do~ru da bir
g~lenme ili~kisi vardtr.
Ote yandan, bir varhk kendi it;inde bir-
~ok varh.k tabakastru birle~tirebilir. Or-
ne~int insan kendisinde dort tabakay1
bir araya getirir. Buna gore, insanda ilk
iki tabakaya e.k olarak, bilin~li varhk ve
manevi varhk tabakalan bir araya gelir.
Bu varhk tabakalan birbirleri iizerine
bir evin katlar1 gibi sualaruru~lardtr.
Zemin kahn iist kala ihtiyao yoktur,
ama zemin kat olmadan iist katlar ola-
maz. ~u halde, a~ag1 katlar tek ba~lan
na var olabilirler, anc;ltk iist katlar a~a~1
katlar olmadan var olamazlar. Her var-
hk tabakasuun kendisine gore bir yasas1
vardar, her tabaka kendisine gore bir ye;
nilik getirmi~tir. Her varhk tabakas1,
dayand1g. tabakaya gore, yeni bir ~ey
ortaya koymu~tur. Bir iist tabaka bir alt-
taki tabakaya ba~hd1r, ama onun tara-
ftndan belirlenmi~ de~ildir. Bir iist ta-
bakatun getirdi~i yeni o~e ile bir al t
tabaka iizerinde bir giicii vardu. Yiiksek
tabaka kendisine temel olan a~a~1 taba
kaya gore ozgiirdiir.
Etik: Demek ki, varh~tn inorganik, or-
ganik, psi~ik ve tinsel diye farkhhk
gosteren dort ana ta bakaslJUn hepsinde
400 hassa
birdcn ge\erli alan yasa ve kategariler
yamnda, yalmzca baz1 tabakalar i~in
ge~erli alup di~erleri iliin ge~erli alma~
yan yasa ve kategariler de vard1r. Orne~
~in zaman kategarisi tiim tabakalar i~in
ge~erli iken, nedensellik yasas1 tinsel ta-
bakada ge~erli de~ildir. Nitekim, tin ta~
bakasmda, da~adaki nedenselli~e ben-
zemeyen ba~ka bir belirlenim vard1r;
buradaki nedensellik, insan burada de-
~erlere gore eyledi~i i~in, ereksel bir
nedense lliktir.
De~erlerin ba~ka bir varhk alamna ait
aldu~unu sayleyen Hartmann'a gore, in-
sam ahlaki varhk yapan ~ey de, bu erek-
sel nedenselliktir. Ona gore, insan ancak
bu sayede, da~al ya da taplumsaJ diize-
ne, smuh da alsa bir yon verebilir. insan
bu alana~1 kulland1~1 siirece, da~al ne-
densellikten ereksel belirlenime g~ip oz-
giirle~ir. Onda ozgiirliik bir imkan, insa-
mn ger~eklf1tirmesi gereken bir ~ey
alup, salt akd varh~uun bir ozelli~i de-
~ildir. Ozgiirlii~iin bir biitiin alarak insa-
nn de~erler alamnda ger~eklf1tirdi~i bir
~ey aldu~unu one siiren Harbnann'a
gore, insan de~erler kar~1smda bir 5e9t'e
ve karar venne alana~ma ~ahip aldu~u
gibi, bu imkAru kullarup kullanmamak
bakmundan da serbesttir. lnsan bu ala-
na~J kullanmadJ~mda, da~al varhk ala-
rak kahrken, karar verip se~meye, de~e
ri ger~ekle~tirmeye ba~lad1~1 anda
ozgiir alur. De~eri yeryiizii ger~Jekli~i
i~e ~kebilen ve anlan bu diinyada ger-
~ekle~tir(!bilen insan, Harbnann'a gore,
ezelf-ebedi, de~i~mez de~erleri bu diin-
yaya sakan bir kap1dU', diinyaya anlam
veren varhk almak durumundad1r.
hassa. Bir ti.ire ait alan ve zarunlu alarak
aymma ba~h bulunup, aymrm meyda-
na getiren ozelliklerden ~1kars anabilir
alan ozsel ozellik. Hassa, Parphyras'a
gore, 1 Tiirlin baZJ bireylerine ait alan
hassa, 2 tiiriin biitiin bireylerine ait alan
hassa, 3 tiiriin bireylerine belli bir anda
ait alan hassa, 4 tiiriin tiim bireylerine ait
almakla birlikte daimi almayan hassa
almak iizere, dort ayn hassa ~eklinde ar-
taya ljlkar.
hatah nedensellik yanh~1 [ing. fallacy of
post lzoc ergo propter hoc]. Zaman i~inde
ardJ~1kh~1 ger~ek nedensellik alarak
gormekten, bir ~eyin, salt zaman i~inde
andan once geldi~i i~in, ba~ka bir ~eyin
nedeni aldu~unu dii~iinmekten alu~an
gayri fannel yanh~ tiirii.
Yine aym ba~lamda, bir nedenin, belli
bir sonucun, ger~ekte almad1~1 halde,
nedeni aldu~una inanmaktan alu~an
yanh~ hatah neden venne yanh~1 ala-
rak tammlamr.
hayali dii~man yanh~1 [ing. fallacy of
staw man]. Bir kar~1hn dii~iincesini ya
da bak1~ a~sm1, kalayca ~iiriitiilebilme
si i~in, aldu~undan zay1f gostermekten
ya da hatta ~arp1tmaktan alu~an gayn
formel yanh~.
hayvan ruhu [lng. animal saul; Fr. lime ani-
male]. Hayvanlarda varoldu~una ve insan
ruhuna benzer aldu~una i.rwuJan ruh.
Yalruzca insanlann ruhu aldu~unu sa-
vunan Descartes~ gorii~ bir tepki ala-
rak geli~en hayvan ruhu o~retisi, hay-
van davram~mm fiziki terimlerle a~k
lanamayaca~mJ, hayvan davraru~uun
ancak insan ruhuna benzer bir ruhun va-
ralu~uyla a~1klanabilir aldu~unu one
siirmii~ti.ir.
Hayyatiye. 9. yiizyllm i.k.inci yansmda
Ebu'l~HUseyin Abdurrahman el-Hay-
yat'm sistemle~tirdi~i Mutezile o~retisi.
Hayyatiye gorii~iine gore, Tann var
alan bir ~ey almakla birlikte, anun ozii
bilinemez. Varhklan yaratllmalanndiJSn
once de bilen Tann'mn giicii bilgisiyle
aym ol~iidedir. Liitufta bulunmak za-
runda almayan yiice Tann'mn, bunun-
la birlikte kullan yiikiimlii kllmas1
liitfu gerekli hlle getirmi~tir.
haz [Yun. hedone; Os. keyf, ing. pleasure; Fr.
plaisir; Al. vergniigen]. Ha~a giden bir
~eyin yarath~, uyandtrdJ~I duygu. AcJ-
run kar~Jsmda yer alan ve psikalajik bir
algu alarak, ha~umuza giden ve bizi
~eken bir ~eye sahip almaktan da~an
tatll ve keyif verici duyum. Bir arzunun,
iste~in tatmin edilmesinin ya da ihtiyaCU'I
kar~1lanmasmm sanucu alan duygu.
iradi bir tercihin hayata ge~rilmesinden
kaynaklanan ha~nutluk duygusu.

hazel (ing. lzedonist; Fr. lz~doniste]. Hayatta
pe~ine di.i~i.ilecek biricik iyinin haz ol-
d u~unu savunan, bu ilkeyi benimseyen,
hazz1, ama ozellikle duyumsal hazz1 en
yi.iksek de~er yapan bak1~ at;lSl, disip-
lin ya da yakla~Im i~n kullarulan s1fat.
Bu ba~lamda, gi.izelli~i, gonne ve i~it
me duyusuyla elde edilen hazza, oyun-
dan ahnan hazza, k1sacas1 duyumsal
hazza indirgeyen estetik anlay1~a lzazcr
estetik ad1 verilir.
Buna kar~1n, ya~amda pe~inden gidi-
lecek tek ~eyin haz oldu~unu, fakat
hazcd1gm nihar ve en yi.iksek amaarun
gert;ekle~tirilemez bir amat; oldu~urtu,
insanlann bi.iyill<. t;o~unlu~unwl hazla
dolu bir ya~am get;iremedi~ini, refah ve
zenginli~in insatu aadan ba~1~1k tuta-
madl~, dolaylsiyla, amac1n ve nihai
hedefin, hazdan zi yarle, aadan uzak
olmak oldu~unu one si.iren ahlak anlay-
~~ haze akbtumserlik diye tarumlarur. BOyle
bir ahlak gori.i~u, tarihsel olarak I<irene
Okulunun son i.iyelerinden biri olan He-
gesias taraf1ndan savunulmu~tur.
hazc1hk [Os. lezzetiye, zevkperestlik; lng.
hedonism; Fr. hedonisme; AI. hedonismus].
Ya~amda gert;ekten ve bizzat kendisi
it;in istenen tek ~eyin, ahlAk alan1ndaki
en yi.iksek de~er, nihai ve en yi.iksek
iyinin haz oldu~unu savunan o~reti.
Hazcdlk- ahlaki hazahk ve psikolojik
hazc1bk olmak i.izere ikiye aynhr. Bun-
lardan, 1 olmas1 gerekeni de~il de, olaru
betimleme iddiasmda olan psikolojik haz
cdzk, tilin insan eylemlerinin haz elde
etme arzusuyla gi.idi.ilendi~ini, insanla-
nn do~al olarak ac1dan kaftlp hazza yo-
neldiklerini belirterek, her insarun yal-
ruzca kendi hazz1 ya da mutlulu~unu
gozetti~ini, herkesin elde etti~i haz mik
tann1 en yi.iksek di.izeye t;lkannak istedi-
~ini savunur.
2 t Aristippos, tEpiki.iros, tlocke, Hob-
bes, tHume, +Bentham ve tMill gibi di.i-
~i.ini.irler taraflndan savunulmu~ olan
allaki hazcrbk ise, mutlulu~u ya~am.Jn
ve ahlak.Jn nihai ve en . yi.iksek amac1
yaph~l it;in, empirik bir ahlak gorii~i.i
olarak ortaya f;lkar. Ahlaki hazC'lhk. soz
haz kalkulu 401
konusu mutluluk amaana aadan kat;I-
nlp haz elde etmekle ula~abilece~imizi,
bundan dolay1 hazzan ya~amdaki en
yi.iksek iyi oldu~unu, her eylemin hazza
yonelmesi gerekti~ini, insan eylemleri-
nin ahlaki de~erinin hazza yol at;lp at;-
malnalanyla belirlendi~ini savunur.
Ahlakf hazcdlk, tiim eyle1nlerin, ba~ka
insanlarm hazlan ya da d urumlan tehli-
keye di.i~e bile, ki~inin aadan ka'jlrup,
kendini haZZllU sa~lama alma arzusuyla
giidiilenmesi gerekti~ini savw1du~unda,
egoist hazcrlk adi.Jll abr; buna kar~m, bi-
reyin, kendi hazzuu oldu~u kadar, gene-
lin, t;o~unlu~un hazzU'U, refah ve iyili~i
ni gozetmesi gerekti~ini one si.irdi.igu
zaman, yararczlrk olarak anla~1hr.
Cte yandan, haza bir o~reti, Aristip-
pos ome~inde oldu~u gibi, hazlar ara-
snda bir aynm yapmaz, belli bir haz ti.i-
riini.i ba~ka bir haz ti.iri.inden i.istun
tutmaz ve onemli olan tek ~eyin olabil-
di~ince t;ok haz elde etmek oldu~unu
vurgularsa, bu tiir bir hazah~a niceliksel
hazczlzk ad1 verilir; buna kar~1n, hazc1
o~reti, Epikiiros orne~inde old u~u gibi,
hazlar aras1nda bir ay1nm yaparak, or-
negin okuma, o~renme ve anlamayla il
gili olan manevi hazlar1n maddi ya da
bedensel hazlardan daha onemli old u-
~unu savunursa, bu ti.ir bir hazc1hk da,
niteliksel hazcrlrk olarak tatumlanlr.
haz kalkulu (lng. hedonistic calcul; Fr. cat..
cul hedonistique].Hazc1 ahlak anlaya~1
tarafsndan geli~tirilmi~ olan ve bir ey-
lemle ilgili tercihte, eylemin sa~layaca
~ haz miktannlll olt;i.i ahnmasl gerekti-
~ini one si.iren ilke.
Haz kalki.ili.i di.i~i.incesi ilk kez olarak,
t Aristippos'un tniceliksel hazCl.l1gma
kar~1, niteliksel bir hazcd1~1 benimsemi~
olan tEpiki.iros taraf1ndan savunulmu~
tur. lnsarun kendisini kar~ISlna t;lkan ilk
haz.za teslim etmemesi gerekti~ini dile
getiren Epiki.irosa gore, hazla dolu mutlu
bir ya~am bir summetresis uygulama.sll\1,
yani bir hesap ve olt;me sanati.Jll gerekti-
rir. tnsan gert;ek mutlulu~a ula~abilmek
i~n, ~imdiki hazlarla gelecekteki aalar
aras1nda bir denge kurmab, ti.irli.i tiirli.i
haz ve aa.larla ilgili bir hesap yapmahdu.
402 haz uzman1
Haz kalkiiliinii daha geli~mi~ bir .;er.;e-
ve ic;inde ifade eden yarara Bentham'a
gore ise, her birey aadan kac;uup, haz
elde ebneyi a1na.;lar. Bununla birlikte,
hazlar ve aclar birbirlerinden mutlak bir
bi.;imde farkJahk gosterdiklerinden, fark-
h deterlere sahiptirler. tBentham bu .;er-
-;eve i9nde, matematiksel bir dakiklite
eri~mek amactyla, haz ya da ac1 birimle-
rinden soz etmi~ ve boylelikle, eylemde
bulunmazdan once, bu birimlerin deter-
lerini hEStplayabilecetimizi dile getir-
mi~tir. Soz konusu haz birimlerinin de
teri, kendi ba~larma deterlendirilditi
zaman, Bentham'a gore, bunlar az ya da
.;ok, ha~ztn yotunlutuna, siiresine, ke-
sinlitine ve yalonllttna bath olaGlk.lar-
du. Bundan sonra, hazz1 kendi ba~ma
detil de, sonu.;lan a-;1s1ndan ele aldltl-
lnlZ za1nan, bu kez hazzJn verimlili~,
yani ayru tiirden ba~ka duyumlarca, ~
deyi~le yeni hazlarca izlenme ~ans1, ve
hazz1n safhtl, yani onu acJnln detil de,
hazz1n takip etmesi olas1ht1 ti..iriinden
ba~ka etkenler hesaba katdmahdtr. Haz
kalkiiliinde hesaba kabl.mas1 gereken ye-
dinci ve sonuncu ote, Bentham'a gore,
hazzm kapsam1d1r, yani onun etkilediti
insan say1s1d1r.
Bentham, bu son noktadan hareketle
en yiil<sek sayada insan i.;in en yuksek
m utluluk ilkesine ula~ml~hr. Ba~ka bir
deyi~le, bir eylem en yiiksek say1da
insan i.;in en yiil<sek miktarda haz sath-
yorsa, bu eyle1n, Bentham'a gore, ahllli
bakundan iyi olan bir eylemdir. Soz ko-
nusu haz kalkiilunden de anla~aldatJ
gibi, Bentham temelde, hazzm nitelitini
detil de, niceliksel yoniinii dikkate al-
ml~hr. Ona gore, ayru miktarda hazza
yol ac;an tiim eylemler aynl ol.;iide iyi
ve deter lidir.
haz uzman1 [lng. hedonic expert; Fr. spe-
cialiste on hedonisme]. Bentham'1n nice-
liksel hazcaht1na kar~1 .;1kan, bu tiir bir
hazc1h~1n insan varhtlnl domuzla ay-
ru diizeye getirditini belirten Mill'in
entellektiiel yetileri, kiiltiirel de~erleri
olan insan varht1n1 haz olfW\lti..i yapbtl-
nl gosteren deyim.
Niteliksel hazahtl uyannca, hazlann
birbirlerinden yalruzca nicelik balamln-
dan detil, nitelik balonundan da farkh-
hk gosterditini, daha az miktarda fa kat
daha deterli bir hazz1n, .;ok biiyiik mik-
tarda detersiz ya da daha a~at1 deter-
de bir hazza tercih edilmesi gerektitini
savunan Mill'e gore, bu tercihin ol.;iitii,
her iki hazla da, yani hem duyumsal ve
hem de enteUektiiel hazlarla tanl~ml~o
lan varhk, e~deyi~le hem duyumsal ve
hem de entellektiiel boyutu olan insan
varhtl olmahd1r. Su halde, haz konu-
sunda olc;iit, domuz detil de, insan var-
htl, bilge insan ya da Sokrates olacak-
tlr, .;ltnkii o, haz konusunda uzmandrr
ve o tatmin olmu~, tam doyuma ula~
ml~ bir domuz olmaktansa, ac1 .;eken,
mutsuz, fakat dii~iinen, ol.;iip bi.;en bir
insan olmay1 tercih edecektir.
hedonik [ing. hedonics ]. Ahlftlon, odevin
hazla olan ili~kisini konu alan dah ya
da tiirii.
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich. Biiyiik
bir siste1n kurarak, Kant'm irnkinslZ ol-
dutunu soylediti ~eyi ger.;ekle~tirmi~,
yani rasyonel bir metafizik kunnu~ olan
iinlii Alman filozofu. 1770-1831 y11lan
aras1nda ya~am1~ olan Hege I' in temel
eserleri: Phtinonrenologie des Geistes [Tinin
Fenomenolojisi], Wissenschaft der Logik
[Manhk Bilimi), Enzyklopiidie der Philo-
sophischen Wissenschaften im Grundrisse
[Felsefi Bilimler Ansiklopedisi], Grundfi ..
nU!n der Philosophie des Rechts [Hukuk
Felsefesinin ilkeleri].
Metafizigi: Alman idealizminin kurucu-
su olan t Kant, akhn kendisinin a priori
kategorileri ve bilginin formlann1, ka-
hplannl satladltl i.;in, bilginin miim-
kiin oldutunu soylemi~ti. 0 bilginin,
bu a priori kahplanrun insandan, i.;eri-
tinin ise d1~ diinyadan, insan1n dl~ln
daki ger.;el<likten gelditini savunmu~
tu. Buna gore, insan zihni, bilgiye a
priori, deneyden batunslz olan fonnlan,
l<ategorileri satlar, bu formlann malze-
mesi, i.;eri~i ise insandan batJmsazdlr,
d1~andan gelir. Hegel, i~te bu noktada
bilginin formlan kadar i.;eritinin de zih-

nin eseri, urunu olmas1 gerektigini sa-
vunur. Demek ki, bilginin tum ogeleri
zihnin eseridir.
Hegel'e gore, insan, bilgide kendisinin
dt~mda olan, kendisinin yaratmad1g1
ve insandan bag1msLZ olan bir diinyayt
tE.'Crube etmektedir. Bu dogal dunya bu-
tilnuyle zihnin eseridir, fakat biz insan-
lann zihinlerinin eseri degildir; bilgimi-
zin nesneleri bizim zihinlerimiz tarahn-
dan yarahlmamt~hr. Bundan Hegel'e
gore, ~u sonu~ ~tkar: Bu dunya, bu dun-
yayt meydana getire.ll_ye b.ilgimizin ko-
nusu olan nesnele~ sonlu bireyin, insa-
mn zihninden ba~ka bir zihnin eseri
olmahdtr. Bilginin nesneleri ve dolayt-
styla butun bir evren mutlak bir ozne-
nin, mutlak bir Zihin, Akd ya da Tinin
urunudur. Hegel'in Tin, Geist, lde, Mut-
lak, Mutlak Zihin admt verdigi bu tinsel
varhk, tum bireysel, sonlu insan ruhlan-
nm dt~mdaki nesnel bir varhk olup,
Tann'dan ba~ka bir ~ey degildir. Hegel,
Mutlak Zihnin, Geist'in ozune, insan
akh tarafmdan nufuz edildigine inarur,
~iinkii Mutlak Zihin, insan akhnm i~le
yi~inde oldugu kadar, dogada da a~tga
~1kar.
Yani, Geist kendisini Hegel'e gore, do-
gada ve insan akhnda ifade eder. Ona
gore, ger~ekli~n tumii yalmzca bir ide,
Mutlak ya da Nesnel Akll, bir Mutlak
Tin aracthgtyla anla~tlabilir. Bu Mutlak
Aktl, dunya tarihi boyunca bir evrim
siireci i~inde olmu~tur. Mutlak Akd a~
km, kendi kendisine yeten, kendi kendi-
sinin mutlak olarak bilincinde olan, tam
olarak bagtmstz bir varhk olmaya ~ah~
maktadu. S6z konusu evrim siireci, mut-
lak Akhn tam olarak rasyonel ve anla~t
hr bir varhk h&line gelme ~abastdll".
Du~unce ile varhgm, manhk ile meta-
fizigin bir ve ayru ger~ekligin iki farkh
yiizii oldugunu soyleyen Hegel'de Mut-
lak Zihin statik bir varhk degil, fakat di-
namik bir siire~tir. Bu Mutlak Zihin,
dunyadan ayn bir varhk degil, fakat
ozel bir bakl~ a~tsmdan goriildugunde,
dunyadtr. Hegel'in dinamik bir sure~
olarak betimledigi bu mutlak varhk,
Hegel, Georg Wilhelm Frie.drkh 403
onun tdiyalektik adm,;. verdigi u~lu
adunlardan olu~an hareketlerle degi~ir
ve geli~ir. i~te dunya, varhk, kultur ve
uygarhk dedigim!z her~ey, Mutlak Zih-
nin u~lu adunlardan olu~an diyalektik
hareketlerinden meydana gelir. Evren,
kendisinde mutlak Akhn ama~lan ya da
hedeflerininin ger~ekle~tigi bir evrim
siirecidir.
Hegel'in bu anlayt~l, teleolojik ya da
organik bir anlayt~hr. Evrimde en
onemli ~ey, ba~langt~ta varolandan zi-
yade, sonu~ta ortaya ~tkandu. Hakikat
biitundedir, am a biitun yalmzca evrim
siireci tamamlandtgmda ger~ekle~ir.
Mutlak olan ozu itibariyle bir sonu~, bir
tamam]anmadtr. Felsefe, buna gore, so-
nu~larla ilgilenir; o, bir evrenin ba~ka
bir evreden nastl zorunlu olarak ~tkhga
m gostennek durumundadtr. Bu hare-
ket dogada ve hatta tarihte bilint;SiZ ola-
rak ger~ekle~ir. Hegel'e gore, du~unur
bu surecin bilincinde olabilir; o bu sure-
c:i betimleyebilir. Du~unur evrenin anla-
tmm bildigi, evrensel dinamik aklm ka-
tegorilerini, i~lemJerini yakaladtga za-
man, en yuksek bilgi duzeyine yiikseJir.
Filozofun zihnindeki kavramlann diya-
lektik evrimi, dunyarun nesnel evrimiy-
le ~akl~1r; oznel dii~iincenin evrimi ve
kategorileri, evrenin kategorileriyle bir
ve aymdtr. Du~unce ve varhk ozde~tir.
Yontem: Mutlak varhgm bilgi ya da
dii~unce siireciyle dogal sureci kapsa-
yan geli~me silreci, Hegel'e gore, diya-
lektik yoluyla ger~ekJe~ir. Diyalektik,
hem dii~unmenin hem de biitun varh-
gm geJi~me bi~imidir. Dii~unme de
varhk da hep kar~ttlann i~inden ge~e
rek, kar~1tlan uzla~hrarak geli~ir. Fel-
sefenin gorevi ~eylerin dogasm1 anla-
mak, ~eylerin dogasmm, varolu~unun,
ozuniin ve amacmm ne oldugunu bil-
dirmek ise eger, felsefenin yontemi bu
amaca uygun bir yontem olmak duru-
mundadtr. Yontem, evrendeki rasyonel
siireci yeniden yarattp ifade etmelidir.
Bu amaca ise, Hegel'e gore, gizemli bir
bi~hnde, dahinin sezgileriyle veya daha
ozel bir yolla ula~tlamaz.
404 HegeL Georg Wilhelm Friedrich
Hegel felsefenin, tKant'an da be1irtmi~
oldugu gibi, kavramsal bilgi oldugunu
one surer. Fakat biz ger~ekligi soyut
kavramlarla tuketemeyiz; zira ger~ekli~
soyut kavramlann geregi gibi yansata-
tnayacaga, hareket halindeki dinaanik
bir sure~tir. c;unku ger~eklik olumsuzla
analarla, ~eli~kilerle ve kar~athklarla do-
lud ur. Bir ~eyi ger~ekte oldugu ~ekliyle
anlatabihnek it;in, Hegel'e gore, onun
hak.J<Indaki tuJn dogrulan ifade etme-
Iniz, onun tiim ~eli~kilerini belirtmemiz
ve bu ~eli~kilerin nasal uzla~hnldagana
gostermemiz gerekir. Bu ise, diyalektik
yonteanle olur.
Buna gore, du~unce diyalektik olarak
ilerlediginde, en basit, en soyut ve i~erik
baklmandan en bo~ alan kavramlardan
daha kompleks, daha somut ve daha
zengin kavramlara dogru ilerler. He-
gel'in diyalektik yontem ad1n1 verdigi
bu yonteme gore, biz i~e soyut ve tumel
bir kavramla ba~lanz (ta); bu kavram
bir ~eli~ki ye yol a~ar (antita)i birbirleri-
ne ~eli~ik alan bu iki fikir, ilk iki kavra-
man bir birligini ifade eden u~uncu bir
kavraanda uzla~hnhr (sentez). Yeni kav-
raan da yeni birtakam problem ve ~eli~
kilere yol a~ar' oyle ki bunlann da ba~
ka kavra1nlarda ~ozumlenmesi gerekir.
Diyalektik sure~, bundan dolaya kendi-
sinde tu1n kar~athklann hem barandaga
ve hem de ~ozuldugu, nihai ve en yuk-
sek kavrama ula~ahncaya kadar surer.
Bununla birlikte, tek bir kavraan, en
yuksek kavram bile olsa, butun bir ger-
~ekligi gostermez. Tuan kavramlar yal-
ruzca kasmi dogrulardar. Bilgi butun bir
kavramlar sisteminden meydana gelir.
Dogruluk ve bilgi, tapkl rasyonel ger-
~ekligin kend isi gibi, canh bir mantaksal
sure~tir. Buna gore, bir du~unce zorun-
lu olarak ba~ka bir du~unceden ~akar;
bir du~unce, ba~ka bir du~unce meyda
na getirmek uzere kendisiyle birl~ece
gi du~unccde, bir ~eli~kiye yol a~ar. Di-
yalektik hareket du~uncenin ananhksal
olarak kendi kendisi a~masad1r.
Hegel'e gore, filozofun yapmasa gere-
ken ~ey, du~uncenin tan1mlanan ~ekil
de kendi manl:lksal ak1~1ru izlemesine
izin vennektir. Bu sure~ tam olarak ve
geregi gibi ger~ekle~tirildiginde, dun-
yadaki sure~le bir ve ayna alan bir su-
re~tir. Hegel'e gore, Mutlak'an, Geist'in
diyalektik hareketinin birinci adxmanda
0, kendisindedir. Burada Geist, henuz
bir imkanlar u1kesidir. 0, kuvve halinde
alan gikunu henuz ger~ekle~tirmemi~
tir (Tez). Bununla birlikte, onun kendisi-
ni bilmesi, tanunasa i,..tn, G~ist'in kendi-
sine bir ger~eklik kazandannasa gerekir.
Geist, Mutlak Zihin bu ama~la kendisi-
ni ilk olarak dogada ger~ekle~tirir (Anti-
tez). Doga, dunya dedigimiz ~ey, He
gel'e gore, kar~atla~ma~, farkhla~ma~
hale gelen mutlak varhkhr. Soyut ve
farkbla~mam1~ halde bulunan Ide'nin
tek tek varhklar haline gelerek kendi da-
~mda bir varhk haline donu~mesidir.
0, ~imdi kendisinden ba~ka bir ~ey
olmu~, ozune aykan du~mu~tur. Geist,
Mutlak Zihin dogada kendisine yaban-
cda~ma~, kendi ozu ile ~eli~ik bir duru-
ma du~mu~tur. Bu ~eli~ki, diyalektik
surecin u~uncu basamaganda, k ultiir
dunyas1nda ortadan kalkar (Smtn). Bu-
nunla da, Geist yeniden kendini bulur,
kendine doner, ancak o, bu kez bilincine
tam olarak varma~, ozgurluge kavu~
mu~ durumdadar. c;unku, Geist'in yasa
sa, dogal dunyada zorunluluk, buna
kar~ln kultiir dunyasanda ozgurluktur.
Kultur felsefesi: Geist, kendisini kultur
dunyasmda diyalektigin u~lu hareketi
geregince, Subjektif Geist (Dznel Rult),
Objektif Geist (N esnel rult) ve Mutlak
Geist (Mutlak Rult) olarak a~ar. Buna gei-
re, subjektif Geist en alt duzeyinden en
ust duzeyine kadar insan ruhunu mey
dana getirir. Geist, kendisine yonelmi~
ozgur bir varhk, kendisini bilip tan1yan
bagunsaz bir ger~eklik haline gelmek
i~in, dogadan yava~ yava~ sayrahr. 0,
henuz geli~memi~ bir ruh halindedir ve
bu haliyle antropoloji biliminin ara~tlr
ma ve inceleme konusu olur. Ruhun
henuz dogadan tumuyle saynlamadaga
bu a~amada, ona kar~ahk gelen kavra
yt~ bi~imi duyumdur. Ruh, daha sonra-
ki a~amada 'duygu' ya ya da hissetme-
ye ge~er. Hissetmenin en geli~mi~ ve

tamamlamm~ ~ekli 'kendini hisset-
me' dir ve bu, bilince giden bir ara basa-
makt1r. Bilin~, boylelikle duyum, alg1 ve
anlay1~ a~amalanndan ge~erek kendini
ozgtir bir Ben (Ruh, Zihin) olarak tamr.
0, bundan sonra ba~ka benleri de tarur
ve kabul eder. Boylelikle, Geist kendisini
Nesnel Ruh olarak ger~kie~tirir ve orta-
ya ahlakbbk ve Devlet ~1kar. Bu durum
benin kendi i~inde l<almaktan kurtularak
gene! kurallara ve oznellikten nesnellige
yiikselmesi demektir. Boylece, herkes
i<;in ge~erli clan, herkesi kavrayan nesnel
Ruh ortaya ~1km1~ olur. Tarih dedigi-
miz ~ey, Hegel'e gore, halklarda beliren
Ruhun geli~mesinden ba~ka bir ~ey de-
gildir. Tarihin belli bir arunda, belli bir
halk, Ruhun geli~mesini iizerine abr.
Ruhun hukuk, devlet, ahl~k ve tarih ala-
nmdaki bu nenelle~mesi boyunca ken-
dine donmesi, kendini tammas1, mutlak
Ruhun bilincine vannas1 soz konusudur.
Ozel isteklerin, tutkulann ve egilimlerin
alarunda, herkes i~in ge~erli nesnel ilke-
.leri ortaya koyarak, onlan hukuk, ahlak,
devlet ~eklindc kabul eden Ruh, biitiin
ko~ullardan s1ynlarak kendini taruma-
ya, kendi oziinii farketmeye ba~lar. Boy-
lelikle, Mutlak Ruh haline gelir.
Mutlak Ruh da ~ adunh bir hareketle
ger~l<l~ir. Onun birind a~amas1 sanat
(tez), ikinci a~amas1 ise dindir (antitez).
Buna kar,un, onun ii~iincii a~amas1 fel-
sefedir (sentez). Felsefe, Hegel'e gore,
hem sanatm hem de dinin a~tlmas1 ve
onlann i~lerinde ta~1d1klan hakikatin
daha iist bir diizeyde kavrarunas1dtr. Fel-
sefe, Geist'1, mutlak varbk olarak kavrar
ve onu hem maddt olmayan bir dii~iin
ce, hem de elle tutulup gozle goriilebilen
biitiin varhklarm birligi olarak kavrar.
Hegelcilik [lng. Hegelianism; Fr. Hegelia-
nisme ]. Hegel'in ve ogrencilerinin geli~
tirdigi ogreti. Hegelci dii~iince gelene-
ginin, filozofun bak1~ a~1s1, metafizik
gorii~ii ve diyalektik anlay1~mm, meta-
fizik, estetik, siyaset, toplum teorisi, te<r
loji ve din felsefesi <tlamnda, Hegel'den
sonra ya~am1~ clan ~e~itli dii~iiniir ve
ara~ttrmaa tarafmdan benimsenmesi
sureliyle siirdiiriilmesi.
Heidegger, Martin 405
Hegelcilik ii~ ana ba~ltk altmda ifade
edilebilir: 1 Rozenkranz, Fischer ve Zel-
ler tarahndan temsil edilen birinci al<1m,
yani ortodoks Hegeldlik, Hegelci gorii-
~ii hi~bir degi~iklige ugratmadan ay-
nen siirdi.iriir.
2 Yeni-Hegelcilik olarak bilinen ve bir
yandan Hegel'in idealizmini siirdiiriir-
ken, bir yandan da devleli en yiice ama~
olarak goren Croce: Kroner ve Liebert'in
temsil ettigi yakla~un. 3 Hegel'in diya-
lektik yontemini ve olu~ kavramm1 be-
nimserken, idealizmini yads1yan, Feuer-
bach ve Marks'm yapttg1 gibi dini,
Stirner'm yapbg1 gibi yerle~ik kurumla-
n el~tiren sol Hegelcilik.
hegemonya [lng. hegemony; Fr. hegemonie;
AI. hegenzonie]. Bir toplumda hal<im s1mf
ya da yonetici swfm iktidamu dogal ve
me~ru gostermesi, kendi suufsal ~karla
rm1 evrensel ~1karlar olarak ifade elmesi
durumu.
Marks'm tarihsel maddeciliginde ortaya
~tkan hegemonya kavranu esas Antonio
Gramsci'nin ~ah~malanyla daha biiyiik
bir onem ve anlam kazanm1~t1r. Burjuva
hegemonyasmm en onernli aracmm sivil
toplum oldugunu one siiren Gramsct'ye
gore, hakim s1ruflann tahakkiimii, gii~
kullarunu ya da dogrudan kontrolden
ziyade, bagunh sm1f ya da kiimelerin n-
zas1yla saglann. Hakim s1mf altematif
bak1~lar1, farkh soylemleri d1~lar ya da
marjinelle~tirirken, belli dii~iince ve ba-
k1~lar iiretip, onlan yerle~ik hale getirir.
Heidegger, Martin. 1889-1976 yt!lan ara-
smda ya~am1~ ve tvarolu~<;~.~luk, post-
yap1salabk, tpostmodemizm, +Frank-
furt Okulu ve yap1bozumculuk iizerinde
~ok kahc1 etkiler btraktm~ clan iinlii
Alman dii~iiniirii, Bir~ok baktmdan ~ok
etkili bir dii~iintir olan Heidegger'in
Ierne! eserleri: Oberden Humanismus [!n-
sanbk Dzerine], Eir.fohrung in die Metaph-
ysik [Metafizige Giri~], Was ist das, die
Philosophie? [Felsefe Nedir?L identitiitund
Differenz [Ozd~lik ve Farkhh1c], Zeit.und
Sein [Varbk ve Zaman].
Bab felsefesinde varbk konusunun Pia-
ton' dan beri unutulmu~ oldugunu, oysa
varhgm birincil ve temel konu olup,
406 Heidegger, Martin
epis tenolojinin ikincil oldugunu savWlan
Heidegger, bu ~en;eve ic;inde, felsefenin
temel probleminin varhk problemi degil
de, bilgi proble1ni oldu~tnu, teaiibe edi
len ~yle, ona yuki edigimiz onem ya da
de~er arasmda 1nu tlak bir ay1nm yaplla-
bilecegini savWlan Yeni-Kant~hkla lngiliz
eanpirizminin yaruld1guu one siinnii~tiir.
0, Hegel ve Sartre'da get;en, nesnelerin
kendinde-varhgana ve bilint;li oznenin
kendisi it;in varhgana, diinya i9ndeki
varhk, oliiJn kar~as1ndaki varhk, ba~ka
lar1yla ili~ki i~indc varhk kategorilerini
cldeani~tir. Ba~ka bir deyi~le, kendisini
belirleyen temel konunun, insan konusu
degil de, varhk meselesi old u~n u dile
getiren Heidegger,varhk konusuna, yani
Sein'a, insani gert;eklik at;aslndan, yani
Dasein bakam1ndan yakla~ma~ ve insan
Ia ilgili tiim t;oziimlemelerin, varhk hak-
kJnda bilgi edinebilmemizi sagladaguu
belirtmi~tir.
Epistemolojinin degil de, ontolojinin
temel oldugunu one siiren Heidegger,
bilunsel akd ve teknolojinin Bata kiiltii-
riine t;ok zarar veren yogun etkisinden,
Bat1 1netafiziksel di.i~iincesinin sorumlu
oldugunu dii~iirunii~tiir. Soz konusu
1netafizigin temelinde ise, onun ontoteo-
lojik toz dedigi ~eyle belirlenen bir var-
hk anlay1~a bulun1naktadar. Heidegger'e
g6re, Bah metafiziginin temelinde, tiim
diger varhklann nedensel olarak kendi
sine bagh oldugu, tum degerlerin teme-
linde bulunan, ve dolayas1yla hem at;Lk
lay1ca ve hem de hakh k1hca bir anlam
i~inde ilk olan varhk ya da varhklarJn
var olmas1 gerektigi kanaatidir. Filozof-
lar, i~te bu kanaatle, 1nutlak bir bit;imde
ko~ulsuz olan varhk ya da varhklar ara-
lnl~lardu.
Heidegger, Bah kiilturiiniin onun ken-
disine kar~1 tavtr aldaga bilimsel akh
nan, biitiin bu giri~imlerin ba~anslzh
ganan bir sonucu olarak ortaya t;aktagana
soylemi~tir. Bununla birlikte, ona gore,
bilimsel akd da soz konusu temel meta
fiziksel inanc1 korur: Mutlak ya da ko
~ulsuz bir bit;imde gert;ek olan ~eylerin
nedensel temellerinden, zihinden ba
g1ms1z nesnelerin nedensel ili~kilerin
den soz ehnek anlamhd1r. Bu bilimsel
ontolojinin ayncabkh bir yere oturmasa,
Heideggere gore, Bau kiiltiiriiniin tek
gert;ek bilgi tiirii olarak bili1ne ve dolaya-
siyla bilimsel yonteme itibar etmesi so
nucunu dogurmu~tur. Oyleyse, bilhnsel
akhn egemenligine kar~a ~akabilmek
i~, oncelikle Bab 1netafizi~nin temel
kabullerini ydonak gerekmektedir.
0, bilimsel akl1n ontolojisiyle yak1ndan
ilgili bir problemin de, oznenin konwnu
problemi oldugunu savurunu~tur. Bu
problem, Heidegger'e gore, ontoteolojik
toz anlaya~a it;inde hep giindeme gelmi~
olsa da, en at;ak ve belirgin bir bit;imde
Descartes'm zihin beden ikiciliginde or
taya ~akar. Yer kaplayan anaddi cisimle
rin mekanik diinyasayla, yer kaplama-
yan, fakat dii~iinen zihin arasanda nasal
olup da ili~ki kurulabilecegi bir prob..
lean olarak ka"uruza t;akarken, birinci
alan i9n ge~erli olan bilimsel yontem,
ondan tiimiiyle ayn bir alan olan zihne,
insana uygulanamaz. Bununla birlikte,
insan biJimlerinin hermeneutik metodo-
lojisi de, Heideggere gore, degerler alaru
i9n doyururu bir temel saglayamaz. Ta-
lihselcilik, Husserl'in de gostermi~ old u-
gu gibi, ku~kuculuga ve hi~9lige, bilian
cilikten daha iyi kar~a koyamaz.
Heidegger'e gore, tKierkegaard'1n oz..
nel hakikati ve ttarihselciligi on plana~~
kartan yakla~unlarl onem ta~amakla bir
likte, yeterli degildir. Bu kez, geregin-
den fazla onem kazanan, pozitivizmin
ya da bilimsel akhn nesne lciligine
kar~1, toznelciliktir. Bilimsel akhn kav
rayt~tnl ve toz kategorisini y1kmak i~in,
nesnelligin kar~asma ya da yaruna oz-
nelligi oturhnak. oznelligin onemini vur-
gulamak yebnez. Zira, Heidegger'e gore,
nesnelcilik kadar oznelcilik de, Ball dii
~iincesindeki ~arp1kbk ya da hastahgl-
nan emarelerindendir. Dolay1sayla, daha
geriye, genel olarak Varhgan ne oldugu
sorusuna gitmek gerek1nektedir.
Heidegger, Varhk problemine bir yarut
getirmeye t;ah~uken, ontik olanla tarih
sel olan1, nesnel ya da olgusal olanla

tiznel clam uzla~hrmaya ~ah~1r. Ona
gore, ya~ama ili~kin dogru ve saglam
bir kavrayt~, ontik olana ili~kin, bilim
tincesi giindelik bilgiyle doga bilimleri-
nin sagladtgl bilgiyi i~eren olgusal bilgi-
nuze ek yapmaktan olu~maz. Ya~ama
ili~k.in saglam bir kavray1~, ya~am1 an-
lama, ancak ontik olanla tarihsel olaru bir
ilk ve temel birlikte bir araya getirmek
suretiyle elde edilebilir. Martin Heideg-
ger, i~te bu amaca ula~mak i<;in, bir
~eyin var olmastrun ne anlama geldigirri
belirleme ~abas1 i~inde olmu~tur. f~te,
bu soruya o, Varbk sorusu adtru vermi~
tir. Bu soru, ona varbga ili~k.in ara~br
manm ontik ve tarihsel boyutlaruu
uygun bir bi~imde birbirine baglama ola-
nagt verdigi i<;in biiyiik bir tinem ta~l
maktadtr. Zira varhk dii~iincesi, ona
gore hem ontik olaru ve hem de tarihsel
olaru kucaklar.
0, bu baglamda, 'var olmamn ne anla-
ma geldigi' sorusunu yarutlarken, Varhk
sorusunun en iyi bir bi<;imde, insan var-
hklanrun bak1~ a~tsmdan sorulmas1 ge-
rektigini sayler. Zira insan varhg1 yalmz-
ca var olmaz; o, ne olduguna ili~kin bir
kavrayt~a sahlptir. Onun insan varolu~u
i<;in kullandtgt terim, Daseindtr. Ayru
noktaya, yani Varhgm, insan varolu~un
dan hareketle a~unlanmas1 stratejisine
ba~ka bir perspektiften daha hareket
edildigi zaman da ula~dabilir. ~tiyle ki;
Heidegger'e gore, varhk problemi las-
men, diinyada bir ao;tkJama olmadan asd1
duran ~eylerin btrakllrm~hgtndan kay-
naklamr. Diinyamn dt~mda zorunlu bir
varhgm olmadtgtni, diinyadak.i olumsal-
hgt ortadan kaldtracak bir Tann'dan stiz
edilemeyecegini, her birimizin stiz konu-
su olumsalhkla ba~etmeyi ogrenmemiz
gerektigini belirten Heidegger, anlarm,
olwnsalhgm kendisinde bulmak duru-
munda oldugumuzu sayler. Varhk prob-
lemi, Heidegger'e gtlre, bizirn i~in ancak
bundan sonra yarutlanrm~ olacakhr. ~u
Mlde, varhk problemi bizim diinyadaki
varhk tarziJTUZla ilgili clan bir problem-
dir; biz, varhk problemini yalmzca belli
bir bi~imde var olmakla ~tizebiliriz.
Heidegger, Martin 407
Varlrk ve Zaman adh eserinde, her~ey
den once bir sal ~eyler teorisi gel~tiren
Heidegger, modern felsefenin ki~iyle
~ey arasmdak.i aymmm1 benimsemi~
tir. Buna gore, ~eyler kullandmaya haz1r
durumdadtr; biz insan varhklan, diin-
yayt bu ~er~eve i<;inde, dii~iinen tizneler
olarak kar~ISmda durdugumuz fiziki
bir nesne olarak gtirmeyiz. Ozne bilen
ve dii~iinen bir tizne olmaktan ~k, tin-
celikle diinyadak.i kullamhnaya haz1r
~eyleri aletler olarak kullanan varhkt1r.
Aym eserinde, bir ki~iler ve ki~isel ili~
k.iler kuram1 geli~tiren Heidegger'de, bi-
lin~li tizneye tizgii varhk tarzm1 gtiste-
ren Dasein, nesnelerle clan ili~kisi dt-
~mda, kendi tiiriinden ba~ka varhklann
varolu~unu tasdik eder. Dasein, ona
gore, tiim diger varhklardan farkltd!r.
Kendisini seyirci gtiziiyle izleyemez,
kendisini yahn bir ~ey olarak gtiremez.
Dasein kendisini dii~iiniir, kendi kendi-
siyle ilgili sorular sorar; o, diinyadak.i
varolu~unun mahiyetiyle ilgilenir. 0,
saf faaliyettir. Onun temel sorulan, 'Var-
hk nedir?', 'Ben neyim?' sorulandtr.
Heidegger'e gore, Dasein kendisi ola-
bildigi, sahici olabildigi kadar, kendisi-
ne yabancda~abilir de. Onun sahici,
yani kendisi olmas1, i~ten ve kendisine
kar~1 diiriist olmas1, ya~amla ve kendi-
siyle ilgili se~imleri tizgiirce, tutkuyla,
herhangi bir rasyonelle~tirme etkinligi
olmadan yapmas1 anlamma gelir. Dase-
in'm yabanctla~mast, i~ten ve diiriist ol-
mayan bir tarzda ya~amas1 ise, ki~inin
kalabahklar i~inde ya~amas1, kendi ka-
rarlanru kendisinin verememesi ve var-
hkla ilgili sorular soramamastdtr.
Ba~kalanyla clan ili~kiler de, otantik
olabildigi gibi, olmaya da bilir. Buna
gtlre, bu ili~kiler, ba~ka insanlan varhk
problemini gizlemek ve dolaytstyla, ne
oldugwnu belirlemekle ilgili sorumlu-
luktan ka~mmak i~in kullandtgun za-
man, sahici olmayan ili~kiler ~eklinde
ortaya ~1kar. Aym ~ey, Heidegger'e
gtlre, ba~kalanmn bizim ya~amtmlZI
ytinlendirmelerine izin verdigimiz za-
man da stiz konusu olur.
408 Heidelberg Okulu
Dasein'1 ilgilendiren en onemli ~ey, ~u
haidc kendi kimli~i, kendisinin ne oldu-
~udur. Bu, Dasein'm ontolojik karakteri-
dir. Ote yandan, Dasein'la ilgili olarak
ii'l ayn varolu~sal yap1dan soz edilebi-
lir: Existans, olgusalhk ve dti~mti~ltik.
Existans eylemle, ki~inin kendisini one
stirmesiyle, temelli bir sefi]mle ger.,ekle-
~ir. Yani, ki~inin kendisini one stirebil-
mesi, set;imler yapabilmesi durumuna,
Heidegger Dasein'm Exisf:JmSJ adm1 ve-
rir. 0, burada, ya~am1 boyunca akmhya
kap1hp giden insanJann s()zde varolu-
~una kar~1, ger.,ekten varolmak i'lin bi-
reysel se.,imin onemini vurgulayan Ki-
erkegaard'dan yararlanmaktad1r.
Buna kar~m, ki~inin gtindelik rutin
i'linde kaybolmas1 e~ilimine, Heidegger
'dti~mti~ltik' adm1 verir. Bu, ki~inin
kendisini gtindelik kaygdar, dti~tincenin
hili soz konusu olmad1~1 s1radan me~ga
leler i'linde kaybehnesi halidir. Buna
gore, biz insanJar kendim.izi se.,imleri-
rn.izle tammlasak bile, her istedi~mizi
se.,emeyiz. Bu, bizim Dasein'm, Heideg-
ger'in olgusalhk adm1 verdi~, ba~ka bir
varolu~sal yap1s1 tarafmdan smrrlandl-
gtmiZ anlanuna gelir; buna gore, insan
varh.klan, kendileri i~n daha onceden
birtaklm odevlerin belirlendi~i bir dun~
yada ya~amaktad1rlar.
Heidegger'de, soz konusu ii'l yap1ya
zamamn ii'l boyutu kar~1hk gelir. Buna
gore, Existans gelece~i, olgusalhk ge'l-
mi~i, dti~mti~ltik ise ~imdiyi gosterir.
Zaman onem kazarunca, zorunlu olarak
oltim gtindeme gelir. Demek ki, varhk
somsunu ortaya atmak, varh~m anla~
m1m kavramak i'lin, insan olmamn lie
~itli tarzlanm, yapayh~1, birakdmi~h
~1, dtinya i'lindeki varh~1 ve tarihselli~i
'iOZtimlemek anlamma gelir.
Heidegger, i~te varolu~wt bu temel b-
tegorilerini, Husserl'den ald1~1 fenome-
nolojik yontemi kullanarak, en~, tasa,
bo~untu ve oltim korkusu t:iiriinden duy-
gularda belirdi~i ~ekliyle in~ler. Ona
gtire, ozellikle i'l sdonhs1, bunalun ya da
bo~untu, ifi]nde btittin ~ylerin hi.,li~
ortaya lilkh~I bir varolma tarz1du.
Heidelberg Okulu [ing. Heidelberg Scho-
ol; Fr. Ecole d'Heidelberg]. Alman dti~ti
ntirleri tWindelband ve tRickert tara-
fmdan kurulmu~ olan ve aym zaman~
da Baden Okulu olarak da bilinen Yeni-
Kantfil felsefe okulu.
Ad1 get;en filozoflardan, zamarurun en
se.,kin tarih felsefecilerinden biri olan
Windelband, epistemolojik nitelikli bir
problemin ger.,ekte de~er felsefesiyle il-
gili bir problem oldu~unu iddia eden
o~retisiyle tin kazanm1~hr. Ona gore,
bir yargt, bir nesneye, bir kendinde ~ye
kar~dtk geldi~i zaman de~il de, onu
kabul etmemiz gerekti~i hissine kaplldi-
~rruz, ona inanmamn bir ytiktimltiltik
oldu~unu dti~tindti~iimtiz zaman do~
rudur.
Rickert ise, dort ayn varhk alaru arasm~
da yapm1~ oldu~u aymmla tin kazan-
ml~hr. Bu ayu1ma gore, her~eyden
once bilginin nesneleri, bilimin duyusal
dtinyas1 vard1r. ildnci olarak, alg1 yoluy-
la de~il de, anlama yetisi yoluyla bildi-
~z, duyumsal olmayan nesnelerin
akdla anla~1labilir dtinyas1 gelir. Bu
dtinya, tarih, sanat, ahlik ve kurumlar
ttiriinden kiiltiirel nesnelerden meydana
gelir. Rickert'e gore, hem ktiltiirel nesne-
ler ve hem de do~a, nesnele~tirilemeyen
bir ozneyi gerektirir.l~te bu ii'liincti var-
- hk alam~, o 'fizik oncesi olan' diye ta-
mmlar ki, bu alan Kant'm transendental
benine ve Hegel'in oznel tinine karwk
gelmektedir. Dordtincti alan ise, inancm
nesnesini meydana getiren metafiziksel
alandu,
Hellenik felsefe [lng. Hellenic philosophy;
Fr. philosophie helltnique]. M.O. altmo
ytizydm ba~lanndan, M. 0. 323 ydma
dek stirmti~ olan Yunan felsefesine veri-
len ad.
Felsefe, felsefenin do~u~u i~n, ytiksek
bir refah diizeyiyle merak olmak \izere,
iki ko~ul arayan Aristoteles'in yorumu-
na uygun olarak, 'lqitli yollarm kesi~ti
~ bir kav~akta bulunan ve ozellikle ti-
caret yoluyla zenginl~mi~ olan Milet
kentinde ba~lam1~hr. Ki~inin merak
duymas1, kendisine sunulanJa yetinme-

yip, ~eylerin ni~in olduklan gibi olduk-
lanm anlamaya ~ah~mas1 gerekti~ini
soyleyen ikinci ko~ul da Miletli filozof-
larda varolmu~tur. Miletliler Dogu dii-
~iincesinden etkilenmi~ olsalar da, Yu-
nan mitolojisinin swtdu~u afjlklamayla
yetinmemi~, varhklann ni~in olduklan
gibi olmalan gerekti~ini anlamaya ve
a~1klamaya ~ah~m1~lard1r.
Bundan dolayidir ki, felsefe, felsefi dii-
~iinii~ oncesindeki insanm yaph~I gibi,
gormek ya da inarunakla ilgili bir konu
de~ildir. Felsefe merak etmekle, dii~iin
mekle, klsacas1 ak1l ile ilgili bir konu,
gozle goriilen varhklann meydana ge-
tirdi~i ~oklu~un gerisinde gizli olan bir-
li~i, goriinii~iin arkasmdaki ger~ekli~i
aramakla ilgili bir faaliyet olarak ortaya
~1k1p geli~mi~tir. Daha onceki dii~iin
cenin dini dii~i.inceyle ve pratik ihliya~
larla kar1~h~' yerde, Hellen.ik felsefe
daha ~ok dinf ya da mitolojik di.i~i.ince
den kopu~un sonucunda, yalmzca in-
san akhna dayanan ba~lmSIZ bir di.i-
~i.ince faaliyeti olarak ba~laml~hr.
Hellenik felsefe, i.i~ doneme ayrdabilir.
1 Doga Felsefesi. Bu donemde yer alan fi-
lozoflar, felsefenin u~ temel konusu olan
varl~ bilgi ve de~erden birindsini, yani
varhk konusunu ele alnu~lar, varhktaki
de~i~meyi, varhfPn nedenlerini, do~a
daki ~oklu~un kendisinden ti.iredi~ bir-
li~, yani tarkhe konusunu ara~tmn1~lar
d1r. Do~a felsefesi dort okul ya da
problem ~r~vesi i9nde ele ahnabilir: a)
tThales, t Anaksimandros ve Anaksime-
nes'ten olu~n maddeci, birci Milet
Okulu. b) Matemaliksel ~ah~malanyla
se~kinl~en ve felsefede, fonnu, yap1 ve
i~levi on plana ~kartan Phytagoras~1
Okul. c) Daha ~ok birlikten ~oklu~a ge9~
ve dolaylslyla, de~me problemi i.izerin-
de durmu~ olan Herakleitos ve Parme-
nides. d) Di.inyadaki apa~1k de~i~me
olgusunu Pannenides'in varhkla ilgili
gori.i~leriyle uzla~tmnaya ~ab~ml~ ve
bu ~er~eve i~inde, varh~m temeline bir-
den ~ok arkh yerl~tirmi~ olan ~ok~u fi-
lozoflar. Empedokles, Anaksagoras ve
t Atomcular.
Hellenik felsefe 409
II l;1san Dzerine Felsefe. Yunan felsefe-
sinde, M. 0. V. yiizy1hn ortalanyla bir-
likte, do~a felsefesinin yerini, pratik fel-
sefe olarak da tarumlanan, insan iizerine
felsefe ahm~t1r. Bu donemde filozoflar,
dti~tincelerini insamn kendisiyle ya~a
mma yonel tmi~lerdir. Bun dan dolay1,
bu ttir bir felsefe, insanm kendisiyle, do-
~asl, de~erleri ve yetileriyle, onun do-
~adaki yeriyle ilgili olan, insarun ba~ka
insanlarla olan ili~kilerini konu alan bir
felsefedir. insan iizerine olan bu felsefe-
nin temelinde yer alan motif, do~a felse-
fesinde oldu~u gibi, saf merak olmay1p,
insan ya~amuun ve insamn eylemleri-
nin nasd iyile~tirilip, geli~tirilebilece~i
ni bulma ~eklinde ortaya ~1kan pratik
bir motiftir.
Hellenik felsefedeki bu de~i~imin top-
lumsal, siyasi ve felsefi nedenleri vard1r.
Buna gore, bu ~~da felsefenin merkezi
olan Atina'run toplumsal yap1s1 bozul-
mu~, kent, goz kama~tlrlCI bir refah do-
neminin ardmdan, M. 0. 431 ydmda,
otuz yd sonraki y1klh~m1 hazulayan,
uzun ve zorlu bir sava~a girmi~tir. Sa-
va~ yenilgisinin ardmdan, Atina, bir de
veba salgmm tum deh~etini ya~aml~
tlr. Bundan dolay1, Atina arhk yi.iksek
bir refah diizeyi olan bir kent olmaktan
~akarak, insan ya~arruyla ilgili problem-
lerin kendilerini ~ok daha derinden his-
settirdi~i bir kent olup ~1km1~tlr.
Ote yandan, Yunan felsefesinde, felse-
fenin merkezi olan Alina aym zamanda,
yurtta~lann yoneticilerini se~mekle kal-
maylp, kendilerinin de siyasal ya~ma
elkin bir bi~de kablabilecekleri kii~k
bir demokrasiydi. l~te bu durum, siya-
sal ya~amm gerisinde yatan ilkeler ve
ki~inin siyasal ya~amda ba~anh olma-
suu sa~layacak sanatlar haklanda daha
~ok ~y o~renme arzusunu gu~lendir
mi~tir. Yine, do~a felsefesinin, ortalama
insamn bak1~ afi1smdan iflas etmi~ ol-
du~unu soylemek gerekir. Ba~ka bir de-
yi~le, ortalama aydmm bak1~ a~&sm
dan, do~a filozoflanrun ayru konuda
kar~1t g6rii~lere ula~malarmdan dola-
yl, do~a felsefesi hepten anlams1z ve ge-
410 Hellenistik felsefe
reksiz hale gehni~tir. Bu tiir bir felsefe-
nin iki temsilcisi vardu: tSofistler ve
tSokrates.
lll Sistematik Donem. Hellenik felsefe-
nin son donetni, ele~liric.i bir felsefeden
olu~an sistematik donemdir. Yunan fel-
sefi dit~iincesinin ula~t1g1 bu diizeyde,
tPlaton ve t Aristoteles, insanan bilgiye
ula~Jiken kullandag1 gii~ ve yetilerin gii-
venilirlik ve yeterliliklerini sorgulamaya
ba~larru~llr. Bilgimiz, ger~ekte neye da-
yanmaktadlr? Bilgilerimiz duyulanmaza
1n1, yoksa akhmaza ma dayanmaktadar?
Duyularun1zan bizi ger~eklikle ili~kiye
sokabileceginden emin olabilir miyiz?
Zihinsel faaliyet ve i~lemlerimiz giiveni-
lir mi?
Bu donemin ild biiyiik filozofu alan
Platon ve Aristoteles, felsefelerinde, ken-
dilerine da~d iin ya haklonda d ii~iinme
ve spekiilasyonda bulunma izni vennez-
den once, yetilerimiz, zihinsel faaliyetle
rimiz ve i~lemlerimizi ~oziianlemek ve
sanamadan ge~irmek gerektigi inancay-
la, i~e bu sorulan sorarak ba~lama~lar
dar. Yine, ayna donemde, Yunan felsefe-
sinin ilk iki doneminde, doga ve insan
konulannda elde edilen bilgiden de ya-
rarlanan Platon ve Aristoteles, tarihin ta-
n1d1ga ilk ve en biiyiik felsefe sistemleri-
ni kurmu~lardu. Bu donem, ruhayet,
bilimsel ara~tumayla felsefe faaliyeti-
nin, egitim ve ogretimin kurumsal bir
nitelik kazandag1 donem olmu~tur. Bu
~agda, egitim ve ara~tlrma faaliyeti i~in,
Platon Akademi'yi, Aristoteles de Lise'yi
kurmu~ ve faaliyetlerini burada siirdiir-
m ii~lerdir.
Hellenistik felsefe (tng. Hellmistic philo-
sophy; Fr. philosop/Jie hellenistique ]. Kent
devletinin sana erdigi M. 0. 323 yahyla
Hellenistik ~agan son biiyiik imparator-
lugunun Roma'nan bir par~ast oldugu
M.O. 30 yah arasandaki donemin felse-
fesine verilen ad.
Bu donemde yer alan dort biiyiik felse-
fe okulu s1ras1yla, t Akademi, Peripate-
tik okul, +Epikiiros~u ve +Stoaa okul-
d ur. Bu dort okuldan, hazc1 ahlilo ve
Tann'nan evrene miidahalesini redde-
den varhk gorii~iiyle Epikiiros felsefesi,
daha agn basan ve doneme ~ok biiyiik
ol~iide damgas1n1 vuran felsefe olm u~
tur. Ama~h bir evren anlay1~tyla en
yiiksek insani iyi olarak, aklan dogru ve
yerinde faaliyetine duyulan inan~ ise, en
gii~lii ifadesini Stoacalarda bulmu~tur.
Stoac1lar1n goru~lerinde soanutla~an bu
ama~h evren gorii~ii, son ~oziimlemede
tSokrates'ten miras ahnan bir gorii~ ola-
rak, Epikiiros'wl mekanist varhk gorii-
~iine taban tab ana z1ttar.
Bu donemde ortaya ~akan ba~ka bir fel-
sefe okulu da, dogmatik olduklan ge-
rek~esiyle rum felsefelere ve ozellikle de
Stoao felsefeye gosterilen tepkiyle s~
kinle~en, ku~kuculuk olmu~tur. Niha-
yet donemin sonlanna dogru, Poseidoi-
nos, Panaetios ve Antiokhos, Stoa fel-
sefesini Platon ve Aristote)es~i ogretiler-
le birle~tirmeye ~ah~ml.{jtar.
Hellenistik felsefenin en onentli ozelli-
gi, bu felsefenin konulanru mantak, fizik
ve ahlak ~ekJinde diizenlemesidir. Man-
bk, Aristoteles' ten miras alman bir tavu-
la, bilgi teorisini de kapsayacak ~ekilde,
dogru bilgiye ula~man1n yontemi ve fel-
sefenin vazge~ilmez araca olarak goriil-
mii~tiir. Nitekim, bu anlay1~1n bir sonu-
cu olarak, ozellikle Stoaolar mantak
alaruna ~ok onemli katlolar yapml~lar
dar. Ayru ~ekilde, fizik de arka planda
kahp, yalruzca ahlak ic;in bir temel ve
hazarhk alma fonksiyonunu yerine getir-
mi~tir. Bundan dolaya, bu donemde fi-
lozoflar, fizik ya da varhk alan1nda
yeni teoriler geli~tirmek yerine, Sokra-
tes oncesi doga filozoflar1nm gorii~leri
ni aynen benimsemi~lerdir. Bu baglam-
da, Stoahlann tHerakleitos'un fizigini,
Epikiiros'un ise tDemokritos 'Wl atomcu
gorii~iinii pek biiyiik bir degi~iklik yap-
madan benimsedi~ soylemekte yarar
vardar.
Hellenistik felsefede on plana ~1kan ~a
h~ma alan1 ya da disiplin, ahlak olmu~
tur. Bunun nedeni, bireyin amacma
ula~tag1, iyi bir ya~am siirdugu, kendi-
sini her balwndan evinde gibi hissettigi
kent devletinin yakalmasa, kent devleti-

nin yerini alan imparatorl ukla birlikte,
bilinen diinyan1n stn1rlann1n geni~le
mesi ve bireylerin ka~1ndmaz bir bi~hn
de diinyaya, topluma ve kendilerine ya-
banola~masJ, yalntz ve ba~1bo~ kalma-
sJdu.
Boylesi bir toplum diizeninde, felsefe-
den beklenebilecek tek ~y, ilgisini birey
iizerinde yogunla~tlrmast, bireyin felse-
feden bekledigi yol gostericilik gorevini
yerine getinnesidir. Bu donetnde, felsefe-
nin herkes~e kabul gormii~ amac1, insan1
m utlu bir ya~ama ula~tlrmak, bireye
giiven ve bilgelik kaz.and1rarak, onun ya-
~adtgl yabanc1la~ma ve yolunu kaybet-
mi~lik duygusunu a~mas1ru saglamakhr.
i~te bw\dan dolay1, Hellenistik donemin
en biiyiik ve en onemli iki sistemi olan
Epikiiros-;ulukla Stoac1hk ki~isel bir
ahlak iizerinde yogunla~;ru~lar, siyasi ya
da toplumsal diizenle ilgili problemlere
pek az onem venni~lerdir. Bir tinsel ba-
gunslZhk ve kendi kendine yetme ideali ..
ni On plina ~Ikartan i.ki alwntn da ahlalo,
fiziklerinin katktstz tmaddeciligini yan-
sttacak ~ekilde dogalc1 ve 'bu diinyaa',
yani i~inde ya~ad1gun1Z diinyayla, bu
diinyadaki ya~am ve degeri temele alan
bir ahlak anlay1~1du.
Helvetius, Claude Ad.rien. Aydtnlanma-
run onemli dii~iiniirlerinden biri olup,
t Ansiklopedinin hazulanmasma katk1
yap1n1~ olan Frans1z filozofu.
Helv~tius, insan zihninin tUm entellek-
tiiel gii~lerini, Condillac'tnkine benzer bir
indirgeyici analizle, duyum ya da duyu-
alg~sJna indirgeme t~bbiisiiyle iin ka-
z.anrru~hr. Ba~ka bir deyi~le, insan1n
d uyu dfizeyini a~an yetilere sahip old u-
gu gorii~iinii yanh~ bir teori olarak nite-
leyen Helv~tius'a gore, omegin yargyt
ele alahm. Yargtlamak, bireysel ideler
aras1ndaki benzerlikleri ve farkllhklan al-
gilamaktan ba~ka hi~bir ~ey degild.ir.
Ayru indirgeyici analizi ahlik alaruna da
uygulayan filozofa gore, insan davraru~l
nn evrensel temelini ben-sevgisi meyda-
na getinnekte olup, ben sevgisi haz elde
etme amaona yonelmi~tir. Tum degerle-
~ hatta gii~ arzusunun bile ikincil oldu-
Herakleitos 411
gunu one siiren Helv~tius'a gore, bu de-
gerler temel istek olan haz sevgisi veya
arzusunun donii~iimleri olmak duru-
mundadJr.
YararCI ahlak anlayi~nun ilk biiyiik on-
ciisii olan Helv~tius, egitim gorii~leriyle
~ok etkili olmu~tur. 0 egitime biiyiik bir
one1n vermi~ ve bizi, her ne isek o yapa-
nln egithn oldugunu soylemi~tir. Bu-
nunla birlikte, iyi bir egitimin oniinde
ciddi engeller vardu. Bu engellerin ba-
~Jnda ise, din ve baht inan~lar gelmekte-
dir. Ger-;ekten varolantn yalruzca maddi
nesneler oldugunu, bilginin d1~ diinya-
daki 1naddi nesnelerin duyularnnwn
iizerindeki etkisinin bir sonucu olarak
duywnlardan meydana geldi~ni savu-
nan Helv~tius, Tann'n1n varolu~u konu-
sunda tateizmi benimsemi~tir.
hen. Antik Yunan felsefesinde, omegin
+Parmenides'te Bir olana; her~yi i~eren,
faka t kendisi ba~ka bir ~eyde i~erilme
yen; varhg1n, degi~menin kaynagt olan,
her~eyden baguns1z ilk varhk, nihai ve
en yiiksek ger~eklige; duyulann goster-
digi goriinii~lerin gerisindeki, alul yo-
luyla bilinen, varhga gelmemi~ ve yok
edilemez olan, ezeli-ebedi degi~mez rea-
liteye verilen Yunanca ad.
Herakleitos. Pannenides'in duragan ve
degi~mez varhg1na kar~1, niteliksel de-
gi~me olarak olu~un ger~ekligini one
stiren Yunan filozofu.
Bilgi bakurundan, e1npirik ya da duyu-
sal bilgiye hi~ deger vermeyen Heraklei-
tos, gozlerin ve kulaklann kotii tantklar
oldugunu one siirerek, rasyonalizmin
savunuculugunu yap1ru~t1r. ~ok ~ey
bilmeye, ansiklopedik bir bilgiye kar~1
~1kan filozof, ~ok ~ey bilmenin ak1lh ol~
rna y1 ogretmedigini soylemi~tir. Siyasi
alanda, demokrasi kar~1h egilinuerini,
~ogunluk geni~ halk y1g1nlanna kar~1
duydugu nefretle birle~tiren ve 'bir ki-
~inin, yet kin biriyse eger, kendisi i~n,
on bin ki~iden daha degerli oldu~nu'
soyleyen Herakleitos'un metafiziginin
en one1nli tezi, hi~ ku~ku yok ki, ~ah~
ma ve sava~1n her~eyin babas1 oldugu
dii~iincesidir. Ona gore, kar~1tlann sa-
412 Herder
va~1, varhk ya da olu~un tek ve en
onemli ko~uludur. Zira bu sava~ olma-
saydi, hil;bir ~ey varolmayacakh. Bun-
dan dolayt, varhklann do~u~ ya da var-
h~a geli~i, birbirlerine kar~1t alan ve
dolaytstyla birbirlerini varhkta tutan
kar~ttlann -;att~masma ba~hdtr.
Onun varhk o~retisinin ikinci tezi ise,
her~eyin birli~ni ortaya koyar. Birlik,
t1pk1 lyonyah di.i~iinurlerde oldu~u
gibi, evrenin ilk maddesinden, evrende-
ki her~eyin kendisinden do~du~u mad-
di tozden meydana gelir. Bu birli~i ate~
te bulan Herakleitos'a gore, ate~, ome-
~in yo~unla~h~l zaman, nemli hale
gelir ve basm; altmda suya donu~ur. Su
dondu~u zaman ise, toprak olup ;1kar.
Onun ilk madde olarak ate~i se-;mesi,
daha -;ok ondaki olu~u, de~i~me ve bir-
likten -;oklu~a g~i~ suredni en iyi, ya-
karak ve y1karak ya~ayan ate~ ifade et-
ti~i i-;in onem ta~tr.
Herakleitos birli~in oldu~u kadar, -;ok-
lu~un da hakkuu veren bir filozoftur.
Ba~ka bir deyi~le, o monist bir filozof ol-
dugu kadar, ayiU zamanda bir -;okluk fi-
lozofudur. Onun IJOkluk filozofu olmast-
rn mumkun kdan ~ey ise, olu~u on
plana 9kartnu~ olmas1dtr. Herakleitos'a
gore, -;okluk ya da kar~ttlar olmakslZlll,
varhk ya da olu~ olamaz. 0, bir yandan
da -;oklu~un birli~e dayandl~lnl soyle-
m~tir. Bundan dolayJ, -;okluk olmadan
birlik, birlik olmadan da -;okluk olamaz.
Evren, ayru zamanda hem bir ve hem de
-;oktur; bu da, olu~la ifade edilir.
Herakleitos, birlikten -;okJu~a ge-;i~ ve
olu~ surecini, ate~le ve dolayisiyla ak1~
du~uncesivle ifade etmi~tir. Bu onun
varhk goru~unun u-;uncu temel tezini
meydana getirm.ektedir. ~eylerin surekli
ak1~1, her~eyin akmakta olu~u, evrenle
ilgili en onemli do~rudur. Ona gore, ev-
rende kahahk ve dura~anhk yoktur;
her~ey de~~mekte, yakarak, y1karak
ya~amaktadu.
Herakleitos kendisinden onceki filozof-
lann bo~u bo~una evrende kahc1hk ve
sureklilik arad1klanru, oysa evrende ka-
hcliik bulunmay1p, mutlak bir de~i~
menin soz konusu oldu~unu one sur-
mu~tiir. Nehir alop gitti~i ic;:in, o aym
nehre iki kez giremeyece~imizi belirtir.
Evrende hi-;bir nesne, nesnelerin hi-;bir
ozelli~i yoktur k.i, de~i~meden aym kal-
sm. Her~ey bir ba~ka ~eyin yikiml ve
olumti sayesinde varh~a gehnekte ve
daha sonra yak olup gitmektedir. Ev-
rendeki tum o~eler arasmda surekli bir
-;ah~ma ve sava~ hali vardu ve de~i~
meyen tek ~ey, bu de~i~me halinin so-
nucu alan kozmik denge durumudur.
Herder, D. G. Ger-;ek bir tarih felsefesinin
bir anlamda kurucusu saytlabilecek
alan 19. yuzyd Alman du~unuru. Temel
eserleri: ldeen zur Philosophie der Gesc-
hichte des ensc1Jeit [lnsanh~m Tarihinin
Felsefesi Uzerine Du~unceler] ve Brieft
zur Be forderung der Humanitiit [insanh-
~m llerlemesi Dzerine Mektuplar].
Tarihte, belirleyici o~enin genel olarak
insan de~il de, ~u ya da bu turden insa-
run genel ozellikleri oldugunu savunan
ve bu iddiastyla da, ayru zamanda antro-
polojinin babas1 olarak gori.ilen Herder,
organik bir do~al evrim gorii~u geli~tir
m.i~tir. Bu anlay~ gore, do~a da tarih
de, surekli olarak donu~en, yani olu~
hali i-;inde alan varhk alanlandll'. Tarih,
do~arun bir alan1 olrnakla birlikte, tarih-
sel olaylar, do~al olaylar gibi, kesin bir
yasahhk ve nedensellik ta~1maz. Zira, ta-
rihl belirleyen on onemli o~e, genellik
de~) de, bireyselliktir. Tarihte yasalar
aramaktan vazge-;ilmelidir, nkU her ta-
rihsel olay bir kez ortaya ;1kan bir ger-
t;eldik olmak durumundadu.
Herder'in bu tarih goru~unun gerisin-
de, onun insanl1gunwn ozsel arao ol-
dugunu savundu~u dile ili~kin gorii~u
yer ahr. Bellek, du~unce ve bilincin te-
melinde bulunan dil, insarun, hayvarun
i-;gi.iduleriyle kJyaslandi~mda, ortaya
;1kan gu~zlfi~finu telafi eder. Hayva-
run i-;gudusel tepkilerinin kesinligi ve
de~i~mezli~inin yerine, insana daha
buyuk bir ozgiirluk ve ba~kalanyla i~
birli~ yapma olana~1 verir. lnsan du-
~uncesinin ve bilincinin temel araa
alan dilin, bu ~r-;eve i-;inde, du~unceyi
mumkun kdan ve du~unceden hi-;bir
~ekilde aynlmaz alan ~ey oldugu soy-

lenebilir.
Herder'e gdre, farkh diller farkli dii-
~iinme ve hissetme tarzlanna, farkb dii-
~iince ve duygulara kar~1hk gelir. Dilin,
Herder'de oynadigi, insan dii~iincesini
ve kiiltiiriiyle ilgili kurucu rol, Aydm-
lanmamn hiimanizmine ve insamn, ~ag
dan ~aga ve toplumdan topluma degi~
meyen evrensel bir ozii oldugu tezine
ters dii~er. Aydmlanma dii~iincesinin
~iddetli birka~ ele~tirmeninden biri
olan Herder, ayn halklann ozgiil tarih-
lerinin onemini vurgulam1~ ve Aydm-
lanmamn tevrenselciliginc kar~I, ondo-
kuzuncu yiizydm en onemli giicii ha-
li.ne gelecek milliyet~iligi esinlemi~tir.
hermeneutil< [ing. hermeneutics; Fr. ller-
meneutique; AI. !Jenneneutik]. G~el ola-
rak insarun eylemlerinin, sozlerinin, ya-
rathgt iiriinlenri ve lruril'iTUann anlanillU__ _
kavrain!i.. ve yonmdama saiiab-:-tg. yiiz'
ydda, pozitiv~.g~ij.~fY([ri!em. art!ayi-
~ ve doga bilimlerinin yontemini
msiiii bilunlennde de kullanma tavrma
kar~1, tarih i':_e_.S05yo~oJCSibi insan bilim-
leriniri konusu olan msan varbguun
temcl ozelli~den dolay1, larkb bir yon-
tell}e ihtiya~ .d\l}tdugu anlayi~Irun sonu-
cu olan yorwn teorisi.
Teolojik bir kokeiU, uzun bir tarihi olan
ve lelseleye tDilthey taraftndan kazandi-
nlan henneneutik terimi ilk kez olarak
Yunan'da kullamlmi~hr. Buna g6re,
Antik Yunan'da, tannlarm s6zleri ve me-
sajlan insanlara, tannlarm haberdsi olan
Hennes tarafmdan iletildigi ve Hermes
taralmdan aktanlan bu sozlerde tannlar,
insan ya~arru hakkmda, insanlann gore-
medikleri ~eyleri de 'stiz kabbt' i~inde
aktardlklan, I aka t bu sozlerin yalruzca
lafzi anlamlanyla diimdiiz anla~Limayip,
a~tklanmalan ve yorwnlanmalan gerek-
tigi i~in, ta.nr!lann.~O.<:~.rini-JLOwm]ama
laa!iJ<etine.hermeo.eytik ad!.-veri)mj~tir
Hermeneutik teriminin soz konusu teo-
lojik anlarru Orta~agda da korunmu~
ve terim, Hristiyan teolojisinin kutsal
kitaptaki tinsel hakikati anlaytp yorum-
lama i~iyle me~gul olan losmt i~in kul-
lamlmi~hr. Bundan sonra, Dilthey, F.
tSchleiermacher'in de etkisiyle, terime
hermeneutik 413
felsefi bir anlam kazandmm~ ve hecme-
neutigin tinsel bilimlerin yontemi oldu-
gunu savun""u~tur.
Tinsel bilin ueri ya da in san bilimlerini
ya~ama kavrammdan hareket eden
anlam bilimleri olarak tannnlayan Dill-
hey, bu bilimlerin, yazd1 metinleri once
filolojik bir anlam ele~tirisinden ge~ir
mek, daha sonra da sozciiklerin belli bir
donem ya da ~agda soz konusu olan an-
lamlanm ortaya ~tkarmak durumunda
oldugunu one siirmii~tiir. <;iinkii, belli
bir donemi ve kiiltiirii anlamak i~in ya-
Zih yap1tlann lalzi ya da goriinii~teki
anlamtm ortaya ~tkarmak, yeterli ol-
maz;aynca, sozciiklerin belli bir donem
ya da ~agm sahip oldugu tinsel ya~am
altmda kazandtklan anlamt da giin t~I
gma ~1kartmak gerekir; Dilthey'a gore,
bu yapdd1g1 zaman ancak, soz konusu
anlamlar saycsinde o donem ya da ~aga
egemen olan tinsellik kavranabilir. Bu
anlamlan a~tga ~LI<aracak olan yontem
de, bir tiir anlama ve yorumlama sanah
olarak, hermeneutiktir.
Dogaya ili~kin ara~hrma ile insan ey-
lemine ili~kin ara~hrma arasmda ~ok
temelli bir larklihk bulundugunu, insan
eyleminin ozel bir ana liz yontemine ihti-
ya~ duydugunu savunan Dilthey, bu
~er~eve i~inde, iki ayn yontem ortaya
koymu~tur. Bunlardan birindsinde, bir
eylemin, kitabm ya da bir tablonun ya-
rahcistmn yorumcuyla olan ili~kisi iize-
rinde yogunla~thr. Buna gore, izleyici
ya da yorumcu, kendisini yarahcnun
yerine koyarak anlar. Anlama, gerek ya-
rahci gerekse yorumcu ya da izleyicinin
ortak bir insanbg1 payla~masmdan
veya her ikisinin de aym Tinin tezahiir-
leri olmasmdan dolay1, miimkiindiir.
Dilthey'm onerdigi ikinci yontemde ise,
bireylerin ki~isel ozellikleri ya da karak-
teristikleri bir kenara b1rakthr. Bunun
yerine hermeneutik, insan eylemini, ona
anlam veren daha geni~ bir biitiirue
ili~ki i~inde anlar. Buna gore, ornegin
bir tablo, o tablonun i~inde iiretildigi
toplumun diinya gorii~ii dikkate alma-
rak anla~Ihr.
4l 4 hermer.eutik dongii
Dilthey'den sonra, H. G. tGadaaner de,
insan1n kendine ozgu bir oyun mekAn1,
bir anlatnlar dunyas1 i~inde ya~ad1g1 ve
bu mekantn da yalnLZca refleksiyonlu bir
anlama yoluyla bilinebilecegi ve ~agla
nn, kulturlerin, suuflann ve toplumlann,
ancak bir ~agm ya da toplumun dildeki
sozlere verdigi ortak anlamlarla ~ekille
nen ya~am bi~imleri aracahg1yla anJa~I
labilece~i kabuUeriyle, felsefi henneneu-
tigi soz konusu ya~a1n bi~imlerinin
butunlugune ve b\1 biirunJugu saglayan
~eylere ula~may1 ama~layan anlama ve
yonnnlama yontemi olarak tanamlanu~
tlr.
Henneneu tik, doga bilimlerinin yonte-
minin kullanmm1 insan bilimlerini de
kapsayacak ~ekilde yaymaya ~ah~an,
sosyal bilitnlerde insan eylemine ~e~itli
turden topluansal yapllann neden oldu-
gunu dile getiren pozitivizme yonelik
genel ele~tirinin bir par~asuu meydana
getirir. Ba~ka bir deyi~le, hermeneutik
1 bilhnsel yontemin ilke olarak, bilgi
amaca giiden biitiin ara~brma alanlaran-
da kullarulabilecegi, daha dogrusu kul-
laniiinasa gerektigini, 2 doga bilimlerin
yonte1ninin, metod konusunda ger~ek
bir paradigma olu~turdugunu veya
ideal bilimsel yonteme tekabiil ettigini,
3 olgulann nedensel olarak aliJklanmasi
gerektigini ve nedensel a~1klamanan da
bireysel olgu ve durumlan genel yasala-
nn alhna yerle~tirmekten meydana gel-
digini one siiren pozitivist yakla~ama
kar~1 olu~an bir tepkinin iiriiniidur.
ikisi hermeneutik gelenegin onemli
ishnlerinden biri olan Paul tRicCEur, di-
geri de I<.-0. +Apel'le J. tHabermas ta-
rafandan a~amlanan ii~ tiir hermeneutik-
ten soz edilebilir. 1 Bunlardan birincisi,
yuzeyde olanan gerisine gizlenani~ Hr~
tuk mesaja nufuz etmek amactyla, iletil-
mi~ olana kulak vermekten, ona baglan-
maktan meydana gelen gelenek hermene-
utitidir. Bu hir bir hermeneutigin bili-
nen en i yi temsilcisi Gadamer' dir. 2 tkin-
cisi ise, iletilmi~ olana ku~kuyla bak ..
1naktan, metinlerin ve insani eylemlerin
gorundi.ikleri kadar masum olmadikla-
nna, onlann gizli itkilerin, sakla diirtiile
rin veya S1n1fsal -;akarlann yans1tunJan
olabileceklerini gozler online sermekten
meydana gelen ku~ku hernreneutigidir.
Soykiitugu yakla~am1yla ozde~le~tirile
bilecek olan bu tiir bir hermeneutigin
temsilcileri +Nietzsche, +Freud ve tFou-
cault'dur.
O~uncu hermeneutik hirii ise, 3 Frank-
furt Okulu du~unurlerinden Jiirgen Ha-
bermas'In temsilciligini yaphga eleitirel
hermeneuti ktir. Kokii onsekizinci yuzylla
kadar uzanan bir tideoloji ele~tirisi ge-
lenegini devam ettiren soz konusu her-
meneutik turii, varolan toplumsal, poli-
tik ve kiilturel ko~ullan, bir tiir gizem-
sizle~tirme etkinligine e~deger olan yo-
rumlarla ele~tinneyi ama~lar.
Ote yandan, henneneutik ayna zaman-
da 4 bir tur ontolojiye veya ontolo jik
ara~tanna tarzana tekabiil eder. Bu an-
lamda, ozellikle Heidegger felsefesini
karakterize etmeye fazla uygun dii~en
hermeneutik terimi, anlamJara niifuz et-
Ineye yetili olan, kcndileri i~in diinyarun,
duyu-algllannm bir toplam1 olmaktan
ziyade, oncelikle ve temelde aralamaya
konu olan bir varhk alaru oldugu varhk-
lara ozgii varolu~ tiiriinii a~ga ~lkarma
YI ama~layan bir teoriyi, bir varhk gorii-
~i.inii ifade eder.
Hermeneutik veya hermeneutik anali-
zin en onemJi gii~lugu, hermeneutik
yontem uygulanda~ zaman elde edilen
yorumlann nasal ge~erli kdanacaga prob-
lemi olmu~tur, 8Wta gore, bir metnin ya
da eylemin anlamana ili~kin bir yorum,
en azrndan digeri kadar i yi olmahd1r. Bu
gij~lugun ~ozumii, bir butunle biitiin tin
par~alan aras1ndaki kar~ahklr ili~kide
arannu~hr. Boyle bir ~oziimiin en onde
gelen savunucusu, henneneuti~ par~a
YI biitiin, biitiinii de par~a aracll.Jgryla
anlamak durumunda oldugWlu soyle-
yen Gadamerdir.
hermeneutik dongii [ing. hernreneutical
circle; Fr. cercle ltinneneutique ). Herme-
neutik yorum ya da anlama yonteminin
kapsama i~inde ortaya ~ ve biitiinii
anlamadan, biitiinu meydana getiren
bile~enlerin, b ile~enlere _iii~ kin saglam
bir kavray1~a ula~madan da biitiiniin

anla~llamayacagmt dile getirip, }'Ont-
mu olanakstz ktlan tinli.i dongi.i.
Aym sozci.ik ya da hatta ayrn ti.imcelerin
farkh baglamlarda farkh anlamlar ta~t
dtklanru, dolaytstyla bu sazci.ik ya da
ti.imcelerin anlamlanrun, ifjinde ge1<Jeri
baglama ya da yer aldtklan bi.iti.ine ili~
kin bir kavray1~a ula~madan bilinemeye-
ceklerini, bi.ittinlerin ya da metinlerin ise,
::.ncak ve ancak onu meydana getiren bile-
~enler anla~tldtgl zaman kavranabilece-
gini ve dolaytsyla bi.iti.inle par~alann
kar~thklt bir bag1mhhk i~inde oldugunu
dile getiren hermeneutik dongti, daha zi-
yade koti.imser bir bakt~ a~tst ifjinde ge-
~erli olup, nesnel olarak ge~erli yorumla-
nn olanaks1zhgmt dile getirir.
Bu konuda daha iyimser olanlardan
tDilthey, tam ve yetkjn bir yoruma ula-
~tlamasa bile, dongi.ini.in a~tlarak, her
seferinde biraz daha geli~en ve di.izelen
yorumlara, daha saglam kavrayt~lara
ula~mamn mi.imki.in oldugunu savun-
mu~tur. Onun soz konusu inancmm te-
melinde ise, degi~en dil, ki.ilti.ir ve ki~i
liklerin gerisinde, ortak bir insanhgm
bulundu~ kabuli.i vardtr.
hermeneutik fenomenoloji [lng. hermeneu-
tical phenomenoloji; Fr. phenomenologie
ltenneneut"ique]. tHusserl tarafmdan ku-
rulmu~ olan tfenomenolojinin, transen-
dental fenomenolojiyle varolu~sal feno-
menolojiden sonra ortaya ~tkan ve Al-
manya'da Gadamer'le, Fransa'da ise Paul
tRiaEur tara&ndan temsil edilen i.i~i.inci.i
ti.iri.i ya da evresi.
Henneneutik fenomenoloji, bilindn one-
mini vurgulamak ve varhgm onceligi di.i-
~i.incesini korumakla birlikte, insan varh-
gmm ir;inde kuruldugu ya da
olu~turuldugu temel ve en onemli ortam
olarak dili on plana ~tkarbr. Bu anJayt~
gore, ozneler arast ge,.erliligi olan dil, bi-
reyin bilincinin temel ko~ulu oldu~ ir;in,
onun bilincinden once gelmek durumun-
dadu.
her yerde olma [lng. omnipresence; Fr. om-
nipresence; AI. allgegenwart]. Tann'mn
her zaman her yerde, her ~eyde ti.imi.iy-
le mevcut oldugunu, ve etkisinin her-
~eyde hissedildigini dile getiren ilahi
heyecan 415
stfat. Tann'mn her~eyle temelli bir ili~
ki i~inde bulundugunu ve varolan her-
~eyin fail nedeni olarak ortaya ~tkhgmt
dile getiren stfah.
heterojen [tng. heterogeneous; Fr. hetero-
gene; AI. /reterogen, ungleidzartig]. 1 Bir
~eyin birbirine benzemez par~a ya da
niteliklere sahip olmast, ayn ti.irden oge-
lerden olu~mast durumu. 2 Manhkta,
birbirleriyle cins-ti.ir, i~lem-kaplam ili~
k.isi i~inde olmayan kavramlann ozelli-
gi.
Bu ~er~eve i~inde, ~eylerin, birbirleri-
ne ne kadar benzer olursa olsun, kendi-
lerinde ayn ti.irden, farkh par~a ya da
niteliklere sahip oldugunu one si.iren
bir ogretiye, heterojenite anlayz~z adt ve-
rilir.
heterolojik [tng. heterological]. Kendi ken-
disine uygulanamayan, kendi kendisi
ifjin ge;erli olmayan, kendi kendisini ta-
nnnlamayan anlamma gelen st.fat. Orne-
gin, Yunanlt sozrugu, Yunanca bir isim
olmadt~, 'tek heceli' stfah kendi ifjinde
~ok heceli oldugu i9It, heterolojik terim-
Jer olmak durwnundadtr.
Buna kar~m, kendi kendisine uygula-
nabilen, kendi kendisini tarumlayan,
kendi kendisi i~in ge~erli olana lwmolojik
denir. Omegin, ~ok heceli terimi, kendisi
de ~ok heceli bir terim oldugu iljin, h<r
molojik bir terim olmak durumundad1r.
hexis. Bir ~eyin davram~mt, bir insan
varhgmm, faaliyet ve eylemlerini dog-
rudan etk.ileyen ve degi~tirilmesi kolay
olmayan egilim ve ah~kanhklan i~in
kullamlan Yunanca sozci.ik.
heyecan [Os. teesur, infial; lng. emotion; Fr.
emotion; AI. a.ffekt, gemiJtsbewegung]. Bi-
lincin analiz. edilemeyen, ba~ka bir ~eye
indirgenemeyen, yalmzca ya~anmak su-
retiyle bilinebilen bir niteligi olarak, i~
ve d1~ uyaranlann etkisiyle ortaya ~tkan
gi.i~li.i duygusal tepki. lnsamn duygula-
rmda meydana gelen ~iddetleiUne .
Organizmada i~ten ya da dt~andan
gelen ani degi~ikliklerle birlikte ortaya
~tkan, ho~ ya da tatstz bilin~ hali. Heye-
cana yol a~an degi~ikligin ani ve bek-
Jenmedik olmast durumunda, sarsmh-
Jara yol a~abilen duygu. Organizmamn,
416 hiHilik
sm1r sistemmm bekJerunedik degi~hn
ve uyaranlara,darnarlarda geni~leme ve
btiztilme, kalp atr~mlil h1zlanmasr, agrz
kurulugu gibi yollarla tepki vermesi du-
rum u. lrAdi olmayan, faka t her ko~ulda
bilinebilen gti~lti duygu.
hi~~ilik (ing. nihilism; Fr. nihilisme; AI. nihi-
lismus]. 1 Gene! olarak, Tanrr'nrn varolu-
~unu, ruhun oltimstizltigunti, ir;idenin
ozerkligini, aklm otoritesini, degerlerin
nesnelligini, bilginin imkiinrru, tarihin
rnutlu sonunu yadsuna tiirtinden bir red-
diye d1~rnda, bir de umutsuzluk, d~ kl-
nkhg duygusu ihtiva eden gorti~. Gene!
bir psikolojik ya da felsefi hal olarak hi~<;i
lik, tiim ahlaki, dini, siyasi ve toplumsal
degerden yoksun olma, varhk/ yokluk,
ger~eklik/ ger~ekd1~1hk, dogru/yanh~,
bilgi/kanaat ttirtinden tiim aymmlar1
yadsuna dwumu ve tavrml ifade eder.
2 Epistemolojide, ger~ek ve nesnel bir
dogru olamayacag1, bilinebilir olan hi~
bir ~ey bulunmad1gl, bilginin bir yaml-
samadan ba~ka hi~bir ~y olmadg1,
her tiir bilginin degersiz, goreli ve an-
lamsz oldugu, hi~bir ~eyin bilinemeye-
cegi, bilginin olanaks12 oldugu inane.
3 Metafizik anlamda ise, hi~~ilik, bir ttir
tanntarurnazhkla birlikte, bazr ~evreler
de Tanr1 inancmm ~okti~tintin bir sonu-
cu olarak, evrenin anlams12 ve ama.,srz
oldugu, insan ya~arrurun ve insamn faa-
liyetlerinin hi~bir degeri ya da anlarru ol-
rnad1g1, kendisi i~in ya~amaya deger
hi~bir ~ey bulurunad1g1 gorti~tinti ifade
eder.
4 Hi~~ilik, ahlAk alarunda da, gelenek-
sel ahlakm ilke ve ytiktirnltiliiklerini
yads1yarak, her ttirlti gene! ilke ve dege-
ri sorgulayan, ahlili norm ya da deger
ol~tilerinin rasyonel olarak hakh kdma-
mayacagml, ahlAki degerlerin alai yo-
luyla da, sezgiyle de, yasanm otoritesiy-
le de temellendirilemeyecegini, degerle-
rin anlams1z ve aklldl~l olup, ya keyfi
davraru~larm ya da akla dayarunayan
duygularm ve toplumsal ko~ullanmala
rlil ifadeleri oldugunu one stiren anlay-
~a kar~1hk gelir.
Metafiziksel veya ahlaki anlamda hi~~i
lik, etldn ve edilgin hi~<;ilik olarak ikiye
aynhr. a) Edilgin /rip;ilik, hi~bir degerin
varohnad,gml kabul etmekten, degerle-
rin yokluguyla ve varhgm amao;szh-
gyla yiiz ytize gelmekten meydana
gelir. b) Elkin hi"ilik ise, kendilerine
arnk daha fazla inamlmayan degerlerin
ttimden ykllmas1 yontinde bir giri~im
de bulunmaktan meydana gelir.
5 Buna ka~m, siyaset alarunda hi~~i
lik, her ttir toplumsal dtizenin kotti o-
lup, ykdmas1 gerektigini one stiren,
egemen bireyin ozgtirlugu adma, otori-
tenin zorbahgma ka~1 ~1kan tav1rda
ifadesini bulur.
hi~lik [ing. nothingness; Fr. nianl; AI. nichts,
nichtseiendes]. Gene! olarak, degersiz
olma, varolmama, yokluktan <;ll<ma. Hi~
lik daha ozel olarak da varolu~~ felsefe-
de, ozellikle de Jean Paul Sartre'da kendi-
si i~in varhg1, kendinde varhktan a}'lran
Ierne! ozelligi tarumlar.
Bilince, bilindn temel problemi dtinya-
Y' bilmekten ziyade, kendisi olmasm-
dan dolay1, kendisi i<;in varhk ad1ru ve-
ren tsartre'a gore, temel problem bilin-
cin hi~likten meydana gelmesidir. Bi-
lino;, Descartes'ta oldugu gibi, bir toz de-
gildir; Kant'ta oldugu ~ekilde, belli bir
transendental faaliyete de kar~1hk gel-
mez. Bilincin hi~bir ~ey oldugu yerde,
Sartre'a gore, dtinya zengindir, ~eylerle
doludur. Bilin~ en ytiksek ol~tide bo~tur
ve onun hi~bir i~erigi yoktur. 0 herhan-
gi bir ttirden nesne degildir, dolayiSlyla
fizikf yasalara da tbi degildir.
~u halde, bilin~ kendinde varhktan
hi~lige sahip olu~uyla aynhr. insanog-
lu, varhgm hi~le~tirilmesinden ba~ka
bir ~ey degildir; varhk-olmayana ka-
rl~ml~ olan bilincin nitelikleri birtak1m
olumsuzluklarla belirlenir. Bilin~li bir
varhk olarak insan 'ne degilse odur, ne
ise o degildir.' Onun ozgtirlugu de i~te
bu olumsuzlu~a dayamr.
hileli tanm [Ing. loaded definition; Fr.
definition chargee]. Ytiklti tarum olarak da
bilinen ve bir kavram, terim ya da sozcti-
gan anlanuru onyargd1 ve tarafh bir bi-
<;imde, genellikle propaganda amacryla
ifade eden tanrrn tiirti.

hilomorfizm [lng. hylemorphism; Fr. hyM-
morpllisme; Al. hylemorphismus]. Evrenin,
evrendeki her bireysel nesnenin, her
yerde birlikte varolan, biri di~erinden
kesinlikle aynlmayan madde ve form-
dan meydana geldi~ini savunan metafi-
zik o~reti.
Aristoteles'in savunuculu~unu yap'lt~,
ve maddenin varoldu~u yerde formun,
formun varoldu~u yerde de maddenin
olaca~m1 bir gorii~ olarak hilomorfizm,
maddenin fonndan, formun da madde-
den, ger~eklikte de~il de, ancak soyutla-
ma yoluyla aynlabilece~ini savunur ve
yonlendirid, diizenleyici, harekete ge9-
rici ve ~ekil verici ilke olarak fonnun,
maddeye yap kazandud1~m1 belirtir.
Ba~ka bir deyi~le, hilomorfizm, tikel
varhklarda, bireysel tozlerde, maddenin
de~i~en bile~en oldu~unu, form alma-
dan tozsel ya da bireysel bir varolu~a
sahip olunamayaca~uu, fonnun ise de-
~i~me boyunca aym kalan o~e olarak,
varolu~taki siireklili~i sa~lad1~1n1 ileri
siiren metafizik anlay1~a kar~1hk gelir.
hiloteizm [lng. hyletheism; Fr. hyWhiisme;
AI. hyletheismus]. Maddeyle Tann'y oz-
de~le~tirdi~i ya da Tanil'yla maddeyi
birle~tirdi~i i~in, tpanteizm ya da mad-
decilikle e~anlamh olarak kullamlan
terim.
hinayana. Buda 'mn ger~ek o~retisine ol-
duk~a yakm olan ve Buda'y biiyiik bir
o~retmen ve din kurucusu olarak tant-
yan, ancak onu Tann kabna yiikseltme-
yen Budist o~reti tiiriine verilmi~ olan
ve 'kii~iik ta~1t' anlamma gelen ad.
Hint felsefesi [ing. Indian philosophy; Fr.
philosophie indienne]. Milattan once 2000
y1hnda ba~lay1p, Hint maddecili~i, Bu-
dizm ve Caynac1hk gibi heteredoks sis-
temler d1~ta buakild1~mda, esas Veda-
Cihk ve Brahmanizm gibi gelene~e
ba~h sistemlerle temsil edilen dii~iince
sisterni.
1 Bi~imleyici, 2 ger~ek~i ve dogalc1, 3
birci ve gizemci, ve nihayet 4 tektannc1
diye srullanabilecek dort ayn donem-
den ge~en Hint dii~iince gelene~i, tarih
boyunca okullarm etkisiyle ortaya ~1kan
----------c-----
hiper-ger~eklik 417
farkhhklara, tannlarm ~e~itlili~ine ra~
men, dharma kavrarru iizerinde bir birlik
sa~lam1~hr.
Hint felsefesinin ya da Hint dini ve tel-
sell geleneklerinin olu~turdugu bi.itiinii
tarumlayan Hinduizmin temel literatii-
rii M. 0. 1500-800 yllar1 arasmda ail
olan Vedalarla daha sonraki donemler-
de derlenen Brahmanalar, Upani~adlar
ve ~e~itli destanlardan meydana gelir.
lnan~ sistemi veya Tanr1 dii~iincesi de,
ateizmden ba~lay1p, teizm ve panteiz-
me, monoteizm ve politeizme kadar
uzanu.
hiper- [ing. hyper; Fr. hyper]. Bah dillerin-
de en iistiin, en yiiksek, en iistte olmak-
hk bildiren on ek.
Buna gore, klasik mekan anlay~run
ge~ersizli~ini, bugiin yeni bir mekan ta-
sarummn soz konusu oldu~unu dile ge-
tirin terim hiper-mekandtr. Nitekim,
postmodemizm, modem donemde ge-
li~tirilen mekan kavramlanmn anlams1z
oldu~unu ortaya koymak iizere, hiper-
mekan terimini kullarur. Modem varsa-
yunlara dayanan mekarun var olmadl~l
m veya eylemedi~ini ifade eden hiper-
mekan terirnine gore, mekan!a birlikte,
mekansal engeller de kalkrru~ olup, her-
~ey co~raf! bir aki~ i~indedir.
Ote yandan, sozciiklerden ba~ka soz-
leri, goriintii, klip ve bilgisayar prog-
ram ve gasterilerini de ihtiva eden gii-
niimiiziin yeni ve en iistiin metnine
hiper-metin ad1 verilir.
hiper-ger~eklik [ing. hyper-reality; Fr.
hyper-rialill!]. On!ii Franstz dii~iiniirii
Baudrillard'm ger~kli~in ~oktii~iinii ve
ge~ekli~in bugiin sadece, en iist ger~ek
lik olarak, yamlsama, taklit ya da simu-
lasyondan ibaret oldu~unu dile getiren
kavramsalla~bnrru. Hiper-ger~eklik kav-
ranu modelin, temsil etti~i varsay1lan
ger~eklikten ~ok daha ger~ek oldu~unu
ifade eder. Ba~ka bir deyi~le, burada
kullamlan hi per- oneki ger~e&n bir mo-
dele gore iiretilmesiyle ortaya ~1kan
yeni ger~ekli~in. ger~eklikten daha ger-
~ek oldu~unu dile getir, modellerin ger-
~ekli~in yerini almas1 halini anlat1r. Ba-

418 hipotetik ikicilik
udrillard'a gore, hiper-ger~eklik bir du-
rum, ktikeni, kaynag1 veya ger~ekligi ol-
mayan bir ger~egin modelidir; hiper-
ger~ek de, ger~eklikten bag1ms1z olarak
yeniden tiretihni~ olan bir ~eydir. Ba~
ka bir deyi~le, onun televizyonu biricik
ontolojik ger~eklik haline getiren soz ko-
nusu kavramsalla~bnm1, gtintimtizde,
ger~ek ile dti~sel/imgeselin, somut ya
da ger~ekten var olan ile sanahn birbiri-
ne kan~hgm1 ve estetik btiytilenimin
her yerde htiktim stirdugunti ortaya
koyar.
hipotetik ikicilik [ing. hypothetical dua-
lism; Fr. dualisme hypothetique]. 1 ikicili-
gin, zihin ve d1~ dtinya ikiciliginden
olu~an ttirti. 2 Epistemolojide, d1~ dtin-
yanm yalmzca ~1kanm yoluyla bilindi-
gini savunan gorti~.
hipotez [Yun. hupothesis; ing. hypothesis;
Fr. hypothese; AI. /typot/tese]. 1 Genel ola-
rak, bir ilke, kabul, tahmin, ko~ul ve on-
ctile, yol gosterici dti~tince. 2 Manhkta,
ko~ullu bir tinermenin ko~u( k1sm1, tin
bile~eni.
3 Bilim ya da metodolojide, gozlemle-
nen olgularla ve olgular arasmdaki ili~
kilerle ilgili a~1klama taslag1 ya da be-
lirli olgulara ili~kin ge\ici bir a~1klama
i~levi goren onerrne ya da kabul. Olgu-
lan a~1klama gtictine sahip goriinen ve
deney yoluyla smanmaya elveri~li bir
yap1da olup, ilgili olgular ya da veriler
tarafmdan desteklenebildigi gibi, red
de edilen onerme.
6 Aynca, te~mil yoluyla da, bir proble-
mi ~tizmek i~in benimsenen strateji.
Hobbes, Thomas. 1588-1679 y1llan arasm-
da ya~amt~ ve daha ~k siyaset felsefesi
alanmdaki gorti~leriyle tin kazanm1~
olan lngiliz dti~iintir. Temel eserleri: De
Corpore Politico [Politik Toplum Ozerine],
De Civc [Yurtta~hk Ozerine], De Corpore
[Cisimler OzerineL De Homine [lnsanlar
Ozerine], Elementa Philosophiae [Felsefe-
nin Unsurlan] ve Leviathan.
Ieme!J&r: Bilt;inin_k,!y_Q~j!;l ve sonu~lan
itibariyle deneysel oldygynu, tum bilgi-
lerhnizin ~~Iinde duyumlann':' dyyu-.
deneyifitn bulundugunu, zaman V.f
-------------
tnekintn yaln!zca
u un , e sefenin
den eri, neder!le. som.u;liv ~rsa-
-
v i~aiartm1ar ol-
ne-
ina laaliyetinP i<?l';thk id\Ltifltene-
suren Hobbes, ya~adg sure i~inde,
biri entellekttiel, digeri siyasf olan iki
devrime tarukhk etmi~tir. Bu devrim-
lerden siyasi olam, yani mutlak monar-
~inin parlamenter demokrasinin temsili
kurumlanyla S1mrlanmas1 soz konusu
oldugunda, Hobbes tam bir kar~t dev-
rimcidir. Buna kar~m entellekttiel dev-
rim, yani Orta~agm tannmerkezli ve
Aristoteles~i dtinya gorti~tiniin buakt-
larak, yeni doga bilhnleriyle, mekanik
a~tklamarun ve deneysel yontemin be-
nimsenmesi soz konusu oldugunda, o
tam bir devrimcidir.
n ve erekli politik kurumlann
insan dogas1y a 1 g1 1 ger~e ya da olgu-
lardan, insan dogas1yla ilgilil;u olgula-
rm da evrerun aagas,yla iljli s'sular
"CCan ~lkarsanacag1 birlikli bir hilirn
goru~ti gelitirmeyi ama~liR'II~ elan
H"ones da fel~fesinde, ttplg bir rasyo-
nalist gibi, geometrinin yontemini be-
nimsemistir, zira geometri, ona gOre,
kesin, a priori birka~ ilkeden .,.karsana-
bilir olup, bilgi veren sonu~lardan, oner-
melerden meydana gelmektedir. Felse-
feyle bilim arasmda bi r aymm yapma-
yan, felsefesi, bilimsel yontemin kapsa-
mlru ki~ilere iii~ kin ara~ttrrnayla si ya-
seti de i~ine alacak ~ekilde geni~letmek
ten meydana gelen Hobbes, her prob-
lemin ilke olarak doga bilimlerinin yon-
temleriyle ~tiztilebilecegine inand1~
doga bilimlerinin yontem ve ara~tuma
lannm ki~ileri ve si yaseti a~udamak
i~in de kullarulabilecegini savundugu
i~in pozitivist bir dti~tintir olmak duru-
mundadJr.
ta zi i: Hobbes, zihin konusunda
deneyci ve madded bir tavn benirnse-
mi~tir. Zihindeki dti~tincelerin duyuma
bagh oldugunu, duyum olmad1gtnda
ti~tincenin de olamayacagm1 savunan
ilozofa gore, ide ya da dti~tinceler,
anhksal olarak fiziki nesnelere de ba-
1mhd1r. Ba~ka bir deyi~le, ide ya da

dti~tinceyle nesne arasmdaki nedensel
il~kiye duyumlar arac1hk eder. Nesne-
> duyum -> dti~tince arasmdaki ili~ki
ge~i~li bir ili~ki oldugu i~in, nesne ya
da maddenin dti~tinceye neden oldugu-
nu one stiren Hobbes'a gore, bu durum,
var olan_ha~ay mad.de n_.,sinden oldu-
gu i~in, bir beden-zjhjn jkiciljgine yo!
a~maz~ Ba~ka bir deyi~le, o, .ontolojik
anlamda, zihnin duyumlann ve idele-
rin; dufu!!l- ve idelerin ise barel<et
halindeki madrleniA iistiiftd&-ve otesin-
de hi~blrTeY--;)lmadJgml one stirmti~
ttir.
Buradan hareketle, metafiziginde, ger-
~ekten var olarun, yalmzca hareket
halindeki madde ya da cisim oldugunu,
mekan i~inde, ger~ek bir cisimler dtin-
yasmm varoldugunu, cisimsel olmayan
toz dti~tincesinin kendi i~inde ~el~ik
olup, bu ttirden toz ya da tozlerin hi~bir
~ekilde varolmad!gml one stiren Hob-
bes'a gore, cisim yer kaplama ve ~ekil
ozellikieri olmadan varolamaz. Ona
gore, hareket, renk, kahhk ttirtinden
tum diger nitelikler stirekli olarak kay-
bolur ve sonra yeniden ortaya ~1kar. Bu-
nunla birlikte, hareketin nas1l baslad!~l
sorusunun felsefe ve filozoflar tarafm-
dan yamtlanamayac~J.nl, bu soryy;t
au~ak, 1 anca dafiOJ. ;;larak, TantJ
luyla hi yamt verilehilecegini savunan
H<:_bbes'a gore, T~m:m kendisi de, ci-
simsel bir yarhk1!4 _
Dil felsefe!if: Oil konusunda ise, Hobbes,
dilin, d!$ nesnelerin hareketiyle bala-
Y!!." nedensel zindrir ..so.Jl balk 51 oldu-
~u; dt nesnelerj;dUjlUma. duyum-
lann ~jjnceye neden oldufi;uny ye ,
dti~tincelerin de dilde Hade edildij!ini ,
one siirmti,ttir. lnsan varhklannda, dti-
~tinceyi degi~tirebildigini savundugu
dilin, y_az, ve konyma..olarak iki ~ekil
de varoldugunu belirten Hobbes, bun-
lardan dti~tinceyi kaydetmeyi yara~an
yaz1da bellegin genilemesinin soz o-
nusu oldugunu soylemi~tif: iletiime
yarayan konu~marun, ana gore. neden-
sel Jl!~kileri kaydetme, bilgi aktarmq,
arzu ve istekleri bildirme, .@zctikleri
Hobbes, Thoma 4I 9
kullanm<J.\<1~.!'-~~vJ:
alma gibi dorL ell
amac1 vard1r. Dilae ISimlerin, ozellikle
de cins isimlerin Ierne! oldugunu one
sliren Hobbes, .tiimeller problemi soz
konusu oldugunda, nominalist bir tavu
alm1~hr.
Tiimeller problemini, genelligin neden
meydana geldigi, cins ve tiir denilen
~eylerin varolup olmad!gl problemi
olarak goren filozofa gore, cins isimler
d1~mda ve otesinde, zihinden baglmSIZ
olarak varolan bir genellikten soz edile-
mez. Ba~ka bir deyi~le, dild!~l ger.;ek-
lil;.te varolan bir genellikten, tiir ve cins-
lerden sozedilemeyecegini iine siiren
Hobbes'a- .gore, gercekten var ala~
yalruzca bireyler, tek tek nesnelerdjr .
Gei'ielligi nesneler arasmda benzerlikler
bulunmas1 olgusuna baglayan ve dola-
YISIYia bizim bu ger~ek benzerliklerden
dolay1, bir nesne kiimesini ortak bir
adla adland!rdJgunlZI savunan filozofa
gore, dort tiir anlamh isim ve dolaylSly-
la dil vard1r: 1 D1~ diinyadaki bir nes-
neye kar~1hk gelip, onun ne oldugunu
anlamam1z da bulunacak madde
isimleri ( dili . 2 Ornegin, uzunluk
isminde o ugu gibi, isim ~eklinde or-
taya 9k1p, maddenin bir ozelliginden
t;~karhlacak clan soyut isimler <liiklCll,l
jn: djli) 3 Renk ya da i~itme orneginde ol-
dugt.J gibi, bedenlerin fonksiyon ya da
ozelliklerini dile getirecek olan_duyum
c;!ili. 4 Ornegin tiimel ya da ozel gibi,
dUde ge~en bir ismin ismi clan isimler
Jiist dil).
Tum aniamh sozlerin bu dort kategori-
den birine girmek durwnunda oldugu-
nu soyleyen Hobbes, felsefi bir jargon
yaratan dii~iiniirlere ~iddetle kar~1 ~lk
ml~ ve tammlanamaya fiziki nesnelerc
ili~kin alg1ya indirgenemeyen bir sozcii-
gun anlamh olmad!gml one siirerken,
yirminci yiizy1l pozitivizmini oncele-
mi~tir. 0, alalyiiriitmenin top lama ve
~1karmadan ibaret oldugunu ve dolayi-
siyla aritmetik madeline gore anla~d
masJ gerektigini soylemi~tir. Manllk~l
mn, bir olumlamada bulunmak iizere,
iki ismi birle~tirdigini, bir tas1m i~in iki
 20 Holbarh, Baron Henri d'
olumlamay, bir karullama i~in de, bir-
~k lasum bir araya gelirdigini one
siiren Hobbes'a gore, man11k, isimleri
farkh birle~imler i~inde, 1oplay1p <;~kar
maklan ibarellir.
.Bilgi Goriis/eri:.Empjrist bir bilgi gorii-
~tin,!_ ~a hip clan Hobbes.. felsefenin ne-
denlerden harekelle sonu~lan, sonu~lar
daR harekgtle ci& nedeRleFi '=dtarbp bil-..:.
ek anlamma geldigini one stirmti Iii
Bil~ u yu- neym en ilkelere (ana-
liz) ya O:a Uk il:tcele1 den, eu genel onet-
Ineler en sonu ara sen ez o 1 er-
Ie tiren filozo
sonu~lann ve olgularm birbirlerine clan
baghhgmm bilgisi oldugunu soylemi~
tir. Btiytik bir boliimtiyle, nedensel ili~
kilerin bilgisinden meydana gelen bi!im,
ona gore, ayru anda hem liimevanmsal
ve hem de tiimdengelimsel yonlemleri
kullamr.
Politik Felse[esi: Siy~l felsefesinde,
kar~l devrhnci bjr taytJ hpnjmse!ien,
yeni yeni orlaya ckl~ btit,tik bir h1z)a
geli~en buruvaz iUaflnt tutmayan
_ u alandaki btiytik tiniinti sdz- - - bes, i~ ban~1 iiirdtirebilmenjn tek yolu-
le~meci devlel anla 1 1 Ia mull 'k -
dan sa lam 1r lemele oturtmasmdan
aTm1~hr. Ba ka bir deyile, Hobbes'la
mul a iklid allann Ta ' al-
diklan yelkiye de~ de, dogrudan dog-
ruya blteylerin ~ rlanna dayandml-
rnl~tlr.
Hcf.'ihes'ra devlet insanlaRA keri:IF.:JRa-:-
'
far!. i~in sozle~meyle meydana geliril-
mi~ xapay bir yarattk olup. onun sixa--
sel felsefesindeki ~Ia nok1as1 dogal
insandu. lnsanlann dogal ya~ama hll-
lindeyken, allm ~agda ya~amay1p, ce-
hennem hayab i~inde olduklanm savu-
nan, bu donemde e~it ve ozgiir clan in-
sanlann birbirleriyle stirekli bir sava~
i~inde olduklanm one siiren filozof,
boyle bir durumds geli~me ve uygarh-
gm ilerlemesinin beklenemeyecegini
soylemi~lir. Buradan clasm lek yolu,
insanlann bir sozlemeyle kendi s1mr-
. sz Ozgiir)illderine $D vermeleri, Slr
ii~iincii lehjne haklanndan vaz~melc-~
r.;dir Hobbes'a gore, onlann sozle~mey-
Je yarathklan bu yapay insan, bu ejder-
ha, onlan lemsil edip, yoneteceklir.
0, bu ytice egemen gtictin, soz konusu
ejderhamn, insanlann yaphklan sozl~
meyle baglannu~ olmad!lm soylemi~
tir. Toplum'!_kan;t bi~bir yiikiimliilti~
o,ill\J!yan _ejderha ya da cJ&y(etin cok ~
geni yetki(eri va<e;lu. Cerek _bukuk,
g~k din, gerel<se mtilkiyet. k1sacas1
he~ey s1mrs1z y!!tkilerle bi>zenmi~ by
tisttin gilce bagh olmak dyrumundad1r. _
Hobbes'a gOre. huknknR tek bir kayna~J .
v.ardtr, bu kaynak da, egemen ye iistiin
giiciin iradesidjr. Mtilkiyet de, egPD!..en
gtictin verdigi !?ir OdiiREien ba~ka hjr
_ey degildir. Buna gore, sozle~meden
once, herkesin her~ey tizerinde hakk
vard1, ama gticti gtictine yeleneydi. isle
mtilkiyet giivenligini getiren devlel, ge-
rel(tigi zaman, mtilkiyeti dnedg ~gb
diiz;enleyebilir. O!:!_a gore, devlet alma-
dan, miilkixetin anlam1 yoktur.
Ayru durum, din i~in de ge~erlidir. In-
s~~"' ayru_ anda iki efendiye birden
li1zmet edemeyece~iDI soylegn fiijb-
n:n":n:vlet ba~karunm aym zamanda
\s!!i'!f'nin de baskam ofirias1, dlb! de de-
netimi alhnda tutmas1 oldugunu soyle-
mijtir.
Holbach, Paul-Henri Baron d'. Yeni ve
ozgtin bir dti~tince geli~tirmemi~ ol-
makla birlikle, Lamettrie tarafmdan ku-
ruhnu~ clan Frans1z tmaddeciligini da-
ha ayrmhh ve kesin bir sislem haline.
gelirmeye ~ah~m1~ clan filozof. 1723-
1789 y1llan arasmda ya~am1~ clan Hol-
bach'm temel eseri System de In Nature
[Doga Sislemi]'dir.
Holbacb, ger~eklen varolarun canl1, ha-
rekel hlllindeki madde oldugunu, mad-
deyle rubun bir ve aym ~eye kar~1hk
geldigini one stirmti~ttir. Madde ve ha-
rekel, evrenin lemelini meydana getirir.
Maddi doga, ona gore, canslZ ve hare-
kelsiz bir ~ey olsayd1, bu lakdirde Tann
gibi, rub gibi manevi tozlere ba~vurmak
ka~1rulmaz olurdu. Fakal doga klmlida-
madan duran, cans1z ve harekelsiz bir
~ey degildir; harekel maddenin en

temel niteli~idir. Madde ve hareket ev-
renin temelidir. ins an da d uymak, d ii
~iinmek ve eylemde bulunmak oziine
sahip olan maddeden 1neydana gelmi~
tir. Evrende 1nutlak ve de~i~mez yasa-
lar hiikiim surer; bundan dolay1, do~a
daki her varbk ve olay, belti do~al
nedenJerin sonucu olarak ortaya 9kar.
Holbacha gore, insan bilgisizli~inden
ve gii~siizlii~iinden dolay1, do~al nede-
ni bulamad1~1 her seferinde, i~in i~ine
Tann ve ruhu kan~hrm1~hr. Ba~ka bir
deyi~le, insanlar, ba~lanna gelen ve ne-
denlerini bilip anJayamadddan feiA-
ketleri tannsal bir varh~a ba~lam1~,
bunlar1 Tannnln yaph~1na inannu~hr.
Bu da, Holbacha gore, ilkel insarun
do~al olaylan, cinler ve periler yoluyla
ac;Lk.lamas1ndan miras kalm1~ olan bir
~eydir. Ruhla ilgili olarak, onun beynin
bir niteli~i olmas1ndan ba~ka hi~bir ~ey
bilmiyoruz. Ona gore, beyin bu niteligi-
ni canh varhklara ozgii olan bir diizen-
leme sayesinde kazanm.J~tlr.
Bu diizenleme sayesinde, canh varh~a
abnan cans1z, duygusuz madde, cans1z
olmaktan c;1kar ve duyum niteli~i kaza-
rur. insan organizmas1na aJuup oziiptle-
nen su, siit ve ekmekte de, bu hep boyle
olur. Dii~iince ona gore, bir molekiil ha-
reketidir ve hpk1 beslenmeye, biiyiime-
ye temel olan hareketler tiirtindendir.
Ruh, kendisini etkileyip hareket ettiren
maddi nedenlerden dolay1 de~i~ir.
holizm [Biitiin anlamma gelen Yunanca
holostan; lng. holism; Fr. holisme]. 1 Bii-
tiinciiliik. Genel olarak, canhyla cans1z,
organikle inorganik faaliyet aras1nda
gerc;ek, temel ve indirgenemez bir fark-
hhk bulundu~unu; canis, organik bii
Nnleri meydana getiren par~alann bii-
tiin it;inde, biitiiniin d1~mda oldu~un
dan daha farkll bir bit;imde fonksiyon
gosterdiklerini; bir fenomeni anlamak
i9n, onu biitiinlii~ii i9nde, yani onwt
bir parc;as1 old u~u biitiinii anlamak ge-
rekti~ini; ve dolay1s1yla biitiiniin her
zaman o~clerinin yahn toplam.Jndan
daha fazla bir ~ey olup, kanna~1k bir fe-
nomenin, salt onu meydana getiren o~e-
holizm 421
le1in analizi yoluyla anla~da1nayaca~uu
sa vunan ani ay1~, yakla~1m ve o~reti.
Soz konusu gene! anlarru ic;inde, holizm,
tatomculu~a, tbireycili~e ve tindirge
mecili~e kar~1t bir gorii~ olmak duru-
mundadlr.
2 Metafizikte, tmekanizme ve materya
lizme kar~1t bir bic;imde, do~al biitiinle-
rin, evrendeki maddi ohnayan biitiinle-
yici bir dinamik ilkenin eyleminden ve
ya etkisinden dolay1, pan;alanrun veya
bile~enlerinin yahn toplam1ndan daha
fazla bir ~y oldu~unu savunan o~reti.
3 Bilim fe lsefesinde, kabul y a da red
edilenin, do~rulanan veya c;iiriitiilenin,
tek tek hipotezler de~il de, biitiin bir
teori oldu~unu one siiren gorii~ veya
yakla~un. 4 Biyolojide veya biyoloji fel-
sefesinde, tmekanizm ve tdirimselci-
li~e kar~1t bir gorii~ olarak, ya~am1n
organizmarun dinamik sisteminden
meydana geldi~ini one siiren o~reti.
Buna gore, biyolojide holizm, canJ1 do-
~ayla ilgiJj olarak, o~eleri ya da ele-
mentleri yoneten yasalann bilgisinin,
bu elementlerden meydana gelen bii-
tiinleri yoneten yasalan ~1karsamak ic;in
yeterli olmadi~Inl, kompleks biitiinleri
anlamak ic;in, biiti.inlerin ele1nentleriyle
ilgili yasalara indirgenemeyen ozel ya-
salara ba~vurmak gerekti~ini, dahas1
bu ozel yasalara ili~kin bilgiye, yahuz
biitiinii a9klamak ic;in de~il de, ele-
mentlerin davran1~1n1 a~1klamak i~in
de gerek duyuldu~unu iddia eden anla-
YI~a kar~1hk gelir.
5 Gene! olarak sosyal bilimlerde, bu bi-
limlerin gerc;ek konusW\un bireysel oz
nelere indirgenmesi miimkiin olmayan
sistemler ve yapuar oldu~unu saVW'lan
yakla~1m. insan bireylerinden meydana
gelen topluluk ve toplumsal gruplan da
biitiinler olarak goren, bu gruplann
davran1~1n1n bireysel organizmalan yo
neten yasalara indirgenemez yasalara
gore ortaya 9kb~m1 savunan sosyal ho-
lizm~ 50z konusu gruplarda, bireylerin
ya da organizmalann toplammdan da-
ha fazla bir ~ey bulur ve gruplarda, san
ki kendi ozel ya~amlanna ve yasalanna
422 homeomeri
sahip olan daha ytiksek dtizeyden birey-
ler gortir.
6 Daha ozel olarak da, sosyolojide, top-
lumsal grup ve kurumlann veya bizzat
toplumun kendisinin ayn ve kendisine
ozgti bir btitunselligi oldugunu ve onun
salt bireysel bile~enlerinin incelen1nesi
suretiyle anla~llamayaca~n1 one stiren
gorti~. Toplumsal bir ara~hrman1n ko-
nusunun, bireysel eylemler degil de, bti-
ttinler olmas1 gerektigini savunan ve
tComte, tDurkheim ve tlevy-Strauss
gibi dti~tintirler tarahndan benjmsenen
yakla~1m, toplumlarrn btittinl~r olarak
gorulmesi gerektigini, zira birer btitiin
olarak toplumlann, bireylerin ozellik ya
da karakteristiklerinden tilretilemeyen
ozellik.Jere sahip oldugunu ve dolayJSty-
la analizin, bireylerin davran1~lanndan
degil de, btiyuk olc;ek.Ji kurwnlarla bu
kurumlar arastndaki ili~kilerden ba~la
lnast gerektigini sayler.
7 Psikolojide, ogeler iizerinde degil de,
btitiinler ya da Gestalt iizerinde yogun-
la~an psikoloji anlay1~. 8 Siyaset felsefe-
sinde, tbireyciligin kar~1smda yer alan
kollektivizmle e~anlamh olan yakla~1m
ve gorti~. 9 Oil felsefesinde, +Quine, Da-
vidson ve Putnam gibi dti~tintirler tara-
hndan benimsenen, bir terim ya da cilin~
lenin anlamlJUn dildeki diger terim ya
da tiimcelere bagh oldugu goru~ti. Ni-
tekim, temsil baglammda, bir semboltin
anlamtnm, onu ic;eren btitiin bir temsil-
ler sistemine bagh oldugunu; bir dilsel
ifadenin sadece bir dil baglammda an-
lam ta~tyabilecegini, bir hipotezin sade-
ce bir teori ic;inde veya baglarrunda an-
lamb olabilecegini one stiren gfiru~e se-
mantik holizm ad1 verilmektedir.
10 c;evre etiginde, btitiln bir ekosiste
min gerc;ek bir birlik meydana getirdi-
gini, onun tiim parc;alaruun birbirlerine
bag1mh oldugunu ve dolaytstyla, insa-
nm kendisini bu birligin tistune c;akar-
mastnln yanh~ olup, btittin ic;in zararh
sonuc;lara yol ac;tagtnt, insarun kendi-
siyle c;akarlanntn ayncahklt bir yeri ola-
yacagtnl one stiren gorti~ .
homeomeri. t Anaksagoras'ta, evrenin
kendisinden meydana geldigi, sortsuz-
ca boltinebilen, fakat yine de aynt tur-
den olmaya devam eden temel ogelere,
evrenin yapt ta~lartna verilen ad.
Btittin ve parc;anrn ayn1 turden oldu-
gunu savunan Anaksagoras'a gore, do-
gada varolan organ.ik ya da inorganik
maddeleri boltip ayn~tud1gun1z za-
man, kendileriyle kar~tla~acagun1z
~eyler, kendilerinden hareket ettigimiz
btitiinlerden farkb ~ey ler degil de, on-
larla a yn1 tiirden ~eyler ya da pare; alar
olacakhr. Yani, etin, kan1n, suyun, ta~m
en son par~alan yine et, kan, su ve ta~
olacakhr. Varolan ~eylerin hem sayt ba-
ktmtndan, ve hem de ktic;iikltik baki-
rrundan sonsuz oldugunu, herhangi bir
~eyde, btitun diger ~eyler bulunduktan
ba~ka, bu ~eyin her bir parc;astnda, son-
suz ktic;uk parc;asmda da diger biitiin
~eylerin bulundugunu savunan Anak-
sagoras, bunu 'Her~eyde her~eyden bir
parc;a vardtr' s6ztiyle ifade eder ve bu
pare;alar a homeomeri adlJU verir. H omeo-
meri, t Aristoteles'te ise, bir btitiiniin,
parc;alara aynld1g1 zaman, diger parc;a-
lara benzemeye devam eden parc;alan
anlamana gelir.
hominizm [1ng. hominism; Fr. hominisme;
Al. hominisnaus]. Alman dti~tintirleri ta-
raftndan pratik htimanizm ya da psiko-
lojizm aktmtna verilen ad.
homo. Latincede insan anlam1na gelen
terim. Canh varhklann bilimsel ya da
biyolojik snuflamas1nda gunumtiz insa-
ntntn tiyesi old ugu cinsin adt.
1nsarun mahiyetini, farkh yonleriyle
yeteneklerini tan1mlamak tizere, homo
teriminin yer a1d1g1 birtaktm tamlama-
lar olu~turulmu~tur. Buna gore, homo
cinsinin gec;irdigi evrim tic; ardt~tk tiire
aynldtgtnda, gtincel insan1n, bilen insa-
nm yer ald1g1 ttire homo sapiens adt veri-
Hr. Buna kar~1n, alet yapan insana homo
faber ad1 verilirken, toplum sozle~mesi
yapmam1~ dogal insan homo naturalis
diye tantmlarur.
Yine, elindeki imkanlardan en yuksek
tatmini sag!amaya c;ah~an, yani iktisad-

hi dti~tinen insana fzomo economicus, bir
toplum il;inde ya~an, sosyalle~mi~ in-
sana fzomo socius ad1 verilir.
homo homini lupus est. tlk kez olarak
Romah ozan Plautus tarafmdan kulla-
mlmz~ ohnakla birlikte, ingiliz filozofu
tHobbes tarafmdan, insanlann hakla-
nndan bir kJsmm1 toplumsal bir sozle~
meyle egemen bir yoneticiye devrebne-
lerinden ve devletin kurulmasmdan
onceki dunzmlamu, insanlarm kendi ~
karlanru hayata ge~innek i~in her yola
ba~vunna tavulanm ifade etmek tizere
yeniden ortaya ~1kanlan ve insamn, in-
samn kurdu oldugu anlamma gelen La-
tince deyim.
homojen[ing. homogeneous; Fr. JJomogene].
1 Genel olarak, bir ~eyin kendi i~inde
benzer par~a ya da niteliklere, ttir baki-
mmdan ozde~ ogelere sahip olmas1 du-
rumu. 2 Manhkta, aralannda bir cins-
ttir, i~lem-kaplam ili~kisi bulunan kav-
ramlann ozelligi.
Bu ~er~eve i~inde, ~eylerin, kendi i~le
rinde, birbirlerine ne kadar benzemez
gortintirse gortinstin, benzer nitelikleri
olan, aym ttirden part;alardan olu~tu
gunu savunan gorti~e homojenite anlayz-
~ 1 adt verilir.
homo mensura leorisi [ing. lzomo nzensura
theonJ]. tProtagoras'tn 'Ins an her~eyin,
varolan ~eylerin varolduklanrun, varol-
mayan ~eylerin de varolmadudanrun,
olt;tistidi.ir' soztinde ifadesini bulan ol~ti
insan gorti~ti. insam varhgm, bilginin ve
degerin olr;Usti yapan gored ve oznelci
anlay1~.
homoteizm [Ing. fzonzotheism; Fr. ho
moth~isnze]. Tann'yla insan arasmda bag
kuran, Tann tasannuna insan varhgm-
dan yola ~tkarak ula~an antropomor-
fizmle e~anlamh olan terim.
ho~gorii [Os. musamaha; ing. tolerance; Fr.
toMrance; Al. toleration]. Ba~kalanrun
kendimizden farkh olan dti~tirune tarzi
m ve ya~am bi~imini anlay1~la kar~Ila
ma tavn; kar~Imizdakilere, payla~ma
dtgtmiz gorti~, fikir ve duygulan
ozgiirce dile getinne olanaga tarumaya
dayanan anlay1~.
hukugun t~levi 423
Hsiin Tse. M. 0. 395 ve 288 ytllan arastn-
da ya~am1~ ve insamn dogas1 konu-
sunda, ~agda~1 Mensiytis'tin tam tersi
gorti~ler ileri stirmti~ olan ~inli dti~ti
ntir.
insanm dogu~tan kotti oldugunu, iyi-
liginin bir yapmactktan ba~ka bir ~ey
olmad1g1m savunan Hstin Tse, diger
<";inli dti~tintirlerin dogaya pek onem
vermeyip, tiim dikkatleri insamn kendi
i-;ine yoneltme tavzr ve kendi i~ doga-
mizl dinleme Ol)erilerine kar~1t olarak,
dogaya egemen olmamn onemine i~a
ret etmi~, dogarun kendi ama~lanmtz
i~in somtirtilmesini istemi~tir.
hudiis. Islam felsefesinde, evrenin ve
i~inde yer alan tiim varhklann, ezeli ol-
mayip, sonradan yarat1lm1~ oldugunu
dile getiren gorti~ i-;in kullamlan terim.
Buna gore, ezeli olmama ve sonradan
yaratalm1~ olma durumuna hudus; hu-
dus sonucu ortaya ~tkan varhga da hii-
dis ad1 verilir. Yine aym ~er~eve i~inde,
evren hadis, Tann da kadimdir.
hudiis kamh. Tann'mn varolu~uyla ilgi-
li kozmolojik karuhn, yani evrenin va-
rolu~undan Tann'ya giden kamhn
lsl~m di.inyasmdaki, Gazali' tarafmdan
one stiriilmti~ olan, versiyonu.
Kamt, ~u ~ekilde ifade edilmi~tir: 1
Her hidisin, yani yok iken var olan bir
~eyin hudtls bulmas1, e~deyi~le sonra-
dan varhga gelmi~ olmas1 i~in bir ne-
dene ihtiya~ vardzr. 2 Evren hadistir,
yani yok iken varolmu~tur. 3 Bu neden-
le, onun varhga geli~inin bir nedeni ol-
masi gerekir, ki bu neden de Tann'dtr.
hukuAun i"Jevi [Ing. function of law; Fr.
fonction du droit]. Hukuk~u ve hukuk
felsefecilerine gore, hukugun ger~ek
le~tirmek durumunda oldugu ii~ i~lev
vardzr: 1 Egemen gi.ici.in istedigi ve be-
lirledigi nihai bir durum ya da hedefe
ula~mak. Omegin, sosyalist hukuk sis-
temlerinde, hukuk ~ogunluk sosyalist
toplum amac1 i~in bir ara~tan ba~ka bir
~ey degildir.
2 Hukugun ikinci i~levi, insanlar ara-
smda bir ~ah~ma oldugu her yerde,
adalet dag1tmakt1r. 3 Hukugun ti~tincti
424 hukuk felsefesi
ve sonuncu i~levi, insanlar1n yurtta~la
rtyla ilgili beklenti lerine makul stntrlar
koyarak,toplumsal ~ab~malan ~ozmek
tir.
hukuk felsefesi [Os. felsefo:i hukuk; ing.
philosophy of law; Fr. philosophU! de droit;
Ahn. rechtsphilosophie J. Hukugun ve
h uk uk sistemlerinin dogasuu ana liz
eden, hukuld otoritenin temelini ara~h
ran, hukuki kararlan belirleyen ahliki
ol~iiye deger bi~en, insan ili~kilerinin
day~nd1g1 temelleri kar~lltklt haklar ve
yiikiimliiliikler a~s1ndan ele alan felsefe
dah. Temel kavranu, bireylerin birbirle-
riyle ve devletle olan ili~kilerini diizen-
leyen hukuk sistemlerini belirleyen hak
kavram1 olan felsefi disiplin. Adil bir
hukuk sisteminin nasll ohnas1 gerektigi
sorusuna doyurucu bir yarut getinneye
~ah~an felsefi disiplin; hukugun oziinii,
otoritesini, toplumdaki rol ve i~levini
anlamaya katk1da bulunacak kavram ve
teorilerin ol u~turulmasuu ama~layan
felsefe tiirii.
Hukuk alaru, hukuki sistemler iizerine
in~a edilen bir fist disiplin olarak hukuk
felsefesi, etik ya da siyaset felsefesi gibi
disi plinlerin katkllanndan ya da sonu~
lanndan yararland1g1 i~in, epistemoloji,
metafizik, bilim felsefesi ya da manbk
gibi ayn ve bag1ms1z bir felsefe disiplini
olarak goriilmez. Tek tek hukuki sistem-
lere ili~kin bilginin kendilerini yarutla-
mak ic;in hi~bir ~ekilde yeterli olmad1gl
sorulan ele ahp tarh~an ve yarutlayan
h uk uk felsefesinin belli ba~h sorulan
~unlard1r: 'Hukuk nedir?', 'Hukuk ah-
lak ve adaletten nasll farkhbk goste-
rir?', 'Hukukla ahlak arasmda nasll bir
ili~ki vardu?', 'Toplwnsal ve ekonomik
ko~ullar hukuku nasll etkiler ve hukuk
taraftndan nastl etkilenir?', 'Yasalara iyi
ya da kotii diye deger bi~me olanag1
veren degi~mez ilkeler var mtd1r?'
Hukuk felsefesi it;inde, birey ve hukuk
ili~kisi soz konusu oldugunda, bir u~ta
bireye agtrhk veren ve hi~bir hukuld
diizenleme tarumayan tanar~izm, diger
u~ta ise, bireyin varolan h uk uk sistemi-
ne mutlak bir bit;imde boyun egi~ini on-
goren ttotalitaryanizm yer ahr. Buna
kar~1n, hukugun dogas1 soz konusu ol-
dugunda, biri dogal hukuk, digeri pozi-
tif hukuk olmak iizere, iki ayn hukugun
giindeme geldigi hukuk felsefesinde, en
aZindan ii~ farkh yakla~1mdan soz edi-
lebilir.
BWllardan birindsi, 1 analitik hukuk Jel-
sifesidir. Buna gore, hukuk felsefesi,
hukuld bir sistemin aksiyomlan1u goz-
ler oniine serer, terimlerini tarumlar ve
nihayet, hukuki bir sistemi kendi i~inde
tutarll bir sistem olarak gorme olanag1
veren yontemleri ifade eder. Hak, odev,
h uk ugun kaynaklan gibi terimleri ana-
liz edip a~tklayan analitik yakla~1m,
Batt felsefesinde iinlii ingiliz dii~iiniirii
Jeremy tBentham'la ba~lam1~ ve John
t Austinle devam eb:ni~tir. Analitik
hukuk felsefesi ~ogunluk hukuld poziti-
vizmle, yani h uk ukla ahlak arasmda, zo-
runlu degil de, yalntzca tarihsel bir bag
bulundugunu savunan ogretiyle birle~
tirilir.
2 Hukuk felsefesindeki ildnci yaklatun,
bir hukuld sistemi dogal hukuga uygun-
lugu at;~Smdan degerlendiren ele~tirel
yakla~rmd1r. Buna gore, ahlaki ve hukuki
nonnlann toplumdan toplwna, ~agdan
~aga degi~mesi olgusu, hukuk filozofla-
nru, bu nonnlan yargllamak i~ gerekli
olan, evrensel olarak ge~erli degi~mez
normlar aramak durumunda blrakmt~
hr. Bu normla~, bilindigi iizere, insan
dogas1nda, yani dogal hukukta bulun-
mu~tur.
Ba~ka bir deyi~le, Skolastik dii~iiniir
ler.. ozellikle de Aquinash tThomas tara-
hndan, t Aristoteles'in metafi.zi.gine ve
Hristiyan teolojisine dayarularak geli~ti
rilen dogal h ukuk o~etisi, hukuk felse-
fesi alanmdaki el~tirel yakla~urun te-
melini meydana getirir. Bu anlayt~
gore, insan davranJ~Uli yonlendirmekle
birlikte, insan tarafmdan yaratllmamJ~
olup, alai yoluyla belirlenebilir veya .
aytrd edilebilir olan sabit ilkeler vardtr
ve bu ilkeler, insan elinden ~1kma tiim
hukuklar1 ~endisiyle yargllayacaguruz
bir dogal hukuk sistemi meydana geti-

rir. i~te ele~tirel yakla~1m ~er~evesi
i~inde, baz1 di.i~i.ini.ir ya da teorisyenler
dogal hukuga uyamama ya da uygun
olamamamn bir hukuk sistemini ge~er
siz kdd!gm1 savunurken, digerleri dog-
a! hukugu, bir hukuki ge~erlilik ol~i.i
ti.inden ~k, yalmzca bir ele~tiri stan-
darb olarak gori.irler.
Hukuk felsefesi i~inde gi.indeme gelen
bir diger yakla~un ya da ara~hrma tarZI
da, 3 sosyolojik yakl~mrdu. Burada bir
yandan hukugun tutum ve davra~lar,
~evre ve iktidar i.izerindeki etkisi, diger
yandan da toplumsal fenomenlerle eko-
nomik gi.i<;lerin hukuga yapbi';J etki
ara~tmhr. Hukuk felsefesinin kapsamr
i~ine giren sosyolojik ara~hrmalarda,
normatif degil de, daha ~ok betimsel bir
y.akla~un sdz konusu olur; bu alandaki
en onemli ot;reti, hukugun toplwnsal ve
ekonomik gi.i~ler tarafmdan belirlendigi-
ni one si.iren Maksist ogretidir.
huliil. islam di.i~i.incesinde, l!zellikle de
tasavvufta, Tann'nm insan bi~irninde
ortaya o;rkmasr i~in kullamlan terirn.
Hulill anlayr~ma gore, evrenin biricik
yaratrcrsr olan Tanrr, gi.ici.ini.in srnrrsrz-
hgr dolayrsryla, bi.iti.in bir varhk alamm
ku~atlr ve kendisini mutlak iradesinin
i.iri.ini.i olan her varhk ti.iri.inde gosterir.
Ba~ka bir deyi~le, Tann'mn iradesi her
gori.indi.igi.i ve varhk ti.irleri it;inde en
yi.ice varhk insan oldugu it;in, Tannin-
sand~ ortaya ~rkar, dile gelir.
Hume, David. 1711-1776 yrllan arasmda
yapnu~ olan i.inli.i lngiliz filozofu. Te-
mel eserleri: A Treatise of Human Nature
[lnsan Dogasr Ozerine Bir Deneme1 An
Enquiry amceming Human Understanding
[lnsanm Anlama Yetisi Ozerine Bir
ru~turma), Political Discourses [Politik
Konu~malar), The Natural History Religi-
on [Dinin Dogal Tarihi), An Enqu.inJ Con-
cerning the Principles of Morals [Ahlakm
llkeleri Ozerine Ara~tuma).
,.Ii?neller lnsan zihninde olup bitenlere
Newton'un deneysel yontemini uygula-
yarak, yeni bir insan bilimi kurmayr ve
geli~tirmeyi oneren Hume, ti.irn iyi n.i-
yetine ve yi.iksek ama~larrna ragmen,
Huu>e, David 425
ingiliz empiriziT'inin temel tezlerini ko-
rudugu i~in son ~ozi.imlemede ku~ku
culuga di.i~mekten kurtulamamr~trr.
Bi';?mGiir.ii~IPri: Bizim yaimzca, kendi
zih mizde ogrudan ve araasrz olarak
tecri.ibe ettigimizi ideleri, duyum ve iz-
lenimleri bilebilecegimizi, bilgide kendi
zihnimizin otesine ge~emedigimizi ve
bundan dolayr herhangi bir ~eyin insan
zihninden bagunslZ olarak varoldugu-
nu soyleyemeyecegimizi belirten Hume,
insan zihnini bilgi bakmrndan analiz et-
tigi Uman, msan zihiiinm tum$!nkle-
rinin bize du lar ve dene tarafmdan
sa anan rna zeme e indir nebilecegi-
nrgormi.i~ti.ir; bu rna zem
dan ba~ka ~ 1r ~y det;il<!_ir.
Ont1 gore, zihriin algrlan iki ~ekilde,
yani izlenirnler ya da gi.i~li.i al~lar ve
ide lef ya da zayi1 algilar ~kline orta-
)'3 ikllr. Bu ~eyi gordi.igiimiiz, hissetti-
~imiz_, sevdiAHRiz, iiiilti~btriz ya da
arzu ~ttieimiz z~~~ltga gibi, b9:9-
langr~ki ozgiinalgL b~:enimdir.
:;12len.imler, o~~=tu-
fi:du~;~ :n~:k~~~:
fa zan:nn!araU;~de-
iimiiz
ere sa p oluruz ve bu ideler oz -
y , a az canh ve so-
1$.turlar0flwne'a gore, idelerimizin bir--
buleriyle belirli ili~kiler it;inde olmasr,
birbirlerine belirli ~killerde baglanma-
lan bir raslanh degildir. 0, idelerimizi
belirli bazr bak1mlardan bjrhiderine
baglayan birtakun birleytirici baP;lar bu-
Iu11auP;unu s9yler, ,Buna gore, idelerde
belirli baZI n.iteliklt:r bulundugu zaman,
bu jdeler bjdljderine bagianula!. Bu ni-
telikler, Hume'a Em" benzerlik, zama'1
ya da mekiin ba mdan \urek)ilik ve
neden-sonu~ olmak i.izere i.i~ tanedir.
Klaslk Ingrlli empmzminin i.i~i.inci.i ve
sonuncu di.i~i.ini.iri.i olan Hume, bunlar-
dan baglanbsmm
426 Hume, David
olu~turur. Nedensellik idesine kar~1hk
gelen bir izleniln bulunmad!jlml, ~
mzca tiznel ah kanhklanm1 anan
nedenselli-""'n t -ini
savuna Hume, bu durumun insamn
kendi zihninin d1~mda kalan ~eylerle
ilgili bilgisinin ge~erlilijlini ortadan kal-
d!rd!jllm, insamn kendi zihninin d!~m ) bir si.ire oturuyorum. Bunun ardmdan
da kalan bir ~eyi bilemeyecep;i sonucu-
nu teyid ettijlini savurunu~tur.
Nedensellik ele~tirisi, Hume'u aym za- \
manda, cisimlerin ya da nesnelerin in-
san zihninin d1~mda, insandan bajlim-
SIZ ve si.irekli bir varolu~a sahip oldu-
gunu stiylemenin hakh ve makill bir te-
meli bulunmad!jl! di.i~i.incesini savun-
maya gtiti.iri.ir. Buna gtire, deneyim ve
gi.indelik ya~anhlanmiz, bizim d!~I
mizda bizden bagtms1z ~eylerin, nesne-
lerin varoldup;unu ortaya koyar. Bi.mun-
la birlikte, Hume'a gore, idelerimizin
izlenimlerin cansiZ ve soluk kopyalan
oldup;u tezi ciddiye ahmp kabul edilir-
se, bu takdirde buradan .;U<an sonu~,
bildigimiz her~eyin kendi izlenimleri-
mizden ibaret oldup;u sonucudur. izle-
ni.mler ise, bizim i~imizdeki tiznel hiiller
olup, bizim d1~muzdaki bir ger~eklijlin
varolu~unu hi~bir ~ekilde kamtlamaz.
Ote yandan, bir ~eyi alg!lad!jllm!Z
zaman da, zihn.imizde yalmzca bir izle-
nim vardn ve bu izlen.im kendisinin bir
izlenimi oldup;u nesneden ilke olarak
farkl!d!r. Dolayisiyla, bizim alg1da ya
da bilgide izlenimlerin ya da bu izle-
nimlerden dop;mu~ clan idelerin titesine
ge~rek, nesnelerin bizzat kendilerine
ula~ma olanajl!m!Z yoktur. Nesnelerin
bizzat kendilerine ula~mad!jllmlz i~in
de, onlann varolu~lanyla ilgili olarak
hi~bir ~ey stiyleyemeyiz.
Hume'a gore,~:: :i:.:da, hizden
bagimsiz clan seyJPrin. nesnelerin va-
roldup;u inanaL akla dayanan hir kao!t-
ramanm dep;il de. yalmzca i>Rgele>Rimi-
zrn bu eseridir. Ba~ka bir deyi~le, imge-
lelfiimiz izlenimlerimizin iki temel i!zel-
lip;inin 15ihncu1evar~!l bizi d1~ di.in-
yadallirlakiiri vailikhi'rm bulundujluna
inarunaya si.i~kler. izleni~
iki tizelligL degi{;mezlik ve hJtarhhkhr.
Buna gore, pencereyi a~1p d1~an bakh-
gun zaman, gtizlerimin tini.indeki man-
zarap meydana getiren varhklarda, bir
stireklilik ve dep;i~mezlik vardn. Orne-
( gin, d1~anda, evler, arabalar ve ap;a~lar
gtiri.iyorU!n. Daha sonra, odaya dtini.ip
yeniden camdan d1~anya bakhjl~rnda,
yine aym manzaray1 gtiri.iri.im. i~te, izle-
nimlerimin i~eriklerindeki bu si.ireklilik
, vf/ dejli~mezlik, evlerin, arabalann ve
~a~larm, ben onlan di.i~i.ineyim ya da
~ii~i.inmeyeyim, varoldup;u sonucuna
gtihiri.ir. Aym ~ekilde, odadan ~Ikma
dan once, sobaya bir odun atay1m, biraz
sonra odaya yeniden dtindi.ijli.im za-
man, odunun neredeyse ki.il oldup;unu
gtiri.iri.im. Ate~te ~ok bi.iyi.ik bir dep;i~ik
lik ohnu~ elsa da, ben benzer ko~ullar
altmda, daima bu ti.irden bir degi~mey
le kar~!la~maya ah~ml~lmdu. Hume'a
gore, bizim di~lmlzdaki nesnelerin de-
jli~melerinde stiz konusu clan tutarhhk,
izlenimlerimizin i~erijlini meydana geti-
ren varhklarm dep;i~mezligi ve si.irekli-
lip;i, bizi nesnelerin bizim di~lm!Zda ve
bizden bagtms1z bir varolu~a sahip ol-
maya devam ettigini inanmaya sevke-
der. Bununla birlikte~ume'a gOre,
l'asyonel bir karutlama olrnaY'P yalmz-
ca bir inan;hr.
0~ di.i:::ytda maddenin varolu-
~unun ras ' " kamtlamaya dayan-
dmlamayacajluu dile getiren Hume,
aym ~eyin ruhya da ben u;m de ge~erli
oldup;unu savunur. Kendi zihJline dti-
ni.ip bakbgt zaman, bir~ok izlenim, ide
ve zihnin bu ideleri birbirlerinc bap;la-
yan i~lemleriyle kar~da~an filozof, va-
rolu~u her ti.ir di.i~i.inme faaliyetinde
tasdik edilen bir bene ili~kin bir izlenim
ya da ide bulunmad!!;m sayler. Kendi-
sine ne oldup;unu sordup;u zaman, bu
soruya verilecek tek uygun yarut, Hu-
me'a gore, kendisinin, izlenimlerinin ve
idelerinin toplammdan meydana geldi-
jli ~eklinde olmahdu.
Boyle bir gtiri.i~, George tBerkeley'in
maddi ttiz kavram1yla ilgili olarak Ida-

sik lngiliz empinzmmm ilk dii~iiniini
clan tLocke'a yoneltti~i ve Hume'un da
onaylad1~1 itirazlann, tinsel ya da zihin-
sel clam da kapsayacak ~ekilde geni~le
tilmesinin bir sonucu olarak ortaya
<;~kar. Zihinsel ya da tinsel toziin yoklu-
~unda, Hume ic;in, izlenimler ya da ide-
ler ya da bynlardan oly~an toplam d!-
~mda, ki~inin kimligini belirleyecek._
on~ kendisiyle ozdeletirilecegi hi[.
~ey yoktu~, Ben i~in, kimli~ini zaman
i~rnde koruyan siirekli bir varolu~ soz
konusu olamaz. Dayjd H''J:Ail'ut=t g9zH:n ..
de zihin, cesitli alg1larm ya da izlenim-
lerin ard arda ortaya ~1kt1~1 bir tiyatro-
dur, fakat bu izlenim ya da !dele~
dayanak clan bir toz degilctir, yani
bizim oyunun oynand1g1 satlrie hakkm-
da en kii~iik bir Hkrinuz clam. Ben ile
anlat1rmak istenen ~ey, belli b1r toz tiirii
ise, ona gore, bu toz duyumun sonucu
clan izler\imlerden tii ti emez.
Toz 1 es1 ize duyularuruzla aktanhyor-
sa e~er, duyulanm!Zdan hangisiyle ve ne
~ekilde aktar!lmaktad!r? 0, Hume'a
gore, gozlerimiz tarafmdan alg!lamyor-
sa e~er, bu takdirde bir ttlz ya da bir da-
yanak de~il de, bir renk olmak zorun-
dadu; fakat kulaklanm1z tarafmdan
alg!lamyorsa, bu durumda da bir ses ol-
mahdu. Bundan dolay1, tozden de~il
de, yalmzca niteliklerin bir toplamm-
dan soz edilebilir.
Hume'un insanm bilgide dyyy deneyj-
Q!rl otesine gec;errleyece~ ye l<endj zih-
nie,rkkilerin d!smda bjr ~eyi bilemeye-
ce i eklindeki tezi onu do alhkla
Tan_!l'run varolusuyla ilgili olarak a
ku~kucu bir tavua siiriikler. Ona gore,
Tann'run varolu~unu karutlama yoniin-
deki ~abalann ~ogu, nedery_:;ellik dii~iin
cesine_dayanmakta olyp, Tann'run evre:-
ni bir ama~ gozeterek yarath!\lm dile
getirir ve Tann'mn bu evrendeki diize-
nin nedeni y~ da kayna~ oldutynu or-
taya koyar. l~te, bu noktada Hume'un
nedensellikle ilgili eletirisj bjr kez daha
onegtli hit.[!ll oy!)llr.
Ona gore, bizim neden idesini iki ~ey
arasmdaki siirekliligi, ya da iki ~eyden
Hume'cu duyguda~hk 427
birinin di~erinden zamansal bak1mdan
once olu~unu ya da iki ~eyin aym za-
manda ortaya ~~h~m1 gosteren ~ok sa-
y1daki gozlemden ~Jkard1~un1Z do~
ruysa, evreni, evrenin nedeni oldu~u
dii~iiniilen bir ~eyle clan ili~kisi i~inde
hi~bir zaman tecriibe etmedi~imize go-
re, evrene nas!l olur da kendisini hi~bir
~ekilde tecriibe edemedi~imiz bir ne-
den atfedebiliriz? Burada bir analoji ku-
ruhnasl problemin ~oziimii i<;in bir kat-
kl olu~turmaz, ~iinkii Hume gore, ku-
sursuz i~leyen bir saat ile evren arasm-
da kurulan analoji tam ve do~ru bir ana-
loji de~ildir. Evren akillJ bir diizen
vericinin eseri olmak yerine, peUia can-
SIZ siire~lerin, kor gii~lerin iiriinii clan
bir ~y olarak dii~iiniilebilir.
Ote yandan, evrenin nedeni, insan zih-
nine benzer clan diizen verici bir zihin
ya da tinsel bir varhk elsa bile, boyle
bir varb~a birtak1m ahlald ozellikler
yiiklenmesinin, Humea gore, hi~ geregi
yol<tur. Hume, Tann'ntn varolu~u ko-
nusunu bu ~ekilde ele abp analiz ede-
rek, bur ada da kesin sonu~lu bir bilgiye
ula~manm soz konusu olamayaca~tnl
gosterir. Ona _gore, evrenin varolusu
ernpiri.k bir algndnr ye bu olgudap,
duyu deneyi yoluyla tecriibe edilmeye
hi~bir ~ekilde elveri~li olmayan bir var-
hk olarak Tann'mn varolu~u hi~bir ~e
kilc,!e @arhlamaz, . '
Humecu d uyguda~hk [Ing. Humean
symphaty]. On!ii Ingiliz filozofu David
Hume'un, ahlakm, ahlakf eylemin te-
melinde rasyonel bir motivasyonun bu-
lundu~u gorii~iine kar~1, ahlakf moti-
vasyonun temelinde duyguda~hk bu-
lundu~unu one siiren gorii~iinii tamm-
lamak i~in kullamlan deyim.
Bir duygu ya da tutkunun nesnesini ta-
rumlayabilen akJI ve ak!lyiiriitmenin
ahlak ic;in gerekli motivasyonu sa~laya
mad!gml savunan Hume'a gore, insaru
yalruzca duygulan, tutkulan harekete
ge~irebilir. Buna gore, ahlAkf ya~amm
merkezinde, akli degil de, duygular,
tutkular vard1r. Ahlak io;in gerekli moti-
vasyonu sa~layan tutkulann, ki~isel ~-
428 Hume ~atah
kara ve duyguda~hga dayanan tutkular
olarak ikiye aynld1g1n soyleyen Hume'a
gore~ bu duygulardan gu~lti olanlar, hi~
ku~ku yok ki, birincilerdir. Biz insan
varhklan amaClmlZl ger~ekle~tirmeye,
~1karlanm1Z1 hayata ge~irmeye ~ah~u,
bize engel olanlarla mucadele ederiz.
Bununla birlikte, Hume'a gore, insan
yttreginin ti.im i~erigi bundan ibaret ola-
maz, oldugu takdirde, geriye yalnlZca
insan i~in ger~ek bir zavalhhk kahr.
insanm dunyas1na ~1kar gozetmeyen
bir merakla bakhg1m1zda, bir tarih kita-
bl ya da bir trajed'i okudugu1nuz za-
Jnan, ki~isel ~1kara dayanan tutkular,
ortak dogarruzda temellenen d uygu-
da~hga dayanan tutkularla dengelenir,
insan bencilligi a~arak, ozgecilige ula-
~Jr. $u hllde, Hume'da ahllkm temeli
duyguda~hktan, ki~isel ~1karlan a~a
rak, ba~ka insanlan anlamaktan, insan
toplumuna tarafs1z gozle bakabilmekten
olu~ur.
H~~me -~atal~{tng. Hume's forki Fr. forche
de H ume ]. Dnlii tngiliz empirist filozofu
Hume'un, zihindeki idelerin, dii~iince
lerin kokenini ara~hnrken, idelerin iki
ba~hk altLnda SJnlfland1nlmalan gerekti-
giyle ilgili tezini ifade eden deyim.
Buna gore, David Hume, bir ide ya da
daha ~ok ideler biitiinii soz konusu ol-
dugunda, soz konusu biitiine ele~tirel
6ir gozle bakbg1m1z zaman, iki temel
soru sormamlZ gerektigini soylemi~tir.
Birinci soru, bu idelerin olgularla m1 il-
gili oldugu sorusudur, ki bu durumda
onlar gozlem ve deneyime dayanacak-
b.r. ik.inci soru ise, 'onlann, matematik
ya da mantlkta oldu~u gibi, ideler ara-
sandaki bag1nhlarla m1 ilgili oldu~u"'
sorusudur. Her iki soruya da olumsuz
bir yan1t verilmesi durumunda, Hume
bizden bu ideleri, safsata ve yarulsama-
dan ba~ka bir ~ey i~ermedikleri gerek-
~esiyle, ate~e atmanuz1 st;yler.
Ba~ka bir deyi~le, Hume'a gore, insan
akhrun konu ald1~1 her~ey, ideler ara-
SJndaki bagmtuarla olgusal ara~hnnala
ra indirgenebilir. Bunlardan birincisi,
matemati~n ve manh~1n do~rular1n-
dan olu~ur, oyle ki bunlann dogruluk-
lannl belirleyebilmek i~in d1~ dunyaya
gitmemiz gerekmez, zaten bunlar salt
ideler arasmdaki bagmt1larla SlNrhdu.
Buna kar~m, ikincisi, yani olgusal bilgi
soz konusu old ugunda, bu alandaki
dogrular1 bize pozitif bilhnler saglar. Bu
iki kategoriden biri ya da digerine gir-
meyen her,ey, geleneksel felsefe ya da
metafizik, ahlik ve din de dahil olmak
tizere, Hume'a gore, sa~ma ya da anlam~
SJZdlr ve bir ~ekilde ~ope ahlmahd1r.
Hume'un soz konusu tezi, daha sonra,
ozellikJe pozitivizm ve yeni pozitivizm-
de, metafizi~in, anlams1z oldugu, safsa-
tadan ba~ka bir ~ey i~ennedi~ gerek~e
siyle, bir disiplin olarak bir kJytya
ahlmas1nda kullanllm1~br. <;unkii, me-
tafizigin onermeleri, ne fiz.ik ve kimya
ttiriinden pozitif bilimlerde oldu~u gibi,
olgularla ilgilidir, ne manhk ve matema-
tik gibi, ideler arasmdaki ba~1nhlarla il-
gilidir. Yine, Hume'un bu tezi modem
analitik felsefede, felsefenin gorevinin
sarurlanmasa sonucunu do~rmu,tur.
Buna gore, felsefenin gorevi analitik bir
gorev olup, felsefeye dii~en kavramlar1
ciddi ve dikkatli bir ~i~mde analiz et-
mektir.
Husserl, Edmund. <;agun1zda fenomeno-
loji olarak bilinen .;agda~ felsefe okulu-
nun kurucusu olan iinlii Alman filozof.
1859 y1lmda, Moravya'da diinyaya gel-
mi~ olan Husserl, once matematik tahsil
etmi~ ve daha yirmi ii~ ya~1ndayken,
iinlii bir maternal~ asistaru olmu~
tur. 0, daha sonra psikoloji alan1na da
yonelmi~, bu alandaki ~ah~malarm1n
da etkisiyle, yeni ve orijinal bir ogreti
meydana . getirmi~tir. Temel eserleri:
Logische Untersuchungen [Manhk Ara~
brmalan], Philosophie der Arithmetik
[Aritmetik Felsefesi], Cartesianische Me-
ditationen [I<artezyen Dii~iinceler ], For-
male und Trarzzsendentale Logik [Fonnel
ve Transendental ManllkL I<risis der
Europiiisdu!n wisSDlSdlaftm und die Tranz-
sendentale Phiinomenologie [Avrupa Bilim-
lerinin I<rizi ve Transendental Fenome-
noloji).

Temeller: Bilimsei akhr,, pozitivist du~u
nu~un, ahlaki ve kulturel de~er alaruiu
da kapsayan yaydmacth~lna, pozitivizm
ve do~alcd1~1n do~a bilimlerinden hare-
ketle olu~turdu~u bir de~er ve ya~ama
felsefesine kar~1 ~~~ olan Husserl,
'tin'in do~al dunyan1n nesneleriyle ayn1
tiir ya da duzeyden bir varbk olmadJ~J
ru ve dolayunyla, do~a bilimlerinde ge-
t;erli olan ay1u a~1klama kategorilerine
tibi turulamayaca~uu savwunu~tur.
Husserl'in do~aloh~a bu kadar ~id
detle kar~1 t;danas1na neden olan ~ey,
tdo~alcd1~1n i~erdi~i tku~kuculuk ve
goreciliktir. Bu ba~lamda Hegel ve Dilt-
hey'In ba~arlSIZ oldu~unu one SUren fi-
lozof, gorecilikle ba~ etmenin tek yolu-
nun ku~kurulu~u (paranteze almay1)
veya Ayd1nlanma akllcdl~Jnln ele~tirel
tavruu benilnsemek oldu~unu soyle-
1ni~tir.
Ba~ka bir deyi~le, kesin ve dakik bir
felsefenin her tiirlu onkabulden ba~l~lk
olmas1 ve hpk1 Descartes'la Kant'1n yap-
tl~ gibi, ozne ya da bilin~ten hareket et-
mesi gerekti~ini belirten Husserl'e gore,
mutlak, bilin~te olmak durumundad1r.
Felsefede tKant ve Fichte'nin miras~ISl,
+Descartes'1n izleyicisi olmak durumun-
da olan Husser!, mutlaklann felsefe sah-
nesinden uzakla~maslnln, yalruz felsefe
i1. de~il, fakat uygarhk i~in de ger~ek
bir kriz do~urdu~u inanctndad1r. Hus-
serl'e gore, ku~kuculuk, i~te bu duru~
mun bir sonucudur. Nietz.sche'nin gore-
cili~i ve Dilthey'1n tarihselcili~idir 4 bu
ku~kuculu~u ortadan kald1ramadaktan
ba~ka, onun peki~mesine hizmet etmi~
lerdir. Felsefenin bilim adamlan ve em-
piristler taraf1ndan reddedilmesi de, a-
~lk bir ba~anslZhk itiraflndan ba~ka bir
~ey de~ildir. Bundan dolay1, Husser! fe-
nomenolojisiyle, felsefeye bilimsellik sta-
tiisu kazandirmay1, Avrupa du~uncesini
akd yoluna sokmaya ama~lar.
Fenomenoloji: Buna gore, transendental
bir filozof olarak Husserl, her tiir bilgi-
nin nesne kuran oznelli~in ba~anlann
da temellendi~ini one sunnu~ ve ya~a
ml boyunca, bilmenin oznelli~i ile bi-
Husser(, Edmund 429
linen i~eri~in nesnelli~i aras1ndaki ili~
kiyi ara~t1rrru~tlr. Bununla birlikte, bi-
lin~ten ya da ozneden yola ~lkarken
Husserl, psikolojizm bata~1na dii~mek
ten de 1srarla sak1nml~hr. 0, aritmeti-
~in do~rulann1n psikolojik sayma su-
re~leri ya da i~lemleriyle ilgili empirik
genellemeler olmadl~lna, oldu~u tak-
dirde, bu sure~lerin do~alhkla ki~iden
ki~iye, toplumdan topluma ve ~a~dan
~a~a farkhhk gosterece~ine inan1r. Zo-
runlu do~rulan bilin~teki ~a~n~1mlara,
empirik genellemelere indirgemek ola-
nakh de~ildir; bOyle bir ~ey yap1hrsa,
her~eyden vazge~erek, psikoloji ve ant-
ropolojiyle yetinmek gerekir.
Husserl buna gore, tlpkl Descartes ve.
Kant'1n yaph~l gibi, inan~lanm1zdan
bazllanrun bilgi ad1ru almaya hak kaza-
nabilmesi i.;in, yalruzca do~ru olmakla
kalmay1p, di~erlerine temel olacak ~
kilde zorunlu olmast gerekti~ine inan-
Inl~hr. Bundan dolay1, bilincin d1~1na
~1kmamak gerekir. Bilincin d1~ma ~~k
mak, kendinde ~eylerle deneyimin nes-
neleri aras1nda bir ayanm yapmak, ku~
kuculu~u davet etmektir. L>te yandan,
bilince, psikolojinin yaph~l gibi, ~a~n
~lmCI bir bak1~ a~1s1ndan yonelmek de
+psikolojizme yol a~makhr. Oyleyse, ya-
pdmasl gereken ~ey, deneyime ili~kin
yeni ve nesnenin bilincin d1~mda ger-
~ekten varolup varolmad1~1na bakmak-
SlZU\ ge~erli olacak bir tasvir sunmakhr.
Husser!, bu ~er~eve i~inde bilincin apa-
~1kh~1na dayarur. Onun kurdu~u feno-
menoloji, nesnel do~ruya ula~mak
amac1yla, oznelli~e donu~ten meydana
gelir. Hakikat bilin~te, bende bulunmak
durumundad1r, ba~ka hi~bir yerde de-
~ I. Buna gore, fenomenoloji, deneyi-
min, tecriibenin zorunlu ve tiimel do~
rulanni ~1karsamak ve tasvir etmek
amac1yla, bilincin ozsel yapdanrun in-
celenm.esinden olu~ur. Fenomenolojik
tasvirin amao, deneyimde verilen ozle-
re ya da idealara ula~mak, deneyimin
~e~itli olgular1n1n ve teorilerinin goreli-
li~inin otesine ge~erekt do~rudan ve
arac1saz sezgide verilen yonlerini yaka-
430 Husserl, Edmund
lcunakhr. Husser(, Kant ve tHegel'den
fark.J1 olarak, dedt1ksiyon ya da diyalek-
tige degtl de, apa-;ll<hga; duyulann a-
~1k.J1g1na degil de, bilincin dogrudan ve
arac1S1z olarak sezilen apa~1khg1na yo-
nelir.
Ba~ka bir deyi~le, ona gore, nesne
kuran oznellik olarak bilincin dogaslnl
anlamak i~in, bize di.inyay1 ozsel yonle-
riyle bilme imkan1 verecek olan saf ya
da transendental bilin~ alaruna ginne-
miz gerekmektedir. Bilinci fenomenolo-
jik bir bi~imde ya da saf fenomen olarak
veya gorundugu ~ekliyle incelemek du-
rutnunda oldugwnuzu soyleyen Hus-
serl'e gore, fenomenoloji, gozlemden ~ok,
alg1y1 i~ermekte olup, bilin~ ak1~1n1n bi ..
reysel bile~enlerini gozle1nez, fakat zi-
hinsel fenomenlerin ozi.ini.i sezgi yoluy-
la kavrar.
Husserl i~te, bu ~er~eve i~inde, sozci.ik-
lerin anlam1n1 a~ddayan sozel ve anaJi-
tik nitelikteki bir bilgiden daha fazla bir
~ey olan her ti.ir bilginin deneyime, tec-
riibeye dayanmak zorwtda oldugunu
savunmu~tur. Bwta gore, sozel ve anali-
ti.k bir bilgi, kavramlann analizine da..
yand1g1 ve deneyime dayanmad1g1 i~in,
bize yeni bir bilgi vennez. Bundan dola-
yi, soz konusu analitik niteliktek.i bilgi-
nin d1~1nda kalan her ti.ir bilgi deneyi-
me dayanmahdu. Bununla birlikte, o,
deneyimi empiristlerden biraz daha ge-
ni~ bir ~er~eve i~inde anlar. Deneyim-
den soz ettikleri zaman, empiristler ya
fiziksel nesnelerin tecriibe edildigi duyu
deneyini ya da zihinsel fenomenlerin
tecri.ibe edildigi i~ebak1~1 di.i~i.ini.irler.
Husser) ise, ba~ka bir deneyim tiirii
daha oldugunu savwtur. Bu deneyim
ti.iri.inde, fiziksel di.inyarun da, zihinsel
di.inyan1n da kapsanu i~nde yer alma-
yan belirli varhklar, bize dogrudan ve
araclSlZ bir bi~imde verilir. Duyu dene-
yindeki dogal nesnelerle, i~ebak.J~ta soz
konusu olan zihinsel fenomenler, birlik-
te, zaman it;inde var olan ger~ek varllk-
lann di.inyas1n1 meydana getirir. Hus-
serl'e gore, bu ger~ek di.inyadan ba~ka,
ezeli-ebedi olan ideal varhklarm olu~-
turdugu bir ba~ka di.inya daha vardu.
l~te, idealar, ~ylerin ozleri bu di.inyayl
olu~turur.
Onun ~eylerin ozleri deyimiyle dile ge-
tirdigi ideal varhklar, hemen hemen Pla-
ton'un ldealarma kar~ll1k gelir. Belirli
bir ti.iri.in omegi olarak belli bir ~eyin
ozi.i, tam olarak bu ti.iri.in kendisidir.
Buna gore, yaz1 yazarken ~imdi par-
maklannun aras1nda tuttugum bir nes-
nenin, yani kalemin ozi.i 'kalem' ti.iri.i-
di.ir. Masam1 kaplayan k1nn1ZI orti.iye
bakttg1m zaman, duyulanmla bu somut
~yi algdanm, ancak ayru zamanda zih-
nim de k.Jnn1Zlhg1n ozi.iniin neden mey-
dana geldi~n bilincine vanr. Edmwtd
Husserl'e gore, insan zihni burada klr-
mlzlhgm ozi.ini.in bilincine vanrken,
yine deneyim saz konusudur. Bununla
birlikte, bu deneyim be duyu arach-
g1yla ger~ekle~en duyu deneyi degildir.
Burada saz konusu olan deney z.ihinsel
bir deneyimdir.
Yani, insan zihni k1nntz1hgan ozi.ini.in
bilincine vararken, bu ozi.i dogt-udan ve
aracJSIZ olarak kavrar. Bu deneyim ti.i-
ri.inde, ~eylerin ozleri, bize hpkl duyu
deneyindeki dogal cisimler gibi, dotN-
dan ve araastz olarak verilir. Husser(,
~eylerin ozlerini tecriibe ettigimiz bu
deneyim li.iriine ozlere ili~kin sezgi adl-
nl verir. Ona gore, biz ozlere ili~kin bu
sezgi arachg1yla, kesin ve ku~ku duyu-
lamaz onennelere, sonu~lara ula~1nz.
Husserl'e gore, matematigin nesneleri,
aksiyomlara da ayru ~ekilde bilin.ir. Ma
tematigin aksiyomlan, yalruzca saytlar
ve diger matematiksel nesneler haklon-
da, sezgiler arach~yla kazandma~ bil-
ginin dilsel ifadeleridir. 'Dogal say1',
'nokta', 'dogru ~izgi', 'di.izlem' gibi ifa-
deler, duyu deneyiyle tecriibe edilebilir
olan ger~ek nesnelerin adlan degildir.
Bu ifadeler, bize Hussertin ozlere ili~
kin sezgi ad1n1 verdigi soz konusu de-
neyim bi.;imi it;inde dogrudan ve araa-
SIZ olarak verilen ideal nesnelerin
adlandarlar. Husserte gore, ozlere ili~
kin bu sezgi araahg1yla, biz matemati-
gin kendisine konu aldag1 ideal varbkla-

rln belirli ozellikler!ni, ili~kilerini, v. b.
g., bilme durumuna geliriz.
Oze ili~kin sezgi, Husserl'in paranteze
alma ad1n1 verditi bir dizi fenomenolojik
teknitin ard1ndan gelir. Ona gore, ideal
ozler alaru duyularla algdanan tUm nes-
nelerin otesinde bulunur. Bununla birlik-
te, onlar asia havada, bo~lukta kalan
:jeyler degillerdir. ideal ozler de duyusal
ya~anhlara dayanu. Ancak bu ya~anh
lar, bir-;ok raslanhlar ve anzi niteliklerle
yiiklii olduklarmdan, ozlere yukselebil-
lnek i-;in, onlan bir yana btrakmak ya da
'parantez i-;ine almak zorundaytz.
Husserl'e gore, felsefe bir bilimdir. Fel-
sefe zihne verihni~ olan ozlerin tasvir
edihnesinin bilimidir. $u halde, Hus-
serl'in felsefesinde en onemli nokta, zih-
ne verilmi~ olan varhttn ozilnil algla
makhr. Bunun i-;in de feno1nenolojik
yontem kullanllarak, varhtn ozilnil
1neydana getirmeyen somut ozellikler
ay1klanu. Varhtm somut ozellikleri pa
rantez i-;ine ahnmak suretiyle aytklanan
ca, onun bireysel yan1 ortadan kaldlnl-
lnl~ olur. Bu ise onun ozi.ine vanlmas1
anlam1na gelir.
humanist [Ing. ltumanist; Fr. humaniste).
Hiimanizmi benimsemi~, dolaysyla
insan1, insani ilgi ve -;1kar Jan temele
alan ki~i, disiplin ya da yakla~un i-;in
kullan1lan s1fat.
Bu batlamda, A. Maslow, C. Rogers, A.
Adler gibi psikologlar taraf1ndan, psib-
nalizle tdavran~-;htn mekanik a-;Jkla-
1nas1na bir altematif olarak geli~tirilen
ve psikolojiyi, kendini geli~tinne, bilgi,
anlay1~, estetik gibi daha yiiksek motif-
Jere yonelen bir bilim olarak goren yak-
la~Ima humanist psikoloji denir.
Buna mukabil, inan-;la akb, inane akd
i-;in kabul edilebilir hale getirerek, bir-
birleriyle uyumlu kllmaya, u.zla~hrma
ya -;ah~an teoloji tilrtine humanist teolo ji
ada verilir. Bu anlaya~a gore, inan-;, akla
sa-;ma gelditi ic;in, ozgiln ~ekli i-;inde
korunamyorsa, ozgiln haliyle akll ol-;ii-
lerine Sltdinlamiyorsa, ak)a aykJn ote-
Jerinden annd1nlmas1, dogmatik dinin
kendisini ku~kuculuktan ya da ku~ku-
hiimanizm 431
cu aktlclhktan kurtarabilmek ic;in, zo-
runlulukla vermesi gereken bir odiin-
diir.
Ote yandan, varolu~-;ulutun ateizme
dayandarllan ttiriine veya ateist dii~ii
niirler tarafrndan geli~tirilmi~ olan ve
evrenin kendi i-;inde anla~llmaz oldu-
tunu, manhksal bir diizen ya da plana
uymadtru, gilcil her~eye yeten, iyilik-
sever bir Tann ya da yaratlc tarahndan
varhta getirilmeditini ya da diizenlen-
meditini, hi-;bir ~eyde bir zorunluluk
bulunmadtn1, evrendeki her~eyin
1nil1nkiin ya da olumsal oldutunu, ger-
c;eklitin bir anlam1, diizeni ve a-;1klama..
s1 olmadtnr, her ttir diizen, anlam ve
ac;klamantn insan bilincinin eseri oldu-
tunu, gerc;eklitin, anla~llmaz oldutu
i-;in, bir sisteme indirgenemeyecegini,
~hlaki deterlerin insan bilinci d1~1nda
varolmad1tlru, nesnel bir ahlak diizeni
bulunmad1t1nt, ahlak1n ve deterlerin
insarun yarabsr oldutunu savunan ot-
retiye humanist varolu~-;uluk denir.
hiimanizrn [lng. bf.$triyete ibadet mezhebi;
lng. humanism; Fr. hmnanisme; AJ. huma-
nismus]. Genel olarak, alolh insan varh-
guu tek ve en yuksek deter kaynat ola ..
rak goren, bireyin yarabc1 ve ahliki
geli~iminin, rasyonel ve anlamh bir bi-
-;imde, dotaustii alana hi-; ba~vurma
dan, dotal yoldan ger-;ekle~tirilebilece-
9ni belirten, ve bu -;er-;eve i-;inde,
insarun dotalhtnl, ozgi.irlutunil ve et-
kinlitini on plana -;akartan felsefi aklm.
lnsan1n kendisinin ve ilgi/ .;Ikar Iann -;ok
temel bir oneme haiz oJdutunu savunan
yakla~am.
Oztinde, tateizme ya da tagnostisizme
dayanan ve dini ya da dini inanc1 d1~la
yan bir ahlak1 savunan ya~am goril~il
olarak hiimanizm, insan varhklannm
kendi i-;inde bir deter ta~ldlklannl, in-
sanla ilgili tum diter hak ve deterlerin
temelinde, insarun insan olarak deteri-
ne duyulan saygnn bulundutunu one
silren; 1 insandan umudunu kesen, in-
san ya~am1na herhangi bir anlam yi.ik-
lemeyen, insaru yalnlZca Tann'n1n ina-
432 hyle
yeliyle kurtulabilecek de~ersiz ve stra-
dan bir varhk olar~ goren, 2 insan bi-
linciyle ilgili goru~unde, determinist ya
da indirgemeci olan her du~unce siste-
mine ~iddetle kar~1 ;tkan anlay1~1 veya
tavn ifade etmek durumundadtr.
Kokenleri antik Yunan du~uncesine, in-
sant felsefi du~uncenin merkezi ge~ren
Sokrales'e, 'insan her~eyin ol-;usudur'
diyen Protagorasa kadar geri giden, ama
esas Ronesans doneminde, Tanndan
uzakla~n dikkatin insana yonelmesiyle
ortaya -;oop, ilerlemed Ayd111lanma ve
modernist hareketle geli~en hum~
20. yuzydda ise, ingilizce konu~an dun-
yada, ateizm ya da laik bir akdahkla
e~anlamh bir terim haline gelmi~tir.
Buna kar~1n, kJta Avrupas1nda huma-
nizln, insanla do~aJun geri kalan1 arasm-
daki ontolojik farkhll~ temele alan ve
topluma, tarihe, kulture ili~ldn a-;lkJama-
da, onceli~i insana veren felsefeleri gos-
terir.
Humanistler, bu -;er-;eve i-;inde, insan
varb.klanna ozgu, onlann urunlerini, bu
urun ister tarihsel bir olay, ister ekono-
mik sistem ya da ister edebi bir eser
olsun, standart bilimsel attklamayla bir-
le~tirilen nesnel ve indirgemeci analizler
tarahndan a-;tklanabilmesini imkan-stz
k1lan, birtakun nitelik ve yetiler bulun-
du~unu savunmu~lardtr. l~te a) varo-
luirulugun, insanl ve insan biJincini on
plana -;tkartan ve insan1n evreni, ya da
insan1n oznelli~inin meydana getirdi~i
evren d1~1nda ba~ka bir evren bulun-
madt~Ull iddia eden felsefeleriyle; b) in-
sanJn ezeli-ebedi do~rulan tema~a etme
ve a~k1n bir ger-;eklikJe do~rudan bir
ili~ki i-;ine girebilme gucune sahip ol-
du~una inanan personalizm; c) insan1
her~eyin ol-;usu yapan insan merkezli
goru~unden dolayt, pragnJatiznr; d) Lu-
kacsz'lll genel yabancda~ma ve ~eyle~
tirme surecini, insanh~1n yitiriJmesi ola-
rak de~erlendiren gliru~u; yabancda~ma
uzerinde odakla~an gen-; Marks'la irti-
batlandlnlan Marksist humanizm, -;a~da~
humanizmlere omek olarak verilebilir.
Bununla birlikte, yine i-;inde bulundu-
~umuz yuzydda, 1970'1erden ba~laya
rak, yap1salc11ann ve yaptbozumculann
eserlerinde gu-;lu bir humanizm ele~t:iri
si felsefenin gundeme gelmeye ba~]a
ml~tu. Kendi kendiru belirlemeye, se-
;imleriyle toplum uzerinde veya tarihin
ak1~1nda ciddi de~i~im veya farkhhklar
yaliltabilmeye muktedir ozerk insan var-
~~~~ konsepsiyonuyla belirlenen huma-
nizm, Levi-Strauss, Althusser ve Fouca-
ult gibi du~unurlerin eserleriyle, bu
donemde a~u bir yara alrru~t1r. Zira bu
du~unurler toplumsal, ekonomik ve psi-
kolojik yapLlar1n etkileri uzerinde dur
m u~ ve bu etkilerin bireylerin eylemJeri-
ni nasd etkileyip belirlediklerini gozler
online sermi~tir. Bilin-; nedensel ya da
yapasal olarak belirlenmi~ olup, bireyin
kendi kendisini belirlemesi bir yandsa-
madan ba~ka bir ~ey de~ildir. Birey bir
oyuncu de~il, ya~am ada verilen oyun-
da bir piyondur. l~te yap1salc1 ve post-
yaptsalct du~unurlerin, bireyleri ekono-
mik yaptlara, uretim ta!'ZU\a ya da
bilin;d1~1na tabi kdan ya da her tur sliy-
lem ve kulturel sistemden once gelen
'insarun anlam1' fikrini yap1bozuma u~
ratan bu goru~leri, anti hum ani zm olarak
stntflanmaktadu.
hyle. Bir ~eyin kendisinden yaptldt~l
madde, dayanak i-;in kullarulan Yunan-
ca terim. Aristoteles'te, varolan ~eylerin
ortak maddesi. Kendisine fonn verilin-
ceye, kendisinde varolan form aktuelle-
~inceye kadar, ay1nct hi-;bir ozelli~i bu-
lunmayan madde ya da dayanak.
hypokeimenon. Aristoteles'te, hyle teri-
miyle e~anlatnh olarak kullarulan ve
bir ~eyin kendisinden yaplld1~1, kendi-
sinden meydana geldi~i madde ya da
dayana~a kar~l11k gelen terim. De~i~
menin ilk ve temel ko~ulu olup, surekli
bir varolu~u bulunan ve bireysel tozler-
de formdan aynlmaz olan madde. Man-
hkta, ba~ka bir ~ey taraftndan varsayt-
lan ~ey anlam1na gelen terim.

I ve matematiksel onermelerin dogruluk-
ahmh apriorizm [ing. moderate apn'orism;
Fr. aprorisme moden!]. Bilgide akhn katka-
Slnl temele almakla, bilgideki en onemli
ogenin akhn deneyden bagamSIZ faali-
yeti oldugunu one siinnekle birlikte, de-
neyimin roliinii de yadsunayan gorii~.
Deney yoluyla temellenmeyen, deneye
bagb olarak hakh kabnamayan sentetik
a priori onennelerin varoldugunu ve ger-
-;ek bilginin bu tiir onennelerden olu~
tugunu savunan bilgi anlay~.
1hmh empirizm [ing. moderate empiricism;
Fr. emprisme modere). Bilginin kaynagm-
da deneyimin old ugun u one siinnekle
birlikte, matematigin aksiyomlann1n
bile deneyime dayanan iddialar oldugu-
nu savunan radikal empirizmden, ken-
dilerine manttk ve matematikte bir yer
bulan a priori, yani deneyime dayanma-
yan kavram, sav, iddia ve onennelerin
varolduguna inanmak bakanundan fark-
hhk gosteren empirizm tiirii.
Radikal empiristlerin fonnel kavramla-
n deneysel olarak yorumlama -;abalan-
nan beyhudeligini goren ahmh empi-
rizm, ozellikle matematikteki fonnel
kavramlarm a priori kavramlar oldugu-
nu, Eakat Tann, toz, neden gibi kavram-
lann a priori olamayacaguu one siirer.
Ba~ka bir deyi~le, matematigin dene-
yimden gelecek destege gerek duyma-
yan a priori bir disiplin oldugunu belir
tirler. Saf matematik, terimleri empirik
bir anlama sahip olmad1~ it;in, iddiala-
nmn bir zaman gelip de deney tarann-
dan ~iiriitiileceginden -;ekinmesi gerek-
meyen, rasyonel bir disiplindir.
1rk~1hk 433
Alna, llu..lh empirizme gore, fonnel
kavramlar, sozciiklerle ~eylerin ili~kileri
-;er-;evesi i-;jnde tanunlanan semantik
kavramlar olmayap, sadece ide ya da dii-
~iinceler aras1ndaki ili~kilerle ilgili olan
salt tarumlayl(l nitelikte kavramlard1r.
Buradan t;1kan bir sonu-; ise, manhksal
lannm, deneyimden once ortaya konan
anlamlar arasmdaki ili~kiler tarafmdan
belirlendigi sonucudur. Bize diinya hak-
klnda bilgi veren ti.im onennelerin tec-
riibf olduklar1, deneyime dayandtklan
yerde, rJunh empiristlere gore, manbk
ve matematikte varolan forme! kavram-
larla, onlardan meydana gelen onerme-
ler diinya hakkanda bir ~y 50ylemedi-
gi, salt deneyimden ba~mslZ olarak
belirlenen anlamlar aras1ndaki ili~kilere
dayand1k-lan i~n, a priori ve zorunlu-
durlar.
lhmh empirizme gore, a priori onerme-
leri, manhk ve matematigin onermeleri
tiiketir. SOz konusu formeJ bilimler d1-
~1nda kalan olgusal bilimler ya da ger-
~ek anlatnda bilim, tiimiiyle deneysel
bir mahiyet arzeder. Buna kar~1n, meta-
fizik ve ahlak1n onermeleri ya gizli toto-
lojiler ya da sozde onennelerdir.
u k~ahk [in g. racism; Fr. racisnte]. Bir hal-
kln, bir grup insanm diger halk ya da in-
sanlardan farkh olmakla kaJmay1p, ayru
zamanda digerlerinden 6zikseJ, entellek-
tiiel ya da ahlW bakundan daha iyi, daha
gii-;lii, daha yiiksek ya da daha yaraba ol-
dugunu, bu iistiinliigiin atalardan miras
allrun1~ olan biyolojik far khhklardan
kaynakland1g1n1 savunan anlay1~. Bir-
birlerinden aynlan -;e~itli insan 1rklan
bulundugunu, bu 1rklar aras1nda e~it
lik bulunmadagana, iistiin uklann a~ag1
lr klara hiikmetmesi gerektigini one
.. .
suren 1nan~.
Buna gore, daha yiiksek ll'k ya da halkJa-
rm daha a~ag1 U'k ya da halklar iizerinde
egemenlik kurma, hatta onlan koleletir-
me hakkma sahip oldugunu, bundan do-
layJ rrklann ya da halldarm birbirleriyle
kan~mamas1 gerektigini, ark ya da halk-
lar arasmda saz konusu olabilecek tinsel
434 1slah edici adalet
ili~kive evli1ik1erin daha listiin ve yUksek
Irk ya da halklann bozulmasma yol a91ca-
glN savunan gorii~ olarak 1rk9bk, zaman
zaman ba~ka arklardan insanlann daha
a~ag1 duzeyden dogasayla ilgili tutum
ve inan-;larla belirlenen onyarga, zaman
za..nan da, ld$ilere 1rkJanna bakllarak,
ekonomik, toplumsat hukuld ve egitimsel
a~dan farkh muamele edilmesi gerektigi
ni savunan sosyal ve siyast ogreti ~eklinde
kar~uruza -;1kar.
aslah edici adalet [tng. rehabaative theory
of punishntet1t; Fr. theorie de Ia punition
rehabilitative]. Cezan1n, ceza vermi~ ola
mak i-;in degil de, benzer eylem ve su-;-
lann yeniden ortaya -;lkmamas1 i-;in,
su-; i~lemi~ olan ki~inin karakterini ve
bu arada -;evresin.i degi~tinnek amac1y-
la verilmesi gerektigini savunan adalet
anlay1~1.

I neklerinin turlu toplum kategorilerini
ibda. islam felsefesinde, mutlak hi-;lik ya
da yokluktan yaratma eylemi i-;in kulla-
nalan terim. ibda, hepsi de nedenin ~
nut; kar~as1ndaki zamansal onceligini
varsayan halk, tekvin ve ihdas terimlerin-
den a)'lrd edilmelidir. Buna gore, ibda'-
da, nedenin sonuca onceligi yoktur,
fakat yalruzca oz bakunmdan bir once-
lik vardar.
Cte yandan, ibda ister zaman, iste:r ister
hareket ya da ister madde ac;..sandan
olsun, bir ara gu-; ya da varbk olmadan
varolu~ vermeyi gosterdigi ic;in, o di-
gerlerinden daha ust duzeyde bir yarat-
Inaya kar~llak gelir. Yine, ornegin halk'-
m dogal varhklar1n yarahh~a i-;in kulla-
nlldlgl yerde, ibda aklllann yarad ah~a y-
la sanarh olmak durumundad1r.
lbni Haldun. 1~32-1406 yLllan arasanda
ya~ama~ unlu Islam tarihc;isi ve du~u
nuru. Temel eseri Mukaddime olan ibni
Haldun, bir tarih-;i olarak, deneyime,
gozleme dayanan, konusu kultur varbk-
lan ve toplumsal ya~am olan, toplumun
g~itnini, kultur a~malann1, i-; yapisa-
na, ge-;irdigi degi~im ve donemleri in-
celeyen bilim olarak tanamladaga tarih
biliminde, onemli bir kilometre ta~l
olu~turur.
lnsan1n ah~kanbklannan, dogu~tan
getinneyip, sonradan kazandakJanrun
iladesi oldugunu, ayna ~ekilde toplum-
lann ve kavimlerin bir karakteri varsa,
bu karakterin de onlaran ah~kanbklan
ve kazandaklanrun eseri oldugunu ve
dolayasayla, geleneklerin, adetlerin in-
san dogasana degi~tirdi~ni savunan
ibni Haldun, toplumu ve uygarhtJ ince-
lbni Haldun 435
lemek ic;in, insan topltununa etki eden
olgularm nedenlerini aramak gerekti~i
ni belirtmi~tir. Temel ve a-;aklay1c1 ilke-
yi insan toplumunun ~ekil de~i~tirmep
sinde arayan ibni Haldun, insan top-
lumunun oz oldugunu ve bu ozun ili-
meydana getirdigini one surmu~tur.
ibni Haldun'a gore, 1 bilirnler ve sanat-
lar insana hayvanlardan ayaran en temel
ozelliklerdir. 2 tnsanlann tek ba~larana
varolamama ve dolayastyla birlikte ya~a
ma ihtiya-;larmdan, devlet ve hukumdar-
hk dogmu~tur. 3 Mekanik sanatlar, gtda-
ya bolme zorunluJugunun sonucudur. 4
Topluma bagh.hktan i~birligi zorunJulu-
gu dogmu~tur. Toplumsal ya~am, i~te
bu durumun bir sonurudur.
insan, ibni HaJduna gore, ya~daga top-
lwn ic;inde bir-;ok ah~kanlak kazanar.
Bunlar, onun gene) nitelikJerini yarabr.
Ba~ka bir deyi~le, insanan ozii, kazandag1
ah~kMiliklara bagh o)arak bic;im)enir.
ibni HaJdunun., sosyoloji alarunda dene-
yime dayanaf\ insan dogasuun sonradan
kazaru~ oldugunu dile getiren bu go-
rti~u du~iince tarihinde olduk-;a ozgun
sayllabilecek bir goru~tur. 0, toplumun
teme)inde o)dugunu soyJedi~ dayanl~
mayl u~ aymr. Buna gore, g~belerde
birligi saglayan temel ilke o)an kan ba~,
kentlerde toplumsaJ bagbhk ~de or-
taya ~kar. Buna kar~1n insanJar arasanda,
daha c;ok duygulara dayanan geQd ve
koksiiz bir dayaru~ma vardu. Dayaru~
rr.arun en geli~mi~ ~, topJumu devle-
te dayab bir organizasyona gotiiriil.
DevJetle topJum arasandaki bag, ona
gore, mad dey le form arasandaki ili~kiye
benzer. Nasal ki madde fonndan, form
d a madded en ayn o)arak varolamazsa,
ayna ~ekilde devlet ve toplumdan biri-
nin olmad1ga yerde, digeri de olamaz.
Bundan dolaya, toplumda ba~layan da-
galma dev)ete, devletteki datJlma toplu-
ma yayahr. Devlet, yap1s1 geregi bir or-
ganizmaya benzer; ku-;uk birimJerin bir
araya geJi~iyJe dogar, ilk -;ocukluk ve
gen-;Jik -;aglarma ya~adaktan sonra, o)-
gunluk donemine eri~ir. Devletin en
436 1bni Rii~t
gii~lii donemini gosteren bu ~a~dan
sonra gelen ya~bllk doneminde, ka~uul
maz olarak ~oziilme ve da~dma ba~lar.
lbni Haldun, kokiinii tarih, co~ fya, ik-
tisat ve psikolojiden alan bu determinist
devlet ve tarih gorii~iinii, tavtrlar ya da
a~amalar teorisiyle ifade etmi~tir.
Devleti do~u~tan ~okii~e gotiiren bu
a~amalar, ona gore be~e aynlmak duru-
mundadu: 1 Toplumsal dayam~madan
do~an zafer tavn. 2 Yonetimin tek elde
toplanmast ve dolaytstyla bask1yla belir-
lenen istibdat tavn. 3 Toplumun bart~
ve mutluluk i~inde ya~amas1yla belirle-
nen fera~ tavn. 4 Devlet yonetimini elin-
de bulunduranlarda, kurumlar ve ailede
~oziilmenin ba~ladt~t, ~okii~ a~amast. 5
lsraf a~amast.
ibni Meymun. 1135-1204 ytllart arasmda
ya~amt~ Musevi dii~iiniir.
Musevili~i Aristoteles felsefesiyle u-
yumlu hale getirmeye ~ab~mt~ olan lbni
Meymun, metafizi~in en yiiksek insani
faaliyet tiirii oldu~unu, fakat onun her-
. kese a~tk olmadt~tnt soylemi~tir.
Tanrt'run ve diinyarun do~asma ili~kin
sa~lam ve ger~ek bir kavrayt~a, yalruzca
felsefenin eri~ebilecegini. one sllren lbni
Meymun, Tann'run varolu~unu tiimiiyle
Aristoteles'in koydu~u ilkelere dayana-
rak karutlamt~hr.
Dii~iincesinin temelinde Aristoteles~i
felsefe olsa da, lbni Meymun Tann kav-
rayt~mda Aristoteles'ten aynhr. Zira
mutlak birlik ve yetkinlik olarak Tanrt
dii~iincesi, O'nu olumlu terimlerle be-
timlemeyi olanakstz hAle getirir. Tann,
ona gare, yalruzca olumsuz terimlerle,
yani yetkinli~in yadstnmast suretiyle ta-
rumlanabilir. Buna gore, insan akhna
biiyiik bir inan~ besleyen lbni Meymun
bir yandan da aklm smtrhh~mtn bilin-
cinde olmu~tur. Ayru ~ekilde, evrende-
ki her~eyin bilim yoluyla ke~fedilebile
cek bir amact oldu~unu one siiren lbni
Meymun, bir yandan da diinyantn ama-
arun belirlenemeyecegini belirtmi~tir.
ibni Rii~t. Endiiliis'te Kurtuba kentinde
c;lo~mu~ ve gen~li~inde felsefe, mate-
matik, flluh, hp ve keiAm ~ah~tp, uzun
ytllar hekimlik yapllktan sonra, zamaru-
m Adstoteles felsefesine ~erhler, yo-
rumlar yazarak ge~irmi~ olan iinlii
Islam filozofu.
0 felsefesinde hem ibni Sina'nm Aristo-
teles91i~ini devam ettirmi~ ve hem de,
bir yandan onu lslamf akidelerle u-
yumlu hale getirme te~ebbiislerine kar~t
koyarken, bir yandan da ibni Sina'run
Aristoteles~ili~ini Platonik o~elerden
anndtrmaya ~ah~mt~llr.
Felsefenin temel konusunun varhk ol-
du~unu, felsefenin var olaru, genel bir
biitiinliik i~inde insana verileni incele-
meye, a~tklamaya ~ah~ll~tnt savunan
lbni Rii~t, biitiin varhk tiirlerinin en te-
pesinde bulunan yiice bir varhk olarak
Tanrt'ya yalruzca var olandan, be~ duyu
ile algdarup alul ilkeleri ile a~tklanan
varhklardan yola ~tkarak gidebilecegi-
mizi belirtmi~tir. Felsefe, varhk kavranu
altmda toplanan biitiin nesneleri konu
edinen disiplindir. Felsefe teolojiden bu
nedenle once gelir. Bununla birlikte, fel-
sefe ve teolojiden her birinin kendisine
ozgii bir fonksiyonu vardu.
lbni Rll'e gore, Tann evveni yoneten
engin gii~tiir. 0, strurstz bir iradedir. Bii-
tiinii diizenleyen gti~, O'ndan ~lkar.
Tanr1 zorunlu varhkbr. Evrenin ba~lan
gta olan Tann, evrendeki tiim varhkla-
nn kendisinden sudiir etti~i yiice kay-
nakbr. Bununla birlikte, Tann, ancak 'ilk
ak.tl' araoh~tylaevreni yonetir ve evren,
Tanrt'dan sudiir eden, tiireyen b u ilk
alul aracth~tyla Tanrt ile birl~ir. Bu ilk
alul, evrenin yaratd~1 konusunda ilk ve
tek araodtr. 1lk alai, ytldtzlan yoneten
gii~lerin do~du~u kaynakhr. Birer canh
varhk olan ytldiZiar, ilk aklm yonetimi
altmda beiii dairelerde donerler. YtldiZ-
Iarm dondiigii bu dairelerin de ayn ayn
ak.tllan vardu. Birbirleri ardtstra gelen
bu aklllar birbirlerine ba~larurlar. Her
ak.tl, kendisinden bir onceki akddan
sudur etmi~tir, ~hr. Biitiin ak.tllar
basamak basamak ilk ak.tldan do~du~u
i~in, ilk akd evrende olup biten her~eyi
bilir. Buna kar~m, ilk ya da elkin alai
Tann'ya en yakm varhk oldu~u, onun-
la birl~mi~ durumda bulundu~u i~in,

Tann onun araah~tyla ancak genel
ge-;er olan ttimelleri bilir.
tbni Rti~d, btittin insan alallanrun oz
bal<urundan bir ve ayru oldu~.mu st>yler,
~kti tiim akillar ayru kaynaktan, yani
ilk akddan sudur e~lerdir. 0, psikolo-
jisinde, ilk akhn, btittin insan alallanru
ku~atan genel bir akd niteli~i ta~ada~am
soyler. Bu yiizden, tiim insanh~an akh ol-
du~u soylenebilecek genel bir akhn varh-
~andan st>z edilmelidir. Evrende sonsuz
ve oltimstiz olan bir 'ebedi alai' vardu.
Btittin insanh~1 kapsayan bir 'ebedi akd'
olduguna gore, insanhk da ebedidir,
oltimsUzdtir. tbin Rti~ ~u halde, insarun
bilgisini lek bir akla, ebedi olan Elkin
Akll'a yerle~tirmi~ ve ruhun oltimstizlti-
~iine kesin olarak kar~1 -;~hr. lnsan
oldtikten sonra, bedenle ilgili btittin
a~a~1 varhklar yok olup gider, yalruzca
tUm insanlarda ortak olan Etkin Akd
kahr. Etkin Akd tek oldu~u i-;in ezeli-
ebedidir, oltimstizdtir.
Ahlak anlayt~mda, insarun kendi ozti
gere~i ba3Jmstz oldu~.mu soyleyen, in-
sarun bu baktmdan kesin bir ozgtirlti~ti
bulundu~nu savunan tbni Rti~t, bir
yandan da insamn, d1~ olaylar ve kendi-
sinin da~mdaki olu~umlar dikkate alm-
dt~mda, ba~rrnlt oldu~unu, birtakam
ko~ullarm etkisi albnda kald1~ belirt-
mi~tir. lnsan kendi i-; varh~1 balwrun-
dan ozgtir, kendisinin da~mdaki geli~
meler bak.Jmmdan ozgtir de~dir, do~al
ve tanrasal yasalann yonetirni alhnda-
dtr. Buradan, insanm iki ayn suur ara-
smda kald1~1 sonucu -;tkar. 0, bir 'ir8.de
varh~t' olarak kendi eylemlerinden so-
rumludur, kendi tercihi albnda ger-;ek-
le~tirdi~i tiim eylemlerinden dolaya so-
rumluluk duygusu ta~tr. Kendi elinde
olmayan, dt~tan gelen etkilerden dolayt,
sorumlu de~ildir.
ibni Rii,t~tiltik [ing. Averroism; Fr. Aver-
roisme]. Esas etkisi tslam dtinyasanda
de~il de, Avrupa'da olan lbni Rti~t'in
Aristoteles yorumunun Hristiyan Orta-
-;a~ felsefesinde, onti-;tincti yuzyalda -;ok
etkili olmasmm bir sonuru olarak, birta-
klm dti~iintirlerin ruhun oltimstizlti~u.
evrenin ezelfli~i gibi, Hristiyan inanona
lbni Sina 437
ters dti~n konularda tbni Rti~t'ti ve do-
laytstyla Aristoteles'i izlemeleri duru-
mu.
tbni Rti~t-;tilti~tin en onemli o~retisi,
tiim insanlarda tek bir rasyonel ruhun
bulundu~u gorti~tidtir. Bu gorti~e gore,
yalruza etkin ak1l de~il, fakat edilgin
akJJ da tUm tnsanlarda bir ve ayJUdar. Bu
anJaya~m manttksal sonuru ise, ruhun
oltimstizlti~tintin yadsmmastdtr. tbni
Rti~t-;iilu~ti belirleyen ikinci o~reti, dtin-
yamn hi-;ten yarabldt~ soyleyen Hris-
tiyan inancna kar~1, dtinyanm ezeli ol-
du~ tezidir. tbni Rti~t-;tiluk, u-;uncti
olarak, determinist bir anlay1~ be~
yip, Tann'nm evrene mtidahalesine kar111
filkar.
ibni Sina. islam dtinyasuun 98~1037 yal-
lan arasanda ya11am1~ olan tinlti, bilgin
ve filozofu.
Gen-;li~inde geometri, manllk, ftlah,
fizik, kel!m ve hp alanlannda -;ah~ml~,
daha onalh ya~mda uzman hekim dti-
zeyine yukselmi~tir. <;ok sayada eser
yazm1~ olan ibni Sina'mn en onemli
eserleri arasmda, hp konusunda Kanun
fi' t trb; fehefe alanmda Kittibu '~ ~ifa; fel-
sefe sistemi iiurlnde sonradan yaph~J
de~i~ikliklerden st>z eden Kitcfbu'l i~arat
vet'tenbihat; psikolojiyle ilgili olan Kitcfb
un-nefis bulun,ur. Eserleri bir-;ok kez La-
tinceye -;evrilmi~ olan tbni Sina'run fel-
sefesi, Yunan filozoflan Aristoteles ve
Plotinos'un etkilerinin yaru Sll'a, kendi
ozgtin ve onernli katkllanm gozler
ontine serer.
tbni Sinill'run Bgretileri arasmda, yarah-
1~ o~retisi ozellikle onem ta~ar. 0, bu
konuda, ozellikle 13. yiizyllda -;okQI tar-
tl~dml~ olan ~u teoriyi ileri stinnti~ttir:
Varh~a gelen her~yin bir nedeni olma-
Sl gerekir. Varh~a gelmek i-;in bir nede-
ne gerek duyan varhklara, o mumkun
varl11dar adaru verir. Kendisi de mtim-
kiin bir varhk olan bir nedene, ondan
once gelen bir neden yol ac;rru~ olmah-
dll. Bununla birlikte, bu nedenler dizisi
sonsuz bir dizi meydana getirmez. Bun-
dan dolayt, varh~ mtimktin de~il de,
zorunlu olan, var olu~unu bir nedenden
de~il de, kendisinden alan bir ilk neden
138 i~ bagmlllar ogretisi
var olmahdtr. Bu ilk neden, vacibu 'I
viicud, yani zorunlu varhk olan Tan-
n'dtr. Tann'run zaman i~inde bir ba~
langtct yoktur; 0, ezeli-ebedidir. Tann
tam ve ger~ek varhguu her zaman ser-
giler. 0, her zaman fiil halinde oldugu
i~in. hep yaratm1~t1r. Yaralllt~, ibni Si-
nA'ya gore, hem zorunlu ve hem de
ezeli-ebedidir.
Tann, Ibni Sina'y gore, mullak olarak
birdir. Hir olandan ise yalmzca bir ~tkar.
Bu durumda evrendeki varhklan a~tk
lamak nastl mumkun olabilir? ibni SinA,
burada Plolinos'un sudur, ltirum ogreli-
sinden yararlanarak, Tann'dan ~tkan ilk
birligin, ilk Aktl oldugunu soyler. Ttpkt
Plolinos gibi, onun gozunde de du~un
mek ile yaratmak bir ve aym ~ydir.
Onun sisleminde Tann'dan ba~layan
sudur ya da lurum surecinde, yukan
diizeyden varhklann du~untilmesi da-
ha a~ag1 duzeyden varhklarm yaralll-
mast anlamma gelir. Buna gore, lum
varhklann en lepesinde bulunan Tann'-
nm kendi kendisini du~unmesi, Tann'-
dan Ilk Aktl'm sudilr etmesine yo! a~ar.
Ilk Aktl'm kendi nedenini, yani Tann'yt
du~unmesi Ilk Aktl'dan sonra gelen
Aktl'm dogu~una neden olur.
Buna kar~m, Ilk Aktl'm kendi kendisi-
ni du~unmesi hem ikinci nefs'e ve hem
de o nefs'in canlandtrdtgt bir kurenin
(jelegin) sudilruna yo! a~ar. Bu sudilr su-
reci on aktl ve dokuz nefs ile dokuz fele-
gin dogu~una kadar devam eder. Son
aktl Elkin Aktl'dtr. Elkin Aktl bu dunya-
daki varhklann maddi ogelerini ve in-
sanlarm ruhlanru yaralan varhkllr. El-
kin Aktl ayru zamanda insanlann ruhla-
rma ya da zihinlerine bilgi i<;in gerekli
olan form ve kategorileri aklanr.
ibni Sina, bir insarun z.ihninin bir ba~
langtct oldugu io;in, insarun mumkun
bir varltk oldugunu s<iyler. insan, ayru
zamanda mumkun olan bir akla sahip-
lir. Ibni Sina, yarallklarda iki farkh oge
bulundugunu soyleyerek.. burada ozle
varolu~ arasmda bir aymm yapar. lnsa-
ntn ozu varolu~undan ayndtr; bundan
dolayt, insarun ozu kendiliginden ve o-
iomatik olarak ger~ekle~mez. Yani, in-
satun var olmastyla var olmamast e~il
derecede mumkundur. Onun ozu ger-
~ekle~ebilir de ger~ekle~meyebilir de.
Ona varolu~ veren, onun ozunun ger-
~ekl~mesini saglayan varltk Tann'dtr.
Insan zihninin ozu bilmeklir, ancak
insan her zaman biliyor degildir. insan
aklt, bilebilmeye yelilidir, fakal insanm
bilme larzt yalmzca mumkundur. insan
zihni ger~ekle herhangi bir bilgi olma-
dan, ancak bilebilme gucuyle bezenmi~
olarak yaralllmt~br. lbni Sina bilgi an-
layt~mda, insan zihninde bilginin varo-
lu~u i~in iki ogenin zorunlu oldugunu
belirlir: 1 Duyusal nesneleri algtlama-
mtzt saglayan duyular ve 2 algtladtgt-
mtz bu nesnelerin surel ya da imgeleri-
ni bellekle saklama gucu ve soyullama
yoluyla ncsnelerdeki ozu ya da lumel
ogeyi yakalama yelisi. Fakal bu soyul-
lama, ibni Sina'ya gore insan zihni lara-
fmdan ger~ekle~lirilmeyip, Elkin.Aklm
bir eseridir. Etkin Aktl bilgi sahibi ola-
bilmesi i~in, insan zihnini aydmlallr. 0,
bundan dolayt insarun yarallast ve
buna ek olarak, insan bilgisindeki aklif
gu~tur. Demek ki, rum insanlarda hep-
sinin birden pay aldtgt tek bir Etkin
Aktl vardtr.
i~ bagtnltlar iigretisi [lng. doctrine of in-
ternal relations; Fr. doctrine des relations
internes]. Bir ~eyin ba~ka ~eylerle olan
bagmltlarmdan dolayt, her ne ise o ol-
dugunu; evrendeki tum olaylann geri
kalan tum diger olaylarla nedensel bir
bag i<;inde bulundugunu; bundan dola-
yt, evrendeki bir olaya ili~kin olarak
dogru bilgi elde edebilmek i~in, onun
uzerinde etkide bulunan tum nedenle-
rin bilgisine sahip olmak gerekligini sa-
vunan goru~.
i~ebakt~ [lng. introspection; Fr. ifllrospecti-
on; AI. selbstbeobachtung]. Zihnin kendi
i<;ine donmesi, benin kendi kendisinin
bilincinde olmaSJ. Bilincin kendi uzerine
donerek, kendi hallerini ve edimlerini
gozlemesi, kendi kendini gozleme tabi
tutmast. Benin, zihnin dikkalini kendi
i~ine, zihinsel sure~lere ve zihin halleri-

ne yoneltrnesi ve onlan, d1~ olgu ve
olaylardan, zihin diye ay1nnas1. Bilin-;
hAilerini ve ger-;ek1e~tikleri anda, zihin-
sel i~lemleri do~rudan do~ruya gozle-
mek veya tahkik etmekten olu~an goz-
lem tiirii. lnsan1n kendi eylemlerini ve
onlann benle olan ba~anhs1n1 takip et-
mesi; bu hAI1er ister d1~ uyaranlar1n srr
nucu ya da ister zihnin kendi ba~1ms1z
faaliyetleri olsun, kendi zihin hallerinin
goz1cmcisi olmas1.
lnsan1n entellektiiel ve ahiAki geli~imi
nin en onemli o~esi ve do~ada yaln1zca
insana ozgii bir gii-; ve ah~kanhk olan
i-;ebak1~ olmasayd1 e~er, insan, kendi
geli~me siirecinde aktif bir rol oynaya-
mayan, fa kat yalntzca, kendi d1~1ndaki
olaylt\nn pasif bir izleyicisi, ve -;evresi-
nin rasl.antJ.sal ve geli~igiizel bir iiriinii
olan bir varhk olurdu. i~te bu -;ert;eve
i-;inde, i-;ebak1~, insan1n -;evresi kar~l
Slndaki k1smi ba~lmS1Zh~1n1 ve kendi
dii~iinceleriyle ilgilerini kontrol etme
giiciinii gosterir.
Bu ba~lamda, psikolojide kullanLian, ve
tdavraru~-;111~111 .nesnel yontemine kar-
~lt olarak, biiyiik ol-;iide i-;ebakl~al goz-
leme dayanan, yani benin kendisini,
zihin hallerini ve zihinsel faaliyetleri
konu alan gozle1ni kullanan yonteme ife-
baki yontemi ad1 verilir.
Ayn1 anlam i-;inde, i-;ebak1~Jn psikoloji
i-;in mutlak bir bi-;imde zorunlu olan bir
yontem oldu~unu ve hatta psikolojinin
yalntzca ve tiimiiyle i-;ebak1~ yontemini
kul1anmas1 gerekti~ini savunan yakla-
~lm; dikkatli ve sistematik bir tarzda
gerc;ekle~tirilecek i-;ebak1~ yontemine
dayanan psikoloji an1ayt~l i'ebaka~,rlrk
diye karakterize edilir.
i~e go~me [tng. implosion; Fr. implosion].
Postmodern dii~iiniir tBaudrillardln
postJnodem diinyada t;ok -;~itli olgula-
nn ilgili olduklan diizlemlerde, nicesel
yeginlik kazand1ktan sonra infilak etmek
suretiyle, hem kendilerini ve hem de in-
sanlann onlarla ilgili dii~Lince ve varsa-
yunlaruu yok etme durumlan ve e~ilim
leri i-;in kulland1~ terim.
i~kin 439
Buna gore, i-;e gor;me, anlamm medya-
da, medya ve toplwnsahn da kitlelerde
kaybolmas1, biiti.in suurlann yok olup
gitmesi ve boylelikle de her~eyin de~er
sizle~ip anlamstzla~masl siirecini tanlm-
lar. Medyada siirekli bir mesaj bombar-
dlmanJna tbi tutulan, e~lence, reklam
ve politika ak1~1 i-;inde ~a~k1na -;evrilen,
siirekli olarak tiiketrneye davet edilen
kitleler, her~eye kayttslz hAle gelirken,
biitiin anlamlann, ima ve k1~k1rtmalann
infUak edip i-;e go-;tii~ii sessiz bir y1~1na
donii~iirler. Bundan sonra arbk ne sos~
yolojiy ne de politi.kaya yer vardu.
i-;giidii [Os. insiytik; ing. instinct; Fr. ins-
tinct; Al. instinkt]. Canh organizmanm
be lir li d1~ etkenlere kar~1 gosterdi~i tep-
kiler biitiiniine, canh varh~1n d1~ uya-
ranlar kar~1smda sergiledi~i do~al dav-
ranl~ tarz1. Bireysel ihtiya-;lara ya da
tiiriin amaana uygun olarak diizenlen-
mi~ hareketleri otomatik olarak gert;ek-
le~tirmeyi sa~layan do~al diirtii.
O~renilmi~ ya da sonradan kazanll-
mt~ olmay1p, doAu~tan getirilen ya da
miras ahruru~ olan, ah~Liagelmi~, do~al
davran1~ tarz1. Uygun i-; veda~ uyaran-
lar soz konusu oldu~unda, canh orga~
nizmarun, belirli bir tanda eyleme yo-
niindeki, iradf olmayan, akhn siizgecin-
den get;irilmemi~ e~ilimi.
i~kin [Os. milndemi'; 1ng. immanent; Fr.
irnmanent; AI. immanent]. A~k1n olana,
dl~anda ya da otede olmaya kar~lt ola-
rak, it;te ya da it;eride olan; bir varhAln
yap!Slnda bulunan; bir d1~ etkenden
de~il de, bu varh~m kendi do~asmdan
kaynaklanan; ge'iici olanan tersine, bir
~eyde ger-;ekten, fiilen var olan it;in ku1-
lanllan safat.
1 Bu ba~lamda, geleneksel teizmin,
Tannya a~k1n bir varhk olarak gordii-
~ii, yani onu diinyanm bir par-;as1 ola-
rak ele almad1~1 yerde, panteizm Tann-
Yl evrene i~ bir varhk olarak dii~ii
niir, onun diinyaya it;kin oldutunu one
surer. Niteldm, tdeizmin evreni yaratan
a~kan ve yabanCJ bir Tann fikrine kar~1
-;1karak" Tann ile evrenin, yaraha ile ya-
ratLim~ olan do~an1n bir ve ayru oldu
440 i~ldn epistemolojik idealizm
gunu savunan pan~eizme ayn1 zamanda
i~kincilik ad1 verilmektedir. 2 Tann'run,
1nevcudiyet ve faaliyetiyle~ diinyaya
ic;kin, fakat ozil itibariyle, dilnyaya a~
kln oldu~unu one silren teist goril~e
ise, i'kin teizm denir. 3 Ayn1 ~ekilde di
namizm de, ic;kinci bir o~reti olarak, guc;
ya da kuvvetin varh~a ic;kin oldu~unu
belirtir; varh~l kuvvetle ozde~le~tiren
bir goril~tilr.
4 Ote yandan, bir ~eyi etkileyen, bir
~eydeki de~i~meyi ba~latan d1~ ko~ul
lardan farkh olarak, bir ~eydeki de~i~
meyi do~uran ic;sel ko~ullara, bir biih.in
olalf!k i'kin neden ad1 verilmektedir. Bu-
na gore, maddi ve formel nedenler var-
h~ln ic;kin nedenleridir. Ayn1 ~ekilde,
insan varh~1ndaki, onun eylemlerinin
nedeni olan irAde de, bu tiirden bir ic;-
kin neden olarak tan1mlan1r.
5 Nesnelerde onlar1n ozii olarak varo-
lan tiimele ise, i'kin tumel ad1 verilir.
Tiimel olan olanm, zihinden ba~1mS1Z
olduktan ba~ka, bireylerden de ayn ol-
du~unu one siiren radikal kavram rea-
lizmine ya da tPlaton'un a~k1n tiimel
anlay1~1na kar~1, Aristoteles taraf1ndan
one siirillen ve tiimellerin, tikellerden
ayr1 olarak de~il de, tikellerde1 onlann
ozil olarak varoldu~unu dile getiren
tilmel gorii~ii i~kin tumel anlayr~l olarak
bilinm.ektedir. Ba~ka bir deyi~le, kendi-
si ic;in nesnel bir tiimelin soz konusu ol-
madl~UU1 fakat zihindeki oznel kavram
ic;in varolan ~eylerde nesnel bir temelin
soz konusu oldu~unu savunan t Aris-
toteles'in bu gorii~ilne gore, tilmel ~at'
oznel bir kavramd1r1 fakat onun, tikel
atlara ~ekil veren tozsel formlarda nes-
nel bir temeli vardu.
6 Cte yandan bilim felsefe:sinde, bir te-
oriyi kendi kabullerine dayanarak ele~
tirme veya de~erlendinne tavrma da
i'kin ele~tiri denmektedir.
i~kin epistemolojik idealizm [lng. imma-
nent epistemological idealism; Fr. idealisme
q,ist~nologique immanent). BiJgi sez ko-
nusu oldu~nda, bilen oznenin kendi
suurlanrun otesine ge~emeyece~ini, in-
sarun bilgide kendi ic;kin kilresinin d1~1-
na c;1kamayrp, kendisine a~km olan bir
gerc;ekli~i bilemeyece~ini1 kendi zihin-
sel deneyi olmayan bir ~eyi bilmeye ye-
tili olmadt~lnl, bilinen nesnenin 'bilinc;
ic;eri~i' haline gelmek suretiyle bilindi-
~ini savunan ve dolay1slyla, nesnelerin,
varhklarm varolu~unu bir insan tarafln-
dan alg1larun1~ olmalanna indirgeyen
goril~. Goril~iin klasik temsilcileri ingi-
liz e1npirist filozoflar1 G. +Berkeley ve
D. +Hume'dur.
Buna gore, bizim duyumsal alg1 silre-
cinde zihind1~1 nesnelerle, yani ic;kin o1-
mayan, zihne a~lan nesnelerle tanl~h
~lmlz kabulilnil ele~tirel bir bic;imde
analiz eden, d1~ dilnyadaki cisimlerin
zihinden ba~1mS1Z olmad1klanru, du-
yumsal alg1n1n tek nesnesinin, ki~inin
kendi izlenim.i, belli bir deney, belli bir
ic;kin iiriin oldu~unu one siiren Berke-
ley'e gore, cisimler bilen oznenin izle-
nimlerinden y a da izlenim kompleksle-
rinden daha fazla hi~bir ~ey de~ildir.
lzlenimler de tozsel olarak varolan ~ey
ler obnad1~1, bir izlenim, bilen oznenin
deneyimi, zihin hili oldu~u ve ancak
bir ozneyle ili~ki i9nde varolabildi~i
ic;in, zihinden ba~&mSlZ cisimlerin varo-
lu~undan soz edilemez.
Cisimler yani a~ac;lar, evler mas alar,
I I
v. b. g., yaln12ca izlenim kompleksleri
oldu~undan, Berkeley'in felsefesinde,
onlarm varolu~u bir kimsenin onlan
tecrlibe etmesi olgusuna indirgerur. Ci-
simler tozler .de~il, ancak zihin hAlleri,
izlenimler ya da izlenim kompleksleri-
dir. Yani, onlarm varolu~u, ozneye
ba~h olup, oznenin onlan algdamasma
irca edilir. Berkeley'in bu idealizmi, belli
bir bilgi anlay1~1na, yani insarun yaln1z
ve yalruzca kendi zihin hillerini, bilinc;
ic;eriklerini, ide, izlenim ya da tasanmla-
nnl bilebilece~i kabuhine dayand1~
ic;in, epistemolojik bir idealizm diye ta
nunlanu.
i~kinlik [Os. indimic; lng. imtnQnence; Fr.
immanence; Al. immanenz].l~kin, var, ka-
ha ya da siirekli olma durumu; amac;la-
nn, hedeflerin oznenin kendi ic;inde bu-
lunmas hali; parc;as1 iizerine etki yapan
bir nedenin niteli~i.

1 i9Qnlik. Al..."'Tlan dti~tintirii tKant'ta
tecrtibi oJmayan ya da a~km oJana kar~1 t
oJarak deneyimsel olaru, duyu organlan
ile tecrtibe edilebilir olam ifade eder. 2
Modem metafizik ve teolojide ise, i,_kin-
lik, Tann'run dtinyada olmas1, evrenden
ayn olmamas1 anlanuna gelir.
3 Ote yandan, 19. yuzydda Almanya'da,
felsefesinde ingiliz empirizmi, Kant ve
tFichte'nin felsefelerinin bir sentezini
yapm1~, ve varolan her~eyin yalmzca
dti~tincenin nesnesi oldu~nu, varola-
run bilince il;kiri bulundu~unu, nesnenin
ozneyle aynlmazcasma ili~kili oldu~unu
one stinnti~ olan Wilhelm Schuppe'nin
felsefesine it;kinlik felsefosi ad1 verilir. Bi-
lin,.ten yoksun bir kendinde-~ey fikrini
reddeden Schuppe, ger,.ek olaru Ben ve
benin nesnelerinin aynlmaz birli~i ola-
rak dti~tintilen bilin,.le ozde~le~tirmi~
tir.
4 Ote yandan, dilbilimde, ara~t1rmac1-
nm dilin i~leyi~ini ve geli~imini, tari-
he, filolojiye, psikolojiye, v. b. g., ba~
vurmadan, kendi i,_inde incelemesi ge-
rekti~ini soyleyen yakla~1m veya ara~
hrma ilkesine it;kinlik ilkesi ad1 veril-
mektedir.
i~lem [Os. tazammun; ing. intension; Fr.
intension, comprehension; Al. intension].
Bir terimin i~aret etti~i, hahrlattl~l
ortak ozellikler terimin ya da kavramJn
1 6megm. 'ti~gen' kavram1, ti.irn ti~gen
anlam1. Bir sozctik ya da kavranun kap-
laml i,_ine giren tiirn ~eylere ya da nes-
nelere ortak olan ozelliklerin, nitelikle-
rin toplam1.
Buna gore, bir kavramm, bu kavramda
bulunan ya da bulunabilecek ozelli.kler-
den ba~ka bir ~ey olmayan i,_lemini be-
lirlemek demek, soz konusu kavrarrun
anlamuu belirlemek demektir. Bir nes-
neler sm1hmn sahip oldu~u ozellik ya
da niteliklcrden bazdan, o snu.fm ozti-
nti meydana getiren, soz konusu s1ruf
i~ ozsel olan ozellikler olarak goriiltir,
oyle ki bu ozelliklerin herhangi birin-
den yoksun olma bir nesnenjn ilgili Slru-
hn tiyesi olmamasma, bu SlniDn dl~ln
da kalmasma neden olur. Bu ozsel
ozelliklerin tam olarak ne oldu~u, hangi
i~lem ve kapl;o"ll.m ters oranhhhg1 kurah 441
ozelliklerden meydana geldi~!, bu oz.sel
ozellikleri sozti edilen terim ya da kav-
ramm tammmda s1ralayan uzmanlar
arasmdaki bir uzla~ma ya da fikir birli-
~iyle ilgili bir konudur. i~te, bir terim
ya da kavramm tarurrunda ge,.en ozsel
ozellikler btiti.ini.ine uzla~mrsal it;lem ad1
verilir.
Bununla birlikte, bir terim, o terimin
uzla~1msal i.;lemini meydana getiren
ozelliklerle tam olarak ,.akl~mayan ozel-
likleri hahrlatlyorsa, bu sonuncu ozellik-
lerin terimin terimin bznel i~lemini mey-
dana getirdi~i saylenir. Ote yandan, bir
nesneler s1ruhmn akttiel olarak sahi p ol-
du~u, fakat bizirn bazllann1 bilmedi~i
miz ti.im ozellikleri gtindeme geldi~in
de, bu kez kuUanrnamlZ gereken terim
nesnel it;lemdir.
Yine aym ba~larnda, mant1ksal bak.un-
dan 'A B'dir' fonnunda olan, tanunlanan
~eyin, terim ya da kavramm ozellik ya
da ozelliklerini ifade eden ve daima cins-
ti.ir ili~kisi gozetilerek yapllan tarum tti-
ri.ine it;lemsel tanrm ad1 verilir.
i~lem ve kaplamm ters orant1hh~1 ku
rah [ing. law of int~erse variation; Fr. /oi
de Ia variation inverse]. Bir kavram ya da
terimin kaplarru ,_o~ahnca i9eminin, i,_.
lemi ,_o~abnca da kaplamuun azaldl~l
m dile getiren kural.
ttirlerini kapsar; bununJa birlikte, 'u,.gen'
kavramma '~kenar' belirlemesini ya da
ozelligini eklersek, bu takdirde, dik u,_.
genleri, ikizkenar u,.genleri, v. b. g., dJ~ta
bJrakb.~l i-;in, kaplam1 her ne kadar
'u,.gen' kavrammdan daha dar olsa da,
bildirdigi ozellik bak1mmdan daha zen-
gin olan '~kenar u,.gen' kavranuru elde
ederiz.
Fakat, daha fazla say1da ozellik degil de,
daha _fa~la saylda u,.gen g6steren bir
terim elde etmek istersek,. bu durumda
ilk kavrammuza bir belirleme getirme i~
lemimWien vazge911eliyiz. Buna g~re,
tiim ii,_ kenarb ~ekillere i~aret etmek isti-
yorsak eter, '~kenar' niteli~ini ~eker ve
kaplarru daha geni~ olan 'ti~gen' kavra-
11\llU elde ederiz. Aym ~ekilde, 'varhk'
442 i~reklik
kavram1, canhy1, hayvam, insam vein-
samn alt-tiirlerini kapsad1~ i~in, kapla-
ml en geni~ olan kavramd1r. i~te, var-
hk, canh, hayvan, insan ve insarun alt-
tiirlerinden meydana gelen bu hiyerar~i
de, nasd ki yukan dogru ~1khk~a, kap-
lain geni~liyor, fakat i~lem yoksulla~l
yorsa, a~ag1ya dogru indik~e de, kaplam
darahr, fakat i~lem, yani kavram1n gos-
terdigi ozellikler biitiinii zenginle~ir.
Buna gore, kaplam1 en zengin kavram
olan 'varhk' kavram1, aym zamanda i~
lemi en yoksul olan kavramdu. 'lnsan'
kavram1 ise, hem kendl ozelliklerine ve
hem de hayvan, canh ve varhk olmanm
ozelliklerine sahip oldugu i~in, her ne
kadar kaplam bak1mmdan yoksul olsa
da, i~lem baklmmdan en zengin olan
kavramd1r.
Bununla birlikte, i~lemle kaplamm ters
oranhhhg1 kurahmn ge~erliligini za-
man zaman ortadan kaldtran istisnai
durumlar vard1r. Ornegin, 'e~kenar ii~
gen' kavramma 'e~it ac;:J.h' olma ozelli-
gini ya da belirlemesirti eklersek eger,
terimin i~lemi zenginle~se bile, kaplanu
aym kahr.
i~reklik [ing. privacy; Fr. intimite; AI. zu-
ruckgezogmheit, privateleben]. Epistemo-
lojide, ba~ka hi~ kimse tarafmdan bili-
nemeyip, yalmzca tek bir ki~i tarahn-
dan bilinme ya da bilinebilir olma duru-
munu ifade eden terim. Birden ~ok ki~i
nin deneyine, gozlemine a~ olmama
durumu. Ki~iye ozel bilgi. Bilincin ki~i
ye ozel olan i~erigi, ba~kalan tarahn-
dan bilinemeyen, fakat yalmzca soz ko-
nusu i~erigin i~ebak1~ yoluyla bilincin-
de olan ki~i tarafmdan bilinen bilin~
i~erigi, zihin hali. Bir ki~irtin kendi haz-
lan, ac1lan, duygu ve dii~iinceleriyle il-
gili, ba~ka insanlara a~1k olmayan, dog-
rudan ve aracs1z bilgisi.
Buna gore, bir ki~inin bilin~ akl~mm
bir par~as1 olan, ve yalmzca o ki~i tara-
fmdan i~ebak1~sal olarak farkma van-
ian ya da bilinen dii~iince ve duygular
i~rektir. Bir ~ey, ~u halde, yalmzca tek
bir ki~i tarahndan, bir ~1karsama yapd-
madan, dogrudan ve arac1S1z olarak bi-
lindigi takdirde, sez konusu epistemalo-
jik anlam ir;:inde i~rek olmak duru-
mundadu. Buna gore, tlim dii~iinceleri
miz, bu dii~iincelerin ger~ekte ne oldu-
~ ba~kalan tarafmdan, soyledigimiz
~eylerden ~Lkarsanabilmekle birlikte, i~
rektir.
i~selcilik [Os. dahiliyye; lng. internalism;
Fr. intenzalisme]. 1 Metafizikte, bagmh-
lann, ~eyleri, benzerlikleri bir ~ekilde
her birinin dogasmm, oziiniin bir par-
~aSl olacak ~ekilde birle~tirdigini savu-
nan gorii~. Soz kanusu i~selciligin, a~m
ve 1hmh i~selcilik olmak iizere, iki ayn
tiirii vard1r. Bunlardan 1-a) aiiTI ifselcili-
ge gore, birbirlerine baglanan ~eyler bir-
birlerine benzer ya da birbirleriyle oz-
de~tirler. Bunlar, tek bir biitiin olan
evrenin par~alan olup, ondan aynlmaz-
lar. Bagmtllarm ~eyleri birl~tirdigini
savunan bu anlay1~a gore, iki ~ey birbi-
rine bagland1g1 zaman, onlar ayru ba-
gmtlyl payla~1rlar. Gorii~e gore, orne-
gin bir ki~i ve bir masan, goriinii~te
farkh olsalar bile, ~nlarda tezahiir eden,
kendisini onlar arachg1yla ifade eden
evrenin temel par~alan olmak duru-
mundadlrlar. Onlar, salt evreni farkb
~ekillerde ifade ettikleri ya da goster-
dikleri i9n, farkl1 goriiniirler.
Ote yandan, 1-b) dmdz i~elcilik, birbir-
lerine baglanan ~eylerin, birbirlerinden
farkb olmaktan ~k, birbirlerine benzer
olduklanm ifade eder. Buna gore, ~ey
ler arasmdaki bagmb.lar, onlan aylr-
maktan ~ok birle~tirir ya da ayn rut-
maktan ~k bir araya getirir.
2 Metodolojide, bir konuyu batuns1z
ve ozerk bir alan olarak goriip, ona dl~
sal olan faktorleri hi~ hesaba katrnadan,
kendi i~ dinamikleri ve temel ozellikle-
riyle a~1klama tavn. Omegin bilim fel-
sefesinde ~ok ge~erli olan boyle bir yak-
la~lm, bilimin rasyonel yamru vurgular;
ifselci yaklailm olarak bilinen bu tav1r,
bir yandan bilimin rasyonel bir faaliyet
oldugunu OJ'}e siirerken, bir yandan da
bilimi, tiim diger disiplin ya da faaliyet-
lerden aymr ve onu toplumun diger
sektorlerinden ozerk bir alan olarak go-

riir. auna gore, i~selci yakla~un. bilim
felsefesinde, bilimsel geli~meleri ekono-
mik, toplumsal, siyasi ya da dinsel ko-
~ullara baglamak yerine, bir bilimin
kendi i~ manhg1 iizerinde yogunla~tr;
bilimsel geli~meyle ilgili h.im veri ya da
olgulan, bilimin dogastyla ilgili genelle-
melere deger bi~mek i~in kullamr.
Ba~ka bir deyi~le, bilimi i-;inde geli~ti
gi ve etkisi altmda kald1g1 kiiltiirel bag-
lam i~inde ele alan dJisalcr yaklaitmn
tam kar~1smda yer alan bu yakla~1m,
bilimi, kendi i~ mekanizmalarayla, e~de
yi~le bilimin bizzat kendisiyle a;~klar.
Buradan da anla~1lacag1 iizere, bu yak-
la~lm tiiriiniin kullandtgl malzeme, bi-
limin inceleme altmdaki doneminde
kullamlan ders kitaplan, bilimsel metin-
ler ve bilim dergileridir. Bu yakla~urun
en iinlii temsilcilerinin ba~mda, yanh~
lamacl bilim gorii~iiniin savunucusu
~agda~ bilim felsefecisi Karl R. +Popper
gelmektedir.
3 Buna ek olarak, yine metodolojide;
diin yarun zihinden bag1ms1Z nesneler-
den meydana geldigini ve dogrulugun
soz konusu nesnelere ili~kin olarak dii-
~iindiikleri.ani:z ve soyledikleri.mizle nes-
neler arasmdaki tekabiiliyetten meyda-
na geldigini one siiren metafizik.sel
realizmin tersine, dogruluk standartlan-
nm bir ara~tuma alammn kapsam1 i-;in-
de anlamh ve ge-;erli oldugunu belirten
gorii~. H. Putnam tarahndan savunulan
bu gorii~e gore, diinya ve diinyadaki
varhklarla ilgili sorular, sadece ve sade-
ce, bir tcori ya da betimlemenin meyda-
na getirdigi genel -;er-;eve i-;inde anlamh
olabilir. Dolaytstyla, dogruluk tekabiili-
yetten ziyade, inan-;lanmtzla tecrlibele-
rimizin, kendi inan-;lanmazla da ba~ka
lanmn inan~lanrun birbirleri.yle tutarh
olmasma dayamr.
4 Epistemolojide, bir ki~inin inancm1
hakhlanduan ya da temellendiren ~e
yin tiimiiyle i~el hailer oldugunu, bir
inanca temellendiren ve do~ulayan ~e
yin omegin bir alga veya dii~iince oldu-
gunu one siiren ogreti. Bu anlaya~a
gore, hakh kllmm1~ bir inan-;, ki~inin
ide 44.3
ona sahip olmak i-;in ge~erli gerek~e ya
da nedenleri oldugu bir inan~hr.
5 Zlhin felsefesinde, bir zihin halinin
mahiyetine salt bireyin kendisiyle veya
zihniyle ilgili, e~deyi~le i~sel miilahaza-
lardan hareketle karar verilebilecegini
soyleyen gorii~. Boyle bir goril~iin en iyi
omegi, tDescartes'm zihin gorii~iidiir.
Bu gorii~e gore, ben ~imdi sahip oldu-
gwn zihin hallerinin ayrulanna, inan~la
nma, algslaruna tekabiil edecek bir d1~
diinya olmasa da, sahip olabilirim.
6 Ve nihayet, ahlak felsefesinde, ki~i
nin neyin ahlaken do~u ve neyin yan-
h~ olduguna dair gorii~ii veya inancly-
la kendi giidiilenmesi arasmda i-;sel bir
baglanh bulundugunu savunan ogreti.
ide [ing. idea; Fr. idte; AI. vorstellung]. 1
Modem felsefede, tiimiiyle zihinsel ya
da oznel bir ilke olarak, insan zihninin
ya da bilincinin i-;erikleri ya da i-;erikle-
rinden baz1lan 2 Bir duyu verisi s6z ko-
nusu oldugu z.arnan, deneyim ya da
duyguda, kendini zihne dogrudan ve
araos1z olarak sunan bilin-; ic;erigi. Du-
yu deneyi ya da alg1run, alg1lama faali-
yetinin, bir zihin ya da ruha bagh olan
i-;erigi. Duyu izlenimleri, duyu-verileri,
dogrudan deneyi meydana getiren te-
mel ogeler. 3 Bir bilin-; i-;erigi olan her-
~ey, bir ~eyin sureti, zihinsel imgesi ya
da zihindeki resmi. Bir ~eyin zihindeki
tasanm1. Bir ~eye ili~kin zihinsel imge
ya da resim. Bir sozciigiin dogurdugu
oznel ~agn~1mlar.
4 Genel bir fi.kir, dii~iince, zihinsel izle-
nim ya da kavram. Dii~iince, kavram ya
da deney yoluyla tecriibe edilemeyen
bir ~eyin tasanm1. 5 Savunulan bir ka-
naat, kabul ya da inan-;. 6 Refleksiyonda
bulundugu zaman, zihinde olan,. zihnin
~e~itli faaliyetlerinden sonra korudugu,
kendi i~de buldugu ya da daha basit
idelerden hareketle kurdugu ~ey. 7 Dii-
~iince ya da anlarrun en kii~iik birimi,
inan~ ya da iddialarm temel bile~eni.
i~te bu -;er-;eve it;inde, tDescartes'ta bil-
ginin dogrudan ve araasaz nesnesi ola-
rak duyum i~erigi, kavram ve dii~iince,
insan zihninin oznel, manhksal kavram-
--------------------------------------------------
444 idea
Ian anlanuna gelen ide, ingiliz empirist-
lerinden +Hobbes 'ta, insan zihninden ba-
g1ms1z nesnelerin duyu-organlan iizerin-
deki etkisinin sonucunda, beyinde ortaya
~1kan goriinii~ ya da suret anlam1 ta~
m~llr.
ide, yine, tLocke'ta, zihnin bilincinde
oldugu, iize;nde yogunla~t1g1, bir tasa-
nm olarak sahip bulundugu zihinsel
oge ya da i<;erigi, tasarun, alg ya da
duyum i<;erigini; tBerkeley'de, duyu-
deneyinin ya da alglama eyleminin i<;e-
rigini, varolu~u bir zihne bagh bulunan
zihin i<;eriklerini, zihne bagnnh bir var-
hk tarzma sahip olan algdan; Hume'da
ise, duyu-izlenimlerinin bellekte sakla-
nan daha az canh ve daha az yogun
kopya ya da suretini g05terir.
+Condillac'ta d1~ diinyadaki bir nesne-
ye baglanan duyum, tHolbach'ta bir
duyum ya da algya neden olan bir nes-
nenin zihindeki imgesi olarak tanunla-
nan ide, tKant'ta ise aklrn, kendisine
kar~1hk gelen bir nesnenin gosterileme-
yecegi, zorunlu, fonnel ve diizenleyici
bir fikir ya da kavram1 olarak kar~lml
za <;1kar. Ide, modern psikolojide de,
ide, gerisinde bir beyin halinin bulun-
dugu, bir ~ekilde deneyden tiiretilen
zihinsel olay ya da tasanm1 ifade eder.
Idea. Antik Yunan felsefesinde, ve ozel-
likle de Platon'da, ezeli-edebi doga, ya
da oz, dogru ve kesin bilginin nesnesi,
Tann'nm zihnindeki i<;erik; duyulan-
mlzla algladlglmlz ~eylerin, nesnele-
rin yetkin ilk ornegi anlamrna gelen
terim.
Platon oncesi Yunan felsefesinde, form,
~ekil, doga, s1mf ya da tiir anlam1 ta~
yan idea, Platon'la birlikte yeni bir
anlam kazanm1~hr. ldeay ezeli-ebedi
doga ya da oz, dogru ve kesin bilginin
degi~mez nesnesi, duyulanm1zla algda-
dlglmlz ~eylerin yetkin ilk omegi ola-
rak tarumlayan Plat on' da, ide alar gene!
ve soyut kavramlara kar~Lhk gelen nes-
nel varbklard1r. Bu idealar arasmda in-
san, ev, aga<; gibi ~eylerin s1ruflanrun
idealan, ye~illik, yuvarlakhk gibi nite-
liklerin ldealan, ~itlik, benzerlik gibi
-------------------
ili~kilerin idealan ve nihayet iyilik, gii-
zellik gibi de-gerlerin idealan yer ahr.
Platon'da ldealar, zaman ve mekan
i<;inde bulunan somut, tikel nesnelerden
ayn olarak, kendilerine ail bir soyut var-
hklar evreninde var olurlar. Yani, onlar
zamanm ve mekilnm d1~mda olup, ayn
bir idealar evreni meydana getirirler.
idealar, ger<;eklik ve deger derecesi ba-
kmrndan, tikel varhklann <;ok yiikse-
gindedirler; bir ba~ka deyi~le, ldealar
somut varhklarrn, tikel nesnelerin ken-
dilerinin yalruzca goriinii~leri oldugu
mutlak ger<;ekliklerdir. Bir Idea, somut
varhgrn, tikel nesnenin kendisinin bir
kopyas1 oldugu model ya da ilk omek-
tir.
ldealar bilen insanrn zihninden bagun-
SlZ olarak var olan ger<;ekliklerdir. On-
Jar, Platon'a gore, Tann'nm zihninde
var olan dii~iinceler degildirler. ldealar
mekilrun d1~rnda oldugu kadar, zama-
run da dJ~rnda olan varhklar olduklan
i<;in, ayru zamanda yarablma~, yok
edilemez, degl~mez ve ezeli-ebecli olan
ger~erdir. ldealar birbirleriyle man-
hksal bir ili~ki i<;inde olup, en yiiksek
ldeadan a~ag1ya dogru bOiiinemez tiirle-
re dek inen bir hiyera~i meydana geti-
rirler. Bu hiyerar~inin en tepesinde ise
lyi ldeas1 vard1r.
Platon'dan sonra, Hellenistik felsefe
donemi i<;inde daha farkh bir anlam ka-
zanan Idea, tStoahlarda insan zihninde-
ki Slruf kavram)anyJa ozde~Je~tiri)ir
ken, tYeni-Piatoncular'da, ~eylerin koz-
mik Zihin'de varoldugu dii~iiniilen ilk
omeklerinin ad1 olmu~tur. Idea, Orta-
<;ag felsefesinde ise, Tann'run zihninde
ezeli ebedi olarak varolan kaim ilk-
omek anlamma gelmi~tir.
ideal [Os. mejkUre; lng. ideJJl; Fr. idEal; AI.
ideal). 1 Yalruzca dii~iincede mevcut
olup, ge~klikte bulunmayan ~Y 2 Tii-
riiniin yetkin omegl olan ~ey, kopya
edilecek, kendisine oykiinii.lecek model.
3 Aktiiel olanrn kendisine gore yargtla-
nacag standart. Aktiiel olarun, kendisi-
ni hayata ge<;irdigl, ger<;ekle~tirdigi ol-
<;iide anlam ve deger kazand1~ stan-

dart, norm. 4 Arzu ya da istemenin he-
defi olan yetkin nesne. Karakter ve ey-
lem bak1mmdan, olana kar~1 olmas1 ge-
rekeni gosteren ol~tit. 5 Degerler alanm-
da, diiriistliik, adalet ideali tiiriinden,
mutlak yetkinligi i~inde dii~iiniilen ve
soz konusu degere kar~1 duyarh olan
herkesi kendine ~eken ~ey.
Bu baglamda, filozof ya da dii~iiniirle
rin, varolan diizen kar~1smdaki ho~nut
suzluklanmn bir sonucu olarak tasarla-
dJklan diizene; olmas1 gerekene yone-
len teorisyenlerin, birtak1m ilkeleri te-
mele alarak, insanlarm tam olarak geli-
~ebileceklerini, ger~ek bir refah ve mut-
luluga ula~abileceklerini dii~iindiikleri
toplum diizenine, ger~eklikte degil de,
sadece dii~iincede varolan diizen anla-
mmda, ideal diizen ad1 verilir. Nitekim,
dii~iiniir ler boyle bir to plum diizenini
belirleyen ol~iitler olarak ozgurliik, e~it
lik ve adalet ilkelerini, birtak1m idealleri
temele alm1~lardlr
ldealar leorisinin ele~tirisi [lng. critique
of t!Jt. theory of Ideas; Fr. critique de Ia theorie
des Idees]. Platon'un varhg1 ve bilgiyi
a~1klamak i~in one siirdugii, insan zih-
ninden baguns1z ve bireysel varWdar ya
da a~km tiimel ger~eklikler olarak !dea-
larla ilgili teorisine, a~km tiimel anlay-
~ma kar~1 ~1k1p, i~kin tiimel anlay1~ma
ge~n ogrendsi Aristoteles tarafmdan
yoneltilen ele~liri.
Aristoteles, hocas1 Platon'un !dealar te-
orisini, temelde yarars1z ve imknsJZ bir
kuram oldugu gerek~siyle ele~tirmi~
tir. Buna gore, !dealar a~1klamada tasar-
ruf saglamak bir yana, varolanlan hi~bir
~ekilde a~1klamazlar. Onlar, yalnJZca
varolanlann say1s1ru gereksizce arttmr-
lar. !dealar, varolan ~eylerin bilgisini
a~JklamadJ!dan gibi, ~eylerin hareketini
a~1klamada da bir i~e yaramazlar. Buna
gore, ~eylerin !dealardan dolay1 varol-
duklarl kabul edilse bile, !dealar ~eyle
rin hareketlerini ve varhga geli~leriyle
yok olu~lanm nasll a~1klayabilirler?
ldealarm kendileri degi~mez ve hare-
ketsiz oldugu i~n Aristoteles'e gore, bu
dunyadaki nesnelerin de, ldealarm kop-
idealist pozitivizm 445
ya ya da sureileri olmak durumunday-
salar eger, hareketsiz olmalan gerekir;
oysa onlar hareket halindedirler. Peki,
onlar hareketlerini nereden almaktadu-
lar?
Platon'un en iyi ogrencisi Aristoteles'e
gore, ldealar teorisi imkansJZ bir teoridir;
buna gore, ldealar duyusal nesnelerin
oziinii ve temel ger~kligini meydana ge-
tirmektedir. Fakat, duyusal nesnelerden
ayn olarak var olan bu nesneler, yani !de-
alar nasll olup da duyusal varbklann oz-
lerini i~erir. Onlarm arasmdaki ili~ki tam
olarak nedir? Platon'un saz konusu ili~ki
i~in kulland1g1 'pay alma' ya da 'oykun-
me' gibi meGlzlar, Aristoteles'e gore, bo~
sozlerden ba~ka hi~bir ~ey degildir.
idealist [Os. rilejkureci; lng. idealist; Fr.
idealiste). 1 En yahn bir bi~imde bagla-
nacak ideal ya da idealleri olan ki~i, 2
idealizmin ~uya da bu tiiriinii benimse-
yen yakla~un, akJm ya da ki~i i~in kul-
lamlan niteleme.
Buna gore, toplumsal geli~menin be-
lirleyici ve itici giicii olarak, fikirleri,
idealleri, mutlak bir Zihin ya Akl1, in-
sanlarm bilincini, soyut bir ideyi goren,
toplumlann ve tarihin geli~imini ya
mutlak bir ide veya evrensel akll ile ya
da se~kin ki~iliklerin faaliyetiyle a~Lkla
yan tarih anlay1~1na idealist tarih anlay-
~ r ad1 verilir.
idealist pozitivizm [lng. idealistic positi-
vism; Fr. positivisme idea/isle]. Bilginin
ozii itibariyle tecriibi oldugunu, felsefe-
ye dii~enin, fenomenal goriinii~lerin
gerisinde gizli ozler aramak degil de,
deneyim dunyasmdaki diizenlilikleri ve
yasahhklan bulmak oldugunu soyleyen
pozilivizmin, deneyin, algmm nesnele-
rinin dogas1yla ilgili tarb~mada ortaya
~1kan bir tiirii.
Bu tiir bir pozitivist anlayt~a gore, algi-
run nesneleri, insan zihninden baglmSIZ
nesneler degil de, yalruzca oznel izle-
nimlerimizin i~erikleri, ba~ka bir deyi~
le kendi zihin hallerimizdir. Bu tiirden
bir pozitivizm i9fl, bilgi, izlenimlerimi-
zin ve kendi zihin hllerimizin meydana
getirdigi dunyanm bilgisidir.
ol46 idealist realizm
idealist realizm [lng. idealistic realism; Fr.
realisme idealistique]. ldealizmle realiz-
mi, biri insan zihninden bag1ms1z bir
gen;ekligin varolu~unu kabul etmedi-
gi, digeri ise kabul ettigl i.;in bir araya
getirmek ilk bak1~ta bir .;eli~ki gibi go-
rtinebilmekle birlikte, insan zihn.inden
bag1ms1z bir ger.;ekligin varoldugunu
kabul eden, bilginin konusu ya da obje-
sinin, biz insan varhklanmn d1~mda
f?ldugunu savunan, fakat bu ger.;ekligi
Idea .va da kavram cinsinden tammla-
yan, ya da cni, boyu, derinligi olmayan
tinsel bir gti.; ya da ilkeyle ozde~le~ti
ren tav1r i.;in kullandan deyim.
idealizm [1ng. idealism; Fr. idialisme; AI.
idealismus]. 1 En genel ve gtindelik anla-
ml i.;inde, ytiksek ahlakf ama.;lara bag-
laruna, zihnin tasarun, ide ve ideallerini
maddi, tecrtibi ger.;ekligin tam kar~lSl
na ge.;inne ve onlara, insarun degerler
cetvelinde ba~at bir rol ve konum ytik-
leme tavn; ideallerin, maddi ve dene-
yimsel ger~ekJigin suurlama, eksik ve
kusurlanndan bag1msLZ olduktan ba~
ka, yetkin ve mutlak olam hedefleyen
yonelimler olmalanndan dolay1, yetkin
olamn onceligini ve tisttinJugunti vur-
gulama yakla~um.
2 idealizm, daha ozel ve teknik bir
anlam i~inde, insarun ger.;eklige ya da
deneyime ili~kin yorumunda ideal ya da
tinsel olana oncelik veren, dtinya ya da
ger.;ekligin ozti itibariyle lin olarak va-
roldugunu, soyutlama ve yasalann du-
yumsal ~eylerden daha temel ve ger.;ek
oldugunu, ger.;ekJi~n zihinden baglm-
su olmad1gm1 savunan ogretiye kar~l
hk gelir. tKu~kurulu~.m. tpozitivizm
ve tateizmin tam ka~1smda yer alan bir
ogreti olarak idealizm, ger.;ekten varola-
run zihin ve zihindeki ideler olup, ger-
.;ekligin bilen insan zihninden bag1ms1z
olmad1gm1 one stiren epistemolojik idea-
lizm ve ger.;ekligin tin ya ide cinsinden
oldugunu one stiren metafiziksel idea-
lizm olarak ikiye aynhr.
2-a) Bunlardan, varhgm zihinden ba-
g1ms1z olmad1~m1, bireysel varhkJann
ya da fizik.r nesnelerin, onJan algllayan
ya da onlarm bilincinde olan bir zihin-
den ayn ve bag1ms1z bir varolu~a sahip
olmad1gm1 savunan ve dolay1s1yla, rea-
lizmin tam kar~1smda yer alan bir akun
olarak epistemolojik idealizm, ilk kez onse-
kizinci ytizyllda, tinlti lngiliz empirist
dti~tintirti George tBerkeley tarafmdan
Hade edilmi~tir.
Fiziki nesnelerin varolu~lanm onlann
algdanm1~ olmalanna e~itleyen ya da
nesnelerin yalmzca ideler olarak varol-
dugunu one stiren George Berkeley bu
tezinde, fiziki nesnelerin, onlann kendi-
lerine izafe ettigimiz niteliklere ili~kin
duyu deneyimizden ayn ve bag1mstz
olarak varoldugunu soyleyemeyecegi-
miz, tecrtibe edemedigimiz ya da alg1la-
yamad1guruz fiziki nesneleri bilemeye-
cegimiz onctil ya da karutlanru kullan-
m~hr. l.;kin epistemolojik idealizm ola-
rak da tarumlanan goru~tinde, zihinden
bag1ms1z nesnelerin onlan alg1Jayacak
hi.; kimse bulunmad1g1 zaman da, varo-
lur gortinmeleriyle ilgili gti .. lugu ise, 1n-
giliz filozofu Berkeley onlann Tann ta-
rafmdan algdand1g1ru, Tann'mn zih-
ninde varoldugunu soyleyerek a~maya
.;ah~ml~tlr.
D~ ger..ekJigi bir anlamda oznenin
zihnine tabi kild1~ i.;in, ayru zamandan
oznel idealizm olarak da ge.;en epistemo-
lojik idealizmin onemli bir diger savu-
nucusu da tinlti Alman filozofu lnuna-
nuel tKant olmu~tur. Kant'm idealizmi
de, bilgi kuramma dayarur. Buna gore,
zamansal ya da mekansal olan her~eyin
yalruzca gortinti~ oldugunu savunan
Kant, ~eylere ili~kin a priori bilgimizi,
ancak ve ancak zihnimizin onlara uya-
caklan bir yap1 kazand1nnas1 suretiyle
a.;1klayabilecegimizi belirtmi~tir. Zihni-
miz, kendi i.;inde bir yap1s1 olan ger~ek
ligin kendisine degil de, yap1dan yok-
sun olan gortinti~lere dtizen ve yap1
kazandnabilir. Kant'a gore, bu gorti-
nti~ler, yalruzca akttiel ya da mtimktin
deneyimin nesneleri olarak varolabilir;
aksi takdirde bize hi.;bir ~ekilde gortine-
meyecekleri, tecrtibenin nesnesi olama-
yacaklan i.;in, onlarm zihnin ko~ullan
na uymalan gerekir.

Kan t'an gorunu~ ya da fenomenlerin,
insan zihninden bagams1z olmadagan1,
bir anlamda insan zihni tarahndan yara-
hldlgana one suren bu idealizmi, ona
gore, bilime hit;bir ~ekilde zarar ver-
mez. Tam tersine, bilimi ku~kuculuktan
kurtarabilmenin tek yolu budur. Bilim
bize, elbette hakikati verir, fakat bu yal-
ruzca gorunu~ ya da fenomenlerle ilgili
halcikattir. Bilimin i~levinin gert;eklikJe
ilgili tum hakikati vermek oldugunu 50y-
lersek eger, kesinlikle yamlg1ya du~eriz,
alduruz antinomiler it;inde suriiklertir.
Go run ti~lerin gerisindeki gert;eklikle ya
da kendinde ~eylerle ilgili hakikatlerin
bilimi olarak metafizigin imkansaz oldu-
gun u soyleyen ve bu at;adan kendisini
deneyci bir realist, fakat transendental
bir idealist olarak tanmlayan Kant bu-
nunla, yakla~ak olaral(, baz1 yirminci
yuzyal du~unurlerinin, fiziki nesnelerle
ilgili onennelerin dogru olmakJa birlikte,
duyu-verilerimiz araohgayla analiz edil-
mek durumunda olduklanru 50yledikle
ri zaman anlabnak istedikleri ~eyi kastet-
mi~tir.
Berkeley ve Kant'tn 18. yuzylldaki
oznel idealizmlerini, 19. yuzyl11n ilk ya-
rasanda, 2-b) Kant'tan etkilenen Johann
tFichte, Friedrich tSchelling ve Georg
Wilhelm tHegel'in metafiziksel idealizm-
leri izlemi~tir. Kant'an felsefesinde, red-
dedilecek ilk ~eyin bilinemez oldugu
soylenen t;eli~ik kendinde ~ey kavra-
mlndan meydana geldigini one suren
soz konusu Alman idealistleri, kendin-
de ~ey kavramandan vazget;ince, dog-
lnatik ve nesnel bir idealizm it;ine du~
lnu~lerdir. Fichte, Schelling ve Hegel'in
i~te bu ;ert;eve ic;inde geli~en mutlak
idealizmteri, ger;ekJ igin son t;ozumleme-
de ve en yuksek ol;ude tinsel oldugu
nun bili nebilecegini, faka t tinin kendisi
ni yalnazca nesnel, maddi bir ogeyle
ili~ki it;inde gert;ekle~tirebilecegini, ve
maddenin salt bundan dolay1 varoldu-
gunu one surer. Nesne ozneyi, metafi-
ziksel bak.Jmdan once olan ozne de nes~
neyi gerektirir. Bu goru~te ger;ekJigin,
sonlu zihinlerden ayn bir zihne bagh
ideal realizm 447
ohnak yerine, her~eyi kucaklayan tecrti-
besiyle Mutlak'a bagll oldugu dti~unii
lur. Evren bundan dolay1, birlikli ve ras-
yonel bir buti.indur.
Once Fichte, Schelling, ve Hegel, daha
sonra da, tBradley, Me Taggart ve Joyce
gibi du~unurler tarahndan savunulan
ve tnaddeciligin tam kar~asanda yer alan
metafiziksel idealizm, srasayla, somut
tu1nel ad1 altmda, bireysellikle tumelli-
gin birle~i1nini, ~imdi olanla ezeli-ebedi
olantn kar~athg1n1, dogruluk kura1n1
bakammdan tutarhhg1, diyalektik yonte-
mi, zihnin bilgi ve varhk alanmdaki
merkeziJigini vurgular.
3 Ote yandan, ahlaki realizmin kar~l
smda olan ve, ahliki ilkelerin varolu~u
nu, .Ya da eylem kurallanyla, bir deger-
ler cetvelinin varhg1n1 kabul eden, til-
mel ya da evrensel olan1n tikel ya da
somut durum, tinsel ya da zihinsel ola-
nin da salt duyumsal ya da maddi olan
kar~lSinda deger bak1m1ndan bir once-
Jigi oldugunu one suren bak1~ at;1s1na
ahlaki idealizm ada verilir. J\hHUd idea-
lizm psikolojik ya da dogal zorunluluk
kar~1s1nda ahlAki ozgurlugun onemine
deginir, opportunist ya da gert;ekt;i ola-
na degil de, doktriner olana, pratik ola-
na degil de, utopik olana, bencillige
degil de, ozgecilige deger verir
4 Estetikte, guzel sanatlann nihai ve en
yuksek amacanan, ldealaran, ezeli-ebedi
Ozlerin yetkinligini cisimle~tinnek, ha-
yata get;innek ya da yansatmak oldugu-
nu savunan goru~. Kaba olgunun aynen
yansatllmasa ya da ifade edilmesine
kar~1 t;akan estetik idealizm, duygunun
ve idealizasyonun; soyut duyguyu, ilkel
sezgiyi, yapa ya da salt rengi on plina
t;akaran sanat anlaya~tndan farkh olarak
da, sanatta bili~sel it;erigin onemini vur-
gular.
ideal realizm [ing. ideal realisrn; Fr. real-
isrne ideal). 1 Epistemolojik baklmdan
idealizmi savunan, yani gert;ek olana
ide cinsinden bilint; it;eriklerine indirge-
yen, metafizik bakamdan da, gert;ek ola-
nan, ideal olan1n cisimle~mesi oldugu~
nu one suren goru~.
448 ideal yararc1hk
2 Daha ozel olarak da, realizmle, ~ey
lerin varolu~ tarzmm mekanik ko~ul
lar tarafmdan belirlenmesini, idealizm-
le ise, ~eylerin bir plana gore, ideal bir
ama~t ya da diizeni ger~tekle~tirmek i~tin
ortaya r;1k1~mt anlayan 19. yiizytl Al-
man dii~iiniirii R. H. Lotze'nin felsefesi
i~tin kullanalan tammlama. Lotze'ye go-
re, evrendeki mekanizmin tiim yasala-
n, evrensel ruhun iradesinin bir ifade-
sinden, Tann'nm gerr;ekle~me ko~ulla
nndan ba~ka hir;bir ~ey de~ildir.
ideal yararc:ahk [ing. ideal utilitarianism;
Fr. utilitarisme ideal}. Yararcrh~m hazc1
kokenine kar~1 r;kan H. Rashdall'm, yine
teleolojik bir karakter ta~1yan yarara o~
retisi.
Ahlak konusunda dii~iinen filozofu
bekleyen en onemli gorevin, bir eylemin
ahlaki mi yoksa ahlaks1z rru oldu~unu
belirleyecek ah]aki bir ol~tii t bulmak ol-
du~unu savunan Rashdall ir;in, do~ru
eylem en iyi sonur;lan iireten bir eylem-
dir. Ote yandan, iyi, haz ya da mutluluk-
tan aynlmaz olmakla birlikte, bir biitiin
olarak alman sonu~tlarla olc;i.ilebilir. Bu
sonur;lar ise, haz kalkiiliiyle de~il de, s<>-
nu~tlan bir biitiin olarak hesaba katan,
sonu~tlara dair kalkiille ol~tiilebilir.
Buna gore, eylemler, yalmz eylemin
sahibi i~n de~il, fakat ba~ka insanlar
ve insanhk i~tin iiretti~i iyiye ve getirdi-
~i ideale ba~h olarak iyi ya da kotii ola-
bilirler. Burada, do~ru eylemi belirle-
yen ~ey, iyinin kendisidir. Benzer bir
gorii~, G. E. tMoore tarafmdan da sa-
vunulmu~tur.
idem per idem. Fonnel olarak yetkin ol-
makla birlikte, bir ~eyin kendisi oldu-
~unu bildiren ozde~lik bilgisi dl~mda
yeni bir bilgi vermeyen e~sozler, 'kitap
kitapttr', 'kare karedir' tiiriinden totolo-
jiler ir;in ger;erli olan, bir ~eyi yine ken-
disiyle tanunlama tavn ir;in kullarulan
Latince deyim.
ideoloji fOs. fikriyyat; lng. ideology; Fr.
ideologie; AI. ideologie]. Genel olarak si-
yasi ya da toplumsal bir o~reti meyda-
na getiren ve siyasi ve toplumsal eylemi
yonlendiren dii~iince, inan~t ve gorii~
ler sistemi; bir topluma, bir doneme ya
da toplumsal bir Slmfa ozgii inanr;lar
biitiinii; bir toplumsal durumu yansl-
tan dii~iinceler dizgesi; insanlann ken-
di varolu~ ko~ullan ve ili~kilerinden
do~an ya~am tarzlanyla ilgili tasarun-
larm tiimii.
1 Ba~lang1r;ta, bir ideler ve fikirler bili-
mi, idelerin kokenleriyle aralanndaki
ili~kilere dair empirik bir ara~hrma ola-
rak tarumlanm1~ olan ideoloji, 18. yiizyl-
lm son]annda, Destutt de Tracy tarafm-
dan, kimi ideologlann dii~iinceleriyle
bu dii~iincelerin kayna~m1 incelemeyi
amar;layan felsefe sistemi anlamma ge-
lecek ~ekilde yorumlamm~hr. Bu an-
lamda, yani idelerin ve fi..kirlerin bilimi,
dii~iincelerin kayna~ma, dildeki ifade-
lerine ve alalyiiriitmede bir araya geli~
lerine ili~kin inceleme ve ara~tmna an-
lammda ideoloji, oznel ve nesnel ideoloji
olarak ikiye aynlnu~tu. Bunlardan nes-
nel ideoloji, duyumsal varhk olarak in-
sanla d1~ diinyadaki ~eyler arasmda bir
ba~ kuran, ve insan dii~iincesinin kay-
na~ml da~ diinyadaki nesnelerde bulan
anlay1~hr. Buna kar~m, aznel ideoloji,
dii~iinen oznenin kendi i~ne kapanan
bilind iizerinde yo~unla~1r.
2 ideoloji kavramr, 19. yiizylldan itiba-
ren soz konusu bilimsellik statiisiinii yi-
tirerek, rasyonel dii~iince ve a~tlk se~k
algmm oniindeki, ba~kalaruun, ozellil<-
le de politik hasamlann dii~iincelerini
olumsuz etkiledi~i ve r;arp1th~1 dii~ii
niilen bir tiir engel olarak yorum.lanma-
ya ba~lanm1~tlr. Burada ideoloji, etkisi
altma ald1~1 insanlann dii~iincelerinde
siirekli olarak ve sistematik bir tanda
hatah bak1~ ve yorumlara yol a~tan tah-
rif edici faktorii gosterir. SOz konusu
anlama ir;inde ideoloji, yanh~ ya da tah-
rif edilmi~ fikirler, inanr;lar biitiiniine;
bir toplumda hakim suufm fikirler diin-
yasanda yarath~a, somut ger~teklikten
kopuk olup, toplumdaki egemen smafa
ezilen s1ruf iizerindeki iktisadi egemen-
li~ini peki~tinne imldina veren fikirler
toplamma tekabiil eder. Hakim ideoloji
olarak da bilinen bu ideolojinin yapb~a
olumsuz etkiyi Marks, 'insanlann ve in-
sanlar arasmdaki ili~kilerin bir canrera

obscura'daki (karanhk odadaki) gibi ba-
~a~a~I goriinmesine yol a-;an' olumsuz
bir etki diye tammlam1~hr.
3 ideoloji, nihayet ve ozde, kollektif bir
davram~ tarzmm temeli olarak, muha-
fazakarhk, liberalizm, sosyalizm benze-
ri, ayn politik bak1~ a-;llanyla birle~en
ve siyasi bir o~retiyi meydana getiren
gene) fikirler sistemini ifade eder.
ideoloji .;ag [ing. age of ideology; Fr. age
de l'ideologie]. Felsefe tarihinde 19. yiiz-
yda verilen ad.
ideoloji -;a~J deyiminin tam olarak, ne
anlama geldi~ini ifade edebilmek i-;in,
ideolojiyi fenomenlerle, ozellikle de
toplumsal ya~amm fenomenleriyle ilgi-
li bir dii~iince sistemi olarak ya da bir
suuf veya bir bireye ozgii dii~iinme
tarz1 diye tammlayabiliriz. Tarumm bi-
rinci boliimii fenomenler, ozellikle de
toplumsal fenomenler iizerine olan te-
ori ya da teorilere i~aret eder. l~te, en-
diistri -;a~mda, toplumu ve toplumsal
diizeni reformdan ge-;irmek amac1
giiden tSaint-Simon'un ve tComte'un
teorileri bu -;er-;eve i-;inde de~erlendiri
lebilir.
Ote yandan, tarunun ikind bOliimii, bir
teoriden ziyade, bir birey ya da toplum-
sal katmana ozgii dii~iinme talZl ya da
tav1rlar sistemini dile getirir. K. Marx'm,
F. Nietzsche'nin ve nihayet W. James'in
felsefeleri, bu baka~ a-;1smdan ele alma-
bilir. t~te, bu tiirden geni~ kapsamh ve
eyleme yonelik toplum anlay1~lan, en-
diistri alanmdaki geli~melerin bir sonu-
cu olarak, ozellikle bu -;a~da yaygmla~
ma~ oldu~u i-;indir ki, 19. yiizyala
ideoloji -;a~a ad1 verilir. SOziinii etti~imiz
bu gorii~ler, do~ru ya da yanla~ onerme-
leri de~il de, bir birey ya da grubun ger-
-;ekli~e bakJ~ tarzma ortaya koyan oznel
gorii~ ya da yorumlardar.
ideolojinin sonu tezi [in g. end of ideology
thesis; Fr. these de fin de l'ideologie]. Dani-
el Bell ve Seymour M. Lipset gibi Ameri
kah sosyologlar tarahndan geli~tirilen,
geleneksel sa~ ve sol ideolojilerin, ondo-
kuzuncu yiizyahn liberalizm v~ sosya-
lizm gibi biiyiik politik ideolojilerinin,
ekonomik ve siyasi alandaki vak1a ve
idio-psikolojik ilhlik 449
de~i~imlerin bir sonucu olarak onem
ve de~erlerini, insanlan harekete ge-;i-
rebilme kapasitelerini yitirdiklerini one
siiren tez.
Soz konusu teze gore, eski sa~ ve sol
gorii~ ya da ideolojiler, ideolojilerin so-
nununu imleyen bir de~er a~unma veya
kaybma u~ram1~lardJr, -;iinkii 1 her~ey
den once bu ideolojilerin sava~J, ekono-
mik depresyonu, politik baskJya onleye-
bilme giiciine ve kapasitesine sahip
olmad1klan ortaya -;1kma~nr. 2 ldeoloji-
ler, refah devleti terimiyle ozetlenebile-
cek olan de~i~imlerin kapitalist toplum-
larda yaratb~a de~i~imlerin bir sonucu
olarak, ome~in siyaset alamnda i~-;i sa-
mfrun demokratik kahhmmdan, ekono-
mik alanda refah diizeyinin art1~1 ve
daha adil bir bolii~iimden dolaya da,
anlamma yitinni~lerdir. Bundan boyle,
ideolojilerc, biiyiik ol-;ekli de~i~imlere
ihtiya-; kalmama~hr, ihtiya-; duyulan
~ey sadece, demokratik bir diizen i.;inde
ger-;ekle~ecek kii~iik ol-;ekli de~i~me
lerdir.
ideolojistler [lng. ideologist; Fr. ideolo-
gistes]. 19. yiizydda, dii~iincelerin kay-
na~ma, dildeki ifadelerine ve akllyiiriit-
medeki birle~imlerine ili~kin bir ara~
hrma ger-;ekle~tiren Destutt de Tracy,
Cabanis ve Comte de Volney gibi dii-
~iiniirlere verilen ortak ad.
idiopsikolojik ahlak [lng. idiopsyclwlogi-
cal ethics; Fr. ethique idio-psychologique].
Sezgici bir dii~iiniir olan J. Martine-
au'nun, ahlaki sezgicili~ini, kendine ait
bir ger-;ekli~i oldu~una inand1~1 ahJciki
bilince dayandaran kendi ahJak anlayt~l
na verdi~i ad. Deyim, ahlakm bir bireyin
kendisine ozgii psikolojik ya da tinsel ki-
~ilik ozellikleriyle ilgili bir konu oldu-
~unu ifade etmektedir. Ona gore, ahl!ki
bak1mdan do~ru ya da yanh~ olan, so-
nu-;lardan bagunsu olarak, ahliki bilin-;
yetisiyle sezilir.
Ahl!km, ozii itibariyle, eylemlerden
-;ok, bir insarun iyi yonelimleri, do~as1
ve motifleriyle ilgili oldu~unu one siiren
Martineau, ahlakm yalruzca insanlar i-;in
anlamh oldu~ onC'Uliinden yola -;Ik-
ma~br. Do~ru ve yanl1~, iyi ve kotii, yal-
450 idoller
nazca insanlarda ve insanlar i~in varolur;
~eyler degil de, salt insanlar ahlakhdar.
Kendi i~inde ahlakh olan, ~u ya da bu
eylemin ger~ekle~tirilmesi degil, fakat
soz konusu eylemi ba~latan ki~idii. Ey-
lemlerin ahlakmdan soz ebnek miimkiin
degildir, yalruzca ki~ilerin ahlakmdan
soz edilebilir. Ahlakm ozii, ~u halde, ey-
lemde ya da yapmada degil de, olmada
bulunmaktadar.
idoller [ing. idols; Fr. idoles]. Onlii lngiliz
filozofu Francis tBacon'un, bilimsel bil-
ginin tek ger~ek yontemi olarak gordii-
gu tiimevanm yonteminin geregi gibi
kullanllmasma engelleyen, bilimsel a-
ra~tumaya imkanslZ kllan onyargllara,
temelsiz kanaat ve sanllara ya da putla-
ra; bilim ve felsefedeki yanh~lann teme
li, kaynaga olarak goriilen onyargalarla
kuruntulara verdigi ad.
Bu idoller dort ba~hk altmda toplana-
bilir: 1 Soy idolleri: Bunlar insan doga-
smda yerle~ik olan onyargllardar. Bu
idollerden dolay1, biz nesneleri kendi-
mize benzetir, kendi korku ve tedirgin-
liklerimizi dogaya aktarmz. Dolayasay-
la da, dogay1 ger.,;ekte oldugu gibi kav-
rayamayaz.
2 Magara idolleri: Bu idolleri doguran
~ey, insan soyu degil de, tek tek insa-
nin kendi yapasadar. Her insamn kendi-
sine gore yetenekleri, yeti~mesi ve ~ev
resi vardar. Kimileri nesnelerin aynhk-
lan, kimileri benzerlikleri iizerinde du-
rur, kimileri eskiyi, kimileri yeniyi
sever.
3 c;ari idolleri: Bu idoller sozlerin dii-
~iincelerimiz iizerindeki etkilerinden
dogar. <;iinkii ge~mi~ ~aglarm gorii~le
ri dilde kahpla~m1~ olup, bu dil kahp-
lan bi~im ifiin birer onyarga olmu~tur.
4 Tiyatro idolleri: Bunlar eski kuramlara,
otoritelere inanmaktan dogan onyarga
Jar, kuruntulardar. Bu idoller yiiziinden
eski iinliilerin yamlgllan yayllarak, her-
kes i~in ortak yamlgalar haline gelir.
idrak. lslam felsefesinde, bireysel ya da
tikel nesnele[e ili~kin bireysel deneyim,
tecriibe ya da kavraya~ i~n kullamlan
terim.
Buna gore, bir bili~ tiirii olarak idrak1
belirleyen en onemli ozellik, onun nesne-
sinin bireysel bir varhk olduktan ba~ka,
ya da~ duyunun, duyu organlaruun
(idrak el-his) ya da i~ duyunun (hayal) so
nucu olmasadu.
ignoramus et ignorabimus. insamn bilgi-
sizligine, insan bilgisinin smarhhgana,
mutlak bir bilgi ve kesinlige ula~mamn
insan i9n iJnkan;;azhgma i~aret eden
Latince deyim. Alman fizyologu Du
Bois-Raymond tarafmdan kullarulan ve
insan varb..k.lan olarak, ~imdi oldugu
gibi, gelecekte de bilemeyece~ feno-
menler bulundugunu, evrenin, insan ta-
rafandan ne ~imdi ne de gelecekte niifuz
edilebilecek olan gizleri oldugunu dile
getiren ifade: Bilmiyoruz ve bilmeyece
giz.
ihvanii's-Sata. 11. yiizyllda, Zeyd b.
Rufi'a tarahndan, miisliimanlar arasm-
da doga bilimlerine dayanan bir felsefe
anlaya~1 olu~turarak, bilimsel bir zihni-
yetin yaygmla~masam saglamak, ve
boylelikle de dini ho~goriisiizliik ve
bagnazhga onlemek amacayla kurul-
mu~ olan, dW, siyasi ve felsefi cemiye-
te verilen ad.
Yanh~ inan~larla, sapkm inan~larla bo-
zulmu~ olduguna inandlklan ~eriah,
doga felsefesi ve bilimsel bir zihniyetle
temizleyerek, ~eriahn ve bu arada dinin
ger~ek oziinii a~aga ~lkannaya ama~la
yan bu cemiyetin iiyeleri ayru zamanda,
Islam ansiklopedistleri olarak da bilinir.
Zamanlanrun biitiin bilimleriyle dinle-
rini ve felsefi gorii~lerini 51 risalede top-
lay an ihvanii's Safa okulu, kendi sistem-
lerinde iinlii t Aristoteles'in manbgan1,
tPythagoras~J.lann matematigini, Pla-
ton'la tPlotirlos'un met~fizigini, Sokra-
tes'in ahlakuu ve tFarabi'nin din felsefe-
sini bir araya getirdikleri i~in, 5e9Jl.eci
bir bak1~ a~asma ifade eder. Varhk gorii-
~iinde, bir tiir sudOr ya da tiiriim anlaya-
~ma dayanan thvanii's Safa, biitiin var-
hklann tek bir varllkfan, yani Tann'dan
~aktag1n1; varhgm her tabakasarun, en
a~aga dereresine kadar, nurunu O'ndan
aida~; evrenin giizelligiyle diizeninin,

varalan her~eyin kaynag1 alan ZaWllu
Varhk'an varalu~unun kan1tt aldugunu
savunur.
iki basamakh kavrayt~. l<Jasik Vedanta
sisteminin kurucusu alan ~ankara'ntn
soztinti ettigi ettigi farkh kavrayt~ tarz1
ya da madellerine verilen ad.
Kavray1~1n bir a~agtya dagru, bir de
yukar1 dagru alan iki tarz1 aldugunu
belirten ~ankara'ya gore, bu kavra}'l~
lardan duyusal bilgiye dayah alan birin-
cisinde, varhk ve Tann farkh ~killerde,
binbir bi~im alttnda goriiltir. <;akluga
gottiren ve yalruzca gortinii~ti veren bu
ttir bir kavrayl$ asbnda dagal bir kavra-
YI~ t1r. Bununla birlikte, baz1 insanlar,
bu kavray1~1 bir ~ekilde a~arak, yukan-
ya, varhgan ger~ek oztine dagru ytikse-
lebilir. Bu yalda ki~i, aldahct 1maya' go-
ri.inli.istintin ardtnda hi-;bir nitelemeye
stgmayan, akalla kavranamayan tBrah-
man'm bulundugunu sezer. Ger~ek
bilge, tum gori.inti~lerin gerisindeki ve
otesindeki birli~ sezerek ger<;ege s1g1n1r
ve ger-;e~n sezgisel bilgisine ula~tr.
ikicilik [Os. sundiye; ing. dualism; Fr. dua-
lisme; AI. dualismus). 1 Gene) alarak, her-
hangi bir alanda birbirinden bagunstz,
birbirine indirgenemez ild toz ya da ilke
kabul ebne tavn; metafizikte, ger~ekli
gin, ornegin dagaustti bir varhkla dagal
varhk, Tann ve evren, ruh ve madde,
gozle goriiltir dtinya ile alalia anla~lla
bilir dtinya, dti~i.inen toz ve maddi toz,
akli.iel ger~eldik ve miimktin ger~
fenamenel ger~eklikle numenal ger~ek
lik ti.iri.inden, bagunstz ve birbirine in-
dirgenemez iki ayn toz ya da alandan
meydana geldigini savunan gorii~ ya da
alum.
Zihinlerin bedenlerden ayn ve bagtmp
SlZ alduklanru, insan varh.ldartrun yal-
ruzca maddi par<;acaklartn bir taplam.1np
dan alu~madtguu, zihin ve bedenin,
ozsel nitelikleri birbirinden her bakun-
dan farkh alan iki ayn, bagtmstz ve bir-
birine indirgenemez toz aldugunu savu
nan ve zihin-beden ikiciligi alarak bilinen
ogretiyi tarumlayan ikicilik, bilgi felsefe-
sinde ise, algt ve arumsama ttirtinden ~~-
ikidlik 451
karunsal almayan bili~ ttirlerinde, bil-
me faaliyetinin, bilen zihinde bulunan
i<;erik ya da veriyle (d uyu-verisi, bellek
imgesi, v. b. g.,) bilinen ger~ek nesne (al-
gllanan ya da a1umsanan ~ey) gibi, bir-
birlerine hi<;bir ~ekilde indirgenemeyen
iki ayn oge i~erdigini savunan gorti~e
ka~ll1k gelir.
Evrende birbirlerine indirgenemez ve
dagalan itibariyle farkh alan iki ayn
~ey bulundugunu savunan ogreti ala-
rak ikiciligin, ~ halde farkll ttirlerin-
den soz edilebilir: 2 tPlatan'un bir ya-
ruyla bilginin nesnesi alan ezelf-ebedi
tldealardan, diger yaruyla da varhga
gelen, degi~en ve yak alup giden ve
kendileriyle ilgili alarak yalruzca birta-
klm san tiara sahip alabilecegi miz birey-
sel varhklardan, gortinti~lerden alu~an;
Kanttn bir yaruyla numenler, diger ya-
ruyla da fenamenler dtinyasmdan mey-
dana gelen veya Leibniz'in akttiel dtinya
ile mtimktin dtinyayt kapsayan ogretile-
ri meta fiziksel ikicilik kapsatnl1\a girer.
3 Zihin felsefesinde, ruh ve maddeyi,
daha dagru bir deyi~le, zihin ve bedeni
iki ayn ger~eklik ya da toz alarak goren
gorti~ zihin-bedetr ikiciligi ya da psiko-
fiziksel ikicilik diye bilinir. Zihin ve bede-
nin ayn, fakat aralartnda etkile~im bu
lunan tozler alarak gortilmesi duru-
munda, buna etkile~imci ikicilik; zihin ve
bedenin, aralarmda dagrudan bir i!i~ki
bulunmayan, farkll tezahtirler alarak
gortilmesi dunununda ise, bu ikicilige
paralel ikicilik adt verilmektedir.
4 Olguyla deger, algusal onermelerle
deger yargdan arasmda mutlak bir
farkhhk bulundugunu, birinin digerine
indirgenemeyecegi ve digerinden ttire-
tilemeyecegini one stiren ahlak gori.i~ti
ahlalcF ikicilik alarak ge<;er. Ahlaki ikici-
lik, haz ya da Tann veya mutluluk gibi
tek bir iyi veya en yi.iksek iyi aldugunu
one stiren birci ahlAktan, ve omegin haz
d1~1nda, bilgi, gtizellik, a~k ve dastluk
gibi bir~ak iyi bulundu~nu savunan
ahl&ld ~agulruluktan farkb alarak, me-
sela iyilik ve dagruluk gibi iki temel iyi
aldugunu, ya da kottiyle birlikte varalan
452 iki ger~ek ogretisi
bir iy! bulundugunu, iyinin kotiiden ay-
nlmaz oldugunu iddia eder. 5 Algt, bel-
lek tiiriinden ~1kanmsal olmayan bili~
tarzlannda, zihnin dogrudan ve aractsl2
olarak bildigi duyu verisi, bellek imgesi
tiiriinden bilin,. i,.erigiyle, bilinen ger,.ek
nesne, algdanan ya da arumsanan ~ey
gibi, iki ayn ogenin varhgma i~aret
eden, yani algmm dolaytmstz nesnesiy-
le, ,.Jkarsama yoluyla bilinen maddf nes-
neler arasmda bir aymm yapan ikicilige
ibe epistemolojik ikicilik adt verilir.
6 Buna kar~m, evrende iki biiyiik ve
kar~It Tann, iyi ve kotii gibi birbirne in-
dirgenemez kar~It ilke, dogum Ve oliim
gibi iki evre bulundutunu one siiren og-
retiye dini ikicilik denmektedir.
iki ger~ek ogretisi. Budizmde one siirii-
len degilleme manhgm.ut onemli bir bO-
Iiimiinii ifade eden ve M. S. 2. yiizyllda
Nagarjuna tarahndan geli~tirilmi~ olan
ogretiye verilen ad.
Bu anlayt~a gore, bir tez inceden ince-
ye gozden ge,.irilmemi~se, ilk bak1~ta
dogruymu~ gibi gtsriinebilir, ancak
daha yiiksek bir a,.tdan ele ahndtgmda,
bunun dogru olmadtgi anla~thr. Aym
tezin iki farkh diizeyden ele ahnmast,
boylelikle A :... a~ag1 dogru ve B = yiik-
sek dogru ~eklinde iki bakt~ a,.tsma
yol a,.ar. Degilleme manttgma gore, biri
digerini degilleyen bu iki bak1~ a~st
AB ~eklinde birle~tirilerek bir senteze
ugrar; bir biitiin, daha yiiksek bir
dogru olarak ele ahmrsa ve buna, bu
kez daha da yiiksek bir a,.tdan balala-
cak olursa, dogru oldugu samlan bu
yeni dii~iincenin de tiimiiyle dogru ol-
madtgt ortaya ,.tkar. Bu durum AB =
A~ag1 dogru, C = yiiksek dogru; ABC =
a~agt dogru, D = yiiksek dogru ~eklin
de ifade edilir. Boylelikle, degilleme
manttgt temele ahnarak, a~ama a~ama,
gittik~e daha yiiksek ve daha temel
dogrulara ve nihayet nihai ve en yiik-
sek hakikate ula~thr.
ikilem [Os. kryasr mukassim; tng. dilemru~;
Fr. dilemme; AI. dilemna]. 1 Mani:Jkta,
biiyiik onciilii iki hipotetik onermenin
birlikte evetlenmesinden olu~an bile~ik
bir onerme, kiit;Uk onciilii ise aynk oner-
me olan tasun tiirii .
ikilem, kii,.iik onciiliin, biiyiik onciiliin
hipotetik onermelerinin onbile~enlerini
evetlemesi durumunda yaprcr; buna
kar~m, kii,.iik onciiliin, biiyiik onciiliin
hipotetik onermelerinin ardbile~enleri
ni degillemesi durumunda y1krc ikilem
olarak ortaya ~Ikar.
Cte yandan, yapta ikilemler (biiyiik
onciiliin onbile~en!erinin farkh, ardbile-
~enlerinin ayru oldugu) basit yap1c1 iki-
lemler ve (biiyiik onciiliin hipotetik oner-
melerinin hem onbil~enlerinin ve hem
de ardbile~enlerinin farkh oldugu) kar-
ma~k yaprcr ikilemler olarak ikiye ayn-
hr. YtklCI ikilemler ise, (biiyiik onciiliin
ardbile~enlerinin farklt, onbil~enleri
nin aym oldutu) basit ykrc1 ikilemler ve
(biiyiik onciiliin hipotetik onermelerinin
hem on ve hem de ardbile~enlerinin
farkh oldutu) karma~rk yrkrcr ikilemler
olarak ikiye ayn.hr.
2 Manhk alam dt~mda ise, ikilem, ki-
~inin birbirleriyle hi,.bir ~ekilde uyu~
mayan, hatta bi~irlerini zorunlu olarak
dt~ta btrakan, dolaytstyla birini ya da
digerini se,.menin hi,.bir ~ekilde tabnin
edici olmad1g1 eylem alma~tklanyla
kar~t kar~tya kalmast durumunu ya da
olgusunu ifade eder. Bu ,.er,.eve i,.inde
alrlaki ikilem, birini se~menin belli bir
ahlaki kurallar obegini, obiiriinii se~me
nin ise diger kurallar obegini ihHil
etmek anlarruna geldigi altematif eylem
tarzlan kar~tsmda kalmastdtr. Crnegin.
kendisinden iyile~me olanagt olmayan
ve siirekli act ,.eken hastasJJUJ\ daha
fazla ao ,.ekmeyip hi,. obnazsa huzur
i9nde ohnesi il;in, ona aktif ()tanazi uy
gulamas1 istenen hekim, ahlaki bir iki-
lem i,.ine dii~mii~ ki~idir. Taplumsal iki-
lem ise, ki~inin kendi ki~isel ~tkan ile,
iiyesi oldugu toplumun genel ,.tkan
arasmda bir denge kuramamast duru-
munu ifade eder.
ikili [Yun. duodilws; Os. zulcanibeyn; tng.
dyadic; Fr. dyadique; AI. dyadisch]. Bir bii-
tiiniin ogeleri olan iki birimi bir arada
dii~iiiune, birbirini kar~tltkh olarak
dt~layan iki par,.ayt bir araya getirme
tavn i,.in kullarolan stfat.

Buna gore, ger~ek!ig!n hem bir ve hem
de ~ok, hem degi~ken ve hem de de-
~i~mez, hem dinamik ve hem de statik,
hem aym ve hem de farkl1 oldu~unu
one stirmek, ikili dti~tince tarz1 i~in iyi
bir ornektir.
ikili kar~1thk [ing. binan; opposition; Fr.
opposilon binaire] Yap1salohk ve postya-
psalchgm, klasik dti~tincedeki kar~lt
lan, yani mevcudiyet/ yokluk, eril I
di~il, zorunl u/ m timktin, soz I dil, gos-
teren/ gosterilen, mekan/zaman, ozne/
nesne, do~ru I yanh~, i~sel I d1~sal, all-
yap/ tistyap1 gibi birbirlerine bir ~ekil
de Zit olan unsurlardan meydana gelen
kavram ~iftlerini tammlamak i~in kul-
landl~l kategori.
Yap1salc1hk a~1smdan ikili kar~1th~m
onemi, aklmm anlamm ikili kar~1thkla
belirlendi~ini one stirmesinden meyda-
na gelir. Nitekim, tSaussure'e gore, gos-
terge ya da sozctiklerin anlanu onlann
di~er sozctiklerle olan kar~1th~yla be-
lirlenir. Olabilecek olan en a~m anlam
farkhh~m1 ifade eden ikili kar~1thklar,
anlamland1rma sisternlerinin tirtinleri
olduklan i~in, do~al de~il, kiilttirel oge-
lerdir.
ikili kar~1th~m, postyap1salchk a~l
smdan onemi ise, onun bir de analiz ka-
tegorisi olmasmdan kaynaklamr. Orne-
~in, tDerrida'ya gore, biz, Bah metafi-
zi~inin dti~tincemizde devam ettiren
bu kar~1thklarla dti~tinmeye ah~mi
~IZdlr. Dahas1, bir ikili kar~1thkta bir
terimin orttik olarak ya da bilin~altmda
di~erinden tisttin oldu~u, ona hakim
oldu~u kabul edilir. Filozofa dti~en,
soz konusu kar~1t terimlerden her biri-
nin sadece di~eriyle birlikte, di~eri ile
ili~ki i~inde varolabilece~ini gostermek
ve boylelikle de bu hiyerar~ik yap1lar1
ve hllkimiyet ili~kilerini ortaya koyup,
yap1bozuma u~rahnakhr.
ikinci dereceden tilz [lng. secondury sub-
lance; Fr. substance secondaire]. Ba~ka bir
~eyden dolay1 var olan, var olmak i~in
birinci dereceden tozlere ihtiya~ duyan,
birer ttir ve cins olarak birinci dereceden
tozleri i~eren tozlere verilen ad.
ikincil 453
Buna gore, birind dereceden tozti, or-
n~in bireysel insan Sokrates'i i~eren
insan tiirti ve hayvan dnsi, ikinci derece-
den tozlerdir. !;iu hlllde, bireysel ~eyle
rin kendilerinin tiyeleri olduklan ikinci
dereceden Iozier, kendilerine ytiklendik-
leri birinci dereceden Iozier olmadan va-
rolamamalan, manllksal ve ontolojik ba-
klmdan birinci dereceden tozlere ba~h
olmalan anlammda ikincildirler.
ikinci dereceden Iozier, birind derece-
den tozlere mantlksal ve ontolojik ba-
klmdan ba~1mh olmakla birlikte, Aris-
toteles'te bilimin konusu, de~i~en bi-
reysel varhklar de~:il de, ttirler oldu~u
io;in, epistemolojik bak1mdan once ol-
mak durumundad1r.
ikincil [Os. l<ili; ing. secondary; Fr. secondaire;
El. sekundiir]. Belli bir alanda ilk ya da ol-
mayan, fakat epistemolojik, ontolojik
veya manhksal bak1mdan sonra gelen,
ilk olana tabi olan ~ey ya da ~eyler ic;in
kullamlan s1fat.
Bu ba~lamda, 1Ik Neden olarak bilinen
Tann'mn d1~mda kalan ve evrende or-
taya ~1kan nedenlere ikinci/ nedenler ad1
verilmi~tir. Buna gore, ikincil nedenler
onaltmc1 ytizyhn sonlanndan ba~laya
rak, laik dti~tintirlerin, evrenin do~ru
dan do~ruya Tann'run eseri olmakla
birlikte, bu durumun evrende ortaya
~1kan tikel olaylann nedenlerini arama-
mza engel olmad1~1, ikincil nedenlere
ili~kin ara~llrmarun tannsal nedensel-
li~e zarar vermeyece~i, tam tersine
Tann'mn eserinin daha iyi anla~lmas
na olanak verece~i dti~tincesiyle onemi
artan, lin plana o;1kan nedenler olmak
durumundad1rlar.
Yine, ayru anlam io;inde, do~rudan ve
arac1S1Z bir bi~imde gozlemlenemeyen
elektron benzeri nesnelerle ilgili olduk-
lan i~in, kendilerine basil ttimevanmla
ula~damayan ya dado~rulanama)/'anhi
potezlere gottiren ~evanma; basit tii-
mevanrrun sonucu olmayan hipotezleri
d~rulayan ttimevanm ttirtiyle, kendi
onctilleri de ttimevanmsal bir aklytirtit-
menin sonucu olan tiimevanm tiiril.ne
ikinci/ tilmeuanm ad1 verilir.
454 iki yanh~m bir dogru ettigini dii~iinme yanh~1
iki yanh~IIlbir do~ru etti~ini dii~iinme
yanh~1 [ing, phallaC1J of two wrongs make
a rigftt]. lki yanh~1
raslanhsal olarak bir
do~runun izledi~i durumlara i~aret et-
mekten olu~an yanh~ tiirii.
iktidar [Os. kudret, idare; ing. puwer; Fr. po-
uvoir; AI. vermogen, fi'ihigkeit, recht, vermo-
gen]. 1 Gene! olarak, eylemde bulunma,
bir ~eyler yapabihne do~al giicii ya da
yetene~i. 2 Etkide ya da eylemde bu-
lunma imkam veren hukuki, siyasi ya
da ahlald gii~. Forme! olarak, A'run
B'yi, B'nin yapmay1 tercih etmedi~i bir
~eyi yapmaya zorlama giicii ya da kud-
reti. 3 Devlet yonetimini elinde bulun-
duranlarm, bir toplumu yonetenlerin
siyasi, hukuki ve fiili giicii. 4 Yoneten.le-
rin, yonetme yetkisini elinde bulundu-
ranlann kendileri, hUkiimet.
Bir toplumun varoldu~u her yerde,
yonetici bir giicUn, siyasf bir iktidarm
varolu~u do~al ve anla~du bir ~eydir.
lnsanhk bu durumu ya da olay1, siyasf
me~ruiyet veya egemenlik teorileri yo-
luyla her zaman hakhland1rmaya ve
do~al h~linden toplum sozle~mesi yo-
luyla toplum haline ge~i~le a~klamaya
~ah~m1~ veya Marksizmin yaph~l gibi,
bunu bir s1mhn iktisad[ egemenli~inin
bir yansimasi olarak de~erlendirmi~tir.
Ote yandan, iktidarm tarih i~inde ~ok
biiyiik bir donem boyunca monar~ik
bir yap1 arzetti~, tek elde toplanm1~ ol-
du~u bilinir. Modern donemde, mutla-
kiyet~ili~e kar~1 verilen uzun siireli
miicadelelerin ardmdan, iktidarm ~ok
~e~itli i~levleri, onun kotiiye kullarul-
masuu onlemek maksadiyla, birbirinden
aynlm1~hr. Kuvvetler ayrltl olarak bili-
nen bu ilkeye gore, yasama kuvveti ya-
salan yapar, yiiriitme orgam (hiiki..imet)
yasalan uygular, yarg1 da yasalarm uy-
gulanmasmdann kaynaklanan anla~
mazh.klan ~ozer.
Siyasi dii~iincenin tarihi, bugiin iktidar
ger~e~inin birbirlerini tam.amlayan iki
farkh diizeyde ele almabilece~ini ortaya
koymaktadll. Bunlardan birincisi, farkh
sosyal gii~ler arasmda goreli bir denge
sa~layan onlemlerin tiimii, yetkilerin
kullamm1yla ilgilidir. Bu ba~lamda,
klasik iktidar analizi toplumsal ya~amm
ozelliklerine karar vermenin kim tara-
fmdan ve hangi ama~larla saptanabile-
ce~ini saptamak am.aoyla ilkeler diize-
yinde geli~mi~ ve iktidann me~ru[yeti
problemi ele aluurken, sorun ~1kar soru-
nu olarak vazedilmi~tir. Bu durumda
iktidar, gene! ~1kar1 sa~lamak i~in siyasi
olarak kurulan organlan tarumlar. Soz
konusu yakla~1m, hukukf, siyasi ve
temsille ilgilenen bir yakla~m olup, ik-
tidan yasaklar ve ~1karlar ~er~evesinde
ele ahrken, iktidann bashno fonksiyo-
nunu one ~1kar1r.
Buna kar~m, ikinci diizey analizini ik-
tidann fonksiyonel niteli~i iizerinde yo-
~unla~tmr, bir sosyo-ekonomik yap1da
bireyleri toplumla biitiinJ~tirmeye ve
programlamaya yarayan iktidar uygu-
lama yontemleri iizerinde yo~unla~1r.
SOz konusu diizey, yakla~1m ya da ana-
liz tiirii iktidann ~o~ulcu goriiniimiine
a~1rhk verirken, iktidan belirli kurum-
larla smulanm1~ bir ~ey olarak de~il
de, aile, okul, ordu, v. b. g., sosyal bi-
rimleri meydana getiren hiyerar~ik ili~
kilerin her a~amasmda uygulanan yay-
gm bir ~ey olarak goriir. Hal boyle
olunca da, iktidan ~1kar, yasak ve bask.l
~er~evesi i~inde kavramak yerine, onu
iktidar mekanizmalanru yaratabilecek-
leri olumlu etkiler dizisi i9ne yerle~tir
mek suretiyle anlamak gerekir. Bu ikin-
ci yakla~1mm giiniimiizdeki en onemli
temsilcisi iinlii Frans1z dii~iiniirii Mic-
hel +Foucault'dur.
iktidar/bilgi [tng. power/knowledge; Fr. po-
uvoir/connaisance]. +Pozitivizmin yansiZ
ve nesnel bilgi anlay1~ma oldu~u ka-
dar, tMarksizmin ozgiirle~tirici bilgi
konsepsiyonuna da kar~1 9-kan Michel
Foucault'nun bilginin iktidar rejimlerin-
den aynbnaz oldu~u dile getiren kav-
raml.
Foucault'nun modem alalla onun adl-
na geli~tirilmi~ olan ozgiirle~im ~ema
larmdan duyulan postmodern ku~ku
nun bir tezahiirii olan iktidar/bilgi kav-
raml, Nietzscheci bir kavram olup, ik-

tidad3 bilginin aynlmaz ya da bir ve
ayn1 ~ey oldugunu dile getirir. Ba~ka
bir deyi~le, Foucault da, hpkl Nietzs-
che gibi, bilgi ya da hakikat isteginin
,.ok daha temelde bulunan bir gii._ iste-
minin tezahiirii oldugunu dii~iinmii~ ..
ti.ir. Dolayls1yla, onun soz konusu kav-
ranu, bilginin her zaman belli bir
iktidar ya da gii._ ili~kileri ~ebekesinin
goreli ve sorgulanabilir ifadesi oldugu-
nu ortaya koyar. Bilgi, iktidar ili~kileri
nin bir iiriiniidiir.
Dahas1, iktidar /bilgi kavramma gore,
gii._ kullan1m1 bilgiyi gerektirir, gii._ kul-
lanlmlna bilgi ayg1tlanrun iiretimi e~lik
eder. Bilgi, Foucault'ya gore, kendi var-
hk ya da imkan ko~ullann1n iktidar
ili~kilerilli i._ermesi anlam1nda, politik-
tir.
iktidar se~kinleri [ing. puwer elite; Fr. elite
de pouvoir ]. OnJii Amerikah sosyolog
Wright Mills'in modem Amerikan top-
lumunda iktidan elinde bulunduran,
siyasi liderler, endiistri patronlan ve
askeri liderleri tarumlamak i~in kullan-
dlgl terim. Bu ii._lii kiime, iktidarlannm
temeli saisadi olmad1g1 i._in. yonetici
suuf olmaktan ziyade, bir iktidar se~kin
leri kiimesi olu~turur.
ilahiyat. Islam dii~iincesinde, din ve iltili
varhg1, yani Allah'm varhg1ru ve Slfat-
larJ.ru konu alan disipline verilen ad. Al-
lah'ln Slfatlannl, varolu~unu, Allah ile
diger varhklann ili~kilerini konu edi-
nen lslSrrii bilim.
ilerleme [Os. terakki; ing. progress; Fr.
progres; AI. fortschritt). Onsekizinci ytiz-
ydda, ama daha ~ok ve ozel olarak on-
dokuzuncu yiizydda tarumlanan, ve
aklm, bilimsel bilgiyle teknolojinin top-
lum alan1ndaki tezahiir ya da yansima-
Sinl ifade eden terim.
BWla gore, ilerleme ondokuzunru yiiz-
ylldan itibaren endiistrile~meye e~itlen
mi~tir. Bu donemde, teknolojik geli~
menin maddi refah a._1smdan onemli
geli~meler saglayacag1, saghk standart-
lanrun yiikseli~ine yol a,.1p, insan ya~a
mlnl uzatacag1 dii~iiniilmii~tiir. Yine
endiistrile~me ve ilerlemenin hakh ola-
ilerleme.cillk 455
rak ayn1 zamanda yurtta~hk haklanyla
insan haklaruun gur;lenip geli~mesi so-
nucun u doguracag1, egitim ba.k.Jmdan
geli~meye yoi a,.acag1 savunulmu~tur.
Biitiin bunlar ,.ogunluk ger,.ekle~mek
le birlikte, yinninci yiizy1lda ortaya
._1kan diinya sava~Iar1, fa~ist ve totali-
ter yonetimler ilerlemeye duyulan inan-
ca onemli ol,.iide zarar vermi~tir. Bu-
giin ilerlemeye inananJann, ilerlemeyi
temele alan teorilerin yan1tlamak duru-
lnunda oldugu temel sorular ~unlardu:
1 ilerle1neden hangi toplumsal gruplar
yararla1unaktadu?, 2 Neyin ilerleme ol-
duguna kim karar verecektir?, ve niha-
yet 3 ilerleme ad1na nelerden vazge,.ile
cektir?
ilerlemecilik [Os. terakkiperverlik; ing. prog-
ressivism; Fr. progr~ssivisme]. 1 Genel ola
rak, evrenin ana ger,.eginin devamhbk
ve kahc1hk degil de, degi~me oldugu
inanc1yla, her~eyde bir geli~me ve ilerle-
me aramak egHimi. Siyasi ve toplumsal
a,.1dan ilerlemeyi.. toplumsal k~ullan
iyil~tinneyi ve soz konusu iyile~tinne
nin ger,.ek bir toplumsal adalete yol a,.a-
ca~ru savunan gorii~.
2 Daha dar bir ,.er,.eve i~inde ise, ilerle-
mecilik, iyimser bir felsefenin ifadesi
olarak, ilerlemeye inanan, insanhg1n gi-
derek daha fazla ve yetkin bir billgiye
ve mutluluga ula~acag1n1 savunan go-
ril~ii ifade eder.
tBacon'la ba~layan, tDescartes, tKant
ve tVoltaire'le siiriip, tComte, tDarwin
ve tMarks'ta en yUksek diizeye eri~en
bir tav1r olarak ilerleme~ insan bilgi-
sinin giderek geli~cegini, insarun do-
gaya egemen olup, evrenin giz~erine
niifuz edebilecegini dile getirir. Ilerle-
meci bak1~ a,.1s1ru, giice dayanan ili~ki
lerin yerini hukuki ili~kilerin alacag1 ve
bu durumun uluslararas1 bir ban~l do-
guracagl dii~iincesiyle ifade eden
tKant'tan sonra, Comte ii~ evre yasasiy-
la, insanbgm, teolojik ve metafizik evre-
nin ard1ndan, pozitif evrede endiistriyel
bir toplum diizenine kavu~tugunu soy-
lemi~ ve bilgiyle kiiltiiriln insanhga ay-
dlnhk getirdigini savunmu~rur. Marks'-
456 iletiim
m insan toplumlanrun koleci, feodal_
kapitalist, sosyalist ve komunist donem-
lerden ge~erek ilerledit;ini one stiren go-
rti~tintin yam s1ra, Darwin de biyolojik
bir ilerleme yasas1 ortaya atm1~hr.
3 llerlemecilik egitim felsefesinde ise,
daimiciligin kar~1smda yer alan ve egi-
timin, ezeli ebedr dogrulann aktardma-
Sl stireci olarak degil de, deneyimin sti-
rekli bir yeniden in~as1 olarak anla~ll
masJ gerektit;ini savunan akuna kar~l
hk gelmektedir. Egitimin ya~amm ken-
disi olup, ~ocugun yeti~kin hayatmda
kar~da~mas1 muhtemel deneyimlere
dogru yoneltilmesi gerektit;ini savunan
bu et;itim anlay~ma gore, ogrenme ~o
cugun ilgileriyle ili~kili glmahd1r. Ba~
ka bir deyi1le, ~ocuk merkezli okul kav-
ramJru savunan, problem ~ozme yoluy-
la ogrenmenin onemini vurgulayan ile-
rici et;itim anlayJ~ma gore, anlamh
bilgi, kendisiyle bir ~ey yapdabilen bilgi
oldugundan, onun deneyimle birle~ti
rilmesi gerekir.
iletiim [lng. communication; Fr. commu-
nication; AI. kommunikation]. Zihinler ya
da benler arasmda kurulan ve dti~tin
ce, mesaj, niyet ve anlamlann bir zihin-
den digerine aktardmasm1 saglayan et-
.kile~hn; belirli bir dti~tince, mesaj ya
da bilin~ i~erit;inin, siiz, konu~ma ya
da soylenimler ttirtinden fiziki ara~lar
la, bir insandan, ki~i ya da zihinden bir
ba~kasma aktanlmas1 stireci.
lleti~im, niyetli ya da niyetsiz olduk-
tan ba~ka uzla~Jmsal ya da uzla~Jmdl
~ olabilir. Yine, konu~ma, yaz1, mimik
ve bedensel tav1r yoluyla ger~ekle~en
ve duyulann araahk yapt1t;1 normal
ileti~ime ek olarak, zihinler arasmda te-
lepati yoluyla kurulan dogrudan temas
anlammda ileti~imden de soz edilebilir.
ileti~imin ti~tincti ttirti ise, elektronik
ara~larla, kitle ileti~im ara~lanyla ger-
~ekle~tirilen ileti~im ~eklidir.
Dti~tince i~eriklerinin sozle, ~e~itli
ti~im ara~lanyla ki~iden ba~ka ki~ile
rin zihinlerine aktanlmas1, mesajlann
bir taraftan digerine iletilmesi olarak ta-
mmladt;mz ileti~im konusunda ~ah-
~anlar 'kimin kime, neyi, hangi ara~ ve
sonu~larla aktardt;?' sorusu tizerinde
dururlar. Farkh yer ya da dtizeylerdt!,
ornegin bireyler, toplumsal gruplar ara-
smda, veya bir toplum i~inde, ya da
toplumlar arasmda ortaya ~1kan ileti~i
min farkh dtizeylerdeki ~e~itli yonleri-
ni farkl1 disiplinler ele ahr. Omegin
sosyoloji, ileti~im stirecini daha ytiksek
ve karma~lk bir dtizeyde ele ahr ve ile-
ti~imi anlam dola~Jml olarak degerlen-
dirir.
Soz konusu anlam dola~Jml ya da sir-
ktilasyonunu anlayabilmenin bir yolu
semiyotiktir, yani i~aret ya da goster-
gelerin anlam kazanma bi!ilmlerine ili~
kin ara~t1rmad1r. Yine sosyoloji, mo-
dem toplumlarda ileti~imin kurumlar
tarafmdan dtizenlendigi ger~egine dik-
kat ~ekerek, ozellikle kitle ileti~im ara~
lan sayesinde, ileti~imin birka~ ki~iden
~ok say1da insana dogru oldugunu say-
ler ve aktanlan mesajlann dogas1, bag-
laml, i~sel yap1s1 ve degeri tizerinde
durur.
Yalruzca insan varhklarma ozgti olan,
hayvanlar arasmda oldugu gibi, kendili-
t;inden ya da otomatik olarak degil de,
niyetli olan, rasyonel bir temeli bulunan
ve uzla~1ma dayanan ileti~im ttirtine
insani ileti~im ad1 verilir.
l~te bu baglamda, belli bir dtizeni olan
ileti~im ak1~1 i~inde birbirlerine bagla-
nan bireyler ktimesine ileti~im ~ebekesi;
i~inde ileti~imin ger~ekle~tigi fiziki,
sosyal, psikolojik ve zamansal ~evreye
ileli~im baglam1; ileti~imi ki~isel bakJm-
dan etkili, sosyal a~1dan da uygun bir
bi~imde ger~ekle~tirebilme yetenegine
ileti~im ehliyeti ya da yeterliligi; bireyin
ki~iler aras1 ili~kilerde kullandt; ileti-
~im bi~imine ileti~im tarz1 ad1 verilir.
l~te ileti~imle ilgili btittin bu olgulan
ele alan, ileti~imi olgusal bir dtizeyde
inceleyen bilim de ileti~im bilimi olarak
ile- tammlamr.
ileti~im teorisi [ing. communication theory;
Fr. tMorie de Ia communication; AI. kom-
munikaiton theorie]. lleti~imi analiz edip
a~1klayan; ileti~ime, olgusal bir dtizey-

den ziyade, olmas1 gereken a-;tsmdan
yakla~an teori tarz1.
Bu ttir bir ileti~im teorisinin gtiniimiiz-
de bilinen en iyi orne~i, hi-; ku~ku yok
.ki Frankfurt Okulu teorisyenlerinden
Jiirgen Habennasm ileti~im teorisidir.
Okul'un ele~tirel teorisini yeniden can-
landinnaya, onu ontolojik ve epistem~
lojik olarak temellendirmeye kallo~an
Habennas ele~tiriyi, ileti~im insan top-
lumunun zorunlu bir ko~ulu oldu~u
i-;in, bir ileti~im teorisinde temellendir-
mi~tir. lleti~im teorisiyle Ayd1nlanma
ve pozitivizmin arac;sal akdcl11~1nm -;ok
-;e~itli tezahiirlerinden a~ikar bir bi9m-
de farkh olan ileti~imsel bir rasyonalite
anlay1~1 geli~tiren; dil arac1na yaslan-
mayan, para ve iktidar gibi ara-;lar1 zor-
layJo ve bashnc1 bir tarzda kullanan ve
dolay1styla, ya~ama diinyas1n1 tahak-
kiimii altlnda tutan kapitalist ekonomik
diizenin ileti~im modeline kar~l, ozne-
lerarasl bir ya~ama diinyaslnln ozgiirle-
~imi i-;in dile, ileti~ime ve ideal soz du-
rumunu yaratacak bir ozsel ak.Ila1I~a
donii~iin gereklili~ini vurgulayan Ha-
bermas'a gore, her ileti~im eylemi ztm-
nen dart ayn ge-;erlilik iddias1nda bu-
lunmayi ihtiva eder. Bu ge-;erlilik iddia-
lan, anla~1hr olmas1 gereken dilin, ahla-
ki ili~kileri i-;eren bir oznelerarasl alan-
Ia, d1~ ger-;eklik ve konu~macm1n ken-
di duygulan, inan-;lan ve niyetlerinin i-;
do~as1yla ilgilenir.
Buna gore, 1 ara~al eylemde, ya da
empirik soylem ba~lam1nda verimlilik
iddias1nda bulunulur. 2 Betimleyici soz
ediminde, ve teorik bir diizlemde, do~
ruluk iddiasmda bulunmak s6z konusu
olur. Bili~sel bir boyut i-;inde konumla-
nan bu ilk iki iddia tiirti, daha ziyade
A yd1nlanmarun ara-;sal alalclll~lru ka-
rakterize eder. Habermasm ay~nct kat-
kislnl ifade eden 3 diizeyde, ifade edici
bir -;er-;eve i-;inde, duygusal ve estetik
a~1kJamalar giindeme gelir. Burada
temel de~er, do~ruluk de~il, fakat sahi-
cilik ve i~tenliktir. 4 Ahliki bir diizey-
de, pratik bir soylem it;inde, normlar ve
de~er ler 1~1~1nda, hakh.hk iddias1nda
bulunulur.
ileti~imsel eylem 457
ileti~imsel eylem ring. communicative ac-
tion; Fr. actioH commuHicative; A 1. com-
munikative action]. Habermasln eylem
kategorizasyonunda, i~ ya da emekten
sonra gelen te1nel insani etkinlik tiirti.
0-; ayn diinyay1, yani do~al bir nesne-
ler ve olaylar diinyas1yla, ozneler arasln
da me~ru ki~isel beklentilerden olu~an
bir sosyal diinyay1 ve kendi arzulan, is-
tekleri, inan-; ve niyetlerinin meydana
getirdi~i oznel diinyayl birbirinden
ayud edebilme yetene~ine sahip insan1n
eylemlerini iki temel ba~hk albnda top-
layan Jiirgen Habermas, bunlardan bi-
rincisini, ozde ba~h oldu~u Marksist
anlay1~a uygun olarak, biitiin ama-;h-
rasyonel eylem ~ekillerini kapsayacak
binde emek diye ifade etmi~tir. Buna
gore, insarun birind diinyayla ili~ki kur-
masJnl, onu kendi diinyas1yla sosyal
diinyarun ilgi/ ~karlanna uygun bir bi-
c;imde donii~tiirmesini sa~layan eylem
tiirii emektir. Tanunlanm1~ ama-;lan be-
lirli ko~ullar alhnda ger-;ekJe~tirme ola-
rak emek ya da ama-;b-rasyonel eylem,
kendi i~inde ara~al eylem ve stratejik
eylem olarak ikiye ayr1hr. Bunlardan
ara-;sal eylem, d1~ ger-;ekli~in, nesneler
ve olaylar diinyasuun etkin bir bi-;Unde
denetlerunesi ol-;iitiine gore uygun diye
nitelenen ara-;lan diizenleyen eylemdir.
Stratejik eylem ise, miimkiin alternatif
se-;imleri do~ru de~erlendirmeye ba~h
olup, hesaplamarun sonucudur. Burada,
soz konusu olan rasyonalite tiirii, Ha-
bermasa gore, do~a bilimleri ve tekno-
lojide somutla~an hesaplayicl, klasik
rasyonalitedir.
Habennas'a gore, insan ikinci olarak, bir
yaf8ma diinyasmda, i-;inde kendisinin
ba~ka insan]aila birlikte yapmak duru-
munda oldu~u bi1 ozneleraras alanda
eylerpde bulunur. SOz konusu eyme], ile-
ti~imsel eylem olup, etkiletim kategorisi
it;inde or.taya ~kar. Eme~in bir nesneler
diinyas1 ilzerindeki ara~l kontrol ili~ki
sini i~erdi~ yerde, o iletl~imsel eylemi
omeler aras1ndaki kar~wkh anlama ol-
~li.ine gore tan1mJar. Eme~in teknik ku-
raiJann nesneler di!nyas1na uygulanma-
458 ilgisiz sonu~ y anh''
s1ndan meydana geldigi yerde, ileti~i. m-
sel eylem ahlaki nonnlara ba~h o)mak
durumundadu. 0, davrant~ ba~lamm
da, kar~1hkh bekJentileri tarumla yan, ve
eylemde bulunan asgari iki ozne tarahn-
dan anla~Llmast ve kabul edilmesi gere
ken baglay1c1 anutabakat normlan tara
ftndan yonetilir. De~er ve normlann
sahas1nda ortaya -;kan ileti~ilnsel eylem
alant, HabermasIn A ydtnlanman1n for-
1nel rasyonalitesine altematif olarak ge-
tirdi~i ilet~imsel ya da ozsel rasyonalite-
yi tantmlar.
ilgisiz sonu~ yanhtl [lng. fallacy of irrele-
vant conclusion; Fr. erreur de Ia conclusion
/tors de propos]. Karutlanmak durumun-
da olan husus ya da tezi degil de,
ba~ka bir tezi kan1tlayan, kanttlanacak
tezi ne kanttla yan ne de -;uruten akilyu-
rutmeyle belirlenen ve igtraratio elenchii
olarak bilinen gayrt formel yanh~ turii.
ilinek [Yun. sumbebekos; Os. araz; Ing. ac-
cident; Fr. accident; AI. accidens, akzidens].
1 Gene) olarak, ba~xmstz ya da kendin-
den kaim bir varolu~u olmayan, ancak
ve ancak bir tozde varolabilen ozellik
ya da nitelik. 2 Aristoteles manh~tnda,
bir toze yuklenen, fakat o toziin varolu-
~u i~n, zorunlu, ozsel olmayan ozellik,
stfat, araz, ilinti. 3 Zorunlu ya da surek-
li olmaksaztn ortaya -;tkabilen ozellik;
~eyde ortaya -;akan, fakat ne tantm, ne
tursel aytnm ne de dns olan ve ~eyin
diger nitelik ya da stlatlartyla zorunlu
bir ili~kisi bulunmayan nitelik; bir ve
ayru bireyde, bulunabilen ya da bulun-
mayabilen ozellik; oznede, oznenin yo-
kolu~u ya da ortadan kalkt~l sonucunu
do~urmakstztn, mevcut ya da yok ola-
bilen nitelik.
Bu ba~lamda, ilinek ayn zamanda, bir
~ eyin ger~ek do~ast i-;in o:zsel olmayan,
o ~eyin her ne ise o olmast it;in k.e ndisi-
ne ihtiya~ duymadt~l, kendi o:zsel doga-
stndan ~karsanamayan nitelik olarak ili-
neksel ozellik diye tanamlantr. Buna gore,
ilineksel ozellik, bir ~eyin, onun belli bir
Slnlfln uyesi olmas1 i~in zarurf o(mayan
herhangi bir ozelli~ini, bir ~eyin, soz ko-
nusu ~eyin oziiniin, do~asman zorunlu
olarak d1~1nda kalmak durumunda ol-
masa da, varolu~u s1ras1nda sahip olabi-
lece~i ya da olmayabilecegi bir niteligi-
ni; 0 ~eyin ozunu ya da dogaslnl boz-
lnadan, ozsel, zorunlu diye tan1mlanan
ozelliklerine zarar vermeksizin ortadan
kaldtnlabilecek ya da soyutlanabilecek
bir niteli~ini ifade eder.
ilk [Os. mebde, mebad'i; Lat. arclteus; lng.
arche, fitst; Fr. archee, premier; AI. archae-
us]. 1 Zamansal olarak, belli bir zaman
dizisinde en eski olan, kendisinden once
gelen hic;bir ~ey bulunmayan~ey; 2
manhksal ac;1dan, ba~ka terimler arao-
hgayla tanlmlanntayan, ba~ka onenne-
lerden tiiretilmemi~ olan, ba~ka ilkele
rin sonucu olmayan, bir -;tkarurun ba-
~tna yerle~tirilen genel onerme; 3 de~er
a-;tsmdan turunun yetkjn orne~i olan
~ey; 4 epistemolojik bakJmdan temel ve
apafilk olan dogru i~in kullandan terim.
Ilk stfah, buna gore, bir analizde, bir
onerme ya da sonu~tan hareketle geriye
dogru giden bir -;oziimlemede, kendisi-
ne en son ula~dan onenne ya da do~ru
yu; bilgi duzeninde ise, tum bilgilerimi-
zin temelinde bulunan, do~l ugu ve
a~tkh~tyla kendisini zihne, hi-;bir ku~
kuya yer btrakmayacak ~ekilde zorla
kabul ettiren ve kendisinden turetilen
ba~ka onennelerin do~rulugunun temi-
nah olan do~ru ya da ilkeyi gosterir.
5 Varhk a~tsmdan ise, ilk deyimi, ken-
dinde ba~ka varhk ya da ger~ekliklerin
varhk nedenini i-;eren, ya da ba~ka var-
hklartn fail ya da ereksel nedeni olan
varhk i~n kullanahr.
Bu ba~lamda, nesneleri, olaylan veya
ki~ileri kategorize etmeye veya santfla-
maya yarayan, ki~i, nesne ya da olaylar
kumesinin en iyi ome~ine ilkornek adt
verilir. Ote yandan, eklemleme ve fark
hJa~ma pratikleri tiirunden tum dilsel
i~lemlerin modeli olan yazt. turiine,
hem yaZJb ve hem de sozlu dili temel-
lendiren imkAna illcyazt denmektedir.
illq~ag idealizmi (lng. ancient greek idea-
lism; Fr. id~alisme antique; AI. klassiker ide
alismus ]. ldealist du~unce gelene~inin
ba~lahost olan antik Yunan du~unurii
tPlatonun metafizi~iyle belirlenen idea-
lizm tiirii.

Platon felsefesine ozgu idealizm, unlu
Yunan filozofunun idealara insan :r.ih
n.inden ayn ve bagunsJz bir gerr;eklik
yuklemesinden, ve bu tidealan, duyu-
larla algllanan empirik dunyadan ayn,
akdla anla~1labilir bir dunyada toplama-
smdan olu~ur. Bu tdealar, insan zihni-
nin tirtinti olmayan, du~iinen oznelerin
degi~me ve yanh~lanndan baguruilz
olan, fakat d1~ dunyada varolan ~eyler
den ve insanlardan once gelen, d1~ dun-
yada varolan ~ylerin kendilerine gore
~killendigi yetkin ve degi~mez model
ler, ilkomekler, ozlerdir. Platon'Wt btitun
bir llkt;ag ve Orta-;ag idealizmini etkile-
yen idealizmi, ~u halde, nesnel ve a~km
bir idealizm olmak durumundadJ.r.
Platon'un siyaset ve toplum felsefesi
de, soz konusu ozcti ve idealist gert;ek-
lik anlay1~1yla birle~ir. Ba~ka bir deyi~
le, !dealan ttimel ve a~km ozler olarak
goren Platoncu idealizm, ideal devlete,
bireylerin degi~ken, gelip gei;ici ve fark-
h r;1karlanmn tisttinde, a~km ve yetkin
bir varolu~ yukleyen siyaset felsefesiyle
tamamlarur. Bu idealist anlay1~, toplwn
ve devletin varhgmda, bireysel degerle-
ri tarumaz, bireyin haklarmdan pek soz
etmez, t;tinkti ttimel, yetk.in, a~km ve
ideal olan, bireyden once gelir.
Soz konusu idealizm, ~u h~lde, zihin-
den bag1mS1z bir varhk olmad1gm1, var-
hgm zihne tabi oldugunu soyleyen ve
devleti degil de, bireyi on plana r;lkartan
tmodem idealizmden, zihinden bagun-
SlZ bir ger~ekJik kabul etmek. fakat bu
gert;ekligi, Idea ya da kavram cinsinden
tarumlamak ve devleti on plana ~kari:Jp,
bireyi devlete tibi kdmak bak1mmdan
farkhhk gosterir.
ilke [Os. umde, esds, kaidei esasiye; ing. prin-
ciple; Fr. principe; AI. prinzip]. Zamansal,
mantlksal, epistemolojik ya da ontolojik
dtizende ilk olan.
Buna gore, 1 ontolojik anlamda bir ~e
yin kokeni ya da kaynag1, niha ve en
yuksek nedeni olan ~eye; bir bile~ik
cismi meydana getiren, mutlak ya da
goreli olarak basit olan oge, birtak1m
sonut;lan ya da etkileri olan guce; bir
ilke 459
~eyi at;lklayan, ~ey lerin ozsel ozellikle-
rini, karakteristiklerini veren temele il-
ke denir.
Buna kar~m, 2 ilke, manhkta, her ttir
ak1lyurtitmenin kendisine dayanmak,
kendisine uygun olmak durumunda ol-
dugu dti~tince yasas1m; kendisinden
ba~ka onermelerin t;1karsand1g1 genel
onenneyi; bir c;1kanmda, t;lkanmm ba-
~ma yerle~tirilen ve kendisi ba~ka oner-
melerden t;1karsanmam1~ olan onerme-
yi ifade eder. ilke, 3 bilimde, bir bilimi
yonlendirici ve organize edici bir i~levi
olan ve soz konusu bilimdeki ara~tlrma
ve geli~menin kendisine tabi ve bagh ol-
dugu onerme ya da dogruya; fenomen-
leri alflklama faaliyetinde, vazgec;ilmez
bir temel olarak ortaya ~kan genel oner-
me, yasa, kural ya da do~uya; 4 ahlak
alamnda ise, eylemde temele ahnan pra-
tik kural, eylemi belirleyen, eylemin
kendisinin sonucu oldugu norma kar~ll
hk gelir.
Bir ilke, manhksal anlamda kendisin-
den ba~ka onermelerin t;lktlgl genel bir
onerme, eylemin kendisinden ttiredigi
ahl~k kural ya da norm olarak, daha
genel ilkelerin bir sonucu ya da bir dizi
tarb~ma ya da teorik ak1lyurutmenin
nihai ifadesi olabilir. t~te bu t;ert;eve
it;inde, kendisi ba~ka ilke ya da akllyfi-
rtitmelerin bir sonucu olmayan ilkeye,
ilk ilke ad1 verilir. Buna gore, il ilkeler
bir sistemin temelinde bulunan ve siste-
min varhg1 ve tutarhhgmm kendisine
ba~h oldugu apat;lk yasa, neden ve ku-
rallan; ~eylerin, her ne ise o olmasuu
saglayan temel yasalan; varhgm, onto
lojinin kategorileri ya da postiilalanru,
her tiir bilginin temelinde bulunan ev-
rensel dogrulan tammlar. Ote yandan,
davram~1m1za y<cda ara~brmam1za
yon vermek, diizen kazand1rrnak ic;in
kuUarulan bir ilkeye ise, yonlendirici ilke
denilmektedir.
Bilimden, bilimsel ara~hrmadaki belir-
leyici bir ilke olarak nedensellik ilkesi-
ni, ahl~k alanmdan da, ahlaki ya~am1
belirleyen ko~ulsuz buyrugu kendisine
omek olarak verebilecegimiz duzenleyici
460 ilkelcilik
ilke, aktuel olarak dogru kabul edilen,
kamtlanamamakla birlikte, pratik ya da
kuramsal bak1mdan deger ta~1yan bir
ideal olarak olarak degerlendirilmeli~
dir. Yine, fennel manhgm ilkelerine,
tum ak1lyurutmelerin kendilerine da~
yand1g1 apa.;1k, temel dogrulara da ras~
yonel ilkeler ad1 verilir.
ilkelcilik [Os iptid6iyye; lng. primitivism;
Fr. primitivisme; AI. primitivismus]. llkel
ya~am ve toplum bi.;imine yuksek bir
deger bi.;en ve uygarhgm katkllanru
goz ard1 ederek, ilkel ya~am tarzm1 ve
insandaki ilkel safhk ve basitligi ozleyen
anlay1~; uygarhk tarihini ba~lang~.;taki
sa ve kusursuz bir durumun bozulmas1
olarak goren, kurtulu~un ancak saf,
basit ve ilkel bir ya~ama geri donulme~
siyle soz konusu olabilecegini savunan
goru~.
llkelcilik bu r;er.;eve i.;inde, kronolojik
ilkelcilik ve kulturel ilkelcilik olarak
ikiye aynhr. Bunlardan 1 kronolojik ilkel~
cilik tarihin en iyi doneminin, ilk ve en
eski donem oldugu inanc1yla belirlenir~
ken, 2 kulturel ilkelcilik, uygarhgm kaza-
mm ve ba~arllarmm kotu oldugu ve
insanhga kotiiluk ve mutsuz getirdigi
inancmdan oluur.
ilk elden odevler [lng. prima facie duties;
Fr. devoirs a premiere vue]. lngiliz du~u
nuru David tRoss'un, Kant'm odev ah-
lkmdan ve ko~ulsuz buyruk anlay1-
~mdan hareketle geli~tirdigi ahHUd o-
devler butiinu.
Buna gore, ahlMd bakundan apa~k
clan, kabul etme zorunlulugu duydugu-
muz, mutlak Odevler olma e~limi sergi-
leyer:t ve kendileriyle .;ah~an ba~ka bir
ilk elden Odev olmad1g1 takdirde, mut-
lak Odevler olarak gorulmek durumun-
da olan odevlere, ilk elden odevler adl
verilir. Ross'un ilk elden Odevleri arasm-
da, verilen sozu tutma, ozur dileme ya
da yapllan bir yanh~1 tclfi etme, ba~
kalanmn ~jahsmuza yonelik iyilikleri
kar~1smda ~ukran duyma, ba~kalanna
kotiiluk yapmaktan her durumda ka-
.;1nma, adil olup, herl<ese hakettigi dege-
ri venne ve yetenek, iyilik, karakter ve
erdem bak1mmdan geli~meye ~ah~ma
odevi gibi odevler yer ahr.
ilk felsefe [Yun. prote philosophia; Os. felse-
fi ula; ing. first philosoplry; Fr. philosoplzie
premiere]. t Aristoteles'in, varhk olmak
baklmmdan varhgm kendisini, varhgm
nedenlerini, ilk ilkelerini ve o:z.sel ozel-
liklerini, her liir varolu~un gene) ve kah-
Cl ozelliklerini konu alan, degi~mez ve
a~km varhg1 ara~t1ran ve gunumuzun
metafizik ve ontoloji anlayi~lyla, teoloji-
sine yakm olan disipline verdigi ad.
ilk hareket ettirici [lng. prime mover; Fr.
premier nroteur]. Aristoteles metafizigin-
de, evrendeki tiim hareketin, kendisi
hareket etmeyen kaynagma, ereksel ne-
den olmak anlammda, evrendeki hare-
keti ba~latan dogaustu guce verilen ad.
Evrendeki hareketin ba~latlCISI olduk~
tan ba~ka, soz konusu hareketin koru-
yucu ya da idame ettiricisi clan, kendisi
olmad1gmda evrende hi.;bir hareket ya
da de~~menin olamayacag1 hareket
k_aynag1.
Ilk kez olarak Aristoteles tarahndan
ortaya atllm1~, tektannh tum dinlerin
filozof ve ilahiyat~lan tarahndan geli~~
tirilmi~ olan ilk Hareket Ettirici du~un~
cesi, Aquinah tThomas'm ~ yolunda~
ki birinci kamta kar~1hk gelmektedir.
ilk madde [Os. heyuldyr ula; lng. prime mat-
fer; Fr. premiere mat~re ]. Tiimuyle gizil
bir bi~mde,_ potansiyel olarak varolan,
her tur ozellikten yoksun bulunan daya-
nak. Tiim fizild nesnelerde ayn1 olan ve
aktif gi.i.; ya da ilkeler tarafindan ~eldlle
nen madde. Hi.;bir yerde tek ba~ma va-
rolmayan, bundan dolay1, bir soyutlama-
nm sonucu olan ve ancak madde ve
fonndan meydana gelen bireysel ~yle
rin dogasmdaki bir oge olarak varolan
dayanak.
ilk neden [Os. illeti Ql6; lng. first cause; Fr.
cause premiere]. Evrenin varolu~unu ken~
disine bor.;lu oldugu, evrenin d1~mda
olan fail neden. Sonucun dogu~una ger-
.;ekten katk1da bulunmakla birlikte, so-
nucun d1~mda, sonuca a~km olan, ken~
disi evrenin nedeni olmakla birlikte,
kendisinin nedeni bulunmayan neden.

Evrenin varolu~unun telnel ve ba~lang1c;
nedeni olmakla birlikte, kendisi bir nede-
nin sonucu olmayan ilk varllk. Evren va-
rolmadi~l zaman, nedensel faaliyetiyle
evreni yaratma~ olan, ya da evren statik
bir bi<;imde, hi~bir neden sonu~ ili~kisi
soz konusu olmadan varoldu~unda, ev-
rendeki nedenselli~i ba~latan Tann.
ilk nedenin aktif bir giice, SlnirSlZ bir
kudrete sahip old'u~u kabul edilir; buna
gore, ilk neden eseri olan evrenden ba-
~1ms1z olup, ondan do~asa baklm1ndan
da once gelir. Buradaki nedensellik, za-
man i~inde ard1~1khktan farkh bir ne
densellik olarak ortaya ~1kar, ~iinkii ge
leneksel felsefede ilk nedenin eserinden,
zamansal olarak de~il de, manhksal ola-
rak once oldu~u kabul edilir.
Evrende soz konusu olan ve bilim tara-
findan ara~tullan tiim ikincil nedenler-
den ~ok daha derin ve temelli bir anlam
i<;inde neden olan saz konusu ilk neden,
Tann olarak tanunlanu. ilk neden ola-
rak Tanr1, evrende ortaya ~akan tiim
varhk ve ikincil nedenlerin temeli oldu-
~undan, O'nun var olmadl~Inl dii~iin
mek olanakh de~ildir. Ilk neden kendin-
den var ve kahc1 olan Varhk'ttr, ~iinkii
ilk neden'in kendisine neden oldu~unu
soylemek do~ru ve uygun bir konu~ma
tarz1 de~ildir; 0, kendi kendisinin yeter
nedenidir.
ilk neden kanlh [ing.jirst cause argument;
Fr. argument de cause premiere]. Tann'nm
varolu~unu, evrenin varoldu~u olgu
sundan ve nedensellik ilkesinden hare-
ketle kan1tlamaya ~ah~an kan1ta veri-
len ad.
Kozmolojik kan1t olarak da adlandn-
lan bu kan1t, diinyaya ili~kin do~rudan
gozleme dayanan ve bundan dolaya em-
pirik bir karut olarak adlandlnlan 'Oil-
zen ve ama~ kan1t1'ndan farkl1 olarak,
yaln1zca evrenin varoldu~u empirik ol
gusuna dayan1r.
Ilk neden kan1hna gore, do~anm i~in
de ortaya ~1kan fizyolojik, biyolojik, v.
b. g., olaylara ek olarak, do~arun kendi-
si de bir a~1klamaya gerek duyar. Yani,
nasll ki do~adaki her varh~1, do~ada
ilk neden kanatl 461
olup biten her olay1 nedenini gostere-
rek a~aklamaya ~ah~ayorsak, ayn1 ~ekil
de bir biitiin olarak do~anul kendisini
de ac;akJaanamlZ gerekir, ~unkii varh~a
gelen her~eyin bir nedeni vard11 ve hi~
bir ~ey nedensiz de~ildir. Bir ~ey, belli
bir sonu~, ancak ve ancak kendisinden
1nant1ksal ve kavramsal bak1mdan once
otan bir nedenle adanabilece~ine go-
re, do~a da ancak ontolojik olarak ken-
disinden once olan 'do~aiistii bir var-
hk'la, yani Tanrl'yla a~1klanabilir.
Yine, ayru ~er~eve i~inde, her olayan bir
nedeni olmas1 gerekti~ini ve herhangi
bir ~eyin kendi kendine varh~a geldi~i
ni soylemenin bir ~eli~kiden ba~ka hi~
bir ~ey olmad1~1ru belirbnemiz gerekir.
Her neden daha onceki bir nederun so-
nucudur ve bu, her bir onceki nedenle
ilgili olarak, bu ~ekilde geriye do~ru
gitmek zorundadu. Fakat bu nedenler
dizisi sonsuzca geriye gidemeyece~n
den, nedenler dizisinin bir ba~langiorun
ol!nas1 gerekir. Dyleyse, olaylar dizisinin
ba~latlciSl olan, ancak kendisi bir neden
tarabndan meydana getirilmemi~ olan
bir ilk nedenin var olmas1 gerekir. Karu-
ta gore, bu nedenler dizisi do~aya, ilk
neden de Tann'ya kar~d1k gelir.
llk neden kan1h, her~eyden once ~eli
~ik oldu~u gerek~esiyle ele~tirilmi~tir.
Ele~tiriye gore, kan1t her~eye ba~ka bir
~ey tarahndan neden olundu~u kabu-
liiyle ba~lamakta, fakat daha sonra,
Tann'n1n ilk neden, nedeni olmayan
neden oldu~unu one siirerek kendi ken-
disiyl~ ~eli~mektedir. Buna gore, karut
ayru anda hem, kendisine neden olun-
maml~ bir neden olamayaca~1n1 ve
hem de Tann gibi, bir neden taraf1ndan
meydana getirilemeyen bir ilk neden bu-
lundu~unu one siirmektedir. Ba~ka bir
deyi~le, kan1t her nedenden once ba~ka
bir nedenin gelmesinin zorunlu oldu~u
nu sayledi~i halde, ilk nedeni ni~in bu
kurahn d1~1nda tuttu~unun yeterli bir
a~1klamas1ru verememektedir. Bu kura-
hn yalnazca do~al olaylar i~in ge~erli ol-
du~unu soylemek ise, problemi ~ozme
den brrakmak demektir.
462 amge
ikinci olarak, karutm sonu.;lar ve ne-
denler dizisinin sonsuzca geriye gitme-
sinin mumkiln olmadl~Inl, nedenler di-
zisinin bir ba~lang1c1 olmas1 gerekti~ini
varsayd1~1, yani bir varsayama dayandl-
~~ i.;in, bir kanlt olmadl~l soylenmi~tir.
Ba~ka bir deyi~le soz konusu itiraz, bir
nedenler dizisinin bir ba~langlci olma-
Sinin hi<; de zorunlu olmad1~1nl dile ge-
tirir. Nitekim, matematik ilk terimi oi-
Inayan bir dizi kavram1n1n, hi.; olmazsa
tutarh bir ~ey oldu~unu gostermi~tir.
O<;iincii olarak, kan1tln hef1eye ra~men
kabul edilmesi durumunda, onun her~e
ye gucii yeten bir Tann'nm varolu~una
i~aret etmekle birlikte, Tannnan her~eyi
bilme ya da mutlak olarak iyi olma gibi
ozellikleri hakklnda hi.;bir ~y soyleme-
di~i belirtilmi~tir.
imge (Os. suret, sureti akliyye; ing. image;
Fr. image; AI. vorstellung). Da~ dilnyada-
ld nesnelerin zthinsel resim, kopya ya da
tasanm1; ger.;ek ya da ger.;ekda~a bir
~ey ya da olgunun zihindeki tasannu;
varolan ~eylerin, zihinde olu~an sureti;
resimsel niteli~i olan tasanm; zihnin, du-
yusal bir niteligi, ya da d1~ diinyada va-
rolan bir ~eyin kopyaslJU, duyusal uya-
ranlann yoklu~unda meydana getirmesi
surednin uriinil olan zihinsel nesne.
Zihinde bir imgenin olu~mas1, algi so-
nucunda olabilece~i gibi, daha soma bir
algay1 du~unmek, .;a~n~tlrmak, bir ~eyi
imgelemde kurmak yoluyla da olabilir.
imgenin soz konusu anlama i.;inde, du-
yusal imgelerde somutla~mayan, imge-
lere dayanmayan ve tilmuyle soyut
olan du~ilnce tarz1na ya da kavramsal
anlamlara imgesiz du~unme ad1 verilir.
imgelem [Os. muhayyile; lng. inzagination;
Fr. inragination; AI. einbildungskraft]. Ha ..
yalgilcu, muhayyile. Zihinde, imge ya
da suretler olu~turma, alg1sal obnayan
imge i.;eriklerini kurma yetisi, bu imge,
suret ya da tasanmlar1, d1~ dunyadaki
kar~lllklar1ndan ba~lmSlZ olarak, yeni
birle~imler halinde, bir araya getirme
gucu. Algdan imgeler, tasar1mlar ~ek
linde canlanduma, de~i~tirme ve yeni
yapllar i.;inde duzenleme yetisi. Dene-
yim ya da tecrubeleri nesnelle~tinne
yetene~i.
Daha onceki algdan zihinde canlandir-
maktan olu~an yineleyia imgelem, temel
ya da ozgiln imgeleri ya da imge i.;erik-
lerini yeni birl~imler ~eklinde bir araya
getirme faaliyetine kafllhk gelen yarah-
c inrgelenzden farkhhk gosterir. YaratJc1
imgelem de yine, zihinde kendi kendine
ve kontrolsilzce fantazi olu~turma gilcu
ve bilim ya da felsefe alarunda, bir plana
gore, kontrollil bir ~ekilde ger.;ekl*n
imgeleme yetisi olarak ikiye aynhr.
imkan kanah [tng. proof from necessary
versus possible being). Tannnan varolu-
~unu kan1tlayan kozmolojik kan1hn ya
da tlk Neden kanJhnln bir turu.
Kanata gore, evrendeki varhklar, varol-
malan kadar, varolmamalan da mum-
kiln olan varhklardar. Bu rurden varhk-
lar, varolmalan kadar yok olmalar1 da
imkin dahilinde olan, yokluklanru dil-
~unmenin bir .;eli~ki yaratmadl~l mum-
kiln ya da olumsal varhklard1r, zira onlar
her zaman var de~ildirler, varh~a gelir
ve yokolup giderler. Buna gore, mum-
kiln varhk ya kendi kendisinin nedenidir
ya da onu varh~a getiren ba~ka nedenler
vard1r. Fakat, karuta gore, miimkiin var-
h~m kendi kendisine neden oldu~u soy
lenemez, .;iinkil bOyle bir durumda, o va-
robnak bakmundan kendi kendisinin
nedeni olacakbr ki, bu kesinlikle sa.;ma-
dlr. Bundan dolay1, mumkun varhk va-
rolmak i.;in, kendisinin d1~mda bir nede-
ne ihtiya.; duyar.
tmkan karutma gore, mumkun varh~a
neden olan varh~1n kendisi ise, ya yine
mumkun bir varllk ya da zorunlu bir
varhk olmak durumundad1r. Neden olan
varhgm mumkun bir varhk olmas1 duru-
munda, onun da ba~ka m\imkun varlak-
lara ihtiyao olur. Bununla birlikte, karuta
gore, bu zindr sonsuza degin silrilp gide-
mez. Bu nedenle, varhk veren nederun
zorunlu bir neden olmas1 gerekir. Karuta
gore, bu, varolan her~eyin sadece m urn-
kiln varhklardan meydana gelmedi~i
anlam1na gelir. Milmkun varhklann d1-
~1nda, bir de zorun.lu varhk olmahdar.

Zorunlu varhk, varolmamas1 mJmkur.
ohnayan varhkt1r ve bu Zorunlu Varhk
ta, Tann'du.
Kamt ilk kez, varolanlan mtimktin var-
hk ve Zorunlu Varhk diye ikiye ay1ran
ve Zorunlu Varhg1, ozu varolu~unu i~e
ren Varhk olarak tamrnlayan tFarabi ta-
rafmdan one surulmu~, daha sonra da
ttbni Sina tarafmdan geli~tirilmi~tir.
Bah'da ise, kamt Aquinah +Thomas ta-
rahndan ortaya konmu~tur.
imsak. i~lamda, kotu davraru~lardan sa-
kmma; Kur'an ve hadislerde ge~en ~o
kanlamh sozleri yorumlamaktan ka~m
ma tavrma verilen ad.
inan~ [Os. itikat, iman; ing. belief, faith; Fr.
croyance; Al. glauben]. 1 Genel olarak,
bir ~eyin ya da kimsenin varhgma, bir
iddiamn dogrutuguna inanma, biri i~in
gtiven besleme durumu. 2 Dini bir ~er
~eve i~inde, evreni yaratan ve yasalan-
m koyan bir Tann'mn varolu~unu ve
vahyi tarh~llmaz kabul etme tavn 3
lnan~, felsefedeki ozel anlarru i~inde
ise, dogruluguyla ilgili olarak kesin so-
nu~lu kan1tlann, saglam verilerin bu-
lunmad1g1, fakat yine de dogrulugu le-
hinde belirli dayanaklann soz konusu
oldugu o gibi bir onennenin dogru ol-
dugunu dti~tirune ya da savunmaya,
kesin bilgiden daha zay1f olmakla bir-
likte, temelsiz san1dan ~ok daha gti~lti
olan bilgi par~asma kar~dtk gelir.
Buna gore, o onermesini bilmenin, o
onermesinin dogrulugunu gerektirdigi,
yani yanh~ bilgiden soz edilemeyecegi
yerde, o onennesine inanma ile ooner-
~esinin akti.iel olarak yanh~ olmas1 bir
tutars1zhk yaratmaz, yani inan~ yanh~
da olabilir. inan~, yargmm oznel tarafl
olarak da tan1mlanabilir. lnan~, dogru-
lugu i~in saglam dayanaklarm, rasyo-
nel temellerin pek soz konusu olmad1g1
bir onenneyi dogru kabul etme tavn-
du. Bu ~er~eve i9nde, ilk ilkelere ya da
aksi yomlara inand1~m1z yerde, bu ilk
ilkelerden ya da aksiyomlardan man-
hksal olarak ~1karsanm1~ olan onerme-
leri bildi~miz saylenebilir.
inan-; 463
O,. ti.ir inan~tan soz edilebilir: !Bildi-
girtden ~a~mama olarak inan~: tnantlan
~eyin kar~ltl hakkmda kamtlar oldugu
halde, aym ~eye inanmaya devam et-
mekten olu~ur. Buna gore, insamn daha
onceden kazanm1~ oldugu goru~lerine
baglantnayt surdurmesi, duygusal a~t
dan ku~kularla rahahnm ka~masmdan
ya da sahip oldugu goru~lerin dogru
olmadtgm gosteren yeni verilerin 1~1-
gmda du~unme ah~kanhklanm yeni-
den gozden ge~irme ihtiyact ile kar~1
kar~1ya gelmesine k1yasla, daha btiytik
bir rahathk saglar. Bu nedenle, boyle bir
tav1r sergileyen insan, yeni kanltlara
tam bir ku~kuyla ve hatta du~manca
bakarak, yalruzca daha onceden kazan-
m1~ oldugu gorti~leriyle uyu~an go-
rti~leri kabul eder. Yeni veri ve kanttlar-
la kar~tla~mca, onlan oldugu gibi
yorumlamayt reddeder. lnand1g1 ~eyin
aleyhinde karutlar oldugu halde inan-
ma, bundan dolayt, karutlardan ka9f1a
ile birlikte ytirur.
II inanma istegi olarak inan~: Bir gorti~ti
benimsemeye kalkl~hguruz zaman, ge-
nellikte ortada ti~ alternatif vardtr. Go-
rti~ti destekleyen kanttlar varsa, ona
inanmamtz gerekir. Eldeki kamtlar go-
rti~tin dogru olmad1gm1 gosteriyorsa
eger, bu kez gorti~ten vazge~rnemiz soz
konusu olur. Nihayet, ortada gorti~u ne
destekleyen ne de yalanlayan kantt yok-
sa, bu kez ele~tirel bir tavu taklnmam1z
ve ku~ku durumunda kalmamtz iyi
olur. i~te burada soz konusu olan inan~,
kamtlara ragmen degil de, ti~tincti ~Ikta
soz konusu olan bir se~im olarak, yani
ortada kamtlar olmad1g1 i~in, inanma
arzusuna bagh olarak inanmadtr.
~tinkti insanlar ku~ku durumundan
ho~lanmazlar. Bu ~er~eve i~inde Arneri-
kan filozofu tlames, ozellikle din ve
ahlak alanmda, Tann'nm varolup olma-
dtg1, insan ruhunun oltirnstiz olup ol-
madtgl konusunda ne leyhte ne de
aleyhte hi~bir bilirnsel karut olmadtgt
i~in, insanlarm Tann'run varolduguna
ve ruhun oltirnstiz olduguna inanma ar-
zusu ve haklan oldugunu soylemi~tir.
464 inan~ felsefesi
Sonunru inane; turu ise, Ill dette1Jime da-
yalJ beklenti olarak inanfltr. Burada ise,
inan~ karuta dayanarak inaruna anlanuna
gelir. Bu ti.ir bir inan~, gec;mi~te do~ru ol
d u~u gori.ilen ~eyin gelecekte de kan1tlar
taraf1ndan desteklenmeye deva1n edece-
~i umut ve bekJentisini ic;erir.
inan~ felsefesi [Os. felsefei itikat; ing. Jai tit
philosoplty; Fr. pltilosophie de foi]. Ahlak
ve dinin postula ya da dogmalaruu guc;-
lendinneyi arnac;layan, temel hakikat ya
da do~rulu~u do~rudan ve araos1z kav-
rayi~a dayand1ran; felsefenin gorevinin
dini inanc1 ac;1klayip anlamland1nnak ol-
du~unu one si.iren; ve dolayisiyla, abl-
dan ~ok inanca dayanan felsefe t:tirii.
Daha ~ok gizemcilikle e~anlamh olarak
kullanllan inan~ felsefesi, akla gi.iven-
Ineyen, akJ) kar~lSlnda inanca oncelik
veren, kesinli~e giden yolda arac; olarak
insan ruhunun ba~ka fonksiyonlanna
de~er veren, hakikatin kayna~rrun sez-
gide, duyguda veya belli bir mistik go-
rude old u~un u one si.iren bir felsefedir.
inan~ manh~l [tng. logic of faith; Fr. logi-
que de la joi]. Ortac;a~ felsefesinde, kimi
di.i~i.ini.irler taraflndan one si.iri.ilen ve
inanc1n, do~al ya da klasik manhktan
i.isti.in alan, kendisine ozgi.i bir mant1~1
oldu~unu savunan gori.i~.
Teizmin Tanr1 kanitlanrun ispatlay1o
bir gi.ici.i olmad1~UU dile getiren, yal-
ruzca analitik onermelerin mutlak bir
bi.;imde kesin oldu~unu one si.iren; ve
dolayisiyla, geleneksel Tanrr karutlann-
da kullan.Lian nedensellik ilkesinin anali-
tik bir onenne olmamas1 nedeniyle,
Tann kan1tlanrun olasll1 argi.imanlar ol-
maktan oteye gidemedi~ni savlayan bu
manbk anlayiIna gore, felsefeden ~ok
daha i.isti.in alan dogmatik teoloji alarun-
da kullarulan inan,_ manh~l, klasik man-
h~ln ozde~lik ilkesini a~ar.
inanma arzusu [lng. will to believe). Ame-
rikan filozofu William tJames'1n, insan-
larda varoldu~unu belirtti~i en derin
arzu ti.iri.i.
insanlar1n ku~ku durumundan ho~lan
madiklaruu, bir ~eye inanmay tercih et-
liklerin.i belirten James, insanlann hak-
l<Inda ~u y2 da bu yolla hi~bir ~ey bil-
medikJeri kon ulara iii~ kin bir kanaati
sec;tiklerinde, bu kanaatin, onlann diru
ve ahlaki arzulan ile uyu~an bir niteJik-
te olaca~uu one si.irmi.i~ti.ir. Ona gore,
inaruna haklwu inanma arzusu belirler.
Tann'run varolup olmad1~1, insan ruhu.-
nun oli.imsi.iz olup olmadl~l konusunda,
ne leyhte ne de aleyhte hic;bir bilimsel
karut yoktur. Bununla birlikte, insanlar
bir Tann'n1n varoldu~una ve insan ru-
hunun oliimsi.iz oldu~una inanma hak-
klna sahiptir, zira bu inan~lar, insarun en
temel ve en derin arzulanna kar~1hk ge-
lir ler. Onlar olmasa, ahJW ol,.utlerimiz,
umutlaru.n12 ve arz.ularmuz ~oker. Bun-
dan dolay1, insan do~asuun bu temel ih-
tiyac; ve arzusW\a kesinlikle sayg1 goster-
mek gerekir.
ina yet [Yun. pronoia; ing. providence; Fr. pro-
vidence; Al. vorsehung]. Tann'nm, a~kla
ba~land1~1 di.inyada olup biten hereyi
onceden bilmesi ve yonetmesi; insanlan
kurtulu~a ya da selamete eri~tinnek i,_in,
onlara yapm1~ oldu~u yardun, gosterdi-
~ li.ituf.
lnsarun ic;mi ayd1nlatan, onu kukudan
kurtaran ve insanlara do~ru yolu goste-
ren tanr1sal lIk olarak inayet, Tanr1 ta-
rahndan insanlara yapdan manevi yar-
dundJr. Buna gore, insan Tanr1'run izni,
iste~i olmadan, hi,.bir ~ey yapamaz;
Tann'run izni olmadan, yine evrende
yer alan hi,.bir varhk klp1rdayamaz. Su
hAlde, varhk kavranun1n kapsam1na
giren her~ey T anr1 buyru~una ba~hd1r,
Tanr1'n1n iznine tibidir.
Bu ,_er~eve i~inde, Tann insanlar ara
s1nda kendine yalun bulduklanna baz1
tannsal ihsanlarda bulunur. ite, inayet,
insanm gonli.ine uyar1c1 bir ~k olarak
do~an bu ihsanlar, insaru kurtulu~a er-
diren soz konusu tarmsal yardun ya da
li.i tfu tarwnlar.
indirgeme [Geri goti.inne anlanuna gelen
Latince reducere'den gelen fiil; Os. irca;
ing. reduction; Fr. r~uction; Al. reduktion).
1 Genel olarak, bir ~yi, kendisine ozel
ya da ayncahkh bir konum atfedilen
ba~ka bir eye geri goti.inne y a da o

~eye araclhjlyla al'klama. Buna gore,
ama~ A'lan a~lklamak oldugunda, A'la-
rm, kendilerine, ornegin onlolojik, veya
manllksal ya da onlolojik bir ilncelikleri
oldugu i~in imliyazh bir ya da slalii ve-
rilen B'lerden ba~ka bir ~ey o!madljll
soylenir.
Bu ~er~eve i~inde, a) nesneler nesnele-
re, olaylar olaylara veya ozellikler ozel-
liklere indirgenebilir. lndirgemenin bu-
radaki kar~1hjl iizde~le~lirmedir. b) in-
dirgemenin ikinci anlam1, bir leorinin
ba~ka bir lcori araclhjllyla a~lklanmasl
m, anla~1hr hale gelirilmesini ifade
eder. Soz konusu anlanu i~nde indirge-
menin ger~ekle~ebilmesi i~in, a~1klanan
leorinin kendisine indirgendijli leorinin
dijlerine k1yasla, epislemolojik bakJm-
dan daha Ierne( ya da basil, konu aldljll
nesnelerin de onlolojik bak.Jmdan daha
ilksel olmas1 gerekir. Bu liir bir indirge-
meye leorik indirgeme ad1 verilmekle-
dir. c) Ole yandan, bir grup veya belli
bir alanla ilgili onermenin ba~ka bir
grup onermeye indirgenmesine an/am-
sal indirgeme denir. Bu tiir bir indirge-
me, omegin loplumsal olgularla ilgili
onermeler bireylere dair onermelere
veya zihin hiilleriyle ilgili onermeler
davram~a dair onermelere indirgendi-
gi zaman ger~ekle~ir. d) Nihayel, belli
bir rengin belli bir dalga boyundaki
~ga indirgenmesi orneginde oldugu
gibi, indirgenen ile onun kendisine in-
dirgendijli ~ey arasmda nedensel bir
ili~ki kuruldugunda, bu liir bir indirge-
meye nedensel indirgeme ad1 verilir.
2 lndirgeme ikinci olarak ve biraz
daha leknik, manllksal anlam i~inde,
t Arisloleles'in las1m manhjlmda, ikinci
ve ii~iincii ~ekilden lasunlarm kaml-
lanmasmda kullamlan i~lem ya da yon-
lemi ifade eder. Buna gore, ikinci ve
ii~iincii ~ekilden las1mlar, ge~erli ol-
duklan daha ba~lan varsay1lan birinci
~ekilden las1mlara indirgenmek sure-
liyle karutlamr. lndirgeme burada, dog-
rudan ya da dolayh olabilir. 3 tFeno-
menolojinin kurucusu tHusserl'de ise
indirgeme, ~eyleri, herhangi bir onyar-
indirgemecilik 465
g veya onkabul olmadan, bizatihi ol-
duklarl gibi gorebihne imkiin1 veren i~
leme ya da yonlemekar~1hk gelir. Soz
konusu indirgeme oziin bizalihi kendin-
de ve kendi ba~ma sezilmesine imklin
veren eidetik indir geme ve olgulardan
lransendenlal oznellij~in bizalihi kendi-
sine goliiren lransendental indirgeme ola-
rak ikiye aynlmaklad1r.
indirgemecilik [lng. reductionism; Fr. re-
ductionisme) 1 Genel olarak, karma~1k
fenomenlerin en iyi bir bi~ilnde, bu fe-
nomenleri lemel, ilkel ogelerine ay1ran
bir bile~en analiziyle anla~llabilecegi
ni; dogaya ili~kin daha derin bir kavra-
Y~a, ancak ve ancak belli bir diizeyde
ger~ekle~lirilen her analizin daha derin
ve ileri bir diizeye goliiriilmesi duru-
munda ula~labileoegini one siiren ve
dolaysyla, a~1klanmak islenen feno-
men ya da fenomenleri ilkel ogelerine
irca eden laV1r; daha karma~1k ve yiik-
sek diizeyden fenomenleri daha basil
ve a~ag1 diizeyden fenomenler araclh-
llyla a~lklayan bir ogrelinin yakla~lml;
~ok farkl1 ve ~e~itli fenomenleri ilk ya
da lemel bir a~1klayc ilkeye geri goliir-
me slralejisi.
Bu ~er~eve i~inde, karma~1k ve anla~ll
masl gii~ clan bir ~eyi daha az karma-
~lk olana indirgeyerek a~1klama lavnm
ifade eden indirgemecilik, aynca, bir
hukuk sislemini, bu sislemin larurnladl-
ll hak ve odevleri hi~ dikkale almadan
salt gii~ ili~kilerine indirgeyerek a~lkla
mada, cinselligi, ili~kiye girenlerin
duygu ve dii~iincelerini hi~ hesaba kal-
madan, biyolojik bir forlksiyon olarak
lammlamada oldugu gibi, ' ... den ba~ka
hi~bir ~y dej~ildir' ifadesiyle som utla-
~an, diinyay bir onyarguun, onceden
vanlm1~ bir sonucun bak1~ a~1smdan
basitle~lirme arzusunu yans11an, fakal
felsefi olmayan lav1r, a~Jklama liirii i~in
kullamhr.
2 Melafizikle, her~eyin, nihaf, en yiik-
sek, zorunlu ve en ger~ek diye lammla-
nan lek bir ~eye (omegin, belli bir loze,
olu~a, maddeye, Tanr1'ya, ruha ya da
ldeaya) indirgenebilecegi inanc1 ya da
466 indirgeme yanh~1
tavnna metafiziksel indirgemecilik dP.nir. 3
Ote yandan, genel olarak insan davram-
~lm, kendi davram~lan da cans1z mad-
denin davram~1m yoneten fizik yasala-
n arachg1yla a-;1klanabilen daha a~ag1
ti.irden hayvanlann davraru~laruta in-
dirgeme tavnna, veya insan bilimlerin-
de toplumsal ya da ki.ilti.irel fenomenleri
biyolojik terimlere indirgeme veya grup
davram~lannda gozlemlenen farkhhk-
lan biyolojik ozelliklere irca ehne yakla-
~unma biyolojik indirgemecilik ad1 verilir.
Bu tur bir indirgemedligin en iyi orne-
gin sosyal tDarwinizmdir.
4 Bilimde, belli bir bilimi, ornegin psi-
kolojiyi, ba~ka bir bilime, omegin fizyo-
lojiye indirgeme ve soz konusu ik.inci
bilime dayandmp, onunla a-;1klamaya,
bilim felsefesinde ise, bi.iti.in bilim dalla-
nrun tek bir metodolojiye, ti.im feno-
menlere uygulanabilir olan ilkeleri i-;e-
ren tek bir bilime indirgenebilecegi go-
ri.i~i.ine ise manhksal indirgemecilik ad1
verilir. Soz konusu indirgemecilige go-
re, birbirleriyle dogrudan bir ili~kileri
yokmu~ gibi gori.inen ayn ve farkb bi-
limlerin bile, birbirleriyle belli bir ili~ki
si vard1r. Bundan dolay1, tiim bilimler
birbirlerine ve son ~oziimlemede de fizi-
ge indirgenebilir.
Daha yi.izeysel veya ikindl bir bilimin
yasalanm daha temel bir bilimin yasa-
lanna indirgemekten olu~an manhksal
indirgemeciligin en onemli ornegi bi.i-
ti.in bilimlerin yasalanrun ilke olarak fi-
zigin ya da mikrofizigin yasalanna -1n-
dirgenebilecegini ya-da fizigin yasalan
yoluyla ifade edilebilecegini dile geti-
ren ogreti olarakfizikf indirgemeciliktir. 5
tndirgemecilik, zihin felsefesinde ise,
kar~nmza ozde~lik tezi ya da merkezi hdl
kuramz olarak bilinen ve zihinsel tiim
yetilerin beyindeki olaylar ya da beyin
hAlleri aracthg1yla a-;1klanabilecegini
one si.iren zihin ogretisi olarak -;U<ar.
6 Buna kar~m, ekonomik ili~kiler bi.iti.i-
ni.in toplumsal ve politik ya~ bir
bi.itiin olarak belirledigini savunan klA.sik
Marksizmin i.istyaplyt temele indirgeme
stratejisi ekonomik inclirgemecilik olarak
tarumlamr. 7 indirgemecilik, sosyolojide
ise, grup, smlf ya da topltunsal bi.iti.inlere
ahf yapan, gonderimde bulunan ti.im
kavrarn ya da terimlerin ilke olarak bi-
reysel aktorlerin davram~lanna ili~kin
betimleme ya da tasvirlerle ifade edilebi-
lecegini savunan ve metodolojik bireycilik
olarak tanunlanan gori.i~ ~eklinde kar~l
mlza -;1kar.
indirgeme yanh~1. Kanna~1k bir bi.iti.ini.in
par-;alanndan ya da kendisini doguran
nedenlerden ba~ka hi-;bir ~ey olmadlgl-
na, soz konusu par-;a ya da nedenlerle
ozd~ olduguna, kanna~lk bir biitiini.in,
par-;alanna ya da nedenlerine ili~kin bir
betim ya da tasvirle tam olarak a-;lklana-
bilecegine inanma; bir fenomeni a-;1kla-
d1ktan sonra, fenomene ili~kin a-;kla-
marun, fenomenin kendisinden daha
ger-;ek oldugunu di.i~i.i nme yanh~ma
verilen ad.
indirgeyici analiz [ing. reductive analysis;
Fr. analyse reductive]. Felsefede, bir ~eyi,
6megin bilgiyi veya insamn kendisini
a~aklarken, onu, olu~umunun temelinde
yer alan ilk ogelere indirgeyerek a-;Jkla-
ma tarz1.
Bu ti.ir bir analize en iyi ornek, FransJz
filozofu tCondillac'm, insam he~eyiyle,
duyumlara indirgeyen, onun tiim zihin-
sel ve iradi ya~ant1s1ru duyumlardan ti.i-
reten, yani i.nsarun ti.im psi~ik ya~anhsl
ru d1~ di.inyadaki nesnelerin neden
oldugu duyumlara irca eden ve insamn
tii.m zihinsel faaliyetlerini bu temel i.ize-
nne yeniden kuran analizidir.
inclirgeyici maddecilik [ing. reductive ma-
terialism; Fr. mJlterialisme rlductij]. Bilin-;
ve insan zihni de dahil olmak i.izere, ev-
rendeki he~eyin maddeye indirgenebi-
lece~ ve hareket halindeki maddeyle
a-;klanabilecegini one si.iren gori.i~.
~ozi.imleyici maddecilik olarak da bili-
nen bu gorii~, maddf olmayan ~eylerle
ilgili kavramlar1 madde kavram1yla -;o-
zi.imlemeyi ama~lar.
in esse. Varhk halinde, akti.iel olarak va-
rolan, varolu~ halinde bulunan ~ey i-;in
kullarulan Latince terim.
----------------- -------------c------------
in facto. Olmu~, bitmi~, tamamlanmi~,
tiimiiyle aktiielle~mi~ ya da ger~ekle~
mi~, somut bir iiriin olarak ortaya ~Ik
mi~, zihinde de~il de, d1~ ger~eklikte
olan ~ey i~in kullamlan Latince terim.
in fieri. Olu~ siireci i~inde bulunan, ta-
mamlandi~, tiimiiyle ger~ekle~ti~i za-
man, olaca~1 ~ey do~rultusunda -geli-
~en varl!k i~in kullamlan Latince terim
in intellectu. D1~ diinyada, zihinden ba-
~unsiz olarak varolabilme olasiii~I da
bulunmakla birlikte, temelde ve oncelik-
le zihinde, bir dii~iince ya da kavram
olarak varolan ~ey i~in kulla1ulan Latin-
ce terim.
tngiliz empiristleri [lng.British empricists;
Fr. empristes anglais]. Bilgi bakimmdan
deneyci bir gorii~ii benimseyen ve var-
h~I insamn alg1sma ba~II k!lan Locke,
Berkeley ve Hume'la, onlarm gene! ba-
ki~ a~Ilanm payla~an Mill, Ayer, Rus-
sell gibi daha sonraki tngiliz dii~iiniirle
ri io;in kullarulan geleneksel terim.
insan dogas1 [ir:'g. human nature; Fr. natu-
re humaine)_ 1 Insamn, kazarulrru~ de~il
de, i~giidiisel olan, do~u~tan getirdi~i
yapiSI, insan varh~run ozgiin kurulu-
~ u. 2 Fiziki, ama daha ~ok sosyal gii~le
re kar~1t olarak, algi, yarg1, bellek, arzu
gibi gii~lerle tarwnlanan, kendi io;inde
bo~ ve formdan yoksun olup, d1~ etkj-
lerle bio;imlenebilen, fakat son ~oziimle
mede yaratt1~1 biiyiik kurumsal iiriin ve
de~erlerle, yani dil, din, hukuk, devlet,
sanat, bilim ve felsefe gibi eserlerle an-
lamlandmlmak durumunda olan yap1.
insan eylemi ve bilincinin temelinde
yer aldi~l varsay!lan temel ve belirleyici
ozellikler btitiinii olarak insan do~as1ru
meydana getiren temel ozellik ya da un-
surlann ne oldu~u, hep bir tarh~ma ko-
nusu olu~turmu~tur. Nitekim, tHob-
bes, tDarwin ve tFreud gibi dii~iiniirler
insan do~as1run bencil ve ~1karc1 unsur-
lan iizerinde yo~unla~uken, tComte,
tRousseau ve tMarks gibi filozoflar in-
san do~asm1 belirleyen ba~at ozellikle-
rin i~birli~i ve di~erkimhk oldu~unu
iddia etmi~lerdir Buna kar~m, postya-
pisala ve postmodemistler insan do~a
SI fikrini reddederler.
insanmerkezci hiimaniz:m 467.
in~am dii~iincesinde, en
ka.niJ. Tasavvuf
yiice basama~a eri~mi~, kemale ermi~,
tinsel bak1mdan olgunluk kahna ula~
mi~; btitiin bir var hk alanmm kendisin-
de dile geldi~ini kavrayan; kendi ge~ici
varh~mdan siyrilarak Tann'da sonsuz-
lu~a varan kimse.
Tasavvuf inancmda, kamil insan ~ok
~e~itli Sifatlarla tammlamr. Buna gore,
o Allah'm sftreti, Allah da onun ruhu
gibidir. Ote yandan, o evrenin ruhu, ev-
ren de onun suretidir. Bundan dolayi-
dir ki, tasavvufta, alem insan-i kiibrcl de-
nilmi~tir. Allah'm yeryiiziindeki halife-
si ohnas1 itibariyle, O'nun btitiin isim
ve Sifatlanna mazhar olan ve varh~m
esas mertebelerini kendinde toplayan
insan olarak kamil insan, goz bebe~ine
benzer, kendisi d1~mda her~eyi goriir.
Allah'm zat, s1fat ve isimlerinin aynas1
olan kamil insanm huyu, suyu, bilgisi
de iyidir.
insanm yetkinle~ebilirligi inanc1 [lng.
belief in the perfectibility of of man; Fr. cro-
yance en perfectionnabilite de /'honnne].
lnsan varh~mm sonsuzca geli~ebilece
~ine, onun ahlaki ve toplumsal duyarh-
h~Iyla davram~lanm smirSIZCa geli~ti
rebilece~ine, bireysel ve toplumsal po-
tansiyel gii~lerini tam olarak ger~ekle!i
tirebilece~ine, soz konusu geli~me ve
ilerleme siirecinin ileriye ya da yukanya
do~ru olan siirekli bir evrim siirecinden
meydana geldigine duyulan inan~.
insanmerkezci hiimanizm [ing. anthropo-
centric humanism; Fr. humanisme anthrop&-
centrique; AI. anthropocentrisch humanis-
mus]. <;:a~da~ Frans1z dii~iiniirii Jacques
Maritain'in (1882-1973) 'tanrunerkezci
hiimanizm' olarak bilinen kendi gorii-
~iiyle kar~1 ~lkti~l modern ve laik hiima-
nizme verdi~i ad.
Bu hiimanizm, Descartes, Locke ve Ro-
usseau'nun ortaya koydu~u insan anla-
YI~ma dayarur. Buna gore, insan giinah-
SIZ, do~al dinin iiriinii oldu~u i~in,
Tann'run inayetine, vahiy ve mucizelere
ihtiya~ duymayan bir insandir. Marita-
in'e gore, Locke ve Rousseau gibi dii~ii
niirlerle do~al din hareketinden ba~ka,
468 insanmerkezcilil'
laikle~me siirecinden de etkilenen ve
Tannyr yok say1p, yerine dogayt gec;iren
insanmerkezci hiimanizm, tmaddecilik
ve tpozitivizmin bir iirilnii olrnak duru-
mundadlr. 0, mutlak do~rulann olma-
dt~lnJ savunurken, insa1u tannla~tU'
tnl~, kotiilii~ evrim siirecindelci get;ici
bir evre olarak degerlendirn\iitir.
lnsanmerkezd hiimanizmin laik insaru,
Maritaine gore, ya~amtn kendisine son-
suz bir deger verip, ona adeta tap1n1~
L1r; ozgiirlii~e inanmakJa birlikte, ozgiir
iradeyi temele alamam1~; makineye kole-
lik ic;inde e,itlige inarurken, adaleti unut-
mu~, karde~ sevgisinden yoksun olarak
demokrasinin pe~ine dii~mii~tiir. Bu tiir
bir h(imanizmin, -;a~da~ diin yadaki so-
nucu, Maritaine gore, Marksizm ve
Alman nasyonalizmidir. Bundan dolayt,
onun geli~iminde aynca Marx, Darwin,
Freud ve Nietzscherun biiyfik katlos1 ol-
mu~rur.
insanmerkezcilik [Os. lilbfriyye; lng. ant-
ltropocentrism; Fr. anthropoanlrisme; AI.
anthropocentrismus ]. lnsarU merkeze alan;
insanb~1 evrenin merkezine yerle~tiren,
in san var hklanrun ilgi ve -;Jkarlanna ozel
bi r on em a tfeden goril~ ya da yakla~1m.
1nsaru diinyarun merkezi, biitiin yaradt-
l~m n.ihai hedefi yap1p, her~eyin kendi-
sine tabi oldugu nihai ve en yiiksek amar;
olarak goren, ornegin, giine{'in insanm
aydnlanmas1 ve tsuunas1, bitki ve hay-
vanlann da insarun beslenmesi i.;in va-
roldu~nu savunan anlay1~1 ifade eden
bir terim olarak insanmerkezdlik, Yunan-
ca insan anlanuna gelen anthropos ve
merkez anlanuna gelen kmtron s6zcillde-
rinden tiiretilmi~tir. Buna gore, insan-
merkezrilik. insarun deterlerinin evrenin
i~leyi~i ic;in gerekli temeli olu~turdugu
nu ve evrenin de bu degerleri destekle-
digini one siirerek, ger~ekligin, yalnlZ-
ca oznel insan tecrii besinin formlanrun
olu~turdugu temel iizerinde a-;Jklanabi-
lecetini belidir.
Geleneksel felsefi ya d a dint gorii~lerle
tlk~aglann biliminde rastlanan bu go-
rii~, Ronesansla birlikte yok olup git-
mi~tir.
ins an ya~am1n1n ii~ diizeyi [i ng. three le-
vels of the life of life of nzan; Fr. trois nivea-
ux de la vie de I' hoPnme]. 19. yu.zyll Fran-
SIZ filozofu Maine de tBiran ile insan
it;in, estetik, ahlaki ve dini varol u~ olmak
iizere iit; ayn varolu~un soz konusu ol-
dugunu one siiren Danimarkab filozof
SOren +Kierkagaard'Jn, insan varhgr ac;t-
smdan iic; ayn ya~am tarz1 arastnda bir
sesme yapma olana~l bulundu~untt
ifade eden gorii~leri it;in kullarulan genel
terim.
Bu filozofl ardan, ome~in ins an aldt ve
iradesin.in ba~ka bir kaynaktan yardtm
gormediginde, yetersiz ve stnarh o1du-
gunu savunan Maine de Biran'a gore,
insan varh~1 it;in birinci ya~am diizeyL
bir hayvan ya da duyutnsal bir varhk
olarak ya~amayla belirlenir. Bu diizey-
de, insan tiimiiyle edilgen olup, kendisi-
ni hayvani dogastna, etin istek ve tutku-
lartna teslim etmi~ durumdadtr.
tkinci ya~am diizeyinde ise, insan bi-
lincin ya~amtru, dil~iinen ve ozgiir bit
bit;imde eyleyen bilint;li ozneninhayatJ-
nt surer. Burada, ki~isel ve kendine
yeter bir varolu~ stiz konusudur. Buna
kar~1n, ii~Lincii ya~am diizeyinde, insan
kendisini Tann'ya teslim eder, mutlak
bir edilgenlik hali it;inde, Tannnn etki-
si albnda, Tanr1 a~kyla tinsel bir ya~a
mt ger~ekl~tirir.
in se. Orta.;agda, Tann'yla ili$kili olarak
kullandan ve "kendinde' anlanuna ge-len
latince terim. Buna gore, Tann, her~yin
kendinde oldugu, kendinde bulundugu,
ezeli ebedi, nihaf ve en yfiksek, kaim var-
hkbr.
in~acahk [ing. constructi'oism; Fr. constnlc ..
tivis~; Al. construktivismus ]. 1 Episte-
molojide, bilginin elde ettigim.iz, kazan-
dtgtmtz bir ~ey degil de, iirettigimiz bir
~ey oldugu; bilgide veya herhangi bir
disiplinde ara~t1rma konusu olan nes-
nelerin, d1~ diinyada insan zilminden
bagtmstz olarak varolan ve k~fedilme
yi bekleyen nesneler detil de, yapunlar,
insan zihni taraftndan meydana getiri-
len konstriiksiyonlar oldugu gorii~ii.

2 Mate1natikte, rrLatematigin konusunu
Jneydana getiren nesnelere, ancak ve
ancak onlan ideal bir tarzda in~a ehne
veya kurma olanat1 verecek etkin ve ve-
rimli bir yontem bulundutu takdirde
niifuz edilebilecetini one siiren otreti.
3 Sosyolojide, sosyal ya~amm toplumsal
olarak yaralllm1~ veya in~a edilmi~
oziinii on plana ~lkartan, toplumun insan
varl&klan tara.hndan etkin ve yarahcl bir
bi~i1nde olu~turuldugunu, sosyal diinya-
run, verili bir ~ey olmay1p, bireyler ve
toplumsal gruplar taranndan ~ edildi-
tini savunan gorO~. 4 Psikolojide, diin-
yaya dair bilgimizi ~ekillendirip olu~
turan bili~sel yapllann ~evre ile ozne
aras1ndaki kar~1hkll etkil~im yoluyla
geli~ti~i iddia eden gorii~.
i-Onermesi (lng. i-proposition]. KHisik
manhkta, dort tiir kategorik onenneden
tikel olumlu onermeye verilen ad.
'Baz1 insanlar oliimliidiir' onermesi,
50z konusu i onermesine, tikel olumlu
onermeye omek olarak verilebilir.
ipse dixit. Once Phytagoras~1lar ya da
Phytagoras'1n ard1llar1 taraf1ndan, bir
tarh~mada, bir fikir ya da gorii~ii, daha
~ok bir sayg1run ifadesi ve kesinligin ya
da dotrul u~n glivencesi olarak hocala-
rma izafe etmek iizere k ullanllan ve
'odedi' anlarruna gelen Latince deyim.
Deyiln daha sonra, bir otori teye korii
korilile inanma ya da riayet etm.e tavrtni
gostermek i~ kullan1lml~tlr.
irade [ing. will; Fr. t~olonte; AI. wille, willkiir,
willenslaaft]. Eylemlerimizi, arzu, niyet
ve ama~larun1za gore, kontrol albnda tu-
tabilme ve belirleme gucii; ki~inin belli
eylem ya da eylemleri ger~ekle~ tirmede
sergilediti kararhhk; belli bir durum
kar~1S1nda, ger~ekl~tirilecek olan eyle-
mi, herhangi bir d1~ zorlama ya da zo-
runluluk olmaks12JJ\, kararla~tuma ve
uygulama giicii; eyleme neden olan, ey-
lemi ba~latabilen yeti
islam dii~iincesinde, Tanr1 tarahndan
yarahlm1~ olan insanan Slnlrh, sonlu
iradesine ciizi irdde ad1 verilir. SOz ko-
nusu irade, insanla Tanr1 aras1nda bag
kuran tanr1sal bir ozdiir. Buna kar~1n,
iride 469
~v:renin biitiiniinti ku~atan, olan1, ola-
cati, varhk kavram1 i~ine giren her~eyi
bilen s1nus1z ve yarahlmam1~ Tann
iradesine kiilli irade ad1 verilir. Kulli
irade, kendi oziinden ba~ka bir varht1
gerektirmeyen, yalruz kendi kendiyle
varolan iradeye kar~1bk gelir. Yine ayn1
batlamda, Tanr1'run buyrutunu ya da
iradesini ifade eden buyruk ya da
iradeye ise, irdde-i.ilahiye ad1 verilir.
irade farkh filozoflarda a~at1 yukar1
aynl genel ~er~eve i~inde, ozgiirliitun
temelini meydana getiren isteme yetisi
olarak tarumla~hr. iradeyi ruhun
bir ~eyin dogru ya da yanh~ oldutunu
tasdik ya da inkir etme, olumlama ya
da yadsuna yetisi diye tan-unlayan tspi-
nozatdan sonra, ometin tKanfa gore,
irade, nitekim pratik kavram ve kuralla-
ra gore eyleyen isteme yetisidir. +Hegel
de isteme yetisi olarak ozgiir iradeyi
hukuk alan1n1n temeline yerle~tinni~,
+Nietzsche ise iradeyi insana iki ya~am
tarz1 ve ahlak anlay1~1 aras1nda se~im
yapma imkan1 veren en onemli gO~ ola-
rak tarumlam1~tlr.
Ote yandan, iradenin anlama yetisi ve
bilgiyle nas1l bir ili~kisi bulundutu ko-
nusu da, filozoflan ~ok~a me~gul etmi~
olan bir konudur. Ometin, Descartes'a
gore, anlama yetisiyle irade arasmda,
anlama yetisinin tsncelitiyle belirlenen
bir ili~ki vard1r. Anlama yetisi ki~iye
se~ebilecegi altematifleri gosterir; irade
ise, anlama yetisinin gosterditi alterna-
tifleri olumlar ya da olumsuzlar, tasdik
ya da inkar eder. Buna kar~1n, ikisi ara-
smda bir ayuun yapmam1~ olan Spino-
za, anlama yetisinin a~1k se~ik bir dii-
~iinceye sahip olmas1 durumunda, ira-
denin bunu kabul etmemesinin olanak-
Slz oldugunu belirtmi~tir.
insan ir:idesinin anlama yetisiyle detil
de, insan varhg1run duygusal boyutuy-
la olan- ili~kisi soz konusu oldugunda,
iradenin kendisinden beklenen disiplin
ve kararhh~ sergileyememesi d urum u
ircfde zayzflata olarak tarumlan1r. Bu b~g
lamda, irade' zay1fhg1 insarun, birtak1m
yiiksek ahlild ve manevi degerlere ula~-
470 iradeci lik
na yolunda, fiziki arzulanru kontrol
edeme1nesini; bedensel isteklerini, birta-
klm ahlaki ve rasyonel ilkelere dayana
rak denetleyememesini; iyiye, dogruya
ve ohnasx gerekene ili~kin bilgiyle diz-
ginleruneyen, kontrol alhna ahnamayan
istek ve arzular aras1nda bir ~ab~ma ol
dugu zaman, kotti olaru isteme ve se~
mesini ifade eder.
Yine, ayn1 baglamda, insan iradesinin,
un, ~an, ~eref, haz ve mutluluk gibi
~eyler tarahndan. hi~ etkilenmeyip, ah
lakin rasyonel ve evrensel ilkeleri, yasa
Jan ve odevlerine uyma yiikumlulugiiy
le belirlenmesi durumu; iradenin d1~
k~u llar tarahndan belirlenmeyip, ken-
di yasas1n1 kendisinin koymas1 hili de
iradenin ozcrkligi diye tanunlan1r. Orne-
gin Kanfa gore, insan ozerkli~ini, ancak
akla uygun hareket etmek suretiyle, ira
denin kendi kendisi it;in koydugu yasa-
ya itaat etmesiyle kazanabilir.
Ayru ko~ullar soz konusu oldugunda,
insanlann, diledikleri takdirde, eyledik-
lerinden ba~ka turlu eyleyebileceklerini
dile getiren ogretiye; insan varhklan-
nln, tiimuyle belirlenmi~ olmay1p, i~in
de bulunduklan maddi, ekonomik, bi-
yolojik, fiziki ve tarihsel ko~ullan a~a
bileceklerini savunan, insan i~in ko~ul
lanml~hgl ve belirleruni~ligi kabul et
meyen gorii~e; ahlaki oznenin, d1~ uya
ranlar tarahndan belirlenmeyip, kendi-
sini bilin~ ya~anhlanyla anlay1~1na; i-
radenin ba~ka bir ~ey veya d1~ ko~ul
lar tarahndan belirlenmeyip, kendi ken-
disini belirlemesi anlam1nda ozgur ol-
dugunu ileri suren yakla~1ma irade
bzgtirliigii teorisi ad1 verilir.
insan iradesinin fizyolojik, norolojik,
psikolojik, biyolojik, ekonomik ve tarih
sel ko~ullann ustiinde oldugunu, kendi
kendisini ozgurce belirleyebilecegini
iddia eden goru~ olarak irade ozgurlu
~ii teorisi, evrende, insan1n dun yas1nda
s1n1rh bir belirlenmi~lik oldugunu, bir
insan1n dunyaya gelmi~se, gelmemezlik
yapamayacag1ru, insarun nas1l, hangi
donemde ve hangi anne babarun ~ocugu
olarak dunyaya gelece~iyle ilgili bir ter-
cihi olamayacag1ru, fakat insan bilinci-
nin, ozu itibariyle yonelilnsel ve yarahCJ
oldugu i~in, dunyaya bir kez geldikten
sonra, ozunu ve ozgu rlu~iinu kurabile-
cegini savunur.
iradecilik [Os. iradiyye mezhebi; !ng. volon
torism; Fr. volontorisme; AI. volontoris-
rnus]. 1 Gene) olarak, dogc.y1 ve ins an
tecrubesinin t;~itli yonlerini, akh bir kl-
Y'Ya barakarak, tiimuyle irade kavrarru
nm 1~1g1nda yoru1nlayan goru~ ya da
felsefi ak1m; entellektiiel ya~a1nda, du
~unme ve bilgilerune surecinde ya 'da
davraru~la ilgili kararlarda iradenin one
mini vurgulayan tavu. insan iradesinin
ak1ldan ustun oldugunu ve dolayis1yla
toplumsal, psikolojik, v. b. g., s1ntrlama
ve ko~ullamalar1 a~abilecegini one
suren gorii~ olarak iradecilik, hem teorik
ve hem de pratik hayatta, bilgilenme su-
recinde veya eylemle ilgili kararlara
ula~mada iradeyi temele ahr, iradeyi
temel yeti ya da meleke olarak on plana
~1karhr.
2 Ahlak alarunda, ahlaki kararlara
ula~mada ve ahlaki degerleri olu~tur
mada tek ve belirleyici ogenin irade ol-
dugunu, insan iradesinin, bilint;, akd ve
sezgi gibi deger kaynaklan ve olt;utler-
den kesinlikle ustiin oldugunu ve insan-
daki diger giit; ve yetileri yonetmesi ve
yonlendirmesi gerektigini iddia eden
ogreti. Boyle bir gorii~ aiJiaki iradecilik
olarak tan1mlarunaktad1r.
3 Neyin ahlaken iyi ya da kotu oldugu
nu belirleyen biricik ~eyin Tann'nm
iradesi ya da istemi oldugunu soyleyen
goru~. Ayn1 zamanda teolojik aliltiki pozi
tivizm diye tan1mlanan bu goru~, teolojik
ahlaki iradecilik olarak ge~er.
4 insan akh ya da diyalekti~in teolojik
konularda yetersiz ve degersiz oldu~u
nu, manhk yasalanrun, ancak Tann'run
iradesinin i~e kan~mas1ndan dolay1 ge-
t;erli hale geldi~, dini inanc1n yalruzca
iradi bir eylem olan inanan kendisiyle
hakh klllnabilecegi.n.i, dinin kayna~1nda
iradenin bulundugunu savunan anlay1~.
Teolojik irtidecilik olarak tarumlanan bu
goru~, ahlak1n nihai ve en yuksek kay-

na~mm, insan akh ya da tannsal akll
de~il de, Tann'mn ir~desi oldu~unu, be-
lirli eylemlerin Tann tarafmdan yasak-
lanml~ oldu~u i-;in giln~h, belirli ey-
lemlerin Tanr1 tarafmdan buyurulmu~
oldu~u i-;in sevap ve de~erli oldu~unu
one surer.
5 Metafizikte, ir~denin yalruzca insan
davram~Ull ve a~kl anlamak i-;in de~il,
fakat ger-;eklik bakurundan da ilk ve
temel oldu~nu, nihai ve en yuksek ger-
-;ekli~in ir~deden ba~ka bir ~ey olmad1~1p
ru, biltiln bir fenomenler dunyaslnll\ yal-
ruzca ir~denin bir tezahilrii ya da ifadesi
oldu~unu savunan o~reti. Metafizik
irtidecilik olarak bilinen bu gorti~, ir~denin
insan tecrti.besindeki ve evrende hilkilm
silren tiim de~~melerdeki ilk ve en belir-
leyici gil.. oldu~unu, bir gil-; olarak tasar-
lanan ir~denin de~~melerin kayna~1 ol-
du~unu, soz konusu ir~denin amar;s1z,
kendili~inden, varolan he~eye i-;kin olan
kor bir gil-; oldu~unu iddia eder.
6 Hukuk felsefesinde, bir ki~i i-;irl
ahl~ki ve hukuld yilkilmliililklerin sa
dece ir~di bir kararla, ki~i tarafmdan
verilmi~ ir~di bir sozle ba~layabilece~i
goril~il. 7 Yine hukuk ve siyaset felsefe-
sinde, hukuki pozitivizm olarak da bili-
nen ve devletin yasalanrun egemen gil-;
ya da yasakoyucunun ir~desini yansl-
hp, ba~lay1c1 gii-;lerini bu kaynaktan al-
dl~ml savunan o~reti.
irade ozgiirliigii problemi [ing. problem of
free will; Fr. probl~me de Ia volont~ libre].
Flzild, biyolojik, tarihsel, ekonomik, co~
rafi ve metafizik detecminizrnin ge..erlili-
~ kabul edildi~inde, insamn tum ey-
lemlerinin kendisinin etkileyemedi~i ve
de~i~tiremedi~i ko~ullar tarafmdan be-
lirlenmi~ olmas1 durumunda, gilnlilk ya-
~amda -;ok s1k sozil edilen sorumluluk,
su.., kendi kendini belirleme, ideallerirl
pe~inden gitrne ve ozgilrliik ruriinden
kavramlann nasu anlamlandmlabilece-
~iyle ilgili olan problem; insarun her ey-
lemi, insandan baguns1z bir nedenselli-
~in eseriyse e~er, bu durum.un insandaki
ozgilrlilk duygusu ve bilindyle nasu uz-
la~tmlabilece~ problemi.
irade ozgiirliiAii problemi 471
insamn karan, insandan ba~1rns12. ne-
denlerin ve ko~ullarm ilrilnilyse e~er,
bu durumun, insanlarm ayru ko~ullar
soz konusu oldu~unda, pek~la ba~ka
tiirlil davranabilecekleri inanc1yla nas1l
ba~da~tmlabilece~i problemi olarak ta-
mmlanan ir~de ozgilrlil~il problemi, di-
ni bir -;er-;eve i..inde, her~eye kadir olan
ve gelecek de dahil olmak ilzere her~eyi
bilen bir Tann'run varolmas1, insanlann
yap1p edecekleri her~eyi ahnlarma yaz-
ml~ olmas1 durumunda, bunun, nas1l
olup da insamn ozgilrlil~il ve sorumlu-
lu~uyla, giln~h dti~ilncesiyle uzla~tm
labilece~i, insanlarm nas1l olup da oz-
gilr olduklannm soylenebilece~i proble-
mi olarak kar~1m1za ..1kar.
Ormi~in, isl~m dti~ilncesinde, insarun
Tann kar~1smda rilzg~ra tutulmu~ bir
yapraktan ba~ka hi..bir ~ey olmad1~1n1,
insan ir~desinin ozgilrlilkten yoksun
bulundu~unu savunan Cebriye adh yaz-
gla mezhepten sonra, Mutezile mezhebi,
insan ir~desinin ozgilr, insanlarln da
kendi eylemJerinin mutlak faili ya da
yarahc1s1 olduklaruu one silrmil~tilr.
Bu goril~e gore, insan ozgilr bir varhk-
hr, ..ilnkil e~er kotiililkte tannsal ir~
denin etkisi soz konusu olsayd1, bu tak-
dirde ya Tann'mn insanlan eylemlerin-
den sorumlu tutmamas1 ya da Tann'nm
haks1zhk yaph~mm, insana kar~1 ada-
letsiz davrand1~mm kabul edilmesi ge-
rekecekti. 1ki altematif te kabul edile-
mez oldu~undan, insanlann eylemlerini
kendi ozgilr irAdeleriyle se ..tiklerini soy-
lemek gerekir. Tann kusursuz adaleti
gere~i, insanlan se-;mekte ozgilr blrakh-
~~ eylemlerinden sorumlu tutar.
Soz konusu iki u-; arasmda kalan ve
ehli sunnet diye bilinen 1hmh mezhep
ise, ayru anda hem killli veya tannsal
ir~denin varh~ml ve hem de insanm
kendi eylemlerini se-;mede ozgilr oldu-
~unu kabul etmi~tir. Ehli silnnet it;inde
yer alan iki mezhepten gerek E~ari
ye'nin kurucusu el-E~ari ve gerekse Ma
turidiye'nin kurucusu el-Maturidi, insap
ni eylemleri zorunlu davraru~lar ve ihti-
yari eylemler diye ikiye aymrken, birin-
472 iradi
cilerin iradf olmaddclanru, oysa ikinctle-
rin iradi olduklaruu vurgular. Refleks,
titreme benzeri zorunlu davranJ~Iann
tiilniiyle irade d1~1 olmas1na kar~1hk,
deger yargllarma konu alan eylemler
iradi se~imin sonucu olan eylemlerdir.
insan i~in ozgiirliik daha zi yade, bu iki
eylem liirii aras1ndaki farkhl1g1n bilin-
cinde olmaktan meydana gelir.
iradi [lng. voluntary; Fr. volontaire]. 1 Ge-
nel alarak iradeyle ilgili olan; 2 zorla-
lnanln eseri olmay1p, iradeye bagh bu-
lunan, istemli olan, isteyerek yapdan i-
~in kullan1lan niteleme.
Bu baglamda, omegin iradeden kay-
nakJanan, iradenin sonucu olan eylem
tarz1nai oznenin ger~ek arzu, istek ve ni-
yetlerine aykan bir bi~hnde ger~ekle~en
ve d1~tan gelen bir zorlamanm eseri
alan eylem tarzmdan farkl1 olarak.. arzu,
istek, dii~iince ya da motif tiiriinden
i~l bir olay ya da belli bir bilin~ hAiinin
yol a~t1g1, niyetli, ama~h ve kendi kendi-
sini belirleyen eyleme irddi try~lem ad1 ve-
rilir. Bilerek isteyerek yapllan ve ba~ka
ttirlii de ger~eklqtirilebilecegi halde,
eylemi ger~ekle~tiren ki~inin se~mi~ ol-.
dugu tarzda yapdan ve lci~iye sorumlu-
luk yiikleyen iradi eylem her zaman bir
yarg1, bir karar taraf1ndan ba~lat:J.hr.
lreneos. 126 y1hnda dogup, 202 yllmda
din ~ehitligi mertebesine yiikselmi~ o-
lan Hristiyan apolojisti.
Gnostikler it;in kaleme ald1g1 Sapkmlara
Kar~r adh eserinde, varolan he~yi ya-
rat~ olan tek bir Tann'nm var oldu~
nu, gokyiizii ve yeryiiziiniin tek bir Yarn-
bclstnm bulundugunu one siiren Aziz
ireneos, Tann'n1n varolu~unu karutlar-
ken, diizen ve ama~ karubndan ba~ka,
ortak onay karubndan yararlanm1~br.
Orta~ag felsefesini meydana getiren
kimi konulan ilk kez olarak ortaya ko-
yan Aziz ireneos, yarabna konusunu ele
alan ilk Kilise babas1d1r. Buna gore,
Tanra, diinyaya, tgnostiklerin t Anaksa-
goras, tEmpedokles, tPiaton ve t Aristo-
teles gibi Yunan dii~iiniirlerinden hare-
ketle iddia ettikleri gibi, ezeli olan mad-
deye ~ekil ver1nek suretiyle degil de,
hi~ten yaratm1~hr. Dahast, Tanr1 diin-
yayl zorunlulukla degil de, ozgiirce ya-
ratml~ttr; evren, iyiden ve iyilik ama-
cayla ~1krn~t1r.
irfan. tslam felsefesi ya da dii~iincesinde,
Tann'y1 ve Tann'JW\ s1fatlaruu bilmeye
yarayan tUm yollar i~in kullandan terim.
Bu yo liar, iki ba~hk altmda toplanu: 1
Bilim adamlanna, bilginlere ozgii olan
ve sonu~tan nedene, eylemden s1fata ve
Slfattan oze ge~meye yarayan istidl&l ya
da ~1kan.m yolu. 2 Evliyaya ozgii olan,
ve goniilii temizlemekten ve goniilden
madde ve diinya sevgisini abnaktan
olu~an i~ temizligi yolu. irfan, tasavvuf
geleneginde, aynca ki~inin 'kendisini
bilmesi' olarak tarumlan1r.
irfaniye. Bat1 ya da Hristiyan dii~iince ge-
lenegindeki gnostisizmin islam diinya-
Slndaki versi yonu; ki~inin tannsal d iin-
yarun tiim gizleri hakk1nda tam ve
ger~ek bir bilgiye sahip alabilecegini one
siiren din gorii~ii.
irrasyonalim [ing. irrationalism; Fr. irrati-
onalisme; AI. irrationalismus]. Aydlnlan-
ma ve 19. yiizyd takllc1hganln, diinya-
run rasyonel ya da uyumlu bir biitiin
oldugu, insan akluun bu uyumlu biitii-
nii kavramaya yetili oldugu, diinyarun
yap1 ve i~leyi~ini a~1ga ~1karacak olan,
ba~kalanna aktardabilir ve ogretilebilir
olan yontemler bul und ugu, ins an top-
lumunun geli~mesinde, bu yontemlerle
kazandan bilgiden yararlanllabilecegi,
insarun ozii itibariyle makOI ve ilerle-
meye a~1k bir varhk oldugl.l ve insan1n
potansiyel gii~lerinin, bilgisizliginin or-
tadan kald1rdmas1 ve adalet ilkelerine
dayanan kurwnlann yaratdmas1 ~ure
tiyle hayata ge~irilebilecegi gorii~lerine
kar~1 ~Jkan felsefi tavar.
Dii~iince tarihinde ortaya Qkma~ olan
ii~ a yn irrasyonalizmden soz edilebilir:
Bunlardan birincisi olan 1 ontolojilc irras
yonalizm ozellikle iinlii Alman filozofu
tSchopenhauer taraf1ndan one siiriil-
m ii~tiir. Bun a gore, soz konusu ontolo-
jik irrasyonalizm, diinyarun bir anlam
ya da ama~tan yoksun oldugunu, diin-
yanln iyi bir teleolojik ilke taraf1ndan

yonetilmedi~ini, belirli rasyonel katego-
rilerin cisimle~mesi olmad1~1nl, diinya-
mn merkezinde akla ve de~ere kar~1t
olan, bilinfidt~l kor bir giicun, yani ira-
denin bulundu~unu savunur.
2 Epistemolojik irrasyonalizm ise, gerfiek-
li~in anlamdan yoksun oldu~u tezine
ko~ut olarak, do~anm bilimsel yontem-
lerle kavranamayaca~ml, gerfiekli~e an-
cak ve ancak sezgi yoluyla niifuz edile-
bilece~ini dile getirir. Akd yoluyla kaza-
mlan bilginin ~ematik, soyut ve yetersiz
oldu~unu, nesnelerle do~rudan ve ya-
km bir temas kuramad1~nu, gerfiekli~in
oziinii veremedi~ini savunan epistemo-
lojik irrasyonalizm, rasyonel bilginin ye-
rine tam ve kesin oldu~una inand1~1 ve
akd da~mdaki ba~ka yollardan kazand-
ml~ bir bilgiyi gefiirmeye fiah~u.
Sonuncu irrasyonalizm tiirii ise, 3 ahlr2ki
irrasyonalizmdir. Bu gorii~, kendilerini
yabanc1 ve anlamdan yoksun bir diinya-
da bulan insan varhklanrun, ~u aru ya
da ~imdiyi ya~amalan, ifigudii ya da tut
kulai'Ula uygun bir hayat sii.rdi.inneleri,
gerekti~inde anar~ik davraru~lara kal-
kl~malan, filkar gozetmeyen bir sanat fa-
aliyeti i,.mde olmalan gerekti~ini, k1sa-
cas1 aklld1~1 ve anlamdan yoksun bir
dunyaya verilecek en ak1lhca tepkinin,
akdd1~1 bir bit;imde eylemek oldu~unu
iddia eder. insan davram~arun alai tara-
fmdan yonlendirihnedi~ini ya da yon-
lendirilmemek durumunda oldu~unu
savunan ahlakl irrasyonalizmin, insan
davram~arun, akhn yonetimi ve yolgos-
teric:ili~i alb.nda olmadJ~aru one siiren
~ekline, 3-a) betimkyici irrasyonalizm ad1
verilir. Bu tiir bir anlay1~a en iyi omek,
insanm inancm1, dii~iincesini ve eyle-
mini belir Jeyen etmenlerin bilinr;siz ve
akdd1~1 etmenler oldu~unu one siiren
Freud'dur.
Buna kar~m, insan davram~1run ak1l
tarahndan yonlendirilmemesi gerekti~i~
ni savunan ahliiki irrasyonalizm tiirii
ise, 3-b) normatif irrasyonalizm olarak bi-
linir. Bu tur bir anlay1~m en iinlii tem-
silcileri ise, duygu ve do~al ifigudiintin
onemini vurgulayan tRousseau, insarun
lsko~ Aydmlaninas1 473
durumunun safimah~rna i~aret eden Ki-
erkegaard ve hifi ku~ku yok ki, Nietzs-
che'dir.
iiTealizm [ing. irrealism; Fr. irrealisme]. 1
Nesnel bir gerfieklik, zihinden ba~1ms1z
bir varhk dii~iincesini reddeden ak1m
veya tav1r. Nesnel gerfieklik dii~iincesi
ni yads1yan ..ok say1da akun olmakla
birlikte, irrealizm teriminin bu anlamda
kullamm1 oldukfia yeni olmak duru-
mundadu.
2 Belli bir nesne ya da ozellik tiiriintin
gerfiek oldu~unu, gerfiekten varoldu~u
nu one siiren gorii~ii yads1yan teori. Bu
ba~lamda, ahltiki irrealiznr ahlak1 ozellik
ya da niteliklerin varolu~unu veya ger-
~ekli~ini yads1r.
isbatii'l bari. islam felsefesinde Tann ya
da Yarat1c1run varolu~unu karutlama fa-
aliyeti ifiin kullarulan deyim.
islam dii~iiniirleri bu konuda, e~deyi~
le Tann'run varolu~unu ispatlama soz
konusu oldu~unda, Bab'daki dii~iiniir
lerle tam bir uyum ifiinde Ufi ayn Tann
karubru, yani kozmolojik karub, teleolo-
jik kamh ve ontolojik kamt1 kullaruru~
lardlr. Bununla birlikte, islam filozoflan,
daha f~Ok kozmolojik karuh kullamp, bu
karulln farkl1 versiyonlanru one siir-
m ii~lerdir.
lskenderiye Okulu [ing. Alaandrian Scho-
ol; Fr. Ecole d' Ala.tmdrie]. Milattan son.ra
ufiuncii yuzydm ba~lannda kurulup,
kentin Araplann eline g~gi 642 ydma
dek olan donemde, iskenderiye'de orta-
ya ~ ve 5e9'Jleci, gizemd egilimler
sergileyen felsefe okulu.
Plotinos'un hocas1 olan Ammonyas
Sakkas tarahndan kurulmu~ olan okula
datla f~Ok Yeni-Platoncu felsefe egemen
olmu~t1,1r.
lsko~ Aydanlanmasa [ing. Scottish enligh-
tenment]. Avrupa'da 18; yuzydda ya~a
nan genel t Aydmlaruna hareketinin, is-
kofiya'da, biraz da bu iilkede 1707 ve
1830 ydlan arasmda gerfiek.le~en ekono-
mik geli~menin sonucu olarak ortaya
filkan yansimas1. SOz konusu Aydinlan-
ma hareketinin en onemli iki temsilcisi,
David tHwne ve Adam tSmith'tir. Ku~-
474 islam felsefesi
kucu bir empiriznti benimseyen bu ha-
reket, teleolojik bir goru~ten vazgec;e-
rek, Descartes9 doga anlay1~1nln man
hksal sonuc;lann1 c;1karsam1~hr.
Bun a gore, lskoc; A ydinlarunas1, dini
vahiy ve felsefi spekulasyon kar~rs1nda
gozlem ve deneyimin onemini vurgula-
ml~, ahlak1n geli~imiyle goreciligin ya-
rathgl guc;luklerin ustesinden gelmede
toplu1nsal degi~1nenin ve toplumsal or
ganizasyonun kac;uulmazhgna i~aret
ehni~tir. Endustrile~me surecinin toplu-
ma maddi bir yarar saglad1guu savu
nan hareket, bununla birlikte toplumsal
ilerlemenin bireyin 1nutluluguna zorun
lulukla katk.J yaphg1 du~uncesinden sa-
ktnml~hr.
lslam felsefesi [ing. islamic philosophy; Fr.
plrilosopftie islamique; AI. Islamisch pltilo-
soplrie]. Kaynaklann1 Hint, !ran ve Yu-
nan U ygarhklanndan alan ve lslam U y-
garhglna mensup olan ulkelerdel ozellik-
le 8. ve 12. yuzylllar aras1nda gerc;ekle~
tirilmi~ olan her turlu felsefi faaliyete
verilen ortak ad.
lslam felsefesi, llkc;ag Yunan felsefesiyle
Hristiyan Ortac;ag ve ozellikle de mo-
dem A vrupa felsefesi arasmda bir kop-
ru olma i~levi yerine getinni~tir. Birc;ok
du~unurun katk1 yapng1 !slam felsefesi-
rtin dogu~unda, her~eyden once mus-
lumanlann bu dunyadaki ya~amlar1n1
duzenleyen ve kurala baglayan, ahiret
alemi ic;in de rehber olan Kuran'm indi-
rilmi~ ohnas1 etk.ili olmu~tur. Kuran'1n
bu niteligi, Kuran'1n yazllmas1, okwuna
s1, anla~Ihnas1, yabanc1 dilleri, dinleri ve
uluslan ara~hnna, Tann ve evren uzeri
ne bilgi edinme sonucunu dogunnu~
tur.
Yine, Kuran'1 okumak ve anlamaktan
dogan du~unce ayr1hklanna s1msrka
bagh olan kelamtn kaynag1nda da K u-
ran, ve Hz. Muhammed'in degi~ik olay-
lar ve problemler kar~1s1nda inananlan
aydlllla tmak, Kuran'm baz1 ayetlerini
daha a~ bir dille anJatmak i.;in soyledi-
gi sozler butunu olu~turan hadisler var-
dlr. Hicretin ilk yuzy1luun sonJarma
dogru ortaya 9kan kelam, itikat, tevhid
(Tann'n1n birligi), Tann'ntn s1fatlan, ka-
za ve kader, ahiret, ruhun olumsuzlu~1,
olumden sonra dirili~ gibi konu lara i~le
mi~tir.lslam goru~lerini savunmay1 ana
ilke edinen kelam, Kuran'1n ayetlerine
anlam vennek, Kuran'1 anlamak, temel-
lendirmek, her turlu lslam d1~1 inane; Ia
m ucadele ehnek ve lslainla ilgili anJa~
mazhklan c;ozmek amac1 gutmu~tur.
lslam felsefesirtin dogu~unda, aynca
lslamiyetin ~am ve Bagdat'ta, putperest-
lik ve Hristiyanhkla yuzyuze geli~i ve
bu durumun yol ac;hg1 gerginlik, Tann'-
nm evrendeki mutlak kudreti ve bunun,
insarun eylemlerinden sorumlu olu~uyla
olan ilgisirtin ortaya c;lkardtgt ahlild
problemler ve nihayet, lslam y~ go-
ru~unun birligini koruma zorunlulugu
problemi etkili olmu~tur. Bu karma~1k
problemlere ili~kin tartl~ma, lslam1n
kendi s1rurlan ic;inde yedinci yuzyll1n
ortalannda ba~lam1~hr. Bu problemle-
rin c;ozumu, tart1~malarm bir sonuca
baglarunas1 ic;in, Kuran, Hadis, Kelam ve
Tefsire ek olarak, felseff kavram ve yon-
temlere gerek duyulmu~tur. Soz konusu
kavram ve yontemleri ise, lslam felselesi-
ne, ilkc;ag Yunan felsefesi sagla.rru~br.
lslam filozoflan llkc;ag felsefesini, once
tek elden, M.S. Ul. yuzyllda lskenderi-
ye'de do~u~ ve sonradan Bahya goc;-
mu~ olan Yeni-Platoncu tPlotinos'un e-
serlerinden ogreruni~lerdir. tslam filo-
zoflan, Plotinos araohg1yla, Yunan ve
Latin felsefelerini tarum1~lardu. Daha
sonra da, o zamanlar bilinen butun llk-
c;ag filozoflann1 kendi dillerinde oku-
mak ic;in, Yunanca ogrenmi~ler ve Yu-
nanh filozoflaran eserlerini Ar ap~aya
c;evirmi~lerdir.
Buna gore, islam felsefesinin ilk kayna-
g. Yunan filozoflandtr. lslam felsefesi-
nin ikinci buyilk kaynag1 ise, Hint, iran,
ezopotamya ve M1s1r'du. lran ve
Hint'ten gelen dinle kan~1k felsefi eser-
ler, Hint'ten gelen Brahman ve Buda
dinleri, Rig-veda, Kelile ve Dimne gibi
dini-ahlaki eserler, lran'dan gelen Zer-
du~t ve Mazdaizm dinleri ile Zend-
Avesta gibi yan dini yan ahlaki eserler,

lvlezopotamya'dan astronomi ve mate-
matik, M1s1r'dan zamamn t1pla ilgili
kultur urunleri yeni geli~mekte clan
Islam du~uncesi i~in onemli bir kaynak
olmu~tur.
Islam felsefesi, genel nitelikleri itibariy-
le kavrama bir nitelik arzeder ve dene-
yimden ~k du~unceye, duyu verileri
yerine akll ilkeleriyle manhk kurallanna
dayamr ve i~inde ya~amlan dunya yeri-
ne, olumden sonraki dunya ile ilgilenir.
i~ledij!i konulan Kuran'dan, hadisler-
den, fslam dininin ortaya koydu~u te-
mel inan~lardan se~en islam felsefesinin
ger~ek amac1 felsefeyle, ozellikle Platen,
Aristoteles ve Plotinos'un felsefeleriyle
dinin ilkelerini uzla~tumak, dinle felse-
fe arasmda i~ten bir ba~lanll kunnak,
dinin konulanm felsefe goru~leriyle
uzla~hrmak olmu~tur. islam felsefesi
inanca dayanan bir felsefe olup, onun
birle~tirici, inan~la ak1l arasmdaki ayn-
~~~1, dinin lehine olacak ~ekilde giderici
bir niteli~i vard1r. lnsam da konu edin-
mekle birlikte, etkilendi~i Platen felsefe-
sine uygun olarak, insaru maddi yamn-
dan SIYirlr ve insamn ger~ek bile~eni
olarak, yalniZca ruhu gorur.
islam felsefesinin belli ba~b konulan
arasmda, her~eyden once Tann vardtr.
Ba~ka bir deyi~le, Islam felsefesinin ko-
nulan, en ytice vubk clan Tann'dan ba~
layarak, insana ve maddeye kadar inen
bir varbklar dizisinden olu~ur. Varbk
ttirlerinin en yiiksek noktasrnda Tann
vardu. Tann, ozu bakurundan butiin ola-
rak bilinemez clan varbkhr; Tann'run
'zat'1 akbn. bilgi gucunun, anlama yetisi-
nin Slrurlanm kesinlikle a~ar. Tann'mn
'zat'1 bilinemese de, nitelikleri ara~tlr
ma konusu olabilir. Buna gore, Tanr1
'kadim' dir, tiim varbk turlerinden once-
dir. Onun ba~langc ve sonu yoktur;
Tannen olgun, en yetkin varbkllr. Yara-
had.!r, ezeli ve ebedidir. Tann heJleyi
bilir, hefleyi gorur ve her~eyi duyar.
O'nun bUt tin bu nitelikleri, ilahl s1fatlan
ancak, akll yoluyla anla~labilir.
Evren, Islam felsefesine gore, Tann'run
eseridir, yarahlm1~tu. Evrenin bir ba~-
Islam felsefesi 475
!angc vardtr ve o er ge~ yok olacakhr.
Tann'dan turemi~tir, yani evren Tan-
n'run sonsuz bir 'zuhur' alarudtr. Evre-
nin yetkinli~i Tann'run yuceli~ini, yara-
hCI gucunun enginli~ini gasterir. Tanr1
'kadim' oldu~undan yarahlan evren
'hadis'tir, yani sonradan varolmu~tur.
Tann'nm ilahi iradesi gere~i, yarah~ ey-
lemi, ka~mllmaz bir zorunluluk olarak
ortaya ~kar. Ba~ka bir deyi~le, Tan-
n'mn varb~1 yaratmay1, ve dolaysyla
evreni gerekli k1lar.
islam felsefesi, evrenin yarahb~yla il-
gili olarak, u~ ayn goru~ one surer: 1
Yaratma eylemi bir kez olmu~tur. Tann
her clay yeniden yaratmaz. 2 Evren, su-
rekli bir yarahlma eylemi i~indedir, her
olu~, sonradan ortaya c;kan her clay,
yeni ba~tan ve Tann tarafmdan yarahl-
maktadlr. Yaratma bir kez olup biten bir
~ey olmayp, sureklidir. 3 Evren kadim-
dir, yarahlmam1~hr, dolaysyla Tann
ile e~ zamanhd1r. Tann ile bir olu~
akum i~indedir. Evrenin kendi yasalan,
kendi kurallan vardtr. Her clay kendi
ozu geregi, ba~ms1z bir kurala gore or-
taya <;~kar.
Islam felsefesi genel olarak ruhu"' in-
sandan once yarahlm1~ oldu~unu, ve
bedene sonradan girdi~ini savunur.
Ruh, bedende ba~unsiZ bir toz olarak
varolur. lnsan oldu~u zaman olmez. 6-
ltim, yalruzca ruhun bedenden aynlma-
Sl, geldi~i tannsal kayna~a geri donme-
sidir. insan varb~1, ruhun ozunu bile-
mez, yalruzca ruhun d1~a vuran ey-
lemlerini du~unur ve yorumlar. Ruhun
maadeyle en ku~uk bir ilgisi yoktur. ln-
sanda bilmeyi, du~unmeyi, canbh~1,
insan ofarak eylemde bulunmay sa~la
yan ruhtur. lnsan varh~mm ikinci bile-
~eni, ruhtan sonra yarahlm1~ ve gec;ici
clan, yok olup giden bedendir. Islam fel-
sefesinin rum du~unurlerine gore, bede-
nin duyular ad1 verilen de~i~ik nitelikte
yetenekleri vardtr. Bununla birlikte, du-
yular yalmzca ruhun yardmyla i~ go-
rebilir. Bedene canhbk veren ruh, duyu-
lann ~ah~mas1m, alg guctinun geli~
mesini sa~lar. lnsanda, Tann'run ona
verdigi bir ctizi irade vardtr.
476 islami bilimler
Akd ve irade gibi yetiler, insana
Tann'n1n birer armagaru olup, tannsal
bir yap1 sergilerler. tnsan akhn1n u-; ayn
ba~ans1 vard1r: 1 inanmak, 2 bilmek ve
3 du~unmek. insan ta~Id1g1 bu gu-;ler
yuziinden inanan, inanmay1 bilen bir
varllkbr. insan ~ozgur irade'nin ta~Iyia
SI oldugundan, eylemlerinden dolay1,
Tann kar~1S1nda sorumludur. Tan.r1, ev-
reni yarathktan sonra, insan1 tiim ey-
lemlerinde bag1ms1z b1raknu~tu. Eylem
bag1mS1Z bir 'irade'nin yonetimi albnda
ortaya -;1kttg1 i.;in, ger-;ek fail olan in-
sanda sorunuuluk vard1r. Bu nedenle,
insan Tann katmda, "yaphklannm hesa-
biru vennek' zorundad1r.
islam felsefesinde, fi1ozof1ar bu konuda
ikiye aynlmaktadular. Bir grup filozofa
gore, her 'fiilin mutlak faili Tann oldu-
gundan', insan yapbklanndan ya da ey-
lemlerinden sorum.lu degildir. c;=unku,
~her~ey Tanndan gelir', insatun 'irade'si
kendi elinde degildir, ve insan bagunslZ
bir varhk olmad1g1 i-;in, sorumlulutu
da yoktur. Buna kar~In1 ikinci grup filo-
zofa gore, insan tum davran1~ ve eylem-
lerinde 'bagi.II\sJz'dir. Tann her~eyi bil-
diti i-;in, 'batimstz' bir 'irade'si olan
iilsarun ne yapacag1n1 da onceden bilir.
'Takdir', yapdacak olanlann 'onceden'
bilinmesi yuzundendir. Tanr1 'takdir et-
titi i-;in, ins an eylemde bulunmaz', insa-
nin nasd eylemde bulunup davranacag1
'onceden' Tann tarahndan bilinditi i-;in,
'takdir' edilmi~tir. 'Takdir', ger-;ekle~ti
rilecek olan davraru~m strurland1nhnas1
degil, bilinmesi sonucudur. Bu bakun
dan insan tum eylem.Jerinden sorumlu-
dur.
islam felsefesine gore, bu dunya g~d
dir. Ruh, geldigi yerde donecektir, onun
i-;in sonsuz ya~am imkaru vardu. Her
insarun, dun yadaki ey1emlerine gore, ote
dunyada goreceti bir kafldlk vard1r.
iyilik yapanlar, hay1r i~leyenler mutlu-
luk, kotuluk yapanlar da ceza gorecektir-
ler. Tann adil oldu~u i-;in, her i~in, her
eylemin kar~Ihtiru verecektir. insan,
ozgur iradesi i1e 'hayr' ve '~r' den birini
se-;mek zorundadu.
tsia1n felsefesinin ba~hca ak1n1lan ~un
lardir: I Platon ve Aristoteies'ten etkilen-
rni~ olan akllcdar ya da El-Kindr, Farabr
ve ibni Sina'dan olu~an Me~~ailer. II
ibni Bacce ve ibni Ru~d'den olu~an ve
Me~~ai felsefesinin Endulus'teki deva-
rru olarak nitelenebilecek aktm. III Mu-
tezile filozoflan, Nasiruddin Tusi, $erif
Curcani gibi filozoflardan olu~an akllc1
din felsefesi. IV Maddiyun ya da dehri-
yun veya e:ski Anadolu'nun dogao ve
atomcu filozoflanna dayanan, onlann
yolundan giden, dunyarun ya da mad-
denin ger-;ek oldugunu, varhk kavrarru
albnda toplanan her~eyin maddeden
tiiredi~ni, evrenin yarattlmad1gtru ileri
suren, maddenin d1~1nda kalan her~eyi
reddeden madded ve deneyciler.
V Ttim dogrulann ancak sezgi yoluyla
bilinebilecetini, sezginin akJt, deneyi,
d uyu verilerini her zaman a~hguu sa-
vunan i~rakiyun. Sahabettin Suhreverdi
ve ibni Tufeyl gibi filozoflarca temsil
edilen bu ak1m, daha ~ok Yeni-Platon-
cu1uk, mazdeizm ve Platon'un o zaman-
lar bilinen eserlerinin etkisinde kalnu~
ve felsefeyle tasavvuf aras1nda bir orta
yol bulmaya ~ah~mt~hr. VI A~k1, ilahi
sevgiyi her ~eyin ustunde goren, haki-
kate ancak a~k ile ula~1labilecetini sa-
vunan tasavvuf felsefesi. VII Me~~ai
felsefesiyle Kelamm -;att~masll\1 temsil
eden Gazalf ve VIII tbni Haldun gibi ba-
~mSIZ filozoflar.
islami bilimler [ing. islamic scienC25; Fr.
scienrLS islamiques]. Bilimleri diinyevi bi-
limler ve dini bilimler diye ikiye ay1ran,
dunyevi bilimlerin yeryuzunu, yeryu-
zunde ya~ayan canh ve cans1z varhklan,
dogal olaylan, gok dsimlerini ve gokteki
olaylan her yonuyle konu ald1~uu dile
getiren islamiyette, dini bilimler.
Soz konusu dini bilimler tefsir, hadis,
ftlah ve kelamd1r. Bunlardan tefsir,
Kuranln metnini ele alarak gizli anlam-
lan ortaya ~nnaya ~al~1r. Hadis ise,
Peygamberin sozleri ile eylemlerin ak-
taran bilgileri derleyen ve suuflandu-a-
rak inceleyen bilime kar~d1k gelirken,
ftluh Kuran ve hadislerdeki yasal hu-

kuanleri temele alan islam hukukudur.
Buna kar~il1k, kelam [slam inancmm il-
kelerini akll teaneline oturtmay1, afilkla-
anayl amafilayan bilimdir.
ispat [ing. proof; Fr. preuve; AI. beweis,
probe]. Hem mant1ksal ili~kiye dayanan
kamtlama ve hem da nedensel ili~kiye
daya1lan tamtlama ifiin kullamlan genel
bir terim olaralc, bir dogrunun do~rulu
~unu gosterme ya da bir olgunun belli
bir nedensel ili~kinin ifadesi, genel bir
yasamn ozel h!li oldu~unu ortaya
koyana i~lemi. , sonra s1mf ve i~bollimlinlin ayn feno-
istiare [tng. allegory; Fr. alMgorie; A I. alle-
gorie]. Somut sembolizm. 1 Benzetmede,
benzetaneyi meydana getiren iki o~eden,
benzeyen ve benzetilenden birinin soy-
lenmemesi ile yap1lan e~retileme turii. 2
Gorunu~teki anlamma ek olarak, bir de
ahla.kr, politik veya manevl bir mesaj ak-
tarma amaa guden oyku, anlah.
istidlal. islam du~uncesinde genel olarak
akllyurutmeye, fakat daha ozel olarak
da somut olgu ya da sonufilardan onla-
rm nedenlerin.i filkarsayan alalyurutrne
tarz1.
Bu ba~lamda, aym islam manh~ ya da
du~uncesinde tumevanma, yani tikel
dunun ya da omeklere ili~kin gozlem
yoluyla genel ya da turnel bir sonuc:a
ula~ma i~leminc istikra ad1 verilir. Aym
gelenekte, gerfiek ya da bilimsel tiirneva-
nm ifiin gerekli olan ko~ullan sa~lama
yan eksik tiimevanrna ise, istikra 'iin nakzs
ad1 veribni~tir.
i~ boliimii [Os. taksimi amdl; tng. division
of labor; Fr. di"Dision du travail; AI. arbeits-
teilung]. Oretirnin, emek ya da i~in tek-
nik, toplumsal ve cinsel bir fierfieve ifiin-
de bollimlerunesi ya da farkhla~mas1
durumu.
Buna gore, i~ bollimli deyimi lifi farkh
~ekilde kullamlrn1~hr. Bunlardan birin-
cisi, 1 i~in teknik bir fierfieve ifiinde bo-
llinmesi olup, do~rudan do~ruya lire-
tim slirecine i~aret eder. Onsekizinci
ylizy1l iktisatfilSl A. tSmith terimi, lire-
tim slirecindeki uzmanla~may1, i~i ayn
i~fiiler tarafmdan gerfiekle~tirilen smuh
i~lemlere bolme tavnmn sonucu olan
i~lemsel kurallar olarak yasa goru~ii 4n
a~m ih tisasla~may1 ifade etmek 1~n
kullanrn1~hr. 0, her bir i~fiinin i~in bir
bollimlinli aym anda yaph~l i~bollimli
nli eme~in verimlili~ini arthrd1~1, aym
basit i~i sonsuzca tekrarlayacak olan i~
fiinin maharet ve becerisini ylikseltece~i,
v. b. g., gerekfiesiyle savunmu~tur.
i~bollimline, toplumsal fiah~maya yol
afih~l, sm1fsal e~itsizlik, ozel miilkiyet
ve yabanc1la~manm kayna~1 oldu~u ve
insani yarahc1h~1 yok etti~i gerekfiesiyle
ba~lang1fita kar~1 filkan tMarks, daha
menler oldu~nu soyleyerek, i~bollimli
nlin endlistri toplurnunun bir gere~i ol-
dugunu ve sosyalist toplwnda da devam
edece~ini soylemi~tir.
t~bollimlinlin ikinci tlirli, 2 toplumsal
i~bollimli olup, bir blitun olarak toplum-
daki farkhla~n1ay1 gosterir. Sosyolojinin
kurucusu olarak goriilen tComte, i~te bu
fierfieve ifiinde, ~boliimlinlin, bireyler
arasmdaki kar~1hk ba~unhhk ili~kilerini
arthrmak suretiyle toplumsal dayam~
mayl arthnrken, bir yandan da toplurn-
da bOliiruneye yol afiabilece~ni soyle-
mi~tir. ibollimiinlin lifilincli tlirli ise, 3
i~in kadm ve erkek cinsine gore bOllim-
lenmesinden, rollerle faaliyetlerin kadm
ve erkeklere gore farkhla~hnlmasmdan
olu~ur.
ililemsel tamm [tng. operational definition;
Fr. d~finition op~rationnel]. Bir terim ya da
50zdi~ii, o terim ya da sozcli~iin sem-
bolik olarak ifierdi~i ve yerine getirildi-
~inde, onun anlam1 olma i~levi goren
i~lemler, faaliyetler ya da eylemler ara-
clh~yla tammlayan, tammlanan ~eyi
meydana getiren i~lemleri temele alan
tamm tlirli.
i~lemsel kurallar olarak yasa gorii~ii [lng.
laws as procedural rules]. Fizikidlinyada-
ki dlizenlilikleri betimledi~ine inamlan
bilimsel yasalann, birtalwn olaylardan
ba~ka olaylan, ya da olaylarla ilgili oner-
melerden di~er olaylarla ilgili onermeleri
filkarsamayl olanakh kllan kurallardan
ba~ka hifibir ~ey olmad1~1nl savunan bi-
limsel yasa gorli~li.
478 i~lerlik
i~ledik [ing. pelfonnativity; Fr. perfonnati-
vite]. Tum yargdann sonuca, pragmatik
i~leyi~e, verimlilige, etkinlige, ba~an
ve kapasiteye bakdarak verilmesi gerek-
tigini soyleyen modern ol~ut.
Bu baglamda, en az girdiyle en yuksek
~tkttyt saglama, en az emek ya da mali-
yetle mumkun en yuksek fayday1, etkin-
ligi saglama ve boylelik.Je de hakikati et-
kinlige e~itleme ilkesine i~lerlik ilkesi adt
verilir.
i~~akiye. 12. yuzyilda ya~amt~ olan
Islam du~unurii ~habettin Siihreverdi
tarafmdan kurulmu~ olan ve temel og-
retileri a~tsmdan se~meci bir nitelik ar-
zeden felsefe sistemi.
Kaynagmt Aristoteles'ten alan, insaru
bir akll varhgt olarak goriip, mantlksal
akllyii.riihne yoluyla ger~ekligin oziine
nufuz edebilecegini, duyularla gelen
malzemenin akhn kurallanna gore bi-
~imlendigi zaman, gene} ge~erliligi olan
bir bilgiye eri~ebilecegini savunan M~
~ai Okuluna kar~1 ~tkan i~rakiye, akhn
insam belli bir strura kadar gotiirdugu-
nu, akbn yalmzca bir ol~ii olup, kavra-
ma giicuniin suurh oldugunu, gene} ge-
~erligi olan dogrulann akhn otesinde
kaldtguu savunarak, onun yerine sezgi-
yi ge~rir. Buna gore, ger~ekligin oziine
ula~mamn, ilahi hakikatleri kavramarun
tek yolu sezgidir.
Evrende yer alan tiim varhklann aydm-
hk ve karanhk gibi iki ayn nitelik ta~tdt
gmt, evrendeki bu 1~1k ve aydmhg.n
kaynaguun Tann oldugunu savunan 1~
rakiye anlay1~ma gore, Taru1 nurUI envar-
d&r, yani nurlann nurudur. Varhk ya da
varolu~ Tann'dan,. nurlann nurundan
a~ag& dogru ger~ekleen bir tiiriimiin so-
nucu olarak ortaya \lkar. Varhk a~m
dan, zorunlu olan tek varhk. TaNl'du;
yalmzca 0, kendi kendisiyle vardu. Geri
kalan he11ey Tann'ya i~aret etmekte
olup, O'nu gerektirir. i:nsan. soz konusu
bu nuru, sezgi yoluyla kavrar. .
i~tiha [tng. appetite; Fr. a~tit]. lnsan ru-
hunun, insanm bir biitiin olarak varhgi-
ru siirdiirebilmesi i~n ~u ya da bu ol~ii
ler i~inde tatmin etmek durumunda
oldugu, yeme, i9Jle, cinsellik tiiriinden
teme1 istek ya da arzularla ilgili olan
par~ast.
ittihad. islam felsefesinde birlik, birle~
me il;in kullarulan terim.
Buna gore, bir ~iftin terirn ya da par~a
lanyla diger ~iftin terim ya da _par~alan
arasmdaki oran ayruysa, buna Islam fel-
sefesinde bagmb yoluyla birlik anJam&-
na gelecek ~ekilde, ittil1ad fi'l izafe ad1
verilmi~tir. Buna kar~m, at ve insanm
aym hayvan cinsinin uyesi olmast orne-
ginde oldugu gibi, iki ya da daha fazla
~eyin aym cinsin iiyesi olmas& duru-
munda, buna da cins yoluyla birlik anla-
tmnda ittihadji'l cins ad& verilmi~tir.
Yine iki ya da daha fazla ~eyin ortak
bir ozellige sahip olmalan durumunda,
olu~an birlige, islam felsefesinde, ozel-
lik yoluyla birlik anlammda ittihad ji'l
hassa, iki ya da daha fazla ~eyin ayru
miktardan olmas& durumunda, ortaya
~&kan birlige nicelik baklmmdan birlik
anlammda ittihad fi'l kemm ad& veril-
mi~tir. Buna mukabil, iki ~ey aym nite-
lige sahip olursa eger, ortaya c;~kan bir-
lik ittihad ji' l keyf, bun a kar~m iki ya da
daha fazla ~eyin ayru tiiriin iiyesi olma-
Sl durumunda olu~an birlik ise, tiir yo-
luyla birlik anlammda ittihad fi'l n~
adm& alm&~tlr. Nihayet, iki ya da daha
fazla yiiklemin bir onermede ayru ozne-
ye yiiklenmesi durumunda meydana
gelen birlige, islim felsefesinde ittihad
fi' l m~zuu ad1 verilmi~tir.
itld [ing. drive; Fr. bt$0in, instinct]. Kaho
organik giidiilenmelere, insan davraru-
~m& hareket ge~iren, diizenleyen ko~ul
lara, insam hi~bir bilin~li ~aha gerektir-
meden eyleme iten gii~lere verilen ad.
Omek olarak yeme, i~me, uywna, yo-
rulunca dinlenme, dinlenince faaliyete
g~eyi verebilecegimiz itkiler metabo-
lizmarun i~inde bulundugu ko~ullara
bagh oldugundan, tum toplumlardaki
insanlara ve bu arada bir~ok hayvana
ortakhr.
iyi [tng. good; Fr. bien; AI. gut]. Arzunun,
degerin nesnesi olan, rasyonel iradenin
degerli buldut;u, irade tarafmdan iste-
nen, arzu edilen ~ey. 1nsan iradesinin
akla dayah bir ~im sonucunda deger

verdigi, ihtiyac;lanmlZl kar~alayan, oz-
lemlerimize uygun dii~en ~ey. Kendi-
mizi bir insan varhg1 olarak tam anla-
1n1yla ger-;ekle~tirme1nize hizmet eden,
ait oldugumuz topluluk i-;in yararh ve
degerli olan ~ey.
Farkh iyi tiirlerinden soz edilebilir: 1
Buna gore, bir ~ey, kendisindeki temel
bir ozelHkten, onu degerli ya da arzu
edilir bir ~ey olarak gormemize imkan
veren ozsel bir nitelikten dolay1 iyi oldu-
gunda, asli olarak bizzat kendi ba~1na
iyidir. Bu anla1nda iyi, kendinde ve ken- .
disi ic;in arzu edilen ya da deger verilen
~eydir, bizzat k4tndisinden dolay1 ama-;-
lanan hedefbr (asli iyi).
2 ikinci olarak, bir ~ey, kendisi ic;in ve
kendisinden dolay1 degil de, dogurdu-
gu yararh sonuc;lardan dolay1 iyidir. 0
ba~ka bir ~ey i-;in arzu edilir, on a ba~ka
bir ~ey ad1na deger verilir (ar1zi iyi). 3
Yine, bir ~ey, ba~ka bir iyinin elde edil-
mesine vesile oldugu i-;in iyidir (ara~al
iyi).__
4 Ote yandan, ger-;ek anlamda iyi olan
bir biitiin ya da faaliyette oynad1g1 rol~
den, arzu edilen bir ~eye dogru geli~en
bir siirec;teki roliinden dolay1 iyi olan
~eylerden soz edilebilir (katkr yapan iyi).
5 Ve niha yet, bir ~ey hem asli olarak ve
hem de anzi olarak iyi olabilir, yani
hem kendisi i..in ve hem de ba~ka bir
~ey ad1na, dogurdugu yararh sonu-;lar-
dan dolay1 istenir.
Felsefe tarihinde tSokrates, iyiyi mutlu-
lukla ozde~le~tirmi~tir. 0, iyiyi yararh
olanla ozde~l~tirdikten sonra, yararh
olaru insarun ihtiya-; duydutu, eksikligi-
ni ya~ad1g1, insanm bir par-;as1 olan ve
~imdiye de k tatmin olmad1g1 yonlerde
ve eksikli ve ihtiya-; iQnde oldutu alan-
larda, insaru tamamla yan ve ger-;ekl~ti
ren ~y olarak tarumlar. Sokrates'e gore,
bir kimsenin ihtiya-; duymad1g1 bir ~ey,
onun i-;in iyi degildir. lnsandaki ihtiya-;-
lar, istekler ve arzular olmasayd1, dunya-
daki hi-;bir ~ey insan it;in iyi olamayacak-
b. Bundan dolay1, Sokrates'te iyi eksiklik
ve yoksunlugun kar~1t kutbuna kar~1hk
gelir. Buna gore, iyi arzu edilen, eksikli~
duyulan ~eydir.
. iyi 479
Bununla birlikte, iyi, zorunJu oJarak, in-
sanlann ihtiya-; duyduklann1 ve dolay1
s1 yla da arzu ettikJerini d ii~iind iikleri
~ey degildir. lnsanlar, Sokrates'e gore,
ger-;ek ihtiya-;lannm neler oldugu konu-
sunda yantlg1ya dii~ebilirler ve ger..ekte
eksikligini duymad1klan bir ~eyin, ken-
dileri ic;in notr ya da hatta zararh olan
bir ~eyin pe~inden ko~abilirler. iyi, in-
sanlann kendisine ihtiya-; duyduklarm1
d ii~iind iikleri ~ey olmay1p, biJ incinde
olsunlar ya da olmas1nlar, dogalan gere-
gi, ger-;ekten ihtiya-; duydukJan, insan-
lara dogal olarak ait olan ve kendisine
sahip olduklan takdirde, insanlan ta-
mamlayacak olan bir ~eydir.
Su halde, Sokrates it;in iyiyi belirleyen
~ey, uzla~1m degil de, ins an dogas1d1r.
Buna gore, iyi, insan1n dogas&ru ger-;ek-
le~tirip, onu tamamlayan ~eydir ve
insan dogas1n1n tamamlanmas1, insan1n
kendisine ozgii potansiyelin ger-;ekle~
mesi, ona gore, insan ya~am1n1n dogal
hedefidir. Bu hedef ise, mutluluktur. Bu
-;er-;eve i-;inde iyi, yararh, hay1rh, ki~i
nin oz -;1kanna u ygun olan, insan1n do-
gaslnl tamamlay1p ger-;ekle~tirerek, in-
sanl mutlu kdan ~eydir.
t Aristoteles ise, iyiyi, bir ~eyin yerine
getirmek durwnunda oldugu kendi
ozel i~leviyle tanunlam1~hr. Buna gore,
bir ..eki-;, -;eki-;lerden beklenen i~i tam
olarak yerine getiriyorsa eger, iyi bir c;e-
ki-;tir. Iyi bir marangoz, marangoz ola-
rak fonksi yonunu, i~ini en i yi bir bi-;im-
de yapan sanatkard1r. BununJa birlikte,
insan1n i~i ya da meslegiylc, bir insan
olarak etkinligi, insan olmak bakurun-
dan sahip olmak durumunda bulundu-
gu fonksiyon aras1nda bir ay1nm yap-
mak gerekir.
Bundan dolay1, Aristoteles i..in iyi bir
hekim olmakla, i yi bir ins an olmak ayru
~ey degildir. Bir insan iyi bir hekim ola-
bilir, fakat iyi bir insan olmayabilir ya da
iyi bir ins an olabilir, ama iyi bir hekjm
olmayabilir. Burada iki ayn i~lev, yani
onun bir hekim olarak i~levi ya da etkin-
ligi yle bir ins an olarak i~levi ve etkinligi
soz konusudur.
480 lyi ldeas1
Aristoteles'e gor~, insarun yonelmek du-
rumunda oldugu iyiyi belirlemek ir;in,
insan do~as1n1n ay1nc1 i~levi ya da faali-
yetini belirletnek gerekir. Ona gore, iyi
insan, bir insan olarak i~levini yerine ge-
tiren insand1r. Bu i~lev de, insan ruhu-
nun faaliyetidir, insanm ozunu tam ola-
rak gert;ekl~tinnesi, akli yetilerini en
yuksek olfji.ide geli~tirmesidir. iyi, insa-
nln arzu, istek ve soz konusu arzulann
tabnin edilmesinin sonucu olan hazlarla
ilgili bir ~ey de~ildir, r;i.inku arzular insa-
nin akdh, ozsel do~asina dayarunazlar.
iyi ldeas1 [ing. Idea of Good; Fr. Id~e du
Bien]. +Platon'un tum ldealann ustunde
olan, idealann varhk ve gert;e kli~inden
sorumlu olan tdeaya verdi~i ad.
Platon'un Gun~le, Gune~in bu dunya-
daki varhklar ic;in oynad1~ rolle analoji
kurarak anlabnaya t;ah~b~ iyi ideasa,
ayru zamanda bilginin de otesinde oldu
~u it;in, ak1l yoluyla, kavramsal bilgiyle
bilinemez; uzun bir felsefe faaliyetinin ar
d1ndan, bilimlerde ve diyalektikte uz.
manla~hk tan sonra, bir ti.ir sezgiyle bili-
nebilinebilir.
iyiligi buyurma, kotiiliigii iinleme ilkesi.
Mutezile'nin te1nel ilkelerinden biri.
Buna gore, inananlar, miiminler ahlaki
bir tarzda eyleyerek, gudi yetti~ince ko-
tulu~u onJemeye, ahllk ilkelerine uy-
gun bir duzenin yarat1as1 ve koruyucu-
su olmaya t;ah~mahd1rlar.
iyilik ilkesi [ing. principle of goodt1ess].
AhlAki s1fa h her~eyden once iyi ya da
do~ru anlamma geldigi ic;in, her ahlak sis
teminin ilk ve temel ilkesi olan ve biz in-
sanlardan ideal olarak, iyili~i artbnnarru-
Zl ya da gu.;lendinnemizi, hit;bir kotulu~e
neden olmamanuZI ve k6ruliiklerin orta-
ya ~1k1~1na engel olmanuz.1 isteyen ilke.
iyimserlik [tng. optimisnr; Fr. optinrisnre;
AI. optimisnrusJ iyirtin ve iyili~in bir
butun olarak ve uzun vadede koru ve
kotulii~e baskin ~1kt1~1 y a da t;lkaca~J
goru~u. Varolan her~eyi en iyi, en olun-
lu, en umut verid perspektiften gorme,
de~erlendirme tavn; dunyatn1z1n miitn-
kun dunyalann en iyisi oldu~unu, en
iyisi olmasa bile, t;ok yuksek duzeyde iyi
ve iyilik it;erdi~ini, dunyarun gelecekte
daha iyi olaca~1n1, ya~am1n iyi ve insa-
nln gelece~inin parlak oldu~unu, insan-
larln kendilerinde ve toplumda soz ko
nusu olan kotulugu denetleyip engel
olabilecetini savunan du~unce tarz1.
Ounyadaki kotulerle kotuluklerin va-
rolu~unu yadsunamakla birlikte, dun
yanln t;ok kotu ya da mumkun dunya-
larln en kotusu olmadl~Ini ya da dun-
yamzm mumkun dunyalann en iyisi ol
du~unu, insanm gelece~inin karanbk ol-
madl~lnt, yatanun kendisinin iyi olup,
her haliyle ya~anmaya de~er oldu~unu
savunan bakl~ at;ISI.
izlenim [ing. impression; Fr. impression;
AI. eindruck). 01~ dunyan1n, gert;ekli~in
duyu organlaruruz uzerindeki etkisirtin,
zihindeki yans1s1.
Yorumlanmanu~, do~rudan ve araci-
SIZ olan bilint; verisi. D1~ gert;ekli~in,
d1~ dunyadaki bir duru1n ya da olay1n
insanda b1rakt1~1 etki. Bilinc;te ortaya
9kan ve ~arun ya da yorumun sonucu
olmayan duyu-verisi. 01~ dunyaya ili~
kin bilgimizin temelinde bulunan do~ru
dan, ba~ka bir ~eye indirgenemez ilkel
deneyim.
izlenimcilik [ing. impressionism; Fr. imp-
ressionisme; AI. inrpressionismus]. Sanat
alanmda, varhklarm ve nesnelerin sta-
tik ve kavramsal yan1n1 de~il de, insan
zihninde yaratt1~1 get;ici izlenimleri,
olaylar1n de~i~kenli~ini yakalamay1 a-
mat;layan genel e~ilim. Bir du~unce ya
da gorunti.inun insanda uyandardt~l iz-
lenimleri yans1tmay1 amat;layan sanat
ak1m1.

J detil, bireylerden, bireysel varhklardan
James, William. 1842 y1hnda New York'-
ta dotmu~ clan unli.i Amerikah filozof.
Temel eserleri: Pragmatism [Pragma-
tizm], The Meaning of Trutlt [Hakikatin
Anlam1), The Varieties of Religous Experi-
ence (Dini Deneyimin c;e~itleri].
Pragmatizmi: Amerika'daki ilk psikoloji
laboratuvar1n1 olu~turmu~ clan James,
dotrulutu ve gen;ekliti tek yanh ola-
rak yalruzca eylemlerin sonufilarl ile de-
terlendiren pragmatizm ak1m1n1n k u-
rucusudur. Bu akuna gore, gerfieklik ve
dotruluk insarun bak1~ afilSlndan, zi-
hinsel kanaatlerinden ve dolay1s1yla ey-
lemlerinden batuns1z detildir. Bundan
dolaya, gerfieklik eylemlerin sonufilarl,
ba~arllarl ve yararhhklar~yla deterlen-
dirilme lidir.
James bir du~uncenin nereden ve nasll
turediAini ya da onun onci.illerinin neler
oldutunu sonnak yerine, bu di.i~i.ince
nin sonufilar1n1 incelemi~tir. Onun go-
zunde pragmatizm, ilk nesnelerden, il-
kelerden, kategorilerden oteye, son
nesnelere, i.iri.inlere, sonufilara ve olayla-
ra yonelmektir. James'a g~re, kendisin-
den onceki klasik felsefe 'nesne nedir?'
diye soruyor ve kendisini onemsiz ~ey
lerde kaybediyord u. Danvin'in evrim te-
orisi, 'varhtrn kaynat1 nedir?l diye so-
ruyor ve kendisini y1ld1zlar y1tm1nda
yitiriyordu.
Oysa, pragmatizm, lsonufilar nelerdir?'
diye sormakta ve di.i~uncenin yi.izi.ini.i,
eylem ve gelecete yonelbnektedir. Ni-
tekim James, ya~am1 dotrudan ilgilen-
diren somtit olgulara, eylemlere, insa-
james, William 481
run ya~am1n1 ~imdi ve yak1n ge!ecekte
dotrudan etkileyen gtif;' ve eyle1ne
onem vermi~tir. Ona gore, dunyan1n
bitip tamamlanm1~ clan hif;'bir ya1u yok-
hlr; dunya, onun varhk anlay1~1na gore,
hif;'bir tiir ir;ennez ve surekli bir olu~um
if;'indedir. Dunya biricik bir var hktan
olu~ur.
James'a gore, tpragtnatiztn yalruzca bir
yontemdir. Bir yontem olarak pragma-
tizm, insan ya~am1n1n bir amac1 oldu-
tunu one surer. Dunya ve insan i.izerine
yeni bilgi ve yorum gebnne iddias1nda
clan birbirlerine rakip teoriler, yalruzca
insan ya~am1run amae1na gore deter-
lendirilmelidir. Ona gore, diinya i.izerine
clan bir teori, insan ya~anuyla ilgili bir-
f;'Ok konuyu gozardl ederek kesin sonuf;'-
lu yan1tlara ula~1yorsa eter, reddedil-
melidir. BOyle bir teori katmWnaz olarak
dogmatik bir otretidir. Pragmatizmin,
James'a gore, hif;'bir dogmas1, mutlak hif;'-
bir otretisi yoktur. 0, y~ kesin ve
kanltlanml~ olgulanru on plana f;'lkara-
rak, yalruzca ya~ml ol~ ahr.
Bilgi Teorisi: Mutlak ve deti~mez bir
sonufi one si.irmeyen James, di.i~i.incede
kendisine hareket noktas1 olarak sonucu
ahr. James' a gore, bilimde, felsefede, teo-
1ojide hif;'bir tanun ya da fonni.il kesin,
nihar ve deti~mez detildir. tnsan ve
di.inyay1 konu alan teorilerin anJamlan,
sadece onlann problemleri fiOZme kapa-
sitesinde aranmahd1r. Eter, bir teori ya
da fonni.il bir problem fiOZemiyor, pratik
ya~am if;'in ~oyle ya da boyle, ~u ya da
bu ~ekilde bir farkhhk yaratm1 yorsa, o
teori ya da fonnulden vazgef;'ilmelidir.
James'a gore, di.i~uncenin, teorinin an-
larru soz konusu teori ya da du~uncenin
i~e yararhht1yla belirlenir. 0, yararhkla
da, yaln1zca bireyin maddi ihti yaf;'lan-
nln kar~llanmas1n1 detil, ayn1 zamanda
insarun ve toplumun geli~mesine katkl-
da bulunan her~eyi anlatinak ister. Bu
anlamda din, James'a gore, ti.imi.iyle
dotrudur ve din konusunda, dinin s.:r
nufilanna bakarak yarg1da bulurunak
482 Jameson, Frederic
gerekir. 0, dinin tnetafizik bir de~ere
sahip olup olmad1~uu bihnedigini soy
ler. Fakat din, Jamesa gore, her durum-
da yararh bir varsay1md1r.
0, bilgi teorisi bakammdan empiristtir;
yani bilginin kayna~nda duyu deneyi-
nin bulWldu~unu one surer. Ona gore,
bilgi, duyu alglSuun akll yoluyla i~len
mesinden ba~ka hi-;bir ~ey de~ildir ve
soz konusu i~leme faaliyeti i-;in kar~I
Ia~ttnna ve ayudetm.e yetilerinden faz-
lasma gerek duyulmaz. E~yayt, nesnele-
ri anlamak, onlann ne olduklann1
bilmek demektir. BW\u ise, ruhun cisim-
lerle, ger-;eklikle ilk ve dolayslZ temasa
olan canh deneyim, tecrube sa~lar. Saf
olarak bilgi denilen iirun sonradan gelir
ve bu canh temas uzerine kurulur. Bilgi,
ruhun deneyim iizerine, be~ duyu yo-
luyla sa~lanan verilere gore yaptt~1 bir
-;ah~manm urunudur.
] ameson, Frederic. Marksizm veya Mark-
sist ele~tiriyle postmodemizm arasmda
ba~ kuran, tpostmodernizm ve postya-
pisalcah~an kat k1lar1 y Ia zenginle~tiril
mi~ bir Marksist kiiltiir teorisi geli~ti
ren -;a~da~ du~iiniir. Temel eserleri:
Marxism and Form [Marksizm ve Bi-;im],
The Prison House of Langage [Oil Hapis'"
hanesi), The Political Unconscious [Poli-
tik Bilin-;d1~1].
Postmodem bir -;a~1 belirleyen en
onemli de~i~imleri, yuksek kiilturle
a~a~1 kiiltur arasmdak.i kah aynm1n
-;okmesi, modernist eserlerin ele~tirel
boyutlann1 yitirmeleri, kultiiriin nere-
deyse biitiinuyle metala~mas1, hem ta-
rihsel bir ge-;mi~ ve hem de farkh bir
gelecek duygusunu silen bir mevcudi-
yet-;ili~in varolu~u olarak te~his eden
Jameson, poslmodemi kapitalist toplu-
mun geli~imindeki bir a~ama, postmo-
demizmi ge-; kapitalizmin hikim kultu-
rel manhf;1 olarak yorumlamt~hr.
Ba~ka bir deyi~le, Jameson'a gore, kapi-
talizmin her a~amas1na kar1abk gelen
bir kiiltiirel fonn vard1r. Piyasa kapitaliz-
minin hikim kiilturel ifadesi sanatsal
realizm, tekelci kapitalizmin kulturel
ifadesi de tmoderruzmdir. Metala~ma
dinamiklerini sosyal ve ki~isel hayahn
tum alanlanna yayan, -;ok uluslu kapita-
lizmin buti.in enformasyon ve bilgilerin
bilin-;d1~1 kurelerine SIZ.ml~ oldu~u ge~
kapitalizmin kiilturel ifadesi ise postmo-
demizmdir.
Jaspers, Km. 188J..1969 y1llan arasmda ya-
~m~~ olan varolu~-;u Alman filozofu.
Felsefeye hp alarundan, psikopatoloji
yoluyla ge-;mi~ olan Jaspers, bilimsel bir
disiplinde yeti~memi~ ya da bilimsel
merak ve ilgilerini canh tubnay1 ba~ara
mayan bir filozofun kat;trulmaz olarak
birtaklm yanh~lara dii~ece~ini one siir-
mii~tur. Ona gore, yanh~lann en buyu-
~u, ya tDescartes'm yaph~l gibi, bilim
ve felsefen.in ozde~ oldu~unu du~un
mek ya da tHusserl'in yaptt~1 gibi, fel-
scfen.in bilime donii~ebilece~ini du~un
mektir. 0, bilim kisvesi albnda belli bir
dunya gorii~ii one surdiikleri gerek-;e-
siyle tMarks ve tFreud'a da ~iddetle
kar~1 ~tkm1~hr. tDarwin'e de nesnel bir
bi-;imde ve ho~goriiyle yakla~amayan
Jaspers'e gore, felsefe tek tek bilimlerin
bir toplama de~ildir. <;unku bilimlerin
nesnel oldu~u yerde, felsefe oznel ve ki-
~iseldir. Yine bililnlerin nesnelere yonel-
di~i, zorunlu ola1un bilgisinin pe~ine
dii~tii~u yerde, felsefe insana ve insarun
eylemlerinin kayna~1na yonelir ve zo-
runlulu~u a~1p ozgiirlii~e goturiir. Ote
yandan bilim bilgiyi korurken, felsefe
yeni hakikatlere ula~mak i-;in, bilimin
do~rularmt kuar. Felsefeyi sanattan da
ayuan Jaspers'e gore, sanat insana duy-
gusal bir evren SW\ar, insan1n bu dunya-
ya daha iyi katlanmasa i-;in, dunyaya
yen.i ~ekiller verir. Felsefe ise, bu diinya-
ya tum kotuluk ve c;irkinlikleriyle insana
sunmaya -;ah~1r.
tNietzsche'den ve tKierkegaard'111 psi-
kolojisinden esinlenen Jaspers, insarun
diinya kar~lStndaki mumkun tutumlan-
ru, bireyin olum, sava~, de~i~me ve su-;
gibi durumlar kar~1s1nda vennek duru-
munda oldu~u karc~rlan analiz eden, eg-
zistans ya da varolu~ problemini akd

aracth~tyla ~ozumleyecek bir varolu~
felsefesi geli~tirmi~tir. Varolu~la, insa
ntn ya~ad1~1 ve dolaytstyla nesnelle~ti
rilemeyen act ~ekme, su~luluk ve olum
gibi durumlarla stnJrlanan ve a~t~a vu-
rulan insanhk halini anlayan Jaspers'e
gore, bu nihai durumlar bilimsel du~un
cede gozden ka~1nhr, ya da birtaklm pa-
radoks ve antinomilerle ifade edilir.
Oysa bu tecrubeler, empirik bene ili~kin
bilgitnizin e~retili~ini ve dunyasal varo-
lu~umuzun guvenilmezli~ini gosterir.
Bir toplum i~inde ya~ayan insarun, bu
haliyle yerine ba~kalann1 ikame edebi-
lece~i bir atom durumuna du~tu~unu
savunan Jaspers, toplumda ba~kalanyla
ayru durwnda bulunan insanm ~zgur
olmadt~uu soyler. Gerek kilise, gerekse
partinin insanlan ozgiir de~il de, e~it
yapmaya ~ah~b~uu so:;leyen filozof, ger-
~ek varolu~unu ya~ayamayan insarun
ba~kalan taraflndan kurulmu~ olan bu
~adlJ'dan ~1kabilmesi, kabugunu yutabil-
mesi i~in u~ zorunlu ko~ul bulundu~unu
soyler. Bunlar da StrasJyla, yalruzhl<:_ cesa-
ret ve sava~hr. Kitlesel duyguda~hk i~in
de sevgiyi kaybeden insan, yalnlZ olabil
melidir. Bu yalntzi.Lk, on a gore, sonunda
bizi yeniden ba~kalarma ozlem duymaya
gotilrebilecektir. Bununla birlikte, once
yalnlzhk ve ba~kalanru ozleme paradok-
sunu cesaretle ya~ama zorunlulu~u bu-
lunmaktadtr. Bu iki ko~ulu ger~ekle~ti
ren insarun sava~aca~1 u~ ~ey vardtr:
Olum, a a ~ekme ve su~.
Jaspers, Karl 483
Jaspers'in sezunu etti~iolilm, cisimse!
olum olmaytp, insanln kendisini ger~ek
le~tirme strastnda hi~bir olana~tn kal-
madl~tnt gordu~u zaman ya~adt~t 'va-
rolu~sal olii1n'dur. Ote yandan, ger~ek
bir varolu~ duzeyine yukse1meye ~ah
~an, egzr'stans ohnaya ba~layan insan ac1
~eken insandu. Normal insarun, Dase-
in'daki insarun aadan kac;1p kitleye st~ln
dl~l yerde, egzistans olmaya ba~layan in
santn ~ekti~i act, ya~amtna kendisi i~n
bir i~erik kazandtrma ~abasuun sonucu
olan bir ac1d1r. Dahast, egzistans olmaya
ba~layan insan i~in, ba~kalann1n da
aynt ~eyi yapmastnt ~nlemek bir su~ ol-
du~u gibi, onlarm egzistans olmalan i~in
hi~bir ~ey yapmamak da bir su~tur. Oy-
leyse, ger~ek bir varolu~ duzeyine yuk-
selmek, egzistans olabilmek sorumlu ol-
maktan ge~er.
Egzistans olabilmek, butun bu gu~luklere
ra~men mumkun mudur? insant SlnJr)a-
yan ba~kalan hep oldu~u it;in, o tek ba-
~tna egzistans olamaz. Bir inan~ ahlak1
geli~tiren Jaspers, insanm varolu~unu
ger~ekl~tirebilmesi i~in, bilimi a~rak
'mutlak', ya da ~Tann~ya gitmesi gerekti-
gini s~ylemi~tir. Varolu~unu bu yolla
kuran insan, ona gore, ahlaksal bakun-
dan do~ru olaru da bulmu~ olux. Bunun-
la birlikte, bu do~runun, nesnel olmaytp,
yalruzca ona ait oldu~u unutulmamah-
dtr. Dolaytstyla varolu~sal ya~am, tarih-
sel bir olu~um olup, onun belli anlara
ba~b olan do~rulan olabilir.
484 Kabala
K la tiiredi~i, b'nin a'mn zorunlu sonucu
kabala. Genel olarak, gizemci Yahudi ge
lene~ine, daha ozel olarak da ezoterik
Tann ve evren o~retisine verilen ad.
Buna gore, kokleri eski ~a~lara daya-
nan Yahudi gjzemcili~i, pratik bir yonii
de olmakla birlikte, temelde kozmogoni
ve Tann'mn do~as1yla ilgili olmu~tur.
Orta~a~'da ise, spekiilatif Kabala ile fel-
sefe arasmda, orne~in tbni Cabir'de
a~klkla goriilen S1k1 bir ba~lanh var-
dir. Kabalistler i~n Tann ozii itibariyle
bilinemezdir; O'na yahn bir bi~mde
'Sonsuzluk' ad1 verilir. Kabala anlayi
~mda, Sonsuz olanla sonlu diinya ara-
smdaki biiyiik u~urum bir dizi tiiriimle
kapatdu; o, ancak bu sayede belli ol~ii
ler i~inde bilinir hile gelir. Buna gore,
Tann diinyadaki eylemi yoluyla biline-
bilir.
kabul (ing. assumption; Fr. assomption; AI.
vorassetzung, annahme]. Do~ru oldu~u
na, herkes i~in apac;~k oldu~una inam-
lan genel fikir, ilke ya da saymhlar.
Kabullerin ~e~itli tiirleri vard1r: Bun-
lardan orne~in aksiyom, ne kamtlanan
ne de ~iiriitiilebilen, fakat herkes tara-
fmdan apa~1k ve do~ru oldu~una ina-
mlan bir kabuldiir. Buna kar~m postii-
la, herkes taranndan apa~;~k bir ilke ve
do~ru olarak goriilmese bile, belli bir
teorinin suurlan i~inde, do~rudan do~
ruya smanabilir bir sonuca gotiirdii~ii
i~in benimsenen bir kabuldiir.
ka~anllmazhk [ing. inevitability; Fr. in~i
tabilite]. Bir onerq.enin ba~ka bir oner-
meden zorunlu olarak ~~ ya da bir
olaym, durumun belli bir geli~menin so-
nucu olarakortaya c;~kmas1 durumu.
Buna gore, kac;mdmazhk, mantlksal ka-
~amlmazllk ve olumsal ka~mrlmazlJk ola-
rak ikiye aynhr. Mant:J.ksal zorunluluk
anlamma gelen manhksal ka~mdmaz
hkta, b'nin a'dan ka~mdmaz olarak ~1kt1-
~~ soylenirse, bu, b'nin a' dan zorunluluk-
oldu~u anlamma gelir. Olumsal ka~md
mazhk ise, bilimsel determinizm ya da
metafizik veya dini yazgicihk anlarrun-
da, bir olaym, bir durumun, onu onleye-
cek, ortaya ~lki~uu engelleyecek tum
~aba ve giri~imlere kar~m ortaya c;Ikl~l
na i~aret eder.
kaderiye. Her hareketin, her eylemin once-
den Tann tarafmdan yarahldi~mi, takdir
edildigini ileri siiren Cebriye anlayi~ma
kar~1 ~n ve insamn yaph~ i~lerin ya-
rabciSt oldu~u, ozgiir bir iradeye .sahip
oldu~u gorii~iinii benimseyen Islam
mezhebi.
Bu mezhebe gore, Tann insana ak1l ile
birlikte bir yapabilme giicii (kader) ver-
mi~ ve onu ozgiir buakm1~tlr; bundan
dolay1, kul her eyleminden sorumludur.
Kaderiye mezhebine gore, Tann yalmz-
ca iyi yarahn1~ olup, kotii .i~s~n ya d_a
~eytarun eseridir. fnsan bu lkismden ba-
rini se~mede biitiiniiyle ozgiirdiir. Bu-
nunla birlikte, bu durum Tann'-run insa-
mn her davram~m1 onceden bilmedi~i
anlarruna gelmez.
kakos. Yunancada, ~rkin, kotii, de~ersiz,
zavalh ve talihsiz anlamma gelen s1fat.
Kakos'un kar~1h ise da~ goriinii~ ya da
bi~im, ~ekil bak1mmdan giizel olmay1,
ahlakh, erdemli ve yetkin olmay1 ifade
eden kalos Slfatldlr.
kahc1 [ing. permanent; Fr. permanent].
Gec;ip giden ve siireksiz olmaya kar~1t
olarak, hep var ve siirekli olanm duru
mu. Ger~ekli~in hi~ ortadan kalkmaya-
cak, hep varolacak olan bir boyutu,
yonii ya da par~as1 i~in kullamlan ~1fat.
Cme~in, mekan, Orta~a~ felsefesmde,
bu anlamda kahc1 bir ~ey ya da nitelik
olarak de~er lendiri.lmi~tir. .
kahnhlar yontemi [Ing. method of resJdu-
es; Fr. methode des residus]. J. 5. tMill ta-
rafmdan onerilen deneysel yontemin
bir ad1m1.

Buna gore, kompleks bir sonucun bir
par~as1, sonucun olu~masmda etkili
olmu~ oldugu bilinen, ve sonUI;Iarmm
dogas1 daha onceki ara~tumalar saye-
sinde anla~IIan belirli onctillerle a.;Ikla-
nabildigi takdirde, kompleks sonurun
kalan k.Jsm1, etkili olan ned en ya d a ne-
denlerin geri kalanuun bir sonucu ol-
mahdu. Bunu sembolik olarak ~oyle
gosterebiliriz:
a, b, c, d,..... a, b, c, oyleyse, d
w,x, y,z, w,x,y, z lar, sayllar evreninde degil de, onenne-
kahhm-~evre kar~1tbga [ing. heredity
environment controversy; Fr. conhoverse
de l'h~redit~-environment]. Dogu~tancl
hk ve empirizm arasmdaki kar~1thkla
e~anlamh olan ve bir organizmamn,
ozellikle de insan organizmasUlUI olu-
~umunda deneyimin, .;evrenin, ogren-
menin katk1s1yla kahhmm, doganm,
dogu~tan getirilen ya da mir~s ahnan
genetik yapmm katkisuun ne olduguy-
la ilgili tart1~ma.
kalkUI [ing. calculation; Fr. calcul]. Hesap-
lamada ba~vurulan i~aret ve kurallar
sistemi; manhksal problemleri ~jozmek
i.;in geli~tirilen formel sistem. Bir konu-
daki akllytirtitmeyi yoneten iJkeler btitti-
nti i')in kullamlan deyim. c;1kanm kural-
lanna ve manhksal i~lem yontemlerine
gore, semboller kullamlarak filkanm
yapllan formel i~lem.
Buna gore, cebirsel kalkiil, aritmetiksel
i~l~mleri kendisine temele almak ve
onu bir model olarak kuJianmak sure-
tiyle geli~tirdigimiz bir soyut semboller
toplulugu ve bir yapma dildir. Burada,
ornegin 3 ile 2'nin toplamlannm karesi-
nin 25 edecegini gostennek i')in, (a+b?=
a 2 +2ab+bl gibi bir cebir kurahm ve for-
mtiltinti uygulamak fazlas1yla yeterli-
dir. Bu fonntil, yalruz 3 ve 2 sayLlan i.;in
degil, fakat herhangi iki saymm toplam-
laruun kareleri i.;in, ve dolayisiyla sayi-
lardan ba~ms1z olarak ge~erlidir. Ce-
birsel kalkiil, i.;erikten ya da sayllardan
baguns1z olarak tiim sayLlar evreni i.;in
ba~vunnarruz gereken i~aretleri ve harf-
kal venizm 485
leri i~eren bir sistem saglad1gmdan,
boyle bir kalktil geli~tirildikten sonra,
50z konusu i.;eriksiz yap1y1, belli bir i~e
rige uygulamak ve saydar evrenindeki
ili~kileri denetlemek mtimktin hale gel-
mi~tir.
Soz konusu kalktil dti~tincesi daha
sonra en onemli ifadesini manbk alanm-
da bulmu~tur. Bu ttirden bir i~lem sis-
temi ya da kalktiltin manbk i~inde ve
manhksal ili~kiler i.;in de olu~turulabi
lecegi fikrinden hareket eden mantlk~jl
ler evreninde kullarulacak bir i~aret,
sembol ve kurallar btittinti olarak man-
tlksal bir kalkiil geli~tirmi~lerdir. Bun a
gore, manbk alaruru bir onenneler evre-
ni olarak degerlendiren ve onermeleri
i.;erilderi ile degil de, birer gosterge ya
da harfle, ba~ka bir deyi~le sembollerle
gosteren man~ar, onenneler arasm-
daki ili~kiJeri, sembollerle g05terilen baZI
gosterge ve kurallara gore, bir yapma dil
i.;erisinde fonntill~tinni~lerdir. Manhk-
fillar tarahndan gel~lirilen mantlksal kal-
ktil, onenneler arasmdaki fonnel ili~kile
rin bilincine vannarruza iml<An veren bir
hesap cetveli, bir i~lem ~izelgesi goriinti-
mti alm1~t1r. Manbksal kalktil, ~u halde,
onermeler arasmdaki ili~kileri gostenne-
mize, karutlamarruza ve soz konusu for-
mel ili~kileri denetlememize imkan sag-
layan, i.;erikten yoksun, fonnel bir i~aret,
sembol ve kurallar toplulugudur.
kalvenizm. 1509-1564 ylllan arasmda ya-
~aml~ olan J. Calvin tarafmdan kuru-
lan ve Katolik mezhebinden, kutsal ki-
tabl Hristiyanhgm tek kaynag1 ve ilkesi
olarak gordugu i~in farkhhk gosteren
dini ogreti.
Calvin'in ogretisinde, Tann varolan ve
olup biten her~eyin merkezi olup,
Tann'nm iradesi her~eye yayllm1~tu.
lns.arun kendisine mutlak ve kesin bir
bi.;imde bagunh oldugu tannsal doga-
nm her yerde mevcud oldugunu savu-
nan Calvin, kullanmn Tann'ya stirekli
olarak ifade etmek durumunda oldukla-
n bir sayg1 ve minnet bor~lan oldugunu
belirtir.
186 kamusal
kamusal [lng. public; Fr. publique; AI.
staiitlicll). Ozel, ki~isel ya da mahrem
olana kar~tt olarak kamuyla, meslekler
veya siyasi alanla ilgili olan i~in kulla-
mlan niteleme.
Bu baglamda, bir btitun olarak toplu-
mun ~tkanm, bireylerin ya da gruplann
bencil ~tkarlarmdan aytrd etmek i~in kll-
musal pkar deyimi kullamhr. Buna gore,
bir toplumun tum uyelerinin, statuye,
zenginlige veya konuma bakmakstzm
payla~ttklan ortak bir hedef, politika ya
da amaca kamusal ''kllr adt verilir.
Yine, liberal politik duzenin feodal du-
zenin yerini aldtgt Strada olu~mu~ olan,
yurtta~ ya da bireylerin toplulukla ilgili
sorunlart ve kon ular uzerinde tartt~ma,
fikir beyan etme imk4m bulduklart,
sosyo-politik sorunlann ~ozulmesinde
ki~ilerin degerler, erek ve norrnlar iize-
rinde mutabakata varrna ve katkt yapma
~ansma sahip olduklart estetik/ ebedi
ele~thi veya politik muhalefet alan! k~>
musal alan olarak tanunlatur. Sivil top-
lumla devlet arasmdaki bir alan olarak
kamusal alan, burjuva toplumunun ihti-
ya~lanru devlete ileten ilerici, ele~tirel ve
kultur tarb~an bir alan bi~iminde geli~
mi~tir.
kana at [ing. opinion; Fr. opinion). 1 Rasyo-
nel bir temeli olmakla birlikte, kendisin-
den ku~ku duymamn mumkun oldugu
bir onerme ya da hipotez. Ki~isel go-
ru~lere dayanan inan~. 2 Bir uzman ta-
rafmdan verilen hukum ya da yargt. 3
Saglam delil ya da dayanaklart olmayan
fikir, goru~, sam. 4 Degi~en fenomenle-
rin kesinlikten yoksun duyusal bilgisi.
Sam. Ki~inin dogru olup olmadtgmdan
emin olmadan benimsedigi gorii~ tarzt.
5 Otoriteye ve guvene dayah olarak be-
nimsenmi~ du~unce.
kamtlama. [1ng. argumentation; Fr. argu-
mentation). Yalruzca manbga ve ozellikle
de salt mannga ail bir deyim olarak, en
az bir ortak terime sahip olan iki oner-
me arasmda, bu terimlerin i~lemleri ve
kaplamlart yonunden kurulan manhk-
sal ili~kiye verilen ad. Buna gilre, tum
insanlarm oltimlu olmalarmdan dolayt,
Aristoteles'in de olumlu oldugunu dile
getirrnek, karutlamaya bir omek olarak
verilebilir.
Karutlama ayru ~er~eve i~inde, bir oner-
menin dogrulugunu, onun ba~ka bir
ooerrnenin zorunlu sonuru oldugunu, ya
da daha once dogru oldugu kabul edilen
onerrneler obeginin manbksal vargtst ol-
dugunu gosterrne i~lemine kar~thk
gelir. Kamtlama, tumdengelimsel man-
bkta her zaman bir zorunlulugu ifade
eder, zira karutlamada onculler dogru ol-
duktan sonra, sonucun dogru olmast bir
zorunluluktur. Ote yandan, mantt.ksal
bir ili~kiye dayanan kamtlama, neden-
sel ili~kiye dayanan ve bundan dolayt
zorunluluktan ~ok olumsalhk ta~tyan
ttarutlamadan farkhhk gosterir.
kanon [ing. canon; Fr. canon; AI. kanon ).
Manb.ksal ve bilimsel yontemlerin ken-
disine tabi olmak durumunda oldu~
temel ve onemli bir kural, ilke ya da
ol~ut. Belli bir alanda ge~erliligi olan
kural ve il.keler toplarm.
Normatif bilimlerde, temele konacak,
ol~u ahnacak nonn, izlenecek model ya
da prati.k kural. Ote yandan, belli bir
sistem ortaya koymaya yarayan kural-
lar btitunune ise kllnonik adt verilir.
Kant, Immanuel. 1724-1804 ytllart ara-
smda ya~amt~ olan unlu Alman filozo-
fu. Temel eserleri: Kritik der Reinen Ver-
nunft [Saf Akhn Ele~tirisi), Kritik der
Pratischen Vernunft [Pratik Akltn Ele~ti
risi) ve Kritik der Urteilkraft [Yargt Gu-
cunun Ele~tirisi).
Temeller. Modern felsefenin geli~im
seyrine uygun olarak epistemolojiyi on
plana ~tkartl'll'~ alan Kant, oncclikle
tHume'dan etkilenmi~tir. _Kendi dey:
~i)!k Hume onu dogmatik uykusundan
uyandtran, spekilla tif felsefe alarundakf
ara~bnnalarma yeni bir yon veren filo-
zof olm~tur. Ote yandan, o Descar-
tes'm akilch\mm da sirt~klm olumJu
yo_nler i~erdi~jni saptam~ ve zihnimi-
zin, matematikle ugra It 1 zamanki i~le
yi arzt ]l~mda adeta euyuleruni~
tir. Kant, bundan ba~ka as1l, onyedinci
ve onsekizinci yuzy1llarda goz kama~h-

nc1 geli~meler kaydeden bilimden, .ii_zel-
likle de fizikten etkilenrni~tir. Kant'm
goztiiidebilim, onciilleri kesin alan ve
yontemleri, ancak Hume'unki ~bi felsefi
bir ku~kuculuk benimsendigl zaman,
sorg111aniibilen eyrensel bir disiplindir.
Bir bilim adam1, Kant'a gore, bir yandan
kendisinden onceki bilim adamlannm
ula~hg sonu~lan kabul eder; yine, bir
bilim adam kabul ettigi bu sonu~lara
ek olarak, yeni ara~hrmalara giri~tigi
zaman, deneysel yontemler kullaiUr.
Bilim yans1zd1r ve nesneldir.
Ole yandan bilimin, ozellikle de New-
ton tarafmdan geli~tirilen modern fizi-
gin ~ok ba~anh sonu~lar dogurmu~
alan yontemi, Kant' a gore, rasyonalizmi
de empirizmi de a~arak geli~mi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, fizik bilimi, rasyona-
liz ula~hg1 s<ii'tu Jan da. empinz-
min ula~_tl 1 sonu Jan da yanh~layarak -
geli~imini siirdilrme t II. una gore,
kendisine en saglam bilgi modeli olarak
dii~iiniilen matematigi omek alan ras-
yonalizm, ~eylerin bizatihi kendilerine
yonelmeden, ~eylerin kendileriyle bir
temas kunnadan, yalmzca dii~iinceleri
birbirlerine baglamakla yetinip, ~eylerin
kendileriyle ilgili olarak a priori sonu~la
ra ula~II. Oysa fizik, matematigi de kul-
lanarak ~eylerin bizzatihi kendilerine
yonelmekte, ~eylerin kendileriyle, ras-
yonalizm tarafmdan kurulamayan te-
masl, ba~anh bir bi~imde kurmaktad1r.
Kant'a gOre. lngiliz fjlozafu Hume'un
empitizmi, belirli bir nede~de~ : : : :
aym sonucun ,,t<acagim ru,b,
kesin olarak bilemeye~~!: ~vun-
mak ::5:~1e v=Pilgmntarak
ku~kJ 4la em1~hr. Oysa,
~ok ba~anh sonudar elde etmi~ alan
fizik bilimi hemen tiimiiyle n~<~llik
=-
ilkeUne dayanrnaktdar. Kanih1d)ag-
lam a, kendisine dilen i~in, rasyona-
lizm tarafmdan da, temr,!rizm
dan cfa a~1klarup temeliendirile;;;e;en
bilimi, ozellikle de fizik bil~ni temel-
lenilirmek, bifunsel bjr bi~imde dii~iin
diigii zaman, msan zihninin naSif ile-
..
tur. -
digini b~;~lmak oldugunu diiiinmii~-
Kant, Immanuel 487
Ba~~.Jm.. deyi~le,.
o felsef~~ki ilk ve
teinel misyonun.Yn _bilirni temeileruhr-
mek, daha sonra da ahlakm ve dinin ras-
y.onelligini savUP.IUak oldu~a inan-
m~hr. Bununia birlikte, bu hi~ te kolay
bir i~ degildir, <;i\Dldi bilim ye din yiiz-_
yllard1r birbirlerine kar~1 aman&IZ hi,r
miicadele i~iii.de-olmu~lar ve bilim, dinilt
Qtoritesi kaQJStoda mut]ak bit zafer ka-
zanma yo luna girmi~til'- _Bu zafer, Kant:a
gore, bilimin halo a ,smdan i 1 ve
olu u olmakla birlikte a v
b a~1sm an tam bir felakettir._
B1hmin ilinin miidaJlaleleri kar~1smda
ozerl<ligm kazanmas1 hi~ ku~ku yok ki
iyi bir ~eydir, fa kat bu, bilimsel ohnayan
ttim.....i.D.an'ilann, din ve ahiAkm temelsiz- .
lgmesi ve anlams1z)asmas! anlamma
geJjyorsa. bilimin zaferi, insanhk aQSm-
dan, dinin bak.Is agsndan ger,ek bjr fe-
lattir. Kapt. iiyleyse, ya!ruzca din,
bilim ve ahlaki temellendirmek duru-
InUlid"a kalmamJ~), fakat rasyoneJ bir
varlik ohnarun ne anlama gelditini gos-
"'terme durumunda kalm1~hr. 0, ile bu
amac1 &er~kle7tjlihilmek iQn hem
tDescartes'm rasyooalizmjnden ve hem
de Hume'un em irizminden onemli or-
u " o eleri trai!Sen I iste-
'1,!0 ojik idealizm diye bilinen kendi bilgi
kuram!!]J geli~tirmi. yiikselen bilimin
felsef! temellerini gtisterdikten sonra, oz-
giirliik ve Odev dii~ilncesine dayanarak'
'ttristiyan _a;hHikllU savunrna cabas ver-
mi,lir, _
Bilgi GoriJ~leri: Dii~iincesinde rasyona-
list felsefeyle empirist felsefenin bir sen-
tezini yapan brunanuel K,ant, bilgide
hem deneyimin ve hem de akhn katk!-
sirun kacirulmaz oldupjunu One sjjrmij5
t:Qr. 0, ilk olara en basil bir deneyimin,
duyu izlenimlerinin bile a
, n r e
yi ra an ve miirnkiin kilan bir ogeyi
i~erdigini gi!stermi~tir. Soz konusu a pri-
ori ogelere kar~11ik gelen zaman ve
mekina, deneyin transendental ko~ulla-
n ad1ru veren Kant, boylelikle Hume'un
matematiksel bilimlerin tilmii yle anali-
tik bir yap1da oldugu gorii~iine kar~1,
488 Kant, Immanuel
matematigin mekan ve say:yla ilgili yar-
gtlaruun sentetik dogasuu ortaya koya-
bilme imkfuu bulabilmi~tir.
zihnin
mn ve
rnek3ndtr Buna gOre,
lulukla zaman ve mekan olan
~eyler olarak algdanz. birlikte,
zaman ve mekan duyu-deneyinden tiire-
tilmi~ ideler, izlenirnler ya da kavramlar
degildider. Zaman ve mekanla, Kant'a
gore, _9.Q~rudan ve araastZ olarak sez&!_-
dep~rla~thr Bunlar sezginin a prior1,
yani her turlu deneyirnden once gelen ve
her tur deneyin onsuz olunarnaz k!?ulla-
n olan kalkiiandlilar,. Yani, bunlar duyu-
deneyinde nesneleri her zaman kendi-
leri arach!'ltyla algtlamakta oldugumuz
gozluklerdir. 0 zaman ye meMnJa ilgili
bu ogretisine transendental estetjk aduu
verdikten sonra; transendental analitige,
kategoriler ogretisine ge.;mi~ ve hpk1,
duyarhk ya da deneyimin a priori algt
formlart i<;ermesi gibi, dogaya ili~kin
ara~tmna ve bilginin de bag.ntt, toz ve
nedensellik tiin:inden a priori ilkeleri i<;er-
digini gosterrni~tir.
En stradan du~uncede bile, sistematik
olmayan bir tarzda varolan bu kategori-
ler, matematiksel~mekanik bir doga bili-
minin temel ogeleri olarak ortaya <;1kar
ve rasyonel bir doga kavrayt~tm mum-
kiln hAle getirir. Ba~ka bir deyi~le, dii:
~uncenin ya da insan zihninin duyu-
deneyiriden ge1en malzemeye brr bitllk:
kazandtrmasl veya soz konusu malze-
meyi bir sentezden ge9nnesiyle i!gili"
-ulau bellrll iialegorilerin bulundu'"nl,J
ifade eden Kant'a gori, zil'lk siiz konu-
su sentez ya da birle~tirme faaliyetini
<;e~itli yargtlar ortaya koymak suretiyle
ger<;ekle~tirir, oyle ki bu yargllar bizim
dunyaya ili~kinyorumumuzun temel
bile~enlerini meydana getirir. Deneyim-
de soz kon~ olan <;akluk, Kant'a ~ore,
bizim taraJZdan nicelik, niteljk_ ba
gmh, toz gibi belirli de i mez formlar
ya a a~amlar aracd1 Ia e
dirilir ya da yargtlantr. negin, mcelik-
le ilgili bir yargt siizl<onusu oldugunda,
zihnimizde bir ya da <;ok olan vardtr.
Nitelikle ilgili bir yarg1 one surdugu-
muz zaman, ya olumlu ya da olumsuz
bir onenne ortaya koyariZ. Bagmttyla il-
gili bir yargtda bulundugumuz zaman
ise, ya neden ile sonucu ya da ozne ile
yuklem bagmllstm du~unuruz.
BUtun bu du~unme tarzlan, Kant'a
gore, zihnin duyu-deneyinden gelen
malzemeyi birle~tinne, bu malzemeyi
sentezden ge<;inne ya da soz konusu
malzemeye bir birlik kazand1nna faali-
yetinin temel bil~eridir. Ve biz bu
sentez faaliyetiyle de duyu izlenimleri-
nin <;oklugundan, yani sonsui say1daki
darmadagm1k izlenimden, tek bir tutar-
h dunya resmi elde ederiz.
Kant'a gore, duyu deneyinin kapsam1
i9Jte giren her nesne, bu kategorilerden
birine ya da digerine uymak durumun-
dadtr. Zira anlama yetisi, insan zihni bu
kategorilere uymayan bir ~eyi hi<;bir ~e
kilde konu alamaz, alsa bile anlayamaz.
Gorunu~lerin, fenomenlerin bir ~ekilde
anla~dabilmeleri i<;in, onlara anlama ye-
tisinin kategorileri araahgyla bir yapt
kazandmlmast gerekmektedir. Anlama
yetisinin kategorilerine uymayan bir ~ey
insan zihni tarafmdan bilinemez. Kant'a
gore, duyu-deneyimiz belirli bir yap1 ve
bir birlik sergilemektedir. i~tc duyu-
deneyinin sergiledigi bu yapt ve birlik,
ancak ve ancak gon:inu~leri kendi kate-
gorilerine gore duzenleyen anlama yeti-
sinin faaliyetiyle a<;lklanabilir.
Bununla birlikte, kategoriler du~unce
nin ya da bilginin oznel ko~ullan olduk-
lanndan, burada bunlann nastl olup da
nesnel bir ge<;erlilige sahip olabildigi,
yani nesnelere ili~kin bilgirnizi mumkiin
kdan ko~ullan saglayabildikleri sorusu
ortaya <;tkar. Kant'a gore, a priori kav-

ramlar olarak kategorilerin nesnel ge~er
lili~i, insamn nesnelere ili~kin duyu-
deneyinin yalruzca bu kategoriler saye-
sinde miimkun olabilmesi olgusuna da-
yamr. Duyu-deneyinin bir nesnesi, yal-
mzca bu kategorilerle du~unulebilir Bir
nesneyle ilgili bir du~unce, onunla ilgili
tum yargdar ve dolayisiyla ona ili~kin
bilgi, yalmzca kategorilerin sa~JadJ~I
kavramsal ~er~eve i~inde olanakhdu.
insan zihninin yalmzca, kategorileri
aracdi~Iyla kendilerine bir yap1 kazan-
dudJ~I fenomenleri bilebilece~ini,
bunun otesine giderek ~eylerin bizatihi
kendilerini bilemeyece~ini, duyu dene-
yindeki nesnelerin insan zihninin i~le
yi~ine uydu~u i~in bilinebildiklerini
soyleyen ve tum empirik yasalan insan
zihninin yasalanna indirgeyen Kant'm
bu bilgi anlayi~Inm en onemli sonu~la
n, mutlak bir determinizm, bil nin SI-
mrhh ve me a 1zi in imkan
ilgili sonu~lardu. Bilgirniz i bak1mdan
SINihdir. Bilgi, her~eyden once dutu-
deueyinin diinyastyla smulanffilstlr1
Bilgirniz ikinci olarak, algtlama ve du-
furune yetilerimizin deneyimin ham
malzemesini isleme ve duzenleme tarz:'
lanxla smularuni~hr. Kant elbette ki,
bize gorunen dunyamn nihai ve en yuk-
sek ger~eklik olmadi~mdan ku~ku
duymaz. Nitekim, o Jenomenal ger,eklik-
le, yani bizim duyular araqhtJyla tee-
rube etti~imjz dunya jje numenal gerfek-
li( yani d~sal olmayag ye akdla
anla~tlabilir olan djjn;ya arasmda IUr
aynm vapmistlr.Bir ~ey algtlanmadi~I
zaiiian nedir? $eyin bizzatihi kendisi ne
anlama gelir?
Meta(izjgi: Biz algdamadJ~Imiz ~eyleri
elbette ki bilemeyiz. Bizim bildi~imiz
~eyler numenler, ~eylerin kendileri
degil de, fenomenlerdir, ~eylerin goru-
nu~leridir. Bizim biidi~irniz nesneler du-
yular aractiJ~Iyla algdanan nesnelerdir.
Biz buna ek olarak, duyusal dunyarun
bizim zihnimiz tarafmdan yarablmadJ~I
m biliyoruz. Zihin, bu dunyay1 yarat-
mak yerine, ~eylerin kendilerinden tu-
retilmi~ olan ideleri ona yuklemektedir.
Kant, lmm~nuel 489
Bu, bizden ba~ImSIZ olarak var olan,
ancak bizim kendisini yalmzca bize go-
rundu~u ve bizim tarafumzdan duzen-
lendi~i ~ekliyle bilebildi~imiz bir d1~
ger~ekli~in varoldu~u anlamrna gelir.
Boyle bir ger~klik bizim bilgimizi arttu-
maz, fakat bize bilgirnizin s1mr lanm gos-
terir.
Immanuel Kant bu o~retisiyle bilimsel
bilginin olanakh oldu~unu gostererek,
Newton fizi~i temellendirir, fakat var-
h~m gene! ilkeleri, Tann'nm varolu~u,
ruhun olumsuzlu~u gibi konulan ele
alan geleneksel metafizi~i olanaksiZ
hale getirir. <;:unku, metafizik alamnda,
ruh, Tann, evren kavramlanm du~un
du~umuz zaman, burada duyu-deneyi
tarahndan sa~lanan malzeme bulunmaz.
Bilginin ilti Ierne! o~esinden biri olan
deney, tecriibe o~esi metafizik alarunda
soz konusu olmad1~ i~in, akd burada
antinornilere du~er. Oyleyse, metafizik
alarunda bilimsel bilgi olanakli degildir.
A&!~ Bununla birlikte, Kant goru-
nu~-gerseklik ya da fenomen-n\llf\en
aymmmi insan varh~ma uygulayarak,
ahlak imkiiruru kurtanr. Zira, ona gore,
insamn bir fenomen. bir de numen tara-
& vard1r. Yani, insamn biri duyusat di-
~er! akdla anlastlabilir o(an iki farkh
boyutu vardu. Duyusal yonuyle ele
ahnd1~mda, insan do~adaki mekaniz-
manw...bir par~as1d1r. Ba~ka bir deyi~le,
insan fiziki e~ilimleriyle, i~giidiileriyle
fenomen:ier dunyasmm bir ogesidir.
Buna kar~m, insan kendisini hayvandan
a)l.Ltan alclqda, fenamenler dYnyasm1n iis-
tiine yiilc!?Plir. ak4 sayesinde, nedenselli-
giq, dogaJ zgnmlnh~m hi.ikiim siirdji~i
.dunyanm l!tesine ~gp llzg;!it olur. B~ka
bir de~i~le, metafizigin ancak pratik ahl
alanm a, ahlaki iradenjn kesin kanaatle-_
riyle milmkiiti 6labilecegini savunan ve
dene)'irr!deki a priori_o~eyi \lkarsama
yonternini. ahlak alanmda ahlaki yargda-
ra da uygulayan Kant, once ahllli yargi-
lan psikolojik bir a~1dan de~erlendirmi~
ve sonra kategorik buyrukla, yani forme!
olarak k~ulsuz olma ozeUigiyle, ahlak
alanmdaki a priori o~eyi yakalami~hr.
490 Kant~ idealizm
Ona gore, kategorik buyrugun, yani
ins~ jnsa., olduj!;n i~in belli seyleri
yap te en ahlak yasasmm, iyi
ira den n1nmas1, 1nsanm u
ger~ek kisiligini ve insan varhklanm
ki~iler olarak birbirlerine ba~layan hal-
kay Olu~turur.:'_Prahk ve ahliil<f temeller
uzerinde geli~en bir metafizik one suren
Kant',!!J felsefesinde, bu ikinci alan, teo-
rik ak.bn zorunlulukla belirlenen duyu-
sal dunyasmdan sonra, pratik akhn iiz-
gurlukle belirlenen akllla anla~llabilir
dunyast olarak ortaya ~tkar. Akllla anla-
~llabilir iizgurluk dunyasmm fiziki ve
dogal dunyayla clan ili~kisinin ne oldu-
gu sorusu ise, Kant't her iki dunyayt da
uyumlu kllan bir tannsal diizen postula-
styla, iilumsuzluk postulasma giitiirur
ki, bu postulalar da ifadesini Tann du-
~uncesinde bubnaktadtr.
Kanlp idealizm [lng. Kantian idealism; Fr.
idt!alisme Kantien]. tKant'm, bir yandan
dunyayt idelerden hareket ederek ku-
rarken, yani zihnin pasif ahct olmaytp,
duzenini dogaya yukledigini one surer-
ken, bir yandan da ayru dunyarun ger-
~ek ve iyi oldugunu suren idealizmi.
Kant'm Kopernik devrimi [lng. Kant's C()-
pernical revolution]. Bilimsel bilginin, sen-
tetik a priori iinerrnelerin realist bir tavtr
ve zihnin nesnelerine uydugu varsayt-
mtyla hi~bir ~ekilde a~tklanamayacagtru
du~unen ve a priori, yani tumel clan, yal-
mzca ge~rni~ ve ~imdi i~in degil, gele-
cek i~n de ge~erli clan bilgiyi a<;tkJamak
uzere, zihinle nesneleri arasmdaki ili~ki
i~in yeni bir varsaytm bulmak zorunda
kalan Kant'm, unlu astronom Koper-
nik'ten etkilenerek ger~ekle~tirdigi, nes-
nelerin zihne ve zihnin i~lemlerine ya da
faaliyetlerine uydugu teziyle belirlenen
devrime verilen ad.
Kant, bu turden bir ~iiziime uzun dene-
melerin ardmdan ve Kopernik'in bilim-
sel ~ah~malanndan kendisi i~in bir ders
~tkartarak varmt~hr. Kant' a gore, giikte-
ki cisimlerin hareketlerini, bu cisimlerin
onlan giizlemleyen ki~inin ~evresinde
diindukleri varsaytmtm temel.e alarak
a.;tklama ~abasmda yeterince ilerleme
kaydedemeyen Kopemik, ytldtzlann
yerlerinde sabit durduklanm ve giiz-
lemcinin onlann ~evresinde diindugu-
nu kabul ettigi zaman ba~anh olabilece-
gi inancma kapllmt~ ve bu kabuluyle
giikteki cisimlerin hareketlerini a~tkla
ma ~abasmda ger~ekten de ba~anh ol-
mu~tur. Kopernik'in durumuyla kendi
problemi arasmda bir analoji kuran
Kant, ~imdiye kadar tum bilgilerimizin
konu aldtgt nesnelere uyduklanmn var-
saylldtgmt sayler.
Bununla birlikte, nesnelere ili~kin bilgi-
mizi, nesneler hakkmda yeni birtaktm
~eyleri a priori bir bi~mde ortaya koy-
mak suretiyle artttrrna yonundeki ~aba
lanmtz, ona gore, siiz konusu varsaytm
temele ahndtgt i~in, ~imdiye kadar hep
ba~anstzhkla sonu~lanrru~hr. Bundan
dolayt, Kant'a gore, ~imdi yeni bir dene-
me yapmarun, ve bilginin nesnelere
de~il de, nesnelerin bilgiye uyduklartm
one surmenin tam zamarudtr. c;:unku
bilgide sezginin nesnelere uymak zorun-
da oldugu kabul edilitlle, nesneler hak-
kmda a priori bir bilgiye sahip olrnarruz
olgusu a~tldanamaz. Nesneler hakkm-
daki bilgirnizi a~IIdamak i~n, Kant'a
gore, nesnelerin insandaki sezgi yetisine
uyduklaruu kabul etrne zorunlulugu
vardtr.
Bununla Kant hi~ ku~ku yok ki, insan
zihnirun bilgide konu aldtgt nesneleri ge-
li~igiizel yarabnal<ta oldugunu siiylemek
istemez; o, bununla zihnin dogu~tan du-
~uncelere sahip oldugunu da anlabnak
arzusunda degildir. Onun felsefe alanm-
da gen;ekle~tirdi~ devrim, daha ~ok
insan zihninin tecriibe ettigi, algtladtgt
nesnelere bir ~ey katbgtru siiylemekten
olu~ur. Kant bilgimizin deneyden ba~la
dtgt konusunda David Hume'la lam bir
uyu~ma i~dedir, fakat o, Hume'un tam
tersine, insan zihninin tecrube ettigi nes-
nelere bir ~y katan, duyu yoluyla gelen
malzemeye bir form. bir ~er~eve kazandt-
ran aktif bir gu~J)Idugunu one surer.
insan zihni, ona gore, oyle yapllan-
mt~hr ki, kendi hili~ tarzmt nesnelere
aktanr, nesnelerin kendi hili~ tarzma

uymasm1 saglar. insan zihni dogasa ge-
regi, deneyimlerimizi aktif bir bi~imde
duzenler. Ba~ka bir deyi~le, du~unme
faaliyeti yalmzca, duyular aracahgayla
birtak.Im izlenimler almaya degil, fa.kat
ayiu zamanda tecrube ettigimiz ~eyler
hakkmda yargalar olu~turmaya i~erir.
Tapk1 renkli gozlukler takan bir kimse-
nin her~eyi gozluklerinin rengiyle gor-
mesi gibi, du~unce yetisine sahip olan
her insan varhg1, ~eyleri ka~andmaz bir
bic;imde kendi zihninin dogal yapasma
gore du~unur.
kaos [Yun. khaos; ing. chaos; Fr. chaos; AI.
chaos]. llk maddenin, evrendeki duzen-
den once soz konusu olan, duzensiz,
kannakan~ak, ~ekilden yoksun ve aya-
nmla~mama~ hili. Dunyanm yaradah-
~mdan once, butun maddr ogelerin i~in
de bulundugu kan~akh.k, karga~ah.k.
Evrendeki egemen gucun yasa ve diizen
degil de, raslanb oldugu durwn.
Yunan felsefesinde, evrenin, butun bir
evrene yasahhk ve duzen getiren rasyo-
nel ilkelerin varolmadag1 bir zamandakj
durumu. Tum ogelerin, duzenleyici bir
gu~ tarahndan, bir duzenin temel par~a
lan haline getirilmezden onceki, i~i~e
ge~mi~ ve karmakan~ak olma hAli. An-
la~llamayan, kontrol edilemeyen h41,
durum, olu~um.
kapah ahlik [ing. closed morality; Fr. mo-
rale fermee]. <;agda~ Fransaz filozofu H.
Bergson'un Les Deux Sources de la Morale
et de la Religion [Ahliik ve Dinin tki Kay-
naga] adh eserinde sozunu ettigi, kata
toplumsal tabulara dayanan ahl&k anla-
ya~l.
Metafizik goru~unde, zamanla mekan,
sureyle madde arasmda bir aymm yap-
tl.ktan sonra, bu ayaruru bilgi teorisinde
sezgi ve analiz, din felsefesinde stati.k
din dinamik din aymrru olara.k koruyan
Bergson, onu ahlik goru~unde a~ak
ahlAk ve kapah ahlak arasmdaki bir aya-
nm ~eklinde ifade etmi~tir.
Surenin, yarahca giicun kendisini ahlak
alanmda a~ ahlak ~eklinde ifade etti-
gini soyleyen Bergson'a gore, ya~amm
hemen tiim gene) fenomenlerine yuz ~e-
kapitalizm 491
viren kapah ahlak top'lum tarafmdan
uygulanan bir basklya dayamr. SOz ko-
nusu ahlakta, bireyin kesin ve mutlak
bir ozgurlugu olmayap, o eylemlerini
otomatik bir bi~imde ve i~gudusel ola-
rak ger~ekle~tirir. Ba~ka bir deyi~le, ka-
pah ahlakta birey, toplumun bekasam
saglamak, toplumsal uyumu saglamak
i~in geli~tirihni~ olan gelenek ve gore-
neklere, odev ve kurallara kayatsaz ko-
~ulsuz itaat eder.
Ki~id1~1 olan bu ahlak, u~ balwndan
kapah olan bir ahlakhr: Bir, toplumsal
ah~kanh.klan korumaya ama~lar; iki,
bireysel olanla toplumsal olam bagda~
hrmaya hedefler, ve nihayet u~, o her
zaman bir toplumun ahliik1d1r. Tum in-
sanhk it;in ge~erli olmayan bu ahlakm
evrensel bir yonu yoktur.
Kapah ahl&kln dogal muttefigi, soy-
lcnce yaratma gucuyle sapmalan onle-
yen, bize olumiin ka~arulmazhgma gos-
tererek, toplumun haklanru korumaya
ve desteklemeye yarayan statik dindir ..
kapitalizm [ing. capitalism; Fr. capitalisme;
AI. capitalism us). En gene) anlarru ifiinde,
sermayenin, en temel uretim araca oldu-
~ ekonomik sistem veya uretim tarz1
~t;in k ullandan geneI terim.
Bir uretim tarz1 ya da ekonomik sistem
olarak kapitalizmi belirleyen en temel
ozellikler ~oyle sualanabilir: 1 Oretim
arac;lanmn ozel mulkiyeti ve denetimi.
2 Ekonomik faaliyetin kiir elde etmek
amacayla yapdmasa veya ozel k~nn te-
~ebbus faaliyetinde ba~hca saik olmasa.
3 Soz konusu ekonomik faaliyeti duzen-
leyen bir pazann varhga.
4 Karm, sermaye sahiplerine ait olmasa.
5 Oretic:ilerin, kullanmak amacayla degil
de, satmak amaayla uretmek durwnun-
da olmalan. 6 OegJ~im biriminin belli bir
zaman kar~ahga par~~~ ucret olmasa. 7
Sistemdeki temel degi~im. araarun para
olup, 8 uretim surecinin uretim ara~lan
na sahip bulunan kapitalist ya da onun
adana yonetic:isi tarahndan denetlenmesi.
9 Sermaye bUilciminde bor~lkredi kulla-
nahrken, mali kararlar uzerinde tam bir
denetimin bulunmasa, ve nihayet, 10 ser-
mayedarlar arasmda reUbet.
 492 kaplam
Kt:ikeni, feodalizm i~inde tiiccar serma-
yenin ve d~ ticarelin biiyiimesi olgusu-
na geri gt:itiiriilen kapitalizmin birinci
evresi, onbe~inci yiizyll ile onsekizinci
yiizytl arasmda kalan Jjsgri senmzye evr_-
si olarak bilinir. Buna kar~m. ikinci evre
ola~st.riyel gp.r.~. Sanayi Devrimi adt
ile bilinen, ve enerji kullanan makinala-
rtn ortaya o;li<I~l ve geli~imiyle ba~la
yan evredir. Kapitalizmin geli~iminde
bundan sonra gelen evre, tekelci kapita-.
lizm olup, bu evrenin ba~langt~ tarihi,
ikinci saM~Li devriminiR ger~k!e~~
-~~~~r~~la~k~:~~~~ ~nu~ir.:~a;t!;~J~~
-npltalizm ayru zaman a, belli bir top-
lumsal adalel t:i~retisiyle bireysel haklar
anlayi~lm io;eren bir ideolofi olarak gt:i-
riilmii~tiir. Buna gore, kapitalizm ideolo-
jisi, gelir ve refah diizeyiyle ilgili ~itsiz
Hklerin, bireylerin ekonomik faaliyetlere
yapbklan farkb katkilann toplumsal ba-
kliildan adil clan kar~lllldan oldu~unu
savunur. St:iz konusu ideolofi, kapitalist
toplumun varolu~u ve sa~llkh geli~imi
ic;in, belli birtakun hak ve t:iz .. liiklerin
gerekli oldu~unu iddia eder. una ilre,
omegin bireyler devletin key tida-
nndan korunup, aym dev
el<onoml
- ve Iicari r-
.. inal altma almak suretiyle, ko-
kaplam [Os. ~iimul; Lat. extensio; lng. ex-
tension; AI. umfang). Bir st:izcii~iin uygu-
landt~l ~eyler toplam1, bir deyimin dile
getirdi~i nesne ya da nesneler kiimesi,
bir kavramm kapsad1~1, io;ine aldtgt, be-
lirttitl, gt:isterdi~i konu ve nesneler top-
lamt.
Ornetin, 'adam' cins isminln kaplanu,
iki ayakh olmak, akdh olmak, erkeklitl
olmak, v. b. g., t:izelliklere sahip clan
biiliin insanlardtr. Kaplam, d nyaya
bak1~ tarztmtza, diinyaya yiikledi~imiz
anlama i~arct eden ve niteliklerle, t:izel-
liklerle, karakteristiklerle ilgili clan io;-
lemden farkh olarak, nesnel diinyaya
~aret eder ve struflaIa ilgilidir. Ote
yandan, kaplamla io;lem arasmda ters
bir ili~ki vardtr.
Ote yandan, 'insan ba~b at' tiiriinden,
anlam1 clan, fakal herhangi bir ~eye
delalet etmeyen, gero;ekte varolan her-
hangi bir ~eyi gt:istenneyen st:izciiklerin
ya da terimlerin kaplamma bo~ kaplam
adt verilir.
kaplamsal [ing. extensional; Fr. extension-
net]. Bir problem st:iz konusu oldu~un
da, dikkati t:inermelerin anlam1 iizerinde
de~il de, do~ruluk fonksiyonu iizerinde
yo~unla~ttran yakla~tm io;in kullamlan
stf at.
Bu ba~lamda, her t:inermenin ya stra-
"(
dan bir olgusal t:inerme, yani manbksal
baktmdan basil bir t:inerrne ya da bu tiir-
den t:inerrnelerin do~ruluk fonksiyonu
oldu~unu tine siiren t:i~etiye; io;lemsel
her t:inermenin kaplamsal bir t:inermeye
dt:inii~tiiriilebilece~ini y a da io;lemselli-
~in kaplamsallt~a indirgenebilece~ini
savunan teoriyc kaplamsall!k tezi adt ve-
rilir.
Buna mukabil, tammlayamn ya da
yiiklemin, tanlmlanan ya da t:izne konu-
mundaki kavramm kaplamm1 ifade et-
ti~i, ortaya koydu~ tarum tiiriine kap-
lamsal tamm denmektedir.
karakter [Os. seciye; lng. character; Fr. ca-
racter; AI. charakta). 1 iJncelikle, bir ~eyi
ba~ka bir ~eyden ayuan t:izellik. ananite-
lik 2 Genelleme yoluyla da, bir insarun,
bir ki~inin, davram~, al~kanhk, giio; ve
beceriler, de~er ve dii~iince tarz1 tiiriin-
den temel t:i~elerden meydana gelen t:izel-
liklerinin, onu ba~ka insanlardan farklt-
la~bran biitiinii.
Bireyleri birbirlerinden aytran psi~ik
t:izellikler toplam1, ki~inin st:iz konusu
t:izellikleri yaratan, gt:ireli olarak de~i~
mez yap1s1 ya da mizac1 olarak karak-
ter, bir bireyin ki~ili~ini meydana geti-
ren; davram~ tarzlanm, tepkilerini be-
lirleyen kaha duygusal niteliklerin top-
lamtru, bir ki~inin )"a da toplulu~un
psikolojik ya da tinsel aymct t:izellikle-
rinin meydana getirdi~i biitiinii dile ge-
lirir.
Bu ba~"Iamda, farkh karakter tiplerinin
stmflanmastyla u~ra~an, farkh karak-
terlerin ortak t:izelliklerini ifade eden,
 karakter tiplerinin bilgisini saglayan ve
karakter egitiminin temelinde yer alan
bilime karakteroloji ada verilmi~tir. <;e
~itli karakterlerin ~ozlimlerunesi ve tas-
viriyle ugra~an La Bruyere ve La Roc-
hefoucauld gibi alolca filozoflaran ~a
b~malarana dayanan karakterolojiye bu
ad, onu ki~isel karakterleri ve bunlaran
olu~wnuyla ilgili psikolojik belirle1nele~
ri konu alan bilim olarak tanamlayan
Wilhelm tWundt tarahndan verilmi~tir.
karar manh~a [ing. logic of decision; Fr. lo-
gique de d~cision]. Konusu, belirli tercih-
leri, ki~ilerin belli zamanlarda, belli du-
rumlarda se~ecekleri en uygun ve en
elveri~li davrana~ bi~imlerini belirle-
yen kurallar olan mantak dah.
Karneades. Yeni Akademi'nin kurucusu
olan Yunanla filozof.
M. 0. 214-129 ylllan arasanda ya~ama~
olan Kameades, bilginin olanakslZ oldu-
gunu ve hi~bir dogruluk ol~litli bulun-
madtgmL dile getirirken ku~kucu bir
bak1~ a~asa benimsemi~tir. Hi~bir ~ey
bilemeyecegimizi, her kanatlama, kendi-
leri karutlarunak durumunda olan onka-
bullere dayandaga i~in, hi~bir ~eyi karut-
layamayacaglmaza one sliren filozof,
tStoac1 felsefeyi ve onlann Tann'nan va-
rolu~uyla ilgili kanatlannt ~iddetle
ele~tirmi~tir. 0, mutlak bir ku~kuculu
gu benim.semenin, yargtya tiimliyle as-
klya almarun olanaksaz oldugunu bildi-
gi i~in bir olasahk kurama geli~tinni~tir.
kar~ 1 [ing. counter; Fr. contre) Online gel-
digi sozcliklerin anlamana, i~erdigi kav-
rama zad olan, ona kar~a ~akan an lam-
larda bile~ik sozciikler meydana getiren
onek.
Bu baglamda, ornegin bir ihtilale kar~a
koyan koyan, bir devrimin sonu~laruu
ortadan kaldannayt ama~layan siyasi ve
sosyal harekete kar~devnnr ada verilmek-
tedir. Yine ayru ~er~eve i-;inde, modern
bilin~li oznenin yarahrru olan disiplinlere
kar~t, oznenin tahttndan indirilmesinin
ardandan ve dill arzuyla bilin~da~arun bir
etkisi olarak yorumlayan bak1~ a~asln
dan, arkeoloji ya da soyklitt.i~li, psikana-
liz ve dilbilim kar~adisiplinler olarak ka-
tegorize edilir.
6te yandan, (inlu Fransaz dli~iini.lri1 Fo..
ucault'nun bak1~ a~tsandan ve tUrn soy
1emlerin iktidar lar tarafandan liretildigi
tezi temele ahndaganda, en az1ndan
hakim soylemin etkilerini bertaraf ede-
cek, onu etkisizle~tirme amaca gliden
soyleme kar~zsoylem derunektedir. Ba~ka
bir deyi~le, kar~asoylem, ge~mi~in bask1
altrnda tutma ve mlicadele bi~imlerinin
popiiler belle~ne sahip ~akarak politik
direni~ i~in bir manivela, ihtiya~larla ta-
leplerin ifadesi i~in yeni bir ara~ sagla-
yan soylean tliriidlir.
kar~a kiiltlir [ing. counter-culture; Fr. cont-
re-culture). Geleneksel davrana~ tarzana,
geleneksel degerlere, k1sacas1 varolan
yerle~ik kliltlire kar~a ~akrp, ona bir al-
ternatif olu~turan yeni, fakat yeterli
topluinsal temelden yoksun olan kliltlir
ti.irli.
Kar~a kliltlir deyi.mi, radikal ogrenciler,
hippiler ve kimi entellektlieller, 1960'1J
yallaran sonlarma dogru, siyaset, i~ ve
aile ya~amt konusunda, uzla~amsal bir
~er~eve i~inde kabul gormli~ degerlerle
davraru~ kahplarana ters dli~en gorli~
ya da teoriler geli~tirdikJeri zaman popli-
ler hale gelmi~tir. Kar~a kliltlir her~ey
den once geleneksel ve uzla~unsal aile
ya~amanan engelleyici ve bastanct yonle
rine kar~a ~1k1~1, insanlara kendi hayatla-
rrna ya~amalanna izin venne konusunda
asrarh olmaya, ~ok ~~itli tlirden uyu~tu
ruruyla tan~akhk i~nde olmaya ve cin-
sel ozglirlli~iin erdemlerinin savunucu-
!ugunu yapmaya i~erir.
kar~da~hrmah felsefe [Os. mukayeseli
felsefe; lng.comparative philosophy; Fr. phi-
losophie comparative; AI. vergleichend phi-
losophie]. Yalruzca bliylik uygarhk.Jaran
felsefelerini degil, fakat ayru zamanda
bu felseeler arasUldaki benzerlikleri,
ortak noktalarr ve fark.Jahklan konu alan
felsefe tlirii.
Kar~lla~tarmalL felsefe, Bata Felsefesi,
<;in felsefesi, Hint felsefesi, islam fe)se-
fesi, Afrika felsefesi gibi farkh felsefele-
ri konu ahp, bunlar arasandaki benzer-
likleri oldugu kadar, farkh kavraya~lara
da gozler online seren felsefeye kar~ahk
gelir.
494 kar~ala~tuma yontemi
kar~lla~tuma y5ntemi [Os. mrtkayt>.se
usulU; !ng. comparative metl1od; Fr. 7nlt-
IJOde comporative ]. Kar~lla~tlrmah filolo-
ji, kar~1la~tumah psikoloji, kar~lla~tlr
mah anatomi, kar~1la~hrmah fizyoloji,
kar~lla~tlrmah din gibi disiplinlerin
yontemine; yalruzca biyolojik fenomen-
lerin de~il, fakat kiiltiirel fenomenlerin
de incelenmesi ve a-;1klarunasmda kul-
lamlan, ve fenomenler arasmdaki ben-
zerliklerle aynhklan inceleyerek genet
sonu-;lara ula~maya -;ah~an yonteme
verilen ad. Kar~lla~tlrma yontemi, pozi-
tivizmin kurucusu A. Comte ve Alman
ktiltiir tarih-;isi W. von Humbolt tarafm-
dan geli~tirilmi~tir.
Bu -;er-;eve i-;inde psikolojinin, arala-
nnda insan da olmak tizere, hayvan
ttirleri arasmdaki benzerlikleri ve fark-
hhklan konu alan ve s6z konusu ben-
zerlik ve farkhhklan tiiriin biyolojisi ve
ya~am bi-;imi a-;1smdan inceleyen dah-
na kar~Jla~tJrmall psikoloji ad1 verilir.
kar~ahkh ko~ul eklemi [lng. biconditio-
ncd; Fr. implicateur reciproque; AI. koimpli-
kator ]. 'Ancak ve ancak ... ise' diye oku-
nan ve ana bile~enlerinin aym do~ruluk
de~erini ta~nnas1 durumunda do~ru
olan bile~ik onenneyi meydana getiren
onerme eklemi.
kar~llakh ozgecilik [ing. mutual altru-
ism; Fr. altruisme mutuel]. Hemen tum
ktilttirlerde goriilen alhn kurah, yani
'ba~kalanrun sana yapmasm1 isteyece-
~in ~eyleri yap!' kurahm tammlamak
i-;in kullamlan deyim.
kar~1olum karesi [Ing. square of opposition;
Fr. carri d'opposition]. t~istoteles manb-
gmm dort standart kategorik onennesini
birbirleriyle manbksal ili~ki i9rle sokan
kareye verilen ad.
Soz konusu dort standart onerme, La-
tince 'tasdik ediyorum', 'onayhyorum'
anlamma gelen Latince AffinnO'dan li.i-
retilen A ve 0, 'ink~r ediyorum', 'onay-
lamlyorum' anlarruna gelen nEgatlo'dan
tiiretilen E ve i harfleriyle gosterilen
onennelerdir. Bunlardan A ('Tiirn S'ler
P'dir) tiimel olumlu, E ('Hi-;bir S P de~il
dir') tiimel olumsuz, i ('Baz1 S'ler P'dir')
tikel olumlu ve 0 ('Bazi S'ler P de~ildir')
da tikel olumsuz onermeyi ifade eder.
Buna gore, kareni n sol tist ko~esinde
bulunan A ile sa~ list ko~esinde bulu-
nan E ust kar~1tlar olarak tarumlarur. Ka-
renin sol alt ko~esinde bulunan i ile sa~
alt ko~esinde bulunan 0 da alt kar~1tlar
olarak bilinir. Ost kar~atlardan her ikisi
birden do~ru olamaz, fakat ikisi ayru
anda yanh~ olabilir. Alt kar~1tlardan,
yani i ve O'dan ikisi birden do~ru olabi-
lir, fakat ikisi ayna anda yanh~ olamaz.
A ve 0, E ile i karede, -;eli~ik onermeler
olarak ge-;er. Buna gore, A ve O'dan, E
ve i'den her ikisi birden ayru anda
do~ru olamaz; biri do~ru olursa, di~eri
zorunlu olarak yanh~tlr.
Ayru karede, A ile l veE ile 0 da alt1k
onmneler olarak tarulnlaiur. Altlkhk ili~
kisi, A ile i ve E ile 0 arasmda oldu~u
zaman, buna list i-;erme, i ile A ve 0 ile
E arasmda oldu~u zaman da, buna alt
i-;enne ad1 ad1 verilir. Ost i-;ennede,
A'run do~ru oldu~u bilindi~i zaman, i,
E'nin do~ru oldugu bilindi~i zaman ise,
0 zorunlu olarak do~rudur. Buna kar-
~m, A'run ya da E'nin yanh~ oldu~u bi-
linirse, i ve O'dan her biri do~ru ya da
yanh~ olabilir. Alt i-;ennede ise, i'nin ve
O'nun do~ru oldu~u bilinin;e, A ile
E'den her biri do~ru ya da yanh~ olabi-
lir. Buna kar~m, fnin ve O'nun yanh~
oldu~u bilinirse, A ve E zorunlu olarak
yanh~tlr.
kar~aomek yontemi [lng. method of coun- '
teraample; Fr. methode de contreexemple].
Bir ~yi, bir tezi, bir onenneyi. onu yalan-
layan, yanh~layan ya da ona bir ~kilde
kar~1t olan bir omek bularak c;Uri.itme
yontemine, orne~ 'Tiirn kugular beyaz-
dlr' onenne.sini, siyah olan yalruzca tek
bir ku~u bularak yanh~lama faaliyeti.
Yontem, mantlk alarunda, belli bir akd-
yiiriitme formunun ge-;erli olmad1~m1
gostermek i~n kullaruhr. Buna gore, bir
akdytiriitme formunun ge-;erli oldu~u
nu soylemek, soz konusu fonnun, onciil-
leri do~ru olan tum omeklerinin, sonu-;-
lanrun da do~ oldu~unu ifade etmek
anlamma gelir. i~te, soz konusu ak1lyii-

ruhne fonnund~n, onc(H!er! dogru fakat
sonucu yanh~ olan tek bir omek bul-
mak, kar~1ornek yonteminin manhk ala-
rundaki uygulatnas1n1 olu~turur.
kar~1t [Os. zrt, nakiz; Yun. enantios; Lat.
contrarius; ing. contrary; Fr. contraire; Al.
konlrtir). 1 Nicelik bak.Jm1ndan ayn1 ol-
makla birlikte, nitelik bakun1ndan fark-
h olan, yani biri olumlu iken, di~eri
olumsuz olan ve her ikisi birden do~ru
olarQay an, fa kat her ikisi bird en y anh~
olabilen onermeler i;in kullarulan stfat.
2 Terimler soz konusu oldu~unda ise,
kar~1thk, t Aristoteles'in kavramlar ara-
smda varoldu~unu 50yledi~i dort tiir
kar~1olumdan birine kar~d1k gelir. Buna
gore, kar~1t terilnler, ayn1 cins iQnde bir-
birlerinden en yuksek farklWkla ay1nlan
terimlerdir. Kar~ll terirn Qftleri, ~u
halde, ayn1 cins ya da kar~1t alt-cinsler
i;inde yer ahrlar ya da kendileri kar~1t
altcinslerdir. Fakat toz kategorisi, toz
kar~1tlann oznesi oldu~undan, kar~1t
kabul ebnez; ayn1 ~ekilde, nirelik kate-
gorisine giren terimler goreli oldu~un
dan, nicelik kategorisinde de ka~Itlar
dan soz edilemez.
Ote yandan, iyi-kotii, ak-kara, ka~1t
terirn ;ifti omek1erinde oldu~u gibi, ara-
lannda bir orta kavrama izin veren kar-
~It terimler de vard1r. ~u halde, kar~1t
iki kavram, bir di~erinin olumsuzu olan
iki kavramdu. Kar~1t kavramlar, her-
hangi bir konu ya da nesne hakk.Jnda
ayn1 zamanda tasdik edilemeyen, evet-
lenemeyen kavramlar olarak kar~1m1za
;1kar. Bun a gore, ak ile kara kar~1tt1r,
ama ;eli~ik de~ildir. c;unku bif ~eyin ak
de~ilse, kara, kara de~ilse, ak olmas1 zo-
runlu de~ildir. Kar~1t kavramlar, bu ne-
denle aralannda hep bir orta kavrama
izin verirler. Ornegin, ak ve kara gibi iki
kar~1t kavram aras1nda 'gri' gibi bir orta
kavram bulunur.
3 Metafizikte alan1nda ise, evrende i~
ba~1nda olup, de~i~mek y a da de~i~me
ye neden olmak suretiyle ger;ek1igini ka-
rutlayan hareket ve siikunet, varhk ve
yokluk, kuru ve 1slak, s1cak ve so~uk,
ate~ ve su, karanhk ve ayd1nhk, madde
kat~gori 495
ve zihin, a~k ve nefret, ;ekim ve itim gibi
gii;lere, birbirlerinin tam kar~astnda yer
alan, birbirlerinden lur bakurundan fark-
hh.k gosteren, butiinuyle z1t nitelikler
sergileyen, aralarmda kar~dtkh bir ili~
kinin olmadl~l o~e ya da gii;lere kar~t
lar ad1 verilir.
Buna kar~1n, felsefi psikolojide, s1cak
ve so~uk, ayd1nhk ve karanhk, yiiksek
ve al;ak gibi, farkh ve kar~1 t niteliklerin
bilin;te birbirini ;a~n~tudi~lnl, kar~lt
lardan birinin kendi kar~1 hru gundeme
getirdi~ini dile getiren yasa kar~1tbk
yasast olarak tanunlanu.
kategorematik lerimler [ing. categorema-
tic terrns; Fr. termes categorepnatiques]. Or-
ta;a~In unlu nominalist du~unuru Willi-
. am'm tarumlayarak sinkategoremati.k
terimlerin ka~1S1na koydu~u dilsel bi- .
rimier; kategorik onermede yer alan te-
rimler. Bunlar, yaln1z ba~1na ahnd1klan
zaman da anlam ta~1yan terim.lerdir.
kategori ['Tasdik etmek' anlarruna gelen
Yunanca 'lallegorein'den; Lat. przdJca-
mentum; ing. aJtego,y; Fr. catigorie; Al. ka-
tegorie). 1 Bir yiikleme rurii, bir yiiklemin
ozneye izafe edilme taJZI. Bu anlamda
kategori, insan d u~uncesinin nihai ve en
temel bOlme ya da rurlerini gosterir. 2
Ayn1 zamanda, varhk tiirleri. Kategori-
ler, bu anlamda varh~1n nihai ve bOiu-
nemez liirlerini ifade ederler. 3 ilk iki ta-
rumm bir sentezi olarak, kavramsal
analiz ya da suuflama baknlWldan, va-
rolan ~eyler arasanda ayanm yapma
imkaru veren san1f, bolme ya da cins.
Ayru cinslen verilerin, ortak ozellikler
ta~IdtkJan iQn, obeklenrnesine imkan
veren Slntflama tarz1. 4 Bir felsefe siste-
minin temelinde bulunan ana ilke, ide,
fikir ya da kavram.
Buna gore, kategori, bilgiyi mumkiin
kllan ve a) ba~ka struf, form ya da kate-
gorilerle birli.kte bul WlSa bile, onlarla
ortak hi;bir ~eye sahip olmad1~l i;in,
ba~ka bir s1ruf, form ya da kategoriye
indirgenememek, b) daha yUksek bir Sl-
nifin uyesi olarak goriilememek, c) bilgi-
mizin i;eri~ine form ya da yap1 kazan-
diimak ve d) anlamh ileti~imin temeli
496 kategori
olmak aniarrunda biricik olan, nihai ve
en ytiksek kavram olmak durumunda~
du.
Kategori konusunu ilk kez olarak ele
alan ve kategoriyi nihai ve en ytiksek
yukle1n tilrii olarak tann nlayan Aristote-
les'te kategori, varolanlann kendilerine
ytiklenen veya izafe edilen slfat ya -da
ozelliklerle Siruflanabilece~i inanc1n1n
bir sonucu olan genel kavrama kar~1hk
gelir. 'Tti1n', 'baz1', 'de~ildir', 'veya' tti-
rtinden 1nanhksal deyimler d1~1nda
kalan ve ba~ka bir deyime ba~lanma
ml~ tum deyimlerin on ayn s1n1fa aynl-
dl~lnl one stiren t Aristoteles, i~te bu
genel ~er~eve i~inde tez, nitelik, nicelikf
ili~ki, yer, zaman, konum, durum, etki
ve edilgi ba~hklanyla on kategoriden
olu~an bir liste ortaya koymu~tur.
Yunan filozofu bu kategorileri, nihai ve
en ytiksek kavray1~ tarzlar1 olarak gor-
mti~ ve kategorilerin nihai varhk tarzla-
nnl ifade etti~ini savurunu~tur.
Soz konusu varhk tarzlan ~eylerle ka-
n~bnhnamahdlr; c;tinkti Aristoteleste,
bir ~ey ya da toz olmak yalruzca bir var-
hk tarz1d1r ve ti..iln di~er varhk tarzlar1
ancak ve ancak bir tozde varolabilir. Or-
ne~n, Sokrates hakkmda, onun M. C. 5.
yuzyalda (Zaman), Atina'da (Yer) ya~a
ma~, felsefe o~retmi~ (Etki), yeni Tann-
lar icat etmekle su~la~ (Edilgi), bir~ok
dostu olan (ili~ki) bir adam {TO%) oldu~u
soylenebilir. Bu 10 kategori, Aristoteles
taraf1ndan, ba~ka bir kategoriye indirge-
nemez olma anlam1nda, nihai ve en yuk-
sek olan kavramlar olarak de~erlendiril
mi~tir. Buna gore, 'mavi' bir renk, renk
de bir 'nitelik' olarak ifade edilebilir,
fakat 'nitelik' ba~ka bir terim araah~tyla
ifa de edilem~z ya da a~1klanamaz.
Aristotelesin soz konusu kategori an-
layl~mln en onemli ba~ar1s1, onun toz-
ler, yani de~i~me boyunca say1sal ola-
rak bir ve ayn1 kalan ~eylerle ilinekleri;
ozsel ytiklemeyle ilineksel ytiklemeyi
birbirinden ay1rm1~ olmas1d1r.
Biz insanlann ger~ekli~in bizzat ken~
disine, numenlere ili~kin bir bilgimiz
olamayaca~Inl, bizian yaln1zca bu ger-
~ekliklerin gorilnii~lerini, ya da feno-
lnenleri bilebilece~imizi savunan Al-
l nan filozofu Kant'ta, nihai ve indirge-
nemez yuklem ttirleri olarak kategori-
ler, 'varhk tarzlan'n1 de~il de, yalnJzca
nihai ve en yuksek 'kavraya~ tarzlan-
lU', gerc;ekli~i idrak etme, kavrama bi-
~imlerimizi ifade eder. Bu kategoriler,
anlama yetisine, deneyimde verilmi~
olaru alg1lay1p, kavramas1 i~in gerekli
yap1y1 sa~layan a priori kavram ve kate-
gorilerdir. Onda kategoriler, ~u halde,
anlama yetisinin temel kavramJanna
kar~1hk gelmektedir.
Kategorilerin, numenler dtinyasuu hi~
bir zaman bilemedi~i.Jniz i~in, ger~ekli
~in kendisini beth nlemedi~ini ya da ta-
nlmlamadl~lnl, f akat kategorilerin de-
neyimin zorunlu ko~ullar1 oldu~unu,
bilgi ve deneyimin kategorileri ongordti-
~i.inti, onlarm deneyimden elde edilme-
yip, deneyde sa~lanan kaba malzemeye
yuklendi~ini, deneyimi a~an kategorile-
rin a priori oldu~unu savunan tKant, ka-
tegorileri, dti~tince her zaman onerme-
lerle ifade edildi~i ve bundan dolay1
temel onerme ttirleri kategorilere kar~l
hk gelmek durumunda oldu~u i~in,
onerme formlarlndan ~lkatsaml~hr.
Ba~ka bir deyi~le, A.ristotelesten sonra
yeni bir kategori anlay1~1 geli~tiren
Alman filozofu Kant, kategori konusu-
nun birl~ik ohnayan deyimler ba~la
nunda de~il de, yargalardan hareketle
ele ahnmas1 gerekti~ini one stirmti~ttir.
Buna gore, yarg1 ya da onermelerin nice-
lik ba~lam1nda ttimel, tikel, tekil; nitelik
ba~lam1nda olumlu, olumsuz, sonsuz;
ba~1nh soz konusu old u~unda, katego-
rik, hipotetik, aynk; kiplik bakunmdan
ise problematik, assertorik ve apodeiktik
olmak tizere on iki ayr1 ttirden oldu~u
nu dile getiren Alman dti~tintirti, bu on
iki yarg1 li..irtine on iki kategorinin kar~l
hk geldi~ini savunmu~tur.
Aristoteles'in stiz konusu kategori an-
layl~lyla Kanf1n kategori anlay1~1, ara-
daki rum farkhhklara ra~men, ~u iki
noktada uyu~ur: I Kategoriler dtinya
hakkJnda olan bili~sel soylemin, i~eri-

gini de gil de, form unu tcrrun eder; n
Kategoriler, Aristott!les manhgnun te-
melinde bulu nan toz.-ilinek a ..m:mm
'
(ozne-yuklcm manh~tm) varsayar.
Kategori kor.usu Kant'tan soma doni.!-
~ume ugraytp, ozellikle Hcgd'den bn~
layarak, bir felsefe sistcmindeki temel
kavram ya da ilke anlamma gelmi~tir.
Kategori kavram1 omegin, an<~litik fd-
sefcde, daha ziyade ft!lsefi ~JUri.i tmt::,
yanh~lama ama~h argi.imanlarda kull~.
mlmt~ttr. Soz konusu kategcri anl<.y~
~ma gore, '7 bir c;if saytd!r' onermesi, 7
say1s1 yanh~ stmfa sokuldugu ic;in, sa-
dece yanl1~ olan bir oncrmedir. Oysa '7
say1s1 yeildir' onermesi, snd~ce j'anh~
olmakla kalmaz, fakat bir de kategori
yanh~1m ifade eder.
kategorik [ing. categoric; Fr. c:atrigoriqur:;
AI. kategorisch]. 1 Hipotetik ohnay;m,
ko~ulsuz olan; 2 smulamas1 olmayan,
istisnas1 bulunmayan; 3 zorunlu c1lan,
bir yukum!Uiuk getiren, istege bagh b~.t
lwunayan i~in kullarulan stfat.
kategorik onerme [1ng. caiegoricol proposi-
tion; Fr. propositioJt cnte,~orique; AI. kotego-
risclt proposition]. En iyi bilil~en, en basil
onerme turi.i olarak, bir yuklemi.n basic
bir bic;imde, bir ozne hakkmda olumlan-
dtgl, tasdik edildigi, ya da ollunsuzlan-
dtgl, inkar edildigi onenne turi.i; 'basit
bir bic;imde' ifadesi, ko~ulsu2 bir bi~hn
de, }'a da herhangi bir kaytt olmadan,
veya oncnncnin terimleri arasmdaki zo-
runlu bir bagmttyt gerektirmeksizin ari-
lamma geldiginc gore, basit bir bi.;i"llde
ozne, yuklcm ve kopuladan meydana
gelen onerme turu.
'DLinya bir gezcgendir', 'Oiinya duz de-
~ildir', 'Tiim gezegenler eliptik bir yo-
runge uzerinde hareket ederler', 'Hic;bir
gezegen hareketsiz de~ildir', 'Ba?J yll-
dtzlar parlaktu', 'Bazl gezegenler parlak
degildir' onermeleri kategorik onermeye
ornek olarak verilebilir. 13u onerme:leri,
terimlerin ozel karakterlerinden \'e oznt!
nin nicelil?nden soyutlan;ak (yani, 3zm~
konumunda bulunan kavranun kapla-
muu meydana getiren ncsnelerden biri-
ne mi, baztsma rru yoksa tiimunc birdcn
kategorik onermelerin niccfigi 497
mi gondcrme yap1ldtg1 hususunu dik-
knte almazsak), bu takdirde kategorik
oncrmelerin gene) yapiSl, S'nin oznenin,
P'nin ise yuklemin yerini tutmasl ko?u-
luyla, s P'dir', ve 'S P degildir' formUI-
Ieriyle ifctde edilebilir.
kategoril( onermelerin niceligi [tng. qu-
antity of cntegorical proposition; Fr. quan-
titr de Ia propositon cat~gorique]. Katego-
rik onenncnin tumel ya da tikel olmas1
dnrumu ic;in kullarulan deyim.
Buna gore, kategorik onermeler birbir-
lcrinden yalruzca yuklcmin ozne hak-
bnda tasdik edilme ~ekli bakumndan
de~il, fakat aym zamanda yuklemin
hakkmda tasdik edildigi oznenin kapla-
mt baknnmdan da birbirlerinden ayn-
hrlar. Orncgin, 'Dunya bir gezegendir'
oncrmesinde, ozne tek bir nesnedir; bu-
na kar~thk, 'Tum gezegenler eliptik yo-
rungelerde hareket ederler' ya da 'Hie;~
bir gezegen hareketsiz degildir' oner-
melerinde, ozne bir smifya da tiirdiir ve
onermedeki iddia, onun herhangi bir ve
her bir uyesi i\in gc\erlidir. 'Bazt ytldlz-
lar parlakhr (ya da parlak degildir)'
onermesindc, ozne belin;izdir, yani en
azmdan bir nesne hakkmda iddiada bu-
lunuimu' olabilecegi gibi, iddia birkac;
.va da bircok
. nesne hakkmda olabilir. Bu
farkhhklar niceliksel farkhhklar olup,
yukandaki onermclcrden birincisi gibi
olan oncrmelerin trkil, ikincisi ve U\Un-
cusii gibi olan onermelerin genet, buna
kar~m sonuncusu gibi olan onermelerin
tikr.l oncrmeler olduklan sovlenir.
'
Kategorik onermelerin niceligi soz ko-
nusu oldugunda, ~u hususlara dikkat
etmek biiyiik onem ta,tr: Kendisi hak-
kmda iddiada bulunulan ozne, tek bir
nesneden degil, faka t bir gruptan olu~tu
gu zaman bile, grup bir grup olarak, yani
kompl~ks bir nesne olarak ele almdtgt
slireCi~, cnerme tekil bir onenne olarak
kalmayc:. devam eder. 6megin, 'SU!ey-
maniyc Kiituphanesi binlerce kitap veri-
saleden olu~ur' onermesi tekil bir oner-
medir, c;iinkii, her ne kadar ozne ~ok
fazla saytda kitaptan meydana gelse de,
ozneyi meydana getiren parc;a ya da ka-
498 kategorik onermelerin niteligi
lemlerden hepsi, bir grup ya da bir top-
lam meydana getirecek ~kilde goriil-
mii~tiir. Aym durum, 'Biitiin biiyiik ge-
zegenler sa y1ca sekiz tanedir' onermesi
io;in de g~rlidir. Burada da, ozne bir
grup olarak goriiliir ve yiiklem, ayn
ayn gezegenlerden her biri hakkmda
dej';il de, bir grup olmak balommdan
grup haklonda tasdik edilir.
Tekil ve gene) onermeler, tikel onerme-
lerin tam tersine, belirli ya da belirlen-
mi~ onermelerdir. Tikel onenne ise, ka-
~m!lmaz olarak belirsiz ya da belir-
lenmemi~tir. Ornej';in, varsayahm ki,
'Baz1 y!ld!zlar parlakhr' onermesinin
doj';ru olduj';unu biliyorum; ben yalmz-
ca buradan kalkarak, gorecej';im ya da
haklonda bir ~eyler duyacaj\1m bun-
dan sonraki ilk y1ld!Zm parlak olup ol-
mayacaj\ml bilemem. l~te bu, tikel
onermelerde soz konusu clan belirsizlik
ve kesinsizlik oj';esidir. Fakat hem gene)
onermeler, hem de tekil onermeler, bu
belirsizlik ve kesinsizlik oj';esinden ba-
j\l~Jkhrlar. Bundan dolayt, onlar genel-
likle tilmel onermeler olarak Slmflanu-
lar --onlar iddia ettikleri ~eyi, ozne-
lerinin, belirsiz bir par~as1 i~in dej';il de,
(bu ozne ister tekil, ister say!lamaz
olsun) tiim kaplam1 i~in iddia ederler.
kategorik iinermelerin niteliAi [lng. qua-
lity of categorical proposition; Fr. qualiM de
Ia propositon all~ gorique]. Kategorik oner-
menin olumlu ya da olumsuz ohnas1 du-
rumu.
Buna gore, kategorik onermelerde, yiik-
lem baz1 d urumlarda ozne haklunda
olumlandlj';ma, buna ~m dij';erlerin-
de olumsuzlandlj';ma gore, soz konusu
olumlama ile olumsuzlama ya da oner-
menin olumlu ya da olumsuz olmas1 du-
rumu, onermenin niteligini meydana ge-
tirir. Yiiklemin ozne haklunda tasdik
edilmesine ya da inkar edilmesine gore,
her onerme ya olumludur ya da olwn-
suzdur. Buna gore, 'Diinya bir gezegen-
dir', 'Baz1 y!ld!zlar parlakhr', 'Tum ge-
zegenler eliptik yoriingeler iizerinde
hareket ederler' onermeleri, olumlu; buna
kar~1hk, 'Dun ya diiz dej';ildir', 'Baz1 ge-
zegenler parlak dej';ildir', 'Hi~bir geze-
gen hareketsiz degildir' onermeleri de,
olumsuz onermelerdir.
kategorik tastm [lng. categorical syllogism;
Fr. syllogisme cat~gorique; AI. kategorisch
syllogismus]. Kategorik onermelerle ifade
edilen; biri biiyiik, biri kii~k iki onciille
bir sonu~tan meydana gelen; kii~iik,
biiyiik ve orta terim diye adlandmlan,
ii~ terim i~eren; bu ii~ ter.mden, orta
terim olarak bilinen birisinin yabuzca
onci.illerde, buna kar~m dij';er ikisinin
sonu~ onermesinde yer ald1j';t; birlikte
ahnan onciillerinin sonucu i~erdij';i ya da
zorunlu klldtj\1 g~rli tiimdengelimsel
~tkanm.
Klasik manhkta, 256 miimkiin tastm
form una tas1m kurallanrun u ygulanma-
51 sonucunda 24 adet ge~erli tas1m
formu elde edilmi~tir. Bu 24 adet ge~erli
tasnn formundan 9'una zay1f , lS'ine ise
kuvvetli tas1m ad1 verilmi~tir. Buna
gore, ayru sonucun, tiimel bir onerme
clan onciilllerden biri albj\1yla dej';i~ti
rildij';i zaman bile elde edildigi bir tas1m
kuvvetli tas1m, oysa onciilleri tiimel bir
onermeye i~aret eden, fakat sonucu soz
konusu tiimel onermenin alhj';t clan bir
tas1m za!l'f tasm1 olarak bilinir. Tas1m
konusunu ilk kez olarak ele ahp sistem-
le~tiren tAristoteles, 15 kuvvetli tasum
da kendi i~inde yetkin tas1m ve yetkin
olmayan ttas1m olarak ikiye ayum1~hr.
kategori yanh~t [lng. category mistake; Fr.
erreur de caMgorie]. Farkh kategorilere
girdikleri i~in, anlamlan arasmda hi~bir
baj';mhmn bulurunad!j\1 sozciikleri, sen-
taks ya da sazdizimi kurallanna uygun
dii~se bile, bir anlam ifade ebneyen,
hatta sa~a clan bir tiimcede bir araya
. getirmekten olu~an yanh~; bir kategori-
nin kapsam1 i~nde kalan olgulan, ba~ka
bir kategoriye ozgii deyirnlerle ifade
etrnetavn.
katharsis. Annma, bo~hm. ~inin estetik
deneyim ve ya~anhlar yoluyla olumsuz
duygulanndan, ozellikle de ytloo tutku-
lanndan kurtulmas! durumu; sanatu\ oz-
nede uyandud1j\1 acnna ve korku duygu-
lanyla, ruhu tutkulardan temizlernesi
stired il;in kullamlan Yunanca terim.

SanatJn amacuwt ayru zamanda ahllli
bir ama~ oldu~unu one siiren Aristote-
lese gore, sanat, estetik bir ho~lanma
duygusundan ~ok, iiretti~i ahlald deger-
le belirlenir; bu ahllli de~er ise, laJthmsis-
te, yani annmada nesnelleir. Buna gore,
sanabn gorevi, insanda estetik bir haz ya-
ratmak de~il de, ahlaki bir haz do~ur
lnaktu. Bu ahllli haz da, ruhwnuzun
olumsuz duygu ve tutkulardan anruna-
smdan, ruhwnuzun temizlenmesinden
ald1~LTTUZ keyiften meydana gelir.
kathenoteizm [1ng. bthenotheism). Varo-
lu~una inan1lan birc;ok tanr1dan her bi-
rine yll i~inde belli bir donem boyunca
tapdmas1 durumu; her tannn1n, temel
ve karma~1k bir ger~ekli~in say1s1z yon
ya da boyutlanndan birini simgeledi~i
inana.
kavimcilik [tng. ethnocentricism; Fr. ethno-
centrisme]. 1 Genel olarak, bir h~ ka-
vim ya da bir grup insarun, kendi halk
ya da kavimlerinin, kendi de~er, din,
trk, kiiltiir ya da dillerinin di~erlerinden
daha iistiin oldu~ inanct; 2 biraz daha
ozel olarak da, teknik ve bilimsel bakm-
dan gu~lu ve samurgeci olup, 1rk9 on-
yargdarla korle~mi~ Bah Uygarhgsn1n
kendi iistiinlii~iine inan1rken, di~er uy-
garhklarl kii~iimsemesi ve kendi iistiin-
liik iddias1n1 gu~lendirecek malzemeler
bulmaya ~ah~mas1 tavn.
Boyle bir tavra antropoloji i-;inde, Levi~ .
Straus, bilim felsefesi ve kiiltiirel prob-
lemler ba~lammda ise, Paul Feyerabend
taraf1ndan ~iddetle kar~1 ~dalm1~ttr.
Kautsky, Karl. 1854-1938 yulan aras1nda
ya~am1~ olan iinlii A vusturyah de-
mokratik sosyalist teorisyen.
Sosyalizm yolunda demokrasiye sun-
Slkl sanlan Kautsky, ihtilalci komiiniz-
me yonelik ~iddetli ele~tirileriyle fin
kazarunt~hr. Ona gore, demokrasi bur-
juva egemenli~i ve hegemonyasma..n bir
~ekli de~ildir. Burjuvazi ashnda miilki-
yet ko~uluna ba~h s1n1rh bir oy hakkl-
na inand1~1 i~in, evrensel oy haldnn1n
uygulan1r hale gelmesi, Kautsky'nin go-
zi.inde, i~~i Slnlflnln ba~ans1dtr. On un
goziinde 'demokrasi evrensel oy hak-
kJyla, s1n1f mucadelesini sille tokat sa-
kavram 499
va~tan bi.- zeka sava~1na donu~turme
yontemidir. DemoY.rasi, daha ytiksek
bir yapm tarz1n1n kendisiyle ger~ek
le~tirilebilece~i tek ve yegane yontem-
dir ve sosyalizmin ilan etti~i ~ey mede-
nile~mi~ insanlar1n haklar1d1r.' Onun
sosyalizme, ve sosyalizm hedefine var-
mak i.;in demokrasiye olan inanc1n1 pe..
ki~tiren ba~ka bir etken de, Nazi dene-
yimi olmu~tur. Kautsy nazizm benzeri
rejimleri ykmak i~in ihtilald yontemle-
rin kullandabilece~ni kabul etmekle
birlikte, anayasal yonetimin bir kez ku-
rulmaslndan sonra, sosyalizm yolunda
yalruzca ve tamamen demokratik ara~
lann kuiJandaca~1na inantr.
Kautsky, komiinizme yonelik ele~tirisi
soz konusu oldu~unda, komiinist parti-
leri, siyasi de~il de, askerr te~kilatlara
benzetir. Bu tiir partiler kendi liderleri-
ni ve sloganlann1 se~mez, bunun yerine
liderlerini iistlerinden ahrlar. Komiiniz-
mi yalan ve aldabnacaya dayah bir
'kale ekonomisi' sistemi olarak gortir-
ken, komunist diktatorlii~iin, varoldu-
~u siirece, modern i~-;i s1rufma..n kurtu-
lu~ mucadelesi i~in ciddi bir tehdit ve
buyuk bir tahribat olu~turd u~unu sa-
vunur.
kavram [Os. mejhum; lng. concept; Fr. con-
cept; AI. begnlf]. Bir ~eyin, bir nesnenin
zihindeki ve zihne ait tasannu; soyut dii-
~iinme faaliyetinde kullarulan ve belli bir
somutluk ya da soyutluk derecesi sergi..
leyen bir dii~iince, fildr ya da ide.
Soyutlama yoluyla elde edilen zihinsel
tasavvur olarak kavram, ortak ozellikle-
ri payla~an bir nesneler kompleksinin
veya soz konusu nesnelerin payla~h~J
ortak ozellik ya da niteliklerin psikolo-
jik ya da zihinsel tasanm1na kar~1hk
gelir. Ba~ka bir deyi~le, bir terimin an-
lamt ve dolaylSIYla dii~iincenin, bir te-
rimin konu~ma ya da soylemin en
kii~iik birimi olmas1 gibi, en kii~iik ve
en temel birimi olan kavram, bir Slnlfln
uyeleri ya da Slnlftn kendisi i~in kulla-
ntlan isim; betimleyid bir ozellik ya da
ba~1nt1ya gonderimde bulunan bir
terim olmak durumundad1r.
500 kavrama
T1pla ttimce olu~turmak i~in terimlerin
bir araya getirilmesi gibi, kavramlar da,
onermeler olu~turmak ya da tam ve ek-
siksiz du~unceler meydana getinnek
i~in bii araya getirilir. Bir kavram kazan-
mak, onu ifade eden terirnin anlanuru
ogrt:nmektir. Buna gore, kavram du~u
nulebilen, ve zihne bir ~eyi ba~ka bir
~eyden ay1nnaya olanak veren ~ey ya
da tasanm1, nesnelerin ya da olaylann
ortak ozelliklerini kapsayan ve ortak bir
ad alhnda toplayan genel tasavvuru,
kendisini gosteren terimle anlahlmak is-
tenen genel fikri, kimi sozcuklerle dile
getirilen ve deneyim kokenli oldugu one
surulen, ~e~itli soyutluk diizeylerindeki
zihinsel i~erikleri ifade etmektedir.
Kavram, bir ~eyin tekil izlenirnine, o
~eyin imgesine degil de, o ~eyin tasan-
mlnl gosteren ~eye kar~d1k gelir. Buna
gore, insan bir ~eyin tekligini, onu ba~ka
he~eyden ay1ran biricikligini tasarlaya-
bildikten ba~ka, tek ve biricik olanJara
ortak olan ozellikler yardun1yla, ay1u tek
ve biricik olanlar i~in ~rli olan bir ge-
nellik de tasarlayabilir. Kavram denilince
de anla~1lmas1 gereken i~te b u ikinci ta-
sanmdlr. Kavram, bir sozd.ige yiiklen-
mi~, bir sozciikte toplanml~ bir bilgiyi
ifade eder. Buna gore, epistemolojik ac;l-
dan kavram, i~aret ettigi ~ey ya da nesne
hakk1ndaki bilgirniz arthk~a, hacmi dur-
lnadan geni~leyen bir depo niteliginde-
dir. Bu bakunndan kavram, dilde hic;bir
zaman tam olarak ifadesini bulamayan
bir potansiyaliteye sahiptii.
L>te yandan, kavram, tek ba~ma oldu-
~u, yani bir onenne ic;erisinde ozne ve
yuklem olarak yer almad1gt surece,
dogru ya da ~-anll~, olumlu ya da olum-
suz olamaz. Buna gore, dogruluk ve
yanll~hk, kavramlann degil de, oner-
melerin bir ozelligidir. Kavramtn tek ba-
~lna yerint! getirecegi hh;bir i~levi yok-
tur; onun i~levi, ancak ve ancak onerme
ic;erisinde belli olur.
L>te yandan, bilimlerde kavram, bir te-
oriden daha a~ag1 bir soyutlama duze-
yinde bulunmakla birlikte, teoriler kul-
lan1!an kavramlardan meydana geldi~i
ic;in, teorinin c;ok temelli bir par~as1n1
olu~turur.
kavrama [ing. conaive; Fr. ronaooir]. Zihin
yoluyla idrak etme faaliyeti, anla1na,
pUinlama; soyutlamalan resimsel hic;bir
~ey kullanmadan anlama sured; bir
~eyin anlamm1 c;ozme, onu dogrudan ve
araclSlZ olarak alg1lama i~lemi.
kavramcthk [Os mcflrunriyye; ing. concep-
tualism; Fr. ccmceptualisme; AI. Konzeptu-
alism us]. Konseptualizm. Tumellerin,
genel soyut kavramlann tikel ~eylerde
onlann ozleri olarak varold ugun u, asia
onlardan ayn olarak varolmad1glnt,
fakat zihnin ozleri, tumeUeri tikel ~ey
lerden soyutladlglnl, onlar i~in isimler
ve semboHer yarathg1n1 savunan k.av-
ram goru~ti.
Varolan her~eyin bireysel oldugunu
iddia eden kavramc1bk, genelligin hem
deneyimin ve hem de dilin c;ok temel
bir yonu oldugunu vurgulayarak, kav-
ramlann zihin tarafmdan nas1l olu~tu
ruldu~u ve deneyimin tikel verilerin-
den hareketle olu~turulan kavramlar1n
nas1l olup da genel olabildigi sorusunu
yarutlamaya ~ah~m1~hr. Buna gore, tu-
meller, tikellere, bireysel nesnelere ili~
kin duyu-deneyi sonucunda, bireysel
varhkJar tarahndan payla~llan ortak
niteli~in zihin tarnf1ndan soyutlanmas1
suretiyle olu~turulan kavramlar, ideler-
dir. Tumeller, bir dile, bireysel nesnele-
re ili~kin duyu deneyinden sonra dahil
edilen kavramlar olarak varolur ve tii-
mellerin bilgisine, kavramsalla~ttnlan
bir deneyimden once, asla sahip oluna-
maz.
Kavramcrhg1n felsefe tarihindeki ilk ve
en onemli temsilcisi t Aristoteles ti r. Rea-
list bir bak1~ a~LStna sahip olmakla bir-
likte, t Platon'u tiimelleri, hem bireysel
tozler ve hem de ozellikJer olarak gor-
dugu i~in ele~tiren Aristoteles'e gore,
tumeller insan zihninden bagunslZ bir
varolu~a sahiptir. Bu realist bak1~ ac;l-
Slnda~ tiimeller, onlan bilecek insan
zihninin varohnamas1 durumunda da,

varoiur. BwlUnla birlikte, tiimeller, ge-
neller dt~ diinyadaki ~eylerden, birey-
sel ve somut nesnelerden ayn olarak va-
rolmaz. Yani, tiimeller tikellerden ayn
olarak varolan tozler det;illerdir. Tiimel-
ler, bireysel nesnelerde, tikellerde varo-
lur.
Bu durumun istisnalan, madde, Tann
ve insanm en tannsal par~ast olan aktl-
dtr. Bir tiimel, somut ve bireysel toziin,
bir tikelin, dij';er bireysel tozlerle, tikel-
lerle payla~ttl'; yonii ya da ozellij';idir.
T tiimeli, tiim l'lere ortak olan ozelliktir.
Zihin tiimellerin bilgisine, Aristoteles'e
gore, somut ve bireysel tozlerdeki ortak
ozellit;in kavramtm, deneyim ya da tec-
riibedeki nesne ya da ~eylerden soyut-
lamak suretiyle elde eder. Aristoteles,
i~te bu soyutlama siirecine, sezgisel tu-
mevarnn admt vermi~tir.
kavram formasyonu [in g. cancept fonnati-
on; Fr. concept formation]. Ba~ka ozellikle-
ri bak.tmmdan farkhhk gostermekle, on-
tolojik bak.tmdan kendi kendileriyle aym
olup ba~ka her~eyden farkh olmakla bir-
likte, manttksal baktmdan ozde~ olan,
yani ortak bir nitelil';i payla~an nesne ve
olay kiimeleriyle dolu olan diinyanuzda,
nesne ve olay kiimelerinin soz konusu
ortak nitelil';ini bulup ~karma, yakalaytp
soyutlama i~lemi.
kavram olarak varhk anlay1~1 [lng. lite-
On) ~f being as concept; Fr. thiorie de /'itre
comme concept]. Aym yasalara gore geli-
~en dii~iinceyle ger~eklik arasmda bir
aymm gozetmeyen iinlii Alman idelist
filozofu tHegel tarafmdan geli~tirilen
varhk anlay~
Hegel bir tutarhhk kuraml benimsemi~.
dii~iinceyle dii~iince olmayan bir ~eyi
kar~tla~tlrmamn olanaks1z olduj';unu
dile getirirken, kavramlanmlZI kendi-
mizden baj';lmSlZ bir ger~klikle kar~
la~tlrmarun soz konusu olamayacag.m
ifade etmi~tir. Bunun yerine, kavramlan-
rruzm kendilerini a~Imladl';uu ve bu su-
retle kavramlarla betimlenen ger~lil';i
meydana getirdigini savunan Hegel, var-
hk gorii~iinde, ger~eklil';in kavramlar ta-
rafmdan belirlendil';ini, diinyanm yap1s1-
kavray1~ 501
nm ger~klil';in yaptst oldut;um.i, ger~ek
lil';i anlamanm dii~iinceyi ya da kavram-
lart anlamak olduj';unu belirtmi~tir.
kavram realizmi [ing. realism; Fr. r.Miisme;
Fr. realism us]. Tiimellerin, gene! kavram-
lann insan zihninden ve insamn bilgi-
sinden baj';lmstz bir bi~imde varolduj';u-
nu, tiimellerin, onlann bilincine vara-
cak, bilgisine sahip olacak zihinlerin hi~
varolmamas1 durumw1da bile varola-
caklanm savunan gorii~ii.
Bu gorii~iin en biiyiik ve en iinlii tem-
silcisi, iinlii Yunan filozofu tPiaton'dur.
Platon'a gore, tiimeller insan zihninden
baj';unstz bir varolu~a sahiptir. ideal,
ezeli-i!bedi ve yetkin varhklar olarak tii-
meller ya da ldealar somut ve bireysel
~eylerden olu~an duyusal diinyadan
ayn bir bi<;imde varolur. SOz konusu tii-
meller veya idealar, yalruzca ayn ve ba-
j';lmSlZ tozler det;il, fakat aym zamanda
yetkin ve ideal modeller, ilkomeklerdir.
Buna gore, tiimeller, duyusal diinya-
daki bireysel ~eyler tarahndan hi~bir
zaman tam olarak kopya ya da taklit
edilemeyen, tam anlamtyla omeklene-
meyen ideal varhklardu. Platon'a gore,
ger~ekten varolan tiimellerle kyaslan-
dlj';mda, tikeller, ancak tiimellerden
pay almak suretiyle. varhl';a gelir.
kavramsal ~er~eve [Ing. conceptual sche-
me; Fr. sch~me conceptuel]. Bir toplum ya
da topluluj';un inan~larmm, kabulleri-
nin, bilim ve ahlak.tnm, gelenekleri ve
diinyaya bak1~ tarzmm bir ~ekilde bir
araya geli~iyle genel ve ku~atlct bir
teori gibi ortaya ~1kan ve o topluluktaki
bireylere empirik ve ahlaki deneyimle-
rini a~tklama ve yorumlama olanag,
veren biitiln.
kavrayt [lng. conception; Fr. conception].
Oyelerini dej';il de, suuhn bizzat kendisi-
ni, par~alanru dej';il de, par~alann olu~
turduj';u biitiinii, tikel goriin~leri yeri-
ne, bireyin bizzat kendisini bilmede soz
konusu olan, dej';i~me ortammdaki ay-
ruhl'; yakalayan ve belli bir genellerne
ve soyutlamay1 i~eren bili~ tiirii.
Bir ~eyin anlarruru yakalama, ne oldu-
j';unu bilme; ozel ve tikel durumlan
502 kayg1
genel ve soyut a~1klamalara ya da suuf-
lara baglama, genel ve soyut ilkeleri
ozel durumlara uygulama ve goreli ola-
rak daha az bilineni daha iyi bilinenle
kar~1la~hrma faaliyetinin sonuru olan
bilme etkinligi olarak tarumlanmak du-
rumunda olan kavray1~, bir soziin ya
da akllyiiriitmenin anlanum, bir ~eyin
neligini, neden-sonu~ ya da ama~-ara~
ili~kilerini zihin araahg1yla yakalamay1
ifade eder.
kayg1 [tng. aru:iety; Fr. aru:iete; AI. sorge ].
Endi~eyle kan~1k tasa; bir istegin ama-
ana ula~mayacak gibi goriindiigii du-
rumlarda ortaya ~1kan tedirginlik hali.
Kaygmm korkudan en onemli farkhh-
g ., korkuda her zaman kendisinden
korkulan bir nesnenin, ki~i ya da ola-
ym varoldugu yerde, kaygmm ~ogun
luk bir nesnesi olmamas1, kendisine yol
a~an somut bir nesne ya da durumun
bulunmamasJdu.
Varolu~~u felsefede ise, kayg1, i~inde
ya~ad1glmlz diinyamn anlams1zhguun,
tamamlanmam1~hgmm, kaotik, diizen
ve ama~tan yoksunlugunun farkma var-
mamn sonucu olan duyguyu ifade eder.
Bununla birlikte, ornegin Heidegger'de
kayguun son derece onemli bir anlam1
vard1r. Kayg1, onda Daseina potansiyeli-
ni tam olarak killanmad1gml arumsata-
nan bir barometre gorevi goriir. Bu kt;
nuda o ~unlan soyler. 'KaygJ, Dasein'1
diinyamn i~indeki sindirilw~lik duru-
mundan geri getirir. Kayg1 bireysell~ti
rir. Bu bireysell~me Dasein'1 kendine ge-
tirir ve ona yapmaakhgut ve sahiciligin
kendi varbk imldnlan oldugunu soyler.
Vicdanm bu ~agnsJ, Dasein'1, Varh~ per
tansiyel bir kendi-olmaya davet eder bir
yakan~ niteligindedir.'
kaygtya dayah varhk anlayt~l [lng. an-
xious theory of being]. Onlii Alman filozo-
fu Heidegger'in insandan hareket eden,
insarun ya~d1g1 kaygy1, korkulu kay-
giyl, endi~e ve i~ daralmasm1 temele
alan varhk gorii~ii i~n kullarulan ta-
rumlama ya da deyim.
Diinyadaki ~eylerin, varolanlarm, hi~
bir a~1klama olmadan, diinyaya f1rlabl-
m1~ olduklanm, bilin~li insan varhgl-
mn da aym dununda bulundugunu
dile getiren tHeidegger it;in, en onemli
problem, olumsal varhk probiemidir. 0,
olumsal varhk problemini ~ozmek i~in,
zorunlu varbk ya da Tann dii~iincesine
miiracaat etmek yerine, bizim olumsalb-
gm kendisinde bir anlam bulmamu. ge-
rektigini, varhk probleminin ancak bun-
dan sonra ~oziilmii~ olacagm1 soyler.
Ba~ka bir deyi~le, Heidegger'e gore,
varhk problemi varolu~la ilgili bir prob-
lem olup, problemi, yalruzca belli bir bi-
~imde var olmakla ~ozebiliriz. Varhgm
anlamuu, birtak1m karut ya da teoriler-
de degil de, varolma tarzmda bulacag1-
rruz1 soyleyen Heidegger'in varhk gorii-
~ii ~u ogelerden olu~ur:
1 $eyler teorisi. Ki~iyle nesne ya da ~ey
arasmdaki geleneksel ayuuru kullanan
Heidegger, onceli.kle ~eylerle ki~i ara-
smdaki ili~kinin bir bilgi ili~kisi degil
de, pratik bir ili~ki oldugunu belirtmi~
ve bu ~er~eve i~inde, ~eylerin en onem-
li ozelliklerinin kullamlmaya hazu ol-
makbk oldugunu one siirerek, ~ylerin
kendilerine goriindiigii insanlar tarafm-
dan nasll anla~Jid1gml betimleyen fe-
nOmenolojik bir ogreti ortaya koymu~
tur. 2 Onun varhk ogretisinin ikinci
ad1m1, bir ki~iler teorisidir. Buna gore,
ki~i, kendi tiiriinden ba~ka varhklan
tamyan ve onlar1 ba~ka ~eylerden ayi-
ran bilin~li varhkbr. 3 Benim varhk
problemini gizlemek ve ne oldugumla
ilgili sorumluluklardan kac;mmak i~in,
ba~ka ki~ileri kullandlglm, ba~kalan
mn beni yonlendirmesine izin verdigim
zaman ortaya ~kan sahici olmayan ili~
kileri temele alan ki~isel ili~kiler teorisi. 4
Olumsalhgm ve diinyadan aynh~1mm
bilincine varmamn sonucu olan kayg1
teorisi. Ve nihayet, 5 kaygmm nas1l a~l
lacagml ortaya koyan bir teori.
kazan1lm1~ [lng. acquis; Fr. acquis]. Do-
gu~tan, i~giidiisel ya da kahtsal olana
kar~1t olarak, sonradan elde edilmi~,
bir ~aba ya da elkinligin sonucu olarak
saglaru:ru~ ~eyler, nitelikler ya da ba~a
nlar i~in kullandan s1fat.

kaziiistik (ing. causistry]. Gene! ilkelerin
varhgm1 yads1yarak her durumun ken-
di i~inde degerlendirilmesi gerektigini
savunan durum ahlakmdan farkh ola-
rak, ahlaki ilkelerin iizel durumlara uy-
gulanmasmdan olu~an ahlak tiirii.
Dogru ya da yanh~ davram~la ilgili
problemleri konu alan sanat ya da ogreti
olarak tanunlanan kaziiistik, belli bir
davram~ tarz1 i~inde ~~itli ahlak kural-
larmm ~all~mas1 durumunda, nasll
davramlmas1 gerektigini belirleme ihti-
yacl ve zorunlulugundan dogmu~ olup,
gene! ahlaki ilkeleri iizel durumlara uy-
gulamak suretiyle geli~tirmeye ~ah~an
bir ara~tuma olarak ortaya ~1kar. Ba~ka
bir deyi~le, amac1 tarll~mah, sorgulana-
bilir faaliyetleri hakh kllmak clan kazii-
istik, gene] davraru~ kurallanna ger~ek
ve saglam istisnalar bularak geli~en
ahlak anlay1~1 olmak durumundadu.
kef. isl.mda, iizellikle de Selefiye mez-
hebinde Kur'an. ve hadislerde ge~en ~o
kanlamh siizlerin anlamm1 dii~iinmek
ten ka~1nma tavrma verilen ad.
ketam. Birtak1m kamtlara ba~vurarak,
temel dini hiikiimleri a~1klayan, sistem-
le~tiren ve savunan; islam inancuun il-
kelerini alai temeline oturtmay1, a~lkla
may ama~layan disiplin.
Dinde ge~en temel kavramlan konu
alan, islam mezheplerinin kuruculanru
ve dogmalaruu, felsefi okullann giirii~
lerini, paganizmi ve metafizik problem-
Jeri inceleyen disiplin olarak kelam,
Allah'm iiziinden ve s1fatlanndan, pey-
gamberlikle ilgili konulardan, varhkla-
nn hallerinden, ba~lang~ ve sonlann-
dan siiz eder. Kesin birtaklm kamtlar
ortaya koyarak ve bu arada kaqat gll-
rii~tek.ilelin itiraz ve ku~kulanm gide-
rerek, dini inan~lan temellendirmeye ve
kamtlamaya ~ah~1r.
Maddeci giirii~ler, Hristiyanbk ve Is-
lam inan~lanndan birini ya da hepsini
birden reddeden giirii~ler kar~1smda,
islamiyetin savunmasuu yapma amao-
nm bir par~as1 olarak ortaya ~
olan dini -felsefi d.isiplin olarak kelaaun
kaynagmda Kuran ve hadisler vard1r.
kendi 503
Hicretin ilk yiizyllmm sonlar:na dog'ru
ortaya ~ keliim, itikat, tevhid,
Tanrl'mn s1fatlan, kaza ve kader, ahiret,
ruhun iiliimsiizlugu, iiliimden sonra di-
rili~ gibi konulan i~lemi~tir. Zamanla
islam giirii~lerini savurunay1 ana ilke
edinen kel.m, Kuran'm ayetlerine an-
lam vermek, O'nu anlamak, temellendir-
mek, her tiirlii Islam d1~1 inan~la miica-
dele etmek ve lslamla ilgili anla~mazhk
lan ~iizmek amac1 giitrnii~tiir. Yara-
t:llam yarataru giistermesi bakurundan
ele alan kelfun, Tann'run iiziinii ve nite-
liklerini, yaratan-yaratdan ili~k.isini de
inceler.
kendi [ing. self; Fr. sPi; AI. selbsl]. Ozneyi
peki~tirmede kullamlan, bir eylemin
kendisine clan giinderimini dile getiren
s1fat.
Buna gore, iizne siiz konusu oldugun-
da, kendi deyimi, kendisini nesne, yani
ben olarak ortaya koyup ifade ettikten
sonra, bu ifadeden hareketle yine kendi
kendisine diinen ve bu ~ekilde som ut
bir ger~eklik kazanan iizneyi ifade eder.
Terim tNiet:zsche'de, organizmay dii-
zenleye':'!-!Jir.f!}'.i!l._!takild_i?~l!~_ru ta:O::
-nunliimaktad1r. Bu baglamda, bir ozne-
nin ve-g:e11er olaiak_rva_;hgn,.O:b.!iEa
bir~y degil de, ken~isi olmas1m sag-
. tayan hal, durum veya nitelige kendilik
adl verilmektedir.
Ote yandan, ahl.k alarunda, keyfilige,
geli~igiizellik ve yasas12hga irnk.n veren
belirlenirnsizcilikle, he~eyin mutlak bir
bi~de belirleruni~ oldugunu savunan
determini.zm arasmda kalan bir altematif
olarak, ~inin, ozgur iridesiyle kendi se-
~imlerini yapabilmesi, d1~ ko,.ul, etki ve
nedenleri a~arak. hedeflerini ozgiirce be-
lirleyebilmesi dwumuna, k.i~inin, kendi-
sini ba~ka tiirlii davrarunaya zorlayan i~
ve d1~ gii~ere kar~1t olarak, ozgiir se-
<;imlerde bulunabilmesi ya da tercihlerini
ozgiirce kontrol edebilmesi haline kendi
kendini belirleme denmektedir. ~nin ey-
lemlerinin, kendi d1~mdaki gii~ler, ki~i
nin denetleyemedigi a~km nedenlerin
degil de, kendi ozgiir iradesinin sonuru
olmas1 durumu olarak tarurnlanan kendi
504 kendili~indenlik
keadiai belr'rleme ilkesi, siyaset alarunda,
bir ulusun kendi proble1nlerini kendi
iradesiyle ~ozebilmesi, kend.i kaderini,
d1~ miidahalelere 1naruz kalmadan be-
lirleyebilmesi halini anlatlr.
Yine, ayru baglamda, insarun ahlak ala-
ronda, kendi potansiyel giic;lerini tam
olarak ger~ekle~tirmekten olu~an en
yiiksek hedefe giden yolda, her eylemiy-
le kendisini a~c.rak hedefe biraz daha
yakla~1nas1 duru1nuna kendini a~ma ad1
verihnektedir. K~ndini a~ma, epistemo-
lojide, benin, ya da dti~iince, bilin~ ve
zihnin, dogrudan ve araCISlZ zihin halle
ri, eylemleri ya da i~lemlerinin otesine
ge~mesi anlam1nda, kendi bilincinde ol-
maslnl ifade eder.
Buna ek olarak, yine ozne soz konusu
oldugunda, bir ve ayru ki~inin birbirle-
riyle ~eli~en iki onermenin ikisini birden
olumlamas1na, buna kar~m yargdama
eylemi veya onenne s<lz konusu oldu-
gunda, kendi kendisiyle ~eli~en tiimce
ya da kavrama, temel anlarruru hem
olumlayan ve hem de degilleyen onenne-
ye kendi kendisiyle f.tli~me denmeldedir.
Buna gore, bile~enlerinden ya da iddiasa-
nm yap1s1ndan dolayt, kendi bndisini
yanh~layan, kendisine dogru ya da ge-
~erli olma olanag1 b1rakmayan onerme
tiiriine kendisini ~iiriiten onerme denir.
L>megin Yalanc1 Paradoksunda, tiim Gi-
ritlilerin yalanCl oldugunu soyleyen Gi-
ritlinin onermesi kendi kendisinj ~tirii
ten bir onermedir, ~iinkfi dogru old ugu
kabul edildigi zaman bile, yanb~ oldu-
~ ortaya 9kar.
Nihayet, fenomenoloji gelenegi i~inde,
ozellikle de Alexis Meinong taraf1ndan,
tiim zihin hallerinin ortak ozelligi ola-
rak gosterilen, bir zihin halinin dii~iin
cemizde dolay1mstz bir tarzda mevcut
olabilme niteligine kendi kendini sunma
oze Iligi ad1 verilir.
kendiligindenlik [1ng. aseity; Fr. aseite]. 1
Kendinden, kendi ba~1na ve kendisi i~in
varolma durumu. Ba~ka her~eyden tam
olarak ve m utlak bir bi~imde bagllllSlZ
olan, varolmak it;in kendisinden ba~ka
hi~bir ~eye ihtiya~ duymayan, fakat
ba~ka her~eyin varolu~u ic;in kendisine
ihtiyac; duydugu, dogas1n1, ozsel olma-
yan karakteristiklerini sergilemeden tam
olarak ifade eden ~eyin d urum u. Kendi-
ligindenlik terimi bu ~er~eve i~inde, ge-
leneksel olarak Tann i~in kullarulm1~br.
2 Bir neden, bir etki, zorlama ya da
baskl olmadan, iradenin kontrolii dl~ln
da ger~ekle~en eylem, davraru~ ya da
olu~um i~in kullanllan s1fat.
Bu baglamda, Bakunin ve Rosa Luxem-
burg gibi sosyalist teorisyenler taraf1n
dan geli~tirilmi~ olan, devrim hareketin
kendi orgiitlenme ve geli~me bic;imleri-
ni, geleneksel i~t;i OrgOtlerinin katklSl
olmadan da, kendi i~elligi ve diyalekti-
gi i~inde, kendi ba~1na bulabilecegini
savunan gorii~e de kendiligindenlik ad1
verilmektedir.
kendinde/ kendi.si i~in [tng. in itself/for it-
self; Fr. en soi/pour soi; Al. an sich/for
sich).Felsefede, bir ~eyin kendi ba~1na,
kendi i-;inde, yani bilin~ten bag1ms1z ola-
rak ne olduguyla, bir bilin~le il~kisi i~in
de ne oldu~u aras1ndaki kar~1lh~ ifade
eden onemli bir ayanm.
Ay1nm kendinde ~eyle bizim i~in olan,
bizim tarahm1zdan belirlenen ~ey ara-
Slndaki bir ay1run olarak, ilk kez tKant
tarahndan ortaya konmu~tur. Buna
gore, kendinde ~eyin Almanca kar~lll
gl olan ding an sich, Kant'ta miimkiin
deneyimin otesinde kalan, bilindn ken-
disine eri~emedigi ve dolay1s1yla da bi-
linemez olan varhga gosterir. insan ta-
raf1ndan bilinemeyen, a~kln ve insan
zihninden bag1mstz ger~eklik olarak
kendinde varhk, goreli veya bilince
gore degil de, mutlak ve bag1msaz var-
h~ tantmlar. Kendinde varhg1n kar~l
ll, bilincin bir fonksiyonu olan, zihin ta-
raftndan belirlenen, yani bizim ic;in var
olan, e~deyi~le algtland1g1 ve bilindigi
~ekliyle varhktlr, fenomendir.
Kendinde /kendisi i-;in ayuuru, kendin-
de terilnini tez anlarrunda ve bilin-;siz
olaru, buna kar~1n kendisi ic;ini de anti-
tez anlam1nda ve bilin~li olan1 veya bi-
linci olan1 ifade etmek i~in kullanan
Hegel tarahndan geli~tirilmi~tir. Te-

rilnlerin t Hegel' deki anlammdan yola
~tkan tMarks ise, ayrum varhk ve bilin~
ten, kendi felse.fesinin temel ontolojik
ger~ekli~ine tekabiil eden stmfa ta~lmt~
lu. Buna gore, Marksist gorii~te, ekono-
mik fonksiyonuna gore tammlanan suu-
fa, ayru konum, ~lkar ve statti ye sahip
insanlann belli bir iiretim ve mii1kiyet
sistemi i9,ndeki yerine kendinde smif ad1
verilirken, insanJarm kendi veya stmfsal
konumlanru algtlama tarzlanna ya da
smd bilin~lerine kendisi i~in smf derunek-
tedir.
Kant'tan ziyade Hegelci ve Marks'i'l bu
teme Iden etkilenen 20. yiizytl felsefesi
kendinde/kendisi it;in ayuumm, do~as1
gere~i veya ozii itibariyle kendisi i~in ol-
du~u soylenen, nedensellik yasasma tabi
olmay1p ozgiir olan bilin~le, sadece ken-
dinde ve salt dt~sal belirlenime, do~al
nedensellik yasasma tabi olan nesne ola-
rak bir ~ey arasmdaki kar~tth~1 ifade
etmek i-;in kullanmt~tlr. Ome~in, Merle-
au-Ponty kendindeyi, kendisi i~in diye
tammlanan insanh~m tersine, do~ay1
dile getiren genel bir kategori olarak kul-
lantr. Kendinde /kendisi i~jn aymmt,
tHeidegger ve tSartre'da soz konusu
nesne bilin~ kar~1th~ma ek olarak. oz-
nenin ozgiirlii~iinii yads1yan kotii niye-
tini ve sahici olmamakh~nu ifade etmik
i~in kullamlmt~tlr.
kendindekendisi i~in varhk [ing. being
in itself-for itself, Fr. etre en soi-pour soi].
Onlii Franstz dii~iiniirii ateist jean Paul
Sartre'm varolu~~u felsefesinde, bilin-
cin ve varh~m birle~ti~i Tann'yt goste-
ren terim.
Kcndisi i~jn varhkla bilind, kendinde
varhkla da bilin~ten yoksun, her ne ise o
olan olumsal varh~t tarumlayan Sartre,
daha sonra bu iki kavrama kendinde-
kendisi i~in varh~1 eklerken, kendisi i~in
varh~m, yani bilin~li insan varb~n
ge~mi~ten gelece~e, olmu~ oldu~u var-
hktan imkanJara, olaca~t varh~a dogru
bir u~u~ oldu~unu 50ylemi~tir. Su halde,
kendisi i~jn varhk olarak insan varhklan
varh~a do~ru bir u~u~ olmak durumun-
dadu.
kendinde~varhk 505
Bununla birlikte, onun arad1~1, ula~
maya ~ah~t1~1 varhk yalmzca, bilin~ten
yoksun olan kendinde varbk degildir. 0
kendisini, yani kendisi i~in varh~1 koru-
mak ister. Bundan dolayt, insanm, var-
hk ve bilincin birle~ti~i bir varhk olarak
kendinde-kendisi i~in varhk olma ideal
projesini ger~ekle~tirmeye ~ah~t1~1m
soyleyebiliriz. Kendinde-kendisi i~in
varbk ise, Tann'ya kar~1hk geldi~i i~in,
insanda en temel arzu olarak, Tanrt ol-
ma arzusu vardtr.
Fakat, Tann dii~iincesi, tSartre a~tsm
dan ~eli~ik bir dii~iincedir, zira bilin~
tam tamma varh~m olumsuzlarunasl-
du. Sartre, buradan kotiimser bir sonu~
~tkarsar ve insamn biitiin ~abasmm
beyhude oldu~unu soyler. Onun u~u
~u, ideal projenin ger~ekJe~tirilmesiyle
dc~il de, oliimle son bulur.
kendinde varhk (ing. being in itself; Fr.
itre en soi]. Varolu~~u felsefenin kurucu-
su Sartre'm, d~ diinyada varolan cansLZ
~eyler, nastlsa oyle olan somut varhklar
ve bu arada, llpkl cansLZ nesneler gibi,
pasif olup etkinlikten ka~man, sorumJu-
luk yii.klenmeyen insan varhklan i.;in
kullandt~t terim.
Buna gore, kendinde varhk, farkhla~
mamt~, hi~bir ozelli~i olmayan, kaba
varolu~tur. 0, zamandt~l olup, de~i~
mezdir; ne edilgenJik, ne de etkinliktir.
Ne zorunlu ne de miimkiin olan, hem
olumsuzlamamn ve hem de olumlama-
run aym derecede otesinde olan ken-
dinde varhk. saf olumsalhkttr.
Kendinde-varhk deyimi, Sarbe'm var<r
lu~~u felsefesinde ikinci olarak insarun,
her ey lemde ozgiir sec;imin, ozgiir bir
iraden.in iiri.inii olan kararlann soz konu-
su oldu~unu gonnezden gelerek, bir
nesne, varolan Sl..fadan bir ~ey gibi dav-
ranmast durumu i~in kullamhr. Buna
gore, ki~i, kendisine ve ba~kalarma kar~t
olan sorumlulu~undan ve dolaylStyla
bezginlikten, bo~untudan,. stklnll ve i~
daralmasmdan ka~ak i9-fl, kendisini
aldatarak. diinyadaki herhangi bir ~ey,
cansLZ bir nesne gibi oldu~ zaman, ken-
dinde varhk haline gelir.
506 kendini aldatma
kendini aldatma [ing. self-deceptiOit] Va-
rolu~~u Sartre'm felsefesinde, ki~inin,
oznenin se~me ozgiirlugune sahip ol-
dugunu kabul etmemesi ya da kendisi-
ne se~me ~anst, tercihte bulunma hakk1
tammamas1 ve boylelikle de karar ver-
menin, set;menin kendisine yiikJedigi i~
stkmtlsmdan, boguntudan ka~mmast
durumuna verilen ad.
Kendini aldatmayt, ki~inin, kendi ken-
disini one siirememesi, kendisi hakkm-
da dogru olam kabul etmemesi ve boy-
lelikle kendisine kar~I diiriist olama-
mast hali olarak taiUmJayan varolu~~u
lugun kurucusu Sartre, kendini aldatan
ki~inin kendisine gereken degeri vere-
medigini, kendisine giivenenemedigini,
varolu~una deger ve anlam yiikleyeme-
digi i~in, varolan ~eyler arasmda her-
hangi bir ~ey olup ~1kttgm1 one surer.
Belli bir durum kar~tsmda neyi se~ece
gimize ancak bizim karar verdigimizi,
hi-;bir ~ey yapmamayx se-;menin de as-
hnda yine bir se~im oldugunu soyleyen
Sartre'a gore, ki~i yaph~I se~imin hesa-
bmt vermek zorundadu. Se~erken, ki~i
yalmzca kendi ya~amm1 belirlemi~
ohnaz. Fakat aym zamanda bu se-;imi-
nin temelini olu~turan ilkeleri ve deger-
leri de belirlemi~, ileri si.irmii~ olur.
Sartre'a gore, ahlald ideal ve degerler,
yalmzca ki~inin ozgiirlugu iizerinde te-
mellenebilir. lnsarun ozglirluge mah-
kCtm olu~unu ve sorumlulugunu farke-
di~i, 'bo~ntu'ya, bir 'i~ daralmast'na
yol a~ar. Soz konusu 'i~ Slkintlst' Sartre'a
gore, insan varhguun en temel duygula-
nndan biridir.
kendini ger~ekJe~tirme ah.lakt [ing. ethics
of self realization; Fr tthique de la realisation de
soi]. t Platon, t Aristoteles, T. H. tGreen,
F. tBradley gibi filozoflar tarafmdan sa-
vunulan ve bir birey i~in en yiiksek iyi
ya da ah1akl idealin, dogu~tan getirilen
potansiyeller ve, ozel kapasite ve yete-
neklerle birlikte, ger~ek doga ya da be-
ninin aktiielle~mesi, ger~ekle~mesi ol-
dugunu dile getiren sonu~~u ahlak
anlayx~I.
Soz konusu ahlak anlayx~ma gore, ger-
~ek ben, aktiielle~me, ger-;ekle~me ihti-
yaanda olan ideal bir bendir. Birey ya
da ben, yetkinlige ancak potansiyel gii~
lerinin ger~ekle~mesi yoluyla ula~abilir;
o, yalmzca bu sayede, ger~ek ki~iligini
kazanabilir. Birey i~in en yiiksek iyinin,
ahlak alanmdaki nihai hedefin rum po-
tansiyel gii~lerin, duygusal ve entellek-
tiiel biitiin imkanlarm tam anlamtyla
geli~mesi ve ger~ekJe~mesi oldugunu
dile getiren bu ahlak anlayt~ma gore,
insan soz konusu hedefe yalmzca, ki~ili
gini meydana getiren ~~itli yonlerin bir
biitiin olarak ve akbn 1~1gmda diizen-
lenmesi suretiyle ve ba~kalanyla ili~ki
i~inde ula~alabilir.
kendisi i~in varhk [lng. being for itself,
Fr. etre pour soil. <;agda~ varolu~~u dii-
~iiniir tSartre'm, oncelikle bilin~ i~in
kullandtgl deyim.
Buna gore, bilinci ruh ya da zihin ya da
transendental ben olarak ~yle~tiren,
diinyadaki bir ~ey ~kJinde giisteren gO-
rii~lere, bilincin yonelimselligini hi~ dik-
kate almayan anlayt~hua kar~1, bilincin
yonelimselligini vurgulayan Sartre, bi-
lincin yalmzca kendisine goriindiigunii,
yalmzca kendisine konu oldugunu dile
g~tir~tir.
Kendisi i~in-varbk, oyleyse, toze, ger-
~ek varhga kar~tltk gelen kendinde var-
hktan, fenomene kar~tltk gelen ba~kas1
i~n varhktan farkb olarak, kendi ya~a
mtna yon verme, kendi ya~anbsma
diizen ve anJam kazandmna siirecinde,
ozgiirce se~imde bulunan ve eylemleri-
nin hem kendisi ve hem de ba~kalan
i~in ortaya ~akaraca~ sonu~lan sorum-
lulukJa hesaba katan ki~i, bilin~li, so-
rumlu ve ozgiir birey it;in st)z konusu
olan varolu~ tarzm1 ifade eder.
Sartre'm varolu~-;u felsefesine gore, in-
sanlar, varhk tarzlan kendinde varbk-
tan olu~an ~eylerden farkh olarak etldn
ve yarabctdxrlar. ~yler, her ne ise odur,
oysa insan her zaman oldugundan
ba~ka tiirlii olabilir. Kendisi i~n varhk
olarak nitelenen insan onceden belirlen-

mi~ degildir; o, onceden belirlenmi~ bir
oze gore ya~amak yerine, eyledik~e
oztinti kendi yarahr. lnsan, kendisi i'>in
varhkhr, ozgiirdtir ve sorumludur. Da-
has!, insan kendisiyle ~eyler arasmdaki
kar~lthgm, ba~ka insanlarla olan ili~ki
. lerinin, se~me ve oldugundan ba~ka
ttirlli olabilme gliciiniin bilincindedir.
kesinlik [lng. certaillhJ; Fr. certitude; AI.
gewiss/Jei t]. Bir onerme ya da inancm
dogruluguna sars1lmaz bir inan~ besle-
me durumu; mutlak, kesin ve zorunlu
bir dogruya ula~!ld1gmda, bir onerme
saglam ve ge~erli nedenlere dayamla-
rak tasdik edildigi zaman soz konusu
olan zihin hali.
Bir zih.in hali ya da onermelerin bagmn-
sal bir ozelligi olarak kesinlik, bir inan~,
dogru ya da onennenin k~ku gottirmez
olu~unu gosterir. Ba~ka bir deyi~le, kar-
~111 bilgisizlik degil de, k~ku olan ke-
sinlik, bir dogruyu hi~bir ka}'lt, ko~ul ya
da suurlama olmadan olumlama veya
tasdik etmeyle belirlenir. Kesinlik bir
zihin hali oldugu i~in, son ~oziimlemede
zorunlu olarak oznel olmak birlikte, oz-
nenin, ttim insanlar i~in g~erli olan ne-
denlere dayanduamad1~ ve dolay!s!yla
ba~kalarma aktaramad1g1 kesinlige iiznel
kesinlik adi verilir.
Aym zamanda psikolojik kesinlik olarak
da bilinen bu kesinligin kar~1smda, hi~
bir ki~isel degerlendirme ya da ko~ula
bagh olmayan, kendisini aym nedenler-
den dolay1 herkese kabul ettiren bir ke-
sinlik ttirti olarak nesnel kesinlik yer ahr.
Buna kar~m, onermenin ya da dogru-
nun tartl~llmaz, mutlak ve ku~ku go-
liirmez olu~uyla belirlenen bu kesinli-
ge aym zamanda manllksal kesinlik ad1
verilir. Bu il<inci tiir kesinligin kar~1h,
ku~kudan ~ok, olas!l1ktu.
Ote yandan, bir dti~tince, bir onerme,
bir ilke dogrudan ve araas!Z bir bi.;im-
de apa~1k bir ~ey, mutlak ve zorunlu bir
dogru olarak kavrand1~ zaman, buna
s~zgisel kesinlik, fakat ba~ka dti~tince ya
da onermeler araclhglyla kavrand1g1
zaman, buna da diskursifkesinlik ad1 veri-
Hr.
kesintililik 507
Yine, iki tiir 6nermenin, yani ak1l dog-
rulanm ifade eden onermelerle, dogru-
dan ve arac!SIZ deneyi betimleyen oner-
melerin kesin oldugu soylenebilir. Ote
yandan, kesin olan ~eyler Slnlfl, bilinen
~eylerin bir all s1ruh ve bilgi de zorun-
lu olarak dogru olmak durumunda ol-
dugu i~in, dogruluk bilgi ve ozellikle
de kesinlik i~in temel bir ol~tittiir.
kesinsizlik ilkesi [ing. principle of uncer-
tainh;; Fr. principe de I' incertitude]. Unlli
Alman fizik~i Werner Heisenberg tara-
hndan ortaya at1hm~ olan, bir cismin
belirli bir andaki konumu ile momentu-
munun (yani, ktitlesiyle luzmm ~arpl
muun) aym anda ve kesin degerlerle bi-
linemeyecegini 6ne stiren ilke.
Bu ilkeye gare, elektron gibi kii~iik par-
~ac!klann, ayru anda hem yerini ve hem
de h!Zuu belirlemek olanakh degildir.
Soz konusu belirsizlik, deney ara~lanmn
yeterince duyarh olmamasmdan kaynak-
larunamaktadu. Elektronu gormek i~in,
k1sa dalga boylu 1~1nlar kullaruhr, fakat
enerjisi yiiksek olan bu 1~mlar, elektrona
~arpmca onun luzuu de~~tirir ve boyle-
likli elektronun yeri saptarurken, 1-u.zi be-
lirlenemez. D~tik ene1jili uzun dalga
boylan kullamld!gmda ise, elektronun
1-u.zi etkilenmez, ancak bu kez de, onun
yeri tam olarak saptanamaz.
Heisenberg tarafmdan ortaya konan
bu ilkenin, doga bilimlerinin temelinde
yer alan determinizmin reddini gerek-
tirdigi one stiriilmti~ttir.
kesintililik [lng. discontinuity; Fr. discon-
tinuite]. ~eylerin, bir tarihsel ~agdan di-
gerine ge~i~te, art1k aym tarzda algl-
larunamasl, tasvir edihnemesi, ifade
edilmemesi, nitelcndirilmemesi, sm!l-
landmhnas! ve aym tarzda bilinmeme-
si olgusunu anlatan terim.
Terimi esas kullanan ki~i olarak Fou-
cault, kesintililigin mutlak bir degi~im
degil, onceden varolan episteme ya da
bilginin yeniden dag!lmu, bu episteme-
nin ogelerinin yeniden ~ekillenimi ol-
dugunu sayler.
Khrysippos. Stoa Okulunun, M. 0. 280-
207 y1llan arasmda ya~a1ru~ olan ti<;tin-
cti ba~kam. tArkesilaos ba~kanl1gmda-
508 K1ta Avrupas1 felsefesi
k.i ku~kucu t Akademi'den Stoacd1~a
doJunu~ olan Khrysippos, Stoac1 o~reti
yi buyuk bir gu~ ve ~evkle i~leyip sa-
vurunasJyia tin kazan1n1~hr.
Ktta Avrupas1 felsefesi [lng. continental
philosoplzy; Fr. philosop/1ie continentale]. 1
En gene) anlarru i9nde, Avrupa felsefesiy-
le e~anla1nh bir terim olarak, YunanJa
ba~lay1p, Fransa merkezli Orta~a~ felsefe-
si arac1h~1yla gunumuze dek ula~an, ve
Do~ felsefesinin d1~1nda kalan felsefeye
verilen ad.
2 K1ta Avrupas1 felsefesi, ikinci olarak~
modem felsefede, Descartes'la ba~lay1p,
Spinoza ve Leibniz'le suren ve, Hobbes,
Bacon, Locke, Berkeley ve Hume'la tem-
sil edilen empirist felsefenin kar~1smda
yer alan rasyonalist felsefeyi gosterir. Bu
felsefe, Ada Avrupa's1nda, yani lngiltere
ve lsko~ya'da geli~en empirist felsefeden
farkll olarak, ba~ta Fransa ve Almanya
olmak uzere, ksta Avrupa'smda geli~
mi~tir.
3 K1ta Avrupas1 felsefesi ti~tincii ve ~ok
daha ozel anlaJTU i.;inde, once Ada Av-
rupasl ve daha sonra da, Amerika'da ge-
li~en empirizm ve pozitivizm a~uhkh
analitik felsefe gelene~inin kar~1smda
yer ahp, Ayd1nlaruna dti~tincesine kar-
~lthkla belirlenen felsefe gelene~ini gos-
terir. Soz konusu felsefe gelenegi i~inde,
Hegel, Marks, Kierkegaard, Nietzsche,
Husserl, Heidegger, Sarlre, Gadamer,
Habennas, Derr'ida, Foucault, L yotard
ve Baudrillard gibi dti~tintirlerle, bu dti-
~tintirler tarahndan temsil edilen idea-
lizm, Marksizm, ele~tirel kuram, varo-
lu~~uluk, hermeneutik, fenomenoloji,
yap1saic1hk, postmodemizm, postyapa-
salclllk gibi ak.Jm ve kuramlar yer al-
maktadu.
Bun a gore, K1ta A vrupas1 felsefesinin
yukanda soztinti etti~imiz ikinci anla-
ml co~rafi bir temele dayansrken, u~un
cti anlam1 felsefi tavu ve altematiflere
dayanu. Nitekim, Bacon'la ba~layan
empirist ve bilgiyi bir gu.; olarak goren
pozitivist felsefe, Hume'la lngiltere'de,
Comte'la Fransa'da doruk noktas1na
ula~m1~ ve Ayd1nlanma felsefesiyle
genel bir dunya goru~ti duzeyine yuk-
selmi~tir. Ay1u pozitivist gelenek, 20.
yuzy1hn ba~lannda, Frege ve Russel1'1n
manhk alan1ndaki ~~~lr a~1c1 ~ah~mala
n y Ia analitik felsefe gelene~ini do~ur
mu~tur. Buttin bu gelene~in bilim ve
manh~l, bilim ve dil felsefesini on plana
~1kard1klan ve metafizi~e ve ahlaka
kar~1 olumsuz bir tav1r takJnd1klan
yerde, K1ta Avrupas1 filozoflan poziti-
viz1n, Aydmlanma ve modernlik dti-
~uncesi kar~1s1nda ku~kucu bir tavu ta-
kJnml~ ve metafizikle ahlaka buyuk bir
onem vermi~lerdir.
Kierkegaard, Soren. 1813-1855 y1llan
aras1nda ya~am1~ olup, varolu~~u fel-
sefenin onctisti olarak tan1nan Dani-
markah filozof. Temel eserleri: Enten-
Eller [Ya/Ya Da], Forforens Dagbog [Ba~
tan <;1kanc1nln Guncesi], Fnjgt og Bae-
ven [Korku ve Titreme], Sygdommen Til
Doden [Umutsuzluk Ozerine lnceleme).
Ayd1nlan~run geli~tirdi~i do~a bilim-
lerini omek alan bilgi ve akllc1hk anlayl-
~lna ~iddetle kar~1 -;1kan Kierkegaard,
Ayd1nlanmarun nesnelli~i vurgularken,
geleneksel din ve ahlaksn hakikatlerine
kar~1 ald1~1 dti~manca tavudan rahats1z
olarak, oznel hakikatin onemini vurgula-
ml~hr. Hegel gibi, inan~ ve akb, htilna-
nist bir teolojiyle daha yiiksek bir dtiz-
lemde uzla~tarmaya .;ab~mak yerine,
inan.;la akhn uzla~maz oldu~unu savu-
nan ve inan~la akJI aras1ndaki yan~1
daha da geni~leten Kierkegaard, fideizm
yoluna girmi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, rasyonalist bilgi go-
rii~tine kar~1 ~1kan, nesnel bilgi ideali-
nin i~el ya~ama, bireyin oznel deneyi-
mine kor oldu~unu savunan, onun in-
san ya~am1n1 anlamaya hi~bir katk1s1
olmadt~lnl soyleyen Kierkegaard'a go-
re, rasyonalist sistemler ger~ekli~in tii-
mtinti bir dti~tince sistemi i~ine Slkl~h
nr, her~eyi akla indirger; akd d1~1ndaki
o~eleri ve hepsinden onemlisi varolu~u
unutur. Varolu~ terimini Kierkegaard
insan i~ kullarur, zira var olmak belirli
bir birey olmak, ~abalayan, altematifleri
hesaba katan, se~en, karar veren bir

birey olmak anlamma gelir. Akb, toplu-
mu, v.b. g., on plana ~tkartan bir felsefe
kj~iselligi, ki~isellik ilkesi olan varalu~u,
ins an In varolu~un u meydana getiren
ogeleri hit; dikkate almaz. Oysa gerc;ek
felsefe ancak varolu~ felsefesi olabilir,
yani felsefe derinden derine ki~isel bir
ozellik ta~nnahdtr. Felsefe genel olana
degil, ozel olana, nesnel degil de oznel
olana yonelmelidir.
Kierkegaarda gore, insan ya~a1n1~ so-
yut du~unceye gore ~ok daha onemli-
dir. Dahast, genel felsefr problemlerin,
soyut du~un~elerin insantn en onemli
anlarmda hi~bir yardun1 o!maz. Ona
gore, insan ya~amtntn en onemli anlan,
bireyin bir ozne olarak kendisinin bilin-
cine vard1g1 ki~isel anlardtr. Bu ki~isel
ve oznel ogeler, yalruzca nesnel ogeleri,
tum insanlarda ortak olan nitelikleri
dikkate alan rasyonel du~unce tarafln
dan a~1klanamaz. Oysa, her insarun, her
ki~inin biricik varolu~unu meydana ge-
tiren bu oznelliktir. Tarunmaya ve a~lk
lanmaya muhta~ olan budur.
insan i~in onetnli olan1n ki~iligin geli~
tirilmesi oldugunu savunurken, Kierke-
gaard insan varolu~unu, varolu~ halini
betimleyip, insan1n ne olduguyla ne ol-
mast gerekti~ arasmda bir aynm yapar.
Ona gore, insatun ya~am1nda insarun
ozunden varolu~una dogru bir hareket
vardu. Hristiyan dininde bu harekete
ili~kin geleneksel a~1klama gunah kav-
ramtndan olu~ur. Kierkegaarda gore
de, insarun ozu Tannyla, sonsuz olan
yuce varhkla ili~kiyi gerektirir. lnsarun
varolu~ hali, onun ozunden uzakla~ma
Slrun, yani Tannya yabanala~masuun
bir sonucudur. Bundan dolay1, insarun bu
dunyadaki ya~am1, 'korku'yla, 'ytlgln-
hk1la ve insanm sonlulugundan duydu~u
1Slklnh'yla doludur. Bir insanm eylemleri,
onu Tann'dan daha da uzak.Ja~hnrsa,
onun yabanala~mast ve umutsuzlugu
daha da arur.
Akll yoluyla karutlanabilecek ahliki bir
sistem ya da din olamayaca~m1, ahlAk
ya da din i~inde, bize belli bir bi~de
ya~amam1z gerektigini gosterecek, hi~-
l<ierkegaard, Soren 509
bir rasyonel kanlt olmad1g1nl savunan
Kierkegaard, dini ya da ahlaki dogrular-
la ilgili kesinligin, insan varhklannda
soz konusu olan kesinsizlik ogesini orta-
dan kaldtnrken, ozgurlugu de yok ede-
cegini one surer. Ote yandan, rasyonel
kan1t, bize dogru ya~a1nakta oldugu-
muzu entellekttiel olarak gosterse bile,
bizi hi~bir za1nan oznel olarak ikna ede-
mez. Bundan dolayt, onun gozunde ke-
sinsizlik ya da belirsizlik, oznel hakikat
ac;1s1ndan bir kusur olmak bir yana,
onun ozunu meydana getirir. Kesinsiz~
lik, insan ya~am1 ac;tstndan en onemli
olan ~eyin, se~me ozgurlugumuzun
dogal bir sonucudur.
Kierkegaarda gore, kesinsizlik ozgur-
lugu i~erir. Bizim, teorik kesinlige ula-
~amasak bile, hakikati ara1na gibi bir so-
ruJnlulugumuz vardtr. 0, insarun, ~u
4
ya da bu bir;imde ya~amak, ve sec;imi-
nin sonu~lanyla birlikte ya~amak duru-
munda oldu~u i*;in, sec;imde bulurunak-
tan ba~ka bir altematifi bulunmad1glnl
soyler. Bir se~imde bulunmamak da,
daha az bilin~li bir se-;Un olsa bile, bir
tercihtir. Ona gore, biz, ozgiirlugumu-
zun fark1ndan olmad1gumz zaman bile,
sorumluyuz. i~te, insandaki endi~e ve
tasan1n, korku ve yllg1nhgm kaynagm-
da bu durum, yani ozgurluk ve sorwn-
lulugumuz vardtr.
Kierkegaardda aralannda ~ok yak1n
bir ili~ki bulunan korku ve ozgurluk
kavramlan, i.kici bir metafizigi yans1t1r.
Ba~ka bir deyi~le, onda insan varhkla-
n, hayvansal olanla tanr1sal olan1n, son-
luyla sonsuzun bir kan~munt ifade
eder. Buna gore, insan varhg1 zamansal
olanla ebedi olarun, sonluyla sonsuzun,
tinle maddenin, ozgtirlukle zorunlulu-
~un bir sentezidir. Ozgurluk imkaru tin-
sel dogam1za baghdtr. Fakat insan var-
hklannln bir de hayvani dogalan var-
dtr. Bu nedenle, insan ozgurlti~u,
hep bir ~atl~ma ve korku olarak ya~ar.
i~te insan varhganJn en temel se~mi,
ozgurlu~unu benimseyip, hayata ge~ir
me ya da ozgurlukten ka~~hr. Kierke-
gaard, ozgtir lukten kat;~~ I, 19. yuzyll
510 Kinikler
toplumunun, burjuva ahlaklnm en Ierne]
ozelligi olarak ifade eder. insanlar uzla-
~Imsal davram~ tarzlarma uymakta, or-
talama olana sgmmaktadirlar. Olumun
ka~milmazhg1 ger~egiyle yiizyiize gel-
mek yerine, gelip ge~ici hazlann sagladi-
~ tatminle yetinip, unutmay ve yilgmh-
g. se~mektedirler.
Kierkegaard, bu durumu ve ~~ yo-
lunu, estetik varolu~ tarz1, ahlaki varcr
lu~ evresi ve nihayet dini varolu~ tar-
zmdan meydana gelen u~ ayn varolu~
evresiyle giistermeye ~ah~m~llr. Ona
gore, her insan ger~ekl~tirmek duru-
munda oldugu bir oze sahiptir. Bu oz
ise, insamn Tann'yla ili~ki i~inde olma-
SI olgusu tarafmdan belirlenir. lnsan bu
dunyadaki ya~am1 s~rasmda, u~ varo-
lu~ tarzmdan her birinde olabilir.
Fakat insamrun ya~ad1g1 yabancila~
rna, umutsuzluk ve su~ duygusu, insana
bu varolu~ tarzlanrun niteligini ve bun-
Jar arasmdaki farkhhklan ogretir. Kier-
kegaard'a gore, insarun ya~ad1g1 bu
olumsuz duygular, ona baz1 varolu~
tarzlarmm digerlerinden daha saglam ve
ger~ek oldugunu gosterir. Saglam ve ger-
~ek bir varolu~ tarzma ula~mak ise, akil-
la degil de, inan~la ilgili bir konudur.
kinesis.Yunanhlann ba~ta mekansal, za-
mansal, niteliksel ve biyolojik degi~me
olmak iizere, her tur hareket ve degi~
me i~in kullandtklar1 Yunanca terim.
Aristoteles bu baglamda, niteliksel de-
gi~me, niceliksel degi~me ve yer de
gi~tirme hareketi olarak u~ farkh de-
gi~meden soz etmi~tir.
Kinikler [Os. kelbjyyrin; ft~g Cynics: Fr ..
Cyniques ]. llk~ag Yunan felsefesinde,
tSokrates'in ogrencilerinden olup yeni
bir ahJak goru~u y a da ya~am bi~imi
geli~tiren Antisthenes ve Diogenes gibi
du~unurlerin meydana getirdi~i okul
ya da felsefe topluluguna verile!!.~c:L _r
Bilimsel bilg! ve kiilture pek bir d~er
v!!nne~Q,_]J_il~ni a:nra~<a 'ID>f 101aii Ki~
ni_~er, .. bilimsel a'ia~11rlitilfann.~nleme.
ula~m..'!..YI:ttinde .. )t'!~_~mzca bir ara~ ol-
dugunu savl!ll!'!\lill<t.rd.ir. "Jtlllal<o~eH:
lerinde, Sokrates 'in karakter bagunsiZh-
~mdan, inam;lanndan ne pahasma olur-
sa olsun odun vermeyi~inden, Antisthe-
nes'in hocalanndan olan Gorgias'm ElF
aa eristik manllgmdan, Hippias ve Eu-
ripides'in 'dogaya donuf du~uncesin
den etkilenmi~lerdir.
Bununla birlikte, Sokrates'in karakter
bagimsizhgmm, dunya nimetlerinden
ve insanlarln ovgiilerinden uzak duru-
~unun, yalmzca ger~ek bilgeligin ~ok
daha yuksek iyiligine ula~mak i~in ol
dugu ger~egini goremeyen Kinikler, ka-
rakter bagimsizhgi, dunya nimetlerin-
den uzak durma tavr1 ve kendine yeter
olmay en yuksek ideal olarak deger
lendinni~lerdir. Kiniklere gore erdem,
dunya nimetleri ve hazlan kar~Ismda
bagimSIZ olmakllr. Bu ise, Sokrates'in
ya~arrurun, vazge9T1e ve kendi kendine
yetmeden olu~an olumsuz yonunun
olumlu bir ama~ ya da ideal hliline geti-
rilmesinden olu~ur.
Yine, Sokrates'in ahlaki bilginin onernini
vurgulamasiru, Antisthenes ve diger Ki-
nikler ba~ka her tiir bilgiyi ku~seye
cek, hatta yoksayacak kadar abartrru~
lardir. Kiniklere gore, mutluluk amaa
i~in, erdem kendi ba~ma fazlasyla ye-
terlidir ve ba~ka hi~ bir ~eye gerek yok-
tur. Erdem arzunun yoklugu, istekler-
den bagimsiZhkllr. Erdem, insana uyan
ve dunyada olup bitenlerin degi~mele
rinden bagimSIZ kalan biricik ~ey oldu-
gundan, yalmzca en yuksek degil, fakat
biricik degerdir, mutluluga goturecek
tek yoldur. tAntisthenes ve diger Kinik-
ler, erdemin d~mda, insanlann deger
verdikleri hi~bir ~eye sayg beslememc-
mi~lerdir. Onlara gore, erdemden ba~ka
iyi olmadg gibi, erdernsizlikten ba~ka
kotii de yoktur.
lnsam mutlu kdan erdemi, bilgelikte
bulan Kinikler, erdemin ogrenilebilir ol-
dugunu soylerken de, bununla bilimsel
ara~llrmadan ~ok, ahlaki ~ah~ma ve
ah~IIrmayi, egzersiz yapmay anlami~
lardir. Antisthenes'in gozunde, felsefe-
nin i~i, 'mutlu olmak i~in, dogaya uy-
gun olan ~abalan se~mek'ten ba~ka hi~
bir ~ey degildir. Kinikler, bilgelikte bul-

duldan erdemi!'l ketldi ken dine yeten bir
deger oldugunu soylemi~, ya~amln
te1nel ihtiya<; ve hazlan kar~1s1nda ka-
yltSLZ kalmakla yetin1neyip, aJnat;lanna
ancak hazdan ka~1nmakla eri~ebilecek~
lerini d ti~iinmti~lerdir.
Kendi gii~lerinin d1~anda kalan hi~bir
~ey kar~1s1nda kaygilanma1nay1, hi~bir
~eye ald1r1~ etmemeyi ilke edinmi~ olan
Kinikler i~in, ihtiya~s1zhk, dunyadan
yuz ~evirmek anla1nana gelmi~tir. Yok-
suHuk i~inde ya~ayan Diogenes, insa1un
eti pi~ir1neden yiyebilecegini, ate~ten
bile vazge~ebilecegini gostermeye ~ah~
lnl~tlr.
Buna gore, Kinik ok ulun temel ilkesi,
dogaya uygun ya~a1nak, yapay olan
tiim ihtiya~ ve degerleri ortadan kaldlr-
mak, en te1nel ve basit ihtiya~lan kar~l
lamakla yetinip, ihtiya-;szhga bort;lu
olunan mutluluk ve bag1mslzhg1 ya~a
mak olmu~tur. Kinikler, buna ah~mak
i~in de, ki~inin kendisini maddi ve
manevi bak.Jmdan stklntlya sokmas1 ge-
rekti~ine inanm1~lardrr. Ki~i, onlara
gore, dii~manlanrun yapt1g1 kotiiliikle
re bile boyun egmelidir, zira du~marun
yapt1g1 ~ey, insan1n kendisini tanunasl-
na hizmet eder.
Kinikler ba~ka insanlarm ahlaki ba-
kJmdan iyi diye degerlendirdikleri ve
odev olarak gordiikleri ~eylere de pek
ald1n~ etmemi~lerdir. Bilge ki~inin,
her tiir baghhk kar~lSlnda ozgiir kala-
bilmesi it;in, onlara gore, ba~kalanyla
hi~bir baglantl kurmamas1 gerekir; hi~
kimseye baglanmamak i~in, ki~i kendi
ruhsal ihtiyat;lan bak1m1ndan da kendi
kendine yetebilmelidir. Kiniklere gore,
ki~inin kendi mutluluguna, kendi gii-
ciiniin d1~1nda hit;bir ~ey etki yapma-
mahdlr. Bilge ki~i it;in, aile kadar, yurt-
ta~hk da kay1tsJz kahnacak bir ~eydir.
Hatta tDiogenes kolelige bile pek ald-
rl~ etmemi~tir.
Dna gore, ger-;ekten ozgiir olan insan
kole, ger~kten kole olan da ozgiir ola-
maz. Kinik Diogenes, kendisinin kole
olarak satlld1g1 bir s1rada, onu kolelik-
ten kurtarmay1 isteyen bir dostunun
kipler manngt 511
yardnn teklifini geri t;evinni~tir. Bu
davranl~tyla da, o insanlar aras1nda,
yaln1zca erde1nli olmakla kohi olma1un
one1n ta~1d1gln1, geri kalan tum ayrnm-
larln one1nsiz ve anlams1z oldugunu an-
latmak istemi~tir. D1~ duru1nlann pek
bir onemi yoktur; bilge ki~i, kolelik i~in
de bile ozgiirdiir.
kip (Os. luil, tav1r; Lat. modus; lng. mode;
Fr. mode; AI. 1nodtsJ. Tarz, tav1r, varhk
duru1nu. Bir ~eyin varolma, ortaya
t;ak1na ya da sunulma tarzr. Bir ~eyin
zorunlu, aktiiel ya da olanakh olmas1
dunamu. Bir ~yin belli bir andaki var-
hk duruanu. Bir ~eyin varolu~ halinde
kendini gosteren diizenleni~ bi~iln i. Saf
varhg1 tikelle~tiren ya da bireyle~tiren
varolu~ formu. Niteliklerin birle~tirilme
tarz1. Bir ~eyin anla~1lma, bilinme ~ekli.
Bir ~eyin, onu o ~ey, ve ba~ka ~eyler
den ayn bir ~ey olarak tarumam1za ola-
nak veren formu. Bir ~eyin bir nitelik,
sdat ya da ozellige sahip olma ~ekli ya
da tarz1.
kipler manhgr [ing. uzodallogic; Fr. logi-
que modale; AI. modalitaetenlogik]. Oner-
meler arasmda, kipliklerinin sonucu
olan t;~karlmsal ili~kileri konu alan man-
tlk dah. Konusu1iiantlksal kipler olmak-
la birlikte, her zaman manbksal kiplerle
s1nrrlanmayan, onciillerinden en az biri
kipsel bir onerme olan -;rkarunlan konu
alan mantlk tiirii olarak kipler manbg1,
zorunluluk ve imkin ttiriinden kavram-
lan konu ahp, bir ~eyin zorunlu m u,
yoksa miimkiin mii oldugunu dile geti-
ren kipsel onermeler aras1ndaki ili~kile
ri ara~tu1r.
Soz konusu manhk tiirii, zorunluluk,
ilnkan ve imkans1zhk tiiriinden kavram-
lan tutarh bir sembolik sistem i9nde
formelle~tiren ve tetnel ilkeleri aras1nda
'Bir ~ey zorunluysa eger, miimkiin de
olmahd1r', 'Bir ~ey zorunluysa, imkan-
SlZ degildir', 'Bir ~ey imkanstzsa eger,
bu takdirde zorunlu olarak yanh~tlr',
'Bir ~ey zorunlu olarak yanh~sa, bu tak-
dirde imkanslzd1r', 'Bir ~ey, zorunlu
olarak dogru olan bir ~eyin manbksal
sonucu olmas1 durumunda, zorunlu ola
512 kiplik
rak dogrudur', 'Zorunlu olan bir ~ey,
hem aktiiel ve hem de miimkiindiir' il-
kelerinin yer ald1g1 bir manbk olarak
kar~1m1za ~1kar.
kiplik [ing. modality; Fr. modalite; AI. mo-
dalitiit]. Modalite. Bir ifade ya da tiimce-
nin, ili~kili ba~ka bir tiimce ya da oner-
menin ne ~ekilde, nas!l ya da ne tarzda
dogru oldugunu belirtmesi durumu.
!Gplik, duyusal, manllksal, zamansal,
deontik ve epistemik kiplik olmak iizere
be~e aynhr. Bunlardan 1 duy145al kiplik,
d1~ diinyadaki nesneleri alg!lama, yani
gorme, i~itme tarzlanm1zdan olu~ur.
2 Mant1ksal kiplik ise, bir ~eyin dogru
olma zorunlulugu, olumsalhgl, imkan
ya da imkans1zhgma kar~1hk gelir.
Buna gore, ii gibi bir onermenin, manllk-
sal bak1mdan zorunlu olarak dogru ol-
dugu ya da onun dogrulugunun miim-
kiin ya da olumsal oldugu veya ii oner-
mesinin dogru olmasuun manbksal ola-
rak imkans!Z oldugu soylendigi takdir-
de, bu, ii onermesine manbksal bir kip-
lik yiiklendi~i anlamma gelir.
3 Ote yandan, bir onermenin ge~mi~te
ya da ~imdi dogru oldugwtu ya da
onun gelecekte veya hep dogru olacagl-
m soylemek, o onermenin zamansal kipli-
gini dile getirir. Buna kar~m, 4 bir eyle-
min ahlaki bak1mdan yapmakla yiikiim-
lii oldugumuz bir eylem mi, yoksa yal-
mzca me~rii veya yasaklanm1~ bir
eylem mi oldugunu ifade eden, dolayl-
Slyla yiikiimlii olmay1, me~riiluk ya da
izin verilmi~ligi, veya yasag1, yasakhh-
g, dile getiren terimler, Odevle ilgili
olma anlarrunda deontik kipligi meydana
getirir.
o Epistemik kiplik ise, bir onermenin
dogru oldugunu bilmeyi, bilmemeyi ya
da dogru ohnad1gm1 bilmeyi dile geti-
ren bir kiplik olarak ortaya ~tkar.
Bu baglamda, kiplik bildiren onermele-
re, yani zorunluluk, olumsalhk. imkiin-
slZhk, yiikiimliiliik, me~riiluk ya da ya-
sakhllgl ifade eden 'zorunlu', 'yiikiimlii',
'-meli', '-mah', 'gerekir' tiiriinden ifade
ya da terimlere kipselterimlerdenir.
kipsel onermeler [ing. modal sentence; Fr.
proposition modale; AI. modal aussage ]. Ka-
tegorik onermelerden farkl1 olarak, yal-
uzca yiiklem (P) ile o:z:ne (S) arasmdaki
belli bir ili~kiyi dile getirmekle kalma-
Y'P ozneyle yiiklem arasmdaki soz ko-
nusu ili~kiyle ilgili iddiarun niteligi, da-
yanagl konusunda da bilgi veren oner-
me tiirii.
Apodeiktik, assertorik ve problematik
olmak iizere, ii~ ayn kipsel onermeden
soz edilebilir. Bunlardan apodeiktik iiner-
me, S'nin P olmas1 gerektigini, ya da
S'nin P olamayacagm1 ifade eden oner-
medir. Apodeiktik onerme, buna gore, S
ve P terimleri arasmdaki zorunlu bagm-
bya duyulan sars!lmaz inana ifade
eder. 'E~kenar ii~genler e~it a~l11 ii~gen
ler olmak durumundad1r' ya da 'Dik
ii~gen e~it a~l11 ii~gen olamaz' onerme-
leri, apodeiktik onermeye omek olarak
verilebilir. SOz konusu onerme tiirii,
onermeyi kuran ki~i S'nin P oldugunu
kamtlayabilecegi duygusuna kap!ld!gl
zaman kullaruhr.
Buna kar~m, problematik iinerme, S P
ili~kisiyle ilgili olarak, birtaklm verilerin
oldugu, fakat eldeki bu verilerin yeterli
say!lamayacag1, dolaylSIYla bir kesinsiz-
lik ogesinin soz konusu oldugu durum-
larda kullamhr. 'Yarm, yagmur yagabi-
lir' ya da 'Ahmet i~ini kaybedebilir'
onermeleri, soz konusu onerme tiiriine
omek olarak verilebilir.
Assertorik iinerme ise, ilk bakl~ta tiirniiy-
le kategorik onermeye benzer, faka t nor-
malde, iizerinde pek dii~iiniilmeden
ifade edilrni~ kategorik onermenin, belli
bir itiraz ya da meydan okuma ka~lsm
da yeniden one siiriilmesinden olu~ur.
'Astrologlar gelecekteki olaylan ~ogu
zaman onceden d~ tahmin ediyorlar'
onermesi ilk bakJ~ta Sliadan bir katego-
rik onennedir. Bu onermeyi ifade eden
birine, 'Onlar bunu nas1l yap1yorlar?'
diye bir soru yoneltilirse, ve aym ki~i
'Bilrniyorum, fakat onlar bunu aktiiel
olarak, ya da hep yap1yorlar' derse, oner-
me assertorik bir onermeye donii~iir.

Kirene hazcahg1 [1ng. cyrenaic hedonisuz;
Fr. IJedonisme cyrenaique]. I<irene Okul u-
nwt hazz1n tek iyi oldu~unu, fakat haz-
lar arasmda bir ay1n1n yapmay1p, anhk
hazlara yonelen haza gorii~iinii, di~er
hazel gori.i~lerden, orne~in Epikiirosun
niteliksel hazc1h~1ndan ay1rd ebnek i~in
kullanllan deyim.
Kireneliler [Os. kayrevdniyye mezhebi; ing.
Cyrenaics; Fr. Cyrenaiques]. M.O. 4. yuz-
Ylhn ba~lannda, Yunanistanln Kuzey
Afrikadaki somiirgelerinden olan Kire-
nede kurulan ve bireyin hazz1n1 ahl4kf
eylemin biridk ol~iitii yapan okulun
kurucusu Aristipposla, temsilcileri He-
gesias, Annikeris ve Theodoros'un mey-
dana getirdi~i topluluk, okul.
Kirenelilerin hazel ahlak anlay1~1, muh-
temelen tProtagorasrtan alm1~ oldukla-
n, bireyin kendi duyumlanrun bilgisiyle
s1narlanm1~ oldu~u genel gorii~uyle ya-
klndan ili~kilidir. Buna gore, bir insan
~eylerin, kendilerinde ne oldu~unu ya
da ba~kalar1na nas11 gori.indii~iinii
de~il de, yalruzea kendisine nasal goriin-
dii~iinii bilebilir. i~te bu anlay1~, Kire-
nelilere hazlar aras1nda niteliksel yon-
den bir ay1r1m yapma olana~1
buak1nam1~hr. Onlara gore, birieik ya-
~ama bilgeli~i, i~inde bulunulan anda
tad alma sanabndan meydana gelir. Ki-
reneliler, hazz1n nereden geldi~i, haZZl
do~uran ~eyin ne oldu~u konusunun
hi~bir onemi olmad1~nJ soylerler. Her
haz, haz olmak bakmundan iyidir ve ~e
~itli haz rurleri arasmda bu ballamdan
hi~bir f ark yoktur; kendi ba~Jna almda-
~lnda her haz di~erine e~ittir; her haz,
ba~ka herhangi bir haz kadar iyidir.
Hatta, Kireneli filozoflar hazz1 ~imdiki
ana ba~lad1klan i~in, maddi hazlara
manevi hazlardan daha fazla de~er ver-
mek durumunda kalm1~lard1r, ~i.inkii
manevi hazlarda i~e ge~mi~ ve geleeek-
le ilgili ogeler karl~lrken, maddi hazlan
do~uran duyumlar, ~u arun duyumla-
nyla s1n1rlanml~lardar.
KireneWere gore, insan mutlulu~a aneak
bilginin yardmuyla ula~abilir. Bilgi, i~te
kiti 51::\
yalruzca bunun ir;in de~erlidir. Buna
gore, bilgi ya~a1 n1n nimetlerini bize
do~ru bir bi~imde kullanmayl o~retti~in
den, bizi onyarg ve kuruntulardan kur-
tardl~ndan; bizi gelece~i istemekten ve
ge~mi~e ba~lanmaktan korudu~u ve
bizde kendi kendimiz.in bilincine varma
ozgiirlii~i.i yarattl~lndan dolayl, bilgelik,
haz i-;inde g~k uyumlu bir ya~ama
varmak i-;in en onemli ara~tu. Kirenelile-
re gore, bilgi insanda aynea bir guven
duygusu yarabr. Insa1un ~ di.inyayla
olan ba~lan ne kadar gu~lii olursa olsun,
bilge ~i biitiin bu durumlarda mutlu-
luk ic;inde ya~ar. c;unkii bilginin, bilgisi
olan ki~iye, bilgeye kazand1rd1~1 guven,
onu d1~ dunyaya kapllmaktan kurtarir
ve ona hem ~e~ine ve hem de i(jinde
bulundu~u k~ullarca egemen olma yete-
ne~i kazand1n.r.
I<inikler gibi, Kireneliler de, insarun
d tin ya kar~lsmda ozgi.ir kalabilmesini
amar;lam1~lard1r. Bununla birlikte, Ki-
niklerin, soz konusu ba~uns1zbk ve i~sel
ozgi.irliik halini, insarun dunya nimetle-
rine yuz ~evirmesinde buld ukiah yerde,
Kireneliler bu durwna dunya nimetle-
rinden alolhea pay abndl~Jnda eri~ile
ee~ini dii~iinmii~lerdir. Buna gore,
Aristippos'la onun izinden yuruyenlarin
ideali, her zaman ya~amdan tad almasl-
ru bilen bilge ki~i, her~eyi en iyi yon tin-
den ele alan, her~eyden yararlanmay
bilen, fakal kendini hi~bir zaman zevk
i~inde kaybebneyen, hltkulanna ege-
men olmasana bilip, olmaza elde etmeye
asia kalkl~mayan ki~i olmu~tur.
ki~i [Os. ~ahrs; ing. person; Fr. personne;
AI. person]. Kad1n ya da erkek farkl go-
zetilmeksizin, somut birey; kendisine
hem bedensel karakteristikler ve hem
de zihinsel ozellikler yuklenebilen o~e
ya da yapJya; bedensel ve zihinsel ey-
lemlerin, faaliyet saras1ndaki birli~ine,
bir insan varh~1n1n viieut ~ekline, d1~
go run ii~une, insanln ger~ek, temel,
ozsel benine verilen ad.
Bu ba~lamda, benin, zihnin, bilinein,
belli bir zaman dilimi boyunea, kendi
514 ki~ilik
kendisiyle ayn! olmas1 durumuna; de-
~i~en ko~ullar, ya~am siiresince de~i
~en bedensel ve zihinsel nitelikJer ve bi-
rikimlerin yan1 sua, surekli ve kahc1 bir
ki~iJi~in, ben ya da ki~inin kendi ken-
disiyle ayn1 olu~una ki~inin ozde~ligi te-
orisi ad1 verilir.
Ki~iyi o ki~i, beni her kim ise o yapan
ve onu ba~ka ki~i ya da benlerden ayi-
ran ozellik ya da ozellikler butiiniiyle
belirlenen ki~iscl ozde~likte en oneinli
prob letn, ki~inin kendisiyle ayn1 kah~l
nin ko~ullann1 bulma problemi olarak
ortaya t;Ikar. Bu -;er-;eve i-;inde, filozof-
lar ki~inin ozde~li~inin temel ko~ulu
nu bellekte bulmu~lardu.
Ote yandan, d1~ dun yay a, nesnel ger-
-;ekli~e, ozellikle de cans1z diinyaya ki-
~isel nitelikler atfetme; 'soyut bir sozciik
ile -;e~itli somut goriintiiler aras1nda bir
benzetme yapma e~ilimine; mitolojide
oldu~u gibi, cans1z nesnelere ki~isel
ozellikler yiikleme tavnna ki~ile~tirme
denir.
ki~ilik [Os. ~ahsiyet; ing. personality; Fr.
personalite; AI. personlichkeit]. 1 Gozlemin
di~er nesnelerinden ayn bir ~ey olarak,
bene ili~kin oznel bilin-;lilik; kendi beni-
nin bilincinde olan ki~inin psikolojik ba-
klmdan soz konusu olan bireyselli~. 2
Bir ki~inin temel ve genel davraru~ tarz1;
bireyin davraru~1nm, bireye bir toplum
i'linde anlam. veren, de~er kazandrran ve
onu toplumdaki di~er bireylerden farkl1
la~tuan yonlerinin toplanu. 3 Bireysel
insan organizmas1run davraru~uun, onu
di~er organizmalardan farkhla~tuan
yonlerinin biitiinii. Fizyolojik ve psikolo-
jik tepki sistemlerinin beUi bir andaki bii-
tiinlii~ii olarak anla~llan insan varh~1.
Buna gore, ki~ilik kavram1, insan var-
h~Inln davraru~lann1 at;Iklamak it;in
geli~tirilmi~ teorik bir yap1du. lnsan
varh~1n1n ya da bir~yin gozlemlenen
tavulanndan ve yeteneklerinden tiireti-
len ki~ili~in, belirleyici ogeleri yetenek-
ler ve zekidu. Mizac1n ise, ki~ili~in bi-
yolojik -;er-;evesini olu~turan, biiyiik
ol-;iide kahtlmla ge-;ip, bireyin somut
bir durum kar~1s1ndaki tepkilerini be-
lirleyen fizyolojik yap1 ya da bunye ol-
du~u soylenebilir.
Belli ba~h ki~ilik kuramlan, kokii Hip-
pokratese'e kadar geri giden ve bireyin
kendisini lneydana getiren temel o~ele
rin belli bir dengesini yans1th~Inl savu-
nan tip teorisi; ki~ili~in karakteristik dii-
~iirune, davran.ma, hissetme, tepki ver
me, v. b. g., tarzlanrun bir toplam1 ya
da ozeti oldu~unu dile getir~il iz teorisi;
ki~ili~in zaman i'linde geli~ip, bireyde-
ki biitiinlii~ii yansith~1n1 savunan psi-
kanalitik teori; ki~ili~in uyaranlara belli
bi'limlerde verilen tepkilerin sonucu ol-
du~unu one siiren toplunr.sal ogrenme te-
orisi; ki~ili~in, bireyin ozelliklerinden
-;ok, ic;inde bulunulan durumlann ozel-
liklerini yans1th~lnl savunan durumcu
teori olarak sualanabilir.
kitiliksizletme [ing. depersonalization; Fr.
de personalisa ti on]. Varolu~-;u felsefede,
benlik yitimini y a da ki~isel kimli~i
kaybetme durumunu; ki~inin boyle bir
durwnu tam olarak hissedi~ini; insan1n
ya~ad1~1, biiyiik bir bilgi bankas1ndaki
kii-;iik ve onemSiz bir harf, bir say1; ma-
kinadaki herhangi bir vida, insanh~11U
kaybetmi~ sosyal bir makine haline ge-
li~ine ili~kin, duyguyu; ki~inin d1~
ger-;eklikle olan ba~uu ve temas1ru kay-
betti~i hissini tantmlamak i-;in kullaJu-
lan terim.
kitisel idealizm [ing. ptrsonal idealism;
Fr. idealisme personnel]. Her tiir yararc1
ya da mut-;u gorii~ ve de~erlendirmele
ri Odeve ya da belli bir kiiltiirun nesnel
ideallerine tabi ktlan ve zihnin, deter-
minizm ve maddecilik kar~1smda mut-
Iak bir iistiinlii~ii ve onceli~i oldu~unu
vurgulayan ya~am gorii~ii; so1nut ger-
-;ekli~i ki~isel benlikle, ben bilincine
sahip olan bilin-;li varhkla ozde~le~ti
ren anlay1~.
kitisel realizm [ing. personal realism; Fr.
r~alisme personnel]. Ger-;ekten varolan1n
ki~ilik oldugunu, ki~ili~in varolan her-
~eyin varolu~u ve siireklili~i i-;in ger-
-;ek bir temel olu~turdu~unu savunan,
ki~ili~in tecriibe edilen bir olgu olarak
analiz edilemez ve ger-;ekr;i karakterini
vurgulayan gori.i~.

Buna 1nukabil, i-nesnel ideaHz1n olc:.rak
da bihnen ve ontolojik gen;ekligi, oztin-
de, bilin~li olmayan tinsel bir ilkeyle, bi-
lin~siz bir psi~ik gu~le, saf Egoyla, bi-
lin~dl~I irideyle, ki~isel olmayan man-
hksal bir varhk ya da saf bilin~le ozde~
Je~tiren varhk gorti~tine ki~isel olma
yan realizm ad1 verilir. Bu gorti~, birin-
cisinden, ger~ekten varolarun bireysel
ki~ilik degil de, nesnel bir 1nanevi ilke
oldugunu soylemek baklmindan farkh-
hk gosterir.
kitiye yonelen eylem [ing. agent directer
action]. Bir bireyin ak1lh bir varhk ola-
rak gordugu ba~ka bir bireyde belli bir
etki yaratmay1 ama<;layan eyle1ni.
kitle toplumu [ing. mass society; Fr. masse-
societe] Bab tipi toplumlan, ozellikle de
ABD'yi tarumlamak i~in kullanllan terim.
I<itle toplumu kavraml, oncelikle bti-
yuk ol~ekli sanayile~meyi, buyuk kent-
le~me hareketlerini ve i~boltimtinde
yuksek dtizeyde uzmanla~mayla yone
timi bir btittin olarak btirokratikle~mi~
bir toplumsaJ ortam1 ifade eder.
Kitle toplumu terimini kulJanan yazar
ve dti~tintirler, ~ogunluk bireyin toplu-
muyla alan ili~kisi tizerinde yogunla~Ir
ken, bireyin 1nodern toplumda sahip ol
dugu ozgtirltik derecesini, bireyin
toplwnsal ~evresini nas1l algdaytp, ona
ne ~ekilde deger bi~tigini incelerler. Bu
baglamda, biri insandaki ozgtirltik kay-
bina, artan vasatilik ve yandsamayla bir-
likte yabancda~maya dikkat ~eken, dige-
ri ise geleneksel baglann ortadan
kalkJ~lniJ\ insana yeni avantajlar sagla-
dtglru dile getiren iki a yn ve karIt
gorii~ varolmakla birlikte, gene) kanaat
kitle toplumunu ele~tirel bir gozle de
gerlendirir. Sozgelimi, Gasset ve Heideg
ger gibi, terimi ilk kez olarak kullanan
dti~iintirlere gore, kitle toplwnu, ozgtir
ltiklerini ~ok buyuk ol~tide yitinni~, ge-
leneksel ktilttirtin uygarla~bnc1 etkisiyle
ayd1nlanmami~, basmakahp degerleri
benimsemek zorunda kalan yabancda~
~~ ilkel, ktiltiirstiz, ale lAde insanlardan
olu~an bir ytg1ndu. Frankfurt Okulu du-
~tintirlerinden Theodor tAdorno ve
klisik 515
+Horkhehner'i.n goztinde kitle topJu1nu,
insanlann edilgen, ilgisiz, ato1nize var
hklar hi line geldikleri, geleneksel bagla-
nndan, dinsel kimliklerinden kopanl
d1klan, kitle ileti~im ara~laruun tek
yonlti bask1s1 alhnda yalruzla~hklan, te-
peden tahaklctime imkan veren bir top
lum bi~imidir.
I<itle toplumu, kapitalizmin bir tiriinti
olup, sanayile~me, kentle~1ne ve mo-
demle~me stire~leriyle ortaya ~IkmJ~
tlr. Btiti.in bu stire~ler, bireyler arasln-
daki farkhhklann ortadan kalkmas1na,
bireylerin ozgtirltiklerini yitirmelerine,
onlann birbirlerinden yahtlanmalanna,
bireylerin birbirlerine daha benzer hale
gelmelerine neden olmu~tur.
I<itle toplumunun ktiltiirel alandaki ifa
desi ise, kitle kUlturudur. Ba~ka bir de-
yi~le, kitle toplumunda kitleyi olu~tu
ran bireylerin hemen hemen tamam1
okuryazar olsa da, on Jar klisik egitim-
den yoksun kald1klan i~in, s1radan veya
dti~tik dtizeyde, ve hi~bir zaman se-;ici
olmayan begenilere sahip olurlar. Kitle
toplumunda, yiiksek ktilttirle a~ag1 ktil-
tiir aras1ndaki s1rur 9zgisi yok ol ur
veya daha dogru bir deyi~le, yuksek
ktilttirtin yerine, hem yuksek ktilttirti ve
hem de geleneksel toplumlann halk ktil-
tiirtinti yok eden ve aleladiligi, uyumlu-
lugu, edilgenligi ve ka~1~1 te~vik eden
bir kitle ktilrurii geli~ir.
klisik [lng. classic; Fr. classique; AI. klas
sische]. 1 Latincede, toplumun en yuksek
katman1ru meydana getiren zengin, ~
kin ve soylu ldmseler i9Jl kullanaJan clas-
sicus terimi, t~mil yoluyla ba~ka alanla-
Ia da uyguland1gmda, en gencl anlanu
i~inde, yuksek ve kalic1 bir degere sahip
olan yap1t, tarz, yakla~1m, gorti~, bilim
i~in kullarulan s1fat. 2 Klasik sdab, her
ne kadar a~llnu~ olsa da, otoriter bir ni
telik ta1yan, siirekli bir degere sahip
tiriin, ba~an veya kazanun1n mahiyetini
ifade ebnek i~in kullaruhr.
3 0, yine, antik Yunan ve Latin ktiltii-
rtine ait olan, Yunan ve Latin ktilttirti-
ntin aynlmaz bir par~as1n1 meydana
getiren deger, eser veya yakla~mu ta-
516 kliisik aktlctbk
mmiamaya yarar. 4 Klasik stfaiJ, aynca
modern Avrupa ki.ilti.iri.inde, onbe~ ve
onyedinci. yi.izy1llar arasmda, gi.izel sa-
natlarm, sana t~1lann ve onlann, bu
~a~m on plana ~lkard1~1 estetik nitelik-
leri ta~1yan ve Yunan-Roma donemi es-
teti~inin tercihlerini yans1tan eserleri
i~in, barok ve romantik terimine kar~Jt
olarak, kullamlan bir deyimdir.
5 Klasik sJfah, bundan ba~ka ikinci de-
recede bir onem ta~1yan yeni, modern
bir ~eyin tersine, kokli.i bir gelene~i
olan yapdar, i.iri.inler i9n kullamhr. 6
Yine, bir ki.ilti.ir ya da uygarhgm sanat
bakmundan olan evriminde, teknik ka-
lite, takdc1hk ve ahengi bir araya geti-
ren tarihsel donem de klasik s1fahyla
tammlamr. 7 Klasik nitelemesi, nihayet,
kendi ti.iri.inde temele ahnarak, kaynak
gosterilebilecek kadar onemli, i.inli.i, de-
~erli olan yakla~un, yazar veya eser
i~in kullamhr.
k!asik akdc1hk [lng. classiazl rationalism;
Fr. rationalisme classique; AI. klassisch rati-
onalismus). 1 Modem felsefede, tKant
oncesi tak1lahk; klasik felsefede, Pia-
ton, t Aristoteles, Aquinash Thomas gibi
di.i~i.ini.irlerle 17. yi.izyl akdcJh~mm i.i~
Ierne! di.i~i.ini.iri.i olan tDescartes, Spino-
za ve tLeibniz'in akdcdJ~J.
Bu filozoflarm ya da klasik akdah~m
en onemli tezi, insan zihninin d1~ ger-
~ekli!S;i rasyonel analiz yoluyla bilebile-
ce~i di.i~i.incesidir. Klasik akJlcJh~a
gore, insan aklt ile bilginin konusu olan
ger~eklik arasmda tam bir uytun vard1r.
Klbik akdcJhk, bilgiyi d1~ ko~ullardan
ba~kalanndan tecrit edilmi~ oznede,
insan akhnda temellendirir ve dolaysy-
la ozneye ve yardun gormemi~ insan
aklma bi.iyi.ik bir inan~ besler. Yine, bu
gori.i~e gore, ger~ekli~in bilgisinde tec-
ri.ibenin hi~bir roli.i yoktur. Ote yandan,
klasik akdahk, insarun ger~kli~in bilgi-
sine hi~ ko~ulsuz olarak rasyonel analiz
yoluyla ula~abilece~ine bi.iyi.ik bir gi.i~le
inand1~1 i~in, dogmatiktir. Bu nedenle
k!Asik alolcJhk, bu ti.ir bir rasyonalizrni
dogmatik bulan Kant'm ele~tirel akJlcdJ-
~~run kar~Jsmda yer ahr.
klasik do~ruluk gori.i9i.i [lng. classic.:zltlte-
ory of truth; Fr. thiorie clasique de vbiti].
Do~rulu~u, di.i~i.incemizin ger~eklikle
uyu~masJ, di.i~i.incemize bir d1~ ger~ek
li~in tekabi.il eimesi ya da kar~Jllk gel-
mesi olarak tanunlayan ve sa~duyunun
do~ruluk anlayJ~Jna ~ok yakm di.i~en
do~ruluk gori.i~i.i.
Realist bir bak1~ a~JSJru gerektiren ve
ayru zamanda tekdbi.iliyet teorisi olarak
da bilinen soz konusu do~ruluk anlay-
~1, bununla birlikte, birtaktm el~tirilere
maruz kalrru~hr. Ele~tiriler temelde kav-
rarnlarla nesneler, onermelerle olgular,
gori.i~lerle olaylar, di.i~i.inceyle ger~ek
lik arasmdaki 'uyu~ma' ya da 'tekabi.ili-
yet'le tam olarak ne anlab.lm3k istendigi
sorusuna ba~hd1r. Kl&sik tekabi.iliyct te-
orisini savunanlara gore, di.i~i.incenin
ger~eklikle uyu~masJ, hi~ ku~ku yok ki,
di.i~i.incenin kendisinin, betimledi~i ger-
~klikle ozde~ ohnas1 anlarruna gelmez.
Onlara gore, di.i~i.incenin ger~eklikle
uyu~masJ, ger~ekli~e tekabi.il etmesi, di.i-
~i.incenin ger~ek bir ~eyin bir benzeri,
ger~ekli~in bir yansunasJ olmasmdan
meydana gelir.
Fakat tekabi.iliyet kuramma kar~J ~
kan filozoflara, 'di.i~i.incenin ger~eklikle
uyu~masl' ~eklindeki bu do~ruluk yo-
rumu, sa~ma bir fikir olarak gori.inmi.i~
ti.ir. Klasik do~ruluk anlay~ma kar~
~1kan filozoflar, di.i~i.incenin kendisin-
den olduk~a farkh olan bir ~eyin benze-
ri olabilmesinin anla~1hr ohnadJ~JnJ
savunmu~lar, dolayJsJyla, zamandan
ba~ka hi~bir boyutu ohnayan di.i~i.ince
nin aym zamanda mekansal olan bir
~eyin benzeri olamayaca~m soylemi~
lerdir. Buna gore, 'di.i~i.ince bir masaya
nasd benzeyebilir?' Ote yandan, yalmz-
ca zaman boyutu dikkate ahnd1~1nda
bile, bir di.i~i.incenin do~ru olmas1 i~in,
onun kendisiyle ilgili oldu~u ger~ekli~e
benzer olmas1 gerekmez. Bir di.i~i.ince
ger~ekli~e benzemese bile, yine de
do~ru bir di.i~i.ince olabilir.
Klasik do~ruluk anlay~uu savunanlar,
bu el~tiriler kar~1smda, ger~ekli~e ben-

zemekdurumW'lda olan!n, dii~ilnce i~le
mi ya da faaliyetinin kendisi olmay1p,
dii~iincenin i~eri~i oldu~unu belirtmi~
lerdir. Fakat onlar1 ele~tirenleri, bu dii-
zeltme bile, tatmin ehnemi~tir. Klasik
do~ruluk anlay1~1na kar~1 ~1kanlar, ben-
zerlik kavram1n1n hi~bir ~ekilde a~1k bir
kavram ohnad1~1ru belirtirler. Benzerlik
te.nel ozellikJerin klsmt ozde~li~inden
olu~uyorsa e~er, iki ayr1 ~eyi benzer
~eyler olarak niteleyebilmek i~n, bunla
r1n ozelliklerinden acaba ne kadarlnln
ortak olmas1 gerekir?
Bununla birlikte, ozellikle idealist filo-
zoflann kJasik do~ruluk anJay1~1nl b1ra
k1p, yeni bir do~ruluk anlay1~1na ula~
malanna yol a~an ~ok daha temel bir
neden vard1r. Bun a gore, 'Masanun iize-
rinde siyah bir kitap vard1r' onennesini
ifade etti~imde, herkes benim, oniimde,
masan1n iizerinde bir nesne, yani bir
kitap bulundu~unu, ve bu nesnenin
siyah renkte oldu~unu one siinnek iste
di~imi kabul edecek ve yine herkes
onennenin, oniimde soz konusu oner-
menin ileri siirdii~ii gibi bir nesne bu-
Junmasi ko~ulu albnda, do~ru olaca~1
konusunda da fikir birli~i i~inde olacak-
hr. Bir yarg1, dii~iince ya da onennenin
do~rulu~unun, onun ger~eklikle uyu~
masindan olu~tugunu soyleyen gorii~,
~u halde, insandaki algllara insan zih-
ninden ba~ImSIZ nesnelerin neden old u-
~unu dile getiren realist bir alg1 teorisini
gerektirir.
Yine bu gorii~, kitap tiiriinden nesne-
lerin var olmalann1, onlann siyah ol-
duklan soylendi~i zaman, anlamh bir
bi~imde betimlenebilmelerini ve benim
bu kitaplan duyularunla do~rudan ve
araclSIZ olarak kavrayabilmemi gerekti-
rir. Soz konusu do~ruluk anlay1~1, ayn-
ca kitabm oncelikle benim onu kavrama
faaliyetimden ba~JmSIZ olarak ve bun-
dan sonra da, evrendeki rum di~er ~ey
lerle ve evrenin kendisiyle olan ili~kile
rinden ayn olarak, her ne ise o
oldu~unu kabul eder. Yani, tekabiiliyet
teorisi, i~ ya da aslf ba~1nhlar aksiyo-
munu reddeder.
klasik hiimanizm 517
idealist filozoflar, klasik do~ruluk a.il.la-
YI~Ina i~te tam olarak bu noktada kar~1
~1karlar. Onlar kitab1, tiim ili~kilerinden
yahtlanmJ~ bir nesne olarak kavrayi~J
miZin yetersiz, k1smi ve hatta yanb~ y a
da yanllhcl bir kavrayl~ oldu~unu one
siirerler. idealist filozoflara gore, kitap
ili~kilerinden yah tlanamaz; o her~ey
den ayn ve ba~ImSIZ bir bi~imde varo-
lan bir ~ey olarak goriilemez. Kitap va-
rolu~u i~in, i~lerinden bazllann1 bilme-
di~miz ba~ka nesnelerle olan ili~kileri
ne ba~h ise, ve bu durumun bir sonucu
olarak, kitab1n kendisini tam ve kesin
olarak, ger~ekte oldu~u bi~imiyle bilmi-
yorsak, yargunwn kendisine tekabiil et
ti~i ya da kar~1hk geldi~ olguyu da
tam olarak bilemeyiz. idealist filozoflar,
i~te bu sonuncu gerek~eden hareketle,
klisik do~ruluk anlay1~mdan vazge~
mi~ler ve bunun yerine ba~ka do~ruluk
gorii~leri ge li~tirmi~lerdir.
klisik fizik [ing. classical physics; Fr. phy
sique classique]. Fizi~in, goreliHk ve ku
antum mekani~iyle ilgili ~a~da~ geli~
melerden once belirlenmi~ olan alan1.
Buna gore, klasik fizik. Newton meka-
ni~i, elektromanyetizm, tennodinamik
ve istatistiksel mekanikten olu~ur.
Klasik fizik saz konusu oldu~unda, iki
noktanm alt:uun ~izilmesinde biiyiik
yarar vardu: 1 Klasik fizi~i olu~turan
bu dort biiyiik teori, modem bulgular
taralindan yanli~Ianmam1~ tlr; tam ter-
sine, bu teorilerin a~1k se~ik olarak ve
iyi bir bi~imde tan1mlanm1~ l<o~ullar al-
bnda yakla~1k olarak ge~erli olduklan
ortaya ~1kml~tlr. 2 Hem kavramsal te-
mellerine ili~kin ~ab~malar ve hem de
uygulamalanyla ilgili geli~meler a~lSln
dan, klasik fizik canh ve geli~en bir alan
olarak varh~1n1 siirdiirmektedir.
klisik humanizm [1ng. classiCDI huma-
nisnz; Fr. humanisme classique]. Ronesans-
la birlikte ortaya ~Lkan ve Yunan kiiltii-
riinii temele ahp, insanda, insanh~1 ve
insani hasletleri geli~tinnenin, ona sa~
lam bir formasyon kazand1rmanm en
iyi yolunun Latin ve Yunan antik ~a~1na
ait edebi eserlerin incelenmesi oldu~u
n u ileri siiren gorii~.
518 kl.isik tanlm ogretisi
klasik tamm ogretisi [ing. classical tlleory
of defiJJition; Fr. th~orie classique de
definiton]. +Platon ve +Aristoteles gibi fi.
lozoflar tarafmdan one si.iri.ilen ve ozcti
bir gori.i~e dayanan tamm anlay1~1.
Bu tamm gori.i~i.ine gore, tek tek somut
nesneler birtak1m dogal ti.irlere aynhr-
lar, oyle ki her bir nesnenin ait oldugu
tt.ir ya da s1ruf, belirli ve kesin ~izgilerle,
oteki nesne ti.irlerinden ay1rd edilebilir.
Ba~ka bir deyi~le her nesneyi, her ne ise
o nesne, ve belli bir nesne ti.iri.ini.in i.iyesi
yapan bir oz vard1r. Tamm, i~te bu ozi.i
ortaya koyar.
Bu tamm anlay1~ma gore, tammlar
dogru ya da yanh~, tam ya da eksik
olabilir. Nesnelerin ozi.ini.i oldugu gibi
yansltabilen ya da kavramlar arasmda-
ki ozde~lik baglanhlanm eksiksiz bir
bi~imde dile getirebilen tammlar dog-
rudur. Soz konusu tarum anlay1~ma
gore, tarumlar bize, kavramlann bilgisi-
ni verir. Bu bilgi ~u ya da bu ~ekilde,
her insanm zihninin derinliklerinde giz-
lidir; her insarun zihninde orti.ik olarak
bulunan bu bilgiyi, yalmzca kendilerine
filozof ad1ru verdigimiz, ozel bir di.i-
~i.irune yetenegi olan insanlar belirtik
hale getirebilirler. l~te bu bilgi, ti.im bil-
gilerimizin temelini olu~huur.
SOz konusu klasik tamm anlay1~mm en
onemli gi.i~li.igi.i, birtak1m nesnelerin bu
yolla tammlanamamasmdan olu~ur. Cr-
negin, 'mavi', 'sert', 's1cak', 'a a' gibi basit
ya da ~ozi.imlenemez nitelikleri gosteren
terimler bu yoldan tammlanamaz. Aym
~ekilde, modem bilimde bi.iyi.ik bir yer
tutan fonksiyon ve bag.nh terimlerini de
bu ~ekilde tarumlamak olanakh degildir.
Klasik tamm yontemiyle tarumlanmas1
olanakll olmayan ba~ka bir sozdik ki.i-
mesi de, manbksal degi~mezler denilen
've', 'veya', 'ise', 'degil', 'bazl' ti.iri.inden
sozci.iklerdir. Klasik manbk~dar, dil-d1~1
bir nesneyi gostermeyen ve dolay1s1yla
terim karakterinde olmayan s6zci.ikleri,
tarumlamarun ti.imi.iyle d1~mda buak-
ml~lardu ..
klasisizm [ing. classicism; Fr. classicisme].
1 Genel olarak, duygularm akhn rehber
ligi alhnda tutulmas1run sonucu olan
bir yetkinlige ve uyum, di.izen, oranb ve
ol~i.ili.ili.ik ic;in duyulan yogun bir arzu-
ya dayanan bir mizac1 yans1tan tavu.
2 Daha ozel olarak da, dogruluk ve do-
galhk kayg1s1yla, olagani.isti.i olandan
ve dolay1s1yla ki~isel lirizmden duyu-
lan nefretle, hemen yalmzca ahlki ince-
lemeye yonelmeyle, imgelem ve duygu-
lulugun akd yoluyla di.izene sokulmas1,
~e~itli ti.irlere egemen olan kurallara uy-
ma ve a~1khk, uyum pe~inden ko~ma
tavnyla se~kinle~en edebiyat ak1m1.
Klement. Ger~ek ad1 Titus Flavius Kle-
mens olup, 150-219 y1llan arasmda ya-
~aml~ Hmstiyan dii~i.ini.iri.i.
Akh inanca, felsefeyi dine tabi kllan,
ve daha sonra St. Augustinus ve St. An-
selmus'ta on plana ~1kacak olan credo,
ut intelligam tavnmn ilk omegini gozler
online seren Klement'i daha onceki Kili-
se Babalanndan ay1ran en onemli hu-
sus, onun Yunan felsefesine duydugu
sevgi ve hayranhkhr. Ona gore, felsefe,
ti.imi.iyle tannsal bir i.iri.in olup, bilgeligi
ti.im kavim ve uluslar i~in parlayan
Tann'nm inayetinin bir iyiligidir. Kle-
ment, felsefe ile ilgili tUm bu olumlu
degerlendirmelerine kar~m, Yunan fel-
sefesini Hristiyanhk i~in bir haz1rhk,
Yunan di.inyas1run vahye dayah din
i~in egitilmesi olarak gormi.i~ti.ir. Felse-
fe, onun gozi.inde, yalruzca Hmstiyan-
hk i~in bir haz1rhk degil, fakat Hmsti-
yanhgm anla~1lmasma katktda buluna-
cak bir yard1mc1d1r.
0, ote yandan, negatif teolojinin, via
negativamn ilk oinegini vermi~tir. Ba~
ka bir deyi~le, Klement'e gore, biz
Tann'nm ne oldugunu hi~bir zaman bi-
lemeyiz, fakat yalmzca onun ne oldu-
gunu bilebiliriz.
klinik psikoloji [tng. clinical psychology;
Fr. psychologie clinique]. Normalden sap-
ml~, ya da anormal insan davram~1ru,
te~his, suuflama, tedavi, onleme ve
ara~tlrma baglammda, daha ~ok tlbbi
bir temel i.izerinde ele alan psikoloji
dab. Davraru~ ya da zihinsel bozukluk-
lan olan insanlara, ~evrelerine uyum
saglamalan ve kendilerini geregi gibi

ifadE etmeleri i~in, yardrmc1 olmaya ya-
rayan bilgi biitiinii, psikoloji tiirii.
kodlama [lng. coding; Fr. mise en code, co-
dification]. 1 Gene! olarak, ger~ekli~in
~ok farkh unsurlanm, gene) bir anla~r
hrhk saglamak, ger~ekli~i dii~iincede
yansrtmak veya tahrif ehnek amaCiyla,
belli bir adla tasnif etme, gene! bir ~ema
i~inde bir yerlere yerle~tirme. 2 Daha
ozel olarak da, alan ara~llrmasmda,
gozlemleri, ol~me kolayh~r sa~lamak,
niceliksel analize imkan vermek ama-
Ciyla, onlara birer sembol ya da sayr
yiikleyerek, kavram ve ka tegorilere do-
nii~tiirme i~lemi.
Bu ba~lamda, kodlananlan, etiket ya da
kategorilerinden azad etme, onlann,
kendilerini kavramsalla~trran yabancr
anlam yiiklerinden ba~rmsrz, ger~ek an-
larnlanm ortaya ~rkarma i~lemine ise /a}.
da'""' adr verilir.
koinai einai. Platon'da ve Stoa felsefesin-
de, tiim insanlara ortak olan fikirler; iyi-
lik, kotiiliik, giizellik tiiriinden, tiim in-
sanlara ortak olan, do~u~tan getirilen,
do~al olan ya da bireye sonradan !op-
Ium tarahndan-aktanlan ortak kavram
ya da fikirler i~in kullamlan terim.
kollektif [lng. collective; Fr. collectif; AI.
kollektiv, gesanrmt]. Belirsiz sayrda bireye
ortak olam; bir smrhn, obek ya da kii-
menin iiyelerini tek bir birim olarak
gorme tavnmn sonucu olan, ve son!u
sayrda bireye ortak olup, grubun bir
ozcllil!;i olan ~eyi gostermek iizere kul-
lamlan srfat. Genelin e~anlamhsr olma-
yrp, bireysel olana ka~rt olam tammla-
yan terim.
Buna gore, bir smtf olu~turmayan bir
grup ya da kiimeyi, di~er grup ya da kii-
meden ayumaya yarayan kavrarnlara
kollektif lalvramlar adl verilir. Orne~,
iiniversite, meclis, ordu, aile gibi kavram-
lar bir kollektiflik bildirirler. Kollektif
kavramlar, farkl1 ozelliklere sahip tekil
~eylerin kiimeye ait bir ozelli~i payla~
malan dikkate almarak olu~turulan kav-
ramlardrr. Ome~in, 'iiniversite', ki~isel
ozellikleri, konum ve statiileri (dekan,
rektor, o~retim iiyesi, ara~trrma gorevli-
komiinizm 519
si, o~renci, memur) farklr birey lerin, be-
lirli bir ama~, bir i~lev (el!;itim) ~er~evesi
i~inde bir araya gelerek olu~turduklan
bir grup ya da kiime olmayr ifade eder.
Gruba ya da kiimeye gore anlam kaza-
nan, grup ya da kiime i~inde yer alan
bireylerin ozelliklerini grup ya da kii-
meye gore belirten kavramlara ise, iile~
tirirnsel kavramlar ad verilir. Omel!;in,
'asker' kavramr, ancak 'ordu mensubu'
olmakla anlam kazanan, boyle bir kav-
ramdrr.
kollektivizm [ing. collectivism; Fr. collecti-
visme; AI. kolleklivismus]. Bireycili~in
tam kar~rsmda yer alan, ve 19. yiizyrl
liberalizminden uzakla~arak, gene! bir
sosyal geli~me ~izgisi, ekonomik bir re-
form programr, insanhk i~in iiiopik bir
diizen ve, sosyalizm, komiinizm, sendi-
kalizm ve bol~evizmde oldu~u gibi,
otoriteye dayah bir toplumsal denetim
mekanizmasr gelj~tiren ortakla~aohk
dii~iinc.esiii.e; iiretirii- ara~lanrun bolge-
sel, ulusal ya da evrensel diizeyde or-
takla~a kullarulmasmr ama~layan ikti-
sat sistemine verilen ad.
komiinizm [Os. i~tirakiyye; ing. commu~
nisnr; Fr. communisnre; AI. konrmunis-
mus ). Srrasryla, iitopik, akrlcr ve pasifist
bir o~reti olarak do~a hali ogretisine,
insanhk tarihini iyi ve kotii, ruh ve
madde, aydmhk ve karanhk arasmdaki
bir sava~ olarak yorumlayrp, ozel miil-
kiyetin insanr bu diinyaya ~ekti~ini ve
tmaddecili~e yoneltti~ini savunan, al-
tematif olarak da her~eyden el etek
~ekmeyi ve ~leciligi oneren Mani~eiz
me, smrf sava~m1 uygarh~m itici giicii
olarak goren tMarksizme, ya da iiretim
gii~lerinin yiikseli~i ve geli~mesiyle il-
gili ekonomi anlayr~ma ve dolayrsryla,
ortak!a~a miilkiyet dii~iincesine ve sr-
rufsrz toplum idealine dayanan toplum
madeline, bu dii~iince ve idealle ba~
lanbh ideoloji.
Dretim ara~lannm toplumsal ortak!r~a
dayah oldu~u ve ozel miilkiyetin varol-
madt~l boyle bir toplum, Marksist ter-
minolojide, proletarya diktatorlii~iiyle
belirlenen bir ge~i~ doneminin ardm-
520 konformizm
dan ve sosyaliz1nin haz1rbk evresinden
sonra ortaya c;1kar. Marksist anlay1~a
gore, tam anlam1yla komiinist bir top-
lumda, devlet ortadan kalkarak, el e-
me~i yle entellekttiel fa ali yet, kent ya~a
miyla kusal ya~am arasmdaki tum fark-
hhlclar yok olacak, insan1n yabancda~
tnasl son bulacak, onun yarat1c1-iiretici
giiciiniin geli~imine s1n1r c;ekilmeyecek
ve toplumsal ili~kiler 'herkese yetene~i
neve eme~ine gore' prensibiyle diizenle-
necektir.
O~reti diizeyi d1~1nda Cjlklhp, uygula-
ma soz konusu konusu oldu~unda, bu
ideallerin modem toplumlarda gerc;ek-
le~tirilip gerc;ekl~tirilemedi~i hususu,
hep biiyiik bir tarh~ma konusu olmu~
hlr. Zira komunist iilkelerin c;o~unda,
~u ya da bu olc;iide ozel miilkiyet ol-
mu~, biirokrasinin ayncahklanyla belir-
lenen Sinifsal bir sistem ortaya ~
br. Do~u Avrupa'yla Sovyetler Birli~n
deki komiinist yonetimlerin dramatik
bir tarzda c;okii~ii ise, ekonomik bor-
cun, halk deste~inden yoksun olmarun,
siyasr ve ekonomik refonnlann yapda-
mamasuun, ve nihayet ordunun deste-
~ini c;ekmesinin bir sonucu olmu~tur.
konformizm [tng. confonnism; Fr. confor-
nzisme]. like olarak ya da uygulamada,
c;evresinde kabul gormii~ veya egemen
d urwnda olan davran1~ modellerine,
dii~iince tarzlanna uyan kimsenin ha-
reket tarz1. Toplumun de~er yargllan-
na, geleneklerine saygl d uyma, onlara
kar~1 c;1k-mama, onlarla ban~1k olarak
ya~ama tavn ya da e~ilimi.
Konfiigus~luk. M. 0. 551-479 )'lllan
aras1nda ya~am1~, ve insan davraru-
~1yla ilgili bir dizi kural" geli~tirmeye
c;ah~m1~ olan <;in bilgesi Konliic;yus ve
izleyicilerinin o~retilerine verilen ad.
insana ve giinliik y~a doniik bir fel-
sefe olan ve insanlann bolluk i~nde iyi
bir ya~am siinnelerini sa~lamay1 amac;-
layan Konfii~lukta, tutarh ve genel
gec;er bir metafizik ve manbk ortaya
konmam1~hr. Ote yandan, Konhic;
yus'un dii~iincesi, <;in'de Taoist dii~iin
ce gelene~inden kopu~u simgeler. Nite-
kim, Taoizmin tdo~alc1h~ln1n nihilist
bir yap1 sergiledi~i yerde, Konfiic;yus,
bir yandan tanrdara ve ruhlara tapmaya
devam ederken, bir yandan da agnostik
bir tavu ic;inde olm u~tur.
Lao Tzu'nun her tiir yonetim modelini
mahkQm etti~i yerde, Konfiic;yus yal-
nizca kotii yonetimin kar~1S1nda olmu~
ve yonetim sanahnm temel ve do~ru il-
kelerini belirlemeye koyulmu~tur. Yi-
ne, Lao Tzu, birtak1m kotiiliiklere yol
ac;tt~1 gerekc;esiyle, uygarhk ve bilgiden
vazgec;erken, Konfuc;yus yaln1zca soyut
dii~iinceye kar~l c;rkml~, fakat o~ren
me ve e~itimin onemini vurgulam1~tu.
Ote yandan, Lao Tzu'nun oldukc;a bi-
reyci olmas1na kar~1n, Konfiic;yus ahlak
felsefesini insan ili~kileri -baba o~ul,
karl ve koca, ya~hlarla genc;ler, dostlar
ve hiikiimdarla uyrukJan arasmdaki
ili~kiler- iizerine kurmu~tur.
Ona gore, gerc;ekten erdemli olan ki~i,
diinyaya tiimiiyle sut c;evinni~ c;ileci
bir ayd1n de~il de, ayd1n, bilgili, insan
Jan ve dunyay1 tan1yan, her zaman
'Alhn Orta' da dunnasm1 bilen bir bil-
gedir. Eski <;in'in tarihi, k urumlan ve
gelenekleri ile ilgili beige ve kay1tlann
korunarak, bunlar iizerinde c;ah~marun
onemine i~aret etti~i ic;in, <;in tarihinin
babasr saydan Konfiic;yus resmi bir din
kurmam1~, fakat evlatlann anne baba-
lanna ve atalarma duyaca~1 sayg1yla
belirlenen bir din anlay1~1run temelleri-
ni atm1~hr.
Kopemikus, Nikolaos. 1473-1543 y11lan
aras1nda ya~am1~ olan, modern astro-
nominin kururusu iinlii Polonya'h ast-
ronom.
Batlamyus'un yer merkezli sistemine
kar~1 t;lkan Kopemikus, Eukleides'in
c;a~da~1 Aristarkos tarafmdan geli~tiril
mi~ olan giine~ merkezli sistemi canlan-
dlnnl~ ve boylelikle de, bilimsel dii~iin
cenin do~u~u ve geli~mesinde gerc;ek
bir doniim noktas1 olu~turmu~tur. Diin-
yanln kiiresel oldu~u ve diizgiin bir
hareketle giin~in c;evresinde dondii~ii
nii matematiksel olarak kan1tlamak ama-
ayla Phytagoras'1n sisteminden yarar-

lan1n1~olan Kopernikus, ke~finin i~erdi
~j, yeryiizuniin ve dolay1s1yla insan1n
evrenin merkezinde ohnad1~1 sonucun-
dan dolayl, ozellikle dinsel ~evrelerden
gelen yo~un bir muhalefetle kar~lla~
m1~hr.
kopula [ing. copula; Fr. copule; AI. kopula).
Klasik manbkta, kategorik bir onerme-
nin oznesiyle yiiklemini birbirine bagla-
yan terim.
Kopulan1n i~levinin ne oldugu konu-
su, tPannenides'ten ba~Iayarak, yalnlz-
ca manbk tarihini degil, fakat felsefe ta-
rihini de kaplam1~ olan tarb~malara
neden olmu~tur. Buna gore, 'Sandalye
vard1r' onermesinde oldugu gibi, kopu
Ian1n, he,~eyden once bir ~eyin va-
roldugunu ifade eden ontolojik bir i~le
vi vard1r. Bu ~er~eve i~nde kopula, ger-
t;ekten varolanlara oldugu kadar, yal-
nJzca dii~iiniilmii~ ya da hayal edilmi~
olan varhklara da gonderimde buluna-
bilir. Kopulan1n manbk a~s1ndan i~levi
ise, bir onermede kendi ba~lanna ayn
duran iki terim arasmda bir bag kur-
mak, ozne ve yiiklem aras1ndaki bir ba-
Alntlyl bildirmektir.
korporatizm [ing. co,porahsm; Fr. corpora-
tisme; Al. ko,poratisntus]. Gerek bireycili-
ge ve gerekse kollektivizme kar~1 olan,
toplumu ilgilendiren onemli i.ktisadi ve
siyasi kararlann ahnmas1nda, yalruzca
devlet kontroliindeki kurum ve orgiitle-
rin etkili oldugu, bireylerin karar alma
siirecine sadece bu orgiitler aracthg1yla
ve S1n1rh bir oranda kahlabildigi top-
lumsal orgiitlenme tarzl.
Korporatif sistemde, ekonomi ya da ik-
tisadi hay at, devlet kontroliindeki emek
ve serrnaye birlikleriyle orgiitlenir.
Gerek emek ve gerekse sermaye dikta-
toryal tek parti devletinin yardun ve lo-
lavuzlu~unda ortak ~1karlar adtna
ahenk i~inde ~ah~1rlar. Korporatizmin
temelinde, iktidardaki elit d1~1nda, in-
sanm bir yurtta~ yeterliligi i~inde, ken-
disini siyasi baklmdan d1~a vunnamast
gerektigi, fakat kendisini siyaseten top-
lumsal ya da ekonomik bir grubun
iiyesi olarak ifade edebilecegi varsay1-
ko~ullu 521
1n1 yer ahr; genel si yasi kon ular onun
i~in fazlas1yla karma~1k oldugu hAide,
o kendi i~i ve mesle~iyle ilgili konulan
iyi bilir.
kosmos. Canh, iyi ve duzenJi bir biirun
olarak evren. Diizen, tamhk ve giizellik
fikirlerini birle~tiren ve ayn1 zamanda
evren anlam1na gelen Yunanca terim.
Evrenin diizeni. Tek, birlikli bir biitiin
ya da sistem olarak evrenin kendisi.
Evrenle insan arasmda bir analoji
kuran Yunanh filozof Phytagoras' a go-
re, hpk1 evrenin diizenli bir biitiin olma-
Sl gibi, biz insanlar da, kii~iik ~a pta hirer
kosmosuz. Biz insanlar evrenin, makro-
kosmoswt yap1sal ilkelerini kendilerin-
de yineleyen organ.izmal anz. Bundan
dolay1, bilim yaphg1m1z ya da evrenin
yap1sal ilkeleri iizerinde ~ah~bAunz
zaman, kendimizdeki bi~m ve diizen il-
kelerini geli~tirir ve daha olumlu ve dii-
zenli varhklar haline geliriz.
ko~ul eklemi [Os. tazammun; ing. conditi ..
onal, implication; Fr. implicnteur; Al. kondi-
tionalaussage ]. YalnlZCa onbile~eni dog-
ru, ardbil~eni yanh~ oldugu za-man
yanl1~ olup, tiim diger altematiflerde
do~ru olan bile~ik onermeyi olu~turan
ve 'ise' terimiyle ifade edilip, --> i~are
tiyle gosterilen onerme eklemi.
ko~ullu [lng.hypolhetical; Fr. hypotlzltique;
AI. hpothetischJ. Mutlak, ko~ulsuz, ba-
g1msaz degil de, varolu~u, olu~umu,
dogrulu~u veya ge~erliligi i~in bir ko-
~ula bagh olan i~in kullandan s1fat.
Buna gore, belirli bir amaca ula~mak
i~in ne yapllmasl gerektigini soyleyen
buyruk tiiriine ko~ullu buyruk ad1 veri
lir. Hep bir ko~ula bagh olan, bir amaca
ula~mak i~in yerine getirilmesi gercken
ko~ullan gosteren, fakat soz konusu
amaca ula~mak istemeyenleri ilgilendir-
meyebilecegi i~in, tiimel ve zorunlu ol-
mayan emir ~~idi olarak ko~ullu buy-
ruk, '~oyle bir sonuca vannak istersen,
~u ~ekilde davranmahs1n!' der.
Buna kar~1n, tUiimsiizlugun insan do-
gasmda bulunmaylp, insarun oziiniin
bir par~as1 olmad1~, fakat bireyin bu
diinyadaki ya~am1na ve gayretlerine
522 kotullu tasam
bagh oldugunu savunan inan~, anlay1p
~a ko~ullu oliimsiizliik ad1 verilir. Ko~ul
lu oltimstizltik, insamn oltimstizluge
aday oldugunu, oltimstizltik sayesinde
Tann'yla birle~tigini, ama bu oli.imstiz-
ltiRtin dogal olmay1p, iyi ve erdemli bir
ya~ay1~a bagh oldugunu bildirir.
Buna kar~m, ana eklemi -> (ise) olan
bile~ik onermeye, bir ko~ul bildiren ve
bu ko~ulun yerine gelmesi durumunda
ge~erli olacak bir durumu betimleyen
onermeye ko~ullu onerme denir.
ko~ullu tas1m [Os. ~arth ktyas; lng. hypo-
tftetical syllogism; Fr. syllogisme hypothe-
tique; AI. hypthotisch syllogismus]. Buyuk
oncitlti hipotetik onerme ya da ko~ul
onermesi olup, ikind onci.ilti btiyuk
onctil durumundaki ko~ul onennesinin
onbile~enini ya da ardbile~enini evetle-
yen ya da degilleyen tasun ti1rti.
Btiyi.ik onci.ildeki ko~ul onermesinin 1
onbile~eninin evetlenmesinden, 2 onbi-
le~eninin degillenmesinden, 3 ardbile-
~eninin evetlenmesinden ve nihayet 4
ardbile~eninin degillenmesinden mey-
dana gelen, dort ayn ko~ullu taslll\ for-
mu vard1r.
ko~ulsuz buyruk [lng. categoric imperati-
-oe; Fr. imperatif hypothetique; AI. katego-
rischer imperativ]. Kant'm ahiAk anlayi-
~mda, d1~ etkiler ve ko~ullar tarahn-
dan belirlenmek yerine, kendi kendileri-
ni belirleyen akl.lh varbklann nihaf ve
en yuksek ahlak yasas1; ti.im ahlakr ey-
lemlerin nihai, rasyonel temeli, dayana-
g~ olduguna inamlan mutlak ve zorunlu
yasa.
Ko~ula bagh olmayan, istisna kabul et-
meyen ve tum insanlar i~in ge~erli olan
ahl~ki buyruk, yasa olarak ko~ulsuz
buyruk, insanlaru:t arzulanna, istekleri-
ne bagh olmayan, eylemin muhtemel
sonu~lanm hi~ dikkate almadan emre
den, insanlardan, salt akdh ve yuce var-
hklar olduklan i~in, belli ~eyleri yapma-
lanm isteyen ve insanlarm eylemlerine
bir zorunluluk karakteri yiikleyen
ahlaki buyruk ~eklinde ortaya ~akar.
Ko~ulsuz buy~ mutlak bir ge~erlili
gi bulunmayan, ~oyle bir sonuca ula~-
mak istersen, ~u ~ek.ilde davranmah-
sm!' diyen, fakat soz konusu sonuca
varmak istemeyenleri ilgilendinneyece-
gi i~in, ko~ullu alan ve her zaman bir
sonucu gozeten ko~ullu buyruktan fark-
hhk gosterir. Ko~ulsuz buyruk terimini
ahUik felsefesine ka:zand1ran Kant'a
gore, ko~ulsuz buyrugun hep aym anla-
ma gelen ti~ farkh ifadesi vard1r: 1
'Genel bir yasa olmasm1 isteyecegin bir
kurala gore davran!', 2 Oyle davran ki,
senin iraden kendisini, herkes i~in ge-
~erli olacak kurallar getiren bir yasa ko-
yucu gibi gorebilsin!', 3 'Her zaman
insan onuruna sayg1 gosterecek ve in-
sanhgl kendinde ve ba~kalannda bir
ara~ olarak degil de, bir ama~ olarak go-
recek ~ekilde davran!'
kozalaks1 bez [ing. pineal gland; Fr. glande
pin~le}. Onlti Yunan hekimi Galenos ve
tmodem felsefenin kurucusu tinlti Rem~
+Descartes'ta ge~en ve beyindeki, zihinle
beden arasmdaki ili~kinin ortaya fjlkb.g1
yer olarak tasarlanan bOige.
Buna gore, Galenos beynin merkezine
~ok yakm olan bir bolgeye _kozalaks1
bez adm1 vermi~ ve onun i~levinin dti-
~tincelerin ak1~1m dtizenlemek oJdu-
gunu savunmu~tu. insamn, bir beden
ve bir ruhtan meydana gelmekle birlik-
te, birlikli ve btittinltiklti tek bir toz ol-
dugunu dile getiren btittin bir llk~ag ile
Orta~ag dti~tincesinden sonra, modem
felsefenin kurucusu olan Descartes, es-
kiden tek bir toz olan insaru adeta par-
~alami~ ve ondan beden ve zihin gibi
iki ayn toz ~Lkarm1~hr. Soz konusu iki
tozden her birini ortak hi~bir yonti bu-
lunmayan ozlerle ifade eden Descartes,
bununla birlikte tetkile~imcili~ benim-
semi~ ve iki toz arasmdaki ili~kinin ko-
zalaksi bezde ger~ekle~tigini iddia et-
mi~tir.
kozmogoni [Os. kiytiniyet; lng. cosmogony;
Fr. cosmogonie; AI. kosmogonie]. Gok ci-
simlerinin ve bu cisimlerin olu~turdugu
sistemlerin kokenini ve geli~imini ince-
leyen astronomi dah. Evrenin kokeniyle
ilgili olan ve soylence ~eklinde veya
spektilatif ya da bilimsel bir tarzda ifade

edilen teori, evrenin kaynagma ili~kin
ara~hrma dah. Goksel cisimlerin ve
gokyiizii sistemlerinin kokenini ve ge-
li~mesini ele alan astronomi dah.
Kozmogoninin temel ilkeleri, astrono-
minin diger dallanyla, fizi.k ve jeoloji
gibi bilim dallarmm saglad1g1 veriler-
den r;1kar.
kozmoloji [Os. k~niyat; ing. cosmology;
Fr. cosmologie; AI. kosmologie). Evrenbi-
lim. Bir fenomenler toplam1 olarak go-
riilen evreni, bilimsel verilerle metafi-
ziksel spekiilasyonu bir araya getirerek
konu alan felsefe dah.
Buna gore, kozmoloji Alman filozofu
Christian tWolff'tan itibaren metafizigin
bir dah olarak olarak ele ahnm~; ve me-
tafizigin, evrenin ba~1 ve sonu, zaman
ve I'!lek~n, zorunluluk ve olumsalhk, sii-
reklilik ve de~~me tiiri.inden ge~el kav-
ram ve konulan inceleyen dah olarak
goriilmii~tiir. Hatta bu anlamda kozmo-
loji zaman zaman spekiilatif felsefeyle
ozde~le~tirilmi~tir. Kozmoloji ikinci
olarak, fiziki evrenin yaplslm, kayna~l
m, ozelliklerini ve geli~imini, evreni yo-
neten genel yasalan, gozlem yoluyla ve
bilimsel metodolojiyi kullanarak ara~b
ran astronomi dahna kar~tllk gelir. Bu-
rada gozlem temeli iizerinde ara~brma
yapan astronomla teorik fizik-;i, bir
biitiin olarak fiziki' evrenin temel ozellik-
leri hakkmda kuramlar ve a9kJ.amalar
geli~tirir. Bunlardan birincisine rasyonel
kozmoloji ad1 verilirken, ikincisine bilim-
sel kozmolo ji ad1 verilmektedir. ikincisini
birincisinden aytran en onemli husus,
astronom ve teorik fizik.;inin gozlem yo-
luyla saglanan bulgular tarafmdan one-
rilen ve test edilen evren modelleri in~a
etme -;abas1d1r.
kozmolojik kan1t [ing. /cosmological argu-
ment; Fr. argument cosmologique]. ilk
neden kamh olarak da bi.linen ve evre-
njn herhangi bir yonii ya da genel bir
karakteristiginden degil de, bir evrenin
varoldugu olgusundan yola -;1kan, bu
olgunun, kendisiyle ba~ka ~eylerin
a-;Jklanabilecegi nihaf bir a-;1klama kay-
nagl olmay1p, a-;klanmaya muhta-; bir
kozmopolitaniz:.m 523
olgu oldugunu ve yalruzca Tann'mn va-
rolu~uyla a-;1klanabilecegini one siire-
rek, evrenin varoldugu olgusundan
Tann'mn varoldugu sonucunu -;1karsa-
yan karut.
kozmop olitanizm [Os. ci/uinilik, ci/Jangirt-
lik; ing. cosmopolitanism; Fr. kosmopolitis-
me; Al. kosmopolitismus]. Siyasi anlam-
da, Yunan kent devletinden sonra,
Biiyiik iskender'in Asya'ya uzanan fe-
tihleriyle ve Roma imparatorlugunun
tarih sahnesine -;lkl~Iyla belirlenen Hel-
lenistik donemde soz konusu olan bir
anlay1~ olarak, bireyin anayurduna
duydu~u baghhk ve muhabbetin yeri-
ne, daha biiyiik ve daha yiice bir yurt
olarak dii~iiniilen biitiin bir d iinyaya
duyulan baghhk ve muhabbeti ge-;ir-
mesi gerektigi anlay1~1.
Kendilerini belli bir iilkenin yurtta~1
olarak degil de, diinya yurtta~1 olarak
goren Stoahlann ahliik anlay1~1m belir-
leyen bir gorii~ olarak kozmopolita-
nizm, insanlarm birligi ve e~itligi
adma, onlan yurtseverlik duygulanm
ve ulusal kiilturii reddetmeye davet
eder. Vatan tarumamaktan, insanlann
ayn uluslara boliinmesinin insanlarm
karde~li~i dii~iincesine aykm oldugu-
nu savunmaktan olu~an gorii~ olarak
kozmopolitanizm, diinya vatanda~hg1
d ii~iincesini on plana -;1karbr.
Kozmopolitanizmi ilk kez olarak savu-
nan tStoacdara gore, her insan dogal
olarak toplumsal bir varbk olup, bir top-
lum i-;inde ya~mak akhn bir buyrugu-
dur. Bununla birlikte, akd tiim insanlar-
daki, onlan birbirlerine baglayan ortak
ozsel ogedir. Bu nedenle, tiim insanlar
i-;in ge-;erli olan tek bir yasa vard1r ve
insanhgm devletlere boliinmesi kadar
sa-;ma bir ~ey olamaz. Bilge insan, ~u
ya da bu devletin de~il de, diinyarun
vatanda~1du.
Zaman zaman entemasyonalizm ve
tevrenselcilikle birle~en kozmopolita-
nizm, Marksist terminolojide, diinya i~
r;ilerinin birli~ini, ekonomide ise ulusla-
rasl finans ve ticaretin, ulusal ekono-
miye kar~1, paramn vatam olmad1g1 te-
524 kozmoteizm
zini ve diinya devletleri arasmdaki eko-
nomik bag1mhhk dii~iincesini ifade
eder.
kozmoteizm [ing. cosmolheism; Fr. cos-
motheisme). tPanteizm i~in kullamlan
diger bir terim. Tann'y doganm d~m
daki tinsel bir varhk, dogaiistii bir gii~
olarak degil de, dogaya i~kin bir varbk
olarak goren, ba~ka bir deyi~le, Tanr'y
kosmosla, yani maddi diinya ya da ev-
renle ozde~le~tiren aklm.
koksap bilgisi [ing. rhizomatic thought;
Fr. penst!e rhizomatique]. Gilles tDeleuze
ve Felix tQuattari'nin Bab dii~iincesinin
ikili kar~1thk mant1grn1 yap1bozuma
ugratmak amac1yla geli~tirdikleri, fel-
sefi aga~lan ve bunlann ilk ilkelerini kO-
kiinden sokiip alan dii~iince tarz1.
Aga~ benzeri dii~iinceye altematif bir
dii~iince tarz1 olarak tasarunlanan soz
konusu dii~iince koklerin ve temellerin
kokiinii kaz1yan, birlikleri bozan ve iki-
likleri ala~a~ eden, kokleri ve dallan
dag1tmaya ~ab~an, ~ogulla~tumay de-
neyen bir dii~iince tarz1d1r. Bu dii~iince
Bab felsefesinin d~ladg ilkeleri onay-
lar, ger~ekligi dinamik ve heterojen bir
varhk a lam olarak goriir.
Bu tiir bir dii~iince hem teori ve hem
de pratikte miicadele etmeye yarar. 0,
teoride Babrun Iota ll~tirici felsefe bi-
9mlerini yap1bozuma ugrahr. Pratikte
ise, aga~i~li bir kurum olarak, niifus,
sermaye, meta akl~1 benzeri her tiirden
ak1~1 kontrol altma almaya ~ah~an dev-
lete, her hareketi disipline etme ugra~1
i~inde olan polis ve biirokratik orgutlere
muhalefet edebilmek i~in gerekli destegi
saglar.
kole ahlik1 [Ing. slave morality; Fr. morale
de I'esclave). tNietzsche'nin, ezilen ve
sindirilenleri denetleyen, ve onlan, ken-
dilerini ezen ve sindirenlerden. ger~ekte
daha iistiin olduklan konusunda ikna
eden, insanlarda degi~meye kar~1 bir
korku yarahp, odevi, e~itligi, itaat etme-
yi ve gelenekselligi putla~hran ahlAk
sistemine verdigi ad.
Boyle bir ahlak, Nietzsche'ye gore, top-
lumun goreli olarak daha a~ag1 unsur-
lannm. ezilenlerin, zavf ve kolelerin,
kendilerinden hi~bir zaman emin ala-
mayan suadan insanlann ahlakdr. Boy
le bir ahlak sisteminde, 'iyi' s1fab, duy-
guda~hk, el uzatma, s1cak kalplilik,
sab1r, gayret, al~akgoniilliiliik ve dost-
luk tiiriinden ac1 ~ekenleri rahatlatma
ve yah~hrma i~levi goren nitelikler i~in
kullamlan bir semboldiir. Ba~ka bir de-
yi~le, kole ahlak1, Nietzsche'ye gore,
iyiyi, zay1f ve gii-;siizlere yararh olanla
ozde~le~tiren yarar ahlakdr.
kotii [ing. bad; Fr. mauvais; AI. schlecht]. 1
Amaca uygun olmayan, kusurlu ve ye-
tersiz olan, korku ve endi~e verici olan;
zarar, ac1 ve rahats1zhk veren ~ey, 2 za-
rarb etkide bulunan; 3 ahlaki bakm-
dan, iyinin kar~1smda yer ahp, yanh~
ya da kabul edilemez olan ~ey; 4 mut-
luluga, ideallere, ama~lara ula~may
engelleyen durum veya olu~um i9n
kullamlan niteleme.
Bu baglamda dogadan gelen, ya da bi-
lin~li insan eyleminin sonucu olan ve
insan varhgma bu diinyadaki ya~amm
da biiyiik zarar veren durum, olu~um
ya da ~eye ise daha gene] bir ~er~eve
i~inde kiitiiliik ad1 verilir.
Bu ~er~eve i9Itde ii~ ayn kotiiliikten
soz edilebilir: lnsamn eseri olmayan, in-
sanm bu diinyadaki ya~am1 s1rasmda
kar~la~hg1, deprem, sel, toprak kay-
mas, salgm hastahk ve a~hk tiiriinden
insan ya~amma son ya da biiyiik bir
zarar veren dogal ya da metafiziksel kii-
talak. Soz konusu kotiiliik, volkan pat-
lamas gibi, oliime, hatta kitlesel oliime
yol a~an, fakat, nedeni insan olan ahliki
kotiiliikten farkll olarak, dogadan kay-
naklanan, dogal olu~umlann sonucu
olan kotiiliik olarak ortaya ~kar.
Ahl6k1 kiitiJIUk olarak bilinen ve soyk-
run, i~kence, cinayet tiiriinden, bilin~li
insan eyleminin sonucu olan, insarun in-
saru oldiirmesinin sonucu olan, yani in-
sanm ahlAkf odevlerine ka~ gelmesin-
den dogan kotiiliik, ikinci kotiiliik
tiiriidiir. O~iincii kotii ya da kotiiliik
tiirli ise, ac1yla belirlenen jiziki lrotiiliJk-
tiir.

fkicili~in, kar~asma iyili~i yerle~tirdi
~i kotiiliik soz konusu oldu~unda,
iyimser, ilerlemeci ve evrimci gorii~ler
kotiilii~ii, daha az kotiiye ya da iyili~e
giden yolda zorunlu bir evre olarak
goriir ve kotiilii~iin yava~ yava~ orta-
dan kalkaca~ma one siirerken, kotiim-
ser gori.i~ler kotiilii~iin ebedi oldu~unu
ve iyilik kar~asmda kesinlikle a~ar bas-
h~am one si.irer.
kotiiliik problemi [ing. problem of evil; Fr.
probleme du mauvaisJ. Tann tarafmdan
yaratalm1~ oldu~u kabul edilen diinya-
mazda varoldu~u ve Tann'mn varolu-
~una ya da en azmdan temel ozellikleri-
ne zarar verdi~i veya golge dii~iirdii~ii
dii~iiniilen kotiiliiklerle ilgili problem.
Buna gore, i~inde ya~ada~1maz bu diin-
yada kotii olan baz1 ~eylerin ve kotiiliik-
lerin varoldu~u herhalde pek yadsma-
maz. Nazilerin yapma~ oldu~u soy-
klrun, Bosna'daki katliam, buna en giizel
iki omektir. Bu diinyada, insan varhklan
~e~itli nedenlerle ba~ka insanlara kotii-
liik etmekte, onlara i~kence yapmakta,
aca vermekte ve hatta ya~amlanm sona
erdirmektedirler. Bu bilin~li bir kotiiliik-
tiir ve kar~muza ahlaki bir problem ola-
rak c;akar.
Bir de do~al felaketler dedi~irniz ve
yine kotii diye niteledi~irniz ~eyler var-
dlr; depremler, salgm hastahklar ve a~bk
da, ~oyle ya da bOyle insanlann y~
larma son verebilen ve bundan dolaya
kotii diye nitelenen do~al olu~umlard1r.
SOz konusu do~al kotiiliikleri do~al ne-
denlerle a9klamaya kalk1~k bile, bu
kadar kotiilii~iin kar~asmda, insamn
nas1l olup da mutlak olarak iyi olan bir
Tann'nm varolu~una ciddi ciddi inanabi-
lece~i yamt bekleyen bir soru olarak
kahr.
Ateistler bu durwnu Tann'mn varol-
mada~amn bir kamh olarak gormii~ler
dir. Zira, her~eyi bilen bir Tann, bu
diinyada birtak1m kotiiliiklerin varol-
du~unu da bilir; her~eye giicii yeten bir
Tann, bu kotiiliiklerin ortaya 9kmasma
engel olabilir ve mutlak olarak iyi olan
bir Tann, bu kotiiliiklerin ortaya ~akma
kotUluk problemiyle ilgili fjozurriler 525
s1m istemez. Buna gore, her~eyi bilen,
giicii her~eye yeten ve nutlak olarak
iyi olan bir Tann'run varolu~uyla bu
diinyadaki kotiiliikler hi~bir ~ekilde
ba~da~tmlamaz.
Nitekim, iinlii ingiliz filozofu David
tHume, bu uyu~mazh~1 ~u ~ekilde,
tam bir ac;1kllkla ifade etmi~tir: a) Tann
kotiilii~ii onlemek istiyor da, giicii mii
yetmiyor? Oyleyse, Tanra, her~eye giicii
yeten bir varhk de~il de, gii.;siiz bir var-
hkhr. b) Yoksa, Tann'mn bu kotiiliikleri
engellemeye giicii yetiyor da, onlemek
mi istemiyor? 0 halde, Tann, mutlak
olarak iyi olan bir varhk de~il de, kotii
niyetli bir varhkhr. c) Fakat, Tann hem
gii~lii ve hem de kotiilii~ii ortadan kal-
dmnak niyetinde olan yetkin bir varhk
ise, nasd oluyor da bunca kotiiliik varo-
labiliyor?
kotiiliik problemiyle ilgili ~oziimler
[ing. attempted solutions of tlte problem of
evil]. Daha ~ok tateizm tarafmdan Tan
n'run varolu~unun aleyhine bir kamt
olarak one siiriilen kotiiliik problemi
kar~asmda, diinyada varolan kotiilii~iin
Tann'run varolu~una ve safatlanna gol
ge dii~iirmeyecek ~ekilde a~aklanrnasa
m ama~layan ~oziirnler.
Bu ~er~eve it;inde, ii~ ayn ~oziimden
soz edilmi~tir. Bu ~oziimlerden birinci-
si, 1 azizlerin ve iyiligin varol u~unu teme-
le ahr. SOz konusu ~oziime gore, bu
diinyada kotiilii~iin varolu~u, daha
yiiksek ve olwnlu ahlaki de~erlere yol
a~tt~a i~in hakh kdmabilir. Kotiiliik, hi~
ku~ku yok ki,. iyi bir ~ey de~ildir.
Fakat, kotiiliik, iyili~e katk1 yapan bir
~ey olarak goriilebilir. Buna gore, yok-
sulluk hi~ varolmasa, insanlann yoksul-
lara yard1rn etme gibi ahlaki bak.mtdan
iyi olan eylemleri temelsiz kahr. Birta-
kun yiice insanlann, kendilerine adeta
bo~ vererek, yoksullann ve gii~siizlerin
yardamma ko~malan ve boylelikle yiice
ve yetkin insanlar haline gelrneleri,
ancak yoksullann ve gii.;siizlerin varh
S~yla anlam kazamr. Kotiilerin ve kotii
liiklerin olmad1~1 yerde, iyilerin ve iyi
liklerin varolu~u hi~bir anlam ifade
526 koti.imserlik
ehnez. Evet, di1nyam1zda sava~lar, i~
kence ve toplu lay1mlar vard1r, ama
kahramanlar ve azizler, ancak bunlar-
dan dolay1 ortaya ~tkabilir. Bundan do-
Jayl, kotulutiin varolu~u, Tann'n1n
yoklugunu kan1tlayan bir arguman ol ..
1naktan ~ok, iyili~i temellendiren ve iyi-
lige katk1 yapan bir ~ey olarak anla~ll
mahdu.
ikinci ~ozum denemesi ise, 2 sanatsal
analoji du~uncesine dayan1r. Ba~ka bir
deyi~le, soz konusu ~ozum, dunya ile
sanat eseri arasmda bir analoji kurar.
Nas1l ki, bir muzik eseri, uyumlu bir
butiin olu~tunnakla birlikte, arada, da-
ha sonra uyuml u hale getirilen u-
yu1nsuz notalar i~erirse, nas1J ki giizel
bir res1nin kendi i~inde golgeler ve
zaman zaman karanhk bolgeler bulu-
nursa, ayn1 ~ekilde dunya da, i~indeki
birtakun kotuluklere ra~men, bir biitun
olarak uyu1nlu, duzenli, guzel ve iyi bir
dunyadu.
Bu diinyadaki kotulukler, dunyan1n
iyili~ine ve guzelli~ine golge du~ur
lnez, tam tersine dunyarun buti.inunde-
ki iyilige ve guzellige katkl yapar.
Alman filozofu tLeibniz'in 'dunyamlZln
mumkun dunyalar i~indeki, en iyi ve en
yetkin dunya oldugu' ~eklindeki goru-
~u de, bu ~er~eve i~inde de~erlendiril
lnelidir. Bu dunyadaki kotiilukler, onun
en yetkin dunya olmasma zarar vennez.
Zaten, tumuyle yetkin ve iyi bir dunya
hi~bir ~ekilde saz konusu olamaz. Tu-
lnuyle yctkin ve iyi bir dun}a beldemek
an]amh bir ~y de~ildir, ~nku bu,
Tannnln sonsuz iyili~ini ve yetkinli~ini
tekrarlamas1, yani kendisine ~ ko~ma
Sl anlam1na gelir. Fakat boyle bir ~ey
soz konusu olamaz, ~iinku Tann mutlak
olarak birdir ve sonsuzca yetkin ve iyi-
dir.
U~uncu ~ozum ise, 3 iizgiir irade fikrini
temele ahr. Bu u.;iincu yakla~una gore,
Tann insan varhklarma ozgurliik ver-
mi~tir. Yani, insanlarda, onlara ne yap-
malan gerekti~iyle ilgili olarak tercihte
bulunma imkana veren bir irade vardu.
Biz insan varhklan ozgur bir iradeye
sahip olmasaydlk eger, bizim makina-
lardan, robotlardan hi~bir farkun1z ol-
mayacakh. $u halde, bizim kotu olan1
se-;memiz ve yapmam1z, dunyada ko-
tulugun ortaya ~~kl~l, insanlann ozgur
iradeye sahip olmalann1n zorunlu bir
sonucudur. Aksi takdirde, ozgur irade-
den soz edilemez.
Bu yakla~1m1 benimseyenler, i~ndeki
insanlann, kendilerini zaman zaman
kotu olana yonelten ozgur bir iradeye
sahip olduklan bir dunyan1n, insan ey-
leminin onceden belir]endi~i, insanla-
nn yaln1zca iyi eylemleri yapacak ~e
kilde progratnlandl~l bir dunyaya
tercih edilmesi gerektigini belirtirler.
Ger~ekten de, tum eylemlerimiz once-
den belirlenmi~ olsa, bizim eylemleri-
lnizi ahlaki bakl1ndan iyi olan eylemler
olarak niteleme imkan1maz kalmaz,
~unku ahlkf iyilik, yalruzca irade oz-
gurluguyle olanakhdu.
kiiliimserlik [ing. bedbinlik; lng. pessimism;
Fr. pessimisme; AI. pessinrismus). 1 Gene)
olarak, yalruzca kotuyu ve kotulugii
goren, her~eyde kotulu~un baskm ~h
~tnl savunan, varolan her~eyi acuna,
uzunti.i, umutsuzluk duygulanyla, an-
lamslzhk, sa-;mahk, ac1 ve olum du~un
celeriyle de~erlendiren bak1~ a~1s1; dun-
yarun bir amaca gore duzenlenmedi~ini,
yani onWl ~u ya da bu iyinin ve iyili~in
ger~elde~mesine engel olacak bir yap1da
oldugunu iddia eden, sa~mar\11\ anlam-
SlZh~an, umutsuzlu~un, act ve oliimun
ya~am1n temel ve vazge-;ilmez o~eleri
oldu~nu savunan du~unce tarz1.
2 l<otumserlik, antropolojik ya da psi-
kolojik bir anlam i~inde, insan1n ki~isel
tecriibesinde ya d a gene I olarak ins ani
tecrubede; fiziki bir bakl~ a~1s1ndan da,
fizikf diinyada; evrensel bir anlamda
ise, bir butun olarak evrende, iyinin ve
iyiJi~in de~il de, kotunun ve kotulu~un
egemen o)du~WlU one SUren tav1rdan
olu~ur. dte yandan, kotiimserlik tarih-
sel bir a-;tdan da, kultiirel donemlerin
ya da tarihi belirleyen gii~ ve kurumla-
nn kotu oldu~unu one suren bakl~ a~
sanl ifade eder.

3 Kotiilnserlik, ahlak alan1nda, ~eyleri
kara ve olu1nsuz gorme tavnna ek ola-
rak, ya~am1n, degi~tirilemez ve diizelti-
lemezcesine kohi oldugu, insaru, insanm
i-;inde bulundugu ko~ullan ve diin yay1
i~;ile~tinneye yonelik tum eylem ve faali-
yetlerjn, varolan kotulugu kahc1 hale ge-
tirmekten ve arttlrmaktan ba~ka hi~bir
i~e yaralnadlguu, insarun gen;ek odevi-
nin, insanhgin her gec;en gun yokolu~u
nu gormeye tahammul etmek, dayanma-
ya <;ah~mak oldugunu savunan ahlik
ogretisine kar~Jbk gelir.
4 Metafiziksel bir a~tdan ele ahnd1g1n-
da, kotu1nserlik, Platon ve Aristoteleste
rastlanan, insanm geli~ip yetkinle~ebi
lecegine duyulan inan<;la, evrende bir
duzen ve ama~hhk, bir varhk ve iyilik
hiyerar~isi bulma tavnna kar~1t olarak,
tSchopenhauer'in omekJedigi dunyarun
ve ya~amm kotu oldugu inancJru ifade
eder. Bu <;er~eve i<;inde, kotiimserhk,
yoklugun varhga gore, daha iyi ve ter-
cih edilebilir oldugunu, ya~am1n ac1 ve
umutsuzlukla e~deger olup, ya~amdaki
tilin durumlann mutsuzluk, ac1 ve ya-
nllsamayla dolu oldugunu, yarulsama,
kesinsizlik, ac1, umutsuzluk ve oliimun
ya~amm aynlmaz bir par<;as1n1 meyda-
na getirdigini, dun yamlZtn mumkun
dunyalann en kotusu olup, dunyada
kotu hi<;bir ~ey bulurunad1g1ru, dunya-
dan daha kotu hi<;bir ~eyin yarahlama-
yacaglnl, dunyatnlzln aklld1~1 kor bir
irftdenin ifadesi oldugunu savunur.
kiitiimserlik felsefesi [Os. bedbinlik felse-
fesi; in g. philosophy of pessimism; Fr. philo-
sophie de pessimisme). Evrenin sa~ma, an-
lamsz ve alold1~1 oldugunu, kor bir
gucun etkisi alhnda bulundugunu one
suren Arthur Schopenhauer, Jean Paul
tSartre ve Albert +Camus gibi du~u
nurlerin felsefesine verilen ad.
Ornegin, Schopenhauera gore, jnsan
derin istek ve arzuyla yetersiz doyum
aras1nda surekli olarak gelip gider. Su-
rekli olarak isteyen, arzu eden insan, hi<;-
bir zaman tam olarak doyuma ula~maz.
Bundan dolay1, ac1 surekli olup, haz ge-
<;icidir. Ona gore, insan1n en buyuk ha-
kotii v~ duzensiz a~k 527
tast dogtnu~ olmaktu. insan ya~aml
buyuk bir hatadu.
Ayn1 ~ey, iJ1san1n dogas1n1 meydana
getiren ozgurlugu sa<;maya, bulantlya,
anla1nS1Za indirgeyen Sartre'1n felsefesi
i~in de ge<;erlidir. Ona gore, insan yaln1z
ve ozgurdur. Fakat bu ozgurluk, olume
benzer. Zira, ozgurluk bir insan1 baglar
ve ozgurluge baglarun1~, 1nahkum bir
insan, belirlen1ni~ bir insandu; ba~ka
bir deyi~le, se<;1 nekten ba~ka bir se~imj
ya da alternatifi yoktur. 0 se<;1nek, se
<;hnde bulurun'ak zorundadu. Ser;mek
insan i<;in, bir zorunluluktur; bu ise, in-
sanln ozgurl_~gunun kolesi oldugu anla-
nuna gelir. Ozgurlugun kendjsi bir sa~
mahktu.
kiitii ve diizensiz a~k [ing. bad and mau-
vais love]. insarun Tann d1~1ndaki var-
hklan, ozellikJe de 1naddeyi sevmesi,
Tann'y1 unutarak ba~ka insanlara kah-
Cl bir baghhkla a~1k olmas1 durumu.
Orta~ag Hristiyan du~tinuru Azjz Au-
gustinusa gore, ka~az bir bi<;imde
tamamlarunak, belli ihtiya<;lanru kar~l
lamak ve bu nedenle sevtnek durumun-
da olan insan1n a~k1n1n belli nesneleri
vard1r. insan1n a~k1na konu olan bu
varhklar arasmda, yalruzca 1 madde ve
fiziki nesneler, 2 ba~ka insanlar ve ~
kendisi degil, fakat ayn1 zamanda ve
hepsinden <;ok 4 Tann vard1r. Bu varhk-
lardan her biri, a~k1 suas1nda insan1n
jhtiya<;lannin belli bir bolumunii kar~l
lar ve insana belli bir doyum ve mutlu-
luk saglar. Bununla birlikte, a~k1n bu
objelerinden hi~biri digerinin yerine ge-
<;emez ve asia kendisinden beklenenden
daha fazlasrn1 saglayamaz. Ornegin,
hi~bir maddf zenginlik, insana duyulan
sevginin ve bir insanla kurulan saglam
bir dostlugun yerini tutamaz. Aziz tAu-
gustinusa gore, sonlu _bir varhk olan in-
sanln dogas1 o ~ekildedir ki, ona en
yuksek ve ger~ek doyum ve mutlulugu
yaln1zca sonsuz varhk olan Tann sagla-
yabilir. Tanny1 sevmek, insanJn mutlu-
Iugu i<;in vazge~ilemez bir ~eydir,
~nku insana azgu bir ihtiya~ olan son-
suzluk ihtiyacrru yaln1zca sonsuz bir
varhk olarak Tann kar~1layabilir.
528 Ksenophanes
A~kln farkh, ancak me~ru objeleri bir-
birlerinin yerini alamaz, biri digerinden
bek.Jeneni saglayamaz; buna gore, sonlu
bir nesne ya da insan, sonsuz bir varllk
olarak Tann'run yerine ge~irilemez.
Maddf varhklar, ba~ka insanlar ve kendi-
si, insarun a~kuun me~ru objeleri olabil-
mekle birlikte, insarun bunlardan birine
duydugu a~k. insan bu varbklan ger~ek
ve nihai bir mutluluga eri~mek amacJyla
sevdigi zaman, Aziz Augustinus'a gore,
kotti ve diizensiz bir ~k haline gelir. ~u
halde, diizensiz a~k, a~km Tann dt~m
daki nesnelerini n herhangi birinden,
onun ger~ekte verebileceginden ya da
saglayabileceginden daha fazlasuu timid
etmekten olu~ur.
Duzensiz a~k kotii bir ~ey olup, insan
davram~mda birtaklm bozukluklara
neden olur, insanda kibire yol a~ar.Aziz
Augustinus'un gorii~iine gore, biitiin
bu bozukluk ve diizensizlilderin teme-
linde ise, insamn kendi kendisine yeter
oldugu inana vardtr. Oysa, ona gore,
insan eksikli bir varhk olup, ne fiziki ba-
kundan, ne duygusal bak1mdan, ne de
tinsel olarak kendisinden yeten biridir.
Ksenophanes. M. 0. 570-475 y1llan ar-
smda ya~am1~ olan Yunanh filozof.
Ksenophanes, daha ~ok tElea Okulu-
nun ~oklugu inkar edip, birligi savunan
metafizigini, din felsefesi alanma uygu-
layJ~Iyla, ~oktannc1 bir din anlay1~ma
ve antropomorfik bir Tann anlay1~ma
kar~1 ~1karak one siirdiigii ki~isel ol-
mayan, tek bir Tann anlayJ~Iyla iin ka-
zanml~hr.
ilgisi doga felsefesine, kozmolojik me-
selelere degil de, insan ve to plum sorun-
lanna yonelen, i~inde ya~ad1g1 Yunan
toplumuyla kiiltiiriiniin temel kavram-
lanm ve degerlerini ele~tiren Ksenop-
hanes'in Tann konusundaki spekiilas-
yonu, kendi i~inde iki evreyi i~erir.
Birinci evrede, onun Homeros ve Hesio-
dos~u antropomorfik ~oktannc1hga yo-
nelttigi el~tiriler yer ahr. Bu evre, onun
Tann konusundaki olumsuz ele~tirile
rinden meydana gelmektedir. Buna
gore, Ksenophanes 'Homeros ve Hesio-
dos'un, ~nsanlar arasmda ne kadar ayt}J
ve kusur varsa, hepsini tanrdara yiikle-
mi~ olduklanm', 'insanlann, tanrllann
kendileri gibi dogmu~ olduklanm ve
onlann kendilerininkine benzeyen elbi-
seleri, sesleri ve ~ekilleri oldugunu dii-
~iindiiklerini' soyler.
Buradan da anla~llacag1 iizere, ~
nophanes Yunan mitolojisinde, Home-
ros ve Hesiodos'ta rastlanan antrop(T
morfizme kar~1 ~1kmt~t1r. insanlann
tanrdan kendi imgelerine gore dii~iin
meleri, kendi imgelerini nesnelle~tirme
leri, tannsal ger~ekligin ~arplhlmasJyla
sonu~lanrru~hr. Ksenophanes'in bu go-
rii~iiniin gerisinde, farkh toplum ya da
halklann farkh Tann anlayt~ma sahip
oldugu gozlemi bulunmaktad1r.
Popiiler ya da mitolojik Tann anlayJ~I
m, antropomorfik bir Tann gorii~iinii,
~oktanrJclhSJ. ~iddetle ele~tirdikten
sonra, pozitif bir Tann ogretisi ileri
siiren Ksenophanes, bu ~er~eve i~inde,
'Tannlar ve insanlar arasmda en biiyiik
olan, insanlara ne ~ekil, ne de biiyiikliik
bak1mandan benzeyen, tek bir Tann'dan
soz etmi~tir. Buna gore, tannsal ger~ek
lik. saruld1g1 gibi, ~ok degil de, tektir.
Ksenophanes Tann'run birligini, O'nun
en biiyiik, yani en yetkin vari.Jk olu~u
nun manhksal bir sonucu olarak gor-
mii~tiir. Tann'mn en biiyiik varhk olu-
~u ya da yetkinligi, yine O'nun hareket-
siz ya da degi~mez olmas1ru gerektirir.
Tann yaratdmam1~ ve yok edilemez
olan Varhk'tlr; 0, ezeli ve ebedidir. Tan-
n, aynca her~eyi bilen, her~eyi goren
Varhk'br.
Kuhn, Thomas. Klasik, pozitivist bilim
gorii~iipe ~iddetle kar~1 ~1kan Ameri-
kah ~agda~ bilim felsefecisi. Temel eser-
leri: Tire Structure Of Scientific Revoluti-
ons [Bilimsel Devrimlerin YaplSl], The
Copernicean Revolution [Kopemik Devri-
mi) ve Essential Tension [Temel Gerilim].
Geleneksel bilim yorumunun tarihsel
temelleri olmadJgm1 savunan Kuhn, bi-
limsel ilerlemenin ihtilalci yaplSJru vur-
gulayan, bilimsel devrimin belli bir ku
ramsal yapuun terkedilerek, yerine yeni

bir yapmm yerle~tirilmesinden olu~tu
gunu, bilimsel ilerlemede bilim iireten
bilimsel toplulugun sosyolojik ozellikle-
rinin onemli bir rol oynadtgmt savunan
yeni bir gorii~ ortaya atmt~hr. 0 soz ko-
nusu bilim ve bilimsel ilerleme gorii~ii
nii, bilimin ilerleme tarzt konulu tablo
sunda a~tklamt~hr. Bu tablo, bilim
oncesi dtinem, olagan bilim, bunalunlar,
devrim, yeni olagan bilim, yeni buna-
hmlar gibi Ierne! ogelerden olu~ur.
Bun a gore, her bilim dah, kendi tarihin
de, bir bilim oncesi donem ya~ar. Sonra
bilim adamlanndan birinin teorisi ken-
disini kabul ettirir. Kuhn, i~te bu teori,
yontem ya da varsayuna paradigma
adtm verir. Paradigmaya bagh olarak
~ah~anlar, Kuhn'un olagan bilim dedigi
~eyi icra ederler. Ona gore, olagan bilim
doneminde, paradigma tarafmdan ~ozii
lemeyen b_irtaktm anomaliler, problem-
ler ortaya ~tkar ve bilim bir bunahin do-
. nemi ic;ine girer_ .Bu bunalun donemi
i~inde, gen~ bir bilim adarru, ortaya yeni
bir teori, daha dogrusu bir paradigma
atarak, bilimsel devrimi ba~latu.
Onun ortaya koydugu yeni paradigma,
Kuhn'a giire, eskl paradigmadan ~k
farkh ve eski paradigmayla kar~tla~tm
lamaz bir paradigmadtr. Bu bakt~ ao;tsm-
dan iki paradigma-arasmda bir. tiir farkh
hgt soz konusudur. Yine, .farkh tiirden
paradigmalar, farkh sorulan m~ru sa-
yarlar. Kuhn, bu baglamda, rakip para-
digmalan savunanlann, farkh diinya-
larda ya~adtklan gibi bir duyguya
kaptldtklanm soyler. Kuhn, bilim adam-
lannm baghhklarmm bir paradigmadan,
ondan farkh olan altematif bir paradig-
ma lehinde degi~mesini, din degi~tirme
ye benzetm.i~tir. Zira bir paradigmanm
digeri kar~tsmda iistiinliigiinii karutla
yacak ve boylelikle rasyonel bilim ada-
mmt degi~meye zorlayacak salt manllk-
sal bir kamt yoktur.
Kamhn bulunmamastnm nedeni, bir
bilim adamtnm, bir bilimsel teorinin de-
geriyle ilgili yargtsmm ~ok ~e~itli fak-
torleri i~ermesidir. Bu faktorler ise, etkili
toplumsal ihtiya~lar, belirli tiirden prob-
kumarbaz argi.im.anl 529
lemleri c;ozebilme yetenegi, basitlik, v.
b. g.,dir. Bir paradigmanm mevcut
diger paradigma kar~tsmda iistiinliigii-
nii gosterecek manhksal bir kamtm bu-
lunamamastnm ikinci nedeni, rakip pa
radigmalann savunucularmm farkh
standart metafizik ilke ve kabullere
bagh olmalandu. Rakip paradigmala-
rm adamlan, diinyayt farkh ~ekillerde
goriirler, diinyayt farkh dillerle tamm-
larlar.
Kuhn, bilimsel bir teorinin ya da para-
digmamn digerinden daha iyi oldugunu
siiylememize olanak saglayacak nesnel
hi~bir ol~iitiin bulunmadtgmt, rakip pa-
radigmalar arasmda yaptlan bir tercihin,
birbirlerine kar~tt ya~am tarzl'!n arasm-
daki bir tercih oldugw\U, ilgili bilim top-
lulu~un ~smdan di\)la yiiksek bir
ol~iitiin buh.utiiiadt~m siiyleyen gored
bak1~ a~tsma, bilirnin ger~ekligin oziinii
ifade ettigi, birbiri ard1stra gelen para-
digmalar tarahndan diinyaya atfedilen
mahiyet ve niteliklerin, ger~ekte diinya-
da varolan ~eylere ka~thk geldigi dii
~iincesini reddebne egiliiT!ine kar~m, bi
limde ilerleme oldugunu, bilimdeki bu
geli~menin ani sto;rama ve ahlunlarla
ger~ekl~tigini savunur. ilerlemenin ol-
~iitii ise, terdh edilen paradigmanm
problem ~ozme yetenegidir.
kumarbaz argiimam [1ng. gambler's argu
ment; Fr. argument du joueur]. Franstz fi.
lozofu tPascal'm, teistlerin Tann'mn va-
rolu~unu ispata ~ah~an karutlanyla,
ateistlerin Tann'run varolmadtgmt gos-
termeye ~ah~an kamtlarmdan farkh ola-
rak, Tann'mn varolu~unun da yoklugu-
nun da kamtlanamayacagmt one siiren,
fakat bu durum kar~tsmda benimsene-
bilecek en iyi ~oziimiin, llpkt iyi bir ku-
marbazm kendisine en fazla kazandtra-
cak ~eye oynamast gibi, Tann'mn varol-
duguna inanmak oldugunu belirten go-
rii~ii ve akilyiiriitmesine verilen ad.
Buna gore, Pascal, agnostigin tavnrun
temelsiz ve agnostigin kendisine yarar
saglamayan bir tavtr oldugunu ve Tan-
rt'run varolu~u konusunda, ir1sarun, akii-
h bir kumarbazm rule! masast kar~tstn
530 kumarbaz yanh'1
daki tavnna benzer bir tav1r takuunas1
gerek tigini sayler. Pascal burada bir bili-
nemezcinin bak1~ a~1S1ndan hareket et-
mektedir. Bilinemezci, Tann'n1n varolma
olas1hgln1n bulunduguna inanmakla bir-
likte, elimizdeki karutlar, ona gore, bu
konuda kesin bir karara varmak ic;in ye-
terli degildir.
On un kar~1s1nda yer alan ateist ise,
Tann'n1n varohnad1g1nr gosteren kesin
sonu~lu kanltlar bulundugunu one su-
rer. Pascal' a gore, insan Tann'run. varo~
1up olmad1g1n1 kesin olarak bilemiyor-
sa, iyi bir kumarbaz gibi hareket etmeli
ve Tani"1'n1n varolu~u konusunda, kay-
hi olabildigince az tutarakt mumkun en
buyuk kazanc1 elde etmeye ~ah~mah
du. Pascai'a gore, bu, Tann'run varoldu-
guna inanmakla mumkun olur.
Tannnln varolu~u ve bizim bu durum
kar~1smdaki s~zle ilgili olarak
dort altematif soz konusudur. Alterna-
tifler ~oyledir: 1 Tann'run varolduguna
karar verir ve kazanm;ak, (yani, Tann
gerc;ekten de var ise eger), insan ba~ka
hi~bir ~eyle klyaslanamayacak bir odul
eder. Bu adul ise, ebedi ya~amd1r. 2
Tarm'run varolduguna karar verir, fakat
Tarm'n1n varolmad1g1 ortaya ~karsa,
bu takdirde kaybetmi~iz demektir; bu-
nunla birlikte, kaybun1z, ebed[ ya~am
oduluyle kyaslandJgrnda, ~ok buyuk
olmaz. Kayb1nuz, birtak1m dunyev[ haz-
lardan uzak kalmakla, baz1 degerli saat-
leri ibadet i~in ge~irmekle s1n1rh kahr.
3 Tann'run varohnad1g1na karar ver-
mi~sek ve kazarun1~sak (yani, Tann'nm
gerc;ekten de varolmad1gl ortaya c;~kmJ~
sa), bu takdirde, ya~anhnuz1 bir yanllsa-
ma olmadan surdurecegiz demektir. 4
Tann'run varolmad1gtna karar vermi~
sek ve kaybe~k (yani, Tarm'run ger-
~ekte varoldugu ortaya ~rsa), ebed[
ya~am odulunu kaybetti~z gibi, belki
Tann tarahndan cezaland1nlma tehlike-
siyle de kar~1 kar~1ya kalabiliriz.
Pascal'1n bu argumaruna, insarun inan-
maya karar veremeyecegi, inanmarun
rasyonel bir temel iizerine oturtulama-
yacagl, bu arguman1n, insanm en i~ten-
likli olmasr gereken bir konuda, onu sa-
mimiyetsiz ve yaln1zca kendi ~1kann1
gozeten bir varhk haline getirdigi soy-
lenerek itira:i edilmi~tir.
kumarbaz yanh~1 [ing. fallacy of ga1nbler;
Fr. erreur du joueur ). Olaslhk teorisinde,
her olay ya da olu~umun bir oncekin-
den baguns1z oldugu kabuh..nu redde-
derek, omegin maden[ bir paran1n on
kez tura geldikten sonra, onbirincide
yaz1 gelecegiru iddia etmekten olu~an
yanh~ turu.
k ural deontolojizmi [ing. rule deontologi-
cal theories]. Eylenuerin ya da insanlann
ahlaki olup olmadlklarma karar verir-
ken, eylemlerin sonu~lanna hi~ baklma-
mas gerektigini, eylemlerin ve ki~ilerin
sonu~tan bagunslZ olao daha yuksek bir
ahlili olr;iite gore degerlendirilmek du 6
rumunda olduklanru ve eylemlerin, yal-
ruzca ahlili bak1mdan dogru olup olma-
dJglna, ki~ilerin ise, ahlAJd bak1mdan iyi
olup olmad1klanna bakdarak yargllan-
masJ gerektigini one suren deontolojik
ahlak anlay1~1run, ahlald eylemde uyula-
cak birtak1m ahlaki k urallar bul und u-
gunu, soz konusu kurallar butununun
ahUlk1n tek temeli oldugunu savunan
tiirii.
Kural deontolojizmi, eylem suastnda
uyulacak genel ge~er kurallar olmad-
glnl, dolaysyla neyin dogru oldugu-
na, eylem S1ras1nda ahlAki ozne tarahn-
dan karar verilecegini ve eylemin bu
karara gore gerc;ekle~tirilecegini savu-
nan teylem deontolojizminden farkh
olarak, dogru ahlAki buyruklara kar~
hk gelen kurallar bulundugwtu one
surer. Buna gore, ahlaki olan, bireyin
ahlakr eyleminde, sonucun ne olacagt-
na hi~ bakmadan, bu kurallara uymas1,
eylemleriyle ahlakr kurallan hayata ge-
~irmesidir.
Kural deontolojizmi ~er~evesi i~inde,
ahlAJd eylemde uyulacak, hayata ge~iri
lecek bu kurallann nas1l koyuldugu ya
da olu~turulduguna bagh olarak, iki
ahlak teorisi yer ahr. Bunlardan birinci-
si, Bah Hristiyan geleneginde ortaya
~lkan ildhi buyruk teorisi ya da tum tek-
---------------------------------------------
tannh dinlerde soz konusu olan dini
a/ddktu. Bu tur ahlaklarda, eylemlerde
uyulacak kurallan Allah veya Tann ya
da doj\atistu bir varhk koyar ve bu ku-
rallar insanlara Tanrl'mn el~ileri aracth-
j\tyla bildirilir.
lkincisi ise, unlU Alman filozofu
Kant'm todev ahlakl olarak bilinen kura-
mtdtr. Burada ise, ahlaki kurallar, doj\a-
ustu bir varhj\a ya da empirik verilere
dayarularak dej\il de, manllk ve mate-
matikte soz konusu olan manllksal aktl-
yuriitme yoluyla ortaya konur. tKant'a
gore, bu llir bir mutlak ahlak kurah her-
~eyden once, manllksal baktmdan tutar-
h olmah, yani kendi kendisiyle ~eli~me
meli ve ikinci olarak evrenselle~ti
rilebilmeli, yani herkes ya da ak1lh tiim
insan varhklan i~n ge~erli olmahdtr.
kuralkoyuculuk [lng. prescriptivism; Fr.
prescriptivis111e). 1 Ahlaki yargtlann oz-
de eyleme yo! gosterici bir vasft oldu-
j\unu one suren goru~.
Goru~un savunucusu olan ~aj\da~ du-
~unur R. M. Hare'a gore, kurdu~umuz
onerme ya da tumceler, biri betimleyici,
dij\eri de dej\er bi~ici olmak uzere, iki
ayn ve farkh anlam turune sahiptirler.
Deger bi~ici ya da laymet takdir edici
yargt ya da onermeler, kuralkoyucu go-
ru~e gore, ahlaki eyleme yo! a~a, eyle-
me rehberlik etme ozellij\i sergiler. Bu
yargt ya da onermeler, eyleme yo! a~a
gudine sahip dij\er yargt ve onermeler-
den, ayru zamanda evrensell~tirilebilir
olmak bakurundan farkhltk gosterirler.
Buna gore, belli bir konu haklanda
ahlaki bir hOkum verdij\im zaman, ayru
yargtnm benzer tiim durumlar i.,:in de
ge~erli olduj\u sonucuna vannm.
2 Kural koyuculuk, bilim felsefesi ala-
nmda ise, betimleyici doj\a yasast anla-
yt~mdan farkh olarak, doj\a yasalanm,
cisimlerin davraru~mt yoneten, cisimle-
ri olduklan gibi olmaya zorlayan, cisim-
lerin davram~1 i~in kural koyan, cisim-
lerin kendilerine uymak durumunda
olduj\u ilkeler, cisimle~mi~ gu~ler ola-
rak yorumlayan goru~e kar~dtk gel-
mektedir.
kural yararcthgt 531
kural yararcthj\t [ing. ntle-utilitarinnis111;
Fr. regle-utilitarisme). K~ullar ve birey-
ler her seferinde dej\i~tij\i i~in. evrensel
bir ahlak yasast ya da ahlaki ilke kabul
etmeyip, ahlilioznen.in eylemden etkile-
necek herkese en yuksek yarar ya da iyi-
lij\i saj\layacak ~ekilde eylemesi gerek-
tij\ini savunan eylem yararcthj\mm
doj\urduj\u problemlere bir ~ozum ola-
rak onerilen, ve her insarun, ilgili herkese
en ytiksek iyilik ya da yaran saj\layacak
ahlili ilke ve kurallara uymast gerektij\i-
ni one suren yararcthk anlayt~l.
Kural yararctltj\1., insanlann ortak dene-
yimlerinden hareketle ve insan eylemle-
riyle ahlak uzerine en.ine boyuna du~un
men.in bir sonucu olarak. kendilerine
uyuldugu, hayata ge~irildikleri zaman,
tiim insanlara en yuksek iyiligi saj\laya-
cak birtalwn ahlaki kurallar olu~turmaya
~ah~m1~br. Kural yararctlan, omej\in,
ahlaki ozneler ve eylemin ger~ekl~tlj\i
durumlar her seferinde farkhhk gOsterdi-
j\i i.,:jn, insan oldurup oldurmemek ge-
rektigine, her eylemde, her farklt durum-
da yen.i ba~tan karar verip, oyle eylemek
gerektigini savunan eylem yararcthgm-
.dan farkh olarak, 'Me~ru mudafaa dt~m
da, hi~ kimseyi oldurme!' kuraluu geli~
tirmi~lerdir. Kural yararalart, bu kurah
ortaya koyarken, m~ru mudafaa dt~m
da adam oldunnen.in, eylemden etkilene-
cek tiim insanlar i~in. hem lasa ve hem
de uzun vadede, kotu sonu~lar getirece-
j\ini kabul etmi~lerdir.
Kural yararolan, kural tarumayan ve
ahlaki oznen.in i~inde bulunduj\u duru-
mu ol~up bi~erek oyle eylemesi gerekti-
j\ini savunan eylem yararolanmn tersi-
ne, tiim insan varhklan ve tiim durum-
lar i~in ge~erli olacak ahlaki kurallar
koymayt haklt ktlan yeterince benzer
motifler, eylem ve durumlar bulundu-
j\unu du~unurler. Kural yararosma go-
re, ahlaki oznelere yo! gosterecek kural-
lar olu~turmadan ve bOylelikle, toplum-
da ahlaki bir dOzen kurmaya kalkJ~ma
dan, ahlaki eylemleri bireylere ve onla-
rm kararlarma buakmak, aptalca oldu-
gu kadar tehlikeli bir ~eydir.
532 kurguc:uluk
Kural ya;;arclltgma yoneltilen en o-
nemli ele~tiri, insan varhklanmn ken-
dilerinin, onlann ilgi, ~1kar ve ama~lan
mn ve ahlaki eylemin ger~ekle~tigi du-
rumlann olanca farkhhg1 dikkate alm-
dtgmda, biiti.in bu farkhhklan kucakla-
yacak ve en biiyiik saytda insarun en
yi.iksek mutlulugunu her zaman ve ger-
t;ekten saglayacak kur11llar olu~turma
mn oldukc;a gii~ olduguna i~aret eder.
Kural yararctlan bu gii~liikten hare-
ketle, hit;bir ~ekilde ihl81 edilemez olan
birinci dereceden kurallarla, goreli ola-
rak daha az onemli olan ikinci derece-
den kurallar arasmda bir aymm yap-
maya ~ah~m1~lardu. Bununla birlikte,
bu geli~me de sozii edilen gii~liigii ber-
taraf etmeye yetmez. Ornegin, en temel
ahlaki kural olan 'Me~ru miidafaa dt-
~mda, hi~bir zaman adam oldiirme!'
kurah bile, tiim insan ve tiim durumlar
i~in get;erli olabilecek evrensel bir kural
olabilir mi? Boyle bir kural, kiirtaj ya da
otanazi i.;in de ge~erli olabilir mi?
kurguculuk [ing- ftctionalism; Fr . .fictiona-
lisme]. 1 Pragmatizm ya da alet~iligin
a~m bir versiyonu olan, ve doga bilim-
lerindeki, matematik, felsefe, ahlak ve
dindeki kavram, ilke ve hatta teorilerin,
nesnel bir dogruluk ve ge~erlilikleri ol-
mamakla birlikte, eylem baklmU'\dan
yararh olan saf kurgular, basit fiksiyon-
lar oldugunu savunan gorii~.
2 Daha ozel olarak da, ~agda~ Alman
dii~iiniirti Vaihinger'in degerlerin, ideal-
lerin, bilimsel kavram ve teorilerin kendi
kendileriyle tutarh ve dolaytstyla, kendi
i~lerinde dogru olup, nesnel bir temelden
yoksun olsalar da, yararll ve hatta ka.;I-
mlmaz kurgular oldugunu one siiren go-
rii~ii. 3 Kipler manh~mda, miimkiin
dtinyalardan soz eden bir soylemin, ger-
~ekten varolan bir diinyalar ~okluguna
gonderimde bulunan bir soylem olarak
de~il, fakat salt yararh bir kurgu olarak
goriilmesi gerekti~i gorii~ii.
kurucu ozne [ing. constitutive subject; Fr.
sujet constitut~f). Modem donemde, salt
kendi bilindnden hareketle bilgiyi kuran.;
nesneler alemini kendi oznel bakr~ a~1-
smdan ve kendi bilgisel t;~karlan a~tsm
dan in~a edip smtflayan; toplum soz-
le~mesi ile toplumu ya da sivil toplum
alamm kuran; degerleri, olgu I deger
aytruru temeli iizerinde, onlarm nesnel
diinyada bir temeli ohnadtgml soyleye-
rek, yine kendisinden hareketle yaratan
ozne.
Oznenin ademi merkezile~mesi siireci
i.;inde, kurucu ozne anlayt~ma, onun
bir soylence oldugu gerek~esiyle, kar~l
~1kan ~k saytda dii~iiniir olmakla bir-
likte, ona esas, kuran degil de, tam tersi-
ne kurulan ozneden eden Michel Fouca-
ult tavtr alm1~t1r. Verili, tiim toplumsal
ili~ki ve i~lemlerden once gelen degi~
mez bir insan ozii dii~iincesini redde-
den Foucault, kurucu oznenin tahrip
edilmesi ~agnsmda bulunurken, kurucu
ozneden vazget;menin ve oznenin bi:z:zat
kendisinden kwtulmarun bir zorunlu-
luk oldugunu soylemi~tir. Oznenin ku-
rulu~unu tarihsel bir ~r~eve i.;inde
at;Jklayabilen bir analize ula~marun ge-
re~ini vurgulayan Foucault'ya gore, ku-
rucu ozne dii~iincesi, oznelerin iktidar
ili~kileri i~erisinde iiretildikleri veya
in~a edildikleri ~ok ~~itli kurumsal bol-
gelerin ele~tirel bir incelemeden ge~iril
mesini engelleyen humanist bir tiir gi-
zemlile~tirmeden ba~ka hi~bir ~ey
degildir. Ona gore, arbk yaptlmasa gere-
ken ~ey, ozneyi yaratto roliinden soy-
mak ve onu soylemin karma~ak ve de-
gi~ken bir fonksiyonu olarak analiz
etmektir.
ku~ku [Fr. ruphe; ing. doubt; Fr. doute;
AI. zweifeil]. inancm olumsuzlarunas1,
bir onermenin lehinde ya da aleyhinde
olumlu bir sonuca ula~mam1~ olma du-
rumu. Bir ~eyin dogrulu~uyla ilgili ola-
rak tereddiit i~inde olma, kesin karar
verememe durumu. Bir iddiarun dogru-
lu~una inanmama egilimi. c;eli~ik oner-
meler arasmda duraksama durumu.
tkna olmama ve dola}'lstyla hiikiim ver-
meme, yargry1 ask1ya alma hali.
Ku~ku, teorik ku~ku ve degerlerle il-
gili ku~ku olarak ikiye ayrlldtgmdan,
ku~kunun konusu, duyu verilerinin ta-

mkhjl1 ve teorilerin doj~ruluj~uyla, este-
tik ve ahlliki dejlerlerle ilgili yargilan-
mlzm ge~rliligi olabilir.
ku~kuculuk [lng. scepticism; Fr. scepticis-
m<; AI. skeptizismus].lnsanzihninin bilgi-
de kesin ve pozitif dojlrulara ul~ya
caj~U\1, kesin ve dogru bilginin milmkiln
olmadijll!u ve insamn gorilnil~lerin ate-
sine ge~erek ger~eklijlin kendisine ula-
mayacajlm one silren goril~, bilgi
imkammiZm sm1rh oldugunu savunan
ojlreti. Daha gene! olarak da, belli bir
dojlruya ula~madan once, ku~ku duy-
marun zorunlu ve ka~mlmaz olduj~unu
savunan anlay1~.
tDogmatizmin tam kar~tsmda yer alan
bir ogreti olarak ku~kuculuk, bir ~ekliy
le ilkece bilinemez clan ~eyler ya da
nesneler bulundugunu one silrer, ba~ka
bir ~ekliyle de, baz1 ~eylerin bilgisine
ancak belli birtak1m gil~lilklerle ve kimi
tedbirlerin sonucu olarak ula~abilecegi
mizi savlar. Bundan dolayt, ku~kuculu
gun ~e~itli ~ekilleri birbirlerinden, ya
g(ivenilirlikleri sorgulanan ara~hrma
yontemleri, ya da bilinebilirlikleri ku~
kulu clan nesne tilrlerine gondenne ya-
piidjl zaman, aynhr.
Bir de, yontem ya da bilinen nesne ba-
klmmdan dejlil de, ilgili alan bakunm-
dan farkhl!k gosteren ku~kuculuk tilrle-
ri vard1r. Buna gore, farkh farkh
alanlarda ortaya ~1kan en az il~ ayr1
ku~kuculuktan soz edilebilir: 1 Bunlar-
dan birincisi, folsefi ku~kuculuktur. lnsa-
run du yularU\Jn ve akhnm yetersizlijlin-
den dol ay1, ger~eklijlin bilgisine eri-
~emeyecejlini savunan bir goril~ clan
felsefi ku~kuculuk, dogmatik sisternlere
bir tepki olarak ortaya <;tkmi~hr. Ku~
kuculuk bu ~er~eve i~de, dogmatik fel-
sefe okullanrun &nciillerini, Ierne! tezle-
rini ve yontemlerini ele~tirmi~ ve bu
okullann birbirlerine kar~II goril~ler
geli~tirdijlini gostermi~tir. Ku~kuculuk
bu bajllamda, insanm ger~eklijlin dojla-
siyla ilgili spekillasyonlardan vazge~e
rek, yarg1y1 asktya almas1 gerektijlini
savunur.
kukucufuk 533
ikinci ku~kuculuk tilril ise, 2 ahldki ku~
kuculuktur. Bu tilr bir ku~kuculuk, ger-
~eklijlin dojlasyla ilgili felsefi ogretiler
i~in soz konusu ol~ ta vn ahlak alanma
da yans1br ve tilm ahllild ilkelerin gore-
lilij~inden hareketle olaslllj~m, ihtimali-
yetin ya~amdaki en bil yilk yolgosterici
oldugu sonucuna ula~1r. Ahlliki ku~ku
culuk, bundan dolay1, en Ierne! ilke ola-
rak ho~gorilyil benimser. Sonuncu ku~
kuculuk tilrilne kar~11lk gelen 3 dini
ku~kuculuk ise, aklm dinin dojlrularma,
tanr1sal dojlru!ara ula~mak baklmm-
dan \(lk yetersiz olduj~unu savunur ve
dinde vahyi ve kalp gozilnil on plana fil
karbr.
Bu ~er~ve i~inde, tPhyrhon, tTimon,
tAenesidemos, Sextus tEmprikos gibi
a~m ku~kucular d1~mda kalmakla bir-
likte, dil~ilncelerinin bir yonilyle belli
bir ku~kuculugu ifade eden dil~ilnilr
ler arasmdan ~~~ omekler se~ilebilir:
llk~ag Yunan filozoflarmdan tGorgias,
zaman zaman 'hi~c;ilik' olarak da adlan-
dmlan bir ku~kuculutun savunucusu
olmu~tur. 0, bir yandan hi~bir ~eyin
varoldutunun soylenemeyecegini one
silrerken, bir yandan da bilginin imk.in-
SIZ oldugunu ifade etrni~tir. Buna gore,
1 hi~bir ~ey var dej~ildir, 2 bir ~ey va-
rolsa bile, bilinemez, 3 bir ~ey varolsa
ve bilinebilse bile, bu bilgi ba~kalanna
aktanlamaz. Bir dinleyicinin, konu~ma
CIIUn agzmdan ~tkan sozleri i~ibnek su-
retiyle, konu~macmm dil~iindiljlil aym
~eyl.,ri dil~ilnebilmesi olanakl! dej~il
dir, zira Gorgias'a giire, aym ~ey ayru
anda farkl! yerlerde, yani farkh insan-
larda olamaz, olabilse bile, onlara fark11
insanlar olduklan i9n, farkh gorilnilr.
Bwtdan dolay1, yalruzca bilgi degil, ko-
nu~ma ve ileti~im de imklns!Zdlr.
Ger~ek!ijle ili~kin bilgiden soz edile-
meyecejlini, her~eyin silrekli bir ak1~ ve
dejli~me i~inde bulunmasmdan dolay1,
varolanlarla ilgili olarak belli bir anda
ortaya konan bir onerme ya da betimle-
menin klsa bir silre sonra, dogru olmak-
tan ~tkacaguu savunan tKratylos da
aym ~ekilde, yalruz dt~ dilnyay1 mey-
534 ku~kuculuk
dana getiren varhklar1n degil, fakat
bilgi aktarmak i~in kullandan dilin, bu
arada konu~mac1n1n, anlam ve du~iin
celerin de degi~tigini ve bu durumun
yalruz bilgiyi degil, fakat konu~may1 da
olanaks1z hile getirdigini belirhni~tir.
tHerakleitos'un degi~meyle ilgili go-
rti~lerini benimsemi~ olan Kratylos, bu
durumun bir sonucu olarak konu~mak
tan tumuyle vazge~mi~ ve varolan ~ey
!ere i~aret etmekle yetiruni~tir.
Hi~bir ~ekilde ku~kucu olmayan, fel-
sefi gorii~lerini ve faaliyetini, Sofistlerin
tgoreciligine ve ku~kuculuguna kar~1
tav1r alarak ~ekillendirmi~ olan Sokra-
tes, yine de, felsefi tarta~malannda kul-
landlgl ~uriltme yontemi ve IBildigim
bir ~ey var, o da hi~ bir ~ey bilmedigim-
dir' teziyle, belli bir ku~ku culugu ifade
etmi~tir. Ku~kuculuga en fazla kar~1
~1km1~ olan filozoflann ba~1nda gelen
tPiaton ise, iki dunyah metafizigi ve
inan~ ile bilgi aras1nda yapt1g1 ayruruy-
la, bir yandan dogru bilgiye yaln12ca
akll yoluyla ula~1labilecegini savunur-
ken, bir yandan da deg~en bir ~eyin,
yani duyusal dunyan1n bilgisi olamaya-
caglnl, insan varhg1run duyu-alg1s1 yo-
luyla ula~hg1 tek bir dogru bile bulun-
mad1g1n1 one surmu~tiir.
ilk~ag1n, Pironistler d.l~1nda kalan en
onemli ku~kuculartnUl ba~anda gelen,
ger~eklikle ilgili inan~, iddia ve goro~
lerden hangilerinin dogru, hangilerinin
yanh~ oldugunun bilinemeyecegini, d1~
dunyaya ili~kin olarak yalruzca imge,
suret, izlenim ya da t.asanmlara sahip
olabilece~mizi, fakat bu tasarunlardan
hangisinin do~t ya da ashna uygun ol-
dugunu bilemeyecegimizi savunan Kar-
neades'e gore de, mutlak dogrulardan
soz edilemez; yalruzca olasdaklardan,
dogru olma olas1hg yuksek olan inan~
lardan 50z edilmelidir. Zaten ya~mda
da bireyin, anlamak ve eylemek i~in,
m utlak hakikatlere degil de, yalruzca
olasl11 olana ihtiyac vard1r. Baz1 inan~
lann, yo~unluklan ve dogrudanhklan
ile, digerlerinden daha olas1h olduklan-
nl savunan tKameades, eylemde bu tur
1nuhtemel inan~lann temele ahrunas1
gerektigini savunmu~tur.
Aslmda mutlak bir ku~kucu olmayan,
ku~kuyu bir ara~ olarak kullarunak sure-
tiyle, birtakun te1nel dogrulara ula~mak
isteyen +Descartes, kendisine neyi a~k
ve se~ik olarak bilebilecegi, neyi her
turlil ku~kunun otesinde, mutlak olarak .
ve kesin bir bi~ilnde bilebilecegi ve mut-
lak bir dogruya ula~11g1 zaman, bu kesin
bilgiden, ba~ka hangi bilgilerin tiiretile
bilece~i sorularuu sormu~hlr. Mutlak ve
kesin bir bilgiye ula~mak, bilgi i~in sag-
lam bir temel bulabilmek amac1yla, Des-
cartes ku~ku yontemini tam bir titizlikle
uygulam1~hr. 0, bu ~er~eve i~inde, a~k
ve se~ik bir dogruya ula~1ncaya dek,
tum bilgi ve inan~lararu ku~kuyla kar~l
lam~ ve kendilerinden ku~ku duymak
i~in, uzak ya da yak1n, potansiyel ya da
aktuel bir nedenin bulundugu tiim inan~
ve bilgilerini bir kenara atrru~hr. Buna
gore, duyu-deneyi ile ilgili problemler,
butun ya~anhm1z1n bir du~, bildipmiz
her~eyin bir d U~Un bir par~aSI olabiJme-
Si olas1hg1 ve nihayet onu aldatabilecek
kotu ve gti~lu bir cinin varl1gt, Descar-
tes'tn ti1m bilgi ve inan~1armdan vazge~
mesine neden olmu~tur.
Bununla birlikte, o 50z konusu ku~ku
sureci yoluyla temel bir do~ruya ula~
ml~tlr. Ba~ka bir deyi~le, Descartes her-
~eyden ku~ku duymaya ~ah~arken,
temel ve kendisinden ku~ku duyulamaz
bir dogruya, sisteminin temel do~rusu
na, 'du~unuyorwn, o halde varun' sonu-
cuna ula~ml~tlr. 0, daha soma ula~ttg1
bu do~ruyu kesin ve ku~ku d uyulamaz
hale geliren ozelliklerin, dogru bilginin
o)~utlerinin neler oldugunu belirlemek
suretiyle de, ku~ku )'Oiuyla ula~hg1
kendi varolu~una ili~kin bilgiden, ba~ka
a~k ve se~ik bilgilere, Tann'nm varolu-
~una, d1~ dunyaya ve ba~ka insanlaran
zihinlerine ili~kin bilgiye ge~ebilmi~tir.
Empirizmin tLocke tarafmdan one su-
rulen, insarun dogrudan ve araoslZ ola-
rak yaln1zca kendi idelerini, izlenim ve
tasanmlarnu bilebilecegi tezinden hare-
ketle, bu izlenim ve tasanmlann gerisin-

deki bit ~eye, ornegin dt~ dtinyadaki
varhklara ve Tann'ya ili~kin alarak hi~
bir bilgimizi olamayacag1n1 savunan
tHume, btiytik bir iyimserlikle ba~lad1-
g1 felsefesini mutlak bir ku~kuculukla
bitirmi~tir. Dna gore, d1~ dtinya ya da
ger~eklik hakkmda, ne tiimev a run ne de
ttimdengelim yaluyla, olgusal bir dagru-
ya ula~nlak oJanakh degildir. Ti.imeva-
runsal akllytirtibne, dagada bir dtizen
bulundugu, gelecegin de ge~mi~ gibi
olacag1 hakh kumamaz kabi.iUerine da-
yanmaktada..r. Onermeler, yarg1lar ara-
Slndaki zorunlu bag1nhlan kanu alan
tiimdengelimsel akllyi.iriitme ise, bu tiir
bir zarunluhigun, yaJn1zca algusalhg1n
htiktim stirdugu olgular dunyas1nda da
ge~erli old ugun u gosteremez. Neden-
sellige, ttimevaruna, d1~ dunyan1n,
Tanr1'run hatta bir benil'l varolu~una du-
yulan inan~, hi~bir ~kilde haklt kilina-
mayaca~l it;in, Humea gore, her tur bil-
giden vazge~meliyiz; ah~kanhklanm1za
dayanarak~ sanki d1~ di.inya ger~ekten
de vann1~ gibi eylemeliyiz.
Bilgide biri deneysel, digeri de rasyo-
_nel almak tizere, iki temel oge bulundu-
. gunu savunan tKant'm ku~kuculugu,
ayru zamanda deney-d~~ bilgiye ili~kin
ku~kuculuk olarak bilinir. 0, insan bilgi-
sinin s1n1rh old ugun u iddia etmi~tir.
insan zihninin, nesneleri ve ala ylan ger-
~ekte olduklan ~ekliyle bilemeyecegini,
nesnelerin, insan taraf1ndan yalntzca
zihnin imkanlanna, yap1s1na ve farmla-
nna gore bilinebilecegini savWtan Kant,
dagmatizmle mutlak ku~kuculuk ara-:-
Sinda art a bir yal ben.imsemi~tir. On a
gore, bilgi mumki.in oldugundan, mut
lak bir ku~kuculuk savunulamaz. Ba~
ka bir deyi~le, Hume'un ele~tirilerine
ragmen, ti.imel ve zarunlu bir bilginin
mi.imkun oldugunu gosterebilmek i~in,
Kant bilgjnin deneyimle ba~lad1guu,
fakat deneyimden ibaret olmad1g1ru be-
lirtmi~, zaman ve mekan1n duyu dene-
yinin zarunl u formlan ve kategarilerin
de d1~ dtinyaya ili~kin bilginin temel
ko~ullan oldugunu one si.irmti~ttir. Bu
kutuplar 535
nunla birlikte, bu zorunlu ka~ullar,
Kant"a gore, duyu deneyini a~an varbk-
lar i~in ge~erli degildir. Dalay1styla,
Tann ve ruh gibi varhklar bilinemez. Bu
ise, melafiziksel bilginin, a priori spekti-
lasyonlar ortaya koyan geleneksel meta-
fizigin imkans1z oldugu anlarruna gelir.
Varalu~~u felsefenin onemli temsilcile-
rinden biri olan A. tCamus ise, Sisyphos
$oleni adh eserinde, insan1n ozti itibari y-
le sac;ma olan evrenin dagas1n1 ve anla-
rruru, rasyonel ve bilimsel yontemlerle
a~1ga ~1karma gayretinin sanu~uzlugu
ve bo~lu~unu anlatlr. ti<.iergaard'In, in-
sanln di.inyay anlamaya yonelik rasyo-
nel ~abalannJn ~eli~ik dogasuu artaya
koyan, ku~kucu argumanlarnu benim-
seyen Camus, bu durum kaJllSinda, fi-
lozafun inanca dayanan ~ozi.im iini.i
kabul elmek yerine, Nietzschenin dtin-
yarun 'Tanrnm oli.imi.inden' kaynakla-
nan anlams1zhg tezini payla~m~tJr.
insanm geleneksel anlamda bir bilgiye
sahip olamayacaguu savunan Camus'ye
gore, insarun anla~1lmaz ve anlamdan
yaksun bir di.inyay1 anlamaya ve boyle
bir di.inyada anlam bulmaya ~ah~mas1
sa~ma bir ~abad1r. Camus'ni.in soz ko-
nusu ku~kuculugu, Ayd1nlanmayla on-
dakuzuncu yuzylln iyimserlitiffin bir
yan1lsamadan ba~ka bir ~ey olmad1g1n1
ifade etmekte, insan1n ban~, ilerleme ve
mutlulukla ilgili umutlanNn, 20. yuz-
ylldaki felaketlerin ard1ndan kti~i.ini.i
yans1tmaktad1r.
kutuplar [in g. polarities; Fr. polarites ]. Fel-
sefede, u~lan gosteren kar~1t ya da z1t
terim veya ogeler; iyi/koti.i, a~k/ nef-
ret, dogru /yanh~, aydnhk/karanl1k,
s1cak/ soguk, ahlaki/ ahlaks1z, gi.izel/
~irkin gibi birbirlerinin tam kar~1S1nda
yer alan nitelik ya da degerler.
Kutuplar, ontalajik bak1mdan varolu-
~u kar~1hna bagh alan, kar~1 kutbu va-
raldugu takdirde varalan oge, nitelik
ya da degerlerdir. Buna gore, ayd1nl1k,
karanhk almadan varalamaz; iyi varol-
m~zsa kotu de almaz ya da kotti olma-
d1g1nda, i yin in anlam1 olmaz.
536 kuvvet
kuvvet [ing. force; Fr. force; AI. lrrafl].
Ba~ka bir ~eyi, bir ~eyin ozelliklerini,
niteliklerini, hareketini ve mekansal ili~
kilerini etkileyen eylem, faaliyet ya da
enerji. De~i~menin, hareketin, eylemin,
faaliyetin nedeni alan ~ey. Eylemi yara-
tan, hareketi, olu~u, yokolu~u sa~layan
gu-;, kudret. Meydana getirdi~i de~i~ik
likle ol-;ulen hareket ettirici gi.i-;.
Felsefe taril'linde, kuvvet sozcu~unu ilk
kez olarak kullamp, ona felsefi bir anlam
yi.ikleyen filozof t Aristoteles olmu~tur.
Ona gore, her varhk ti.iri.ini.in ozunde,
kendisini hareket ettirecek ol~de bir
kuvvet vard1r. Kuvvet, bu -;er-;eve ic;inde
hareket guci.i, olu~ ve de~i~menin kay-
na~l, hareketsiz durum ya da kuvveden
fiile ge-;i~tir. Atomcu anlay1~a gore ise,
madde birikmi~ bir kuvvetler butuni.i .
olup, do~amn d1~mda hareket ettirid bir
gu-; aramaya gerek yoktur, zira hareket
ettirici gu-; maddenin ozunde vard1r. Bu
atomcu anlay1~1n kar~1smda ise, kuvve-
ti yalmzca Tann'da ya da ruhta bulan
goru~ yer ahr. Ome~in, lslam felsefesi-
ne gore, ger-;ek kuvvet salt Tann'ya
ozgu olup, varolan he~ey her bakun-
dan Tann'run gucune, iradesme ve mut-
lak kudretine ba~hdu. tLeibniz de, mo-
nadoloji goru~iinde, meta&zigini kuvvet
fikrine dayandmru~br. Onun metafizi-
ginde, dunya basit ve tinsel kuvvetlerin,
yani monadlarm bir birle~imden ba~ka
bir ~ey de~ildir.
kii~iik onciil [ing. minor premiss; Fr.
prbnisse mineure; AI. untersatz]. Katego-
rik bir tas1mda, ku~uk terimin yer aldl-
~~ oncul, ku-;uk ve orta terimle kurulan
onerme.
Buna gore, 'Tum insanlar olumliidi.ir',
'Sokrates insand1r', '0 hal de, Sokrates
olumludur' tas1mmda, 'Sokrates insan-
du' onermesi, ku~uk onculdur.
kii~iik terim [ing. minor term; Fr. terme
mineure; AI. untertenn]. Kategorik bir ta-
Slmda, sonucun oznesi alan ve S harfiy-
le gosterilen teri.
kiiltiir [lng. culture; Fr. culture; Aim. lod-
tur]. lnsan toplumunun, biyolojik ola-
rak de~il de, sosyal olarak ku~aktan
ku~a~a aktard1~1 maddi ve maddi ol-
mayan Uri.inler butuni.i, sembolik ve o~
renilmi~ urtinler ya da ozellikler topla-
ml.
Latinceden gelen k ultur terimini gunu-
muzdeki anlamma yakm bir bi-;imde
ilk kez olarak 17. yuzyllda do~al hukuk
du~unuri.i Samuel von tPufendorf kul-
lanrm~tu. Ona gore, kultur do~aya kar-
~lt alan ve belli bir toplumsal ba~lam
i-;inde ortaya -;1kan tum insan eserleri-
dir. 18. yi.izy1hn sonlarmda iinlu Alman
filozofu +Kant da ki.ilturil aym anlamda
insamn kendi rasyonel ve manhkl1
ozunden dolayl ozgurce hayata ge-;ire-
bilece~i ama-;lann, ideallerin tumu ola-
rak tammlanm1~t1r, '
Bununla birlikte, esas Ayd111.lanma <;a-
~mda olu~an ti.iltur kavramJ..run ger-;ek
yarahc1s1 i.inlu Alman filozofu tHer-
der'dir. Ona gore, ki.iltur bir ulusun, bir
halk ya da toplulu~un ya~am tarz1d1r.
Herder'in soz konusu kulti.ir kavray1~1,
kulture tarihsel bir boyut kazanduu-
ken, gunumuz kultur gorii~une -;1kan
yoldaki en onemli kilometre ta~m1 mey-
dana getirir. Nitekim, antropolog E. B.
Taylor 1871 y1bnda kulturii, bilgileri,
inanc;lan, sanab, ahlak1, yasalan, gele-
nekleri, ve bir toplurnun uyesi olarak in-
sanm edindi~i butiin oteki e~ilirn ve
ah~kanhklan i-;eren kompleks butun
olarak tamamlam1~hr.
iktisadi iiretim ve mubadele sistemini,
akrabahk ve aile orgutlenmesi dizgesini,
siyasi ve dini orgutlenmeyi, giin)iik
ya;;.arn kurallanru, ahUik ve adalet siste-
mini, dili ve efsane, sanat,. felsefe, ve
hatta bilirn uretirnini ihtiva eden bir ~ey
olarak. butun tarihsel ve evrensel boyu-
tuyla kultiir tarurm, bununla birlikte
kulturu uygarhktan aymnaya yebne-
yen. olduk-;a genel bir kultur kavrayl~l
na tekabi.il eder. Anglo-Sakson dunyada
-;ok yaygm alan soz konusu kultur/
uygarhk ozde~li~i, Alman du~uncesin
de Kultur ve Zivilisation aymm1yla daha
sa~hkll bir bi-;imde kar~1larur. Buna
gore, kultiir veya tinsel kultilr semboller
ve de~erleri ifade ederken, uygarhk ya
da maddi kultiir teknolojiyi, iktisat ve

toplwnsal hayau kuran rum fa~liyetleri
tarumlar. ~u halde, ki..iltiir genel bir bi-
-;ilnde ve uygarhkla e~anlamh olarak,
insan ti..iri..ini..in hayatlm, ya~m tarzuu
ti..im diger ya~am tarzlanndan ay1ran un~
surlar bi..itiinu diye ve daha ozel olarak
da, bir uygarhg1 meydana getiren deger~
ler toplanu ~eklinde tammlanabilir.
Bu baglamda, farkh deger ya da kiil-
tiirlere sahip toplumsal veya etnik
gruplar arasmdaki dogrudan ve surekli
temasm sonucunda, gruplardan biri
veya digerinin ya da her ikisinin birden
diger grubun kiilturunu, kiilturel ozel-
liklerini toptan veya k1smen benimse-
mesi surecine kiiltiirlenme ad1 verilir.
Ote yandan, bir toplwnun kendi kiiltu-
runu, kiilturel deger ya da ozelliklerini
uyelerine aktanna surecine, toplumu
meydana getiren bireylerin, toplwnun
istek ve beklentilerine uygun olarak et-
kilenmesi ve degi~tirilmesi i~lemine
kiiltiirleme denmektedir.
Aym baglamda ve yakla~Ik olarak
aym anlam i-;inde, bir toplumsal gruba
ait olan bilginin, yerle~ik soylemlerle
sembolller duzeninin diger ku~aklara
iletilmesi sureci kiiltiir aktanm1 diye ta-
nunlamr. Yine, ozellikle kiilturlenme soz
konusu oldugunda, bir kiilti..irel grubun
uyelerinin ba~ka bir kulturle temas i-;ine
girdikleri zaman kencU kiilti..irlerini ya da '
geleneksel kultur degerlerini tumden ya
da bir bolumuyle yitirmelerine kiiltiirsiiz~
le~me veya kiiltii.r yitimi denir. Ayni ~e
kilde, bir insarun kendi kiilturilile ya-
banci bir kiiltiir, tiimden farkh bir
degerler ve nonnlar sistemi i-;ine girdigi
zaman, ya~ad1g1 yolunu kaybetmi~lik,
~a~kmhk veya yonsiizliik duygusuna
kiiltilr ~oku ad1 verilmektir.
Ote yandan, modem toplumlarda,
farkll, hatta -;ogunluk rekabet h:ilindeki
kiiltiirler ve altkiiltiirlerin varhg1 dikka-
te ahnd1gmda, kendi kiiltiir degerlerini,
davraru~ veya ya~am tarzmJ ve dilini,
sahip oldugu siyasi ve iktisadi gil-; sa-
yesinde, diger kiiltiirlere empoze ede"i
len kiiltiir htikim ~iiltiir diye t;Jp1mlan1r.
kiittiirel 537
kiiltiirel [ing. cultural; Fr. culture/; AI. kul-
turell]. 1 Kiiltiirle ilgili; 2 Tinsel ya da
manevi kiiltiire, bir toplulugun hayat
tarzma ili~kin olan; 3 Dogu~tan getiri-
len veya biyolojik olarak miras almana
kar~1t olarak, sosyal bir bi-;imde aktan-
lan veya i-;inde ya~arulan toplumsal du-
rumdan kaynaklanan; 4 Varolan kiiltii-
rii geli~tirmeyi, yaygmla~hrmay1 ama-;-
layan ~ey ya da ~eyler i~in kullamlan
s1fat.
Buna gore, kiiltiir iiretimiyle ugra~an
veya sanatsal, dii~iinsel ve bilimsel -;a-
h~malarm siirdiiriildugu, himaye edi-
lip desteklendigi veya geli~tirildigi or-
gut ve ortamla ilgili unsurlara, veya
kiiltiiriin toplumsal ~evreye sunulmasl-
na veya yay1lmasma imk:ln veren ara-;-
lar ya da a.Ietler sistemine kiiltiirel aygrt
ad1 verilmektedir. Yine aym baglamda
ve Frans1z dii~iiniirii tBaudrillard tara-
fmdan betimlenen postmodem diinya-
da, dinleyici ve ahct kitle i-;in toplumsal
anlamlar ile kiiltiirel fonnlann kaynag1
oldugu one siirtilen televizyon kiiltiirel
forum diye tammlarur.
Yine aym genel -;er-;eve i~inde, birbir-
leriyle rekabet h:ilindeki toplumsal ~
karlarm anlamlar baglammda sergile-
nen miicadelesinin vuku buldugu or-
tam ya da arenaya kiiltiirel alan ad1 ve-
rilmektedir. Buna kar~m, soz konusu
kiiltiirel alan i~inde kendilerine bir yer
bulan kiiltiirel unsur, deger, fikir ve
fonnlarm siireklilik kazanmalan duru-
mu ise kiiltiirel yeniden iiretim diye ta-
nlmlanmaktadlr.
Ote yandan, kiiltiir unsurlanru, kiiltii-
rel degerleri veya belli kiiltiir fonnlanm
ahmlayabilme kapasitesine, ~u ya da bu
kiiltiirel ifadeye eri~ebilmek i-;in gerekli
maddi, ama daha ziyade tinsel altyapi
ya sahip olma durwnuna kiiltiirel yeterli-
lik denirken, soz konusu unsur, deger
ve formlan ahmlayacak durwnda alma-
maya, e~tim sisteminde arzu edilen ba-
~anyl saglayacak gerekli dil formlanna
ve bilgi tiirlerine sahip olamama h:iline
kiiltiirel yoksunluk adl verilmektedir.
Yine aym baglamda, mevcut statiiniin,
538 kiilturel bircilik
hAlihaz1rdaki siyasi iktidann varolu~u
nu ve surekliligini me~rula~llran -;ok
-;e~itli dilsel ve kultiirel yeterlilikler bu-
tunti, bilgi, fikir ya da ortuk kabuller
toplatnl ise, tinsel zenginlik veya servet
anla1n1nda, kiUtiirel sermaye olarak ta-
nJmlantnaktadn. Buna kar~1n, topluan..
da, kendilerine yuksek bir deger izafe
edilen hedef, ideal ya da amafilan ku-
c;umseme, onlar1 bir tiir hi benimseyeme-
tne durumuna da kultilrel yabancrla~,na
denir.
Yine, kultur unsur lannda, kultiirun
maddi ve tinsel bile~enlerinde meydana
gelen degi~imlere kiilturel degi~nze ada
verilirken, teknolojideki, kultiirun mad-
df unsurlanndaki degi~menin, tinsel y a
da ananevr unsurlardaki de~i~meden
c;ok daha hazh olup, ikisi arasmda bir
bo~lugun ortaya ~asa durumu kultil-
rel gecikme olarak tanamlanar.
kulturel bircilik [ing. cultural monism; Fr.
nzonisme culture/). Farkl1 bir arktan olan
azanhklaran, etnik ve din[ azanhklann
hakim kultur i-;inde eritilmesi ya da
hakim kultiire assimile edilmesi gerek-
tigini, zira birci ve butunsel bir sistem
i-;inde, -;ata~ma ve sava~ olasahgman,
-;ogulcu bir sisteme k1yasla daha azalda-
~aru, one suren toplum elseesi goru-
~ u.
kulturel gorecilik.[ing. cultural relativity;
Fr. relativitt culturelle]. 1 Genel olarak,
ilkel ve modem kul turlere ili~kin ara~
hrmalardan, e~deyi~le antropolojiden
hareketle, a) geleneklerin, ya~am bifiim-
lerinin, tabulann, dinlerin, degerlerin,
ahlaklann, gundelik ah~kanhk ve ta-
vtrlarln bir kulturden digerine farkhhk
gosterdiklerini, b) insan varhklannan
ahl4kf inan-;, tavar ve degerleriru temel-
de kultur -;evrelerinden kazandaklanna,
insanlann kendi kulturlerinde toplum-
sal olarak kabul goren ya da kutsanan
de~erleri i~selle~tirdiklerini, ve c) farkh
kulturlerdeki insanlann, yalnazca tek
bir ahlikan varoldu~na degil, fakat
ayau zamanda tek do~ru ahlakan kendi
ahlaklan olduguna inandaklanru savu-
nan anlaya~.
2 Daha ozel olarak ve de dilden hare-
ketle, kavramlann; neyin bilgi ve ahlaki
bakJmdan do~ru olduguna, bilginin ve
hatta ger-;ekJigin bizzat kendisinin
neden meydana geldigine dair fikirle-
rin toplumsal olarak kuruldu~u veya
in~a edildi~i gorii~u.
Ger-;ekli~e yukledi~imiz anlamm, ger-
fieklik duyumuzw1, topJumuny-. ..:urlUk
teki hakim soylemine dayanan sosyal
bir yapam oldugW\u savunan kultiirel
goreciligin en onemli esin kayna~a, dilin
dunyaya in~a ettigini, ve dolay1styla
gcr-;ekli~in dilden ve zihinden ba~amslZ
olmaytp, dilsel ve kultiirel kategoriler
tarafmdan ~ekillendigini one suren
Ludwig tWittgenstein gibi dilci filozo-
lardtr. Iki kulti.iri.in, duny~ gorii~leri ol-
duk-;a arkl1 dillere ve onciillere dayan-
dagt i9n, mukayese edilemez oldu~unu
savunan kulturel goreci bakJ~ a.;u;uu en
iyi bir bi-;imde temsil eden ki~i, Bab kul-
tiiriinden, kendilerine dliandan bakan-
lar tarafandan kavraruJamayacak kadar
farkll kultiirler bulundu~nu soyleyen
Paul tFeyerabendtir.
kulturel muUak~hk [ing. cultural absolu-
tism; Fr. absolu tisnre culturel). Nihai ve en
yuksek ahlaki ilkelerin bir kiilti.irden di
gerine farkhlJk gostermeyip, o:zUnde
ayna oldugunu savunan anlaya~. Tii1n
kultiirlerin aynt ahJaki kural ve standart-
lara sahip oldugunu degil de, degi~en
tUm kural ve standartlann gerisindeki
temel ilkelerin bir ve ayru old u~u sa-
vunan goru~.
Kulturel mutlakfithk, ahlakl ilke ve de-
gerlerin kulttirden kultiire de~i~tnedi
gi tezini desteklemek iizere, ~u olgulan
temele ahr: 1 Tum toplumlar, om~~in
insan ya~amtyla, cinsel tutumlarla,
anne-baba ve -;ocuk arastndaki ili~kiler
le ilgili olarak benzer ahlaki ilkelere sa-
hiptirler. 2 Farkh kul turlerde ya~ayan
tUm insanlar, yeme, i91le, uyu1na ve
cinsellik bak1m1ndan benzer istek ve ih-
tiya-;lar sergilerler. 3 Tum kulturlerde,
ili~kiler ve insan eylemlerinin ortaya
filktl~l durumlar a-;asandan biiyuk ben-
zerlikler vardar. 4 insanlann duygulan,
tavarlan soz konusu old u~u, kul tiirler

arasmda buyuk benzerlikler oldugu or-
taya t;tkar.
kii.ltiirel-tarihsel yakla~1m [lng. cultural-
historical approach; Fr. approche historico-
culturelle]. Tarihte salt bireyselle~tirici
rakla~tmlann kullantlmasma kar~l <;1-
kan ve sosyolojik t;ozumleme yoluyla,
rum kulti.ir tarihi it;in get;erli olabilen
genel sonut;lar t;tkaracak bir kulti.ir ta-
riht;iligine yonelinmesi gerektigini savu-
nan Alman tariht;isi K. Lamprecht tara-
hndan geli~tirihni~ olan yontem ya da
yakla~tm.
Tarihin konusunun insarun psikolojik
ya~anhlanntn get;mi~i oldugunu, bir
kitle psikolojisinin, toplu halde ya~ayan
insanlann yaygm ve ortak eylem tipleri-
ni, payla~hklan amat;lan, degerleri ve
kulturel arat;lan, tarihsel geli~imleri it;in-
de incelemek suretiyle, kulti.ir tarihini
anlamanuza yardun edece~ni savunan
Lamprecht'e gore, sosyoloji ve sosyal psi-
koloji ile destekJeiuni~ bir tarih, genel
yasalara ula~mak suretiyle, gene lle~tiri
d bir bilim olarak, bilimler sistemi it;in-
deki yerini alabilir.
kulturel vizyonu olan du~unur [tng.
thinker having a cultural vision]. Bah du-
~uncesinde, kulturun genel durumunu,
akl~tyla sonuc;lannt derinlemesine go-
rebilen du~unur it;in kullantlan deyim.
Kulturun genel ak1~1 ic;inde gundem
belirleyen bu tur du~unurler, a~k.Jn ve
baglaytci bir kulturel bakl~ ortaya ko-
yarlar. Bu bakt~ a~klndtr, t;tinku daha
onceki du~unceyle olan tum baglartnt
kopanr. Baglaytctdir, zira du~unur ken-
disinden sonra gelen du~unurleri kendi
bak1~1na baglanmak durumunda bua-
k.Jr. Kendisini izleyecek du~unurler it;in
entellekti.iel baklmdan neyin oncelik ta-
~tdtglnt gosteren, yeni bir ~eyler yara-
tabilmek umuduyla strur durumlarda
ya~amay1 set;en kulti..irel vizyon sahibi
du~unurlerin ba~tnda, hit; ku~ku yok
ki unlu Alman filozofu F. +Nietzsche
gelmektedir. . soplzie]. Kulturun dogastnl, yaptstnt, ge-
kiiltiir endustrisi [tng. culture industry; Fr.
industrie de culture; AI. kulturindustrie]
Populer kulti.iru, yani radyo, televizyon,
kitap, magazin ve gazeteleri, populer
kiiltiir felsefesi 539
muzigi meydana getiren tiim faaliyet ve
duzenlemelerle, kulti..irel organizasyon-
lart ve bu arada kulturtin standartla~
masuu dile getirmek it;in k ullantlan
genel terim.
Kultur endustrisi terimi, bu tur endust-
rilerin kapitalizmin egemenligini peki~
tirip gtit;lendinnek it;in kullanddtgtnt sa-
vunan Frankfurt Okulu du~unurlerinde
buyuk bir onem kazanma~ttr. Buna gore,
+Frankfurt Okulu du~unurleri, kultur
endustrisinin oncelikli aanacuun, bireyin
kapitalizmi benimsemesini kolayla~tu
mak oldugunu one surerler. Yine, kultur
endustrisinin olumlayta kulturu, gtin-
luk ya~amm sorumlulugundan, agtr ve
sdoa i~lerinden t;ok az bir Q!ba ile g~ici
bir ka9~ saglayara~ oyalanma ve zihin-
sel uzakla~ma yarahr
Kulti..ir endustrisi, bu amaca ula~mak
it;in, birtahm. standardizasyon teknikleri
kullarur, s1radan tepki mekanizmalan
geli~tirir, sozde bir bireysellik it; in uygun
yollar ortaya koyar. Bununla birlikte,
Frankfurt Okulu mensuplarma gore, kul-
tur endustrisinin sundugu kat;t~ gert;ek
bir kat;t~ degildir, zira onun sagladtgt
kat;t~ ve dinlenme, insanlan yalruzca ya-
~amlarmdaki temel baslalardan uzak-
la~hrmaya ve t;ah~ma azimlerini yeni-
den yarahnaya hizmet eder.
Ote yandan, kulti..ir endustrisi milyon-
larca insanl hedef ahrken, omegin
t Adorno'ya gore, onlan bir hesap kitap
nesnesine, kulturel makinan1n snadan
bir di~li ya da eklentisine indirger.
Buna gore, kultur endustrisinde mu~te
ri kral ya da velinimet degildir; mu~te
riler kultur endustrisinin oznesi degil,
fakat nesnesidirler. Yine, kultur endust-
risinde, pazar it;in uretim kulti..ir urunle-
rini standardize eder ve estetik formlart
asgari bir mu~terege indirger.
kullur felsefesi [tng. philosophy of culture;
Fr. philosopltie de culture; AI. kultu,-plzilo-
li~Inesini, t;e~itli tezahur ya da goru-
numlerini, kultur alanlartyla olaylannl,
felsefi yontemlerle ele ahp analiz eden
felsefe turune verilen ad.
540 l<iime
Tinsel ve ahliiki ya~am, dini, ahliiki,
teknik, estetik ve bilimsel nitelikteki
olaylar butunu olarak kultiir, tumuyle
ve tam olarak tarih i~inde ortaya ~1klig1
i~in, ~ogu zaman tarih felsefesiyle Ciz-
de~le~tirilen kultur felsefesi, 18. yuzyd-
da, daha ~ok italya'da tVico, Alman-
ya'da tHerder ve tDilthey, Fransa'da
tRousseau ve tVoltaire'in ~ah~malary
la ve daha ~ok bir kultur el~tirisi ~ek
linde ortaya ~lkml~hr.
kiime [Os. ciim/e; Ing. set; Fr. ensemble; AI.
menge]. Eleman aduu verdigimiz canh
veya cans1z varhklardan, ~ekil veya
simgelerden, soyut kavramlardan mey-
dana gelen topluluga verilen ad.
kiireselletme [Ing. globalisation; Fr. globa-
lisation ). Modemizasyon surecinin bir
par~as1 olarak, i:izellikle 20. yuzy1hn son
~eyreginde ve Dogu Blokunun ykdma-
smdan sonra, tek kutuplu bir dunyada
>;uhur eden kiilturel sistemine, dunya-
run somut bir bi~imde tek bir butun ola-
rak yap1la~mas1 surecine verilen ad.
Kureselle~me ya da global kultur,
biitun dunyay1 ku~atan ~ok geni~ kap-
samh bir enformasyon sisteminin varo-
lu~u, kuresel tuketim modellerinin do-
gu~u, kozmopolit ya~am tarzlanmn
geli~imi, Olimpiyat Oyunlan ve Dunya
Futbol $ampiyonalan benzeri global
spor etkinliklerinin varhg1, dunya turiz-
minin yayll~, ulus devletinin egemen-
liginin zayflamas1, butun bir gezegeni
tehdit eden ekolojik krizin farkma vanl-
masl, s1mr tammayan ekonomik ve
Iicari etkile~imin hlzlanmasl, Avrupa
Uluslar Toplulugu ve Birle~mi~ Millet-
ler gibi t~kilatlann ve tum dunyay et-
kileyen politik sistemlerin dogu~u,
Marksizm veya liberalizin benzeri glo-
bal politik hareketlerin geli~imi, insan
haklan kavramuun sm1r tarumayan ya-
yiilml, kulturler arasmdaki kar~1hkh
ili~kilerin butun dunyay1 etkileyen bo-
yutlara vannasmm sonuru olan bir
sure~ ya da olgu olarak tammlamr.

L bir felsefeye ula~ml~ olan Frans1z filo-
Lacan, Jacques. 1901-1981 ylllan arasm-
da ya~am1~, ve psikanatizin kurucusu
tFreud'dan ,.ok etkilenmi~ olan iinlii
Frans1z psikanalisti.
Ya~arrunm biiyiik bir boliimiinde
Freud'a donii~iin gerekliligini vurgula-
yan Lacan, tpsikanalizin kurucusuna
itibanm yeniden kazand1rmaya ,.ah~
ml~hr. 0, Fransa'da Kojeve'in Hegel
iizerine derslerini izlemi~, Heidegger'i
okuyarak yeniden yorumlarru~ ve psi-
kanalizi felsefi kavramlarla zenginle~ti
rerek daha anla~d1r h~le getirmenin
miicadelesini vermi~tir.
Bununla birlikte, dilbilim ve yaplsalcl-
hk, onu tHegel ve tHeidegger'e gore
,.ok daha yogun bir bi,.imde etkilemi~
tir. Ozellikle dil iizerinde duran ve psi-
~ik yapuun incelenmesinde simgesel
olana biiyiik bir onem veren Jacques
Lacan, bu sayede Freud'un ogretisini
yeniden diizenlemi~ ve yap1salcl bir
~er~eve i,.inde yeni bir ozne teorisi ge-
li~tirmi~tir.
Lacan'm psikanaliz kurarru, bir bolii-
miiyle yap1salcl antropolojinin, bir bo-
liimiiyle de dilbilimin ke~iflerine daya-
rur. Bilin,.dl~mm da dilinkine benzeyen
gizli bir yaplSI oldu~.mu soyleyen
Lacan, diinyanm, ba~kalannm ve ben-
lit;in bilgisinin dil tarafmdan belirl~ndi
gi iddiasmda olmu~tur. Dil, bir kimse-
nin ayn bir varhk olarak kendisinin
ay1rdma varmasmm zorunlu onko~u
ludur. Dilin, i,.erisinde toplum tarafm-
dan verilen ~eylerin, yani kiiltiiriin, ya-
saklann ve yasalann ta~md1g1 bir ara,.
oldugunu savunan Lacan'a gore, ozne-
lachelier, Julius 541
leri aralannda birbirlerine gore, ta~1-
d1klan kar~1thklar yoluyla tammlaya-
rak oznelligin temelini kuran ben-sen
diyalektigidir.
Lachelier, Julius. 1832-1918 ydlan ara-
smda ya~am1~ ve tiimevanm preble-
mine getirdigi ,.oziim yoluyla tinselci
zofu.
Temel eserleri Du Fondement de l'lnduc-
tion [Tiimevannun Temelleri Ozerine]
ve La Psychologie et le Metaphysique
]Psikoloji ve Metafizik) adh kitaplar
olan Lachelier, tiimevanm konusuna,
hpk1 +Kant gibi, diinya ili~kin tecriibe-
mizin zorunlu k~ullanru ara~hrarak
girmi~tir. Deneyimin bize yalmzca, fe.
nomenler arasmdaki pratik baglanblarla
ilgili sm1rh saytda gozlem saglad1gml,
fakat bu fenomenlerin ni.;in birbirlerine
baglandlklanru soylemedigini, bizim
ise, tiimevanmsal ak1lyiiriitmede, s1mrh
say1daki gozlemlerden, gelecekteki goz-
lemlenmemi~ baglantdan da i,.eren
tiimel bir sonw; ,.1kardlglltUZI dile geti-
ren Lachelier, tiimevannun bilimsel
pratik a,.1smdan gerekJi olmakla birlik-
te, felsefi diizlemde ancak fail ve meka-
nik bir nedensellige ek olarak ereksel
ya da final bir nedensellik yoluyla te-
mellendirilebilecegini savunmu~tur.
Ba~ka bir deyi~le, Lachalier'ye gore,
tiimevanm, ayn fenomenlerin mekanik
olarak birbirlerine baglarum~ dizilerin-
den ba~ka, btitiinler ya da birlikler ola-
rak fonksiyon goren kompleks fenomen
obeklerini van;ayar. l:;e~itli diizeylerde
varolan bu biitiin ya da birlikleri, ancak
diizenleyici i,.kin ereksellik dii~iincesiy
le a(,'lklayabilecegimizi savunan filozof,
bu nedenle, her fenomeni, bir amaca yo-
nelmi~ kendiliginden bir e~ilimi ifade
eden bir giiciin tezahiirii olarak gor-
mii~tiir. Ona gore, i~te bu gii,. dii~iin
cesidir ki, duyumlaruruzm keskinlit;ini
ve yo~nlugunu a,.J.k.Jay1p, diinyamn
oznel duyumlanrruza indirgenemez ol-
dugu kanaatimizin temelinde yer ahr.
Buna gore, diinyanu.zm diizenli, anla~l
labilir ve dii~iinceyle niifliz edilebilir
542 Laclau, Ernesto
oldugu kabulune dayanan h1Jnevarnn,
soz konusu d uzenlili~i temellendirecek
ereksel nedenselli~e ihtiyac; duymakta-
dtr.
Laclau, Emesto. Arjantin do~umlu c;a~
da~ politika teorisyeni. Temel eserleri:
Nt:""'-'J Refleet ions on the R~olution of our
Time [ZamanamlZln Devrimi Ozerine
Yeni Du~unceler], Politics and Ideology it
Marxist Tlzeon; [Marksist Teoridc ideolo-
ji ve Pratik], C. Mouffe'yle birlikte yaz-
lnl~ old u~u Hegemony and Socialist Stra-
tegy [Hegemonya ve Sosyalist Strateji].
Laclou, Marksizmin kriz ic;inde oldu~u
nu ve toplumu konu alan teoriletirme-
lerde pek buyuk bir anlam ta~1mad1~1n1
one suren sol e~ilimli du~unurler ara-
smda yer ahr. Tarihin ozunu ve albnda
yatan anlama kavrama iste~i sergiled i~i
ni soyledi~i, Marksizm, Laclou'yu gore,
detenninizmi benimsemi~ ozcu bir 0~
retidir. 0 sadece ekonomiye ayncahk ta-
nnnakla kalmaz, fakat kendisine ontolo-
jik bir statu yukledi~i i~c;i s1n1fuu
kapitalizmdeki de~i~menin kayna~1
olarak gorur.
Laclou i~c;ilerin onculuk etti~i s1n1fs1Z
bir toplum yaratmay1 amac;layan 'i~c;i'ci
sosyalizm anlay1~1n1 reddeder. 0, bu-
rokrasiye ve bireyin bashnlmasma yol
ac;an tum devletc;i sosyalizm bir;imlerini
de ~iddetli bir bic;imde ele~tirerek radi-
kal politikanan ozgurlukc;u boyutlanna
ag1rhk venni~tir. Onun gozunde ger-
c;ek sosyalizm, butun hiyerar~ilerle
e~itsizli~in, e~itlik ve ozerklik lehine,
kokten sokulup yok edilmesinden ve
burjuvazinin ba~lath~t demokratik dev-
rimin varolu~un tum boyutlanna ge-
ni~letilmesinden meydana gelir. Lac
lou'nun sosyalizm goru~u, Marksizmle
olan koprulerin ahhnasma ve liberal il-
kelerle uzla~almasana dayantr. Ernesto
Laclouya gore, solun gorevi, liberal-
demokratik ideolojiyi terkebnekten zi-
yade, onu c;otulcu ve radikal demokra-
si do~rultusunda derinl~tirmektir.
Laerle'li Diogenes. Eski Yunan felsefesi-
nin tarihini aktaran kitab1yla un kaz.an-
ml~ olan Yunanh felsefe tarih-;isi. Laer-
teli Diogenes'in buyuk onemi, Se~kin Fi-
lozojlann Ya~antlan, Ogretileri ve Deyi~le
ri adh eserinin, antik Yunan felsefesiyle
ilgili ikinci elden bilgi kaynaklann1n bi-
rincisi ve en onemlisi olmasmdan kay-
naklanmaktadlr.
lafzi [tng. verbal; Fr. verbal) Ba~kalar1yla
anla~ma ve ileti~im ic;ine girme aract
olarak soz anlamana gelen lahzdan lure-
yen ve lafza ili~kin olant gosteren s1fat.
Buna gore, lafzi s1fan 1 zihinden, dil-
den ba~uns1z olgularla de~il de, salt
sozcuklerle, sozlerle ili~kili ohna; yaz1h
olmay1p. sesli olan soz ve sozcuklerle il-
gili olma durumunu tan1mlar. 2 Lafzi
terimi, bu kez olumsuz ve pejoratif bir
anlam i-;inde ve a~a~1lay1c1 bir nuans
la, salt sozcuklerden ibaret olan1, keli-
melere indirgeruni~ bulunan1 nitele-
mek ic;in kullaruhr.
Bu ba~lamda, sozci.iklerde kalan, keli-
melerden veya sozriik oyunlarmdan
oteye ge-rmeyen bilgi IJlfzi bir bilgi diye
taiutnlarur. Ote yandan, dt~ dunyada
yer alan gerc;ek olay, olgu ve nesnelerle
ilgili olan ve tarb~an ki~ilerden birinin
gerc;ek olgularla ilgili yanh~ bir inancl-
na dayanan olgusal tarh~ma ve anla~
mazhklardan farkh olarak, yalruzca soz-
cuklerle ilgili olan, sozcuklerin ya da
kullarulan kavramlann anlamlanndan
kaynaklanan tarh~ma ya da anla~maz
h~a lafz'i tartr~rna denir. Buna gore, sen-
taktik ya da semantik c;ok anlamhh~1n
yol ac;h~l tarh~ma olarak lafzi tarh~
ma, ayna dili kullandaklann1 sanan iki
ki~inin, bu dilde gec;en belli bir sozcu-
~iin anlarru ya da uygulama kurah uze-
rinde uzla~amamalarmm sonucu olan
bir anla~mazh~1 ifade eder.
i~te bu c;erc;eve ir;inde, du~uncelerini
ya da fikrini ac;tkc;a dile getirecek yerde,
anlama iyi anla~1lmam1~ sozcukleri ard
arda sualamakla yetinmekten veya ge-
re~inden c;ok sozcuk kullanmaktan olu-
~an entellektuel kusura lafzilik denmek-
tedir.
laissez-faire. Her turlu devlet mudahale-
sine kar~1 c;1kan, bireyin kendisine en
fazla ozgurluk tanlnmasa gereken ikti-

sad! karar birimL te1nel ~1nil olciu~unu
one siiren iktisadi tliberahzln veya bi~
reyciligin te1nel diisturu olan 'Brak1n1z
yapstnlar, b1rak1ruz ge-;sinler'in ktsaltll-
ml~ Frans1zca ifadesi.
Ozellikle, onsekizinci yuzy1lda geli~en
ve o zamanlar ilerici bir karakter ta~l
yan laissez-fairein en te1nel varsaytmla-
nndan biri ahenk ve dengedir. Varsay-
ma gore, eger bireyler kendi c;1karlan
pe~inde ko~arlarsa, sonu-;ta genel -;1ka-
n da arthnn1~ olurlar. Rekabetin sonu-
cu olan iktisadi ahenk hipotezi sonrala-
n birtak1m genellemeler sonucunda,
ozellikle Darwin ve Spencer taraftndan
halka ve biitiin topluma mal edilmi~tir.
Buna gore, biitiin evren en uygun ola-
nln ya~a1nda kahnas1 yasas1yla yonetil-
mekte olup, dogal aytkJanma yalntzca
bir evrim kuram1 degil, ilerlemenin de
teorisidir. Omegin Spencer i-;in, kurum-
lann ya da devletin bireylerin iktisadi
faaliyetlerine miidahalesi, ahlAk ve iler-
leme i-;in bir engel meydana getirir.
LA issez-faire'i ifade eden bu varsay1m1n
gerisinde iki toplumsal ko~ul bulun-
maktadtr. Bunlardan birincisi refah ve
gelirin dag1hm1yla ilgilidir. Bu da~h
mtn, e~it olmasa bile, adaletsizligin
bask1n -;tkhgl duygusunu yaygtnla~tlr
mayacak ve peki~tirmeyecek ol-;iide
hakkaniyet i-;inde oldugu kabul edilir.
lkincisi, iktisadi yaptrun ~iddetli buna-
hm ve -;okii~lerden bag1~1k oldugu var-
saythr. Bu iki ko~ul soz konusu oldugu
siirece, laissez-faire ogretisi sagla . l bir
zemin iizerine oturur.
Bununla birlikte, ozellikle ondokuzun-
cu yuzythn sonlanyla yinninci yuzytlda
bu iki ko~ulun bir rurlii ger-;ekle~me
mesi, laissez-faire ogretisinin ya da eski
liberalizmin yerini yeni liberalizme b1-
rakmas1na neden olmu~tur. Refah1n ve
gelirin hakkaniyet i-;inde dag1hm1 bekle-
nirken, sermayenin yogunla~mas1 ve i~
hayatuun birileri tarahndan denetlen-
mesi soz konusu olmu~tur. Monopoller,
trostler ve uluslararas1 ~irketler, yeni
efendilere tabi k1hnan milyonJar arasln-
da yogun bir ta tminsizlik ve gii-;lii bir
Lakat09, lmre 543
hayal klnkhg1 yaratml~hr. Laissez-Jniree
d u yulan geneI inanc1 y1kan bir diger
etmen ise i~sizlik olmu~tur. Milyonlar
uzun y1llar boyunca i~siz kahnca, insan-
lar kendi yasalanyla ahengine b1rak1lan
ekonominin en yiiksek genel fayday1 ve
refah1 sagladtg dii~ii ncesine ku~ku ile
bakmaya ba~lam1~lardu.
Lakatos, lmre. Bilimsel geli~meye ili~kin
ara~tuana prograrnlanyla tin kazanm1~
olan -;agda~ bilitn felsefecisi. 19221974
ytllan arastnda ya~a1n1~ olan Lakatos,
ayn za1nanda klasik bilim anlay1~1na
yonelik itirazlanyla tan1nm1~hr .
Pozitivist bilim ideali ve anlay1~1n1n
ele~tirisini yapan Lakatosa gore, bilim-
de nihai dogrulama ve nihai yanh~la
ma yoktur. Bilim yan1labilir, hataya dii-
~ebilir. Bilimde kesin dogrularla, kesin
yanh~lann olamayacag1n1 soyleyen La-
katosa gore~ bilimde hakikati garanti
edecck, dogrulugu teminat al hna ala-
cak~ genel-ge-;er, evrensel ve rasyonel
yontemler yoktur. Bilimin kesin ve de-
gi~mez bir yontemi olamaz.
Bilim alan1nda geli~meyi saglaytcl ve
geli~meyi engelleyici ara~hrma prog-
ramlan bulundugunu one siiren Laka-
tos, bu dii~iincesiyle bilimde hedefle-
nen i~ tiiriiniin bir yorumunu vermeyi
ama-;lam1~hr. lnsan, Lakatos'un bilim
yorumu temele ahnd1gmda, bir ara~hr
ma programtrun rakip ara~hr rna prog-
rarrundan daha iyi oldu8tJnu hi-;bir
zaman one siiretnez, ~iinkii Lakatos tu-
tarh bir ara~hrma program1nm reddi ya
da rakip ara~hrma programlanyla ilgili
bir tercih i-;in gerekli bir olc;iit olmadtgl-
ru soyler.
Dahas1 onun bilim anlay1~1na gore, bi-
limsel faaliyet s1ras1nda ablacak dogru
adtmlan belirlemenin kurallann1 orta-
ya koyacak tiirden bir bilim metodoloji-
sinin olanaks1z oldu8tJnu kabul ehne
zorwtJulugu vardu. Biitiin bunlardan
dolay1, Lakatos~u bilim anlay1~1 klasik
ve rasyonel bilim yorumundan olduk-;a
farkl1 bir bilim anlay1~1 olarak ortaya
-;tkar.
544 Lamark~1hk
Lamark~thk [ing. Lamarckism; Fr. Lamarc-
kisme]. Frans1z bilim adam1 Lamarck'1n
1809 ythnda Philosophie zoologique [Zoo-
loji felsefesi] adh eserinde ortaya koydu-
~u, tiirlerin de~i~mez olmay1p, de~i~i
me u~rad1~1nt, ayn ayn yaratdmaytp
birbirinden tiiredi~ini dile getiren otre-
ti. Organizman111 i~inde bulundu~u or-
tamn organizmayt etkiledi~, ve kaza-
nllml~ karakterlerin soydan soya ge~tigi
temel fikirlerine dayanan bu o~reti, tiir-
lerin yava~ bir de~i~im get;irerek ~evre
ye uydu~unu one siirer.
Lametbie, Julian Offray de. Franstz
maddecili~inin kurucusu olarak iin ka-
zanml~ olan hekimfilozof. Temel eser-
leri~ Histmre Naturelle de I' tfnze (Ruhun
Do~al Tarihi] ve I'Honmre-Machine [Ma-
kine lnsan].
1709-1751 ydlan aras1nda ya~am1~
olan Lamettrie, materyalist felsefesinde,
maddeden ba~1ms1z bir ruhu dii~iin
menin sa~ma bir ~y oldu~unu one sii-
rerek, ger~ekten varolan1n yalruzca
madde oldu~unu gostermeye ~ah~ml~
hr. Yetkinle~mi~ bir hayvan olan insa-
ntn, ne gokten dii~tii~iinii, ne de tam
olarak topra~tn ba~nndan ~lkh~m1 one
siiren Lamettrie'ye gore, insan ola~a
niistii bir yaratanm eseri, bir fikrin ger-
~ekle~mesi de~ildir~ lnsan varh~lnt, en
ilkel organizmalardan derece derece ge-
li~en daha yiiksek organizmalar ~tka
ran do~a! bir evrime bor~ludur. Ona
gore, ba~ka hayvan tiirleri gibi, insan
tiirii de birdenbire varh~a ge!memi~,
fakat bugiln gordii~iimiiz durumuna,
hayvanltktan yava~ yava' ~tkarak, de-
rece derece t;~karak ula~ml~hr.
Lamettrie bu maddeci varhk gorii~ii
nii, empirist bir bilgi anlayt~tyla ta-
mamlamt~hr. On a gore, bilgilerimizin
kayna~anda duyumlar vard1r. Duyular,
bize cans1z, hareketsiz bir maddeyi
de~il de, canh, hareket hAlinde bulu-
nan, belirli formlan olan bir maddeyi
tanthr. Organik ya~am da, mekanik bir
yap1dadtr ve duyumlayan, dii~iinen,
isteyen ruh, maddenin bir par~as1d1r.
Lamettrie'ye gore, ruh, bedenin ba~ka-
ca gorevleri aras1nda bir gorevdir ve
bu gorevin organ1 da beyindir. 0, insa-
run dii~iinebilmesinin insana hayvan-
lar kar~lstnda bir iisliinliik sa~lad1~1na
inan1r. Ama insan ruhWlun bu yiiksek
geli~mesi, insanda beynin klvrtmlan-
ntn ~ok ince olmastndan dolay1d1r.
Ba~ka bir deyi~le, ruh, ancak bedenin
dii~iinen k1sm1 olarak ele ahnabilir;
ruh sozru~iiniin, bunun dJ~lnda bir an-
lamt yoktur. Beynimiz, bilgi edinmemi-
zi ve dii~iinmemizi sa~lar. Beden da~l
hp ortadan kalk1nca, onun bir par~as1
olan ruh ta yok olup gider.
Lange, Friedrich AlberL 1828-1875 ydlan
arastnda ya~amt~ ve esas 1866 y1hnda
yaytnlarru~ oldu~u Geschichte des Mate-
ritzlisnrus [Materya!izm.in Tarihi] adh
eseriyle iin kazanm1~ olan t Yeni-Kant~1
Alman filozofu.
Madded felsefeyi Yeni-Kant~l bir bak1~
a.;~stndan el~tirel bir ana!ize tabi tutan
Lange, tmaddeci!i~in do~a bilimlerinde
metodolojik bir ilke olarak benimsen-
mesi durumunda kesinlil<le tasdik edil-
mesi gerekti~ini one siirmii~tiir. Ome-
~in, fizik~i ara~brmalannda, diinyada
yaln1zca maddi ~eyler varm1~ gibi dii-
~iinmelidir. Ona gore, Kant'1n kendisi
de boyle dii~iinmii~tiir. Dolay1s1yla, fi-
zik~i tinsel ger~eklikle hi~bir ~ekilde il-
gilenmemelidir.
Do~a bilimlerinde metodolojik bir ilke
olarak goriildii~ zaman tasdik edi1mek
d wumunda olan maddecilik, genel bir
diinya gorii~ii ya da felsefeye veya bir
metafizi~e donii~liiriildii~ii zaman,
Lange'e gore, kesinJilde reddedilmelid.ir.
Bu ~er~eve it;inde konu~uldu~unda, em
pirik psikoloji kapsam1 i9nde psi~ik sii-
re~leri fizyo!ojik yoldan a9kJamak milm
kiin ve do~rudur. Fakat bilincin yalruzca
maddeci bir yoruma elveri~li oldu~unu
dii~iinmek ise, ayru ol~iide yanh~ ve saf-
dillik olur. c;unkii biz cisimler, sinirler
vc fizyolojik siir~ler ilgili her~yi yalruz-
ca bi!in~ mArifetiyle biliyoruz.
Lange'e gore, maddeciler, madde,
atom, gii~ ya da enerjiyi kendinde ~ey
ler veya ger~ekl i~in nihaf bile~enleri

olarak gordtikleri zaman yanh~a d u~
mektedirler. Zira bun1ar, zihnin diinyayt
anlama ;aba veya giri~irninin bir par;ast
olarak olu~turdugu yararh kavramlar-
dan ba~ka hi;bir ~ey degildirler.
lebenswelt. Fenomenolojinin kurucusu
iinlii Alman filozofu Edmund Hus-
serl'in felsefesinin en temel kavramla-
nndan biri: Ya~ama diinyast. Giindelik
ya~anmt~ deneyimlerin, en yiiksek de-
recede teorik ve soyut olan bilimsel
kavramlartmtztn bile nihar ve en yiik-
sek temelini meydana getiren, bilim on-
cesi diinyast.
Husserl'e gore, ya~ama diinyas1n1n iki
temel ozelligi vardar. Bu diinya, her
~eyden once, var olan her ger;ekligi
somut bir bi;hnde i;ermek anlamtnda,
tamdtr. Ya~ama diinyas1, ikinci olarak,
her tiir anlam ve dogrulugun nihai ve
en yiiksek kaynagt olmak anlamtnda
temeldir. Husserl'e gore, geri kalan her-
~ey, ba~ta bilim olmak iizere, tamhk-
tan yoksun olup, ya~ama diinyastyla
ili~kili olarak ele ahndt~da, ikincil ya
da tiiretimseldir. Bu, omegin bilim ya-
~ama diinyasnun yalntzca bazt yonleri
ni (;ogunluk matematiksel analize elve-
ri~li yonlerini) se;tigi ve kendi anlam
ve hakikat diinyas1ru, se-;ilen yonleri
yahtlamak ve idealize etmek suretiyle
yarathgt i~in, boyledir.
Cte yandan, somut ya~am diizeyinde
ger~eklik, Husserl'e gore, algtlayan ozne
ve algtlanan nesne olarak ikiye boltin-
memi~ durumdad1r. Ayn ozne ve nesne
kavramlan, Descartes'tn dii~iinen tozle
yer kaplayan tozleri, canh ger;eklikten,
ya~am diinyas1ndan yapdm1~ soyutla-
malar oldugu i~, temel ger~eklik <izne
ve nesnenin birligidir, yani diinyadaki-
varhkhr.
Leibni.z, Gottfried Wilhelm von. 17.
yiizytl akllc1hgtntn, Descartes ve Spi-
noza'dan sonra gelen son biiyiik dii~ii
niirii. 164&-1716 yulan arastnda ya~a
mt~ olan Leibniz'in en onemli kitabt,
metafizigini ortaya koydugu LA Mona-
dologie [Monadoloji] adh eserdir. Diger
eserleri: De Arte CombiM toria, Discours
Leibniz., Gottfried Wilhelm von 545
de Metapltysiqtle [Metafizik Ozerine Ko-
nu~ma], Nouveaux Essnis sur l' Entende-
ment humaine [insan Zihni Ozerine Bir
Soru~tun na] Essais de Tlteodicee [Teod i~
se Denemeleli].
T emeller: Leibniz, modern felsefenin
diger etkili dii~iiniirleri gibi, deneysel,
tiimevanmsal ve matematiko-mekaniks
doga bilimlerinden ve ozellikle de fizik
bilitninden yola -;Jkm1~hr. Dogantn
sonsuz kii;iikliikteki unsurlardan mey-
dana geldigi ogretisini benimseyerek,
cisimlerin kar~tltkh eylem ve diizenli
etkile~imlerini a;lklayabilmek i~in, var-
saytlmasJ gereken bir ~ey olarak gii;
dii~iincesine ula~an Leibniz, bu giicii,
dsimsel olmayan bir ~ey olarak tasarla-
mt~ ve onu ayru zamanda dii~iinen, al-
gtlayan, ve maddf olmayan bir ger;eklik
olarak tantmlamt~tlr. Boylelikle, mad-
ded ve mekanik bir gorii~ten, tinsel ve
dinamik bir dii~iince tarztna ge;en Le-
ibniz, bu gii; birimine monad adtnt ver-
mi~ ve monadm faaliyetlerinin ideler ve
algtlar olarak ortaya ~kacag1n1 soyle
mi~tir. Buna gore, evren ger;eklikte yan
yana varolan bir monadlar ~oklugun
dan meydana gelmektedir.
Metafiziti: Ayru sonuca ba~ka bir nok-
tadan daha hareket ederek varan, ve
diinya ile birey, makrokosmos ile mikro-
kosmos arastndaki ili~ki problemini en
a;tk bir bi-;imde ifade etmeyi ve proble-
mi yeni yontemlerle ~ozmeyi deneyen
Leibnize gore, birey ve evren bitbiriyle,
niceliksel deAi] de, niteli.ksel bir ili~ki
i.;indedir. Evren yalruzca bireyselligin
bak1~ a~151ndan anla~tlabilir; birey ise,
yalruzca evrenle ilifki i;inde belirlenebi-
lir ve tarumlanabilir. Leibniz'in sistemi-
nin hareket noktastnl olu~turan bu fikre
gore, her bireysel 'ben', her monad evre-
nin biitiiniinii, onu aktiiel olarak kapsa-
ma anlamtnda degil de, ideal bir bi~im
de tasarunlama anlam1nda i;erir.
Leibniz'in tmonadoloji olarak bilinen
bu anlayt~tna gore, duyulanmtzla goz-
lemledigimiz dsimJer daha k ii;iik par-
;alara boliinebilir olup, varolan her~ey
bil~ik cisimlerden meydana gelmekte-
546 Leibniz, Gottfried Wilhelm von
dir. Bundan dolay1, varolan ti.hn nesne-
ler, bas it tozlerden ya da ger~eklikler
den meydana gelmelidir. Maddenin ilk
ve ger~ek varhk olmas1 du~uncesine
kar~1 ~Ikan Leibniz, ger~ekten basil ve
bolunemez olan tozlerin, soziinu ettigi-
miz bi.reysel benlerin monadlar oldugu-
nu one surer. Monadlar hpk1 atomlar
gibi, varhg1 meydana getiren temel,
basil bile~enlerdir. Bununla birlikte, mo-
nadlar atotnlardan fark]Ihk gosterir.
Monadlarla atomlar arastnda ~u fark
vard1r: Atomlar yer kaplayan maddi
par~aaklardu, oysa monadlar, Leibniz
taraf1ndan, gil~ ya da enerji olarak ta-
rumlantrlar. Atomlar da monadlar da,
d1~ kuvvetlerden bagJmsJzdtr ve d1~
bir gu~le ortadan kald1nlatnaz; bununla
birlikte, atomlann birbirlerine benzedik-
leri, yani onlann aralannda nitelik baki-
mindan bir fark.bhk olmad1gi yerde,
monadlar birbirlerinden tumuyle farkll-
hk gljsterir.
Basil tozlerin, monadlann eyleme yetili
olduktan ba~ka, canh ve duyarllk sahibi
varhklar oldugunu one suren Leibniz'e
gore, evrenin her ko~esinde, tek tek var-
hklann canhhgyla ka~da~maktaylZ.
Monadlar yer kaplamaz, onlarm buyiik-
lukleri ya da ~ekilleri yokhlr. Her monad
digerinden bagunstzdtr ve monadlar bir-
birleriyle nedensel bir ili~ki i~inde de-
gildirler. leibniz, monadlann maddi
varhk.Jardan manhksal bak1mdan once
geldiklerini s6yler. Ote yandan, monad-
lar kendi eylem ilkelerini, kendi faaliyet-
lerinin kayna~uu yine kendilerinde bu-
lurlar. Her monad, kendi i.;inde butun
ot~ki varh..klar1 yans1br; her monad evre-
nin tiimunun bir aynas1 gibidir. Monad-
lann kendileri ve oteki var ltklann tiimu
hakk1nda, pek a~1k olmasa da, surekli
olarak, algtlan vard1r.
Monadlar I dun ya Y tasavvur edi~leri,
algdanrun a-;tk se~ik olu~u bakurundan
derecelenirler. En alt duzeyde madde,
en ust duzeyde de Tann bulunur. Leib-
niz, her monadu~ kendi yarahh~ amac-
na gore davrand1guu sljyler. Monadlar
aras1nda hi~bir iii~ki yoktur. Ona gore,
monadlar birbirlerinden mutlak olarak
bagunstz oldugu i1, onlann birbirleri-
ne a~tlan pencereleri yoktur. Hepsi de
kendi am aetna uygun bir bi~imde da v-
ranan bu penceresiz monadlar duzenli
bir evren olu~turur.
Monadlann ayr1 ama~lan bu yuk bir
uyuma yol a~ar. Bu, hepsi ~ok iyi ayar-
lantnl~ oldugu i~in, birbirlerinden fark-
h bir~ok saatin tam olarak ayn1 za1 naru
gostermesine benzer. ~u halde, her
monad ayn bir dunyadu, ancak monad-
lann tum faaliyetleri birbirleriyle u-
yumludur. Leibniz'e gore, monadlann J
bu uyumu Tann'ntn yarahc1 faaliyetinin
bir sonurudur. Tann bu uyumu once-
den kurmu~, her~eyi ayarlam1~hr. Le-
ibniz, birbirleriyle nedensel ili~kileri ol-
mayan monadlann sergiledigi uyumun
Tann'run varolu~u i~in yeni bir karut
olu~turduguna i~aret eder. Tann, var
olan her~eyin fail nedenidir; 0, varolu-
~u zorunlu olan, varolu~u ba~ka bir ne-
deni gerektirmeyen varbktJ..r. Tann, ozu
varolu~unu i~eren zorunlu varhktlr.
Ahllik gOrii~leri: Her~eyin Tann tarafm-
dan onceden kurulmu~ bir uyuma
bagh oldugu bu duzende ozgurluge
yer yok gibi gorunmektedir. leibniz"e
gore, bu evrende her~ey mekanik bir
zorunluluga tabidir. lnsan da bu duze-
nin aynlmaz bir par~as1d1r. Onun me-
kanist doga anlay~nda, insan ba~lan
g~ta ayarlannu~ bir ya~am1n kendini
a~1ga vurmas1ndan ba~ka bir ~ey degil-
dir. Oyleyse, ins an ya~am1ndaki her~ey
onceden belirlenmi~tir. Determinist bir
ahlak gori.i~u benimseyen leibniz i~in
ozgurlu~ insanm bu durumun, yani
s6z konusu zorunlulugun bilincinde ol-
masmdan meydana gelir.
Ote yandan, Leibnize gore, insan i~in
ger~ek hayat akla dayanan, entellektuel
faaliyetle belirlenen bir hayatt1r. lnsan
i~in geli~me, bulan1k ve belirsiz du~un
celerden dogru du~uncelere yukselme,
potansiyel gu~leri ger~ekle~tinne anla-
mtna ge lir. In san gu~lerini ger~ekle~tir-

digi zaman, varh.k1ann ger,.-ekte ni,.-in ol~
duk1an gibi oldukJamu anlar. lnsan yap~
~g1 ~eyi ni9n yapmakta oldugunu bilir.
Insan i,.-in ozg(irliigiin anlarru budur; oz-
giirliik irade, se,.-me ozgiirliigii olrnay1p,
insamn geli~mesi ve boylelik1e kendi~
sindeki ve evrendeki zorunlulugun tam
olarak bilincinde olmas1d1r. Temel
erdem de bilgeliktir.
Leninizm [ing. Leninism; Fr. Uninisme; AI.
uninismus]. Sovyet dii~iiniir ve eylem
adam1 V. i. Lenin'in diyalektik maddeci-
Hkle, tarihsel maddecilikten meydana
gelen Marksizme yapt1g1 katk1lan ifade
eden deyim.
Lenin'in Marksizme yapt1g1 en onemli
katkl, emperyalizme ili~kin analizden
meydana gelir. Buna gore, ileri ve sana~
yil~mi~ iilkelerin, Marks'm soyledigi
gibi, devrim krizine yakla~t1g1, devri-
min kapitalist bir toplumda ger,.-ek1e~e
cegi dogru degildir. Proletarya, ileri sii~
riildiigii iizere, giderek yoksulla~makta
degildir. Lenin i~te bu dururnu emper-
yalizmle, buyiik kapitalist toplwnlann
bazt topraklan somiirgele~tirmesi, ken-
disine ucuz hanunadde yaratmas1, yeni
pazar meydana getirmesiyle a~lam1~~
hr.
leviathan. Onlii ingiliz dii~iiniirii Tho-
mas Hobbes'un 1651 yllmda yay1rnlad1~
g1 eserinin ad1. Leviathan, yani Ejderha,
toplum sozle~mesinden sonra ortaya
,.-1kacak .devletin birey kar~1smda gii,.-lii
olrnas1 gerektigini gostermek amactyla,
+Hobbes tarafmdan bilin,.-li olarak se91-
mi~ bir terimdir.
Buna gtsre, devleti, Fenike mitolojisin-
de bir su canavar1 anlamma gelen Levi-
athan'a benzeten ve tUm yasalan ya.rat~
mak ve kald1rmak giicii ya da iktidan
olarak tarumlayan Hobbes, devletle ilgi-
li olarak madded ve mutlakiyet~ bir g~
rii~ii benimsemi~tir.
Levinas, Emmanuel. 1906 dogumlu ,.-ag-
da~ dii~iiniir. Bir,.-ok Frans1z dii~iiniirii
gibi 3H'den, Hegel, Husserl ve Heideg-
ger'den etkilenmi~tir. -Genetik fenome~
nolojisi ve diyalektigiyle, Bah dii~iince
sinin ozde~lik mant1g1yla oznelciligine
Levi-Strauss, Claude 547
meydan okuyan filozofun ozgiinlugu,
bteki'ni on plana ,.-ll<anrken ahlakm on~
celigini vurgulamas1du.
0, ba~ka bir deyi~le, a~kmhg1 Bah fel~
sefesindeki anlammdan fark1 bir anlam
i<;inde Oteki'ne gotiiren yol olarak kul~
lanrn1~, ve aym felsefenin nesnele~tir~
me ve evrenselle~tirme egilimiyle Ayru
olana indirgedigi Oteki'ni kucaklama ve
ifade etme egilimi i,.-inde olmu~tur. 'Ay-
mhgm ya da ozde~ligin hakimiyetinin
evrenseli dii~iincenin nihai ve en yiik-
sek hedefi haline getirdigini, evrensel .
olamn da, tarum geregi, somut ko~ul
lardan baguns1zhk ve dolayis1yla da ci-
simle~memi~ olma anlam1 ta~1d1guu
belirten Levinas, hpk.J Heidegger gibi,
dii~iinceyle somut ko~ullar veya cisim~
le~me, Varhk ve varolu~ arasmdaki ta-
ng& kapamaya ,.-ah~ml~hr.
0, dii~iinen ozneye degil de, otekilige
ontoloji.k oncelik vermi~ ve 50ziinii etti-
gi Oteki'nin, Bat1 dii~iincesinin ihtiya,.-
duydugu kavramsal bir ~kil i,.-ine so-
kulmayi ve evrenselle~tirilmeyi bekle-
yen bir oteki, Bah dii~uncesinin, ayru
olamn farkh bir versiyonu olacak otekisi
olmad1gnu vurgulamaya ozen goster-
mi~tir. Levinas'm soziinii ettigi Oteki,
Ayrwun diizenine.yabancl o.lan mutlak,
indirgenemez bir Otekidir. Oteki ba~ka~
lanyla ili~ki i,.-inde ortaya ,.-akar ve bu,
ili~ki e~siz bir sorumluluk ili~kisidir.
Dolaystyla, ozne ya da ben de, ona
gore, kendisi i,.-in olmarun ilkliginden
evvel, once otekisi i-;in vardu. Ozne var~
hga, sadece hep otekinden sorumlu ola-
rak gelir. Ona gore, ben kendimi bir
ozne olarak in~a ederken, sorumlu hale
gelirim. Sorumlu olmak, kendimin bir
ozne olarak kurulu~udur.
Levi-Strauss, Claude. Descartes ve Sart-
re'a ~iddetle kar~1 pkan yap1salahgm
ku.rucw;u iinlii Frans1z antropologu.
Temel eserleri: Sociologie et .:tnthropolo-
gie [Sosyoloji ve Anthropologie], Les
Structures Etementaires de lD Parente [Ak~
rabahga Temel Yapdan], Anthropologie
structurelle [Yapasal Antropoloji] lA
Pensee Sauvage [Yaban Du~iince].
548 Uberalizm
tSartre'1 kendi burjuva ozgiirlii~iiniin
evrensel oldugtJnu kabul etti~i ve insan
zihninin evrensel yapllannt inkir etti~i
i-rin ~iddetle ele~tiren Levi-Strauss,
tDescartes'1n oznel ben dii~iincesinden
de vazge~erek, soz konusu gorii~ yeri-
ne, dile dayanan evrensel bir yapllar te-
orisi ge~irmi~tir. Evrensellik ve nesnel
lik iddias1n1 ger-rekle~tirmek iizere, ben
ve oznellikten vazge-ren LeviStrauss
kiiltiirel farkhhkJara gere~i gibi de~er
bi~menin onemini vurgulama~hr. On a
gore, kendi kiiltiir ~evremizden ve i~in
de bulundu~umuz kavramsal ba~lam
ya da c;er-reveden ka~abilmemiz miim-
k iin de~ildir. Kendimizle ilgili onemli
do~rulann bilin~te bulunmad1~1n1 sa
vunan Claude L~vi . .Strauss bu do~rula
nn, diinyada, ifadelerimizde ve yarab-
larunlzda, dilimizde ve kiilturiimiizde,
edebiyat ve oykiilerimizde, klsacasl
iiretti~imiz ~eylerde bulunmak d uru-
munda oldu~unu soylemi~tir.
Levi-Strauss'a gore, biz oncelikle bilin~
de~il de1 dilin, kiiltiiriin ve e~itimin
iiriinii olan toplumsal yarahklanz. Fel-
sefeyi ~ok~a me~gul eden ozne-nesne
ayrurn iizerinde hi~ dunnayan Levi-
Strauss, yap1salcdt~1n bir bilim oldu~u
nu soyler. Buna gore, tyap1salc1hk i~e,
insan etkinli~inin temel o~elerini, ey-
lemleri ve sozleri S1n1flayarak ba~lar ve
daha sonra bu o~elerin nasll birle~ ti~ini
inceler; yap1salahk, bundan dolay1 her
tiir in san etkinli~iy le ilgili nesnel yasala-
ra ula~may1 ama~layan bilimsel bir
ara~tumadu.
liberalizm [lng. liberalism; Fr. libbalism;
Al.liberalismus). Kokleri Ronesans ve Re-
formasyona dayanmakla birlikte, daha
.;ok onsekizinci yiizydda sa~lam temel-
lere oturan felsefi ak1m.
Bireye, bireyin hak ve ozgiirliiklerine,
ve, kamu yaranna, genelin .;lkanna so-
nu-rlanaca~l it;in, bireysel faaliyetlerde
ozgiirlii~e imtiyaz taruyan iktisadr o~re
ti olarak liberalizm, ayn1 zamanda dev-
letin bireysel ozgiirliikler kar~lsmdaki
yetkilerini snurlamay1, bireysel haklarla
te~ebbiis ozgiirlu~iine yonelik muhte
mel 1niidahalesini ortadan kaldumay1
ongoren siyasi bir o~retidir. Liberalizm,
s1ruflar yerine, bireylerden olu~an bir
to plum gorii~ii benimser, ve bireylerin
ozgurliigtinii en yiiksek ama-r olarak be-
lirleyip, bu ozgiirlii~ii de dii~iince ve
yarabna ozgiirlii~u, serbest te~ebbiis ve
rekabet ozgiirlii~ii ve inan-r ve ibadet
ozgiirlii~ii olarak tanlmlar.
Buna gore, insar..m tinsel ozgiirlii~iine
sonsuz oir inan-r besleyen, insan ya~aml
ve eyleminin do~alc1 ya da detenninist
bir tarzda yorumlanmas1na ~iddetle
ka~l ~lkarak, bireyin kendisini ozgiirce
ger~ekle~tinne ve ifade etme kapasitesi-
ni on plana t;~kartan ve bu yolda tilin en
gellerin ortadan kald1nlmas1ni ama~la
yan liberalizm, devletin miidahalesinin
en aza indirgenmesini, devlet politikasl-
run bireylerin ve gruplann ozgiirliikleri-
ni hayata get;irmede bir ara~ olarak kul-
larulmasuu ister.
1 iktisadi liberaliz1nin ana tezi, ekono-
mik alanda kendilitinden olu~an do~al
bir diizenin varoldu~u iddias1na dayan-
maktadlr. Bireylere dii~en gorev, ikti-
sadr d iizeni dengeye gotiiren ekonomik
yasalar1 ke~fehnektir. Bunlar insantn
do~as1na, onun yaradl11~1na uygun ya-
salardu. iktisaden liberal insan, homo oe-
conomicos, yani 'en az zahmetle en .;ok
kazan~ sa~lamaktan ba~ka bir ama~ go-
zetmeyen rasyonel varhkhr.' insan bu
~ekilde ozgiir davrandl~lnda, do~al ik-
tisadi diizenin ger~ekle~mesini sa~lar.
Bireysel -rtkarlarla toplumun genel -rllca-
n ~ak1~1r ve genel bir ahenge ula~lltr.
lktisadi liberalizme gore, insan, kendisi-
ne en fa.zla ozgiirliik tan1nmaS1 gereken
iktisadr karar birimidir. Devlet ve ozel
gruplar, birtakun miidahalelerle, birey-
ler aras1nda varolan rekabetin serbest-re ,
i~lemesini engellemekten ka-r1nm ahdu-
lar. lktisadi liberalizmin bu ba~lamda
ana kurah, 'Buakmaz yaps1nlar, blrakl-
ruz ge-rsinler' dir.
2 Buna kar~1n, onsekizind yiizyllda
monar~ik mutlakiyet~ili~e kar~1 veri-
len miicadelede ~ekillenen siyasi libera-
lizm, siyasi iktidarm miidahalesinin bi-

reysel faaliyetlerin diizenlenmesi ve ko-
runmasma yonelik gorevlerle smuh
kalmast, ozel le~ebbiisii ktsttlayacak
her tiirlii miidahalecilikten kao;mmast
gerekti~i ilkesine dayarur. Bu ilke, dev-
let diizeyinde ii<; ayrt sonucu ihtiva
eder. Bunlardan birincisine gore, devlet
kuvvetler aynh~t ilkesi uyannca orgiil-
lenmelidir. lkinci olarak demokrasi, tem-
sili ve parlamenler demokrasi olmahdu.
Zira, sadece lemsili ve parlamenter de-
mokraside, se<;imler bir siizge.; i~i gor-
dii~ii ve halk o;o~unlu~unun diktastru
onledi~i io;in, esasen halka ail clan ikti-
dar hakkt, pratikle se.;kinler tarabndan
kullaruhr. Ve nihayet Uf, devlel, bireyin
vazgeo;ilmez hak ve ozgiirliiklerini, ozel-
likle de miilkiyel hakk.tru resmen gii-
vence altma alan hukuka labi kthmr.
liberal sanatlar [lng. liberal arts; Fr. arts li-
beraux]. Orlao;a~ iiniversilelerinde, ser-
best mesleklere bir on haztrhk olarak
okululan ve 'usia sanatldlr' diplomast
almaya imkan veren sanatlar io;in kulla-
mlan ifade.
Yeni-Phylagoraso;t Marcianus Capella
larafmdan belirlenen bu sanal ya da di-
siplinler gramer, manhk, relorik, aritme-
tik, geomelri, aslronomi ve miizik gibi
disiplinlerden olu~maktadtr. tTeoloji,
biitiin disiplinlerin lemeli oldu~u, fizik
le malemalikle birle~tirildi~i it;in, bu lis-
tede yer almaz. Ote yandan, lislede yer
alan bilimlerden astronomi biitiin bir
opti~i, miizik le biitiin bir akustik alaru-
m io;ennekledir.
Locke, John. lngiliz empirizminin kuru-
cusu clan iinlii filozof. 1632-1704 ytllan
arasmda ya~amt~ clan Locke'un Ierne!
eserleri, An Essay concerning Human Un-
derstanding [lnsan Zihni Dzerine Bir De-
neme] ve Two Treatises of Government
[Yonetim iizerine lki Deneme]'dir.
Bilgi gorii~leri: Empirist bir bilgi teori~i
nin Ierne! ojtreti!enni ~~=~e d:
~a~tan dii~iinceler buiUildUillnu ;
bifgtrun deneyl.md~n iiretilditi ilkelerlxti
mekanlk bir gero;eklik gorii~iiyle birlq-
tiren Jaftl\: Locke modem felsefenin tav-
Locke, John 549
nna uygun olarak, lelselesinde oncelikle
bilgi konusunu ele almt~ltr. 0 insan bil-
gisinin smularma ve kapsamrna ili~kin
ara~ltrrnasmda, insan zihninde idelerin
nastl ortaya <;tklt~tru ara~tmr. idelerle
de Locke, algt io;eriklerini, izlenimleri,
tasanmlan, dii~iinceleri, ktsacast bilin-
cin tiim io;eriklerini, insarun kendisiyle
ilgili olarak bilin<;li oldu~u her~eyi
anlar. Ona gore,_insan bilgi sahibi clan
bir varhktu, Ba~ka bir deyisle, o insan
bilgisjni agklaomak durumunda olma;
yan, apapk bir olgu olarak a hr.
Bilmek _ise, zihinde birtaktrn idelere
sahip ohnaktan baka bjr ey detildir.
. Dogi~lancth!; ka~t ctkan Locke insa-
c:ffiri bilgjye tfiTTieJ Oknwalzemeyi ~nntar
dan deneyirn yoluyla kazandtjQru sCiy-
ler. Onun deyirniyle karanltk bir oda
alan ifi'San zjbnjne 1~1k getiren tek ~
cere, deneyimdir, Bilginin kayna~t ko-
nusunda empirisl ola Locke biri dt~
dene ri de ic deneyim olmak ,
iizere, iki tiir tecriibe huh mdngunn sti-
ler. Bunlardan birincisinde, yani dl$ de-
neyimde, insan bes duyu yoluy@ dt~
diinyadaki ~yieri lecriibe eder; insan
z.ihni. Locke'a gore, burada tiimiiyle
aha olup. pasif durumdadtr. ildru:Wt>-
de, y.i"ni refleksiyon veya ;,ebakta is~,
insan varhS!, kendi zihninde, kendi_ ic
diinyasrnda olup bilenleri lecriibe edet;.
lnsan zihllindeki tiim ideler, i~le bu iki
kayna~tn ~tudeo ya da_di~erinden
gelir. .
tnsan zihnindeki tiim ideler, lngiliz em-
pirizminin kurucusu clan Locke'a gore,
basit jdeler ue kompleks ideler olmak
iizere, ikl ba~ltk alllnda toplanabilir. Bu
ayrrun, Locke'a zihnin liimiiyle pasif ol-
du~u durumlarla aktif oldu~u durumla-
n birbirlerinden aytrma imkaru verdi~i
it;in, onemli bir aytrundu. Basil ideler,
dl$ diinyadaki cisimlerin ve onlann ni-
leliklerinin duyu-organlaruruz iizerin-
deki elkisi sonucunda, duyularuruz ara-
ah~tyla kazamlmt~ clan idelerdir.
lnsan zihni bu basil ideleri birbirleriyle
~e~illi ~ekillerde birle~lirdi~i zaman
550 Locke, John
kompleks idelere sahip olur. Locke'a
gore, insan zihni basil ideleri biriktirdik-
len sonra, onlan birbirlerinden ayirl
eder, birbiriyle kar~Ila~lmr ve birbiriyle
~e~itli ~ekillerde birle~lirir. Locke, in-
sanda yeni bir ide icad etme giicii olma-
sa bile, insan zihninin kompleks ideleri
meydana getirirken liimiiyle aktif du-
rumda bulundu~unu sayler. Ona gore,
basil ideler kompleks idelerden hem
psikolojik ve hem de manlo.ksal bakun-
dan once gelmek durumundadir.
in_an zihni, Locke' a gore, belli ~ekiller
de faalil'el goslerir.insan Zihiililiii bu fa-
aliyetleri ise, Sltasiyla algi, bellek, al'Ird
etme ve kar~Ila~brma yetisi, birle;;linne
ve sgyutlamadu. Bu yetilerden en onem-
lilerinden olan birle~tirme yelisi soz ko-
nusu oldu~unda, insan zihni sahip oldu-
~u basil ideleri bir araya getirir ve b"u
ideleri birle~lirerek kompleks ideler
meydana gelirir. Soyutlamada ise, ins an
zihni gene! kavramlan gasleren gene!
sozciiklere yiikselir. Varolan her~ey,
Locke'a gore, bireyseldir. Bununla birlik-
le, insan varh~I ~ocukluklan yava~
yava~ ~lkarken, insanlarda ve ~eylerde
ki orlak nilelikleri gozlemler.
Locke, bilginin soz konusu yelilerin
algi yoluyla kazamlan basil ideleri i~le
mesinin sonucunda orlaya ~Ikb~mi sa-
,vunur. Ve bilgi. idelerin birbirleriyle
olan ba~lanhsma ve uyu~masma ya da
birbirleriyle uyu~mayip, birbirlerini
kabul elmemelerine ili~kin algidan
ba~ka bir ~ey de~ildir. Locke'a gore,
ideler aras1nda dOrt tijr baf1u::~.b vardu
ya da ideler birbirleriyle dort baknndan_
uyu~ur. I Ozdelik, 2 iliki, 3 Birlik~
varalu5 ya da zorunlu batmh ve 4 Ger-
~ek varolu.
Locke, ozd~likten soz etti~i zaman,
bir idenin ne oldu~unun ve onun ba~ka
idelerden olan farkhh~mm bilincinde
olmayi anlar. Burada soz konusu cilan
bilgi, her idenin kendi kendisiyle ayru
oldu~unu, her ne ise o olup, tiim di~er
idelerden farkh oldu~unu bilmekten
olu~ur. Bu bilgi, idelerirnizden her biri-
'
nin (ome~in, a~a~, masa, beyaz, kare,
ii~gen, v.b.g., idelerinin) tam olarak neyi
io;erdi~inin ve onun farkhhklanmn (or-
ne~in, beyazm siyah olmadi~mm, bir
karenin daire olmadi~Irun) bilgisidir.
Buna kar~m, ili~kiden soz ederken
Locke, idelerimizden bazilaruun di~er
idelerle bazi baklmlardan ili~kili oldu-
~u olgusuna dikkat ~eker. Buna gore,
beyaz ve klrmiZI arasmda, ii~genlerle
yapraklar arasmda soz konusu olmayan
bir ili~ki vardir; yine, bir a~a~la bir san-
dalye arasmda, bir do~ruyla bir bulut
arasmda soz konusu olmayan bir ili~ki
vardu.
Birlikte varolu~ ya da zorunlu ba~mll
dan soz etti~i zaman da, Locke komp-
leks bir idenin, ome~in bir sandalye ide-
sinin, bir sandalyeyi dii~iindii~iimiiz
zaman birlikte dii~iindii~iimiiz ~ok sa-
yida basil idenin birle~iminden olu~tu
~u olgusuna dikkat ~eker. Burada saz
konusu olan bilgi, belli bir kompleks ide
giindcme geldi~i zaman, hangi basil
idelerin soz konusu kompleks idenin
aynlmaz par~alan oldu~unun bilgisidir.
Locke dordiincii kategoriye, yani ger~ek
varolu~a geldi~i zaman, idelerin birbir-
leriyle olan ba~mlllanndan ~ok, di~
diinyadaki bir ~eyle olan ba~mhlannm
bilgisinden soz eder. $imdiye dek olan
bilgi tiirleri yalruzca kavramsaldi, ilk
kez bu dordiincii bilgi tiiriiyle varolu~
la ilgili olan bir bilgiye ula~IIIr. Ba~ka
bir deyi~le, burada soz konusu olan
bilgi, bir ideyle uyu~an ger~ek bir varh-
gm bilgisidir.
Locke bu dort bilgi tiiriine ek olarak,
insan i~in bu
~dri:~kapsami
konusu oldu~unda, Locke ger~ek bilgi-
ye sezgi ya da kamtlama yoluyla ula~Il
di~ma inandi~I ve kamtlama ya da sez-
ginin kendilerine dayandi~I idelere
birtaknn Simrlamalar getirdigi io;jn, bil-
girnizin kapsaffilnln olduk~a smrrh ol-
du~unu savumnak durumunda kahru~-

ur. Ozde~lik ya da farkhhk bagmt1s1
soz konusu oldugunda, Locke'a gore,
bizim tiim ac;tk idelerimizin kendi ken~
dileriyle aym ve ba~ka idelerden farkh
olduklanna ili~kin olarak sezgisel bilgi~
miz vard1r.
ili~ki soz konusu oldugunda ise, bura-
Sl bilgimizin c;ok bi.iyi.ik bir parc;asm1
meydana getirmekle birlikte, bu bilgi de
idelerin birbirleriyle olan ili~kileriyle il-
gili kamtlamalarla suurlanmt~hr. ldeler
arasmdaki kar~thkh bagmttlara ve ic;er~
me ili~kilerine dayanan bu bilgi, yalmz~
ca kavramsal bir bilgidir. Bu alandaki
dogrular matematigin dogrulanyla, gi.i~
ni.imi.izde analitik olarak dogru oldugu-
nu soyledigimiz onennelerden olu~ur.
Ancak bu dogrular, yalruzca idelerimiz
arasmdaki ili~kilerle ilgili olan dogrular
oldugu ic;in, bize hic;bir zaman ideleri-
mizden bag1ms1z olarak varolan bir
~eyin bilgisini veremezler.
ldelerimizin birlikte varolu~u ya da
idelerimiz arasmdaki zorunlu bagmllya
gelince, Locke bilgimizin kapsamLnUl
burada daha da daraldtguu savunur.
Biz, birc;ok basit idenin birlikte ortaya
c;Jkt1gm1, belirli bir tiirden olan komp-
leks bir ~eye ili~kin idemizin belirli
basit idelerden olu~an bir toplam.1 ic;er-
digini gozlemleyebiliriz, fakat bu idele-
rin zorunlu olarak birbirlerine baglarup
baglanmad1gm1 bilemeyiz.Locke'a gore,
ikincil bir nitelikle saz konusu niteligin
kendilerine bagh oldugu birincil nitelik-
ler arasmda, insan tarabndan keffedile-
bilir olan zorunlu bir baglant1 yoktur.
Biz bir nesnenin ~eklinden ve ebatlann~
dan yola c;tkarak, onun beUi bir renge ya
da tada sahip oldugunu hi~ir zaman
soyleyemeyiz.
ldelerimizin birlikte varolu~u ya da
idelerimiz arasmdaki zorunlu baglantt~
ya ili~kin bilgimiz deneyimin kapsamt-
na bagh oldugundan, idelerimiz arasm-
daki zorunlu baglanhlan saptarken,
sezgi yoluyla da kamt1ama yoluyla da
pek ilerilere gidemeyiz. Ve doga bilim~
lerinin genel onermeleri farklt ideleri
locke,"}ohn 551
birbirlerine ba~lad1klan ic;in, gerc;ek an-
lamda genel bir bilgi olmamn c;ok uza-
gmda kahr. Zira, bu bilimlerin birbirine
baglad1g1 ideler arasmda zorunlu bir
bagmtmm olup olmad1g1, sezgi yoluyla
da kamtlama yoluyla da kavranamaz.
Gerc;ek varolu~ soz konusu oldugunda,
bilgimizin kapsam1 daha da darahr.
Locke'a gore, biz sezgi yoluyla kesin ola-
rak yalruzca kendimizin varoldugunu bi- ~.
liriz. Kamtlama yoluyla ise, Tann'run
gerc;ek varolu~unu kamtlanz. Bir de du-
yusal bilgiyle, duyulanmlZa sunulmu~
olan nesnelerin varoldugunu bi1iriz. Bu-
nunla birlikte, kesin olmayan duyusal
bilgi, bize gerc;ek bix bilgi veremez,
c;iinki.i bu bilgi her~eyden once ~imdi
duyulanm1Za sunulmu~ olan nesnelerle
.smJrla~ olup, ~imdi ve burada
mevciJ t olan tikel nesnelerin Otesine ge-
c;emez. ikinci olarak, duyusal bilgi yoluy-
la, bizim d1~1m1Zdaki nesnelerin varol-
dugunu bilsek bile, Locke'a gore, bu
nesnelerin gerc;ek dogalarma ili~kin ola-
rak pek fazla bir bilgimiz olamaz.
Demek ki, Locke 1 dolayunstz olara~
bilincinde oldugumuz ~eylerin, nesne-
lerin bizatihi kendileri degil de, zihinle-
rimizdeki ideler oldugunu, 2 idelerimi-
zin tecri.ibeden tiiretilmek durumunda
oldugunu, aksi takdirde anlamh bir ic;e-
rikten yoksun olacaguu ve 3 genel bii
onermenin sezgisel bak1mdan ya da ka-
rutlama yoluyla kesin olmadJkc;a, ger-
c;ek anlamda bir bilgi olamayacaguu
kabul ettigi ic;in, bilgimizin kapsamtm
oldukc;a daraltu. 0, bir empiristtir ve
dolayJstyla bilgide deneyime onem
verip, empirik olmayan ilkelerden ti.ire-
tilmi~ manhksal bir sistemin bize ger-
c;ekligin resmini hic;bir ~ekilde vereme-
yecegini kabul eder.
Locke, bundan ba~ka zihnimizde olan
~eylerin, nesnelerin kendileri degil de,
nesnelerle olan gerc;ek ili~kilerini hic;bir
zaman bilemeyecegimiz ideler oldugu-
nu savundugu ve neyin bilgi say1hp
neyin bilgi sayllamayacag1 konusunda,
hayli yi.iksek bir kesinlik olc;uti.i one si.i-
552 logoi spermatil<oi
rerek, yalruzca sezgi ya da karutlama
yoluyla elde edilen bilgiyi kesin bilgi
olarak gordiigii i~in, empirik ve bilimsel
bilginin ger~ek anlamda bilgi olamaya-
cagtru dile getirir.
Dine dair Giirii~/eri: Dinle baglammda,
Locke Hristi yanhgm ahlkf boyutunu
vurgulamsy Ozel bir QRtHI atfeder ve-
kutsal kitapta bulunan ahlk kwallan-
nl,!l akhn ke~fettigi kurallarla tam bir"
aherik i~inde oldugunu belirtir. Alalia
inan~ arasmdaki ili~kiler iizerinde de
duran filozof, he1n aktl ve hem de vahiy
yolu yla ke~fedilen h~kikatler bitlundu-
gunu one siirerken, alqlla ~eli~en haki-
katler sljz konusu oldygunda, bu dog-
rulann, onlann kaynagmda vahyin
bl.\lunduty soyle"lill bile, Ai~ito tl<.ilde
kabul edilmemesi gerektigini savunur.
Buna kar~m, aktlla ne ortii~en ne de ~a-"
k.J~an hakjkatlere gelince, Locke bunla-
rm ger~ek dinin oziinii meydana getir-
digini one surer. Fakat Locke aklm
bwada bile vazge.,:jlmez bir rol oynadt-
gmt vurgular:-Akll bir ~yin vahiy olup
olmad!J\ma karar vermeh ve vaJiyl
ifade eden sozciik(erin anlam!anru inse-
letRalidir. Ona gore, aktl her konuda _
nihar yaxg.~ ve yol&sterici oJ!p.ahdu. 0
Hristiyanhgm oziinde pek az temel ve
onsuz olunamaz inan~ par~ast bulundu-
gunu soylerken, mezhepler arasmdaki
~att~malara siddetle karl ~tkmt~ ve
din! ho~go'tilif engelleyecek hi~bir ~ey
bulunmadi_I belirtmi~tir. Bu baglam-
da, ona gore, dinin gorevi insan ruhunu
giinahtan, kotiiliiklerden: hiikiimetin
gorevi..ise bireyin_yA<IDL ozgiirliik ve
miilkiyet-hai<Janm kommakttr_ - menleri a~klamak amactyla kullarulan
Siyaset Felsefrsi: Locke siyaset felsefesi
alanmdaki gorii~leri baklrrundan da
onemli bir filozoftur. 0, mutlakiyeto;ili-
ge ~iddetle kar~t ~tkbgt ve gii~ler ayn-
hg_!!!!_l!araretle savundutu iQr!, Jibe@:__
lizmin kurucusu olarak goriilmektedir.
Mgruti bir monaryiden yana alan ve
toplumun bir sozl~me temeline dayan-
mast gerektijtin.i savunan Locke, insan-
lann hukugun veyalktidarm sagladtgt
avantajlardan yoksun olarak birlikte ya-
~adtklan hipotetik bir doga hali dii~iin
cesinden yola ~km~ttr. Boyle bir doga
halinin dezavantajlan, insanlarm huku-
gun ve devletin yonetimi albna girmele-
ri i~in bileyerek veisleyerek bir spzle-
me yapmalanru fazlastyla haldt ktlar.
Toplwnsal s~-~~lll.~_nm amac1, diizeni
ve yasayt jbdas etmek, Mga bii(jnjn be~
litsizliklerini ortadan kaldumak ve bire-
yin haklarm1 koruyacak kurumlart va-
ratmakbr. - ~
-
logoi spennalikoi. tStoahlarda, kendile-
rini doganm fenomenlerinde gosteren,
evrenin biitiiniine yayt!an ve olu~, ge-
li~me ve degi~menin nedeni alan to-
humlara verilen ad.
Buna gore, logoi spermatikoi, kozmik sii-
recin, bu siireci rasyonel ve ahlaki bir
amaca yonelten organik ilkesi olarak
Tanrt'da i~erilen, var olmak durwnun-
da alan hereyin aktif formlart olarak
ortaya 'ilkar. Bu aktif fonnlar, kendileri-
ni bireysel ~eylerin fonnlannda goste-
ren ve a~mlayan tohumlardtr.
Ayru logoi spennatikoi, Yeni Platonculuk-
ta da ortaya ~tkar. Goriiniiler diinyast-
run ger~ekligini Nous'ta bulunan ldealar-
dan pay almaya boro;Ju oldugtlnu, fakat
ldealann goriiniiler diinyastyla hi.;bir
ili~kisi bulwunadtguu s6yleyen Ploti-
nos'ta logoi spennDiikoi, varolan her'eyin
tohumlan olarak, idealarm Diinya Ru-
hundaki yanstmalanna ~tltk gelir.
logos. Antik Yunan dii~iincesinde, soz,
konu~ma, dii~iince, akd, anlam, a~tkla
ma; bir eyin her ne ise o olmasmt sag-
layan nedenler; belli bir disiplinde, feno-
yontem ve ilkeler; bir eyi bizirn i9n an-
la~t!u k.Jlan Ierne!, dayanak anlanuna
gelen sozciik. Yunan dininde, bir Tann
ya da Tannlann, insanlara tinsel esin,
bilgelik ve yolgostericilik saglayan soz-
leri.
Logos kavrarru felsefi bir ~er~ve i~inde
ilk kez iinlii doga filozofu Heraklei-
tos'ta ortaya ~Ikmt~hr. Dii~iincesi, Mi-
letli filozoflann tmaddeciligine ka~t

mistik bir tepkiyi temsil eden Heraket-
leitos'a gore, gozle goriilen diinya, ger-
.;ekli~i k1smen a.;1~a vurur, k1smen de
gizler. Ger.;eklik diinyarun, biitiin bir
ya~am1 sonsuz bir do~um ve oliim,
olu~ ve yenilenme .;arkmda sergilenen,
tannsal ruhudur. +Herakleitos, i~te bu
tannsal ruha, akla logos adm1 verir.
Diinyada homojen olan tek bir logos ol-
du~unu soyleyen, soz konusu tannsal
ruha aym zamanda Do~a adm1 veren ve
onu kozmik siire-;le ozde~l~tiren pan-
teist Herakleitos'a gore, logos bir yandan
da, ya~am ilkesi olan ruhtur, tannsal ya-
sadJr, Tann'run iradesidir. Hep varolan
ve diinyamn i.;kin nedeni olan logos, yil-
dJzlan yoriingelerinde tutan gii.;, her~e
yin kendisine uydu~u yasad1r. Varhkta-
ki .;ah~ma, uyumsuzluk ve sava~m
gerisindeki uyum ilkesidir.
Gorgias'ta ise, logos kar~1 konulmaz bir
giicii olan soz anlarruna gelir. Olanaks1z
oldu~unu soyledi~i bilgi yerine saruy1,
hakikat yerine de aldatmay1 ge.;iren ve
bundan dolay1 bir bilim dahnda de~il
de, ikna ve giizel konu~ma sanah iize-
rinde yo~unla~an tGorgias'ta, soz,
giizel konu~ma anlamma gelen logos,
biiyiik bir gii.;tiir. Logos, korkuyu sana
erdirebilir, iiziintiiyii uzakla~brabilir,
keyif yaratabilir ve merhameti arthrabi-
lir. Logos, ona gore, akh de~il de, duygu
ve tutkulan etkiler. Gorgias'm logos an-
layl~l, soziin, insaru e~itmek ve aydm-
latmak yerine, insaru ho~nut eden, ona
haz ve i.;inde bulundu~u durumdan
kurtulma olana~1 veren yontine i~aret
eder. insan, Gorgias'a gore, daha iyi biri
haline getirileme~, fakat insarun ya~am1
iyile~tirilebilir ve s~zler de, i~te tam ta-
mma bunu yapar. Trajedide ve komedi-
de oldu~u gibi, sozler ruhu e~ibnek ye-
rine, onu etkiler, yonlendirir, .;ekimler
ve ruhun Slkmtdanru hafifletirler. Onun
goztinde logos, ila.;lara benzer bir bi.;im-
f:ie, s1kmhh bir durumdan ka.;1~ sa~la
yan bir gii.;tiir.
Herakleitos'un varhk gorii~iinii yeni
den canJandll'ml~ olan tStoah.larda ise
-loji 553
logos, evrendeki rasyonel diizenin ve ras-
yonel bir bi.;imde diizenlenmi~ faaliye-
tin yarahCISI olan kozmik akd ilkesidir.
Herakleitos gibi, Stoahlar da, panteist
bir anlay1~la, logosu maddi bir gii.;le, va-
rolan her~eye yaydm1~ olan ate~le oz-
de~le~tirmi~lerdir. Logos, ayru zamanda
insanda varolan ve insana evrendeki dii-
zeni ve amaa anlama, ya~amm1 do~aya
uygun bir biljimde diizenlemenin yolu-
nu ve evrendeki zorunlulu~u anlama
olana~1 veren bireysel akdd1r.
Yine logos, her~eyi, kendi iyisine do~ru
yonelecek ve evrende varolan diizen ve
'uyuma katklda bulunacak ~ekilde dii-
zenleyen gii.;tiir. Logos, ayru zamanda
tiim ahlaki de~erlerin kayna~1d1r. Buna
gore, tiim insanlar, fiziki ve kiiltiirel
farkhhklanna kar~m, oliince kendisine
kan~caklan ezeli-ebedr logostan bir
par.;aya sahip olduklan i,.ID, ayru insan-
h~m e~if iiyeleridirler. Stoahlara gore,
insanlann ruhlan (logoslan) bundan do-
layl oliimsiizdiir.
logos orthos. Sofistlerin mantlk ve reto-
rikle ilgili -;ah~malarmda; uygun filka-
nmlarda, ve bir gorii~ ya da bak1~ i9n
en elveri~li durumu yaratmak i.;in kul-
larulacak olan manhksal ilke, tez ve go-
rii~lere verdikleri ad.
Yunan dii~iincesinde, genel olarak
do~ru ve yerinde tarh~ma, gii.;lii akll-
yiiriitme olarak tarumlanan logos orthos,
Platon'da, bilgiye donii~tiiriilebilmek
i.;in, nedenlere ili~kin a.;lklama y a da ta-
rumla tamamlanmak durumunda olan
do~ru inanca kar~1hk gelir.
-loji. Bir bilim ya da disiplini tarumlayan
bile~ik sozciiklerde, konuyu veya ara~
hrma alaruru de~il de, ortak olan unsu-
ru, teoriyi ya da disiplini gCisteren, teori,
bilim ya da disiplin anlamma gelen
mii~terek terim.
Buna gore, metodoloji yontem teorisine,
ontoloji varhk kuram1na, antropoloji in-
sam konu alan bilime, sosyoloji toplum-
la ilgili olan disipline tekabiil ederken,
soz konusu dort terimde de ortak olan
loji, bilim ya da teori anlam1 ta~Jr.
 ~~--------
554 lojisizm
lojisizm [ing. logicism; Fr. logicisme; AI. /o-
gizismus]. 1 Matematigin manllgm kav-
ramlanyla tiimdengelimsel ~anmlann
dan tiiretilebilecegini, matematigin son
~oziimlemede manllga indirgenebilece-
gini, tiim matematiksel karutlamalann
liimdengelimsel aktlyiiriitmenin farklt
formlarmdan ba~ka hi~bir ~ey olmadt-
g,ru savunan anlayt~ ya da yakla~tm.
'lki art1 iki dart eder' demekle, 'A A'du'
demek arasmda forme] a~tdan bir farkh-
hk bulunmamasmdan, hem manhgm ve
hem de matematigin ad tammlarma da-
yah tiimdengelimsel/karutlaytct birer
yaptya, hatta ayru yaptya sahip olmasm-
dan hareketle, manbkla matematik ara-
smda tam bir ozd~lik ili~kisi kuran ve
matematigi manllga indirgeyen tavu.
Russell, Frege ve Dedekind gibi filozof
ve matematik9ler tarafmdan savunulan
bu gorii~, matematigin temel kavramla-
nmn manllgm kavramlan aracthgtyla
tanunlanabilecegini, matematigin temel
yasalanmn, matematiksel aksiyomlann
manllk yasalanndan, manhk ilkelerin-
den ~tkarsanabilecegini belirtir. Buna
gore, yaptlmast gereken ~ey, saytlan,
manllksal terimlerle ifade etmek, saytlar
arasmdaki ili~kileri kaplamsal yoldan
kiimeler arast ili~kiler olarak kunnakhr.
Bu ger~ekle~tirildiginde, matematik ala-
rundaki kesinlik, llpkt manttksal kesin-
lik gibi totolojik bir karakter kazanacak
ve tiim matematiksel onermeler analitik
onermeler olacakhr.
2 AhlAk alanmda ise, manbgt ahlak ala-
mna ta~una, ahlAk alarurun kendisine
ozgii bir manhgt oldugunu one siirme
tavn, dogru ahlAksal yargtlann, ~i bu
yargtlan kendi kendisiyle ~eli~kiye dii~
meden inkAr edemedigi i~in. zorunluluk-
la dogru oldugunu savunan gorii~.
Lukacs, Georg. 1885-1971 ytllan arasm-
da ya~am1~ olan Macar Marksist dii~ii
niirii ve estetik~isi. Temel eserlerr ara-
smda Roman Kuranu, Estetik Kultiir,
Tarihi Roman, Tarih ve Stmf Bi/inci adh
kitaplar bulunan Lukacs, Yeni-Kant~l
Georg Simmel'in ogrencisi, Ernst Bloch,
Karl Mannheim ve Marx Weber'in arka-
da~t olmu~tur.
Estetikte, Marksist bir ger~ek~ilik kura-
mt geli~tiren Lukacs, felsefede ise, irras-
yonalizm, mekanik tmaddecilik, ve
tdogmatizmin ~~itli ~ekillerine kar~1,
diyalektigin savunuculugunu yapmt~
tlr. Buna gore, Lukacs, toplumsal strufla
edebiyat formu ya da tarz1 arasmda
dogrudan bir ili~ki oldugunu savunur-
ken, romanm 19. yiizytlda ger~ek~i ol-
dugunu; burjuvazi, bu donemde kesin
bir zafer kazand1g1 i~in, insamn tecriibe-
sini bir biitiin olarak yansttllgmt; buna
kar~m. 20. yiizytlda, devrimci olan i~~i
smtfmm yiikseli~inden dolayt, moder-
nist oldugunu iddia etmi~tir.
Felsefede tHegel ve tMarks'tan ~ok
yogun bir bi9mde etkilenen Lukarn, di-
yalektigi, modem felsefeyi belirleyen
diializmleri, ozne nesne, ozgiirliik :ur
runluluk, teori pratik ikiciliklerini a~an,
tarihsel ve kategorik bir dii~iirune tarzt
olarak dii~iinmii~tiir. 0, ~eyle~me teo-
risinin kapitalist toplumun analizi a9-
smdan biiyiik bir onem ta~tdtgmt dile
getirirken, ~eyle~me dii~iincesini, Karl
Marks'm metafeti~izminin kiiltiirel bir
genellemesi olarak ortaya koymu~tur.
Bu genellemenin Marksizmin bir iktisat
teorisinden bir praksis felsefesine donii~
mesini gerektirdigini savunan Lukacs
i~in, modern felsefenin problemleri, fel-
sefenin kategorileri ger~ekte tarihsel ve
toplumsal kategoriler oldugu i~in, tarih-
sel ve toplumsal problemlerdir.
Lukretius. M. 0. 94-51 ytllan arasmda ya-
~amt~ olan Romah atomcu dii~iiniir.
Alii kitaptan olu~an ve 1-2. kitaplan
atomcu teoriyi, 3. kitabt ruhun oliimsiiz-
liigiinii, 4. kitabt duyum ve dii~iin~eyi,
5. kitabt diinyanm kokeni ve geli~imini,
6. kitabt ise ~e~itli dogal fenomenleri
konu alan De Rerum Natura adh eseri
yazmt~ olan Lukretius, 1 hi~ten hi~bir
~eyin ~tkmayacag1 ve 2 hi~bir ~eyin or-
tadan kaldmlamayacag1 ilkelerine da-
yanarak, maddi cismin ve bo~lug1!n va-
roldugt!nu one siirmii~tiir. Lukretius'a
gore, geri kalan her~ey, zamamn kendi-
si de dahil olmak iizere, soz konusu iki
ger~eklik tiiriiniin niteliklerinden ba~ka
bir ~ey degildir.

Lukretius, daha sonra cismi de, bile~ik
ve basit diye, ikiye ayum1~hr. Bunlar-
dan bile~ik cisimler nesnelere, ~eylere
kar~1hk gelirler; huna kar~1n, basit ci-
simler atomlardu. Atomun varolu~unu
one siirdugu it;in, maddenin sonsuzca
boliinebilirligine kar~1 t;lkan Lukretius,
bir yandan da atomlann ~ekil ve aglr-
hklan oldugunu, fakat renk, ses, koku
ve tat gibi ikincil niteliklere sahip olma-
d1klann1 iddia etmi~tir.
Lyotard, Jean Fran~ois. 1924 dogumlu
t;agda~ Frans1z dii~iiniirii. Postmoder-
nizmin en onemli teorisyenlerinden biri
olan Lyotard'1n temel eseri La Condition
Postmoderne [Postmodern Durum]'dur.
Postmodemligi endiistri sonras1 toplu-
mun it;inde bulundugumuz ~u anki ev-
resine kar~dlk gelen bir durum ya da
ko~ul olarak tan1mlarken, modernligi
de, bilim ve devleti me~rula~tumak
amac1yla kullanllan ustanlatllann oyna-
d1g1 rol ile at;1klayan Lyotard, Postmo-
dena Durum adh eserinde, ileri kapitalist
toplwnlarda bilgi, bilim ve teknolojiyi
inceler. 0, burada, ulusal kimlikte oldu-
gu gibi, bir birlik ~ekli olarak toplum
fikrinin anlam1nl ve inaruhrhgtnl yitir-
digini one surer. Ba~ka bir deyi~le, Lyo-
tard, ister Durkheim'daki anlam1 ic;inde
organik bir biitiin, ister fonksiyonalist
bir bak1~ at;rs1ndan fonksiyonel bir sis-
tern, ya da ister Marksist ac;tdan, temel-
de iki S1n1fa boliinmii~ bir biitiin ~ek
linde dii~iiniilsiin, bir birlik olarak
toplum un anlarruru ve degerini yitirdi-
gini iddia eder. Her toplumun iiyeleri-
nin iyiligi, mutluluk ve refalu i9n varol-
dugu, biitiiniin part;alan birle~tirdigi
tiirtinden iistanlahlar, on a gore, hem
sosyal bag1 ve hem de bilgi ve bilimin
toplum it;indeki roliinii me~rula~bran
bir teleoloji sag1ar. Bir iistanlab, oyleyse
eylem, bilim ve toplum i9n, inaruhrbg1
olan bir hedef koyar, amat; saglar. Daha
. teknik bir diizeyde, bir bilim kendi ku
rallann1 bir iistanlahya ba~vuruyla
me~rula~ttnyorsa eger, o tiimiiyle mo-
demdir. Bu i.istanlatrlardan en etkili iki
tanesi, bilginin bizatihi kendisi it;in is-
Lyotard, Jean Fra11~ois 555
tendigi ve iiretHdigi anlahs1 yla, bilginin
insantn ozgiir]e~imi ic;in meydana geti-
rildigi iistanlat1S1du.
Posbnodernlik, Lyotard'a gore, bilgiyle
ilgili bu hedeflerin t;ok tarh~mah olduk-
lannr ve amat;larla ilgili bu tarh~may1
bir karara baglamarun saglam bir yolu
ve nihai bir karub olmad1guu gozler
online serer. Dahas1, sava~lar ve sava~
teknikleri, dikka ti eylemin amat;lanndan
ziyade arat;lara t;ekmi~tir. Birle~tirici iis-
tan.latuun formu ister spekiilatif, ya da
ister ozgiirl~tirici olsun, bilginin m~~
rula~bnlmasr bundan boyle bir biiyiik
anlahya, bir iistanlatlya dayand1nla1naz.
i~te postmodem durum, Lyotard'a gore,
toplum ve kiilttirdeki geli~melerle en-
diistri sonras1 toplumun bir sonuru ola-
rak, iistanlablara duyulan inancm eroz-
yona ugramas1yla ifadesini bulur.
Endiistri sonras1 toplwn ise, bilgi ve en-
formasyon teknolojisinin t;ok biiyiik bir
rol oynad1g1 bir iiretim tarztna dayan~
maktadu. Bu toplumsal yapmm kiilturel
ve ~ntellektiiel kar~1hg1 iistanlablar kar-
~ISindaki inanc;sazhkla belirlenen post-
modem bir kiilti.irdiir. Soz konusu kiil-
Hir tiim tarih felsefelerine, tarihin sonsal
amacuu, kat;Inllmaz sonunu bilme ya da
ongorme iddialanna, bu amaca goti.irme
vaadiyle ortaya ;lkan tiim politik ideolo-
jilere ku~kuyla bakar.
Postmodemligi karakterize eden bir
diger ozellik de mukayese edilemezlik-
tir. SOz konusu mukayese edilemezlik
ise, ona gore, farkh adalet ve hakikat
konsepsiyonlan it;in nesnel bir temel
olma fonksiyonu gorecek bi.r mutabaka-
ta eri~menin imkans12 oldugu anlami-
na gelmektedir. Ba~ka bir deyi~le, Lyo-
tard'Jn ifade ettigi postmodemizmde,
belli bir tarihsel gelecegi iyi ya da kotii
diye tan1mlayan degerlerin evrensel ge-
t;erliligi ile ilgili olarak bile, mutlak bir
ku~kuculuk soz konusudur. Ona gore,
Tann'run Nietzsche tara&ndan ilan edi-
len oliimiiniin hemen arkasmdan tari-
hin ve ilerlemenin ohimii gelmektedir.
Batt 'run ara~al akdahgt istisna, her-
~eyde tam bir inant; yitimi soz konusu-
556 Lyotard, Jean Fran~ois
dur. Bu inan; yitimi ise, Lyotard'a gore,
Aydnlanman1n do~ruluk ve otorite id-
dialannl rasyonel olarak hakh kdma ta-
lebinin sonucudur.
0, postmodemizlnin siyasi ifadesinin,
totalitaryanizme kar~1 ;lkl~ ya da tav1r
ah~ oldu~unu one surer. Ba~ka bir de-
yi~lel postmodemli~n hemen her konu-
daki ku~kucu tavn, modem devlet ve
ideolojilerin belirgin bir yonunu olu~tu
ran buyuk projelerle ihtirash politik prog-
ramlara da yarunr. Yirminci yuzyl buyuk
dunya sava~lanna, burokratik olarak or-
ganize edihni fa~ist ve Stalinist soykinm-
lara tarukllk etmi~tir. Lyotard'm gozun-
de, totalitaryanizm ise, modemizmin
birlik ve duzen arayt~trun siyasi ifadesi-
dir.
Butun bunlar kar~Is1nda, onun ;ozumu
WittgensteinC1 dil oyt tnlanrun 1neydana
getirece~i heterojen ve ;oksesli yap1d1r.
Lyotard'a gore, mutlak bir mutabakat
de~il de, zamansal ve yerel konsensusler
aranmah, gec;ici sozle~melerin pe~ine
du~ulmelidir. Ba~ka bir deyi~le, goru~
lerinin ifade etti~i kokten ku~kuculu~a
kar~1n, Lyotard ahlald ya da siyasr hi;;i-
li~e du~memi~tir. Adaletin ne modas1
ge;mi~, ne de ku~kulu bir de~er oldu~u
nu one suren Lyotard, modemli~ de-
mokratik potansiyelinin yenilenmesi ve
derinle~tirilmesi, onun demokratik gti;
ve itkilerinin di yalektik bir bi;imde yo
~unla~hnlrnas1 gerekti~ini belirtm~tir.
Dil oyunlanrun indirgenemez ;oklu~unu
ve t;e~itlili~nj ben..imseyen filozof, bak1~
aanrun ;e~itliti~iyle seslendirilme hak-
kuun yllmaz bir savunucusu olmu~tur.

M nu, dogada ne neden, ne de sonucun
Mach, Emst. 1836-1919 ysllan aras1nda
ya~am1~ A vusturyah fizikt;i ve filozof.
Empirist bir felsefe anlay1~1 geli~tiren
Mach, mantlkt; tpozitivizmin babas1
olarak bilinir. Zihnin duyumlanrun Ote-
sinde kalan bir ~eyi bilme giiciine sahip
olmad1~n1, bilimsel bir teorinin du-
yumlann diInda kalan ger-;ek ~eylerle
ilgili bir bulgu olmay1p, yalruzca tecril-
benin ak1~1 yla ilgili bir ondeyi old u~
n u one siiren Mach, bilimin -;ok farkll
bir dizi deneyirni tek bir formiille betirn-
lemek suretiyle, tasarruf saglad1g1n1 ve
bizi hi-; ah~dmad1k bir d urumla kar~1
kar~1ya kalma riskinden kurtard1g1n1
sayler. Bilim bize, tUmiiyle yabanc1 ve
ah~drnadlk olarun, deneyimler arasln-
daki tarudlk bir baglnhrun ozel bir go-
riiniimii oldugunu gt>stermekr ah~llma
ml~ ve bildik olmayaru ah~dm1~ olana
indirgemek suretiyle, ya~amak i-;in ge-
rekli olan her~eyi saglar.
Pelseff a-;1dan radikal bir pozitivist
olan Mach, tKant'1n eski meta.fizigin
degersiz fikirlerini -;ope atm1~ bile olsa,
baz1 meta6ziksel kavram ve fikirlerin,
bilirn felsefesinde ve hatta bilirnde -;ok
etkili oldugunu savunmu~tur. Gelenek-
sel meta6zige bu noktadan ba~layarak
~iddetli ele~tiriler yoneltmi~ olan pozi-
tivist Mach atomlardan ya da elektrik
ak.Intdanndan S.Oz ederek, tecriibenin
otesine ge-;en bir mekanigin i~ini, ken-
disine d iien gorevi yerine getiremedi-
gini one siirmii~tiir.
Zira Mach'a gore, bilim adarru elde etti-
gi ba~anlarla atomlann ger-;ekten varol-
du~nu kabul ebne durumuna gelirse,
bilimin verirnli -;ab~ma alaru yla metafi-
Mach, mst 557
zigin bo ve temelsiz spekiilasycnlan
aras1ndaki s1rur t;izgisini a~ar. Atomlar-
la birlikte, mutlak mekan ve mutlak
zaman dii~iincesinden de vazge~ilmesi
gerektigini one siiren Mach, bu d uru-
mun nedensellik it;in de ge-;erli oldugu-
bulundugunu one siirmii~tl.ir.
Temel amac1 bilimdelci tecriibf olma-
yan metafiziksel ogeleri ayl.ldayacak bir
bilim yorumu ortaya koyarken, temel
bilim olan mekanigi yeni ba~tan in~a
etmek olan Ernst Mach'a gore, bize bi-
limsel olgulan dogrudan ve arans1z
olarak veren tek bir kaynak vard1r: Du-
yular. Bilim i~te, d uyulann verdigi bu
olgular iizerine yeni ba~tan in~a edil-
melidir. Bununla birlikte, bize duyumla-
runlz tarahndan verilen ~eyler, on a
gore, cisimler, atomlar, v. b. g .., olma-
ylp, renkler, sesler, koku ve tatlard1r. Bu
nedenle bilim son -;oziimlemede d u-
yu1nlanm1zla ilgili olmahd1r.
Mach'a gore, deneyim bize siirekJi ola-
rak degi~en, baglanttslz duyumlar -;ok-
lugu saglamaktad1r; bununJa birlikte
bu, mekan i~nde hareket hAiinde olan
cisimlere ili~kin kavramlarunLZln diin-
yada nesnel bir temelinin bulWtdugu
anJam1na gelmez. Doga yasalanrun salt
kendimizi dogada, yabanc1 hissetmeme
ihtiyaan1n iirunii olup, duyumu a~an
turn kavramlann, ancak ve ancak -;evre-
mizi anlamarruza, denetim al hna alma-
rruza ve -;evrentizle ilgili olarak ondeyi-
de bulunmam1za katk.Ida bulunduklan
i~n ve siirece anlamh olduklanru savu-
nan Mach'a gore, farkb kiiltiirlerde, bu
ama-;la ayru ol-;ude i~e yarayan farkh
kavramsal-;er-;evelerin kullarulma olasl-
hgl hep vard1r.
Mach, buradan hareketle, iki farkb kav-
ramsal yap1 aras1nda bir se~m yapma
imkanimlZ olmad1g1 sonucuna vannaz.
Ona gore, bir kavramsal sistem, basit ve
geni~ kapsamh olup, it;sel -;eli~kilerden
bag1~1k oldugu takdirde, digerinden
daha iyi olmak durumundad1r. Bununla
birlikte, Mach'a gore, bizim buradan ha-
reketle, doganm kendisinin de basit ol-
SSS Machiavelli, Niccol6
dugu, bir kavramsal sistemin di~erin
den daha do~ru oldu~u sonuruna var-
mamamiZ gerekir. Ama bir anda kar~1
uca ge.;ip, bilimsel yasalarla onlara ili~
kin se.;imlerimizin ti.imuyle keyfi ve uz-
la~lmsal oldu~unu da du~unmemeli
yiz. Kavramlar sisteminin olgulara bir
~ekild~ uyduntlmasl gerekti~ini soyle-
yen Mach'a gore, do~a yasalan dunya-
ya ili~kin tasvirlerdir.
Machiavelli, Niccol6. Siyasi ama.;lara
ula~1nada ara.;lann ahlakr olup olma-
masl konusuna butunuyle kay1ts1z
kalma tavn~ ve amac1n btitun ara.;lan
me~rCtla~hrdl~l inanc1yla tin kazarun1~
olan italyan dti~unurti. Te1nel eserleri;
ll Principe [Hiikiiindar], Dell'arte della gu
erra [Sava~ Sanat1 Ozerine Konu~ma].
Yeni.;a~1n milli devlet du~tincesinin ilk
ve en onemli temsilcisidir. Kan~1khklar
i~inde olan yurdunun kurtulu~unu
onun gu.;lu ve birlikli bir ulusal devlet
olarak ortaya .;tkl~tnda goren Machia-
vellfye gore, bir devlet bir ulusa dayanl-
yorsa e~e~, on un yeter bir gucu var de-
mektir. Devlet btittin gticunu bu kokten
almah, Kilise onun kar~as1nda ve ustun-
de olmamahdu.
Machiavell~ huku~un da ldliseye ba~h
olmaktan kurtanhp, do~rudan do~ruya
devletin ozunden turetilmesi gerekti~i
ni sayler. 0, devleti yoneten ki~inin tek
amaruun, devleti ya~alrnak ve gurunu,
iktidaruu arttmnaktlr; devlet adamuun
daha yill<sek bir Odevi veya gorevi bulu-
namaz. Devlet ad amuun bu amaca ula~
mak i-;in kullanacaAl her ara.; mf1rudur.
Machiavelli'ye gore, din, ahlak ve h~
devlete ba~h olup, gerekti~inde prens ta-
raftndan birer ara.; olarak kullanllabilinir.
madde [Lat. materia; ing. mlltter; Fr. matiere;
AI. materie, soff]. Duyusal evrenin kendi-
sinden meydana geldi~, meydana gelir
gorundu~u, tinsel/ruhsal olmayan,
fiziki, do~al, kaho, cisimsel, tumuyle
ya da goreli olarak belirsiz olan toz.
Mekanda bir yer i~gAl ede~ .;o~unluk
elle tutulabilir ve deneyimsel olarak goz-
lemlenebilir olup, gu.; kullanmak suretiy-
le iizerinde eylemde bulun ulabilen ~.
En temel ozellikleri yer kapla1na, giril-
meztik olan maddenin aynca do~as1 iti-
bariyle pan;ac1k ya da atomlardan olu~
tu~u, bilinemez oldu~u, fiziki etkinlik
ya da de~i~me potansiyeline sahip bu-
lundu~u, kutlesi oldu~u soylenir.
Madde, bu ~er.;eve i.;inde, ti.im gerc;ekli-
~in ~ekil almam1~, belirsiz temeli; varh-
~m, stirekli olarak de~i~en sonsuz sayl-
daki fenomenle sergilenen dayana~1 ve
deneyhnin temel nedeni olmak duru-
mundadu. Madde, yine bir ~eyin fizik1
ya da maddi bile~eni, bir varh~1n ken
disinden meydana geldi~i ~ey anlam1na
gelir.
Madde, farkh filozoflar tarahndan .;ok
farkh ~ekillerde tan1mlanm1~hr. Orne~
~in, maddi varhklan, hpk1 Empedokles
gibi, toprak, hava, su ve ate~ten meyda-
na gelen nesneler olarak s1n1flayan Pia-
ton, dort ayn ti:irden maddenin kar~1t
ozelliklerini ac;Jkla yabilmek i.;in, yeni
bir matematiksel teori geli~tirmi~tir.
Buna gore, her nesne hirii ayn bir geo-
metrik ~ekli olan atomlardan meydana
gelmi~tir; bu geometrik ~ekiller ise,
kub, tetrahedron, v. b. g. turunden alh
yuz!u, sekiz yuzlu, onyuzlu ~ekillerdir.
Maddeyi, matemati~in yarduruyla ve
atomcu bir anlay1~la a9klayan tPiaton,
organizmalann asli ozelliklerini maddi
terimlerle de~l de, fonksiyon a9s1ndan
a.;tklamaya .;ah~m1~, bir organ1, orga-
nizmanm ya~am1 boyunca ger.;ekle~
tinnek durumunda oldu~u i~lev ya da
rolle tan1mlamaya koyulmu~tur.
Bir nesnenin kendisinden meydana gel-
di~i maddi tozle, ona yuklenen form
aras1nda bir ay1nm yap an t Aristoteles
ise, bir toziin ya da cismin temel ozellik-
lerinin nasll a~klanabilece~i, maddr
ger.;ekli~n atomlarla nu, yoksa geomet-
rik terimler araoh~1yla m1 a.;lkJanmas1
gerekti~i konusu lizerinde dunnu~tur.
Bireysel bir nesnenin davrant~tnt ve
ozelliklerini a9klamak i-;in, onu her-
~eyden once belli bir nesne turii olarak
gonnek gerekti~ini one suren Aristote-
les, do~ada varolan her nesne turiinun,
OZU ya da kendi ozel fonnu taraflndan

belirlenen ozelliklere sahip o1dugunu
belirtmi~tir. Onda, tozlerL bireysel var-
hklarl birbirinden ayard etme proble1ni,
L1icelikseJ ve fiziko-kim yasal bir prob-
lem den ~ok, niteliksel bir s1rufla1na
probleani olarak ortaya ~akar. Ag1rhk,
i~te bu niteliklerden birisidir. 0 nesne-
leri toprak, su, hava ve ate~ gibi dort
ogeden 1neydana gelen ayalh evrenle,
degi~1ne ve bozulmadan bag1~1k olan
ayi.isti.i evren arasanda bir ayanm yap-
lna~hr.
Aristoteles di.i~i.incesinden yogun bir bi-
~imde etkileruni~ olan isla1ni di.i~i.ince
gelenegi i~inde, madde, belli bir formu
olmayan, yalruzca gi.i~ olarak varolan,
ger~ek bir varhktan yoksun bulunan toz,
mekanda yer kaplayan, zamanla san1rh
ve yaratdma~ varhk olarak tanamlanma~
hr. islam felsefesinde, olu~un ger~ekle~
mesi ir;in, basamak basamak yi.ikselen
bir geli~meye gerek duyuldugu i~in,
varhk basamaklannda, a~agadan yuka-
nya dogru ~lklldtk~a, alttaki her kat, i.ist-
teki i~in, form ya da ~ekil alina kapasite-
sine sahip olan madde gorevi gori.ir.
islam felsefesi di.i~i.ini.irleri, bu ~er~eve
i-;inde d()rt ayn madde hiri.inden soz et-
mi~lerdir; 1 Tannsal varhgan dogrudan
dogruya g()ri.ini.i~i.i, tecellisi olan ilk
madde. Soz konusu madde, ruh, nefs ve
doga gibi i.i~ ayn varhk kahnan sonun-
cusudur. 2 G()k katlann1n ()zi.ini.i kuran,
genel olarak evreni meydana getiren, i.i~
boyutlu, ~ekil alan madde. 3 Toprak, su,
hava ve ate~ gibi dort ogeyi olu~turan
madde. 4 Belli bir formu olmakla birlik-
te, insanan amaana bagh olarak, yine
belli formlara sokulabilen madde.
Maddeyi ozi.i yer kaplama olan toz
olarak tanamlayan ve bundan dolaya
bo~lugu ve atomcu madde gori.i~i.ini.i
reddeden tDescartes, maddenin rum
ozellikJerirun, yer kaplama ya da uzarrun,
varolan maddl bir nesne ya da dsim kav-
raya~amlZln zorunlu bir par~as1 olan ni-
celiksel gori.ini.imleri oldugunu savun-
anu~tur. Yer kaplamanan s()z konusu
gori\ni.imleri ise, si.ire ve zamandtr. Buna
gore, maddi bir ~eyi di.i~i.irunek, onu,
madde 559
za1nan i~inde bir andan diger ana kadar
olan slire boyunca varohnaya devam
eden bir ~ey olarak dii~lirunek anlamana
gelir. Zaman ise, bu si.irenin ol~hnesin
den ba~ka hi~bir ~ey degildir. Maddi toz
kavray1~un1Z da, Descartes'a gore, t1pk1
'ben'e ve Tann'ya i1i~kin bilgintiz gibi,
duyulardan tliretihni~ olmay1p, akhn
a~rk ve se~ik dli~i.incelerinin bir i1ri.ini.i-
di.ir.
Descartes sonras1 modern felsefe ve bi-
lilnde, lnadde teolisi, ~ok bliyi.ik ol~i.ide
Lavoisier ve Dalton'un, fizik ve kirnyaya
konu olan fenomenlerin, 1naddi tozlerin
kiitleleri oldugu ve par~ac1k ya da atom-
lardan 1neydana geldigi kabuli.iyle a~lk
lanabilecegi tezlerinin son ucunda orta ya
~1km1~hr. Ki.itlenin degi~lnezligini ve
dolayas1yla maddenin ortadan kaldanla-
maz oldugunu kaautlayan Lavoisier'nin
~ah~malanndan sonra, madde ve ki.itle
e~anlamh hale gelmi~ ve 'madde' Cour-
not taraf1ndan, cisimlerin degi~mesin
den ya da tahrip olup gihnesinden sonra
geriye kalan ~ey olarak tanunlanma~tu.
Boylelikle llk~ag felsefesinin atomculu-
gu, modem bilimde yeni bir g()ri.ini.i~
alhnda ortaya ~1kma~, cisimlerin mole-
klillerden, moleki.illerin de ato1nlardan
meydana geldigi a~~a ortaya korunu~
tur. Maddenin boliliunesi, bununla bir-
likte burada son bulmaz, t;i.inki.i atom ne~
gatif elektronlardan meydana gelir ve
soz konusu elektronlar da, protonlarla
notronlardan kurulu bir ~ekirdek ~evre
sinde doner. Maddenin son ve nihai oge-
lerini, i~te bu par~ac1klar olu~h.Jrur.
Soz konusu madde anlay1~1, modern
fizikle birlikte birtak1m degi~ikli klere
ugrama~tu. Buna gore, Lavoisier'nin
buldugu ilkeler yalnlZCa gi.inli.ik ol~i.ile
re gore dogrudur. Ki.itle; hazla birlikte
de~~anektedir; ote yandan, madde or-
tadan kaldnalamaz olma ()zelligini de
yitirmi~ ve deney, maddenin yok edile
bilecegini, maddenin a~uuma doni.i~e
bilecegini, a~an1m1n da cisimle~erek
madde haline girebilecegini gostermi~
tir. Yine maddenin enerjiye, enerjinin de
maddeye d()ni.i~mesi olanakhdar.
560 maddecilik
maddecilik [Os. fel~efti maddiye; ing. ma-
terialisrn; Fr. materialisme; AI. materialis-
Pnus]. 1 Yalruzca maddenin gen;ek oldu-
~nu, madde ve maddenin de~i~imleri
d1~1nda hic;bir ~eyin varolmad1~1n1,
varh~1n madde cinsinden oldu~unu one
siiren gorii~; yer kaplayan, girilmez, ya-
ra hlmatnl~ ve yok edilemez, kendinden
kaim olan, harekete yetili maddenin, ev-
renin biricik ya da temel bile~eni oldu-
~unu savunan varbk anlay1~1.
Evrendeki tek toziin madde oldu~nu,
varh~rn fiziki bir nitelik ta~td1~1ru ve ev-
rende tinsel bir tozun bulwunad1~ one
siiren gorii~, ve indirgemeci bir o~reti
olarak maddedlik yaln1zca maddeye var-
bk yukler, zil1in ya da ruha ba~1 bir
ger-;eklik ya da ikinci dereceden bir var-
hk verir veya ruhun lli.;bir ~ekilde varol-
madl~lnl one surer. Ger~ek dunyarun,
halleri ve ili~kileri itibariyle de~i~en
maddi ~eylerden meydana geldi~ini ~a
vunan madde~ maddf bir ~ey ya da
nesneyi ise, sadece mekan ve zaman i9fl-
de olma, ~ekil, biiyiikluk, kutle, kat:J..hk,
s1cakhk turiinden fiziki ozellikler sergile-
yen bir ~ey olarak tarumlar.
Maddecilik, buna gore, fiziki bilimlerin
belli fenomen obeklerini yalruzca fiziki
ko~ullara yonelerek a-;1klama .;abasmda
olan madded metodolojisinden de ya-
rarlanarak, realist bir bak1~ a~1s1yla,
insan varhklanna duyu deneyinde su-
nulan diinyarun, rasyonel bir bili~ tarz-
nln kendilerine eri~emedi~i ~eyleri giz-
leyen fenomenal bir fantezi olmay1p,
temel ger~ek.Jik oldu~nu savunan, do-
~adan ayn bir kendinde ~eyler dunya-
Sirun, do~arun otesinde, dinin, onsezile-
ruruze ve d uygularuruza m uracaat
eden, ama ak1ldan destek bulmayan ge-
leneksel babl inan~lara ba~vurmak su-
retiyle varb~ll\1 bildirdi~i tUrden do~a
iistu bir dunyanm varolmad1~1n1 one
siiren gorii~e kar~1hk gelir.
Vahye ve vahye dayanan dine, gele-
neksel olarak kutsanan bab.J inan~lara,
ciddi ara~hrma ve argumanlardan ~ok
an ulann sonucu olan kanaatlere kar~1
olumsuz bir tav1r tak1nan ve tinsel bir
ger~eklik olarak Tanr1n1n hi.;bir ~ekilde
varolmad1~1ru savunan bak1~ a-;tslnl
ifade eden maddecilik, daha ozel olarak
da, 2 de~erler ala1unda, maddi zengin
lik ve refah1n, bedensel tabninlerin ve
d uyumsal hazlann insarun elde etmesi
ya d a ula~mas1 gereken en lemel de~er
ler oldu~unu savunur. SOz konusu po-
puler anlanu i~inde maddecilik, insan
varh~1nda, kendisini hazeL bir ki~isel
~1kar ve madde duygusuyla harekete
ge~iren do~u~lan bir psikolo jik meka-
nizmarun bulundu~unu ifade eder.
3 Maddecjlik, zihin-beden ili~kisi ko-
nusunda ise, genel olarak zihinsel ya da
tinsel olan her~eyin, ge~erli bir felsefi
analizle maddeye indirgenebilece~i go-
rii~iine kar~l11k gelir. Bu ~er~eve i~in
de, u.; tiir maddecilikten stlz edilebilir:
Bunlardan birincisi, 3-a) zihni madde
nin bir s1fat~ niteli~i yapan Slfatsal mad-
decilik; 3-b) ikincisi, zihni ve zihinsel
olan1 maddenin ve maddi olarun bir et-
kisi ya da sonucu olarak yorumlayan
nedensel maddecilik ve u~iinciisii de, 3-<)
zihinsel siire~lerle olaylan, ozu itibariy-
le maddf sure~ ve olaylar olarak goren
e~itleyici maddeciliktir.
Felsefe tarihindeki fark.J1 madded felse-
felere oncelikle atamculuk omek verilebi-
lir. Buna gore, llk~a~ felsefesinde Slra-
siyla Leukippos, Demokritos, Epikuros
ve Lukretius taraf1ndan savunulmu~
olan atomculuk., evrenin bile~ik cisim-
lerden, bu bile~ik cisimlerin ise, mad
denin en ku~uk bolunemez par.;as1na
kar~1hk gelen a tom lard an olu~tu~unu,
her~eyin atomlann bo~luk i.;indeki ha-
reketleri sonucunda ortaya .;1kh~lru one
suren, evrende m utlak bir nedenselli~in
hiikiim siirdu~unii kabul eden, insan
ruhunun ince atomlardan meydana gel-
di~ini, tannlann bile cisimsel old uk.Jan-
n soyleyen maddeci bir goru~tiir.
A tomculu~ 17. yuzy1lda yeniden can-
landiran ve bilimsel bir teori olarak one
siiren Gassendi, atomlann, Demokritos
gibi, biiyiikluk ve ~ekilleri, Epikiiros
gibi de, a~uhklan olduklartnt savun-
mu~ ve buna ek olarak atomlann kah

hk ozelligine sahip bulunduklaruu soy-
lelni~tir. Gen;ekligin maddi bir yap1da
oldugunu one si.iren Gassendi, bir yan-
dan da, atomlann ezeli olmay1p, Tann
taraf1ndan yaratdm1~ olduklann1 iddia
etmi~tir. Atomlar bir kez yaratdd1ktan
sonra, dunyay1 meydana getirecek ~e
kilde hareket ic;inde olmu~lardxr.
Yalnxzca mekanik degil, fakat aynJ za-
lnanda detenninist bir maddeciligin sa-
vunucusu olan ingiliz filozofu Thomas
tHobbesun 1naddeciliginin temel kate-
gorileri zaman, mekan, hareket, neden-
sellik, cisim, nicelik, guc; ve eylemdir.
Maddenin atoanlardan olu~tugunu one
suren Hobbes, 1 yeryuzu ve y1ld1zlar
nirunden gozle gorulebilir cisimler, 2
yeryuzu ile ydd1zlar aras1ndaki butun
mekana yayllan kuc;uk atomlar rurun-
den gozle gori.ilemez cisimler ve 3 evre-
nin geri kalan1n1 dolduran ve hit; bo~
mekan bxrakmayan ak1~kan eter turun-
den cisim olmak uzere, u-; tur cisim ol-
dugunu belirtmi~tir.
Soz konusu ingiliz maddedligine kar~1,
FranslZ maddedliginin en onemli temsil-
cisi olan P. B. Henri dHolbachn madde-
d sisteminin temel kategorileri ise, 1
madde, 2 hareket ve 3 nedenselliktir. Va-
rolan her~eyin hareket halindeki madde-
d en meydana geldigini belirten Holbach,
maddenin ozunun hareket ve eylem ol-
dugunu one su.rmu~tur. Maddenin su-
rekli hareketini a~klayabilmek it;in de,
filozof, Yunanhlann eski dort oge gorii-
~unu canlandxrm1~hr. Cisimsel olmayan
bir varbk du~uncesi tHolbach'a gore an-
lamSIZ oldugundan, ruhun ve Tannnln
varolu~undan 50z edilemez.
Alman maddecilerine gelince .. . Diya-
lektik maddeciligi -;ok yogun bir bi~
de etkilemi~ ve epistemolojik idealizme
mutlak bir bit;imde kar~1 t;Ikarak mad-
ded bir ger-;eklik anlay1~1 benimsemi~
olan L.A. tFeuerbach1n mekanik mad-
deciliginin temel tezleri ~unlard1r: 1
Bilginin nesneleri, bilen insan varhtJn-
dan bagamsz bir varolu~a sahiptir. 2
Ger-;ekten varolan, buna gore, yaln1zca
hareket halindeki maddedir. 3 Bilgi du-
maddefonn 561
yularla ba~lar ve duyulann sonucudur.
4 Tinsel varhklann ya da maddi ohnap
yan varhklann varolu~undan soz edile-
lnez. 5 idea ya da ideallerin varolu~un
dan soz edilemeyecegi gibi, bunlann
insanhk tarihinde belirleyici bir rolleri
de yoktur.
Diger bir madded Alman filozofu olan
L. +Buchner, maddesiz gtic;, ve gu-;ten
yoksun 1nadde ola1nayacaglnJ iddia et-
Ini~tir. Enerjinin 1naddenin aynlmaz,
ozsel bir ozelligi oldugunu one suren ve
boylelikle elektromanyetik madde teori-
siiun dogu~una katkl yapan Buchner,
maddenin yaratdamaz ve yok edilemez
oldugunu savunmu~tur. Madde, gec;ir-
digi tum degi~imlere kar~1n, Buchnere
gore, ayn1 kahr. Madde, zaman ve
mek~n bak1m1ndan SJnarsiZdir; onun
ba~1 ve sonu yoktur. Ote yandan, bir bi-
yolog-filozof olan E. tHaeckerin bird ya
da dogala maddedliginin temel katego-
rileri de toz, madde v e gut; ya da enerji-
dir. Bunlardan toz ilk.. madde de ikincil
kategoridir. Buna gore, yer kaplayan
mad.de ile hareket ettirid gut; olan enerji,
bir ve ayna tozun iki aynlmaz s1fahdar.
maddeci realizm [ing. materialist realisnr;
Fr. realisme materialiste). insan zihnin-
den bagJmSIZ bir ger~ekligin varoldu-
gunu kabul edip, bu nesnel ger~ekligi
madde cinsinden bir varhk olarak ta-
nimlayan gorii~. AlgamlZln, bilgilerune
faaliyetimizin konusunun, biz insan
varhklann1n d1~Jnda, insandan, insan
zihninden bagunsaz bir ger-;eklik oldu-
gunu savunan, bu ger-;ekligi, tinsel ola-
rak degil de, eni, boyu, derinligi olan.,
zaman ve mekan it;inde yer kaplayan
maddi ya da fiziki bir var hk olarak yo . .
rumlayan varhk anlay1~1.
madde-form [1ng.matter-fornr; Fr. mati~re
fornre]. Onlu Yunan filozofu Aristoteles'te
varolan ~eylerin statik bir a~dan, yani
degi~mezlik a-;Jsmdan ele ahnmalannan
sonucu olan temel ontolojik ay1nm.
Tozun, yani belirli bir dogas1 olan bir
~eyin, bir yandan niteliklerin, ote yan-
dan da bu niteliklerin gerisinde bulunan
bir dayanag1n birle~iminden, bir madde
562 madde-form anallzi
ve bir formdan meydana geldigini soy-
leyen Aristoteles, her ne kadar maddey-
le formu birbirinden ay1rsa bile, dogada
bizim hi~bir zaman maddeden yoksun
bir formla da, formdan yoksun bir mad-
deyle de kar~nla~madlglmlZI belirtme-
ye ozen gosterir.
tPlaton'dan ~ok temelli bir bi~imde ay-
nlan Aristoteles'e gore, varolan her~ey
somut bir birey olarak varolur ve her-
~ey maddeyle formun bir birligi olarak
ortaya ~1kar. Bundan dolay1, onun me-
tafiziginde, ger~ekten varolan ilk ve tek
var hk olarak toz, form ve madded en
meydana gelen bile~ik bir varhkhr. Bu
nedenle, tAristoteles'te, Platon'da oldu-
gu gibi, ayn formlardan, duyusal diin-
yamn d1~mda olan bir tidealar diinya-
smdan soz etmek olanakh degildir.
Form, ayn bir yerde degil de, bu duyu-
sal diinyada ve toziin bile~enlerinden
biri olarak varolur.
Aristoteles, madde ve form aynnuyla
ilgili olarak, ~eylerdeki ~e~itlilik ve bi-
reyselli~in kayna~mn madde oldugu-
nu sayler. Ayn1 tiir i~e giren i.ki ya da
daha fazla ~eyin formu bir ve ayruysa,
bunlar birbirlerinden yalruzca maddele-
riyle aynhrlar. Varhgm madde ve form
gibi iki ogeden meydana geldigini sa-
vunan Aristoteles'e gore, bireysel bir
neshe kendi tikel niteliklerinin topla-
mmdan her zaman daha fazla bir ~ey
dir. Ba~ka bir deyi~le, niteliklerin geri-
sinde, niteli.klere temel olan, nitelikler
i1 bir dayanak olma i~levi goren bir
~ey vard1r.
Maddeyi form alma, bi~im kazanabil-
me kapasitesi; degi~en, form bakimm-
dan degi~mekte olan bir ~eyde soz ko-
nusu olan kahc1 ve siirekli oge olarak,
formu ise, degi~mekte olan ~eylerde or-
taya ~1kan yenilik, biriciklik olarak ta-
rumlayan, maddenin belirsiz ve biline-
mez oldu~unu ve form tarafmdan
belirlenip, form sayesinde bilindigini
soyleyen Aristoteles'e gore, madde ve
form aynnu dogada varolan her~eye
uygulanmak durumunda olan bir ay-
nmdlr.
Buna gore, omegin bir sanatkar tarabn-
dan yapdm1~ olan giimii~ten bir tabag1
ele alahm. Soz konusu giimii~ tabakta
da, ba~ka her~eyde oldugu gibi, madde
ve form olm.ak iizere i.ki oge birbirinden
ay1rd edilir. Giimii~ taba~n maddesi,
tabagm kendisinden yapdm1~ oldugu
giimii~tiir, buna kar~m tabagm formu
da, tabag1 yapan sanatkar tarahndan gii-
mii~e verilmi~ olan yap1dn, ciiizenleme
ya da ~ekildir. Bununla birlikte, aym
aynrn, Aristoteles'e gore, yalmz insan
eliyle yapdm1~ nesneler i~in degil, fakat
dogal nesneler, omegin sanatkar tarafm-
dan heniiz i~lenmemi~ olan giimii~
part;asl i.;:in de soz konusudur.
Buna gore, giimii~tin, kendisine benzer
olan bir alhn ya da bak1r par~asmdan
farkh olan, gozlemlenebilir bir yap1s1,
niteligi vardu. i~te bu, onun formudur.
Buna kar~m, giimii~iin maddesi, son
~oziimlemede giimii~iin kendisinden
meydana geldigi, toprak, hava, su ve
at~ gibi dort ogeden olu~ur. Elbette ld,
giimii~ii meydana getiren ogelerin oran-
lan, giimii~iin formunun bir par~as1ru
meydana getirir. <;iinkii Aristoteles, gii-
mii~le ba~ka metaller ya da maddeler
arasmdaki farkhbg1, ogelerin oranlann-
daki farkhhga baglar.
Ogelerin kendilerine, yani toprak, hava,
su ve at~in kendisine gelince, Aristote
les onlann da madde ve formdan olu~
tuklanru sayler. Buna gore, bu ogeler
s1cak ve soguk, 1slak ve kuru gibi kar~at
niteli.klerden olu~an c;iftler araahgayla
a~1klamrlar. Omegin, ate~in fo~u
s1cak ve kurudur, buna ka~m topragm
formu soguk ve 1slakhr. Onlann madde-
leri ise, Aristoteles'in ilk madde ad1ru
verdigi, biitiiniiyle belirsiz ve yap1s1Z
olan bir madde tiiriidiir.
madde-form analizi [tng. form and matter
analysis; Fr. analysis de Ia matihe-fonne].
tlk kez Yunan filozofu Aristoteles tara-
fmdan varhk felsefesinde, daha sonra
da tKant tarafmdan epistemolojide kul-
larulan ve bir ~eyi hem maddesi, ham
malzemesi ve hem de bi~imi, ozii ya da
yap1s1 at;Ismdan ele alan analiz tiiru.

lviadde-fonn analizi, t Aristoteles'ten
sonra, ba~ta tepistemoloji ve testetik
o]mak uzere, ~ok ~e~itli alanlara uygu-
lanmt~hr. Ornegin, ayu1m1 deneyime
ve dolay1s1yla bilgiye uygulayan Alman
filozofu Kant' a gore, fonn deneyimde ve
bilgide, yap1sal ve bag-tnnsal olan her-
~eyi kapsar; madde ise, formun genel
~er~evesi i~ine yerle~ tirilen maizeme-
den, duyusal niteliklerden olu~ur. Bun-
lardan formun birlik, buna kar~1n mad-
denin ~okluk ilkesi oldu~unu one siiren
Kant, deneyimin bir nesnesinin veya
on a iii~ kin bir bilginin ii~ bile~eni old u-
~unu sayler: 1 Be~ duyu yoluyla ahnan
izlenimler, duyusal nitelikler; 2 izlertim-
leri bir kahba sokan zaman ve mekan
gibi sezgi formlan ve nihayet, 3 saf kav-
ram ya da kategoriler. l~te bunlardan
birincisi deneyimin ve bilginin maddi
bile~enlerini olu~ tururken, ikinci ve
ii~iinciiler tecriibenin forme I bile~enleri
ni meydana getirir.
maddele~me [ing. materialisation; Fr.
ntat~rialisation). 1Ik~a~ Yunan felsefesin-
de, a1na ozellikle de Aristotelestte, ilk
maddenin, hi~bir nite)i~ olmayan, her
tiir ozellikten yoksun bulunan madde
ya da dayana~an form kazanarak, ~ekil
alarak cisiml~mesi, bir cisim olmas1.
ilk maddenin '~u' aga~, '~u' kitap, '~u'
insan ~eklinde aktiielle~mesi, bireyle~
mesi, tikelle~mesi ya da somutla~mas1,
duyularla algdanabilir durwna gelmesi.
maddenin sak1n1m1 yasas1 [tng. principle
of conseroation of tnatter; Fr. principe du
conservation de la matiere). Hi~ten hi~bir
~eyin dogmayacag1 dii~iincesine daya~
nan, ve evrenin ezelf~di oldu~nu,
evrendeki enerjinin yarablm~ ve yok
edilemez oldugunu, evrendeki madde
miktanrun gi.zil ya da edimsel madde
~eklinde, niceliksel olarak ayru kald1g1ru
dile getiren temel ilke. Evrenin geri kala
rundan yahtlanm1~ kapah bir sistemde,
madde ve enerjinin toplanurun ayru kal-
dl~lnl ifade eden ilke.
maddesizcil ik [Os. lamaddiyye; 1ng. imma-
terialism; Fr. inrnratmalisme; Al. immateri-
alismus]. ingiliz empirist filozofu George
maddesizcilik 563
Berkele)''in yalruzca idelerin ve ruhun
varoldugunu, fakat maddenin hi~bir ~e
kilde varolmadtgtnt, zihinden ba~ImSIZ
bir madde dii~iinmenin ~eli~ik oldugu-
n u dile getiren idea1ist o~retisine verilen
ad.
Sozcuklerin yaln1zca kendilerine kar~t
hk gelen idelerle, ozgiin deneyimlerle
baglanh i~inde kullandd1klan zaman
anlamh oldugunu, kulland1guntz soz-
ciiklere idelerin kar~1hk gelmemesi du~
rumunda, anlamstz konu~tugumuzu,
idelerin de yalruzca duyusal niteliklerin
ideleri olduklan i~in, tikel bir duyu-
algisina, bir deneye benzer bir ~eye kar-
~lhk gelmeyen bir terimin anlamh ol-
madt~lru soyleyen Berkeley, bu durum
i~in bir istisna olu~turan terimlerin, tin,
ruh ya da zihin terimiyle Tanr1 terimi ol~
du~unu iddia eder. 0, madde ya da
1naddesel toziin de, kendisine tikel ve
belirli bir idenin, bir deney ya da duyu-
alglslntn kar~ll1k gelmedigi bir terimin
anlams1z o)du~u tezi i~n, bir istisna ola-
bilmesini kabul etmez ve dolaytsiyla
maddenin varolmad1g1n1 savun ur.
Berkeley maddesizcili~nin, maddeyi
hem tLocke'un yapt1g1 gibi, yalruzca,
insan taraf1ndan algdanamayan ~ekil,
yer kaplama, hareket ve siikQnet gibi bi-
rincil niteliklere sahip olan bir varhk
olarak gordiigiimiiz, ve hem de onu
tPlaton ve t Aristoteles'in yapm1~ ol-
duklan gibi, sadece potansiyel olarak
varolan tiimiiyle belirsiz ve olumsuz bir
varhk olarak tan1mladag1m1z zaman,
ge~erli oldugunu belirtir. Buna gore, bi-
rind altematif soz konusu oldugunda,
maddenin hem insan zihninden ba~m
SlZ oldu~na inanmak ve hem de yer
kaplama, ~ekil, hareket ve siikunet gi bi
niteliklere sahip oldugunu soylemek bir
~eli~ki i~erir. Zira ~ekil, yer kap!ama,
hareket ve siikimet terimleri bpkl renk,
ses, koku ve tat terimleri gibi duyusal
nitelikler i9n olan terimlerdir.
Ba~ka bir deyi~le, yer kaplama, ~ekil,
hareket ve siikimet gibi birincil nitelik-
ler renk_ ses, koku ve tat gibi ikinci) nite-
liklerden duyusal nitelik olmak bala-
564 maddi a~rklama
mmdan farkllhk gostennezler. Duyusal
nitelikler olduklan i-;in de, bunlar doga~
Ian geregi insan zihninden bag1msaz
olarak varolamayan idelerdir. Ve bir
~eyi hem, duyusal nitelik ya da ide ol-
dugu i-;in, insan zihninden bagamstz
olarak varolamayan bir ~ey olarak ve
hem de insan zihninden bag1ms1z ola~
rak varolan bir ~ey olarak di.i~i.inmek
bir -;eli~kidir.
<;;eli~kiden kurtulmamn tek yolu, Ber-
keley' e gore, maddeye deneyianizdeki
duyusal niteliklere kar~ahk gelen hi-;bir
nitelik atfetmemekten ge-;er. Bu yapalda-
~ zaman da, ikind altematifte oldugu
gibi, maddenin teorik bak1mdan da pra-
tik bak1mdan da hi.;bir onemi kalmaz,
yani madde a~ama gi.ici.ini.i kaybe-
der. Ba~ka bir deyi~le, madde kendisin-
de hi.;bir niteligi olmayan bir varhk ola-
rak, tiimi.iyle olumsuz ve belirsiz
bi-;imde tanunlandaga zaman, o a~lda
ana i~levi bulunmayan, fakat kendisi
a-;akJanmaya muhta-; olan bir varhk du-
rumuna du~er. Maddeye bu durumda
deneysel bir olguyu a~klamak i-;in
gerek duyulmaz ve o, deneysel bir olgu-
yu a-;aklamak soz konusu oldugunda,
maddeyi bi.iti.ini.iyle yok sayan l;>ir anla-
ya~m saglayacaga bir a-;1klamadim daha
basit ve kolay bir aciama getiremez.
maddi a-;aklama [fng. matmal explanati-
on; Fr. expliCJJtion mattrielle]. Bir ~eyi
kendisini olu~turan maddesiyle a-;akla-
ma tarza; bir ~eyin, yalmzca maddesi y-
le a-;Iklanabilecegini dile getiren a-;akla-
ma ti.iri.i.
Maddi ar;klamamn, ozellikle Aristote-
les'in felsefesi ya da metafiziginde aym
zamanda maddi neden olarak anla~d
masa gerekir. Maddi a-;1klamay1 dort
a.;aklama ti.iri.inden bhi olarak dile geti-
ren Aristoteles, omegin agacm, o filan
maddelerden meydana geldigi ifiin, bi.i-
yudi.igi.i ~kilde bi.iyi.idi.i~ini.i soyleye-
cektir.
Madded yakla~amda on plana ~kan
bu a~aklama ti.iri.ine, anti-madded bir
filozof olan t Aristoteles ~iddetle kar~a
-;aknu~tar. Ona gore, maddi a-;aklama
yararh ve ilgin-; olmakla birlikte, hi-;bir
zaman yeterli olamaz, zira bu ti.ir bir
a-;1klama bize bir ~eyin ger-;ekte ne o 1-
dugunu hi-;bir zaman soyleyemez.
Ba~ka bir deyi~le, maddelerin bir listesi,
kendi ba~ma, bize bi.iyi.imesini ar;akla-
maya -;ah~tagamaz ~eyin ne oldugunu,
bu maddelerin hangi yapaya meydana
getirecegini ortaya koyamaz. DolaylSly-
la, maddi a-;akJama, formel ve teleolojik
bir a-;aklamayla taanamlanrnahdar.
Maddi a-;aklama, sosyal bilimler alarun-
da ya da daha r;ok sosyolojide, toplum-
sal fenomenlerin nedenleri olarak, ba~ka
hi-;bir ~eyi degil de, salt ekonomik ili~
kileri goren a-;1klamaya ifade eder. Bu
ti.ir bir a-;1klama ise, toplumsal ili~kilerin
temel nedenini fikirlerde bulan idealist
a.;1klamarun tam kar~asmda yer ahr.
maddi nesne [ing. material object; Fr. objet
materiel]. Madde olarak varolan, maddi
ve fiziki nitelikler ta~ayan varhk.
Bir birlik olarak gori.ilen ve ~ekil, bi.i-
yukluk. zaman ve mei<An i~nde varo-
lu~. ki.itle, hareket gibi fiziki ozellikleri
ve renk, kahhk, tathhk, agarhk, yumu-
~akhk gibi duyumlanan ikincil nitelik-
leri olan, insamn algasmdan bagamsaz
olarak varolan, fiziki degi~mcye ugra-
yan ve ba~ka varhklarla nedensel bir
ili~ki i~inde bulunan ~ey, varhk, dsim.
magara benzetmesi [ing. allegory of the
cave; Fr. allegorie de la caverne]. Platon'un
Deulet adh diyalogunda ortaya koydu-
gu genel bilgi ve egitim anlaya~ma
mecazf bir dille ifade edip, somutla~tar
mak i.;in kulland1g1 istiare; onun kendi
bilgi ve egitim anlay1~1m ifade eder-
ken, zamanmm egitim anlaya~am ele~
tinnek, insanhk halini ifade etmek
i.izere kulland1g1 i.inli.i egretileme.
Benzetmeye gore, 1~1ga a-;1lan uzun
bir giri~i olan bir yeralh magarasmm
en dibinde, insanlar. -;orukluklanndan
beri, ayaklarmdan ve boyunlanndan
zindre vurulmu~ olarak hareketsiz bir
~ekilde otunnakta ve yalmzca onlerini
gorebilmektedirler. Onlann arkasmda,

yiiksekte bir yerde bir ate~ yaunakta
ve ate~le bu insanlar ya da mahkumlar
C\ras1ndaki yolda, kii~iik bir duvar ya
da perde bulunmaktadu. Duvar ya da
perdenin arkas1nda ise, konu~arak ya
da sessizce, ellerinde tiirlii tiirlii ara~lar,
ta~tan ya da tahtadan yapdm1~ insana,
hayvana ve daha ba~ka ~eylere benzer
kuklalar ta~1yan insanlar ge-;rnektedir.
Ma~aran1n, Platon'un anlatmuna gore,
en dibinde oturan mahkumlar, yalnlZca,
ate~in aydutb~Iyla perdeden duvara
vuran golgeleri gorebilmektedirler. Elle-
rinden, ayaklartndan ve boyunlanndan
zincire vurulmu~, hi~bir ~ekilde k1md-
da1nayan bu mahkumlar ma~ararun
duvanndaki golgeleri, duvara golgesi
vuran nesnelerle kan~bnnakta, perdenin
arkas1ndan yanlolanan se;lerin duvarda-
ki do~rudan do~ruya golgelerden geldi-
gine inarunaktad1rlar. Bu mahkUmlann
sahip oldu.klan bilgi, onlann gozleriyle
ve kulaklan yla kazand1klan d uyusal bil-
gidir ve bu gorsel bilgi d uvardaki golge-
lerin, yani g6riinu~lerin bilgisidir.
Ma~aranm en dibinde, her yerlerinden
zincirlere vurulmu~ olarak ya~ayan bu
mahkWnlardan biri, zincirlerinden bir
~ekilde kurtanhp aya~a kaldu1lsa ve
once, yiizii duvarda golgelerini gordup
~ii nesnelerin kendilerine ve 1~1k kay-
na~lna ~evirilse ve o nihayet ma~ararun
d1~1na ~1karhlsa, onun bu donu~iimii
hi~ ku~ku yok ki ~k sanc1h olacakhr.
tnsan i~in yandgdardan kurtulmak, eski
ah~kanhklan terketmek ~ok gii~ oldu-
~undan, o muhtemelen yeni duruma
ah~amayacak ve daha once gonnii~ ol-
du~u ~eyler, ona daha ger~ek gorunme-
ye devatn edebilecektir.
Benzehne bilgi a~1S1ndan yorumlana-
cak olursa, ma~arann i~inin ve burada
soz konusu olan bilgi tarzlnJn, Platon'un
gerc;ek bilgi olarak gormeyip kiit;Umse-
di~i duyusal bilgiye kar~1hk geldi~i
soylenebilir. Buna gore, duyusal dunya-
nln de~i~en nesnelerini konu alan,
~ok~a televizyon seyredip ikinci elden
malumatlarla yetinen ve gorunu~leri n
Maine de Biran 565
gerisindeki ger~ekli~e hi~bir zaman
niifuz edemeyen ortalama insanm hali,
ma~ararun dibinde zincirlere vurulmu~
olarak ya~ayan mahkumlann haline
benzemektedir. Ba~ka bir deyi~le, ayru
durum az ya da ~ok insanlann ~o~u ic;in
soz konusu oldu~undan, insanlar kend i
ma~aralann i9nde mahkum durumda,
goriinii~ler arasmda, ger~ekJi~in epeyce
uza~mda y a~ amaktadu lar.
mahluk. Islam dininde, halk olunmu~,
yaratdm1~ varh~a verilen ad.
Buna gore, varh~1, 1 ger~ olup, ezeli
ve ebedi bir nitelik t.a~1yan, ozii gere~i
varolan, kendisinden ba~ka bir nedene
dayanmayan tannsal varllk dunyas1 ve 2
Tann'run varh~n d1~1nda kalan varhk-
lardan meydana gelen duyusal dunya
diye ikiye ayuan Islam dii~uncesinde
ikinci kategoriye giren, yani Tann dt-
~Inda kalan tum varltklar mahiUktur.
MahlUk, Islam felsefesinde, cans12lar, bit-
kiler ve canWar olarak ii~e aynbr. Canh-
lar kategorisinin en tepesinde ise insan
bulunur.
mahsusal. Tasavvuf inancmda, insan1n
be~ duyu yoluyla algdad1~1 de~i~en
varhk alan1ru tan1mlamak i~in kullant-
lan terim.
Buna gore, gokler, yeryiizu ve biitiin bir
algllanabilir varhk dtinyas1, mahsusat
kavrcmuyla dile getirilir. SOz konusu du-
yusal dunya, duyulara dayand1~1 i~in,
zaman ve mekanla sinulanmt~hr; ole
yandan, mahsusat, yara~ olup, ge9-
cidir; onun bir sonu vard1r ve mahsusat,
gorelili~e dayarup, mutlak hi~bir ~ey
i~ennez. Terim, Platon'un duyusal dunya
ve aloHa anla~1labilir ldealar dunyas1 ara-
Slndaki aynrruna dayanmaktadlt.
Maine de Biran. 1766--1824 ytllan arasin-
da ya~am1~ olan Frans1z filozofu.
Temel eserleri aras1nda, Influence de
I' Habitude sur Ia Faculte de Penser [Ah~
kanh~ln Dii~iinme Yetisi Ozerindeki
Etkisi}, Le Decomposition de Ia Pensee (Du-
~uncenin Olu~umu Ozerine], Appercep-
hon immediate [Dolayuns1z Tamalg1] ve
Rapports du Pysique et du Moral [Maddi
566 makam
olania Tinsel olarw\ lii~kilerine dair)
gibi kitaplar bulunan Maine de Biran,
insan di.i~i.incelerinin kaynag1yla dilde-
ki ifadesini ve akllyi.iri.ibnedeki birJe..
~imlerini ara~bran Fransa ideolojislleri
ve nihayet, Frans1z tinselcileri aras1nda
yer ahr.
Toplu1nsal sozle~me gorii~i.ini.in savu-
nucusu Rousseau'dan de~il de, Confessi-
ons [ltiraflar ]'in yazan Rousseau'dan
c;ok etkilenen De Biran1 onunla birlikte,
insarun hayvanlardan, ozgi.ir bir ozne
olmak baklm1ndan farkhhk gosterdigi-
ni one si.irmi.i~tiir. Bwta gore, Maine de
Biran, tDescartes'1n Cogito ergo sum'unu,
Volo ergo sunt (lrade ediyorum, o halde
varun) ~eklinde yeniden di.izenlemi~tir.
Bu ~er~eve i~inde, bilincin fenomonoloji-
si olarak lanunlayabilecegimiz bir
gori.i~ geli~tiren Maine de Biran'a gore,
bilin~, tCondillac'tn yapbg1 gibi, yalnJZ-
ca doni.i~i.ime ugram1~ dt~ kaynakh du-
yu1nlar araohg1yla a~klanamaz. 1nsan
bilinci, islemli ~abaya, insarun diren~le
kar~da~an etkinligine baglanmahdlr.
Melafizigin 1 diren~le kar~da~an islemli
~abayla ili~ki i~inde, elkin ben olarak
oznenin varolu~unu ortaya koydugunu
one si.iren Maine de Biran'a gore, ozne
kendisini, bir neden, etkin bir gu~ olarak
algllar. Ba~ka bir deyi~le, elkin bir ben
olarak oznenin varolu~u, insana sezgide
verilir. Bu ben fenomenal bir ben oldu-
gundan, Maine de Biran bu noklada kal-
maz. 0, bilincin sezgide verilen, istemli
~abayla ortaya ~1kan bu benin, numenal
ve lozsel bir ruhun ya da mutlak1n feno-
menal tpzahi.iri.i ya da ifadesi oldugunu
sayler. Bununla birlikte, soz konusu nu-
menal benin varolu~u, bilgi degil de,
inan~ ]a ilgili bir kon ud ur.
Ya~amiJ"W\ son donemlerine dogru,
daha ~ok dini nilelikli bir felsefeye dogru
kayan Maine de Biran, yine ~e, insan1n
i~sel ya~anhs1run filozofu olarak kallr ve
lemkinH davranarak, insarun sezgi ya da
tamalg1da verilen fenomenal beninin,
mutlak ya da tozsel ruhun bir tezahi.irii
oldugu di.i~i.incesinden tum fenomenle-
ri, onlarm varolu~lar1run nedeni alan
Mutlak ya da Tannnm lezahi.irii olarak
gonne di.i~i.incesine ge~mez.
makam. Tasavvufta, Tann ile insan ara~
s1nda, zaman i~inde a~dmak durumun-
da olan birtaklm manevr basamaklar
bulundugunu one si.iren Yeni Platonru
gizemcilikten ge~en bir anlay1~ olarak,
insan1n sahip oldugu bilgi ve kazand1-
g1 irfan1n sonucu olarak elde ettigi
onem ve degere gore bul und ugu tinsel
1nevkiye verilen ad.
Makam, Tasavvufla, aynca en a~ag1da
bulunan varhk kahndan en olgun deni-
len varhk kahna yukselmek i~in a~d
masl gereken manevi basa1naklan gos-
lerir.
makinedeki hayalet [lng. ghost it~ the
machit~e; Fr. fan tome da11s Ia machine).
<;agda~ lngiliz filozofu Gilbert Ryle'1n
Descartes'1n zihin-beden ikiciligini, ra-
dikal di.ializmini ifade elmek i~in kul.:-
landtgl deyim.
Buna gore, insan bedeni olduk~a kar-
ma~lk ve ayr1nbh bir makine iken, yal-
nJzca cisimsel olmayan bir ruhla birle~
tigi zaman bir ki~i haline gelmekledir.
makine insan [lng. man of machi,ze; Fr.
homme machine]. Frans1z duyumcu ve
1naddeci filozofu tLametlrie'nin di.i~i.in
cenin belli bir bi~imde di.izenlenmi~
maddede bulunan hareketin sonucu ol-
dugunu, hayvanla insan aras1ndaki
farkhh~, niteliksel degil de, niceliksel
oldugunu, insarun, yalntzca ~arklann1n
karma~1khg1ndan dolay1 farkl1 ve ge-
li~mi~ gori.indi.igi.inu ifade eden 1748
larihli kilab1n1n ba~hg1.
Felsefesinde, ger~eklen varolarun yaJ ..
ruzca madde oldugunu gostermeye ~ah
~an Lamettrie'ye gore, hayvan, bir ruhu
olmayan, yalruzca sinir sislemi ve beyni
sayesinde duyumlayan, algllayan, hatta
yargdayan bir varhkbr. Hayvan, ruhtan
yoksun bir varhk olarak duyumluyorsa
eger, Lameltrieye gore, insaru bir de
ruhla donalmak it;in hi~bir neden yok-
tur. <;unki.i insarun duyarhg1, iradesi,
zekas1, hayvan1n buna kar~1hk gelen

fonksi yonlanndan biraz daha yuksek
olan fonksiyonlardan ba~ka hi.;bir ~ey
de~ildir.
Condillac insanm evrensel do~a duze-
ni i.;inde bir istisna, ayn ve ayncahkb
bir tur olmadl~lnl sayler. Do~arun ya-
salan tum varhklar i~in ayrud1r. Bu ba-
k.Jmdan insanla hayvan, bitkiyle cansLZ
varhk arasmda hi~bir fark yoktur. insan
da ruhsuz bir makinad1r, am a yalruzca
hayvandan daha karma~1k olan bir ma-
kinadr.
makrokosmos [ing. macrocosm; Fr. macro
cosme; AI. macrocosmus). Aktif, yap ka~
zanm1~ bir butun olarak du~unulen
evren. Mikrokosmos diye adland1nlan
insanla kar~Itla~tudan, insana bir~ok
baknndan benzer oldu~u varsayllmak
Ia birlikte~ insandan .;ok daha buyuk
olan kompleks butun. Ku~ukevren ola-
rak gorulen insan1n kendisi gibi, akla,
akd ilkelerine gore duzenlendi~i, insan
gibi canh ve bilinc;li oldu~u du~unulen
kompleks yap1, do~as1 insan varh~1na
, tam olarak yans1yan tanr1sal bir varh~a
kar~1hk geldi~i varsayllan butun.
T1pk1 rasyonel du~uncenin insan varh
~mdaki denetleyici ve yol gosterici gu~
olmas1 gibi, evrenin de tek bir tinsel ilke
tarafmdan duzenlenmi~ oldu~u fikri,
dii~unce tarihinde, bir yandan dunya-
nin in san taraf1ndan anla~Ilabilir old u-
gu ve bilimsel ara~trrma i-;in uygun bir
yap1da bulundu~u inanana, bir yandan
da bu ruh ya da tinsel ilkeyle mistik bir
birli~e ula~mak i~in ~ah~ma arzusWta
yo I a~m1~hr.
maksim [!ng. Jntttim; Fr. marime; Al. ma-
xime ). Gene I olara~ bir bireyin benim-
seyebilece~i, ya da bireye, eylemlerinde
iyi bir yol gtisterici olarak kabul etmesi
tavsiye ediler:t davran1~ kurah. Mantak-
tak.i, genel bir kabul goren iddia ya da
kural. Kant'1n ahlik felsefesinde, ahlaki
ozne i~in ge~erli old u~u gorulen pratik
bir ilke.
SOz konusu anlam1 ifjinde, maksim pra-
tik bir yasadan farkhhk gosterir, ~unku
pratik yasa nesnel olarak ya da tiim akd-
Malebranche, Nicolas 567
h varhklann iradeleri i.;in ge~erli olan
yasa olarak gorulur. Kant'a gore, ahlak
ayru zamanda iradenin oznel maksimi
haline gelen nesnel yasala!dan olu~ur.
Bundan dolay~ o ahliksal buyru~unu
'Maksimin herkes i9n ge~rli bir evren-
sel yasa olacak ~ekilde eyle!' diyerek
ifade etmi~tir.
makulaL islam du~uncesinde, varh~an
genel ilkelerine, Aristoteles"in kategori
lerine verilen ad.
Makulab, e~ya ya da varhk i.;in genel
ge~erlili~ olan kesin ve de~i~mez ilke-
ler olarak yorumlayan islim du~uncesi,
zaman zaman Aristotoles etkisi altmda
kahrken, tum kategorileri toz (cevher),
ilinek (araz) ve hayyiz (mekanda yer
kaplama)'e indirgeme tavnnda oldu~u
gibi, zaman zaman da Stoacalann ve
Plo~nos'un etkisi alhnda kalrru~hr.
Makyavelizm [ing. Machiavelism; Fr. Mac-
hiavelisme]. 14.69-1527 ylllan aras1nda ya-
~amJ~ olan italyan du~unuru Machie-
velli'nin~ devletin ya da devlet adaJIUIUI\,
ozellikle d1~ ili~kiler silz konusu oldu~
~unda, ulkesinin yaranna olabilecek her
eylem ve hareket tarz1n1n m~ru oldu-
~unu, amac1n arac1 me~rilla~llrd1~UU
dile getiren politik ilkesine ya da her
turlu ahlik ilkesini hi~ sayan siyasi go-
rii~une verilen genel ad.
Ulusal devlet du~uncesinin ilk buyuk
temsilcisi olan Makyavelli, devleti dini
temellerinden kopamu~ ve devletin
herhangi bir ama~ ya da idealin arac1
olmadliJru soylemi~tir. Devletin kendi
i-;inde bir ama~ oldu~unu, devletin ege-
menlik.i~in varoldu~unu one suren filo-
zof, her ~eyin, egemenlik amac1n1 ger-
~ekl~tirmek i~in bir ara~ oldu~unu,
insanla nn de~erli buld u~u her~eyin,
bu amaca hizmet etti~i ol-;ude iyi ve de-
~erli olup ~1ktl~m1, yoneticinin, devle-
tin egemenli~ini tesis edebihnek i~in
her yola ba~vurabilece~ini belirtmi~tir.
Malebranche1 Nicholas. 1638-1715 y1llan
aras1nda ya~am1~ olan Frans1z filozo-
fu. Temel eserleri: Recherche de la Vlritl
[Hakikatin Ara~tullmasa], Traite de Ia
568 Mal thus~uluk
Nature ef de la Grace [Do~a ve Tann'ntn
1nayeti Dzerine] ve Entretiens su Ia
Metaphysique et Ia religion [Metafizik ve
Din Dzerine Gorii~1neler 1-
Malebranche, ger~ek Hristiyan felsefesi
olarak gordti~u Descartes felsefesine
ba~l arun1~ ve tGeulincx gibi, zihin-
beden ili~kisi iizerinde dunnu~tur. 0,
iki farkh ozle tan1mland1~1 i~in, arala-
nnda ortak hi~bir nokta bulunmayan ve
bu nedenle birbirine ba~lanamayan iki
toz, yani zihin beden ili~kisi konusun-
da, Tann'nun ruha, bedensel siire~leri
birer vesile ya da araneden olarak kul-
larunak suretiyle ideler koydugunu, zi-
hinle beden aras1ndaki gozle goriiliir
ba~1n Tann'run miidahalesiyle kuruldu-
~unu savunan okkasyonalist gorii~ii ge-
li~tirmi~tir.
Buna gore, tDescartes1n etkil~imcili
~inden farkh olarak, ild tozden hi~biri
nin di~eri iizerinde eylemde bulunama-
yaca~ml dii~iinen Malebrancahe'a gore,
zihinle beden arasmda bir kar~Il1khhkt
bir tekabiiliyet vardu. Zihin dii~iiniir,
fakat tam ve gere~i gibi konu~uldu~un
da, bedeni hareket etti remez. Beden ise,
Malebranche'a gore, ruh tarahndan ken-
disine ~ekil verilmi~ olan bir ~ey olma-
Ylp, ruha Tann tarahndan uydurulan,
ayarlanan bir makinedir.
Etlcile~imcili~i reddeden Malebr~che,
tokkasyonalizmiyle psiko-fiziksel para-
lelizme ~ok yakla~m1~t1r. 0, bu ~er~eve
i~inde, tinsel varhklarm iradesinin, diin-
yadaki en kii~uk bir varh~1 bile hareket
ettire1neyece~ini soylemi~tir. Zira, Ma-
lebranche'a gore, bizim, ome~in kolu-
muzu hareket ettirme iste~imizle, kolu-
muzun hareketi arasmda, zorunlu hi~bir
ba~lanh yoktur. Kolumuzun biz istedi-
~imiz zaman hareket ettigi ve bizlerin
kolumuzun hareketinin do~al nedeni ol-
du~unlUZ do~rudur. Fakat ona gore,
do~al nedenler gerc;ek nedenler degil-
dirler.
~u halde, bizim istek ya da irademiz,
Malebranche'a gore, bir vesile ya da ras-
lanhsal bir nedenden ba~ka bir ~ey ola-
maz, ~iinkii biz, kolumuzu nasd hareket
ettirece~hnizi kesinlikle bilemiyoruz.
Ger~ek nedensel guciin eylemde bulun-
du~unu ve nasd eyledi~ini bilen varbk
olmas1 gerekti~ini dii~iinen Malebranc-
he'a gore, benjm kolumun hareketinin
ger~ek nedeni olma1n fikri c;eli~ik bir fi-
kirdir. Zira, ger~ek bir neden, zihnin
kendisiyle sonucu aras1ndalci zorunlu
ba~lanhy1 ke~fetti~i bir nedendir.
Ger~ek bir neden olman1n yarahc1 bir
nedensel gi.i~ olmak old u~un u soyleyen
Malebranche'a gore, hi~bir i~an yarati-
Cl ola1naz. Dahas1, Tann yarahna gucii-
nu insana aktarm1~ da de~ildir. Cyley-
se, tek ve ger~ek bir neden vard1r ve o
da Tann'du. Fiziki nesneler aras1ndaki
ili~ki ic;inse, Malebranche, iki dsim ~ar
pl~h~l zaman, ikisi aras1nda nedensel
bir ili~ki bulurunad1~1 i~n, birinin hare-
ketinin di~erinin hareketini etkileme gu-
ciine sahip olmadi~lnl iddia etmi~tir.
Onun tHume'un gori.i~iine ~ok benze-
yen nedenseUik gorii~iiniin manhksal
sonucu, 'bizim her~eyi Tann'da gordii-
~iimiiz' sonucudur, zira d1~ diinyadak.i
nesneler bizde, bir ide ya da dii~iince
meydana getiremeyece~i i~in, tii m ide
lerimiz Tann'dan ~Lkar.
Malebranche i~te, bu o~retiyi Slntrh
varhklar olarak bizim ezeir-ebedi ve zo-
runlu do~rulara nasll sahip olabildi~i
miz olgusunu a~1klamak i~n kullan-
mi~hr. Ba~ka bir deyi~le, bizim bir ~eyi
bildi~imiz zaman, Tann'n1n zihnindeki
ideleri bildi~imizi soyleyen Malebranc-
he'a gore, bizi ayd1nlahnak suretiyle, bir
~eyi bilme olana~1 veren Tann'du.
MaJthus~uluk [ing. Malthusianism; Fr.
Malthusianisnze]. 1766-1834 ylllan ara-
sinda ya~am1~ olan ingiliz iktisat~1s1 T.
R. Malthus tarahndan savunulan ve
do~umlann ktsitlanmasi gerekti~i o~
retisine verilen ad.
Diinyadaki niifusun g1da kaynakJanna
ktyasla ~ok daha h1zh arth~1n1, diinya-
da, g1dan1n yalruzca aritmetik bir tar.z-
da artb~l yerde, niifusun geometrik
olarak arth~1n1, diinyadaki niifus arh-
~Inln biiyiik boyutlara ula~aca~Inl,
kaynaklann herkes i~in yeterli olmaya-

cag1n1, nilfus arh~1n1n yoksull uk, a~hk
gibi toplumsal problemlerin en biiyilk
nedeni oldu~unu savunan Malthus~u
lu~a gore, h1zh nilfus art1~1 yoksul top-
lumlarda ger~ekle~ir. Bu problemle ba~
edebilmek il;in, do~um kontrol progra-
nna ihtiya~ vardu.
maneviyat. Platoncu ve Yeni-Platoncu fel-
sefenin etkisini hisseden islam felsefesi-
nin varbk alarunda benimsedi~i ikici go-
ril~iln sonucu olan aynnun bir ucunu
meydana getiren, ve maddiyat kapsam1
i~indc olup, zamanla mekan i9nde bulu-
nan varhk tilrlerinin kar~1smda yer alan
varhk tilrlerinin 1neydana getirdi~i var-
hk alan1.
Bun a gore, mana kavram1 ile dile geti-
rilen ve zamanla 1nek~n tilriinden Slnlr-
layc yap1lar1n otesinde olan ruh, can,
zeka, zihin, ya~am, bilgi, anlam, kav-
ram ve ideal nesne tiiriinden tiim var-
llklar maneviya tm kapsam1 i~ine girer.
Mani1eizm (ing. Manichaeism; Fr. Ma-
niclteisnre; AI. Manicha"isn1us). M. 5. 3.
yuzy1lda iranda Mani taraflndan ku-
rulmu~ olan ikici dinsel hareket.
Zerdii~t inan~lanyla eski Mezapotam
ya dinlerinin bir sentezinden meydana
gelen ildci bir din olarak Mani~eizm,
hem evrenin kendisini ve hem de insan
varh~uu, iyilikle kotiilil~un, hay1rla
~errin sava~ alaru olarak gorilr. Bu ild
temel ve kar~1t gii~ten iyilik 1~1k, aydn-
hk ve ruh, kotiiliik ise karanhk, beden
ve madde olarak ortaya ~Lkar. Bir beden
ve bir de ruhtan milrekkep olan insan
varhg1n1n mutlulu~u, soz konusu iki
kar~1t gil~ aras1ndald dengeye ba~hd1r.
Buna gore, insan, iyilikle kotiilugun kay-
na~mas ve son ~oziimlemede iyili~in
zaferi olarak gorillen mutluluk haline,
bir yandan bilgi ve sezgi yoluyla, bir
yandan da ahlaki erdemlerle, yani bir
tilr ~ilecilik ve ba~ka insanlar1 sevmek
suretiyle ula~abilir. Maddenin ve bede-
nin kotiiliiklerine kar~1 din yardun1yla
ayakta kalabilen ruh, oliince Adil Yarg1~
taraf1ndan yarglandlktan sonra ya cen-
nete gider ya d a maddeye donil~erek
silrekli bir mutsuzlukla belirlenir.
manhgtn itlevi 569
manhAn i~levi [ing. fin1ction of logic; Fr.
fonction de Ia logique]. Ge~erli akllyiirilt-
Ineyi, diizgiln dii~ilruneyi konu alan
bilim ya da disiplin olarak 1nant1~1n ye-
rine getirdi~i i~lev ya da sa~lad1~1 ya-
rarlara, mantlk biliminin ger~ekle~tirdi
~i fonksiyonlara i~aret eden terim.
Mant1~1n i~levlerinin ne olduAu konu-
sunda farkh gorii~ler one silrillmil~ ol-
makla birlikte, mant1~1n esas i~levi,
daha do~ru bir bi9mde akll yilriitmeyi
ya da tarh~mayi o~retmek olmaylp, ge-
~erli ~1karurun genel do~asuu ya da ya-
psn anla~l11r hale getinnek ya da
a~1klamaktu. Buna gore, bililnin temel
amaa, ~eyleri meydana getinnek ya da
yaratmak de~il de, insanlann ~ey Jeri
anlamas1n1 sa~lamaktu.
Astronomi hi~bir zaman, yld1zlan ya
da y1ldaz sistemlerini meydana getir-
Inek veya ydd1zlara izleyecekleri yoriln-
geleri o~rebnek iddiasmda olamaz;
onun amac1 ylldizlan ve ylld1zlann ha-
reketlerini betimlemek ve afl}klamakhr.
insanlar fizyolojiden, kendilerine yeme-
yi ve i~meyi, yilrilmeyi ve ko~ma y1, v.
b. g., o~retmesini beklemez)er. insanlar
bunlan, fizyolojinin yardun1 olmadan
yapamasayddar e~er, fizyolojinin ken-
disi hi~bir zaman ortaya ~akamazd1.
Ayn1 ~ekilde, insanlar manh~1n yardl-
ml olmadan do~ru bir bi~imde akd yii
riltebilirler ve ger~ekte yilriitmektedir-
Jer de; insanlar bunu yapamasayd1lar
e~er, mant1~1n kendisi varolmazd1.
Insarun do~as1nda varolan akdhhkhr
ki, mant1~1n kendisini olanakh hale ge-
tirmi~tir. Manh~1n temel amac1, insan-
lara do~ru bir bi~imde akd yilriltmeyi
o~retmek de~il de, onlar do~ru bir bi-
~imde akd yilrilttiikleri zaman, ne olup
bitti~ini, ve baz1 akdyilriltlnelerin ni~in
yanh~ olduklann1 a~1klamakhr. T1pk1,
boylesi bir yararhhk her ne kadar bililn-
lerin temel amac1 olmasa da, bilimlere
ili~kin bilginin ~u ya da bu ~ekilde ya-
rarb olmasa gibi, manh~a ili~ldn bilgi
de, ayn1 zamanda, insan1n ula~bg1 so-
nu~lan kontrol etmesinde ona yard1mo
olabilir.
570 manhk
manhk (Yun. logike; ing. logic; Fr. logique;
AI. logike]. 1 Geni~ anlam1 ic;inde, onci.il
ya da onci.illerden bir sonuca giden akll-
yi.iri.itmenin yap1s1yla ilkelerini konu
alan bilim dah. Di.izgi.in di.i~i.inme,
do~nt di.i~i.inme kurallaruun ve fonnla-
nnln bilgisi. Bir ~eyin ba~ka bir ~eyden
c;1kh~1 ya da ba~ka bir ~eyin son ucu ol-
du~u ba~1ntllar1 inceleyen formel disip~
lin.
Soz konusu olan, konu ahnan akllyi.i-
ri.ihne ti.iriine gore, farkl1 manhklardan
soz edilebilir. Buna gore, ti.imdengelim-
sel akllyi.iri.itmeyi konu alan manh~a
dediiktifi ti.imevanmsal akalyi.irutmeyi
konu alan manh~a tUmevarrmsal, pratik
akdyi.iri.itmeye dayanan manta~a ise de-
ontik mantrk ad1 verilir.
2 Manhk daha dar bir ~er~eve i9nde,
~akanm ya da dedi.iktif akllyi.iri.itmenin
ilkelerini ya da kan1tlama yontemlerini
ara~tuan formel disipline kar~1hk gelir.
Ba~ka bir deyi~le, ge~erli akllyi.iri.ibneyi
konu alan, ge~erli akt.lyi.iri.itmenin sis-
temle~tirilmesini ama~layan mantlk, ko-
nusunun i~eri~i de~il de, formu iizerin-
de yo~unla~h~l i~in forrnel mantrk ve
felsefi mant'k olarak ikiye aynh.r.
Formel mant1~1n en onemli i~levi, ~e
~itli konulan aksiyomatize etmek, ge-
~erli ~1kanm kahblan i~inde suufla
maktlr. Soz konusu formel manh~ 've',
'ya da', 'ise' gibi eklemlerle birle~tirilen
onermeleri konu alan onermeler manb-
~lyla, farkl1 onenne ti.irleri aras1nda bir
ay1nm yapan yi.iklemler manh~1ndan
olu~urken, felsefi mantak forme} man-
hkta gec;en kavramlan analiz eder.
Ote yandan, manh~m do~as1 ve kapsa-
mlnl ele alan felsefe dahna mantrk felsefe-
si ad1 verilir. Buna gore, manhk felsefesi
1nanb~1n mahiyetini, onun bilgiyle olan
ili~kisini, manhk ile da~ di.inya arasln-
daki ili~kiyi ara~hr1r. Manh~1n akdyi.i-
ri.itmeleri konu ald1~1 kabul edildi~in
de, argi.imanlann unsurlanru tarh~an,
akalyi.iri.itmede onci.illerin sonucu des-
tekledi~ne kimin karar verdi~i proble-
mi i.izerinde duran manhk felsefesi, yine
manh~ln semantikten nas1l farkhla~ta~
~1n1 ortaya koyar.
manhk~a empirizm [lng. logical empin'cism;
Fr. enrpirisnre logique; AI. logischer enJpris-
urus]. Viyana <;evresinin onde gelen baz1
filozoflannan, ome~in ba~ta Rudolph
Camap'1n, Hitlerin Almanya'da iktidan
ele ge9rmesiyle birlikte, Amerika'ya g~
etmelerinden sonra, ozellikle A. B. o:de
mantlk~1 pozitivizmin yerini alan, Viya-
na <;evresinin mantakc;1 pozitivlzmini
si.irdunnekle birlikte, onda baz1 de~i~ik
likJere giden felsefe akuru.
Bu akam, felsefi ve bilimsel problemle-
rin ~ozumi.inde, modem manbksal ana-
lizlerden yararlanmak gerekti~ini; zira
felsefenin geleneksel problemlerinin, bi-
limin konu ald1~1 olgusal problemler ve
felsefenin ele ald1~ ka vram analizi ve
metodolojiyle ilgili problemler olarak
iki ba~hk albnda toplanabilece~ini; bu
Slnlflamanm d1~1nda kalan ti.im prob-
lemlerin anlamsaz olduklanru; formel
manbk sistemlerinin ilkeleriyle ti.imeva-
nansal akllyi.iri.itmeyi deneyim yoluyla
kan1tlamak imkins1z oldu~undan, em-
pirizmin de bir s1nan bulundu~unu,
(manhksal do~rular d1~mda kalan) ti.iJn
onermelerin duyu verileriyle ilgili temel
onennelere indirgenebilir oldu~unu sa-
vunur.
mant1k~1 pozitivizm [tng. logical positi-
visnr; Fr. positivisme logique; AI. logischer
positit~isnrus]. Klisik tpozitiviz.min, bi-
limsel empiri.zm ya da bilimsel poziti~
vizm olarak da bilinen, 20. yi.izylldaki
devamma veri len ad. Temsilci~ini Her-
bert Feigl, Philipp Frank, Moritz Schi-
lick, Rudolph Camap ve A. J. Ayer gibi
filozoflann yaptt~1 mantak~1 pozitiviz-
min belli ba~h tav1r, tez ve gori.i~leri
~tsyle s1ralanabilir:
Bir ti.imce ya da onermenin bili~sel ya
da bilgisel bir anlama sahip olup olma-
dl~lnl belirlemede temel olc;i.it olarak
tdo~rulanabilirlik ilkesi benimsenmeli
dir. Buna gore, bir tUmce ya da onenne
nin bili~sel anlam1, o ti.imce ya da tsner-
menin do~rulanabilir olmasma ba~hd1r . .
Bir ti.imce ya da onenne, en azandan ilke
olarak empirik yoldan do~rulanabilirse
e~er, anlamh, aksi takdirde anlamslz-
dar.

Maten1atik ve manngm tum onermele-
ri, tannn geregi dogru olan analitik finer-
meier ya da totolojilerdir. BwlW11a birlik-
te, matematik ve manb.gm onermeleri,
bilgi bakmundan anlamh ve dogru olan
onermeleri duzenleyip organize etmede
son derece yararh olan onermelerdir. Bu
onennelerde ge~en kavramlar, ger.;ekli-
gin incelenmesi suretiyle ke~fedilen,
dogrulanan kavramlar olmay1p, uzla-
~un yoluyla, i.;k.in ad tarumlanyla elde
edilen kavramlard1r. Deyimlerinin an-
lamlanrun a.;1khga kavu~turulmasm
dan olu~mayan ve dolay1s1yla analitik
onermelerde ifade edilmeyen her tilr
bilgi deneyime dayarunak durumunda-
du. i~te bu baglamda, sentetik onenne-
lerin, deneyim tarafmdan dogrulanamaz
ya da .;urutulemezlerse eger, temelsiz ve
anlams1z olduklan savunulur.
Ger.;eklik uzerine olan dogru bilginin
olanakh tek arac1, bilimsel yontemdir.
Manttk~1 pozitivist filozoflar, i~te bu
.;er.;eve ifjinde, mant1ksal-matematiksel
ve deneysel bir metodoloji geli~tirerek,
tum bilimleri, birlikli bir sistem i.;inde
toplamaya ~ah~m1~lardu.
Ger.;eklige ili~kin bilgiyi, fizik, jeoloji,
astronomi ve tarih gibi empirik bili.mler
saglar. Bu bilimler tarafmdan saglanan
bilgi d1~mda, ger.;ekligin, metafizigin
sahip olma iddiasmda bulundugu tur-
den bir bilgisi asia soz konusu olamaz.
Kural koyucu bir ahlakla metafizigi, fel-
sefenin mutlak bir bi.;imde ba~ans1z ol-
dugu alanJar olarak degerlendiren man-
b.k.;l pozitivizm bilgi teorisini, felsefenin
ciddi ara~tlnnalar yap1p katk1da bulu-
nabilecegi tek alan olarak gonnu~lerdir.
Mantlkc;I pozitivistlere gore, bilimsel bir
bilgi teorisi ~agda~ ~ekli i.;ind~ki man-
tlkla ozde~tir. Bundan dolaya, mantlk,
mant1k.;1 pozitivizmin buyuk bir ba~an
kazand1g1 ve onemli katkllar yapt1g1 bir
alan olmu~tur.
Felsefe, bundan ba~ka, manhk ve bilim-
sel yontemden de yararlanarak, anlam
analizi i~iyle ugra~mah v~ kavramla-
rm anlamlanru a~1khga kavu~turmah
dlr. Manbk.;1 pozitivizme gore, bu ya-
manhk~r pozirivizm 571
p1ld1gmda, geleneksel felsefenin prob-
lemlerinin, anlams1z problemler olmak-
tan ~ok, olduk.;a kotu bir bi.;i..mde for-
mule edihni~ olan sozde problemler
olduklan anla~1lacakt1r.
Mant1k~1 pozitivizme gore, dil bir he-
saplama sanatl, ger.;ek bir kalkuldur ve
formelle~tirilerek, a) felseff problemleri
~ozme ya da onlann kotu bir bi.;imde
formule edilmi~ olan sozde problemler
olduklanm gosterme ve b) bilimin te-
mellerini ortaya .;1kanp, gozler onune
serme i~inde, bir ara.; olarak kullaml-
mahdlr. Ger.;ekten de, manhk.;1 poziti-
vistler, fizik benzeri olgusal bilimlerde
soz konusu olan a.;1khk, tamhk ve da-
kiklige felsefede de sahip olmak ama-
clyla, yapay, ve formel bak.Jmdan yet-
kin olan diller olu~turmak i9n .;aba
gostermi~ ve bu alanda ger.;ekten de
ba~anh olmu~lardu.
Metafizi~n onenneleri anlams1z oner-
melerdir. Metafizigin onermeleri, deney-
sel olarak dogrulanamadlklan i.;in, bo~
ve anlams1z konu~marun vazge.;ilmez
ogeleri olarak ortaya .;lkarlar. Onlar, ve-
rimli totolojiler de degildirler. Metafizi-
gin onermelerinin do~luk ya da yan-
h~hklarma deneyimden yararlanarak
karar verme olanaga bulurunad1gma
gore, bu onenneler her zaman ve her
yerde b~ ve anlams1z kalacak onenne-
lerdir.
Mant1k.;1 pozitivizm, insan zihninden
bag1ms1z olan bir d1~ dunyamn ve
ba~ka zihinlerin varolu~uyla ilgili oner-
meleri de, zaman zaman, empirik yol-
larla dogrulanamad1~ i.;in, anlamsaz
onermeler olarak gonnu~tur. Manuk.;1
pozitivistlerden bazllara, bu baglamda
bilginin uygun ve ger.;ek nesnelerinin
fiziki objeler, yani cisimler oldugunu
one suren fizikalist goru~u benimse-
mi~lerdir.
Mantlkc;I pozitivizm, ahlak alarunda
.;ogunlukla duygucu bir ahlak anlaya~a
m savurunu~tur. Buna gore, degerler
insandan bagunsaz olarak varolmazlar.
Degerler mutlak olmadaklan gibi, dun-
yadaki suadan nesneler de degildir. De-
572 manhksal atomculuk
~eder ya da de~erierJe ilgili o Ian ahl3ki
yargdar, empirik onermeler de~ildirler.
1\hlaki yargdar, olgulan ya da bilimsel
bilgiyi ifade eden yargdar olman1n da
t;ok uza~1ndadu. Manllkt;I pozitivizme
gore, ahlaki de~er ve yargtlar, yaln1zca
belirli eylemler kar~1S1ndaki tavulan-
miZl, tercthlerimizi, duygularnntzl, be~
lirli ~eyler it;in soz konusu olan takdir
ya da nefret gibi hisleri ifade eden ~ey
lerdir.
manhksal atomculuk [ing. logical ato-
1nisn1; Fr. atomisme logiqr.e; AI. logischer
atomismus]. Onlli -;a~da~ ingiliz du~u
nurli Bertrand tRussell ve A vusturyah
filozof Ludwig tWittgenstein taraf1ndan
geli~tirilen ve dille du~lincenin atomik
onermeler ad1 verilen ve da~ gert;eklik-
teki a tomik olgulara kar~1hk gelen bolu-
nemez ve ayn1 bile~enlere aynlarak
analiz edilebilece~ini ifade eden o~reti.
Manb~1n, bir ozne ve bir yiikletnden
meydana gelen ve olgulara tekabul etti~i
takdirde do~ru olan atomik onermeleri,
aktuel bilgi sistemleri i~inde bir araya ge-
tirdi~ini one suren mantJksal atomculuk,
bir sembolle sembolun gosterdi~i olgu
aras1nda yap1sal bir ozde~lik bulundu-
~unu, sembolun karma~Ikh~lnln, onun
tarahndan se1nbolize edilen olgularm
kanna~1kh~1na tekabul etti~ini, fonnel
ve ideal bir dilin yap1s1yla dunyarun ger-
t;ek yaplSl arastnda slk1 bir benzerlik bu-
lundu~unu savunw-.
Ba~ka bir deyi~le, sembolik mant1~1n
sa~lad1~1 ideal yap1n1n yardimiyla ger-
t;ekJ~tirilecek analizin, dilin nasd ge-
li~ti~i ve i~levini nasd yerine getirdi~i
ni goz1er onune serece~ini, bunun ise,
dilin kendisini betimlemek i-;in kulla-
nddi~l temel )apt ya da ger-;eklikle il-
gili do~rulan at;t~a -;Ikaraca~InJ savu-
nan manllksal atomculu~a gore, dil
d uzeyinde atomlar, dun y a ile ilgili en
basil tumccler, atomik onennelerdir.
Buna kar~1n, konu dilin kendisini be-
timledi~i gert;eklik a~1S1ndan ele ahndi-
~Inda, atomlar, atomik onennelerle
ifade edilen atomik olgulardu. Moleku-
ler onermeler olarak tan1mlanan daha
kanna~1k onermelerin, atomik onerme-
lerin birbirlerine 1nant1ksal ba~la-;larla
ba~lanmas1 sonucunda ortaya -;Ikll~Inl
dile getiren mantlksal atomculu~a gore,
dil, analiz yoluyla soz konusu nihaf,
atomik onermelere aynlabilir. Bu ato-
mik onermeler basit nesnelerden olu
~an atomik olgulan betimledikleri, yani
dil ile dunya aras1nda tam bir ktekabu-
liyet ili~kisi bulundu~u i-;in, dilsel ana-
liz yoluyla, dunya ile ilgili temel do~ru
lura ula~dabilir.
Russell ve Wittgenstein'In bu o~retisi,
her~eyden once klasik ingiliz empirist
gelenegine dayarur. Zira dilin ve dun-
yanin bile~ensel ya da atomik o~elerine
ay1nlmast du~uncesi, gerek +Locke,
gerek tBerkeley ve gerekse tHume'un
en belirleyici ozelligi olmu~tur. Manllk-
sal atomculuk, ote yandan resilnsel bir
dil teorisine, dilin dun yay1 resmetti~i ya
da aynen yansittl~l kabulune dayarur.
Mantaksal atomculuk, her~eye kar~1n,
da~ ger~ekl i~in ya da dun yan1n nasd oJ-
du~uyla ilgili bir ~eyler soyledi~i i~in,
metafiziksel bir o~eti olmak durumun-
dadir.
manhksal form (lng. logical form; Fr. forme
logiq~ee]. Manllkta, bir onerme, argiiman
ya da akllyiirutme surednin, i~eri~ine,
konusuna ya da anlamJna kar~1t olarak,
yap1s1 veya modeli; bir argiiman1n, -;t-
kantnm, sembolik bir dille ifade edilen,
ve yaplSindan, benimsenen alalyurullne
i~leminin niteli~inin a-;1khkhkla ortaya
-;tkll~l form.
Bir argiiman ya da -;kanm1n, kullarulan
akJiyurutme tiiriine ya da yontemine
gore fonnel olarak ge-;erli olup olmad1~1,
i~te bu fonna bakdarak be1irlenir. Oner-
meler arasmda, onennelerin anlamlann-
dan ba~tms1z olarak soz konusu olan -;I-
kanmsal ili~kilere de i~te buradan
hareketle manbksal fonn adt verilir.
manhksal i~erme [tng. logical implication;
Fr. implication logiqiU!; AI. logische impli-
btion]. Biri di~erinden tiiretilebilir olan
iki onenne aras1nda soz konusu olan
ili~ki.

Bir tincnneniP. ba~ka bir onerme ya da
onermelerden, me~ru olarak yalmzca
diger onerme ya da onermeler onu if~di
li zaman ~1karsanabildigi ya da turetile-
bildigi i~in, ic;enne ve manb.ksal c;lkarsa-
nabilirlik ya da tiiretilebilirlik ger~ekte
baghla~tk terimlerdir, zira belirli sonu~
lann, belirli onctillerden c;tkarsanabilir,
ya da ttiretilebilir oldugunu soylemek,
bu onctillerin bu sonu~lan i~erdigini soy-
lemekle e~degerdir.
Ote yandan manttksal i~erme anlam
konusuyla da ~ok yakmdan ili~kilidir.
Buna gore, dilin gtindelik, normal kul-
lammt i~inde, anlamla ic;enne arasmda-
ki aytnm bir kavranun a~tk anlamtyla
daha az a~tk anlamt arasmda yaptlan
ayrnma kar~tltk gelir. Bu, her durum-
da, bir insanm soyledigi ~eyle, onun
anlatmak istedigi ya da ima ettigi ~ey
arasmda bir aymm yapma tarz1m1za
kar~tltk gelmektedir. Anlamla i~enne
arasmdaki farkhhk, yalmzca bir derece
farkhhgtdtr, ve bir ttimcenin (dogru-
dan) anlammm tam olarak hangi nokta-
da bitip, onun (dolayh olarak) anlatmak
istedigi ~eyin nerede ba~ladtgmt tam
olarak belirlemek, her zaman kolay de-
gildir. Manhksal problem amac1 a~tsm
dan aymm, ~ok btiytik bir onem ta~l
maz, ve i~enne terimi, hem ttimcelerin
daha a~1k, dogrudan anlamlanm, hem
de daha az a~1k, dolayh anlamlanm
kapsayacak ~ekilde, ku~attct ve geni~
kapsamh bir bi~imde kullamhr.
manbksal paradoks [lng. logical paradox;
Fr. paradore logique). Her ikisi de saglam
karutlara dayamr gortinen iki kar~1 t ya
da ~eli~ik onenneden meydana gelen
paradoksa; iki makul aktlytirtitmenin
kar~tt ya da ~eli~ik gortinen sonu~lara
gottinnesi durwnwta; manhk kurallan-
ru yanh~ bir bi~imde kullanmanm ya da
uygulamamn, mant1k kurallaruu ihlal
etmenin sonucu olan, manhk kurallan-
ntn belli bir d uruma uygulanamamasm-
dan kaynaklanan paradoksa verilen ad.
manhkta devrim [Fr. revolution in the
logic; Fr. revolution en logique). Manhk
alamnda 19. ytizytlm !'onunda ger~ek-
Marburg Okulu 573
le~tirilen ~1g1r ac;1c1 ~ah~malann belir-
ledigi devrim.
Buna gore, manttg1 kuran Aristote-
les'in, ge~erli tas1mlan smtflamasmdan,
dogruluk ve c;1kanmla ilgili gorti~tin
den sonra, manhkta bu temel tizerine
uzun ytllar boyunca hemen hi~bir ~ey
eklenmemi~; 17. yiizy1lda tleibniz'in
kaydettigi suurh ilerlemeyle, ondoku-
zuncu yuzy1lda tHegel'in yazdtgt, for-
mel olarak gec;ersiz olan argtimanlardan
olu~an Manhk kitabtyla, daha sonra da
J. S. tMill'in mant1ga yonelik empirist
bir yakla~umyla belirlenen smah katkl-
lann ardmdan, 19. ytizytlm sonunda,
tFrege ve tRussell'm matematiksel dti-
~tincenin temellerine ili~kin ~ah~mala
nyla birlikte, belli bir devrim donemine
girilmi~; filozoflann, onemli olamn gon-
derim, referans oldugunu gormelerinin,
manttgm dti~unceler arasmdaki ili~ki
leri degil de, dille dtinya arasmdaki il~~
kiyi betimledigini anlamalanrun sonucu
olarak, mant1k alamnda ger~ek bir dev-
rim ya~anmt~hr.
Maoizm [ing. Maoism; Fr. Maoisme].
~in'in eski komtinist diktatorti Mao Ze-
dung'un dti~tince ve uygulamalann-
dan meydana gelen siyasi ogreti.
Maoizm, temelde Marks'm, Lenin ve
Trotsky'nin dti~tincelerinden derlen-
mi~ fikirlerin ~in'e ozgti ko~ullara uy-
gulanmasmm sonucu olan Marksist bir
gorti~ttir. Bu ogretinin baglmSIZ felsefi
bir degeri olmadtktan ba~ka, Marksist
ogretiye yapbgl ciddi bir katkl da yok-
tur. Gtintimtizde arhk ~in'in resmi
siyasi ideolojisi olmaktan ~tkan Mao-
izm, Fransa'da, kimi Latin :Amerika til-
keleri ve Kambo~ya'da bazt azmhk gl)-
~ist gruplann baglandtgt bir ideoloji
olarak varhgmt stirdtirmektedir.
Marburg Okulu [ing. Marbourg School;
ing. Ecole de Marbourg]. Kant'tn felsefe-
sinden yola c;tkan ve Alman dti~tintirti
H. Cohen tarafmdan kurulup, P. Na-
torp ve E. tCassirer tarafmdan destek-
lenen, geli~tirilen felsefe okulu.
Adt ge~en her ti~ dti~tintir de, kesin
bilgideki a priori ve manhksal ogenin
574 Marcel, Gabriel
one1nini vurgula1 n1~tu. Ozellikle Cohen
ve Natorp, tpsikolojizme kesin olarak
kar~1 -;1km1~ ve Kanfla Platon felsefesi-
nin olu~turdugu temel uzerinde, saf du-
~unceye dayanan bir sistem kurmaya
-;ah~1n1~lard1r. Buna gore, Marburg
Oku1u filozoflan, estelik. ahlak, bilgi ve
hukuk alan1nda, manhksal ve a priori
ogeyi, bu alanlann temeli olarak gor-
mii~lerdir.
Okulun ozgun bir goru~i.i, tarih konu-
sunda ortaya -;1kar. Buna gore, Marbo-
urg Okulu tarih konusuna ahlaki bir
a-;1dan yakla~arak, kendisine ozgu bir
sosyaliz1n goru~u geli~tirmi~tir. Tarih
kavra1ruru, akhn insanhk idesini ger-
-;ekle~tirmekten olu~an goreviyle ta-
rumlayan Marbourg Okuluna gore, sos
yalizm, tarihi zorunlu yasalar alhnda
ve kendiliginden ger-;ekle~ecek ama-;la
ra yonelmi~ bir sure-; olarak degil de,
ozgi.irluge ve e~itlik-;i bir di.izene ula~
ma -;abalan olarak anla~lmahd1r. Bu
nedenJe, tarihin ozu i.iretim ve gu-; iii~
kileri degil de, ozgiir insan akhnul
urunleri olan ahlaki ilkelerdir.
Marcel, Gabriel. 1889-1973 ylllan arasln-
da ya~am1~ olan varolu~~ Frans1z filo-
zof. Temel eserleri: Existence et Objecti-
vit~ [Varolu~ ve Nesnellik], E.tre et Avoir
[Varve Sahip Olmak], Du Refus a l'lnvo-
cation [Yads1madan Yakan~a], La
Mltaphysique de Royce [Royce'un Metafi-
zigi].
Ger-;ek olaru rasyonel olanla, yani oz
lerle ya da degerlerle ozde~le~tirdigine,
~eyleri saf nesnelere doni.i~turdugune
inand1g1 ve varolu~u, -;eli~ik old ugu
gerek-;esiyle, inkar etti~ne inand1~ ide-
alizme kar~ -;1kan Marcel, inane1n one-
mini vurgulam1~ ve tHeidegger gibi,
insanf tecrubenin ontolojik ag1rhg1n1 ar-
taya c;karmaya -;ah~ml~hr.
Ayn varolu~-;u gelenek i-;inde yer
alan tSartre'n ahlak goru~uyle insan
ruhunun dunyada yalruz oldugu inan-
Cinl ele~tiren Marcel, varolu~-;ulugun
Tann di.i~uncesiyle uyu~maz olmad1-
g1n1, tvarolu~-;ulugun Hristiyan Hgreti-
ierle bagda~hnla bilecegini one sur-
mi.i~ti.ir. 0, ya~am1n ger-;ek amac1run
bir yandan insanlar, ote yandan da in-
sanla Tann arasmdaki i-;tenlikli ileti~im
oldugunu iddia etmi~, fakat bu ileti~i
min bireylerin biricikligine dayarup, on-
lann ozgurlugunu korumas1 gerektigini
savunmu~tur.
Marcuse, Herberl 1898-1970 ydlan ara-
Sinda ya~arru~ olan Alman asalh unli.i
Amerikan du~unur.
Frankfurt Okulu mensuplanndan biri
olan Marcuse, Marksist teoriyi 1920.den
ba~layarak degi~en tarihsel ko~ullarla
uyumlu hale getirmenin mi.icadelesini
vermi~tir. Bu ama-;la, ele~tirel Marksiz-
min kendi versiyonunu one suren ve
1960'h ydlardan ba~layarak uluslarara-
Sl bir un kazanan Marcuse, Amerika
Birle~ik Devletleriyle Avrupa'daki yeni
sol hareketin destek-;isi ve savun ucusu
olmu~tur.
0, 1928 ydmda yayunlanan ilk makale-
sinde, fenomenoloji, varolu~-;uluk ve
Marksizmin bir sentezini yapm1~br.
1933 y1lmda, Marks'm Okonomischephilo-
sophJsche Manuskriple [Ekonomi ve Felse-
fe Yaz1lan] adh kitabm1 tan1tan Marcu-
se, boylelikle Marksizmin gen-; Marks1n
du~unceleri ve eserlerinin bak1~ a-;sy-
la yeniden yorumlanmas1 yolun u a-;-
ml~tlr.
1934 ylmda, Nazi zulmilnden ka-;arak,
Amerika Birle~ik Devletlerfne go-; eden
Marcuse, burada ilk buyi.ik eseri olan
Reason and Revolution [AkLl ve Dev-
rim ]'u yazrru~ ve modem to plum kura-
mlnin dogu~unu incelemi~tir. 1955 y-
hnda yay1nlanan E.ros and Civilisation
[Eros ve Uygarhk] adb eserinde, o,
+Marks ve tFreud'un bir sentezini yap-
rna~ ve bask1a olmayan bir toplumun
anahatlanru -;i.zmeye -;ah~m1~t1r. 1958
y1hnda yay1nlanan Soviet Marxism [Sov-
yet Marksizmi] adh eseriyle, 1964 yhn-
da yay1nlanan Otle Dimensional Man
[Tek Boyutlu lnsan] adh eserinde, hem
Bah kapitalizmini ya da ileri kapital:ist
toplumlan ve hem de komunist tot-lum-

ian yogun bir bi~imde ele~tinni~tir.
Ba~ka bir deyi~le, yoksulla~mamn gi-
derek artacagm1 ve somiiriilen s1mfm
bilinfilenmesinin devrime yol afjacagml
savunan Mark.s'1 ele~tiren Marcuse, sa-
nayile~mi~ refah toplumlarmm i~lji Sl-
mhm kendi iljinde erittigini, bu siiredn
tiiketim ozlemi, yiiksek iicretler ve
medya yoluyla sagland1gm1 soylemi~
tir. 0, geleneksel toplumlardaki fonksi-
yonel baskmm, iiretimin biiyiik bir
hiZla artt1g1 giiniimiiz refah toplumun-
da fonksiyonel olmaktan filkhgml ve bir
list bask1ya donii~tugi.inii one siirmii~
tiir. Oretimin tek amafi oldugu, giinii-
miiziin totaliter, sanayi toplumunda,
fiOk boyutlu bir varhk olan insanoglu
Marcuse'e gore, tekboyutluluga indir-
genmi~ ve kendisine yabancda~ml~hr.
0, soz konusu ele~tirin.in ardmdan, es-
tetik ve biyolojik degerlerin yiiceltildigi
bir toplum diizeni aray1~ma girmi~tir.
Gelecegin toplumuna ili~kin gorii~le
riyle ozgiirliikljii bir anar~ist olarak ni-
telenen Marcuse, ozgiir, giizel, aydm-
hk, cinsel iljgiidiilerin bastmlmadtgl,
herkesin yetenegine gore ozgiirce ljah~
tlgl, fiah~mamn bir oyun haline getiril-
digi, devletin bask1c1 gorevine gerek
duyuhnayan bir toplum diizenini ozle-
mi~tir.
Marks, Karl. 1818-1883 y1llan arasmda
ya~am1~ ve dii~iinceleriyle oldukfia et-
kili olmu~ olan Alman dii~iiniirii.
La Misere de Ia Pltilosophie [Felsefenin
Sefaleti], Das Kapital [Kapital], Zur I<.ri-
tik der Hegelschen Rechtsphilosophit.
[Hegel'in Hukuk Felsefesinin Ele~tirisi
ne Kiltkl], Die Heilige Familie [Kutsal
Aile), Die Deutsclr ideologie [Alman ldeo-
lojisi), Marrifest der I<.ommunistischen Par-
lei [Komiinist Parti Manifestosu), Die
I<.lassenkiimpfe in Frarrkreich [Frans,a'da
Smaf Miicadeleleri] ve Gnmdrisse gibi
eserlerin yazan olan Marks, bir toplum
teorisyeni ve dii~iiniirii olarak, kariyeri-
nin ilk doneminde yabancda~ma kavra-
ml iizerinde yogunla~nu~ olmakla bir-
likte, esas olarak ekonomik ya~amla
diger toplumsal kurumlar arasmdaki
Marks, Karl 575
ili~kilere yonelik dii~iinceleriyle tam-
mr. Bu baglamda ekonomik determinist
bir bak1~ afiiSim benimseyen Marks, te-
melde smlflara boliinmii~ toplumlarm
analizi i~iyle m~gul olmu~tur.
Tum bunlara kar~m, ozellikle diyalek-
tik konusundaki gorti~leri ve kapitaliz-
me ili~kin ele~tirileriyle tin kazannu~
olan Marks'a gore, gerfiekten varolan
her~ey maddenin tdiyalektik hareketi
sonucunda ortaya fiikmi~hr. Bu neden-
le, diyalektik yalmzca dii~iinceler ifjin
gefjerli olan bir yasa degil, fakat dogada
da gerfiekle~en aktiiel bir siirefjtir.
0, devletlcrin varhga geli~ ve yikdi~
lanmn bile, soz konusu diyalektik siire-
ce gore gerfiekle~tigini savunur. Dev]et-
ler de, diyalektik bir geli~me siirecine
tabidirler. Fakat bu geli~menin harekete
geljirici giicii, tHegel'de oldugu gibi, bir
ulusun ruhu degil de, uluslann iljindeki
saruflard1r. Bununla birlikte, toplumdaki
s1ruflar da, maddi faktorlerin iiriiniidiir-
ler ve soz konusu faktorler ise, bir toplu-
mun iiretim tarz1 tarahndan belirlenir.
<:;iinkii bir toplumun sahip oldugu tire-
tim teknolojisinin tiirti, bu toplum iljin-
de, soz konusu teknolojiye kar~d..1k
gelen bir s1mf yap1smm ortaya filki~ma
yo! afjar. Buna gore, hakim olan iiretim
teknolojisi, el degirmenlerinin kullaml-
masiyla belirlenen bir teknolojiyse eger,
ortaya feodalizm ad1 verilen sm1f siste-
mi filkar. Fakat el de~rmenlerinin yerini
buhar makineleri ald1g1 zaman, bu kez
tkapitalizm feodali.zm.in yerini ahr.
Marks soz konusu ogretisini, diyalek-
tik ve degi~meyle ilgili gorii~lerine ek
olarak, belli bir ekonomi anlay1~ma ve
ozellik.Je de kapitalizme ili~kin bir anali-
ze dayandum1~hr. Onun kapitalizme
ili~kin analizi ve afitkJamasa ~oyledir:
Kapitalistleri harekete ge4jlren, giidiile-
yen en onemli ~ey, onJarm olabildigince
fiOk 9kar ve kazanfi elde edebiJme arzu-
landu. Kapitalistler, bu amaca ula~mak
ic;in, ya yeni teknikler icad etmek ya da
elde olanlar1 geli~tirmek suretiyle, tire-
tim arafi ve teknolojilerini geli~tirirler.
576 Marks, Karl
Bu gel~menin toplum iizerinde, 1 eski-
ye crania <;ek daha fazla mal iiretilmesi
ve boylelikle, de tiretim miktanmn sii-
rekli olarak artmas1 ve 2 teknolojik geli~
meni.n benzer meslekleri ya da i~leri icra
eden insan say1s1mn siirekli olarak azal-
masma neden olmas1 yoluyla, yogun bir
etkisi olur. Soz konusu geli~meler,
Marks'a gore, i~~inin yaranndan ~ok za-
rannadJr. Buna gore, iiretim ve iiretken-
lik artllk~a, kapitalistin kan daha da
artar, ~nkii daha fazla miktarda iiretim
daha ucuza mal olur ve makineler i~~i
nin yerini aldk~a, emegin iicreti dii~er.
$u halde, teknolojik geli~meden dolay1,
iiretim arthk<;a, tiretimin maliyeti azahr
ve i~adammm kan artar. Kardaki bu
aru~, bununla birlikte i~~iler arasu'ida
i~sizligin arll~ma y_ol a~ar.
Dretim arll~mm sonucunda ortaya
~1kan bu iki kar~1t egilim, yani uzun
vadede kapitalistin kannm arh~yla i~
sizligin ~ogalmas1, rekabetten dolay1,
daha da yogun bir bi~imde soz konusu
olur. Daha fazla mal satmak ve boylelik-
le daha ~ok kar etmek isteyen i~ adam1
rakiplerini a~mak, all etmek durumun-
dadu. 0, bunun i~in fiyat k1rar. Ayru
iiretim teknolojisinden rakipleri de fay-
dalimacagli~ll.'.!...kapitalistin maliyeti d~
~iirebihnesinin tek yolu, Marks'a g9re,
cmegin paymm, i~~iye odenen iicretin
dii~iiriihnesidk, Makinele~meden dela-
Y zaten artan bir i~sizlik soz konusuy-
ken, i~~iler, bu yeni durum kar~1smda,
varolan i~ler i~in kendi aralarmda kya-
sya bir rekabete girer ve daha az iicretle
~ah~may1 kabul ederler. Marks'a gore,
i~~inin aldll iicret azald1k~a, ~ adaml-
mn kan ve onun ba~ka i~letmelerle, ka-
pitalistlerle rekab.;!t etme ~ans1 daha da
artar.
Marks, bu baglamda, kapitalizm geli~
tik~e, zenginin daha da zenginle~tillini,
yoksulun ise daha fazla yoksulla~hllm
one siirer. Bu geli~me siireci i~inde, orta
s1mf yok olup gider ve toplum iki s1rufa
aynhr: Dretim ara~lanna sahip clan,
kii<;tik ama zengin bir s1mf (bur juvazi),
say1ca biiyiik, fakat yoksul bir suuf (pro-
letarya). ~~~iler bu dummun bilincine
vard1k~a, yani i~~ide s1mf bilinci olu~
luk~a, ayaklamrlar ve Marks'a gore,
proleterya diktatorliilliinii kurarlar.
Marks, bu ~ekilde a<;~kladll kapitaliz-
min yll<>lmasJ gerektigini, ve kapitaliz-
min ykiii~Inln yalmzca devrim, yani
~iddet yoluyla olacagm1 sayler. Kapita-
lizmden tsosyalizme ge~i~in ban~ yo-
luyla ger~ekle~ememesinin nedenini
Marks, devletin, toplumun zenginli!lini
kontrol altmda bulunduran egemen
srruf tarafmdan kullarulan bir ara~ oldu-
gu gorii~iiyle a~1klar. Egemen s1mf bu
ara~ ya da ayg1h, kitleleri somiirmek
amaayla kullarur. Devletin tiim oge ve
birimleri, Marks'a gore, statiikoyu koru-
mak i~in diizenleruni~, yani egemen Sl-
rufm iktidamu siirdiirebilmesi i9n ayar-
lanml~br. Mahkemeler, polis ve hatta
hiikiirnel, Marks'a gore, yonetici s1ruhn
~1ki>rlanm korumak i~in vardu. Bunlar,
bir ba~kaldmyla kar~da~ddJill takdir-
de, hemen bastmrlar. Bundan dolay1,
proletaryanm devrim d1~mda bir yolla
egemen olabilmesi miimkiin degildir.
Kapitalizmi konu alan analizinde,
Marks da, hpk1 diger ekonomistler gibi,
ekonomik bir deger teorisi benimsemi~
tir. Bu teoriye gore, bir ~eyin degeri, o
~eyin belirli ko~ullar altmdaki iiretimi
suasmda soz konusu clan emegin fiyab
ya da degeriyle ozde~tir. Marks, bu
noktada ozgiin olmarun uzagmdadu.
Fakat o, buna ek olarak, bir de arh
deger teorisi geli~tirmi~tir. Bu teori, ka-
pitalist ekonomide, i~ adarmnm kannm
kaynaguu a9klar. Buna gore, s1radan
i~~i ya da i~9ler, fabrika alacak, endiist-
ri kuracak kapitalden yoksundurlar. 1~
~inin sahip oldugu ve ekonomik deger
ta~1yan tek ~ey emegi, ~ah~ma giicii ve
kapasitesidir. ~~~i emegini kapitaliste
satar; kapitalist ise, i~~iye, emeginin
kar~hll olarak belli bir iicret Cider. Bu-
nunla birlikte, i~~iye Odenen iicret,
onun iiretti~i mahn degerinden <;ek
daha azdu. l~te, i~~inin iirettilli mahn
degeriyle, aldll iicret arasmdaki farka,
Marks arh deger adm1 verir.

Ona gore, ~~iyle i~~inin aras1ndaki ~a
tl~tnanin nedeni de, bu arh deterdir.
Bu dun.un, i~~ide kapitaliste kar~a nef-
ret ve dii~manhk uyanduu. <;unkii,
Marks'a gore, zenginliti yaratan i~~idir,
fakat i~~i iirettiti zenginlikle oranhh bir
kar~ll1k alatnamakta, onun iirettiti arh
deter kar olarak patronun cebine git-
Inektedir. Marks"a gore, i~te bundan do-
layi, bu geli~me siirecinde, i~~i ve i~ve
rende kar~at ~1karlar soz konusu olur.
Kapitalist olabilditince ~ok arb deter
iirehnek, iiriinlerini olabilditince paha-
hya satmak ve emete odediti iicreti de
olabilditince dii~iirmek ister. Buna kar-
~In i~~i de, olabilditince ~ok iicret elde
ebnek.. maHan da ucuza almak ister.
Karl Marks, kapitalizme ili~kin bu ana-
lizinde, kapitalist sistemi yalnizca somii-
riiden dolay1 detil, fakat ba~ka ahlaki
gerek~elerle de mahkiim eder. Ona gore,
kapitalizm sadece kotii ve ~ yarama-
yan iktisadi bir sistem olmakla kalmaz,
fakat o insanlar aras1nda ahlaks1zca ili~
kilerin dotu~una yol a~ar. Bunun nede-
ni ise, ~1kar sava~1, kar miicadelesidir.
lnsanlar, Marks'a gore, zengin olmak
i~in, birbirlerini ezer ve adeta yerler.
Toplum bir orman haline gelir ve
rekabet en belirleyici ote olup ~akar.
Bu durum, Marks'a gore, trajik bir so-
nucun varht1na i~aret etmektedir. So-
nucun trajik olmas1run nedeni, kapita-
lizmin insanm ya~am1n1 geli~tirebilme
gil~ ve yetenetine sahip olmas1d1r. Bu-
nunla birlikte, o teknolojiyi kottiye kul-
lanlr, ~ocuklan ~ah~hru ve k.Jsacas1
mutsuzluk iiretir. Marks, modem kapi-
talist toplumun yalruzca teknolojiye
deter vennekle kalmayrp, teknoloji ta-
raf 1ndan iiretilen nesnelere taplltuu da
soyler. Modern kapitalist toplumda, in-
sanlara gosterihnesi gereken sayga, ve-
rilmesi gereken deter, teknolojiye ve
teknoloji tarahndan iiretilen nesnelere
verilir. Bu ise, ger~ek bir feti~izmdir. in-
sanlar birbirlerini deteri olmayan maki-
na ya da ara~lar olarak gori.irler. Buna
kar~1n, makinalar da tannla~hnhr. Ka-
pitalist toplum, insanlan birbirlerine ya-
Marksizm sn
klllla~tltmak yerine, onlan birbirlerin-
den uzakla~hnr. lnsan toplu1nu insan1n
kendisi i~in da yaruhnaz hale getinni~
tir. Burada ahlak yoktur. Ahlak, Marks'a
gore, kapitalist toplumun y1kth~1ndan
sonra ancak, yeniden kurulacaktar.
Marksist sosyoloji [ing. Marxist sociology;
Fr. sociologie Ultlr xiste]. Marks'm oluaniin-
den sonra, 20. yiizydda ortaya ~tkan ve
Marks'm toplum teorisini koruyarak onu
giiniimiiz ko~ullanna uyarlayan sosyolo-
ji anlayr~1.
Buna gore, Marksist toplum teorisyen-
leri, kapitalizmin ~okii~ii veya s1ruf sa-
va~uun keskinl~mesiyle ilgili hi~bir
gosterge bulunmad1t1 i~in, bir yandan
Marks'm ~emas1n1n ya da temel tezleri-
nin gozden ge~irilmesi gerektitini sa vu-
nurken, bir yandan da sermaye ile emek
arasrndaki ~all~ma dii~iincesini ~atda~
kapitalizmin ko~ullarma uyarlamaya ~a
h~mi~lardu. Politik analizlerinde, dev-
letin egemen s1n1f1n araa oldutu gorii-
~iinden belli ol~iiler i~inde vazge~en
Marksist sosyologlar, ekonomi alanmda,
Marks'an kendisinden farkh olarak, kapi-
talizmin tekelci evresi iizerinde yotun-
la~mi~lardu.
i~te bu genel ~er~eve i~inde, Marksist
felsefeyle tMarksizmin yonteminden
yararlanmay1 siirdiiren Marksist sosyo-
loji, tideoloji terlmini analiz etme i~ine
~ok biiyiik bir za1nan ve enerji ayum1~
ve kapitalizmin varhtaru siirdiirmesi
nin, biiyiik o(~iide egemen Slrufln ideo-
Jojik kontroliiniin sonucu oldutunu one
siirmii~tiir.
Marksizm [ing. Marxism; Fr. Marxisme;
Alrn. Marxisnrus]. Alman dii~iiniiri.i Karl
Marks ve onun Friedrich Engels Karl Ka-
ustky, Vladimir ilyi~ Lenir\ Rosa Luxem-
burg, Gyorgy L~cz, Karl Kosch, Anto-
nio Gramsci ve Louis Althusser gibi 20.
yiizyudaki sad1k izleyicileri taraf1ndan
geli~tirilmi~ olan ekonomik, siyasi teo-
riyle toplum kuramma verilen ad.
Marksizm her~eyden once, varolan ve
ge~mi~te varolmu~ olan toplumlara
ili~kin bir analiz ve a~1klamadan, ozel-
likle de kapitalist topluma yonelik bir
578 Marksizmin ele~tirisi
ele~t:iriden meydana gelir; Marksizmin
soz konusu analiz ve a~Lklamasa, top-
lumsal de~i~me ve geli~meyi a~aklar
ken, varolan tum etkenler arasmda, ekcr
nomi etkenine ozel bir onem ve a~uhk
verir. Determinist bir o~eti olan Mark-
sizm, somtirtiye dayanan ve smaflara
aynlma~ bir toplum dtizenine altematif
olarak smafsaz bir toplum modeli oneri-
sinde bulunur. Marksizm bu ~er~eve
i~inde, nihayet toplumlara ili~kin bir
analizden olu~up, smafsaz bir toplum
dtizenine ge~i~in yollawu gosteren bir
o~reti olarak ortaya 9kar.
Marksizmin ele~tirisi [lng. criticism of
Marxism; Fr. critique du Marxisme].
Marks'm tarihsel maddedli~ine, kapita-
lizmle ilgili gorti~lerine ve bir btittin ola-
rak yoneltilen el~tiriler btittinti ic;in kul-
lanuan genel deyim.
Buna gore, Marksizme yonelik ele~tiri
iki ba~llk altmda toplanabilir. Bunlar-
dan birincisi, ayru Marksist gelenek i~
de yer alan Frankfurt Okulu mensuplan
benzeri dii~iiniirlerin ele~tirileridir. Bu
dii~iiniirler, Marksizmi ozde do~ru bir
o~reti ya da yakla~am olarak goriirken,
onun Marks'tan sonra ozellikle Engels
eliyle popiilerle~tirilip, Komiinist Parti-
lerin resmi ideolojisi hiline getirilmesi-
ne kar~a ~akarlar. Teorinin bu ~ekilde
pozitivist bir baka~ a~asayla bilimselle~ti
rilmesinin onu tiimden dogmati.kJe~tire
rek bir inan~ par~as1 hiline getinni~ ve
parti entellektiiellerini ele~tiriden koru-
yan bir kalkana donii~tiirmii~tiir. Buna
gore, teorinin geli~imi ortaya ~akl~ ama-
cna tiimiiyle ters bir yonde olmu~ ve
teori ozgiirle~tinne amaana hizmet
etmek yerine, basklrun altematif ada ol-
mu~tur.
Marksizmi el~tirenlerin esas biiyiik
boliimii, ona bir boliimiiyle de~il de,
tiimden kar~a ~akanlardan olu~ur. l~te
bu ba~lamda, Marksizmi ele~tirenler,
oncelikle Marks'm kapitalizmden sosya-
lizme ge~~ i9n ongordii~ii yonteme
kar~a ~akma~lardar. ~iddet ve devrime
kar~a yoneltilen bu itiraz, soz konusu
yontemin yasarun yonetimme ve de-
mokrasiye kar~1 oldu~unu, ~iddetin bir
kez ba~lada rna, sonunun hi~ gelmeyece-
~ini belirtir. En azmdan, kapitalizmden
sosyalizme ge~i~, ~iddet ve devrim ye-
rine, ban~~a yontemlerle, a~ama a~ama
olmahdar. Bu itiraza kar~a Marks, ban;;-
rya yontemlerden yararlamnamn, devle-
tin mahiyetinden dolaya imk~nsaz oldu-
~unu belirtmi~tir. Dahasa, Marks'a gore,
demokrasiyi savunanlar bile, mutlak bir
otorite sergileyen baskaa yonetimlerin
i~ ba~mdan ba~ka yontemlerle uzak-
la~tmlamadaklan zaman, ba~kaldmmn
hakh kahnabilir oldu~unu dii~iiniirler.
Marks bu ~er~eve i~inde, kapitalistlerin
bu tiirden zorbalar olduklanna one
surer. Ba~kald~n yalmzca zorunlu
de~il, fakat hakh kJlmabilir bir ~eydir.
Ger~ek bir demokrasi, ancak ekonomik
bir e~itli~e dayanabilir.
Marks'm soz konusu o~etisi, aynca di-
yalekti~e dayanda~1 gerek~esiyle ele~ti
rilmi~tir. Bu el~tiriye gore, diyalektik,
metafizik ve a priori bir kavram oldu~u
i-;in, deneysel olarak do~rulanamaz.
Ele~tiri sahiplerine gore, tarih ger~ekte
bu tiir'bir diyalektik modele gore gel~
memektedir. Yine, Marks'm diyalektik
iizerindeki 1sraruun, samflarm yok ola-
ca~a inancayla tutarhhk i~inde olmada-
~ma i~aret edilmi~tir. Ote yandan, Karl
Marks'm kapitalizmin ahlkma ili~kin
gorii~lerine, yalruzca kapitalizmin geli-
~imindeki ba~langa~ evrelerini betimle-
di~i gerek~esiyle itiraz edilmi~tir.
Yine, ciddi bir ele~tiri olarak, kapita-
li.zm. aldag, birtaklm onlem ve ger-;ek-
l~tirdi~i birtak1m geli~melerle, ~ah~an
lara belli bir refah ve mutluluk sa~lad1~1
i9n, onun kapitalizmin geli~mesiyle bir-
Jikte, yabancala~mamn artaca~a ondeyi-
sinin ger~ekJe~medi~i belirtilmi~tir.
Marks'1 el~tirenlere gore, kapitalizm
yiizylllardan beri h.akim ekonomik
model olmu~tur ve olmaya da devam
etmektedir. Bundan dolara, Marks'1.11 ka-
pitalizmil't yakdaca~a ve bunun Avru-
pa'mn sanayile~mi~ toplumlannda ola-

ca~1 kehaneti de gerc;ekle~1ne1ni~tir. 1~
~iler, sosyoekonomik bak1mdan daha
da gerilemek yerine, giderek daha i yi
durLnna gelmektedirler. ~ah~ma saatle-
ri azahnakta ve sosyal guvenlik sistemle-
ri geli~n1ektedir. Bu nedenle, Karl
I\tlarks'1n kapitalizme ili~kin analizi ye-
terli ve doyurucu olmaktan uzakhr.
Kapitalizmde i~sizlik ve enflasyon soz
konusu olsa bile, bunlar klsa siirelidir.
Marks'1 el~tirenlere gore, kapitalist sis-
tern kendi gii~liiklerini kendisi ~ozebii
Inektedir. Kapitalizm, modem finans
tekniklerinin kullarulmas1, faiz oranla-
nna miidahale edilmesi yoluyla, tekel-
leri engelleyen yasalanyla, sendikalan,
emeklilik ve sosyal giivenlik planlany-
la, kendi gii~liiklerini a~abilmekte ve
i~~inin sistemden yarar sa~layabilmesi
ne olanak vermektedir.
matematik [Yun. rrwthematikos; Lat. mathe-
ma, mathernaticus; Os. riyaziye; lng. mat-
hematics; Fr. mathematiques; AI. mathema-
tik]. Aritmetik., cebir ve geometri gibi
dallan olan, ve saydann, ~killerin ve
benzeri soyut var hklann ozelli.kleriyle
aralanndaki i1i~kileri konu alan, soyut
ya da tasanmsal varhklann ozellikJerini
ve bunlar aras1nda kurulan ba~1ntdan,
tii1ndengelimsel bir sistem ic;inde ve salt
ak1lyiiriitme yoluyla inceleyen bilim
dah.
Bu ba~lamda, matemati~i yetkin bilgi-
nin orne~i olarak on plana ~lkarma tav-
rlna, matemati~in butiin bir varhk ala-
nlnln oziinii, mahiyetini kavray1p,
a~lklad1~ln1 savunan o~retiye, ozellikle
Pythagoras, Platon, Descartes gibi ras-
yonalist filozoflann matemati~in sadece
bilginin de~il fakat varh~1n da anahtan
old u~u ~eklindeki gorii~lerine matema-
tikfilik ad1 verilir.
matematik felsefesi [tng. Jt!lsefei riyaziye;
lng. philosuphy of 1nathmuztics; Fr. philosup
hie des math~natiques; AI. philosophie der
mathematik]. Matematik biliminde g~en
kavram ve sistemleri konu alan.. mate-
matiksel ilkelerin temellendirilmesini
ama~layan, matemati~in onennelerinin
ne haklanda oldu~u sorusuyla materna-
matematik felsefesi 579
ti~in onermelerinin bilgisine nasd ve ne
~ekilde ula~t.t~1m1z soruJanna doyuru-
cu bir yan1t getinneye c;ah~an felsefe
dah.
Matematik, filozoflar ic;in, hem kendi
ba~1na ve hem de insan zihninin, goz-
lem ya da deneyime ba~vurmadan elde
edebilece~i bilginin do~as1 ve kapsa1 n1
probleaniyle ilgili olarak, her zaman
biiyiik onem ta~1m1~hr. Ozellikle ras-
yonalistlerin goziinde, matematik bilgi-
nin yetkin ome~i olarak goriilmii~, ve
her tiir bilginin deneyime dayand1~1n1
dile getiren empirist tezin kesin sonu~lu
olarak ~iiriitiilmesine imkan veren bir
omek meydana getirmi~tir.
Biitiin bunlar bir yana, matematik fel-
sefe a~as1ndan, matemati k felsefesinin
do~u~una katklda bulunan onemli
problemler yaratm1~hr. t~te bu a~1dan
bakdd1~1nda hemen akla gelen soru
~ud ur: Matemati~in ne hakkmda old u-
~ soylenebilir? iki say1S1 nedir, ve ikiy-
le ikiyi toplamak ne anlama gelir? tki
kesinlikle fiziki bir ~ey, toplama da iki
elmayla iki elmayt bir araya getinnek
de~ildir. Bu gii~liikler dikkate. ahnd1-
~1nda, 1 ilk biiyiik matematik filozofu
olan YunanJ1 filozof Platon'un say1 ve
~ekilleri ve bunlar aras1ndaki ili~kileri
ele ahp inceleyen, say1 ve ~killerin
ozelliklerini ve aralanndaki ili~kileri or-
taya koyup ispatlamak isteyen matema-
ti~in do~rulan ve matematiksel nesne-
lerin varolu~uyla ilgili olarak realist bir
gorii~ benimsemi~ olmas1 ~a~uhca de-
~ildir.
Bun a gore, Platoncular ya da realistler,
say1lann soyut varhk.lar olduklann1,
matematiksel do~rulann matematil<c;ile-
rin ara~bnnalanndan ba~1msaz olarak
varoldu~unu savunmu~lardu. Ba~ka
bir deyi~le, o matemati~i, akllla anla~l
labilir ger~ekliklerden meydana gelen
diinyaya i~kin bilginin yetkin bir or-
ne~i olarak gormii~ ve matemati~in
nesnelerini, zihinden ba~lmSIZ, soyut
varhklar olarak i~te bu diinyaya yer-
le~tirmi~tir.
580 matematik felsefesi
2 Kariyerinin ba~lannda ttnh:i ingiliz
matematik~isi ve filozofu tRussell tara-
fmdan da benimsenen bu gorii~e ilk ve
onemli alternatif iinlii Alman filozofu
Immanuel tKant tarafmdan sunulmu~
tur. Matemati~in onennelerinin, daha
do~ru bir deyi~le, saf matematik alamn-
daki tUm sistemlerin aksiyom ve teo-
remlerinin sentetik a priori yarg1lar ol-
du~unu one siiren Kant, daha sonra bu
tiir yarg1larm, d1~ duyu formu olan
mekanla, i~ duyu formu olan zamanm a
priori ve tikel olmasmdan dolay1 mum-
kiln hale geldi~ini one siirmii~tiir.
Kant'm yapll~I ~ey, matemati~in Pla-
ton'daki metafiziksel guciinii ortadan
kaldumaktan ba~ka bir ~ey de~ildir.
Buna gore, matematiksel do~runun a
priori karakterini, aklm ayn ve ezeli-
ebedi bir matematiksel nesneler diinya-
sma gizemli yiikseli~inden hi~ soz et-
meden a~1klamaya ~ah~m1~tu. Kant'a
gore, biz insanlara matematiksel nesne-
lere ula~ma olana~1 veren ~ey, duyum-
sal varhklar olarak bizzat kendi do~a
mlzdu.
3 Kant'm bu gorii~iinden sonra, bu
yuzy1hn ba~lannda, Almanya'da Gott-
lob tFrege, ingiltere'de de Bertrand Rus-
sell lojistik kuram1 geli~tinni~tir. Mate-
matiksel nesnelerin mant1ksal terimlerle
ve s1ruflar araciii~lyla tarum.lanabilece-
~ini, matematiksel karutlamalann man-
llksal karutlamalara indirgenebiJece~ini
ve matematiksel do~rulara ili~kin bilgi-
mizin manhksal do~rulara ili~kin bilgi-
miz kadar kesin oldu~unu one siiren
soz konusu lojisistler, tarihsel olarak Le-
ibniz'in matemati~in mant1k oldu~u te-
zinden yola ~1km1~lardu.
Frege ve Russell i~te bu onemli lojisist
tezin do~rulu~unu kamtlamak amaoy-
la, I biitiin matematiksel onermelerin
bir biittin olarak mann~m terminoloji-
siyle ifade edilebilece~ini, II tum dogru
matematiksel onermelerin ge~erli man-
bksal ifadeler ol~u~unu gostenne ~aba
Sl i~ine ginni~lerdir. f~te bu ~abamn
bir par~as1 olarak de~erlendirildi~inde,
programm birinci boliimiiniin manhk
dilinin, biitiin matematiksel ifadelerin
manhk terimleriyle tanunlanabilmesine
imkan verecek kadar zengin olmasuu
gerektirdi~ini soylemek gerekir. AyiU
prograrrun ikinci boliimii ise, do~ru her
matematiksel onennenin, aksiyomatik
bir manhk teorisinin aksiyomlanndan
saf mantlksal akdyiiriitme yoluyla tiire-
tilip kamtlanarak ifade edilebilece~inin
gosterilmesini zorunlu kdar.
4 Frege ve Russell'm lojisist gorii~iiniin
kar~Ismda ise, L. E. J. Brouewer'in, ma-
temati~i mant1~a indirgeme yoniindeki
bir giri~imin, ~ok temelli bir yanh~ an-
lamaya dayand1~m1 savunan sezgicili~i
yer almaktadn. Brouewer'in, sezgicili-
~in ozel bir versiyonu olan konstriikti-
vizmine gore, matematik miimkiin tum
diinyalar i~in ge~erli de~ildir; matemati-
~n kendine ozgii konusu, matematikc;i-
nin zihninde ya da sezgisinde meydana
getirilen matematiksel yapun ya da
konstriiksiyonlardu. Buna gore, mate-
mati~in nesneleriyle matematiksel dog-
rularm insan zihni ve kavray1~mdan
ba~uns1z olarak var ve do~ru oldu~u
nu savunan realist bir o~retinin kar~I
smda yer alan konstriiktivizm, matema-
tiksel nesnelerin varolu~undan ancak
ve ancak onlann kurulabilmeleri, yani
varolduklannm sezgisel olarak gosteri-
lebilmesi durumunda soz edebilcce~i
mizi one siiren bir matematik anlayi~I
du.
5 Alternatif bir di~er matematik felse-
fesi gorii~ii olan Hilbert~i formalizm
ise, matemati~in mant1~a indirgeneme-
yece~i konusunda sezgici gorii~le uyu-
~ur. Matematik, bu anlay1~a gore, aksi-
yomlan sa~layan ~eyler olma d1~mda
kendilerine hi~bir yorumun yiikleneme-
yece~i terim ve sayllann soyut bir kal-
kiilii olmak durumundadu.
6 Biitiin bu gorii~lerin d1~mda, mate-
matik felsefesi ba~lammda son olarak,
matematiksel onennelerin yalmzca uz-
la~una ba~h oldu~unu belirten uzla-
~1mc1lardan soz edilebilir.

maiemaliksel [Os. riyazi; ing. matlzemati-
cal; Fr. malh~matique; AI. matematische] 1
Materna tikle, ol~me ve hesapla ilgili
olan, 2 matemati~in nesnelerinin ozel-
likledne haiz bulunan, ve 3 soyut ve
ideal olan, 4 nihayet, hpkt matematiksel
bilgi gibi, kesin, sa~lam, pekin, ku~ku
gotiirmez olan i~in kullarulan stfat.
Nitekim, antik Yunan felsefesinde,
maddi bir bak1~ a~ISI sergileyen i yonya
filozoflarmdan sonra, formu on plana~~
kartan Phytagoras.;llann, saymm varbk-
lann arkesi oldu~unu dile getiren ve va-
rolan her~eyi bir saytsmdan, birimden
tiireten kozmolojilerine, bu ba~lamda
matematiksel atomculuk adt verilmi~tir.
Buna mukabil, sembolik manhk, mate-
mati~e ili~kin manttksal analiz mate-
matiksel manbk diye tarumlamr.
materia prima. Orta.;a~ Skolastik filozof-
lanmn, t Aristoteles'in, her ti.irli.i form-
dan ayn olarak, kendi ba~ma varolama-
yan. formdan ancak manhksal olarak
aytrd edilebilen, ve bir soyutlama olan
ilk maddesine veridikleri ad.
mathesis universalis. Evrensel matema-
tik teorisi. Biiyi.ik bir a.;tklama gi.iciine
sahip oldu~una inamlan genel manhk-
sal-matematiksel teori tasaruru. Ba~ta
tLeibniz olmak iizere, bir.;ok 17. yi.izyll
filozofu, sonu~suz tart1~ma ve metafi-
ziksel speki.ilasyonu ortadan kalduaca-
~ma inandtklan bu ti.ir bir teorinin ge-
li~tirilebilece~ine inanmt~tl.
Maturidilik. 852-944 ytllan arasmda ya-
~amt~ olan lmam Maturidr tarahndan
kurulmu~ olan itikadi mezheb.
imamn lslamm temeli oldu~unu ve
aktldan once geldi~ini, evrende bulunan
bi.iti.in varhk ti.irlerinin Tann tarahndan
yarahldt~ml savunan Maturidilik, bu-
nunla birlikte dinin gere~i gibi anla~lla
bilmesi i~in, Kur'an ve si.innete ek o!arak,
aklm da gerekli oldu~unu dile getirir.
Buna gore, Maturidilik, insanlara Pey-
gamberin hi~ gonderilmemi~ olmas1
durumunda bile, bizim Tann'yt aktl yo-
luyla bulabilece~imizi, iyiyi koti.iden
aytrabilece~im.izi one si.innek bakmun-
dan tE~arilikten farkbhk gosterir.
matemafiksel 581
Maupertius, Pierre Louis. Franstz Ay-
dmlanmasmm 1698-1759 ytllan arasm-
da ya~am1~ olan iinlii dii~iiniirii.
S1k1 bir bilimci olup, bilime ve ilerleme
filcrine yo~un bir ba~hhk sergileyen
Maupertius, Newton biliminin, ozellikle
de yer~ekimi yasastrun savunuculu~u
nu yapmt~tlr. Bilgi alamndaki gori.i~leri
bak1mmdan empirist, hatta pozitivist
bir gorii~i.i benimseyen filozof, bizim
fizik biliminde fenomenler alanmda kal-
dt~lmiZI soylemi~tir. Ona gore, mekani-
~in temel kavramJan duyum yoluyla
a~klanabilir. Nitekim, Maupertius, ma-
tematiksel ve mekanik ilkelerde saz ko-
nusu olan zorun1u ba~lanttrun bile, salt
.;a~n~1m ve ah~kanhk aracth~tyla at;Jk-
lanabilecegini one si.inni.i~tiir.
Bilimci ve deneyci bir bak1~ a~ISI be-
nimseyen Maupertius, bununla birlikte,
kah bir tmaddecilikten uzak durmu~
ve do~aya ili~kin olarak teleolojik bir
anlayt~m savunuculu~unu yapmt~hr.
0, bu .;er.;eve i.;inde, do~ada ortaya
~1kan teleolojik sistemin bilgisi mutlak
olan bir Tann'run eseri oldu~unu a.;tk-
hkla gosterdi~ini soylemi~tir.
mauetike. O'nJi.i Yunan filozofu Sokra-
tes'in ilk bakl~ta olumsuz bir o~retim
yontemiymi~ gibi gori.inen do~urtma
ya da o~retim yontemi.
Ger.;ek o~retim faaliyetinirt, sanki bilgi
temas yoluyla dolu bir kaptan bo~ bir
kaba damla damla akttdabilen bir ~ey
mi~ gibi, bilginin 6~retmenin ~abastyla
bir ba~kasmm ruhuna damla damla
akltmak, o~rendnin zihninde yoktan
varehnek olmadt~tru savunan Sokrates,
felsefi tarh~malannda, bpkt bir ebe
gibi, o~renciye kendinden bir bilgi ak-
tarmaml~, yalmzca o~rencide zaten va-
rolam gi.in 1~1~ma .;tkarrnaya .;ah~m1~,
o~rencilerin kendilerine gebe kaldt~l
di.i~iinceleri do~urmas1 i~in yardtm et-
mi~tir.
C~retmenin bilgiyi veren kimse, ya da
bilginin nedeni olmadt~ma, yalmzca
bilginin do~u~u i~in bir ara.; oldu~una,
e~itim ve o~retimin, o~retmen tarafm-
582 mauvaise foi
dan birtakun 1nahln1at ve bilgilerin o~
renciye aktanlmas1 olmadi~U\a inanan
+Sokrates, do~urtma yontemiyle, once
o~rencinin bilgiye duydu~u ihtiyaan
far k1na vannas1n1 sa~lam1~, onu ara~
hnnaya sevkebni~; o~renciye, kendisi-
ne ait bir bilgiye ula~mas1 i~in, uygun
sorular Ia yardun ehni~ ve ortaya ~lkan
bilgiyi O~rencinin kendisine 1nal edebil-
mesi ic;in de, yine sorulanyla, o~renci
nin bilgisinin hesab1n1 vennesine, on u
argiimanla savunabilir hale gelmesine
yard1mc1 olmu~tur.
mauvaise foi [1ng. ba!l faith]. Sartre'1n va-
rolu~~u felsefesinin en temel kavramla-
nndan biri olarak kotii ni yet. I<i~inin
kendisini, de~i~meyece~i d ii~iin iilen
kendi ki~isel karakteri, ama ozellikle de
kendi d1~1ndaki ko~ullar taraflndan be-
lirlenmi~ ve dolay1siyla da ozgiirliikten
yoksun biri olarak gormesi durumu.
Varolu~umuzun, bizim hayatlaruntzt
ve de~erlerimizi yaratmada ozgur olma-
rruz anlam1nda, oziimiizii belirledi~ini
savunan Sartre, ki~in.in kendisinin gele-
nekler, ba~ka insanlann dii~iinceleri ya
da ilahi irade taraflndan kurulmas1na
ya da belirlenmesine izin vererek, oz-
giirlii~iinii inkar etmesinin, ozgiirlii-
g"iinden vazgec;mesinin, ki~inin kendisi-
ne yalan soylemesinden, kendisiyle ilgili
ger~ekJeri bizzat kendisinden nafile bir
~abayla gizle1nesinden ba~ka hi~bir ~ey
olmadi~~~, bunun ki~inin sorumluluk-
tan, insan olma sorumlulu~undan vaz-
ge~mesiyle e:$anlamh oldu~unu sayler.
Czgiirliig"iin, sahip olunacak bir ~ey
den ~ok, m~akkat ve zorlukla hayata
ge~irilecek bir ~ey oldu~nu, insan1n
katlanmak durumunda oldu~u bu du-
rumun, onda tasa ve endi~e yarath~1n1
soyleyen Sartre'a gore, bu durum insan-
lan, eylemlerinin, ozgiirce ve bilin~li
olarak se~ilmi~ eylemler de~il de, ken-
dilerinin d1~mdaki nedenlerin sonucu
olup, belirlenmi~ oldu~unu soylemeye,
onlann sorumluluk almaktan ka9JUI1a-
lanna yol a~ar. Sartre'a gore, kotii niyet
tken~ini aldatmaya i~ermektedir.
maya. Ger~ek varh~1 tBrahmanla ozde~
le~tiren ve Brahman1n da bizim i~imiz
deki Atman oldug"unu savunan, evrenin
anlamlrun, oziiniin kendi oziimiiziin
derinliklerinde olup, bu anlama oziiJnii-
ze dalarak ula~abildi~ilnizi, d1~ ger~ek
li~in bilinmesinin pek bir onemi olma-
dl~uu savunan Brahmanizmin, nesneler
dunyas1, ve bu dtinyan1n yanllho bilgi-
si i~in kulland1~1 terim.
Hintli bilgeye gore, mekan ve zaman
i~indeki nesneler dunyas1 yan1ltlc1 bir
goriintiidiir, dii~tiir, mayad1r; d1~ ger-
~ekli~e ili~kin bilgi de ger~ek bir bilgi
olmay1p, yandtlc bir bilgidir. Buna
gore, varh~m pek ~ok bi~imlerde goriil-
mesi mayad1r.
mazotizm [tng. masochism; Fr. mosaschis-
nte; AI. masochism us]. I<i~inin cinsel do-
yuma, salt 1shrap ~ekerek, kendisine
eziyet ederek veya kendisini onur k1no
bir k1nC1 duruma dii~iirmek suretiyle
ula~abilmesinden olu~an sapk1nhk.
Mazo~izm biraz daha gene) olarak, ki
~inin kendisini iizmekten, hlrpalamak-
tan veya hupalanmas1na izin vermekten
haz ahna durumunu ifade etmek i~in
kullaruhr.
Me Taggart, J. E. 1866-1925 y11lan aras1n
da ya~am1~ ve Hegel'in etkisi alhnda
kalm1~ ingiliz idealist dii~iiniirii.
l~giidiisel olarak inand1~1rruz ~yler
i~in sa~lam ve ge~erli nedenler bulmak
gerekti~ini, inan~lan metaiWksel akdyii-
riitmeyle desteklemek durumunda oldu-
~umuzu one siiren Me Taggart'e gore,
geleneksel teoloji felsefi ele~tiriye kaldi-
ramaz; insan dini tavnnda hakh ka.hna-
maz.
Bundan dolay1, dini tavn, bizimle
evren aras1nda bir uyum bulundu~u
inanc1n1 hakh k1lacak bir metafizik ge-
li~tirmeye ~ah~an Me Taggart'a gore,
evren tinden meydana gelmelidir; ikin-
ci olarak, tin oliimsiiz olmah ve temel
bile~eni olarak, a~k.I i~ermelidir. Ve ni-
hayet, evren bir biitiin olarak iyi olmah
ya da yetkin bir iyilik haline do~ru ge-
li~me lidir.

medinetii'l cahile. Devlet anlay1~mda, in-
sanlann, dogal ihtiyat;lanrun etkisiyle,
iyi ya da kotii bir insarun ba~kanhgt al-
tlnda bir araya gelerek ~ehirleri ya da
devletleri olu~turduklarmt soyleyen
Farabfnin, ideal degil de, gerc;ek devleti-
ne, erdemsiz toplumuna verilen ad.
Boyle bir toplum, ba~mdaki htikiim
darm kotti bir yonetici oldugu, istibdat,
sefahat ve tutkunun htiktim stirdugu,
erdemi hit; tammayan bir toplumdur.
Farabi'ye gore, o onceden iyi iken, son-
radan bozulmu~ bir toplum olabilir.
Ote yandan, tFarabi'de medinetii 'I cahi-
le'nin ztddt olan erdemli topluma, yo-
neticisi bilge ve iyi, yurtta~lart erdemli
olan topluma medinetu 'I fa.z.la ad1 veri
lir. Onun siyaset felsefesinde, gerc;ek
mutluluk, bir ttir aydmlar aristokrasisi
tarafmdan yonetilen soz konusu ideal
toplumda gert;ekle~ir.
Megara Okulu [ing. Megaric School; Fr.
Ecole dt Megare]. Sokrates'in ilk ogrenci-
lerinden biri olan Megarah Eukleides'in
kurmu~ oldugu felsefe okulu.
Sokrates'ten once tPannenides'in felse-
fesiyle de tam~mt~ olan Eukleides, Elea
Okulu'nun gorti~leriyle, tSokrates'in
ahlak anlayt~mm bir sentezini yapma-
ya t;ah~ml~hr. 0, erdemin bir oldugu-
nu savunmu~ ve dolu, stirekli, cisimsel,
ezeli-ebedi bir btitiin olarak tasarlanan
Biri iyiye e~itlemi~tir.
Okulun felsefesi daha sonra, Eubili-
des'in etkisi alhnda, bir gorii~ ya da
tezi sat;maya indirgeme yoluyla .. tirtit-
mek tizere tasarlarum~ akdytiriitme ya
da argtimanlara dayanan bir ttir eristi-
ge bagh kalarak geli~mi~tir. Okulun
diger dti~tintirleri Diodoros Kronos'la,
Megarah Stilpon'dur.
mekan [ing. space; Fr. espaa; Al. raum]. Va-
rolanlann it;inde yer ald1g1, tum suurh
btiytikltikleri it;ine. alan u~uz bucaksiZ
biiytikltik. Bo~luk,'hit;lik durumu. Strur-
SIZ ortam, sonsuz btiytik kap ya da
hazne. Ot; boyuh1, yani eni, boyu ve de-
rinligi olan hacim. Yer kaplama.
Mekan konusunda tit; temel yakla~tm
dan soz edilebilir. Bunlardan a) mekam
medinetii'l cilhile 583
kap ya da hazne olarak yorumlayan go-
rti~e gore, mekan, it;ine bir ~eyler yer
le~tirilinceye kadar bo~ olan bir kap
olarak varolur. 0, iPne bir ~ey konsun
ya da konmasm, varolan bir ~eydir. Bu
t;ert;eve it;inde, bazt dti~tintirler, kap ya
da hazne olarak mekarun sonsuz oldu-
gunu, yani dt~ smulan bulunmadtgmt
soylerken, diger baz1lan mekarun sonlu
oldugunu savunmu~lardtr.
b) Bagmttsal mekan gorti~ti ise,
mekarun. yalruzca, birlikte varolan ~eyler
arasmdaki, dt~al bir bagmn oldugunu
soyler. Buna gore, mekan, aralannda hit;-
bir ~ey olmad1g1 zaman, varolanlar ara-
smdaki ~eydir. $eyler varoldugu zaman,
mekan da onlar arasmda varolur, fakat
~eyler varolmadtgl zaman, aralanndaki
mekandan da 50z edilemez.
c) Oc;unru ve sonuncu mekan gorti~ti,
mekaru On plaru ..tkartan, 'kap olarak
mekan' gorii~tiyle, ~eyleri on plana t;t-
kartan 'bagmtJsal mekan' gorti~tintin
bir sentezini yaparak, mekan ve ~eylerin
birbirlerini tamamladtguu one stiren
't;ok yonlti mekan' ~orti~tidtir.
Dti~iince tarihinde soz konusu olan
mek!n teorileri, bu struflama t~tgmda
~oyle sxralanabilir: 1 'Varllk vard1r, yok-
luk var degildir' deyi~iyle tin kazanan
tParmenides'e gore, mekan varolmayan
bir ~ey, mutlak bir yokluktur. 2 Elea
Okulunun bo~lugu inkar etmesinin ar-
dmdan, temel gert;eklik olarak atomlart
one stiren atomculara gore, mekan,
atomlar arasmda varohir ve it;inde atom-
larm hareket ettigi bo~lukla ozd~tir.
3 Mekan kavramuu dokunma ve gorme
duyusu aracthg1yla kazandtgtnuzl soy-
leyen tLocke ise empirist bir mekan go-
rii~ti geli~tirmi~tir. 4 Onun empirist
gorti~tintin kar~tsmda, mekan kavra-
mma rasyonel bir analizle ula~an Des-
cartes'm mekan gorti~ti bulunur. 0
mekam maddeyle ozde~le~tirirken, bir
mekirun gerc;ekte, o mekam i~gal eden
cisimden aynlmadtgml soylemi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, bo~ mekanm varol
mad1guu savunan tDescartes'a gore,
mekan maddi tozden ya da maddeden
384 mekanik
ba~ka bir ~ey degildir. <::unkti mekan
i~gal eden bir ~ey yer kaplayan maddi
bir ~eydir; yer kaplama ise, tnekandtr.
5 Newton ise, 1nekaru yaln1zca bir kap
degil, fa kat m utlak bir kap olarak gor-
lnti~ttir. Mutlak mekan, ona gore, kendi
dogasJ it;inde, da~sal herhangi bir ~yle
ili~kisi ohnaksaZln, ayru ve hareketsiz
kahr. Mekarun it;eriginden bag1ms1z ola-
rak, zorunlu ve sonsuz oldugunu ifade
eden Newton'a gore, mekan tilin diger
vadaklann ko~ulu olan zorunlu yap1d1r.
6 Newton'un mut]ak mekan anlay1~1na
ta1n kar~1t bir gorti~ olarak, baganhsal
1nekan anlaya~Jnl geli~tiren ve mekarun
bir oznel bir de nesnel yaru. bir psikolo--
jik, bir de ontolojik tarah oldugunu soy-
leyen tLeibniz ise, yalruzca monadlann
gert;ek bir varolu~a sahip oldugu siste-
minde, mekarun hit;bir ~ekilde gert;ek
olmay1p manhksal bir yapun oldugunu
dile getirmi~tir. Dna gore, mekan ba-
gantdardan meydana gelen, salt goreli
bir ~eydir. Mekan1n kendisinin manhk-
sal bir yapam, ideal bir ~y oldugunu
one stiren filozof, bir idealist olarak, bu
ttirden ideallere kar~ahk gelen gert;ek
bir mekana ihtiyat; olmadJgutl savun-
mu~tur.
7 Felsefesinde Newton fizigini teme( ..
lendinneyi ama~layan, ~eylerin kendile-
rinin, kendinde ~eylerin bilinemeyece-
gini, bizim ~eyleri, mekanan, algamazan
zorunlu bir formu olmasandan dolaya,
mek4n it;indeki ~eyler olarak alglladaga-
mJZI savunan tKant'1n oznel mekan an-
laya~lna gore, mekln duyarhgan a priori
bir formudur.
8 tngiliz idealist dti~tinurti F. +Bradley
ise, mekan1n ne gert;ekligi old ugun u,
ne de gert;ekJigjn bir part;asa oldugunu
belirtmi~tir. Ona gore, mekan yalnazca
bir bag an h, s all bir gortin u~ttir.
mekanik [Os. ilmi mi/Janik; ing. nzechanics;
Fr. nzea1nique; AI. mechanik]. Fizigin, mad-
denin hareketini konu alan dah. Kuvvet
ve hareketi konu alan bilim. Mekani.k,
h12, ivme, konum, yorungenin, v. b. g.,
geometrik terimlerle tam ve dakik bir
bit;imde tantmlanmas1ndan olu~an ki-
nematik ve hareketin nedenlerini kuv-
vetler, nesneler arasandaki kar~ahkl1 et-
kile~imler aracdagayla at;aklayan dina-
mikdiye ikiye aynhr.
mekanik maddecilik. [tng. mechanical
rnaterialisnz; Fr. 1nateri.alisrue mecaniqe; AI.
mechanisclz n1aterialismus]. Evrenin, ale-
min btiyuk bir makine oldugunu ve
part;alaruun birbirleri tizerindeki meka-
nik etkileriy]e at;Jklanabilecegini savu-
nan, tum fenomenlerin maddenin Jneka-
nik hareketlerinin sonucu olduklanru,
maddi nesnelerin birbirlerini yalruzca
dogrudan bir mekanik etki ya da temas
yoluyla etkileycbilecegini, uzaktan etki
olmadag.n1, evrende bir amat; ya da bir-
takun ereksel nedenler bulunmad1g1ru
one stiren madded gorii~.
Tek tozun madde oldugunu, tinsel
tozun hit;bir ~ekilde varolmad1gan1 one
suren goru~ olarak mekanik maddeci-
li.k, zihinsel fenomenlerin, yani du~un
celerin, du ygularm bile fiziki stiret;ler
oldugunu iddia eder, zihinsel fenoanen-
leri ya beyinde ortaya t;akan belirli fiz-
yolojik suret;lerle ozde~le~tirir ya da
onlan beyin tarahndan saklanan cisim-
ler olarak degerlendirir.
mekanizm [Os. ,zihan ikiyye; ing. nteca-
nism; Fr. nzecanisme; AI. mechanismus,
mechanistische weltanschaung]. Dogal, bi-
yolojik ve psikolojik tum fenomenlerin,
son t;oztimlemede fiziki fenomenlerden
ba~ka hit;bir ~ey olmad1guu ve buttin
fenomenlerin yalnazca maddi degi~me
ler ya da hareket halindeki madde ara-
cahgayla at;aklanabilecegini savunan ve
canh dogayla cansaz doga arasanda hit;-
bir ay&nm gozetmeyen goru~. Fiziki,
kimyasal, biyolojik, ruhsal ve toplumsal
tum olaylan mekanigin yasalanyla at;ak-
layan, hareketlerin degiiminin hangi
tiirden olursa olsun, her olaya at;aklamak
it;in yeterli oldugunu dile getiren ve son
t;ozumlemede tmaddecilikle birle~en
anlaya~.
Butun fenomenlerin, bir amaca, tinsel
guce, zihin ya da akla ba~vurmaks1Z1n,
mekanik sistemleri aQ.klayan ilkelerle
at;lklanabilecegini savunan anlaya~ ola-

rak 1nekaniz1n, bir biitun ya da siste~~
i~indeki ogelerin kar~lhkh etkile~imi
nin a1na~h faaliyet ya da fonksiyonlar
urettigini, fakat butiinun ontalojik ala-
rak par~alardan once gelmedigi gibi,
ogeler iizerinde nedensel bir etki de
yapmad1g1nl, butiinun -par~alanrun top-
lammdan daha fazla hi~bir ~ey olmadl-
guu beiirtir. tDirimselctlige kar~1t bir
goru~ alan 1nekanizm, canh varhklann,
her ne olurlarsa olsunlar, kesinlikle fizi-
ka-kimyasal yasalara tabi alduklanru,
bu durumun biyolaji ve fizyoloji tarihi
tarahndan karutland1ganl, ~unku biyo-
loji ve fizyoloji tarihinin, bu alanlarda
ancak fizik ve kimyan1n yontemlerinin
uygularunasyla h1Zh bir ilerleme kay-
dedildigini a~1khkla gosterdigini ileri
stirer.
mekan-zaman [tng. spacl'-time; Fr. espace-
tenrps]. Mekan1n en, boy ve derinlikten
olu~an u~ boyutuyla, zaman boyutun-
dan meydana gelen yap1ya, mekan ve
zamarun birligi. tlk kez H. Minkawski
tarabndan ortaya atllan kavram, daha
sonra tEinstein taraf1ndan kendi goreli-
lik teorisiyle birle~tirilmi~tir.
Bunlardan Minkowski'ye gore, tum
fizikf ya da maddi nesneler dort bayu t-
lu yap1run bir par~as1 olarak varalur.
Fizikr hi~bir ~ey, mekan-zamandan ayn
olarak varalamaz ya da du~unulemez,
zira her nesnenin yalruzca eni, bayu ve
derinligi degil, fakat zaman i~inde bir
suresi vard1r. Bundan dolay1, bir nesne-
ye ili~kin tam bir a.;1klama ya da betim-
leme, tam dort koordinat verilerek orta-
ya kanur.
mekan-zaman felsefesi [lng. philosophy of
spacetime; Fr. philosophie de l'espace-temps].
Mekan ve zaman konusunu ele alan,
mekan ya da zaman uzerine felsefr yon-
tenlerle spekulasyonda bulunan, goru~
bildiren, zaman ve mekarun fizild temel-
lerini ortaya koyan felsefe dah.
Mekan ve zaman felsefesinde temel
kar~1thk mutlak tearilerle bag1nhsal }'a
da oznel teariler arasll\dad1r. Bunlardan
mutlak goru~, tNewton'da oldugu gibi,
tmek~n ya da tzaman1 ger~ekten vara-
melyorizm 585
!an ~eyler olarak degerlendirir. Ba~ka
bir deyi~le, 1nutlak, ger.;ek ve degi~mez
bir ~ey olarak 1nekan, sonsuz ya da
u~suz bucaks1z bir kaphr, haznedir;
ayn1 ~ekilde, dagal alaylann ard1~1kh
g1n1 i~eren zaman da, insandan bagun-
SIZ alarak varolan sonsuz bir suredir.
i~te hareket, bu anutlak ve degi~mez
yapllara gonderilnle a~1klanabilir.
Bu tur bir mutlak goru~un kar~151nda,
zaman ve mekarun mutlak degil de, go-
reli aldugunu, nesnel degil de, oznel al-
dugunu ifade eden gorii~ yer ahr. Orne-
gin, ger~ekli~n temeline, yer kaplayan,
mekanda bir yer i~gal eden maddeyi
degil de, tinsel gu~ ya da enerji birimleri
olarak manadlan yerl~tiren Leibruzde,
mutlak . mekan ortadan kalkar. Buna
gore, zaman ve mekan zihinden bagm-
SIZ olarak varolan tozler, ger~ek varhklat
d~ de, deneye dayanan ba~hlan
ifade eden mantJ.ksal yapun ya da oznel
kurgulard1r. Ayru ;.ekilde, tKant da,
zaman ve mekan1n, d1~ dunyada nesnel
bir ge~gi olan yapllar, d1~ diinyadan
sayutlama yoluyla turetilen kavramlar
degil de, a prior-i yorum formlan, oznel
sezgiler aldugunu one surmu~tiir.
melyorizm [lng. meliorism; Fr. meliorisme;
AI. nreliorismus]. Genel olarak, daha iyi-
cilik. Dunyan1n daha iyi alma yaluna
girip, giderek daha uyumlu, daha yet-
kin hle geldigini; en azmdan, dunyada
kotuluk olsa bile, iyiligin daha ag1r bas-
hglnl; varalan evriln surecinin dunyay1
daha iyiye dogru goturdugunu; insana
du~enin, iyilik i~in ~ah~arak, bu surece
katk1 yapmak oldugunu savunan goru~.
bmegin, evrim teorisini benimseyen H.
tSpencer tarahndan benimsenen bu an-
lay~ suurh bir iyimserligi temsil eder.
Spencera gore, dogru eylem, her ge~en
gun daha iyiye dogru giden bir dunya-
da, ya~anmaya deger alan bir ya~ama
katklda bulunan eylemdir. Bununla bir-
likte, tek ama~, ayakta kalma mucadele-
si olmamah, ya~am1, sure ve derinlik
bak1mdan zenginle~tirmenin yallann1
aramahy1z.
586 Mensiyiis
Mensiyiis. M. 0. 371-289 rllan arasmda
ya~amt~, ve insan do~ast ve siyaset
iizerine olan gorii~leriyle Konliisyus~u
lu~u temellendirmeye ve gii~lendirme
ye ~ah~mt~ olan <;:inli dii~iiniir.
Meng Tse ya da Mensiyiis, insarun do-
~u~tan iyi oldu~unu, insamn e~ilimi
nin iyili~e do~ru oldu~unu, do~ru
yolu bulmak i9n, vicdanuntzm sesine,
bizde do~u~tan varolan do~al bilgiye
dayanmarruz gerekti~ini, uywn i~inde
ya~amamtzm anahtanmn kendi i~imiz
de oldu~unu ve bizim uyumlu ya~adt
~nntz takdirde, toplum diizenin de,
kendili~inden en iyi bir bi~imde kuru-
laca~tru soylemi~tir. insanlarm, i~lerin
deki do~al e~ilime uygun dii~meyen
kotiiliikler yapmalan durumunda, Men-
siyiis'e gore, bunun nedeninin dt~anda,
yanh~ uygulamalarda, hakstzhklarda,
diizen bozuklu~unun ki~iyi itti~i batak-
hkta ve yoneticilerin yetersizli~inde ara-
mak gerekir.
Siyaset alamnda, sava~a, gosteri~ ve
savurganlt~a kar~t ~tkan, yonetim bi~i
mi olarak monar~iyi demokrasiye ye~
tutan Mensiyiis'a gore, bir demokraside
herkesin iyi e~itilmi~ olmast gerekir,
fakat monar~ide bir hiikiimdann do~ru
yola sokulmastyla belli bir toplum dii-
zeni kurulabilir. Bununla birlikte, Men-
siyiis'a gore, onemli olan halkhr, halktn
iyili~i i~in ~ah~makhr. Nitekim, o, bu
~er~eve i~inde, halkm iyili~i i~in ~ah~
mayan, gorevini yapmayan bir hiikiim-
dart tahttan indirmenin halkm hakkt,
hatta gorevi oldu~unu soylemi~tir.
merkanlilizm [ing. mercantalism; Fr. mer-
cantalisme). A. tSmith taraftndan, Batl
Avrupa iilkeleriyle ingiltere'de 16. yiiz-
ytlla 18. yiizytl arasmda soz konusu
olan iktisal politikasmt lanunlamak
iizere kullamlan lerill)( Ba~ka bir deyi~
le, Amerika'da altm ve giimiis rtiliiD!rF
lei'mm bulunmasmm ardmdan, devlet-
-~erin esas veya asd zenginliklerinin
degerlimaden)erden me)'dana geldi~i
ni savunan ve korumact bir politikadan
yana olan iktisadi o~reti.
--------------
-------
merkezicilik [ing. centralism; Fr. cmtralis-
mus]. 1 Psikoloji ya da davram~~tltkta,
davram~m yalmzca beyinsel siire~lerle
beynin i~levine ba~vurularak ao;tklana-
bilece~ini a~tklanabilece~ini one siiren
o~reti.
2 Daha ozel olarak da, belli bir de~erler
sistemini temsil eden merkezin, toplwn-
sal sistemde refalun, odiil ve rollerin da-
~thmtm me~rula~hran bir otorite kayna-
gt oldu~wm, perifeti ya da ~evrede
ba~ka toplumsal gruplann bulundu~u
yerde, merkezde elitlerin oldu~unu savu-
nan gorii~; ya da aym ba~lamda, veya
gene! emperyalizm o~retisinin olu~lur
du~u ~er~eve i<;inde, merkezin geli~mi~
ve endiistril~mi~ oldu~u yerde, ona ba-
~tmh periferinin geli~memi~ ve endiisl-
rile~memi~ oldu~unu iddia eden o~reti
de merkezicilik olarak tarurnlarur.
Merleau-Ponty, Maurice. 1908-1961 ytlla-
n arasmda ya~amt~ olan ~a~da~ varo-
lu~~u dii~iiniir. Bilin~ ve ahlakla ilgili
problemler iizerinde duran Merleau-
Ponty, bilin\le diinya arasmdaki ili~kiyi
ele almt~ttr. Temel eserleri: La Structure
du Comportement [Davram~m Yaptst],
Phbtomerwlogie de In Perception [Alguun
Fenomenolojisi], Humanisrne el Terreur
[Hiimanizm ve Deh~et). L'Oeil et !'Esp-
rit [Goz ve Zihin), Le Visible et l'Invisible
[Goriinen ve Gorunmez Olan].
Bilgimizin lemelinde duyurnlann bu-
lundu~unu one siiren geleneksel empi-
rizme, duyumlann, deneyimin nesnele-
ri de~il de, bilimsel soyutlamalar
oldu~unu one siirerek kar~t ~tkan Mer-
leau-Ponty'ye gore, algt alarwruz, du-
yumlardan olu~maz, fakal aralanndaki
mekanlarla birlikte, ~eylerden meydana
gelir. Algtladt~tmiz ~eyler, ona gore,
empiristlerin soyledi~i gibi, ~a~n~unct
mekanizmalann yardtmtyla, duyumlar-
dan hareketle kurulmu~ ~yler de~ildir.
Empirizrnle entellektiializme, oznelci-
likle realizme, ve nihayet Sarlre'm mul-
lak ozgiirlii~iiyle determinizme ~iddet
le kar~t ~lkan Merleau-Ponty, 'beden-
ozne' kavramtyla bu kar~tl aktmlar ara-

smda bir orta yol bulmaya ~ah~mt~tlr.
Beden-ozneyle diinya arasmda diyalek-
tik bir ili~ki kuran Merleau-Ponty'ye
gore, beden-ozne i~inde ya~ad1~1 diin-
yayla ne yalmzca kar~tla~tr, ne de onu
in~a eder veya yarahr. Beden-ozne, bir-
taktm anlarnlar yiikletuni~ ya da kendi-
sinde birtak1m anlamlann somutla~m1~
oldu~u bir diinyayla kar~da~tr, fakat
ona kendisi de birtaktm anlamlar yiik-
ler, kar~tla~tl~l ~eyleri anlamh kdmaya
~ah~tr.
me~ruiyet [ing. legitimation]. Siyaset bili-
minde, politik bir sisteme, devlete veya
hiikiimete itaat edilip edilmemek gerek-
ti~ini belirleyen durum. Siyasi iktidann
sadece kurumsalla~masma de~il, fakat
ayru zamanda ahlaki bak1mdan temel-
lendirilmesine imkan veren sure~.
Politik sistemlerle ilgili struflamalann
~e~itli siyasi m~ruiyet tiirlerine ba~h
tipolojilere dayand1~1 dikkate ahrursa,
tek tek her politik sistemi kurumsalla~
tlran ve temellendiren birtak1m ilke
veya siire~lerin olmast anla~dtr bir ~ey
dir. Orne~in, demokrasiler me~ruiyet
lerini kendilerine oy verenlerin do~ru
dan taleplerini yerine getinnekten
ahrlar. Sosyalist devletler i~~ilerin ~~
karlan iizerinde yo~unla~uken, sa~c1
cuntalar geleneksel bir ulusal kimlik
iizerinde odakla~ular.
Bu ba~lamda, politik otoritenin deste-
~ini yitirmesi, kendisini ahl8ken temel-
lendirememesi, haklt kllamamast ve bir-
taklm sorunlan ~ozmek isterken bir
bunahma yol a'imast durumuna me~rui
yet bunalmu adt verilir. Me~ruiyet krizi
iizerinde ~ok~a ~ah~ITU~ olan Frankfurt
Okulu teorisyeni Jiirgen tHabennas, ka-
pitalist toplumda me~ru~yet bunahmt-
na esas ekonomik bunahmm yol a~h~l
ru iddia etrni~tir. Buna gore, kapitalist
toplum ekonomik problemlerle ba~a
~tkmak amactyla, istikrarstz ve de~i~
ken bir pazar ekonomisi iizerine istik-
rarh bir sosyal diizen in~a etrnenin
imkanstzh~utU1 sonucu olan bir ~ey
olarak, rasyonaliu bunalrmma yol a~ar.
meta 587
Rasyonalite krizi ise, devletin ~at1~an
talepleri ve kar~ttla~an ~tkarlan uzla~
tlramadt~I i~in me~ruiyetini yitinnesini
ifade eden bir me~ruiyet krizine neden
olur. Bununla birlikte, devlet farkh ~~
karlan uzla~tumada ba~anya ula~usa,
bu kez i~ ahlak1 ve rekabet diirtiisii,
toplumsal biitiinlii~ii iehlikeye sokan
bir giidiilenme bunahmma yol a~acak ~e
kilde zaytflar.
Me~~ailik. islam dii~iincesi ya da felse-
fesinde, Aristoteles~ili~e, Aristocu felse-
feye verilen ad.
En onemli temsilcileri arasmda El-
Kindi, ibni Sina, Farabi, ibni Rii~d ve
lbni Bacce gibi filozoflann yer ald1~1
Me~~ailik, temel meselelerde lslamm
kendisine dayarurken, yontem olarak
t Aristoteles manh~1ru ya da felsefesini
alnu~br. tPlaton'dan ve ozellikle de
tPlotinos'tan etkileruni~, onun sudur ya
da tiiriim o~retisine sistemlerinde ~0-
~unluk yer vermi~ olan Me~~ai dii~ii
niirler, biitiin bu etkilere kar~m, ozgiin
bir felsefe ortaya 9kannay1, tutarh ve
sa~lam bir akdct goru~ geli~tirmeyi ba-
~armt~ ve Batt felsefesini bir~ok bakim-
dan etkilemi~lerdir.
meta. Bah dillerinde, a~mayt, daha iist
diizeyde ele almay1 ifade eden terim.
Bir ismin, belli bir disiplinin online gel-
di~i zaman, o disiplinin temel ozellikle-
rini ve problemlerini ara~hrmayt, ince-
lemeyi ve ~ozmeyi ifade eden onek.
Buna gore, meta oneki bir disiplinin
online geldi~inde, olu~an iist disiplin
konu ald1~1 disiplinin temellerini analiz
eder, onun oziinii ve kabullerini daha
bir iist kavramsal diizeyde gozler online
serer. Ba~ka bir deyi~le, ~a~da~ dil~iin
cede meta oneki bir ~ey, bir teori, bir di-
siplin hakkmda olmakh~1, bir disiplin
ya da ara~ttnna alarum bir iist dil veya
diizeyde ele almakh~1 ifade eder. Bu
ba~lamda, 1 Tiirk~e, lngilizce veya
Franstzca gibi tarihsel bir dil veya oner-
meler manb~I benzeri formel bir dil
hakkmda olan, bu dillerden biri ya da
di~erini konu alan iist dile, metadil ad1
588 metabilim
ad1 verilir. 2 Buna kar~1n, konusu for-
mel Jnanhk sistemleri olan ara~hrma tii-
ri.ine, manhksal bir siste1nin tutarhhg1
ve ta1n h~1 ile ilgili olan manttk ustu
ara~tumaya nretamautzk denmektedir.
3 Formel bir 1nate1natik sistemini konu
alan, bir mate1na tik teorisinin onermele-
rinin ti1retile bilir li gini, ...karsanabiliiii-
gini, v. b. g., konu alan ara~tlrma tiiri.ine
ise metm11ntematik ad1 verilmektedir. 4
Felscfenin dogas1na, 1nahiyetine ili~kin
ara~hrma, felsefedeki etkinlik turunu
ve onun kabullerini konu alan disi plin
ise, mctafelsefe diye tan1mlanu. Bununla
birlikte, yakln za1nanlarda baz1 Frans1z
du~unurleri metafelsefe terimini biraz
daha farkh bir anlamda kullanmaya
ba~la1nt~lard1r. Felsefenin sonunun gel-
digini veya felsefenin olmek uzere oldu-
gunu one suren bu du~unurler, felsefe-
nin vefahndan sonra mumkun ya da
zorunlu hale gelen teorik ya da pratik
etkinlige metafelsefe adtru verirler.
5 Konusu belli bir konuya dair ara~tlr
ma, belli bir konuyla ilgili teori olan
ustdisipline, teorilerin bilim adamlan
taraflndan nas1l olu~turulduguyla ilgili
olan ikinci duzey ara~tlnnaya da, meta-
teori denmektedir. Metateoriye bir ornek
olarak, pozitif bilimlerde teorilerin nas1l
olu~turuldugunu ele alan, teorilerde
esas olan1n, dogrulama degil de, yan
h~lama oldugunu one suren yanh~la
maclhk verilebilir. 6 Yine, Freud, bilin.. -
dt~l yla ilgili kendi psikanaliz teorisine,
kendi zaman1n1n psikoloji anlay1~1n1n
standart konusunu a~ng1, yani bilin..
veya bilin ..li zihnin otesine gittigi ic;in
metapsikoloji ad1n1 vermi~tir.
Bu durumun tek istisnas1 metafizik te-
rimidir. Ba~ka bir deyi~le, 1netafizik
fizik biliminin problemlerini daha list
duzeyde ele alan bir disiplin degildir.
Metafizik, ad1n1 tum uyle raslant1sal bir-
takun durum ve ko~ullara bor..ludur.
Terim, Aristoteles'in eserlerini, filozofu-
nun olum linden sonra tasnif eden og-
rencileri taraflndan bulunmu~tur.
Milattan once dorduncu yuzy1lda ya-
~am~ olan unlu Yunanh filozof Aristo-
teles, 'felsefe' terilnini ba~langu;tald
ozgi.in anlam1 ic;inde kullanm1~ ve felse-
feyi bilim teritnine e~deger olan bir
teriln olarak du~unmu~tur. Bu duru-
mun bir sonucu olarak da, biz nas1l ki
bugiin farkh bilimlerden soz ediyorsak,
aynen o ~ekilde farkh felsefelerden soz
etmi~tir. t Aristoteles, i~te bundan dola-
y, .. e~itli felsefeler arasmdan bir felsefe-
yi tum felsefelerin temeli olan felsefe
olarak ayanru~ ve bu felsefeye ilk fdsefe
ad1n1 vermi~tir.
Filozofun bak1~ a.. lSuldan, bu ilk felse
fenin gorevi her~eyin, varolan her ne ise,
onun ilk ilkelerini ara~hrmaktan meyda-
na gelir. Buna gore, ilk felsefe, varhg1
varhk olmak bak1m1ndan ara~tlran fel-
sefedir. Ote yandan, Aristoteles ikinci
bilim ya da ikinci felsefe olarak doga bili
mini du~unmu~ ve bu konuya da genel
fizik ba~hg1 altlnda bir dizi yap1tlnl
ay1rrru~tu. Aristoteles'in olumunden
sonra, ogrencileri ondan kalan kitaplan
dUz.enleyip tasnif ederken, filozofun
sozii edilen ilk felsefe konusWta aynl-
ml~ olan kitaplann1, onun doga hakkln-
da olan kitab1run arkas1na, yani fizi~n
sonras1na yerle~tinni~lerdir.
l~te bu durutnun bir sonucu olarak,
Aristoteles'in ilk felsefe hakk1nda olan
kitaplanna 'dogayla ilgili olan kitaplan
izleyen kitaplar' (ta meta ta physika) ad1
verilmi~tir. Bununla birlikte, Yunanca-
da meta terimi ayn1 zamanda 'otesi' an-
lamina geldigi ve Aristoteles 'varhgtn
ilk ilkeleri'ni konu alan kitaplannda,
ba~kaca ~eyler yanlnda, doganln ote-
sinde ya da ustunde olan bir varhk ola-
rak Tann'y ele ald1g1 i..in, mctafizik
daha sonra fizild dogan1n ya da gord u-
gumuz ~eylerin otesindeki bir ger..ek-
likle ilgili olan, duyusal olan1n ustunde
ve otesinde olanJ ara~tuan bir disiplin
olarak gorulmeye ba~lanmi~tlr.
metabilim [lng. meta-science; Fr. lntta-
science]. Bililni konu alan, bilimi a;lkla-
yap anla~abr kdmay ama..layan bilim
ustu disipline, bilim hakkanda, bilim
uzerine olan bilime verilen ad.
'Dogay bilimle a..1klanz, fakat bilimin

kcndisini ne ile ao;rldayaca~rmrz' soru-
sunun motive etti~i ya da do~urdu~u
disiplinler biitiinii olarak metabilim,
tbilim felsefesi, bilim antropolojisi ve
tbilim sosyolojisi gibi dallardan meyda-
na gelir.
Metabilimin en temel sorulanmn ba-
~mda hi~ ku~ku yok ki, bilimin kendi-
siyle mi, yoksa bilim dr~r unsurlarla mr
a~rklanaca~r sorusu gelir. Burada ii~
yakla~rm soz konusudur. 1 Bunlardan
birincisi olan ve pozitivizme ba~lanabi
lecek olan i~se/ci ynkla~nn, bilimin kendi
i~ prosediirlerine gore, orne~in bilimsel
yontemler temele ahnarak a~ddarunasr
gerekti~ini tine siirer. Bilimin kendi i~
manll~r oldu~unu one siiren bu yakla-
~rmm savunuculan rasyonalist dii~ii
niirler olmak durumundad1r.
2 lkinci yakla~un olan dr~salcr yak/a~rnr
ise, bilimin bilim dr~r unsurlarla, hili-
min i~inde yer aldr~r tarihsel ve top-
lumsal ba~lama dayamlarak a~rklaruna
sr gerekti~ini savunur. Bu yakla~rnun
romantik ve irrasyonalist gelenek i~inde
yer alan savunuculanna gore, bilim ve
bilim adamr toplumdan ve tarihten so-
yu tlanamaz. 3 U~iincii yakla~rm ise, so-
ziinii etti~imiz bu iki yakla~rmm, bir-
birlerini dr~layan e~ilimler de~il de,
birbirlerini tamamlayan yakla~rmlar ol-
du~unu savunur. Buna gore, bilim hem
kendi i~ manll~ryla ve hem de i~inde
yer aldr~t toplumsal-tarihsel ba~lam te-
mele ahnarak anla~rhnahd1r.
metaetik [lng. meta-ethics; Fr. meta-it/rique].
Ahlak alammn iizerine ~rkarak, ahlakm
bizatihi kendisi hakkmda konu~an,
ahlakm do~asrm, ahlakm temel karak-
teristiklerini, ahlak dilini ~oziimleyen
ahlakf disiplin.
Buna gore, metaetik, ahlaki kararla bil-
giye ula~ma siirecinde soz konusu olan
yontemleri, akrlyiiriitmeyi ve manllksal
yapryr analiz eden, ahlaki yargrlann
kayna~rm ve anlamrm, ahlaki ara~llr
mamn yaprsrru inceleyen; thazcrhk, ya-
rarohk tiiriinden ahlak anlayr~larmdan
meydana gelen ahlaktan, yani ki~inin
ne yapmasr, nasrl ya~amasr gerekti~ini
metaetik teoriler 589
dile getiren nonnatif ahhlktan farkh ola-
rak, ahlakm ne yapll~t ve ne i~e yaradr-
~ konusunu ele ahp, ahlakf sistemlerin
temellendirilmesi, mantrksal yaprsr ve
ahlak sistemlerinde kullarulan dil ile il-
gilenen ahlak tlir(i olarak ortaya .,rkar.
<;:a~rmrzda, orne~in Toulmin, Steven-
son, Urmson ve Ayer gibi dii~iiniirler
tarafmdan benimsenen bu yakla~rma
gore, felsefenin ilk ve temel i~i, dile ili~
kin bir analiz oldu~undan, ahlak alarun-
da soz konusu olabilecek bir felsefeye
dii~en, ahlaki kavramlan ya da ahlaki
kavramlann mant1~1m analiz etmektir.
6rn~in, Ayer'a gore, bir ahlak kuramr,
insanlara hangi ahlaki yargdan ortaya
koyacaklanyla ilgili bir dizi telkinden
meydana gelmez, tam tersine insanlann
ahlaki yargdarda bulunduklan zaman,
ne yapmakta olduklaruu gostenneye ~a
h~rr.
metaetik teoriler [Ing. meta-ethical theories;
Fr. theories du rm!ta-etlrique]. Ahlak felse-
fesinin ahlaki kavramlarla yargdann
manllksal statiisiinii ara~tuan, ahlaki
kavramlann oziinii ve anlarrum analiz
eden, ahlaki yargdan temellendirmede,
hakh kilmada kullarulan yontemlerin
de~erini ve yaprsmr a~rklayan dah olan
metaetik ya da analitik ahlak biinyesi
i.,inde one siiriilmii~ olan teoriler.
Bu teoriler, ~ok kabaca bili~filik ve bi-
li~sizcilik diye ikiye aynhr. Bunlardan 1
bili~~ilik, ahlaki terhnlerin diinyada va-
rolan nitelikleri imleyip gosterdi~ini ve
ahllli yargrlarm belli bir bilgi tiirii
meydana getirdi~ini one surer.
Bili~~ilik, ~a~da~ ahlak felsefesinde,
sezgicilik ve do~alcrhk olarak ikiye ay-
nlmaktadrr. Bunlardan 1-a) sezgicili~e
gore, ahlaki terimlerin imledi~i nesne-
lerle, ahlaki yargrlann meydana getirdi-
~i bilgi biricik ve kendine ozgii olup,
do~a bilimlerinin nesnelerine ve bu bi-
limlerde soz konusu olan bilgiye hi~bir
~ekilde indirgenemez. Sezgici bili~~ilik,
yiizydunrzda G. E. +Moore, H. A. Pric-
hard ve W. D. +Ross tarahndan temsil
edilmektedir. Bu ii~ filozoftan Moore ak-
siyolojik bir sezgicili~i, Prichard ve Ross
590 meta feti~izmi
deontolojik bir sezgiciligi benimserken,
yani te1nel ahlaki kavramm gosterdigi
~ey konusunda birbirlerinden aynhr-
larken, -;ok temel bir ahlaki terim bu-
lundugu ve bu terimin ~eylerin dogal
ohnayan, tanunlanamayan bir niteli~
ne i~aret ettigi hususunda birl~mi~ler
dir. Nitekim, her uc;ii de, terimin belirli
bir nesnel ozelligi gostermekten meyda-
na gelen anlamarun sezgi yoluyla kav-
randagna one surer.
Bili~-;ilik kapsam1 i~inde yer almakla
bir likte, sezgicilige kar~1 olan metaetik
ogreti dogalca bili~;iliktir. Sezgiciligin
dogurdugu gu-;lukleri a~ma -;abasanan
bir sonucu olan 1-b) dogalcr bili~filik,
ahlaki sozcuk ya da kavramlann dtin-
yadaki ger-;ek niteliklere i~aret ettigi,
ahlAki yargalann dun yan1n kendisi i;in
ge~erli olup, belli bir bilgi ruril meyda-
na getirdigi konusunda sezgici bili~-;i
likle uyu~ur. Bununla birlikte, dogalcl-
lar, ahlAki safat ya da nitelikleri empirik
niteliklerle ozde~le~tirerek, sezgicilerin
deneyimsel bir tarafa olmayan sezgiler-
le dogal olmayan niteliklere dogru olan
yonelimlerirUn yol a~taga belirsizlik, ka-
ranJik ve doginatizmden sak1nmaya -;a-
h~Ina~la rd ar.
J. Dewey, G. +Santayana ve R. B. Perry
gibi du~unurler tarafandan savunulan
dogalc1 bili~-;ilige gore, ahlAki nitelikle-
rin bulundugu ayn bir ontolojik alan
dan soz edilemeyecegi gibi, .bu nitelik-
leri kavrayacak, sezgi benzeri ozel bili~
turlerinden de soz edilemez. Tam tersi-
ne, ahlAki yargalar, hpkl bilimsel Oner-
me ve yargalar gibi, doga bilimlerinin
yontemleriyle dogrulanabilir olan de-
neysel yargllardar. Dogalca bili~.;Jlige
gore, ahlAki bilgi, sezgicilerin savundu-
gu gibi, doga bilimlerinden ayn bir
bilgi turu olmay1p, doga bilimlerinin
bir par~as1ru meydana getirir.
Dogalc1 bili~~ilik le, kendi i~nde
oznel ve nesnel dogalcahk olarak ikiye
ayralmaktadar. Bunlardan 1-bh nesnel
dogale~hk, iyiligin, nesnelere, salt onla-
nn kendi doga ya da ili~kilerinden do-
lay1, ait olan bir nitelik oldugunu savu-
nur; oysa 1.. b)n oznel dogalcrlrga gore,
iyilik ~eylere, onlann doga ya da ili~ki
lerinin bir sonucu olarak degil de, ozne
taraftndaki bir -;akar, ilgi ve arzunun bir
sonucu olarak ail olan bir niteliktir.
Tum bu bili~;i metaetik ogretilerin kar-
~asJnda ise, 1930'lu yallardan itibaren,
Hare, Stevenson gibi du~unurler tara
hndan savunulmu~ olan 2 biliisizdlik
yer almaktadJr. SOz konusu metaetik te-
oriye gore, ahliki terimlerin tasviri, be-
timsel bir an lama yok tur. Bili~si:zcilik,
ahlaki yargdann dunyayla ilgili olgulan
ortaya koyan onermeler olmadaklanru,
akll ya da ba~ka bir fakultenin ahlaki
bit ilkeyi karutlayamayacag1ru ya da
hakh kdamayacag1ru one surer. Bili~siz
cilige gore, ahlaki terim ve yargalann
betimsel olmayan bir anlamlan vardar
ve onlar istek ve duygulan ifade etme
ye, bir etki yaratmaya yararlar, tercihleri
yonlendirip buyruklarla sonu~larurlar.
meta feti~izmi [ing. commodity fetis-
hism; Fr. fltichisme de la marchandise; AI.
warenfetishismus]. Kapitalizmin iktisadi
bi~lerinin, bunJann albnda yatan
toplwnsal ili~ldleri gizlemesinin genel
bir orne~ olarak, insanlarm toplumsal
ili~kilerini, sanki onlar dogal ~ey ya da
e~yayma~ gibi du~unmelerine, onlan,
hirer insan olarak kendi aralanndaki
ili~kiler ~eklinde degil de, emek uriin-
leri veya e~yalar arasanda kurulan ili~
kiler olarak gormelerine yol a~an surece
verilen ad.
Meta feti~izmiyle ilgili soz konusu
Marksist ogreti, Marks'1n, bir ;;eyin salt
ki~inin kendi kullanarnl i~ uretilme-
siyle, bir ~eyin yalnazca degi~tirilmek
ya da mubadale edilmek amaoyla ure-
tilmesi arasanda yaptaga ay1runa dayan-
maktadu. Marks'a gore, uretidler birbir-
leriyle, uriinlerini degi~tirinceye kadar,
temas ir;ine girmediklerinden, onlarm,
nesnelerin deg~tirilmesi eylemi d!fln-
da, toplumsal hi~bir ili~kileri olamaz.
Bu nedenle, bu nesne ya da ~yalar top-
lumsal ili~kilerin yerini hltar. Marks,

bu baglamda, insanlann emegin fiziki
uriinleriyle, onlann degi~tirilmelerine
ili~k.in inan.;lann1n toplumsal ili~kileri
maskeledigini soylemi~tir.
metafizik [Os. ilrni maforJiazttabii; lng. me-
taphysics; Fr. rnetaphysique; AI. metaph-
ysik). Felsefenin, amact varolanlann
ger.;ek dogasmt belirlemek, varolanla-
nn anJamtnt, yaptstnt ve ilkelerini orta-
ya koymak olan te1nel disiplini
Metafizikle ilgili olarak soylenebilecek
bir.;ok ~ey ~u ~ekilde stralanabilir: 1
Metafizik, varolana ili~kin bir ara~tu
madtr; 'neyin varoldugu' sorusunun
kendisinin temel sorusu oldugu metafi~
~ik, varolana ili~kin genel gorii~ii tah-
kik ederken, neyin ger.;ekten var oldu-
gunu gostermeyi a1na.;lar. 'Neyin
ger.;ek oldugu' ya da 'neyin ger.;ekten
var oldugu' anlamma da gelen 'neyin
varoldugu' sorusunu yarutlamarun en
onemli yolu, birHk ile .;okJuk ya da go-
run u~ ile ger.;ek.lik arastndaki ili~ki yi
doyurucu bir bi.;imde ifade edebilmek-
ten ge-;er. 2 Metafizik varhga ili~kin
genel bir ara~hrmad1r. Ozel bilimlerin
yapttg1 gibi, varhgt ~u ya da bu a.;tdan
degil de, varhk olmak baklm1ndan ele
ahr, varhga varhk olmak baknn1ndan
ait olan tszniteliklerin neler olduguyla il-
gilenir.
3 Metafizik nih a ve en yuksek ger.;ekli-
gin bilimi olup, yalruzca go run u~te
olana kar~tt olarak en yuksek ol.;Ude
ger.;ek olatu tanunlamayt ama.;lar. Buna
gore, ~eylerin ger.;ek dogas1n1 belirle-
meyi ama.;layan metafizik, bu .;er.;eve
i.;inde, varolu~ ve ger.;eklik gibi kav-
ramlarla me,gul olur. Metafizi.k~nin bu
kavramlara yonelmesinde, ~eylerin go-
run ii~lerinin .;ogu zaman onlan yanh~
gosterdigi, bundan dolayt goriinu~un
gerisindeki ger.;ekligin ne oldugu belir-
lemenin zorunlu old ugu dii~uncesi ve
zihinlerin ya da saytlann baguns1z bir
bi.;imde varolan varhklar olup obnadtgt
konusunu ele ald1gmnz zaman, dunya-
da varolan farkh ~ey turlerinin ne oldu-
g-unu belirlemenin ka.;mdmaz oldugu
inanc1 etkili olmu~tur.
metafizik 591
4 Ba~ka bir deyi~le, metafizik kendin-
de ve kendi ba~tna varolan ger.;ekJigi,
her~eyin varolu~u i.;in kendisine bagh
oldugu, bagtmstz ve kendi kendisini be-
lirleyen varhgt; her tur varolu~un kay-
nagt ya da nedeni olan a~k1n bir ger.;ek-
li~i ele alan disiplindir. Dogas1 geregi
varolmak zorunda olant ve oldugundan
ba~ka turlu olamayan1 konu alan disip-
line kar~1hk gelen 1netafizik, tinsel ya
da dogausti.i olan ve bilimin yonte.nle-
riyle a-;1klana1nayan varhk ya da varhk-
lan ara~hnr.
5 Metafizik bir butun olarak diin yay a
ili~kin bir bilitndir. Buna gore, biliJnle-
rin varhg1 ya da diinyay belirli yonle-
riyle, par.;alayarak ele ald1kJan yerde,
1netafizik diinyay1, varhg1 bir biitun ola-
rak ve varhk ohnak baktmtndan ele ahr.
Metafi?.ik, i~te bu .;er.;eve i.;inde, gerek-
tigi zaman ozel bilimlerin verilerinden
de yararlanarak, diinya iizerine geni~
kapsamh, ku~at1c1 bir bakJ~ ve yorum
saglar. Metafizigin varbga ya da diin-
yaya ili~kin olarak olu~turdugu goru,,
genel, tutarh ve kapsaytct bir gor~ ya
da disiplin olmak durumundadtr.
6 Metafizik ilk ilkeleri konu alan bir
bilim ya da disiplindir. Ba~ka bir deyi~
le, metafizik, yalruz varhk bak1m1ndan
de~, bilgi ve a~1klama baklmtndan da
ilk olant ele ahr. Ozel bilimlerin, dogru
ve apa.;tk kabul ederek kendilerinden
ba~ka dogrulan turettikleri ilkeleri ince-
leyip, ele~tiri surecinden ge.;irir. Buna
gore, bilimlerin nihai ve en yuksek
kabul ya da onsaytntdannt hakh kdtp,
kendisinde hakh k1hnmamJ~, temellen-
dirilmemi~ hi.;bir ~ey btrakmamak me-
tafizigin en temel ozelligidir. ~u halde,
ozel bilimlerin ara~brmalaruu hi.;bir
zaman sorgulamadtklan belirli kabul ve
ondayanaklar alhnda ger.;ekle~tirdikle
ri yerde, metafizik, ele~tirel bir disiplin
olarak, bilimlerin kabullerini ve ondaya-
naklartru sorgular.
7 Metafizik, tum disiplin ya da ara~hr
ma alanlart i.;inde en temel, en geni~
kapsamh olan ara~hrma alantdtr. Te-
meldir, .;iinku diger ara~tuma tiirlerine
592 metafizik
konu o}an ~eylerin nihal ve en ytiksek
dogalanru ele ahr. Buna gore, matema-
tigin ara~tlrmalanrun sonu-;lanyla ilgili
olarak bir karara varabilmek i-;in, mate-
matiksel nesnelerin ontolojik statusu-
nun ne oldugunu belirlemek gerekir ki,
bu da lnetafizik-;inin i~idir. En geni~
kapsamhd1r, -;unkti metafizik-;inin ele
ald1g1 sorular olarak, varolu~ ve ger-;ek-
jikle, akttiel ve potansiyel varhkla ve ni-
hayet nedensellik.Je ilgili sorular, ozel bi-
limlerin S1nulann1 a~an ve ti.im alanlar
ve konular i-;in ge~rli olan sorular ve
problemlerdir.
8 Metafizigin onenneleri, kendilerine
ozgi.i bir kesinlige sahiptirler. Metafizi-
gin onenneleri kesinliklerini, kend ileri-
nin akhn, soz konusu yeti en ozgi.ir ve
en ta1n bir bi-;imde i~ledigi zaman, orta-
ya -;1kan tirtinleri olmalanndan almak-
tadu. Metafizik, sonu-;lanna yahuzca
akhn -;aba[anyla ula~an, ba~ka hi-;bir
~eye degil de, akla dayanan bir disiplin-
dir. Bu anlamda, metafizik a priori bir
biJhn olarak ~annnlanm1~hr. 9 Buradan
da anla~Ilacag1 uzere, metafizigin yon-
te1ni, tecrtibi degil de, a priori bir yon-
temdir. Ba~ka bir deyi~le, gozleme
konu alan tek tek nesneleri degil de,
genel olarak varh~, aeneyime a~kln
ger-;ekligi konu alan, varhk olmak bakl-
mlndan varhg1n anlamnu ara~t1ran me-
tafizik, deneyi degil de, akl1 kullanu. 10
Daha ozel olarak ifade edildiginde, me-
tafizigin konulan aras1nda, Formlar ya
da idealar, kategoriler ve tumeller, tikel-
ler, Tannn1n varolu~u, ruh-beden veya
zihin-beden ili~kisi, maddi ~eylerin ger-
-;ekligi, zaman ve mekan, ve tin k.avra-
mi yer ahr.
11 Metafizik, dunya uzerine du~unur
ken kulland1g1mLZ temel fikirlerde bir
revizyon, kavramsal -;er-;evemizde bir
degi~me, yeni bir konu~ma tarzl onerir.
Bun un)a birlikte, metafizik, k.avramsal
bir revizyon, dunyaya yeni bir bi9mde
bak1naya davet olarak anla~lld1g1
zaman, filozofun sistemini bir oneri ola-
rak de gil de, gori.inu~e kar~1t olarak ger-
t;ekligin bir tasviri, gortind iikleri ~ekli y-
le degil de, ger-;ekte olduklan ~ekliyle
~eylerin bir resmi diye sundugu unutul-
mamahdlr.
12 Metafizik, farkh -;ag ve filozoflarda
farkb anlamlara gelmi~tir. Buna gore,
metafizik ilk-;agda ontolojiyle ayru anla-
lna gelirken, Orta-;ag'da a~ag1 yukan te-
olojiyle birle~mi~tir. Modern felsefede,
bilimin yukseli~inden etkilenen metafi-
z.i~ -;agda~ felsefede de, dil ve ahlaka
bagh olmu~tur. Ba~ka bir deyi~le,
t 1\ristoteleste ilk felsefeyi ifade eden,
onda tontoloji olarak metafizik ~eklinde
kar~uruza t;Ikan metafizik, Kant'ta, epis-
telnoloji olarak metafizik ~eklinde anla-
~dml~hr. Ba~ka bir deyi~le, Aristoteles
metafiziginde, varh~1 varhk olmak bakJ~
nundan e le alm1~ken, Kant varhg1 bili-
n~bilirlik a-;1s1ndan degerlendinni~tir.
Metafizik tarihinin belli ba~h og-retile~
ri aras111da, tPiaton'un gorunu~ler dun-
yaslyla ideal ger-;ekliklerin dunyas1n1
birbirinden ay1ran ve asll var olan1n
ideal ger-;eklikler oldugunu one si.iren
a~k1n metafizigi, Aristoteles'in fonnel
ya da ideal ger-;eklikleri bu dunyaya in-
diren i-;kin metafizigi, +Aquinash Tho-
masln Aristotelesin sisteminin Hristi-
yanhgln ama-;lanna uyarlanmas1ndan
meydana gelen metafizi~i, +Descartes
ve modem bilimin dunyay1 ozne-nesne,
zihin ... mad de olarak ikiye bolen ikid
metafizigi ve onun ard1ndan zihin-
madde dikotomisinin bir taraflnl on
plana ~artan farkh idealizm ve mad-
decilikler verilebilir.
metafiziksel [ing. metaphysical; Fr.
metaphysique; AI. nretaphysisch]. 1 Genel
olarak metafizilcle ilgili olan; 2 gozlemle-
nebilir ~eyleri, tecri.ibe edilebilir olan var-
hk alarum a~an ve 3 genel bilgilerle, sen-
lez haklanda olan i9Jt kullan1lan s1f at.
Bu baglamda, omegin, ahlak1 metafizi-
gin bir dah olarak goren, ahlaki ilkelerin
metafiziksel ilkelerden turetildiklerini,
ahlaki kavramlann metafiziksel kav-
ramlar la tarwnland1g1nl savunan ahlak
gori.i~une metajiziksel ahlak ad1 verilir.

Yine aynt ~en;eve i~inde, nant1k~1 po-
zitivistler, deneysel olarak da~rulana
madl~l i~in, bo~ ve anlams1z konu~ma
nln. bir unsuru ya da par~as1 gordukleri
kendilerince anlams1z onenneye meta fi-
zik ya da metafiziksel onerme ad1n1 ver-
mi~lerdir. Da~ruluk ya da yanh~h~1na
, deneyimden yararlanarak karar verme
imkan1m1Z1n almad1~1 bir onerme turu,
manhk~1 pazitiviste gore, her zaman ve
her yerde bo~ ve anlams1z olmak duru-
munda alan bir onennedir. Boyle bir
onerme, manhk ve matemati~in farmel
ve analitik onermeleriyle olgusal bilim-
lerin dr~ dun ya ile ilgili olan ve dene-
yim yoluyla test edile bilir alan i~erikli
onennelerinden farkhhk gosterir.
metafiziksel yeni-Kant~1hk [ing. metap/r..
ysical Neo-Kantianism; Fr. Neo-Kantisme
m~taphysique]. Alman du~unurleri Lieb-
mann ve Riehrin, Kant'm felsefesinden
yala ~1kan metafizik o~etilerine verilen
ad.
Bunlardan Liemanna gore, Kantln en
onemli yanh~1, kendinde ~eyin, nume-
nin varolu~una inanmak olmu~tur. Bu-
nunla birlikte, btt inan~, Kant'1n sistemi-
nin ozsel bir par~as1 almay1p, sistemin
geri kalan1na zarar vermeksizin orta-
dan kaldullabilecek olan dagmatik bir
kahnbdu. Ona gore, Fichte, Schelling,
Hegel, Herbart ve Schopenhauer gibi
du~unurler, ya bir kendinde ~eyin va-
roldu~u inanc1n1 bir yanh~ olarak gor-
memi~ler ya da bu yanh~1 duzeltme
~abalannda, benzer ba~ka yanh~lara
du~mu~lerdir. Liebmann, bu filozofla-
nn sistemlerinin, Kant'm istemeyerek
kabul etti~ bir kavrama ba~h kald1klan
i-;in, onemli ol~ude gu-;suz ve yanh~ al-
duklannl belirtir. Bun dan dolay1, felse-
fede yapllacak i~, bu filozoflan izlemek
yerine, kendinde ~ey yanh~1n1 ortadan
kald1rarak, soz konusu sistemlerin
mu~terek kayna~lna, yani Kanfa don-
mektir.
Ayn1 ~er~eve i~inde de~erlendirilmek
durumunda olan Riehl ise, Liebmannn
tam tersi bir tavula, Kant'1n kendinde
metin 593
~eye ger~ek bir varolu~ yukledi~ini ve
bu kavram1n Kant'1n bilgi teorisi i~in
~ak buyuk bir onem ta~1d1~1nl savun-
tnu~tur. 0, Kant'1n, kendinde ~eylerin
duyu alg1s1nda da~rudan ve araciSIZ
alarak bilinmedi~ini de~il de, yalnLZca
sal ak1l tarahndan bilinemeyece~ini ka-
n1tlad1~uu one surer. Buna gore, fena-
menler yaln1zca kendinde ~eylerin go-
runu~ tarzlandlr.
methexis. Platon'un, iki dunyah metafizi-
~inde, ak1lla anla~llabilir dunyaya mey-
dana getiren ezelt-ebedt ve de~~mez
idealarla, duyusal dunyay1 meydana
getiren bireyler, somut ve de~i~en nes-
neler arasandaki ili~ki yi a~lklamak i~in
kulland1g1 ve 'pay alma' anlam1na
gelen Yunanca terim.
Zaman ve mekan ic;indeki maddi nes
nelerle, bu nesnelerin ilk ornekleri, asal
ya da modelleri olan, ezeli--ebecii, degi~
mez ve kavram cinsinden varh.klar ara-
Slndaki ili~ki kolayllkla a~ll<lanabilir bir
ili~ki olmad1~1ndan, Platon daha ~ok
bir mecaza ba~vurarak, maddi, bireysel,
de~i~en, somut varhklann asdlan olan
ldealardan pay aldl~lnl soylemi~tir.
metin [tng. te:rt; Fr. terte; AL tat]. Genel
olarak, bir yazll1 eseri meydana getiren
terimler, tumceler butunu; ki~isel birta-
klm mativasyonlara olan bir yazar tara-
hndan, belli bir toplumsal, psikolojik,
iktisadi ve siyast arta1n i~inde, akurlar-
dan meydana gelen bir kumeye birta-
klm mesajlan aktarmak amac1yla kale-
rna ahnm1~ yaz1h eser.
Buna gore, yaz1h ileti~im olarak goru-
len ve belli bir mesaj1 akurlar kumesine
nakletme ~abas1 alarak tan1mlanan met-
nin, ba~lms1z bir varh~1 aldugu du~u
nulur. i~te bu ba~lamda, bir metili,
ozellikle de edebi yat metnini, ~ogunluk
onun kendi i~indeJd konu, anlahm, ve
dil ogelerine dayanarak, zaman zaman
da metnin yazanna, metnin ait aldu~u
turun ozellil<Jerine, edebiyat gelene~ine
ait bilgilerden yararlanarak aQklama et-
kinli~ine metin ~ozumlemesi ad1 veril-
mektedir.
594 metinlerarasahk
Metin, yazann otoritesini tiimden sar-
san yap1salahk, ama ozellikJe de post-
modemizmde biiyiik bir onem kazan-
mi~hr. Metni yazarla okur arasmda
ileti~im kurma .;abas1 olarak goren mo-
dem anlay1~1 reddeden tyapisalcihkta,
metnin gizli olsa dahi, belli bir nesnel
i.;erigi vard1r. Bununla birlikte, yapisai-
CI gorii~e gore, yazdd1ktan sonra ba-
glmSIZ addedilen metnin kokenlerinde,
yazann soyledikJerinde anlam ve a.;lk-
lamalar bulmaya .;ah~mak bo~unadu.
Metin ve metnin anlam1 bahsinde, ya-
pisalcihktan daha da ileri giden post-
modernizm metne her tiirlii nesnel i.;e-
rikten kurtulmu~ bir ~ey olarak bakar.
Metin-merkezli bir gorii~ olarak taxum-
lanan tpostmodemizmin bak1~ a.;Ism-
dan, metin her~ey olup, sonsuz say1da
yoruma imkan verir. Postmodernistler
i~te bu baglamda, tutarhhk ve birlige
direnen, .;eli~kiyle dolu olup, her oku-
mada yeniden yazdan ve yorumlanan
metin tiiriine yazrlabilir metin adm1 ve-
rirler. Yazllabilir metnin bir diger ozelli-
gi de, onun okuyucuyu etkin olmaya
sevkebnesi, okuyucuyu tiiketiciden zi-
yade bir iiretidye donii~tiinnesidir. Ya-
Zllabilir metin aym zamanda a~k metin
olarak da tarumlanabilir. Buna gore, al-
tematif yorumlara elveri~li olan, farkh
anlamlan te~vik eden ve zengin, farkh
ve kanna~1k okumalara imkan tamyan
metne apk metin ad1 verilmektedir.
Bu aQdan yazdabilir veya a.;lk metnin
kar~1b, pasif okuyucu i.;in yazdrm~
olan, salt belli bir mesaj almak iizere
okunmas1 gereken, teki1 ve degi~mez bir
anJam1 ozendiren ve dolaylSiyla okur ta-
rafmdan yeniden yazdmaya ka111
koyan metin olarak okunabilir rnttindir.
Okuyucu, okuma siired boyunca belirli
bir yol iizerinde yiiriibueyi ama.;layan,
altematif yorumlara, farkb okumalara
pek imkhan tarumayan metinlere aym
zamanda kapalr metin ad1 verilir.
metinlerarasdtk [lng. intertutuality; Fr.
intertextuaUU]. Postmodemizmde, her
metnin tiim diger metinlerle ili~kili ol-
dugunu; birbirleriyle ili~ki i.;inde ko-
numlanan metinlerin geni~ bir anlam
ag1 meydana getirdigini dile getiren
kavram.
Her metnin aymo bir bi.;imde diger
metinlerle ili~kili olup, onlan yeniden
diizenledigini ve dolayisiyla hi.;bir me-
tinde anJamm donmad1gm1, tam tersine
gii.;lii bir dinamizm it;inde yeni ba~tan
olu~tugunu ima eden metinleraras1hk
tezi ya da teorisine gore, metinler her
zaman ba~ka metinler tarafmdan hare-
kete ge~rildigi kadar, ba~ka metinlere
gonderimde bulunur. Bu ise, hi.;bir met-
nin benzersizlik veya biriciklik iddiasiy-
la ortaya .;lkamayacag1, hi.;bir metnin
kendi anlamuu dayatamayacag1 anla-.
mma gelir. Metinleraras1bk tezi, ikinci
olarak, hi.;bir ~eyin m utlak ve ozgiin ol-
madiguu, her~eyin ba~ka her~eyle bag-
lanhh oldugunu dile getirir.
metodoloji [Os. usuliyiit; lng. methodo-
logy; Fr. mithodologie; Al. methodenlehre].
1 Ara~hnna, dogrulama, ogretme, v. b.
g., yontemlerini ele ahp inceleyen ve on
lara teknik anlamda deger bi~en disiplin
veya yontem teorisi. 2 Sosyal bilimler
veya doga bilimleri metodolojisi anla-
mmda, soz konusu genel disiplin kapsa-
mi i.;inde yer alan bir yontem ya da
teori.
Bilimin ama.;lanm, temel kavramlan-
m, bu ama.;lara ula~mada kullamlan
yontemleri, .;~itli bilim dallanru ve bu
dallar arasmdaki ili~kileri konu ahp in-
celeyen disiplin olarak metodoloji, bi-
limsel ara~hnnay1 yonlendiren ve bir
sonuca gotiiren rasyonel ve deneysel
ilke, sure.; ve i~lemleri sistematik bir
tarzda analiz eder. Ba~ka bir deyi~le,
epistemoloji ya da bilgi teorisinin bir
dah olan metodoloji, bilimlerde eldeki
verileri diizenleyip afj:lklama ve dolayi-
siyla bilgi elde etme siirecinde kullam-
lan tekniklere, ara~hnna teknikJeriyle
yontemlerine felsefi a9dan yakla~1p
deger bi.;er. Metodolojinin kapsam1 i\-
de kalan bilimsel yontemler, yani tiim
bilimlere ortak olan manhksal yontem-

ler degil de, farkh ve ayn bilimlere
ozgli olan teknik yontemler anlammda
bilimsel yontemler, ~u ~ekilde stmfla-
nabilir: Birtaktm ilkel terim ve aksiyom
se~iminden, tamm ve kamtlamalann
formelle~tirilmesinden, olu~turulmu~
teorinin tutarhhg1 ve tamhgtyla, yoru-
mundan olu~an ve ozellikle de materna-
tiksel bilimlerde kullamlan aksiyomatik
ya da hipoleliko-dediiklif yiintem.
Deneysel bilimlerde kullarulan, feno-
menler arasmdaki ili~kileri, yasahhk ve
dtizenlilikleri ke~fetmeyi ama~layan ve
strastyla gozlem ve analitik bir suufla-
madan; benzerliklerin saptanmasmdan;
neden ya da yasay ifade eden bir hipo-
tezin one stirtilmesinden; hipotezin de-
neysel yollarla smanmasmdan ya da
dogrulanmasmdan; ttimdengelim, tarut-
lama ve a~1klamadan; sonu~lann sis-
temli bir ~ekilde dtizenlenmesinden ve
yasalan ilade eden uygun bir kuram
onermekten olu~an nomolojik ya da lii-
meuanmsal yon/em. Hem doga bilimleri
ve hem de sosyal bilimler tarahndan
kullamlan ve gozlem, stmflama ve ista-
tistiksel i~lemler yoluyla elde edilen ve-
rilerin yorumlanmasmdan olu~an /asvir
ya da betimleme yonlemi.
Ge~mi~i konu alan bilimlerde kullam-
lan ve ge~mi~le ilgili beige, kaytt ve ar-
~ivlerle arkeolojik olgu ve bulgulann
se~ilerek suuflanmasmdan, degerlendi-
rilerek yorumlanmasmdan olu~antarilt
sel yon/em. Ins an davram~tru ve insamn
geli~imini konu alan bilimlerde kulla-
mlan ve i~ebak1~sal analizi oldugu
kadar, deneysel ara~hrma yontemlerini
de kullanan psikolojik yon/em.
mevcudiyet metafizigi [lng. metaphysics
of presence; Fr. metaphysique du prsena].
On!ti postyaptsalct dti~tintir Jacques
Derrida'mn deger a~muna ugratmay1
denedigi ya da ytkmaya ~ah~t1g1 Ball
metafiziginin temelinde bulundugunu
one stirdtigii, 'nihai ger~ekligin bir bir-
lik oldugu, farkhhklann, degi~n ve
farkhla~anlarm hi~bir ~ekilde ger~ek ol-
madtgt' kabultinti ifade etmek i~n kul-
landtgl deyim.
Mile! Okulu 595
Aym zamanda ozde~lik metafizigi ola-
rak da bilinen bu gorti~e gore, ger~ek
ten var olan birdir, kendi kendisiyle
ozde~ ve degi~mezdir. Ornegin Pla-
ton'un tidealan bu ttirden ger~eklikler
iken, empirik alan idealardan farkh ol-
dugu i~in, ger~ekten varolmayan bir
alandtr. Derrida'nm, Batt'mn bir ba~ka
onyargtsl olarak gordugu sozmerkezci-
likle irtibatlandtrdtgl mevcudiyet meta-
fizigi hem temsili mtimktin kthp kolay-
la~tmr ve hem de oznenin varhga
ntifuzunu saglar. <;:unkti mevcudiyet
metafiziginde birlik olarak ger~eklik.
insan zihninde dolaym'tstz olarak varo-
lur, gostergelere ba~vurmas1 gerekme-
yen saf bir sezgi ediminde kavramr.
mikrokosmos [lng. microcosm; Fr. micro-
cosme; AI. microcosm us]. Kti~tikevren.
Genclde, bir kompleks ya da btittintin
kti~tik bir par~asma, karma~1k btittine
benzcr olan par~a ya da oge.
Ornegin, Yunan felsefesinde, evrenin
dtizenli bir btittin anlammda kosmos ol-
dugunu dile getiren Phytagoras;Jlar,
insan varhgmm ~ok kti~tik ~a pta bir kos-
IIIOS oldugunu one stirmu~lerdir. Phyta-
goras~tlara gore, biz insanlar, evrenin,
makrokosmosun yaptsal ilkelerini,
kendi varhklannda yineleyen organiz-
malanz. Evrenin yaptsal ilkeleri tizerin-
de ~ah~mak suretiyle, kendimizdeki
bi~im ve dtizen ogelerini geli~tirir ve
kendi ruhunda daha dtizenli varhklar
Mline geliriz.
Mile! Okulu [ing. Miksian School; Fr.
Ecole de Mile/e). llk~ag Yunan felsefesi-
nin tThales, t Anaksimandros ve Anak-
simenes gibi ti~ dti~tintirden meydana
gelen ilk okulu.
M. 0. 6. ytizytlda Thales tarafmdan
kurulmu~ olan bu okul, 'hi~ten hi~bir
~eyin o;:tkmayacagma' inand1g1 i~in,
maddenin ezeli-ebedi oldugunu savun-
mu~ ve evrendeki varhklann kendisin-
den dogdugu ilk maddeyi, arklteyi ara-
mt~hr. Doga felsefesinin ilk okulunu
olu~turan Milet okulu filozoflan, bir go-
rtinti~ ve ger~eklik aymm1 yaparak,
596 milliyet~ilik
gozle goriinen bireysel varllklann ve de-
~i~melerin meydana getirdi~i kaosun,
-;oklu~un gerisinde aktlla anla~dabilir 1
kahc ve siirekli bir ger~ekJi~in bulun-
d u~una inaruru~lar ve varolan he~eyin
kendisinden -;1kh~1 bu birli~i 'Evren
neden meydana gelmi~tir?', 'Evrenin
arkhesi nedir?' sorulanru yan1tlayara~
maddi terimlerle tanJmlamJ~lardu.
Thales, kendi hareketini yine kendisi-
nin a-;1klayabilece~i bir ~ekilde canh
olacak bu ilk maddeyi suda bulurken,
Anaksimandros, apeiron"un, evrendeki
her~eyin kendisinden do~d u~u arklte
oldu~wtu iddia etmi~tir. Milet okulu~
nun ti-;iincti ve sonuncu dii~iiniirii olan
t Anaksimenes ise, tarlcM olarak hava,
bu~ ya da sis anlam1na gelen aer'i one
siirmti~ttir. Aer, Anaksimenes'e gore,
e~it olarak da~1hm gosterdi~i haliyle,
goriinmez atmosfer olup, yo~unla~a
rak bu~u ve suya, daha sonra da toprak
ve ta~ benzeri kah maddelere donti~tir.
Daha az yo~un oldu~u zamanlarda ise,
daha su:ak hAle gelip, ate, olur. Anaksi~
menes, d1~ diinyadaki -;oklu~un varh-
~a geli~ini, buna gore, havadaki yo-
~unla~ma ve seyrekle~me olgusuyla
a-;1klamaya -;ah~m1~hr.
milliyet~ilik [1ng. nationalism; Fr. nationa-
lisme; AI. nationalismus]. Oil, tarih ve
kiilttir birli~ine dayah ulusun ve devle-
tin mutlak ve temel bir de~er oldu~unu
kabul eden anlay1~.
Bireylerin devletin btiyiikliigiinii sa~la
yacak ve koruyacak ~ekilde, devletin ih-
tiya~lanna uygun olarak davranmas1 ge-
rekti~ini, davraru~lanru bu amaca gore
ayarlamas1 gerekti~ini one si.ilen akun
olarak milliyet-;ilik1 ulus olgusunu, o
ulusu meydana getiren bireylere, hukuki
bir yap1 olan devlete donti~ttirme olana-
~1 sa~lam1~hr.
Mill, J.
Stuart. 1806-1873 yillar1 arasmda
ya~arru~ olan yararah~ kurucusu in-
giliz dti~untirii. Temel eserleri: A System
of l.Dgic, Raciocitive and Inductive [Tiim-
dengelimsel ve Ttimevanmsal Mantlk
Sistemi], Principles of Politiwl Economy
[Ekonomi Politi~in llkeleri], On LiberhJ
[Ozgiirliik Osttine], Utilitarianism (Yarar-
chk].
Manbk alarunda, yalntzca tiimdenge~
lhnsel manllkJa ilgili -;ah~malar yapma-
YIP 1 tiimevanmsal manh~l da formiile
ederek geli~tirmi~ olan Mill, mantlksal
ilkeleri sosyal alana, siyaset ve ahlak
alan1na uygulamas1yla iin kazanm1~tlr.
Psikoloji alan1nda, t-;a~n~Ir,tclh~ul ba-
basl olarak kabul edilen filozof 1 psiko-
lojiyi 'zihin kjmyas1' olarak tan1mla-
m1~hr. 0, ~a~n~amc1 psikolojisini bilgi
konusuna da ta~1m1~ ve bu alanda, Ber-
keley'den esinlendi~i besbelli olan psi-
kolojik bir tidealizm geli~tinni~tir. Mill,
bununla birlikte, psikolojik idealizmin-
de, tmaddesizcili~i se-;en Berkeley'den
aynlm1~ ve d1~ ger-;ekli~in varolu~unu
kabul ederek, soz konusu nesnel ger-;ek-
li~i 'duyumlan miimktin k.Jian, kahc1
dayanak' olarak tanunlarru~tlr.
Ahlak alarunda yararciii~l savunan
Mill, hazz1 ya da mutlulu~u insan ey-
lemlerinin en biiyiik amac1 ve mutlak
olc;\isti yapml~ Ve yararC1h~1nda, gene~
lin iyili~ini ve refahan1 temele alm1~hr.
Siyaset alan1nda ise, ahlik alan1ndaki
gorti~lerine ko~ut olarak, tliberalizmi,
tbireycili~i ve az1nhk haklanru savu-
nan filozof, bireyin ozgtirlti~tinii Slnlr-
layan ko~ullan en aza indirgemenin
onemini vurgulayarak, bireyin ve top~
lumun, devletin mtidahalesi azald1~1
ol-;iide geli~ebilece~ini ifade etmi~tir.
mimansa. Hint dii~iincesinin gelene~e
ba~h olan sistemleri aras1nda yer alan,
ve daha -;ok tVedalar -;a~1n1n sonunda
ortaya -;1kan sapk1n ak1mlan, ozellikle
de Sankhya felsefesini ele~tirip, kutsal
metinlere donmeyi, bu metinlere ba~h
kalmayt ~nererek, dinin gereklerini ye-
rine getinneye btiytik bir onem veren
dti~tince ak1m1.
mimetik sanat anlaytl [ing. mintetic
view of art]. Antik Ywtan felsefesinde,
tAristoteles ve ozellilde de tPiaton'da
soz konusu olan sanat anlayi~I, duyusal
dtinyadaki nesneleri taklit eden sanata,
nesne ile sanat arasandaki ili~kinin

kopya, benzebne ya da taklit ili~kisi ol-
du~unu ifade eden sanat gorii~ii; sana~
tln do~ay1 taklit etmeyi ama-;lad1~1nl,
sanat1n oziiniin talditte bulundu~unu,
sanatta, ger-;ek diinyarun bir taklidi olan
dii~sel ya da imgesel bir diinya yarahl-
dl~lnl savunan sanat gori.i~ii.
Sana bn bize ger-;ekli~i de~l de, gorii-
nii~ii verdi~ini, sanatta soz konusu ola-
run goriinti.iler oldu~unu savunan Pla-
ton'a gore, gerr;ek varJ1k ala1u idealar
diinyas1ndan olu~tu~u i-;in, sanat eseri
kopyarun kopyas1 oh nak durum unda-
du. Ba~ka bir deyi~le, sanatln konusu
olan nesne ya c!a fenomenJer, ger-;ekJi~i
ohnayan kopyalard1r, zira ger-;ekten var
olan yalruzca idealard1r.
Sanatm taklit etti~ nesneler, idealarm
birer kopyas1ndan ba~ka bir ~ey de~il~
dir. Sanattn yoneldi~i ~yler, yani mi~
metik nesneler ger-;ek varh~1n kopyala..
nndan ba~ka bir ~ey olmad1~1ndan,
sanat eseri, ger-;ek bir varb~1n de~l de,
kopyarun kopyas1 olarak ortaya -;1kar.
Sanahn insanlan, ger-;ekJi~e yoneltmek
yerine, ger-;eklikten uzakla~brd1~nu
one siiren Platon, sanat~llan bundan do-
layl ideal devletinden atmaya -;ah~rru~
hr.
mimelizm [ing. mimetism; Fr. mimltisme;
AI. taachahrnung, mimikry]. TakHt-;ilik.
Baz1 hayvanJann i~nde bulunduklan
ortam1n ozelliklerini alabilmelerinden
hareketle, olumlu anJamda k.i~inin ic;in-
de yer ald1~1 her insani durum ya da or~
tam1n ozelliklerini, duygu ve fikirlerini
benimseme tavi.I' ya da tutumu, olum-
suz anlamda olan biteni pasif bir bit;im-
de taklit ehne durumu ic;in kullan1Jan
terim.
milsein. Varolu~-;u felsefede, ozellikJe de
Heidegger'de ge-;en ve 'otekileriyle bir-
likte olma' anlam1na geJen Almanca
terim.
Varhk hakk1nda soru sorabilen insan1
'varh~1n -;oban1' yapan Martin Heideg~
ger, onun kendisi hakk1ndaki sorulanna
verdi~i yanltlarla kendi varolu~unu bi~
-;hnledi~ini sayler. Ger-;ek bir varolu~,
egzistans olar~k insan1n, Heidegger'e
mneomonik terimler 597
gore, saptad1~1 ik.i ~ey vardtr. Bunlar s1~
ras1yla, insarun bir evren i-;inde olmas1
ve ba~kalanyla birlikte olmas1dar. Hei-
degger'e gore, d1~ diinya denen bil' ~ey
yoktur, fakat insarun kendi kendisini bu
diinyada buJmas1, 'bu diinyada olmak'
diye bir ~ey vard1r. insan bu diinyada
oldu~unu da, bilgi ile de~il, fakat ey-
lemle, i~ yaparak, onunJa kaygll1 bir ilgi
kurarak an Jar.
insan, ikinci olarak kendisini otekileriy-
le bir(jkte, bir ba~kalan ortammda bulur.
tHeidegger'e gore, bu alan her~eyi kap-
lar ve herkesi s1radan insan yapar. So-
rumsuz olan bu alanda hi-; kimse yoktur;
i~te bu alan, anonim olup, halkbr, y1~1n~
d1r, kamuoyudur. Dolay1s1yla, insan bu
alanda, ild ~yden birini se-;ebilir: Sua~
dan bir ki~i olabildi~i gibi, kendisi de
olabilir, sahid ya da i-;ten bir varolu~u
se-;ebil]r. Bir ba~kalan ortam1nda, kendi-
sinden ka91\ayan, fakat kendi iistiine
giden insan, Heidegger'e gore, kendisini
yarahna, kurabilme imkiruna sahip olur.
Bununla birlikte, di~er alan da insarun
it;ine sinmi~ oldu~u it;in, ondan sonuna
kadar ka-;uunak olanaksazdrr. Bundan
dolay1, varolu~sal ya~am, bir, kendi i-;in-
de kendini kurarak ya~amak~ ve iki, ken-
dinin olmayan bir diinyada ya~amak an-
lammda ~ft yiizlii bir ya~am olmak
durumundadu.
mnemonik terimler [lng. mnmrcmic terms;
Fr. tem1es mrrimoniqu.es]. Orta-;a~ man-
hk-;llanrun ge-;erli tasamlar i-;in kullan-
dlklan terimler.
Bu terimler saras1yla, Barbara, Baroco,
Bocardo, Bramantip, Camanes, Camastres,
Celarent, Cesare, Darapti, Darii, Datisi,
Dimaris, Disamis, Felllpton, Feria, Ferison,
Fesapo, Festino, Fresison'dur. Bu terimler~
de, yalruzca r, t, I, ve n harfleriyle, te..
rimlerin ilk harfi olrnayan b ve d terim~
leri bir anlam ta~unaz. Terimlerde
ge-;en sesliler, yani A, E, i ve 0 harfleri,
tasurun ii-; bile~enini, kategorik tas1m-
da ge-;en iki onciil ve bir sonucun niteli-
~ini ve niceli~ini gosterir. Sessiz harfler
ise, tas1m ~ekilleriyle, ikinci, ii-;iincii ve
dordiincii tas1m ~eklinden olan tasLm-
598 modalizm
lann yetkin tas1m ~ekli olan birinci
~ekle ind irgen1ne tarz1 ve i~lemini gos~
terir. Ornegin, s basit evirmeyi, p evir-
neye ek olarak, onermenin niceliginin
ttime Iden tike le donti~tiiriilmesini, m
onctillerin yer degi~ti rmesini, k ise ard-
~evirmeyi ~osterir.
modalizm [Ing. modalisnr; Fr. modalisn1e].
Tavtrcihk. M. S. 2. ve 3. ytizylllarda Hris-
tiyan Babda ortaya fllkan ve Tanrt'da, toz
ve ki~iligin bir oldugunu; Ogul ve Kut-
sal Ruh'un, Baba Tann'run tezahurleri,
tavtr ya da varh.k tarzlan oldugunu one
siiren ogreti.
modern [Lat. modernus, modo; ing. mo-
denz; Fr. moderne; AI. neuer, modern]. Dti-
~tincedeki afllkhk, ozgiirltik, otoriteler-
den bagimsizllk, ve en yeni ve en son
dile getirilmi~ dii~iinceler iizerine bilgi
anlam1na gelen s1f at.
1 Orta~ag ve Skolastigin kar~1t1 olan
modem, Skolaslik bilim ve felsefe anJa-
yt~ma kar~1t bilim ve felsefe anlayi~lnl,
tBacon ve tDescartesJa ba~layan yerti
felsefe, Galile ile ba~layan yeni bilim an-
layt~Inl niteler. Bu ~er~eve i-;inde, yeni
bilim anlayt~lnl modern kdan oge,
onun yontemi, yani tdeneysel yontem;
2 Descartes'la ba~layan yeni felsefeyi
modern kllan oge ise, felsefede nesne ya
da varhktan degil de, ozneden hareket
eden, Tanny1 degil de, insan1 merkeze
alan, bilimlerdeki geli~meyi temellen-
dirmeyi ama~layan bir bakl~ a~tstdlr.
3 Modem sozciigii aynca, Ayd1nlaruna
gelenegini, akhn iiriinii olan rasyonel
bilim anlay1~1 ve yonteminin her alana
uygulanmas1 tavnru; 4 uzmanla~m1~
kiiltiirun bilim yoluyla kazand1g1 birild-
min giinliik ya~ay1~m zenginle~tirilme
si ve rasyonel orgiitleni~i i~in kullanll-
masi gerektigini savunan yalda~nru; 5
tel<nolojinin yiikseli~iyle ekonomik or-
giitlerin yeni bir bic;im kazarunas1 siire-
cini; 6 soyut devletten burjuva devletine
donii~tim siirecini tanunlamak i~in kul-
lanllml~hr.
modem bilim [lng. modem science; Fr. sci-
ence modeme]. Kabaca ve gene) olarak,
Battda onalhnc1 yiizylldan ba~layarak,
Kopemik, Newton ve Galile gibi bilim
adamlan taraf1ndan k urulan ve ilk~ag
ile Orta~ag'1n eski kozmolojisinin yerini
alan yeni kozmolojiye uygun dii~en
bilim.
Modern bilim, buna gore, Tann tarafin-
dan yaratilm1~ bir evrendeki olgulan ni-
teliksel at;~dan ele alan ereksel bir at;~kla
ma tarz1ndan meydana gelmez. Ba~ka
bir deyi~le, 1nodern bilim, Tannyla
insan varhklar1n1n tu1niiyle d1~1nda
kabp, zaman ve mekan il;inde her yere
yayllan maddeyi, veya dogal varhk ala-
rum, kendi d1~1ndaki gii~lerle degil de,
salt kendi terimleriyle ve niceliksel yon-
den a~layan bir bilim olmak dunnnun
dadu.
Buna giire, modern bilimde, dogal bir
fenomeni anlamak, onun ereksel nedeni-
ni, ona TaJU1 taraftndan yiikleruni~
ama~ ve i~levi bilmeyi degil de, onun
fail neden.ini, yani fizikl evrende o feno
meni doguran ko~uJlarla ebnenlerin bil-
gisini gerektirir. Yani, modern bililnde
ereksel ac;IkJamarun yerini mekanik af;lk-
lama ahr. Cgeleri aras1nda niteliksel
farkhhklar bulunan canb evren gorti~ii
niin. yerini, cans12 ve insana yabano
maddeden meydana gelen bir kozmoloji
almca, modem bilim aynca, niteliksel
a~Iklamay1 niceliksel yakla~unla degi~
tirir. Bu ise, modem bilimde evrene ili~
kin bilginir\ ol~iime, maddenin ic;inde
yaytld1g1 mekan ve zamanla ilgili ol~ti.le
re, zaman ve mekan kavramlaruun
imkan tarudl~ niceliksel ol~titlere da-
yandlgl anlanuna gelir.
Cyleyse bir yaruyla gozlem ve deneye
ya da deneysel ara~ttrmaya, diger ya
n1yla da mantlksal analiz ya da mate-
matiksel yontemlere dayanan modem
bilimin ~ok onemli sonu~lan olmu~tur.
Modem bilimin, i~te bu genel ~er~eve
i-;inde, her~eyden once, liberalizm, de-
mokrasi ve a~1k toplumun dogal miitte-
figi haline gelmi~ oldugunu soyleme-
miz gereldr. Ba~ka bit deyi~le, sivil
toplum ve mtibadele ekonomisin.in d~
gu~uyla bilimsel ara~hrman1n geli~imi
arasmda, kapitalizm geli~tik~e daha be-

lirgin hale gelen, c;ok s1kl bir baglant1
vardtr. <;iinkii iiretim ko~ullanyla ara~
lannln geli~tirilmesi ve refah aray1~1-
n1n peki~mesi, hem deneysel ve hem de
rasyonel olup yararh sonu~lar veren bir
bilgi tiiriinii gerekli kdar.
Nitekim, yeni bir kozmoloji temeli iize-
rindc yiikselip, deney ve manhksal ana-
liz yontemlerine dayanan modem bilim,
ondokuzuncu yiizyddan ba~layarak,
eski toplwnsal ve siyasi ili~kileri ydana
y1 a1na~layan toplumsal gii~lerin dogal
ve zorunlu miittefi~i durumuna gelmi~
tir. Giiniimiizde dahi, bilim modemiz-
min ozii olarak anla~ll1r. Eski yonetim
ya da rejimleri y1karken modem.Je~me
ya da ~agda~la~ma programlanyla or-
taya c;1kan ulusal devrimlerin, her sefe
rinde bilimsel egitim ve ara~hrmay1
te~vik etme, bilimsel yakla~lmlarla tek-
nikleri kullanmayl ozendirme giri~i
minde bulunduklann1 unutmamak ge-
rekir.
Czgiir tarh~maya, deneysel ara~hrma
nln sonu~lanru test etmeye, ol~iim ve
ele~tiriye dayanan modem bilim, top
lumlarda varolan, geleneksel otoriteye
dayah tiim diger bilgi tiirlerinin giiciinii
y1kmt~t1r. Kendi otoritesi d1~1nda kalan
tiim otoriteleri ku~kucu, ele~tirel ve
sorgulay1c tavnna tAbi kllan, yanh~
dii~iincelerin ilaarun rasyonel el~tiri
de bulundugunu gosteren modem bili
min yarathgt bilgi turii, ayru zamanda
pratik ama~h bir bilgidir. Ba~ka bir de-
yi~le, bilgiyi bizzat bilmek ic;in isteyen,
bilginin acdan arttlnp, mutsuzlugu yez-
le~ik hale getirdigi eski bilgi anlay~1na
kar~1t olarak, modem bilim ~er~evesi
i~inde, bilginin gii~ oldu~u dii~iiniiliir
ve dogay1 bilim/ teknoloji yoluyla dene-
tim albna ahp, somiirme amac1 giidii-
liir. Buna gore, modem bilimin dogu~u
modem akdclllgln do~u~uyla, hakikat
ve bilgi iddialaruu insan akhna dayan-
dtrma yakla~un1 ve ilerleme dii~iince
siyle yak1ndan ili~kilidir. Modem bilim,
bu baglamda, Orta~agda din taraftndan
onerilen c;ilecilige ve hazdan vazge~il
mesi tavnna kar~1 olup, insanhg1n yer-
modem bilimin ele,tirisi 599
yiiziintin meyvalanndan olabildigince
c;ok yararlarunas1n1 ister.
Modem bilimin bir diger onemli sonu-
cu da, onun maddi diinyaya ili~kin bi-
limsel a~klamada Tann'y1 gereksiz
hale getirmesi ve dolaylSIYla, din kar~
Slnda verdigi sava~ta kesin bir zafer
kazanmas1du. Buna gore, modem bili-
min yiikseli~iyle birlikte, bilim ve din
birbirlerinden tiimiiyle aynlarak, ba-
glmSIZ disiplinler haline gelmi~lerdir.
Ba~ka bir deyi~le, modern bilimin koz-
molojisi dini inanca en kii~iik bir destek
saglamazken, dini inancan da boyle bir
destege ihtiyac1 olmad1g1 dii~iiniilme
ye ba~lanm1~hr.
~u halde, dint inanca bir anlamda zarar
veren modem bilim, teizmi ylkarken,
thiimanizmi do~urmu~tur. Ba~ka bir
deyi~le, dint inan~ yerine bilimciligin
ikame edilmesine neden olan modem
bilim yeni bir inan~ yaratm1~; dogarun
yeni teknolojilerle Slnlr&IZCa SOmiirtilme-
sini ve toplwnsal/ siyasi hiikumlerle pra
tik konularda rasyonel soylemin ol~iit
olarak kullandmasuu me~rula~hrmak
suretiyle, insan ve insan aklana duyulan
yo~un inanca yol a~hr. Bu ise, mo-
dem b~ yiizyilinuzda epeydir iize-
rinde durulan Faust~u karakterini giin-
deme getirmi~tir.
modern bilimin ele1tirisi [tng. aiticism
of modern sicena; Fr. critique de Ia science
moderne ]. Modem bilime Kit a A vrupas1
gelene~i i~inde, ozellikle t Kierkegaard,
+Nietzsche, tHeidegger, tFoucault ve
postmodemistler taraflndan yoneltilen
itham ve su~lamalar biitiinii.
Bwta gore, modem bilim ttemelciligi,
tpozitivizmi, empirist, rasyonel man-
hksal bilim modeli ve cisimle~tirdigi
tara~al rasyonalizmi nedeniyle ele~ti
rilmi~tir. Yine, modem bilim .s oz konu-
su bilim paradigmas1 toplum bilimlerin-
de de merkezi bir rol oynad1g1 ic;in,
Banrun oteki'ni basbrmas1, d~lamas1,
tahakkiim altma almas1yla sonu~and1g1
i~in ve nihayet teknoloji yoluyla dogada
yaphgt tahribattan dolay1 ele~tirilmi~
tir.
600 modem felsefe
Bu e!e~tirinin en one1nli ad1mlan
~oyle saralanabilir: 1 Her~eyden once,
modern bilimin en co~kulu taraftarlan-
run vaal etti~i sonu~lann bir turlu orta-
ya ~akamay1~1ndan duyulan sabarsazhk
giderek artnu~ ve bu, gerek pozitif bi
limlerde ve gerekse toplum bilinuerin-
de yo~un bir kinizme yol a~ma~br. Zira
modem bilhn uzun vadede kendini du-
zelten bir sure~ olsa da, on un haiti kat
diye takdim edilen kimi ktsa vadeli ha-
talara baz1 durumlarda trajik sonu~lar
do~urmu~tur. 2 ikinci olarak, tum dik-
katler modem bilimin suistimalleri ve
verdi~i zararlar uzerinde odaklanma~
hr. Khni durum ve yerlerde, modem bi-
limin Batarun kendi terdhlerini m~ru
la~hrda~l, 'bilimsel hakikatleri' ortaya
koymak bir yana, salt tercihten ibaret
normatif kon umlara hakhlandtrdt~l or-
taya konmu~tur. Buna gore, modem
bilim demokratik toplumlarda, huku-
metlerin yaph~a usulsuzluklerin iizeri-
ni ortmekle ve totaliter yonetimlere pa-
yanda olmakla itham edilmi~tir.
3 O~uncu olarak, Kuhn, Feyerabend ve
Toulmin gibi bilim filozoflanrun ara~hr
malanrun sonucunda, modem bilimin
teoride nasll i~ledi~yle ilgili varsayun
Jar ve on un ger~ek i~leyi~ tarza arasand a
bir uyu~mazhk oldu~u tespit edilmi~
tir. Buna gore, modem bilim kendi for-
mel standartlarana bizatihi kendisi de
uygulamamaktad1r. 4 Ayraca, bilimin
butun problemleri ~ozebilece~ine du
yulan inan~, yirminci ytizyalda onemli
ol~ude erozyona u~rama~tar. Bu ba~
lamda, modem bilimle ilgili olarak ~u
sorular sakhkla sorulmaya ba~lanml~
ttr: "Niikleer silahlar ve zehirli kimyasal
ahklaran yol a~h~l tehdit kar~asanda
bilim ne yapabilir7', 'A-;bk, yoksulluk,
~evre kirlenmesi kar~ts1nda, acaba hili-
min soyleyecek bir ~eyi var madlt'
5 Nihayet, modem bilim insan varolu-
~unun, hi~bir ~ekilde bilimsel olmayan,
mistik ve metafizik boyutlarLJU hi~ dik-
kate almad1~1 gerek~esiyle ele~tirilmi~
tir. Ba~ka bir deyi~le, salt maddi olan
uzerinde yo~unla~an modern bilimin,
manevi olanla ilgili olarak soyleyecek
hi~bir ~eyi olmachgt gibi, o, insan i~in
buyuk onemi olan bu alan uzerine ko-
nu~mayl sa~ma bir ~ey gibi gorur. 6
Yine, buna ko~ut olarak, modern hili-
min nonnatif ve etik olan hakk1nda, bi-
limsel olsun ya da olmastn hizmet ede-
ce~ ve etmek durumunda oldu~u
ama~lar hakk1nda soyleyecek en ku~uk
bir ~eyi olmad1~1 ortaya ~aknu~hr.
Ba~ka bir deyi~le, modern bilim salt
ara~sal rasyonalizmi cisimle~tinnekte
olup, insan varh~ant esas ilgilendirmesi
gereken ama~larla ilgili ozsel rasyonali-
teye tumuyle yabanadar. Modem bilim
daha gene} bir bi~imde soylendi~inde,
i~te bu ~er~eve i~inde, ya~anan ger~ekli
~in bize bilim derslerinde o~retilen ger-
~ekli~e uymad1gt, bilimsel dunya gorii-
~unun ya~am1 idame ettinnek veya bir
toplumu yonetmek i9n yeterli bir kda
vuz olmad1~1 gerek~esiyle el~tirilmi~
tir.
modem felsefe [tng. modem philosophie;
Fr. philosophie 1noderne]. Avrupa'da, on
be~inci yuzylldan ba~layap, 20. yuzyala
dek olan felsefe. Modern.lik, bir ~a~an
temel ozellikJerini, kendisinden onceki
~a~ ile kar~a kar~1ya getirerek, ortaya
koymay1 ifade etti~inden, modem fel-
sefenin temel ozellikleri, Orta~a~ felse-
fesinin ozellikleriyle kar~l kar~lya geti-
rilerek ~oyle ortaya konabilir:
1 Modern felsefe, her~eyden once ol-
duk~a farkh bir siyasi ve toplumsal ya-
puun felsefesidir. ~unku, Orta~a~an
birlik.Ji feodal toplum yap1s1, yerini ~ok
ulu~lu bir yap1ya, ba~amsaz devletler
toplulu~una, ummet~ilik.Je, mutlakiyet-
~ilik ve kollektivizm de yava~ yava~
yerlerin i ulus~uluk, bireycilik ve du-
~unce, duygu ve eylemde ozgurlu~e
b1rak1r. 2 Orta-;a~ felsefesinin eser
verme tarz1, belli du~unurlerin, ozellik-
le de t Ari$lotelesin belli eserleri uzeri-
ne standart ~erhler yazmaktan olu~ur
ken, modem felsefede, filozoflar hi~bir
~ekilde ~erh yazmayap, ozgun deneme-
ler kaleane alma~lardar.

3 Orta~ag felsefesi kurumsalla~m1~ bir
felsefe olup, tiim onemli filozoflar, iini-
versitede ders verme i~iyle me~gul ol-
mu~lard~r. Oysa, modern donemde,
onemli filozoflardan hemen hi~biri, en
azmdan ondokuzuncu yiizy1la kadar,
iiniversitede ~ah~mamt~llr.
4 Yine, Orta~agda felsefe, dar bir ~er~e
vede, kilise etrafmda ve iiniversite i<;in-
de ger~ekle~tirilen akademik bir ugra~
iken olup, teknik bir felsefedir. Halk kit-
leleri bu bak1mdan cahil addedilmi~tir.
Buna kar~m, modem donemde, felsefe,
matbaanm da etkisiyle, geni~ kitlelere
ula~tmhnaya ~ah~1lm1~ bir felsefedir.
Filozoflann hemen tiirniinde, halk.! ay-
dmlatma, bilin~lendirme gibi bir ~aba
soz konusu olmu~tur. 5 Orta~agda fel-
sefenin geleneksel bir yaptst varken,
modem felsefe, gelenegi tiimiiyle y1kan
bir felsefedir.
6 Orta~ag felsefesinin dogmaya, kilise-
ye tabi oldugu yerde, modern felsefe,
salt akhn iiriinii olmak anlammda,
ozerk olan bir felsefedir. Ba~ka bir de-
yi~le, Orta~ag felsefesi, teolojiye bagh,
teolojinin hizmetinde olan bir felsefe
iken, modern felsefe teolojiden tiimiiyle
bag1mstz olmu~tur.
7 Orta~ag felsefesi.rtin Tanrunerkezli ol-
dugu yerde, modern felsefe insanmer-
kezlidir. Nitekim, ozellikle Ronesans ve
tAydmlanma felsefesine damgasmt
vuran ak1m thiimanizmdir. 8 Yine, Or-
ta~ag felsefesinde, doga hi~bir zaman
ayn bir ara~hrma konusu olmam1~ken,
modern felsefede, doga, ozellikle geli-
~en bilimin etkisiyle, felsefenin en
onemli ara~t~rma konusu hiline gelir.
Ba~ka bir deyi~le, Orta~ag felsefesinde,
doga temel ger~kligin uzak bir golgesi
olarak goriiliirken, modem felsefe doga-
run, diinyamn niceliksel olarak belirle-
nebilir olan i~kin yaptstyla ve dinamik
siireciyle ilgilenir.
9 Orta~ag felsefesinde, doga tannsal
varhk alanmm bir uzanhst ya da tezahii-
rii olarak goriildiigii i<;in, teleolojik bir
doga anlayt~t hikim olmu~tur. Oysa,
modem felsefede, mekanik bir doga an-
modem felsefe 601
lay1~i on plana <;1kar. B\ma gare, mo-
dern felsef~de, doga, mekanik nedenle-
rin etkisiyle geli~en, toplam enerji ya da
hareket miktarmtn sabit oldugu, kendi
i~ine kapah bir sistem haline gelir.
Ba~ka bir deyi~le, Orta~agm dogaiistii-
cii vari.J.k anlayt~t, modern felsefede ye-
tini tdogalalcthga btrak~r.
10 Bu durum, modem felsefede, ahlak
felsefesi a~tsmdan da bir degi~ime yo!
a~mt~hr. Orta~agm ahlak anlayt~l,
Tanrt a~k1yla, ebedi bir saadetle belirle-
nen bir ahlak anlayt~tyken, modem fel-
sefede, kendi i~ine kapah bir sistemde,
insanm ozgiirliigiinii kurtarma ve yeni
bir ahliik anlayt~l, dinf ya da teleolojik
ahlaktan bag1mstz, ozerk bir ahlak ge-
li~tirme soz konusu olur. 11 Modern fel-
sefede, felsefenin, Orta~ag felsefesinin
tersine, insan merkezli olmasma ko~ut
olarak, insan psikolojisi de geli~ir. Bu
durum hemen tiirn modem filozoflar,
ama ozellikle de Ada Avrupas1 empirist
filozoflan io;in ge~rlidir. tLocke, Berke-
ley ve tHume gibi deneyci dii~iiniirler,
yurtta~lan Newton'un fiziki alem io;in
yapbgtru, ruhsal veya zihinsel alem i~in
yapmaya ~ah~mt~lard1r.
12 Modem felsefe i~in, herhalde en be-
lirleyici ozellik, biraz da bilimsel devri-
min etkisiyle, epistemolojinin dii~iince
tarihinde ilk kez ontolojinin oniine ge~
mesi, ve dolaytstyla varhk merkezli bir
dii~iince tarzmdan ben merkezli bir dii-
~iince tarzma ge~i~tir. Buna gore, Orta-
~ag felseiesinde, hpkt ilk~ag felsefesin-
de oldugu gibi, ontoloji once gelir ve
dii~iiniirler, hi~bir istisna olmadan, rea-
list bir tavula, zihinden bag1ms\Z bir
ger~ekligin varoldugunu one siirerken,
nesneden ozneye ge~i~te, dt~ ger~ekli
gin zihin tarafmdan bilinmesi siirecinde
problematik bir ~ey ohnadtgmt dii~ii
niirler. Oysa, modern felsefede, filozof-
lar, zihinden ya da ozneden hareket
ederler, ve zihinden maddeye ge~i~te,
oznenin varh~m bilgisine ula~masmda
birtak1m gii~liikler bulundugunu teslim
ederler. Bu tavnn doruk noktast, ele~ti
rel felsefesi ve insan bilgisinin stmrhh-
gma ili~kin gorii~leriyle tKant'hr.
602 modern idealizm
13 Orta~a~da, tek ge~erli varhk gorii~ii
olan bircili~in yamnda, ikicilik me~rO
olmayan, yasak bir o~retiyken, modem
felsefede, on plana ~akan anJaya~ diia-
lizmdir. Ba~ka bir deyi~le, madde-form,
beden-ruh analizine tabi tutulabilmekle
birlikte, gerek tlk~a~ ve gerekse Orta~a~
felsefesinde, birlikli, biitiinliiklii ve dii-
zenli tek bir toz olan insandan, modem
felsefede iki ayra toz ortaya ~akanlma~
tar. Bu ise, biiti.in bir modem kiiltiire
damgasana vuran ikicili~i giindeme geti-
rirken, zihin felsefesinin, ayra bir felsefe
dah olarak do~u~una i~aret eder.
14 Orta~a~ felsefesinin goksel devlet
yeryiizii devleti arasanda kurdu~u kar-
~athktan, ve kiliseyle devlet ili~kisinde,
k.iliseyi temele alan, siyasete en kii~iik
bir de~er vermeyen yakla~ammdan
sonra, modem felsefede, de~i~en siyasf
ve toplumsal yapayla birlikte, siyaset fel-
sefesi de onean kazanma~hr. 15 Orta~a~
felsefesinde, dii~iiniirler tarafmdan ge-
li~tirilen o~retiler ba~lamanda da, tam
bir monizm soz konusu olup, resmf go-
rii~e uygun olmayan o~retilere hi~bir
~ekilde izin verilmezken, modem felse-
fede bir sistemler ~oklu~u soz konusu-
dur.
16 Modem felsefe, yontem a~asandan
da temelli bir de~i~ime taruk olmu~tur.
Buna gore, Orta~a~mdan tiimdengelim-
sel tasam manta~andan, Skolastik yonte-
minden sonra, modem felsefenin, yalruz
tiimdengelim.den de~il, fakat ayna za-
manda tumevanmdan meydana gelen
yeni yontemi bir senteze i~aret eder.
Modem felsefede yontemin tiimevanm-
sal o~esi Ada Avrupasa dii~iiniirleri ta-
rahndan savunulurken, tiimdengelimsel
o~esi daha ~k, Ktta A vrupasa rasyona-
listleri tarafmdan temsil edilmi~tir.
modem ideali:zm [ing. modern i1iealism;
Fr. idealisme modem]. Modem felsefenin
bireyi, insaru, insan zihnini ve idelerini
o~ plana ~akartan idealizmi.
Ilk~a~ ve Orta~a~ idealizminin ideal
ger~ekli~i a~km bir ger~eklik, ldealara
da insan zihninden ba~unsaz, nesnel
ozler olarak gordii~ii yer~e, modem
idealizmde, eski idealizmin ontolojik ve
teolojik niteli~inin yerini, oncelikle epis-
temolojik bir anlanu olan yeni bir idea-
lizmin almasayla birlikte, ideleri insan
zihninin faaliyetleri ve iiriinleri, nesnel
ve do~al diinyaya da, bireyin, tinsel oz-
nenin bilinc; i~eri~i olarak gorme e~ilimi
on plana t;akar. lde, Platon'un a~km !de-
alar diinyasmdan yeryiiziine inmekle
birlikte, artak empirik tasanan anlamma
geldi~i it;in, ger~eklik insan z.ihnine tabi
olur.
tBerkeley, i~te bu ~er~eve it;inde, nes-
nel diinyaya bilin~teki tasanmlann bir
kompleksi olarak goriir. Onun temsil et-
ti~i empirik gelene~in tam ka~asmda
yer alan Desc.1rtes'la birlikte, rasyonalist
e~ilim dii~iinen ozneyi varh~m temeli
yapar. tKant'm idealizminde ise, ideler,
zihnin, duyular yoluyla gelen deneysel
malzemeye ~ekil veren, yapa ve diizen
kazandaran formlara olur. Madde ve for-
mun, her zaman de~i~ken ve diizensiz
olan duyusal malzemeyle, akhn fenome-
nal diinyaya yasa ve diizen kazanduan '
kavram ve kategorilerini kapsayan bu
sentezine, onda deney ada verilir.
tFichte, +Schelling ve tHegel'den olu-
~an Kant-sonrasa t Alman idealizmi ise,
Kant'm, fenomenlerin gerisindeki bili-
nemez dayanak olarak gordii~ii a~km
kalantaya ortadan kaldmna ve dii~iince
yi, evrenin temeli, tek dayana~a yapma
u~ra~a verir. SOz konusu ii~ filozof, zi-
hinsel faaliyetin yarabca niteli~ini dile
getirip, zihinsel diizlemdeki ~e~itli ev-
relerin, varh~m ya da evrenin olu~u
mundaki evrelere kaflahk geldi~ini
gosteraneye ~ah~ar.
tdeal diinyarun merkezini, Platon'un
idealizminden farkh olarak, bireyin bi-
lincine yerle~tiren modern tidealizm,
siyasi alanda da, teolojik ve a~km bir
varhk olarak devletten ~ok insanla, son-
suz bir de~er ta~ayan ozerk bireyle ilgi-
lenir. Modem idealizm, bu ilginin bir
sonucu olarak, dinf, ekonomik, siyasal
ve~heleri olan bir bireysel ozgiirliik an-
layi~l ve do~al haklar o~retisi geli~tirir.
Platon'un idealizminde, once devletin

geldigi yerde, modern idealizmde once
birey gelir. Devlet, ancak bireylerin var-
hgmda, bireylerin tizgiirliiklerinin ve
dogal haklanmn bir par~asmdan, ortak
ya~amm bir geregi olarak vazge~mele
rinin sonucunda, ikincil ve bireye tabi
bir varolu~a sahip olur. Temel ve son-
suz bir degere sahip olan, devlet degil
de, birey oldugu i~in, bireyin him ku-
rumlan, bu arada devleti de kurabilece-
gi, degi~tirebilecegi, relormdan ge~ire
bileccgi dii~iiniiliir.
ntbd@ffitzm [ing. modernism; Fr. modernis~
- me; AI. modernisn"'s]. 1 Genel olarak, ge-
leneksel olam yeni olana tabi k1lma tavn,
yerle~ik ve ah~ilm1~ olam yeni ortaya
~kana uydurma egilimi veya dii~iince
tarz1.
2 Bir inan~ sistemi ya da ogreti biitiinii-
nii degi~en ko~ullara uyarlama egilimi
ya da hareketi. Ozel olarak da, BatJ.da 19.
yiizyllm sonlanna dogru ortaya ~an-
ve Kilisenin teolojik ogretisiyle toplum
teorisini kentle~me ve endiistrile~me
nin, geleneksel otoritenin ~tikii~ii ve li-
beral/ demokratik dii~iincelerin yiikse-
li~inin ve nihayet modern bilimin
etkisiyle diinya gtirii~iinde vuku bulan
degi~melerin sonucu olan yeni toplurn-
sal ve politik ko~ullara uyarlamay.
ama~layan tav1r, hareket..
3 Sanat alamnda, 19. yiizyllm ikinci ya-
nsmda ba~lay.p, 20. yiizy.lm ilk otuz
y.h boyunca siiren, ve klasisizme bilin~
li olarak kar~1 ~1kh!l i~in, Avrupa rea-
list geleneginden estetik kopu~u temsil
eden sanat hareketi. Sanahn ilade ya da
temsil ettigi varsayLian ger~ek bir diin-
yamn varoldugu inanc1yla belirlenen
geleneksel dii~iince kabplarm1 ykan
stiz konusu modernist sanat hareketinin
iki aymcr tizelligi vardu. Bunlardan bi-
rincisi, ~eylerin gtiriindiikleri gibi ol-
madklanm ortaya koymakhr. Bu bag-
lamda tNiet:z.sche'nin, tFreud'un ve
Proust'un eserleri, gtiriinii~iin gerisin-
deki larkh bir ger~eklige niiluz etme
giri~iminin yetkin timekleridir. ikinci
tizellik ise, geleneksel iishlp ve teoriyi
reddebnekten meydana gelmektedir.
modemle~me 603
Yerle~ik uzla~1mlara, modem toplu-
mun vasatilik ve bayag.hgma isyan
eden modernist sanat, yani ~iir, roman,
resim ya da beste i~in estetik form ya da
iislup, zihinden bagunslZ bir ger~ekligi,
insamn d1~mdaki toplumsal diinyay1
yalm bir bi~imde, problematik olmayan
bir tarzda yans1tmak anlamma gelmez.
i~te bundan dolaydr ki, Joyce, Proust
ve Kalka gibi modernist yazarlar, diya-
log ve anlall tarzm1 reddederek, onun
yerine bilin~ ala~m1 ge~irmi~, Stra-
vinsky ve Schoenberg gibi besteciler ato-
nalizme yonelmi~, Cesanne, Picasso ve
Matisse gibi ressamlar resimde soyutla-
may ke~fetmi~lerdir.
Kendisinde dilin, ger~ekligi yans1tan
bir ara~tan ziyade, kendi ba~ma bir
deger, kendinde bir nesne olarak gtiriil-
diigii modemizm, tincelikle idealist bir
tav1r benimseyerek geleneksel yanslt-
mac epistemolojiyi bir kenara atll!ll ge-
rek~esiyle, sonra da formalizminden do-
lay, faka t tizellikle de realizmin toplum
i~indeki insam ortaya koyan saghkh
insan portresi kar~1smda ki~isel psiko-
yu ve yogun i~ deneyimi putla~tlrdlgl,
yani birlikli ki~ilik yerine, Freud~u par-
~alarum~ tizneyi ge~irdigi, elsaneyi tari-
he tercih ettigi i~in ~iddetle ele~tiril
mi~tir.
4 Modernizm terimi ayru zamanda ve
daha geni~ bir felself ~er~eve i~inde, ~o
gunluk tAydmlanma'yla irtibatlandm-
lan ideal ve kabuller i~in kullaruhr.
Ba~ka bir deyi~le, modernizm Aydm-
lanmayla birlikte ger~ekle~en entellek-
tiiel dtinii~iimiin ortaya ~kardll
diinya gtirii~iinii, hiimanizm, diinyevi-
le~me ve demokrasi temeli iizerine yiik-
selen tbilimd, ak1lci, tilerlemeci ve in-
sanmerkezci ideolojiyi ilade eder.
modemle~me [ing. modemiz1ltion; Fr. mo-
dernisation]. Eski ve geleneksel toplum-
lann modem olmalanna, moderniteye
ula~malanna imkan veren siire~ler i<;in
kullamlan genel terim. Smulan geni~le
yen kapital~! ..diinya-pazanrun- fuzlaD.;:::
d!rtligi"&l]in:tsel.ye teknoloi* k~iflerle .
yeniliklerin, sanayideki ilerle~elerin,
 604 modernlik
niirus hareketlerinin, ulus devletleri ve
kitlesel hareketlerin do(\u~uyla birlikte
ortaya ~1kan sosyo-ekonornik de(\i~irn
lerin birli(\i.
Buna g(iie,)siyasi bak1rndan rnod~:
l~rne, katlluncl -Karar' verme s1r~ci1Ji
destekleyip gii~lendiren ana!l~j-J<urum
lann, ome(\in siyasi partilerin, parla-
rnentolann, v. b. g., geli~irnini i~erir.
Buna kar~m, 2 kiiltiirel a~1dan rnodem-
le~me, laikle~rne ve ulus~u ideolojilere
ba(\hhkla belirlenir. 3 _Ekonornik a~1dan
modernle~rne -is,"'i~b0liirnii ve uzrnanc
la~rnamn arh~1m, yonetirn teknikleriyl~.
ileri teknolojinin kullanum ve aynca ti-
caret kolayhg.yla belirlenen Ierne! eko-
nornik de(\i~irnleri ifade etrnektedir.
Ote yandal}-"4 !oplumsal a~dal"l __ .l!'e>-
- de~~~m~/gelen~k~el o!pr:ilenin_geril~
rnesiyle
. okury-.azarh(\m
'
ve ~~-ntl~me.
. ... _ ___,_.,....
nj!l arh~1na kar~1hk gelrnektedir.
/'Moder_I}!~l~.~:\~ fikrit..~!ll:!~_go:I!_!Jl_e,_,
( yeCiayand1gl, dolaysyla u!g bir ge-
)!i:iti'emodeli oldi.igtC"ve}i!'1Jihli.:ar:.... .
.LBanh olmayart bo}' }Ia d~-~~9Pilll'l'!!~c:l~
/ tazgeli~rni~lik ve biigIibga J:.9!..a~t.
i (\i i~in ele~li'rihriiFlit ~ ~ ~ok ara~tmnac, rnodemli(\in ba~langiCi
modemlik [tng. modernity; Fr. modernit~J
!;)irndiki zaman m ya da halihazrda_.Pla-
nm ternel" 6ieiiiklerini, kendine _l!zgii-
liik ya da yenili(\ini, onu kendisind~n
onceki ~a(\ ile kar~1tla~turnak sur~_tiY.le
kavrarna fikrini ifade eden, modem
toplurnlann ternel ve olrnazsa olrnaz
l!zelliklerini betirnlerne tavn i~in kulla-
-
nJ.lan
......... terirn.
_......
Modernli(\i belirleyen, bir ~eyi modern
kdan o(\elerle ilgili ~rak farkh ol~iitler
one siiriilrnii~tiir;Bu ol~iitler arasmda
tbilirne, ticarete"; tkapitalizrne, polise,
ucuz seyahate, tateizrne, biirokratik ras-
yonaliteye, hepsinin otesinde, 'yabancl-
la~rnaya bir yer verilebilir. Ome(\in;
modem toplurnlar endiistriyel, kapita-i
list ekonornilere, dernokratik bir siyas~
yap1ya, sosyal s1mflara boliinrnii~ bir)
toplurnsal yap1ya sahip tophunlard1r.l
Ba~ka bir deyi~le, rnodemlik toplurnsal
a~1dan, ilerlerneci bir ekonorni anlayll
ru, idari rasyonaliteyi ve ~opl_!:!rnsal diin-
yaiun . aynmla$rnaSi~ya~ .?..!~ull
de(\erden, ahlaksal olarun . kururnsal
alanlardan aynlma'Siiu--~' a eae;:----
if de .~.............
' '
Yine de, tiirn bu ol~tlerin gerisinde
sakh bulunan ternel ol~t ya da kar~lt
hk, episternolojik bir ol~Ut, episternolo-
jik bir kar~1thkhr. Buna gore, kendisin-
den onceki donernin batll itikadlar,
kohnerni~ dii~iince kahplan ve biiyiiyle
belirlendi(\i yerde, modem diinya ay-
dmlanrm~ bir diinyad1r, bilirnle, bilirnin
yonternleriyle bilinen, belirlenen bir
diinyad1r. Bu nedenle, rnodemli(\in
rnerkezinde, akil ve biJiinin kapsarn1 ve
smdarlyla ilgili felsefi tarh~rnalar bu-
lunrnaktadlr.
Modemite ya da rnodemli(\in ne zarnan
ba~ladf\yla ilgili olarak farkh tarihler
onerilegelrni~tir. __Ba~>!_~~~-~ore~--~?.~ __
demli!< ~~pitalizrnin ortaya .;t_ !!It}'!:_
yh~1na kar~hk-gelen ondordiincU
-ym:ylda; ba~kalanna- gore jse;'ruyolla:-
Iipsyon __ i~in gerekli _jerneli _S_!i(\layan
dini de(\i~irnlerin ger~ekle~ti(\i oribe-
~inci yiizyllda ba~lar. Ote yandan, bir-
olilrak, endiistril~rne~-~ltefyJe befwe.:
nen onsekizind yuzyt.hn __son ~eyregi yl~
ondokuzuncu y\izylll, 4i(\erleri ise, rno-
dernizrnle ozde~lee.~ kiiltiirel doriii-
~iirnlerin ger~ekle~ti(\i yirrninci yiizyllm
ilk otU z yllml verrni~tir. .
Felsefe a~1smdan ise, rnodemlik, episte-
rnolojik bakundan yo(\un bir iyimserli-
(\in ya~and1(\1 anlan gosterir. Ome(\in,
ondordiincii yiiz)'llda Ockharnh Willi-
am ve ~evresindekilerirUn nom alizrni,
daha onceki yiizyllann kavram realiz
iniyle belirlenen via antiquas1yla kar~t
la~tmld(\mda, via nwdemay1, yani mo-
dern goriiii ternsil eder. Ba~ka bir
deyi~le, ondordiincii yuzylda, onii~Un
cii yiizyll dii~iiniirlerinin goru~lerini
ben.irnseyenlerin tavn via anti qua olarak
tarurnlanuken, Ockharnll'run yolunu iz-
leyenlerin tavn via moderna olarak ta-
mrnlanml~tu. Yine, aktlclll(\mdan, rna-
ternatikle do(\a bilirnlerine duydugi.l
---------------------------------------
biiyiik giivenden dolayt, Descartes, on-
sekizinci yiizyt.ldan ba~layarak, modem
felsefenin kurucusu ya da babast olarak
goriilmii~tiir.
Bununla birlikte, a~ajlt yukan ayru do-
nemde, tRousseau, akhn, insanhjltn bir
ziynetinden, insanhjla sunulmu~ e~siz
bir annajlandan c;ok, insanhk i~in bir
hastahk, ya da stkmh olarak goriildiigii
bir tepkinin ba~lahctst ohnu~tur. Onlii
Alman dii~iiniirii tHegel de, cinsekizin-
ci yiizytl t Aydmlanmasmm rasyonalist
tekyanhhjltm her baktmdan a~hjltnt
varsaydtjlt daha iistiin bir bilgi liiriin-
den, diyalektik ya da spekiilatif akddan
soz ederek, Rousseau'nun ba~lathjlt bu
tepkiyi peki~tirmi~tir.
t~te bu ~er~eve i~inde, modemlijlin yol
a~hjl1 felaketlerden, ve ozellikle de Fran-
stz Devriminin a~mhklanndan, Aydm-
lamnayt sorwnlu tutmak adet olmu~tur.
Aym lema, tMarks'm ideoloji teorisinde
de ortaya 9karken, kendisini bu baktm-
dan tHeidegger ve tDerrida'nm izledijli
tNietzsche de, tSokra tes'ten sonraki Bah
felsefesini tiimiiyle mahk!im ebne tavn-
na Ierne! olmu~tur. ,9Je .randan, felsefe-
deki m~deri:tlijlin e~J<i.!9dia ve tutkula-
~l,ltn, yirminci_ yiizpl fe~fesinde,
./!!antrk~~ . f~zthvtz~: ve .. /fid_y_~le~lt~
maddectlik . tarahndan surduruldujlu
unutul~'mahd_tr, -~ '---------"""'
modern !opium [ing. modem society; Fr.
socieU moderne]. Bah uygarhjltnda en-
diistri devrimi ya da tkapitalizmin do-
gu~u ve teknolojinin geli~imiyle birlikte
ortaya ~1k1p, bir aktlcthk ve bireycilik
felsefesine dayanan; ve ozii itibariyle du-
-i<!!l!l_n v~mtthafaza_)<ar olup, kapitalizm
oncesi iirelim tarzlanna bajlh clan gele-
ru?I<Sel lopJumun kar~IStnda yer alan
toplum tiirii.
Modern toplutn oncelikle bireyci olup,
bireyler arast bajltmhhjltn en yiiksek
diizeyde oldujlu toplumdur. Bu toplum
modelinde bireylerin ~ok saytda ozgiir-
liijlii ve mt!Slek, dejler, e~ya ve etkinlik
bakimtndan ger~ek bir se<;me ~anst var-
dtr; yine, modem toplumda, ihtiya~lan-
modus tollens 605
mn ka r~lanmast bajllammda ba~ka bi-
reylerin mal ve hizmetlerine en yiiksek
ol~iide bajltmhdtrlar.
Modem toplumda, ikinci olarak yeni
teknolojik ke~iflerin ve yenilik arzusu-
nun sbir sonucu olarak, dejli~menin sii-
rekli ve giderek artan ol~iilerde htzh ol-
dugu bir toplmndur. Modem toplum
nihayet, kendi ~tkarlannm pe~inden
ko~maya ve kazammlanm en yiiksek
diizeyde tutmaya ozendirildikleri, te~
vik edildikleri toplum tiiriinii tammlar.
We bu durum, modern toplumda bi-
reyleri uzmanla~maya ve kendilerinin
en fazla ~tkartna clan dejli~im ya da
miibadelelerinde bulunmaya sevkeder.
Bu bajllamda, ihtiya~lann ve ~karlann
kar~tltkh bajltmhhjlt arlltk~a, modern
toplmn, ki~isel olmaytp giderek artan
ol~iilerde
modus essendi. Hristiyan Orta~ag felsefe-
sinde, varhk tarzt i~ kullamlan terim.
Buna gore, Orta~ag dii~iiniirleri ~o
jlunluk iki, zaman zaman da ii~ varhk
tarzm1 birbirinden aynlnu~ltr. Bunlar-
dan birincisi, var olmak i~in kendisin-
den ba~ka bir ~eye ihtiya~ duymayan
toziin varhk tarzt, ikincisi kendi ba~ma
var olamayan, ancak ve ancak bir tozde
var clan, tozle kaim clan ilinejlin, yani
nicelik ya da nitelijlin varhk tarztdtr.
Bu iki varhk tarztna kimi dii~iiniirlerde
eklenen ii~iincii varhk tarzt, bir ~eyin
ba~ka bir ~eye clan yonelimi ~eklinde
tammlanan ili~kinin varlik tarztdtr.
modus ponendo tollens. 'Ya A ya da B;
A; o hAlde, dejlil-B' formunda clan ~~
kanma verilen ad. Evetlemek yoluyla
dejlillemek.
modus ponens. 'A ise B; A; o h4lde, B'
formunda clan ~tkanm tiiriiniin Latin-
ce ifadesi: Onbile~enin evetlerunesi.
modus lollendo ponens. 'Ya A, ya da B;
dejlilA; o halde, B' formunda clan ~tka
nm tiirii. Dejlillemek yoluyla evetle-
mek. '
modus tollens. 'A ise B; dejlil-B; o halde,
dejlil-A' formunda clan ~1kanma veri-
len ad. Artbile~enin dejlillerunesi.
606 Mohizm
Mohizm. <::in' de, M. 0. 500-396 y11lar1 ara-
Slnda ya~aiJU~ olan Mo Tse tarahndan
kuruhnu~ olan ve her~eyden once yara-
n temele aJan, yararh olmay1 ama-;laya-
rak, uygulamaya yonelen felsefe akUTU.
Her teori ve uygulaman1n, bollu~u, bi.i-
yi.imcyi ve nlifusun r;ogalmas1n1 sa~la
YIP saglamadtgt a-;1s1ndan de~erlendi
rilmesi gerekti~ini dile getiren Mohizme
gore, her teoride, sa~lam bir dayanak,
ele~tirilere dayan1khhk ve uygulanabi-
lirlik gibi i.i-; temel nitelik olmahdu. Ev-
rensel bir a,k ilkesini ya~ama ge-;irmeyi
a1nac;layan Mohizm, 'herkesin, ba~ka
i.ilkelere kendi i.ilkesiymi~ gibi, ba~ka
ailelere kendi ailesiymi~, ba~ka insanla-
ra da kendisiymi~ gibi, bakmas1' duru-
munda, her yerde ban~ ve zenginli~in
olaca~nu belirtmi~tir.
Eski <;in dinine kar~1 olumlu bir tavu
alan Mohizm, <;in dini ve do~ai.isti..i gi..ic;-
ler kar~1s1nda, Lao Tsenin kay1ts1z kal-
dl~l, Konfu-;yus'un Orta yolu se-;ti~i
yerde, savunucu bir tutwn sergilemi~
tir. Mohiz1n, buna gore, 'herkesin tann-
larm ve ruhlann iyilikleri oldi.irme ve
koti.ili.ikleri cezaland1rma gi.ici.i oldu~u
na inanmas1 durwnunda' di.izenin hi-;-
bir ~ekilde bozulmayaca~1n1 belirtmi~
tir.
Moleschott, Jacob. 1822-1893 y1llan ara~
s1nda ya~am1~ olan Alman maddeci
di.i~i.in i.iri.i.
19. yi.izyll t Alman maddeciligi kapsa-
ml i-;inde ele ahnmak durumunda olan
Moleschott bir hekim olup, 1naddeci ve
pozitivist bakl~ a-;1s1 ile i.in kazanml~
hr. 0 varolan her~eyin, veya evrenin
bi.iti.in bir tarihinin, gi.i-; ya da enerjinin
kendisinin temel ya da ozsel ozelli~i ol-
du~u bir ilk madde arac1h~1yla a~a
nabilece~ini one si.irmi.i~ti.ir. Moiese-:
hotfun diyalektik olmayan maddeci
olmayan bak1~ a-;1s1na gore, gi.i-;ten yok-
sun maddeden oldu~u kadar, madde-
den yoksun gi.i-;ten de soz edHemez.
0, ya~am dedi~imiz ~eyin, maddenin
kendisinin belli bir halinden ba~ka hi-;-
bir ~ey ohnad1~1n1 one si.irerken, mut-
lak bir tbilimcili~in keskin sa vunuculu-
~unu yapm1~1lr. tFeuerbachan evrene
yonelik antropolojik ya da teleolo jik
yakla~lmin oni.ini.i kesmekle bi.iyi.ik bir
i~ ba~ard1~1n1 dile getiren Moleschott'a
gore, Feuerbach'1n ba~lath~l bu bi.iyi.ik
i~i tamamlamak modern bilime d i.i~
mektedir. Do~a bilimleriyle sosyal bi-
lilnleri birbirlerinden ay1nnarun do~ru
olmad1~1n1 one si..iren filozofa gore,
bilil n ayn1 ar;1klama ilkelerini hem do~a
ve hem de sosyal bilimlerde kullanma-
hdu.
monad [Yun. monas; lng. n10nade; Fr. Pno-
nade; AI. monade]. 0 nli.i Alman filozofu
Gottfried Wilhelm von Leibniz.in meta-
fizi~inde basit, ba~ka bir ~eye indirge-
nemez ve yokedilemez birim; evrenin
ve evrendeki bile~i.k ~eylerin kendisin-
den meydana geldi~i en ki.it;Uk birlik,
kendi ic;inde, maddi tozlerden farkh ola-
rak, gi.i-;ler i-;eren psi~ik etkinlik merke-
zi ya da etldn toz.
Bir monad, aynca, boli.inemez, kendisi-
ne n i.ifuz edilemez, teleolojik bir yone]i ..
mi olan, kendi kendine yeten, kendi ken-
dine yon veren, maddi olmayan, yer
kaplamayan, bireysel bir gi.i-; ve eylem
merkezi, par-;alan olmayan, basit ve
ezellebedi tinsel tliz olarak tarumlanabi-
lir. Leibniz'e gore, yer kaplamayan mo-
nadlann, ~ekil ya da bi.iyi..ikli..ik.Jeri yok-
tur. Bu nedenle, monad, matematiksel ya
da fiziksel bir nokta de~il de, metafizik-
sel olarak varola.n bir noktadu.
Her monad, geri kalan ti..im di~er mo-
nadlardan mutlak olarak ba~uns1Zd1r;
ba~ka bir deyi~le, monadlar aras1nda
nedensel bir il~ld yoktur. Leibniz mo-
nadlann cisimlerin formlan ya da ~ekil
lerinden manhksal olarak once oldugu-
nu soylemi~tir. Ger-;ek tozler, ger-;ekten
varolan tozler monadlardu ve Leibniz
monadlann maddi olmayan bir do~ada
ya da yaptda olduklaruu vurgulamak
i91l, onlara ayn1 zamanda ruhlar ad1n1
vermi~tir. Her monad, ba~ka her mo-
naddan farkhdu ve her monad kendi
eylem ilkesine sahiptir. Monadlar yal-

n1zca birbirlerinden farkh ve baguns1z
olmakla kalmay1p, kendi i~lerinde kendi
eylem ilkelerini bannd1nr.
Leibniz, evrende dort ~e~it monad ol-
dugunu soylemi~lir: 1 Birinci tiirden
monadlar inorganik diinyada yer alan,
fr\kat bilin~li algtlan olmayan monadlar-
dtr. 2 Hayvanlar dunyas1n1n monadlan.
3 Kendilerini yoneten yasalann bili.ncin-
de olan sonlu zihinler ya da ruhlar. 4
Monadlann monad1 olan Tann.
Leibnjz, evrenin geri kalanuun, bir
monadtn davran1~1n1 etkilemedigini
gostennek iizere, monadlann pencere-
leri olmadtglnl soylemi~tir. tvfonadlar
arastnda hi~bir ili~ki bulunmad1g1n1
soyleyen filozof, evreni 1neydana getiren
monadlann diizenli eylcmlerini a~kla
yabilmek i~in, soz konusu monadoloji-
njn kozmik bir uyum teorisini gerektir-
digi dii~iincesinden hareketle, onceden
kurulmu~ uyum fikrine ba~vurmu~tur.
monar1i [lng. monarchy; Fr. monarchie;
AI. monar klti e]. En yiiksek gii~ ya da ik-
tidartn tek bir ki~ide toplandtgl yone-
tiln tarz1, devlet modeli.
lktidann, tum yonetim yetkilerinin
kendisinde topland1g1 bu ki~i, yani mo-
nark iktidan fetih, se~im, hile yoluyla
ya da babadan miris alm1~ olabilir.
Monarkln iktidan, Avrupa feodaliz-
minde oldugu gibi, yerel soylulann gii-
ciiyle stn1rlanm1~ ya da dengelenmi~
olabilirken, 15, ve lB. yuzy1llar ingiltere
ve Fransa'smda oldugu gibi, mutlak da
olabilir.
Montaigne Michel de. 15331592 y1llari
arastnda ya~am1~ olan iinlii Ronesans
dii~iiniirii. Genel bir septisizmin savu-
nuculugunu yapan Montaigne, once
kendisi sonra da bir biitiin olarak insan-
hk iizerine ger~ekle~tirdigi ho~gorii ve
sagduyuya dayanan bir ara~hrmayla
tan1n1r.
Tum ya~am1n1 kendisine '"Ne bilebili-
rim ?' sorusunu sorarak ge~irmi~ olan
Montaigne bir~ok problemin, ornegin
varhklann ger~ek dogas1n1n ne oldugu
probleminin a~1k bir ~oziimii olmad1g1-
Montesquieu, Charles Louis de Secondat 607
probleminin a9k bir ~oziimii o1mad1g1-
n1 savunmu~tur. Akhn yetersiz oldugu-
nu gostererek, kesin bilgi imkantndan
ku~ku duyan Montaigne'e gore, ge1~ek
bilgelik ya~am1 oldugu gibi kabul et-
mektir. De,1emeler adh eseriyle tantnan
Montaigne, insan dogas1n1n zaylfhg1n1
gormii~ ve eserinde, tecriibelerini oku-
yucusuna kabul ettinnek yerine, insan-
lann soru1nluluklann1 bilecek kadar bi-
lin~li olmalann1 saglatnaya ~ah~m1~tlr.
Ba~ka bir deyi~le, duyu-algts1n1n gore-
Hiigi, akhn boyle bir goreliligi a~ma ~a
balanlun ba~ans1zhg1 iizerinde duran
Montaigne, insan1n hayvan kar~1s1ndaki
iistiinl iik iddiastrun temelsizligini gozler
online serdikten sonra, insana dii~en tek
~eyin, kendisini tannsal vahye tesliln
etrnek oldugunu soylemi~tir. Ayn1 za~
manda doga dii~iincesi iizerinde duran
Montaigne, dogan1n her insana belli ve
degi~mez bir karakter verdigini, egit:i-
tnin bu karaktere, belli bir oz ya da mo
deli temele alarak Skolastik yontemlerle
~ekil vennek yerine, onun ozgiinlugunii
ve yarahcahg1n1 a~1ga ~1kannas1 gerekti-
gini one siinnii~tur.
Monte Karlo yanht (ing. Monte Carlo
phallacy; Fr. erreur de Monte Carlo]. Bir
~eyin ge~mi~te beklendiginden daha
az ortaya ~kbgl i~in, yak1n bir gelecek
te ortaya ~1kma ~ans1n1n ~ok yiiksek ol-
dugunu kabul etmekten olu~an fonnel
olmayan yanh~ tiirii.
Montesquieu, Charles Louis de Secon-
dat. 1689-1755 ylllan aras1nda ya~am1~
iinlii Frans1z filozofu.
Bir siyaset sosyolojisi geli~tiren Mon-
tesquieu, esas iiniinii toplum, hukuk ve
yonetim tarzl konusunda ger~ekle~tir
digi kar~1la~tumah ara~hrmadan al-
ml~tlr. Siyaset ve hukuk konusunda tii-
mevanmsal ve deneysel bir yakla~1m1
benimseyen filozof, olgulan kaydetmek
yerine anlamay1, fenomenleri konu alan
kar~tla~hrmah bir soru~turmayt, tarih-
sel geli~menin ilkelerine ili~kin siste-
matik bir ara~tumarun temeli yapmay1
ittni~tir. Siyaset konusuna, ~u halde bir
608 Moore, George Edward
tarih fHozofu oiarak yakla~an Montes-
quieu, farkh politik toplumlardaki fark-
h pozitif hukuk sistemlerinin c;ok ~~itli
faktorlere, ornegin, halkJn karakterine,
ekono1nik ko~ullarla iklime, v. b. g., go-
reli oldugunu soylemi~tir. 0, i~te
butun bu temel ko~uUara, 'yasalann
ruhu' ad1n1 vermi~tir.
Montesq uieu bu baglamda, uc; tur yo-
netim tarz1n1 birbirinden aytrml~ ve b u
devletlere uygun dli~en yonetici ilke,
iklim ve topraktan soz etmi~tir. Buna
gore, despotizm buyuk devletlere, s1cak
iklimlere uygun du~er ve korkuya da-
yarur. Britanya orneginde oldugu gibi,
ne soguk ve ne de s1cak olan bir ikJimin
hlikum sl.irdl.igli, orta bi.iyuklukteki
dcvletlere uygun dl.i~en yonetim bic;imi,
rnonar~idir; soz konusu yonetim bic;imi,
~an ve ~erefe dayanu. Buna kar~1n,
soguk iklimlere ve ki.i~i.ik devletlere
uygun du~en rejim, demokrasidir; de-
mokrasinin yonetici ilkesin.in erdem ol-
dugunu one si.iren Montesquieu, tum
insanlar i~n ge~er li olan tek bir dog a
yasas1 ve evrensel bir insan dogas1 oldu-
gunu kabul eden akllc1hga ~iddetle
kar~1 ~1km1~ ve kuvvetler aynhg1 pren-
sibini ortaya atm1~hr.
Moore, George Edward. 1873-1958 ydJa-
n aras1nda ya~am1~ olup, idealizme
yonelik ~iddetli ele~tirileriy le i.in kaza-
nan ~agda~ lngiliz di.i~i.ini.iri.i.
Ahiak ve bilgi konusundaki gori.i~i.iyle
tan1nan Moore, ahlakln temel kavrarru
olan iyinin, daha basit ba~ka bir ~ey
aracahg1yla tanunlanamayan, analiz edi-
lemeyen, fakat belirli ~ylerin ya da du-
rumlann, ahlaki bir sezgiyle bilinebile-
cek dogal olmayan bir niteligi oldugunu
one si.irmi.i~ti.ir. Dogruluk, odev gibi
diger ahlaki kavramlar ise, soz konusu
iyilik niteli~ni yaratabilen ve koruyabi-
len faaliyetJer ya da eylemler yoluyla ta-
nltnlanabilir.
Bilgi alan1nda empirist bir bak1~ a~lSI
benimseyen Moore, ~ogu zaman empi-
rizinden -;,1kartdan ku~kucu sonu~lar
d an sak1nm1~ ve idealizme ~iddetli bir
bi~imde kar~1 ~lkm1~ttr. 0, duyu verile-
riyle maddf nesneler aras1ndaki ili~kiyi
a~1klamakta zaman zaman zorlaiunakla
birlikte, sagduyunun savunuculugunu
yapm1~ ve ortalama insan1n d1~ di.inya
ile ilgili go1ii~unun dogru oldugunu
one si.irmu~tur. Ba~ka bir deyi~le, sag-
duyunun dunyarun dogas1yla ilgili go-
ri.i~lerini ku~kucu ya da metafiziksel
gori.i~ler kar~1s1nda savunan Moore,
felseff problem ya da gi.i~lukler soz ko-
nusu oldutunda benimsenecek dogru
yakla~1mm, problemi ~ozmeye kalki~
mazdan once, gu~li.i~i.i doguran ~eyin
ne oldugu sorusunu sormaktan meyda-
na gelmesi gerek tigini iddia etmi~tir.
c;agda~I Russelldan farkh olarak for-
Inel manugan felsefi problemlerin ~ozi.i
mune hi~bir katkiSI olmad1gln1 di.i~u
nen Moore, modern idealizme yonelik
ele~tirisinde, ideali.zmin temel onermesi
olan 'var olmak algllanm1~ olmakhr' te-
zine yonelmi~ ve bu onermenin yanll~
hgintn gosterilmesi durumunda, idea-
lizmin de ~i.iriiti.ilm i.i~ olacagan1 iddia
etmi~tir. Onun yorumuna gore, x gibi
bir ~eyin varoldugu bilinirse, bundan
~kan sonu~, xin algilandlgl sonucudur.
Bu ~ekilde anla~Ild1gmda, 'var olmak
algdanmi~ olmakllr' onermesi bir oz..
de~ligi ifade etmez: Algdarun1~ olmak
sonucu var olmaktan ~1k1yorsa eger, bu
ikisi ozde~ olamaz.
Bu ise, Moore'a gore, idealistlerin san
olmakJa, san duyumunu birbirine ka-
n~hrdiklan anlam1na ge lir. 0 edimle
nesne aras1nda bir farkhhk oldutunu;
bir mavi duyumu He bir k1rm1Z1 duyu-
mu aras1nda bir ortakl1k bulundugunu;
bu ortakh~n bilin~ten meydana geldi-
gini, fakat bunun, bu duywnlann nes-
nesiyle kan~hnlmamas1 gerektigini be-
lirtmi~tir.
more geometrico. Geometri tarz1nda, ge-
ometrinin yontemine uygun olarak,
tEukleides'in Elemanlar adh kitabxnda
geometriyi serimledigi tarzda anlam1na
gelen Latince terim. Bu yontem veya
serim tarz1, felsefede tSpinozarun Etika
adh eserinde mi.ikemmel bir bi~imde
omeklenir.

mucize [1ng. miracle; Fr. illiracle; AI. wwt-
de,.]. Doga yasasma aykm dii~en, doga-
iistii bir giici.in eyleminin sonucu clan,
dogal kavramlarla a~1klanamayan ve
insanm kavrayl~lnl a~an clay y a da
olu~um.
Mucize, buna gore, Tann'nm dogai
olaylann ak.i~ma miidahalesi anlamma
gelip, dini inanca gore, dogal nedenlere
baglanamayan ve tannsal bir miidahale
ile a~1klanan; insan akhmn ol~iilerini
a~an, doga yasalanmn d1~ma ~1kan ve
dii~iince ilkelerine degil de, dini inanca
dayanan bir olu~tur.
muhafazakarhk [ing. conservatism; Fr. con-
servatisme; AI. conservatisnrus]. 1 Reform-
culann olanca iyi niyetlerine ragmen,
betdt!nmedik sonu~lara yol"a~abilen re-
formlara iyi gozle bakmayan, hele
biiyiik ol~ekli toplumsal dl!nii~iimlere
~iddetle kar~1 ~1karken, bir toplumun
geleneklerine biiyiik bir deger atfeden
toplum ve siyaset gorii~ii; gelenege
bagh tarihsel tecn'ibe birikimine deger
veren, yava~ ve tedric! degi~meye ina-
nan ideol0ji;;'1<apitalizmi, ozel te~ebbiis
ve serbest giri~imciligi co~kuyla savu-
'
nan;~ime dayah bir toplumsal diizenin
ve,..ahlald disiplinin onemini v1,1rguJayan
statiiJ.<.o% var clan diizeni koruma yo-
niinde b~ egilim sergileyen siyasi dii-
. . . .,
~i!~.~
'Felsefede, insan dogasmm yetkinlikten
yoksun ve eksikli oldugunu, bundan do-
laY' gelenegin yolgostericiligine ve
gti~lii bir otoritenin yonetimine ihtiya~
duydugunu savunan, degi~meye kar,n
tavu ahp, gelenegin, yasa ve yerle~ik
diizenin onemine i;;aret eden ve radikal-
lerin ozledikleri, ger~ekle~mesini iimit
ettikleri iitopyalara benzer bir ~eye
eri~menin imklinstz oldugunu savunan
muhazakarlarla kar~1tlan arasmdaki
z1thgm, bununla birlikte zenginlerle
yoksullar, sag ile sol, kapitalizm ile sos-
yalizm arasmdaki bir kar~1thk olmas1
gerekmez.
Muhafazakiirhgm soykiitiigiinde, bir-
biriyle pek de uyu~ur gibi goriinmeyen
mukayese edilemezlik 609
iki entellektiiel egilim bulunmaktad1r.
Bunlardan birincisi, Orta~agm iyilikse-
ver efendi ile hiirmetkar serf arasmdaki
haklar ve yiikiimliiliikler ag1 i~inde ge-
li~en, aristokratik bir paternalizrnin
hiikiim siirdiigii istikrarh bir toplumsal
hiyerar~i ile belirlenen iglpah .Y.~reLce
maat idealidir. ikincisi ise, onsekizinci
yiizyil ingiliz siyaset teorisyeni Burke ta-
rafmdan savunulmu~ clan, devlet mii-
dahalesinin en aza indirgendigi bir libe-
ral ekonomi Vj! kapitalizmdir.
2 Bilim felsefesinde, nretodolojik rnuhafa-
zakarlrk anlammda, bilim toplulugunda
hangi teorinin kabul edilecegine karar
verilirken, eski teorinin talep ettigi bi-
limsel inan~larda miimkiin en az degi-
~ikliklige yol a~an verilerle bagda~an
teorinin benimsenmesi gerekti~ni one
siiren yakla~1m.
mukayese edilemezlik [lng. incommensu-
rability; Fr. inconrmensurabilite]. Ortak
bir ol~iiye sahip olmama, ortak bir ol-
~iitle k1yaslanamama veya kar~ila~tm
lamama durumu.
llk kez Yunanhlarda ve matematik ala-
nmda, ke~fedilen irrasyonel sayilar
baglammda kullarulan mukayese edile-
mezlik terimi, ~agda~ bilim felsefesin-
de, omegin tKuhn ve tFeyerabend gibi
dii~iiniirler taraflndan, fark11 bilimsel
teoriler arasmda bir tercihte bulunma-
mn miimkiin olmad!gllll, yap1lacak ter-
cihin ~ogunlukla bilim d1~1 faktorlere
bagh olacak ~ekilde keyff oldugunu
ifade etmek i9n kullarulmi~hr. Kuhn ve
Feyerabend'in gored bak1~ a~!sma gore,
bilimsel kuramlar, onlan birbirleriyle
mukayese ve tasnif eden geleneksel ol-
~iitlere dayaruld1gmda, iki teoriden hi~
birinin digerinden daha iyi ve dogru ol-
duguna karar verilememesi anlammda
mukayese edilemezdir. Mukayese edile-
mezlik ogretisi, bilimin daha iyi ve
dogru bir teori ortaya ~lkttgt zaman,
eski teoriyi terketmek suretiyle ilerledi-
gini savunan klasik gorii~e agtr bir
darbe indirdigi i-'n, yogun bir tarh~ma
ve ele~tiriye konu olmu~tur.
610 mundus intelligibilis
mundus intelligibiiis. Ak!l yoluyla anla-
~Jiabilir diinyamn, tPiaton'un idealar
diinyas1 veya tKant'm numenler alaru-
nm Latince ifadesi. Hakiki ger~eklik ala-
mm meydana getiren ve ak1l yetisiyle
ula~abilen diinyay1 gosteren mundus in-
telligibilis'in ZJdd1, duyu yoluyla bilinen
duyusal diinya veya fenomenler diinya-
Sl, insanm duyulanyla alg!lanabilen ve
eni, boyu ve derinligi olan ~eylerden,
nesnelerden olu~an maddi diinya ola-
rak n1undus sensibilis'tir.
mutabakatp bilim goriiJii. Bilimsel bil-
ginin bilim adamlan topluluj~u tarafm-
dan kabul edilen teorilerin bilgisinden
olu~tugunu, bilim adamlarmm inan~la
nmn bilimsel toplulugunun inan~larl
na t3bi oldugunu savunan yakla~Jm.
Bu anlay1~a gore, bir teori bilim adam-
lanndan olu~an topluluk tarafmdan
kabul edildigi zaman, bilimsel bilgi dii-
zeyine yiikselir, buna kar,;m toplulu-
gun gene] onaym1 kazanamad1g1 tak-
dirde, bilimsel bilgi olamaz. Soz konusu
bilim yakla~umna gore, bilimsel toplu-
luk, onerilen teorilerin degerlerin.i belir-
lemenin standartlarml, topluluga gire-
cek iiyelerin tamamlamak durum unda
olduklan kah ve aynnbh bir egitim ve
ogretim program aracJ!Jglyla koyar ve
korur. BunWlla birlikte, soz konusu an-
lay~ gored bir bak1~ a~JSJ sergiler. Zira
standartlar mutlak ve degi~mez degil-
dir, yalruzca belirli bir toplulugun stan-
dartlan vardJI.
mutasavv1f. Tasavvuf inanc1m benimse-
yerek, Tasavvuf inancm1 yaymaya ~ah'
~an, diinyadan bir ~ekilde el etek ~eke
rek, kendisini biitiiniiyle Tann'ya
adayan ki~i. isllim diinyasmda mutasav-
vJflar, Kur'an, hadis ve hlaha dayanan
siinni mutasavvlflar ve dogn.tdan dog-
ruya ~ia inan~larma baglanan ~ii muta-
savvJflar olarak ikiye aynhr.
mul~uluk [Yunanca 'eudaimonismos'tan;
lng. eudaimonism; Fr. eudimonisme; AI.
eudiimcnismus]. Mutluluk ahlakl. Ahlaki
eyleminin nihai hedefinin mutluluk,
dogru eylemin en yiiksek amacmm ki-
~inin kendisini tam olarak ger~ekle~tir-
mesi, potansiyel gil\ ve yeteneklerini
tam olarak hayata ge~irmesi oldugunu
savunan ahlak gorii~ii.
Omegin, biitiin bir Antik ~ag Yunan
ahlakl mut~u bir ahl.k olarak goriilebi-
lir. tDemokritos'tan ba~la yarak, Stoah-
lar da dahil olmak iizere, llk~ag felsefe-
sinde tiim ahlak anlay~lan. mut<;u bir
karakter ta~Jml~hr. 18. yiizy!l Aydm-
lanmasmda da ortaya ~1kan mut<;uluk,
ahlak felsefesinde, eylemin ahlaki dege-
rini, ilkede degil de, sonu<;ta bulan bir
ahlak gorii~iidiir.
Eudaimonist ya da mut~u gorii~leri bir-
birinden ay1ran nokta, mutluluga nas!l
ula~Jiabilecegi konusudur. 6rnegin,
thazahga gore, mutluluga hazla ula~J
Ilr. Sokrates ise, mutluluk nihai amacma,
ki~inin kendisini tam olarak ger~ekle~
tirmesi yoluyla ve saghkh, esenlik i~inde
olan bir ruh sayesinde ula~IIabilecegini
savunmu~tur. Stoa felsefesinde ise, haz-
cJhk ortadan kalkar ve mutluluk erdem-
le ozde~l~tirilir. Haz bir tiir duygula-
nundir, duygularumlar ise insanda
a~ag1 olan, insaru kolel~tiren, yenihnesi
gereken ~eylerdir. Oyleyse, mutluluk bir
tiir bilgelik, ki~inin kendi kendisine ege-
men olmasJdJr.
Yeni~agda ise, mut~uluk soz konusu
bireyci karakterini yitirir. Modem toplu-
mun, modern devlet ve hukuk anlay~
laruWl ortaya ~k~yla birlikte, yeni bir
mutluluk ideali ortaya Qkar. Arllk soz
konusu olan, Lek tek ki~ilerin degil de,
toplumWl mutlulugu, toplumsal bir
mutluluktur. Bu donemde, bend temel-
lere degil de, ozged temellere dayanan
bir ya~ama ideali ortaya ~lkar.
Mutezile. Kaderin, yazguun varhguu
inkar ederek, insanm ozgiir irade sahibi
oldugunu savunan, akla biiyiik bir onem
verirken, Tann'mn slfatlanyla ilgili ola-
rak ehli-siinnetten aynlan Vas1l bin Ala
ve Amr bin Ubeyd tarafmdan kurulan
itikad mezhebi ve felsefe gorii~ii.
Mutezile, ozellikle Tann'nm zah ya da
O:zii ve nitelikleri ya da Stfatlan konu-
SWlda islam inanayla, ozellikle de
Kur'an'la hi~bir ~kilde bagda~mayan

gorii~ler one si.irmesi yle tarurur. Mu tezi-
le, islam inancma kader konusWlda da
kar91 ~1km1~t1r. Buna gore, insan1n hi~
bir ~ekilde degi~tirilemez olan bir ahn-
yazssl var ise, o, Tann tarafmdan belirti-
len eylemleri yapmakla gorevliyse, kiilli
irade ad1 verilen yiice iradeye tabiyse,
insan Tann'ya kar~1 hi~bir eyleminden
sorumlu tutulamaz, su~lu saydamaz.
. Zira, hi~bir eylemi onun elinde degildir;
bu durumda, insan1 cezaland1nnak
dogru olmaz, yalntzca bir hakstzbk
olur; eli.nde olmayan, sorumlu tutalama-
yaca~J bir eylemden dolay1 insaru ceza-
landlnnak Tanrt'run adaletine uygun
dii~mez. Bundan dolay1, Mutezile kade-
ri tarumaz, yazg1run varhg1ru kabul
etmez. insa1un ozgiir bir iradesi vard1r,
her eylem, yapp ettigi her~ey insann
eseri olup, insan yapbg1 her~eyden so-
rumlu tutulabiJir. MuteziJe, cenneti, ce-
hennemi ve vahyi de kabul etmez; her-
~eye akdo bir a~1dan yakla~1r.
mutlak [Lat. absolutus; ing. absolute; Fr. ab-
solu; AI. absolut]. 1 Varhg1, giizelli~i,
iyili~ niteleyen bir s1fat olarak, Slnlrla-
malardan bag1mstz olma hali; goreli ol-
mama, kesinlikle bag1ms1z olma duru-
m u. Betimlenenin otesinde kalan ya da
tarumlanan ~eyin anlanuru s1rurlayan
bir ~eyle pozitif ili~ki i~inde olmama
hali; kesin ohna, keyff ya da gorel.i olma-
ma durumu. Kendi kendisiyle ~eli~me
yen ve kesinlikle dogru olan yarg1,
onennenin, ba~ka veri, ola y ya d a m ii-
lahazalardan bag1ms1Z bir degere ya da
anlama sahip olan bir ~eyin niteli~.
2 Ahlakta tam ve evrensel olarak ge~er
li ve baglay1c1 olan kural, deger, ilke. 3
Estetikte nesnel olarak gen;ek olan ~ey,
varhk. 4 Bilgi alarunda ise, nihai dogru
lugu, en yiiksek hakika ti meydana geti-
ren genel ogelerin ve farkh bilgi tiirle..
rinde i~erildikten ba~ka, bu bilgi
tiirlerini miimkiin kdan temel ilkelerin
sistematik ifadesi
5 Felsefede s1fatsal anlarru d1~1nda, toz-
sel bir anlamda da kullarulan mutlak te-
rimi genelde varolu~u ya da anlam1 i~n
kendisini tamamlay1c1 olgu ya da etken-
mutlak 611
lere ihtiya~ duymayan ~eyi; baz1 filozof-
lar tarafmdan hem bir ve yetkin varhg1,
ve he1n de ~oklugun kaynagt olarak go-
riilen nihai ve en ytiksek ger~ekligi;. ni-
telik bakunu1dan tam ve yetkin olan,
kendisinden ku~kulantlmayan, suurla-
ma ya da istisnalarla s1n1rlanmayan var-
hgt gosterir.
Buna gore, metafizikte, tamhk, biitiin-
liik, her~eyi i~enne, yetkinlik, bagim-
Slzhk, nesnel ger~eklik, tiiretilmemi~
ve ko~ulsuz olma, degi~mezlik, safhk,
basitlik, rumellik gibi slfa tlarla nitelenen,
yani her ttirlii miimkiin yilkle1nenin az-
nesi olan, fakat kendisi kesinJikle yiiklem
olamayan varhg1, ger~ekligin tiimiinii
gosteren mutlak kavram1, varolu~un, et-
kinligin, birlik ve ~oklugun kaynag1
olan, temel, nihai ve en yiiksek ger-;eklik,
kozmik ilke i~in kuiJaruhr.
6 Mutlak ayru zamanda, zorunlu variJk
anlam1nda, varolu~u ve etkinligi i~in,
ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~ duymayan,
fakat tiim diger varhklarm varolu~ ve
etlcinlikleri i~, kendisine bagh olduk-
lan ve bir anlamda kendisine indirgene-
bildikleri varhk i~in, aktiielle~me siireci
i~inde, tum sonJu varhklan, goriinii~le
ri ve ge~ici varolu~u meydana getiren
ger~eklik, bizdeki go run ii~iinden far kh
olarak; kendi i~indeki ger~eklik, kendin-
de varhk it;in kullanwr. Buna gore, mut-
lak bize goriinii~lerde ya da fenomenJer
diin yasmda verilmeyen bir, yet kin, ezeli
ve ebedf, nedeni olmayan, her~eyi ku-
caklayan, bundan dolay1 insan varhkla-
n tarafmdan tam olarak bilinildi~ d ii-
~iiniilmeyen varhg1 ifade eder.
Soz konusu tozsel anlam1 i~nde, mut-
lak terimini felsefe literatiiriine sokan
1440 yJ11nda Cusa'h Nikholas olmu~ ve
Mutlak kavram1 tSpinoza'run panteiz-
mjnde de on plana ~1km1~hr. Bununla
birlikte, terimi felseli temrlnolojiye yer
l~tiren esas Alman filozofu +Schelling
olmu~tur. 0, Mutlak'1n, entellekh.iel sez
ginin bilen ile bilinenin ozde~ligi olarak
gordugu ~eye kar~1hk geldigini sayler.
Mutlak'1 her~eyin kendisinden tiiredigi
nihar ve en yiiksek ger~ekJik olarak ta-
.12 mutlak~thk
sanmlayan Alman filozof.. Mutlak'~n
yaln1zca do~ ada de~il, faka t insanhk
tarihinde de tezahi.ir etti~ini one si.ir-
mii~ti.ir. ~u farkla ki, kendi bilincine
vanna si.irednde bir evrim ge~iren Mut-
lak, do~ ada bilinQtiZ bir bi9mde cisimle-
~irken~ Slnat eserinde bilin~li olarak so-
. nutla~u.
Ayru ~izgide felsefe yapan tHegel ise,
Mutlak'1, t1pk1 tParmenides gibi, Varhk
olarak tan1mlamt~ ve onun kendi ken-
disiyle ozde~ oldugunu soylemi~tir.
Nesnel idealist felsef~sinde, Mutlak'1
ayn1 zamanda zihin olarak tarumlayan
Hegel, onun toplum. olarak insanhk ta-
rihinde farkh ozgi.irli.ik di.izeylerinden
ge~erek ilerledi~ini ve filozofta kendi
bilincine tam olarak vard1~1n1 iddia et-
mi~tir.
nutlak-;1hk [lng. absolutism; Fr. absolutis
me; AI. absolutism us]. 1 Gene Ide, do~ru
lu~un, de~erin, gi.izelli~in ya da ger~ek
li~in nesnel olarak ger~ek, de~i~mez ve
ezeli-ebedi oldu~u gorii~i.i. 2 Gen;ekli-
~in de~i~mez ve dogru tek bir a~tkla
masl oldu~u inanct.
3 Mutlak~ltk, bilgide, yalruzca goreli
de~il de, nesnel ya da de~i~mez olan
do~rulann varoldu~u inancma kar~thk
gelir. 4 Mutlak~thk de~erler alarunda
ise, ahlaki ya da estetik de~erlerin ya da
de~er ol~i.ilerinin, ki~iden ki~i ye, ~a~
dan ~a~a ve toplumdan topluma de~i~
meyip, nesnel ve ezeli-ebedf oldu~u te-
zine, belirli ahlAki kurallann hi~bir
istisnas1 olmad1~1 gori.i~i.ine kar~thk
gelir. Buna gore, mutlak~1 ahlak, ahlak1n
goreli deAiJ de, mutlak oldu~unu, uy-
marruz, kesinl~e hayata ge~emiz
gereken, mutlak ahlaki dogrular bulun-
du~unu, bu mutlak do~rulann tikel
durum., ko~ul, yer ve bireylerden etki-
lenmedi~ini savunur.
5 Si yaset felsefesinde, nt utlak.iyet~ilik
anlamtnda, yonetene m utlak ve stntrstz
bir gi.i~ ve yetki veren, yoneticinin ne
do~a yasalanyla, ne de ahlakf ya da
hukukf hi~ bir ~eyle snulanmamast ge-
rekti~ini savunan anlaYJ~ 15. ve 18.
yi.izyillar aras1nda, A vrupa i.ilkelerinde
ve ozellikle de Fransa ve ingiltere'de or-
taya ~kan, merkezi gi.ictin bir monark
ya da hi.iki.imdann elinde topland1~1 yo-
netim modeli. Feodalizmden kapitaliz-
me ge~i~ si.irecinde, iktidann, merkezi
bir yonetim ayg1tma sahip bulunan bir
monark.Jn ki~ili~inde topJand1~1 yone-
tim bi~imi .
Feodal donemin ~ok bi.iyi.ik bir boli.i-
mi.inde, monark ya da hi.iki.imdann
giici.i, iktidart soylulann yerel gi.ici.iyle
bi.iyi.ik ol~i.ide Slrur(aruru~ken, feodaliz-
tnin son donemlerine do~ru yi.ikselen
burjuvazi mutlak 1nonar~iyi, soylulann
ekonomi i.izerindeki egemenli~ini zaylf-
lahnak a1nactyla desteklemi~tir. Tarih~i
ler bund3n dolayt mutlakiyet~i yonetim
tarztna, kapitalizmle olan ili~kisi ba~la
mlnda olumlu bir de~er bi~erler. Mut-
lakiyetc;ili~e bWldan dolayt, zaman
zaman ayd1nlanmri despotizm de denir.
mutlak idealizm [ing. absolute idealism;
Fr. id~alisnre absolue). Bir Zihin, Ben, Tin,
ya da Ruh olarak Mutlak1n, evrendeki
temel ve en yi.iksek ger-;eklik oldugu go-
ri.i~i.i. Soz konusu Mullak Varh~1n, va-
rolu~u i~in ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~
duymayan, fakat her~eyin varolu~unu
kendisine f,or~lu oldu~u, varolan her~e
yin rasy()nel olarak kendisinden ti.iredi-
~i, di.i~i.incesinin akl~ ve geli~me seyri
i~inde, tum varhkJann kendisinden ~k
tl~l, her~eyin kendisinde bir di.i~i.ince
olarak varoldu~u ger~ekli~e kar~1hk
geldi~i tezi.
mutluluk [Os. saadet; lng. flappiness; Fr.
bonheur, Al. glildc, gliickseligkeit ]. Genel
~er~evesi, forme(- anlam1 i~nde, insan
eylemlerinin ve ytbalann1n nihai ve en
yi.iksek amaa olan hal, ya~amdald en
yi.iksek de~er ya da hedefe ula~ma du-
rumu. Ac1n1n yoklu~u ya da haz hali,
bi.ittin bir insan varh~1n1n uyumlu ol-
mast durumu; insan1n kendi potansiyel
gi.i~lerini ger~ekle~tirmesinin, odevleri-
n i yapmas1run, erdemli olu~unun, do~ a
yasalarma uygun ya~amastnln, ol~i.ili.i
bir ya~am si.innesinin, kendi yazg1s1n1
ozgi.irce belirlemesinin sonucu olan yet-
kinlik hali.

Fonnel olarak, insan i~i.n pratik anlamda
en ytUcsek iyi diye tarumlanan mutluluk-
la ilgili olarak, t Aristoteles, tUm insanla-
nn mutlulut;u iyiyle ozde~le~tirdiklerini,
lakat mutlulut;u tam olarak neyin mey-
dana getirdit;i konusunda larkh dti~tin
dtiklerini sayler. Bu ~r~ve i~inde, mut-
lulut;u meydana geti.ren ti~ bil~ensel
ot;eden soz edilebilir: 1 Hazzrn varlrgr ve
acrnrn yokluguyla belirlenen gene! bir iyilik
hdli. Burada mutluluk, doyurn sat;layan
nesnelerin dot;asnu dikkate almadan, ni-
tetiksel olarak ayru olan arzularm tatmin
edilmesi sonucunda olu~n duyguyla be-
lirlenir.
2 Bir btittin olarak benin, insan varht;r-
nm sistemli laaliyeti sonucunda ortaya
~rkan duygu, kendini gm;eklqtirme duy-
gusu olarak mutluluk. Burada ise, mutlu-
luk hazlarm toplamrndan ~ok, hazlann
uyumuna, insanm belli bir boyutuyla
det;il de, bir btittin olarak ve tam anla-
mryla ger~ek!e~mesi hline kar~rhk
gelir. 3 Genel bir geli~me, yetkinle~me
hli, uyumlu, dtizenli ve birlikli bir ya-
~amm bizzat kendisi olarak mutluluk.
Mutluluk, ~~itli lilozoflar tarahndan
larklr ~ekillerde tammlanrru~trr. Orne-
gin, ahlAk lelselesinin kurucusu sayrlan
tSokrates, mutlulut;u, insan dot;asrmn
tam olarak ger~ekle~ip tamamlanmr~ ol-
masr, insarun kendisine ozgti potansiye-
lininin tam olarak ger~ekl~mesi hline;
i~inde her~eyin insamn ki~isel daimo-
nuyla, yazg~ ve dot;asryla uyum i~inde
oldut;u, k~inin btittinsel yaprsmm iyi,
dtizenlenmi~ ve olmasr gerektit;i gibi ol-
dut;u, k~inin ozti geret;i olmak zorunda
oldut;u gibi oldugtr duruma; insarun ih-
tiya~lanm kar~rlamasmrn, dot;asrru ger-
~ekl~timesinin ve insan olarak i~levini
ger~ekle~tirmesinin dot;al bir sonucu
olarak ortaya ,.rkan hle, genel iyi-olma
hline e~itlemi~tir.
Sokrates'in ot;rencisi olan tPlaton ise,
mutlulut;u bir ruh ve bir bedenden olu-
~an insan varht;mm ruhun yolgosterici-
lit;i alhnda uyumlu bir btittin olmasr du-
rumu; ozellikle de, ruhun ti~ par~asr,
yani ak1l, can ve i~tiha arasrnda, her bi-
miidahalecilik 613
rinin kendisine ozgti i~!evi yerine getir-
mesinin, dit;er par~amn i~levine mtida-
hale etmemesinin sonucu olan uvum
hli olarak tammlamr~hr. Buna gore,
akil ldealarm ve lyi ldeasmm bilgisi.ne,
insan ya~ammrn amacma, v. b. g., ili~
kin bilgiye sahip olup, btittine yol gos-
terdit;i, i~tiha istek ve arzularmda ol~ti
lti oldut;u, can da i~tihamn a~m
isteklerine diren~ gosterip, akhn sesini
dinledit;i zaman, insan, kendi oztinti
ger~ekl~tirme, amacma ve dot;al iyisi-
ne uygun ya~ama anlammda mutlu
olur.
Ahlki hayan entellekttiel hayata tbi
k1lan t Aristoteles'te ise, mutlaluk, t.,grik
bilgelikten olUUr, Rm'la g9Fe, birey iQn
mutlaluktan, rasyonel ve entellelctiiel fa-
aliyetle ge~ek bir ya~m olu_tul!u, bi-
reym potansiyel giideri tam nJar;;k. g~
li~tit;i ve insan varht;r ~e~itli olanak ve
kapasitelerini ger~ekle~tirdit;i zaman,
soz edilebilir.
tKant'ta, hi~bir zaman ger~ekle~meye
cek2 olan bi.r ideal olarak ortaya "'kan
mutluluk, ti~ ot;eden olu~ur: a) Ki~inin
kendi kendisine yetmesi, b) benirun
u urnu, c) ki~i.ni.n kendi kendisini heli;
lemesi mutla rr e o r ti . Haza
ve yararcr bir ahla anlayr~r geli~tiren
tMill's!e ise, mutluluk, benin aadan
uzak olup, olabildit;ince ~ok haz alma
sryla belirlenen genel uyum hli olarak
tammlarur.
miicessime. Islam dtinyasmda kelmm
dot;u~undan sonra ortaya ~rkmr~ bir
gor~ ya da mezhebe verilen ad.
Bir ttir antropomorlizm benimseyen
mticessime, Tann'run insan ~eklinde
ortaya ~rktrt;nu one stirmti~hir. Tann,
btittin tarinsal ozelliklerini btinyesinde
toplayarak, gortinti~ler dtinyasmda
insan ~eklinde ortaya ~rkar.
miidahalecilik [ing. interventionalism].
Devletin, ekonominin yasalannr kendi
i~leyi~ine brrakrnayrp, iktisadi hayata
belli ol~tiler i~inde mtidahale ehnesi ge-
rektit;ini savunan; varolan iktisadi ve
toplumsal yaprda koklti bir det;i~iklik
yapmayr ama~lamadrt;r i~in, liberaliz-
14 miimkiin
me oldugu kadar, devleh;ilige da kar~l
olan ekonomik gon:i~e verilen ad.
'iimkiin [tng. possible; Fr. possiblel. ~o
gunlukla, ah~llm1~ bir bi~imde ortaya
~1kan, fakat kendi i~inde bir zorunluluk
arzetmeyen. Ortaya ;~kl~l, dogu~u, var-
hga geli~i zorunluluk arzetmeyen.
Bu anlamda miimkiin olan, hem zorun-
lu olana ve hem de imkans1z olana kar-
~lthr. Miimkiin olan1n manbksal ya da
fiziki bakJmdan mtimkiin olu~undan
soz edilebilir. Buna gore, manhksal ba-
klmdan miimkiin olan, asli, temel ya da
ozsel bir ~eli~ki i~ermeyendir.
Fizild balwndan mtimktin olma ise,
manhksal imkan varsayd1ktan ba~ka,
gerekli tum d1~ ko~ullann varolu~unu
zorunlu lalar. Mantlksal. olarak miim-
kiin olarun ger~ek olmas1 gerekmez,
fakat fizild baklmdan n1.iimkiin olan ger-
~ektir, zira ger~ek olmayanda gerek~
tum ko~ullar ger~ekl~memi~ demektir .
. 1iimkiindiinyalar [tng. possible worlds].
Olaylan, durumlan, olgulan tutars1zhk
sergilemedigi i~in varolan ya da varola-
bilen bir diinya.
Terimi felsefeye, diinyam1z1n mtimkiin
diinyalann en iyisi oldugunu savunan
tLeibniz kazandumt~hr. Ona gore,
giicii her~eye yeten Tann, se~tigi m tim~
kiin diinyalardan herhangi birisini yara-
tabilirdi. Bununla birlikte, sonsuz iyiligi
O'nu soz konusu miimkiin diinyalann
en iyisini yaratmaya sevketti. Bundan
dolay1d1r ki, i~nde ya~adlglmlz dtinya,
ttim miimkiin dunyalar1n en iyisidir.
~agda~ felsefede ise, miimkiin diinya-
lar terimi, 'zorunluluk' ve 'olumsalhk'
kavramlaruu a~amak i~in kullanll-
maktadlr. Buna gore, 'zorunlu dogru'
miimktin her diinyada, buna kar~1n
lolumsal dogru' miimkiin dtinyalann en
az1ndari birinde ge~erli olan dogru ola-
rak tarumlan1r.
miimkiinii'l viicud. tslam felsefesinde, zo-
runlu olarak varolmayan, varolmas1
kadar, varolmamas1 da miimkiin olan,
olumsal varhklar, nesneler diizeni ir;in
kullarulan terim.
miircie. tslamiyette, eyleme pek onem
vermeyen, inancm her bak1mdan yeterli
oldugunu savunan gorii~.
miitekeUim. tslim dininin temel ilkeleri-
ne dayanan, akllc1 bir felsefe ~gtn mey-
dana getirmi~ olan kelamcllara verilen
ad.

N c;e~itli sesler duyabildi~imizi, soz konu-
Nagarjuna. M. S. 2. yiizyllda ya~am1~ ve
de~illeme manh~l y Ia i.in kazaruru~ olan
iinlii Budist dii~iiniir. Diinyay1 anlama,
yoru.mlama ve varh~u1 gizini ~ozme gi-
ri~imlerinin zorunlu olarak suur larla
kar~lla~aca~1n1, ve e~yan1n bo~ oldu-
~unu one siiren Nagarjuna, yalniZCa
bilge ki~inin, varhkla ilgili olarak var
m1 yok mu sorusuna takdmadan, 'ne
var, ne yok' diyece~ini, her~eye tepeden
bakaca~1n1 ve tarh~madan susaca~uu
savunmu~tur.
Nagel, Ernest. 1901-1985 y1llan aras1nda
ya~am1~ olan <;ek asdh Amerikan filo~
zof. Temel eserleri: An Introduction to
Logic and Scientific Method [Manb~a ve
Bilimsel Yonteme Giri~], Stn~cture of
Science [Bilimin Yap1s1j.
Manbk, matemati~n temelleri ve olasl-
W<. teorisi ile ilgUenen Nagel, bilim felse-
fesinde positivist bir yakla~urun savunu-
culu~unu yapml~br. 0 bilgi teorisinde
1hmh bir empi.rizmi benimserken, bilimin
hipotetiko-ded iiklif yontemJe geli~tigini
one siirmii~tiir. Nagel biyoloji felsefesin-
de, teori ve kavramlara teolojinin kac;uul-
maz olarak etki yaphgutl soyler. Bu du-
nunun empirizm ac;mndan bir gti~liik
yaratb~1n1 savunan Nagele gore, ayru
gti~liik de~er yarg~smdan bagtmsaz ala-
mayan sosyal bilimler it;in de g~lidir.
naif [lng. naive; Fr. naif; Al. naiv]. 1 Ele~ti
rel olmayan, ~ok yonlii bakmayan; 2
do~al ve yapmacks1z olan; 3 kolay ina-
nan ki~i ve yakla~1m i~in kullandan ni-
teleme.
Bu ba~lamda, aJg~da, insan zihninin
kendisinden ba~1ms1Z nesnelere niifuz
naif 615
edebildi~ini savunan dogrudan reau~ ..
min en bas it tiiru olarak, bizim ~evremi
ze bakt1~1m1Z ~man, maddi nesnelerin
yuzeyleri oldu~unu kabul etti~imiz, ~e
~itli renk ve ~ekillerdeki satlhlan bir-
birlerinden aytrd edebildi~imizi, maddf
nesnelerden geldi~ini kabul etti~imiz
su kabullerimizin hakh ve tiimiiyle
do~ru olan kabuller oldu~unu, yani ~e
killenn, renklerin ve seslerin her zaman
maddf nesnelerin temel ozellikleri oldu-
~unu iddia eden gorii~e; ba~ka bir de-
yi~le, goriinii~le gerc;eklik aras1nda bir
aylllm yapmayan, duyu deneyinin d1~
dtinya hakklnda do~ru bilgi verdi~ini
belirterek, maddi ya da d1~ diinyanUl
hpkl goriindii~ii gibi oldu~unu dile ge-
tiren yakla~1ma bon ya da naif realizm
denir.
Buna kar~m, bilimin gozlemle ba~la
dl~lill ve tumevar1m yoluyla ger~ek
le~ti~ini; gozlemcinin, olgulan duyu
organlarl yoluyla onyarglSlZ, tarafSIZ
bir bit;imd@ gozlemledi~i zaman elde
etti~i tekil gozlem onermelerinden, be-
lirli tiirden tum olaylara ahfta bulunan
tiimel onermelere, Slrurlanmaml~ ge-
nellemelere yukselebilece~ni one siiren
anla}'l~a, yani tiimevanm problemi
diye bir problemin varolmad1~1na ina-
nan bilimci gorii~e naif tumevanmc1hk
ad1 verilir.
Buna gore, naif tiimevanmcdak a) bir
genelleme i9n temel olu~turan gozlem
onermelerinin say1sm1n ~ok olmas1, b)
gozlemlerin farkJ1 ko~ullar alllnda tek-
rarlanmasl ve c) kabul edilen gozlem
onermelerinin hi~birinin, bu onermeler-
den elde edilen yasa yla ~eli~memesi
ko~uluyla, tekil gozlem onermelerin-
den tiimel onermelere, Slnarlanmaml~
genellemelere yukseli~in me~ru oldu-
~unu; ba~ka bir deyi~le, soz konusu
ko~ullann yerine getirilmesi durumun-
da, sonlu gozlem onermeleri dizisinden
yalnaz ge~mi~ ve ~imdiyi de~il, gelece-
~i de kapsayan sJnulanmama~ bir ge-
nelleme elde etmenin, s1n1rh say1daki
616 narsisizm
gozlem dnermeleri obe~inden evrensel
bir yasaya ula~nnan1n mtimktin ve
me~ru oldu~unu one surer.
narsisizm [ing. narcissism; Fr. narcissisme]
1 Genel olarak, ki~inin kendi ruhsal ve
bedensel benli~ine ya da kimli~ine a~1n
bir ba~hhk ve be~eni d uymas1. Ozne-
nin kendi kendisini be~enmesi, kendi
kendisine hayran olmas1. 2 Cinsel geli-
~imin 3 ila 5 ya~lan araszndaki gii.;lti
bencillik donemi. 3 Daha ozel olarak da,
oznenin kendi bedeni iizerinde yo~un
la~an bir aktivite arac1h~1yla cinsel tat
min sa~lamaya ~ah~1nas1 durumu.
Nastikas. Hint dti~iincesinde Veda gele-
ne~ini, Vedalann otoritesini tarumadlk-
lan, onlan Tann'dan gelen bilgiler ola-
rak gonnedikleri i.;in 'Hay1r diyenler'
diye adland1nlan, gelene~e kar~1 ya da
ortodoks obnayan felsefe sistemlerine
verilen ad.
Gelene~e hayu diyen pek .;ok dii~iin
ce sistemi olmakla birlikte, bunlar ara-
Slndan sivrilen ii.; sistem Caynacd1k,
~arvakalann maddeci sistemi ve Bu-
dizm olmu~tur.
nasyonal sosyalizm [ing. national socia-
lism; Fr. socialisme national]. Almanya'da
Hitler taraf1ndan kurulan ve temelde
1rk.;llk, sosyalizm, milliyet~lik, halk ve
iistiin lider fikirlerine dayanan fa~ist
gorii~ ve yonetim sistemi.
Halk kavramuun mistik bir nitelik ka-
zandJ~I, lider ile halk aras1ndaki ili~ki
nin, akla de~l de, aklld1~1 birtakJm fi-
kirlere dayand1~1, liderin m..illetin tiim
isteklerini benli~nde duydugunun one
siiriildugu bu gorii~te, devletin yiiceli~i
ve iistiin zrk dii~iincesi on plana .;1kar.
natura naturans. Do~ada, belli bir anda
tezahiir eden, kendisini gosteren etkin
yarahc1 siire.;lere; Skolastik felsefede,
yarahlm1~ varh~a kar~1t olarak, yara-
hlmaml~ ve yarat1c1 varbk olan Tann
i~in kullandan Latince terim.
Natura naturans deyimi, +Bruno ya da
tSpinoza'n1nki gibi panteist bir sistem-
de, Tann'y1, fakat do~adaki tezahiir ya
da goriiniimlerinden ayn ve ba~1mS1Z
olarak Tann'n1n kendisini gosterir.
natura naturata. Yarat1c1 varb~a, yani
Tann'ya kar~1t olarak, do~adaki yaratll-
ml~ varhklar; Skolastik felsefede, Tann
tarahndan yarat1lm1~ do~a, biittin bir
do~al varhk alan1 i~in kullanllan Latin-
ce terim. tSpinoza'n1n felsefesinde, tek
toziin, yani Tanr1'run ya da s1fatlannin
tav1rlanndan meydana gelen goreli dtin-
yaya verilen ad.
Buna gore, natura naturata tBruno ya
da tSpinoza'runki gibi panteist bir sis-
temde, do~ada tezahtir etti~i ~ekliyle
Tann'ya kar~llzk gelir ve do~adan ba-
~lmSIZ Tann'yl de~il de, do~ayla oz-
de~le~en Tann'yz ifade eder.
natura non facit saltus. tAristoteles' ten
ba~lay1p modem donemde de kul1anl-
lan, en az1ndan tleibniz ve Linneus'a
kadar uzanan ilke, do~an1n s1-;rama
yapmayaca~1 fikiini ifade eden Latince
deyim.
naturwissenchaften. Almancada 20. yiiz-
yihn ba~lannda do~a bilimleri i.;in kul-
larulan terim.
Almanya'da Birinci Dunya Sava-
~~ndan once, metodolojiyle ilgili sorun*
lar ba~lammda akademik diinyaya
hakim olan tartl~malarda Naturwissens-
cha ften terimi, kiiltiir ya da tarih bilimle-
ri anlanuna gelen GeistemJissenschaften
terimiyle tam bir kar~1thk i~inde kulla-
ndmi~tlr. Soz kon usu bilimlerin kar~lt
hglnl ozellikle vurgulayan filozof, ger-
~ekli~in hOI tirunez old u~u onciiliinden
hareketle doga bilimleriyle sosyal bilim-
ler arasmda, yontem farkbll~ma daya-
nan a priori bir manhksal ay1nm yapma
onerisinde bulunan Yeni-Kant~1 Wil-
helm tWindelband olmu~tur. Windel-
band'a gore, do~a bilimleri yasalar veya
yasa benzeri genel ili~ki ve ozellikleri
ke~fetmeye .;ah~hklan i.;in, nomotetik
ya da genelle~tirici bir yontem kullarur-
lar; oysa sosyal bilimler veya kiiltiir bi-
limleri bir daha tekrarlanmayan olaylar-
la ve bir fenomenin tikel yonleri veya
biricik olan ve.;helerini konu ald1klan
i.;in, idiografik veya bireysell~tirici bir
yontemi benimserler.

Bir diger onemli Alman dii~iiniirii
Wilhelm +Dilthey ise, Naturwissenschaf-
ten Geisteswissenschaften kar~1thg1n1,
yontem farkhhg1 bakun1ndan degil de,
konu. farkhhg1 baglam1nda ifade eder.
Bu baglamda, Dilthey'in olc;iitii, gerc;ek-
ligin ayr1 ve bagunstz alanlara boliine-
bilece~ini onciiliine dayanlnaktadlr.
ned en lOs. alet; Lat. causa; ing. cause; Fr.
cause; AI. ursache J. Bir ~eyi degi~tirme
ye, bir fenomen ya da olay1 meydana
getirmeye yetili olan ~ey ya da ko~ul,
yarat1c1 etken; bir ~eyi ortaya c;1kartan,
kendisi olmadan o ~eyin kesinlikle var..
hga gelemeyecegi ~ey.
Bir olay1n ortaya c;1kl~1, varhga geli~i,
dogu~u ic;in zorunlu ve yeterli olan, ve
o olaydan zamansal olarak once gelen
~ey; bir olay1n ortaya c;1k1~1nln yeter ko-
~ulu; sonucunun kendisinden zorunlu
olarak c;1kt1g1 ~ey, durum, olay ya da fe ..
nomen.
Nedeni, en genel anlam1 ic;inde bir ~ey
meydana getiren ve 1neydana getirdi~i
~eyin kendisi arac1hg1yla a~klanabildi
gi yaratlcl etken olarak tarumlad1g1m1Z
takdirde, kendisine neden olunan ~ey,
ya yeni bir madde veya toz, ya da eski-
den beri varolan bir ~eydeki bir degi~
medir. Bununla birlikte, teleolojik yakla-
~lm bir k1y1ya ahlacak olursa, bilimsel
ya da felsefr hic;bir gorii~, bir ~ey,
Jnadde ya d a toziin bir neden taraf1ndan
yoktan meydana getirilebilmesini kabul
etmedigi ic;in, nedenin yaratt1~1 ~ey, es-
kiden beri varolan bir ~ey ya da madde-
de gerc;ekle~en bir degi~medir.
Neden dii~iincesinin tarihine bakt1g1-
m1zda, tAristoteles oncesi felsefede, or-
nc:!gin Miletlilerin maddi neden, Empe-
dokles'in fail neden, tPlaton'un da daha
c;ok formel neden iizerinde yo~unla~
ml~ oldugunu goriiyoruz. Aristoteles'in
kendisi ise nedenleri, maddi, fail, formel
ve ereksel neden olmak iizere dort ba~ ..
hk altmda toplam1~t1r.
Bu dort nedenden maddi ve formel.ne-
denler, giiniimiizde estetik alaru dl~Ul
da pek kullan1lmamaktadu. Modern bi-..
neden 617
Hmin dogu~uyla birlikte, ereksel neden
de dog a bilimlerinin, ozellikle de fizigi-
ne d1~1na a t1lm1~tu. Ba~ka bir deyi~le,
Aristotelesc;i dii~iince tarz1n1n reddedil-
mesi ve niteliksel yak.Ja~un ve ereksel
ac;lkla1nan1n yerini niceliksel yakla~un
ve mekanist ac;1kJamarun almas1 y Ia bir-
likte, k1sacas1 1nodern bilimin dogu~u
nun ard1ndan, giiniitniizde nedenden
hemen tiimiiyle fail neden anla~llmak
tadu.
Ortac;ag dii~iin.cesi veya Skolastikler,
bir ~eyin hakikatinin sebe bi ya da teme-
lini ifade eden nedene causa cognoscendi,
buna kar~1n bir ~eyin varolu~unun ne-
denine causa fiendi ad1n1 vermi~lerdir.
19. yuzy1l ingiliz dii~iiniirii J. S. +Mill
ise, iradi eylenue sonuc;lanan nedensel-
lik ic;in fail neden kavram1n1 kullarur-
ken, cans1z nesneler diinyas1nda hiikiim
siiren nedensellik i9n fizild nesneler te-
rimini kullanm1~tlr.
Ote yandan, bizzat kendisinde, kendi
ic;inde bir degi~meyi ba~latan nedene
i'kin neden ad1 verilirken, kendinde
de~il de, ba~ka bir varhk ya da ~eyde
bir degi~meye yol ac;an nedene ise
a~krn neden ad1 verilir. Yine, bir ~eyin
oziinii, formunu, dogas1n1 veren ~ey
olarak neden yak1n neden ve uzak
neden olarak ikiye ayr1hr. Bunlardan
yakrn neden, kendisiyle sonucu aras1nda
ba~ka bir ara terimin, ba~ka bir nede-
nin bulunmad1g1 nedendir. Uzak neden
ise, kendisiyle sonucu aras1nda, kendi-
sinden onceki ~ey ya da fenomenin SO
n ucu, kendisinden sonraki ~ey ya da fe-
nomenin nedeni ohna i~levi goren bir
dizi ara terimin bulundugu nedendir.
Bu baglamda, fenomenleri doguran
neden tiirlerine ya da bir ~eyin neden-
lerine ili~kin ara~tlrmaya, bir ~eyin ne ..
denini belirleme faaliyetine, dogada soz
konusu olan nedenlere ili~kin genel te-
oriye nedenbilinr ad1 veriJir.
Nedenin soz konusu anlanu i9nde,
biitiln bir evrenin nedeni olan, alemi ya-
ratan ezeli-ebedi bir Tann ya da ozgi.ir
bir irideye nedeni olmayan neden ad1 ve-
618 nedensel
rilmi~tir. Nedeni olmayan neden tanmu
ba~ka ~eylere, olay, nesne ve eylemJere
neden olmakla birlikte, kendisi nedensel
bir faaliyetin iiriinii olmayan, nedensel-
lik dizisinin d1~1nda bulunan nedeni
dile getirirken, buna ka"1t olan gorii-
~iin ilkesine, nedeni olmayan neden
kavramuun c;eli~ik oldu~unu dile geti-
ren ilkeye nedenler dizisinde sonsuzca geri-
ye gidi~ ilkesi ad1 verilmektedir. Evrende
mutlak bir nedenselli~in hiikiim siirdii-
~iinii, olaylann meydana getirdi~i ne-
densellik dizisinin zaman ic;inde bir ba~
langiCI olmad1~uu, nedensel zincirde
sonsuzca geriye gidilebilece~ini, neden-
sellik dizisinin d1~1nda kalan hic;bir olay
ya da varhk bulunmadi~Inl one siiren
ilke, kendisine neden olunmanu~ bir nk
nedenin saz konusu olamayaca~lnl,
boyle bir nk nedenden soz etmenin ne-
densellik ilkesinden vazgec;mekle e~an
lamh oldu~unu ifade eder.
Ote yandan, ayru sonuca farkh neden-
ler tarahndan yol ac;dabilmi~ oldu~unu
dile getiren ilkeye, ya da ayru nedenin
farkh zamanlarda farkh sonuc;lara yol
ac;abilece~i ilkesine nedenlerin c;okJu~u
ilkesi ad1 verilmektedir.
nedensel [lng. causal; Fr. ozusal; AI. ursach-
lich]. Nedenselli~i kabul eden, nedensel
eylemlerin varh~1na inanan, nedenetki
dizisinin sonuru olan olu~um, ~ey, yak-
la~Im ya da ilke it;in kullarulan s1fat.
Bu c;erc;eve ic;inde, nedensellik ilkesinin
evrensel gec;erlili~ini kabul eden, her~e
yin nedensel yasalara gore ortaya t;Ikh-
~llll, 'her~eyin bir nedeni oldu~unu',
'yeryiiziinde hic;bir ~eyin nedensiz ol-
nadi~uu, 'hic;bir ~eyin bir neden olma- .
dan varo)alnayaca~Iru' one siiren O~re..
tiye nedtnsel determinizm ilkesi denir.
Yine ayn1 ba~lamda, ayn1 nedenlerin
ayn1 sonuc;lan do~uraca~1n1, ayn1 so-
nuc;lann nedenlerinin de ayn1 olaca~1ru
dile getiren ilkeye, neden sonuc; ili~kile
rinin, gelece~in de aynen gec;mi~ gibi
olaca~1n1 varsayan gene) yasalar ~ek
linde ifade edilebilece~ini savunan dii-
~iinceye nedensel diJzmlilik ilkesi ad1 ve-
rilmektedir.
Ote yandan, alg1da, do~rudan ve ara-
CISIZ olarak yaln1zca goriinii~lerle,
kendi oznel zihin h&llerimizle tan1~sak
bile, d1~ dunyada ozneden ba~lmSIZ
olarak varolan maddi nesnelerin, duyu
verilerinin temeli oldu~unu one siiren
bilgi anlay1~1; alginln, insan zihninin
d1~1nda varolan nesnelerin algisl oldu-
~unu ve alg1ya, insan1n duyu organla-
nni harekete gec;iren, insan zihninden
ba~LmSlZ nesneler tarafmdan neden
olundu~unu, duyu verilerine algdanan
fiziki varhklann neden oldu~unu ileri
siiren alg1 anlay1~1 nedensel alg teorisi
olarak tan1mlanLr.
Yine, insan1n do~al c;evresini neden, in-
sandaki bilgiyi de bir sonuc; olarak de-
~erlendiren bilgi anla y1~lan; her tiir
insan bilgisini, insarun do~al ya da top-
lumsal c;evresinin zihindeki bir yansi-
masa olarak goren, d iizenli, refleksif bil-
ginin kendisine ozgii, bir ic; manti~1
olabilmesini kabul etineyen, do~a ya da
toplumun bilginin nedeni, bilginin ken-
disinin pasif bir urun oldugunu savu-
nan do~ala ve sosyolojist gorii~ler;
duygu ve dii~iincelerin kendi yasalan
olabilmesi.ni kabul etmezken, aralarmda
forme) manhk ta ohnak iizere, tinsel ya
da zihinsel faaliyetin tum iiriinlerini,
maddi iiretim ili~kilerinin yahn bir yan..
sunas1 olarak goren maddeci anlay1~lar
nedensel bilgi teorileri diye kategorile~tiri
lir.
nedensellik (Os. il1iyet; lng. causality, cau-
sation; Fr. cav.salite; AI. causalitiit). Zaman
dizisi ic;inde, bin olmadan di~erinin de
ortaya ~kamayaca~1 iki olay, fenomen,
ya da siirec; aras1ndaki iJi~ki.
Ned en olarak tcuumJanan olay, feno-
men, siirec; ya da olgudan sonucunun
zorunlulukJa c;Lkmas1 durumu; ayn1 ko-
~ullar alhnda, neden ad1 verilen birinci-
si ortaya c;Jkll~Inda, sonuc; ad1 verilen
ikincisinin de ka~ruhnaz olarak birinci-
sini izledi~i iki olay, olgu, siirec; ya da
fenomen arasmdaki ili~ki olarak neden-
sellik, bir olay, siirec;, bir fenomen orta-
ya t;Ikti~I zaman, onun varolu~unu

a~1klayan ba~ka bir olay, fenomen, ya
da si.irecin bulurunas1 durumunu, nede-
nin sonucundan zamansal olarak once
olmas1 hilini, nedenle sonucu aras1nda
en az1ndan di.izenli bir ard1~1khk, birlik-
telik olmas1 durumunu taiumlar. Bu ~er
~eve i~inde, nedensellik, 1 s1rasyla olay-
lar arasmdaki nedensel ba~a kar~ll1k
gelen bir kntegoriyi, 2 genel nedensellik
yasas1 olarak bir ilkeyi ve nihayet, 3 ne
densellik ilkesinjn evrensel get;erlili~i:n.i
savunan bir ogretiyi Hade eder.
Nedensellik, empirik nedensellik ve
1netafiziksel nedensellik olarak iki ba~
hk altlnda toplanabilir. I Hit;bir ~eyin
nedensiz olmad1~1ru, her olay1n, her si.i-
recin ve her olu~umun bir nedeni bu-
lundu~unu, her~eyin kendisini i.ireten
ko~ullar taraftndan belirlendi~ini orta-
ya koyan empirik ya da deneysel neden-
sellik, zorunlulukla belirlenir ve bu zo-
runlulu~n, fenomenler di.inyasmdaki
ad1 detenninizmdir. Empirik nedensellik-
te, neden, kendisi olmadan sonucwl,
yani ba~ka bir fenomenin hi~bir zaman
ortaya ~1kainayaca~1 bir fenomendir.
II Metajiziksel nedensellikte ise, . JTann
di.inyarun nedenidir' ya da 'irade eylern-
lerinin nedenidir' orneklerinde oldu~u
gibi, neden bir olay ya da fenomen
deti), fakat aktif bir toz, ya da gi.i~ti.ir.
Empirik nedenseUi~in hit;bir keyfili~e,
ozgi.irli.i~e yer birakmadl~l yerde, meta-
fiziksel nedenselhkte, belli o)~i.i)er i~inde
bir ozgi.irli.ikten soz edilebilir. Burada
bir gi.ic\in, bir "toztin, tlk Nedenin sonu-
. cunu ozgi.irce, kendilitinden, keyf ola-
rak yaratabilmesi anla~Jlu bir ~eydir.
Nedenselli~in yabuzca epistemolojik
bir kategori mi oldu~u, yoksa onun bir
de ontolojik bir statuye sahip olup olma-
di~l, t;okt;a tart1~drnJ~ bir konudur. Bu
konudaki tar~ma, ku~kucu ve empirist
ele~tiriyle ba~lam1~tlr. Modem empiriz-
me gore, nedensellik yalruzca epistemo-
lojik bir kategoridir, yani nedensellik,
~eylerin kendilerinin bir ozelli~i olma-
yip, yaln1zca onlara ili~kin alg1 ve bilgi-
mizle ilgilidir. Bun a gare, Locke neden-
nedensclligin ele~tirisi 619
selli~in akhn bir ilkesi, olgusaJ bir i~eri
~i olrnakla birlikte, be~ duyu yardimiy-
la karutlanamayan bir onenne oldu~u
nu savunmu~tur. Ti.imtiyle oznel bir
fenomen, salt zihinsel bir yapun olarak
nedensellik anlay1~1, tLocke'tan sonra
+Berkeley ve tHwne tarafmdan da sa-
vunuhnu~tur.
Rasyonalist gori.i~egore, nedensellik
dti~i.incenin bir zorunlulu~u, a prior; bir
dtizenleyici ilke ve dolay1s1yla da bili-
min, bir sonucu de~il de, onkabuli.idi.ir.
tleibniz'in bu t;er~eve i~inde de~erlen
dirilmek duruanunda oJan gori.i~i.ine
gore, nedensellik, yeter neden ilkesinin
belli bir ~ekline kar~1hk gelir. Kant ta
ayn1 gorti~i.i savunmu~tur: Dna gore,
nedensel ba~ ya da nedensellik, dene-
yimde do~rulanabilir olma, fakat dene-
yimden ti.iretilmeme, analiz edilememe
anlam1nda sentetik bir ilkedir. Mtimktin
bir deneyiln tarahndan ~i.iriiti.ilemeyen
nedensellik, bir ~eyi anlamtn1n, d1~
di.inyaya ili~kin bilginin zorunlu bir on~
ko~u1udur.
Bu gori.i~i.in kar~1S1nda ise, nedenselli-
~in ideler aras1ndaki bir ili~ki de~il de,
olgusal di.inyarun akti.iel bir ozelli~ine
kar~dJk gelen bir ba~1nt1 ve belirlenim
kategorisi oldu~u, dolayJsiyla onto)ojik
bir stati.iye sahip bulundu~unu savu-
nan anlay1~ yer almaktadu.
nedenselli~in ele1tirisi [ing. criticism of
aJusation; Fr. critique tU Ia causalite]. Ne-
densellik konusw1u felsefe tarihinde ilk
kez sistematik ve ele~tirel bir bit;irnde
ele alan i.inli.i ingiliz empirist filozofu
David Humeun nedenselli~i epistemo-
lojik bir di.izlemde analize t~bi tutan
e lqtirisiy Je romantiklerin nedenselli~i
daha ~ok ontolojik bir duzlentde de~er
lendiren elqtirileri.
Nedensellik konusuna bizdeki neden-
sellik di.i~i.incesinin kayna~1run ne oldu-
~u sorusunu sorarak yaklaan ve di.i-
~i.incelerin, idelerin izlenimlerin cansiZ
ve soluk kopyalan oldu~unu savunan
empirist Hume, bize nedensellik di.i~i.in
cesinj veren, bizdeki nedensellik idesine
620 nedenselligin eletirisi
kar~1hk gelen izlenimin hangi izlenim
oldugunu sonnu~tur. Ona gore, neden-
sellik idesine kar~ll1k gelen bir izleni1n
yoktur.
Bu d ununda, nedensellik du~tincesi
bizhn zihnimizde nasd ortaya ~1kar?
rlume'a gore, nedensellik idesi bizhn
zihnhnizde, biz nesneler arasmdaki belli
ili~kileri gozlemled igimiz ya da tecrube
ettigi.rniz zaman ortaya ~1kar. Buna gore,
ned en ve son u~tan soz ettigimiz zaman,
omegin A'n1n B'ye neden oldugunu soy-
leriz. Bu durum, A ile B aras1nda nasll
bir ili~ki bulundu~nu gosterir? Dene-
yim bize, d1~ dunyadaki nesneler soz
konusu oldugunda, u~ tur ili~kinin var-
hglnl bildirir.
Bunlardan birincisine gore, A ile B ara-
Slnda bir sureklilik ili~kisi bulunabilir,
yani A ile B birbirlerine ~ok yakJn olabi-
lir. ikincisine gore ise, A, yani ned en
B'den, e~deyi~le sonu~tan zaman bakl-
mmdan once gelir. Ve nihayet, u~uncu~
sune gore de, A ile B birlikte varolur,
yani surekli olarak ayl)l zamanda ortaya
~1kar. Faka t Hwneta gore~ gerek surekJi-
lik, gerek zaman bak1m 1ndan oncelik ve
gerekse ayn1 zamanda ortaya ~1kma,
nesneler aras1nda zorunlu bir ili~ki bu-
lundugunu gostermez. Ba~ka bir deyi~
le, A 'run sye ned en old ugu soylendigi
zamanJ biz A ile B aras1nda ya surekli-
lik, ya zaman bak1mmdan oncelik ya da
ayru zamanda ortaya ~1kma ili~kisi goz-
lemleyebiliriz, fakat bu iki nesne arasln-
da bir nedensellik bag1nhs1 bulamayaz.
tHumea gore, nesneleri ayn ayn ve bi-
reysel olarak du~undugumuz zaman,
varolu~u bir ba~ka nesnenin varolu~u
nu gerektiren hi~bir nesne bulamaYJZ.
Oksijeni ne kadar ~ok gozlemlersek goz-
lemleyelim, bu gozlemlerden kalkarak,
onun hidrojenle kan~hnlacag1 zaman,
bize suyu verecegi sonucunu hi~bir
zaman ~1kartamay1z. OksijenJe hidroje-
nin kan~1m1n1n bize suyu verdigini,
ancak ikisini birlikte gordukten ve onJa
n birbirine kan~hrd1ktan sonra, bilebili-
riz. $u hilde, biz bir nesnenin varolu~u-
nu bir ba~ka nesnenin varolu~undan
yaln1zca deneyim yoluyla ~lkarsayabili
riz. Deneyim soz konusu oldugunda ise,
Hume'a gore, bizde yalnlZCa sureklilik,
zaman bak1m1ndan oncelik ve ayru za-
manda ortaya ~1k1na ile ilgili izleni1nler
vard1r ve biz zorunlu bag1nblarla ilgili
bir izlenime hi~bir zaman sahip olama-
YlZ. Hu1ne burada nedenselligin goz-
teJnledigimiz nesnelerdeki bir nitelik ol-
mad1g1, onun A ve Btnin kapsam1 i~ine
giren omeklerin tekrarlanmas1 sonucun-
da zihinde ortaya ~1kan bir ah~kanbk
oldugu sonucuna vanr.
Oyleyse, biz nasll oluyor da nedensel-
lik ilkesine ilkesine ili~kin olarak bir bil-
gimiz oldugunu du~unuyoruz? Ayn1 B
olay1n1n ayn1 A olay1n1 izledigini bir~ok
kez gorunce, Humea gore, bizde bir
ah~kanhk duygusu meydana gelir. Ve
biz yaln1zca ah~kanhg1n son ucu olan
bir du~unceyi, A ve 8 olaylan aras1nda
varolduguna inand1g1mlz zorunlu bir
ili~kiye mal ederiz. Pa~ka bir deyi~le,
oznel olan bir ~eyi nesnelle~tiririz. Bu
iki olay her zaman birbirlerini izledilcleri
ya da her zaman birlikte ortaya filkbkJa-
n i~in, onlar arasmda bir nedensellik
ili~kisi bulunduguna inantrLZ; oysa,
Hume'a gore, bu kesin bir bilgi degil, bir
inan~, bir ah~kanhkhr. Dahas1, David
Hume nedensellik ilkesinin her tiir bilgi-
nin, d1~ dunyaya ili~kin i~erigi olan bil-
ginin te1nelinde bulundugunu savundu-
gu i~in, onun nedensellik ilkesiyle ilgili
ele~tirisi, insantn kendi zihninin dt~ln
da kalan ~eylerle ilgili bilgisinin ge~erli
ligini ortadan kald1nr; insarun kendi
zihninin d1~mda kalan bir ~eyi bileme-
yecegi sonucunu teyid eder.
Humeun nedenselligi epistemolojik bir
a~1dan ele~tirdigi yerde, tSchellingten
t}ames ve tBergson'a dek, romantikler
veya irrasyonalist du~unurler nedensel-
ligi ontolojik bir a~1dan ele~tirmi~ler
dir. Hume'un nedensellik du~Oncesinin
abartllmastna kar~1 ~1kt1g1 yerde, ro-
mantikler, nedenselligin bir degi~me te-
orisi olarak olduk~a yoksul bir kuram

oldugunu one siirmii~lerdir. Romantik-
lerin bu el~tirisinde 19. yiizyll bilimi-
nin, geli~n yeni dallanyla, nedensel ol-
mayan, daha zengin baP;tnll tiirlerini,
ozellikle de kar~1hkh eylem ve organik
baP;mhlan gozler oniine sermesinin
biiyiik etkisi olmu~tur. Dogantn ~e~itli
liP;ini, onun farkh oge, birey, iiye ve yon-
leri arasmdaki kar~ll1kh baP;nnhhP; on
plana ~Lkaran romantizm, nedenselliP;in
salt nedenden sonuca giden tek yonlii
bir ili~ki oldugunu ve dolaysyla da,
kar~1hkh baP;1mhhk ili~kileri dikkate
almd1P;mda yapay hale gelen bir soyut-
lama ve yetersiz bir kavram olduP;unu
one siirmii~tiir.
nedensel varhk anlayf [ing. causal tire-
OM) of being; fr. tllt!orie causale de /'eire].
tHerakleitos, t Aristoteles ve tLeibniz
gibi filozoflar tarahndan benimsenmi~
olan, yeter neden ilkesine dayah dina-
mik varhk anlay1~1.
Soz konusu varhk anlay1~1, deP;i~meyi
apa~1k bir olgu olarak goriip, onu, orta-
ya ~1kan, olup biten her~eyin bir nedeni
olmas1 gerektiP;ini one siiren yeter
neden ilkesiyle a~1klamaya ~ah~1r. Dog-
matik oldugu kabul edilen ttozsel var-
hk anlay~mm tersine, ele~tirel bir yak-
la~= olan nedensel varhk gorii~ii,
varhP;m salt varolu~unun hi~bir ~eyi
a~Lklamad1P;1m, diinyada soz konusu
olan eylem ve deP;i~menin hesabm1 ve-
remediP;ini belirtir. Soz konusu yakla~
ma gore, bir ~eyin, 'Altm alhndr' ome-
P;inde oldugu gibi, her ne ise o ve kendi
kendisiyle ayru oldugunu soyleyen oz-
de~lik ilkesi tinemli ve deP;erli olmakla
birlikte, tozle, yani altmla ~~itli nitelik-
leri arasmda bir bag kurabilmek i~n, bu
ilkenin yeter neden ilkesiyle tamamlan-
masl gerekir.
nefis. Islam felsefesinde, insan varhP;mm
bedensel y a da daha ~ok biyolojik ihti-
ya~lan biitiiniine birden verilen ad.
Nefis Tasavvufta zaman zaman, insam
diinyadaki ge~ici varhklara, gosteri~e,
maddeye, tutkulara yonelten, bundan
dolay1 her zaman irlldenin kontrolii al-
nesne 621
tmda tutuhnas1 gereken bir i~ eP;ilim
olarak tammlamrken, zaman zaman da,
insamn Tann ile birle~tiP;i yer, goniil
ve dii~iince giicii olarak tammlanml~
tlr.
nelik [Os. mahiyet; Lat. quidditas; lng. qu-
iddity; Fr. quidditt!; AI. quidditiit, washeit].
Bir ~eyin '0 nedir?' sorusu i~in yamt
olan, ozii, mahiyeti; bir ~eyin ay1rd
edici, ozsel ozelliP;i; bir tammda betim-
lenen ozii.
Tiimel bir kavramm, zihin d1~mdaki
bireylerinin deP;il de, yalmzca zihindeki
bireylerinin dikkate ahnan yap1s1, anla-
mr olarak tammlanmak durumunda
olan nelik dii~iincesine gore, omeP;in
insan kavrammm hem neliP;i ve hem de
ger~ekliP;i vard1r. Zira insan denildiP;i
zaman, zihinde onu kar~llayacak bir ta-
sanma ek olarak, insan kavrammm zih-
nin d1~mda delalet ettiP;i bireyler de var-
dir. Oysa, masallarda ge~en anka ku~u
kavrammm neliP;i olmakla birlikte, ger-
~ekliP;i yoktur. Zira zihinde onu kar~lla
yacak bir anlam ohnakla birlikte, zihin
d1~mda anka ku~unun delalet edeceP;i
bir nesne yoktur.
neolojist [lng. neologist; Fr. neologiste]. 1
Gene I olarak, neolo jizm yapan, yani bir
dile yeni bir sozciik, yeni bir kavram ka-
zandlran ya da dildeki bir kavrama yeni
bir anlam yiikleyen, bir bilim dah ya da
disipline yeni bir terim getiren ki~i. 2
Daha ozel olarak da, teoloji ya da ilahi-
yatta, istenen ve kabul edilmi~ olan og-
reti ve inan~lara kar~1t olan yeni bir og-
reti, dogma ya da inan~ getiren kimse
io;:in kullarulan terim.
nesne [Os. e~bah, e~ya; lng. object; Fr. objet;
EL objekt]. 1 Genel olarak. modem felse-
fenin tam ortadan ikiye bolmii~ oldugu
diinyada, ozne kutbunun ka~1smda bu-
lunan varhk. '
2 Duyulardan biri ya da birka~1yla al-
gllanabilir olan, elle tutulabilen, gozle
goriilen, yani zaman ve mekan i~inde
varolan ~ey. Kendisinden soz edilebi-
len, kendisine isim verilen, d1~ diinya-
da tozsel bir varolu~u olan ~ey olarak
622 nesne dili
nesne, belirli bir haCini olan, yer kapla-
yan her ti.irli.i cans1z varht1 gosterir. 3
Bilince sun ulm u~ olan, bilincin bilditi,
tanldttt ~ey; bilme edimi ile bilinen ha-
kikat aras1ndaki bir dolay1m.
nesne dili [Fr. object language; Fr. langage
d' objet]. Ba~ka dillerden, dilsel nesneler-
den detiJ de, dilsel olmayan nesneler-
den, varolan ~eylerden soz etmek i~in
kullan1lan dil.
Buna gore, bir onermenin ancak ve
ancak dilsel bir ifade hakklnda olmama-
Sl durumunda, nesne dilinde oldutu
soylenebilir. Nesne diline, ifade ya da
deyimleri ba~ka bir dilin inceleme k~
nusu olan, ba~ka bir dil taraf1ndan sozii
edilen dil anlammda, 5Dzedilen dil ad1 da
verilir.
nesnel [Os, aynT, vdkrT; lng. objective; Fr.
objectif; AI. objektiv]. 1 Genel olarak,
bilen zih.inden batimSlZ olarak varolan
ger~ek bir nesne; ba~ka bir deyi~le, ger-
~ek, tanJtlanabilir ya da fiziki olan ve
dolaylstyla, durum, fonksiyon ya da
konumu, i~el tecriibeye, zihinsel ya-
~antiya, oznel deneyime bath olmay1p,
herkes taraf1ndan gozlemlenebilir ve
dotrulanabilir bir ~ey olarak nesne; do-
tasl fiziki ol~iim yoluyla belirlenebilen
bir ~ey i~in k ullan1lan s1f at.
2 i nsan1n bak1~1ndan, zihinsel tasar1m-
lar1ndan, diinya gorii~iinden batunsaz
olma durumunu; varhtJn, bilginin, de-
terin algllayan ozneden, bilen zihinden,
deter bi~en insandan batlmSlZ olmas1,
her ne ise o olmas1 halini; bilincin dl~ln
da varolma, bilin~te tasarunla~ ol-
lnaya ihtiya-; duymama, ozneden kesin
ve mutlak bir bi~imde baSJmSJZ olma
durumunu; 3 saru ya da oznellite kar~lt
olarak, bir duruma, olaya, varbta, duy-
gulardan, onyargllardan etkilenmeksi-
zin deter bi~e yetenegini; bir dii~iin
ce, bilgi, yarg., karar ya da tezi, aktiiel
olaylara dayanan veri ve kan1tlarla des-
tekleme tavnru g5stennek i~in kullaru-
lan s1fat.
4 Duns tScottus'la ba~lay1p, 17. ve 18.
yiizy1Ia deksiiren skolastik bir termino-
lo ji ic;inde ise, nesne1 s1fah, zihinden ba-
timSlZ bir varolu~a sahip olmaks1zm,
zihinde bir tasanm ya da ide olarak va-
rolan ~ey i~in kullan1lm1~hr. Buna gore,
tDescartes'1n felsefesinde nesnel olarak
varolmak, zihinsel bir tasanm olarak va
rolmakhr; formeI olarak varolmak ise,
ba~tmstz bir ger~eklite sahip bulun-
makhr. Nesnel sozctitiiniin zihinde bir
tasarun olarak varolan ~ey i~in kullan1l
mas1ndan, zihinden batimSIZ olarak va-
rolan ~ey i~in k ullandmas1na get;i~,
Alman filozofu tBaumgartenle olmu~
tur. Nitekim, tKant'ta nesnel varolu~ ya
da ger~eklik, dii~iince d1~1ndaki, zihin-
den batunstz olan varolu~ ya da ger-
c;eklik anlamma gelir.
Buna gore, oznel varolu~ ya da ger~ek
litin, oznel yargdanrruz, p~in hiikiim
ve etilirnlerimiz 1~1~da bilinen bir
~eyin varolu~unun tersine, d1~ diinya-
da, kendisine ili~kin alg1m1zdan, bilgi ve
kavray1~1nuzdan bat1ms1z olarak varo-
lan, bilinen ya da bilinebilen bir ~yin
varolu~na; herkes taraftndan gozlemle-
nebilir olup, onu teaiibe eden herkes
i~in ayru olan bir ~eyin varolu~une nes-
nel varolu~ ad1 verilir.
nesnelcili.k [Os. ~fokiyye; lng. objectivism;
Fr. objectivisme; AI. objektiuismus ). 1 GeneI
olarak, varhSJn, ger~eklitin bilen ozne
den batuns1z oldugunu dile getiren
gorii~. 2 Metafizikte, nesnel idealizm an-
larrunda kullarulan nesnelcilik, bilginin
hem oznesi ve hem de nesnesinin ayru
ol~iide ger~ek oldugunu ve mutlak bir
varht1n tezahiir ya da i.fadesi oldutunu
savunan akuna kar~1hk gelir.
3 Nesnelcilik bilgi felsefesinde ise, bir
d1~ diinyan1n kendisine ili~kin bilgi-
mizden batmslz olarak, kendi ba~1na
varoldu~nu, bu diinyan1n oznel bak1~
a-;1m1z Ve onyargllanm1zdan batJmSIZ
olarak bildigimiz bir diinya oldugunu
savunan gorii~ii ifade eder. Bilginin, bi-
limin nesnel yontemleri ve akllyiiriitme
yoluyla elde edilen bilimsel verilere da-
yanditlnl ve ~eyleri ger-;ekte oldutu
~ekliyle tasvir ettitini ileri siiren gorii~

olarak nesnelcilik, epistemolojik tckben-
ciligin tam kar~1t1 olan ve dogru bilgi-
nin duyu-deneyinden ti.iretilen ve yal-
mzca duyu-deneyiyle dogrulanan bilgi
oldugunu savunan bir ogretidir.
4 Bilim felsefesinde ise, nesnelcilik, bi-
limsel bilgiyi, bilim adammm ozel ti.ir-
den inan~lan olarak gormeyen ve dola-
ysyla bilimsel faaliyetin oznesiz bir
si.ire~ oldugunu one si.iren bilim gori.i~i.i
ni.i tammlar. Bilimsel teorilerin, dogu~
ve geli~me si.ire~leri boyunca bilim
adamlar1nm katdunlanm zorunlu ktl-
makla birlikte, birey ve bilim adamlan
arasmdakj mutabakat fikrinden bagun-
SIZ ozerk bir varolu~a sahip oldugunu
one si.iren nesneld bilim yorumuna
gore, bilimsel teoriler aralarmda soz ko-
nusu olan belirli ili~kilere ve uygun ka-
mtlara dayan1r; belli sonu~lan varsay1p,
tutarhhk ya da tutars1zhk sergiler.
Bi.iti.in bunlar bir yana, bilimsel teoriler,
bilim adamlanyla bilim adamlan toplu-
lugunun ozelliklerinden bag1mSIZ ozel-
liklere sahiptir.
Nesneld.lik, 5 mantlk alanmda, di.i~i.in
ce yasalan ve 9karun faaliyetinin, insan
psikolojisine indirgenemeyen bir yap1s1
ve i~leyi~i oldugunu ve ti.im insanlar
i~in evrensel bir ge~erlilik ta~Id1gmi one
si.irerken, psikolojizmin tam kar~1smda
bulunur. 6 Nesnelcilik, ahl4k felsefesin-
de, degerlerin, d1~ di.inyada, onlara ili~
kin kavraya~nmzdan ayn ve baguns1z
olarak varoldukJanru, d1~ di.inyada va-
rolan bu degerlerin insan tarafmdan bi-
linebileceklerini, degerlerin insanlann
ahlaki yargdan ve eylemlerini belirleyen
ilkeler olarak kullarulmak durumunda
olduklanm, ve nesnelerle eylemlerin,
kendilerinde insandan bag1ms1z olarak
varolan bir nitelikten dolay1, iyi ya da
degerli olduklanru savunur. Ahlik ala-
nmda, oznelciligin kar~1smda olan nes-
nelcilik; ahJ~kJa ilgiJi bir yargt ya da
onerme tarahndan iddia edilen ~eyin
dogrulugunun, onermeyi kuran ya da
kullanan ki~iden, onun onermeyi kul-
landlgl zaman ve yerden bag1ms12 ol-
nesnel ger~eklik 623
dugunu savunur. Buna gore, ahl~ki nes-
nelcilik dogrulann, insanlann tav1r, yak-
la~Im, uygulama ve inan~lanndan ba-
glmSIZ olarak varoldngunu, omegin
'Hi~ kimse bir ba~kasma, onun ~ekecegi
ac1dan zevk almak amaayla, ao ~ektir
memelidir!' ilkesinin, hpkt 2+2'nin her
yerde, hatta say1 saymay1 bilmeyen bir
toplumda bile dogru olmas1 gibi, her
yerde dogru oldugunu one si.irer.
7 Estetikte, estetik degerin, ona sahip
olan nesnenin, hpkl yuvarlakhk, ~ekil
ve ag1rhk gibi, nesnel bir degeri oldu-
gunu one si.iren nesnelci deger teorisi.
nesnel ger~eklik [Os. viicudu harici; afak'i
laakikat; lng. objective reality; Fr. realite ob-
jective; AI. ob jektive realitiit] 1 Gene) bir
~er~eve ic;:inde, kullandlglmlz dilin, alg1
ve di.i~i.incelerimizin gonderimde bu-
lundugu d1~ ger~eklik; ger~ek varhk ya
da varolu~a ait olan ger~eklik ti.iri.i; ak-
ti.iel varolu~a sahip olan, akti.iel olarak,
ger~ekten varolan bir ~ey i~in soz konu-
su olan ger~eklik tar21.
2 Nesnel ger~eklik daha ozel bir ~er~e
ve i~inde ise, akti.iel olarak varolan ~ey
ler i~in oldugu kadar, ideler, dii~i.inceler
i~in de soz konusu olan ve bir ~eyin
ozi.iyle ilgili olup, akti.iel olarak varolan
ya da di.i~i.incede tasanmlanan bir ~eyin
yetkinligini ifade eden ger~eklik ti.iri.ini.i
ifade eder. Ornegin, bir melek di.i~i.ince
siyle, insan ba~h at di.i~i.incesini kar~l
la~brahm. Bunlardan ikisinin de varol-
madlgl, ikisinin de akti.iel bir varolu~a
sahip olmad1g1 soylenebilir. Bw\Unla
birlikte, bir melek di.i~i.incesi insan ba~h
at di.i~i.incesinden daha bi.iyi.ik bir nes-
nel ger~eklige sahiptir, ~i.inki.i bir melek
di.i~i.il'lcesi, ins an ba~h at d i.i~i.incesine
gore daha yetkin bir varhgm di.i~i.incesi
dir.
nesnel goredlik [tng. objective relativism;
Fr. relativisme objectif; AI. objektive relati-
vismus ]. Algmm nesnesinin, farkh pers-
pektiflerin i.iri.ini.i olan ti.im gori.ini.i~le
rine ger~ek bir nesnellik yi.ikleyen
epistemolojik ogreti.
Bu ~er~eve i~inde, ayn1 zamanda pers-
pektif trealizmi olarak da tarumlanan
624 nesnel idealizm
nesnel gorecilik, nesnenin algdayan bi-
reylerin farkhhklanna, bak1~ ac;llanna
bagh olan farkh gorunu~lerinin ayn1
ol~ude ger~ek old u~nu, nesnel bir te-
rn eli bulundugunu dile getirir.
nesnel idealizm [ing. cbjective idealism;
Fr. idealisme object~{; AI. objektive idealis-
"ulS]. +Kant sonras1 Alman idealist filo-
zoflan tarah.ndan savun ulan varhk gO-
ru~u; gerc;ekten varolan1n tGeist ya da
mutlak bir Zihin oldugunu, d1~ dunya-
da varolan her~eyin bu nesnel varhg1n
tezahurunden, evrimindeki ad1mlardan
meydana geldigini dile getiren metafi~
zik ogreti.
Dogan1n, yalntzca, dogruluk ol~utunu
yerine getiren ideal yargllarda one sii-
rulen yonelimsel nesnelerin bir toplam1
oldugunu, soz konusu yonelimsel nes-
nelerin tam bir ger~eklige sahip olmad1-
g1n1 savunan; ba~ka bir deyi~le, ruhsal
varhklar, z.ihinsel ozneler de aralartnda
olmak uzere, hem maddi dunyay1 mey-
dana getiren nesneleri ve hem de zihin-
sel diinyantn nesnelerini salt fenomen-
ler olarak goren, ruhlann kendinde
~eyler, gerc;ekten varolan varhklar ol-
madtg11U, tek ger~ekligin, ger~ekten va-
rolan ~eyin nesnel linin kendisi, mutlak
Zihin oldugunu one suren nesnel idea-
lizm, butun bir doga dunyasuu yalnz-
ca, ba~lang1c;ta potansiyel olarak her~y
olan, fakat aktuel olarak hi~bir ~ey ol~
mayan M utlak Varhk "1n kendini tan1ma,
gerc;ekle~tinne ve aktuelle~me sureci
olarak gorur.
nesnellik [Os. dfriyyet; ing. objectcPity; Fr.
cbjectivite; AI. objeklivitiit). 1 Nesneleri,
zihinden bag1ms12 varhklar olarak konu
alma niteligi. 2 Olaylara ki~isel oge ve
ehnenlerden etkilenmeden, oznel egi-
limlerden baglmSIZ olarak ve onyargda-
rlll olumsuz etkisini i~e kan~hnnadan
yakla~ma durumu. 3 Bilimsel ara~tu
mada genelge~erliligi olarlt herkes i~in
baglay1c1 evrensel sonu~lara ula~abil
mek i~in, oznel ogeleri i~e kan~bnna
dan, olay ve olgulara oldugu ~ekliyle
yakla~ma tavn.
NesneUigin doga bilimlerinin olmazsa
olmaz bir ozelligi oldu~ yerde, onun
sosyal bilimlerde, ozellikle de sosyoloji-
de eri~ilmez bir hedef oldugu belirtil-
mi~tir. Buna gore, sosyolojide, 1 tum
yarguar, aktorlerin kendi deneyimleriyle
renklenen oznel degerlendirmeler old u-
gu veya en az1ndan oznel m iilahazalar
i~erdigi; 2 onermeler anlam bakimtndan
dil baglamlanyla snurland1g1; 3 sosyo-
lojik teoriler topl urn teorileri tarahndan
yarattld1g1; 4 gozlemler zorunlulukla
teori yuklu olduklan; 5 toplumun tum
uyeleri farkh degerlere sahip bulundu-
gu ve dolay1s1 yla sosyologlann goru~
ve argumanlan bu degerlerden etkilen-
digi i~in, nesnellikten soz edebilmek
mumkun degildir.
nesnel iiliimsiizluk [ing. objective immorta-
lity; Fr. immortal itt objective). Ruhun
olulnsuzlugunun ki~ilik problemine yol
a~masl nedeniyle; bedenli olumsuzlu-
gun ise, insanda, bir bedenle dirilecek
olarun kendisi olup olamayacag1 ku~
kusunu dogurdugu gerek-;esiyle, ger..
~ek anlamda olumsuzlugiin yalniZCa
Tanr1'ya ozgu oldugu tezinden hareket
edilerek geli~tirilen ve insan it;in olum-
suzlugun, oldukten sonra sonsuza kadar
ya~yacak olan, biz insanlarm ne oldu-
gunu, ne du~undugiimuzu en iyi bir bi-
~imde bilen Tann"nn zihninde ya~a~
maktan, biz insanlarla ilgili her~yi
belleginde tutan Tann'nm belleginde va-
rolmaktan olu~tu~u savunan olum-
suzluk goru~u.
nesne tan1m1 [ing. real definition, thing deft
ni ton; Fr. difinition de chose; AI. real dtjini-
ticm ]. 6z tarurru olarak da bilinen ve bir
~eyin ne oldu~nu belirleyen, bir ~eyin
ozsel ozelligini, ozunu, dogaslru, formu-
nu ve yap1Suu ifade eden tarum tiirti.
Bir nesne tazunu yapmarun en basit
yolu, larumlanan ~ey )'a da ~eylerin yer
ald1g1 alt-s1n1fl kapsayan daha geni~ ilk
s1rufla, tantmlanan ~eyin yer ald1g1 alt-
Slruft, ayru s1rul it;indeki diger alt-
struflardan ayran temel ozelligi ifade
ebnektir. Alt-s1ruflardan olu~an daha

geni~ stn1fa soz konusu alt-s1n1flann
cinsi, alt-suuflara soz konusu dnsin tur-
leri ve nihayet bir ti.iri.i ayn1 cins i~inde
ki diger ti.irlerden ay1ran ozellige de tur-
sel ayuun ad1 verildiginden, nesne
tanun1na ayn1 zamanda, yak1n dns ve
tursel ay1r1m gozetilerek yap1lan tan1m
ad1 verilir.
Buna gore, ome~n 'dikdortgen'i tarum-
lad1guruz1 varsayahm. Bir ti.ir olarak
dikdortgeni de i.;eren yakm cins 'para-
lelogram', dikdortgeni ba~ka paralelog-
ramlardan ay1ran tiirsel ay1nm da, dik-
dortgenin dik a-;1h olmas1d1r. Bu
durwnda, 'dikdortgen'in tarunu, 'dik
a~ll1 paralelogram' olacakhr. Yakm cins
ve tilrsel ay1r1m kurallna tam olarak uy-
mayan bir nesne tanun1, ya yanh~ ya da
yarulhca olur. Ornegin, 'kare'yi '~it ke-
narb paralelogram' olarak tarumlamak
yanh~br, ~i.inki.i tanun, yak1n cins (dik-
dortgen) yerine, uzak cinsi (paralelog-
ram) verdigi ipn, kareden ba~ka ~ekille
ri de kapsar.
Yine, 'e$kenar i.i~gen'in, 'rum kenarlan
ve a~llan e~it olan i.i~gen' ~eklindeki ta-
nimma, yan1lhc1 bir tarum oldugu ge-
rek~esiyle itiraz edilebilir, zira daha
once hi~ e~kenar i.i~gen gormemi~ olan
biri, i.i~genlerin, e~it a~llara sahip olma-
dan da, e~kenar oh1bilecegini di.i~unebi
lir. Bir nesneler suufuun bir ozelliginin
(i.i~genlerin e~kenarhhk ozelliginin e~it
a~ya sahip olma ozelli~ni i~ermesinde
old u~u gibi) ba~ka bir ozelligi de i~er
mesi durumunda, tan1m yararh olmak
yerine yanllhcl olabilecegi i9Jt, tanunda
iki ozelli~ birden vermek gerekmez.
nevroz (ing. neurosis; Fr. nlurose; AI. neu-
rose]. Davrana~ bozukluklanna ~oy a~
makla birlikte, ki~iligin bir bi.iti.in olarak
yakllmastna neden olmayan akd hastah-
ga, ki~iye ruhsal olarak hasta old ugunu
bildiren i~ ~atl~malarla belirginle~en
sinir hastah~.
Belli ba~h tipleri aras1nda histerinin,
nevrasteni ve psikasteninin buJW\dugu
nevrozun, sanlldlgtntn aksine, ruhsal
kokenli oldugu ozellikle Freud un ~a-
niceliksel 625
l1~ma ve ara~hrmalar1 yla, nevrozun
nedenlerine dair ara~tumalar1n sonucu
olan psikanalizle a~ikar hale gelmi~tir.
Bilin~d1~1 ~ah~malara ve bunalbya
kar~1 olu~turulan savunmalar1 simge-
leyen nevrozlarda, yine bozuklugun,
bilin~ ve k.i~ilik alanlar1nda ohnay1p,
duygusal alanda ortaya ~1kttg1 anla~ll
ml~hr.
niceleyjci [ing. quant~fier; Fr. quantificate-
ur; AI. quantifikatar]. Manhkta, bir ya da
daha fazla say1da degi~keni bir nicelige
baglayan ve giindelik dilde 'ti.im, bi.iti.in,
hi~bir, baz1, her ...' gibi sozci.iklerle kar-
~llanan terim.
Bu baglamda a~1k bir onermeyi, degi~
kenin alabilecegi ti.im degerleri kullana-
rak bir ti.imel onermeye donii~tilrmek
i9n kullantlan 'Her x' gibi sembollere
tilnrel niceleyici; a9k bir onermeyi degi~
kenin alabilece~ baz1 degerleri kullana-
rak tikel bir onenneye doni.i~rurmek
i~in ba~vurulan 'Baz1 yler' gibi sembol-
lere tikel niceleyici ad1 verilir.
Ote yandan, dogruluk fonksiyonu
manng1ndaki baz1 yetersizliklerin gide-
rilmesi a1nac1yla olu~turuhnu~ alan
manllga, niceleyicileri kapsayan temel
manhk boli.imi.ine niceleme manttt1 ad1
verilir. Niceleme manhg1n1n en onemli
ozeiJigi, onWl basit onenneleri nicelik-
leri balom1ndan ele almas1du.
nicelik [Os. kemmiyet; l~tg. quantity; Fr.
quantit~; AI. quantitiH). 1 Dii~iincenin
temel ka tegorilerinden biri olarak, ol~i.i
len ya da ol~i.ilebilir olan bi.iyi.ikli.ik. 01
~i.ilebilen ya da say1labilen, artabilen ya
da azalabilen bir ~eyin ozelligi. Homo
jen, yani bir cinsten olan, ya da par~ala
n arasmda benzerlik bulunan ,eylerin,
ger~eklikte ya da di.i~i.incede, homojen
par~alara boli.inebilmesinin ya da bu
par~alaran bir araya geli~inin nesneye
kazand1rd1ga belirlenim.
2 Manbkta kategorik bir onermenin
ti.imel ya da tikel olmas1 durumu.
niceliksel [Os. kmlmi; ing. quantitative; Fr.
quatrtitative; AI. quantitative]. Mahiyet ya
da nitelikle de~l de, ol~i.imle, saylyla il-
626 niceliksel hazcJhk
gili olan bir ~ey ya da disiplin; rakamsal
verilerin toplanmasz ve analizine yone-
len yakla~1m ya da yontem i~in kullaru-
lan niteleme.
Bu ba~lamda, orne~in sosyolojide, an-
lamlan vurgulayan, anlamaya dayanan
yorumcu ya da henneneutik sosyolojinjn
tam kar~1smda yer alan sosyoloji anlay1-
~ma, say1sal verilerin toplanmasmdan
meydana gelen, pozitivist epistemolojiy-
le ili~kili yal<Ja~nna niceliksel metodoloji
ad1 verilir. Yine dilbilimde, dilsel olgula-
n nicelik a~1smdan inceleyen disiplin ni-
celiksel dilbilim olarak tarumlarur.
niceliksel hazc1hk [ing. quantitative hedcr
nism; Fr. h~donisme quantitat~f]. Kireneci
thazahkta veya tBentham'm hazah-
~mda omeklenen, ya~amda ger~ekten
de~erli olan tek ~eyin haz oldu~u gorii-
~iiyle birlikte, hazlar arasmda niteliksel
bakmundan bir ayuun yapmayan, dola-
y1s1yla amaon, nicelik bakmundan ola-
bildi~ince ~ok haz elde etmek oldu~unu
one siiren haze anlay1~.
Haz.zm tek bir tiirden oldu~u ve bu
hazzm nitelik bakmundan farkhhk gos-
termeyip, yahuzca nicelik bakmundan
farkhhk gosterdi~i gorii~ii diye tarumla-
nabilecek olan niceliksel hazct.ltk, onemli
olarun yalruzca olabildi~ince ~ok haz
elde etmek oldu~unu, dolay1s1yla .bu
haz.zm okuyup anlamaktan, l<Jasik Turk
ya da Ban miizi~i dinlemekten mi, yoksa
~arap i~ekten mi geldi~i hususunun
hi~bir onemi olmad1~m1 dile getirir.
Hazohk, ama daha ~ok niceliksel haz-
c&hk, ilk kez olarak, ya~aJJ\liUJ\ tek ama-
CliWl haz elde etmek oldu~nu dile geti-
ren bir insaru, bir~ok deli~i olan bir
f19-ya benzeten, delikleri oldu~u i\, h-
c;uun hi~bir zaman doldurulamayacagt-
ru one siiren tPlaton, ve daha sonra da,
niceliksel hazcll&~l domuz folsefesi olarak
tarumlayan T. Carlyle adh ingiliz dii~ii
niirii tarafmdan ~iddetle ele~tirilmi~tir.
Nietzsche, -Friechich. 1844-1900 ylllan
arasmda ya~am1~ olan iinlii Alman dii-
~iiniirii. Temel eserleri: Die Frochliche
Wissenschaft [Ne~eli Bilim], Also Sprach
Zarathustra [Zerdii~t Boyle Buyurdu],
Jenseits von Giit und Buse [iyi ve Kotu-
niin Otesinde], Zur Genealogie der Moral
[Ahlakm Soykiitug-u Ostiine}, Der Wille
zur Macht [Gii~ lstemi].
tAydmlanma akllc1h~1, thiimanizm ve
tdeizminin manhksal sonuc;lanru ~1kar
sam1~ olan Nietzsche, tKierkegaard'm
yapt1~1 gibi, ne tfideizm yoluna girmi~,
ne de tHegel gibi, inan~ ve akJ1 daha
yiiksek bir diizlemde uzla~unnaya ~a
h~m1~hr. Ba~ka bir deyi~le, Aydmlan-
ma dii~iincesinin mantlksal sonu~lanru
~1kartlrken, Ayd1hlarunamn silah1 olan
ak11 en keskin bir bi~imde kullanrru~
olan Nietzsche, 'Tann'mn oldii~iinii'
iddia etmi~tir. Tann'mn oliimii kar~t
smda, hiimanizmin de anlam1 olmad1g-1-
ru, zira Tann'run yoklu~unda, insamn
metafiziksel baklmdan ilk ve temel olma
iddiasuun bir temeli bulunmad1~lnl one
siiren Nietzsche, hiimani.zme ka~1 9k1-
~mda, insam tannJa~hran, ona hayvanf
varolu~u a~ma olana~1 veren ba~arda
rm temelinde, hakikatin de~il de, yanh~
ve yarulsamarun bulundu~unu gooter-
meye ~ah~mJ~tlr.
Ba~ka bir deyi~le, Yunan felsefe ve sa-
natma ili~kin ara~hnnasmda, sanahn
uyum ve diizenle birle~tirilen Apollon'a
dayanmad1~uu, Dionysos'un kaotik ve
y1k1c1 giiciiniin bir ifadesi oldug-unu one
siiren Nietzsche, diizenli bir goriinii~ler
diinyas1 fikrinin, uyumlu ve birlikli bir
ger~eklik inanonm koca bir yalan oldu-
~unu, Bah metafizi~inin, en azmdan
Sokrates'ten beri ger~~kli~i ~arp1th~1m,
metafizi~in insanh~ temel yanl&~lan
ru, sanki temel halcikatlermi~ gibi ifade
eden sazde bir bilim oldu~unu one siir-
mii~tiir. Akhn da duyulann tamkh~1m
~arp1tmak i~in kullanlld1~ln1 soyleyen
filozof, goriinii~lerin fenomenal diinya-
51 d1~mda hi~bir ~eyin olmad1~m1 sa-
vunmu~tur.
Bu ~erc;eve ic;inde, gorii~lerini daha ~ok
ahlak alaru iizerinde yo~unla~tuan Ni-
etzsche ondokuzuncu yuzy1lm di~er dii-
~iiniirlerinden birka~ noktada farkhbk
gosterir: Ba~kalan, 19. yiizytb gii~ ve
giivenlik ~a~1 olarak goriirken, Nietzs-

che modern insamn benimsedigi deger-
lerin geleneksel dayanaklanrun ~oktti
giinii dii~iinmii~tiir. Prusya ordusu
gii~lenir ve teknik ilerlemeler, insanhgtn
gelecegiyle ilgili olarak biiyiik bir iyim-
serligin dogu~una yol a~arken, Nietzs-
che insanhgr gelecekte korkun~ sava~la
nn bekledigini sezmi~tir. 0, modem
insaru tam bir thi~!iiligin bekledigini sa-
vunmu~tur. Modem insan i~in, Alman
orduswtun gii~lerunesi, bilimsel geli~
meler pek onemli degildir. Asd onemli
olan, Hristiyanhgm Tann'sma duyulan
inancm sarsdrm~, Hristiyan ahlk.tmn
dayanaguu yitirmi~ olmasrdrr.
Nietzsche'ye gore, Hristiyanhga duyu-
lan inan~ ~okerken, insanlar Darwin'in
evri.m fikrine giderek daha ~ok inarur
olmu~lardrr. ~ok tehlikeli olan bu ge-
li~me, ona gore, insan ve hayvan ara-
smdaki aynm1 ortadan kaldrrmr~ll r.
Nietzsche'ye gore, Tann inancrrun ~ok
tiigii yerde, insanlardan Darwin'in og<e-
tisine inanmalan bekleniyorsa, gelecekte
vah~i ve korkun~ sava~lann ortaya ~k.t
~ hi~ kimseyi ~a~ubnamahdrr.
Nietzsche'ye gore, insan ozii itibariyle
iyi ve yetkin bir varhk degil de, bir kap-
larun srrtrna atlamaya can alan ta-
mallir, merhametsiz, tabninsiz ve k6-
liiciil bir varhkltr. Bunwtla birlikte,
insanlar yiizyrllardan beri bu dog<u bil-
giyi, insarun iyi ve yetkin bir Tann tara-
ftndan ozel olarak yaralllmr~ e~siz bir
tiiriin iiyesi oldugu ve Tanrr'nrn insaru
yerle~tirmi~ oldugu evrenin teleolojik
bir sistem meydana getirdigi kurgusu
ya da hipoteziyle basllrrm~hr. Nietzs-
che'ye gore, bilim bu kurgu ya da rasyo-
nalizasyonlan~ yanh~ veya temelsiz ol-
dugunu gostermi~tir. lnsarun Tann
taraflndan yaralllm1~ ozel bir varhk ol-
dugu veya evrende bir diizen bulundu-
gu fikrinin bir masaldan ba~ka hi~bir
~ey olmadrgr bilgisi, insanlann kar~1
koyu~una ve ondan habersiz olma arzu-
lanna ragmen, bilincimize adeta zorla
ginnektedir.
Friedrich Nietzsche'ye gore, biitiin uz-
la~rmsalhgtmlz, geli~tirmi~ oldugu-
Nietzsche, Friedrich 627
muz tiim degerler, insanlan diinyamn
ger~ek dogasrru gormemizi engelllemek
amacryla geli~tirilmi~ ara~lardan ba~ka
hi~bir ~ey degildirler. in~an ona gore,
gorene~en gerisindeki ~rplak ger~egi
gonnekten ve diinyamn ama~srz, an-
lamsrz oldugunu te~his etmekten ka~m
drgr i~in, yiizeyde kalmayr, rahathk
veren dii~iincelere srgmmayr, ortalama
degerlerle ya~mayr yegler.
Tann'nut oldiigiinii soyleyen Nietzs-
che, soz konusu gorii~ii ve ebedi donti~
ogretisiyle, i~te bunu yrkmaya kalkl~lr.
Buna gore, Tann'mn oldiigiinii soyle-
mek, insanlann evrende bir diizen bu-
lunduguna arllk daha fazla inanamaya-
caklanru soylemek anlamma gelir.
Nesnel bir diizen gibi goziiken ~ey, ona
gore, insanrn evrende bir ama~ ve
anlam bulunduguna inanma ihtiyacr-
nm, kaosa yansrtdmasmdan ba~ka hi~
bir ~ey degildir. i~te, evrende olup
biten her~eyin yeni ba~tan bir~ok defa
yeniden ortaya ~rkacagmr dile getiren
ebedi donii~ ogretisi, insanm ama~ ve
anlamdan yoksun olan bu diinyaya bir-
~ok kez gelecegini vurgulayarak duru-
mu biraz daha agrrla~tmr. Tann var de-
gilse eger, Friedrich Nietzsche'ye gore,
insamn ~aba ve miicadelelerini, bo~una
olmaktan kurtanp, temellendirecek bir
~ey de yoktur ve ilerleme dedigimiz
~ey bir 111m bir yamlsamayr ifade eder.
Friedrich Nietzsche, i~te bu durumu
insanrn bu diinyadaki durumunu, Pla-
ton'un iinlii tMagara Benzetmesinde
ge~en insan ya da mahkumlarm duru-
muna benzetir. Nietzsche'ye gore, ondo-
kuzuncu yiizyrhn, fabrikalarda ~ah~an
kole insaru bir magararun dibinde zinci-
re vurulmu~ olarak ve duvardaki golge-
leri ger~ek sanarak ya~maktadrr. Ni-
etzsche de, llpk1 tPlaton ve Kierkegaard
gibi, zincirlerden kurtulmamn miimkiin
olduguna inamr. 6megin, Platon'a
gore, az sayrdaki birka~ insan, bu i~ ne
kadar zahmelli olursa olsun, zincirlerin-
den kurtulup, magaramn dr~uta, idea-
Jar diinyasma yiikselebilir. Bunu da in-
sanlar, herhangi bir dogaiistii giiciin
628 Nietzsche, Friedrich
yard1m1yla degil d~, kendi dogal.gi..h;le-
ri veya a1<Jllanyla ba~arabilirler. I~te bu
nokta, Kierkegaard ve Nietzsche'nin,
Platon'dan aynld1klan yerdir. Kierkega-
ard da, elbette magaran1n d1~1nda giizel
ve aydmhk bir diinya bulundugundan
emindir. Fakat onda, kurtulu~ ve maga-
ranln d1~1ndaki giine~li diinyaya yuk-
seli~, dogal yollarla degil de, dogaustii
bir yoldan, yani inancm su;ray1~la, insa-
nln kendisini Tann'ya teslim ehnesi su-
retiyle olduguna inan1r.
NieW;che'ye gore, yalruz Platon degil,
Kierkegaard da kendi. kendisi aldabnak-
tadu, zira magaran1n d1~1nda ba~ka bir
diinya yoktur. Zincirlerden kurtulu~
tan, magaran1n ag1z1na dogru hrmanl~
tan soz etmek miimkiin olmakla birlik-
te, magaradan -;1k1~tan s.Oz edebilmek
miimkiin degildir. ~te magaran1n ka-
ranhgt i-;inde, zindrlerden kurtulup, bu
brmaru~1, onun anlamsLZ oldugunu bile
bile, tekrarlayan, bu aamasLZ hakikati
kabul edebilecek kadar gu-;lii olup giile-
bilmeyi beceren insan, Nietzsche'nin
iistiin insaru.du.
Nietzsche'nin iistiin insaru, demek ki,
belli bir evrim siirecinin ardandan, in
sanlar aras1ndan -;oop, biitiin insanhg1
yonetecek, tum insanlara tahakkiim ede
cek bir diktator degildir. 0, her ne kadar
ondokuzuncu yuzyllda kapitalizmin ya-
ratbgt fabrika kolelerine, kapitalizmin
Hristiyanbktan miras ahp korudugu
kBle ahUiktna, burjuva demokrasisiyle
onun e~itlik idealine kar~1 -;karken, bu
diizenin veya Avrupa'daki demokratik-
le~menin bir yandan da zorbah.k, aci-
masLZ bir diktatoliin ortaya t;~kl~l i-;in
gerekli altyaplyl haZJrladlglru soylemi~
olmakla birlikte, onun iistlin insaru, sa
ruld1gtn1n tersine, Hitler detildir. Ni
etschenin iistiin insaru varolu~un bo~
lugunu ve anlamsLZhguu gorebilen,
magaradaki karanhk i-;in her~eye rag-
men hnnanmay1 se-;en az say1daki bi-
reydir. Ost insan, kendisi, tutkulan,
gu-;lu yanlan ve zay1Haldan iizerinde
egemenlik kurarak, ba~kalann1n ya da
kendi tutku veya gii~ii21iiklerinin kole-
si obnaktan kurtulup, efendi hAiine gel
mi~ olan insandu. 0 st insan varhgm
dogaslnl, varolu~un ozunii tema~a et-
tik-;e, bulanh duyan, fakat bu bulanllyt
a~a~acak kadar gii-;lii olan insandxr.
D st insana omek olarak, Biiyiik isken-
der'i, Sezar'1, Napolyon'u ve Leonar-
do'yla Michelangelo'yu veren Friedrich
Nietz.sche'ye gore, egilip biikiihneyecek
derecede gii-;lii ve kah, geleneksel
kurum ve degerleri y1kabilecek kadar
cesur, bulamad1g1 diizeni meydana geti-
recek kadar yarabc1 ve kotiimserligi
olumlamaya donii~ti1recek kadar se-;kin
olan biri olmak durumundad1r. Ost in-
sam belirleyen en onemli ozellik olarak
yarahahk iizerinde duran Nietzsche,
bu yarabohkla da daha -;ok sanatsal ya-
rahc1hg1 anlalmak ister. Yarat1ahg1 ise
gii-; istemine baglayan filozof, dogalan
farkll olsa da, tum insanlarda ortak olan
bir oge bulundugunu sayler: Gii-; isteti,
ya da -;evreye egemen olma diirtusii.
Ona gore, biitLin varhgm temelinde,
daha gii-;lii olmaya yonelmi~ bir istek,
bir irlde vardu. Nietzsche canb olanm,
ya~ayan1n bulundu~ her yerde gu-;lu
olma isteginin kokle~mi~ oldugunu
sayler. Ya~amtn temel nedeni, gii-;lii
oJma istegidir. insanoglu yaln1zca ken-
dini korumak ve ya~amak istemez; insa-
noglunun asal istedigi daha gu-;lii ol
makbr. Bu evren gii-;lii olma isteginin
hiikiim siirdugu bir evrendir.
Gii-; istemi, gii-;lii olma arzusu, kendisi-
ni hi-;bir san1r tanunadan her yone flrla-
mak, her tarafa saldarmak ~klinde g&-
terir. Fakat bu, hayvanf ve vah~r olan
bir ~eydir. Oysa insaru insan yapan ~ey,
kendisindeki gu-; istemini koruyup yon-
lendirebilme yetenegidir. lnsan1n ken
disini, ideal bir diizen yaratma ad1na,
kaosa diizen yiikleme amac1yla bu ~e
kilde disipline etmesi, Nietzsche'ye
gore, gu-; isteminin en yiikSek ifadesidir.
U stinsan, ba~kalanndan -;ok, kendisini
a~abilen; ba~kalann1n degil de, kendi
kendisinin efend.isi olabilen insandu.
0 st insaru insanm kendi kendisini ger-
-;ekle~tirebilmesinin bir modeli olarak

goren Nietzsche, bu baglamda sanatsal
yarahe1hg1 insam Tann'ya en fazla ben-
zeten ozellik olarak degerlendirmi~tir.
Tanr1'nm yoklugunun sonucu olan
diizen yoksunlugt.nda, yarahc1 ya da
iist insan, kendi i.;indeki kaostan minya-
tiir diizen yarahp, bunu d1~ diinyadaki
kaosa aktarabilen ki~idir.
Ba~ka bir deyi~le, insan it;in mutlulu-
gun, hazda degil de, giit;lii olmakta yat-
hguu soyleyen, Nietzsche'ye gore, boyle
bir mutluluga vannak, sert bir disiplini
gerektirir; t;iinki.i hayvani it;giidiilere,
basit hazlara kapdd1g1 siirece, insan ger-
t;ek ve iistiin giit;ten yoksun kahr. Duy-
gularml, egilimlerini yiicelten insan,
hayvanJarm it;inde bulundugu durum-
dan s1ynlarak yiikselir ve gert;ek insan
varhgma ula~1r. [~te bu ideal insan, Ni-
etzsche'nin iistlin insarud1r. Ona gore,
iistiin insan, insanoglunun amaad1r.
Nietzsche insarun yenilmesi, a~1lmas1
gereken bir varhk oldugunu soyler. Her
varhk kendisinden iistiin bir ~ey yarat-
m~hr; bundan dolay1, insarun da ken-
disini a~1nas1 gerekir. Maymun insarun
goziinde ne ise, insan da iistlin insarun
goziinde o olmahd1r. Nietzsche, yeryii-
ziiniin anJam ve amacmm iistiin insan
oldugunu soyler, t;iinkii insan dogasma
yara~an, gii,.lii, korkusuz ve ac1mas1Z
olmakbr; yarat1ohga ve ileriye yonel-
mektir. Nietzsche insamn ahlakf deger-
leri oldugu gibi benimsemek yerine,
yeni degerler yaratm.as1 gerektigini sa-
vunur. lnsan degerleri haz1r bulamaz,
t;iinkii degerleri ona aktaracak hi,. kimse
yoktur. tnsanogluna, iyinin ve kotiiniin
ne oldugunu anlatacak, at;lklayacak ve
kabul ettirecek iistiin otoriteler bulun-
mamaktadlr. insan yapayabuzd1r ve ha-
yatmm anlamm1, baglanacaAt degerleri
yeni ba~tan ozgiirliik i~de kendisi ya-
ratm.ak zorundad1r.
Nietzsche'ye gore, ya~anun temelinde
giit;lii ol.ma istegi var ise, ~itlik, top-
lumsal bar1~ ve ~arlarda uyum soz ko-
nusu olamaz. 0, Hristiyanbgm ve genel
olarak idealizmin ahlak an1aYJ~U1ln, bir
sahtekarhk ve yarultmaca oldugt.nu
nifelik 629
soylemi~tir. Nietzsche acuna ve sevgi
ahlalaru, giit;lii insaru yolundan t;eviren,
onu gii~siiz insanlar diizeyine indiren
ve kiit;iilten bir tuzak ve bir ti.ir ikiyiizlii-
liik olarak gormii~tiir. 0, zamarurun bu
ahlak1ru bir kole ahlak1 olarak nitelemi~
ve Hristiyanhgm tiim degerlerine kar~1
t;tkml~hr. insanbgt bu kole ahlakmdan
kurtanna t;abasl veren Nietzsche, bunun
yerine efendi ahlaklru onenni~ ve boyle-
likle insanlara yeni amat;lar, yeni deger-
ler getinneye t;ah~nu~hr.
nihil est in intellectu quoc,l non prius fu-
eril in sensu. Bilginin kaynagmda yal-
nlZca deneyirnin bulundugunu, deney-
den baguns1z bir bilgjnjn soz konusu
olamayacagtru; her~eyin duyumlann
izlenimlerinden tiiredigini, izlenimler-
den daha sonra bellekte, onlann tasa-
runlarmm iiretildigini, bu tasanmlann
t;e~itli ~ekillerde birle~tirilmeleri ve i~
lerunelerinin soyut dii~iincelere gotiir-
dugunii savunan empirizmin temel tezi-
ni ifade eden Latince deyim:'Zihinde,
daha once duyularda olmanu~ olan hit;-
bir ~ey yokhlr .'
nirvana. Budiml.de, her tiirlii tutkudan
annm1~ ve dogu~ t;arkmm d1~ma !ilk-
ml~ olan ki~inin eri~tigi mertebe, mut-
lak dinginJik hali. Aorun ve bilgisizli~n
ortadan kalkl~1 durumu, ki~inin diinya-
ya yonelik ilgilerden, kendisiyle ilgili ta-
salardan kwtulmas1, arzu ve isteklerden
vazget;mesi, gert;ek bit bilgelige, mutlak
bir bag1ms1zhga ula~mas1 durumu.
Ya~anun acllar it;inde get;en sonsuz ve
klsll' bir dongii oldugunu, bu dongiiniin
nedeninin tutkular, tutkularm nederti-
nin ise bilgisizlik oldugunu savunan Bu-
dizme gore, insanlar, tiim tutkulardan,
klZgmhk ve isteklerden armarak, nesne-
lerin t;ekiciligine kap1lmasalar, ya~am
tekerlegini t;eviren gert;ek nedeni gor~
mek suretiyle enni~, bilge bir ki~i ola-
rak, sonsuz donii~iin d1~ma ~k1p, ba-.
guns1zla~abHir ve kurtulabilirler. I~te
bu kurtulu~un ad1, Nirvanad1r.
nilelik [Os. keyfiyet; lng. quality; Fr. qua-
lite; AI. qualittit]. 1 Bir nesnenin alg~lana
bilir, gozlemlenebilir ozelligi. Bir ~yin
sahip oldugu ve o ~eyi tamnabilir, bili-
630 niteliksel bilim anlayl'l
ne bilir ve ba~ka varhk ti.irlerinden
ay1rd edilebilir lalan ozellik. 2 Bir nesne-
nin, ba~ka bir nesne olarak detil, fakat
o nesne olarak ba~ka nesnelerden ayrl-
masuu satlayan karakteristik. Buna
gore~ ornetin ek~ilik limonun bir niteli-
gi, ikincil nitelik anlam1nda, fiziki uya-
ranlarln meydana getirditi, d1~ nesne-
lerle birle~tirilen bilin.; i.;eritidir.
3 Nitelik~ estetikte ise, bir sanat eseri-
nin kontrast, harmoni, tra jik, komik
gibi terimlerle ifade edilen temel ozelli-
tini gosterir.
niteliksel bilim anlayll [ing. qualitative
view of science; Fr. theorie qualitative de Ia
sicence]. Yunanh filozof tAristoteles'ten
ba~layarak~ ozellikle Orta.;at Skolastik
bililn anlay1~1nda on pl1na .;lkan, evre-
ne ili~kin ger.;ek ve satlam bir kavray1
~1n niteliksel terimlerle ifade edilmesi
gerektitini dile getiren bilim anlay1~1.
Soz konusu bilim anlay1~m1n betimle-
meye, a.;tklamaya .;ah~t1g1 diinya, sat-
duyunun be~ duyu yoluyla tarunan
dunyas1d1r. Dotadaki fenomenlere ili~
ldn a-;1kl am alar~ nesnelerde mevcut ol-
dutuna inanllan atuhk~ hafiflik, kuru
luk ve 1slakhk gibi ger.;ek nitelikler
yoluyla ifade edilir. Oysa~ soz konusu
bilim anlay1~1ntn kar~1s1nda yer alan
ve ozellikle onyedinci yuzy1lda ortaya
.;1kan niceliksel bilim anlay1~ma gore,
bir nesnenin ger.;ek 'at1rhk' nitelitin-
den dolay1 dti~tutu kabul edilirse~
bilim bir nebze olsun geli~mez.
niteliksel hazc1hk [ing. qualitative hedo..
nism; Fr. lwdonisme qualitatif; AI. qualitati-
ve hedonism us]. Hazz1n hayahn tek
amac1, mutlulugun biricik ol~tii oldu-
~nu savuntnakla birlikte, tiim hazlann
ayru deterde oln1ad1tnu~ hazlar arastn-
da nitelik bakmundan bir farkhhk bu-
lundutunu dile getiren ve dolayls1yla,
zihinsel ya da entellektiiel hazlarla du ..
yumsal hazlar arasmda bir ay1run
ya pan hazc1 gorti~.
Haz konusunda, nicelikten .;ok niteli ..
tin onemli oldugtmu dile getiren bu ttir
bir hazc1hk, tKirenelilerin niceliksel haz-
Clhtma kar~1 .;1kan tEpiktiros'la, Bent-
ham '1n hazc1ht1na kar~1 .;1kan J. S. Mil!
taraflndan savunulmu~tur. Ornetin,
tM:t!e gore, tBentha1n1n tek iyinin haz
oldu~u~ hazz1n da~ nitelik bak1m1ndan
detil, fakat nicelik bakimlndan ol.;iilebi-
len bir deter oldutu onciilii kabul edil
rlil;inde~ duyu1nlayan, haz elde eden
varht1n bir hayvan m1 yoksa bir insan
m1 oldu~ sorusu sorulamaz, boyle bir
sorunun hi.;bir onemi kalmaz. Niceliksel
hazc1ht1n insan1 zorunlu olarak hay-
vanla bir tuttutunu dile getiren Mill'e
gore, duyumlayan ya da haz elde eden
varhtJn~ haz elditi siirece, kim oldutu
nun hi.;bir one1ni yoktur.
Mutlu bir hayvan olmaktansa1 ac1
.;eken mutsuz bir insan olmay1 tercih
ettitini bildiren John Stuart Mill'e gore,
hazlar yaln1zca nicelik detil, f akat nite-
lik bakun1ndan da farkhhk gosteririr-
ler. Onun niteliksel hazc1ht1na gore,
kii.;iik miktarda yiiksek nitelikli bir
haz, .;ok biiyiik miktarda a~at1 tiirden
bir hazza tercih edilmelidir.
niyet [ing. intention; Fr. intention; AI. ab-
sicht]. Belli bir amaca yonelme dii~iince
ve istegi, belli bir sonucu ger.;ekl~tir
me arzusu. Planh bir faaliyetin, bir ~eyi
elde etme, bir hedefe ula~ma amaoyla
tasarlanmas1 d urum u. Bir ~eyi deti~
tirmek amac1yla eyleme tasans1. Bir
amaca ula~mak iizere, belli bir bi.;imde
davranma yonelimi.
Niyet kavram1na ozel bir onem atfe-
den Kant, iyi niyeti, ki~inin, her .;e~it
dotal arzu ve istetin, giidti ve dtirru
ni.in d1~1nda, evrensel odev yasas1n1n
etkisi alhnda i~leyen iradesi olarak ta-
n1mla1 n1~t 1r.
Bu batlamda, ama.;h, iradi eyleme; is-
temeyerek ger.;ekle~tirilmi~ ya da zorla
yapllm1~ da vraru~lara, bilin.;sizce ve
kendiliginden ger.;ekle,en faaliyetlere
kar~1t olarak, isteyerek yapllm~, bir
ama.; gozetilerek ve bilin.;li olarak ger-
.;ekle~tirilmi~ eyleme niyetli eylmr ad1
verilir.
niyet ahlik1 [ing. ethics of intention; Fr.
ethique de l'intentionj. Ahlakta~ ahlaki ey
lemde, sonu.;tan .;ok niyetin one1nli ol-
dutunu, sonucun insan1n etki alan1 d1-
~1nda kalabilirken, niyetin belirleyici

oldu~unu one siiren vc dolayts1yla so-
nUI;.;u ya da teleolojik bir anlayt~m kar-
~lsmda yer alan ahlak gorii~ii. Deonto-
lojik ahlak anlayt~l olarak da bilinen
niyet ahlakmm en iinlii temsilcisi
Alman filozofu immanuel Kant olmakla
birlikte, soz konusu anlayt~ ilk kez ola-
rak Stoaolar tarafmdan savunulmu~tur.
Stoactlara gore, hi.;bir eylem kendinde
ve kendi ba~ma kotii de~ildir; eylemi
kotii bir eylem yapan, eylemi ger.;ekle~ -
tiren oznenin niyeti, ahlAki durumu, ey-
lemle ula~mak istedi~i sonu.;tur.
noesis. Yunan felsefesinde, nousun faali-
yetinin iiriinii, insan varh~mdaki akhn,
zihnin, entellektiiel yetinin eseri olan
bilgiye verilen ad. Nous ya da akhn faa-
liyeti, sezgisel kavrayt~ ve sezgisel bilgi
i.;in kullarulan Yunanca terim.
Orne~in, duyusal nesnelerin bilgisine
sam, kanaat anlammda doksa, matema-
tiksel nesnelerin refleksif bilgisine diano-
ia aduu veren Platon, ezeli-ebedi, degi,-
mez, tiimel ger.;ekliklerin akla dayah
olarak, diyalektik yoluyla kazarulan bil-
gisine noesis adm1 verir.
noesis noeseos. Aristoteles'in, TanJ'l'yt,
Hareket Etmeyen Hareket Ettiriciyi ta-
mmlama tarz1: 'Dii~iincenin dii~iince
si'. Aristoteles'e gore, energeia, saf edim
olan, kendisinde maddi ya da potansi-
yel hi.;bir ~ey bulurunayan Ilk Hareket
Ettiricinin eyleminin cisimsel bir y~nii
olamaz; O'nun faaliyeti tiimiiyle tinsel
ve dolaytstyla entellektiiel olmahdtr.
Ba~ka bir deyi~le, ilk Hareket Ettirici-
nin faaliyeti bir dii~iince faaliyetidir.
Bununla birlikte, Tann ya da ilk Hare-
ket Ettiricinin dii~iincesinin nesnesi,
miimkiin tiim nesnelerin en iyisi olmak
durumundadtr. Buna gore, Tann'mn
kendisi dt~mda bir konusu ve amao.
olamaz; 0, ba~ka bir ~eyi de~il de, yal-
mzca kendisini bilebilir. Onun dii~iin
cesinin nesnesi ya da konusu yalruzca
kendisidir. 0, kendisini ezeli-ebedf bir
sezgi eylemiyle bilir; bundan dolayt,
tinsel bir gii.; ya da dii~iince olarak bili-
nen Tann Dii~iincenin dii~iincesi diye
tanunlanabilir.
nominalizm 631
noetik. Duyumsal-empirik olmayan, de-
neyime dayanmayan saf dii~iincenin
iiriinii ya da nousun, saf aklm faaliyeti-
nin eseri olan kavramlar; yalmzca aktl
ve zihinle ili~kili olan; akhn faaliyetinin
eseri olan, ya da bili~sel yetilerimizin
do~u~tan i.;eri~ine kar~thk gelen, du-
yumdan ba~tmSlZ olan bilgi tiirii, ger-
.;ekli~in yalruzca akhn faaliyetiyle ka-
zarulan bilgisi i.;in kullandan Yunanca
terim, stfat.
nominalist gizemcilik [ing. nominalist
mysticism; Fr. mysticisme nominaliste].
Genel kavramlan yalruzca birer addan
ibaret goren Orta.;a~ Aristoteles.;iligine
ya da XIV. yuzyllda Durand, 10ckham
gibi dii~iiniirler tarahndan savunulan
o~retiye verilen ad.
Soz konusu Aristoteles.;i dii~iiniirlere
gore, genel kavramlar birer addan
ba~ka hi.;bir ~ey de~ildirler, onlann
ger.;eklikleri yoktur. insanlar ancak bi-
reysel ger.;eklikleri bilebilirler, genel bir
kavram olan Tann bilinemez ve onun
varhgt karutlanamaz. insan iman veya
inan.;la yetinmeli, kilise diinya i~lerine
kan~mamahd1r.
nominalizm [Os. ismryye; ing. nomina-
lism; Fr. nominalisme; AI. nominalismus].
Ad.;thk. Kavram realizminin tam kar~t
h ola, ve tiimellerin ger.;ek bir varolu~u
olmad1~1ru one siiren gorii~. $eylerin
ozlerinin bulunmad1~tnl savunan teori.
Tammlann ve genel olarak da dillerin,
~eylere i~aret etmekten .;ok, bizim ~ey
lere verdi~imiz isimlerle (terimlerle) il-
gili olduklanru ileri siiren g~rii~.
Genel kavramlann nesnel bir ger.;ekli-
~i olmadt~uu, ve dolay1s1yla bilimsel
ara~ttrmaya konu olamayacaklanru;
ger.;ekli~in yalmzca nesnel, bireysel
somut varhklardan meydana geldi~ini,
zihin, toplum, ki~ilik gibi genel ka.vram-
lann bilimsel bir de~eri olmadt~mt sa-
vunan nominalizm, tempirizmin a~m
ya da radikal bir versiyonuna kar~lltk
gelmektedir. Ba~ka bir deyi~le, cins-tlir
aymmla:nru gosteren tum terimlerin,
yalruzca isimler, yapay ve keyfi simge-
ler olup, onlara kar~1hk gelen ~eylerin
632 nominalizm
nesnel ve ger~ek bir varolu~tan yoksun
oldugunu one siiren gorii~ olarak nomi-
nalizm, yalruzca tikellerin, ~u' diye
gosterdigimiz bireysel varhkJann varol-
duklanru, soyutlamalann, tumellerin,
idea1ann~ ozlerln, dilimizin ve ger~ekli
gi anlama tarz1nuzm yarattl~l iirunler-
den ba~ka bir ~ey olmadklarlnl, soz
konusu genel kavramlann bize ger~ekli
gjn nasll oldugunu hi~bir zaman bildi-
relneyecegini belirtir.
Buna gore, nominalizm 'insan' turun-
den genel kavram ve soyutlamalann, 1
yaln1zca, bireysel bir varhktan daha faz-
lasma gonderimde bulunmak i~in kulla-
niabilecek o1an isimler olup, 2 'insan' ya
da 'insanhk' ~eklindeki bir varhk ola-
rak, tek tek insanlar tarafmdan payla~l
labilen nesnel bir varolu~u olmad1g1ru
ve 3 hatta, soyut bir 'insan' ya da 'insan-
hk' dii~uncesi ya da kavrarru olarak,
insan bilincinde bile varo]madlglru
iddia eder.
Tiimellerin ger~ekten varolan nesneler
olmad1klannl, onlann tikel nesnelerde
de, ayn bir dunyada da varolmadiklarl-
nl, tumellerin yalruzca agtzdan ~Lkan
sesten ibaret olduklann1 savunan nomi-
nalizmin, radikal ve dunh versiyonla-
nndan soz edilebilir
I Radikal nominalizme gore, ayn1 adla
adland1ralan bireysel ~eyler Sln1f1na,
aynt adla adland1nlma d1~1nda, ortak
olan hi~bir ~y yoktur. N ominalizmin
soz konusu radikal versiyonu dddi ola-
rak savunulabilir bir ogreti degildir,
~nku, ayn1 adla (ornegin, kitap ad1yla)
adland1nlan tiim bireyler, ayru adla ad-
landinlma ozelligi d1~mda, ortak hi~bir
~eye sahip degilseler eger, bu takdirde
ru~in bu adm, ba~ka ~eylere degil de,
yaln1zca kitaplara verildigini at;tklaya-
cak, bir nesnenin bu suufa dahil mi edi-
lecegini, yoksa bu stnlfan d1~1nda m1 ba-
rakllacaglnl belir leyecek bir neden
verilemez. Onlar, yaln1zca kendilerine
kitap ad1 verilmi~ old ugu i~in, kitaplar-
du. Bu ~er~eve i~inde kalmd1g1nda,
ni~in ba~ka nesnelere degil de, bu nes-
nelere ldtap ad1n1n verildigi sorusuna
bir yan1t verilemez.
Buna kar~1n, 2 1lrmh nominalizm, tiimel-
lerin yalruzca ag1zdan ~1kan sesler, 50z-
cukler oldu~ goru~unii korumakla bir-
likte, sazciiklerin kullanunJnl, bireysel
~yler aras1ndaki benzerlikJere dayan-
dlnnak suretiyle, radikal nominalizmde
soz konusu olan bir toznelcilikten ka~In
maya ~ah~1r.
Nomina]izm felsefe tarihinde ilk kez,
Hellenistik donemde, Platon ve Aristo-
telesin trealizmine bir tepki olarak,
Yunan ku~kurulanyla tStoacdarda or-
taya ~km1~ olmak]a birlikte, ciddi bir
ontolojik ve teolojik goru~ duzeyine,
ger~ekten varolanlarm yalruzca bireyle-
rin varolduklaruu, tannsal oziin bir
olup, irade ve Sln1rs1z kudret gibi tann-
sal yuklemlerin sadece birer addan iba-
ret bulundugunu soyleyen unJu Skolas-
tik dii~iiniir Ockhamh tWilliamda
yukselmi~tir. Yine de, nominalizm geli-
~imini esas empirizme ve bilimsel ge-
li~meye bor~ludur. Nitekim~ butiin em-
pirist, bilimci ve analitik di.iii.ini.irler,
bir ontolojik tasanuf tasanuf ilkesi ge-
regince d fin yarun e~yas1ru azal tmay1
ama~larlar. 6m~n, Russell'a gore, filo-
zof ve bilim adam1anrun en temel gore-
vi, mumkiin olan her yerde, varolu~u
felsefi spekulasyonla ~arsanmt~ soyut
varhklann yerine, mant1ksal tyapunlan
koyarak, ontolojik balwndan tasarruf
saglamakhr.
Buradan da anla~dacag-t iizere, nomi-
nalizm geleneksel olarak deneyime gu-
veruni~ ve felseff soylem ve spekulasyo-
na ku~kuyla bakm1~br. Deneyim ya da
tecrubenin verilerinin a~damaz old ugu
du~uncesi, nominalizmin en temel ilke-
sidir. Nominalizm, yirminci yuzyLida,
kar~1m1za ~o~un]uk ya, bilimin gorevi-
nin ger~eklige ili~ldn deneyimlerimizi
uygun ve sisternli bir bic;imde duzenle-
mek oldugunu one suren alet~ilik ya da
fizik bilimindeki her onennenin du-
yumlar kompleksiyle ilgili bir onenneye
indirgerunesi gerekti~ni ileri suren
t fenomenalizm ~eklinde ~tkar.

nominal oz [ing. nominal essence; Fr. es-
sence nominate]. Bir kavramr tantmla-
mak i9,n kullandan terimler obegine
verilen ad. Ornegin tLocke'ta, nominal
oz, bir nesnenin, i9,nde bulundugu tur
bakunrndan onsuz olunamaz niteJikle-
rinin toplamtna kar~1hk gelir.
nomos. 1 Yunan felsefesinde, temeli do-
gada olan yasaya, dogal ozelliklere da-
yanan yasahhga kar~rt o)arak, sonra-
dan insan tarafrndan uzla~rma dayah
olarak konan yasalar, olu~turulan gele-
nekler i-;in kullantlan terim.
N onros terimi daha ozel olarak da, 2
ahlak alarunda, insarun kendi dogal
ozelliklerine uygun olarak degil de, ge-
Jenek ve goreneklere, sonradan belirlen-
mi~ ahlaki kurallara ya da toplumun ya-
salanna uygun olarak ger-;ekl~tirilmi~
eylemler i-;in; 3 epistemolojide ise, ~eyle
rin kendilerinde bulunan ~ekil, bi~
gibi niteliklere, nesnenin physis ya dado-
gastna kar~rt olarak, dt~ dunyada varol-
mayan, yalruzca insan zihninde gorti-
nu~ler olarak varoJan koku, tat, renk
gibi ikindl nitelikler i-;in kullanrhr.
non sequitur. Akla dayah bir baglanh
ortaya koyma iddias1nda olmakla bir-
likte, boyle bir baglanbdan uzak olan
kavram ya da ifadeler; ge-;erli bir -;tka-
nm goruntusunden bile yoksun oJup,
sonucu oncullerinden manbksal kural-
lara gore -;1kmayan -;rkanm i-;in kulla-
rulan Latince terim.
nooloji. Bazr du~unurler, ozellikle de
kimi 17. yuzyd filozoflan tarafUldan,
Yunanca zihin anlamma gelen nous, ve
bilim anlanuna gelen logos s6zciiklerin-
den turetilerek olu~turulmu~ olan ve
zihni ya da zihnin noetik fonksiyonlan
ru, bilginin ilk ilkelerini, dotu~tan du-
~unceleri, entellektiiel sezgi ya d a saf
aklm fonksiyonunu ve i-;erigini konu
alan ve manhkla psikoloji arasrnda ara-
cthk eden biJim anlam1na gelen terim.
norm [Yun. khromon; Lat. nonna; Os. kai-
dei ala; ing. nonne; Fr. norme; AI. nonn]. 1
Genel olarak, duzgu; ol-;u ifiin kullaru-
lan standart birim. 2 Her tur yargtrun
zrmnen ya da a-;k-;a kendisine dayan-
normatif 633
drg1 ilke, model; 3 Bir sosyal grubun
kendisi i-;in ilke edindigi ve gntp ityele
rinin eylemlerini yonlendiren davranr~
kurallan butunu.
4 Ahlak alanrnda dogru eylemi belirle-
yen kural, uygun davran1~ i-;in stan-
dart, eylemde temele ahnan davrant~
ilkesi. Degeri yargdamak ya da deger
bi-;mek i-;in kullandan oJ-;u. 5 Estetikte,
guzelligi ya da sanat eserini yargdamak
i-;in gerekli olan standart. Sanat ele~tiri
si i-;in temele ahnan ol-;u. 6 Manhkta,
ge-;erli -;rkanm kurah.
normatif [ing. normative; Fr. nonnat~f, AI.
normativ, normgebend). 1 insan davranl-
~lnl bir ideal, norm, ya da standarda
gore duzenlerne, bir standart olu~tur
ma, olmas1 gerekeni gosterme tavn; 2
ahlak, estetik, siyaset gibi degerlerle iJ-
gili olan, normlar ya da davraru~ kural-
lan getiren bilimlere, betimleyici ya da
a-;rklay1c1 olmayrp, kural koyma egili-
mi gosteren disiplinler i9n kullanllan
niteleme.
i~te bu ba~lamda, insan varllklanna,
neyin dogru ve neyin yanll~, neyin iyi
ve neyin kotu olduguyla, belirli durum-
larda, ne yaptp ne yapmamalan gerekti
giyle, ya~amda hangi nihai ve en yuksek
amaon p~inden gitmek durwnunda ol-
duklanyla, ya~amlanru nasd surdurme-
leri ve ba~kalarma kar~1 nasd davran-
malan gerektigiyle ilgili bilgi veren,
insanlarm ahlaki eylemleri i-;in nonn ve
duzenleyici ilkeler getiren ahlak turiine
normatif ahlalc adr verilir. Buna gore, nor-
ma til ahlak, betimlemesel ahlak1 varsa-
yan, fakat, ornegin psikologun yapml~
oldugu tasvir ya da betimlemelerin ve
ula~ht sonu-;lann otesine ge-;erek, in-
sanlann nasd davranmalart gerektigiy-
le ilgili olarak kural koyan, insanlara
nasd davranacaklann1 buyuran ahlak
sistemidir. Ba~ka bir deyi~le, normatif
ahlak, insanlara ya~amlan s1rasmda bir
rehber olarak kullanacaklan normlan
saglar. Bundan dolayr, soz konusu yak-
la~unr benimseyen ara~hrmacr ve filo-
zoflar, insanlara ne yapmalar1 ya da
neden ka-;rnmalan gerektigini gostP.re
634 nous
rek, yuki.imli.i1iiklerini ve sorusnlulukla-
nru anunsatan nesneJ ahHiki dogrular
oldugunu savunurlar.
Ayn1 baglamda, norm bildiren ya da
ortaya koyan yarg1lara normatif yargdar
derid. insan eylemini bir ideal, norm ya
da standarta gore diizenleyen kural ko-
yucu yargl!ar, hisse dayanan tavulan,
degerleri, egilin1leri ifade eden tercihle
ilgili yargllar' bir buyruk ya da odevi
bildiren yargllar, ki~inin sorumlu bu-
1undugu ya da yerine getirmek duru-
1nunda old ugu i~in yapmas1 gereken
~eylere gonderimde bulunan yargdar
olarak normatif yargdar, kendi i~inde I
ahliiki yarg1lar ve II ahlaki olmayan nor-
mali{ yarg1lar olarak ikiye aynhr.
AhUiki yargdar, eylemlerle, ki~ilerle ve
eylemlerin temelinde bulunan motifler
le ilgili olan, bunlara bir deger bi~en
yargllardu. Soz konusu ahUiki yargdar
ya da ahUiki normatif yargLiar, 1-a) deon-
tik yargdar ya da odev yargllarl ve 1-b)
ahlakF deger yarg1lar olarak iki ba~hk al-
hnda toplanabilir. Buna gore, deontik
yargtlar, belirli bir eylemin ya da eylem
tiiriiniin ahHiki bak1mdan dogru, yan
h~, iyi, kotii, v. b.g., oldugunu belirten
yargllardu. AhHiki deger yargllan ise,
eylemlerden ya da eylem tiirlerinden
degil de, ki~ilerden, motiflerden, karak-
ter ozelliklerinden soz eden ve onlarm
ahlaki baktmdan i yi, kotii, erdemli, er-
demsiz, sorumlu, sorumsuz, degerli, de-
gersiz olduklanru bildiren yargdard1r.
Buna kar~1n, ahlikf olmayan nonnatif
yargdar, cylemlere, ki~ilere, motillere
degil de, ba~ka her~eye, arabalara, tablo- .
lara, yonetim bit;imlerine, v. b.g., deger
bi~tigimiz yargalardtr. Bu ~er~ve if;inde,
arabalann, tablolann, yonetim bi~imleri
nin, v. b. g., iyi ya da kotii, arzu edi1ir ya
da arzu edilmez old uklann1 soyleriz,
fakat onlann ahUiki bak.Jmdan iyi ya da
kotii, degerli ya da degersiz old uklanru
anlatmak istemeyiz, zira, arabalar, tablo
lar, yonetimler, genel olarak saylendigin-
de, ahJaki baktmdan iyi ya da koru olabi-
lecek ~eyler degildirler. Ahlaki olmayan
normatif yargllara ili~kin inceleme, ahlak
felsefesinin bir par~asi degildir.
no us. On tolo jik a~1dan, baz1 feJsefelerde,
tiimel akll, kozmik zihin ya da diinya
ruhu olarak Tann,yi gostermek i~in
kullandan terim.
Nous, tSokrates oncesi doga filozofla-
nndan t Anaksagoras,In felsefesinde, ev-
rene rasyonel bir diizen getiren getiren,
anla~rlmaz ve kaotik bir evrene anla~a
labilir bir diizen kazanduan Zihin it;in
kullandm1~hr. Nous epistemolojik ac;t-
dan ise, zihnin en yuksek par~as1, entel-
lektiiel kavray1~ ve sezgisel dii~iince
yetisini ifade eder. Buna gore, nous, dis-
kiirsif dii~iinceden ayn olarak, bilimin
ilk ilkelerini, idea ya da Formlan, ezeli-
ebedf ve akdla anla~Ilabilir tozleri kav-
rayan zihinsel yetiyi gosterir.
Nous Aristoteleste, insan zihninin ger-
~ek1igin temel ogelerine, ger~eklikle il
gili temel dogrulara ili~kin sezgisel, en-
tellekliiel kavraylqla belirlenen akllh
par~asma kar~Lhk gclir. 0, bu ~er~eve
it;inde nousu, rwus pathetikos ve nous po
ietikos olarak ikiye ayarm1~hr. Bunlar
dan nous pathetikos, zihnin, pasif akd
olarak, duyu deneyinde verilen malze-
meyi anlayan, anlamh hale getiren par-
~asina kar~1hk gelir. Buna kar~1n, nous
poietif<Ds, zihnin gelip ge9ci fenomenleri
konu almay1p, varolanlann ezeli-ebedi
ilk ilkelerini, akdla anla~Ilabilir tozleri
ya da formlan kavrayan par~as1na,
pasif akla kar~at olarak faal ya da etkin
akla kar~Il1k gelir.
nouveau philosophes. 1976 yllmdan ba~
layarak, sava~ sonras1 Fransa's1na entel
lektiiel ya~am1na hakim olan solculuga
ve solcu dii~iinceye yonelik sert ele~ti
rileri ve gu~lii sald1nlanyla tarunan
FranstZ entellektiieller obegine verilen
ad: Yeni Filozoflar.
Marksist teoriyle Sovyetlerdeki uygu-
lama aras1nda yak1n bir ili~ki bulan soz
konusu yeni filozoflann en onemli
isimleri arasanda Andre Glucksmann ve
Bernard-Henry L~vy bulunmaktadu.
notr pozitivizm [tng. neutral positivism;
Fr. positivisme neutre; AI. neutral positi-
vismus]. Felsefenin, ozleri, rurleri i~e hi~
kan~hrmaks1ztn, dogrudan ve araciSIZ
alg1n1n olgu ve nesnelerine yonelip ol-

g\tlar aras1nda varolan ili~kileri, dene-
yirn diinyas1ndaki diizenlilikleri, dene-
yimin d1~1na ~1kmadan ara~hrmas1 ge-
rektigini, bilginin deneysel bir bilgi
oldugunu savwtan pozitivizmin, dene-
yimin, alg1n1n nesneleriyle ilgili tartl~
lnada ortaya ~1kan bir tiirii.
Notr pozitivizm, alg1da kendi zihin
hallerimizi algladtglmlzl one siiren
tidealist pozitiviz1nden ve alg1da, insan
zihninden bag1mS1z nesneleri algladlgl-
lnlZI One siiren trealist pozitivizmden
farkh olarak, bizim alg1da nesne komp-
lekslerini algladlglmlZI one surer;
ba~ka bir deyi~le, bize deneyilnde veri-
len cisilnler kompleks varhklard1r. Bu~
n unla birlikte, bu kompleks biitiinler, zi-
hinsel ya da fiziksel olmayp, notr olan
biitiinlerdir ve bu nesne kompleksleri-
nin alglarunamalan durwnunda bile
varolabilen, renkler, sesler, kokular ve
tatlar tiiriinden belirli ogelerden meyda-
na gelirler.
19. yuzy1hn sonlanyla 20. yuzy1hn ba~
lannda ya~am1~ olan Avusturyah bilim
adanu Ernest tMach taraf1ndan savu-
nulan bu pozitivizm tiirilne gore, soz
konusu renkler, kokular, sesler ve tatlar,
benin ya da ruhun kendisinden meyda..
na geldigi komplekslerin bile~enleri ola
rak dii~iiniilmeleri durumunda, onlann
kendilerine izlenimler ad1 verilir, buna
kar~1n cisimler diye ~ag1nlan kompleks-
lerin bile~enleri olarak dii~iiniilmeleri
durwnunda ise, onlar, bu cisimlerin
ozellil<leri olan ogelerdir. Bilin~ ak1~1ru
meydana getiren anllardan, duygular-
dan, arzulardan oldugu kadar, cisimleri
meydana getiren komplekslerden de so-
yutlama i~inde dii~iiniilen bu ogeler,
yani renkler, sesler, tatlar ve kokularm
kendileri ne zihinsel, ne de fizikseldir.
Onlar, soyutla1na i~inde ele ahnd1klan
zaman, ayru ol~iide zihinsel ya da fizik-
sel diye nitelenen notr ogelerd ir.
nyaya 635
numen. Genel o!arak, akhn, tum fenomen-
lerin nedeni, temeli, dayanag1 olarak va-
rolu~unu ongordugu, ger~ek fakat kendi
i~inde bilinemez olan toz, fenomenin
kendisinin tezahiirii, ifadesi oldugu ger-
~eklik. Dii~iincenin d1~1nda kalan, hi~
bir bilgi tiiriine konu olamayan, ne du-
yusal ne de entellektiiel sezgi tarahndan
bilinebilen, duyularla kavrand1g1 takdir-
de, n umen olmaktan ~1karak, fenomen
haline gelecek olan te1nel, toz.
Akhn, bilim ve felsefenin ba~lang~
noktas1 olarak varolu~unu ongordugu,
varoldugunu bi]digi, fakat neye benze-
digini, ne oldugunu bilmedigi ger~eklik
olarak numen, t Kanfta, fenomene kar-
~lt bir bir;imde, ger~ekligin kendisi i~in
kullanlm1~hr. Buna gore, numen, em~
pirik, tecriibi ve rasyonel bir bilginin
konusu olamayan, deneyimi a~an, de-
neyime a~k1n olan, varolu~u teorik ola-
rak problemli olmakla birlikte, pratik
akll taraf1ndan varsay1lan nesne ya da
gil~ anlam1na gelir.
nur. lslAm felsefesinde kutsal bir gii~ten
dogdugtJna, ~1ktrg1na inanllan 1~1k, ay-
dinhk. Insan1n gonliinii ayd1nlatan, an-
lamay, bilmeyi saglayan 1~1k.
nyaya. KanJt ya da kural anlam1na gelen
Nyaya admdan tiireyen ortodoks bir
Hint felsefesi sistemi.
Daha ~ok mant1k ve diyalektikle ilgilen-
mi~, akllyiiriitmenin, manhkh sonu~lar
~1karman1n kurallanru ifade etmeye ~a
h~ml~ olan bu dii~iince sistemi, evre-
nin, biitiin nesnelerin temelinde yer alan
atomlann bir birle~iminden ve sonsuz
say1da ruhtan meydana geldigini savun-
mu~, zihinden bag1msz nesnel bir ger
~kligin nesnel ve mantlksal bilgisine
rasyonel yollarla, yani alg1, ~1karun ve
kar~1la~hnna yoluyla eri~menin onemi-
ni vurgulanu~tll'. Teist bir Tann anlay-
~ benimseyen bu sistem, daha sonra
Vaysesika sistemiyle kayna~m1~hr.
636 obscurum per obscurius
0 Her tiirlti bilginin kaynagmda deneyim,
obscurum per obscurius.~ Karanhk olam
aydmlatmak, onu a~ak olan bir ~eyle ta-
rumlamak yenne, daha. da karanhk
olan bir ~eyle a~1klamaktan olu~an
yanh~a verilen Latince ad.
Ockhamh William. Orta~ag felsefesinin,
1285-1347 yallan arasmda ya~am1~
olan tinlti dti~tintirti.
Ttimeller konusunda nominalist bir
gorti~ benimseyen, tumellerin ger~ek
bir varolu~a sahip olmad1klanru, yal-
ruzca ag1zdan ~tkan bir sesten ibaret ol
duklarm1 savunan Ockhamh'ya gore,
ttimeller teorik bak1mdan gereksiz olan
ogelerdir; ttiimeller, ~okluga, ortak
degil de, ytiklenebilir olan isimlerdir.
Ockhamh William, filozoflann bo~una
bir bireyle~im ilkesi aradtklaram, oysa,
~eylerin ilk ba~tan beri birey olarak va-
roldugu i~in, bireyle~meye ihtiya~ duy-
madaklaruu, soyler. Oyleyse, a~an
mak durumunda olan husus ~udur: Bir
birey ya da bireysel bir varhlda ba~ka
bir birey arasmda ortak hi~bir ~yin bu-
lunmadtgl dikkate al!rur.>a, zihin nastl
olup da ayru anda bir~ok bireye uygu
lanan ttimel ya da genel kavramlan
olu~turabilmektedir7
Ba~ka bir deyi~le, metafiziksel bir bi-
reyle~im ilkesine degil de, epistemol_,
jik bir ttimell~me ilkesine ihtiya~ du-
yuldugunu soyleyen William, ilginin
metafizikten uzakla~tp epistemoloj(ye
kaymasma, felsefenin odak noktasma
bilgi konusunun ge~esine onciiltik et-
mi~tir. Manbk konusunda yazan ve
t Aristoteles'in on kategorisini, toz ve ni-
telik olarak ikiye indirgeyen Ockhamh,
varhk anlay1~mda ger~ekten var olarun
bireyler one stirdugu i~in, empirist bir
bilgi anlay1~1mn savunucusu ohnu~tur.
Ona gore, ozel, bireysel varh.kJarla,
olaylarm varolu~unu yalmz deneyime,
duyulara dayanan bilgi ile bilebiliriz.
tecrube vardtr.
Bilginin temeline deneyimi yerle~tiren
Ockhaml..t, onenneleri deneysel olarak
test edilemeyen rasyonel bir teolojinin
soz konusu olamayacag1m savunur.
Aym ~ey, nesnesi gozlenemeyen bir
psikoloji i~in de ge~erlidir. Boyle bir psi-
koloji ruhun oltimstizlugunti kanttlama-
ya kalk1~maz. Bundan dolayt, Ockham-
h'ya gore Tanrt'run birligi, sonsuzlugu,
hatta varolu~u akd yoluyla kesinlikle
karutlanamaz. Bunlar yalruzca imarun,
inancm konusu olabilirler. Ttim insan-
larda ortak olan gene) ilkeleri ara~tuan
metafizik bo~ ve temelsizdir, ~tinkti akll
dogmalan, ele~tirilmeden one stirtil-
mti~ temel inan~lart hi~bir zaman karut-
layamaz.
Ockhamh William'a gore, vahye daya-
nan hakikatler aklm smmm a~ar. Willi-
am, bu iki alam birbirinden kesin ~izgi
lerle aytnr. Bu anlayt~ta felsefe, eskiden
oldugu gibi, arhk teolojinin, dinin hiz-
metinde degildir. Felsefe, onda ba~m
saz olmaya, kendi dtinyastru bulmaya
ba~lar. Ockhamh ahliik konusunda
idded bir tavu sergiler, yani, akla ve.
bilmeye d~il de, ir~dcye tisttinltik
tarur. Ona gore, btil:iin ahliik kurallan-
run temelinde Tanr1'run ozgtir ir~desi
varda.r. Bu ozgtir ir~de, ahliik kurallanm
istedigi gibi degi~tirebilir.
William, insan varhgmm, Tann'ya ba-
gimh olan yarablmJ~ ve ozgtir bir var-
hk olarak, ahl~ki baktmdan ir~desini
tannsal i.rideye uydunnast ve Tanrt ta-
rafmdan konmu~ ahliik yasasma uyma-
st gerektigini s<>ylemi~tir: Rasyonel bir
varhk olarak insan, bu yasaya uymast
gerektit;ini bilmekle birlikte, bu yasarun
i~erigini, Tann'run buyruklanm bilme-
yebilir. i~te bu d urumda insana dti~en,

Tann'n1n buyruklanna uygun dii~tiigii
ne inand1~1 ~eyleri yapmahdu. Aksi
takdirde hareket etmek, ahlAki bakun-
dan yan.h~, dini bak1mdan giinah olur.
Ockhamh'nan usturas1 [ing. Ockham 's
razor; Fr. rasoir d'Ockltam]. Tiimellerin
insan zihninden bag1mslz, nesnel bir
varolu~a sahip olmad1klann1 savunan
Ockhamh Will ian1 taraflndan one suru-
len, ve varolanlann say1suun, tumelle-
rin varoldugu one siiriilerek arthrllma-
Inasl, varo}an}ara ili~k.in ogretilerde
kullan1lacak kavram ve a-;1klamalar soz
konusu oldu~unda, en basit a~1klamaya
yoneli1unesi gerektigini ifade eden on-
tolojik ve metodolojik tasarruf ilkes i.
Orne~in bir baba ile .;ocu~una ek ola-
rak, babay1 ~ocu~a ba~layan bir babahk
ili~kisinden ve dolay1s1yla ii~iincu bir
varhktan soz etmeme orne~inde oldugu
g;bi, varolanlann say1suu gereksizce art-
hrmamak gerekti~ini dile getiren ilkede,
Ockhamh'n1n usturas1 ifadesi, nomina-
list dii~iiniir Ockha1nh William'1n, feno-
menleri a~1klamak uzere one siiriilen
birden fazla a-;1.klama soz konusu oldu-
~unda, a~klarunak d urumunda olaru en
az sayada a.;lklay1o ilke ve kabulle a.;tk-
layan, ve olabildi~ince .;ok olguyu a-;1k-
lamay1 ba~aran a~1klamarun se.;ilmesi
gerekti~ini, en bas it a~klamanm ger.;ek-
li~i oldu~u ~ekliyle betimlemesi en
muhtemel a-;1klama oldu~unu savunan
goru~u i.;in kullarulmak durumunda
olan deyi.mdir.
Ockhamh William 'a gore, varolanlann
say1s1, zorunluluk olmad1k~a arthnlma-
mahdtr. Ba~ka bir deyi~le, tecriibemizi
a-;1klayabilrnek i.;in, yaln1zca varolu~u
nu varsayma ihtiyao duydu~umuz ~ey
lerin varoldu~unu kabul etmeliyiz, buna
kar~an, kendilerine ihtiya.; duyulmayan
~eyler, diinya goru~iimiiziin d1~1nda
tutulmah ya da ba~ka gerekli ~eylere in-
dirgerunelidir.
okkasyonalizm [Ing. OcalSionalism; Fr. Oc-
casicmJllis~; AI. OkkssionJJlismus). Alane-
dendlik. Descartes'1n metafizi~inin do-
gurdu~u ~ok onemli bir problemi, yani
zihinle beden arasmdaki ili~kinin nasll
okkasyonalizm 637
kun1labile~~i veya ar;!k1an~ bilecegi
problemini a.;udamak iizere, Hollandai.J
filozof Arnold tGeulincx ve Frans1z filo-
zof Nicolas tMalebranthe taraf1ndan ge-
li~tirilmi~ olan ve zihinle beden arasJn-
daki her tiir ili~ki ve etkile~in1in Tann
arac1hg1yla ger.;ekle~tigini savunan
ak1m.
Buna gore, okkasyonalizm, zihinle
beden aras1nda bir ba~ bulurunadlglnl,
zihinsel siire.;lerle bedensel sure.;ler ara-
Slnda bir ba~ ve etkile~im olmad1gana
savunan, psi~ik olaylarla bedensel olay-
lann ayn, fakat birbirlerine paralel di:zi-
ler halinde varolduklaruu iddia eden
tparalelizmden far kh olarak, ziliinle
be den aras1nda bir bag old u~un u ve bu
bag1n Tann'run mudahalesiyle kuruldu-
gun u one surer.
Ba~ka bir deyi~le, Descartes ruhla be-
deni farkll ozlere sahip olan mutlak bir
bi~imde ayn ve ba~1ms1z tozler olarak
dii~undii~ii i.;in, bu iki ayn tozun nasal
olup da birbirlerine etki edebildikleri
sorusun u yarutla yamama gii.;lu~iiyle
kar~1 kar~1ya kalm1~h. Zira iki ayra toz,
tiimuyle farkh olan ozelliklerle tarum-
landl~l, ruh ozu du~urune, mad de y a
da beden de ozii yer kaplaina olan bir
~ey olarak gosterildi~i i~in, mekan i.;in-
de yer almayan bir toziin yer kaplayan
bir toze etki edebilmesi olanaks1z hale
gelir.
Descartes, bir yandan bu ikisi arasmda
yan-tozsel bir birle~me bulunmas1 ge~
rekti~ini savunurken, bir yandan da be-
yinsel sure.;lerin ruhun d uyum ya da
idelere sahip olmas1nda bir araneden ol-
dugunu soyler. i~te, Descartes'm bu du-
~uncesini ben.imseyen baz1 izleyicileri,
ruhla beden aras1ndaki a~ikar ya da
gozle goriilur ba~1, Tanr1run ruha, be..
densel siire~leri hirer vesile ya da arane-
den olarak kullanmak suretiyle ideler
koydu~unu soyleyerek a~lklamaya ~a
h~ml~lardlr.
Soz konusu aklm ya da genel tezin
temel kabulleri ~unlard1r: 1 Zihin ve
beden, birbirlerinden tur baklm1ndan
farkb olan iki ayn ger.;ekli~e karahk
638 okul
gelir oyle ki onlar hi.;bir ~ekilde birbir
1 de~il de, isim olarak almd1~1nda, do~
lerini etkileyemez ve onlann aras1nda
kar~1hkh bir etkile~im soz konusu ola-
anaz. 2 ikinci olarak, zihin ve bedenden
her biri kendi yasalanna gore i~ler ve
i~levlerini yerine getirir.
Ve nihayet, 3 okkasyonalizme gore,
zihin ve bedeni birbirine Tann ba~lar
ve Tann onlann faaliyetlerini birbirleri-
ne uyumlu hale getirir. Zihin ve beden
aras1nda var gibi goriinen do~rudan et-
kile~imi, bedeni, zihnin istemesi iizeri-
ne harekete ge.;iren ve bedenin oteki
maddi nesnelerle kar~1 kar~tya gelmesi
iizerine, zihne dii~iinceleri yerle~tiren
Tann sa~lar.
Orne~in, eline bir portakal almak iste~
yen ki~i, bu iste~ini ger.;ekle~tirirken,
onun zihninin bedeni iizerinde do~ru
dan bir etkisi yoktur; onun bu eylemi is-
temesi, Tann'nm o ki~iye kolunu uzat-
hnnasi i.;in bir aranedendir; eli portakab
kavrad1~mda da, portakahn zihin iize-
rinde do~rudan etkisi olamaz. Bu do-
kunrna, Tann'ntn portakahn yumu~ak
h~Iru ve serinli~ini ona iletmesi i.;i n bir
aranedendir.
okul [Latince 'bo~ zaman' anlamtna
gelen schole'den; Os. mektep; lng. school;
Fr. er.ole; AI. schule]. 1 Gen.; insanlann
toplu olarak o~renitn gormelerini sa~
layacak ~el<ilde diizenlenmi~ olan, e~i
timsel formasyon ama.;h kurum.
2 Fe1sefede, Aquinah Thomas'tan
sonra, temel ilke ve kategorilerini Aris-
toteles'ten alan okul ve iiniversitelerin
felsefi ve teolojik o~retilerini nitelemek
i.;in kullandan terim. 3 Felsefi konu ve
problemlere bak1~ ve yakla~trn ar;1s1nda
a.;1s1nda, gorii~leri aras1nda benzerlik
bulunan filozoflann olu~turdu~u birlik.
okuma [1ng. reading; Fr. lecture]. 1 Bir
metni, ozellikle i.;eri~ini de~erlendir
lnek, aktannak istedi~i mesaj1 an]amak
i.;in gozden ge.;irme, inceleme eylemi. 2
Bir metnin .;oziirnlenmesi, ne anlama ge~
lebildi~inin belirlerunesi amac1yla yo-
rumlanmasl. 3 Bir ara~tumac1 yada dii-
~iiniiriin eser ya da eserler kiilliyattna
belli bir anlam yiiklenmesi. 4 Fiil olarak
rudan do~ruya yorum.
Okuma eylemini ger.;ekle~tiren ki~iye,
belli bir yorurn iireten kirnseye ise okur
ad1 verilir. Modern d ii~iincenin eser
yazan, mesaj aktaran yazara biiyiik bir
onem verdi~i yerde, postmodem dii
~iince okuma ya da yoruma ve dolayi-
siyla okura biiyiik bir a~1rhk verir.
Buna gore, an]am iireten yazar de~il de,
okurdur. Zira, o okurna eylemi sltasm-
da bo~luklan doldurmada ozgiir olup,
belirsizlikleri giderir.
olan/olmas1 gereken aymma [ing. is/ought
dichotomy] Olguyla de~ern olanla ol-
masi gerekcnin iki farkb, ba~da~maz
ve birbirine indirgenemez alan meyda-
na getirdi~ini, bundan dolaya, olgulara
ili~kin tasvir ya da betimlemelerden,
ahliki kanaat ve de~er yargtlarana,
olandan olrnas1 gerekene, olgudan ideal
olana ge9Jlenin, olgulan konu alan bir
gozlemden ahliki kural ve ilkeler ~
kartmarun imkinSIZ o)du~unu, orne-
~in, insanlann sozlerini tuttuklan (ya
da tutmad1klan) gozleminden, 'insan-
lar her ko~ulda, sozlerini tubnahdu!'
1
ilkesinin .;1karsanamayaca~uu dile geti-
ren ay1nm.
Olanla olmas1 gereken arastndaki ayi-
nm, modem felsefenin epistemolojiyi
on plAna .;tkartan tavnnm bir sonucu
olmak durumundadn. Bu .;er.;eve i.;in-
de, ahlala bilgi teorisinden a yumak i.;in
.;aba gosteren modem dii~iincede, bilgi
olana ba~lan1rken, ahlik olrnas1 gere-
ken ile ilgili bir alaru meydana getirir.
Buna gore, iyi, kotii, d~er ozgiirliik,
I
odev, sorumluluk v. b. g., ahlild kav-
ramlarla olgu kavramlart aras1na mo-
dern dii~iincenin koydu~u olan/ olmas1
gereken kar~1th~, en azandan iki yiiz-
yddan beri ah14km yerini belirlemede
ba~hca ol.;iit hiline gelmi~tir.
Bu, felsefede, nk.;a~ ve Orta.;a~ dii~iin
cesinden tiliniiyle farkhbk gasteren bir
durum yaratnu~tu. Soz konusu kUisik
donemlerde, olgudan ahlik, ahliktan da
olgu .;lkar. Varh~1n de~erle do~du~u
llk ve Orta.;a~ insan1 i.;in, olan/ olmas1

gereken ayrun1 soz konusu olamaz.
Oysa, modern du~unce a~1smdan bu
ay1nmm yap1lmamas1, kan~1khk, spe-
kulasyon ve 1netafizige yol a~ar. Olguya
deger yuklemek, bi1giye inan~ kabnak,
evreni Tann'ya baglamak, bilgi duzeyin-
de kahnd1g1 surece imkins12du. Zira
bilgi dedigi.ttliz ~ey, duyu verileriyle
akhn sentezinin bir uriinudur; duyu ve-
rileri ise, bize ne genel ge~er bir deger,
ne de dogaustu bir giicti verir. Oyleyse,
teoloji, ahlak ya da metafizik, bilgiye
teanel yap1lamaz.
Btmunla birlikte, insanm bir de ahlaki
ya~amt oldugu unutulmamahdar. Dola-
yasayla, bu ya~a1ru anlayap telnellendir-
me ka<;arulmaz bir zorunluluk olarak or-
taya ~1kar. Modem insan ya da du~ilnce
a~1smdan, ahlald ya~am Yunanhlarda
oldugu gibi, dogal duzenin; Orta~ag du-
~uncesinde oldugu gibi, tam1sal duze-
nin bir uzantlsa olarak gorillemez. lnsan
ahlak alan1nda nedenselligin hukum
surdugu dogada rastlanmayan kendine
ozgu bir ya~ama bi~imi olu~lurur; ken-
disine ama~lar, hedefler koyar, se~imler
de bulunup kararlar ahr. Dolayaslyla,
insanan ahlaki ya~ama bi~imi, ahlak ol-
gusunun bizzatihi kendisi dogal bir ol-
guymu~casma ele ahnamaz. Ahlik ala-
ronda insan ya~ama, o)andan bag1msaz
olarak bir oJmasa gerekene gore anla~Lia
bilir. Olmas1 gereken, oyleyse, olandaf\.
olgulardan bagamsaz olarak, insanlann
ve toplumlann inarup bagland1klan, de-
gi~en degerlerde, ideallerde, ahlakr buy-
ruk ve yasalarda bulunmak durwnunda-
du.
olandan olmas1 gerekene ge~me yanht
[lng. phaiiJtcy of is to ought]. Betimleyici,
tasvir edict onennelerden kuralkoyucu
bir sonuca, olgulardan nonnlara ge~en,
olandan olmas1 gerekeni ~akarsayan for-
mel olmayan yanh~ turu.
olasic1hk [Os. ihtimaliyye; ing. probabi-
lism; Fr. probabilisme; AI. probabilismus ]. 1
Epistemolojide, olahsahk kavramll\U\ln
merkezi bir rol oynadag1 bilgi goru~leri
ni ya da bilimsel yontem anlaya~lanru
larumlamak i~in kullanalan terim. Mut-
lak dogruluk ve kesinlik olmad1garu,
olasll1k 639
yaln1zca dogru olma olasahg1 digerle-
rinden daha yuksek olan olasda goru~
ler bulundugunu one suren, lnutlak
dogruluk idealinden vazge~er~k, olas1h
goru~lere baglanan, manhg1n gorevi-
nin dogruyu yanh~tan ay1nnak degil
de, dii~uncelerin dogru olma ~ans ya
da olasahklanna ol~mek oldugunu belir-
ten anla y1~.
Olaylara ili~kin olarak, tecrubi ve ras-
yonel a~ldan, ondeyide bulunu labilece-
gini, fakat boyle bir ondeyide, mutlak
kesinligin degil de, yalntzca olas1hg1n
soz konusu oldugunu savunan felsefi
gori.i~ olarak olasJc1hk, kesinlik yerine
olas1hgan, incelenmekte olan fenomen-
lerin karma~1khg1n1n ve insanhg1n
halihaz1rdaki yetersiz bilgi duzeyinin
sonucu oldugunu ifade eder.
2 Olasahcahk, soz konusu teanelden ha-
reketle ve anlam geni~lemesi yoluyla,
gerc;ekligin kendisi butunuyle rasyonel
bir sistem olmadag1, akla uygun bir
duzen sergilemedigi i~in, gerc;eklik hak-
kJnda m utlak bir kesinlige ula~man1n
imkans1.2. oldu~nu, ~eylere ve insan
davraru~1na ili~kin olarak yaln1zca ola-
sah bir bilgiye sahip olabilecegimizi,
makiil bir insana du~enin de olasll1 bir
bilgiyle yetinmek oldugunu one suren
goru~u de ifade eder.
3 Olasalaahk, ahlak felsefesinde ise, bir
eylemin ahlakr dogruluguna karar vcrir-
ken, eylemin aktuel sonu~lannm degil
de, muhtemel sonu~lanrun dikkate aim-
mas gerektigini one suren ogretiye kar-
~ahk gelir.
olas1hk (Os. illlimaliyet; ing. probability;
Fr. probabiliU; AI. probabiliitJ. 1 ihtimali-
yet, raslanhsal ya da olumsal olma,
mumkun ya da ihtimal dahilinde bulW\-
ma durumu. Bir ~eyin olabilme, ger~ek
l~bilme durumu, olabilirligi; ger9!k
le~me ihtimali. 2 Daha ozel olarak da,
matematikte, bir olay1n gerc;eklqme
~ansaru hesaplama i~lemine, bir olay i~in
elveri~li durumlann olas1 butun durwn-
lara orana. Buna gore, olaylann ger~ek
Je~me ~anslannan yuzdesini bulmaya
hizmet eden kurallan ele alan matematik
dalma, olasrlklar he5Qbr ads veriJir.
640 olay
O!as:hgtn ozi1nU ortaya koymak, doga-
SlnJ ifade etmek iizere -;e~i tli teoriler
one siirulmti~tiir. Buna gore, I klasik ola-
srlrk teorisi, bir olay1n ortaya -;1kma ~an
$lnln, ger-;ekl~me alternatifinin olanak-
h ti 1m diger altern a tiflere oran1ndan
1neydana geldigini dile getirir. II Man-
hksal bagmtr teorisi, olas1hg1, veri ve ka-
nltlarla sonu-; aras1ndaki manhksal bir
bagtntl haline getirirken, olas1hga oznel
bir bak1~ a-;1s1ndan yakJa~an teori, ola-
s1hg1 inan-; dereceleri aracthg1yla analiz
eder. A priori ya da teorik olasrbk olarak
da bilinen soz konusu olas1hk gorii~ii
niin kar~lSlnda, Ill tiimevanmsal ya da
enrpirik olasrlrk olarak da bilinen nesnel
olas1hk gorii~ii, bir ola y1n ger-;ekle~me
~ans1n1 belirlerken matematiksel yon-
telnleri uygular. Bu -;er-;eve i-;inde, IV
frekans teorisi, olas1hg1, bir ~eyin ortaya
-;tkhgt dururrilann ortaya -;1kabilecegi
dun1mlara oraruyla tarumlar.
olay [Os hadise; 1ng. ~ent; Fr. evenement;
AI. ereignis]. Ortaya -;1kan, olup biten
~ey ya da dunun; dikkati -;eken ya da
-;ekebilecek olan her tiirlii olu~um.
Bir degi~1ne ortaya koymakJa birlikte,
zaman ic;inde uzun sure boyunca devam
etmeyen hal olarak olay, bir ~eyin nite-
liklerinde, s1fatlannda, bag1ntllannda
soz konusu olan degi~imi; varolan ~ey
ler aras1nda ortaya -;1kan bir de~i~me,
etkinlik ya da siire-;i; ba~ka ~eylerle ne-
densel ili~kiler i-;inde bulunan nesnele-
rin yol a-;ttg1 olu~umu tan1mlar.
olgu [Lat. factum; Os. vakra; lng. fact; Fr.
fait; AJ. tatsache]. 1 Aktiiel olarak ortaya
-;1kan, gen;ekle~en olay, nitelik, bag1ntt
ya da durum, tartt~1lmaz, yadsmmaz
olarak, tartl~llmazcas1na, i.nkar edile-
mezcesine kabul edilen ~ey. 2 Dilden,
dii~iinceden bag1ms1z olarak ortaya
-;1kan olu~um; dogru bir tiimce ya da
onermeye d1~ diinyada kar~1hk gelen
~ey. 3 Tespit edilmi~, bilimsel incele-
meye elveri~li ve bir deney konusu ya-
pllabilecek dogal olay. 4 Olu~um siireci
i-;inde veya ba~ka bir ~eyin emaresi
olarak gozlemlenmi~ olay.
Bu baglamda olgularla, dogal olu~um
larla ilgHi olma durumu olgusal s1fattyla
ifade edilir. Nttekim, onermeler episte~
molojik degerleri bak1m1ndan smtflan-
dlklannda, forme) ya da manhksal oner-
melerin kar~1s1nda yer alan onerme
tiiri1ne olgusal onenne denmektedir. i-;e-
riksel onenne olarak da bilinen olgusal
onerme, dogruluk degeri deneyim ya da
gozlem yoluyla saptanabilen, bize d1~
diinya hak.kmda bir ~eyler soyleyen
onennedir. Olgusal bir onennenjn dog-
ruluk ya da yanh~hg1 zorunluluk ta~l
maz, -;iinkii soz konusu onermenjn dog-
ruluk ve yanh~hg1 yeni olgu ya da
verilerle her zaman degi~ebiHr. Olgusal
onennelere ayn1 zamanda empirik oner-
meler, a posterioi onermeler, sentetik
onermeler ve totolojik olmayan onerme-
ler ad1 verilmi~tir
Yine ayn1 anlam i-;inde, olgularla ilgili
olu1nsal hakikatlere, olgusal dogru ad1
verilir. ilk kez tLeibnizin yapt1g1 ayn-
ma gore, deneyim, tecriibe yoluyla bili-
nen ve bir neden olmadan hi-;bir ~eyin
ortaya ~lkamayacag1n1 belirten yeter
neden ilkesine dayanan do~u olarak
olgusal do~, zorunlu degil de olum-
sal olan, yani kar~1t1n1 du~iinmenin
miimkiin oldugu, d1~ diinyayla ilgili a
posteriori do~ruyu tan1mlar.
olgu/deger ay1r1m1 [ing. fact/value distinc-
tion; Fr. distinction entre le fait et Ia vale-
ur]. Ilk kez lngiliz empirist filozofu
David t Hume taraf1ndan one siiriilen
ve akla dayanan, rasyonel bir ahlikln
temellerini ylkan ay1nm. Olgusal ve
ahJiki ya da i-;eriksel ve deger bi-;ici
olmak iizere, iki slnJf iddia, onenne ara-
Slnda bir ay1nm yaparak, soz konusu
s1n1flardan birinin onciilleri ya da so-
nu-;lanrun diger s1nann onciil ya da so-
nu-;lannl gerektinnedigi gibi, diger suu-
hn onciil ya da sonu~lanna i-;ermedi~ni,
birinden digerine ge~enin 1ntimldin ol-
madlglJU savunan ay1r1m ve gorii~.
Deger yarg1s1 i-;eren, deger bi-;ici oner-
melerin olgusal onermelerden biitiiniiy-
le bagamstz oldukJanna ve dolay1s1yla,
biitiin olgular velilmi~ veya bilirunekte

olsa dahi, belli bir hal ya da duruma
nas1l deger bi~ilecegi sorusunun yarut-
SlZ kalacag1n1 soyleyen gorii~, ayn1 za
manda olgu/deger ikicilili diye bilinir.
olgu kar~1t1 [ing. counterfactual]. Onbile-
~eni yanh~ olan, yanh~ oldugu bilinen
ko~ul onermesini, ge~mi~ zamanda ku-
rulan ko~ullu onenneyi nitelemek i~in
kullandan s1fat.
Gec;mi~ zaman1n par~as1 old ugu ifade
edilen bir ko~ulun yerine gelmemi~ ol-
maslndan ve ge~mi~ zamana yollanan
ko~ullann arhk ger~ekl~me, yani olgu-
sal olan1n bir parc;as1 olabihne duru-
mundan yoksun bulunmastndan dolay1,
bu tiir onermeler olgu kar~lh bir duru
mu dile getirir. Tarihsel balwndan olgu
kar~th olan soz konusu onermeye ek
olarak .. bir de dogrulugu olgusal, deney-
sel bir SU\all\a ve degerlendinneye konu
olamayan olgu kar~1h ko~ullu onenne-
lerden soz edilebilir. Omegin, 'Giine~in
enerjisi 10% ol~iisiinde azalblsayd1,
diinyada ya~am olamazd1' gibi olgu
kar~ltl bir onerme, teknolojinin otesinde
kalan bir onermedir.
olgusalhk [ing. facticit1J; Fr. facticite). Bir
olgu olmay1 veya temelde, insarun
ozgiir se~in line bagh olma yan olgusal
ko~ullan tanimlayan ozellik.
Olgusali.Jk terimi varolu~~u felsefede,
ozellikle de tHeidegger ve tSartretda
biiyiik onemi olan bir terimdir. Bu bag-
lamda olgusalhk, insan varolu~unun,
onun i~inde bulundugu durumlar, go-
guslemek durumunda oldugu degi~
mesi imkans1z olgular ya da ko~ullar
taraf1ndan tan1mlanan, belirlenen boyu-
tunu ortaya koyar. Buna gore, olgusal-
hk her~eyden once ki~inin se~imine
bagh olmayan, onun iizerinde hi~bir
etki ya da kontroliiniin bulunmad1gl,
dogum yeri ve tarihi, annc-babasuun
kimligi, temel ozellik, yetenek ve yeter ..
sizlikleri benzeri olgusal aynntdar1 ihti-
va eder. Olgusalhk i.kinci olarak, bir
ki~i ya da ki~iler yerine, genel olarak
bir ins an olmakhg1n oziinde varolan
vak1a ve Slnlrlan, omegin Heidegger'in
'oliim kar~1s1ndaki varhk' olarak ta-
olumlu 641
nimladlgl biitiin insanlann bir gun ole-
celderi olgusunu ihtiva eder.
Olgusalhk, ~u halde, varolu~~u felsefe
a~1S1ndan, biitiin insani eyle1nler i~in
kendisinden ka~1n1hnaz olan zorunlu
temele, vazge~ilmez zemine kar~1hk
gelmektedir. Nitekim, Sartre'a gore, ol-
gusalhk insan1n varolmay1 se~meksizin
diinyaya gelmesine ve suurh olmas1na
yol a~an insanlJk duru1nunu ve biz in-
sanlann sadece bizim eserilniz ohnayan
d urumlar i~inde ozgiir olabilecegimiz
ger~egini ifade eder. Eylem ozgiirlugu-
miizii, ko~ullanmlZl a~abilme gii~ ve
yetenegimizi, her zaman bir olgusalhk
zemini iizerinde, se~medigimiz bir de-
gerler sistemi ve kimlik yoluyla hayata
ge~irebiliriz.
olumlu [ing. musbet; ing. positive; Fr. posi-
t~t AI. positiv). 1 Genel olarak, olumsu-
zun kar~1h olan, bir niteligin varhg1yla
belirlenen; 2 amaca, istek ve beklentile-
re uygun olan; 3 yap1c1 olan ve 4 tasdik
eden it;in kullandan s1fat, niteleme.
Buna gore, olumlu bir terim ya da kav-
ram -li, -h ekiyle kurulan ve bir niteli-
gin varolu~unu ifade eden (bilgili) bir
terim ya da kavram iken, olumsuz bir
kavram -siz, -sLZ ekiyle kurulan, bu ~e
kilde kurulmasa bile, bir niteligin yok~
Iugunu bildiren bir kavramd1r (cahill
bilgisiz). Baz1 dii~iiniirler, sonlu ya da
s1nuh kavram1n1, &Jnlr dii~iincesi bir
olumsuzlamay1 ifade ettigi i~in, olum
suz bir kavram olarak gormii~lerdir.
Buna kar~1n, sonsuz kavram1 da, s1n1
nn, sonlulugun bir olumsuzlamas1 ol-
dugundan, olumlu bir kavramd1r.
5 Yine olumlu ya da pozitif olan, dogal
olana, do~~tan getirilene kar~1t olan-
dlr. Buna gore, pozitif hukuk, dogal hu-
kuga, insanlann iradelerinden bag1mslz
olan ve insanlann dogalannda temelle
nen dogal yasalara kar~1t olarak, sonra
dan haz11larun1~ olan yazth hukuktur.
6 Ve olumlu, nihayet, tarh~ma gotiir-
mez bir tarzda kurulmu~, ifade edilmi~
olan, ge~erliligi herkes~e kabul edilen an-
lamina gelir. Buna gore, az ya da ~ok
keyff olan, herkes~e kabul edilmeyen
642 olumsalhk
hipotezler iljeren metafizik sistemlerine
kar~1t alarak, pazitif bili~ler, her zaman
da~rulanabilir, onermeleri herkes iljin
geljerli ve test edilebilir alan bilgi obekle-
ridir.
alumsalhk [Lat. contingentia; lng. contin-
gency; Fr. contingence, eventualite; AI. kon-
tingenz, zufaeligkeit]. 1 Metafizikte, vara-
lu~u zarunlu almayan, varalu~u soz
kanusu ve hatta ljak muhtemel alm.akla
birlikte, zarunlulukla varalmayan varh-
~m, gerljekle~mesi zarunlu almayan
alaym ozelli~i. Zarunlu ve imkans1z al-
mayan her~ey.
Ortaya ..1kabilen, fakat artaya lflkl~l
kesin ve zarunlu alma}an, gerljekte va-
ralmayabilen ya da aldu~undan ba~ka
tiirlti alabilen, bir da~a yasas1 tarafm-
dan gerektirilmeyen, varalu~u ba~ka
bir ~eye ba~h alan ~eyin czelli~i alarak
alumsalhk, bir alay ya da algunun, ken-
dileri de zarunlu almayan ba~ka algu-
lara zamansal ya da nedensel alarak ba-
~unll almas1 durumunu tammlar.
2 Manllkta, bir onermenin zarunlu ala-
rak da~ru almamas1, yani, kanusunun
onennenin kendisine d1~sal alan etken-
lere ba~h almasmdan dalay1, onenne-
nin inkanmn bir 1feli~ki yaratmamas1 ve
dalay1s1yla manllksal alarak miimkiin
almas1 durumunu ifade eden alumsal-
llk, da~ru alabildi~i gibi, yanh~ da ala-
bilen, da~ruluk ya da yanh~h~1, dii~iin
ce yasalanna ya da onermenin kendisine
detil de, onermeye d1~sal alan etkenlere
ba~h alan onermenin ozellitidir. Buna
gore, '1fantamm i9nde dort kitabm bu-
lundu~unu' bildiren onenne alumsal bir
onenne iken, 'ljantamm iljinde, iki ~ ki-
taptan dort kitap aldu~u' onennesi, za-
runlu bir onennedir.
3 Olum.salhk, epistemalajide, d1~ diin-
yaya ili~kin alan ve dalayisiyla mantlk-
sal yallarla de~il de, deneyimsel yallar-
la kazandan ve bu nedenle kesin alarak
de~il de, yaln1zca muhtemelen da~ru
alan bilginin ozelli~ini ifade eder. 4 Te-
alaji alaruna girdi~imizde, alumsalhk
varalan her ki~i ya da ~eyin varalu~u-
nun zarunlu almamast, btitiin bir yara-
dih~m Tann'nm ozgtir iradesine ba~h
almas1 durwnunu gosterir. Otinyanm
alumsalh~1, tealajide, Tann'nm varalu-
~u iljin bir kamt alarak kullamlm1~hr.
Kamta gore, dtinya varolmayabilirdi
ya da aldu~undan ba~ka ttirlti alabilir-
di. Kendinde, kendi varhk nedenini ba-
rmdirmayan, bundan dalay1 varolu~u,
zarunlu de~il de, alumsal alan dtinya-
mn nedenini ba~ka bir yerde aramak
gerekmektedir. Olumsal alan, zarunlu
alam varsayd1~1, aksi takdirde sansuz-
ca geriye gidi~ prablemiyle kar~Ila~Ila
ca~l iljin, dtinyanm nedeni, varalu~u
zarunlu alan, yani kendisinin dt~mda
bir nedene ba~h almayan varhk alarak
Tann'du.
Ote yandan, alumsalhk, mant1ksal
alumsalhk ve fiziki alumsalhk alarak
ikiye aynhr. Bunlardan manhksal olum-
salllk, manhk yasalan, fiziki olumsallrk
ise; da~a yasalan baklmmdan alumsal
alma, zarunlu almama anlamma gelir.
Yine ayn1 ba~lamda, akild1~1 alanla
rasyanel alan, aktiiel alanla mant1ksal
alan ve yarad1h~la da diinyamn ezeli
ebedili~i ve zarunlulu~u arasanda nasil
bir ili~ki bulundu~unu a~ama :ve bi-
rincileri ikincilere ba~layarak alumsalh-
~~ a~ma prablemine alumsalhk prable-
mi ad1 verilmi~tir.
olumsal varhk [ing. contingent being; Fr.
etre contingent]. Da~adaki varll:klar iljin,
varalmalan kadar varalmamalan da
alanakh alan nesneler ya da ~eyler iljin
kullarulan terim.
Bu tiir varhklar, varalu~lan zarunlu al-
madi~I: her zaman varalmay1p, yaratll-
mi~ alduklan, yak alup gittikleri iljin
alumsal varhklard1r. Aquinah Thamas'a
gore, ome~in, bir a~acm varalmad1~1
bir zaman vard1; a, ~imdi var almakta-
du ve bir gun varhktan lflkacaktu. A~a'i
i9n varalmama, iki anJamda dii~tiniil
melidir. Birincisi, anun hilj varl1~a gel-
memi~ almas1 mi.imktindi.ir; ikincisi ise,
a bir kez varalunca, aljikhr ki, belirli bir
sure sanra yak alup gidecektir.

Oiumsal varhk kavram1, bu ._en;eve
i._inde Zorunlu bir Varhk olarak
Tann'mn varolu~unu kamtlamada kul-
landrru~tu. Buna gore, eger ger,.eklikte-
ki her~ey yalmzca olwnsal varhklardan
olu~uyorsa, hi,.bir ~eyin var olmadtgl
bir zamandan soz edebiliriz. Oyleyse,
var olan her~ey olwnsal varhklardan
meydana gelmez. Olumsal varhklann
dt~mda, bir de zorunlu varhk olmahdu.
Zorunlu varhk var olmamas1 miimklin
olmayan varhkhr ve bu zorunlu varhk
da Tann'du. Olumsal varh.k1ara neden
olan, onlara varolu~ veren varhk. i~te
bu zorunlu varhkhr, yani Tann'du.
olumsuzculuk [ing. negativism; Fr.
nigativisme; Al. negativismus]. Genel ola-
rak, ome~n bilgininimkans1z oldugunu
savunan tku~kuculuk, Tann'run varo-
lup olmadtguun bilinemeyecegini one
siiren tbilinemezcilik ya da evrende iyi
olan hi,.bir ~ey bulurunadtgllu one
siiren tkotiimserlik tiiriinden, olumsuz
bir ilkeye dayanan, ve dolaytstyla olum-
suzlu~ benimseyen felsefe tiirii.
2 Daha ozel olarak da, ba~kalanrun
ogiit ve 6nerilerini kabl.tl etmeme, onla-
ra kar~1 ._1kma (edilgen olumsuzculuk),
ba~kalanrun onerilerine ayk.m bir bi-
._imde eyleme (etkin olumsuzculuk)
tavn, inat,.thk.
olumsuz leoloji [Os. menji ilahiyat; lng.
negative theology; Fr. thiologie negative;
AI. negativ theologie ]. Sonsuz ve yiice bir
gii._, tinsel varhk olarak Tann'mn sonlu
bir varhk olan insaru her baktmdan ._ok
a~hgm1 ve dolaytstyla, insan tarafmdan
anla~tlamayacagml, Tann'run temel
ozellik ve stfatlaruun hi,.bir ~ekilde bili-
nemeyecegini, Tann'run ne oldugunu,
ancak O'nun ne olmadt~ru bilmek su-
retiyle bilebilece~mizi 6ne siiren teoloji,
ilMllyat tiirii.
olut [Os. tekeuviln, ti!Jroin; Lat. fim; lng.
becoming; Fr. devenir; Al. werden]. Bir va-
rolu~ formu ya da diizeninden ba~ka
bir varolu~ formu ya da diizenine g~i~.
Bir ~eyin gizil gticiinii, imkin.lannt ger-
-;ekle~tirmesi, dogal amacma, hedefine
ula~mas1 durumu, oldugundan ba~ka
Onikinci yuzyd rone.SanSI 643
tiirlii olmas1 siireci.
Olu~ kavramm1 felsefeye sokan He-
rak.Jeitos olmu~tur. Ona gore, varhklar
dogar ve yok olur; ~eyler siirekli bir ha-
reket, arahks1z bir 'olu~ i._indedir. Bu
olu~, dogum ve oliim, soguk ve steak,
biiyiik ve kii,.iik gibi kar~1tlann ,.ah~
masmdan dogar.
tPlaton'un felsefesinde ise, olu~, ezeli-
ebedi, degi~mez, mutlak, kahc1 ideala-
rm olu~turdugu varhk alarumn kar~l
smda yer alan, ve degi~meyle belirlenen
giindelik duyu deneyi diinyasma veri-
len addtr. Modem felsefede ise, tHegel
ve daha sonra da tMarks, olu~ iizerine
diyalektik bir kavray1~ geli~tirmi~ler
dir. Buna gore, kar~1tlann ,.ah~mas1,
olu~un anlan olan tez, antitez ve sentez-
le adamr. Yine, evrimci teoriler de
olu~ fikri iizerinde temellenir
onikinci yiizyll Ronesansa [ing. Twelfth
century Retraissance; Fr. Retraissance de
dou:zieme siicle]. Ronesans Avrupa'da 15.
yiizytlda ya~anan, ve hiimanizm akmu-
na ek olarak, felsefe, bilim, edebiyat ve
sanat baktmmdan kl:isik -;aga, antik Yu-
nana donii~le belirlenen tarihi bir
donem olmakla birbkte, 12. yiizyd O~ta
._agmda, daha sonraki Ronesans1 belli
ol.. iiler i.. inde haztrlayan ve islam diin-
yasmdan Latinceye yaptlan ,.evirilerle
belirlenen doneme verilen ad.
Bu donemde, Arap,.adan Latinceye ya-
ptlan ,.eviriler Bah'daki tefekkiir faaliye-
tini canlandum1~hr. Bu ,.eviriler zaman
zaman Sicilya'da, zaman zaman lstan-
bul'da, fakat sistematik ve kurumsal ola-
rak lspanya'da, Toledo'da ger,.ekle~tiril
mi~tir. Daha ._ok matematik, bp ve
felsefe alaruru kapsayan bu ,.eviriler yo-
luyla, Bah diinyas1, Yunan biHm ve fel-
sefesini ve bu arada islAm felsefesi.rli
tiim aynnblanyla taruma olanag1 bul-
mu~, ._eviriler Ban A vrupa'da ger,.ek
bir ~ok dalgasl yaratml~, kiiltiir ve og-
rerunenin yalmzca belli bir gelene~ ko-
rumakla ilgili bir konu olmaytp, yeni ve
bilinmeyen dii~iinceleri ele ahp deger-
lendirmekle ilgili bir konu oldugu anla-
~tlmt~hr.
644 ontoloji
ontoloji [ing. ontolog~;; Fr. ontologie; AI. on-
tologie). lllk felsefe olarak da bilinen ve
teolojiyle benzerlikleri olan, zaman
zaman metafizik anlamma gelecek ~ekil
de anla~1hp, bazen de metafizij\in bir
dah olarak goriilen felsefi disiplin. Meta-
fizigin, tek tek nesne ve olaylarla dej\il
de, genel olarak varhk problemiyle ilgili
olan dah; varhl\J varhk olarak, varhk
olmak bakmundan ele alan bilim; varo-
lan tikel ~eyleri dej\il de, varhj\m kendi-
sini, varhj\m temel ozelliklerini konu
alan, somut varhj\1 ara~llrmak yerine,
varhj\1 soyut bir bi~de ara~hran ve
'varhj\m varhk olmak bakmundan doj\a-
smm ne olduj\u', 'varhj\m kendi ba~ma
ne olduj\u' sorulanru soran felsefe dah.
Ger~eklij\in yap1suu ve doj\asm1 var-
hk, olu~, dej\i~me, zaman, mekan, oz,
zorunluluk, yokluk, edimsellik gibi ka-
tegorileri kullanarak, olabildij\ince kap-
saylcl bir tarzda a~lklamaya ~ah~an fel-
sefe ltirti olarak ontoloji, varhj\m temel
ilkelerini konu ahp, bir kategoriler oj\re-
tisi ortaya koyar ve nihai ve en ytiksek
ger~eklij\in, Mutlak Varhgut, Bir olamn,
Idealarm doj\as1ru ifade etmeye, ~
dtinyada varolan ~eylerin varolu~lan
i9n, nasll soz konusu ger~eklij\e baj\h
oldugunu gostermeye ~ah~1r. Buna
gore, ontoloji var olmarun ne oldugunu,
var olmarun ne anlarna geldigini konu
ahr ve ~e~itli ~eylerin, omej\in dti~tin
celerin, matematiksel nesnelerin, ttimel-
lerin, alguun nesnelerinin hangi anlarn
i~inde varolduj\unun siiylenebilecegini
ara~tmr.
Ontoloji terimi ilk kez olarak, 17. ytiz-
yllda, 'metafizik' teriminin muj\lakhk
veya anlam belin;izlij\inden sakmmak
amac1yla kullandrru~tu. Terimi ilk kez
olarak kullananlardan biri tleibniz'dir.
Christian tWolff ise, ontolojiyi varhk
olmak bak1mmdan varhj\m genel bilimi
olarak tan1mlarken, onun kavrarnsal
~er~evesini ~izmi~, konulanru belirle-
mi~tir. Buna gore, ontolojinin ti~ ana
k.Jsm1 ya da dah, S1ras1yla diinya teorisi
olarak genel kozmoloji, ruh goril~ti ola-
rak rasyonel psikoloji ve Tann'ya dair
bir teori olarak da doj\al teolojidir.
Ontolojiyi epistemolojiye tbi kllan
tKant ise, varhj\1 olduj\u gibi inceleme
dti~tincesine kar~1 ~1krn1~ ve varhk so-
rununun bilginin ko~ullanrun incelen-
mesine baj\h olduj\unu soylemi~tir. l!i~
kiyi tersine ~eviren tHeidegger'e gore
ise, ontoloji Ierne! olup bilgiyi temellen-
dirir. tHusserl de ontolojiyi ayru gene!
~er~eve i~inde ele ahp ikiye ay1rm1~11r.
Bunlardan varhj\m belli bir kesimine yo-
nelen ve bu kesimin ozlerinin maddi, ak-
ttiel olu~umlaruu goz ontine alan onto-
lojiye maddi ontoloji ad1 verilir. Buna
kar~m, mtimktin tum ontolojileri i~inde
bannd1ran ve maddi ontolojilere, hepsi
i9fl ge~erli forme! yasalar btittinti saj\la-
yan ontoloji, Husser! tarahndan fonnel
ontoloji diye tanunlarum~t1r.
Analitik. felsefe a~1smdan ise, ontoloji
neyin varolduj\uyla ilgili olan genel bir
teoriden ba~ka hi~bir ~ey dej\ildir.
2 Ontoloji, biraz daha ozgtil bir anlarn
i~inde, varllk ttirleriyle bu varllk ttirleri-
nin birbirleriyle olan ili~kisinin tiiketici
bir listesini ifade eder. Dilnyay1 ve dtin-
yamn belli bir bolgesini ya da alaruru
anlayabilmenin yolu, o alanda varolan
ya da varolabilen ~ey ttirleri, onlann
varhk ko~ullar1, birbirleriyle olan ba-
j\unhhk ili~kileri tizerine a~lk veya
orttik birtakun kabullerde bulurunaktan
ge~lij\ine gore, buradan hareketle her bi-
limin kendine a it ve ozgti bir ontolojisi
oldugu soylenebilir. OUlegin, sosyoloji-
nin ontolojisi ki~ileri; kururnlan, yapl-
lar, normlan, ili~kileri, v. b. g., kapsar.
ontolojik gorelilik [lng. ontological relati-
vity; Fr. relativitt ontologique; AI. ontolo-
gisch relativitiit). <;aj\da~ mantlk~1 pozi-
tivist tQuine tarahndan one stirtilmti~
olan ve varolanlarm benimsenen dile
ya da teoriye goreli olduklanru, neyin
varolduj\unun, ancak bir leori baj\la-
mmda soylenebilecej\ini, varolanlann
belirleyicisinin teorik ya da kavramsal
~er~eve olduj\unu savunan gorelilik an-
layJ~I i~in kullamlan terim.
Ote yandan, teorik ya da kavramsal ~er
~eveye baj\1rnl1 ya da goreli olan varhj\a;
veya bilginin konusunu olu~turan, bili-

nen, tasarunlanan, imgelenen, algLI.anan
epistemolojik nesneden farkh olarak,
dt~ diinyada gen;ekten varolan nesneye;
epistemolojik nesnenin dt~ diinyadaki
kar~tlt~ma; varolu~u oznenin bilgisine,
bilme faaliyetine ba~h olmayan nesneye
ontolojik nesne adt verilir.
ontolojik kamt [ing. ontological argument;
Fr. preuve ontologique]. Tann'nm varolu-
~unun en yiiksek ya da en yetkin varhk
olarak Tann tammmdan zorunlulukla
.;tkt1~1m gosteren kamt ya da delil.
Di~er Tanr1 kamtlanndan, hi.;bir tec-
ri.ibi veriye dayanmamak, ba~ka Tann
karutlarmm diinyanm ve dti.nyadaki
nesnelerin ve organizmalarm do~asma
ili~kin gozlemlere dayand1~ yerde, goz-
leme hi.; yer vermeyip, tiimiiyle akla da-
yarunak bakurundan farkhhk gosteren
ontolojik karutta, Tann'mn varoldu~u
sonucu, gozlemden once, gozlemden ba-
~1msi2. bir biQ.mde, yetkin bir varhk ola-
rak Tann tan1mmdan .;1karsand1~1 i.;in,
bu kamta aym zamanda a priori karut
ad1 verilir.
Yani, bu kamtta Tann'run varoldu~u
sonucu, yetkin bir varhk olarak Tann
tammmdan, bir u.;genin i.; a.;tlanmn
toplanunm 180 derece oldu~u sonucu,
u.;gen tarunundan nasLI. deneyimden ba-
~tmslZ bir bi.;imde, a priori olarak ve zo-
runlulukla ~yorsa, oyle 9kar. Karut
ilk kez, Aziz t Anselm us tara&ndan one
siiriilmii~, karuhn farkh bir versiyonu
ise, daha sonra tDescartes t~rafmdan or-
taya konmu~tur.
Kamt, 'Tann' yerine, mutlak olarak yet-
kin olan bir varhktan soz edebilece~imi
zi sayler, .;unku Tanr1'run yetkin bir var-
hk oldu~u inanct, tektannc1 -dinlerin ilk
ve en temel ilkesidir. Bundan sonra,
'mutlak olarak yetkin varhk' kavrami-
run ele ahrup incelenm.esi durumunda,
kavramll'l abi yapt1~1, i~aret etti~i ~eyin
varolmasmm zorunlu oldu~unun kolay-
hkla anla~llaca~1 belirtilir. Zira, 'mutlak
olarak yetkin bir varhk'la, tam ya da
miimkiin tum niteliklere sahip bir varhk
anlahlmak istenir. Bu nitelik ya da ozel-
liklerden biri de, varolu~tur. Bu ba~lam-
ontoloji olarak meta.fizik 645
da, mutlak olarak yetkin olan, fakat va-
rolmayan bir varhk kavramtrun kendi
i.;inde .;eli~ik bir kavram oldu~unu soy-
leyebiliriz.
<;unkii varolmamak, 'mutlak olarak
yetkin olmamak' demektir. Bu durum-
da, yalmzca zihinsel bir kurgu ya da fik-
siyondan ibaret bir ~ey olacak olan mut-
lak olarak yetkin bir varhk, yetkinlik ya
da tamhk kavrammm temel bir ogesin-
den yoksun olacaktlr. Karuta gore,
ba~ka bir kavramt, bu kavramm goster-
di~i ~eyin varoldu~unu dii~iinmeden
tasarlamak olanakhdtr. Fakat 'mutlak
olarak yetkin varhk' kavrammm tamm1,
zorunlu olarak yetkin bir varh~m varo-
lu~unu gerektirir.
Ontolojik karuta yoneltilen ele~tirilerin
en onemlisi, karubn varolu~u, her~eyi
bilme ve giicii her~ye yetme gibi ozel-
likler tiiriinden bir ozellik olarak gorme
yanb~ma dii~tii~iinii iaret ederir. Buna
gore, varolu~, Tann'nm di~er ozellikleri
gibi, O'nun yetkinli~ini meydana geti-
ren ozelliklerden biri de~ildir, fakat soz
konusu ozelliklerin varolu~u i.;in zorun-
lu bir ko~uldur. Yine, kotliliik problemi-
nin, yani diinyada birtakun kotiilliklerin
varolu~unun, ontolojik kamta ya da ka-
rubn temelinde bulunan yetkin bir var-
hk olarak Tanrt tanuruna zarar verdi~i
belirtihni~tir.
ontolojik tasarruf ilkesi [ing. principle of
ontological economy; Fr. principe de
l'economie ontologique]. Yalruzca bireysel
~ eylerin ve olaylann varoldu~unu, genel
kavramlann ger.;ekli~i olmadt~ soyle-
yen 14. yiizy1l Orta.;a~ dii~iiniirii Ock-
hamlt William'm varolanlarm Sa}'lsuun,
zorunluluk olmadtk.;a .;o~alblmamast
gerektigini dile getiren ilkesi: Entia non
sunt multiplicanda praeter necessitatem.
ontoloji olarak metalizik [ing. metaph-
ysics as ontology; Fr. metaphysique comme
ontologie). Onlii Yunan filzofu Aristote-
les'in varhk olmak bakmundan varh~a
ili~kin ara~t.Jrmadan olu~an metafizik
anlay1~ma verilen ad.
Buna gore, bu metafizik 1 evrende varo-
lan tikel varltklara ili~kin ara~hnnadan
farkh olarak, varlik olmak bakurundan
646 ontolojizm
varhga, varh~1n bizzat kendisine ili~kin
bir ara~ttnnadu. Aristoteles'e gore, me-
tafizik, varh~1 par~alayan ve onu belli
yonlerden ele alan ozel bilimJerden fark-
b olarak, varh~1 bir biitiin olarak ele abr
ve varh~1n ilk ilkelerini ve en yuksek
ntdenlerini ara~hnr. Aristoteles'in bu
metafizik anlay1~ma gore, ilk ve temel
anlam1 i.;inde varhk, varh~1n tum di~er
anlamlaiUlll'\ kendisine ba~h oldu~u
tozlerin varh~1du.
0, bu ba~lamda, tbirindl tozlerle ikincil
tozler aras1nda bir ayuun yaprru~tlr
Bunlardan birincil tozler, bir madde ve
fonndan meydana gelen, ve ~~u' diye
gosterdi~imiz bireysel, somut varhklar-
du. Buna ka~m, tikincil tozler, 'bir ozne
haklanda tasdik edilen, fakat bir oznede
mevcut olmayan' turler ve cinslerdir. ~u
halde, t J\ristoteJesin saz konusu meta.6-
zik anlay1~uun en onemli sorulan, 'Var-
hk nedir?', 'Toz nedir?' ve 'Ger~eklik
nedir?' tiirunden sorulard1r.
2 Aristotelesin soz konusu metafizigi,
bir ~eye ili~kin olarak, onun varoldu~u
nu soylemenin ve varolmarun ne anla-
ma geldi~ini ara~bnr. Metafizik, bir
~eyin de~i~me boyunca ayna kalan kim-
li~ini korumak ir;in hangi ozelliklere
sahip olmas1na gerekti~ine ili~kin ara~
hrmadu. 3 Ontoloji olarak metafizik
ezeli -ebedi ilk ilkeleri konu alan bir di-
siplindir. 4 Metafizik. ayn, degi~mez ve
ezeli -ebedi bir varh~a il~kin ara~bnna
du. Bu anlamda, Aristotoles'in ontoloji
olarak metafizik anlay1~1, dini bir o~reti
den ba~Jmstz olarak geli~tirilmi~ olan
bir teolojidir.
5 Metafizik_ duyusal tozleri konu alan
ozel bilimlerden farkl1 olarak, duyusal
olmayan, duyum yoluyla algdanama-
yan tozlere ili~kin bir ara~hnnadrr. 6
Aristoteles'in soz konusu metafizik an-
laya~ana gore, ne kadar toz ya d a toz
tiiri.i varsa, felsefenin o kadar dab var-
du '!e metafizikte do~ru olan1n, felsefe-
nin di~er dallannda yanh~ olabilmesi
soz konusu de~ildir. Yine ayn1 anlay1~a
gore, bizim bugun bilim aduu verdi~i
miz disiplinler arasmda mantlksal bir
bag vardtr.
Bundan dolay1, 7 metafizik, farkh bilgi
turleri arasmdaki ili~kilere, bu bilgi tiir-
lerinde kullan1lan kavramlarm varolan-
lar i9Jt nastl kullaruJabildi~ne ve onlann
ontolojik ve manttksal statusiine ili~kin
bir ara~b.nnadu. Buna gore, metafizik
ttumellerin mantJksal ve ontolojik statii-
lerini, tikeJie tiimel ve tumelle tikel ara-
sandaki ili~kileri, birlik, ene1ji, de~i~me,
fonn, matematiksel nokta, geometrik
fonn, v.b.g., kavramlan ele ahr.
Aristoteles'in soz konusu metafizik an-
layi~uun temelinde yer alan kabuller
ise ~unlardu: a) Boyle bir metafizigin
ortaya koydu~u tezler mutlak ve de-
~i~mezdir. b) lnsan varhklan varh~1n
bizzat kendisini anlayabilir, varh~1n
kendisine nufuz edebilir.
ontolojizm [tng. ontologism; Fr. ontologis-
me; Al. onlolDgismus ]. 1 Manhkla varh-
~In ozde~ligini ifade eden, mantlksal
kategorilerden dolay1ms1Z olarak ger-
~ekl i~in bizatihi kendisine giden felsefi
yontem; manbk ile varhAt uygunluk
it;inde goren, mantlk ilkelerinin ay1u za-
manda varhk yasalan oldu~unu dile ge-
tiren tavu, ve en genel olarak da, felsefe-
nin yontem ve ilkelerinin, oznede degil
de, nesnede aranmasi gerekti~ini savu-
nan o~reti. t Aristoteles'le ba~layan ve
zihnimizin yapas1 ile varh~1n yap1s1
arasanda bir ozde~lik bulan bu tav1r,
Yeni91~'da. lngiliz empiristleri ve ozel-
likle de tKant tarahndan ele~tirilmi~
ve daha sonra, Aristoteles'ten beri felse-
feye egemen olan mantak-varhk ozdet-
li~i di.i~iincesinden vazge~ilmi~tir. On-
tolojizme kar~1 ~1kan bu anlay1~a gore,
manhk ilkeleri varhk }'asalan de~il de,
oznenin fenomenleri bilme kahplandu.
2 19. yuzyt!da, rasyonalist ve panteist
e~ilimleri agu basan bir dini-felseff ot;re-
ti. ltalyada, Fransa'da ve hatta ABD'de
gori.ilen ve rasyonel bir ger-;ekli~i
Tannyla ozde~l~tiren ogrelinin, ger-;ek
olarun rasyoneL rasyonel olarunsa ger-
~ek oldugunu one siiren Hegeld felse-
feyle onemJi bir yak1nh~1 vardu.

""toteolojik toz [lng. ontotheological subs-
tance; Fr. substance ontotheologique]. On!ii
Alman filozofu Martin tHeidegger'in,
mutlak bir bio;imde ko~ulsuz olan. varo-
lu~u io;in kendisinden ba~ka hio;bir ~eye
ihtiyao; duymayan, ve dolaytstyla hem
varh.k. hem de deger baktmmdan ilk
olan toze ya da varhga verdigi ad.
Ona gore, Bah metafizigini yakla~t.k iki
bin yd boyunca yonlendiren temel inano;
ya da kanaat, hem ao;t.klayta ve hem de
hakh kthct ya da normatif bir anlam
io;inde, temel ya da tiimiiyle gero;ek olan
baz1 varhk ya da varhklann var olmast
gerektigi inanctdtr. Buna gore, tum
diger varhk tiir Jia da diizeyleri neden-
sel olarak bu temel varhga baghdtr; tiim
normlar ve degerlerin temeli de bu var-
hk ya da varh.klardadtr. Heidegger'e
gore, Ball dii{iiincesi ya da metafizigi bu
tiirden temel varhklar1 bulma, belirleme
o;abasmdan meydana gelmektedir; Pla-
ton'un ldealan, Aristoteles'in Hareket
Etmeyen Hareket Ettiricisi, Ortao;ag'm
Tann'st, Hegel'in Geist' hep bu kapsam
io;inde degerlendirilmelidir.
onyedinci yiizyd akdcthg [lng. sevente-
enth century rationalism; Fr. rationalisme
de dix-septieme siecle]. 17. yiizyll Klta Av-
rupa'smda, Descartes, Spinoza ve Leib-
niz gibi filozoflann ogretilerini, gene! fel-
sefe anlayt~lanru betimlemek io;in
kullarulan terim.
Bu tiir bir akllahg. belirleyen inano;lar,
strastyla a) varhga, varolana ili~kin bil-
giyi yalruzca akll yoluy Ia elde etmenin
olanaklt oldugu inana. b) bilginin tek
bir sistem meydana getirditi inane, cl
bu sistemin tiimdengelimsel bir sistem
olu~turdugu inanct, ve nihayet d) her~e
yin ao;Lklanabilir oldugu, her~eyin ilke
olarak s& konusu tiimdengelimsel sis-
tern io;ine dahil edilebilece~ inanadtr.
Onyedinci yiizytl takllc1hgmm en .
onemli ozelligi, onun tAristoteles'ten
beri siiregelen doga anlayt~mdan vaz-
geo;mesidir. Rasyonalizm bu donemde,
dogal siireo;lerin niteliksel detil de, ni-
celiksel terirrderle ifade edilmek duru-
munda olan dogalartyla ao;tklanma.k
operasyonalizm 647
durumunda oldugu gor!i~iinii benim-
semi~tir. Gero;ek olan, nesnelerin olo;ii-
lebilen niceliksel yonleridir.
17. yiizytl akJlc1hguun soz konusu ni-
celiksel varhk gorii~iine ula~masmda
modern matematiksel fizik o;ok etkili ol-
mu~tur. ~iinkii, Ronesans sonlannda
htzla ilerleyen modem fizi.k, dogamn
yaptsmt matematik kavramlarla kavra-
yabilecegimizi gostermi~tir. Bu anlayt~
la oyle doga yasalarma vanhm~tlr ki.
bunlar kesin kavramlara dayarurlar; bu
kavramlar da zihinden tiiretilmi~lerdir,
dogadan o;tkanlmamt~lardtr. Demek ki,
doga ile akd, nesne ile zihin arasmda
bir uygunlu.k vardtr. Bu uygunluk da,
onyedinci yiizyd dii~iiniirlerine gore,
Tann'run hem insan zihnine ve hem de
dogaya ayru ilkeleri yerle~tirmi~ olma-
smdan kaynaklanmaktadtr.
Onyedinc:i yiizyll aklahgt, bilginin
mii.kemmel omegi olara.k matematigi
goriir. Bu donemin iio; biiyiik filozofun-
dan en az ikisinin, yani Descartes ve Le-
ibniz'in ya.l.tuzca bir filozof olmaytp,
aym zamanda biiyiik birer matemati.ko;i
olmalan rastlantt detildir. Bu filozoflar
matematigi iyi temellenrni~. ao;tk seo;i.k
ve biitiinsel bir bilgi sisteminin gero;ek
ornegi olarak gormii~lerdir. insamn
rasyonelligine, dogu~tan getirdigi akd
giiciine biiyiik bir inano; besleyen Alai
c;:agt dii~iiniirleri, varolan her~eyi. dini
bile alai siizgecinden geo;irmi~lerdir.
o-onermesi [lng. a-proposition]. Klasik
mantt.kta, tikel olumsuz onerme.
'Bazt insanlar oliirrdii degildir' oner-
mesi, soz konusu onerme tiirii io;in bir
Omek meydana getirir.
operasyonalizm [lng. operationalism; Fr.
operationalisme; AI. operationalismus ]. i~
lemcilik Bir kavramm anlarrurun bir dizi
i~lemle belirlenditini; bilimsel bir fikir,
kavram, terim ya da semboliin anlarru-
run, onu anlarnak io;in gero;ekle~tirilen bir
dizi faaliyetle ozde~ oldugunu; ornegil),
uzunlugun yalruzca olo;ii birirnleri ya da
olo;iim tekni.kleriyle tarumlanabilmesinde
oldugu gibi, kavramlarm, uygulanmalan
ya da kullamlmalan strasmda gero;ek-
648 ordo cognoscendi
le~tiriJen i~lemler
araahg1yla tanunlana-
bilecegini savunan gorii~.
OnenneJeri fonnel ve empirik onenne-
ler olarak ikiye ayuan operasyonalizm,
manttkta ve matematikte g~en ve dilin
sozdizimi, sentaks kuralJanna uygun ola-
rak kurulan fonneJ onenneJerin belli bir
i~Jem temelinden yoksun bulundugunu,
oysa empirik onenneJerin dilin s6zdizimi
kurallanna uyduktan ba~ka, dogruluk
ya da yanh~hklanmn bir dizi i~Jemle be-
lirJendigini savunur ve bu bak.undan
tmanhk~ pozitivizme t;ok yakJa~u.
ordo cognoscendi. BiJgi diizeni ya da Sl-
rasl anlamma gelen Yunanca terim.
Ordo cognoscendi varhk diizenini ya da
s1rasm1 ifade eden ordo essendtden fark-
hhk gosterir. Bunu, omegin tDescartes
felsefesinden bir ornekle at;lkJayacak
olursak, onda bilgi diizeni balwrundan
once benin geldigini goriiyoruz, t;iinkii
o, ku~ku yontemiyJe once kendi ViJrolu-
~unun biJgisine ula~m1~, daha sonra,
suas1yla Tann'mn ve d1~ diinya ya da
maddenin varolu~unu karutlamaya get;-
mi~tir.
Varhk diizeni bakurundan ise, once
Tann gelir, zira ruh ve bedenden her iki-
sinin de yarablm1~ tozler olduklan
yerde, Tann yaratdmam1~ bir tozdiir.
Yani, Tanrl'tun bag1mS1Z bir varolu~a
sahip oldugu yerde, Tanr1 tarafmdan
yarattlm1~ olan ruh ve beden bag1mh
bir varoJu~a sahiptir. Bundan dolay1,
varhk dtizeni Tanr1, ruh ve madde sua-
Slru izler.
organik birJik [lng. organic unity; Fr.
unite organique]. Part;aJanrun fonksiyon-
larl, biittin iljindeki diger part;alarm
fonksiyonJanyJa iJi~kiJi oJan; hit;bir par-
t;asl diger part;alardan bagLmslz oJarak
faaliyet gosteremeyen; bir part;asmdaki
bir degi~menin biitiinii ve diger part;a-
lann fonksiyonJar1ru etkiJedi~ bir bii-
tiiniin birJigi.
organizmac1hk [ing. organicism; Fr. orga-
nicisnre; AJ. organizisrnus]. 1 Metafizjkte,
evreni canh organizmayla analoji kura-
rak at;1kJama tarzl; evreni, part;aJannm
faaliyetlerine rieden oJup, diizen getiren
bir biitiiniin fonksiyonuyla at;ddayan
goru~. Hayvansal ya~amm fonksiyon
ve faaliyetlerinde, ruhu i~e kan~hrma
d1g1 gibi, dirimsel bir ilke de kabul et-
meyen gorii~, baz1 ya da tiim kompleks
biitiinlerin, organizmaJara ozgii siste-
matik birJige sahip olduklaruu savunan
anJaya~.
Organizmamn, k~ndisini meydana ge
tiren part;aJann biitiin it;indeki yerlerine
bagh oJan varoJu~ ve dogaJanndan d<r
Jay1, herhangi bir mekanizma ya da par-
r;alann toplammdan farkh ya da daha
fazJa bir ~ey oJdugunu savunan bu go-
rii~e gore, ya~am ya da canhhk, orga-
nizmarun diizeninden veya sisteminden
meydana geJir. Mekanizme ve dirimsel-
cilige ka~1t bir gorii~ olan organizma-
ahk gorii~ii, bir biitiin olarak evrene ve
bu arada toplumsal kurumlara uygulan-
ml~hr.
2 SosyoJojide, topJumu organik, biyo-
lojik bir sistem oJarak goren ve topJu-
mun birim ve ogeJeriyle biyoJojik organ
arasmda bir ko~utluk kuran yakla~1m.
hk kez olarak lngiliz dii~iiniirii Herbert
Spencer'm ortaya atb~, Alman sosyolo-
gu Schaffe ve t;agda~ Amerikan sosyolo-
gu Parsons tarafmdan da savunulan bu
gorii~e gore, bir toplumdaki degi~ik
toplumsal gruplar, insan viicudunun
farkh organlarma benzer. Organik anaJo-
ji oJarak da nitelenen bu yakJa~un, top-
lumun yapasa ve i~Jevinin ancak ve
ancak canh organizmalann dogas1yJa
kuruJacak anaJoji yoJuyJct. anla~dabilece
gini one surer. Buna gore, dogadaki bir
organizma gibi dii~iiniilmek durumun-
da oJan topJum, topJumsaJ yapas1run ev-
rimsel degi~me yoluyla farkhJa~masa
suretiyle, daha kanna~lk hAle gelir.
Soz konusu topJum teorisinin kar~Ism
da, mekanist yakJa~am bulunmaktad1r.
Buna gore, organizmac1 yakJa~nrun
toplumu insani planlamadan bag1ms1z
olarak varoJan dogaJ bir fen omen olarak
degerJendirdigi yerde, mekanist toplum
gorii~ii topJumu, planJamaya dayah
insan yaratasa bir makine oJarak goriir.
Ote yandan, organizmaa topJum anla~
Yl~liUJ\, toplumun siyasi miidahaJe yo-
JuyJa degi~tirilemeyecegine inand1~

1~111,tutuculukla bir!e~tirildigi yerde,
mekanist yakla~un toplumsal duzende
yaptlacak bilin~li degi~imleri ongoren
toplum miihendisligi anlayt~tyla oz-
de~le~ir.
organon. Aristoteles'in manhksal dene-
melerinden olu~an diziye verilen ad.
Ara~ anlamma gelen Organon terimi,
manllkla ilgili kitaplanna, Aristoteles'in
olumunden sonra Peripatetikler tarafm-
dan verilmi~tir ve bu adla da, manhgm
kendi ba~ma bir bilim, kendi i~inde bir
ama~, felsefenin bir par~ast olmadtgt,
fakat felsefl ve bilimsel ara~ttrma i~in
bir ara~ oldugu anlahlmak istenmj~tir.
ingiliz du~unurii F. Bacon ise, kendi em-
pirik ara~ttrma araet ya da yonteminin,
tiimevarun goru~unun, Aristoteles'in
tumdengelimsel yontemi ya da manh-
gmdan ustun oldugunu Hade ebnek
uzere, kitabma Novum Organum admt
vermi~tir.
Origenes. 186-232 ytllan arasmda ya~a
mt~ ve Hristiyanhgm kutsal u~leme,
isa'nm insanlan kurtarmak uzere ken-
dini feda etmesi, inayet ve cisimle~me
gibi dogmalarmt, felsefl bir goru~le ve
hem akd ve hem de iman 1~1gt alt.mda
sistemli bir ~ekilde a~tklamamn zorun-
luluguna ve onemine i~aret etmi~ olan
du~unur.
Felsefesinde, Hristiyanhgt Yunan fel-
sefesiyle kayna~hrma ~abast veren Ori-
genes, en buyuk saygtyt, kendisinde
kutsal u~lemeyi gordugu Platon'a duy-
mu~tur. Nitekim, o, Baba, Ogul ve Kut-
sal Ruh u~lemesini, Platoncu ve Yeni-
Platoncu du~uncenin etkisi altmda, tu-
rumcu ogretiyle yorumlamt~br.
Yine, yaraddt,m, Tann'run ezeli olan
maddeye bi~im vermesinden meydana
geldigini one suren Platon'dan ve diger
Yunan filozoflanndan farkh olarak, Ori-
.genes, bir yandan Tann'nm maddenin de
yarabast, tam ve ger~ek anlamda bir Ya-
rabct oldugunu, diger yandan da, biri di-
gerinin ardmdan gelen, ve hepsi birbirin-
den farkltltk g05teren sonsuz sa}'lda
dunya bulundu~u one siirmu~tur.
Dunyada kotiilerle kotiilugun varoldu-
gunu kabul ebnekle birlikte, bu kotiilu-
Orta~a~ felsefesi 649
gun olumlu bir ~ey olmaytp iyiligin yok-
sunlugu oldugunu, dolaytstyla Tann'run
bundan sorumlu tutulamayacagml one
siiren Origenes, Tann'run tum ruhlan ni-
telik bakurundan aynt yaratttguu, fakat
varhga gelmezden onceki gunahm onla-
rm beden i._;nde gizlenmeleri sonucunu
dogurdugunu ve ruhlar arasmdaki nite-
liksel farkhhgm onlann bu diinyaya gir-
mezden onceki davrant~lanndan kay-
naklandtgm. savunan ogretisiyle de
ortodoks goru~ten aynlmt~br.
Ona gore, ruhlar bu dunyada ir&de oz-
gurlugune sahiptirler, fakat onlarm ey-
lemleri ozgur seo;imlerinin yamnda,
Tann'run, ruhlann bir beden i~ine gir-
mezden onceki davram~lanyla oranhh
olan inayetine bal';hdtr.
Orta~ag felsefesi [1ng. medieval philosup-
hie; Fr. philosuphie du moyen age]. Klasik
~ag ile modem ~ag arasmda kalan ta-
rihsel donemde soz konusu olan felsefe
faaliyetine verilen ad.
Orta~ag felsefesi, bir~ok bakunda n
yanlt~ anla~tlmt~ ve yorumlanmt~hr.
Orta~a~ yeni matematiksel ve bilimsel
du~uncelerden yoksun oldugu, ktstr
tarh~malarla bo~ ve temelsiz spekulas-
yonlardan olu~tugu gerek~esiyle, 'ka-
ranltk bir ~ag' olarak nitelenmi~tir. Bu
bakt~ a~tsmm bazt baktmlardan yanh~
oldugu ortaya ~tkmt~hr, ~unku bilim
tarih<;ileri, Ronesans'm bilimsel du~un
celerinden bazdarmm Orta~ag du~u
nurleri tarafmdan ele ahndtguu goster-
mi~lerdir. Yine, manhk tarih<;ileri,
Orta~ag filozoflanrun manttk teorileri-
nin, modem kuramlart lasmen oncele-
digini karutlamt~lardtr. Bundan dolayt,
modem du~unce ve felsefenin, Orta~ag
felsefesinin tiimuyle reddedilmesinden
sonra ba~ladtgt goru~u, en azmdan ya-
mlhct olmak durumundadtr.
Orta~ag felsefesi, ilk~ag felsefesiyle
modem felsefenin tersine, dini ogretileri
temellendirme ~a bast sergileyen, dinle il-
gili olan, dinden etkilenmi~ olan bir fel-
sefedir. Bu donemde din, giinumuzde bi-
limin oynad1g1 rolu, o;aguruzda bilirnin
yerine getirdigi i~levi yerine getinni~tir.
Ttpla gtinumuzde, bir filozofun du~un-
650 ortak onay kanoh
celerini olu~tururken zorunlu clarak el-
deki bilimsel bilgileri dikkate almas1, ula-
~dan bilimsel bilgi diizeyinin filozofun
dii~iinceleri iizerinde onemli ve belirle-
yici bir etkisi olmas1 gibi, Orta~al';'da da
filozof, felsefi dii~iincelerini dini dogma-
larla uzla~hrma ~abas1 i~inde olmu~tur.
Bununla birlikte, Orta~aj';'da felsefeyle
din arasmda soz konusu clan bu ili~ki,
tek yanh bir ili~ki olmaktan uzaktu. Fel-
sefi dii~iince dinden, dinin dogmalann-
dan etkilendil';i gibi, din de felseff dii~iin
ceden yoj';un bir bio;imde etkilenmi~tir.
Buna gore, felsefe dine teorik bir ~~eve,
felseff bir Ierne! saj';laml~tlr.
Orta~al'; felsefesi dini anlamlanduma
ve temellendirme ~abasmda, ana dii-
~iincelerinde, problemlerinde ve bu
problemlere getirdil';i ~oziimlerde, ~oj';u
zaman Yunan felsefesine bal';h kalml~
hr. Bu felsefede yap1lan i~, daha ~ok
Antik Yunan'm dii~iince diinyasm1 be-
nimsemek ve Yunan felsefesinin Ierne!
kavratnlanm i~leyerek, inane temel-
lendirmek olmu~tur. Ote yandan, Orta-
~al'; felsefesi benimsedil';i ve kendisine
gore bi~imlendirdil';i felsefeyi, genellik-
le olmu~ bitmi~, yetkin bir sistem ola-
rak gonnii~tiir. Buna gore, antik Yunan
felsefesinin dinamik bir yap sergiledil';i
yerde, Orta~al'; felsefesi mutlak doj';rula-
rl bulmu~ olduguna inanan statik bir
felsefedir.
Orta~al'; felsefesinin iki Ierne! konusu
ya da problemi olup, bu felsefe iki done-
me aynhr. Buna gore, Orta~al'; felsefesi,
1 nesnel ger~eklikler olarak tumeller
problemiyle, 2 Tann'run varolu~unu
mantlksal delillerle karutlama konusu
etrafmda doner. Bundan delay, Orta-
~al'; felsefesi ayru zamanda 'Tann mer-
kezli felsefe' olarak da betimlenir.
Donemleri ise, a) Hristiyanhl';m doj';u-
~undan VIII. yiizyla kadar clan Patris
tik felsefeyle, b) VTII. yiizyddan XV.
yiizyda kadar clan tSkolastik felsefedir.
Bunlardan tPatristik felsefe donemi,
putperestlige ka~1 Hristiyan inancm1
savunmu~, ve daha sonra benimsedil';i
Platoncu ve Yeni-Platoncu felsefeyle
dini, putperestli!';in ve gnoslisizmin sal-
dmlan kar~1smda korumaya ve anlam-
landrrmaya ~ah~mt~hr. Skolastik felse-
fe, daha ~ok Hristiyan kilisesinin Ierne!
dogmalar1m, Aristoteles'in bilim ve fel-
sefesine dayanarak temellendirme ~aba
smdan olu~ur.
ortak onay kamh [lng. common consent ar-
gument for God's eristence]. Bir inancm,
daha doj';rusu Tann inanc1run varhl';m-
dan ve evrensellij';inden sdz konusu
inancm doj';ruluj';una ~n Tann kamt
ya da delilttirii.
Tann'mn varolu~unu, tiim ~aj';larda,
tiim kiiltiirlerde evrensel bir Tann inan-
cuun varhj';ma ba~vurarak karutlama
tavn olarak ortaya ~1kan ortak onay ka-
mh, insan varhklannda, her tiirlii el';i-
timden once gelen, doj';u~tan ve hatta
i~giidiisel bir Tann inancmm varoldu-
j';unu, insan varhklannui Tann'y ozle-
diklerini savunarak, bu evrensel Tann
inancmdan Tann'run varolu~unu ~lkar-
samaya ~ah~1r.
orta Stoa [lng. middle Stoa]. Stoaahj';m,
Platoncu ve Aristoteles~i etkiler altmda,
Rorna diinyasyla temasm sonucunda
ortaya ~kan ve M. 0. ikinci yiizyldan
itibaren Rodoslu Panaethius ve Posei-
donos tarafmdan temsil edilen yeni ver-
syonu.
orta terim [ing. middle tenn; Fr. terme
moyen; AI. mittelterm]. Kategorik bir ta-
Slmda, her iki onciilde de yer ahp, so-
nu~ta yer almayan ve sonucu.n nedenini
veren, sonu~ta belirtilen ili~kinin kurul-
masm saj';layan terime verilen ad.
orta yo! iigrelisi [lng. theory of mean; Fr.
theorie du moyen]. Aristoteles'in dillnoetik
erdemlerin kar~1s1na ge~irdil';i ahllli er-
demleri belirlemek iizere onerdil';i yola
ve bu yol.la ilgili ot;retiye verilen ad.
Buna gore, Aristoteles'in erdemli eyle-
min, iki ~m u~ arasmdaki bir orta
nokta olduj';unu, ah.Iaki erdemin, hem if-
rattan ve hem de tefritten ka~p, farkh
diirtiilerin altedi.Imesine baj';h olarak ka-
zarulan bir davraru~ larzma ka~1hk gel-
di!';ini, omel';in cesaretin goziipeklikle
odleklik, comertlil';in cimrilikle miisrif-

lik, oi~iiiiilugun, sefihlikJe duyarslZW'
arasmdaki orta yola tekabiil ettigini sa-
vunan gorii~ii orta yol ogretisi olarak bi-
linir.
Ortega y Gasset, Jose. Avrupa akllcahga-
m belirleyen temel onkabullere ~iddetle
kar~1 filkan fiagda~ varolu~fiu filozof.
Kiiltiirel ve siyasi afiadan muhafazakar
biri olan Gasset, hpka diger varolu~fiu
dii~iiniirler gibi, insan soz konusu oldu-
gllnda, oziin varolu~tan once geldigini
soyler. Ona gore, ta~a bir varolu~ veril-
mi~tir, onun oldugu ~ey olmasa ifiin
fiarpa~masa, miicadele etmesi gerekmez;
oysa, insan, ifiinde bulundugu her anda,
varolu~unu yeniden yaratmak, oziinii
belirlemek durumundadar.
ilk ve temel olarun, dii~iince degil de,
ya~am oldugunu one siiren Ortega y
Gasset, aklm ya~amm kar~at kutbunda
bulundugunu soylemi~tir. Bu ikjsi, yine
de diyalektik bir kar~athk ifiinde olma-
yap, zorunlu olarak birlikte varolur. Ote
yandan, ya~am1 belirleyen varhk degil
de, olu~tur, gerfiekle~me, bir dogrultu-
ya yonelme, birtakam amafilara ula~ma,
degerleri hayata gefiirmedir. Bundan
dolaya, onun felsefesinde bir zaman bo-
yutu olarak gelecek ozel bir onem kaza-
mr.
orlodoks [ing. orthodox; Fr. orthodoxe].
Genel gorii~ ya da uzla~ama uygun
olan, geleneksel inanfilara aykm dii~
meyen inanfilar; sapkanbk sergileyen,
olu~turulmu~ gelenek ya da fierfievenin
da~ma .;tkan gorii~ veya ogretiye kar~lt
olarak, bir kurum ya da insan obegi ta-
rafmdan do~ bulunan ve kabul edil-
mesi istenen ogreti ya da gorii~ ic;in kul-
lamlan safat.
ortodoks Marksizm [ing. orthodox Mar-
xism; Fr. Marxisme orthodoxe]. Marks'an
hiimanizm agarhkh, ve daha fiOk yaban-
cala~mayla kapitalizm ele~tirisi iizerin-
de yogunla~an verimli ve fiOk fie~itli go-'
rii~lerinin, onun oliimiinden sonra,
sistematik bir ogreti haline getirilmesi-
nin ve hatta dogmala~hnlmasanm so-
nucu olan statik Marksist ogretiye veri-
len ad.
ortodoks Marksi"zm 651
Ortodoks Marksizmin ortaya .;tka~mda
iki faktoriin fiOk biiyiik rolii olmu~tur: 1
Marks'm 1883 yahndaki oliimiinden
sonra, onun gorii~lerini yorumlamak,
popularize edip yaymlamak dostu, ara~
tmna arkada~1 ve malf destekfiisi En-
gels'e kahru~t1r. 2 Engels'in yaptaga bu
i~, Marks'm siyasi bir kiitle hareketinin
resmi ogretisi haline gelmeye ba~layan
gorii~lerinin politik etkisinin artmasayla
e~zamanh olmu~tur.
Soz konusu iki faktor, dikkatlerin
Marks'm kendi yazalarmdaki karma~ak,
dagmak ve hatta fieli~ik, fakat ~ok bo-
yutlu bir bifiimde geli~tirihneye elveri~
li ogelerin, tar:ihsel maddecilik ya da bi-
limsel sosyalizm ada alhnda, sistematik,
fakat tek boyutlu bir bifiimde geli~tiril
mesine yol afirru~ttr. i~te bu Marksizm,
Marks'm gorii~lerinin Engels'in kendi
bilimsel ve felsefi ilgilerine ko~ut olarak
geli~tirilmi~, basit, fakat kata, positivist
ve detenninist versiyonudur.
Lenin, Tr~ki, Stalin ve Mao gibi komii-
nist lider ya da dii~iiniirler tarafmdan
geli~tirilmi~ olan Ortodoks Marksist ge-
lenek diger Marksist geleneklerden, ~u
halde, Marks'r degil de, Engels'i ve ana
metin olarak da onun Anti-Duhring'iyle
Lenin'in Materyalizm ve Ampiriyokriti-
si2m adh eserlerini temele almak baka-
mmdan farkldak gosterir. Bilgi teorisi
bakmundan naif bir tasanmahga be-
nimseyen Ortodoks gorii~e gore, kafa-
laramtZm i~ndeki kavramlar gerfiek
~eylerin imgeleri, yansama veya kopya-
landar. Marksizmin soz konusu versiyo-
nu, metafizik alarunda mutlak bir mad-
deciligin savunuculug'Wlu yapm1~ olsa
da, kiAsik maddecilikten, ~eylerin geli~i
minde, mekanizme kar~at olarak, diya-
lektik siirecin roliinii vurgulamak bakl-
mmdan farkhhk gosterir. Tek ger.;eklik
olan maddenin, mekanik degil de, ne-
densel ve determinist yasalara t4bi oldu-
gunu one siiren ortodoks Marksizrre
gore, madde, niceliksel degi~imlerin bi-
rikiminin yaratuga niteliksel degi~imler
yoluyla donii~iime ut;rar. Zihnin, bilinfi-
te maddenin yansamalarlJU iireten bir
652 otomatizm
ep!fenomen oldugunu one siiren orto-
doks Marksizme gore, madde zihni,
dogrudan degil de, dolayh olarak, top-
lum yoluyla belirler. Marksizmin bu
versiyonu, toplumun da, kendi i~ ~eli~
kilerine son veren devrim niteligindeki
Sl~ramalar yoluyla diyalektik olarak ge-
li~tigini soylerken, insan i.;in ozgiirlii-
~n, toplumsal siirecin zorunlulugunun
bilincinde olmaktan meydana geldigini
soylemi~tir.
Olumsuz ve adaletsiz ko~ullann eseri
olduguna inand1g1 dini mahkum eden
Ortodoks gorii~, ahlak ve estetigin, her
ikisinde de tarihsel olmayan, ezeli-
ebedi yasalar bulunmad1g1 i~in, toplum
degi~tikt;e evrim get;irdigini iddia et-
mi~tir.
otomatizm [lng. automatism; Fr. automa-
tisme]. Canh bir organizmarun yalmzca
bir makina olarak goriilmesi gerektigi-
ni, hayvani ve insani organizmalann
fizik, kimya ve fizyoloji gibi bilimlerin
yasalanna gore i~leyen makinalar oldu-
gunu savunan gorii~. Descartes tarafm-
dan daha a~ag1 tiirden hayvanlar it;in
one siiriilen ve daha sonra More'la La-
mettrie tarafmdan benimsenen bu
gorii~, 19. yiizy1lda epifenomenalizmle
birle~mi~tir. Hodgson ve Huxley gibi
dii~iiniirler tarahndan one siiriilen ve
insarun, zihin ya da bilincinin kendisine
fazladan eklenen bir makina oldugunu
savunan otomatizm tiiriine, bu ~er~eve
i~inde bilinfli otomatizm ad1 verilir.
otokrasi [ben, kendi anlamma gelen Yu-
nanca auto + gii~, iktidar anJamma gelen
laatia, lng. autocracy; Fr. autocratie]. 1
Anayasal smulamalan olmayan monar-
~ik yonetim tam; Stalinist otokrasi or-
neginde oldugu gibi, iktidarm sadece
tek bir bireyde topland1g1 rejim bit;imi
2 Kimi filozoflarda, omegin Kant'ta, in-
sarun kendi kendine egemen olmas1 du-
rumu, i.nsanm dogal egilimlerini kont-
rol altmda tutabilmesi yetenegi
otorite [tng. authority; Fr. autorite; Al. aut-
lwritiit]. Toplumsal bir sistem i~de orta-
ya ~1kan kurumsalla~m1~ ve me~ru gii~;
bu tiirden bir giice sah'ip olan birey.
Sosyologlarla sosyal psikologlann SI-
mflamasma gore, farkh otorite tiirlerin-
den soz edilebilir. Bu otorite tiirlerinden
biri olan karizmatik olorite, bir bireyin
olaganiistii ya da d1~1 ozelliklerinin so-
nucu olan ve yasal kurumlardan bagun-
SIZ olarak kazamlan bir otorite ~eklinde
tammlanabilir. Geleneksel otorite ise,
me~rulugu ve giiciinii toplumsal ve
kiiltiirel geleneklerden alan bir otorite
tiiriidiir. Me~ru otoriteye gelince, bu,
toplumsal fonksiyonlan diizenlemel< ve
denetlemek amac1yla yasa ya da hukuk
tarafmdan kurulmu~ olan otoritedir.
Buna kar~m, me~ra olmayan, yasal bir
temeli bulunmayan otorite, gii~ ve cebir
yoluyla kazamlan ve odiil ve ceza siste-
miyle siirdiiriilen bir otoritedir. Niha-
yet, belli bir alandan, bir bireyin uz-
manhk bilgisine, sahip oldugu ozel
yeteneklerine, olagand1~1 kavray1~ma
bagh olan bir otorite tiirii olarak rasyonel
otoriteden soz edilebilir. Rasyonel otori-
te, olumlu bir anlam i~inde, ba~ka bir
yer ya da kaynaktan saglanamayacak
bilgi, yarar ve t;Ikarlan elde etmek i~in
kendisine ba~vurulan kaynak, olumsuz
bir anlam i~inde ise, giicii ve ag1rh~yla
insan iizerinde etki yapan, insan1ann
bag1mstz ara~hrmadan vazge~melerine
neden olan temel olarak ortaya ~1kar.
otoriteryanizm [ing. autoritarianism; Fr.
autlwritarisme; Al. authoritarismus]. Yo-
netilenlerin yonetid ya da yoneticiler
kar~1smda hi~bir hakk1 bulurunad1gm1
ya da onem.siz birka~ hakkl bulundugu-
nu ve yoneticilerin gii~ ve otoritesinin
~ok biiyii.k oldugunu ve olmas1 gerekti-
gini one siiren yonetim teorisi ve tan1;
bireyin haklanrun devletle onderlerinin
otoritesine t~bi olmas1 olmas1 gerektigi
inancma dayanan sosyo-politik sistem.
Bu tiirden otoriter yonetim teorileri
arasmda Platon'un devlet anlay1~1 ve
Burke'nin, Frans1z Devrimi'n~n insan
haklan anlay1~1 kar~1sm~, gelenegi
savunan gorii~ii yer ahr. Sosyo-politik
bir sistem ya da anlay1~ olarak .otoriter-
yanizm, uzla~unsal, orta s1ruf degerle-
rine baglanma, bir ki~i ya da grubun

idealize edilrni~ ahlaki otoritesini be-
nimseme, geleneksel ve uzla~tmsal de-
gerlere zarar verenleri mahkum edip
~iddetle cezalandtrma, oznel ve ilnge-
sel dii~iinmeyle yarahcthga ku~kuyla
bakma, bireyin kaderini belirlemede
birtak1m mistik ogelerin etkili oldugu-
na inanma, kah ve degi~mez kategori-
ler i~inde dii~iinme, giicii ve otoriteyi
putla~ t1rma, gii~lii-zaytf onder-izleyici
1 tologists; Fr. deontologistes d'Orford]. Camb-
fikrini temele alma, insani olana kar~1
kayttstz kalma ve diinyada bir ~eylerin
kotii gittigine inanma egilim ve tavtrla-
nm 1~enr.
Otorit~ryanizm, aynca bir onermenin
dogrulugunun, soz konusu onermenin
belli bir otorite, yiiksek bir degeri olan
bir birey ya da bireyler obegi tarafmdan
one siiri.ilmii~ olmas1 olgusuyla belirlen-
digini savunan gorii~e, bireysel, ozgiir
ara~l:mna ruhuna kar~1t olarak, bir oto-
riteye sorgusuz siialsizce baglanmarun
ge~erli tek bilgi kayna~1 oldugunu savu-
nan anlay1~a kar~1hk gelir.
ousia. Antik Yunan felsefesinde, ozellikle
de t Aristoteles'te hem ttoz ve hem de
toz anlamma gelen Yunanca terim.
Buna gore, ousia oncelikle, 1 toz, de~~
mez varhk, kahc1 ger~eldik; somut ger-
~eklikte soz konusu olan her tiir de~~
menin, dogadaki siire~lerin gerisindeki
dayanak; 2 manbkta, tiim kategorilerin
temelinde bulunan toz kategorisi; birinci
dereceden toz anlamma gelecek ~ekilde
kullamhr.
Ousia, ii~iinru olarak 3 oz, bir ~eyin
ozsel dogas1, bir ~eyi her ne ise o ~ey
yapan oz; bir liiriin iiyesi olan ~eyin
ger~ek dogas1; birinci dereceden tozii
~u ya da bu tiiriin iiyesi kdan oz ya da
form; tumel kavrama kar~1hk gelen for-
mel oge ya da tiirsel oz anlamma gele-
cek ~ek.ilde ifade edilir.
Bu baglamda, varolu~u duyulara da-
yarularak bilinen birind dereceden toze,
~u diyerek gosterdigimiz bireysel varh-
ga ousia aisthetete ada verilir.
Oxford Universitesi 653
Buna kar~m, Orta~ag felsefesinde, ya-
rattlmt~ oze, bireysel insan ruhuna, be-
dene can veren, bedensel ara~lar varol-
maya devam ettigi siirece, duyusal
nesneleri algtlama giiciine sahip olan en-
tellektiiel oze, bedenden oliimiinden
sonra ya~amaya devam edecegine ina-
mlan tinsel toze ousia genrzete denmi~tir.
Oxford deontolojistleri [tng. Oxfrrd deon-
ridge Platonculanyla ba~lay1p, Kant'm
odev ahlak.Jyla geli~en deontolojik ahlik
anlayt~tmn, yani ahHlkta, eylemlerin so-
nu~lanndan (j(lk. niyetin, motiflerin, ilke-
lerin onem.Ji oldu~unu savunan ahHlk
gorii~iiniin 20. yiizyddaki bir grup tem-
silcisine verilen ad.
Oxford kokenli olup, ozellikle Cook
Wilson'dan etkilenen bu ahlak~dann en
on~mli1eri, H. A. Prichard ve David
tRoss'tur. SOz konusu dii~iiniirler,
klasik deontolojistlerden, kural de~il de,
bir eylem deontolojizmi savunmak, yani
dogru ve yanJ1~ olamn, ahlaki ilkeler-
den ~ok, oncelikle eylemlerde sezildi~i
ni, ahlak yasalanrun mutlak yasalar ol-
mayap, dogruluga yonelen kurallar
oldugunu one siinnek bakmundan fark-
hhk gosterirler.
Oxford Oniversitesi [tng. University of
Oxford; Fr. Universite d'Oxford]. Orta~ag
Avrupa kiiltiiriine yaph~t onemli katkt
lan bugiin de siirdiiren iinlii egitim ve
ara~hrma merkezi.
Onii~iincii yiizyddan itibaren geli~en
Oxford Oniversitesi, bu donemde Avru-
pa'nm e~itim, bilgi ve kiiltur merkezi
Fransa oldugu it;in, Paris Oniversitesi-
nin biraz golgesinde kalmt~hr. En iinlii
hoca ve ara~hrmacdarmm ba~mda Ro-
bert Grosseteste, Roger Bacon ve Duns
Scottus'un bulundu~u Oxford Oniversi-
tesinde, Paris Oniven;itesine Aristote-
les~iligin damgastru vurdu~u yerde,
Augustinus felsefesinin olu~turdugu
gelenelde empirizmin bir sentezi etkili
olmu~tur.
654 iidev ahl.ik1
ee
0 Dii~iince tarihinde deontolojik bir ahlak
iidev [!ng. duty; Fr. drooir; AI. rniissen, sol-
len]. Miimkiin ile zorunlu olamn, olmas1
gerekenin olan, ideal olanm aktiiel olan,
akhn da dogal olan io;ine yerle~tirilme
sirtin bir sonucu olan, birlikteligi. Sire-
yin egilimleriyle, bu egilimlerin kendisi-
ne tabi olmak durumunda oldugu,
otorite degeri ta~1yan nesnel bir stan-
dart ya da norm arnsmdaki kar~1thkta,
soz konusu nesnel kontrol ya da stan-
darhn, bireyden, arzu, duygu ve egilim-
lerinden bagunsiz olarak yapmasm1,
ger~ekle~tirmesini istedigi eylem ya da
eylemler biitiinii.
lfadesirti vicdnda bulan ahlak yasasmm,
yapmanuz1 ya da yapmamarnm buy_u~
dugu ~ey. Ki~inin insanl gina, yiicehg-
ne, sorumluluguna bak1larak ge~kl~tir
mesi (ya da ger~kle~tinnemesi) istenen
ve beklenen eylem ya da eylemler kiimesi.
Ki~inin yapmas1 gereken, yapma yiikiim-
liiliigii duydugu ~ey. Ki~inin arzular~
isteklerirtin sonucunda yapma egilim.i
duydugtl ~eyden Iarkh olarnk, ahlak! ba-
kundan yapma zorunlulugu hissettigi
~ey. Bu ~r~ve io;inde, ge~ekl~tirilmek
durumunda olan eylem ya da eylemlere
iidroin i~erig;, buna kar~n bireyin bilind-
rtin eyleme kazandiidlg pratik zorunlu-
luk karakterine ise iidevin furmu ad1 veri-
Hr.
odev ah!ala. [tng. dui1J based ethics; Fr.
ethique de drooir). ~ill bir eylemin
dogrulul!;u ya da yanh~h~mm. eylemin
sonuc;larmdan haj9l:llS.IZ...CII.IJ'!s- birt11k!m -
crldilki Odev ya da~ j(,,raJJanT\1
yertne getipptinnemesi ~rafmpan be-
lirlendi~ini, Akt'L.!}'Iemm sonucun-
dan ~k, eylerrtin temelindeki ilke ve
odevin onem]j nldugunu savunan, msa-
nm~ alqlh ye sorumlu bir varhk ola~.k,
yerine getirmek durumunda oldug_u r-
takun odevleri dii iincesmden
hareketle, a - .. ev1 er
tiren a ak anlayw.
anlay~ benimseyen biiyiik filozoflann
ilki, iinlii Alman Iilozofu Immanuel
tKant'br. 0, ahlakta temel olanm, eyle-
min sonucund::; ~OJ(. ilh!Ak yasasma
s<rygJ, Odev duygusu ve insandaki aJqlh
Ozg bjtap eden OdwleFi gel'~8kJe~
oldu~nnu OJle..-8una ~tire. ahllli bir
eyiemin gerisinde bit ilkenjn bulnmaSt,
onun hir :~ve d?,."myor o]masi, eyle-
;e
miil"ken~nden sonuc;lanndan ~ok
daha tinemlidir. -
Kant'm sonu~lar yerine ilkelerle ilgilen-
mesinin, ahlakm temeline odevi ve odev
duygusunu yerl~tirmesinin en onemli
nedeni, on'!fl tiim insanlarm ah!Ak]~la
bilec~ konnsundakj S3t$i'I:Ataa; inaRCJ.:
-a:li:Ona gore, insanlar yalmzca etkj Me-_
bildikleri, kendi denetimleri altmda
fe~~ug;srl~;=:e:; :~:.~;!~a;$-
ziffian insaolar~ ~~netleyebileceklen
alan~.' d~nd4 k3hT: BUndan doiay1,
ahlak! eylemin sonu~lar tipemlj ye Ozs.el
degildir. Cmegin, deniz kenarmdayun
-ve bir ~ocugun bogulmak iizere oldugu-
u farkediyorum. Burada, benirn tide-
vim, Kant'a gore, suya atlayp ~ocugu
kurtarmaya ~ah~makbr. Suya ke_ndi~
i~in soz konusu olan bogulma teh!Jkes-
ni dii~iinmeden athyorum, ~ocugu kur-
tarmak i~in elimden gelen liim gayreti
gosteri yorum. Buna ragmen, ~ocuk,
daha once ~ok su yuttugu io;in kurtula-
myor ve boguluyor. Bu duru~ benim
eylemimin ahlak! degerine hi~bn ~ekll
de golge dii~iinnez. Eyle= ahlaki
tidev duygusupa dayodJg>~. !~~
bir eylemdir. Kant insanm, d~
tutkulan iizerinde de tam hjr deneli!Jl
saglayamayacagmJ dii~iiniir. Bundan
dolayi, duygusal tepkiler de. ablak i'W,
bir temel olu~turamaz. Tiim insanlar
i~in ahlAkh ola n;;ekten soz edilecekse,

al)!.ak ir~eyoe,... dab a ozel olarak da, in-.
sandaki Odev duy~:usuna dayanroahdtr.
Immanuel Kant, ahl~ki bir eylemin ge-
risinde yatan niyet ya da motifleri, mak-
sim ya da ilke olarak tarumlar. Ba~ka
bir deyi~le, maksim, eylemin gerisinde
yatan, eyleme karar verdirten ilkedir. Bu
ilkeler, insandaki iidev duygusunun
iiriinii olan ilkeler olmahdtrlar. 0, ak1lh
insan varhklan olarak, bizim birtak1m
odevlerimiz oldut;una inarur. Soz konu-
su odevler ise, 'Her zaman dot;ruyu
soylemelisin!', 'Hi~ kimseyi oldiirmeme-
lisin!' liiriinden kategorik alan odevler-
dir. Yani, bunlar insana, aktlh ve yiice
bir varhk oldut;u i~in, mutlak bir bi~im
de ve ko~ulsuz olarak yapmak zorunda
oldut;u ~eyleri soyleyen buyruklardtr.
Bu buyruklar, onlan yerine getirince,
hangi sonu~lann dot;acal';mt dikkate al-
madan yerine getirilen buyruklardtr.
Onlar, insanlara belirli ~ekillerde eyle-
melerini soyleyen buyruklardn.
Nitekim, K;!nt ablakt kategorik buyryk-
lardan olu~n bjr sistem olarak golj!r. 0,
ko~ulsuz buyruklan, ko~ullu buyruklar-
la kar~tla~hnr. Hipotetik buyru.k mnt)ak
bir bic;imde gecerli olrn~yan t:n~!
6met;in, 1Upotetik buyruk ._s;;;; ~
duyulmastru istiyorsan. yalan siiyleme-
melisin!'" diyerek, belirli bir amaca ula-
maJC u;m ne ya~tfiriast ~:erekti5m siiyler.
Dalia yahn birl~mde ifade edil';inde,
hipotetik buyruk, ornel';in ~oyle bir so-
nuca varmak istersen, ~u ~ekilde eyle-
melisin!' der. Btiyle bir buyruk, soz ko-
nusu sonuca ula:;;mak istemeyenleri
ilgilendirmeyecet;inden, Kant'a gore,_
herk~ ic;in g~rh btr buyriik olamaz.
Oysa, ko~Ulsuz buynlk tiiiri msarilar
icjn buyurur. rum insar\lardan, insan ol-
duklan i~in gen;eklf6m\ek dHrumunda
olduklan odevleri yerine getirmelerini
ister.
odiillendirme ve cezaland1rma. islam fel-
sefesinin, tizellikle de bir ~ii itika t mez-
hebi alan Mutezile'nin temel ilkelerin-
den biri. Soz konusu ilke, insamn ir~de
ozgiirliil';ii, ya phklanndan sorumlu ol-
mast, ahl~km varolu~u ve Allah'tn ada-
letini temellendiren bir inan~ olarak go-
iil~iit 655
riilmii~tiir. Buna gore, Allah'm iyilik
yapan insanlan odiillendirecet;ini, kotii-
liik ya panlan ise cezalandnacal';mt on-
ceden bildirmi~ olmast, insamn iyilil';e
de, kotiiliil';e de kendi ozgiir iradesiyle
neden oldut;unun ve Allah'm adaletinin
ger~ek bir kamhdtr.
ogedlik [Os. unsur nazariyesi; ing. elemen-
tarism; Fr. tlbuentarisme]. Kompleks, kar-
ma~tk fenomen ya da olu~umlann,
ancak ve ancak kendilerini meydana geti-
ren en temel ot;elere, basil ve ilkel parc;a-
lara indirgerunek suretiyle anla~tlabilece
~ni dile getiren felsefi bak1~ a~ost i~in
kullarulan terim.
Holizme, Gestalt felsefesine tiimiiyle
kar~tt alan bu yakla~om indirgemecilik,
atomculuk ve bireycilik tarahndan tem-
sil edilir.
ogrenme paradoksu [lng.learning paradox;
Fr. paradoxe de I'apprentissage ]. Platon'un
Menon adh diyalogunda one siirtilen, ve
insamn, (onu zaten bilmekte oldut;u i~in,
ara~hrmaya gerek bulurunadtl';mdan)
bildi~ bir ~eyi de, (neyi arayacat;m1 bil-
medi~ ve ara~brma strasmda aradtl';I
~eyi tesadiifen bulursa, onu tamyamaya-
cal';t i~in) bihnedil';i bir ~eyi de ara~bnp
ot;renemeyecet;ini iddia eden paradoks.
tPlaton'un zmek i~n, insarun bilgiye
ili~kin ara~hrmada, bilgilenrne siirecinde
i~e sthrdan ba~lamadtl';tm, bilginin do-
t;u~tan getirilen dot;ru inan~ ve fikirlerin
bilin~ yiizeyine '>1karhlrnasmdan ba~ka
bir ~ey olmadtl';uu ortaya koydut;u til';-
rerune paradoksu, Orta~al';'da Tann'ya
ili~kin bilgi i~in kullarulnu~br.
ojenik [lng. eugenics; Fr. eugtnique]. Kok-
leri Platon'a kadar geri giden, fakat esas
Francis Galton'un ~ah~malanyla ortaya
~tkan, insandaki kahtsal tizellikleri iyi-
le~tirme ya da geli~tirme uygulamast;
insan tiiriiniin genetik potansiyellerini
korumayt ya da iyile~tirineyi ama~la
yan uygulamah bilim.
ol~iit [Yun. kriterion; Os. mosdak, miyar;
lng. criterion; Fr. criterium, criter; AI. /cri-
terium, merkmal]. Herhangi bir yargt or-
taya koymak, det;er bi~mek ya da ayi-
runda bulunrnak i~in kullamlan ilke;
ki~iye, bir ~eyin varolup olmadol';om,
 olUm korkusu
bir s6zctigtin dogru kullamhp ku!laml-
madiguu, bir tiimcenin dogru mu, yan-
h~ m1, analitik mi yoksa sentetik mi ol-
dugunu kesin sonw;lu bir bi~mde
bilme i.mkaru verecek ilke ya da kural;
bir ~eyi t>I~me standartl ya da kurah, bir
~eyi yargllama yontemi.
Buna gore, ornegin ahlakm en onemli
ama~larmdan biri, bize eylemleri iyi ya
da kotti, dogru ya da yanh~, ahlaki ya
da ahlaks1z diye s1mflama olanag1 ve-
recek oi,.ut ya da oi,.titler bulmaktu.
oliim korkusu [ing. fear of death; Fr. tana-
tophobie]. insan varhklanmn, bu dtinya-
daki varolu~larmm son bulacag1 ger,.e-
gi kar~1smda duyduklan korku.
8W1a gore, projelerimizin son bulacag1,
sahip oldugumuz deger ve zenginlikleri
yitirecegimiz. ontolojik bir gtivensizlik
ya~ay1p, mutlak bir belirsizlik i,_ine gire-
cegimiz gerek,.esiyle, oltimden korkma-
run rasyonel bir korku oldugunu savu-
nan filozoflara kar~1, itk,.ag'da Platon
felsefe yapmarun olmeyi ogrenmek, ol-
meye haZilhk yapmak oldugunu soyle-
mi~tir. Hellenistik donem dti~tintirlerin
den Lukretius ve Epiktiros ise, madded
dtinya gorti~tiyle oltimden korkmarun
anlamsizhgliU ifade etmi~lerdir. Nite-
kim, bu filozoflar, oltimden sonra, hi~ir
~ oldugumuz, veya oltim varken biz,
biz varken de oltim olmacilgr i,.ut, oltim-
de korkulacak bir ~ey olmadlgiiU soyle-
mi~lerdir.
Hellenistik donemin diger bir okulunu
meydana getiren tStoac1hk, oltim kor-
kusunun tistesinden ancak ve ancak
oltimti siirekli olarak dti~tinmek sure-
tiyle gelinebilece~i one stirmti~ttir.
6Iumti geregi gibi ve stirekli dti~tinmek
ise, omegin Seneca'ya gore, bi.zim doga-
run aynlmaz bir par,.ast oldu~uzu
ve bize verilen rolti i~enlikle oynama-
IDIZ gerektigini ammsamakla ~deger
dir.
Orta,.ag dti~tincesi, oliim korkusunun
tistesinden gelinebilecegini soyleyen
Hellenistik donem dti~tintirlerinin ter-
sine, oltimtin insarun i~ledigi gtinahm
cezas1 oldugunu, insamn oltim korku-
sundan yalmzca Tann'mn inayetiyle
kurtulabilecegini soyler. Modem felsefe
ise, oltim korkusu soz konusu oldugun-
da daha iyimser bir bak1~ ortaya ,_1kar.
Ozgur insamn bilgeliginin, oliim uzeri-
ne degil de, ya~am tizerine dti~tinmek
te tezahtir ettigi.ni soyleyen ve oltim kor-
kusundan, oltim dti~tincesini zihinden
atmak suretiyle kolayca kurtulunabile-
cegini savunan tSpinoza gibi, Leonardo
da Vinci de, hpk1 iyi geljirilmi~ bir gOnti
keyifli bir uykunun izlemesi gibi iyi ya-
~anml~ bir hayatm ardmdan mutlu bir
oltimtin geldi~ soylerken, oltim kor-
kusunun sefalet ve mutsuzlugun eseri
oldugunu iddia etmi~tir. Aydmlanma
dti~tintirleri, Bertrand tRussell ve prag-
matistler tarafmdan da payla~llan bu
gorti~, oltim korkusunu ortadan kaldlr-
mak i,_in, insana mutluluk saglayacak
ko~ullarm yaratllmas1 gerektigini ifade
eder.
Ytizyduruzda Epikiiros,_u goru~ti yine-
leyen tWittgenstein'a gore de, oltim, ya-
~ bir paJ"QlSl degil, fakat s1rundll.
Oltim suasmda ya~amak diye bir ~ey
sOZ konUSU olmad!gi, oltim hayat i~nde
ya~anan bir tecriibe olmad1gr ve geri
dontip oliime bakmaktan sOZ edilemeye-
C~i i.;in, ona gore, oliim korlcusu rasyo-
nel bir korlcu degildir. Wittgenstein'm bu.
gorii~tintin ka~lsmda ise, bireyin olti-
mtintin sac;ma ya da anlams1z oldugunu
dile getiren varolu~~ ya da Schopen-
hauero gorti~ yer almaktadu. Bunlar-
dan tSchopenhauer'a gore, oltim kor-
kusu kar~1smda yapllacak tek ~ey, bir
ir.idesizlik veya mutlak bir kay1tszhk
haline ula~maktlr. Varolu~,_ulara gore
ise, oltim kor~, anc:ak ya~ma anlam
katmaya, bu yonde bir 91ba i~nde olma-
ya yarar. Dahas1, Heidegger'e gt;re, oliim
ger~ bilincinde olmak ki~inin bi-
reysell~mesine, bireyselligine anlam
katlnasma yardllT\Cl olur. 0, herkesin
kendi ba~ma olmek durumunda oldugu-
nu, ki~inin oliimtinlin, bir ba~kaSI tara-
fmdan ger,.ekl~tirilemeyecek yegane
~y oldugunu soylerken, bu ger,.ege goz-
leri kapamarun bireyselligi inkar ebnekle
~amh oldugunu one sti.rer.

oli.imli.ici.i [ing. nwf.alism}. l\1addeci bir
bakl~ tarz1n1n son ucu olarak, insan var-
h~l oldii~ii zaman, onun varolu~unun
ti.imiiyle ve gerc;ekten sona erdi~ine,
oli.imle birlikte, insan i~in her~eyin bitti-
~ine inanan, bedenin ya da vi.icudun
o)iimiinden sonra ba~layacak bir varo-
lu~ dii~iincesine, ruhun oliimsiizlii~ii
inanc1na ~iddetle kar~1 ~lkan ki~i.
oli.imsiizli.ik [Os. layemutluk; ing. immorta-
lity of tl1e soul; Fr. immortalite de I' ame;
AI. unsterblic:hkeit dn- seele]. Ya~am1n hi~
sona enneyen si.irekli varolu~u, oliimden
sonra soz konusu olan ki~isel hayat. Ha-
yahn oliimden sonra da devam etmesi
durwnu, oli.imden sonra da varolacagt-
I'JUZ.a duyulan inan~ olarak oliimsiizli.ik,
oliimiin biz insanlar i~in son durak olma
dt~l, fakat yeni bir seyahatin ba~lang1a
oldu~u gori.i~iini.i, ruhun ya da insan ki-
~ili~ oli.imden sonra, belli bir bi~im
de varoldu~n u, varolmaya devam etti-
gini one si.iren o~retiyi tarumlar.
Beden ve ruh gibi iki ogeden meydana
insan varh~1n1n ozsel bil~eninin ruh ol-
dugtlnu, ohim geldi~inde, olenin yalruz-
ca beden oldu~unu one siiren bir inan~
ya da anlay1~ c;er~evesi i~inde ifadesini
bulan oli.imsi.izli.ik, ikiye aynl1r. Bunlar-
dan birincisi 1 ruhun, beden oldiikten
sorua, varolmaya devam etmesinden olu-
~an zamansal olumsuzlukti.ir. Buna kar~m
ikincisi, 2 ruhun, bedenin oliimi.inden
sonra, zamand1~1 bir varhk stati.isi.i kaza-
rup, daha yi.iksek bir diizeyde varolma-
Slndan olu~an ebediyete go~u~tiir.
01i.imslizli.i~i.i temellendinnek i-;in, me-
tafizik, ahllli ve bilimsel ya da empirik
kan1tlar geli~tirilmi~tir. Btfnlardan meta-
fizik kan1tlar, Cili.imsi.izli.igi.in ruhun kendi
yap1smdan, yani onun ~asitliginden, be-
denden ba~1ms1zh~ndan, ~ozi.ili.ip da-
~dmazh~1ndan ileri geldi~ini dile geti-
rir. A yna ~er~eve ic;inde, ruhun ezeli
ebedf do~rulara ili~kin bilgisinin, onun
oli.imsi.izli.i~i.i i~in bir kanat olu~turdu
~una i~aret edilmi~tir. Birtaklm filozof-
lar ise, ruh un be den den bagtmstz, ken-
dinden-kaim bir toz oldu~unu, onun
ozi.ini.i yarabadan aldl~lnl ve ruhun
basit, yi.ice, yetkin ve oli.imsi.iz oldu~unu
oncelik 657
dile getirmi~lerdir.
Ruhun oliimsiizli.i~ii i~in getirilen ahlaki
kan1tlar ise, diinyada iyi ve koti.i insanla-
rm bulundu~unu; diiriist davranmak,
adil olmak ic;in her tiirli.i zorlu~u, stkJn-
tlyl goze alan ahhikh insanlar yarunda,
de~er bilincinden yoksun koti.i insanla-
nn da varoldu~unu; oli.imle her~eyin
1nutlak bir sona ula~Inasa durumunda,
adaletli ile adaletsiz aras1nda hi~bir fark
kalmayaca~lnl; bundan dolayl, oli.im-
si.izli.i~iin iyi ve ahlakh bir ya~am1n
odi.ili.i olarak soz konusu oldu~unu
ifade eder.
Oliimsi.izliikle ilgili enrpirik ya da bilirnsel
kanrtlar ise, teJepati, ruh -;a~1nna, i~e
do~a, gozle goruliir bir kaynak olma-
maslna ra~men sesler duyma, gele~kten
haber venne ve parapsikoloji ile ilgili ve-
rilerden hareket eder. Bununla birlikte,
son zamanlarda hem bedenli bir oli.im-
slizliik o~retisine, hem de bireysel ruhun
oliimsiizli.i~i.i o~retisine kar~l ~lkliml~
ve oliimsiizlii~iin yalruzca Tarmya ozgi.i
oldu~u one siiriilmi.i~ti.ir.
onbile1en [Os. mukaddern; lng. anteudent;
Fr. anMcedent; AI. antezedent]. Ko~ullu ya
da hipotetik bir onennenin kOul bildi-
ren ilk boli.imi.ine, sonucun ya da ardbile-
~enin ger-;ekle~mesinin kendisine ba~h
oldu~u ko~ulu dile getiren ilk ti.imce;i.
onceden kurulmu~ uyum [ing.preestablis-
hed hannony; Fr. harmonie preetablie]. Zi-
hinle beden aras1nda nedense) bir ili~ki
bulunmad1~1ru one si.iren tLeibnizin zi-
hinle be"den, ruhla madde aras1ndaki
ili~kiyi a~1klamak i.izere geli~tirdi~
metafiziksel teori.
Buna gore, yetkin bir bilgisi ve mutlak
bir kudreti olan Tann zihinle beden ara-
Slndaki, nedenselli~e dayantn~yan yet-
kin uyumu, bplo saatc;inin bir dizi saati
onceden, ayn1 zaman1 gosterecek, ayn1
anda vuracak ~ekilde ayarlam~ olmas1
gibi, onceden hazarlaml~, kurmu~tur.
oncelik [Os. tekaddum; lng. anteriority, pri-
ority; Fr. priorite; AI. prioritiit ]. Bir ~eyin
ba~ka bir ~eyden, zamansal ya da man-
taksal olarak once olmasa, once gelmesi
durwnunu; zaman di.izeninde eski ola-
nan, daha geriden gelenin; bilgi ya da
658 ondil
snuflama di.izeninde, sualamada, ne-
denler dizisinde, ya da ayncahk baki-
mmdan ilk ya da geride olarun ontolo-
jik, epistemoloji veya mantlksal halini
gosteren deyim.
Buna gore, zaman di.izeninde ilk ola-
mn ya da once gelenin, di~er ~eyler
kar~1smda zamansal onceli~i, ba~ka
bir terim ya da onermenin kendisine
ba~h oldu~u, kendisinden ;1kh~1 terim
ya da onermenin ise mantaksal onceli~i
vard1r. tlkeler ya da onci.iller, bu ~er~e
ve i~inde, sonu~lardan manhksal olarak
once gelir.
onci.il [Os. mukaddem; ing. premiss; Fr.
premiss; AI. vordersatz, premisse]. Do~ru
olan ya da do~ru oldu~u kabul edi-
len, ve belli bir sonuca ula~an bir akd-
yi.iri.itmenin hareket noktasm1 olu~tu
ran onerme; bir ~1kanm i~in temel
i~levi goren onerme. Bir akilyi.iri.itme-
nin sonu~ d1~mdaki di~er temel bile-
~eni ya da o~esi.
Bir akdytiri.itmede, sonucun kendisin-
den manbk kurallanna uygun olarak
~1kt1~1, sonu~ i9-Jl kamt ya da dayanak
i~levi goren, sonucu temellendiren oner-
me olarak onci.il, ger~ekten do~ olan
ya da bir akllyi.iri.ib:nede beUi bir sonuca
ula~mak i~in do~ru oldu~u kabul edi-
len, ve sonu~ ir;in gerek~e haline gelen
onermeyi ifade eder.
onerme [Lat. prapositio; Os. kaziye; ing. pro-
position, statement; Fr. praposition; AI. aus-
sage, satz). Manbkta, dilin sozdizimi ku-
rallanna uygun olarak ve haber kipinde
ifade edilmi~ ti.imce, dilde ifade edilmi~
yarg1 ya da inan~.
Ki~isel di.i~i.incelerimiz, yani belli bir
si.ire boyunca ba~kalarma iletmedi~i
miz yargtlar bile, kendisini iyi ifade ede-
meyen bir dil ortanunda ortaya ;1kar.
Fakat, yargllarm ba~kalanna a~Jklana
bilmesi ya da ba~kalanyla tarh~dabil
mesi, ancak onermelerin olu~turdu~u
ortam ic;inde olur. Bununla birlikte,
onerme terimi, manhktaki anlammdan
biraz daha geni~ bir anlam i~inde kulla-
ruhr. Buna gore, onerme terimi, yalruzca
akti.iel bir yargt ya da inanan sozel ifa-
desini de~il, fakat aym zamanda bir
oneri ya da bir kabul veya yalmzca po-
tansiyel bir yarg1run sozel ifadesini gos-
terir.
Oneriler ve kabuller, di.i~i.inceli ve
ele~tirel di.i~i.inen insanlar arasmda,
salt birer oneri ve kabul olmak bakumn-
~an onemli bir rol oynar. Yalmzca ele~
tirel di.i~i.inmeyen, kibirli bir insan, ka-
fasirun i~indeki her~eyi, tannsal bir
ilham olarak de~ilse bile, tarh~Limaz bir
sezgi par~as1 olarak gori.ir. Buna kar~m,
bir bilim adanwun temel ozelliklerine
sahip olan ele~tirel di.i~i.inim ki~i, bu
ti.irden di.i~i.inceleri zihninde evirir ~evi
rir, onlan yalmzca oneriler, ya da kabul-
ler ya da 'onermeler' olarak de~erlendi
rir ve onlan, eldeki verilerin 1~1~mda
tedbirle tahkik eder. Bi.iti.in bu oneriler,
dilde ifade edildiklerinde, ayru zaman-
da onermeler olarak adlandmhrlar. Da-
hasi, bir insarun sllu s1k1ya ba~lamp
inand1~1 bir ~eye, bir ba~kasmm hi~
inanmamas1, buna kar~m bir i.i~i.inci.i ki-
~inih de onu incelenmeye de~er bir
oneri olarak gormemesi, ~ok bilinen bir
olgudur.
$u halde, inarulan ya da inarulmayan,
ya da yalmzca anla~dan ve de~erlendi
rilen bir di.i~i.incenin dilde ifade edilmi~
olan i~eri~i i~in onerme terimini kullan-
mak uygun ve yerinde ol.ur. Ba~ka bir
deyi~le, onerme terimimiz inanma o~e
sinden ya da arundan soyutlarur ve
do~ru ya da yanh~ olabilen bir ti.imce-
ye, ona ister inamlsm isterse inarulma-
sm, veya yalruzca incelenme durumun-
da olsun ya da olmasm, onerme ad1
verilir.
Belli ba~h onerme ti.irleri ~u ~ekilde sr-
ralanabilir: 1'A A'd1r', 'Ti.im i.i~genler i.i~
a~wdu' ya da 'Ti.im dortgenler dort ke-
narlldu' ti.iriinden, do~rulu~unu inkar
etmenin ki~inin kendi kendisiyle ~eli~
kiye di.i~mesiyle e~anlamh oldu~u, soz-
ci.iklerinin tarumlan ve bir bi.itlin olarak
anlamlan verildi~inde zorunlu olarak
do~ru olan analitik onemzeler.
2 'Ba~1m a~nyor', 'Kendimi koti.i his-
sediyorum', 'Korkuyorum' ti.iri.inden,

insan varbkiann1n kendi i~ duyumlan,
ya da ozel ya~anu ve halleriyle (duygu-
lan, arzulan, aalar1, sevin~leri, ki~isel
inan~lan, v.b.g.,) ilgili olan, kendi zihin
halleri ya da i~ ya~anhlanm1z1 yalnazca
kendimiz bildi~imiz i~in, (onermeyi ku-
rilntn diiri.ist olmast ko~uluyla) her
zaman do~ru olan i' duyu onermeleri.
3 tlk iki onerme tiiriinden, dt~ diinya ..
y1, dt~ diinyada olup biten bir ~eyi be-
timlemek, ve dokunma, gorme, i~itme
tiiriinden duyulann ya da akdyiiriitme-
nin sonucu olmak baktmtndan farkhhk
gosteren empirik onenneler; bunlar, do~
ruluk ya da yanb~hklarl zorunlu olma-
yan onermelerdir.
4 Sonuncu onerme tiirii ise, ahldki oner~
me ya da ahlaki bir anla1n1, bir de~er
yargtst ortaya koyan olan onermelerdir.
1
'lnsan asia insan oldiirmemelidir', Ki.ir-
taj koti.id iir', 'Sokrates iyi bir insand1r'
onermelerini kendilerine omek olarak
verebilecegimjz ahlild onenneler, di~er
onenne tii.rlerinden, insan eylemlerinin
ya d a insanlann karakterlerinin ahllli yla
ilgili deger yarg1lar1 ve i yi, koru, do~ru,
yanh~ tiiriinden ahlaki terimleri i~er
mek bak1m1ndan farkhhk gosterirler.
onerme edimi [tng. propositional acte; Fr.
acte propositionel]. <:;a~da~ dil filozofla-
nndan J. tSearlein teorisinde yer ver-
di~i dort soz ediminden biri.
Buna gore, tAustinin diizsoz edimi
i~inde inceledi~i gonderimde bulunma,
attf yapma ve yiikleme edimlerini Sear..
le onerme edimi ba~h~1 alttnda incele-
. mi~tir. t~te bu ba~lamda, konu~antn
sozii, soylenim veya sozcelemiyle belir-
li bir ~eye gonderme yaparak, ona be-
lirli bir anlam i~eri~i yiiklemesini sa~
layan edime onerme edimi denir.
onermenin yapasa [lng. structure of the
proposition; Fr. structure de Ia proposition}.
Manhkta, onennenin iki ya da ii~ o~e
den olu~mastyla belirlenen yap1s1 i~in
kullanllan deyim.
Antik Yunanda filozoflar, ozellikle de
Aristotelcs, ozne-yiiklem fonnundaki
onenneyi ii~ o~eye ayum&~hr. Buna
gore, onerme bir ozne, bir yiiklem ve bu
onkabul 659
ikjsini birbirine ba~layan bir ba~la~ ya
da kopuladan aneydana gelir. Orne~in,
'Ahmet dazlaktu' onermesinde,
'Ahmet' oznedir, ozelliklerin kendisine
yiiklendi~i tozii gosterir, buna kar~1n
Idazlak' onermenin, Ahmet' e bir ozellik
yiikleyen yiiklemi ve nihayet dtr' da 1
ozne ve yiiklemi birbirine ba~layan ko-
piiladJr. Ahmet vard1r' gibi varhk bil-
I
diren onermelerle, IGelrneniz gerekir'
tiiriinden kipsel onermeleri bu yaptya
uydunnak olduk~a gii~ olmakla birlik-
te, soz konusu yapl, tozlerle ozellikleri
arasanda onemli bir metafiziksel bolme-
yi ifade etti~i i~in, t Aristoteles lelsefesi-
ne ~ok uygun dii~mii~tiir.
Manbk alantnda, pek ilerleme ohnadan
ge~en uzun ylllann ard1ndan, ger~ek bir
devrim ger.;ekl~tiren Fregenin ~ah~ma
lan, o.nennenin yaptstyla ilgili yeni bir
go~ yol a~tnl~br. Ozneyi yiikleme
ba~layan kopiilayla (dlr) varolu~al dlr'
1
aras1nda bir ili~ki bulunmad1~1 i~in,
ozne ve yiiklemden olu~an onenneleri
varhk bildiren onennelerden aytnnam.l2.
gerekti~ini, dile geti.ren bu yeni gorii~,
ozne-yiiklem formundaki onermeleri, ii ~
par~aya de~il de, 'Ahmet' ve dazlakt1r'
1
gibi iki par~aya aymr. Onenne, 'Alunet' e
dazlakhk yiikler.
Varhk bildiren onermeye gelince, bu,
ozne-yiiklem formunda ifade edilemez.
Bunun i~in matemati.kteki de~i~ken fik-
rine ihtiya~ duyar1z. Ahmet vardu'
1
onermesi bize, ad1 Ahmet olan bir ~ey
bulundu~unu sayler.
onkabul [ing.presuppositon;Fr.pr~upposition;
AI. voraussetzung ]. Arzu edilen, i~tenen
sonuca ula~mak it;in varsayllmas1, do~ru
kabul edilmesi gereken onenne; ~anm
siirecinde belli bir sonuca ula~ma niye-
tiyle ger~ekl~tirilen kabul. Bir durumun,
bir olaytn, bir faaliyeti.n ger~ekl~ebilme
si, bir o~reti, teori ya da tezin ge~erli ola-
bilmesi ic;in yerine getirilmesi, sa~laruna
st gereken manbksal olarak zorunlu
ko~ul.
Buna gore, tUmevarunsal akllyi.iriitme-
nin ge~erlili~i, do~anm diizenlili~, diin-
yantn gelecekte de, ~imdi ve ge~mi~te
----------------------------------------
660 onsoz paradoksu
oldu~u gibi duzenli olaca~1 onkabuliine
ba~hdtr; ayru ~ekilde, varolan ~eyleri
tiirlere gore suuflayabilmemiz tumelle-
rin ger~ekten varoldu~u onkabuliine
ba~h bulunmaktadtr. Bellek de, ge~mi~e
ili~kin bilgi ve kavrayt~uruzm zorunlu
ko~uludur.Ayru ~er~ve i~inde, t Kant'm
bilgi ve anlama yetisinin sentetik a priori
ilkeleriyle ilgili o~retisinin Newton fizi-
ginin onkabullerini a~tklama ve temel-
lendirme, odev ahliHanm da protestan
ahlkmm onkabullerini hakh ktlma ~a
basmdan ba~ka hi~bir ~ey olmad1~1
soylenmi~tir.
Ote yandan, insani ili~kiler soz konusu
oldu~unda, ki~inin kar~1smdaki hire-
yin de alalh oldugunu ve kendisinin
akla dayanan beceri ve faaliyetlerinden
pek ~o~unun onda da bulundu~unu
varsaymas1 ve bu durumu kuraca~1 ili~
kiye temel yapmasma, rasyonel/ik iinka-
bulu denir.
iinsiiz paradoksu [ing. paradox of the prefa-
ce; Fr. paradoxe du pniface]. Hakhlandtr-
ma, gerek~elendirme ya da temellendir-
me problemi ba~lammda ortaya ~1kan
bir paradoks tiirii.
Paradoksa gore bir yazar, akademik ni-
telikte bir kitap kaleme almaktad.tr. 0, ki-
tabmda bir~ok iddia one siirrnekte ve
sa~lam gerek~elere dayand1~1 i9n, hakh
olarak, one siirdii~ii bu iddialann do~ru
oldu~una inanmaktadu. Fakat ayru
ya.zar, bir yandan da, kitabmdaki iddia-
lann tiimiiniin birden. birlikte do~ru ol-
madt~ma inanmaktadrr. Onu, siiz konu-
su inancmda hakh kllan gerek~ ise,
daha once yazm1~ oldu~u kitaplarla ilgi-
li teoiibeleridir.
Buna gore, o, kitabmm her iddiasm1,
do~rulu~unu temellendirdi~ine inana-
rak yazm1~ olmasma kaJlm, sonradan,
bu iddialanndan baztlanmn do~ru ol-
madt~lru gormii~tiir; ya da baz1 iddia-
lanmn yanh~ oldu~unu, ona ba~kalan
gostermi~tir. Bundan dolayt, o, sorum-
lu bir yazar tavnyla, ~imdi yazmakta
oldu~u kitabmda da, onceden fark ede-
medi~ini dii~iindii~ii yanh~lann var
oldu~una inarur ve kitabU"Un onsoziin-
de okuyucunun dikkatini buraya ~eke
rei<, bu yanlt~lann sorumlulu~unu iistle-
nir. Bu durum ise, bir paradoksa yol
a~ar; ~iinkii onsozde olas1 yanh~hklarm
sorumlulu~unu iistlenir, fa kat bir yin-
dan da, kitabmda tine siirdii~ii her iddia-
run do~ oldu~una inanmaya devam
eder, zaten do~ru oldu~una inanmasa
eger, onlan one siirmez.
Oyleyse, paradoksa gore, yazar, ayru
anda, hem iddialamun tiimiiniin bir-
den do~ru oldu~una, hem de tiimtiniin
birden do~ru olmadt~IJla, hakh neden-
lerle inanmaktadtr. Paradoksun ortaya
koydu~u biiyiik gii~liik, yazann hem P
gibi bir onermeye ve hem de P"nin ~eli
~i~ine inanmasmda hakh kthnnu~ ol-
mast, yani mantlksal bir ~eli~kiye ina-
rurken, sa~lam gerek~eleri olmastdtr.
iinyargt [Os. pe~in hiikum; ing. prejudiC;
Fr. prejuge; Al. voreingenommenheit, vo-
rurleil] Bir ki~i. bir gorii~. ya da bir ~ey
hakkmda, belirli birtak1m ko~ullara,
olay, durum ve goriintiilere dayanarak
onceden edinilmi~ ya da olu~turulmu~
olumlu ya da olumsuz fikir.
~ genellikle ~evresinden, i~inde
bulundu~u ortamdan edindi~i, dii~iin
ceyi engelleyen oznel hiikiim olarak on-
yargt. incelenme gere~ duyulmadan be-
nimsenen ve ~inin zihnine ~o~ kez
ald1~1 formasyon, etitim ve ~evre tara-
fmdan yerl~tirilen dii~iince ve saruyt,
belli bir ~ey, ~i. olay, dii~iince, v. b. g.,
hakkmda, yeterli bilgi ya da malfunat sa-
hibi olmadan olu~turulan tavnn iiriinii
olan, olumlu ya da olumsuz kanaah
ifade eder.
Bu ba~lamda, bir teze duygusal olarak
ba~lanmaktan, onciilleri, nesnel bir bi-
~imde de~il de, on yargt.h olarak de~er
lendirmekten olu~an forme! olmayan
yanh~a iinyargr yanlr~r ad1 verilir.
iimek~ik [Os. mistiliyye; ing. exemplarism;
Fr.exemplarisme]. 1 Gene! ve en bilinen
anlamt i9nde, varolanlan, kendilerinin
ilk omekleri olan ezeli-ebedi ger~eklikl~r
le a9kJama anlayt~l. Orne~, Platon'un
idealar teorisi omek~ilik anlay~ru ~k
iyi bir bi9mde ifade eder. Bu anlayt~ta,

idealar, duyusal dtinyada gordii~iimti.z
tilin nesne snlllannm, ahlaki niteliklerin,
ba~1nhlann v b.g ., ilk ve yetkin omekleri
olarak varohular. Duyusal nesneler, bi-
reysel davran1~lar, v.b.g., asdlaruun, ilk
omek ya da arketiplerinin kopyalan ola-
rak, onlardan pay almak suretiyle, her ne
ise o olurlar.
2 Ornekt;ilik, ayru zamanda sonlu var-
bklarm, Tanrt'run zihninde varolan asll-
lann omekleri oldu~unu one siiren teo-
lojik o~reti olarak ortaya t;lkar.
orneklerle tanam [ing. denotative definiti-
on; Fr. definition dbzotative]. Tarwnlanan
terim ya da sozrii~iin kullanddl~l dunun
ya da omekleri veren ya da sualayan
tarum tiirii.
ortiik tan1m [ing. implicit definition; Fr.
definition implicite ]. Fonnel dillerde, ome-
~in manhk ve matematikte, 'anlam pos-
tiila'lanyla yap1lan tan1m tiirii.
Buna gore, manbk ve matematik soz
konusu oldu~unda, belirtik olarak ta
rumlanama yan terimlere, formelle~tiril
mi~ bir dilin ilkel sembolleri ad1 verilir.
Her terimin bir anlam old u~una, daha-
SI bu anlam1 belirtmenin bir yontemi ol
mas1 gerekti ~ine gore, ilkel terimlerin
de tarumlanabilir olmalan gerekir. For-
mel dillerde bu i~i, o dilin aksiyom ve
postiilalan yapar. Buna gore, aksiyom
ve postiilalar, formel dillerde ge-;en ilkel
sembollerin ortiik tanunlandlr.
otanazi (ing. euthanasia; Fr. euthanasie]. Bir
ki~inin ya~am1, be lir li ko~ullar albnda,
a~u ya da oliimciil bir hastah~ln ya da
rahats1zb~m sonucu olarak, tiim de~eri
ni yitirdi~i, ya~an1r olmaktan ~t1~1, ya-
~amak ki~i i~n a~1r bir yiik olup, daya-
rulmaz acllar verdi~i zaman, acr -;eken
hastarun, ya kendisi ya da hekimler tara-
hndan, ao vermeden oldiiriilebilece~ini
soyleyen o~reti ya da teori.
Yunanca 'iyi oliim' anlam1na gelen
terim, giiniimiizde, a~lr ve oliimciil bir
hastah~a yakalanm1~ bir kimsenin daya-
rulmaz, tahammiil edilemez buld u~u bir
durumdan ka-;1~ ya da kurtulu~ yolu
olarak 'kolay olum' f ac1 -;ekmeden
I ~ bir sonucu olarak, kat;uulmaz bir
oliim' anlamlyla Slillrlanml~tlr. Giinii-
oteki i~in varhk 661
miizde otanaz.inin yasalla~masl ic;in -;ah-
~ar, otanazinin temel insan hakJaruun
aynlmaz bir par-;as oldu~unu savun-
makla birlikte, otanazinin ir&di obnas1,
yani hastarun ~nin sonucu olmas1
gerekti~inde 1srar etmektedirler.
oteki [ing. the other; l'autrui; AI. ander] 1
Konu~an, belli bir durumda bulunan
ki~iyle ayn1 nitelikte ya da do~ada ol-
du~u dii~iiniilen ki~i; 2 fenomenoloji-
de, ki~inin kendi goriintusiinii olu~tu
rur, resmini ~izerken soz konusu olan
belirleyici etmen it;in kullan1lan terim. 3
Erke~in otekisi kad1n veya Bah'ntn ote-
lcisi olarak Do~u ornekJerinde oldu~u
gibt belli bir konum ya da varh~tn kar-
~lh olan, onun tam kar~1 kutbunda bu-
lunan konwn ya da varhk.
tHusserl ve tMerleau-Ponty'de oteki,
bilint;li ozneye kendi diinya resmini ve
bu resimdeki kendi yerini tarumlarken
yarduna olan, ona giit; veren, bilin-;li ve
anlam aktaran varhkhr. tSartre'da ise,
oteki, diinya gorii~iimiizii, yakla~lml
InlZl buland11an ve bizi bir nesne haline
getiren bir bak1~ ~eklinde ortaya c;Jkar.
Eserlerinde, bilin-;li, sorumlu ve ozgiir
ozneye ozgii varhk tarn olan kendisi
it;in varh~1n oteki ile olan ili~kilerini in-
celeyen Sartre, bu ili~kilerin temelinde
utan-; ve a~k ili~kisiyle, ozgurliikler ara-
Slndaki ili~kinin bulundu~unu belirtir
oteki i~in varhk [ing. being for the other;
r
Fr. etre pour l' autrui]. Varolu~-;u felse-
fenin temel varhk kategorilerinden biri
olarak, kendisi it;in varh~1n, ba~ka in-
sanlarla olan ili~kilerinde, onlar1n ba-
kl~lannin bir sonucu olarak, onlar i-;in
nesnele~mesi durumu.
Ome~in, Sartre'a gore, bilin~li ozne ya
da kendisi it;in varbk, Oteldnin bala~ma
tibi oldu~u zaman, onun ozgiirlii#Uniin
nesnesi haline gelir. Onu ozne olarak al-
gdarken, kendisi bir nesne haline gelir.
Bundan dolay1, Sartre'da, ba~kalanyla
olan ili~kiler, ozne ile nesnenin, ozgiir-
liik ile ~eylerin, kendisi ic;in varhkla
kendinde varh~1n kar~1hkl1 ba~lmhh
bi~mde -;all~mayla sonu-;lan1r.
662 oz
iiz [Lat. essentia; Os mailiyei, niive; lng. es-
sence; Fr. essence; AI. wesen]. 1 Bir ~eyi,
her ne ise o yapan, kendisi olmadan, o
~eyin var olamayacaj';l ~y. bir ~eyi,
ba~ka bir ~y dej';il de, her ne ise o ~ey
yapan ~ey. Bu ~er~eve i'>inde, oz, bir var-
hk, nesne ya da ~yin a) ozsel ve zorun-
lu, tanunlayJa Cizellij';ini, b) bir ~eyin,
temel, ilk ve nihai giiciinii, ya da d bir
~eyin zorunlu i~ baj';mbsl ya da fonksi-
yonunu tammlar. Z Manhkta, bir ~yin
cins ve tiirsel aymm1 gozetilerek yap1lan
tanurunda giindeme gelen oz, 3 episte-
molojide, belirsiz bir yiiklernin kendisi
hakkmda olumlandlj';l, varolu~unu tas-
dik ettij';i ~eyi tammlayan, ak11la anla~l
hr karakteri ifade eder.
Oz, felsefe tarihinde, varolu~la kar~l
kar~1ya getirilmi~tir. Buna gore, ozellik-
le tlk ve Orta~al'; felsefesinin bak1~ a9--
smdan, bir ozii olmayan bir ~ey varola-
maz. Bu ~~ve i~inde, bir ~eyin ozii, o
~eyin varolu~undan bal';lmslz olarak
dii~iiniilen doj';as1d1r. Hristiyan Orta~al';
felsefesinde, oz ve varolu~ konusunu,
Aristoteles~i ~izgide ele alan iinlii Aqui-
nash Thomas'a gore, cisimsel bir varh-
l';ln ozii, madde ve forrndan meydana
gelen tozdiir; maddf ya da cisirnsel bir
tozii ger~ek bir varhk Mline getiren
~ey ise, varolu~tur. Ozii varolu~undan
ayn clan, varolu~u oziinii aktiielle~ti
ren veya ger~ekle~tiren sonlu hi~bir
varbk zorunlu olarak varolmaz. Aqui-
nash Thomas, oz ile varolu~un birbirini
belirledij';ini sayler. Buna gore, varolu~
ozii, kendisi sayesinde oziin varhj';a gel-
dij';i edim olma anlanunda; oz de varolu-
~u, ~u veya bu tiirden varolu~ olma an-
lammda belirler.
Oziin Varhk ve kavram arasmda yer
ald1j';m1 ve onlann orta terimini mey-
dana getirdij';ini one siiren Hegel'den
sonra, Husser! ozii, bir nesnenin kendi-
sini her ne ise o yapan, ve bu nesnenin
herhangi bir ozellij';inden once, bu ozel-
lij';i miimkiin ve anla~du kdan zorunlu
yaplSl olarak tarumlam1~hr. Oysa, va-
rolu~~u felsefe, insan soz konusu oldu-
j';unda, varolu~un ozden once geldij';ini
savunur. Ortega y Gasset insam ta~la,
Heidegger Dasein ya da insam kullaml-
maya haz1r varhkla, Sartre ise onu bJ-
~akla kar~1la~tmrken, bu ~er~eve i~in
de, insan d1~mdaki tiim bu nesnelerde
oziin varolu~tan once olduj';u, yalmzca
insanda varolu~un ozden once geldij';i,
insarun kendisini nasll yapar ya da ku-
rarsa oyle olduj';u, onun oziinii kendisi-
nin belirledigi one siiriiliir.
ozbelirleme [fng. ident~fication; Fr . .identi-
fication; AI. identifizienmg]. Bir ~eyin,
bir nesnenin, ozde~lik ilkesi gerej';ince,
belli bir mekiin ya da zaman kesiti i~in
de, kendi kendisiyle ozde~ olduj';unun
belirlerunesi. Bir bireyin, bireysel bir
varhj';m, tikel bir nesnenin iiyesi oldu-
j';u suuf i~ine yerl~tirilmesi ya da be-
lirli bir kategori ya da kavrarrun kapla-
mma sokulmas1, tikel bir nesneyi bir
kavramla belirleme, o kavramm ger~ek
lerunesi olarak gorme.
ozciiliik tng. essentialism; Fr. essentialis-
me]. 1 Metafizikte, oze bir ger~eklik
yiikleyen, oziin varolu~ kar~1smda on-
tolojik bir oncelij';e sahip olduj';unu one
siiren gorii~. Tek tek somut nesnelerin
kendiliklerinden birtakJm doj';al tiirlere
aynld1klanm, her nesnenin iiyesi oldu-
j';u tiirii ya da smlf1 kesin ve belirli '>iz-
gilerle dij';er nesne tiirlerinden ay1rd et-
menin miimkiin olduj';unu, her varhj';1
ya da nesneyi belirli bir nesne tiiruniin
iiyesi yapan bir oz bulunduj';unu savu-
nan tij';reti. Z Manhkta, baz1 ozellilderin
bulunduklan bireylerde zorunlulukla
varolduj';unu one siiren anlay1~.
3 ilk ikisinin bir sentezi olarak, manhk
ve metafizikte, ozellikle Platen ve Aris-
toteles tarafmdan benirnsenen, ve bir
varhj';m ya da nesnenin oziinii, o nesne-
yi ba~ka bir nesne del';il de, her ne ise o
nesne yapan, ba~ka bir nesne s1mfmm
dej';il de, ait olduj';u suufm iiyesi yapan
~ey olarak tanunlayan goru~- Buna
gore, insaru insan yapan oz; onun ak1lh
bir hayvan olu~udur. insaru oteki hay-
van tiirlerinden ayud eden ba~ka ozel-
likleri elsa da, insarun tammlay1a ozel-
lij';i, tizsel ozellil';i akdh olu~udur.

4 Epistemoiojide, tammlann varolan
~eylerin ozsel ozelliklerini ortaya koyan
onennelere tekabul ettikJerini, bu oner-
melerle dile getirilen tammlarm geli~tiri
Jebilecek.Jerini, soz konusu tarumlann
kavramlann bilgisini verdi.lderini, ve
kavramsal bilgimizin ttim diger bilgile-
rin temelinde yer aldtgmt savunan ogre-
ti. 5 Bilim felsefesinde, bilim ada.mlanrun
bir fenomenin gerisindeki oz ya da ger-
~ekJigi k~ fetmek, ~eylerin dogasma
entellektuel sezgi yoluyla nufuz ebnek
suretiyle, doAru bilimsel a~tklamalara
eri~ebileceklerini, ve dolaytstyla bilimin
ozlerle ve bu ozlerin dogru tarumtyla il-
gili bir etkinlik oldugunu one suren
g~rti~. <;agda~ bilim filozofu Popper'm
siyasf, ahl~ki ve bilimsel ilerlemeye engel
oldugunu soyleyerek, kendisine ~iddetle
tavtr aldtgl ozctilugun kar~tsmda meter
dolojik nominalizm yer almaktadU". Soz-
cuklere ve sozcillclerin anal..izine onem
vermek yerine, sozcillcleri arat;: olarak
kullanan metodolojik nominaUzm, entel-
lektiiel faaliyetin amaCl1U1\, bir nesnenin
ozunu ortaya r;U<armak de~il de, davra-
ruttmt betimlemek oldugunu one siirer.
Ozctilugun 'madde nedir?' ya da 'enerji
nedir?' sorusunu sordugu yerde, 'giin~
enerjisinden yararlanmak nastl mum-
ktindur?' sorusunu sorar.
6 Felsefi antropolojide, varoluKuluga
veya varolu~ felsefesine kar~tt olarak,
insamn degi~mez bir ozu oldugunu, bir
asli, temel insan dogasmm bulundugu-
nu one suren goru~. 7 Egitim alanmda,
disiplinin onemi uzerinde lSrarll olan.
ogrendnin uzun vadeli ama~lara yon-
lendirilmesini isteyen, ogrenme sureci-
nin oztintin, belirli bir i~erigin ozumlen-
mesinden meydana geldi~ni savunan
anlayt~.
8 Feminist felsefede, di~illigin, sadece
degi~en toplumsal orf, Adet ve uzla-
~tmlann urunu olmaytp, bazt temel ba-
ktmlardan doga tarafmdan beJirlendigi-
ni one suren goru~.
ozdenetim [tng. continma, se~f-control; Fr.
conrinmce]. Ki~inin kendisini gu~lu tut-
kular kar~tsmda ve cinsellik bakmun-
ozdetlik 663
dan S1mrlamas1, kendi uzerinde mutlak
bir egemenlik kurmas1, kendisini her
turlu etkiden bag1mS1Z olarak yonetip
yonlendirmesi durumu. Ahlakta, hire-
yin, akddt~l tutku ve bedensel arzulan-
m akhn denetimi altma sokmas1 hali.
ozde~ [Os. aym; ing. identical; Fr. identi-
que; AI. identisch]. Birbirleriyle tam ola-
rak aym ozellikJeri payla~an, biri hak-
k.J.nda soylenebilen her~eyin eksiksizce
digeri i~n de aynen ge~erli oldugu iki
nesneden her biri i~in kullarulan stfat.
Buna gore, birbirleriyle ozde~ olan tum
nesneler, ve yine, birbirleriyle ozde~
olan stmflar, bir ve ayru suufm uyesidir.
Ote yandan, a ve b'nin ozde~ olmast du-
rumunda, a'run, b'nin sahip oldugu tum
ozelliklere, b'nin de, a'rurt tiim ozellikle-
rine sahip oldugunu dile getiren ilkeye
ozde~lerin aynd edilemezligi ilkesi ad1
verilir.
. ozdetlik [Os. ayniyet; tng. identity; Fr. iden-
tite; Al. identitiit]. Ayrullk, birlik, kendi
kendisiyle aym olma durumu. On.celikle
ve temelde, bir ~eyin, ba~ka he.,eyden
farkh, fakat kendi kendisiyle ayru olma-
SI durumu. Tam olarak, tumuyle ayru,
ozd~ olma durumu. tki ~ey arasmdaki
tam ve mutlak ayruhk hali ya da benur-
lik ili~kisi.
Ozde~lik, bunun dt~mda iki nesnenin
ayru oJmas1 olarak da anla~dtr ve bu
~er~eve it;:inde nitelilcsel ~e~lilc ve say-
sal ozdeilik olarak ikiye aynhr. Bunlar-
dan niteliksel ozde~lik, iki nesnenin ni-
teliklerinin tam anlamtyla ortak ya da
ozd~ olmasuu ifade eder. Buna gore,
ayn olmalanna ve zamanla mek~nda
~yn yerler kaplamalanna kar~m, nite-
likJeri tam olarak ~akt~an ve birbirleri-
ne her baktmdan benzeyen nesneler, ni-
teliksel olarak ozd~tir. Ote yandan,
niteliksel ozde~lige ek olarak, mek&n
ve zamanda kaplanan yer de ozde~se,
niteliksel olarak ozde~ pldugu soyle-
nen nesneler, saytsal olarak da ozde~,
yani tek bir nesne olur. Buna gore, sayt-
sal ozde~lik, bir ~eyin kendi kendisiyle
aym olmas1 anlamma gelir.
664 ozdeflik felsefesi
ozde~lik felsefesi (Os ayniyet felsefesi;
ing. plzilosophy of identity; Fr. philosophie
de l'identite; AI. identitiitsphilosophie]. 1
Genel olarak. birciligin bir ttirti olan, ve
ruhla madde, ozneyle nesne arasmda
bir aymm yapmay1p, bunlan farkhla~
mami~ bir birligin ozde~ ogeleri olarak
degerlendiren felsefi ogreti.
2 Daha ozel olarak da, ogretisi Spino-
za'run felsefesine -;ok benzeyen Alman
dti~i.intiril F. W. tSchelling'in metalizik
sistemi. Tin ve dogamn ozti itibariyle bir
ve aym oldugunu savunan Schelling, ne
benin ne de ben olmayarun, varhgm en
ytiksek ilkesi oldugunu, bunlardan her
ikisinin birden mutlak bir ~eyde i-;erilen
goreli kavramlar old uklaruu belirtmi~
tir.
ideal olanla gen;ek olarun mutlak oz-
de~ligini dile getiren bu felsefeye gore,
biz, her~eyin nihai ve en ytiksek temeli
olarak Mutlak'a, akdytiriitme yoluyla .
degil de, dogrudan ve arac1~1Z bir en-
tellekti.iel sezgiyle ula~abiliriz.
ozdelik ilkesi [Os. ayniyet prensibi; tng.
principle of identity; Fr. principe d'iden-
tiU]. Iki ~ey arasmdaki bir ili~kiyi degil
de, bir ~eyin kendisi olmaslJU dile geti-
ren temel dti~tince yasas1, mant1k ilke-
si. Sozel olarak 'bir ~y her ne ise odur'
diye, mantlksal olarak da 'A A' du' ~ek
lindeki bir onermeyle ifade edilen,
diger mantlk ilkelerinin kendisinin bir
ttirevi oldugu manhk ilkesi.
Varolan bir ~eyin kendi kendisiyle oz-
de~ligini, ya da dti~tintilebilen her~e
yin kendi kendisiyle aym oldugunu dile
getiren, dti~tintilebilen bir ~eyin, nesne
ka~1hg1 olsun ya da olmasm, du~tinti
lebilen diger ~eylerden ayn ve bagim-
SIZ oldugunu ifade eden yasa.
Buradan hareketle, manbk dilinde 'A
A'd1r' onermesine, A'nm. yani varolan ya
da dti~tintilebilen bir ~yin, kendi ken-
disiyle aym, ve kendisi d1~mda kalan
hefleyden farkh oldugunu ortaya koyan
onenn.eye ozdqlik orumTIJ!Si ad1 verilir.
Yine ayru baglamda, dtinyadaki nesne
ve varhklann birbirlerine ne kadar ben-
zer olurlarsa olsunlar, evrendeki her
varhgm, her nesnenin, ba~ka bir varhk
ya da ~eyden en azmdan bir balamdan,
omegin mekanda farkh yerlerde bulun-
mak, farkh zamanlarda varolmak a-;I-
smdan farkh oldugunu, hi-;bir iki ~eyin,
her bak1mdan aym olamayacag1ru, aksi
takdirde iki ~ey olmalarmm imkans1z
olacagml dile getiren ilkeye ozde~likteki
farklzllk ilkesi derunektedir.
ozde~lik teorisi [Os. ayniyet nazariyesi;
ing. theory of identity; Fr. thlorie de l'iden-
ti te]. Zihin felsefesi kapsammda, -;agda~
bir madded anlay1~ tarafmdan one stirti-
len ve her zihinsel olay ya da halin, mer-
kezi' sinir sistemindeki fiziki-kimyasal-
elektriksel bir olay ya da olguyla ozd~
oldugunu dile getiren, bilincin empirik
olarak beyinsel bir stire;le ozde~ oldu-
gunu one stiren gorti~.
FWkali:z.min ozel bir versiyonu olarak,
zihinsel her olaym ya da her zihin hilinin
beynin belli bir haliyle, ilke olarak sapta-
nabilen fizyolojik. yani fiziksel bir olayla
ozd~ oldugunu; iki ki~i ziliinsel olan bir
~eyi payla~hgl, omegin gtine~in SICak
olduguna inand1g1, her ikisi de felsefe
o~enmek istedi~ zaman, ortak olarak
ayru beyin hallerine ya da fiziki hallere
sahip oldugunu savunan ogreti.
ozel [Os. hususi; tng. special; Fr. splcial; AJ.
special, speciell]. 1 Ki~iye ozgti olan; bir
ldmsenin kendisini ilgilendiren~y; 2
yalruzo bir ttire ait olan, ttirle ilgili olan;
3 belli bir ozeUigiyle ayut edilen, kendi-
ne ozgti birtaklm ozellikleri bulunan; 4
genele kar~1t olarak, belirlenmi~, kesin-
lik kazanm1~ olan; 5 belli bir kategoriye
ozgti, belirli bir amaca yonelik olan; 6
ortak olmayan, ol-;tilerin d1~ma -;1kan
~ey i-;in kullamlan s1fat.
Buna gore, ozel terim, bir cinsi ifade
eden terimden farkh olarak, bir ttirti
ifade eden terimdir.
ozel dil [tng. private language; Fr. langue
privle ]. tWittgenstein'm, yalruzca kulla-
naru i-;in anla~1hr olan dile verdigi ad.
Deyimleri, soz konusu deyimleri kulla-
nanm ozel duyumlarma, ya~anblanna,
psi~ik hallerine gonderimde bulunan,
bundan dolay1 ba~kalan tarafmdan an-

la~1lamaz olup, yalruzca deyimleri kul-
lanan i~in bir anlam1 olan dil.
Wittgenstein, felsefesinde ozel dil teri-
nini, her~eyden once birtakJm kurallar
taraftndan belirlenen ve yonetilen dilin
ozii itibariyle ortak oldu~nu, ortak bir
dili kullananlann mah oldu~unu, bun-
dan dolay1 ozel bir dilin oJamayaca~liU
vurgulamak i~in, ikinci olarak da, klasik
ingiliz em pirist gelene~inden gel en ve
bir insan1n do~rudan ve araciSIZ olarak
yaln1zca kendi ide ve duyumlanyla ta-
nl~h~lnt, dolay1slyla ki~inin bildi~i
~eylerin, ozii itibari yle, fizikr nesnelerin
kendileri de~il de, ba~kalan i~in giril-
mez olan ki~isel ~eyler oldu~u goru~u
niin yol a~h~l fizikr dunyay1 nasd olup
da bilebilece~imiz problemine i~aret
etmek i~in ortaya atrru~tu.
ozellik [Os. hususiyet; Ing. property; Fr.
propriete; AI. eigenschaft, eigentum]. Bir
~eyin sahip oldu~u s1fat, yon, v~he
veya karakteristik. Bir ~eyin salt kendisi-
ne ozgii ohnay1p, takat kendisiyle ayru
suuf i'rinde yer alan di~er uyelere ek ola-
rak, ba~ka suuflann mensuplanyla da
payla~abilece~i nitelik.
Ozelliklerin ontolojil< statuleri soz ko-
n usu oldu~unda, tnominalizm sadece
tikellerin varolduklaruu, ozelliklerin ya
varolmada.k.Janru ya da tikel toplamlan-
na indirgenebilir olduklanru one surer.
Buna kar~1n, tkavramc1hk ozelliklerin
farkh olduklanru, fakat zihne ba~unh
olduklanru, trealizm ise ozelliklerin zi-
hinden ba~1ms12 olarak varolduklanru
iddia eder.
ozel mazaret yanhl [ing. phallacy of spe-
cial pleading]. Gundelik ya~amda, felsefi
tarh~mada, ki~inin, bir ele~tiri ya da
du~unceyi kar~1tl it;in kabul edip, ken-
disi it;in reddetmesinden, ya da karIh
i~in reddedip, kendisi i~in kabul etme-
sinden olu~an forme) olmayan yanh~
turu.
ozerklik [Yunanca ben, kendim anJanuna
gelen autos + yasa anlam1 ta~1 yan
nomos'un birle~iminden; lng. autonomy;
Fr. autonomie; Al. autonomie ]. 1 Politik an-
lamda, ba~uns1zhk; kendi kendini yO-
ozerklik 665
nenne. 2 Ahlakta, ki~inin, kendi kendisi-
ni belirlemesinden, yonlendinnesinden,
yonetmesinden olu~an ve her tur da~
baskJ ve zorlamadan ba~uns1zhkla be-
lirlenen hall; bir insarun kendi kendisini
belirleme guru; kendisini tabi oldu~
bir ahlak yasas1run koyucusu olarak go-
rebi lmesi yetene~i.
Ozerklik kavranu, tKanf1n ahlak felse-
fesi nin en temel kavramlanrun ba~1nda
gelir. Ozerklik, ona gore, ki~i, ahlili
ozne d~ etkilerden ba~1ms1Z olarak, bir
ahlak yasasma duyulan saygyla, ahllli
bir tarzda eylemeye karar verdigi zaman
soz konusu olur. Kant ozerklik kavranu-
ru, Rousseaunun halla hem egemen ve
hem de uyruk olarak goren, insanlarm
sadece bizatihi kendilerinin koyduklan
yasalara tabi olacakJaruu ifade eden si-
yaset teorisinden ainu~ ve insarun nasd
olup da ayu anda bir ahlak yasasma
~bi olur, ahlakhh~1n gereklerini yerine
getirirken, bir yandan da ozgUrlu~unu,
insan olma onuru ve yuceli~ini koruya-
bilece~ini gostermek it;in kullanm1~hr.
Kantln ahlak ani a y~nda, ozerkli~in
kar~1h yaderklikliktir. Yaderklik ise, ld~i
nin ahlak yasasarun koyurusu olmama-
Sl, kendisine yabanc1 bir maksim ya da
yasa veya kendi d1~1ndaki gut;ler tara-
fandan belirlenmesi, kendisine d1~sal
olan bir ~eyle ilgili duygulan, beklentisi
ya da korkusu taraflndan harekete get;i-
rilmesini ifade eder.
3 Ozerklik, aynca bir disiplinin hit;bir
~eldlde ba~ka bir disipline indirgene-
memesi, diger alan ya da disiplinler kar-
~ISinda mantJksal veya. kavramsal bir
ba~unslZh~a sahip olmas1 durumunu
ilade eder. Omegin, ahlakm, metafizi-
~in de, do~a bilimlerinin de, sosyal bi-
limlerin de bir part;asi o]mada~l, ahlakln
butiin bu disiplinlerden hi~bir ~ekilde
turetilmeyip, ayn ve ba~unslZ bir di-
siplin oldu~u anlay1~1, ahlak.Jn ozerkli-
~ini ortaya koyar. Genellikle analitik
ahlakt;llar ve sezgiciler tarafmdan savu-
nulan bu goru~ ahlak1n kendisine ait bir
alaru oldu~unu, metafizikten ba~ka,
fizik benzeri do~a bilimleri, psikoloji ve
666 Ozgeci egoizm
sosyoloji gibi insan bi!imleri kar~1smda
da kavramsal bir bagnns1zhga sahip bu-
ltmdugunu dile getirir.
4 Ve nihayet, ozerklik sosyolojide ise,
~u ya da bu determinizm tiiriine tabi ol-
mayp, kendi ama~lan, ilgi ve ~karlan
ru ifade ederkcn, kendi kendisini belirle-
yen rasyonel toplumsal aktor i~in
kullamlmaktadu.
ozgeci egoizm [lng. altruistic egoism; Fr.
tgoisme a/truistique]. +Egoizmle ozgedli-
gin zorunlu olarak ~eli~ik olmad1guu;
tam tersine, ki~inin kendi ~1kanm ve
iyiligini gozeten bir bakl~ a~1s1 ve eylem
tarz1yla, ba~kalamun ~1kanm ve iyiligi-
ni gozeten bir bak1~ a~1s1 ve eylem tarz-
run birbiriyle uyu~up, birbirini destekle-
digini; ba~kalan i~in ~ba gosterir ve
~al1~uken, kendi ~kanmiZI da hayata
get;irdi&mizi; ba~ka insanlarm mutlulu-
gu it;in r;ah~marun bize mutluluk verdi-
gini; ba~kalannm mutsuzlugunun bizim
mutlulugumuza golge dii~iirdugunii sa-
vunan anlay~
ozgecilik [Os. digergdmlrk; ing. altruism;
Fr. altruisme; Al. altruismus]. insanhg1,
insanlan ~lkar gozetmeden sevme, ki~i
nin kendisini ba~ka insanlann ve toplu-
m un refahma, gene! iyiligine adamas1
tavn; ba~kalanmn iyiligini temele alan,
diger insanlara kar~1 iyiliksever, iyi ni-
yetli, ho~goriilii ve yardunsever olmay
bir tavu olarak on pl~na ~kartan, 'ba~
kas ir;in ya~mak' formuliine gore dav-
ramnay oneren ahlak anlay~; bendli-
gin ve tbireyctligin kar~1smda yer alan
bir gorii~ olarak, ~inin kendisini hi~
bir ~1kar gozetmeden, ba~kalanrun ihti-
ya~ ve ~1karlanna adamas1 gerektigini
dile getiren ogreti.
Ozgedlik i~tc bu ~er~eve it;inde, Fran-
SIZ filozofu Auguste tComte'ta, ki~nin
ba~kas1m ba~kas1 i~in sevmesi, ve bu
arada tyararc1hkta, ki~inin ba~kas1n1,
kendisi i~in. kendi iyiligi it;in sevmesi
diye tammlanml~hr.
Ki~isel ~1kan temele alan, ahlak1 bile,
~isel ..,karlanmlZUl ancak ve ancak
diizenli ve istikrarh bir toplumda ger-
~ekl~ebilecegini, ahlaki kurallann boyle
bir toplum diizeni it;in gerekli olup,
ahlaki bir diizeni korumarun bizim yara-
nmlza oldugunu savunarak, ki~isel ~~
kanmlza baglayan ahlaki egoizme kar~1
~1kan ozgecilik, ahlaka ili~kin bir ar;lkla-
rnanm ben sevgisine indirgenemeyecegi-
ni, ba~ka insanlara bizatihi kendilerin-
den, kendi degerleri i~in ilgi ve iyi niyet
gostermenin ahlakm onko~ulu oldugu-
nu one siirmii~ ve ba~kalanna kar~lh
gmda hi~bir ~ey beklemeksizin yararh
alma, ba~kalan i~in kendi ~1karlanndan
ozveride bulu1una egilimi ve tavnm on
plana ~kartJm~hr. 6zgeciligin temelin-
de, insanlara ve topluma kar~1 duyulan
Odev duygusu ya da ki~inin bencilligi-
nin ve bencil arzulanmn iistesinden
gelip, ahlaki bak1mdan geli~me ve arm-
rna arzusu bulunabilir.
ozgeci yararc1hk [ing. altruistic utilitaria-
nism; Fr. utilitarisme altruistique]. Yarara-
bgm kurucusu Bentharn'm egoist haza-
bgma kar~1 ~lkan ve onun egoizmini
ozgeci lalmaya ~ah~an ingiliz du~iiniirii
T. Carlyle'm ahl~k gorii~iine verilen ad.
Benthama gorii~ii bir tiir domuz felse-
fesi olarak niteleyen Carlyle, onun 'en
yiiksek mutluluk' ilkesini, bizden ideal-
lerimiz it;in kahramanlara yonelmernizi
ve mutlulugumuzu iirettigimiz deger-
de, yapllglmlz i~te aramamJZI isteyen
'en yiiksek soyluluk' ilkesiyle tamamla-
maya ~ah~m1~hr. Zihninsel ya da entel-
lektiiel hazlarm midenin hazlanndan,
kiiltiiriin hazlaruun da duyumsal haz-
lardan ~k daha onemli ve degerli oldu-
gunu savunan dii~iiniire gore, Bent-
ham'm egoist hazchg1 ahlaki bozulma
ve ~iiriimeyi hizlandJrm~, hapishanele-
ri acunas1z katillerle doldurmu~tur.
ozgiir dii~iince [ing. hur fikir; ing. free tho-
ught; Fr. pensie libre]. Dini inan~lardan,
batil itikadlardan ba~ms1z alan ve otori-
te ya da otoritelere giivenmeyip, yalruz-
ca bireysel ara~llrmarun sonucu alan dii-
~iince tiirii; dini ilkelerden bagunsJZ
olup, dinin dogmalanyla suurlarunayan,
manllk kurallan, biUmsel metodoloji ve
epistemolojiye uygun olarak geli~irken,
ilerlemesi it;in hi~bir sm1r tanunayan dii-
~iince, ara~hrma, bilim ve felsefe.

ozgiirliik [Os. l1iirriye!; ing. freedom, liberty;
Fr. liberte; Al. freilteitJ. Ki~inin kendi ken-
disini belirlemesi, denetlemesi, yonlendir-
mesi ve di.izenlemesi durumu. Bireyin
kendisini, d1~ bask1, etki ya da zorlama-
lardan baglmSIZ olarak, kendi arzu edilir
ideallerine, motiflerine ve isteklerine gore
yonlendirmesi. Ki~inin, ba~kalannm
buyruk ve isteklerine gore de~ de, kendi
isteklerine gore davranabilmesi guru.
Ahlaki oznenin, kendi tercihlerine, akla
dayah kararlarma, iradesinin buyruklan-
na gore eyleyebihnesi dununu. Varolan
altematif eylem tarzlan arasmda bir
se9m yapabilme ve yapllan Sefiimin gere-
gini yerine getirebilme guci.i. l(j~inin, d1~
ko~ullan, psikolojik ve biyolojik yaplSl-
mn belirledigi ~artlan a~may1, a~abilm~
yi ba~ararak, kendi ideallerine, istekleri-
ne ve hedeflerine uygun davranabilmesi
durumu.
Bu fierfieve ifiinde, ki~inin, ahlaki ozne-
nin, ya ahJald karar anmda, ya da geriye
baklp dii~iindugunde, karanmn ozgiir-
ce verilmi~ bir karar oldugtlnu, ayru ko-
~ullar soz konusu oldugunda, pekala
ba~ka tiirlii davranabilmesinin miimkiin
oldugunu gormesine, hissetmesine bagh
olan oznel duyguya ozgiirlilk duygusu ad1
verilir. Ki~inin, zorlamarun, baslarun so-
nucu olmayan sec;imlerde bulundugu
zaman, ya~ad1g1 duygu olarak ozgiirliik
hissi, ayru ko~ullar soz konusu oldugun-
da, ba~ka tiirlii davranabilmenin miim-
kiin oldugunu bilmenin yarathgl ozgur-
liik sevincini, oniimde her zaman
altematif eylem tarzlanrun mevcut oldu-
gunu, gelecegin, benim d1~1mda, benden
bagunslZ olarak belirlenemeyecegini bil-
menin yo! afitlgl duyguyu ifade eder.
Bu baglamda, Kant'm, ozgiirliik duygu-
suna yalan bir anlam iflinde, iridenin
ozgiir old ugun un karutlari an 1ayacagaru,
fakat ahlak yalruzca ozgiirliikle miim-
kiin olabildigi ifiin, ozgiirlugu bir postii-
la olarak one siirmek gerektigini ifade
eden yakla~amma ozgurlilk postillasz ada
verilmi~tir.
!luna gore, Kant, insan iridesinin ozgiir
oldugunu karutlamaya dii~iinmemi~,
ozgiirliikfiiiliik 667
fakat ahlaki odev ve yiikiimliiluge ili~kin
tecriibemizden dolayr, ozgiirlugun vaJSa-
ydmasl gereken bir ide oldugunu soyle-
mi~tir. Ona gore, odevin ifade ettigi 'ge-
reklilik'ten dolay1, insan iradesinin ozgiir
oldugu varsayllmahdu-: 'Yapmam gerek-
tigine gore, yapabilirim.' Ba~ka bir de-
yi~le, irademizin ozgiir oldugunu karut-
layamasak bile, iradenin ozgiir oldugunu
kabul etme zorunlulugumuz vard1r, zira
ozgiirliik ve ahlak oylesine aynlmazcasl-
na birl~mi~lerdir ki, ozgiirliik. iradenin,
ahlak yasas1 d1~mda, ba~ka her~eyden
bag1mSlZ olmas1 diye tanunlanabilir.
Buna gore, bir insan, odevini gerfiekle~
tirme ya da ahlald bir buyrugu yerine ge-
tirip getirmeme ozgiirlugunden yoksun-
sa, nasd olup da sorwnlu ya da birtakun
odevleri olan bir insan olabilir?
ozgiirliik~iiliik [Os. hilrriyet~ilik; ing. li-
bertarianism; Fr. libertisme; AI. libertis-
mus }. 1 Zorunlulukfiulugun kar~1smda
yer alan ve insarun iradesine mutlak .bir
ozgiirliik taruyan, bilinfili insan eylemi-
nin basit nedensel terimlerle a9kJanama-
yacaguu one siiren ogreti. iradenin, ki~i
nin ic;inde bulundugu psikolojik ve
fizyolojik ko~ullar tarafmdan belirlenme-
digini, insamn karakteriyle, onu eyleme
yonelten giidiiler ve insarun iflinde bu-
lundugu k~ullar arasmda zorunlu bir
ili~ki bulunmad1gma, insan iradesinin
fie~itli eylem altematifleri kar~1smda
se9"e pnsma sah.ip bulundugunu, da~
baska ko~ullar ve zorlamalardan baglm-
saz olup, kendi kendisini belirledi~ one
siiren anlaya~.
2 Liberalizmin ilkelerini en Ufi noktaya
ta~ayan devlet kar~ltl siyasi-iktisadi og-
reti. Kokleri, bireyin ya~am, ozgiirliik
ve miilkiyet haklaruun onemi ve onceli-
ti iizerinde biiyiik bir giifile duran ingi-
liz filozofu John tLocke'a kadar geri
giden, ve devletin etki ve eylemine smu
getirirken, ihtiyafilann en iyi pazar me-
kanizmalanyla kar~lland1grm ve fiatl~
malann en iyi pazarda fiOZiimlendigini
one siiren a~an liberal gorii~. Gorii~ gii-
niimiizde R. Nozick ve F. A. Hayek gibi
filozoflar tarafmdan savunulmaktadll'.
668 ozne
ozne {Yunanca 'dayanak', ltemel' anlaml-
na hypokainreuonun Latincedeki muadili
subjectunr'dan; Os. fail, Zllt, nefis; ing.
subject; Fr. sujet; Aim. subjekt). 1 Manhk
alan1nda, bir ~eyin, yani bir nitelik,
ozelllik, karakteristik, yuklem ya da ba
g1ntmm kendisi hakkanda tasdik ya da
inkar edildigi, evetlendigi ya da degil-
lendigi ~ey. Buna gore, bir onennede,
yuklemin bir ozellik ya da rtiteligi gos-
terdigi yerde, ozne bir ozellik ya da nite-
ligin ta~JYlClSlnl, o ozellige sahip alan
~eyi gosterir.
2 Metafizikte, tlk ya da Ortac;ag felsefe-
sinde, "orada' zihinden bag1ms1z olarak
ve fiilen varolan ~ey. Anlam1 toze ol-
dukc;a yak1n alan ozne terimi, bu ikibin
yllhk sure boyunca, dayanagl, dl~ ger-
c;ekligi ifade ederken, kendisinde nitelik-
lerin bulundugunun soylendigi varhk
olarak tantmlanm1~hr. Bu baglamda,
bir ev, bir agac;, v. b. g., ozelliklere daya-
nak alan ba~ms1z bir ttoz veya ozne-
dir. Felsefede tDescartes'a kadar hlkim
alan ve hatta onda dahi kullandan bu
oznel [Os. tufsi, fahsi; ing. subjective; Fr.
terminoloji, oznenin bagllla~Jglnt, salt
bir zihinsel ic;erik olarak evi de nesne
diye tanmlar.
3 Ozne ve nesne terimlerinin anlanu
1nodem felsefenin ba~lang1c1ndan itiba-
ren kokten bir degi~iklige ugrar. Buna
gore, ozne arbk alg1, tasanm, izlenim,
du~unce ve duyulara dayanak alan, du-
~iinen, hisseden, bir ~eylerin bilincinde
alan ~ey olarak ben ya da zihin anlami-
na gelir. Nesne ise, soz konusu anlam
ic;inde oznenin, yani bireysel bir zihin
veya zihni alan bireyin d1~1ndaki ya da
otesindeki varhkllr.
Bu modern ozne, bilginin temeli alan
rasyonel ve irldi varhktl.r. Ozellilcle
postmodemist bak1~ ac;asma gore, doga
ile arac;sal bir kontrol ili~kisi ic;ine gir-
mi~ durumda bulunan ozne akla, rasyo-
nalite ve bilime guvenir. insanhgm gele-
ce~ne ve ilerleme imkan1na iyimser
bakan modem ozne, akb duygulann
online koyar. Dahas1, modem ozne c;a-
h~kan, disiplinli ve sorumlu bir ki~ilik-
tir. Kendine ozgii acayip yanlan olma-
yan ozne gelecegi planlar, haz almayt
erteler, siyasi projelere baglanabilir ve
ideolojik nitelikli amac;lar i~in c;ah~abi
lir.
Modern ozne, irade ozgurlugune ve ki-
~isel ozerklige inanmakla birlikte, c;o-
gunlugun goru~une sayg gostermesini
bilir. 0 genelin kolektif iyiligi ad1na ki-
~isel c;karlann1 ikinci plana atmaya ha-
zlrdu. Zira o, rasyoneJ kurallara, genel
iradeye, toplumsal uzla~1mlara, adil go-
runen standartlara sayg1 gosterir ve haki-
kat aray1~1run bo~una olmad1gmdan
emindir. Bu ~eldlde tarurnlanan oznenin,
kunnaca bir ~y oldugunu one surerken,
oznenin olumunu yuksek sesle ilan et-
mekten geri d unnayan posbnoderniz.me
gore, ozne bir maske, bir kurban, mo-
demligin kahnhs1, liberal humanizmin
icadJ, ozne-nesne ikiliginin kaynagldlr.
0 eylemin, yaz1n1n ve ifade fonnlanrun
kokeni olmak bir yana, dildeki bir
konum, bir soylem etkisinden ibaret alan
bir ~eydir.
subject~f; AI. subjektiv). 1 Genel olarak,
ben ve ben olmayan ay1nm1yla birlikte,
ozne-nesne ikiliginin bir son ucu olarak,
oznenin d1~1ndaki ~eyler ve durumlar-
la degil de, ozneyle ilgili alan ~ey, oz-
nenin kendisine, kendi zihin hallerine
ili~kin dolayimSIZ deneyimi ic;in kulla-
ndan s1fat.
2 Bir ben veya zihin olarak tasanmla-
nan ozneye ait alan; 3 da~ dunyadan,
nesnel temel veya kaynaklardan degil
de, benden, zihinden, ki~isel algdardan
tureyen, kj~isel yargllannuz1n sonucu
alan; 4 salt bilinc; ya da zihinde varolan,
fakat d1~ d tin yada nesnel bir temeli
veya dogrulamas1 olmayan; 5 bilen ki-
~inin kendi bireysel deneyimlerine,
duyum ve algdanna, ki~isel tepkilerjy-
le tarihine goreli alan; 6 dogruluk ya da
gec;erlilikten yoksun ve keyfr alan, kj~i
sel bir tercih ya da begenjyle ilgili bulu-
nan; 7 kamusal degil de, ozel ve ki~isel
alan ~ey ya da ~eyler ic;in kullarulan ni-
teleme.

Bu bagiatnda, zihin hallerine, bilint;tc
yer alan veya olup biten ~eylere oznel fe
nomenler, pozitif bilimin nesnel, kamuya
ve tarh~maya a-;tk nesnel dogrulanna
kar~tt dogrulara, oznel varolu~ alantyla
ilgili hakikatlere ise aznel hakikatler adt
verilir. Buna kar~tn, ki~i ya da oznenin
kendi kendisinin bilincinde olan pers
pektif ya da bak1~ a-;tsl, insantn algtla-
nnm daha ziyade onun algtlan ve ihti-
ya-;lartyla, algtlayantn beklentileri ve
ondeyileriyle belirlendigini dile getiren
algllama ilkesi aznellik diye tan1mlanu.
Nesnellikle ka~1 kar~tya getirilen ve
ozellikle de pozitivist bir metodoloji ta-
raftndan ciddi bir el~tiri unsuru olarak
degerlendirilen oznellik, varolu~-;uluk
ve henneneutikte olumlu bir deger ka-
zanmt~tu.
oznelcilik [Os. enfiisiyye, nefsaniyye; ing.
subjectivism; Fr. sub jectivisnte; Al. subjek-
tivisutus]. 1 GeneI olarak, bir onermenin,
ya da bir onermeler SJnJltntn dogru)u-
gunun, bu onermeyi kuran l<.i~i ya da
ki~ilerin zihin halleri ya da tepkilerine
bagh oldugunu one suren goru~.
2 Epistemolojide, nesnel, yani ki~iden
ki~iye degi~meyen genel ge-;er bilgi
imkantn1 yadstyan, zihnin faaliyetini
zihin hallerinin bilincinde ohnayla stnu-
landtran tavtr olarak oznelcilik, her tur
bilginin kaynagtnda bilen ki~inin oznel
zihin hallerinin bulundu~nu ve dt~
dunyaya ya da nesnel, zihin-dt~t bir
~eye ili~kin bilginin soz konusu zihin
hallerinden yapllacak bir ;tkanma da-
yandtgtnt savun ur.
Oznelcilik, yine bilgi fe lsefesinde,
buna ek olarak, algt formlanyla anlama
yetisinin kategorilerinin oznel ve a priori
oldugunu vurgulayan tKanfta oldugu
gibi, deneyimin ya da tecrubenin olu~u
munda, oznel etmenlere biiyuk bir
one1n veren anlayt~t ifade eder. Bu go-
ru~e gore, bilinen ~ey, bUen oznenin
yapt kazandtrdtgt ve dolaytstyla yarat-
hgt bir urunden ba~ka bir ~ey degildir.
3 Bilim felsefesinde, bilimsel bilginin,
bilim adamlan taraflndan kabul ve tas-
dik edilen ozel turden bir inant;lar siste-
ni oldugunu savunan yakla~tm.
oznelcilik 669
Oznelci bilim anlayt~l olarak da ta-
ntmlanan bu yakJa~tma gore, bilimsel
bilgi, bireyin, bilim adamtntn birtaktm
ara-;larla dogrulayabildigi ozel nitelikp
teki inan-;lar tak1m1ndan ba~ka hi-;bir
~ey olmaytp, bilimsel teoriler de bilim
adamtntn miilkiyetindedir, yani bireyin
zihninde varolur.
4 On tolojide, nihar ger-;ekJigin ozne, e~
deyi~le bilin-;li zihin oldugu gorti~u. in-
giliz idealist du~uniiru George Berkeley
taraftndan benimsenen bu gorii~, mad-
denin, maddr dunyan1n varolmadtglnt
one surer. Veya ger-;ekten varolarun bi-
lin-;li zihln oldugunu one surdukten
sonra, maddr dunyantn varolu~unu, va-
rolmantn algdarunt~ olmak oldugun u
savunarak, ozneye tabi kllar.
5 Ahlakta ise, amacn haz ya da mutlu-
luk gibi, oznel duyum ve hallere ula~
mak oldugunu savunan anlay1~. Oznel-
cilik burada, insan olmadtgtnda, ahlaki
eylemlere yiikJenen stfatlann da soz ko-
n usu olamayacagt dii~uncesinden ha-
reketle, insanlar ve insanlarUl eylemle-
riyle ilgili ahlaki yargtlann, insan
bireyinin onlar kar~tstndaki tepkileriy-
le, yani onlart algtlama bi-;imi ya da du-
yumsama tarztyla veya onlar hakktnda
ne dii~unduguyle ilgili degi~ken ki~i
sel yargtlar oldugunu one surer. Nes-
nelciligin kar~tstnda yer alan bir goru~
olarak oznelcilik, ahllkr degerlerin, in-
santn duygu, tavtr, tepki ve duygulan-
ntn, arzu ve isteklerinin bir ifadesinden
ba~ka bir ~ey olmadtgtnt, dolaytstyla
dt~ dtinyada nesnel bir temeli, zihin-
den bagtmslZ bir ger-;ekligi bulunmadt-
gtnl savunur. Ahlakf oznelcilik, buna
gore, ahlakf bir probletn ya da -;att~ma
yt -;ozmenin, ahllkr yargt ya da deger-
leri olu~turmarun rasyonel ya da nes-
nel bir yolunun bulunmadtgtru iddia
eder.
6 Estetikte, sanat eserinde estetik dege-
rin kendisinden meydana geldigi nes-
nel bir nitelik bulundugunu yadstyan
ve bir nesnenin estetik degerinin nesne
ile estetik ozne veya ahmla ytct arastn-
daki bir ili~kiden olu~tugunu soyleyen
goru~.
670 oznelerarasahk
ozneleraraslltk [ing. ;ntersubjectivity; Fr.
intersubjectivite; AI. intersubjektivitiit]. 1
Genel olarak, toplumsal ili~kilerin kar ..
~thklt olarak kurulabilmesi; insanlann
bilgi ya da ya~ama dunyalannda dene-
yilnledikleriyle ilgili olarak, mutlak bir
nesnellik iddias1nda bul~namasalar bile,
mutabata eri~ebilmeleri durumu.
2 Biraz daha ozel olarak da, salt oznel
olmak, tek ki~iye ozgu bulunmak yeri-
ne, ~ok say1da ozneye ortak olma, bir~ok
ozne taraftndan dogru)aruna durumu;
bir onennenin, hipotezin dogruluguyla
ilgili olarak genel bir uzla~man1n soz
konusu olmast.
Buna gore, ba~ka insanlara mecazlar
ve analojiler olmadan, harfi harfine ve
gerc;ekten anla~tlan sozcUklerle iletilen
du~unce i~erigi olarak bilhnsel bilgi,
dogruluk ve yanh~l!g1na, kendisini
uygun ko~ullar i~inde bulan herkesin
karar verebilecegi iddialardan olu~tu
gu i~in, ozel ya da oznel bir bilgi degil
de, ozneler arast ge.;erli bir bilgi olmak
durumundadu.
oznel idealizm [Os. tasavvuriyei enfusiY'Je;
tng. subjective idealism; Fr. id~alisme sub-
ject~f, Al. subjektif idealisttrus]. 1 Epistemo--
lojide, bir oznenin sadece ve dolayuns&z
olarak kendi idelerini, kendi zihin
hallerini bilebilecegini savunan goru~.
llk kez olarak tngiliz empirist filozofu
John tLocke taraflndan one stirulen bu
go~, esas George tBerkeley taraf1ndan
ge1i~tiri1mi~ ve sonu~ta, tum empirist
bilgi goru~lerinin en temel ilkesi haline
gelmi~tir. Bu goru~e gore, bildigimiz
her~ey son ~ozumlemede ideler adt veri~
len kendi zihin i~eriklerimiz olup, bilgi
insan zihninden bagrmstz bir d1~ dunya
run degil de, insarun kendi zihin hilleri,
i~eri v~ zihinsel sure~lerinin bilgisi-
dir.
Ayru goru~un Ahnan filozofu Immanu-
el Kant'taki versiyonu, bildigimiz ~yin,
ger~ekligin bizatihi kendisi degil de,
zihin bilgide kendi i~kin kuresinin d1~1
na 9kabildigi it;in, ozneye bagh feno-
menler, zihin taraf&ndan in~a edilmi~ ya
da kurulmu~ olan ~eyler oldugunu one
suren ogretiye tekabul eder.
2 Ontoloji ya da metafizikte, ger~ekten
varolarun sadece ideler ve idelerin ta~t
y&ctsl zihinler oldugunu, ideler ve zihin-
ler d1~mda hi~bir ~eyin varolmad1g1
goru~u. Oznel idealizmin yukanda 1.
~alda g~en epistemolojik anlam1n1n on-
toloji alan1ndaki manhksal sonucu olan
bu goru~e gore, yahuzca dolay&ms&z
olarak algdanan ideler ve bu idelerin da-
yanagt olan bireysel zihinler ger~ekten
varolur. Dunyarun duyulanm1z arac&h-
g.yla algdanan niteliklerinin algdayan
ozne ya da zihne bagh oldu~nu one
suren oznel idealizm, d1~ dunyadaki
nesnelere ili~kin dogru bir analizin, ya
Berkeley omeginde oldugu gibi, maddi
bir nesnenin ya da cismin, Tann'run ya
da Tann taraftndan yarahlm1~ insan
zihninin idelerinden ba~ka hi~bir ~ey
olmadtgtru ortaya ~tkardtgtnl savunur,
e~deyi~le maddi dsimleri oznedeki izle-
nim komplekslerine indirger veya Kant
orneginde oldugu gibi, maddi dunyada-
ki cisimlerin zihin tarafmdan kurulan
fenomenJer, zihinlerimizin beHi bir tiir-
den yapJm ya da konstriiksiyonlan ol
duklanru one surer.
oznenin ademimerkeziJe~mesi [tng. de-
centralization of subject;Fr. decentralisation
du sujet). Oznenin, t'~ noktas1 ola-
rak oznellik'i benimseyen, insan ak!Jrun
kendi inan~lan; degerleri ve kararlann-
dan sorumlu oldugunu dile getirirken,
bilin~li ozneyi bilgi, varhk, ahlik ve si-
yaset felsefesinin merkezine yerl~tiren
modern felsefenin yakla~tk olarak 200
ytlhk bir egemenliginin ardmdan, 19.
yuzydtn ikinci yansmdan itibaren, mer-
kezdeki konumundan uzakla~t1rdmas1
sureci.
tDescartes'm bilen ozneyi bilginin ve
varhgm temeli yapmas1ndan, tKant'm
bilen ozneyi en yuksek derecede onemli
bir yere oturtmasmdan, onu hem ger~ek
li~n ozsel yapasmdan ve hem de ahlik
yasasmdan sorumlu tutmasmdan ve
uzun ydlar boyunca hakim olan ahlW
tbireycil.ik ve siyasf liberalizmden sonra,
modem ozneyi merkezdeki konum.un-
dan uzakla~hran antihumanist hareketin

en one1nli ugraklan ~oyle Slralanabilir: 1
I<ant'lll oznesini kollektifl~tiren, ozne-
nin elindeki otoriteyi ondan ahp, Geist'a,
Mutlak'a veren tHegel. 2 Hegelci idealiz
min tarihsell~~ oznesini maddi bir
zernin uzerine oturtan, tkapitalizmin ya-
raba ve mute~ebbis oznesinin imtiyazla-
ruu ondan ahp, kollektif bir tarihsel oz-
neye, kapitalist uretim tarza ic;indeki
konumu nedeniyle kapitalizmi y1kma ve
dogru bilince eri~me amac1na yonelen
proletaryaya aktaran Marks. 3 'Sabit toz-
sel bir ben' du~iincesinin ta1n bir kurgu
ve yanllsama oldugunu soylerken, mo-
dem ozneyi sorgulayan, oznenjn bilin~
ten yoksun, soz dinleanez, kindar ve gu~
isteyen biri olup, bashnlma~ bir gu~ isle-
mini da~a vurdugunu one suren Nietzs-
che. 4 Bilin~d1~1 kavram1ru geli~tirirken,
bilincin zihinsel hayatun1za ili~kin olarak
sadece lusmi ve ~arp1talnu~ bir goru~
sagladlglnl one suren ve dolayisiyla, oz-
nenin butunuyle ~ffaf olan bir bilince
e~it oldu~u I<artezyen ilkesini ~okerten
Freud.
S Epistemolojide ozneye ayncahkh bir
yer ve onem verilmesinin metafizikte
dunyanm indirgeyici bir tarzda nesnele~
tiri)mesine tekabul etti~ saylerken,
nesnele~tinneyle ara~sal dii~iinme ve
teknolojinin yooc1 hakimiyeti arasmda
bir ba~ kuran ve dolayasayla, epistemolo-
jiden vazgec;ip, ontolojiyi temele koyan;
~eylerin de~erini bir ozne tarafmdan de-
~erli bulunma statusune indirgeyen bir
degerler felsefesine ~iddetle kar~1 ~tkan
tHeidegger. 6 Oznenin ontolojik bakun-
dan ikincil oldugunu one siirerken, onun
anlama veya dilin ku~atlca ortamandan
~ok daha az onemli oldugunu belirten ve
dolaylsayla, oznenin, an]ama ve di)in oz-
nelerarasa ortam1nda varoldugunu stiyle-
mek suretiyle, dikkati oznenin kendisin-
den oznelerarasahga kaydaran Gadamer.
1 Cznenin varh~a sadece otekinden so-
rumlu bir varbk olarak gelebildi~ini soy-
lerken.. anodem oznenin tahbna otekini
oh.Jrtan tLevinas. 8 Anlanun oznenin bi-
lin9i anlamland1rma edimlerine ba~lana
mayaca~Jnl, dilin anlam ve i~leyi~inin
ozne-yiiklem 671
varoJan bir gostergeler sistemiyle ilgili ol-
gulara dayandagtna belirten Ferdinand
de fSaussure. 9 Toplumsal ili~kilerden
bag1ms1Z bir fail oldu~u varsayalan ano-
dem oznenin topluansal ili~kileri koruma
ya da de~i~tirmeye donuk bir ki~isel ka-
pasiteden yoksun oldugunu one suren
tAlthusser.
10 Oznenin kay1p ki~i oldu~unu ima
ederken, esas a1nac1n1n, insan1 yeni
ba~tan kurmaktan ziyade, onu tu1nden
~ozundurmek oldugunu soyleyen Levi-
Strauss. 11 Huananist ozne konsepsiyo ..
nun undan bir daha geri don i.Umezcesi-
ne kopma zorunlulugu bulundu~unu,
ozneye d uyulan humanist inancan ano-
dernligin politik bakamdan ku~kulu bir
tezahuru oldu~unu savunun<en, insan
varhklartrun Bah kulturunde ozneler
haline getirili~inin farkh yollanrun tari-
hini yazmaya koyulan tFoucault. 12 Ve
nihayet, oznenin modemli~in bir icad1
old ugun u, ozne uzerinde odakla~ma
run ka~1rulmaz olarak humanist bir fel-
sefeyi gundeme getirdi~ini ve oznenin
kendili~inden bir nesneyi gerektirirken,
bir ozne-nesne ikili~ine yol a~tlgnu one
suren bilumum postmodemist du~ii
nurler.
ozne-yiiklem [ing. subject and predicate; Fr.
sujet et predic:At; Al. subjekt und priidikat). 1
Dilbilgisinde tiimrenin, s6zcuk ya da s6z-
ciik obeklerinden olu~n ve biri isimle,
di~eri ise 6ille gt>sterilen par~. 2 Epis-
temoloji a'WJSindan, bir tiimcenin neyin
tarb~1hnakta oldu~unu saptamaya yara-
yan par~as1yla, uzerinde konu~an y a
da tarb~alan ~eyi karakterize eden ya da
betimleyen par~sa.
3 Manbk bakmundan da, ozne, bir nite-
lik, bir ba~Jnb, bir ozellik ya da karakte-
risti~in kendisi hakkanda tasdik ya da
inkar edildi~i ~eye, yuklem ise, ozne
hakkmda tasdik ya da inkar edilen ozel-
lik, nitelik, karakteristik y a da bag1nttya
kar~1hk ge )ir.
Dilbilgisi, epistemoloji ve mantlk ala-
nmda yap1lan soz konusu ozne-yiiklem
aytnma, metafizik alarunda farkh ogreti-
lere yol a-;rna~hr. Bir ozne i~in farkh
672 oznitelik
yiiklemler k ullarunarun oznede bir de-
~~meyi gerektirdi~ini, oysa ayn1 yiikle-
mi farkh ozneler i-;in kullanmarun yiik-
lemde bir de~i~meyi gerektinnedi~ini
dii~iinen ve soz konusu de~i~mezli~i
ger~ekli~in en onemli ol~iitii yapan Pia-
ton, idealar teorisiyle onceligi ve iistiin
lii~il yiiklemlere ve dolay1s1 yla kavram-
lara ve tiimellere venni~tir.
Platondan fark11 olarak, ozneye ontolo-
jik bir statu yukleyen t Aristoteles, once
ilk tozii, hi-;bir zaman yuklem olama-
yan, fakat yaln12.ca ozne olan, ve ba~ka
hi-;bir ~eyde var ya da mevcut olmayan
~ey olarak tanunlamJ~tlr. llk tozlerin bi
reyler, ikincil tozlerin ise turler ve cinsler
oldu~unu savunan Aristoteles'e gore,
biz bireyler ve turler iizerinde konu~u
ruz; bundan dolay1, onun felsefesinde,
yalruzca bireyler de~il, f~kat tiirler de
manttksal ozneler olarak ortaya ~1kar.
oznitelik [ing. attribute; Fr. attnout; AI. att-
ribut]. Bir varh~1n ya da toziin temel,
ozsel, belirleyici, karakteristik ozelli~.
Toziin vazg~ilemez, onsuz olunamaz
niteli~i; toze zorunlu olarak ba~h olan,
onun o:ztinii meydana getiren ilk ozellik.
Tinsel ya da maddi bir toz i-;in, ka~ul
maz olan, bir ~eyin do~asuu ifade eden,
kendisi olmadan bir ~eyin, asia dii~iinii
lemeyece~i nitelik olarak oznitelik.. ayn1
zamanda Tannrun, bilgelik tilrunden
ozsel ozellik ya da s1labru ifade eder.
Dilbilgisinde s1fatla ifade edilen oznite-
lik, mant1kta, bir onermenin oznesi hak-
kinda tasdik ya d a inkar edilen yuki em
olarak kar~1m1za ~1kar.
oz tan1m1 [Os. tdrifi zati; ing. essential defi-
tion; Fr. dqiniti on essettielle]. Czsel tarum
ya da nesne tan1m1 olarak da bilinen ve
bir ~eyin oziinii ifade eden tarum. Bir
~eyin sahip oldu~u ozellikler aras1nda,
a) o ~eyin en onemli, ve b) ba~ka ozel-
liklerin varol u~lan bak1mmdan kendisi-
ne bagh oldu~u biricik ozelli~ini veren
tarum tiiru.
Bu tarum tiiriine gore, insan 'alalh hay-
van' olarak tarumlanmahdu, -;iinkii insa-
run gulme, aJet yapma , semboller ve dil
yaratma ve kullanma, yeme~ini pi~irip
haZJrlama gibi onemli ozellikleri varolu~
lan bakurundan 'ablh olma', 'aklJ kullan~
ma' ozelli~ine ba~hd1rlar. Su halde, oz
tanmu bir ~eyin biridk olan ve nesnel
olarak varolan ozunii ortaya koyan ta-
nundJr.
oz ve goriiniij [ing. essence and t~ppearence;
Fr. essence et apparance]. Diyalektik mad-
deci anlay1~, ya da maddeci bilim gorii
~ii tarahndan ger~klikle soz konusu
ger~ekli~in tecriibe edilme ya da gorun-
me tarz1 arasmda yapdan ayuun.
Bu ikisi aras1ndaki biiyuk farkhhk,
ayn ve farkh diizeyden analizlere ve bu
arada bilime duyulan ihtiyac1 a~~a
vurur. Maddeci biJim gorii~une gore,
ozle goriinu~ aras1nda bir farkhbk bu-
lunmasaydl e~er.. ozlerini ke~febnek
iizere, goriinii~lere niifuz edecek.. goru-
nii~lerin otesine ge-;ecek bilime ihtiya~
duyulmayacakt1. Buna gore, goriinii~,
ozii taraflndan belirlenen ya da etkile-
nen empirik ger-;eklik dilzeyi veya ozun
ifadesi, tezahiiriidiir.

p ner iktidarm 'mimari bir e~etilemesi'ni
paideia. Klasik egitim. Antik Yunan'da,
ozgiir sitenin aristokrat idealini belirle-
yen yiiksek diizeyden egitim. Belli bir
teknik bilgi, tekhne ogretmeyi degil de,
matematik, astronomi, gramer ve felsefe
gibi yiiksek bilgiler vermeyi ama~layan,
maddeye, duyusal olana bagh uygula-
mah bilgilere kar~It olarak, entellektiiel
bak1mdan egitmeyi ama~layan egitim
tiilii.
SOz konusu yi.iksek egitimm teme li Pia . .
ton ve isokrates tarafmdan ablnu~tar.
isokrates'in paideiil ya da yfiksek egitimin
temeline edebiyah, giizel ve etkili konu~
ma sanatuu yerle~tirdigi yerde, Platon
matematik ve felsefeyi yerl~tirmi~tir.
Panaetios. Orta Stoa'JWl M. 0. 185-109 yd-
lan arasmda ya~am1~ etkili dii~iini.irii.
tStoac11lg1n idealist oziinden belli ol-
ler i~inde vazge~en, ruhsal dinginlik ve
aldumazhk idealini reddederken, ger-
~ekten bilge olan insanlann varolu~unu
yads1yan Panaetios, ahlak alaru i~inde
nihai ve en yi.iksek amac1n bi.reyin ozii-
ni.in olabildigince geli~tirilip yetkinl~
tirilmesi oldugunu one siinnii~tiir.
panaplikon [ing. panapticon]. lngiliz yarar-
Cl 6lozofu Jeremy +Bentham taraf1ndan
tasarlaruru~ olan iinlii modem hapisha-
ne pro jesi. Kendi ~a~n1n lngiltere'sinde,
varolan kurumlarda bir refonn yapmaya
kalk1~an Bentham'm omek hapishanesi,
bir daire ~eklinde, hapishane miidiirii-
niin merkeze yerl~ip her mahkfunu
gozlemek ve yonetmek imkiruna sahip
bulundugu bir yap1du.
Panaptikon'un, Jeremy Bentham'1n mo-
dernist ve yararc bak1~ a~1smdan,
panenteizm 673
;.nahkumlarm fiziki ko~ullaruu geli~tir
mek ac;Islndan oldutta kadar, maruz kal-
dtldan muameleyi iyile~tirmek baklmln-
dan da devrimci bir proje olmas1na
kar~1n, o Michel Foucau1fnun postmo-
demist bak1~ a~1s1ndan modem disipli-
ifade eder. Ba~ka bir deyi~le, eserlerinde
zaman zaman modem donemde, ozne-
nin disipliner pratiklerle nesnele~tirici
disiplinlerin bir nesnesi olarak kurulu~u
siirecini ana liz eden Foucaulfya gore, pa-
naptikon, uyrulclarda, iktidarm otomatik
olarak i~lemesini saglayan, onlarda sii-
rekli bir izlenebilirlik hali yaratan, sadece
ve sadece bireylerin verimlilik arb~1yla
ilgilenen okul, hastahane, fabrika, k1~la
benzeri kurumlarm miikemmel bir tem-
silidir. Modem olan bu kurumlar, daha
aydmlanm1~, ileri ve rasyonel bir ~ag1n
insani Uriinlerinden ziyade, yayLlan bir
iktidarm etkin ve bireyi tedirgin eden
arac;landu.
panenteizm [ing. panentheisnr; Fr. pa-
nentheisme; AJ. panentlreismus]. 'Her ~ey
Tann'dll"' diyen panteizmden farkh ola-
rak, 'her~ey Tann'dad1r' diyen ve Tann
iJe evreni bir saymayan Tann gori.i~i.i.
Siiref teizmi olarak da bilinen bu gorii~,
tdei:zmin ve bu arada, tteizmin a~k1nhk
anlay1~1 ve tpanteizmin i~kinlik gorii-
~iiniin bir ~e~it indirgemecilik oldugu
nu, Tann-evren ili~kisininin ortaya ~~
kard1g1 problemleri ~ozmeye ~ah~uken,
birinin her~eyi a~k1nhg1, digerinin de
i~kinlige indirgemek suretiyle, kolayc
bir a~1klamaya yoneldigini savunur ve
bunun yerine, Tann'nm hem degi~me
yen ve hem de degi~en, hem mutlak
hem goreli, hem zamarun d1~1nda ve
hem de ic;inde, hem suurslZ ve hem de
suurh oldugunu one surer.
Ayru zamanda fift kutuplu tanrr anlayz-
~ r olarak ge~en panenteizme gore,
deizm Tann'y1 ilk Mutlak Neden olarak
kabul eder, fakat O'nu her tiir etkilen-
meden uzak tutar; Tanr1'n1n evrenle her
ti.irli.i ilgi ve ili~kiden uzak bulundugu-
nu savunur. Soz konusu Tann anlay1~1,
panteizmin de Tann'y1 tiimiiyle evre-
674 pankozmizm
nin io;ine getirdi~ini,suadan neden ve
sonu~lann bile, tannsal do~amn aynl-
maz bir par~ast haline geldi~ini, boyle-
likle de Tann'run, ilk ve ger~ek Neden
olmaktan ~tldt~tnl belirtir. Panenteizm
bu ~er~eve i~inde, Tann'yt soyut, mut-
lak ve de~i~mez gibi yonleriyle evrenin
ustiinde, somut, goreli ve de~i~en yon-
leriyle de evrenin i~inde goriir.
pankozmi.zm [ing. pancosnrisin; Fr. patrros-
misme]. Evrenin, duyular tarafmdan algt-
lanabilen, imgelenen varltklardan mey-
dana geldi~i; evrenin, sonlu bir zihin ya
da anlayt~ taraftndan bilinebilir olan
fiziki ve psi~ik varhklar dt~mda hi~bir
eY i~ermedi~i goru~ii. Butun bir varhk
alarurun ya da tum ger~ekli&n zaman
ve mekn i~nde varolan fiziki evrenden
ibaret oldu~unu one siiren goru~.
Tann 'y Ia evreni ozde~l e~tiren, evrende-
ki tum fenomenlerin mutlak tozden,
Tann'dan aldtklan pay ol.,Usiinde ger-
~k oldu~nu, fakat evrendeki fenomen-
lerin yalruzca mutlak toziin ge9ci form-
Ian ya da gl:lriinu~leri oldu~unu one
suren panteizmle kan~tmlan pankoz-
mizm, pantei.zmden, metafizik problem-
led tumuyle dt~larnak, evrende i~kin ya
da a~km bir Tann'ya yer vermemek ve
do~ada, varh~t, aktl yoluyla saptanabilir
bir arnacm varoldu~unu kabul ebnemek
bakurun.dan farkhhk gosterir.
panloji.zrn [ing. panlogism; Fr, ptmlogisme;
Al panlogismus]. Evrenin logos adt veri-
len nesnel bir akhn, ezeli -ebedi bir evren-
sel zihnin ifadesi ya da tezahiiru oldu~u
nu, boyle bir zihnin aktuell~mesinden
ba~ka bir ~ey olmadt~mt, logos ya da
akhn varolan her~eye ve evrendeki her
faaliyete yaytlnu~ oldu~unu one suren
goru~. Varhk ve du~uncenin C!zde~li~i
ni savunan, do~a ve toplumdaki geli~
menin evrensel mutlak Ide ya da aklm
manttksal faaliyetinin eseri oldu~unu,
do~ada manbk bulundu~unu, manttk
yasalanyla madd! dunyarun yasalanrun
bir ve aym oldu~unu one suren o~eti.
Panlojizm, en iyi ifadesini do~a, zihin
ya da akhn bir ve ayru oldu~unu savu-
nan, hatta do~ayt akla tbi hle getiren,
'ger~ek olamn rasyonel, rasyonel olanm
da ger~ek oldu~unu; du~iince ile varh-
~m, manhk ile metafizi~in bir ve aym
ger~ekli~in iki farkh yuzunden ba~ka
bir ~ey olmadt~mt' one suren Alman
du~unuru t Hegel'in sisteminde bulur.
panpsi~izm [ing. panpsychisnr; Fr. panps-
ychisme; AI. panpsychismus]. Do~amn
canh oldu~nu, evrendeki her~eyin bir
bilince, belli bir duzeyi olan bir bilin~li
li~e, zihinsel ya~am, ruh ya da tine
sahip bulundu~unu iddia eden; dunya-
run, i~indeki her nesnenin bir zihin ya
da ruha sahip oldu~u kabuluyle daha
anla~thr hle gelece~ini belirten goru~;
varolan hereyin ruhsal bir ozu oldu-
~unu savunan anlayt~.
Maddecili~in tam kar~th bir o~reti olan
ve tarihsel olarak, tDescartes sonrast,
'do~ada yalruzca insamn mt ruha sahip
oldu~' sorusuna yarut arayan tarb~ma
lardan do~an panpsi~i.zm, en iyi bir bi-
~imde tleibniz ve tschopenhauer'in fel-
sefelerinde omeklenir. Buna gore,
panpsi~izm, varolan her~eyin ozu itiba-
riyle ruh ya da tin oldu~unu, evrenin,
dunyayt tasanmlama gucune, de~i~me
olana~ma, degi~meye kar~t koyma ya
da geliebilme gucune sahip ayn birey-
sel ruhlardan meydana geldi~ini, madd!
gibi goriinen her~eyin, ger~ekte bir ruh
oldu~unu, evrende, basitten karma~t~a
d*u, tasartm guru, duygu ve ~aba yo-
~nlu~u giderek artan bir ruhlar hiye-
rar~isi bulundu~unu savunan goru~e
kar~tltk gelir.
panseksiializm [ing. pansexualism; Fr. pan-
sexualisme; AI. pansexualismus]. Freud'un,
insarun butiin bir psi~ik yaptstrun, ruh-
sal durumunun, kssacast tum davram~
lanrun cinsellikle, cinsel i~gudu ile a~
lanabilece~ini one suren l:l~etisi i~in,
soz konusu o~retiye kar~t ~tkan Freud-
kar~t tlan i~in ele~tirel bir ~er~eve i~inde
kullamlan terim.
panteist [ing. pantheist; Fr. panthtiste].
Tanrt'yt evrenin i~ine yer!e~tiren,
Tann'yla evrenin bir ve ayru o!du~unu,
Tann'mn maddi varhk alaruna a~km
de~il de, i~ oldu~unu one suren o~-

reti olarak panteiztni beni.tnseyen k.i~i
ya da yakla~1m i.. in kullanllan stfat.
Bu ba~lamda, birci idealizm olarak da
bilinen ve him sonlu zihinlerin Mutlak
Du~unce'nin, Tann'run, Zihnin, Tinin
ya da Ruhun aynlmaz pan;alan (yonle-
ri, stfatlan ya da tezahiirleri) oldu~unu,
Mutlak Dii~unceden yaln1zca soyutla-
ma ic;inde ayinlabilece~ini savunan go-
ru~e panteist idealizm ad1 verilir.
Yine a yru anlam ic;inde, gerc;ekli~in en
yiice ve en yuksek bir Ki~ilik olarak
Tanrt'dan meydana geldi~irti, yeryiizun-
deki ki~ilerin bu Ki~ilik 'in pare; alan ol-
du~unu ve Tannsal Ki~ili~in yarahlml~
olandan ayn bir varolu~a sahip oldu~u
nu savunan o~reti panteist personalizm
olarak gec;er.
panteizm [Os. vahdeti vucut mezhebi; ing.
pantheisrn; Fr. pantheisnze; AI. pantheis-
nrus ). Geni~ bir c;erc;eve ic;inde ele ahnd1
~1nda, Tann'run dunya ile olan olumlu
ve organik ili~kisi bak1m1ndan, deizmi
a~an ve Tanr1'n1n diinyaya a~kln de~il
de, ic;kin oldu~unu one siiren Tann an-
layt~l ya da goru~u.
Panteizm, Tanrt'run diinyayla ve insan
Ia mekanik ve d1~sal bir i1i~ki i~de ol
du~unu one suren deizme donu~me e~i
limi gosterdi~ine inand1~1 tteizme kar~1
felsefi ve diru bir tepki olarak geli~mi~
tir. Buna gore, teizm sonsuzla sonlu olan
arastndaki ili~kiyi dt~sal ve anzi bir ili~
kiye donu~tiirdu~u, sonluyu ba~unstz,
sonsuzu ise SlJUrh hale getirdi~i, ve insan
ruhuyla Tann arasmda ger..e~ derin ve
ic;ten bir ili~ki ve temasa yer btrakmadtt;J
i~n, pan teizm, sonluyla sonsuz arasmda
yak1n ve ezc;el bir temas kurmak ve insa
ru Tann'ya yakmla~brmak amaClyla, va
rolan her~eyin bir birlik meydana getir-
digini ve her~eyi kapsayan bu birli~in
tanrtsal bir yap1da oldugunu iddia eder.
Ba~ka bir deyi~le, panteizm, Tanrt'yla
evrenin bir ve ayn1 oldu~u one surer~
sonlu ve strurll dunyarun ezeli~bedr, s1
rurslZ ve n\uUak Varltk'n bir parc;as1, go-
runu~ii ya da tezahurii oldu~unu savu-
nur.
paradigtna 675
Panteizmi eJ~tirenler, s.Qz konusu Tann
anlayt~uun a~klnhk fikrirti reddetmek
suretiyle, ateizme yard1ma oldu~nu
soylerni~lerdir. Yine, panteizm 'Tanrt,
her~eydedir' demek suretiyle, varbk de-
receleri arasmdaki ayaruru ortadan kal-
dtrdr~, ome~in ta~la insaru bir ruttu~u
gerekc;esiyle ele~ti~tir. Panteizmin,
aynca sonlu olanla sonsuz arasmdaki
ba~lanhy1 sa~lam bir temele oturtamadt-
gt ve belli bir birli~e ula~mada ba~anh
olamadl~ soyleruni~tir.
Ve nihayet, panteizmin tkotuluk prob
lemini de daha karm.a~k hale getirdi~i
ifade edilmi~tir. Buna gore, panteizm ya
kotiilugu kokten yadsunakta, ya da kotu
ile iyinin fark1n1 en aza indirgemektedir.
Bundan dolay da, onun gunaru, ahJaki
sorwnlulu~u ve kotulukle mucadelenin
gere~ini a .. tklayamadl~l soylenrni~tir.
paradigma [lng. paradigm; Fr. paradigme).
1 Genel olarak, ideal bir durum ya da
ornek, bir ~eye bakl~ tarzl; yargdama
olc;utu sa~layan her turlu ideal tip ya da
model. 2 Daha ozel olarak da, bilimde
biHm adam1n1n dunyaya balo~uu belir-
leyen, ona fenomenleri ac;tklama olana~1
veren model, kavramsal c;erc;eve ya da
ideal teori. y onlendirdigi bilun dahnda,
ara~bnnanJn kurallann1 ve standartlan
n1 koyan, bu alanda c;ah~an bilirn adam
lanrun problem c;ozme c;abasuu koordi
ne eden ve yoneten teori, teorik c;erc;eve.
Terime soz konusu teknik anlanuna ve-
rerek, on u bililn felsefesine arm.a~an
eden ki~i, unlu bilim felsefecisi Thomas
. tKuhn olmu~tur. Hipotez ya da teorile
rin deneyin sonucu oldugu, teorinin
duyu deneyinden hareket eden tumeva-
runin basil urunleri oldu~u goru~une
kar~1 t;~kan Kuhn, gorsel ve entellektuel
alg1yla ilgili olarak holistik bir yakla~l
mi benimsemi~ ve teorilerin ger..ekli~e
ili~kin geni~ kapsamll duzenlemeler-
den ba~ka hic;bir ~ey olmad1~1ru savun
mu~tur. Teoriler ya da paradigmalar ol-
gulardan c;tkmaytp, olgulara an lam
veren buHinlerdir. Kuhn'a gore, bilimsel
du~unce ve faaliyet kavramsal c;erc;eve-
ler taranndan belirlenir, paradigmalara
gore gerc;ekle~ir.
676 paradoks
Bu ~en;eve i~inde, paradigma, genel te-
orik varsay1m ve yasalarla, bu yasalann
uygulanmalar1 i~in, belirli bir bilim top-
lulugunun uyeleri taraflndan benimse-
nen yontem ve tekniklerden meydana
gelir. Ba~ka bir deyi~le, paradigm a,
bililn adam1n1n d1~ diinyaya bak1~1n1
belirleyen, yonlendirdigi bilim dahnda-
ki ara~brma faaliyetinin standartlann1
koyan bir teoridir. Bu paradigma, New-
ton mekanigi, dalga optigi, analitik
kim ya, klasik elektromanyetizm, Ko-
pemik'in giine~ merkezli sistemi ya da
ba~ka herhangi bir teori olabilir.
paradoks [Y un, paradoksos; lng. paradox;
Fr. paradoxe; AJ. paradoxe]. Genel inan~la
ra ayk1n dii~en onerme; sezgisel olarak
kabul edilmi~ olan onciillerden yola ~~
karak, bu onciillerden tiimdengelimsel
ak1lyiiriitme ile, ya bir ~eli~ki, yani
dogru olamayan, ya da temel inan~lara
ayk1n olan bir sonu~ ~Jkarma durumu.
Kabul edilmi~ gorii~lere ya da sagdu-
yu olarak tanunlanan genel inan~lar bii-
tiiniine kar~1t olsa, ayk1n dii~se de,
dogru olabilen bir tiimce; ilk bak1~ta
sa~ma, hatta kendi kendisiyle ~eli~ik
gibi goriinmekle birlikte, dogru olan ya
da olabilen bir gorii~ ya da tez olarak
paradoks, dogru kabul edildigi zaman
yanl1~, yanh~ diye goriildiigii zaman
ise, dogru oldugu ortaya ~ tiimce ya
da onermeyi tarumlar. BW1a gore, para-
doks, kabul edilebilir gibi goriinen, fakat
kabul edilemez ya da ~eli~ik sonu~lan
olan tiimce ya da onermeyi, dogru kabul
edilen onciillerden rasyonel yontemlere,
manbksal kurallara uygun olarak bir ~e
li~ki ~1kartan akdyiiriitmeyi gosterir.
ilk omekJeri olarak, Eleal1 tZenon'un
sagduyunun dunya gorii~iinden ciddi
~eli~kiler tiireten paradokslann1 verebi-
lecegim.iz paradokslann belli ba~h tiir-
lcri, 1 sonsuzluk kavrarru ~evresinde
donen, ve sonsuz bir dizinin (omegin,
1+1/2+1/4+1/8+... ) nasd olup da sonlu
bir toplam (omegin, 2 say1s1) meydana
getirebilece~ problemi Uzerinde duran
sonsuzlukla ilgili parlldDkslar, 2 Semantik
kavramlar i~erdikleri i~ yaln1zca iist-
dilde ortaya ~lkan ve belli ba~h ornekle
ri aras1nda a) Berry paradoksu, b) Epi-
menides paradoksu, c) Grelling-Nelson
paradoksu, d) Yalano paradoksu ve e)
Richard paradoksu bulunan semantik pa-
radokslar ve 3 ah~1lm1~ manhksal ve
kiimekuramsal sembolleri kulland1g1
i~in, nesne dilinde ortaya ~Lkan ve belli
ba~h omekleri aras1nda a) Cantor para-
doksu, b) Russell oaradoksu
ve c) Bura-
li-Forti pa.radoksu bulunan kiirrre lcura-
mzyla ilgili paradokslard1r.
paralelizm [Os. muvazcih ruhiye nazariyesi;
ing. parallelism; Fr. parallelisme; Al. paral-
lelismus ]. 1 Genel olarak, iki ya da daha
fazla olay dizisinin birbirlerine paralel
oldugunu, dizilerden birinde ortaya
~1kan bir degi~ikligin aynen diger dizi
ya da dizilerde de ortaya ~lkt1g1n1 savu-
nan gorii~.
iki dizi arasmda nedcnsellik bag1nt1s1-
na dayanan bir paralellik kuran goru~e
dogmatik paralelizm ad1 verilirken, ne-
densellik ili~kisini reddedip, paraleliz-
mi koruyan anlay1~ psilco-fizyolojik para-
lelizm diye bilinir.
2 Paralelizm biraz daha ozel olarak da,
zihin-beden problemi konusunda, zihin
beden ili~kisini a~1klayan bir gorii~ ola-
rak ortaya ~1kar. Psiko-fiziksel paralelizm
ad1 verilen bu gorii~e gore, her psi~ik
olaya belirli bir fizi.ld olay kar~ahk gelir.
+Maddecilikle tidealizm aras1nda kalan
felsefi bir ikiciligi ifade eden bu sonun-
cu ogreti, sinirsel ya da fiziki olgularla
psikolojik olgulaTUl birbirine paralel i.ki
dizi meydana getirdigini one surer.
paralojizm [Yun. paralogismos; Os. safsata;
tng. paralogism; Fr. paralogisme; AI. para-
logismus, fehlschlus ]. Form bakurundan
ya da biQmsel olarak yanb~ olan akllyfi-
riibne ya da genel olarak alai yiiriibnede
soz konusu olan herhangi bir yanh~ .
Buna gore, paralojizm yanh~ olan ta
sunsal akuyiiriitmeyi veya manhk ya-
salann ve kurallar1nt kasat giitmeden
ihlal eden akllyiiriibne tarz1n1; manhk ..
sal balwndan ge~erli olmayan, fakat so--
fizmden farkl1 olarak iyi niyetle yiiriitii-
len akllyiiriibneyi gosterir.

paranleze alma [ing. bracketing; Fr. pa-
rentMtisation ].Fenomenolojide, bize ideal
varhklann belirli ozelliklerini, ili~kileri
ni, v. b. g., bilme imkam veren oze ili~
kin sezginin soz konusu olabilmesi i~in,
uygularunak durumunda olan fenome-
nolojik teknik.
Fenomenoloji varbklann ozlerine ula~
may ve soz konusu ozleri tasvir ebneyi
ama~layan bir felsefe oldugu, fenomeno-
lojinin kurucusu +Husserl'e gore, saf bi-
lince ve bilin~ tarafmdan dolayuns1z bir
bi~imde tecrube edilen ozlere ula~mak
buyuk bir onem ta~dg i~in, bilindn
ozlere ula~abilmesi amac1yla, duyulann
saglad1g1 tiim verilerden, hatta d1~ dun-
yamn varhgmdan bile vazge~ilir.
Paranteze alma duyulannuzla farlana
vard1gumz nesnelerin ozlerine, mahiyet-
lerine ula~may saglayan bir yontem
olup, u~ a~amahdn: 1 Tarihle ilgili paran-
teze alma. Gunluk ya~am, toplumsal
~evre, bilim, din, v. b. g., yolu ile nesne-
ler uzerine edindigimiz butun goru~leri,
kanaatleri bir yana abnak. Burada nesne-
lerin ozune ail olmayan ozellikler, bizim
nesnelerle ilgili subjekti.f goru~lerimiz
paranteze ahmr. Bu subjektif gor~ler
ahld1gmda, yonelinen nesnenin ozune
ula~lln.
2 Varolu~la ilgili paranteze alma. lncele-
nen nesnelerin ger~ekten var olup olma-
dgm da bir yana buakmak. 3 Ideallerle
ilgili paranteze alma. Husser!' de ide, sez-
gide verilmi~ olan oz anlamma geldi-
ginden, mckan ve zamanla ilgili belirle-
nimler bak1mrndan nesnede bulunan
her~eyi parantez i~ine almam1z gerekir.
Daha sonra ger~ek diinyayt, bu dunya-
mn raslanhlaruu ve son olarak da yara-
hcl benin kendisini, onun gelip ge~id
eylemlerini parantez i~ine almahy1z.
Bu paranteze alma sured sonunda, ge-
riye yalruzca 'mutlak ben ya da 'tran-
sendental bilin~' kalacakbr. Husserl'e
gore, fenomenoloji bundan sonra bu
anrum~ bilin~te, 'oze ili~kin sezgi' ile
buldugu her~eyi ara~tnacakhr. Bu ~e
kilde bulunmu~ olan ideal ozler, arbk
zaman ve mekandan bag1msz olmu~ ve
mutlak hale gelmi~lerdir. Bu ozler, kesin
Parmen:ides 677
ve gene! ge~r bir bilirnin temelini olu~
tururlar, bu yolla felsefe de kesin bir
bilim olur.
parapsikoloji. Psikolojinin, normal fiziki
ve fizyolojik a~1klamarun kapsam1 d-
~mda kalan, doga yasalanyla, alg1,
duyum ve akJiyurutme yoluyla a~lkla
namayan olaylan, normal d1~1 insan
yeteneklerini konu alan, az ya da ~ok
kabul gormu~ dah. Ah~1lm~ ya da
normal olamn d1~mda kalan, yani bili
nen yasa ve ilkelerin kullamlmas1yla
a~1klanamayan fenomenlerle ilgili olan
psikoloji turii.
Paris Oniversilesi [ing. University of
Paris; Fr. UniversiM de Paris]. Kurulu~u
forme! olarak 13. yuzy1lda tamamlan-
m~ olmakla birlikte, teolojik ve felsefi
ara~hrmalar merkezi olarak, Orta~ag
Avrupa kulturune buyuk katk1 yapan
unlu Universite.
Orta~agda, ltalyarun Papahg1, Alman-
ya'mn imparatorlugu, Fransa'run da bil-
gisi oldugu deyi~ine uygun olarak,
Fransa ve Paris, onikind y\izyddan ba~
layarak Avrupa'daki teolojik, felsefi ve
bilimsel ara~brmayla egitimin merkezi
olmu~tur. lngiltere, ltalya ve Alman-
ya'dan ogrendler Paris'e ve Paris Oni-
versitesine gehni~ler ve egiti.mlerini ta-
mamlayarak, kendi iilkelerinde dini ve
felsefi kiiltiire katlada bulunurken, Ox-
ford ya da Bologna gibi, Paris Oniversi-
tesinin nisbeten golgesinde kalan uni-
versitelerde hocahk yapm1~lardn.
Oniversitenin ununun ve etkisinin
doruk noktasmda ula~ttg1 onii~uncu
yuzyilda, ~u isimler, Paris Oniversitesi-
nin hoca ve ogrencileri olmu~lardn:
Aziz Bonaventura, Albertus Magnus,
Aquinash Thomas, Roger Bacon, Rama-
h Giles, Brabantb Siger, .Gentli Henry,
Duns Scottus. Ote yandan, omegin Ox-
ford Oniversitesinin daha ~ok Augusti-
nus ~gisinde ilerledigi yerde, Paris
Oniversitesine Aristoteles~ilik damgas-
m vurmu~tur.
Parmenides. Degi~meyi ve olu~u yads-
yan goru~u, birtak1m a~1lamaz gu~luk
lere yol a~nu~ olan unlu doga filozofu.
678 parousia
Parmenides'e gore, evrende degi~en
hi~jbir ~ey yoktur. Gen;eklik mutlak an-
lamda birdir, kahctdtr, siireklidir, yara-
hlmamt~hr, yok edilemez; o ezeli ve
ebedidir; onda hareket ve degi~me yok-
tur. Parmenides bu sonucu ~oyle bir
ak.J!yi.irtitme 'iizgisiyle elde etmi~tir: Var
olan her~eyi ger~jeklik, Varhk olarak ni-
teleyelim. Varhk varhga nereden gel-
mi~tir? Burada iki alternatif vardtr: Var-
hk varhga ya varhktan (yani, varolan
bir ~eyden) ya da yokluktan (yani, var
olmayan bir ~eyden) gelmi~ olabilir.
ikjnci altematif, rum Yunanh filozoflar
gibi, Parmenides iljin de kabul edilemez
olan bir altematiftir, ~jiinkti Yunanhlara
gore, hi~jten hi~jbir ~ey 'ilkmaz. Birinci
altematif soz konusu oldugunda ise,
Varhgm yarahlmam1~ oldugu sonucu
~kar, ~jtinkti 0 varhga kendisinden gel-
mi~tir. Yani kendi kendisiyle aymdtr.
Varhgm, Parmenides'e gore, parljalan
da yoktur. Ote yandan, Varhgm hare-
ketsiz oldugu da soylenmelidir. Oyley-
se, Varhk hakkmda, O'nun var oldugu
dt~mda hi~jbir ~ey si:iylenemez. Varhk
hareket edemez, degi~mez, fiOk olamaz,
zira hareket eder, degi~ir ve fiOk olursa,
var olmayan bir ~ey, yani yokluk haline
gelir. Varhgm var olmak da~mda hi~jbir
ozelligi yoktur. Nitekim Pannenides,
ozd~lik ilkesine dayanarak, yalruzca
'Varhk vardar, yokluk ya da var olma-
yan var degildir' demi~tir.
Parmenides Varhkla ilgili degi~mezlik
ogretisinin bir sonucu olarak, ic;inde ya-
~adagumz dtinyamn ger'iek olmadagaru,
ger~jekten var olmaytp, yalruzca bir gorii-
nti~ oldugunu one surer. 0, Varhgm bir
parfjasa ohnad1g1 iljin, var degildir ve yal-
ruzca bir gortinti~ ya da aldahc1 bir
dtinyadar. Pannenides'in ger~jeklik ve
gortinti~ten olu~an ontolojik nitelikli
ayruruna, akd ve duyulardan olu~an
epistemolojik nitelikli ayrum kar~ll1k gel-
mektedir. Ona gore, duyulann tamkhgl-
na guvenmek, bizi goriinti~ler dtinyasl-
na, degi~menin ger~jek oldugu sonucuna
gottiriir. Oysa, akhn sesini dinlemek
bizim ger~jek Varhga yonelmemizi, ger-
~ek Varhg1 tema~a etmemizi saglar.
pa!"ousia. 1 Yunan felsefesinde, 'bulunu~,
mevcudiyet' anlamma gelen terirn. Para-
usia Platon felsefesinde, bir Form ya da
idearw1 bir nesnedeki mevcudiyetini ta-
mmlar.
2 Ortaljag Hristiyan teolojisinde ise, pa-
rousia isa'mn oltimltileri yargliamak ve
akttiel dtizene son vermek amacyla
dtinyaya ikinci kez gelecegi anlammda
kullamlmt~hr.
Pascal, Blaise. 1623-1662 yulan arasmda
ya~am1~ Frans1z dti~tintirii. Aym za-
manda btiyiik bir matematiklji olan, Tor-
ricelli deneyi iizerine eserler yazan ve bir
hesap makinesi icad etrni~ olan Pascal'm
temel eseri, oltimtinden sonra yayunlan-
ml~ olan Pensees [Dti~tinceler]'dir.
0, 16.54 yahnda diru bir tecrtibe yata-
mt~, hayahmn bundan sonraki donemi-
ne, bilimsel ~jah~malanndan fiOk, din ve
Tann konusundaki gorti~ ve tarh~ma
Ian damgasm1 vurmu~tur. Ba~ka bir
deyi~le, Pascal deist bir htimanizmin,
rasyonel bir ku~kuculugun ve ozgtir
dti~tincenin egemen oldugu bir ljagda
ve toplumda, Tann'mn ve tannsal kay-
ramn ~rekliligini ve guctinti gastenne
ljabas1 iljinde olmu~tur.
Descartes'1 hem kabul eden ve hem de
el~tiren, tDescartes'm matematiksel
yontemin kullamm alanm1 geni~letmek
istedigi yerde, matematiksel yontemin
ba~ka alanlara uygulanabilirligi ve yara-
n konusunda ku~kucu bir tavlr takman
Pascal, bu yontemin teolojiyle de, meta-
fizik1e de bir ili~kisi olmadlgml soyle-
mi~tir. Ornegin, Tanra konusunu ele ala-
lun. Pascal'a gore, biz, sonlu olarun
varolu~unu ve oziinti biliyoruz, ~jtinkti
onw1 gibi, biz de sonlu olup, yer kaph
yoruz. Sonsuz olarun varolu~unu bili-
yor, fakat dogas1ru bilemiyoruz, ~jtinkti
bizim gibi yer kaplasa da, onWl s1mrlan .
yok. Fakat Tann'ya gelince, onun neva-
rolu~unu, ne de oztinti bilebiliyoruz.
Pascal'a gore, bir Tann var ise eger, 0
sonsuz derecede kavranamaz bir varhk-
br. ParljaSl ve s1rurlan olmayan bir var-
hk olarak, O'nun bizimle hi'll?ir ili~kisi
yoktur. Oyleyse, O'nun var olup olmadt

gm1, varsa eger, dogasmm ne oldugunu
hi.;bir ~ekilde bilemeyiz.
Soyut, analitik ve tumdengelimsel dti-
~tinen akd, Pascal'a gore, Tann'run varo-
lu~unu kamtlayamaz. Deizme de, dogal
dine de ka~1 .;1kan Pascal, felsefenin
Tann'mn varolu~unu kamtlayamad1g1
i.;in, insana ger.;ek mutlulugunun nere-
de oldugunu gosteremeyecegini soyler.
Ona gore, Stoahlar insana 'Kendinize
gelin, kendi i~ize dentin ve mutlulugu
kendinizde bulun!', digerleri ise 'Kendi-
nizin d1~ma 9km. Mutlulugu d1~anda
araym!' diyorlard1. Bunlarc;J.an ikisi de,
dogru degildir. Mutluluk, ona gore, ne
iljimizde, ne de d1~muzdadu; mutluluk,
Tann'dadU".
Hakikati bilmenin, mutlak dogruluga
ula~mamn tek yolunun akd, matematik-
sel ya da bilimsel yontem olmad1g1ru;
matematiksel ve bilirnsel dogrulann,
insan i~tin bilinmesi gereken en onemli
hakikatlere kM~Jbk gelmedigini gaste-
ren Pascal'a gore, kurtulu~ inan.; ya da
yurektedir. Aksi takdirde, zavalh, sefil
bir durumda olan insan, hep oyle kala-
cakhr. Ona gore, insan evrenle, sonsuz
olanla kar~1la~tanld1gmda hi.;bir ~ey,
hi.;likle kar~aJa~tmld1gmda ise, her~ey
dir. 0, ~u halde, hi.;likle her~ey arasmda
ortalarda bir yerdedir. insan, Pascal'a
gore, her iki ucu da bilemez, zira onun
entellekttiel kapasitesi s1mrhd1r; aynca,
duyular ve imgelem tarafmdan da yarul-
tahr. Dahas1, insan ah~kanhg1 doga ya-
sasl olarak gortir; toplumsal ya~amda,
gu.;le adaleti birbirine kan~tmr. Yine,
onda ben sevgisi ya da bencillik hakim-
dir; ki~isel .;d<ara olan egilimi, gozlerini
ger.;ek adalet kar~1smda korle~tirir. K1-
sacas1, insan .;eli~kilerle dolu bir varhk
olup, kendisi i~tin bile, bir muanunadar.
0, bedbaht, zavalh ve sefilken, ayru za-
manda btiytikttir. lnsarun btiyliklugu,
Pascal' a gore, onun gunahk~rhgmdan fi!
ka.rsanabilir, ~ttinkti dogada hayvanlar
i.;in dogal olan, onda gunahkarhg1 yara-
br. Fakat o, gtinahk~r oldugunun bilin-
cinde olan bir varhktar. <;eli~kilerle dolu
bir varllk olan insanda, hi.; sonu gelme-
pasifi.zm 679
yen bir mutluluk arzusu vard1r, bununla
birlikte bu mutluluk arzusu, ayru zaman-
da mutsuzlugun da kayna~d1r. Mutlu-
lukJa mutsuzluk aras~ndaki btiytik u.;u-
rum, Pascal'a gore, ancak son.c;uz ve
de~~mez bir varhk tarafmdan ortadan
kaldmlabilir. i~te burada da, insarun za-
valhgt ve gunahkarhg1, onun btiytiklti-
gunti, Tann'ya olan yonelimini ortaya 9-
kanr.
On a gore, bu kar~1thklar, bLi kar~1tlann
birlikte varolu~udur ki, ger.;ek bir prob-
lem meydana getirir. Fakat bu problem,
filozoflar tarahndan .;oztilemez, zira
ku~kucular insaru tam bir hi~tlige indir-
gerlerken, digerleri onu tannla~hr~
lardtr. <;oztim, inan~tta, yiliekte, dini bir
ya~mdadu, .;unkti yall\lZCa burada,
inanan insan Tann'ya ili~kin a~k dolu
bir kavraya~a ula~1r. insarun kurtulu~u,
sarnimi mtiminde saz konusu olan adeta
i.;gtidtisel, dogrudan, araCSIZ ve akla
bagh olmayan, akU stizgecinden ge,.me-
mi~ bir kavraYJ~la, Tann'ya teslim olma-
dadU".
pasif empirizm [ing. passive empiricism;
Fr. empirisme passif; AI. passiv empiris-
mus]. insan zihninin dogu~ta bo~ bir
levha oldugunu, zihinde, daha once du-
yularda olmamt~ olan hi.;bir ~ey bu-
lunmadtguu, bilginin deneyim yoluyla
geldigini, bilginin kaynagmda duyu
deneyinin bulundugunu savunan, fakat
bilgide zihnin gorevini en az indirge-
yen, bilgilenme stirecinde zihni pasif
bir ahc1 olarak goren empirist anlay1~.
pasilizm [Os. sulhc:Uliik; ing. pacifism; Fr.
pacifisme; Al. padfismus]. Hangi ama.;la
olursa olsun, sava~m her ttirtine kar~u
.;lkan, sava~lann emperyalist uluslann
ekonomik ftlkarlanna hizmet etti~ ~ek
lindelO sosyalist dti~tincenin de etldsiy-
le, &ava~m me~nilugu dti~tincesine
kar~1 tavu alan, sava~m yol a.;tag1 kmm
ve vah~etin insani degerlere ayku1 ol-
dugunu savunan anlayt~.
Ban~ ve ban~.;1hga savunan, bireysel
ve toplumsal ama.;lara ula~mak i.;in ki-
~isel ~iddet kullarumma, militarizme
kar~1 ~tlkan; sava~m anla~mazhklan or-
680 Patristik felsefe
tadan kald1rmamn bir yolu olarak go-
riilmesini kabul etmeyen; bireyler ara-
smdaki i~birli~i ve yard1mla~may1 gii~
lendirmeyi ama~layan, fakat bu tiir
ili~kilere zarar veren rekabet ve yan~
maclh~l ho~ kar~llamayan; uluslararas1
problemleri, siyasi anla~mazhklan gi-
dermenin tek yolunun diplomasi, uzla~
ma ve herkeste varolan insanh~a miira-
caat etmek oldu~unu savunan tav1r.
Patristik felsefe (Os. AM-1 H1ristiyaniye
felsefesi; ing. patristic philosaphy; Fr. philo-
saphie patri.stique]. Orta~a~ felsefesinin
Hristiyanh~a kar~1 yoneltilen saldmla-
n, tPlaton ve tPlotinos'un gorii~lerin
den yararlanarak kar~llamaya ~ah~m1~
olan birinci donemi.
vm. yiizyda kadar olan bu donem bo-
yunca Patristik felsefe Hristiyan ogreti-
sini felsefenin kavramsal aTa~lamu kul-
lanarak temellendirmeyi ama~lam1~hr.
Soz konusu felsefe, Skolastik felsefeyle
modem felsefeden, akla dayandarak
elde edilen sonu~larla vahyin do~rulan
arasmda bir ay1nm yapmamak bakl-
mmdan farkhhk glisterir. Buna gore, fel-
sefe, teoloji ve d..inin do~rulan, bir biitii-
niin aymlmaz o~eleri ya da par~alan
olarak de~erlendirilir.
Patristik felsefe kendi iljinde ii~ done-
me aynhr: 1 Hristiyanlrgm dogu~undan
200 yrhna dek olan donem. Bu donem dii-
~iiniirleri Hristiyanh~m 'ger~ek felsefe'
oldugtlnu savunmu~lar ve Hristiyanh-
~r, ya putperestlerin saldmlanna ya da
Gnostisizmin dinsel spekiilasyonlanna
kar~1 koyarak, savunmaya, yanh~ anla-
malan onlemeye ~ah~m1~lard1r. 2 200-
450 ylllan ara.srndaki altrn donem. Bu
donem Yeni-Platoncu iskenderiye Oku-
lunun ve ozellikle de Clement ve Origen
gibi dii~iiniirlerin etkisiyle, Hellenistik
felsefeyle Hristiyan dini arasmdaki etki-
le~im ve uzla~1m donemidir. Bu donem,
Hristiyanh~m dogmalanru Yunan dii-
~iincesinin terminoloji ve kavramsal ~r
~evesiyle ifade etrne donemidir. SOz ko-
nusu Altm <;a~, Aziz Augustinus't.m
felsefesiyle en iist diizeye ula~1r. 3 450
ylmdan vm. yuzylla dek olan gerileme dO-
nf'TJri. Yeni ve ozgtin bir ~Jabanm, dii~iin
cenin soz konusu olmad1~1 bu donem,
yalmzca daha once ifade edilmi~ do~
rularm ele aluup i~lenmesi ve sistemati-
ze edilmesi yonlindeki ~abalardan mey-
dana gelir..
Peirce, Charles Sanders. 1839-1914 y1llan
arasmda ya~aml Amerikah pragmatist
filozof. Temel eseri Hcrw to Make Our
Ideas Clear? [Dii~iincelerimizi Nasd Ber-
rakla~hrabiliriz?] olan Peirce'm tiim c;a-
h~malan Collected Papers [Toplu Eserle-
ri] adh kiilliyatta toplannu~hr.
Bir~ok konuda eser vermi~ olan Peirce,
yalmzca felsefeye de~il, fakat modern
matematik ve manb~a da ~ok onemli
katkllar yapm~ ve boylelikle iilkesinin
en ozgiin ve yarabc kafalanndan biri
olmu~tur. Peirce, oncelikle pragmatizm
ak1mmm isim babas1 olmu~, daha sonra
da onun yonteminin ana hatlanru ~iz
mi~tir. Frege'yle birlikte, niceleyiciler
manh~1run kurucusu saytlan filozof,
aym zamanda semiyotik ara~I:J.rmalan
run da ger~ek bir onc:Usiidiir. Nitekim, o
gostergenin nesneyle ili~ldsinin benzer-
li.k, biti~iklik ya da uzla~1m ili~kisi olma-
sma ba~h olarak, gostergeleri ikonlar,
i~aretler ve semboller olarak suuflandlr-
ml~hr.
0, felsefede i~e bilgi konusundan ba~
lanu~ ve burada, Aristoteles'in diizeni
do~ada bulan nesnel yakla~1m1 ile
Kant'm bilgideki diizenin zihnin eseri
oldu~unu dile getiren oznel yakla~unl
run bir sentezini yapm1~ttr. Kavram,
fildr ve teorilerimizin do~ruluklanru,
onlann yararhhklanyla ozde~le~tiren
Peirce'a gore, yontem oncelikle diiiin-
celerimizi a9k ve se~ik hale getirmekten
olu~ur, oyle ki bu yontemle felsefe bir
bilime donii~ecektir. Peirce'm manhk
alarunda ve ozellikle de ba~mhlarla ilgi-
li ~ah~malan, sine~izm olarak tarumla-
nan evrimci bir kozmolojiyle sonu~lan
ml~llr. Peirce'm, evrende siireklilik ve
~irli~e do~ru giden genet bir e~ilim ol-
dugtlnu ortaya koyan soz konusu anla-
Yl~l, ge~mi~le ~imdi, duyguyla eylem
arasmda birtak1m temel ba~lantdar ol-

du~unu, evrenjn bir kaos duru~nundan
yasahh~a ve dtizene do~ru geli~ti~ini
ifade eder.
pelagianizm [ing. pelagianism]. insan1n gu-
nahkar oldu~unu ve dolaysyla kurtu ..
lu~ i-;.in Tann'run rahmetine veya inaye-
tine muhta~ bulundu~nu one stiren
ortodoks Hristiyan teolojisinden farkll
olarak, insan1n kendi ~abas1yla da kurtu-
lu~a, ahl:ikl yetkinlik ya da kemale eri~e
bilece~ini savunan o~reti. Klasik anlay-
~tn insant yazgch~a ve kayttslzh~a
itti~ini one stiren Pelagius (354-425) tara-
fndan geH~tirilmi~ olan gorti~, amaca
ula~mak ic;in ~ilecili~i benimsemi~tir.
per accidens. Bir ~eyin do~as1 i~in zo-
runlu olmayan, 0 ~eyin oztintin bir par-
~aslnl olu~turmayan ozelliklerin varo-
lu~u; zorunlulukla varolmayan bir
~eyin varolu~ tarzt; bir nesnenin ya da
~eyin, ama~h bir faaliyetin eseri ya da o
~eyin ozsel do~as1n1n sonucu olmay1p~
raslantlsal bir bi~imde kazantlan bir ni
teli~i; bir varh~1n, tarurunast, belirlen-
mesi ya da stn1flanmas ba~lam1nda ge-
rekli olmayan nitelik ya da faaliyetleri;
ve nihayet, bir onermenin oznesine, oz-
nenin ilintilerinden, ilineksel ozellikle-
rinden birini izafe eden yukleme faali-
yeti i~n kullandan Latince terim.
peras. Suur, ~ekil, form anlam1na gelen
Yunanca sozctik. tPhy tagoras~1lar ve
tPiaton'un belirsiz ya da SllllrSlZ olana
~ekil veren~ yap& kazand1ran ilke, yasa
ya da gti~; insan davran1~1n1 rasyonel
bir bi~imde dtizenleyen ahlaki ilke i~in
kullandikJan terim.
Orne~in~ Phytagoras~1lara gore, evren
varolu~unu, sarunn, onu s&rurlannu~
kalmak i~in, Slrur51Z olana baskan ~lkma-
51 ilkesine bor~ludur. Bu ilkeyi, evrenin
ve evrenin i~erdi~i her~eyin varl&~a ge~
li~ini aQ.klamak i~in kullanan Phytago-
ras~dar, onu sarunn iyi, Slnllstztn kotti
oldu~unu orta ya koyan ahlaki ve estetik
sonu.;la birle~tirmi~lerdir.
peripaletik [Yunanca yurtimek anlam1na
gelen 'peripatein' fiilinden; lng. peripate-
tic; Fr. peripatetique ]. Gezimd. Derslerini
o~renci leriyle birlikte, Lise'nin bah~e-
pelagiani%m 681
sinde yurtiyerek, tarh~arak yapt1~1 i~in
Aristoteles'in felsefesini tan1mlamada
kullantlan safat. Peripatetik felsefe, ilk~ a~
Yunan felsefesinin~ Akademi felsefesi,
Stoaahk ve Epiktiros~ulukla birlikte~
dort btiytik ve temel okulundan biri
olarak bilinir.
Ote yandan, felsefe tarihinde, Aristote-
les'in izleyicilerine de Peripatetik~r ad1
verilir. Peripatetikler ti~ ayn donem i~in
de ele ahrurlar: 1 M.O. 320 yhndan Stra-
to'nun oltim tarihi olan 270 yhna kadar
olan ilk Peripatetikler donemi, 2 M. 0. 270
ydmdan M. 0. 70 ythna kadar olan Gtri-
lrnre donemi, 3 M. 0. 70 ydandan M. S.
230 yhna kadar olan son donem Peripate-
tikler.
Bu ti~ donemden yaln1zca, Aristoteles
ruhu ve etkisinin ~ok yo~un bir bi~im
de hissedildi~i ilk Peripatetikler done-
mi verimli olm u~tur. Bu doneme de
Aristoteles'in empirik trea lizmi damga
s1n1 vurmu~tur. Buna gore~ ger~ekten
varolanlar tikeller, bireysel ~eyler olup~
cinsler~ ttirler ikincil tozlerden ba~ka
bir ~ey de~ildirler. Bilgi yaln1zca, duyu
aractl&~ayla mtimkundtir; ger~ekten va-
rolanlar somut tikeller olmakla birlikte,
bilginin nesnesi ttimellerdir.
Bu nedenle, olgulann gerisindeki yasa-
lara ve nedenlere gibneliyiz, hareketten
zorunlulukla bir ilk Hareket Ettiricinin
ve do~al dtinyadan da ezeli-ebedi ya~a
m kendi kendisini dti~tinen dti~tince
olan a~k1n bir Tann'n1n varh~1n1 ~Jkar
samahylZ. t~te~ Eudemos, Teophrastos,
Aristeksenos ve Strate gibi ilk donem
Peripatetikleri anahatlan ~izilen bu sis-
tern ~er~evesi i.;inde bilim ve felsefe yap-
rru~lar, mantLk ve felsefcye onemli kat-
kllarda bulurunu~lardu.
Buna kar~1n Gerileme Doneminin
Lyko, Aristo, Diodoros, Erimneos, An-
tisthenes ve Sotion gibi . dti~tintirleri~
bilim ya da felsefeyle u~ra~may1p, reto..
rigi geli~tirme u~ra~1 gostererek, kendi-
lerini tarihsel, dilsel ve edebi .;ah~mala
ra vermi~lerdir. Buna kar~1n~ son
donemin Boethos~ lskendcriyeli Aristo,
Nikolaos~ Aspasius, AristokJes gibi Peri-
682 per se
patetikleri, temelde, Rodoslu Androni-
kos'un nezareti alhnda, Aristoteles'in
eserlerini bulup ,..karma, yeniden yaym-
lama ve yorumlama ,.abas1 i9nde ol-
lnu~lardu.
per se. Bir ~eyin sahip oldu~u ozsel ve
asli ozellikler; bir nesnenin do~as1; toz-
sel bir varolu~a sahip olan varhk; bir
ozu olan toz; bir onermenin ozn~ne
onun ozsel ozelliklerinden birini izafe
eden yukleme faaliyeti i,.in kullaJUlan
Latince terim ad.
Daha ozel olarak da, mutlak, tumuyle
ba~ImSIZ bir bi,.imde varolan Tann'nm
varolu~ tarz1, Tann'nm ba~ka hi,.bir
~ey tara.fmdan .etkilenememe durumu
ve bizim mutlak varhk olarak Tann'y1,
ona yabanc1 kavramlar kullanmadan
bilme tar.z:uruz i,.in kullam.lan deyim.
personalizm [Os. ~ahsiyye; ing. persona-
lism; Fr. personnalisme; AI. personalismus].
1 Genel olarak, ki~inin ve ki~iselli~in
onemini vurgulayan goru~. Ki~iyi fiziki
sure,.Iere indirgeyen do~alc1 goru~lere
oldu~u kadar, onu Mutlakm gelip ge,.ici
bir tezahuru olarak goren idealist anla-
Y~a da kar~1 ,.1kan personalizm, ki~iyi
en yuksek ve nihai de~er olarak tarum-
larken, ger,.ek olan her~eyin ki~i ya da
ki~inin deneyimindeki bir o~e oldu~u
nu savunur.
2 20. yuzydm ba~lannda C. Renouvier,
H. Lotze ve J. Joyce gibi du~unurler ta-
rafmdan geli~tirilen ve tum sonlu zi-
hinlerin ki~ili~e ve ki~ilere a~km olan
Mutlak Ruh'ta eriyip gitti~ini savunan
akun.
Ger,.ekli~in madde cinsinden oldu~u
nu iddia etti~ i,.in, zihinsel sure,.Ieri
yoksaY.dl~l ya da a,.1klayamad1~1 gerek-
,.esiyle tmaddecili~e, dunyadaki koti.i-
hik probl~mini a,.1klayamad1~1 gerek~
siyle de saf tidealizme ka~1 ,.1kan ve
varh~m fenomenlerin gerisindeki soyut
idea ya da bilinemeyen bir toz olmadl-
~uu, varolan her~eyin, daha a~a~1 akll
ya da bilin,.Ierin ve nesnelerin dunyas-
ru yaratan en yuksek, etkin, ve ama,.h
bir bilin,. ya da akbn sonu~u ya da teza-
huru oldu~unu one ~uren goru~ olarak
personalizm. mutlak,.Ih~m panteist so-
nu,.Ian ve empirizmin mekan.ik deter-
minizminden ka,.uunak amaayla, ki~i
ve ki~ili~in sahip oldu~u ozellikJerin
evreni ve evrendeki he~eyi anJamada
ba~vumlacak tek anahtar oldu~unu one
surer. Personalizm bu ,.er,.eve i,.inde,
biitun bir varhk alarurun evrensel bir ki-
~isel bilincin ifadesi oldu~unu, ve insan
ki~ili~inin ,.e~itli formlan aracdl~lyla
bilinebilece~ini ve anla~Ilabilece~ini, ki-
~ilerin biitun bir varhk alarurun ba~ka
bir ~eye indirgenemez ve ba~ka bir ~ey
araah~1yla a,.1klanamaz o~eleri olduk-
lanm, ger,.ekli~in ki~ilerden, ki~ilikler
den ve benlerden olu~an bir sistem ol-
du~unu, evrende ki~iden ve ki~ilikten
daha yuksek bir de~er bulunmadi~uu
savunur.
3 Frans1z du~unuru E. Mounier tarafm-
dan geli~tirilen felsefe, ama daha ziyade
ahlak goru~u. Personalizmi, ki~io~lu
nun maddi zorunluluklar ve onun tinsel
geli~imini engelleyen kollektif aygtlar
kaqiiSUldaki onceli~ini kabul eden O~re
ti diye t:arumlayan Mounier'ye gore, mo-
dern ,.a~m yeni hilinanizm..i birey /ki~i
kar~1th~ma dayanmak durumundad1r.
Maddi baskdar ve madded bir hayat tar-
zmm kokle~tirdi~ insana yabanc1 ve ay-
kln kimi teoriler kar~1smda ki~iyi ve ki-
~ili~i one ,.1karan Mounier'ye gore,
bireycili~in bireyi kendi benli~ini temel
almaya yoneltti~ yerde, personalizm ki-
~iyi benli~inden uzakla~hnnay1 ama,.-
lar. Benlikten uzakla~ma ya da d1~a
do~ru at;llma, Mounier'ye gore, hep ote-
kine dogrudur. Nitekim, o 'sen ve onun
varh~nda biz, benden once gelir' de-
mi~tir.
4 Personalizm, psikoloji alarunda isc,
bireysel ki~ili~in geri kalan her~eyin
kendisine gore de~erlendirilmesi gerek-
ti~ini savunan yakla~1ma kar~1hk gelir.
perspektif [ing. perspective; Fr. perspective].
1 Nesnelerin uzaktan gorunu~ tar.z:1. 2
Bir ~eye yonelik bak1~ a,.1s1, bir nesne-
nin, bir ~yin goriilme tarzt. 3 Belli bir
sonuca ula~1rken, bir analizi ger,.ekle~
tirirken bilin,.li olarak ya da bilin.;sizce

varsaydan veya do~ru kabul edilen on-
kabuller. 4 Estetikte, derinlik ve uzakhk
duyusu.
perspektif realizmi [ing. perspective rea-
lism]. insanla insan1n d1~Indalci nesne
aras1nda kurulan temas1n alg1 yoluyla
oldug-unu, insan varhg-1n1n alg1da kendi
zihninden bag-unsLZ nesnelere ni..ifuz
edebileceg-ini savunan dog-rudan realiz-
Lnin, ona gore daha geli~mi~ olan, ti.irle-
rinden biri.
Bw1a gore, perspektif realizmi dog-ru-
dan realiz1n gori..i~i..i i.;inde yer almakla
birlikte, yeni-realiz.min masan1n buradan
yuvarlak, oradan elips ~eklinde oldug-u-
nu, dag-1n gi..in 1~1g-1nda ye~il, ayi~Ig-In
da rna vi oldug-unu sayleyen ve nesneleri
.;eli~ik ozelliklere sahipmi~ gibi gosteren
tutumuna ~1, ~ekillerin, renklerin ve
dig-er niteliklerin nesnenin aslf ve temel
nitelikleri olmay1p, goreli ozellikler ol-
duklaruu savunur. Nesnelerin duyusal
niteliklere mutlak ve kesin bir bi~de
sahip olmadtklanru, duyusal niteliklerin
her zaman bir bak1~ at;~stna goreli oldu-
gunu iddia eden anlay1~ olarak perspek-
tii realizmi, bizim duyusal nitelikleri her
zaman belli bir perspektiften, bala~ a.;1-
s1ndan alglladlgnniZl iddia eder.
perspektivizm [Ing. perspectivism; Fr. pers-
pectivisme; AI. perspektivismus]. 1 Genel
olarak, kavram, ilke ve kabullerden olu-
~up, insanlara d1~ di..inyay1 yorumlama
olanag-1 veren, birbirlerine e~deg-er ol-
makla birlikte, aralarmdan birini tercih
etmenin bir yolunun bulwunadag-1 alter-
natif sistemlerin varoldug-W\u savunan
og-reti. Tum bilgilerimizin genel di..inya
gori..i~i..imi..izle ili~k.ili olup, ihtiya.;lan-
mJZa uygun geldig-ini, fakat bu arada i.;-
teki derin ve bireysel ger~kleri ti..imi..iyle
go:z.nrd1 ettig-ini one si..iren tav1r.
2 Daha ozel olarak da, Nietzsche'nin
deneyim ve bilginin k1smf smtrlamala-
nndan ka.;1nmanm ve dolayisiyla varh-
g-m bizatihi kendisine, mutlak hak.ikate
eri~menin imkans1z oldug-u gori..i~i..i.
Olgulann varohnad1g-Iru, sadece yo-
rumlann olabileceg-ini one si..iren Nietzs-
che'ye gore, her yorurn diinyaya sadece
phantasia 683
bir perspektiften bakabilir. Metafiz.ik
a1an1nda kendinde ~eylerin varolu~unu
reddeden, her~eyin salt gori..ini..i~lerden
ibaret oldu~nu, evrende si..irekli bir
olu~un hi..iki..im si..irdug-uni..i iddia eden
Nietzsche, ~e~it1i zihin hallerinin, iradi
faaliyetlerin gerisinde bir toz olarak ben-
den de soz edilemeyeceg-ini one surer.
i~te bu bag-Iarnda bililn, ona gore, olu~
halindeki di..izenden yoksun di..inyaya
teori yoluyla di..izen kazanduma yoni..in-
de bir te~ebbi..ise tekabi..il eder. Fakat, Ni-
etzsche'run gozi..inde, bilim tek t~ebbi..is,
yani biricik yorum, mi..imki..in tek pers-
pektif deg-ildir.
0 di..inyaya ve kendirnize tek perspek-
tiften bakmamam1z gerektig-ini, ~iJndi
bu pencereden, sonra dig-erlerinden bak-
marun ka.;1ndmaz bir zorunluluk oldu-
g-unu soylerken, bir yorum ya da pers-
pektifin dig-erlerinden daha dog-ru
olmasa bile, baz1 perspektHlerin dig-erle-
rinden daha a~ag-1 ve deg-ersiz olabilece~
g-ini kabul eder.
Peygamber. Bir dinde Tannrun mesajlan-
ru ve buyruklaruu insanlara ileten el.;i.
lsiAm inanc1 a.;1smdan, peygamberlerle
dig-er insanlar aras1nda maddi ya~ay1~
baklmmdan bir aynhk, insan olmak ba-
kmundan bir farkhhk yoktur. Peygam-
beri dig-er insanlardan ay1ran ~ey,
1nasum olmak ve gi..inah i~lememek, gi..i-
venilir olmak, dog-ru sozli..i ve anlay1~h
olrnak ve mesajlan iletmek gibi ozellik-
lere sahip olmak bakmundan Tann tara-
ftndan se.;ilmi~ olma durumu ve vahiy-
dir.
phanlasia. Yunan di..i~i..incesinde, imge ve
tasanrn1, imgesel ve resimsel unsurlan
olan deneyimi; gori..ini..i~lere dayanan
veya aldanan zihin h~lini tanunlayan
terim.
Phan.taisa Platon'da, duyum ve inanan
bir kan~amana tekabi..il ederken, Aristo-
teles'te dog-ruluk ve yanh~hg-1 mi..imki..in
kllan mi..istakil yetiyi ifade eder. Bilgi te-
orilerinde, empirist, hatt~ duyumcu ve
nominalist bir bala~ at;~Sl benimseyen
Stoahlar ise, dog-ruluk ol.;i..itii olarak be-
nimsedikleri, a.;1k alg1 ya da kavray1c1
 phili.ii
tasaruna phantasia kataleptike adm1 ver-
mi~lerdir. Bu tiir bir alg1 at;Jk olup, Sto-
acl dii~iinceye gore, ruhu nesnesiyle il-
gili olarak onay venneye zorlar.
philia. Antik Yunan felsefesinde, cinsel
bir boyu tu olan a~k it;in kullamlan eros
ve ahlaki ya da tinsel a~k it;in kullam-
lan agape teriminden farkh olarak, insa-
nm hemcinsine duydugu, cinsel bir
yonii olmayan a~k, baghhk, iki insan
arasmdaki dostluk ili~kisi; kendisine
kar~l ozel bir yakmhk duygusu besle-
digimiz ve kendisi de buna aym duygu
ile yamt veren ki~iyle olan ili~kimiz;
iki insan arasmdaki, kar~1hkh sempati
ve sevgi duygusu ic;in kullamlan terim.
philosophe. Frans1zcada 'filozof' anlaml-
na gelen sozciik. Sozciik tarihsel olarak
Frans1z t Aydmlanmasmm etkili ve
moda dii~iiniirleri, Buffon, tCondorcet,
tCondillac, tDiderot, tMontesquieu ve
tVoltaire gibi, 18. yiizyll Fransa'smda,
farkh gorii~leri savunrnakla birlikte,
aklm iistUnlugune ve giiciine duyduk-
lan inant;la bir araya gelen bilim adam1
ve dii~iiniirleri tammlamak it;in kulla-
mlml~tlr.
philosophia perennis. insanhgm ortak
dii~iinsel mirasm1 tammlamak iizere
kullamlan Latince deyim. Farkh hatta
t;eli~ik g~rii~lere sahip olsalar dahi
biiyiik filozoflann eserlerinde ortaya
r;tkan hakikatler biitiinii, felsefenin yiiz-
lerce yilllk get;mi~inden bugiine siizii-
liip gelen evrensel dogrular toplamt.
phronesis. Antik Yunan felsefesinde, bi-
limsel ya da teorik bilgiyle, teknik bilgi-
den farkh olarak, naslla, neyi, ne ~ckil
de yapmak gerektigine ili~kin bilgi.
Belirli ko~ullar s~z konu~u oldugunda,
uygun, makUl, kabul edilebilir ya da
rasyonel bir bit;imde eylemenin temelle-
riyle ilgili olan bilgi.
Ya~amda pe~inden gidilecek, yoneli-
necek amat;lara, rasyonel insan davraru-
~mm nihai ve en yu.ksek hedeflerine,
neyin gert;ekten degerli olduguna ve bu
amat;lara ula~marun yollarma ili~kin
bilgi olarak phronesis, ya~\ilmdan, ya~an
tllardan tecriibe ve ogrenme yoluyla ka-
zamlan ve insana arzulanm kontrol
etme ve rasyonel bir tarzda eyleme ola-
nagl veren pratik bilgeligi tammlar.
Phyrrhon. M. 0. 365-275 ylllan arasmda
ya~aJm~ olan, tku~kuculugun kurucu-
su iinlii Yunanh dii~iiniir. tnsanm bilgi-
ye ula~masamn, goriinii~leri a~1p, ger-
t;eklige eri~mesinin imknslz oldugunu
savunan Phyrrhon, her gorii~ it;in leyhte
ve aleyhte aym derecede giit;lii olan ka-
rutlar bulundugunu, bundan dolay1 ya-
pllmasl gereken en iyi ~eyin hit;bir tara-
fa meyletmemek, bilgisizlik itirafmda
bulunmak, hit;bir ~ey soylememek, yar-
gayl asklya almak oldugunu soylemi~
tir.
Bir aldmnazclllk ya da kayats1zhk
ahlak1 geli~tiren Phyrrhon'a gore, bilge
ki~i, tek bir istek bile duymayan, yalmz-
ca kay1ts1z de~il, fakat aym zamanda
duyarslz olan biridir.
physis. Yunan felsefesinde, uzla~1mla ilgi-
li olan, insan tarafmdan sonradan konan
yasa, gelenek anlamma gelen nomosa
kar~1t olarak, do~a ic;in kullarulan terim.
insamn d1~mdaki varllk alarunda kulla-
ndd1g1 zaman, dogal nesne, fiziki bir
~eyin bile~enleri, ~ylerin gert;ek, ozsel
ve rtihai dogas1 anlamuta gelen physis,
insan varhklanyla ilgili olarak kullaml-
digmda, insarun dogasma, dogal nitelik-
lerine, ki~inin dogal yeti ve giit;lerine
i~aret eder.
Physis sozciigiinii, ~eylerin ozsel ger-
t;eklikJerine, dogalanna, ezeliebedi ve
yetkin idealann diinyasma i~aret ebnek
ic;in kullanan tPlaton'dan sonra, Aristo-
teles physis terimini, insan tarahndan ya-
ratllml~ ~eyleri ifade eden tekhne teri-
mine kar~1t olarak, nesnelerin dogal
diizeninin bir part;asl olan her~e}'e kar-
~Ihk gelecek ~ekilde kullanm1~tlr. Ote
yandan, pl1ysis Aristoteles'te, oldugun-
dan ba~ka bir ~ey olma yoluna girmi~
olan bir ~eyin oziinii Uade eder. -
Piaget, Jean. 1896-1980 ydlan arasmda
ya~am1~ olan 1svit;reli iinlii psikolog.
Temel eserleri: Le Langage et Ia Pensee
chez l'Enfant [c;ocukta Oil ve Dii~iince],
La Repr~sentation du Monde chez l'Enfant

[c;ocukta Di.inya Tasanrn1], lntrodHction
izl'Epistemologie genetique [Genetik Epis-
temolojiye Giri~] velA Naissance de l' In-
telligence [Zekan1n Dogu~u].
Genetik epistemoloji ve bili~sel geli~
ane alan1nda ~1gu a~1c1 ~ah~malar yap-
ml~ olan Piaget ~ocukta dti~i.ince ve dil
geli~ianinin bir si.ireklilik i~inde degil
de, evrelerden ge~erek olu~tugunu ve
birey ~evre ili~kilerinde etkin bir ~ekil
de yap1landag1n1 ortaya koymu~tur.
D1~ dtinyadan yaln1zca izlenimler aJ-
Inakl a kahnay1p zekas1n1 etkin bir tarz-
da yapdanduan ~ocukta bili~sel yap1,
Piaget'ye gore, dort evrede ger~ekle~ir:
1 ilk onsekiz ayh.k duyu devimsel dorumt.
2 18 aydan 6 ya~ana kadar olan oni~lenz
sel donem. 3 7 ve ve 12 ya~ arasandak.i
somut i~lemler donemi ve nih a yet 4 formel
i~lemler donemi.
Piaget aynca, ~ocuk zihniyetinin yeti~
kinin zihniyetiyle hi~bir ili~kisi olmadl-
glnl one surmi.i~ti.ir. <;ocugun manhga
kendine ozgi.i oldugu gibi, ona gore,
di.i~i.incesi de benmerkezlidir. 0 kendi-
si i~in geli~ir, kendi tarz1nda eglenir;
akhn kavramsal bilgileriyle ilgisi yok-
tur, ~eli~ki bilmez. <;ocuk ancak ba~ka
lannln di.i~i.incesiyle temasa ge~tigi
zaman manttkh olmaya ba~lar.
Pironizm [Os. PirTon iyye; ing. PyTThonis111;
Fr. Pyrrhonisme; AI. Pyrrhonismus]. Dnli.i
di.i~i.ini.ir Pyrrhon tarafmdan kurulmu~
obtn ilk~ag tku~kuculugu.
tDemokritostun duyusal niteliklerle il-
gili gori.i~i.inden, tSofistlerin goreciligin-
den ve tKirenelilerin epistemolojisinden
etldlenmi~ olan Pironizm insan akhn1n
~eylerin ozi.ine, goriini.i~lerin gerisinde-
ld ger~eklige ni.ifuz edemeyecegini, ~ey
lerin bizim i~in kavrarulamaz oldugunu
one surer. insanlann yalnazca ~eylerin
kendilerine nasal gorundi.ikle1ini bilebi-
leceklerini, ayna ~eylerin farkla insanlara
farkh gori.indi.iklerini ve bizim bu gori.i-
ni.i~lerden hangisinin dogru oldugunu,
hangi insanln hakh oldugunu soyleye-
meyeceg&mW savunan Pironizme gore
her iddia i~in, birbirlerine ~eli~ik olan
iki karut ya da di.i~i.ince ileri si.iriilebilir.
Pironi.Zm 685
Pironizm btiti.in bunlann, biz insanla-
nn hi~bir ~eyden emin olamayacaglml-
Zl, ve hi~bir konuda kesinlige ula~ama
yacagu n1z1 gosterdiklerini, bu nedenle,
bilge ki~iye du~en ~eyin varhgan idea-
lardan ya da madde ve formdan aneyda-
na geldigini soylemek yerine, bu tiirden
anlamsaz spektilasyonlardan vazge~mek
ve hi~bir konuda hi.ikum vermeyerek,
yarg1y1 ask.Jya abnak oldugunu belirtir.
Bilge ki~i, hi~bir ~ey hakklnda, onun be-
lirli bir ~eyden oldugunu soylelnemeli,
o boyledir' de1nek y~rine, 'ban a boyle
gorlin1nektedir' ya da ~boyle olabilir' de-
melidir. Soz konusu yarg1ya asklya ahna
tavruun Pironizme gore, yaln1zca teorik
degil, fakat pratik bir anlam1 vardar.
Epokhe, ayn1 zamanda her tiirlti deger
bi~meden ka~1nmak ve dolayas1yla nes-
nelerin kendisine yonelmi~ her ttirlti
istek ve arzudan uzak durmak demektir.
Pironizm ayna ku~kuculuk ve yarg1y1
ask1ya alma tavnn1, degerler alanma da
yans1tar. Pironizme gore, hi~bir ~ey
kendi i~inde gi.izel ya da fiirkin, dogru
ya da egri degildir, en azandan bizim
onun gi.izel ya da (irkin oldugundan
emin olma imk&namaz yoktur. Dl~amaz
daki ~eyler bizim a~amazdan en ki.i~i.ik
bir farkhhk yaratmaz. Bilge ki~i, i~te
bu durum kar~asanda yalnazca ruh
si.ikunetine ula~maya, ve bu ruh halini
daima korumaya ~ah~c:akbr. Bilge
insan da, herkes gibi belli bir bi~iande ey-
leme ihtiyacmdadu ve o da, en azmdan
temel ihtiya~lanru kar~alamak amaayla,
pratik ya~ama kallhr. 0, bu ~er~eve i~in
de, insanan mutlak dogrulara ula~masl
nan olanakslZ oldugunu bilerek, herkes
gibi davrarur, geleneklerin, orf ve adetle-
rin, dogru ~akmasa muhtemel gori.i~lerin
sadak izleyicisi olur.
Pironizme gore, ger~ekligin bizzat
kendisinden vazge-;ti~imiz zaman, bize
gori.ini.i~ler kahr. Bizi eylemlerimizde
yonlendirecek olan ~ey de, i~te bu go-
riini.i~lerdir. Pironizm, ku~kucu felsefe-
nin insana mutluluga goturebilecegini,
zira bu felsefenin lnsana, varhgan bilgisi-
nin olamayacagaru gostermekle, bu liir
686 Platon
bir bilgiyi, varhk iizerine spekiilatif tar-
h~mayi anlamstz hale getirdigini, bilgi-
nin imkanslZ oldu~nu gosterirken, in-
sam bo~ kuruntulardan kurtard1gm1
savunur. Pironizme gore, oliimiin ne ol-
dugunu bilmedigimize ve aym ~ekilde
oliirriden sonraki ya~am hakkmda da
bir bilgimiz olamayacagma gore, oliim-
den hi~ korkmamam1z gerekir. <;unkii
insan bilmedigi ve bilemeyecegi ~eyler
le ilgili olarak korku ve tedirginlik i~in
de olamaz. Bilgi miimkiin olmadtgl i~n,
insan bilgilenmek amactyla ara~hnna
vapmaz ve kendisini zahmete sokmaz.
lnsan i~in her baklllldan rahatlaho ve
huzur verici olan bu duruma, Pyrrhon,
ruhsal huzur ve siikilnet anlamma
gelen, ataraxia aduu vermi~tir.
pistis. Yunancada inan~ anlamma gelen
terim. Pistis Platon'da tahmin anlamma
gelen eikasiayla birlikte, fenomenlerin
bilgisine tekabiil eden ve sam ya da ka-
naat anlamma gelen doxayt olu~turur.
piyetizm [Os. ziihdiyye; ing. pietism; Fr.
piitisme; AI. pietismus]. inancthk. Hristi-
yanhkta soz konusu olan forrnel ve uzla-
~tmsal ogelere bir tepki olarak geli~en,
bir yandan inancl dogru dini ogt-etiyi
tasdik etmeye e~itleyen entellektiializ-
me, diger yandan da Hristiyanhgt kuru-
lu geleneklere uygunlukla ozde~le~tiren
tavra kar~1 ,.tkan ve dinde tecriibenin,
ki~isel ya~antmm, duygu ve ki~isel ka-
hlurun onemini vurgulayan ak.Jm.
Dinde bili~sel ogeden vazge,.erek, ki~i
nin kendisini one surmesine, vakfetme-
sine onem veren, her~eyi bir k1y1ya ata-
rak, i~el tecriibe ve ya~anbya on plana
~tkartan tavu. Ruhun kurtulu~u baki
mmdan, duyguyu ve ahlaksal ya~ama
onem veren anlayt~.
Platon. M. 0. 427-347 YJIIan arasmda ya-
~ am&~ olan ve dii~iince tarihinin tam-
dt~ ilk ve en biiyiik sistemin kurucusu
olan iinlii Yunan filozofu.
Temeller. Sisteminde, Sofistlerin Yunan
toplumu iizerindeki olumsuz etkileriyle
sava~maya ~ah~m1~ olan Platon, i~e
oncelikle bilgi konusuyla ba~lam1~ ve
mutlak ve kesin bir bilginin var oldugu
konusunda tiimiiyle dogmatist bir tavu
sergilemi~tir. Ona gore, degi~en hi~bir
~kilde bilinemeyecegi i~in, insan zih-
ninden bag&mSlZ olan, degi~mez bir
varhk olmahdtr. Mutlak ve kesin bir bil-
giye eri~mek ve bu bilgiyi ba~kalanna
aktarmak durumundaysak eger, Pla-
ton'a gore, diinyada sabit, kahct ve d~
gi~mez olan birtak1m varhklar olmah-
dtr. 0 bu degi~mez, sabit ve kahct
varhklara idealar adtm verir. Oyleyse,
Platon'a gore, bilgi tikel olamn ve degi-
~enin be~ duyu yoluyla kazamlm1~
empirik bilgisi degil de, degi~mez ve
tiimel olamn aktl yoluyla kazarulan
ezeli-ebedi bilgisidir.
Metafizigi: idealar yalmzca bilginin
nesneleri olmakla kalmazlar, onlar ayru
zamanda ger~ekligi olu~turan varhk
kategorisini meydana getiren temel var-
hklardtr. Ba~ka bir deyi~le, Platon,
'Ger~ekligin ne oldugu', 'Neyin ger~ek
ten var oldugu' ~eklindeki temel meta-
fiziksel soruya, ger~ekligin madde ya
da da~ diinyada degil de, dt~ diinyada-
ki ~eylerin idealannda oldugu yamhm
venni~tir. Bizim algtladagtm.IZ duyusal
~eyler siirekli olarak degi~mektedir.
Ona gore, duyusal nesneler, degi~me
den mutlak olarak bagt~tk olan bir ger-
~ekligin varolu~unu zorunlu kilacak ~
kilde, siirekli bir degi~meye maruz
kahrlar. Duyusal nesneler varhga geli~
ve yokolu~, biiyiime ve ~iiriimeden .
ba~ka, yer degi~tirir, niteliksel ve nic~
liksel degi~meye ugt-arlar. Bundan dola-
yi, duyusal nesnelere yiiklenebilecek
rum nitelikler, yiikleme faaliyeti suasm-
da, algJSal yarg~ ya da onermenin za-
mansal bir niceleyici ya da belirlemeyle
tamamlanmasll\1 gerektiri.r. Buna gore,
ayru ~ey farkh zamanlarda farkh ozellik-
lere sahip olur. 0 belirli k~ullar alttnda
biiyiik, ba~kaca durumlarda kii,..uk g~
riiniir. Birine gore biiyiik, bir ba~kasma
gore ise kii~Uktiir. Belli bir zamanda mat
ve karanhk, buna ka11m ba~ka bir za-
manda parlak ve aydml1k goriiniir.
Demek ki, bireysel nesnelerden olu~an
ve bizim duyularumzla alg~ladtgllllaz
duyusal diinyayt inceledigimizde, onda
mutlak, kahct, duragan ve tutarh hi~bir

yon bulmunad1~mt, ondaki her~eyin
de~i~ken ve goreli oldu~unu goriiyo-
ruz. Platon'a gore, boyle bir diinya ger-
~ de~ildir, ger~ekten var olamaz; o
duyusal diinyamn yalruzca goriinii~ler
den meydana gelen bir diinya oldu~u
nu savunur. Bu duyusal diinya, ~u
masa, ~u heykel, ~u kitap gibi, ~u di-
yerek gosterdi~imiz bireysel nesneler-
den meydana gelmektedir. Bu diinya-
daki nesneler, de~i~en, kendilerinde
kar~It yiiklemleri bannd1racak ~ekilde,
eksikli, goreli, ba~unh ve bile~ik olan
~cylerdir. Be~ duyu yoluyla alg1lanan
bu bireysel nesneler, Platon'a gore, ger-
~ekten var de~ildir. Onlar de~i~meyen,
mutlak ve kahc1 bir ger~ekli~in yalruzca
goriinii~leridirler. Bu bireysel nesneler
aym anda hem ger~eklikten ve hem de
yokluktan pay aiirlar; bandan dolayidir
ki, Platon'a gore, onlar hem var ve hem
de yokturlar ya da bugiin var yann yok-
turlar. Onlar varh~a gelir, ~e~itli de~~
melere maruz kahr ve oliip giderler. Pla-
ton'a gare, ger~ekten varolan ~eyler
idealard1r ve ldealar duyusal diinyada
soz konusu olan goreli bir dura~anl1~m
ve anla~1hrh~m temel nedenidirler. ide-
alar duyusal diinyada hiikiim siiren de-
~i~melerden etkilenmedi~i i~in, onlann
i~inde ya~ad1~urnz goriinii~ler diinya-
smdan ayn ve ba~ImsiZ bir varolu~a
sahip ohnalan gerekir.
Bizim kendilerini duyu-deneyi yoluyla
de~il de, dii~iince ve akii yoluyla bildi-
~imiz bu ldealar, kendilerine ait ayn
bir diinyada varolurlar. Platon'a gore,
ldealar sahip olduklan ozellikleri hep-
sinin iistiinde ve otesinde bulunan Iyi
ldeasmdan ahrlar. Dev/et'te yer alan
ilnlii Giine~ Benzetmesinde, o duyusal
diinya ile akllla anla~IIabilir diinya, do-
layisiyla da Giine~le lyi ldeasr arasmda
bir analoji yapar ve mecazi bir anlat1m
i~inde, iyi ideas1m Giine~e benzetir.
Buna gore, nas1l ki duyusal diinyada
giine~ ~~yla gozle goriilen nesneleri
aydmlat1yorsa, aym ~ekilde lyi ldeas1
da ak11la anla~Ilabilir diinyada ldealan
do~rulukla aydmlat1r, ba~ka bir deyi~-
Platon 687
le, ldealara anla~IIabilirlik kazandmr.
iyi ideas1, bundan ba~ka akiila anla~I
labilir nesnelerin varhk ve ger~eklikle
rinden sorumludur.
iyi ideas1 ger~ek varii~m otesindedir.
Platon'a gore, insan uzun y1llar mate-
matiksel bilimlerle ve diyalektikle u~
ra~tlktan sonra, varii~m ve ger~ekli~in
kayna~I olan iyi ideas1ru mistik bir tec-
riibeyle, ozel bir sezgiyle tamr. <;:iinkii
Iyi ldeas1 varh~m otesinde olduktan
ba~ka, insamn kavray1~ giiciiniin Simr-
lanmn da otesindedir. iyi ideasmm
kendisi tanunlanamaz, soze dokiilemez
ve a~Iklanamaz, fakat ba~ka her~eyi
a~1klar. lnsan bu tlir bir mistik tecriibe-
yi ya~ad1ktan sonra, idealann iyi ldea-
smdan pay almak suretiyle varii~a gel-
diklerini ve olduklan gibi olduklanm
anlar. ~u halde, Platon'un metafizi~in
de idealar varhklanm, ya da sahip ol-
duklan temel ozellikleri iyi ideasma
bor~ludurlar.
Ayru ili~ki idealardan meydana gelen
gen;ek ve akllla anla~Ilabilir diinya ile
i~inde ya~ad1~umz duyusal diinya ara-
smda vard1r. l~inde ya~adi~Imiz duyu-
sal diinyadaki ~eyler her bakundan de-
~i~seler bile, bu diinyarun yine belli
ol~iiler i~inde ger~ek ve kahct olan yon-
Jeri vard1r. Her baklmdan de~i~meye
u~rayan bu diinyada, en azmdan birta-
kim matematiksel ozellikler de~i~lfle
den ayru kahr. Orne~in, bir masa ~ekli
zamanm ak1~1 i~inde de~i~se de, onun
sergiledi~i 'dikdortgen' olma temel
ozelli~i de~i~meden ayu kahr. Yine, bir
kutunun ~ekli zaman i~ind" de~i~ir, bu-
nunla birlikte onun sergiledi~i 'kare' ya
da 'kiip' olma ozelli~i de~i~meden aym
kahr. l~te duyusal diinyadaki ~eyler,
Platon'a gore, idealardan pay ald1klan
ya da ldealan taklit ettikleri i~in varo-
lurlar ve duyusal diinyadaki ger~ek ya
da ka1Ic1 ve de~i~mez yonler, bu pay
alma ili~kisi sayesinde soz konusu olur.
Platon, ldealardan meydana gelen akll-
la anla~IIabilir diinya ile duyusal diinya
arasmdaki bu ili~kiyi Pannenides adh
diyaloguyla Timaeos adh diyalogunda
688 Platon
a~ildamaya ~ah~1r. Buna gore, pay
alma, ideadan bjr par~aya sahip olma
anlarruna gehnez. Bir Idea, bu diinyada-
ki duyusal ~eylerden her biri ondan bir
par~aya sahip olacak ~ekilde, par~alan
olan bir ~ey degildir. Bir Idea boliine-
mez bir varhkhr. Yine, duyusal ~eyler
idealardan bu ~ekilde pay ahyor olsay-
d!lar, ldealar aktiiel diinyada ~eylerin
par~alan olarak varolacak ve dolay!sly
Ia bu diinyaya i~kin olan varhklar hali-
ne geleceklerdi. Oysa, onlar bu diinyaya
a~km olup, ayn bir idealar diinyasmda
varolurlar. $u halde, duyusal nesneler
ldealan, ger~ekte idealann kendileri ol-
makslzm, ldealardan bir par~aya sahip
olmadan, omeklerler.
Bununla birlikte, ldealarla duyusal nes-
neler tiimiiyle fark11hk gosteren iki ayn
kategoriden varhklar olduklan i~in ikisi
arasmdaki ili~ki ancak, pay alma ili~kisi
gibi ger~ek niteligi hi~bir zaman tam
olarak anla~ilamayan mecazi terimlerle
ifade edilebilir. <;iinkii idealar ezeli-
ebedi olan, yani yarablmaml~ ve yok
edilemez olan, zamarun ve mekanm d!-
~mdaki degi~mez kavramsal varhklar-
dir. Oysa bu diinyadaki duyusal nesne-
ler zaman ve mekanm i~inde olup,
degi~meye ugrayan varhklard11. idealar
degi~mez olduklanna gore, herhangi bir
~ey yapamaz ve dolay!Siyla duyusal
diinyadaki degi~meyi ba~latamaz ya da
bu degi~meye neden olamazlar. Bundan
dolay1, Platon'un metafiziginde, alalia
anla~!labilir diinya ile duyusal diinya
arasmdaki ili~kiyi saglayacak. i~inde ya-
~ad!glmlz diinyaya ldealar diinyaslnlr\
belirli yonlerini aktaracak aktif bir giice
ihtiya~ duyulur. <;:iinkii duyusal diinya
daki nesnelerle idealar tiimiiyle ayr1 ka-
tegoriden varhklar olduklan io;in, birbir
leriyle kendi ba~lanna ili~ki kuramazlar.
Platon'un metafiziginde i~te duyusal
diinyaya ldealar diinyas1run belirli yon-
lerini aktaran bu aktif d1~ gii~, idealann,
saf formun deg~mez diinyas1yla mad-
denin biitiiniiyle belirsiz olan diinyas1
arasmdaki s1rur ~izgide bulunan Demi-
urgos'tur. Ona gore, maddenin kendisi
tiimiiyle belirsiz olup, ~ekilden, form-
dan yoksundur. Zaten belirli olsa ve bir
~ekli bulunsa, bu, ldeamn onda zaten
bulundugu anlamma gelecektir. Madde
tammlanamaz. Bununla birlikte, tiimiiy
le diizensiz olan madde form kazanma-
ya, ~ekil almaya uygun bir yap1dad11.
I~te, hem akilla anla~ilabilir diinyanm
ve maddi diinyarun d1~mda olan bir
Tanr1 olarak Demiurgos, maddeye idea-
Jar diinyasmm ozelliklerini, ak1lla anla-
~ilabilir diinyarun formlanm yiiklemek
suretiyle, diizenden yoksun, belirsiz
maddeye diizen ve form kazandmr. De-
miurgos'un bu faaliyeb, sonu~ta duyusal
diinyada idealarm golgelerinin ortaya
~lk1~1na yol a~ar.
Kare, ii~gen, ag1rhk, beyazhk, v. b. g.,
idealann maddi diinyada ortaya r;tkan
goriintiileridir, soluk kopyaland1r ve
onlar maddi diinyaya sahip oldugu
diizen ve belirliligi kazanduan temel
ogelerdir. $u halde, maddi diinya sahip
oldugu diizen ve belirliligi her~eyden
once ldealar diinyasma ve idealar diin
yas1run yap!SUll ve formlanm maddeye
aktaran Demiurgos'un faaliyetine bor~lu
dur. Biz duyusal diinyada ~~itli zaman
ve yerlerde var olan ~eyleri, Demiurgos
formlan maddeye yerle~tirdigi i~in sap-
hyor ve tammlayabiliyoruz.
Bununla birlikte, maddi diinya kendisi-
ne aktanlan formlan koruyabilmek ba-
kunmdan yetersiz olup, mutlak bir de-
gi~me i~indedir. Maddi diinya forrnlan
yalruzca belir li zaman dilimleri io;inde
koruyabilir. 0 siirekli bir aki~ hali i~in
de bulunduguna gore, formlan ahr ve
daha sonra yitirir. $u halde, maddi diin-
yanm ger~ek ldealar diinyas1run ezeli-
ebedi yonlerini Demiurgos'un faaliyeb
sayesinde kazand1g1 ve bu yonleri son-
suz bir hareketler dizisi ve dolay!s!yla
degi~me siireci i~inde kaybettigi dikka-
te ahnd1gmda, o ezeli-ebedi bir ger~ek
ligin zaman i~inde hareket eden ve de-
gi~en golgesi ya da kopyas1 olarak
goriibnek durumundadtr. Oyleyse, ger-
~ekten var olan degi~mez ldealar diin-
yas!dl1.

Demek ki, Platon gerc;ek varhgt aym
~ekilde tannnlamt~ olan ve bu varltgm
akll yoluyla bilinebilecegini soyleyerek,
duyulann bize gosterdigi bireysel nes-
nelerden olu~an duyusal diinyarun hi,.-
bir ~ekilde var olmadtgmt, bu diinya-
nm bir yamlsamadan ba~ka bir ~ey
ohnadtguu one siiren Parmenides'in ter-
sine, bir yandan ger,.ekten var olamn
degi~mez, ezeli-ebedi olan ve ak1l yo-
luyla bilinebilen idealar diinyast oldu-
gunu kabul ederken, bir yandan da i,_in-
de ya~adtgtmtz duyusal diinyarun belli
~killer i,_inde var oldugunu soylemek-
te ve goriinli9leri 1dealar aracthgtyla
a,_tklamakta ve temellendirmektedir.
PJaton'un bu metafizigi, 'Neyin ger,.ek-
ten var oldugu' sorusunu yatutladtktan
ba~ka, insarun i,_inde ya~ad1gun1z bu
diinyadaki yeri ve ger,.ekten var olan
idealar diinyastyla olan ili~kisi konusu-
na da bir a9khk getirir.
insan felsefesi: Platon'un iki diinyah me-
tafizigi, insanda her biri dikkatini soz ko-
nusu bu diinyalardan birine yoneltmi~
olan iki temel bile~enin bulundugunu
ortaya koyar. lnsarun duyusal diinyaya
yonelmi~, duyusal diinyaya ait olan par-
QJSl bedenidir; yine ayru benzerin be~
rini bilebilecegi, ancak ayru dnsten olan-
lar arasmda bir ili~ki bulunabilecegi
ilkesine gore, insarun bir de ger,.ek varh-
gm diinyasma yonelmi~ olup, bu bag-
lamda ldealar diinyasmm bir par,.ast
olan ruhu vard1r. insan ruhu, Platon'a
gore, insandald maddi olmayan, oliim-
siiz par,.adtr.
Bunlardan beden soz konusu oldu~.m
da, insan duyulan aracthgtyla duyusal
diinyayla ilgili olarak giivenilmez
maliimatlar elde etmeye ,_ah~lr, madde-
nin pe~inden ko~arak birta.ksm fiziki ar-
zulan ger,.ekle~tirmek ve tatmin sagla-
mak ister. Buna kar~m, ruhu ait oldugu
diinyaya yonelmek, ezeli-ebedi gerc;ek-
likleri tema~a etmek arzusu i,_indedir.
Oyleyse, ruha dii~en kendisini duyusal
diinyanm snurlamalanndan, bedeninin
ve duyusal diinyamn olu~turdugu ha-
pishaneden kurtannak ve ger~ek diinya-
Platoncqluk 689
yt tema~a etmek amac1m ger,.ekl~tir
meye c;ah~makttr. Bu ise, insamn her ne
kadar maddi ko~ullar i,_inde ya~ayan,
birtaklm fiziksel ihtiya,.lan olan bir var-
hk olsa da, bu maddi ko~ullara bagtmh
olamayacagt, yalruzca fiziksel ihtiya,.la-
n tarafmdan belirlenemeyecegi anlaml-
na gelir.
Platonculuk [Os. Eflaluniyye; tng. Plato-
r1ism; Fr. Plalonisme; AI. Plalonismus]. 1
c;agda~ felsefede, salt somut bireylerin
varolu~unu kabul eden nominalizmin
kar~1smda yer alan realizm kar~rhgt ola-
rak kullarulan, sayt, ozellik benzeri soyut
nesnelerin varoldugu; bu nesnelerin (kav-
ramcthga kar~1) dii~ilncemizden ve (no-
minalizme kar~t da) konu~marruzdan ba-
~mstz olarak varoldugu gorii~ii.
2 Felsefe tarihinde s1khkJa kar~tla~1lan
bir tavtr olarak, Platon'un etkisiyle du-
yusal diinyadaki bireylerden, tikeller-
den ayn ve zihinden bagtmslz bir ger-
,.ekJigin, akll yoluyla kavranabilen ayn
bir varhk alarunm varhgm1 kabul etme
tavn.
SOz konusu tavtr, akllo ve ruht;u Plato-
nizm olarak ikiye aynhr. Buna gore, or-
negin Plotinos'ta Aziz tAugustinus'ta,
tMalebranche'ta rastlad1gmuz spiritua-
list Platonculuk, bilgide tinsel faaliyetin
oynad1g1 rol, ruhun kavramsal ger,.ek-
likleri arumsamas1, Tann tarafmdan ay-
dinlahlmasl iizerinde durur ve bilgi ya
da felsefi dii~iinceyi ruhun Bir olana ya
da Tann'ya dogru olan yiikseli~i olarak
degerlendirir. Buna kar~m, tLeibniz'in
tavnnda, tHegel'in nesnel idealizminde
ve tHusserl'in fenomenolojisinde gor-
dugumiiz akllc1 Platonculuk, her tiir
bilgide kavramlann nesnelligi iizerinde
durup, felsefeyi ruhun kurtulu~unun
bir yolu olarak degil de, mutlak bir bilgi
tiirii olarak degerlendirir.
3 Daha ozel olarak da, Ronesanstan iti-
baren, kimi filozof ya da dii~iiniir grup-
lanrun felsefelerin Platon'un izini daha
yogun bir bi,.imde siirmeleri, kendi dii-
~iincelerini onun temel o~etilerinden
baztlarma, ya~adtklan ,_agm ilgilerine
ko~ut bir bi,.imde tabi lolmalan duru-
mu.
690 Plekhanov, Georg Valentinovich
Ronesans sonras1 donemde, bu ~ekilde
dort ayn Platonculuktan soz etmek
mi.imki.indi.ir: a) 15. yi.izydda, Platon'un
eserlerinin isl~m di.inyasl ve Bizans'~an
Avrupa'ya intikalinin ardmdan, Floran-
sa'da Marsilio tFicino ve tPico della Mi-
randela tarafmdan geli~tirilen dint bir
felsefe olarak Platonruluk. Bir 17reologia
Platonial ~eklini alan soz konusu Rene-
sans Platonculugu Platon felsefesinden
kimi ogeleri, tPlotinos v~ tProklos'un
di.i~i.inceleri ve Musevi Philon'dan gelen
unsurlarla birle~tirmi~tir. b) 16. yi.izyd-
da ingiliz di.i~i.ini.irler John Colet ve
Thomas More tarafmdan ortaya konan
Hristiyan Platonculu~u. Antik Yunan'da
+Pythagoras ve Platon tarafmdan temsil
edilen matematikt;i yakla~uru kimi gi-
zemci ve dint goril~lerle birle~tiren soz
konusu Platonruluk, duyumsal nitelikle-
re dayanan ve biyolojiyi on plana ~Ikar
tan Aristoteles.;i bilim anlay~lllln tersi-
ne, evrenin dilinin matematiksel bir dil,
ve Tann'run da en bi.iyiik matematik~i
oldugu teziyle Kepler ve Galileo'da
doruk noktasma ula~an, bilimfr dili ola-
rak matematik konsepsiyonunun teme-
linde yer ahr.
c) Onyedinci yi.izyllda, ahlak ve teoloji
alamnda Platoncu di.i~i.inceyi canlandi-
ran R. Cudworth, Henri More ve R.
Cumberland gibi filozof ve ilahiyat~Ila
nn lngil tere'de olu~turduklan Canrbrid-
ge Platonculu~u. Hemen ti.imi.i Cambrid-
ge Dniversitesiyle belli bir baglanti
i~inde olmu~ olan bu di.i~i.ini.irler, Hob-
bes felsefesinin tdogalc1hgma, empiriz-
mine ve ateizmine kar~1 ~1km1~ ve go-
ri.i~leri, ozellikJe de ahlak alanmdaki
gori.i~leri i~in arad1klan metafiziksel te-
meli Platoncu idealizmle Kartezyen do-
gu~tan di.i~i.inceler ogretisinde bulmu~
lardlr. Cambridge Platonculugu hpkl
Platon gibi, ahlak yasastrun ezelt-ebedt,
degi~mez, Tann'dan r;1kan mutlak bir
yasa oldugunu one si.irerken, insanlann,
bu yasay1, neyin iyi ve dogru oldu~nu
sezgisel olarak bildigini dile getirir.
d) Ve nihayet, 18. yi.izydm sonlartna
dogru geli~en ve Platon'u ti.im Platon
yorumlaTUldan bag1ms1z olarak, kendi
ba~ma ve kendi metinler:yk: ele alma
tavnyla se~kinl~irken, onu felsefenin
ti.im probletT'IIcrin.m kaynag1 olarak m~
dem Plaiolicu:uk. SOz konusu Platoncu-
luk, bi.irun bir felsefe tarihinin, ama ozel-
likle de Ronesans soruas1 di.i~i.incenin
tarihinin Platon'a di.i~i.ibni.i~ dipnotlar-
dan ibaret oldugunu one si.iren ~agda~
di.i~i.ini.ir Alfred North tWhitehead'te en
yi.iksek noktaya ula~1r.
platonik [Yun. platonikos; Lat. platonikus;
ing. platonic; Fr. platonique].1 Cinselligi
olmayan, cinsellikten bi.iti.ini.iyle annm1~
bir tutku, nesnesini yetkin bir varhk ola-
rak goren ideal a~k; 2 Dnli.i Yunan filo-
zofu Platon'a, Platon'un felsefesine ozgi.i
olan ir;in kullamlan s1fat.
i~te bu baglamda, ii\San zihninden ba-
gunsi7. bir ger~eklik kabul ettigi i~in rea-.
list olmakla birlikte, bu ger~ekligi idea
ya da kavram cinsinden tammlayan ve
bilginin konusu olan yetkin, de~~mez,
z.amand1~1 ve bag1ms1z idealara mutlak
ger~eklik yi.ikleyen Platon'un, modem
epistemolojik idealizmden farkbhk glis-
teren, idealist anlay1~1.na Platonik idea-
lizm ad1 verilmektedir.
Buna kar~m, Platon'un, ti.imellerin,
formlann, idealann, ozlerin, gene) kav-
ramlann zihinden bag1ms1z ve d1~
di.inyadaki tikellerden ayn olarak va-
rolduklanm, degi~mez ve ezeli-ebedi
olduklarJJU, ger~ekten varolanm, tikeller,
bireysel, duyusal varhk.lar degil de, ti.i-
meller oldugunu, tikellerin ti.imellerden
pay abnak suretiyle varhga geldiklerini
ve bilginin tiilnellerin, idealann bilgi.<Ji
oldugunu dile getiren gori.i~i.ine Platonik
realizm denmektedir.
Plekhanov, Georg Valentinovich. 1856-
1918 ydlan arasmda ya~am1~ olan Rus
sosyal demokrat di.i~i.ini.ir.
tMarksi.zmin Rusya'ya giri~inde olduk-
~a etkili olmu~ olan Plekhanov'a gore,
madde gori.ini.i~ten ibarettir. 0 hukuk,
adalet, siyaset ve huku~n belli bir do-
nemin i.iretim ili~ki ve yontemlerinin ge-
li~mesine bagh oldugunu soylemi~tir.
Bireylerin, devletlerin, uluslann ve n.iha-

yet tum insanh~m kurulu~u ve geli~i
minin iktisadi ko~ullara ba~h oldu~unu
iddia eden Plekhanov. Bernstein'm re-
vizyonizmine, tLenin'in bol~evizmine
~iddetle kar~1 ~lkm~tlr.
0, bununla birlikte, kultur analizinde
kaba bir materyalizmden uzak durma-
ya tizen gtisterrni~tir.
pleroma. Yunancada taml1k, doluluk an-
lamma gelen terim. Terim, gnostik koz-
molojilerde ve tYeni-Piatonculukta, hi~
bir ~eyden yoksun bulunmayan tannsal
ya da tinsel alemi tarumlamak i~in kulla-
mlml~hr.
Plotinos. Milattan sonra 205-270 y1llan
arasmda ya~am1~ ve Platon'un metafi-
zi~ini, biraz daha farkh bir versiyon
i~inde yeniden tine suren, ve ti~retisi sa-
yesinde, Platon'tm, Hellenistik ~a~da ve
bu arada Orta~a~da, hem Hristiyan fel-
sefesinde ve hem de islam felsefesinde
etkili olmaya devam etti~i, unlu Yunan
filozofu.
Felsefesinde, tPiaton'un Drolet'te yer
alan lyi ldeasyla ilgili gtiru~lerinden
yola <;lkan Plotinos, Platon'un iyi ideasJ-
ru tannla~hrrm~ ve varolan her~eyi
Tann'dan ba~layan bir turum ya da
sudiir sureciyle a~klam~hr. 0 da, llpk
Platon gibi, maddi dunyarun, surekli ola-
rak de~i~ti~i i~in, ger~ek olamayaca~tnJ
du~unur.Yalmzca de~i~meyen bir ~ey
ger~kten var olabilir. Bundan dolay1, bu
de~~meyen ger~eklik, Platon'un da gtis-
termi~ oldu~u gibi, maddi dunyadan
farkh ve ayn olmahd1r. Bu varhk ise,
Plotinos'a gore, Tann'drr.
0 Tann hakk.Jnda, Tann'run bu dunya-
daki her~eyi a~h~mt stiylemek dt~mda,
hi~bir ~ey stiylenemeyece~ini iddia eder.
Tann bu dun yay a~h~t, maddi dunya-
run titesinde bulundujl;u io;in, maddi,
sonlu ve nihayet btilunebilir olan bir var-
hk de~ildir. Madde, ruh ve zihinden her
biri de~i~ti~i i~in, o ne madde, ne ruh,
ne de zihindir. Plotinos'a gtire, Tann,
insan zihninin du~unceleriyle smrrlana-
mayaca~mdan, insarun diliyle ifade edi-
lemez. Duyulanrruz da ona ula~amaz.
Plotinos io;in Tann'ya ula~manm tek
Pliitarkhos 691
yolu, rasyonel aklyuriitmeden ya da du-
yusal bir tecrtibeden, deneyden ba~m
SIZ olan mistik bir vecd hali i~ine girmek-
tir.
Tann'nm btihinuyle saf ve basil oldu-
~unu, Tann'da kompleks hi~bir ~ey bu-
lunmadJ~tnl belirtmek, Tann'nm Mut-
lak Birlik oldu~una i~aret etmek i~in,
Plotinos Tann'dan Bir diye stiz eder. Bir
olan Varhk olarak Tann tammt,
Tann'nm de~i~medi~ini ve dolaysyla
O'nun yaralllmam~ ve btilunemez ol-
du~unu gtisterir. Zira Tanr1 de~i~se, bti-
lunebilse ya da yarahlm~ olsa, birlijl;ini
kaybeder. Plotinos'a gore, Tanr1 bir ol-
du~u i~in, i~inde ya~adt~1m1z duyusal
dunyadaki ~eyleri yarabnt~ olamaz.
<;:Unku yarabna bir eylemdix ve her
eylem bix de~i~me halini zorunlu kdar.
Bundan dolay1, Tanr1 a~kmd1r, 0 her
turlu du~unce ve varh~m titesindedir.
O'na ne tiz, ne varhk, ne de ya~am yuk-
lenebilir. <;:unku butun bu aymmya da
yuklemler bir ik.ili~e yol a~arlar. Oyley-
se, Tanr1 hakkmda, yalmzca O'nun bir,
btilunemez, degi~mez, ezeli ve ebedi ol-
du~unu, var h~m titesinde bulundu~u
nu, kendi kendisiyle hep ayru kaldl~tnl,
O'nun i~in ge~mi~ ya da gelecekten stiz
edilemeyece~ini stiyleyebiliriz. Plotinos,
i~te bu durumda dunyanm yaradth~m
ve varolu~unu a~1klamak i~in, felsefe ta-
rihinin ilk turum ti~retisini geli~tirmi~
tir.
Pliitarkhos. Orta Platonculu~un, M. 6.
45-20 yllar1 arasmda ya~am1~ olan
tinemli du~unuru, ahlak~ ve tarih~isi.
Tarihle ilgili ~ah~malar1 yaxunda, Pla-
ton'un eserleri uzerine ~erh ya da yo-
rumlar yaz~ olan filozofun du~unce
si, tizu itibariyle eklektik bir nitelik ta~u.
Buna gtire, yalmzca Platon'dan de~il,
fakat Peripatetiklerden, Stoahlardan ve
tizellikle de Yeni-Pythagoras~dardan et-
kile~ olan Plutarkhos, Orta ve Yeni
Akademilerin k~kuculu~unun bir so-
nucu olarak, kuramsal spekulasyonun
imkaru ya da yaran stiz konusu oldu-
~unda ku~kucu bir tav1r alm1~, ve
a~km olanla salt sezgiye dayanan bir
692 Poin~are, Henri
dog-n1dan temas iizerinde 1srarh olarak
Yeni-Platoncu felsefeye c;1kan yolda
onemli bir adJm olu~turmu~tur.
Poincare, Henri. 1854-1912 ylllan arasln-
da ya~am1~ olan iinlii Frans1z matema-
tikc;isi, tniihendis ve filozofu. Temel
eserleri: La Science et Hypothese [Bilim ve
Varsay1m), La Valeur de la Science [Bili-
min Degen] ve Science et M~thode (Bilim
ve Yontem].
Bergson ve James'la ayn1 zihniyeti
payla~an ve bilimin, ilke olarak birta-
klm sonu~lann aksiyomlardan c;tkarttl-
masl suretiyle mekanik_bir tarzda kuru-
labileceg-i dii~iincesine kar~1 ~1kan
Poincare, dii~Linceyi mekanilcle~tirme
giri~imlerine kar~1 c;dop, sezgi, yaratJ.a
d ii~iince ve kendilig-indenlig-in onemini
vurgulam1~t1r. 0, bu c;er~eve ic;inde, uz-
la~uncJ bir gorii~ benimsemi~ ve meka~
nig-in yasalann1n uzla~1mlardan ba~ka
bir ~ey olmadJg-JnJ dile getirirken, bir
'uzla~Jm'ln insan ruhunun ozgfir bir ya-
rahSI oldugtanu savunmu~h.lr. Bir yasa,
pozitivistlerin one siirdug-u gibi, deney-
lerin bir ozeti olursa, bilirn adanurun
rolii gozlemlerini kaydetmek ve ozelle-
mekle slnJrlanmJ~ olur; o, Poinare'ye
gore, bu durumda duyarh bir makine-
den ba~ka bir ~ey olamaz. Fakat yasalar
birer uzla~1m, par~aaklann hareketle-
rinden soz etmek i-;in kurdug-umuz bir
dil olursa, bilim adam1, bir makine deg-il
de, ger~ek bir yarallc1 olur.
Bilimin nesnellig-ine ilk bak1~ta zarar
verir, bilimi ~iirin bir lllrii h!line getirir
gibi goriinen bu og-retiyi tsg-rencilerin-
den bazdann1n idealist bir dog-rulruda
geli~tirmi~ olmalanndan yak1nan Poin ..
care, bilim gorii~iinde uzla~lmClhg-ln
ve empirizmin bir sentezini yapmaya
~ah~ml~ ve uzla~Jmln, ozgiir bir yarah
olsa bile, keyff olmadJg-uu gostermeye
~ah~m1~br. 0, deneyin bilim adam1na
yol gostermek suretiyle, uzla~un1n se~i
minde belirleyici bir rol oynad1g-uu dile
getirmi~ ve nesnellig-in, bilim adamlan-
n1n olu~turulan uzla~1m1n iistiinlug-u-
ne duyduklan inanan sonucu oldug-u-
nu soylemi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, Poincare bilimsel ya-
salaran, bir oyunun istendig-i gibi, uzla-
~un yoluyla deg-i~tirilecek kurallan ol-
madlg-Jnl soyletni~tir. Zira bir oyunun
kurallaruun dog-rulanabilmesinden ya
da yanh~lanabilmesinden soz edilemez.
Oysa bilirnin kurallan, ondeyi giiciine
sahip olduklan, ondeyide bulwtduklan
siirece ve olc;iide eylem kurallan haline
gelirler, ve ondeyilerin yanJJ~!anabilme
ye ac;1k olduklan unutulmamahdu.
Yani, deneysel hipotezler yalruzca uzla-
~unlar olmay1p, onlann bili~sel ve pra-
tik bir deg-eri vard1r.
Empirik bir genelleme, ilke olarak hep
yeniden gozden gec;irilebilir oldug-u i~in,
bilimde mutlak kesinlig-e ula~mak
miimkiin olmasa bile, Poincare'ye gore,
en az1ndan birc;ok duru1nda yuksek bir
olas1hk derecesine ula~ahr. 0 matema-
tiksel fizikte uzla~Jmlann onemli bir rol
oynadtkJarJnJ, ba~lang1c;ta deneysel bir
genelleme olan bir onermenJn daha
sonra yanb~lanmaya ac;1k olmayan bir
uzla~1m hAlini alabildig-ini soyler. Bu-
nunla birlikte, bilim ~eyler arasmdaki
ili~kilerin bilgisine ula~maya ~ah~1p,
ondeyide bulwtur, onun baz1 ondeyileri
yanll~lan1rken, bazdan kesin sonu~lu
bir bi9mde olmasa da dog-rulatur. Bili-
min, oyleyse, tiimiiyle uzla~unlardan
meydana geldig-i, i-;sel h.ltarbhk sag-lan-
dJg-Jnda, her sistemin en az dig-eri kadar
i~ goreceg-i, Poincare'ye gore, hic;bir ~e
kilde iddia edilemez.
Ona gore, dog-a bilimleri bilgimizi arth-
rabilir ve bu art1~ deneysel genellemele-
rin test edilmesi yoluyla sag-larur. Bilim,
bilgideki bu arb~ sayesinde, dog-a ya da
fizild diinya hakk1nda hakikate, birta-
kun dog-rulara ula~may amac;lar. Yine
bilim., en onemlileri dog-arun birlig-i ve
basitli~ kabulleri olan birtalwn kabulle-
re dayarur. Buna gore, evrenin par~alan
aras1nda, canh bir bedenin par~alan ara-
sndaki kar~d1kh ili~kiye benzer bir
kar~ll1kb ili~ki oldug-u onceden varsa-
ydJr. Dog-arun basitlig-inin varsayllmas1
ise, iki ya da daha fazla genellemenin
stsz konusu olmas1 d urum unda, bwtlar

arasmda bir se~im yapllabilece~i ve se-
~timdeki yol gosterici o~enin ise, basitlik
olaca~1 anlamma gelir.
Bilim, Poincar~'ye gore, bize kesinlikle
~eylerinin ozi.ini.in bilgisini vermez.
Ona gore, bilimsel bir teori bize 1s1run,
elektri~in ya da ya~amm ne oldu~unu
soyleme iddiasmda bulundu~u zaman,
verebilece~i her~ey kaba ya da yakla-
~lk bir resimdir. Bilim yoluyla elde etti-
~imiz bilgi, ~eyler arasmdaki ba~lantl
lann bilgisidir.
poiesis. Yunanca i..iretim, meydana getir-
me; i.;sel de~il de, harici bir hedefe, d1~sal
bir amaca yonelmi~ davram~ tarz1 anla-
nuna gelen terim. t Aristoteles'te, phronesi-
se oldugu kadar, praxise de z1t olan, ve
amaa bir ~ey meydana getinnekten
ba~ka bir ~ey olmayan davram~ ti.iri.i.
Polanyi, Michael. tDescartes'la ba~lay1p,
tViyana <;cvresi di.i~i..ini.irlerine kadar
uzanan tarihsel sure~ it;inde savunuJmu~
olan 'nesnel ve kesin bilgi ideali'ne ~id
detle kar~1 ~1kan ~agda~ bilim felsefecisi.
Bilimin kendisine baghhk duydugu-
muz bir inan~lar sisteminden ba~ka hi~
bir ~ey olmad1g1ru one si.iren Polanyi,
bilimin a~anmas1 soz konusu oldu-
gunda, d1~salc1 bir yakla~1m1 benimse-
mi~tir. Ba~ka bir deyi~le, bilimin kendi
i~ manng1yla degil de, i~inde yer ald1gt
-tarihsel ve toplumsal baglama dayandi-
nlarak a~tlklanmak durumunda oldugu-
nu one si.iren M. Polanyi'ye gore, bilim
adam1 toplumsal bir varhk oldugu it;in,
bilimin bir sosyolojisi olmak gerekir.
Ote yandan, Polanyi'ye gore, ti..im bilgi
ti.irleri gibi, bilimsel bilginin de, akli ve
ak1ld1~1 ogeleri vardu. Ba~ka bir deyi~
le, bilim dedigimiz bilgi ki.imesi, akli,
dile getirilebilir, fonni.ile edilebilir olup,
bilimsel metinlerden ve ders kitaplann-
dan ogrenilen at;~k bilgiyle ustadan veya
hocadan ogrenilirken, metinlerde yer al-
maylp, dile getirilemeyen z1mni bilgiden
meydana gelir. Bunlardan a~ bilgi bir
~eyin ne oldugunun bilgisidir, buna kar-
~m zunni bilgi, bir ~yin nasd yapdaca-
gmm, nas1l icra edile~ bilgisidir.
Bilimin istendigi 7.aman her insan tara-
Popper, Karl Raimund 693
fmdan tekrarlanabilecek olan deney ve
gozlemlere dayand1g1 yaygm gori.i~i.ini.i
onaylamilkla birlikte, bunun, bilimin
yalruzca ~ok ki.i~uk bir boli.imi.ini.i te~kil
ettigini savunan Polanyi'ye gore, bilimi
salt deneylerinin tekrarlanabilirligiyle
a~1klamak yanh~ olur. Bilim, ona gore,
bi.iyi..ik ol~i.ide bilirn adamlanmn egitim-
leri Slrasmda i~selle~tirdikJeri zunnf bil-
giye dayarur.
Bilim adam1 bu zunni bilgiyi, bagh bu-
lundugu ara~t1rma geleneginin ustala-
nndan ogrenir. Ke~if yapmak, Polan-
yi'ye gore, o konuda k~ifte bulunmaya
kanalize edilmi~ olmay1 gerektirir. Bilim
deneylerinin tekrarlanabilirligine daya-
rur, fakat bu durum ke~ifler i~in ge~erli
degildir, zira k~if tekrarlanamaz bir
~eydir. Tekrarlanamayan bir ~ey olarak
k~if, rasyonel kurallara indirgenemez.
Yalruzca di.izel\lilik gosteren, tekrarlana-
bilen bir ~yin kurallaruun olabilecegini,
dolay1s1yla biricik olarun bir yonteminin
olamayacagm1 soyleyen Polanyi'ye gore,
i~erigi ke~iflerde aranmak durumunda
olan bilimin kesin ve degi~mez bir yon-
temi olamaz.
Popper, Karl Raimund. Bilim ve siyaset
felsefesiyle ugra~m1~ olan, 20. yuzy1hn
en onemli di.i~i.ini.irlerinden biri. Temel
eserleri: The Logic of Scientific Discovay
[Bilimsel Ke~fin Manbg1], Conjectures
and Refutations [Smama ve Yarulmalar],
Objective Knowledge (Nesnel Bilgi], The
Poverty of Historicism [Tarihsidligin Se-
faleli] ve The Open Society and its Enemi-
es [A~1k Toplum ve Di.i~manlan].
Bilim Felso/.si: Popper'm felsefeye yaph.-
gt ilk bi.iyiik ve onemli katla, bilime bir
smn ~ekme problemine getirdigi yeni
~ozi.imden olu~ur. Onun zamaruna dek
kabul edilmi~ olan goru~e gore, bilim
ti..imevanm yontemiyle se~kinl~ir, yani
bilim sonu~lanna, manllksal analiz yeri-
ne, gozlem ve deney yontemiyle ula~sr.
Buradaki bi.iyi.ik gi.i~li.ik ise, ~udur: Ne
kadar ~ok ve uzun si.ireli gozlem yap1l-
m1~ olursa olsun, eldeki veriler sirur-
lanmaml~ bir genellemenin, tiimel bir
onennenin dogrulugunu saptamak i~in
694 Popper, Karl Raimund
hijjbir zaman yeterli olmayacakhr. Orne-
gin, Tum kargalar siyahhr' ~eklindeki
suurlanmam1~ bir genellemenin dogru-
lugu, bu dtinyada ~imdi varolan ve ge-
lecekte varolacak olan tum kargalan hi(j-
bir zaman gozlemleyemeyeceguniz i(jin,
kamtlanamaz. Bu ise, bizi ~u endi~e ve-
rici, kajjuulmaz sonuca gottirtir: Bilim,
yalruzca dogamn dtizenliligine duydu-
gumuz inan(jla varolabilir ki, bunu da
tammlamak ve kamtlamak, goriinti~te
olanaks1zd 1r.
Popper, i~te bu durumun bir sonucu
olarak, Slrurlanmarru~ genellemelerin,
deneye dayanan ttimel onermelerin
dogrulanamayacaklarnu savunur, ancak
bir yandan da bunlann yanh~lanabile
cegine i~aret eder. 'Tum kargalar siyah-
hr' genellemesi hijjbir zaman dogrulana-
masa bile, beyaz tek bir karga, onu
yanh~lamaya yeter. Popper'a gore, bi-
limde belirleyici olan yanh~lamad1r.
0, bilimin, belirli tlzel ko~ullar altmda
gozlem1enen ya da gozlemlenecek olan
a~asandan, her zaman tehlike i~nde ol-
du~unu savunur. Bilimsel teoriler, Pop-
per'a gore, gozlemler beklentilerle uyu~
madl~l takdirde, terkedilmeye ya da
degi~tirilmeye mahkumdur. Buradan,
hijjbir bilimsel teorinin, ne kadar fiOk test
ve smamadan ba~anyla ge(jmi~ olursa
olsun, asla kesin sonujjlu olarak dogru-
lanamayacagl sonucu jjLkar. Bu sonut;,
Popper'a gore, bilim tarihi tarahndan da
dogrulanmaktad1r: Newton fizigi gibi,
dogrulugu test edilmi~ ve geni~ bir bi-
(jimde kabul gormti~ olan bir teori bile,
revizyondan kurtulamarru~hr. Bilim,
hi(j ku~ku yok k.i, teorilerini gel~tirebi
lir, onlan tum testlerden ba~anyla ge(j-
mi~ olan yeni kuramlarla degi~tirebilir.
Ancak bilim, hijjbir zaman dogayla ilgili
olarak kesin, degi~mez ve mutlalt dog-
rulara ula~m1~ oldu~unu iddia edemez.
Karl Popper'a gore, bilimsel bilgilerimiz,
tarihte ~imdiye kadar, yanh~lamaya yo-
nelik tum sistematik gjri~imlere kar~m
ayakta kalabilmi~ teoriler y1gamndan
ibarettir.
Siyaset Felsefesi: Popper, toplum ve siya-
set felsefesi alamnda ttarihsicilige ve
tholizme yonelik sert ele~tirileriyle tin
kazanm1~hr. Tarihsel geli~menin yasa-
lan ya da ilkeleri bulundu~unu, bu yasa
ya da ilkeleri bildigimiz takdirde, insan-
hk tarihinde gelecekte olup bitecek olay-
lan, hpk1 bir astronomun ay ya da
gtine~ tutulmas1ru onceden dogru tah-
min etrnesi gibi, onceden do~u tahmin
edebilecegimizi savunan gorii~ olarak
tarihsicilige ~iddetle kar~1 filkan Pop-
per'a gore, insan toplumunu olu~turan
sistemde ondeyiye yer yoktur; (jiinkti,
burada geli~meyi belirleyen temel et-
kenlerin ba~mda, jjevremize ve i(jinde
bulundugumuz ko~ullara nasii kar~lltk
verecegimizle ilgili kararlar gelir. Buna
gore, omegin teknolojinin (jagda~ top-
lwn tizerinde bu kadar btiytik bir etki
yapacak gti(j haline gelebilecegi, bir ytiz-
yll once hijjbir ~ekilde tahmin edilemez-
di. Popper i(jin, se9m ve sorumluluk bi-
reylerindir, bundan dolay1, '0yeleri ister
istesin, ister istemesin, toplum bu ~ekil
de gel~mek zorundadar' demek i(jin ye-
terli dayanag1m1z asia olamaz.
Siyaset felsefesi)!le toplum goru~leri,
bilimin dogasma ili~kin ara~tiJ'malanna
slkl slk1ya bagh olan ve ozellikle Apk
Toplum ve Dii~nranlarr adh eserinin ikin-
ci cildinde tMarks'1 yogun bir bi(jimde
el~tiren Popper'a gore, Marks'm go-
rti~leri bilimin dogas1yla ilgili yanh~
bir kabul ya da onyargiya dayanmakta-
dtr. Marks kendisini, toplumu konu
alan bir bilim adam1, topluma, onun
nasal i~ledigini ve geli~tigini anlamak
amac1yla, yansiZ ve onyarg1s1z olarak
yakla~an bir ara~tmnac1 olarak gor-
mti~tti. Marks'a gore, toplumlar de~~
mez, statik varhklar degildirler; toplum-
lar degi~mektedir ve toplumlardaki bu
degi~me, yasas1z olmay1p, degi~menin
yava~ olan h1zmdan dolaya, tarihe ili~
kin ara~brmalarla ortaya filkanlabilecek
yasalara uygun olarak gerjjekle~ir. Bu
(jer(jeve i9nde, Marks, tarihi konu alan
ara~tumalar sayesinde, tfeodalizmin
nasal kapitalizmi do~urdugunu, insan-

hk tarihindeki bir evre olarak kapitaliz~
min nas1l geli~ip, daha sonra }'lkllacagl-
n anlayabilecegimizi savunur. BWla
gore, bilimsel sosyalizmJe tarihsel yon
tern ortu~me ktedir. Popper i~te bu
I dlkJan i~in, bilimsel de~ldir. Ve Karl
noktada, Mark.s'1n bilimin nihai ve de-
gi~mez dogrulan ke~fettigine, bilimin
dogrulann1n zorunlu ve ka~1rulmaz ol-
duguna buyuk bir gu~le ina1un1~ oldu-
gunu belirtir.
Popper i~in boyle bir analiz, kendi i~
de iki temel yanh~a banndarmaktadar.
Ona gore, bilimsel bilginin arh~l ve ge-
li~mesinin insanJ1k tarihinde ~ok gu~lu
bir etkisi oldugu, ve bilgideki buyuk bi-
rikim ve ilerleme, Newton ve Einstein
gibi dahilerin kavray1~ ve yaratu:1hg1na
bagh oldu~ i~in, ne bilgideki arh~ ve
ilerleme, ne de bu geli~menin tarih i~in
deki sonu~lan onceden kestirilebilir.
Ba~ka bir deyi~le, bilimsel bilgideki bi-
rikim ve iler Ierne insanhk tarihinin ak-
~ru buyuk bir gii~le etkilediginden,
fakat bilimsel bilginin gelecekteki d uru
mu ya da geli~me seyri, manhk.sal ya
da bilimsel yontemlerle onceden kestiri-
lemeyeceginden dolay1, insanhk tarihi-
nin gelecekte nasd bir geli~me seyri
i~inde olacagma ili~kin olarak ondeyide
bulun1nak olanakJ1 degildir. Bu ise, teo-
rik bir tarih, yani kuramsal fizige kar~
hk gelen ya da e~deger olan tarihsel bir
topl urn bilimi imkanuun yads1nmas1
anlam1na gelmektedir. i~te bu, Poppera
gore, Marks '1n bilimsel ara~tlrman1n
dogas1ru yanh~ anlamaktan olu~an bi-
rinci yanh~1d1r.
Marks gibi, Popper da bilimsel yonte-
min toplumu konu alan ara~hrmalara
uygulanabileceginj du~unur. Bununla
birlikte, onun yontemi ve bilim anlay-
~1, Marx'm savunuculugunu yaphg1
bilim ve yontem anlay1~1ndan farkhhk
gosterir. Tarihsel ara~hrmayla bilimsel
sosyalizmi ozde~le~tiren Marxtan fark-
1 olarak, Poppern gozunde bilim, ta-
rihsel ara~hrmayla, hatta tumevanmsal
sure~lerle bile ayru degildir. Bilim, im-
gelemin, ilke olarak yanh~lanabilir ol-
mas durumunda, 'bilimsel' olan hi~
Popper, Kar1 Raimund 695
tez olu~tunna faaliyetini i~erir. Oysa,
Marks'1n, tarihsel degi~meyle ilgili de-
gi~mez diyalektik yasalann ke~fine da-
yanan iddialan, yanh~lanabilir olma-
Popper, bu baglamda, bilimin kesin ol-
madlgJIU ve olamayacag1n1, yeni veri-
ler 1~1g1nda surekli olarak revizyona
tabi oldugunu belirtir.
Karl Marksan ikinci yanh~1, bilimin
toplumun butunline uygulanabilecegi-
ni, butun bir sistemle ilgili olan yasalar
bulundugunu du~unmesinden olu~ur.
Popper, buna holistik goru~ ya da ut~
pik bir toplumsal planlama aduu verir.
Ona gore, ka~1ndmaz ve zorunlu olup,
toplumun butiinune uygulanan tarihsel
yasalara d uyulan inan~, to plum un butii-
nunun belirli bir plana gore yeruden bi-
\]mlendirilmesi ya da yapllandu11mas
gerektigi goru~une goturiir. Biitunu goz
online ald.ganda, insan faktoriinu zo-
runlu olarak gozden ka.;u-an bu yakla-
~lm, toplumun yeni ba~tan kurulmas1
ve yapllandtnlmaslnin mumkun ve zo-
run]u olduguna onceden karar verir ve
toplumun varolan yapas1n.1 kokten bir
bi~imde degi~tirir. Karl Poppera gore,
Marks'm ikinci yanh~1 da bundan, yani
onun bilimin deneme ve yarulma yonte-
mine dayand1g1n1 bir turlu goreineme-
sinden kaynaklanmaktad1r. 0, bunun
tam tersine, ozel problem]er i~in ozel
yakla~1mlann soz konusu oldugunu be-
lirtir, kurumlann kotu yonetici tehJikesi
ni en aza indirgeyecek ~ekilde duzeltil-
mesi ve geli~tirilmesini ister.
Popper ya~amay her~eyden once ve
I
her~eyin ustunde bir sorun~ozme faali-
yeti olarak gordugu i~in, sorunt;ozmeye
elveri~li olan toplumlar ister. Sorunt;oz . .
me ise, ~ozum denemelerinjn cesaretle
ortaya ab.lmaslni, sonra da bunlarm
ele~tiriye ve hatta eleme i~lemine tabi
tutulmas1n1 gerektirdigi ic;in, Popper
kar~1 onerilerin engellenmeden ortaya
atdmasma, bunlann ele~tirilmesine,
sonra da ele~tirilerin 1~tg1nda, bunlarda
ger~ek degi~iklikler yap1lmas1na izin
veren toplum bi~imleri istemektedir.
696 Poppercl
Popper, her ;e~it ahlak dli~lincesi bir
yana, bu gibi c;jzgiler boyunca orgiitlen-
m~ bir toplumun, ba~ka tiirlli orglitlen-
lni~ bir topluma oranla, sorunlann1 ~oz
mekte daha etkili ve dolay1s1yla daha
ba~anh olduguna inan1r. Popper'a gore,
teorik konularda oldugu gibi, pratik
alanda da dogru yan1tlara sahip olabile
cegimizden asla emin olamaylZ. Bundan
dolay1 da, o, yonetim bi~mi olarak de-
lnokrasiyi, a~1k toplumu savunur,
~linkii ele~tinne ve tecri.ibe etme ozgi.ir-
lli~ii en fazla demokraside vard1r. Onun
anlad1g! bi~imiyle demolaasi, yonetici-
lerin toplum problemlerine onerdikleri
~ozlimlin umut verir gibi gorlinmedigi
zaman, degi~tirildikleri bir sistemdir.
Popper'm gozlinde, iktidann kimlerin
elinde oldugundan ~ok, iktidarm ki~i
sel ~1kar ic;in oldugu kadar, toplumsal
ya da siyasal dogmalar ad1na kotiiye
kullanllmaslnln online ge~ilmesi biiylik
onem ta~lr.
Popperca [ing. Popperian; Fr. Popperien].
~a~da~ di.i~i.ini.ir Karl R. Popper'm, 1
bilim felsefesiyle ilgili goru,leri, yani
on un geleneksel tiimevanmc1 bilim an-
lay1~1na kar~1 geli~tirdigi yanh~lama
a bilim anlay1~1 ve 2 toplumsal refor
m un felsefi temelleri yle ilgili gori.i~leri,
yani holistik gorli~lere kar~1 geli~tirdi
~i, ti.im kollektif fenomenleri bireylerin
eylemlerine, ama~lanna, dii~iincelerine,
urn ut ve kar~dlkh etkile~imlerine ve bu
arada insanlar tarahndan yarahlrru$ ve
slirdliriilmli~ geleneklere ba~layan yon-
temsel bireycili~i ic;in kullarulan s1fat.
popliler kfilllir [ing. papular culture; Fr.
culture populaire; AI. populaerste kultur].
I<llsik musildyi, ciddi ve a~r romanla-
rl, ~iir, dans ve bale gibi nispeten az sa-
ydaki e~itimli insan taraf1ndan anla~l
hp estetik degeri takdir edilen liriinleri
ihtiva eden yliksek kliltlirfin tam kar~l
tl olan kliltiir; herkes, ozellikle de geni~
y1~nlar taraf1ndan kolayhkla ahmla-
nan vasati ki.iltlir lirUillerinden meyda-
na gelen sanatsal d~eri, estetik niteli~i
dli~lik kliltlir.
Esas amac1 t!glendinnek, ho~~a vakit
ge~irtmek olan, modern ya~am1n yor-
d ugu, kapitalist liretim ili~kilerinin de-
moralize edip korle~tirdit;i insanlardan
pek az bir ~aba ve konstrasyon isteyen
bu kliltlir tlirli, olumlayc bir kliltiir
olup, ger~eklikten ka~~ sa~lar.
popiilizm [ing. populism; Fr. populisme; AI.
populism us]. 1 20. ylizy1hn ba~lannda
ortaya -;tkm1~ ve burjuva psikolojisine,
i~siz bir toplum olu~turan ayd1nlann
ozenli tavnna kar~l, kli~limsenen i~lerle
ugrapn Slruflarl tiim ozellikleriyle yan-
Sitmayl ama~layan, halkta iyi ve olumlu
ne varsa gozler online sermeyi ama~la
yan edebi okul. 2 Siyaset alarunda,
planlan toplwnun alt ve orta tabakalan-
ru temele alarak yapma, bu s1nlflara hiz-
meti ama~lama, halkl zaman zaman halk
davuklugu yapacak ,ekilde on plAna c;.-
kalma tavn.
Sosyal bilimcilerin bir hareket mi,
yoksa bir ideoloji mi old u~u konusun-
da ~ok~a tartl~hklan poplilizm, erdem-
le siyasr me~ru.iyeti halkta bulan ve se~
kinlere ve se~kincili~e ~iddetle kar~1
c;.karken, siyasf hedeflere en iyi bir bi-
c;imde, politik kurumlann aracd1~1 ol-
makstzln, yonetimlerle halk aras1nda
kun.dacak doArudan bir ili~ki yoluyla
ula,alabilece~ini savunan siyasi retorik
ya da soylemi ifade eder.
Bu ~er~eve ic;inde, yak1n zamanlarda li~
ayn poplilizm arasmda bir ayJimt ya-
p1lm1~t1r. Bunlardan 1 birindsi olan
kilfilk Adam papulizmi, esnaf, zenaatkar
ve ~ft-;i gibi kli~tik lireticiler aras1ndaki
i~birli~i ve ozel mlilki yeti desteklerken,
bliylik i~letrne ve yonetimlere kar~1
c;tkar ve ister kentle~me, ister endlistri-
l~me ya da tekelci kapitalizm ~eklinde
ortaya ~ks1n, ahlill ~6klintliye yol a~tl
~lnl dli~lindligu ilerlemeye cephe ala-
rak, ge~mi~ zamarun erdemlerine donli-
~li savunur.
2 Otoriter populizm ise, halka gider ve
halktn tepkileriylc duygulanna daya-
nlrken, ku rumlan ve siyasf se~kinleri
atlay1p, karizmatik liderlere giivenir.
Buna kar~1n, 3 devrimci populizm, halkla

onun kollektif geleneginin, se~kinciligi
ve ilerleme dii~iincesini reddeden en-
tellektiieller tarafmdan idealize edilme-
sinden meydana gelir.
Porphyrios. M. S. 234-305 ytllan arasmda
ya~am1~ olan Yeni-Platoncu dii~iiniir.
tPlotinos'un eserlerine yorumlar yaz-
~ olan Porphyrios'un en onemli eseri,
tiimeller konusunu ele aldtgt isagojr'dir.
Porpyrhios, bu eserinde, be~ tiimel ko-
nusunu, cins, tiir, aymm, tiirsel aytrun
ve ilinek kavramlanm sistematik bir
tarzda incelemi~, fakat cins ve tiirlerin
ger~ek varhklar rru yoksa salt zihinsel
yapunlar mt oldugu, onlann ger~ekseler
eger, cisimsel mi yoksa cisimsel olma-
yan bir yaptda mt oldugu ve nihayet,
on1ann duyusal varhklardan ayn olarak
mt, yoksa duyusal varhklarda mt varol-
dugu sorulanru ele almayacaguu belir-
terek, Orta~tagm iinlii tnimeller kavgast-
na giden yolu a~tmt~ttr.
Porphyries, pratik ve din! ogelere, Plo-
tinos'a k1yasla lfOk daha onem venni~
olan bir dii~iiniirdiir. Felsefenin nihai ve
en yiiksek amacmm ruhun kurtulu~u
oldugunu soyleyen filozofa gore, ruh,
dikkatini a~ag1 olandan daha yiiksek
olana dogru ~evirmek suretiyle annma-
nm yollanm aramahdtr. Bu ~er~eve i~tin
de, annmamn yolu, ~ilecilik ve Tann'ya
ili~kin bilgidir.
Porphyrios agaca [Os. ~cerei Porfiryus;
l.ng. tree of Porphyry; Fr. arbre de Porph-
yre; AJ. baum des Porphyrius]. Aristote-
l.es'in mantlk kitaplanna giri~ olarak
lsagoji admda bir kitap yazmt~ olan
Porphyrios'un, ger~ekligin ve kavram-
lann diizenini veya onlann nastl diizen
kazandtklanm gostermek iizere tasarla-
ml~ oldugu aygtt; en yiiksek cinsten,
tiirsel ayuunlarla boliinemez tii.re ula-
~an ve bu arada be~ tiimeli i:irnekleyen
ve a~tklayan ~ema.
Aristoteles'in kategorilerinin mantlksal
ve metafizil<.sel i~erimlerinin sonucu
olan soz konusu yapt ya da ~mada, iki
yana dal veren bir aga~ en yiiksek cins-
ten yola 9kar ve bu cinsi (Cisimsel ve ci-
simsel olmayan toz diye) iki alt cinse
post-endustriyel toplum 697
boler. Bu ~ekilde boh.inme si.irec:inde, en
altta boliinemez tiir olarak insan varhgt-
na eri~ilir. Buna gore, insan varhgt, aga-
cm a~agtya dogru uzanan sol dallan a It
alta birbirine eklendiklerinde, oliimlii,
akdh, duygulu, canh ve cisimsel varhk
ya da toz olarak tammlanabilir.
Poseidonius. Orta Stoa'mn, M. b. 135-51
ytllan arasmda ya~ama~ olan etkili dii-
~iiniirii. Gorti~lerinde takdcahkla, gi-
zemciligin bir sentezini yapmt~ olan Po-
seidonus, Stoact tbirciligi siirdiiriirken,
bir yandan da bir Varhk dereceleri anla-
yt~l geli~tirmi~tir.
post-. --den sonra anlamma gelen Latince
onek. Buna gore, post oneki, bile~ik bir
terim meydana getirmek iizere, bir d u-
rumu, yaptyi veya olu~umu, ikinci ola-
rak da bir ak1m1, yakla~tmt tammlayan
bir sozciigiin online gelebilir. Her iki
durumda da, eski yaptdan veya bir on-
ceki akundan birtaktm unsurlar i~erse
de, ~ok biiyiik ol~iide yeni ve farkh bir
olu~um ya da yakla~tmt tammlar.
postooendiistriyel toplum [1ng. postindust-
rial society; Fr. socitte postindustrielle).
Temel ilgi, en ba~at m~gale/hedef ve
en ge~erli deger olarak bilginin miilkiye-
tin yerini aldtgt ve toplumsal dinamizm
ve giiciin ilk ve temel kaynagt haline
geldigi toplum tiirii.
Unlii sosyolog Daniel Bell'in 1973 ydm-
da yaytmlanan The Coming of Post-
industrial Society [Postendiistriyel Toplu-
mun Zuhuru] adh eseriyle giindeme
gelen, modern toplumlann enfonnasyon
toplumlan olarak goriilmeleri gerektigi-
ni imleyen terimin tammladtgt posten-
diistriyel toplumun ozellikleri, veya en-
diistri toplumundan endiistri sonrast
topluma ge~ildigini g5steren en onemli
emareler ~unlardtr: 1 Toplum en fazla
ve tiimiiyle bilgi ve yeni bilgi iiretimi
iizerinde odaklamr. 2 Bilgi toplumda ye-
niligin biricik anahtan ve orgiitlerunenin
modeli ya da temelidir. 3 Tanm ve
imalat sektoriindeki iiretim toplumdaki
i~giiciiniin biiyiik bir boliimiinii kendi-
ne ~ez, ama hizmet sektorii (egitim,
sagW<. kamu hizmeti) hakjm hale gelir.
698 post-Marksizm
4 Ycpyeni bir i~bolumiinde tnerkezi yer
teknisyen ve profesyonel kadrolar tara-
hndan i~gal edilir. Ba~ka bir deyi~le,
bilgiye dayanan meslek kii1neleri suuf
yaptlan ic;inde egemenli~i ele ge~irir. 5
Teori toplum uzerinde daha dolayuns12
bir bi~mde, aJabildi~ine etkili hale gelir.
6 Teknolojik degi~tne ve soz konusu de-
gi~tnenin toplumsal etkisi c;ok belirgin-
le~ir. 7 Karar venne siire~lerinde, ahlili
ya da kiilturel geleneklere dayah sezgi-
sel yontemlerin yerini bilimsel yontem-
ler ahr.
post-Marksizm [lng. post-Marxism; Fr.
post-Marxisme]. Ozde Marksist bir duru-
~u benimsemekle birlikte, klasik ya da
ortodoks Marksizmi ~ok oneanli ol~iide
reddeden Bah Marksizmi veya felseli
ogeleri daha gii~lii Marksizm. Sadece
Marksizme de~il, fakat tarihteki de~i~
meleri ayncabkb bir fail ya da ozgiil bir
struf yoluyla a~1klayan her politik hare-
kete kar~l tavlr alan, sozde bilimselle~
tirilmi~ bir o~reti olarak Marksismin
indirgemeci ve antidemokratik oziinii
s~rgulayan post-Marksh:m, Markstm go-
rii~lerinden ilham almakla birlikte, eko-
nomik tdeterminizmi ve proletaryayt
evrensel ozgiirle~tirici sm1f olarak goren
yakla~1m1 reddeder.
Hannah +Arendt, Theodor +Adorno,
Jiirgen tHabennas, Ernest tLadou, Alai-
ne Touraine gibi dii~iiniirler tarafmdan
temsil edilen post-Marksizm bugiin ra-
dikal demokrasinin savunuculu~unu
yapmaktad1r.
postmodem [tng. post-modem; Fr. postmo-
derne). 1 Kiiltiir diinyastrun, modem
diinya ile ilgili yayg1n bir kotiimserlik
ve televizyon, popiiler kiiltiir ve seyahat
tiiriinden dikkati, insan ya~mlntn ~im
disi, ~u aru d1~1nda kalan tiim donemle-
rinden uzakla~tlran ara~lann yo~unlu
guyla belirlenen donii~iimii sonucunda
ortaya ~1kan kiilturel ko~ullan betimle-
mek i~in kullantlan s1fat.
2 Post-modern Slfah, yine transenden-
tal karutlara, transendenlal bir bak1~ a~l
stna kar~1 ~xkan; dakik ve sorunsuz tem-
sil olarak dil gorii~iinii, tekabiiliyet~i
do~ruluk anlay1~1ru reddeden; tiim za-
1nanlar ic;in gec;erli evrensel kategori,
iJke ve aynmlara, tnodem bilimi, Bah
akhnt me~rula~hran iistanlatLlara ku~
kuyla bakan; sozde tarafstz akhn tahak~
kiitniine kar~l koyan; ozerk ozneyi c;o-
ziind iiren anti-te1nelci, anti-ozcii ve
anti-realist felsefeyi tantmlar.
postmodemist Marksizm [lng. postmo-
dernist Marxism; Fr. postMarxisme post-
ruoderniste]. Avrupada bindokuz yiiz
seksenli ylllarda geli~tirilen, ve postmo-
demli~i, Bah toplu_mundaki bir evre ola-
rak de~erlendiren Marksist anlayt~.
Postmodernizm.i ileri kapitalizmin k iil-
tiirel manh~t olarak goren bu anlayt~,
kapitalizmin geli~me siirecinde, her biri
belli bir teknoloji tiiruniin hakimiyetiyle
belirlenen ii~ evre saptar. Bu evrelerden
Marks tarafmdan analiz edilmi~ olan bi-
rinci evre, piyasa kapitalizmi olup, o
buhar tnakinalarllW'\ belirledi~i bir tek-
nolojiye dayan1r; bu evrenin kiiltiirel kar-
~&bg&, poshnodernist Marksizme gore,
sanatsal realizmdir.
Kapitalizmin geli~mesindeki ikinci
evre, Lenin ve Luxemburg tarahndan
analiz edilmi~ olan tekelci ya d a emper-
yalist kapitalizmdir. Teknoloji a-;1s1ndan
elektrik giiciiyle karakterize olan bu ev-
renin kiiltiirel mant1~1, sanatsal moder-
nizmdir. Kapitalizmin teknolojik a~tdan
I950li, kiiltiirel a9dan ise I960.h ylllar-
da ortaya 9kan ii-;iincii evresinin hakim
teknolojisi, elektronikle niikleer giice da-
yarur. SOz konusu tiiketim kapitalizmi-
nin veya ~okuluslu kapitalizmin kiiltii-
rel kar~d1~1 ise, posbnodemizmdir.
Posbnodernist Marksizme gore, ileri
kapitalizmin soz konusu kiiltiirel manb-
~lrun oo temel yonii vardtr. Buna gore,
postmodernizm her~eyden once, yiik-
sek kiiltiirle ticari kiiltiir ya da pop kiil-
tiirii aras1ndaki geleneksel s1n1rlan orta-
dan kaldtnr. Bu done1nin insanlannda,
tarihsel bir ~er~eve i~inde dii~iinme ye-
tene~i giderek azabr ve te~el soylem ya
da iistanlablar kaybolur. lnsanlar tarih-
lerinden giderek soyutlarurken, tarihi,
siyas hareket ya da ideolojilerin projele-
riyle de~il de, televizyondaki a-;k otu-
rumlarla algllarlar.

Postmodemist Marksizme gore, ileri
kapitalizmin kiiltiirel manhgmm ikinci
bir yonii, kiiltiirle toplum arasmdaki
ili~kide ortaya ~tkar. Ba~ka bir deyi~le,
bu donemde postmodern kiiltiir toplu-
mu istila eder. Buna gore, tiiketim kiil-
tiirel terimlerle tammlamrken, kiiltiiriin
kendisi de hi~ olmadtgt ol~iide e~ya
la~tmhr. Sanat eserleri piyasa gii~leri
ne tabi olurken, meta ya da e~yalann
reklarru da, onlann birer sanat eseri ol-
d ugu soylenerek yapthr.
post-modernizm [ing. postmodemism; Fr.
postmodernisme]. Kapitalist kiiltiirde, ya
da daha gene! olarak Batt diinyasmda,
yhminci yiizy.hn son ~eyreginde, resim,
edebiyat, mimari, v. b. g., giizel sanatlar
alanmda ve bu arada ozellikle de felsefe
ve sosyolojide belirgin hale gelen hare-
ket, aktm, durum veya yakla~un.
Postmodemizm teriminin oncelikle
sanat alanmda ortaya ~tkttgt dikkate
ahndtgmda, onun Ierne! ve belir Jeyici
ozellikleri arasmda, bu konuda her ne
kadar tam bir uzla~tm olmasa da, ~u
unsurlar yer ahr: 1 Bi~im i~erik tartl~ma
st soz konusu oldugunda, postmoder-
nizm vurguyu i~erikten bi~im ya da
iisluba kaydmr. 2 Pasti~e. kokten bir bi-
~imde farkhhk gosteren baglam ve tarih-
sel donemlerden se.;ilen iislup ogeleri-
nin bir araya getirilmesine onem atfeden
postmodernizm, buna uygun olarak dii-
zenliligi, manhk ve simetriyi yads1r; <;e-
li~ki ve kan~tkltklan ho~lamr.
3 Bir ironi duygusuyla birlikte, ben bi-
lincinin yogunla~masmt temsil eden
postmodemizm, 4 sanatla giindelik
ya~am arasmdaki strurlan silme, elit ve
popiiler kiiltiirle, farklt sanat bi~imleri
arasmdaki geleneksel aymmlan a~ma
arzusuyla se~kinle~ir. 5 Postmodemizm
sanatsal iiretimin ozgiinliigt;ne ~iddetle
kar~t ~tkarken, ger~ek sanat eserinin da-
hilerin iiriinii oldugu tezini ytkar ve sa-
nahn salt yinelemeye dayah bir faaliyet
olabilecegini vurgular. 6 Buna bagh ola-
rak, eklektizme, aktararak soylemeye,
yapmlt ve raslanhsalhga onem veren
postmodemizm, 7 metnin yaraltctst ola-
postmodernizm 699
rak tyazann otorite ve iktidanna mey-
dan okur. Ba~ka bir deyi~le, poshnoder-
nizmde tmetnin kendisi yazardan,
yazar bireyden daha iist bir konuma
yerle~tirildigi i~, yazarm amact veya
niyetinin ne oldugunu bilmenin hi~bir
onemi kalmaz.
Biraz daha ozel bir anlam i~inde ise,
postmodernizm 8 modernlige yonelik
~iddetli bir ele~tiri ve saldmyla karak-
terize olur. Bilindigi iizere, modernlik
tarihe insanhgt bilgisizlikten, batt! itikat
ve irrasyonalizmden kurtarmayt vaad
eden ilerici bir gii~ olarak girmi~tir.
Oysa, yirminci yiizYJIIIl ikinci yansmda,
modernligin sicili iki diinya sava~t. Na-
zizmin yiikseli~i. gerek Dogu ve gerekse
Batt'daki toplama kamplan, soykmm,
diinya ~apmda bunahm, yerel sava~lar,
v.b.g. ile olaganiistii bozulmu~tur.
Biitiin bunlar modemizmin ifade etligi
ilerleme fikrine duyulan inane a~mdiT
mt~ttr. Postmodernizm, i~te bu baglam-
da modernligin yarathgt her~eyi ele~ti
rir: Bah Uygarltgt'run yarathgt deneyim
birikirni, sanayil~me, kentle~me, ileri
teknoloji, modem ulus devleti. Posbno-
demizm, yine aym ~er~eve i~inde,
biitiin modem onceliklere, kariyer, bi-
reysel sorumluluk, biirokrasi, liberal de-
mokrasi, ho~gorii, hiimanizm, e~itlik~i
lik, yanstz i~lem ve siire~ler, gayrf ~ahsi
kurallara kar~t ~tkar.
9 Postmodemizm modemligin ahlaki
iddialanna, modem oznede temellenen
evrensel bir ahlak dii~iincesine, ozellik-
le de tyararctltk ve tbireycilik diye ifade
edilen etik anlayt~lara ~iddetle ka~t
~tkip, bir 'oteki etigi'nin savunuculugu-
nu yapar. 10 Postmodemizm siyasi, dini
veya toplumsal nitelikli biitiin kiiresel,
her~eyi kucaklayto diinya gorii~lerine
itiraz eder. 0 tMarksizmi, Hristiyanh-
~ tfa~izmi, Stalinizmi, tliberalizmi,
fslAmiyeti ve tmodem bilimi, v. b. g.,
bunlann hepsini birden aym kefeye
sokar ve biitiin bunlarm sozmerkezci,
a~kin ve biitiinsell~tirici iistanlattlar
olduklannt s6yleyerek, hepsini elinin
tersiyle iter. Ba~ka bir deyi~le, postmo-
700 postmodemizm ~e~itleri
demizm 11 1nodern ~ag1n tum me~ru
la~un Cl soyle1 nlerine, tis tanlatdanna
kar~1 ~1k1~1, bilginin ge~1ni~te temellen-
dirildigi bttyiik oykiilerden ku~ku duy~
may1 ifade eder. Ornegin, evrensel akl1n
kohnemi~ dii~iince kahplan, bihl iti~
katlar iizerindeki ilerici zaferiyle Aydn-
lanma ve bu arada evrensel devrimci
s1n1f olarak proietarya gorii~iiyle Mark-
sizm, postmodernizmin kendilerine
kar~t en iyi durumda ele~tirel bir tavu
taland1g1 biiyuk anlahlardu.
Buna gore, postmodernizm i~in Mark-
sizm, 1nodemligin bask1c1 projesinin so-
nucu olan bir esareti ifade eder. LA Con-
dition postmoderne [Poshnodem Durum]
adh eserinde, bilgi ye kar~1 postmodem
tavnn bir ozetini ortaya koymayl dene
yen Frans1z dii~iiniirii Lyotard, i~te bu
bagla1nda postmodern durumu dogu-
ran iki biiyuk geli~menin srasyla, A v-
rupa toplumlann1n t Ayd1nlanmadan
beri kendilerini temellendirmek ve hakb
kllmak i~in kullandlldan ti.im me~rula~
tlncl soylemlerin ~oku~u ve ge~ersizle~
mesiyle birlikte, geleneksel kiiltiirun ye-
rini alan enfonnasyon teknolojisinin,
yeni bir uzmanl1k turiiyle birlikte yiikse-
li~i oldugunu one surmii~tiir.
Poslmodemizmi karakterize eden, bu-
nunla ilintili bir diger ozellik de, 12 fel~
sefenin, insanhgan bilim araahg1yla
ger~ekl~k ilerici ozgurle~imini ve
evrensel olarak ge~erli insan bilgisini
ogretebilmek i-;in ihtiya~ duyulan birli-
gi insana temin edebilecegi du~uncesi-
ne yoneltilen ~iddetli salduadu. Post-
modemizm, 13 tevrenselcilige ka~1
9~, genel ge~er, evrensel bir bilgiye
ve ttemelcilige yonelik ~iddetli bir ele~
tiriden ba~ka, 14 tek, degi~mez, evren-
sel bir akd yerine, ~itli akdlann var~
lu~undan soz ebneyi, ve 15 bilginin
goreliligini ve baglama bag1mhhgm1
vurgulay1p, akd, hakikat ya da burun-
luk yerine, Wittgensteina tdil oyunla-
nndan soz etmeyi ihtiva eder.
16 Yine,poshnodemizm, tilerleme du-
~uncesine kar~1 ~tk1~1IUn bir sonucu
olarak, bugiinun ~ten, modemin
modem oncesinden iistiin oldugu dii-
~iincesine kar~1 ~1kar. Koy liin un k1r ha-
yati yerine entellektiielin karma~1k,
kentli ha yat tarzLru tercih etmeyi red de~
der. 17 Doga bilimleri, insan bilimleri,
toplum bilimleri, sanat ve edebiyat ara-
Slnda bir s1n1r Qzgisi ~ekilemeyeceg:ini
savunan postmodemizm, bir yandan
klisik dii~iincenin yaphg1 goriinu~
gen;eklik aynmnu reddederken, akade-
mik disiplinlerin geleneksel kala tanimla-
nrun ve kategorizasyonlannn modemli-
gin bir kahntlSI oldugunu one surer Ve
disiplinlerarasdag1n onemini vurgular.
18 Posbnodemizm tarihe dii~uk bir
statu atfederken, g~1ni~i bilme ve tem-
sil etmeyle ilgili ara~hnnalara ku~kuyla
bakar ve tarihin bildik, tarud1k fonnlan
yerine mikroanlatdan ge~irir. Yerel ve
bolgeseJ mekinlara oncelik verir. 19
Postmodemizm teori ve hakikat kav
ramlanna da ~iipheyle bakar. Postmo-
dem di.i~uncede teori, belli bir mesafeyi
korumak anlamtnda masum de~ildir;
hakikat ise, tarafs1zhk ve nesnellik bag-
lamnda naif bir ~ey olmarun -;ok uza-
gandadu. 20 Posbnodernizm temsili bir
sahtekirhk olarak goriirken, demokrasi-
ye de buna bagh olarak ~upheyle bakar.
Buna gore, posbnodemizm bir~ok yeni
siyasi ve toplumsal hareketi destekler,
partizanca ve dogmatik tav1rdan ziyade
-;ogulculugu ve ho~goruyu savunur.
post-modemizm ~e~itleri [lng. varifties of
postmodernism; Fr. van.ltis du postmoder-
nisnre ]. Sanatsal, kulti.irel, toplwnsal, fel-
sefi postmodemizmlerden saz etmek
dogru ve mWnkun olsa da, tum bunlann
son -;oziimlemede iki ayn postmodemiz-
me indirgenebilmesinin sonuru olan
postmodemiz.m saruflamasL
Bu snuflamaya go~, postmodernizler-
den birincisi, modemlik ve Aydinlan-
maya ili~kin felsefi el~tiriden meydana
gelen postmodemizm, ikincisi ise sanat
ve kulturdeki postmodem egilimlerle
-;agda~, postmodem toplumlar arasmda
bir bag kuran, postmodemligi Bah top-
. lumundaki bir evre olarnk goren post~
modemizmdir.

Ba~ka bir deyi~le, bu iki postmoder-
nizrnden felsefi postmodemizm olarak
tarumlayabilecegimiz birincisi, moder-
nizmin entellektiiel evrenine ili~kin ra-
dikal ve ku~kucu bir felsefi ele~tiriden
meydana gelmektedir. Aydmlaruna pro-
jesini hedef alan bu postmodemizm tiim
tarih felsefelerini reddedip, Bah felsefe-
si ve metafiziginin temel kategorilerine
meydan okur.
Toplum ve kiiltiir teorisi a.;::Jsmdan
postmodemizme kar~ahk gelen ikincisi
ise, postmodernizmi Batt toplumundaki
bir evre olarak goriir ve postmodem kiil-
rur ve toplumsal ili~kilerin, burjuva ide-
olojisi ve degerlerinin ondokuzuncu yiiz-
ytl liberal kapitalizminin hakim fikirleri
olu~una benzer ~ekilde, r;agda~ kapita-
lizme kar~ahk geldigini one siirer.
post-modemizmin dogu~u [ing. birth of
postmodemisnr; Fr. naissance du posmoder-
nisme]. Batman yinninci yiizyalda fela-
ketler getiren tarihine bir tepki olarak
geli~en ve tAydanlanrna sonrasanm tiim
iistanlahlanndan kopu~u simgelerken,
tfenomenolojiyle tvarolu~r;ulu~u ozne-
ye ili~kin nostaljik felsefeler olarak
mahkum eden postmodernizmin dogu-
~unda dort neden ya da olu~umun r;ok
etkili oldugu soylenebilir.
Bunlardan birincisi, 1 hir; ku~ku yok ki,
t Aydmlanmaya hemen ti.im y6nleriyle
kar~a r;akan postmodemizmin Aydmlan-
madan kopu~unun, Nietzsche, Heideg-
ger, tyapasalcahk ve postyapasalcahgm
tantihtimanizm.i ve ozneye yonelik ele~
tirisi tarafmdan hazulam~ana i~aret
eder. Bilindigi iizere, postmodemizm
Aydmlarunamn temel tez ve kabullerine
ka~a ele~tirel bir tavar ahr ve, doga bi-
limlerinin evrensel ger;erlilik iddialanyla
bu bilimlerin somutla~tardaga arar;sal,
nesnelle~tirici ve indirgeyici akdcahga
kar~a r;akarak, Aydanlanrna akalcahgamn
uygarl_a~hnca misyonunu ku~kuyla kar-
~aJar. l~te postmodernizmle onun soz
konusu ku~kucu ve el~tirel tavnrun or-
taya r;aka~mda, +Nietzsche ve Heidegger
gibi filozoflarla yapasalcahk ve postyapa-
salcahk gibi akamlarm, Aydmlanrnaya
belirleyen en temel oge olarak hiimaniz-
postmodemi2:min dogu~u 701
me kar~t sergiledikleri antihiimanizmle,
modern dii~iincenin ozneden hareket
eden epistemolojisine ve ozne-nesne di-
kotomisine kar~a geli~tirdikleri ozneye
yonelik ele~tiri belirleyici bir rol oyna-
ma~hr.
2 Postmodemizmin dogu~unda ikinci
olarak, A vrupa'run yirm.inci yiizyaldaki
siyasi tarihi r;ok etkili olmu~tur. Bu tarih,
her~eyden once iki biiyiik diinya sava~a
na, fa~izmin Almanya, italya ve lspan-
ya'daki yiikseli~ine, Avrupa kaynakh
somiirgeciligin gerisindeki modern ve
aydanlannu~ A vrupahlann A vrupah ol-
mayan boylara ya da barbar kom~ulan
na uygarhk gotiirme giri~imlerine, so-
miirgelerin sozde uygar devletlere kar~a
verdikleri kurtulu~ sava~lanna ve hep-
sinden onemlisi, ba~ta Yahudiler olmak
iizere, alb anilyon insarun sistemli bir bi-
r;imde ve bilimsel usullere uygun olarak
soykm.m.dan ger;irilmesine taruklt.k et-
mi~tir. Biitiin bu olumsuz ve beklenme-
dik geli~meler, Batman tilerlemeciligine,
iyimserligine ve kendisinin barbarhgm
antitezi oldu~ inancma golge dii~iiliip,
modemizmin sorgulamnasma neden
olarak, postmodernizmin dogu~unda et-
kili olmu~tur.
3 Postmodemizmin dogu~unda onemli
bir rol oynayan iir;iincii bir etken de, bu
kez hem tarihsel ve hem de entellektiiel
bir faktor olarak, Marksizmin kaderidir.
Postmodernizmin baka~ ar;asmdan mo-
demizmin aynlmaz bir parr;asam olu~
turan Marksizm, teoriden pratige dogru
olan evrimini yirminci yiizyalda tamam-
lanu~ ve sosyalist rejimlerin resmi ogre-
tisi hiline gelmi~tir. Bununla birlikte, bu
evrim, insam ozgiirle~lirme, insamn ya-
bancala~masma son verme ve insanhga
kurtanna iddiasayla ortaya r;akan Mark-
sizmin baslaa, totaliter re;imlerin temel,
doktriner dayanaga oldugunu goster-
mi~tir. Bunun karuta ise, partiden ahlan
entellektiieller, ar;dan toplama kamplan,
Stalin donemi katliamlan, Macaristan'm
1956, <;ekoslavakya'nm da 1968 yabrida
Sovyetler Birligi tarahndan i~gali, <;in'de
kiiltiir devrimi ada altmda gerr;ekle~tiri
len zorbahk ve a~mhklardar.
702 poslmodemizmin ele,tirisi
Buti.in bu geli~tne1er posttnodernist
di.i~i.ini.irlere, Dogu'nun Bah'dan daha
masu1n olmadlglnl, daha dogrusu Dogu
ve Bab'run modemligin iki ayn yi.izi.i ol-
dugunu, ~u farkla ki Ball kapitalizminin
ekono1nik rasyonalizasyonunun yerini
Do~u'da bi.irokratik rasyonalizasyonun
ald1g1n1 gosterdigi i~in, postmoderniz-
min dogu~unda bir kilometre ta~1 mey-
dana getirir. Ba~ka bir deyi~le, Marksiz-
min en az1ndan uygulamadaki apat;1k
ba~ans1zhg1, postmodernizmin ~iddetle
kar~1 t;lkhgl Ayd1nlanma projesiyle mo-
demizmin iflaslJUil kesin ve nihai bir ka-
ruh oldugu it;in, postmodemizmi hazu-
layan en onemli etken ya da evrelerden
biri olmak durumundad1r.
Bir tavu ya da ak1m olarak postmoder-
nizmin dogu~unda, dordunci.i olarak,
sanat alan1yla sanat teorisindeki geli~
meler olduk~a onemli bir rol oynaml~
hr. Bilindigi i.izere, modemizm genelde,
A vrupa tarihinin Ronesans 'tan itibaren
olan donemine kar~1hk gelmekle birlik-
te, sanat alan1nda modemizm yirminci
yii2yd1n ilk yans1nda ortaya t;lkan ve
daha ~ok forme) yenilik ve anlallmlann
pe~inde ko~an Ki.ibizm, Fi.iturizm, DI-
~avurumculuk, Dadaizm, Gert;eki.isti.i-
ci.ili.ik gibi ak1mlarla Sinulanml~lU'. Bu
~erc;eve it;inde modemizm, ornegin ede-
biyat alan1nda Marcel Proust ve James
Joyce, 1niizik alan1nda Arnold Schoen-
berg, mimaride ise Le Corbusier gibi
ishnlerin eserlerinde ifadesini bulur.
i~te bir a~1dan modernizme kar~1 bir
tavn ifade eden postmodemizmin do-
gu~unda, sanatsaltnodernizmin bir an-
lamda ba~ans1zhg1, formel ya da sanat-
sal yeniliklerin yarat1c1 ya da sanatsal
anlamdan yoksun yenilikler olarak kah-
~~ ve onun siyasr arlamda kurulu di.i-
zenle bi.itiinle~mesi etkili olmu~tur.
postmodernizmin ele~tirisi [tng. cn"ti-
cism of postmodernism; Fr. critique du post-
rnodemisrne). Yirmind yi.izydm son .;eyre--
ginde sosyal bilimlerde ve ozellikle de
felsefede oldukt;a etkili olan postmoder-
nizmin sadece ele~tirdigi, ylkbg1, ku~
kuculug ve yunt~a nedir bilmez
olumsuz tavn nedeniyle tenkid edilmesi.
Buna gore, postmodernizm her~eyden
once sadece ele~tiriyi ve ba~kaJd1ny1
kutsad1g1, salt olumsuz bir tavu sergile-
digi i.;:in ele~tirilmi~tir. Normatif bir
~er~eveden, saglam bir ilkeden, hakild
bir adalet yorumundan yoksun ele~tiri,
postmodemizme yonelik hi.icuma gore,
bi.itiin ay1nmlan ortadan kalduu, ezen~
le ezilen, tahakki.im edenle edilen ara-
Slnda hi~bir lark gozetemez. Boyle bir il-
kenin yoklugunda, postmodemizm.in
sergiledigi ko~ulsuz farkJd1k politikas1
birtak.Jm gi.i~li.iklerle kar~1 kar~1ya kahr.
Tenkide gore, sadece evrenselligin reddi
veya farkhhga sayg1dan tutarh bir poli-
tika ti.iretmek mi.imki.in degildir.
Buradan da anla~llacag1 i.izere, post-
modemizm pozitif bir siyaset goru~i.i ol-
mad1g1, on un politik gi.indemi belirsiz
kald1g1 gerek~esiyle ele~tirilmi~tir. Bu
baglamda, o salt y1k1C1 old ugu ve her-
hangi bir sosyal, politik ve etik sistemi
mi.idafaa edebilmek i-;in hi~bir temel
saglayamad1g1 ve dolay1s1yla sosyal de-
gi~meye ciddi bir takb getiremedigi
i~in ele~tirilmi~tir. Belli bir politikaya
baglanmay1 kendisine yasaklayan post-
modemizm, bu tavnyla varolan gi.ice
dayah bask1c1 rejimlerin muhaliflerini
silahs1z b1rakt1g1 i~in tenkid edilmi~tir.
Bu gori.i~ a~1S1ndan bir siyasete bag Jan~
mak veya elkin bir polilik angajman i~in
ge~erli ru~ir neden bulamamak, sati.iko-
nun kabuli.ine ve hatta me~rula~tlnhna
Sina goruri.ir. Dahas1, postmodemizm,
ku~kuculuguyla kaba kuvvet ve adalet
aras1ndaki ayanm1 bulanikla~hrd1g1 ve
fa~izme entellektuel teselli ve destek
saglad1g1 i~in ele~tirilir.
Ve nihayet, posbnodemizm enlellektu-
ellerin imtiyazll konumlaruu korumaya
yonelik bir son savunma ~abas1 olarak
degerlendirilmi~lir. Buna gore, o, ki.ilti.i-
rel arenadaki geleneksel temellerini ve
imtiyazh konumlanru koruma tela~1na
di.i~en entellekti.iellerin son ve umutsuz
bir manevras1ndan, he~eyi kendileriyle
birlikte ate~e alma t~ebbi.islerinden
ba~ka hi~bir ~ey degildir.

post-modemizmin soykiitugii [ing. gene
ology of postnrodemism; Fr. geneologie du
postmodernisme]. Yakla~ak olarak 1970'1i
yallarda zuhur eden kiiltiirel bir hare
ket, felsefi bir akun olarak postmoder-
nizmin onciilerini belirtmek i;in kulla-
mlan terim.
Biiyiik ol;iide yeni ve yenilik;i olan
pek ;ok yakla~am gibi, postmodernizm
de biitiiniiyle yeni bir hareket, yepyeni
bir dii~iince akum olarak goriilemez.
Postmodernizm bu baglamda ;ok fark-
h, hatta birbirlcriyle ;att~an egilimler-
den, miistakil filozoflardan miras ahnan
kimi unsurlann bir bile~imi, bu unsur-
lann daha iist diizeydeki bir sentezi ola-
rak goriilebilir.
Buna gore, postmodemistler I Bah
Marksizmi'nin tHorkheimer, t Adorno
ve Marcuse gibi etkili temsilcilerinden
modern bili min bir mit ve t Aydmlanma
dii~iincesinin de totaliter ve tahakkiim-
cii oldugu dii~iincesini ahrlar. Postmo
dernizm, yine aym ;er;eve i.;inde,
+Frankfurt Okulu'nun ele~tirel teorisiyle
birlikte, bizi ara;sal aloldan, modern tek-
nolojiden ve medyamn tiiketim toplu-
munda oynadaga rolden ku~ku duyma-
ya ;agmr. 2 Postmodemizm, ikinci
olarak, Frans1z tyapasalcdagmdan hii-
manizm el~tirisini, ozne ve yazardan
ku~ku duyma tavnm miras ahr. Yapa-
salcalann ba~lathga, ozneden sonra, ya-
zann da oliimiinii co~kuyla ilan etme
hareketinin siirdiiriiciisii olur. 3 Postmo
demizmin nescp ;izgisinde, +Nietzsche
ve tHeidegger onemli bir yer i~gal eder.
Postmodemistler de, bpkt Nietzsche ve
Heidegger gibi, evrensel bir hakikat ve
akbn, evrensel ahlaki deger ve ol;iitlerin
imkamndan ku~ku duyarlar; iyi ve kotii
gibi temel ahlaki terimlerin yeten;iz,
hatta gereksiz olduklaruu, insanlarm
'anlama' baglammda, oznel ve birbirle-
riyle .;ah~an yorumlar geli~tirmekten
oteye gidemeyeceklerini vurgularlar.
4 Postmodemizm, tHusserl ve fenome
nolojiden de, ki~isel bilgiyi yeniden ele
alma, ge;mi~ten giiniimiize gel en 'ders-
ler'den ku~ku duyma ve sozmerkezci
postmodemlik 703
diinya gorii~lerini reddetme tavnm
miras ahr. 5 Postmodemizmin empi-
rizm, evrenseld bilim, rasyonalite ve
mekanik nedensellige yonelik el~tirisi
nin temelinde ise, hi; ku~ku yok ki,
thermeneu tik yer ahr. 6 Postmodemiz-
rnin soykii tiigiinde yeri olan bir ba~ka
hareket de, romantik harekettir. Buna
gore, postmodemistlerin fanteziye, duy
gulara, co~kulara, metafizik, kutsal, eg-
zotik, ilkel ve sarad1~1 ~eylere yonelik
yogun ilgilerinin temelinde, onlann gii-
zellik, iyilik ve hakikat baglammda ev-
rensel hi;bir ol;iit bulunmadagma one
siiren Romantiklerden aldLklan ilham
yer almaktadar.
7 Ote yandan, postmodemizm oznenin
ademi merkezile~mesinde onemli bir
ugrak olan tvarolu~;uluktan, antihli-
rnanizmi miras alar. 8 Yine, postmoder
nizm otoritenin ve sistematik bir balo~
a.;asmm sorgularunasa, farkb, hatta ;eli
~ik perspektiflere ho~goriiyle bakalmasa
tavnm, tanar~izmle payla~ar. 9 Posbno
demizm, nihayet, kendiligindenligi, ev-
rensel olana ka~1 yereli vurgulama, kit-
lelerle ldtlelerin gosterdigi ki~isel, ozel
direni~i idealizmi etme egilimi bakumn-
dan da, popiilizmden etkilenmi~tir.
postmodemlik [ing. postnwdernity; Fr.
postmodemite!). ~agda~ ve ileri endiistri
toplumlarmm ula~m1~ olduklanna ina-
ndan yeni durum, ;ag ya da ko~ullara
i~aret etmek amacayla kullamlan genel
terim. Posbnodemligi belirleyen ;ok sa-
yada ozellik, temelde dort ana ba~hk al-
unda toplanabilir.
Bu ba~hklardan birincisi, 1 toplumsal
a.;adan postmodemizmi ifade eder. Bi-
lindigi iizere, endiistril~meyle, kapita-
lizmin ekonomik sistemi, toplumsal sa-
mflar sistemini dogurmu~tu. Bu, her ne
kadar toplumsal yapmm ve toplumsal
farkhla~mamn en onemli ogelerinden
biri olsa da, posbnodem toplumlarda
pek biiyiik bir onem ta~amaz. Toplum-
sal at;~dan posbnodemizmde, toplumsal
yapa daha fazla par.;alanma~ olup, fark-
hla~mada, smaflara ek olarak, cinsiyet,
ya~ ve etnik ozellikler etkili olur.
704 postmodem topluan
2 Ote yandan, poshnodern1igi ki.iltl.1rel
a~1dan degerlendirdigunizde, bir~ok go-
rti~l.1n en oneulli rolii, ki.ilti.irel faktorlere
verdigini gorti yoruz. Buna gore, postmo-
. demligi ki.ilttirel at;:~dan belirleyen oge-
ler, ki.ilti.ir endtistrilerinin giderek artan
onemi, gtindelik ya~anun estetizasyonu,
ki1nligin gelenekJer yoluyla degil de, bi-
reysel set;]m ve tercihler yoluyla kurulu-
~u, v. b. g.dir.
Buna kar~1n, poshnodernligi, 3 ekono-
mik a~1dan karakterize eden ~ey, bilgi-
sayarla~m1~ bilginin i.iretilnin temel
giici.i durumuna gelmesidir. Buna gore,
bilgisayarla~m~ bilginin geli~mi~ top-
luinlardaki i~gi.iru kompozisyonu i.ize-
rinde yogun bir etkisi vardu. Ba~ka bir
deyi~le, fabrika ve tanm i~~ilerinin sa-
YlSl d i.i~erken, profesyonel, tekn.ik ve
beyazyakah i~~i say1smda bir arh~ goz-
lenir. Yine, poshnodern toplumlarda,
lizellikle ~ok uluslu ~irketler soz konusu
oldugunda, yahnm kararlan ulus dev-
letinin denethninden ~1kar.
Siyasi a~1dan postmodernlik ise, 4 ki~i
sel giri~im, pazar egilimi, rekabet ve
kendine gi.iven gibi erdemlerin geli~ti
rilmesine dayanu. Yine, postrnodernlik
basklc1 btittinci.ili.ik ve bask1c1 bir siya-
set anlay1~1 yerine, ~ogulru ve a~1k bir
demokrasi i.izerinde durur.
Ve, postmode1nlik, nihayet, Aydinlan-
mayla birlikte di.i~i.ini.ilen ilerleme di.i-
~iincesinin yerine g~en olumsalhk ve
~okanlamhhk bilinciyle ifade edilebilir.
postmodern toplum [ing. postmodern so-
ciety; Fr. societe postmodeme]. Bilgisayar,
enformasyon, bilimsel bilgi, ileri tekno-
loji ve benzeri ogelerle belirlenen top-
lum ti.iri.i. He~eyden once, teknolojinin
yarattag1 imajlann ve bilgi ~ag1n1n top-
lumu, kontroli.i bilgisayarlarda olan ve
teknokratlar taraflndan yonlendirilen
toplum.
ihtiya~lann da teknokratlar tarahndan
yarahld1g1 bu toplumda, bireyler kamu
gi.ici.in i.in etkisi yle etkisizle~tirilmi~ler
dir. Ote yandan, postmodem toplumda,
belirleyici ogeler, ki~isel ho~gori.i, arzu
ve ti.iketici bir kitlenin varhgadn. Ti.ike-
tim kaygllanrun e~itlik ilkesinin on i.ine
ge~tigi bu topltunda, ti.iketim doruk
noktas1na ula~m1~tlr. Ote yandan, post ..
1nodern toplu1nun tercihlerinde Bah soz
sahibi olup, yonlendirici gi.i~ medya ve
ileti~i1n ag1d1r.
postiila [Yun. aitema; Lat. postulaturtr; Os.
mukaddmre, kaziyei rnuselleme; ing. postu-
late; Fr. postulat; AI. postulat). Belli bir
disiplinin temel ilkeleri.
Posti.ila, tiim disiplinlere ortak olan,
manhk yasalan tiiri.inden temel ilkelere
kar~1hk gelen taksiyomlardan, belli bir
disipline ozgi.i olan ilkeler olmak bak1-
m1ndan farkhhk gosterir. Bu baglamda,
posti.ila, formel bir manhksal ya da ma-
tematiksel sistemde, kendisine temel bir
kabul olarak ihtiya~ duyulan, kan1tlan-
1nadan ve apat;:~k bir ~ey olarak kabul
edilen onerme anlam1na gelir. Su halde,
manbksal bir karutlama olmadan dogru
kabul edilen, fakat kendisinden, tutarh
hir manhksal sistem olu~turan ba~ka
onermelerin tiiretildigi onermeye, so-
nu~lanyla dogrulanan hipoteze, bir
ara~tuma ya da ~ah~man1n sistemli bir
tarzda ger~ekle~tirilebilmesi i~in one si.i-
ri.ilen ya da dogru kabul edilen varsayi-
ma posti.ila ad1 verilir.
post-yap1salc1hk [ing. post-structuralism;
Fr. post-structuralisme ). 1960h yallarda
Fransada ortaya ~kan ve i.inli.i lsvi~reli
yap1salc1 di.i~i.ini.ir Ferdinand de Saus-
sureun, bir temsil pratigi olarak dilden
ziyade, anlamh ve anlam veren bir fe-
nomen olarak dil gori.i~i.ini.in analitik
i.mkanlann1 geli~tirmeyi ama~layan fel-
sefi ak1m, entellekti.iel hareket.
tSaussureun, dilin, kendine yeter ol-
masa da, kendinden-kailn bir sosyal ger
~eklik, gostergelerin iki boyutunun, d1~
diinyadaki bir ~eye gonderim yerine,
birbirine baglanabilen bir ~ey oldugu;
sozci.iklerin, dild1~1 di.inyadaki bir ~eye
gonderimde bulurunadan bir ~yler an-
latabildigi tezinden yola ~ postyapl-
salcllar, bi.iti.in dillerin ve dilden dog an
felsefe, ideoloji, bilim benzeri fenomen-
lerin, diger toplumsal fenomenler kar~l
Slnda saruld1g1ndan daha bi.iyi.ik bir

ozerklige sahip bulundugu ke~fi kar~l
Slnda heyecana kap1lm1~lard1r. Bununla
birlikte, yap1salc1 gelenegin veya ayru
anlama gelmek iizere, bilimsel Saussure
okwna veya yorumlanrun soz konusu
onemli sonu~lar1n anlam1n1 gozden ka-
~lrd1g1n1 ifade eden postyap1salc1hk,
tbilitncilige ka~1 koymak amac1yla ge-
lenek d1~1 filozoflara, omegin Nietzsche
ve tHeidegger gibi dii~iiniirlere ba~vur
mu~tur. Nitekim, tNietzschenin Fouca-
ulfya, Heideggerin tDerridaya sagladl-
S' ciddi destek, dilin ve dilden dogan
bilumum fenomenlerin ozerkligini orta-
ya koyan sonucu teyid ettikten ba~ka,
yeni sonu~lara gotiirmti~tiir. Buna gore,
bireysel sozdikler ba~ka sozciik ve me-
tinlerden izler ta~1r; bilin~d1~1n1n etkisi-
ni gozler oniine serer; soylemde ge~en
bir unsur olarak iktidan yans1hr. Soz-
ciiklerin dild1~1 diinyarun ~e~itli ve~he
lerini dii~iinceye ta~1d1klan arhk dii~ii
niilemez.
Michel tFoucaull, Jacques +Derrida,
Giles tDeleuze ve Felix tGuattari gibi
dii~iiniirlerin temsil ettigi postyap1salc1-
bk, ~u halde, her~eyden once, insan oz-
nesine ili~kin bir ele~tiriyi it;erir. lnsan
bilimlerinin temel amac1n1n, insan1 olu~
turmak olmay1p, onu ~oziindiinnek ol-
dugunu one siiren ve son otuz yala
kadar insaru anlamaya katkada bulunan
baz1 temel kavramlan yap1bozuma ug-
ratmak isteyen postyaptsalahk, tarih-
selciligi ele~tirip, tarih it;inde, bir ut;tan
digerine uzanan belli bir orgti ve rasyo--
nalite oldugu gorii~iine kar~1 ~akar. En
onde gelen postyapasalcr dii~iiniirlerden
olan Foucault tarih soz konusu oldugun-
da, ilerleme tikrinden kesin olarak uzak
d ururken, Derrida tarihte son bil' nokta
olamayacag1 gorii~iinii benimser.
O~iincii olarak, bir anlam ele~tirisiyle
ortaya ~tkan postyap1salchk, onenneler-
le gert;eklik aras1nda bir tekabiiliyet ili~
kisi bulundugu g6rti~iine kar~l ~1k1p,
gosteren ya da g05tergelere biiyiik onem
verir.Yap1 kavranuna kar~1 ~1kan, bili-
r11in statiisii ile birlikte, betimleyici ya da
t;oziilnleyici herhangi bir dilin nesnellik
potansiyalite 705
iddiastnl sorgulayan postyap1salc1hk,
anlamdan ba~ka felsefeyi de ~iddetle
ele~tirir. 0, dogrulugu, metnin arkasln-
da veya i~lnde goren ya p1salc1hktan
farkb olarak, okuyucunun katk.lSlnl vur-
gular ve okuyucuyla metin aras1ndaki
kar~1hkh etkile~imi iiretkenlik olarak
degerlendirir.
Bir iiriiniin pasif bir bi~i.tnde tiiketilme-
si olarak dii~iiniilen okuma eyleminin
degerini kaybettigini savunan yakla-
~lm, bunun yerine okuyucunun perfor-
mansuu ge~irir ve dolay1s1yla dogrulu-
ga giden yeni ya da sapa bir yol onerir.
Postyaplsalclhk i~te bu ~er~eve i~inde,
ozne/ yazann, bilinci a~lga ~lkardlktan
ba~ka, dogrulugun da tek otoritesi ol-
dugunu dile getiren, klasik Descartes~1
boliinmez ozne anlay1~1na daha bir ~id
detle kar~l ~lkar. insan oznesinin bii-
tiinciil bir bilince sahip olmad1g1n1 ve
temelde dil yoluyla yap1landlgln1 savu-
nan postyapssalc1hk, nedensellik, ozde~
lik, ikicilik ve dogruluk gibi kavramlan
da s1kl bir ele~tiri siizgecinden getjlrir.
potansiyel [Os. kuvve; lng. potential; Fr.
potentiel, virtuel; AI. potenzial]. 1 Kapasi-
te, s1ga. Gii~ ya da k uvveye sahip olma;
gii~ uygulama ya da eylemde bulunma-
ya yetili olma; be IIi bir turd en bir ~y
olabilme kapasitesinde, gizil olma; bir
imkan olarak varolma durumu. 2 Kendi
asli dogas1ru, form ya de. oziinii aktuel-
le~tirme, ger~ekle~tirme i~sel egilimine
ya da kapasitesine sahip bulunan, ~kil
alabilmeye yetili olan ~y it;in kullaru-
lan s&fat.
potansiyalite [ing. potentiality; Fr. potentia-
lite]. Yalruzca bir giit; olarak, kuvve ola-
rak varolma d urum u. Daha once aktu-
elle~mi~ olan ve dolayts1yla bir neden
olarak eylemde bulunan bir ~ey taraf&n~
dan aktuell~tirilen, gert;ekle~tirilen
~eyin durumu, varhk tarz1.
Potansiyalite kavram1, Aristoteles tara-
flndan degi~meyi a~1klamak amac1yla,
aktiialite kavram1 yla birlikte one siiriiJ..
mii~tiir. Degi~menin onceden beri, tam
tam1na ~ekil alm1~ belirli bir cisim ola-
rak degil de, ba~ka bir cisim hiline gele-
706 pozitif
bilmeye yetili bir cisim olarak varolan
bir cismin varolu~unu gerektirdi~ini
soyleyen t Aristoteles'e gore, de~i~me
~u halde, bir potansiyel ya da potansi-
yalitenin aktuelle~mesidir.
Potansiyalite, etkin ve edilgin potansiya-
lite olarak ikiye aynhr. Do~al de~i~me
olarak da tarumlanabilen etkin potansi-
yalitede, nesnenin geli~me do~rultusu
nu belirleyen, d1~ bir neden de~il de,
nesnenin kendi i\sel kapasitesi ya da
egilunidir. Bu tur bir potansiyalitede,
nesne, akti.iel olarak, olma potansiyeline
sahip oldu~u ~y olabilmesi i~in, kendi
do~al e~ilim ve yetenekleri aracih~1yla
ger~ekle~ir. Buna kar~1n, edilgin potan-
siyalitede, nesnenin potansiyalitesi, bir
d1~ gu-; taraf1ndan, kendi do~al tur"tine
ozgu olmayan bir tarzda ger-;ekle~mek,
olaca~1ndan farkh bir ~ey olmak uzere
harekete ge.;irilir.
pozitif [Os. muspet; ing. pozitive; Fr. posit~f,
AI. pozitive). 1 Rasyonel. veya spekulatif
olanm tersine, deneysel veya deneyimsel
olan; 2 ozlerle, ideallerle de~il de, filplak
olgularla ilgili olan; 3 olmas1 gereken-
den ziyade, olaru konu alan; 4 do~u~
tan veya do~adan gelen yerine sonradan
konan; S vahye dayanan veya mistik
olan yerine, toplumsal veya ahlald ola~
6 zaman zaman da rasyonel olan yerine,
vahye dayanan; 7 olumsuz olana ka~1t
olarak, olumlu olan i-;in kullarulan sdat.
Buna gore, do~al yasa veya do~al hu-
ku~a ka~1t olarak, insani bir yasama
eylemi veya karann eseri, hukiimran ik-
tidann emirlerinin toplarru olan yasalar
butunune, insani karar ve uzla~1mlar ta-
rafmdan yarablan hukuk sistemine pozi-
tifhukuk ad1 verilmektedir. Yine, do~u~
ta.n getirilen, insan olmakJJ~U1 ozunde
varolan do~al haklarm tersine, insanlara
pozitif hukuk tara&ndan bah~edilen
haklar pozitif haklar olarak tarumlanu.
Ote yandan, konusu ideal veya tasa-
nmsal varbklar, ozler, ereksel nedenler
de~il de, zihinden ba~1mslZ olgular,
do~al fenomenler olan bilime pozi tif
bilim ad1 verilirken, speku Iatif ya da ras-
yonel bilginin tam tersine, empirik veya
deneysel bilgi de puzitif bilgi olarak ta-
n1mlan1r.
Yine, pozitivizm ad1 verilen felsefi o~
retinin kurucusu olan tComteun bak~
a\ISJndan~ metafiziksel ve spekulatif
sozde a~1klamalann tersine, olgulara
ili~kin bilimsel a-;JkJama ve betimleme
pozit~f a~rklama diye tan1mlarur. Bu tiir
a~lklan1alardan tneydana gelen ve sad~
ce insana tecrubede verilmi~ olatu, yani
~1plak olgulan ya da fenomenleri konu
alan felsefeye pozit~f felsefe derunektedir.
Deger yarguarmdan ba~unslZ olan, ol-
masi gerekeni de~il de, olaru, mevcut
durum ve ili~kileri ortaya koymay1
ama~layan analiz ise, pozit~f analiz diye
bilinir. Yine, yalnlZca belirli bir donein-
de bilim adamlan tarafrndan bilim diye
nitelenen bilginin ozellikJerini ortaya
koyan disipline veya metodoloji rurune
beti.msel metodoloji anlam1nda, poz.itif
metodoloji ad1 verilmektedir.
Din s6z konusu oldu~unda, pozitif Sl-
fatl iki farkh, hatta kar~1t anlam i.;inde
k u lla ndm1~llr. Bunlardan birincisinde,
Comte tara&ndan, pozitif evrede veya
bilim -;a~mda kendisine artik gerek kal-
madl~l du~unulen Hristiyan dinine al-
tematif olarak kurulm~~ olan pozitif din
bir insanbk dinini ifade eder. A~k1n bir
varll~a ve vahye dayanmayan, Tannrun
tahbna insarun oturtuld u~u bu dinde, in-
sanh~a tapdtr. Ahlikm on plana filkh~l
pozitif dinde, mutlak bir ozgecilik soz ko-
nusu olup, 'ba~kas1 i-;in ya~amak' tek ve
temel ilke haline ~tir. Pozitif terimi
din ba~lam1nda, ikind olarak, akJa daya-
nan rasyonel din ya da teolpjinin tersine,
son -;oziimlemede vahye dayanan ya da
dunyevi bir otorite taraf1ndan destekle-
nen bir dini tanunl amak i9fl kullanll-
ml~hr.
Nihayet, ahlak alan1nda, d1~ nedenler,
ya bana gu~ler tarafmdan de~il de, ki-
~inin iradi eylemle kendi kendisini be-
lirlemesine, ozerklik anlam1nda, pozit~f
ozgurluk ad verilir.

pozitif felsefe [Os. miispet felsefe; ing. posi-
tive philosaphie; Fr. pltilosapf1ie positive].
tComte ve tMach gibi pozitivist du~i..i
nurlerle, tKierkegaard ve tSartre gibi
varolu~c;u filozo.flar taraflndan savunu-
lan felsefe tliru.
Sozu edilen du~iinurlerin ortak yonu,
en iyi bir bic;imde Alman filozofu Hegel
taranndan omeklenen spekulatif ya da
daha c;ok n2gatiffelsefrye kar~ c;Ikmalan-
dll. Buna gore, negatif felsefe ide ya da
kavramlann a-lanmda hareket eden ve
kavramlarm ya da ozlerin t;~karsaruna
Slyla ilgilenen bir felsefedir. Bu felsefe
aktuel varolu~ alarum a~arak, gorunu-
~un gerisindeki gerc;eklige, aktuel varo-
lu~un otesindeki ozler alanlna ula~maya
c;ah~1r. Oysa pozitif felsefe kendisini ~k
tuel varolu~ alan1yla SlnJrlayan, bu alaru
duzenlemeye, onun yaratb~l problem-
lerle ba~etmeye c;ah~an bir felsefed ir.
Comtec;u anlamda pozitif felsefe, bilim
temeli uzerinde yukselen bir felsefe olup,
bilimlerle bir likte, nesnelli~ gozetir ve
aktuel varolu~ alarundan, fenomenler
duzeyinden oteye gec;menin me~ru bir
gec;i~ olmad1~1 one surerek, kendisine
bilimlerin ula~hg1 sonuc;lan sistematize
ehne ve bilimsel bir dqnya goru~u olu~
turma gorevi yukler. Pozitif felsefenin
i~i, bilimin kavramlann1 a-;tklay1p te-
mellendirmek ve bilimin yontemini ana-
liz etmektir.
Buna kar~1n, Kierkegaardc;1 ya da va-
rolu~c;u anlam1 ic;inde pozitif felsefe, ak-
tuel varolu~un, nesnel degil de, oznel
yan1yla ilgilenir. Bilimlerin ula~h~l so-
nuc;lan yoksaymamakla birlikte, insaru
ilgilendirenin esas bu olmad1guu dile
getiren varolu~-;u pozitif felsefe, aktuel
varolu~un daha c;ok oznel ve bireysel
boyutu ilzerinde durur ve oznel haki-
katleri vurgulayan bir kavramaaUa~hr
maya gider.
pozitivi.zm [Os. felsefei ilmiye; ing. positi-
vism; Fr. positivisme; AI. positivismus]. 1
Genel olarak, +modern bilimi temele
alan, ona uygun du~en ve bah) inanc;la-
n, metafizik ve dini, insanhg1n ilerleme-
sini engelleyen bilim oncesi du~unce
pozitivizm 707
iaLzlan ya da o1mlan oJarak goren
dunya goru~u.
2 Bilim felsefesinde, dogrudan dogru-
ya empirik gelenek ic;inde yer alan, ve
gozlem ve deneye dayanan pozitif bilgi
lehine metafizigi, metafiziksel speku-
lasyonu reddeden anla)'l~, ogreti.
Saint-Simon ve ozellik]e de Comte tara-
fmdan kurulan bir ogreti olarak poziti-
vizm, ingiliz tempirizminin d1~ dunyayt
sadece deneyim yoluyla bilebiJece~imiz,
her ti..ir bilginin son c;ozumlemede duyu-
deneyine dayarunak durumunda oldu-
~u tezini kabul eder. Bun unla birlikte,
da~ dunyan1n bilgisinin deneyime da-
yanmak dunnunda oldu~u tezini, bilgi-
nin tecrubede verilmemi~ olan bir ~ye
ili~kin olabilece~ goru~unu de kapsa-
yacak ~ekiJde geni~leten pozitivizm, in~
sanm duyusal alarun ustunde ve otesin-
deki bir dunyayla ilgili tum bilgi
iddialann1n kar~us1nda yer ahr. 0 fark-
h bilgi ti..irleri olamayaca~lnl, gerc;ek
ara~hrman1n empirik olgulann tasvi-
rinden ve ac;1klarunas1ndan meydana
geldi~ini one surerken, bilimin yontem-
lerinin bize fenomenlerin duzenli ard1-
~1khg1n1n ya da birlikte varolu~unun
yasalann1 verdigini, ama pozitif yon-
temlerin ~eylerin ic;sel ozlerine ya da
dogalanna hic;bir zaman n ufuz edeme-
digini ifade eder.
Doga bilimlerinin yontemlerini, yani
pozitif ya da deneysel yontemleri kulla-
narak ve bu bilimlerin ula~hg1 son uc;lar-
dan yararlanarak, fiziki ve insani' feno-
menleri ic;ine alan, butiin bir fenomenler
dunyas1nm birlik.Ji bir resmine ula~ma
ya c;ah~an, geleneksel felsefenin metafi-
ziksel soyutlamalanna ve ilkc;a~ ile Orta-
c;a~ metodolojisinin empirik gerc;ekligin
d1~1na c;1karak, fenomena) go run U~)erin
gerisinde gizli ozler, ~eylerin arkaslnda
fail ya da ereksel nedenler arama ve ide-
Jere, turlere, kavram]ara gerc;eklik yukle-
me e~ilimine kar~1 c;1kan bir akun olarak
pozitivizm, dolayuns1z alguun olgu ve
nesnelerine yonelip, olgular aras1nda va-
rolan ili~kileri, deneyim dun yas1ndaki
duzenlilik.Jeri, tecrtibenin d1~1na c;1kma-
dan ke~fetmenin onemini vurgular.
708 pozitivizmin elettirisi
Bu anlayt~a gore, insarun ~oplumsal
diinyasma uygulandtgmda, pozitif yon-
tern ya da yontemler bilginin her dahnm
ve bu arada toplumlann kendilerinden
ge~mek durumunda olduklan ard1~1k
evrelerin bir yasas1ru verir: Bu evreler
ise, Sirastyla teolojik, metafizik ve pozitif
ya da bili.msel evredir. Metafizik genel-
likle duyusal olanm iistiinde ve otesin-
deki bir diinyayt konu alan disiplin, ger-
c;eklik ya da varhgm bir biitiin olarak
tutarh ve geni~ kapsamh bir resmini
sunmaya -;ab~an felsefe dah olarak anla-
~tldtgt i-;in, pozitivizm ele~tirilerini on-
celikle bu ~ekilde anla~llan metafizige
yoneltmi~tir. Pozitivizme gore, ger-;ek-
likle ilgili olarak bilebilecegimiz her~ey,
bilim, yani doga bilimleri tarafmdan tii-
ketilir. Diinya hakkmda, doga bilimleri
tarafmdan saglanan bilgi d~mda, hi~bir
bilgimiz olamaz. insan bilgisi bilimin,
yani fenomenlere ili~k.in sistematik ara~
hrmamn strurlanru hi-;bir ~ek.ilde a~a
maz.
Felsefeye dii~en bu bilimlerin iistiine
-;ll<mak ve ger~eklige ili~k.in olarak,
doga bilimlerinin saglad1g1 bilgilerden
daha derin ve mutlak bir bilgi aramak
degil, bilimin ula~hg1 sonu-;lann sente-
zini yapmak ve bu sonu~lan sistemle~
tirmektir. Felsefe, bundan ba~ka bilimsel
ke~iflerin gerisinde yatan genel ilkelere
i~aret etmek ve bilimin insan ya~amma
olan katlolanm gostermek suretiyle, hili-
min kapsaml!U ve yontemlerini ac;Jkla-
yarak yararh bir i~lev yerine getirebilir.
Bununla birlikte, felsefe bilim i-;in soz
konusu olmayan bir bilgiye ula~ma iddi-
asmdan vazge-;melidir. Pozitif yontem-
ler tarafmdan yarutlanamayan sorular
yaruts1z btrakdmahdu.
i~te bu ~er-;eve i-;inde, giiniimiizde po-
zitivizm, bilim konusunda empirist bir
gorii~e baghhg1, toplumsal ya~ama em-
pirist bilgi modeli iizerinde bilimsel bir
yakla~tml tan1mlar. Sosyal bilimler bag-
lanunda ise, bu, insan ve toplum bilim-
lerinin yontemlerinin doga bilimlerinin
yontemlerine gore ~ekillenmesi veya
olu~turulmast; _olgularla degerlerin bir-
bir1erinden kesin olarak aymhnalan ge
rektigi ve bu yaplld1gmda, sosyal bilim-
lerin de, doga bilimlerinde ke~fedilen
yasalara veya yasa benzeri diizenlilikle-
re ko~ut toplum yasalanna eri~ebilecegi
anlamma gelir.
3 Pozitivizm, hukuk alamnda veya
hukuk felsefesinde de, bir devletin hu-
kugunun hiikiimran iktidann iradesine
dayand1gm1 one siiren gorii~e tekabiil
eder. ingiltere'de tBentham ve tAustin,
Fransa'da Leon Duguit, Almanya da Sa-
vigny tarafmdan benimsenen bu hukuk
anlay1~1, bir yandan toplum sozle~me
si, dogal hukuk teorileriyle orf v~ adet
hukukuna ait gelenekJeri bir kenara bt-
rakman&n, hukugu tum spekiilatif veya
metafizik uns~rlardan anndmna1un ge-
rekliligini vurgularken, diger yandan
da, hukugu hiikiimran iradenin belirtti-
gi emir ya da buyruklarm tiimii, idari,
yargiSal ve askerl nitelikJi emirlerin top-
lama olarak tarumlar.
4 Pozitivizm, ahlak alanmda da,
Tann'run nedensiz buyruklanrw1 belirli
eylemleri ahlaken dogru, diger bazllan-
m yanh~ eylemler yapttgm1 dile getiren
ve ayru zamanda teolojik ir6decilik veya
tannsal takdir ya da buyruk ogretisi ola-
rak bilinen gon:i~ii tan1mlar. Varolan
ahlak standardmm bir toplumda fiilen
yiiriirliikte olan standard! tarumlamas1
ko~uluyla, varolan ahlaki standart dJ-
~anda hi~bir normun olmadtgi gorii~ii
ne ise sosyolojik ahliiki pozitivizm adt veril-
mektedir.
pozitivizmin ele~tirisi [ing. criticism ofpo-
sitiuism; Fr. critique du posivitivisme].
Bilim felsefesinde bir aktm olup, bilimin
yalruzca deneyim yoluyla dogrudan
gozlemlenebilir varhklan konu alabile-
cegini iddia eden, bilimin gorevinin fe-
nomenler arasandaki ili~kileri ifade eden
genel yasa ya da teoriler olu~turmak ol-
dugunu one stiren pozitivizm aktmt ve
terimi, sosyoloji alaruna, bilindigi iizere,
Fransaz dii~iiniirii Auguste tComte tara-
fmdan sokulmu~tur. Buna gore, sosyo-
lojide Comte tarafmdan ifade edilmi~
olan pozitivizm, sosyolojinin, hpkt fizik

gibi olmast gerekhginL olt;iim ve nicele-
meyi on plana ljlkanp, fizik olt;iisiinde
bilimsel olabilece~ini, bunun it;in de,
insani yonelim ve motifleri bir tarafa bl-
rnkarak, yap1sal at;1klamalara yonelmesi
gerekti.~ini iddia eder.
l~te bu iddialarla ortaya filkan poziti-
vizm, hem bilim felsefesi ve hem de sos-
yoloji iljinde ~iddetle ele~tirilmi~tir. Bu
ele~tiriler kabaca iit; ba~hk altmda top-
lanabilir. Bunlardan birindsi, 1 bilim fel-
sefesi iljinden realist tavnn ifadesi olan
itirazdll". Buna gore, realistler, pozitiviz-
min yalmzca gozlemlenebilir fenomen-
lerin analiz edilebilece~i ve bilimsel
a9klamamn, fenomenlerin gene! diizen-
liliklerin ozelleme ya da ornekleri oldu-
~unu gostermekten olu~tu~u konusun-
daki asranna kar~1 filkarken, nedensel
aljiklamarun, fenomenlerin gerisindeki,
onlan birbirine ba~lamakla birlikte, goz-
lemlenebilir olmayan mekanizmalan or-
taya ljlkannas1 gerekti~ini savunur.
Realistler pozitivist bilim anlaya~m1
reddederlerken, birljok sosyolog ve dii-
~iiniir, bu reddiyeyle birlikte, sosyoloji-
nin bir bilim olamayaca~a tezini dile ge-
tirir. Bun a gore, sosyolojinin amaa,
fizikte ya da do~a bilimlerinde oldu~u
gibi, at;d<lama de~il de, anlamakhr.
I~te, pozitivizme yonelik ele~tiri, 2 bu
t;erfieve i~inde, toplumsal varhklar ola-
rak insanlann niyet, yonelim ve motif-
lerini hesaba katmasa gerekti~ini; soz
konusu niyet ve yonelimler ise, toplum-
sal diinya ve oznellik alamna ozgii
olup, do~al diinyay1 karakterize etme-
di~i ic;:in, do~a bilimlerinin yontemleri-
nin sosyal bilimlere uygulanamayaca~a
m dile getirir.
Oljiincii ele~tiri ise, 3 yine sosyoloji
i~den gelen bir el~tiri oh.p, sosyal bi-
limlerdeki pozitivizmin, teknik akllah-
~m bir orne~i olcgunu ifade eder.
Ba~ka bir deyi~le, +Frankfurt Okulu dii-
~iiniirleri daha fiOk Amerikan sosyoloji-
sinde gordiikleri pozitivizme kar~a filk-
ma~, sosyolojik yorumla hit;bir ili~kisi
ol~ayan, salt olgularla ve alan ara~tar
malanyla yetinen bu tiir bir sosyolojinin,
pragmatik 709
toplumu denetleme arzusunun bir yan-
Slmasmdan ba~ka bir ~ey olmad1~1JU
soy 1emi~lerdir.
pozitivizm tarh~masJ [1ng. positivism dis-
pute; Fr. discussion positiviste]. Alman-
ya'da, 1960'h y1llarda vuku bulan, sos-
yal bilimlerin mahiyeti veya do~as1 ile
ilgili tarh~ma. Pozitivistler ve ozellikle
de tPopper'in ele~tirel rasyonalizmiyle
tHorkheimer, tAdomo ve Habermas'm
tele~tirel teorisi arasmda ortaya t;akan,
insan ve toplum bilimlerinin nesnelli~i
ve de~erden ba~amsazh~1, yontemleri
ve bir sosyal bilimin toplumsal ve poli-
tik rolii ile ilgili biiyiik ihtilM.
Kavga, fiOk daha onemlisi, modem
do~a bilimlerinin diinya gorii~ii olarak
pozitivizmin, do~a bilimlerinin yonlen-
dirmesini takip etmeye ljah~an veya zo-
runda b1rakdan insan ve toplum bilim-
lerindeki yayalumyla ilgili bir biiyiik
tarh~madar.
pragmatik [Yunanca ~, eylem' anlanuna
gelen pragma'dan; ing. pragnzatiG; Fr. prag-
matique; Aim. pttJgmatisch ]. 1 Gene! olarak,
sembol ya da i~aretlere, dilsel gosterge-
lere ili~kin ara~tmna. Pragmatik, dilsel
gostergelerin birle~imlerini, salt onlann
birbirleriyle olan ili~kilerini konu alan
sentaks veya sozdiziminden, ve dilsel
gostergelerin gosterilenle olan ili~kileri
ni ara~tuan semantik veya anlam bilgi-
sinden farkJa olarak sadece gostergelerle,
yani sozciikler, deyim ya da ifadelerle
onlann kullanalma tarzlan arasmdaki
ili~kileri ara~tmr, sembolleri konu~ma
Cl ve dinleyiciler le olan ili~kileri it;inde
ele ahr.
2 Pragmatik, daha ozel olarak da, 1950
ve 1960'h ydlarda, t Austin ve +Searle ta-
rafmdan geli~ti.rilen ve sozel semboller-
le formlann kullarum ve etkilerinin fel-
seff, lingustik, sosyolojik ve psikolojik
yonlerini konu alan ara~hrma tiiriine te-
kabiil etmektedir.
3 Stfatsal anlama iljinde ise, pragmatik
oncelikle insani eylemle, insanm ilgi ve
filkarlanyla, sonra da sembol ve goster-
gelerle ilgili olmakl1~1 tammlar.
710 pragmatist doAruluk yanh~1
Praganatik terilninin soz konusu s1fatsal
anla1 n1 i~inde, ~agda~ Alman dii~iiniirii
Karl tOtto-Apel'in ki~inin kendi kendi-
siyle -;eli~mesini 1nanttksal ~eli~kiden
ayannak amac1yla, aynt zamanda prag-
matik -;eli~ki adana verdigi paradoks
tiirii pragnratik paradoks olarak bilinir.
Buna gore, pragmatik paradoks kendi
kendisiyle tutarh olmakla birlikte, daha
kurulurken yanlt~ oldugu ortaya -;akan
'Hi-;bir ~ey hahrlamayorum', 'Kafamtn
i~i bombo~' benzeri onerme tiiriiyle or-
taya -;lkar.
Yine aynt anlam i~inde, insan zihnin-
den bagunsLZ bir ger~ekligin varoldugu
nu one siirdiikten ba~ka, zihnin de bu
ger~ekligin bir par~ast haline geldigini
savunan anlay1~a; zihnin doga alan1 da-
~lnda olmadtgllU, deney ya da tecriibe
sarasanda, organizmayla dlinyanm bir
olup c;akhguu, bilginin eylem yoluyla, ey-
lemin sonucu olarak ortaya ~tkhgaru, bil-
menin ba~nh eylemle sonu-;lanan ya da
pratik gii-;liikleri ~zen hipotezlere gore,
ya da varsayunlarla hareket ebnek oldu-
~nu, dii~iincelerle bilginin, eylemin, et-
kili ve saghkh faaliyetin ara~lanndan
ba~ka bir ~ey olmadtgaru savunan gorii-
~e pragmatik realizm ada verilir.
Buna mukabil, bir ~eyin insanlar iize-
rindeki olumlu pratik etkilerinden dola~
y1 do~u oldu~unu one siirmekten mey-
dana gelen lormel olmayan yanh~.
pragmatik yanl~ denmektedir.
pragmatist do~luk anlay1~1 [lng. prag-
matical theory of truth; Fr. theorie pragmati-
que de verite]. Ondokuzuncu yuzyal1n
sonlanyla yirminci yuzyahn ba~lannda,
bu donemde egemen olan idealist felse-
felere bir tepki olarak geli~tirilmi~ olan
ba~amstz bir felsefi akun olarak prag~
matizanin dogrulugu yararhhkla ozde~
le~tiren dogruluk gorii~ii.
Pragmatizme gore, ~isel faktorler her
tiir bilmeyi etkiler, dolay15ayla, manbk ve
hatta metafizil< bile, psikolojiye ba~lldtr.
Bu nedenle, bilgi gorii~lerinde, insarun
bihne yetisinin onun diger yetilerinden
ayn ve bagunsaz olarak ele ahnabilece~i
ni ve bir insarun evrene ili~kin gorii~ii-
nun, onun sahip oldugu arzular ve ger
~ekle~linneyi u1ndugu ama~lar tarafan-
dan bir ol~iiye kadar etkilenebilse de,
teanelde o insanlll psikolojisinden ve ki-
~isel ogelerden ba~lmSIZ ohnak duru-
munda oldu~nu savunan dii~iiniirler
~ok temelli bir bi~de yandmaktadLrlar.
Zira pragmatizme gore, modern psikolojr
arzulanm1zan ve isteklerimizin, k.Jsacast
ki~isel ve duygusal faktorlerin, inan~lan
mlzt belirlemede biiyiik bir etki yapb~l
na gostermi~ tir.
i~te bu dii~ii . ceden yo Ia ~1kan prag-
matistler, insanlann duygusal baklm-
dan tatrnin edici olan inan~lann dogru
inan-;lar oldugunu dii~iindiiklerini soy-
lerler. Ve daha sonra, bu gorii~lerini ge-
nelle~tirerek, dogru bir inan-; ya da dii-
~iincenin duygusal baklmdan tatmin
edici bir inan~ ya da dii~iince oldugu-
nu, ya da ayru anlama gelmek iizere,
dogru bir inan~ ya da dii~iincenin i~e
yarayan bir inan-; ya da dii~iince oldu-
gunu belirtirler.
Pragmatizme gore, bir inan~la ilgili ola-
rak, onun dogru mu yoksa yanh~ ma ol-
du~u soruldu~ zaman, soruyu inanan
bu soruya neden olan amaan ger-;ekle~
mesine katkJda bulunup bulunmadl~ll\a
bakarak yarutlanz. Ba~ka bir deyi~le,
do~ru ve yanh~ sazciiklerinin anlanu,
bir inanClll, onun do~ru mu yoksa yan-
h~ mt oldu~u sorusunu doguran amaa
ger-;ekl~tirip ger-;ekl~tirmemesiyle, ya
da bu amacll\ ger-;ekl~mesine katk1da
bulunup bulunmamasayla belirlenir.
Pragmatiste gore, entellektiiel faaliyet-
lerimiz ve dolayasayla inan.;lannuz,
duygusal faktorlerden de pratik faali-
yetlerimizden de bagams1z de~ildir.
lnan~aruruz eylemimizi dogrudan ve
araaslZ olarak etkiler, ona yon verir, ey-
lemi ger~ekle~tiren ki~iye, onu dii~iin
d ugu amacma ula~bracak ~tkili yollan
ve ara~an gosterir. inan-;larliiUZlJl ey-
lemlerimiz iizerindeki bu etkisi, eylemi
ba~nh ve etkili bir eylem haline getiri-
yorsa, ba~ka bir deyi~le bize dii~iindii
~iimiiz ama~lara ula~ma imk.ru veri~
yorsa, inan-; dogrudur.

Bir inancm dii~iiniilen amaan ger-;ek-
le~mesine katlo yaptp yapmadtgt, yal-
mzca tecriibe, deneyim tarafmdan be-
lirlenir. Bundan dolayt, bir inancm dog-
rulugu -;ogu durumda hemen ve
dogrudan dogruya saptanamaz. Buna
gore, bir inanan dogru oldugunu kabul
ediyorsak, ve bu kabiiliimiiz inancm be-
nimsendigi andan itibaren uygulamada-
ki sonu-;lar tarafmdan siirekli olarak
destekleniyorsa, k1sacas1 inan-; uygula-
mada bir i~e yanyorsa, o giderek artan
ol-;iilerde dogru bir inan-; haline gelir.
Oyle ki, omegin -;ekim yasas1 gibi bir
inan-;, deneyin smamasmdan -;ok uzun
bir zaman dilimi boyunca ba~anyla ge-;-
nti~se, soz konusu inan-;, pragmatiste
gore, tiim prati~ ama-;lar bakunmdan
dogrulugu kamtlanm1~ bir inan-; diize-
yine yiiksehni~tir.
Bununla birlikte, gelecegi heniiz tecrii-
be etmedigimiz i,.:jn, tUm deneyimler sa-
mrh olmak zorundadar. Bundan dolaya,
hi-;bir inan-; tam ve mutlak olarak dogru
olamaz. Zaten, pragmatiste gore, mutlak
dogruluktan soz edilemez. Mutlak dog-
ruluk, mantak-;alann yarattJga bir yarul-
samadan ba~ka hi-;bir ~ey degildir. Oy-
leyse, bir inan-;, hi-;bir zaman mutlak
olarak dogru olamayacak olmakla bir-
likte, dogru olma iddiasmda bulunan
bir ~eydir.
Demek ki, bir inanca benimsedi~iz
zaman, ona gore eyler ve eylemlerimizle
soz konusu inane smanz. Bu inanan
benimsenmesi sonucunda ortaya 9kan
eylemlerin sonu-;lan iyiyse, inancmuz
bize dii~iindugumiiz amaca ula~ma
imkam veriyorsa ve dolayastyla, ya~a
rrunuz iizerindc olumlu bir etki yapa-
yorsa, inanclfiUztn dogruluk iddiasa ge-
-;erli bir iddia haline gelir. $u halde, biz,
pragmatiste gore, tapk1 kendi ger-;ekligi-
mizi kendimiz i-;in meydana getirme-
miz gibi, kendi inanrumzm dogrulugu-
nu da oznel olarak kendimiz yarabnz;
sahip oldugumuz inan-;larumzm dog-
rulugu da, hpk1 alglladagumz nesnele-
rin ger-;ekligi gibi, bizim ama~lanrruza
gorelidir.
pragmatizm 711
Pragmatist gorii~e, 'dogru inan-;lann i~
goren, uygulamada i~ yarayan inan-;lar
olduklanru kabul etsek bile, bir inan-; i~
gordugu i,.:in dogru olan bir inan-; ol-
maktan -;ok, dogru oldugu i,.:in i~ goren
bir inan-; olmak durumundadar' den.ile-
rek itiraz edilmi~tir.
pragmatizm [1ng. pragmatism; Fr. pragma-
tisme; Al. pragrnatismus ]. Amerikan filozo-
fu W. t}ames tarafmdan geli~tirilen ve
he~yden once, ba~ta entellektiiel prob-
lemler olmak iizere, -;~itli problemleri
-;<izmek i,.:in ortaya konan bir yontem-
den; insan tarafmdan kazamlan -;e~itli
bilgi tiirlerine ili~kin bir teoriden ve ni-
hayet, evrenle ilgili belli bir metafizik go-
rii~ten olu~an ogreti.
1 Pragmatizmin en belirleyid ozelligi,
onun -;lkar gozetmeyen hakikat aray~
diye bir ~y ohnad1gam, her tiir dii~iin
me etkinliginin salt problem -;ozmeyle il-
gili bir konu oldugunu, inan-;lann ger-
-;eklige ili~kin tasarunlar olmayap,
sadece eylem ah~kanhklanna tekabiil et-
tikJerini, kJ.isik felsefenin geleneksel
problemlerinden bir~ogunun bilumum
ikidlilderle ikili ~emalann dogmatik ka-
buliinden kaynakland1gam <ine siiren bir
yakla~un ve ogreti olmasad1r. Buna gore,
pragmatik yontem dii~iinceleri ve teori-
leri, deneyim ve uygulamadaki i~levleri
ve uygulamalan bakurundan ele almak-
tan olu~ur. Pragmatizm, dii~iincelerin,
fikir ve <igretilerin anlamlanru miimkiin
sonu-;lan ile ortaya koyma yonteminin,
bilim adamlan ve ortalama insan tarabn-
dan kullamlan yontemle ayru oldugunu
savunur. Ote yandan, pragmatizme gore,
bir-;ok entellektUel problem ve tartJ~ma
a~1k olmayan kavramlar i-;erir.
2 Pragmatizmin metafiziksel evren g<i-
rii~iine gelince, bu gorii~iin -;ogulcu bir
evren anlaya~ma sahip oldugunu soyle-
mek gerekir. Evren, tek ya da birka-; t<iz-
den degil de, sesler ve kokular gibi nite-
liklerden ve bu nitelikler arasmdaki
ili~kilerden meydana gelir.
lnan-;lan, g<irii~, tez ve teorileri sonu-;-
lanyla, i~e yararhhgJ a-;asandan deger-
lendiren felsefi bir akun olan metafizik
712 prakriti ve purua
pragmatizme ek olarak, bilimsel, a_l,laki
ve dinf pragmatizmden stiz edilebilir.
Buna gore, 3 bilimse/ pragmatizm bilimsel
bir teori ya da yasamn doj';ruluj';una yal-
mzca, pratik dej';erine, uygulamadaki
sonu~lanna, ba~an ya da ba~anslZhj\1-
na bakarak karar veren anlay1~tlr. 4 Dini
pragnzatizm ise, dini inan~ ve dogmalan,
insan ya~amma katk1 yapmas1, olumlu
bir amaca hizmet etmesi, ahlaki ya~ama
yon vermesi baklmmdan dej';erlendirir.
5 Buna kar~m, ahlllkipragmatizm, meta-
fizik gorii~, farkl1 ilke ve yasalarla dini
inan~lan, ahlak a~1smdan yararh olma-
51, vicdamn gereklerini yerine getirmesi
a~1smdan ele ahr, ahlaka hizmet ettil';i
ol~iide doj';ru ve det;erli bulur.
prakriti ve puru~a. Gelenet;e bal';h bir
Hint felsefesi sistemi olan Sankhya'run
ikici ger~eklik gorii~iiniin temelinde
bulunan iki ilke.
Bw1lardan Prakriti, zihinden baj\ln1SIZ
bir ger~eklik ilkesine, kendi kendine y~
terti bir ilke olan doj';a ger~el';ine kar~l
hk gelir. Puru~a ise, cans1z doj';amn
kar~!Smdaki ve otesindeki canhhk ya da
ruhtur. Canh ve bilin~li olma ozellij';iyle
Puru~a, maddf olaylardan derin ve a~!l
maz bir u~urumla aynlrru~ durumda-
d~r. Puru~a, oziinii, bozulmam!~hl';nu
ve sonsuz safhl';uu koruyarak, maddeye
kan~madan, bula~madan, olan bitenin
otesinde durur. Bir ~ekilde madde ve
ruha benzetilebilecek ohm Prakriti ve
Puru~a, canWarda birbirlerine soo bir
bag ile baj';lanml~ durumdad1r.
pratik [Yunanca 'eylemle ilgili olan' anla-
mma gelen praktikos'tan; lng. practical;
Fr. pratique; Aim. pratisch). Genet olarak,
davraru~1 belirleyen, eylemle ilgili olan,
yap!lmas1 gerekeni buyuran; eyleme,
~. uygulamaya doniik olan; yalruzca
hakikati, ger~eklikle ilgili doj';ru bilgiyi
ama~layan, teoriye ve teorik olana kar-
~lt olarak, yalruzca eylemi dikkate alan,
iyilil';e yonelen; olgularla dej';il de, de-
t;erle ilgili olan it;in kullamlan s1fat.
Bu baj';lamda, irlidi karar ve eylemle il-
gili olan. ahlak! ilgilendiren problemleri
konu alan ak!l ya da refleksif dii~iinceye
prntik akzl ad1 verilir. Niiekim pratik ak!l
t Aristoteles tarahndan, biz insan varhk-
lanna beUi bir amaca ula~mak i~in,
hangi yollan ya da ara~lan kullanabile-
cel';imizi bilme, bu yollardan hangisinin
daha uygun ve etkili olduj';unu ot;ren-
me ve doj';ru kararlara ula~ma olanaj\1
veren yeti, nl" yap1p ne yapmayacaj\1-
mlz konusunda bilin~li dii~iinmeye
kar~1hk gelen gii~ olarak tammlanml~
br. tKant'ta ise pratik akd, dini duygu
ve sezgilerin kaynaj\1 olup, ahlliki ey-
lemle ilgili bilgiyi saj';layan akla kar~1hk
gelir.
Yine bilgiyle dej';il de, eylemle ilgili
olan tasrma; nedenleri del';il de, ne yap-
mak gerektil';ini ortaya koyan tasm tii-
riine pratik tasmz ad1 verilmi~tir. Ne yap-
mak gerektil';iyle ilgili ak!lyiiriitmenin
ahllli oznenin inan~ ve arzulanrun ifa-
desi olan onciillerden hareket ettil';ini,
arzunun ahlaki eylem it;in temel motif
olduj';unu soyleyen Aristoteles'e gore,
pratik tas1m arzunun se~ime donii~tii
riilmesine kar~1hk gelir.
Ote yandan, geleneksel ya da klasik fel-
sefenin insan davram~uu konu alan bii-
tiiniine pratik felsefe ad1 verilmektedir.
Buna gore, pratik felsefe insan davram-
~uun temelinde bulunan ilkeleri, eyle-
min yoneldil';i ama~lan konu alan, bilgi-
yi bizatihi kendisi it;in dej';il de, insani
eylem it;in arayan felsefe tiirii olarak or-
taya ~ikar.
Kokleri Aristoteles'e kadar geri giden
teorik/ pratik felsefe kar~lthj\1 soz konu-
su olduj';unda, pratik felsefe kapsanu
it;inde ahlak, iktisat ve siyaset gibi disip-
linler yer ahr. Teorik/pratik felsefe ay!-
rrmm temelinde ba~lang1~ta, eylem/
teorik dii~iince veya tema~a kar~lthj\1
bulunurken, Alman dii~iiniirii Christian
tWolff'tan itibaren aymmm temeline
olgu I dej';er kar~lthj\1 ge')irilmi~tir.
Ote yandan, pratik alanda, beni, bireyi,
ki~inin ~1karlanm ba~ka her~eyi goz
ard1 etmek pahasma on plana ~1kartan
yakla~1ma ise, pratik sozciil';iiniiniin stiz
konusu anlanu i~inde, pratik egoizm den-
mektedir. Pratik egoizm, manhksal, es-

tetik ve ahlaki egoizm clarak uc;e ayn-
hr. Bunlardan uautJksal egoizm, ki~inin
kendi yargis1n1, ba~ka insanlann ele~
tirel degerlendirme ve S1namas1na tabi
tutmas1n1n gerekli olmad1gln1 savunan
tavra kar~1hk gelir. Estetik egoiznt, ki~i
nin kendi begenisiyle tam ve mutlak bir
doyum sagladiglni one surerken, al1ltiki
egoiz11r ki~inin c;Ikarlannl temele alarak,
ki~inin kendisini tum faaliyetlerinin
nihai ve en yuksek amac yapar.
pralik akhn postiilalan [tng. postulates of
practical reason; Fr. postulats de Ia raison
pratique]. Kant felsefesinde, ahlak ic;in
gerekli olan, faka t karutlanamayan on-
kabuller; tecrubi temelleri oln1amakla
birlikte, ahUik1n varolu~u ic;in ka~and
maz olan ideler.
Ahlakh olmam1z, ahlaki odevlerimizi
yerine getirmemiz ic;in inanmak duru-
munda oldugumuz kanltlanamaz, ya
da kanltlanmadan kabul edilmek duru-
munda olan pratik ya da ahlaki hipo-
tezler. Kant'a gore, bu hipotezler 1
Tanrl'n1n varolu~unu, 2 ruhun oliim
suzlugunu ve 3 iradenin ozgiir oldugu-
nu dile getiren hipotezlerdir.
pralik deneyimin lransendanlal ko~ulla
n [ing. transcendental conditions of practi-
cal experience; Fr. conditions transcendente-
aux de I' experience pratique]. Onlu Alman
filozofulmmanuel Kant'ta, insan varolu-
~unun bir olgusu olarak ahlak.J mum-
kiln k.Jlan, ahlaki yarg1ya nesnellik ka-
zandiran ko~ullar.
I<ritik d~ Reinen Vernunft [Saf Akhn
Ele~tirisi] adh birinci kitab1nda, teorik
deneyi ya da bilgiyi olanakh kllan ko~ul
lan ortaya koyan, bizim, numenleri degil
de, ancak duyarhk ve anlama yetisinin
apriori kavram ve kategorileri ic;ine yer-
le~tirebildigimiz fenomenleri, bir an-
lamda kendi kurdugumuz nesneleri bi-
lebildigimizi soyleyen Kant, I<ritik der
Praktischm Vernenft [Pratik Akhn Ele~
tirisi] ad1n1 ta~1yan ikinci kitabmda,
ahlak1 mumkun kllan ko~ullan, ahliki
deneyim ve yarguun zorunlu postiilala-
ruu ortaya koymu~tur.
pta:ds 713
Buna gore, ahlakln temel poshHast, oz-
gurh'.iktiir, c;unku ozg\lr ola1nazsak eger,
eylemle1imizden sorutnlu tu h.tlamay1z.
Bununla birlikte, ozgtirluk, Kant'tn fiziki
dunyan1n temelinde bulundugunu gos-
terdigi nedensel zorunlulukla uzla~tu1l-
1nahdar. Kant, bu uzla~may1, nuinen-
fenomen ay1runuu insan1n kendisine uy-
gulayarak ger~ekle~tirir.
praxis (Yunancada eylem, yap1p ehne an-
lamina gelen sozcuk]. ilkc;ag Yunan fel-
sefesinde, ahlaki vc siyasi davra~ ve fa-
aliyeti de ic;ine alacak ~ekilde, insan
davraru~1 ve eylemi ic;in kullarulan teriln.
Buna gore, Aristoteles praxisi, poiesis ve
ll1eoria'ya kar~lt bir bi9mde, insani eytem
ve etkinlik ic;in kul1antr.
tModem felsefede ise diyalektik ve ta-
rihsel maddeciligin kurucusu olan
+Marks, daha once d u~unce ve teorid en
ayn ve bag1msiz olan praxise yeni bir
anlam kazand1nn1~ ve onu teoriyle eyle-
min birligi olarak tanimla~tlr. Onda
praxis, salt emekten farkh olarak, insana
has ozgur ve bilinc;li yarahct faaliyeti ta-
rumlar. Boyle bir etkinlik, bilgi temeli
uzerinde yeni ve daha iyi bir duzen ku-
rabihneye 1nuktedir olan bir eylem turii-
dur.
Marks'a gore, du~unce ya da teori
soyut bir standart, eyle1nden kopuk, uy-
gulamayla ili~kisi olmayan bir ideal ola-
rak degerlendirilmemelidir. Du~unce ya
da teori eyletnin, pratigin sonucudur, ey-
lemden dogar, eylem tarahndan geli~ti
rilir ve donli~tiirulur. Bundan dolay1,
ideal olanla gerc;eklik aras1ndaki yank,
Marks'a gore, ancak pra.xisle, dunyay1 an-
lamak kadar, dunyayJ kuram-eylem bag-
la1n1nda degi~tirme projesiyle, ger~ek
dtinyay1 don(i~tunneyi amac;layan top-
lumsal s1ruflar aras1nda teorik bir bilinc;
geli~tirmek suretiyle kapatdabilir.
Marksist gelenegin 20. yuZ}'lldaki
onemli uyelerinden biri olan Frankfurt
filozofu tHabermas ise, praxis terimini
insanlar aras1ndaki ileti~imsel eylem
ic;in kullanu. Ahl~ki nonnlar tarafandan
yonetilen praxis, onda teknik kurallann
belirledigi ara~sal eylemin, yani e~ya
uretiminin tam kar~1S1nda yer ahr.
714 pre
pre. Bah dillerinde once anlamma gelen
onek. Buna gore, pre-refleksif bilin~ ref-
leksiyon oncesi, kendi ilzerine donme-
mi~ clan bilinci tammlar. Yine preteorik,
teori oncesi, teoriden ba~ms1z clan,
do~rulu~u veya makuliyeti i~in teorik
analize veya kuramsal miltalaalara ihti-
ya~ duymayan ~eyi, teori oncesi kesin-
likleri tarumlar.
presokratik felsefe [lng. presocratic philo-
sophy; Fr. pltilosophie presocratique]. Hel-
lenik felsefenin ilk ve Sokrates oncesin-
deki donemi.
Dort Okulu ve srrasyla Thales, Anaksi-
mandros, Anaksimenes, Pythagoras, Par-
menides, Zenon, Mefissos, Herakleitos,
Ksenophanes, Anaksagoras, Empedokles
ve Dernokritos gibi filozoflan kapsayan
Presokratikfelsefenin belli ba~b ozellikle-
ri ~unlard1r: 1 Bu felsefe, Yunan mitoloji-
sinin sundu~u a<;~klama tarzuu reddet-
mek suretiyle ve do~al olaylarm yine
do~al nedenlerle a<;lklanmas1 gerekti~
inancyla ba~lam1~hr. 2 Bu felsefe bir go-
rilnil~-ger~eklik aymm1 yaparak, gtirti-
nii~iln gerisindeki ger~ekli~e, ~oklu~un
ardmdaki birli~e niliuz etme ~abas1 i~
de olmu~tur. 3 Bu felsefe bir do~a ya da
varhk felsefesidir, yani ger~kten varola-
run ne oldu~una dair bir ara~brmadu. 4
Presokratik felsefe ger~kten voralana,
~oklu~un gerisindeki bir li~e arkhe aduu
verdi~i i~in, ayru zamanda arkheye ili~kin
bir soru~turmad1r.
prima facie. 'ilk bak1~ta', 'dikkatli ve
titiz inceleme ya da miltalaadan once'
anlamma gelen Latince terim.
primium principium. nk ilke; tilm ilkele-
re, tilm do~rulara temel olu~turan ilke.
Ilk ilke deyimi, Hristiyan Orta91~ felse-
fesinde, varolu~unu, kendisinin d~m
daki bir ~eye de~il de, salt kendisine
bor~lu clan, ozil varolu~unu i~eren, va-
rolmamas dil~ilnillemeyen ilk ve temel
varbk, yani Tann i~in kullandm1~hr.
principium individuationis. Bireyle~im
ilkesinin, varolan bir ~eydeki, o ~eyin
bireyselli~ini sa~layan temel, ozsel ve
ger~ek etmenin Latince ifadesi.
problem [Os. mesele; ing. problem; Fr.
problhne; AI. <Z</gabe]. Kendisine verilecek
haz1r, ah~drru~ ya da otomatik bir yarut
veya ka~1bk bulunmayan ve bundan
delay, rasyonel i~lemleri ve belli bir akd-
yilriltme silrecini gerektiren teorik veya
pratik gil~lilk. Belirli rasyonel ~lemlerle
~ozillmesi, yamtlanmas1 gereken soru.
<;:ozilmil i~in belli bir bilgi bi-rikimini, ve
aynca, sezgiyle belli bir akJ.lyilriltme i~le
minden olu~an zihin jirnnasti~ni gerekti-
ren soru, gil~lilk.
Bw1a mukabil, belli bir ozel durumdan
kaynaklanan veya bir bilgi alaruyla ilgili
problemlerin tilmilne problematik ad1 veri-
hr. Problematik, ayru zamanda kesin ol-
mayan, ku~kulu, milmkiln ya da muhte-
mel clan i9n kullarulan bir slfat olmak
durumundad1r.
Proklos. 410-485 yJ.llan arasmda ya~arru~
clan ilnlil Yeni-Piatoncu dil~ilnilr. Prok-
los iki temel kitabmda, Teolojinin Ogeleri
ve Platon"un Teolojisi adb eserlerinde, hem
Plotinos'un ve hem de kendisinin goril~
lerini aynnllh olarak a~ama 91basyla
tin kazanm~hr.
Varbklann bir nedeni olmas1 gerekti~i
ni, nedenin hi~bir zaman sonu~la ayru
olamayaca~m, bu noktada sonsuzca ge-
riye gidi~in kabul edilemeyecegini savu-
nan Proklos'a gore, varhklann, bpkl dal-
lann kokten ya da govdeden ~kb~l
~ekilde kendisinden tilreyece~i bir ilk
Nedenin var olmas1 gerekir. T1pk1 Ploti-
nos gibi, bunk Neden ya da llkenin varh-
gm otesinde olduttJnu, Birlik, Neden ve
fyi tilriinden sLfat y a da yilklemleri a~b
~ml one silren Proklos, ~u hlilde, nihai
ve en yilksek ilke hakkmda olumlu hi~bir
~ey soyleyemeyece~, yalmzca onun,
her tilrlil diskilrsif dil~ilncenin otesinde
kald1~utl farkederek, ne olmad1~ dile
getirebilece~imizi ifade etmi~tir. Ona
gore, varolan her~y, h1riim yoluyla, bu
ilk ilkeden, akJ.l yoluyla kavranamaz clan
Bir ya da Tann'dan tilremi~tir.
proletarya [ing. proletariat; Fr. proletariat].
Marksist goril~e gore, kapitalist top-
lumda burjuvazi tarafmdan somilriilen,

emeginden ba~ka satacak hi,.bir ~eyi
olmayan emek,_i suuf. Kendisini somu-
ren miilkiyet dtizenini y1kacagma ve
yalruzca kendisini degil, fakat tum in-
sanhgl kurtaracagma inarulan evrensel
ihtilalci s1mf.
Bu baglamda, kapitalizm i,_inde, orta
s1mhn yokolup, i~,_i s1mfmm bir par,.a-
51 haline gelme stirecine proleterle~me;
ortodoks Marksizmin iddiasma gore,
proletaryamn, kapitalist devleti }'lkhk-
tan sonra, sosyalizme ge,_i~i h1zland1r-
mak ve uretim ara,.lanm sosyalle~tir
mek amac1yla kuracag1 rejime proletarya
diktatorliigii ad1 verilir.
propaiE!deutik. Yunancada, ozellikle de
tAristoteles'in bilim teorisinde, bir hili-
me ili~kin ara~tumaya ba~lamazdan;
bir varhk alanmm bilgisine yonelmez-
den once, kazarulmas1 gereken bilgiler
btittintine veya bilim ttirune verilen ad.
Bu tur bir bilimin, dti~tince tarihinde
en iyi bilinen omegi, manhkhr.
Protagoras. M. 0. 485-420 y1llan arasmda
ya~am1~ ve 'ins an he~eyin, varolan ~ey
lerin varolduklaruun ve varolmayan ~y
lerin varolmad1klaniun, olt;(istidtir' 56-
zuyle tin kazaruru~ olan Sofist du~uniir.
Ele~tirel bir zihniyete sahip bir ki~i ola-
rak Protagoras, insan akluu sorguya ,_ek-
mi~, bir yandan soyut spekiilasyonun
online ge,.erken, bir yandan da insan ak-
lmm kendi uzerine dti~unme gucunu
gozler online sermi~tir. Pratik bir bilgeli
ge sahip bir ki~i olarak da, insana b~,
sonu,.suz ara~t1rmalardan, kendisine
donme ~agns1 yaprru~ ve insaru dunya-
suun merkezine yerle~tirmi~tir. Bilgi,
do~ruluk ve degeri tumuyle goreli kdan,
~eylerin insanlara gorundugu gibi oldu-
gunu savunan Protagoras, Tann konu-
sunda agnostik bir tav1r alrm~tn. Ba~ka
bir deyi~le, tannlann varolu~u ve ozel-
likleriyle ilgili bilgi olanaguu yads1yan
Protagoras, 'Tannlarla iJgili olarak, ne
onlarm varolup olmad1klaruu, ne de ne
~ekilde olduklaruu bilebilirim, ,_unkti
ontimde, konunun karanhk olu~u ve
insan ya~ammm k1sahg1 gibi b~ok
proton pseudos 715
engel vard1r' demi~tir.
Protagoras~1 gorecilik [ing. Protagorean
relativism; Fr. relativisme de Protagoras ].
Protagoras'm 'insanm, varolan ~eylerin
varolduklannm, varolmayan ~eylerin
varolmad1klannm oh;usti oldugu' ~ek
lindekj deyi~inde ifadesini bulan goreli-
lik anlay1~ma verilen ad.
Protagoras'm goreciliginin temel inan,_-
lan ~u ~ekilde s1ralanabilir: 1 ~eyler, in-
sanlara gorundugu, insanlar tarafmdan
alg1land1g1 gibidirler. 2 ~eylerin kendile-
rine farkh gorundugu i..kj insandan hi,.-
biri, digerini, ona yarulmakta oldugunu
soyleyerek, ikna edemez. 3 c;unkti ~ey
ler, bir insana belirli bir bi,.imde gorunti-
yorlarsa eger, bu, ~eylerin, her ne kadar
onun kom~usu i,_in farkh olabilse bile,
soz konusu ki~i i,_in varolma tarz1du. 4
Dogruluk alg1lananla ozd~ olup, aJgi-
layarun fiziki durumuna ya da ko~ulla
nna gorelidir.
5 Farkh duyu organlan ve k~ullar stiz
konusu oldugunda, alg1lanan ve dogru
gibi goriinen ~y de farklt olacakbr. 6
Dogruluk tumuyle gorelidir. 7 Dogruluk
algdayan ki~iden bagut\SIZ degildir. 8
Varolan ~eyler sanhg1 olan birinin gozti-
ne san goriinuyorlarsa eger, ger,.ekten de
sand1r ve hi,_ kimsenin ona ~ylerin san
olmad1guu soyleme hakkt yoktur. 9 Alg1
ve bilgi ir;in ge~rli olan bu durum, de-
gerler i,_in de ge,.erlidir; bw1a gore, bir
insan h1rS1Zbk yapmamn iyi olduguna
ger~ekten inaruyorsa eger, bu onerme,
ayru insan onun dogru olduguna inand1-
g1 stirece dogrudur.
protai ousai. t Aristoteles'te, var olmak
i,_in kendisinden ba~ka hi,.bir ~eye ihti-
ya,_ duymayan birinci dereceden tozle-
re verilen Yunanca ad.
prote philosophia. ilk felsefe anlamma
gelen ve ilk,_ag ile Orta,.ag felsefesinde,
modern felsefenin tersine, epistemoloji-
den once gelen ontoloji ya da metafizigi
tammJayan Latince terim.
proton pseudos. Yunancada ilk yanh~;
hatamn kokeni, yanh~ ilk adun anlami-
na gelen terim.
716 Proudhon, Pierre-joseph
Pro01dhon, Pie,ne-Joseph. 1809-1965 y!lla-
rt arasmda y3~aml~ clan Frans1z sosya-
list dii~iiniir. Temel eserleri: Qu'est-ce
que Ia pi'Opl'icte? [Miilkiyet nedir?].
Systeme des Contradictions economiques ou
Plrilosophie de Ia Misere [lktisadi <;:eli~ki
lcr Sistemi ya da Sefaletin Felsefesi].
Daha ziyade 'Tann ~erdir' vc 'Miilkiyet
hrrs1zhkllr' gibi slogan sozlerle arwnsa-
nan Proudhon, tanar~izmin kumcusu
olarak bilinir. 0 miilkiycti kendi kendini
yok eden bir katil olarak gonnii~. onun
toplumu kemirdi~ini ve adaletin kurul-
masma engel oldu~unu soylemi~tir.
Proudhon'a gore, insanlann birbirleri
kar~1smda hi~bir iistiinliikleri olamaz,
dolayisiyla onlann zor:ba ve kale, hiil<me-
den ve hiikmedilen olarak ikiye boliin-
melerinin anla~1hr hi~bir gerek~esi yok-
tur. 0 diinyada mutlak bir ozgiirliik ve
e~itlik tesis edildi~i zaman, hi~bir yone-
tim ve hiikiimete gerek kabnayacaguu
iddia eder.
Tiim orgiit ve kurumlara kar~1 ~kan,
komiinizmden nefret etti~ini belirten
Proudhon do~alhkla Tann'ya da dii~
man olmu~tur. Ekonomi politi~in e~ya
diizenini me~rula~tmnak sureyile sefla-
ti ovmekten ba~ka hi~bir ~ey yapmad1-
~~m savunan filozofa Marks The Poverty
of Philosophy [Felsefenin Sefaleti] adh
eseriyle kar~!l1k vermi~tir.
psikanaliz [lng. psycl!analysis; Fr. psycha-
rudyse; AI. psychanalyse]. Ozel olarak,
Freud'un dii~iince, ~ah~ma ve eserleriy-
le birle~tirilen psikoloji ve ruhsal tedavi
anlay1~1, daha gene) olarak da Breuer ve
Freud'un 1880 ve 1890'h y!llardaki ara~
l!rma vc dii~iincelerinden ~1kan psiko-
loji aknnr.
Soz konusu psikoloji anlay1~1 ya da
okulunu belirleyen en onemli o~eler
~unlard1r: 1 Hi~bir insan davram~mm
geli~igiizel, rastgele olmad!~lm, tiim
davram~larm bireyin psi~ik ya~anl!s!
tarafmdan belirlenmi~ oldu~unu one
siiren psi~ik bir determinizm anlay1~1.
2 Bilin~ alamnm d1~mda kalan, fakat
bireyin ya~ammda ve bireyin davra-
m~lanm a~1klamada ~ok onemli bir rol
oynayan bilin~d!~l o~retisi.
3 insarun faaliyetlerinin samld1~mdan
~k daha fazla amaca yonelmi~ faaliyet-
lerden olu~tu~unu savunan ve insan
dii~iincesiyle davram~mm motivasyo-
nuna biiyiik onem veren bir amaca yo-
nelmi~lik o~retisi. 4 Bireyin yeti~kinli~e
do~ru clan geli~im siirecinde, ~orukluk
donemi ya~ant!lannm, ilk tecriibelerin
biiyiik bir onem ta~!d!~ml ifade eden
bir geli~im psikolojisi. 5 Psikoterapi ve
psikiyatrinin kabul gonnii~ yontemleri-
ni kullanan bir ruhsal tedavi anlay1~1.
insan davram~ma ili~kin bir teoriye,
insan davram~mm gerisindeki moti-
vasyonlan ortaya ~1karan bir dizi tekni-
~e kar~1hk gelen psikanalizin yaral!c!Sl
tFreud, soz konusu psikoloji anlayi~l
mn bireysel ki~iliklerin derinliklerine
ili~kin olarak sa~lam bir kavray1~ sa~
lad!~ml, psikanalizin tedavi teknikleri-
ni uygulayan hekimin ustaca miidaha-
lelerle zihinsel bozukluklan ortadan
kald!rdi~ml ve boylelikle, psikanalizin
mutsuzluklann yerine gene) bir mutlu-
luluk getirdi~ni one silnnii~tiir.
Yine Freud'a gore, psikanaliz, bilin~li
ben ya da benli~in kendi diinyasnun bile
efendisi obnad!~lru karutlad!~l i~in, bi-
limsel ilerlemenin aynlmaz bir par~as1
clan, ve insanoglunun kendisinin biridk-
li~i ve onemiyle ilgili sars1lmaz inanana,
Kopernik'in yeryiiziiniin evrenin merkezi
olmadi~mi gosteren giine~merkezli siste-
minden ve ii~iincii ve sonuncu darbeyi
indixen, bir teoridir.
Freud'un soz konusu psikoloji anlay1~1,
felsefede farkl! tepkilere konu olmu~tur.
Tepkilerden birincisi, tWittgenstein'm te-
oriyi olumlu de~erlendiren yakla~un!dir.
Wittgenstein, bu ~r~ve io;inde, felsefeyle
psikanaliz arasmda bir ili~ki kunnu~, fel-
sefenin gorevinin, hpkl psikanalizin, psi-
~ik bozukluklart ortadan kald!m\as! gibi,
kafa kan~lkii~ma ve ~oziilemez prob-
lcmlere yol a~an kavramsal bozukluklan
gidermek oldu~unu dii~iinmii~tiir. Yine,
~~da~ dii~iiniirlerden tGadamer'e gore,
tFreud hermeneutik olarak bilinen yonte-
min fikir babas1 olup, felsefeye, goriinii~
teki anlamm gerisine gitmeyi o~re~-

tir. t~farcuse'e gore se, psikanalizin bas-
hrma ve bilin;d1~1 ile ilgiii fikirleri, ana-
dem kapitalist burokl"asilerde soz konusu
olan sefalet ve yabancda~man1n adeta
sagla1n bir tasvirinden ba~ka hi-;bir ~ey
degildir.
tDerrida ve tFoucault gibi du~unurler
ise, Freud't1, yalruzca bilincin ve benin
yan1lg1 ve ald an1~lannt ortaya -;kard1g1
i-;in degil, fakat Bah felsefesi geleneghun
ten1elinde yer alan 'akJJ' ve 'gerc;ek' di.i-
~i1nlerin.in anlams1zhgn gosterdigi i;in
de olutnlu kar~datnt~lar, ama bir yan-
dan da di.i~iincelerini daha ileriye, nihai
tnanhksal sonucuna kadar goti.irrnedigi
i-;in ele~tinnekten geri durma1ru~lardtr.
Psikanaliz baglamtnda ikinci tepki,
lnanhk;l pozitivistlerin ya da ornegin
tPopper'1n teori kar~1s1ndaki oltunsuz
tavndu. Nitekim Popper'a gore, psika-
naliz sozde bir kuram olup, bilimsel
olarak test edilebilir bir teori degildir. 0
ne dogrulanabildigi, ne de yanh~lana
bildigi i-;in, bilimsel ilerlemeye engel
olan, gorunu~te bilimsel, ger-;ekte ise
bilimsel olmayan bir gori.i~ti.ir.
psikodram [ing. psycl10dram; Fr. psyclrodra-
Jne]. Psikolojide soz konusu olan ve psi
kolojik bozukluklan olan oznelerin,
kendilerinde varolduguna inandan bo-
zukluklarla ilgili bir temayt, tiyatroya
ozgi.i bir ah~hnna ~klinde salmede oy-
naytp ifade etmelerini ve boylellkle de,
kendi benlilderini bulmalaruu ve komp-
lekslerinden kurh.llmalann saglayan bir
teknik. Ger-;egin oyun ~kl inde gosteril-
mesi suretiyle, oynay'arun bo~lun1n1, bi-
reyin dogalhg1n1 maskeleyen ogreni1mi~
rollerden kurh.Jhnastru ama-;layan psik~
lojik tedavi teknigi.
psikoloji [Os. rultiyat, iltni ruh; lng. psy~
logy; Fr. psychologie; Al psyciJologie]. 1 Ruh
bililni. Psi~ik olaylann, ruh ya da zihinle
ilgili fenomen ve olaylann bilimi. Zilinin
yaplSlnl, i~levlerini konu alan ara~tuma
dah. Ayrtca, 2 bir birey ya da k.i~iyi ya
da belli kategoriden insan varhklaruu
ba~kalanndan ayran karakter ozellikle-
rinin ya da psi~ik olaylann bi.iti.ini.i.
psikoloji 717
Zihni konu alan, zihinsel ya~a1n1r. bili-
mi veya davran1~ bilimi olarak tanunla-
nan psikoloji, yakla~1k yiizytlhk bir
bililn olup, felsefeden ve hptan yogun
olarak etkilenmi~tir. Buna gore, felsefe-
den zihin, irade ve bilgi ile ilgili probletn-
l~ri mjras alan psikoloji, hptan gerc;ek-
le~tirilene, di.i~uniUen ve hissedilene
ili~kin a-;lklamanlll, biyoloji ve fizyoloji-
nin terimleriyle ifade edilmesi gerektigi
gorii~unii a1mt~hr .
Alg1, ogren1ne, gild ulenme, zeka, ve kj-
~ilik gibi konular uzerinde yogunla~an
psikoloji, ba~lang1c;ta genel yoneliln iti-
bariyle pozitivist bir karakteristik ta~1
tnl~ ve daha ziyade, insan davran1~1n1n
a-;klarunaslnda ic;sel faktorlerin onemi-
ni reddedip, -;evrenin etkisini vurgula
yan davraru~;thk genel paradig1nas1na
bagh olare1k deneysel bir nitelik arzet-
ni~ tir.
1960'h ylllardan itibaren yava~ yava~
bili~sel yakla~unlara da yer vermeye ve
i-;sel kapasitelerin onemini kabul ebneye
ba~layan psikolojide, ozellikle de Anglo-
Atnerikan psikoloji anlayl~lnda deney-
sel ve pozitivist egilimler hala hakim d u-
rumdadlr. Gi.inumi.izde aynnhh ve -;ok
yonlii olduktan ba~ka birbirleriyle kar-
~hkh bir ili~ki i~nde bulunan psikoloji
konularuu farkh bak.t~ a~larayla ele alan
belli ba~h yakla~1m ya da psikoloji okul-
lan ~unlard1r: Bilincin temel ogelerini ve
i-;eriklerini sistema tik bir tarzda i-;eba-
k~ yoluyla ara~tuan yaprsalcrlrk, :z.ihnin
temel faaliyetleriyle ilgili olan Jonksiyona-
liznr, ayn ve birbirlerinden yahtlannu~
psikolojik ogeleri kar~1hkh baglanhlaCI
i-;inde incelemek isteyen ,agn~rnrct Irk,
bi.iti.ini.i ve bi.itiinle ilgili ozelliklerin on-
celigini vurgulayan ve bi.iruni.in hi;bir
~ekjJde ogelerine par-;alanamayacaglnl
iddia eden Gestalt psikolojisi, oznel dene-
yimin degil de, yaln1zca nesnel davraru-
~n incelenmesi gerektigini savunan dav-
ranr~~rlrk, ve bilin-;li, bilin-;siz tiim ruhsal
fenomenleri yoneten, belirleyen gi.i-;leri,
motifleri ara~tuma amac1 giiden psilazna-
liz.
718 psiko1ojik
psikolojik i Os. ilmulrulzi; 1ng. psyclrologi-
cal; Fr. psychologique; AI. psycltologische].
1 Ba~amsaz bir disiplin olarak psikoloji-
nin kapsam1 i~ine giren konu ve yakla-
~unlar; 2 insan psikolojisiyle ilgili olan
~ey ve durumlar i~in kullamlan safat.
Bu ba~lamda, bilincin mevcut i~eri~i
nin, yap1 ve karakterinin, organizmanm
ge~mi~ ve ~imdiki deneyimlerine gore-
li oldu~unu ve soz konu deneyimler ta-
rafmdan etkilendi~ini savunan psikolo-
jik ilkeye psikolojik gorecilik ada verilir.
Yine, idelerin, yargdann ya da fikirlerin
yalmzca onemsiz sonu~lar ya da epife-
nomenler olmayap, ba~kaca du~unce ve
davram~lann nedenleri oldu~unu one
suren goru~ psi'kolojik ide.alizm olarak bili-
nir.
psikolojik egoizm [i.ng. psyclrological ego-
ism; Fr. egoisme psychologique; AI. psychcr
logisch egoismus]. Egoizm konusunu fel-
sefi ve kural koyucu bir yalda~amla ele
alan ahlaki egoizmden farkb olarak, ego-
izm konusunu bilimsel ve betimleyid bir
yakla~amla ele alan goru~; insan varhk~
lanmn ozleri ya da do~alan itibariyle,
kurulu~lan ya da yaptlan gere~i kendi
~lkarlanm gozeterek eylediklerini savu-
nan o~reti.
Psikolojik egoizmin, biri kah ve radi-
kal, di~eri de thmh olmak uzere, iki ver-
siyonu vardu. 1 Radikal versiyonu i~in
de, psikolojik egoizm, insanlarm do~alan
gere~i ya da psikolojik kurulu~lanmn
bir sonucu olarak, her zaman kendi ki~i
sel ~lkarlanm gozetecek ~ekilde eyle-
diklerini iddia eder. Buna kar~m, 2 zhm-
h bir psikolojik egoizm ise, insanlann her
zaman olmasa bile ~o~ zaman, kendi
ki~isel ~1karlaruu temele alarak eyledik-
lerini one surer. Psikolojik egoizmle ilgi-
li en onemli gu~luk, bu teorinin ahlaki
egoizm i~in bir temel saglamak bir yana,
ozellikle radikal versiyonu i~inde, ahlak1
ortadan kaldtrmasadar.
psikolojizm [lng. psychologism; Fr. psyc/rQ-
logisme; AI. psychologismus]. 1 Genel ola-
rak, bir disiplinin kavram ve kabulleri-
ni psikolojik kavram ve a~lklamalara
indirgeme taVTI; felsefede, tum felsefi
kavram ve problemlerin, a) i~ebak1~ ya
da b) gozlemden olu~an psikolojik ana-
liz yontemiyle ele ahnabilece~ini, felse-
fenin tiim dallanrun psikolojik ilkelere
dayamlarak a~aldanabilece~ini, ahlak
gibi disiplinlerin uygulamah bir psiko-
lojiden ba~ka hi~bir ~ey olmadt~Im sa-
vunan o~reti ya da goru~.
Buna g6re, psikolojizm, psikolojiyi temel
bilim olarak gorur, ve do~al dunyarun
olaylanru psikolojinin pen;pektilinden ele
almayt teklif ederken, felsefi problemleri,
psikoloji tarafmdan yarutlanmak duru-
munda olan olgusal sorular olarak yo-
rumlar. Felsefi kavram ve problemleri
psikolojik analize indirgemek, felsefi
problemlerin psikolojik analiz yoluyla -
zulebilece~ kabul etmek anlanunda
psikolojizmin, bir du~unrne faaliyetinde,
bilgimizin kokeni ve kaynagt konusunu
psikolojik yoldan ele almakla, saz konusu
bilginin i~eri~n psikolojik olmayan ya-
pasma, niteli~ini ve do~lugunu birbirin-
den ayaramama yanh~ma dayand1~1 gos-
terilmi~tir.
2 Daha ozel olarak da, manbkta, manh-
~~ insamn duyusal tarafma, psikolojiye
indirgeme, manhksal onermeleri psiko-
lojik onermelerle ozde~le~tirme tavn.
Soz konusu ozel anlarru i~nde psikolo-
jizm, mantlk ilkelerinin kayna~Iru insa-
nm psi~ik ya~ammda bulma ~abasmm
bir sonucu ortaya ~aknu~t::lr. Ome~in,
tHusserl kariyerinin ba~langacmda bu
tur bir psikolojizmi savunmu~tur. Hus-
serl'e gore, du~unme yasalarmm nor-
matif bilimi olarak manhk salt, kesin ve
fonnel bir disiplindir ve manhk ilkeleri
de bu bakamdan a priori ve transenden-
taldar. Bununla birlikte, o manh~m da
duyusal bir kokeni oldugunu ve bu ko-
kenin insan psikolojisinde aranmasi ge-
rekti~ini one surmu~tur.
Husser! bu psikolojist tezini daha
sonra terketmi~ ve psikolojizme ~iddet
le kar~1 ~~hr. <;unku, psikoloji gibi
empirik bir bilimin, bilim olmas1 dolayt-
sayla, bize ancak her bilim gibi olasthk
de~eri olan, tumevarunsal yoldan elde
edilmi~ bir bilgi verebilecegi, olasdd1 bir

bilg1 iiretebilen bir bilimin, 1nant1~1n
kesin, zorunlu ve genelge~er ilkelerini te-
mellendiremeyece~i a~1k~a anla~1lm1~~
t1r. Yine ayn1 anlama gelmek uzere, ke-
sinlik, zorunluluk ve genelge~erlik
yalnlZca manhk alarunda kar~lla~llabi
ien ~eyler old u~u ve psikoloji de, her
bilim gibi, mantJksal yontem ve ara~larla
~ah~mak durumunda bulundu~u i~in,
ba~vurulan yonte.tn ya da ara~ta bulu-
nan bir niteli~i (kesinlik ve zontnlulu-
~u), soz konusu yontem ya da ara~la ~a
h~an bir bilim i~erisinde gostermek, bir
k1s1r dongiiden ba~ka hi~bir ~ey de~il
dir.
psikovitalizm [ing. psychovitalism; Fr.
psychovitalisnre; Al. psychovitalismus ]. Le-
ibniz'in monadlarla ilgili o~retisini ve
Fechner'i.n biitiin bir evreni ve evrenin
bile~enlerini ruhlarla donanm1~ varhk-
lar ~eklinde goren felsefesini yans1tan
bir anlay1~ olarak, biitiin bir canh do~a
ntn, do~arun hiicrelerinden her birinin,
her organizman1n geli~meyi, ya~am1n
korurunas1ru ama~layan bir ruha sahip
bulundu~unu, fakat ruhun bu amaca,
bilin~li olarak de~il de, bilin-;sizce sahip
old u~un u one siiren gorti~.
psykhe. Yunan felsefesinde, ruh, zihin,
soluk, nefes, tin ve ya~am anlam1na
gelen terim. Buna gore, terim ba~langi~
ta canld1~, canl1 olma hAlini ve daha
sonra da ya~am ilkesini, ~eylerdeki can-
hhgm kayna~1 olan giicii gosterm.i~tir.
Bununla birlikte, psykl1e t)zellikle Sokra-
tes'ten ba~layarak, bilindn ve ahllli ki-
~ili~in bulundu~u yere kar~t.hk gelir.
Pufendorf, Samuel. 1632-1694 ylllan ara-
Slnda ya~aml~, toplum sozle~mesiyle
iinlii Alman dii~iiniirii.
Temel eseri olan De Jure naturae et gen-
ti u'n adh eserinde, fiziki ve zihinsel var-
h~a ek olarak tinsel varhklardan da soz
eden Pufendor fa gore, Tanr1, bu tinsel
varhklarln yardlmlyla, insan ozgiirlii-
~iiniin nas1l kullanllaca~uu belirleyip,
onun stnlrlanru ~izer. Onun tGrotius'la
tHobbes'tan ahnm1~ kimi unsurlar1 bir
araya getiren ttoplum sozle~mesi bir
do~a hali kabuliinii dayantr. Sivil otori-
Pythagoras~dar ?19
tenin olmadt~l, herkesin ozgur ve
ba~ka herkes kar~1s1nda e~it oldu~u
bu do~a durumunda hayat, bununla
birlikte tehlikeli ve zordur. i~te bu
durum, ona gore, bir toplum sozle~me
sindeki can ahc1 noktay1, bir toplumsal-
la~tna ilkesi kabul ettnek i~in gerekJi
olan rasyonel temeli sa~lar. Buna gore,
do~u~tan birtak1m haklara sahip olan
insanlar, bir toplum olu~turmak i~in,
yani haklar1n1 korumak, ban~ ve gii-
venlik i~inde ya~amak iizere kendi ara-
lannda bir sozle~me yaparlar.
Pythagoras~alar [Os. Fisagorcular; ing.
Pyt11agoreans; Fr. Pythagoriciennes]. 1lk-
~a~ Yunan felsefeslnin ikinci okulunu
olu~turan ve dini, bilimsel ve felsefi go-
ru~leriyle se~kinle~mi~ olan filozoflara
verilen ad.
Milattan once alhnc1 yuzy1hn ikinci ya-
r1s1nda Giiney ltalya'da, Kroton'd a
Pythagoras taraf1ndan kurulmu~ olan
Okulda ama~, anlamak ya da o~enmek
ten ~ok, armmak, bilgi yoluyla safla~a
rak, evren ruhuyla birl~mektir. Phyta-
goras~l filozoflarda, madde yerine fonn,
nitelik yerine nicelik, fizik yerine de ma-
tematik on plana ~~~hr. Buna gtlre,
Phytagoras~llar matematiksel ilkeleri te-
mele alm1~ ve bir ~eyin yap1s1, on un ye-
rine getinnek durumunda oldu~u i~lev,
yoneldi~i ama~ ortaya kondu~u zaman,
o ~eyin a-;aklanm1~ olaca~1n1 kabul et-
mi~lerdir.
Bir ruh go~ii anlay1~1 benimseyen
Phyta.goras~llar insan ruhunun ba~ka
insanlann bedenlerine old u~u kadar,
hayvanlann bedenlerine de girdiklerini
dile getirmi~ ve bu ~er~eve i~inde, hay-
van eli yemeyi y asakl~lardrr. Pytha-
goras~dar, aynca bilim ve ozellikJe de
1natematik alan1ndaki ~ah~malar1yla iin
kaz.annu~lard1r. Yunan diinyasmda ma-
temati~in kurucusu olarak bilinen
Pythagoras, arihnetikle, oncelikle miizi-
~e yonelik ilginin bir sonucu olarak ilgi-
lenmi~tir. Muzik alan1nda bir uywn
bulan Pythagora5t;~lar, buradan hareket-
le bir yandan miizikteki uyumun evren-
deki genel ve yetkin uyumun kii~iik bir
720 Pythagoras~rhk
orne~i oldu~u goru~iine, di~er yandan
da matemati~in ilkelerinin varolan her~e
yin ilkeleri oldu~u, evrenin ilkesi, arkiJe
ya da tozitnitn say1 oldu~u fikrine ve ni-
hayet, varhklar arasmdaki rutelik farkh-
llklannln niceliksel farkbhk)ara indirge-
nebilece~i sonucuna ula~m1~lard1r.
Pythagorasc;IJann biHmsel c;ah~malan
aras1nda, geo1netri alarunda, Yunanlmnl
genele, yasaya ula~1nadaki dehas1ru, ya
da UStiin ba~arlSlnl e~siz bir bir;ilnde or-
nekleyen tinhJ Pythagoras teoremi de yer
ahr. Teore1n, Pythagorasp]ann salt arit-
Jnetiksel ve geo1nehik olgttlan a~m1~
olup, bu olgulan tiimdengelimsel bir sis-
teln ic;inde oziimled ik)erini gosteren c;ok
giizel bir ornektir. Metafizik alanmda
Anakshnan drostan etkilenen Pythagop
rasc;1lar, ondaki Belirsiz ya da SU'Urs1z fik-
rini, S1rursLZ olana ~ekil veren ve ondan
bir uyum yaratan SLrur fikriyle birle~tir
Jni~lerdir. Buna gore, sayllann tek ve c;ift
diye ikiye aynld1~1nt one suren Pythago-
rasc;r anlay1~a gore, bunlardan Tek alan
snurh iken, c;ift alan suursJzdu. Bir ise,
ayn1 anda hem tek ve hem de c;ift oldu~u
ic;in, bu ildsinden meydana gelir. Ba~ka
bir deyi~le, bir, suunn, onu s1n1rh kllmak
ic;in, Sln1rs1z.a baskln -;:rkmas1run son u-
cunda ortaya c;tkar. Say1 ya da say1lar ise,
birden do~ar.
Pythagorasc;1larda uyum, kar~1t o~eler
aras1ndaki ili~kinin bir sonucu olarak,
Slnlnn SllllrSlZa UStiin gelmesinin SOnu-
cunda ortaya c;~kar. Uyumun temelinde
bulunan kar~1t o~eleri, Pythagorasc;tlar
dualist bir anlay1~la, iki ayn sutun al-
tinda on c;ift olarak S1ralamJ~lard1r. Bu
kar~1thklar, Slras1yla suur ve SlnlrSlZ,
tek ve c;ift, bir ve c;ok, sa~ ve sol, erkek
ve di~i, sukunet ve hareket, do~ru ve
e~ri, ayd1nhk ve karanhk, iyi ve kotii,
kare ve dikdortgen kar~1thklanndan
meydana gelmektedir.
Pythagoras~1hk [ing. Pythagoreanr-snr]. M.
0 . 525 ylltnda Pythagoras ve arkada~la
n taraflndan kurulan felsefe okulu ve
dini cemaatln temel fikir, o~reti ya da
akideleri ic;in kullarulan terim.
Buna gore, Pythagorasc;1hk her~eyden
once, 1 bir say1 n 1etafizigi ve, gerc;ekli-
~in ozii itibariyle matematiksel oldugu-
nu ifade eden bir gerc;eklik anlay1~uu, 2
felsefeyi tinsel annma i-;in bir arac; olarak
gorme tavnn1, 3 radikal bir ruh beden
ikicili~i ic;inde, ruhWl goksel yazg~sana
dikkat c;ekme ve onun tannsal olanla bir
le~me ~ans1n1 vurgulama goru~unii i-;e-
rir. Ote yandan, Pythagorast;~hk, 4 belirU
sembollere, ozellikle de tetrakljs turiinden
mistik se1nbollere ba~vurma tavnyla 5
Pythagoras teoreminde, belirgin hile
gelen matematikse) c;ah~malan ihtiva
ederken, 6 okul ya da tarikat mensuplan-
nln sadakat ve ba~hhklanna buyiik bir
onem verir.

Q ve bilgiyle dii~iinme siirecindeki kav-
quadrivium. Orta'ra~da iiniversiter e~iti
min daha ileri a~amas1n1, daha yiiksek
bolmesini meydana getiren dort mate-
matiksel disiplin.
Astronomi, geometri, aritmeti.k ve mii-
zikten meydana gelen dort matematiksel
disiplin ya da sanatl gosteren quadriviu
mun bir onceki a~amas1 triviumdur. Qu-
adriviumu meydana getiren bilim ya da
disiplinlerden once okurulan bu disiplin-
ler, suas1yla gramer, retorik ve manbk-
hr. Quadrivium ve triviumu meydana ge-
tiren bu yedi sanata birlikte, ozgiir
adamm sanatlan anlammda liberal sanat-
lar ad1 verilmi~tir.
Quine, Willard Von Orman. Manhgm te-
melleri ve ozellikle de semantik yonleriy .
le ilgili bir teori geli~tirmi~ olan Amerika-
b manbkftl ve filozof. Temel eserleri:
Word and Object [Soz ve Nesne], Methods
of l.ogic [Manbk Yontem.leri], From a Logi-
cal Point of View [Manbksal Bakl~ A'r'ISUl-
dan], Philosophy of Logic [Manbk Felsefe--
si], TJ1e Roots of Reforana [GOnderimin
KokenleriL Pursuit of Tntth [Hakikat Ara-
YI~I] ve 'Two Dogmas of Empricism'.
Felsefi ara~hrmalaranda do~alc1 ve em-
pirist diinya gorii~iine uygun bir yakla-
~un benimseyen Quine, empirizmin iki
Quine, Willard von Orman 721
dogmast olarak gordiigii ~eyi, yani ana-
litik I sentetik ayuuruyla anlamh tiim
onennelerin dolayuns1z deneyimlere dair
rumcelere indirgenmesi gerekti~i anlayi-
~~ru reddetmi~tir. 0 giderek daha mad-
deci ve nominalist bir gorii~e yonelmi~
ramsalla~tumarun onemi iizeri nde dur-
mu~tur. Algasal benzerlik yoluyla goz
lem onennelerine yiikseldi~, gozlem
onennelerini bir araya getirmek suretiy-
le de de nasd genel yasa ya da hipotez-
ler olu~turdu~umuzu ara~hran Quine,
manbk alantnda daha ziyade Russell ve
Whitehead tarabndan geli~tirilmi~ olan
matematiksel manbBa sad1k kalma~br.
Bununla birlikte, o Ingiliz filozo.Oanrun
manhgm ontolojik bakundan yanslZ ol-
du~u gorii~tine ka~1t bir tavu geli~tir
mi~ ve hatta, varh~1n manb~a, ama
daha ziyade dile ba~h ve goreli oldu~u
nu one si.irmii~tl.ir.
Bir manbk teorisinin kabulliniin ortaya
~lkard1~1 ontolojik sonu~lar iizerinde
duran Quine, dili sa~lam tahminler orta-
ya koym~ ge~erli ondeyilerde bulun-
mak suretiyle tecriibemizi diizenlemeyi
ama~layan bir tiir teori olarak gonnek
gerekti~ini belirtir. 0 bu ba~lamda, bir
dilden ba~ka bir dile terciime yapmanan
iml<Ans1Z oldu~unu iddia ederek, anlam
efsanesini bir ~ekilde yikmi~hr. Bilhn
felsefesi alarunda ise, Quine, Duhemi iz-
leyerek, bilim adaman1n deneyin sina-
masina, di~er onermelerden yahtlanm1~
bir onermeyi de~l de, bir dizi onermeyi
t4bi tuttu~unu ~vunur. Zira onun gorii-
~iine gore, bir onenne sadece deneyim
lerin yahn bir ozeti de~l, fakat bilimsel
bir sistemin temel bir bile~enidir.
/22 radlkaJ
R nin miimkiin oldu~unu, tecriibenin bil-
radikal [ing. radical; Fr. radical; Al. radikal].
1 Temel, mutlak, topyekiin ya da kesin
alan bir ~eyi tanunlamak i~in kullandan
s1fat. 2 Politik sistemde geni~ kapsamh
ve temel bir donii~iimiin gereklili~ini
savunan ki~iyi; siyasr yelpazede a~1n
u~larda, ama ozellikle de solda yer alan
birini tanunlamak i~ kullanilan politik
niteleme.
Bu ba~lamda, sosyal ve politik alanda
biiyiik de~i~imlerin, kokten donii~iim
lerin savunuculu~unu yapan teori ve
hareketler de radikal sifattyla kategori-
le~tirilir. Gelenekle, kurumla~m1~ ve
yerle~ik ge~mi~le alan tum ili~kileri ko-
parmak ve yeni bir sayfa a91\ak isteyen
lerin gorii~ii, ayru zamanda radilaJlizm
olarak tarumlanu. Bu anlamda radika-
lizm Fransada, liberalizm, cumhuriyet9-
lik ve seki.ilarizm i-;in genel bir terim ola-
rak kullan1hrken, lngilterede felsefi
radikalizm anlammda, Jeremy tBentham
ve John Stuart tMiJIin temel W\Surlan
iktisadi liberalizm, alalohk, yararabk ve
bireycilik alan felselesini tarumlamak
i~in kullandm1~br.
Yine ayn1 ~er~eve ifiinde, 1960.h yalla-
nn sonlannda, Anglc>-Sakson diinyada,
ozellikle de ingilterede, hllim burjuva
kiiltiiriiniin aynlmaz bir par,.as1 oldu~
gerek~esiyle, analitik felsefenin iiniversi-
telerdeki egemenli~ine kar~1 Qkan ve
sola, prarise atJrhk verecek bir felsefenin
savunuculu~unu yapan dii~iince yoneli
mine radikDI folsefe ada ve~tir. Radi
kal felsefe deyimi, 1980.li yillardan itiba-
ren de, erkekmerkezli felsefeye kar'1
~akan tfenUnist felsefe i9n k ullarulmJi-
hr.
radil<al apriorizm [ing. radical apriorisnz;
Fr. apriorisme radicale]. insana ger~ekli
~in bilgisini, deneyimin de~il de, yal-
nl2ca akhn sa~ladi~Inl, insan zihninde
do~u~tan dii~iinceler bulundu~unu ve
deneyimden ba~tmslZ ger~ek bir bilgi-
giye hi~bir katkiSI olmadi~Inl savunan
gorii~.
Deneyimin gert;ddi~in bilgisi i~in bir
de~er ta~1d1~1 dii~iincesine ~iddetle
kar~a ~1km1~, deneyime dayanan empi-
rik bilginin bizi ger~ekli~in kendisiyle
de~il. de, yalntzca goriinii~iiyle tanl~hr
dl~lrLl savunmu~ alan radikal aprio-
rizm, daha c;ok ilk~a~ Yunan felsefesiyle
suurlarun1~ alan bir gorii~tiir. Radikal
apriorizmde, duyu ya1ulsamalan, farkl1
insanlann ayn1 nesneye ili~kin algllann-
da kimi oznel farklihklann bulundu~u
ke~finin sonucunda ortaya ~n bir
giiven eksikli~i ve de~i~mez olarun bi
linemeyece~i inano ~ok etkili olmu~
tur. Radikal bir apriorizmi savunan
tParmenides ve t Platon gibi filozoflar,
de~i~enin belli bir zamanda belli bir tiir-
den oldu~u, buna ka~1n daha sonraki
bir zamanda soz konusu tiirden olmadi-
~~ i~if\ bir ~eli~ki i~erdi~ini savunmu~
lar ve kendinde ~eli~ik olarun, her ne
ise, varolamayaca~tru belirtmi~lerdir.
Ba~ka bir deyi~le, ontolojik bak1mdan
bir goriinii~ ve ger~eklik ayanma yapan
bu filozoflar, soz konusu ayuuru empi-
rik bilgi ve rasyonel bilgi arasmdaJO
epistemolojik nitelikli ay1nmla destekle-
mi~ler, duyulann bize yalnazca de~i~en
goriinii~leri verdi~i yerde, akhn de~i~
mez bir ger~ekli~in, kesin, m utlak ve
ezelf-ebedi bilgisini sundu~unu savun-
mu~lardar.
radikal empirizm [ing. radical empiricism;
Fr. emprisime radical; AI. radikal enrpiris-
mus]. D1' diinyada tikeller kadar, ba~In
tdann da varoldu~unu, her rur bilginin
tek kayna~1n1n do~rudan ve araas1z
deneyim oldu~unu, hakl1 k1hnan her
iddianan do~rudan ya da dolayh ola-
rak, deneyime dayarunas1 gerekti~ini,
tecriibeyle en az ili~ldli gibi goriinen

onennelerin, hatta matemati~in aksi-
yomlanyla mant1~1n ilk ilkelerinin bile
deneysel iddialar oldu~unu savunan ve
~o~unluk tduyumrulukla birle~en bilgi
anlayt~I.
radikal hiimanizm [ing. radical humanism;
Fr. humanisme radical; AI. radikal humanis-
m us]. lnsan varb~tnl yahuzca insan ya da
davran1~ bilimlerinin suurlan ic;inde yo-
rumlayan, insan1 tek ve en yuksek ger-
c;ekJik addeden anlayt~.
Geleneksel tateizmin yi.rminci yiizytlda-
ki versiyonu olarak gorulen radikal hu-
manizmde, insanm tnetafiz.iksel babm-
dan iJk ve en yuksek ger~ oJdu~u ve
dolaylStyla, Tann'run varolmadJ~l kabul
edilir. Freud, Camap, Schilick, Jaspers,
Sartre ve Camus gibi du~uni.irler, soz ko-
nusu radikal thumaniz.m ~er~evesi ic;inde
de~erlendirilebilir. Nitekim, 'varoluKulu
~un bir hilinanizm' oldu~unu soyleyen
Sartre ve di~er varolu~-;u.Iar, insan varbk-
rasyonalite [Os. aldilik; lng. rationality; Fr. ra-
lanrun, kar~ISmda bi~are oyuncaklar ya
da dama ta~lan olarak gortildu~u her
guce ~iddetle kar~t ~1kmt~lar. Buna gore,
Sartre Tann kavramaru ~eli~ik bir kavram
olarak tanunlarken, Camus Tann'n1n va~
rolu~unun tasdik edilmesinin, insan akb-
nin inkannt gerektirdi~ini soy lemi~tir.
raslanh [Os. tesadiif, ing. chance, accident;
Fr. hasard; AI. zufall, zufaelligkeit]. Ortaya
~oo~ltla hi~ gerek duyulmayan, kendi
i~inde bir amac1 olmayan, hi~ beklenilme-
yen bir olaym ortaya ~1k1~1; Yunan felse-
fesinde, evrende, do~a ve insani ama~hb
~ n yan1 ba~tnda varolan ii9lncu gu~.
Ger~ekle~mesi zorunlu olmayan, hi~ bek-
lenmeden ortaya ~kan ~ey, bir olayt do-
~uran nedenlere ili~kin bilgisizli~in so-
nucu olara~ nedeni biliruneyen olay.
Ongorulemeyen, bir plarun ya da tasan-
run sonucu olmayan bir geli~me, yasaya
uygun du~meyen, hi~bir yasayla a~llda-
. namayan, nedenler di.zisinin onceden
tahmin edilemeyen, beklenmeyen, ve
ama~h olmayan bir tarzda bir araya geJi ..
~inin sonucu olan olay; yalruzca olasutk-
lara ba~b oldu~u du~unulen olaylann
ba~u nedeni.
rasyonalite 723
Raslanbrun soz konusu anlam1 i~inde,
evrende raslantuun veya raslanttsalh~ln
hukum surdu~unu, ya da evrende ras~
lanbya ~ ya da bu olc;uler ic;inde bir yer
bulundu~unu, evrendeki tUm ya da baZJ
olaylarm oldu~u gibi olmayabilecegirti
one suren anlay1~a; raslantlnJn nesnel
olarak ger~ek oldu~unu savunan metafi-
zik o~retiye, dunyadaki bazl olaylann
belirlenmemi~ oldu~unu ya da her ola-
ym bir nedeni olsa bile, bazt olaylann on-
gorulemeyece~ini, bazt olaylann ozunde
ongorulemez oldu~unu iddia eden gorii-
~ e raslant15alcrlrk denmektedir.
Goru~un Hellenistik felsefede, Epiku-
rosc;ular tarahndan savunulan ve ev-
rende her~eyin varolu~unu temel bir
raslanttya bor~lu oldu~unu, dolaytstyla
her~eyin raslanttlar sonucu olu~tu~u
nu, her olay ve her nesnenin bir raslan-
hnm eseri oldu~unu one suren versiyo-
nu raslantrcrlrk olarak gec;er.
tioTflllite; AI. rationalitiit, veruunftmiissigkeit].
Normatif, ve akl1n insan1 di~er canh
varhklardan ayuan yeti oldu~unu dile
getirdi~i i~in, betimleyici bir kategori
olarak, insarun sa~lam ve ge~erli al<.Jl-
yurutme ya da kanlllamalan, iyi temel-
lendirilmi~, apa~lk inan~lan kabul et-
mesi ya da benimsemeye hazll, gonullu
olmast durumu i~in kullantlan terim.
Buna gore, ~eli~ik de~il de, tutarh olan
ve deneyimle uyu~an inan~lar, akli veya
rasyonel inan~lardu. i~te, yanh~, ~eli~ik
ve tutarslZ old u~u bilinen inan~lan be-
nimseyip savunmak akddt~l, irrasyonel
bir davraru~ iken, tutarh ve do~ru oldu-
~u bilinen inan~lara ba~lanmak aktla
ya da rasyonel bir davraru~tu. Bu ~er~e
ve i~inde, onermeleri deney, gozlem ve
manhksal akilyurutme yoluyla stnarup,
do~rulanan bilimin rasyonalitenin ger-
~k bir orne~i oldu~u ifade edilmi~lir .
inan~larla ilgili olan soz konusu teorik
rasyoruJliteye ek olara~ eylemlerle ilgili
olan rasyonalite turune pratik rasyonalite
adt verilir. Ara~al aktlcthk olarak da hi-
linen bu rasyonalite turu ise, ama~lanna
ula~mada en yiiksek derecede verimli
724 rasyonalizasyon
veya etki)i olan yol!ar! kuUanmaya dik-
kat eden insan1n tavnna tekabiil eder.
rasyonalizasyon [ing. rationalization; Fr.
rationalisation]. 1 Genel olarak, olaylara
akli bir pe~pektiften yo rum ya da a~kla
rna getirme. Kan~~ anlam baknrundan
belirsiz, karanJJk ve anla~almaz olaru be-
lirli, dakik, a-;1k ve anla~aJJI hAle getirme
imkaru veren i~lem ve siire-;.
2 lnsan davranJ~Jna dair s6zde a~a
ma. Eylemleri hakh kdmak veya anla~alu
hale getinnek ic;in sahte ya da diizmece
ac;lldamalar iiretme, ozellikJe psikolo~de
ki~inin eylem, dii~iince ve duygulanrun
gerisindeki ger-;ek motifleri gizlemeye ya
rayan i~lemler, geli~tirilen savunma ane-
kanizmalan.
3 Sosyolojide, iktisat ve siyasette, belir-
li ama-;lara ula~mak i-;in elkin ara-;lann
yarat:Ilmasl veya orgiitlenmesi siireci.
Bireyleri ozgiirl~tirmek bir yana, on-
lara modem kurum~ orgii t ve etkinlikle-
rin demir kafesi i~ine mahk1l.m eden
rasyonalizyon siire-;lerinin oziinde, sos-
yal faillerin, ~evrelerindeki diinya iize-
rinde daha bi.iyiik bir kontrol elde
etmek i~in, ki~isel olmayan ili~kilerde,
bilgiyi giderek daha yogtm bir bi-;imde
kullanma yonelimleri vard1r. Ba~ka bir
deyi~le, tWeber'de, insan eyleminin
her boyu tunu oh;iim ve kontrole elve-
ri~li hale getiren siire-;leri tarumlayan
rasyonalizasyon, geleneksel uygulama-
Jaran reformdan ge-;irilmesine ve bu uy-
gulamalarla ozde~le~mi~ ama-;lara daha
iyi ve etkili bir bifiimde ula~xna olanaga
verecek siire-;lerin ortaya c;tlo~ana, ku-
rumlann belli ama-;lann ger-;ekle~tirile
bilmesi i-;in, daha etldli ve yeterli ara-;lar
hlline getirilmesine i~ret eder.
Buna gore, Weberci anlanu i9Itde ras-
yonalizasyon, ekonomi alarunda, fabrika
ve iiretimin biirokratik yollardan diizen-
lenmesiyle, kann geli~mi~ muhasebe
teknikleri kullanllarak hesaplanmasuu;
din alarunda, ilahiyabn, vahiy temeli
iizerinde degil de, entellektiiel bir temel
iizerindeki geli~imi sayesinde, biiyiiniin
ortadan kaldanhp, dinf Ayinlerin yerine
ki~isel sorumluluk ve/insiy~tifin ge~iril
mesini; hukuk alan1nda, keyfi yasako-
yuculugun ortadan kald1nhp, evrensel
yasalann meydana getirdigi temel iize-
rinde, tiimdengelimsel bir hukuki akll-
yiiriitme anlaya~1nan benimsenmesini;
siyaset alarunda, geleneksel me~ruiyet
tarzlannan siyasi partiye dayah karizma-
tik bir liderlikle degi~tirilmesini; ahlak
alarunda, ahl:tki disiplin ve egitimin
biiyiik bir gii-;le vurgulanmasuu; bilim
alan1nda da, bireysel yarahcahktan ~ok,
ara~hnna ekipleriyle, ~giidiimlii bir
deneysel ara~tuma plarun1n, ve bilim
politikalaruun devlet denetimi ve yone-
timi altanda geli~tirilmesini ifade eder.
rasyonel [Os. aklf; ing. rational; Fr. rationnel;
Al. rational, vemiin ftig ). 1 Akla ve dii~iin
ce yasalanna uygun olan; 2 akal i-;eren,
akhn varlaSJ ya da faaliyetiyle belirlenen
~y; 3 akdb, akllca bir bi-;imde ger-;ekl~
meye veya fon.ksiyon gostenneye, rasyo-
nel bir ara~bnnaya kablmaya yetili olma
durwnu; 4 anla~almaya uygun, elveri~li
bir yapada olma hAli; 5 ak1m ilkelerine
uygun diifen, anla~alabilir olan; tutarh-
hk, basitlik, tamJJk, diizen ve manbksal
yap asergileyen disiplin i-;in kullaruJan ni-
teleme.
Bu baglamda, ahlAkta nihai ve en yiik-
sek amacm, da~ ko~ul ve etkilerden, in-
sarun duyusal boyutundan bagamsaz
olarak, insanm kendisi, insan akh tara-
fandan belirlendigini savunan ve mutlu-
lugu degil de, insarun ahlald geli~me ve
yetkinJi~ en yiiksek ama-; olarak
goren ahW< sistemleri rasyonel ahlak kate
gorisi i-;ine girer.
Ote yandan, geleneksel meta6zigin ii-;
ana dalmdan birini meydana getiren ruh
ya da zihin teorisine; deneysel psikoloji-
nin tam kar~asanda yer alan, zihne dair a
priori ara~hrmaya rasyonel psikDloji ad1 ve-
rilir. Sadece akla dayanan, aklJ yoluyla
bulunmu~ bir Tannya iman eden din
rasyonel din; d.ini inanan konusunu ve
temel WlSurlanna, vah.iyden ba~sJz
olarak ara~hran ilahiyat ise rasyonel teoloji
olarak wumlanar.

Yine ayru .;er.;eve ic;inde, speki.ilatif di-
siplinlerde, felsefede ve teolojide kullarul-
ma~ olan, ve deneysel o~elere pek yer
venneyerek, ya!Juzca saf akhn faaliyeti ve
katkisiyla belirlenen metodlar rasyonel
yontemler diye karakterize edilir. Felse-
fede farkh filozoflar tarafmdan benim-
senmi~ olan soz konusu rasyonel yon-
temlerin belli ba~hlan, tarihsel bir s1ra
i.;erisinde ~u ~ekilde sm1flanabilir: 1
tSokrates tarafmdan kullamlm1~ olan ve
sorgulama yoluyla analizden meydana
gelen Sokratik tartr~ma yontemi. 2 Ara~h
rrlan oze ula~ilincaya kadar, ti.irlen topla-
maktan ve en yi.iksek dnsi alt ti.irlerine
bOlmekten olu~an Platonik toplama ve
bOime yontemi. 3 t Aristoteles ve Orta~~
di.i~i.ini.irleri tarafmdan kullandan ve di.i-
~i.inceyle varhk arasmdaki nedensel ili~
kiyi kamtlamah olarak gtistenneyi ama.;-
layan smtetilc yontenr.
4 t Plotinos, t Augustin us ve mistikler
tarafindan onerilen ve zihnin bir bi.iti.in
olarak aydmlarunas1 hedefine goti.iren
bir si.ire.; olarak, ahlaki ve entellekti.iel
annma ve safla~mayla belirlenen 'ile
yor1temi. 5 tCicero tarafmdan kullaml-
mi~ olan ve do~rulu~a ula~ma yolunda,
farkh o~eleri farkh yer ve o~retilerden
ama.;h bir bi.;imde se.;ip almaktan olu-
~ an se~meci ya da eklektik yontem.
6 Franstz filozofu tDescartes tarafmdan
kullarulan, ve akhn sezgi gi.ici.ini.i kulla-
narak, alilk ve set;ik olan, ve bundan do-
layi kendisinden hi.;bir ~ekilde ku~ku
duyulamayan mutlak bir do~ruya ula~
mak i.;in, ku~kunun bir ara.; olarak be-
nimserunesinden olu~an tku~ku yontemi.
7 tngiliz empiristleri taranndan kuBaN-
Ian ve idelerin, di.i~i.incelerin kokenine
ili~kin bir ara~hrmadan, i.;ebak1~sal
analizden olu~an psilcolojik yontem. 8
tKant tarafmdan kullamhru~ olan ve
bilginin olana~yla ko~ullan ve Sirurlan-
na ili~kin bir analizden olu~an transen-
dental yontem. 9tHegel ve tMarks tara-
fmdan kullamlm1~ olan ve di.i~i.inceyle
varh~m tez, antitez ve sentezden ge.;e-
rek geli~ti~ini ifade eden tdiyalektik yon-
tent 10 tComte ve tSpencer tarafmdan
rationes seminales 725
kullarulmz~ olan ve pozitif bilimlerin
yontemlerini, felsefeye uygulamaktan
olu~an tpazitivist yontem.
11 Apafilk olan tek bir olgusal dogru
yokken, i-;sel algdan betimleyen ti.im yar
gdarm apat;~k oldu~u, bu apa.;ak do~
rulara ula~ yolunun, yorumdan
kaynaklanan yabana o~eleri i~e hi.; ka-
n~tumakSIZIJ\, i~el algdaruruza ili~kin
tam ve daldk tasvirlere ula~mak oldugu-
nu savunan tHusserl tarahndan onerilen,
ve ki~inin oze dair sezgileriyle ilgili rapor
ya da tasvirlerde mutlak bir kesinlik ve
salhk elde edebilmek i.;in kullarulan feno-
TTZDWIDjik yantnn. 12 Bergson tarafmdan
kullarulan ve ger.;ekli~n do~dan ve
araasaz alg1smdan olu~n sagi yiintemi.
13lnsaru Tann'ya goti.irecek i~n ger.;ek-
lik ve de~erlerin geli~imini ama.;layan
metafiziksel bir i.;ebakl~la belirlenen ref-
leksif yontem. 14 Kavramsal kan~lkhkla
nn, dil konusundaki y~ ve sahte ka-
bullerin, diinyayla ilgili di.i~celerimizi
saptumasJm onlemek i.izere, neden, sayt
ya da varoJ~ gjbi genel kavramlart ~b
zilinleyen, bunlann gerfiek anlamlaruu
gi.in 1~1~ma .;lkaran bir yontem olarak
onerilenfelseji analiz yontemi.
ratio sapiantiae. Orta.;ag felsefesinin
onemli di.i~i.ini.irlerinin ba~mda gelen
Aziz Augustinus\m Tann'ya goti.iren bil-
gelik ti.iriine verdi~i ad.
tnanan akJ..lla tam.amlarunasa ve temel-
lenmesi gerekti~ini savunan Aziz Augus-
tinus'a gore, inan.; arar, akll da bulur. Bu
araya~m i.irtini.i bilgelik olmak durumun-
dadn. Onun sozi.ini.i etti~ bilgi ya da bil
gelik ikiye aynlmaktadii. Bunlardan bi
rincisi olan ratio scimtiaede, insan da~a
doner, kendisine verilmi~ olam analiz
elrnek suretiyle, do~arun ilkelerinin veya
o~elerinin bilgisine ula~Ir. Buna kar~m,
ratio sap ian tiaede, insan ifie doner ve kendi
i-;jnde ruhu ve Tann'ya bularak, en yUk-
sek bilgeli~e ula~II.
rationes seminales. Maddede potansiyel
olarak varolan fizild gi.i.;ler, e~limler
ya da tohumlar i.;in kullarulan Latince
deyim.
726 i.svendiye
Tohu1nlann kendilerinde, ta1n olarak
buyuyup geli~mi~ bir bitld haline gele
bilme potansiyeline sahip olmasndan
hareket eden gorii~, maddenin de, at1l
ya da gizil durumdayken, tam ve eksik~
sizce geli~ebilmek i~in uygun ko~ullara
uyabilece~ini, elveri~li formu alabilece-
tini dile getirir.
ravendiye. Bilginin kaynatJnda duyularJn
oldutunu, insan akbyla batda~mayan
hi~bir inan-; ve goru~un kabul edilmeme-
si gerektitini one suren ve bundan dolay1
islam dini tara&ndan one suriilen inan~
ve ilkelere kar~1 ~Lld1~1 i.;in, dinsizlilcle
su~lanan maddeci islam du~tinuru Ra-
vendinin otre tisi.
Hakikati kavraman1n akJI d1~1nda
ba~ka bir yolu olmadltlnJ t>ne suren bu
otretiye gore, iman ve dolaytslyla din
bir yanllg1 olup, butunuyle aklldl~ldir.
realist [lng. realist; Fr. rlaliste; AI. realist].
1 Ger~eklitin insan zihninden bat1ms1z
oldutunu soyleyen genel o~etinin ~u
ya da bu versiyonunu benimsemi~ olan
ki~i ya da yakla~1m; 2 ger-;ekc;i bir tavtr
tak1nan, gorunu~lerin kendisini yoldan
saptuamad1t1, yarulsamalara kapdma
yan, kendini duygulanna kapbrmayan
ki~i; 3 ger~eklitin alelade ve basit yon-
lerini, suadan gorunumlerini betimle-
yen eser i~in kullarulan niteleme.
Bu batlamda, idealist realizm olarak da
bilinen ve ideal olmayan varhk turlerinin
varolu~unu kabul etmekle birlikte, onla-
n, sahip olduklan varh~n, ger-;eklitin
ya da guctin niteliti bakmundan, ideal
bir varllk ya da varhklara t4bi kllan ya
da ideal olmayan bu varhklara ideal var-
hk kar~Jsmda ikinci dereceden bir var-
bk, ger~eklik ya da statu yUkleyen goru-
~ e realist idealizm ad1 verilir.
Ote yandan, felsefenin gorevinin, meta-
fizikten uzak durup, dota bilimlerinin
yontemlerini kullanarak, butun bir feno-
menler dunyaslnln birlikli bir resmini
sunmak oldutunu, d1~ dunyaya ili~kin
bilgiye yaln1zca deneyim yoluyla ula~a
bilece~imizi savunan pozitivizmin rea
list versiyonu; pozitivizmin deneysel
bilginin nesnelerinin dotas1yla ilgili tar-
t1~mada, deneyimin ya da alg1nm nesne-
lerinin algllayan oznenin zihninden ba-
~msiz olup, nesnel bir varolu~a sahip
bulundu~nu one suren turu reulist pozi-
tivizm olarak tarumlarur. Bu tur bir pozi
ti vizm, alg1da, da~ dunyadaki nesneleri
detil de, kendi zihin hallerimizi algdadl-
~ soyleyen idealist pozitivizmden,.
alguun nesnelerine insan zlhninden ba-
timsxz bir varolu~ yuklemek baklmln-
dan aynhr.
realizm [Os. lulkildyye; ing. realisnt; Fr.
rbJlis.me; AJ. realismus]. 1 Genel olarak, ol-
gulan, ne kadar ayk1n gorunurlerse go-
riinsunler, oldul<Jan gibi, ~eyleri ger~ekte
olduklan ~ekliyle nesnel olarak ve du-
riist~e kabul etme tavn veya belli bir ka-
tegoriye giren varhk ya da nesnelerin zi-
hinden ba~mSIZ olduk)anru One suren
otreti.
Belli bir kategori ya da turden ~ey ya da
nesnelerin zihinden ya da du~tincemiz
den batunstz oldutunu, ve dolayJs1yla
bu nesne turlerinin ke~fedilebileceklerini
veya bilinebileceklerini one siiren genel
realizm otretisinin daha 5zel omekleri
nin ba~mda, hi-; ku~ku yok ki, 2 ontoloj~
realizm gelmektedir. Ontolojik realiz1ne
gore, biz insan varbklan, bizden tumuyle
ba~JmSIZ olarak varolan bir dunyada ya-
~amaktay1z. Bu dunyanm bizden batun-
SlZ olan olgular1n1n buyuk bir bt>lumunu
bilebilsek dahi, henuz bilgisine eri~me
di~imiz, bizim kavrayt~1m1z d1~1nda
kalan olgular vardu.
3 Tumellerin ba~1mS1Z bir bit;imde va-
rolduklaruu, onlaran varolu~lanru ken-
dilerinin nitelikleri old uklan bireylere
bor-;lu olmadiklaruu one suren t~am
realizmi ba~ka bir realizm turu olarak or-
taya ~Jkar. Tumellerin at1zdan ~kan bir
sesten ba~ka bir ~ey olmaditlnl savu-
nan tnominalizmin kar~1s1nda yer alan
manbksal ve metafiziksel bir otreti ola-
rak kavram realizmi, ilk kez, Sofistlerin
toznelcili~ini a~mak uzere, bilginin nes-
nesinin tumel olan oldu~unu one suren
tSokrates tarafmdan dile getirilmi~ ve
ger~ekten var olan1n insan zihninden ba-
timSJZ, nesnel bir varolu~a sahip olan

tiime1 oldutunu iddia eden tPlaton ve
+Aristoteles taraflndan geli~tirilmi~tir.
4 Realizm modem felsefede ise, zihni-
mizden ya da kendilerine ili~kin duyu-
deneyi ya da bilgimizden batUT\SlZ ola-
rak varolan hi-;bir maddi nesne bulunma-
dlguu, biittin bir evrenin zihnimize bath
oldutunu, ya da zihinsel bir yap1da oldu-
tunu one stiren idealizmin, ve maddi
nesnelerin, yauuzca miimktin ya da aktti-
el duyum ya da zihin hali obekJeri olarak
varold uklann1 one stiren fenomenaltzmin
ka~1s1nda yer alan epistemolojik ve me--
ta6ziksel bir ogreti olarak,. genelde ger-
c;eklitin insan zihniriden batunsiZ oldu-
tunu, bilgide zihne sunulu~undan ayn
ve bat11ns1z bir bi9mde varoldutunu,
maddi nesnelerin birim d1~uruzda ve
duyu deneyinden bat1ms1Z olarak varol-
duklanru iddia eden anlay1~1 ifade eder.
Epistenrolojik realizm olarak bilinen bu rea-
liZin, insan zihni ile maddi nesne arasm-
daki ili~kide, araya tasanrnlann girip gir-
memelerine bath olarak, dolayb ya da
dogtudan realizm adlnl ahr.
Buna gore, 4-a) insan varht1yla, onun
d1~1ndaki maddi nesne aras1ndaki te-
masm alg1 yoluyla oldutunu, insan1n
alg1da, kendi zihninden bat1ms1z nes-
nelere ntifuz edebilditini savunan rea-
lizme, dogrudan realizm ad1 verilir. Dot
rudan realizmin, yan1lsamalar ve haltis-
nasyonlara ili~kin a-;1klamas1n1n sonu-
cu olan, farkb ttirleri vardu.
4b) Nedensel ve psikolojik stire~lere
ili~kin ara~tumalann bir sonucu ola-
rak, dotrudan realizmi reddeden, alg.
da zihinle nesne aras1nda kurulan iJi~ ..
kinin sanlld1t1 gibi basit ve dolayuns1z
olmadt1n1 savunan ve alguun nedenle-
ri ve nihai nesneleri olarak maddi nes-
nelerle, bu nesnelerin duyu~rganlan
tizerindeki eylemine bath olan beyinsel
stire-;lerin zihinsel sonu-;lan olan ki~isel
duyumlan birbirlerinden ay1ran realiz-
me ise, dolayh realiz.m ad1 verilir.
Ote yandan, 5. realizm matematik ala-
runda ise, ozel olarak sayllann, genel
olarak da matematitin nesnele~ on-
realizm 72.7
Jan yaratmak yerine, k~feden zi~Wtden
batunsl.Z olarak varoldugunu savunan
gorti~e kar~ll1k gelmektedir (matmratik-
sel realizm). 6 Buna kar~1n, bilimsel rea-
lizm, bilimsel teorilerin zihinden batlm-
SIZ bir d1~ ger~ekliti betimledilderini,
gozlemlenemeyen varhklarla ilgili bi-
limsel teorilerin, gozlemlenemese bile,
teoriden ya da zihinden bat1ms1z olan
bir d~ ger-;ekliti betimleme yontindeki
giri~imler olarak deterlendirilmeleri ge-
rektigini one stiren gorti~ti ifade eder.
AynJ bilimsel realizm, hakiki bir bilim-
sel teorinin gozlemlenebilir fenomenler
aras1ndaki ili~kileri a~1klamak tizere on
gordtigi.i veya varsayd1t1, elektron veya
quark benzeri teoretik ~ey ya da yapJm-
lann ger~ek, batlmSIZ olarak varolan
~eyler olduklannJ one surer. l~lemcilite
ve alet~ilite kar~1t bir gorti~ olan bilim
sel realizm, daha geni~ bir -;en;eve i;in-
de, bilimsel bir dtinya goru~tiyle uyum
i;inde olan btitiin realizmJeri kapsaya-
cak genel bir ~emsiye terim olarak kul-
lanllmaktadu.
7 Ote yandan, dtinyada kipsel olgular,
yani ' .. zmunlu olarak y'dir' veya ' .. nin y
olmas1 mtimk\indtir' benzeri onermelerle
betimlenen, dilimizden ve dii~tincerniz
den batllt\SlZ olgular bulundutu gorii-
~tine ise, manhksal veya kipsel realizm ad1
verilir. 8 Buna kar~tbk, siyaset alaNJ'UI\
veya politika biliminin kapsanu i9fle
giren ara~brmalarda empirik ve deter
den bat1ms1Z bir yakla~urun savunucu-
lu~nu yapan ya da ahlaki mtilahaza
veya degerlendinnelerin politik kararlarla
hic;bir ili~kisi bulurunad1tuu, onemli olan
tek ~yin iktidar ve ki~isel ~1kar oldutu
nu one stiren goru~ ise politik reDlizm ola-
rak tarumlarur. 9 Hukuk dti~iincesini po-
litik ve dini ideolojilerden ay1klayan ve
yasakoyuculukla adli kararlarda satlam
bir temel olu~turacak bir hukuk teorisi
ge1i~tinnek i-;in -;ah~an yakla~1ma d a
hukuki realizm adt verilmektedir.
10 Ahlak alarunda ise, realizm, ahlaki
idealizme kar~1t bir gorti~ olarak, ilihr
irade veya yasakoyuculann iradesinden
728 reductio ad absurdum
ba~unstz olan ahlili olgular bulundu-
~unu; ahlaki yargdarm, bpkl di~er yar-
gdar gibi ger.;ekli~i betimledi~ini, be-
timlenen bu ger.;ekli~n ahlaki ger.;eklik
oldu~unu, diinyamn iyilik, kotiiliik ve
de~eri, do~ru ve yanh~1, birtak1m zo-
runluluk ve yasaklan i.;erdi~ini ve
ahlak dilinin amacmm biitiin bu o~e ve
de~erleri a.;Iklamak ve onlar hakkmda
akd yiiriitmek oldu~unu savunan anla-
YI~l ifade eder.
Realizm, 11 estetikte de, a) genel tip ya
da tiiriin onemini vurgulayan idealizme
kar~It olarak, bireyselli~i on plana filka-
ran gorii~e, b) uyum ve uywnlu olaru
arayan idealizmden farkl1 olarak, ya~am
ya da ger.;ekli~in gii~lii, keskin ve hatta
~rkin yonlerini ortaya koymaya ozen
gosteren anlay1~a, d sanat.;mm estetik
ilgilerine ba~h olarak, ger~eklikte de~i
~iklikler ve bu arada s.eQmler yapmaya
dikkat eden idealizmin tersine, ger.;ekli-
~i, hi.;bir se.;im ya da aymm yapmadan,
ger.;ekte oldu~u gibi, tiim aynnhlanyla
yans1tmaya dikkat eden tavtra kar~1hk
gelir. Nihayet, 12 piyasmm kendi yasa-
lanna gore i~lemesi ve devletin her
tiirlii miidahalesinden baSJ,~1k tutulma-
SI gerekti~ni one siiren tavra da, ~
mik realizm ad1 verilir.
reductio ad absurdum. Salj;ll\aya indirge-
me. Bir onermenin do~lu~nu, de~il
lemesi ya da yanl1~hguurt sa.;ma, kabul
edilemez veya .;eli~ik sonu~lara gotiir-
dii~iinii gostererek kamtlama yontemi.
Bu tiir bir karutlama, tiimdengelimsel ~
kanmda, belli bir ~nnun sonucunu
olumsuzlamaktan, bu olumsuz sonucu
.;kanmm do~ru oldu~u kabul edilen on-
ctillerine eklemekten, olumsuz sonucu
i~eren bu onctillerden bir .;eli~ki tiiret-
mekten, bir ~eli~kinin .;lkmas1 durumun-
da, ba~taki ~karmun do~ru oldu~u
kabul etmekten meydana gelir.
reductio ad impossibik imkansLZa indir-
geme. Bir tiimce ya da onermenin do~
rulu~unu, olwnsuzunun olanakslZ ve
kabul edilemez sonu.;lara gotiirdii~nii
gostererek karutlama yontemi.
refleksif psikoloji olarak metafizik [ing.
metaphysics as reflexive psychology; Fr.
nretaphysiquc comme psychologie reflexive].
19. yiizyd Franstz filozofu Maine de
Biran'm, De Ia Decomposition du Pensee
[Dii~iincenin Olu~umu iizerine] ve
Essai sur les Fondements de Ia Psychologie
[Psikolojinin Temelleri Dzerine bir De-
neme] adh eserinde ifade edilen, ve me-
tafizi~i refleksif psikolojiyle ozd~l~ti
ren, metafizik gorii~iine .verilen ad.
Buna gore, hpk1 tKant gibi, bilin.;teki
gorunii~lerinden ayn olarak kendinde
~eylere, yani numenlere ili~kin bir ara~
hrma ~eklinde anla~dacak bir metafizi-
~in olanakstz oldu~unu savunan Maine
de Binm'a gore, tmetafizik, 'i~el feno-
menler'in, 'i.; duyu'nun ilkel verilerinin
bilimidir. Bu anlamda, yani, diren.;le
kar~lla~an istemli .;aba ba~lammda,
etkin ben olarak oznenin varolu~unu or-
taya koyan disiplin anlarrunda metafi-
zik, bir ilkeler bilimi olup, sezginin ilkel
olgulannda ya da temel verilerinde ser-
gilenen ilkeleri ortaya ~.
refleksivite [inf. reflexivity; Fr. rljleziDiU].
1 Genel olarak, donii~iirliik veya dii~ii
niimsellik diye kar~danabilen ve dilin,
dii~iincenin, zihnin veya bir disiplinin
kendi iizerine donme giiciinii veya ye-
tene~ini anlatan terim.
2 Donii~iirliik anlammda, dilin kendi
kendi.sine gonderme yapmak if!ln de kul-
larulabilece~ini, yani soylem ya da ko-
nu~mamiZin bizatihi kendisi hakkmda
konu~abilece~imizi ve bir iistdil yarata-
bilece~izi dile getiren temel dilse 1
ozellik. 3 Sanatta, sanabn kendi kurulu~
ilkelerini a~ayabilmesi durumu. 4 Fel-
sefede ve psikolojide, dii~iiniimsellik
anlanunda, zihnin kendi iizerine donme-
si, kendisinin hem oznesi ve hem de nes-
nesi olabilme kapasitesi, bilincin kendi
ozbiJindne sahip olmasl durumu.
5 Biraz daha ozel olarak da, bir bilgi dab
ya da disiplinin, bir teori veya bir ideoloji-
nin ara~hrma konusu ya da dii~iinme
nesnesi ba~lammda benimsedi~ bak1~
a~s1, yontem veya stratejileri, s3z konusu
bakl~ at;151, yontem ya da stratejilerle,

bunlan kullanarak ula~tl~ dii~iince _ya
da teorilere de uygulamas1 durumu. Or-
ne~, tviyana <;:evresi d~iiniirleri tara-
fmdan benimsenen dogrulama ilkesinin
refleksif olmaki.Ig1 ilkenin kendisinin de
dogrulanabilir olmakbgm1 gerektirir. Bu
~er~eve i9tlde, refleksivite bir tizele~tiri ve
degerlendirme siirecini tarumlar.
Bu baglamda, kendi kendisini konu
edinen, kendi iizerine dtinen bilince ref-
leksif ya da dii~iiniimsel bilin~ ad1 verilir.
Bununla birlikte, ben iizerine dii~iinii
me bagh olmayan, tizne ve nesne ikile-
minin stiz konusu olmadJ!\1, kendi ken-
dinin bilincinden once gelen bilince pre-
refleksifbilin~ ad1 verilir.
Ote yandan, zihnin kendi kendisini ya
da ge~mi~ini daha iyi bilmek ve anla-
mak amac1yla, kendisine, kendi iizerine
dtinme edirni, kendine dtiniik dii~iince
refleksiyon diye tarumlarur. Zihnin, zihin-
sel faaliyetin kendiliginden geli~mesini
engelleyerek, dii~iincenin belli bir nesne-
si ya da bir problem iizerinde yogunla~
masJ durumu olarak refleksiyon, belli bir
~aba ile elde edilen bir dikkat yogunlugu-
nu ve rasyonel dii~iince faaliyetini ge-
rektiren dii~iinii~ tarzm1 ifade eder.
Refleksiyon, buradan hareketle, aym za-
manda insarun tiim d~iincelerini bir
problem iizerinde yogunla~brmasJ, ki~i
nin bir ~eyi aynithyla, etrafbca dii~iin
mesi, tema~ etmesi anlamma da gelir.
reformizm (Os. rslahatplrk; lng. refonnism;
Fr. refonnisme; AI. reJonnismus]. Varolan
diizcnden h~nut olmayla, ve varolan
siyasi ve toplu=oal dilzenin tizii itibariyle
saghkb oldugu, dolayJsJyla belirli baz1
kurum. deger, faaliyet ya da ko~ullarda
birtaklm degi~iklikler ger~kl~tirildi
ginde, varolan diizenin iyile~tirilebilece
gi, geii~tirilebilecegi ya da kurtardabile-
cegi inanoyla belirlenen tavu. Birtakun
siyasi, ekonomik ve toplumsal reformlar1,
mevcut yap1 i9rlde kalarak ger~ekl~tir
meyi ama~lama. Marksist terrninolojide,
devlim ya da devrimci dtinii~iimler yeri-
ne, birtaklm reformlati g~irme ya da
ger~ekle~tirme egilimi i~in kullamlan
terim.
Reichenbach, Hans 729
Reich, Wilhelm. 1897-1957 yJilan arasmda
ya~am1~ clan Avusturyah hekim ve Fre
udien Marksizmin kurucusu clan iinlii
psikanalist. Temel eserleri: Die Funktion
des Organismus [Bedensel Bo~almamn 1~
levi), Dialektischer Materialismus und
Psychoanalyse [Diyalektik Maddedlik ve
Psikanaliz), Die Massen Psyclwlogie des
Fasc/usnrus (Fa~izmin Kitle Ruhu AnlayJ-
~~1 ve Die Sexuelle Revolution [Cinsel Dev-
rim].
Kimi dii~iinceleriyle, tizellikle de kitle
toplumuna dair fikirleriyle +Frankfurt
Okulu'nun tele~tirel teorisini bir~ok
yonden tincelemi~ clan Reich, bedenin
tinemini, bedensel bo~almarun i~levle
rini biiyiik bir gii~le vurgulamJ~tlr.
Reich'in tizgiinliigii, Marksizmdeki bir
gedi!\i psikanalizle kapatma ya da daha
ziyade psikanalize Marksist bir dtinii-
~iim kazand1rma ~abasmdan meydana
gelir. 0, psikanalizi Marksistlerin go-
ziinde aklamak i~in ~ok ~ah~m1~ ve bu
baglamda ruhsal bozukluklann ortaya
~~kl~mda sosyo-ekonomik etmenlerin
paym1 vurgulayan ilk psikanalist alma
onurunu kazanm1~hr.
Reichenbach, Hans. Nazi Almanya'smdan
ka~arak sJ!\mdJ!\1 iilkemizde de hocahk
yapm1~ clan ~agda~ neopozitivist dii~ii
niir. Temel eserleri: ExptritJIC and Predic-
tion [Deneyim ve Ondeyi), Probability and
Induction (Olas1hk ve Tiimevanm).
Bir bilim dahndan gelen, yeni fizikten,
Einstein'm gorelilik fizi~nden etkilenen
Reichenbach, bilimin tiimiiyle rasyonel
bir faaliyet olmakla birlikte, burada mut-
lak dogruluk dii~iincesinden vazge~il
mesi gerektigini tine siirmii~tiir. 0 fizik
ve geometrideki geli~melerin tKant'm
sentetik a priori tinermelerle ilgili gorii-
~iinii ge~ersiz klldi!\Im dii~iinmii~ ve
Viyana <;:evresinin tmantlk~1 pozitiviz-
mmi benimserken, tfenomenalizme
kar~1 ~Lk1p, bilimsel realizmin savunucu-
lugunu yaprru~hr. Yalmzca olasilLktan
stiz edebilecegimizi soyleyen ve bir tavu
olarak olasiah!\I benimseyen filozof, ola-
sicih!\m temele almmas1 durumunda,
pozitivist gelene~n iinlii dogtulanabilir-
'/30 Reid, Thomas
lik ilkesinin de de~i~tirilmesi gerektigini
soylemi~tir.
Do~rulanabilirlik konusunda ozgiin
katk1larda bulunan Reichenbach, dort
ti.ir dogrulanabilirligi birbirinden aytr-
mt~hr. Bunlar suastyla, teknigin geli~
me diizeyiyle oranhh olarak gtindeme
gelen teknik do~rulanabilirlik, doga ya-
salanyla ~eli~memeyi ifade eden fiziki
dogrulanabilirlik ve ~eli~kiden ba~1~1k
olmay1 ifaden mantJksal doty-ulanabilir-
lik ve deneysel dogrulanabilirliktir. An-
lamt tanunlamak soz konusu oldugun-
da, soz konusu dort dogrulanabilirlikten
hangisinin se~ileceginin uzla~unJa ilgili
bir konu oldugunu belirten Reichen
bach'tn kendisi, bilim i~in en yararh ola~
run fiziki dogrulanabilirlikle 1nanbksal
do~rulanabilirlik aras1ndaki orta yol ol-
du~unu iddia etmi~tir.
Reid, Thomas. 1710-1796 y1llan aras1nda
y a~ m1~ olan tsko~ filozofu.
Sa~duyu felsefesine ~ok onemli katkllar
yapm1~ olan Reid, felsefede i~e, t1pk1
tl<ant gibi, tHume'u okuyarak ba~la
m1~br. 0 da Hume gibi, in san zihninin
d ii~iincede ve alg1daki do~rudan ve
aracstz nesnelerinin ideler oldu~u so-
nucuna vanrken, soz konusu ide anlayJ-
~uun Hume dt~mda, tDescartes, Locke
ve tBerkeley gibi dii~iiniirler tarahndan
da benimsendi~ni goriip, boyle bir teo-
rinin do~al sonurunun tku~kuculuk ol-
du~unu dii~iinmii~tiir.
Bu temel uzerinde realist bir alg~ kura-
nu benimseyen Reid, sa~duyunun savu-
nucului\inu yapm~ ve her tiir bilgiyle
bilimin, apa~lk ilkelere dayandl~lnl one
siinnii~tiir. Sagduyusu olan tiim insan
larm a;tk ve se-;jk bir bi-;jmde algtladl-
~nt one siirdii~ii bu ilkeler arasmda,
ona gore, matemati~in zorunJu ilkeleriy
le, sa~duyunun zihinden ba~uns1z bir
dt~ diinyantn varoldu~unu dile getiren
ilkeleri vard1r.
Renouvier, Charles. 1815-1903 yd4tn ara-
Slnda ya~atnt~ olan Franstz dii~iiniir.
Hocast tCom te'a ek olarak, Leibniz ve
Kant'tan da etk~lenmi~ olan Renouvi-
er'nin te1nel eserleri Philosophie analyti-
que de I' Histoire [Analitik Tarih Felsefe-
si], Les Dilemrnes de Ia M~taphysique pure
[Saf Metafizi~in <;tkmazlan], Histoire et
Solution des ProbleJPres Metaphysiqu~ [Me-
tafizik Problemlerin Tarihi ve <;oziimii],
le Personalisme [Personaliz1n)'dir.
Varolan ~eylerin bilgi bakimtndan fe-
nolnenler olduklann1 one si1ren Renou
vier, her tiir Jnetafizigi reddetmekle bir~
likte, tpozitivizmden de uzak durmayt
bihni~tir. 0 ~eylerin varolu~lan i~in oz~
neye ba~h olduklan sonucuna da var
1na1n1~, ama Frans1z ttinselcili~inin ge-
li~imine onemli katlalar yapacak
~eldlde, benin ozgiirlii~iinii biiyiik bir
gii;le vurgulam1~ttr. ~eylerin indirgene-
mez ~oklu~u ve bireyselli~i tezi ile, on-
dokuzuncu yuzythn sonlannda giderek
daha belirgin hale gelen mutlak idealiz-
me kar~t koymaya ~ah~an Renouvier,
insarun bireyselli~ini belirlenimsizcilik
ve ozgiirluk ile irtibatlandtrmt~ttr. Buna
gore, ahUUd ozne ya da failler ba~ka
~eyler tarahndan belirlenmeyip, kendi
kendilerini belirledikleri. ol~iide biricik
ve ozgiir hale gelen bireylerdir.
Renouvier. siyaset felsefesi ve din ala-
ntnda da, bireysel ozgii rliik ve vicdan
hiirriyetinin ytlmaz bir savunucusu ol-
mu~tur .
res cogitans. Descartes felsefesinde ge;en
ve 'dii~i.inen ~ey', 'd ii~iinen varhk' an-
lamtna gelen Latince deyim.
YaratJhnam1~ ve ger-;ek bir toz olan
Tann'ya ek olarak, iki yarah~ toze
yer veren Descartes'1n ikid felsefesinde,
1nadde ya da bedenin kar~Jstnda yer
ahp, ondan tumiiyle ayn ve ba~1msJz
olan toz olarak ruh ya da zihin vardu.
Her tozi.in oziinii veren temel bir slfab,
ozsel ozelli~i oldu~u dikkate ahrursa,
ruhun ya da zihnin OZUnii veren Slfat,
dii~iinmedir. Res oogitans, bu -;er~eve
i;inde, tDescartes'ta bireysel zihin ya d a
dii~iinen bene oldu~u kadar, s6z konu
su tUm bireysel zihin ya da benlerin geri-
sindeki kaba temel, dayanak olarak tin
sel ~ey ya da ruha kar~thk gelir.

res extensa. Descartes felsefesi nde gec;en,
ve 'yer kaplayan ~ey', 'maddivarhk', 'ci-
simsel ~ey' anlamma gelen Latince
deyim.
Buna gore, Descartes'm ikici felseiesin-
de, ruh ya da zihnin kar~asmda yer
palan toz olarak madde ya da bedenin
dziinii veren ozsel ozellik 'uzam' ya da
'~er kaplama' d1r. Bu nedenle, res extensa
Descartes'm felsefesinde evrendeki ti.im
maddi, mekanik degi~menin temelinde
yer alan maddi tozii gosterir.
resimsel dil teorisi [lng. picture theory of
language; AI. theorie pictographique de lan-
gue]. Analitik felsefe gelenegi ic;inde yer
alan tmant1kc;1 pozitivizmde, Russell ve
ilk donem Wittgenstein'a tarafmdan sa-
vunulan ve dil ile diinya arasmda tam
bir kar~ahkhhk bulundugunu, dilin ya-
plsmm diinyanm yap1s1m yansattagam
ya da resmettigini, oyle ki filozofun dile
ili~kin bir analiz yoluyla, gerc;eklikle il-
gili temel dogrulara ula~abilecegini sa-
vunan dil anlay1~1.
retorik [Os. belagat; ing. rhetoric; Fr.
rh~torique; AI. rhetorik]. Fikirleri, dii~iin
celeri en iyi bir bic;imde ifade etme, etki-
li konu~ma. Dili, mahkemede adaleti
gerc;ekle~tirmek, politikada yarar sagla-
mak, v. b, g., temelde ikna etmek ama-
ciyla, en etkili ve cezbedici bir bic;imde
kullaruna sanah.
Retorik iizerinde en c;ok duran ve onu
geli~tiren tSofistler ve ozellikle de Gor-
gias olmu~tur. Soziin en az c;abayla, en
tanrasal iiriinlere ula~an biiyUk bir giic;
oldugunu one siiren tGorgias, insarun
dogaya, kendisine ve topluma ili~kin
olarak tam bir bilgisizlik ic;inde oldugu-
nu soylemi~tir. l~te bu bilgisizlik ve do-
. layaslyla il<narun ta~ldlgl biiyiik o-
nemdir ki, retorigi biiyiik bir farkla tiim
sanatlann en iyisi ve en onemlisi yap-
nu~hr. Ona gore, insanlar gerc;ekten de
bilseydiler, samyla bilgi, aldanmayla
dogruluk aras111da biiyilk bir farkhhk
olurdu. Bilmediklerine ve gerc;ek bilgi-
den soz edilemeyece~ne gore, yalruzca,
ba~arah. ve etkileyici ikn.a ile doyurucu
ohnayan konu~ma, ikna edici tarh~-
retol'ik 731
mayla lostr tart1~ma arasmda bir aynm
yapmamLZ gerekir. Soziin biiyiik bir
giicii oldugunu, bununla birlikte bu
giiciin aydmlatan ve bilgi veren bir guc;
degil de, dalgalandaran, harekete gec;i-
ren, siiriikleyen ve etkileyen bir giic; ol-
dugunu savunan Gorgias, bu c;erc;eve
ic;inde retorik sanahm geli~tirmek ic;in
biiyiik bir c;aba sarfetmi~tir.
Yunan'da t Aristoteles ve Theophrastos
gibi dii~iiniirlerin teorik c;erc;evesini c;iz-
dikleri retorik, dili dogru bir bic;imde kul-
lanma sanah olarak tarumlanan dilbilgisi-
nin tersine, dili iyi, giizel ve etkili bir
bic;imde kullanma sanah (ars bene loquen-
di) diye tarwnlarum~hr. Yunandan sonra
Seneca ve Cicero gibi biiyilk hatipler tara-
bndan Roma'da da geli~tirilen retorik, te-
orik bir ac;tdan degerlendirildiginde,
onda 1 fikir geli~tirme ~emalannm in-
celenmesinden olu~an bulu~ (Yun. heu-
resis; Lat. inventio); 2 konu~mada plan
yapma ile ilgili boliim olarak diizenleme
(Yun.t axis; Lat. dispositio); 3 iislup ve
ritm kurallanm kapsayan ifade (Yun.
texis; Lat.elocutiD); 4 konu~mada daha
once soylenmi~ olanlan habrlama, ilk ve
son soylenenler arasmda bag kurma ola-
rak ammsama (Yun. mnnne; Lat. memoria)
ve 5 ses dozu, davraru~ tarza ve el-kol ha-
reketleriyle belirlenen eylem (Yun. hypolcri-
sis; Lat. actio) gibi unsurlar birbirlerinden
aynhr. Retorik Hristiyan Ortaljag.nda li-
beral sanatlann en onemlisi olarak geli~
me g6stermi~tir.
lslam diinyasmda, kendisine belagat
ad1 verilen retorik. ciimle kurulu~lan
ru, ciimle yap1s1ru inceleyen ve uyulma-
sa gereken kurallara gosteren maani, ilgili
konuyu kar~asmdaki ki~iye ac;1k ve sec;ik
bir dille, en etkileyici ve inandmCl bir bi-
c;imde nasll anlatacaguu konu alan ~eyan
ve nihayet mecazlardan, kalb ve miiba-
laga gibi anlahm tarzlarmdan soz eden
bedi gibi iic; ana boliime ayrahr.
Modem donemde ise, dilbilgisinden,
dili dogru bir bic;imde kullarunaktan zi-
yade, bilimsel soylemle kar~atla~tmlan
retorik, hakikati aktarmayan, etldleyici
ve abarhh mesajlar biitiiniinii tammlar.
732 revi.zyonizm
Bununla birlikte, retorige olumlu bir
deger bi~enlerin says giiniimiizde
h1zla artmaktad1r. Ornegin, retorigin et-
kile~im, yani normlar ve degerler ya da
ileti~im baglammdaki sorunlan ~ozme
ye muktedir olmad1guu savunan Jiirgen
t Habermas, onun dili kullanmarun yeni
ozgiin formlanm ortaya koyarak dilsel
i~nlanmiZI geli~tirdigini, diinyay
ger~ekte oldugu ~ekliyle gormenin yep-
yeni yollanm a~Imladguu sayler. Post-
modernistler ise, hakim bir gorii~ii da-
yatma gibi bir amac1 olmayan retorigi,
anlam1, a~Ik bir metin i~inde yeni ba~
tan kurmanm en onemli araa olarak go-
riirler. tDerrida'ya gore ise, retorik
metin d1~mda hi~bir ~ey bulunmamak-
tadu.
revizyonizm [Os. lashill~lilc; lng. revisio-
nism; Fr. r~visionisme; AL reoizionismus]. 1
Bir ogtetinin, ozellikle de siyas bir dokt-
rininin, genel kabul gormii~ ortodoks
bir gorii~iin temel ogelerini tarh~ma ko-
nusu yapma tavn .. 2 Daha ozel olarak
da, Marksist gorii~ ya da terminolojide,
Marksist teori ya da pratikle ilgili ilgili
birtak1m tez veya ilkeleri tart~ma ve
ele~tiri konusu yapma tutumu.
l~te bu baglamda, tKautsky, Luxem-
burg ve tl..enin'in kii<;iik butjuva opor-
tiinizrni sergiledigini sOyleyerek bir re-
vizyonist diye tammladJklan Alman
dii~iiniirii E. Bernstein, bir revizyonist
olarak, Marks ve Engels'i el~tirmi~ ve
onlarm hemen tiimiiyle ekonomik fak-
torler iizerinde yogunla~malanna kar~1
~Ikmi~hr. Ona gore, dogal ve toplumsal
ko~ullarm meydana getirdigi ortam,
oznel iradenin nesnel temelini olu~tur
makla birlikte, bu nesnel temel de, tii-
miiyle ve saf bir bi~imde madd degil-
dir. Onun olu~umunda ahlak, hukuk,
dint inan<;Iar, bilimsel kurallar biiyiik bir
rol oynar. Bundan dolay1, tarihe ili~kin
madded yorum yumu~ahlmahd1r.
reybiyun_ Islam felsefesinde, ku~kucu
luk ak1mma, ku~kucu tavra verileri ad.
Btma gore, Reybiyun terimi, lsi~ diin-
yastnda, karut ya da delillerin ~eger
ya da ayru gii~ olmas1 nedeniyle, bir ta-
rafa ya da kar~1t gorii~lerden birine bag-
lanmarun olanaks1Z oldugunu dile geti-
rerek, tal<lllllmasJ gereken tavrm yargy
asklya almak oldugunu savunan gorii~
i~in kullamhr. tKu~kuculugun Islam
diinyasmdaki en iinlii temsilcisi, bilim-
den de, felsefeden de vazge~erek, tasav-
vuf yolttna girmi~ olan Gazalr dir.
Rickert, Heinrich. 1863-1936 y1llan ara-
smda ya~am1~ olan Yeni-Kant~I Alman
dii~iiniir. Temel eserleri: Die Grt"llzm
der Naturwissenschaftichen Begriffsbildung
[Doga Bilimlerinde Kavram Formasyo-
nunun Smirlan], Gnmdprobleme der Phi-
losophischen Metlwdologie. Ontologie. Ant-
hropologie [Felsefi Metodoloji, Ontoloji
ve Antropolojinin Sorunlan].
Daha ziyade degerler diinyasi ile olgu-
lar diinyasi arasmdaki ili~ki problemi
iizerinde durmu~ olan Rickert hpk1
Dilthcy gibi, doga bilimleriyle kiiltiir bi-
limleri arasmda kesin bir aymm yap-
IIU~Ilr. Bunlardan doga bilimleri, ona
gore, genel onermelere ula~may ama~
lar, yasa pe~inde ko~ar. Oysa kiilti.ir bi-
limleri genelligi ama~lamaz, yasa p~in
den gitmez. bmegin, kiiltiir bilimlerinin
en temeli olan tarih bir defahk olu~un
bilimi oldugu i~in, bir yasa bilimi olarak
goriilemez.
Dahas1 kiiltiir bilimleri, bir anlama
edimini gerektirirler. <;:unkii bu bilimle-
rin konu aldiklan ger~eklik, insanlarm
belli birtakun degerlere gore eyledikleri
bir alarun ger~kligidir. Bu ger~eklige
dolayuns1z bir tarzda degil de, ancak
soz konusu degerler aracJhgyla yonel-
me imkammz olabilir. Degerler ise,
dogal nesneler gibi algilamanm degil,
fakat anlamamn konusudurlar.
Ric12ur, Paul. 1913 yllmda dogmu~ olan
iinlii FransiZ filozofu. Temel eserleri: Vo-
lontaire et l'Involontaire [lrad ve Gayn
lrad Olan], /'Homme Faillible [Gii~siiz
lnsan], De l'lnterpretation: Essai sur Freud
[Yoruma Dair: Freud Ozerine Deneme1
Finitudeet Culpabilite [Sonluluk ve Su~lu
luk), Le Con flit des lnterpr~tations: Essais
d'Hermhleutiqe [Yorumlartn <;:all~masi:
Hermeneutik Denemeleri):

Dnunii, lelsefede, ~ok biiyuk ol~de,
rasyonellik oncesi i~ret ya da simgeler-
de i~erilen anlam1 yorumlamaktan olu-
~an hermeneutik yontemi ozgun bir bi-
9mde geli~tirm~ olmaktan alan RicCEttr,
rakip teorilerden uyumlu, saglam ve yet-
kin bir sentez yaratan bir dii~uniir olarak
tanuur.
Buna gore, henneneutikten ba~ka, Karl
+Jaspers ve Gabriel tMarcel'in varolu~
~ulu~ ve Edmund tHusserl'in fenomep
nolojisiyle de uzun ytllar me~gul olan
Paul RicCEur, 'sembol dii~unceyi dogu-
rur' derken, henneneutigin ilk ve temel
onciilunu iyi bir bic;imde if a de etmi~, ef-
sane, din, sanat ve ideolojinin sembolleri-
nin felsefi yorum yoluyla ac;tga ~lkanla
bilecek mesajlar ta~ldlglnl one surmu~
ve aolaylslyla da, henneneutigi, dolayh
anlam1 yorumlama, goriinu~teki anlam-
larm gerisindeki gizli anlamlan gozler
online senne yontemi olarak tanlmla-
Inl~tlr.
tFenomenolojiyi varolu~~u bir dogrul-
tuda geli~tiren tSartre ve tMerleau-
Ponty'n.in tersine, RicCEur fenomenolojiyi
hermeneutigin aynlmaz bir par~as1
haline getinni~tir. Ba~ka bir deyi~le,
Husserl'in eidetik yonteminden etkile-
nen RicCEur, ti.iln empirik bilgiyi veya
deneysel hipotezleri bir kenara ahp, or-
negin irade ya da istemenin kavramsal
yap1s1 uzerinde odakla~an dikkatli bir
kavram analizi yontemi geli~tinni~tir. 0
tum ya~anu boyunca, ontolojinin nihai
ve en yuksek sorusu olan Varhg1n anla-
ml sorusu uzerinde durmu~tur. Duz
degil de, kesikli bir ontolojinin ka~1n1l
mazhg1 konusunda 1srarh olan RicCEur,
tHegel ve tHeidegger'in kestirme yolu
yerine, hakikate kly1lardan ve dolayh
olarak yonelmeyi, simgelerin, imgelerin,
oyki.i ve ideolojilerin araoh~yla gitmeyi
onermi~tir. RicCEur'iin hermeneutik
donii~ ad1n1 verdigi, anlam1 bu ~ekilde
dolayh olarak sorgulama tarz1, insan an-
layi~lnln sonlu dogas1ndan kaynakla-
nan ka~mllmaz bir durumdur.
romalttiim 733
Her tiir anla1n1n son ve en yiiksek kay-
naglnln insan varhg1, ozne oldugunu
savunan varolu~c;ulann tam tersine,
RjcCEur, yine, anlam1n her zaman kiiltu-
rel, toplumsal ve dilsel simgeler araclll-
glyla aktar1ld1g1n1 iddia etmi~tir. Fakat
o, bu noktada, yap1salalardan da aynla-
rak, diinya, ben ve tarih gibi fenomeno-
lojik dii~unlerin onemi uzerinde 1srarh
olmu~tur.
Rodoslu Andronikos. M. 0. 1. yuzydda
ya~am1~ ve t Aristoteles'in eserlerini tas-
nif edip, yorumlam1~ olan Peripatetik
du~iiniir. Andronikos, aynca tiimeller
konusunda nominalist bir bak1~ a~1s1
benintsemi~ ve insanmerkezci bir teleo-
lojiye kar~1 ~1km1~hr.
romantizm [ing. romantisnt; Fr. ra.nantis-
me; AI. romantisnutS). Avrupa'1un 1790-
1850 ylllan aras1ndaki entellektuel ya-
~am1n1n kimi temel yonlerini tanlmla-
mak i~in kullarulan terim.
19. yuzy1hn ilk yansmda, biraz da Ay-
dlnlarunaya bir tepki olarak geli~en
akam ya d a hareket olarak romantizm,
farl<J1 iilkelerde farkb gorunumler al-
ml~ttr. 6rnegin, tngiltere'de tamamen
estetik bir fenomen, bir sanat hareketi
olarak ortaya ~1kan romantizm Fran-
sa'da, tRousseau'nun etkisiyle, toplum-
sal uzla~1ma kar~1 bir protesto olarak
geli~mi~, hareketin.estetik boyutu daha
sonra ortaya ~~knu~hr. Buna gore, sa-
natta romantizm dogaya yonelik temelli
bir ilgi yle belirlenen, dogal fenomenleri
dogrudan ve arac1s1z bir bi~imde kavra-
mayl temele alan alwn ya da tavn ifade
eder. Sanatta klAsisizme kar~1 ~n ro-
mantizm bu nedenle, tiim formlan, ku-
rallan ve uzla~unlan yapay olu~umlar
ve dog a run ger~ek anlam1n1 ve if adesini
kavramadaki engeller olarak goriir, i~
tenligin, kendiligindenlik ve tutkunun
onemini vurgular. Sanahn, idealle~tir
me ya da genelleme olmadan, tikel ve
so1nut olana yonelmesi ve dogarun
uyand1rd1g1 duygulan gozlemesi ve ak-
tarmas& gerektigini belirtir.
Almanya'da ise, onceleri bir sanat hare-
keti olarak ortaya ~1kan romantizm, k1sa
734 Rorty, Richard
bir siire i<;inde bir diinya gorii~ii ya da
felsefe hareketine donii~mii~tiir. Bir
felsefe hareketi olarak romantizmin do-
~u~unda, 1BOO'Iii yillarda ortaya <;1kan
end(istrile~me ve kentle~menin, ve do-
lay1s1yla ya~anan h1zh ve radikal de~i
~imin etkisi biiytik olmu~tur. i~te bu
<;er<;eve i<;inde, Romantik felsefenin geri-
sinde, statik bir varhk ya da dtinya gO-
r(i~(inden <;ok, yarat1c1 bir siirece i~aret
eden varhk anlay1~1 yer ahr.
Yine Romantik felsefenin do~u~unda,
t Aydmlamna projesinin fiilen <;okii~(i,
Aydmlanrnanm toplum, ahlak ve siyaset
teorisinin yetersizli~inin farkma vanlma-
51 biiyiik bir etki yapm1~tlr. Bu nedenle,
Romantik filozoflar, Aydmlanmamn kab
ve kuru tbilimdli~i yerine estetik<;i bir
tav1r benimsemi~lerdir. Ba~ka bir deyi~
le, yarat1c1 siiredn, yapma ve analitik
olan ak1l tarafmdan de~il de, duygular
ve sezgi yoluyla anla~ilabilece~ini savu-
nan romantik felsefe, diizenli, rasyonel
ve ol<;iilii olana kar~1 <;ikarken, do~ru
dan ve araastz duyumlarla, yogun duy-
gulann onemini vurgulam1~1ard1r.
Buna gore, romantik felsefe, yanh~ ve
ikinci dereceden bir gii<; olarak gordii~ii
akla ~iddetle kar~1 <;1kar, akhn yapb~1
tiim ay1runlann yapay olup, ger<;ekli~i
par<;alad1~uu ve anla~ilmaz hAle getir-
di~ini savunur. Ba~ka bir deyi~le, ro-
mantizmde rasyonel analiz ya da deney-
sel ara~tmnamn yerini sezgiye ve
duyguya beslenen giiven, bilimin yerini
do~a felsefesi ahr. Romantikler Aydm-
lanma <;a~tnm kuru ak.tlcrh~ma ~iddet
le kar~1 <;1kip, do~amn gizlerine, bilim
adamuun matematiko-fiziksel yontem-
leriyle de~il de, yarat1c1 co~um yoluyla
niifuz edilebilece~ini savunmu~ ve son-
suzlu~a eri~menin yollan olarak, a~ki,
do~aya tapmay1, dini tecriibeyi ve artis-
tik yara11c1 faaliyeti gostermi~lerdir.
Aydmlanmamn benler ve ~eyler olarak
ikiye boldii~ii evrenin biiyiikliigii ve s1-
rurs1zh~mdan etkilenen romantik dii~ii
niirler, evreni canh, siirekli ve dinamik
bir biitiin olarak de~erlendinni~lerdir.
Yine, Aydmlanmarun, do~arun tiim
di~er yarabklanndan farkh olarak bir
akla sahip oldu~u i<;in biricik oldu~unu
soyledi~i insan soz konusu oldu~unda,
Romantizm, akh kii<;iimsedi~i i<;in, insa-
m do~arun bir par<;as1 olarak de~erlen
dirmi~tir.
Romantizm, siyaset felsefesinde ise, ev-
renselcili~in yerine milliyet<;ili~i one <;t-
karm1~tlr. Onda, ozgiir ve e~it bireyler-
den meydana gelen toplum idealinin
yerini, her insarun konumunu bildi~i,
geleneksel kokleri olan organik bir ce-
maat ideali ahr.
Rorty, Richard. 1931 do~umlu <;a~da~
Amerikan filozofu. Temel eserleri: The
Linguistic Turn: Recent Essays in Meta-
pltilosophy [Dilsel Donii~: Metafelsefede
Yeni Denemeler ], Philosophy and the Mir-
ror of Nature [Felsefe ve Do~arun Aynas1L
Contingency, Irony and Solidarity [Olum-
salhk, lroni ve Dayaru~ma], Essays on He-
idegger and Otl!ers [Heidegger ve Di~erle
ri Uzerine Denemeler).
Temelde metafelsefeyle ilgilenen Rorty,
biiyiik Ol<;iide Quine'm dii~iincelerl iize-
rinde yo~unla~mt~ ve buradan hareket-
le, daha <;ok tanalitik felsefeyi konu alan
geni~ kapsamh bir ele~tiri geli~tinni~
tir. Ona gore, felsefe, <;~itli okullann et-
k.isiyle, 20. yiizyilda temelde savunma
ama<;h bir felsefeye donii~tiiriilmii~tiir.
Rorty, ingiltere ve Amerika'daki filo-
zoflann anlam problemi iizerinde yo-
~unla~an dilci filozoflar olmasma neden
olan ~eyin, kita Avrupa'smdaki filozof-
lardan <;o~unu fenomenolojist yapan
~eyle ayru oldu~unu one siirmii~tiir:
Geleneksel filozoflarm, neyin, gorii~leri
ni do~rulayan ya da yanh~layan deliller
olarak saytlaca~1ru a<;1k kdrnadaki ba~a
nstzhklanrun sonucu olan umutsuzluk
duygusu.
Ba~ka bir deyi~le, bilginin ger<;ekli~in
zihinsel ya da dilsel temsiliyle ilgili bir
konu oldu~unu savunan gorii~ii ~id
detle el~tiren Rorty, temsilin ve tasa-
runcilt~ln sonunun tepistemoloji mer-
kezli felsefenin sonu anlamma geldi~ni
sayler. Bu durumun, yeni bir evrenin
ba~lang:tc1 oldu~unu, soz konusu ba~-

lang~ ve geli~menin saghklt oldbiln1esi
it;in, Bah felsefesine Platon ve Aristote-
lesten beri damgas1n1 vuran 'izleyici
bilgi goru~u'nden tumuyle vazget;ilmesi
gerektigini one suren Rorty, yeni bir ba~
langtct, yeniba~tan du~unme tarz1n1
tDewey, tSartre, tHeidegger ve Wit-
genstein'da bulmu~tur. Ba~ka bir de-
yi~le, o, 'geleneksel felsefe'nin tarihten
ka~ma yonunde bo~ ve utnutsuz bir t;a-
hadan ba~ka bir ~ey olmadtg1n1, filo-
zoflann tDescartes'tn zihni ke~fettigi
andan itibaren, bilgi, ahlak, dil ya da top-
lutn iQ.n ebedi ve degi~l nez te1neller sag.
Iamay i.imit ettiklerini, fakat onlann
olumsal onyargalan ebedil~tinnekten
ba~ka hi~bir ~ey yapamad1klann1 iddia
ebni~ ve zaman1n yeni bir felsefe it;in
uygun oldugunu soylemi~tjr .
Felsefenin, belli bir konu ya da profes-
yonel bir ara~tlrma alan1 degil de, kar
~thk konu~madaki bir ses oldugunu
one suren Rorty'nin, varolan kurum ve
gelenekleri temellendirmeyi degil de,
okuyuculanna ya da bir butun olarak
topluma yardtm etmeyi, okuyuculannt
eskilni~ terminoloji ve tavtrlardan kur-
tarmayt amat;layan Dewey, Heidegger
ve tWitgenstein'da buldugu bu felsefe
turu, onun 1982 y1hnda yay1nlad1g1 The
Consequences of Pragmatism [Pragmatiz ..
min Sonut;lan] adh eserinde ortaya
koydugu, 1slah edici, ahlaki bak1mdan
takviye edici bir felsefedir. Temelcili-
gin, tasanmc1hg1n ytk1lmas1ndan, rea-
listlerle anti-realistler arastndaki kavga-
nln son bulmastndan sonra, felsefe bir
yandan bililn, diger yandan da edebi-
yatla i~birligi it;inde geli~melidir.
Roscelinus. 1050-1120 ylllan aras1nda
ya~amt~ Ortat;ag filozofu.
Roscelinus tumeller konusunda benjm-
sedigi a~lll bir tnominalizmle un kazan-
mt~hr. Gert;ekten varolanlarm sadece bi-
reyler oldugWlu one siiren Roscelinus,
bir tumelin dilden ve zihinden bagunstz
bir varolu~a sahip oldugunu one suren
goru~lert! ~iddetle kar~1 t;!karken, tii-
mellerin sadece agtzdan 9kan sesler ol-
duklaruu soylelni~tir. 0, ~eylerinin nite-
Rousseau, Jean Jacques 735
liklerinin bagtmstz bir varolu~a sahip ol
madtklannt iddia ederken, kendinden
kaim bir varolu~a sahip olan ~eylerin
yalruzca tozler olduklannt belirtmi~tir.
Kutsal iit;lemenin unsurlann1 tek bir
Tann ba~hg1 alhnda birle~tirme ~abas1
veren Roscelinus, unlu t Abelardus'un
hocahgtnt yap1n1~tlr.
Ross, William David. 1877-1971 ytllan
aras1nda ya~a1n1~ olan ingiliz ahlk filo-
zofu. Tetnel eserleri: Kant's Ethical The-
ory [Kant'1n Ahlak Teorisj], Tlze Riglzt artd
tlte Good [Dogru ve iyi) ve Tlte Fomtdati-
ons of Ethics [Etigin Tetnelleri].
Bir Aristoteles alilni ve yorumcusu o'an
Ross, oncelikle ilk~ag felsefesinjn bu .
buyuk du~unurunun Yunanca eserleri-
nin terctimesi ve yorumuyla iin kazan-
lnl~hr. Bu ~ah~malanndan dolayt Sir
unvan1na Iaytk gori.ilen filozof, ahlak
alan1nda ise daha ziyade tKanttn odev
ahlak1ntn izinde olmu~tur. 0, bu bag-
lamda, tBentham ve tMill'in klisik ya-
rarcthgtnl ve hatta Moore'un ideal fay-
daclhgtnt ~iddetle el~tirmi~, ahlaken
'dogru' ve 'iyi' kavramlanntn tantmla-
namaz oldugunu iddia etmi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, bir tur deontolojik
sezgiciligin savunuculugunu yapmt~
olan Ross, olgun ve egitimli ki~ilerin
nesnel ozellikJeri, ahllli odev ve kuraJla..
n sezgisel olarak bildiklerini one siir
mu~tur. Ona gore, biz nesnel ahlld ozel-
likleri tikel durwnlarda tarur ve daha
sonra sezgisel bir tumevanmla onlan da
it;eren genel ilkelere ula~tnz. Sezgi yo-
luyla bilinen odevleri kendi it;lerinde Sl-
ntflayan Ross, birtakun temel, her ko~ul
alhnda yerine getirihnesi ge1eken, buyuk
bir agtrhga sahip odevlere ilk elden
odevler aduu vermi~tir. Ona gore, kendi
it;inde ve kendi ba~1na iyi olan dort ~ey
vard1r: Ki~inin, erdeme e~deger oldugu
soylenen, odevini yapma arzusu, bilgi,
haz ve mutlulugun hakt;a dagthmt.
Rousseau, Jean-Jacques. 1712-1778 ytllan
arastnda ya~am1~, ve insan dogastna
ili~kin t;oziimlemesiyle, insarun ozii iti-
bariyle iyi olduguna ili~kin gorii~u ve
toplumsal sozle~me ogretisiyle un ka-
 736 Royce, Josiah
zarum~ olan iinlii Frans1z dii~iimir.
Temel eserleri: Discour-s sur les Sciences et
les Arts [Bilimler ve Sanatlar Dzerine Ko-
nu~ma]. Discours sur /'Origin et les Fan-
dements de l'Inl!galite [lnsanlar arasmdaki
E~itsizligin Temeli ve Kokenleri]. Emile
ou de /'Education [Emile ya da Egitime
Dair]. Du Contra! Social [Toplum Sozle~
mesi] ve Conftssiones [ltiraflar).
tKant ye romantik fi!azoflan 'iQ)c derin-
de.f"etkilemia alan Rmssea, Aydmlap-
tna hareketine, tmodernlik dii~iin<:esiJle
yonelttigi sert el~lirij<le~:Riftlr Birey-
sel Insan__y_arhg-ma ;;;;;;wrm:t:ttiYiug:.--
n.a_-heijeyden ~k defier '>'em!4 alaR RQ:
usseau, insaiJ!D. kiiltjjrel farkhhk!ardan,
saraym yapayhklanndan, tutkunun iie
rekabetin yo! a~hg1 olumsuz etk Jerden,
ozel miilk yetin yarattlj!;I ~itsizlikten
dllild!tllarak, nasu yeni batan yaratifa-
cagml-ilra~l!rmJ~tlr. .
Rousseau'nun felsefesi de, modem felse-
fen.in tav.nna uygun plarak.. ben kavrarru.
,... c;evresi"i:Je dtiner: tDescartes'm O:znel,
tozsel beriinden sonra, O,.I)Jm beni, ah!Aka
dayana!s alan. kendisine d!iiince ya da
mannkla de~il de du~yla uladan. ve
ki~isel 'bir iyilik d~yu;;;;yk temellendiri-
len bir.. bendjr. Jla~ka bir deyi~le, onuri
beni, rasyona!iSUerin ve empiristlerin
ifade ettigi gibi, forme! boyutlan alan,
i bakl~la bilinen ve kendisini bil le
go ren 1r e devlet hrafmd
mantiklerde soz"=k-=o"'n"'u""su...: alan ev-
rensel bir ki~ilik an!a.Tunda bendir( bu
ben, yani Rousseau'nun insaru, yarahq
ve kendisini diinyaya ve gelecege frla-
tan bir bendir.
Rousseau'nun beni, ozii itibariyle ahllli
bir varhkbr. 0 benin iyi oldugunu, insa-
nm temelde iyi ve ah!akh bir varhk ol-
dugunu savunmu~. ben i~in, aklldan
~k. duygulann onem ta~1d1gtru, ah!ak
soz konusu oldugunda, akll ve duygula-
nn bir arada gidebilecegini belirtmiitir.
Rousseau'nun soz konusu ben gorii~ii.
yalmzca ah!Ak! n de'til~ fa kat si-raset ve
toplu~al yas!!!! iri!!-de hir temPI ol~~:
turuf.'O, ben.in bireysel, hatta biricik ol-
dugunl:' sayler.
Doga hlllinde, birey ozgiir ve bagunsiZ-
dtr. Rousseau'ya gorvoga insam iyi _
bir varhk olar~k, _ozgiir ve mntlu yarat-
~1Jr, _Bi~!!yler olarak hepimiz ozgiir ve
iyi oldugumuz i~in, o, to lumu aratan
toplumsal bir sO:zle e e tara o a i-
grmizJ lirtir. Sir insan bir toplum i~ine
gird'igi--zilman,-bir donii~ilme ugrar;
beni, doga durumunda oldugu gibi, ba-
g,mszhkla degil de, payla~mayla belir-
lenen bir yurtta~ olup ~1kar. Rousse-
au'nun biitiin felsefesi, Jwndan sonra
biJeycilikle ortakl%aC!hk. atomik ve 1<1:
~isel ~_nle top)umsal ben arasJ'l.l!aki ge-
rilirni.hafiAetmeye, iki&i arasmEia bi hag'
ve denge kurmaya ~ah~1r.
Ozel ~~l.ki~etin insanl~~ :n bii~
d~~alu oiJt'nu, to ;; al xap-
~1~~:=:::t:~ :::~~a;_~~
savunan Rousseau. uygarbktan vazge~
men.in, yen.i~ do~a hAline donmen.in
olanaks~!_l~m bildip idn. bu dunurr-
dan bir ~ yolu olarak e~timi ve bu
arada toplumun birtaktm ilkelerle yeni
ba~tan diizenlenmesini one siirmii~tilr.
Ona gore, oyle bir toplumsal sistem kur-
mak gerekir ki, insan toplnmsa) yaa!!l-
d,!l_d!J1 _do~al ya~ama halinde oldu~u
kad~__tizgUI.. kalabilsjn. Ve bu arada,
herkesin oz .. rlugu de kurulmu~ alan
.. e altma alma-
bilsin,_. OJ~Seau'ya ggre"- iiyelerin_den
her birinin caruru, mahru, ortak bir kuv-
vetle koruyan oyle bir topluluk bi imi
bulm usa
birey~he.Ji<j~sle birle~ti disi-
ne itaat etsin ve em de eskisi kadar
ozgiiililsrri, _
Royce, Josiah. 1855-1910 yLilan arasmda
ya~am1~ alan Amerikah dii~iiniir. Prag-
matik idealizrni ve sadakat ahiAklyla iin
kazaruru~ alan Royce'un temel eserleri,
Tile World and the Individual [Diinya ve
Birey], The Religious Aspects of Philosophy
[Felsefen n Dinf Ve~heleriL The Sources of
Religious Insight [Dini Kavray~m Kay-
naklan) ve The Phil()S(Jphy of LDyalty [Sa-
dakat Ahlak1]'dir.

Hakikati ifade edebihnek, ger~ekligi
a,_1klayabilmek ve aniam problemini
,.ozebihnek i,_in, bir mutlak kavramma
ihtiya,_ duyuldugunu one si.iren Royce,
bireylerle Mutlak1 uzla~tuabilmek i~in
de, di.inyanm somut b~reyselliginin bir
ifadesi olarak Mutlak Irfide ve Di.i~i.in
cenin varolu~unu kabul etmi~tir.
0 bircyi sosyal etkile~im ve cemaat
dencyimi yoluyla geli~en ahlfild, ama
aym zamanda da gi.inahkar bir varhk
olarak gormi.i~ti.ir. Royce'a gore, insan
beni bir hayat plam ve tasans1 yoluyla
nihai bir hedefe bagh kalmak suretiyle
in~a edilir. Fakat benin smulamalan ve
tegoizmi, bireyin hedeflerine ula~masi
na engel olur ve onun hayahm ba~n
SIZ, anl<uns1z ve sa~a bir si.ire,_ haline
getirir. Dini bu baglamda benin yardi-
mma ,.ag1ran Royce'a gore, kurtulu~un
biricik arac1 cemaattir. Nitekim, o birey-
cilikle tkollektivizm ikilemini a~an ve
bireyle toplumsal iradeyi birl~tiren bir
cemaat konsepsiyonu geli~tinni~tir.
Ronesans felsefesi [Os.folsefei deuri intibah;
ing. philosophy of Renaissana; Fr. philosop--
hie de Renaissance; AJ. Renaissanaphil~
hie]. Avrupa'da 15 ve 16. yi.izydda ya~a
nan Ronesans hareketinin di.i~i.incesine,
bu donemin felsefe anlay1~uta verilen
ad.
Ronesans felsefesine damgasm1 vuran
ak1m, hi,. ku~ku yok ki, thi.imanizm ol-
mu~tur. Bu donem felsefesi, insan mer-
kezli bir felsefedir. Ronesansm, insa-
ni.isti.i olana y a da yalmzca dog a I olana
kar~l, insani boyutu on plana ,.lkartan
felsefesi, dogal olarak, insan bilgisiyle
ilgili problemleri goz ard1 ettigi ve mut-
lak bir ger,.ekligin mutlak bir bilgisine
sahip olma varsay1mmm, insamn akti.i-
el bilgisine hi,.bir katk1 saglamad1gl di.i-
~i.ini.ilen tmutlak.;thga; insan1n bili~sel
faaliyetlerdeki etkinligini gozden ka,.lr-
digma, ve bi.itiin bir dogay1, dogamn
daha a~ag1 par,.alan araclhgiyla tamm-
ladlgma inamlan tdogalc1hga, k1sacasl
ge,.mi~in metafizigiyle doga bilimlerini
belirleyen insans1zla~tuma ve ki~ilik
sizle~tirme si.irecine kar~1 tav1r alml~
hr.
-ruh 737
Ronesans felsefesi, epistemoloji ve
manhk alarunda ise, bihnenin psikolojik
yonlerini ve arzu, istek, duygu, ama,_ ve
yonelimlerle ki~iligin du~iince si.ire,.leri
i.izerindeki etkisini dikkate almayan ras-
yonalist bir bilgi anlayi~ma ve klfisik
manhga kar~1 ,_1km1~ ve pozitif, empi-
rist bir bilgi anlay1~1 ve yeni bir manhk
geli~tirmi~tir. Bu donemde, a priori fel-
sefelerin zorunlu di.i~i.ince dogrulan, in-
samn bilgiye ula~ma si.irecindeki somut
ba~anlanyla dogrulanan postiilalara
donmi.i~tiir. Zorunlu dogru di.i~i.incesi
ortadan kalkarken, do~uluk insan di.i-
~i.incesinin bilgilerune si.irecindeki ba~a
nsma i~aret eden arzu edilir bir deger
olup ,_lkml~tlr.
Ronesans felsefesinde teori ve pratik
arasmdaki mutlak antitez yok olup gider-
ken, dogruluk ve yanl1~hk mutlak olma-
yip, bilginin sonu gelmeyen ilerlemesine
bagh ve goreli olan d~erler olarak anla-
~llml~hr. Bilgi teorisi baklmmdan empi-
rist bir bakl~ afilSI sergileyen Ronesans
felsefesinde, insan z.ihni, yalruzca d1~
di.inyadan gelen izlenimlerin pasif bir ah-
ClSI olarak gori.ilmemi~, zihn..in etkinligi-
ni vurgulayan aktivizm, iradecilik, perso-
nalizm ve bireycilikJe birl~mi~tir.
ruh [Yunanca psyche ve Latince anima'dan;
lng. soul; Fr. iime; AI. seele]. 1 Bir kimse-
nin tinsel etkinliginin ve ,_olt ,_e~itli bi-
lin,_ hfillerinin merkezi; o ki~inin benligi-
ni meydana getiren entellekti.iel, ahlaki
ve duygusal yetilerin tiimi.i.
2 Kendisini ,_~itli ~ekillerde ifade ede-
bilrnekle birlikte, ,.okluk ve ,_e~iUilik ser-
gileyen fenomenlerin ya da nesnelerin
kar~1smdaki, birlik ve ozde~lik sergile-
yen, boli.inemez toz. 3 Bedeni harekete
geljiren aktif ilke, pasif ve cans1z olan
beden.i.izerinde etkide bulunan gi.i,.. Can
ile bir tutulan, tinden ayn ya~am ilkesi.
Ruh konusundaki gorii~ler, sistematik
bir tarzda ele ahnddJannda, ttinselcilik
ya da ruh,.uluk ve tmaddecilik olarak
iki ba~hk altmda toplanabilir. Bunlar-
dan tinselcilik, ruhu, ozi.i baklmmdan
maddeden ayn, madde-d1~1 ve oli.imsi.iz
bir ilke, di.i~i.ince gi.ici.i olarak tarumlar.
738 ruh
Bunun kar~1smda ise, ruhun ger~ekte
varolmadi~Inl, tinsel bir gii~ten yoksun
bir varhk ve maddi bir ilke olarak de-
~erlendirilen bedenin, y_almzca fiziko-
kimyasal ve mekanik siire~lerle belir-
lendi~i ni one siiren maddecilik ya da me-
kanik maddecilik yer ahr.
Soz konusu i.ki geleneksel gorii~, aynn-
tdarda farkhhk gostennekle birlikte,
oziinde ayru kalan yeni o~retilerle zen-
ginle~tirilmi~tir. Bu yeni tinsel o~retiler
arasmda, tMill'in ve tHume'un ruhu in-
sanm psikolojik ki~ili~ine ba~layan go-
rii~leri, tBerkeley'in her~eyi ruhtan
ibaret goren ve diinyay1, onu algdayan
ya da dii~iinen dii~iinceye indirgeyen
oznel idealizmi, tKant'm ruhun biline-
meyece~ini ve ancak a}:tlikm onsuz olu-
namaz ko~ulu ve postiilas1 olarak kabul
edilebilece~ini belirten transendental
idealizmi say1labilir. Madded gorii~ler
arasmda ise, ruhu ayru zamanda madde
olarak de~erlendiren Spinoza'run pante-
izm.i, bilinci maddenin diyalektik geli~
mesinin daha onceki niteliklerine indir-
genemeyen yeni bir niteli~i olarak goren
tdiyalektik maddecilik yer ahr.
Ruhla ilgili gorii~leri tarihsel bir 4fer~e
ve i~inde ele aldi~Imizda ise ... Platon
ruhu bir organizmarun maddi olmayan
bile~eni, bile~ik bir varhk olan insanda-
ki basit ve boliinemez toz olarak tarum-
laml~hr. 0~ par~ah bir ruh gorii~ii ge-
li~tiren tPlaton, sitede de ruhta da
birbirine uyan e~it say1da par~a ya da
kesit vardsr, demi~tir. 0 maddi varh~m
~oziilmesinden, ruhun da gayri maddi
olmakh~mdan hareketle, ruhun maddi
olmamakh~1ru onun oliimsiizlii~iiniin
en onemli gerek~esi yapm1~tlr.
t Aristoteles'te ise ruh, bedenin formu,
insam insan yapan oz olarak tarumlan-
ml~tu. Ruh, insan bedenini meydana
getiren kimyasal cisimlerin, kendisi sa-
yesinde ve kendisi araah~1yla, yalmzca
olii, duyarsiZ ve dii~iincesiz et ve kemik
kiitlesi olmay1p, eyleyen, hisseden ve
di.i~iinen canh bir varhk hiUine donii~
tiiriildii~i.i her~eydir. Buna gore, Aristo-
teles'te ruh, canh organizmanm belli ~e-
killerde eyleyebilme kapasitesidir. Bu
ba~lamda ruh, gonne goze neyse, bede
ne odur. Ruh, bedenden hem fizikj ve
hem de manbksal olarak ayiTllamaz.
Nasd ki, goziin fonksiyonlan olmadan
gorme eyleminin varolu~undan ya da
gonne eylemi olmadan bir goziin fonk-
siyonundan soz edilemezse, aym ~ekil
de canh organizma, yani beden olma-
dan bedenin fonksiyonlanndan ya da
yiiklemlerinin (ruh) varolu~undan soz.
edilemez. Bir fonksiyonlar kompleksi ya
da ozsel insani yiiklemlerin bir komp-
leksi olarak ruh yalmzca yiiklemlerin,
ilineklerin varoldu~u bir tarzda, yani bir
bedenle ili~ki i~inde varolur; mhun va-
rolu~u, onun bir bedene yiiklenmi~ ol-
masmdan, bedenin fonnu olmasmdan
olu~ur.
Aristoteles'te ruhun bu fonksiyonlann-
dan birindsi, 1 beslenme i~levidir (bitki-
sel ruh). Ruh bu diizeyde, dogma, biiyii-
me, beslenme ve varh~1ru siirdiirme
i~levlerini yerine getirir. Ruhun bu dii-
zeyi, bitkisel ya~ama kar.jlhk gelmekte-
dir. 2 Duyumlama faaliyeti ya da i~levi.
Duyumlar alma, hissetme, belli ~ekilde
tepki verme, ruhun bu ikinci diizeyini
meydana getirir. Ruhun bu diizeyi, Aris-
toteles'te hayvansal ya~ama kar~1hk
gelmektedir. 3 trade ya da isteme.
Ruhun bu ii~nc\i diizeyi, kendi hareke-
tine neden olma, daha yiiksek hayvan
tiirlerinde kendi kendiru yonlendirme
ve genel olarak harekete yol a4tma gii-
ciiyle belirlenir. 4 Akd yiiri.itme. Ruhun
akdyiiriitme, dii~iinme, dil ve simgeler
kullanmayla belirlenen bu sonuncu et-
kinli~i ve diizeyi, yalruzca insan varhk-
larma ozgiidiir.
Yine Aristoteles, ruhta biri I rasyonel,
di~eri de II irrasyonel, aklld1~1 olmak
iizere, iki ayn par~a bulundu~unu one
siinnii~tiir. Bunlardan ak1lh par~a, alal-
dl~l par~aya yon verir, yol gosterir ve
onu kontrol eder. Akdh par~a da, kendi
i9nde ikiye aynhr: a) Ttimiiyle rasyonel
olan par~a, kendisine ezeli-ebedi ne.sne-
leri konu ahr ve teorilerle me~gul olur.
Rasyonel ruhun bu par~as1 tiimiiyleteo-

rik bir yaptdadu ve bize ilk ilkelerin bil~
gisini saglar. Burada soz konusu olan
~ey, felsefi bir bilgeliktir.
b) R uhun rasyonel pan;asuun ikinc:i
o~esi, gundelik ya~arrun aynlmaz bir
par<;as1 olan di.inyevi i~lerle ugra~an,
bedensel istek ve arzulan yonlendiren,
tumuyle rasyonel olmayan par~ad1r.
Ruhun rasyonel taraf1run yuzii dtinyaya
donuk olan bu par~as1, bize eylemleri-
mizde yol gosterir ve pratik bir bilgelik
saglar. Aristoteles'e gore, ruhun soz ko-
nusu rasyonel par~as1 olmadan, ahlaktan
ve ahlak imkArundan hit;bir ~ekilde soz
edilemez.
Ruhun ikinci temel part;ast olan akdd1-
~~ part;a, i~tiha, istek ve arzulardan
meydana gelir. Aristoteles'e gore, ruhun
bu akddt~l pan;asinln, rasyonel part;a-
nm yol gostericiligine ihtiyat; duydugu
ger-;egi, bu aklld1~1 par-;an1n faaliyeti,
i~leyi~ mekanizmas1 dikkate ahnd1g1
zaman, at;lk hale gelir. Ruhun aklld1~1
part;asl, ben in d1~1ndaki ~ey ler ve ki~i
ler taraf1ndan etkilenir. Soz konusu
part;a bu dt~sal etmenler kar~lSinda,
a~k ya da nefretle, ~ehevi tutkular ya da
sinirle tepki gosterir. Buna gore, ~ehevi
arzular, ki~inin ki~ilere istekle yonelme-
sine ve baglanmasma, sinirliligi ise k.i~i
ve nesnelerden uzakla~mas1na neden
olur.
Butiin bu arzu ve duygular, a~k ve
nefret, bir olt;ii ya da yol gostericiden
yoksun olduklannda, ki~iyi butunuyle
ba~tan t;Ikartrlar; on u insanl1g1ndan
uzakla~hrarak, ozune yabancll,a~hrlrlar.
Onlar kendi it;lerinde o!t;uden yoksun
olup, bir 5e9"e ilkesine sahip de~dir
ler. t~te, ahlak, ruhun rasyonel part;asf
n1n, arzu, istek ve i~tihayla belirlenen bu
aklldl~l part;as1n1 kontrol alhna almas1
ve on a yol gostennesinin bir sonucu ola-
rak kar~un1za t;tkar. Buna gore, ahlaki
erdemler, ruhun akdh part;asuun soz ko-
nusu istek ve arzular uzerindeki kontro-
litnden ba~ka hit;bir ~ey degildir.
Hristiyan Ortat;ag felsefesinde ise,
hemen rum Baba ya da 61ozoflar, ruhun
tinsel bir toz oldugunu ve Tann taraf1n-
ruh g o~ii 739
dan bireyseJ olarak yarat!ldlglnl soyle-
mi~lerdir. Ba~lang1-;ta daha zi yade Pia-
toncu bir bakt~ at;ISl benimseyen ve be-
denin ruhun kendisine eklendigi bir toz
oldugunu soyleyen Hristiyan du~unur
ler, Skolastik donemde, Aristotelest;i
ruh goru~une yonelip, ruhun hayati ve
zihinsel i~levlerin biricik kaynag1 ola-
rak, bedenin tozsel fonnu oldugunu
iddia etmi~Jerdir. Ruh basittir, ama bir-
taklm yeti ya da i~levlerden yoksun de-
~ildir. Basit ve tinsel bir toz olarak ruh,
ol umsuzd ur.
islam dtinyas1nda ise, ruh insarun canh
ve bilint;li varhk olarak tanunlanmasuu
saglayan unsur diye get;er. Buna gore,
islam du~unurlerinin nefs sozcuguyle
adlandird1klan ruh, bedenden ayn ve
bagunslZ bir oze sahip olan, bu nedenle
varhgm1 beden olmadan da surduren,
salt tinsel bir tozdur. ~d bir sure i~
bedende bulunan bu oz, bedenin olu-
mundt:n sonra da varhgllU surdurecek-
tir.
ruh g~ [Os. tendsuh; ing. metenrpsychose;
Fr. metempsychose; Al. seelenwanderung].
lnsan ruhunun oliimsuz oldugunu, do-
layislyla beden olunce ba~ka bir varhga
get;tigini; bireysel ruhun bir dizi bedene
can verecegini savunan ogreti. Bireysel
ruhun mutlak bir oluinsuzluge eri~mez
den, ebediyete yukselmezden onre, tam
olarak aruuncaya kadar, bir dizi ruh go-
t;iine tabi oldugunu, ba~ka bedenlerde
yeniden ortaya t;Ikhguu dile getiren
goru~.
Insan varhginln, biri ruh, digeri beden
olmak uzere, iki farkh bile~enden mey-
dana geldigini; bunJardan ruhun temel
bile~en olup, insarun gert;ek ozunu mey-
dana getirdigini; bundan dolay1, bede-
nin yok olup gittigi yerde, asll gert;eklik
olan ruhun olumsuz olup, bedenden ba-
gunslZ bir varhga sahip bulundugunu
dile getiren ruh got;u anJay1~1na gore, in-
sarun mutlulu8unun temelde ruhta
aranmasi gerekir. Bununla birlikte, be-
denle olan ili~kisi ruhun asll ozunu
bozup kirletir. Ruh_ bedenle olan ili~kisi
ne, bu dunyada yapbg1 iyilik ya da ko-
740 Russell, Bertrand
tiilUklere bagb olarak, mutlak oliimsiiz-
liige eri~inceye, tannsal alana yukselin~
ceye kadar bir dogu~ ~ark1 i~inde olur
ve insanm oliimiinden sonra, deger ba-
kmundan kendisinden daha yuksek ya
da a~ag1 varhklann bedenlerine go~er.
Russell, Bertrand. 1872-1970 ylllan ara-
Slnda ya~am1~ olan iinlii 1ngiliz filozo-
fu. Temel eserleri: The Problenrs of Philo-
sophy [Felsefe Meseleleri], Our l<nCTWledge
of the External World (D1~ Diinya Dzeri-
ne Bilgimiz), Mysticism and Logic [Gizem..
cilik ve Manbk), Analysis of Mind [Zihnin
Analizi], Analysis cf ,.\~tatter [Maddenin
Analizi], An InquiMJ into Meaning and
Truth [Anlam ve Dogruluk 0 zerine Bir
Soru~tunna), Human Knowledge: Its Scope
and Limits [1nsan Bilgisinin Kapsam1 ve
S1rurlan] Marriage and Morale [Ahlak ve
Mutluluk), Religion and Science [Din ve
BHim) ve A. N. Whitehead'le birlikte ka-
leme ald1g1 Principia Mathematica [Mate-
mali~ 11keleri].
Mant1k ve matematik alarunda ~1g1r
a~ICI ~ah~malar ger~ekle~tiren Bertrand
Russell, matematiksel manbk alanmda-
ki ~ah~malann1 daha sonra felsefe ala-
n1na yans1tm1~ ve bu ~er~eve i~inde
tmanhksal atolnculuk ogretisini geli~
tinni~tir. Buna gore, Russell sisteminin
en basit tiimcelerine atomik onermeler
ad1n1 vermi~ ve bu onenneleri, daha
kompleks tiimcelere kar~d1k gelen mo-
lekuler onermelerden ay1rm1~hr. 0,
molekiiler onermelerin birbirlerine ve,
veya, ise, ancak ve ancak gibi mantlksal
eklemlerle baglanan atomik onenneler-
den meydana geldigini S.Oylemi~tir.
Ona gore, bu tur bir manhksal ogreti,
felsefi analizin konu ald1g1 bir~ok prob-
lemi basitlelirmek balwnmdan biiyiik
bir deger ta~1r. Russell atomik onenne-
lerin her zaman belli bir mantlksal yapl-
ya sahip olduklanru, atomik onermenin
basit olup ba~ka bir onenneden meyda-
na gehnedigini, bu onermenin oznesi
konumunda ozel bir ismin bulunmasl
gerektigini, onun aynca bir yiikleme ya
da belli bir bag1nhrun yerini tutan bir te-
rime sahip olmak durumunda bulundu-
bunu savunur. Buna gore, 'Ahmet uzun-
dur' onermesi birinci turd en, 'Ahmet
Mehmefin solundad1r' onermesi ise
ikinci turden atomik onermeye bir or-
nektir. Russell buna ck olarak, ato1nik
bir onermedeki terimlerin anlam1run,
her zaman bu terimlerin delalet ettigi,
gosterdigi ogelerden meydanil geldigini
sayler. Bu ~er~eve i~inde, 'A}unet'in an-
laml, Ahmet ki~isidir, 'uzunlun anlam1
uzun olma ozelligi ve nihayet, -in so-
I
lunda'nln anlam1 ise, solunda olma ba-
glnhsldlr.
Russell soz konusu manhk ogretisiyle,
belli bir metafiziksel gorii~e ula~m1~hr.
Ba~ka bir deyi~le, onun mant1k ogreti-
siyle metafizigi a~asmda ~ok yakm bir
ili~ki vard1r. Ona gore, biz soz konusu
mate1natiksel manbktan, felsefi analiz-
den yararlanarak, dunyay1 meydana ge-
tiren bile~enler hakk1nda saglam bir
fikir sahibi olabiliriz. Russell'e gore,
diin ya iki tiirden bile~enden meydana
gelir; Basit ogeler ve olgular. Basit oge-
ler~ atomik onermelerin bilefenlerinin,
gosterdikleri varhklard1r; ozel isimler,
yiiklemler, bag1nb terimleriyle adlandl-
nlan ~eylerdir. Olgulann nihat bile~en
leri ve onlardan ~ok daha temel olan bu
basil oglerin ba~ka hi~bir ~eyde soz ko-
nusu olmayan bir ger~eklikleri vard1r.
Olgular ise, baz1 onenneleri dogru, bazl-
lantu yanh~ kllan yapdard1r. Cmegin,
Ahmefin a~ olmas1 olgusu, 'Ahmet
a~t1r' onerm~sini dogrularken, 'Ahmet
toktur' onennesinj yanh~lar. Bu neden-
le, diinya, Russell'e gore, yalnlZca basil
ogelerden degil, faka t olgulardan da
meydana gelir. ~u h:llde, diinyayt tasvir
e~ek istersek, yalruzca ondaki bireyleri
saymak yetmez, aynca onun tlim olgu-
lannl betimlemek gerekir.
Basil ogeler, bireyler, kendi ba~ma
ahnd1klannda, tasvir edilemez, fakat
yalruzca adland1nlabilirler. Buna gore,
Ahmet, niteliklerinden ve de baglnhla-
rmdan ayn olarak, yalruzca adlandlnla-
bilir. Onu betimlemek, onunla ilgili bir
olguyu ifade etmektir. Bu olgulan dile
getiren atomik onermeler toplam1, diin-

yaya ili~kin tam ve eksiksiz bir betimle-
me meydana getirir. Russell, bu ogretiyi
ger~ekligin tek bir tozden, zihinsel yap-
SI olan bir Mutlaktan meydana geldigini
savunan McTaggart, Bosanquet ve Brad-
ley gibi, ingiliz idealist ve birci filozofla-
nna kar~1 ~k~mn bir ifadesi olarak
geli~tirmi~tir.
0, matematiksel mantl~run, diinyarun
~eyler, bireyler, basil ogeler ~oklugun
dan meydana geldigi inane i~in sag-
lam bir destek oldugunu dii~iinmii~tiir.
Diinya tek bir tozden olu~maz, fakat ~k
say1da ayn ve tikel ~eyden meydana
gelir. Dstelik, bu basit ogeler, idealistlerin
dii~iindugu gibi, tinsel bir yap1da degil-
dir. Bunlar basil olduklan ve yalmzca va-
rolduklan i.,:in, kendilerinde hi~bir niteli-
ge sahip degildirler. Onlar, olgular ac:h
verilen kompleks yap1lar i9nde ortaya
<;~kar ve bunlardan bazuar1 fiziki, bazdan
da tinsel bir nitelik ta~lf.
Bilgi terosi bakmundan empirizmi ~
nimseyen Russell, betimleme yoluyla
bilgi ve tam~kllk yolu yla bilgi olmak
iizere, iki ayn bilgi tiiriinden stlz etmi~
ve bunlann deneysel bilgimizin temeli-
ni meydana getirdigini savwunu~tur.
Ona gtlre, biz kendi ki~isel duyu-
verilerimizle, imge, dii~iince ve duygula-
ruruzla do~udan bir taru~l1k i~inde
bulunup, fiziki nesneleri yalruzca betim-
leme yoluyla biliriz. Bu gene! ~er~eve
i.,:inde, fiziki nesneleri duyu-verilerinin
nedenleri oldugunu one siiren Russell,
daha sonra bu gorii~iinii degi~tirmi~, ve
ozellikle, D1~ Dunya Uzerine Bilgimiz ve
Gizemcilik ve Manllk adh kitaplarmda,
fiziki nesnelerin aktiiel ya da miimkiin
duyu verilerinden hareketle olu~turul
mu~ manllksal yapunlar oldugunu iddia
etmi~tir. 0, i~te bu temel iizerinde, fizikf
nesneler le ilgili tiimce ya da onermelerin
duyu-verileriyle ilgili tiimce ve onermele-
re indirgenebilecegini ve belli bir anda,
her gozlemdnin, ii~ boyutlu ki~isel bir
diinyay, onun ozel mekfuuyla birlikte al-
gdadgm savunmu~tur.
Yakla~1k olarak aym donemde, neden-
sel bir alg gorii~ii benimseyen Russell, .
Ryle, Gilbert 741
duyu verilerini alglayan ki~inin beyni-
ne verle~tirmi~ ve Zi/min Analizi adh
eserinde, Amerikan pragmatisti William
james'm notr monizmine veya Ernest
Mach'm notr pozitivizmine benzer olan
bir teorinin savunuculugunu yapmaya
ba~lam1~hr.
Ahlak felsefesi alarunda, ahlaki oner-
melerin nesnel bir ge~erliligi olmad1guu
savunan Russell, ahlak alanmdaki temel
problemierin, ahlaki degil de, psikolojik
ve toplumsal problemler, yani insanla-
nn ne isteyip, ona nasd ula~labilecekle
ri konusuyla ilgili problemler oldugunu
savunmu~tur. Hobbes, Bacon, Locke,
Berkeley, Hume ve Mill'in olu~turdugu
ingiliz empirist gelenegi i~inde yer alan
Russell, siyasetle egitim felsefesi alanm-
da, mutlak bir ozgiirliik~iilugun keskin
ve ylmaz bir savunucusu olmu~tur.
Russell paradoksu [tng. paradox of Rus-
sell; Fr. parado:re de Russell]. Kiime kura-
mmda ortaya ~lkan ve Russell tarafm-
dan bulunmu~ olan paradoks.
Buna gore, bazt kiimeler, suuflar kendi
kendilerinin iiyeleri olup, bazllan de-
gildir. Crnegin, kedilerden olu~an bir
kiime, kiime olup bir kedi olmad1g1
i~in, kendi kendisinin iiyesi degildir;
bun a kar~m, kedi olma yanlann kiimesi
kendi kendisinin iiyesidir. Acaba, kendi
kendisinin iiyesi olma yan tiim kiimele-
rin kiimesi, kendisinin bir iiyesi midir?
Dyesiyse, degil; degilse, iiyesidir.
Russell taraftndan bulunmu~ olan bu
paradoks, soz konusu ~eli~ik sonu~,
kiime kuramuun geli~iminde ve bizim
kurama ili~kin kavray~mzm zengin-
le~mesinde biiyiik bir etkisi oldugu i~in,
~ok onem ta~1r.
Ryle, Gilbert. 1900-1976 yulan arasmda
ya~am1~ olan ~agda~ 1ngiliz filozofu. Oil
felsefesi gelenegi i9nde yer almakla bir-
likte, Aristoteles'ten etkilenip, Husser! ve
Meinong'la da ilgilenen Ryle'm en onemli
iki kitab1 The Concept of Mind [Zihin kav-
ram] ve Dilemnas [lkilemier]'dir.
Ba~langt~ta doga felsefesi, doga bilim-
lerinin yontemleri ve teknikleri iizerinde
742 Ry1e, Gilbert
,_ah~an, ve bu baglamda Hume'le ba~la
yan tanalitik gelenekten ziyade, Brenta-
no, Meinong ve Husserl'in de i,_inde yer
ald1g1 tK1ta Avrupas1 geleneginden et-
kilenen Ryle, kavram analizinden olu-
~an felsefi arguman anlay1~ma ula~m1~
ve bu sure,_ i,_inde, anlamh olam anlam-
Slzdan ay1racak bir tH,.iit aray1~1 i,_inde
ohnu~tur. Felsefenin en onemli gorevi-
nin, yanh~ kurgu ve safi:ma teorilerin, bu
teorilerde ge,.en dilsel deyimlerin sonu-
cu oldugunu gostermekten olu~tugunu
dile getiren Ryle, bir ifadenin sentaktik
fonnu ile bu ifadelerin betimledigi olgu
formlanm birbirinden aymm~ ve giin-
delik dilde ge,.en deyimlerden biiyiik bir
,_ogunlugunun sistematik olarak yandh-
Cl oldugunu savunmu~tur. Ryle filozo-
fun, giindelik konu~mamn yamlhc1 ifa-
delerinden sakirunak i~n, tiimceleri,
felsefenin konu ald1g1 olgu formlanm
a,_1k,_a gozler online serecek ~ekilde yeni
ba~tan ifade etmeyi ogrerunesi gerekti-
gini soylemi~ ve felsefi analizin bu tiir
yeni ba~tan tarumlamalarla ba~lad1g1ru
iddia etmi~tir.
Ryle ogretisinde, bir yandan iki deyi-
tnin kategori bak1mmdan farkbhk gos-
terdigi.ni karutlamarun belirli ve saglam
bir yolunu bulmaya ,_ah~1rken, bir yan-
dan da kategorilerle ilgili olarak Aristo-
teles ve Kant'ta degerli buldugu her~yi
korumaya ,_ah~mi~hr. Felsefi argiiman-
lann ne tiimevarunlar, ne de tamtlama-
lardan olu~tugunu, filozofun ,_ogunluk
sa,_maya indirgemeyle belirlenen bir
yontemi bulundugunu one siiren Ryle,
esas zihin ya da ruh konusundaki go-
rii~leriyle iin kazanm1~tu.
0, zihin konusundaki resmi goru~iin,
zihin ya da ruhun bedenden mekansal
ohnamak, ozel ve i,_ebak1~ yoluyla bili-
nebilir olmak baklmmdan farkhhk g6s-
terdigini dile getirdigini, tDescartes'la
onu izleyen dii~iiniirlerin, insan varhgl-
mn biri ruh ya da hayalet, digeri de
beden ya da makine gibi birbiriyle hi,.bir
ili~kisi olmayan, birbirinden tiimiiyle
farkb ve ayn iki varhk ya da tozden
meydana geldigi gori.i~iinii one siirdiik-
lerini belirtmi~tir. Bir tkategori yanh~1
olarak degerlendirdigi bu durumun,
makine i,_indeki hayalet tiliilnden anla-
~dmaz sonu,.lara, cisimsel olmayan bir
ruhun nas1l olup da maddi bir dsmi et-
kileyebilecegi tiiriinden yamtlanrnas1
gii,_ sorulara yol a,_bg1ru savunan Ryle,
insarun hayalet, makine, makine i,_inde-
ki hayalet de olmad1g1m, onun bazen
alolhca, bazen de aptalca eyleyen bir
insan varhgt oldugunu one siinnii~tiir.
Ona gore, filozoflar, 'akdhca eylemenin'
'teori in~a etmekle' ya da 'hakikati k~
fetmekle' e~nlamh oldugunu dii~iin
me egiliminde olmu~lar ve dii~iirune de
ozel bir ,.er,.eve i.. inde ger,.ekle~tirilen
bir faaliyet oldugundan, buradan zihnin
ya da zekamn her faaliyetinin gizli, ozel
bir diinyaya ait oldugu sonucu ,_lkarbl-
ml~hr. Oysa, teori in~a etme akllh dav-
raru~m, yalmzca, onennesel bilgi olarak
bilinen ozel bir tliriidiir. Esas akdh dav-
ram~ nasd1 bilmekJe belirlenen bilgi tii-
riidiir.

s
sacrificium intellectus. Latincede 'akh
feda etmek' anlamma gelen deyim. Orta-
-;ag felsefesinde veya ak1l-inan-; ili~kisi
saz konusu oldugunda, kor inan-; ugru-
na akh sustunna tavn. imarun buyurdu-
guna, dinin emrettigine gozu kapah
inanma hili.
sa-;ma [Os. abes, muhiil; tng. absurd; Fr. ab-
surde; AI. absurd, abgeschmackt). 1 Genel
olarak, ak.la a~tk-;a kar~1 olan, gizli ya
da ortuk degil de, apa~1k bir -;eli~ki ser-
gileyen, manhk yasalanna ay karl olan,
sagduyunun apa-;1k dotrulanna ters
du~en fikirler, tezler; kendi i-;inde bir ~
li~ki i~eren filcirler; mant:J.k bak1m1ndan
zorunlu olan bir dogruyla -;eli~en yargl-
lar i~in kullandan stfat. 2 Daha oze) ola-
rak da, varolu~ felsefelerinde, ya~anun
anlamsLZhg1, tutars1zhgz ve ama-;s1zhg1
i~in kullarulan terim.
Varolu~-;ulugu karakterize eden bir
terim olarak sa-;mahk, tHeidegger'de
boguntu ve olgusalhk, tSartre'da insan
ya~am1 ve varolu~unun anlamsazhga,
Camus'de ise, bize eylemden ba~ka bir
altematif b1rakmayan durumumuzun
tutars1zhg1 olarak ortaya c;Ikar. Varo-
lu~~u filozoflardan bazdan, omegin
Camus insan varolu~unun, nihaf bir
ama-;tan yoksun ve dolaylSIYla da, an-
lamslz oldugu it;in, sa~ma oldugunu sa-
vunur. Sa~ahk, yine tCamusde dog-
rudan dogruya Tann'n1n yoklugundan
ka ynaklanar.
Sade, Marquis de. 1740-1814 ydlan ara-
smda ya~ama~ olan Frans1z yazar ve
dii~iiniir. Sadizmin isim babas1 olan, se-
fahat du~kunlugu ve cinsel sapkmbklan
sa.dizln ?43
nedeniyle birka~ kez hapse atllnu~ olan
Sade'm en iyi bilinen eserleri, l.Ls In fortu-
nes de la Vertu [Erdemle K1rba~lanan
KadmL l.Ls Cent Vingt ]ourn~es de Sodome
[Sodome'un Yuz Yirmi Seyahati]'dir.
Sade1n -;ogunluk basllmam1~, ahlaka
aykln oldugu gerek-;esiyle yarg1lanm1~
olan eserlerin.in degeri ve onemi, daha
zi yade Apollinaire ve ger-;ekustuculer
taraftndan anla~1lmt~br. Onun zaman
zaman ahlAld, zaman zaman da dini ve
dilsel bir mahi yet arzeden toplumsal kl-
Sltlamalara kar~l bir ozgiir 1ilk talebinin
ifadesi olan eserleri, ayru zamanda Ay-
dlnlanmanan degerlerini degera~anuna
ugrabr, onun dogmalanru tersyiiz eder.
Dogay1 yuceltmenin butun su~ ve cu-
rumleri me~rula~t:J.rabilecegini, duyum-
culugun du~unceyi duyumlarla besle-
me yonunde keskin bir -;a~1 oldugunu
ortaya koyan Sadetm tutkuyu kutsama-
suun, t Aydmlanma akhrun ahlaki s>
nu-;laruun sadece durust bir takdimi ol-
dugu one surulur. Onun eserlerini
dolduran fantezilerinin, rasyonel hesap-
lamarun tiim dizginlerini koyverip, bili-
me bilim oldugu ic;in itaat eden ve ol~
tu kendi vah~i etkinligi olan totaliter bir
duzenin belirgin bir onceleni~i old ugu
da soylenir.
sadizm [lng. sadism; Fr. sadisme; AI. sadis-
mus]. Romanlannda sadik diye nitelen
birtakun cinsel sap1kllklan anlatan Mar-
quis de Sadeln admdan turetilmi~ olan
ve, ki~inin, dnsel anlamda birlikte oldu-
gu e~ine ao -;ektinnek suretiyle, haz
elde etme sap1khgm1 ya da ba~kalarma
ac vennekten, ac ~ektinnekten ya da
ba~kalannm aa ~ektigini gonnekten
haz duyma sap1khg1JU, k~inin kar~lsm
dakine 1sbrap -;ektirmek suretiyle cinsel
doyuma ula~masa durumunu tarumla-
yan deyim.
Sadizmin, yani ki~inin ba~kas1na ac1
yennesinden zevk duyma halinin, ma-
zo~izmle, yani ki~inin kendisine eziyet
edilmesinden zevk almas1 durumuyla
birle~mi~ olmas1na ise sadomazo~izm ad1
verilmektedir. Ba~ka bir deyi~l~, sado-
mazo~izm, ki~inin ba~kas1na aa -;ektir-
744 saf
1ne ve buna bagh olarak da, kendisini
cezalanduma gibi, hem d1~a ve hem de
i~e yoneli.k iki sapk1n faaliyet ya da hare-
ketin birle~imi veya kar~da.kh ili~kisin
den dogar.
saf [Os. htilis; ing. pure; Fr. pur; Al. rein,
bloss ). Kendisine yabano, dogas1na aykJ-
n hi~bir oge i~ermeyen, kah~WIZ olan;
lekesiz, ki~iz, ve tem.iz olup, i~ine ba~ka
bir ~ey kan~mam1~ olan; tiimiiyle soyut
olup, uygulamas1ndan bagtmstz olarak
dii~iiniilen; tecriibi ya da empirik hi.;bir
oge ic;enneyen i-;iri kullarulan Slfat.
Nitekim tKant'ta saf sezgiler, hi~bir i~e
rigi olmayan a priori zaman ve mekan
formlanna kar~d1k gelir. Buna gore, saf
akd cisimsel olanla ya da deneyimsel
bir malzemeyle ili~kisi olmayan, fakat
yahuzca spekiilatif dii~iinen aklldu.
Yine, saf metafizik, deneysel bilimlere
hi~ ba~vurmadan, yalniZca a priori akd
yiiriitmelerden olu~an bir disiplindir.
Saf matetnatik, uygulama!J olmayan ma-
tematiktir. Buna gore, saf deneyim, her
tiir yorum, yargt ve kavramsalla~bnna
faaliyetinden once gelen ve yorumla ka-
rl~mami~ olan bir ~ey olarak, duyum,
duygu, imge tiiriinden dolayunsiZ zihin
hallerinden olu~ur. Ayru ~er~eve i~inde,
Tann i~n saf eylern, edimselli.k niteleme-
si kullanlldtg1nda, bu Tann'da gizil ya
da pota~iyel hi~bir ~ey bulunmad1~
anlamtna gelir. Saf s1fat1 ahlaki ve dini
anlamda, gilnahtan ve keitillilkle ilgili
her~eyden annmt~ bul unan1 geisterir.
Yine, ontolojik ger~kligi bir biitiin ola-
rak ideal olanla, yani Zihin, Tin, Ruh,
Ki~i y a da Dii~iinceyle Cizde~le~tiren,
varolan her~yi soz konusu tinsel ya da
mutlak Varbgm bir goi'Unii~ii olarak
goren, Tin, Ruh ya da Ideal varhk alaru
d1~mda ger~ek hi~bir ~ey kabul ebneyen
varhk anlay1~1 saf idealizm diye bilinir.
sagdaya [Os. aklz selim, hissi selim; ing.
rommon sense; Fr. bon sms, sens commun;
AI. gescheidtheit]. D1~ diinya ile ilgili
olan, ve hemen herkes taraftndan, tarh-
~1lmaksxz1n ve sorgusuz siialsiz kabul
edilen, fakat zaman zaman filozoflann
ara~nrmalar1 ya da ula~hg1 sonu~larla
c;an~bilen genelinan~lar sistemi; belirli
bir alanda, ozell~me ve uzmanhk once-
sinde ve giindelik ya~amla ili~ki i~inde
geli~en ve ilgili her birey tarahndan
payla~llan tutarh inan~lar ve yargdar
sistemi.
N onnal, olagan rasyonel kavray1~
giicti, pratik yetenek ve bilgelik olarak
sagduyu,, ilk dogrulan ogrenme, apa~Jk
dogrular olarak algdad1g1nuz ahlaki ve
entellektiiel ilkeleri kavrama yetisini,
insan toplumunda evrensel yarg1 ve
ortak duygu ~klinde somutla~m1~ ni-
telikler, inan~lar biitiiniinii; insan1n
it;inde dogup biiyiidiigil toplumda, es-
kidenberi varoldugunu gordiigii teori
ve pratigi; bir toplumdaki teori ve prati-
gi belirleyen, diizenleyen inan~lar top-
lamtnl tantmlar.
Sagduyuyu olu~hlran inan~lar arastn-
da, maddi diinyanm, onu algllayaytm
ya da algdamayay1m, varoldugu inanc1;
benim d1~1mda ba~ka insanlann d a va-
rolmakta oldugu inanc1; maddi diinya-
run ve i~ndeld insanlann uzun zaman-
danberi varolmakta oldugu ve gelecekte
de varolacag1 inanc1; ba~ka insanlarda
bizimkine benzer bedenlerde, bizimkine
benzer ruhlann varoldugu inanc1;
zaman boyunca siiriip giden bir ki~isel
k.imligimiz oldugu inanc1; ge~i~te ve
~imdi olup biten ayn1 ~eylerin ve olayla-
rm gelecekte de ayru seyri izleyecegi
inanc1; dogada neden-sonu~ ili~kilerirtin
bulundugu inane; ~eylerin zaman ve
mekan i-;inde varoldugu inane yer ahr.
Bu baglamda, felsefeyle ugra~mayan
ortalama insarun, kendisirti ~evreleyen
d1~ diinyayla ilgili inan~larm1 temellen-
dirme ya da haklt klima giri~imi yle be-
lirlenen realist gorii~e, d1~ diinyan1n
upk1 insana goriindiigii gibi oldugunu
kabul ebne tavnna sagduyu realizmi ad1
verilir.
Ayru baglamda, sagduyunun, 1 d1~
diinyarun, ozelliklere, niteliklere sahip
olan tozlerden, ornegin katl ya da yu
mu~ak olabilen tah talardan, san ya da
beyaz olabilen metallerden olu~tugunu,
2 insan varhklan.run bu teizleri, masa ya

da sandalye, altm yiiziik ya da.,bilezik
orneklerinde olduj';u gibi, fiziki nesneler
olarak algiladiklanm, 3 fiziki nesnelerin
d1~ diinyada, 'orada' olduklanm, duyu-
larumzm onlan bize tam olarak oldukla-
n gibi gosterdiklerini, ve 4 fiziki nesnele-
rin varolu~lanmn bizim algimizdan
tam olarak baj';ImSIZ olduj';unu savunan
gorii~iine sagduyunun d1~ diinya goriiiii
derunektedir. Fakat unutulmamahdir ki,
saj';duyuya gore, fiziki nesneleri aktiiel
olarak bilen, bir duyu-orgam del';il de,
zihin ya da bilin~tir. Buna gore, duyu-
organlan,fiziki nesnelerin bilgisini zihne
aktaran kanallardu.
Yine, en gene! anlam1 i~inde, insanla-
nn giindelik ya~amm siirdiiriilmesi
i<;in ihtiya~ duyduklan bilgiye sagduyu
bilgisi derunektedir. insanlarm i~inde
ya~ad1klan, Ierne! ger~eklik alam olan,
giindelik diinya ile ilgili bu bilgileri,
bir~ok dii~iiniir, ama ozellikle de hal-
yan dii~iiniirii Antonio Gramsci tara-
fmdan, pratik, deneysel ve ele~tirel ol-
makla birlikte, bir yandan da boliik
pllr~iik ve tutamz bir bilgi rurii olarak
dej';erlendirilmi~tir. Geni~ halk yl';m-
lanna ozgii olan bu bilgi tiirii, pratik fa-
aliyetin otesine ge~ip, se~kine ozgii olan
teorik dii~iinceye yiikselemez, hep go-
riinii~lerle yetinip, theoriaya yiiksele-
mez.
Dahas1, biirun felsefeler, saj';duyunun
inan<;lanm ele~tirerek geli~mek suretiy-
le, saj';duyudan ~u ya da bu ~ekilde ko-
pu~a i~aret etseler de, liim insanlarda
var olan ve belirli ahlaki ve entellektiiel
ilkeleri apa~Ik bir bi~imde ve dolayun-
sizca sezme yetisi olarak saj';duyuya
dayanan, felsefi dii~iiruneyen ~ol';unluk
tarafmdan payla~IIan inan~lan kucak-
ladii';I kadar, bu inan~lan a~maya ~ah
~ an felsefe anlayi~ma saj';duyu felsefe-
si ad1 verilir.
sal'; Hegelcilik [ing. right-wing Hegelia-
nism; Fr. Hegelianisme de droite]. 19. yiiz-
y!lda, Zeller, Fichner, Michelet, Rozenk-
ranz, Erdmann gibi Alman filozoflaruun
benimsedikleri Hegelci bakJ~ a9sma,
sergiledikleri Hegeld gorii~lere verilen
gene! ad.
sahidlik 745
Bu dii~iiniirler, Hegel'in sisteminin
baz1 yonlerini ele~tirmi~ ve bu sistemi
bazi bakimlardan a~arak, kendi ozgiin
katk!lanm ger~ekle~tirmi~ olmakla bir-
likte, filozofun temel tezlerini koruduk-
lan ve onun metafiziksel tidealizmini
benimsedikleri ve tmaddecilij';e, doj';al-
cihl';a ve empirizme kar~I ~Ikllklan ve
sistematik dii~iince ve siyaset alamnda,
sol Hegelcilere k1yasla, daha muhafa-
z.a.k.ar gorii~ler benimsedikleri i~in, sal';
Hegeldler olarak adlandmlmi~Iardir.
sahicilik [Os. sahihlik; ing. autl!enticitiJ; Fr.
authenticite; AI. eigentlichkeil). Ki~inin
kendi kendisine kar~I doj';ru, hakiki ve
i.,ten olmas1 nitelij';i, kendi kendisini al-
datmamasi durumu; insan!Jk durumu-
muzun, ozellikle de bir giin olecej';imiz
ger~l';inin farkmda olunarak, toplumun
bizi belirledil';i, her ne isek o yapbi';I te-
zine kar~I, se~mlerin ve eylemlerin
biitiin sorurnluluj';unu iistlenerek ge~iri
len bir hayabn ozellij';i.
Sahicilik kavralJU, kokleri her ne kadar
gerilere, tSokrates'e kadar gitmekle bir-
likte, esas varolu~~u felsefenin bir ternel
kavramuhr. ilk varolu~~u filozof diye
tarumlanan tKierkegaard'a gore, sahici
ben, ki~inin kamusal ya da siirii kimlil';i-
nin tersine, ki~isel olarak se~ilmi~ beni-
ni, veya kimlil';ini gosterir. Onun sosyal,
kollektif ya da kamusal olana, siirii kim-
lil';ine kar~I hakiki birey diye tammladi-
I';I sahici ben kavr311U, daha sonra
tNietzsche tarafmdan da benimsenmi~
tir. Heidegger'de ise, sahicilik, ki~inin
kendi bireysellil';inin, ru~ i~erim ya da
sonu~lanyla birlikte, ayudmda olmas1ru
ve kendi ozsel diinya-i<;indeki-varhj';Ini,
filozofun toplumsal ben i<;in kullandii';I
bir terimle ifade edildil';inde, das Man
olarak kamusal kimlil';inden ay1rmasuu
ifade eder. Nitekim, o Ierne! varllk kate-
gorisi olan tDasein'm das Mania olan
ili~kisinde orta ya ~Ikan varolu~ tarzma
sahici varolu~ ad1ru vermi~tir.
tHeidegger'e gore, insan varolu~una
kar~Illk gelen Daseirun onceden belir-
leruni~ bir ozii yoktur. Ba~ka bir deyi~
le, Dasein kendisini yaratma ozgiirlii-
7 46 Sahte Oionisos
guyle belirleruni~tir. Kendisini her
zaman varolu~u aractbgtyla kavrayan
Dasein, bitki ve hayvanJar gibi, onceden
belirlentni~ bir ozii hayata gec;irmez.
Gelecege at1hp, projeler yaratarak, ken
dini yaratma ozgiirluguyle, kendi
oziinii kurar. i~te, sahici varolu~, Dasei
run eyleme ve kendini yaratma ozgiirlii-
guniin ta1n olarak bilincinde oldugu,
'onlann' ya da 'ba~kalan'ntn plan ya da
projelerinden ;ok, kendi projelerini ger-
;ekle~tirdigi bir varo!u~ tiiriidiir. Buna
kar~1n, insan1n kendisini ba~kalanntn
proielerine, ki~isel olmayan bir ba~kasl
nln planlanna tabi lalmas1 ise, onun i;in
sahici olmayan, gayn otantik bir varo-
lu~ tarz1n1 tneydana getirir. Buna g6re,
bir insan ba~kalann1n haz ald1g1 ~ey
den, ba~kalan haz ald1~ i;in haz ahyor
sa, ba~kalan sanata yoneldigi i;in sana-
ta yoneliyorsa, ba~kalanrun ~ok edici
bulduklanru ~ok edici buluyorsa, o
insan kendisini ba~kalanna tabi k1hp,
ozgiirlugunii yitirmi~tir. Dolay1styla da,
giindelik rutin i;inde, sahici olmayan bir
varolu~ tarzt i;ine dii~mii~tiir.
Sahte Dionisos. M. S. b~inci yiizytlda
ortalannda ya~am1~ olan ve ger;ek ki
~iligini gizlemi~ olan Hristiyan dii~ii
niirii. Ortadogu'da, muhtemelen Suri-
ye'de ya~amt~, ve eserlerinde, kendisini
Aziz Paul'un izleyidsi olarak tanttmt~
olan filozof, Tann'yt bilmenin ii; ayn
yolundan soz etmi~tir.
Tann'n1n varolan her~eyin a~k1n ve
fail nedeni oldugunu soyleyen Sahte Di
onisos'a gore, Tanr1 evreni, kendisinde
bulunan ornek ya da arketip idealar ara
cthgtyla hi;ten ve ozgiirce yaratnu~tlr.
Tann, buna ek olarak final ya da ereksel
nedendir, ;iinkii 1yi olan varhk, en yuk-
sek t yilik olarak, iyiligi ozleyen rum var-
hklan kendisine ;ekimler.
Tannrun varolan her~eyin nedeni ola
rak ba~1, nihai ve en yiiksek amact ola-
rak da sonu oldugunu one siiren Sahte
Dionisos, yarad1h~ soz konusu oldugun~
da ise, Patristik felsefenin, Aziz Augusti-
nus'ta doruk noktasma ._,kan Platoncu
ve Yeni-Platoncu gelenegine uygun ola-
rak, tiirii1nden soz etmi~, Hristiyanhg1n
yaratth~ ogretisini, Plotinos'un tiiriim
ogretisiyle birle~tirmi~tir. Ona gore, va-
rolan her~eye varolu~ veren Tann'du;
0, varolan ~eyleri kendisinden tiiret-
Inek suretiyle ;ogahr. Bu ;er;eve i;in-
de, o tpanteizme oldugu oldu~ kadar,
Tann'ntn birligini yitirerek, ;ok olmaSJ
gori.i~iine de izin vermez. Tann, turum
yoluyla yaytlma, varolanlar yoluyla ken
disini ;ogaltma ger;egine rag1nen, Bir-
dir ve Bir olarak kahr. Mutlak varllk, va-
rolan her~yin nedeni olarak Tann,
mutlak iyidir.
Saint-Simon, Claude Henri de. Dii~iince
tarihinde, toplumun bilimi olarak gor-
dugu sosyolojinin dii~iince babas1 ola-
rak tantnan Franstz filozof ve iktisat~l
Sl. Temel eserleri: De Ia R~organisation de
Ia Societe europeet1ne [Avrupa Toplulu-
gun un Yeniden Orgt.i tlenmesi 0 zerine ],
Du Systeme industriel [Sanayi Sistemine
Dair), Catechisme des lndustriels [Sanayi-
cilerin ilmihali].
Saint-Simon, toplwnda bir reforma git-
meyi ama~lamt~, toplumun en~iistri ;a-
guun, endiistrinin gereklerine gore d ii-
zenlerunesi gerektigini savunmu~tur.
Bilimsel dii~Onceye dayanan bir toplwn
bilimi kurmarun zamarurun geldigini,
arhk pozitif bilim ;aguun ba~larru~ ol-
dugunu one siirdugu i-;:in. ayru zaman-
da tpozitivizmin de kurucusu olarak da
bilinen Saint-Simonun en biiyuk dii~ii,
insan toplumunWl reformdan ge~irilme
si olmu~tur. Ona gore, Franstz Devrimi
mutluluk getirmemi~tir. Evrensel insan
haklarnun iUiru, Saint-Simon'a gore,
a~ag1 s1ruflann cehaletini ve yoksullu
gunu ortadan kald1rmaml~tlr. Toplum-
daki tiim insanlann mutlulugunun yeni
bir toplwnsal diizenleme, bir sosyal re-
fonnla saglanabilecegine inanan Saint-
Simon, toplwnda ger~ekle~tirilecek re~
formun toplumsal yasalann bilgisine da-
yandtgJru ve bun un bilimlerde de bir re-
formu gerektirdigini dii~Linmii~tur.
Bundan dolay1, onun felsefesi oncelikle
toplum konusunu ele ahr ve bir toplum
fe!sefesi olarak ortaya ;~kar. Toplumu

bir organiZina olarak goren ve bu orga-
nizmanln evrimini inceleyen Saint-
Simon'a gore, toplumun kokeninde ~Lkar
ogesi vardlr. 0, bir toplumun insanlan
n1n birbirlerine geli~iguzel yakJa~mad1
g1n1 soyler. insanlar, ancak bir ~1kar du-
nunu ortaya ~1k1nca, bir toplum halinde
bir araya gelirler. Toplum, Saint-Simon'a
gore, ~lkar ogesinin bir sonucu olarak
uzla~mayla kurulur. Bir toplumun kuru-
labihnesi, ~tkann sonucu olan bir top-
lwnsal bag1n var olmas1na ve dolay1s1 y-
la kollektif bir vkdan1n olu~mas1na
baghdu.
Saint-Simon'a gore, insanlar kendilerine
ozgii orijinal varhklar olmanm yanmda,
dogada hukiim siiren detenninizme tabi
olan varh.klard1r. Fizik ve kimya alanm-
daki ag1rllk merkezi yasas1 gibi, toplwn-
lan .yoneten bir ilerleme yasas1 vard1r.
Sosyoloji biliminin gorevi, bu yasarun
varllguu gosterip, insanlara bu yasaya
itaat ebneyi ogrebnektir. Zira, Saint-
Simon'a gore, bu yasay1 insanlar koy-
mu~ degildir. Biz, bu ilerleme yasasJnl,
siyasi, ahlaki, ekonomik, v.b.g., olaylar
i9nde goruriiz. Sosyolojinin tarihsel yon
tenu benimseyen bir gozlem bilimi olma-
sanm nedeni budur. 0, bu ilerleme yasa-
suu diizenli bir yontemle a-;tklayarak,
Avrupa Uygarhg1nm toplumsal ve
siyasi evriminin genel yasalanru elde et-
n;teye ~ah~mJ~hr.
lnsanm top Iumsal tarihinin kendilerine
ayn dii~iince tarzlanrun kar~1hk geldigi
ii~ ayr1 a~amadan, yani saras1yla ~oktan
nchk/ kolelik, tei zm I feodalizm ve pozi-
ti vizm/ endiistriyalizm evrelerinden ge~
tigini one siiren Saint-Simon'a gore,
toplumsal degi~me ve diizenin yasalan,
pozitivizmin marifetiyle, bulunabilir.
Toplwnun, ona gore, ba~hca gorevi, ya-
~amak i~in gerekli nesneleri ~ogaltan
uretimi geli~tinnektir; ~iinkii mutluluk
ancak bu ~ldlde saglan1r. Yeni diizende
toplurnu anlar, yani endiistri alanmda
~ah~anlar yonetecektir. Endiistri alarun
da ~ah~anlarla, o zenaatlarla ugra~anla
n, ~ift~ileri, fabrikatorleri, yabnma a~bk
Ian kredilerle iiretime kahlan bankerleri,
tiirlii iiretim dallarmdaki uzmanlan an-
sakal yanlltl 747
latmak ister. Toplumu endi.istri alan1nda
~ah~anlann yonetmesi, yoksullan yok-
sulluklarJndan kurtaracakhr; ona gore,
bililnle, akla uygWl olarak duzenlenecek
uretim, buti.in ~ah~anlan her baklmdan
yukseltecektir. Herkes ~ah~t1g1, gorevi-
ni yerine getirdigi ol~ude, uretimden pa-
ytna du~eni alacakttr. Oretimi yoneten-
ler, Saint-Silnon'a gore, halk1 keyiflerine
gore degil, fakat Uretil ni geli~tirmenin
gereklerine gore yoneteceklerdir. Bu yo
nelicilerin gorevlerini kotuye kullatuna-
lanna, halk.J aldabnalanna, halka odev-
lerini anlatacak yeni bir din ile toplumu
ayd1nlatacak bilginler engel olacakhr.
~u hal de, ekonomik ve si yasr yonet imin
ba~1nda banka, fabrika, maliye uzman-
lannln bulurunas1na kar~llk~ inan~ ve
egitim gibi i~lerin ba~1nda da bilim,
sanat uzmanlan bulunacakbr. Yeni din,
karde~lik ve sevgiye dayanan bir inan~
olmah ve her turlii hurafeden armdud-
mahdu. Ba~ka bir deyi~le, 1nodern top-
lumun yon ve diizeninin, iiretici olma-
yan biirokratlar taraf1ndan de~il de,
bilim adamlan ve sanayidler taranndan
belirlendigini one siiren Saint-Simon'a
gore, modem toplumdaki kriz de, pozi-
tivizme dayanan yeni bir din ile ~oziile
bilir.
0, bilim konusunda, liim bilim1erin
~ilndiye dek bilimsel olmayan yontem
ve adamlarla i~e ba~lam1~ oldugunu
soyler. Bundan ba~ka, her bilim birta-
kJm dini tasanmlar, metafizikle ilgili sa-
nllarla yiikliidiir. Ba~lang1~ta, teolojik
bit' temeli olan ve metafizik kavramlarla
geli~tirilen, ger~ek olmayan bir bilimin
yerine, Saint-Simon'un ~aganda ger~ek
bilim, pozitif bilim ge~mi~tir. Ona gore,
ilerlemeyi saglayan etken de bilimin,
ba~lang1~ta onun i~ine kan~m1~ olan
bu ogelerden temizle1unesidir. Saint-
Simon, arbk pozitif bililn ~aguun ba~la-
ml~ oldugunu soyler. .
sakal yanh~1 [lng. phallacy of the beard;
Fr. erreur de Ia barbe]. Kii~iik ve onemsiz
noktalann, ufak aynnhlann hi~bir fark-
hhk yaratmayacag1ru, en kii-;Uk bir
onem ta~lmadlglnl iddia etmekten olu-
~an forme) olmayan yanh~ tiirii.
748 sanat
sanat [Os. mehflret, hiJner, sancryii nefise;
ing. art; Fr. art; AI. kunst] 1 Bir etkinli-
gin gen;ekle~tirilmesi veya be IIi bir i~in
yap1lmas1 y Ia ilgili yontem, bilgi ve ku-
rallann tumii. 2 Bir i~i belli bir estetik
duyguyu yans1tacak bir bi-;imde ger-
-;ekle~ tinne tarz1.Dogada olmayan bir
~eyi yaratma amac1na yonelmi~ rasyo-
nel faaliyet. 3 Sanat eserlerinin yarahl-
maslnl mumkiin k1lan dogal yetenege
dayah ya da tecriibe yoluyla kazanll-
ml~ beceri ya da ustahk. Birtakim fiziki
ara-;lan, arzu edilen sonu-;lara ula~mak
uzere, sezgi ya da bilgi yoluyla ogreni-
len estetik ilkelere gore, ama-;h ve siste-
matik bir bi-;imde kullanma yetenegi.
4 Bir duygu, du~iince, tasanm ya da
guzelligin iiadesinde kullanllan yon-
temlerle, bu yontemlere bagh olarak ser-
gilenen ustun yarahahk. Temel i~levi
guzeli meydana getirmek, giizellik ya
ratmak alan oznel faaliyet. 5 Sergiledigi
estetik ozellikleriyle bir sanat-;m1n elin
den -;akhg1n1 belli eden nesneler, yani
resim, heykel, oyun, film benzeri eserler
butiinu.
Yunanca tekhne ve Latince ars terimle-
rinden tiireyen sanat kavram1, ilk ve Or-
ta~ag boyunca zenaattan aynlmamJ~ ve
bu donemde pratik kurallarla belirlen-
mi~ bir zenaah uygulama anlamana gel-
mi~tir. Soz konusu donemde, ne teknik
nesne ile sanat eseri, ne de zenaatkar ile
sanat-;1 aras1nda bir aynm vardrr. Bu
baglamda, entellektiiel bir etkinligi, tek-
ruk de olsa belli bir bilgiyi imleyen sa-
natsal yarahm, sadece dogal yarad1h~
tan farkhllk gosterir.
Sanat zenaatten, Endustri devriminin
ard1ndan, onsekizinci yuzy1lm sonlann-
dan ba~layarak net bir bi-;imde ayard
edilmeye ba~lanma~hr. tKant Kritik der
Llrteilskraft [Yarg1 Guciinun Ele~tirisi]
adh eserinde sanat ile bilgiyi ve sanat ile
zenaat ya da tek.nigi birbirinden ayar-
ma~tir. t Hegel ise sanau, kendini d1~
dunyada ger-;ekl~tiren tinin bir ugrag1
olarak ele alm1~ ve sanatm duyusal bilgi
il~ kavramsal bilgi arasmda bulwtdugu-
nu soylemi~tir. tNietzsche ise, sanalln
ozuntin bell! bir yale!n tiirii oldugunu
iddia etmi~tir. Sanat hayata kara -;alma-
ya yonelen idealist bir yutturmaca degil,
fakat ya~am1 iyiye dogru donu~turerek
ya~arur hale getiren bir yaland1r.
Gunumuzde ise, sanall ondaki farkh
unsurlan temele alarak a-;1klamay1 de-
neyen farkh sanat teorileri vardar. I Bun-
lardan birincisi, sanattaki formel unsuru
on plana -;1kartan fon~r olnrnk sa nat anlcr-
Y~Jdlr. ingiliz sanat ele~tinneni Clive
Bell tarahndan savun ulan bu gorii~e
gore, ger-;ek sanat eseri izleyici, dinleyici
ya da okuyucuda, estetik bir tecriibe ya
da duygunun dogu~una neden olur. Bu
estetik duygu, gunluk ya~m1n duygu-
larmdan, pratik bir yonu bulurunamak
bak1mmdan farkhhk gosterir. SOz konu-
su estetik duygu, deneyim ya d a tepkiyi
doguran neden, ger~ek her sanat eseri-
nin pay almak durum.unda oldu~u bir
nitelik olarak 'anlarnh form'dur. 'Anlam-
h fonn' ise, sanat eserinin konusu ya da
i-;eriginden -;ok, par-;alan, ayrr1c1 yonleri
aras1ndaki belli bir ilikiden meydana
gelir.
II Bir diger sanat teorisi, iinlu filozof R.
tCollingwood taraf1ndan savunulan ide
alist sanat teorisidir. Kant'tan ba~lay1p
tCroce taraf1ndan da savunulan bu an-
la y1~a gore, sanat evrensel bir ideyi
ifade etmekte, ama bunu sanat-;1n1n
oznel duyarhg1 araah~yla ger-;ekle~tir
mektedir. Diger sanat teorilerinden, ak
tiiel sanat eserinin fiziki obnayan bir
eser oldugunu one surmek bakunmdan
farkhhk gosteren bu sanat goru~iine
gore, sanat eseri sanat-;uun zihnindeki
bir ideden ba~ka hi-;bir ~ey degildir; bu
ide, sanat-;1run belli bir sanat ortamma
giri~iyle, belli ara-;lan kullarunas1 sure-
tiyle d1~a vurur. BununJa birlikte ger~ek
sa nat eseri, sanat~lllln zihninde oland1r.
Ill 0-;iincu sanat teorisi, sanatl bir dl-
~avurum olarak degil de, bir sembol
olarak goren sanat anlay1~1d1r. Bir
sanat eserininin bir duygunun sembolii
oldugunu one siiren sembol olarak sanat
anlaya~ma gore, sanat eserleri insanda
orta ya 9kan psikolojik sure~leri temsil

eden se1nboller olarak kar~1m1za ~lkar
lar. Ba~ka bir deyi~le, bu eserler, koyu
renk bulutlann ya~murun belirtisi ol-
masl anlam1nda de~il de, insani duygu-
lann ard arda dizili~iyle orne~in bir
miizik eserinde notalann zamansal dizi-
li~i aras1nda bir yap1 benzerli~inin ol-
masl anlam1nda gosterirler.
IV Bir di~er sanat anlay1~1, sanatta ku-
rumsalh~l on plana ~lkartan kurumsal
sa nat goru~udt.ir. c;a~da~ Iilozoflardan
George Dickie. tarafmdan geli~tirilen bu
anlaya~ gore, sanat eseri, insan varhklan
tarahndan belli ol~iiler i~inde i~lenen,
insan elinden ~akma bir iin1nd iir. Buna
gore, san at eseril1i, insanlann onu izleme-
leri i~in, bir galeriye yerle~tinnek, sanat
eserinin i~lenmesi anlamsna gelir. ikinci
olarak, sanat eserlerine 'sanat eseri' statu-
sii ya da kimli~i, sanat diinyaslJUn galeri
sahibi, yaysno, yapsma gibi iiyeleri tara-
hndan verilir. Bundan dolay1, sanat eseri
i~in belirleyid olan o~e, ba~ka hi~bir ~ey
degil de, kurumdur.
V Buna kar~1n, estetik haz ve be~eni
etkenlerini sanat teorisinin d1~1nda bi-
rakan yap1salc1 sanat anlaya~1, yap1hn
sanat~1n1n duygularuu d1~a vurmaktan
ziyade, gene) bir anJam iiretim sistemi-
nin bir par~as1 oldu~unu one siirer.
sanat elettirisi [Os. sanat tenkidi; tng. art
criticism; Fr. critique artistique). Sanat
eserlerini konu alan el~tirel analizle bu
eserlere anlamh bir bi~imde de~er bi~
mekten olu~an etkinlik.
Sanat ele~tirisi, soz konusu ele~tiri faa-
liyetinin aynlmaz bir par~as1 olan ele~
tirel yargllarda i~erilen kavramlaran ay-
dinlatllmaslnl, a~1kh~a
kavu~turulmas1n1 ama~layan estetikten
farkhhk gosterdikten ba~ka, estetik~inin
ya pb~l i~i onceden varsayar, ~iinkii
sanat eserlerini tar~u ve onlara bir
de~er bi~erken, sanat ele~tirmeni estetik-
~i taraftndan analiz edilip, a~skh~a ka-
vu~h.Jrulmu~ olan kavramlan kullan1r.
Sanat el~tirisi, buna gore, tek tek sanat
eserlerine ya da sanat eseri SJruflanna
yonelir ve bu eserlere gere~i gibi de~er
bi~meyi ve onlan daha iyi bir bi~imde
anla1nay1 ama~lar. Sanat ele~tirisinin fel-
sanat felsefesi 749
sefeyi i1gilendiren yonii, sanat hakk.lnda
yazman1n yonteminin ne olmas1 gerekti-
~i ve soz konusu yazma faaliyetinin
nasll hakh lalmabilece~i hus us ud ur.
Sanat ele~tirisi, ~ok biiyiik ol~iide be-
tilnsel bir etkinlikten 1neydana gelir. 0
sanat eserlerini izleyici i~in ayd1nlahr;
dikkatimizi eserin goziimiizden ka~an
ve~helerine ~eker. Sanat ele~tirisi ayn1
zamanda yorumlayicldlr; sanat eserini
bizim i~in, daha once olmad1~1 bir bi-
~imde anlamh hale getirir. Sanat ele~ti
risi, nihayet de~er bi~icidir.
sanat felsefesi [Os. felsefei san'at; tng. phi-
losophy of art; Fr. philosophie de I' art; AI.
kunstph ilosoplrie). Felsefenin, yahuzca
sanat eserleriyle ba~lanbh olarak ortaya
~1kan problemleri ve kavramlan ele
alan, sanahn farkh kiiltiirlerdeki yerini,
insan a~151ndan yerine getirdi~i fonksi-
yonu ve insan it;in ta~1d1~1 anlam1 ara~
tlran dah.
Sanat felsefesi, hpkl bilim, dil, ahlak,
v.b_g., felsefesi gibi, sanat alarunda ge~en
temel kavramlan dikkatli bir bit;imde
analiz eder, ve daha sonra, bu analiz 1~1-
~mda, sanat alarunda ya da san at hakkm-
da olu~turulan tiimce ya da yargtlann
do~ruluk ya da yanh~hklanru belirleme-
ye koyulur. Buna gore, form, anlam, dl-
~avurum, soyutlama, sem bol ve giizellik
gibi kavramlan anali:z eden sanat felsefe
si, daha sonra 'Sanat taklittir' ya da 'Her
sanat eseri bir semboldiir' tiiriinden yar-
galann do~ruluk de~erini belirler.
Do~aya ili~kin estetik tecriibeyi d1~ta
b1rakan sanat felsefesi, estetikten daha
dar bir alan1 kapsar. Sanata ili~kin kav-
rayi~lmlZln, sanata yonelen ya~anhla
rsn sonucu olan kavramsal problemleri
konu alan sanat fe1sefesinde sorulan ve
yarutlama ~abasa verilen belli ba~h so-
rular ~unlard1r: San at nasd tarumlarur?,
Sanat eserini giize1 ya da ~irkin lalan
~ey nedir?, Bir sanat eserine nasd tepki
veririz? Sanat ne tiir bir anlam ya da bilgi
aktanr?, Sanat belli bir ~yle ilgili olarak
birtaklm do~rular ortaya koyar rna?,
tnsan varhklann1n sanat eseri yaratma
nedeni nedir?, Sanatsal ifade nedir?
750 sanal ontolojisi
Sanat felsefesi alarunda, sanat ili~k.in
yorum baglamahk ve yahtlamac11Lk
~eklinde ortaya .;1karken, sanahn ozii,
i~levi ve etkileriyle ilgili gori.i~ler dort
ayn ba~hk alhnda toplanabilir. Bunlar-
dan birincisi, 1 taklit ya da tasarrm olarak
sanat gorii$iidiir. Dnlii Yunan filozofu
tPlaton'a geri giden bu anlayt~a gore,
sanat-;1 eserinde d1~ di.inyadaki ~eyleri
yans1hr, taklit eder. Bunun tam kar~l
Slnda yer alan sanat gorii~ii, 2 sanat-;1-
run, d1~ diinyay1 degil de, kendi i.;
dunyas1n1, kendi duygu ve ya~anhlan
nl yans1thg1n1 dile getiren dr~avuncmcu
teoridir.
Sanat felsefesi alantnda, iic;iincii gorii~,
3 taklit ya da tasarun olarak sanat anla-
Yl~lna oldugu kadar, d1~avurum olarak
sanat anlay1~1na da kar~1 .;Lkan, sanat1n
bir amac1n arac1 olarak gori.ilmesini iste-
meyen sanat i.;in san at gorii~ii, ya da for-
malist sanat anlay1~1d1r. Bu gorii~e taban
tabana kar~1t sanat anlay1~1 ise, 4 sanah
daha yuksek bir a1naclt\ arac1 olarak de-
gerlendiren pragmatik sanat go..U~ildur.
Bu ba~hk albnda yer alan ilk sanat gorii..
~ii, 4a) sanat eserinin i~levinin izleyici-
sine haz vermek oldugunu, sanabn ver-
digi hazzln yiikselmesi ol~siinde daha
iyi bir sanat haline geldigini dile getiren
l1azcr sanat anlay~rd1r. Bu .;er.;eve ic;inde,
4b) ikinci sanat gorii~ii sanah bilgi ya
da hakikatin bir araca ya da ta~IYlClSl
olarak goriirken, 4-c) sonunru gorii~, sa-
nah ahlaki geli~me ve ilerlemenin bir
arac1 olarak degerlendirir.
sanat onlolojisi [ing. ontology of art; Fr.
ontologie de l 'art]. Sanat ve san at eserle-
riyle ilgili ontolojik problemleri ele
alan, bir sanat eserinin ne liir bir ~ey ol
dugunu, sanahn nerede oldugunu ve
nas1l ortaya 9khg1n1 soran, miizik par
.;alann1n, sanat eserlerinin, resim ve
heykellerin ontolojimizde nasll bir yer
tuttugunu ara~hran disiplin.
sankhya. Gelenege bagh kalan Hint fel-
sefesinin kapsanu i.;inde yer alan ve
Kapila tarahndan kurulmu~ olan felse-
fe sistemi.
Yalntzca Brahman'1n ger.;ek oldugunu,
d1~ diinyantn aldahcl bir goriinii~ten
ba~ka bir ~ey olmadtg1n1 ileri siiren
Upani~ad ogretisinden yola .;tkan Sank-
hya felsefesi, ikici bir yarad1h~ ve varhk
anlay1~1 geli~tirerek, mayan1n aldatlo
goriinii~iiniin yerine, kendi kendine ye-
terli bir ilke olan doga ger.;egini, maddi
ilkeyi, Prakritiyi, Atman'1n yerine de Pu-
ru~ayi ge.;irmi~tir. Bu ikincisi, Tann ya
da evrensel bir tin olmay1p, ezeli-ebedi
ve degi~mez olan bireysellik, bilin.; ilke-
sidir. Bu bilin.;, hem i.;inde bannd1g1
canh varhg1n ya~am1n1 ve hem de bir
biirun olarak Evrenin evrimini gozler.
Maddi ilke olan Prakriti siirek.Ji bir degi-
~im ve geli~im i.;inde olup, nedensellik
yasas1na tabidir.
sann [tng. hallucination; Fr. hallucination;
Al. halluzination]. Genel olarak, yanb~
bir alg1. Ger.;ekte varolmayan ~eyleri
varm1~ gibi algdama, ki~inin kendisine
tam olarak inand1g1 nesnesiz alg1.
D1~ diinyada, ~imdi ve burada olan bir
nesneye atlfta bulunan, d1~ diinyada
nesnel bir kar~1ltg1 bulunan bir bilin.;
h~liyle, bu tiirden nesnel bir referans1 ol-
mayan bir bilin.; hili arasmda ay1nm ya-
plldt~, birincisine algJ, ildncisine ise
imge ya da tasanm ad1 verildigi zaman,
ikinci bilin.; h~lini ilk bilin.; hilinin ozel-
liklerine sahipmi~ gibi dii~iinme, imge
ya da tasanm.J alg1yla kara~hrma olarak
sann, belli bir fizyolojik ya da psikolo-
jik nedenin sonurunda, ger.;ekte kar~l
hgl bulunmayan bir alga ic;erigi edinme
hilini, olmayan1 alg1lama dwumunu,
uyanakhk hilinde, ger.;ek oldugunu sa-
narak dii~ gonne hilini ifade eder.
Santayana, George. 1863-1952 y1Jlan ara-
smda ya~am1~ olan lspanyol asdh Ame-
rikan filozofu. Temel eserleri: Scepticisrn
and Animal Faith [Ku~kuruluk ve Hay-
vantlnan.;L The ~ of Beauty (Giizelli-
gin Anlanu) ve The Realms of Being [Var-
llk Alanlan].
0, felsefede tDescartes'm yontemini
kuUanarak Russell ve Husserl gibi ilerle-
~ ve kesin olan bi rUk.am dogrulara
eri~ebilmek i9n, kendisinden ku~ku du-

yulabilecek her~eyder~ ku~l<u duymu~
tur. Descartes'm ku~ku siireci sonunda,
'dii~iinen bir varhk olarak vanm ~ek
1
lindeki bir onermeye, varhk bildiren bir
onenneye ula~abilecegini dii~iindugu
yerde, Santayana, ku~ku yontemi tam
olarak uygulandlglnda, bizim, varolu~
yerine, birtalwn veri ya da ozlere ula~a
cagimiZl soy lemi~tir. On a gore, bir
~eyin varoldu~undan, yani onun bir ge~
m~ ve gelecegi olup, ~evresindeki ~ey
lerle birtak1m ili~kiler i~inde bulundu-
gundan her zaman ku~ku duyulabilir,
fakat bizim belli bir oz\i kavramakta ol-
dugurnuzdan asia ku~ku duyula1naz.
Bu gorii~leriyle Platon'u ~ok and1ran
s~ntayana, Platon'u ozlere, ahlill bir a'r!-
dan yakla~hg1 i~in ele~tirmi~tir. Mum-
kiln her yiiklemin bir oz oldugunu one
siiren Santayana, oz ahuundan hi~bir
~eyin ~tkarhlamayacagn ifade etmi~tir.
0 gfinahkinn azizle, kihinin bilim ada~
rruyla e~it haklara sahip oldugunu one
siinnii~, ak1lh hayvan olarak insan1n oz-
leri gostergeler olarak kulland1guu be-
lirtmi~tir. Bu ozlerden varolu~a nasll ge-
~bildigimiz sorusuna ise, Santayana
tum rasyonel siire~lerin belli ~eylere, or
negin maddenin varolu~una inanmak-
tan olu~an hayvani bir duygu ve zorun-
lulugun ifadesi oldugu yaruttn1
vermi~tir.
Buradan da anla~alacag1 iizere, Santaya~
na dort ayn varhk kategorisi ihtiva eden
bir ontoloji geli~tirmi~tir. Bunlardan bi-
rind kategori, fizikr ger~eklik ak.J~1na te-
kabiil eden, ~ekilsiz gil~ olarak madde-
dir. lkindsi, kendisi fiziki olmasa bile,
beynin etkinligine bagh clan, ~evrenin
haritas1n1 ~kanp, davran1~1 diizenle-
dik~e belirginle~en tindir. Buna kar~1n,
il~iinctisii, maddede veya tinde akruelle-
~ebilen miimkiin rur ve ~eylerin ezelr-
ebedi sistenti olarak form ve nihayet, scr
nuncusu da, diinyarun biitiin bilinen ve
bilinmeyen karakteri olarak haldkat.
saptama teorisi [ing. decision theory; Fr.
theorie de d~cision}. c;e~itli imkinlan ve
avantajlan clan alternatiflerle kar~la~1l~
d1g1 zaman, ne ~ekilde eylemenin ak1lh
Sartre, Jean Paul 751
ca oldugunu beHriemeye y~rayan teori.
Hu baglamda belirli sorulardan mey-
dana gelen bir obek i~inde kalan bir so-
ruya, sonlu say1da adnndan gec;erek bir
yan1t verme imkan1 saglayan bir algorit-
ma buhna proble1nine saptama problemi
derunektedir. Problem, bir manuk siste-
minde, verilen bir onennenin teorem
olup olmadiglnl sonlu say1da ad1mla
belirlemenin yontemini bulma problemi
olarak kar~1m1za c;kar.
Sartre, Jean Paul Varolu~~ulugun kuru-
cusu clan ~agda~ Frans1z filozofu. 1905-
1980 yllan aras1nda ya~am1~ clan Sart-
re'In temel eserleri: L'ttre et le Neant
[Varllk ve Hi~Iik], La Transcenderce d
l'Ego [Benin A~k1nhg1], lA Nausu[Bu-
lanh], Les Chemin.s de Ia Liberti [Ozgiirlii-
gun Yollan], L'Exisll!ntialisnre est un hu-
UJani.-;me [Varolu~~uluk], Critique de Ia
Raison Dialectique [Diyalektik Akhn
Ele~tirisi)'dir. 0, akademik bir kurumda
profesyonel bir filozof olarak ~ah~mak
yerine, zaman zaman popiiler birtakun
eserlerle geni~ halk kitlelerine ula~may1
denemi~ clan iinlii bir dii~iiniirdiir.
T enU!ller: ins a run kendi yazgasuu belir-
lemedeki aktif roliinii vurgulayan ve
+Marks, tHusserl ve tHeidegger gibi
dii~iiniirlerden etkilenmi~ clan Sartre'1n
temel ~1k1~ noktas1, insan varhg1 ile
oteki nesnelerin varhg1 aras1ndaki fark-
hhgln incelenmesinden olu~ur. Ba~ka
bir deyi~le, tDescartes'1n yaphg-1 gibi,
ozneden yola ~1kan Sartre, tKant'1n
problemini, yani ~eylerin ya da nesnele-
rin nedensel olarak belirlenmi~ diinya-
Sinda, insanm ozgiirliik ve sorumlulu-
gunun nas1l aQ.klanabilecegi problemini
ortaya koyup, bu probleme bir ~oziim
getirmeye ~ah~m1~hr.
Metaftzigi: Ona gore, insanm dogas1,
insan taraflndan iiretilmi~ clan bir
iiriinii tanmladiglmlZ tarzda a~tklana
maz. Sartre'1n bu tezine gore, her hangi
bir alet, nesne yapacak olsak, once bu
nesnenin nas1l olacag1nl tasarlaraz. Or-
negin, bir masay ele alalun. Masa, kafa-
smda bir masa fikrine sahip clan, masa-
rwt ne i~in kullanlacagn ve nas1l
752 Sartre, Jean Paul
iiretilecegini bilcn bir insan tarahndan
imal edilmi~tir. Buna gore, masa, mey
dana getirilmezden once, belirli bir
amaa olup, bir siirecin iiriinii olan bir
~ey olarak tasarlanm1~t1r. Masan1n o-
ziiyle, 1nasan1n meydana geti.rili~ siireci-
ni ve onun yapdma amac1n1 anlarsak
eger, masan1n ozii, onun varolu~undan
once gelir. Sartre'a gore, insanda durum
boyle degildir.
ilk bak1~ta insan1n da bir yarabc1run,
Tann'n1n eseri oldugunu dii~iiniiruz.
Tan.n'y, 1nasay1 imal eden marangoz
benzeri dogaiistii bir sanatkar olarak
goriir ve boylelikle, Tanrl'run insan1 ya-
ratttgl zaman, neyi yaratm1~ oldugunu
bildigine i~aret ederiz. Oysa, Sartre
Tanr1'n1n varolu~unu inkar etmi~ olan
tanntan1maz bir dii~iiniirdiir. Tanr1 var
degilse, Sartre'a gore, ins~run Tann tara-
flndan onceden belir lenmi~ bir ozii de
olamaz. lnsan, yalruzca vard1r, kendin-
den onceki bir 1nodele, bir taslaga, bir
oze gore ve be1li bir ama-; gozetilerek
yaratdmam1~hr. insan oncelikle varolur
ve kendisini daha sonra tanunlar. lnsan
yalruzca vard1r ve Sartre'a gore, kendisi-
ni nasii yaparsa, oyle olur.
insanJn onceden belirlenmi~ bir ozli ol-
masa da, o, Sartreta gore, bir ta~ ya da
sopa gibL basit ve bilin-;siz bir varhk de-
gildir. 0, bir ta~ par-;as1run her ne ise o
oldugunu sayler; ta~1n varhg1, kendi
i-;ine kaparuk, kendisinden ba~ka bir
~ey olamayan varhkhr. Soz konusu ta~
par-;as1n1n ~oy le ya da boyle olmak
imkan1 yoktur; o, ne ise daima odur. Bu,
Sartre'a gore, kendinde varhktu-. Buna
kar~1n, insan, tkendinde varhk (yani,
tar par-;as1n1n var oldugu tarzda var)
olmak d1~11tda, tkendisi i-;in varhga
(yani, onu ta~ par-;as1ndan farkhla~hran
varhk tarz1na) sahiptir. Yani, insan bi-
lin-;li oznedir; insan, varoldugunun bi-
lindndedir. lnsarun varhg1 bilincinde,
kendine donmekte, kendini bilmektedir.
Bundan dolay1, insana onceden verilmi~
ve degi~meyen bir oz yiiklemek soz ko-
nusu olamaz. Bilin-;li bi.r var!Jk olan
insan, 'ne degilse odur, ne ise o degil-
dir.~ Yani, bilin<;li bi~ varhk olan insanda,
sonsuzca degi~me kapasitesi vard1r.
Onu ~imdi oldugu ~eyle tanimlayamaz-
Siruz, -;iinkii tarumlad1guuz anda, o
ba~ka bir ~ey, ba~k~ bir birey olma yo-
luna girmi~tir. Bilinci insaru her zaman
ba~ka bir ~eye, bir oteye gotiiriir. Bilin-;-
li bir ozne, siirekli olarak bir gelecek
oniinde duran varhkhr. Ve bilin-;, ozgiir
ltik ve bir gelecege dogru yoneli~tir.
Ba~ka bir deyi~le, insan dogas1, ba~ka
herhangi bir ger-;eklik tiiriinden, bir ba-
kima hi-; farkh degildir. lnsan ba~ka
herhangi bir ~ey gibi vard1r, yahn bir bi
r;imde oradad1r. Bununla birlikte, insan
diger ~eylerden ya d a ger-;ekliklerden
farkb olarak, bir bilince sahiptir. Bu ne
denle, insan ~eylerin diinyas1 ve ba~ka
insanlarla farkb ili~kiler i-;inde o1ur.
Buna gore, bilin-; her zaman bir ~eyin
bilinctdir ki, bu, bilincin kendisini a~an
bir nesnenin varolu~unu tasdik etmek
suretiyle varoldugu anlanuna gelir. Bi
lincin nesnesi, ya1ruzca 'orad a olan' bir
~ey olarak diinya olabilir.
Tek bir kah kiitle olarak diinya dl~ln
da, Sartre'a gore, sandalye, dag benzeri
belirli nesnelerden soz ederiz. Masa de-
digimiz nesne, bilincin faaliyetiyle, diin-
yanln biitiiniinden kopanlarak ~ekillen
dirilir. D1~ diinya yaln1zca bilince, ayn
fakat kar~ll1kh ili~kiler i-;inde bulunan
~eylerden meydana gelen anla~ll1r bir
sistem olarak goiilniir. Bilin-; olmadan,
diinya yalruzca vardtr; o, kendinde var-
hktLr ve bu haliyle anlamdan yoksun-
dur. Bilin~ir ki, diinyadaki ~ylere, var-
bk vermese bile, anlam verir. Buna gore,
bilin-; her~eyden once, diinyadaki ~ey
leri tanunlar ve onlara anlam yiikler.
ikinci olarak, bilin-; kendisini a~ar, yani
kendisiyle nesneler arasma bir mesafe
koyar ve bu ~ekilde nesneler kar~lstnda
bir bagtmsizbk elde eder. Bilin-;li ben,
diinyadaki ~eyler kar~1s1nda bu tiir bir
bag1msl.Zhga sahip oldugu i~n, ~eylere
farkh ya da altematif anlamlar yiikle-
mek, bilincin giicii i9ndedir. insan, Sart-
re'a gore, miihendis ya da i~-;i olmay1
se-;ebilir, ~u ya da bu proje veya tasan-

ya ba~lcuur; dtinyadaki varhklar da, in-
sarun bu tercihlerine ba~h olarak anlam
kazarurlar.
Ahldk Goru~u: Buna gore, insan oncelik
le vard1r, insan1n varolu~u, onun neola-
ca~mdan once gelir. lnsantn ne olaca~1,
bilincin belli bir mesafeden gord ii~ti
dun ya kar~as1nda nasll bir tav1r alaca~l
na ba~h olacakhr. lnsan, bu uzak.Lakhk-
tan, ~eyler ve ki~iler kar~1s1ndaki bu
ba~1mszhk hali i~nde, bu ~eylere ve ki
~ilere nasll ba~lanaca~1 yla ilgili olarak
bir tercihte bulunur. 1nsan diinya kar~l
stnda bu tiir bir ozgiirlii~e sahip bulun-
du~u i~in, diinya insarun bilincini ve ter-
cihlerini etkileyemez. Dunyay1 a~h~a,
diinyaya yukardan ve uzaktan bakabildi-
~j ve siirekli olarak tercihlerde bulunmak
durumunda oldu~u olgusunu de~i~tir
mek, insan i~ asia soz konusu olamaz.
K1sacas1, Sartrea gore, insan ozgurlii~e
mahkllmdur. insan ozgiir se~imleriyle
kendisini tanunlar ve yarahr. Buna gore,
insan, kendisini yoktan varebnez, fakat
bir dizi se9zn ve karar aracll1~1 yla, varo-
lu~unu belli bir oze donii~turiir, yani
kendi oziinii olu~turur.
Ba~ka bir deyi~le, kendi kendisini sii-
rekli olarak yeniden yarabnak d uru-
munda olan insan, bir varolu~ olarak,
kendisini ilk and a terked ilmi~ biri ola-
rak bulur ve umutsuzlu~a dii~er. tnsan
bu durumda ge~mi~ine donemez, ~im
dinin kendisi i~in bo~ bir imkin oldu~u
insan, gelece~e de guvenemez. i~te
ins an bundan dol a y1, kendisini sac;ma
bir diinya i~inde hisseder. Do~mak, ya-
~amak, olmek ve eylemek ona hep
sa~ma gelir. i~te insan boyle bir anda
ba~kalar1ru his seder, ve kendisini bir
1nerkez ohnaktan ~1kanr. Bu ise onun
varolu~unu oznel olarak ya~amas1n1
onleyip, onu ba~kalanyla birlikte olma-
ya, toplum i~inde ya~ada~1 ger~e~ine
gotiiriir. Boyle olunca da insan ba~kala
nnln sorumlulu~unu duymaya ba~lar.
Bu nedenle, Sartre'lll goziinde ozgiirliik
ancak sorumluluk yiiklenmekle mum-
kiln hale gelir. Tum eylemlerinin sorum-
lulu~unu iizerine alabilmi~ olan insan
Saussure, Ferdinand de 753
ozgitr oh.tp, sadece boyle biri ger~ek va-
rolu~a sahip olabilir. Bu nedenle tek
mutlak de~er ozgtirli..ik olsa bile, sorum-
Julu~a ba~lanan bu ozgiirltik, kah bir
ahlak1 gerektirir. Onun goziinde do~ru
eylem, sorumlulu~u ozgiirce yi..iklenil-
mi~ olan eylemdir. Bununla birlikte,
genel ge~er ve mutlak bir do~rulu~un
da olmad1~1 un utulmamahdtr. Her ~a~
kendi do~rusunu yarat1rken, ahlakhhk
da her ~a~da kendi do~rusunu k uran in-
san1n ozgiir eyleminde ortaya ~tkar.
Saussure, Ferdinand de. 1857-1913 ytllan
aras1nda ya~anu~, modem yap1sal dilbi-
limin kurucusu, ve dolay1s1yla yap1salc1-
h~1n buyukbabas1 olarak gorulen iinlii
dii~iiniir. Temel eseri: Cours de lingusti-
que generale[Genel Dilbilim Dersleri].
Konu~an ya da yorumlayan ozneden
~ok, dil iizerinde yo~unla~t1~1 i~ Saus-
sure 20. yiizyala bir anlamda damgaslllt
vuran, modem du~iincenin ya d a Aydtn-
larunarun hiimanizminden kopu~ e~ili
minin veya antihumanizmin en onemli
isimlerinden biridir.
Saussure, ozneyle dil aras1ndaki gele-
neksel a y1ruru bir kenara atarak, dille
soz aras1ndaki ay1rmu on plana ~lkart
ml~br. Buna gore, dil, bireyin ne yara-
tabildi~i, he de de~i~tirebildi~i, ondaki
dil yetisinin geli~mesini sa~layan uzla-
~tmlar biitiiniidiir. Soz ise, toplumsal
uzla~1m arac1 olan dil yoluyla, bireyin
dil yetisini ger~ekle~tirme edimidir. Bu ..
radan da anla~tlaca~l iizere, Saussure,
bir gostergeler, sozciikler ve anJamlar
sistemi olarak dilin, konu~an bireysel
oznelerin SOZ edimlerinden ba~lmSlZ
olarak varoldu~unu soyler.
Ba~ka bir deyi~le, konu~ma ya da dil-
sel davraru~ ile bir duzenlilikler sistemi
olarak dil aras1nda bir ay1nm yapan Sa-
ussure, k iiltiir gibi dilin de, kollektif ola-
rak yarahlan ve payla~alan bir anlam sis-
temi oldu~unu soylemi~tir. Buna gore,
dil bir gostergeler sistemi olup, konu~
macdar, soz ya da konu~malarllldan
once varolan bir dilin yardnn1 yla bir ~ey
soyleyebilir, bir ~eyler anlatabilirler. Bu
nedenle, dilin anlarru leno1nenoloji ya da
754 Savigny, Friedrich Karl von
psikolojinin oznel terimleriyle a~ana
maz. Anlam, fenomenolojinin one siirdu-
go gibi, oznenin bilin-;li edilnlerine bagh
oJamaz. 0, gosterge ile anlam. arasmda}d
bir n\r zihinsel ya da psikolojik -;agn~l
lnln urunu olarak da anla~alamaz.
Dile artzamanh degil de, e~zamanh bir
yakJa~Jm iizerinde 1srar eden Saussu-
ree gore, dilin anlama ve i~leyi~i, bu sis-
temin kokenleriyle ilgili genetik ya da
geli~imsel bir oykiiden ziyade, varolan
bir gostergeler ve anlamlar sistemiyle il-
gili olgulara baghdtr. 0, yap1salo bir
bak.J~ ar;asandan, ge-;mi~ten miras ahn-
anadlga gibi, oznenin yaraho ediminin
sonucu da olmayan anlamlann, bir
biitiin olarak dil araohg1yla a~Jklanabi
lecegini soylemi~tir. Dilin anlam1n1n
birbirlerini kar~ahkb olarak tanamlayan
birimlerin, uzla~nnsal bir sistem mey-
dana getiren yap1s1 taraflndan belirlen-
digini one siiren Saussure'e gore, soz-
ciiklere anlamlan na veren ~ de, bir
butun, ogelerin yapl kazanml~ bir siste-
mi olarak dildir. Dilbilimsel gosterge
ise, ona gore, bir gosteren ve gosterilen-
den meydana gelir. 0, i~te bu baglam-
da, gostergenin ogelerini meydana geti-
ren isimle nesneyi birle~tiren bag1n
dogal bir bag olmada~n1 iddia eder.
Bundan dolay1, dilin duzeni ger-;ekligin
diizeninden bag1msazdar.
Savigny, FriedriC'h Karl von. 1779-1861
ylllan arasanda ya~ama~ olan unlu
Alman hukuk filozofu.
Hukugun tarihsel geli~imi ve sosyal
geli~me ile hukuki geli~me arasandaki
problem iizerinde duran Savigny, her
hukuk sisteminin belirli bir toplumsal
ve tarihsel geli~menin iiriinii old ugunu
gostermi~tir. Biitiin -;aglar ve iilkeler
i-;in ge-;erli olacak, insan1n aklr yetegin-
den dogan bir ideal hukuk tasarunana,
soyut ve ger-;eklikle ili~kisiz oldugu ge-
rek-;esiyle kar~1 -;akan Savigny, dogal
hukuku tarihselci gorii~ a-;asandan ele~
tinni~tir. 0, ba~lang1-;ta hukukun dev-
letin yuksek iktidann1n ifadesi oldugu
fikrini de kabul etmemi~, toplum soz-
le~mesi ogretisinin bir ger-;ekligi yan ..
Sltmad1gan1 iddia etmi~tir.
Savigny'ye gore, hukugun geli~ilni it~
ayn donemde olur: Birinci donemde
hukuk, halktn vicdanlndan dogar, orf
ve adet kurallan ~eklinde kendini goste-
rir. ikinci donemde, toplumsal geli~me,
ya~am1n1 hukuka vakfeden bir hukuk-
-;ular san1ftn1n dogu~una yol a-;ar.
Or;uncu ve son donem ise, hukukukun
kodifikasyonu donemidir.
Savigny, hukugun yasa koyucu tara-
ftndan yapdmadagana, ama kendi ken-
disine geli~tigini ve olgunla~tagana one
siinnii~tiir. Hukuk insan iradesinin
uriinu olmayap, ortak inanon sonucu-
dur. Ve yine, Savigny'ye gore, bpka her
ulusun kendi dilini geli~tirmesi gibi,
her ulus kendi toplumsal geli~imi i-;in-
de, kendi hukukunu yarahr.
say1c1 tan1m [tng. enumerative definition].
Bir s1nJf1, ozellikle de onun Slnuh ve
kiir;iik bir s1nlf olmasa durumunda, tum
iiyelerinin tiiketid bir listesini yapmak
suretiyle tarumlayan tanun tiirii.
saya gizemciligi (ing. nurnber ,rysticisnr;
Fr. nysticrsnre de nonzbre]. Varh~1n teme--
line saydan yerle~tiren, varolan her~e
yi bir sayasandan tureten Pythagoras-;t-
lann, -;e~itli varhk, deger ve nitelikleri
farkJa saydarla ozde~le~tiren, sayaya gi-
zemli bir varhk statusii yiikleyen go-
ru~leri i-;in kullarulan deyim.
Scheler, Max. 1874-1928 yulan arastnda
ya~arru~ olan Alman filozofu.Temel eser-
leri: Die Transzendentale und die Psyclrolo-
gische Methode [Transendental ve Psikolo-
jik Yontem],Wessen und Formen der
Symphatie [Duyguda~hgm Ozii ve ~ekil
leri] ve Die Stellung des Menschen im l<oz-
mos [insarun Evrendeki Yeri].
Felsefeye oldugu kadar sosyo1ojiye de
onemli katkdar yaprru~ olan Scheler
ozellikle kiiltiir sosyolojisi ve felsefi ant-
ropoloji alarunda onemli bir yer tutar.
tGoredlige, feJsefi antropolo jisinde be-
nimsedigi evrensel bir insan dogasa go-
rii~iiyle kar~a Qkan Max Scheler, inan-;
sistemlerinin -;e~i tliligi ve goreliligini
kabul etmekJe birlikte, insan dogas1n1n
evrensel oldugunu savunmu~tur.

Bilgi Gorii~leri: Fenomenolojik gelenek
i.;erisinde yer alan bir dii~linlir olan
Scheler, .;1kar gozetmeyen, bizatihi ken-
disi i.;in istenen bilgi diye bir ~eyin ol-
mad1gm1 one surer. insanla varhk ara-
smdaki sabit ve degi~mez bir ili~ki
bi.;iminde anla~JlmamasJ gerektigini
soyledigi bilginin, o ii.; tiirli oldugunu
iddia eder. Bunlardan teknolojiyle ili~kili
olup, doga lizerinde denetim ve
hakimiyet kunnay1 ama.;layan bilimsel
bilgi, tikellerin bilgisidir. Gozlemlerden
meydana gelen bu bilgi tlirli, suuflama-
lara ve nihayet gene) yasalara gotiirlir.
Buna kar~m, Aristoteles'in ilk felsefe
adm1 verdigi disiplinin kapsanu i.;inde
degerlendirilmek durumunda olan ikind
bilgi tlirli, ozlerin ve varhk kategorileri-
nin bilgisidir. Tiimelin bilgisini veren bu
bilgi tiirlinde, denetim ve hakimiyet ar-
zusunun yerini a~k ahr. Bu bilgi, tiime-
vamndan bagliTislz oldugu i~in a priori
bir bilgi tlirli olup, insan i.;in bir tlirsel
aymm olma i~levi gorlir.
Scheler'e gore, tir;tincti bilgi tlirli, metafi-
ziksel ger.;ekligin, varhgm bilgisi olup,
insaru kurtulu~a gotliriir. Fenomenolojik
gelenek i.;inde yer alan varolu~.;u filozof-
lar gibi, temel felsefi problemlere ~kin
dogru bir kavray1~ i.;in mutlak ba~lang1.;
noktasmm insan varhgma ili~ldn ara~hr
ma oldugunu belirten Scheler, hpkt mik-
rokosmosun, makrokosmosun kii.;Uk ol-
.;ekli bir kopyast olmas1 gibi, insarun ayru
zamanda kli.;lik bir Tann oldugwiU iddia
etmi~tir. Ba~ka bir deyi~le, fenomenolo-
jik yontemi varhk konusuna da uygula-
yan ve tecrtibenin yaptsma ili~kin fencr
menolojik analizin insana kar~1 kar~1ya
bulunduguvarhk denizini a.;tmlayaca-
guu savunan Scheler, insamn gelenek-
sel .;er.;eve i.;inde Tann adt verilen bir
sonsuzluk aray1~1 i.;inde oldugunu
iddia ebni~tir.
Altlak Goru~leri: 0, bu tezini olduk.;a
onemli katkllar yaphgt ahltik alarundaki
gorti~leriyle temellendirmi~tir. <;agda~
lanm ahlAk ve din konusundaki gorti~
leriyle etkiledigi i.;in ayru zamanda 'ka-
tolik Nietzsche' diye de adlandmlan
Scheler, Max 755
5cheler'e gore, insam hayvandan ay1ran
nitelik, akd olmaktan .;ok, duygusalhk-
hr. Zira insaru hayvandan ay1ran ve ona
hayvanda olmayan bir tinsel ya~am
kurma olanag saglayan ~ey, onun duy-
gusalhgldu. lnsan sevgi, nefret ve se.;im
gibi edimlerle, hi.;bir hayvanda ohnayan
bir deger duygusuna sahip olur. Bu
edimlerin nesnesi ise, dogada olmayan
ve salt insana ge.;i~li olan degerlerdir.
Ona gore, degerler, ancak hissetme,
sevgi ve nefret gibi duygusal edimlerle
anla~tlabilecek olan ~eylerdir.
Degerler akll yoluyla kavranabilir olan
alarun otesinde kald1g1 i.;in, insan varh-
gmm kavray1c1 edimleriyle tarunamaz.
Scheler i.;in, insarun degerlere bagh olan
duygusal ya~anu, ancak sezgisel, duy-
gusal ve heyecansal bir dii~tirune ile ele
ahnabilir. insarun deger koymadtgml,
degerin a priori bir 0z olarak zaten varol-
dugunu ve dolaytstyla insarun ancak
degerin arkasmdan gittigini soyleyen
Scheler, degerleri dirimsel, duyusal, tin-
sel ve mutlak degerler olarak dorde
aytrmt~hr.
Degerlerin, belli bir hiyera~i it;inde,
degi~meyen, insamn yargdarmdan etki-
leruneyen ozler oldugunu one sliren filo-
zof, tarihseldligi, mutlak, degi~mez ve
zorunlu degerleri goreli lo.ld1gt gen!k.;e-
siyle ele~tirmi~tir. Mutlak degerlerin
var oldugunu ve tarihselciligin zorunlu
olarak glindeme getirdigi goreciligin,
ancak nesnel ve degi~mez bir degerler
sistemi ile a~tlaqilecegini; degerlerin
mutlak olmakla birlikte, insarun bu de-
gerleri kendisine gore ger.;ekle~tirrneye,
somutla~hrmaya .;ah~hgmt soyleyen
Scheler'e gore, dirimsel ve duyusal de-
gerlerin ta~1ytcts1 olan insan canh varh-
ga ozli degerleri ger.;ekle~tinneye .;ah-
~11'. Ondaki bu yonelim, dogal olup
iradi degildir. DolaylStyla, bu degerlerin
ger.;ekle~tirilmesi ahlaki bir nitelik ta~t-
maz. .
Fakat tinsel ve mutlak degerlerin de
kendi ba~lanna bir agtrhklan yoktur.
Scheler'e gore, insan bu degerleri ger-
.;ekle~tirmek i.;in, iradi eylemde bulun-
756 Schelling, Friedrich
mak durwnundad1r; ba~ka bir deyi~le,
bu de~erlerin ger~ekle:?tirilmesi, hayata
ge~irilmesi insarun istemesine ba~hd1r.
r~te dirimsel, duyusal ve hatta, giizel-
~irkin, hak ve haks1zhk gibi, tinsel de-
~erlerde gerekmeyen bu isteme, irade,
kutsal, iman ve kendini adama gibi mut-
lak de~erlerin hayata ge9rilmesinin ol-
mazsa olmaz ko:?ulu olur; oyle ki, bu
de~eri isteme ve de~eri ger~ekle~tirme
iste~i, ahlakl meydana getiren, ahlak1
yapan ~ey haline gelir.
Scheler'e gore, insamn ozgiirlii~ii ya
da ozerkli~i de ~urada ortaya ~kar.
Ozgiir bir varhk olarak insan, bu mut-
lak de~erlerin hayata ge~iricisi oldu~u
siirece ahlakl1 bir varhk olur. 0, iyi ve
kotiiniin de, tam tamma i~te bu nokta-
da ortaya ~1kh~m1 soyler. iyi ve kotii,
ozgiir insarun mutlak de~erleri hayata
ge~inneye yonelik eylemlerinde ortaya
~kan de~erler olarak, ahlaki de~erler
olup ~1kar. Nesne de~erlerine do~al
varhk olarak yonelen insan yerine, mut-
lak de~erlere ozgiir bir varhk olarak
yonelen insan ise, ki~i olmak durumun-
dadJr. Demek ki, ki~inin eyleminin iyi
ya da kotii olmasrnm ol~iitii, hayata ge-
~irilen de~erin, tercih edilen bir de~er
olup olmamasadar.
Scheler'e gore, en yiiksek iyi ise, mutlak
ya da kutsal de~eri ger~ekle,tinneye
yonelm.i~ olan ki~inin ama~lad1~ ideal
ozdiir. Onun ger~ekle~tinneye ~ah~tt~1
bu ideal oz ise, tannsal ozdiir. insan bu
yoldan giderek, tannlagm varhk birligi-
ne kahhr. Ki~inin iradesi ile tanrasal
irade, boyleli.kle bir birli~e girebilir.
Schelling, Friedrich. 1775-1854 ylllan ara-
smda ya~am1~ Alman idealist dii~iinii
rii. Temel eseri: System der transcendenta-
len ldealismus [Transendental idealizm
Sistemi].
Schelling tFichte'nin temel kavraylJ
m, idealist bakl~ a~JSU\J payla~makla
birlikte, onun Mutlak Egonun bir iiriinii
olarak, yalruzca bireysel bilin~le irideye
kar~a koyan bir engel i~levi goren do~a
anlay"IJ\a kar~1 ~dmu~hr. Ger~eklik te-
meld~ insan ruhuna ya da tinine ~ok
benzer olan, kendi kendini belirleyen
canh bir sure~ ise, do~a yalmzca iradeye
kar:?J koyan, olii, mekanik bir diizen
olamaz. Biz insan varhklara, Schelling'e
gore, do~ay1 anlayabiliriz, ~iinkii do~a
nm bizimle bir yakmh~1 vard1r, <;iinkii
o dinamik bir zihnin ifadesi olup, onda
ya~am, akll ve amac; vard1r.
Schelling, romantiklerle birlikte, tin,
zihin ya da akll kC~. vramm1, bilin~siz, i~
giidiisel ve amac;h bir giicii de i~erecek
~ekilde geni:?letir. Ona gore, bu gii~
kendisini organik di.inyada oldu~u
kadar, organi.k olmayan do~ada da gos-
terir. Bilin~siz do~aya oldu~u kadar, bi-
lin~li do~aya da ortak olan yon saf faali-
yet, kendi kendisini belirleyen enerjidir;
ger~eklik eylem, ya~am ve ir&deden olu-
~ur. Varolan her~eyin mutlak temeli ya
da kayna~J yarahct enerji, mutlak irade
ya da egodur, her~eyde hiikiim siiren
diinya-ruhudur. Aktiiel olan her~ey,
Schelling'e gore, ondan c;U<.ar. $u halde,
ideal olanla ger~ek, dii~iinceyle varhk
bir ve aymd1r; ve, kendisini insan zih-
ninde, bilin~li bir bi~imde a~J~a vuran
ayru yaraha enerji duyu-alg~smda, hay-
vansal i~giidiide, kimyasal siire~lerde,
elektrikle ilgili fenomenlerde bilin~iz
olarak ger~ekle~ir.Hepsinde, Schelling'e
gore, ya~am ve akd vard1r.
Kor, bilin~iz bir itki olarak benim bede-
nime ~ekil veren ve onu harekete ge~iren
ayru ilke, burada kendisinin bilindne
vanr, kendisini kor, bilin~iz o~elerden
aymr ve saf tin, saf bilin~ haline gelir.
Evrensel ben kendisini bende ve daha
ba~ka sayasaz bende ifade eder. 0, yal-
mzca bilin~li benlerde, kendi bilincine
vanr. Schelling'e gore, koklerimizi evren-
sel, Mutlak Ben'den aldJgJmJZ ve yalmz-
ca onda buldugumuz siirece, ger~e~iz
dir. Buna kar~m, ba~ms1z, yahtlanm1~
bireyler olarak ya~adt~Jmtzda ger~ek
degilizdir. Mutlak ki~isel benlik, bir ya-
rulsamadan ba~ka hi~bir ~y de~ildir.
Schelling'e gore, Mutlak Ego'nun bir ta-
rihi vard1r. Kendi kendisini a~unlayan
Mutlak Varhk, nihai hedefinin kendisi-
nin tam anlam1yla bilincine varmak ol-

du~u bir evrun sureci i~inde varolm.
Tlpka kendi benlerimizde, bizim bilin~si.z
ya da bilin~alh hallerden mutlak bir bi-
lin~lilik haline eri~memiz, kendimizin,
kendi do~amazm tam olarak bilincine
varmam1z, fakat bu siirecin sonunda, bir
ve aym ben olarak kalmaya devam etme-
miz gibi, evrensel ben karanhktan aydm-
h~a do~ru yiikselir. Cansaz do~adan in-
sana do~ru yiikselen cetvel, mutlak bir
ozgiirlii~e vanncaya dek, a~ama a~ama
geli~en yarahca bir giicii a~a~a vurur.
Do~a en yiiksek amaana insanda ula~ar;
kendi kendisinin tam olarak bilincine
varma siireci ve bu arada do~a ve zihnin
ozde~li~i, insanda ortaya -;:akar. $u
halde, en yetkin do~a kuranu, tiim do~a
yasalanru algt ve dii~iincenin yasalanna
indirgeyen bir teori olmahdar.
Do~a canh oldu~u o!~iide, Schelling'e
gore, onda yasa, ak.Jl ve ama~ bulundu
~u i~in, biz do~aya anlayabiliriz; do~a,
bizim i~ bir anlam ifade eder. Schelling,
Fichte'yle birlikte, de~i~mez toz dii~iin
cesini reddeder ve onun yerine evrensel
ya~ama, bilinc;sizlikten bilince do~ru ge-
li~en ve nihai amaca, insandaki kendi
kendisinin bilincine varan akd olan, canh,
yarahca ve ama~h bir evrim ilkesini ge9-
rir. Schelling matematikofiziksel do~a
anlaya~aru reddedip, bunun yerine teleo-
lojik bir do~a anlay1~1 g~irir ya da bi-
linc;siz ama~hh.k o~retisiyle, mekanizmi
teleolojiyle uzla~tmr.
Schiller, Johann Friedrich von. Alman-
ya'da 19. yiizyalm ilk yarasmda ortaya
~akan Romantik felsefe ak1mmm onemli
d ii~iin iirii.
OzellikJe sanat ve eg:itim konusundaki
gorii~leriyle hakh bir iin kazannu~ olan
Schiller, 1795 ydmda yaymJanan Gber
die tisthetische Erziehung des Mmschen [tn-
sarun Estetik E~it:imi Ozerine Mektup-
lar] adh eseriyle Bah kiiltiiriiniin biitiin
bir tarihini ortaya koyma yolunda bir
denemeye kalka~ma~hr. 0, i~te bu dene-
me ~er~evesi i~inde, modem insandaki
boliinmii~lii~ii ve yabancala~may1 te~
his eden ilk dii~iiniirlerden biri olma
onurunu ta~1r.
Schiller, Johann Friedrich von 757
Ya~amlarmda formun tamh~ayla i~eri
~in biitiinlii~iinii, imgelemin ilk gen~li
~iyle akhn olgu.nJu~unu birle~tirdikleri
ni dii~iindii~ii YunanJdara model alan
Schiller'e gore, modern insan kendi i~in
de boliinmii~ bir insan olup, insan do-
~asaJWl birli~i ileJ;"Ieme fikriyle, kiiltiir-
deki ilerleme dii~iiniiyle bozulmu~tur.
Modem insandaki bu boliinmii~liik ve
yabanclla~marun ilacmm, Schiller sanat
oldu~unu dii~iinmii~tiir. Ba~ka bir de-
yi~le, o sanah insanhk i~in ahenkli, or-
ganik bir birli~in yeniden ele ge.;irilme-
sinin araca olarak gormii~tiir. Giizellik
do~a halinden salt fizild bir boyutu olan
bireye biiti.iniiyle kar~at ahlakh bireyin
ihtiya~lanna uygun dii~en biitiinliikJii
ahlaki evreye giden yoldur. Sanat ve gii-
zellik, ozgiirliik yoludur.
0, insanda iki temel diirtiiniin bulun-
du~unu sayler. Bunlardan birincisi, her
zaman de~i~me i~in bastaran duyumsal
diirtii, di~eri de birlik ve siireklilik ara-
yan formel diirtii. Bunlardan her ikisi
de, Schiller'e gore, kendilerine getirile-
cek olan suurlamalara ihtiya~ duyarlar;
boyle bir sarurlamarun amac ise, du-
yumsal diirtiiniin ahlak yasasma zarar
vermemesi, formel diirtiiniin de duygu-
lan oldiirmemesi ve dolayasayla biitiin-
liiklii insana ula~almasadar.
Bu ikisi arasmda kurulmak istenen
uyum, Schiller'e gore, iitiUncii bir diirtii
araah~ayla sa~lanabilir. Bu da, oyWl
diirtiisiidiir. SOz konusu oyun diirtiisii,
filozofa gore, sanatta ortaya ~1kar. Zira,
duyumsal diirtiiniin nesnesinin ya~am,
forme) diirtiiniin nesnesinin form oldu-
~u yerde, oyun diirtiisiiniin nesnesi
veya amaca y~yan, canh formdur. Ona
gore, duyumsal diirtiiyle formel diirtii,
yalmzca sanat oyununda bir araya gelir
ve insan giizeli tema~a ederken, ruh bir
yandan ahlak yasasa di~er yandan da
fizikr zorunluluk arasmda mutlu bir
ortam yaratabilir. 0, modem oznelli~in
tammlayacJ ozelli~i olan ~atl~ma ve ya-
banclla~manm sanat veya oyWl yoluy-
la ger~ekle~ecek yarahca ~oziimii ic;in
umut beslemi~tir.
758 Schleiermacher, Friedrich Daniel Em!lt
Schleiermacher, Friedrich Daniel Ernst.
1768-1834 y1llan arasmda ya~am1~
Alman idealist dti~tiniirti. Temel eseri
Ul1er die Religion [Din 'Ozerine] olan ve
dti~tincesinin merkezinde din bulunan
Schleiermacher i~in en onemli problem,
akh oldugu kadar gonlti, yuregi de tat-
min edecek bir ger~eklik konsepsiyonu-
na ula~mak olmu~tur.
Metnfizigi: 0, bu konuda Kant, Fichte,
Schelling ve Spinoza'mn gorti~lerinden
yararlanarak eklektik bir sistem olu~
turmu~tur. Schleiermacher, tum ger-
~ekligi benden ttirettigi i-;in Fichte'nin
tidealizmini reddeder ve ger-;ek dtinya-
run varolu~unu onaylar. Ona gore, biz
dti~tince ve varhgm a~km temeline
ula~ma.k zorundayiZi varolan her~eyin
kayna~, ona gore, hepsinin mutlak birli-
gi olan, kendisinde ti.im farkhhk ve kar-
~lthklann ~Bziildugu bir ilkede bulunur.
Biz, ona gBre, yalmzca fenomenleri degil
fakat ~eylerin bizalihi kendilerini de bile-
biliriz.
Bununla birlikte, dti~tinme tarz1m1Zm
alg1sal dogasmdan dolay1, ~eylerin ilk
kaynagma ~kin olarak tam ve doyu-
rucu bir bilgiye ula~amaytz; dti~tince
kar~1thklar iljinde ilerlediginden dolay1,
mutlak birlige hijjbir zaman ula~amaz.
Problem, mutlak ilkeyi, dti~tincenin ve
varhgm Bzde~ligini, Tanr1'y1 bihnektir.
Bu ilkenin dogas1, her ttir rasyonel bilgi
imkaruru d1~ta b1raklr. Kavramsal dti-
~tince kendisini hi~bir za.man farkllhk-
lardan vc kar~1thklardan kurtaramaz.
Oysa, her~eyin nihai ve en yuksek teme-
li olan mutlak birlikte, kaJllthk ve fark-
h.hktan soz edilemez. Mutlak birlik olan
Tanrl'ya akd yoluyla ula~mak olana.kb
degildir.
Schleiermacher'e gore, ideal olaru dinsel
duygu ya da sezgide yakalayabiliriz. Dti-
~tince ve varh~n mutlak birligi ya da
ozde~ligi, dogrudan ve arac1s1Z olarak
bilin-;te tecrlibe edilir. Din, sonlu olan
her~eyin sonsuz oldu~nun ve varolu-
~wlu sonsuz olana bor~lu bulundu~
nun, za.mansal olan her~eyin ezeli-ebedi
oldugunun ve ezeli-ebedi olana dayan-
-
d1gmm bilincine vanlmas1d1r. Ona gore,
din teori birtaklm dogmalardan olu~ma
dlgl gibi, ibadetten de meydana gelmez,
~tinkti Tann bilinemez.
Alman idealizmiyle Spinoza'run Tann
dti~tincesinden hareket eden Schleier-
macher Tann'yla dtinyamn ozde~ligini
kabul eder, fakat varolan ~eylerin yal-
nlzca Tann'run s1fatlan, varhk tarzlan
ya da yuklemleri oldugu gorti~tine
kar~1 ..1kar. Dunyamn goreli bir baglm-
slzhgl vard1r. Evreni a~1klamaya ~ah~an
her teori, Tanr1 ile dtinyarun aynlmazh-
gml one stirmekle birlikte, Tann dti~tin
cesi ile dtinya dti~tincesini birbirinden
ay1rmahd1r. Tann zaman ve mek.arun
d1~mda olan bir varhkt1r. Tann'ya, ona
gore, ki~ilik atfedemeyiz, zira bu O'nu
sonlu bir varhk hiiline getirir. O'na dti-
~tince ve ir4de yukleyemeyiz, -;unkti
bunlar birbirleriyle ~eli~irler. Zira her
ttir dti~tinm.e ve ir4de zorunlu olarak
sonludur. TilNI ezeli-ebedf, evrensel ya-
rahcl gti~ttir, ya~arrun kayna~dar ..
H ermeneutikle llgili Gi::irii$leri: Schleier-
macher, hermeneutigin evriminde de
onemli bir yer tutar. Ba~ka bir deyi~le,
o, llk ve Ortaljagda sadece Tann mesaj-
larmdaki karanhk hususlan a-;akJ1ga
kavu~turmak, dini bir metindeki kimi
pasajlarm tutars1z veya anla~1lmaz ol-
duklan gortildugu zaman kar~da~1lan
anlama ba~ans1zhklanru bertaraf etmek
i9n geli~tirilmi~ bulunan hermeneuti-
gin genel bir yorwn tcknigi haline gel-
mesi stirecinde btiytik bir katk1 yapml~
hr. Schleiermacher'e gore, herrneneutik
ilkelere sadece gu-;ltiklerle kar~da~ttgl
nuz zaman degil, fa.kat anlama ~abas1
i~inde oldugumuz her seferinde ba~vu
rulmahdlr. Zira anlama stireci potansi-
yel olarak yanh~a hep a~lkhr. Ve daha-
Sl, yanh~ anlama, sozctik anlamlannda,
dtinya gorti~lerinde, v. b. g., yazan yo-
rumcudan ay1ran zaman dilimi i-;inde
vuku bulan degi~melerden dolay1, do-
galhkla ortaya ~1kar. Araya giren tarih-
sel degi~meler anlamay1 gu .. le~tiren bir
tuzak meydana getirirler.

Schlick, Moritz. 1882-1936 ytllan arastn-
da ya~amt~ olan t;a~da~ dii~iiniir.
tViyana <:;evresinin kurucularmdan, ve
zaman1n1n onde gelen ananttkc;t poziti-
ti~tlerinden biri olarak Schlick, hem
Yeni-Kantt;t e~ililnleri ve hem de Hus-
serl'in felsefesini reddetmi~, felsefede
analitik ve mantlksal yontemlerin onemi-
ni vurgulayarak, algtyt ele~tirel bir tarz-
da analiz etme t;abast vermi~tir.
Bilgi 'konusunda, tKanfa ve Kantt;dt~a
kar~t t;Ikarak, em pirist bir bak1~ ac;ast
benimseyen, matemati~in ve mantt~tn
onermelerinin, sentetik a priori onenne-
ler olmaytp, tanun gere~i do~ru olan,
analitik, yani it;erik yoniinden b~ olan
onermeler oldu~unu one siiren Moritz
Schilick, +Poincar~ de saz konusu olan
tuzla~tmctlt~a da ~iddetle kar~t ~ktp,
bilimsel teorilerin, do~rulukJan tekabii-
liyete ba~h olan kavramlardan meydana
gelen a posterior"i bir sistem meydana ge-
tirdiklerini iddia etmi~tir.
!;)u halde, onermeleri manhksal bak1m-
dan zorunlu olan analitik onermeler ve
gert;ek bir it;eri~i olan empirik ya da sen-
tetik a posteriori onermeler olarak ikiye
aytran Schilick, mutlak kesin bilgiye
ula~man1n irnk!nSlZ oldu~unu one sur-
mil~; yaptlabilecek en iyi ~eyin, bilimin
gert;ekli~i betitnlerken olu~turdu~u
onerme sistemlerine yonelmek old u~
nu belirtlni~tir. Ba~ka bir deyi~le, Sc hi-
lick ba~langtt;ta, bir tiir el~tirel realiz-
lnin savunurulu~unu yapmt~ ve do~a
bilimleri taraflndan betimlenen gert;ek-
likten soz etti~imiz zaman da, do~ru za-
mansal-mekansal onenneler tarafmdan
tasvir edilen fenomenleri anlamanuz ge-
rekti~ini soylemi~tir. Moritz Schilick,
i~te bu ba~lamda, soz konusu fenomen-
leri Kanf1n kendinde-~eyleriyle ozd~
le~tinni~tir.
Kariyerinin ikinci doneminde realizmle
idealizmi olgusal baklmdan t;eli~ik tez-
ler yerine, al ternatif konu~ma tarzlan
olarak de~erlendiren ve dolaytstyla ide-
alizm-realizm kar~tth~tru sozde bir
problem olarak goren Schilick, Wittgens-
tein ve tCarnap'm da etJtisiyle, analize
Schopenhauer, Arthur 759
yonehni~tir. Ba~ka bir deyi~le, bu do-
nemde felsefen.in ozii itibari yle an lam
problemi iizerinde yo~unla~mast gerek-
ti~ini savunan Schilickte gore, felsefe
ozel bilimlerin kavram, onerme ve yon-
temlerini manhksal analizle incelemek
suretiyle, bu bilimlerin onenneleriyle
onkabullerine ili~kin sa~lam bir kavra-
yt~a ula~mayt amat;layan bir disiplin
olmak durumundadtr.
Onun geli~tirdi~i analiz yontemi iki
a~amah bir yontemdir. Birinci a~ama
da, ele ahnan problem ve onermelerde
get;en deyimlerin kullanunlanru belirle-
yen dilsel ve manhksal kurallar sapta-
ntr. Onun yorum diye adlandud1~1
ikinci a~ama ise, bu deyimlere bir oner-
meler sistemi i~nde hangi anlamtn
yilklenmesi gerekti~ini belirlemekten
meydana gelir. Bu felsefi ya da mantlk-
sal analiz yontemini fizikteki enerji ve
nedensellik gibi kavramlar yantnda, o
zamanlar hala sentetik a priori onerme-
ler olarak goliilen nedensellik ilkesiyle
enerjinin sakmmu ilkesine uygulam1~
olan Schilick, aynt ba~lamda do~rula
nabilirlik ilkesinin, do~rulamac1 anlam
teorisinin tam ve doyurucu bir bit;imde
ifade edilmesi t;abalanrun yarath~t
giit;liiklerle u~ra~m1~hr.
Schopenhauer, Arthur. 1788-1860 ytllan
aras1nda ya~amt~ olan iinlii Alman ir-
rasyonalist dii~iiniirii. Temel es~rleri:
Die Welt als Wille und Vorstellrtng [lrade
ve Tasanm Olarak Diinya], Ober die Vi-
eifache Wurzel des Zatzes wom Zureichen-
de Griinde [Yeter Sebeb ilkesinin Dortlii
Kokeni Dzerine], Die Beiden Grundprob-
leme der Ethik (Ahlalan lki Temel Prob-
lemi] olan Schopenhauer felsefesin.in
temel tezi, esas gert;ekli~in Kantt;t ken-
dinde-~ey oldu~u dii~iincesinden mey-
dana gelir.
Metafizigi: Kant't fenomenler diinyasty-
la numenler d iin yasaru birbirinden aytr-
dt~t, ve insantn ozgiir faali yetini, feno-
menler alan1na de~il de, insan iradesine
dayandrrdt~t i.;in takdir eden, fakat onu
bir yandan da numenjn, kendinde ~eyin
bilinemez oldu~unu soyledi~i it;in ele~-
760 scientia realis
tiren Schopenhaucr, diinyayt tasanm ve
irade olarak ikiye bolmii~tiir. tKant'1n
fenomenler diinyasinl insarun tasanm
ve dii~iinceleriyle ozde~le~tiren Scho..
penhauer'e gore, 'diinya benim tasarun-
lanmdan ba~ka hi.;bir ~ey degildir.'
Ona gore, ozne olmadan nesne de ola-
maz, diinya ile ilgili olan her~ey mutla-
ka oznenin olmasma haghdLC ve her~ey
t>zne i.;in vardu. Bu ytizden diinyadaki
tii1n nesnelerin genel fonnlan oznede
aran1nalld1r ve bu fonnlar, oznede a prio-
ri olarak vardrr. Bu formlan yeter neden
ilkesine baglayan Schopenhauer, mate-
tnatik, fizik, matematik ve ahlak1 a.;tkla-
yabilmek i.;in, onlan, onciille sonu.;, ne-
denle sonu.;, mekanla zaman ve motif ile
eylem ili~kisi olarak dort ba~hk alhnda
toplamt~ttr.
Buraya kadar I<ant'la ayn1 ~ekilde dii-
~iinen Schopenhauer, kendinde ~ey
alaru olarak iradeyi one siinnek suretiy-
le, I<ant'tan aynlrru~hr. Ona gore, nes-
nel diinya, feno1nenler diinyast, tasanm
olarak diinya, diinyarun yaln.lZca bir bo-
liimii, onun dt~ yoniidiir. Bu diinyantn
ozii, .;ekirdegi olan ba~ka bir yonii daha
vardtr, ki bu da iradedir. Nasd ki diin-
yarun varolu~u kendisini bilen bir ozne-
ye bagbysa, ozne ya da insan varhg1 da,
kendisinden once olan bir ana giice bag-
hdlr. Diinyarun temel ilkesi, esas giicii
olatak irAde fikrine, Schopenhauer yine
insan varhg1ndan hareket ederek ula-
~lr.
Ona gore, biz bedenimizi hem bir
nesne ve hem de bir irade olarak ya~
nz. Bedenimiz, irademizin somutla~ma
stndan, nesnelle~mesinden ba~ka bir
~ degildir. Kendi iizerimizde dogru-
dan dogruya ya~adtguruz bu olguyu,
Schopenhauerte gore, diinyadaki tiim
varhklara yayarak, diinyadaki her~eyin
oziiniin irade oldugunu, dogadaki tiim
varhklann evrensel bir iradenin nesnel-
le~mesinden ba~ka hi-;bir ~ey olmadt-
glru soyleyebiliriz. Bu irade, bir ve ev-
renseldir. Cisimler, bitki ve canhlar
nesnelle~meye .;ah~an ve nesnelle~en
bir iradeden ba~ka hi.;bir ~ey degildir.
Bu irade, yok olup gitmez. ~killer kay-
bolur, fakat esas ya da oz kaybolmaz.
Yok olup gider gibi goriinen her~ey,
ba~ka bir yerde ~ekil degi~tirerek varh-
gtnl siirdiirtir.
Ahlak Goru~leri: Arthur Schopenhau-
ertin iradeden yola ~ bu metafizigiy..
le ahlak felsefesine mutlak bir kotiimser-
lik damgastnl vurmu~tur. Nitekim, ona
gore, irade, tum evreni oldugu gibi, in-
sanl ve dii~iincesini de olu~turan ~ey
dir. Omegin, ins a run bedeni iradenin
iiriiniidiir.Varolan her~eyin ilkesi olan
irade, dogada kendisini bir zorunluluk
olarak gosterir; ba~ka bir deyi~le, doga-
da her~ey belirlenmi~tir. Bununla birlik-
te, irade bazen bilin.;lidir ve bu goriinii-
miiyle de, insanda ozgiirliik denen ~eye
kar~1hk gelir. Ama ister bilin.;li, isterse
bilin.;siz, ya da ister zorunlu isterse
ozgiir olsun, cvrendeki her~eyin yaptci-
Sl, kendiliginden ve bagtmstz bir ~ey
olarak iradedir. trade insanda egilim ve
yonelimler olarak ortaya .;lkar. insan
bu egilim ve yonelimlerinin etkisiyle,
hazza, mutluluga ve yarara yonelik ey-
lemlerine hep ahlaki eylemler olarak
bakmt~hr. Oysa, bunlar iradenin insan-
daki bencil yanstmalanndan ba~ka hi.;-
bir ~ey degildir.
Schopenhauer'e gore, bu bencil yanst-
malann yaru sua, iradenin genelde nasll
ger.;ekle~tigine bakbguruz zaman, as-
hnda evren bize kotii goriiniir. Evrenin
tiliniiyle belirlenmi~ oldugunu goren in-
sarun goziinde, bu evren kotii olmak du-
rwnundadrr. Bu kotiiliik de ancak, evre-
ne egemen olan ~eyin, yani iradenin
yads1nmas1 ile giderilebil ir. lradenin be-
lirleyiciligi albnda genelde mutsuz olan
insan, bu iradeyi yadsunakla mutlu da
olamaz. Olsa olsa su kotiilii~ verdigi
aodan kurtulabilir ve olumsuz mutluluk
denen ~eye eri~ebilir.
scienlia ~alis. Ger.;ek bilim. Orta.;ag felse-
fesinde, .;~itli filozoflarda, omegin Ock..
hamh William'da, bireysel ~eyleri, dog-
rudan ve araoslZ olarak bilinen nesne ya
da duyusal varllklan konu alan olgusal
bilimler.

Buna gore, yalruzca bireylerin varoldu-
~unu one suren Ockhamh William, bi-
reyleri konu olan gen;ek bilimin oner-
melerinin tiimel oldu~unu soylemi~tir.
Scottus, John Duns. 1265-1308 yallan ara-
smda ya~am1~ olan isko,_ du~unur.
t Aristoteles'in manbk ve metafizi~ini
benimsemekle birlikte, daha ,_ok Augus-
tinus,_u gelenek i,_inde yer alan filozof,
t1bni Rti~t'e de, Thomas,.ah~a da kar~1
!jlknu~tu. 0, metafizilde teoloji arasmda
bir aymm yapma~ ve butun varolanlar
ic;:in ortak olan ilkeleri ara~hran metafi-
zi~in Tann'ya kavrayamayaca~am one
surmu~tur. Ona gore, Tann, teolojinin
konusuna girer.
Ba~ka bir deyi~le, metafizik her ne
kadar varh~m bilimi, ve Tann da ilk var-
hk olsa bile, Tann metafizi~in konusu
olamaz. <;unku metafizik, Tann'ya a prio-
ri bir bic;:imde degil de, a posteriori olarak.
yani sonu,.lanndan ya da yarahklann-
dan hareketle bilebilir. insanm bu dun-
yada, Tann'ya ili~kin olarak sezgisel bir
bilgiye ula$amayaca~ma one suren Scot-
tus, insan zihnirtin yarabklanru
Tann'run eserleri olarak gonnek suretiy-
le, O'na uygulanabilecek kavramlar
olu~turdu~unu ve bu yolla Tann'run va-
rolu~unu kamtlada~am soyler. 0, i~te bu
,_er,.eve i,_inde Tann'nm varolu~una ili~
kin olarak !je~itli karutlar getirmi~tir.
Buna gore, Duns Scottus, Tann'run va-
rolu~unu, her~eyden once evrendeki
de~i~me olgusundan hareket ederek
kamtlamaya ,_ah~ma~hr. Evrendeki ha-
reket ve de~i~menin bir ba~lahcas1, ev-
rendeki varhklann bir ilk hareket ettiri-
cisi olmahdar ki, bu da Tann'du. Tann
zorunlu varhkhr, birdir, ozu itibariyle
basittir, ozgur bir iradeye sahiptir.
Orta,_a~m iinlii ttumeller kavgasmda,
kavramala~a benimseyen Duns Scottus'a
gore, tumeller, gene( kavramlar oznel ya-
rabnalar olmayap, nesneler dunyasuun
genel yapasam yansatu. Tumellerin once-
lilde Tann'run zihnindeki formlar olarak
varoldu~unu soyleyen Scottus, onlann
ikinci olarak nesnelerde nesnelerin ozleri
Searle, John 761
ya da genel do~alan olarak ortaya c;Ikh-
~ml iddia etmi~tir. Tumeller, ona gore,
nihayet, zihnimizdeki soyut kavramlar
olarak varolur.
Scottus, insan ruhuna, teoloji ve ahlaka
ili~kin ara~hrmalannda, hem insani ve
hem de ilahf iradeyi alai karlSinda On
plana ,_.karan tiradedli~i benimsemi~
tir. Ona gore, iride zekadan daha yetkin
bir varhk olup, Tann'dan nefret etmek
Tann'y1 bilmemek ya da du~unmemek
ten daha kotudur. Yine, kotu olan bir
~eyi du~unmenin zorunlu olarak bir
gunah meydana getinnedi~i yerde,
gunah kotu olan bir ~yi arzu etme, iste-
me anlanuna gelir. Scottus, temelinde
irade bulundu~u i,_in, a~kln da bilgiden
daha iyi ve ustun oldu~unu one surer;
bu ise, ebedi mutlulu~a, Tann'yla birle~
me hedefine ula~mada en onemli rolu,
iradenin oynad1~1 anlanuna gelir.
Searle, John. 1932 do~wnlu ,_a~da~ Ame-
rikah dil filozofu. Temel eserleri: Speech
Acts: An Essay in the Philosophy of langua-
ge [Soz Edimleri: Oil Felsefesinde Bir De-
neme], Expression and Meanning [ifade ve
Anlam], Intentionality [Yoneli.msellik].
Searle dil felsefesinde, anlamm resim
teorisinden sonra, kullammsal anlam te-
orisiyle ikinci onemli ve buyuk aduna
atan gelene~in John tAustin'le birlikte,
en onemli du~unurudur. 0 dilsel davra-
ru~m nasal bir davram~ turu oldu~u
tizerindc yo~unla~m1~ ve uzun sureli
ara~tumalanrun ardtndan, dilsel davra-
ru~m kurallarca yonetilen belli bir dav-
raru~ turu oldu~u sonucuna vanna~tu.
Soz konusu yakla~murun gerisinde
'dilin dunya ile olan ili~kisinin insanla-
nn bu ili~kiyi nasd kurduklanna ba~h
oldu~u' du~uncesi bulunan Searle'e
gore, dilsel davram~ ve ileti~imin temel
birimi tsoz edimidir. Oil felsefesinin,
anlam ve referans problemleri ba~ta
olmak tizere, tiim problemleri, bu yak.Ja-
~unm bir sonucu olarak, Searle'e gore,
ger,.ekte soz edimleri teorisinin de~i~ik
ve~eleriyle kolayca ,.oztilebilen prob-
lemler haline gelirler.
762 sebep
Dilin kullarunuyla ilgili olan soz edim-
leri, bununla birlikte, kurgu, e~retileme
ve benzeri konularda yan1ts1z kalan S<;
rular b1rakt1~1, ve inan~ istek ve niyet
gibi zihin hallerine s1khkla ahfta bulun-
du~u i~, Searle daha sonra genel bir
yonelimsellik teorisi geli~tirmi~tir. 0, bu
teori ba~lanunda, yoneliln durwnlan ve
soz edimleri benzeri tiim tetnsil feno-
anen lerinin, i~ltvlerini yerine getirebil-
Ineleri i.;in, arkaplanda temsili ol.Jnayan
bir temel yetenekler kiimesini ongerek-
tirdi~ini iddia ehni~tir. Anla1n ve yone-
limsellik, sadece kendileri anJamla yone-
limselli~in bir par.;as1 olmayan bir dizi
yetenek sayesinde i~gorebilir.
sebep [ing. reason; Fr. raison; AI. verlziiltnis].
Bir onenne ya da varg1y1 te1nellendiren,
bir tezi anla~1hr hale getiren terim ya da
onerme. 'Her~eyin bir nedeni oldu~u
nu' soyleyen ontolojik ilken..in epistemo-
lojik kar~1h~1 olarak sebep, bir kanltla-
ma i~leminde, kanlt ya da gerek.;e
dunlmundald onennede dile getirilen
iddiay1 ifade eder. Buna gore, metallerin
genle~mesinin nedeninin onlarm 1Slttl-
masl oldu~u yerde, Sokrates'in olilinh.i
olmaslnm sebebi, tilin insanlann oliimlii
olmas1d1r.
Sebeple neden birbi rinden farkb ol-
makla birlikte, bu ikisi felsefe tarihinde
zaman zaman uirbiriyle ozde~le~tiril
mi~tir. Siiz konusu ozde~le~tirmenin
ilk nn.e~ine, mantlkla ontolojiyi ozd~
:~tiren A.ristoteles'te, do~an1n matema-
tik bir difle yaz1lm1~ oldu~nu kabul
eden rasyonalist felsefede rastlanu.
secundum quid. Belli bir bak&mdan, bir
duruma gore, belli bir k~ul alhnda, bir
~eye goreli olarak anlam1na gelen La-
lince deyim. Soz kon usu deyimin kar~
h, ko~ulsuz olarak, mutlak bir bi.;imde,
hi.;bir sm1rlama olmadan anlam1na
gelen Latince sitnpliciter ifadesidir.
se~ici alga teorisi [lng. selective thecny of
perception; AI. tl~orie selective de lJJ percep-
tion). Alg~larUl, zihnin bilin.;li ya da bi-
lin9iiZ olarak se~ti~i ve bir diizene sok-
tu~u duyum kompleksleri oldu~unu
savunan alg1 gorii~ii. R\lSSell gibi .;a~da~
realist du~i.tni.trler tarahndan savunulan
yarattc1 algl teorisine kar~1t olarak, her-
hangi bir zihin taraf1ndan tiim miimkiin
alg1 ko~ullan altlnda tecriibe edilen
duyu verilerinin duyu1ndan once varol-
duklaruu~ dolay1s1yla zihnin alg1daki
gorevinin, meydana getirmekten ~ok,
se~mek oldu~unu one siiren e1lg1 anlay1-
~1.
se~me [ing. cl1oise; Fr. cltoix; Al. walzl, aus-
walzl]. Bir konuda, bir eylem soz konusu
oldu~unda, varolan alternatifler aras1n
da birini di~erlerinden ay1rd ederek,
onun lehinde karar verme bilin~li i~lemi
ya da edimi.
Se.;me iradi bir eylem olup, ~u temel
o~eleri i~erir: 1 Bir problemle kar~1 kar-
~1ya kahnd1~1nda, eylemde bul uruna
e~ilimi. 2 Prob lemi ol.;iip bi.;me, prob-
lem iizerinde etrafhca dii~iirune. 3 Ey-
lemeye karar v~rme. 4 Birden fazla
imkan&n ya da birtak1m alternatiflerin
varh~1. 5 Eylem tarzUldan ya da se~~ile
cek alternatiften ~1kacak sonu.;lan de-
~erlendirme. 6 Nas&l eylenece~iy le ilgili
bir tercih ve 7 tercihle eylemi hayata ge-
~irme iste~i, iradesi sergileyip, eylemi
ger.;ekl~tinne.
Se.;menin iiriinii olan se~im, do~u ya
da yanh~ de~il de, iyi ya da kotii bir
se.;im olarak goriilebilir. ~er, ni-
yetlerle, arzularla, istek, sonu.; ve eylem
ilkeleriyle do~rudan bir ili~ki i9nde ol-
makla birlikte, se~imin bunlann hepsin-
den ayn oldu~u ve yinelendik.;e bir ah~
kanhk yarahp, ki~ili~i belirleyen onemli
bir ~e olarak ortaya .;lkt1~1 unutulma-
mahdir. Se9ne konusWldaki en onemli
problem, ~erimizin daha onccki ya-
~anh ve olay lar taraflndan belirlenmeme
anlam1nda, ozgiir olup olmad&~l proble-
midir.
se~ecilik (Os. iktitd.Jfyye; lng. eclectic:ism;
Fr. eclectisme; Al. eJclektizismus].l Ki~inin
ya da filozofun diinya gorii~iinii, siste-
mini olu~tururken, farkh hatta kar~1t fi-
kirleri, inan.;lan ve o~retileri sistemsi.zce
bir araya getirmesi tavn. <;e~itli dii~iin
ce ok ullanndan de~er verilen birtak1m
o~e ya da o~retileri, birlikli bir sistem

olu~turmak amac;.yla bir araya getirme;
geni~ bir ilgi alantna ya da temel bir
atnaca sahip olup, atnaca hizmet eden en
iyi o~eleri farkla sistern ya da kaynaklar-
dan se~ip alma tavn.
Buna gore, se~mecilik, hi~bir sistetni
mutlakJa~tlrmaytp, bir sisteme stkl stkJ-
ya ba~lantnak yerine, varolan ~~itli ya
da rum sistemlerdeki, en iyileri old u~u
na inantlan o~eleri sec;.ip k ullanmaktan
Jneydana gel ir. Hem deneysel ve hetn de
teorik ara~hn nada, hi~ bir bak1~ a~tstnL
evrenseJ olarak ge~er li bir gorii~ olarak
gormeyen se~meci yakla~un, daha az
forme) ve ozgiin, fakat daha serbest,
daha sa~hkb ve daha pragmatik bir yak-
la~un olarak, amactna ve tutarh bir sen-
teze ula~mak amacyla, rakip teoriler
arasmdaki farkhhklan uzla~bnnaya,
bunlar arasmdan se~imler yapmaya ~ab
~lr.
2 Se~1ne~ felsefede daha ozel olarak
da FranslZ dii~i.ini.irii V. Cousin'in siste-
mi i~in kullarulan bir terimdir. Se911ed
bir sistem olu~turarak, Frans1z felsefesin-
de a~uh~1n, tduyumculuk ve maddeci-
likten, ttinselcilik ve tidealizme do~ru
kaymastna yola ar;m~ olan Cousin'e
gore, biitiin bir felsefe tarihi birbiri ard1
stra ortaya ~1kan idealiz.m, duyumculuk,
tku~kuculuk ve tgizemdlik arasmdaki
kar~tlakh etkile~imlerin bir iiriinii olarak
ortaya ~1kar. Bu sistemler birbirini etkile-
yip yumu~atlr ve felsefi ilerleme de bun-
dan do~ar. Dolaysyla, felsefe tarihinde
ortaya ~kacak her o~reli ya da dii~iince
ka~1n1lmaz olarak ~eci olacak ve bu
sistemlerin belli bir sentezinden olu~a
caktlr.
sein. Varolu~r;u felsefede, ozellikle de Hei-
degger'in felsefesinde Daseinm veya insan
varolu~unun kar~lSma ge~irilen varhk
ic;in kullarulan Almanca terim.
Varhktan de~il de varolu~tan yola
~lkan bu felsefeye gore, insarun soru so-
rabilen tek varhk oldu~u i~in ozel bir
yeri vard1r. in san soru sorabildi~i i~indir
ki, di~er varolanlar arastnda, varh~1n sx-
ntrlaruu zorlayarak, ger~ek varolu~
hiline yiikselebilir. lnsan yalruzca bir
semantik 763
Dase;ll, stradan bir varolu~ degildir;
insan~ anlayan ve soru soran bir varolan-
dtr. DolayiStyla, insan kendi kendisini
anlayabildi~i i~in, bi.i tiin varolanlan an-
layabilir. Bu nedenle, bir varhk o~retisi
ya da ontoloji, eskiden oldu~u gibi, sein-
dan, yani varhktan de~il, kendisi olabi-
len, ger~ek bir varolu~a sahip bulunan
insandan hareketle kurulabilir.
sekincilik. lslim felsefesinde, insan1n
Tann'ya ula~abilmesi i~in, i~e kapanma-
Sl, diinya i~lerinden uzakla~arak sessiz-
li~e dalmas1 gerekti~ini savunan anla-
Y~ ya da mezhep.
Si.irekli olarak ~aba gostennenin, ey-
lemde bulunma ve maddenin pe~inden
ko~man1n insan1 Tann'ya yabancda~h
raca~ ve Tann'dan uzakla~hraca~1
inanc1n1 benimseyen soz konusu anlay-
~a gore, insan, birli~i ti.im evreni ku~a
tan Tann'ya ancak sessizlikle, i~e kapan-
ma yoluyla ve Tann'dan ba~ka he~eye
yiiz ~evinnek suretiyle eri~ebilir.
selefiye. lslimda, sonradan ortaya ~1kan
her~eyi reddeden, gerek f1k1h, gerekse
inan~ kon ulannda akla yer vermeyen,
Kur'an ve Siinnet'te Allah'la ilgili ne
varsa, mecazi anlam1 hi~ dikkate alma-
dan oldu~u gibi benimseyen itikat mez-
hebi.
Peygamberin olumi.inden sonra saha-
be'nin sazlerini ve davraru~lanru. benim-
seyen SelefOik, takdis, tasdik, aczi itiraf,
siikut, imsak, keff ve teslim gibi yedi kav-
rama daya1ur.
semanlik (lng. senuzntics; Fr. sbnardique;
Ahn. senrantik]. Genel olarak, anlam ko-
nusuna yonelen, dili anlam balwnUldan
ele alan, gosterge ya da i~retlerle g05te-
rilen arastndaki ili~kiyi inceleyen disip-
lin., bilim dah.
Bir biitlin olarak anlam konusunu ele
alan, her tiirlii anlamJ1 olmay1 inceleyen
disiplin olarak semanlik,. oncelikle A for-
mel semantik, belimleyici semantik ve
saf semantik diye ii~e aynlayarak SlnLf-
lanabilir. Bunlardan A-1 fonnel se~nantik,
belli bir teoriyle, bu teoriyi formule et-
mede kullarulan manbksal kalkiil ara-
stndaki ba~lanhlan, mann~xn sentaktik
764 semantik
ve semantik diizeyleri aras1ndaki bag1
ele ahr. Buna katlm, A-2 betimle!Jici se-
mantik dogal dillere il~kin bir tasvir ve
incelemeden meydana gelir. Cte yandan,
A-3 saf semanlik, fonnePya da yapay dille-
re ili~kin analizden olu~ur.
Yine, anlama ili~kin sorunlar, an lamia
ilgili problemler dilbilimi oldugu kadar,
felsefeyi de ilgilendirdigi ir;in, semantik
ikinci olarak B felsefi senranti/wve C dilbi-
limsel semantik diye ikiye aynlmak sure-
tiyle Slniflanabilir. Bunlardan semantige
tnanhksal yakla~1m olarak da bilinen
felsefr semantik, dilsel tgostergeler ya
da sozciikler ile bwllann gondergeleri
veya gosterdikleri ~eyler aras1ndaki
baglanhya agarhk verir ve adland1rma,
anlamlandrrma, d uzanlam, yananlam,
dogruluk benzeri WlSUr ve ozellikleri in-
celer. Buna kar~1n, dilbilimsel semantik
he1n tartzamanl1 ve hem de te~zamanh
bir yakla~unla, dilin zaman ir;indeki de-
~~imleri ile dilin yapiSI, yani anlam
diizleminde gorulen degi~imler ile dil
sel yapdann i~erik baglanunda ortaya
~tkardtklan problemler, du~unce ve
anlam aras1ndaki kar~dakh ili~ki uze-
rinde d Ul ur.
Felsefi semantik soz konusu oldugun-
da, gonderimsel anlanr teorisi, anlamJn dog-
rulanabilirligi teorisi ve kullanrnrsal anlanr
teorisi diye, u-; temel anlam kuramm.dan
soz edilebilir: Bunlardan B-1 gonderiin-
sel anlam teorisine gore, dilsel bir gos-
terge ya d a sembol, ornegin bir sozcuk,
ya dogrudan gozlem ya da alg1 yoluyla
idrak edilen bir gonderge oldugu
zaman anla~dabilir. Soz gelimi, BurSQ
Bursa kentine tekabul eder. Gonderim-
sel anlam teorisi, oncelikle soyut sozci.ik-
leri, fiil veya edat lar turtinden a4llk
ser;ik gondergeleri olmayan sozci.ikleri
dikkate almad1gl. veya onlarLn anlamla-
nnl a~1klayamadlgl gerek~esiyle ele~ti
rilmi~tir..
ikinci anlam teorisi olan B-2 anlaJ.nin
dogrulanabilirligi teorisi ise, butun an-
lamb ifadeleri, analitik dogrularla empi-
rik dogrular olarak ikiye ay1r1r ve bu iki
kategoriden biri ya da digerini girme-
yen bir deyim veya onermenin c.nlaln-
Slz oldugunu one surer. Bir tiimcenin
anlamiyla, o tiimcenin dogrulanma
yonteminin bir ve ayru oldugunu; bir
onermenin, en az1ndan ilke olarak dog-
rulanabilir olmamas1 durumunda, .an-
lamslz oldugunu; bir tumcenin, ya ana~
litik bir yarg1 ya da deneysel bir qer~eve
i~inde dogrulanabilen bir tiimce olarak
dogru oldugu takdirde, anla1nh oldugu-
nu dile getiren; bir t:ilinceyi anlayabil-
mek i~in, ki~inin o cumleyi do~u ya da
yanh~ kllan ko~ullan bilmesi gerektigi-
ni one suren soz konusu anlam teorisi,
dogru ya da yanh~ olmamakla birlikte,
yine de anlamh olan bir~ok ifadenin an-
lamml a~JklayaJnadaga gerek~esiyle
ele~tirilmi~tir.
Felsefr semantikte, u~ncu anlam teori-
si olan B-3 kullarumsal anlam kuranu,
gonderimsel anlam leorisiyle, anlamm
dogrulanabilirligi kuranun1n anlamm
tam olarak ne old ugunu a~1klamada ug-
rad1g1 ba~ans1zhg1n bir son ucu olmak
durumundad1r. Anlarrun konu~mac1 ya
da konu~macdann dili kullanma tarzla-
nndan meydana geldigini ifade eden bu
an lam k uramiiWt en onemli temsilcileri
L. +Wittgenstein ve J. t Austin'dir. Kulla ..
1umsal anlam teorisinin savunuculan,
dilsel gostergeleri, konu~maolarm niyet
ve ama~lanndan bag1mSIZ olarak ele
alan ilk iki teoriden farkh olarak, bir soz-
cugun anlam1nln ki~inin onu ne ama-;-
la, hangi niyetle kulland1gma bagh ol-
dugunu one surer. Austin'in soz edimi
kavranuyla biraz daha geli~en soz ko-
nusu anlam teorisi, dil felsefesi i~in
onemli imkAnlar yaratm1~hr. Teorinin
onemi esas, dilsel gostergeleri belli bir
baglam i~ine oturtmas1ndan ve anlarrun
dildeki uzla~1m ve ah~kanhklara bagh
oldugunu gostermesinden kaynaklan-
maktadar.
Semiyotigin, sentaks ve pragmatikten
ayn ve baguns1z bir dahn1 meydana
getiren dilbilimsel semantik de, felse.fr
semantilde yalda~1k olarak ayru zaman
dilimi i~inde geliiD\eye ba~lam1~ ve
20. yuzydan ba~lannda dili artzamanb

ya da tarihsel bir yakla~mla de~il de,
e~zamanh yakla~nnla inceleme ilkesi
gu~ kazarunca, semantikte yap ara~tlr
malanna yonelinmi~tir. 1~te bu ba~
lamda, birinci dilbilimsel semantik teo-
risi, Cp1 genellikle belli say1da anlam
bilimine dayanarak, anlam1n bu temel
birimlcrini a~1klamaya koyulan, onlann
meydana getirdikleri yapllan belirleme-
ye yonelen y~prsal senrantiktir. Yap1sal
semanti~in temel kabulu, anlam1n gos-
terenle gosteril~n aras1ndaki ili~kiyle Sl
nlrlanamayaca~l, gostergenin di~er
gostergelerle alan ili~kisi dolay1m1nda
ele ahnmasl gerekti~i kabulud ur.
C-2 Dilsel te1nel birimlerin anlanun da-
~lhmlanyla, yani ortaya \lktlklan ~evre
lerin hemen tamam1y Ia s1k1 bir ili~ki
i~inde bulunduklan kabulune dayanan
dagrlrmsal sematttik ise, bir terimin yer al-
dl~l kurulu~lara gore Slntflandnlabile
ce~ini one surer. Buna kar~1n, C-3 yap-
sal semanti~in one f;Ikard1~1 temel
anlam birimlerinin en ku~uk anlam o~e
lerini lneydana gelirmedi~ini one suren
iiretici sernantik ise, anlam1 belirleyen,
anlam analizinin ayncahkl1 bir duzeyi
olarak derin yaptnm onemini vurgula-
ml~hr. Ve nihayet, C4 semanti~in dilbi
limi veya semiyoti~in s5zdizimsel bile-
~eni gorevini tamamlad1ktan sonra
devreye girdi~ini one suren yorumlayrcr
se1nantik ise, bu disiplinin gorevinin ta-
bann uretti~i yapllan yorumlamak ol-
du~unu savunur.
semantik anlam [tng. se11rantical meaning;
Fr. sens semantique]. Sentaktik balomdan
anlamh oldu~u varsay1lan, yani dilsel
kurallara uygun olarak kurulmu~ oldu-
~u, anla~lltrhk ta~1d1~1 kabul edilen
bir onenn~nin do~ruluk de~eri bak1-
m1ndan sahip oldu~u anlam1.
sembol [Os. renriz, alamet; ing. symbol; Fr.
symbole; AI. synrbol]. Simge. Bir du~un
ce, fikir ya da nesnenin yerini tutan, bir
kavram1 veya bir du~unceyi belirten
gozle gorulur ve anlam1 bilinir i~aret.
Bir anlam, nitelik, soyutlama ya da nes-
neyi gostennek, ifade etmek h;in kullaru-
lan sozcuk, i~aret ya da mimik olarak
sembol, kendisine ortak bir sozle~me,
sembolik etkile~imcilik 765
anla~1na, uzla~ma ya da gelenek aracth~
~1yla belli bir anlam aktanlan uzla~lm
sal i~areti, belirli bir nesne, surec; veya
i~le1ni ima etmeye yarayan ~eyi tanm-
lar.
1 Bu ba~lan1da, sembole dayanan anla-
tun bi~hnine, felsefede sernbolizm ad1 ve-
rilir. Semboliz1n, sembole ve sembolun
i~erdigi anlama ba~h olup, dolayh veya
dolays1z bir analoji niteli~i ta~1r .
2 Ote yandan, tarihsel olarak XIX. yuz-
)'lhn sonunda, daha onceki done1nin po-
zitivizln, realizm ve do~alcd1~1na kar~1
~iddetli bir tepki olarak geli~en ~iir, ede-
biyat ve sanat hareketi de sembolizrn o)a-
rak bilinir. Romantiz1nden 1nodernizme
ge~i~i simgeleyen, do~an1n guzelli~ine
duyulan inanca kar~1 tavu ahp, sa~du~
yuya ve bilimsel anlay1~a ters du~en, im-
gele1ne ozel bir onem vererek, ozaru
a~k1n bir di..inyaya do~ru yolculu~a ~lka
ran, ya~am1 bir semboller butunu olarak
goren sanat anlay1~1 olarak sembolizme
gore, sanat~1, maddf varl1~1, d1~ ger~ekli
~i taklit etmekle yetinmek yerine, onu
kendisine goriindu~u gibi gC.Stenneli ve
o bunu yaparken de, ~eyler dunyasiilln,
e~ya aleminin otesini, ~yarun gizemli
yanlanru .;a~n~bnnahd1r.
sembolik etkile~imcilik [tng. symbolic in-
teractionism; Fr. inlt!ractionisme syrnboli-
que ]. Temel amac1, anlamlann etkile~im
yoluyla nasd olu~tuklanJu, ortaya .;1k-
hklanru anlamak alan, gundelik ya~a
mll\ anlamlann1 analiz eden, insani etki-
le~imin temef bit;imlerini anlamaya
yonelen sosyal psikoloji teorisi.
Amerika'da tdavraru~~h~a bir tepki
olarak geli~en ve bu arada pragmatizm-
den de yo~un bir bi~imde etkilenen
sem bolik etkil~imcili~e gore, 1 insanlar
semboller yaratan ve sembollerce yone-
tilen hayvanlard1r. Tum hayvanlar iQJ\-
de sadece insanlard1r ki, semboller saye-
sinde ve yoluyla bir kultur yarabr,
kompleks bir tarihi kendilerinden sonra-
ki ku~aklara iletirler. Dolaysyla, sem-
bolik etkil~imcilik, insanlann bedenle-
rine, duygulanna, it;inde bulunduklan
durumlara, ya~amlanrun ic;inde ge~ti~i
sosyal dunyalara nas1l anlam verdikleri-
766 sembolik mantlk
ni ara~hnr.
2 Se1nbo lik etkile~imcilige gore, sosyal
dunya dinamik ve diyalektik bir ~ebeke
olup, durumlar her zaman de~~ken so-
nu~larla kar~1la~u; ki~isel hayatlar ve
ya~a1n tarihleri her daim bir olu~ ve de-
gi~me sureci i~inde bulunur. Bu neden-
le, dikkatler degi~mez ve kab yapllara
de~il de, sure~lere, ak.J~ halindeki etkin-
liklere yoneltilmelidir.
3 Tecrit edilmi~, tek ba~1na varolan bir
bireyden soz edilemez; insanlar her
zaman 'otekflerine, ba~ka insan varhk-
larlna baglanm1~lard1r. lnsanlar1 birbir-
lerine baglayan, onlan birle~tiren bag
lar, onlann otekileriyle ilgili du~unceleri
ve kendilerine ili~kin inan~lan sembolik
etkile~ilnden dogan anlam yap1land1r.
Dolay1s1yla, insanlar1n otekilere ve ken-
dilerine dair oznel inan~lan toplumsal
hayahn en onemli olguland1r. 4 Sembo-
lik etkile~imcilik, bu nedenle ve Georg
tSimmel'in etkisiyle, toplumsal ya~a
mm temel formJanru belirlemek uzere,
bu sure~lerin, sembollerin ve etkile~im
lerin gerisine bakar.
Toplumsal yap1y1, siyasi iktidan ve ta-
rihi ihmal ettigi i~in ge-;mi~te ~iddetle
ele~tirilen sembolik etk.ile~imcilik, 90'h
y1llarda tpostmodernizm, semiyoloji ve
tfeminizmle olan a~ikar ili~kisinden
dolay1 buyiik onem kazanm1~hr.
sembolik manhk [lng. symbolic logic; Fr.
logique symbolique; AJ. symbolische logik].
Se1nboller, i~aretler, bagla~lar, sembol-
lerin birle~imiyle ilgili kurallar, ~1kar1m
ve turetim kurallan tiirunden duzgun
tam deyimlerden olu.,an; analiz edilen
ogelerin i~erigini degil de, fonnunu te-
mele alan, formelle~tinneyi on plana c;J-
karan manhk.
semiyotik [lng. senriotiC5; Fr. shniotique;
AI. semiotik]. Gostergebilim. Gostergeleri
ve gosterge sistemlerini konu alan, bu
sistemlerin anlanun kurulu~undaki rol-
lerini inceleyen., gosterge sistemlerinin
ya p1s1 ve i~leyi~ini ara~luan; k1sacas1,
canh varhklann bildiri~me amac1yla
kulland1klan her tiirlu i~aret sistemini
ele alan bilim dah.
Se1niyotik, gostergelerin dogas1n1 ve
turlerini, onlann ne anlama geldikJerini,
nas1l kullan1ldlklaruu, ama~lanan etkiyi
nas1l ve ne ~ekilde meydana getirdikle-
rrn:i inceleyen disipline kar~d1k gelir. Bir
bilim dah olarak se1niyotik ya da semi-
yotik ara~turnalar, kullan1lan yontem
baktmiJldan salt semiyotik ve betimleyici
semiyotik olarak ikiye aynhr. Bunlardan
betiinleyici se1niyotik, tarihsel dillerin
yap1s1n1 empirik yontemler kullanarak
betimlemeye ve ~ozumlemeye ~ah~1r.
Buna kar~1n, salt semiyotik, manhk~l
nln ozel ama~larla olu~turmu~ oldugu
dil sisteminin ozelliklerini ele abp ince-
ler.
Setniyotik, konu ya da alan yonunden
de u~e ayr1hr: 1 Setnboller ya da dilsel
gostergeler arasmdaki ili~kileri, kulla-
nan ogesini ya da dilsel gastergenin diJ
d1~1 kar~1hg1n1 hesaba katmadan incele-
yen sentaks ya da sozdizimi bilgisi. 2 Sem-
bollerin yorumuyla me~gul olan, dilsel
gostergelerle bu gostergelerin dile getir-
dikleri nesneler, yani gostergelerin dil
d1~1 kar~1hklan arasmdaki bag1nhyt,
k ullanan etkenini dikkate almadan ince-
leyen bilim dah olarak semantik ya da
anlam bilgisi. 3 Dilsel gostergeler ve gos-
tergeleri k ullan anlar Ia k ullananlann
~evreleri aras1ndaki ili~kiyi, dilsel gos-
tergeleri kullananlann davran1~lar1n1
inceleyen pragmatik ya da kullanan bilgisi
Semiyotik terimi ilk kez olarak ingiliz
empirizminin kurucusu John tLocke ta-
rafmdan kullandmt~ olmakla birlikte,
onun bag1mSlZ bir disiplin ya da bilim
dah olarak, Amerikab pragmatist dii~ii
nur C. S. tPeirce, ama ozellikle de tsvi~
reli unlu dilbilimci Ferdinand de Saussu-
re eliyle kurulu~u 20. yuzylla denk
du~er. Bunlardan C. S. Peirce'm buyuk
onemi, onun, soz gelimi psikoloji, astro-
nomi veya gastronomi gibi herhangi bir
disiplini, semiyotik veya semiyotik ara~
hrmalann katk1s1 olmadan incelemenin
imkans1zhg1na i~aret edip, semiyotigi
biitun du~unce ve bilimsel ara~hrmala
nn genel ve belirleyici ~er~evesi yapma-
smdan kaynaklanmaktadu. tSaussure

ise, esas dili ve dilbilimin kendisini one
~lkard1ga i~in, buyuk onem ta~ar. Onun
gozunde dil, gosterge sistemlerinden sa-
dece biri olmakla birlikte, bu sistemlerin
en ko1npleks, en evrensel ve en karakte-
ristik olanadar. Bununla birlikte, Saussup
reun semiyotigi veya semiyotik goru~u,
semiyotigi anlam iiretimini incelemede
kullarulacak genel bir ~err;eve olarak or-
taya koyan Peircean goru~unden, an-
lalnh ohnay1, anlam uretimini kapab,
kendine yeten bir dil sistemi i~inde ele
almak bakJmmdan farkhbk gosterir.
Semiyotik felsefe ve sosyolojide, ozellik-
le ideolo ji analizi baglamanda on em ka-
zarunl~hr. Bu baglamda semiyotigin en
iinlu ve en onemli temsilcisi Roland
Barthesbr. Nitekim, Mythologies [Mitolo-
jiler] adh eserinde Fransaz populer ku( ..
turiiniin goriinurde masum boyutlanna,
onlann ideolojik i~erigini a~aga ~1karan
gostergebilimsel bir analize tabi tutan
Barthes, gosterge kavrarrunan bizzat ken-
disini modem soylenceler olarak deger-
lendirdigi mitleri ~ozumlemek uzere ge-
li~tirmi~tir.
sendikalizm [Os. loncactlrk; tng. syndica-
lisnt; Fr. syndicalisme; AI. sydilcalisnus].
Felsefi kokJeri radikal bir entellektua-
lizm kar~athganda bulunan ve toplum-
sal ya~amda sendikalara onetnli bir rol
yuklemeyi ama~layan toplumsal ve
siyasi ogreti.
irade, eylem ve inancan, insan dogasl-
nan temel ve en yarahca ogeleri oldugu-
nu, ideolojilerin bu temel ger~ekliklerin
bir yans1masandan ba~ka hi~bir ~ey ol-
madaglna savunan sendikalizm, burjuva
toplumunun hastahklannan ve kotuluk-
lerinin, en buyuk yaratac1 guce sahip
olan i~~i sarufan1n soz konusu toplum
duzenini y1kmasa ya da sendikalar ~ek
linde orgutlerunesiyle ortadan kalkaca-
garu belirtir.
Seneka. Milattan once 5 ve Milattan sonra
65 y11Jan aras1nda ya~arru~ unlu Romah
dii~unur.
Stoaa ahlak goru~uyle tanman Seneka,
ahlak1n1n temeline dogaya uygun ya~a
ma ilkesiyle, bir bilge idealini yerle~tir-
seittaks 767
mi~tir. Zamarun toplumunu bir vah~i
hayvanlar toplulugu olarak goren Sene-
ka, bilge k.i~isini, kendi kendine yeten,
hazza old ugu kadar ele1 ne kar~1 da
duygusuz, korku bihnez, evrenin ger~ek
efendisi, erdemi ozgi.ir ira-desinjn sonu-
cu alan ve oluanden kork1nayan ki~i ola-
rak taiumla1na~tar.
Ba~ka bir deyi~le, hea ne kadar Stoac1
tmaddeciligi benimsemi~ olsa da,
Tann'Jun a~kan oldugunu one siiren
Seneca, pratik felsefeyi one ~1kanna~ ve
ger~ek erdeanle degerin, da~anda degil
de, insan1n i~inde oldugunu belirtmi~
tir. Hanci iyiler ve zenginlikler, insana
anutluluk saglamazlar.
senkretizm [Os. te'lifiyye; tng. syncretism;
Fr. syncretisme; AI. syncretisrnus]. <;ata-
~an ideoloji ve goru~leri birlikli bir du-
~ unce sistemi i~inde uyumlu hale getir-
me tavn.
Felsefede, farkh goru~ ya da bak1~ a~l
larutl birbirleriyle uyumlu klima ~abasa
olarak senkretizm, farkh sistemlerden
ahnana goru~lerin bir toplamandan olu-
~an, fakat tutarh bir butun olu~turma
yan bir ogreti ortaya ~Lkanna tavnru
ifade eder.
sentaks [tng. syntax; Fr. syntaxe; AI.
syntax]. Soz dizimi. Tumcelerin gramati-
kal yap1sa; dilsel bilimler arasanda tumce
duzeyinde kullanalan bagmtalar1n tu1nu,
sozciiklerin rumceler i~inde, dilbilgisi
kurallanna ve genel kullan1ma uygun
olarak duzenlenmesi. Semboller arasan-
daki yapasal ve gramatikal ili~kileri,
sembollerin anlam aktarmak a1nac1yla
bir araya getirihne tarzlarm1, semboller
arasandaki ili~kileri, kullanan ogesiyle,
sozcugun dil-dl~l kar~ahgana hi~ hesaba
katanadan konu alan semiotik dah.
Bu baglamda, bir onermenin, dogruluk
ve yanh~hktan bag1ms1z olan ve yalnlz-
ca diizgun kurulu~undan, yan.i anla~lla
bilirliginden ibaret oJan anlamma, oner-
me olmanan ilk ve zorunlu ko~ulu olan
anlama sentaktik anlam ada verilir. Cr-
negin, 'insan bir fildir' onennesi, dilin
sentaks ya da sozdizimi kurallanna
uygun olarak duzenlendigi i~in, sentak-
tik bir anlam1 olan onermedir.
768 sentetik
sentetik [Os. t"kibi; ing. synthetic; Fr.
synthetique; Al. synthetische). Yuklemi oz
nesinde i~erilmeyen, degillemesi man
tJksal bir ~eli~kiye yol a9Jlayan yarga ya
da onerme, bize da~ dunya hakk1nda
ycni bir malQmat veren bilgi turu i~n
kullarulan s1f at.
Analitik totolojik, apodeiktik, a priori
ve tannn geregi dogru olana ka~at, ve
olwnsal, olgusal, olasah, a posteriori ve
bethnlemesel s1fatlarayla ~anlamh bir
terim olarak sentetik terimi, dogruluk ya
da yanh~hg1, kendisinde yer alan terim-
lerin anlam ya da tan1mlanndan hareket-
le ve yalruzca mantaksal yasalar aracah-
gayla degil de, ba~ka yollardan, ozellikle
de deneyim yoluyla karutlanan tumcc ya
da onermeyi gosterir. Bwla gore, bir
himce ya da onerme dunyaya betimleme
tarzunlZa gore dogru oldugu takdirde, o
sentetik bir dogru meydana getirir.
Buna gore, sonu~lann1 ac;ak~a kanatla-
yan, bu kanatlama sureci i~inde, bir dizi
tan1m, aksiyom, postula, teorem ve
problem kullanan ve bu tanunlarla aksi
yomlardan c;Lkan bir son u~ inkar edildigi
zaman, bu sonucun oncullerde i~erildigi
ni gosteren, boylelikle de dinleyidyi so-
nucu onaylamaya zorlayan ispat turiine
sentetik ispat denir.
Buna mukabil, duyumlann, insan zih.
ninde, belirli kategori ya da kavramlara
dayanllarak nesne algdan olarak kuru) ..
mas1 surecine, ham duyum ve izlenimler-
den hareketle, nesnenin tarunmasUll ve
ozd~liginin farkana vanlmasuu sagla-
yan alg1lan olu~tunna i~lemine ise sen~
tik ge'i~ ada verilir.
Yine, bilginin farkh dallara ya da alanla-
nna bir sistem i~inde, tutarh ve birlikli
~ekilde birle~tiren felsefe turu; tum bi
limleri, par~alan arasanda somut bag-
lanhlar bulunan tutarla bir butun i~inde
birl~tiren felsefe sentetik felsefe olarak
kategorile~tirilir .
sentetik a priori bilgi [ing. synthetic a prio-
ri proposition; Fr. proposition synthitique a
priori). Onlu Alman filozofu Immanuel
Kant'ta ozel bir onem kazanan ve da~
dunyaya ya da d1~ dunyadaki bir ~eye
iJi~kin deneyim ya da tecri1beden once
olan, deneyimi olanakh klhp, tecrubeye
bir yapl kazanduan, tum mumkun de-
neyimlerin kendisine gore yap1landaga
bilgi tiirii.
'Bir u~genin iki ken annan u~uncu kena
randan buyuk oldugu', 'Her olayn bir
nedeni bulundugu' onermelerini kendi-
sine omek olarak verebilecegimiz sente-
tik a priori bilgi, sozruklerinin anlamla-
nndan dolay1, ya da yahuzca manbksal
fonnlan geregi dogru olan onermeler-
den meydana gelmez; bize yeni bir bilgi
veren bu tur bi.r onennenin dogru oldu~
gu deneyimden bag1msaz olarak bilinir.
Maten1atikle fizild bilimlerde soz konu-
su olan sentetik a priori bilgi, buna gore
ne totolojik, ne de analitik olan, deneyi-
min sonucu olmamakla birlikte, dene-
yim taraftndan dogrulanan zorunlu ve
tumel bir bilgidir.
sentez [Os. terkib; ing. synthesis; Fr. syntht:se;
AI. synthe;e). 1 Du~uncenin ayn ogeleri-
ni, ya da ayr1 du~unce veya ideolojileri
1nanllksal bir tarzda bir araya getinne
i~lemi; 2 soz konusu birle~tirme faali-
yetinin urunu olan ~ey.
Basit ~eylerden hareketle daha karma-
~ak butunlere ula~mak i~in farkll oge,
nitelik, ya da kavramlar1 bir araya getir-
me i~lemi olarak sentez, 3 manbk ala-
ninda, basil olandan kanna~1k olana,
giden akllyurutme turune kar~1hk gelir.
Sentez 4 diyalektik alalyurutmede ise,
du~uncen.in tez ve antitez gibi iki aduna-
ru daha yuksek bir duzeyde birle~tirip,
yeni bir fikir ortaya -;Jkarma surecini;
varlagan diyalektik hareketinin ilk ild
adamuun, daha yuksek bir varhk duze-
yinde yeni bir urilnun ortaya ~00~1 i~in
bir araya gelmesini ifade eder.
seslendirme edimi [tng. phonetic act; Fr.
acte phonetique ). Onlu dil filozofu J. A us
tin' in anlam felsefesinde, duzsoz edimi-
nin u~ alt fiilinden ilki. Bu edim ya da
fiil, ~ok yahn bir bi~imde birtak1m ses-
ler ~akartmak olarak tan1mlan1r. Bunun-
la birlikte, bu seslerin anlamh ohnas1 ya
da bir dilin dilbilgisi kurallanna uyma
sa gerekmez.

sesmerkezcilik [ing. phonocentrism; Fr.
p/Jonocentrisme]. <;atda~ post-yap1salc1
du~unur J. Derrida'n1n Bah Felsefesi-
nin temelinde yer ald1t1nl du~undutu,
sesi, yaz1run onune ge~irme ve temele
alma tavr1na verditi ad.
Ozellikle modem fi)ozoflann, ve bu
arada ba~ta Husserl olmak uzere, hemen
ttim filozoflann 'dol a yunsaz bir kesinlik
alaru' bulundu~u inanctna meydana
okuyan, bu inanan temelinde ise, bilin
cin buradahtl, dolaytmstz mevcudiyeti
varsay1m1run yer aldttiru one suren Der-
rida, Bab felsefesinin soz konusu varsa-
y1m1n bir sonucu olarak, sese ve konu~
maya, yaz1 kar~1smda hep bir oncelik
tanldtttru one siirer. Ona gore, Bab felse-
fesi gelenetinde, sesin ic;selHte daha
yakm oldutu, kendisinin turevi olan ya-
zaya gore, bir dolayunstZIJk i~erditi, can-
hhk sergilediti; anlam1n konu~maya
i~kin oldutu, ve dolay1s1yla sesin, gorii-
nen ana, anlam veren bilincin oradahtl-
na, 'bulunufa batland1t1 du~unulmu~
ttir.
Ve bu sesmerkezcilik, ona gore, varhk-
ta n.ihai ve en yuksek ~ey olarak A.kl1,
Sozu, I<utsal Zihni ve bilincin buradah-
tlnl goren sozmerkezcilikle yakmdan il~
gilidir. Batt felsefesirlin sesmerkezli ol-
marun yan1 sua, sozmerkezli oldutunu
one suren filozof, bu felsefedeki metafi-
ziklerin akla batmhhtlnl gostermek,
Bah felsefesinin butiin inan~laruruzan
temelini meydana getiren bir oz ya da
hakikat bulundutu inancma dayandlta-
ru orta ya koymak i~in, metafizik terimi
yerine, sozmerkezli terimini kullanml~
br.
Sextus Emprikus. Antik Yunan ku~kucu
lutu haklondaki bilgiyi satlayan unlu
Romah hekim ve filozof. Temel eserleri:
Adversus Mathematicos [Matematik~ilere
Kar~1) ve PyrThoniens Hypothyposes (Pi-
roncu Hipotezler].
tKu~kuculuk da~mdaki her tur bilim-
sel ve felsefi otreti.yi tdogmatizm olarak
niteleyen Sextus, y~da ild temel ol-
~utun bulundutunu, bunJardan birinci-
sinin ~eylerin varolu~u ya da varoJma
se.zgi 769
y1~1y la ilgili teorik ol~ut, diterinjn ise
bazr ~eyleri yapmaya ya da yapmamaya
hizmet eden pratik ol~ut oldutunu sa-
vunmu~, bunlardan birincisiyle sava~lr
ken, bir ku~kucunun kendisine pratik
ol~uti.i rehber almasl gerektitini belirt-
mi~tir. Buna gore, pratik ol~ut fenome-
ni, insanm duyularma c;arparu temel
ahr. Ona gore, bize etki yapan ve bizi
ister istemez kandrran uzerinde tartl-
ma soz konusu olamaz.
Ku~kucu, hi~bir goru~e batlanmamak
suretiyle, kendisini varhtm ozuyle ilgili
gereksiz tedirginliklerden kurtararak,
ya~am1n1 fenomenlere ya da gorun u~le
re gore duzenler. Sextus'a gore, onun za-
manlnln bilimsel yontemini olu~turan
tas1ma dayanarak, hi~bir sonucu karut-
layamaytZ, zira tas1m bir k1s1r dongu-
den ba~ka hi~bir ~ey detildir. Buna
gore, bir tas1J1\U\ buyuk onculunun, or-
netin 'Tum insanlarm olumlu oldutu'
onculiinun dotrulugu, ancak bir tam tii-
mevanmla biJinebiJir. Fakat tam bir tu-
mevanm, sonucu, yani 'Sokrates'in
olumlu oldutu' onennesinin bilgisini de
gerektirir ki~ bu bir k1s1r donguden
ba~ka bir ~ey detildir.
sezgi [Os. hads, ayan; lng. intuiton; Fr. intu-
ition; AI. anschaung). 1 Bir eyin bilgisine
akh kullanmadan, dotrudan bir bi~im
de sahip olma yetisi. 2 Analiz ya da ka-
nltlama yoluyla diskursif bir tarzda elde
edilen bilginin tam tersine, dolayunsaz
kavray1~ veya dotrudan tlilgi. 3 Bir
nesnenin dolayun:uz alg1s1. 4 Duyu-
organlaruu, deneyimi ya da akb kullan-
madan kazarulan kavray1~, i~gudusel
bilgi.
Buna gore, a) bir onermenin dotru]u-
tuna, ve b) onermesel olmayan bir ko-
nuya, nesneye ili~kin, r;akanma dayan-
lnayan dotrudan ve araCISlZ bir bilgi
anlarrunda, sezgiden s6z edilebilir. Ote
yandan, dotrudan ve araas1z kavray1-
~1n onermesel olmayan nesneleri ya da
konulan, saras1yla I tume11er, II kavram-
lar, III duyusal nesneler, IV ~eylerin oz-
leri, ve V sure ya da Tann gibi, dile do-
kulemeyen varhldar olabilir.
770 sezgici ahlak
Sezgi, duyusal ve zihinsel sezgi olarak
ikiye aynbr. Bunlardan duyusal sezgide,
sezginin konusu olan nesne, duyularla,
do~dan ve araas12 olarak bilinir. Buna
ka~Jn, yalruzca insana, ozellikle de belli
bir zihinsel geli~me duzeyine eri~mi~
insana ozgi.i olan zihinsel ya da entellek-
tiiel sagi, ba~mblan, mantlksal ve ne
densel ili~kileri dogiudan ve aracJslz bir
bic;imde idrak ebnekten meydana gelir.
Zihnin ozgun bir davran1~ tarz1n1 olu~
turan bu tur bir sezgi once gelir ve di~er
bilgi turlerinden daha yill<sek bir bilgi
olarak ortaya c;1kar. Ve nihayet, butun bir
gerc;ekli~i, gen;ekli~in nihai ve en yuk-
sek kayna~n1, du yulan ve kavramlan
kullanmadan, do~rudan ve araas12 ola-
rak sezmekten, bilmekten olu~an ~taft
ziksel se.z_gJ.den soz edilebilir.
Sezgi farkh filozoflarda fark11 ~killer
de tan1mlanm1~hr. Orne gin, modem
felsefenin kurucusu olan tDescartesta
sezgi, bilgi edirunenin temel yontemi
olarak, saf ve dikkatli bir zihnin ~kan
ma dayarunayan, do~rudan kavray1~1;
zihnin, ki~iyi anlad1~1 ~ey uzerinde,
hic;bir ku~kuya yer buakmayan, ac;1k
sec;ik ve kolay kavray1~1; saf ve dikkatli
bir zihinde, yaln1zca akhn 1~1~1yla mey-
dana gelen, ki~iye kendisinin varoldu-
gu, du~undugu, uc;genin yalnJZCa uc; ke
narla SIJ\U'h ofdugu, kurenin yalruzca
tek bir yuzeyle c;evrildigi bilgisini veren
saglam kavray1~ anlam1na gelir.
Oysa tKanfta sezgi, genelde duyumla-
ma, bir du ywna sahip olma, d uyusal bir
nesneyi idrak etme sureci olarak ortaya
c;kar. Kant'a gore, biri ~eylerin duyu-
organlan arac1h~1yla ger~ekle~en em-
pirik sezgisi ve di~eri empirik sezgiyle
verilmi~ olana yap1 kazand1ran, onu
zaman ve mekAn i~inde olma niteli~ine
sahip bir ~eyin duyumu hAline donu~
turen fonnel ya da a priori sezgi olmak
uzere, iki tur sezgi vard1r.
Buna kar~1n, sezgi, tBergsonda, sem
bolik, analitik ve goreli bilgi turune kar
~t olarak, bir nesnede, biricik ve dolay-
syla ifade edilemez olaru yakalamas1
ic;in, insan1n bu nesnenin i~ne girmesi-
ru sa~layan sempati tilrii; hayalgucilmu-
zu kullanarak~ kendimizi nesneyle oz-
d~le~tirmemizden olu~an kesin ve
m utlak bilgi; nesneyi her hangi bir bak1~
ac;JSmdan de~il de, bizzat kendisinde ol
du~u gibi, it;inden kavrama olanag1 sa~
layan, nesneyi butunlugu ic;inde, tam
olarak veren, kesin1ik ve ku~kusuzlu~a
ula~tU"an, nesneyi canh, dinamik ozelli
gi i9-nde SWlan kavray1~ ya da bilgi
turu olarak tarumlarur.
sezgici ahlak [lng. intuitive ethics; Fr.
~thique intuitive; Al.intuitiv ethik]. Ahlakr
genellemelerin, do~ru ahlaksal yarglla-
nn, gerekli kavray1~a sahip olan herkes
taraflndan, dogru oldu~unun ve tum
mumkun dunyalar ic;in do~ru olmak
durumunda oldu~unun anla~dabilece
~ini savunan ahlak goril~u.
Ahlaki degerlerin sezgi yoluyla kavran-
dl~lnJ, soz konusu de~erlerin gerc;ek,
nesnel ve evrensel olarak ba~lay1a ve
tiim insanlar it;in ortak oldu~unu sezgi
yoluyla anladl~lmlZl, bu de~erleri sezgi
yoluyla bilme yetisinin insanda do~u~
tan oldugunu savunan ahlak anlay1~1
olarak sezgici ahlak, en azmdan baZI
temel ahlaki yargdann do~ru olduklan
run sezgi yoluyla bilinebilece~ini savu-
nur ve sezgisel olarak bilinen ahlaki ilke
ve de~erlerin do~al fenomenlerle ilgili
ara~tlrmalardan turetilmeyip, do~u~tan
ve basil, do~ru ve apac;-1k olduklanru,
bilinc; taraf1ndan hic;bir hakh kllllUT\ay1
gerektirmeksizin, do~rudan ve araas1z
olarak alg1land1klanru belirtir.
Buna gore, sezgicilik, ahlakm., du~unce,
dil ve eylem bakurundan, aklJdan c;ok,
insarun sezgilerine dayand1~m1, gerc;ek-
likle ilgili bilimsel deney ve onenneler
gibi akla dayanmad1g1 ic;in, rasyonell~
tirilemeyece~ini savWlan goru~u ifade
eder. 1 Her insan varhg1nda, ona neyin
do~ru ve neyin yanl1~ old ugunu do~
rudan ve aracJSIZ olarak belirleme
imkan1 veren bir ahlak duyusu bulun-
du~u, 2 insan varhklar1n1n, filozoflar
ahlAk1 fonnel bir ara~tlrma alan1 olarak
kunnazdan once de, ahlaki du~unce ve
kanaatlere sahip bulunduklan, 3 ahlaki

konulardaki akllyiiriitmelerimizin .;o-
gunlukla, neyin dogru olduguyla ilgili
dogrudan ve araasiZ sezgilerimizin
dogruluklanru peki~tinnek i9n kullarul-
dtgl, ve 4 ba~ka konularla ilgili akllyii-
ri.ibnelerimizde oldugu kadar, ahlaki ko-
nularla ilgili ak.Llyiiriibnelerimizde de
yanh~a dii~ebildigimiz ve dii~ebilecegi
miz i9n, son .;oziimlemede ahlciki kavra-
YI~ ve sezgilerimize dayandtglmtz olgu
ve iddialan, ahlaki sezgiciligi destekle-
yen nedenler olarak verilmi~tir.
Sezgici ahlAk anlay1~ma, her~eyden
once, sezgiyi tammlamamn ve sezginin
varolu~unu kamtlamamn olduk.;a gii.;,
hatta imk.ans1z oldugu gerek.;esiyle iti-
raz edilmi~tir. Aym .;er.;eve i.;inde,
bizim birtak.Jm ahlaki kurallarla diinya-
ya geldigimizi gosterecek bir karut bu-
lunmadtgl soylenmi~tir. AhJaki sezgidli-
ge yoneltilen .;ok daha onemli bir itiraz,
ahlaki sezgilerin varhg1 kabul edilebilse
de, bu tiirden sezgilerden yoksun olanlar
i.;in ahlaktan s6z edilemeyec~i ve bu
arada, sezgileri t;att~an insanlan uzla~
hnnanm hi.;bir yolunun bulunmadtgl
itiraz1d1r.
sezgicilik [Os. tehaddiisiyye; ing. intuitio-
nism; Fr. intuitionisme; AI. intuitionismus].
1 Genel olarak, sezgiyi bilginin temeli
olarak goren; her h1r bilginin ve dolayt-
sayla da bilgeligin dogrudan ya da do-
layh olarak entellektiiel siire.;lere ve ak.Jl
siizgecinden get;mi~ yargtlara dayandt-
gmt savunan anlay1~a kar~1 cephe ala-
rak, a.;1khk ve kesinlik veren dogrudan
ve aractstz kavray1~1 on plana 9karan
tav1r.
insarun, kendisini uygun bir bi.;imde
kullarunas1 ko~uluyla, bilgi edinmek
i.;in dogal bir yetenege sahip oldugunu
iddia eden; insarun dogru olduklanru
bir akdyiiriibnede bulunmaksiZm dola-
ytmstz bir sezi~, ara.;siZ bir kavray1~la
bildigi baz1 ilkeler bulundugunu iddia
eden sezgicilige gore, sezgisel bilgi, ke-
sinliginden orurii, diger biitiin bilgilerin
temeli, dayanag1 olmak durumundad1r.
2 Bu genel sezgicili~n din veya din fel-
sefesi alanmdaki versiyonu, ki~inin sezgi
yoluyla Tann gibi yiice ve en yiiksek bir
sezgicilik 771
Varhkla dogrudan bir ili~ki it;ine girdi-
gini, sezginin zamand1~1 ya da ezeli ve
ebedi oldugu ileri siiriilen bir ~eyin,
normal deneyimin a.;1ga vuramad1g1 bir
~eyin bilgisi oldugunu one siiren, gizem-
ci sezgiciliktir.
3 Buna kar~m, ahlaki ya~amm degi~
mez dogrularuu, matematigin aksiyom-
lanru dogrudan ve aractstz bir bit;imde
kavramarun, akhn oziinde varoldugunu
one siiren sezgicilik tiiriine ise, akllc1 ya
da entellektiiel sezgicilik adt verilmekte-
dir. 4 Ote yandan, giizellik duyusunda
bir ama.;hhk bulan ve ~iirde, miizikte,
dansta, mimaride, sera.mikte, heykelt-
ra~hkta, kisacas1 rum sanat dallannda,
konunun i~leni~ini ve algtlam~m1 belir-
leyen ~eyin sezgisel bir algi ya da bilgi
oldugunu savunan sezgicilik tiirii, este-
tik sezgicilik olarak bilinir.
5 Sezginin, d uyusal deneyimin ozsel bir
pan;asm1 olu~turan en basit do~lann
dogrudan ve araos1z bir bi9mde kav-
ranmasuu ifade ettigini; '~u anda gardii-
gum ~ey beyazdtr' ya da 'carum ac1yor'
tiiriinden onennelerin, yani deneyimsel
sezgiyi meydana getiren dolays1z alg1
yargt.lannm, en basit yargllar olduklan
it;in, bilginin sezgisel temelini olu~tur
dugunu ileri siiren sezgidlige ise dene-
yimsel sezgicilik ad1 verilmektedir.
6 Sezgiciligin ahlak alanmdaki kar~1h
g1, en azmdan baz1 ahlaki yargllann
dogru oldugunun, akllyiiriitme yoluyla
degil de, sezgi yoluyla bilindigini, ahlaki
do~lann sezgi yoluyla kavrand1gm1
one siiren ahltikf sezgiciliktir.
7 Matematik alarunda ise, sezgicilik
matematigin konusunun sezgi yoluyla
bilinen kavramlar oldugunu savunan
one siiren gorii~ii ifade eder. L. J. Broue-
wer tarafmdan savunulan bu gorii~e
gore, matemati~in ilk ve temel konusu
dogal saytlardtr. Bunlar da, zamarun
ak1~ma ili~kin dolaytmstz kavray~~tan,
yani sezgiden hareketle olu~turulmu~
olan kavramlard1r. Matematiksel kavra-
YI~m ozel bir sezgi tiirii oldugunu one
siiren Brouewer, matematiksel kamtla-
malann salt manhksal kurallann meka-
nik bir tarzda uygulanmasmdan ibaret
772 sezgici yararc1hk
clan ispatlardan hirsel olarak farklthk
gosterdiklerini belirtmi~tir. 0 teoremle-
rin sadece sonlu konstriiksiyon temeli
tizerinde do~ru kabul edilebileceklerini
one stirerken, daha sonra gorti~lerinde
birtaktm de~i~ikliklere giderek, Hey-
ling tarafmdan geli~tirilmi~ clan sezgici
manh~t benimsemi~tir.
sezgici yaramltk [ing. intuitive utilitaria-
nism; Fr. utilitarisme intuitif Al. intuitiv
utilitarismus]. Bireysel mutlulukla ba~
kalanrun mutlulu~u arasmda bir denge
kurmaya ~ah~ml~ clan H Sidgwick'in
(1838-1900) tMill'in hazcltgt ya da ya-
rarcth~tyla, tKant'm odev ahlala ya da
tsezgiciliginin bir sentezini yapan, ya-
rarctb~l sezgilikle evlendiren ahlak go-
rii~tine verilen ad.
Buna gore, tyararctlt~m, odev ya da
erdemin de~il de, mutlulu~un ya~amtn
tek amaa oldu~u, ve dolaytstyla tek
odevin mutlulu~a ula~maya ~ah~mak,
biricik erdemin de mutlulu~a ula~abil
me gticti ya da yetisi oldu~u gorii~tinti
kabul eden Sidgwick, bir yandan da
Kant'tn, ki~inin evrensel mutlulu~a
kat !ada bulurunak gorevi bulundu~u
gorti~tinti benimsemi~tir_ 0, soz konu-
su sentez uyartnca, yararcth~tn haz kal-
ktilti yerine, sa~duyunun kalktiltinti ge-
~irmi~ ve 'akhn, benim mutlulu~um iyi
ve arzu edilir bir ~ey oldu~u takdirde,
ba~kalanrun mutlulu~unun da aym ol-
~tide iyi ve arzu edilir bir ~ey olmast
gerekti~ini gosterdi!9ni' soylemi~tir.
sezgisel tiimevanm [fng. intuitive inducti-
on; Fr. induction intuitive; AI. intutiv in-
duktion]. Bizim dt~ dtinya haklandaki
birtakun zorunlu do~rulan deneyim yo-
luyla bilebilece~imiz inancuun sonucu
clan ve bir dizi ti.kel durumun, genelle-
me i9n rasyonel bir dayanak ve taruttan
~k. psikolojik neden ya da gerek~e i~le
vi gordti~ti ttimevanm ttitti.
Shaftesbury, Anthony- 1671-1713 ytllart
arasmda ya~amt~ clan lngiliz dti~tinti
rii. Temel eseri: Characteristics of Men,
Manners, Opinions and Times [lnsanlann,
DaVTam~lann, Dti~iincelerin ve <;:a~la
rm Karakteristikleri].
Daha ~k ahlak alamndaki gorti~leri
ve tLeibniz'i derinden etkilemi~ clan
iyimserli~i ile tamnan Shaftesbury,
ahlakm dinden ba~tmstz oldu~unu one
stirerken, ahlftlan ozerkli~ini sa~lama
yontinde onemli bir adtm at:mt~hr. 0
her~eyin kendi yerinde ve kendi amact-
na yonelmi~ oldu~unu, bundan dolayt
varolan her:;eyin ozti itibariyle iyi oldu-
~unu savurunu~tur. insanda bir ahlak
duyusu bulundu~unu, bu duyunun iyi
ve kiittiyti aytrd etmeye yaradt~tnl ve
bencilli~in ilkel tatminlerinden ~ok,
fedakarh~tn i~ten sevin~leriyle harekete
ge~ti~ini savunan Shaftesbury, erdemin
kar~thk beklemeyen karakterini de bu
duyuyla temellendirmeye ~ah~ml~hr.
0 tateizmle sava~makla birlikte, bir
deizmde karar ktlarak, vahyedilmi~ din-
lere saygt. gostermemi~ ve din alarunda
mutlak bir ho~gorti ve tarafstzh~l !elkin
etmi~tir.
stfatsal [lng. attributive; Fr. attnoutive; AI.
attnoutiver]. Dilde, s1fat konumunda bu-
luruna, bir ismi niteleme durumu.
Buna gore, bir stfahn, 'beyaz ev' ome-
~inde oldu~u gibi, bir isimden once
geldi~i zaman, szfatsal; buna kar~tn, 'ev
beyazdu' ome~inde oldu~u gibi, kopu-
ladan once geldi~i zaman da, ytiklem-
sel bir konumda oldu~u soylenir.
s1k1 kuralcthk [ing. rigorism; Fr. rigouris-
me; AI. rigorismus]. Ahlak felsefesinde,
ahlakltlt~tn tum zamanlarda btitiin in-
sanlar i~in ge~erli clan, alai tarafmdan
ke~fedilebilir, basil ya da ko~ulsuz ge-
~erli, tek bir ahllli kurallar kiimesini
tarh~mastzca benimsemekten meydana
geldi~ini savunan gorii~; ahlak yasast-
run talep ya da gereklerinde en kti~tik
bir yumu~ama kabul etmeyen ve yasa-
run de~i~ik yorumlara elveri~li olmas1
durumunda, sistemli olarak daima en
kah ve e!9lip biiktilmez clan yorumu
tercih eden anlay1~.
stkthk [lng_ narrowness; Fr. etroitesse). Bir
teori ya da ac;tklamarun sa~ladt~t a~tkla
YlCl ko~ullann, a"'klarunast istenen kav-
ramm uygulama alarurun btitiintinti
de~il de, bu alarun belli bir par~asuu
 a~llclamas1 dururnu. Bir onerme, hipotez
ya da a~1klamanan ortaya koydu~u
mant1ksal ko~ullann, sa~lad1~1 a~Ikla
ma ilnkarun1n betin1le1neyi, a~Jklamay1
am a~ ladi~Jmlz alan1n tum ti i~in de~il
de, bu alan i~inde kalan daha dar vest-
nuh bir bolum i~in ge~erli olmas1 hali.
Buna kar~Jn, beJirli bir a~1klama ya da
teorinin sa~lad1~1 a~Iklayicl ko~ullann,
a~1klanmak durumunda olan kavram.tn
uygulama ala1undan daha geni~ bir
alan i~in ge~erli olmas1 durumuna ise
gev~eklik ad1 verilir.
s&ktntl [fng. anguish; Fr. angoisse] Belli bir
felAket ya~anllacakm1~ hissi yaratan ak-
tuel ya da du~seJ bir olay1n zihinde can-
landinlmaslrun neden oldu~u psikolo-
jik rahats12hk. Varolu~~u felsefede ge~en
bir terim olara~ bireyin gelecek kar~l
srnda duydu~u giivensizlik duygusu. in-
sano~lunu, i~inden ~1k1p geldi~i hi.;Jik
ve yoneldi~i belirsiz bir gelecek kar~LSm
da, kavrayan giivensizlik hissi. Yahtlan-
rm~hk ve yolunu kaybebni~lik duygu-
su. Ki~inin ozgur oldu8unun bilindne
varmas1nm sonucu olan bo~untu ya da
bunahm hili.
stnaf [lng. class; Fr. classe; AI. klass). 1
Manhkta, ayru yuklemi alabilen konula-
nn, o yuklem bakmundan meydana ge-
tirdi~i topluluk; ortak ozelliklere, karak-
teristiklere, niteliklere sahip olan ~eylerin
toplarru, bir grup nesne; sezgi yoluyJa,
bir nesneJer topJulu~u olarnk tasanmla-
nabilen ve baZJ aksiyomlara uygun
dii~en manbksal varhk. Ortak ozellik ya
da nitelikleri olan ~eylerin olu~turdu~u
grup ya da kiime olarak s1ntf, kendilerini
ba~ka ~y ya da olay kiimelerinden ayir-
makta olan ay1run gorevi goren birtalam
ortak ozellik ya da nitelikleri payla~n
~ylerin ya da olaylann kategorisini gos-
terir.
Struhn uyesi olan ~eylerin ortak nite-
liklerine, Slnrjin tanzmlay1ca ozellikleri ad1
verilir. Bir s1n1f, sonlu say1da uyeye sa-
hipse ve bu uyeler teorik olarak sayJ..Iabi-
lir olan uye)er ise e~er, sOZ konUSU Slnlf
kapalz, buna kar~1n, bir s1ruf sonsuz sa-
yida iiyeye sahipse, SOZ konusu Slnlf da
a~rk bir Slnl{tlr. Ote yandan, yaln12ca tek
bir uyesi o}an SLrufa birimlik Slnif, ya da
tekil stnf, her~eyi ya da belli bir aJanda-
ki her~eyi "i~eren S1n1fa ~rensel srnrf, hi~
bir uyesi olmayan suufa ise, bo~ sznif
ad1 verilir. Ote yandan ele ahnan suufn
uyesi o}mayan, SOZU edilen Slnthn d1-
~1nda kaJan her~eyin meydana getirdi-
~i s1n1fa tiimleyici smf derunektedir.
Suuflamarun soz konusu manhksal an-
lamt i~inde, g er~ekten varolarun yalniz-
ca bireyler oldu~unu, genel kavramlann
ger~ek bir varolu~~ sahip olmad1~1ru
one suren nominalizmin, geneJ kavram-
lan suuf fikriyle a~tklayan, suuf uyeli~i
ni ana du~unce olarak goren turune
s1n1J nominalizmi denmektedir.
2 Sosyoloji ve siyaset felsefesi a~Ism
dan da, s1ruf, bir toplumda ayru gorevi
yapan, statuleri ayn1 olan, .;1karlan tam
bir ayn1hk sergileyen ve ayru durumda
bulunan insan obeklerinden her birini
ifade eder. Buna gore, aralarmda belli
bir kuJtiir ve iktisadi ~kar ortakh~1 ve
bu ortakl1~1n yarath~l ozel ili~kiler bu
lunan insanlann tumu bir suuf meyda-
na getirir.
tMarksrta, suuhn ol.;utu ekonomik bir
ol~t oldu~undan., 0 suuflan uretim
ara~lanyla ili~ld i.;inde tarumlam1~tlr.
Marksist anlay1~a gore, ba~lang~ta top-
lumda Sinillar bulwunuyordu; Slnif1ar
i~bolumiiyle ve uretim ara~laruun ozel
mulkiyetin eline ge911esiyle ortaya ~k
ml~hr. Buna gore, toplumsal s1n1f, ayru
konum, ~kar ve statuye sahip insanlann
bir tiretim ve mulkiyet sisteminin i~d~
ki yerlerine gore tarumlanan ekonorruk
suufa e~ittir.
Buradan d a anla~daca~1 uzere, s1n1f
konusundaki teorik gelenek, Marks'1n
ondokuzuncu yiizyllda, endustriyel ka-
pitalizmin yeni ortaya ~1kan suufsal ya-
p1s1na ili~kin analiziyle ba~lam1~hr. 0,
bu ~er~eve it;inde suuh, sennaye ve lire-
tim ara.;lanrun ozel mulkiyetini temele
alarak., ekonomik terimlerle analiz et-
mi~tir. Buna gore, Marks nufusu, bir ta.:.
rafta uret:im ara.;lanna sahip olan kapita~
list s1ruf ve emeklerinden ba~ka satacak
774 sanaflama
hi~bir ~eyi olmayan i~~i snuf1 olarak
ikiye bolmu~tur. 0, koyliilerle ku~uk es-
nafm meydana getirdi~i, bu ikili ~er~e
veye uymayan gruplann da varoldu~u
nu kabul etmi~, fakat onJann kapitalizm
oncesinden kahp, kapitalist sistemin ge-
li~ip olgunla~mastyla birlikte, ortadan
kalkaca~m1 iddia etmi~tir.
Suuflan ekonomik terimlerle tarumla-
yan Marks, onlan aym zamanda toplu-
mu de~i~tirme kapasitesine sahip olan
ger~ek toplumsal gu~ler olarak gormu~
tur. Kapitalistlerin olabildi~ince ~ok ka-
zanma ve kik elde etme istl?~i, ona gore,
i~~ilerin somurulmesine ve dolaytstyla
yoksulla~malanna yol a~ar. Bu duru-
mun i~~ilerde bir stm.f bilinci yarataca-
~tm; proleteryarun, konumuna ili~kin
oznel bir kavrayt~tan yoksun oldu~u
i~in, salt ekonomik terimlerle tarumlan-
ml~ bir kategori olan kendinde srn~,
kendisine ve dunyaya ili~kin bilin~li bir
kavray1~a sahip olan i~~ilerden meyda-
na gelmi~ bir kendisi ifin srnifa do~ru
donu~ece~ini one suren Marks, i~91erin
kapitalistlere kar~1 bir smlf ~ah~mas1
ic;ine girerek kapitalizmi ytkaca~ml soy-
lemi~tir.
Yine ayru ~r~eve ve terrninoloji i-;inde,
i~~i stmfl ya da proleteryamn, burjuvazi
kar~Ismdaki nesnel suufsal durumunun
ve tkapitalizmin sosyalizme donu~u
mundeki tarihsel rolunun bilindnde ol-
masma, yani struhn oznel boyutuna ise,
srnrf bilinci ad1 verilir. Buna gore, s1ruf
bilinci, i~~i SlniflnlJ\ 1 ozel miilkiyetle
kollektif uretim gu~lerine dayanan ka-
pitalist uretim ili~kileriyle ilgili somu t
tecrubesinin sonucudur. Ote yandan,
Marks, i~~ suuh ya da proleteryarun, ~~
karlanrun ger~ek do~asuun nerede yat-
b~ml gorememesi ve devrimci bir s1ruf
bilinci olu~tur;imamast durumuna ise,
yanl1~ bilinf ad1n1 verir.
Yine, Marks, toplumu meydana getiren
iki suuf arasrndaki ekonornik ~1kar ve
siyasr egemenli~e dayah mucadeleyi
smf fah~masi ~eklinde tanunlaiJUtlf.
Marks'rn soz konusu anlay1~ma gore,
smaf mucadelesi tarihin itid gucudur.
Orne~in, tfeodalizmden tkapitaliz.me
ge~i~, toprak sahibi aristokrasi ile yi.ikse-
len kapitalist burjuvazi arasmdaki ~ah~
mamn sonucu ger~ekle~ir. Kapitalizm-
den sosyalizme ge-;i~ ise, burjuvazi ile
i~~i stmft arasmda giderek yo~unla~ an
kutupla~manm ve i~~i suu&nm somu-
riilmesinin sonucunda ortaya e;Jkar.
saruflama [Os. tasnif, ing. classifiCJZtion; Fr.
classification; AJ. klass~fikation). Bilgide ilk
ve en onemli adun olarak, belirli ~eyle
rin birli~ini ve ~~itli ~ey tiirleri arasm-
daki ili~kiyi kavramanm yolu; do~ada
duzen ke~fetmenin ilk ve en basit yonte-
mi. Konu ve nesneleri dns-tiir ili~kisine
gore saralama.
Smtflamada iki k~ulun yerine getiril-
mesi gerekir: a) Bir suuflama, en ustteki
cins kavrarruyla homojen olan kavram-
lan, alt<ins ve cinsler olarak i~ermelidir.
Orne~in, hayvanlara ili~kin bir samfla-
mada, bir bitki cinsi yer almamalldar. b)
iki ayn sarufta (ome~in, 'hayvanlar' ve
'bitkiler') bulunanlar arasmda 50z konu-
su olan ozellikler (omegin, 'canhhk'), bu
samflann her birinin kendi i~lerinde ta-
~adaklan ortak ozelliklerden fazla olma-
mahdar. SOz konusu her iki ko~ula da
olabildi~nce uyan bir slnlflamaya tam
srn~flama, buna kar~an, bu iki ko~ulu
tam olarak yerine getiremeyen bir saruf-
lamaya ise eksik srniflama ada verilir.
Suuflamada soz konusu olan ol~ut,
amaca uygunluktur. Bu ba~lamda, iki
temel ama~tan soz edilebilir: 1 Pratik
amaf. Pratik ama~ gozetildi~inde, pratik-
te i~e yaramayan .ozellikler goz ardt edi-
lir ve yararll ozellikler on pl~na ~lk.ar.
Ome~in, otomobiller markalanna, mo-
dellerine ve yerine getirdikleri i~levlere
gore suuflanabi!irler. Pratik ama~larla
yapdan Slnlflamaya yapay srnflama ada
verilir.
2 Bilgisel D.!"ilf SllUflamada esas ama~,
kavramlaruruzm i~]emlerini goz online
almak, nesnelerin ger~ek ozelliklerine
yonelmektir. Bu ba~lamda, konunun ya
da nesnenin tiim ozelli.k1eri dikkate all-
narak yapalan saruflamaya, dogal ya da
gerfek sanJlama ad1 verilir. S1n1flamamn,

samflanan konu ya da nesr.elerin rum
bzelliklerini goz oni.inde tutan, ideale
yakm bir samflama olabilmesi il;in, ozel-
liklerin birbirlerine ba~lanacak, konu ya
da nesnelerin ti.imi.inde ortak olacak ~e
kilde se~ihnesi gereltir.
Bu ba~lamda, nesneler, lkinc:il ozellikle-
rine gore de~il de, birincil ozelliklerine
gore s1.mflanmahd1r. Ome~in, hayvan-
lar, omurgah ya da omurgas1z olmalan-
na gore smaflanabilir. Bu ~er~eve i~inde,
bilin~li di.i~i.ince ve bilimsel ara~hrma
run, dilde orti.ik olarak bulunan birta-
kun yanh~ sm1flamalan daha sonra di.i-
zeltti~ini soyleyebiliriz. Ome~in, halk
dili ve di.i~i.incesinde, balina, suda ya-
~adl~l i~in bir bahk, komi.ir de, maden-
den r;tkarhld1~1 i~in, bir mineral olarak
gori.ilm.i.i~ti.ir. Oysa, bilim i~in, balina bir
memeli olup, komi.ir de fosille~mi~ bit-
kilerden meydana gelir. Yine, ger~ek bir
srmflamada benzerliklerin ~ok daha
derin ve onemli farkhhklan gaz ard1 et-
mesine, yapay farkbhklarm da onemli
benzerlikleri saklamasma izin verilme-
melidir.
Ba~ka bir deyi~le, saruflamada dikkate
ahnacak belli ba~h kurallar ~u ~ekilde
sualanabilir: 1 S1n1flan ay1rmak ya da
obeklemek i~in, her adunda yalruzca tek
bir ilke kullarulabilir. 2 Smaflama ya da
bolmenin adunlannda, hi~bir grup ya
da sm1fm atlarunam1~ olmasma dikkat
edilmelidir. 3 Hi~bir ara adam unutul-
mamahdlr.
smulayJ.cl tamm [tng. restricting definiti-
on; Fr. definition restrictive]. Dakikle~tiri
ci tarum olarak da bilinen ve bir terim
ya da sozci.i~i.in anlamm1 smirlayarak,
ona belli bir ama~ do~rultusunda, belli
bir si.ire i~n a~J.k se~ik ve ozel anlam
yi.ikleyen tan1m. ti.iri.i.
sanirh alternatif yanh~1 [ing. phallacy of
limited alternatives; Fr. erreur des alternati-
ves limitees]. Eylem s1rasmda, yeterince
ara~hrmadan ya da elde sa~lam veriler
olmadan, tiim altematiflerin ti.iketilmi~
oldu~u i.izerinde 1srar etmekten meyda-
na gelen forme) olmayan yanh~ ti.iri.i.
simiilakrum 775
S!rnrnel, Georg. 1858-1918 yallan arasmda
ya~ama~ olan Alman di.i~i.ini.ir. Modem
sosyolojinin en fazla ihmal edilmi~ kay- .
naklanndan biri olan Simmel'in temel
eserleri Enleihmg in die Moralwissenschaft
[Ahlik Bilimine Giri~], Die Probl.eme do-
Geschidrtphilosophie [Tarih Felsefesinin
Problemleri], Der Kon flikt der modernen
Kultur [Modem Ki.ihi.iri.in ;1kmazr]'dur.
tKant'tan yola ~1kan felsefesine bir~ok
yeni unsur katm1~, kHisik felsefeyi bi-
reysel di.i~i.inme tarzlanm goz online
alan bir hayat felsefesi, bir rolativizm
ve ki.ilti.ir felsefesiyle zenginle~tirmi~
olan Simmel, soyut genellemelerden zi-
yade aynntalara onem vermi~tir. 0 i.i~
ti.ir sosyolojiyi birbirinden ay1rm1~,
bunlardan geneI sosyoloji yi bir yontem
prograrru olarak, felsefi sosyolojiyi de
sosyal bilimlerin epistemolojisi diye ta-
mmlami~hr.
Simplicius. M. S. 6. yi.izyllda ya~am1~
olan Yunanh Yeni-Platoncu filozof.
Ammonios Sakkas'an o~rencisi olmu~
olan Simplic:ius, kendi o~retisinde, ara-
lannda ciddi bir farkhhk ya da kar~Itbk
olmad1~ma inand1~1 Platoncu bak1~
a~Is1yla Aristoteles'in di.i~i.incesini uz-
la~tirmaya ~ah.llU~hr. Bununla birlik-
te, onun felsefe a-;:asmdan bi.iyi.ik onemi,
filozoflu~undan ziyade, Aristoteles'in
felsefesiyle k.itaplan i.izerine yazd1~ yo-
rumlardan kaynaklanmaktad1r. Simpli-
c:ius aynca, Presokratik filozoflardan gi.i-
ni.imi.ize ula~an fragmanlann en onemli
kayna~I olm~k durwnundadir.
simiilakrum [Ing. simulacra; Fr. simulacra].
Postmodern di.i~i.incede, orijinali olma-
yan bir kopyamn kopyasma verilen ad.
<;a~1mazda, imajm, taklit ya da simi.i
lasyonun ger~kli~in yerini aldi~ma
soyleyen Baudrillard'a gore, arhk gos-
terge gosterilen, kopya orijinal, imaj ger-
~ekJik ikili~inin a~almas1 gerekmekte-
dir. Ona gore, bundan boyle imajlar bir
d1~ ger~ekli~e ba~lanamazlar, kopya
orijnaline gotliri.i lemez, harita araziye
tekabi.il etmez. Simi.ilasyonun bir arazi-
nin, maddi ger~ekl i~i olan bir varl1~m
taklidi ya da kopyasa olmadl~lru soyle-
716 s1mya
yen Baudrillard i.;in, simtilasyon ve si-
miilakra orijinal ya da ger~eklik olma-
dan, bir ger~kligin modelleriyle yarat-
mayl ifade eder. Ger~k ile model,
orijinal ile kopya arasmda hi~bir fark kal-
maml~tlr.
simya [lng., alchemy; Fr. alchimie[. Belli bir
kozmoloji anlayl~lnl pratik kimya de-
neyleriyle birl~tiren bir Orta~ag felsefe-
si tiirii; maddi ttizlerle ilgili, bir yandan
materyel nitelik ve ili~kilerle, diger yan-
dan tinsel nitelik ve ili~kiler arasmdaki
analojilere dayanan bir kuram tiirii.
Eski <;:in ve Hellenistik donem M!s!r"mda
dogmu~ olan simya, Orta~ag Avrupa ve
islam diinyasmda kabul gormii~ bir fel-
sefe dah olarak varhgm1 siirdiirmii~tiir.
Varhgm1 Ronesans'a kadar siirdiirmii~
olan felsefe ya da teorinin en onemli uy-
gulamalanrun ba~mda. ya~am iksiri
elde etmek yer ahr. Diinya gtir~lerini
Aristoteles fizigine dayand1ran simyac!-
lar, aynca baZ! metalleri altma dtin~
tiirmenin yollanm aram1~lardn.
sine~izm [ing. synechism; Fr. synkhisme).
Amerikan pragmatistleri C. S. +Peirce ve
W. tJarnes"m, siireklilik dii~iincesini tin
plana 9kartan felsefi tigreti i.;in kullan-
diklan terim.
Buna gore, siireklilikle varolan her~e
yin birbiriyle olan kar~1hkh ili~ki ve ba-
g1mhhgm1 anlatmak isteyen ve atom tii-
riinden a9klanamaz, siirekli olmayan
birtakim ogelerin varoldugunu kabul et-
meyi reddeden Peirce'a gore, her bilim-
sel tinerrne bir siirekliligi tasvir eder. Bi-
linemeyen birtakun varhklara, ya da
nesnel idealistlerin Mutlak"ma ka~1
9kan Peirce, a~lklanamayan nihai birta-
kim tigelere dayanan bir a~lklamarun
kotii bir ao;iklama oldugunu tine siir-
mii~tiir. Ayru okulun iiyesi olan James
ise, sine~izmle degi~menin siirekliligini
anlatmak istemi~tir.
sinizm [ing. cynism; Fr. cynisme; AI. zynis-
mus). ilk~ag Yunan felsefesinde Antist-
henes tarafmdan kurulmu~ olan felsefe
okulunun belli bir ahlak anlay1~1 yla be-
lirlenen felsefesine verilen diger bir ad.
Doga-uzla~1m kar~1thgmda dogal ola-
run tarafmdan olan tKiniklerin bir diger
iinlii temsilcisi olan tDiogenes, kendisi-
ne 'Dile benden ne dilersen!' diyen
Biiyiik iskender'e verdigi 'Gtilge ebne,
ba~ka ihsan istemem' yaruhyla iin ka-
zanml~llr.
sinkategorematik terimler [ing. syncatego-
rematic terms; Fr. tennes syncategoremati-
ques]. Orta~ag'm iinlii nominalist filozo-
fu Ockhamh William"a gtire, dilde
yalmz ba~larma anlam ta~1yan terimler
d1~mda kalan, onlan birbirlerine bagla-
makta kullarulan ve tek ba~lanna an-
lamh olmayan terimler. Sinkategorema-
tik terimlere timek olarak, bagla~lar,
edatlar verilebilir.
sistem [ing. system; Fr. systenre; AI. system].
Par~alan, ogeleri arasmda ka~Wkh
ili~ki, etkile~im, baglanh ve bag1mhhk
bulunan tutarh bir biitiin i.;inde birlikli
hale getirilmi~ nesneler toplam1.
Rasyonel bir ilke, plan, ya da ytinteme
gtire, altakoyma, 9kanm ya da genellik
tiiriinden tutarh bir diizen ya da diizen-
leme i~inde bir araya getirilmi~ nesneler,
fikirler, aksiyom ya da kurallar biitiinii
olarak sistem, belli bir gti~, tigreti ya
da ideoloji meydana getirecek ~ekilde
birbirlerine baglanml~ ilkeler toplamm1
oldugu kadar, belli bir sonuca ula~mak
i~in kullarulan ytintemi de tarumlar.
sistematik felsefe [ing. systematic philo-
sophy; Fr. philosophie systematique; AI.
systematik plrilosophie]. Ger~kligin tiim
alanlaruu kapsayan sistemler kurrnay1
ama~layan, ~~itli konularda elde edilen
bilgileri bir sentez i.;inde birle~tirmeye
~ah~an felsefe tiirii.
Sistematik felsefe deyimi, aynca, feJse.
feyi tarihsel bir a~1dan ele alan tarihsel
yakla~1mdan farkh olarak, felsefenin
epistemoloji, ontoloji, deger gibi alanla-
rmda felsefi yontemleri kullamp, analiz
ve el~tiriyi ve bu arada, yeni felsefi
bilgiler iiretmeyi hedefleyen felsefe an-
layl~ml ifade eder.
sivil toplum [ing. civil society; Fr. societe ci-
vile]. Siyasi otoritenin basl.asu!dan nispe-
ten uzak olan toplum modeli; toplumda
varolan ve kurulu~u birtakim haklar

elde etme ~abas1na ba~h olan demokra-
tik yap1; toplumun kendi kendisini, dev-
letin kurumlanndan ba~tmsiz olarak,
yonlendirmesi d urum u.
Ba~lang1~ta uygarh~1n sonucu olan bir
nezaket ve uygarla~1 na halini tanunla-
yan sivil toplum terimi, 18. yuzydda
Bat1 yonetirn tarz1 Do~u despotizmiyle
kar~1 kar~1ya getirilirken, onun aynml-
nl belirtmek tizere politik bir terim ola
rak k ullanalml~tlr. Bun unla birlikte,
sivil toplum terilni esas tHobbes ve
Locke taraflndan kullan1lm1~ ve soz ko-
nusu toplum sozle~mesi teorisyenlerin-
de onem kazanm1~ttr. Hobbes ve Locke
gibi dti~iintirler politik otoritenin en
aZJndan varsay1msal olarak onsuz olu-
nabilir bir kavram ya da ~ey oldu~unu
belirtirken, devlet olmadan da yapmak
m iimktinm ti~ gibi akll yurtitmelerine
ba~h olarak, devlet olmad1~1nda geride
kalan kurumlar1 betimlemek i~in bir
kavrama ihtiya~ duymu~lardu. Bu kav
ram da sivil toplum kavram1d1r. Buna
gore, sivil toplum, ekonomik ili~kilerin,
ailesel yaptlann, dini kurumlann, v. b.
g., politik otorite olmadan var l1~1n1 stir-
dtirdtikleri genel ~er~eveyi tantmlar. Bu-
nunla birlikte, sivil toplum kavranurun,
sivil toplum politik otorite olmadan va-
rolmadi~ i~in, analitik bir kavram oldu
~u unuh.Jlmamahdu.
Sivil toplum kavrarrurun anlam1na kat-
klda bulunan dti~tintirler arasmda, her
~eyden once Hegel ve Marks bulunmak-
tadu. Buna gore, Hegel'de, sivil toplum,
aile ile .devletin siyasi ili~kileri aras1nda
yer alan bir ara kurum olarak tan1mlarur.
Karl Marksta ise, sivil toplum sosy~
ekomonimik ili~kilerle tiretim gu~lerinin
btittintinti gosterir. Onun goztinde temel
kar~1thk bu ~ekilde tan1mlanan sivil top
Iumia sivil toplum i~indeki s1nlf ili~kile
rinin ustyap1sal tezahtirti olan devlet ara-
smdadlr. Alman ideolojisi adh eserinde,
sivil toplumun btitiln bir tarihin kayna~1
ve oynand1~1 tiyatro oldu~unu savunan
Marks'a gore, siyasi olaylara, hukukl de-
~i~imlere ve ktilttirel de~i~meye ili~kin
a~lklaman1n sivil toplumun yap1s1ndaki
geU~melerde aranmas1 gerekmektedir.
siyaset felsefesi m
Bu marksist sivil toplum anlay1~1n1
aynen benimseyen ~a~da~ du~tiniir A.
tGramsci'ye gore, sivil toplu1n devletin
cebri hareket ve mtidahaleleriyle tiretim-
den meydana gelen ekonomik alan ara
s1nda bulunur. Buna gore, sivil toplum,
ozel yurtta~ ve bireysel tasdik alan1 ola-
rak ortaya ~1kan toplumsal ya~am alanl-
du.
siyaset felsefesi [Os. folsefei siyasiye, ing.
political pltilosophy; Fr. philosophie politi-
que; AI. politisclte philosophie ]. Siyasetin
problemlerin.i, siyasi sistemleri, siyasal
hayvanlar olarak tan1mlanan insanlarm
belli bir siyasi sistem i~indeki davranJ~
lannt felsefeye ozgti yontemlerle ele alan
felsefe dab, daha ~ok normatif bir nitelik
arzeden kavramsal ara~turna tiirU; felse-
fenin, siyasi ya~am1 konu alan, ozellikle
de dev letin ozti, kayna~1 ve de~erini
ara~bran dah.
Siyaset felsefesinin ele ald1~1 belli ba~h
konular ~unlard1r: 1 insarun geli~me sti-
red ic;inde, yonetimin ya da devletin kay-
na~l, do~as1, amao ve onerni. 2 Varolan,
varolmu~ olan devletlerin SIJUflanmasl
ve bu devletlerin olu~umunda etkili olan
felsefe ya da gorti~lerin incelenmesi. 3
ideal dtizen aray1~lan. 4 'Otopyalarm ya-
plsl ve bunlann ger~ekle~me ~anslan. 5
Bireyle devlet, itaat ebneyle ozgtirltik
aras1ndaki ili~ki, bask1, sanstir ve yoneti-
min guc.ii. 6 Adalet, e~i tlik, ~zgtirltik,
haklar ve mtilkiyet gibi temel kavramla-
nn analizi.
Esld Yunanda do~mu~ olan siyaset fel-
sefesi, guntimtizde siyasi otoritenin gu-
ctinti, do~as1ru ve kayna~tru, siyasi oto-
riteyle birey aras1ndaki ili~kileri ele ahr.
Siyasi kurumlann ve bu arada devletle
birey arastndaki ili~kilerin nasll geli~ti
rilebilece~i konusunu inceleyen siyaset
felsefesi giintimtizde daha ~ok 'demok..
rasi' kavram1 tizerinde durur. Ba~ka bir
deyi~le, demokrasi problemini sivil top
lum-devlet kavram ~iftiyle, ozgtirltik ve
e~itlik ideallerinin olu~turdu~u temel
tizerinde ele alan siyaset felsefesinin
temel problerni1 kamusal guctin, siyasal
i.ktidarm, insan ya~am1ntn niteli~ini ko-
718 siyaset sosyolojisi
rumak ve geli~tirmek it;in nasd kullaiUl-
masa ve ne olt;iide smulanmasa gerekti-
~i problemidir.
Siyaset felsefesinin uzun tarihi it;inde,
Platon, Aristoteles, Cicero, Aziz Augus-
tinus, Aquinab Thomas, Dante, Machia-
velli, Spinoza, Locke, Burke, Rousseau,
Mill, Bentham, Tocqueville, Saint-Simon,
Comte, Hegel, Marks ve Engels gibi dii-
~iiniirlerin onemli katkdanndan soz
edilebilir.
Buna kar~.n, 20. ytizy1lda siyaset felsefe-
si alarundaki katkJlar, srastyla siyasi
pragmatizm, dini ve varolu~t;u yakla~un
ve nihayet devrimci yakla~am diye, kaba-
ca tit; ba~hk ya da yakla~1m alhnda topla-
nabilir. Dewey, Russell ve Popper gibi dii-
~iiniirler tarafmdan temsil edilen I siya.si
pragmatizm, toplumWl halihazardaki yapa-
Silll ve kapitalizmi ele~tinnekle birlikte,
dii~iincelerini soz konusu yaplllln olu~
turdu~u genel t;ert;eve it;inde ifade eder
ve siyaset alamndaki amacn, insan J<#li-
gmin geli~tirilmesiyle ya~am diizeyinin
en yiiksek noktaya ~mas1 oldu~unu
savunur. 6me~n, siyaset felsefesinde
aristokratik bir tbireycili~in savunuculu-
~nu yapan +Russell, ho~gorii, cinsel oz-
giirliik ve sa~duyunun yanmda olurken,
maddecili~e, biirokrasi ve sava~a ~iddet
le kar~1 t;tkma~hr.
Buna kar~m, II diru ve varolu~t;u yak-
la~nn, insanh~m topyekiin bir yakama
do~ru gitti~ini savunurken, zaman
zaman dini ya da yan dini de~erleri,
zaman zaman da bireyin bizzat kendisi-
ni on plana t;akartma~hr. Ba~ta Lenin
ohnak iizere, III Gramsci, Marcuse, Lu-
kacs gibi dii~iiniirlerin temsil etti~ yak-
la~un ise, bireyin nihai bir ozgiirliik ve
muUuluk haline ula~abihnesi i~n, kapi-
talizmin ve burjuva devletiriin, ~iddet
veya demokratik yollarla y1kJlmasam
ongoriir.
siyaset sosyolojisi [tng. politi~l sociology;
Fr. sociologie politiquel. Toplwnsal yap
ve kiilti.irii etkileyen somut politik feno-
menlere ili~kin sosyolojik ara~tmna.
6ncelikle ve temelde devlet konusunu,
sosyolojik bir bakJ~ at;asa ve yontemlerle
ele alan siyaset sosyolojisi, politikayla
toplumsal yapdar, ideolojiler ve kiiltiir
arasmdaki ili~kiler iizerinde durur.
6zgiil politik rejimlerin ve kurumsal ya-
pdann kokerderini ve geli~imini at;lkla-
mak amacayla parlementer demokrasile-
re oldu~u kadar, despotik ve tot aliter
rejimlere de yonelen politik fenomenlere
dair sosyolojik analiz, birer toplumsal
kurum olarak siyasi partileri ve parti li-
derleriyle iiyeleri arasmdaki ili~kileri in-
celer.
siyasi personalizm [tng. political persona-
lism; Fr. personnalisme politique]. Ki~ili
~in toplumsal geli~menin en yiiksek
ifadesi oldu~unu, bundan dolaya, dev-
letin bireylerine fiziki, entellektiiel ve
tinsel bak1mdan tam olarak geli~ebil
meleri i~in, gerekli tiim olanak ve farsat-
lara sa~lamak durumunda oldu~unu
savunan gorii~e verilen ad.
gkolastik [Ing. scolastic; Fr. soolastique; AI.
scholastik, scltolastische] Genel olarak, Or-
tat;a~da hakim olan, Grek felsefesinin
kavramsal arat;lanndan yararlarularak
olu~turulmu~ Tann merkezli dii~iince
sistemini veya bu teoloji a~arhkb felsefe-
nin kulland1~1 yontemi taruml~ak it;in
kullandan sa fat.
Skolastik terimi, Yunancada vakit get;ir-
mek, zaman oldiinnek anlarruna gelen
'scholazein' fiili, 'doctores scholastici' ba~h
~~ alb.nda, iiniversitelerde teoloji veya
okullarda yedi liberal sanattan biri ya da
di~erini o~retenler it;in kullandmaya
ba~landa~mda yaygmhk kazanma~hr.
Buna gore, skolastik felsefe Yunan felsefe-
sinin baka~ at;JSl ve terminolojisinin sa~-
. lada~ teorik t;ert;eveye oturtulmu~ Hris-
tiyan teolojisini Hade ed.er. Bu felsefenin
biiyiik bir gii.;le benimsemi~ oldu~u
t Aristoteles felsefesini temele almaktan
olu~an otorite yontemi, manh~a ve sis-
teme doniik yogun ilgisi, tiimdengelim-
sel ve tasunsal akllyiiriihne formuyla
karakterize olan yontemi skolastik yontem
olarak tarumlamr.
Skolastik terimi, buradan hareketle, pe-
joratif veya a~a~dayaa bir anlam it;inde,
okullarda o~retilen hayata ilgisiz konu-

lann beiirledi~i, sistematik ve forme! ka-
rakteri veya lafzili~i ile ~okii~ donemin-
deki skolasti~i anduan bir gorii~ ya da
o~retiyi tarumlamak ic;in kullarur.
skolastik felsefe [Os. medrese felsefesi; lng.
~colas tic pl1ilosophy; Fr. philosophie scolasti-
que; Al. scholastik pihilosophie]. 8. yiizyd-
la, 15. yiizytl arasmda kalan tarihsel do-
neJll~e soz konusu olan felsefe tiiriine,
Hnstlyan dii~iince sistemine verilen ad.
SkoJastik felsefenin en onemli ozellikleri
~u ~ekilde sualanabilir: 1 llk~a~ Yunan
felsefesinin belli bir halkm, modem fel-
sefenin ise bireylerin felsefesi oldu~u
yerde, Skolastik felsefe, bireylerin ve
halklann karakteristik ozelliklerinin iis-
tiinde olan diili bir toplulu~un, Hristi-
yan toplwnunun felsefesidir. 2 Bu felsefe
i~in, belli bir gelenek, ve vahye dayanan
bir din ~er~evesinde olu~n otoriteye
duyulan sayg1 esastu. 3 Skolastik felsefe-
nin temelinde bulunan felsefe gelene~,
Platon'un ve ozellikle de Aristoteles'in
felsefelerinden olu~ur.
4 tlk~a~ felsefesinin merkezinde dogay-
la insarun, modern felsefenin merkezin-
de ise bilgiyle insarun bulundu~u yerde,
Skolastik felsefenin merkezinde Tann
vard1r. 5 Skolastik donemde, felsefe
inanca, inan~ ta vahye tabi olmak duru-
mundadu. 6 Bundan dolay1, Orta~a~
kiiltUriinde ~ok onemli bir rol oynayan
din, Skolastik felsefe ve rasyonel bir
ya~am gorii~ii iizerinde de ~ok temelli
bir etki yapnu~br. Bu felsefede, vahyin
aklm vazge~ilmez bir yardlmCJSI oldu-
~una inaruhr. Skolastik donemin filozof-
lan, akll ile inan~ arasmda bir aymm
yapm1~ ve zaman zaman d a felsefenin
goreli bir ba~mslZhk ya da ozerkli~ini
vargulanu~ olmakla birlikte, bilimde ve
felsefede, bir ~oziime kavu~turulacak
problemlerin ~oziimii de dahil olmak
iizere, hemen her~ey teoloji tarafmdan
belirlenmi~tir. 7 Skolastik felsefenin
temel konulan, Tann ve Tann'nm varo-
lu~u problemi, Tann-evren ili~kisi ve
tiimeller problemidir.
8 Skolastik fdsefenin en belirleyici
yonii, yontemidir. Buna gore, Hristiyan
-
skolastik fels~fe 779
dii~iiniirler, Tann sozii olan kutsal kita-
ba dayanan Hristiyan inancm1 sistema-
tik bir bi~imde ifade etmek, savunmak
ve geli~tirmek i~in, daha ~ok manhksal
ve dilsel analize yonelmi~lerdir. Skolas-
tik dii~iiniirler bu ba~lamda, oncelikle
Yunanblann bilimsel ve felsefi tennino-
lojilerini kullarum~lar ve daha sonra da,
Yunan manh~mi bir biitiin olarak al-
ml~lardu. Su halde, Skolastik donemin
filozoflan, Hristiyan inancm1 sisteml~
tirme ve temellendirme ~abalannda akh
ve manb~m tiimdengelimsel teknikleri-
ni kullarum~lard1r. 9 Skolastik dii~ii
niirler, daha sonra Yunan dii~iincesinin,
12. yiizyd Ronesans1 s1rasmda, tslam
diinyasmdan terciline yoluyla o~rendik
leri i~eri~ini, Hristiyan inanoyla tutarh
olacak ve Hristiyan inanCinl destekleye-
cek ~ekilde yeni ba~tan kurmaya ve ~
killendirrneye ~ah~m1~lardu.
Skolastik felsefe, dort doneme aynhr: I
Haz1rhk donemi. 8. ve 9. yiizylllar arasm-
da kalan bu donemde, iizerinde durula-
cak problemler obegi, Patristik felsefenin
biiyiik dii~iiniirii Aziz Augustinus'un
olu~turdu~u genel ~er~eveden hareket-
le, yava~ yava~ belirlenmeye ba~lam1~
ve bu problemlerle ilgili olarak ilk
~oziim denemeleri ger~ekle~tirilmi~tir.
Donemin en etkili dii~iiniirii olan J. 5.
Erigena, Boethius'tan yararlanarak, Sko-
lastik yontemi geli~tirmeye ~ah~m1~hr.
Matematik ve do~a felsefesi alamnda
onemli ~ah~malar ger~ekle~tirmi~ olan
Gerbert'le, diyalekti~i teolojiye uygula-
ma giri~iminde ba~an kazanm1~ olan
Chartres'h Fulbert ve teolojiyi rasyonel-
l~tirme hareketinin onciilii~iinii yap-
ml~ olan Tours'lu Berengar donemin
di~er onemli simalandJr.
II Erken Skolastik. 9. ve 12. yiizydlar ara-
smda kalan donemin en onemli dii~ii
niirlerinden biri olan Aziz Anselmus,
do~aiistii olanla do~al olan arasmdaki
organik ili~kiyi ifade etmeye ve inanan
akd iisl:i.indeki yorumlayJcl ve yonlendi-
rici giiciinii gosterrneye ~ah~m1~hr. Bu
donemde, tiimeller problemi ilk kez ola-
rak ciddi bir bi~imde ele ahruru~, prob-
780 Smith, Adam
le1nle ilgili realist ve nominalist c;oziim-
ler arasanda bir ayanm yapllma~hr.
Champeaux'lu William'an realist, Rosce-
linus'un nominalist ~ziimii benimsedi-
gi yerde, Skolastik yontemi en a~tk bir
bi~imde ortaya koymu~ olan Abelardus
kavramc1 balo~ a~asana se~mi~tir. Done-
min diger onemli dii~iiniirleri, huma-
nist bir filozof olan Salisbury'li John ve
~ag1n1n diyalektik, tasamsal ve akJICJ
egilimlerini nlistik bir hareket i9-nde bir-
le~tinni~ olan Clairvaux'lu Aziz Ber-
nard'dar.
III Altut c;ag. 13. yiizyalda ya~anma~
olan Altm <;ag, Aristoteles'in eserlerinin
Arap~adan terciime edilmesi ve Paris
D ni versitesi 'nin k urul u~u y la bir likte,
felsefeye yonelik ilginin en fist diizeye
ula~t1g1 bir ~ag olmu~tur. Bu donemin
ilk biiyiik dii~iiniirleri~ doga bilimlerine
yonelik bir ilginin dogu~una yol a~ma~
olan Auvergne'li William ve Robert
Grossetesteldir. Alhn <;ag1n diger onem-
li dii~iiniirleri, felsefenin ozerkligi i~in
yogun.bir ~aba gostermi~ olan Aziz Bo-
naventura, Aristoteles'i Aziz Augusti-
nus'un felsefesi ve Hristiyanhgan dog-
malanyla uzla~hnnaya ~ah~ma~ olan
Biiyiik Albert, felsefesiyle Skolastik dii
~iincenin her bak1mdan doruk noktasa-
na ol u~turm u~ olan Aq uinah Thomas,
Platon'un etkisiyle, bir yandan matema-
tigin, fakat bir yandan da deneysel yon-
temlerin geli~mesine katklda bulunmu~
olan Roger Bacon ve ele~tirel dii~iince
siyle se<;kinle~tni~ olan DWls Scottus'tur.
IV Gerileme Donemi. 14. ve 15. yuzydlar-
da ya~anma~ olan bu donem, geleneksel
dii~iinceye kar~1 olan ele~tirel bir tavarla
belirlenen bir done~1dir. Donemin en
onemli dii~iiniirii, daha onceki yiizytlla-
nn no1ninalizmini canlandarm1~, akhn
alanana S1narland1nnakla birlikte, onu
kendi alana i~inde, inan~tan ba~mslZ
hale getirm.i~ olan Ockhamh Williamtdar.
Smith, Adam. 172.3-1790 yallan arasanda
ya~a1n1~ olan lsko~ iktisat~a ve dii~ii
niir. Temel eserleri The Theory of Moral
Sentiments [Ahlaki Duygular Teorisi] ve
An Inquiry into the Nature and Causes of
the Wealth of Nations [Uluslar1n Zengin-
liginin Dogast ve Sebepleri Dzerine Bir
Soru~turma].
isk~ Ayd1nlanmasa ve iktisadi libera-
lizmin en onde gelen isimlerinden biri
olan Smith, daha ziyade eklektik bir ka-
rakter ta~ayan ahlak gorii~iinde, bir
erdem ahlak1 geli~tirmi~tir. IErdemin
neden meydana geldigi' ve 'erdemi
hangi psikolojik ilkelere gore tanadlga-
maz' sorulan iizerinde odakla~an ahlak
gorii~iinde, Smith bu sorulan Aristote-
les ve Stoacalann gorti~lerinden old ugu
kadar, Hutcheson gibi yararc1 dii~iiniir
lerin gorii~lerinden de faydalanarak ya-
rutlamaya ~ah~ma~tar.
0 iktisat gorii~iinde ise, her turlii zen-
ginligin kaynag1n1n emek oldugunu sa-
vunmu~, modem toplumlarda zenginli-
ginin arh~arun en onemli nedeninin bir
yandan i~ boliimii, diger yandan da
emeginin veriminin artmas1ru sagla yan
sennaye birikimi oldu~unu soylemi~tir.
Sofistler (ing. Sophists; Fr. Sophistes; Al.
Saphists]. M. C. 5. ve 4. yuzydda, siyasi
ve toplumsal ko~ullarm degi~mesinin
ve doga felsefesinin iflasuun ardJndan,
insan iizerine felsefenin ba~lahCJSl ola-
rak ortaya t;;akan gezgin felsefe ogret-
menlerine verilen ad.
En onemli Sofistler arasanda, Protago-
- ras, Gorgias, Prodikos, Hippias, Antip-
hon, Thrasymakhos ve Kallikles'in ad1
verilebilir. Sofistler, felsefi bir okul olu~
tunnaktan ~ok, belli bir meslegin iiyesi
olan, toplumsal ko~ullann degi~mesi
nin dogal bir sonucu olarak ortaya ~akan
pratik i~lerde yolgosteridl ige duyulan
a~hktan, kendileri i.;in bir meslek ve
ya~am bi-;jmi iiretmi~ olup, para kafll-
hgl ders veren gezgin ogretmenlerdi. Bu
gezgin ogretmenler, dilbilgisi, lkna sana-
t:l, retorik, mahkemede kendin.i savwuna
sanab, mantlk, ahiAki davraru~, edebi-
yat ele~tirisi, matematik ve dilsel analiz
gibi bir ~ok sanah o~renme iddiasmda
olmu~lardar.
Sofistleri bir felsefe okulu olarak gor-
mek olanakslZ olsa da, onlann ruaniine
birden ortak olan baZl noktalardan soz

edilebilir: 1 Onlann ogretim faaliyetleri,
ya~amda ba~anh olma sanatm1 ogret-
me ~abalan, teorik degil de, ttimi.iyle
pratik bir nitelik ta~1maktayd1. 2 Sofist-
ler ikinci olarak ortak bir ku~kuculugu,
kesin ve mutlak bilgi olanagma duyulan
bir g(ivensizli~i payla~maktaydliar. 3
Yine, Sofistler, ortak olarak algnun gore-
li oldugunu one si.irmi.i~lerdir. llk ve en
bi.iyi.ik Sofist olan Protagoras, bireyin
her~eyin olc;i.isi.i oldugunu ve ~eylerin
de t1pk1 insana gori.indi.ikleri gibi oldu-
gunu savunmu~tur.
4 Bilginin temeline aiglian yerle~tiren
Sofistier, bilginin de goreli oldugunu be-
lirtmi~lerdir. Mutlak ve degi~mez bir
dogruluk olmay1p, bilgi ve dogruluk bi-
reyin algllanna, toplumsal, ki.ilti.irel ko-
~ullara ve ki~isel eSilimlere gorelidir. 5
DuyulanmlZln otesinde, algllanamayan
ve dolay1slyla bilinemeyen bir ger~eklik
yoktur. Dogal di.inya, yalruzca duyulan-
mlz arac1h~tyla bilinebilir. Duyumlan-
mlz ve alglianrmz tarafmdan yorumla-
nan fenomenlerin gerisinde, Zihin ya da
Di.inya Ruhu gibi, alglianamaz bir ger-
~eklikten soz etme imkaru bulunma-
maktadlr.
6 Toplum temelini bir sozle~meden,
bireylerin ortak iradelerinden ahr. Buna
gore, insanlar: kendilerini vah~i yarahk-
lardan korumak ve daha iyi bir ya~am
di.izeyine ula~mak i~in, topluluklar
halinde bir araya gelmek zorunda kal-
ml~lardu. 7 Yasalann tannsal bir koke-
ni yoktur, yasalar insan elinden ~1kma
i.iri.inlerdir. Buna gore, yasalar ya say1ca
~ok olan zaytflan kontrol altmda tutmak
i9n gi.i~li.iler ya da gi.i~li.ileri kontrol al-
hnda tubnak i~in zaytflar tarafmdan ya-
pJiu. 8 Yasalardan ba~ka ahlak.i ol~i.itler
ve ahlak da, dogal ya da tanr1sal kokenli
olmaytp, insan eseridir. Sofistlere gore,
insanlann, toplum olu~uncaya kadar,
ne ahlaklan ne ahlaki ol~i.itleri ne de ya-
salan olmu~tu; bununla birlikte, orman
yasalan egemen olursa eger, toplwn
i~inde ya~amarun imkanstz olacag1 klsa
si.ire i~inde anla~tlmt~ ve dolaytstyla in-
sanlar, gi.i~li.ilerin, yalmzca onlarla bir-
sofistiik 781
likte gli~lti olduklarmdan dolay1, gli~
si.izlere saldmnama ve onlan soymama
sozi.i verdikleri yasalann zonmlu oldu-
gunun bilincine varmt~lard1r. Ahlak da
insan eylemlerinden dogmu~ olup, in-
sanlar tarafmdan kutsamr ve onaylamr.
9 lnsan varhk.Janndaki temel itici gi.i~,
ben sevgisi, benciliktir. 10 insanlar do-
gu~tan erdemli degillerdir. insanlar er-
demli oluyorlarsa eger, bu toplmnsal ve
entellektliel ko~ullanmamn i.ir(ini.idi.ir.
11 Erdem ogretilebilir, erdemli davram~
geli~tirilebilir. Bunu yapanlar da Sofist-
lerdir. Ornegin tProtagoras'a gore, So-
fistler insarun dogal yetenegini geli~tir
meyle, insam egitme i~iyle, insanlara
insan ohnada, yetkinlige ula~malan i~in
yardun etme i~iyle me~gul olurlar. 12
Dogayla uzla~un arasmda bir aymm
yapan tlim Sofistler, zaman zaman uzla-
~una dayanan yasalann her zaman en
iyi yasalar olmayabilecegini savunurken.
zaman zaman da dogal hukukla pozitif
hukuk arasmdaki bo~lugu daha da ge-
ni~letmi~ler ve bu ikisinin birbirlerine
kar~ttmt~ gibi goriinmelerine neden ol-
mu~lardtr ..
sofisUik [ing. soplzistn;; Fr. sophislique; AI.
sophistische ]. Belli bir dogruya ula~mak
ic;in degil de, tartt~m1~ olmak ic;in tar-
h~ma tavn; aldatmay1, ikna etmeyi,
sozi.in etkisiyle inand1rmay1 hedefleyen
ak1lyi.iri.itme tarz1; maddi ~1kar sagla-
mak amactyla kandmna faaliyeti; ve So-
fistler tarafmdan kullamlan tartl~ma, in-
celikli ve yarulttc1 argi.iman teknikleri
i9n kullamlan terim.
Buna gore, do~ruyu soylemeyi, dogru-
lan ifade etmeyi degil de, yalmzca
i.isti.in ~1kmay1, kazanmay1 ama~layan
tartt~ma ti.iri.ine, gori.ini.i~te dogru ol-
makla birlikte, ger~ekte, bi.iyi.ik bir dik-
katle incelendigi zaman gori.ilecek ince
bir yanl~ i~eren aldatma ya da en azm-
dan yamltma ama~h akdyi.iri.itme ti.iri.i-
ne sofistlik denir. Aym ~er~eve i~inde,
ge~erli gibi gori.inmekle birlikte, ge~erli
olmayan, incelikli ama yamlbc1 argi.i-
man ya da ak1lyi.iri.itmeye so fizm ya da
sofizmn ad1 verilmektedir.
782 sofokrasi
sofolcrasi [in g. saplwcraty; Fr. sophocratie].
Bilge bireylerin ya da bilgeligin yoneti-
miyle belirlenen devlet veya yonetim
tarz1.
sokinyanizm [lng. socinianisnr; Fr. socinia~
nisme]. Laelius Socinus ve Jules Lequier
tarahndan geli~tirilen akdc1 din ak1m1
na verilen ad.
Bu ak1m, kutsal u~lemeyi reddetmi~ ve
Hz. isa'n1n insan' oldugunu bir~ok ka-
1
nltla ortaya koymaya ~ah~m1~hr. Pa-
nenteizmin gelivmesinde onemli bir et-
kisi olan Sokinyanizm, zamanm Tanr1
a~tstndan ge~ersiz oldugu inanc1n1 red-
dehni~ ve Tann'run zaman i~inde orta
ya ;tkan olaylan bildigini, gelecegin bir
imkandan ibaret oldugu, ezeli bilgi diye
bir ~eyin olaanayacaglnl one sunnu~
tur.
Sokrates. M. C. 469-399 ytllan arasutda ya-
~ami~ olan iinlu Yunanh du~unur. Pla-
ton'un hocas1 olan Sokrates, yazll1 hi~bir
~ey b1rakmanu~, tum zaman1n1 ozellikle
gen~lerle felsefe tarh~arak ge~irmi~tir.
Gon1leri, tarh~malan yeni iktidann
temsilcileri taraftndan begenilmeyen Sok
rates, 'yeni tannlar icad etti~, gorti~ ve
tarh~malanyla, gen~leri ba~tan ~Ikardi
gl' gerek~esiyle olume mahkum edilmi~
tir.
Sokrates'in felsefedeki ve felsefe tari-
hindeki onemi, onun bilin~li ve ahliki
ki~iligin bulundugu yer olarak ruh kav-
raminl bubnu~ olmastndan kaynakla-
rur; felsefenin merkezine insan1 ge~iren,
insarun kendisiyle, evrenle ve toplumla
olan ili~kisinin ne old ugun u ve ne olma-
SI gerektigini ara~hran, insan ya~ami
run ki~isel, toplumsal ve ahlaki boyutu-
n u on plana ~1karan Sokrates, insanlara
ozsel bile~enlerinin ruh oldugunu, on-
lann ruhlanna ozen gostermeleri gerek-
tigini anlatmaya ~ah~m1~, bu du~unce
sini ifade etmek, onu eylemleriyle
somutla~hrmak i~in de, yaz k1~ ~1plak
ayakla ve ince bir entariyle dola~m1~hr.
Fizigi itibariyle .;irkin biri olan Sokrates,
insanlann yuzlerini ve fiziki yapllanru
degi~tiremeyeceklerini, fakat ruhlann1
ve karakterlerini degi~tirip geli~tirebi~
leceklerini belirtmi~tir. Buna gore, Sok-
rates, felsefesinde her~eyden once, insa-
nin dogas1, ihti ya~lan, ama~lan ve
degerleri uzerinde dunnu~, neyin onu
tamamla yacaguu ara~hrmt~hr.
0, ayru ~er~eve i~inde, dilin dogastyla
ilgilenrni~ ve du~unme, anlam, manbk
ve tanlJll konusunu ele alm1~hr. Ya~ad1-
g1 donemde yogun bir kavram karga~a
sirun hukum surdu~nu, bunun ahlak
alanliU da kapsad1g1ru du~unen Sokra-
tes, bilgeligin, adaletin, cesaretin, v. b. g.,
anlamuwt ne oldugu biJinmedik~e, bil-
gece, adil ya da cesurca eylemekten soz
edilemeyecegini iddia etmi~tir. <;unku
ayna sozctikleri ya da kavramlan kulla-
nan insanlar, bu sozcuk ya da kavram-
larla farkh ~eyleri kastediyorlarsa eger,
Sokrates'e gore, bu, insanlann anla~hk
lanni sanarak anla~madan kon u~tuklan
anlamLna gelir ve sonu~, karga~adan
ba~ka hi~bir ~ey olmaz. Karga~a, Sokra-
tes'e gore, hem entellektuel ve hem de
ahlaki yonden olur. Dna gore, entellek-
tiiel olarak sozcuk ve kavramlan, sizin
kuJland1guuz anlamdan farkb bir an-
lamda kullanan biriyle tarb~arak, bir
kavga d1~1nda, hi~bir yere varamazsaruz
Ve ah)aki o)arak da, sOZ konUSU SOZCUk-
)er ahlaki fikirlere kar~abk geldigi
zaman, son u~ bir anar~iden ba~ka bir
~ey olmaz. Sokrates i~te bu karga~ay1
sona erdirmek, insanlara ahlaki geli~me
lerinde yol gostermek i~in, bir tarb~ma
ve ogretim yontemiyle, bir tarum yonte-
mi geli~tirmi~ ve tarb~malanyla, evren-
sel degerlerin ozunu ve ger~ek anlamlru
ortaya koymaya ~ah~m1~hr.
Sokratesin daimonu [lng. Socrates' dai-
mon; Fr. dhncm de Soaate]. Sokratestin Pla-
ton'un Savunma (3ld, 40a-b) ve Euthy-
phron (3b) adh diyaloglannda sozunu
ettigi, kendisinde ortaya 9kan, yalruzca
ona ozgu olan ve olumlu bir ~ey oner-
memekle ya da Sokrates'i belli bir ~YP
yoneltmemekle birlikte, onu baz1 ~ylen
yapmaktan abkoyan gizemli gu~, kutlu
deruni belirti, Tann sesi.

Sokrates problemi [lng. poblem cf Socra-
tes; Fr. probleme de Socrate]. Filozol Sok-
rates'i anla tan, tamtan ~ok ~e~itli eser-
lerden, farkh Sokrates yorumlarmdan
ayn olarak, tarihsel Sokrates'i, yani M.
0. 5. yiizy1lda Atina'da ya~am1~ olan
Sokrates adh dii~iiniiriin ger~ekte kim
oldugunu, onun felsefi ogretisinin tam
olarak ne olmu~ oldugunu belirleme
problemi.
Sokrates'in kendisi, yazl11 soziin degeri-
ne inanmad1g1, yazmak yerine tarh~ma
ya onem verdigi i~in, yaz1h hi~bir ~ey
b1rakmaml~, hayat1, gorii~leri, degerle-
re ve diinyaya bak1~ tarz1, ki~iligi, ilgi-
leri ve gorii~leri farkh ogrencileri tara-
findan anlahlm1~br. Sokrates'in kendisi,
yonteminin bir pan;as1 olarak, haz1r
bilgi vermek yerine, ogrcncilerinden her
tiir bilgiyi kendilerine mal etmelerini is-
tedigi i~in, ogretisi ve. gorii~leri de, Kse-
nophanes ve t Plat on gibi og<encileri ta-
raf mdan, yahn bir bi~mde ve oldugu
gibi kabul edilmemi~. sozii edilen filo-
zollarm kendi balu~ a~llar1 ve ki~isel
ozellikleriyle birle~tirilerek yorumlan-
ml~hr. Ksenophanes ve Platon gibi dii-
~iiniirler Sokrates'i ve llgretisini, kendi
kavray1~, ilgi ve dogalanna uygun ola-
rak yorumlarru~lard1r.
i~te Sokrates problemi, bu farkl1 Sok-
rates resim ya da yorumlarmdan hangi-
sinin tarihsel Sokrates'e, yani M. 0. 5.
yiizy1lda Atina'da ya~am1~ olan ~1plak
ayakh dii~iiniiriin ger~k gorii~ ve dii-
~ iincesine kar~1hk geldigini belirleme
problemi olarak ortaya ~1kar.
Sokratik alay [ing. Socratic irony; Fr. ironie
socralique ]. Sakrates'in, 'Bildigim bir ~e y
var, o da hi~bir ~y bilmedigimdir' so-
ziiyle ve sergiledi~ llg<enme ve bilgiye
susam1~hk hali yle, kar~1sma ald1g1 tar-
h~macllara, ger~ekte bilgisiz olduklarma
i~aret etmek ve ahlak alarundaki bu bil-
gisizligin, ya~amm ak1~1 i,.utdeki tehli-
kesini ve ag1rhgm1 hisseltirmek iizere
benimsedigi, kendisini oldugundan fark-
li gosterme, bilgisini gizleme ve ka~
smdakine meydan okuma tavn.
Sokratik paradoltslar 783
Sokratik Ok.ullar [lng Socratic Schools;
Fr. t.cofes socratiques]. Sokrates'in ki~ili
ginin belli ozelliklerinden, ogretisinin
belli yanlarmdan etkilenerek olu~turul
mu~ olan felsefe okullan.
Bu okullar, 1 Kii,Uk Sokratik Okullarla,
2 Biiyuk Sokratik Okullar olarak ikiye ay-
nhrlar. Bunlardan Kii~iik Sokratik
Okullar, kurucularuun Sokrates'le olan
baglarmm ~ok fazla gii~lii ohnad1g1
okullard1r. Onlar, Sokrates'in ogretisinin
ve gorii~lerinin goreli olarak daha az
onemli olan yonlerini benimserni~lerdir.
Bu okullar Slrasyla, a) tMegara Okulu,
b) tElis-Eretriya Okulu, c) tKinikler
Okulu ve d) tKirene Okulu'dur. Biiyiik
Sokratik Okullar ise, Sokrates'ten ~ok
yogun bir bi~imde etkilenmi~, onun
idam edilmesi kar~1smda kariyerini de-
gi~tirrni~ ve kendi sistemini kurarken,
Sokrates'in gorii~lerinden yararlarum~
olan Platon'un Okuluyla, onun ogrencisi
Aristoteles'in Okulundan meydana
gelir.
Sokratik paradokslar [1ng. Socratic parado-
xes; Fr. paradoxes socratiques]. Sokrates'in
felsefesini meydana getiren, fakat kabul
edilmi~ inan~lara aykm gibi goriinen
tezler i~in kullamlan deyim.
Tiim insanlann dogatan geregi, mutlu-
lugu arad1klanru ve arzulad1klarm1,
bunun, tiim insanlann ozleri itibariyle
iyiyi, iyiligi istedikleri ve aradlklan an-
larruna geldigini soyleyen Sokrates'e
gllre, iyi, birey i~in yararh, hay1rh olan
ve bireyi mutlu kllan ~ey oldugundan,
bir insarun kotiiyii, kohi olan bir ~eyi is-
temesi, kotii olan bir ~eyin pe~inden
ko~mas1 olanakstzdlr. <;:iinkii bu, mut-
suz olmay1 istemekle e~anlamhd1r ve
mutsuz olmay istemek te, insarun doga-
smda olmayan bir ~eydir. Sokrates'e
gore, insanlann s1k s1k kotii, zararh ve
degersiz bir ~eyin pe~ine dii~tiikleri
olur, ancak bu durum, yalruzca onlarm
bilgisizliklerinden kaynaklanmaktad1r.
Kotii olan bir ~eyin pe~inden ko~an
insan, onun pe~inden, o ~ey kotii oldu-
gu iQn degil de, kendisi onun iyi oldu-
gunu dii~iindiigii i~in, gider.
784 Sol HegelciJik
~u halde, hi~ kimse bilin~li olarak ve
isteyerek kotti olan1, yani kendinde ve
kendisi i~in kotu olan1 se~mez, kotu ola-
ntn pe~inden ko~maz (1. paradoks). Bu
paradoks bizi Sokrates'in ahlak anlayi-
~lntn temel tezlerinden ya da paradoks-
lanndan bir ba~kastna goturtir: Tum in-
sanlar dogalart geregi, iyiyi arzu edip
sevdikleri i~in, hi~ kimse isteyerek kotti
bir ~ey yapmaz. lyiyi, iyi olant ya da
neyin iyi oldugunu bilmek, ayru zaman-
da onu yapmak, hayata ge~innektir (2.
paradoks). Buna gore, her tur kotulu-
gun nedeni kotucul, gunahkar bir irade
degil de, bilgi eksiklitidir (3. paradoks).
Eylemde yanh~a dti~me, kotiiltik ya da
kotil olan bir ~eyi yapma, kotil kader,
gunahkar bir doganJn ya da irade zaytf-
hgintn degil de, bilgisizligin sonucu-
dur.
Sokratesrin ahlak anlayt~tnan bu ti~
temel tezinden her biri, a) k.i~inin ozgur
iradesiyle bir ~eyi ya da birtakun kotii-
li.ikleri se~tigini, yapttguu ve yapabildi-
gini, b) ki~inin, neyin ger~ekten iyi oldu-
gunu bildigi zaman bile, yanh~ bir ~ey
ya da kottiltik yapttg1n1 ve c) insarun,
bilgisizlikten degil de, yaphgt ~eyin
kotu oldugunu bile bile, kotuluk yapn-
~u bildigimiz ve kabul ettigimiz i~n,
hirer paradoks olarak degerlendirilir.
Sol Hegelcilik [Os. terakkiperver Hegelcilik;
lng. left-tving Hegelianism; Fr. Hegelianisme
de gauche]. Hegel'in, Hristiyanhk dini,
tnonar~i ve burjuva ktiltilrtinden olu-
~an idealist sentezine her baktmdan
kar~t ~tkan, bu sistemin rasyonel olarak
savunulamayacagtni, fakat yalntzca fel-
sefi teori olarak degil, siyasi eylem bakJ-
mtndan da, belli bir gelecek adtna kabul
edilmemesi gerektigini one suren anla-
Y~
Ruge, tMarks, tStirner ve tFeuerbach
gibi dti~tintirlerden meydana gelen bu
harekete gore, yaln1zca rasyonel olan
ger~ektir ve yetkinlikten uz~ yabanct-
la~mt~ bir varolu~ hali, Hegel'in de
iddia ettigi gibi, kendi i~el zorunlulu-
gundan dolay1, kendini a~mak duru-
mundadtr.
somut [Os. nrti~ah!Jas; in g. concrete; Fr.
concret; AI. konkret). 1 Ortak ozellik ya
da nitelikleri on plana ~lkartan genel ya
da soyuta kar~t olarak, bireysel, pratik
ve tikel olan i~in kullarulan stfat.
2 DolayJmlt bir tanda bilinen, varolu-
~u ~tkarsanana kar~tt olarak, dogrudan
ve araastz bir bi~imde algtlanan, dene-
yun yoluyla bilinen, akttiel varolu~un
aynlmaz bir par~ast olan ~eyi; 3 hipote-
tik ya da teorik olana kar~Jt olarak, elle
tutulur ger~kligin aynlmaz bir par~as1
olan ~eyi; belli bir zaman ve yerde bulu-
nan, gozle gorulen, elle tutulan, dogal
ve btittinlugu i~inde ortaya -;1kan ba-
~lZ ger~ekligi; karma~tkh k bir ger-
~eklik i~nde olan ~eyi gosteren terim.
Bu baglamda ve somu t sozcuguntin
soz konusu anlarru i~nde, tek bir nesne-
ye i~aret eden, ba~ka bir ~eye bagh ol-
madan, kendi ba~tna varolan bir ~eyin
kavranuna sornut kavram, bir birey ya da
bjreylerin adt olan terime soyut terim ad1
verilir.
M utlak idealistler bu ~er~eve i~nde,
ger~eklik bak1mandan daha temel ve
tozsel olan bireysel varhklan betimle-
tnek i~in somut tumel terimini kuUan-
mL$lardtr. Burada somut, varh~n birey-
selligini, tumel de, idealist filozoflar
taraftndan ger~ek bireyin en belirleyici
ozelligi olarak gorulen rasyonel ve siste-
matik tutarhhgt vurgulamaktadu. Buna
gore, soz konusu idealist filozoflar i~n
ger~ek birey, Mutlak, Ruh ya da Tin.dir.
somut~uluk [lng. concretism; Fr. conaetis-
me ]. tyiHk, guzellik tilriinden soyutlama~
Ian, akttiel olarak, ger~ekten varolan, iyi
ve guzel diye nitelenen ~eylerden ne-
densel ve ontolojik ba.lwndan once gclen
ve onlardan deger bakmundan tisttin
olan varhklar ya da ger~eklikler olarak
goren, ya da umutlanmiZJn, arzulannu-
ztn, ideallerimizin nesnelerine belli bir
nesnellik, ger~eklik yiikleyen yakla~tm
ya da tavtr.
sonlu [Os. mutenahi, rtlilhdud; lng. finite; Fr.
fini; AI. endlich). Sonsuz ya da srrurstz
olana kar~rt olarak, omegin sonlu birdi~
zide oldugu gibi, bjr sonu ya da son teri-
mi olma durumu.

Suurlanm1~ obna, suurh bir buyuk1uge
sahip olma hali. Gi.i-;, yetenek, bi.iyukluk
gibi nitelikler baktmlndan s1nulannu~
olma durumu. Belli say1da ad1m1 ge-;-
memehali.
sonluculuk [lng. Jinitism; Fr. finitisme; AI.
finitismus]. Mate1nahkte D. Hilbert tara ..
f1ndan savunulan ve matematik alan1na
yaln1zca, konstruksiyonu sonlu say1da
ad1mda mumkun olan sonlu say1da nes-
neyi dahil eden yakla~1m. T1pkl sezgici-
lik gibi, konstruktivizmin bir turu olan,
fakat sezgicilikten farkl1 olarak, yalruzca
sonlu say1da ogeyle sonlu say1da adlm-
da ne yapllabilecegini dikkate alan ogr~
ti ve yonte1n.
sonsuz diinii~ [Os. dari daim; 1ng. et~al
recun-ence; Fr. retour eternelle ]. Evrende
hi-;bir ~eyin bir defahg1na ortaya -;kma-
dlgl, ge-;mi~te bir-;ok kez ortaya 9km1~
sonsuz say1da olay1n, gelecekte de tiim
aynntllanyla ve ayru duzen i~nde yeni-
den ortaya -;lkaca~, evrende birtalwn
dairesel, dongusel sure-;lerin sOZ konusu
oldugu, bu sure-;lerin, mevsimlerde, gUn
gece, dogum olum, buyume -;urlime or-
neklerinde old ugu gibi, aynen tekrarlan-
dlgl, bir kaostan dogan evrenin yeniden
dogacak ~elcilde kaosa gidecegi inanc1.
Olduk-;a eski -;aglara geri giden sonsuz
donu~ inana, tPlaton'da bir ruh go-;u
ogretisi olarak ortaya -;1km1~ ve o, bu
-;er-;eve i-;inde, olen insanlann ruhlarl-
nln ba~ka bedenlere girerek yeniden
dogdukJaruu, iyi ya da kotu ruhlann
yazgllararu aynen ya~adlklanru soyle-
mi~tir. _.1\ yn1 ani ay1~, t Aristoteles'te,
dunyan1n, yld1z hareketleri gibi, duzen-
li olarak 1slakllk ve kuruluk donemlerin-
den, insanhg1n da geli~me ve -;oku~
-;aglanndan ge-;tigi gorii~u ~eklinde or-
taya -;lkar. Sonsuz donu~ ogretisi Dar-
win'in evrim.ciliginden etkilenmi~ olan
Nietzsche tarafmdan da one surulmu~
tur. 0, her ne kadar ger-;eklige ili~kin
yasah afi1kla1nalan reddetse de, ~imdi
olup bitenin daha once say1s1z kez orta-
ya -;1knu~ oldugunu ve gelecekte de,
tam olarak ayu ~ekilde ortaya -;kaca~
nl one surmuf1tiir.
sonu~~uluk 785
sonsuzluk [Os. uami.llenalzilik; ing. i;zfj~tity;
Fr. infiuite; AI. unendlicltkeit]. Zama1un,
mekarun ya cia herhangi bir dizinin sonu,
bi tilni, s1run olmam.as1 d urum u.
Bu anlamda dogal say1lar dizisi, son-
suz. bir dizi meydana getirir, zira dizide
ne kadar buyuk bir say1ya ula~1rsan1z
ula~1n, ona bir say1 daha eklcmek her
z.aman mumkundur. Bununla birlikte,
ikinci bir anlamda sonsuzluktan, sayla-
bilir par-;alardan olu~mayan butUnler
i-;in ge-;erli olan sonsuzluktan da soz
edilebilir. Burada sonsuzluk, tam ya da
yetkin olma durumunu gosterir.
sonu-; [Os. matlup; ing. conclusion; Fr.
conclusion]. 1 Ba~ka tiimce ya da onerme-
lerden -;lkarsanm1~ olan, mant1ksal bir
akllyurutme, arguman ya da 9karurun
manbld varg~s olan, ve 'o halde', ~u
halde', 'imdi', 'oyleyse', 'sonu-; olarak' tii-
runden deyunlerle ba~layan onenne;
belli oncullerin manttksal olarak gerektir-
digi netice. 2 Belli bir nedenin eseri olan
olay, kendisine aynlmazcasana bagh ol-
du~ bir nedenden kaynaklanan etld; bir
etkene bagh olarak ortaya <an olgu. 3
Bir irdeleme, ara~tlrma ya da soru~tur
ma~un yaratbg1 veya urettigi du~unce.
4 Belli bir a1 na-; ya da hedef gozetile-
rek davran1ldlglnda, ula~1lan ~ey, van-
Ian nokta. 5 Ve nihayet, bir ko~ul bildi-
ren tumceden sonra gelen ve be IIi bir
netice bildiren tiimceye verilen ad.
sonu-;-;uluk [ing. consequantialisnz; Fr.
co,tsequentialisme]. 1 Genel olarak, so
rumlulukla, fakat esas neyin ahlaki ba-
klmdandan dogru ve yanh~ olduguyla
ilgili olan etik teori. Bu anlamda, sonufi-
~luk, ahlaki eylemin deterini belirle-
yen ~yin, eylemin ahlaki bir ilke, yasa
ya da kurala uygunlugu yerine, eylemin
sonucu oldugunu, ahlaki eyletnin uretti-
gi sonu-;la degerlendirilmesi gerektigini
soyleyen ve bu nedenle eylemin son u-;-
lanru on plana 9karan ahlak anlay~m1;
ahlaki eylemin dogrulugunun, iyiligi-
nin, evrensel bir yasa, ilke ya da ol-;ut
yerine, yalruzca eylemin urettigi sonu-;-
lar Ia degerlendirilmesi gerektigini savu
nan ahlak goru~unu ifade eder. Bu bag-
786 sophia
lamda sonu~~uluk, bir eylemin ancak ve
ancak urettigi tum sonu~lar iyi ise eger,
ahlakl baklmdan dogru bir eylem oldu
gunu one surer.
Aym zamanda teleolojik ahlak anlay1~1
olarak da bilinen bu goru~un kapsam1
i\inde ahlaki tegoizm ve tyararchk gibi
ahlak goru~leri yer ahr. Ahlaki egoizm
ve yararabk, insanlann iyi sonu~lar
elde edecek ~ekilde eylemesi gerektigi
konusunda uzla~makla birlikte, soz ko-
nusu 'iyi sonu\'un nas1l tarumlanacag1
konusunda farkhhk gasterirler.
2 Sonu~\uluk, biraz daha ozel olarak
da, yararc1hgm salt eylemin sonu~lany
Ia ilgili olup, ahlili oznenin sorumlulu
gunu yeterince hesaba katmadJguu one
surerek, oznenin bir eylemin beklenen
sonu~lanndan oldugu kadar, beklenm~
dik faka t ongorulebilen sonu~larmdan
da sorumlu oldugunu savunan ahlak
goru~une tekabul eder.
sophia. Yunanda biJgelik i~in kullamlan
s1fat. tSokrates'te, lnsam iyi k1lan, insa-
mn dogasm1 ger~ekl~tirmesini ve mut-
luluga eri~mesini sa~layan, neyin iyi ve
neyin kotu olduguna ili~kin bilgi, pratik
bilgelik. . durumu. Yaphga, ger~ekle~tirdigi ~eyi
t Aristoteles'te ise, en yuksek entellek-
tuel erdem olarak tarumlanan teorik bil-
gelik. insamn biricik ve tanriSal bir ~ey
olan dogas1 sayesinde ortaya 'V!kan, va-
rolan her~eyin ilk ilkeleri uzerinde du-
~urunek ve akllyurutmekle, ezeli-ebedi,
oldugundan ba~ka turlu olamayan, de-
gi~mez ve zorunlu varhklann bilgisiyle
ger~ekle~en ve insam Tann'ya ger~ek
ten yakla~tuan bilgelik tiiru.
Sophistes. Antik Yunan'da, pratik bir bilgi
ya da bilgelikten turetilen bir sazcuk ola-
rak. beUi bir sanat tiiriinu bilen, entellek-
tuel i~lerde, toplwnsal-siyasal sanatlarda
pratik ya da teorik bir uzmanhk ya da ba-
pn gosteren kimselere verilmi~ olan ad.
Yunan'da, Yedi Bilgeye, ozanlara, yasa-
koyuculara, hekimlere, muzisyenlere, fi-
lozof ve bilim adamlanna i~te bu ~er~e
ve i~inde Sophisthai, yani bilge ki~iler
denmi~tir. Bununla birlikte,saphistes 50z-
rugu daha sonra, yalmzca Protagoras,
Gorgias, Hippias, Kallikles, Prodikos,
Kritias ve Antiphon gibi, Yunanistan't
belli bir ucret kar~1hgmda, genel ko-
nu~ma gosterileri sunarak, retorik ve
siyaset sanah ogreterek dola~an du~u
nurler, e~deyi~le tSofistler i~in kulla-
mlml~tu.
sophrosyne. Yunan'da ol~ululuk, agJr-
ba~hhk, basiret ve ozdenetim olarak ta-
nunlanan erdem. Tutkular uzerinde bir
egemenlik ve denetim kur~nay1, ba~l
bo~ arzulann S1mrlarunasm1 gerektiren,
haz ve ~ehvet du~kunlugune dayah
ba~kaldmya kar~1 olan fazilet turti. Ne
tumuyle bir perhiz ya da her turden ar-
zunun kokunu kaz1ma, ne de sapma ve
kural tammazhk olan, fakat daha ~ok
ikisi arasanda~i bir ortayla belirlenen, ki-
~inin kendisi uzerinde egemenlik kur-
masma, kendi kendisinin efendisi olma-
sma kar~allk gelen erdem. Ki~ide, akhn
yol gostcriciligi albnda ger~ekle~en
uywn, hazlarla aalar arasmdaki denge
hali
sorumluluk [Os. mesuliyet; ing. responsibi-
lity; Fr. responsabilite; Al. verantwortung).
Ki~inin, ahlaki oznenin, kendi eylemle-
rinin sorumlulugunu ustlenebilmesi
tam bir bilin~le ve ozgurlukle yapabile-
cek ehliyette olan ki~inin durumunu
ifade eden sorumluluk, ki~inin, olu~u
mundan psikolojik olarak sorumlu oldu-
gu sonu~ ve geli~meleri uzerine almaya
vicdani bir odev saymas1 haline tekabtil
eder.
Ahlaki sorumlulugun, bu ~er~eve i9n-
de ~ temel fikirlere dayandagl soylene-
bilir: 1 Akllh bir insan varhgmm yerine
getirmek zorunda oldugu ve yerine geti-
rebilecegi eylemler vardar. 2 Bu eylemle-
ri ger~ekle~tirmeme, yerine getirmeme
cezay1 gerektirebilir. 3 Buna kar~m bu
eylemleri yerine getinne ise, ki~iyi odul-
lendirebilir, onurlandarabilir ya da ov-
guye deger biri yapabilir. Bu u~ fikir ise,
insamn motiflerinin davram~ ya da ey-
lemlerin nedenleri oldu~u, bu motiflerin
odul ve ceza turunden ~eylerle etkilene-
bilecegi ya da ko~ullanabilecegi ve bu
motiflerin k~ullanmas gerektigi goru-
~une dayanmaktadar.

Sorokin, Pilirim Alexandrovich. 1869
1968 ytllan arasmda ya~am1~ ol~n Rus
as1lh Amerikan sosyolog ve dii~iiniir.
Temel eserleri Crisis of Our Age [<;:ag1
mzm Bunahm], Social Philosopl1ies in an
Age of Crisis [Bir Bunahm <;:agmda Top
!urn Felsefeleri].
Sosyoloji, toplumsal sistem ve obeklerle
kiilliirel sistemlerin, l<i~ilik sistemi ve l<i-
~iler arasmdaki ili~kinin dinamikleri ve
yapts1run genelle~tirilmi~ teorisi olarak
tammlayan Sorokin'in loplum felsefesin
deki biiyiik onemi, onun elkile~imin ko-
nusu olarak ki~iligL ki~iler arasmdaki
etkile~imin toplam1 olarak loplumu an-
lamak i<;in deger, nonn ve anlamlar top-
larruna bagh olan kiiltiirii anlamamiZ
gerekligi tezinden kaynaklanmaktadu.
Sorokin'in bir diger onemli katl<s da,
loplwnlarm ii<; farkh yal<la~lm y a da
manlalite arasmda sahndlldanru belirlen
dongiisel bir sosyal degi~me leorisinden
meydana gelir. Comle'un ii<; evre yasasl-
na benzeyen bu degi~me anlay1~mda,
dini dii~iirune 1arzlarm1 tammlayan dii-
~iinsel sistem pozitivisl bal<1~ a<;suun
leolojil< evresine, ger<;ekligi anlamada
duyumlarm onemini vurgulayan du-
yumsal kiiltiir ya da sistem Comle'taki
pozilif evreye, bu ikisi arasmda kalan
idealist kiilliir de, positivist gorii~teki
melafizik evreye lekabiil eder.
sosyal [Os. i'timai; ing. social; Fr. sociale;
AI. sozial]. 1 Bir topluma, ayn ve miisla-
kil bir varolu~a sahip olduguna inarulan
insan lopluluguna ili~kin olan; 2 loplu-
mu meydana getiren, bir loplum i<;inde
ya~ayan insanlar; 3 loplum i<;inde ya~a
yan bireylerden meydana gelen kalman,
grup, s1mf, v. b. g.; 4 loplumdaki birey-
lerin birbirleriyle olan ili~kileri; 5 lop-
lumdaki s1mflarm birbirleriyle olan el-
kile~imleri; 6 loplum i<;inde ya~ayan
insanlann maddi hayal ko~ullanm ge-
li~tirmeyi, tinsel ihtiya<;lanm kar~llama
}'1 ama<;layan eylem ve faaliyetler io;:in
kullamlan s1fat.
Bu baglamda, bir toplumda ya~ayan iki
ya da daha fazla say1da insanm birbirle-
riyle girdigi, kar~1hkh olarak devam el-
oosyal 787
tirdigi lasa veya uzun siireli anlamh et-
kile~imlere sosyal ili~ki ad1 verilir. Yine,
belli say1da ortak ozelligi olan, birtak1m
ortak ihtiya<;lanm kar~1lamak i<;in bir
araya gelmi~, baglmSIZ bir varolu~a
veya kimlige sahip bulundul<laruun bi-
lincine sahip, birtaklm orlak kurallara
gore birbirleriyle ili~ki i<;inde bulunan
bireyler kilmesi veya toplumsal birim
sosyal grup olarak tammlamr. Aym <;er<;e-
ve i<;inde, ekonomik gii<;leri, loplum i<;in-
del<i rol ve konumlan, hayat tarzlan bir-
birlerine benzer olan, orlak <;tkarlara
sahip insanlardan meydana gelen loplu-
luga sosyal smif ad1 verilmekledir. Yine,
insan eyleminin failler arasmdaki kar~l
llkll elkile~imi i<;eren all sm1fi ya da sos-
yal gruplarm eylemi sosyal eylem diye la-
rumlarur.
Ote yandan, bireylerin, sosyal grup ve
Slmflarm, isler <;at1~ma ya da isler uzla-
~=m bir sonucu olarak, birtal<1m norm-
Jar ve degerlerin de yardmyla sergile-
dikleri ahenkli ve istikrarh ya~ay1~ hli
ve diizenine sosyal diizm denir. Buna
kar~m, bireyleriit ve ekonomi, aile, din,
siyasel benzeri temel loplumsal kurum-
lann kar~1hkh ili~l<ilerinden meydana
gelen biitiine sosyal sistem ad1 verilirken,
bir topluma Ierne! ve asli ~eklini kazan-
diran ve eylem tarzlanna sm1rlar getiren
Ierne! sosyal ili~kiler biitiinii veya sosyal
ili~kilerin lemelindeki ilkeler obegi sosyal
yap olarak tarumlaur.
Ole yandan bir toplumun sosyal sislemi
i<;inde yer alan kurumlann, loplwnsal
rol kahplanrun, bireyler arasmdaki ili~
kilerin ve dolaysyla bir biitiin olarak
loplumun, teknoloji, fikirler, inan<;lar,
kiiltiirel etkil~imler, dogal felaketler,
ke~ifler benzeri <;ok <;e~itli nedenlerle
degi~mesi durumuna sosyal degi~me ad1
verilir. Ayru baglamda, bir toplumun
birden fazla yonde ilerleme kaydetmesi,
loplumun biitiiniinde meydana gelen
ilerleme sosyal geli~me olarak larumlana-
bilir. Buna kar~m, bir birey veya gru-
bun, bir toplumsal suuftan digerine ge<;i-
~iyle veya ayru s1mf i<;indeki harekeliyle
belirlenen toplwnsal hareketlilige sosyal
hareketlilik ad1 verilir.
788 sosyal bilimler felsefesi
Yine, bir toplumdaki deger normlan yla
sosyal eylem tarzlan aras1ndaki uygun-
suzluk, toplumsal kanna~a ve diizensiz-
ligin tezahiirii olarak goriilen sapkm
davran1~lar biitiiniiyle, onlara yol a~an
ko~ullar sosyal problem ba~hg1 altlnda
Slnlflarur. Bir toplumun sosyal problem-
lerdeki yii.ksek artl~la karakterize olan
durumuna, sosyal ~ah~man1n, ahlaki
~okiintiiniin ve diizensizligin hakim ol-
masl haline sosyal ,akuntu ad1 verilir. Bu
bagla1nda, sosyal problemleri ~ozmeye,
niifusun toplumsal ihtiya~laruu kar~da
maya yonelik merkezi ve yerel politika-
lar ise, sosyal politika ad1 altmda katego
rile~tirilir. Ote yandan, bir toplumun
kendi varhk, birlik, i~leyi~ ve bekas1n1
korumak i~in, iiyeleri iizerinde uygula-
d1g1 etki, denetim ve ald1g1 onlemler
biitiiniine sosyal kontrol ad1 verilir.
Yine, ki~inin toplwnsal ~evreye uyum-
lu, toplumun deger yargdanru benimse-
me durumuna, toplumla biitiinletmi~
hale gelmesine sosyalle~rne; ozellikle .;o-
cugun toplumsal ya~ama kablururu ve
onunla biitiinl~mesini kolayla~brmak
amac1yla, ~e~itli kiiltiir unsurlarnu onun
ki~iligine katarak, bu degerlerin i'rselle~
tirihnesini saglama siirecine sosyalle~tir
me ad1 verilir. Ote yandan, toplumsal ya-
~ana yatkmhga, insanlan birtakun
ya~ama kurallanyla ban~1 saglay1p ko-
ruyacak ~ekilde birlikte ya~amaya sev-
keden ortak egilime sosyallik denmekte-
dir.
Bu ~er~eve i~inde, sosyal saruflann var-
hguu kabul eden; anayasa yoluyla, top-
lumsal suuflar arasmda bir denge sagla-
yacak olan sosyal adaletle ilgili birtak1m
hukuki ilkeler koyarak siyasi iktidarla-
ra yol gosteren devlet madeline; ozgiir-
liikleri yalruzca Slnlrlamalann olmama-
Sl oJarak anlamayan, fakat ozgiirliigiin
ancak, ozgiirliigiin ger'rekle~ebilmesi
ir;in gerekli maddi olanaklann ki~ilere
saglarunas1 hilinde bir anlam kazanaca-
~ ilkesine bagh kalan devlete sosyal tkv-
let ad1 verilir.
Yine, sosyal sistemleri, toplumsal ya pi-
Ian, siyasi ve ekonomik siire~leri, farkh
bireyler ya da gruplar aras1ndaki ili~ki
leri, test edilmeye elvt?ri~li bir bilgi kii-
mesi iiretmek amac1yla, sistematik ola-
rak ara~hran disiplinlere sosyal bilimler
ad1 verilir. Aynca, toplu1nu bir biiyiite~
alhna yahran, statiikoyu ya da varolan
sosyal diizeni ~e~itli yol ve ara'rlar Ia sa-
vunarak ya da el~tirerek, toplumsal
degi~meyi erteleyen ya da h1Zland1ran
ve boylelikle toplumu ko~u llayan ve
yonlendiren ele~tiri hiriine sosyal ele~ ti-
n denmektedir. Nihayet, psikolojinin,
insan1n toplumsal davran1~1n1 konu
alan dahna sosyal psikoloji ad1 verilmek-
tedir.
sosyal bilimler felsefesi [ing. philosophy of
the social sciences; Fr. philosophie des scien~
ces sociales]. Sosyal bilimlerin maruyeti,
mant1g1 ve yontemi iizerine olan ara~
tlrma veya felsefe tiirii. Sosyal bilimler-
de iyi bir a9klamanln ol~iitleri iizerinde
duran, sosyal bilimlerin doga bilimlerin-
den nasll ve ne ol~iiye kadar farkbhk
gosterdigi, sosyal bilimlerde indirgene-
mez sosyal yasalar olup olmad18J., top-
lwnsal fenomenler aras1nda nedensel
ili~kiler bulunup bulunmad1g1 benzeri
sorulan yan1tlamak suretiyle sosyal bi-
limlere bir yorum getirmeye ~ah~an fel-
sefe veya bilim felsefesi dal1.
Sosyal bilinller felsefesinin temel prob-
lemlerinin ba~mda hi~ ku~ku yok ki,
sosyal bilimlerle doga bilimleri arasln-
daki ili~ki problem.i bulunur. Burada bi-
rinci gorii~, sosyal fenomenler de dahil
olmak iizere, tiim fenomenJer, son ~o
ziimlemede fiziki gii~lerle onlan yone-
ten yasalara indirgenebilir olduklan
i~in, sosyal bilimlerin doga bilimlerin-
den ~ok farkb olmad1klarma, sosyal bi-
limJerin yontemlerinin doga bilimlerinin
yontemlerine tekabiil etmek durumun-
da oldugunu iddia eden dogalcr veya fi-
zikalist goru~tiir. 8 u gorii~iin kar~1s1nda
ise, sosyal fenomenlerin, bireyin ama~h
ve anlam.b eylemlerine bagb olduklan
ir;in, dogal fenomenlerden metafiziksel
olarak farkhbk gBsterdiklerini ve dola)'l-
slyla farkh bir yonteme ihtiya~ duyduk-
laruu dile getiren dogalcdak kar~1h, yo-
rumcu veya hermeneutik gorii~ bulunur.

Sosyal bi1imler felsefesinin bir diger
onemli konusunu meydana getiren 'sos-
yal fenomenlerin nedensel a.;Jklamaya
elveri~li olup olmadll<lan' konusunda,
aym yorumcu gori.i~ olumsuz bir tavar
takmarken, onun kar~att olan madded
baka~ at;asJ sosyal bilimlerde nedensel
at;lklamamn, ornegin Marksizmde oldu-
gu gibi, materyalist bir at;aklama oldu-
gunu one surer.
Sosyal bilimler felsefesinde bir diger
kar~athk, toplumsal duzenlilikler ve bi-
reylerle ilgili olgular arasmdaki ili~ki
baglammda, metodolojik bireycilik ile
metodolojik holizm arasmdadar. Bun-
lardan metodolojik bireycilik, bireylerle il-
gili olgulann sosyal gut; ya da varhklar-
la ilgili olgular kar~asmdaki onceligini
vurgular ve dolayastyla, ikincilerin birin-
cilere indirgenebilirligini savunurken,
metodolojik holizm sosyal gut;, olgu ve
yasalann indirgenemezligine dikkat
t;eker.
sosyal Darwinizm [ing. social Darwinism;
Fr. Darwinisme sociale]. Darwin'in biyolo~
ji ya da evrim teorisini insan toplumlara-
mn tarihsel geli~imine uygulayan ve bu
t;ert;eve ic;inde 'varolu~ mucadelesi' ya
da 'ya~ama sava~a' ve 'dogal ayaklan-
ma' ya da 'en gut;luniln ya da ko~ullara
en iyi bir bic;imde uyum saglayarun
ayakta kah~a' fikirlerine ozel bir onem
atfeden goru~.
Toplumsal Darwinizm toplumun, en
gut;lu olanlann ayakta kaldaga bir varo
lu~ mucadelesine sahne oldugunu, top-
lumda, ttpla dogada hukum suren dogal
aytklanma gibi, gut;suzu toplum da~ma
iten ya da marjinalle~tiren bir toplumsal
aylklanma surecinin stlz konusu oldugu-
nu, bu ya~ama sava~mm bir butun ola-
rak toplumun geli~mesine ve ilerlemesi-
ne hizmet ettigini savunur. Bu anlaya~
gut;luyu, toplumsal mucadelede ayakta
kalanlan, bencil, yan~maa, tutkulu, zen-
gin, yaratta ve zengin, zeki' ve saldargan
olarak, buna kar~m ya~ama sava~mdan
yenik t;akanlan da gu~uz, pasank, ozgeci,
korkak, budala gibi terimlerle tarumlar.
Gorli~ dogal ayakJanma ve varolu~ mu-
sosyalist 789
cadelesinin giini.lmuz toplumunda hala
varolmak.la birlikte, ozellikle dogal ayak-
lanmamn yuzyd oncesine kadar yogun
bir bit;imde ya~andagam oavunur. Soz
konusu goru~e, varolu~ mucadelesi,
bilim ve teknoloji alamndaki geli~mele
rin sonucu olarak nisbeten yah~ma~ ve
yalmzca ko~ullara en iyi bir bit;imde
uyum saglayan insanlann degil de, yok
olmaya mahk<lm olan bireylerin de varo-
lu~lanm surdurecekleri bir durum orta
ya t;akma~tu.
sosyal demokrasi [ing. social democracy;
Fr. dbnocratie sociale ]. Alman du~unurle
ri Bernstein ve Lasal~e ile ba~laytp, Fran-
saz Jaurl!s ve Blum, Ingiliz Cole gibi du-
~unurlerin katkdanyla geli~en ve amaca
sosyal adalet, insanlar ic;in daha iyi bir
ya~am, tlzgurluk ve ban~ olan aloma.
tKapitalizmin kar~asmda olan ve in-
sanlann bir. avut; kapitalistin egemenli-
ginden kurtarmaya ama~layan goru~,
samf sava~aru kabul etmekle birlikte, ih-
tilalci degildir, totaliterligi ve her tur
dikta rejimini reddeder. tSosyalizmi bir
ara-; degil de, kendi ba~ma bir ama-;
olarak degerlendiren sosyal demokrasi,
tMarksizmi reddetmemekle birlikte,
onun sosyalizm uzerindeki tekelci etkisi-
ne kar~a t;tkar. Demokratik bir anayasa
ve toplum duzenine bagh kalan ve bu
duzene uygun bir faaliyet yontemiyle,
koklu sosyal ve ekonomik refonnlann
yapdmasmdan yana olan sosyal demok-
rasi, gunumuzde oldukt;a yumu~attl
ma~hr.
sosyalist [ing. socialist; Fr. socialiste; AI. ~
zialist]. Sosyalizmi benimsemi~ ld~i, sos-
yalist ogrelinin ~u ya da unsurunu temele
alan ~ey ya da yakla~Jm it;in kullarulan
safat.
Bu baglamda, Marksizme dayanan ve
anayasasmda, iktidan i~c;i samfuun ege-
menligi olarak tammlayan devlet mode-
line, i~t;i suuh ve onunla ittifak h.alinde
olan yoksul koylulerden ba~ka hit;bir sa-
mfa iktidar hakkl tarumayan, siyasi' ikti-
dar yolunun tum diger s1ruflara ve bu
suuflann partilerine kapabldaga, de-
mokratik olmayan devlet madeline sos-
yalist deulet adt verilir.
790 sosyalizm
Yine, Marksist sosyaHzmin, sanat ic;in
sanat gori.i~i.ine kar~1 ~1karak, toplum
i~in sanat gorii~i.ini.i on plana ~1kartan
estetik teorisine, sanat ve edebiyatln
toplumsal ger~eldige yone1mesi ve top-
luJndaki devrimci geli~meleri, topluan-
sal geli~menin itici gi.ici.i olan i~~i s1n1-
fan1n durumunu ve roli.ini.i, sosyalist
di.i~i.inceJerin i.isti.inli.igi.ini.i ve zaferini
anlatmas1 gerektigini dile sanat anlay1-
~ana sosyalist ger~ek~ilik denir.
sosyalizm [Os. mezhebi i ~tirakiyyun; lng. so-
da/ism; Fr. socialisme; AI. sozialisntus]. Ay-
d1nlanman1n, Frans1z Devriminin liberal
ve e~itlik~i ideallerinin ve endi.istril~me
si.irecinin i.iri.ini.i olup, somi.iren suuf ya
da sm1flan tasfiye ederek, insarun insan
taraflndan istismar ediJmesinin oni.ine
ge~meyi, toplumda bireyler arasmda
kar~ll1kh 'bir i~birligi ve yard1mla~ma
yaratmay1 ama~layan ve i.iretim ara~lan
run ortak mi.ilkiyetiyle belirlenen top-
lumsal sistem. Varolan toplumsal di.izeni
adaletsiz oldugu gerek~esiyle mahkiim
eden, ahlaki degerlere uygun di.i~en yeni
bir di.izenin savunurulugtJnu yapan, bu
idealin ger~eklejtirilebilir bir ideal oldu-
guna inanan, soz konusu ideale ula~ma
yolunda, insan dogasuu ya da kurw:nlan
yeni ba~tan ~ekillendirecek bir eylem
program1 oneren ve bir devrim ya da ih-
tilalcinin bu eylem programuu hayata
ge~irece~ne inanan siyasr di.i~i.ince ya
da ideoloji.
Marksizmde, ger~ek komiinizmin in~
Sindan onceki donemde, fakat kapita)iz-
min y1kllmas1ndan sonra ortaya ~1kan
politikpekonomik sistem olarak sosya-
lizm, dev let in i.iretim ara~ lann1 ya
planlama yoluyla ya da dogrudan bir bi-
9mde kontrol etti~ ve hatta bu ara~lara
hukuken sahip olabildi~; neyi i.iretmenin
en faydah olduguna bakmaks1z1n, salt
toplum taraflndan ihtiya~ duyulan ~yle
ri i.iretmeyi ama~layan sosyo-ekonomik
sistemi ifade eder.
Sosyalizmin, Marks taraflndan geli~ti
rilen ve Engels taraf1ndan popi.ilerle~ti
rilen tarihsel materyalizme dayanan ve
pozitivist felsefeden y_o gun bir bi9Inde
etkilenmi~ olan ti.iriine, i.iretim ara~lan
run burjuvazinin elinde oldugu suufh
kapitalist devletin ylk1larak,. snufslZ bir
di.izen kurmay1 a1na~layan sosyalizme
bilimsel sosyalizna ada verilmektedir.
Kapitalizmin geli~imine ili~kin bilimse]
bir incelemeye ve i~~i san1fuun onci.i ro-
ltine ili~kin ger~ek~i bir degerlendirrnep
ye dayand1g1 iddia edilen soz konusu
sosyalizme; ekonomik alanda, lherkesin
yetenegine ve eme~ne gore haklaru ala-
bilmesi' ilkesi uyannca, i.iretim ara~lan
nm ortakla~a mi.ilkiyetini, siyasi olarak
kapitalist devletin ~iddet yoluyla y1k.tb-
rak, yerine sosyalist devletin kwulmasl-
ru, suufsaz bir toplum modelini, ya da
daha ~ok i$9 suufuun diktatorli.igi.ine
dayanan bir devlet anlay1~uu, ki.ilti.irel
olarak da, egitim ve ki.ilti.iri.in devlet tara
flndan planlarunasuu, 1rk aynmma kar~1
c;~kmay1, sosyalist topluma ka~1 olan
tiim toplumsal ve ki.ilti.irel kurumlarla sa
va~maya ongoren sosyalizm anlay1~1na
ayn1 zamanda Marksist sosyalizm den-
mektedir.
Yine ayn1 baglamda, Marks'an sosyaliz-
mine, Blanqui'nin sosyalizm anlay1~1na,
Rusya'daki Devrim oncesi veya sonras1
sosyalist ihtilald.lerin sosyalizm teorisi-
ne, yani siyasi iktidann ele ge~irilmesin
de, demokratik yollara veya parlementer
eyleme gi.ivenmeyip, ~iddeti savunmasa
dahi, red de elmeyen sosyalizm anJaya-
~lna ihtilalci sosyalizm ad1 verilir.
Sosyalist devletin kurulmas1 si.irecinde
ihtilalci ~iddeti benimseyen soz konusu
sosyalizm anlay1~1 d1~1nda birtak1m ba ..
n~~ sosyalizmler de bulunur. R. Owen,
C. Saint-Simon, ve C. Fourier gibi di.i~i.i
ni.irlerin, sanayi devrimi ve sanayile,me
sonras1nda, yeni bir suuf~ i~~i suuf-
run dogu~uyla birlikte ortaya ~1kan
e~itsizlik ve sefaleti ortadan kaldumak
i.izi!re, sosyalist birtalwn fikirlerle geli~
tirdikleri gori.i~ler bi.iti.ini.i, di.i~i.inceyle
madde arasandaki kar~1thk ve temel ~e
li~kiyi, di.i~i.inceyi one alarak ~ozme egi-
lim ve tavarJan iilopik sosyalizm olarak
ge~er. Toplumdaki serbest rekibetin bir
denge ve ko~ullarda ~itlik yaratmada-
- - - - - - - - - --- --- -- - - - - - - ----- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
gmt, tam tersine servetin beiirli ellerde
toplarunasma yo! a~lll';tnt, tekelle~me
nin fazla iiretim ve bunahmlan dol';ur-
dul';unu, sanayile~menin i~~i smtfmm
durumur.un kotiile~mesine neden oldu-
gunu
c
savunan
.
bu dii~iiniirlerin sosya-
lizmi, onlar e~itsizlil';i ortadan kaldmna-
yt ama~larken, insanlann ~ektil';i tshrap
ve sefaletin, ul';radtklan hakszhklann,
ileri siirecekleri birtalom ~arelerle sona
erecel';ini dii~iindiikleri, hakstzhklara
bir ~are bulunamayt~trun nedeninin,
hakstzhl'; giderecek, e~itlil';i sal';layacak
fikirlerin daha onceden bilinemeyi~ine,
bu ~areleri ortaya atacak dii~iiniirlerin
daha once diinyaya gelmemi~ oldukla-
rma inandtklan i~in, iitopik adt veril-
mi~tir.
Yine Fransa'da, 1840'h ytllarda ortaya
9tkan ve sosyalizmin bir omel';inin
!neil'de bulundugu inancmdan hareket-
le, Hristiyanhgm ahllli kurallanru sos-
yalizmin kollektivist ilkeleriyle birl~ti
ren sosyalizme Hristiyan sosyalizmi adt
verilmi~tir. Soz konusu ogreti, klasik
sosyalizmlerden dini temele almast, ge-
lecel';e del';il de, kapitalizm ve sanayile~
me oncesi topluma yonelmek bakurun-
dan far khhk gosteri r.
Fransa 'da etkili clan Hristiyan sosyaliz-
minin Almanya'daki kar~thl';t kursu sos-
ya/izmidir. Oniversite profesorleri tarafm-
dan geli~tirilen bu sosyalizm, sosyalist
propagandadan ~ok etkilenen i~~i stmft-
nm kontrolden '>'kmamast i~in, birtalom
refonnlarm gereklilil';ini vurgulamt~hr.
Yine Almanya'da devleti ahlaki ve ulu-
sal dayam~ma orgaru olarak goren, dev-
lete ~d<artacal';l yasalar ve koyacal';t ver-
giler yolu yla toplumsal adaletsizlil';i ve
dengesizli~i giderecel';ini dii~iinen Las-
salle'tn devletin her alandaki oncii giicii-
n ii temele alan sosyalist gorii~iine dev/et
sosyalizmi ad! verilmektedir. Ote yan-
dan, Proudhon, Stimer ve Bakunin'in
anar~ist gorii~lerine dayanan ve iktisadi
liberalizmi, devleti ve Marksist sosyaliz-
mi ele;;tirirken, bireyin ozgiirliil';iinii en
yiiksek del';er olarak goren sosyalizm i7z-
giirlukru sosyalizm olarak tan~mlarur.
Yine, Sovyet komiinizmine ~iddetle
--------
sosyal pozitivizm 791
muhalefet ederken, Marks'tan ilham al-
mayan, sosyalizme ge~i~in demokratik
yollarla ve birtaktm reformlarla olmast
gerektil';ini savunan A vrupa sosyaliz-
mine demokratik sosyalizm veya reformcu
sosyalizm adt verilmektedir. Ote yan-
dan, evrensel oldul';una inamlan sosya-
list ideleri, kendi ulusal ko~ullanna u y-
gulamakta tereddiit etrneyen O~iincii
Diinya iilkelerinin sosyalizm anlayt~l
na, ateizmi ve stmf miicadelesini redde-
derken, tek parti yonetimini benimse-
yen, sosyalizmi emperyalizme ve yeni
somiirgecilil';e kar~t bir ara~ olarak kul-
lanan yere] sosyalizm tiirlerine QfUTICU
Dunya sosyalizmi adt verilmektedir.
sosyal pozitivizm [ing. social positivism;
Fr. positivisme socia/e; AI. sozial positWi-
mus]. Odak noktasmda oncelikle tarih ve
toplum bulunan; olgulan a~an, olgula-
nn otesine ge~n her tiir spekiilasyona
kar,n ~tkan ve tek ge~erli bilgi tiirii ola-
rak gordiil';ii bilirni, ozel bilimler tarafm-
dan sal';lanan bilimsel bilgiyi toplwnu
ve toplumsal ya~amt diizenlemek i~in
kullanan ve ilerlemenin insanhk tarihi-
nin en onemli ve belirleyici ogesi oldu-
gunu savunan pozitivist anlayt~.
Bu tiir bir pozitivizmin iinlii temsilcileri
arasmda Saint-Simon, Auguste Comte,
Jeremy Bentham ve John Stuart Mill var-
dtr.
sosyobiyoloji [lng. sociobiology]. Sosyal
davraru~tn biyolojik temellerini konu
edinen disiplin. Anglo-sakson diinyada
geli~n bir yakla~un olarak sosyobi yolo-
ji, insanlarda dol';u~tan clan davram~la
nn toplumsal olgulara dair bilimsel
a~1klamada i~e yarad11';1 kabiiliinden
hareketle, sosyal fenomenleri dol';al aytk-
lanma siire~leriyle a~amaya, kiiltiir ve
toplum teorisini biyolojiye indirgemeye
ve dolaytstyla tinsel del';erleri hi~ hesaba
katmadan tdol';alahl';t geli~tirmeye ~ah
~tr.
sosyoloji [Os. irtimaiyat; lng. sociology; Fr.
sociologie; AI. soziologie). Biitiin ~~itlili
l';i, del';i~kenligi ve tiim aynnttlan i<;in-
de, toplwna dair clan a.,.klayta bilim. 1
Sosyal yaptya, 2 toplumlardaki grupla-
nn, sosyal kategorilerin ve stntOann do-
792 sosyoloji
gastna, oranlanna, -;e~itlilik ve farkhhk-
lanna, 3 top lumdaki sosya) ya~ama, 4
toplumW\ kulrurune ve hayat tarztna, 5
hem niteliksel ve hem de istatistiki ara~
brma yontemlerinin mahiyetine ili~kin
bilimsel inceleme. Topltunsal sistemlerin
geli~imini ve i~leyi~ini yoneten yasalan
ortaya t;tkarmaya -;ab~an, bu toplumsal
fenotnenleri gozleyip betimleyen, bu fe-
nomenleri h.ttarh bir kavramsal ~ema
araClhgtyla a-;1klamaya -;ah~an bilhn
dah.
Toplumun dogastna ili~kin du~unu
~un tarihi en aZindan t Aristoteles'e
kadar geri gittnekle birlikte, bir burjuva
sosyal bilimi olarak sosyolojinin isim ba-
bast Auguste tComte'tur. A Comte ayru
zamanda, -;agda~ sosyoloji ya da top ..
lum teorisinin kendisinden tiiredigi u-;
kaynaktan birincisinde onemli bir yer
tutar. Toplumu sosyolojinin dolayuns1z
nesnesi, biricik ara~ttrma konusu haline
getiren Comte, toplumdaki geli~me egi-
limlerinin onemini vurgulam1~, sanayi-
le~memi~ toplumlardaki hukuki meka-
nizmalar ve ahlak kurumlanru a.;akhga
kavu~hl rurken, t Aydtnlanmantn liberal
iyimserligine olduk-;a muhafazakar bir
tepki vermi~tir.
Fransayla s1n1rh kalan ayn1 kaynag1n
ikinci buyiik sosyologu, pozitivist egi-
limlerini Comte'a bor-;lu olup, topluma
dair analizini buyuk ol-;ude, yap1, i~lev
ve sosyal kurum gibi teritnlerin yerl~
mesinde onemli bir rol oynam1~ olan
Herbert Spencera dayanduan Emile
Durkheim.dtr. Nitekim, onun fonksiyo-
nel sorulann onemini vurgulayan, bire-
ye dt~sal olan sosyal olgulann biricik
dogastru, sosyolojinin psikolojiden olan
farkhhguu ortaya t;tkaran sosyal daya-
nt~ma teorisi, -;agda~ sosyolojik du~un
cenin olu~umu ve geli~iminden onemli
bir yer i~gal eder.
B Sosyolojik du~uncenin gel~imine ve
sosyolojinin kurumsalla~mastna katkl-
da bulunan ikinci kaynak, Karl Marks
ve Max tWeber'den olu~ur. Sosyolojiye
nesnel temeller kazandtran tMarks'tn en
onemli katktsl, onun -;agda~ sosyoloji-
deki -;at1~mac1 ekolun fikir babas1 olma-
stndan kavnaklarunaktadu. Buna kar
"
~1n, Weber'in buyuk onemi ise, onun bir
modem disiplin olarak sosyolojinin teo-
rik temellerini atm1~ olmastndan dogar.
Onun genelligi yuksek olan aQklayto
degere sahip kavramlan, ozgul bir man
t1ksal model turu olarak ideal tipin sos-
yolojik a-;tklamada nas1l kullantlacagma
ili~kin analizi, davran1~ta ozsel olarak
sosyolojik olana, yani sosyal eyleme dair
tan1m1, sosyal eylemin belli ba~h un-
surlannl eylemin rasyonel bile~enleri
yoluyla a-;tkhga kavu~turmas1, burok-
rasiyle ilgili sosyolojik -;ozumlemesi,
toplumsal ili~kilerde artan rasyonalite-
nin vazge-;ilmez sosyal ~likt;isi olarak
buyunun -;ozulmesi kavram1, v. b. g.,
mustakil bir disiplin olarak sosyolojinin
teorik temellerinin en belirleyid ogeleri
olmu~tur.
C Sosyolojinin kurumsalla~mas1ru sag-
layan u-;uncu kaynak ise, George Simmel
ve Vilfredo Paretodan olu~ur. Sosyoloji-
nin diger sosyal bilimlerin ilgilenmedigi
bir alaru konu almas1, sosyalle~me veya
insan ili~kileri alaru uzerinde yogunla~
mast gerektigini 50yleyen Simmel, toplu
mun etkile~im yoluyla birle~tirilmi~
olan bireylerin toplarrurun sadece bir ad1
oldugunu 50ylerken, sosyolojide fonnel
yakla~1m1n onculugunu yapmt~br. Pa-
reto ise, sosyal sistem ve sosyal denge
kavramlan uzerinde yogunla~lrken,
fonksiyonel yontemi one Qkarmak ve ni-
celiksel yontemi kullanmak suretiyle
onemli bir katkl yapml~br.
Bu kaynaklardan hareket edildiginde,
bugun bir sosyal bilimin kapsanu ve
ozellikle de sosyolojinin konusu bagla-
mtnda u-; temel ve farkh goru~un oldu-
gu soylenebilir. I Bunlardan birincisi,
sosyolojinin konusunun, kendisinde
belli bir konwn i~gal eden bireylerin us-
tiinde ve otesinde baguns1z bir varolu~a
sahip bulunan toplumsal yap1 oldugW\u
soyler. Bu goru~un iki ayn versiyonu
vardtr: a) 0 retim tarzlanndan meydana
gelen yapllan kavramsalla~tuan Mark-
sizm ve b) sistemleri, rol yaptlanru te~
his edip on plana c;U<aran Parsons-;u ya
p1sal tfonksiyonalizm.

ikinci goru~ ise, II Durkheim'a daya-
narak, sosyolojinin esas ve ger~ek konu-
sunun, kollektif tasaram I terns iller, yani
anlamlar, ve bireylerden bag1mSIZ bir
varolu~a sahip alan dunyay bili~sel
olarak organize etme tarzlan oldugunu
one surer. Soz konusu yakla~1ma gore,
bu kolJektif temsillere en iyi ornek, in-
sanlann dogu~undan once varolan ve
onlar olduk ten sonra da varolmaya
devam eden dildir. Gunumuzde yap-
salctlarla postmodemistlerin ~ah~mala
n bu gelenek i~inde degerlendirilir.
Gunumuzdel sosyolojinin konusu ile
ilgili u~uncu goru~, III onun ger~ek
konusunun Weberci anlam1 i-;inde sos-
yal eylem oldugunu iddia eder. 'Bu g6-
ru~e gore, toplum diye bir ~ey olma-
yp, sadece birbirleriyle ili~ki i-;ine
giren, kar~1hkh bir etkile~im i~inde bu~
lunan bireyler v~ sosyal gruplar vard1r.
sosyolojik Yeni-Kant~1l1k [lng. sociologi-
cal Neo-l<.antis,n; Fr. Neo~l<.antisme socio-
logique ]. Alman filozofu Georg Simmel
taraf1ndan kurulmu~ alan Yeni-Kant~l
felsefe okulu.
Simmel felsefesinde, Kant'1n, bizim de-
neyin, lecriibenin d lin yasiJU, fenomenle-
ri kurdu~umuz gorii~uyle spekiilatif
metafizigin olanaks1z old ugu tezinden
etkilenmi~ ve deneyim diinyasaru.n kay-
nagtru toplumsal durumda bulmu~tur.
sosyolojizm (Os. i'timaiyat,llk; lng. socio--
logism; Fr. sociologisme; AI. soziologismus].
1 Genel olarak. sosyolojiyi psikolojiden
bagtmstz bir bilim olarak goren, bir bilim
olarak sosyolojinin toplwnsal ger~ekligin
tiimuyle ve geregi gibi a~lklanmas i.;in
gerekli ve fazlas1yla yeterli oldugunu sa-
vunan gorii~ ya d a ta vtr. Organik ya~
nu a~an her~eyin, akd, bilim, sanat,
ahlak ve din gibi oge, duygu ve kurumJa-
nn toplwn ve toplwnsalhg.n sonucu ol-
dugunu savunarak, kollektif bilind put~
la~bran, cemiyeti he~yin temeli yapan
gorii~.
Toplumsal olaylarla sosyolojinin, epis-
temolojik balwndan onceligi oldu~unu
one suren anlay1~ olarak sosyolojizm; 2
estetik alantnda, estetik duygunun kol-
sosyolojtk YeniKant~thk 793
lektif bilincin tirunu oldugunu; 3 ahlak
alan1nda ise, yukumluluk ve odev duy-
gusununl bireyin vicdan1nda kollektif
bilincin bir yans1masz oldugunu dile
getirir.
soykiitiigii yontemi [ing. genealogical met-
hod; Fr. metlwd geneologique]. Ornegin
bilgi gibi bir kavram1n, ozne gibi bir var-
hgn veya ahl~k gibi bir disiplinin bugu~
nunu, halihaz1rdaki d urumunu a-;akltga,
ayd1nhga kavu~turmak i~in ge~mi~ine
bakan, kokenJerle ilgili analiz yontemi.
Soykutu~u yonte1ninin kurucusu, soz
konusu analiz tarz1nt, Zur Genealogie
der Moral [Ahlak1n Soykutugu Ozerine]
adh eserinde, ki~ilerin ve kultiirlerin
deger sistemlerini olu~turma bi~imleri
ni belirleyen tarihsel ko~ullara ve ko-
~ullanmalan ortaya -;akannaya yarayan
1netod olarak tarumlayan ve dolayts1yla
tahlak1n soykutugunu c;tkartan Fried-
rich Nietzsche'dir.
Ayn soykutugu yontemini FransiZ du-
~uniiru Gaston Bachelard bilim felsefesi
alarunda uygularru~tlr. Bu baglamda bi-
limlerin soykiitii~, bir bilimi belli bir
evreden bir diger evreye ge-;iren hareket
ettirid gt.icti ortaya ~akannaya, bilimsel
olanla ideolojik alan aras1ndaki suurda
ya~nan yer degi~ikliklerini izlemeye
yarar.
Soz konusu soykiitugu yakJa~un1, ~ag
da~ dii~iiniir Michel Foucault'da, yine
ayna anlam i~inde, modern iktidar bi-
~imlerinin ozunii ve geli~imini ~oziim
leme yontemi olarak kullandm1~hr. iler-
leme olarak tarih inanandan vazge~en,
Foucault, ozgiil kurumlarla soylem
fonnlanrun koklerini .;~plak gii~liktidar
mucadelelerinde arayan soykiitugu pro
jesi it;inde, bireylerin modem iktidar I
bilginin sonu~lan olarak nesneler ve oz-
neler ~eklinde nasJ..I kurulduklann1 ara~
tlrmJ~br. Ona gore, soykutiigu, mevcut
ilgil ~tkarlann J~1g1nda yazdm1~ tarih-
tir. Ba~ka bir deyi~le, soykutugu, ~u
arun iJgilerine, konulanna baglandarak
kaleme ahnnu~ alan tarihtir. Buna gore,
soykiitugu 'efektif tarih' lir.
794 soylu vah~i
soylu vah~i [ing. noble savage; Fr. savage
noble]. Romantizmin insazun ya da in-
sanhgtn do~al olarak iyi oldu~u, ve do-
~aya geri donmemiz gerekti~i du~unce
sini ifade etmek i~n kulland1~1 deyim.
Soylu vah~i deyiminin temelinde i~,
Franstz filozofu J. J. tRousseautnun, In-
sanlar Arasrndaki E~itsizligin Kaynaf adh
eserinde dile getirdigi, uygarhk tara&n-
dan bozulmam1~ olan do~a durumunda-
ki insan olarak, vah~i insaru vard1r. Buna
gore, soylu vah~i deyln)i, uygarbgtn,
kendisini do~al olmayan istek ve arzula-
nn kolesi yapmasmdan~ kendisini ba~
tan CJkanp, ba~langtc;taki ozgurlu~unu
elinden almas1ndan once, do~al, soylu ve
masum bir varolu~a sahip olmu~ olan
erdemli i:nsaru anlabr.
soyut [Lat. abstractus; Os. mucerret; ing.
abstract; Fr. abstrait; AJ. abstrakt). Nesne-
lerin~ olaylarm, fenomenlerin, onlardan,
yani nesnelerin, olaylann ve fenomenle--
rin kendilerinden ayn olarak du~unu
len ya da de~erlendirilen nitelikleri i\in
kullantlan stfat. Ome~n, vatanseverlik,
vatarun1 seven insanlardan hareketle
olu~turulmu~ soyut bir niteliktir. Yine,
ome~in 'san' kavraml, elle tutulamaz,
gozle gorulemez bir niteli~e i~ret edi-
lirken de~il de, tek tek nesnelerin goste-
rilmesinde kullantlmast bakurundan
somut olmakla birlikte, 'sanhk' nesne ya
da nesnelerin bir niteli~inin, zihi.nsel bir
soyutlama ile belirtilmesi bakurundan
soyut bir kavramdu.
Su halde, varolu~un u bir ba~ka ~eye
bor~jlu olan ve ancak du~unmede ve zi-
hinde bir ba~ka ~eyle ili~ki ic;inde, nesne
ya da nesnelerin niteli~i olarak dii~un u-
len ~eyin kavram1na ise, soyut kavram adL
verilir. Klisik manhkta, birc;ok bireyin,
onlardan ayn olarak du~unulen, o~ak
do~asirun ad1 olan terime ise soyut tenm
denmektedir. 'insanhk', soyut terime ve-
rilecek en iyi omektir.
Bir nitelik, ya da kavram gerc;ekte ait
oldu~u nesneden yahtlama i'jinde du
~iinuldu~u zaman soz konusu olan
ozellik soyut diye ifade edilmekle birlik-
te, Hegelci felsefede, sadece ni.telik ve
kavramlar1n degiL faka t a it olduklan
butunden yahtlama ic;inde du~unulduk
leri zaman~ bireysel nesnelerin de soyut
olduklart soylenir. Ome~in, bireysel bir
insan varh~1, toplumsal ili~kilerinden
ayn ve ba~1ms1z olarak du~unuldu~un
de soyuttur. Bu goru~e gore~ varolan
her~eyi kapsayan butun d1~1nda~ tek
tek her varhk bir dereceye kadar soyut-
tur. Bu felsefede, tek hakikat butiinun
hakikati, butunsel hakikattir; butun so-
yutlamalar bir \arpttma ya da yanh~la
mayt ihtiva eder.
Ote yandan, nonnalde, konulan tasa-
rtmsal ya da ideal varhklar olan bililn ya
da disiplinlere soyut bilimler denir. Pozi-
tivist du~unurler Comte ve Spencer tara-
hndan yaptlan bilimler suuflamasmda
soyut bilimler konusu, fenomenleri yo-
neten yasalar olan bilimleri gosterir.
Comtea gore, somut bilimler ya da do~a
bilimleri ise, soyut biUmlerin konu ald1~
yasalan varolanlara uygulayan bilimler-
dir. Spencer, soyut bilimlerle, soyut ba-
~lnblan konu alan matematik ve manb-
~~ anlarken, di~er bilimleri de (mekanik,
fizik_. kimya turunden) soyut-somut bi..
limier ve (astronomi, jeoloji, biyoloji, psi-
koloji ve sosyoloji turunden) salt somut
bilimler olarak ikiye aytrm~br.
soyutlama [Yun. aphairesis; Lat. abstractio;
ing. abstractian; Fr. abstractian; AJ. abs-
traction). 1 Deneyimin i~jerigindeki bir
o~eyi, do~al kurulu~undan, yaptsal ve
fonksiyonet ili~kilerinden ay1rarak, ken-
dinde ve kendi ba~ma du~unme i~lemi;
duyu yoluyla algtlanan gerc;eklikte bir-
birinden ayrllmaz olan iki o~eden birini
du~unce yoluyla ayuma, yahtlama, di-
~erinden aytrarak ortaya c;lkarma. 2 Bir-
birlerinden ba~ka balamlardan farkhl1k
gosteren nesnelerin ortak niteli~ini d u-
~unce yoluyla yakalaytp, genel bir fikir,
bir kavram olu~turm.a; somut bir tarz-
da, tek tek gozlemlenen ozelliklerden
~jok, birbirine benzeyen sonsuz saytda
durum ya da ortamda gozlemlenebilen
genel bir ozelli~i yakalama i~lemi.
3 Genel sozcuklere ula~ma i~lemi ola-
rak tan1mlanan soyutlama, ara~hrllan

fenomenlerden, yap1 ya da karakterleri-
ni betirnlemeyi istedigirniz birtak1m
6zelli.kleri ve ortak noktalan bir strufla-
maya temel yapmak iizere se~me i~lemi
ni oldugu kadar, bu siirecin iiriinii olan
~eyi de gosterir. Ba~ka bir deyi~le, so-
yutlama, bir yandan soyut bir fikir ya da
kavraml, bir dizi ozellemesinden yahtla-
YlP ~1kartan bili~sel siireci, bir yandan
da bu siirecin sonucu olan ~y ya da
kavram1 dile getirir. Buna gore, soyut bir
kavramm zihinsel tasanm1 olan soyutla-
ma, ara~hnlan konuda, anzi ya da ili-
neksel olam aylklayarak, ozsel olan1 be-
timleyen zihinsel yapmu da ifade eder.
Buna gore, insan gibi genel bir sozciik,
belirli bir insana referans ya da yonle-
timde bulunan 'Ahmet'in tersine, genel
olarak kullarulabilen bir sozciiktiir. 1~te
duyu-deneyinde dogrudan ya da somut
bir bi~imde algllanamayan bir ~eyi sim-
gesel ya da kavramsal olarak temsil
eden, gosteren bu tiir sozciiklere, tek
tek nesne ya da olaylan bir kly1ya btra-
ktp, genel olana ula~ma siireci soyutla-
ma olarak bilinir. Orne~, iinlii Yunan
filozofu Aristoteles 'yuvarlakbk' gibi
matematiksel ozellik.lerin yuvarlak diye
niteledigimiz ~eylerden ayn olarak va-
rohnadtklanru savunmu~tur. 0, gene)
50zciik.lerle gosterilen bu ozelliklere so-
yutlamalar adnu verir ve matematik9nin
bu soyutlamalara, tiim duyusal nitelikle-
ri aytrarak ve geride yalmzca niceliksel
ve siirekli olam btrakarak ula~bguu
soyler.
Duyusal niteliklere ise, tiimevanm yo-
luyla ula~lltr. Buna gore, tikellere ili~
kin duyu alglSmdan, ki~i tiimevanm
yoluyla tiimellere ili~kin sezgisel bilgi-
ye ula~u. 4 Soyutlama, yine, geleneksel
manhkta bir tiimeli tikel ~eylerden tii-
retme, ljtkarsama i~lemine, bir dizi tikel
~ eyde ortak olam inceleyerek, tiimel
olana ula~ma siirecine kar~ahk gelir.
soyuUamanhk (ing. abstractionism; Fr.
abstractionnisme]. Gene) kavramlann bir
soyutlama siireciyle kazam.ldagma orie
siiren ogreti ya da soyutlamalara, somut
gerr;eklikler kadar d~er venne tavn.
Amerikah pragmatist dii~iiniir William
soylem 795
James'a gore, soyutlamalara, somut ger-
~ekliklerin degerine e~it bir gerc;ek
deger y~kleme egilimi.
soylem [Ing. discourse; Fr. discottrse; Aim.
diskurs]. 1 Genel olarak, dilin sozel ya da
yaz1h bir bi~imde aktiielle~mesi siireci;
yaz1h ya da sozlii olan, bir ileti~ime
veya diyaloga davet eden her~ey. 2 Bir
etkinlik alaruna, bir faaliyet tiirii veya
disipline ozgii kavramsalla~tlrmalar bii-
tiinii veya a~; birtak1m ortak kabullerle
desteklenen veya biitiinlenen iiriinler
toplam1. 3 Ozel olarak da, algalama tarz
ya da ~emalanm, dil ve bilgi pratigini
yoneten, kontrolii altmda tutan, kiiltiirel
kod, derin yapa; dilin dii~iinceyi, bilgiyi
ve entellektiiel faaliyeti orgiitleyen dii-
zenleyen ardalam, ek dilsel yapllar bii-
tiiniinden meydana gelen ideolojik bo-
yutu.
Bu baglamda, yukanda sozii edilen 1.
ve 2. anlama i~inde soyleme ili~kin ince-
lemeye, dile, dilin yapasma, onun aktiiel-
lc~mi~ veya kullarum diizeyinde ortaya
~1kan i~levleriyle temel modellerine dair
analize soylem zumlemesi ad1 verilirken,
3. anlam1yla 50ylemi konu alan, dilin
toplwnsal ve ideolojik boyutunu ortaya
~1karan analiz el~tirel soylem ,ozumlemesi
olarak nitelenir. SOylemle ilgili analizin
ge9T1i~i t Aristoteles'e kadar geri gitmek-
le birlikte, soylem ~oziimlemesi esas Fer-
dinand de tSaussure'le, ama daha ziya-
de Saussure sonrasa ara~bnnaalar ve
ozellikle de Roland tBarthes ve Mic:hel
tFoucault'yla geli~m..i~tir.
Saussure'e gore, soz veya kullarum
halindeki dil, bireysell~mi~ ve de
olumsal oldugu i~in, dilbilimsel ara~hr
maya hi~bir zaman konu olamaz. Fakat
Saussure'iin izleyicileri, onun soz konu-
su tezine ragmen, anlam analizini kolay-
la~brabilmek veya tamamlayabilmek
i9n ve dilse l yapLlann gerisindeki ek ya-
palan k~fetmek amacayla_, dik.kati soze
(parole) yonelbni~lerdir. I~te dilin dii-
zanlam boyutunu oldugu kadar, yanan-
lam boyutunu da hesaba kabnaya yol
a~an bu ad1mdu lei. bir yandan Saussu-
re'lin soz kaf1l1Sanda dile ve dolayasayla
tyananlam kar~asmda. da tdiizanlama
79n soylem etiAi
yi.ikledigi ayncahkll stati.ini.in tersine
-;cvrilmesine, diger yandan da el~tirel
soyleln -;ozi.imlemesinin geli~lnesine
neden olmu~tur.
Nitekiln, Barthese gore, dilde, sozi.in
bireysel boyutunda kar~tla~tlan ~ey,
bir gostergeler zincirinden ziyade bir
gosterenler zinciridir. Dahas1 Barthes
gosteren]erin sozli.ik tantmlannm be-
lirttigi anlatnlann otesinde, onlardan
daha fazla bir anlama sahipmi~ gibi go-
riindtiklerini sayler. Ona gore, soz ko-
n us u fazladail, dile getirihnemi~ alan
anlatnJan ke~fedebilmek i-;in, gosteren
lerin tikel baglatnlardaki akti.iel kulla-
nunlannt belirleyen ek temel ba~1nhlar
obegini yeni ba~tan in~a etmek zorun-
lulugtJ vardtr. Barthes'tn kendisi bu ek
bagtnttlar obegine soylence ya da efsane
ad1n1 vermi~tir.
Foucault ise, dil pratigini veya dilin
kullan1m1nl belirleyen ek yapllan ideolo-
jik alan ba~hg1 al tlnda -;ozi.imler. Ona
gore, soz konusu ek yaptlan mi.itnki.in
hAle getiren ~eyI kendisinin soylem for-
masyonlarr diye tanunlad1g1, tarihsel ola-
rak yap1lanm1~ ilgi, kavram, tema ve -;-
karlann bir birl~imidir. Bu formasyon
ya da bit;imleyicilere yap1 kazand1nc1hk
niteli~ini veren ~ey, onlan mi.imki..in
ktlan ko~ullard1r. Foucaulfnun kendi
ifadesiyle, diski.irsif bir formasyonun bi-
-;imleyici kurallan, onlar1 ortaya -;tkann
toplumsal ya da kurumsal baglamlar,
belirli problemleri ve onlarm nedenleri-
ni telaffuz ehne gi..idine sahip kimselerin
sosyal kimlikleri, ilgi ve ~karlarm tikel
konularuu belirlemede gi.indeme gelen
entellekti.iel kabplar, v. b. g .dir.
Foucault'ya gore, toplumsal fenomenler
i~te soz konusu ek yaptlann, soylemi bi-
-;imleyen kurallann etkisiyle olu~turu
lan soylem ba~lammda ve saylemin
i~den kurulur. Soylemlerin dt~mda,
soyle1nlerden ba~lffiSlZ alan tek bir fe-
nomen yoktur. 0, bundan dolayt ki.ilti.i-
rii iktidar mevzilerinin toplumsal ag1
olarak gori.ir soylemi orgi.itlenmi~ ve
1 birincisi ahlaki bir ko~ul iken, geri kalan
kurumsalla~m1~ iktidar ili~kilerinde te-
mellendirir ..
siiylem etigi [lng. discourse ethics; Fr. etluque
de discourse]. tFrankfurt Okuhmun i.inli.i
di.i~i.ini.irlerinden biri alan Ji..irgen Ha-
bermas taraflndan geli~tirilen, ve ideal
ko~ullar alhnda ger-;ekle~ecek bir ileti-
~im si.irecini, insanlar arastnda sagbkh
bir bilgi ve kanaat mi.ibadalesini, gi.i-; ya
da hiikmetme ili~kilerinden bag1~1k
alan mutabakata dayah ger-;ek bir etki-
le~im ve soylemi mi.imki.in k.Jhnasl bek-
lenen dogru ahlaki ve politik ko~ullan
ortaya koymay ama-;layan teori ya da
etik ani a y1~1.
tHabennas'tn teorisine gore, ger~ek bir
ileti~imi, bask1a ve tahakki.imci.i olma-
yan hakiki bir soylemi mi.imki.in k.Jiacak
ko~ullar ~unlardtr: 1 ileti~ime giren ta~
raflarm birbirlerini ay1u haklara sahi p
~it katlllrnctlar olarak gonneleri gere-
kir; ileti~ime giren taraflann ilgi ve -;Ikar-
lanna ayru ol-;i.ide sayg gosterilmelidir;
2 yine, ileti~im baglamtnda, dolaymh
ya da dolays14 kurwnsal ya da yaptsal
bir bask1 veya zorlama olmamahdu. 3
ileti~im veya saylemde kabul edilebile-
cek alan biricik ikna ti.irti ya da tarz1 ras-
yonel argilmandu. Zira, Habennas'a
gore, bir iddia yalniZca bask1 ve zorlama-
run sonucu olmayan rasyonel bir muta-
bakatm sonucu oldu~u takdirde hakh kt-
hnabilir.
4 Hi-;bir kabuli.in ele~tiriden muaf ve
ara~hrmantn d1~1nda tutulmamas1 ge-
rekir. 5 Bu kabuller ancak ve ancak, her-
kes onlann a-;Jkl1g1 ve do~rulugu i.ize-
rinde uzla~bg1 zaman, kabul germ i.i~
hale gelir. 6 tleti~imin stnJrsiz ya da a-;1k
u-;lu olmasJ gerekir, -;i.inki.i hi-;bir otorite
bir konuyu kesin sonu~lu bir bic;imde
karara baglayamaz. Zira, soylem gi.i-; ya
da hi.ikmetme ili~kilerinden uzak ve ba-
~s1z olup, eldeki bi.iti.in veri ve delille-
rin ele aluunastru gerektirir. 0 yeni delil
ya da di.i~i.incelerden, soylemin dl~tnda
tutulmu~ olanlann bakJ~ a;tlanndan et-
kilenir.
Habermasm tanJmladtgl alt1 ko~uldan
be~ tanesi rasyonelli~n olmazsa olmaz
gereklerini ortaya koyar. Felsefesinde et-

kile~im ve ileti~imi eme~i temeUendiren
en onemli kategori olarak one suren Ha-
bennas,. soylem eti~iyle bu ba~lamda
+Aydmlanmamn ara9ial akaloh~mdan
olduk~a farkh alan ileti~imsel bir rasyo-
nalite geli~tinni~tir. Onun soylem eti~i
ni temellendinne tarza transendental bir
hakhlandmnadar, ~iinkii bu temellendir-
me ileti~ilne giren, belli bir soylem
fonnu i~inde yer alan ve ger~ek bir mu-
tabakat arayan insanlann yukandaki alta
k~ulu yerine getinnesinin ka~malmaz
oldu~unu, ger~ek bir ileti~imin soz ko-
nusu ko~ullan ongerektirdi~ini g6ster-
mekten olu~ur.
soylence [Yun. muthos; Os. efsn.ne; tng.
mythe; Fr. mythe; AI. mythe]. Do~al olayla-
n, diinyamn yaradala~mJ, do~al varhkla-
nn meydana geli~ini, ~ekil de~i~tirmesi
ni zaman zaman gerr;ekten uzakla~arak
anlatan hikaye ya da masal.
Kozmogonik ya da kozmolojik siire~
lerle ilgili alan, belli bir do~ruluk paya
olmakla birlikte, olgusal bir temeli bu-
lumnayan, sembolik bir tanda ifade
edilmi~ hakikat olarak soylence, ola~a
niisti.i olaylan, insaniistii gi.i~leri konu
alan, do~al olaylan do~aiistii gii~lerle
a~aklayan tasanm ya da oykiiyii ifade
eder.
Ote yandan, hemen hemen her kiilti.ir
i~in ge~erli alan ve rasyonel dii~unii~ on
cesinde yer alan dii~iince tarzma; do~al
olaylan do~al nedenlerle at;aklayan felsefi
ya da bilimsel dii~iinceden once gelen ve
bilimsel dii~i.inceden farkh olarak. do~al
olaylan insaniistii ya da do~austii gi.i~ler
le a~aklayan, insarun da~ ger~ekli~e ili~
kin alglianm olgusal temeli olmayan sa-
nalsal bir sezgi, imgeleme ve tasanmla
ifade eden dii~iince tarzma soylen.c:e:sel du-
~unce denir. Buna g6re, soylenceler, ras-
yonel dii~iince oncesinde, eski toplumla-
nn kar~ala~taklan anla~almasa gil~
~eylere ve olaylara, kesin ~oziimler geti-
rirler. Diinyada ortaya -;akan her tiir ne-
denselli~i, insan eylemini temele alarak
kavrayan saylenceler, toplumun kavra-
yt~ giiciinii a~an her~eyi yiice, do~aiistii
varhklann yapap etmelerine ve davram~
lanna dayandtrarak a~aklarlar.
sozde bilim 797
soyleyen [ing. utterer]. tleti~im soz ko-
nusu oldu~unda, sozu soyleyen, bir
ba~kasma belli bir mesaj ileten birey.
ileti~imi ba~latan, bit ileti ya da bir me-
saja bir soz, konu~ma ya da soylenimle
ba~ka bir kimseye aktaran ki~i.
sozcelem (tng. utterance; Fr. enonce; Al.
iiusserung). 1 Gene! olarak, agazdan ~akan
sozlere verilen ad; 2 daha ozel olarak da,
anlamh bir ileti~imin temelini olu~tu
ran, ileti~imde bulunmaya yarayan, bir
mesaja ba~ka bir bireye ileten konu~ma.
Bununla birlikte, konu~anm belli bir
ileti~im niyetiyle a~aga vurdu~u anlamh
cdim olarak sozcelemin her zaman dilsel
olmasuu bekleyemeyiz. Dilda~a i~aret
veya imlemeler de, ileti~im ortammda
birer sozcelem de~eri ta~arlar. c;a~da~
dil filozofu +Austin'in de gosterdi~i gibi,
bunlar uzla~amsal terimler (ome~n, bi-
risine yumurta atarak onu protesto
ehne) olabildi~i gibi, (sozgelimi, bir so-
paya tatla tath sallayarak birisini bir ~ey
yapmaya ikna ebne) olmayabilir de.
Bu baglamda, iinlii dil felsefecisi Searle,
bir ~ey soylerken ger~ekle~tirilen ilk ve
temel edime sozceleme edimi adma ver-
mi~tir. Buna gore, konu~amn anlamh
bir dilsel ifade sozcelerken yapb~a ~ey
bir sozceleme ediminde bulurunakhr.
sozdik [Os. kelime; 1ng. word; Fr. mot; AI.
wort]. lleti~im siireci i~inde, genel ~ekil
lerini ve aym ya da benzer anlamlaruu
farkh zamanlar boyunca kon.yan i~aret
ya da gosterge. Belli bir anlarru ifade
eden ya da sembolle~tiren, nihai ve ba-
~unstz bir ileti~im birimi alan anla~ahr
i~aret ve diizgiin ses. Dilde bir tiimceyi
meydana getiren, bilgisel bir anlatm ol-
du~u kadar, duygusal bir yiiki.i ya da
anJama da bulunan temel birim.
Bu ba~lamda, bir bireyin kullanda~a ya
da bir disiplinde ge~en sozciiklerin tiimii,
vokabuler ya da sozcuk daga rcrgr olarak ta-
nunlamr.
sozde bilim [tng. pscduo-science; Fr. pseu-
do-science]. Bilimsel yontemin yanh~
kullarulmasmm sonucu alan ve bilim ol-
mada~a halde, bilim goriintiisii veren te-
oriler; bilime her yoniiyle benzemekte
gibi gori.inebilse de, bilim olabilmesi
798 soz edimi
soz konusu olmayan hipotezler bi.iti.ini.i
veya teori.
Deneysel ko~ullar i.izerinde yeterince
denetim kuramayan, verileri gere~ gibi
analiz edemeyen, ak.Jlyi.iri.ibne ya da ar-
gi.imanlan manllksal ilkelere uygun
di.i~meyen teoriler bi.iti.ini.i olarak sozde
bilim i.izerinde ozellikle ingiliz bilim fi-
lozofu +Popper durmu~tur. Ona gore,
sozde bir bilimin hipotezleri hi-;bir ~ekil
de test edilemez, zira onlan yanll~laya
cak deneyler yoktur. Bilimsel geli~meyi
engelledigine inand1g1 sozde bilime
ornek olarak Marksizm ve psikanalizi
veren Popper'a gore, bu ti.ir bir bilime
baglananlar, olaylar ve olgu teori ili~kisi
her ne ~ekilde geli~irse geli~sin, o hili-
min hipotezlerine daha s1k1 yap1~may1
odev bilirler.
soz edimi [ing. speech act; Fr. acte de parole;
AI. sprecJUJkJ]. Konu~an birinin belli bir
an ya da durumda soz ya da sozcelem
i.iretmesi. Oznenin, bilin-;li insan varhgl-
mn ag1zdan birtalom anlamh sesler,
sozceler -;1kartmak suretiyle ger~ekl~
tirdigi faaliyet, bir ti.imceyi sozle~tiren,
yani sozce ~eklinde ifade eden sozci.ikle-
rin yerine getirdigi fiil.
Soz edimleri terimi i.inli.i dil filozofu
John Searle'i.in kitabuun adm1 gosterir-
ken, bir diger i.inli.i dil filozofu John
Austin'in de gori.i~lerini tammlar. l~te
bu baglamda, soz edimlerini konu alan
teoriye, yani anlam teorisinin tersine,
pragmatik olarak bilinen dili kullarum
teorisine soz edimi teori.si ad1 verilmekte-
dir. Anlam-kullannn aynmma dayanan
soz edimi teorisi soz ya da sbzci.iklerle
yap1labilen ~ey veya faaliyet ti.irlerini
sistematik bir tarzda kategorile~ti.rir ve
bunlarm nasd belirlendigini a;lkbga ka-
vu~turur. Ba~ka bir deyi~le, o ileti~im
niyetlerinin dogasmi ve bu niyetlerin
nas1l d1~avuruldugunu ortaya t;Ikanna-
YI ama;lar. Nitekim, Austin bu ti.ir bir
soz edimi teorisi geli~tirirken, soz edim-
lerini analiz etmi~tir. Ag1zdan anlamh
scsler -;1karma gibi kompleks bir faaliye-
tin ;e~itli bile~ensel ogeler i;erdigini
one si.iren Austin, bu soz edimlerini soy-
Ierne edimi, soyleyerek yapdan edim ve
soylemenin sonucu olarak yapdan edim
ba~hklan altmda i.i;e ayumi~hr.
sozliik tan1m1 [ing. lexiazl definition; Fr.
definition lexique]. Bir sozci.igi.in gi.inli.ik
dilde sahip oldugu, ortak ve yerle~ik
anlamm1 ifade eden, bir dile girmi~
olan bir terimin anlam1ru daha a~ ve
anla~1hr hale g~tiren tamm ti.iri.i.
sozmerkezdlik [lng. logocentrism; Fr. logo-
centrisme; AI. logocentrismus). 1 Genel an-
lanu i;inde ve sezgicilerin, romantikle-
rin ve irrasyonalistlerin bak1~ a~Isiyla,
canh ve ya~ayan her~eye kar~I en iyi
durumda kayitsiZ kalan veya en koti.i
halde de di.i~manca davranan akllc1,
mekanistik, bilimsel ve s1g tavu veya
di.inyamn ger-;ekte, kavramlanm1zm be-
timledigi gibi olduguna inaruna yanh~I.
2 Daha ozel olarak da, i.inli.i FransiZ fi-
lozofu Jacques tDerrida'run, Bah entel-
lekti.iel ki.ilti.iriini.i Platon'dan ba~laya
rak derinden etkileyen, si.irekli ama
yanb~ bir kabul olarak, konu~mamn
yaz1dan once geldigi kabuli.iyle ilgili
t~hisi. Yazuun Bah metafizik gelene-
ginde bashnld1gma inanan Derrida, bu
gelenegin hakikatin koklerini, mutlak
hakikatin kendisi ya da kaynag1 ve yara-
hciSI olarak "logosa, a~km bir varhga,
aklm sesi veya Tann'run kendisine bag-
ladiguu one surer. Buradaki temel yan-
h~, metnin d1~mda metne sabit bir
anlam veren bir ~ey oldugunu kabul et-
mekten olu~ur. Derrida'ya gore, ti.im
idealizmlere ortak olan bu yanh~, soz-
merk~ciligin anlamm kendisinden ti.i-
redigi ontolojik bir zeminin veya di.izen
ve istikrar kazanduan bir kaynagm va-
rolu~unu varsaymaya, hakikat ve bilgi-
ye dolayunsiZca eri~menin mi.imki.in ol-
dugunu one si.irmeye sevkeder.
Ba~ka bir deyi~le, Derrida 'nm bak1~
a-;1smdan dilin d1~mda, dilin saglad1g1
yapdardan bagimSIZ olan bir anlam di.i-
zeninin varoldugu ozci.i inancma daya-
nan sozmerkezdlik, bir sozci.igi.in anla-
mmm kokeninin ger;ekli~n yap1smda
oldugunu ima ederken, yap1ya ili~kin
hakikatin zihne dolayuns1zca sunulmu~
oldugu izlenimini verir.

spekiilasyon [ing. speculatioll; Fr. speculatio;;
AI. spekulatiort]. 1 Yalnazca bihneyi, og-
renmeyi ve tarumayt ama<;layan ve <;1kar
gozenneyen bilgi, ve 2 buradan hareket-
le, ger<;eklik i.izerine, soyut, zatnan
zaman keyfi ve dogrulanmast hi<;bir ~e
kilde mi.imki.in olmayan di.i~i.ince ya da
gori.i~ . 3 Her ti.irden soyut, dayanaksaz
yapt, ispatlanmast ya da temellendirile-
bilmesi imkanstz yorum.
spekulatif [ing. speculative; Fr. speculatif,
AI. spekulativ). 1 Eylem ya da pratigi hi<;
dikkate almadan, salt bilgiye eri~meyi
ama<;layan di.i~i.inse) veya entellekti.iel
i~lemler, yani pratige kar~tt olarak teo-
rik olan; 2 gozlemlenebilir olalun otesine
ge<;en, gtindelik ya~anh ve pratik dene-
yitnle bag1n1 ti.imden koparan teorile~tir
me turu, yani empirik olana kar~1t ola-
rak, deneyimsel olmayan di.i~i.ince veya
.alai yi.irtibne; 3 metafizik anlammda veya
genel metafizige <;ok yak1n bir anlarn
i<;inde, bi.iti.in bir ger<;ekli~ kapsayan
veya ku~atan di.inya gori.i~leri olu~tur
ma itkisiyle belirlenen felsefi yakla~tm
i<;in kullarulan s1fat ya da niteleme.
Bu baglamda, dogrulanabilir gozlemin
otesine ge<;en bir teoril~tirme tar%1,
bi.iti.in bir ger<;ekligi anlamlandtran ku-
~ahct di.inya gori.i~leri ortaya koyan fel-
sefr yakla~tm olarak, <;e~itli disiplinler-
den, doga bilimlerinden, sanat, din,
ahlak ve sosyal bilimlerden hareketle
belli bir senteze ula~maya <;ab~an, soz
konusu sentezin insan ve insanhk i<;in
ta~tdaga anlama ve bir bi.iti.in olarak ger-
<;eklik hakk1nda gonderimde bulundugu
~eye ili~kin konularda refleksiyon geli~
tiren felsefe ti.irune spekulatif felsefe adt
verilir. C',er<;eklikle ilgili onermeleri, de-
neyimden degil de, salt mantaksal di.i-
~i.inceden ti.ireten felsefe ti.irleri i~in kul-
larulan bir terim olarak spekulatif felsefe
daha olumsuz ya da pejoratif bir anlam
i<;inde de, bo~ ve sa;ma konularda,
sa;ma sapan di.i~i.inceler olu~turan fel-
sefe veya felsefe anlayt~t olarak tarumla-
ntr.
Speki.ilalif felsefenin bir diger adt da,
varolan her~eyi kucaklayan, rum varhk-
lan varhk olmak bakJmtndan ele alan,
spekulatif tarih felsefesi 799
bir biiti.in o[arak gen;eklige ili~kin tutar-
h bir gori.i~ sunmaya <;ah~an kapsay1c1,
fakat onermeleri hi<;bir za1nan gozlem
yoluyla test edilemeyen n1etafizik ti.iri.i
ya da sistemi olarak spekulat~f nattajizik-
tir. Ozellikle, dilin onemini vurgulayan
manhk<;t pozitivistler, bu ti.ir bir metafi-
zik anlayt~tna ~iddetle kar~1 <;tkmt~lar
dtr.
Ote yandan, tutarlL.hkla belirlenen bir
dogruluk anlayt~tna dayanan, ve ger-
~ligin bir Ben'in, Zihin ya da tinsel bir
ilkenin ifadesi ya da tezahi.iri.i oldugunu
savunan anlay1~a spekulatif idealizm adt
verilir.
speki.ilatif gizemcilik [tng. speculative
mysticistn; Fr. mysticisme speculat~f] . Orta-
<;ag di.i~i.incesinin sonlanna dogru, 14.
yi.izytlda, Tanr1'run kendisiyle birle~me
yoluyla kurtulu~ ihtiyac1ru bir k1y1ya
atan reali5tlerle nominalistlerin, insan
yi.iregini hi<;bir ~ekilde doni.i~ti.innedi
gine, insant Tann'ya daha fazla yakla~
hnnadiklarma inanllan, manhksal ve
soyut 1netafiziksel ara~hrmalanna bir
tepki olarak geli~en gizemcilik ya da
mistisizm liirii.
Tecri.ibeyi, dt~ deney ve refleksiyonla
santrlamayan, bu iki deney ruri.ine ek
olarak, insaru Tann'ya baglayan ayn bir
'deruni tecri.ibe' veya dini bir tecri.ibe ol-
dugunu ve bu tecri.ibeye dayanan mut-
lak bir kesinlik bulundugunu one si.iren
bu ondordi.inci.i yi.izyJl gizemciligi,
oznel ve alald1~1 olan dint tecri.ibeyi ras-
yonelle~tirme giri~imi ve ruhun ve
gene) olarak da yarahklann Tann'yla
olan Hi~kileriyle ilgili speki.ilasyonlarla
tamamladtiP i<;in, speki.ilatif gizemdlik
olarak bilinir. SOz konusu tarihsel ve
speki.ilatif gi:zemdligin en i.inli.i temsilci-
leri, Meister Eckhart, Henry Suso'dur.
spekulatif tarih felsefrsi [tng. speculative
philosophy of history; Fr. philosopllie
speculatioe de l'histoire]. Tarihe ili~kin
ara~hrmantn iki di.izeyde ger<;ek le~tiri
lebilecegi kabuli.ini.in; tarihin belli
donem., kesit, ki~i ya da olayJann1n em-
pirik malzemeler a~tgtnda dikkatlice
incelenmesinden ve anla~thr klllnma-
Slndan, tarihsel olaylann tasviriyle ana-
800 Spencer, Herbert
lizinden meydana gelen birincisinin tat-
min edici ve tarihi anlamak a~1smdan
ycterli ohnad1g1 d i.i~i.incesinin i.iriinii
olan tarih felsefesi ti.iri.i.
Speki.ilatif tarih felsefesinde, teleolo jik
veya ereksel ve bir de bilimsel olmak
i.izere iki ayn yakla~1mm varhgmdan
soz etmek mi.imki.indi.ir. Bunlardan bi-
rincisi olan 1 teleolojik yakla~1mm te-
melinde, Hristiyan Orta~ag felsefesinde
Aziz Augustinus larahndan ifade edilen
ve larihi, belli bir ba~lang1ct ve sonu
olup, derin dinsel anlamlan bulunan
olaylarla belirlenen evrelerden ge~erek
geli~en bir dram olarak gosteren teolo-
jik tarih gori.i~i.i yer almaktad1r. Tarihin
ereksel bir a~1dan yorumlanabilecegini
dile getiren ve oncelikle Kant ve Hegel
tarahndan benimsenen bu yakla~1m,
tarihi belli bir i~kin veya a~km ilkenin
kendisini olumlu bir dogrultuda, oz-
gi.irle~me yoni.inde a~1mlamas1 olarak
goriir.
Buna kar~m, 2 tComte, +Mill ve Marks
gibi di.i~i.ini.irler tarafmdan savunulan
ve toplumun anla~dmas1 si.irecinde mul-
laka bilimsel yontemin kullamlmas1 ge-
rektigini one si.iren ikinci yakla~un, iler-
lemenin ka~mlimazhgm1 vurgulayarak,
tarihi belli geli~me evreleri olan, yasah
bir yi.iri.iyi.i~ olarak gori.ir.
Spencer, Herbert. 18201903 ydlan ara-
smda ya~am1~ olan ingiliz filozofu.
Temel eserleri arasmda, First Principles
[ilk ilkeler], First Principles of SociolOKJJ
[Sosyolojinin 1lk ilkeleri], Social Statistics
[Sosya I lstatistik], Descriptive Sociology
[Betimsel So_syoloji] adh kitaplar bulu-
nan ve fizik ve biyoloji bilimleriyle,
siyasi ve toplumsal tliberalizmden ol-
duk~a etkilemni~ olan Spencer'in felse-
fesinin temelinde evrim di.i~i.incesi var-
du. Bilimle dini uzla~tmnay1 ve
boylelikle de felsefeye yer a~may1 ama~
layan Spencer'a gore, felsefe tum diger
bilimlerden gene!Jigiyle aynhr. Felsefe-
deki teorilerin varolan her~ey i~in ge-
~erli oldugunu one si.iren Spencer,
evrim ogretisini bu durumun tek ishs-
nasl olarak gormi.i~ti.ir.
Temeller: Evrim teorisinin deneysel ola-
rak test edilebilir, savunulup temellendi-
rilebilir bir kuram oldugunu belirten
Spencer, basitten karma~1ga, homojen
olandan heterojen olana dogru ger~ek
le~tigini di.i~i.indi.igi.i evrimin, dogada-
ki, toplum ve ahlakf ya~amdaki omekle-
rini gozler oni.ine sermeye ~ah~m1~tlr.
Epistemolojisi: Epistemoloji alamnda,
insan varhgmm bilgisinin smuh oldu-
gunu, bizim yalruzca fenomenleri bile-
bilecegimizi one si.iren Spencer, bir yan-
dan da bu fenomenlerden, her~eye
kar~m Bilinemez Olam, fenomenlerin
kayna~ ve evrimin temeli olan Kavra-
namaz Gi.ici.in varhgm1 ~lkarsayabilece
gimizi savunmu~lur. 0, ilerlemenin bir
raslanh, insarun kontroli.i alhndaki bir
~ey olmay1p, bir zorunluluk oldugunu
belirtmi~, ya~amm, i~sel olamn d1~ ~ev
reye uyarlanmasmdan, si.irekJi olarak
ona gore ayarlanmasmdan ba~ka bir
~ey olmad1gm1 iddia etmi~tir. Siyasel
alarunda tbireyciligi savunmu~, ya~am,
zihin ve toplumu madde, hareket ve gi.i~
araclhg1yla a~lldamaya ~ah~m1~ olan
Spencer, ahlakm dogal bir temeli oldu-
gunu, ahlaki sonu~lann gene! evrim ya-
sasuu izledigini one si.irmi.i~ti.ir.
Ahlak folsefrsi: Ba~ka bir deyi~le, siyaset
felsefesi alarunda eski liberalizmin en
onemli temsilcilerinden biri olan Spen-
cer'a gore, devlet ve toplumun iki temel
~kli vard1r: Askeri devlet ve endi.istri
yel devlet. Bunlardan asken devlet top-
lumsal orgi.itlerunenin ba~langl~ formu
olup, ilkel ve barbard1r, sava~ i~in her
zaman hazudll'. Birey, burada sava~ta
zafer amac1 i~in bir ara~tan ba~ka bir
~ey degildir. Toplum s1k1 ve disiplinli
bir bi~imde orgi.itleruni~tir ve her birey
militarizm ve otoriter yonetimin gerekle-
ri i~in kendisine tahsis edilmi~ olan ko-
numu i~gal eder. $ovenizmle milliyet~i
lik ve emperyalizmin askeri devlete
gerekli ideolojik esini saglad1gm1 ve dev-
letin ruhbani yap1suun itaal ve disipl.inin
onde gelen erdemler olduAunu ogrebne-
ye yoneldi~ni one si.iren Spencer'a gore,
sanayici sm1flann iktisadi faaliyetleri

devletin askeri ihtiya,.Ianna baghdu;
ekonominin hedefi daha biiytik maddt
refah arac1hgtyla ki~isel mutlulugu art~
hrmak degil, fakat ortak giicii ba~anh fe~
tihlerle beslemektir.
Spencer'a gore, asker! devlet kendi top-
raklanru geni~lettik,_e ve uzun bir
zaman dilimi sonunda ban~ ve istikran
saglaymca, yava~ yava~ sanayici bir
devlet ve toplum olmaya dogru evrim
ge,.irir. SOz konusu endiistriyel devlet,
askeri devletin her baktmdan kar~thdtr.
Bireyin toplumdaki ycrini belirleyen
~ey, statiiden ziyade, sozle~medir. Sa-
nayici toplum ve devlette, ya~am bi,.imi
goniillii i~birligine dayah olup, kendili-
gindenlik, ,.e~itlilik, farkhhk ve mutaba-
katstzh.k, bireyi yonetimin en yiice
amact sayma, onun en onemli degerleri-
dir. Bu toplumun amaa, iiyelerine en
fazla ozgurliigii ve an yiiksek mutlulu-
gu temin etm.ektir.
Askert toplumdan sanayici topluma
dogru ilerleme, Spencer'a gore, yoneti-
min azalmast anlamtna gelir, zira hiikii-
met 'mevcut barbarizmin bir delili'nden
ba~ka bir ~ey degildir. insanlar ban~,_.,
birlikte ya~amaya goniillii olduklan,
i~birligi yapmayt ogrendikleri Ol.. iide
sanayici toplum idealine daha ,_ok yak-
la~ular. Bununla birlikte, modem en-
diistriyalizmin bizatihi kendisinin yag-
mact ve ytrhct acunastzhgm yepyeni bir
~eklini giin t~tgma ,.tkardtgmt goreme-
yen Spencer, bireyin bir ama,_ olmaktan
ziyade, bir ara,_ konumuna indirgendigi-
ni kavrayamarm~ttr. Yine Spencer, on-
dokuzuncu yiizytl kapitalizminin temel
erdeminin, ban~,.. i~birliginden ziyade,
ac1mas1z bir militarizm oldugunu farke-
dememi~tir.
Sosyalist dii~iincenin amanstz bir kar-
~th olan Spencer, 'biitiin sosyalizmlerin
kolelik oldugunu' ileri surer. Zira, ona
gore, tsosyalizm ya da tkomiinizmde
birey, belli bir efendiye det;il, biitiin top-
luluga kole kilirur ve kolenin efendisinin
'tek bir ki~i ya da bir toplum olmast ara-
smda pek bir fark yoktur.'
Spinoza, Barilch 801
Spengler, Oswald. 1880-1936 ylllan ara-
smda ya~amt~ olan Alman tarih felse-
fecisi. Temel eserleri: Der Untergang des
Abendlandes [Battmn Gerilemesi] ve Der
Mensch und die Teclmik [insan ve Tek-
nik].
Tarihi kor bir doga oyununa benzetip,
tarihte bir ama,.hhk aramanm bo~una
bir ,.aba oldugunu savunmu~ olan
Spengler, diinya tarihinin morfolojisini,
felsefi ve bu arada biyolojik esaslara gore
a,_tklamaya ,.ah~mt~hr.
Diinya tarihinin dogu~, ,.okii~, yiiksel-
me ve al,.alma gibi haller sergileyen
akl~t ile bu akt~m evrelerine kar~tltk
gelen kiiltiir tipleri arasmda bir paralel-
lik kurmu~ olan Spengler'e gore, kiiltiir-
ler geli~igiizel dogar, geli~ir ve Oliirler.
Ona gore, tiim diinya tarihinde 8 tip kiil-
tiir ,.evresi aytrd edilebilir. Mtstr, Babil,
Hindistan, <;in, Antikite, Arap, Batt ve
Meksika olarak belirledigi 8 kiiltiir ,.ev-
resinde, 1 Metafiziksel-dini yiiksek kiil-
tiirler, 2 sembolik erken kiilliirler, 3
sivil-ge,_ kiiltiirler diye ii,_ geli~me basa-
magt aytrd etmi~ olan Spengler, 'sivil
ge,_ kiiltiir' olarak tarumladtgt Bah kiil-
tiiriiniin bir ,.okii~ i,_inde oldugu savun-
mu~tur.
Spinoza, Baruch. 1632-1677 ytllan arasm-
da ya~amt~ olan iinlii panteist dii~ii
niir.
Temel eserleri arasmda Tractatus Theolo-
gico-Politicus {Teolojik-Politik Deneme],
Tractatus de lntellectus Emendatione [Anla-
ma Yetisinin Diizeltilmesi Ozerine], Ethi-
ca Ordine Geometrico denronstrata [Geo-
metrik bir Tarzda lspatlaruru~ Etika) adh
eserler bulunan Spinoza, dini baskt ve
engizisyon nedeniyle, lspanya'dan Hol-
landa'ya ka,_rru~ olan Yahudi bir ailenin
. ,_ocugudur. Daha 24 ya~mdayken, felsefi
gorii~lerinden dolay1, Yahudi camiasm-
dan afaroz edilen Eilozof, hayattm optik
ara,.Iar yapara.k. lens tamir ederek kazan-
mt~hr.
Aldrgr Etldler ve Yantemi: 0, kendi felse-
fesini kurarken, en fazla Descartes'tan
,.ak etkilenmi~tir. Descartes'm belli prob-
lemleri ve konulan ele ah~ tarzmdan,
802 Spinoza, Baruch
onun felsefenin, ereksel nedenleri degil
de, fail nedenleri ele almasa gerektigi te-
zinden, ideal yontem ve terminoloji ko-
nusunda et:ldlenen Spinoza, modem fel-
sefenin kurucusu Fransaz dti~tintirtinden
aynca Descartesljahgm manhksal sonufj-
laruu filkarsamak baknmndan da etkilen-
mi~tir.
Yontemi: Spinoza, 17. yuzyal rasyonaliz-
minin ikinci btiytik dti~tintirti olarak,
sistemini kurup ifade ederken geomet-
rik yontemi benimsemi~tir. Birtak1m
onermelerin, afiak seljik dti~tinceleri
ifade eden tanunlardan ve apafiak aksi-
yomJardan ttimdengelim yoluyla filkar-
sanmasmdan meydana gelen geometrik
yontem, Spinoza'ya dogru felsefeyi ge-
li~tirmenin tek gerfiek ve yarulmaz yolu
olarak gortinmti~ttir. 0, her tanunm
afilk ve seljik bir dti~tinceden meydana
geldigini ve her tanun ya da aljak seljik
dti~tincenin dogru oldugunu dti~iln
mti~ttir. Ba~ka bir deyi~le, akd afilk ve
seljik dti~ti:ncelerden hareket edip, bun-
larm manhksal sonufilanru filkarhrsa,
asia yanh~a dti~meyip, kendi dogasma
uygun bir tarzda i~lemi~ olur.
Spinoza'nm yonteminin dogruluguna
ili~kin sarsalmaz inancarun temelinde,
onun afilk ve seljik dil~tincelerden yapt
Ian rumdengelimsel filkarunm dtinyaya
ili~kin olarak afiaklayaa bir gorti~ sagla-
daga inanca bulunmaktadar. Bu inanfi ya
da bak1~ aljasmm temelinde ise, neden-
sel ili~kinin manhksal iljerme ili~kisine
e~deger oldugu kabulti yer almaktadtr.
Dti~tincelerin dtizeni ile nedenlerin dti-
zeni bir ve ayrudar. Buna gore, uygun
bir tanim ve aksiyomlar obeginden. ya-
palan manhksal bir ttimdengelim, meta-
fiziksel bir tiimdengelimle ayru olup,
bize gerfiekligin bilgisini saglar.
Metafizigi: Spinoza, bu baglamda, Des-
cartes'm 'var olmak iljin kendisinden
ba~ka hiljbir ~eye ihtiyalj duymayan
varhk' olarak toz tarummdan yola fiOOp,
Tanra'yla i~e ba~lar. 0 burada, Tann
dil~tince dtizeninde ilk varhk oldugu
iljin, ontolojik. karuh kullanmak duru-
munda kahr. I~e Tanra'yla ba~layap, ne-
densellik ili~kisini manhksal iljerme
ili~kisiyle ozde~le~tirerek, sonlu ~eyle
re gefi]~ ise, evrenden olumsalhga atmak
anlamma gelir. Ba~ka bir deyi~le, varo-
lan her~eyin Tanra'ya olan nedensel ba-
gamhhga, manbksal bagtmhhkla bir ve
aymysa eger, maddi ~eylerin dtinyasm-
da olumsalhga, insarun dtinyasmda ise
ozgtirluge yer kalmaz. Bundan dolaya,
varhk aljasmdan metafiziksel bir deter-
minizmi benimseyen Spinoza, ahlak ala-
nmda tbagda~abilirci bir tavarla deter-
minist bir ahlak gorti~ti benimsemi~tir.
0 da, tiim diger metafizikljiler gibi, var-
hga ya da da~ dtinyaya aljaklama ljaba-
smda, fiOklugu birlige indirgemeye c;a-
h~ma~hr. Buna gore, o sonlu ~eylerin,
maddi varhklann varolu~unu nihai ve
en yuksek bir nedensel etmen araahgay-
la aljaklamaya ljah~ma~br. Yani, Spinoza
deneyimin sonsuz sayada varhgma ken-
disinin Tann ya da Doga adam verdigi
biridk sonsuz ttoze ba~vurarak a9kla-
nu~tu. Manhksal iljenneyle de nedensel
ili~kiyi birle~tirdigi ia;in, Spinoza sonlu
varhklan zorunlu olarak sonsuz tozden
filkan ~eyler olarak tarumlarm~hr.
Spinoza'ya gore, bir ~eyi bilebilmek
iljin, onun nedenini bilmek gerekir;
ba~ka bir deyi~le, bir ~eyi aljaklamak
demek, onun neden ya da nedenlerin-
den soz etmek demektir. Toz, bu fierfieve
ifjlnde, Spinoza'da 'kendinde ve kendisi
aracahgayla kavranan ~ey' olarak tamm-
lanmaktadar. Kavrama ba~ka bir ~eyin
kavramJna bagh olmayan, kendisinin
da~mdaki bir nedenin sonucu ohnayan,
dolayasayla kendi kendisinin nedeni
olan, ba~ka hiljbir ~eye degil de, salt
kendisine bagamh olan bu varhk, ozti
varolu~unu iljeren soz konusu varhk
Tann'dar. Varolu~ toztin oztinden aynl-
maz oldugundan, toze ili~kin tamm zo-
runlulukla varolu~u iljerir. Ona gore, bir
ve yalmzca tek bir toz, sonsuz ve ezeli-
ebedi olan tek bir toz vardar. Tek toztin,
yani Tann'run ozti her tilr kusur ve eksi-
gi dt~ta baraktaga ve mutlak yetkinligi
iljerdigi iljin, O'nun varolu~u, apafiak,
mutlak ve kesindir.

Tek toz oian Tann, sonsuz ya da smu-
SJZdlr. Zira sonlu ya da s1narh olsa,
ba~ka bir toz tarai1ndan s1rurlanacakhr.
Sonsuz toz, sonsuz say1da ananiteli~e
sahip olmahd1r, -;iinkti Spinozaya gore,
bir ~ey ne kadar -;ok ananiteli~e sahip
olursa, onun ger-;ekli~i o kadar fazla ola-
cakhr. Sonsuz tannsal toz boltinemez ve
biricik varhktrr.
Sonlu ~eyler, deneyimin bir par-;as1 olan
maddi varllklar, ona gore, Tarm'n1n, tek
toztin tezahtirleri, modifikasyonland1r.
Herne kadar tek toz sonsuz saytda ana-
niteli~e sahip olsa da, sonlu zihinler ola-
rak bizler, bunlardan yaln1zca iki tanesi
ni bilebiliyoruz. Bu iki ananitelik de,
dti~tince ve yer kaplamadu. Spino-
za'nln, Descartes'm tozsel ikicili~inin ni
teHksel bir ikicili~e donti~tti~ti sistemin-
de, sonlu zihinJer, Tann'run dti~unce
ananiteli~i albndaki tezahtir ya da modi-
fikasyonlara, sonlu cisimler ise, Tanra'run
yer kaplama ananiteli~i albndaki modifi-
kasyon ya da goriintimleridir. D~a,
demek 10, ontolojik olarak Tann'dan ayn
de~ildir; ayn olmamasiJUJ\ nedenj ise,
Tann'n1n sonsuz olup, kendisinde tiim
ger-;ekli~i i-;ennesidir. Bununla birlikte,
Spinoza, Tann'dan ba~layan manhksal
ttimdengelim stirecinde, sonsuz tozden
hemen ve do~rudan do~ruya sonJu
cisim ya da zlhinlere g~ez. Bu ikisi ara-
smda sonsuz ve ezelr-ebedi modtisler bu-
lurunaktadJr.
Buna gore, sonsuz toztin dti~tince ana
niteli~i alhnda manhksal baklmdan
once gelen hali dti~tince ve kavray1~,
yer kaplama ananiteli~i alhnda, manbk . .
sal bakundan once gelen hili ise, hareket
ve stikunettir. Bu, Spinoza i-;in, Descar-
tes'ta oldu~u gibi, dtinyaya hareket akta-
ran bir Tanra'nan, bir dr~ gil-; ya da nede
nin olmada~a anlam1na gelir. Tann
do~aya a~k1n de~ildir, dolayisiyla hare-
ket do~an1n kendisinin bir niteli~id ir.
Hareket ve sukunet yer kaplayan do~a
run temel ozelli~idir. Do~adaki toplam
hareket, evrendeki toplam enerji mikta-
n sabit ve de~i~mezdir. Fizild evren, ha-
reket hllindeki cislmlerin kendine yeten
kapah bir sistemidir.
Spinoza,Baruch 803
Ba~ka bir deyi~le, Spinoza'n1n metafi-
zigine gore, kompleks ya da bile~ik ci-
simler par-;ac1klardan meydana gelrn.i9-
tir. Her par~actk bireysel bir cisim olarak
gortilebilirse ~er, jnsanlarm bedenleri
ya da hayvanlan.n vtirutlan daha ytik
sek duzeyden bi.reylerdir. Onlar birta-
klm o~eler ya da par~aclklar yitirir ve
bu an]amda de~~irler. Spinoza'ya gore,
daha da karma~rk olan cisimler tasarla-
yabiliriz; bu ~kilde, sonsuzca ilerleme
ye devam edecek olursak, bu takdirde
par-;alan, yani tiin cisimleri de~i~en bir
birey olarak btittin bir do~aya ula~1nz.
Bir btitlin olarak bu birey, sonlu cisim
lerden meydana gelen mekansal sistem
olarak Do~adu.
Do~adaki sonlu varhklann ozleri varo-
lu~ i~ermez. Onlann ozleri varolu~u
i-;erseydi, bu t.a kdirde onlar kendi kendi-
lerinin nedeni olurdu. Ozleri varolu~u
i-;ermeyen bu olumsal varbklara Tann
zorunlu olarak neden olur. Spinozaya
gore, do~ada mutlak bir zorunluluk
olup, buradaki varhklar oz, varolu~ ve
eylem bak1m1ndan belirlenmi~lerdir.
Tum varhklar, Tanndan zorunlulukJa
ve belli bir dtizen ve ~artlanma i-;inde
do~mu~lard1r. L)te yandan, do~adaki
her nesne ba~ka bir nesnenin, her olay
ba~ka bir olay1n zorunlu sonucudur.
Evrende btiti.in nesneler sonsuz bir ba~
lanh i~inde bulunurlar; burada rastlan-
hya yer yoktur. Maddi fenomenler yal-
ruzca maddi nedenlerle a-;IklanabiJir.
Evrende, Spinoza'ya gore, rastlann ol-
madi~l gibi, bir ama-; da yoktur. Bu ise,
her rur teleolojinin reddedildi~i, meka
nil< bir sistemi ifade eder.
Epistentolojisi: Spinoza bilgi gorti~tinde,
ii~ ttir bilgiden soz etmj~tir. Bun]ardan
birincisi, insarun bedeninin ba~ka ci-
simler tarafmdan etkilenmesinin sonu-
cu olan duywnsal bilgidir. Bu bilgi, du-
yulardan ya da imgelemden turetilmi~
olan ide ya da fikirlere dayan1r. Bunlar,
ba~ka idelerden manbksal ttimdenge-
limle -;lkarsarunanu~ oldu~u it;in, zihin
bu idelerden meydana geldi~i stirece,
pasif ve aha durumdadu. SOz konusu
804 Spir, African
duytunsal bilgi di.izeyinde, insan ba~ka
insanlann ve cisimlerin bilgisine sahip
olmakla birlikte, onlan bireysel ~eyler
olarak bilir. Ba~ka bir deyi~le, onlaran
ozi.ine ya da dogaslna ili~kin upuygun
bir bilgiye, bilimsel bilgiye sahip ola-
naz.
lkinci bilgi tiiri.i (cogrritio secundi gene-
ris), upuygun fikirlerden meydana gelen
bilimsel bilgidir. Spinoza bilginin bu
di.izeyine, daha onceki duyu ve imgelem
di.izeyinden farkl1 olarak akd di.izeyi
adan1 verir. Bilim adamlarmda soz ko
nusu olan bu bilgi ti.iriinde, ~eylere ili~
kin ger-;ek bir kavray~ i-;in, manhksal
bakJmdan gerekli olan ortak ide ya da fi-
kirler gi.indeme gelir. Bunlar, matematik
ve fizigin ilkelerinin temelini meydana
getinnektedir. Bu ilkelerden .manbksal
olarak ti.iretilebilen sonuc;lar da a-;1k ve
se~k fikirlere kar~ahk geldigi i-;in, ger-
c;eklige ili~kin sistematik ve bilimsel bir
bilgiyi mi.imki.in klian bu ortak fikirler-
dir. Bu ikinci bilgi ruri.i zorunlu olarak
dogru olup, genel onermelerden olu~an
h.imdengelimsel bir sistem i-;inde ifade
edilir.
Spinoza'ya gore, birinci bilgi ti.irlinden
bilginin ikinci di.izeyine gec;en ki~i,
mantlksal bak1mdan baglanhstz olan iz
lenimlerle bulan1k ide ya da fikirlerden,
mantlksal olarak baglantlh olan ac;1k
onermelere, upuygun fikirlere ge-;mi~
ki~idir. 0, duyu algJSI ve imgelemin so-
mutlugu b1ralap, matematik ve fizikle
diger bilimlerin soyut genelligen yi.iksel-
mi~ olan biridir. Fakat bu bilgi de, Spi-
noza'ya g6re, en yuksek ve tam bir bilgi
degildir. En yi.iksek bilgi ti.iri.i, onun sez-
gisel bilgi (scientia i ntuitiva) ad1n1 verdi-
~ i.ic;i.inci.i bilgi turiidur. Burada, Doga-
run ozsel, ezeli -ebedr yapsn1, tanr1sal
ananiteliklerden manhksal olarak ti.iret-
ne, bir bi.iyi.ik sistemin sonsu z toze ba-
g.mhhgn gosterme, bireysel varltklan,
yahtlannu~ feno1nenler olarak degil de,
Tanra'yla olan ili~kileri i-;inde degerlen-
dirme soz konusu olur.
Ahlak goru~u: Spinoza, ahlak anlay~ln
da, insaru dogan1n aynlmaz bir parc;as1
olarak degerlendirir. lnsan davran1~1,
her hangi ba~ka bir do gal fen omen gibi,
nedenler, sonuc;lar ve matematik arac-
hgyla a-;1klanabilir. insanlar, ona gore,
her ne kadar ozgi.ir olduklanru di.i~i.in
seler de, bu tarz bir di.i~i.incede bir ya-
nlsamanJn kurban1 olup c;1karlar.
f;i.inki.i insan, bilgisizlikten dolay1, irade
ozgi.irlugune sahip oldugunu di.i~i.ini.ir.
Fakat Spinoza, dogan1n birligini savun-
mu~ ve insan1n dogan1n ayrllmaz bir
par-;as1 oldugunu one si.irmi.i~ti.ir. Tek
toz, iki temel niteligi c;er-;evesinde, c;e~it
li gori.ini.imler alm1~, farkb farkh varhk-
lar haline gelmi~tir. insan da bu varhk-
lardan biridir. insan, bundan oti.iri.i
belirli nedenler tarahndan olu~turul
mu~tur. Spinoza, insan1n tiiJn eylemleri-
nin, hem zihinsel hem de fiz.iksel eylem-
lerinin daha onceki nedenler taraflndan
belirlendi&ni sayler. ~u halde, insanda
ozgi.ir bir irade bulundugundan soz edi-
lemez. insanlaran kendilerinin ozgur ol-
duklannl sarunalan yalruzca yapbklan
i~lerin far kanda olmalar 1ndan, ancak bu
i~leri belirleyen nedenleri bilememele-
rindendir. Bwtdan dolay1, ger-;ek ozgi.ir-
li.ik kendi dogamJZin zorunlulugunu
bilmek, buna ayak uydurmakbr. Yani,
ozgi.ir olma, zorunluluklara bilmektir'
zorunluluklarm bilincinde olmaktlr. ln-
sanlar bilmediklerinin tutsag1d1rlar, bil-
giye ula~lnca ozgi.irle~irler.
Spir, African. 18371890 yllan aras1nda
ya~am1~ olan Alman di.i~i.ini.ir.
Temel eseri Denken und Wirklichkeit Ver-
such einer Erneuerung der kritische11 Philo-
sophie (Di.i~i.ince ve Akti.ialite: Ele~tirel
Felsefenin Canlandubnas1 yon i.inde bir
Te~ebbi.is] olan Spir'in 6nemi, onun olu~
ve zamansalhk kon usundaki analizlerine
ek olarak gori.ini.i~ler di.inyas ile gerc;ek
di.inya aras1nda yaphg1 ay1runla Nietzs-
che'yi etkilemi~ olmasa.ndan kaynakla-
rur.
Spir, gori.inen di.inya ile mutlak bir ger-
c;eklik arasa.ndaki radikal aynma daya-
nan metafiziginde, bu metafiziksel ayn-
mlna, empirik bilgiyle varolana dair
metafiziksel ac;1klama aras1ndaki episte-
molojik aynm1 tekabiil ettirmi~ ve ko-

~ulsuz olan, nuttlak ger~eklik ha'kklnda
bilebilecegimiz her~eyin, onun ozde~lik
ilkesine uymas1 gerektigine dair bilgi-
den ibaret oldugunu belirhni~tir. 0,
tKant'an bHinemez kendinde-~eyini ko-
rurken, zamanan, bize dolay1mS1Z sezgi-
de verilen, empirik ger~ekligini vurgula-
lnaktan geri kahna1n1~ hr.
Stagirah [tng. Stagirite ]. t Aristoteles'e,
dogum yeri olan Stagira dolay1s1yla ve-
rilen ad.
Stegmiiller, Wolfgang. 1923-1991 yllan
aras1nda ya~rnn1~ olan Avusturya asllh
Ahnan dti~tintir. Temel eseri Hauptstro-
mungen der Gegenwartsplrilosoplrie [<;agda~
Felsefenin Temel Akunlan]'dir.
Stegmtiller'in hemen hi~bir konuda
kendine ait ozgiin bir gorti~ti bulunma-
makla birlikte, onun btiyiik onerni anali-
tik felsefenin K1ta Avrupa'stndaki en
dddi temsilcisi olmu~ ve bilim felsefe-
si yle analitik felsefenin sava~ sonras1
Avusturya ve Almanya'da yeniden can-
lanlp gii~ kazanmas1na katk1 yapm1~ ol-
masndan kaynakJanmaktadu.
Bilim felsefesinde ba~lang1~ta R. Car-
nap ve C. Hempel'in gorii~lerinden esin-
lenmi~ olan Stegmtiller, 1970'1i yllardan
ba~layarak Thomas tKuhn'un da etki-
siyle, yap1salc1 bir bilim anlay1~1 geli~
tirmi~ ve bilimsel teorilerin a yn ve
farkh tiirden yap1lar olarak gorulmesi
gerektigini savunmu~tur.
Steiner, Rudoph. 1861-1925 ydlan arastn
da ya~am1~ olan Avusturyah dii~tiniir.
Temel escrleri: Philosophie der Freiheit
[Czgiirltik Felsefesi] ve Friedrich Nietzs-
che: Ein Kiimpfrr gegen seine Zeit [Bir Cz-
giirliik Sava~~ISI olarak Friedrich Ni-
etzsche).
Steiner, yuzy1hn ba~lannda old uk~a et-
kili olan bir teozofi hareketinin en se~kin
iiyelerinden biri olarak, duyumsal tecrti-
beyi a~an bir bilgi tarzuu on plina ~kar
tan bir ttinselci1igin savunuculu~unu
yapm1~tu. Goethe'den ve onun doga fel-
sefesinden etkilenen Steiner, hpkl Goet-
he gibi, tek yanh oldugunu ve tinsel un-
surlarla geli~tirilmesi gerekti~ini
dii~iindugu mekanist ve maddeci tek
yanh bilim anlay1~1na ~iddetle kar~1
Stirner, Ma 805
<;1km1~hr. Ona gore, ger~ek bilgi sezgi-
sel ve estetik unsurlar i~erir.
Steiner'in bilgi ve bilime dair bu gorti~
leri, bununla birlikte, epistemoloji ya da
bilim felsefesinden ziyade, egitim ala-
nlnda etkili olm u~tur. On un ~ocugun
estetik ve y.arabo potansiyelini biiyfik
bir gii~le vurgulayan pedagojisi, ge!e-
neksel konu ayramlanru ortadan kaldl-
rarak, birtakJm temalara gore haztrlan-
m~ ~ah~ma devreleri ve deneyimlere,
c;evreyle btitiinle~mi~ zenaat meslek ~a
ll~malanna dayan1r. Ama<;, bireyin po-
tansiyelinin ~k yonlti ve uyumlu bir ge-
li~mesine katklda bulunmakhr.
steresis. Aristoteles'in degi~meye ili~kin
a~klamaslndaki olumsuz ogeye, de~i~
me tar~f1ndan varsayllan madde ve
forma ek olarak, yine degi~mede soz ko-
nusu olan yoksunluga verilen Yunanca
ad.
Stilpon. M. C. 380-300 yllan arasu1da
ya~am1~ olan Yunanh dii~tintir.
Stilpon'un antik Yunan felsefesindeki
onemi, onun Megara Okulunun gorii~
leriyle kinikli~i birle~tinni~, ve Stoac1h-
g1 da onemli ol~iide etkilemi~ olmasln-
dan kaynaklanmaktad1r.Oglu Bryson'un
da ku~kuculugun kurucusu Pyrrhon 'un
ogretmenlerinden biri olmasl onu onem-
li biri haline getiren bi.r diger etmendir.
Her dogru onennenin ozne ile yiiklem
arastnda bir ozde~lik iddiaslnda bulun-
masl gerektigini one siiren Stilpon, bu
iddias1ndan ger~ekligin bo1iinemez, bi-
ricik, ben-bilincine sahip monadlardan
meydana geldigi sonucunu ~karsam~
br. Elde edilen ontolojik sonuca ahlakr
bir yo rum kazand1rmak, on un iQn nis-
peten kolay olmu~tur: Bir birey kendi
kendine yetmeyi ya~amtnln en onemli
amac1 yapmahdu. Ahlaki ya da pratik
felsefeyi on plina ~kartan Stilpon, nite-
kim, ozgiirltik ve yoksullugunu, rahat
ve maddi baklmdan zengin bir hayata
tercih etmi~ olan bilge bir dti~tintirdiir.
Stirnei, Max. 1806-1856 ya~am1~ olan
maddeci Alman dii~iiniirii.
En yiiksek varhk olan insaiWl heniiz
yeni ke~fedildi~ini st)yleyen Stimer'in
felsefesine mutlak bir tegoiz:m ve birey-
806 Stoacthk
cihk damgasm1 vurmu~tur. Kendi i9n-
de dont.ip bakbgmda, Romantik felsefe-
nin, tnesnel idealizmin mutlak egosuyla
degil de, somut bireysel benle, et ve ke-
mikten meydana gelen insanla kar~da~
ttgm, one stiren Stirner, soz konusu bi-
reysel benin ta ilk ba~tan beri kendisini
korumaya ve one stinneye ~ah~an biri-
dk bir ger~eklik oldugunu belirtmi~tir.
0 kendi varolu~unu, kendisini tehdit
eden ba~ka varhklar ka~1smda koru-
mak durumunda olduguna gore, birey-
sel benin esas ilgisi kendisiyledir.
Stirner'a gore, filozoflar bu biricik bi-
reysel ger~ekligi ~ogunluk ihmal etmi~
ya da unutmu~lardtr. Ornegin, tHegel
felsefesinde, Mutlak lde ya da Tin her-
~ey iken, bireysel benin hi~bir onemi
yoktur. Bu felsefede somut ger~ekligin
yerini bir soyutlama alm1~b.r. Bu
durum, ona gore, yalruzca idealist felse-
feler veya sag Hegelciler i~in degil, fakat
maddeciler veya sol Hegelciler i~in de
ge~erlidir. Stimer, tFeuerbach'm insarun
dinde soz konusu olan yabanola~may1
a~1p kendisini yeniden bulm.astru ister-
ken ~k hakhdu. <;unkti Hristiyanhkta,
insarun ozti insan varhgmm dt~mdaki
Tann kavramma yansthlmi~ ve insan
kendi imgesinden yaratLlan bu varhk
kar~tsmda kolele~tirilmi~tir. Stirner'a
gore, Feuerbach dini yabanc.la~ma ko-
nusunda a~m1~ oldugu polemikte hakh
olmakla birlikte, bireysel beni ihmal etme
yanlt~ma o da dti~mti~rur. Biricik hire-
yin anlarn ve deterini kavrayamayan Fe-
uerbach, lnsanhk veya Mutlak insan so-
yutlainasUll, insarun devlet marifetiyle
tamamlanmas1 veya ger.;ek.l~mesi masa-
hru ortaya koymu~tur.
l~te Stimer, him bu soyutlamalardan
vazge9p, somut insan ki~isini on plftna
~1kanru~ ve biricik ve ozgtir bireyi adeta
putla~brmt~tu. Czgtiriugun mtilkiyet
yoluyla ger~ekle~tigini dile getiren filo-
zofa gore, ki~i, kendisinin Tann, devlet,
&nsanhk veya ahlak yasas1 ttiriinden gti~
ya da soyutlamalar kaJ1tsmda kolel~ti
rilmesine izin vermeyip, biricik bireysel~
ligini ifade etmenin yollamu aramahdtr.
Somut insamn kollektivite kar~Ismdaki
protesto ya da ba~kaldms1ru ifade .eden
bu felsefe, bireyin biricikliginde tsrar
ederken ~ok hakh olmak, buna kar~m
a~m bir egoizm yolunu tutarken, abarh-
ya ka-;ma itham1yla kar~1 kar~1ya kal-
mak dtUumundadtr.
StoaCI..hk. M. 0. 336-264 ytllan arasutda
ya~am1~ olan Zenon tarafmdan kurul-
mu~ ve Hellenistik donemde etkili
olmu~ felsefe okulu.
Aristoteles'in terimler mant1gmdan
biraz daha farkh olarak bir onermeler
manttg1 geli~tirmi~ olan Stoac1 gorti~
te, temel birim, dogruluk ve yanh~hgm
dayanag1 olan basit onermedir. Kipler
manhg1 ve manhk.sal i~eriinin mahiyeti
konusunda da onemli saylabilecek
adunlar atm1~ olan Stoactlar bir seman-
tik ogretisi geli~tirme ~abasl i.;inde ol-
mu~lardu. Yahuzca tPlaton'un bireyler-
den ayr1 ve bagunslZ, a~km ttimel
ogretisini degil, fakat Aristoteles'in
somu t ttimel, yani bireysel varhklarda
onlann ozti olarak varolan tiimel anlayt-
~tnl da reddeden Stoahlara gore, yalmz-
ca bireyler, tikel nesneler varolur. SOz
konusu tikel nesnelerin, insan ruhunda
bir izlenime yol a~bg1n1, bilginin, i~te
bu izlenimin bilgisi oldugunu soyleye-
rek bilgiyi duyu-algtsma baglayan Stoa-
hlar, mutlak anlamda empirist. hatta du-
yumcu filozo.Oardu. 'Bir ab goriiyorum,
fakat genet olarak ab, ya da ath~ gore-
rniyorum' diyen I<.inik t Antisthenes'in
gorti~lerini bir anlamda tekrarlayan Sto-
ahlar, ruhun ba~lang1~ta bo~ bir levha
oldugunu, ruhu bilgiyle doldurmak i9n
algya ihtiya~ bulundugunu savunmu~
lardlr. Algtdan sonra, algmm aktiiel nes-
nesi ortada olmad1~ zaman, zihinde bir
aru, bir bellek-imgesi kahr ve deneyim,
dolaysyla bilgi, i~te bu benzer amlann
~oklugundan olu~ur.
Stoahlar, bir yandan da soz konusu no-
minalist ve empirist anlay1~la pek tutar-
hhk i~inde olmayan akdc1 bir gorti~ be-
nimse~lerdir. Buna gore, onlar bir
yandan aklm bir geli~menin tirtinti ol-
dugunu, ki~inin ondordtincti ya~ma

dogru, aig1lardan dogdugunu one surer-
ken, bir yandan da insan zihninde bi-
lin~li bir bi~imde dti~tinulerek olu~
turulmu~ genel dti~tincelerden ba~ka,
deneyimden, onlan olu~turma yontin-
de bir egilime sahip olmam1z anlamm-
da once olan, genel fikirler bulundugu-
nu savunmu~lardu. Bu anlay1~a gore,
insan ger~ekligi, ancak akd yoluyla bile-
bil.ir. Dogrulugun ol~titti problemi soz
konusu oldugunda, dogrulugu kavrayl-
Cl algi ya da tasanma baglayan StoaWar,
dogrulugun ol~tittintin alglJUn kendisin-
de, yani ruhu onay verm~ye, tasdik et-
meye zorlayan alg1da yathgm1 one sur-
mti~lerdir.
Kozmolojilerinde,Sokrates-oncesi doga
felsefesine ba~vuran Stoahlar, Heraklei-
tos'tan dunyarun ana maddesi olarak
ate~le, tlogos ogretisini odtin~ almi~lar
dir. Bu anlay1~a gore, evren ya da ger-
~eklik, biri etkin digeri edilgin olrnak
tizere, i.ki ilkeden olu~ur. Bu ilkelerden
edilgin olaru, her ttir nitelikten yoksun
olan madde, etkin olaru da, evren dtize-
nine i~kin olan akll ya da Tann'du. Stoa-
hlara gore, evrende gozlemlenebilir olan
dogal guzellik, bir dti~tince ilkesinin,
yani her~eyi insarun iyiligi ic;in dtizenle-
mi~ olan bir Tann'run varolu~una i~aret
eder. Stoahlar, aynca dogarun en yuksek
varhg1 olan insamn bir bilince sahip olu-
~unun, bizi dunyamn da bir bilince
sahip oldugunu dti~iiruneye zorlad1gmi
belirtmi~lerdir, zira btittin hi~bir zaman
pan;adan daha az yetkin olamaz. Demek
ki, Tanr1, dunyarun akhd1r.
Bununla birlikte, Stoahlann s6z konusu
varhk anlay1~lanrun ikici bir anlay~ ol-
dugu dti~tintilmemelidir, ~Unkti onlarda
Tann tinsel bir ilke ya da varhk degildir.
Tanr1 da, b.pk1 bi~im verdigi, etkiledigi,
eylemde bulundugu dayanak ya da edil-
gin ilke gibi, maddi bir yaptdadll'. Tann,
evren dtizenine i~kin olan, etkin at~tir;
bununla birlikte, o ayru zamanda cisimler
dunyasJm meydana getiren ogelerin ken-
disinden ~1km1~ oldugu ilk kaynakb.r. Bu
ogeler Tann'dan dogar ve daha sonra ye-
niden Tann'ya donerler, oyle ki evrende-
ki her~ey ya ilk ate~ -yani, kendi i9nde
Stoac1hk 807
ve kendi ba~ma Tann- ya da farkl1
hlleri i9nde Tann'd1r. Dunya varoldu-
gunda, Tann'ya dunya arasmdaki ili~ki,
ruhla beden arasmdaki ili~kiden farksiz-
dir. Tann dunyadan ayn degildir, dun-
yarun cismi ya da maddesidir, fakat o,
daha ince bir maddedir; her ttir harekete
ve degi~ik bi~imler almaya uygun bir ya-
pida olmakla birlikte, harekelsiz ve bi-
~imden yoksun olan ilk ogelerin hareket
ettirici ve bi~im verici ilkesidir.
tHellenistik felsefenin diger felsefe
okullan gibi, Stoahlar da ahlak1 on
plna ~Ikartm1~lar ve felsefenin once-
likle eylemle ilgili oldugunu belirtmi~
lerdir. Buna gore, ya~amm amac1 olan
mutluluk erdemden, yani dogal ya-
~amdan, dogaya uygun ya~amadan,
insan eyleminin dogal yasayla uyu~
masmdan, insarun iradesinin Tann'run
irdesine uygun dti~mesinden meyda-
na gelir. Sto~hlar i.;in dogaya uygun
ya~am, dogadaki etkin ilkeye, insan ru-
hunun da kendisinden pay ald1g1 logosa
uygun ya~amdu.
tErdem biricik iyidir, ~tinkti yalruzca
dogaya uygun olan iyidir, insan ic;:in de
dogaya uxgun olan, akla uygun olan
eylemdir. lnsan i.;in en onemli erdem
bilgeliktir. Bilgelik ise, insanm kendisi-
ni dogarun aynlmaz bir par.;as1 olarak
gormesiyle ve doganm seyrine ayak
uydurmas1yla elde edilir. lnsan kendisi-
ni dunyanm gidi~inden s1ymp ayirama-
dJ~na gore, yapdacak en iyi i~ dunya-
mn gidi~ini oldugu gibi benimsemektir.
lnsan dogal dtizene boyun egerse, dtin-
yanm gidi~ini oldugu gibi benimserse,
kendisini gereksiz soontl ve tedirginlik-
lerden kurtanr.lnsan i-;in yapdmas1 ge-
reken ~ey, akla uygun olmayan duygu-
lar, tutkular kar~Ismda, baglmSizhgmi
kazanmakbr. Bu baguns1zhga giden
yol ise, bilgelikten ge.;er. insan kendisi~
ni bu olumsuz duygulardan kurtarabilir-
se ya da StoaWann apathill adm1 vermi~
olduklan duygusuzluk hiline ula~abi
lirse, bilge insana ozgti olan huzur ve
mutluluga kavu~abilir. Zira, yalmzca
bilge insan roltintin ne oldugunu bilebi-
lir.
SOR Straton
Straton. M. 0. 335-270 ytllan aras1nda ya-
~aml~ ve Theophrastos"un oliimiinden
sonra Akade1ni'nin ba~1na ge~mi~ olan
Yunanh filozof.
Aristotelesin fizigini, ondaki teleolojik
ogeleri aylldayarak yeniden tanlmlamJ~
olan Straton, bilgi alan1nda duyumculu-
gu, varhk alan1nda maddeciligi ve din
konusunda da tateizmiyle iin kazan-
ml~hr. Buna gore, Demokritos\tn etkisi
alhnda, birci bir evren goril~il geli~ti
ren Straton, dunyan1n, aralannda bo~
mekan bulunan, boliineJnez par~ac1kl ar-
dan meydana geldigini one silrmi.i~ ve
diinyada do~al bir ZOI'Wllulu~un hiikiim
siirdiigiinii belirt~tir.
Strauss, Leo. 1899-1973 y1llan aras1nda
ya~am1~ olan Alman kokenli Amerika-
h dit~iiniir.
Chicago Oniversitesi'nde uzun ydlar bo-
yunca siyaset bilimi profesorliigu yap-
~ olan Strauss, kitle k iiltiiri.in iin ~ok
~e~itli tezahiirleriyle vasatiligin her ~ek
lini ~iddetle ele~tinni~, modern ~a~1n
bu yonelimine kar~1 kultiirel ve enteUek-
tiiel de~erleri biiyuk bir gu~le vurgula-
yan s~kind bir tavn benimsemi~tir. 0,
modem y.~da siyaset dii~iincesinin,
Machiavelli'den ba~layarak, Hobbes ve
Locke eliyle politik ya~anun ahliki bo-
yutunu en aza indirgedi~ini one surer.
Bu e~ilim Strauss'a gore, giiniimiizde
ahlak1n politik dii~iince ve yatamdan
bir biirun olarak dl~lanmas1yla doruk
noktas1na vann1~br. Strauss i~te bu e~i
lim ve t>lguya, Aquinah Thomas'm teori-
si benzeri bir do~al hukuk teorisinde ol-
dugu gibi, ahlaken zengin bir siyaset
teorisiyle direnme ~abas1 i~inde olmu~
tur.
Strawson, Peter Frederick. Giindelik dil
. felsefesinin en onemli temsilcilerinden
olan ~a~da~ dii~iiniir. Temel eserleri:
Subject and Predicate in Logic and Gram-
mar [Manhk ve Dilbilgisinde Ozne ve
Yiiklem], The Bounds of Sense [Anlanun
S1n1rlan), Naturalism and Scepticism [Do-
~alcahk ve Ku~kuculuk], Analysis and
Metaphysics [Analiz ve Metafizik).
Introduction t(l Logical TlteonJ [Manhk
Teorisine Giri~] adh eserinde, baz1 tiim-
celerin, anlaml1 olsalar bile, bir iddiada
bulunmad1klan i~in, bir dogruluk dege-
rine sahip almad1klaruu one siiren
Strawson, giindelik dil ile formel man-
hk aras1ndaki ili~kileri ara~t1rm1~ ve
dunya iizerine alan dii~iincenin yaplsl-
IU inceleyerek, buradan hareketle belli
bir varhk gorii~iine ula~m1~hr. Yani,
kariyerinin ilk doneminde dil felsefesi
tizerinde yo~unla~an ve gtindelik dille
formel manuk aras1ndaki ili~kileri ara-
hrmak suretiyle, gundehk dilin manhk-
sal yonlerini ortaya ~1karmaya ~ah~an
Strawson, ikind donemde metafizi~e
yonelmi~tir. Bu ba~lamda, dilimizin
nas1l i~ledi~ini gosterip, yaln1zca dili
betimlemek suretiyle, dilin i~erdi~i me-
tafizik kabulleri gozler online senneyi
ama~layan Strawson, bu durumun bir
ifadesi olarak, temel eseri alan Individu-
als [Bireyler)"i betimleyici metafizik ala-
ntnda bir deneme olarak de~erlendir
mi~tir.
Strawson, dili kullamna tarzlmJZJn, ka-
hCl nesnelerden olu~an bir ~er~eveyi ge-
rektirdi~ini dile getirmi~ ve bu ~er~eve
nin, bir ~ey anlatmak istedi~imizde,
gereken kahah~, zaman i~indeki siirek-
lili~i sa~layacak bireylerden olu~tu~u
nu belirtmi~tir. Ona gore, biz dilimizi,
nesnel bir alana demir atma imkaru
veren temel gonderim ya da referans
edimleriyle, bireylere ba~lanz. Bireyler-
den meydana gelen bu diinya yalruzca
nesnel de~il, fakat ay1u zamanda
mekinsal bir dunyadu. Ote yandan, bi-
reyler maddi nesneler ve ki~iler alarak
iki tiire aynhr. Ki~iler, maddi nesnelere
anlamh olarak uygulanamayan belirli
yUklemlerin kendilerine uygulanabilme-
leri olgusuyla farkhhk gosterirler.
Suarez, Fransisco. 1548-1617 y1llar1 ara-
Slnda ya~am1~ olan lspanyol dii~iiniir
ve teolog. Temel eserleri: De Legibus
[Hukuk UzerineL De Ani1na [Ruh Ozeri-
ne), De Deo Uno el Trino [Kutsal O~leme
ye Dair) ve Disputationes Metaphysicae
[Metafizik Tarh~malar ].

Ozellikle Aristoteles ve Aquinah Tho-
mas'tan etkilenmi~ olan Suarez, daha zi-
yade metafizik ve hukuk felsefesi ala-
mndaki ozgun goru~leriyle tarumr.
Yuzlerce ydhk t Aristoteles metafizigine
~erh yazma gelenej\inin ardlJ'Idan, meta-
fizij\i kendi gorii~lerini ortaya koydugu
elli dort biilumluk bir kitapta mustakil
olarak ele alan Suarez'e gore, metafizik
ger~ek varhk olmak bakJmlJ'Idan varh-
j\IJ'I bilimidir. Varhk kavramJ ise, ~eyler
arastndaki benzerlikten hareketle kuru-
Ian analojiye dayamr. Ger~eklik bireyler-
den meydana gelir; tozler ve ozellikleri,
ilkeleri ve bil~enleri de dahil olmak
iizere, her~ey bireyseldir. Bireyle~im il-
kesi, bir tozu her ne ise o ~ey yapan
ozdur.
Hukuk felsefesinde Aquinah Aziz Tho-
mas'tan etkilendij\i kadar, ona kar~J da
~1kan Suarez yasay1 dorde ayu~ ve
insani yasalann, dogal veya tannsal hu-
kuga dayamp, insandan ~lkmadJj\liU
one sunnu~tur.
sub specie aetemitas. tSpinoza'da ge~en
ve Tann i~in kullamlan Latince bir
deyim olarak, ~eyleri hep birden, ezeli-
ebedi bir bak1~ a<;lSlndan kavrama, ge~
mi~ ya da gelecegi dikkate almadan,
tumden tek bir du~uncede bilme tarz1.
Buna gore, bir ve ayru ger~eklik iki ba-
klmdan, ezeli -ebedi bir bak1~ ao;:~stndan
ve zaman i<;inde, normal bir ba.kJ~ a~
smdan kavranabilir. Birindsi soz konusu
oldugunda, dunya, bpkl matematiko;inin
say1lan ve ispatlan kavrad1j\1 tarzda
ezeli-ebedi bir ao;:~dan kavramr (sub specie
aeternitas). Dunya ikinci olarak, ortalama
insanm olaylann zaman i<;inde ard arda
gel~ini kavrad1j\1 tarzda, ger~ekte oldu-
gu ~ekliyle kavranabilir (sub specie dura-
tionis). Bununla birlikte, dunyaya bu a~I
dan baklldlj\lnda, dunya hi~bir zaman
bir biitun olarak kavranamaz, ondaki
tiim zorunlu baj\mhlar anla~Ilamaz.
Oysa, dunya ezeli-ebedi bir a~1dan kav-
randlj\mda, dunyaya ili~kin tum dogru-
lar zorunlu dogrular olup o;:~kar ve dun-
yaya ili~kin upuygun bir kavray1~a
sahip olunur.
siinnilik 809
sui generis. Oncelikle Tann i~in kullaru-
lan bir terim olarak, kendi turiinde tek
olamn; bir konuda biricik olamn ozelli-
j\ine verilen Latince ad.
summum bonum. Latincede en yuksek
iyi anlamma gelen terim.
Yalmzca tum dij\er iyileri a~mak ve
kapsamakla kalmay1p, kendinde ve ken-
disi i~in iyi olan, mutlak iyiyi gosteren
summum bonum terimi, geri kalan he~e
yin sadece kendisiyle ili~ki i~inde en
fazla ara~sal bir deger konumuna yukse-
lebildij\i, yani onun ger~ekle~mesine
katkida bulundugu ol~iide degerli hale
gelebildij\i, bizatihi kendisi io;in istenen
en yiiksek degeri ifade eder. Ahlili soy-
leme t Aristoteles tarafmdan dahil edi-
len terim, buna gore tiim insanlann ya-
~amlarmm ve eylemlerinin nihai ve en
yuksek hedefini, amacm1 tammlar ve
ozu itibariyle, kendi ba~ma iyi olan ve
ba~ka bir ~eye tabi olmayan iyilik ya da
degeri gosterir.
t Ahlak felsefesi tarihinde, haz, mutlu-
luk, erdem, kendi kendini ger~ekle~tir
me, gu~, odevin sesini dinleme, iyi
irade ve yetkinlik, farkh filozoflarca
insan davram~mm nihai hedefi olan en
yuksek iyi olarak tammlanml~hr. Me-
tafizik ve teolojide ise, summum bonum,
bir degerler hiyerar~isinin en tepesinde
bulunan en yuksek deger ya da iyiye
kar~1hk gelir.
siikiit. islamda, Kur'an ve hadislerdeki
anla~Ilmayan ~okanlamh sozler hakkm-
da hi~bir ~ey sormama tavn i~in kulla-
mlan terim.
Siinnilik- Musluinaniij\m Kur'an'a kesin
olarak bagh olup, Peygamberin yapbj\1
ve soyledij\i ~eylerin hi~bir ~ekilde di-
~ma ~kmayan kolu ya da temel mezh~
bi.
Buna gore, Sunnilik, Kur'an, hadis ve
Peygamberin sayledij\i ve yaphj\1 her~e
ye inanmaktan, onlan benimsemekten;
lslamiyetin tum inan~lanna ve kurallan-
na mutlak bir iman ile baglanmaktan;
inane! dil ve goniil yoluyla ikrar etmek-
ten; inarulan ~eyi, herhangi bir ~1kar
beklemeksizin ve Tann buyrugu olarak
810 siire
yapmaktan; m tislumanlann birbirleri yle
olan ili~kilerini duzenleyen kurallar bu-
tunune tam olarak uymaktan; Allah'a,
Peygambere, ahirete, k1yamet gunune,
melekJere, Allah taraftndan gonderilen
kitaplara ve Hz. Muhammed'in tUm pey-
gamberlerin en yetkini, en ustunu ve son
Peygamber oldu~wla inanmaktan olu-
~ur.
siire [Os. muddet, bekaa; tng. duration; Fr.
duree; AI. dauer ]. Bir olay ya da olu~u
m un iki noktast arasanda ge~en zatnan;
FranslZ filozofu H. tBergson'un biricik
ger~eklik olarak gordii~u ~ey.
Surenin de~i~n, dinamik, b! ricik, su
rekli ve tam olmayan bir sure~ oldu~w1u
ileri suren Bergson'a gore, zaman bir bi-
rikimdir. Gelecek hi~bir zaman g~mi~in
aynt olamaz, zira her adunda yeni bir bi-
rikim ortaya r;Lkar. Bergson bilin~li bir
varhk .i~in var olman1n de~i~mek oldu-
~unu kabul eder, zira de~i~mek demek
olgunla~mak demektir; olgunla~mak
ise, sonsuzca kendi kendini yaratmak
demektir. Bu, yalruzca bilin~jli insan var-
h~t i~n de~il, fakat butun ger~eklik i~in
boyledir. Bergson bu gelimeyi, ancak
sure olarak anlad1~1m1Z takdirde a~tkh
~a kavu~abilece~imiz.i soyler.
Ona gore, sureyi en iyi, bir melodiye
kendimizi tam vererek ya~arken anla-
nz: Gozlerimizi kapayahm ve kendimi-
zi musiki ya~anhsu1a btrakalun. Tek
tek sesler, not alar arhk par~alanmaya
cakhr; bundan boyle dakika ve saniye-
ler yoktur, mekArun her par~ast u~up
gitmi~tir. Bir nota daha sonra gelen no-
tarun i~de kaybolur ve hareket surekli
bir ak1~ halini ahr.
Bergson'a gore, insan i~te bu ya~amda
maddeyi yencr, mekirun suurlaruun us
rune 9kar ve i~inde salt sureyi ya~.
lnsan, kendisini butiin benli~iyle bir ~
verdiAi zaman da ayn ~eyi duyar. Ge~
mi~, surekli olarak bugune ve gelece~e
do~ru akar. i~te, bu biricik ger~eklik
olarak suredir. Bergson'a gore, sureyi
ya~ayabilmemizin ko~ulu bellektir. Bel-
lek, zaman arahklanru yener; ge~mi~,
~imdi olarak yeniden ya~antr. Basit ve
bolunemez bir eylem, bir hamle olarak
an)a~tlan sureyi butunlu~u ir;inde yaka-
laytveren ~ey, sezgid ir.
siire~ [Os. vetire; tng. process; Fr. proces,
processus; AI. prozess]. 1 Du~uncenin
belli bir sonuca ula~acak ~ekilde ard
arda dizili~i. 2 Olgu ya da olaylann,
belli bir duzenin bulundu~u izleni.Jnini
verecek ~ekilde stralanmast duruanu;
statik olmayan, sUrekli bir donu~um
i~inde bulunan gerr;ekJi~in sergiledi~i
hareketlilik. 3 insan varh~1 taraftndan
meydana getirilen bir ~eyin uretili~ ~ek
lini, meydana geli~ tarztnt olu~turan ey-
lemler dizisi.
Bu ba~lamda, insan1n yaptst ve insan-
hkla birlikte, evrenin de bir sure~ ya da
geli~me sureci i~inde bulundu~unu sa-
vunan, de~i~meyi, Tann da dahil olmak
uzere, tiim varhklann temel ozelli~i
yap an goru~e silre' teolojisi ad1 verilir.
Ote yandan, bir tum cede ge~n bir soz-
cu~un belli bir sure~ ya da i~leme mi,
yoksa surecin ortaya Qkardt~t urune
mi gonderme yaphAtntn bilinmemesin-
den kaynaklanan belirsizli~e; terimle,
surece de, surecin uriinune de gond~
rimde ya da attfta bulunulmu olunabi-
lece~ini gosteren ~okanlamhhk rurune
silre~ ilrun belirsizligi denmektedir
siire~ felsefesi [ing. philosaphy of pr~s;
Fr. philosophie du proces; Al. pr"-'USsphilo-
sophi e]. En unlu temsilcileri antik
Yunan'da Herakleitos, ~a~da~ felsefede
ise, Bergson, Dewey, Whitehead olan ve
do~adaki yaraba ilerleme ve geli~me
nin onemini vurgulayan fe)sefe ruru.
Statik ve tozcii bir varhk gorii~unden
vazge~erek, yaraba geli~me ve de~i~
meyi on piSna ~tkartan sure~ felsefP.si,
do~an1n surekli olarak de~i~en olay di-
zilerinden meydana geldi~ini; ger~ekli
~ n temelinde, ttoz de~il de, siirelj, yani
belli bir do~rultusu olan bir de~i~me
bulundugunu; soyut kavramlar dt~m
da, her~eyin surece tibi olduAunu; dola
ytstyla, dilin ve kavramlann, do~adaki
sure~leri, de~~menin surekli olan do~a
s1n1 ve ak1~ i~indeki olay ve varhklann
bireyselli~i ifade edemeyece~ini; ifade

etmeye kalkt~ll~tnda, birtakun para-
dokslara yol a~h~ana dile getirir.
c;a~da~ felsefede ozellikle Bergson ve
Whitehead tarafandan savunulmu~ olan
ve ger~kligin dinamizmiyle si.irekliligin
vurgulayan bu felsefenin bir aya~1 ondo-
kuzuncu yi.izyll felsefesinde olmak duru-
mundadJr. Buna gore, sure~ felsefesi, on-
dokuzuncu yiizyd felsefesindeki dinamik
ve de~i~en ger~eklik anlayt~Jyla, yine
ayn1 yiizyllda do~a bilimlerinin kazandt-
~~ prestijten etkilenmi~tir. Soz konusu iki
geli~meyi evrim kavrarrunda birle~tiren
ve ilerlemenin imkaruna san;llmaz bir
inan~ besleyen Bergson ve Whitehead,
ayru zamanda evrim filozoflan ola.rak da
bilirUrler.
siireklilik [Os. temadi, ittisdl; lng. oontinu-
ity; Fr. continuite; AI. continuiriit]. Ara ya
da b~lu~un olmamas1 hali. Buna gore,
bir ka~1da bir do~ru ~izilirken, do~ru
nun, kalemin hi~ kald1nlmadan t;izilmesi
durumunda, si.irekJi oldu~ 50ylenmeli-
dir. Yine, mekan ve zamarun surekli ol-
du~u yerde, sa}'lrun si.ireksiz bir nicelik
oldu~u soylenebilir.
Bilim oncesi evrede, si.ireklilik duyu~
deneyinin belirli apa~tk olgulanna ili~
kin basit bir tasvir olmaktan oteye gide-
siirektilik 811
memi~ ve diinyayt meydana getiren
~eylerin biitiinli.i~i.i, aralannda bir bo~
luk olmaya~1 olarak if a de edilmi~tir.
Bundan sondaki evrede ise, si.irekli
olan, birimlere bolunmesi olanakl1 olma-
yan ozel ti.irden bir bi.iyukli.ik olarak ta-
ntmlanma~hr. Bu siireklilik anlayt~l, 19.
yiizydtn Cantor ve Dedeldnd gibi mate-
matik~ilerinin ~ah~malanyla de~i~ince
ye kadar, siirekli olmayan niceli~in bili-
mi olarak aritmetilcle, siirekli olan
bi.iyiiklii~ii konu geometri aras1nda bir
kar~ath~tn do~u~una yol a~mt~hr.
Bu ba~lamda, tanrtsal yaratmanan bir
kez olup biten bir ~ey olmay1p, siirekli
oldu~unu dile getiren anlay1~ surelcli
yarad1h~ ad1 verilir.
Her yerde si.irekli bir ak1~ ve geli~me
oldu~nu, do~antn s1~ramalar yapma-
da~nu dile getiren, varhklar1n evriminin
belli beli~iz bir bi-;imde ve en ki.i~i.ik bir
kesintiye u~ramadan ger~ekle~ti~ini sa
vunan ilke ise sureldilik illcesi olarak ta-
rumlarur.
Yine, Leibniz tarahndan fonni.ile edi-
len, ve her ti.irden de~i~me boyunca, de
~i~enin iki hali arasmda, sonsuz say1da
ara hal ya da nokta bulundu~unu dile
getiren yasaya sUreklilik yasasr denir.
812 ~ankara
$ankara. Klasik Vedanta sisteminin ku-
rucusu olan Hintli filozof.
Hindistan'm hemen hemen tiim dii~ii
niirleri gibi, $ankara da temelde ve on-
celikle insarun kendi varolu~unun dar
kahbmdan, aadan nasd kurtulabilecegi
sorusunu yamtlamaya ~ah~ml~hr. Ona
gore, kurtulu~ i~imizdeki Atman'a er-
mektir. lnsan boylelikle, ya~amm klsah-
gmm ve d1~a bag1mhhgmm kendisini
arbk smarlamadJga bir a~amaya gelir.
$ankara insam kurtulu~a gotiiren
yolda, ~u da vram~ ilkelerini formii le et-
mi~tir: Sonsuz olanla sonsuz olmayan
arasmdaki farkhhgt gormek; bu dililya-
da ve ote diinyada hi~bir odiil bekleme-
mek; ki~inin belli bir i~ ban~ saglamas1,
kendine hakim olmas1, hazlar pe~inde
ko~mamast; kendi i~inde yogunla~mas1
ve inan~h ohnas1; insarun diinyaya ba-
glmh olmaktan kurtulmayt ozlemesi.
~em:. [Yunanca 'slchema'dan; ing. schema;
Fr. sch~ma; AI. schema]. 1 En gene) an-
lamda, karma~tk bir biitiiniin ana un-
surlanm ve i~leyi~ini ortaya koyan
~izim; tasvir ettigi ~eyin ana ~izgilerine
indirgenmi~ resim. 2 Buradan te~mil
yoluyla, bir ders, kitap ya da makalenin
muhtelif boliimleri arasmdaki baglanb
Ian belirten k1sa serim, plan.
3 Biraz daha ozel olarak da, ger~ekligin
birbirleriyle uyu~maz ogelerini, akhn
temin ettigi ara~larla ozetleyerek, bu
ger~eklige ili~kin bir tasanm, tasavvur
ya da imge sahibi olwunasuu miimkiin
kllan kavramlann tiimii. i~te bu anlam-
da, Kant nedensellik benzeri empirik ol-
mayan kavramlan deneysel olgulara uy-
gulamak i~in, ii~i.inci.i b~r u!\sura, arac1
bir tasaruna ihtiya~ bulwldugunu savu-
narak, bu ogeye transendental ~ema
ad1m vermi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, Kant'a gore, olagan
durumlarda, kavram ile nesne arasmda,
bir tiirde~lik veya aymdnstenlik bulun-
dugu i~in, kavramlan nesnelere uygula-
mada hi~bir gii~liik olmaz. Bununla bir-
likte, kategoriler ve zaman ya da sezgi
formlan saz konusu oldugunda ayru ra-
hathgt bulamay1z. Ba~ka bir deyi~le,
nedensellik kavranun1, birini neden, di-
gerini sonu~ olarak gorecek ~ekilde ar-
dJ~Ik olaylara uygulamak, nedensellik
kavranu zorunJulugu i~erdigi, ama zo-
runluluk da deneyimimizdeki bir unsur
olmada~ i~in hayli problematiktir. Kant,
bu gii~liigii gidermek, kategorileri empi-
rik olgulara nasd uygulanabildigini
a\lklayabilmek i~in soz konusu transen-
dental ~emalardan yararlamr. $emalar,
bir bakuna entellektiiel, diger bir bala-
ma duyusal tasanmlardar. Omegin ne-
densellik kategorisi i~in ~ema, bir kurala
gore zamansal arda~lkhkbr.
Kant, l<.ritik. der Reinen Vemunft [Saf
Ak.Jm El~tirisi) adh temel eserinde an-
lama yetisinin kategorilerinin, duyarh-
gm sezgilerinin fenomenlere uygulan-
mast i~lemine fematizm adana venni~tir.
Ote yandan, insanm ger~ekligin unsur-
lanru duyarhk aracthgayla ve empirik
sezgiden hareketle soyutlamasma ve ye-
n.iden kurmasma imkan veren siire~ ~e
mala~trrma olarak tarumlamr.
fey [ing. thing; Fr. chose; AI. ding]. Tozle,
yani kendisini belirleyen tiim nitelikler-
den bagnns1z olarak dii~iiniilen ger~ek
ve somut ozneyle e~deger olan terim.
Olabildigince belirsiz olmakla birlikte,
her zaman somut ve bireysel olan var-
hk.
Kant, numen, yani kendinde-~ey teri-
mine, ~ey sozctigiiniin soz konusu anla-
mmdan hareket ederek varm1~hr. $eyle-
re ili~kin dii~iincelerimizi, bilgilerimizi,
onlarm belirlenimleri ya da nitelikleriyle.
olu~turdugumuzdan, kendinde-~ey, be-
lirlenimi olmayan, dii~iiniilemeyen ve

bilinemeyen varhk~r. Ahl~ld' anJamd~
ise, ~ey varolan, varoldugunun bilincin
de olup, etkin ve ozgur olan ki~inin kar-
~lstnda yer alan bilinc;:siz, pasif, ve ara~
lar alanlna dahil olan varhkt1r.
teycilik [$ey anlamana gelen Latince res-
ten ti.ireyen terhn; tng. reisnr; Fr. reisme].
DunyaJun bireysel so1nut nesnelerden
meydana geldigi kabultine dayanan, on-
tolojik ve semantik goru~ ya da ogreti.
Aynt zamanda somutc;uluk olarak da
bilinen ve ilk kez oJarak Franz Brentano
tarahndan savunulan bu goru~e gore,
soyut ozellikler ve durumlar, dunyarun
repertuvannda yer almaz. Ba~ka bir de-
yi~le, temel gerc;ekliklerin somut nesne-
ler oldukJanna iddia eden ~eycilik, yal-
ruzca tozlerin, tozlerin parc;alanrun ya
da ozelliklerinin varolduklanna, di.i~i.in
cenin nesnesinin, bir onerme degil de,
her zaman bireysel bir nesne oldugunu;
~eylerin beyaz, kall, parlak, v. b. g., ol-
duklan soylenebilse de, beyazhk, kah-
hk, parlakhk diye bir ~ey bulwunadigl-
na savunur. ~eycilik, 20. yi.izydda
antimetafiziksel ve maddeci bir dogrul-
tuda geli~tirilmi~tir.
eyletlirme [Sey anlarruna gelen Latince
res ve yapmak anJa..rruna gelen facere fii-
linden ti.iretilen terim; ing. reifica tion; Fr.
reification). Bir soyutlama, zihinsel ya da
ideal bir nesne ya da ~eyi zil-linden ba-
gunsaz bir tarzda, nesnel bir bic;imde va-
rolan bir ~ey olarak degerlendirme; salt
oznel ya da zihinsel olana d1~ gerc;eklige
yansatma; insant olaru dogal, nesnel ve
insana yabana bir ~ey haline getirme
tavn ya da yanh~a.
Buna gore, ~eyle~tirme, bir ~ey (bir
nesne veya bir insan varhga) teori veya
uygulamada, bir nesne ya da meta ola-
rak degerlendirildigi zaman soz konusu
olur. Yine buna yak1n bir anlamda, ~ey
le~tirme, insarun karan ve eylemine
bagh olan bir ~ey, ornegin bir kurum ya
da toplumsal pratikt insandan bagunslZ
da~sal bir nesne, bir ~ekilde kendine ait
bagunsaz bir varolu~a sahip bir ~ey ola-
rak gori.ildi.igi.i zaman soz konusu olur.
Nitekim, bir tip ya da ideal bir ruri.in,
~izofreni 813
sankj ger~ek bir birey veya toplumun bir
betimlemesi olarak goruhnesi, ~eyle~tir
Jneye bir omek te~kil eder.
~eyle~tinne, Marksist teoride, insanla-
nn i~ten yabancla~malanyla ve insaru
varhklardan ziyade, manipi.ilasyona el-
veri~li nesneler olarak gorulmeleriyle
ili~kili bir anlam ic;inde kullantlma~tlr.
Terirni popi.ilerle~tiren ki~i, i.inli.i Macar
di.i~i.ini.ir tLukacs olmu~tur. 0, terimi
insani ili~kilerin, sanki, toplumsal di.in-
yanan degil de, dogal di.inyanm aynl-
maz bir yoni.iy1ni.i~cesine, sabit ve de-
gi~mez bir nitelik kazanarak, insann
denetiminden c;akmasa durumunu ta-
nunlamak i~in kullanma~hr. ~yle~me
terimini, bu si.irecin kapitalist toplumlar-
da Ortaya ~Iktag1n1 soyleyerek, yabana-
la~mayla baglantah bir bi~imde kullanan
Lukacs, bununla insani olan he11eyin,
insani degerini yitirerek, maddel~mesi
ni an)atmak istemi~tir.
Siilik. tslimiyette, Peygamberin oli.imi.in-
dcn sonra kimin halife olacag1 tarh~ma
sana bagh olarak mi.islumanlann i.kiye
aynlmastrun sonucunda ortaya c;kan iki
mezhebten biri.
Peygamberin oli.imti i.izerine, Ali bin
Ebutalib'in ilk halife olmasa gerektigini
soyleyenlerin baglandagl siyasi bir aklm
olarak ortaya c;lkan ~iilik, daha sonra
stinni inanc;tan ayralan bir mezheb d un-
muna getirilmi~tir. Buna gore, ~iilik bir
mezheb olarak, halifeligin Allah'tn buy-
ruguyla Ali'ye verilmi~ oldugunu, yal-
nlZca Ali'nin soyundan gelenlerin halife
sayalabilecegini, Ali'nin soyundan gelen-
lerin, oniki imarrun kutsal bir ki~ilik ta-
~1d1gana, Ali'yi sevenleri sevmek, onu
sec;meyenleri sevmemek gerektigini be-
lirtir.
tizofreni [Yunanca ~ayarmal( anJam1na ge-
lenskhidzein'le 'di.i~i.ince' anlanuna ge-
lenphrenos'tan; 1ng. schizophroria; Fr. schi-
zaphrenie; AI. schizophrerrieJ. Kendini,
ki~iligin parc;alanmast, di.i~i.ince hayata
veya heyecanlardaki bozukluk, ger~klik
duygusunun yitirilmesi veya ~ dunya
ile kurulan bagm kopmasa gibi emareler
le belli eden bir psikoz.
814 Ovenizm
Genellikle 15-35 ya~lan arasanda yaka-
lanalan bir hastahk olarak ~izofrenide,
benmerkezci bir di.i~i.ince yapasana sahip
bulunan hasta kendine ozg\i bir di.inya
da, bir di.i~ler aleminde ya~ar.
~ovenizm [tng. chauvinism; Fr. chauvinis-
me) Napolyon'un askerlerinden, kendisi-
ni i.ilkesi, vataru u~na feda ebnekte bir
an bile duraksamayan Chauvini model
alan, a~1r1 ve ve saldargan vatanseverlik.
~venizm terimi, yak1n zamanlarda
biraz daha farkh bir anlamda ve farkb
alanlarda kullarulmaya ba~lannu~ttr.
Lhne~in, feministler, ozellikle de radikal
feministler, erke~i kad1n kar~1s1nda en..
tellekti.iel, ahllli, biyolojik babmlardan
i.istiin goren cinsiyet ayrunal1~a etiWc
~enizmi aduu verirler. Yine yakm zaA
manlarda, ~vrecilik, insan ti.iri.ine a.;ak
ya da ortiik olarak, evrende ~sti.in ve ay-
ncahkll bir yer ya da konwn veren go-
rii~leri insan veya fflr ~ovmizmi olarak
suuflamaktadar.

T tdavrani~c;thkta da ya~ayan bu bilgi an-
tabiiyyun. islam du~lincesinde, di.inyan1n
yoktan var edildigini, kendi d1~1ndaki
mutlak, iradeli ve yi.ice bir gi.i-; taraf1ndan
di.izenlenip yonetildigini savunan ve bu
-;er-;eve iQnde, Kur'an ve hadislere daya~
nan du~i.ince ak.Jmlanna kar~1 olan ve
dogayt temele almakla birlikte, madde
di.inyas1 d1~mda ruhun ve Tann'nm var-
hgiru kabul eden gori.i~e verilen ad.
Evrenin, dogal nesnelere ek olarak,
dogal olmayan bir nesne ti.iri.i de it;erdi
gini, bu varhg1n Tanr1 oldugunu,
Tanr1'run hikmetinin ya1'3thgl e~yada te-
celli ettigini belirten, dogaya bilimsel ya
da dogal yontemlerle ara~tumay1 savu-
nan, bilginin temeline deney ve ti.imeva-
nnu yerl~tiren bu oku]un kururusu ve
en onemli temsilcisi El Razi dir.
Ia bula rasa. lngiliz empirist felsefe gelene-
~nin kurucusu olan tlocke'un, bilginin
duyu-deneyinin sonucu oldugunu, zi-
hinde dogu~tan di.i~i.inceler bulunmadi-
guu, mantlk ilkelerinin bile sonradan
kazanddlglnl soylerken, zihnin dogu~
ta, her rur deneyim oncesinde bombo~
olduguna i~aret etmek i-;in kullanm1~
oldugu Latince terim.
Locke'un soz konusu bilgi anlay1~1na
gore, insan zihni pasiftir, da~ di.inyadaki
uyaranlarm etkisiyle ald1~1 duyumlan
i~leyerek bilgiye ula~u, fakat kendi ba-
~ana hi-;bir ~ey yaratamaz, zira insan
zihni do~~ta bombo~tur, bo~ bir levha
gibidir. Bilgi bu levhaya, d1~tan gelen
birtak1m i~aretler kaz1nd1kt;a olu~ur.
Locke'un sOZ konusu tabula rasa ogreti-
si, onun bir yandan tDescartes'm kendi-
tam 815
sine ve dolayisiyla Descartes tarafmdan
savunulmu~ olan akda bilgi anlay1~a
kar~1 -;lkarken, diger yandan Aristote-
les-;i pasif ruh anlay1~nu benimsemesi-
nin bir sonucu olmak durumundadu.
Lockeun hemen ti.im 18. yi.izytl filozof-
lan taraf1ndan da kabul edilen ve klasik
layi~llla gore, insanlarda zihinsel ya da
entellekti.iel bakundan st)z konusu olan
ttim farkbhklar, bireylerin tecri.ibe ya da
deneyimlerindeki farkhhklarla, egitim-
lerindeki farkhhklara baglanmahd1r.
Epistemolojik bir ogreti olan tabula rfiSQ
ogretisinin sosyal bir boyutu vard1r. Top-
lumsal ~itsizligin biyopsi~ik kokenleri
oldugu gori.i~i.ine ka~1 ~ Helvetius,
benimsedigi tabula rasa ogretisine daya-
narak, insanlann di.inyaya ~it geldikleri-
ni, onlann bi.ituni.iyle iQnde bulundukla-
n ko~ullarrn i.iri.ini.i ve ald1klan e~timin
eseri olduklanru one si.inni.i~ti.ir.
takdis. lslamda, Allah '1 yaratdm1~lann
niteliklerinden tenzih etme anlam1na
gelen terim.
tam [tng. complete; Fr. complet; AI.
vollstiinding). 1 Eksikli~ olmayan, keisin-
tiye ugramarru~ olan; 2 yetkin, mi.ikem-
mel, kusursuz olan; 3 ti.im unsurlara sahip
bulunan 4 bi.iti.inli.igu i~nde ahnan ~ey
i~n kullandan s1fat
Bu baglamda, bir suuftn ti.im i.iyeleri yle
ilgili bir dogruyu, bu dogrunun sez ko-
nusu Siruhn her i.iyesi i-;in get;erli oldu-
gunu gozledikten sonl'3 ifade eden; Sl-
rurlanmami~ bir genelleme ya da ti.imel
bir onenneye, genelleme ya da ti.imel
onennenin kapsanu it;inde kalan ti.im bi-
reyleri tek tek inceledikten sonra ula~an
ti.imevanmsal akllyi.iri.itmeye veya bir
dnse, o cinsin ti.im ti.irlerini tek tek ince-
ledikten sonra vanna i~lemine tam tilme-
vanm adr verilir.
Buna mukabil, uzla~unla~marun tiim
adun ya da a~ama\anndan ge-;erek, tam
anlanuyla ve ger-;ek bir uzla~un olarak
standartla~m1~, uzla~unla ilgili olan tUm
insanlar aras1nda yayg1nla~arak herkes
taramdan kabul edilmi~ soz ya da soyle-
nime; ortak bir dili kullanan insanlann
816 tamalga
bir deyi1ni ortak bir bilint;le kullanmalan,
diizgiin ve duzenli bir ileti~imsel davra-
nl~ sergileineleri duru1nuna tamuzla~mz
derunek tedir.
tamalg1 [Os. ozidrak; ing. apperception; Fr.
aperception; AI. apperception]. lnsan1n d1-
~1ndaki ~ey Iere yonelen zihin hali olan
alg1dan farkh olarak, ki~inin kendi zi-
hinsel tasan1nlanna dair kavray1~1,
kendi benine ili~kin bilinci, kendi bilin-
cine ili~kin algJ.SI. Alg1n1n, algdanm1~
olanm kavranmasmdan, tannunasmdan
meydana gelen son ve at;1k evresi.
Refleksif bilint;, i~ebak1~, bene ili~kin
bilgi gibi kavraan ve deyimlerle de ifade
edilen kavra1na, ilk kez olarak Alman fi-
lozofu tLeibniz tarabndan teknik bir
anlam yuklenmi~tir. Buna gore, Leibniz
ideleri, iradi bir karar ve eyle1ne bagb
olarak, birle~tirme ve yeni ba~tan du-
zen]eme faaliyetine, bilint;a lbndaki d u-
~unce ve izlenirnleri bilint; yuzeyine t;l-
kartarak tutarh bir duzen it;ine oturtma
ve boylelikle onlar1 anlamh hale getirme
faaliyetine tamalg1 ad1 vermi~tir.
Tamalgt kavram1ru Leibniz'den ahp ge-
li~tiren tKant, biri empirik, digeri de
transendental olmak uzere, iki tilr tamal-
gldan soz etmi~tir. Bunlardan empirik
tamalg1, bilincin degi~en ko~ullarma
baghd1r. Bu anlamda tamalgt, benin, bi-
lincin aktilel, somut ve degi~en hallerine
i!i~kin alg1s1d1r. Bu tur bir i~lev, saf ben
taraf1ndan de~il de, empirik ben tarafm-
dan gert;ekle~tirilir.
Buna kar~m, transendental tamalgt, saf
akd, ve dolay1s1yla bilincin, it;Sel, temel,
degi~1nez ve transendental birli~ anla-
nuna gelir. Bu tilr bir tamalgt, ki~inin, bi-
lindn dogrudan ve anhk degi~meleri
boyunca, bir birlik o]arak varolmaya
devam eden kahc1 yonune kar~1bk gelir.
Soz konusu tamalg1, bilincin, algdarlmi-
Zln it;eriginden once gelen ve onlarm
duzenlenerek anlamh olmalanru ola
nakb kdan birligi, saf alg1 ya da ben an-
lamlndadu. Ba~ka bir deyi~le, bilincin
bu transendental birligi, tum alg1 verile
rinden once gelir ve bu alg1 verilerine
duzen kazand1rarak, onlar1 anlamb hale
getirir. Bu birlik, algnun nesneleri degil
de, algllama tarzlan olan, zaman ve
mekan kavramlar1ndan ve Kant'xn nice-
lik, nitelik, bag1nl1 ve kiplik ba~hklar1
alnnda diizenledigi bir dizi kategoriden
meydana gelmektedir.
tan1m [Os. tOrif, ing. definition; Fr. definition;
AJ. definiUon]. Bir sozcugun ya hemen
herkes tarahndan kabul edilen ya da
onu kullanan ki~i tarafmdan kastedilen
anlam1n1 ortaya koyma, bir kavramm
anlam1n1 belirleme, o kavrama yuklene-
bilecek ozellikleri dil yoluyla ifade etrne
i~lemi.
Bir ~eyin, bir du~unce ya da kavram1n
ozsel ozelliklerinin, yilldemlerinin, nitelik
ya da yonlerinin ifade edilmesi, betimlen-
mesi i~lemiyle belirlenen tarum1n yerine
getinnek durumunda oldugu en onemJi
i~lev, a-;Jk,.a anla~dmaml~ sozcukler
it;in, a~1k ve sec;ik olarak anla~dan ba~ka
sozcillderle ifade edilen anlarnlar sun-
makhr. Tanun ~ok anlamW1g1, anlam be-
lirsizligini, anla~llmazhg1 ve karanl1kh~
ortadan kald1nnaya yarar. Bu baglamda
tanlffilar, a) siizriilderin nasll kullaruld1
guu ve b) kullarulaca~uu gostenne i~levi
goren a~1klamalard1r.
Tarumm mahiyeti ve i~levi konusunda-
o,.
ki goru~ler kabaca ba~hk albnda top-
lanabilir: Soz konusu tarum goru~lerin
den 1 birincisi olan ozcU tanmr anlayr~rna
gore, tan1mlar, belimlere k1 yasla kesin
ve dakik bir bilgi aktanrlar; varolanla-
nn, onlan her ne ise o yapan ozlerini or-
lay a koyan tan1mlar, entellektuel gorii,
kavram analizi, sezgi veya refleksiyon
ad1 verilen bili~ tarzlar1yla ayru zaman-
da yarulmaz bir bilgi saglar. tPiaton,
t Aristoteles, tKant ve +HusserI gibi filo-
zoflar taraf1ndan savunulan bu tan1m
goru~une gore, tan1m felsefi ara~tuma
run temel arac1 olup, bize sezgi, analiz,
entellektuel goru yoluyla k~fedilebilir
olan ozel nesne obek]eri hakklnda kesin
bilgi verir.
2 ikinci tan1m goru~u ise, tPascal,
tHobbes, tRussell, tQuine, tCarnap,
Hempel ve bir~ok <;agda~ manhk~l tara-
fmdan benimsenen kuralkoyucu tanrm an-
layr~ldlr. Bu anlay1~, hpkJ ozcu gelenek
gibi, tarumlann duzeltilemez ve kesin

oldu~unu kabul eder, bununla birlikte
tan1mlann yandmazh~1ru, onlann bilgi
aktard1~uu yads1yarak ve onlan sembo-
lik uzla~mlar ~eklinde a-;1klayarak te-
mellendirir. 3 Dc;iincii tan 1m gorii~ii
ise, J. S.tMill, G. E. tMoore ve dilci felse-
fe gelene~i taraf1ndan benimsenen dilci
tantm gorufudiir. Bu anlay1~, tan1mlann
bilgi aktardl~lnl soylerken ozcii gorii~,
tarumlann ku~ku duyulamaz kesin bil
giler aktard1~1 fikrine kar~1 ~1karken ku-
ralkoyucu anlay1~a yakla~1r. Bu gorii~e
gore, dilsel davran1~la ilgili empirik ka-
y1tlard1r.
tanama [Os. tefhis, marifot; lng. recognition;
Fr. rec:onnaiStJnct; AI. erkennen, danlcbar~
eit). Bir ~eyi, bireysel bir varh~1 ya da
tikel bir nesneyi belirli bir hiriin iiyesi
olarak, belirli. bir kategori ya da kavram
9!r-;evesi i-;inde gorme. Nesneyi kapla-
nuna girdi~i kavranun ome~i olarak al-
gdama, ilgili kavram ya da kategori -;er-
-;evesi i-;inde yorumlama faaliyeti.
tan1mcdar [lng. dt'finists; Fr. dlfinistes).
Ahlak felsefesi alanmda, ahWd terimlerin
ahlik alaruna giren varhklann ozellikleri-
ni gosterdiklerini, bu terimlerin tanamla-
nabile~, ahliki yargllann ahlakf bir
ilgiye konu olan varhklara ozellikler yiik-
leyen onerme ya da tiimceler oldu~unu
savunan filozoflar.
tanam kurallara [lng. rules for defining; Fr.
regles de la definition]. Filozof ve manllk-
..,Iann, ozellikle de ozcii tan1m gelene~i
i-;inde yer alm1~ olan dii~iiniirlerin,
tPiaton ve t Aristoteles'ten ba~layarak
saptam1~ olduklan, iyi bir tarurru belir-
leyen temel ko~ullar; iyi bir tan1m kola-
bilmek i-;in uyulmasa gereken temel ku-
rallar.
lyi bir tarwn i-;in vazge-;ilmez k~ullan
ifade eden bu kurallar, tarumlanan kav-
ram ya da terimlerin anlamlan ifade edi
lirken soz konusu olabilecek a~1n bir
tozneldli~i ve tgorelili~i engelleme, ve
ileti~imde soz konusu olabilecek keyfilik
ve kar1~1kh~1 Slnlrlama amaana hizmet
eder.
Bu k urallaran belli ba~hlan ~unlardu:
1 Bir tan1m, tanamlanan ~eyin, anzi, ili-
neksel ozelliklerini, on un her nasdsa
tansmfama 817
sahip oldu~u niteliklerini, bir ttiriin ir;in-
de ki bireylerin kendilerine ozgii kalan
tekil ozellikleri de~il de, 0 ~eyin ozsel
ozeUik ya da niteliklerini, ozsel yonleri-
ni, ger-;ek do~asl ya da oziinii ifade et-
melidir. 2 Bir tanun, tarumlanan ~eyin
yakm cins ve tiirsel ay1nm1n1 beliruneli-
dir. 3 Tarumlananla. tan1mlayanlardan
meydana gelen bir tan1mda, tan1mlanan
tarumlayanlar arasmda yer almamah-
d~r. 4 Bir tarutn soz konusu old u~unda,
tarumlayanlan, tarumlanana k1yasla
daha iyi bilmeli, tan1mlayanlarla daha
tan1~1k olmahyz; bu ba~lamda, tan1m ..
layanlann tarumlanandan daha a-;1k ve
anla~d1r olmas1 gerekir.
5 Tanunlananm tan1mlayanlara man-
tlksal bak.Jmdan e~de~er ve tarumlayan-
larla e~anlamh olmas1 gerekir. 6 Bir
tan1m tam ve dakik olduktan ba~ka, ne
fazla dar, ne de fazla geni~ olmahd1r. 7
Bir tan1m anlam bakurundan belirsiz ya
da -;ok anlamh olmamahd1r. 8 Bir tanun
karanl1k ve anla~tlmaz olmamah, her-
kes tarafmdan kolayhkla anla~dabilir
olan bir terminolojiyle ifade edilmelidir.
9 Bir tanuTun mecazlarla ya da figiiratif
bir dille ifade edilmemesi gerekir. 10 Bir
tarumda alumsuz terimler yer almamah-
d~r. 11 Bir tan1m kar~1t terimlerle de
ifade edilmemelidir.
tanamlama (tng. defining; Fr. definir]. Kav-
ramlann, onlann dildeki ifadeleri olan
terimlerin, sozciiklerin anla~dmas1ru
sa~lamak amaoyla ba~vurulan i~lem
ya da faaliyet.
Tanamlama konusunda dikkate ahn-
mak durumunda olan ve bize tarumla-
manln konusunu, amaaru ve y<intemini
veren t.i~ temel soru vardar: 1 Neyi ta-
rumlanz?, 2 Nh;in tarumlanz?, 3 Nasd
tanimlanz7 Birinci soruya felsefe tarihin-
de ii~ farkh yan1t verilmi~tir: a) Dild fi-
lozoflara gore, dilsel nesneleri ya da soz-
ciikleri tan1mlanz. b) Buna kar~1n,
Aristoteles, ingiliz empiristleri, Kant ve
Husserl gibi filozoflara gore ise, zihinsel
nesneleri ya da kavramlan tan1mlanz. c)
Buna kar~an, Platon, zihind1~1 nesneleri
ya da soyut idealar1 tanimladl~lmlZl
soy Jemi~t:ir.
818 tan1mlanamayanlar
'Nic;in tarumlanz?' sorusu soz konusu
oldu~unda, yani tam.mlamamn amaca
dikkate ahnda~mda, tammlamaya ~u
dort de~i~ik amac;la ba~vuruldu~u soy-
lenebilir: I Anlam ka:zandurna, II Anlam
belirtme, Ill Anlam diizeltme ve IV Et-
kileme. Buna gore, anlam kazandaran ta-
rumlar, heniiz dilde bulunmayan yeni
bir sozcii~ii dile sokmak ic;in ba~vuru
lan tarumlardar. Anlam belirten tarumlar
ise, bir dile girmi~ olmakla birlikte, pra-
tik bir ~ekilde, yani dili kullanmasuu
bilen yeti~kin insanlann dilsel davra-
m~lararu gozleyip taklit etme suretiyle
o~renilememi~ sozciikleri anlamamaza
yardamca olan tammlardar. Buna kar~m,
anlam diizelten tanunlar, gtinliik dilde
gec;en ve onemli bir k1sma c;okanlamh ve
belirsiz olan sozciiklere daha belirli bir
anlam kazanduma c;abasayla yapalan ta-
rumlardar. Etkileyici tarumlar ise, amacr
do~rudan do~ruya insanlara etkilemek
olan tarumlardar.
'Nasal tarumlanz?' sorusu dikkate alm-
da~l zaman, tarumlama yontemlerinin,
yar~-dilsel tanrmlama yontemleriyle tam-
dilsel tammlama yontemleri olarak iki
ba~hk altmda toplanabilece~i soylen-
mi~tir. Bunlardan yan dilsel tanunlama-
lara gi:istererek tanrmlama ada verilir. Bu
tiirden bir tarum, bir sozcii~ii, stlzcii~iin
kullarulda~1 itesneyi ya da nesne tiirti-
niin bir ometini gastererek kullanmak
suretiyle olur. Buna kar~m, tam dilsel
yontemler, dili kullanmak, onermeler
kurmak suretiyle gerc;ekl~tirilen tarum-
lardar.
tammlanamayanlar [Os. gayri kabili tanf,
ing. indefiruabres; Fr. indtfinissables]. Man-
hkc;a ve metodologlar tarahndan s6zii
edilen, kaplamsal olarak tarumlanabilse-
ler bile, en azmdan ic;lemsel olarak ta-
rumlanamayan ~ey ve kavramlar.
Tarumlanamayanlar iki kategori altm-
da toplanabilirler: 1 Dr~ deneyim konusu
olrTZQyan ~el y~antrlar. Belli bir ~eyi
kendi ic;inde duyumsamanu~ ya da belli
bir duyguyu ya~amanu~ olan birine,
s6z konusu duyum ve duygu tamm yo-
luyla ifade edilemez. Hatta, bu duyum
ve duygular, bunlan duyumsama~ ve
ya~ama~ olanlar ic;in bile tammlanabilir-
lik ozelli~ine sahip degillerdir. Ozellik.le
duygular soz konusu oldu~unda, bunla-
nn ancak betimlenebilecek.leri, s6zler,
renkler, sesler ve ~ekiller yardun1yla ifa-
deleri.nin bir dereceye kadar miimkiin
oldu~u soylenir.
Bunu bir omek aracah~ayla ~oyle ac;ak-
layabiliriz: Viicudumuzda bir aca hisset-
ti~imiz. zaman, bu acrya rum ::>omutlu~u
ve tUm niianslan i~nde hisseder ve ya-
~anz. Bunwtla birlikte, kendi acmuz
hakkmda ya~adlklanmaZl ve bildikleri-
mizi birtakun mecazlar kullanmadan,
a4jik ve sec;ik terimlerle dile getirmeye
c;ah~tt~amaz zaman, acumzla ilgili ola-
rak ya~ada~unaz ve bildi~imiz ~eyler
den, birtak.Jm mecazlar olmadan, ne
kadar azuu ifade edebildigimizi hemen
farkedebiliriz. Belki acrrun bulundu~u
yeri gosterebilir, acarun yo~unlu~unu
yakla~ak olarak betimleyebiliriz. Bunun
otesinde yapaca~amaz her~ey, birtak.Jm
mecazlar kullanmaktan ibarettir; aaya
zonklayan, igne gibi batan, yanan, kes-
kin kor, v. b. g., bir ~y olarak tasvir
edebiliriz. i~te b u durum, da~ deneyime
konu olamayan i~el ya~nttlann birta-
lwn mecazlarla, yakla~ak olarak betim-
lenebilseler bile, tarumlanamayacaklan
anlanuna gelir.
2 En yukse.k cins kavramlan. Bu tiirden
kavramlann kliisik ome~i, Aristoteles'in
kategoriler arasmda sayd1~1 'zaman',
'mekAn' ve 'varhk' gibi kavrarnlardli.
Bu kavramlarm kaplamsal tarumlan ya-
palabilmekle birlikte, ic;lemsel tarumlan
yapalamaz. Bu ise, tarumla bize bilgi
veren ic;Jemsel taruau anlad1~lm.IZ ic;in,
en yiiksek cins kavramlanrun tarumla-
namaz oldu~u anlamma gelir. Ome~in,
'varhk' kavrama, bu bakundan ozel bir
ornek olu~turur. 'Varhk' kavrarru, iize-
rinde ba~ka bir cins kavrama bulwuna-
da~a i~n, kaplama en geni~ olan kav-
ramdar. 'Varlak' kavrammm kaplanu
sarursazdar zira o 'varolanlar'm tiimiine
i~aret eder. Kaplanu smusaz olan varhk
kavrama, bununla birlikte ic;lemi en yok-
sul olan, tanunlanabilecek bir ozelli~i
bulwunayan kavramdar.

ian>mlanamaz bir ~ey olarak iyi [ing.
good as something indefinable; Fr. bon
conrnre que/que chose indeftnissable ]. c;:ag-
da~ ingiliz filozofu G. E. tMoore'un, iyi-
nin tammlanamaz bir deger oldugunu,
ya da iyiyi tannnlamamn en azmdan
san rengini tammlamak kadar gti~ oldu-
gunu dile getiren gorti~ti.
iyi tammlamay san rengini tammla-
maya benzeten Moore'a gore, sany ta-
mmlamay, imkans1z degilse bile, ol-
duk~a gti~ bir i~ haline getiren ~ey,
onun Ierne! ve biricik bir nitelik olmas-
dir. Bu baglamda, iyiyi tammlayan
onermeler, analitik degil de, sentetik
onennelerdir. Bunlar kendilerini meyda-
na getiren bile~enlere aynlarak analiz
edilebilir, fakat iyinin kendisi boltineme-
yen, analiz edilemeyen, ger~ek fakat
basil bir idealdir. Moore iyiyi, i~te tam
olarak bu ~er~eve i~inde sanya benzet-
mi~tir. Ona gore, sany her ne kadar ta-
rumlayamasak da, san terimini gtivenle
kullamr ve san renkli bir nesneyi en
kti~tik bir gti~ltik ya~amadan tamr,
ayud ederiz. Bu ~er~ve i~inde, san ren-
gini tammlamay olduk~a gti~le~tiren
neden, onu tarumlarken, hemen tarum-
ladlglffiiZ ~eyi unutarak, ba~ka bir ~eyi
tarumlamaya ge~mernizdir. Ornegin, sa-
nmn, belirli 1~1k titre~imleri normal
goze ~arp11g1 zaman ortaya ~khgm
soy lemek, bir renge ili~kin algmm me-
kanigiyle ilgili tam ve kesin bir bilimsel
betimleme olabilir. Fakat 'san' sozctigti,
bilimsel ol~timlerin sonucu olan bir bil-
ginin ad1 olmaktan ~ok, gordtigtimtiz
bir rengin ismidir. Ayru ~ekilde, iyiyi ta-
mmlamaya kalkl~hglmlZ zaman, onu
daima ba~ka bir ~eyle ozde~le~tirme
egiliminde olur, omegin iyiyi hazla ya
da mutlulukla tanunlallZ. iyiyi omegin
hazla tarumlamak ise, Moore'a gore,
ba~lang>~ta sorulan iyinin ne oldugu so-
rusunu yan1IS1Z b1rakmaktan ba~ka bir
~ey degildir. Bundan dolay1, iyi tamm-
lanamaz.
lammlayc ozellik [lng. defining characte-
ristics]. Bir ~eyin her ne ise o olarak tam-
nabilmesi, suuflanabilmesi ve dolaysy-
Tann d~vleti 819
Ia tarumlanabilmesi i~in sahip olmak zo-
runda oldugu nitelik.
tamtlama [Os. beyan, siibut; ing. denrons-
tratioll; Fr. demonstration; AI. beweis, de-
monstration]. Metallerin genle~mesini
1S1ya dayanduma, cisimlerin dti~ti~tinti
yer~ekimine baglama i~leminde oldugu
gibi, ortak terimleri bulurunayan oner-
meler arasmda bir nedensellik bagmhsl
kurma i~lemi.
Tamtlamarun salt mant1ktaki kar~1hg1
olan, ve ortak terimleri bulunan iki oner-
me arasmda, bu terimlerin i~lemleri ve
kaplamlan bakmundan kurulan manbk-
sal ili~kiyle belirlenen kamtlama zorun-
luluk karakteri ta~ld1g1 halde, tarutlama-
run en onemli ozelligi hep bir olaslig
ifade etmesidir. c;:unkti metallerin lSibl-
dklan zaman genl~mesi, b1rakdan her
dsmin d~mesi, aksi hi~bir zaman gos-
terilemerni~ olsa da, son ~oztimlemede
olgusal bir ili~kinin ifadesi olarak olas-
hk g6sterir, olurnsaU1k sergiler.
Tann [Os. Rab, Cendb1 hak; lng. God; Fr.
Dieu; AI. Gott]. Metafiziksel dti~tincede,
vahiy, otorite ya da inan~ temeli tizerin-
de varoldugu kabul edilen, varhk ve de-
gerin kaynag1 olan mutlak, zorunlu,
ytice varhk Dogat:UJl bir par~as1 olma-
yan, ama dogamn yarallOSI ya da nede-
ni olan, zaman ve mekin kavramlanmn
kendisine uygulanamayacagl, varhga
gelmi~ oldugu dti~iintilemeyen, doga-
dan ~k daha kudretli ve mutlak iyi olan
dogatistti, ezeli-ebedf ve sonsuz varhk.
Dogarun tisttinde ve otesinde olan, do-
gamn ve insan ya~am1run ~e~itli boyut
ya da gortinttilerini yoneten ytice varbk.
Tann devleli [ing. state of God; Fr. cite de
Dieu ]. Orta~ag dti~tincesi ya da felsefe-
sinde, gerek lsl~1niyette ve gerekse Hris-
tiyanbkta, kotti yonetim ya da yerytizti
devletininin kar~1sma ge'>irilen Gokyti-
zti devleti ya da iyi yonetim ~ekline ve-
rilen ad.
Bu anlay1~, yani Kilise ve devlet, tinsel
otoriteyle siyasf otorite, Gokytizti devle-
tiyle Yerytizti devleti arasmdaki kar~t
hk ilk kez olarak, Hristiyan Orta~ag fel-
sefesinin ilk btiytik dti~tintirti olan Aziz
820 Tann diinya ili,kisi
t Augustin us tarahndan ifade edilmi~tir.
0, bu -;er~eve it;inde, Tann'ya yonelmek
yerine maddeye yonelip, Tann'da~ -;ok
yeryuziinu ve kendisini sevenlerin, ruh-
lan tense} yonlerinin, duyusal istekleri-
nin hizmetine girmi~ olanlarm bir araya
gelerek yeryuzu devletini, buna kar~m
iyi ve ger-;ek a~k i-;inde olup, ruhsal
yonlerini temele alarak ya~ayan ve
Tann'y1 sevenlerin de gokyuzu devletin-
de bir le~tiklerini soylemi~tir.
.Augustinus bu bak1~ at;ISinl siyaset fel-
sefesinden ba~ka, insanhk tarihine de
uygulam1~tlr. tnsanhk tarihini Tanr1
devletiyle yeryuzu devletinin, ba~ka bir
dcyi~le, insanrn bedensel ya da duyusal
yan1yla ruhsal ya da tinsel yarurun ~a
h~masinln bir tarihi olarak goren Au-
gustinus'a gore, yeryuzi.i devleti, iblisin
ayaklanmasiyla ba~lay1p, Asur ve Rom a
imparatorluklanyla geli~en, ~eytanrn
kralh~tdu. Buna kar~1n, gokyuzu devle-
ti, Yahudi halklnda ortaya t;tkan, kendi-
sini Hristiyanhk inane ve Kilisenin dog-
malanyla surduren lsa'run kralh~td1r. 0,
yeryuzu devletlerinin omeklerini olu~tu
ran Asur ve Roma ilnparatorluklanrun
ylklhp gitti~i, zira bu devletlerin ge-;ici
oldugunu, gokuyuzu devletinin son ~o
zumlemede zafer kazanaca~lnl sayler.
Onun gozunde, Hristiyanhk ve Kilise,
gokytizu devletinin etk.isini duyW"maya
ba~lad1~nu gosteren yap1 ta~landu. Au-
gustinus'a gore, Tann devletinin yeryu
zundeki temsilcisi Kilisedir.
. Yeryuzu devleti ve gokyuzu devleti,
dunya devleti ve Tann devleti aytnrruy-
la, daha ~ok kotu yonetimlerle i yi yone-
timleri anlabnak isteyen Augustinus'a
gore, Tann devleti di.inya devletlerinin
omek almalan gereken ideal ve ebedi
bir devlettir. Tann'run y6netimi albnda
olan, yurekleri Tann sevgisiyle dolu in-
sanlan birle~tiren gokyuzu devletinde
gunah yoktur. Gunah olmad1~1 i-;in de,
ilk gunahm eseri olan mi.ilkiyet ve kole-
lik de yoktur. Bundan dolay1, Tann dev-
letinde e~itlikt;i bir duzen olmahdar.
Tann devletinde, prens uyruklanna sev-
giyle hizmet eder; uyruklan prense
uyar, prens ise, belli bir tabakarun ya da
kendisinin iyili~ini de~il de, herkesin
iyili~ini du~unur. Burada, prens ya da
yonetici, yonetmekten ~ok, hizmet eder.
Yeryuzu ya da dunya devletinde ise, ilk
gunahm urunu olan madde lursl, mulki-
yet, kolelik ve e~itsizlik vard1r. Burada
prens ya da yonetid, boyun e~dirdi~i
halk1n iyili~ini du~unerek de~il, 'ege..
menlik sevgisi' ile, 'tahakkum etme ar-
zusu/yla, ba~kalarma ustun olmak, on-
lara baskln -;1kmak htrs1yla yonetir.
Oysa, Tann, Aziz Augustinus'un hiye-
rar~ik dunya goru~une gore, yaradlli-
~~n en yuksek ve en de~er li eseri olan
insan1 ba~ka insanlara de~il de, hayvan-
lara egemen olmas1, d uyusal yaruru Sl-
nulamasi i~in yaralnu~tu.Augustinus'a
gore, yeryuzu devleti, onun esaslann1
belirledi~i ve ideal bir model olarak gor-
du~i.i Tann devletine olabildi~ince ben-
zemek durumundadtr. Bu ise, ancak
a~kla, insanlarrn a~km nesnelerine hak
etti~i de~eri venneleriyle, yeryuzu dev-
letindek.i Tann devleti vatanda~lann sa-
ytsinln artmas1yla olur.
Tann diinya ili~kisi [tng. relation between
God and the world; Fr. relation entre le Dieu
et le monde]. Tann'yla O'nun taraf1ndan
yarahlan dunya arasmdaki ili~ki. Du-
~unce ve dinler tarihinde, bu ilikiyi
a~Lklamayt ama~layan ~ ayn kuram
one surulmu~tur.
1 Ereksel neden olarak T ann. t Aristoleles
tara&ndan beninlSenen bu anlay1~a gore,
Tann evrenin, fail de~il de, gai ya da
ereksel nedenidir. Bu anlay1~, Tann'n1n
hi~bir ~eye ihtiyaa olmadl~lnl sayler.
Saf Fonn olan Tann hi~ir ~ey yapmaz,
hareket ve eylemleriyle evren i.iurinde
etkide bulunmaz, fakat di.inya}'l.. dunya..
run kendisini ozlemesi suretiyle etkiler.
Varhkta olup biten he~y, hep madde-
nin Tann'y1 ozleyi~i yi.izi.inden olur ve
Tanrl, ancak bu ozleyi~in konusu olmaSI
dolayisiyla, her turlu hareketin nedeni
olup ~Lkar.
2 Tanr1'dan ba~layan turUm sUrecinin
uranu olarak diinya. Bu ti.ir bir anlay1~1n
ilk 6me~ine, Hellenistik donem felsefe-

si olan tYeni-Platonculuk'ta rastlcuur.
Tann'n1n bir, basit, boliinemez ve de~i~
Inez oldu~unu one siiren tPlotinos, it;in-
de ya~adt~1m1z diinyanJn varolu~unu
ar;lklayabilmek i'fin, bir tiirum o~retisi
geli~tirmi~tir. Bu diinyadaki ~eylerin
kayna~1nt, onlann Tann'dan zorunlu-
lukla ~lktl~uu, tilredi~ini ya da sudur
etti~ini soyleyerek at;Iklayan Plotinos'a
gore, varolan ~eyler Tann'dan, 1~1k,
kayna~1 olan giine~ten nas1l t;Jklp yay-
hyorsa, oyle r;lk1p yay1hr.Tann, he~
yin kayna~1du, fakat bir ~eyi do~rudan
bir bit;imde varh~a getirmi~ de~ildir.
Ba~ka bir deyi~le, nas1l ki 1~1k 1~1nlara
giine~e e~it de~ilse, ayn ~ekilde varo-
lan hit;bir ~ey de Tann'ya e~it de~ildir.
Ayn1 ~ekilde, onyedinci yiizyll akllclh-
~nn iinlii bir dii~iiniirii olan +Spinoza
da, diinyarun, dii~iince ve yer kaplama
s1fatlan alhnda, Tann oldu~unu one
siirmii~tiir. Her~ey, ona gore, Tann'run
oziinden manttksal bir zorunlulukla tii-
remi~tir.
3 Ezeli maddenin ekil almasrnrn sonucu
alan diinya. Tann'yla diinya aras1ndaki
ili~ki, iinlii Yunan filozofu tPlaton tara-
hndan ezeli olan maddeye Tann eliyle
~ekil verilmesi, diizen kazand1nlmasa
olarak tasarlanrru~tlr. Bu anlaya~ta,
Tann, bir yandan idealar diinyasana,
di~er yandan da ezeli 1naddeye ba~h
dtr. Tann, idealan ornek alarak, mad-
deye form verir, ~ekil kazandanr ve
boylelikle de rasyonel bir bit;imde dii-
zenleruni~ bir biitiin meydana getirir.
4 Hi,ten yaratrlr. Ozellikle tek tannh
dinlerde, Tann diinya)'l ozgiir se9Jniyle
hit;ten yara bna~, yoktan var etmi~tir. Bu
anlay1~a gore, Tann kendi kendine yeter
oldu~ ~'in, diinyaya, do~as1ru tamam-
lamak ya da gert;ekle~tinnek i;in gerek
duyan bir varhk de~dir. 0, varolan her-
~eyin fail nedeni oldu~u it;in, yabana bir
zorunlulukla kall kar~1ya gelmek du-
rum.unda da de~ildir.
5 Kozmik siirecin nihai turesi olarak Tanrr.
S. Alexander tarafmdan benilnsenen bu
anlay1~a gore, Tann, a~k1n ve sonsuz
bir varhk oJarak varolmaz, fakat 'cismi'
Tann'n1n safatlan 821
alan diinyaya ia;kin olarak varolur.
Tanr1, sonsuz bir yetkinlik halL yani
diinyarun kendisine ula~maya t;ah~h~l
nihai hedef olarak varolur.
Tanrdarla devlerin sava~a [lng. battle of
tile Gods and giants; Fr. battaille des dieus et
les giants]. Platon'un Sofist adh diyalo-
gunda (245E-246E), iki ayn tiirden dii-
~iiniir aras1nda oldu~unu soyleyip be-
timledi~i sa va~.
Gert;ekte maddecilerle idealistler ara-
stnda olan ve bugiin de siiriip gibnekte
bulunan bu sava~ ya da kavganm mad-
ded kanad1 o gun i-;in, tMilet Okuluyla
ba~layp atomculara dek uzanan 6lozof-
lar tarahndan temsil edilmektedir. Bu fi-
lozoflar, Platon'a gore, elle tutulabilir
olan1n tek gert;eklik oldu~un u ileri siire-
rek, 'ta~lan ve a~at;lan elleri ic;inde
kavrayap, her~eyi gokten ve gozle go-
riilemez olan bir alandan yeryuzune
t;ekrneye t;ah~rlar.' Buna kar~1n idealist
kanat, tPlaton'un ya~ad1~1 donemde ve
onun bak1~ aa;smdan, tPhytagoras~lar,
tElea Okulu ve tPiaton tarahndan tem-
sil edilmektedir. Soz konusu filozoflara
gore ise, gert;eklik osimsel olmayan akll-
la anla~llabilir fonnlardan meydana
gelir.
Tann'nan sfallara [Os. srfdtr il8hiye; lng.
divine atribu~; Fr. attributs de Dieuf.
Tann'y1, Kendisi d1~1ndaki varbkl ardan
ayran temel ozellikler.
Birt;ok felsefi ve dini sistemde, Tann 'ya,
~u safatlar yiiklenmi~tir: 1 Sonsuzluk. <;e-
~itli dinlere gare, Tann ya da Allah'm
sonsuzlugu, O'nun a~kmh~1 ve yaraba
giiruyle ilgili olan bir s1fatbr. Kendi ken-
dine varve kendine yeter bir varhk ola-
rak Tanr1 SllUrs1Zd1r; sonsuzlu~u, O'nu
varolan her~eyden tumiiyle ba~amsaz
ya da ozgiir k1lar. 2 Birlilc. Tum tektann-
h dinlerde, Tann, bir efi ya da benzeri
olmayan var bk anlaJIUnda, Bir olan ola-
rak tarumlarur. Hristiyanhk, orne~in
lslarniyetten, burada, Tann'n1n Baba,
O~ul ve Kutsal Ruh olarak iia; farkh ~
kilde varoldu~unu soylemek bakurun-
dan farkhhk gasterir.
822 Tanrunerkezci hiimanizm
3 BnsitTik. <;e~itli dinlere veya birt;ok fel-
sefl sisteme gore, Tanr1 ya da Allah, mut-
lak olarak basit olma anlanunda da bir-
dir. Buna gore, oz ve varolu~, toz ve
ilinek turunden, sonlu bir varh~ bil~ik
bir varhk hiline getiren rum aymmlar,
Tann it;in get;erli olmayan, O'na uygula-
namayan aymmlard1r. 4 Cisimsel olma-
makllk. Bir suurlanrna ilkesi olarak
madde, Tanr1'mn yetlcinligiyle uyu~maz
oldugu it;in, Tanr1 ya da Allah'm madde-
siz bir varhk, cisimsel olmayan bir varhk
oldug-u one siiriilur. 5 Degi~mezlik. Tann
ya da Allah'm dogas1, ozu degi~mez,
~unku degi~me, Tann'run yetkin olma-
masl anlarruna gelir.
6 Ezeli-ebedilik. Yarat1lmam1~ ve degi~
meyen bir varhk olarak Tanr1, dinlere
gore, ayru zamanda zamand1~1 bir var-
hkbr. Yani, 0 zamamn d1~mda oldugu
i~, zamanJa ilgili belirleme ve aymml_ar,
Tann it;in keslnlilde get;erli degildir. 7lyi-
lik. Tum filozof ve teologlar, Tann'mn
ahlaki bak1mdan da yetkin olan bir var-
hk, saf iyili.k, mutlak olarak iyi olan var-
hk oldugunu ifade etmi~lerdir. 8 Tum
bilgi ya da her,eyi bilme. Tann'mn sonsuz
olmasuun .,ak onemli bir diger sonucu
da, O'nun mutlak bir bilgiye saltip olma,
her~eyi bilme ozelligidir. 9 Tiimgu~.
Tann'mn sonsuzlugu, aynca mutlak var-
W< Tann'run guci.inun he.,eye yettigi an-
lanuna gelir.
Tannmerkezci humanizm [ing. theoctntric
humanism; Fr. humo:nism thloantrique ].
<;agda~ Frans1z dil~unurii Jacques Ma-
ritain'in laik humanizmin kar,Jsma ge-
.;irdigi humanist goru~une verilen ad.
Onun, daha t;ok tmaddecilik ve poziti-
vizmin sonucu olan tannslZ hUmanizme
kar~1, zamansat ya da dunyevi olaru
ezeli-ebedi ya da tannsal olanla ve do-
gayla Tmn'y birlf1tiren thumanizmi,
insana buyuk bir onem ve deger verir-
ken, onu,. bir evrim sWecirUn sonucu olan
bedenini, tannsal yarabnarun uriinu olm
olumsuz ruhuyla birl~tirip, Tanr'ya
baglar, insarun yuceliginin Tann'dan gel-
digini, insan haklanrun Tann tarafmdan
koyulmu~ dogal yasalardan tiiredigini
belirtir.
Tannmerkezcilik [Os. rabbi merkeziyet~i
lik; ing. theocentrism; Fr. theocentrisme; AI.
theocentrisrnus]. Tann'y temele alan,
Tann'dan hareket eden, tum varolanlan,
ozellikle de insaru Tann'yla ili~ki i.;inde
degerlendiren, hit;bir konuda Tann'dan
ba~ms1z bir ~ey ortaya koymayan tav1r
ya da du~unce sistemi.
Ortat;ag felsefesi, tumuyle Tanrlmer-
kezcidir. Her balamdan dualist bir yap
sergileyen boyle tannmerkezci bir felse-
fede, kabaca, varhk anlay1~I yaratan ya-
rablan baglammda ~killenir; insan an-
layi~l itibariyle, insamn biri vucud,
digeri Tann'dan bir part;a ya da iz olan
ruh olmak uzere iki bil~enden meyda-
na geldigi kabul edilir. Ahlak bakmm-
dan i.se iyi, Tann'y1 ozleme, Tann'y1
sevme ve kotu de bu dunyaya, maddeye
baglanma olarak tammlarur.
Tann'nm varolu~uyla ilgili populer ka-
nJtlar [ing. popular arguments for the exis-
tence of God; Fr. arguments papulaires pour
l'existence de Dieu]. Tann'run varolu~u
nu kamtlamak it;in kullarulmakla birlik-
te, tumuyle rasyonel olmaym argiiJnan
ya da kan1tlara verilen gene! ad.
Tann'run varolu~uyla ilgili bu populer
kamtlar dart ana ba~hk altmda toplana-
bilir: 1 OrWc Onay lamrtl. lnsanlarm t;ok
buyuk bir t;ogunlugunun Tann'run var-
hgma inandlgl onci.ilunden hareketle,
Tann'nm varoldugu sonucuna ula~an
bu karut, makUI olmakla birlikte, forme!
olarak get;erli bir karut degildir. 2 Ahldk
kamtl. Tann'run yanllZ varhgm degil,
fakat degerin de kayna~ oldugunu sa-
vunan, ahlikm ve degerlerin ancak ve
ancak Tann'nm varolu~uyla mumkiln
oldugunu iddia eden, dunyada ah1akm
ve degerlerin varolu,undan s6z edile-
bildigi it;in, Tmn'run varoldugu sonu-
cuna ula~an kamt.
3 Duzen kamtl. Dunyada bir dilzen bu-
lundugu gozleminden ve duzenin bir
duzen vericinin varolu~unu gerektirdigi
du~ilncesinden hareketle, Tmn'run va-
roldugu sonucuna ula,an karut. 4 Bilim-
lerden ~1kart1lan kamt. Biyoloji ve fizik
gibi bilimlerden se91en bu tUr kamtlar ,

ise, bilimlerin ortaya ~akard1g1 ve incele-
digi olgulann bir Tann'ntn varolu~una
i~aret ettigini savunur.
tannsal hiyerar~i ogretisi [ing. doctrine of
divine IJierarclly; Fr. doctrine de 1'/rienrclrie
divine). ilk kez olarak, Yeni-Pythagoras-;1
N utnenios taraflndan one si.iri.ihni.i~, ve
Yeni-P1atoncu tiiri.im gori.i~i.iyle Hutsti-
yanhgtn Kutsal 0-;leme dogmastna ta-
rihsel olarak temel olmu~ olan gori.i~.
Nwnenios'un soz konusu ogretisine
gore, u-; Tanndan soz etmek gerekir.
Bunlardan birincisi, Varhg1n llkesi olan
ilk Tann'du (protos t/1eos). Bu ilk Tann,
aynt zamanda saf di.i~i.ince faaliyeti
(nous) olup, di.inyanm olu~umuna ya da
varhga geli~ine hi-;bir ~ekilde katk1da
bulurunamJ~tlr. Numenios, burada Pla-
ton'un tlyi ideastyla, t Aristoteles'in
Tann'stnt birle~tirmi~ gibi gori.ini.ir.
ikinci Tann ise, Platon'un, Timaeos adh
eserinde sozi.ini.i ettigi, tDemiurgos'tur.
Demiurgos, ilk Tann'dan pay almak su~
retiyle Tann olmu~ olup, ezeli, fakat
~ekilsiz maddeye, ldea ya da Formlara
gore ~ekil veren yarabc1 Tann ya da il-
kedir (geneseos arkhe). Dentiurgos'un ya-
rattlgt dunyan1n kendisi ise, kendisin-
den onceki di.i~i.ini.irlerden ald1g1
ogelerin bir sentezini yapan Numeni-
os'a gore, i.i-;i.inci.i Tann'du.
tannsal takdir ii~etisi [lng. theory of pre-
destination; Fr. theorie de Ia predestination).
Di.in yadaki her~eyin, olan, olmu~ ve
olacak olan her~eyin, insarun ruhu ya
da ir3desi yle ilgili fenomenler de dahil
olmak i.izere, Tann taraftndan onceden
belirlendigini, bir insantn ruhunun cen-
nete mi, yoksa cehenneme mi gidecegi-
ne Tann'ntn iradesi taraflndan onceden
karar verildigini one si.iren o~eti.
Tann tasar1mlan [tng. God concepts; Fr.
conceptions de Dieu ]. Felsefede ve teoloji-
de soz konusu olan belli ba~b Tann d i.i-
~i.incesi veya tasavvurlan.
SOz konusu Tann tasarunlan ~u ~ekil
de siralanabilir: 1 Ezeli olan, fakat yal-
ntzca kendi ozunu bilen varlrk olarak Tann:
Bu ti.ir bir Tann tasaruntna en iyi omek,
tAristoteles'in tHareket Et:rneyen Hare-
Tao 823
ket Ettirici olarak Tann goru~i.idi.ir. Bu-
rada, iik Hareket Ettirici olan Tann, bpk1
kendisi gibi ezeli olan maddeye hareket
vermekte, fakat evrende neyin olup bitti-
gini bibnemektedir. 2 Ezeli, bilin,li ve eu-
reni bilen varlrk olarak Tanr1~ Bu, klasik te-
izmin Tann anlayt~tdtr. Tann'run bu
-;er-;eve i9nde diger ozellik1eri, ~evreni
yaratan', 'irade sahibi varbk' gibi ozellik-
lerdir. 3 Ezeli, bilin~li, roreni bilen ve eureni
i'eren, eurene i~kin olan varl1k olarak Tanra:
Bu ise, kJasik panteizmin Tann gori.i~i.i
d i.ir.
4. Ezeli' varlk olarak Tanr1: Bu gori.i~te,
Tann ezelidir, mutlakhr. Her~ey O'ndan
ti.irer, fakat 0, kendisinden ti.ireyenleri,
sudur edenleri ne bilir, ne de i-;erir. Bu
ti.ir bir ti.irum anlayt~trun biraz daha
farkll bir versiyonwla Islam felsefesinde
rastlarur. Buna gore, Ilk Varllk olarak
Tann, kendi ozi.ini.i bilir ve kendi ozi.ini.i
bilmekle de, evreni bilir (tFarabi), ya da
evrende olup biten tek tek olaylan, 'ki.illi
bir tar2da' bilir (tibni Sina).
5 Ezeli, bilin,li, Bilen.ve Zamanla ilgili bu-
lunan, fakat eureni i,ermeyen, evrene i'lrin
olmayan Varlrk olarak Tann: Bu Tann ta-
san.rruna gore ise, zaman Tann a-;tstn-
dan ge-;ersiz olmaytp Tann zamanda
ger-;ekle~en olay ve olgulan bilir. 6 Ezeli,
Bilin,li, Bilen, Zamanla ilgili bulunan ve eu-
reni krsmen i'eren Varl1k olarak Tanr1: Bu
ise, suurh bir tpanteizmin gori.i~i.idi.ir. 7
Tam anlam1yla zamantn i'inde olan ve tedri-
cen 'zuhur eden' Varl1k olarak Tann: Bu an-
layt~agore ise, Tann evrenden once ve
evrenin dt~mda olan bir yarahct degil-
dir, TaiUl evrenin olu~wn si.irecinin i-;in-
dedir. Hatta Tann, bu olu~um si.irecinin
ta kendisidir. 8 Ezeli, Bilin,li, nJreni bilen
ve eurene i'kin oLln ve degiiebilen Varllk
olarak Tann: Bu Tann tasaruru ise, pa-
nenteizmin Tann tasanm1du.
Tao. M. C. 6. yi.izydda ortaya -;tkan ve
uzun yiizytllar boyunca devam eden
bir gelenek olu~tunnu~ olan Taoizmin
kurucusu olarak bilinen di.i~i.ini.ir. ik.in-
ci olarak, 'evrenin yolu, di.izeni, yasast'
anlam1na gelen, anlahlamayant ve a-;lk-
lanamayant gosteren kavram. Evrenin
824 Taoizm
adS!Z kaynaj\L yasa!ann yasaSI, oJ~iiJe
rin ol~iisii olan, kendi kendine yeten
mutlak, kavranamayan ve anlahlama-
yan temel, ger~ek yasa ya da diizen. Et-
kisi, ifadesi doj\ada, tiirlii tiirlii durum-
lar altmda tanman diizen ilkesi.
O~iincii olarak, bilge insanm somutla~
nrd!j\I, ya da hayata ge~irdij\i bilgelik yo-
luna da Tao ad1 verilir. Buna gare, kendi-
sini hi~ sayarak Tao'nun yoluna yonelen
bilge ki~i, O'nunla birlik ve uyum i9nde
ohnak suretiyle, i~ ban~ ve aydmlanma-
ya eri~ebilir.
Taoizm. <;:in'de, M. 0. 600'lii y1llarda doj\-
mu~ olduj\u kabul edilen Lao Tse tara-
fmdan kurulmu~ olan felsefi oj\reti.
Daha doj\ru bir deyi~le, Taoizm, hem
Lao Tse'nin oj\retisine, hem bu oj\retiden
~karJ!an felsefeye ve aynca <;:in'de, bu
oj\retiden yola ~klarak geli~tirilen dine
verilen ad olarak kar~uruza ~-
Doj\a ya da gtlkyiiziiniin yasas1, ve ikin-
ci olarak da bilgelik yolu diye yorumla-
nan Tao'yu temele almaYJ oneren Tao-
izm, varl1k ve ahlak bakmundan mutlak
bir tdoj\alcJhj\m savunucusu olmu~tur.
Doj\al bir ya~amda yapmaClk dav~
!ann, kendini bej\enmi~lij\in, kumazhk-
larm, dii~ler, istekler ve kazan~ pe~inde
ko~manm yerinin olmadJj\uu; Tao'ya
uyan kimsenin Tao'yla bir olacaj\uu; en
yiice arnaca ula~an ve kendisini tiimiiyle
yola vererek Tao i9nde eriyen, ~oziilen
ki~inin oliimsiizliij\e kavu~acaj\ml soy-
leyen Lao Tse, siyaset alarunda her tiir
yonetim modelini mahkUrn etmi~tir.
Tao'nun egemen olduj\u yerlerde bari-
~m olacaj\1, zira bilge kijiinin silahlan ve
sava~1 sevmeyecegini, eline silah almak
zorunda kahrsa, bunu istemeye istemeye
kullanacaj\1rn ifade eden ve mutlak bir
bireydligin savunuculuj\unu yapan Lao
Tse, bu arada, onulmaz birtak1m kotii-
liiklere yo! a~bj\1 gerek~siyle, uygarhk
ve bilgiden vazg~e yolunda olmu~
tur.
tarih felsefesi [Os. frlsefei silsilei ahvdl; lng.
philoscphy of history; Fr. philosophie de
/'hisloire; AI. geschichtsphilosophie). Biitiin
bir tarihsel siirece ili~kin olarak geni~
kapsamh bir a~arna ya da yorum sun-
may! ama~layan, 'Tarihin anlarru, amac1
nedir?', 'Tarihsel dej\i~me ve geli~meyi
yoneten temel yasalar nelerdir?' sorula-
nm doyurucu bir bi~imde yamtlamaya
~ah~an felsefe disiplini ya da tiirii.
Tarihin, faaliyeti ve ~ah~mas1 ge~rni~in
belli alan ya da kesitlerine ili~kin ara~
llrmayla suurland!j\1 i,.;n, anla~1hr bir
tarih fikri sunamayan, tarihin bir biitiin
olarak ak1~ma ili~kin olarak, ahlaki ya
da entellektiiel bak1mdan kabul edilebi-
lir bir kavray1~ ortaya koyamayan orta-
lama tarih9nin ele ald!j\1 problemler d!-
~mda, ba~ka problemler de yarathj\1
inancuun bir sonucu olan tarih felsefesi,
tarihi konu olan felsefi refleksiyon ya da
sorgularna, tarihin doj\as1yla ilgili felsefi
ara~bnna olarak tarumlanabilir.
Tarih felsefesini meydana getiren iki
tiir ara~Unna vardir, ya da tarih felse-
fesi i~inde iki farkh yakld~Imm olduj\u
soylenebilir. Bunlardan birincisi, 1 gele-
neksel ya da klasik anlamda tarih felse-
fesidir. Bu tiir bir tarih felsefciinin ko-
nusu tarihsel siirecin bir biitiin olarak
kendisi, amaCl da bu siirecin seyri ve
doj\rultusuna ili~kin olarak anlamh ve
anla~1hr bir a~1klama sunmak, tarihi
evrensel ge~erlilij\i olan belirli ilkelere
uyan bir siire~ olarak gostermektir.
lnsarun bir biitiin olarak goriilen g~-
mi~ini tutarh bir bi~imde yorumlamay1
ama~layan, omej\in tarihin belli bir tan-
risal plamn a.yJmlanmasi olduj\unu ya
da tarihsel ve toplumsal fenomenlerin
ii~ hal yasas1 veya diyalektik yasalar tii-
riinden birtak1m evrensel yasalara uy-
duj\unu savunan, biitiin bir insan g~
mi~inin doj\a yasalarma benzer nitelikte
gene! ge~er yasalarla a~1klanabilecej\ini
iddia eden bu tiir bir tarih felsefesi, spe-
/ciilatif tarih Jelsefesi olarak bilinir.
Daha ~ok onsekizinci yiizylldan ba~la
yarak geli~mi~ olan spekiilatif yakla~I
mm kar~1smda ise, 2 yinnind yiizy1lda
geli~en ele~tirel yakla~1m ya da analilik
larih fe/sefrsi yer almaktad1r. Daha iist
diizeyde bir yakla~1ma ka~Illk gelen
analitik tarih felsefesi, olaylann aktiiel

dizili~i veya tarihsel si.irecin kendisiyle
degil de, tarih~inin malzemesini ele ahr-
ken kuJiand1g1 yontem ve kategorilerle
ilgilenir.
Dogrudan dogruya insan1n g~mi~ini
degil de, ge~i~le ilgili di.i~i.ince tarz ve
ara~brma faaliyetlerini, tarih91erin mal-
zemeleri yle ilgili yorumlarman temelinde
bulunan kabul ve kategorileri konu alan,
tarihe ili~kin ara~tarmada nesnellik sag-
lamp saglanamayacag problemi i.izerin-
de duran tarih felsefesi ti.iri.i olarak ana-
litik tarih felsefesi, speki.ilatif tarih
felsefesinin, bir bi.itiin olarak insanhk ta-
rihine bir ama~ yi.ikledigi, nihai bir hedef
gosterdigi yerde, tarihsel bilginin ya da
tarih bilgisinin dogasm1 ve tarihsel ara~
hrmanln uygun yontemlerini ara~bnr;
epistemolojik ya da kavramsal bir kay-
giyla, tarihsel ara~tarmarun ama~lanru,
tarih~ilerin malzemelerini betimleme ve
suuflama yontemlerini, tarih ara~brma
calararun ~ah~malanru belirleyen kabul
ve ilkeleri, tarihin ba~ka ara~t1nna ti.irle-
ri ve disiplinlerle olan ili~kilerini ele ahp
inceler.
Bu iki rur tarih felsefesinden, Condil-
lac, Saint-Simon, Condorcet, Comte,
Vico, Herder, Hegel, Marks ve Spengler
gibi di.i~i.ini.irler taraflndan temsil edi-
len speki.ilatil tarih felsefesi, tarihte bir
ama~, di.izen, evrim ya da ilerleme bu-
lundugunu savunur. Bu anlay1~a gore,
tarihte bir di.izen ve ama~ olmayap, her-
~ey olaylann geli~igiizel bir toplaman-
dan ibaret olursa, bu d urum her ti.ir ras-
yonel ara~hrmanan, diinya hakkandaki
anlamh her di.i~i.incenin temelinde yer
alan sistem ve di.izen ihtiyaa ya da ara-
ya~l yla ~eli~ir ve tarihi anla~1hr ve ras-
yonel bir ara~tuma olmaktan ~akarta
rak ku~kuculuga yol a~ar.
Soz konusu speki.ilatif tarih felsefesinin
teolojik bir kokeni olmakla birtikte, o
daha ~ok t Ayd1nlanma s1rasanda ve
doga bilimlerinin geli~iminin bir sonu-
cu olarak ortaya ~akm1~tar. Bu donem-
de, olgusal bilimlerdeki teorilerin at;~kla
y1c1 gi.ici.ine benzer bir gi.ice sahip olan
yasa ve hipotezler i~eren bir tarih ve
tarih felsefesi 825
toplum bilimi kurma projes! bi.iyi.ik
onem kazanm1~hr. Yine ayn1 donemde,
tarihin fenomenlerini, doga bilimlerin-
deki nedensel ilkelere benzer ilkeler
araohg1yla a~aklayabihneye yetili olan
ge~erli bir toplum bilimi yaratma di.i-
~i.incesi reformcu ve devrimci ideallerle
birle~mi~tir.
Boyle speki.ilatif veya pozitivist tarih
anlay1~ana 19. yi.izyalda, onun temelinde
yer alan iyimser ve rasyonel kabullere
kar~1 ~1k1p, tarihsel olaylann kendisine
dogru yoneldigi bir amaon bulundugu
fikrinin, karutlaruna~ bir dogru degil de,
bir inan~ oldugunu savunan Arthur
tSchopenhauer'la, 20. yi.izyalda a~aga
yukan ayna gerek~elerle, Karl tPopper
tarahndan kar~1 ~1kd1n1~tu.
Soz konusu positivist tarih anlay1~1na,
bu kez speki.ilatif ta.rih felsefesi gelenegi
i~inde, tVico ve tHerder tarafandan da
itiraz edilmi~tir. Omegin Vico'ya gore,
tarihsel bilgi olgusal bilimlerdeki bilgi-
le.rden, yani insanan kendi eylemlerine,
yarahlan yla kurumlara ili~kin bilgi
dogal di.inyaya ili~kin gozlem ve ara~
tarma yoluyla kazarulan bilgiden ti.imi.iy-
le farklad1r. c;unki.i, Vico bir ~eyi ger~ek
ten ve tam olarak bilebilmek i~in, o ~eyi
bir anlamda meydana geti.rme ya da ya-
ratmanan ka~1ndmazhgan1 savunmu~
tur. Buradan ona gore, fizik~inin konu
aldaga dogal ger~ekligin Tann'nan yara-
tlsl oldugu ve dolayasayla tam olarak
yaln1zca Tanr1 taraf1ndan bilinebildigi
yerde, tarihin konusunu meydana geti-
ren uluslar di.inyasan1n, insarun yarattsa
old u~ i~in, ins an taraflndan tam anla p
mayla bilinebilecegi sonucu ~akar.
Pozitivist tarih ve toplum bilimi anJay1-
~ma kar~a ~1kmakla birlikte, uluslarm
ya da toplumlann belirli evrelerden ge~
tigini dile getiren dongi.isel bir tarih an-
laya~a benimseyen Vico gibi, Herder de
insarun ilerlemeye a~1k bir varhk oldu-
gu inancan1 benimsemi~ti'r. Tarih felse-
fesinde Herder'den bir~ok noktada etki
lenen tHegel ise, toplumsal bi.irunlerin
organik bir dogaya sahip bulunduklan-
ru, farkb toplumsal donemlerin muka-
826 Tarih Okulu
yese edilemez olduklanm one siirerken,
tarihin hareketini dinamik bir a~tdan,
diyalektik yoluyla a~lklam~tlr. Hegel'in
yontemini alarak madded bir tarih go-
rii~ii benimseyen Marks ise, tarihin i~sel
dinamiginin iiretim ara~lanndaki de-
gi~melerden kaynaklanan ~atl~malarda
yatt1gm1 one siinnii~tiir.
Hegel ve +Marks'mki tiiriinden biiyiik
ol~ekli spekiilatif ~emalara altematif
olarak ortaya ~1kan ele~tirel yakla~un
ise, tarih felsefesinin gorevinin tarihsel
bilgi ve kavrayt~m kendine ozgii karak-
terini ortaya ~Jkarmak oldugunu one
siirmii~tiir. Bu ~er~eve i~inde, omegin
tDilthey ve +Croce gibi dii~iiniirler, ta-
rihin ak&~mm, her~eyi kucaklayan tele-
olojik ya da sozde bilimsel sistemlerin
yoklugunda, kabul edilemez gibi gorii-
nen anlamslZ bir kaos olu~turdu~nu
savurunu~tur.
Tarih, onlara gore, salt, tarih~n onu
anla~1hr hale getirmesi anlammda an-
la~tlabilir olan bir ~eydir; tarihten bek-
leyebilecegimiz tek anla~Ilabilirlik tiirii
budur. Bundan dolay1, tarih felsefesine
dii~en tarihsel bilgiyi miimkiin kdan
ko~ullan, tarihe ili~kin ara~hrmanm
temelinde yer alan ilke ve onkabulleri
go1ler online serip, onlara ili~kin olarak
saglam bir kavrayt~a ula~makhr. i~te
ele~tirel yakla~1m i~inde, Oil they ve
Croce tarafmdan olu~turulan bu temel-
den hareket eden iinlii ingiliz filozofu
+Collingwood 20. yiizytlda tarih felsefe-
sini yeni bir yoriingeye sokmu~tur.
On un izinden giden ~agda~ tarih felse-
fedleri, tarihsel dii~iince ve betimleme-
de ~ok onemli bir rol oynayan kavram
ve terimleri analiz ederek, anlamlanm
gozler 6niine sermeye ~ah~m1~lar; ta-
rih~ilerin ge~mi~i ~aglara b6lme ve Sl-
mflama tarzlanru, yorumlanm temel-
lendirme bi~imlerini ve sunduklan
a~1klamamn manhksal yaptsml tarh~
ma faaliyeti i~inde olmu~lard1r.
Tarih okulu [ing. School of history; Fr.
Ecole d'histoire]. Puchta, Gustav Hugo
ve Savigny gibi hukuk~ulann olu~tur
dugu, bilinen ilk tarih okulu.
Hukukr;u olmakla birlikte, tez ve a~tk
lamalarmm yalmz hukuk i~in degil,
fakat orf, adet, ~iir, dil ve siyasi kurum-
lar gibi yarah ya da tezahiirler ic;in de
ge~erli oldugunu savunan bu dii~iiniir
lere gore, sozii edilen tum deger ve
iiri.inler Volkgeist'm, yani halk ruhunun
iiriinleridirler.
Volkgeist, her halkm, her ulusun kendi-
sine ait, kendisine ozgii ruhu olup, orf,
adet, hukuk, dil ttiriinden rum iiriinleri,
konu ahnan halkm tarihsel geli~mesi ta-
rafmdan ko~ullanan ozel geli~meleri
i~in~e degerlendinnek gerektigi i~in,
Tarih Okuluna gore, bilimsel bir incele-
me ve ara~llnnanm, zorunlulukla tarih-
sel bir ara~tuma olmas1 gerekir. Zira,
tarih ge9Jli~e ili~kin basit bir a~aklama
olmaktan ~ok, e~yarun varhgmm onto-
lojik bir boyutudur.
tarih olarak melafizik [ing. metaphysics as
history; Fr. rn~taphysique comme l'histoire].
Aristoteteles tarafmdan orneklenen ve
varh.k olmak baklmmdan varhga ili~kin
ara~hrmadan olu~an ontoloji olarak
metafizik gorii~iinden, Kant'ta sergile-
nen ve varolanlan bilinebilirlikleri a~l
smdan ara~hran epistemoloji olarak me-
tafizik anlayt~mdan farkh bir bic;imde,
tarihin ~itli donemlerinin onkabulleri-
ne yonelen metafizik gorii~iine, ~agda~
tarih felsefecisi R. G. +Collingwood tara-
fmdan orneklenen metafizik anlayt~ma
verilen ad.
Sagduyunun dii~iincesiyle, bilimsel
dii~iincenin birtak1m metafiziksel ka-
buller olmadan ilerleyemedigini, farkJ1
insanlarm, toplumlarm ve donemlerin
zorunlu olarak birtak1m metafiziksel ka-
bullere dayandtgml soyleyen Colling-
wood, bu ilkelerin degi~meden bag1~1k
ohnad1g1ru one surer; tarihsel ara~tu
ma, ona gore, i~te bu ilkeleri degi~im
siire~leri i~inde ele ahp inceleyen bir
ara~hrma ttiriidiir.
Metafizik ilkeleri bu ~er~eve i~inde,
nihai ve en yiiksek onkabuller olarak ta-
mmlayan Collingwood'a g6re, metafi-
zik, ~u ya da bu tiirden dii~iince siireci
i~inde, ~u ya da bu durum ya da zaman-

da irtsanlar t2rahndan hangi nihat ve en
yuksek onkabullerin benimsenmi~ oldu~
gunu buJma le~ebbusu veya ~abas1nd an
ba~ka bir ~ey de~ildir. Bu anlayt~a
gore, larih ya da larihsel ara~lumayla,
soz konusu anlam1 i~nde metafizik or-
tu~mekledir; ~unku bu disiplin, ister
larih, isler metafizik olarak lanunlansm,
tarihte insanlar lara.bndan benimsenmi~
alan onkabulleri, de~i~im si.ire~leri i~in
de ele ahr.
tarihsel a~1klama [ing. historical e:~planati
on; Fr. explication historique ). Bir ~a~1, la-
rihsel bir donemi, insanlan, kurwn1an,
loplumlan, k1sacasJ her~eyi tarihin
ak1~1 i~indeki yerine referansla a~1kl a-
yan, bir ~eyin larihine iii~ kin bir betim-
Jeme ya da tasvirin, o ~eye ili~ldn yeter-
Ji bir a~lklama sa~lad1~1ru one suren,
tarihle de do~a bilimlerine ozgi.i bir ya-
sallll~n buJundugunu ifade eden a~Jk
lama tarz. ya da li.iri.i.
tarihsel akbn eletlirisi [ing. critique of his-
toriCJll reason; Fr. critique de Ia raison prati-
que]. Saf Akl1n Ele~tirisinden ba~ka, Pra-
tik Akltn Ele~tirisiyle Yargr Ciiciiniin
Ele~tirisin.i yazan, yani teorik bilginin,
ahlAk ve esleti~in ko~ ullanru ara~hran
I<ant'lan sonra, Kant'lan t;ok etkilenmi~
alan ba~ka bir Alman di.i~i.inurii Dilt-
hey'In larihin ya da daha ~ok larihsel
kavray1~1n olana~1yla ilgili ara~hnnala
nria ve projesine kendisinin venni~ ol-
du~u ad.
Buna gore, ttarihselciligin kurucusu
Dilthey, larihsel kavray1~1n temel ilk e ..
lerini gostermeyi ve tarihsel du~un
meyle anlamarun smulann1 gostenneyi
ama~lad1~ i~in, gene) fe)seff projesine
tarihsel akhn ele~tirisi ad1n1 vermi~tir.
tarihselcilik [Os. tarihiyye; lng. historicism;
Fr. historicisme; AI. historicism us]. Tarihin
onemini vurgulayan, ~eylerin her zaman
tarihsel geli~menin seyri i-;lnde gori.ilme-
leri gerekti~i savunan gori.i~ler i~in
kullanllan ortak a d.
Tiim larihseJ fenomenlerin biricikligini
ve bireyselligini vurgulayan; her ~~,
her tarihsel donemin, o doneme damga-
suu vuran. fikirler ve ilkeler aracllt~Iyla
yorumlanmas1 gerekti~ini ve dolayJs1yla,
tarihsel dil 827
gec;tni~leki insanlarU1 eyle1nler jnjn, tarih-
9nin kendi ~a~tna ait de~er, inan~ ve
motifler temele ahnarak ac;1klanama yaca-
~uu savunan goru~ olarak tarihselcilik,
insanlarm, kurum1ann, toplumlann, k1-
sacas1 her~eyin, larihsel geli~mesinden
ve kendi ki.illurel ve tarihsel ba~lamm
dan dolay1, her ne ise o oldu~unu, bir
~eyin tarihine ili~kin bir tasvirin, o ~eye
iii~ kin yeter li bir a~lklama sa~lad1~1ru
iddia eder.
Tarihselcilik bu ba~lamda, bir kulturun,
dinin, v. b. g., tam olarak, ancak ve ancak
kendi tarihsel ba~lam1 i~ine oh.Jrtulmak
suretiyle anla~tlabilece~ini, a~lldanabile- ..
ce~ini ve de~erlendirilebilece~ini savu-
nan goru~ ya da yakla~un1 ifade eder.
Goru~, he~ey larihsel ve ak1p giden ta-
rihin aynlmaz bir part;asl oldugu ic;:in,
zamand1~1, de~i~mez ve evrensel rasyo-
nalile veya ahlak.J1hk standartlanrun va-
rolmadJ~lnl, dolay1s1yla bu ti.ir genel
g~r slandartlara ba~vurun un an lam-
SLZ, ge~ersiz ve ~una oldugunu diJe
getirir.
lnsan bireylerinin, oJayJann ve ki.ilti.ireJ
fenomenJerin biricikligini vurgula yan
tarihselcilik, insan ve tarihle ilgili de~i~
mez hakikatler arayan soyut bir akdcdl-
~~n lam kar~1s1nda yer ahr. Her ~a~1n
salt kendi terimleriyle anJa~llabilece~i
ni, dolayas1yla tarihsel donemler arasm-
da anlamh bir kar~da~hrmadan soz edi-
lemeyece~ savunurken, tarihselcilik,
genellikle, insan bilimJerinin do~a bilim-
lerinden farkl1 oJdugunu dile getiren ve
tdo~alcth~a kar~1 ~1k1p verstehen (anla-
nuz yontemi)'t oneren yakla~unla birle~ir.
Tarihselcili~e bir loplum ya da tarihsel
donemle ilgili iddialan get;erli kllman1n
bir yolunu sa~layamamad1~1 ve boyle-
likle de, tgoreciJi~e yol a~hg1 gerek~e
siyle kar~1 ~1kdml~hr.
Tarihselci yakla~urun en onemli temsiJ-
cileri aras1nda, Vico, Dilthey, Croce ve
Collingwood gibi filozoflar yer almakla-
dJr.
larihsel dil (ing. natural language; Fr. lan-
gue ttatuttlle; AI. natarlidze sprache]. Ti.irk-
t;e, ingilizce, Rus~a benzeri, yapma ya
da fonnel bir dilden farkl1 alan normal,
82A tarihsel dongii teorisi
konu~ma dilleri. Insan ruriine ozgii olan
ve her dilde bulunan evrensel ozellikle-
re dayah bildiri~im arat;laruu belirtmek
it;in, yapay ya da formel dile kar~1t ola-
rak ileri siiriilen tarihsel dil deyimi, ~u
halde, toplumlann tarihleri boywtca
kendiliginden, neredeyse hit; farkmda
olmadan, hit; degilse bilint;li ve sistema-
tik bir t;aba gostermeden geli~tirdikleri
gosterge sistemi i9n kullamhr.
Tarihsel ya da dogal bir dil, yapma bir
dilin kar~1smda yer almakla, yapma bir
dilden tiimiiyle farkl1 olmakla birlikte,
biitiin dillerin, dili kullanan bir ya da
birt;ok ld~i tarahndan t;ogu zaman bildi-
ri~me amaoyla meydana getirilen ve t;<r
gunlukla uzla~unsal olan gostergeler-
den kurulu olmak anlammda yapma
oldugu aklldan t;1kanlmamahd1r. Buna
gore, tiim diller, insan tarafmdan, biy<r
lojik geli~mesinin belli bir a~amasmda
ortaya korunu~, iiretilmi~, yani uydu-
rulmu~lardiT. Bu t;ert;eve it;inde, insan
yaratdarmm en onemlisi olarak goriilen
dil, ~oyle ya da boyle, yapma olmak du-
rumundadiT.
Bununla birlikte, insarun tarih it;inde
yarathg1, geli~tirdigi ve bildiri~mede
kulland1g1 t;e~itli dogal ya da tarihsel
dilleri yapma dillerden ay1rd edi~imizin
nedeni, tarihsel dillerin zaman it;inde,
giinliik pratik ihtiyat;lann zorlamas1yla
kendiliginden ve oldukt;a diizensiz bir
~ekilde geli~mi~ olmalanna kar~1hk,
yapma dillerin bilim felsefecisi ya da fi-
lozofu veya manhkt;l tarafmdan, ozel
bir teorik amat;la kurulmu~ olmaland1r.
Tarihsel diller, ortaya t;1k1~ amat;lan
olan bildiri~meyi saglamak it;in, son de-
rece ince ve kanna~1k kurallar geli~tir
mi~lerdir.
tarihsel dongii teorisi [Os. tarihi medar
naZJiriyesi; ing. theonJ of historic11l cycles;
Fr. theorie de cycle historique]. ilkt;ag felse-
fesinde soz konusu olan, insanlann, or
giitlii toplum it;inde ya~ad1klan siirece,
dairesel bir siire; it;inde, aristokrasi, oli-
gar~i, demokrasi tiiriinden yonetim tarz
lanmn birinden digerine doniip durduk-
lanru savunan ve daha sonra ltalyan
filozofu G. Vico tarafmdan canlandll'llan
tarih anlay1~1.
Toplumlann varolduklan siire boyun-
ca, aym a~amalardan get;tigini savunan
tVico'nun bu gorii~ii, 19. ve 20. yiizyd-
da, tarihsel ilerleme likrini, yasah top
lumsal geli~me dii~iincesini redderek,
kiiltiirlerin geli~igiizel dogduklaruu, ge-
li~tiklerini ve oldiiklerini, yatti periyo-
dik olarak ayru evrelerden get;tiklerini
savW\an 0. tSpengler ve kiiltiirlerin
yiikselme, geli~me ve t;okii~ donemleri
ya~ad1klanm iddia eden A tToynbee
tarafmdan geli~tirilmi~tir.
tarihsel maddecilik [Os. tarihi mate1yalizm;
tng. historical materialism; Fr. materialisme
historique; AJ. historischer materialismus).
tMarks ve tEngels'in insanhk tarihinin,
insanh~n sosy<rekonomik geli~iminin,
yasa benzeri bir modele gore geli~tigi
ni, diyalektik yasalara gore gert;ekle~ti
gini savunan gorii~leri. Marks ve En-
gels tarahndan geli~tirilen ve iiretim
tarLimn toplumsal, siyasi ve entellektii 4
el ya~amm mahiyetini belirledigini one
siiren anlay1~.
Toplumsal, killtiirel ve siyasi fenomen-
lerin maddl ~eylerin iiretim tarZl tara-
fmdan belirlendigini one siiren ogreti
olarak tarihsel maddedlik, tarihsel olay
ve siiret;lere ili~kin at;Jlclamada nedensel
onceligi, fikirlere degil de, ekonomiye
vermi~tir. Tarihsel maddecilik, toplum 4
sal sistemlerin yiikseli~ ve t;okii~iinii,
toplumsal olmayan etkenlerin bir sonu-
cu olarak goren diger madded tarih yo
rwnlanna kar~1 tavLr ald1ktan ba~ka, fi-
kirlerin dogu~uyla kabuliiniin, kendisi
dii~iince olmayan bir ~eye bagh oldu-
gunu ve bir toplumsal t;evrede ortaya
t;1kan dii~iince ve fikirlerin, s1mf t;lkar-
laruun ifadesi oldugunu savundugu
it;in, idealist toplum yorumlanna da
kar~1 t;1km1~hr. Buna gore, tarihsel
maddecilik her~eyden once varolan her
kiiltiiriin, ogeleri arasmda kar~1hkl1
ili~kiler bulunan yap1sal bir biitiin oldu 4
gunu, bir kiiltiiriin dini, sanah ya da
hukuk sisteminin kendi ba~ma anla~lla 4
mayacagm1 soyler.

Evrimci baki~ a~tstyla, soz konusu bti-
ttintin aym zamanda geli~en bir btitiin
oldugunu one stiren tarihsel maddedlik,
geli~en toplumsal biittindeki bagtmstz
degi~ken olarak ekonomik tiretim tarzt-
nm, toplumun ekonomik yap1smm top-
lumlar arasmdaki farkhhklan oldugu
kadar, hkim olan toplum ya da kiilttir
modelini aS"LkJamada da anahtar oldu-
gunu iddia eder. Toplumun ekonomik
yaptstyla da, tiretim ili~kileri toplamm1
anlayan tarihsel maddecilik, tiretim ili~
kilerinin toplwnun, btittin bir kiilttir
kompleksinin ger~ek temelini olu~tur
dugunu iddia eder. Tarihsel maddecili-
ge gore, ekonomik tiretim tai'Zl, ifadesini
bireylerden bag1mstz olan belirli top-
lumsal ili~kilerde bulur, zira insan mtil-
kiyet ili~kilerinin daha onceden belirlen-
mi~ oldugu bir toplum i~inde dtinyaya
g'elir. Bu mtilkiyet ili~kileri feodal bey,
serf, burjuvazi, i~~ suuf1 ttiriinden farkh
suuflan tarumlar. Bir toplumun struflara
boltinmesi ise, varolan struf ili~kilerini
dile getiren farkh siyasf, ahUiki ve felsefi
ideolojilerin dogu~una yol a~ar.
Tarihsel maddecilige gore, her toplum-
sal dtizende maddi tiretim gti~leri a~t
smdan stirekli bir degi~me ya~amr. Bu
degi~meyi doguran ~ey, tiretim ara~la
nndaki geli~medir; soz konusu degi~
me, varolan mii!kiyet ili~kilerini zorlar
ve s1ruf mticadelesini luzlandmr. Tarih-
sel maddedlik, i~te bu ~er~eve i~erisinde,
tarihte sarastyla ilkel komtinizm, feoda-
lizm, kapitalizm, sosyalizm ve komti-
nizm gibi be~ ayn toplum modelinin or-
taya ~tkhgtru ve ~lkac:agtru savunur.
tarihsel tamm [ing. historical definition;
Fr. definition historique]. Ta1umlanmakta
olan ~eyi, ya da varhg1, omegin, tiniver-
site ogrencisini, mezun oluncaya kadar
tiniversitede ge~en ytllanyla ve faaliyet-
leriyle tanunlamada oldugu gibi, kendi
ki~isel tarihine ba~vurarak tammlayan
tarum turti.
tarihsicilik [ing. historism; Fr. historisme;
AI. historismus). 1 Alman filozofu E. Rot-
hacker'in, evreni oldugu kadar, insanhk
tarihini de birtaklm temel mekanik ana-
tarih teolbjisi 829
lojilede kavramaya S"ah~an bak1~ aS'lSl
i~in kullandtgl terim. 2 ingiliz filozofu
Popper tarafmdan sosyal bilimlerde, ta-
rihin gelecekteki seyrini onceden kestir-
meyi kendisinin temel amaa yapan ve
bu amaca tarihin evriminin gerisinde
yatan model, yasa veya egilimlerin k~
fedilmesi suretiyle eri~ebilecegini savu-
nan yakla~tma verdigi ad.
tPopper tarihsicilik terimini, tHegel'in
idealist tarih anlayt~ma, tMarks'm tarih-
sel maddeciligine benzer spekii!atif tarih
sistemlerinde ortaya ~1kan bir inanc1,
yani tarihsel geli~meyle ilgili genel ge~er
yasalara duyulan inanc1 anlatmak i.;in,
ve bu arada tarihte bir biittinltik, tek an-
lamhhk ve genel ge~erlilik oldugunu
soyleyen tum tarih felsefelerini, tarihsel
geli~menin sabit ve degi~mez yasalan
oldugunu savunup, tarihi bilim.selle~tir
meyi ama~layan tarih yonunlanru suuf-
lamak i~n kullanmt~tlr.
0, tarihsici yakla~mu benimseyenleri,
her~eyden once bilimsel ondeyilerin sa-
dece hipotetik onermeler olabildilderi
yerde, mutlak ve ko~ulsuz kehanetlerde
bulunmakla su~lar. Popper'a gore, in-
sanbk tarihinin gelecekteki seyri, bilime
ve bilimin geli~mesine bagh oldugu
i~in, onceden kestirilemez. Nitekim, o
+Marksizmi sadece determinizmi ve 50z
konusu tarihsiciligi nedeniyle degil,
fakat kehanetleri ger~ekle~medigi i~in
reddeder. Popper, tarihsid yakla~tmda
ve bu yakla~1m1 benimseyen spekiilatif
tarih sistemlerinde totaliter egilimler de
bulur. Ona gore, bu totalitarizm, dti~iin
ce dtizeyinde her~eyi a9klamaya ~ah~
ma tavnyla strurh kalmaytp, toplumsal
bir totalitarizme de dayanak olur. Zira,
dti~tince dtizeyinde her~eyi a~tkladJkla
rma inanan bu insanlar, inan~lanmn
herkes tarafmdan payla~tlmasmt iste-
yip, kar~1t gorti~lere ho~gortiyle bak-
mazlar.
tarih teolojisi [ing. theology of histonj; Fr.
theologie de l'histoire]. Tarihi tannmer-
kezci bir a~tdan yorumlayan, tarihin
oztinti ve anlammt Tann'da bulan, tari-
hin Tann'da ba~laytp, Tann'da bitece-
830 tarh11hnaz
gini iddia eden, tarihi Tann'dan ba~la
yan bir tiiriim siireci olarak goren tarih
anlayt~l.
Varhk, ahlak ve teoloji teorilerinin o;e~e
vesi io;ine giren bu tiir bir spekillatif tarih
anlayt~tmn ka~tstnda, tarihi insan varh-
gmm geli~iminin tarihi olarak goren, ta-
rihin anlamJIU da insan a~tsmdan temel-
lendiren insan merkezci tarih gorii~ii yer
almaktadtr.
tarll~tlmaz [ ng. indubitable; Fr. incontestab-
le). Epistemolojide, kendisinden ku~ku
duymak io;in hi~bir nedenin bulunmadt-
&, her baktmdan a~tk olan ~y ya da
onerrne; her tiirlii ku~kunun otesinde
olan, ko~ulsuzca, sorgusuz ve sualsiz
bir bi~imde dogru olma, mutlak bir bi-
~imde kesin buluruna, inkar edilemez
olma hali i~in kullamlan stfat.
Zaman zaman dt~ diinyayla ilgili olan,
dt~ diinyadaki olgulan tasvir eden
olumsal onermelerin de tartt~tlmaz ol-
dugu soylenebildigi i~in, bir onermenin
tarh~tlmaz olu~u, onun manhksal ba-
ktmdan zorunlu oldugu anlamma gel-
mez.
tarllfma [Os. miinaka~a; lng,. discussion;
Fr. discussian; AI. diskussian]. Kesin ola-
rak kamtlarunaya veya ispat edilmeye
elveri~li olmayan problemleri tiirn yon-
leriyle, ~e~itli ve~heleriyle ele ahp ince-
leme yontemi; dogruyla yanh~tn ~ar
pt~ma ortamt. One siiriilen bir ogreti ya
da teoriye itirazlar yoneltme anlayt~t,
olumsuz ele~tiri; once bir onerrneyi,
daha sonra da kar~ttuu karutlamaktan
olu~an polemik veya bir onerrne ya da
tezin tiim sonu~laruu gozler oniine ser-
mekten olu~an felsefi yontem.
tasanm [Os. tasauvur; lng. representJJtion;
Fr. representation; AI. vorsellung). Gene!
olarak, bilin~ i~erigi; duyulann ya da
bellegin zihne sundugu goriintii. Daha
once algtlanmt~ bir nesne ya da olaym
bilin~te sonradan ortaya ~tkan suret ya
da kopyast; fenomen gibi kurulu~u oz-
neye bagh olmayan, bun dan dolayt ken-
disine neden olan dt~ ger~ekligi yanst-
tan, dt~ diinyadaki nesneye benzeyen
algt i~erigi.
Bu baglamda, dii~iincenin nesnesini zi-
hinde temsil etme, onu llpk.t bir resirn
gibi duyusal bir tarzda veya zihinsel im-
geler ~eklinde zihinde canlandmna ey-
lemine, bir ~eyin zihinde yanststm mey-
dana getirrne edimine tasanmlama denir.
Tasanrntn soz konusu anlamt i~inde,
i~ deneyirn, i~ebakt~ ya da refleksiyon
yoluyla bilinen ve ki~iye ozel olan i~
diinyaya; dt~ diinyayt yansttan, dt~
ger~eklikteki nesne ve niteliklerin kop-
yalan olan tasanmlann ortaya ~tkttgt,
kendisine kar~thk gelen dt~ ger~ekligi
tasanmlayan zihinsel ortama tasartmlar
ortam1 denir.
Ote yandan, dt~ diinyarun yalruzca
~ekil, hareket, yer kaplama gibi birincil
niteliklere sahip olan ~eylerden, maddi
nesnelerden meydana geldigini; bu ~ey
lerin duyu-organlanrruz iizerindeki etki-
sinin bilin~te birtaktrn tasarunlartn do-
gu~una yo! a~bgtru; bu tasarunlann
daha sonra, zihin tarahndan ikincil nite-
liklerle zenginle~tirildiklerini; zihnin,
ikincil niteliklerle zenginl~tirdigi tasa-
nmlan daha sonra, nesnelerin kendisi-
nin yaratm~ oldu~ bu ozelliklere
sahip oldugunu varsayarak. dt~ diinya-
ya yansttbgm1; insamn d1~ diinyadaki
~eyleri de gil de, dt~ diinyadaki ~eylerin
insan zihnindeki tasanrnlarJIU ya da
kopyalarJIU bildigini savunan gorii~ ta-
sartmcthk olarak kategorize edilir. Buna
gore, tasarunabk, bizim yalruzca dt~
diinyaya ili~kin zihinsel tasarunlan,
oznel zihin hallerini tecriibe edebilecegi-
mizi ve bilebilecegimizi; faka~ bu tasa-
nmlan, oznel halleri aktiiel diinya ile
kar~tla~hrma imkammtz bulunrnadtgl-
m, her birimizin, dt~ma .;tkamad1guruz
kendi ozel sinemam1za mahkurn oldu-
gunu; bizlerin perdede ~e~itli filmier
gordiigiimiizii, bu filmlerin aktiiel diin-
yayt ger~ekte oldugu ~ekliyle gosterdi-
gini kabul ettigirnizi; fakat, kabuliimii-
zii dogrularna imkarumtz bulunrnadtgt
io;in, gosterilen filrnlerle aktiiel diinya
arasmdaki benzerligin ne ol~iide oldu~
gunu hi~bir zarnan bilemeyecegimizi
One sUrer.

Dunyamn, a} bilen zihin, b) zihnin bil
digi ideler, tasarunlar ve c) idelere, tasa-
runlara neden olan nesnelerden meyda-
na geldigini savunan tasanmcthk, dt~
dunyadaki nesnelerin duyu-organlan
uzerindeki etkisinin, bilincin perdesi
iizerine du~en imgelerle sonu~land1g1-
ru, zihn.imizdeki tasarun ya da ideler
ger~eklige tekabul ettigi zaman, bilgiye
sahip oldugumuzu iddia eder. Tasarun-
cthgm bu bak.J~ a~1s1, ger~ekligi dogru-
dan ve aractstz olarak bilemedigimiz
iljin, zihnimizdeki idelerin ger~eklikle
uyu~up uyu~madtguu hi~bir zaman bi-
lemeyecegimiz gerek~siyle ele~tiril
mi~tir. Nitekim tHume, tBerkeley ve
tLocke'un tasanmcthgmt ele~tirerek,
bu goru~un manhksal sonucunu fiJkart
m1~ ve zihn.in kendi idelerinin ve zihin
hallerinin, kendi iljkin kuresinin otesine
ge~emeyecegini savunmu~tur.
Bu ~er~eve i~inde, emprist ya da algtc
bir bilgi anlayt~lrun sonucu olan varhk
goru~une tasanmc1 realizm ad1 verilir.
Sagduyu realizminin biraz daha farkh
bir versiyonu olan ve alguun dt~ dunya-
ya ili~kin tasanmlann bilincinde veya
aytrdmda olmarun bir sonucu oldugunu
savunan goru~ olarak tasanmo realizm,
insan zihninin dt~mda fiziki nesneler-
den olu~n bir d1~ dunya bulundugu-
nu, fakat algtda, in.san zihniyle d1~
dunya arasmda kurulan ili~kinin do~
dan ve arac!SIZ olmad1g1ru, insan zihni-
nin, nesnelerin bizzat kendilerini degil
de, bu nesnelerin zihindeki tasanmlanru
bildigini one surer.
Yine nesnelerin d1~ dunyada zihinden
bag1ms1z olarak varolduklann1, nesnele-
rin alg1 sonucunda olu~an ide ya da ta-
sanmlardan ayn olup, bizdeki duyu or-
ganlartnl uyarmak suretiyle ozel duyu
verilerinin dogu~una yol aljttgmt, fakat
insan varhgmm d1~ dunyadaki nesnele-
rin kendilerini hi~bir zaman dogrudan
ve araCJSIZ olarak idrak edemedigini sa-
vunan alg1 anlayt~ma ise tasar~msal algr
goru~u denir.
tasavvuf. Oncelikle, Tann'mn niteligini
ve evrenin olu~umunu vahdeti vucut,
yani varhgm birligi goru~uyle a~tkla
tas1m 831
van felsefe goru~une; daha ozel olarak
-da, .
Islam dunyasmda VIII. yuzyllda or-
taya ~akan, ve IX. yuzytlda Eski Yunan,
Yahudi, Hint ve eski iran du~unceleri
nin etkisiyle sistemleen gizemci, dini
ve felsefi ogreti.
Tann'yt tek ger~eklik olarak goren ve
varolan her~eyi, tum olay ve fenomenle-
ri Tann'run tecellisi olarak kabul eden ta-
savvuf, insan ya~ammm en yuksek ama-
cmm, tema~a ve vecd yoluyla Tann'ya
eri~mek oldugunu sayler. Ba~ka bir de-
yi~le, evrenin vacip ya da zorunlu degil
de, mumkun oldugunu, yani kendi
kendine varolmaytp, Tann'mn varh-
gmdan dolay1 tecelli eden, var gorunen
bir evren oldugunu, insanm ise butiin
evreni bir butunluk i~inde yansttan,
Tann'dan gelip yine Tann'ya donecek
olan olumsuz bir ozun, bibneyen bir ya-
ratlCI gucun ta~l}'lCISl oldugunu dile ge-
tiren Tasavvuf, varhgm birligi gorii~u
nu benimsemi~tir.
tasdik [lng. assent; Fr. rzssentiment] Bir
ti.imcenin ya da onermenin dogrulugu-
nu entellekruel olarak kabul etme; bir
dogruya, terimlerinin apa~tkhgmdan
dolay1 baglanma hali.
islam felsefesinde ise, tasdik Allah'm
Kur'an ve hadislerde ge~en tum isim ve
stfatlanru kabul etme tavnna kar~1hk
gelir.
tas1m [Os. layas; lng. syllogism; Fr. syllogis-
me; Al. syllogismus]. Iki oncul ve bir so-
n~tan meydana gelen tumdengelimsel
.;ll<arun.
Tasun, kategorik tasun ve kategorik ol-
mayan tasun olarak ikiye aynhr. Bunlar-
dan 1 kategorik taslm, ttim onculleriyle
sonucu kategorik onermelerden, yani
yuklemin ozne hakkmda ko~ulsuz ola-
rak tasdik ya da inkar edildigi onerme-
lerden olu~an tasundtr.
Buna kar~m, 2 lcategorik olmayan tas1m
buyiik onciilu hipotetik ya da disjunktif
ya da on ve ard bileeni tikel evetleme
eklemi ile birbirine baglanan bir oner-
me, ku~uk onculu ise kategorik bir oner-
me olan tastmdtr. Bu ~er~eve i~inde,
buyuk onculu hipotetik onerme, ko~ul
onermesi olan tasuna hipotetik tasmr,
832 tas1m kahb1
buna kar~ln btiytik onciilti ~junktif,
aynk onerme olan taslma da, ayrk on-
cullii tasun ad1 verilir. lki onciil ve bir
sonucu olan tas1m1n her iic; onermesi de
ayn1 ttirden ise, tasun yalm tas1m; buna
kar~1n, onctil ve sonu~ta iki ayn tiirden
onerme yer ahyorsa, tasun bu kez karma-
~k tasun ad1ru ahr.
tas1m kah bt [Os. k1yas tarz1; lng. syllogistic
mood; Fr. mode syllogistique; AI. syllogis-
tiscfre modus]. Dort kategorik tas1m ~ek
linden hareket ederek gec;erli tas1mlar
olu~turabilme yoluna, dort tas1m ~ek
linden her birinde gec;erli olan tas1mlara
verilen ad.
Bu tasun kahplan, birinci tas1m ~eklin
den Barbara, Celarent, Feria, Darii, Barbari
ve Celaront; ikinci tas1m ~eklinden Cesa-
re, Camestres, Festino, Baroco, Cesaro ve
Camestres; iic;iincii tas1m ~ekJinden Dati-
si, Disan~is, Ftrison, Bocardo, Darapti ve
Felapton; dordiincii tasun ~eklinden ise,
Calemes, Dimatis, Gresison, Fe.sapo, Bama-
lip, ve Calemos kahplan olmak iizere,
toplam yinni dort tanedir.
ta~nm kurallan [tng. rules fa- syllogism; Fr.
regles du syllogis1ne ]. Kategorik tasunda
gec;en ya da soz konusu olan, miimkiin
tasun ~ekillerinin gec;erlilik bakmundan
denetlerunesi suas1nda temele ahnan
kurallar.
Bu kurallar ~u ~ekilde sJralanabilir: 1
Her tas1mda, biiytik, orta, ve kiic;iik diye
tic; ayn terim yer almahdu. 2 Orta terim
sonuc; onermesinde bulunmamahcbr. 3
OnctiUerden biri mutlaka tiimel olmah-
du. 4 Sonuc; her zaman onctillerin zay1f
ola1una ba~hd1r, yani onctillerden biri
olwnsuzsa, sonuc; da olumsuz, onculler-
den biri tikelse, sonuc; da tikel olmahdu.
5 Onctillerden her ikisinin de olwnlu ol-
masi durumunda, sonuc; olumsuz ola-
maz. 6 Orta terim her iki onciilde de tikel
olmamahdu. 7 tki olwnsuz onc\llden
sonuc; c;lkmayaca~1 i-;in, onctillerden en
az biri olumlu olmahdn. 8 Onciiller
olum.lu ise, sonu~ olwnsuz olamaz.
las1mlar1n indirgenmesi [tng. reduction of
syllogisms; Fr. r~duction des syllogismes).
Yetkin olmayan tas1m ~ekillerinin, yet-
kin tas1m ~ekli olan birinci tas1m ~ekli-
ne indirgenmesi i~lemi
indirgemede sonuc;, yetkin olmayan
tas1m ~kJindeki onctillerden evinne,
ardc;evirme, v. b. g., yle tiiretilmi~ birinci
~ekilden onctillerden c;akb.~a zaman dog-
ruda't indirgeme, buna kar~1n sonucun
ge~erlili~ini, c;eli~i~inin kuraldl~lh~Inl
gostermek suretiyle karutlayan yeni bir
tas1m olu~turuldu~u zaman da, dolayh
indirgeme ad1n1 ahr.
tasam tekli [Os. klyas ~ekli; lng. syllogistic
figure; Fr. figure syllogistique; AI. syllogis-
tische figur]. Kategorik tas~ orta teri-
min onctillerdeld yerine gore, ald1~1
~ekle; kategorik tas1mlan smtflaman1n
~ok temelli bir yo luna verilen ad.
Yalruzca onciillerde yer almak, sonuc;ta
gec;memek durumunda olan orta teri-
min bulunabi lece~i konumlar dort tane
old u~undan, dort tasam ~ekli ya da fi-
giirii vardu: 1 Orta terim buyuk onciilde
ozne, kii~iik onciilde yiiklemdir. 2 Orta
terim, her i.ki onciilde de yiiklem konu-
mundadu. 3 Orta terim her iki onciilde
de, oznedir. 4 Orta terim biiyuk onciilde
yiiklem, kii~uk onrulde ozne konumun-
dadlr. Aristoteles soz konusu dort tas1m
~eklinden yalniZca ilk ii~iinti kabul
etmi~ ve daha sonra.ki manbk~dann
dordiincii ~ekJe yer)e~tirdikleri tasimla-
n birinci ~ekle indirgeyerek ge~er1i lal-
ml~hr.
Tatianus. 130-176 yallan arasmda ya~a
rru~ olan Hristiyan apolojisti. Yunanh fi-
lozoflarn bilgeliklerini, tbranilerden
abn1~ olduklann1 one siiren; Philonla
Aziz Justinus tarahndan geli~tirilmi~
olan karutlara dayanarak, Yunanhlara
kar~1, Hristi yanh~1n tum di~er o~reti
lere layasla, eski ve iistiin oldu~nu dile
getiren T atian usa gore, Yunanhlann
bilim, felsefe ve sanatlarJ kendilerinin
bulmu~ ya da kunnu~ olduklan ~eklin
deki iddialan temelsiz bir iddiadu; Yu-
nanhlar tum bildiklerini ba~kalanndan
o~renmi~ olup, bilimleri, hele felsefeyi
geli~tirip yetkinle~tirecek yerde, boz-
mu~, yanh~ kullanm~lard1r.
Tatianus, kendi teolojisinde, insan akh-
run Taru1n1n varolu~unu yarattklardan
hareket ederek, a posteriori bir bic;imde

kan1tlayabilece~ini kabul etlni~ ve fel-
sefeyle filozoflara yonelik el~tirisine
kar~1n1 kulland1~1 felsefi kavram ve ka-
tegorilerle, teolojinin geli~imine katk1
yapnuqtu. Ona gore, Tann bir olup, va-
rolan he~eyin ilkesidir. Duyusal yoldan
bilinemeyen tinsel bir ger~eklik, saf ruh
olarak Tann, nedeni olmayan nedendir.
tecriibe [ing. aperience; Fr. aperience].
Bilgi ya da ustah~m, bir geli~me si.ireci-
ne ko~u t olarak1 birikmesi y a da geni~le
mesi durumu; olaylarlal duygularlal tut-
kularla pratik ya~ama. Ki~isel faaliyet 1
uygulama ve pratik becerilerden kazand-
mi~ bilgi; uygulama, faaliyet, ~ah~ma 1
gezme ve ya~ama }'Oiuyla kazarulm1~
birikim, kapasite. Anlay1~ 1 kavray1~ ve
sahip olunan bilgiyi artbna nitelikteki
olgularla -;ok~a kar~Ila~m1~ olma duru-
mu.
tefsir. 1 Genel olarak, yorwn, yorumlama.
2 Daha ozel olarak da, lslam teolojisin~
de, Kuranm metninil Kuran'da yer alan
ayet ve sureleri a~Iklayarak yorumlama.
Tefsir, lsUlm dininin kutsal kitabuu,
Arap~a dilbilgisi kurallanndan 1 diru
kaynaklardan, bilimsel gori.i~ ve teori-
lerden yararlanarak yorwnJar. Bu ba~
lamda, dinf kaynaklara ek olarak, akla
ve bilimsel verilere dayandmak suretiy-
le ger~ekl~tirilen Kuran yorumuna di-
rayet tefsiri, salt Kuran ayetlerinden,
hadis ve rivayetlerden yararlanllarak
ger~ekle~tirilen tefsire rivayet tefsiri ad1
verilirken, Kuran'dak.i tasavvufi anlam-
lan a9klayarak ortaya koyan tefsir tiirii
i~ari tefsir deyi tarumlarur.
6te yandan, Kuran'1 yorumlama tarz
ve yontemlerine inceleyen ilahiyat dah-
na usul-u tefsir ada verilmektedir.
Teichmiiller, Gustav. 1832-1888 ytllan
arasanda ya~am1~ olan Alman du~uni.i
ri.i. Felsefe tarihi alarundaki ara~tumala
nyla ve bu tarih ara~tlrmalanndan ha-
reketle geli~tinni~ oldu~u bilgi goru~ii
ve metafirik anlayi~Iyla tarunan Teich-
muller'in temel eserleri Aristotelische
Forsd1ungen [Aristoteles Ara~hrmalan]
ve Die Wirkliche und Schrinbar Welt (Ak-
ti.iel ve GOrunen Di.inya]'tir.
leiz.m 833
Alman idealist gelenegi,""lden yola e;Jka-
rak ben y a da dolayunslZ deneyimin en
temel1 hatta biricik ger~eklik oldu~wtu
savunan Teichmi.iller, kavramsal dunya-
ntn benin kurucu etkinli~inin bir yans1b-
m1 oldu~unu dile getinni~tir. 01 Nietzs-
che'yi etkiJedi~i kadar, tNietzsche'nin
ozellikle bilgi felsefesi alantndaki pers-
pektivizminden etkilenmi~tir. Bu ba~
lamda, epistemolojik perspektivizmi
Jnetafiziksel bir tperspektivizme do-
nii~ti.iren Teichmi.iller, tek tek her meta-
fiziksel sistemin sadece birtakim ktsmi
hakikatler i~erdi~inj ve metafiziksel
duru~ ya da bak1~1ru kompleks ger~ek
lik i.izerine bir perspektif olarak in~a etti-
~ini soy lemi~tir.
teizm [Os. iltlhiyye; 1ng. theism; Fr. theisme;
AI. theismus]. En genel ~ekliyle, varolan
her~eyin yarahciSI olan bir Tann'n1n va-
rolu~una inanma, Tann'n1n mutlak ve
s1n1rSIZ bir bilgiye ve gi.ice sahip oldu-
~una sarstlmaz bir inan~ besleme. Ev-
rende bulunan ve duyulan.nuz aracdi-
~~yla bilinen ya da imgelem ve akd
sayesinde varoldu~u sonucuna vanlan
tum var hklann varolu~lann1 ve varo-
lu~ durumundaki devamldlldann1 son-
suzl ezeliebedi ve bilinr;li bir varh~1n
ve bu varh~In ir~desinin yarahc1 ve ne-
densel eylemine bor~lu oldu~u, Tann
ad1 verilen bu varh~1n ozi.inii ve karak-
terini akdh yarabklann1n du~uncelerin
de ve ideallerinde a.;a~a vurdu~ ve
bundan dolay1, insan varhklanyla ki~i
sel bir ili~ki i~inde bulundu~u inancl.
Do~an1n ustunde ve otesinde olanl
yani evrene a~k1n olan bir Tann'ya du-
yulan inane ifade eden teizmde, Tann,
yaratb~l varhktan ayn olan1 fakat ken-
disini yarahklan araah~1yla gosterenl
ozunde ki~isel olup, insanin ibadet ve
ita atine en yiiksek olr;iide Ia y1k olan var-
hk olarak gori.iliir. Tannl bu anlay1~a
gore, yaratlctdir varolu~un ve de~erin
I
kayna~1 ve koruyucusudur; Tann'run
giicii her~eye yeter 0 her~eyi bilir;
I
Tann gu~, ger~eklik ve de~er bakurun-
dan en yiiksek Varlaktu ve insan O'nu
bilebilir ve O'na eri~bilir.
834 tekabi.iliyet
tekabiiliyet [ing. corresponderzu; Fr. con-es-
ponden ce]. Bire bir ili~ki it;inde, kar~llakh
olma durumu. Bir butunun ogelerinin
ilgili ba~ka bir butunun ogeleriyle kar-
~lhkhhk ili~kisi it;inde ohnas1, gene]
olarak du~uncenin varhkla, tasanm1n
gert;ek nesne ile stszcugun zihindeki
ideyJe, kavramln terimle, sozcugun dl~
dunyadaki nesneyle, onermenin gert;ek
likteki olgularla kar~ahkbhk it;inde ol-
masa durumu, du~uncenin da~ dLinyada
nesnesinin ya da kar~ahgtrun bulunma
s1 hali.
tekbendlik [ing. solipsism; Fr. solipsisme;
Al. solipsisnrus]. 1 Genel bir c;ert;eve i.;in-
de, benmerkezcilik ya d a egoizme yak an
bir ogreti olarak, bene buyuk bir onem
atfeden, beni temele alan yakla~am; ki~i
nin kendi t;akar ve hazlan dt~Jnda hit;bir
eye deger vennemesi gerektigini savu-
nan ogreti. imtiyazh olup, indirgenemez
birtak1m ozelliklere sahip bulunan birin-
ci ~ahsa ait bir bak1~ a~s1n1n varoldu
gunu ve bu bak1~ at;ISJntn ki~iyi ba~ka
her~ey ve herkesten yahtlad1guu savu-
nan gorii~.
2 Epistemolojide, ki~i ya da insarun
kendi benligi ve bilint; it;eriklerinden
ba~ka hit;bir ~eyi bilemeyecegini one
suren ogreti. insan zihninin kendi zihin
it;eriklerinden, kendi i.;kin kuresinde yer
alanlardan ba~ka hit;bir ~eyi bilmedigi,
bilgimizin yalntzca ve tumuyle zihin
hallerimizin bilgisi oldugu du~uncesin
den hareketle, kendi zihin hallerimiz
d1~1nda hit;bir ~eyin varoldugunun bi
linemeyece~ini, bilinemeyen bir eyin
varolu~unu one surmek ic;in hit;bir
neden bul unmadagaru, bundan dolaya
bildigim zihin hallerinin evreni meyda-
na getirdigini iddia eden gtsrii~. Bu og-
retiye gtsre, zihin hallerine, bilint; it;erik-
lerine ek olarak, ba~ka bir ~yin daha
varolup olmadag1 bilinemez, zira insan
duyu-deneyinin sarurlan it;inde, ideleri-
nin oluturdugu duvarlarm arasanda SJ-
kJ~lp kalm~tlr. Ctreti, bu t;ert;eve i.;in-
de, bir ~eyin varolu~una ili~kin bilginin
nedeni ve hakh lube temelinin bilint; ol-
dugunu one surer.
3 Ontolo jide, ki~inin kendi beni ve hi-
lint; ic;erikleri, zi.h.in halleri d1~1nda hit;-
bir ~yin varolmadtgl gorti~u . Tekben-
cilik, bu baglamda 'yalruzca kendi
benligimin varoldugunu', ki~inin kendi
beni d1~1nda, hic;bir ~eyin varolmadxgt-
ru, ben, zihin ya da bilincin butun varh-
gt 1neydana getirdigini, her~eyin ki~i
nin bilincinin yarahlan oldugunu, hit;bir
~eyin bagamstz bir varolu~a 3ahip olma-
dtglnl, ba~ka ~eylerin bilince ve zihin
hallerine indirgenebilecegini iddia eder.
4 Psikolojik va ahlaki bakamdan ise,
tekbencilik herkesin kendisini, kendi t;t-
karlaruu gozeterek eyledigini ya da ey
lemesi gerektigini one stiren egoist an-
laya~a kar~ahk gelir.
tekhne. Sanat; bir nesnenin iiretilmesi ya
da belli bir amaca ula~JlmasJ it;in gerek-
li olan ilkelerin bilgisine, kullarulmak
durumunda o]an rasyonel yonteme ili~
kin kavraya~.
ilkelerin bilgisini gerektirdigi it;in epis-
tmzeye benzeyen, f akat bir ~ey yapmayt
ya da meydana getinneyi amat;ladl~l
i.;in epistemeden ya da .;akar gutmeyen
teorik bilgiden farkhhk gosteren bilgi
tiirii. Dogada varolan nesneleri ya~am
da kullarum degeri olan arat; ve geret;
lere donu~turme faaliyeti; amac bir
~ey yaratma olan ve dogru bir plana
gore yonlendirilmi~ olan beceri olarak
tanamlanan telchne, dogru bir akdyurut-
meye dayanan ve insarun, kendisi tara-
fJndan yarat1lm1~ bir eyi ortaya ~akar
mastru saglayabilen yetenek olmak
durumundadar.
tekil (Os. mustakil, munfrrit; ing. singular;
Fr. singulier; Al. singulil'r, einzig). Tek ol-
makll~, tek bir ~y ic;in get;erli olma du-
rumunu gosteren safa~ tek nesneyi dile
getiren kavram. Buna gore, onenneler ni-
celikleri a~SJndan suufland1~nda, tumel
ve tikeJ onenneyle birlikte degerlendiril-
mek durumunda olan onerme turu.
Manttkta nicelik, ozne ile yuklem ara-
SJndald bir baganhda kendisini goster-
diginden, tekil onerme tek bir ozne
hakkanda tasdik ya da inkar edilen
onermedir.

teknokrasi [Os. Erbabr fen ikta'darz; ing
tecltnocracy; Fr. teclmocratie; Al. teclrnok-
ratie]. Ozel i~letmelerle kamudaki, salt
teknolojik iiretkenlik ve verimliligi
ama-;layan, biirokrasinin hakhn oldu-
gu; teknik uzmanhga sahip se-;kinlerin
ege1nen yonetici gii~ler olarak ortaya
~1kllg1 siyasi sistem.
iktisadi ve siyasi kararlann ahnmasln-
da uz1nan, teknisyen ya da teknotratla-
nn, si yaset-;ilerin yerini ald1klan eko-
nomik ve politik sistemi tan1mJayan
teknokrasi teri1ni, tmodern toplumlann
bu tannna giderek daha fazla uygun
dii~1neye ba~ladlklanni, geleneksel po-
litik yap1, kurum ve organlarm gunii-
lniiz toplumunda anlam ve onemini yip
tirdiklerini savunan Kenneth Galbraith
ve Daniel Bell gibi ara~hrmac1 ve dii~ii
niirler tarahndan geli~tirilmi~tir.
Bu baglamda, teknokrasinjn ka~mll
maz oldugu ya da endiistri ve toplu-
mun yonetiminin, insan etkeni ve insani
unsurlar pek dikkate ahnmadan, bilim-
sel ilkelere veya LnUhendislik prensiple-
rine gore olmas1 gerektigi inancma tekni-
siznJ ad1 verilmektedir.
tekholoji [Os.ftnniyat; ing. technology; Fr.
technologie; Al. technologie]. 1 Genel ola-
rak, insanlann veya toplu1nlann, kendi
fiziki -;evrelerini kontrol alhnda tutmak
tektanr1c1hk [Os. va/Jdtiniyye; ing. monot-
i~in kulland1klan ara-;larla teknik bilgi-
den meydana gelen maddi kiiltur biitii-
nii.
2 Makinalar ve teknik donantm ya da
bu ara-;larla birle~en iiretim teknigi. 3
Endiistriyel faaliyetin -;ok -;e~itli alanla-
nnda kullandan tak1m, makine, ara-; ve
yontemlere dair inceleme. 4 i~ ya da
iiretimin tcknik organizasyonu ve me-
kanizasyonunun belirledigi toplumsal
ili~ki tiirii.
Bu baglamda, bilimdeki geli~melerin
ya da daha ziyade bilimsel devrimin so-
nucu olan teknolojiye modem teknoloji
ad1 verilirken, belirli bir tarihsel baglam
da, varolan teknoloji kar~1S1nda, iiretim
maliyetindeki azalma veya tiretimin ve-
rimliligi a~1s1ndan onemli bir ilerleme
saglayan iiretim teknikleri biitiinii yeni
tektannc1hk 835
teknoloji diye tannnlan1r. Buna gore,
elektrik giJcti ve i~ yakllllh 1notor tekno-
lojisi buhar giictine dayah Inakjnele~
me; elektronik ve niikleer gii~ teknolojisi
de elektrik giicii ve i-; yak1mh 1notor
teknolojisine gore bir yeni teknoloji
meydana getirir.
Teknolojinin ozellikle giiniimiiz top-
lumlannda -;ok onemli bir yer tuttugu
ve rol oynad1g1 ger~egi dikkate ahnd1-
g1nda, geli~mekte veya sanayile~me
~abas1 i-;inde olan O~iincii Diinya iilke-
lerinin geli~mi~ Bah toplumlanndan
teknoloji ya da teknik bilgi alma ya da
aktarma gayretleri t.eknoloji transferi ola-
rak bilinir. Buna kar~1n, iki kiiltiir ya da
iilke aras1nda, iiretim tekniklerinin kul-
larum baglam1nda soz konusu olan
farkhhga teknoloji a,rgr denmektedir.
i~te bu baglamda, gun iim iizde tekno-
loji ve teknok.rasinin sosyal degi~me ve
toplumsal kurumlann oziinii giderek
artan ol-;tilerde belirledigi ayn bir top-
lutn tiiru teknolojik toplum diye tanunla-
nlr. <;agda~ Frans1z sosyolog ve teolo-
gu Jacques Ellul'iin eseri olan teknolojik
toplum terimi, teknolojiyi yabanala~
manin bir yeni ~ekli ve ornegi, teknik
unsur ve eserlerin toplumlar ve insan
varhklan iizerindeki tahakkiimii olarak
gorur.
heis1n; Fr. monoth~isme; AI. monotheis-
mus]. Yaln1zca tek bir Tan.r1'n1n varol-
dugunu ya da Tann'run bir oldugunu
one siiren ve bundan dolay1, ~oktanna
h~a ve bir dizi il~hi varhga duyulan
inanca kar~1 olan Tann anlay1~1.
<;ogunluk tek Tann'n1n a~kuthg1na
duyulan inan-;la, tek Tann'IWl en yiik-
sek derecede ger-;ek oldugu, buna kar-
~~n diinyan1n ger-;eklikten yoksun bu-
lundugu teziyle birle~en tektannchk,
ayru zamanda felsefi tpanteizme, ateiz-
me ve tannsal varhklarla ilgili ku~kucu
luga da kar~1thr. TektaJUIC1hg1n en
onemli problemi, dtinyanm ne ol-;iide
ger~ek oldugu, ne dereceye kadar rasyo-
nel ve ahliki bir diizen sergiledi~ soru
larma doyurucu bir yarut verebilme
problemidir.
836 teleolo ji
teleol~ji [Os. mebJJasJ gayat; ing. teleology;
Fr. teleologie; AI. teleologie]. 1 Genel ola-
rak ama~lan, erekleri, hedefleri gozetme
tavr1. 2 Biittinii par~alar1n kar~d1kh et-
kile~iminin bir iiriinii olarak goren me-
kanik gorii~ kar~1s1nda, organik bir
doga gorii~iine, biiruniin ideal olarak
par~alardan once geldigi ve par~alann
mekanik eylemlerine, etki ve tepkilerine
ili~kin a~amarun biitiinde oldugu an-
layilna dayanan ve dolaytsayla dogada
dt.i.zen ve ama~hhk arayan disiplin.
Fail nedenleri temele alan, gelecegi ge~
mi~ .ve ~imdi aracahg1yla a~klayan me-
kanist anlay1~1n tam tersine, ereksel
(final, gai) nedenleri temele alan ve ge~
mi~le ~imdiyi gelecek aracdagryla a~Ik
layan; olaylann, nesnelerin, eylemlerin,
oznelerin ve biitiin bunlarla ilgili dege_r-
lemelerimizin, kendilerine bi~itimiz de-
gerlerin yalruzca yonelmi~ olduklan
amac;lar hesaba kattlarak a-;dclan&p hakh
kdmabilecegini savunan bak1~ a~1, an-
layl~ olarak teleoloji, dogarun bir amaca
gore diizenlenmi~, bir hedefe yonelmi~
veya fonksiyonel olarak diizenlenmi~
oldugunu kabul eder, dogada ama~hhk
ararken, insan varh~ndan hareketle
hemen her~eyin, fail nedenler yerine,
ama~lar, hedefler ve niyetlerle a-;dclana-
bilecegini one surer.
Buna gHre, teleoloji 3 metafizikte, diin-
yaya birtak1m hedef, deger ya da erek-
sel nedenlere gore diizen verildigini; 4
teolojide ise, dfinyadaki her~eyin Tann
taraflndan, insan varhga i~in, insana hiz-
met edecek, fayda saglayacak tekilde
diizenlendigini one siiren gorii~e karI-
hk gelir. 5 Teleoloji bilim alan1nda, ~ne
i~in' sorusuna yan1t vermeye ~ahtan,
olaylan ereksel nedenlerle a9klayan
yakla~Im& ifade ederken; 6 epistemoloji-
de, insan z ihnirun, olgusal, nesnel ya da
manhksal verilerden ~ok, insaron ama~
lan, degerleri ve ~karlan tarahndan
yonlendirildigini ya da belirlendigini sa-
vunan goru~ii; 7 ahiAk alarunda ise,
insan ya~ammdaki tek standart ya da
tek oi.;Utiin, odev ya da ahlAk yasasin-
dan ~ok, deger ve iyilik oldugunu iddia
eden yakla~1m1 gHsterir.
Teleoloji, a) dr~sal teleolo ji ve b) i,sel tele-
olo ji olarak ikiye aynhr. Bunlardan
dogal dunyan1n diizeninin, onu ama~h
bir Ozne ya da failin davran1~1yla kar~l
la~hnnak suretiyle anla~rlabilecegini
soyleyen d1~sal teleolojiye en iyi ornek
t Platonun felselesidir. Bun a kar~n1, do-
gaya birtaklm ama~lar yUkleyen, her
tiirtin kendi ereksel nedeni oldugunu ve
varhklann soz konusu tikel a1na~lanru
ger~ekle~tirecek ~ekilde davrandiklan-
n& savunan ic;sel teleolojiye en iyi ornek
t Aristoteles ve onun teleolojik yakla~I
nu temele alan biyoloji ve felsefesidir.
Teoloji, i~te soz konusu iki teleoloji an-
layi~tnl birle~tinnek suretiyle, dogada-
ki tiim fenomenlerin her~eyi bilen, gficii
her~eye yeten iyiliksever bir Tannrun
erek ve niyetlerine gonderimle a~&klana
bil~ savunur.
Bu baglamda, Tannrun bir ilk Neden
ya da l1k Hareket Ettirid olarak degil de,
Final ya da Ereksel Neden olarak dfi~ii
niilmesi gerektigini one siiren ogretiye
teleolojik personalizm ad1 verilir.
teleolojik ahlAk [Os. gai ahldlc; lng. teleolo-
gical ethics; Fr. ~thique Ullologique; Al. tele-
ologisch ethik). AhiAki eylemin sonu~lan
run, eylemin degerini ve dogrulugunu
belirleyen tek oge oldugunu savunan,
ahlfHu yasa, odev dogru davraru~ ya da
I
ahlaki yijkiimlillugu, iyiye ya da insan
tarahndan arzu edilene tabi kdan ahlak
gorii~ii.
Odev kavram1n1n iyi kavram1ndan
manhksal olarak bag1msaz olup, bir ey-
lemin ahiAki degerini belirleyen ogenin
eylemin kendisinin sonucu oldugu ilke
ya da odev oldugunu one siiren deonto-
lojik ahlik anlayt~Indan far kh olarak,
bir kimsenin son derece iyi niyetli ola-
bilmekle ya da yiiksek ahlAki ilkelere
uyabilmek, odevin sesini dinleyebil-
mekle birlikte, ahlaki eylemin sonucu-
nun ki~iye ve eylemden etkilenenlere
zarar veren kotii ve olumsuz bir sonu~
olmas1 durumunda, bir eylemin ahllli
bakundan kesinlikle yanh~ olaca~ru,
bundan dolay& sonucun daha once gel-
digini savunan ahl&k anlaya~1.

telepai:i [tng. telepathy; Fr. telepathie]. Bir
kimsenin ba~ka bir kimseyle, duyu or-
ganlanni, bilinen ba~ka ileti~im ara~la
nn1 kullanmadan ileti~im kurmas1.
Telesio, Bernardino. 1509-1588 ylllan ara-
sanda ya~ama~ olan italyan filozofu.
Temel eseri: De Rermra Natura Juxta Prop
rio Principia [~eylerin Kendi ilkelerine
gore Do~as1 Haklonda).
Ozellikle metodolojisi, hararetle sa-
vundu~u tumevanma dair du~unceleri
ve bilimsel e1npirizmi ile Francis Bacon
ve Galilei'yi derinden etkilemi~ olan
tTelesio, varhk goru~unde u~ ayn ilke
kabul etmi~tir. Bunlardan ildsi, cisimsel
olmayan etkin ilkeler olarak sacak ve
so~uk, u~uncusu ise cisimsel ve edilgin
olan maddedir. Ona gore, s1cakhk hare-
ketin ve hayahn kayna~l, so~uk ise ol-
mezli~in ve sukunetin nedenidir. Bede-
nin ve cismin temelini meydana getiren
madde ile cisilnsel olmayan ilkelerin
miktan ne artar, ne de azahr; bunlar
birbirlerine kar~1 ustunluk kazanmak
i~in mucadele ederler.
telos. Yunanca hedef, erek, ama~ anlaml-
na gelen terim.
Bir sure~, eylem ya da i~lemin nihar
terim ya da hedefini, bir geli~me ya da
de~i~menin kendisine yonelmi~ oldu-
~u sonsal ama~ ya da tamamlanma~hk
halini tan1mlayan terim olarak telos
Yunan ahlak goru~leri ve felsefesinde ol-
d u~u kadar, Yunan biliminde de onemli
bir rol oynam1~hr. Buna gore, bir insan
varh~1n1n amaCJ mutluluk ya da iyi ya-
~amd11; i~te onun eylem ya da genel ola-
rak tum faaliyetlerine bu telos 1~1~1nda
de~er bi~ilmelidir.
Yunan du~uncesinde bu durwn yal-
ruzca insan varhklan i~in de~il, fakat
canh cansaz tum di~er varhklar i~in de
ge~erlidir . Telos, varhklilnn davrant~
ve ili~kilerinin kendisiyle de~erlendiril
mek durumunda oldu~u hedef ya da
ama~br. Platon'un felsefesinde bu ama~
ya da telos, insan varh.klanyla do~al
nesnelere a~k1n bir ama~ veya gu~ iken,
Aristoteles telosu duyusal bir varh~an
kendi ic;kin formuyla tarwnlar.
temelcilik 837
tema~a [ing. contemplation; Fr. contemplati-
on; AI. kontemplation]. 1 Genel bir ~er~e
ve i~inde, bir ~eyi buyuk bir dikkatle,
uzun uzun ve o ~eyin ~ekicili~ne kapb-
rarak seyretme eylem ya da faaliyetine
verilen ad.
2 Metafizikte, bizzatihi du~urunek ve
anlamak ic;in ger~ekJe~tirilen du~unme
faaliyetinden olu~an ve bireyin en yuk-
sek kapasi tesini tam olarak ger~ekJe~tir
mesinin sonucu olan hazla belirlenen
ya~am hirune i~aret eden tema~a kav-
raml, 3 epistemolojide, bilgiyle, bilgilen-
me ya da du~unme faaliyetiyle e~an
lamh olan bir terim olarak ortaya 9kar.
4 T ema~a, gizemcilikte ise, bireyin,
kendi bireyselli~ini yitirip, bilginin nes-
nesiyle tumuyle ya da k1smen birl~ip
ozde~le~mesi durumunu gosterir.
temel [Os. estis, umin; tng. foundation; Fr.
fimdement; Al. fondarnent]. 1 Genel ola-
rak, bir ~eyin uzerinde kuruldu~u, ken-
disiyle temellendi~i ~ey ya da yap1. 2
Ahlak, hukuk, e~itirn turunden disiplin-
lerin, matematik, manbk turunden bi-
limJerin kendisine dayand1~1 ilkeler,
varsayda~1 dayanaklar burunu. Butun
bir sistemin, do~u onermeler kumesi-
nin kendisinden ~akh~, turedi~i genel
onerme. 3 Epistemolojide, bilginin ken-
disine dayand1nlda~I ozne ya da zihin.
4 Daha ozel olarak da, Marksist o~reti
de, insan bilincinden tumuyle ba~amsaz
olarak varolurken, toplumun ekonomik
yapasuu, maddf uretimin kendisini mey-
dana getirip, 'maddf uretim gu~lerinin
belirli bir geli~me evresine tekabul eden
urelim iJi~kilerinin toplama'.
temelcilik [ing. foundAtioMlism]. 1 Genel
olarak, bilginin son ~ozumlemede,
ba~ka bir hakhlandarma veya teJnellen-
meye ihtiya~ duymayan temel inan~lara
dayand1~1n1 savunan o~reli. 2 Orta~a~
da tum temellendinne ve me~rula~h
runlann nihai temeli olan Tann'run, mo-
dem donemde arb plana itilmesiyle
birlikte, Tann'I\U\ b~altt~ tahta bilinci _
veya modem ozneyi oturtan gorii~.
Bir ki~inin inan~lannm genelde ba~ka
inan~larla temellendi~i gozleminden. ve
838 temel Onermeler
bunun da sonsuz bir geriye gidi~e yo!
a~hl';l kabuliinden hareketle geriye gi-
di~ten kendi kendini hakbland~ran bir
ternele ya da her tiir ku~kudan ba1';1~1k
olan bir Ierne! inanca eri~rnek suretiyle
salamlabilecej';iru savunan ternelcilil';in,
biri Descartes'm ego cogitosu veya da dii-
~iinen tiznesi, dij';eri de lngiliz ernpiriz-
minin zihin gtirii~ii olrnak iizere iki ayn
versiyonu vardir.
2-a) Tiirn bilgi iddialarmm deneyirne
ili~kin bilgiye dayandl';m, tecriibenin
bilginin 'tcrnel'i olduj';unu, deneyirnin
boyle bir terneli halihaz~rdaki tecriibele-
rirnle ilgili inan~lar yanh~tan ba1';1~1k
olduj';u ve deneyirn alam fiziki diinya-
dan ayn ve yalmzca benirn niifuz ede-
bildil';irn bir alan olduj';u i~in saj';laya-
bildil';ini savunan lngiliz ternelcilij';i,
zihnin Ierne! olduj';unu, zihnimle ilgili
inan~lann kendi kendilerini ternellendi-
ren bir yap1da olduj';unu tine siirer.
2-b) Descartesa ternelcilik ise, kesin ve
a~1k bilginin tarh~drnaz, saj';larn terneli
olarak ego cogito'yu, dii~iinen tizneyi
gtiri.ir. Bu ba~lamda Kartezyen temelci-
lik, tiim hakikatin ternelini dii~iinen, ta-
rafsz ve nesnel tiznede bulma tavnm
dile getirir.
Ternelcilil';e gore, ego cogito saf ak1l olup,
hakikate gtitiiren yolun saj';lam ve tarh-
~drnaz ~Ia~ noktasm1 olu~turur. <;:iinkii
o, tarihten, kiiltiirden, baj';larndan yabt-
lal\ml, kendisini hayal giiciiniin, gele-
nej';in, insani giidiilerin, ideoloji, tinyarg
ve dej';erlerin sultasmdan kurtarrru~ ta-
rafsiZ ve nesnel bir varhkhr. Hakikatin
terneli olan tarafs1z tizne, yarn rnaterna-
tiksel dii~iinen ak1l, ternelcilikte, ~u
halde bilirnsel bilgirun dayanaj';1, doj';al
alanla toplumsal alarun rnaternatizasyo-
nunun terneli yapdu. Doj';a bilimlerini,
doj';aya ili~kin bilgiyi tiznede ternellen-
diren boyle bir anlay~ Descartes'tan
k1sa bir siire sonra da, pozitivizrnde sos-
yal fizik ya da sosyolojiye doj';a bilirnleri
araahl';yla bir Ierne! saj';larna giri~irni
i~inde olacakbr.
Ternelcilil';e kar~1t olan gtirii~ ise, ilk
kez olarak Peirce ve Dewey tarahndan
tinerilrni~ olan, bir inancm tutarh bir
inan~lar kiirnesi biitiiniin bir par~asuu
rneydana getirdil';i siirece ternellendiril-
rni~ veya hakh labnrn1~ olduj';un u sa-
vunan tutarhhkfhkhr.
temel onermeler [ing. basic statements; Fr.
propositions tltnrentaires). Doj';rularna ya
da yanb~larna siirecirun kendilerinde
son bulduj';u tinerrneler; rnanhk~1 poziti-
vistlere gore, ernpirik bilginin ternelini
olu~turan tinerrneler, dolayrns1z dene-
yimin verilerini, yahn gtizlern verilerini
betirnleyen ve esas i~levleri gene! hipo-
tezleri test etmek i~in ara~lar saj';larnak
olan tinerrne tiirleri.
Bu tiir Ierne! tinerrneler rnanhksal ola-
rak ayn bir tiir rneydana getirir. Protokol
onenneler ya da ilkel protokol onenneler
olarak da adlandmlan Ierne! tinermeler-
le ilgili olan belli ba~h sorular ~unlar
d~r: 1 Ternel tinermelerden olu~an ayn
bir tinerrneler s1mh var rn1d1r? 2 Varsa
ej';er, bu tinermelerle deneyirn arasmda-
ki ili~ki nedir? 3 Ternel tinerrneler, ki~i
nin i:iznel deneyimlerine mi, yoksa her-
kes tarahndan gtizlernlenebilir olan
olaylara ili~kin betirnlemeler midir? 4
Bu tinerrneler, yanh~ olarnayan, yanh~
olduj';u gtisterilerneyen, kendilerinden
ku~ku duyularnaz tinerrneler rnidir?
Bu sorulara verilen farkl1 yamtlar d-
~mda, Ierne! tinerrnelerin rolleri ya da
i~levleriyle ilgili olarak da farkl1 gtirii~
ler tine siiriilrnii~tiir. Omel';in, t Ayer
Ierne! tinermelerin i~levleriyle ilgili ola-
rak, bu tinermelerin bireyin bilgisi i~in
bir Ierne! ya da dayanak olrna i~levi gtir-
diil';iinii savunrnu~tur. Neurath'a gore
ise, Ierne! tinermeler, bireyin bilgisinden
~ok, intersiibjektif olarak iletilebilir ve
test edilebilir olan nesnel bir bilgi i~in bir
Ierne! olu~turur. Buna kar~m, tSchlick
Ierne! tinermelerin bilirnsel tinerrnelerin
doj';rularuna ara~lan olduj';unu, tPopper
ise, onlarm suurlanm~ genellerneler
ya da hipotezleri test etmek i~ vazge91-
rnez ara~lar oldu~u tine siirmii~tiir.
temel ve iistyap1 [lng. base and superstruc-
ture; Fr. base et super-structure; AI. basis
und uberbau). Marksizmin ve Marksist
sosyologlarm ekonorniyle (Ierne!) dev-
let, aile yaplSI, toplumdaki hakim ideo-

loji (ustyap1) aras1ndaki ili~kiyi konu
alan analizleriyle, toplwnun ekono1nik
yaplstrun devletle toplumsal bilincin
varhg1n1 ve ~eklini belirledigi tezlerin-
de kullandLklarl benzetme.
Dstyapuun ozerk ve bag1ms1z olmay1p,
kendiliginden ortaya ~Ikmad1g1n1, tam
tersine i~~i, uretim ara~lan ve i~~inin
urununu kendine mil eden patrondan
olu~an ve bu u~ ogenin degi~ik birle-
~imleriyle farkbhk gosteren ekonomik
yap1 ya da temele dayand1g1n1 dile geti-
ren benzehne, temelin ya da altyapLNn
dQgasl degi~ince, ustyaplnln da ayru
~ekilde ve ol~ude degi~ecegini dile geti-
rir. Buna gore, feodalizmin siyasi yap1s1
tkapitalizmin politik yapiSindan farkb-
hk gosterir, zira bu iki ayn yap1n1n eko-
nomik temelleri birbirlerinden tumuyle
farkhd1r.
Bununla birlikte, ozellikle Marksizmin
20. yuzy1hn ikinci yar1s1ndaki geli~me
sine ko~ut olarak, temeli salt maddi ure-
timden, ekonomik ili~kilerden ibaret
gormeyen, temelin iktidar ve ideolo jik
ili~kileri de ihtiva ettigini soyleyen ve
temcl-ustyap 1 ili~kisini yeni ba~tan ta-
nunlayan farkb goru~ler ortaya ~1km1~
ve temelin ustyap1 mutlak olarak belirle-
digi ortodoks goru~iinde onemli degi-
~iklikler ya~anm1~hr. En az1ndan Louis
tAllthusser, ustyaptnln kimi unsurlan-
nm goreli ozerkliginden ve onlann te-
meli etkileyebihne kapasitelerinden ha-
raretle soz eder.
temsil [ing. represenbltion; Fr. repr~tntion].
1 Genel olarc~k, bir nesnenin (saz gelimi
bir kavram, ki~i ya da zamarun) yerine
bir ba~kas1ru koyma, ge~irme veya
ikame etme. 2 Bir ~yin, bir olgunun ya
da nesnenin, d1~sal bir ger~kligin
ba~ka bir duzlemde, dil ya da du~unce
de, aynen hi~bir anlam veya i~erik kaybt
olmadan yans1hlmas1, betimlenmesi. 3
Biraz daha ozel olarak da, gOstergelerin
anlamlanrun yerine ge~irihnesi. 4 Siya-
sette, bir kurwnWl, bir toplulugun, sos-
yal bir grup ya da s1rufm sozculu~unu
yapma, onlar adma, ~1karlann1 koruma
amac1yla hareket etme. Bu baglamda,
temsil 83~
genel iridenin sadece milletin temsilcile-
riyle vucut bulabilece~ini ve yauuzca bu
vekillerle ifade edilebilecegini one suren
ulusal egemenlik teorisine tonsil teorisi
denmektedir.
Modem du~uncenin en onemli kavram-
lanndan biri olan ve ozne~nesne, temsil
eden temsil edilen, gosterge-gosterilen
ikiligini varsayan temsil kavram1 ilk kez
olarak tNietzsche tarahndan sorgulan-
mi~hr. Politikada demokratik temsile
inanmayan, epistemolojik nesnellik ko
nusunda fazlas1yla kotumser olan Ni-
etzschenin demokratik temsile kar~t
~1kmas1nm esas nedeni, onun bu tarz bir
temsilin toplwnda say1ca ~ok olan gu~
suz ve vasati bireylerin gu~lu, yarattc1
ve olagand1~1 bireyler uzerinde tahak-
kum kurmalanna imkAn sa~lad1g1 inan-
Cldtr. OzellikJe resimsel anlam teorisi
baglanunda temsilin dogasl uzerinde
yogunla~an tWittgenstein da, dilsel go-
recilikle dilin indirgenemez ~ogulculu
~nun bir ~eyi, bir ger~ekli~ temsil et-
meyi iml<ins12 hale getirdigini sayler.
Ayn1 ~kilde, temsil pratiginin son 300
ytlhk tarihini inceleyen tFoucault, 17.
yuzyll ile 19. yuzy1l aras1nda temsilin
yansLz, nesnel, bilin~li ve evrensel bir
du~unce oldugunu, fakat onun, 19.
yuzythn ba~1ndan i tibaren, ozne olarak
insan1n dogu~uyla birlikte, karma~lk
la~p belirsizleti~ni one surer. Temsi-
lin ozne ve nesnesi arasmdaki ikilik
kayboldu~unda, onun oznesi ve nesne-
si ayn ve baguns1z olmay1p, Slla sooya
baglanhh hAle geldi~i zaman, Fouca-
ulfya gore, basit-, dogal-, ve sahici-
olmayan bir temsil ortaya ~hr.
Postmodemistler de i~te bu temelden
hareketle, temsilin stkJa, aldaba, say
g1s1z ve tahrif edici oldu~unu one SU-
rerler. Temsil, onlara gore, hem siyasi,
hem de sosyal, kulturel, epistemolojik
ve dilsel anlamda, keyfi bir ~eydir.
Temsilin kotu ve tehlikeli bir ~ey oldu-
gunu one surerken, onu hikimiyet ve
tahakk umle ozde~le~tiren postmoder-
nistlere gore, aldatla, mekanik ve sah-
tekarca olan temsil, sadece ~arpltmaya
i~aret eder.
840 teodise
teodise [Os. felsefei ilohiyo;e; !ng. theodicy;
Fr. tl!l!odicee; AI. theodicee]. Teolojide,
Tann'run dtinyay yarabrken adil dav-
randlgliil iddia eden ogreti, ya da diin-
yada varolan kottiltik olgusunun dogur-
dugu ku~kular kar~ISUlda, iyi, yarahcl
ve sorumlu bir Tann'nm varolu~unu,
faaliyetini ya da karaklerini hakh klima
problemi, ve nihayet, tannsal kayra ya
da inayetin ger~ekligini, kottiltiklere
ragmen, kotti ve kottiltigtin varolu~u
kar~smda koruma tavn i~in kullamlan
teknik terim.
Terimi Yunanca 'Tann' ve 'adalet' anla-
mma gelen theos ve dike sozctiklerinden
ttiretmi~ olan tLeibniz, dtinyada hi~bir
kottiltik olmasayd bile, dtinyanm yine,
yarat1lm~ oldugu ~ekliyle ve Tann gibi,
kendi varhgmm kaynag1 olamad1gi i~in,
yetkinligin uzagmda olacagm1 savun-
mu~tur. 0 tkOttiltik problemini, kottilti-
gun ger~ek bir ~ey olma}'lp, yalruzca
olwnsuz bir ~ey, yani iyili~ yoksunlu-
gt oldugunu soyleyerek ~ozmeye ~ah~
mi~Ilr.
teokrasi [Os. saltana II ilahiyye; ing. theoc-
racy; Fr. theocratie; AI. theokratie]. 1 Tann
anlamma gelen Yunanca theos stizcti-
guyle, gti~, iktidar anlarruna gelen kratos
sozctiklerinin bir birl~iminden meyda-
na gelen ve Tann'mn tek yonetici, mul-
lak bir kudret sahibi biricik varhk oldu-
gu, iktidann Tann'dan geldigi ve bu
iktidar ya da gtictin, yalmzca Tann'run
yerytiztindeki el~isi larafmdan kullarul-
digl inancma da yanan siyasi loplum dti-
zeni.
2 Tann anlarruna gelen Yunanca theos
sozctiguyle kan~1m anlamma gelen kra-
sis sozctigtintin bir birle~iminden mey-
dana gelen ve farkh lannlara lapuunaya
i~aret eden terim. 3 Daha ozel bir an-
lamda ise, tYeni-Piatonrulukta ruhun
Tann'yla tema~aya dayah temas1 veya
birle~imi i~in kullandan lerirn.
teoloji [Os. ilahiyat; ing. theology; Fr.
thiologie; AI. theologie). Dine Uj~kin nlgu
y_c fenomenleri kony alan ve dinle ilgili
Qlarak genis )<apsamh bir senteze ulat_ a~1klama ve ondeyiye ge~i~ de ttimden-
-
Dli!Yl ama,layan disiplin. Tann'y ve
insan ya~am1run anlanUiu, vah yin veri-
lerine da anarak incele en disiplin.-
Yirl verilerine dayanar tannsa
degi~mez, ezeh-ebed ya da Ideal dunya
ile fiziki dtin ya arasmdaki iii~ kinin ne
oldugunu arahran, Tann'mn oztinti,
varhg1ru ve iradesini ifade ebneyi am!~
layan aisiplin,;...Tann'ya d':!}'ulan inanCI
tutarlnre anlam!I bir bic;imde yorumla-
~
may venakh kiimay ama~layan ara~-
hrma alaAI. -
Dini gruplann ya da dti~tintirlerin
Tann'yla ilgili inan~lanndan ya da og<e-
tilerinden olu~an btittin olarak teol~
ara~t1rmalannda yalntzca &a J!aya~'
dogal teoloji ve sistemini oluturur en,
vah yi temele alan vahye dayalr teoloji ola-
rak ikiye iJLrihr._ --
leori. [Yun. theoria; Os. nazariye; ing. t/Je-
ory; Fr theorie; AI. theorie). Olgulardan
hareketle, ~eyleri birbirleriyle olan ev-
rensel ve ideal ili~kileri i~inde kavrama-
run iirtinti olan kapsay1c1 gorti~; bilim-
sel bir bilgi sistemi i9,nde, konusunun
bir boltimtine ya da tamanuna ili~kin
olarak sistematik . bir gorii~ geli~tiren
soyut, genel ve a~klaylCI ilke; doga
veya toplwndaki diizenlilikleri ifade
eden, kendisine dayamlarak fenomenle-
rin a~lklandlgl, fenomenlere dair onde-
yilerde bulunuldugu, dogru kabul edi-
len hipolez veya yo rum.
Gozlemlenebilen ve Ol~tirnlenebilenin
otesine ge~en, dtin ya ya iii~ kin a~lklama
ve yorum olarak leori, olgular dtinyas-
ru sistematik bir bi~imde anlama i.Jnk3ru
veren kavrarnlan dtizenleyen birbirleri-
ne bagii tarumlar ve ili~kiler obeginden
meydana gelir. Doga bilimlerinde teori-
lerin ger~ekte hipotetikcrdedtiklif sis-
ternler olduklar1, bu sistemlerde tiim-
dengelim zincirlerinin birtak1m ytiksek
ilkelere bagh bulunduklan, bu sistem-
lerin kendilerinin de, deney yoluyla
dogrulanabilen veya ~iirtittilebilen goz-
lem onermelerine bagh oldugu savunu-
lur. Bu gorii~e gore, gozlemden teoriye
gidi~ ttimevanm, teoriden gozleme,
gelim yoluyla olur.

Buna kar~1n, sosyal bilimler soz konu-
su old ugunda, daha farkh teori gorii~le
rinden soz etmek miimkiindiir. Bazdara-
na gore, 1 teori sosyal dunyayla ilgili
genelleme ve sliUflamalardan ba~ka hi~
bir ~ey degildir. Bu ~er~eve i~inde teori-
ler nisbeten san1rh bir fenomenler ala-
ntyla ilgili genelletnelerden ba~laytp, bir
biirun olarak toplum ve tarihe dair genel
ve soyut a~llday1c1 modellere kadar uza-
nabilirler. 2 Diger bir gorii~e ya da pozi-
tivist yakla~rma gore, teoriyi olu~turan
tum teorik onenneler test edilebilir em-
pirik onermelere indirgenebilir olmah-
dtr. 3 Marksist gorii~ ise, teorinin, her ne
kadar dolaytmsl2 olarak gozlenemeseler
de, sonu~larda ortaya ~lkan, nedensel
mekanizma ve siire~leri ke~febnek sure-
tiyle fenomenleri a~lklamak durumunda
oldugunu one surer.
Bu baglamda, topluma dair teorilerin en
genel ve soyutlanna, Marksizm, yapasal-
ahk, ionksiyonalizm, yaptsal fonksiyo-
nalizm benzeri bakJ~ a~alarana toplum tf-
orisi adt verilir. Ayn1 ~er~eve i~inde,
toplumda neyin do~ru, neyin yanlt~,
neyin adil ve neyin adaletsiz v. b. g., ol-
du~na dair onerme ya da hipotezler bii-
tiinune norntatif teori denir.
Buna kar~tn, sosyal ya da toplumsal bi-
limlerde,mantJ..ksal-tiimdengelimsel yon-
temlerle elde edilmi~ olan formel, soyut
teoriye kar~tt olarak, deneysel ara~hr
ma yoluyla elde edilmi~ verilere daya-
nan teoriye, temellenmi~ teori ada verilir.
Deneysel malzemesi bol olmakl a birlik-
te, teorik ~er~evesi za)'lf olan teoriyle,
formel ve teorik yonii gu~lii olsa da, de
neysel temeli olmayan teorinin tam orta-
stnda yer abp, bu ikisi arasandaki bo~lu
gu gidenneye yarayan teori tiirii olarak
temellenmi~ kuram, a~tn empirizme ol
dugu kadar, kavramsal diizeyi olduk~a
soyut olan bu yuk teoriye bir tepid olacak
~ekilde tarumlarunt~hr.
Ote yandan, teoriye ba~b olan, gozlem-
lenen veya kaydedilen ~eyin teorik bir
yorumunu bir ~ekilde ihtiva eden goz-
lem, teori yuklu gozlem diye ge~er. Bu
ba~lamda, gozlem onermeleri ve teori,
teorik 841
gozlef!'l. terimleriyle teorik terimler ara-
stnda keskin bir aytnan yapan mantlk~a
empirizm, gozlemin teoriden kesinlikle
ba~uns1z oldugunu one siirmii~tur.
Soz konusu pozitivist gozlem teori ayt-
nmtnt sorgulayan ve teorik birtaksm
kabullerde bulurunadan gozlem yap-
manJn imkans1z oldu~nu, gozlemlerin
bu kabullerin yansatttklannl soyleyen
Paul tFeyerabend, Hanson ve Thomas
t Kulm gibi bilim filozoflan, him goz-
lemlerin, dunyaya algtlama tarzlannuz
dilsel, kiilturel farklaltklara bagh bulun-
dugu veya gozlemle teori arasmda aya-
nm yapma te~ebbusleri ba~ansazhga
mahkum oldu~ it;in, teori yuklii oldu-
gunu iddia ederler.
teorik [Os. nJZZJUi; ing. theoretical; Fr.
thtoretique; AI. theoretisch). 1 Tecrube edi-
lene, gozlemle ilgili olana kar~tt olarak,
dii~iince, teori, hipotez veya bilimsel
yasa ile ilgili olan; 2 eylem veya uygula-
mayt goz online almadan, salt bilgi ve
spekiilasyon ile ilgili bulunan; 3 ger~ek,
somut, elle tutulabilir olanan tersine, yal-
ruzca fikir alaruru ilgilendiren, soyut bir
tarzda ele ahnan; 4 pratik veya yapalma-
st gerekeni degil de, fenomenleri, dogal
olgulan konu alan genellemelerle ili~kili
olan it;in kullantlan niteleme.
Bu baglamda, teorik bilgi ya da ara~br
maya yonelen, birtakun hakikatlerin pe-
~inden ko~an akla teorik akrl adt verilir.
Eylemle, ahlAki ve dinl kurumlar Ia ilgili
olan pratik akl la kar~tt olarak, salt bil-
giyole, bilimle ilgili olan, bilmek i~in bil-
meyi ve ogrenmeyi ama~layan ak1l,
Aristoteles'te olan1n, oldu~undan ba~ka
ttirlii olamayanan bilgisine yonelen ve
belli bir bilgi, onerme ya da iddiayla so-
nu~lanan faaliyeti Kant'ta ise entellektii-
el ya da bilimsel bilgiyi kuran akd diye
tan1mlarun1~hr. Ote yandan, de~erle
veya olmast gerekenle ilgili olan felsefe
til rune teorik felsefe deiunektedir.
Buna mukabil, gozlemlenmeyen, fakat
varoldu~u sonucuna ula~zlan varhk ya
da nesneye, varoldugu kabul edilen,
varolu~u varsaydan, ve gozlemlenebi-
. lir fenomenleri ac;Uclama faaliyetinde,
842 teorik egoizm
ac;tklaytc! bir sistemin temei ogesi yapt-
lan varhk ya da kendili~e leorik yap1m
adt verilir.
teorik egoizm [ing. theoretical egoizm; Fr.
egoisrne th~oretique; AI. theoretiscll egois-
"' us]. tOznel idealizm ya da tekbencilik
olarak da adland1nlan ve ki~inin, yal-
tuzca kendi i-;kin kiiresini, kendi zilmi-
nin i-;indekileri bilebildi~i, bilgisi kendi
varh~1n1n -;~itli hallerinin bilgisini a~a
Inadt~l ve dolaytslyla ba~ka varhklann
da varold u~un u one siirebilmek bakJ-
lntndan ge-;erli bir dayana~1 olmad1~1
i-;in, mantlksal olarak varoldu~unu
iddia edebilecegi tek varh~1n, kendi bi-
reysel beni oldu~unu ileri siiren o~reti.
teorik lerim [ing. tlreoretical term; Fr. terme
theoretique; Al. theoretisch tenn). Atomalh
par-;ac1k, quark, dalgalar benzeri goz-
lemlenebilir olmayan ~ey, ozellik ya da
ba~1nhlara gonderimde bulunan terim.
Teorik terimlerin ahf yapt1~1 gozlemle
nemez, ama etki ya da eylemleri bilim-
sel teorilerde betimlenen; gozlemlenebi-
lir ~ey ya da siire-;leri a-;Lklamak i~in
varolduklan varsaytlan ~ey ya da ken-
dilikler soz konusu oldu~unda, u-; ayrl
goru~ ya da yakla~1m1 birbirinden
aytrd etmek gerekir. Bunlardan 1 realist
yakla~rnz, teorik terimlerin, orada olan,
dunyada ger-;ekten var olan ~eyleri gos-
terdiklerini, teorilerin ger-;ekli~in nas1l
gorundii~iinii dile getirdikJerini savu-
nur. Realist yakla~Jma gore, bundan
farkh bir yakla~1m, bilimsel teorilerin
ger-;ekte goriinil~leri a-;tkladl~l inancl-
na ters dii~er.
2 Bir teorinin, gozlem onenneleri top-
larrundan -;lkan bir yap1 oldu~unu sa-
vunan tindir gen1ecilige gore ise, teorik
terimlerin at1fta bulund uklan, i~aret et..
tikleri ~eyler, ger-;ekte, kendilerinden -r-
ka~ndtklan gozlemlerden hareketle
kurulmu~ olan 'mantlksal yap1mrlard1r.
3 Ote yandan, teorilerin bir gozlemden
ba~ka bir gozleme get;rneye yarayan
iletler olduklartnl, onlan belirleyen tek
de~erin ondey_i gilcil olup, teorilerin bu
giicii, bizi gozlemden ahp teoriye goru-
ren manhksal ili~kilerden kazandtklan-
n1 dile getiren ttflet,ilige gore ise, teorik
terimlerin bir ~eye kar~1hk geldiklerini,
ger-;ekten varolan bir ~eye gonderiln-
de, atlfta bulunduklann1 varsaytnamtz
gerek1nez.
teoriye goreli varhk anlay1~a [ing. doct-
rine of being relative to theory; Fr. doctrine
de I' itre relative il Ia tlreorie ]. t Analitik
felsefe gelene~i i-;inde, W. V. 0. Quine
taraf1ndan one siiriilen varhk anlay1~1
i-;in kullantlan deyim.
Buna gore, +Quine, kavramla bir yiikle-
tnin ifade etti~i ~yin anla~tlmas1 duru-
munda, varhk kavramt diye bir kavra-
mln olmadt~nl, varh~m ger-;ek bir
yiikleme kar~d1k gelmeyip, yaln1zca bir
niceleyici oldu~unu, altmdan bir da~m
var oldu~unu soylemenin alhn ve da~
kavramlanrun bir nesne taraflndan or-
neklendi~ini soylemekten ba~ka bir
~ey olmadJ~lnl, varhkla ilgili tiim soru-
lann niceleyicilerle ilgili sorulara indir-
genebilir oldu~unu dile getiren analitik
felsefenin bu anlayt~lna, gorii~iin var-
hk problemine hi~bir ~oziim getirmedi
~i gerek-;esiyle kar~1 -;kml~tlr. 0, bu
tavnrun bir sonucu olarak da, dili, giive-
nilir ondeyiler ortaya koymak suretiyle,
tecrubemizi diizenlemeyi a1na-;layan bir
ti.ir teori olarak gormek gerekti~ini dile
getirmi~ ve varh~m teoriye ba~h ve go-
reb oldu~unu belirtmi~tir. Bu -;er-;eve
i-;inde, meleklerin ya da fillerin, onlara
gerek duyan teoriye goreli olarak varol-
duklan soylenebilir.
Quinetn bu o~retisine g6re, neyin va-
roldu~unu belirleyen ~ey, teoriden ba-
~lmstz nesnel bir ger-;ekli k de~il de, te-
orik ya da kavramsal -;er-;eve olup, en
onemli konu, teorinin do~rulu~udur.
Teorinin do~rulu~u soz konusu oldu-
~unda, pragmatist bir yakla~nn sergile-
yen Quine, bu gorii~iiyle ontolojik go-
relili~in savunucusu olmu~tur.
leozofi [Os. rmirifeti umuru ilahiyye; tng.
theosophy; Fr. theosophie; AI. theosophie].
Do~as1ru, oziinii tam ve eksiksizce a-;k-
lamaya -;ah~h~t Tanrt'y tanJmayt, insa-
nln evrendeki yerini belirlemeyi, ya~am
ve oliim bilmecelerini -;ozmeyi ve ruhun

Taru1 ile birle~inceye dek yiiksebnesini
sa~lamay1 ama~layan, bu ama~ ~er~eve
si i~inde, ~k biiyiik ol~ude sezgisel bir
bilgiye dayanan ve kendisini Tann tara-
flndan ilham edilmi~ bir ogreti olarak
sunan disiplin. tPhytagoras~dlk, tYeni
Platonculuk ben:zeri matematiksel veya
bilimsel temellere dayand1nlmak iste-
nen her liir felsefi tgizemcilik.
tepke [Os. fiili miin 'akis; ing. reflex; Fr.
reflexe; Al. reflex]. Canb bir varh~1n be-
lir li bir uyaran kar~ISinda gosterdi~i
davran1~sal tepki. D1~tan gelen bir
uyararun, kurulu birtak1m ba~lantalar
yoluyla, otomatik bir bi9Jnde, kendisine
ozgii bir tepki do~urmasindan olu~an
sinirsel fenomen. Belli bir uyarana ba~h
olarak ortaya ~1kan ve adale kasdmas1
gibi hareket ve salg1 gibi tepki yol a~an,
irldi olmayan sinin~el faaliyet.
Tepke, kendiliginden tepke ve ko~ullu
tepke ol"rak ikiye ayr1hr. Bunlardan ken
dili~inden ve ko~ulsuz olarak ger~ekle
~n tepke tiirti, hayvanlarda dogu~tan
olan ve sinir sisteminin yap1S1na ba~h
olan tepkedir. Buna kar~1n, Rus bilim
adam1 Pavlov tarafmdan bulunan ko~ul
lu tepke, yeni bir uyaran ve sinirsel bir
faaliyet arasmda sonradan kurulan ba~
lanhya, d1~tan gelen belirli bir uyarana
kar~1 gosterilen tepkenin daha sonra
kayd1nlarak ba~ka bir tepkeye gosteril
mesi durumuna kar~1hk gelir. Buna
gore, ko~ullu tepke bir sinir sisteminin
tekrarlanan deneyler sonuCWlda, kendi
do~al, ozgiin uyaranma de~il de, bu
uyaran1n yerine ge~irilmi~ olan ba~ka
bir uyarana kar~ll1k veren otomatik re-
aksiyonundan ba~ka bir ~ey degildir.
terim [Yun. horos; Os. tdbir, rstdah, had;
ing. temr; Fr. tmnc, AI. ternr, wort, ausd-
ruck)l Genel olarak, anlamla yiiklenmi~
olan sozciik ya da deyim. Kavram1 dil-
sel veya fonetik yonden ortaya koyan,
kavraJrun anlarrun1 bildiren kelime. 2
Klasik manttkta, iki bil~enden meyda-
na gelen kategorik bir onennenin ozne
ya da yiiklemi olarak goriinen kavram.
Terim, bu ~er~eve i~inde tekil ya da
genel terim olarak kar~Imtza ~1kabilir.
terkedilmitlik 843
Buna gore,' Ahmet' ya da '~u masa' gibi
tek;l bir terim, d1~ dunyada varolmak
i~in kendisinden ba~ka bir ~eye ihtiyac;
duymayan bir varh~1 ya da nesneyi gos
teren, ve kategorik bir onennede yalniz-
ca ozne konumunda bulunan terimdir.
Buna kar~1n, 'insan' gibi genel terim ise,
d1~ diinyada varolan bir~ok bireye uy-
gulanabilir olup, kategorik bir onenne-
de 'insan akdh hayvandlr' ome~inde
oldu~u gibi, he1n ozne ve, 'Ahmet in~
sand1r' onermesinde oldu~u gibi, hem
de yiiklem konumunda bulunabilen bir
terimdir.
3 Ozel bir bilgi ya da faaliyet alan1na,
uzmanhk dahna ozgii, sozliik anlanu
di~lnda ozel bir anlaml olan sozcuk.
Burada terim, belli bir bilim ya da sanat
dahnda kullarulan ve tek, de~i~mez ve
ozel bir anlaml olup, soz konusu disip-
linin alaruna ve konusunu belirleyen
kavraJrun dilsel kar~1h~1 olarak tanim-
lanabilir. 4 Ve nihayet, terim materna
tikte, bir fonksiyon, dizi, kume ya da
toplamln tek tek her uyesini ifade eder.
terimciler [ing. terminists; Fr. tenninistes].
Orta~a~ felsefesinde, ~ok uzun bir
donem boyunca egemen olan kavram re-
alizminin ard1ndan, onii~lincii yiizyddan
itibaren gii~ kazanan Ockhama hareke-
tin bir par~as1 olarak, terimlerin, ontolo
jik boyutuyla de~il de, manhksal statiisii
ve i~leviyle ilgilenen; felsefenin, sentetik
de~il de, analitik, spekiilatif de~il de,
el~tirel olmas1 gerekti~ini one suren
mant1kt;1 ve du~unurlere verilen ad.
Terimcilerin ba~mda, hi~ ku~ku yok ki
terim manh~uu kurucusu olan Ock
hamb William gelmektedir. Terimin
onerme i~indeki ~levini analiz eden
terim manh~1n1, o daha sorua kendi
tnominalizmiyle birle~tirecek ~ekilde,
empirist ve kavramc bir do~rultuda ge~
li~ tinni~ tir.
terkedilmitlik [ing. abandonment; Fr. aban;.
don]. tSartre gibi ateist varolu~~ulann
temel kavram ya da dii~iincelerinden
biri. Tann varolmad1~1 i~in, Sartre'a
gore, insarun Tann tara&ndan onceden
belirlenmi~ bir ozu de olamaz. tnsan,
844 terminoloji
yalruzca vardn, kendinden onceki bir
modele, bir tasla~a, bir oze gore ve belli
bir ama-; gozetilerek yaratllmam1~t1r.
insan oncelikle varolur ve kendisini
daha sonra taJUmlar. Tann varolmadl-
~ma gore, ya~amda nesnel de~erler de
soz konusu olamaz ya da ya~amm bir
anlam1 yoktur. $u hlilde, insan dunya-
ya flrlatllan1~ ya da terkedilmi~tir. 0,
yol gostereni olmad1~mdan, kararlanm
kendi ba~ma vermeli, do~ruyu yanh~
tan kendi 1jabas1yla aymnahd1r.
terminoloji [ing: tenninoiOglJ; Fr. tcrmino-
logie; AI. terminologie]. 1 Bir disipline,
bir bilim., sanat veya uzmanhk dahna
ozgti sozctik, terim veya kavramlarm
meydana getirdi~i, soz konusu disiplini
anlay1p, ona ntifuz etme imklim veren,
btittin.
2 Daha ozel olarak da, terimleri incele-
yen uygulamah dilbilim dah. Terimleri,
dilbilim ilkelerine uygun olarak belirle-
mek, analiz etmek, gerekti~ zaman da
yeni terimler yaratmak veya varolanlan
geli~tinnek, yaygmla~t1rmak gorevleri-
ni tistlenmi~ alan disiplin, ara~t1rma
alam.
terorizm [lng. terrorism; Fr. terrorisme; AI.
terrorismus].Crgtitlti bir grup ya da par-
tinin, bireylerin veya azmhklann, siyasi
ama-;lanna ula~mak i-;in, ~iddeti sis-
temli bir bi-;imde kullanma tavn ve yon-
temi, soz konusu tavnn gerisindeki
teori. Bir htiktimet, yonetim veya toplu-
mu radikal bir siyasi ya da sosyal de~i~
meyi kabul etmeye zorlamanm bir aracr
olarak ~iddeti kullanma tavn.
Tertullianus. M. S. 160-220 yillarl arasm-
da ya~am1~ alan Kilise Babas1.
Latince yaznu~ ilk btiyuk Hristiyan
dti~tintirti alan Tertullianus, Tann'run
lsa'dan, isa'run da KutsaJ Ruhtan ayr1
olarak bilinemeyecepni one stirdti~ti
i\ln, i-;indeki kutlu ses tarahndan yonlen-
dirilen iSokrates'in bilgeJi~ bile bir
i~ yaramayaca~ll\1 belirtmi~tir.
Yunan felsefesiyle Hristiyan bilgeli~i
arasmda kurdu~u bu kar~1th~a ra~
men, Tertullianus, Yunan felsefesinden,
ozellikle de tStoahlardan etkilenmi~ ve
kendisi de birtaknn felsefi konu ve a-;Ik
lamalar ortaya koymu~tur. Tann'nm va-
rolu~unu, yaratlklarmdan ve eserlerin-
den hareketle bilebilece~imizL Tann
karuhm1zm deneyimsel bir temeli olma-
Sl gerekti~ini one stiren Tertullianus,
yine O'nun yaratllmam1~ olu~undan,
O'nun yetkin oldu~u sonucunu -;Ikarta-
bilece~imizi iddia etmi~tir. 0, Stoaclla-
. nn etkisiyle, varolan her~eyin, Tann da
dahil olmak tizere, cisimsel oldu~unu
one stirmti~, orne~in Tann'run corpus
sui generis, yani kendisine ozgu tiirden
bir cisim oldu~unu belirtmi~tir.
Aym zamanda, Tann'run tinsel bir toz
oldu~unu one stiren, mekanist ve deter-
minist bir evren anlay1~mdan uzak du-
rurken, iradenin ozgtir ve ruhun oltim-
stiz oldu~unu iddia eden Tertullianus
a~Jlsmdan onemli alan, ozg'i.inlti~ti bu-
lunmayan birtak1m gorti~lerden -;ok,
Latince'deki felsefi terminolojiye ve teo-
lojinin geli~imine yapt1~ katlodu.
teslim. 1 Ki~inin kendisini Allah 'm
iradesine terketmesi, buakmas1 hili; 2
fslamda, ozellikle de Selefilikte, Kuran
ve hadislerdeki -;okanlamh ya da mu~
lak sozlerin anlarruru, Peygamber ve sa-
habenin bildi~ini kabul etme tavn.
te~hircilik [lng. exhibitionism; Fr. exhibiti-
onnisme]. Bir toplumda varolan gorgti
kurallanrun a~Jlk se-;ik .ifade edilmesini
ya da sergilenmesini istemedi~i ~eyleri,
bireysel ozellikleri, ozel ya~anhlan, ki-
~iye ozgti duygulan a-;1k-;a ifade etme
veya sergileme tavn. Ki~inin, -;1plakh~1-
na dikkat -;ekmek amaoyla soyunmas1,
cinsel organlanru gastennesi dtirttisti.
telrakys. Say1y1 varolan her~eyin ilkesi
yapan yetkin bir say1 olarak gordtikleri
on say1sma verdikleri Yunanca ad.
Buna gore, on say1s1 ya da tetrakys Slra-
slyla 1, 2, 3 ve 4 sayllanrun bir toplam1
oldu~undan, varolanlann bir ifadesi de
olmak durumundadn. 1 noktaya, 2 do~
ruya, 3 yuzeye kar~ll1k geldi~i i-;in, her
cisim dort sayJSuun maddi bir ifadesi-
dir, fi,"iinkii o, dordtincti bir terim olarak,
ti.; bil*nsel o~eden, S1ras1yla noktalar-
dan, do~rulardan ve yuzeylerden mey-
dana gelir.

tez [Os. iddia; !ng. thesis; Fr. these; Al.
these]. 1 Genel olarak, do~ru oldu~u
inanc1yla one si..iriilen ve savunulan di..i-
~i..ince, iddia, gene I fikir ya da onerme.
2 Do~rulu~u kan1tlanrnaya t;ah~llan te-
orik oneri, di..i~i..ince, kan1. 3 Aristote-
les'in manh~lnda, bir taslmda, onci..il
olarak kullan1lan, bir aksiyomdan apa-
t;lk ve zorunl u olmamak bak1m1ndan
farkhhk gosteren, kanltlanmaml~ oner-
me, ya da gene) gori..i~e ayku1 ohnakla
birlikte, akll yi..iri..itmeyle do~ndaru nay a
veya desteklenmeye uygun bir yap1da
olan onerme. 4 Diyalektikte, ikinci teri-
mi antitez, i..it;i..inci..i terimi sentez olan
diyalektik bir akdyi..iri..itmenin ilk teri-
mi Fichte ve Hegel'de idenin diyalektik
hareketinin ilk u~ra~1 ya da an1.
Thales. Batl Felsefesinin ilk filozofu.
M. 0. 6. yi..izyahn ilk yans1nda ya~am1~
olan Thales'te, felsefe bakmundan onem
ta~yan husus, onun 'Neyin var oldu-
~u', 'Neyin gert;ek oldu~u' ya da 'Neyin
gert;ekten var oldu~u' sorusu i..izerinde
di..i~i..iruni..i~ olmasmdan kaynakJan1r. 0
do~ada var olan ~eylerin tuketici bir lis-
tesini yapmay1 amat;lamaml~, fakat
~eylerin varh~a gelmeleri ve daha sonra
da yok olup gitmeleri olgusundan etki-
leruni~tir. 'Neyin var oldu~u' sorusunu
yan1tlamarun en onemli yolu, onun go-
zi..inde birlik ile t;okJuk ya da goruni..i~
ile gert;eklik aras1ndaki ili~kiyi doyuru-
cu bir bit;imde ifade edebilmekten get;-
mi~tir. 0, buna gore, gozle goriinen bi-
reysel varhklann ve de~i~melerin
olu~turdu~u kaosun, ~oklu~un gerisin-
de akdla anJa~dabilir, kahc1 ve si..irekJi
bir gert;ekJi~in var oldu~una inaruru~
hr. Thales, t;oklu~un kendisinden tiire-
di~i, t;oklu~un gerisindeki bu birli~in
'su' oldu~unu one si..inni..i~ti..ir.
Kendisinden onceki felsefenin bir an-
lamda tarihini yazma~ olan Yunan filo-
zofu t Aristoteles, Thales'i bu sonuca,
her~eyin s1v1 bir varhktan beslendi~i,
s1ca~1n da sudan tureyip, suyla beslen-
di~i, her~eyin tohwnunun nemli bir ya-
plda oldu~u gozleminin goti..irdi..i~uni..i
belirtir. Vine, Thales'in Akdeniz'i a-
Thomas~dak 845
~arak, M1s1r'a yapm1~ oldu~u seyahat-
ler, suyun insan ya~am1 i..izerindeld
onemi ve de~erini ona gostenni~ olabi
lir. Thales'i arkhenin su oldu~u sonucu-
na goti..iren nedenler ne olursa olsun,
on u felsefe tarihinde ilk filozof olarak
onemli kllan ~ey, verdi~i yan1ttan t;ok,
sordu~u sorudur. Buna gore, o varh~1n
ya da di..inyarun nihai ve en yi..iksek do-
~as1n1n ne oldu~u sorusunu sormu~ ol-
du~u it;in onemlidir.
theologia naturalis. Do~al teolojinin, yani
teolo jide felsefenin di~er alanlannda
k ullanllan ara~tlrma yontemleri ve akJi
olt;i..itleri kullanan teoloji ti..iri..ini..in l..atin-
ce ifadesi.
Theophrastos. M. 0. 370-288 ylllan ara-
Slnda ya~am1~ olan Peripatetik filozof.
Aristoteles'in ara~hrma arkada~1 olan
Theophrastos, t Aristoteles'in olumi..in-
den sonra, t Akademi'nin ba~1na get;-
mi~tir. Aristoteles'le kar~lla~hnlabile
cek kadar geni~ bir bilgisi olan
Theophrastos, hemen hemen her konu-
da yazrru~ ve Aristoteles'in hayvanlar
di..inyas1yla ilgili suuflamasuu, bitkileri
de kapsayacak ~ekilde geni~letmi~tir.
Theophra stos, hipotetik ve aynk tas1m-
lann formi..illerini de vererek, mant1k
alan1na da onemli katkllar yapm1~ oldu-
~ it;in, bir yandan da Stoaa ve Epiki..i-
rost;ulu~a 9kan yolu hazulam1~ biri
olarak gori..ili..ir.
Thomas~ll1k [lng. Thomism; Fr. Thomisme;
AI. Thomisrnus]. M. S. 12261274 y1llan
aras1nda ya~am1~ olan Ortat;a~ di..i~i..i
ni..iri..i t Aquinab Thomas'an, felsefi di..i-
~i..incenin, akhn do~al 1~1~1na' da yanan
1
ve l<ilisenin o~retileriyle uzla~bnlmak
durumunda olan sonu~lannm bir sente-
zini yapmaktan olu~an sistemine ve
bak1~ at;1s1na verilen ad.
Temelde Aristoteles'in eserlerine ve bu
eserlerle iJgili yorumlara dayanan Tho-
mas, felsefeyi en yi..iksek bilim, he~eyi
at;1klamaya, her~eyin nihai ve en yi..iksek
temelini gozler oni..ine sermeye c;ahpn
disiplin olarak tanmlama~br. Thomas'a
gore, her bilim kendisini belirleyen ko--
nulan ya da varhk alan1n1 ara~bnr;
846 tikel
buna gore, biyoloji ya~am1 ya da canhh-
gl, fizik maddeyi, psikoloji zihni konu
ahr. BWlunla birlikte, her bilim, hi~bir
zaman temellendirip hak.h kdamayacagt
birtak1m kabullerde bulunur.
Aquinah'ya gore, felsefenin gorevi, i~te
bu kabuUerin ge~erli olabilmesi i-;in,
dunyan1n nasll olmas1 gerektigini goz-
ler oni.ine sermektir. Felsefe, Aquinah 'ya
gore, sonu~laruu deneyime dayand1ra~
tnaz; onun sonu~lan yalruzca akla da-
yanmahdlr, zira felsefe, lvarolan her~e
yin ilk ilkelerini' ortaya koyar. Ti.im
bilimler temel kabulleri bak1m1ndan fel-
sefeye dayand1g1 ve dolay1s1yla herey
felsefenin kapsam1na girdigi i~in, felse-
fe, olumsal olan bir ~eyi olumsal olan
ba~ka bir ~ey araahg1yla a~1klayan ve
dolayisiyla ~eylerin 'ikindl nedenleri'
i.izerinde duran ozel bilimlerin sorula-
nndan farkh olan sorulan sormak duru-
mundadlr. Felsefe, olumsal olan her~e~
yi, ger~ekligin nihai ve en yi.iksek
dogas1 arachg1yla a9klayan ilk neden-
leri konu ahr.
tikel [Os. ciiz'i, munforit; ing. particular; Fr.
particulier; AI. partikular). 1 Birinci ve
temel manas1 ya da s1fatsal anlam1 i~in
de, 'ti.im'den farkh olarak 'baZJ YI ifade
1
eden, yani bir iddianan, bir slNfrn tiim
i.iyeleri ic;in degil de, beliniz bir boli.imi.i
i~in ge;erli olmas1 durum.unu ortaya
koyan terirn. 2 Slfattan ti.ireti.Jen isim ola-
rakl metafiziktel varolan bagunslZ bir
varbga, bireysel bir ger~ekligel temel bir
birime; bir s1nJf1n i.iyelerini belirleyen
ozelliklere ka111t olarak, 0 Slnlfln birey-
sel bir i.iyesine i~ret eden isim.
Bu ~en;eve i-;inde, tikellerin belli ba~hk
larla ortaya 9kbg1 soylenebilir: I Masa..
larl ki~iler, hayvanlar ve kitaplar ti.iri.in-
den, zaman ve mekan i~nde varolan,
say1labilen ve betimlenebilen ~eyler ya
da tozsel bir varolu~ sahip olan somut
tikeller. II Say1lar snuflar tiiri.inden, ken-
I
dilerine ad verilen nesneler olarak soyut
tikeller. III Tofa~ Uno ti.iri.inden, tek bir
otomobili degil de, bir araba markasuu
gosteren ve manhksal olarak ahndJgJn-
da, t1pk1 bir tikel gibi duran, mekinsaJ..
zamansal dtinyadaki somut i~lemlerle
a~Jl<lanmak ve tasvir edilmek durumun-
da olan ara durumlar. IV Olaylarl olgu-
lar onermeler sesler ve sa nat eserleri ti.i-
I I
rtinden, metafiziksel a~1dan problemli
durumlar.
Till ich, Paul Johannes. 18861965 y1llan
aras1nda ya~am1~ olan Alman kokenli
Hristiyan ilahiyat~lSl ve filozofu. Temel
eserleri: The Protestant Era [Protestanhk
<;ag1], Systematic Theology [Sistematik
Teoloji]~ Dynamics of Faith [Inanc1n Dina-
migi).
Ah~llmad1k ama ozgi.in d i.i~i.inceleri ve
tislubuyla dikkat ~eken Tillich, ilAhiyat
ile ki.ilttiri.in diger unsurlan arasmda
kalan bolgelerde onemli ara~brmalar
yapm1~hr. Dinle insan varolu~unun de-
rinlikJeri aras1nda bag kurmarun onemi-
ne deginen filozof, tSchopenhauerm
tiradeciligi.ndenl t Marks'an sosyalizmin-
den ve aynca tNietzscheyle tFreudtan
etkilenmi~tir. 0 bireylerin ya~nbsmda
soz konusu olan veya ki.ilti.irlerin yol a~
ugr varolu~al sorulara Hristiyanca ya-
rutlar getirmi~tir. Zaman zaman dina bir
sosyalizmin de savunurulugunu yapm1~
olan Tillich, oli.im ka~mda d uyulan
kayg1, anlams1zhk ve su~ temalann1
~ok~a i~lemi~ ve Barthla bir~ok varolu~
~ di.i~i.ini.iri.i etkilemi~tir.
timoloji [tng. timoiDgy; Fr. tirrwlogie]. ~an,
~eref anlanuna gelen Yunanca time soz-
ruguyle, bilim, a~Jdama anlam1na gelen
logos sozci.igi.inden ti.iretilmi~ b ir terim
olarak, degeri ya da bir ~eyi neyin de-
gerli kJ..Id1glnl konu alan ara~hrmaya;
degerlerin, onlan temellendiren sonu~
lanndan bagunslZ olarak, kendi i~nde
ve kendi ba~ana onemli ve ozsel oldugu
inanana verilen ad.
Timon. M. 0. 320 .. 230 ydlan aras1nda ya-
~ama~ olan Yunanl1 ku~kucu di.i~i.ini.ir.
Varolan ~eylerin bilgisinin insan i~n
olanakslZ oldugunu dile getiren Timon,
insanln gori.ini.i~lerin otesine ge;erek
ger~ekligin kendisine eri~emeyecelini,
gori.ini.i~leri temele alarak eyleyebilece-
gini, fakat bilgi soz konusu oldugunda,
insan1n yarg1y1 ask1ya alrnas1 gerektigi-
ni dile getirmi~tir.

Yunan tku~kuculugunun kurucusu
olan t Pyrrhon 'un ogrencisi olmu~ olan
Tilnon esas hocas1n1n gorii~lerini for-
mule edip aktarmaslyla tin kazannu~tu:
'Mutluluga e1i~mek isteyen ki~inin ken
disine sormas1 ve yan1tlamas1 gereken
sorular ~unlardu: 1 E~yanm mahiyeti
nedir? 2 ~yan1n mahiyetiyle ilgili mii-
lahazalardan sonra tavnm1z ne olmah-
du? 3 Bu t,.vnn sonucunda ne elde ede-
riz? Bu sorulardan birincisi, e~ya ol;iim,
ay1nm ve belirleme kabul etmez oldugu
ic;in, yan1tlanamaz. Bu durum ..dikkate
ahndtgtnda, hi;bir konuda hiikum ver-
mememiz, her konuda yarg1y1 ask1ya al-
mamtz gerekmektedir. Bunu yapatsak,
bir ruh siikunehne eri~ir ve mutlu olu-
ruz.'
tin [La. spiritus; Os. nefsi natrlal, zihin; ing.
spirit; Fr. esprit; AI. geist) 1 En gene I ola
rak, baz1 metafizik;ilerin ya da tHegel
gibi nesnel idealistlerin, ger;ekligi ve
evreni a;1kJamak iizere, varolan he~e
yin temeli, ozii olarak kabul ettikleri ci
simsel olmayan varhk, maddi olmayan
ger;elclik. 2 Dinlerde, dinf dii~iince ge-
leneklerinde diinyay1 yarattJgtna inanl-
lan varhk. Diinya ruhu.
3 tlk;ag dii~ii ncesinde, evrene canhhk
ve enerji veren ate~ benzeri ilke. 4 Te-
cessiim etmemi~ gayri cisimsel varhk. 5
Bilinci olan, iride ve zekaya sahip bu-
lundugu dii~iiniilen varhk. 6 fnsan var-
hglnda bilincin temeli olduguna inan1
Ian ve biiyiime, geli~me ve duygu gibi
hayati fonksiyonlara yol a;an immater-
yel varhk. 7 insan varhg1nda, zihnin
yiiksek diizeyden yetilerini olu~turan
bili~sel gii;, bilin;li oz.
tincilik [Os. ruhaniyye; lng. spiritism; Fr.
spiritisme; AI. spiritisnrus]. 1 Ger;ek diin
yay1 ve insanhgt etkileyen tinlerin, ata-
larin ruhlanrun varolu~una inanan,
insan varhklan.run bu tinlerden gii;
almak, onlann faaliyetlerini etkileyebil-
mek i;in, soz konusu ruhlarla ;e~itli
yontemleri kullanarak temas i;ine gire-
bilecegini savunan ogreti. Oliilerin ruh
lanrun, maddi, f akat olduk;a ince bir
dsmi koruyarak varolmaya devam etti-
tinselcilik 847
gini, bu ruhlarla tetnas kurulabilecegini
one siiren gorii~. Bu gorii~ tinselcilik-
ten, yalruzca olenlerin ruhlan yla ilgi.
len1nek ve ruhlarla ilgili inanc1n1, akd-
yiiriitmeye de gil de, deneye da yanmak
ve ruhu 1naddi bir terminoloji ;er;eve-
sinde tan1mlamak bak1m1ndan farkhhk
gosterir.
2 +Canhc1hk ve ttinselcilikle e~anlamh
bir ogreli olarak, bilin~li iradi varhklann
varolu~una oldugu kadar, inorganik do-
gay Ia irtibatlandu1lan tinlerin, tecessiim
etme1ni~ diinya ruhlann1n goksel var-
hklann, feleklerin, melek.Jerin, v.b.g., va-
rolu~una inanan ogreti.
tinsel [Os. manevi; lng. spiritual; Fr. spirit~
el; Al. geistig veya geistlich). 1 Maddi, ci-
simsel olmayan; 2 linden, meydana
gelen; 3 insan ruhuyla ilgili olan; 4 zih-
nin iist diizey yetileri; 5 dindarhk, a~k,
giizellik, adalet, dogruluk gibi insani de-
gerler ve 6 ahlald, dini ve estetik duygu
ve ya~anhlar i;in kullan&lan niteleme ya
da s1fat.
Bu baglamda, konusu, dogal varhklar
degil de, dogadan ba~ka bir alan olan,
yani insantn diinyas1, toplum ve tarihi
konu alan bilimlere tinsel bilimler ad1 ve-
rilir. Din, ahlak, dil, hukuk, siyaset,
sanat, bilim gibi insani olan her~eyi,
yani insan yarat1s1 olan kiiltiirii konu
alan bilimler, ins an tininin yaratmalan-
ru, sanat, din, devlet, ekonomi ve hukuk
gibi gibi kiiltiirel iiriinleri ara~hran bi-
li.J.nler olarak tinsel bilimler ayn1 zaman-
da sosyal bilimler, tarilr bilimleri, be~eri bi-
limler ya da kultur bilimleri olarak da
adland1nhr lar.
Ote yandan, yalruzca iyi iradenin ozgur
oldugunu savunan, ve nedenselligi tin
sel faaliyete dayanduan gorii~e tinsel re-
alizm ad1 verilmektedir.
tinselcilik [Os. ruhaniyyun mezhebi; lng.
spiritualisn1; Fr. spiritualisme; Al. spiritua-
lisnzus]. 1 Genel olarak, duyular yoluyla
gozlenemeyen, deneyim yoluyla biline
meyen, ne biiyiiklugu, ne ~ekli olan, ne
de hareket halinde bulunan ruh, tin,
Tann tiiriinden tinsel tozlerin varolu~u
nu kabul eden ogreti.
648 tipler teorisi
Biri tinseL digeri maddi iki ayn turden
toz kabul eden +Descartes dualist bir tin-
selci olarak gorulebilirken, tBerkeley ve
tLeibniz'in tinsel toz d1~1nda ba~ka hi~~
bir toz kabul etmeyen tinselcilikleri,
mutlak bi r tinselcilik olarak degerlendiri-
lebilir.
2 Yine, tinseldli.k, ger~ekligin dogas1
itibariyle tinsel oldugunu, ger~ekligin
temelinde, tii1n evrene yayllm1~, evren-
deki faaliyet ve diizenin nedeni oJup,
evrenin varolu~u i~in rasyonel bir a~lk
lama olu~turan Dunya Ruhunun bulun-
dugunu one siiren metafizik ogreti, yal-
nlzca Mutlak Tintin varoldugunu, geri
kalan her~eyin Mutlak Tinin bir iiriinii
oldugunu ya da ger~ekligin tinlerden ya
da ruhlardan meydana geldigini savu-
nan goru~ olarak ortaya ~1kar. Tinselci-
lik, evrenin tii1nuyle ya da temelde,
zihin olmayan tinlerden olu~tugunu
one siirdugu, fakat ger~ekligin yaplSlru,
bilgi surecine, bilen zihne tSbi lalmadtgl
i~in, tum ger~ekligi zihne goreli, ve ba-
~mh kdan oznel idealizmden farkhhk
gosterir.
3 Her tiir ontolojik tidealizm ve imma
teryalizm de tinseldlik olarak tarumla-
rur. Terim bu baglamda, ozeiJikle Maine
de Biran, Victor Cousin ve Claud Rava-
isson gibi dii~iiniirJerin 19. yuzylldan
itibaren yukselen tpozitivizme bir tepki
olarak geli~tirmi~ olduklar1 Frans1z ek-
lektik tidealizmini veya Benedetto
Croce'nin ba~1n1 ~ektigi 20. yuzyll ltal-
yan idealizmini tarumlamak i~in kulla-
nllml~tlr.
4 Tinsel~ zaman zaman da tincilige
tekabiil ederken, her insarun bir tin ya
da ruhu oldugu, bu ruhun ~i oldiikten
sonra da varolmaya devam edip, onunla
ileti~im kurmarun miimkiin oldugu
inancuu ifade eder.
tipler teorisi [ing. theory of types; Fr.
tla~orie des types). Unlii ingiliz .filozofu
Bertrand tRussell taraf1ndan, 1 yuklem
ya da s1ruf ve 2 bir yuklemin yiikJemi
kavramlar1 temele ahnarak geli~tirilen
ve yuklemlerin farkh turleri oldugunu,
farkh diizeylerde analiz edilebilecegini
dile getiren teori. Teoriye gore, bir yuk~
lem bireysel ~eylere uygulanu, bireyler
hakklnda tasdik edilir; bun a kar~i i1, bir
yiiklemin yuklemi, saz konusu yukle-
me sahip olan bireysel varhklann ken-
dilerine degil de, bireysel varhklann
yuklemlerine u ygularur.
Tocqueville, Alexis de. 1805-1859 ydlan
arasmda ya~am1~ ve tliberalizmin on
plana ~1kard1g1 ozgurlukle, sosyalizmin
temele ald1g1 e~itlik aras1nda bir denge
kurmaya ~ah~rru~ olan dii~iiniir. Temel
eseri: De Ia Democratie en Amerique [Ame-
ri.ka.da Demokrasi Dzerine).
Devlet mudahalesini en aza indirgeme-
ye ~ah~an, demok.rasinin e~itlik91itini
on plSna ~1kartan liberal bir dii~iiniir
olarak Tocqueville, ozgurlugu e~itlikle
nasd bagda~brmak gerektigi ya da e~it
likc;i bir ortamda ozgiirlugun nasll sag-
lanacagl sorusunu temel soru olarak be-
lirlemi~ ve ozgiirlugun ancak iki yoldan
kurtaruabilecegini soylemi~tir. Bu yol-
lardan birincisi, ona gore, bir ademi
merkeziyet sistemi, digeri de ~e~itli
alanlarda, ozellikJe de siyasi, ekonomik
ve bilimsel alanda bi.rtalam demek ve
birliklerin kurulmas1dtr.
Tocqueville, kii~iik bOigelere yonetsel
ozerklik tarwnak, ve boylelikle de yone-
timin tek merkezde toplanmasuu onle-
mek suretiyle siyasi ozgurlugiin ger~ek
l~tirilecegini ve bu arada vatanda~lann
ki~isellikten kurtularak kamu i~leriyle
ilgilenmelerinin saglanacaguu, demek-
ler yoluyla da ~e~itli ~karlann savunul-
masman olanakll olacag1n1 one sunnii~
tur.
top lama yanh't (lng. phaflacy of compositi-
on; Fr. OTeur de Ia composition). Tak1m1n
her uyesi (ya da bazl uyeleri) evli oldu~
gu i~, tak1m1n kendisinin de evJi ola-
cagml iddia etme omeginde old ugu
gibi, bir butunun her par~as1 ya da baz1
par~lan i-;in ge~erli olarun, biitiiniin
kendisi i~in de zorunlu olarak ge~erli
olacaguu varsaymaktan olu~an fonnel
olmayan yanh~ turii.

toplum ielsefesi [Os. cerniyet felsefesi; ing.
social philosophy; Fr. plrilosophie sociale; AI.
sozialphilosoplrie]. Ekonomi, antropoloji,
sosyoloji ve sosyal psikoloji gibi disiplin-
lerde ortaya -;akan felsefi problemleri
konu alan felsefe turii; kollektif sorum-
lulukla ilgili ahliki problemleri, grupla-
nn dogas1 ve davran1~1n1n -;e~itli yon-
leriyle ilgili metafizik ve metodolojik
proble1nleri felsefi yontemlerle ara~h
ran, grup davran1~1yla ilgili olarak
genel yasalara ula~1hp ula~damayaca
g., grup davranl~lna ili~kin olarak on-
deyide bulunulup bulunulamayacag1,
grup davraru~lnln ne ol-;ude ekonomik
gu-; ya da etkenlerin sonuru oldugu,
grup davraru~1n1n nasd a-;lklanabilece-
gi, bir sosyal bilimcinin kavramlanru
nasd olu~turdugu, bir toplumu ya da
toplumsal davraru~l belirleyen ogelerin
ne oldugu, sosyal bilimlerde veri topla-
ma ve verileri yorumlama surecinde ne
ol-;ude nesnel olunabilecegi turiinden
sorulan doyurucu bir bi-;imde yarutla-
maya -;ah~an felsefe.
~u hAlde, felsefenin bir yandan sosyo-
lojiyle diger yandan da ahlik felsefesiy-
le -;ok yaktndan ili~kili olan dah olarak
toplum felsefesinin, bu -;er-;eve i-;inde
biri sosyal bilimler metodolojisiyle, buna
kar~1n digeri degerlere ili~kin ara~hr
lnayla ilgili olan iki temel boyutu vard1r.
Bunlardan birincisinde, daha -;ok bir
tsosyal bilimler felsefesi olarak orta ya
-;1kan toplu1n felsefesi, ozellikle sosyoloji
alarunda ge-;en kavramlan, kullarulan
yontemleri ele~tirel bir analiz ve incele-
meye tibi tutar. Bun a kar~m, ikincisin-
de, toplum felsefesi, degerleri olgular
olarak ele alan sosyolojiden farkhla~1p,
degerlere ili~kin bir inceleme ve ara~tlr
ma i~iyle me~gul olur. Toplumsal feno--
menleri, ahlikf ilkeler arachtyla yo-
rumlaytp degerlendirir.
toplum miihendisligi [lng. sodal enginee
ring; Fr. ingenierie sociale). Toplumsal
degi~meyi belli bir modele, belli bir
toplumsal duzen ve uretim teknolojisi..
ne gore planlama tavn i-;in kullandan
deyim.
toplum sozletmesi 849
Soz konusu anlay1~1n gerisinde yatan
temel du~uncenin her ne kadar Pia-
ton'un Detlet adh diyaloguna kadar
uzanan uzun bir ge-;mi~i olsa da, top-
lumsal degi~meyi belli bir modele gore
onceden belirleme ve duzenleme tavn,
bilime dayanan teknolojinin, teknoJoji
iemelli du~iincenin toplumsal problem-
Jeri -;ozme guctine duyulan inanc1n bir
sonucudur. Bu anlay1~1n en a~1n ~ekli,
insan1n ge-;mi~le hi-;bir ili~kisi olma-
yan bir gelecek yaratma guctine duyu-
lan inan-;la belirlenir.
toplumsal cinsiyet [ing. gender; Fr. genre).
Cinsiyetin erkek ve di~i aras1ndaki biyo-
lojik ayuama kar~dtk geldigi yerde, eril
ve di~il aras1ndaki, buna ko~ut, ama
sosy~kulturel ~itsiz bolunme.
Cinsiyetin biyolojik olarak verilmi~ ol-
dugunu, buna kar~an toplumsal cinsiye-
tin sosyal olarak in~ edildigini ima
eden kavram, erkeklik ve di~iligi belirle-
mede, dogu~tan getirilen bedensel fark-
hhklara baglanamayan tum ebnenlerin,
fakat ozellikJe de sosyal ve kulturel et-
menlerin onemini vurgular. Fenlinist
du~uncenin bir katkas1 olan toplumsal
cinsiyet kavram1, cinsler aras1ndaki top-
lumsal aynmc1hga kar~t, sadece kultu-
rel degi~im yoluyla mucadele edilebile-
cegine dikkat -;ekmesi bak1m1ndan
onem ta~1r. Toplumsal cinsiyet du~un
cesi veya kavram1 modern bir kavram
olmakla birlikte, zihin ya da bilincin be..
dene, insan dogasantn hayvani varolu-
~a, ozerk iridenin de dogal detenniniz..
me olan a~klnhg1ndan ald1g1 ilhamlara
bakshrsa, onun kokleri bir yonuyle de
geleneksel felsefededir.
toplum siizletmesi [Os. iflimai mukavele;
Ing. social contrat; Fr. contrat social; AI. so-
zialvertrag). Toplumu meydana getiren
bireylerin yukumlulukJeri ve haklarl-
nn kokenlerini a-;tklayan sozle~meye;
doga durumundan, bireysel ve egoist
ah~kanhklanndan vazge-;en bireylerin,
kendi -;lkarlan yarunda, genelin -;1kan
ve iyiligi ad1na, bir toplum olu~turmak
uzere, aralannda yaphklan, ve kendi
kendilerini yonetme haklarm1 hepsinin
850 toplum sozle~mesi
tizerindeki ortak bir hakeme devrettikle-
rini ifade eden, yaz1b olmayan anla~ma
ya verilen ad.
Sozl~me fikrini temele abp, toplu-
mun, 'doj';a durumu'ndan bilin~li ola-
rak uzakla~n, kendilerinin ve bu arada
genelin iyilij\i i~, birtakun ozgtirltikle-
rinden vazge~n bireylerden meydana
geldij';ini one stiren anlay1~; toplumun
kokeniyle ilgili rasyonel bir kabultin so-
nucu olarak, bireyin topluluktan, grup-
tan once geldij';ini ifade eden oj\reli;
devlctin ve hukukun kokenini, bireyler
arasmda bilin~li olarak akdedilmi~ bir
sozle~mede bulan anlay.~; bir toplumun
tiyelerinin birbirleriyle olan ili~kilerinde,
devletin yonetimi albnda, kar~1bkb s.r
rumluluk ilkesine giire davranmak i~
yaptudan anla~ma i~in kuUamlan terim.
Toplum sozle~mesi dti~tincesi Sofistlere
ve Platon'a kadar geri gitmekle birlikte, o
daha ~k 17. ytizydda bireyin toplumdan
once geldij';ini giistermek, toplumun ko-
kenini a~1klamak ve ulus devletlerinin
kurulu~u s1rasmda, geleneksel otoriteyi
mahkfun ebnek i~in kullamlml~llr.
Hobb_E!J!, Locke ve Rousseau taraftndan
savunulan toplumsal anta~ma anlay1~1
Hume, Burke ve, toplumun bir sozl~me
ye dayandmlamayacagm1, zira toplum-
larm olu~umundan once, siizl~me diye
bir ~eyin olamayacaj\ml savunan Hegel
tarafindan el~tirilmi~tir.
Buna gore, toplum sozle~mesi kurarm-
run ilk savunucusu olan Hobbes, once
insamn doj';a durumunu betimlemi~,
rum insanlann soz konusu doj';a hali
i~inde birbirlerine e~it olduklanm, bu
e~itlij';in ise, herkesin kendi varbj';ml
stirdtirmek i~in istedigini yapmak duru-
munda olmas1 anlamma geldigini, ozti
itibariyle bencil olan insanda dtizenli ve
ban~~! bir toplum yaratma yetenej\inin
bulunmadlj\lnl one stirmti~ttir. 'insarun
insamn kurdu olduj';unu' soyleyen Hob-
bes, soz konusu doj';a halinin mutlak bir
anar~iye, herkesin herkesle sava~ duru-
mu io;iride olmasma neden olacaj\1ru be-
lirtmi~tir. i~te insanlar, varhklanm stir-
dtirebilmek i~in, bu anar~i ve sava~
durumundan sakmmarun kendi Jarar-
lanna olduj';unu anlaml~lar ve dolay-
syla, bir toplum sozle~mesiyle, doj';a
durumundan uzakla~1p, birtakun hak-
larmdan vazge~rek, ve ozellikle de
kendi kendilerini yonetme haklaruu bir
hakeme, yonetici bir gtice devrederek,
toplum kurmu~lard1r. Hobbes'a gore,
zorunlu olan bu sozle~menin, .C! bir ~e
kild~ gti~lem~i~ilmedi~i stir~ce. hi~bir
-
dej';eri olamaz, Bu pedenle, haklanru bir
sozle~meyle sern!'n bjr guce dev~ den
akllh msai!:y.Jirhl$]an, egemen gtictin, bu
ister bir!.Y-a.da ister bir meclis olsun,
en yill<Sek otori!l:Y-e sabip n!masma.ozen
gosteteceklerdir. <;:unkti toplum, ancak
ve ancak sozle~menin tirtinti olduj';u
i~, sozl~meye taraf olmayan ve dola-
ysyla sozle~menin tizerinde olan yone-
tidnin giicti ve otoritesiyle anla1n ve
dej';er kazamr.
Doga Mlilldeki insanlann Tann'run ya-
sasiiU laru)'lp, bu yasaya htinnet ve itaat
ettiklerini savunan Locke ise, insanlann
bir toplum siizl~mesi yaparlarken, sa-
va~tan kurtulmak i~ ban~ ortamma
yonelmi~ olmadklanru, fakat daha ~k
uygar ya~arrun avantajlarmdan yararlan-
mak i9n, doj';al ozgtirltiklerinden vazge~
tiklerini soylerni~tir. Bundan dolay., top-
lwnsal siizl~menin sonuru olan sivil
toplum, John Locke'a giire, insanlarm
doj';al haklanna kesinlikle sayg giister-
melidir.
--Aim sozle~me gori.i~tinti, ve insamn
doj';a halindeyken iyi, ozgiir ve mutlu
olduj';unu, mutlak bir baj\lmslzhk hali
i~inde bulunduj';unu, doj';a insarunm
kimsenin kottiltij';tinti istemedij';ini, kim-
seye fenabk yapmadlj\IIU, ihtiyac1 olma-
yan hi~bir ~eye goz dikmedij';ini, insan-
da kend.i ttirtine kar~1 bir sempati ve
merhamet i~gtidtisti bulunduj';unu sa-
vunan tRousseau, biz insanlann ttimtiy-
le ozgtir ve iyi bireyler olarak, toplumu
meydana getiren bir toplum sozl~mesi
ne girebildij';imizi belirtir. Rousseau gc~
mi~te daha mutlu olan insanlan doj';a
durumundan toplum haline gelmeye
zorlayan nedenin zorunluluk ile ozgtir-

hik olduguna, bun!ann ise, kendilerini
i~gi1dii ve ihtiya~ ~eklinde gosterdigine
inan1yordu. Bir insan bir toplum i~ine
girdigi zaman bir donii~iime ugrar;
onun beni, doga durumunda oldugu
gibi, mutlak bir ozgiirliikle degil de,
payla~mayla belirlenir; i~te o, bu saye-
de bir yurtta~ olup ~1kar.
Bu ba~lamda, sivil toplumu teJnellen-
dirmek, devlet otoritesini me~rula~tlr
mak ic;in, tarih oncesine dair bir hipotez
olarak toplwn sozle~mesinden yararla-
nan politik ogretiye ise toplum sozle~mesi
teorisi ad1 verilir. Toplum sozle~mesi og-
retisi, 20. yiizyllda John Rawls tarafln-
dan yeniden canlandanlm1~hr. Rawlsa
gore, adil bir toplum, insani oznelerin,
rasyonel faillerin uymaya haz1r oldukla-
n bir sozl~menin tiim hiikumlerini ye-
rine getiren bir toplum olmak durumun-
dadlr.
totalitarizm [ing. totalitarianisme; Fr. totali-
tarisme] tNazizm, tfa~izm ve Sovyet ko-
miinizminde omeklenen, tek bir parti-
nin egemenligi altlnda, her tOr siyasi,
ekono1nik ve toplwnsal faaliyetin devlet
tarahndan diizenJendigi ve muhalefetin
bask alhnda tutuldugu ve ezildigi, oz-
giirluge yer b1rakmayan siyasi yonetim
tarz1.
<;ogu zaman otoritaryanizm veya dik-
tatorlukle birl~tirilmek ya da kan~hnl
makla birlikte, aralannda zorunlu bir
baglanhnln bulunmad1gl politik kav-
ram olarak totalitarizm soz konusu ol-
dugunda, yoneticilerin, iktidar sistemi
da~1nda kalan birey ya da gruplann
karar alma siirecinde hi~bir katkl ya da
ozerkJikleri olmayacak ~ekilde iktidar
sahibi olduklan, ve ozel ve siyasi ya~a
mln her yoniinu kontrol altmda bulun-
durd uklan bir politik sistern anlatJ..Imak
istenir.
llk kez italyan fa~istleri taraf1ndan, biz-
zat kendi politik hedeflerini tan1mlamak
i~in kullarulan ve giiniimuz siyaset fel-
sefesinde, Nazizmi oldugu kadar Sovyet
komiinizmini de, yani iktidann tek bir
merkezde topland1g1 kapah toplum bi-
lotolo;i 851
f;imlerini, baSkiCl yonetilnleri, ornegin
'~eytan lmparatorlugu' ad1 altlnda Sta-
lin'in Sovyetler Birligi'ni karakterize et-
nede kendisine ba~vurulan totalitarizm
teriini, hayahn potansiyel ya da aktiiel
olarak politik bir onemi olan tiim boyut-
lannl denetiln alhnda tutan yonetim bi-
c;ilnini ifade eder. Teriln, Slrasyla 1 iito-
pik bir gelecek vaadiyle gu~lendirilmi~
biitiinsel bir ideolojiyi; 2 tek bir ki~i ta-
rafmdan yonetilen bir kitle partisini; 3
fizikf veya psi~ik mahiyeti olan siste1nli
teror uygulamasuu; 4 ileti~im arac;lann-
da tekekiligi; 5 gii~lii bir ordu ve silah-
lanma manbg1n1; 6 ekono1nin.in tek bir
1nerkezden yonetimi ve denetimini ihti-
va eder.
totoloji [ing. tautology; Fr. tautologie; AI.
tautologie]. Ayru anlamt, farkh sozciikler
kullanarak tekrarlayan, ayru dii~unceyi
degi~ik ifadelerle yeniden ortaya koyan
tiimce veya yarg; oznede ortuk ya da
belirtik olarak ifade edilen anlamt yuk-
lemde ba~ka bir goriiniim alhnda yine-
leyen onerme; anlam1na bagh olarak
veya manttksal fonnundan dolay zcr
runlulukla dogru olan onenne.
Anlam veya tan1m geregi dogru olan,
duyu-deneyine, deneyimsel S1na1naya
bagh olmayan, salt i~inde ge~en terilnle-
rin anlamlannm sonucu olan totolojiler,
manhksal baklmdan (p v - p) formuna
sahiptirler.
Ote yandan, totolojiyle ilgili olaru, onu
yans1tan veya yineleyeni nitelemek ic;in
tntolojik s1fah kullaruhr. Bu baglamda,
ba~ta R. tCamap olmak iizere, tViyana
<;evresi dii~unurleri ve L. Wittgenstein,
manhk ve matematik gibi, formel, an ali-
tik bilimlere totolojik bilimler ad1n1 ver-
mi~lerdir. Ote yandan, mantlksal ba-
klmdan 'A A 'd1r' fonnunda olan, bir
~eyi yine kendisiyle tan1mlayan, fonnel
balomdan yetkin olmakla birlikte, bize
yeni bir bilgi vermeyen taruma totolo jik
tanrm ada verilmektedir. Yine, tarum ge-
regi dogru veya dongiisel olan, yanh~~
lanabilir olmayan onenne ya da onenne-
lerden meydana gelen a~1klan1aya ise,
totolo jik apklama denir.
852 T oulmin, S. E.
Toulmin, S. E. 1922 do~umlu lngiliz aslllt
Amerikan filozofu. ilk kitab1 ahlak ko-
nusunda olan, ahlak alaruna dilsel bir
a-;1dan yakla~an Toulmin, esas bili.m fel-
sefesi alamndaki -;ah~malanyla tarumr.
0, 1953 yllmda yaymlanan Introduction
to Philosophy of Scie11ce [Bilim Felsefesine
Giri~] adh temel eserinde, bilimsel teori-
1er1e kuram o1u~turma siirednin, klasik
ti.imevar1m gorii~lerinde betimlenen ge-
nelleme siirecinden -;ok, ki~inin yolunu
bulmasma yardlm eden, ki~iye kilavuz-
luk eden haritalar -;1karma ya da harita
yapmaya benzedi~ini one siirmii~tiir.
Bilim tarihi konusunda da -;ah~m1~
olan Toulmin, mant1k alaruna da katk1
yapml~hr.
Toynbee, Arnold. Tarihln konusunun
kiiltiirler oldugunu soyleyen, kiiltiirle-
rin ise dinamik yapuar olup, ozellikleri-
ni yarahct ki~ilerden aldJklan, dolayi-
Siyla tarihin kiiltiirler hakkmda olwnlu
ya da olumsuz deterlendinnelerde bu-
lunmak yerine, kiiltiirleri anlamaya -;a-
h~masi gerektigi dii~iincesiyle se-;kinle-
~en iinlii tarih felsefectsi.
Tarih-;inin insan tiiriiniin birtakun
temel boliiq~lerinin ya~amlanm ele aldi-
~llU, toplum denen soz konusu varllkla-
n se~p inceledi~ dile getiren Toynbee,
tarih ara~hnnaasmm toplumlar arasm-
daki ili~kileri yalruzca belli kavram ve
kategoriler albnda inceledigini savunur.
toz [Geride, altta bulunan anlamma gelen
Yunanca 'hypo +stasis' ve Latince 'sub+
stare'den; Os. croher; lng. substance; Fr.
substance; AI. substanz]. 1 Bir ~eyin, ken-
disinden dolay1 veya kendisi sayesinde,
ba~ka ~eylerden aynlm1~ bir ~ey ola-
rak, belirlenmi~ bir do~aya sahip oldu-
gu ~ey. Bir ~eyin, kendisi olmadan, her
ne ise o olamadi~I, fakat ba~ka bir ~ey
oldu~u ~ey. 2 Fenomenlerde varolan ve
bir ~ey ya da nesnenin, zaman i-;inde ge-
-;irdi~ de~~imlere ragmen, ozde~li~ini
saglayan ~ey.
3 Degi~melere temel olan, kendisinde
degi~melerin ger-;ekle~ti~i dayanak,
kalH~l ger-;eklik 4 Bireysel bir ~eyin,
kendisinde ozelliklerin var ya da mev-
cut oldugu, varolu~u varsaydan ama
alg1lanamayan par-;as1.
5 Var olmak i-;in kendisinden ba~ka
hi-;bir ~eye ihtiya-; duymayan, mutlak
varhk veya ~u' diye gosterdi~imiz
somut bireysel nesne. 6 Bir ~eyin kendi-
sinden yapllm1~ veya meydana gelmi~
oldu~u ~ey.
Genel olarak, diinyada, kendisi di~m
daki tiim di~er varhklardan ayn duran,
ba~Ims1z bir varolu~a sahip bulunan
bireysel varhk diye tammlanan tozii be-
lirleyen ii-; kategori vard1r: a) De~i~me
ve kahCihk; b) fonksiyon; c) yon ya da
ozellik. Buna gore, toz de~i~en bireysel
varhk, rum degi~melerin gerisindeki
kaha yap1du. Yine, toz ve fonksiyon
ba~hla~1k kavramlardu, zira fonksiyon
gostermek, belli bir i~levi yerine ger-
-;ekle~tirmek, varolmak ya da belli bir
bi-;imde eylemde bulunmakbr. Bundan
dolay1, nerede ve ne zaman fonksiyonel
bir faaliyet varsa, orada fonksiyon gos-
teren bir ~ey, bir toz vard1r. Yine tozle
ozellikleri arasmda belli bir i~ki soz
konusudur. Buna gore toz, ozelliklere
dayanak olan ~eydir.
Toz farkh filozoflarda farkh anlamlara
gelmi~, hatta aym filozofta bile farkl1 ~e
killerde tanunlarum~hr. Orne~n, Pla-
ton'da toz, ~ylerin varolu~unun ilk ne-
deni olan, ~eylere diizen ve anla~lluhk
kazand1ran ve onlan bizim i-;in anla~llu
hale getiren varhkhr. Buna gore, toz, her
nesne suuhnda mevcut olan ttimel fonn
ya da ldeadu; ~eyleri ba~ka ~eylerden
farkhla~hran ve onlan her ne ise o
yapan ozsel doga ya da varh.ktu.
Oysa, Aristoteles'e gore, ger-;ekten var
olan, tPlaton'da oldugu gibi rumeller
de~l de, bireylerdir, ~u diye gosterdi-
~imiz belirli bir dogaya sahip olan var-
hklardlr. Bu varh.klar, t Aristoteles'in
mantlkla ilgili eserlerinde soziinii ettigi
nicelik, nitelik, ili~ki, yer gibi kategorile-
rin, temel nitelik ya da yiiklemlerin ken-
dilerine yiiklenebildigi oznelerdir. t~te
Aristo teles, kendisine tiim kategorilerin
yiiklendi~i bu ozneye 'toz' ad1ru verir.
Demek ki, Aristoteles'te var olmak belir-

H ttirden bir toz olmakttr. Toz, aynt za-
manda dinamik bir siirecin iiriinii ola
rak ortaya ~a.kan bireysel varhk olarak
da tan1mlan1r.
Bir ~ey, Aristotelese gore, kendi tikel
niteliklerinin toplam1ndan her zaman
daha fazla bir ~eydir. Ba~ka bir deyi~le,
nitelik]erin gerisinde, niteliklere temel
olan, nitelikler ic;in bir dayanak olma i~
levi goren bir ~ey vard1r. ~u h41de, bir
toz, yani belirli bir do~as1 olan bir ~ey,
bir yandan niteliklerin, ote yandan da
bu niteliklerin gerisinde bulunan bir da-
yana~m birl~iminden meydana gelir.
Bun a gore, toz bir madde ve bir form-
dan olu~ur. Aristoteles her ne kadar
maddeyle formu birbirinden aynsa bile,
do~ ada bizim hi~ bir zaman madded en
yoksun bir fonnla da, fonndan yoksun
bir maddey le de kar~da~mad1~1m1Zl
belirtmeye ozen g6sterir. Varolan her-
~ey somut bir birey olarak varolur ve
her~ey maddeyle formun bir birli~i ola-
rak ortaya ~1kar. ~u halde, toz form ve
1naddeden meydana gelen bil~ik bir
varhkbr. Bundan dolay1, Aristoteles'te,
Platonda oldu~u gibi, ayn formlardan,
duyusal diinyan1n d1~1nda olan bir ide-
alar diinyas1ndan soz etmek olanakh de-
~ildir. Form, ayr1 bir yerde de~il de, bu
duyusal diinyada ve toziin bile~enlerin
den biri olarak varolur.
Ote yandan, Orta~a~ felsefesinin bird
sistemlerinde de, 'var olmak i~in kendi-
sinden ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~ duy-
tnayan biridk zorunlu varhk olarak
Tann' d1~ta btrakthrsa, varbk alan1 bir
tozler ~oklu~undan meydana gelir.
Oysa, kadim dtinyarun tozler ~oklu~u
nu b1raklp genellikle iki tozlii bir varhk
anlay1~1na yonelen modern diinyada;
Ilk ve Orta~a~ felsefesinin toz anlay~ln
dan aynh~1 simgeleyen ve insan varb~1
gibi tek bir tozden iki ayr1 toz ~1kartan
tDescartesln felsefesinde ise, ii~ ayn
tozden soz edilebilir: Bu ii~ toz de, kendi
i~lerinde, yarahlmam1~, sonsuz ve ezeli-
ebedr olan tozle, yarablm1~, sonlu tozler
olarak ikiye aynhr. 1 Yaratdmam~,
ezeliebedi ve sonsuz toz olan Tann, va-
toz 853
rolmak ir;in kendisinden ba~ka hi~bir
~eye ihtiya~ duymayan toz tarum1 i~in
de, ger~ek tozdiir. Tann, ba~ka he~yin
yarat1h~ ve varolu~lar1 i~in kendisine
ba~h oldu~u zorunlu varhkhr. 0 ezeli-
ebedi, tinsel, de~i~mez, boliinemez,
giicii her~eye yeten, her~eyi bilen, mut-
lak olarak iyi olan, zamansal-mekansal-
maddesel olmayan, geri kalan toz tiirle-
rini yaratmt~ olan, oziine ili~kin olarak
do~u~tan bilgi~'e sahip oldu~umuz yet
kin tozdiir. 2 Yaratdm1~ sonlu tozlerden
birincisi, tinsel tozdiir, yani bireyin
maddr o]mayan ruhudur. Tinsel toziin
ya da ruhun tozii dii~iinme ve dii~iin
celere sahip olmad1r. Tinsel toz yer kap-
lamayan, ve dolayls1yla bOiiinemeyen,
elle tutulamayan, mekansal olmayan
tozd iir. Ruh, beynin gerisindeki koza-
laksl bezde, bilinci, ideleri, istemeyi ve
imgelemi meydana getirmek i~in bede-
ne etki eder. 3 Cisimler, maddf nesneler,
bedenler, evren olarak yaratdm1~, sonlu
maddi toz. Fiziksel, cisimsel toziin o:zU
yer kaplamad1r. Madde, mekanda bir
yer kaplar, zaman i9nde varolur, elle tu-
tulabilir, gozle goriilebilir; de~i~en bir
~ey olarak maddi toz, bir ~ekle sahip
olur ve bir yerden bir yere hareket eder.
Descartes'1n toz anlay~uu belirleyen
temel kabulleri ~unlard1r: a) Toz varol-
mak i~n kendisinden ba~ka hi~bir ~eye
ihtiyac; duymayan, kendisi d1~mda
ba~ka hi~bir ~eye gerek olmadan kavra-
nabilen varhkbr. b) Her toziin, hi~bir
zaman yitinn.edi~i, yitirdi~i takdirde,
toz olmaktan 9kaca~ bir ozii vard1r.
Toz, oziinii yitirirse, fonksiyonunu yeri-
ne getiremez, bilinemez ve varolamaz.
Buna gore, ruhun ozii dii~iinmedir,
maddenin ozii ise, yer kaplama. Toziin
di~er ozellikleri, ayru oziin goriinii~leri
ya da tezahiirleridir. Ome~in, ruhun,
tinsel toziin imgeleme, ku~ku duyma,
isteme gibi tUm ozellik ve faaliyetleri,
oziiniin yani dii~ilnmenin ornekleri, go-
riinii~leri ya da tezahiirleridir. c) Tozier
aras1nda kar~11lkl1 bir etkile~im vardll'.
d) Tozier birbirlerine kar~ll:tlrlar, bun-
dan dolay1 birbirlerini manhk.sal ve on-
--- ----------c-:c--
854 tozciiliik
tolojik olarak d1~larlar. e) Tozlerin va-
rohnasl gerekir, aksi takdirde s1f atlann,
ozelliklerin varolu~undan da soz edile-
mez. T ozler olmadlj';mda, du~unme ve
yer kaplama kavramlan anlams1z hale
gelir.
Modern felsefenin kurucusu Rene Des-
cartes'm 'var olmak i~in kendisinden
ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~ duymayan
~ey' olarak tammladlj';l toz goru~unden
yola ~1kan Baruch tSpinoza ise, bu tam-
ma uyan tek bir toz bulunduj';unu ve bu
tek tozi.in Tann olduj';unu soylemi~tir.
Buna gore, toz bir, sonsuz, ezeli-ebedi
ve mutlak olarak baj';nns1z varW<.tJ.r. Va-
rolan her~eyin varolu~u i~in kendisine
baj';b oldugu, kendinde ve kendi ba~ma
varolan toz olarak Tann yalruzca kendi-
si arac1hj';lyla anla~!lan, anla~!labilmesi
ic;in ba~ka lti~bir kavrama ihtiya~ duy-
mayan varbkllr. Tek tozu evrenle oz-
de~le~tirerek panteist bir goru~e ula-
~an Spinoza'ya gore, tozun, yani Tann
ya da evrenin, yalmzca ikisini bilebildi-
!';imiz sonsuz say1da oznitelij';i, yuklemi
vard~r. Bu oznitelikler ise, du~unce ya
da zihin ve yer kaplama ya da madde-
dir.
Aristoteles'in tozun dej';i~me merkezi,
ve manllksal ozne oldugu goru~unu
aynen benimseyen tl..eibniz ise, tozu be-
lirleyen soz konusu oltlere basitlik ol-
~utunu eklemi~tir. Onun metafiziginin
Ierne! oj';eleri, basil, par~alan olmayan
tozler olarak tanunladlj';l monadlard1r.
Bu turden basil tozlerin varoldugu so-
nucu, Leibniz'e gore, basil ~eylerin top-
lamlanndan ba~ka bir ~ey olmayan bi-
le~ik varhklann varoldugu olgusundan
~1kar. Onun tozleri, gu~ ve etkinlik mer-
kezleri, maddi olmayan tozler olarak
monadlard1r.
+Locke' a gore ise, toz, tum doj';al feno-
menlerin gorunu~unun gerisindeki, ne
olduj';unu bilmedi!';imiz, deneyim yo-
luyla tecrube edemedigimiz temeldir.
Bu Ierne!, manhksal olarak, bir ~eyin
tum nitelik ya da ozellikleri ortadan kal-
dmldij';mda, geride kalacak olan ~ye
kar~1hk gelir. Toz aym zamanda, tum
nitelikler ic;in dayanak olma i~levi
---------------- ---------- - --------- ----
goren bir temeldir. Locke'a gore, ti.im
nitelik ve ozelliklere dayanak olan toz,
doj';rudan bir bi9mde bilirunemekle, tee-
rube edilinemekle birlikte, varolduj';unu
varsaydij';lrnlz dayanakhr. Toz, buna
gore, kendisi tecriibe edilememekle bir-
likte, tecriibe edilen ve surekli olarak bir-
likte ortaya ~1khklan i~in, tek bir ~eyi
meydana geliren ogeler olarak goriilen
renk, ses, koku, tat, v.b.g., basil idelerin
temelinde bulunan ~eydir. Ba~ka bir de-
yi~le, t6z, kendi ba~lanna var ve kaha
olduklan du~iinulemeyen gii~ ve nitelik-
lere dayanak ve neden oldugu i~in, va-
roldugu varsay!lan temelden ba~ka bir
~ey dej';ildir.
Descartes, Spinoza ve Leibniz'in sa-
vundugu akdc1 anlayi~la, Locke tara-
fmdan savunulmu~ olan empirizmin
bir sentezini yapan +Kant'ta ise, toz bi-
lin~ten baguns1z bir ~eyin ad1 dej';ildir.
Bizim toze yukledi!';imiz kabcibk, su-
reklilik, birlik gibi nitelikler, deneyimin
niteliklerini algilama ya da anlama tarz-
lanmizdan ba~ka hi~bir ~ey dej';ildir.
tozciiliik [Os. cevheriyye; lng. substantia-
/ism; Fr. substantialisme; AI. substantialis-
mus). 1 Oncelikle, thi~ili!';in kar~1smda
yer alan, ve diinyanm, varolmak i~in
kendisinden ba~ka bir ~eye ihtiya~ duy-
mayan, zihinden bag.ms1z olan bireysel
varbklar anlanunda tozlerden meydana
geldi!';ini savunan varhk goru~u.
2 Her~eyin dej';i~ti!';ini, birbirlerini izle-
yen durumlardan, fenomenlerden ba~ka
hi~bir ~eyin varolmadij';mi soyleyen go-
rii~un tam tersine, tSpinoza y a da
+Hegel'de oldugu gibi, olaylann degi~
mez temeli olarak tinsel ya da maddi bir
tozun ge~kten varolduj';unu one siiren
ogreti. Ya da ba~ka bir deyi~le, ilk ve en
temel varbk veya ger~ekli!';in toz veya
tozler olduj';unu, ba~ka her~eyin, ya
tozlerin bir ozelli!';i ya da onlar arasmda-
ki bir baj';mb olarak, varolu~u ic;in tozle-
re baj';b olduj';unu one suren gor~,
alam. Olaylarm dej';i~mez temeli olarak.
maddi ya da tinsel bir ilkenin ger~ekten
varolduj';unu one suren anlay1~ bi~imin
deki tozculuk goru~unun felsefedeki ilk
ve en onemli temsildsi t Aristoteles'tir.

Feiseieleriyle her ikisi de dili ve bilgiyi
imkans1z hale getinne gibi ayn1 mantlk-
sal sonuca gotiiren, biri de~i~meyi yad-
Slrken, di~eri de~i~meyi temel gerc;eklik
addeden iki filozofa, yani Parmenides
ve HerakJeitos'a kar~t, Aristoteles nes-
nelerin, fiziki olarak hep bir de~i~me ve
olu~ stireci ic;inde oldu~unu savun-
anu~tur. Bununla birlikte, nesnelerin,
Aristoteles'e gore, kendi kendileriyle
ayn1 kalan, de~i~meyen ve olu~ siireci-
ne tabi olmayan bir yonleri daha vardtr.
Bir nesnede, tikel bir varbkta de~i~me
yen, kendi kendisiyle bir ve aynt kalan
bu yon, tekil varb~1n olu~ siireci ic;inde
gozledi~imiz tiim ozelliklerinin de ta~l
ytclSI ve dayana~t durumundadU". Tiim
olaylann, niceliksel ve niteliksel de~i~
melerin gerisindeki bu dayanak, tozdiir.
tiizsel. [tng. substantial; Fr. substantiel; AI.
substantiell]. 1 Toze ait olan, tozle ilgili
bulunan; 2 ba~1mstz bir varo1u~a sahip
bulunan; 3 maddi bir varolu~u olan; 4
bir ~eyi ba~ka ~eylerden aytrarak her
ne ise o ~y yapan ~eyle ilgili olan ir;in
kullantlan stfat.
Buna gore, bir do~ayt, yani bir ttirii ya
da cinsi meydana getiren forma; varol-
lnak ic;in maddeye ihtiyac; duymayan
kendinden-kaim formdan farkl1 olarak,
kendisini gostennek, gerc;ekle~tirmek,
potansiyel gii~lerini hayata gec;irmek
ic;in 1naddeye ihtiyac; duyan, fakat ayru
anda maddeyi tikel bir varbk haline ge-
tiren forma tozsel form adt verilir. Buna
gore, bir m tizisyen1n tozsel formu, onu
bir insan yapan aktlh ruhtur. Buna kar-
~tn, bireysel zihnin kabct, siirekli ve
kendi kendisiyle (jzde~ bir toz oldu~u
nu one stiren zihin anlay1~1na tozsel
zihin goru~u adt verilir.
Cte yandan, tParmenides, tPlaton ve
tSpinoza gibi filozoflann, ozde~lik il-
kesine dayanan statik varhk anlay1~lan
tozsel varlrk anlayr~r olarak tan1mlantr.
Buna gore, her~eyin her ne ise o oldu-
~unu one siiren ozde~lik ilkesi, de~i~
rne ortamtnda, de~i~meden ayn kalan
kabct vc de~i~mez bir varh~1n kabulii-
lTans- 855
ni..i zorunlu ktlm1~hr. Bundan dolay1,
soz konusu varhk anlay1~1nda, toz, sta-
tik ozde~lik ilkesi gere~ince, varhgtn
gerc;ek ifadesi olarak benimsenir. Bu
yakla~tma gore, bir ~ey varsa e~er, o
tozsel bir varhk olmahdtr ve siirekli bir
de~i~me durumu ic;inde olan ~ey, var
ya da gerc;ek olamaz.
trans-. Otesinde, obiir yarunda, iistiinde
anlamtna gelen, de~i~ikli~i, kat etmeyi,
a~mayt, oteye gitmeyi ya da bir~eyin ara-
stndan ge.;meyi belirten Latince onek.
tPostmodemizin.in en onemJi teoris
yenlerinden biri olan tLyotard, postmo-
dem durwnu betim.lerken, trans oneki-
nin soz konusu anlam imkanJanndan
hareketle, yazt, sanat, cinsellik ve politi-
kada tiim imkanlann en son s1n1rma
kadar tiiketilmi~ oldu~unu belirtmek
iizere, transpolih.ka, transcinsellik ve tran-
sestetik terimlerini yaratm1~br. Buna
gore, transestetik esteti~in (jtesinde olma-
yt, esteti~in a~tlrru~h~tyla onemli olc;u-
de anlamstzla~mas1.ru ifa de eder. 0,
transestetikle sanat ve gundelik ya~am
arasmdaki stntrlann ortadan kalkmast-
nt, esteti~in ekonomi, politika, kiiltur
ve giindelik hayattn tumiine niifuz ede-
rek, ozgu1lii~iinii ve ozerkli~ini kaybet-
mesini anlatmak ister. Lyotard'a gore,
sanatsal formJar metalarla nesnelere oy-
lesine stzml~hr ki, guniimiizde her~ey
estetik bir gosterge o 1up c;Lknu~ttr.
Postmodem durumda estetik gosterge-
ler, estetik yarg1y1 imkanstzla~tuacak
~ekilde birlikte varolur.
Aynt durum, toplum alarunda ve siya-
set ic;in de gec;erlidir. Postmodernin
so~uk dunyas1nda, ne toplwnsabn ne
de siyasetin tiyatrosuna yer kaldt~tru,
modemitenin bu iki ~ocu~unun da olii
oldu~unu soyleyen Lyotard, bu duru-
mu da transpolitika deyimiyle anlatmayt
denemi~tir. Ona gore, totalle~tirici soy-
lelnleri, c;eli~kili ideolojileri reddeden
giiniimiiz insaru transpolitik hAle gel-
mi~tir, yani 0 politikantn otesindedir,
siyasete, biitiin politik soylemlere ilgi-
sizdir, politik olarak kaytts1z olup, fark-
hla~mamt~ bir varhkbr.
856 transdiiksiyon
transduksiyon [ing. transduction; Fr.
transduction]. Frans1z dti~tintir ve psikcr
logu J. tPiaget'nin dile getirdigi, ~oruga
ozgti alan ve kavramsal dti~tinceden
once gelen dti~tirune tarz1. Genel fikir,
ilke ya da kavramlardan yoksun oldugu
i~in, yeti~kine ozgti bir tarzda ozel
durum ya da olgulardan genellemeyc,
genel ya da ttimel bir onermeye, veya
genel bir onenneden ozel durum ya da
olgulara ge~emeyen, fakat yalmzca ozel
ya da somut bir durumdan ba~ka bir
somut durum ya da olguya ge~ebilen ~o
cuga ozgti dti~tinme tarz1 ya da yonte-
rru.
tnnsendental [lng. transcendental; Fr.
transcendental; AI. transzende11tal]. 1 Bir
~eyi, bir disiplin ya da etkinligi, soz ge-
limi bilgi ya da deneyimi mtimktin
kdan ko~ullar btittinti; 2 soz konusu
ko~ullara dair ara~hrma; 3 salt ki~isel,
ozel veya psikolojik olana kar~1t olarak,
zorunlu ve ttimel i~in kullamlan s1fat.
Transendental terimi, mtimktin ya da
akttiel deneyim alarurun otesinde kalaru
tanunlayan a~km (transcendent) Slfahy-
la kan~tmlmamahd1r. Zira transenden-
tal bilgiden siiz edilebilmekle birlikte,
a~km bilgi diye bir ~ey kesinlikle soz
konusu olamaz. Olsa olsa a~km olarun
bilgisi olabilir. Nitekim, deneyim alaru-
run otesinde kalan a~km bir ger~ekligin
bilgisinin, deneyimsel i~erigi olmayan
bir bilginin imkans1z oldugunu savunan
tKant, bilin~li insan deneyimini mum-
kiln kllan ko~ullara, kavram, kategori,
form ve yap1lara ili~kin bilgiye transen-
dental bilgi ad1m vermi~tir. Bu ttir bir
bilgi, deneyim ve bilginin a priori ogele-
rini konu alan, insan bilgisinin, dene-
yimden bag1mstz ve once alan vazge~
mez ko~ullanru ara~hran ve dolay1s1yla
deneysel bilgiye bir anlamda a~km alan
bir bilgi ttiriidtir.
Bu baglamda, Kant'm felsefesine, onun
saf akh konu alan ve saf bilim ya da
akhn temel kavram ve kategorilerini or-
taya koyan a priori analizine transenden-
tal felsefe ad1 verilir. Transendental fel-
sefe, dti~tince tarihinde aynca Alman
idealist dii~tintirii tSchelling'in, doga
felsefesinin tam kar~1smda yer alan,
zihin felsefesini, veya onun, doga felse-
fesi ile zihin felsefesi arasmdaki belli
ay1runlann arkasmda gizli alan ozdf1li-
gi ve Mutlak'1 inceleme konusu yapa-
rak, doga felsefesiyle zihin felsefesini
birle~tiren gorti~tinti tammlamak i~in
kullamlm1~hr.
Yine ayru ~er~eve i~inde, Kant'tn felse-
fesinin yontemine, yani insan deneyimi
ve bilgisinin olmazsa olmaz ko~ullanru
(a priori sezgi formlanru, anlama yetisi-
nin kategorilerini, akhn ideallerini) goz-
ler online seren analiz ~ekline transen-
dental yontem ad1 verilir. Ayru biljimde,
Kant'm, insan bilgisi ve deneyimi i~in
ka~uulmaz alan temel ve nihai bir dizi
kategorinin varoldugunu karutlama faa-
liyetine; a priori formlann dogas1m ve
imkruru ortaya koyma, kategorileri de-
neyimin ve bilginin zorunlu ko~ullan
olarak gosterip a~1kJama ve temellen-
dirme ~abasma transendental deduksiyon
denmektedir.
Buna yakln bir anlamda, belirli bir bilgi
ttiriintin, omegin aribnetigin mtimktin
veya fiilen varoldugu onciiltinden, onu
mtimkun k1lan ko~ullann kendilerine
veya onun varolabilmesi it;in birtak1m
ko~ullann yerine getirilmesi gerektigi
sonucuna giden akdytirtibne ve karutla-
ma tarzma transendental arguman den-
mektedir. SOz konusu ak1lyurubne tar21
felseff dti~tincenin tarihinde Aristote-
les'e kadar geri gibnekle birlikte, o daha
ziyade Kant felsefesiyle irtibatlandmbr.
$oyle ki, tAristoteles ~eli~mezlik yasa-
smm onun ge~ersiz oldugunu one sti-
renler tarafmdan bile varsay1ld1gl go-
rti~tiyle tin kazanm1~hr. Bu baglamda,
transendental argtiman, bir onermenin
dogrulugunu, yanh~ olmas1 durumun-
da onu tartJ~1p incelemenin dahi mum-
kiln olamayacagma i~aret etmeyi ama~
layan ak1lyurtitmeyi tarumlar.
Transendental terhnini bilginin a priori
ko~ullanna ili~kin bilgiyi nitelemek i~in
kullanan Kant'tan sonra, ~agda~ dti~tin
cede tStrawson, tikelleri taruma ve yeni-

den te~his etmenin, maddi nesnenin
dtinya kavray1~1mLZda temel bir katego-
ri ohnas1n1, maddi nesnelerin varolu~
lanndan yana en ku~uk bir ku~kunun
olmamaslnl gerektirdi~ini soyledikten
sonra, transendental argtiman1 belirli
kavra1n ve kategorilerin kullanlmlnl, bir
teori ya da prati~in zorunlu ko~ullarm1
ortaya koyan aklyurubne olarak tanm-
lalnl~hr. Ayn1 yakla~1m ya da argtiman
tt:ir{i, ba~ta tHusserl ve tWittgenstein
ohnak lizere, ~a~da~ bir~ok filozof tara-
hndan kullarulm~tu.
Ote yandan, feno1nenlerin veya gorti-
nu~lerin gerisindeki temel, bilinemez
varl1~a transendental nesne ad1 verilir.
Nitekim, Kant numen ya da tkendinde-
~eyi, duyu-deneyi yoluyla bilinen ~eyin
bilinmeyen temelini fransendental nesne
diye tarumlam1~tu. Bu,,a gore, transen-
dental nesne, somut tikel bir nesne ol-
nayp, genel nesne formu olarak tanJm-
lanan saf akdsal 'x', saf bilincin ideal
nesnel kar~ll1~1du.
Buna kar~1n, d1~ dtinyaya dair bilgimi-
zin mumktin olabilmesi i~in varolu~u
ongortilen bene, duyusal dunyanln bilgi-
sinin zorunlu onkabulu olan bir zihne
transendental ben ad1 verilir. Ba~ka bir
deyi~le, algllarm, tasanmlann, bilumum
zihinsel edimlerin dayana~1 olarak algJ-
lanamayan, ama varsaydan transenden~
tal ben, akttiel olarak varolan bireylerin
bilincindeld ozsel yaplyl ifade eder.
Kant'm transendental felsefesi, sLrastyla
ti~ ayn bolmeyi ihtiva eder. Bunlardan
birincisi, duywnsal sezginin a priori ko-
~ullarma, yani zaman ve mekana ilikin
inceleme olarak transendental estetiktir.
Di~er iki bt>lme Kant'ta transendental
lnanllk ba~h~ altJnda toplarur. Buna
gore, salt du~unme ogelerin.in kayna~l
ru ve de~erini belirleyen d u~unme ve
ak.alyurutme melekelerimizin a priori ko-
~ullannl konu alan transendental mantlk,
akJlyurutmenin de~il de, duyumsal sez-
ginin a priori ko~ullannt ara~t1ran tran-
sendental e.stetikin tam kar~1s1nda bulu-
nur.
transendental fenomenoloji 857
Kant'tn ele~tirel felsefesinde, transen-
dental rnannk da, daha sonra kendi i~in
de ikiye ayrthr. Bunlardan transend~ttal
m1alitik anlama yetisinin, kendileri ohna-
dan hi~bir nesnenin du~untilemedi~i,
e1npirik bilginin hi~bir ~ekilde soz konu-
su olamad1~1 kavram, kategori ve ilkele~
ri konu ahr. Buna kar~m, akhn kendi Sl-
nlrlarlnln otesine ge~me yoneliminin
sonucu olan yanllsamalan konu alan
manllk turune, yaln1zca a priori ilkelere
day a nan yanh~ ve yan1lllcl ak1lytirti t- .
meleri inceleyip ele~tiren, bilginin
me~ru S1nnlann1n a~llmas1ndan kay-
naklanan yanh~hklan duzeltm.eyi ama~
layan ara~hrma tarztna transendental di-
yalektik denir. Ayn1 c;er~eve i~inde, Kant
felsefesinde, anlama yetisinin yalruzca
tecrubede ge~erli olan a priori kategori
ve sezgi formlaruun, salt bilincin kendi
i~inde bilinemez olan bir ger~ekli~e yap1
ve form kazandnma yollan olmay1p,
ger~ekli~in do~aslna, ozune ili~kin be-
tiJnleme ve do~rular oldu~u inanc1run
sonucu olan aldaru~ turiine transertden-
tal yan1hama ad1 verilir. Kant'a gore, bu
ttir bir inan~ ya da yarulsama bizi, ruhu,
Tann'yt, bu konuda tecrubi malzeme ol-
madl~l it;in, bilemesek bile, ruh ve Tann
ideleri uzerinde a priori bir bi-;imde akd
yurutmeye gotiirik.
transendental fenomenoloji [ing. transcen-
dental phenomenology; Fr. phenomenologie
transc.endentale]. Alman filozofu Edmund
tHusserl'in tfenomenolojisinin, do~as1
itibariyle yonelimsel olan bilincin temel,
ozsel ve birbirleriyle ili~kili yasalanru
gun ~~na ~1karmay1 ama~layan yonu-
ne, ya da daha do~ru bir deyi~le bu fe-
nomenolojinin ilk ve en onemli evresine
verilen ad.
Bu ttir bir fenomenolojiye damgas1ru
vuran ~ey, bilginin deneyim ya da tecrii-
be s1rasmda ortaya ~1kan veya kendini
gosteren ozsel temellerine ili~kin bir
ara~tJrma, onkabul ya da yargllardan
ba~1~1k bir bilgi i~in sa~lam temeller
olu~turmaya yonelik bir ~abadJr. Buna
gore, transendental fenomenoloji, ger-
~ek bilgiyi mumkun kllan temel ko~uJla-
858 transendentalizm
ra, zihinsel temellere dair bir ara~hrma
dan meydana geldigi it;in, toplumdan,
zihind1~1 varhktan uzakla~an, Lebens-
tvelt ya da gtindelik di.inyadan ve top-
lumdan uzak duran bir felsefedir. Dene-
yim ya da bilgideki ozsel ogeleri gozler
online senneyi amat;ladtgl it;in, dogal
tavnn gi.indelik di.inyasm1 parante7.e ala-
rak, hit; hesaba katmaz ve salt bireysel
benin bilinci i.izelinde yogunla~tr.
transendentalizm [ing. transcendentalism;
Fr. transcendentalisme; AI. transzendenta-
lismus]. 1 Genel olarak, a~km ya da tran-
sendental olana ozel bir onem atfeden
ogreti, sezgisel ya da tinsel olanm dene-
yimsel ve bilimsel olan kar~1smdaki i.is-
ti.inli.igi.ine duyulan inant;.
2 Daha ozel olarak da, felsefede, tUm
bilgilerimizin temel a priori ilkelerini
ke~fetmek i.izere, deneyimin ya da tee-
rube edilenin otesine get;en, onu a~n
bakl~ at;tst, felsefe ti.iri.i. Buna gore, Kant
ve Schelling'in transendental felsefesi ve
dolaytstyla deneyimin, tecri.ibe di.inyast-
mn akhn faaliyetlerine bagh oldugunu
savunan herhangi bir felsefe ti.iri.i, tran-
sendentalizm olarak suuflamr.
3 Transendentalizm, te~mil yoluyla,
Kant sonras1 Alman idealizmini, omegin
Fichte ve Hegel gibi filozoflann idealist
felsefelerini tanimlamak it;in kullaml-
mt~hr. 4 Yine, ayru baglamda, Mutlak
felsefesine, Mutlak olarun sonlu varh.kta
it;kin oldugunu; ya da Mutlak olarun
sonlu varhga olan a~kmhgmm tam bir
yamlsama oldugunu one si.iren ogretile-
ri tamm.lamak it;in de, transendentalizm
terimi kullamlmaktadtr. 5 Aym ~ekilde,
ideal ya da tinsel olarun duyumsal dene-
yime it;kin oldugunu one si.iren her
gori.i~, bir ti.ir transendentalizm diye ta-
mmlamr.
6 Ote yandan, transendentalizm terimi,
pejoratif bir anlamda co~umcu, gizemci,
dogai.isti.icti, muglak, sagduyudan ti.i-
mi.iyle kopuk gori.i~leri tanunlamak it;in
kullamlmaktadtr.
7 Transendentalizm. nihayet, ondoku-
zuncu yiizytlda, ozelli.kle Schelling'den
etkilenen bir grup entellekti.ielin dini-
felsefi gon:i~ ya da bak1~ a~tlanm ta-
mmlar. En onemli temsilcileri arasmda
Emerson, Thoreau ve Parker gibi ki~ile
rin yer ald1g1 soz konusu entellekti.ieller
obegi Locke'un tempiriz.mine, modem
t;agm tmaddecilik ve takllcthgma,
tdeizm, maddi zenginlik ve ilerleme fik-
rine kar~1 t;1karken, Kant ve Kant sonra-
si Alman idealistlerinden hareketle, bir
rur tpanteizme yonelmi~, tannsal ola-
mn sonlu varhkta it;kin oldugunu one
si.irmi.i~ti.ir. Bilgi gorii~lerinde, gori.i-
ni.i~lerin kesinlikten yoksun bilgisini
veren anlama yetisinin yerine,. zorunlu
dogrulann a priori bilgisini veren akh
ikame ebni~ olan transendentalistler,
felsefi hakikatlerin bilgisine ala.l yoluyla
vanlacag1ru savunmu~lardtr. Soz konu-
su filozoflann ahlak gorii~leri ise, idea-
lizm, tbireycilik, refonnizm ve iyimser-
lik gibi egilimleri ihtiva eden eklektik bir
di.i~i.ince bi.iti.ini.i olu~turur.
Trendelenburg, Adolf. 1802-1872 ydlan
arasmda ya~am1~ olan Alman filozofu.
Hegel'e yonelik ele~lirileri ve Aristotke-
les felsefesine dair ara~tumalanyla ta-
runan Trendelenburg'un temel eserleri,
kategoriler ogrelisinin tarihini veren
Historiscl1e Beitriige zur Philosophie, filo-
zofun Kant'm mekan anlay1~1 konusun-
da Kuno Fischer ile giri~tigi tarh~mayt
ihtiva eden Kuno Fischer und sein Kant
ve Logische Untersuchungen [Manhksal
Ara~hrmalar )'du.
t Aristoteles'in ozellikle manhk ogrel:isi-
ne bi.iyi.ik bir onem atfedcn Trendelen-
burg, +Hegel dt~mda, +Kant'a da kar~1
t;tknu~tu. Ona gore, Kant, meUn soz
konusu oldugunda, sadece i..ki altematif
i.izerinde durmu~, yani mekarun yalmz-
ca fenomenlere uygulanabilecegi set;e-
negi ile onun salt numenlere tatbik edi-
lecegi altematifini ele alm1~hr. Diger bir
deyi~le, meUrun ya oznel ya da nesnel
olabilecegini di.i~i.inen Kant, i.it;i.inci.i al-
temalifi, yani mekanm hem oznel ve
hem de nesnel olabilmesi set;enegini hit;
dikkate almamt~hr.
Yaztlanndaki ana temas1 amat; olan fi-
lozof, Hegel diyalektiginin hareket kav-

ramuu ba~ka bir kavvramla degi~tir
mek i-;in -;ok ugra~m1~tlr.
trikotomi [tng. tJichotomy; Fr. trichotornie] _
Ger-;ekligi birbirine indirgenemez olan
i.i; ayn par-;aya bolen, evrende Tann,
ruhsal, ve dogal alan olmak i.izere, i.i;
temel ve farkl1 ger-;eklik bulundugunu
one si.iren, ozellikle de insan1n ruh,
beden ve tin gibi i.i; ayn ogeden aney
dana geldigini savunan ogreti.
triteizm [ing. tritheism; Fr. tritltiisme; AI.
trit/reisHtu.s]. 0 -;tannahk. Ger-;eklikte i.i;
Tannnln varoldugunu ifade eden; Hris
tiyan teolojisinde, M. S. alhnca yi.izyllda,
Baba, ogul ve Kutsal Ruh'un i.i; ayn
birey, toz ve dolay1s1yla i.i; ayn Tannya
kar~1hk geldigini savunan gorti~.
Troeltsche, Emst. 18641923 ylllan arastn-
da ya~am1~ olan A)man ilahi yat-;1, ta
rih-;i ve dti~i.ini.ir. Tem~l eserleri; Felse-
fe, sosyoloji ve tarihe onemli bir katkl
yapan Der Historisnrus und Seine Problem
[Tarihsicilik ve Meseleleri], Reisedeutung
des Protestantismus for die Enststeheung
der Modernen Welt [Modem Diinyan1n
Olu~umunda Protestanhg1n Rolurtir.
Troeltsche ondokuzuncu yi.izythn son
-;eyre~nde veya 20. yiizy1bn ba~lannda
ya~ayan bir-;ok dti~i.ini.ir gibi 1 kitle top-
lumunun geli~i, bilim ve teknolojinin
yi.ikseli~i, maddecilik, dogalcahk, ku~
kuculuk ve panteizm gibi olu~um, a.lwn
ve egililnlerin yi.ikseli~i kar~1s1nda deh-
~ete kapd1ru~ olan biridir. Sadece, din
bilincinin tarihi ve geli~ilnini temele alan
bir din felsefesinin teolojiye bili1nler ara-
Slnda bir yer a-;abilecegini di.i~i.inen filo-
zof, tarihselcilikle dogalohg1n, modern
di.inyanan, kadim di.i~i.incenin ahiAk go-
ri.i~i.iyle metafiziginin yerini alm1~ olan,
iki bi.iyi.ik yarat1s1 oldugu inancndadu.
Bu iki gori.i~ ya da yakla~un, insaiu, Sl
rasiyla maddi alanda genel ve yasah
olaru belirlemeye, ve kendine ili~kin
olan1, yani tarihsel-tinsel olan1 ara~tu
maya yoneltmi~tir.
Bunlardan ikincisi, e~deyi~le tarihse)ci-
lik soz konusu oldugunda, Troellsch, ta-
rihselcili~n, biri tarihsidlige, digeri ise
hakiki tarihselcilige tekabi.il eden iki ti.iri.i
tutarhhk 859
bulundugunu sayler. 0 yalnlZCa dogai-
Ctbgln olumsuz yanlan ve sonu-;lart iize-
rinde degil, fakat tarihsicilik anlall\Ulda
tarihseldligin olwnsuz i-;erimleri i.izerin-
de de aynntlh olarak dunnu~tur. Tarih-
siciligi, tarihi bi.iyi.ik ol-;i.ide genel yasa
lar, sistemler ve dogal zorunlul uklar
alhnda yanh~ bir analoji ile ele alan ta-
rihselcilik diye tan1mlayan Troeltsch,
bunu sadece Hegel ve Marks'1n tuhlm-
lanyla suurlamam1~tlr. Ona gore, tinsel
bilimlerden hareketle, tarihte her~eye
yayllm1~ bir anlam bulundugunu ve bu
anlam1n bi.itiini.iyle kavranabilecegini
soylemek de, tarihsidlikten ba~ka hi-;bir
~ey degildir.
Oysa hakiki tarihselcilik, bir ilke ya da
yakla~1m olmaktan ziyade, bir duygu
olmak durumundadu. Troeltschun go-
zi1nde tarihselcilik, kendini tarihin son-
suz zenginJiginde, k i.ilti.iriin sinirSIZ -;e-
~itliliginde arayan insan1n trajik ya~am
duygusudur.
tutarhhk [Os. insicdnr; ing. consistency, co-
herence; Fr. coherence; AI. zusammen,wng].
~eylerin, di.i~i.incelerin ortak bir ilkeyle,
bag1nt1, di.izen, kavram ya da fikirle bir-
birine baglanma~ olmas1 durumu, man-
hkll bir bi.iti.intin par-;alan, ogeleri ara-
Slnda, kar~1hkh bagJanh ve uyum
bulunmas1 hali. c;eli~k.iden, manhksal
atlama ya da bo~luktan bag1mS1Z olma
hali olarak tutarhhk, di.i~i.incelerin bir-
birlerinden, sonu-;lann onci.illerinden
mantlksal olarak -;akmas1 duru1nunu,
bir onermeler ki.imesinin, ki.imedeki
onermelerin birlikte evetlenmesi hi-;bir
-;eli~kiyle sonu-;lanmad1g1 zaman, sahip
oldugu ozelligi, birka; onermenin, birbi-
riyle -;eli~ik olmad1ktan ba~ka, ifade et-
tigi ~eyler a-;1s1ndan birbirini destelcle-
mesi durumunu ifade eder.
Buna gore, anlamlan -;eli~ik terimler
i-;enneyen, -;eli~kiden bag1mS1Z olan
kavramlara tutarl kavramlar ad1 verilir.
Buna kar~1n, en az bir dogrulay1o yoru-
mu olan onermeye tutarlr onerme ad1 ve-
rilir. Yine, tutarh onennelerden olu~an,
yani birlikte dogru olabilen ya da birbir-
leriyle bagda~abilen onermeler ld.imesi-
860 tutarhhk teorisi
ne tutai'l; onermeler kiimesi ad1 verilir.
Buna gore, birden fazla onenne, kiline-
den hi,.bir ,.eli~ki turetilemedi~i takdir-
de, tutarh bir klime meydana getirir.
Tutarhhk ahliiki anlamda, ya~amm
pratik cylemlerle ilgili bayutunun ev-
rensel bir ahlak yasasma tabi loluunas1,
ki~inin her ka~ul al hnda yasaya uygun
du~en eylemler ger,.ekle~tirmesi duru-
munu dile getirir. Buna gore, ahlak,
insan i,_in en yuksek diye nitelenen bir
hedefe ula~mamn arac1 alarak goruldu-
gu takdirde, daima soz kanusu iyiye go-
turecek eylemler sergileme hali, ahlik!
bak1mdan tutarh abna anlamma gelir.
tutarhhk teorisi [Ing. coherence theon1 of
truth; Fr. tlleorie de coherence de la veriU).
Bir yarg1 ya da onermenin da~rulu~u
nun, soz kanusu yargt ya da onermenin
ger,.eklikle ya da algularla .je~il de, bir
butun alarak evren haklundaki inan,.la-
nn genel yap1s1yla uyu~masmdan, anun
evren hakklndaki tiim di~er inan,_ ve bil-
gilerin genel yap1s1yla tutarl1hk i,_inde
almasandan meydana geldi~ini iddia
eden ve daha ,.ak idealist felsefe gelene~i
i,_inde savunulmu~ alan da~ruluk anla-
Yl~l.
Tutarhhk anlay1~1m savunan idealist
filazaflar iljin, da~rulu~un ger,.ek anla-
ml, yargmm alguyla uyu~mas1 de~ildir,
zira yargmm kendilerine kar~1hk gele-
bilece~i algular yaktur. Buna gore, ait
aldu~u ba~lamdan yahtlanm1~ alan bir
algu, hi,.bir ~ekilde ger,.ek bir algu de-
~ildir ve bundan dalay1, anunla uyu~
mak durumunda alan bir yarg1 da~ru
bir yarg1 alamaz. idealist, ozellikle de
nesnel idealiste gore, varalan he~ey bir
sistem i,_inde varahir; bir sistemde, her-
~ey ba~ka her~eyi i,_erir ve ba~ka her-
~ey tarafmdan i,_erilir. Buna gore, bir
~eyi tam alarak ve ger,.ekten, ancak ve
ancak anun i,_erdi~i her~eyi dikkate al-
dl~Jmlz ve bildi~imiz takdirde bilebili-
riz; dalayisiyla, bir ~ey, bir nesne hak-
kmda alan, fakat soz kanusu nesnenin
i,_erdi~i hi,.bir ili~kiyi ve nesneyi dikka-
te almay~n bir yarg1 tam alarak da~ru
alamaz. Bir nesne hakkanda alan ve
onun tum di~er nesnelerden ayn, ba-
~unslz ve yahtlarun1~ alarak varaldu-
~unu kabul eden hi,.bir yarga, bu anlay1-
~a gore, da~ru alamaz.
Soz kanusu da~ruluk anlay1~1mn en
onemli yonu, anun oncelikle par,.alan
kar~1smda butunu, algular kar~1smda
da sistemi on plana .. lkarmasl, par,.ala-
rm, algulann bilgisinin yerine, buti.inun
bilgisini vurgulamas1d1r. Ba~ka bir de-
yi~le, bu anlay1~ta butunun ya da siste-
minin bilgisi par,.alann ya da sistemi
ol u~turan algulann bilgisinden man-
tlksal alarak once gelir ve sanuncular
ancak ve ancak sistemin kendisi bilindi-
~i takdirde, dagru alabilir. Soz konusu
do~ruluk anlay1~ma gore, butunun ya
da sistemin kendisi de, anu meydana
getiren par,.alardan daha fazla bir ~ey
dir. Ome~in, tarihin belli bir donemin-
de artaya ,_1km1~ alan tum algularla il-
gili tam ve kesin bilgi, ki~iye soz
kanusu tarihsel doneme ili~kin alarak
sa~lam ve dayurucu bir kavray1~ ka-
zandumamn ,_ak uza~mda kahr, zira
belli bir tarihsel donem, i,_erdi~ algula-
nn taplammdan daha fazla bir ~eydir.
0 sozu edilen algulan i,_eren, fakat bu
algulan a~an bir biitundur.
Tutarl1hk o~retisinin en onemli gu,.lu-
~u, bu anlay1~la birlikte, kendi i.;inde
tutarh alan, fakat ger,.eklikte hi,.bir kar-
~~~~~~ almayan her oyku ya da tearinin
da~ru almasuun mumkun hale gelme-
sidir. Ome~in, belli bir tarihsel donem
i,_in soz kanusu alan gencl kavray1~, ta-
rih,.iden tarih,.iye de~i~ebilmekle, ve
tarih,.iler tarafandan aktanlan izlenim-
ler farkhhk gosterebilmekle birlikte, bu
genel kavrayl~lardan her biri e~it ol,.u-
de da~ru alabilir.
Tutarhh~1, ister bir tearinin varalan
tum bilgilerle tutarhhk i,_inde almas1,
ya da ister tearinin kendi kendisiyle
alan i,_sel tutarhh~1 alarak yarumlaya-
hm, aym gu,.luk varalmaya devam
eder. Su halde, du~uncelerimizin kendi
aralarmda, birbirleriyle uyu~mas1 da~
ruluk i9n hi,.bir zaman yeterli bir ol,_iit
alamaz. <;unku du~uncelerimizin kendi

aralannda birbirleriyle uyu~masi dog-
ruluk it;in yeterli bir olt;iit olursa, kendi
it;inde uyLUnlu ve tutarh olan her oykii,
laboratuvar gozlemleri ve deneylerine
dayanan bir fizik kuram1 kadar dogru
olabilir.
tutarslZ [Os. gayn miinsecim; lng. incohe-
rent; Fr. incolzerent]. Part;alara arasmda
baglantl olmayan, part;alan birbirleriy-
le uyu~mayan ve hatta bir anlamdan
yoksun olan biitiin it;in kullamlan s1fat.
Buna gore, hic;bir dogrulayaCl yorpmu
ohnayan onenneye, tutarszz onerme ad1
verilir.
Otc yandan, tutarSlZ onciillerden ya da
onciilleriyle sonucu arasmda en kiit;iik
bir tutarhhk bulunmayan akllyiiriitme
ya da t;akanmdan olu~an yanh~ tutar-
szzlzk yarzlz~z diye nitelenir.
tutku [Os. ihtiriis; lng. passion; Fr. passion;
AI. leidenschaft]. A~k, nefret, kaskant;hk,
cimrilik, ~ehvet tiiriinden ~iddetli ve sii-
rekli duygu, giit;lii istek ve egilim; bu
nir bir istek ya da egilimin yoneldigi
amat;; antipati ya da arzunun iiriinii
olup, davram~a yoneten yogun duygu.
Yoneldigi amat; ya da set;ti~ nesne iize-
rinde, bu amat; veya nesne da~mdaki hit;-
bir ~eyi, hatta nesnenin kendisiyle ilgili
ozellik]eri bile goremeyecek kadar yo-
gunla~rru~ olan tutku, duygusal ve zi-
hinsel bir tav1r olarak ortaya t;Ikarken,
bir tiir korle~meyi ifade eder. Felsefe ta-
rihinde filozoflar, tutkuya kar~1 genel-
likle olumsuz bir tavar takmrm~lard1r.
'Tutku olmazsa, biiyiik ve onemli hit;bir
i~ yapuamaz' diyen +Hegel ve Friedrich
+Nietzsche gibi dii~iiniirler bir kyya ba-
rakllacak olursa, hemen ti.im dii~iiniirler
tutkuyu, insana zarar veren akllda~1 bir
oge olarak degerlendirmilerdir. Orne-
gin, Platon ve Spinoza gibi dii~liniirler,
insarun tutkunun kolesi oldugu zaman,
ozgiirliikten yokSWl oldugunu dile geti-
rirken, i..nsanm kendi kendisinin efendisi
olmasuu en biiytik deger olarak goren
tStoahlar tutkuyu bir tiir ruh hastahga
olarak gormii~lerdir.
Bu iki kar~1 ut; arasmda, modem felse-
fenin kurucusu olan tDescartes'm tavn-
tiiketim toplumu 861
m goruyoruz. Les Passions de I' Ame
[Ruhun Tutkulan] adh eserinde, tutku
konusuna biraz daha yansaz bir tavarla
yakla~an Descartes, hayranhk ya da
~a~kmhk, sevgi ve nefret, nc~e ve
hiiziin gibi temel tutkularla, bunlann
birl~iminin sonucu olan ozel tutkular-
dan soz etmi~ ve ya~amm tathhgaru ve
giizelligini tutkularda buldugunu belirt-
mi~tir. Ona gore, tutkulann varhgm1 ve
onemini kabul eder ve bilirsek, onlann
koti.i etkilerinden ve a~mhklanndan da
kurtulabiliriz. Descartes'a gore, biz tut-
kulann bizi yamlgaya siiriikJedigini sez-
digimiz zaman, onlan bir klyaya atabilir
ve onlan akli sayesinde, olumlu bir bi-
t;imde kullanabiliriz.
tutucu evrim [ing. conseroative troolution;
Fr. evolution conservative]. tAristoteles
tarafmdan one siiriiliip, tslam alimleri
tarafmdan oldugu kadar, Hristiyan dii-
~iiniirler tarafmdan da benimsenen,
dogada yeni hit;bir ~eyin ortaya t;Ikma-
digaru, her~eyin daha onceden varolan
potansiyel giit; ya da ogelerin dl~ ne-
denlerin etk.isiyle aljlmlanmasa, aktiiel-
le~mesi ya da tezahiirti oldugunu savu-
nan degi~me teorisi.
Yarahcl bir evrim anlaya~arun tam kar-
~Ismda yer alan ve sonut;ta olamn daha
onceden bir ~ekilde nedende de olmasa
gerektigini, nedenin sonucundan hep
yiiksek oldugunu savunan bu gorii~e
gore, degi~me, ilerleme ya da evrim, her
ne kadar at;lk olmayan bir tarzda, gizil
ya da potansiyel olarak da olsa, orada
hep varolmu~ olan formlann aktiielle~
mesinden ba~ka bir ~ey degildir.
tiiizm [ing. tuism; Fr. tuisme] . .Ahlak felse-
fesinde, tozgecilikle e~anlamh olarak
kullamlan ve ki~inin eylemlerinde,
kendi t;lkanm degil de, ba~kalanm.n ljl-
kanm gozetmesi gerektigi.ni, hemci.nsle-
rinin iyiligini ve mutlulugunu amat;la-
masa gerektigini dile getiren ak.Jm it;in
kullamlan terim.
Uikelim loplumu [Os. istihlQk cemiyeti;
ing. mnsumer society; Fr. socieU de la con-
sommation]. Modem ya da t;agda~ top-
lumlar it;in kullarulan ve bu toplumlarm
giderek artan olt;iiler it;inde tiiketim ol-
862 tukizm
gLlSU etraflnda orgi.it]endi~in! ya da di.i
zenlendi~ini dile getiren deyim.
Hemen ti.i1nilyle Bah toplumlaruu ka
rakterize eden bir terim olarak tilketbn
toplu1nu deyimi ~u ozelliklerin varh~l
na i~aret eder: 1 Ti.iketiln toplumunun
i.iyeleri, ti.iketim amactyla, tatillerde ve
bo~ zamanlann1 de~erlendirmek i.izere
daha ~ok para harcamak d urum unda
dular. 2 <;ah~ma saatleri yuzy1hn ba-
tndan beri si.irekli olarak di.i~mektedir.
Bu da, ti.iketim toplumunun i.iyelerlnin
daha fazla bo~ zamana sahip old uklan
anlamtna gelir. 3 insanlar kimliklerini,
i.irettikleri ~eyden y a da i~lerinden ~ok,
bo~ zamanlanndaki faaliyetleriyle, ti.i
ketici etkinliklerinden kazanmaktadlr-
lar. Gi.indelik ya~arrun estetizasyonun
dan dolay1, bir ya~a1n tarz1 yaratma,
belli bir imge sunma ola~ani.isti.i bi.iyi.ik
bir oneln kazaruna~tlr ki, bunlardan. her
ikisi de, ti.iketimle do~rudan ili~kilidir.
5 Ti.iketim faaliyetleri, bir ya~a1n tarz1
geli~tirme, belli 1nal ve de~erli i.iri.inleri
sahn alma, belli markalann mi.i~terisi
olma, toplumsal konum un temel belir-
leyicileri olmu~tur. 6 Ondokuzuncu
yi.izydla yinninci yuzy1hn ilk yanstnda
toplumsal boli.inme struf ya da 1rka da-
yarurken, ti.iketim to plum unda bunun
yerini tilketim modelleri alm1~hr. 7 Ti.i-
ketim toplu1nlartnda, ti.iketidler i.iretici-
ler sayesinde gi.i~ ve otorite kazarurlar;
tilketicinin ti.iketim faaliyeti, siyasi hak
ve odevlerin yerini abr. 8 <;ok say1da
mal ve hizmet yan1nda, gi.indelik ya~a
lnln ~ok ~e~itli boyutlanyla, insanan de-
neyiminin bir~ok yoni.i e~yala~ttnhr.
Bi.iyi.ik ma~azalarda ah~veri~ bo~ za
manlan de~erlendinnek amac1yla ger-
~ekle~tirilen de~erli bir u~ra~ olup ~ak
ml~hr.
tiikizm [ing. h;clrism; Fr. tychisme). Ame-
rikan pragmatist filozofu C. S. Peirce1n,
raslantl, tesadi.if anlam1na gelen Yunan-
ca tyche sozci.i~i.inden ti.iretti~i ve ras
lanhn1n evrende i~ ba~1nda olan etkin
bir gi.i~, nesnel bir ger~eklik oldu~unu
one si.iren o~retileri ve bu arada kendi
gori.i~i.ini.i tantmlamak i~in kulland1~1
kavram.
t Peircelm kendi evrimci kozmolojisinin
bir par~as1 olan. bu kavram, do~adaki
di.izenliliklerin evrimin sonucu oldu~u
n u dile geliren, fiziAUt deterministik ya
salanrun temel, olasd1 ya da ihtimaliyet ..
c;i yasalarm bir hali oldu~unu one si.iren
bir o~reti ya da goru~i.i tanu nlar. Do~ a
yasalan soz konusu old u~unda, meka-
nik bir gori.i~e ~iddetle kar~1 ~lkan Peir-
ce, evrende si.irekli ve de~i~mez bir ras
lantuun bulundu~unu, bu raslanb.n1n
di.inya yetkin, rasyonel ve simetrik bir
sistem hale gelinceye varh~1n1 si.irdi.ire-
ce~ini dile getirmi~tir. Bu ~ekilde if a de
edildi~inde, ti.ikizm,l di.inyan1n bir kaos
halinden, rasyonel bir dtizene dogt-u ge
li~mekte oldu~unu dile getiren bir me-
tafizi~e, 2 do~a yasalannm istatistiksel
yasalardan daha fazla hi~bir ~ey olma-
dt~lnl belirten, d i.izensizlikleri a~1klana~
maz olgular olarak de~erlendiren bir
bilim felsefesine ve 3 yasarun at;tklama
sa~lamak yerine, at;tklanmaya ya da bir
nedene ihtiya~ duydu~unu savunan bir
a~1klama teorisine kar~ahk gelir.
tiimbilgi [ing. omnisrience; Fr. onrnisaence).
Tannrun safatlarmdan biri. Tannrun,
hem kendisine ve hem de tum di~er var-
hklara, ge;mi~ ve ~imdiye oldu~u
kadar gelece~e ili~kin olarak da sahip
oldu~u tam ve yetkin bilgiyle belirlenen
stfah. Tann'run, varolan her~eyi varol-
du~ ~ekliyle algdadt~lnl, onun orta-
ya ~~knu~, ~1kmakta ve ~tkacak olan
her~eyi eksiksizce bildi~ini ifade eden
s1fah. Tannrun evrende olup biten ve
bilinebilecek olan her~eyi bildi~i dile
getiren ti.imbilgi s1fatt, bi.iti.in bilgi ve
do~rulann Tann i~in zorunlu ve ezeli
ebedi oldu~unu, bu do~rulukla uyu~
mayan hi~bir ~yin ortaya t;tkamayaca-
~uu ifade etmektedir.
l~te bu ba~lamda, Tann'run her~eyi
bilmesinin, gelece~e ili~kin bilgiyi de
kapsayan mutlak bilgisinin, insan1n
irade ozgi.irli.i~i.iyle uzla~hnlamayaca
~anl dile getiren paradoksa tumbilgi pa-
radoksu ad1 verilir. Buna gore, gelece~e
ili~kin bilgisi, kudretli Tann'run her~e
yi bildi~i ve istedi~i ~ekliyle yaratmas1,
her~eyin Tann'nln bildi~i ve istedi~i

~ekilde artaya ,_Ikmasma neden olur.
Bu ise, insamn ozgiirluguyle uzla~tm
latnaz.
tiimdengelimsel [ing. deductive; Fr. deductif;
AJ. deduktiv] 1 Diskiirsif a lana benzer bir
bi,.imde, sezgisel alarak degil de, bilgiye
birtak1m onciiller aracthgtyla ula~an
bilgi; 2 genelden ozeli ..lkarsayan akd-
yi.iri.itme, 3 yeni bilgi vermeyip, sadece
onciillerin iizerindeki orti.iyi.i kaldmnak-
la yetinen argiiman ve 4 bu ttir argii-
manlardan meydana gelen manhk i,_in
kullamlan ni teleme.
i~te bu baglamda, genel bir dagrudan,
soz kanusu dagrunun bir ozellemesi ya
da ornegini ~karsayan; ilkeden sanuca,
genel yasadan ozel alaya giden; yeni bir
bilgi vermeyen, fakat yalmzca, onculler-
de ortilk ya da sakl1 halde bulunam
a,.tga .. lkarmaktan, ortiiyii kaldmnaktan
alu~an akllyiiriitmeye; bilgilerimizi art-
tmct bir dii~iinme yonteminden ,_ak, bu
bilgilerimizi ,_oziimleyid, a,_tga ,_.kanct,
denetleyid bir akllyiiriibne tilriine; ge-
nelden ozeli, tiimelden tikeli, mantlksal
,_tkanm kurallanna gore ~karsayan zo-
runlu ve kamtlayta ak1lyiiriitmeye; on-
ciillerini tasdik edip, sanucunu, ki~inin
kendi kendisiyle ,_eli~kiye dii~meden
inkar ebnesinin alanakstz aldugu ge,.er-
li ,_1karun ti.iri.ine tUmdengelimsel akrlyii-
riitme denir.
Buna kar~m, tiimdengelimsel aktlyii-
riitmeyi, manhksal ,_1kanm1 kanu alan,
tam ve tutarh alan ,_1karun kurallanm
fanniile eden, bu kurallan manhksal ar-
gi.imanlara uygulayan, rumdengelimsel
akllyiiriitmelerin sanu,.Ianrun onculle-
rinden ,_1k1p ,_tkmadtgmt belirlemeye
.. al1~an manhk tiiriine tilmdengelimsel
akdyiiriitme adt verilir.
tiimel [Os. kiilli; lng. universal; Fr. univer-
sel; AI. universal]. 1 lstisna kabul etme-
me, bir strufm tiim iiyeleri i,_in ge,.erli
alma durumu. Buna gore, bir yargt, yiik-
lemi oznesinin biitiin bir kaplam1 i,_in
tasdik ya da inkar edildigi zaman, tii-
meldir. Nitekim, yiiklemi oznesinin
biiti.in bir kaplam1 hakkmda tasdik ya
da inkar edilen onermeye tiimel onerme
adt verilir.
tlimel 863
2 Genel alan. Stmrstz ya da suurlanma-
m~ alan. Bir,.ak bireysel ~eye yiiklene-
bilir alan, ve kendisi sayesinde, bu ~ey
lerin bir stmf i,_incl"' taplandtgl stf at. 3
Bir,.ak nesne i,_in kullandan ya da bir
dizi ~eye artak alan genel bir kavram.
Nesnelerin, bireysel varhklann ba~ka
nesnelerle payla~hg1 ozellik, nitelik.
Tiimel; buna gore tikel nesnelere artak
alan genel ozellik, nitelik, tiir ve ili~ki
gibi genellikleri, bir genel kavramm
kaplamtyla artak ozelliklerinin tam ve
eksiksiz ahnas1 durumunu gosterir. Bu
.. er .. eve i,_inde, en azmdan dort ayn til-
melden soz edilebilir. 1 Bir toze yiikle-
nen, onermede yiiklemle ifade edilen
ozellikler. Tiimeller alarak ozellikler, ka-
hct ozellikler ve zamansal durumlar,
egilimler ve alu~umlar, ozsel ve anzi ni-
telikler, birincil ve ikincil nitelikler ala-
rak artaya ,_tkar. 2 'Biiyiiktiir', 'kii,.iik-
ti.ir', 'e~ittir' tiiriinden yiiklemlerle if ade
edilen ve ikiden fazla birey i,_in ge,.erli
alan bagmtdar. 3 Tikelleri bir cins-tiir
hiyerar~isi i,_inde struflama, v e bu stmf-
lama yaluyla da, bize diinyay1 bilme
alanag1 veren tiirler. 4 'Ne kadar?' saru-
suna bir yamt alu~turan ve anlanndan
ya da omeklerinden once gelen kiitleleri
ifade eden kiitle terimleri.
Ote yandan, tiimelin, iki ya da daha
fazla ~ey birbirlerine bir bak1mdan ya
da yonden benzer alduklan zaman, an-
lann benzer alma tarzlanna, iki ya da
daha fazla ~eyin, belli bir baktmdan
benzerligi ya da ayruhgmdan meydana
gelen ~eye kar~tllk geldigi yer, tikel bir
~eydir, ayn duran bir bireydir. Tikelin
bir ~eyin birligini, tekligini, biricikli~ni,
bireyselligini ve ba~ka ~eylerden alan
farkhhgm1 gosterdigi yerde, tiimel, ~ey
lerin belli bir baklmdan alan benzerligi-
ni, aynthgml, artakhguu vurgular.
Tiimellerle tikeller soz kanusu aldu-
gunda, ilk gorii~, I yalmzca tiimellerin
varaldugunu, tikellerin hi,.bir ~ekilde
varalmadtgml savunan tPlatan'un go-
rii~iidiir. Platan'un tkavram realizmine
gore, tikeller, bireysel varhklar, dunya-
tnlZ Demiurgos tarafmdan ldealar ornek
864 tiimel
ahnarak yarabhncaya dek, varohnuyor-
Iardl. Bundan dolay1, diinyan1n yaradl-
h~nndan once, ger~ekten Ve yalnlZCa tii-
meller vardt
Buna kar~1n, II 'yaln1zca tikeller var-
dlr, tiimeller hi~bir ~ekilde var de~Hdir'
diyen gori.i~e gore, diinya1n1z bir~ok
farkh ~eyden meydana gelir. Bu ~eyler
den her biri bir birey, ya da bir tozdiir.
Biz bu ~eylere isim verirken, trpk1 insan
lar i~n ozel ishnler kullarunainlzda ol-
du~u gibi, onlardan her biri i~in ayn bir
ad kullanabilirdik. Fakat dilde ve dii-
~iincede tasarruf sa~la1nak i~in, benzer
goriinen farkh ~eyler i~in ayn1 ismi kul-
Ian1yoruz. Ba~ka bir deyi~le, bir masa
i~in Ianasa' terimini kullaruyoruz, ba~ka
bir 1nasayla kar~lla~h~lmlzda, ona
f arkJ1 bir ad vermek yerine, yeniden
aynl lmasa' sozcii~iine ba~vuruyoruz.
~u halde, iki ya da daha fazla ~ey i~n
bir ad olarak kullarulan bir sozciik,
ti1mel di ye ge~er. t Ad~1hk olarak da bi-
linen bu gorii~e gore, tiimeller bu ~eldl
de kullandan adlardan, a~lZdan c;lkan
seslerden ba~ka bir ~y de~ildir; onlar
ne ~eylerde, ne de ayn bir ezelf-ebedi ti-
lemde varolur. Gen;ekten varolan tikel-
ler, bireysel varhkJardtr; tiimellerin var-
h~l ve ger~ekli~i yoktur.
III Bu konudaki ii~iincii gorii~, ilk go-
rii~iin tiimel .. tikel ili~kisi ba~Iam1nda -
soz konusu olan farkh bir versiyonudur.
Bu ~er~eve i9nde, ome~in Platoncu fel-
sefeye gore, tiimellerin tikellerden daha
ger~ek oldu~unu soyleyebiliriz. Pla-
ton'un gorii~iinde, diinya, her biri yet-
kin, ezeli-ebedi ve ger~ek bir tdearun bir
taklidi olan, ~e~itli tiirden ~eylerden
meydana gelir. Bu ~eyler ve onlarm tiir-
leri, varolu~lann1 ve varhktaki devamh-
hklannl, Demiurgos'un, yani Platon'un
sisteminin Tann's1 ya da fail nedeninin
onlan, tdealan omek ya da ideal model
olarak kullarunJ~ olmas1 olgusuna bor~
ludur; bunwlla birlikte, bu ideal model-
ler, bireysel ~eylerde ancak k1smf olarak
ger~ekle~mi~, yetkin olmayan bir tarz-
da dsiml~mi~lerdir. Bu durum, yani ti-
kellerin varolu~Iann1 ideal modeller
olarak k ullarulan tiime11ere bor~lu old u-
~u olgusu dikkate ahndt~nda, tiimelle-
rin tikellerden kesinlikle daha ger~ek
oldu~u soylenebilir. <;iinkii, tiimeller ti-
kellerden mantlksal, zamansal ve meta
fiziksel olarak once olup, 1nutlak bir ba-
~uns1zhk i~indeyken, tikeller tiimellere
ba~1mhdu.
IV Bunun kar~1S1ndak.i gorii~, tikellerin
tiim.ellerden daha ger~ek oldu~unu sa-
vunan gorii~tiir. SOz konusu gorii~iin
temsilcileri arasmda, Hume, Dewey,
Bergson ve Sartre gibi dii~iiniirler yer
ahr. ~me~n, lngiliz filozofu Hume, ger-
~ek diinyaya ili~kin bilginin imkArundan
ku~ku duyarken, ide ya da dii~iinceleri
mizin kokeniy]e ilgili olarak empirist bir
gorii~ geli~tirmi~tir. Ona gore, bilginin
kayna~1nda izlenimler vardu ve her iz-
Ienim tikeldir; buna kar~m, ideler, dii-
~iinme ve akllyiiriitmede, bu izlenilnle-
rin soluk kopyalan olarak ortaya
~kmakla birlikte, ti.imeldirler. Bu ideler,
varolu~lann1 kendilerinden ti.iredikleri
izlenimlere bor~ludurlar. Yine, FranslZ
dii~iiniirii Bergson'a gore de, tikellerin,
bilimde, teknolojide ve mUhendislikte
yararh olabilen ti.imeller kar~lSlnda on-
celi~i vardU". Ger~ekli~i, ki~isel tecriibe-
nin siirekli ak.J~1 olarak tasarlayan
Bergson'a gore, bu ak.I~, do~rudan ve
araCISlZ olarak sezilen tikellerin, bireysel-
liklerin can!J yeniliklerinin bir ak.I~J, geli-
~imidir. ~ bu ak1~1 anlamaya ~ab
~ltken, onu, benzerliklere dayanmak
anlammda ti.imel olmakla bi.rlikte, sabit
ve de~~mez olan kavramlarla yakala-
maya ve s1n1rlamaya ~ah~u. Oysa, dene-
yin ak1~1 i~inde sezgi yoluyla kavranan
tikeller, tiimellerin ti.iretimsel, yapay vc
olii oldu~u yerde, canh ve dolayiSl}'la
daha ger~ektirler.
<;a~da~ FranSJZ varolu~~u filozofu
Sartre'a gore, 'varolu~ ozden once gelir'.
Ba~ka bir deyi~le, iradr her eylem (varo-
lu~) olmayJ istedi~i ~eyi (oz) ozgiirce
5e\"lek ister. Onun olmay1 se~ti~i ~ey
(oz) se~en ki~iye (varolu~) ba~hdu. Bir
tiimel olarak bu ~ey (oz), bir irade (tilcel)
tarahndan se9lmi~ olmaya ba~hdu.

Sartre'a gere, her bireysel ya da tikel
iradenin kendili~indenli~i, nihai ve ~n
yiiksek ger~eklik olup, onun se~ti~i ~ey
(tiimel) ba~1mb bir sonu~ olarak ortaya
~1kar.
V Tumeller ve tikeller soz konusu oldu-
~unda, ba~ka bir goru~, hem tumellerin
ve hem de tikellerin varoldu~u fakat on~
lann tumuyle farkh bir do~ada oldu~
goru~udiir. Orne~in, ~eylerin bizzat
kendilerini ya da kendinde ~eyleri bile-
meyecegimizi savunan Kant'1n bu ~er~e
ve i~inde de~erlendirebilece~imiz goru-
~une gore, ozneye deneyim ya da
tecrubede gorunen .~ey, son ~ozumle
mede iki farkh turden ~eyin, tikelli~i
sa~layan duyumlarla tumelli~i sa~la
yan kavramlann katk1S1n1n sonucudur.
Duyumlar ve kavramlar, tikeller ve ti.i-
meller birbirlerinden tumuyle farkh ol-
makla birlikte, fenomenal dunyadaki
nesnelere ili~kin bilgimizin ayru ol~ude
gerekJi bile~enleridir. tSantayana'IW\
ayru c;erc;eve i~inde de~erlendirebilece
~imiz goru~une gore ise,. oz, madde, ha-
kikat ve tin alaru olmak uzere, dort ayn
varhk alaru vard1r. Bu alanlardan ikisi,
tumeller1e tikellerden meydana gelir.
Ayru ~ekilde, Bertrand Russell'1n man-
bksal atomculu~na gore de, varolan
her~ey iki smda aynhr: a) Kompleks
butunlere yalruzca yuklemlerin ozneleri
ya da ba~1nblann terimleri oJarak giren
ve deneyimledi~imiz dunyarun bir par-
~asl olup zaman i~de varoJan tikeller
ve b) kompleks butunlerde yukJemler
olarak ortaya ~1kan ve zaman i9nde va-
rolmayan tumeller. Ayru anJayJ~, varo-
lanlan aktuel varhklar ya da tikelJer ve
ezeli-ebedi nesneler ya da tumeUer ola-
rak ikiye ayuan +Whitehead it;in de soz
konusudur.
Ayn1 konudaki bir di~er goru~, VIne
tumellerin ne de tikellerin varoldu~u
goru~udur. Bunlann varoldu~u soyle-
necek olursa, onlann yalnLZca aldaba
yonler ya da gorunu~ler oldu~unu soy-
leyen bu goru~e Hint felsefesinde rast-
larur. Ome~in, Veda o~retisinde Brah-
man, Budizmde Sun ya nihai ve en
tiimeller kavgas1 865
yuksek ger~eklik olup, o hi~bir ay1nm
kabul ebnez. Mlzya ya da go run u~te or-
taya ~1kan tum ay1nmlar gibi, tu1nel
tikel ay1nm1 da bir yandsamadan
ba~ka bir ~ey de~ildir. Bu goru~un
kar~1h olan goru~ ise, VII Hegel'in
hem tumellerin ve hem de tikellerin her
ikisinden de daha ger~ek olan bir ~eyin
yon ya da gortinumleri oldu~unu soy-
leyen goru~udur.
tiimel-deiiJleme [ing. joint deniDI; Fr.
negation conne:re; Al. rejektion]. Yaln1z ve
yaln1zca ana biJe~enlerinin tumu yan-
h~ oldu~u zaman do~ru olan bir bile-
~ik onermeyi meydana getiren onerme
eklemi.
tiimel-evetleme (ing. conjunction; Fr. con-
jonction; AI. konjunktion]. Ana eklemi,
ti.imel evetleme eklemi 've' olan bile~ik
onerme; iki basit onermenin 've' ekle-
miyle birle~tirilmesi sonucu elde edilen
bile~ik onenne turu.
Ote yandan, yalnJzca tum bile~enleri
do~ru oldu~u takdirde do~ru, buna
kar~1n tum di~er alternatiflerde yanh~
olan bilqik onenneyi olu~turan ve ~ve'
ba~laciyla ifade edilen eklem, ba~laca
da tiimel-euetleme eklemi ad1 verilir.
tiimeller kavgas1 [tng. contrCTllersy over
universals; Fr. contrcroerse des universea-
ux]. Butun bir Orta~a~ felsefesine dam-
gasiru vuran ve tumellerin ontolojik
statusuyle ilgili olan unlu tartl~ma.
Tumeller problemi Orta~a~ felsefesine
tPorphyrius ve tBoethius'un eserleriyle
girmi~tir. Buna gore, Aristoteles'in man-
b~ i~in bir giri~ yazan Porphyrius ile
daha sorua Porphyrius'un yazd1gt giri~i
yorumlayan Boethius turlerin ve dnsle-
rin, yani Aristoteles'in tikinci dereceden
tozlerinin tozsel bir varl1~a sahip olup
olmadlldan sorusuna bir yarut getirme-
ye ~ah~1ru~lardu. Bu ~er~eve i~inde, Or-
ta~a~ felsefesinde, ence, tumelJerin bi-
reylerden ayn ve daha yuksek bir
varolu~a sahip olduklann1 one siiren ra-
dikal tkavram realizmi egemen olmu~
tur. Patristik felsefenin buyuk du~unu
ru Aziz +Augustin us, hem Platon dan I
miras abnan radikal kavram realizmini
866 tiimeller kavgasa
savunmu~ ve hem de bu goru~ uzerin-
de goriinu~te onem ta~tyan birtak;tm
de~i~iklikler yapmt~tlr. Buna gore, tu-
meller, Platon'da oldu~u gibi, tikeller-
den ayn ve ba~tmstz bir bic;imde varcr
lan idealar ya da Formlar olarak de~il
de, Ta.ru1'run zihnindeki ideler olarak
du~unulmu~tur.
Kilisenin, resmi goru~une c;ok uygun
du~tu~u ve ozellikle de gunah kavramt-
mn aljlklanmasanda buyuk bir ba~anyla
kullamldt~l ic;in, pozitif bir destek ola-
rak de~erlendirip dort elle sanld1~1 soz
konusu realist gorii~e, ilk kez olarak 11.
yuzydda tRoscelinus tarafUldan kar~1
c;tk.Jlmt~tlr. Yargt formlan, kategoriler,
yuklemlerin struflanmast gibi manhksal
konular tizerinde c;ah~an Roscelinus, tu-
mellerin, nihai ve en yiiksek ger~jeklikler
olmaytp, yahuzca adlar olduklanru sa-
vunmu~tur. Roscelinus, bu ~jerc;eve i9n-
de, cins isimlerin yalmzca bireyleri gos-
terdi~ini, tiirnellerin yalruzca dilsel ya
da sozel bir statusu oldu~unu iddia et-
mi~tir. Latincede 'nomen' ad, isim anla-
mUla geldi~inden, Roscellinus'un soz
konusu tumel gorii~u, felsefede nomi-
nalizm olarak bilinir. Nominalizmin en
onemli avantajt, hilj ku~ku yok ki, var-
hk baktmUldan sa~lad1~1 tasarruftur.
Bu goru~ ayn bir h.imeller dunyasaru
varsaymarun gereksizli~ gostererek,
filozofu yalruzca ~u diye gesterdi~i
miz bireylerin varolu~una inanmaya
sevketmi~tir. Bundan dolayt, nomina-
lizm felsefe tarihinde populer bir goru~
olarak, etkisini hep korumu~tur. Nite-
kim, 20. yuzydda, manhkla ilgili realist
yorumlara ka~1 c;lkan Amerikan man-
hk-;tst tQuine, bir manbk ve matematik
sistemiltin, ba~mhlar, suuflar, saydar ve
fonksiyonlar ti.iriinden soyut varbklann
varolu~unu ongormeden de, kurulabile-
ce~ini savun~nu~tur.
Bununla birlikte, Orta~~da Rosceli-
nus'un nominalizmine, yalmzca, dine ve
teolojiye sa~lad1~1 destekten dolaya,
kavram realizmini benimseyen filozof-
lar tarafandan de~il, fakat 'aym sozcu-
~un, farkh ~eyler ic;in nastl kullamlabil-
di~i' sorusunu yamtlama ~jabast ic;inde
olan du~unurler tarafmdan da kar~1 c;t-
kdmt~tlr. Sozu edilen soru, onikinci
yuzydda, Champeaux'lu William ve og-
rencisi t Abelardus tarafmdan ele alm-
mt~hr. Bu du~unurlerden William tu-
meller konusunda, kavram realizminin
savunuculu~unu yapmt~ ve aym sozcu-
~un, birc;ok farkh ~ey ic;in, bu ~eyler en
azmdan bir baktmdan ozde~ oldu~u
ic;in, kullamlabildi~ini one surmu~tur.
Buna gore, bir bireyler c;oklu~una yayt-
lan bu karakter, ger~jek bir h1meldir;
aym tumelden pay alan ve bundan do-
layt aym turun uyesi olan bireyler, bir-
birlerinin aynJdtrlar. Champeaux'lu
William'm soz konusu tumel goru~u,
o~rencisi tAbelardus tarafmdan, Pla-
ton'un kendi idealar teorisiyle ilgili man-
bksal guc;luklere i~aret etti~i Pannenides
adh diyalogunun argumanlanna benzer
argumanlarla el~tirilmi~tir. Buna gore,
Sokrates'in insan oldu~unu soylemek,
onun insan ya da insanhk tiimeline bir
biitun olarak sahip oldu~nu iddia
etmek ise e~er, bu takdirde Sokrates
di~er insanlardan daha az ya da daha
ljOk insan olur.
Abelardus, bireylerin kendisinden pay
ald1~1 ayn ve ba~tmstz bir tumel goru-
~unun yol ac;h~t bu turden manbksal
guc;luklerden dolayt, realist bakt~ aljl-
smdan vazgec;erek, kavramct bir tumel
goru~u benimsemi~tir. Buna gore, tu-
meller insan zihninin olu~turdu~u kav-
ramlardtr; bundan dolayt, tumellerin,
nesnel dc~l de, yalmzca zihinsel bir va-
rolu~lan vardtr. c;unku, do~al dunya-
da, insan zihninden ayn ve ba~tmstz
olarak gerc;ekten varolan ~eyler, birey-
lerdir. tnsanlar, bireysel ~yler, tikel var-
hklar arasUldald farkhhklan bir kenara
brrakarak, onlann ortak yonlerini soyut-
larlar ve boylelikle de, tumel kavramlan
meydana getirirler. Sozcukler, i~te bu
kavramlann yerini tular; insanlar, soz-
dikleri, bu sozctiklerin yerini tuttugu zi-
hinsel kavramlann ya da soyut imgele-
rin 1~1~mda, ayn ve farkJt bireysel
~eyler i9n kullamrlar.

Abelardus'un saz konusu kavra1ncdl~l
da birtak.Jm gu-;liiklere yol a-;ar. Buna
gore, zihindeki kavramlar, bireysel ~ey
lerin ozlerine kar~dtk gelir ya da gelmez.
Birinci altematif soz konusu oldu~unda,
Champeaux'lu Williatn'ln kavram realiz-
nlinin yol a-;bg1 manhksal gu-;liikler ye-
niden ortaya -;ll<ar. Buna kar~1n, ikinci al-
ternatif soz konusu oldugunda, dil ve
dii~iince ile ger-;ek bireysel varhklar ara-
Slnda bir uc;urum meydana gelir ve dii-
~iince ve dilin gerc;eklik hakklnda kulla-
nllabilmesi imkanstzla~tr.
Skolastik felsefenin biiyiik dii~iiniirii
Aquinash +Thomas, biitiin bu gu-;liikleri
dikkate alarak yeni bir tiimel gorii~ii ge-
li~tirmeye c;ah~m1~hr. Onun tiimellerle
ilgili gorii~ii, eklektik bir sentezin iiriinii
olup, oldukc;a geni~ kapsamh bir gorii~
ttir. Buna gore, Aquil"'.ash Thomas, Pla-
toncularla birlikte, tiimellerin bireyler-
den ve bireysel ~eylerden ba~1mstz bir
bi-;imde varoldu~unu savunmu~tur; tti-
meller, Tann'n1n zihnindeki ideler ola-
rak, tikel nesnelerden ayrt ve ba~sLZ
bir bic;imde varolur. Aquinash Thomas,
buna ek olarak, tiirnellerin ~ylerde, bi-
reysel varhk.Jarda, bu varhklann ozleri
olarak varolduklanru savunur. Thomas,
nihayet, tiimellerin insan zihninde, so-
yutlama i~lemiyle elde edilmi~ kavram-
lar olduklararu da one siirmii~ttir.
Tiimeller konusunu ele alan son biiytik
Skolastik dii~iiniir tOckhamh Willi-
am'dtr. Tiimeller konusunda nominalist
bir bakl~ ac;tslru benimseyen Ockhamb
Williama gore, ttimeller, bireysel nesne-
lerin ve nesne obeklerinin yerini tutan
terim ya d a i~aretlerden ba~ka hic;bir
~y degildir; tumellerin nesnel bir varo-
lu~a sahip olduklan dii~iiniilemez,
c;iinkii gerc;ekten varolan ~eyler, yalruz-
ca bireylerdir. Ockhamliya gore, Platon
ve Aristoteles'in yaphg1 gibi, ttimellerin
nesnel bir bit;imde varoldu~unu one
siirmek, ayru tiimelin bir dizi tikel nes-
nede mevcut oldugunu one siinne yan-
b~tna dii~mektir. Tiimellerin gerc;ekten
nesnel bir bit;imde varolduklar1n1 one
siirmek miimkiin olmadt~l gibi, buna
gerek de yoktur. Tilineller, ona gore,
ti.imevanmcthk 867
yaintzca tnanhksal bir varolu~a sahip
olan ve kendilerine, varolmas1 mtimkiin
olan bir ~eyi adlandtnnak ic;in de~l de,
dii~iince ve ileti~im ic;in gerek duyulan
yuklem ya da anlamlard1r.
Tilineller problemi, Skolastik felsefeden
sonra da, felsefenin onemli konulan ara-
stnda yer almaya deva1n etmi~tir. Daha
once soziinii etti~imiz noniminalist
Quine'a ek olarak, radikal realizmin,
daha c;ok mutlak idealizmi ve somut
tiimel teorisini savunanlar taraftndan
benimsendi~i soylenebilir. Buna kar~tn,
ingiliz empirizmi kavramcth~tn ya da
nominalizmin tiimel gorii~iinii benim-
semi~tir.
tiimevanm [Os. istilaa; ing. induction; Fr. in-
duction; AI. induktion). Genelden ozele, tii-
melden tikele giden, gene} yasadan omek
ya da ozel bir uygulamastru c;tkarsayan
ttimdengelime kar~lt olarakl ozelden ge-
nele, tek tek olgulardan genel yasalara
ula~an tekil gozlem onennelerinden st-
nulanmamt~ genellemelere ytikselen
akll.ytiriibne tiirii, genelleme.
tiimevartm(lhk [in:g. inductivism; Fr. in-
ductivisme; AI. induktivis,nus ]. Tiimevarl-
ma, ttimevartm probleminin varh~tna,
ttimevanrrun temellendirilememesi ol-
gusuna ragmen naif bir tav1rla sarstlmaz
bir inane; besleyen, tiimevanm1n hakiki
bilimin, gerc;ek bilimsel ara~hnnarun te-
meli oldu~unu one siiren gorii~.
Tumevanm1n, ttimiiyle temellendirile-
mese de, en az1ndan belirli ko~ullar al-
hnda, rasyonel bir i~lem old u~un u savu-
nan ki~iye ise turnevanmc1 denmektedir.
Buna mukabil, li.imevanmsal a.lalyti-
riibnede sonuc;, onciillerde bildirilenin
kapsam1n1 a~t1~1 ic;in, tiimevaruntn
manbksal olarak temellendirilemeyece-
gini kabul etme, fakat bir yandan..da tii..
mevanmm, yalruzca gelecegin, bplo
ge-;mi~ ve ~imdi gibi diizenli olabilecegi
kabulii iizerinde hakh kdtnabilecegin-
den hareket ederek, soz konusu akllyii
riitmenin bu temeller iizerinde ve te-
mellendirilemeyecegi gerc;e~ine ra~men
kabul edilmesi gerekti~ini savunma tav-
nna tiimevarlml teyid derunektedir. Bu
yakla~tma gore, ttimevanmm gelecekte
868 tiimevanm problemi
de ge~erli olacaguu ~imdiden belirlemek
imkanslZ olsa bile, gelecek ya ge~mi~ ve
~imdi gibi diizenli olacag1, ya da kaotik
olmas1 durumunda, zaten hi~bir yonte-
me yer kalmayacagt i-;in, se~ilecek tek
giivenli yol tiimevanma giivenmektir.
tUmevanm problemi [lng. problem of in-
duction; Fr. probleme de l'induction]. Bili-
min gozlemle ba~lad1gam, gozlemin bi-
limsel bilginin iizerine in~a edilecegi
saglam temeli meydana getirdigini, ve
bilimsel bilginin gozlem onennelerin-
den hareketle, tiimevanm yoluyla elde
edildigini savunan gorii~e kar~1 ~1kan
bakl~ a~asmdan, tekil gozlem onermele-
rinden tiimel onennelere, bilimsel yasa
ve teorilere ge~i~in me~rii bir ge~i~ ol-
madiguu dile getiren problem. SOz ko-
nusu gorii~ a~1smdan, ~ok say1da X'in
~ok farkh ko~ullar altmdaki gozlemin-
den, ve gozlemlenen tiim X'lerin istisna-
SIZ Y ozelligine sahip olmalanndan ha-
reketle, tiim X'lerin Y ozelligine sahip
oldugu' sonucunun ~1karsanabil~ni
dile getiren tiimevanm ilkesinin ge~erli
olmad1gm1 ve hi~bir ~ekilde dogrulana-
mayacagrm ortaya koyan problem.
Tiimevanm problemini dile getiren
gorii~e gore, tiimevanm ilkesi, ne 1
mantrga, ne de 2 deneyime ba~vurula
rak dogrulanabilir. Buna gore, I man-
hksal akdyiiriitmeler, tiimdengelimsel
yap1da olup, onciilleri dogru ise, sonucu
da dogru olan, sonu~ta bildirilenin on-
ciillerde bildirilenin kapsarruru a~mada
gl, sonucun onciiUerden zorunlulukla
~Iktlg1 akllyiiriitmelerdir. Tiimevarm-
sal akllyiiriihne manhksal bakundan ge-
~erli olan bir akdyiiriitme tarz1 degildir;
zira, tiimevanmsal argiiman, tiimdenge-
limsel akllyiiriitmenin zorunluluk ozelli-
ginden yoksundur. Yani, tiimevamnsal
bir aktlyiiriitmenin onciillerinin dogru,
sonucun yanh~ olabilmesi pekala miim-
kiindiir ve bunda da bir ~~ki yoktur.
Omegin, bugiine kadar, ~ok deg~ ko-
~ullarda, ~ok fazla sayada karga gozlem-
ledigimi ve gozlemledigim kargalann
hepsinin siyah oldugWlu ve benim bu
temel iizerinde, Tiim kargalar siyahbr'
sonucuna ula~ttg1m1 kabul edin. Bu, hie;
ku~ku yok ki m~ru bir tiimevanmsal
~Ikanmd1r. Bununla birlikte, gozlemle-
yecegim son kargaaun san olmayacagi-
mn manbksal hi~bir garanlisi yoktur. Bu
olgunun saptanmas1 durumunda ise, o
zaman 'Tiim kargalar siyahtlr' onermesi
yanl1~ olacakhr. Gozlemlenen tiim kar-
galarm siyah olduklanrun ve yine rum
kargalarm siyah ol.mad1klaruun saptan-
masmda mantlksal bir ~eli~ki yoktur.
Bundan dolay1, tiimevarun ilkesi man-
hksal temeller iizerinde pek dogrulana-
maz.
II Tiimevarun ilkesi deneyim yoluyla
dogrulanmaya kalki~ddigmda, bu tiir
bir deneysel dogrulama, kat;Jrulmaz ola-
rak tiimevanm ilkesinin ge~mi~te ba~a
nh oldugu durum, omek ve yasalara
i~aret eder. Bu -;er~eve i~inde, tiimeva-
run ilkesinin ge-;mi~te ba~anyla kulla-
mld1g1 deneysel omeklerden hareketle,
tiimevarun ilkesinin her zaman ba~any
la i~ledigi sonucwta ula~ahr. Bununla
birlikte, tiimevanrrun bu ~kilde dene-
yim yoluyla temellendirili~i, daha once
18. yiizy1lda D. tHume'un da g05tenni~
oldugu gibi, kabul edilemez bir ~eydir.
Zira, tiimevanm1 dogrulamak iizere one
siiriilen argiiman, dogrulanma ihtiya-
cmda oldugu varsaydan tiimevanmsal
akdyiiriitme ya da argiimarun kendisini
kulland1g1 iffin, yani tiimevarun ilkesi
ya da tiimevarunsal akllyiiriitme, bizzat
tiimevanmsal bir akllyiirutmeyle dog-
rulandaga i~n, dongiisel bir akllyiiriit-
medir. Tiimevanm ilkesinin ge~erli ol-
dugunu iddia eden boyle bir tiimel
onenne, ge;mi~ ve ~imdiye ek olarak
gelecegi de kucaklayan blSyle bir sonu-;,
burada, tiimevanm ilkesinin ge.;mi~teki
ba~anla uygulamalanna kaydeden bir-
ka~ tekil onenneden ;Ikanlmaktadu.
Dolayisayla, akllyiirutme ya da argii-
man tiimevanmsal bir arg\imandar ve
bu nedenle tiimevanm ilkesinin dogru-
lanmasmda kullandamaz.l~te, tlimeva-
nm ilkesinin dogrulanmasayla ilgili bu
zorluga geleneksel olarak 'tiimevarun
problemi' ad1 verilmektedir.

iumevanm problemiyle ilgili ~ozumler
[ing. attempted solutions to the problem of
induction; Fr. solutions d11 probleme de l'in-
duvtion]. Bir yandan tumevanm ilkesi-
nin, hem bilimde ve hem de ozel ya~an
tlmizda -;ok temelli bir rol oynad1g1
olgusu, bir yandan da onun ne mantlk-
sal ve ne de deneyimsel olarak dogrula-
nabildigi olgusu kar~1smda, filozof ve
bilim felsefedlerinin bu duruma altema-
tif olarak getirdigi -;ozum denemeleri.
Bu bak1~ a-;1sma gore, insanlar tumeva-
nmsal akdyiirulmeleri her zaman kul-
lanmaktadir. Bizi gelecegin de get;mi~
gibi olacag1 inanona goturen ~ey, tume-
vanmdJr. Bir-;ok kez i-;tigim slit beni hi-;
zehirlememi~tir, buna dayanarak, tume-
varun yoluyla suttin beni gelecekte de
zehirlemeyecegi sonucuna ula~abilirim.
Giindelik deneyimin bir par-;as1 olarak,
gunduzu her zaman gecenin izledigini,
giine~in her sabah dogudan dogdugu-
nu gozlemi~imdir ve bu temel uzerinde,
bunlarm gelecekte de ortaya -;tkacag1m
kabul ederim. Bunlar hep tumevanm
omekleridir. Yine, buttin bir ya~anh
miz, tumevanmm bize -;evremiz ve ey-
lemlerimizin sonu-;lanyla ilgili olarak
guvenilir tahminler saglad1g1 olgusuna
dayanmaktad1r. Tumevanm ilkesi ol-
madtgmda, -;evremizle olan ili~kimiz
tumuyle kaotik bir hal ahr. Tumevanm
ya~antumzda boylesine onemli bir rol
oynamakla birlikte, bir de, tumevanm
ilkesinin tam anlam1yla dogrulanamaz
~ldugu ger-;egi vard1r.
I~te bu durum kar~tsmda, baz1 bilim
felsefecisi ve du~unurler, birtaktm ljO-
zumler onermi~lerdir. Bu -;ozumlerden 1
birincisL tiimeuanm ilkesinin pratik sonu,la-
rma, i~ yaramasma i~aret eden ,azumdur.
Buna gore, tumevanm ilkes~ dogal dun-
yada di.izenlilikler bulmarwt ve dogarwt
gelecekteki davram~1yla ilgili olarak
dogru tahminlerde bulunmarun tek yolu-
dur. Tumevanm ilkesi ge-;mi~te hep ba-
~anyla i~lemi~tir. Tumevanm ilkesine
daya.nan bilim, bizim tumevanma duy-
dugumuz inanc1 hakh kdacak ~ok fazla
say1da omek saglam1~br. Bu baglamda,
tumevanm ilkesinin biz insanlann sarup
tiimevanm problemiyle ilgili ~ziimler 869
oldugu en iyi yontem olduguna i~aret
edilmi~tir. Bu -;ozum denemesi, tumeva-
run ilkesini tumevanmsal bir argumanla
temellendinneye -;ah~hg1 i9n, dongusel
ve sonuc;suz olmak durumundad1r.
2 ikind -;ozum, eurim du~unusine daya-
nan ,ozumdur. Bu -;ozume gore, ti.ime-
varun yoluyla olu~turdugumuz 'Tum
kugular beyazd1r' ttirunden ttimel oner-
meler, bir araya getirilen bireysel ~eyler
arasmda birtaklm benzerlikler bulundu-
gunu van;aymaktad1r. Buna gore, tum
bireysel kugular arasmda, onlann birlik-
te Slnlflanmalanru hakl1 kllacak bir ben-
zerlik bulunmahd1r. Fakat ~eyleri struf-
lamamn tek yolu bu olmayabilir. Ba~ka
bir dunyadan olan varhklar, pekala
bizim sahip oldugumuz kategorilerden
farkh birtaklm kategorileri kullanabilir-
ler ve bu temel U.zerinde, bizim yaptl~
rruz ttimevanm temelli ondeyilerden
farkh ondeyiler ger-;ekle~tirebilirler. Bu-
nunla birlikte, bu turden genellemelerde
bulunmak bizim i-;in -;ok daha dogaldu.
Bunun a-;tklamasi ise, evrimsel bir a.,;rk-
lama olabilir. Biz, insan tiirii olarak,
dogal aylklanma yoluyla, dogal dunya-
run davram~l hakkmda dogru ondeyi-
lerde bulunma egilimi kazanmi~tzdu.
Tiimevarunsal akdyurubnede, i~e i~te
bu egilimler kan~1r. Bundan dolay1, tu-
mevarurun insan varllgi.J\Jn evrimine
dayanan saglam bir temeli vardu.
3 Tumevanm problemiyle ilgili u-;ilncu
-;ozum, olaslk,Jhk olarak bilinir. Bu -
zume gore, gune~in her giin dogudan
dogdugunu gozlemlemi~ olmakla bir-
likte, onun yann da dogudan dogaca-
gmdan ylizde yuz emin olamaylZ. Bu
anlay1~, me~ru tumevanmla elde edil-
mi~ genellemelerin tam anlamiyla, kesin
olarak do~ olamasalar bile, soz konu-
su genellemelerin muhtemelen dogru
olduklanru savunur. Bilimsel bilgi dog-
rulanmi~ bilgi degildir, muhtemelen
dogru olan bilgidir. Bir tumevannun te-
melini olu~turan gozlemler ne kadar
fazla say1da, ve bu gozlemlerin yapddt-
gl ko~ullar ne kadar degi~ik ttirden
olursa, elde edilen genellemelerin do~
olma olasth~ o kadar artar.
870 tiimevaramsal diitiinen hindi benzetmesi
4 Dordi.incti c;ozi.im, ku~kucu tepkiy le be-
lirlenir. Burada ise, bilimin ttimevaruna
dayand1g1, ve ti.imevanm1n ise, daha
once Hume'un da soyledigi gibi, mantl-
ga ya da deneyime ba~vuruyla temel-
lendirilemeyecegi ve dolayistyla bilimin
rasyonel olarak dogrulanamayacag1 so-
nucuna vanhr. Buna gore, yasalara ve
teorilere duydu~muz inan~, bizim
uygun gozlemlerimizin tekrarlanmasi-
Jun sonucu olan psikolojik ah~kanhkla
nm1zdan ba~ka hi~bir ~ey degildir.
5 Be~inci ve sonuncu c;oziim ise, yanl1~~
lamaczlrk du~uncesine ~ozumdi.ir.
dayanan
Popper taraf1ndan savunulan bu ~ozi.im,
bilimin tiimevanma dayand1g1 di.i~i.in
cesini reddeder. Buna gore, ti.imevanm
problemi, ancak ve ancak bilimin ti.ime-
varuru gerektirmedi~ tesbit edilirse,
bertaraf edilmi~ olur. Ba~ka bir deyi~le,
ti.imevanm problemi yanh~ bir bilim
kavray1~1ndan ~1kanlnu~, yanh~ anla-
~dan bir problemdir.
tiimevanmsal dii~iinen hindi benzetme
si [ing. analogy of turkey thinking inducti-
vely; Fr. analogie de Ia dinde pensante in-
ductivement) lngiliz filozofu Bertrand
Russell'm The Ptnblons of Phila;oplry [Febe-
fmin Problemlm] adh eserinde, liimevan-
mln manbk yoluyla temellendirileme-
yece~ni gostermek amaayla kulland1g1
finli.i hindi oyki.isi.i.
Oyki.iye gHre, hindi, hindi -;iftli~ndeki
ilk sabahmda yemetUUn saat dokuzda
verildi~ gonni.i~ti.ir. Fakat, hindi iyi
bir tiimevanmc1 oldugu i-;in, acele edip
birtak1m sonu-;lara SI('I'CUI\amJ~hr. Saat
dokuzda doyurulmasiyla ilgili olarak
~ok say1da gozlem yapmcaya kadar bek-
lemi~ ve gozlemlerini ~ok deg~ik ko
~ullarda, c;ar~amba, Per~embe ve
Cwna gi.inlerinde, 1hk gi.inlerde ve
soguk gUnlerde, ya~urlu gi.inlerde ve
gi.ine~li gi.inlerde tekrarlam1~hr. Hindi,
listesine her gi.in yeni bir gozlem oner-
mesi ekJemi~ ve ti.imevanmo vicdaru en
sonunda ikna olduktan sonra, ~k sayi-
da gozlemden ha reketle, 'Ben, her sa bah
saat dokuzda kahvalh yapanm' sonucu-
na ula~uken, ti.imevanmsal bir ~1kanm-
da bulwunu~tur. Bununla birlikte, bu
sonucun, bogaz1 Noel arifesinde kesil-
digi zaman, anla~dmaz bir bi~imde
yanh~landtgt gori.ilmi.i~tiir. Ba~ka bir
deyi~le, dogru onci.illerle yapdan rume-
vanmsal c;Ikanm, hindiyi yanh~ bir so-
nuca gorurmi.i~tiir.
tiimevar1msal [ing. inductive; Fr. inductif;
AI. induktiv]. Ti.imevanmla ilgili olan di-
siplin; rumevanma dayanan ara~hrma;
ve ti.imevanmla ilgili olgular i-;in kulla-
rulan s1fat ya da niteleme.
Bu baglamda, baz1 ~eylerde gozlemle-
nen ortak ozelliklerden hareketle, soz
konusu ~eyler sm&flnln ti.im i.iyeletiyle
ilgili genel bir sonuca ya da ti.imel oner-
meye ula~an ti.imevanmsal akdyi.iriit-
meye; sonucu onci.illerirun kapsam1n1
a~an, bu yi.izden mantlksal bir zorunlu-
lugu degil de, i~riksel bir olas1hgl
ifade eden genel di.i~i.inceye tameoarm-
SQI gmelleme ad1 verilmektedir.
Ote yandan, rumdengelimsel olmay1p,
ozelden genele, tikelden ti.imele, olgu-
lardan yasaya yukselen akllyi.irutme ya
da ~1karunlar olu~turmada soz konusu
olan i~lemleri, gozlemlenen verilerden
suurlanmarru~ genellemelere goti.iren
si.ire~leri, genellemeleri dogrulama yon-
temJerini konu al~ disiplin ya da man-
tak li.iri.ine tumeoanmsal manhk denmek-
tedir.
tiimgii~ [lng. omnipotence; Fr. umnipotence;
AI. allmacht). Tanr11un en onemli sifat-
larJndan biri olara~ ontolojik kan1t di-
~Inda, ti.im Tann kan1tlanrun varhg1na
i~aret ettigi, ve Tann'n1n her~eye kidir
oldugunu, sonsuz bir kudrete sahip bu-
lundugunu, kAdiri tnutlak oldugunu,
kendisinden daha kudretli bir varhgm
bulunmad1glru dile getiren s1fat.
Buna gore, Tann diledigi, istedi~ her-
eyi yapabilir. Bununla birlikte, Tann,
ozi.ine uygun di.i~meyen bir ~yi, man-
bk yasalanna ayk1n di.i~en bir ~eyi ya-
pamaz. Yani, Tann, 1<are olan bir ~ember
ya d a kendisinin bile hareket ettiremeye
cegi kadar bi.i.yi.ik bir kaya yaratmaz.
Tann kendisinin bile ~Hzemeyecegi
problemler ortaya koymaz, oziini.i inkar

etmez. Ba~ka bir dey!~le, manhksal ba-
kamdan imkansaz olam ortaya koymak,
bir kudret i~i olmada~mdan, Tann kar-
~atlarm birle~mesi i~in u~ra~maz. Ote
yandan, tumgu~ safah, Tann'nm di~er
safatlanndan ayn olarak de~il de, onlar-
la birlikte ger~ekle~ti~i i~in, Tann kendi
adaleti, merhameti ve bilgeli~iyle ba~
da~mayan ~eyleri de yaratmaz. Yine,
Tann ilahi do~asma aykm dii~en ~eyle
ri de yapmaz. Orne~in, yalan soylemek,
aldatmak turi.inden eylemler, akal, bilgi,
ir!de ve gu~ sahibi her varhk i~in ola-
nakJa olmakla birlikte, aldatmak, yalan
soylemek Tann'mn ozune aykm du~er;
buna gore, aldatan, yalan soyleyen bir
varhk Tann olamaz.
Bu ba~lamda, Tarua'run, insana ozgur-
liik verdikten sonra, bu ozgurlu~un insan
tarafmdan kotuye kullarulmasaru engelle-
mek istememesinden ya da isteyememe-
sinden ve dolaylSayla bu koti.ilukten so-
rumlu tutulamamasmdan kaynaklanan
gu~luk ya da paradoksa, tumgu' paradok-
su denir. Paradoksa gore, sorulmasa gere-
ken soru ~udur: Tann daha sonra kontrol
albna alamada~1 bir ~eyi yaratabilir mi?
Soruya verilecek olumlu yaJut da, olum-
suz yarut da, Tann'run sonsuz kudretiyle
uyu~maz. Paradoks, manbksal olarak
anumkun olan he~eyi yapma gucu, ka-
pasitesi kudret anlaYJ~mda, bir de~i~ikli
~e gitmenin zorunlulu~una i~aret ebnek-
tedir. - bilimsel ara~l::mnarun ke~fetti~ ger~ek
tiimiyilik [ing. omnibenroolence; Fr. bien-
veiflence] Tann'mn safatlarmdan biri.
Tann'run tumuyle iyi olmasa, kotiiluk-
ten tumuyle uzak ve ba~a~ak olup; yar-
damseverlik, a~k, sevgi ve dostlu~a
uygun bir tinsel yapada bulurunasa, tu-
muyle merhametli olmasa.
Tannsal iyili~in, hem evren ve hem de
insanbk duzeyinde ger~ekl~tigini ifade
eden safatla ilgili en onemli gu~luk,
Tann'run mutlak iyili~ni, dunyada va-
rolan kott.ilukle uzla~hrma gu~lu~udur.
t:iir [Yun. eidos; Lat. species; Os. nevi; lng.
species; Fr. esp~ce; Al. art]. 1 Oyelerinin
ortak olarak bir~ok do~al niteli~i ya da
i~levi payla~h~a do~al grup ya da
tiir 871
bolme; uyelerinin kendilerini ba~ka bir
Slmfan uyelerinden farkJala~taran ortak
bir niteli~e sahip oldu~u smaf. Goreli
olarak daha geni~ olan bir suuf, yani
cins i~inde yer alda~1 du~uniilen daha
dar bir samf. Cinsin, tursel aymmla be-
lirlenen ve bir~ok bireyi kapsayan alt-
bolmesi.
Buna gore, ti.ir, gen;eklikleri bir ve
aym olan bir~ok ~eye, 'bunlar nedir?'
diye soruldu~u zaman, verilecek yamt-
hr. Orne~in, Mehmet, Hasan, Fatma,
vs., nedir, diye soruldu~u zaman, in-
sandar yamh veriHr. l~te, insan bir tur-
dur. Ozel tur ve goreli tur olmak uzere,
iki ayra turden soz edilebilir. Bunlardan
ozel tur, tur oldu~unda, cins olamayan,
yani kendi i~inde turlere bolunemeyen
ture, buna kar~m goreli tur, hem tur ve
hem de cins olabilen, yani turlere bolu-
nebilen ture kar~llak gelir.
2 Do~ada varolan ve surekli ozellikleri
olan birime; birbirlerinden ya da ortak
bir soydan gelen, hem birbirlerine ve
hem de atalanna benzeyen canh varhk-
lann toplamma.ayna zamanda dogal tur-
ler ada verilir. Bizim tarafuruzdan mey-
dana getirilmeyip, da~ dunyada varolan
ve ortak bir do~aSl olan uyeleri bir araya
getirip, onlan nasal betimledi~imiz ya da
suufladatarruzdan ba~slZ bir ~er~eve
ic;inde, birbirlerine ba~layan yapdar ola-
rak do~al turler, nominal ozler d1~mda,
bir oze sahiptirler.
3 Ontolojik bir anlam i~inde, maddeyle
bireyl~en ortak do~a ya da toz. Ome-
~' Orta~a~ felsefesinde, ontolojik bir
ba~lam i~inde, bir fail tarahndan birey-
selle~tirilen ortak do~a ya da oz.
4 Yine, Skolastik felsefede, fakat bu kez
epistemolojide, da~ nesne ile ozne ara-
smdaki arao ~ey. Bu anlay1~ta turu ya-
ratan olgu, da~ nesnenin maddi, zilmin
kavraya~uun gayri-maddi olmas1, ve
nesnelerin bireysel olmasma kar~m, zih-
nin bilgide tumelleri tema~a etmesi ya
da kavramasadar. Bu anlay1~a gore, tur
sayesinde bilme edimi ve bilginin nesne.:.
si bir olup ~akar.
872 tiiretilebilidik
Bu baglamda, insan ttiriine imtiyazb bir
konum bah~eden teori ve pratik biitiinii-
ne tiirdiliik ad1 verilmektedir. Ote yan-
dan, bir ti.irii ayru cins i9ndeki diger ti.ir-
lerden ayiran temel ozellige, bir alt smm
ayru s1ruf i9ndeki diger Slmflardan fark-
hla~hran ay1rd edici ozellige tarsel ay-
run denmektedir. Bu .;er.;eve i.;inde, yi.ik-
lem ya da tammlayamn, oznenin iiyesi
oldugu tiirii belirten ya da tarumlanan
konumundaki kavrarrun, ti.ir olarak bir
ozelligine i~aret eden tarurna tursel tamm
ad1 verilir.
Yine, bir ti.imcede yer alan bir terimle,
hem bir tiire hem de tiiriin bir iiyesine
gonderme yapllabilmi~ olmas1 duru-
mundan kaynaklanan belirsizlige, soz
konusu ihtimale dayanan .;okanlamhh-
ga tur-ornek belirsizligi denir.
tiiretilebilirlik [ing. deducibilih;; Fr.
derruabilitt; Al. ableitbarkeit]. Bir onerme-
nin ba~ka bir onennenin sonucu olma,
bir dizi onermenin ba~ka bir dizi oner-
meden manbksal kuraUara uygun ola-
rak filkarsanabilme ozelli~.
Buna gore, bir dizi onermenin ba~ka bir
onerineler obe~den, ancak ve ancak
sonuncu onenneler obegi onciilleri, bi-
rind onerme kiimesi de sonucu olan ge-
.;erli bir filkanm kurah varsa, tiiretilebilir
oldugu soylenir.
tiiriim [Os. sudur; lng. emanaticm; Fr.
emanation; Al. emanation]. Tiim ger.;ekli-
gin bir ve ezeli-ebedf olan yetkin ve
a~lon bir varhktan zorunlulukla filkh~
ru, ti.iredigini, sudtlr ettigini one siiren
metafizik ogreti. Tann, degi~mez, ezelf-
ebedi~ bir, yetkin, saf, basit, edimsel ve
boliinemez olan a~km varhk oldugu,
ve yaratma bir eylem olup, her eylem
de bir degi~meyi gerektirdigi iliin, ya-
ratmamn Tann'mn degi~mezligine,
safhgma, birligine, edimsellik ve yet-
kinligine golge dii~iirec:egini savunan
ve iliihi yaratma yerine, rum ger.;ekli-
gin Tann'dan, Tann'run herhangi bir ey-
lemi olmaks1zm, zorunlulukla 9kbgm1
savunan anlay1~.
Gune~-1~1k egretilemesini kullanan bu
yaratma anlay1~ma gore, npk1 Giine-
~in 1~1gm kaynag1 olmas1 gibi, Tann
da varhgm ve ger.;ekligin kaynag1d1r.
Varolan ~eyler Tann'dan, 1~1k, kaynag1
olan giine~ten nasd filklp yay1hyorsa,
oyle .;lklp yayd1r, ttirer. Bununla birlik-
te, nasd ki, 1~1k 1~mlan giine~e e~it de-
gilse, aym ~ekilde varolan hi.;bir ~ey
de, Tann'ya e~it degildir.
iiiriimciiliik [Os. suduriyye; Ing. emanatio-
nism; Fr. emanationisme; AI. emanations-
Iehre]. tPlotinos tarafmdan one siirul-
mii~ olmakla birlikte, Orta.;ag Hristiyan
ve lsli\m dii~iincesinde de ge.;en ve ger-
.;ekligin kaynag1 ve yap1suu, Tann ya
da Bir ad1 verilen a~km bir ilkeden ba~
layan, siirekli ve kendiliginden bir alo~,
sudur ya da tiiriimle a9klayan ogreti.
Varhklann ontolojik statu, tinsellik ve
yetkinliklerini varhk kaynagma, yani
a~km ilkeye olan uzakhk ya da yakm-
hklanna tabi kllan, in.sarun gorevinin,
tannsal kaynagma donmek, O'nu tema-
~a etmek ve O'nunla, mistik bir vecd
hali i.;inde birle~mek oldugunu one
siiren gorii~.
Buna gore, turiimciiliik, ger.;ekligin ya-
plslm ve kokenini, her~eyin tiirlim ad1
verilen bir siire.;le kendisinden tiiredigi
bir yetkin ve a~km ilkenin varoldugunu
soyleyerek a.;klar. Tiiriirn zamand1~1
bir ~ey oldugu i.;in, yalmzca mecazi bir
anlam i.;inde, bir sure.; olarak betimlene-
bilir. Tiiriim siired boyunca, varhk kay-
nagmda bir degi~me ya da eksilme soz
konusu olmad1g1 i.;in, tiiriimiin kendi-
sinden ba~lad1g1 ilke a~km olmak duru-
mundadlr. Tiiriim siired devam ettik.;e,
varhklar kaynaktan olan uza.kJiklanna
gore deger kazamr veya yitirirler.
Tiirlimciiliik he11eyden once evrimci-
likten farkhhk gosterir. Zira, evrimin
kendisi zamansal bir siire.; olup, ilke sii-
rece i.;kindir. Dahas1 evrimde bir geli~
me siired ya~arur, tiiriimciiliikte varhk
kayna~ndan uzakla~hk.;a gii.; ve deger
kayb1 soz konusu olur. Bununla birlikte,
tiiriimciiliikle panteizm arasmda onemli
bir yakml1k vard1r, ~u farkla ki, tiirlim-
ciiliikte a~km olan ilke ya da Tann, pan-
teizmde ic;kin hale gelir.

u
ugrak [!ng. moment; Fr. moment; AI. mo-
ment]. 1 Gene! olarak, an; zaman veya
zaman i~indeki, siiresi belirlenmemi~ ya
da cotrafi yeri belirtilmemi~ belirsiz
nokta. 2 Diyalektik dii~iincenin, tez, an-
titez ve sentezden meydana gelen adJm-
larmdan her biri. Hegel'de, diyalektik
dii~iinen zihnin ilk dolayunstz varht
incelerken yapttt boliimleme sonu~la
nndan her biri.
3 Bir siirecin belli ba~h adtmlan. Terim
ozellikle tposbnodernizmde, toplumsal
analizin a~amalanna veya basamaklart-
na i~aret ehnek i~in kullamhr.
universale in mente. Orta~at dii~iince
sinde, tiimellerin zihinden battmSIZ bir
ger~eklite sahip olmadtklanru, onlarm
yalruzca zihinde varolduklarmt dile ge-
tiren Latince terim.
universale in voce. Orta~at felsefesinde,
ttiimeller kavgast stiz konusu oldutun-
da, tkavram realizmine oldutu kadar,
tkavramcthta da kar~t ~tkan ad~tlarm,
tiimelleri attzdan ~tkan sesle ozde~l~-
tiren gorii~lerini Hade eden ve tiimelle-
rin yalmzca sozde varoldutunu ifade
eden Latince terim.
universalia ante res. Orta~atda, Platon'un
radikal kavram realizmi io;in kullarulan
deyim. Tiimellerin tikellerden ayrt ve zi-
hinden battmstz olarak varoldutu gorii-
~ii. Tiimellerin kendilerini ozelleyen
maddi nesnelerin varolu~undan once
varoldutu ve ikinci olarak da, Tann'mn
koydutu yasalann dotal fenomenlerin
nedenleri olarak, bu fenomenlerden once
gelditi gorii~ii.
universalia in rebus. Orta~at dii~iiniirle
rinin Aristoteles~i tkavramcthk batla-
Unomuno, Miguel de 873
mmda kullandtklan, ve tiimellerin dt~
diinyadaki ~eylerden, bireysel varltk ya
da tikellerden once, onlardan ayn ve ba-
tmsJZ olarak degil de, bireysel varhklar-
da, somut ve bireysel ~eylerde onlann
ozii olarak varolduklaruu dile getiren La-
lince deyim.
universalia post res. Ortar,atda tad~tltk,
ve bu arada tkavramaltk i~in kullaru-
lan ve tiimellerin insan zihninden ba-
tmstz bir varolu~a sahip olmadtklart-
ru, ancak tikellerden tiiretildiklerini one
siiren gorii~.
Unomuno, Miguel de. 1864-1936 ytllan
arasmda ya~amt~ olan lspanyol dii~ii
niir. Temel eserleri: Del sentimiento
tragico de Ia vida [Hayattn trajik anlamt]
ve La Agonia del Christianismo [Hristiyan-
htm Miicadelesi]'dur.
Insamn benlitiyle halktn ruhunu ~o
ziimleyen, insan ruhunun dramatik bo-
yutunu, onun zaytf karakteriyle tarihinin
akt~JIU gozler oniine sermeye ~ah~an
Unomuno'nun felsefesi, bir sistem felse-
fesi detildir. Ba~ka bir deyi~le, o diinya-
}'1 bilimsel bir tarzda tarurnlamak, onu
metafiziksel bir sistem i~inde kategori-
l~tirmek yerine, insan ya~am1ru karma-
~tk duygusal ve entellektiiel boyutlan
i9nde yakalamaya ~ah~mt~tn.
lnsaru bilince sahip olmast dolayiSiyla
hasta bir hayvan olarak tarumlayan
Unomuno, insan ya~amma aynlmazca-
sma sirayet eden trajik bir duyguyu,
illiimsiizlute duyulan derin arzuyla olii-
miin mutlak ve sarstlmaz kesinliti ara-
smdaki ikilemin yaratttt trajik anlaliU
~k gii~lii bir bi~irnde duyumsar. 0 bu
anlamda, 20. yiizytl tvarolu~~ulutunun
CSnemli onciilerinden biridir. Ona gore,
boyle bir ikilem, boyle bir trajik durum
alttnda, insan rasyonalizmin zavalh
oyuncat olmaktan kurtulmaya baktp,
kendini imana btrakmahdtr. <;:unkii aktl
insam mutsuzluta sevkederken, inan~
insan i~in sahici ya~amt ifade eder.
Aklm kuru, sotuk ve insan ger~etine
yabanct soyutlamalartyla kolele~en
insan, ancak irnan yoluyla, bir idealin
pe~inden gitmek suretiyle kendini tam
874 Upani~adlar d~nemi
olarak ger~ekle~tirebilir, ger~ek insanh-
~ma eri~me umudunu koruyabilir.
Upani~adlar donemi. +Hint felsefesinin
M. 0. 750-500 ydlan arasmdaki donemi-
ne verile1\ ad. Upani~adlar, evrenin ya-
raha ilkesi olan +Brahman temeli uze-
rinde, ruh goc;Li ve kurtulu~ o~retisiyle
belirlenen ve Tann'yla ki~inin ozu itiba-
riyle bir oldu~unu dile getiren bir felsefe salt du~unce ya da teoriyle ilgili alma-
anlay1~1 geli~tirmi~lerdir.
upuygun [Os. mut6brk, tasavvuru tam; lng.
adequat; Fr. ad~quat; AI. adaequat]. Konu-
suna tam anlam1yla uygun du~en, ko-
nusunun rum yonlerini kavrayan du-
~unce ya da kavray1~ olarak kullamlan
s1fat.
Upuygunluk olc;utunu ielsefeye sokan
+Leibniz'e gore, upuygunluk se~ikli~in
bir turevidir. Buna gore, bir ~ey, onu
ba~ka ~eylerden ay1ran tum yonleriyle
belirlenerek kavrarursa e~er, kavray1~
ve bilgi a~khr. A~Ikh~m, bile~ik nesne-
ler, do~as1 kanna~Ik olan ~eyler soz ko-
nusu oldu~u zaman, kar~d1~1 upuy-
gunluktur. Bu c;erc;eve i~inde, kompleks
bir ~ey ya da konu, onu meydana geti-
ren tum bile~enler kavrand1~1 takdirde,
bilgi ve kavrayt~ upuygundur.
unlc. Hem Bab felsefesinde ve hem de
lsl:lm dunyasmda ge~en bir du~unce ola-
rak, turiim ya da sudQr fikriyle birlikte
kullamlan, Tann'dan do~an, Tann'dan
tureyen her~eyin, yine Tann'ya done~
ni ifade eden terirn. Buna gore, liiriim ya keler sistemi olarak i~ ahltikr, genel
da sudurun varolan he~yin Tann'dan
do~u~unu dile getirdi~ yerde, uruc.
Tann'ya donu~u, yiikseli~i temsil eder.
Omegm. Hristiyan Orta~a~ felsefesinde,
wile, Isa'run, havarileri onunde mucizevi
bir ~ekilde goge yukseli~i anlamma gelir.
usulii'lhamse. Mutezile'nin be~ temel il-
kesine verilen genel ad. Bu ilkeler, sua-
siyla Tevhid, yani Allah'm birligi; ada-
let; iman ile inkar arasmda u~uncu bir
o~e ya da makamm varolu~una i~aret
eden orta yer; Tann tarahndan verilen
odul ve ceza; Tann'nm iyili~i buyurup
ve kotulu~u yasaklad1g1 ilkeleridir.
uyaran [Os. munebbih; Ing. stimulant; Fr.
stimulant; AI. stimulans]. Canh varh~a,
kendisinin d1~mdan gelen etki; canh
varl1~m tepke diye adlandmlan, ve
adale kas1lmasi turiinden govdede ba~
layan hareketlerden, ag1z sulanrnas1,
yuz k1zarmas1 gibi dururn degi~iklikle
rine dek ~~itlilik arzedenen tepkiler
gostermesine neden olan etk.i.
uygulamah [Os. tatbiki; ing. applied; Fr
applique; AI. angewandte]. Bir disiplinin,
yip, pratikle de ilgilenm~si, hayatm
somut problemlerine yonelmesi, somut
deneyimin ~itli ve~heleri ic;in ~ozum
uretmeye kalk1~mas1 dururnu. Teorik
bir disiplinin ~ozurnleyid ve niceleyici
teknik.lerinin ba~ka bijr disiplin i~inde
kullarulmas1 h:lli.
1 Buna gore, ozel ve kamusal ya~amda
kar~nla~1lan problemlere, ahl:lki bir
bakl~ a~1smdan hareketle, uygulanan
felsefi de~erlendirme, inceleme ve tar-
b~maya; ahlak.rn soyut ve spekulatif bir
disiplin olrnaktan ~kanlarak, bir ahl:lk
sisteminin belirli bir alana, ahl:lki kural
ve ilkelerin de somut ahl:lki problem.Je-
re uygulanmas1 durumuna uygulamah
ahl6k ad1 verilir. Nitekirn, hekimin hasta-
lanna ve meslekta~lanna kar~1 olan
davraru~lanm belirleyen ilkeler butunu
olarak trp ahltikl, i~adamlarmm mu~teri
lerine, i~~ilerine ve kendileriyle rek.!bet
etti~i di~er i~adamlanna kar~1 olan
davran1~lanm belirleyen kurallar ve il-
ahl:lki ilkelerin otanazi, kurtaj, olurn ce-
zasl gibi somut durum ve konulara uy-
gulanmasuun sonucu olan ahlaki tarl:l~
malar, uygulamah ahl:lka konu olarak
verilebilir.
Uygulamah ahl:lk, 1960'h ylllardan ba~
layara.k, Anglo-Sakson dunyada, ozellikle
de Arnerika'da, siyah beyaz ~itligi i.;in
mucadelenin, Vietnam Sava~ma kar~1
~~kl~m, cinsel e~itlik tartl~malannm
temelinde yer alan pratik ve felsefi so-
rularut ve ilkelerin bir ifadesi olarak
do~mil~tur. Ote yandan uygulamah
ahl:lkln felsefi ara~hrmamn bir dah ola-
rak gorulrnesi tavnrun, felsefenin sade-
ce ahl:lk alarurun kapsam1 ic;ine giren
problemleri analiz edip, onlan a~1kJ1~a

kavu~turabilece~ini, ama bu problemle-
re bir yamt ya da c;ozilm getiremeyece-
~ini one silren analitik ahlk anlayi~I
mn kar~1smda yer ald1~Inl unutmamak
gerekir.
2 Yine, insanm do~adaki yerine, ki~ili
~in do~asma, bilimsel ve teknolojik ge-
li~menin toplumsal sonuc;lanna v. b. g.,
dair felsefe incelemelerine ise, uygulama-
h fobiefo denrnektedir. 3 Uygulamal1 m'ate-
matik ise, matemati~in, fizi.ld ve do~al
bilimlerde soz konusu olan tilmdenge
limsel akdyilriitmeye katklda bulunrnak
ilzere geli~tirilmi~ olan dallanna, daha
ozel olarak da klisik fizikte kullamlan
matematiksel tekniklere denir.
uyu,ma yontemi [lng. method of agree-
ment; Fr. mit hod de l' accord]. lngiliz filo-
zofu J. 5. tMill'in onerdi~i deney$el
yontemin adunlanndan biri. Buna gore,
bir fenomenin ortaya c;tkh~1 birkac; du-
rumda, ortak bir o~e soz konusu oldu-
~u takdirde, bu ortak o~e soz konusu
fenomenin nedeni olarak gorillilr. Bu
ili~kiyi sembolik olarak ~oyle gostere-
biliriz:
a,b,c,d,... b,d,f,g,... d,f,k,l,... oyleyse, d
z,s,p,r,
uzam [ing. extension; Fr. itendue; AI. aus-
dehnung). Zaman ic;inde varolup, fiziki
mekanda yer i~gal etme. Elle tutulabi-
lir, de~i~tirilebilir, bolilnebilir, hareke t
ettirilebilir olup, ~ekli ve bilyilklil~il
olan maddenin yer kaplama ozelli~i.
uzla~1m [ing. conoerztion; Fr. convention;
AI. konvention, vortrag]. Do~ada varol-
mayip, sonradan yapdan genel bir an-
la~marun ilrilnil olan, do~rulu~u do~a
da varolan ~eylere de~il de, anla~maya
ba~h olan genel onenne ya da kabul.
Buna gore, yasalar ve ahlW ilkeler,
insan varhklarunn, dilzen ve gilvenlik
i-;inde, temel ihtiyac;lanm kar,Ilayip a-
mac;lanna ula~arak ya~amak amac1yla
yaphklan anla~marun ilrilnil olan uzla-
~Imlar olarak gorillilr. Ayru ~ekilde, bir
uzla~tmcahk 875
nesneye verilen belli bir ad da, ona
ba~ka bir isim verilebilmesinin ola11akh
olmas1 anlarrunda, bir uzla~1mdan
ba~ka bir ~ey de~ildir.
Bu ba~lamda, bir k.i~inin, tek bir hire-
yin belirli bir durumda, ileti~im ama-
ayla kullandl~l bir soziln, soylenimin
c;ok say1da insan tarafmdan benimsene-
rek belirli bir mesaj1 aktarma i~inde,
standart arac; olarak kullamlma duru-
muna gelmesine, bir soziln, bir anlam
ya da soylenimin tek bir ki~i ya da insa-
mn ozel kullammmdan herkesin ortak
kullamm1 durumuna gec;i~ine uzla~lm
la~ma ad1 verilir.
Buna kar~m, ik.i nesne, durum ya da
olay arasmda uzla~1m yoluyla sa~lan
ml~ ba~mhya uzla~1msal ili~ki denir.
Soz konusu ba~mh, nesne, durum ya
da olaylardan birine ili~kin dil~ilnce
nin di~erine ili~kin dil~ilnceyi c;a~n~
hnnasma olanak verir.
uzla,Imcihk [lng. conventionalism; Fr.
conventionnalisme; AI. konventionnalis-
mus]. 1 Bilim felsefesinde, fizik yasalan-
run, 6zild teorilerin ve fizikle ilgili hipcr
tezlerin deneyi, d1~ dilnyaya ili~kin
algilaruruzl dilzenlemek, ac;~klamak ve
yorumlamak it;in kullarulan uygun ifade
z ya da uzla~1mlar olduklann1; fizik yasa-
lanmn mutlak ve de~i~mez olmay1p,
yalruzca kabul edilmi~ olan postillalara,
bilgimizin genel c;erc;evesine ve sahip ol-
du~umuz teknolojiye goreli olup, ger-
c;ekli~in bizzat kendisi yerine, bilindn
~eyleri nasd ili~ki ic;ine soktu~unu orta-
ya koyduklanm savunan goril~. Bilim-
sel yasa ve teorilerin, do~al dunyay1 be-
timlemenin altematif yollan ya da
tarzlan arasmda yapdacak sec;ime ba~h
olan uzla~1mlardan ba~ka hic;bir olma-
diklaruu, sec;ilmi~ olan altematifin di-
~erlerinden daha do~ru olmay1p, yal-
ruzca dunyay1 tasvir etme amaana daha
uygun dil~til~ilnil one silren anlay1~.
Birer uzla~1mdan, postilladan ba~ka
bir ~ey olmayan fizik yasalan ya da te-
orilerinin, bilimsel c;evreler tarafmdan,
anlay1~ ve ondeyi bak1mmdan basitlik
ve ac;1klama kolayh~1 sa~lad1klan ic;in
kabu) edildiklerini, kontrol, at;Iklamada
kolayhk ve basitlik gibi i~levleri yerine
getiremedil<Jeri zaman ya bir kiy1ya bl-
raklldiklanni ya da gozden ge-;irildikle-
rini iddia eden ak1m olarak uzla~lmCI
l1k, 2 manhk alan1nda, manhksal dotru
ve ilkelerin, forme) bir sistem olu~turu
lurken i.izerinde anla~maya vanlm1~
keyfi uzla~unlar olduklaruu, herhangi
bir aksiyomlar dizisi ya da t;Jkanm ku-
rallan obetinin temel ve ti.im man hk
sistemleri it;in ge-;erli olmadklann1, bir
mant1k siste1nindeki aksiyomlann dot-
nlluk)arinin, sistemde nereden yola t;J-
klhp nasd ilerlemek gerektitiyle ilgili
kavramsal bir uzla~maya bath oldukla-
nru one si.irer.
3 Ote yandan, uzla~uncllik, matematik-
te, matematitin dotrulanrun, di.inyayla
ilgili batunslZ olgulan ifade etmekten
t;ok, salt yararb uzla~Imlar olduklan an-
layi~lnl ifade ederken, 4 dilde, dilsel
ifadelerin anlamlan salt uzla~1m yoluy-
la belirlenditi it;in, analitik onermelerin
dotruluklanrun dildeki uzla~1mlara
bath oldutu gorii~i.ine kar~1hk gelir.
5 U zla~1mc1bk yine bilim felsefesinde,
fenomenler arasmda varolan deti~mez
di.izen ya da di.izenlilikleri betimleyen
genel onermeler olarak di.i~i.ini.ilen bi-
limsel y"salann, fizi.ki di.in yay a iii~ kin
at;klamalar satlayan, ve fiziki di.in yay1
betimlemek amao soz konusu oldutu
zaman, gerektitinde, yerlerine ba~ka
uzla~1mlann get;irilebileceti uzla~unlar
oldutunu savunan gorii~ tan1mlar.
Bilimsel yasa)ann, fiz!ld di.inyay1 ger-
t;ekte oldutu ~ekliyle betimlemedikleri-
ni, bundan dolay1, dotru ya da yanh~
olmadJkJann1; onlann d1~ di.inyaya iii~
kin algdanmiZI manhksal ya da mate-
matiksel bak1mdan di.izenlemeye yara-
dikiann; di.inyay1 anJama ve betimleme
tarzJmlZUl ic;inde bulundutumuz ki.iltiir
tarafmdan benimsenmi~ olan uzla~lm
lara bath oldutunu; bu anlamda, tek bir
gert;eklite ili~kin olarak, birt;ok uzla~un
.ya da resim olu~turulabilecetini; bun-
lardan bazllanrun diterlerinden daha
iyi olabilmekle birlikte, hit;birinin dite-
rinden daha dotru olmadJtini; bir uzia-
~lmln, diter uzla~1mlardan daha basit,
daha uygun, daha yararb oldutu ve
daha fazla say1da fenomeni a-;Lk.ladJta
zaman, yasala~htinl ya da yasa olarak
kabul edild itini one si.iren yasa gorii~i.i
olarak uzla~unahk, fiziki di.inyada bul-
dutumuz di.izenin, dotaJW'l kendinde
ve kendinden sergiledigi bir di.izen ol-
mayip, zihnimizin di.inyay1 nasll gordi.i-
tune, manbk, matematik ve dil sistemle-
rimizin onu nasd di.izenleditine bath
oldutunu one si.irer.
Bilim felsefesinde kabul goren bir gori.i~
olarak uzla~unchtin temelinde i.inli.i
AJman filozofu Kant'Ul, di.inyada buldu-
tumuz diizenin zihinlerimizin yap ve
ozelliklerinden batunsz oimaditi gori.i-
~i.i vardtr. Kant'tan etk.ilenen uzla~uncJ
hk ba~ta t Poincar~ obnak i.izere, tMach
ve tDuhem gibi di.i~i.ini.irler tarafmdan
savun ul m u~tur.

ii~ kocku [ing. three basic fears; Fr. trois
ii~ evre yasast [ing. law of three stages; Fr.
loi des trois etapes]. t Pozitivizmin kurucu-
su tcomte'un lnsan z.ihni, insan du~un
cesi ve toplum h;in ongordu~u u.; a~a
mah evrim ya da geli~me yasas1. Comte
tarahndan ifade edilen geli~me surecin-
deki birinci evre, 1 ttolojik evredir. Du-
~unce tarihindeki bu evre, insarun .;o-
cukluk donemine benzer ve in.san
burada, dunyay1, kendisinin bu dunya-
daki yazg&sml ve fenomenleri tannsal ya
da manevi gu.;lerle a-;1klar. Burada, ger-
.;eklik, birtakun itkilere, arzulara sahip
olan egolar, tinier ve ruhlar araab~tyla
antropomorfik ve animistik bir tarzda
a~arur.
tldnci evre olan 2 metafi:zik evrede ise,
manevr gu-;lerin, ruhlann ve tanralarm
yerini, 'oz', 'nihat ve en yiiksek neden',
'ozgurluk' gibi soyut kavramlar ve gtic;ler
ahr. lnsan, bu evrede fenomenlerin kay-
naklan ve a~1.klamalar1 olarak manevi
gtic;lere duyulan inan,.tan vazge.;er ve
eter gibi ki~isel olmayan o~eleri ya da
varllk-Qz ili~kileri konusundaki kavram-
lara duyulan inana benimser. Bu ikinci
evre, insandaki gen.;lik done-mine kar~l
hk gelir.
ins an d u~uncesi ve bilgisindeki u.;uncu
evre ise, 3 puzitif evredir. Burada, feno
menlerin gerisindeki gi.i.;lere ya da ozle-
re ili~kin metafiziksel a-;1klamalardan
vazger;ilir, alg1lanamayan nedenleri bul-
mayl amac;layan ara~hrmalar bir yana
b1ralahr. insan bilgisinin s1rurh oldu~u
anla~II1r, bilginin yal~uzca insan ti.iru-
nun do~as1na ve de~i~en toplumsal ve
tarihsel ko~ullara ba~h ve goreli oldu~u
ii~ korku 877
kabul edilir.Bundan dolay1, mutlak a.;k-
lamalar bir yana b1rakllu ve olgular ara-
Slndaki duzenli ili~kileri ya da yasalarJ
bulmaya ge\i]ir.
Comte'a gore, bu u.; evreye kar~1hk
gelen toplu1nsal, ekonomik ve kultiirel
yap1lar vardu. Buna gore, teolojik evre
ozu itibariyle otoriteye dayanan ve mi-
litarist bir yap1 sergileyen bir duzene
kar~1hk gelir. Oysa, pozitif evre tekno ..
loji ve endustriyel faaliyetle belirlenir.
craintes]. Epikuros'un insan ya~am1n1
.;ok derinden etkiledi~ine inand1tJ ve
ortadan kaldlrllmas1 i.;in belli bir meta-
fizik sistem geli~tirdi~i u.; korku.
Buna gore, tEpikuros, bu korkulardan
birincisi olan Tann korkusunu, madded
bir atom goru~u benimseyerek yersiz
hale getirir. Maddi evren gorii~unu,
Tannlar1 da i.;erecek ~kilde geni~leten,
Epikuros'a gore, Tannlar da, atomlardan
meydana gelmi~ olmahdlrlar. Bununla
birlikte, Tannlan meydana getiren
atomlar en ince ve en yetkin atomlard1r .
Epikuros Tanrllan it;inde ya~a-d1~un1z
dunyarun olduk.;a uza~mda bir yerlere
yeryeGtirir. Bu ise, Taru1lann yeryuzun-
de olup bitenlere karl~mad1klan, dun-
yadaki her~eyin yalruzca atomlann -;ar-
pl~malarl ve birle~meleri sonucunda
do~al olarak olu~tu~u anlam1na gelir.
Epikuros'un atomcu goru~u, insan1,
Tann, olum ve kader korkusundan kur-
tanr. <:;unku, Epikuros'un varhk goru-
~une gore, do~a atomlardan meydana
gelir ve bu do~al duzende, tiim olaylar
do~al nedenlerle a.;&klarur. Do~ada olup
biten her~ey atomlann hareketine, onla-
rm birbirleriyle .;e~itli ~ekillerde ,.arpl~
rna ve birle~melerine indirgendi~j i.;in,
Tann'n1n bu dunyaya bir ~ekilde muda-
hale etmesinden soz edilemez. Tann
do~al duzene mudahale etmedi~ine ve
insanlann i~lerine kan~mad1~1na gore,
Tann' dan korkmarun aruanu yoktur.
Epikuros'a gore, olumden de korkma
mak gerekir, ~i.inku biz ya~arken oli.im
yoktur, olum geldi~i zaman da, biz
arhk ya~amda de~ilizdir. Ve nihayet,
878 i.i~lemecilik
aton1lann dii~ii~ ve c;arp1~malan bir
zorunlulu~a, mutlak bir tdeterminizme
dayanmay1p, geli~igiizel ve raslanhsal
oldu~undan, kaderden de korkmaya
hi~ gerek yoktur. Epikiiros'a gore, insan
bu korkulardan kurtuldu~u zaman, en
yiiksek ama~ olan mutluluk yolunda
engelleri a~m1~ olur.
ii~lemecilik[ing. trinitarwnism; Fr. trinitari-
anisme]. Hristiyan teolojiSinde, rannrun
do~asliUll, toz baklnundan bir, ki~i y a
da cisimle~me bakmundan ii~ oldu~u
nu one siiren anlay1~. Bu o~retinin te-
tnelinde, ger~ekten varolarun tiimel ol-
du~unu, tikellerin tumelden dolay1,
tiimel sayesinde varoldu~unu savunan
Platoncu realizm ve Hristiyanlar1n, Hz.
isa'n1n tannh~1n1 ve kutsal kitapta
g~en Kutsal Ruh'un tannsalh~1n1, ~ok
tannclh~ln sa~ahklanna dii~meden
koruma arzusu bulwtur. Bu inanca gore,
Tann birdir, fakat Baba, Ogul ve Kutsal
Ruh olarak olarak ii~ ~ekilde goriiniir.
ii~iincii adam paradoksu [ing. tl1ird man
paradox; Fr. paradoxe du troisibne homme].
tPiaton'wt tldealar o~retisinin yol a~h~l
iinlii paradoks. Buna gore, idealar tikel-
lerin kendisinden pay ald1klan temel
ger~eklikler ve bireysel varhklann ken-
dileriyJe yargllandtklan ol~utler olarak
one siinllmii~tiir. Buna gore, d1~ dun-
yada, insan toplumunda adamlar var-
dlr; ve bir de, bu adamlann kendisinden
pay alarak varh~a geldikleri, kendisiyle
yargdandtklan Adam ldeas1 vardu.
Fakat paradoks, he~eyin bundan ibaret
olmad1~1ru dile getirir; ~iinkii somut
adamlann, bireylerin Adam ideasma ne
ol~iide benzediklerini belirleyebilmek
i~, ii~iincii bir adama daha ihtiya~ var-
du. tdealar ogretisi i~in temelli bir el~
tiri meydana getiren paradoks, ldeala-
nn, sonsuzca geriye gidi~e yol a~mak
suretiyle, varolanlar1n niifusunu gerek-
sizce artt1rd1~1n1 ortaya koyar.
ii-;iinciil nitelikler (ing. tertiary qualities;
Fr. qualites tertiaires]. Nesnelerin, nerede,
nasll ve hangi konumda bulunursa bu-
lunswtlar, kendilerinden aynlmaz olan
birincil nitelikleriyle, onlann bir ozneyle
temaslan sonucwtda ortaya c;lkan ikincil
niteliklerine, zihin taraf1ndan bu temel
iizerinde eklenen nitelikler.
Birincil ve ikincil nitelikleri varst\yan
soz kon usu ii~iinciil nitelikler de~erle
ilgili olup, iyilik, giizellik, do~ruluk
benzeri niteliklerden olu~urlar. Buna
gore, ii~iinciil nitelikler, se~icili~i olan,
hiikiim veren, bir ~ey iizerinde yo~un
la~abilen, de~er bi~en bir zihnin olu~
turdu~u nitelik ya da de~erler, bilincin
varolan ~eylerin birincil ve ikincil nite-
liklerine verdi~i yorumlay1c1 ve de~er
bi~ici tepki ve yarutlar i~in kullarulan
genel bir terimden ba~ka bir ~ey de~il
dir.
ii~iinciiniin imkansazhga ilkesi [Os. ~1kk
salisin imkans.zhgl mebdei; ing. principle
of excluded middle; Fr. principe de tirn
e:rclu; AI. au.sgescholesseness dritte]. Klasik
mant:lk~llar taraflndan, A s dir y a da A
I
8 degildir' diye ifade edilen ilke.
~~itli tarumlan olan ii~undiniin ola-
nakslZh~l ilkesi, gu~lii versiyonu i9nde
'Her onerme ya do~ru ya da yanlt~hr'
~eklinde, daha zayd versiyonu i9nde
ise, 'Her onenne ya do~rudur, ya da
do~ru de~ildir' ~eklinde tarumlarur.
Bunlardan ikindsi, klasik manbkta, ~
li~mezlik yasas1ndan ~1karken, sezgici
mant:lkta c;lkmaz. ~oyle ki, ~eli~mezlik il-
kesi dii~iiniilebilen her~eyi, A ve A-
olmayan olmak iizere ikiye ayartr. Ba~ka
bir deyi~le, A ve A-olmayan, bir arada,
~eli~mezlik ilkesinden dolay~ dii~iiniile
bilen tum ~eyleri, yani dii~iirune evreni-
mi.zi kapsar. Buradan 9kan ii~undiniin
olanaks1zh~1 ilkesi, 'her ~yin, ya A veya
A-olmayan olmak zorunda oldu~unu,
iir;Uncii bir halin dii~iiniilemeyece~ini'
soyler. Ba~ka bir deyi~le, ilke, d ii~iinme
evreninin dJ~and'a ii~uncii bir hil, x gibi
ii~iincii bir ~Lk olamayaca~1ru ifade
eder.
iiJelim [tng. production; Fr. production; Al.
produktion ]. Sosyal ve ya~am1n temelin-
de bulunan bir olgu olarak, insani ihti-
ya~lan kar~dayacak mal ve hizmetleri
elde etmek amac1yla ger~ekle~tirilen fa-
aliyetJer biitiinii; yeni bir mal ya da hiz-

1netin yarahln-.asn saglayan etk.inlikJer
toplam1. Bu baglamda, toprag1 ekmek
suretiyle belirli birtak1m urunler yeti~
tirmeye tanmsal uretim; Slnai birtak1 gir-
diler kullarunak suretiyle, endustriyel
urunler meydana getinneye srnai uretim;
zihin gucu ve emegi harcayarak entel-
lekti.iel bir uri.in ya da eser meydana ge-
tirmeye de zihinsel uretim ad1 verilir.
Soz konusu ureth n surecinde, ins an
emeginin tamalnlaylclSl olarak kullanl-
lan nesnelere; uretim surecine dogru-
dan ya da dolayh otarak katalan, kendi~
leriyle uretimin yapllabildigi dogal ya
da insan eseri her rurlu ara-;, nesne ve
teknik bilgiye iiretim (Wa,lan denmekte-
dir. Bu uretim ara-;lar1yla insan emegi-
nin meydana getirdigi butunluge, tire-
tim ara-;lan ile bu ara-;lan kullanabilen,
bilgi, uretim deneyimi ve i~ ah~kanhk ..
Ianna sa hip ins an emeginin meydana
getirdigi butunluge uretim giifleri ada
verilir.
Ote yandan, bir toplumda insan bitin-
cinden bagunstz olarak varolan maddf
ili~kilere, tiretim faaliyeti Slraslnda in-
sanlar arasmda kurulan ili~kilerin tu-
mune, uretim, mubadele ve zenginligin
dag1hm1 surecinde olu~an ili~kilere
uretim ili~kileri denir. Buna mukabil, ha-
yatm idamesi i-;in gerekli olan sosyal ve
fiziki ihtiya-;lann kar~danmas1n1 sagla-
yacak urunlerin elde edilmesi yontemi-
ne, Marksist tenninolojide, toplumsal
evrimin tek tek her a~amas1nda, toplu-
mun bir durumunu ifade eden uretim
gu-;leri ile uretim ili~kilerinden meyda
na gelen bUttine Uretim tarzr denmekte-
dir.
iistanlah [lng. metanarrative; Fr. meta-
recit, meta-nan-ation]. c;agda~ Frans1z
du~unuru Lyotard'1n, bir ~eyi, bir di-
siplin ya da kavram1 me~rula~trran
oyku veya anlablann en geni~ kapsam-
h veya en etkili olanlarma, A ydllllanma
sonras1nda oncelikle bilimi ve devleti
me~rula~hrmak i-;in kullan1ldlklannl
soyledigi soylemlere verdigi ad. Ostan-
lahlara baglarunan1n tumuyle modemi
karakteri2e eden bir tutum oldugunu
iistdil 879
one suren Lyotarda gore, bir ustan.lab
bir tarih felsefesin~ e~deger olup, tari-
hin olumsal olaylar1n1, tarihin an.lam1n1
ortaya koydugu du~unulen bir yap ya
da mannksal orgi.i i-;inde anlamh hale
getiren bir soylemdir.
Lyotarda gore, 'linin diyalektigi', 'an.la-
mln hermeneutigi', 'akllh oznenin oz-
gurle~imi', 'refah toplumunun yarahl-
mas' turunden farkh fonn ya da
~ekiller alabilen ustyapllann en onemli
iki turii, modern bilimle FransJz Devri
mi sonras1 siyasetin 'ozgi.irle~tirici anla..
hs1'yla tHegelcilik ve tMarksizmin spe-
kulatif anlatlSldlr. Her ik.i ustanlah da,
akhn uretim surecine, siyasete ve ahlaka
uygulanmas1 yoluyla ya da diyalektigin
itici gucunun bir sonucu olarak, ilerle-
menin kesin ve mutlak oldugunu iddia
edcr.
Modem soylemlerin, kendi durum ya
da konumlann1 me~rula~hrmak uzere
ilerleme ve ozgurle~me, tarihin ya da
tinin di yalektigi, an lam ve hakikatin
kaydedilmesi gibi ustanlahlara ba~vur
duklanru iddia eden Lyotard'a gore, or-
negin modern bilim kendisini, hakikat,
refah ve ilerlemeyi urettigi iddiasm1n
yams1ra, cehalet ve safsatadan guya
kurtulma oykusu -;er-;evesinde me~ru
la~hrml~hr. Modernligin me~rula~h
ncl ustanlatdanrun yarathgl en onemli
problem, bu ustlahlann dl~laytclhga
egilimli olmaland1r.
iistdil [tng. metalanguage; Fr. nritalangue,
metalangage; AI. metasprache]. DilseJ ol-
mayan nesnelerden degil de, dilsel nes-
nelerden, bir nesne dilinden soz etmek
i-;in kullanllan dil. Nesne dili hakk1nda
konu~mak, nesne dili uzerine yazmak
i~inde kullandan, dolaysyla nesne di-
lini varsayan dil olarak ustdil, nesne di-
lini ya da dogal dili inceleyip betimle-
mek i~n olu~turulmu~ olan ara-; dili,
dili anlatan dili tanunlar.
Ostdil yardtm1yla herhangi bir dilin
kendisine ail deyimlerinden soz edile-
bildigi gibi, ba~ka bir dilin deyimlerin-
den de soz edilebildigi i'iin, nesne diliy-
le ustdil aras1nda bir seviye fark1 vard1r~
880 iisteleyici zlncirleme tasam
Dahas1, iistdj} nesne dilinde ge~en biitiin
devimlerden fazla olarak, nesne dilini
"'
niteleyen baza deyimleri de i~ine aldt-
gU'ldan, nesne dilinden daha zengin bir
dildir. Ostdil, ba~ka bir dilin deyimleri-
ni, ifadelerini konu ald1~, ba~ka bir
dili inceledigi i~in, ayna zamanda soze-
den dil olarak da bilinir.
iisteleyici zincirleme tasam [ing. episyllo-
gism]. Birden fazla tasamdan olu~an ve
bir alttaki kategorik tasamJn bir iistteki
kategorik tasunan sonucunu onciil ola-
rak i~erdigi ~oklu tasam tiirii.
iistinsan [tng. supernan; Fr. surhomme; AI.
ubennensch). Geleneksel ahlk kole
ahlika olarak goriip degerlendiren, e~it
lik kavramana kar~l ~1k1p, ahHiki deger-
lerin son ~oziimlemede insanJn ger~ek
dogas1na, insandaki gii~lii olma istegi-
ne dayanmas1 gerektigini one siiren
Alman dii~iiniirii Friedrich Nietzs-
che'nin ongordugu insanbk diizeyi; in-
sanln evriminin bundan sonraki a~a
masanda ortaya c;akacak bir insan tipi
olarak, degerleri gozden ge~inne, yeni
ba~tan yaratma ve gii~lii olma iste~ni
hayata ge~inne cesaretinde olan insan
ic;in k ullanalan deyim.
Nietsche'ye gore, iistinsan, insanoglu-
nun amaadtr. 0, insan1n yenilmesi,
a~dmas1 gereken bir varhk oldugunu
one surer. Her varhk kendisinden iistiin
bir ~ey yaratm1~ltr; bundan dolay1, in-
sarun da kendisini a~mas1 gerekir.
Maymun, insan1n goz\inde ne ise, insan
da iistinsanan goziinde o olmahdu. N i-
elsche yeryiiziiniin anlam ve amacuun
iistinsan oldugunu sayler, ~iinkii insan
dogastna yak1~an gii~lii, korkusuz ve
acamastz olmaktJr, yarahcahga ve ileri-
ye yonelmektir. 0 iistinsan anlayJ~ayla
insanlara yeni degerler, yeni hedeOer ve
yeni bir ideal getirmeye ~ah~ma~hr. Ni-
elsche gii~lii ve bagJmstz insanlann
egemenliginin, siirii olarak gordugu in-
sanhk i9n bir ilerleme saglayacagtna
inarur. Ona gore, y_l~n kendini feda
ederek, iistiin insan.f bekleyecektir.
Buradan da anla~alacag1 iizere, iistin-
san bir erek, gelecekl(! ilgili bir tasan ya
da yonelim oldugu kadar, bir sonu~tur
da. Nitekim, Nietzsche'ye gore, iistinsa-
nln olabilirligi a~k.Jn ideallerin iflas1na,
Tanra'nan oliimiine baghd1r. Ote yan-
dan, iistinsan, Nietzsche'nin son insan
adana verdi~ pasif ve bakk1n insarun,
eski geleneksel degerlerin yalolmasa yla
~a~kan bir ku~kuculuga saplanma~,
ama~lar bellrleme ve degerler yaratma
giiciinden yoksun ki~inin tam z1ddJd1r.
iistyap1 [lng. superstructure; Fr. supers-
tructure; AI. uberbau]. Tarihsel maddeci-
likte, bir toplumun ekonomik yapasnu
yans1tan, hukuki, siyasi, ideolojik ve
kii ltiirel sistemlere. verilen ad.
Hukuki ve siyasi sistemlerin kendiligin-
den geli~medigini one siiren madded
gorii~, siyasal sistem (devlet ayg~b) ile
ideolojik sistemden (hukuki, e~timsel,
kiiltiirel, dini sistem) olu~an ve belli bir
ikti~adf tem.ele dayanan biitiin olarak
iistyap1 terim.ini, bu sistemlerin bir toplu-
mun ekonomik yapasmdaki geli~meleri
ne bagh oldugunu belirtmek ifiin bul-
mu~tur.
iitopya [Os haydli IUlm; lng. utopia; Fr.
utopie; AI. utopie). ldeal ya da yetkin
toplum. ldeal bir toplum diizeni ya da
yonetim bi~imi ortaya koyan tasanm.
Bilinen ilk iitopya omegi, tPlaton'un
Deull!ti ve Yasalar'adtr. Platon'un bu
eserlerinde oldugu gibi, baz1 dii~iiniir
ler, uygulamadaki toplum diizenine ba-
karak, ideal bir diizen arayt~a i~inde ol-
mu~lar ve ideal bir toplum diizeni
anlammda iitopyalar geli~tirmi~lerdir.
Bu dii~iiniirler, i~inde ya~adtklan top-
lwnsal diizenin iyil~tirilemeyecegine
inandaklan i~in, ger~eklejme ~ans1 ~ok
fazla olmayan, ideal hatta dii~el bir
toplum diizeni tasarlanu~lardtr. Bu ~er
~eve i9nde dii~iiniir, insanlar i~in her
bak1mdan ideal oldutuna inand1g1, yet-
kin bir toplumsal diizen tasarlar ve insa-
nln, dolayts1yla da toplumun kurtulu-
~unun, ancak bu ideal diizen ya~ama
ge~irildigi takdirde, miimkiin oldugunu
savunur. Ba~ka bir deyi~le, uygulama-
daki toplum diizeni, bu ideal ve yetkin
toplum diizenine gore ~ekillenmelidir.

Nc var lei, stiz konl!su !deal ve yetkin top-
fum dtizenirtin hayata ger;irilme ~ans1
pek fazla olmad1~1 ir;in, o bir titopya ola-
rakkahr.
Buradan da anla~llaca~1 tizere, bir
titopya kar~tsmda, ~u tavulardan biri
ya di~eri sergilenebilir: 1 Bir titopyarun,
ideal bir toplum dtizeni ortaya koydu-
~u ir;in, gerr;ek bir de~eri vardtr ve tam
olarak hayata ger;irilemese bile, ona bir
~ekilde yakla~mak mtimktindtir. 2 Bir
i.itopyamn, ideal bir toplum dtizeni
olu~turdu~u ve varolan toplum dtizen-
lerine de~er bir;erken kullarulacak bir
standart sa~ladt~t ir;in, gerr;ek bir de~e
ri vard1r, bununla birlikte, bu ideal dti-
zeni tam olarak hayata ger;irmek bir
yana, gerr;ekte ona yakla~abilmek bile
stiz konusu olamaz. 3 Utopyalar, ger-
r;ekle~me ~ans1 hir; olmayan, gerr;ekdt-
~1, idealist ve bundan dolay1 da de~er
siz ~emalardu.
titopyac1hk [ing. utopianism; Fr. utapisme;
Al. utopismusJ. Toplum kuranu veya si-
yaset teorisinde, mtikemmel bir toplum
modeli veya tasansmt temele alan yak-
la~tm. Sadece daha iyi de~il, fakat yet-
kin bir toplum dtizeni in~a etmeyi
amar;layanlann, soz konusu dti~tince
deneyini, veya salt dti~tincede yarahlan
yetkin toplum dtizenini varolan akruel
dtizeni donti~time u~ratmak ir;in kulla-
nanlann inanr; ve tavulan.
Dti~tince tarihinin belli ba~h titopyalan
ideal Devlet'iyle Platen, Gi.ine~ Wkes,~yle
Tommaso Campanella, Utopya'styla Tho-
mas More, ve Yeni Atlantis'iyle F. Bacon
tarafmdan ortaya konmu~tur. Ki~ilerin
ya da filozoflann titopik davrarunalan-
na, titopya yazmalanna yol ar;an birta-
kun nedcnler vardtr. Bu neden!erin ba-
~mda, elbette ki, her~eyden once, 1
filozofun ya da entellekttielin, dtinya ya
da dtinyalar yarahna ihtiyact gelir. Bu
ba~lamda, bir titopya olu~tunna, ka~1t
tizerinde bile olsa, bir baktma tannsal
bir faaliyettir. Utopyactlt~m ba~ka bir
nedeni, 2 toplumu ve varolan toplumsal
kurumlan ttimtiyle mahkfun elme arzu-
sudur. tRousseau, tMarks ve tEngels
i.itopya ti.irleri 881
bu ti.ir bir utopyacthga brnek olarak ve-
rilebilir. Burada, tasarlanan ideal toplum
diizeni, temel amac; varolan toplum dti-
zenini mahkCun etmek oldu~u ir;in, va-
rolan toplum dtizeninin tam kar~th bir
t~plum dtizeni olmak durumundadu.
Utopik dti~tincenin temelinde, nihayet
3 toplumsal uyum ve dtizenle ilgili tum
do~rulann bilindi~i, bu bilgilerin akta-
nlarak, gerr;ek ve yetkin bir toplum dti-
zeninin kurulabilece~i inanc1 ve iyim-
serli~i bulunur. Utopyacthk btisbtittin
yararstz ve de~ersiz bir dti~tince ve ha-
reket tarz:t de~ildir. Utopyact literatti-
rtin her.;eyden once sosyolojinin geli~
mesine, ahlaki dti~tincenin ilerlemesine
ve insan do~asmm daha iyi anla~tlma
sma btiytik katktst olmu~tur.
litopya ttirleri [ing. varieties of utopia; Fr.
genres de l'utopie). ideal ve yetkin bir
toplum dtizeni tasanst olan titopyalann
belli ba~h ttirleri ~oyle stralanabilir: 1
Siyasetin temel problemleri tizerinde
dti~tirune, temelde siyaset bilimiyle ilgi
li olan bir dti~tintirti, ideal bir siyasi
dtizen ve ya~am konusunu ele almaya
gottirebilir, ki bu da dti~tintirti kar;t-
rulmaz olarak soz konusu siyasf dtize-
nin gerr;ekle~mesine katktda bulunabi-
lece~i birtalam amar;lann toplumsal ve
ktilttirel onkabullerinin neler oldu~u so-
rusunu sormaya sevkeder. i~te dti~tinti
rtin bu temel tizerinde ideal bir toplum
dtizeni olu~turdu~u siyllSi utopyalar, ilk
ve en onemli titopya ttiru olarak kar~t
mtza 9kar. Platon ve More'un titopyala-
n bu ttirden titopyalardtr.
2 Birtaktm tarih felsefeleri taraflndan ta-
sarlanan yetkin ve ideal dtizenler olarak
titopyalar, ikinci temel titopya ttirtinti
olu~tururlar. Kendilerinin titopik dti~ti
ntirler olarak gori.ilmelerine her ne kadar
kar~t r;tksalar bile, gerr;ekli~in do~as1 ve
i~leyi~ine ili~kin olarak e~siz ve temel
bir kavray1~a sahip olduklarma inanart
Hegel, Spencer ve Marks gibi filozof ya
da tarih felsefecilerinin, tarihsel geli~me
nin son ve nihai evresinde ortaya r;kaca-
~ma inandtklan toplumsal dtizenler, soz
konusu titopya tiiri.intin omekleri olarak
882 iitopy a tiirleri
gori.ihnek durumundad1r lar.
3 Di.i~i.ini.irun olup bitenleri gozlemle-
di~i, fakat olmas1 gerekene yoneJmek
yerine, olup bitenlerin birtaktm olum-
suz yonlerini hesaba katarak, her~eyin
yine aytu seyri izlemesi durumunda, ge-
lecekte nelerin olabilece~ini tasarlada~a,
gelecekte insanJan nelerin bekledi~ini
betimleyen bir oyki.i anlatta~alcorku Utop-
yalarr. A. Huxley'in Y eni Dilnya'sJ ile G.
Orwell'in 1984u bu ttirden i.itopyalara
omek olarak verilebiJir.
4 Dini gruplann, marjinal ya da ihtilalci
obeklerin, insan varolu~undaki r;ok te-
melli degi~imle ilgili ondeyilerine daya-
nan i.itopyalan. 5 Felsefi antropolojiler
olarak tanunlanan, bundan dolayt daha
c;ok bireyci bir nite)ik arzeden ve yazann
insana ozgi.i olaru, uzla~amsal de~il de,
gerc;ekten ve tam anlam1yla insansal
olan1 tarumladJ~l, insan1n tum potansi-
yel gi.i~lerinin gert;ekJe~mesini amat;la-
dt~l i.itopyalar. Schiller'in Estetik Egitim
llzerine adh eseriyle, Marcuse'i.in Eros ve
Uygarhk adZ. eseri bu tiir bir iitopyarun
en se;kin omekleri olarak gori.ilebilir.

v
vacibii'l viicud. islam felsefesinde, ozu
varol u~unu i~eren, kendi kendisiyle va-
rolup, varhg1n1 kendi d1~nnda bir giice
borc;lu olmayan, zorunlulukla varolan
varhk, yani Allah, Tann ic;in kullanalan
terian.
Omegin, Farabi, unlu Tanr1 karuhnda,
bu dunyadaki ~eylerin zorunlulukla var
olmayan mumkun varWdar oldugunu
sayler. Onlar, var olmalan kadar var ol~
maanalan da mUmkun olan varbklardar.
Miimkiin varhklann ozleri varolu~lan
ru i~ermez. Bu varhklar, varhga gelir ve
yok olup giderler. Miimkiin varhklar
kendi kendilerine neden olamazlar. Oy-
leyse, m umkun var hklann var olu~lan,
zorunlu olarak var olan bir ilk varhga
baghdrr.
tFarabi'ye gore, bu zorunlu varhk
Tanra'dar. Tann ozunu ve varbg1ru
ba~ka hi~bir varhga ya da nedene bor~
lu degildir. Tanra sonsuzca yetkin oldu-
guna gore, bu oz ve varolu~ ba~ka hi~
bir varhkJa payla~dmaz. Tanr1 sonsuz
mukemmel, sonsuz ustun bir varl.ak.br.
0, tum varhklann varhk nedenidir.
Tann ezelf ve ebedidir; onun maddesi
ve fonnu yoktur. Tann butunuyle basit-
tir, birdir. O'nun her~eye giicii yeter.
Tann her~eyi bilendir. O'nun bilme ey-
lemi sonsuzdur. 0 saf sevgi. saf iyiliktir.
vahdel-i viirud. Varhktaki mutlak birli-
gi, yaratanJa yarablarun birligini savu-
nan varhk goru~une, tasavvuf anlayr~a.
Buna gore, tasavvuf goru~u, tektannh
dinlerde soz konusu olan hi~ten yaratt-
h~ ve evrenle varhk arasmdaki aynhk
fikrinden farkJa olarak, Tann taraflndan
v~hiy 883
yaratahna~ her~eyin O'nunla ayna nite-
liklen oldugunu, yaratdaiun yaratanan
gorunii~ alaruna ~lkmas1 oldu~unu, ya-
rahh~an Tann'run ozunden kaynakla-
nan bir h~k1rma olup, Tann'run eseri
olan evrende, Tanr1 i~in eksiklik sayala-
cak hi~bir nilelik bulunmadi~Iru one
surer.
Tasavvuf, yine ayru ~er~eve ic;inde, ev-
reni Tann'dan ayn bir varhk olarak gor-
menin, Tann d1~1nda, O'n un kar~asanda
ba~ka bir varh~n bulundu~unu ileri
surmek anlanuna geldi~in~ bu duru-
mun ise Tann'run ozundeki birli~e ayka-
n oldu~unu, varh~m temel nileli~inin
birlik olup, gorunu~teki ~okluk, degi~
me ve c;e~itliligin go run u~ten ba~ka bir
~ey olmad1~1n1, evrendeki tum varhkla-
nn Tann'1un ve tannsal nitelikJerin yan-
samasa oldu~unu dile getirir.
vahiy [ing. revelation; Fr. revelation). Pey-
gambere gelen tannsal kelam ve haber.
Bir du~iince ya da buyru~un Tann lara-
fmdan elc;isine ilham edilmesi; Tann'nan
yUksek oneme haiz mesajlannt; kendi
varolu~u, safatlart, iradesi, v. b. g., ile il-
gili temel bilgileri insanbga Peygamber
aracahgayla ilebne yolu.
Vahiy, lslam dininde, Kur'an'tn bildir-
digine gore, 'Oku!' anlamma gelen ifa-
deyle ba~lama~, Kur'an tamamlarunca
da son bulmu~tur. Kur'an'an da~tnda
kalan ve hadisi kutsi ada verilen hadisle-
rin dogu~u da, vahiy yoluyla olmu~tur.
Bununla birlikte, Hadisi Kutsrde sozler
Hz. Muhammed'in olup, tannsal bir ni-
telik ta~yan ana du~unce vahiy yoluyla
Peygambere bildirilir. islam inancna
gore, deneyimustu olan ve dolayrsayla,
bilimin konusu d1~1nda kalan, yaln1zca
inan~ alanana giren vahyin niteUgi, sade-
ce onu ya~ayan peygamberler tarafm-
dan bilinebilir. Tann ile peygamberi
arasandaki bu olay hakkanda oteki in-
sanlann bilebildikJeri ~eyler, vahyin ge-
li~i esnasanda peygamberde gozlenen
da~ belirtilerle pt?ygamberin vahiyle ilgi-
li at;Udamalanndan ibarettir. Bu neden-
le, din felsefesi a-;asandan, vahiy le ilgili
en onemli problem, he~eyiyle tinsel bir
884 Van Cung
nitelik arzeden, s1fatlar1 a~smdan, insa-
na ve dotaya ozgii olan s1fatlarla ifade
edilemeyen mutlak bir Varhk olarak
Tannyla, ondan tiimiiyle farkb bir var-
hk olan insan arasmdaki ileti~imin zor-
lutunu a~1klayabilme problemidir.
Van ~ung. M. S. 1. yuzy1lda ya~am1~ ve
etldsi uzun ylllar siirmii~ bir aklm1n
ba~lahc1s1 olan c;inli dii~iiniir. Konfii~
yus~uluta yonelik keskin ele~tirileriyle
fin kazanm1~ olan Van c;ung, ba~any1
ve akl1 temele alm1~, her tiirlii bo~ inan-
ca sald1rm1~hr. Sa~ma gorii~leri, bani
. itikadlan ve ruhlarla ilgili her rur inanc1
alaya alan Van c;ung, oliimsiizliik inan-
clnl da yererek, Tann'run dilediti olur
diye dii~iinmenin yanh~ht1n1 belirt-
mi~tir.
varg1 [1ng. consequent; Fr. consequent; AI.
konsequent ]. Belli bir onenne kiimesin-
den tiiretilebilen onermeye; onciilleri
dotru olan bir ~lkanmda, onciillerden
zorunlu olarak ~kan, onciilleri dotru
kabul edilditinde, ~eli~kiye dii~meden
inkar edemeyecegimjz manbksal sonu-
ca, 'o halde, ... diye ba~layan sonu~ oner-
mesine;. karutlamanm ortaya koymak
durumunda oldutu, karutlamarun ge-
rek~esini meydana getiren onciillerden
zorunlulukla tiiretilen sonuca verilen
ad.
varhta gelit [1ng. genesis; Fr. genese; AI.
genese]. Sanatsal yaratma ya da biyolo-
jik olu~ta soz konusu olan dotu~, orta-
ya ~1k1~ sureci. Varolan bir toz ya da
dayanaktan olduk~a farkh bir toze do-
nii~me hali. Niteliklerin kar~1hna do
nii~mesi durumu.
varht1n evi olarak dil [tng. language as
the house of being; Fr. langue comme Ia ma-
ison de I' etre]. c;atda~ Alman dii~iiniirii
tHeidegger'in, dili varb8Jn oturdutu ve
kendisini a~lmladJtJ yap1 olarak goren
dil anlay1~11u tarumlan1ak i~ kullaru-
lan ifade.
YalrtlZGI boliinemez bir varhk olarak,
diinyada-it;indelO-varbtln varoldutunu
~oyleyen Heidegger, varhtm ya da diin-
yarun bir diinyaya ili~kin kavrayJ~Imtz
dan aynlmaz oldutunu soylemi~tir.
Varhta ya da diinyaya ili~kin kavray1-
~1m1z ise, ayr1lmazcas1na dilimize bat-
hdlr. Bu anlay1~a gore, dil hakikatten
ayrdmaz, zira Varht1 a~1mlayan, Varh-
tl a~1k hale getiren dildir. Ta~ta, bitkide
ya da hayvanda oldutu gibi, dilin olma-
dltl yerde, Varht1n ya da varhklann
a~kht1 ve dolay1s1yla da a~IIun1 yok
tur. Buna gore, dil, varhtm a~unlaruna
Sl imkan1n1 ve varht1n a~Jk hale geli~ini
temsil eder.
Heidegger, bilimsel akhn ya da poziti
vizmin klasik ozne-nesne dikotomisinin
yarathtl metafiziksel gii~liiklere dii~
memek i~in, Husserl'in yaphtl gibi bi-
lin~ten soz etmez, bunun yerine dili te-
mele ahr, zira dil, bireysel bilin~ ve
varolu~u a~ar. Dilin yaraha bir tarzda
kullandmas1na biiyiik bir onem veren
Heidegger'e gore, filozof, Varht1n yeni
boyutlar1n1n kendilerini a~unlay1p, or-
taya koymalarma izin veren bir ozan-
dJr. Sanatln ozii ~iirdir, ~iirin ozii ise,
hakikati bulmaktan ba~ka bir ~ey de-
tildir. Bununla birlikte, ~iirin hakikati,
bilimsel soylemin olgusal dotrularJyla
hi~bir ~ekilde karl~hnlmamahdlr.
varbk [Os. vucud, mahluk; lng. being; Fr.
etre; AJ. sein). 1 Yokluta kar~1t olarak,
varolan ~Y 2 Olu~a kar~1t bir ~ey ola-
rak, deti~meden ayn1 kalan ger~eklik. 3
Bo~luta kar~1t bir ~ey olarak, mekanda
bir yer i~gal eden kahc1 ger~eklik.
4 Varolan her~ey tarahndan payla~l
lan bir ozellik veya hziki dunyan1n iis-
tiinde ya da otesinde var olan bir nesne
ya da alan i~in kullarulan varhk deyimi,
ayn1 za1nanda, varolan her~eyin, Var hk
ozellitine sahip olrnaktan ya da Varhk-
la be IIi bir ili~ki it;inde bulunmaktan
dolay1 iiyesi oldutu cinsi ifade eder. $u
halde, varbk deyimi, felsefe tarihinc.le
hem bir isim ve hem de bir s1fat olarak
ele ahnm1~tlr. Ote yandan, varht1 bir
isim olarak goren bir otretinin, varhk
alan1yla fenomenal diinyay1 kar~1 kar-
~1ya getiren bir ikidliti i~erditi unutul-
mamahdu.
Varhk kavranu, farkll filozoflarda,
farkh anlamlar kazanm1~tlr. Ometin,
yokluk ve olu~ dii~iincelerine kar~1

statik bir tbircilik geliitinnii olan Par-
menides, aym zamanda Varhj\1 diiiiin-
ceyle ozdeileitirmiitir. Buna gore, ger-
~ekten var olan bir iey olarak Varbk,
diiiiincede kahct ve siirekli olan bir
~y ieklinde ortaya ~1kar, oysa yokluk
yalmzca alg1da varolan bir goriiniiitiir.
Pannenides'ten etkilenmii olan Pla-
ton'un varbk anla Y1i1 ise, dej';iien feno-
menlerin Otesindeki ger~klikler olan ide-
alar tarafmdan belirlenir. Buna gCire, idea,
yalruzca kendi altmdaki bireysel ~yleri
i~ennekle kahnaz, fakat kendi ger~klil';i
ni bireysel ~ylere aktannak suretiyle,
onlar iizerinde ontolojik bir fonksiyon
gen;ekle~tirir. Varhk, bu anlay1ia gare,
ldead1r ya da idea ger~ek varbj';a sahiptir,
~iinkii 0, bireysel ~yin siirekli olarak de-
l';iitil';i i9n, ger~ek olmad1j\1 yerde, kaba
ve siireklidir.
Buna kaf'im, dinamik bir ger~eklik an-
Iay1i1 benimseyen t Aristoteles, metafi-
zij';inde, Platon'un ideas1run yerine,
+Fonn ilkesini ge~irmiitir. Form mad-
denin tam kari1hd1r, ve bunlardan her
ikisi de Aristoteles tarahndan, fail ve
ereksel nedenleri tamamlayan nedenler
olarak goriiliir. lite bu dort neden ya da
ilke, onun varhk anlay1i1run temelini
oluilurur. Baika bir deyiile, Aristote-
les, Platon'un tozsel bir varhk anlay1i1
benimsedij';i yerde, nedensel bir varhk
goriiiii benimsemiitir.
Ortao;aj';da ise, ilko;al'; felsefesinin kaho,
siirekli, ezeli-ebedi varhk ile detiime
i~indeki fenomenler arasmdaki ayonrru,
yarahc1 var.bk ile yarattlm1i varhk ayn-
mma doniiimiii ve filozoflar zorunlu,
yarat1c1 varbj\1 a~unlad1ktan sonra,
dij';cr varbklan Tann'yla iliiki i~inde ele
alm1ilard1r. Bu aynm modem felsefede,
idealist felsefe ile madded felsefe arasm-
daki bir ayrun ieklinde ortaya ~1kar.
Varl1j\1 daha ziyade ozneye baj';layan,
oznellikten yola ~lkan, ilk ve Orta~al'; fel-
sefesinin bir tozler ~okluj';u olarak varbk
gorii1iinii iki tozlii bir varhk anlayiitna
indirgeyen Descartes, Orta~al'; dfiiiinii-
rii Aziz Augustinus gibi, cogito'yu dubi-
to'ya baj';lamli ve cogito'ya ergo sum'u
varhk felsefesl 885
eklemi~tir. 0 boylelikle, bir yandan An-
selmus'ta soz konusu olan aikmbk idea-
lini canlandumaya ~abitrken, Hristiyan
varl1k anlay1itrun i~ellij';ini siirdiir-
miiitiir. +Spinoza, zihin ve maddeyi, res
cogitans (diiiiinen iey) ile res extensa
(yer kaplayan iey) olarak dej';il de, bir
ve aym toziin stiatlan olmak gormek su-
retiyle, tDescartes'm madde-ruh gorii-
iiinii bir anlamda del';iilirmiitir. Boyle
bir goriliiin sonucu, Varhj\1 Doj';ayla oz-
deileitiren ve zihinle beden, ruhla
madde arasmda bir paralelizm kuran
rasyonalist bir birciliktir.
Varhj\1 diiiiinceye baj\1mh, zihne tabi
ktlan idealizmlerle, varhj\1 bilincin ve
diiiiincenin d1itndaki nesnel bir ger-
~eklik olarak belirleyen materyalizmler-
den sonra, ilk kez olarak Nietzsche soz
konusu kari1thj\1 aima ~abas1yla, var-
hk iizerinde yeniden diiiiiruneye bai-
lam1ihr. Bir~ok bak1mdan Friedrich
tNietzsche'nin a~hj\1 yoldan yiiriiyen
~aj';dai felsefede ise, varbk problemi ya
~oj';unluk varbk sorusunu sorabilen bi-
samn veya varbj';m evi olarak dilin
perspektifinden ele abmr.
varbk bildiren iinerme [ing. existential
sentma; Fr. ~rumci existentiel; AI. existen-
zillle aussage]. Modern felsefenin iinlii
kurucusu Descartes'm 'ergo sum (o hIde
vanm)' onermesinde ya da Tann'run va-
roluiU}'la ilgili karutlann sonucunda
ge~n '0yleyse, Tann vardu' onermele-
rinde olduj';u gibi, oznesinin varoluiu-
nu doj';rudan dol';fuya tasdik eden oner-
me tiirii.
varhk felsefesi [1ng. philosophy of being;
Fr. philosophie de l'itreJ. Varltkla ilgili
olan, varbj\1 konu alan, varhj';m ger~ek
te ne olduj';unu ortaya koymaya ~all
ian felsefe tiirii,
Soz konusu felsefe tiirii tarihsel at;tdan
dej';erlendirilecek olursa, varhk konu-
sunun llk~al'; Y4Jlan felsefesinde varhk
ve yokluk baj';lammda ele almirken,
modem metafizij';in varbk konusunu
ger~eklikle fenomen, ieyle . goriiniii
at;~smdan ifade ettij';ini ve aym konuyu
psikolojik bir i~erikle zenginleitirdij';ini
. soylemememiz gerekir.
886 varhl< hiyerarfisi
Yontemsel ar;~dan degerlendirildiginde,
varl1k felsefesini bir yandan toz ilkesinin
ya da tozsel var hk yakla~Lmlnln, diger
yandan da nedensellik ilkesinin ya da
nedensel yalda~1m1n belirledigini soyle
yebiliriz.
varhk hiyerar~isi [ing. hierarchy of being;
Fr. hi~rarchie de l'itre]. Gerc;eklikte can-
siz varhklardan ba~lay1p, bitki ve canh
varhkJardan gec;erek1 ak1lh insan var-
hklarl yoluyla Tannya uzanan bir de-
recelerune, bir varhk cetveli bulundugu
inanc1n1 if ade eden deyim.
Gerc;ekligi idealar dunyas1 ve duyusal
diinya olarak ikiye ay1ran tPlatondan
sonra1 evreni degi~meden bag1~1k olan
ayiistii evren ve ayalh evren olarak
ikiye bolen +Aristotelesin varhk cetve~
linin en dibinde, kendi ic;inde bilinemez
olup, aktiiel olarak formdan ayr1 bir bi-
c;imde varolamayan ilk madde bulun
maktadu. Soz konusu ilk maddeden
toprak, hava, su ve ate~ gibi dort oge
ya da basil cisim c;Ikar. Bu ogelerden
isel alhn gibi organik olmayan madde-
ler ve canh varhklann dokulan dogar.
Varhk cetvelinde daha sonra, canh var-
hklar ve hemen ardmdan insantn etkin
akh gelir. lnsan1n etkin akluu.n iistiinde
ise1 kiirelerin akb ve en tepede de Tann
bulurunaktad1r.
ilkc;ag1n iinlii Yunanh filozoflan Pia-
ton ve Aristoteles'ten ba~ka, tiim ger-
c;ekligi Bir'den tiiriim yoluyla <artan
Plotinos ve tum varhklan Zorunlu Var-
hk'tan tiireten tibni Sina gibi filozoflar
taraf1ndan da sergilenen soz konusu
varhk cetveli anlay1~1n1n temel kabulle-
ri ~unlard1r: 1 Gerc;eklik, g~zle gorule-
bilir elle turu1abilir maddf diinya ile,
I I
gozle goriilemezl elle tutulamaz, imma-
teryel diinya olarak ikiye ay1nhr. 2 Bun-
lardan ikinc:isi1 yani tnaddi olmayan
diinya, daha tinsel, daha ideal oldugu
ic;in, daha yiiksek olan diinyadtr. 3 Bir
~eyin varhk cetvelindeki yeri, o ~ey
kendine daha fazla yeter oldugul daha
akllh oldugu olc;iide, daha iistte olur. 4
Kendine en fazla yetenl en akdh ve en
yiiksek varhk., Kendisine Tann ad1 veri-
len, maddi olmayan tozdur. 5 Varolan
her ~ey, kendisinin bir parc;as1 oldugu
bu Tann'dan, s1rayla ve hiyera~ik bir
diizen ic;inde ttirer. 6 Bir ~ey, soz konu-
su varhk kaynag1na yakln oldugu olc;ii-
de gerc;ek, buna kar~ln, ondan uzak ol-
dugu olc;iide maddeyle karl~ml~ olupl
gerc;eklikten yoksun ve kotudiir.
Soz konusu varhk hiyerar~isi anlayl~l
runl daha sonra hem Hristiyan Ortac;ag
felsefesi ve hem de islam felsefesinde
c;okc;a kullandrru~ olan iinlii bir omegi-
ni saglayan tPlotinos'un varhk cetveli-
nin en tepesinde Tanr1 bulunur; Tann~
a~k1nd1r1 0 her tiirlii dii~iince ve varh-
gln otesindedir. ona ne oz, ne varhk,
ne de ya~am yiiklenebilir. <;unkii biitiin
bu ay1nm ya da yiiklemler bir ikilige
yol ac;arlar. Cyleyse1 Tann hakkmda1
yalnlzca onun bir, boliinemez, degi~
nlezl ezeli-ebe~di oldugunul varhg1n
otesinde bulundu~u, kendi kendisiy-
le hep a yn1 kald1g1n1 1 O'n un i~ gec;-
mi~ ya da gelecekten soz edilemeyece-
gini soy leyebiliriz.
Plotinos, bu diinyadaki ~eylerin koke-
ninil onlann Tann'dan zortinlulukla
c;lkhg1n1 tiiredigini ya da sudur ettigini
soyleyerek a~ar. Seyler Tann'dan,
1~1k kaynag1 olan giine~ten nas1l c;1krp
yay1hyorsa, oyle ~1k1p yaylllrlar1 SUd!lr
ederler. Tann var olan her~eyin kayna-
g1d1r. Bununla birlikte1 nasal ki 1~1k
1~1nlan giine~e e~itlenemezse, ayn1 ~e
kilde var olan ~eyler de Tannya e~itle
nemezl Tanrl'yla bir ve ayn1 olan ~eyler
olarak goriilemezler. Tann bu tiiriim
siired boyunca degi~meden, azalma-
dan ve hareket etmeden kahr.
T1pk11 giine~e en yakan olan 1~1g1n en
parlak 1~1k olmas1 gibi, Bir'den ya da
Tanndan ba~layan tiirtirn ya da sudur
siirednin ilk evresi en yuksek varbk tii-
riinii meydana getirir. Bir'den <an, tii-
reyen ilk varllk Nous'tur, Alol ya da Dii-
~iincedir. Ba~ka bir deyi~le Nous, biri
I
Bir digeri de kendisi olmak \izerel iki
I
nesnesi bulunan sezgi ya da dogrudan
kavray1~hr. Bir'e, yani Tannya en c;ok
benzeyen varbk, bu Nous'tur. Plotinos

Nous'u, Plc.ton'w1 Timaeos adh diyalo-
gunda ge~en Demlurgos'la ozde~le~tirir.
Fakat No11s mutlak olmadaga ic;in, onun
belirli bir ozelligi vardar. Nous dii~iince
ya da titmel aklidar ve o kendisinde tikel
~eylerin idealanna ic;erir.
Tann yetkin varhktar, ondan tiireyen
varhklar ise, kaynaklanndan olan uzak-
laklanmn olc;iisiine bagh olarak, yetkin-
likten giderek uzakla~arlar. Bir'den tiire-
yen ilk varhk olan Nous'tan, Ruh sudur
eder. Bu Ruh, ic;inde ya~adagamaz duyu-
sal diinya ile Tann arasmda bir kopru
gorevi goren Dunya Ruhudur. Dunya
Ruhu cisimsel olmadaktan ba~ka, bolii-
nemezdir. Diinya Ruhu Tann ile maddi
diinyaya birbirlerine baglayan koprii ol-
dugu ic;in, onun iki ayn yonii vardar:
Dunya Ruhu Nous ya da saf ak.Jla yone-
lerek var olan her~eyin ezeli -ebedi idea-
lanm dii~iiniir, tema~a eder. Ote yan-
dan, o ak.Jiyiirutme yoluyla, dogarun
biittinii i-;in ya~am ilkesi saglayarak,
~eyleri varhga getirir. Dunya Ruhunun
faaliyetiyle ~eyler, il)inde ya~adagamaz
diinyadaki nesneler varhga gelir. ~u
halde, varhk bak1mmdan Dunya Ruhu-
nun altmda tikel ~eylerin meydana ge-
tirdigi dogal diizen bulunmaktadu. Plo-
tinos'a gore, Diinya Ruhundan tiireyen
en onemli varhk insan ruhudur. insan
ruhunun da, hpk.J Diinya Ruhu gibi, iki
yonii vardar. Yukan dogru yoneldigin-
de, i.nsan mhu Nous ya da tiline) akll-
dan pay ahr; a~agaya dogru yoneldigin-
de ise, o bedenle birle~ir. insan ruhunun
yukan dogru yonelmesi demek. onun
zihinsel faaliyet i-;inde olmasa, madde-
nin kirinden kurtularak, tum varhklarm
kaynaga olan Tann'ya yonelmesi de-
mektir.
En yiiksek varhk olan Tann'dan ba~la
yarak a~agaya dogru inen varhk hiyerar-
~isinin en alt basamaganda ise, madde
bulunur. Plotinos, 1~1k benzetmesini en
yogun bir bic;imde burada kullanarak.
tiirtim siirecini a~agm bir merkezden ya-
ydmasma benzetir. Nasal ki, ~k kayna-
gandan .;llop yayddakt;a, giderek giictinii
yitiriyor ve karanhkla~ayorsa, aym ~-
varhk kofullan 887
kilde, Tann'dan ba~layan tiiriim siireci-
nin son evresinde bulunan madde, mut-
lak karanhk, tam bir 1~1k yoksunlugu
olarak anla~ahr. Madde, Bir'den ba~la
yan tiirtim siirecinden dolaya, yaratlh~
taki bir faktor olmak anlammda,
Tann'dan c;akm1~ ya da tiiremi~tir; fakat
kendi ic;inde, o evrendeki en a~aga evre-
dir ve Bir'in antitezidir. Madde, Ploti-
nos'a gore, Tann'dan en uzak noktada
bulunan varhkhr. Madd~nin kendisinde
pozitif hic;bir nitelik yoktur. Madde, Plo-
tinos'a gore, formun yoklu~, bic;imsizli-
gin kendisidir. iyinin inkan olan madde-
nin kendisi bizzat kotiidiir.
Bu tiir bir varhk hiyerar~isine omek
olarak, yine Hmstiyan Ortat;ag felsefesi-
nin en biiyiik dii~iiniirii olan Aquinah
Thomas'm varhk cetveli verilebilir. Ev-
reni, ikici bir anlay1~1a maddi', ve tinsel
diinya olarak ikiye ayaran lhomas'a
gore, maddi diinya sarasayla inorganik
tozlerden, bitld ve hayvanlardan ve ni-
hayet, insanlardan meydana gelir.
Maddi ya da dsimsel diinyamn doruk
noktas1, Aquinahya gore, k1smen tinsel
k1smen de dsimsel olan insandar. Onun
varhk cetvelinin tepesinde ise, ttimiiyle
tinsel ve basit olan Tanr1 bulunmakta-
dJr. Thomas hiyerar~ik varhk cetvelini,
insarun iisttinde, fakat Tann'mn altmda
olan meleklerle tamamlama~tlr, zira me-
lekler, tUmiiyle tinsel olmakla birlikte,
Tann'mn mutlak basitligine sahip de~l
dirler.
varhk ko,ullan [lng. conditions of being;
Fr. conditions d' etTe]. Bir ~eyin var olabil-
mesi ic;in gerekli ya da olmazsa olmaz
olan k~ullar biitiinii, gerek ve yeter ko-
~ullar toplama.
Varhk k~ullan biraz daha ozel bir
anlam ic;inde, c;agda~ marksist felsefe ya
da sosyolojide, klasik tMarksizmin kab
ekonomik tdetenninizmine altematif
bir deyim olarak one siiriilmii~ olup,
belli bir toplumsal olay ya da etkinligin
varolu~u ya da do~~u ic;in gerekli olan
k~ullar obegine i~aret eder. Bu anla-
yt~, ekonominin belirleyici olmasmdan
c;ok, ideoloji ve siyasetin ekonominin
varhk ko~ullan oldugundan soz eder.
B88 varhk olmak bak1m1ndan varhk
Orne~irl, ~a~da~ marksis~ di.i~i.ini.ir Alt-
husser'e gore, mi.ilkiyet ve sozle~me
hukuku ~eklinde ortaya -;1kan hukuki
sistan kapitalist ekonotninin varhk kop
~ul1ann1n en ba~1nda gelmektedir.
varhk olmak bak1m1ndan varhk [ing.
being as such; Fr. etre qua d' etre]. Saf var-
bk, kendinde varhk, varhk olarak varhk
diye de adlandudan, insan bilincinden
ba~uns1z varhk. Varhk bak1m1ndan,
yaln1zca s1nuh sayada bireysel nesneye
de~il de, her~eye ait olan ti.imel ozellik-
lere sahip varhk. Her~eyin varolu~u
i-;in temel olan, varolan her~eye ili~kin
a-;1klaman1n dayana~1 olan ~ey.
varhk tarihi [ing. history of being; Fr. histo
ire de l'etre]. Onli.i Alman filozofu Martin
Heidegger'in Bah felsefesi tarihini, var-
h~l konu alan di.i~i.ince a-;1s1ndan, varh-
~ln a-;1mlanmas1 bak1m1ndan ele alan
Slniflayicl yorumuna verilen ad.
Heideggertin yorumuna gere, varhk ta-
rihinde kabaca dort ayn evreden stiz edi-
lebilir. Bunlardan birincisi, ilk donem
Yunan di.i~i.incesinin, Presokratiklerin
varh~1 ele ah~ tarz1du. Heidegger'e
gore, bu donemde varh~a il~kin dola-
yunslz, ger-;ek ve do~rudan bir kavray1~
soz konusudur. Onun aralar1ndan tszel
likle Herakleitos, Parmenides ve Anak-
sagoras'1 on plana -;1karth~1 bu du~i.i
ni.irler, varh~1n kendisini a-;unlay1~1n1
do~rudan tecriibe etmi~ler, ve bu tecru-
beyi metinlerde korumaya kal.la~map
m1~lardu.
Varhk tarihinin ikinci .evresi, Heideg-
ger'in deyimiyle, varh~1 dogmatik bir
bi-;imde 'mevcudiyetin si.ireklili~' ola-
rak kabul eden metafizi~i kurup, varhk
sorununu unutma siirecini ba~latan
tPiaton ve t Aristoteles'in yer ald1~1 ev-
redir. Filozofa gore, stsz konusu iki filo-
zof, varh~1 dolayunsaz olarak degil de,
dolayh bir bi.;imde, yani metafizik kav-
ramlar araclll~lyla ac;1klamaya -;ah~
ml~lardu. Ba~ka bir deyi~le, Platon ve
Aristoteles, varh~1n do~rudan do~ruya
kendisini ele almak yerine, varh~a oz-
lerden ya da nesneler arac1h~lyla yak-
la~ml~lardu.
Varhk tarihinin ti~nci.i evresi, Yunan
gelene~ini karartan ve Yunan ontoloji-
sinin .;ok daha a~a~1 bir versiyonunu
sunan Orta-;a~ di.i~i.ince gelene~idir.
Gi.ivenli~i yuce ve kutsal olanda bulan
bu gelenekte ise, varhk, Aristoteles ve
Platon'dan gelen oz-varolu~ ayruru, ve
ona daha sonradan eklenen yarahlm1~
varhklar-yaratan varhk ay1nnu arac1h-
~~yla a-;1klanmaya -;ah~u.
Heidegger, varhk tarihinde, Orta-;a~
di.i~i.incesini izleyen evreyi, Descartes'la
ba~layan ge1enekte bulur. Bu sonuncu
gelenek, guvenli~i yuce ve kutsal olan-
da degil de, bilgi ya da bili~in kesinli-
~inde bulmaktadu. Var hk tarihini mey-
dana getiren ve Heidegger'in olumlu
bir bi-;imde de~erlendirmedi~i bu evre-
ler, teknoloji -;a~1yla doruk noktas1na
ula~1r, zira teknoloji, varhklann kendi-
lerini a-;1mlama yollann1n1n tiimuni.i
birden kapahr. Bu anlamda teknoloji
-;a~1, varh~1n tiimuyle unutuldugu bir
tarihi tamamlamaktadu.
varolmak [lng. exist; Fr exister]. Varolu~
~ felsefe gelenegi ic;inde, ozg\.ir bireyle
ilgili bir kategori olarak, ki~inin kendi-
sini altematifler kar~1s1ndaki ozgi.ir se-
-;imler yoluyla ger-;ekle~tirmesi duru-
muna ya da eylemine verilen ad.
Buna gore, varolmak, ki~inin bir grup,
s1n1f ya da Y1~1n1n i.iyesi olmaktan ala
bildigince c;~karak, daha -;ok ve daha
yoA"un olarak . .bir birey hlline gelmesini;
bireysellik adana tumelli~i a~mas1n1; iz-
leyici olmaktan -;1karak aktif aktor
hiline gelmeye -;ah~mas1n1 ifade eder.
varolu~ [lng. existence; Fr. existence; AI.
existenz]. 1 Genel olarak., varolma duru-
mu. 2 D1~ dunyada, insarun bilgisinden
ba~lltlSlZ olarak ger-;ekl~me, mekin ve
zaman i-;inde potansiyel de~il de, aktiiel
bir varh~a sahip bulunma hali. 3 Soyut-
lama ya da teorilere kar~at olarak, canh
ya da ya~anan ger-;eklik. 4 Bir ~eyin asli
do~asandan dolay1, olmasa gereken ~eyi
ifade eden oze kar~lt olarak, 0 ~eyin her
ne ise, her nasdsa oyle olmas1 durumu.
5 Varolu~un, varhklann, orne~in ci-
simlerin ya da nesne1erin, Tann'n1n, v.
b. g., varolu~una gonderimde bulunan

soz konusu anlamma ek olarak, 20. yuz-
Yllda geli~en ve varolu~c;uluk diye bili-
nen aklmda belirginle~en daha ozel bir
anlanu vard1r. Burada varolu~, insani
varolu~ anlam1nda, salt ozne ya da hire
yin varolu~unu ifade eder. Buna gore,
tl<ierkegaard'la ba~layan varolu~c;u fel-
sefe, insanLn birey ya da ki~i oldu~unu
one surerek, bireyin varolu~a sahip bir
varhk oldu~unu kabul eder. Nitekim,
Kierkegaard ic;in varolu~, a~klnh~a yo-
nelen, bo~untulu bir gerilim anlam1
ta~1r ve kayg1da, bo~untu ile ya~anan
an birbirine kar1~1r. Varolu~u soyut du-
~uncede de~il de, ya~anan anda, surek-
siz olanda kavrayabilece~imjzi one
silren bu goru~, dolayislyla, insan1 once
bir varhk olarak ele alan, insaiu tarum-
larken varhktan yola c;1kan geleneksel
felsefenin tersine, insaru yine insarun,
insani varolu~un kendisinden hareketle
tan1mlar.
Hatta, soru sorabilen, kendi kendini ta-
nunlayan ve kendini ger~ekle~tirmeye
~ah~an insana egzistans aduu veren va-
rolu~c;u felsefede, varhk, egzi stans1n ken-
dini ger~ekle~tirme alaiu olarak varolu-
~a tabi klluur. Nitekim, varolu~~ulu~a
egemen formw1u kazand1ran Heidegger
insan varolu~unu Daseinm varolma tarz-
lannda ele alm1~br. Ba~ka bir deyi~le,
varolmarun ne anlama geldi~i soyut so-
rusunu ortaya koyabilmek i~in, varolu~
tan yola ~1kan Heidegger'e gore, varol
marun ne anlama geldi~i sorusu,
varh~1n kendisi it;in bir soru oldu~u var ..
hg1n perspektifinden sorulmahd1r.
varo)of aydanJanmas1 (AI. existenurhel-
lung]. insarun ger~ekte ne oldu~unu
gostermeyi, insan1n tarihselli~ini ve oz-
gurlu~unu ifade etmeyi ama~layan Karl
Jaspers'in, insan varh~uun suadan ya-
~.anhlan, yahn tecriibeleri a~arak, ken-
dine ozgu varh~1n1 ortaya ~lkard1~1 tee-
rube ya da ~abaya verdi~i ad.
varolut~u ahlak (ing. existentialist ethics;
Fr. lthique existentieliste]. lnsaru bir var-
hk olarak alan, insantn ahlaki ya~rruru
once varh~1 anlamaya ~ah~arak betim-
leyen di~er ahlak tiplerine bir tepki ola-
varolu~~uluk Y89
rak geli~en ve, ozgurlu~u insarun belir-
Jenmi~ varhksal konumuna gore de~il
de, onun kendi kendisini ~ekillendir
mesi ve gerc;ekJe~tirmesi ac;1s1ndan ta-
nlmlayan ahlik anlayl~l-
insanl, varhktan de~il de, insan1n biz-
zat kendisinden yola ~1karak tarumJa-
yan varolu~c;u ahlak, kitle kultiirtine,
y1~1n ahlak1na kar~1 ~kan bireyci bir
ahlakhr. Modem Bah insan1na Aydtn-
laruna'dan beri egemen olmu~ olan akll-
clbk, ilerleme, daha mutlu bir toplumsal
duzene ula~ma turunden inanc;lann 20.
yuzy1l ko~ullannda ve dunya sava~la
r~yla onemli ol.;ude yara almaSlnUl bir
sonucu olan varolu~~u ahlik, insanJa-
nn, daha guvenli ve e~itlik~i bir ya~am
u~runa, bir urenm a~1 i~inde, mekanik-
le~ti~ini ve standartla~h~1n1 one surer.
Modern toplumun insana ~ok ~ey kat-
makla birlikte, on u kendisine yabanc1
la~hrd1~1ru, insarun guvenlik ve e~itlik
u~runa ozgurlu~unu feda etti~ini one
siiren varolu~~u ahlak, oznellik ve oz~
gurluBu on plana ~1karhr. Czgurlu~
sorumluluk yiiklenmekle olanakh oldu-
~un u one suren bu ahlak anla y1~1na
gore, do~ru eylem, sorumlulugu ozgur-
ce yukJenilmi~ olan eylemdir.
varoJut~uJuk [ing. existentialism; Fr. exis-
tentialisme, philosophie existentielle; AI.
existentialism us]. Kokleri S. Kierkegaard,
F. Nietzsche gibi du~unurlere dayan-
makla birlikte, 20. yfizydda felsefede J.
P. Sartre, K. Jaspers, M. Heidegger ve
G. Marcel gibi du~unurler taraf1ndan
savunulmu~ olan ~a~da~ fclsefe akuru.
insanln varolu~uyla do~al nesnelere
ozgi.i varhk turu aras1ndald kar~1thg1
buyi.ik bir gu~le vurgulayan, iradesi ve
bilinci o_lan insanlann, irade ve bilin~
ten yoksun nesneler dunyasana flrlatd-
ml~ oldu~unu one suren felsefe okulu.
Varolu~.;ulugu belirleyen temel ozellik
ve tav1rlar ~oyle SlCalanabilir: 1 Varo-
lu~c;uluk, her~eyden once varolu~un
hep tikel ve bireysel, yani benim ya da
senin veya onun varolu~u oldugunu
one surer. Bundan dolay1, o insaro mut-
lak ya da sonsuz bir tozun tezahuru ola-
890 varolu~~u psikoloji
rak goren her ti.ir o~reti ye, gerc;ekli~in
Tin, Akd, Geist, Bilinc;, Ide ya da Ruh
olarak varoldu~unu one suren idealizm-
lerin kar~1 c;tkar. 2 Aklm, varolu~un on-
celikle bir varhk problemi, varolu~un
kendi varhk tarztyla ilgili bir problem
oldu~unu dile getirir ve varh~m anla-
mma ili~kin bir ara~hrmaya kar~1hk
gelir. Bu c;erc;eve ic;inde, her tur tbilimci,
nesnel ve analitik yakla~tma ~iddetle
kar~I c;tkan varolu~c;uluk, ozelli..kJe va-
rolu~un zamansal yaptsma ili~kin ana-
liz yoluyla, Varh~m gene) anlamtyla il-
gili bir o~reti, belli bir ontoloji uzerinde
yo~unla~1r.
3 Varolu~c;ulu~a gore, varh~a ili~kin
ara~hrma, varolamn aralanndan bir
sec;im yapmak durumunda oldu~u c;e-
~itli imkanlarla kar~1 kar~tya gelmeyi
gerektirir. Ba~ka bir deyi~le, varolu~c;u
felsefe, geleneksel felsefenin one surdu-
gu gibi, ozun varolu~tan once de~il de,
varolu~un ozden once geldi~ini one
surer; insarun once varoldu~unu, daha
sonra kendisini tammlaytp, ozunu ya-
rath~lm dile getirir. Ba~ka bir deyi~le,
varolu~c;uluk, insamn dunyaya hrlahl-
mt~ bulundu~unu, dolaytstyla omm
kendisini nastl olu~turursa, oyle olaca-
~tm; insamn ozunu kendisinin belirle-
yece~ini; bireysel insan varh~mm sabit
ya da de~i~mez, ozsel bir !io~as1 bu-
lurunadt~uu one surer. Bu ba~lamda
her tur tdeterminizm ya da zorunluluk-
c;ulu~a buyuk bir guc;le kar~I c;akan va-
rolu~c;uluk, bireylerin mutlak bir irade
ozgurlu~une sahip bulundu~unu, insa-
mn ozgtirlu~e mahkWn oldu~unu ve
oldugundan tumuyle farkh biri olabile-
ce~ini dile getirir.
4 Insana ozunu olu~turma ~ans1 veren
bu imkanlar, onun ~eylerle ve ba~ka
insanlarla olan ili~kileri tarahndan ya-
ratlldt~l ic;in, varolu~ her zaman dun-
yadaki bir varhk olmak veya sec;imi st-
rurlayan ya da ko~ullayan somut ve
tarihsel olarak belirleruni~ bir durumda
ortaya c;llunak durumundadu. Bu ise,
varolu~c;ulu~un ttekbencili~e ve epis-
temolojik tidealizme taban tabana z1t
bir felsefe ak1m1 oldu~u anlamma gelir.
5 Varolu~r;uluk, nesneden yola .;ikan,
varhkla ilgili nesnel do~rulara ula~ma
ya c;ah~an goru~lere kar~1, ozneden ha-
reket ve oznel hakikatlerin onemini
vurgular. Felsefenin, varhk ve t(hneller
gibi konularla u~ra~1p, nesnelli~i ara-
mast yerine, korkuyu, yabanctla~mayt,
hic;lik duygusunu, insanhk halini ele
ahp, oznelli~e yonelmesi gerekti~ini;
hakikatin tumuyle oznel olup, hic;bir so-
yutlamamn bireysel varolu~un gerc;ek-
li~ini kavrayamayaca~ml ve ifade ede-
meyece~ini soyler.
6. Varolu~c;uluk, ozellikle de humanist
ya da ateist boyutu it;inde, evrenin aktl-
la anla~dabilir olan bir geli~me do~rul
tusu olmaytp, ozu itibariyle sa-;ma ve
anlamstz oldu~unu, evrenin rasyonel
bir taraft bulunmadt~lru, evrene anla-
rrun insan tarafmdan verildi~ini one
surer. 7 Boyle bir evrende, insamn haztr
buldu~u ahlak kurallan olmadt~mdan;
varolu~t;uluk, ahlaki ilkelerin, kendi ey-
lemleri dt~mda, ba~ka insanlann ey-
lemlerinden de sorumlu olan insan tara-
hndan yaratlldt~lru savunur.
varolu~~u psikoloji [lng. eristentialist
psychologie; Fr. psychologie existentieliste;
AI. existential psychologie]. Bir ki~i olarak
insamn, kendisindeki ogelerin fonksi-
yonu aracth~tyla incelenemeyece~ini;
onun fi.zik, kimya ya da norofizyoloji
yoluyla a-;Lklanamayaca~uu; psikoloji-
nin, kendisine ornek olarak fizi~i aldt~I
takdirde, insan do~asmt anlayamayaca-
~tm; burada tdavram~t;thk ya da
tpsikanaliz turunden yakla~tmlar m ye-
tersiz kaldt~mt savunup, ara~brmayt,
dunya-it;indeki- varhk olarak bireysel
insan uzerinde yo~unla~tuan -;a~da~
psikoloji anlayt~l.
Her insarun kendi it;sel ya~am1, algtla-
n, dunyayla ilgili de~erlemeleri ve tep-
kileri baklmmdan biricik oldu~unu one
suren varolu~c;u psikoloji, daha -;ok fe-
nomenolojik yontemi kullanarak, onu
btitun bir varolu~sal gert;ekli~i it;inde
anlamaya -;ah~1r. Buna gore, ki~inin,
duygulan, tasa ve kaygtlanyla, ba~ka

insanlarla olan ili~kileri uzerinde duran,
ozgiirltik ve sorumluluk, ya~atntn anla-
ml, degerler ve oltim konusunu ele alan
bu psikoloji anlay1~1, toznelciligi, felse-
feye olan yak1nhg1 ve gerekli deneysel
veri temelinden yoksun old ugu gerek-;e-
siyle ele~tirilmi~tir.
varolu~ evreleri [ing. existential stages; Fr.
phases existentielles). Varolu~c;ulugun ilk
buyuk filozofu olarak gorulen Soren
+Kierkegaard'tn insan varolu~unun c;e~
~itli tarzlannt sualadtgl gorti~ti.
Buna gore, insantn stk.Jntlslntn, umut-
suzlugunun, onun kendi varolu~unun
oztine derinden derine yabanctla~masl
run az ya da c;ok fark1na varmastndan
olu~tugunu soyleyen Soren Kierkega-
ard, insandaki bu yabancda~marun, in-
sanda, ozunii, ozsel benini yakalama yo-
ntinde birtak1m kararlar almaya ve
dinamik atlhmlara yol ac;tag1ru iddia et-
mi~tir. 0, i~te insandaki bu atthmt a-;lk-
larken, insan ya~amtndaki farkh evre-
lerden, ayr1 var olu~ tarzlanndan soz
eder.
tnsan varolu~undaki birinci evre ya da
ilk varolu~ tarzt estelik y~amd1r (este-
tik evre). insan, Kierkegaard'a gore, bu-
rada duyulan tarahndan yonetilir. Bu
dtizeydeki insantn evrensel ahlaki stan-
dartlara ili~kin olarak pek bir bilgisi
yoktur. Onun ozune ve Tann'ya yaban-
ctla~mt~hgl da en list dtizeydedir. Bu-
radaki insantn dini inane da olmaz.
Ona davrant~lannda yol gosteren tek
1notif, duyulann olabildigince -;ok sayt-
da hazzmdan pay almadtr.
insan ya~anundaki ikinci evre ise,
ahlaki evred ir. Bu, onun i-;in ikinci varcr
lu~ tarz1d1r. Ahlaki standartlardan,
norm ve degerlerden yoksun olup, yal-
ruzca alacag1 tadt dti~tinen estetik insa-
run tersine, ahlaki insan ahlik kurallan-
ru kabul eder ve bunlan hayata gec;irir.
Ahlakr kurallar insan ya~amtna form ve
tutarhhk ogelerini saglar. Burada ahlald
insan, ahlaki sorumlulugun kendisine
getirdi~ san1rlamalar1 kabul eder. Kier-
kegaard estetik varolu~ tarztndaki in-
sanla ahlaki varolu~ evresindeki insan
varolutsal 891
aras1nda soz konusu olan kar~1thg1, on-
lartn cinsel davrant~ kar~lstndaki tavtr-
lan yla omekler; bun a gore, birincisi ken-
disini duygulanna btrakuken, digeri
evliligi akbn bir ifadesi olarak gortir.
Ahlakb insan, ahlaki bak1mdan kendine
yeten insandtr. Evlilikte mutlulugu, i~te
ya da meslekte ba~anyt arar.
AhHiki varolu~ tantndaki insan, bir
sec;me eylemiyle dini varolu~ tar2Jna
yukselir. Kierkegaard'a gore, inanca att-
h~ karannt, ki~inin kendisinin vermesi
gerekir. Tann'ntn varolu~uyla ilgili
katut gosterilmesini is terse, in san in an-
nuyor demektir. Onemli olan karutlatna-
ya ihtiya-; duymadan inant;hr ve Tann,
bireyin gonltinde, ondaki inan-; sayesin-
de ortaya c;:1kar.
Kierkegaard'a gore, Tann, nesnel olarak
gun 1~1g1na -;lkanlamaz, zira Tann oz
nedir ve yaln1zca oznenin ic;inde, bireyin
gonltinde var olur. insarun Tann'yla ili~
kisi soz konusu oldugunda, bu ili~kiyle
ilgili olarak rasyonel ya da objektif ya da
kavramsal bir bilgi olamaz. Tanrt'yla
birey aras1ndaki ili~ki, biricik ve subjek-
tif bir tecriibeden olu~ur. Bu ili~ki dile
dokulemez. Tanrtyla birey arastndaki
bu ili~ki gerc;ekle~meden once, on un
hakkmda hi-;bir ~ey soylenemez. Varo-
lan bireye Tanrtyla ki~isel ili~kiyi yal-
nlzca inanc1 temin edebilir. Ve insatun
yabanctla~mast, yalruzca Tann'yla olan
ki~isel ili~kisi sayesinde son bulur.
varolu~sal [ing. existential; Fr. eristentiel;
AI. aistential). Ger-;eklige ve ~imdinin
-;~itli boyutlanna ili~kin canh tecrtibe-
ye; ki~inin, varol dugunu ve ki~iligini,
ey Ierne ve sonunlulukla ~e surecinde
yaratan ve ifade eden ozgur bir varhk ol-
dugunu farketme hfiline; insarun kendi-
sini ya~ama, ya~anun gereklerine ve so-
rumluluklanna kapluma durumuna
i~aret eden safat. titsarun varolu~uyla,
insanm bu dunyada kendisini yaratma,
ozunu belirleme sureciyle ilgili olma du-
rumW\u ortaya koyan deyim.
insarun dunyasarun nesnel degerlerle
ol-;ulemeyecegini dile getiren Heideg-
ger varolu~salhg1, felsefesinde, insantn
892 varolu~sal diyalektik
varolu~uyla ilgili temel yaptlar; di.i~iin
cenin genel get;er kategorilerine kar~1t
olarak, insan varolu~uyla ilgili belirle-
nimler olarak varolu~ tarzlanyla ifade et-
mi~tir. Varolu~salhk, ona gore, diinya-
it;inde-olma, anlama, kayg1, korku tii-
riinden temel ve nesnel bir t;ert;eveye
st~mayan ya~anttlarla ifadesini bulur.
varolu~sal diyalektik [ing. existential dia-
lectics; Fr. dialectique existentielle; Al. exis-
tential dialektisch ]. Varolu~t;u felsefenin
ilk olarak Kierkegaard tarafmdan orta-
ya konan diyalektik anlayt~l.
Buna gore, Hegel'den olumsuz bir
anlam i9-nde bile olsa etkilenip, oriun
varhk ve dii~iincenin iit; adtmh yiiruyii-
~ii olarak diyalektik an~ayt~tm benim-
seyen Kierkegaard, bireyin iit; ad1mh
yiiriiyii~iinden meydana gelen yeni bir
diyalektik geli~tinni~tir. Tipkt Hegel'de
oldu~u gibi, bir siiret; olarak anla~tlan
bu diyalekti~in birinci adurunda, ruh ya
c;la tinin, her~eyi kucaklayan evrensel
varbk fonnunda de~il de, bireysellik
forrnunda veya bireysel olarak varolan
tarzmda gert;ekl~mesi soz konusu olur.
Bundan sonraki adtma get;i~, dii~iinme
yoluyla de~il de, iradi bir eylemle ger-
t;ekle~ir.
Varolu~t;u diyalektikte; antitezi kav-
ramsal bir sentez yoluyla a~ma diye bir
~ey soz konusu olmaz. Diyalekti~in
daha yiiksek bir diizeyine ge9~, alter-
natifler arasmdaki bir set;imle, inancm
atlayt~tyla, biitiin bir insamn temel ger-
t;ekJi~e teslimiyeti yoluyla olur.
varolu~sal fenomenoloji [ing. existential
phenomenology; Fr. phhrominDfogie uistenti-
elle; AJ. existential phmomenologie]. Alman
filozofu tHusserl tarafmdan kurulmu~
olan fenomenolojinin, kendi tarihsel ge-
li~imi i9nde, transendental fenomenolo-
jiden sonra gelen ikinci evresi.
SOz konusu fenomenoloji, bireysel benin
bilinci iizerinde yo~unla~an, deneyhn ve
biJgideki ozsel o~eler iizerinde duran
transendental fenomenolojinin ardmdan,
Husserl'in lebenswelt, yani giindelik diin-
yaya ili~k.in bir ara~hnnaya giderek
daha fazla onem vennesinin bir sonucu
olarak ortaya t;1k1m~t1r. Geli~iminde He-
idegger'le Sartre'm da etkili oldu~ va-
rolu~sal fenomenoloji, bilginin transen-
dental ko~ullanna ili~kin bir ara~hrma
yerine, giindelik diinya it;inde ortaya
t;tkan, kendisini aktiiel varolu~ it;inde
gosteren varh~m do~asma ili~kin bir
ara~hrmanm onemini vurgular.
varolu~sal teoloji [ing. existential theo-
logy; Fr. theologie existentiel; Al. existential
tiJeologie]. Her o~retiyi, insamn tecriibe-
sinden tiiretilmi~li~i ve insarun tecriibe-
sinj aydmlatma giicii at;tsmdan de~er
lendiren teoloji tiirii.
varsayma yanh~1 [lng. phallacy of begging
the question; Fr. erreur d' eluder Ia questi-
on]. Forme) olmayan bir yanh~ tiirii
olarak, kendileri tarh~mah olup, kamt-
lanmalan gereken, fakat karutlaruna-
dan, do~ru kabul edilen, do~ru oldu~u
varsayllan onciillerden sonut; t;tkar-
maktan ya da sonuca veya sonucun bir
boliimiine argiiman ya da alalyiiriitme-
nin onciilleri arasmda yer vennekten
olu~an yanh~ tiirii.
Vasubandhu. M. 5. 420 ile 500 ytllan ara-
smda ya~amt~ olan ve 'realist sistem'
adtyla amlan Budist o~retiyi geli~tir
mi~ olan Hintli dii~iiniir. Nirvanaya
eri~me yolu olarak, de~illeme manh~l
m kullanan, hakikati mantlk i~lemleriy
le bulmayt amat;layan Vasubandhu, var-
h~m bir taraftan t;e~it t;e~it somut
nesnelerden, di~er taraftan da bu nesne-
lere ge9ci bir siire i~ yonelen benJik
ya da ruhlardan olu~tu~unu savun-
mu~, de~illeme manh~tm ki~iler i;ize-
rinde :uygulayarak, siirekli ve kahct rub-
Jar olabilece~i dii~iincesini yadsunaya
t;ah~ml~hr.
vaysesika. Biiyiik Hint dii~iiniirlerinden
biri olan Kanada'run geli~tirmi~ oldu~u
dii~iince sistemi. Varhk bakurundan t;o-
~ulcu bir realizmi benimseyen ve varo-
lan her~eyin toz, nitelik, hareket, tiimel
lik, tikellik, it;kinlik ve yokluk gibi yedi
kategoriye aynJdt~uu, bunlardan ilk
ii~niin gert;eklikte varoldu~unu, ildnci
iit;iin manhk kategorileri oldu~unu dile
getiren Vaysesika'ya gore, evren nitelik-

Jeri bulunan ve hareketli olan, toprak,
hava, su, 1~1k, esir, zaman, mekan, zihin
ve ruh gibi dokuz tozden olu~ur. Vayse-
sika'a gore, bu tozlerin temelinde ise,
ezeli-ebedi, boltinemez, gozle gortile-
mez olan ve yer kaplamayan atomlar
bulunur. Atomlann birle~imini Dtinya
Ruhu denetler. Dart ayn ttirden atom,
dokUJuna, tad alma, gorme ve koku
alma duyulanm meydana getirir. Epis-
temolojisi, Nyaya'nm bilgi anlay1~ma
benzeyen Veysesika'a gore, bilgiye alg1,
sezgi, bellek ve ~1karun yoluyla vannz.
Vedalar. Hinduizmin bilinen en eski kut-
sal metinleri. Bilgi, ozellikle de nihai ger-
~ekli~e dair bilgi anlamma gelen Veda,
sozlti olarak aktanlan ve 1500'lti yllar-
dan itibaren kaleme aluunaya ba~lanan
kutsalliterattirti tammlar. Vedalar kendi
i~inde dart boltimden meydana gelmek-
tedir: a) Birtak1m kozmolojik spektilas-
yonlarla birlikte, 1028 adet ilah! i~eren
Rig veda, b) $arkdardan meydana gelen
Santa veda, c) kutlu formtil ve sozler ihti-
va eden Yahur veda ve d) btiyl.ilti forrntil-
ler, efsaneler ve masallardan rrieydana
gelen Atarva veda.
Ote yandan, ne Tann ne de insan tara-
fmdan yaratiliru~ zamand1~1 bir bilgeli-
~ ifade eden Vedalardan hareket eden
felsefe ve bilgelik ~~ma Vedalar fat ad1
verilir. Bu ~a~, 1 ilahiler donemi (M. 0.
1500-1000); 2 Kurban torenleri gizemdli-
~i (M. 0. 1000-750) ve 3 Uparli~adlar dt>-
nemi ( M. 0. 750-500) olarak ti~e aynhr.
vedanla. Hint felsefesi i~inde yer alan ve
gelene~e ba~h kalan dti~tince sistemle-
rinden biri. Upani~adlara dayanan ya
da Upani~adlarda ge~en Brahman'la
Atman'm birli~i dti~tincesini tutarh bir
bi~mde geli~tiren o~reti olarak Vedan-
ta'mn en onemli dti~tintirii M. S. 800'lti
y1llarda ya~am1~ olan $ankara'du. 0~
retinin ~1k1~ noktas1, $ankara'nm 'Sen
O'sun', 'Ben Brahman'11n' ozdeyi~leri
dir. Buna gore, ger~ekli~in temelinde
tek bir ilke vardu.
Varolan her~eyi yaratan ve her~eyi
i~inde barmduan Brahman, ger~ekte
Atman'du, yani bizim kendi oztimtiz-
vers then 893
d lir. Duyulann ya da alg!lann gosterdi-
~inin tersine, yalmzca tek bir ger~ekli~in
varoldu~unu, soz konusu ger~ekli~in
ise, oziinde Bralunan olan Atman'dan
ba~ka bir ~ey olmadl~lm dile getiren
Vedanta o~retisinde, duyulara dayanan
bilginin, ak!l tarafmdan i~lemni~ olsa
bile, bize ger~ekli~in oztinti veremedi~i,
insan varhklanna yalmzca goriinti~leri
sunabildi~i ortaya konur. Bize ger~ekli~i
veren, btittin bir varhk alarum tam ola-
rak kavramamiZI sa~layan bilgi, sezgi-
dir.
Venn diyagram1 [ing. Venn diagrannn; Fr.
diagramme de Venn]. Kategorik tasunla-
rm ge~erliliklerinin denetlenmesinde
kullarulan bir denetleme tekni~i olarak,
n say1da ktime arasmdaki ili~kileri
ifade etmek tizere, bu ktimelerin birbiri-
IU kesen ~emberlerle belirtilmesinden
olu~an diyagram. Soz konusu denetle-
me tekni~inde, birbirini kesen n sayda-
ki daire, dtizlemi 2" say1daki ayn bolge-
ye baler; bo~ olan bolgeler karalamr,
btma kar~m bo~ olmad1~1 bilinen bol-
geler x i~aretiyle gosterilir.
verilmi' olan [lng. given; Fr. donnee]. 1 Bir
yorum ya da ~1karun faaliyetinde, zilii-
ne do~rudan ve araCISIZ bir bi~mde su-
nulmu~ olan malzeme. 2 Bilindn do~ru
dan ve araCISIZ bir bi~imde, her ttirlti
~1karun ve yorum i~leminden once bil-
di~i, bilin~ i~eri~i. 3 Bilginin nihai Ierne!
ve dayana~m1 olu~turan, her ttir ~lka
run, yarg1lama ve yorum faaliyetine
malzeme olan, do~rudan ve araciSIZ ol-
duktan ba~ka, ba~ka bir ~eye indirge-
nemeyen duyu-verileri, goriinti~ler,
duygular ve izlenimler.
verstehen. Toplum ve ktiltiire ili~kin
ara~ttrmay1 yeni ba~tan yorumlamaya
ve yeni bir ya~am felsefesi geli~tirmeye
~ah~m1~ olan W. tDilthey tarafmdan
onerilmi~ olan anlama yonteminin Al-
manca ozgtin ifadesi.
Ba~ka edimleri onlarla birlikte duymak
ve benimsemekten olu~an bu yontem,
ekliirenin, yani do~a bilimlerinin a~kla
ma yonteminin tam tersi bir yontemdir.
Do~a bilimlerinin yontemine kar~1 ~1k-
894 \erum sequitur ad quodlibet
m~ olan Dilthey, ozellikle tarih olaylan-
run ancak bu yonlemle kavranabilecegi-
rti ileri siirmii~tiir, zira ona gore, tarih ve
tinsel bilimler 'ya~anb'yla ilgilidir ve ya-
~antl da, a~ll<lama yoluyla degil, ancak
anlamayla, yonelimsel anlay~la kavra-
nabilir. Ba~ka bir deyi~le, versthen1 i~el
olan bir ~eyi d1~sal gostergelerden ~
karsama imkam veren siire~, i~lem ya
da yontem olarak tammlayan Dilthey'a
gore, bu yontem empirik bilimlerin dog-
mdan yakla~Imlanmn tersine, dolaymh
bir bilme tarz1du. -
Buradan da anla~Ilacagi iizere, verste-
lten, ozel olarak Dilthey'm, daha gene!
olarak da 19. yiizyllda Alman dii~iiniir
ve sosyologlaruun doga bilimlerinin ya
da pozitivist sosyolojinin yontemine al-
tematif olarak geli~tirdikleri anlama
yontemine kar~1hk gelir. Buna gore,
insan bilimleri, insam ve eylemlerini,
dog a bilimlerinin yontemini kopya ede-
rek, d1~andan analiz etmeye kalki~ma
mahdir. Bunun yerine, ornegin sosyo-
loglar, insan varhklannm eylemlerine
yiikledikleri anlamlan duyumsamaya,
tammaya ~ah~mahd1rlar. Bu ise, verste-
henla, yani anlama yonlemiyle olur.
Buna gore, verstehen, ki~inin onlann ey-
lemlerine hangi anlamlan yiikledikleri-
ni, ama~lannm ne oldugunu, eylemleri-
nin hizmet ettigi ama~lan gorebilmek
i~in, kendisini ba~kalanmn yerine koy-
masmdan olu~ur.
Bununla birlikte, versthen empali ya da
duyguda~hkla ozde~le~lirilmemelidir,
zira o anlamlara, degerlere niifuz etrne-
yi, onlan anlamay1 ifade eder. Be~er! bi-
limlerde kullamlacak bir yorumlama
yontemini lanunlayan versthen, insan ve
kiiltiir bilimlerinin ayn bir metodolojisi
oldugunu vurgularken, 'bilimin birligi'
tezine ~iddetle kar~1 ~1kar.
verum sequitur ad quodlibet. Dogrunun
manllksal olarak her~eyden ~Ikabilece
girti dile getiren Lalince ilke. Manhksal
olarak dogru bir onermenin her onciil-
den ge~erlilikle ~1karsanabilecegini one
siiren bu ilke, ex falsa quodlibet [yanh~
tan her~eyin ~Iktigl] ilkesiyle bir biitiin
meydana getirir.
via affirmaliva. Olumlu yo!. Orta~ag fel-
sefesinde, Tann'y bilmenin Ierne! ve
olumlu yolu.
Bu yolun en onemli ozelligi, insan var-
hglfun burada, kendi diinyas1 ya da tec-
riibesinden tarud1gt birtak1m nitelikleri
Tann hakkmda tasdik etmesi ya da
olumlamasmdan meydana gelir. Ba~ka
bir deyi~le, insan bu yolda, Tann'ya,
O'nun tarafmdan yarablnu~ olan varbk-
larda gozlemledigi nitelikleri, yani iyi-
lik, gil~, bilgelik gibi, Tann'mn oziine,
tannsal dogaya her bak1mdan uygun
dii~en, fakat O'nda, yarabklarda varol-
dugu ya da soz konusu oldugu larzda
varolmayan nitelikleri yiikler. Bu nitelik-
ler, Tann'da, O'nun yarabklannda va-
rolduklan ~ekliyle varolmazlar, ~iinkii
onlar, insanda ki~ilere, yere ve zamana
goreli olarak ve zaman zaman da kar~1t
rtiteliklerle birlikte varolurken, Tann'da
mutlak bir bi<;imde, ve yetkinsizlik _ya
da kusurun izi olmadan varolurlar. Or-
negin, Tann'ya, yarabklarda bulunan
tiim iyiliklerin kaynag1 olarak iyilik Sifa-
11 yiiklenir.
Olumlu yolda, yani Tann hakkmda bir-
taklm nitelik ya da Sifatlan tasdik etrne
ya da olumlama siirednde, sonsuz ve
yetkin olan Tann'mn oziinii daha iyi
ifade ettikleri, O'na daha fazla uygun
dii~liikleri i~in, en gene! rtiteliklerden
ba~lay1p, daha ozel ve somut durumlara
inmek dogru olur. Buna gore, Tann'run,
su ya da aga~tan ~k. bilgelik ve yetkin-
lik oldugunu soyleme geregi van:hr, zira
bilgelik ve iyilik nitelikleri tannsal oze
ger~ekten uygun dii~er; oysa Tann yal-
ruzca, su ya da agaan nedeni olmak an-
larrunda su ya da aga~br. Bununla birlik-
te, her ne kadar baz1 nitelik ya da isimler
Tann'y1, ba~ka nitelik ya da isimlere
gore daha iyi betimlese de, onlann bize,
Tann'run ger~ek dogasma ili~kin olarak
saglam bir kavray1~, Tann'run dogru bir
bilgisini sagladg soylenemez. <;:iinkii
burada Tann, kendinde ve kendi ba~ma
degil de, salt insanlarla ili~ki i~inde, bili-
rur.

vi~ emii"iE:ntiae. Orta~ag felscfcsinde,
Tann'y1 bihnenin, olumlu yolla olum-
suz yolun bir sentezini yapan u~uncu
yolu. Bu u~uncu yol, birtakam s1fatlann
Tann hakk1nda, kiani kayatlarla, O'nun
iistunlugunu ve a~k1nhg1n1 ortuk ola-
rak ifade edecek ~ekilde tasdik edihne-
sinden meydana gelir. Buna gore, Tann
i yidir, fakat biz insanlarda oldugu gibi,
goreli olarak, zaman zaman kotuyli de
ya~ayacak ~ekildc degiJ, fakat 1nutlak
olarak, en ytiksek ol~Hde iyidir. Yine,
Tann bilgedir, fakat onun bilgeligi, biz
insanlarda oldugu gibi, zatnan i~inde,
duyu yoluyla ya da diskursif bir ~ekil
de ger~ekle~en bir bilgiye dayanan bil-
gelik degildir.
via negativa. Ollunsuz yol. Orta~ag felse-
fesinde, Tann'yt, dolayh olarak, O'nun
ne olmadagtnl soyleyerek bilme.
Buna gore, Tann'dan, yaratlklanyla
ili~kj i~inde degil de, bizzatihi kendi ba-
~ana soz etmek istenirse, O'nun, dunya-
lnlztn, di1i kendilerini betimlemek i-;in
kullantlan tantdtk nesne ya da varhkla-
nna hi~ benzemedigi dikkate ahnmah-
du. Bundan dolay1, olumsuz yolda, soz
konusu olabilecek tum nitelikleri,
Tann'ya en uzak olan niteliklerden en
yak1n olan niteliklere dek, O'nun hak-
kmda inkar etmek, olumsuzlamak gere-
kir. Bu ~er~eve i~inde, omegin Tann'run
iyi ohnadaga ve gen;ekte varolmadaga
soylenir. Bununla birlikte bu, via negati-
vanln dogrudan dogruya ateizme gotur-
dugu anlam1na gelmez. Zira O'nun ken-
disinde iyi olmadtgl, ve varolmadaga
soylenirken, O'nun yeterince iyi olmada--
ga, iyili~in ~ok altlnda kald aga, ya da
hi~bir varolu~a sahip ohnadaga anlatd-
mak istenmez, fakat yalnlZca O'nwt biz
insanlardan farkh bir bi~imde iyi oldu-
gu, en yuksek derecede iyi oldugu, mut-
lak varhk olup, varhgan bile otesinde
bulundugu anlahlmak istenir.
Buna gore, oJumsuz yolda Tann'ya en
uzak olan, O'na tumuyle aykln duen
niteliklerle, ornegin tembellik, sarho~
luk gibi olumsuz niteliklerle i~e ba~la
nar; once bu nitelikler, ardLndan da, en
vi~nanaveda 895
d1~ kabuktan gizli czc ula~rr.caya kadar,
yarattklarda gozlcanlenen ve Tann'ya
uygun du~tugune inanllan nitelikler,
O'nun hakkanda inkir edihr. Tann en
yl.iksek derecede a~k.Jn oldugu i~in,
tapk1 bir heykeltra~1n mennerden hey-
kelin yetkin suretine ya da gorunu~une
eri~inceye kadar, mennerin, heykelin
d1~1nda kalan yonlerini yontmas1 ve
pliruzlerini gidennesi gibi, ancak yara-
tak[an i~in ge~erli olacak tum nitelikter,
Tann'yla ilgili otarak olumsuzJanlr. Bu
anlayt~a gore, insanlar Tann konusun-
da antropomorfik goru~ ve inan~lara
van nay a egilimlidirler; bundan dolay1,
insana her bak1mdan a~k1n olan ger~ek
Tann'ya ula~mak i~in, soz konusu antro-
potnorfik ogelerin teanizlerunesi gerekir.
Bununla birlikte, bu olumsuzlama sured
sonunda, insanan Tann'run bi.zzat kendi-
sine, kendisinde Tann'ya e~ecegi duu-
nulmetnelidir. 1nsan zihni, Tann fikrin-
den, insana ozgii du~unce tarzlaruun
urunu olan ogeleri ve antropomorfik
inan~lan ayakladaga zaman, 'Bilinemez
Olarun Karanhgtna' gomulur, 'ruhun ka-
ranhk gecesini' ya~ar, e~deyi~le misti-
sizln alaruna gjrer. Bu karanlak. olumsuz
yola girenler i~in, Tann'run varhgan ote--
sinde olmasanan bir sonucu olmak duru-
mundadar.
vi,istadvaita vedanla. Brahman'an ba-
gnnsiz bir bi~imde varolduguna, her-
~eyi bilen, kadiri m utlak ve ki~isel bir
Tann olduguna inanan Hinduizm turti.
Brahtnan 'a tum yetkinliklere eri~mi~
ve dunya ile olan ili~kisi, ruhun beden
ile olan ili~ldsine benzeyen bir Tann
olarak yorumlayan Vi~istadvaita'da
insan i~in kurtulu~ Tann'ya duyulan
a~k deneyiminde yatar.
vi,nanaveda. Hindistanda, Budist du
~uncenin M. S. 4. yuzytlda ortaya ~akan
idealist bir okulu. Neden, toz, beden
gibi felsefi kavramlann ~eli~ik old ukla-
nna one suren Vi~nanaveda, ger~ekligin
ozu itibariyle bilin~ ya da zihin (vi~nana)
oldugunu one sunnu~tur. Okulun, Ber-
keley'in oznel tidealizmiyle ~a~arhca bir
benzerlik sergileyen, idealizmine gore,
896 vitnuizm
bilint; ya da zihin bir toz olmaytp, ide ya
da izlenimlerin stirekli bir degi~me i,.-in-
de bulunan ak1~1d1r.
vi~nuizm. Bugtinkti Hinduizmin en
biiytik tannlanndan biri olan Vi~nu'ya,
Tann Brahman ve ~iva ile birlikte ilhi
ti-;Jiiyii, yani Trimurtiy'i meydana getiren
Vi~nu'ya tapan.larm meydana getirdikle-
ri dini -felsefi grup.
Vi~nuizm, maddi ve fail nedenlere te-
kabiil eden gii-;leriyle evreni yaratan ve
onu varhkta tutan Vi~nu'yu en yiiksek
varhk olarak goriir ve onun -;e~itli var-
hklar ~eklinde tekrar tekrar tezahiir et-
tigine veya cisimle~tigine inanu.
Vico, Giambattista. 1668~1744 ytllan ara-
stnda ya~amt~ olan iinlii italyan dii~iip
niirii. Uzun adt Principii di una Scienza
Nuova d' in torno all Comnrune Nature della
Nazioni [Uluslann ortak dogastna dair
yeni bir bilimin ilkeleri] olan La Scienza
Nuova [Yeni Bilim] adh temel eseriyle
Vico, tarih felsefesinin kurucusu olarak
tin kazanmt~tlr.
Kariyerine Kartezyen bir dii~iiniir ola-
rak ba~layan Vico, tDescartes'm sadece
mate1natiksel bilimleri bilim olarak gor-
meye, tarihe salt a-;tk ve ~ dii~iince
ler yoluyla bakmaya gotiiren tavnnda
ortiik olarak bulunan sosyal ve tarihsel
bilgiyi degersizl~tinne egiliminden ra-
hatstz olmu~tur. Ona gore, bize kesin
bilgi veren bilimler, bizim in~ etligi-
tniz, kurdugumuz ya da yaratbguntz
~eylerin bilgisini verdikleri i9n, kesin ve
pekin olan bilimlerdir. Ba~ka bir deyi~
le, Vicoya gore, matematik bilimiyle
matematiksel sistemler, biz insanlar ta-
rahndan in~a edilmi~ olduklan i9n,
kesindirler. Vico fiziki olgularla ilgjli
olarak da kesinlige, ancak ve ancak d<r
garun akl~1na deney yoluyla miidahale
ettigimiz zaman ula~abildigimiz.i savu-
nur.
Veruuz-Jactum teorisi olarak da bilinen
ve bizim sadece kendi yaratmt~ oldugu-
muz ~eyi bilebilecegimiz ya da zihnin
sadece zihnin yaratmt~ oldugu ~eyi bi-
lebilecegi ilkesi Vico 'da tarih bilgisine
imkan tantyan bir ilkedir. l:;iinku insan
varhklanntn en fazla etkin olduklan,
olu~u1nuna en fazla katk1da bulunduk-
lan alan, hit; ku~ku yok ki, tarih tir; bu
nedenle, tarihsel bilgi ve kavray1~, Vico
i-;in -;ok btiyiik bir onem ta~tr. Tarih in-
sanlar taraftndan yaptldtgt, uluslar
dunyas1 insanlar taraf1ndan kuruldugu
i-;in, Vico tarihin anla~dmastnda, tarih-
sel bir kavrayt~a ula~mada, insanlann
olu~umuna katk.Jda bulunmadtklan
fiziki evrene ili~kin ara~hnnada kulla-
ntlan yontemlerden farkb yontem ve
dti~tince tarzlannm gerekli oldugunu,
tarihle ilgili ara~bnnalann dog a bilim-
lerinden t;ok biiyiik bir farkhhk goster-
digini iddia etmi~tir. fnsan dogastrun
-;agdan -;aga degi~meyip, oziinde ayn1
kald1g1ru savunan gorii~e de ~iddetle
kar~t ~tkan Vico, insantn geli~me siireci
i~inde, -;agdan -;aga -;ok biiyiik farkhhk-
lar bulundugunu, bu farkhhklann da
dil, hukuk ve efsane benzeri kiiltiirel fe-
nomenlere ili~kin ara~tlrmalarla an1a~t
labilecegini be lirtmi~tir.
Vico aynt baglamda dongiisel bir tarih
ya da sosyal degi~me gorii~ii benimse-
mi~tir. Ona gore, toplumsal ya~am1n
birinci evresi toplumun dini kategori-
lerle a-;tkland1g1 ve duygulann aktldan
once geldigi bir evredir; burast teokra-
tik toplumdur. ikinci evre, kahramanca
eyleme inanan aristokratik toplumdur.
0-;iincii evre ise, daha humanist ve ras-
yonel bir toplum olup, monar~i ya da
cumhuriyetle yonetilir.
vidya. Vedanta'da, yani g~gin -;ok sa-
ytda varhk ya da fenomenden olu~ma
ytp, oziinde Brahman olan Atrnan'dan
ttiredigini ve dolaylStyla bir oldugunu
savunan Hint ortodoks felsefe ogreti-
sinde, aida ha goriinii~lere, -;okluga go-
ttiren duyusal bilginin sagladtgl san
ya da 'maya~ya kar~tt olarak, biitiin bir
var hk alan1na iii~ kin sag lam ve ger~ek
kavrayt~a, 'maya'ntn aldahCl ortiisii-
nun kaldtnlmas1ndan sonra soz konu-
su olan ger-;ekligin bir oldugunu gBste-
ren sezgisel kavrayt~a verilen ad.

Viyana ~evresi [ing. v 1en,..a Circle; Fr.
Cercle de Vienne; Al. Wiener Kreis]. lvlo-
ritz tSchilick'in 1923 yd1nda Cu1nartesi
sabahlan evinde yaphg1 felsefe sohbet
ve toplanhlarmda bir araya gelen, bilim-
sel bakl~a ve analitik du~unu~e sahip
pozitivist du~unur ve bilim adamlan-
nln meydana getirdigi okul ya da obek.
Dogrudan dogruya Schilick'in Allge~
meine Erkenntnislehre [Gene) Bilgi Kura-
lnl] ve Wittgenstein'tn TrQctatus Logico
Philosoplticus [Manhksal-Felsefi Dene-
lne] adh eserinden yo1a t;Ikan <;evre'nin
kendilerini ayn1 zamand3 mantlkt;l po-
zitivist diye nitelendiren en onemli du-
~unurleri G. Bergmann, R. Ccarnap, H.
Feigl, P. Frank, K. Godel, H. Hahn, 0.
Neurath, V. Kraft ve F. Waismann'du.
<;evrenin dogu~unda, Schilick ve Witt-
genstein'tn felsefenin gorevini gundelik
dille bilim dilinin kavramlann1n man~
hksal bakundan at;lkhga kavu~turulma
siyla suurlayan soz konusu kitaplan ol
d ugu kadar, bilim felsefesinde, daha
dogrusu fizik biliminde yuzy1hn ilk yii-
Iannda ya~anan buyuk degi~iklikler et-
kili olmu~tur. Hemen hepsi bir bilim da-
hndan gelen <;evre du~unurlerinden
Viktor Kraft ve Rudolph Camap, dilin,
en iyi ifadesini Camap'1n Der Logische
Au fbau der Welt [Dunyan1n Manhksal
tn~as1] adh eserinde bulan, mantlksal
analiziyle, Otto Neurath iktisat ve sos-
yolojiyle, Herbert Feigl psikolojiyle, F.
Weismann da matematikle ilgilenmi~
tir.
Tarihsel at;tdan degerlendirild i~inde,
Viyana <;evdesi hareketi, soz konusu
dogrudan etkilere ek olarak ve daha
geni~ bir perspektif i~inde, u~ ayn kay-
naktan, Slras1yla eski empirizm ve pozi-
tivizmden, ozellikle de tHume, tMill ve
tMach'1n goru~lerinden; deneysel bili-
min 19. yuzyi11n ikinci yans1ndan ba~
layarak, Helmholtz, Poincare, Duhem,
Boltzmann ve Einstein gibi bilim adam-
lannca geli~tirilmi~ olan metodolojisin-
den ve tFrege, tRussell ve +Whitehead
taraflndan ortaya atllan sembolik man-
hk ve dilin manhksal analizinden etki-
Viyana ~evresi 89'7
ien1ni~tir.
Bilimsel bilgi iddialann1 tarh~Ihnaz,
ku~kuya at;lk ohnayan gozlem kay1tla~
nna s1k1 bir bit;imde baglamay1, metafi-
ziksel ve spekulatif unsurlan bilimin
imtiyazh alan1n1n d1~1na aunay1 veya
tumden reddehneyi ve boylelikle de, bi-
limsel bir ditnya goru~u ya da konsep~
siyonuna ula~may1 ama~layan <;evre
du~unurleri soz konusu amat;lannl
Wissenscltaftliclte Weltauffassung - der Wi-
ener Kreis [Bilimsel bir Dunya Goru~u -
Viyana <;evresi] adh risalede ifade
etmi~ ve 1930-1929 ydlan aras1nda, tam
dokuz y1l sureyle Erkenntnis adh bir
dergi -;lkarhn1~lardu.
<;evrede geli~_tirilmi~ ve dergide ifade
edilmi~ olan goru~lere A. E. Blu1 nberg
ve H. Feigl tarafmdan tmant1k~1 poziti-
vizm ad1 verilmi~ olmakla birlikte,
<;evre harekctinin uyelerinden bir~o~
daha sonra tmanhkt;l empirizm ad1n1
yeglemi~lerdir. Viyana <;evresi bilimsel
tavnn ve i~birliginin onemini vurgula-
lnl~, ozneleraras1 bir dille bilimin birligi
uzerinde dunnu~, olgusal tiim bilgilerin
dogrudan ya da dolayh dogrulamay1
1numkun kllacak ~kilde, deneyimle
baglanhh oldugunda 1srar etmi~tir. Ha-
reketi kJasik empirizm ve eski poziti-
vizmden, dilin 1nanhksal analizine onem
venne tavn ay1nr.
Viyana <;evresi du~unurlerine gore,
felsefenin i~i, bilgiye, ozellikle de bili-
me ili~kin analizdir; burada kullaniia-
cak temel yontem ise, bilim diJine ili~
kin analizden olu~ur. Empirik bir bak1~
a~tstndan yola t;~kan bu bilim adaml-
.filozoflar metafizige kar~1 olumsuz bir
tav1r takuuru~lardu . Anlamh ve get;erli
bir bilgi sistemi meydana getirmeyi
amat;layan <;evre du~unurleri, felsefe-
de idealin, 1netafizik, ahlak ve teolojiyi
felsefenin tumuyle d1~1na ahp, bilimle
rin birligine ula~mak oldu~unu one sur-
mu~lerdir. Onlar, Wittgenstein'1n 'Soyle-
nebilecek olan her~ey, a~1k bir bi~imde
ifade edilmelidir; uzerinde konu~ula
mayacak konularda ise, susulmahd1r'
~eklindeki sozlerini, <;evrenin bakl~
898 vokabuler
ac;tstru en i yi bi r bi;imde if ade eden bir
deyi~ olarak yorumlam1~lar ve bilim
dilini aydtnlatma, a;tkhga kavu~turma
;abalan onlan oncelikle bir anlam ve
a;tkhk ol;uti.i geli~tirmeye yonelhni~
tir. <;evre du~unurlerinin bu c;abalan
metafizigin onermelerini old ugu kadar,
bilimdeki eter ve flojiston benzeri ~ey
lerle ilgili spekulasyonlan da, dogrula
natnadtklan gerek;esiyle reddeden unlu
ldogrulanabilirlik ilkesi'yle sonu;lan-
mt~tu.
Viyana <;evresi du~i.inurlerinin ilgileri,
bununla birlikte, salt bilim felsefesi ve
akademik felsefe ile suurlaruru~ degildir.
Onlann ba~lang1c; bildirisinde aynca egi-
titn alan1 ve toplumsal reformla ilgili
ama;lar da yer ahr. Onlara m~l edilen re-
formcu, refah amaa giiden ve demokra~
tik siyasi tavtrlar, sadece komunistlerin
degil, fakat muhafazakAr ve nasyonel
sosyalistlerin de tepkisini ~ekmi~tir. Bu
d urum un bir sonucu olarak, <;evrenin
onde gelen du~unurleri Nazi rejimin-
den ka;mak i;in Almanya ve Avustur-
ya'dan uzakla~nu~lar ve <;evrenin du-
~unceleri, daha ziyade Anglo-Sakson
dunyaya yayllm1~hr. Hareketin Anglo-
Sakson dunyaya giri~i, A. ]. Ayer'in
1936 ythnda yay1nlanan Language, Truth
and Logic [Oil, Dogruluk ve MantJk] adh
eseriyle olmu~tur.
vokabiiler [1ng. vocabulary; Fr. vocabulai-
re]. 1 Ortak bir dili olan insanlann kul-
landtgl sozcuklerin ya da ayru ulkeden
insanlann k ullandlgl dilde yer alan soz-
cuklerin tum u. Soz konusu nesnel ve
aktif vokabulere ek olarak, bir de bire-
yin anladtgl ve kullandlgl sozcuklerden
olu~an pasif vokabulerden soz edilebi-
lir. 2 Yinc, bir bilim dahna, bir disipline
ozgu, 0 bilim dab ya da disiplini tarum-
layan, belirleyen teknik terimler butu
nune, ya da bir yazar veya filozofa ozgu
olan terminolojiye de vokabuler ad1 ve
rilir.
Voltaire, Fran~ois M.A. 16941778 ylllan
aras1nda ya~am1~ olan unlu Frans1z
denemecisi, tarih~i ve filozofu.
~Benim meslegim, titm du~itndukJeri
mi yazmakhr~ diyen Voltaire 99 cilt eser
vermi~tir. t Aydtnlarunantn en onemli
du~uni.irlerinden biri olan filozof, Ine-
tafizik, din, siyaset ve ahiAkla ilgili go-
ri.i~lerini, yazm1~ oldugu Dictionna;re
Philosophique [Felsefe Sozlugu]'nde ifade
ehni~tir. Voltairein diger temel eserle~
ri, Traite sur Ia Tolerance [Ho~goru Dze-
rine inceleme] ve Candide liyimserlik
Dstune]'dir.
Voltaire A ydtnlanma felsefesinin yeni
humanizminin en onemli temsilcisi,
hatta sozcusudur. Ruhun ebedi saade-
tinden ziyade, bu dunyadaki mutlulu
guna, metafizik yerine fizige, soyut fi-
kirlerden ;ok gundelik ya~ama onem
venni~ olan filozof, Frans1z Devriminin
getirecegi insan haklanrun savunuculu-
gunu yapm1~hr. Aydtnlanmanin kimi
a~1nhklanndan sak1runaya d a ozen
gosteren Voltairein burjuva du~unu
~unun hem dinamizminin ve hem de
sinulamalannin en canh ornegi oldugu
soylenir.
Butiln koruluklerin kaynagt olan siyasi
rejim turune, bagnazhklann kaynag1
olan dinlere ve insanlan du~ klnkhg1na
ugratm1~ olan metafizige ~iddetle kar~1
c;tknu~ olan Voltaire, ateist degil de, bir
deistti. 0, insanlann din yoluyla bask!
alhnda tutulmalanna ~iddetle kar~I ;Ik-
mt~ ve Hristiyanh~ bu bak1mdan ele~
tirmi~tir. Voltaire, birtakJm inan; kav-
galan i~inde bulunan, vergi venneyen
ve bir;ok yurtta~1, manashrlarda her
tur haktan yoksun b1rakan bir dinin
yan1 ba~mda, hi;bir yonetimin gti;lu
olamayacagtnl iddia etmi~tir. 0, ekono-
mik ya~ama buyuk bir onem vermi~,
ya~ad1g1 donemde, dinin ticarete engel
olan inan;lanyla a~1k;a alay etmi~tir.
Voltairee gore, dinin egemen oldugu
yerde, ahlAk da olamaz ve insana doga-
ntn onerdigi ama;larm bagtmstzhgl du-
~uncesine ayk1n du~en hic;bir dinin de-
geri yoktur.
insan1n dogas1 itibariyle bir hayvan ol
dugunu, uygarhgtn, kurmu~ oldugu

duzenle, insan1n vah~i i-;gudi.ilerini yu-
lnu~atmak ve zincir alttnda tutmak i-;in
varhga geldigini ve uygarh~Jn idaresi
alttndaki insan1n, vah~i, dogal haline
gore, ~ok daha iyi bir yarahk oldugunu,
kurumlan meydana getiren insan olsa
bile, kurumlann da insanlan disiplin al-
ttna ald1g1n1 savunan Voltaire, krahn
despotizmine ve soylulann imtiyazlan~
na da kar~1 -;tkml~hr. Voltaire'in felse-
fesi bu yonleriyle olumsuz bir felsefe
gibi gortinse de, o, ilerleme ve insantn
geli~imi i~in besledigi sars1lmaz inanct,
despotizme, sava~a, ho~gorusuzluge,
i~kenceye, e~itsizlik ve adaletsizliklere
yonelik ele~tirileri ve eyleme -;agnstyla,
aynt zamanda olumlu ve yap1c1 bir fel
sefedir. Voltaire, dllnyada -;ok fazla ko-
tuiUk bulundugunu one stirerekf Leib-
niz"in ~dunyamtZlfl mumktin dunyalann
en iyisi oldugu' goru~unde ifadesini
bulan iyimser bak1~ a~tstna da kar~t
~tkm1~tlr.
viilkerpsychologie. Ahnan dili ve k ultu-
runde, bir topluma ozgu entellektiiel ve
ktilturel ifadelere veya tezahtirlere iii~~
kin ara~tuma ya da kurama verilen ad.
Terim, onu bir eserinin ba~hg1 yapm1~
olan Wilhelm Wundt'tan once, 19. yuz-
y1hn ortalanndan itibaren kullantlmaya
ba~lanm1~hr. Terimle belli bir yakla~t
ml somutla~ttrmaya yonelen Wundt'a
viilgarizasyon 899
gore, bireyin entellektuel ya~a1n1, tinsej
hayatt, 0 bireyin uyesi oldugu halkln
dili, sanatt, ah~kanhklan, ya~am1, poli-
tik ve toplumsal kurumlanyla. v. b. g.
ili~kilendirilmeden asia anla~1lamaz.
Wundt tarahndan benimsenmi~ olan bu
yakla~1m1n esas sahibi tVico'dur.
Viicudiler. islam du~uncesinde, Tasavvuf
i-;inde dogup, varhgtn birligini savunan
gorti~tin temsilcilerine verilen ad.
Zaman zaman Dehrilerle kan~ttnlan
Vticudilere gore, maddeden bag1mstz
bir ruh yoktur; her varhk, bir yonuyle
maddi, bir yontiyle ruhsaldtr. insan ki-
~ili~i bag1mstz bir varhk olmaytp, mut-
lak varhgtn, Allah'tn bir gorunu~tidur
ve ins an ruhu oltimden sonra, m utlak
Varhga kan~tr. Panteist bir goru~ orta
ya koyan Vucudfler, Tann'n1n evrenden
ayn, bireysel varhgt, bilin-; ve iradesi
olan bir varhk olarak gortilmesine kar~1
-;tklp, Tanr1'ntn evrenin i~ ilkesi oldugu-
nu one surmu~lerdir.
viilgarizasyon [ing. vulgarization; Fr. vul-
garisation). Basitle~tirme, herkesin anla
yacag1 bir dtizeye indirgeme. c;e~itli
bilim dallanna a it bilgileri, ozellikle tek-
nik bilgileri, geni~ halk kitlelerinin, ge-
rekli uzmanhktan yoksun insanlann an-
layabilecegi duzeye indirme, ozunu
korumakla birlikte, i-;ini buyuk ol-;ude
bo~altma eylemi.

w
Weber, Max. 1864-1920 yJIIan arasanda
ya~ama~ olan iinlii Alman dii~iini.iri.i ve
sosyologu. Weber'in biiyiik onemi, onun
Emile Durkheim'la birlikte, ayn ve ba-
~amslZ bir disiplin olarak modern sosyo-
lojinin kurucusu olmasa olgusundan
kaynaklanmaktadar. 0, sosyal bilimlere
felsefi bir temel, sosyolojiye de kavram-
sal bir ,.en;eve kazandarma~tu. Ba~ka
bir deyi~le, Weber bir bilim olarak sos-
yolojinin gene) kavramsal ,.er,.evesini en
iyi bir bi~imde ortaya koydu~u, tutarh
bir sosyal bilimler felsefesi geli~tirdi~i
ve n.ihaye~ modem endi.istri toplumu-
n~ temel ozelliklerini sa~lam bir bic;im-
de kavrayap ifade etti~i i-;:in, modern
sosyolojinin kurucusu olarak tanuur.
Zira, Durkheim'm sosyoloji bilimini
kurma, sosyolojiyi temellendirme te~eb
biisi.i, zamanuun tpozitivizmine dayan-
da~a yerde, entellekti.iel geli~imi Win-
delband ve Rickert'in de i,.inde yer
alda~a Yeni-Kant,.a gelenek i,.inde ger-
,.ekle~mi~ olan Weber, oncelikle sosyo-
lojinin insan davraru~ayla ilgili olarak,
do~a bilimlerininkine benzer, genel-
ge,.er yasalara ula~amayaca~II\J iddia
etiT\i~tir. Di~er bir deyi~le, Yeni-Kant,.a
felsefenin algalanan di.inya ya da feno-
men ve algalayan bilin,. ya da numen
aymnwu benimseyen Weber'de soz ko-
nusu ayanm do~a bilimleriyle sosyal hi-
limier arasmdaki bir aymm haline gel-
mi~tir. Buna gore, biz do~a bilimlerinde
evrensel yasalara ula~maya ,.ah~araz,
oysa bu, toplumsal eylemleri tikel, tarih-
sel ba~lamlan i,.inde anlamaya ama,.la-
yan sosyal bilimlerin amaCI olamaz.
Sosyolojinin yontemi ve felsefi prob-
lemleriyle i1gili analizinde Yeni-Kantc;t
bir baka~ a,.ast sergileyen Weber, her-
~eyden once sosyolojinin insan davram-
~ayla ilgili olarak, do~a bilimlerininkine
benzer, genel-ge,.er yasalara ula~ama
yaca~uu, insan toplumlan soz konusu
oldu~unda, evrim niteli~i ta~ayan bir
geli~meyi do~rulayap temellendireme
yece~ini one si.irmi.i~tiir. Fakat Weber
bir yandan da, sosyolojinin eylemlerin
anlamam kavramayt ama,.lamak duru-
munda oldu~unu, onun buradan hare-
ketle, kar~lla~hrmah bir temel i.izerin-
de, ideal eylem tiplerine ya da forme)
davram~ modellerine yonelmesi gerek-
ti~ini ve dolayasayla, sosyolojinin yal-
mzca eyleme ili~kin oznel bir yorum ol-
mada~ma savunmu~tur.
~u halde, sosyolojinin konusunun sos-
yal eylem oldu~unu one siiren Weber,
sosyal eylemi dortlii bir ba~hk altmda
saruflama~tu. Bu dort eylem tiirii sara-
sayla geleneksel eylem. duygulara daya-
h eylem, nihaf ve en yiiksek de~erlere
yonelmi~ de~er temelli rasyonel eylem
ve ara,.sal eylem. Bu dort eylem ruriin-
den rasyonel eylem kapsarru i\e sade-
ce son ikisinin girdi~ini soyleyen Weber,
trasyonalizasyonu kapitalist Bah toplu-
mundaki en temel ve belirgin eylemi
olarak gorm i.i~ti.ir. Rasyonalizasyonun
her alanda izlerini siiren iinJii dii~iiniir,
soz konusu rasyonalizasyonun bir kay-
na~mm Protestan ahlakmm yol a,.h~a
ki.ilti.irel de~i~melerde bulundu~unu
savurunu~tur. Buna gore, Protestan
ahlaka, her ne kadar kapitalizmin ilk ve
temel nedeni olmasa da, tbireycili~in,
saka ,.ah~ma ve disiplinin, rasyonel dav-
raru~ ve ozgiivenin onemini vurgulayan
bir kiiltiir do~urdu~u i,.in, kapitalizmin
do~u~unda ve geli~iminde onemli bir
rol oynama~hr.
Weber'in sosyal bilimlere yaph~a bir
ba~ka onemli katka da, onun sakhkla
naif bir nesnellik inanca diye yanh~ yo-
rumlanma~ olan de~erden ba~amsazhk
teorisinden meydana gelir. Weber'e
gore, bilim ve sosyoloji tercihi, ara,.sal
akalcahk temeli i.izerinde hi,.bir zaman
me~rOia~tmlamayacak olan bir tercih-

tir. Ayn1 duruan, bilimsel ve sosyolojik
ara~tarma konulanrun se~iminde de ge-
~erlidir. Bununla birlikte, soz konusu
tercih ve sec;imler bir kez yaplld1ktan
sonra, sosyolojik bir ara~ttrma, rasyonel
tutarhh~1n bilim cemaatinin ele~tirileri
ne tabi olmas1 anlam1nda, de~erden ba-
~tmSIZ ve yans1z olmak durwnundad1r.
Weber, buradan da anla~llaca~l uzere,
ekonomik tdeterminizme kar~1 ~1k1p,
kultlili.in, ozellikle de dinin, insan dav-
ranl~lnl bi~imlemedeki rolunu vurgula-
di~l; insan ili~kilerinde, bireylerin oznel
yonelimlerini on plana ~kard1~1, ve ni-
hayet, kapitalizmin ykdaca~J tezine
kar~1 ele~tirel bir tav1r tak1n1p, sosyalist
toplumlardaki planh ekonominin rasyo-
nalizasyonu gu~lendirdi~ini soyledi~i
i~in, Nietzsche'yle birlikte, 19. yuzy1hn
en onemli du~unurlerinden biri olarak
gordu~u Marks'1 olmasa bile, kurumsal-
la~Inl~ tMarksizmi ~iddetle ele~tirmi~
tir.
Weil, Simone. 1909-1943 y1llan aras1nda
ya~am1~ olan Frans1z kad1n du~unur.
Tum du~uncesi iki konu, iki ana tema
i1zerinde yo~unla~m1~ olan Weil, mo-
dern toplumla bu toplum modelinin
te1nel ideolojilerini s1k1 bir ele~tiri suz-
gecinden ge~irmi~tir. 0 bu konu_da bir
ay1nm gozetmemi~, tmodernli~in hem
totaliter ve hem de liberal boyutlann1
ayn1 sertlikle sorgulam1~hr.
0 komunist ideolojide onemli bir yer
tutan yan mistik ilretid emek efsanesini
reddetmi~ ve devrim idealine, salt, onun
kitleler i~in geleneksel inancr i.kame eden
modern afyon oldu~u gerek~esiyle kar~1
Qkm1~t1r. Weil, kapitalist uretim tarz1 ve
tuketim kulturiinun insansiZla~tinc ve
insan ruhunu tahrip edid etkisine de
kar~1 ~1kmakta teredd ut etmemi~tir.
Ona gllre, devletle di~er burokratik ya-
plann giderek art an gticu insani de~er
ler i-;in ciddi bir tehdi t ve tehlike olu~
h.1rmaktadu. Bu durum, Simone Weil"in
gozunde, teknolojinin geli~imiyle daha
belirgin bir mahiyet alrru~tlr: 'Teknik
ilerleme iflas etti, ~unku o YJAm.lara re-
fahla birlikte, fizild ve ahlaki sefalet ge-
tirmi~tir.' Ba~ka bir deyi~le, modem uy-
Whitehead, AIf red North 901
garh.lc, oziindeki rekabet ve c;ab~n1adan
dolayl, insarun di.izen, ozgurluk, guven-
lik, hakikat, e;;itlik gibi temel ihtiya~lan
nl asia kar~llayamaz.
Soz konusu sosyo-politik du~uncelere
ek olarak, Weil, ozellikle Yeni-Platoncu,
Hristiyan ve Musevi mistik gelenekle-
rinden etkilenen dini du~uncelerinde
olumsuz bir teolojinin savunuculu~unu
yapm1~, yikiclh~ ve t~ilecili~i yucelt-
mi~tir. Ona gore, bu dunyada Tann
yoktur, mumkun tek kurtulu~ yolu yok
olmakttr. T1pk1 Budistler gibi yok olma-
yi, arzudan kurtulmay1, mutlak bir i~
bo~lu~unu ama~layan Weil, dunya~un
Tann tarahndan de~il, fakat kotuluk ta-
rahndan yonetildi~ini soy ler. i yilik bu
dunyada ger~ekle~tirilebilir bir ~ey ol-
madl~lndan, insan kotuye ve kotulu~e
tahammul ebneyi ve ac1y1 sevmeyi o~
renmek zorundad1r.
weltanschaung. Almancada dunya gorii-
~u anJanuna gelen terim. Buna gore,
Weltanscluzung 1 dunyaya ve insanm
dunyadaki yerine ili~kin geni~ kapsam-
h, ku~ahc1 felsefi gorii~e tekabu) eder.
2 Weltanschaung ikind olarak~ toplum
i~indeki farkh gruplann 'dunya goru~u
nu' ya da ~ya~am felsefesi'ni ifade eder.
~te bu baglamda, ome~in toplum i~in
deki i~siz gruplann kaderci bir bak1~
a~1s1na, orta Slruflann hayata kaJll bi-
reyci bir bak1~a, i~~i Slrufl uyelerinin
tkollektivizme uygun du~en tavn ve
inan~lara sahip olduk.lan soyl~tir.
wesen. Almancada oz, do~a, ama zaman
zaman da varhk anJam1na gelen terim.
Bu ~er~eve i~inde, ozellikle tHusserl fe-
nomenolojisinde buyuk bir onem kaza-
nan Wesensdrau kavram1 da, bir kavram
ya da oze ili~kin dolayunsaz zihinsel
kavray1~ anlam1na gelir.
Whitehead, Al&ed North. 1861..1947 ya-
~a~ unlu matematik~ ve filozof. Rus-
sell'la birlikte Prindpia Mathematica'y1
yazm1~ olan Whitehead'in diAer temel
eserleri The Concept ofNature [DoAa Kav-
raml), Proass and Reality [Sure~ ve Ger-
~eklikrdir.
lld tozlu statik bir varhk anlayt~1ndan
rahatsLZhk duyan Whitehead filozoflan,
902 Whorl, Benjamin Lee
tozlerden, niteliklerdel"'. ve iki-terimli ba-
glnhlardan daha fazlas1na izin verme
yen manhklanndan dolay1 ele~tirmi~,
maddi nesnelerle mekan arastndaki ili~
kiy)e ilgili doyurucu bir a-;1klamarun
<;ok terimli ba~1nhlan gerektirdi~ini be-
lirtmi~tir. Klasik 1naddi dtinya anlayl~l
na da ~iddetle kar~1 -;1kan, klasik teori-
nin, kendisiru, evreni statik bir a9dan
de~erlendiren saf geometriyle Slnlrladl-
~~ takdirde, ba~anh oldu~unu, oysa
fizik a-;1s1ndan, yani evrendeki de~i~
menin hesab1n1 verme a-;1s1ndan kesin-
likle ba~anSlZ oldu~unu one suren Whi-
tehead, klasik teoride fizik-;inin de~i~en
par<;ac1klar ve de~i~mez noktalar ikicili-
~i ya da ikilemiyle kar~1 kar~1ya kaldt-
~lnl iddia etmi~tir.
0, ~u halde, bilimi belirleyen ilkeler
uzerinde durur, beUi bir bilim felsefesi
inta ederken, ayn1 zamanda metafizi~i
nin te1nel tezlerini de ortaya koymu~
tur. Buna gore, ba~lannu~h~1, ba~lanh
i-;inde olmakh~1 temele alan Whitehe-
ad, alg1n1n bize yahtlannu~ duyumlan
sundu~u gorii~une ~iddetle kar~1 -;tk-
ml~ ve do~anln butiin unu aynl anda
tecrube edemedi~imizi teslim ederken,
deneyimin, bOyle bir sistemle ba~lanhh
olan olaylara ili~kin tecrubeye kar~1hk
geldi~ini belirhni~tir. 0, buradan da
anla~llaca~1 uzete, alg1layan varh~1n,
<;evresindeki dunyaya kar~1 belli bir
tepki gosteren do~al bir organizma ol-
dutu teziyle belirlenen biyolojik bir
alg1 teorisi geli~tirmi~ ve buradan da
organizma felsefesine ge-;mi~tir. De~i~
menin ancak sure olarak anla~llabilir
oldutunu dile getiren, ve tPlaton etki
sini gozler online serecek ~ekilde, olay-
larla nesneler arasmda mutlak bir aya-
nm yapan Whitehead, bir olayUl biricik
oldu~unu, bir daha ortaya 9kamayacak
bir yaplda bulundu~unu one surmu~
tur. Olaylar do~arun tikelli~ne, tikel
boyu tuna kar~ahk gelir. Nesneler, do-
~ada bildi~imiz, tanldl~lmlz ~eylerdir;
onlar, do~an1n kahCJ ve surekli boyutu-
nu ortaya koyar. Ona gore, ne olay ne
de nesne, birbirinden yahtlanma~ bir
tekilde varolabilir, zira her olay belli
bir karaktere sahiptir ve her nesne bir
olay1 tarumlar, karakterize eder.
'Do~an1n ikiye aynlmas1' dedi~i ~eye,
yani do~arun Locke ve Galilei tarahn-
dan renk, ses, tat gibi ikinci) niteliklerle
belirlenen do~rudan deneyimin dun ya-
Sl ve bilim taraflndan van; a y1lan, ve
kendileri renk, ses, ve tat gibi niteliklere
sahip olmaYJp, bu nitelikleri do~uran
hareket halindeki par-;ac1klann dunya-
Sl, e~deyi~le nedensel dtinya diye ikiye
aynlmas1na ~iddetle kar~1 <;1kan White-
head, do~an1n duyular aracthtJyla ger-
-;ekle~en alg1da gozlemlenebilir olan
nesnelerin toplam1ndan daha f azla hi-;-
bir ~ey olmad1~1n1 savunmu~tur.
Whorl, Benjamin Lee. 1897-1941 yllJan
aras1nda ya~am1~ olan tinlu Amerikah
dil ve kulttir filozofu. Temel eseri Langu-
age, Thought and Reality [Oil, Du~unce
ve Ger-;eklik] olan Whorf, dili toplumsal
ba~lam1na yerle~tiren ilk dilbiJimciler
den biri olan Edward Sapir'le birlikte ge-
li~tirmi~ oldu~u unlu dilsel gorelilik il-
kesiyle tarun1r. Dili gerek toplumlann ve
gerekse kavramlann aynasa olarak gor-
mekle kalmay1p, ger-;eklikle dil aras1nda
soo bir ba~ kurarak, hem ger-;ekli~in al-
g1land1~1 tekli yle dile getirildi~ini ve
hem de dilin ger-;ekli~i etkiledi~ini one
suren soz konusu dilbilimsel gorelilik il-
kesine, Sapir-Whorf hipotezine gore, bir
toplum ya da kultilriin dilinin o toplu-
mun bireylerinin ger-;ekli~i algllama ve
davraru~ tarz.l uzerinde do~rudan ve
belirleyici bir etkisi vard1r.
Dunyayla ilgili kavramsalla~hrma ve
kategorizasyonlann ki~inin anadilinin
ihtiva ettiti yap1 tarahndan belirlendi
~ini, farkb anadilleri ya da gramerlerin
farkh dun ya goru~lerine yol a-;h~1n1
savunan Whorf, metafizi~in sozdizimi-
ne ba~h oldutunu one surer. Daha
once 19. yuzyal dilbilimdleri ve kultur
filozoflan, ozellikle de Wilhelm von
Humbolt taraf1ndan savunulmu~ olan
bu goriite gore, ozne-yuklemden olu-
~an dilsel bir yap1 do~al olarak bir toz-
ilinek metafiziti doturur. Bu anla y1~a
gore, e~er Aristoteles farkh bir dili ko-
nu~uyor olsayd1, o zaman farkh bir

mant1~1 benimseyecek, farkh bir kate-
goriler teorisine ula~acakta. Nitelikli
ara~hrma ve mtistakil ~ah~malanyla
bu gorti~ti ve hipotezi daha dakik bir
bi~imde ifade etmeye kalk.I~an Wharf,
bu ba~lamda onu empirik bir temele
oturtma gayreti i~inde ohnu~tur.
William, Auvergneli. Hristiyan Orta~a~
felsefesinin 13. yuzytlda ya~amt~ tinlti
dti~tintirti. t Augustinus gelene~inden
oldu~u kadar, J\ristoteles~i dti~tince ge-
lene~inden ve tibni Sina'dan etkilenmi~
alan William, ozle varolu~ arasmda bir
~ymm yapmt~ ve bu aymma, tapkt
Isl;im felsefesinde oldu~u gibi, Tann'yla
yarahklanm birbirlerinden ayannak i~in
kullarum~hr. Buna gore, sonlu varhkla-
nn ozleri varolu~lanndan ayn olup, on-
lann varolmalan zorunlu de~ildir; buna
kar~m zorunlu Varhk alan Tann soz
konusu oldu~unda, O'nun ozi.intin va-
rolu~undan aynlmadt~mt gortirtiz. Bu
ise, William'a gore, sonlu yarahklann
varolu~lanm ba~ka bir varhktan aldtk-
lan yerde, Tann'nm saf varolu~ olmasa
anlamma gelmektedir.
Aristoteles'ten gelen hiyerar~ik alallar
dtizeniyle dtinyarun ya da maddenin
ezeli oldu~u dti~tincesini reddetm.i~
alan William, Tanra'run dtinyayt zaman
i~inde, do~rudan do~ruya ve hi~ten ya-
rattl~tm soylemi~tir. Buna kar~m,
Aristoteles~i hilomorfik varhk anlaya~t
ru benimseyen filozof-teolog, son ~o
ztimlemede, t Aristoteles'ten t Aquinah
Thomas'ya ;~kan yolda bir ge~i~ dti~ti
ntirti olarak kalmt~hr.
Windelband, Wilhelm. 1848-1915 yallan
arasmda ya~amt~ alan tinlti Yeni-Kant~t
filozof. Kant'tan hareket eden felsefesiyle
oldu~u kadar, felsefe tarihi tizerine dev
eseriyle tarunmaktadtr. Windelband'a
gore, ele~tirel felsefenin en onemli eksi-
~' Kant'm bu felsefeyi geli~tirirken sa-
dece bilimleri hesaba katmt~ olmasadu.
BunWl olduk~a dar bir kavraya~a ve fel-
sefe anlaya~ma yol a~h~ma savunan filo-
zof, ele~tirel felsefenin sarasayla kuram,
pratik ve estetik deneyimin temelinde
yer alan dtizenleyici de~er ilkelerinin
genel bir teorisi olarak i~letunesi ve ge-
Wisdom, Arthur John 903
li~tirihnesi gerekti~ini savunur.
Windelband'm bir di~er onemli katklst
da, onun Geschichte und Natunvissens-
chaft [Tarih ve Do~a Bilimi] adh eserin-
de, ktiltiir ve tarih ara~tlrmalanyla bi-
limsel ara~tlrma arasmda bir aymm
yapmasmdan meydana gelir. Windel-
band'm idiografik bilimlerle nomotetik
bilimler arasmda yaptl~t bu aymm,
farkh ara~hrma konulan arasmdaki bir
aymmdan ziyade, farkh ara~tuma tarz-
lan arasmdaki bir aymma tekabiil et-
mektedir. ldiografik bilimler, tarih tti-
rtinden, yasa koymayap, betimleyici alan
bilimleri tarumlayan bilimlerdir. Win-
delband'a gore, tarih, kendine ozgiilti~ti
i~indeki bir defahk bir olu~un kavrama
oldu~undan, yasa kavramayla bir arada
olamaz. Ba~ka bir deyi~le, tarihin amact
tamm gere~i, rumel onermeler, sarurlan-
mama~ genellemeler olu~tunnak de~il
de, her olaya, her olu~umu, kendi tekli~i
i~inde betimlemektir. Oysa nomotetik
bilimler, betimlemeyi de~il de, daha ~ok
yasa koymaya ama~layan bilimlerdir. Bu
bilimler fenomenlerin davram~lanm
a~aklayacak yasalar geli~tirmeye yonel-
dikleri i.;in, tikel de~il de, genel ya da
ttimel onennele~le ilgilenirler.
Wisdom, Arthur John. Analitik ve dilci
felsefenin onemli temsilcilerinden biri,
tWittgenstein'dan yo~un bir bit;imde et-
k.ilenmi~ alan ~a~da~ ingiliz dti~tintirti.
Temel eserleri: Other Minds [Ba~ka Zi-
hinler ], Plz ilosaphy and PsychoarJQl ysis
[Felsefe ve Psik&maliz].
Bilgi iddialanru ~oztimleyen, ba~ka zi-
hinlerle ilgili tku~kuculukJan analiz
edip, onlan ~tiriitme ~abast i~ine ginni~
alan Wisdom. felsefesinde onemli olt;U-
de metafelsefi alan bir yakla~lm sergile-
mi~tir. Buna gore, onun felsefesi daha
ziyade, filozoflann ni~in geleneksel fel-
sefede oldu~u gibi, acayip ve anla~al
maz ~eyler soyleme e~iliminde oldukla-
n konusunda sistematik bir dti~tintim
ve analizin do~asa tizerine sakl bir so-
ru~turmadan meydana gelir.
Ba~ka bir deyi~le, ~a~da~tanalitik felse-
fe gelenegi i~inde, felsefenin do~asana ve
amacam yeniden tammlama t;abasayla tin
904 Wittgenstein, ludwig
kaz~ olan Wisdom, bpkl Wittgens-
tein gibi, felsefenin analitik ve dilsel bir
arar; olarak kullarulmas1 durumunda, ge-
leneksel felsefenin problemlerinin gerr;ek
problemler olmay1p, sazde problemler
olduklanmn anla~tlacagm1 iddia etmi~
tir. 0, bir yandan da, belirli varhk.lann,
ornegin maddi nesnelerin, daha temel
ogelerden, mesela duyu-izlenimlerinden
hareketle olu~turulan manbksal yap1m
ya da konstriiksiyonlardan ba~ka hir;bir
~ey olmad1gm1 iddia etmi~tir.
Wittgenstein, Ludwig. Viyana'da dogup,
23 ya~ma kadar orada ya~am1~ ohnak-
la birlikte, 20. yiizyllda once Anglo-
Sakson diinya, sonra da biitiin diinyada
etkili olan iinlii r;agda~ filozof. Felseti
kariyeri, her birinde birbirleriyle uzia~
tmlmasl hir;bir ~ekilde miimkiin olma-
yan iki ayn doneme aynlan Wittgenste-
in'm temel eserleri, Tractatus Logico-
Philosophicus [Manhksal-Felsefl Dene-
me] ve Logical Investigations [Felsefi So-
ru~turmalar ]'dtr.
Biitiin felsefe problemlerini bir dil
problemine indirgeyen Wittgenstein'm
dii~iincesinin merkezinde, dilin kapsa-
mml ve s1mrlanm belirleme problemi
vard1r. Ona gore, dili kullanma, dili an-
lama, insanlan ba~ka varhklardan ayl
ran biricik ~ey, insan ya~mmm oziinii
olu~turan dokudur. Wittgenstein bu
baglamda iki temel sorwtun giindeme
geldigini soyler: Dilin diinyayla olan
ili~kisi nedir? Dilin dii~iinceyle olan
ili~kisi ned en meydana gelir?
Bu r;err;eve ir;inde, Wittgenstein birind
donemin temel eseri olan Tractatus'ta,
dilin fonksiyonunu nas1l gerr;ekle~tirdi
gini ve dilin suurlanm ortaya koyacak
bir teori geli~tirmeyi amar;lam1~hr. Oil
dii~iinceyi ifade ettigi i')in, onun iist-
lendigi bu gorev, aym zamanda dii~iin
cenin suurlarma dair bir ara~brma ola-
rak anla~1lmak durumundad1r; ba~ka
bir deyi~le, onun projesi, Kant'm kal-
kl~tlgl i~in, yani Kritik der Reinen Ver-
nunftun dille ilgili olan ve~iyonuna te-
kabiil eder. Tractatus'un iki temel tezi
ya da ogretisi vardJI: Bunlardan pozitif
olan ve dilin diinyay1 resmederek, onu
temsil ettigini one sUren birinc!sine
gore, olgusal dilin onermeleri d1~ diin-
yayl, olgular1 resmeder, mant1gm oner-
meleri ise totolojilerdir. Buna mukabil,
eserin olumsuz olan tezi ya da ogretisi,
ahlaki, din1, ve hatta felsefi soylemin
dilin s1mrlanm a~tlgrm ifade eder.
Wittgenstein'm, her tiimcenin miimkiin
bir durwnun, varolan bir olgunwt resmi
oldugunu one siiren soz konusu dil ve
anlam gorii~iine gore, tiimce ya da oner-
meler, son r;oziimlemede basit nesne ya
da ~eylere gonderimde bulunmak duru-
munda olan isimlerin bir birle~irnidir.
Gerr;eklik, dil ve dii~iince arasmdaki bu
resmetme ili~kisinin miimkiin olabilmesi
ir;in, onlann ortak bir manbksal form ya
da yap1y1 payla~malan gerekir. BwlUnla
birlikte, bu mant:Iksal form diinyada bu-
lunmaz; bulunmad1gl ir;in de, dilde res-
medilemez. Ayru ~ekilde, ahliki deger-
ler ve benin diinya ile olan ili~kisi de, d1~
diinyadaki olgular arasmda bulunmadl-
gt ir;in, bunlann da resmedilebilmeleri
soz konusu olmaz. Bu ve benzeri ~eyler,
kendileriyle ilgili olarak hi~ir ~eyin soy-
lenemeyece~ ve dolayJSxyla, sessiz kalm-
masl gereken metafiz.ikse l konulardn.
Wittgenstein'm bu gorii~ii, metafiziksel
problemlerin. bir r;oziime kavu~turula
masalar bile, ciddi ve derin konular olu~
turdugunu teslim eden filozofu, Viyana
~evresinin metafizik kar~th dogrulama-
cahgma r;ok yakla~bnr.
Oysa Wittgenstein'm ikind donem fel-
sefesi kullarumsal bir anlam teorisi ge-
li~tirirken, dilin degi~mez ve temel bir
ozii oldugu, bu oziin diinyamn temsiliy-
le belirlendigi ve dildeki sozciiklerin salt
adland1rma i~levi gordiigii gorii~iinii
tiimden reddeder. Ba~ka bir deyi~le,
Wittgenstein bu donemde, dilin ozyapl-
sl iizerine ar;1k, belirgin, soyut ilkeler ge-
tirmek yerine, dile dogal bir insan feno-
meni, r;evremizde olup biten bir ~ey,
karma~1k insan faaliyetlerinin olu~tur
du~ bir biitiin olarak yakla~ma~tlr. Bu
dil anlay1~1nm onemli bir ozelli~, onun
dili oziinde toplumsal bir fenomen,
ancak birden fazla insarun benimsedigi
kurallann varhgryla i~leyebilen bir feno-

1nen olarak gorrnesidir. Wittgemtein, bu
donemde dili, insan tarafmdan kulan1lan
bir alet olarak goriir. Bir ifadenin anlanu,
o ifadenin miimkiin k ullaru~lanrun bir
toplam1d1r. Bu da anlanu, insan faaliyet
lerine ve sonunda da ya~am bi-;imleri
biitiinlerine baglar. Dille ilgili olarak
resim benzetmesinden alet benzetmesine
ge~i~, Wittgenstein'in iki dil gorii~ii ara-
stndaki en onemli farkbr. Wittgenstein,
bu ikinci dil gorii~iinde, dilin kullarul-
mastnl aynt zamanda oyun oynamaya
benzetir. Tiim oyunlar kurallar taraftn-
dan yonetilen faaliyetler, yaptpetmeler
olduklanna gore, ama~h bir faaliyet olan
dil, uzla~Imsal ve degi~ken kurallann
yonettigi ogelerle yuriitiiliir.
ikind donemin Wittgemtein'rna gore,
felsefe oziinde bir teori degil, fakat bir
faaliyettir. Felsefe yapllan bir ~eydir,
ama saytp dokiilecek bir ogreti biitiin ii
degildir. 0 felsefenin geleneksel prob-
lemlerinin kotii bir bit;imde fonniile edil-
mi~ olan anlamstz problemler olduklan-
ru one surer. Bundan dolayt, felsefi
teoriler olu~tunnaktan vazgec;rnek gere-
kir; ;iinkii bu, kafalan daha da karr~hr
maktan ba~ka bir i~e yaramaz.
Wittgenstein'a gore, filozofa dii~en,
dilin, -;e~itli kullan1m bi~imleri i-;inde
uygulandtgl, farkh, ancak ili~kili dil
oyunlannda nasll k ullanddtg1nl goster-
mektir. Filozof bunu, insanlann sapttn-
Cl benzetmelerle yoldan ~1kmalanna
engel olmak i~in yapar. Wittgenstein'a
gore, ki~i felsefe yapmaya ba~lamadan
once, dilin, kendisini saphrabilme tarz-
lannt ve saptlrdtgl yollar1 ara~hrmak
zorundadll". Onun felsefe yapma bi-;imi
i~te bu anlayt~tan -;1kar: Felsefe, dil ko-
nusundaki yanh~ ve sahte kabullerimi~
zin, diinya iizerine olan dii~iincelerimi
zi nasll saphrdtgtnln ~ok yonlii bir
bic;imde ara~hnlmastdu. Felsefenin go-
revi, bir tiir terapidir, tedavidir. Felsefi
problemlerle kafas1 kar1~m1~ ya da ~~k
maza girmi~ ki~iye, insanlann kullan-
dJklarJ dil-oyununun kurallan anlabla-
rak yardtmct olunabilir.
Wittgenstein'a gore, insan1 yanh~a sii-
riikleyen ~ey, on un sozcuklerin bir
Wolff, Christian 905
oyunda nas1l ku!lanrldlldarma bakarak,
ayn1 sozciilderin ba~ka bir oyunda da
ayn1 ~ekilde kullandacaglnl dii~iintne
sidir. 0, birinci oyunun kurallann1n
ikinci oyunda da aynen ge~erli oldugu-
nu dii~iiniir ve boylelikle de ;Jk1naza
girer. Boyle bir insan kafas1 kan~m1~
olan biridir. Kafas1 kan~m1~ olan ki~i,
benim bir diikkanda ~evreme bak1p,
'Bu, bir bisiklet; bu, bir televizyon; bu,
bir ek1nek kizarhclSt' dedighne gore,
kendi i~ime yonelerek ~sol dizimde bir
agn, i-;imde bir fincan ~ay i~me, bir de
bugiiniin Pazar giinii olmas1 istegi var'
dedigim zaman, benzer bir i~ yaphgt-
mt sarur. Oysa, bunlar tamamiyle farkb
iki i~lemdir. Kendimize ili~kin betimle-
melerde yapdan, kendi i~imizde buldu-
gumuz ~eyleri sualamak degildir. Bu
konuda a-;tkhga varmanm yolu, Witt-
genstein'a gore, dili dogal ~er~evesi i-;in-
de ele almak ve insanlann bir ~eyler
soyledikleri zaman, i-;inde bulunauklan
durumlan, bunlann soylenmesine e~lik
eden davran1~lan hesaba katmakhr.
Wolff, Christian. 16791744 ydlan ara-
stnda ya~am1~ olan Alman rasyonalist
filozofu. Ozgiin bir dii~iiniir olmayan
Wolff, tLeibniz felsefesinin yllmaz savu-
n uculugu ve felsefeye yonelik sistematik
ya.kla~Imtyla tin kazanmt~hr. Felsefenin
varolu~u degil de, ozii konu almas1 ge-
rektigini belirten Wolff, felsefedeki liim
kabul ve sonu~lann Leibniz'in ozde~lik
ve yeter neden ilkelerinden turetilebilir
oldug\lnu iddia etmi~tir. 0, hpkl Leib-
niz gibi, evrende yeter neden ilkesinin
ge~erli old ugun u savurun u~ ve bunun,
evrende her~eyin aklln egemen1 igi al-
hnda oldugu anlamtna geldigini dii-
~iinmii~tiir.
Tiimdengelim yontemini dint dogrula-
rm kanttlanmasnu da kapsayacak ~ekil
de geni~leten Wolff, dini de ~eli~mezlik
ilkesine baglanu~ ve vahye dayanan
dinin akla aykn1 c-lan bilgileri kapsaya
mayacag1n1 one siinnii~tiir. Wolffun
akla ve inanca, ozgiirliik ve otoriteye
ay1u derecede deger veren diru ve ahlaki
felsefesi, zaman z.aman Kant'1n da saygt-
stnl kazanmt~hr.
906 yabancllatma
y tidarslzhk' boyutu, insanlann toplumsal
yabanc1la~ma [lng. alienation; Fr. alienation;
AJ; veraussnung]. 1 Ozgun anlamJ i~inde,
bir ~eyi ya da kimseyi ba~ka bir ~eyden
ya da kimseden uzakla~bran, ba~ka bir
~eye ya da kimseye yabana hale getiren
eylem ya da geli~me.
Yabanc1la~ma, 2 daha ozel olarak da,
psikiyatride, nonnalden sapmaya; 3 ~a~
da~ psikoloji ve sosyolojide, . ki~inin
kendisine1 i~inde ya~ad1~1 topluma, do-
~aya ve ba~ka insanlara ka~1 duydu~u
yabanc1hk hissine i~aret eder. 4 Felsefe-
de, yabanala~ma, ~eylerin, nesnelerin
bilin~ i.;in yabanc1, uzak ve ilgisiz go-
rtinmesi, daha onceden ilgi duyulan
~eylere, dostluk ili~kisi i~nde bulunu-
lan insanlara kar~1 kay1ts1z kalma, ilgi
duymama, hatta b1kkmhk ya da ti.ksinti
duyma anlamma gelir.
Yabanclla~ma, kontrol altJna ahnama-
yan i~giidiiler, rutkular ve yerle~ik ah~
kanhklar nedeniyle, insanm kendisine,
kendi ger~ek oziine yabancl hale gelme-
si durumunu, insana ozgii ozellikleri,
insani ili~ki ve eylemleri, insandan ba-
~1ms1z olan ve insan1n ya~am1n1 yone-
ten ~eylerin, cans1z nesnelerin ozellikle-
ri, ili~kileri ve eylemlerine donii~tiirme
hareketi ya da siirecini tarumlar.
5 Yabanala~ma daha ozel olarak ve
bene yabanclla~ma anlam1nda, benin
kendi oziinden uzakla~mas1yla, kendisi-
ne ve eylemlerine nesnel bir bit;imde,
sanki bir ustan1n elinden ~1km1~ bir nes-
neye bakarcas1na yakla~mas1yla belirle-
nen bilin~ haline kar~ll1k gelir. Buna
gore, yabanc1la~ma, ki~inin kendi be
niyle ya da zihin halleriyle, kendisi ara-
s1na duygusa) ba)amdan mesafe buak
mas1 durumunu, ki~inin ger~ek beniyle
olan i~sel temas1ru yitirdi~ini anlamasl-
IWl sonucu olan kendinden kopma
halini ifade eder.
Yabanc1la~man1n 'gu.;siizliik' ya da 'ik-
~evrelerini etkileyememeleriyle ilgili
duygulann~ kaderlerinin kendi dene-
timleri altlnda olmay1p, d1~ gii~ler, ba~
kalan ya da kurumsal diizenlemeler ta-
raftndan belirlendi~i hislerini ifade
ederken, 'anlams1zhk', de~erli sayllan
hedeflere ula~abilmek i-;in, me~ru ol-
mayan yollara gerek oldugt. duygusu-
nu, gene) olarak ya~amda, oze) olarak
da belirli bir eylem alan1nda, orne~in ki-
~isel ili~kilerde anlam ya da ama~hhk
bulamama halini ortaya koyar.
Yine, yabanc1la~man1n yahtlanmayla
ilgili boyutu, insanlann toplumun norm
ve de~erlerinden uzakla~ml~ ya da
kopmu~ olduklan hissine kapdd1klan,
toplumsal ili~kilerde d1~lanm1~hk ya
da yalnlZhk duyduklar1 zaman ortaya
~1kar. 6te yandan, yabanc1la~man1n
'nonnsuzluk'la ilgili boyuru, kabul gor-
mii~ ve gelenekselle~mi~ davran1~ ka-
hplarma uyamama ya da ba~lanama
mayl ifade ederken; yabanc1la~mada,
kendinden uzakla~ma, ki~inin psikolo
jik balwndan odiillendirici olan etkin-
likler bulamamasJyla ilgilidir.
tPiotinos ve Aziz tAugustinus'a kadar
geri giden yabanclla~ma dii~iincesi, en
a~1k ifadesini tHegel'de bulur. Yabancl-
la~mayt ontolojik bir olgu olarak de~er
lendiren Hegere gore, yabancda~ma
aynl insarun, ozne, yani kendini gerc;ek-
le~tirmeye ~ah~an yarat1c1 insan ve
nesne, yani ba~kalan ta.Iaf1ndan etkile-
nip yonlendirilen insan olarak i.kiye ay-
rlh~Jnm son ucu olup, insarun kendi ya-
rahlarl (dil, biJim, sanat, v. b. g.,) ona
yabana nesneler haline geldi~i zaman
ortaya ~Jkar.
I Hegel'den ~ok gelmi~ olan maddeci
Alman filozofu tFeuerbach ise, yaban-
Clla~marun kayna~1n1 !fin kurumunda
bulmu~tur. Tanra'n1n kendi kendisine

yabanc1la~nn1~ insan oldu~unu savur..an
Feuerbach'1n gozunde Tann, insantn
oziiniin m utlakla~t1nlmas1 ve insan1n
kendisinden uzakla~hn1mas1d1r. Yani,
ona gore, insan kendi oziinden, daha
yuksek, hayali ve yabanc1 bir varbk ya-
rattl~l, onu kendi i.isti.ine koydu~u ve
kar~1s1nda kendisini kolele~tirdi~inde,
kendi kendisine yabanala~u.
Feuerbach '1n gorii~lerini kabul etmekle
birlikte, insan1n dinr anlamda yabanc-
la~maslnln, -;e~itli yabanc1la~ma tiirle-
rinden, insan1n kendi kendisine yaban-
Cl1a~ma ~ekillerinden yaln1zca biri
oldu~unu savunan tMarks'a gore, insan,
kendi faaliyetinin iiriinii olan ~eylerden,
bir kole, gu~iiz ve ba_t1mh bir varbk
olarak ili~ki kurdu~u, ayn, ba~uns1z ve
gu-;lu bir nesneler dunyas1 meydana ge-
tirmek suretiyle, kendi kendisine -;e~itli
~ekillerde yabanc1la~lr. Bu yabanclla~
ma tiirlerini ozellikle kapitalist topluma
ili~kin ele~tirisinde on plana -;lkartan
Marks'a gore, modem kapitalist toplum
teknolojiye yalruzca iiretim a95mdan
de~er vermek1e kalmaz, fakat teknoloji
taraf1ndan iiretilen nesnelere, insan var-
hklanna gosterilmesi gereken sayg~y1
gostererek, tapar. Boyle bir toplumda, in-
sanlar birbirlerini ger~ bir de~eri olma-
yan ara-;lar olarak goriirlerken, makineler
-;ok ytiksek bir de~er kazan1p, insanlarm
taph~l ama-;lar olup ~r. Boyle bir top-
lum insanlan birbir1erine yakla~bnnak
yerine, her birini di~erlerinden yahtlan-
ml~ ku-;uk adaaklar haline getirir. l$te
boyle bir toplum yabanclla~m1~ bir top-
lum, bOyle bir toplumWl bireyleri de ya-
banclla~ml~ insanlard1r.
Ba~ka bir deyi~le, insan1n oziiniin i~ ya
da -;ah~mada, ba~ka insanlarla birlikte,
ve insanlara kendilerinin d1~utdaki diin-
yayl de~i~tirme olana~1 veren yarahc1
etkinlikte ger-;ekl~ti~ini one siiren
Marks'a gore, iiretim siireci bir nesnele~
tinne siireci olup, insan bu sure-; i~de
yarattcah~uu cisimle~tinnekle birlikte,
yarahos1ndan ayn ~eyler olarak d uran
maddi nesneler meydana getirir. Yaban-
cda~ma, i~te bu noktada, insan, art1k
yabanctlatma 90'7
daha fazla kendisine ait o1mayan ayr1 ve
ba~1ms1z bir gu-; olarak kar~1s1nda
duran iiriiniinde kendisini tarumad1tJ
zaman ortaya -;akar. Bununla birlikte, ya-
banclla~ma, tarihsel olarak yaln1zca ka-
pitalizmde soz konusu olur, zira yaban-
clla~manln kokeninde, kapitalistlerin
ba~ka1an tarafmdan yarahlrm~ iiriinleri
kendilerine almalan olgusu vard1r.
Marks, yabancda~manan dort ayn go-
riiniimiinden soz etmi~tir. Bunlardan
birincisi, i~-;inin, iiretti~i ~ey ba~kalar1
taraf1ndan almd1~1 ve onun iiriiniiniin
kaderi iizerinde hi-;bir kontrolii ya da
etkisi kalmad1~1 i-;in, eme~inin iiriinii-
ne yabanclla~masldlr. lkinci olarak,
i~-;i, Marks'a gore, iiretim eylemine ya-
banc1la~1r. ~iinkii kapitalist ekonomi-
de, -;ah~ma ger-;ek ve ozsel hi-;bir tat-
min sa~lamayan ve kendi i-;inde bir
ama-; olmaktan -;lkan yabanc1 bir faali-
yet haline gelir. Emek sahlan bir ~ey ya
da meta haline gelmi~ olup, onun i~-;i
i-;in ta~1d1~1 tek de~er, sahlabilirli~idir.
0-;uncii ola rak, i~-;i do~as1na, oziine ya
da tiirsel varh~1na yabanola~tr, zira
yabanclla~man1n ilk iki yonii, onun
iiretici faaliyetini insani niteliklerden
yoksun b1rak1r. Ve insan, Marks'a gore,
nihayet, kapitalizm insan ili~kilerini
pazar ili~kilerine donii~ti.irdii~ii ve do-
laytslyla, insanlar, insani nitelikleriyle
de~il de, pazardaki yer ya da statiileriy-
le de~er1endirildikleri i-;in, ba~ka in-
sanlara da yabanclla~1r.
II Yabanc1la~ma dii~iincesinde, soz
konusu Marksist dii~iince gelene~i d1-
~mda, tDurkheim, tWeber ve tSimmel
taraflndan temsil edilen sosyolojik dii-
~iince gelene~i de -;ok etkili olmu~tur.
Bu gelene~e gore, modern insan, ~imdi-
ye kadar hi-; olmadl~l ol-;ude yahtlan-
ml~, kendisine ve toplumuna yabancl-
la~ml~ durumdadu. Eski ve geleneksel
de~erlerle ba~1n1 koparan modem
insan, yeni rasyonel ve ~iirokratik dii-
zende, hi-;bir ~eye guvenmez, her~ey
kar~1s1nda inan-;stz olmu~tur. Ome~in
Weber'e gore, toplumsa1 diizendeki
trasyonalizasyon ve fonnalizasyon e~i-
906 yabancdatmanln nedenleri
limi kar~1s1nda, ld~isel ili~kiler azahr
ken, ki~isel olmayan biirokrasinin giicii
ve onemi artar.
III Yabanclla~ma dii~iincesi i~inde
u..-iincii bir gelenek ise, yabanclla~mayl,
bir insan1n ba~ka insanlara oldu~u
kadar, kendisine, kendi benine ayk1n
dii~mesi di ye tanunlay1p, bireyin ger-
~k benindcn, oziinden, daha derindeki
ki~iden ayn dii~mesinin ise, onun ba~
kalaruun isteklerine gore eylemesi, ra
hatuu bozmamak istemesi, toplumsal
kurumlann bask1s1ndan kurtulamama
s1, sorumluluktan ka~mas1, da~andan
yonlendirilmesi ~eklinde tezahiir etti~i
ni soyleyen varolu~~u gelenektir. Kier
kegaard, Heidegger, tCamus ve Sartre
gibi dii~iiniirlerin yer ald1~1 bu gelenek
ic;inde, nesnel bilgi kar~1s1nda oznel ha-
kikatin Onemini vurgulayan Kierkega-
ard'a gore, yabancda~man1n temel
problemi, anlams1zhk ve umutsuzlu-
~un hiikiim siirdii~ bir diinyada, insa
n1n kendi benine anlam yiikleyebilmesi,
kendi cjziine ili~kin olarak uygun bir
kavray1~a ula~abilmesi problemidir.
Yabancda~may1 a~tna ancak ve ancak
inanc1n Sl~rayl~lyla, Tanrya yonelmek
suretiyle miimkiin olabilir. Buna kar-
~In, tSartre ve Camus gibi ateist varo-
lu~~ularda ise, yabanc1la~ma, anlam-
dan ve ama~tan yoksun bir diinyada
soz konusu olan do~al bir durum olup,
varolu~un sa~mah~1n1n bir sonucudur.
Yabanc1la~may1 a~mak da, ya~am1n
anlams1zh~ i~tenlikle kabul edip, ki-
~inin ozgiir ve etkin se~imlerle kendini
yeniden yarabnas1yla soz konusu olur.
yabanclla~man1n nedenleri [ing. causes of
alienation; Fr. CQUS5 de l'alienation]. insa-
nln kendi oziine, i~inde ya~adl~l diinya-
ya, iiyesi oldu~u topluma yabanclla~
masuun nedenleri ya da kaynaklan b~
ayr1 ba~hk albnda toplc.nabilir. Bunlar
dan 1 ekonomik etkenleri on pl:lna ~Lkar
tan ekonomik yakla~mta gore, yabanc-
la~manan kayna~tnda, insarun insana
yabanc1la~mas1 sonucunu do~uran miil-
kiyet ili~kileri ve iiretim ara~laruun ozel
miilkiyeti vardu.
2 Teknolojik faktorleri on plana ~lkar
tan yakJa~1ma gore ise, yabanclla~ma
run kayna~1nda, modem diinyada tek
noloji ruhunun ak1l almaz yiikseli~i
vard1r. Bu anlay1~a gore, insan ya~am
bi~imini makineye uydurdu~u, makine-
le~meye ba~lad1~1 i~in, yabanclla~u.
<Jte yandan, 3 toplumsal nedenlerin
onemini vurgulayan toplumsal yakla~l
ma gore, yabanc1la~manln kayna~1nda,
lnodernite oncesi geleneksel toplum bi
~iminin ortadan kalkarak, onun yerini
biiyUk ol~ekli ve kitlesel eyleme dayah
laik toplumun almas1 olgusu vardlT.
Yine, 4 felsefi-varolu~~u o~retilerin ya
bancda~mn1n kayna~1n1 insan1n diin
yada bir yabanc1 olarak varolu~unun
sonlu ve yahtlanm1~ do~as1nda buldu-
~u yerde, 5 psikolojik yakla~1m yaban
c1la~marun kokiinii Oedipus komplek-
siyle, uygar toplumdaki engellenme
olgusunda arar.
yads1ma felsefesi (tng. philosophie of nega-
tion; Fr. philosoplzie de lJJ n~gation]. <Jzel-
likle S. tKierkegaard, F. tNietzsche, T.
t Adorno ve H. tMarcuse gibi dii~iiniir
lerin felsefelerinde omeklenen, ve once,
akll on plana ~Lkanp, duygularla tutku-
lan baskl alhnda tutma, insan1 akhn ko-
lesi yapma tavrma ve s1~ bir akllc1h~a,
sonra da boyle bir aklleth~In belirledi~i
toplum modeli ve de~erlerine kar~1 ~~
kl~la belirlenen felsefe anlay1~1na veri-
len ad.
Bu tiir bir felsefe anlaya~anan savunu-
culu~unu yapan Adorno ve Marcuse,
oncelikle toplumu ve insaru ele~tirel bir
analize t:lbi tutar. Onlara gore, modem
insan, rasyonel bir toplum i~inde, akhn
baslasma ya~amakta olan bir insandu.
SOz konusu modem evrede, ~insarun in-
sana hiikmebnesi' evresinden, 'aklm
herkese hiikmetmesi' e\'resine ge~ilmi~..
tir. Akbn egemenli~ini ya~ayan modem
~a~da, insana ait bir ~ey olarak akll, in..
sanla toplumun iistl.ine ~Lkarak, bu i.kisi-
ni de her bak1mdan belirlemeye ba~la
ma~ ve insan1n yarahc1 boyutunu,
duygulann1 ve tutkulann1 korelbne du-
rum una gelmi~tir. 1rtSaJU bOyle bir ak.t.l-

c1 baskl alhnda., hi;bir za1nan bzgiir ola-
1nayacag1 i;in, onun duygu ve tutkulan-
nl baskJ alhnda tutan ve korelten boyle
bir ya~am tarzan1 kokiinden yads1mak
gerekir.
Yahudilik [ing. Judaism; Fr. Judaisure].
Musevilik. lsrail halkan1n dini dii~iince,
inan~ ve kurumlanrun tiimii; israilogul-
lannln ttarihi i;erisinde olu~mu~ olan
dini gelenek.
Irk temeline dayah bir din anlaya~l)')a
se;kinle~en Yahudi inanca, iinlii Muse-
vi teolog ibni Meymun tarafandan oni1~
ba~hk alll41da toplanm1~hr: 1 Tann
diinyan1n yarahcasa olup, 2 bir ve tektir.
3 Tanra ruhtur ve 4 oliimsiizdiir; 5 sa-
dece Tann'ya dua edilmeJidir 6 israil
peygamberlerinin biiti..in sozleri ger;ek
olup, 7 Musa, peygamberlerin en biiyii-
gudiir. 8 Yahudilerin benimsedigi yasa,
Musa'ya Tann tarafandan vahyedilmi~
tir. 9 Onu degi~tirmeye kims~nin giicii
yetmez. 10 lnsanlann biitiin eylemlerini
goren Tanra, 11 emirlerini yerine geti-
renleri odiillendirir. 12 Peygamberlerin
miijde)edigi Mesih'i gonderecek olan
Tann, 13 oliileri diriltecektir.
Diinyaya Tanranan liitfunun bir eseri
olarak goren, insanJagm Tann'nan yarat-
hgl Adem ile Havvadan gelen biiyiik
bir aile olduguna inanan Yahudilikte, in~
sana Tann taraftndan se;me giicii, iride
ozgiirlugu verilmi~tir. Ruhun oliimsiiz
oldugunu, ebedi saadetin tannsal yet-
kinligi goniil goziiyle gormekten mey-
dana geldigini beyan eden Yahudiligin
kutsalliteratiirii, yalnazca Hristiyanlaran
Eski Ahit dedikJeri kasma tekabiil eden
lbrani kitap)anndan meydana gelir.
Bunlar, Tevrat (Torah), Peygamberler
(Nebiint) ve Ketubiindir. Bununla birlik
te, Tevrat sadece dini bir eser, ahlaki
ogutler derlemesi olmaylp I Maslr ege-
menli~inden kurtularak yeni dogan bir
halk i;in gerekli olan yasa ve kura) top-
lam! olmak d urum undadar.
yalanc1 paradoksu [lng. paradox of liar; Fr.
paradoxe du menteur]. Megarah paradok-
su ya da Eubulides paradoksu olarak da
yananlam 909
bHinen unh.i paradoks. 'Yalan soyluyo-
ruln' diyen ki~inin sozl.i ya da tiilncesi-
nin, ki~inin soyledigi ~eyin yanh~ ol-
tnasl duru1nunda dogru, buna kar~an
soy ledigi ~eyin dogru olmas1 d uru-
lnunda ise yanh~ olmasayla belirlenen
paradoks.
yahtlamacahk [ing. isolationis~n; Fr. isolati-
onnisme]. Sanat eserinin kiiltiirel ve tarih.-
sel baglamtndan soyutlanarak anla~ll
masa, yorumlanmasa gerektigini savunan
gorii~. Bir sanat eserine deger bi;mek
i;in, sanat eserine bak1naktan, onu dinJe-
mekten ya da okumaktan ba~ka hi;bir
~eye gerek duymadag1maza, sanat eseri-
nin d1~1na ;akarak tarihsel olgulara, sa-
nat;Inan biyografisine ba~vurmaya
gerek olmadag1 gibi, bunun sanat eseri-
nin ger;ek degerini gozden ka;ard1gana
savunan sanat gorii~ii.
ingiliz sanat ele~tirmeni Clive Bell ta-
rahndan savunulan bu gorii~, bir sanat
eserini deger)endirmek, onun ger;ek
dogasana kavrayabilmek ve ona bir
deger bi;ebilmek i;in, diinyaya iH~kin
bilgimizden hi;bir ~eye gerek ohnadagl-
ru, yalruzca resim sanah soz konusu ol-
dugunda, ii; boyutlu mekanla tan1~1k
olmaya gerek duyuldugunu one surer.
yananlam [lng. connotation; Fr. connotation;
AI. konnotation] Bir sozciik ya da kavra-
man mevcut anlam unsur1anna veya dii-
zanlalnana, kullanun sarasanda ekJenen
ikinci) anlamlar biitiinii ya da kiimesi.
Yananlam, sozciik ya da kavraman ilk
v~ diiz anlamma sabitler ya da dondu-
rurken, kendisini imgelere, oznel izle-
nim ve a!galamalara bagh duygusa) ve
;o~kusal anlamlarJa, ;agra~1msal un-
surlar yoluyla biteviye zenginle~tirir.
Bireysel oldugu kadar sosyal, tarihsel,
kiil tiirel ozellik)ere ihtiva eden yanan-
laln, diizanlaman yans1z ve tekdiize ol-
dugu yerde, okuyu iizerinde beUi bir
tepkiye yol a;ma amac1 glider, onu belli
imgesel bolgelerde gezinti yapmaya
sevkeder. Nitekim, yananlam1n egemen
oldugu soylem tarz1 daha ziyade edebi
soylemdir.
910 yanalabilirciHk
yantla bilircilik [ing. follibilisnr; Fr. faillibi-
lisnre]. Ara~tannay1, belli bir guc;lugun
belirledigi bir zihin halinden kurtulup,
soru ya da guc;luge uygun yan1h bulma
ve boylelikle rahatlama a1nac1yla ger-
~ekle~tirilen bir faaliyet olarak tanunla-
yan, A1nerikan filozofu Peirce'1n geli~
tirdigi gorti~.
Soz konusu ara~hrma faaliyetinde,
amac;, hareket nokta$1 ve uygun ~aba d1-
~1nda hic;bir ~ey garanti degildir, zira
l.iretilen hipotez ya da k uramda bir de-
gi~iklige gitmeyi gerektirecek yeni veri-
ler her an ortaya c;lkabilir. Bundan dola-
yl, yan1labilirlik, ara~tumay1 belirleyen
en onemli ozellik olmahdn.
yanllmazhk (Fr. info;llibility; tng infaillibi-
litc]. Aldanmas1, yanh~a du~mesi mum-
kun olmayan ki~inin; hatadan old ugu
kadar gunahtan da uzak olmas1 duru-
mu; bir edimin yanh~a ac;1k olmamas1
hali. Bahda daha ziyade dini liderler,
din kuruculan, krallar, papa ve rahip
benzeri ki~iler ic;in gec;erli olan yanll-
mazhk, Dogu dinlerinde daha ziyade
inanc1n sarsllmazhg1ru ifade eder.
yan1lsama [Os. vehim, vehmu lwvas; ing. il-
lusion; Fr. iUusion; AJ. illusion, l~'uschung].
Ah~llmad1k, normal olmayan psikolo-
jik, fiziki ya da fizyolojik ko~ullann so-
nucu olarak, duyu verilerinin yanh~ yo-
rumlanmaslna bagh olan yandhc algt;
nesneyi oldugundan ba~ka ti.irlu algda-
ma, gerc;ege uymayan goruni.i~u ger-
c;ekmi~ gibi yorumlama ve bu yarulgl-
run farkmda olmama hili. Yarulsama,
duyusal bile~nlerin, duyu verilerinin
hic;bir ~ekilde soz konusu olmad1g1 san-
ndan ay1rd edilmelidir.
yandsamacahk [Os. hayaliyye; lng. illusio-
nisnl; Fr. illusionnisme].Mekan ve zaman
ic;inde varolan d1~ dunyan1n bir yanll-
samadan ba~ka hic;bir ~ey olmad1g1n1,
varolan her~eyin aldat1c1 bir gorunu~
ten ibaret bulundugunu, varolu~un en
kuc;uk bir gerc;ekligi ve degeri o1mad1-
g1n1 savunan gorii~; bizim yanLlsamalar-
la dolu bir gorunu~ler aleminde ya~adl
gtmlZl one suren goru~, dini ogreti.
yanllsamadan hareket eden kantt [ing.
argunrent front illusion; Fr. argument d' il-
lusion]. Ku~kucular tarafmdan geli~tiri
len ve algmm, normal d urumlarda bile,
d1~ dunyay1 bize, oldugu gibi ve tutarh
olarak yanslttaguun soylenemeyecegini;
bir d1~ gerc;eklik varsa, bunun deneyim~
sel bilgisinin olamayacag1ru dile getiren
kanlt. AlgunlZln kirni durumlarda, or-
negin alg1 yarulmalannda, sann ve
d ti~lerde yandd1g1n1; bu d urumlarda
alguun yarulgah oldugunu anlayamaya-
caglmlzl; dol a y1s1 y la, algun1Z1n, biz far-
ketmesek, bilincine varmasak bile, her
an i~in, hatta surekli olarak yarulabilece-
gini dile getiren ve bundan, gi.ivenilir
bir algtdan soz edilemeyecegi, tek bir
alg1n1n bile dogrulugWlun kesin olarak
bilinemeyecegi sonucunu 9-karsayan
ku~kucu akllyurutme.
yandsama mantag1 [ing. logic of illusion;
Fr. logique d'illusiorl]. Alman filozofu
hn1nanuel tKanf1n, diyalektige, dene-
yimselinalzemenin yoklugunda her iki
tarah da e~giitjle savun ulan antinomi-
lerle sonuc;lanan akdyi.iriitme tarz1na
verdigi ad.
yan1ltmacllar. c;in felselesinde, Mohizm
ak1m1run kurucusu olan Mo Tse'nin alii-
munden hemen sonra ortaya c;1kan ve
aralannda Hui Si ve Kung Sun Lung
gibi manhkc;1larm yer ald1g1 du~unur
ler obegine verilen ad.
c;eH~ik onennelerin bile dogru old ugu-
nu gfistennek ic;in c;e~itli manhk oyunla-
nna ba~vuran, tarta~abihnek amacyla
ortaya a~1r1 ve ~a~uhc1 goru~ler atan,
yanlltac1 ve t;eli~ik gorii~ler geli~tiren
Yarultmacllar, zaman ve yer, hareket ve
sukunet, toz ve nitelik gibi kavramlarla
oynama~lar ve gerc;ekligin bilgisinin ola
naks1z old ugunu if ade etmeye c;ah~
ml~lardlr.
yanh~ [tngfalse; Fr. faux; Al. falsch]. 1
Dogru olmayan, gonderimde ya da ahf-
ta bulundugu olgu var olmayan. Ger-
c;eklige uymayan, d1~ dunyada kar~1h
g1 bulunmayan. 2 Bir kurala ya da
ilkeye uymayan. 3 Daha onceki bilgiler-
le tutarhhk ili~kisi ic;inde bulunmayan,
 d1~ dtinyadaki otgulan gen;ekte oldu-
~u ~ekJiyle betimlemeyen yarg1 ya da
onenne it;in kullan1lan s1fat.
yanh~lamacd1k [ing. fals~ficationism; Fr.
fals~ficationnisme). Onlii 1ngiliz bilim filo-
zofu Karl Raimund Popper'1n, manhkt;l
pozitivizmin yaygan bililn gorii~iine ve
onun dogrula1 na ilkesine kar~1 geli~tir
mi~ oldu~u altematif yontem ve bilim
anlay1~1.
Yayg1n bili1n gorii~iintin yanh~ oldu-
~nu savunan Popper'e gore, biiim
adamlan i~e gozle1n yaparak degil de,
bir teoriyle ba~lar. Bililnsel teoriler ve
doga yasalan, m utlak ve degi~mez do~
rular olmay1p, do~al diinyan1n t;e~itli
yonlerini konu alan bir analiz faaliyetiy-
le ilgili spekiilatif giri~imJerdir. Bunlar,
daha onceki teorileri dtizeltmek, i yile~
tirmek ve geli~tirmek it;in tasarlaruru~
alan tahminlerden ba~ka hit;bir ~ey de-
~ildirler. Bu tah1ninler, bir kez olu~tu
rulduktan sorua, deneysel s1namaya
tabi tutulur.
Bu s1naman1n, yanh~lamac1 bilim go
rii~iine gore, t;ok ozel bir amac1 vardu.
Soz konusu s1na1na, yap1lan taluninin
dogru oldugunu kanltlamak it;in degil
de, daha t;ok tahminin yanh~ old ugun u
gostermek i~n yap1hr. BWla gore, bilim,
teorilerin dogru olduklanru gostermek
suretiyle degil de, teorilerini yanl1~la-
1naya t;ah~arak geli~ir. Yanh~ oldu~u
gosterilen bir teori ya bir k1y1ya b1rak1-
hr ya da en az1ndan degi~tirilir. Bilim,
oyleyse, denelne-yaJulma, ya da daha
dogru bir deyi~le, tahrnin ve t;iirlitme
yoluyla ilerler. Bundan dolay1, hit;bir
teori m utlak olarak dogru degildir: Bi-
limsel s1nama ve testier, teorileri yanh~
lamayl ba~abilirlerse eger, teoriler goz-
den get;irilebilir ve degi~tirilebilir. Bu
anla}'l~, Popper'a gore, bilim tarihinden
t;lkanlacak ornek ve geli~melere de
uygun dii~mektedir.
Popper, yanh~lamacr bilim gorii~i.iniin
bize, yararh bilirnsel hipotezlerle, bilime
uygun dii~meyen, bilimle dogrudan il-
gisi olmayan hipotezler aras1nda bir
ayu1m yapma olanag1 verdigini sayler.
Buna gore, bir hipotezin yararhh~tyJa
ilgili s1nama, onun yanh~lanabilme de
recesinden meydana gelir. Bir hipotez,
onu yanh~layacak antinktin bir gozle1n
soz konusu degilse e~er, bilim it;in ya-
rarh bir hipotez de~ildir, hatta gert;ekte
bilimsel bir hipotez bi]e degildir. 'Saf su
100 derecede kaynar' hipotezini yanh~
layacak t;ok say1da test yap1na olana~1
varken, 'Yann ya~m ur y a ya~acak, y a
da ya~1nayacak' onermesini test etlne
iankan1m1z yoktur. c;unkti bu sonuncu-
su, tanun gere~i do~ru alan bir onerme-
dir ve onun e1npirik gozlemle hit;bir il-
gisi yoktur. 0, bundan dolay1, bililnsel
bir hipotez de~ildir.
Yanh~lamaahga gore, bir onerme,
yanh~lanabildi~i olt;iide, bililn it;in ya
rarh bir hipoteztir. Hipotez ya da oner-
melerin belirsiz ve m u~lak bir bi~irnde
ifade edilmeleri, onlann nas1l yanh~la
nabileceklerini gormeyi ve onlardan
hangi sonut;lann t;1khg1n1 anlamay1
gtit;le~tirir. Yanh~lamac1hgan bakt~ at;I-
Slndan, iyi ve at;Lk se~ik terimlerle ifade
edilmi~ alan, cesur bir bilimsel iddia, ya
kolayhkla ~tiriitiilebilmeli ya da yanh~
lanmaya kar~1 koymahdu. Boyle bir
onenne, her iki durumda da bilimin
ilerleme ve geli~1nesine katk1da bulu-
nur. Birinci durumda, onun yanh~lan
masl, yerine yeni hipotezlerin getirilme-
si sonucunu do~urur ki, yeni hipotez
yanh~lanmas1 daha zor alan bir hipotez
olacakbr. Buna kar~1n, ikinci altematif
te, yani hipotezin yanh~lanmaya kar~l
koyd ugu orta ya t;lkarsa, o tat min edici
bir teori dtizeyine yiikselir.
Yanh~lamac1 bak1~ at;1s1na gore, bilim-
sel olduklar1 dii~iiniilen baz1 hipotezle
rin, daha slkl bir bit;imde incelendikJeri
zaman, test edilemez olduklar1 anla~l
hr. Yani, onlan yanh~layacak miimkiin
deneyler yoktur. Yanh~lamac1hg1n bu
ttir test edilemeyen hipotezlerden uzak
durma nedeni, bu hipotezlerin bililnsel
geli~meyi engellemesidir. Popper'a
gore, soz konusu hjpotezleri ~iiriitme
olanagmuz yoksa, yerlerine daha iyi bir
hipotez ya da teori koyma imkaJumlz
912 yanhtlanabilirlik ilkesi
da olamaz. Bu ise, bilimsel geli~me sii-
recinin en onemli ozelligi olan tahmin
ve ~iiriitme, deneme ve yarulma siireci-
nin ortadan kalkmast anla1n1na gelir.
Bilim, yanh~lamaohga gore, yanh~lar
yoluyla ilerler, yanh~lanan ve yerlerine
daha iyileri ge;irilen teoriler aracahg1yla
geli~ir.
Devrim niteligi ta~tyan bilimsel teori-
ler, Popper'a gore, cesur ve yaratlca im-
gelemlerin dogru tahminlerinden ba~ka
hit;bir ~ey degildir. Bilim gorii~iiniin bi-
limdeki yaratlcthgt bu ~ekilde daha te-
anelli bir bic;hnde vurguladtgtnl one
sliren Popper'in bu yanh~lamaahk yo-
rumuna, hipotezleri yanh~laman1n
onemi iizerinde dururken, ba~anh bi-
lilnse) ondeyilerin, bilimsel bir teorinin
kabul edili p edilmeyecegi konusundaki
etkilerinin onemini goz ardt ettigi ge-
rek~esiyle itiraz edilmi~tir. Ondeyilerin
dogru oldugu ortaya 9-karsa, bu kuram
i~in pozitif bir destek saglar. Oysa yan-
h~lamaahk, bilimin bu boyutunu hesa-
ba katmaz, ba~anh bilimsel ondeyilerin
biliansel geli~me siirecinde oynadtgt
onemli rolii hesaba katmaz.
yanh,lanabilirlik ilkesi {ing. principle of
fals~fjability; Fr. principe ~ falsifiabiliti].
<;agda~ bilim felsefecisi Karl Raimund
Popper'tn, klasik bilim anlayt~anan ya da
tmanhk~a pozitivizmin dogrulanabilir-
lik ilkesine kar~1/ altematif olarak one
siirdugu ilke.
like genel olarak ifade edildiginde,
tiimel onennelerin, bilimsel genelleme ya
da teorilerin, hi~bir zaman kesin sonu~lu
olarak dogrulanamayacaglnl, fakat tek
bir ayktn ornek ya da veriyle yanh~la
nabilecegini one surer. nkenin dogrula-
nabilirlik ilkesi kar~astndaki en onemli
iistiinlugii, onun manttk~ pozitivizmin
~anlamhhk' ol~iitiinii a~mastndan, ciddi
bir test edilebilirlik olc;Utii saglamasan-
dan ve Poppera gt>re, yetersiz kalan
bilim/ bilim olmayan dikotomisi yerine
bilim/ sozde bilim aynuntru ge~irmesin
den meydana gelir.
Kendisiyle tViyana <;evresi dii~iiniirle
ri arastndaki kar~tthgtn mutlak, hakiki
bir kar~athktan ziyade, resmi bir kar~at-
hk oldugu Popper, Viyana <;evresinin
bilimi diger disiplin ya da etkinliklerden
ay1rmaya doniik ilgisini payla~tr ve
hpka <;evre dii~iiniirleri gibi, bilirnsel
yontemin savunuculugunu yapar. Bu-
nunla birlikte, o <;evre dii~iiniirlerinden
bilirnselligi anlamhhga e~itlememek ba-
kmundan farkhhk gosterir. Zira Pop-
per'a gore, bilim/bilim olmayan dikoto..
misinin sag bolmesinin kapsam1 i~inde
yer alan metafizik, din ve efsane benzeri
soylem bic;imleri, dogrulanabilirlik ilkep
siyle yetinildiginde, anlamh ve hatta
dogru olabilir.
Klasik tetnpirizmi ve dogrulanabilirlik
ilkesini i~te bu nedenle reddeden Pop
per, yanh~lanabilirlik ilkesini benimse-
mi~tir. ilkeye gore, yanh~lanabilir olan
bir hipotez, onu riitebilecek olan bir
test ya da s1namaya tabi tutulabilen hi-
potezdir. Bu baglamda, bilimsel bir teo-
rinin aytna ol~iitii, ba~ka hi~bir ~ey
degil, fakat hipotezlerinin test edilebilir-
ligidir. DolayJStyla, bilimselligin ol~iitii,
anlamhltk degil, test edilebilirliktir. Kar-
~ttbk da, oyleyse, bilim ile sazde biJim
arasanda olmahdtr.
yans1hmcahk [tng. projectionism; Fr. pro-
jectionnisrne] 1 Ontolojide, iinlii lngiliz
dii~iiniirii David Hume'dan hareketle,
ozelliklerin dt~ diinyadaki dayanaklan
ya da ta~aytolan olduklarma inanalan
nesnelerde varolmadaklanru, fakat sa-
dece oznenin veya oznel hallerin yansl-
bmlan olduklanna one siiren gorii~.
2 Epistemolojide, duyumlann bilin~ten
bagamstz bir bi~imde, dt~ diinyadaki
nitelikler olarak varoldukJaruu savu-
nan, bilincin oznel i~erigini dt~ diinya-
ya yansttan ogreti. 3 Ahlik felsefesinde,
durumlara, ki~ilere ve eylemlere izafe
edilen ahlakt ozelliklerin, onlann bizati-
hi kendilerinde varolan ozellikler o1ma-
yap, sadece deger bi~en ozne tarafandan
onlara yiiklendiklerini savunan ogreti.
yapay anlamlthk [tng. non-natural rtlea-
ning). lnsan varhklarma ozgii ileti~imi
ayard eden, insanJar taraftndan kullaru-
lan dile ozgii olan, dil i~in ge~erli olan
anlamhhk.

yapl [ing. structure; Fr. structure; AI. struk-
tur]. 1 Genel olarak, par~alan ve unsur-
lan arasanda yasaya uygunluk, diizgiin
ba~lanhlar ve kar~dakb ili~kiler bulu-
nan biitiin; veya bir biihinii meydana
getiren ~e~itli par~a ya da boliimlerin
birbirleriyle olan ili~kilerinin ve biitiin
i~inde yerine getirdikleri fonksiyon]ann
sonucu olan diizen.
2 Felsefede, o~eleri birbirlerine kar~t
hkh olarak ba~amb olan ve ba~antalara
birtak1m yasalara uyan diizenli ve ozerk
biittin. 3 Sosyolojide, topJumsal yapa an-
laiJWlda, toplumsal kurumlann kar~a
hkh ili~kilerinden meydana gelen bii-
tiinliik; toplumsal ili~kilerin istikrar
sergileyen biitiinsel diizeni. 4 Psikoloji-
de, bir bireyin mizac1n1 veya hangi tipten
oldu~unu belirlemeyi miimkiin kllan fiz-
yolojik ve psikolojik ozellikler toplarru. 5
Antropolojide, kendisinin -;ok -;~itli un-
surlarana birl~tiren ili~kiler biiti.inii ola ..
rak, empirik ger-;eklikten hareketle ge-
li~tirilen a-;tklayaca soyut model. 6
Dilbilimde, disiplinin en temel kavramt
olarak, dilsel unsur ya da birimlerin
meydana getirdi~i e~zamanh i~ ba~1nh
lardan ve birimleri.n fonksiyonlanndan
kaynaklanan ozerk biitiin.
yapabozum [ing. deconstruction; Fr. de-
construction]. Fransaz postyapasalct dii ..
~ iiniirii Jacques tDerrida tarahndan,
felsefe ve edebiyat ok umalannda k ulla-
ndmak iizere onerilmi~ olan ~ozi.imle
me yontemi, metinsel analiz ~ekli ya da
tarzt.
Yapabozutn, her~eyden once, metnin
tutarb bir biirun oldu~u, onun ~e~itli
unsurlaruun metnin anlam1n1 biitiinle-
yecek ve drestekleyecek ~ekilde ahenk
il;inde birbirlerine eklemlendi~i kabulle..
riyle ve metindeki muhtemel uyumsuz-
luklarm yazann ki~isel yetersizli~ine
izafe edilmesi gerektiAi inanayla belir-
lenen modernist metin ve ele~tiri anla-
ya~Jna kar~1 -;akar. T1pk1 okur gibi met-
nin de hi-;bir ~ekilde statik olmad1~1n1
savunan yapabozum, bir metin i-;inde
ge-;en kavramlann, metnjn biiti.inlugu-
n ii bozan tutars1z ve ikirdkli kullarumla-
yapibozum 913
nndan yola ~tkarak, metnin yazaruun
kurdugu kavramsal ay1nmlann ba~art
SlZb~aru gostennek ve a.;tklamak geli~U
rilmi~ olan bir yontemdir. Buna gore, ya ..
ptbozum, uzerlerinde ~ok aynntah olarak
ve iyice dii~iiniihnii~ olan geleneksel
kar~athklan tersyiiz etJnekten ve bunun
yanm.da, soz konusu kar~atlar aras1nda
bulunan adt konulma~, gozle goriile-
meyen kavramlann oynada~1 oyuna i~a
ret etinekten meydana gelir.
Ba~ka bir deyi~le, metinde hi~bir ~eyin
rasgele olmadt~Jru one siiren, metnin
birli~i ve statik uyumundan ziyade, -;e-
li~kileri, tutarsazhklan ve gizledigi ~ey
ler iizerinde odakla~an yapabozum, kav-
ramsal ya da teorik a-;tdan gizH tutulan
yapdann, sakh ayncahklann iizerindeki
esrar perdesini aralaytp, onu tiimden
a~ma ~abasa verir. Bu ba~lamda, yapabo-
zucu okuma, ~ok ~~itli metinlerde, fel-
sefi, edebi, hukuki ve teolojik eserlerde
kullarulan anahtar kavramlann, ger-;ekte
bir ~ekilde varsaydaklan kar~1t kavram-
lan bastirdtklanna ve gizlediklerini gos-
termeyi amac;lar. Bunlar, yaz.ann kendi-
sinin, veya eserin ait oldu~u kiilti.iriin
tercihlerini yansttan im tiyazh kavramlar-
dn. Orne~in, akll, a~k1n ve eril kavram-
lan, metin ya da soylem d1~ma itilmi~,
bastanlmt~, dt~lanma~ ve gizlenmi~
olsa da, her haliikirda varsaytlan tutku,
deneyimsel ve di~il kar~at kavramlanna
ba~larur.
Yaptbozum i~te, soz konusu kavram
c;iftlerinden birindlerin imtiyaz1ru orta-
dan kaldanr ve onceH~ini yakarken, kav-
ramlar arasmda e~itlik sa~lamaya ya da
bu kez ikinciled imtiyazh k1Jmaya kal-
ka~ar. Bu yaptldaganda ise, Derridaya
gore, ozde~liklerden ayrdaklara, birlik-
lerden par~alara, ontolojiden dilfelsefe-
sine, epistemolojiden soz sanahna
do~ru bir alga kaya~1 soz konusu olur.
Zaten yapabozumla da, hakikatin dagw-
hhp sa~dmasa, birli~in par-;alanna a y-
nlmasa, dikkatli ve basiretli tartl~malar
yerine sonu~uz tarh~malara ge~ilmesi,
ciddiyet ve rasyonalite yerine, ~enligin
ve histerinin konulmasa ama~lanar. An-
914 yapam
lam1n hi~bir ~ekilde statikle~tirile:lne
yecegi, degi~mez kahnamayacag1 gorii-
~iine dayanan yaptbozum yontemi, son
~oziimlemede yorumlamay1 temele
alan bir yontem olmak durumundadar.
yapam [tng. construction; Fr. construction;
AI. konstruktion]. Zihjnsel sentez yoluy-
la meydana getirilen, kavrama ~ok ben-
zeyen, fakat d1~ diinyada bir dayanaga
olabilmekle birlikte, tam ve deneyimsel
olarak gozlemlenebilir bir ~eye kar~dtk
gelmemek bakJm1ndan kavramdan fark-
hhk gosteren, mantlksal ya da entellek-
tiiel yaratam.
~agda~ 1ngiliz filozoflan Bertrand Rus-
sell ve John Wisdom, i~te bu ~er~eve
i9nde, varolu~lan ya da varhk tarzlan
bizim i9n ku~kulu ya da problematik
olan ~eyleri ifade etmek i~in mantrksal
yaprm deyimini kullanma~lard1r. Buna
gore, manhksal yapama omek olarak,
sokaktaki vatanda~, ortalama insan ve-
rilebilir. Buradan da anla~dacagt iizere,
mantlksal yapun, varolmayabilen, va-
rolsa bile, dogrudan ve araciSlZ bir bi-
~imde algllayamadtglmlZ nesneler i9n
kullantlmaktadu.
Ote yandan, varolu~u gozlemlenen
olgu ve verilerden ~akarsanan bir ~eye
empirik yaprm ad1 verilirken, varoldugu
varsaydan, fakat varolu~unu karutlaya-
cak kesin, saglam deliller, d~neyler bu-
lunmayan bir ~ey, ya da bir mekaniz-
meya hipotetik yap1m adt verilir. Buna
gore, genler bu ti.ir hipotetik yap1ma bir
omek olarak veril~bilir.
yapasal [ing. structural; Fr. structural; AI.
strukturelle). 1 Gene) olarak, bir ~eyin
yapas1 ya da kurulu~uyla ilgili olan; 2
yap1 niteligi arzeden, yapt olma ozelligi
ta~ayan; 3 yap1y1 konu alan, yapdan
inceleyen ~ey ya da disiplin i~in kulla-
ndan s1fat.
Bu baglamda, dili bir yap1 olarak ele
alan, artzamanh yakla~1m yerine, ~za
manh yakla~tma agtrhk veren ~ok ~e
~itli dilbilim akunlan yaprsal dilbilim
ba~hg1 altlnda toplarur. Ote yandan,
yap1dan ziyade, yaptsalc1hga deggin
olan, bir yakla~1m veya baka~ tarz1 ola-
rak yaptsalahga. benimseyen disiplin
i~in yaprsalcr (structuralist) nitelemesi
kullan1hr. Bu ~.er~eve i~inde, psikoloji-
de, fonksiyonel psikolojiye z1t olan ve
zihin hfillerini bile~ensel duyum, imge
ve duygulara aytrarak analiz eden yak-
la~lml psikolojinin yontemi olarak be-
nimseyen psikoloji anlayt~tna yaprsalc1
psikoloji adt verilmektedir. Bun a kar~1n,
temel yapdan iiretim tarzlan olarak yo-
rumlayan, ve anlam iiretimini yoneten
kurallann yerine iiretim ili~ldlerini
ikame eden Marksist anlayt~a yaprsalcJ
Marksizm denmektedir.
yapasalc1hk [ing. structuralism; Fr. struc-
turalisme; AI. structuralisrnus). 1 Genel
olarak, yap1run dinamik karakterini or-
taya koyan, felsefi ve toplumsal prob-
lemleri sergiler goriindiikleri genel yapa
ya da modeller aracllagtyla a~1klamaya
~ah~an yakla~1m. Canh varhgan ba-
glmSIZ ve miistakil par~alardan olu~an
bir yap1 meydana getiren biitiin oldu-
gunu belirterek, sosyal bilimlerde ara~
tlrma ve a~1klamalann bu yap1y1 temele
ahp, yap1sal bir yontemle ger~ekle~tiril
mesi gerektigini savunan gorii~.
2 Sistemin ogelerden iistiln ve onlara
egemen oldu~ fikrini benjmseyen ve
ogeler arastndaki ili~kilerden sistemin
yapisini ~1karmaya ~ah~an felsefi ak1m.
Bu ~er~eve i~inde, Aristoteles~i form
kavram1n1 ~agr1~t1ran y-aptsalcthk, a)
dilbilimde, dilin en iyi ~ekilde, morfo-
loji ve fonoloji bak1m1ndan indirgene-
mez olan yap1sal birimler aracthgtyla
a~tklanabilecegini savunan gorii~ii, b)
toplumsal bilimler alanmda ise, goz-
lemlenen fenomenlerin soz konusu fe-
nomenlerin gerisinde yatan yaptlarla
at;1klanabilecegini savunan yakla~amt
ve olgulan orgiitlii bir biitiine gore ta-
ntmlamaya ve bu biittinii de birtakun
modellere gore a~tklamaya ~ah~an egi-
limi gosterir.
Felsefi bir alwn olarak yaptsalcthgtn,
i~te bu temel iizerinde, 1960'h ydlarda,
t)zellilde Fransa'da, isvi~reli ara~tlrma
a Ferdinand de tSaussure'iin yap1sal
dilbilim yonteminden yola ~Ikan, Ro-

tand Barthes, louis Althusser, Michei
Foucault, Jacques Lacan ve Claude Levi-
Strauss taraf1ndan temsil edilmi~ olan
bir dil~ilnce hareketi oldu~unu soyleye-
biliriz. Buna gore, soz konusu dti~ilnilr
ler, Saussure'iin, olduk._a soyut olan dil-
bilimsel yapdar modelinden yola ~lktp,
dilin yuzeydeki olaylannm gerisindeki
gizli sistemleri ara~tarmaya ge..en bir
gostergeler bilimi geli~tirmi~lerdir. Psi-
kanalizin bilin._dl~lnl a._1klama mode-
liyle, Marksizmin toplumsal yapllan bea
lirleme modelini benimseyen Franstz
yapasalalann1n ._ogu, Saussure, tFreud
ve tMarks'an, varolu~._u dti~ilncenin
ozerk ve ozgiir insan dogmaslna ..ok te
melli bir bi~mde meydan okuyan yeni
bir entellektilel ii._lil meydana getirdi~ini
one silnnil~tilr. Buradan da anla~daca~1
ilzere, yaptsalahk, humanizme karl
tavu alan bir akJmdu. Ba~ka bir deyi~le,
yaplsalalar' sorumlulu~u ozgilr insana
barakan, insarun kendisini nasal yaparsa,
oyle oldu~nu soyleyen Sartre'm tam
tersine, insarun, bilin ..li iradesinin ote-
sinde ya da bireysel kontrolilniln da~m
da kalan yapdar tarafmdan nasd yapdda
ya da olu~turulduysa oyle oldugunu one
silrerler. Ome~in, yapasalcdara gore, dili
kullanarun insan oldu~unu soylemekten
..ok, dilin insan1 kullandl~liU soyle1nek
gerekir.
Yapasalcah~an ilk onemli temsilcilerin-
den olan Barthes, i~te bu ._er..eve i._inde,
yazann niyetini ya da ya pltln verdi~i
mesa ja de~il de, anlamm dile getirili~ bip
._imini ve yap1t1n olu~turdu~u sistemi
one ._,karan bir anlat1 analizi ortaya koy-
mu~tur. Barthes'm popiller medya ktil-
tilrundeki gostergelere ili~kin onemli
analizini, yap1salahkta, Foucault'nw1, Ba-
tlrun ak1l ve delilik, dnsellik, hastahk ve
su._ kavramJaruun gerisinde yatan kabul-
leri sorgulayan ._ah~masa; Lacan'tn, ar-
zunun konu~ma ve dildeki bilin._d1~1
yapdar1n1 gozler one silren ara~bnnasa
ve levi-Strauss'un kiiltiirel ve tarihsel
ilerlemenin cilalanrun gerisindeki za-
manda~a bir mitolojik mantak olarak i~
leyen gizli bir 'yaban dii~iince'yi a._a~a
._akaran ara~tarmalan tamamlama~tar.
yaptsalcthk 915
uzeHikle masai, soy!ence ya da rittielle-
ri yoneten kar~athklar ilzerinde ._ah~an
Levi-Strauss, tni t ya da soylencelerin,
insan varolu~unun, bir ile ._ok, ebedilik
ile ge..icilik, silreklilik ile de~i~me ara-
sandaki ._ab~ma benzeri ._eli~kilerini,
empirik, olgusal tecrilbenin dilzensizli-
~ini sistematik yapdann dilzenine do-
nil~ti.innek suretiyle ._ozilp, ortadan kal-
dumaya .. ah~ti~Jnl one silrm il~tur.
Ba~ka bir deyi~le, gundelik olgu d ilzle-
minde ._ozillemeyen, kurgunun yaptsal
d ilzleminde ._ozillmektedir.
Yap1salcdt~1n temel iddialan ya da
daha ziyade manbksal son u._ veya i._e-
rimleri dort ana ba~hk altanda ~oyle sa
ralanabilir: I Her~eyden once, Ferdi-
nand de Saussure'iin yapasal dilbilimini
model, ve bir dilin, seslerin birl~imini
anlamlar ilretecek ~ekilde yoneten bir
dizi kural aracahg-1yla tarumlanabilece~i
fikrini temel alan yapasalcdak, sosyal
ger..~kli~in ak1~ ve de~i~im halindeki
tezahilr ya da goriinil~lerinin gerisinde
yatan temel yapllan ke~fedebilece~imi
zi soylerken, yapanan unsurlanrun sabit
kalda~uu, bu sa bit unsurlar arasandaki
de~i~ken ili~kilerin farkh dillere, dii-
~ilnce sistemlerine ve topl urn tiirlerine
yol a._h~ml ima eder.
II A yn1 ba~lamda, yapsalabk, bize nor-
mal kab, istikrarh, sa~lam ya da do~al
gorunenin~ ger..ekte temeldeld yap1dan
ba~layan ilretim silrecinin nihai sonucu
oldu~nu ortaya koyar. III Yapasalahk
yine, sa~duyunw1 bildik birey gorii~iinii
._ok temelli bir don il~ilme u~rabr: Yap-
salcluda birey sosyal ger..ekli~in faili
veya ~ekillendiricisi olarak de~il, fakat
ili~kilerin edilgen bir Uriinil olarak goru-
1iir. Ba~ka bir deyi~le, yapasalct.hk onto-
lojik bak1mdan imtiyazh olan oznenin
yerine ademi merkezile~mi~ bir ben an-
layl~l ge~rir ve bireyleri soylemlerin ve
soylemJer arasandaki ili~kilerini uriin ii
olarak ka vramsalla~tmr.
IV Yapasalcahk, nihayet tarih konsepsi-
yonumuzda onemli bir de~i~ime yol
a._m1~ ve bir toplum bi..irninden ba~ka
bir toplum bi ..irnine goturen evrimsel
bir geli~me anlaya~andan radikal de~i~-
916 yap1sal fonksiyonalizm
!neler!n belirlediti stirekli olmayan bir
sure~ olarak tarih konsepsiyonuna ge-
~i~le sonu~lantnl~hr.
Yalntzca Fransa'yla suurh kahnay1p,
daha sonraki ylllarda, edebiyat, dilbilim,
tarih, siyaset ve sosyal bilimler alarunda,
ba~ka ulkelerde de etki yapan yaplsalo-
bk, 19701i yillardan ba~layarak, postya-
ptsalclhk adh du~unce ak1m1nln mu-
halefetiyle kar~1la~m1~hr. Buna gore,
postyap1salaht1n en onemli du~unuru
olan Jacques Derrida, yap1salcllann yii--
zeydeki anlamlann gerisindeki gizli bi-
lin~dl~l yapllan gozler onune serme gi-
ri~imlerine ve bu arada, yuzeysel olanla
derinde olan, olayla yap1, d1~sal olanla
asli ve i~sel olan, bilin~liyle bilin~iz
olan arastnda yap1salcJlar tarahndan ku-
rulan kar~1thklara, onlann meta.fiziksel
ikiciligin yeni bir ~ekli old utu gerek~e
siyle, ~iddetle kar~1 ~Lkm1~nr. Yaplsala-
lann, bir gostergeler bilimi aray1~1ndan
vazge~en ve yap1 yerine yap1bozumu on
plAna ~kartan Derrida, bir yandan dilin
zamansal bir sure~ olduaunu, dilin son
derece oynak bir konu olup, onun hi~bir
otesinin mutlak ve deti~mez bir bi.;im-
de tanlmlanamayacatLN, dilde her ~ey
ya da otenin ba~ka her~eyin izini sure-
bilecetini savunurken, diter yandan da
dilin ba~ka bir ~eye indirgenemez a~1r1-
hklann1, .;oklu bir anlam oyunu olarak
gorup onemsemi~tir.
yapasal fonksiyonalizm [lng. structural
functionalism; Fr. fonctionnalisme structu-
ral). Toplumsal yapllann, politik sis-
temlerin analizinde kullantlan genel bir
teorik yakla~1m tarz1. . dillerin, ozellikle de bilim dilinin for-
Ozde toplumsal sistemler diye kavram-
salla~taran ve toplumsal yapllar1n ozel-
liklerinin bu sistemlerin bekastna olan
katktlar1yla a~klayan teorik yakla~lm
lan tan1mlayan bir teori olarak yap1sal
fonksiyonalizm, bir sosyal sistcmin va-
rolu~unu surdurmek, ayakta kalabil-
mek i~in yerine getinnek durumunda
oldugu gorevleri veya i~levleri te~his
etmekten ve daha sonra da hangi kurum
ya da yapllarm bu ihtiya~lan ka~llama
ya yetili gorundugunu ara~brmaktan
meydana gelir.
Buradan da anla~llacat1 uzere, yap1saJ
fonksiyonalizmde, 1 toplum birbirleriyle
ili~ki i~inde bulunan par~alardan mey-
dana gelmi~ bir sistem olarak du~unu
lur. 2 Dotalbkla dinanUk bir denge duru-
mu i~inde olan toplu1ndaki hareketlilik
ya da faaliyetlerin ttimu genel denge du-
rumuna katk1da bulunur. 3 Oyle ki, ya-
plsal fonksiyonaHzme gore, bu d uzenli
eylem ya da faaliyetlerden hi~ degilse
bir k1sm1 toplumun bekas1 i~in vazge91-
mez bir durumdad1r.
yap rna diller [lng. artificial languages; Fr.
lartgues artificielles]. Formel, fonnelle~ti
rilnu~, sembolik ya da ideal diller; bilim
filozofu ya da nanllk~l tarahndan ozel
bir ama~la, teorik ama~larla k urulm u~
olan diller.
Yapma bir dilin kurulu~ nedeni, bilim
filozofu ya da manhk.;1n1n soz konusu
ozel teorik aJnaCUla ek olarak, tarihsel
ya da dotal dillerin, her ne kadar bildi-
ri~meyi satlamak i9n son derece ince
ve karma~1k kurallar geli~tirmi~ olsa-
lar da, soz dizimi kurallarlnlnln ve soz-
cuklerinin ~ok anlamll olmalanndan
dolay1, bildiri~me i~ini tam bir guven-
likle yurutme giicunden yoksun olmala-
rldlr. Bundan dolay1, manttk~llar sen-
taksl ve semantiti tek anlamh ve belirli
olan dil sistemleri kurmaya yonelmi~
lerdir. Buna gore, soz konusu yapay dil-
ler ya da dil sistemleri, bildiri~mede
kullanJlmak am aa yla de til de, daha
~ok ideal ya da kuramsal bir dilin nasal
obnas1 gerektitini gostererek, tarihsel
melle~tirilmesine kllavuzluk etmek
amac1yla kurulurlar. Sozlukleri s1n1rh,
sentaks ve semantikleri tek anlamh ve
belirli, dahas1 her tur pragmatik ve duy-
gusal etkiden anruru~ olan bu yapma
dillere formelle~mi~ diller de denir.
Yapma diller, i~te bu ~er~eve i~inde, yo-
rumlanma~ formel sistemler olarak ta-
rumlarur. Fonnel ya da lojistik bir sis tern,
yap1s1, sistemin vokabuleriyle sentaksn
veren kurallar tarafmdan belirlenen sem-
bolik bir sistemdir. Bu fonnel siste1n, ayn1
zamanda yorumlanan, yani belirli seman-

tik kurallann vokabuleri olu~turan ogele-
re yuklenmek durumunda olan anlamlan
belirledigi bir sistem olmak durumunda-
dtr. Dahas1, yapma dillere kar~Wk. gelen
fonnel sistemlerin bir de manbg1 olmah-
du.
yararcthk [Os. mezlu!bi menfaat, Jaydacrl1k;
!ng. utilitarianism; Fr. 11tilitarisme; AI. uti-
litarisrnus ]. 1 Genel iktisadf bir ogreti, bir
siyaset felsefesi ve toplumteorisi olarak
iyinin mutluluk ya da hazza ve dolayt-
styla da dogruya e~it oldugu goru~u.
Belli bir nufus veya tek bir birey soz ko-
nusu oldugunda, act kar~1smda hazz1
ya da genel olarak mutlulugu arthran
politika, tercih, karar ya da eylemin iyi
ve dolaytstyla dogru oldugunu one
suren goru~.
2 Kokleri ahlaki iyiyi faydayla ozde~
le~tiren tngiliz filozofu David tHume'a
kadar geri gitmekle birlikte, esas onseki-
zinci yuzytlm il<inci yansmdan itibaren
Jeremy tBentham ve John Stuart tMill
tarahndan geli~tirilmi~ ahlak ogretisi.
Bu baglamda yararc:Wk. ger~ekte ilk~ag
thazcthgmm, bireye doniik ilginin top-
lumsal bir ilgiyle tamamlanm1~ oldugu,
modem versiyonudur. Buna gore, ya-
rarcthk, bir eylemin yarar ilkesine uy-
dugu, yani ilk planda eylemden etkile-
nen herkese, son ~ozumlemede de en
yuksek say1da in.samn en yuksek dere-
cede mutluluguna katkl yapttg1 siirece,
ahlaki bakundan dogru, eylemi ger~ek
le~tiren oznenin de iyi oldugunu one
surer. Bir eylemin ahlakf degerinin
urettigi haz ya da yarar, olu~umuna
katklda bulundugu refah ile ol~iilmesi
gerektigini one suren yararcrhk, eyleme
yol a~an niyetten ziyade, ahlakr eyle-
min urettigi sonu~la ilgili bir ogreti ol-
dugu i~in, aym zamanda sonu~~u veya
teleolojik bir ahlak goru~udur. Yarar il-
kesine uyan, hazzm varhg1 ve acmm
yokluguyla belirlenen deger standardl-
m hayata ge.;iren bir eylemin ahlakr ba-
klmdan dogru bir eylem oldugunu sa-
vunan yararc1hk, mutluluktan hazz1 ve
acmm yoklugunu anlay1p, hazzm biri-
cik iyi, ac1runsa tek ger~ek kot\i oldugu-
nu one siirer.
yararc1hk 917
Yararcthga yoneltilen en onemli ele~ti
ri, yararcthgm temelinde bulunan yarar
ilkesi ya da 'en yuksek saytda insanm
en yuksek ml;ltlulugu' ilkesinin belirsiz-
ligi ve muglakhg1 ile ilgilidir. Bu bag-
lamda, ilkenin ~ogunluk i~in en yuksek
yaran saglayabilse bile, azmhk i~in ~ok
kotu sonu~lar dogurabilecegine i~aret
edilmi~tir. Hekimler, bu deneylerin ge-
lecekte milyonlarca .;ocugun ya~amm1
kurtaracagl konusunda guvence verse-
ler bile, hp bilimi yuz ~ocugu kobay
olarak kullamp, bu ~ocuklar uzerinde
tehlikeli birtak1m deneyler ger~ekl~tir
me hakkma sahip olabilir mi? Yine, en
yuksek say1da insamn en yuksek mut-
lulugunu ama~lama, ele~tiriye gore,
ahlakta bir 'maliyet-fayda analizi' ya_k-
la~lmlru dogurur ki, bu analiz de bir
toplumdaki bireylerin toplumsal dege-
rini belirlemeyi i~erdigi i~in, son derece
tehlikeli btr yakla~1mdu.
Yararcdrgm ~u ya da bu ol~iide farkh-
hk gosteren turleri ~oyle s1ralanabilir: 3
Ahlakr oznenin, eyler:nden etkilenen her-
kes i~in en yuksek hazzr, fayday1, iyilik
ve refah1 saglayacak eylemi ger~ekle~
tirmek durumunda oldugunu soyleyen
eylem yararolrg1. 4 Tek tek herkesin ilgili
tum insanlara en yuksek fayda}'l sagla-
yacak kural ve kurallan temele alarak
eylemesi gerekti~ ileri suren kural ya-
rarcrlrgr. 5 Ahlakr oznenin, eyleme kal-
kl~mazdan once, salt eylemin yarataca-
gl sonu~lan hesaplamak yerine, dogru
tavrrlar, ah~kanhklar, ilke ve yonelimler
geli~tirmesin.in, onu ahlaki bakrmdan
dogt-u eylemeye daha muktedir hale
getirdigini iddia eden dolaylr yararcrlrk.
Aym zamanda tavrr yararcrlrtr olarak
bilinen bu goru~, ilk planda eylemin
sonu~lanm hesaba katmad1g1, eylemin
sonu~lan ikincil ve dolayh olarak giin-
deme geldigi i~in, dolayh yararcthk
diye ge~er.
6 Bir eylemin ahlakr bak1mdan dogru-
lugunun sadece ve sadece i\rettigi
hazza, dogu~una engel oldugu aoya
bagh oldugunu savunan hazer yararc:drk.
Oncelikle tBentham tarafmdan benim-
918 yarar ilkesi
senen bu tiir bir yararedtk, o her kadar
ahlaki iyiyi salt hazla ozde~le~tinneyip,
iyinin kapsam1 i<;ine mutlulu~u, refah1,
faydayt, v. b. g., dahil etse de, rum bun-
Ian e~anlamh ve son -;ozumlemede de,
hazza indirgenebilir terimler olarak gtir
dugu i~in, hazo yararetbk olarak tanun-
lanrr. Ayn1 goru~ John Stuart +Mill tara-
hndan da benimsenmi~tir. Bununla
birlikte, Mill'in hazel yarare1hg1, Bent-
ham 'in yarare1h~1ndan, hazz1n nieeli
ginden ziyade, niteli~ini temele almas1
bak1m1ndan farkhltk gosterir.
7 Yararah~1 korumakla birlikte, ahlaki
bakundan degerli olan, ahlaki ilginin
ba~at konusu olan tek ~eyin hazz1 ola-
bildi~ince artbrmak oldugu fikrine ~id-
detle kar~1 -;1kan, soz konusu haz amae1
yerine, estetik deneyimi, dostluk ili~ki
lerini, a~k1, v. b. g. ge-;iren ideal yararcJ~
l1k. Haze olmayan bu tur bir yarare1hkf
iinlii ingiliz du~unuru G. E. tMoore ta-
raflndan savunulmu~tur. 8 AhlAki eyle-
min bizatihi kendisinin asli, ahlAki de-
~erini en yuksek diizeye -;lkannan1nf
buna kar~1 bunyesinde banndud1~1 de-
~ersizligi en aza indirgemenin tinemini
vurgulayan olumlu/ olumsuz yararczhk. 9
Nihayet, bir eylemin ahlaki do~rulutu
nun iiretti~i sonu~lara ba~h oldu~unu
tine surmek balwrundan yarara olmak-
la birlikte, yararah~an1 Tanr11un buy-
ru~una dayanan ahliki odev kavranuy-
la tamamlayan teolojik yararcrlrk.
yarar ilkesi (ing. principle of utility; Fr.
principe de l'utilit~]. Yararcd1gtn kurucu-
su J. tBentham tarahndan ifade edilmi~
olan, 'tiim insan varhklann1n hazz1 is-
teyip, actdan ka~1ndd<lan' ve 'her insan
varh~1n1n kendi hazztnl arad1~t'. ilke-
siyle, ki~inin en yuksek saytda insana,
en yuksek mutlulu~u sa~layacak ~ekil
de davranmas1 gerekti~ini dile getiren
ilkeye verilen ad.
Do~ada haz ve ao gibi iki temel gudin
egemenli~inden soz eden Bentham 'tiirn
insanlann hazz1 arzulad1gr' psikolojik
olgusundanf bizim haZZl aramanuz ve
hazz1n p~inden gibnemiz gerekti~i
yargtsana ge~~ ve yarar ilkesiyle de,
bir eyleme yalruz ve yaln1zea mutlulu-
gu, yani hazz1 arthnp artt1rmamas1na
bakllarak, i yi ya da kotu denilebileee~i
ni anlatmak istemi~tir. Bentham ilkenin
kan1tlanamayaca~uu, yaln1zea herkesin
ger-;ekte hazz1 arzulad1g1 ~eklindeki
yads1namaz ve evrensel empirik gozle-
me dayandl~lnln soylenebileee~ini be-
lirtmi~tir. Ona gore, yarar ilkesinin ge-
-;erliligi kan1tlanamasa bile, ba~ka ve
daha yuksek ahlAk teorileri yarar ilkesi
ne indirgenebilir ya da onlann yarar il-
kesine tibi oldu~u gosterilebilir. Bu ise,
dolayh bir kan1tlamadan ba~ka hi-;bir
~ey de~ldir. Bentham bu ba~lamda, tir
negin, yasaya itaat etme yukumlulu~ii
nu a~klayan bir teori olarak toplum
sozle~mesi kuram1n1 ele alm1~t1r. On a
gore, yasaya boyun e~me, itaat etme yii-
kumlulu~u, toplum sozle~mesi kurami-
run kendisinde bile, soz konusu teori
ger-;ekte en yuksek say1da insan1n en
yuksek mutlulu~unun, yasaya boyun
e~di~imiz takdirde sa~lanabileee~ini
soyledi~i i~in, yarar ilkesine indirgene-
bilir.
yaraha evrim {Os. mubdi tekJmul; lng. ~
tive roolution; Fr. evolution CTiatrice]. Evri-
me lnanmakla birlikte, bu evrimin Dar-
win'in evrim anlay1~1 gibi, mekanik bir
do~al aytklanma kuram1na dayanmay1p,
yaraba oldu~unu savunan Henri Berg-
son'Wl evrim anlay1~ana verilen ad.
Darwin'in yeryiizunde ve tarih boyun-
ca ortaya -;1knu~ -;ok ~e~it li turleri, bas it
organizmalann, insanla doruk noktasi-
na ula~an daha karma~tk ve yuksek or-
ganizmalarla nasd tamamland1~uun he-
sabanl veremeyen keyfi bir adaptasyon
modeliyle a-;1klamaya kalkl~h~lnl tine
suren tBergson, Darwinin soz konusu
mekanik modeli yerine, teleolojik bir
evrim anlay1~1 ge-;irmi~ ve butun bir
evrim surecine yaydmJ~ olan yarabo
hamle ya da ya~am ablururun varh~m
dan soz etmi~tir. Bergson' a gore, ya~am
ve evrim en iyi bir bi~mde bir yaratJo
hamle yoluyla ac;aldanabilir. YaratJo
hamle, tum canl1 varhklardaki ba~hca
i~el O~edir. 0 yaratlel geli~mesinde bo-

~.runa yeni hi!'ler, yeni cinsler 1neydana
getirir. Yaraha hamle, buna gore yarat-
madan yaratmaya bir sr~ramadrr.
Bergson, canhlara surekli olarak sr~ra-
mah bir hareket veren bu ya~am ahh-
mmm i~ gu~ kaynagmm Tann oldugu-
nu sayler. Tann'run kendisi evrendeki
bu yarahcr geli~meyle i~ten bir baglan-
h i~indedir. Bundan dolayr, Tanr1 SOil
bulmu~ bir ~ey degildir, bitip tuken-
mez bir ya~amdrr. 0, sonsuz eylem,
durmayan ozgurluktur. Bergson, tum
canh varhklann birbirleriyle baglanh
i~inde olduklanru, hepsinin ayru verim-
li ahhmm egemenligi altmda oldugunu
sayler. Bergson'a gore, ya~am varolan
her~eyin, kendisinin par~alan degil de,
gorunumleri oldugu surekli ve biilun-
memi~ bir sure~tir. Her~ey, bu yarahcr
hamle taraflndan harekete ge~irilir ve
bu yaratrcr hamle Ierne! ger~kliktir.
yarahh~ [Os. tekvin; lng. creation; Fr.
creation; AI. schOpfung, schaffen]. 1 Bir
~eyin, iinceden beri varolan ~eylerden
varhga getirilmesi. Platon'da oldugu
gibi, evrenin rasyonel, duzenleyici ilk il-
kesinin, ezeli -ebedi olan maddeye, yet-
kin ilkiirneklere bakarak bi~im vermesi
dummu. 2 Tann'run evreni yoklan var
edi~i.
Bu baglamda, yarahlmr~ olan ~eye ise
yaradrh~ adr verilmekledir. Yaradrh~,
aym zamanda bir kimsenin dogu~tan
getirdigi fiziki, ama daha ziyade tinsel
iizellikler butununu ifade eder.
yarahcrhk [lng. creativity; Fr. crt!ntiviM].
Ki~ilerde, bazen de ki~ilerden meyda-
na gelen iibeklerde rastlad rgrmrz, iiz-
gunluguyle, uygunluk, ge~erlilik ve ya-
rarhgryla se~kinle~en, yeni bir ~eyi;
~eyleri yeni bir bi~inde gorme larzrrun,
baglant!lar kurup, risk almanm, ~eli~ki
ve kar~rthklan a~ma ve senteze kavu~
lurmamn, lam~rk olunmayanda daha
iinceden laru~rk olunan yol ya da mo-
dcller bulmarun bir sonucu olarak; man-
hksal du~uncenin dr~mda melaforik ya
da analojik du~unme gucuyle, gelenek-
sel ya da suadan olan kar~1 9i<J~Ia, ye-
lersiz bir basitligi reddederek, daha
yaratma 919
kompleks ve tatminkar bir duzen ya da
sentez arayr~ryla, varhga getirme yete-
negi.
yarahmcrhk [ing. creationism; Fr. creatio-
nisme]. Dini lemelleri olan bir ogreti ola-
rak, canh turlerin, ortak bir ala ya da
kiikten evrim ge~irmi~ olmayrp, ayn
kiiklere sahip oldugunu savunan anla-
yr~; turlerin, iizellikle de insan turunun
varolu~u ve ya~amuun, en yuksek de-
recede yetkin bir varhgm, ozel yarahcr
etkinliginin sonucu oldugunu one suren
goru~. Evrimcilige kar~rt bir goru~ ola-
rak, hayvanlann ve bi.lkilerin, belirli ve
degi~mez tiirler ve cinsler halinde, bir-
denbire ve ayn ayn yarahldrgmr kabul
eden yaratJmcrhk, evrenin ve evrendeki
ya~am bi~imlerinin dogauslu bir gu~ ta-
rafmdan varhga gelirilmi~ oldugunu
One sUrer.
Tann'nm bulun evreni ve evrendeki
her lur varhgr yoktan var ettigini, varo-
lan her~eyi duzenleyip yonettigini, dun-
yada olup bilen her~eyi denetirni albn-
da bulundurdugunu savunan metafizik
ogreti olarak yaratuncrhk, buna gore,
her~eyin, yalmzca Tann'nm, dogaustii
bir varhgm karan, plam ve yaralma faa-
liyetinin eseri oldugunu savunurken,
evrenin ve evrendeki her,;eyin, madde-
nin Tann larahndan yoktan var edildi-
gini, Tann'run insan ruhunu dogu~
anmda ayn olarak yarathgmr one surer.
yaratma [Ing. create; Fr. crt!er ]. Bir ~eyi
daha once varolan bir ~eyden varhga
getirrne veya yoklan yoktan var etme.
Ya yoktan, ya da iinceden beri varolan
ogeleri ya da ezel! olan maddeyi ozgun
bir bi~imde var etme eylerni.
Yaratma eylemini, yaratmaya elveri~li
olma durumunu larumlamak i~in ise ya-
raiicr srfah kullamhr. Nitekim, panleisl
Alman du~unurii Baruch tSpinoza fe-
nomenlerin, yani ~ok ~e~itli iizellik ve
tezahurlerin nedeni olan dojf.>yr yarahcr
doja olarak lammlarru~hr. 6te yandan,
~e~itli temel bile~enlerin, bir butun
it;inde bir araya getirildigi, birbirleriyle
uyumlu kduup duzenlendigi zaman,
sonu~ta ortaya t;~kan sentez, kendisini
920 yargr
meydana getiren oge ya da bile~enle
rin, ayn ve bag1ms1z olarak degerlendi-
rildiklerinde sahip olduldan nitelikle
rinden ttir bak1mmdan farkh olan ozel
nitelik ya da karakteristiklere sahip ol-
dugu takdirde, ona yaratrcr sentez ad1
verilir.
Yine, se.;jd alg1 teorisine ka~1t olarak,
duyu verilerinin alg1 eylemi taraf1ndan
yaratlld1klarm1 ya da olu~turulduklan
ru, algllara zihin tarafmdan neden olun-
dugunu ve algdarm, yalmzca zihin onla-
ra sahip oldugu stirece, varolduklanm
dile getiren alg1 anlay1~1 yaratra algr teo-
risi diye tammlamr. Descartes, Leibniz,
ve Russell gibi dti~tintirler tarafmdan sa-
vunulmu~ olan bu alg1 anlay1~1na gore,
alg1 eylemi tarahndan yaratdan duyu ve-
rileri, yalruzca akttiel alg1 k~ullan altm-
da ve s1rasmda varolabilir.
yarg1 [Os. hukum; lng. judgement; Fr. juge-
ment; AI. urteil]. 1 Zihnin belli bir i~erigi
bir ~ey hakkmda olumlama ya da inkAr
etme edimi. Buna gore, bir yargmm ge-
leneksel olarak bir ytiklemi, bir s1fat ya
da ozelligi bir ozne hakkmda tasdik ya
da inkar ettigi, olumlad1~ veya olum-
suzlad1g1 soylenir. Bununla birlikte, gii-
ntimtizde, bu, iki terirn ve ytiklemleme
bagmhs1yla s1mrlanmay1p, bir bagmb-
mn belirli terimh~r arasmda olumlanma-
Siru ya da inkAnru ifade eder.
2 Bir ttimcenin ya da onermenin dog-
ruluk veya yanh~hgm1 belirleme i~le
mi. 3 Bu ttir bir entellekttiel faaliyetin
eseri olan ~ey. 4 Dogru, iyi ve saglam
kararlar verebilme yetisi.
Yargt farkh filozoflar tarafmdan a~ag1
yukan soz kor1:usu ayru anlam i~inde ta-
mmlanml~hr. Omegin, tAristoteles yar-
g1y1 ytiklem konumundaki terim ile
ozne konumundaki terirn arasmda ger-
~ekl~en bir bagmtt olarak tanunlar;
olumlama ya da olumsuzlamay1 i~ren
bu bagmh 'kopul.a'yla saglarur. Descar-
tes'ta ise yarg1, gozlemlenen verilerden
hareketle, bu veriler arasmda bagmhlar
kuran bir dti~tirune i~lemidir.
Yargdan suuflayan tKant'tan sonra
Hegel, yarg.y1 hem kavranun bir ilk bo-
ltinmesi ve hem de bu i~lemin ifade
edildigi onerm.enin akttielle~mesini sag-
layan entellekttiel faaliyet olarak tanun-
laml~hr. Yargmm bilin~le olan baguu
daha belirgin bir bi~imde vurgulayan
tHusserl de, bilincin dikkatini bir varh-
ga, nesnel olan bir ~eye yonelttigi her
seferinde, yargmm soz konusu oldugu-
nu one stirmti~ttir.
Yargdar, yarg1run ortaya kondugu
alan ya da baglamlar ve olgu I deger ay-
nml temele ahnd1gmda iki ba~hk alhn-
da sm1flanabilirler. Buna gore, I bilim-
lerde tiretilen, bilimlerin smnlan i~inde
ortaya konan yargllara bilimsel yargrlar
ad1 verilir. Bilimsel yargllar dogal y a da
sosyal olgular tizerine olan olgusal yar-
grlar ve ide ili~kileriyle ilgili olanfonnel
yargrlar olarak ikiye aynl.arlar. Billmsel
yargdann en onemli ozellikleri dogru
ya da yanh~ olabilmeleri, nesnellik ve
evrensellik ozelligi sergilemeleridir.
Soz konusu bilimsel ya da olgusal yar-
gllarm kar~1smda, II iyi ve kotti, gUnah
ve sevap, gtizel ve ~rkin gibi degerlerle
ilgili olan deger yargrlarr bulunur. Deger
yargdan kendi i~nde, dini yargrlar, ahlaki
yargrlar ve estetik begeni yargdtm olarak
ti~ aynbrlar. Bunlardan dinf yargdar,
bir dine mensup olan insanlann ortaya
koyduklan eylemleri, akttiel olay ve
~yleri dini kavram ve kategorilere gore
yarg.layan htiktirnlerdir.
Buna kar~m, insanlann eylemlerini
ahh!ki degerler ~ganda degerlendiren
htiktimlere, iyilik ve kottiltik degerle-
riyle ilgili olan yargdara ahlUi yargdar
ad1 verilir. Nihayet, ki~ideki begeni
duygusunun eseri olan, estetik degere
sahip bir nesne kar~1smdaki begeniyi
ifade eden, gtizellik ve ~irkinlik gibi de
gerlerle ilgili yargdar estetik yargllar
diye suuflamrlar.
Ote yandan, yargdar alan ol~utune
gore degil, fakat kiplik a~1smdan veya
mantlksal bakundan sm1flandmld1kla-
nnda, bu kez apodeiktik, asertorik ve
problematik yargllar olarak ti~e aynhr-
lar. Bunlardan apodeiktik yarg1 zorun-
lulugu, asertorik yarg1 olam, problema-

tik }'arg1 da olabilirli~! ifade eder.
Yargalar, nihayet epistemolojik a4Jadan,
duyu-deneyine dayarup dayanmamala-
nna, deneyden ba~amsaz olup olmama-
lanna ve yeni bilgi verip vermemelerine
gore samflamrlar. Bu 4Jer4Jeve i9-nde, 1
yargalar her~eyden once a priori ve a
posteriori y<argalar olarak ikiye aynhrlar.
Bunlardan a) a priori yargalar, do~ruluk
lan tecriibeden ba~unsaz olarak bilinebi-
len yargalardar. Buna kar~m, b) a posteri-
ori yargalar, do~ruluklarma yalmzca
deneyim yoluyla karar verilebilen yargt-
lardar. Ote yandan, a priori yargdara, sa-
dece tecriibeden ba~tmsiZ olan kavram-
lan i4jerdikleri takdirde, saf a priori
yargalar ada verilir. Bununla birlikte, bir
yargmm a priori olabilmesi i4Jin, i~erdi~i
tum kavramlann deneyime dayanmayan
kavramlar olmasa gerekmez. Buna kar-
~m, a posteriori yarg:alarda ge4Jen kav-
ramlann, duyu-deneyinden tiiretilen em-
pirik kavramlar olmalan gerekir.
Yargalar arasmda epistemolojik a4Jadan
ikinci ayarun, 2 yargalann, analitik ve
sentetik yargalar olarak ikiye boliirunele-
rinden meydana gelir. Bunlardan bir
~eyle ilgili olan a) analitik yargrlar, kendi-
lerinde yer alan kavramlan analiz et-me
ya da a4J1klama amacma hizmet etmekle
birlikte, o ~y hakkmda yeni bilgi ver-
meyen yargllardU". Analitik yargalann
yeni bilgi vermemesinin nedeni, ozne
konumunda bulunan kavrarrun yiikle-
mi, ortiik ya da belirtik olarak i4jermesi-
dir. Analitik yargalann inkin bir 4feli~
kiyle sonu4Jlarur; bundan dolaya, analitik
yargalar, tLeibniz~in tzorunlu do~lar
adam verdi~i yargalara kar~ahk gelirler.
Buna kar~m, b) sentetik yargrlar, bize bir
~ey hakkmda yeni bilgi veren yargalar-
dar. Bu tiir yargalarda, yiiklem oznede
i4jerilmez, bundan dolaya onlann i.nkin
bir 4feli~kiye yol a4Jmaz.
Yargtlan epistemolojik a4Jadan bu ~e
kilde samflayan Alman filozofu tKant
daha sonra bu iki aymma birle~tirmi~
ve yeni bir yarga rurii elde etmi~tir.
Buna gore, ilk ayrurun sonucun'da orta-
ya analitik a posteriori,. 5~nalitik a priori,
yarga gi.iciiniin ele~tirisi 921
sentetik a posteriori ve sentetik a priori
yargt tiirleri ~akar. Bunlardan analitik a
posteriori yargalar, a4jakhr ki, olanaksaz
olan yargalardar. Analitik " priori yarga-
larla sentetik a posteriori yargtlar a4Jasm-
dan bir gii4jliik soz konusu olmamakla
birlikte, Kant'm arada~a yargt tiirti, sen-
tetik a priori yargalardar. Kant'a gore, bu
tiir bir yarga sentetik oldu~u i4jin bize
yeni bilgi veren ve a priori oldu~u i4jin
de, aym zamanda tiimel ve zorunlu
olan bir yargadar. Kant'a gore, gelenek-
sel metafizi~in iddialan bu yargalara da-
yamr, ki empiristlerin kabul etmeyi red-
dettiklari yargllar da bunlardar. Kant'm
felsefesinde kendisi i4jin belirledi~i
program, sbz konusu sentetik a priori
yargalann miimkiin olup olmada~am ve
miimkiinse e~er, ne ol4jiide miimkiin ol-
du~unu gostermektir. 0, bu ara~tlrma
programamn sonucunda, geleneksel me-
tafizi~in imkinstz oldu~unu, fakat
bilim ve matemati~in sentetik a priori
yargllardan olu~tu~unu anlar.
yarga giiciiniin ele~tirisi [lng. critique of
judgment; Fr. critique du jugement]. Ele~
tirel bir felsefe geli~tiren Alman filozo-
fu Kant'm, Kritik der Reinen Verrrunft
[Saf Akhn Ele~tirisi] ve Kritik der Prak-
tischen Venrunft [Pratik Akhn Ele~tiri
si)'u izleyen ve estetikle ilgili olan ii4jiin-
cii ele~tirisine verdi~i ad.
Bilindi~i iizere, bunlardan birincisi, saf
ya da teorik dii~iinen akh, do~ada
hiikiim siiren nedensel zorunlulu~u,
bilgi konusunu ele ahr ve akh fenomen-
lerin bilgisiyle smarlar. Buna kar~m,
ikinci ele~tiri eylemle, pratik felsefeyle,
ozgiirliikle ilgilidir. Bu 4Jer~eve i4Jinde,
Yargr Gucunun Ele~tirisi, iki alan, yani
zorunlulukla ozgurliik, teorik akdla pra-
tik akd, bilgiyle eylem arasmda olu~an
yan~a kapatmaya yarar. Ba~ka bir de-
yi~le, estetik ya da Yargr Gucanun Ele~ti
risi, insan ya~ammm goriinii~te muka-
yese edilemez iki boyutunu, empirik ya
da bilimsel bilginin konusu olan fiziki
diinyamn determine alaru i4jinde varo-
lan bedensel varolu~umuzu, salt pratik
akbn evrensel buyruklanna itaat eden
922 yan-nedencilik
ozerk bireyler olarak rasyonel varolu-
~umuza baglar. Buna gore, dogal gu-
zellige ili~kin estetik tecrtibemiz, bizde
dogamn anlamma ili~kin bir bilin~ do-
gurur; guzellik doga halinden ahlaki
hale, zorunlulu~tan ozgtirluge gottirtir;
dogamn guzelligini tecrtibe ederken,
onun sanki bir ama~ i~in yarahlnu~ ol-
dugunu dti~tirunemiz, bize ahlakm es-
nemez talep ve buyruklaruu, maddi do-
gamn kayitsizhgiyla uzla~hnna imkAm
verir.
yan~nedencilik [ing. semi-causalism; Fr.
sbni-causalisme]. Nedensellik ilkesinin
mutlak ve suursiZ bir ger;erliligi olmadi-
gi.IU, onun yalmzca SIIUrh bir ge~erliligi
bulundugunu savunan eklektik neden-
sellik anlay1~1. Istatistiksel ya da teleolo-
jik a~1klamamn smirSIZ ge~erliligine ina-
mrken, nedenselligin omegin atbmalt1
dtizeyde ge~erli olmadigi.IU, fakat yal-
mzca makroskopik cisimler i~in ge~erlili
gi bulundugunu one stiren gorii~.
yasa [Os. kanun; lng. law; Fr. loi; AI. ge-
setz]. 1 ~~yleri belirledigi kabul edilen
ilke; dogal olaylan birbirlerine bagla-
yan zorunlu ili~kiyi ortaya koyan genel
prensip. Dogadaki olaylar arasmda
htiktim stiren stirekli ili~ki. 2 Bir btitti-
nti meydana getiren ogelerin i~leyi~ini
yoneten zorunlu ve stirekli bagmb.
3 Toplumsal ya~am1 ve insan eylemle-
rini dtizenleyen normlar, kurallar; belli
bir otoriteye dayamlarak konan ve bir-
takim yaptmmlarla desteklenen ilkeler
btittinti.
Bu baglamda, Tann tarafmdan konan
ve vahiy yoluyla insanlara bildirilen, in-
sanlann birbirleriyle ve yarattcrlanyla
olan ili~kilerini dtizenleyen yasaya tan-
rrsal yasa denmektedir. Buna kar~m, in-
saniradesinin insana tiim insanlar i~in
ge~erli olacak ~ekilde buyurdugu ev-
rensel ahlak kurallan btittintine ahlak
yasas1, bir toplumda yasama orgaru ta-
rafmdan ~1kanlan, toplumsal ya~am1
ve insan etkinliklerini dtizenlemeyi, de-
netlemeyi ama~layan baglayici kuralla-
ra hukuki yasa, dogal olaylar arasmdaki
stirekli ve dtizenli ili~.kilere doga yasasr,
do~a bilimlerinin konu ald1g1 stirekli
dtizenliliklere de bilimsel yasa ad1 veril-
mektedir.
Bu baglamda, en iyi bilinen ve en ~k
kullamlan a~1klama ttirii olarak, a.;Ik-
lanma ihtiyac1 duyan nesne ya da olgu-
nun bir yasaya uydugunu gostennekten
olu~an a~1klama ttirtine yasayla a~Ikla
ma ad1 verilir. Bu anlay1~a gore, orne-
gin, bir par~as1 suya batmlm1~ olan bir
sopa, Snell'in kmlma yasas1 te1nele ah-
narak, bir gezegenin konumu Kepler'in
birinci ya da ikinci yasasma gore a~1kla~
nabilir.
yasakplas. <;in felsefesinde ortaya ~Lkan
ve siyaset felsefesi alamnda, toplumun
yonetimi i~in buyurucu ve dtizenleyici
yasalann onemine i~aret eden aklm.
Bir tilkenin ba~anyla yonetilebilmesi
i~in Konfu~yus'un ogutledigi gibi,
halka iyi omek olmamn, gerisini torele-
re ve geleneklere b1rakmarun yeterli ol-
madiglru one stiren Yasak~llar, en ince
aynnhlara vanncaya dek iyi tasarlan-
mi~ buyurucu ve dtizenleyici yasalar
ve yasaklar koymamn ve boylelikle her-
kesin dogru yolda olabilmesi it;in ge-
rekli ~er~eveyi olu~turmarun gereklili-
gini ortaya koymu~lardu.
ya~am ahhm1 [Os. hamlei lulyat; lng. vital
force; Fr. ilan vitale] tBergson'un evrim
anlay1~1 l:iirtinden, mekan.ist olmayan
yarahcl evrim gorti~lerinde, canh var-
hklann zaman stired i~inde, nasd ve
ni~in giderek daha kanna~1k varhklara
dogru evrim ge~irdigini a~1klamak it;in
kullandan terim.
Buna gore, ya~am atllmu evrime yon
veren gu~ttir. Tum canh varhklann bir-
birleriyle baglanh it;inde oldugunu, hep-
sinin aym verimli ya~am ahhnun ege-
menligi altmda oldugunu soyleyen
Bergson'a gore, zihin ve analiz yalruzca
duragan, statik ~eyleri anlayabildigi
i~in, ya~am at1hmm1 kavrayamaz. Bilgi,
il<inci dereceden bir faaliyettir, ~ok daha
onemli ve birincil olan ya~amd1r. Birin-
cil olan ya~am1, ya~am ablumru, anali-
tik dti~tinen zihin degil de, yalruzca
sezgi kavrayabilir. Bergson'a gore,

ya~am varolan her~eyin, kendisinin par-
~alan de~l de, tezahtirleri oldugu stirek-
li ve boltinmemi~ bir stire-;tir. He~ey,
bu yarat1c1 hamle, bu ya~am at1hm1 ta-
raflndan harekete ge-;irilir ve bu ya~a1n
at1hm1 temel ger-;ekliktir.
ya~am felsefesi [Os. felsefri hayat; fng. phi-
losophy of life; Fr. philosophie de la vie; Al.
lebensphilosophie]. Rasyonalizm, entellek-
ttializm, nesnel idealizm ya da poziti-
vizm tiirtinden yaln1zca akla onem
veren, insaru tiim boyutlar1yla ele alma-
YIP, yalruzca onun rasyonel tara.fuu on
plana -;1kartan, btittinsel bir sistem i-;in
de insan1 un utan felsefelere karl, do-
gaihgl ve tarihselligi i-;inde som ut in san
ya~am1n1 te1nele alan, insan ya~aman1n
amaClJU, degerini, anlam1n1 ara~tuan
felsefe ttirti.
19. ytizyllda, ozellikle Hegel'in, btiytik
sistemine, geni~ kapsamh diyalektik
sentezine, Ayd1nlarunan1n tek yanh dti-
~tintirleri taraf1ndan oldugu kadar,
Hegel taranndan da on plana ~arblan
teorik akdc1bga kar~1 bir btittin olarak
ya~am1 ve varolu~u, teorik dti~tinen
akhn indirgeyici kategorilerine karl da
duyguyu, kendiligindenligi, bireysellik
ve oznel hakikati savunan ya~am felse-
fesi, ya Nietzsche'de oldu~ gibi, biyo
lojik ya~am1 temele alan dogalc1 bir
ya~am felsefesi ya da Dilthey ve Berg-
son'da oldugu, tinsel ya~amt hereyin
tistiinde bir deger olarak goren idealist
ya~am felsefesi olarak ortaya ~kar.
Ya~amla, -;o~uk insarun i-;sel gti-;le-
rini anlayan, ve bu arada ozellilde de,
duygu ve tutkuya, rasyonel anlaytLn
tizerindeki akdd1~1 gii-;ler olarak i~aret
eden yaam felsefesi, insan ya~anurun
en onemli yonlerinin teorik akhn soyut
kategorileri taraflndan hi-;bir ~kilde ya-
kalanamayacaglni one surer. Yalruzca,
insan ya~arruru daha az indirgeyid bir
tarzda anlamarun, felsefeyle yaam1n,
mutlulugWl oztintin veya iyi bir ya~a
nun ne oldugu tiirtinden temel sorulan-
ru yarutlamada bir umut olabilecegini
savunan bu felsefe anlay1~1, insana ve
insan ya~amma il~kin saglam bir kav-
yazar 923
ray1~1n (?n onemli kaynaklann1n oznel
deneyim ve, insanhg1n birikmi~ tecrti-
besi olarak, tarih oldugunu sayler.
ya~am tekerlegi. Budizm'de, dogu~ -;ar
k1n1, ya~am1n sl.trekli bir donti~timden
ibaret oldugu dti~tincesini ifade etmek
tizere k ullan1lan deyim.
Buna gore, ttim ya~am1n ve ac1lann
tek nedeni olan bilgisizlik ve bilgisizli-
gin sonucu olan bag1mhhk ve tutsakhk,
yani tutk ular ve doyumsuzluk, etki
tepki siireci i-;inde yeni bir varolu~un,
yeni bir ya~am1n ve yeni ac1lann tohu-
munu eker.
yazar [in g. author; Fr. auteur; AI. autor ].
Genel olarak, bir metni yazan ya da ya-
ratan ki~i; kitaplar, makaleler ve risale-
ler tireten birey. Bilimsel, edebi veya sa-
natsal bir kitap yaznu~, eser tiretmi~
olan kimse. Mesaj ve metinlerin kurucu-
su, yaratlclSl, sahibi olan kii, iirettigi
mesaj1n anlarru konusunda, nihai olma-
sa bile, ayncahkh soz sahibi olan kimse.
Modem -;ag1n tirtinti, modem bir ki~i
lik olan yazar, -;ogunluk edilgin bir du-
rumda bulunan, soyleyeceklerini yerle-
~ik kural ve kahplara uygun ~ekillerde
aktarmak durumunda olan ve yapt1g1
i~in estetik boyutunu hi-; dikkate alma-
yan yaz1c1 ve katiplerden farkhhk goste
ren biri olarak tarumlarur. Ba~ka blrinin
ya da kesimin sozctisti olmaktan ziyade,
soyledigi ~eylerde, anlattlga dtinya i-;eri-
sinde otorite sahibi olan biricik ki~i ola-
rak yazann otoritesi ve iktidan, 20.
yuzy1hn son ~eyreginde, ozellikle post-
yap1salc11ar ve posbnodemistler tarahn-
dan yerle bir edilmi~tir.
Yazara yiiklenen okuru egitmek, ona
ahlaki degerler a~1lamak ve okuyucusu-
nu ayd1nlatmak gorevinin kurmaca; ya-
zarm hakikat ve bilimscl bilgiye ula~h
gl, neyin dogru oldugunu belirleyerek
hereyi bildigi ve dogrulan bulup se-;ti-
gi dti~tincesinin de kesinlikle yanh~ ol-
dugunu one stiren postmodernistler,
yarabo ozne olarak yazarm modem
ktilttir ve sosyal bilimlerdeki otorite ve
iktidanna, onun en iyi toplum dtizenini
tiretemedigini ileri stirerek kar~1 dur-
924 yazg1
m u~lard1r. Postyap1salcllara gore, yazar
sadece bir metni harekete ge,.iren, ve
sonra da geri ,.ekilen ki~idir. Yazar bir
eserin ozgiil yarahc1s1 da de~ildir,
,.unki.i eserler ba~lamlarmdan do~arlar.
Anlam yazardan de~il, fakat onu ureten
dil sisteminden kaynakJamr. Rol~nd .
tBarthes yazann olumunu duyururken,
yazarm uretti~i metne do~ru bir anlam
verebihne gu._ ve imtiy.azma sahip ol-
madl~lnl vurgular ve otoriteyle aynca-
h~l okura ge,.irir. Michel tFoucault ise
biraz daha ileri giderek, okurun kendisi-
nin insafma b1rakdd1~1 yazann denetim
ve sansuru ama,.larken, yazarh~1 yaza-
lanlan kontrol etrnek veya yasaya
uygun hale getirmek i._in birilerine so-
rumluluk yuklemeye t~ebbus eden
modem burjuvazinin bir tertibi olarak
gorur.
Yazar kategorisini tumden ortadan kal-
d1rmay1 ama,.layan a~m postmodemist-
lerin yamnda, biraz daha dunh olan
postmodemistler de, yazann niyetinin
bir metnin anlamuu tumuyle a._1klad1~
du~uncesini reddederken, yazarm yeri-
ne postmodem yorumcuyu ikame eder-
ler. ~unku yorumcu, yazar ya da yasako-
yucunun tersine, hi,.bir evrensel hakikat
iddiasmda bulurunaz. Onun onerecek
hi,.bir re,.etesi yoktur; o, kamusal tarb~
maya girmek bak1mmdan herkesle ~it
bir konumda bulurunaktad1r. Bilgi ve ha-
kikat, yazara ba~h, salt onun i._in ge~erli
olmay1p, sadece i._inde fonniile edildik-
leri grup ya da cemaatin uyeleri it;in ge-
,.erlidir.
yazg1 [Os. kader, nrukadderat; ing. fate Fr.
destin; Al. gescltick]. 1 Her~eyi belirle-
yen, kontrol eden ka,.1mlmaz zorunlu-
luk. 2 ln.san zihninin rasyonel bir zo-
runluluk ya da ama,.h bir iradi eylem
fikri olu~turamamas1 durumunda, tum
insanlarm kendisine tabi olduklan, ki-
~isel olmayan ya da ki~ile~tirilebilen,
fakat kesinlikle tahkik edilemeyen, an-
la~llamayan aklld1~1 gu._.
3 $eylerde ortaya ._1kan ve onlan oldu-
~ gibi olmaya zorlayan zorunluluk. 4
Ki~inin hi,.bir ~ekilde denetlenemeyen
gu,.Ier tarafmdan bi,.imlenen talihi.
yazg1c1hk lOs. kadercilik; ing. fatalism; Fr.
Jatalisme; AI. fatalismus}. 1 lnsanmtum
eylemlerinin ve ger,.ekte bi.itun olayla-
rm onceden belirlenmi~ oldu~unu, do-
lay1s1yla olaylann seyrini de~i~tirme
yonundeki tum te~ebbuslerin nafile ol-
du~unu one suren; tum olaylarm de-
~i~mezcesine ayarland1~1n1 ve onceden
belirlendi~ini, insan varhklan tarafm-
dan hi,.bir ~ekilde de~i~tirilemeyece~i
ni ve gelece~in insan varhklaruun dene-
timi d1~mda oldu~unu, insamn kendi
yazg1s1m da, evrenin yazg1s1m da de-
~i~tiremeyece~ini, tarihin ak1~mm ter-
sine ,.evirilemeyece~ini, her~eyin once-
den belirlendi~ gibi olaca~m savunan
anlay1~. 2 Yazg~ya boyun e~me veya in-
sarun ki~isel yazg1s1ru oldu~u gibi
kabul etmesi tavn.
Tum olaylann, tek ve do~austu bir gu._
tarafmdan de~i~tirilemezcesine once-
den belirlendi~ini ileri suren, olup biten
her~eyin, onlardan ne kadar ka,.mma-
ya, onlan ne kadar engellemeye ,.ah~lr
sak ,.ah~ahm, onceden de~i~tirilemez
cesine belirlendi~ini, bireyin, evrende
i~ba~mda olan belirleyici ak1ld1~1 gu._-
lerin esiri oldu~unu ve ne kaderini, ne
de tarihi de~~tirebilece~ini dile getiren
o~reti olarak yazglclh~m temelinde,
Tann'nm her~eyi onceden bilen ve du-
zenleyen mutlak bilgisi ve sm1rs1z kud-
reti bulunur.
Yazg1c1hk determinizmden farkhhk
gosterir, ,.unku yazgtc1hkta zorunlullik
a~km bir zorunluluktur. Buna gore, yaz-
gtclhk. olaylann, onlara a~km olup, ken-
disini olaylarda ifade eden bir gu,.ten
dolay1 zorunlu ve de~i~tirilemez oldu-
~unu du~unmektir. Buna kar~m, neden-
sellik ilkesinden, yani aym nedenlerin
aym sonu,.Iarl do~rdu~u ilkesinden
ba~ka bir ~ey olmayan detenninizmde
ise, zorunluluk i._kindir; ~eylerin do~asl
run bir par91s1 olarak ortaya ._1kar. Yazg1-
c1hk yine, detenninizmden hi,.bir ~eyin
ko~ulsuz ve tumuyle duzensiz bir bi-
._imde ortaya ._1kmad1~1, her~eyin yasa-
lara uygun olarak ortaya ._1kh~1 ilkesini
ihlal etmek baklmmdan farkhhk goste-

rir. Yazg1clh~1, bu ~ekliyle savunan, Rus
ruleti oynayan, hasta oldu~unda ila~ al-
mayan, tehlikeli bir durwnla kar~lla~h
~ zaman kendini koruma gayreti goster-
meyen insan say1s1 ger~ekte azdu.
Do~ada ve insan ya~am1ndal<i olaylar
da, insan taraf1ndan anJa~1lamayacak ve
de~i~tirilemeyecek amansaz, kor, ka~uul
Inaz ve akJld1~1 bir zorunlulu~un varolp
du~u inanc1yla belirlenen yazg1ahk dii-
~iincesi, tektannh dinlerin ka~lntlmaz
zorunlulu~u, insan1n en yuksek umutla-
nrun gerc;ekle~1nesini dileyen Tannnn
iradesine ba~la1nasiyla yumu~am1~ ve
duygusal olarak kabul edilebilir hale gel-
mi~tir. Ote yandan, zorunJulu~u, neden
ve sonucun, nedensel zincir i~inde insa-
nJn arzu ve kararlanru da i~eren diizenli
dizili~leri olarak yorumlayan determi-
nist bilim felsefeleri de, yazg1nm akJld~1
boyutunun ortadan kall<masma katklda
bulu1unu~lardu.
yaz1bilim [ing. grammatology; Fr. granrnra~
tologie]. Onlii ~a~da~ dii~iiniir Jacques
Derridanln De Ia Grammatologie [Yazl-
bilime Dair] adh eserinde geli~tirdi~i
ara~tuma tiirii.
tPsikanaliz tiirii bir ara~hnnaya teka-
biil eden yazbilim, yaz1 teorisinin epis-
teinolojik bakJmdan temellentnesine
ilnkan sa~lar. Ba~ka bir deyi~le, yazibi-
lim sayesinde yaz1 teorisi kendi temel
kavramlannl ba~ka disiplinlerden, ozel-
likle de geleneksel metafizikten odiin~
ahnaktan kurtulur. Bir yaz1dan otekine,
genel olarak yaz1dan daha dar anJamda
yaz1ya, ~izgiden yaz1ma ge~i~i aydanh-
~a kavu~turan yazlbilim, once insanln
ad1 sorusunu ele ald1~1 i~in, Derrida'ya
gore, insan bililnlerinden ayn bir bilim-
dir, hatta onJann temelinde yer ahr.
yeniden in1acihk [ing. reconstructionism;
Fr. reconstructionisme] . Sosyoloji ve e~i
tim felsefesinde, e~itimi, ~a~1n bunahm-
lannl gidermek iizere, toplumu yeniden
diizenleme program veya giri~imi ola-
rak goren anlay1~; yirminci yiizyllda, bi-
limsel ve teknolojik de~i~melerin bir so
nucu olarak, Battrun bir bunalun ~a~1na
girdi~ini, temel de~erlerinin tehlikeye
yeni-Kant~1hk 925
dii~tii~iinfi one si1ren ve bunahmdan
~1kma gorevini, e~itime veren gorii~.
20. yiizyd uygarh~1n1n kendi kendisini
yok etme tehlikesiyle kar~1 l<ar~1ya bu-
lundu~unu, sahip oldu~u muazzam
giiciin insanh~1n gelece~ini ciddi bir bip
~imde tehdit etti~ini, siyasi eylemle a~
lamayacak denli biiyiik olan bu bltnah-
mln, ancak ve ancak e~itim yoluyla
giderilebilece~ini savunan bu e~itim an-
lay~tna gore, e~itimin amac1 ve ara~la
n, mevrut kiiltiirel bunalunan taleplerini
kar~dayacak ve davran1~bilimlerinin
bulu~lanna uygun olacak ~ekilde, yeni-
den dtizenlenmelidir.
yeni-dirimselcilik [Os. IJaydtiyye cedide;
tng. neovitalis,r; Fr. neo-vitalisrne]. Di-
rimselcili~in 20. yiizylda ortaya ~1kan
~ekline; organlann kendini onannas1,
~evreye uyarlamas1, birbiriyle i~birli~i
i~inde olmas1 tiiriinden olaylann zihin-
lerde hayret uyand1rmasmn bir sonu-
cu olarak, klasik hayati giiciin yerine
entele~i, holizm, organc1hk, ya~am all-
lama gibi ilke ve dii~iincelerin ge~iril
mesiyle belirlenen dirimselcilik tiirii.
Buna gore, dirimselcili~in ~a~da~ ~ekli,
organik diinyada ortaya t;~kan fenomen-
lerin ak1~1nt, canslZ do~ada ge~erli olan
yasalardan kesin.likle farkb olan yasalara
gore yoneten dominantlar, entel~iler,
psikoidler gibi faktorlerin katklstru te-
mele ahr; bununla birlikte, dirimselcili-
~n soz konusu ~a~da~ versiyonunun
temsilcileri, dominantlarm, entele~ilerin,
psikoidlerin bilin~li olarak belirli ama~la
ra yonelmi~ gii~ ya da varhklar olarak
tarwnlanmas1na kar~1 ~1karlar.
yeni-Kant~ahk [tng. tenkidiyyei cedide;
ing. Neo-Kantism; Fr. N~o-Kantisme; AI.
Neukantianisnrus]. Almanya'da, 19. yiiz-
yhn ortalannda gu~ kazanan bilimci
ve maddeci diinya gorii~lerine bir tepki
olarak geli~en ve 1860'lardan ba~laya
rak insan ve toplum bilimlerinde kaha
ve siirekli bir etl<i yapan entellektiiel ve
kiiltiirel Kant' a donii~ hareketi
Felsefe tarih~isi Kuno Fischerin yaph~
'Kant'a donme' ~a~nsuu olumlu kar~l
layan Lange, truckert, Windelband'n ve
926 yeni kozmoloj i
+Dilthey gibi dii~iiniirler!n faaliyet ve
atlnnlanyla belirlenen bir hareket ola
rak Yeni-Kant.;1hk, nispeten geni~ kiil-
tiirel ve politik anlam1yla, Ernst Haec-
kel'in onciilii~iinii yapt1~1 Alman
sosyal Darwinist hareketin 1rk.;1h~ma
kar~I liberal-humanist bir tepkiyi oldu-
~u kadar, ihtilalci sosyalizmle irtibat-
landmlan maddecili~e kar~I muhafa-
zakarca bir dii~manh~1 ihtiva eder.
Biraz daha dar bir .;er.;eve i9nde de~er
lendirildi~inde, Yeni-Kant.;ll1k do~a bi-
limlerinin yontemlerinin insan ve top-
lum bilimleri alamndaki yayll1mma bir
set .;ekme giri~imi olarak de~erlendiri
lebilir. Zaten Kant'a donii~ bu te~ebbiis
ya da projenin altyapisiru ve hatta ara.;-
lanru sa~ladi~I i9ndir ki, bu entellektii-
el harekete Yeni-Kant.;ll1k ad1 verilmi~
tir. Her~eyden once, .Kant'm felsefesinin
oziindeki, ahlakhhk, ozgiirliik, estetik
ve benin birli~i i.;in vazge.;ilmez olan,
algllanabilir ve dolayisayla bilinebilir
bir fenomenler alamyla bir kendinde
~eyler diinyas1 arasmdaki ikicilik,
Yeni-Kant.;llara do~a bilimleriyle insan,
kiiltiir ya da tarih bilimleri arasmdaki
kokten aynm ya da aynh~1 temellendir-
me imkam vermi~tir.
Nitekim bu radik.al aynm, YeniKantt;~
larda zaman zaman iki ayn bilim tiirii-
niin temelden farkhla~an konular1,
bazen de iki ayn a]andaki farkb ilgileri-
mizin aymc1 niteli~i bak1mmdan yapd-
rru~tlr. Buna gore, biz do~a bilimlerin-
de, insan tecriibesinin nesnelerini, tiimel
yasalann anlan ya da ozellemeleri ol-
duklan siirece konu almaktaylZ. Oysa
ikincisinde, yani kiiltiir alarunda bizi il-
gilendiren ~ey, de~erlerle iJi~kili olduk-
lan siirece, tikel anlaml1 ifadelerdir. Do-
layisiyla, kiill:iir bilimlerinin anlam
kompleksleri olarak nesneleri, do~a bi-
limlerine ozgii duyumsal algiya indirge-
nebilir olmayan bir anlama etkinli~ini
zorunlu kaJar.
Yeni-Kant.;llarda ikinci o]arak Kant'an
felscfi yontemi biiyiik bir onem kazan-
ml~tlr. Bu ba~lamda, Yeni-Kant.;dar sa-
dece insan ve kiiltiir bilimlerinin, do~a
bilimleri kar~1smda, ozerkJigini sa~lama
.;abas1 i9nde kalmanu~, fakat Kant'm
do~a bilimlerine felsefi bir temel sa~la
ma ya da bu bilimleri felsefi olarak te-
mellendirme .;abasliUn bir benzerini, in-
sarun tarihsel ve kiiltiirel davraru~ ya da
d1~avurumlanna ili~kin nesnel bilginin
kavramsal ve yontemsel ko~ullarma
dair bir analiz yoluyla sosyal bilimlerde
hayata ge.;irme u~ra~1 i.;inde olmu~lar
dir.
En iinJii ve bilineni tMarburg Okulu
olan alh Yeni-Kant.;1 Okuldan soz
etmek miimkiindiir: 1 Hermann Cohen,
Paul Natorp ve Ernst Cassirer'nin tem-
silcili~ini yapt1~1 Marburg Okulu. 2
Hermann von Helmholtz ve Friedrich
Albert Lange'in temsil etti~i Fizyolojik
Okul. 3 Alois Riehl'in temsil etti~i Me-
tafiziksel Yeni-Kant.;ll1k. 4 Leonard
Nelson ve Jacob Friedrich Fries'in tem-
silcili~ini yaptl~I Gottingen Okulu. 5
Heinrich Rickert ve Wilhelm Winde]-
band'm yer ald1~1 Heidelberg Okulu ve
6 Georg Simmel tarafmdan temsil edi-
Jen Sosyolojik Yeni-Kant.;u1k.
yeni kozmoloji [lng. new cosmologtj; Fr.
nouveau cosmologie). Kopemik, Galile ve
Newton'un geli~tinni~ oldu~u modem
bilimin ortaya koydu~u veya i.;erdi~i
evren gorii~ii.
Yunan ve Hristiyan kozmolojisinin ye-
rini alan yeni kozmolojinin do~u~wtda
ilk biiyiik ve onemli ad1m1 Polonyah
astronom Kopernik atm1~hr. Ba~ka bir
deyi~le, giine~in diinya etrafmda don-
dii~iinii soyleyen jeosantrik sistem yeri-
ne, diinyamn giine~in .;evresinde don-
dii~iinii g&teren helyosantrik sistemi
i.;eren Kopemik astronomisi, yalruzca
diinyay1 evrenin merkezi olmaktan .;a-
kardl~l i.;in de~il, fakat evrenin bir mer-
kezi olmad1~1 dii~iincesini giindeme
getirdi~i i.;in onem ta~1r. Kopernik, i~te
bu ba~lamda teorisiyle, Yunan ve Hris-
tiyan kozmolojisinin belli bir boliimiinii
de~il, onun Aristoteies'ten .;akan tiim te-
mellerini y1kma~br. Bilindi~i iizere, eski
kozmolojide evren, kendisini meydana
getiren o~eler arasmdaki niteliksel fark-

hhkiara kar~1n, i~inde her~yin, tek tek
her varh~n belli bir yerinin ve i~levinin
bulundu~u tek bir canh organizma ~ek
linde tasarlanm1~t1.
Oysa Kopernik, Galile ve Newton tara-
flndan k urulan modern bilimin ongor-
dil~il kozmolojinin en buyilk yenili~i,
onun do~ay1, insan varh~1yla Tann'ntn
d1~mda olan bir varhk alan1 olarak sun-
mu~ olmasdtr. Buna gore, do~a, canh
ve ak1lh insan var h~1na ilgisiz ve ya-
bancl olan ve dolay1s1yla, ak1lh insan
varh~ taraflndan gozlemlenip analiz
cdilmek suretiyle, denetim alt1na ahna-
cak olan cans1z madde alan1n1 meydana
getirmekteydi.
Dilnya evrenin merkezinde de~ilse, ve
evrenin bir merkezi bulunmuyorsa
e~er, bu takdirde, evren, her yerde var
ohnak bakJm1ndan bir ve ayru olurken,
salt zaman ve mekan i~indeki yayih-
miyla farkhla~an maddenin varhk
alan1 olarak anla~llmahdu. Bu ise, ev-
rene ili~kin bilginin, ol~ilme, zaman ve
mekAn kavramlann1n imkan tan1dl~l
niceliksel ol~iitlere ba~h oldu~u anla-
mlna gelir. Buna gore, do~al bir feno-
meni anlamak, artlk daha fazla onun
ereksel nedenini, onun evrendeki, ken-
disine Tanrt taraflndan verilmi~ olan,
amac1n1 ya da i~levini kavramay1 ge-
rektirmez. Tam tersine, do~al bir feno
meni anlamak, yeni kozmolojinin bir
son ucu olarak, on un fail nedenini, yani
fiziki evrende onun do~u~una yol a~an
ko~ullan ve faktorleri bilmeyi gerekti-
rir. ~u halde, yeni kozmolojide evren ya
da do~a, buyuk ve cans1z bir makine
olup, hem insan varhklann1n ve hem
de Tann'run d1~1nda kahr. Bundan do-
layi, do~a, Tanr1'n1n ama~lanna dair
bir bilgi arac1h~Iyla de~il de, ancak ve
ancak kendi terimleriyle anla~llabilir.
yeni-kukuculuk (ing. new scepticism; Fr.
n~o-scepticisme; AI. neuskeptidsmus]. Onal-
hnc yuzyllda, once Pico dela lvfirandel-
la, Agrippo von Nettesheim, daha sonra
da Hervet, Sanches ve tMontaigne tara-
flndan savunulmu~ olan ku~kuculuk.
Yeni-ku~kuculuk olanaks1z oldu~unu
yeni liber alizm rn7
one silrdil~il
bilgiden vazge~erek inanca
yonelmi~tir. Soz konusu yerj ku~kuculu
~un ortaya ~k1~ ve geli~1nesinde, Rone-
sansta insan1n evrenle ilgili goru~lerinin
de~i~mesinin, bilinen dunyarun smirlan-
nm genilemesinin, yeni ke~if ve icatla-
nn bilyilk etkisi olm u~tur.
Yeni-ku~kucu filozoflardan Mirandel-
lo ve von Nettesheim, Sekstus Empri-
kus'tan derledikleri kt~~kucu arguman-
lan skolastiklere, Ronesans doneminin
yeni bilim adam Ianna ve sim yacllara
kar~1 kullanm1~lar ve insan1n rasyonel
alandaki ba~an ve kazan1mlanna du-
yulan gilveni ortadan kald1rarak, insan-
lan dine ve inanca yoneltmeye ~ah~
ml~lardir. Hervet de, yine ayn1 ku~ku
cu argumanlardan yararlanarak, Kalvi-
nistlere, reformistlere sald1rm1~ ve in-
sanln tum bilgi iddialanntn bo~ ve
ge~ersiz oldu~unu one surerek, tek ke-
sinli~in Tann'run vahyinde oldu~unu
belirtmi~tir.
Francisco Sanches ise, bilginin, bir yan-
dan insan1n, di~er yandan da bilginin
nesnelerinin do~as1ndan dolay1, kesin-
likle imkans1z oldu~unu iddia etmi~tir.
Ba~ka bir deyi~le, bilginin konusu olan
nesnelerin birbirleriyle olan kar~1hkh
ili~kilerinin sonsuz say1da olmas1ndan,
bu nesnelerin surekli olarak de~i~me
sinden ve nihayet insarun d uyulann1n
S1rurhh~1ndan ve de~i~kenli~inden do-
lay!, Sanchese gore, insan1n bilgisi, ger-
~ek tozlerin bilgisi olamay1p, goriinfi~ ..
lerin bilgisiyle Slnulanml~hr. Sanches
buradan, ger~ek do~rulara yalntzca
inan~ yoluyla ula~1labilece~i sonucuna
vann1~hr. Montaigne de ayn1 ~ekilde,
insan varhklanrun ger~kli~i anlaya-
mayacaklann ve bilemeyeceklerini sa-
vunmu~, ger~ek bilgiye yaln1zca vahiy
ve inan~ yoluyla ula~1labilece~ini sa-
vunmu~tur.
yeni-liberalizm [ing. nro-liberalism; Fr. n6J-
liberalisme; Al neu-liberalismus]. Klasik li-
beralizmden iarkh olarak yirminci yuz-
ydda geli~tirilen, ozellilde de lngiliz ikti-
sat~Sl John Maynard Keynes taraflndan
temsil edilen liberalizm turu.
928 yeni-Marksizm
Yeni-liberalizm, onsekizinci yiizy!llibe-
ralizminin temel ko~ul ya da kabulleri
olan refah ve gelir daglllmlnln, rekabet-
ten dogan iktisadi ahenk varsay1m1na
bagh olarak hakkaniyet i~inde olacag1,
ve liberal ilkelere gore ~ekillenen ikti-
sadi yap1n1n ~iddetli bunahm ve ~okii~
lerden bag1~1k olacag1 kabullerinin ger-
~ekle~memesinin bir sonucu olarak
ortaya ~1km1~hr. Bu baglamda yeni-
liberaliZln, eski tliberalizmin ba~ta dev-
letin iktisadi alanla ili~kisi ve gorevleri
konusundaki gorii~lerinde yapdan de-
gi~iklige bagh olan versiyonudur.
Ger~ekten de, tLocketan itibaren libe-
ralizm, devletin birey ya da halk1n bir
arac1 oldugunu one surer. Bununla bir-
likte, klasik liberalizmin yeni libera-
lizmden ayrdd1g1 nokta, onun devletin
hakimiyeti kaldinld1gl zaman, iktidar
probleminin biitiiniiyle ~oziilmii~ olaca-
g. inanc1d1r. Klasik liberaUzme gore,
devlet yok olup gidecek ve onun yerini,
yonetilenin ve yonetenin olmadtgl, e~it
yurtta~lann bir birligi olarak toplum
alacakhr. Oysa, yeni-liberalizm ya da
yirminci yuzy1l liberalizmi, iktisadf ya-
plnln, uplo ge~mi~te siyasi iktidann
yaphg1 gibi, halk1n ya~am1na ve ozgiir-
Iugune tecaviiz edebilecegini kabul
eder. i~te bu kabuliin bir sonuru olarak,
eski liberalizmin tarihsel bir dii~man
olarak gordugu devlet, ekonomik ve
mali iktidartn medet umdugu bir kuru-
lu~, gerekli toplumsal diizenlemenin
faili diye goriir. Ba~ka bir deyi~le, yeni-
liberalizm her~eyden once, her insan te-
kine g1da, yiyecek, konut, v. b. g.,yi kap-
sayacak ~ekilde, asgari bir maddf ka-
zan~ saglanmas1 gerektigine inarur. 0,
ikinci o)arak, yeterli bir ya~am standar-
hnin varolan maddi kaynaklar ve bilim-
sel bilgi yoluyla temin edilebilecegini
dii~ilniir. Yeni-liberalizm, nihayet, dev-
letin ozel te~ebbiisiin ba~ar1s1zhga ug-
rad1g1 her yerde harekete ge-;me hakkl-
na, daha dogru bir deyi~le gorevine
sahip olduguna inanu. Buna gore, dev
letin teknik olarak toplumsal olan birta-
klm hizmetlerde bulunmas1 gerekmek-
tedir.
ye!li-Marksizm [ing. n~ Marxism; Fr.
nt.o-Marxisme; AI. NeuMarxisnrus]. Yir-
minci yuzyll1n ikinci yans1nda ortaya
~n ve geleneksel tMarksizmin, ozel-
likle bilim kar~IStnda dogmatik bir tavu
ald1g1 i~in yaruhn1~ oldugunu one
siiren; Marks ve Engelsin dii~iincelerin
den yola ~1kmakla birlikte, bu fikirleri
tpsikanaliz veya Weber sosyolojisi ya
da anar~izm gibi unsurlann da yer aldi-
g. daha geni~ bir ~er~eve i~ine oturtan
fikir hareketi, sosyolojik analiz veya top-
lum teorisi, Marksizm anlay1~1.
Marksizmin oziinii, ozgiirle~tirici bir
felsefe ve pratik anlay1~1n1 koru1nakla
birlikte, onu tdeterminizmden, insan
toznelligini goz ard1 eden tnesnelcilik,
tbilimcilik ve ttarihsicilikten kurtarma-
ya ~ah~m1~hr. Klasik Marksizmin kotii
ideoloji, iyi bilim ayu1mma dort elle sa-
nldgn, oysa bunun bilimi efsanele~ti
rip mutlakla~tardaglnl one siiren Yeni
Marksizm, ekonomizm ve bilimle ilgili
iitopyacthktan vazge~mi~, bilimi diger
inan-; sistemleriyle ayn1 diizeye getir-
Ineye ~ah~m1~hr.
Bilimcilik ve tarihsicilikten oldugu
kadar, tarihsel determinizm, evrimcilik
ve ekonomizmden de uzak duran Yeni
Marksizmin kaynaklan aras1nda, teme-
li ya da ozii itibariyle klAsik Marksizm,
ve bu arada, Yeni Hegelcilik, fenomeno-
loji, sure~ felsefesi, mantlk-;t empirizm,
Spinozact anlamda akllohk, psikanaliz
ve yapsalc1hk; buna kar~1n katk1 yap-
hgl alanlar arasmda ise, proletaryan1n
suuf bilinci, biirokrasi, ulus~uluk, kent
ve siyaset sosyolojisi, iistyap1, kiiltiir
endiistrisi, yabanclla~ma, ~eyle~me ve
ozgiirliik gibi konular sayllabilir.
yeni Mohizm. c;in'de, Mohizmin kurucu-
su Mao Tse'nin gorii~lerini, Yanlltmac-
lann ~iddetli sald~rilanndan, mantlk
oyunlanndan korumak ve mohist ogre-
tiyi saglam bir mantJk temelinin iizeri-
ne oturtmak i~in ortaya ~1kan gori.i~.
Mohist ogretiyi savunurken, manhk
ve bilgi teorisi alantnda ilerleyen, hep
ayn1 yerde saymayarak, manhk ve bil-
ginin uygulamaya ve iyi davran1~a ya-

ramas1 gerektigini ve yalmzca bir ara~
oldugunu, ama~ olmad1gml gosterme-
ye ~ah~an Yeni Mohistler, insamn ara~
brarak, deneyerek, ogrenerek edindigi
him 'bilgileri', i~inde bulundugu or-
tamda daha iyi ya~ayabilmek i~in edin-
digiru ve bilginin dogru davranmaya
yarad1gm1 belirtmi~lerdir.
yeni-Pythagoras~IILk [ 1ng. new Pythagore-
anism; Fr. ntio-pythago ism]. M. 0. 1. yiiz-
yllda, iskenderiye'de Romah Nigidius
Figulus tarafmdan kurulmu~ olan dii-
~iince okulu. Pythagoras~!, Platoncu,
Peripatetik ve Stoac1 dii~iince ve go-
rii~lerin bir sentezinden olu~an Yeni
Pythagoras~1hk, gizemciligi, say sem-
bolizmi ve astrolojisiyle tin kazarum~
hr.
Felsefenin bir ya~am tarz1 oldugu
inanc1yla birlikte, bilge insanm, bilgi,
tinsel annma ve ~e~itli torenler araclh-
gyla, Tann'ya ula~manm yollanm ara-
yan ki~i old ugu gorii~ii; kavramsal ka-
rakterinden dolay1, duyu diinyasmm
iistiinde olan, cisimsel olmayan bir
diinyamn sayllarla temellendirilip yo-
rumlanmasl, Stoacllann maddeciligine
kar~1 bir tepki olarak, diinyamn ve za-
marun ezeli-ebedi oldugu fikri ve ayn-
ca ~ileci bir ahlak anlay~. Pythagoras-
'>~ se~meci ogreti belirleyen en onemli
gorii~lerdir.
yeni-Platonculuk [Os. Eflatuniyyei cedide;
1ng. neo-Platonism; Fr. neo-P/atonisme;
AI. neuP/atonismus]. M. 5. 3. yiizylldaki
Platoncu dii~iince hareketi. lamblikhos
ve Proklos gibi dii~iiniirler, ama C!zellik-
le de Plotinos tarahndan ternsil edilen
Yeni-Platonculukta gene! ama~, nihai ve
en yiiksek ger~eklige ili~kin ki~isel bir
kavray1~a eri~mektir. ~i alamnda salt
I .. afizi.\< ;:;,;-)Wi1;U-I.---
..!!:CI.~Jl,.,!TieL- . ve.manLI.')ocQA!l ...... "-'!!::.
toncu hareket, filozofun Timaeos ve Par-
niiinides 'gibi 'diyaioglari'na"o'zclblr. o~em
atfeder:- ... - ------ ---
Nihai ve en yiiksek ger~klik olan Tann
hakkmda, yalmzca O'nun bir, boliine-
mez, degi~mez, ezeli-ebedi oldugunu,
varhgm otesinde bulundugunu, kendi
kendisiyle hep ayru kald1gml, O'nun i._m
yeni-Piatonculuk 929
ge~mi~ ya da gelecekten soz edilemeye-
cegiru soyleyebilecegimizi soyleyen Plo-
tinos, i~inde ya~d1guruz diinyadaki
~eylerin, nesnelerin varolu~unu a~lkla
mak amac1yla bir hirtim ogretisi geli~tir
mi~tir.
Plotinos'a gore, ~eyler Tann'dan, 1~1k
kaynag1 olan giine~ten nasd ~1k1p yayh-
yorsa, oyle ~dap yay!lu, sudur eder.
Tann var olan her~yin kaynaj9du. Bu-
nunla birlikte, nas1l ki 1~1k 1~mlan giine-
~e e~itlenemezse, ayn1 ~ekilde var olan
~eyler de Tann'ya e~itlenemez, Tann'yla
bir ve a yru olan ~eyler olarak gortilemez.
Tann bu tiiriim siired boyunca degi~me
den, azalmadan ve hareket etmeden
kahr. Plotinos, burada, ozgiir yaratma
eylemine oldugu kadar, panteist bir an-
lay~ da kar~1 ~1kmaktadu. Tann'mn
varolan ~eyleri hi~ten ozgiir bir ~ekilde
yaratmasma, bunun Tann'da bir degi~
meye yo! a~acag1, Tann'nm siikflnetini
ve kendi kendi yetme halini bozacag1 ge-
rek~esiyle kar~1 ~1kan Plotinos, Tann'run
kendisini biilerek, bireysel yarallklara ak-
tarmasuu da kabul etmez. Tiiriim meca-
zyla anlat:Llmak istenen, deist bir gorii~
le panteist bir gorii~ arasmda tutulan
orta yoldur.
Plotinos ruhun kurtulu~u ogretisinde,
insan ruhunun Tann'yla birl~meye
yiikseli~inin gii~ ve zalunetli bir i~ ol-
dugunu soyler. Ruh i<;in kurtulu~, bede-
rtin, maddenin kirinden kurtularak saf-
la~masl, kendisinin ve him varbklann
yiice ve ilk kaynagma yiikselmesi ve
Tann'yla birle~mesidir. Bu yiikseli~ ki-
~inin ahlaki ve entellektiiel erdemler ge-
li~tirmesini gerektirir. Burada onemli
olan, duyusal diinyadaki ~eylerin ve
bedenin, ruhun daha yiiksek ama~lan
m ger~ekle~tirmesine engel olmasm1
onlemektir. Plotinos'a gore, ruhun felse-
fedeki entellektiiel faaliyete yiikselebil-
mesi i~in, once diinyadan ve onun
maddi degerlerinden vazge~ilir. Ki~i,
oncelikle kendisini saglam ve dogru
dii~iirune bak1mmdan disipline etmeli-
dir. Bu tiir bir dii~iinme, ki~iyi birey-
selliginin iistiine yiikseltir ve varhklara
930 yeni-Platoncu Okullar
ili~kin bilgi yoluyla, insantn kendisini,
dunya duzeninin kavramas1n1 ve her-
~eyin Tann'ntn eseri oldu~unu gorme-
sini sa~lar. Bilgi merdiveninde yukanya
do~ru adtlan tum adtmlar ki~iyi sonun-
da, rnistik bir vecd hali i~nde, Tann'yla
birle~meye goturur. Ki~i, ancak bu nok-
tada Tann'dan aynh~1 unutur. Bu mis-
tik vecd hali ise, do~ru du~unme ve
do~ru davran~1n sonucu olan ger~ek
bir kurtulu~ halidir.
Plotinos'un felsefesinde, Orpheos'tan,
Phytagoras'tan ve nihayet Platon'dan
gelen 'ote dunyact' e~ilim, soz konusu
entellektiiel yukseli~ ya da Bir olanla
birle~me surecinde en tam ve en siste-
matik ifadesini bulur. Onunla birlikte,
felsefe yalntzca manhk, kozmoloji, psi-
koloji, metafizik ve ahlakt de~il, fa kat
din teorisi ve gizemcili~i de i~erir. Daha
do~rusu, Plolinos'ta en yuksek bilgi
turu Tann'ya ili~kin mislik bilgi oldu~u
ve gizemcilik anlayt~Iru ge~mi~ten
gelen spekulasyonlara oldu~u kadar,
kendi ki~isel tecrubelerine de dayandt-
ran filozof, mistik tecrubeyi filozofun en
yuksek amaa olarak gordu~u i9Jl, Plo-
linosta felsefe, felsefe olmaktan 9karak,.
bir tur din hAiine gelir.
yeni-Platoncu Okullar [tng. neo-Plafonic
Schools; Fr. "tcoles nlo-platoniques]. M.S. 3.
yuzyllda tPiotinos larahndan kurulmu~
olan Yeni-Piatoncu o~retiyi, en aztndan
ana hatlan itibariyle benimseyip, bu o~
retinin Orta~a~ tsiAm ve Hristiyan du-
~uncesine ge~mesine aracthk ebni~ olan
Okullar. Bu Okullardan birincisi, 1 Ploti
nos'un kendi okuludur. Bu Okulun tem-
silcili~i.ni, Plotinos'un olumunden sonra,
+Porphyries yapmt~br.
bcinci Yeni-Piatoncu Okul, 2 Porphyri-
os'un o~rendsi Iamblikhos tarahndan
kurulmu~ olan Suriye Okuludur. Ploti
nos'un tum tezlerini koruyan Iamblik-
hos, yalntzca Tann'dan ba~layan turum
sureci i~inde yer alan Varhklann saytsl-
ru arthrml~, dini o~elere biraz daha
a~trbk vermi~tir. Daha sonraki dlinemin
onem ta~tyan di~er Yeni-Piatoncu Okul-
lan, 3 en onemli temsilcisi Proklos olan
Acina Okuluyla, 4 Hypatia'ntn ara~hr
malaryla se~kinle~en iskenderiye Oku-
ludur.
yeni-pozilivizm [tng. nerrpc5itivism; Fr. nio-
positivism~ Al. neupositiuislnus ]. Hume,
Comte, Mill ve Mach'tn goru~lerinden
yola ~1kan ve ayn1 zamanda Viyana
<;evresi ya da mannk~1 pozitivizm ola 6
rak da bilinen felsefe ak1m1.
Analitik onermelerde dile getirihneyen
her tur bilginin deneyime dayanmak
durumunda oldu~unu, aksi takdirde an-
lamstz olaca~tnl, ger~ekli~e ili~kin bi-
limsel bilginin do~a bilimleri taranndan
tuketildi~ini one suren yeni-pozitivizm,
metafizik ve nonnatif ahlAk.Jn felsefenin
tam bir ba~anstzh~a u~rad1~1 alanlar
oldu~unu, ve felsefenin yalntzca bilim
teorisi olabilece~ini dile getirir.
Yenipozitivizm sosyal bilitnler felsefe-
sinde ise, niceleme, davran1~~1hk ve po 6
zitivist epistemolojiyi insan ve toplum
bilimlerine ta~tma tavnn1 ifade eder.
Psikolojinin davran1~~1hk sayesinde de-
neysel ve nesnel bir bilim hAiine geldi~i
ni savunan yeni-pozitivizm, sosyoloji-
nin yontemi ilibariyle istatisliksel bir
bilim oldu~unu, dolayis1yla do~a bilim-
lerini omek ahp, insan varhklann1n top-
lumsal durumlar i~indeki davraru~1ru,
toplum bilimlerinin flojistonu olarak go 6
rulen duygulan, ama~lan, motifleri, de-
~erleri ve irAdeyi hi~ dikkate almadan
gozlemesi gerekti~ini one surer.
yeni-realizm [Os. hakikiyyei cedide; lng.
6 neuJ realism; Fr. neo rtalisme; AI. neu realis-
mus J. Bilgide, insanla insan1n d1~1ndaki
nesne aras1nda kurulan temas1n alg1 yo-
luyla oldu~nu, ve insan1n alg1da kendi
zihninden ba~uns1z nesnelere nufuz
edebildi~ini savunan dogtudan realiz-
6
min bir turu olarak, bir yandan zihinden
maddi nesneye ge<;i~te problematik bir
yon bulunmadt~lnl one surerken, bir
yandan da manttksal ve matematiksel
nesnelerin ger~ek ve nesnel bir varolu~a
sahip old u~un u iddia eden ve bu arada,
bilin~ i~in anla~llmas1 gu~ ve aynnbh
goru~ler geli~tiren felsefi o~reli.

E. B. Holt, W.T. Marvin, W. D. Monta-
gue, R. Perry ve E. G. Spaulding gibi
du~unurler tarafindan benimsenen bu
realist anlay1~, yan1lsamalan a~lklaya
bilmek amaoyla se~ici bir alg1 teorisi
one surmu~tur. Bu teoriye gore, bir nes-
nenin ~e~itli goriinu~leri, algdayan ki~i
tarahndan dogrudan idrak edilen ya da
kavranan nesnel ozelliklerdir. Cmegin,
A lci~isine yuvarlak, B lci~isine ise elips
~ekJinde gorunen bir masa, hem yuvar-
lak ve hem de elips ~eklindedir. Bu go-
runu~lerde, ki~isel ya da zihinsel olan
hi~bir ~ey yoktur. Ote yandan, bu teori
alg1daki nedensel sure~lerin ve sinir sis-
teminin gorevinin, bir dizi ozellik ara-
Sindan birini, algllayan ki~i i~in se~mek
ve ona gostermek oldugunu one surer.
Bu goru~un en onemli gu~lugu, yanh~
problemine bir ~ozum geti.rememesi ve
nesneleri kar~1t, hatta ~eli~ik niteliklere
sahip olan ~eyler olarak gostermesidir.
Yeni Sol [lng. New Left; Fr. Nouveau Gauc-
he]. 1950'lerde olu~an ve Sovyetlerin
Macaristan'1 1956, <;ekoslavakya'y1 da
1968 y1hnda i~gal etmeleriyle birlikte
gu~ ve ivme kazanan, Soguk Sava~ do-
nemine ozgu, entellektuel ve politi.k ha-
reket.
Marksist du~lince geleneklerinden esin-
lenmekle birlikte, Eslci Sol diye tanimla-
digl, Tro~kizm, Stalinizm, Maoizm ve
anar~izm gibi geleneksel sol goru~ler ve
Sovyet yanlJSI ideolojilerle aras1na bir
mesafe koyan Yeni Sol, kapitalizme ve
Bahh demokrasilerin politik sistemlerine
oldugu kadar, Dogu ve Bab Avru-
padaki komunist partilerin resmi Mark-
sist ideoloji ve politikalanna ~iddetle
kar~1 ~tkm1~hr.
yeni- Thomas~dak [ing. ne~rThomism; Fr.
neo-Thomisme; AI neuThomismus). 1850'li
ydlardan ba~layarak ozellikle Fransa'da
geli~en ve, felsefi problemlere olan yak ..
la~1m1nda Orta~ag1n buyuk Hristiyan
filozofu Aquinash Thomasa dayanan
felsefe okulu.
En onemli temsildsinin Jacques Manta~
in oldugu bu okul ya da ak1m1n kendine
ozgu problemleri, belli bir yontemi ve
yeni- Thomas~1hk 931
tum temsiled tarahndan savwudan
ortak bir ogreti btittin ti vard1r. Ontolo-
jiyle bir tutulan bir metafizik geli~tiren
ve t Aquinab Thomas'm t Aristoteles'ten
ald1g1 tiim kavra1n ve kategorileri, yani
mad de/ form, potansiyel/ aktuel, toz/
ilinek, oz ve varolu~ kavramlanyla dort
neden ogretisuu aynen benUnseyen
Yeni- Thomas~1hga gore, her tur maddt
varhk, bir madde ile bu maddeyi belirle-
yen bir formdan meydana gelir. tForm
belirsiz olan maddeye ~ekil verir, varola-
nln i~ine i~lerken, onu her ne ise o ~ey
yapar.
Bu, organizmalar i~in de ge~erlidir. Ni-
tekim, YeniThomas~1hga gore, en
a~ag1 form, organik bir birlik ile ozgul
bir etkinlik ilkesinden yoksun bulunan
cans1z bedenin fonnudur. Bu anlay1~a
gore, cans1z bir beden ancak ba~ka bir
varhk sayesinde faaliyete ge~ebilen edil-
gin bir varhkhr. Organizmalartn, bilin~
siz olmakla birlikte, her zaman belli bir
amaca dogru yonelmi~ olduklann1 one
surerken, ya~amm salt mekanik bir bi-
~imde a-;U<Ianamayacaglnl dile getiren
Yeni- Thomas~dar, hayvanlarda daha
ustun bir varhk duzeyine ge-;ildigini
soylerler.
Yeni-Thomas-.~llara gore, hayvani form ..
lar&n ustlinde bulunan insanda, tum
a~ag1 formlarm yetkinligini tek bir
ustun formda toplayan tinsel ruh ortaya
~kar. lnsan faaliyetlerinin amacuu yal-
nazca bilmeklc kalmaz, onu ayru zaman-
da ozgurce saptayabili.r. Tinsel ruhun
varhg1n en ust duzeyini meydana getir-
digini savwtan Okula gore, U\san tini
varolan varllkla iki tur ili~ki i-;inde bu-
lunur. Varbk bilginin nesnesi olarak ha-
kikatin temelini kurar ve iradeye ka111
koyu~uyla da iyi temellendirir. Mutlak
iyi, ho~a giden iyi ve yararh iyi olmak
uzere, u~ tur iyiyi birbirinden ayuan
Yeni- Thomas-.~llar degerlerin temelini
varhktan ald1glru, fakat onlarm deger-
ler olarak, yaln1zca deger bi~ici bir ozne
de varoldugunu 50ylerken, sonu~~u bir
ahlak goru~u benimsemi~lerdir.
932 yer deAittirme ol~utu
yel' degi~tirme ol~iitii [lng. reuersibility cri-
terion; Fr. critere de Ia reuersibilit~}. Bir ey-
lemin ahlakiligini ya da ahlakslZhgtnl 51-
nama olfjutii olarak onerilen ve ~iden,
karar verirken, kendisini ba~kasuun, ey-
lemden etkilenecek ki~ilerin yerine koy-
masuu isteyen olfjut. 'Sana yapdmasuu
istedigin ~eyleri yap~' ya da 'Sana yapd-
masinl istemedigin ~eyleri yapma~' diye
bilinen alhn kurahn, kendisinin iyi bir
ornegi oldugu ahlAki olfjut.
yer merkezli teori [ing. geocentric tlzeory;
Fr. t/1eorie geocentrique]. bkfjagda, Yu-
nanh astronom Batlam yus taranndan
geli~tirilen ve sistemle~tirilen, Polonyah
iinl u astronom Kopernik'in gune~ mer-
kezli sistemine kadar kabul goren astro-
nomi kuram1.
Yer merkezli kurama gore, diinya sabit
olup, evrenin merkezidir. Gune~, Ay,
gezegeiller ve ydd1zlar, dunyarun -;ev-
resinde donmektedir.
yeter ko~ul [tng. s~fficient condition; Fr.
condition suffisante]. Varoldugu zaman
belli bir olay1n gerfjekle~tigi ya da va-
roldugu ko~ul. Mevcudiyetinde, belli
bir olay1n ortaya fj'lkhg1, bir ~eyin va-
roldugu ko~ul.
Terimin kullanmu onermeler aras1nda
varolan formel ili~kileri de kapsayacak
~ekilde geni~letildigi zaman, A oner-
ml'Si B'yi ifjerdigi takdirde, A gibi bir
onermenin dogrulugunun B gibi ba~ka
bir onermenin dogrulugun un, yeter ko-
~ulu oldugu soylenebilir.
yer yurt saglama [tng. territorialization;
Fr. Mrritoriali saticm]. Birtak.Jm giifjleri,
varhk unsurlannl, birlik, butunluk ve is-
tikrar saglama adma gen;eklik ifjinde bir
yere oturtma; onlan, birlikli ozne ad1na
arzuyu bilinfjdl~Ina itme, toplumun iyi-
ligi ad1na deliyi bmarhaneye kapama,
kadlJU erkegin eksik otekisi olarak gufj-
suzle~tirme orneklerinde oldugu gibi,
etkisiz, zarars1z hale getinne, guya biitu-
n un saghg1 ve iyiligi ugruna, kis&tlama
bashrma.
Buna kar~m, bu gufjlerin kendilerini kl-
slllayan, Slnlrlayan, alii k1lan yerl~ik
mekAnJanndan fjlkartllmalan, kendileri-
ni biitiin iiretkeniikleri i~nde ifade ede-
bihneleri ifjin, ozgurle~tirilmeleri siireci-
ne yersiz yurtsuzl~hnna denmektedir.
yeter sebep ilkesi [Os. sdJei kafi mebdei; ing.
principle of sufficient condition; Fr. principe de
raison suffisante; Al. satz vom zureichenden
grunde]. Evrendeki her~eyin, tii1n nesne,
olay, degi~me ve nedenlerin, birbirleriy
le zorunlu bir ili~ki ifjinde bulundukla-
nnl, soz konusu ili~ld i-;in birbirlerine
ihtiyafj ciuyup, birbirlerine bagunh ol~
duklann1, olduklanndan ba~ka tiirlu
olamayacaklaruu ve biitiin bunlann bir
nedeni oldugunu savunan ilke. Her~e
yin, tum nesne ve varhklann bir nedeni
oldugunu, her~eyin bir nedenin sonucu
olarak varoldugunu, nedensiz. hifjbir
~eyin varolamayacagtnl, bir nesnenin
nedeninin farkh olmas1 duru1nunda,
kendisinin de oldugundan farkh olaca-
guu one siiren ilke.
Yeter neden ilkesi birfjok filozof ve
bilim adam1 taraf1ndan kullarulm1~ ol-
makla birlikte, o bu ilkeyi felsefesinin
temeline yerle~tiren tleibniz'in ad&yla
an1hr. Felsefesini iki ilke uzerine in~a
eden, bunlardan fjeli~mezlik ilkesini zo-
runlu ak1l dogrularuun, manbksal dog-
rulai"Ul temeline, yeter neden ilkesini ise
olgusal dogrulann temeline yerle~tiren
Leibniz'e gore, evrende her~eyin bir ne-
deni vard1r ve hifjbir ~ey nedensiz de-
gildir. Her nesnenin, her olaym, her
varhg1n, nifjin ba~ka turlii degil de, ol-
dugu gibi oldugunu afjlklayan bir
neden bulurunaktadu. Bununla birlikte,
Leibn.iz'e gore, insan varhklar1 soz ko-
nusu tum nedenleri bilemezler; bilebil-
seydiler eger, her~eyin nifjin oldugu
gibi oldugunu kolayhkla afj'Iklayabilir-
lerdi. Leibniz yeter neden ilkesine ula-
~Irken, hifjbir iki ~ey birbirleriyle tam
olarak ayn1 olamayacag1ndan, bu duru-
mun bir nedeni olmas1 gerektigini, ~ey
lerin ve bir buti.in olarak evrenin yeter
nedeninin olumsal olaylann olu~turdu
gu sonsuz dizinin d1~1nda varohnas1
gerekti~ni ve bu nedenin zorunJ u bir
loz ya da monadda, yani Tann'da bu-
lundugunu du~unmu~tur.

yeii [Os. meleke, llassa; lng. capacity, fa-
culty; Fr. capacite, faculU; AI. vermogen,
faligkeit]. Belli bir ~eyi, i~lemi, faaliyeti
yerine getinne, belli bir eylemde bulun-
tna giicii; bir ~eyin belli bir ~eyi hayata
gec;ircbilme potansiyeli; herhangi bir
~eyi yapabilir olma durumu. Do~1~tan
getirilen ya da sonradan kazantlan be-
ceri olarak yeti, bir insantn yapmas1 ge-
reken ~eylerle, odevleriyle ili~kili ola-
rak yapabildi~i ~eyi, gen;ekl~tirmeye
muktedir oldu~u eylem tarz1n1 oldu~u
kadar, zihnin belirli bir fonksiyonla
ozelle~mi~ boliimiinii ifade eder.
Yetiler, beslenme, biiyiime ve iireme
tiiriinden etkinlikleri do~uran bitkisel
yeti; harekete, de~i~meye neden olan ha-
rekel yetisi; temel itki, arzu ve istekleri
do~uran i~tiha; algt, duygu, tutku, haz
ve acdan do~uran ve bellekle imgele-
min temelinde bulunan duyum yetisi; ya-
~ama iste~i ve arzu ve ihtiyac;lanmiZl
kar~llama giicii ya da enerjisi do~uran
ircide ve nihayet, bilgiyi, soyut dii~iinme,
kavramsalla~hrma, yargdama tiiri.inden
bili~sel faaliyet]eri do~uran akll ya da
akdyuriUme yetisi oJarak stralanabilir.
Bu ba~la1nda, dii~iinme, itngeleme,
hissetme tiiriinden bilinc; ya da zihin
hallerinin, zilmin, akll yetisi, imgelem
yetisi, tinsel yeti tiiriinden, soz konusu
bilinc; hallerine kar~tllk gelen, yetileriy-
le a~1klanabildi~ini, zihnin bu yetilerle,
bu yetilere gore i~ledi~ini, zilmin bu
yetilerden olu~an bir birlik oldu~unu
savunan o~retiye yeti psikolojisi ada ve-
rilmektedir.
yetkinlik [Os. kemal, mukemmeliyet; ing.
perfection; Fr. perfection; AI. vollendung,
vollkommenl1eit]. 1 Nitelik bak1m1ndan,
kend isinin iizerinde olan bir rtiteli~in
d ii~ iin ii lememesi, kendisini a~ an bir
derecenin kavranama1nas1 d urumu. 2
Her baklmdan en iistte olma hali. 3
Yoksunluk, kusur ve stnulamadan ba-
~~~~k olup, tiimiiyle olumlu olma duru-
mu. 4 Tam ya da saf olma durumu. Kop
~ulsuz ya da stntrlanmamt~ olma hili.
5 Anzr ya da raslanhsal hic;bir ozelli~i
bulunmama durumu. 6 Bir varh~m,
yetklnlik derecelefl kan1t1 933
kendi do~as1 ya da oziinde olan tiim
potansiyel giic;lerin en yiiksek olc;iide
gerc;ekle~mi~ olmas1 durumu.
insan1, tum stfatlanyla yetkin olan
Tann'yla akddan yoksun hayvan ara-
stnda bir yerde goren, insan1n aktlh fa-
aliyetleri ve ahlaki eylemleriyle, tann-
salla~amasa bile, Tann diizeyine ya da
hayvanh~a yakla~abilece~ini dii~iinen,
dolaytstyla insantn hic;bir zaman mut-
lak olarak yetkinle~emeyece~ini dile
getiren llkc;a~ filozoflanndan farkh ola-
rak, insantn yetkinl~ebilirli~ine sarstl-
maz bir inane; besleyen baz1 modem
iyimser dii~iiniirler, insan varb~uun
ahlakl giic; ve imkanlaruu eksiksizce
gerc;ekle~tirmek ve hay at a gec;irmek su
retiyle yetkinle~ebilece~ini savunmu~
lardtr.
yetkinlik9lik [tng. perfectionism; Fr. per-
fectionisme).l lnsan varh~1nm ahlak ala-
ronda veya ya~amda hedefleyece~i en .
yiiksek iyinin, haz, mutluluk, ~ar ya da
yarar gibi ahJald de~er)er de~il de, ka-
rakter yetkinligi oldugunu, insarun tiim
giiciiyle ahJlli karakterini geli~tinneye
ve yetkinl~tirmeye c;ah~mas1 gerekli~i
ni, zira yetkinli~in en biiyiik de~er ya da
erdem oldu~unu, liim di~er erdemlerin
ondan tiiredi~ini savunan ahlak gorii~ii.
2 Siyaset felsefesinde, bir yonetime
dii~en en onemli gorevin hakikl bireyin
yarahlmasuu sa~lamak ve yonetilenin
kollektif ortak iyili~ine katklda bulun-
mak oldu~unu ~ne siireh gori..i~.
3 Hristiyan teolojisinde, insarun Tann
taraftndan bir kez kurtanldt~ zaman,
tam ve kusursuz bir yetkinlik,. giinahstz
bir miikemmeliyet hAii ic;ine girdi~ini
iddia eden akun.
yetkinlik dereceleri kanah [lng. argu-
11tenl from degrees of perfection; Fr. argu-
ment d' apres les degrees de Ia perfection).
Tann'n1n varoldu~unu, yetkinli~in fark-
11 derecelerinin, mutlak bir yetkinlik
standarbnm varolu~unu gerektirdi~i te-
zinden hareketle gostermeye c;ah~an a
posteriori karut. Aziz t Anselm us ve Aqu-
inash Thomasta gord ii~iim iiz bu karut,
ozii itibariyla Platonik bir karuthr.
934 yetkin tan1m
Kantta gore, biz insan varhklannda
degi~en derecelerde iyilik ya da buyuk-
lukle kar~lla~lyoruz. Bu buyukluk ise,
niceliksel buytikliik olmay1p, erdem ya
da bilgelik baklmlndan iyilik ya da us-
tiinluktur. Bu turden nitelikJer, gozlem-
ledigilniz ya da tan1d1glmLZ insanlarda
degi~en ol-;u ya da derecelerde varolur.
Buna gore, A ki~isinin iyi, B ki~isinin
d~ha iyi, C ki~isinin ise ondan biraz
daha iyi oldugunu soyluyoruz. Bunun-
la birlikte, bu tur yarg1lar, insanlarda
old ugu gibi, goreli olarak degil de,
mutlak olarak iyi alan nesnel bir yetkin-
lik standardl )'a da ol-;utunu gerektirir.
1~te ki~ilerin i yiliklerini kendisine gore
yarglladlglmlz, bu nesnel iyilik ya da
yetkinlik standard1 Tanr1'dtr. $u halde,
Taru1 bir yetkinJik ol-;utu olarak vard1r,
aksi takdirde, yetkinligin degi~en dere-
celerinden soz edebilmemiz olanakll
olmaz.
yetkin tan1m [ing. perfect definition; Fr.
definition parfaite]. Oznesi ile yuklemi, ta
rumlanaru ile tarumlayaru ozde~ alan te-
rimlerden olu~an tarum turu.
Bu tur bir tan1m, bir ~eyi yine kendi-
siyle tarumlayan totolojik bir tarumd1r.
Formel bak1mdan yetkin alan bu tur bir
tarum, bununla birlikte bir ~eyin kendi-
si oldugu ozde~lik bilgisi d1~mda bir
bilgi vermezler. Kaplamsal balamdan
yetkin alan bu tannn turune ek olarak,
i-;lemsel yonden yetkin alan tarumdan
da soz edilebilir. Bu tur bir tarum ise,
yakln cins ve tursel ay1r1m gozetilerek
yapllan tanun ~eklinde ortaya -;1kar.
yetldn tasam ~ekli [tng. perfect figure; Fr.
figure parfaite]. Birind tasun ~ekli. Birinci
tasun ~ekli yetkin bir tas1m ~ekJidir,
-;unku o, t Axistoteles'e gore, dictum de
omni et nullo kurahn1n dogrudan dogru-
ya uygulanabildigi tek tasun ~ekJidir.
Birinci tas1m ~ekJine yetkin tasun ~kli
diyen Aristoteles ildnci ve u-;uncu ~kil
den tasunlar yetkin olmayan tas1m f1e-
killeri diye kategonize ebni~tir. lkinci ve
u-;uncu taslm ~ekilleri, yetkin taslm ~k
lini olu~turan birinci ~ekJin tersine, yet-
kin olmayan tasun ~ekilleridir, ~ii bu
tas1m ~ekillerinde yer alan tas1mlann
ge-;erlililderi, birinci ~ekilde yer alan ta-
Slm)ara indirgenmek suretiyle bilinir..
y1g1n teorisi [Ing. bundle theonJ of se~. In-
giliz empirist filozofu Dayid Hwne'un,
benin, insan varbguun, birbirlerini an-
la~Ib naz bir luzla izleyen, surekli bir
ak1~ ve hareket hiUinde alan farkh algi-
lar y1g1n1 ya da toplam1ndan ba~ka bir
~ey olmadlglnl one suren ogretisi.
Benin ya da zihnin bir toz olmay1p, do-
gu~tan oliime dek ard arda ortaya -;1kan
deneyimler, tasarun ve ideler y1g1ru ol-
d ugun u savunan ogreti.
Kendi zihnine donup bakng1 zaman,
bir-;ok izlenim ve ideden ba~ka zihnin
bu ideleri birbirlerine baglayan faaliyet-
leriyle kar~da~an Hume, zihinde, varo-
lu~u her tur du~unme faaliyetinde tas-
dik edilen bir bene ili~kin hi-;bir tikel
izlenim ya da ide bulunmadl~ one
surmu~, benin ya da zihnin ne oldu~
sorusuna verilecek tek uygun yaruhn,
benin, ~u ya da bu izlenimden, ~ u ya da
bu ideden degil de, izlenimlerinin ve
idelerinin toplarmndan olu~an bir y1g1n
ol.mas1 gerektigini belirhni$tir.
tHume'un bu goru~u, tBerkeley'in
maddi ya da bireysel toz kavram1yla il-
gHi olarak tLocke'a kar~ yonelttigi ve
kendisinin de onaylad1g1 itirazlar1n, zi-
hinsel alaru da kapsayacak ~ekilde ge-
ni~letilmesinin bir sonucu olarak ortaya
-;kar. Zihinsel ya da tinsel bir tozun
yoklugunda, Hwne i.,ut, izlenimler ya
da ideler ya da bunlardan olu~an y1g1n
veya toplam d1~1nda, ben veya benJigin
kendisiyle ozde~le~ecegi hi-;bir ~ey
yoktur. Ben i-;in, kimlitini zaman i-;inde
koruyan surekli bir varolu~ s<lz kon usu
olamaz. bnun gozunde zihin -;~itli al-
gilann ya da izlenimlerin ard arda orta-
ya c;lk11g1 bir tiyalrodur, faka t bu izle-
nim ya da idelere dayanak alan bir toz
degildir, yani, Hume'a gore, bizim oyu-
n un oynand1g1 sahne hakk1nda en
ku-;uk bir fikrimiz olamaz.
y1g1n zincirleme tas1m [lng. sorites; Fr.
sorites; Al. sorites]. Birden fazla katego-
rik tasundan meydana gelen ve ortada-
ki sonu-; onermelerini dile getirmeyip,
ilk onculde ge-;en ozne d urum undaki

teritn ile son onculde yer alan yi.iklem
durumundaki terimi ic;eren bir sonu~
onennesi elde etmek suretiyle kurulan
~oklu tas1m ti.iri.i.
yin ve yang. <;in felsefesinde, farkhhk ve
kar~1th~1, varh~1n temelinin brbirleri~
ne kar~1t o)makla bir likte, ayn1 zaman-
da birbiderini ta1namlayan iki Zit gi.i~
ten n1eydana geldi~i dii~i.incesini ifade
etlnek ic;in kullan1lan terimler. Fenome-
nal hay a t1n biitiin boyutlann1 ortaya
koyan sdz konusu iki kar~1t gii~ten yin
di~i ilkeye, toprak, karanhk, edilgenlik
ve kuruya, buna kar~an yang da erkek
ilkeye, go~e, ~~~~a, etkinlik ve 1sla~a te-
kabi.il eder_
Bu ba~lamda, ortaya ~lklp hemen her
donem etkisini si.irdi.iren, rakip ak1mlan
birbirlerine yakla~hran, ve evrendeki
her~eyin, biri etkin ve erkek, di~eri
pasif ve di~i olmak Lizere, birbirini ta-
mamlayan iki kar~1t ilkeye dayandl~l
nl, varolan her~eyin soz konusu kar~1t
ilkelerin uzla~hnlmas1 ve yumu~ahl
masl yoluyla ortaya ~1kh~LN dile geti-
ren ogretiye yin ve yang otretisi ad1 veril-
Ini~tir.
yoga. Hint felsefesinin gelene~e ba~h
kolu i~inde yer alan ve Patanjali tarafln-
dan kuruhnu~ olan felsefe sistemi.
Soz konusu sisteme gore, bireysel
ruhun yaradanla kayna~mas1n1n ya da
birle~mesinin tek yolu ger~ekligin orta-
dan ka)kh~, bi.iti.in bi.iti.ine kendinden
ge~mek ve vecd haline ula~mak i~in ya-
pllan bir dizi ah~tlnna ve uygulamadan
ge~er. Ba~ka bir deyi~le, kurtulu~a go-
tiiren yol, uzun ve zorlu bir yolculuktur.
Buna gore, bireysel ruhun, y11lar si.iren
bir kendini yenme, nefsini alt etme ~aba
slyla, oncelikle maddi ~1karlardan uzak
durmas1,. lkinci olarak azla yetirunesi, Sl-
ktntalara katlanmas1, bilgiyi aramas1,
kendini Tann'ya adamas1 gerekir.
Soz konusu sisteme gore, bireysel ruh
daha sonraki basamaklarda duyulanru
geri ~ekmek, yani d1'a yonelik olan du-
yulanJu i~e yoneltmek, di.i~i.incelerini
yaln1z bir ~ey i.izerine yonelterek orada
yo~unla~mak durumundadu. Bireysel
ruh, daha sonraki basamakta, yo~unJa~-
yokluk 935
man1n derinle~tirilmesi ve gi.i~lenmesi
suretiyle, dii~uncenin iizerinde yo~un
la~h~l ~eye kendili~inden akmas1n1 ya
da kaymasuu sa~lar. Bu felsefe sistemi-
ne gore, ruhun kurtulu~u yolunda, bun-
dan sonra gelen basamak, sonuncu ba-
samak olan vecd halidir. Burada, yogi
ya da ruh kendisini ayn bir varhk, ayn
bir benlik ve ayn bir bilint; olarak gor-
mekten kurtulur ve anutlulu~a eri~ir.
Ruhu bedenin zorla1nalanndan kurtar
may1 ama~layan si.ire~ sekiz ayn a~ama
Yl ihtiva etlnek tedir: 1Yam a ya da be~
ahlak ilkesi; 2 niyatza, b~ dini kural; 3
asana, duru~lar; 4 pratrayana, nefsin kont
rol albna ahnmas1; 5 pratyahara, duyula-
nn blizi.ilmesi; 6 dhanna, bir nokta i.ize-
rinde odakla~ma; 7 dhyataa, ayru konu
i.izerinde yo~unJa~ma ve tefekki.ir; 8 sa-
madhi, vecd.
Ote yandan, yoga felsefesinin Patanja~
li'ye atfedilen temel metninin ad1 yoga-
sutra olarak bilinir. M. 0. 2. yuzy1lda
ya~ olan bu metin soz konusu
yoga d i.i~i.incesini ve prati~ini sistem-
le~tirdikten ba~ka, ana hinduizm i~in
de saygan bir yer kazandum1~tlr.
yokluk [ing. nonbeing, nothingness; AI.
neant ). 1 Varolan hi~bir ~eyin bulunma-
masl, varh~1n yoksunlu~u veya belirli-
likten ya da ger~eklikten yoksun olma
hali. Bir ~eyin kimli~i ve faaliyeti i~in
gerekli olan ger~ekli~in olmay1~1. Cr-
ne~in, Platon'un ger~ekten varolan ve
varhk kategorisini olu~turan akllla an-
la~llabi1ir idealara, hem var ve hem de
yok, veya ne var ne yok olan duyusal
nesnelere ek i.ic;i.inci.i bir kategori olarak
dile getirdi~i, var olan hi~bir ~eyin bu-
lunmamasl durumu. 2 Varhkta, belirli
bir fonn ya da di.izenin olmamas1 hali.
Ger~eklikten tumi.iyle yoksun ya da
ger~ekd1~1 o)ma veya hi~ bir ger~ekli~i
bulurunama durumu.
3 Ve nihayet, varhk hiyerar~isinin en
alhnda, mutlak bir ger~ekli~in en uza-
~tnda bulunan madde. 4 Bir ~eyin do-
~u~tan getirdi~i, akti.ielle~ecek hi~bir
potansiyeli olmamas1, kendisini ger~ek
le~tirecek hi~bir e~ilim, ya da yonelimi
bulunmamas1 hali.
936 yoksunluk
yoksunluk [Os. mahrumiyef, ndemiyet; tng.
privation; Fr. privation; Al. privation).
Olumlu bir nite1i~n eksikli~ y a da sa-
narlanm.asandan meydana gelen njtelik.
Aristoteteles'in felsefesinde, sahip olabil-
di~i, nonnalde sahip oldu~u ya da sahip
olmak durumunda oldu~u beli.rli bir ni-
telikten yoksun olan bir tozun d urum u.
Bir ~ekilde varolmas1 gereken belli bir
formun varolmaya~a.
Yoksunluk teriani, de~i~menin olanak-
sazh~Lna ifade eden tEiea felsefesinden
sonra de~i~meyi a-;aklamak amaca yla
t Aristoteles taraf1ndan one surulmu~
tur. Madde ya da potansiyaliteyle, fonn
ya da aktiialiteyi, de~i~medeki pozitif
o~eler olarak one suren filozofa gore,
de~i~me, bir madde ya da potansiyelin,
yoksun bulundu~u formu kazanmasa-
dar. Buna gore, yoksunluk,. de~i~medeki
olumsuz o~e, de~i~me tarafandan var-
sayllan gu-;tur. Yoksunluk, bir madde
ya da potansiyelin alabilece~i, almaya
yetili oldu~u, kendisine yonelmi~ bu-
lund u~u formu henuz almamt~ olmasa
hali, soz konusu fonndan yoksun bulun-
mast durumudur.
yoksunluk kavramlara [tng. concepts of pri-
vation; Fr. concepts de la privation]. Yokluk
kavramlar1 olarak da bilinen ve sahip
ol wunasa gereken bir ozelligin bir
~eyde, bir nesnede bulunmad1gana ifade
eden, dolayasayla ancak o ~y, o nesne
i~in k ullandan olwnsuz kavramlara veri-
len ad. Ome~in, 'sa~ar' kavrama, baza in-
sanlarda bir ozelli~in (i~itme duyusu-
nun) olmad1~Ul1 bildirir. Bununla
birlikte, 'sandalye kordur' demek ola-
nakh degildir, ~unku sandalyede gonne
ozelli~i, i~itme duyusu zaten yoktur.
yoksunluk olarak kiitiiliik (Ing. ~il as
privation; Fr. mal co,rme privation]. Orta-
~a~ filozoflaran1n dun yamtzdaki varh-
~ana yadsunadaklara kotulugu a~aklama
tarzlan.
Bu anlaya~a gore, biz insanlann dt~
dunyada gordu~u felaketler, sava~lar,
dnayetler, ahliki bozukluklar, ancak ve
ancak varh~1n veya iyili~in ya da olma-
sa gerekenin yoksunlu~u olarak a-;rkla-
nabilir. Buna gore, kotulugun pozitif bir
varh~a ya da ger~ekli~i yoktur. Bu, var-
bk ile iyili~in ozde~ ya da e~anlamh ol-
maslndan bellidi.r. Varolan her~ey, Mut-
lak tyilik olan Tann'dan turemj~tir ve
dolayastyla, bir varh~a sahip oldu~u su-
rece, iyi olmak durumundadtr.
Ba~ka bir deyi~le, tum yarahklann, bir
varh~a sahip olduk.Jan surece, iyi oldu-
~unu ve tyi Olandan, yani Tanra'dan
geldi~ini soyleyen Orta~a~ du~unurle
rine, orne~in Aziz t Augustin us y a da
Sahte Dionisosa gore, yarahklar tyi
Olandan yoksun olduklan siirece, ne
iyidir, ne de bir varh~a sahiptir. Buna
gore, kotuluk, varhktan oldugu kadar,
iyilikten yoksunluktur; ya da daha ~ok,
olmas1, aktuel olarak bulunmas1 gere-
ken bir iyinin yoksunlu~udur. Buna
gore, bir gunahkar bile, bir varh~a,
ya~am ya da varolu~ ve bir iradeye
sahip oldu~u surece, iyi olmak duru-
mundadn; gunahkar insandaki kotuluk,
onda aktuel olarak olmasa gereken iyili-
~in yoksunlu~undan, iradenin ahlak
kurallanyla olan yanh~ ili~kisinden, ~u
ya da bu erdemin eksikliginden meyda-
na gelir. Buna gore, tum insanlar, ey-
lemlerinde iyi olan bir ~eye, kendilerini
tamamlayacak bir ~eye yonelirler, fakat
un utulmamahdtr ki, onlar kendileri i~in
neyin iyi oldu~uyla ilgili olarak, yanh~a
du~ebilirler.
SOz konusu tkoruluk yorumuna gore,
Tanra tarafandan yarahlrru~, Tann'nan
kendi ozunden yaratmJ~ oldugu hi~bir
yarahk kotu olamaz. Bu durum, ahlaki
kotulukler kadar, ahlaki olmayan kotu-
lukler, yani .fi2.ikj kotiilukler i~in de ge-
~erlidir. Do~ada kotuluk, do~al bir
~eyin kendi do~al fonksiyonlann yeri-
ne getirememesinden meydana gelir.
Ome~in, r;irkinlik ve hastahk, m utlak
bir bi9mde kotu olmaytp, yalnazca daha
yuksek bir iyinin yoksunlugudur. Bun-
lar fonn bak1m1ndan soz konusu olan
bir eksiklikten, duzene duyulan ihtiya~
tan ba~ka hi~bir ~ey de~ildirler. Kotulu-
gu bu ~ekilde a~aklayan Orta~a~ du~u
nurlerine gore, maddenin kendisi bile,
Tann tarafandan yarahlm1~ oldugu i;in,
kotu de~ldir.

yozum [Os. tefsir, ~~r/1; ing. commentary; Fr.
commentaire; Alm. kommentar]. 1 Genel
olarak, bir metni, bir haberi, motivasyo-
nu, bilinmeyen veya anla~almayan bir
eyleani, bir mesaja, bir olaya, v. b. g., in-
celeyip at;aklayarak de~erlendinne, belli
bir baka~ a-;asandan hareketle anlamlan-
darma.
2 Bilinmeyen bir nesnenin ~e~itli un-
surlanna, onu anla~dar hale getirecek
yeni bir forrn ya da goriinum alhnda,
aralannda ba~ kurarak, bir araya getir-
ane. Bir ~eyi anlamh bir bi~imde. a~akla
na olarak yorum tan1m1, yorumlayan
ki~ide, kavramsal bir ~ema ya da mode-
lin olmaSIN gerektirir1 oy le ki algalanan
ve yoruanlanan ~eyin, manhksal olarak,
modelde yer alan olgu ve a~aklamalara
uydu~u kabul edilir. Bu ~ekilde de~er
lendirildi~inde, yorum, kullanalan kav-
raansal ~ema ya da modelin mahiyetine
ba~h olarak, farkhhk gostermek duru-
mundadar. Buna gore, kullarulan mode-
lin kuramsal bir model ve a~lklamanan
da ger~ekli~e ili~kin old u~u bir yorum,
bilimsel bir yonuudur.
3 Mantakta, formel bir dilin deyimleri-
ne anlam yukleme faaliyeti; formel bir
dilin her duzgiin deyimine kar~llak ola-
rak belli bir dilda~a nesneyi, her de~i~
kene kar~ahk olarak da belirli bir de~er
alana belirleme i~i.
4 Teolojide, k utsal metinleri anla~ahr
kalma, kutsal kitaban orttik ve belirtik
muhtemel tiim anlamlaruu gozler online
serme. 5 Dilbilgisinde, sentaktik olu~tu
rucu taraflndan iiretilen yapLiara bir
anlam yukleme imkaru veren i~lemler
biitiiru.
6 tPsikanalizde, analistin psikanaliz se-
anslan sarasmda hastanm anlatamlann-
dan elde etti~ verilerin hakiki ve hasta
i~in bilinmez olan anlanu1u sembolik
boyutlan i~inde ortaya koymasa.
7 Felsefede, ge~mi~ten gel en felsefi bir
metni ~erh etme; thenneneuti~in olu~
turdup;u genel ~er~eve it;inde, karanhk,
anla~Jimasa zor bir metni, farkh bir kiil-
tiir, ~aman ya da gelene~in mahsiilu
olan bir yaza, k.itap ya da metni, yazann
yonelim 937
ger(ek niyetini, aktannak istedi~i anla-
ma a~a~a ~akaracak ~ekilde anla~ahr
hale getirme, anJamtandanna.
Onlu Alman dii~unuru Friedrich Ni-
etzsche, tarihselci -hermeneutik gelene k
i-;inde ~ok buyuk bir onem kazanan
yonm etkinli~inin iki temel ozelli~ini
on plana c;akartma~tar. Bunlardan birin-
cisine gore, yorum her zaman yarat.J.a
ve in~a edici bir etkinlik olmak duru-
mundadar. Hans Georg tGadamer tara-
hndan da vurgulanan ikincisine gore
ise, tek bir 1nlimkiin yoruan olmayap,
daima bir yorumlar ~e~itlili~i soz konu-
sudur.
yonelim [Latince ~intentio'dan; ing. inten-
tion; Fr. intention; AI. absidd]. 1 Du~un
cenin, bilginin konusuna yonelmesi d u-
rumu. Buna gore, Orta~a~ mantak~alan,
ba~ka gostergeleri de~il de, . do~rudan
do~ruya ~eylerin kendilerini gosteren
gosterge ya da i~aretler i~n ilk yonelim
(primae intentionis), ~eylerin bizzat ken-
dilerini de~il de, ~eylerle ilgili i~aretleri
gosteren im, g05terge, deyim ya da te-
rim]cr i~ ikinci yonelim (secundae inttn-
tionis) terimini kullaruTu~lardar. Buna
gore, ome~in 'insan oli.imliidi.ir' onerme-
sinde, insan terimi, ~eylerin, yani kendi-
leri iln ya da gostergeler olmayan insan-
lann yerini tutan bir g05terge oldu~u
i9n ilk, buna kar~m 'TurJer cinslerin bol-
meleridir-' onermesinde ise, rur, 'insan',
'at' ve 'kopek' gibi, kendileri, ~ey de~il
de, deyim olan cins isimlerin yerini tut-
tu~u i~in, ikinci yonelimden bir terim
olmak durumundadar.
2 Biraz daha genel bir ~er~eve it;inde,
bilindn, daima kendisinin otesindeki
bir ~eye i~aret ederek, her zaman bir
~eyin bilinci ohnasa, faaliyetini belli so-
nut;lara do~ru yoneltmesi durumu; bi-
lincin, da~ diinyada varolmasa gerek-
meyen zihinsel bir nesne yaratmasa,
onu da~ diinyaya yansatmasa halini, bir
~eyin kendisinin da~andaki ve otesinde-
ki bir ~eye yonelmesi, o ~eyi hedefle-
mesi hili. Nitekim, tHusserl'e gore, yo-
nelim, bilincin alga, imgelem, v. b. g.,ye
bir anlam yiikleme imkAru veren ozel
bir tavradar.
938 yonelmilik
3 Ahlakta, eylemin ula~may1 ama~ladi
gt nihai hedef. Bu ba~lamda, ome~in
tKant a gore, eylemlerimizin ahlaki de-
~erini yaratan ~ey, eylemin sonucu
de~il, fakat niyeti ve yonelimidir.
Bu ba~lamda, yonelmi~li~i, bilincin
ozsel ve ay1rd edici bir ozelli~i ve bu
arada, zihnin bili~sel ve iradi faaliyeti
nin temeli olarak goren bilgi anlay1~1na ,
yonelirncilik. ad1 verilirken, zihni, bilincin
da~ di.inyada varolmas1 gerekmeyen zi~
hinsel bir nesne in~a etme ve i~eri~ini
d1~ diinyaya yansltma yetene~iyle ta-
nimlayan o~reti yanelinzsel zilzin teorisi
di ye tan1mlanu.
Yine ayna ba~lamda, anlama yetisi ya
da idrakin iki ayn tarza old u~u kabul
edildi~nde, gori.in i.i~leri a~1kl amay1
ama~layan bilim.in d1~1nda, gori.ini.i~leri
yorumlamayi, yani insarun di.inyas1ru
betimlemeyi, ele~tinneyi ve hakb kllma-
Yl ama~layan, insan varh~1 tarahndan
yaratalan di.inyan1n nesnel do~rulann1
ortaya koymaya ~ah~an bilgi ya da anla-
ma tarz1na; Alman filozofu tDilthey'in
anlama yontemiyle ifade etti~i, fenome
nolojiyi i.ireten analiz tiiriine yonelimsel
anlama ad1 verihnektedir.
yonelmi~lik [Os. kasdiyet, verhiyet; ing.
intentionality; Fr. intentionalite; AI. inten-
tionalitiit). 1 Orta~a~ felsefesinde ya da
Skolastik dii~iincede, insan varh~1n1n,
i.nsan zihninin dikkatini bir nesneye
do~ru ~evirebilmesi, on un i.izerinde
odaklanabilmesi yetene~i.
2 tBrentano vc tHusserl'de, psi~ik fe
nomenlerin ayirtCl ve tan1mlayaca ozel-
li~i olarak, bilincin bir konuya ni~an al-
masi, bir nesneyle ba~ kunnas1, daima
bir nesneyie ~evrili olmas1 ozelli~i.
Bilincin yonelmi~li~ini Psychologie vom
Empirisclten Standpunkt [Empirik Bir
Bak1~ a~asandan Psikoloji] adh kitabm
da, 'bilincin yonelimselli~i ilkesi' ba~h
gt alnnda ortaya koyan Brentano, bir
nesneye yonehni~ olmalaruun, bir i~erik
ya da nesneye gonderimde bulunmalara-
nin bilincin, psi~ik fenomenlerin ayud
edici ozelli~i oldu~unu one siinni.i~tiir.
0 bu ba~lamda, ozne ile yiiklem aras1n-
daki ba~l yarglnln ozii yapan her tiir
goru~i.i reddederken, yarg1n1n temel
ozelli~ini bilincin kendi da~anda ohna-
yan bir nesneyle ili~ki i~inde olnlak diye
ifade eder. Buna gore, korkunun d1~
ger~eklikteki bir ~eye tekabi.il etmek du-
rumunda olmayan nesnesi korku dene-
yiminde i~erilir.
Brentanotnun o~rencisi Husserl'in fe~
nomenolojisinin temel kavram1 haline
gelen yonelmi~lik terirni, bilincin bir
nesneyi hedef alrnak, daima bir ~eyin
bilinci olmak yetene~ini gosterir. Bun a
gore, yonelmi~lik halinde bilin~, fiilen
varolan ya da varolabilecek olan bir
nesneye do~ru si.irekli yonelmedir. Ni
tekim Husserl, zihinsel fenomenleri, bi-
lin~ edimlerini dile getiren sozlerin,
ancak ve ancak bir ~eye gonderimde
bulunmak, bir ~eyle ili~ki kurmak su-
retiyle an lam kaz.andi~Inl dile getirir.
yiinetim [lng. governernent; AI. gouveme-
ment]. Gerek belirli bir birim ya da di.i-
zeyde, ome~n ulusal, bolgesel ya da
yerel di.izlemde, otoriteye sahip olan
biitun veya yap1y1, gerekse bi.itiin bir
anayasal sistemi tarumlamak i~in kulla-
nllan terim.
Demokrasi, otokrasi ve diktatorli.ik gibi
farkh yonetim bi~imleri vardar. Farkh
yonetimlere, ayn rejim ti.irlerine ili~kin
bu ti.ir bir Slruflamanln ilk Omeklerinden
biri i.inli.i 11k~a~ filozofu t Plat on tarahn
dan one siiriilmi.i~ti.ir. !deal yonetim
tarz1 olarak, yonetimde iyi yeti~mi~ filo
zoflann bulundu~u bir se~ldnler aristok
rasisini, ruhun i.i~ par~asmdan biri olan
akhn di~er i.1ci par~a i.izerindeki egemen-
li~inin siyasi ifadesi olan aristokrasiyi
oneren Platonta gore, yonetim kademe..
lerinde balayan belli bir yozla~1na,
aristokrasiden sonra, ildnd bir yonetim
tarza olarak timokrasiyi do~urur.
Platon'un gozi.inde, timokrasi ~an ve
~eref a~k1yla belirlenir. Bir yonetim bi-
~imi olarak timokrasi, yonetim kademe
sindeld insanlardan biri, halkm genel
iyili~i ve ,_1kanndan ~ok, kendi ~an ve
~erefini gozetmeye ba~lad1~1 zaman or-
taya ~tkar. Bu yonetim tarza, insan ru-

hundaki iir; parr;adan ikincisi olan can
ya da tinin, akhn soziinii dinlemekten
vazger;erek, kendi egemenligini ifade
edi~inin siyasi kar~1hg1du.
Timokraside, maddeye dii~kiinliik
gostennenin ilk izlerine rastland1g1, ozel
miilkjyet arzusu duyulmaya ba~land1g1
zaman, ortam, Platon'a gore, pliitokrasi
ic;in haz1r demektir. Buna gore, pliitok-
rasi, siyasi iktidann oncelikle ve yalruz-
ca maddl r;tkar ve zenginlikle ilgilenen
insanlann elinde oldugu yonetim bir;i-
midir. Pliitokrasiyle yonetilen bir top-
lumda, bir tarafta zenginler ve diger ta-
rafta yoksullar olmak iizere, yalruzca iki
s1mf kahr ve boyle bir toplumda, Pla-
ton'a gore, zenginler yiikseldikr;e, er-
demliler kaybolur. 0. pliitokrasinin,
ruhun en a~ag1 parr;as1 olup, ak1l tara-
fmdan dizginlenmek durumunda olan
i~tihamn egemenliginin siyasr kar~1hg1
oldugunu savunur. Platon'a gore, dor-
diincii yonetim tarz1, pliitokrasiden bir
derece daha yozla~m1~ bir yonetim bir;i-
mi, r;ogunlugun ve uzman olmayanla-
nn yonetimi olarak demokrasidir.
yontem dogmatizmi (ing. dogmatism of
method; Fr. dogmatisnze de m~thode]. Tek
bir akhn, yani bilimsel akhn; tek bir bilgi
tiiriiniin, yani bilimsel bilginin bulundu-
gunu; soz konusu bilimsel bilginin doga
bilimlerinde kazaruld1gm1; bilimsel bil-
ginin de yonteme dayah bir bilgi oldu-
gunu one siiriip, doga bilimlerinin yon-
temini mutlakla~hran ve bu yontemin
kapsarruru, onu insan bilimlerine de uy-
gulayacak ~ekilde geni~leten rasyona-
list \'e pozitivist yakla~1mm tavnm
ifade ebnek ir;in kullamlan deyim.
Dogru bilgiye, hakikate veya bilimsel
bilgiye ula~mamn biricik yolunun bi-
limsel yontem ya da yontemlerden ger;-
tigini savunan tav1r olarak yontem dog-
matizmi, tarihten, toplum ve insandan,
toplumsal-insanr ili~ki, deger, ilgi ve r;l-
karlardan bag1ms1z olduktan ba~ka, ta-
rafslZ, evrensel ve nesnel olduguna ina-
rulan bilimsel bir yontemin bagnaz
savunuculugunu yapar ve kendisini bu
yolla me~rilla~tuan entellektiiel ideoloji
haline gelir.
yontemsel kutkuculuk 939
Yontem dogmatizmine, ozellikle, insan
bilimlerinin farkh bir tmetodolojisi,
goze ve gozleme degil de, anlamaya da-
yanan bir metodolojisi oldugunu savu-
nan thermeneutik ve tarihselci gelenek
tarafmdan kar~1 r;1kllm1~tlr. Ornegin,
yontem dogmatizminin, ozne-nesne di-
kotomisine dayamrken, ozneye episte-
molojik bir ozerklik yiikleyen modern
rasyonalist ve pozitivist gelenegin en
ar;1k ifadesi oldugunu dile getiren
tGadamer, ozneyi Bah metafizigindeki
temel ve imtiyazh konumundan indir-
meye r;ah~m1~hr.
Ba~ka bir deyi~le, modem felsefenin
tDescartes'tan beri ifade ettigi oznenin
epistemolojik bir ozerklige sahip bulun-
dugu, ko~ullanm1~hktan baga~1k oldu-
gu tezine kar~1 t;~kan Gada mer, soz ko-
nusu ozne gorii~iiniin, oznenin mutlak
bir bir;ilnde kesin olan bir bilgiye ula~
maya yetili oldugu inanc1yla birlikte,
nesnel bilimsel bilgiyi yiicelten ve doga-
Yl insan ir;in ara~alla~hran bir anlay~
tan aynlmaz oldu~nu iddia etmi~tir.
Buna gore, dogarun kesin ve nesnel bi-
limsel bilgisine ula~maya yetili oldugu-
na inamlan oznenin ya da insarun yiicel-
tilmesi veya kutsanmas1, oznenin ve
onun hesaplama teknikleriyle yontemi-
nin, bir '~eyler alaru' olarak dii~iiniilen
diinya iizerindeki mutlak egemenligini
ifade eder. Ba~ka bir deyi~le, ozneye
izafe edilen abarhh rol, son r;oziimleme-
de modern felsefenin dogay1 ~eyle~tir
me egilimini ortaya koyar. Gadamer'e
gore, daha da kotiisii, yontemi ve hesap-
lama teknilderiyle akhn kullamm ya da
uygulama alarunm geni~letilmesi, yon-
temli dii~iinen bilimsel akhn mutlakla~
tmlmasl, insan varhklann1 da salt ~ey
ler olarak gorme sonucunu dogurur.
yontemsel ku~kuculuk (Os. ~ekki muspet;
ing'. metltodologiCill scepticism; Fr. scepti-
cisme methodique]. Ku~kuculugun bir
yontem, belli birtakun dogrulara ula~
mak uzere bir arar; olarak kullarulmas1.
Yontemsel ku~kuculugun bilinen en iyi
omegi, Descartes'm ku~kuculugudur.
+Descartes bilgi gorii~iinde, akhn biri
940 yontemsel ku~kuculuk
sezgi, digeri de tiimdengelim olmak
iizere iki giict.i ya da yetisi oldugunu
savunmu~ ve bu iki gii~ geregi gibi kul-
lanaldiga zaman, insanan tapk1 matema-
tikte old ugu gibi, kesin bilgilere ula~a
bilecegini savunmu~tur. Daha sonra,
akhn bu iki giiciine geregi gibi yol goste
recek kurallan belirleyen Descartes,
'a~tk ve se~k bir bi~imde dogru oldugu
bili.Juneyen hi~bir ~eyin dogru kabul
edilme1nesi gerektigi' kurah uyannca,
her~eyden ku~ku duymaya, yanh~ ya
da ku~kulu oldugunu, ve yanh~ ya da
ku~kulu olmasanan muhtemel oldugunu
dii~iindiigii her~eyi redde.tmeye karar
venni~tir. Descartesm burada onerdigi
ol~ut, bir inanctn, bir iddia ya da bir go-
rii~iin, onu ku~kulu h~ile getirecek bir
neden ya da gerekc;enin gosterilmesi d u-
rwnunda reddedilmesi gerektigini belir..
tir .. Tiim inan~lan tek tek ele ahp sorgu-
lamak hi~bir zaman tamamlarunayacak
bir i~ old ugu i~in, Descartes inan~ ve bil-
gilerini belirli ba~hklar altanda toplar.
Onun ku~ku yontemine, ya da bir ara~
olarak kullandagt tku~kuculuga, ilk ola-
rak duyulara dayanan inan~lar konu
olur, ~iinkii bilgilerimizin en onemli
kaynaklanndan biri duyulardar. Bunun-
la birlikte, Descartes duyulann bizi
zaman zaman ya1ulthklan olgusundan
yola ~1karak, bizim duyulara dayanarak
bildigimizi sandag1m1z bir ~ey konu-
sunda hi~bir zaman tam anlarruyla emin
olamayacag1m1Z sonucwtu c;akarbr. Du-
yulannuz bizi zaman zaman yandtlyor-
sa, onlann bizi her zaman yanalbna olasa-
hk.Jan daima vardar. Duyular arachgtyla
kazanalm1~ bilginin bir bohimii yanh~ ve
giivenilmez bir bilgi ise, tiimiiniin birden
yanh~ olmadaga konusunda bir garanti-
miz olabilir mi?
Descartes daha sonra normal ve saghkla
duyumlara dayanan dogrulara ge~er.
Crnegin, tUm insanlar elleri ve ayaklan
oldugunu dii~iiniir. Bakmakta olduklan
kagadan beyaz oldugunu bilirler. Descar-
tes'a gore, normal deneyimlerimizden,
kendilerinden yana emin oldugumuz
duyusal bilgilerimizden bile ku~ku
duyma olasahga vardar. 0 tiim duyu-
deneylerimizin ger~ekte hayali olabilece-
gini sayler. Duyu-deneyi yoluyla tecrube
ettighniz her~ey uyurken bir dii~te
sahip oldugutnuz deneylere her bak.Jm-
dan benzer. Uyanikhgt uyku halinden
ayiracak bir ol~iit bulunmadtgma gore,
uyarukken sahip oldugumuz deneylerin
ger~ekte uyku halinde ya~adLklannuzan
bir par~as1 olmad1~ndan nastl emin ola-
biliriz? 0, bundan soma bir adun daha
atarak, bilimsel dogrulara ge~er. Ona
gore, bilimsel bilgiden bile ku~ku duy-
anak i~in, uzak da olsa, bir neden vardar.
Descartes, Ulsarun irngeleminin birtak.Jm
mitolojik varhklar, yans1 ker;i yans1 insan
olan varbk tiirleri.. su perileri, deniz k1zlan
yaratabildigini sbyler. Biitiin bunlar ger-
~ekte varolmayan hayali nesnelerdir. 0,
i~te bu noktada tiim duyu-deneylerinin
pekala irngelemin faaliyetine benzeyebile-
a!8ini sayler. BlUldan dolaya, diinya hak-
kmda bildi~ du~iindugumiiz her-
~ey, ger~ekte varol1nayan dii~sel
varbklarla ilgili bir bilgi olabilir. Fizik,
kimya, hp gibi bilimler de su perilerine,
deniz k.Jzlanna, at ba~h lnsanlara ya da ya-
nsa ke9 yansa insan olan yarat&klara ili~
kin bir ~ah~ma kadar bilirnsel olabilir.
Ku~kunun kendisi her ne kadar daha
da ileri gotiiriilmeye elveri~li bir yapada
olsa bile, geriye yine de kesin olarak bi-
lebilecegimiz bir ~ey kalmaktadU'. Ya
~aman kendisi yahuzca bir dii~ olsa da,
olaylann sergiledigi bir diizen, olaylar
aras1nda sabit ve degi~mez birtakam
ili~kiler vardar. Buna gore, tecriibe etti-
gimiz bir ~eyin ger~ek diinyanan nu,
imgelememizin mi~ yoksa gordugumiiz
dii~iin bir par~as1 m1 old ugunu kesin
olarak bilemesek bile, dii~iinebilecegi
miz her karenin dort kenara vardar, ikiy-
le ii~iin toplam1 her zaman be~ yapar.
Fakat Descartes'a gore, 1natematiksel
dogrulardan da ku~ku duymak i~in ge-
~erli bir nedenilniz var gibi goriinmekte-
dir. Burada onun aldatan Tann, ya da
Kotii Cin varsayamt giindeme gelir. Soz
konusu varsayama gore, insanlan aida ..
tan bir Tann ya da ~eytaru bir varhk,

kohi bir cin vardtr. Bizim kendisinin ve
bizim iizerimizdeki etkisinin hi~bir ~e
kilde fark1na varmad1g1mlz bu varhg1n
insanlan ba~tan ~&kannak ve her konu-
da yandtmak i~in yeterli giicti vard1r.
Descartes'a gore, boyle bir gii~ var ise
eger, o bizi siirekli ve sistematik olarak
yanlltabilir ve bizim dogrulara ula~ma
yoniindeki tum ~abalanm1z bo~a ;~kar.
Biziln ikiyle ii~tin toplatn1n1n be~ etti-
ginden, karenin dort kenan oldugundan
emin ohnam1z, ba~ka hi~bir ~eyi degiJ
de, yaln1z ve yaln1zca bu ~eytani varlt-
gn bizi yanlltmakta ~ok ba~anh oldu-
gunu karutlar. Descartes bu son noktay-
la birlikte, her~eyin ku~kuya a~tk
oldu~unu gorerek, rum inan~lannl, ttitn
bilgilerini bir kenara a tar.
Bu ku~ku stireci, ona bir yandan daha
onceden kaza1un1~ oldugu tiitn biJgileri-
ni atma, kendi felsefesiyle daha onceki
felsefe arasUta kesin bir set ~ekme olana-
g. verirken, bir yandan da sisterninin,
iizerinde insan bilgisinin yeni ba~tan
in~a edilecegi kesin ve mutlak ba~lang~
noktas1n1 verir. Buna gore, her~eyden
ku~ku duyulabilir, fa kat bir ~eyden
ku~ku duyulamaz. Neden ya da nasd
ku~ku duyuyor olursa olsun, onun
ku~ku duyabiJmesi i~in varolmas1 gere-
kir. Bu sonu~, ku~kulan dag1tan ve ona
sisteminin ba~langt~ dogrusunu veren
~ok one1nli bir sonu~tur. 0, ku~ku yonte-
mini uygulamaya devam ettigimiz, koru
cin varsaymuru kabul ettigimiz zaman
bile ge~erli olan ve hi~bir ku~kWlun yan..
h~layamayacag1 bir sonu~tur. Zira bit
kotii bir cinin varolduglmu ve Descar..
tes'a yandbnakta oldugunu soylesek bile,
bu dn Descartes' ger~ekte varolmad1g1
za1nan, varolduguna inandaramaz. CWn
Descartes' aldatabilmesi i~in, onun her-
~eyden once varolmasa gereldr.
~u halde, her~eyden ku~ku duyma,
Descartes' ku~ku duyabilmesi i~in, on-
celikle varolmasl gerekti~ sonucuna go-
tiiriir. <;unkii ku~ku duyma bir tiir dii-
~ ii nmedir. Ba~ka bir deyi~le, istisnas&z
her~eyden ku~ku duyan bir insan,
ku~ku duymakta oldugundan ku~ku
yontemsel maddecilik 941
duyamaz, zira ku~ku duyarken, ku~ku
diye bir ~eyin varofdugunu, dolaysyfa
ku~ku duyan 'ben'inin varoldugunu
a~ak ve se~ik olarak bilir. Nitekim, o
'Du~iinuyorum, o halde vanm' sonucu-
na vanr ve boylelikle dii~iinen bir var-
hk olarak kendi varolu~unu kan1tlar.
yontemsel maddecilik [ing. methodological
materialism; Fr. matbitllisnze nzetftodique ].
tMaddeciligi, dogrudan dogruya onto-
lojik bir anlam i~inde degil de, benimse-
nen bHgi gorii~iiniin, ya da felsefi tavar
veya se~ilen yontemin bir sonucu ola-
rak savunma durumu. Dogrudan dog-
nya tinsel bir ger~ekligin varolmadag...
n1 soylemek yerine, bilgide empirist bir
anlay~ benimsedikt~n sonra, yaln1zca
deneyim yoluyla bilinenin varoldugu-
nu, mekan ve zaman i~inde olarun, yan.i
cismin ya da madde cinsinden varhg1n
ger~~k oldugunu soyleme, dolaylslyla
varhg1 madde alan1 yla sarurlama, f akat
rnadde alan1n1n d1~1nda kalan olas1
varhk alan1yla ilgili olarak herhangi bir
iddiada bulunmama yeye tinsel olan1
ifade eden deyimlerin anlamh olmad1-
g1n1 soyleme tavn.
yiice (Os. ulvi; ing. sublinte; Fr. sublirue; AI.
erhaben ). 1 insan1n ol~ulerini ve sarurlart-
n a~an, kendi ba~1na iistiin olan ~ey; 2
en onemli ozelligi u~suz bucakstzhk ve
snars1zhk olan, kendisiyle aram1zda
ezici bir oransazhk bulunan, kar~1smda
ezildigimiz gii~; 3 her~yin iistiinde tut-
tugumuz, ~ok degerli ve onemli gordii-
gumiiz, giicii, biiyiiklugu, degeri ve
soyluluguyla ba~ka her~eyden aynlan;
4 li.im varhklann ve kavramlarm iistiin-
de olan, kendisine sayg ve hayranhk
duyulan yapt; 5 ~ok deger verilen, soy-
lulugu ve biiyiikluguyle ba~ka ~eyler
den aynlan ~ey i~in kullantlan s1fat.
Yiice kavram1 iizerinde en fazla duran
filozof olarak Immanuel Kant'a gore,
yuce, belirli bir ~ekli olmayan veya bir
biitiinsellik dii~iincesi i~eren her tiir
nesne kar~1s1nda duyulan hazza ifade
eder.
yticeltme [lng. sublirnation; Fr. sublimation;
AI. sublimierung]. Basllnlmt~ bir duygu-
nun yeni bir nesneye yoneltilmesi y a da
942 yilklem
transferi. B!r i~giidti, itki, duygu, arzuy-
la yonelinen nesne ya da amacm yerine
ba~ka bir ama~ ya da nesnenin ge~iril
mesi. Psikanalizde, baZJ 'a~ag1' duygu
ya da i~gtidtilerin daha 'yi.iksek' i~gtidti
ya da duygulara donti~mesi durumu.
yiiklem [lng. predicate; F. predicat; AI.
priidikat]. 1 Dilbilgisinde, bir ctimle soz
konusu oldugunda, ctimledeki ttim un-
surlann fonksiyonlarmm kendisine gore
belirlendigi, ctimlenin temelini meyda-
na getiren, ortadan kalk11g1 zaman ctim-
lenin de yok olup gillnesine neden olan
temel oge. 2 Manhkta, iki bile~enden
meydana gelen kategorik onermede,
onermenin ikinci terimi ozne hakkmda
tasdik ya da inkar edilen ~ey, oznenin
dahil veya d1~mda oldugu s1mfl goste-
ren sozctik 3 Modern manhkta, ozellik-
leri, nitelikleri ya da bagmhlan goste-
ren terim
Bu baglamda, varb.k ya da nesnelere ni-
telikler izafe ellne faaliyetine, bir ozneye
bir s1fat, ozellik, fill, bagmh ytikleyen
onermeye veya boyle bir onermenin
ozne ile ytiklem arasmda kurdugu ili~
kiye veya forme! bag a yuklemleme ad1 ve-
rilir. Bir ytiklernin, bir ozelligin oznede
veya ozne konumundaki kavramm i<;le-
rninde yer ald1guu dile getiren yargya
yuklemleme yargJSI ad1 verilmektedir. Ote
yandan yalmzca bireylerin varoldugu-
nu, bireyler d1~mda hi~bir ~eyin somut
bir varolu~ sahip olmad1guu one
stiren tnominalizmin, gene! kavramlan
bireyler arasmdaki benzerlikle at;lkla-
yan, ytiklemeyi genellemenin araCJ ola-
rak goren ttirti yuklem nominalizmi ola-
rak tarumlaiUr.
Yine, tFrege taraf mdan geli~tirilmi~
olan, ve onermeler manugma, a) bir bi-
reye bir yiiklem atfeden ('Ali zel<idir'
benzeri) ttimceleri, b) bireylere bir ba-
gmh ytikleyen ('Engels Marks'm dostu-
dur' benzeri) onermeleri, c) belirli bir
ytiklem ya da bagmhmn baz1 veya ttim
bireyler i~in ge~erli oldugunu soyleyen
('Baz1' veya 'Ttim insanlar zekfdir' ben-
zeri) ttimceleri ekleyen manhga, yuk-
lemler mantrgr ad1 verilir.
yiiklii soru yanh~1 [ing. phallaet; of loflded
question]. Forme! olmayan bir yanh~ tiirii
olara.k. istenen yarull soruda varsaymak-
tan, ya da sorulan istenen yamtlan ala-
cak ~ekilde bi~imlemekten, tarb~mah
kabtillere dayanan sorular sormaktan
ol~an ve aym zamanda kompleks soru
yanh~1 olarak da ge~en yanh~ ttirti.
yiikiimliiliik [Os mukellefiyet; Ing. obligati-
on; Fr. obligation; AI. verplichtung]. Uyma-
mamn, yerine getirmenin belli bir sonu~
ya da cezay1 gereklirdigi forme! bir an-
la~ma, yasa. Ah!ak duyusu, ahlal<i ilke
ya da Odev tarafmdan belirlenen bir tarz-
da eyleme zorunlulugu. Belli bir ~ey ya-
pacak, belli bir eylemi ger~ekle~tirecek
ki~i i~in soz konusu olan ahlaki kurallan
belirleyen zonmJuluk bi~imi ya da ttirti.
Dogada varolan zorunlulugun, doga
yasalanrun zorunlulugunun i~kin oldu-
gu, fenomenlerin ve olaylann dogasm-
dan ~lkh~ yerde, ahlal<i ytiktimltiltik
a~km bir kaynaktan o;lkar, yani ahlak ya-
salanrun zorunlulugu a~km bir zorun-
luluktur. Ba~ka bir deyi~le, ytiktimlti-
ltik, olaylann, dogamn tisttinde olan,
ger~ek olmamak.Ja birlikte, ger~ekle~ti
rilmesi, hayata g~esi gereken daha
ytiksek bir dtizenden kaynaklanan bir
zorunluluktur. Soz konusu yilktimltiliik
ya da zorunluluk, fizild ya da nedensel
zorunluluktan baglmSIZ olan ve ba~ka
ttirlti davranabilme ozg!irltigtinti de ge-
rektiren kategorik bir ytiktimltiltikttir.
lnsanf gtidtilenmeden baguns1z olan
ahlakf ytiktimltiltik, bizden, arzularm1z,
isteklerimiz ya da giidiilerimizden ba-
glmSIZ olarak, belli eylemleri yapmaml-
Zl, ger<;ekl~tirmernizi ister, bu eylem-
leri yapmam1zda nesnel bir zorunluluk
bulundu~nu ifade eder. Ahlak alarun-
da, kategorik birtak1m ytiktirnltiliikler
bulundugunu kabul etmeyen dti~tintir
ler ise, ytiktimltiltigu 'mutlu olmak i~in,
belli ttirden eylemleri ger~ekle~tirme,
belli eylemlerden sakmma zorunlulu-
gu' olarak tammlamJ~lard1r. Burada ki-
~inin belli bir eylemi ger~ekle~tirme
ytiktimltiltigu, ki~inin onu yapma arzu-
suna indirgenir ve ytiktimltiltik gtidti-
lenmeyle ~akl~II.

z
Zahiriyye. Kurtuba'da ortaya o;tkan ve
Endiiliis Emevileri tarafmdan resmf
mezhep olarak benimsenen ilikadi islam
mezhebi. Kuran'daki ayetlerin yalruzca
zahiri ya da goriinii~teki anlamlanna
onem veren, onlann mecazf anlamlanru
hi~bir ~ekilde kabul etmeyen Zahirilere
gore, din ilahi olup, tas1m akdsaldlr.
Dahi meselelerin insan akhyla ~oziimle
nemeyece~ini one siiren mezhep, Kuran
ve hadislerin yorwnlanmas suretiyle,
onlardan yeni anlamlar ~lkarmarun, sa-
dece yanl1~ de~il, fakat ayru zamanda
bo~una oldu~unu savwtur. .
zaman [Yunanca 'khronos' tan; Ing. time;
Fr. temps; AI. Zeit). 1 Ol~ebilir nicelik
olarak dii~iiniilen siire. 2 ~imdinin g~
mi~ olmasma yo! a~an (ve genellikle
siire oldu~u dii~iiniilen) kesintisiz de-
~i~me, hareket; ge~mi~, ~imdi veya ge-
lecek gibi zaman dilimlerinin kendisinin
par~alan oldu~u siirekli biitiin. Par~ala
n once sonra, ba~lang~ ve son gibi ili~
ki bildiren terimlerle ifade edilen ve de-
~i~meden aynlmaz olan biitiin.
3 Olaylann birbirlerini izledikleri son-
suz bir ortam olarak dii~iiniilen soyut
kavram. 4 Fiil ya da eyleme ba~h ola-
rak do~al siirenin ~~itli dilbilimsel bo-
liimlerini gosteren kategori.
Zaman da, hpk meklin gibi, oznel ve
nesnel a9dan de~erlendirilir. Bunlardan
uesnel zaman, kendi i~inde de~il de, ci-
simlerin hareketiyle ol~lebilen zaman
olarak bilinir. Oznel zaman ise, gelece~e
da~ru yonelmi~ bir siirece ili~kin, pasif
de~il de, aktif ya~anllyla belirlenip,
do~rudan ve araCISIZ olarak hissedilen,
dolays1z olarak ya~amp, nesnel olarak
zamand1~i ~imdi 943
ol~iilemeyen, niceliksel olarak belirlene-
meyip, yerine gore k1sa ya da uzun go-
riinebilen zaman ya da siiredir.
Ote yandan, zamarun nesneler arasm-
dak:i ba~mll kiimelerinden meydana
geldi~ini ve nesnelerle de~i~meden asia
ba~1msz olmadl~IIII dile getiren goreli
zaman anlay1~1mn kar~1smda ise, mut-
lak zaman gorii~ii yer ahr. Ome~in,
tNewton'a gore, mutlak zaman do~al
olaylardan ba~lmSIZdlr ve fiziki olaylar-
dan varhk bak1mmdan once gelir. Mut-
lak zamanut matematiksel bir diizen ol-
du~unu, oziiniin d~ bir ~eyle ili~ki
olmaks1zm, diizenli bir bi~imde akmak-
tan olu~tu~unu dile getiren Newton, za-
marun ezeli-ebedi olup, mutlak bir do~
rulhsu bulundu~unu soylemi~tir.
Zaman gorii~iinii, farkl1 zaman anla-
Y~lanna omek olarak verebilece~imiz
Platon"a gare, zihnin varolanlan bir
biitiin olarak ve birden kavrayamamas-
nm sonucu olan zaman, de~i~mez ve
zamand1~1 olan yetkin idealar diinyas-
mn yetkinlikten yoksun bir taklididir.
Platon'un zam.an o~retisinden etkilenen,
ve olaylann siireye ba~h oldu~unu,
fakat siirenin olaylara ba~h olmad1~Uu
dile getiren bir anlay~ geli~tiren Hristi-
yanhkta, diinyamn ve zamarun yarallh-
~mdan once varolan ve diinyarun yoko-
lu~uyla zamamn bitiminden sonra da
varolacak olan ezeli-ebedi bir Tann var-
dir. Bundan dolay1, zaman, varolu~u
i~in Tann tarahndan yaralllm~ olmaya
ba~h olmu~tur ve olacakllr.
Zamamn e~yadan aynlmayan bir var-
hk tarz1, ve olaylarm siiresi oldu~unu
one siiren tDescartes'a kar~ tLeibniz
zamam bir ili~kiye indirgeyerek, ard
arda gelen olaylann diizeni olarak ta-
mmlami~IIl. Yine, zamamn duyarh~m
a prio~i bir formu, deneyin zorunlu bir
ko~ulu oldu~unu dile getiren, deneyin
d1~1nda hi~bir anlarm olmad~m1 dile
getiren tKant'a ka~1 da tBergson, za-
mam Ierne! ger~klik olarak gormii~tiir.
zamand1~1 ~imdi [lng. timeless present;
Fr. present tternel]. Bah dillerinde kopu-
larun, Tiirk~ede 'd1r'm, bir tiimce ya da
onermede, geni~ zamanda, faka t ge~-
944 zamansol
mi~ ya da gelecek zamandan ayn ola-
rak, ~imdiki zamam gostermeyip, gene!
bir dol';ruyu dile getirecek ~ekilde kul-
lamlmas! durumu. Fiillerin belirli bir
zaman dilimini del';il de, tiim zamanlan
gosterecek ~kilde yer almas1 hli. Orne-
gin, 'A'run B'den, B'nin de C'den kii~iik
olmas1 dw-umunda, A C'den kii~iiktiir'
~1kanmmda, fiil ~u am gosterecek ~
kilde del';il de, tum zamanlar i~in ge~erli
olan bir dol';ruyu ifade edecek ~ekilde
kullamhm~tu.
zamansal [ing. temporal; Fr. tempore!]. Za-
mana ait, zamamn bir par~as1 olma du-
rumu. Zamanm i~inde yer. alan ya da
zamanla smulanm1~ bir ~ey i~in kulla-
mlan s1fat. Ezeli-ebedi olana kar~1t ola-
rak ge~ici olam; tinsel, a~km ya da
soyut olana kar~1t olarak, madd! ve
somut olam; dol';aiistii, goksel, ideal ve
zamand1~1 olana kar~lt olarak, bu diin-
yaya ait olup, yeryiiziindeki varolu~la
ilgili olaru gosteren deyim.
zeitgeist. Almanca zamamn ruhu anlarru-
na gelen ve metafizik ya da tarih felsefe-
sinde, fikirlerin, el';ilim ya da yonelimle-
rin, felsefeyle toplumsal yapnun, iktisat
anlayl~lyla siyasi yapmm. bir kiiltiiriin
belli bir ~al';daki durumunu ve diizeyin.i
belir leyen, bile~kesini anlatmak iizere
kullamlan terim Bu dol';alo yakla~lm,
olaylan belirleyen, yonlendiren ve de-
netleyen ~yin, i9nde bulunulan ekono-
mik, siyasi ve ecytellektiiel k~ullar veya
Zeitgeist oldul';unu soyledil';i io;in, tarihi
daha ~ok yarat1c1 insanlann yaplil';lru
soyleyen biiyiik adam kuranurun ki~i
selci yakla~1mma ka~1tlir.
zeki [lng. intelligence; Fr. intelligence; AI.
intelligenz]. En gene! olarak, yepyen.i bir
duruma, bu ycni olu~umun ol';eleri ara-
smda varolan ili~kileri kavrayarak k.r
layhkla uyum sal';lama giicii, melekesi;
insan varhl';rnrn deneyimini ve bilgisini
yeni kar~ila~tll';l somut durumlara uy-
durrnak suretiyle sergiledil';i problem
~ozme yetenel';i. Gosterge ya da sem-
bolleri yorumlama ve ili~kileri kavra-
ma ve boylelilde de gozlemlenen olay-
larm ve e~yarun mahiyetini a~1klama
yetisi; insan zihninin kar~1 kar~1ya kal-
dil';l teorik ve pratik problemleri belle-
l';in, imgelem ve kavramsa I dii~iincenin
de yardnruyla tatmin edici bir bi~imde
~ozebilme kapasitesi.
Yap1lam~mda dol';u~tan getirilen age-
Jere ek olarak, duygusal ve toplumsal
ya~amm da biiyiik bir rol oynad!l';l
zeka soyut zeka ve somut ya da pratik
zeka olarak ikiye aynhr. Bunlardan
soyut zekdy1 belirleyen en onemli ozellik,
onun duyu-verilerini, bilgi.si onceden
kazamlm1~ ve a~iklanml~ gene! durum-
lann, bir yasa ya da ilkenin ozel bir hli
ya da ozellemesi oldul';unu ke~fetmek
suretiyle anlamas1 ve yorumlamas!d!r.
Ba~ka bir deyi~le, soyut zekaya sahip
bir insan sembolleri ve kavramlan bece-
riyle kullanan ki~idir. Oysa somut veya
pratik zekdnm en onernli ozellil';i, onun
somut verileri kolaybkla kullanabilme-
sinden meydana gelir; ba~ka bir deyi~
le, somut zeka deneysel rnalzeme ya da
verileri, geneli hi~ hesaba katmadan,
aym ~ekilde ozel ve somut olan ba~ka
bir veri aracilll';lyla anlamaktan olu~ur.
Ote yandan, zeUmn geli~memi~lil';i
ne, dol';u~tan varolan veya sonradan or-
taya ~1kan nedenlere bal';h zihinsel ye-
tersizlil';e zek6 geriliji ad1 verilir. Kahtsal
nedenlere bal';h olabildil';i gibi, d1~ et-
kenlerle de vuku bulabilen zeU gerilil';i-
nin ii~ farkh tiirii vard1r. Bunlardan
yarg bozukluklan, yeni durumlara
uyum gii~liil';ii ~ekme ve telkin aQ.k ol-
mayla belirlenen zeU gerilil';i veya geli-
~im yetersizlil';i tiiriine zay1J akllllllk ad1
verilmektedir. Zeka gerilil';inin en al';lr
olan tiirii ise, ahkl1k olarak bilinir. Buna
gore, konu~ma yetisine sahip olama-
yan. ahk, en basit ihtiya~lanru kar~ila
yamadJI';I gibi, kendisini d1~ ko~ullara
kar~1 savunacak durumda del';ildir. Ote
yandan ahkhk ile zayd akilhhk arasm-
da yer alan zeU gerilil';ine ITudalallk den-
mektedir.
Zen-Budizm. KokJeri Hindistan'da olan
ve Nirvana'ya gotiiren yo! olarak medi-
tasyonu ~ ya da i~e dahm gibi belir-
li uygulamalar yoluyla, insarun derinlik-

lerinden ge~erek nihai ve en yiiksek ger-
~eklige ula~maya .;ah~an Budist sistem.
Zen-Budizm, <;in'de Budizm ile Taocu
doga felsefesinin bir sentezinden mey-
dana gelen Ch'an ya da Zen Okulu'nun
Japonya'daki uzant1s1d1r.
Felsefelere ve akllc1 ogretilere kar~1
.;1kan, hi.;bir inanca bagh kalmak iste-
meyen Zen Budistlere gore, sbzciiklere,
kavramlara, ogretilere, mutlak ve degi~
mez kurallara baglanma, insan varhkla-
nrun her zaman ve her yerde gefjerli
olan ger.;ege, derin anlama ula~masma
engel olur. Dii~iincelerimizin varhk ve
yokluk, dogum, oliim, etki tepki gibi
kavramlara takdmasl durumunda, soz-
lerin ve anlamlarm agma yakalamp ger-
.;ekten uzakla~acag1m1Z1 savunan Zen
Budistlere gore, manhktan uzakla~1p
ya~amm yahn ger.;egine yonelmemiz
gerekir; bu ger.;ekle~tirildiginde, insan-
lar soze dokiilemeyen ger.;ekle kar~lla
~acakiardlr.
Zenon, Eleah. Parmenides'in izleyicisi
olan Eleah dii~iiniir.
Zenon, hocas1 Parmenides'in yalmzca
degi~mez 'Varhk'm ger.;ek oldugunu
one siiren gorii~unii, .;okluk ve degi~
menin ger.;ek oldugunu savunan kar~1t
gorii~te i.;erilen manhk.sal gii.;liikleri
gozler oniine seren dolayh karutlanyla
savunmu~ ve felsefe tarihinde bu sa-
vunmaslyla tin kazanm1~tlr. Ba~ka bir
deyi~le, hocas1 tPannenides'in .;okluk
ve degi~menin bir yarulsama oldugunu
dile getiren teorisinin inan.;h bir savu-
nucusu olan Zenon, tPythagoras.;1larm
.;oklugunun .;oziilemez gii.;liikler i.;er-
digini, degi~me ve hareketin Pythago-
rasfjllann pluralist varsay&mma gore
bile olanaks1z oldugunu biiyiik bir usta-
hkla gostererek, Parmenides'in teorisini
karutlamaya ya da en azmdan onun hi.;-
bir ~ekilde sa.;ma bir gorii~ olmad1g&ru
gostermeye .;ah~m&~hr.
Zenon, Kabnsh. M.O. 335-263 y1llan ara-
smda ya~am1~ olan, Stoa Okulunun ku-
rucusu, Yunanh filozof.
tAkademi'de Krates'in nezaretinde fel
sefeyle me~gul olan zenon, tStoahlar
tarahndan benimsenen temel ilkeleri be
Zenori, K1bnsh 945
lirlemi~tir. Ona gore, gen;ek o!an her-
~ey maddidir. Fakat evren, pasif bir
maddeden olu~mam1~hr. Degi~en bir
yap1s1 olan diizenli biiti.in olan evrende-
ki pasif maddeden ba~ka, dogadaki dii-
zenleyici, aktif ogeyi temsil eden bir gii.;
daha vard1r. Bu aktif gii.;, maddeden
farkl1 degildir, ancak maddenin degi~ik
bir goriiniimiidiir. 0, hava akmbs1 ya
da nefes gibi, siirekJi olarak hareket
eden ince bir ~eydir. Zenon bu giiciin
ate~ oldugunu soyler; ona gore, bu ate~
var olan her~eye yayllar.
Bu maddi ate~in en temel ozelligi akal-
dlr. Bu ate~, evrendeki en yiiksek varhk
tiiriidiir. Zenon'a gore, Tanr1 her~eydir.
Yani, Tann bireyleri birbirleriyle birle~
tiren ate~ ya da s1cak nefestir. 0, doga-
run ic;indeki akll ya da rasyonel gii.;tiir.
Tann'run ate~ ya da rasyonel bir gii.; ol-
dugunu soylemek, dogaya aklm ve akal
ilkesinin egemen oldugunu soylemek-
ten ba~ka bir ~ey degildir. Madde, ken-
disinde bulunan bu akd ilkesine gore
davramr. Maddenin bu ilkeye gore olan
siirekli eylemi, Zenon'a gore, bizim
doga yasas1 dedigimiz ~eyi meydana
getirir. Zenon, bilgi anlay1~mda, soz-
ciiklerin dii~iinceleri ifade ettigini, dii-
~iincelerin ise, bir nesnenin zihin iize-
rindeki etkisi sonucu ortaya .;1kng1ru
soyler. Zihin, dogu~tan bo~ bir levhadlr
ve dii~iince dagarc1gm1 d1~ diinyadaki
nesnelerden etki ald1k.;a doldurur. Bu
nesneler, duyulann olu~turdu~ kanal-
lardan ge.;erek, zihinde izlenimler mey-
dana getirirler. Aym nesnelerle tekrarla-
nan fiOk say1da ili~ki, izlenimleri
.;ogalbr, bellegimizi geli~tirir. Bu, bize
oniimiizde duran nesnenin otesine gefje-
rek, gene) kavramlara ula~ma olanag1
saglar. Zenon'a gore, bir ~eyin dogru ya
da iyi oldugu ~ekJindeki bir yarg1 izle-
nimlerimizin bir iirtiniidiir.
Zenon, insan ve ahl!k ~nlay1~mda,
diinyarun bir par.;as1 olan insamn da
aym ~ekilde maddi bir varhk oldugu-
nu ve tannsal ate~ten pay ald1gm1 say-
ler. tnsandaki bu ate~, onun tiim viicu-
duna niifuz eder ve insana hareket
etme ve d1~ diinyadan duyumlar alma
946 Zenon'un paradokslan
olanag1 verir. Yani, Zenon'a gore, in-
sandaki bu ate~, onun ruhunu meyda-
na getirir. 0, insan ruhunun en iyi ifa-
desini akllda ve akllhhkta buldugunu
savunur. lnsan i~in akllhhk ise, onun
kendisinin de bir par~as1 oldugu yetkin
doga diizenini anlay1p bilmesi anlam-
na gelir. Zenon'un ahlak1, i~te bu doga
ve insan anlay1~ma uygun olarak, bir
yandan akla ve bilgiye, bir yandan da
dogal diizene boyun egmeye dayamr.
Zenon'un paradokslan [ing. paradoxes of
Zenon;Fr. paradoxes de Zeraon]. Zenon'un,
degi~meyen bir Varhgm oldugunu, de-
gi~me ve ~oklugun bir yamlsama oldu-
gunu one siiren hocas1 tParmenides'in
Pythagoras~! kar~1tlanm bir dizi zekice
ve ustaca sa~maya indirgemeyJe ~iiriit
mek i~in tasarlarum~ olan karutlamala-
nna verilen ad.
Zenon'un bu karutlama ya da argii-
manlan, buna gore, ~okluk, degi~me ve
mekan kavramlailiW\ ozii itibariyle ~eli
~ik olup, sa~mahklara yol a~1::1g1ru ve
bundan dolay1 evreni ve evrendeki fe-
nomenleri ac;tl<lamak i~ kullamlama-
yacagmt gostermeyi ama~lar. Bu karut
ya da paradokslann belli ba~hlan ~un
lardu: 1 c;okluk paradoksu: Pythagoras9-
larla birlikte, ger~ekligin, tek bir varhk-
tan degil de, birimlerden meydana
geldigini kabul edelim. Ger~ekligi mey-
dana getiren bu birimlerin agnhklan ya
vard1r ya da yoktur. Birinci altematifte,
diinyadaki her~ey ve dolayisiyla diin-
yamn kendisi de sonsuzca biiyiik ola-
caktu. lkinci altematifte, yani birimlerin
biiyiikJiigii olmad1gt kabuliinde, evre-
nin de biiyiikJiigii olmayacakhr, t;Unk(i
ona ne kadar ~ok birim eklerseniz ek)e-
yin, bu birimlerden hi~birinin bir bii-
yiikliigii yoksa, birimlerden olu~an top-
lamm da biiyillcliigii olmayacakt1r. ~u
halde, evrenin kendisi de, sonsuzca
kii~iik olmak durumundadu. Pythago-
ras~lar, oyleyse, ~u ikilemle kar~1 kar-
~Iyadnlar: Evrendeki her~ey ya sonsuz-
ca biiyi.iktiir ya da sonsuzca kii~iiktiir.
Zenon'un buradan c;tl<annak istedigi
sonu~, ikilemin kendisinden ~1kl::lg1 ka-
buliin, yani evrenin ve evrendeki her-
~eyin birimlerden meydana geldigi ka-
buliiniin sac;ma bir kabul oldugudur.
Pythagoras~llar varhgm bir oldugu
varsay1mmm sa~ma olup giiliin~ so-
nu~lara gotiirdiigiinii dii~iiniiyorlarsa
eger, ~imdi kar~lt varsay1mm, yani var-
hgm bir ~okJuktan olu~tugu varsayum-
run da giiliin~ sonu~lara yol a~t1g1 kabul
edilmelidir.
2 Mekan paradoksu: Parmenides, bo~
luk ya da bo~ mekamn varolu~unu
inkar etmi~ti. Zenon hocasmm bu go-
rii~iinii, ona kar~1t gorii~ii sa~maya in-
dirgeyerek desteklemeye ~ah~m1~ttr.
Buna gore, i~inde ~eylerin bulundugu.
bir mekarun varoldugunu kabul ede-
lim. 0, hi~bir ~eyse, yani bir ~ey degil-
se eger, bu takdirde onun i~inde bir
~eyler olamaz. Bununla birlikte, o bir
~eyse eger, onun kendisi mekan i~inde
olacak; bu mekarun kendisi de mekan
i~de bulunacak ve soz konusu siire~
sonsuzG! devam edecektir. Fakat bu,
Zenon'a gore, bir sa9JlaWdu. ~eyler, ~u
halde, mekan ya da bo~ uzay i~inde de-
gmerdir.
3 Hareketle ilgili Paradokslar. a) Stadyum
Paradoksu: Varsayahm ki, bir stadhk
uzunlugu ya da belirli bir yan~ mesafe-
sini ko~arak almak istiyorsunuz. Bunu
yapmak i~in, Zenon'a gore, sonsuz sayi-
daki noktay1 ge~mi~ olmamz gerekecek-
tir, ~iinkii ~klugun varolu~unu one
siiren anlay1~a gore, her mesafe sonsuz
say1da noktaya boliinebilir. Dahas1,
van~ noktasma ula~mak istiyorsamz
eger, bu mesafeyi sonlu bir zaman dili-
mi iljinde ge~meniz gerekir. Fakat son-
suz say1daki nokta ve dolayisiyla son-
suz bir mesafe, nasll olur da sonlu bir
zaman dilimi i9nde ge~ilebilir7 Zenon
buradan bir stadhk mesafenin hi~bir
zaman ahnamayacag1 sonucunu ~lkar
hr. Bu durumun herkes ve tiim mesafe-
ler i~in ge~erli oldugu a~ll<.tn. Bu,
Zenon'a gore, her tiir hareketin olanak-
SIZ oldugu anlamma gelir.
b) A~il Paradoksu: A~il ve kaplumbaga-
nm aralarmda bir yan~a tutu~tuklanru

varsayabm. A~il iyi bir atlet oldugu
i.;in, kaplu1nbagaya avans ya da yan~a
onden ba~lama olanag1 verecektir. Ya-
n~ta, A~il kaplu1nbagan1n yan~a ba~
ladtgt yere vannca, kaplumbaga yeni-
den ba~ka bir noktaya ula~1n1~ o-
lacakhr; A~il, bu sonuncu noktaya ula-
~lnca, o zaman kaplumbaga da, .;ok
kJsa bile olsa, be IIi bir mesafe alarak,
ba~ka bir noktaya ula~m1~ olacakhr. ~u
halde, A~il kaplumbagaya her seferinde
biraz daha yakla~m1~ olmakla birlikte,
onu, -bir do~runun sonsuz sayada nok-
tadan olu~tugu varsay1mma gore- asJa
ge.;emez; zira ge.;ebilmesi i-;in, sonsuz
bir mesafeyi sonlu bir zaman dilimi i.;inp
de almast gerekir ki, bu olanaksazdtr.
c) Ok paradobu: Hareket halinde olan
bir ok du~iinelim. Yaydan c;~kan okun
hedefine ula~mast i;in, belJi bir yer i,gal
etmesi, arada bulunan her noktada ayrt
ayn dunnast gerekir. Ancak mekanda
bir yer i~gal etmek, bir noktada dunnak,
swumet iQ.nde ya da hareketsiz olmak-
br. Oyleyse, hareket eden ok hareketsiz
olmak d urum undad1r kL bu da bir .;eli~
kiden ba~ka bir ~ey de~ildir.
Zerdii~t. Zerdii~t.;iilii~iin kurucusu olan,
628-551 ylllar1 aras1nda ya~am1~ ki~i.
Bilgelik tanrtst Ahuramazda'nm kendi-
sine gorundii~nii soyleyen Zerdii~t,
Tann'run kendisine Vohu Manah isimli
bir melekle vahiy indirdigini ve hakikati
yayma gorevi verdigini soylemi~tir.
1ran k til tO rOnde .;oktannchktan tektan-
nohga ge.;i~ surecinde olduk.;a onemli
bir rol oynayan Zerdii~t'un kurmu~ ol
du~u din ise, Zerdu tp:llak olarak bilinir.
M. C. 7. yi.izytlda ortaya .;don1~ olan,
Iran ve .;evresinde ya~ayan halklarm
ba~land1g1 eski bir din olarak Zerdu~t
.;iili.ik, iyi ve koti.i aras1ndald kavga
dinin kozmolojisine de yansihld1g1 ve
1~1kla karanlLk arastndaki bir sava~la
sembolize edildigi it;in, ahliki bir karak-
teri olan, ikici bir dindir. Zerdii~t~iiluge
gore, evrenin yaratlctst, iyilik Tann'st
olan Ahuramazda'dar. Ahuramazda, in-
sanlara kotuliik etmeye .;ah~an karde~i
Ehrimen ile siirekli bir sava~ halindedir.
zihin 947
Buna gore, Zerdu~t~ullikte, iyilik ve ko-
ruluk gibi, iki temel ilke vardtr. Aydm-
bk iyiligi, karanhk da kotiilugu gosterir.
iyiligi yayan Ahuramazda'run kar~lStn
da, kotilli.igi.i yayan Ehrimen bulunmak-
tadu. insan ruhu, i~te bu iki guciin, iyi-
likle kotulugun .;att~ma alan1d1r. lnsan
hangi tara tistiin gelirse, Zerd i.i~t.;ulii
ge gore, o tarafa yonelir.
zetetik. Antik Yunan'da, ozellikle hi.;bir
konuda huki.im venneyip, kesin bir
goru~ bildirmeyerek, yaln1zca ara~ttr
maya devam ettiklerini bildiren ku~ku
cular taraf1ndan kullarulm1~ bir stfat
olarak, belli bir konuda birtaklm dogrup
lara ula~may1 ama.;layan ara~hnnaoy1
ve ara~hrmact tarahndan kullantlan
sorgulama yontemini niteleyen sozciik.
zihin [Os. mudrike, kurroei mufekkire; lng.
mind; Fr. intellect, esprit). insarun dii-
~iincc ve duygulantmlanyla ilgili fonk-
siyonlanrun tiimi.ine, cisimsel ya da be-
densel olgudan, yalntzca ki~inin kendi
gozlemine a.;tk olu~uyla aynlan yaptya
verilen ad. Buna gore, zihinde olup
biten ~eyler, ba~kalan tarahndan goz-
lemlenemez olup, ozel ya da i.;rektir.
Zihnin ne oldugu ve nastl tantmlandt-
gt konusunda, di.i~i.ince tarihinde iki
temel egilim ortaya 9km1~t1r. Bunlar-
dan birincisi, zihni, metafiziksel balom ..
dan, mekanik sistemlerden ayn ve ba-
g1ms1z a.;tklaytct bir yap1, varhk ya da
ilke olarak gorme egilimidir. Bun a karp
~1n ikincisi, zihni, beynin norofizyolo-
jik siire~lerinin tezahiiriinii gosteren bi
yolojik bir egriteleme ile ifade etme
egilimidir. Bu ~er~eve i.;inde degerlen-
dirildiginde, ~u zihhl tan1mlanndan
soz edilebilir~
1 Psikolojik olay ve verileri a.;tklaya-
bilmenin temel ara.;lan olduklan i.;in,
varsaytlan zihinsel sure~ ve edimlerin
toplamt olarak zihin. 2 Bireysel organiz-
manm veya insan organizmastntn bi-
lin.;li ve bilin~ten yoksun mental tecrii-
belerinin toplam1 olarak zihin. Buna
gore, zihin, canh bir organizmantn v a-
rolu~u ve ya,am miicadelesi s1ras1nda,
.;evresine verdigi bilin.;li tepkilerin da-
yanagt olan tinsel ger.;eklige kar~tltk
948 zihinbeden dikotomisi
gelir. 3 Ba~ta alg1 ve bili~ olmak iizere,
bilin~Ji entellektiiel si.ire~lerin toplam1
olarak zihin. 4 Beyne e~deger ya da
etit olan bir ~ey olarak zihin. Ve niha
yet, 5 biyolojik bir sistem, yeterli bir
karma~akhk di.izeyine ula~bg1, di.izenli
bir yap1 kazand1g1 zaman, sonradan or-
taya ~1kan bir ozellik olarak zihin.
zihinbeden dikolomisi [ing. mind-body
dichotomy; Fr. dichotomU! entre I' esprit et le
corps]. Zihinle beden arasU\daki temel
farkhhgr ifade eden kar~1thk. Bu kar~It
hk, zihnin ozel oldugu yerde, bedenin
herkes taraftndan gozlemlenebilir oldu-
gunu; zihnin, hem bi.iti.inlugu i~inde ve
hem de ~e~itli hilleriyle, dogrudan ve
araclSIZ olarak bilinirken, bedenin alg1
ve bellege dayanan ~lkanmlarla bilindi-
gini; zihnin yonelimsel old ugu yerde,
bedenin yonelimsel bir yoni.ini.in buJun-
mad1g1n1; zihnin elle tutulamaz, gozle
gori.ilemez oldugu ve mekinsal olmadt-
gl yerde, bedenin gozle gori.ilebilir olup,
mekinda bir yer i~gal ettigini dile geti
nr.
zihin-beden ikiciligi [ing. nri~ad-body dua ..
r
Iism; Fr. dualism entre esprit et le corps].
Fiziki olmayan zihinsel bir t6ZOn varo-
lu~una inanan, zihin ve bedenin, birbir-
lerini etldlemekle birlikte, ayn tozler ol-
dugunu savunan gori.i~. Di.i~i.inme,
akdyi.iri.itme ti.iriinden zihinsel i~lem ve
si.ire~lerin fiziki si.ire~lerle ayn1 olmadlk-
lannt, bu si.ire~lerin bedende ya da be-
yinde degil de, zihinde ortaya ~ldtguu
ve zihnin canb beyinle ayn1 olmadig1n1
savunan ogreti.
Zihin-beden di.ializmi bir~ok insan, ve
ozellikle de oli.imden sonraki ya~ama
inanan insanlar tarahndan savunulan
yaygrn bir gori.i~tiir. Soz konusu gori.i~,
insan varhklanrun yaln1zca fizikf var-
llklar olmay1p, bizim en onemli par~a
nuzm zihin ya da ruh oldugunu bi.iyi.ik
bir gi.i~le savunur. lnsanlar1 zihin beden
konusunda ikici gorii~i.in dogru oldu-
guna inanmaya goti.iren en 6nemli
neden, be~in tiiriinden salt fizikf bir
~eyin, duygu ve di.i~i.ince ti.iri.inden zi-
hinsel si.ire~leri meydana getinnesinin
imkinsazhgana duyulan inan~hr.
Bununla birlikte, zihin-beden ikiciligi-
ne birtak1m itirazlar da yoneltilmi~tir.
Bu itirazlann en onemlisi, ikici gorii-
~i.in bize zihnin ozi.ini.i an)ama konu-
sunda hi~bir katkiSinin oJmad1g1 itira~
Zldlr. ikici gori.i~i.in soyledigi her~ey,
biz insanlardan her birinde di.i~i.inen,
di.i~ goren, v.b.g., fizikiolmayan bir
tozi.in varoldugudur; fakat fiziki olma-
yan bir zihin dog-rudan ve araciSIZ ola-
rak, yani bilimsel olarak incelenemez.
lkici bakt~ a~ISI, bu itiraza kar~1, biziln
zihni i~ebak1~ yoluyla gozlemleyebiJdi-
gimizi ifade etmi~tir. Ote yandan, ikici
anlay1~a gore, biz zihni, fiziki di.inya
i.izerindeki etki ve eylemleri aracihgly-
la, dolayh olarak da ara~hrabiliriz.
Zihin-beden ikiciligine yone ltilen daha
onemli bir itiraz, ti.imi.iyle ayn ve farkh
iki toz aras1ndaki kar~1hkh etkile~imi
a~1klama gi.i~luguyle ilgilidir. Ozellikle
fizikalistler, bir nesnedeki her degi~me
nin, fiziki olaylann nedenleri de fiziki
olacag1 i~in, ancak kendisinden once
olan fiziki bir olayla ac;aklanabilecegini
one si.irmi.i~lerdir.
Zihin beden ikiciliginin biri radikal, di-
&eri de 1lunh olan iki versiyonu vard1r.
Ornegin, Formun, maddeden ayn ve ba-
gunslZ olarak varoldugunu kabul eden
Platon, ruhun oli.imsi.izli.igtine inandrg1
i~in, onun ikicili~, radikal bir ikidliktir.
Varolmak i~in bir bedene ihtiya~ duy-
mayan ruh, bu di.inyadald varolu~u Sl..
ras1nda, bir beden ic;ine hapsolmu~tur.
Oli.im i~in bir haz1rlak olan felsefe, ayru
zamanda ruhun bu tutukluluk hilinden
kurtularak, mutlak ozgi.irluge ula~abil
mesinin en onemli yoludur. tPiaton'un
saz konusu beden-ruh ontolojik ikiciligi-
ni, duyusal di.inya ile ak1lla anla~dabilir
idealar dunyas1 aras1ndaki ay1nm ta-
mamlar. Buna gore, nasll ki ruhun varo-
lu~u i~in bir bedene ihtiya~ yoksa, aynt
~ekilde idealar di.inyas1n1n varolu~u
ifjin de, duyusal di.inyaya gerek yoktur.
Ve nasll ki, beden varolu~unu, kendisi-
nin canldrk ilkesi olan ruha bor~luysa,
duyusal di.inya da varolu~unu idealar
di.inyas1na bor~ludur. Buradan da anla-

~1lacag1 gibi, beden ile duyusal dtin}'a,
ruh ile de ak11la anla~1labilir idealar
dtinyast arasmda bir yakmhk ve akraba-
hk vard1r. Ruh ya da zihin kendisine
ak1lla anla~1labilir Idealan konu ahr,
fakat ara~tumalannda duyulan kullan-
d1g1 zaman, yolunu kaybeder. Ayru ~e
kilde, insan yalruzca duyulanru kullan-
d&gt, ya~anhsm1 bedenine dayanarak
stirdtirdugu zaman, bu dtinyarun samr-
lanm a~amaz, her~eyden haz almaya.
~ah~arak, her tarafl delik bir f1~1y1 dol-
durmaya ~ah~1r.
ikiciligin daha 1lunh bir versiyonunu
savunmu~, ve felsefesinin en onemli
ogelerinden biri olan madde-form anali-
zini, bireysel insan varhgma da uygula-
ml~ olan Aristoteles'e gore, insan da
madde ve formdan meydana gelir. in-
sarun maddesi, insan vticudwtun ken-
dilerinden meydana geldigi kimyasal
cisimlerdir. insanm formu ise, insan vti-
cudunu meydana getiren kimyasal ci-
simlerin, kendisi sayesinde ve kendisi
arac1hg1yla, yalruzca olti, duyars1z ve
du~tincesiz bir et ve kemik kiitlesi ol-
maylp, hisseden ve dti~tinen canh bir
varhk haline donti~ttirtildugu her~ey
dir. Buna gore, insanm formu, Aristote-
les'in insan ruhu ad1ru verdigi bile~en
lerden, yani insarun once bitkilerle,
ikinci olarak hayvanlarla payla~hg1
her~eyden ve nihayet yalmzca insana
ait olan ve onu hayvanlardan ay1ran dti-
~tinme benzeri ozellik ve karakteristik-
lerden meydana gelir. Maddenin form-
dan, formun da maddeden ayn olarak
varolabilmesini kabul etmeyen Aristote-
les'e gore, madde, canh bir insan vticu-
dunda yalruzca soyut bir bi~imde ayua-
bildigimiz ~eydir. Aym ~ekilde ruh da,
yalmzca bedenin soyut bir bile~enidir.
Bu bak1mdan, Aristoteles'e gore, beden
ve ruh ayru ttirden varolu~a sahip var-
hklar degillerdir. Beden kendinde ve
kendi ba~ma varolmaya yetili olan bir
tozdtir ve ger~ekle~mesi i~in, ba~ka bir
temele gerek duymaz. Buna kar~m, bir
form, ba~ka bir deyi~le ozsel insansal
nitelik ve ytiklemlerden meydana gelen
bir btittin ya da kompleks olarak ruh
zihin-beden tkicili~i 949
yalruzca, ytiklem ya da niteliklerin va-
roldugu tarzda, yani bir bedenle ili~ki
i~inde, bir toztin ozti olarak varolur.
Buna gore, ruhun varolu~u, onun bir
bedene ytikleruni$, bir toztin ozti olma-
smdan meydana gelir.
tDescartes ise, zihin-beden ikiciliginin
radikal bir versiyonu i~inde, ruh ve be-
denden her ikisini de kendinden-kaim,
varolu~lan i~in ba~ka bir temele gerek
duymayan, ozellikler i~in temel ya da
dayanak olabilen tozler olarak gormti~,
bedenlerle ruhlan birbirleriyle tam ta-
mma ayru dtizeyde olan ~eyler olarak
degerlendirmi~tir. Buna gore, beden
fizi.k.i evrenin bir par~as1 olup, fiziki ev-
rendeki her~ey gibi, i~lemleri, hareket-
leri ve faaliyetleri itibariyle mekanik bir
nitelik ta~1r. Onun ozti yer kaplamadar.
Beden kendi i~inde, kendi ya~amuu
olu~turacak ~ekilde hareket edebilir ve
onun faaliyetlerinin bir~oguna ruh tara-
fmdan neden olunmaz. Ruh ise, bede-
nin her par~asayla ili~ki i-;inde olmakla
birlikte, i~levlerini bedenden baguns1z
olarak ger~kle~titir. Ruhun ozti dti-
~tinmedir.Ve ozti dti~tinme olan ruhla,
ozii yer kaplama olan beden arasmda
ortak hi~bir nokta yoktur. Evrendeki
her~ey birbirine indirgenebilmekle bir-
likte, cisim ya da beden ve ruh birbirle-
rine indirgenemezler. Onlardan her biri
kendi kendine yeterlidir. .
ttkiciligin, Descartes tarahndan benim-
senen bu radikal versiyonu, ruhla beden
arasmdaki ili~kinin ne oldugu, insamn
iki farkh tozden meydana geli~i dikkate
ahrursa, bir insaru nasd olup da birlikli
ve homojen bir varhk olarak dti~tinebi
lecegimiz hususlanm ele aldatamaz
zaman, birtakJm gti~ltiklerle kar~1 kar-
~&ya kahr. Ba~ka bir deyi~le, Descar-
tes'm ikiciliginin en onemli eksikligi,
ruhla beden arasmdaki ili~kinin ne ol-
dugunu a~lklayamamas1dir. Descartes
.zihin ya da ruhun, beyinde belli bir mer-
kezden i~ gorebilecegi gorti~tinti ortaya
atm1~hr. Buna gore, ruh sinirler ve kan
damarlan arac&hgayla bedensel organla-
n etldler ve aym ~ekilde onlardan etld
alabilir.
950 zihin-beden problemi
Descartes' ele~tiren filozoflar i~te bu
gori.i~i.in birtak1m gi.i~li.iklerle dolu ol
dugunu gostermi~lerdir. Birinci gi.i~li.ik,
ruhun nas1l olup da beyinde bir 'mer
kez'i olabilecegi noktasmda toplarur.
Zira, ruhun beyinde bir merkezi olabil
mesi, onun mekanda bir yerde bulunma
s1 ya da yer kaplamas1 anlamma gelir.
Oysa, Descartes yer kaplamarun yalruz
ca maddenin bir ozelligi olabilecegi ko
nusunda 1srar eder. Ruh yalruzca di.i
~i.inme ozelligine sahip olabilir ve
bedenin hi~bir ozelligi ile tarumlanamaz.
Ruhun bir yer i~gal etmeksizin bir ~ekil
de i~ gorebilmesi kabul edilebilse bile,
onun bedenle olan kar~1hkh etkile~imi,
zorunlulukla esrarengiz bir ~y olarak
kalmaya devam eder, ~i.inki.i aralannda
ortak hi~bir ozellik bulunmayan iki
tozi.in birbirleri i.izerinde bir etkide bulu
nabilmesi soz konusu olamaz. Descar
tes'm kendisi de bu gi.i~li.igi.i kabul etmi~
ve bu ili~kiyi a~1klayabilmek i.izere,
Tanr1 varsay1mma ba~vunnu~tur.
zihinbeden paralelizmi [ing. mind-body
parallelism; Fr. parallelisme entre l' esprit et
le corps]. Zihin ve bedeni, varolmak i~in
kendilerinden ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~
duymayan, ozleri birbirlerinden ti.imi.iy
le farkh olan iki ayr1 toz olarak tarumla
marun sonucunda ortaya ~lkan, zihinle
beden arasmdaki kar~1hkh etkile~im
gi.i~li.igi.ini.i bertaraf edebilmek amac1y
Ia, zihinsel ya da psi~ik olaylarla be
dense! si.ire~ ya da olaylann, ayru anda
kurulmu~ aym zamaru gosteren iki ku
sursuz saat gibi, ayn, fakat birbirlerine
paralel diziler hlinde ortaya ~lkhklarl
m savunan gori.i~. Psi~ik olay ve si.ire~
lerin ba~ka psi~ik ola y ve si.ire~lerle,
fiziki ola y ve si.ire~lerin ise ba~ka fiziki
olaylarla nedensel bir ili~ki io;:inde bu
lundu~mu, fakat zihin ile beden arasm
da herhangi bir bag, psi~ik olay ve si.i
re~ler ile de, fiziki olay ve si.ire~ler
arasmda nedensel bir ili~ki bulurunad1
gm1 ileri si.iren anlay1~.
Onli.i Alman filozofu tLeibniz'in one
si.irdi.igi.i bir gori.i~ olan psiko-fiziksel
paralelizmde, zihin hAlleri, psi~ik ola y
ve si.ire~lerle bedensel si.ire~ ya da fiziki
olaylar arasmda soz konusu olan mut
lak paralelizm, Tann tarafmdan once-
den kurulmu~ olan uyuma baghdu.
zihinbeden problem! [lng. mind-body prob-
lem; Fr. probl~me de /'esprit et du corps]. Zi
hinle bedenin farkh tozler oldugunu,
zihin alaru yla fiziki alan arasmda ~ok te-
melli bir farkhhk bulundugunu kabul
ehne egiliminin sonucu olup1 zihinle
beden arasmda naslf bir ili~ki kurulaca-
& ve hangi ozellik, fonksiyon ve olu-
~umlarm zihinsel, hangilerinin fiziki
ozellik veya fonksiyonlar olarak gori.ile:
cegiyle ilgili olan i.inli.i problem.
Tlpk1 tzihin felsefesinin daha ~ok mo-
dem felsefede ortaya ~1kan bir felsefe
dab olmas1 gibi, zihin beden problemi
de, ilk kez ve a9k sec;ik bir bi<;imde mo
dem felsefenin kurucusu say1lan Des
cartes tarafmdan ortaya konmu~tur.
tKu~ku yontemiyle, cisimsel olmayan
bir toz olarak kendi bilincine ili~kin a9k
se~ik bilgiye ula~an ve bilincin, zihnin
ozi.ini.i di.i~i.inme olarak belirleyen Des-
cartes, Tann'nm varolu~unu karutlad!k-
tan sonra, bir diger toz olan maddenin
ozi.ini.i de. yer kaplama olarak tarumla-
ml~llr. i~te zihin beden problemi, zihin
ve beden tozleri, tDescartes tarafmdan
bu ~ekilde, varolmak i~in kendilerin
den ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~ duyma
yan, ozleri farkh olan ve dolaysyla
aralarmda hi~bir ili~ki bulurunayan iki
ayn toz olarak tarumland1gl zaman or-
taya ~1km1~hr. Problem, oyleyse zihinle
beden arasmdaki ili~kinin tam olarak
ne oldugunu belirleme problemidir.
zihincilik [lng. mentalism; Fr. mentalisme;
AI. mentalismus]. 1 Gene! olarak, insan
davraru~ma ili~kine uygun ve yeterli
bir a~lklamarun, zihinsel fenomenleri
a9klay1c1 oge ya da gi.i~ler olarak Ierne
le almak zorunda oldugunu, zihinsel fe
nomenler temele ahrunad1gmda insan
davram~1run a~lklanamayacaglru savu-
nan gori.i~. tMekanizme kar~1t olarak,
bili~sel si.ire~lerin, fiziki ve fiz yolojik si.i-
re~lere indirgerunek suretiyle ac;tklana-
mayacagml savunan gori.i~ ya da anla-

y1~ olarak zihincilik, zihin halleri ve zi-
hinsel siire~lerin, davraru~taki tezahiir-
lerinden ya da ifadelerinden bagamsLZ
olarak varolduklan1u ve insan davran1-
~1n1 ac;Iklayabildiklerini savunan ogreti-
yi; a~lklamalarda, herkes~e gozlemlene-
bilir olmayan zihinsel olgulara yer
venne tavnnr ifade eder. En iinlii tem-
silcisi +Chomsky olan bu goru~, aynca
tdavran1~~ahg1n da kar~1s1nda yer ahr.
2 Daha ozel olarak da, tBerkeleyin yal-
nlzca bireysel zihinlerin ve oznel zihin
hillerinin ger~ek oldugunu savtman
metafiziksel idealizmi. Berkeley'in bu
goru~u, zihni tek toz, varolan biricik
gerc;eklik ya phga i~in zihincilik olarak
bilinir.
zihind1~1 [ing. extramental]. Bilen zihnin
d1~1nda, bilen zihinden bagamsaz bir
varbk tarz1na sahip olma durumu. lnsan
zihninin d1~1nda bir var hk statusiinde
olma.
zihin felsefesi [ing. philosophy of mind; Fr.
philosopltie de fesprit]. Zihinleri, zihin
hllerini ve ba~ka zihinlere ili~kin bilgi-
yi konu alan felsefe dah; zihne ve zihin-
sel faaliyetlere ili~kin felsefi ara~hnna.
Zihinle uzaktan ya da yakandan irti-
batlandanlan tum kavramlan, ornegin
duygu, du~iince, alg1, ac1, duyum gibi
kavramlan analiz eden, amac;h davra-
nl~, yonelimsellik ve oznel tecriibe tii-
riinden zihni belirleyen temel ozellilde-
ri inceleyen felsefe tiirii olarak zihin
felsefesinin tetnel konusu, zihnin varo-
lu~uyla, onun oziinun ve statiisiinun
ne oldugu, kendi da~1ndaki varhklarla
nasal bir ili~ki ic;inde bulundugu prob-
leminden meydana gelir.
Zihinsel olaiUil fiziki olandan ozii itiba-
riyle farkh oldugunu savunan ildci
bak1~ a~asandan hareket eden zihin fel-
sefesi, demek ki, temelde zihin ve beden
aras1ndaki nedensel ili~kileri inceler,
zihnin tam olarak ne oldugunu doyuru-
cu bir bi~imde a~tklamaya ~ab~1r. Son
zamanlarda zihin felsefesinin en onemli
problemi ba~ka zihinlere ili~kin bilgi-
mizin mahiyetiyle ilgili bir problem ola-
rak ortaya t;akma~br. Aynca, zihnin ne
zihin ogretileri 951
oldugu, tozsel bir varhk olup olmadagr
konusu, zihin felsefesinin en onemli ko-
nulanndan biri olmak durumundadar.
Zihin felsefesi, ins an davraru~1 ve d ii-
~iincesini bilimsel yontemlerle ara~h
ran psikolojiden a yard edilmelidir. Psi-
koloji, insanlann daha ~ok deneysel
ko~ullar alhnda gozlemlenmesine daya-
nu. Oysa zihin felsefesi, bilimsel goz-
lemler yapan deneysel bir disiplin degil-
dir.. Felsefe, ve bu arada zihin felsefesi
daha ~ok kavramlanmlZm analiz edil-
mesine dayarur. Buna gore, zihin felsefe-
si, zihin konusu iizerinde dii~undu~ii
muz zaman, glindeme gelen kavramsal
konularla me~gul olur. Bir psikologun
davrana~ bozukluklanru, akll hastahkla-
raru, hastalanru muayene ederek, onlar
uzerinde testier yaparak inceledigi
yerde, filozof, 'Zihin nedir?' ya da ~ Aksl
hastahgayla ne anlatmak istiyoruz?' tu-
rLinden kavramsal sorular sorar. Bu tor-
den kavramsal sorular ise, aktuel d uru m
ve vakalarm incelenmesi suretiyle yarut--
lanamaz, fakat zihinle ilgili kavramlann
analizini gerektirir.
zihin o~retileri [lng. theories of mind; Fr.
theories de r esprit]. Zihnin dogas1ru
ac;lklayan ogretiler, teoriler it;in kullaru-
lan gene) ~emsiye terim.
Zihnin dogas1yla ilgili ogretiler suas1y-
la, anadde ya da zihinden yalniZca birisi-
nin var oldugunu one suren tbircilik.,
madde ve ruh gibi birbirlerine hi~bir ~
kilde indirgenemeyen iki tozun var ol-
dugunu one suren tikicilik ve ne ruhu,
ne de madde ya da bedeni on plna -;J.-
karan notr ogretiler baglammda ortaya
t;lkar.
i~e once bircilik baglanunda, 1 madde-
cilikle ba~layacak olursak, burada once-
likle la) eleyici maddecilifi goruyoruz.
Zihin diye bir ~eyin, zihnin bil~ensel
ogelerini meydana getirdigi du~unulen
duyum, imge, alg1, duygu ya da du~un
ce gibi ~eylerin hi~bir ~ekilde var olma-
dagana one siiren eleyici tmaddecilige
gore, duygu, du~iince ve alg1 benzeri
~ylerin varolu~una inanan kimseler
yanalmaktadu, zira bu turden ~eylerle
)52 zihin iigretileri
ilgili konu~ma anlams1z olup, modas1
ge~mi~ ve bilimsel balomdan yarars!Z
kuramlann bir par~asm1 meydana getir-
mektedir.
Aym bircilik, ve dolayiSiyla maddedlik
~er~evesi i~inde, eleyici maddedli~in
soz konusu zihin anlay ~rna alternatif
bir zihin anlayi~I geli~tiren 1-b) indirge-
yici maddecilik, duyum, imge, algi, dii-
~iince, duygu tiiriinden ~ey ya da zihin
hallerinin, ger~ekte var olmakla birlikte,
hareket halindeki maddenin daha kar-
ma~Ik formlarmdari ba~ka bir ~ey ol-
madJ~Inl one siirer.
indirgeyid maddecilik, kendi io;:inde
ikiye aynlmaktad1r. Ba~ka bir deyi~le,
indirgeyici maddedli~e. duyumlann,
imgelerin, dii~iincenin, v. b. g., ne oldu-
~u sorulursa, bize burada, indirgeyici
maddecili~in iki ayn tiirii olarak, ild al-
tematif yamt verilir. 1-b,) Bunlardan
davrari ~~~IIrk olarak bilinen birincisi,
duyum, imge, dii~iince tiiriinden terim-
lerin, insan benzeri yiiksek diizeyden
hayvanlarm viicudlannm davram~ ya
da hareketlerine gonderme yapmakta-
du. Ba~ka bir deyi~le, tdavram~9h~a
gare, zihne, zihin hallerine ve zihinsel
faaliyetlere gonderimde bulunan terim-
ler davram~sal terimlerle analiz edilmek
durumunda olup, zihinle ilgili her terim
davram~ bildiren bir terimle tam bir
e~anlamh.hk sergiler.
lndirgeyid maddedli~in ikinci tiirii, 1-
b2) merkezi luiI kuramrd1r. 6zdfl$lik teorisi
olarak da bilinen bu anlay1~a gore,
zihin halleri ve zihinsel faaliyetler beden
i~indeki birtak1m hal ve faaliyetlerle oz-
de~tir. Daha do~ru bir deyi~le, zihin
halleri ve zihin faaliyetler merkezi sinir
sistemi ya da beyinin hllleri ya da hare-
ketleriyle ozde~lik gosterir.
Yine soz konusu bircilik, veya madded
bircilik ba~lammda, 1-c) madded bir
panpsi~izmi ifade eden ve insan varh-
~mda psi~ik bir madde ya da bir tiir zi-
hinsel malieme bulundu~nu, insarun
zihinsel gii~ ve yetilerinin bu maddenin
artmas1 ya da azalmas1prarunda geli~ti
~ini, karma~1kla~h~ml ya da zayflad1-
1\rni one siiren zihin gorii~iine ziiiinsel
malzeme teorisi, buna mukabil 1-d) zihni
biyolojik evrim siired i~inde ortaya
~1kan yeni bir o~e ya da iiriin olarak
goren do~urucu evrim gorii~iine tii-
miiyle kar~1t olan ve bireysel zihinle-
rin, ba~tanberi maddi atornlarla birlikte
varolmu~ olan zihin par~ac1klanmn bir
birle~iminin sonucu oldu~unu savunan
metafizik o~retiye zihin tozu o~retisi
ad1 verilmektedir.
Yalmzca madde varoldu~u i~in, tinsel
ya da zihinsel olarun hi~bir ~ekilde va-
rolmad~ml one siiren bu madded yak-
la~m kar~1smda, 2 maddenin varolma-
dl~uu, fakat salt zihin ya da zihinlerin
varoldu~unu one siiren ve dolaysyla,
zaman zaman tmaddesizcilik olarak da
tammlanan idealist yakla~rm bulun-
maktadir. Burada da iki alma~1k soz ko-
nusudur: Bunlardan 2-a) tnesnel idealizm
olarak bilinen, ve tFichte, tSchelling,
tHegel ve tBradley gibi dii~iiniirler ta-
rafmdan savunulan o~etiye gore, ger-
~eklik, var olan he~eyi kapsayan, ku-
caklaya tek bir zihinden meydana
gelmektedir. Buna kar~m, tBerkeley ta-
rafmdan savunulmu~ olan 2-b) tiiznel
idealizme gare, ger~eklik, nesnel idea-
lizmde oldu~u gibi, her~eyi kucaklayan
tek bir zihinden de~il de, bir zihinler
toplammdan, yani tannsal zihinle sonlu
zihinler ~oklu~undan meydana gelmek-
tedir ve bu ger~eklikte maddi olan hi~
bir ~eye yer yoktur.
Zihin konusunda gene! tanrm itibariy-
le bircili~in kapsamma giren soz konu-
su gorii~lerin kar~lsmda, ikici o~retiler
yer almaktadu. Bu ikici o~retilere gore,
zihin, insan bedeninden ayn, hatta
ondan ba~1ms1z olarak varolabilen, ve
maddi olmayan bir ~ey ya da tozdiir.
tPlaton, t Aristoteles ve tDescartes gibi
dii~iiniirler tarafmdan one siiriilmii~
olan zihin-beden ikidli~inin en onemli
gii~lii~ii, farkh terimlerle tarumlandk-
lan i~in, aralarmda ortak hi~bir nokta
bulunmayan zihinle beden arasmdak.i
ili~kinin nas!l a~klanabilece~i proble-
midir.

i~te bu t;en;eve, yani ikicilik kapsam1
it;inde, ya 3 iki toz arasmda bir ili~ki
veya etkile~imin bulundu~u, ya da 4
zihin ve beden arasmda hit;bir ili~ki bu-
lunmadt~l gorti~leri one stirtilmti~ttir.
Ote yandan zihin ve beden arasmda bir
ili~ki ya da etkile~im bulundu~unu one
stiren gorti~ de kendi it;inde ikiye aynl-
maktadlr. Bunlardan zihnin bedeni, be-
denin de zihni etkiledi~ini savunan ve
en ba~ta Descartes tarahndan temsil
edilen gorti~ 3-a) tetkil~imcilik ya da
kar~1hkh etkile~imcilik olarak bilinir.
Buna kar~m, madde ya da bedenin
zihni etkilerken, zihnin beden tizerinde
etki ya da eylemde bulunamad1guu one
stiriip, zihinsel olaylan beynin faaliyet-
lerinin yan tirlinleri olarak tanunlayan
gorti~ 3-b) tepifenomenalizm diye ge~er.
ikicili~i benimsemekle birlikte, zihinle
beden arasmda nedensel bir ili~ki ya da
etkile~im bulunmad1~lnl dile getiren
gorti~ ise 4-a) psiko-fiziksel paraleliz.m ola-
rak tammlarum~tu. tLeibniz tarafmdan
one stiriilen bu gorti~, zihinsel stiret;ler-
le fizik! stiret;lerin, ~nceden Tann tara-
fmdan mtikemmelen ayarlarum~ ya da
kurulmu~ saatler olarak, iki paralel dizi
meydana getirdi~ini ileri surer.
Zihin konusundaki soz konusu birci,
yani maddeci ve idealist gorti~lerle
ikici gorti~lerin d1~mda kalan zihin o~
retileri ise, genellikle notr otretiler ola-
rak bilinir. 5 Gert;eklik bak1mmdan ne
madde ya da bedenin, ne de zihnin
temel oldu~unu one stiren bu notr 0~
retilerin ba~mda tSpinoza 'nm zihin o~
retisi gelmektedir. 5-a) Spinoza'ya gore,
zihin ve madde ya da beden, ger~eklik
bak1mmdan her ikisinin de gerisinde ve
temelinde yer alan bir toztin tezahtir ya
da gortintimlerinden ba~ka hit;bir ~ey
de~ildir.
Spinoza'mn bu gorti~tintin daha mo-
dem bir versiyonu, Sb) ytizyllmuzda,
gtindelik dil felsefesinin tinlti temsilcile-
rinden biri olan P. tStrawson tarafmdan
one stirlilmti~ttir. Bazllan kah~lkSlZ J?ir
bit;imde maddi olup, bazdan da ki~ilere
kar~1hk gelen bir tozler ~oklu~undan
soz eden Strawson'a gore, ki~iler hem
zihin ogretileri 953
zihinsel, ve hem de fiziki nitelikler sergi-
leyen tozlerdir. Bir ve aym tozun hem
zihinsel ve hem de fiziki niteliklere
sahip oldu~unu savunan bu gorti~, zi-
hinsel olanla fiziki olan arasmdaki fark-
hh~l niteliksel bir farkhh~a indirger.
Aym notr zihin o~retileri ba~lammda,
biraz daha farkh bir yakla~1m 5-c) prag-
matist dti~tintir W. t}ames'la, E. tMach,
R. tCamap, ve A E. tAyer gibi poziti-
vistler tarafmdan benimsenmi~tir. Birta-
klm tikel o~elerin, yani tecriibe ya da
deneyimlerin varh~mdan soz eden bu
yakla~1ma gore, bu tecrtibeler birbirleri-
ne, ome~in bellek ve t;a~n~m yasala-
nyla ba~land1klan zaman zihinleri,
buna kar~m orne~in perspektif yasala-
nyla ba~land1klan zaman da maddi
nesneleri meydana getirirler. Bir ki~inin
zihninin, salt onun deney ya da tecrtibe-
lerinin toplarrundan ibaret oldu~unu
one stiren bu yakla~1m, zihinsel olanl~
maddi ya da fizikr olan arasmdaki fark-
hh~l, notr tikeller, yani tecrtibel~r ara-
smdaki farkhh~a indirger.
Bu SOnUnC'U ogretiyle oldukt;a onemli
benzerlikler sergileyen bir zihin o~retisi
de, yine yuzy1lumzda d.ilci filozoflarla
varolu~t;ular ve fenomenologlar tarafm-
dan one stirtilmti~ttir. 5-d) Dilc:.i filozof-
lar i~te bu t;ert;eve it;inde, zihinle beden
arasmdaki farkhh~a, iki dil ya da kav-
ramsal sistem, yani srras1yla, zamansal-
me~nsal terimlerden meydana gelen fi-
zikalist bir dille, ahlaki sorumlulu~a,
akllsalh~a, insan eylemlerinin ahlaki de-
~erine gonderimde bulunan ki~i
konu~masl arasmdaki farkhh~a indir-
gerler.
Dilci filozoflarla a~a~1 yukan aym so-
nut;lara ula~m1~ olan fenomenologlarla
varolu~t;ular ise, 5-e) dilsel mtitalaalar-
dan t;ok, bir bedeni olup tecrtibe eden,
tecrtibelerini ve ya~amm1 de~i~tirme
ve belirleme gtictine sahip bulunan,
dtinyadaki bir varhk olarak insanm du-
rumuna ili~kin gozlemlerden yola t;lk-
ml~lardlr. Buna gore, insan, gozleme
konu, ve do~a yasalanna t~bi olan bir
. nesne, mekansal ve za.mansal o~elerin
bir bile~kesi ya d a toplam1 olan bir var-
--------:-------------------- - - - - - - - -- - - - - -
54 zincirleme tastm
hk olarak goriilebildijli gibi, kendi ken-
di5ini harekete ge~iren, kararlan ve 5e-
c;imleriyle kendi5ini oldujlu kadar, dun-
yay' da dejli~tirebilen, dejler yarahci5I
bir ozne olarak goriilmelidir.
incirleme la5Im [lng. polysyllogism; Fr.
polysyllogisme). ikiden fazla onciilii olan
ta5Imlara, ta5Un5al ~lkarunlara verilen
ad. Onciillerin 5tra5ma ve terimlerin ko-
numuna gore, ~ok 5ay1da zincirleme
ta5un tiirii olmakla birlikte, en ~ok bilinen
iki zindrleme ta5un tiirii, yijlm zincirle-
me ta5Im ve ii5teleyid zindrleme ta5un-
du.
.oon polilikon. Tek ba~ma ya~ayabilecek
tek varhjlm hi~bir ~eye ihtiyac1 olmayan
Tann ya da ihtiya~lanru pen~eleriyle
elde eden hayvan oldujlunu, insarun tek
ba~ma mutlu olamay1p, amacma er~e
meyecejlini, ancak bir toplum i~inde ya-
~ayabilecejlini dile getiren Ari5totele5'in,
insania ilgili olarak. onun 'toplumsal ya
da 5iya5al hayvan' oldujluna i~aret eden
deyirni.
.orunluluk [05. zorunluluk; ing. necessity;
Fr. necessite; AI. notwmdigkeit]. 1 Olum-
5al olmaya, oldujlundan ba~ka tiirlii
olabihneye kar~1t olarak, oldugundan
ba~ka tiirlii olamama durumu. 2 Ka~J
mlmazllk, on5uz olunamazllk hAii. 3
Bir ~eyin kendi5i olmadan, belli bir
~eyin yap1lamama51 ya da varhjla gele-
meme5i durumu. 4 Ke5in, belirleruni~.
i5tejle bajlh olmayan, iradi olmayan.
Bu ~erc;eve ic;inde, bajllmSIZ, yok edile-
mez, kendi5ine neden olunmam1~, varh-
jla getirilmemi~ varhjla; .varolu~u i~in
ba~ka hi~bir ~eye ihtiya~ duymayan,
fakat ba~ka her,;eyin varolu~unun nede-
ni olan, oldujlundan ba~ka t!irlii olama-
yan, yok edilemeyen, kendinden kaim,
kendine yeter varhjla; kaynajl1, nedeni
balammdan, ba~ka ~eyler kar~l5mda ne-
den5el ve mutlak bir bajllm51Zhjll' olan,
ozii varolmak olan, varolmay1~1 dii~ii
niilemeyen varhjla zorunlu varhk ad1 ve-
rilir.
orunluluk~u dojla ya5a51 giirii~ii [ing.
necessiterian viw of laws of nature]. Dojla
ya5alanmn dojladaki fenomen ve ~eyle
ri yoneten, ~eylerin belirli ~killerde orta-
---------------------------
ya c;lk~lanm 5ajllayan, dojladaki olayla-
nn tam olarak ya5aya uygun bir bi~imde
ortaya ~1kmalanm, olduklan gibi olmala-
nru gerektiren ilkeler, buyruklar, kurallar
oldujlunu dile getiren gorii~. Dojla yasa-
lanrun, ortaya ~lkl~lanna neden oldujlu
fenomen ve ~eylerden ger~eklik ve gii~
bakmundan once geldijlini 5avunan anla-
Yl~.
Omejlin, metallerin 15lhhnca genle~tijli
ni dile getiren dojla ya5a51, buna gore
tiim metallerin davram~1m yoneten ya
da belirleyen gene! bir ilke, dojlaya zo-
runluluk yiikleyen a priori bir kurald1r.
Teolojinin bak1~ a~J5utdan, dojlada varo-
lan ~eylerin davram~m1 yoneten bu ya-
salar Tann tarafmdan yarabhr. Tann'nm
ir3de5i, O'nun mutlak kudret ve bilgi5i-
nin i~areti olan bu ya5alar aracJhjliyla
ifade edilir.
Bu gorii~iin Z1dd1 olan gorii~e, yani
dojlada zorunlulujlun olmadijlmi, do-
jladaki ~eylerin, olay ve fenomenlerin
olduklanndan ba~ka tiirlii olmu~ olabi-
leceklerini; dojla yasalannda, fiziki yasa-
larda gtiriilen zorunlulugun, bu yasalann
ifade ve forrniile edilmesinde kullarulan
kavrarnlann meydana getirdijli 5istem-
den, teorik yap1dan kaynaklanan manbk-
sal bir zorunluluk oldujlunu dile getiren
anlay1~a zorunluluk~ olmayan dojla ya-
5a5I gorii~ii denmektedir.
zorunluluk~uluk [lng. necessitarianism; Fr.
nlcessitarianis0711!]. Ozgiirliik~iiliik ve be-
lirlenim5izcilijlin kar~I5mda yer alan ve
evrende mutlak bir zorunluluk ya da de-
leaninizmin h kiim 5iirdiijliinii, evren-
deki her olaym manbksal ya da neden5el
bir zorunluluk tarafmdan belirlendijlini,
evrende fiziki belirlenmemi~lille, yani
ra5lanhya da, p5ikolojik belirlenmemi~
lijle, yani irade ozgiirliijliine de yer ol-
madijlml one 5iiren gorii~. Evrendeki
tUm olaylann nedenler tarafmdan belir-
lenmi~ oldujlunu, bu nedenlerin kendi-
lerinin ortaya ~~la~mda da bir zorunlu-
luk bulundujlunu 5avunan anl.ayi~.
zorunlu ve olum5al dogrular [Ing. neces-
sary versus contingent truths; Fr. ventt!s
necessaires versus verites contingentes]. Man-
bksal ve zorunlu, ~eli~kiye dii~iilmeden

inkar edilemeyen dogrularla, olgusal
olan ve dolayis1yla, inkar etmenin bir
~eli~ki yaratmad1g1 dogrular aras1nda
yap1lan ay1nm.
Buna gore, inkAr edildigi zaman ~eli~
kiye du~ulen, dolay1slyla temelinde ~e
li~mezlik ilkesi bulunan manhksal,
analitik dogruya zorunlu dogru ad1 ve-
rilirken, ink~r edildigi zaman bir ~eli~
kiye du~ulmeyen, olgusal, sentetik
dogruya ol umsal dogru denir.
Ay1nma felsefe tarihinde ilk kez Aristo-
teles tarahndan i~aret edilmi~tir. Onda
zorunlu dogru, oldugundan ba~ka turli.i
olamayan1 ifade eden dogrudur. Olum-
sal dogru ise, oldugundan ba~ka turlii
de olabileni dile getiren bir dogrudur.
Aristoteles'te zorunlu dogru ayn1 za-
manda ozsel dogru olarak da ge~er. Ozel
bilimlerin dogrularnun kendilerinden
turetildigi aksiyomlara kar~1hk gelen bu
dogrular ilgili bilimin konusunu meyda-
na getiren nesnelerin, ~eylerin ozunu or-
taya koyar. Aristoteles'in zorunlu dogru
larla ilgili bu goru~u, belli bir metafizik
anlay1~ma, ~eylerin ger~ek ozleri oldu-
gu goru~une dayanmaktad1r.
Ayn1 ~ey, yani zorunlu dogrulartn ilgi-
li goru~un gerisinde belli bir metafizik-
sel anlay1~ olmas1 durumu onyedinci
yuzy1l rasyonalist du~unuru Leibniz
i~i.n de ge~erlidir. Ona gore, zorunlu
dogrular, yanh~ olabilmeleri soz konu-
su olamayan, oJumsal dogrular ise,
dogru oldu.kJar1 kadar yanh~ olabilme-
leri de mumkun olan dogrulard1r. Yine,
zorunlu dogrular akla dayanan rasyonel
dogrulard1r, bun a kar~ln olumsal dog-
rular deneye da yanan dogrulardlr. Ote
yandan, zorunlu dogtularla olumsal
dogrularm temelinde farkh ilkeler var-
dlr. Buna gore, manhksal, zorunlu ya
da rasyonel dogrular, inkarlaruun bir
~eli~meyle sonu~larunas1 anlam1nda, ~e
li~mezlik ilkesine dayantrlar. Leibniz
bu tiirden zorunlu dogrulann, terimleri
tanunland1g1 zaman, 'A A'd1r' ~eklinde
ki totol9jilere ya da ozde~lik onennele-
rine indirgenebileceklerini du~unur.
Soz konusu indirgeme sureci ise, tarum
zorunlu ve olumsal do~rular 955
zincirleri arac1hg1yla olur. Mate1natiksel
dogrular, i~te bu turden zorunlu dogru-
lardlr ve tLeibniz mantlkta, matematik
i~in bir temel arayan ilk ki~i olmu~tut.,
Buna ka~1n, olumsal dogrular totoloji-
lere indirgenmek suretiyle dogrulana-
mazlar; bundan dolay1, olumsal dogru-
lartn temelinde yeter neden Hkesi vardll'.
Leibniz, soz konusu yeter neden ilkesini
Tann'n1n se~imine atlfta bulunarak
ifade etmi~tir. Buna gore, Tann, bu ev-
reni yarahrken, dunya1n1z1, her biri
farkh bir diizen ya da yap1 sergileyen
~ak say1daki dunya aras1ndan se~ebil
mek durumunda kalm1~t1r. Leibniz'in
du~undugu gibi, monadlann say1s1 ~e
~itli nedenlerden dolay1 sonsuz oldu-
guna gore, bu turden mumkun dunya-
lann say1s1 da sonsuzdur. Bundan
dolay1, dunyam1z hakkmda olan her
olumsal dogru, temelini ve hakh kdtnl-
~lnl, Tanr1'n1n bu dunyayt se~erken,
onu tum mumkun dunyalann en iyisi
olarak se~tigi olgusunda bulur. Dunya-
mlzla ilgili bir dogru, olumsal bir
dogru olarak kahr, ~unku o, son ~o
zumlemede Tann'nan se~imine baghdlr
ve onun dogrulugu i~in yeter neden,
Tann'n1n dunyamlZI, tum mumkun
dunyalann en iyisi olarak se~mesidir.
Leibniz'in, her dogru onermede, yukle-
min konuda i~erildigi ~eklindeki gorii-
~unun, zorunlu dogrularla, olumsal
do~rular arasmdaki ay1nnu ortadan kal-
dlrdlgma i~aret edilmi~tir. Zira bu
goru~, tum onermeleri analitik onerme-
lere, yani manhksal olarak zorunlu oner-
melere donu~turur. Bu durumun bir so-
nuru olarak, Leibniz'e gore, yeter neden
ilkesi yalnlzca tum dogru onennelerin
analitik onermeler olduklanru ortaya ko-
yarken, ~eli~mezlik ilkesi de him an ali-
tik onermelerin dogru olduklann1 goste-
rir. Buna gore, bir toz hakkm.da olan her
onerme soz konusu toze, onun ozunun
bir par~as1 olan bir ozellik yu.kJuyorsa,
bu bi~imdeki tum onermelerin, her ne
kadar ba~ka temeller uzerinde olgusal
dogrular olarak gorulmeleri gerekse bile,
analilik olmalar1 gerekir. Leibniz bu so-
nucu kabul etmekle birlikte, olgusal bir
956 zorunlu ve olumsal dogrular
dogruyu analitik bir onerme olarak gor-
mede ortiik olarak soz konusu olan r;eli~
kiden, bir tozi.in sahip oldugu ozellikle-
rin say1smm, bpkl bir ~eye sonsuz
say1da farkh bak1~ a~1smdan yakla~ma
nm olanakh ohnas1 gibi, sonsuz say&da
olmass gerektigini gostererek ka~mmaya
~ah~m1~t1r.
Leibniz'e gore, sonlu insan varhklan
olarak bizler, bir tozi.i tam anlam1yla
analiz edebilecek bir konumda degiliz.
Bundan dolay1, bir ozelligin o toze tam
olarak ait oldugWlu kesinlikle bileme-
yiz. Tozle ilgili analizi tamamlamadan,
ki bu insan i.;in olanaksiZdrr, bu tozi.in
soz konusu ozellige sahip olup olmadi-
guu bile bilemeyiz; bu ~er~eve i.;inde,
onun bu ozellige sahip oldugunu kabul
etmek bir ~eli~ki olabilir. Bunun]a birlik-
te, sonsuz olan Tann, tozle ilgili analizi
tamamlayabilir; bundan dolay1, Tann
ir;in, ~eyler ya da tozlerle ilgili tum oner-
meler analitik onermeler ya da manhk-
sal olarak zorunl u olan onermelerdir.
Oysa, biz insan varhklan, yalruzca, bir
onerme dogruysa eger, soz konusu
onermenin zorun]u olarak dogru oldu-
gunu bilebiliriz, fakat bir onermenin
dogru oldugunu kesin olarak bilemeyiz.
Onermelerin dogruluklanna iti~kin yar-
giianmiZda, Leibniz'e gore, yalmzca ola-
sihga dayanmak durumunday1z, yani
varacagtmlz sonu~lar i~in, hangi neden-
lerin yeterli oldugunu bilmeliyiz. ~u
h~lde, olgusal bir yargt, bizim i~in olum-
saldlr. Oysa Tanr1 ir;in olumsalhk yal-
mzca, 0 hangi tozlerin, mi.imki.in di.inya-
lardan hangisinin varolmas1 gerektigini
se~erken soz konusu olmu~tur. Tann
ir;in geri kalan her~ey zorunludur.

Tiirk~e Dizin
a algoritma; abahk;
Abdera Okulu; Abelardus;
acele genelleme yanh~1; ac1; a;1k;
a;~k ahlak; a;~klama; a;~khk;
a;k toplwn; a;~k ve ~ du~unceler;
adalet; adalet ilkesi;
ademi merkezil~tinne; ad hoc; adiafora;
a dicto secundum quid ad dictum simplici~
a dicto simpJiciiEr ad dictum serundum qmd
adlandlrlCl tan1m; Adler, Alfred;
Adorno, Theodor; ad tanuru; advaytizm;
Aenesidemos'un Tropeleri;
a fortiori; agape; Agathon; Agrippa;
aga; bit;imli du~unce; ahimsa;
ahlak; ahlakt;~; ahlak;lhk;
ahlakd1~1; ahlik duyusu;
ahlak felsefesi ; ahlak1n evreleri;
ahlak.Jn soyk utugu;
ahlak1n temel etmenleri;
ahlakln temel ogeleri;
ahlaki; ahlaki arihnetik;
ahlaki egoizm; ahlaki emp irizm;
ahlaki epistemoloji; ahlaki eylem;
ahlaki eylemin gerisindeld mohfler;
ahlaki gerekt;eler karub;
ahlaki gorecilik ; ahlaki ilke;
ahllli ilkelerin bilgisi;
ahlaki kulti.ir hareketi;
ahlaki mutlakt;ll1k; ahlaki ozne;
ahlaki ve toplumsal yasalar;
ahlak karuh; ahlaks1zc1hk; ahlak turleri
ahlak yasas1; Ahuramazda
aile benzerligi; aitia;
Ajdukiewicz, Kasimierz; Akademi; akll;
ak1labk; akd -;ag1; aklld1~1;
akd dogrulan; akllyurutme;
ak1nhlar kuram1;
ak1~ ogretisi; akJa uygun;
Dizin 957
akhn id~resi i~in kurallar;
akrasia; akromatik;
aksiyom; aksiyomatik yontem;
ak ve kara yanh~1;
Albertus Magnus; ald~rmazcthk;
Alembert, Jean Le Rond d';
alet;ilik; Alexander, Samuel;
alg1; alg1cdJk; algdar;
alg1n1n degi~ebilirligiyle ilgili kanlt;
algtrun yarulabilirligiyle ilgili karut;
alg1run transenden tal birligi;
alunlama; ah~kanhk;
Alman idealizmi; Alman maddeciligi;
Alman tarih okulu; altakoyma;
Althusser, Louis;
albkhk; alhn kural;
alhn orta; altkume; amat;;
ama;lar kralhg1; amat;hhk ilkesi;
amat; olarak insan; amel;
amicus Plato, sed magis arnica est verjtas;
amoral; amor fati; anakronizma;
Anaksagoras; Anaksimandros;
Anaksimenes; analitik; analitik ahlak;
analitik -;izgi; analitik felsefe;
analitik Marksizm; analitik onerme;
analitik psikoloji;
analitik ve sentetik ay1nrru;
analitik yontem; analiz;
analiz paradoksu; analogon rationis;
analoji; anangke; anar~i;
anar~ist bilim goru~u; anar~izm;
angst; ancien regime;
anunsama; anlm.Sama kuranu;
anlam; anlama yetisi;
anlamlanduma edimi;
anlam ti.irleri; anlah; Annales Okulu;
anomali; anonnal; anschaung;
Anselmus, Aziz;
ansiklopedi; ansiklopedjstJer;
antagonizm; anti; antihumanizm;
antik felsefe; antilogia; antilojjzm;
antinomi; antinomiyan; Antiokhos;
antiqua doctri.na;Antis~es; ant~t~z;
antropoloji; antropolOJlk maddec1hk;
antropolojizm; antropomorfik amat;hhk
antropomorfizm; antropoteizm;
antropozofi; a-onermesi; apat;lkhk;
apagoge; apa theia; ape iron;
Apel, Karl-Otto; aphairesis;
apodeiktik; apodosis; apolitizm;
958 Dizin
.~polloncu; apolojetik; apophansis;
aporetik; aporia; a posteriori bilgi;
a priori bilgi; a priori ve a posteriori;
apriorizm; Aquinah Thomas;
ara-;sal akdcahk; ara-; teorisi;
arbitrum liberum; ardbile~en;
Asya tipi iiretim tarz1;
a~ag1hk kompleksi; a~k; a ~lun;
a~k1nhk; a~ktn nitelikler;
ataraxia; ateiim; athanatizm;
Athenagoras; Atman; atomculuk;
ato1nik olgu; Aufklarung;
Augustin us, Aziz;
Austin, John Langshaw;
au tarkeia; Avenarius, Richard;
avidya; ayalb evren; aydmlaruna;
ayd1nlanman1n -;okti~ti;
ayd1nlatan tecriibe; aydmlatma teorisi;
Ayer, Alfred; ay1rd edici ozellik;
ay1rd edilemez;
a yud edilemezlerin ozde~ligi ilkesi;
ay1nm; a yna evresi;
aynahk ve farkbhk; ayn;
aynkhk; azgeli~mi~lik;
b bilimin temel ozellikleri;
Babilik; Bachelard, Gaston;
Bacon, Francis; Baconculuk;
Baconun yontemi;
bagda~abilircilik; bagda~1k;
bagda~mazclhk; bagll ozellikler;
bag1mhhk; bag1mstz; bag1nh;
baglam; baglamcallk;
bagla1nsal tantm; bagnazhk;
Bahailik; Bain, Alexander;
Bakunin, Mihail Alexandrovic;;
bamalip; barbara; baroco; barok;
Barth, Karl; Barthes, Roland;
basit; bashrma;
ba~kald1nyorum, oyleyse vanz;
ba~ka zihinler problemi;
Bataille, Georges; bahhla~ma;
bah Marksizmi; b~tmrlik;
Ba udrillard, Jean;
Baumgarten, Alexander
Bayle, Pierre; Beauvoir, Simone de;
beden; beden-ozne;
begeni; Bekta~ilik;
belirleme; belirlenim;
belirlenimsizcilik; belirsizlik;
belirtik tarum; bellek;
bellum omnium contra omnes;
ben; bendllik; Benjamin, Walter;
benlik~lik; benlik teknolojisi;
benmerkezci durum;
benmerkezcilik yanllsamas1;
ben-olmayan;
Bentham, Jeremy; Benthamc1hk;
benzerin benzerine neden oldugu ilkesi
Berdyayev, Nikolai;
Bergson Henri; Bergsoncul uk ;
Berkeley, George; Berkeley 'in tezleri;
Berlin, Sir isaiah;
Bernard, Clairvaux'lu Aziz;
be~inci toz; b~ Himel;
~ yol; betim; betimlemeler teorisi; be-
timleyicilik; bilen;
bile~tiriciler manhg1; bilgelik; bilgi;
bilginin arkeolojisi;
bilginin goreliligi; bilgisizlik;
bilgi sosyolojisi; bilgi ttirleri;
bilim; bilimdlik; bilimdeki kriz;
bilim felsefesi; bilimin bilimi;
bilimin birligi; bilimin degeri;
bilimin ilerleme tablosu;
bilimlere ili~ldn s1lllflama;
bilim olarak ahlak; bilimsel a-;1klama;
bilimsel ara~tuma program1an metodolojisi
bilimsel deney; bilimsel detenninizm;
bilimsel devrim; bilimsel empirizm;
bilimsel hiimanizm; bilimsel yontem; bi-
limsel yontemler; bilim sosyolojisi;
bilinci ~eyl~tiren go.rii~; bilin-;;
bilinebilirlik; bilinemezcilik;
bilinemezcilige reddiye; bili~;
bili~~ilik; bili~l; bir;
Biran, Maine de; bir arada olabilirlik;
bircilik; birey; bireycilik; bireyle~im;
birinci dereceden toz;
birincil ve ikincil nitelikler;
birle~ik uyu~ma ve farkhhk yontemi;
birlik-;ilik; birlikte degi~me yontemi;
birlikteki ~okluk; biyo; biyo-iktidar;
biyoloji felsefesi;
biyolojik mekanizm; biyolojizm;
Bloch, Ernst; Blonde!, Maurice;
bocardo; Boethius; bol~evizm;
Bolzano, Bernard; Bonaventura, Aziz;
Boole, George; Bosanquet, Bernard

bo~luk; bo~l uklann Tanns1;
Bourbaki, Nicolas; Bou troux, Emile;
bohne; bolurunti~ -;izgi analojisi;
Bradley, Francis; Brah1nan;
bramantip; Brentano, Franz;
Brunschvig, Leon;Bruno, Giordano;
Budiztn; bulaxuk; bulgusal;
Buridan, Jean; Buridan,In e~egi;
burjuva devrimi; burjuvazi
Burke, Edmund; butaveda;
Butler, Joseph; buyruk-;uluk;
buyruk turleri; Buchner, Ludwig;
bl.irokrasi; blitun; butun-par-;a ili~kisi;
butun-par-;a ilkesi;
btiyuk adam kurama;
btiyuk oncul; buyuk patlama;
btiytik varbk zinciri;
c <;ung Yung kitaba; -;urutme;
Cabanis, Pierre Jean George;
camenes; camestres; Camus, Albert;
Canguilhem, Georges; canbcllak;
canh maddecilik; Camap, Rudolph;
Carr, Edward; Cassirer, Ernst;
catvari arya-satyani; causa sui;
caynacthk; cebriye; celarent;
ce1naat9lik; cesare; cesaret; ceza;
characteristica dominante;
characteristica universalis;
Chartres Okulu; Chomsky, Noam;
Cicero, Marcus Tulius; cins;
cinsel ay1nmcahk;
cinssel tarum; cins ve ayaram;
cins ve tiir gozetilerek yapdan tan1m
cisim; dsimle~me; civitas solis;
Clarke, Samuel; cogito argumaru;
cognitio approbationis;
coindden tia oppositorum;
Collingwood, Robin George;
Comte, Auguste; conatus;
Condillac, Etinne Bonno de;
conditiones sine qui bus non;
Condorcet, Marquis de;
consensus gentium yanb~a;
consequentia; contradictio in adjecto;
co~umculuk; Couturat, Louis;
credo quia absurdum est;
credo ut intelligam; Croce, Benedetto;
cum principia negante non est disputandum
Dizin 959
-;agda~ felsefe; -;agda~ idealizm;
-;aguma; -;agn~nn; -;agn~amcllak;
<;arvakalar; -;att~ma teorisi; -;eli~ik;
-;cii~ki; -;eli~mezlik ilkesi;
-;~itlilikteki birlik; -;evirme;
-;evrecilik; -;akaram; -;1karsama;
-;ak1~ noktasa olarak oznellik;
-;ifte degilleme; -;ifte hakikat;
-;ifte sonu-; ogretisi; -;ifte yon kurama;
-;ilecilik; c;in felsefesi; -;irkinlik;
-;ocuk-;ahk; -;ogulcu idealizm;
-;okanlamhhk; -;okanl amhhk yanh~a;
-;ok-;uluk; -;ok degerli manbk;
-;okluktaki birlik;
-;oklugu birlige indirgeme
-;ok soru yanh~a; -;oktanncahk;
d
dadaizm; dagahca adalet;
dagttacabk; dagahlma kurallara;
daimicilik; daimon; darapti; darii;
Darwin, Charles; Darwinizm;
dasein; datisi; davrana~;
davrana~-;1hk; dayanak;
dayana~mactbk;definiendum;
definiens; deger;
degerden baglmSizhk;
degere dayah varhk hiyera~isi;
deger felsefesi; deger hiyerar~isi;
degerleme; degerlerin tersyii.z edilmesi;
deger perspektivizmi; degiiJeme;
degilleme mannga; degi~im felsefesi; de-
gi~ken;degi~me; degi~menin inkan;
degi~me turleri; degi~mez;
degi~mezlik ilkesi; deg~incilik;
deha; dehriyyQn; deizm;
Deleuze, Gilles; Demiurgos;
demokrasi; demokrasi paradoksu;
demokratik sosyalizm;
Demokritos; De Morgan yasalan;
deneyim; deneyimcilik;
deneyim-d1~1 bilgiye ili~kin ku~kuculuk
deneyimin temel analojileri;
deneysel psikoloji;
deniz sava~a; denkle~tirici adalet;
960 Dizin
deontik manhk; deontoloji; derin yap1;
Derrida, I acques; Descartes, Ren~;
Descartes._t dongi.i; Descartes._dLk;
Descartes'tn merdiveni;
desanos; determinist ahiAk;
determinizm; Deus ex machina;
deus sive natl1ra; deuterai ousiai;
devinne; devlet; devlet._ilik;
devlet dini; devlet felsefesi;
devletin ideolojik ayg1tlan;
devrim; devrimci bilim anlay1~1;
Dewey, John; dharm~;
dharma-cakra-pravartana;
d1~a sa~1lma; d1~avurum;
d1~avurumculuk; d1~ diinya;
d1~la~t1rma; d 1~salc1hk; d1~salhk;
dianoia; dictum de omni et nullo;
didaktik; Diderot, Denis; diff~rance;
diff~rend; differentia specifica;
dikaiosyne; dikcy dii~iince;
dikkat; dikotomi; dil; dilbilim;
dilci felsefe; dilde reform;
dilde temel etkenler; dil felsefesi;
dil fenomenolojisi; dilin gorevleri;
dillendirme edimi; dil oyunu;
dilsel analiz; dilsel tantm;
Dilthey, Wilhebn; dimari; din;
dinamik din; dinamizm;
din felsefesi; dini ele~tiri;
dini determiniztn;
dini tecriibe kan1h; dinleyen;
din psikolojisi; din sosyolojisi;
Diogenes; dirimsel gii._;
di.rimselcilik; disamis; diskiirsif;
dissoi logoi; divinasyon; diyalektik;
diyalektik idealizm;
diyalektik maddecilik;
diyalektik manbk; diyalektik psikoloji;
diyalog; Diyonisos ruhu;
diyorizm; dizi; docta ignorantia;
dogma; dogmatik; dogmatizm;
doga; doga bilimleri;
dogaclllk; doga felsefesi;
doga filozoflan; doga hali;
dogal; dogal ay1klanma;
dogal bir kurum olarak devlet;
dogalclhk; dogal hak]ar ogretisi;
dogal hukuk;
dogan1n d i.izenlili~ ilkesi;
dog aiistii; dogaustiiciiliik;
dogan1n ve tarihin diyalektigi;
doga yasaJan; dogrudan bilgi;
dogrudan ._1kanm;
dogru davran1~ yasas1;
dogrulama; dogrulamac1hk;
dogrulanabilirlik ilkesi;
dogrulugun goreliligi
dogruluk; dogruluk ._izelgesi;
Dogu psikolojisi; dogurucu evrim;
dogu~tanc1hk; dogu~tan dii~iinceler;
doktrin; dolayh; dolorizm;
domuz felsefesi; doxa; donemle~tirme;
dongi.isellik; doni.i~ti.irme;
doni.i~iimciiliik; dort neden ogretisi;
dort oge; dort SIVI teorisi;
dort rurlii yarut yontemi;
Duhem, Pierre Maurice Marie;
durum; duyarhk; duygu;
duygucu ahlak anlay1~1;
duyguda~hk; duygulan1m;
duyu; duyu-alg1s1run goreliligi;
duyum; duyumculuk; duyusal;
duyu-verisi; duyuverisi teorisi;
diinya gorii~ii; diinya i._indeki varhk;
diinyarun otesindeki varhk;
diinya ruhu; diinyevile~me;
dii~; dii~iince; dii~iince deneyi;
dii~iince yasalar1; dii~iinme;
diizanlam; diizeltilemez;
diizen; diizenlilikler olarak yasalar;
diizen ve ama._ kan1h;
diizsoz edimi; dynamis;
e
edebiyat felsefesi; edim psikolojisi;
edimsel; edimse]cilik; edimsel dil;
edimsel/ potansiyel sonsuzluk;
edimsel sozcelem; edimsOz edimi;
edimsoz giicii; efendi ahlak1;
efendi-kole diyalektigi;
egoist hazcd1k; egilim; egitim;
egitim felsefesi; egitim psikolojisi;
egitim sosyolojisi; egretileme;
ehrimen; ehli siinnet eidetik;
eidola; eidos; eigenwelt;
Einstein, Albert; ekberiye; eklem;
eklemleme; ekonomizm;
eksik; eksik onermel i tasun;
ekzoterik; Elea Okulu;
elenkhos; ele~tirel akl1cd1k;

eie~tirel bircilik; ele~tirel do~alahk;
ele~tirel idealizm; ele~tirel metafizik;
ele~tirel positivizm; ele~tirel realizm;
ele~tirel sosyoloji; ele~tiricilik;
ele~tiri r;a~t; ele~tiri yonelimli bilimler,
eleyici; Elis~Eretriya Okulu;
El~Kindi, EbO Yusuf Yak'ub bin lshak;
empati; Empedokles; emperyalizm; em~
pirik; empiriyo-kritisizm;
empirizm; endtistri devrimi;
endtistri toplumu; endtistriyalizm;
energeia; enerji; enerjizm;
enformasyon toplumu;
Engels, Friedrich; en iyi ilkesi;
enkrasia; ens; entelekya;
entellekttializm; entellekttiel;
entellektiiel yukseli~;
e-onermesi; epifenomen;
epifenomenalizm; Epiktetos;
Epiktetos'un iki temel kurah;
Epiktiros; Epiktirosr;u Okul;
episteme; epistemik genellik;
epistemoloji; epistemolojik;
epistemolojik engel;
epistemolojik kopma;
epistemoloji olarak metafizik;
epokhe; Erasmus, Diderius;
Erastusr;uluk; erdem;
ereksel nedenler o~retisi;
Erigena, Johannes Scottus;
eristik; erkekmerkezcilik;
eros; erotetik; esir;
eskatoloji; esse; esse est percipi;
essentia; estetik; estetik birlik;
estetikr;ilik; estetik nesne;
estetik ozne; estetik tavu;
estetik yargt; esthesis; e~adh;
e~anlamh; e~arilik; e~bit;imlilik;
e~de~erlik; e~de~erlik r;tkanmlan;
e~itlik; e~itlikr;ilik; e~zamanhhk;
etkile~itncilik; etkileyici tamm;
etkisoz edimi; etnometodoloji;
eudaimonia; Eukleides geometrisi;
Eukleidesr;i-olmayan geometriler;
Evhemeros0Jiuk; evinne; evren;
evrensel; evrenselcilik;
evrenselle~tirilebilirlik; evrensizctlik;
evrim; evrimci; evrimcilik;
evrimd pozitivizm; ex falso quodlibet;
exclusi tertii prindpiwn;
Dizin 961
ex nihilo nihil fit;
experimentia est optima rerum megistra
experimentum crucis; eylem;
eylemcilik; eylem deontolojizmi;
eylem felsefesi; eylem yararcth~t;
ezeli-ebedi; ezoterik;
fabyanizm; fail; fail nedenle ar;tklama ;
Farabi; farkhhk metafizi~i;
farkhhk politikast;
farkhhktaki aymhk ilkesi;
farkhhk yontemi; fa~iz.m; felapton;
felek; felsefe;
felsefede geometrik yontein;
felsefenin degeri;
felsefenin disiplinleri; felsefe tarihi;
felsefi antropoloji; felsefi manttk;
felsefi psikoloji; felsefi yontemler;
feminist; feminizm; fenomen;
fenomenalizm; fenomenler dunyas1;
fenomenoloji; fenomenolojik yanh~;
fenomenolojinin evreleri;
feodalizm; ferio; ferison; fesapo;
festino; feti~izm; Feuerbach, Ludwig;
Feyerabend, Paul; feyz; fduh;
ftrsatr;Lhk; Fichte, Johann;
Fidno, Marsilio; fideizm; filoloji;
filozof; filozof~kral; finalizm; fizik;
fizikalizm; fizik91er, fiziki;
fiziki idealizm; fizik~teoloji;
fizyokratlar; fizyolojik idealizm;
fizyolojik okul; flatus vocis;
Flavius Justinus; fobi; fonem
fonksiyon; fonksiyonalizm;
fonksiyonel; fonksiyonel psikoloji
Fontenelle, Bernard le Bovier deq;
fordizm; form; fonnalizm; fonnel;
fonnel ahlik; fonnel bir sistemin yapJSl;
fonnel dil; fonnel manhk;
formel olmayan yanh~; formel onerme;
formel soylem; formel ve maddi birlik;
forme( yanh~; forme( yanh~ ttirleri;
Foucault, Michel; Frankfurt Okulu;
Franstz maddectligi; Frege, Gottlob;
Frege'nin dil teorisi; fre5ison;
Freud, Sigmund; Freud~ Marksizm;
fii ttirizm.,
962 Dizin
g Heidegger, Martin; Heidelberg Okulu;
Gadamer, Hans-Georg; Galilei, Galileo;
Gassendi, Pierre; Gazali;
ge~erlilik; ge~i~li; ge~mi~; geist;
geisteswissenschaften; gelenek;
gelenek~ilik; geleneksel teori;
geli~imbilim; geli~im psikolojisi;
gemeinschaft ve gesellschaft;
genel; genel irade; genelleme;
genetik; genus; ger~ek; ger~eklenme;
ger~eklik; ger~ekiistiiciil iik;
gerek ko~ul; gerektirme;
gestalt; gestalt psikolojisi;
Gettier problemi; Geulincx, Arnold;
girilmezlik; gizemcili~in do~u~u;
gizemcilik; gizemli tecriibe;
gize1nsizle~tirme; gizleme yanh~1;
gnoseoloji; gnosis; gnostisizm;
gnostikler; gnothi seauton;
Gorgias; goniil; goredUk; goreli;
goriirunez el; goriinii~;
goriinii~-ger~eklik ay1ruru;
gosteren; gostererek yapdan tanm;
gosterge; gosterilen; Gottingen Okulu
gozden ge~iFici metafizik; gozlem;
gozlemleyici sozcelem;
gozlemsizlik yanh~; Gramsd, Antonio;
Gregorius; Grotius, Hugo; grup;
Guattari, Felix; gii~ ahlAkl; gii~ istemi;
giindelik dil; giindelik dil felsefesi;
giindelik ya~am1n estetizasyonu;
giine~ merkezli teori;
giivensizlik yanh~1;
giizellik; giizel sanatlar;
h i~e ~me; i~giidii; i9Qn;
Habermas, Jiirgen; hadis;
Haeckel, Ernst; hak; hakikat;
hakikat rejimi; hakhlandtrma; hareket;
Hareket etmeyen hareket ettirici;
Harivannan; Hartmann, Nicolai;
hassa; hatah nedensellik yanh~1;
hayali dii~man yanh~1; hayvan ruhu;
Hayyatiye; haz; haze; hazahk;
haz kalkiilii; haz uzman1; hedonik;
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich;
Hegelc!lik; hegemonya;
Hellenik felsefe; Hellenistik felsefe;
Helv~tius, Claude Adrien; hen;
Herakleitos; Herder, D. G;
hermeneutik; henneneutik dongii;
hermeneutik fenomenoloji;
her yerde olma; heterojen;
heterolojik; hexis; heyecan;
hi~~ilik; hi~lik; hileli tan1m;
hilomorfizm; hiloteizm; hinayana;
Hint felsefesi; hiper-; hiper-ger~eklik;
hipotetik ikicilik; hipotez;
Hobbes, Thomas;
Holbach, Paul-Henri Baron d';
holizm; homeomeri; hominizm; homo;
homo homini lupus est;
homojen; homo mensura teorisi;
homoteizm; ho~gorii; Hsiin Tse;
hudus; hudus kan1h; huku~un i~levi;
hukuk felsefesi; hu1Ql; Hume, David;
Humecu duyguda~bk; Hume ~atah;
Husserl, Edmund; humanist;
hiimanizm; hyle; hypokeimenon;
1
1hmh apriorizm llunh empirizm;
1r k~1hk; 1slah edici ada let;
1
ibda; lbni Haldun;
ibni Meymun; ibni Rii~t;
tbni Rii~t~iiliik; tbni Sina;
i~ ba~lntdar o~retisi; i~ebakl~;
i~kin epistemolojik idealizm;
i~kinlik; i~lem;
i~Jem ve kaplamm te~ oranbW1~1 kurab;
i~reklik; iQielcilik; ide; idea; ideal;
idealar teorisinin ele~tirisi;
idealist; idealist pozitivizm;
idealist realizm; idealizm;
ideal realizm; ideal yararc1bk;
idem per idem; ideoloji; ideoloji ~a~1;
ideolojinin sonu tezi; ideolojistler;
idio-psikolojik ahlak; idoller; idrak;

ignoramus et ignorabimus;
ihvanii's-Safa; iki basamakh kavrayt~;
ikicilik; iki ger.;ek o~retisi;
ikilem; ikili; ikili kar~1thk;
ikinci dereceden toz; ikincil;
iki y~ bir dogRJ ettigini d~y~
iktidar; iktidar /bilgi; iktidar se~kinleri;
ilahiyat; ilerleme; ilerlemecilik;
ileti~im; ileti~im teorisi;
ileti~imsel eylem;
ilgisiz sonu.; yanh~1; ilinek; ilk;
ilkc;a~ idealizmi;
ilke ilkelcilik; ilk elden odevler;
ilk felsefe; ilk hareket ettirici;
ilk madde; ilk neden; ilk neden kan1t1;
imge; imgelem; imkan kanth; imsak;
inan.;; inan.; felsefesi; inan.; mant1~1;
inanma arzusu; inayet; indirgetne;
indirge1necilik; indirgeme yanh~1;
indirgeyici analiz;
indirgeyici maddec:ilik; in esse;
in facto; in fieri; in intellectu;
ingiliz em piristleri; ins an do~as1;
insaru kamil;
insanm yetkinle~ebilirli~i inanc1;
insarunerkezci humanizm;
insanmerkezciJik;
insan ya~amirun u.; duzeyi;
in se; in~ac1hk; i-onermesi; ipse dixit;
irade; iradecilik;
irade ozgiirlii~ii problemi; iradi;
ireneos; irfan; irfaniye;
irrasyonalizm; irreali.zm;
isbati.i'l bari; iskenderiye Okulu;
iskoc; Ayd1nlarunas1; islam felsefesi;
islami bilimler; ispat; istiare; istidlal;
i~ bolumii; i~lemsel tanun;
i~lemsel kurallar olarak yasa goru~ii;
i~lerlik; i~rakiye; i~tiha; ittihad;
itki; iyi; Jyi ideas1
iyili~i buyunna, kotulu~u onleme ilkesi
iyilik ilkesi; iyimserlik;
izlenim; izlenimdlik;
Kireneliler; ki~i; ld~ilik;
] ki~iliksizle~me; ki~isel idealizm;
James, William; Jameson, Frederic;
Jaspers, Karl;
Dizin 963
k
kabala; kabul; ka.;Inllmazhk;
kaderiye~ kakos; kahc;
kaiinhlar yontemi;
kahhm -~evre kar~1th~1;
kalki.il; kalvenizm; kamusal; kanaat;
kan1tlama; kanon; Kant, Immanuel;
Kant-;1 idealizm;
Kant'1n Kopemik devrimi; kaos;
kapah ahlak; kapitalizm;
kaplam; kaplamsal;
karakter; karar manh~1;
Karneades; kar~1; kar~1 k iilti.ir;
kar~da~tumah felsefe;
kar~IIa~hrma yontemi;
kar~1hkh ko~ul eklemi;
kar~1hkh ozgeci)ik; kar~IO)Um karesi;
kar~1ornek yontemi;
kar~1t; kategorematik terimler;
kategori; kategorik; kategorik onerme;
kategorik onermelerin niceli~i;
kategorik onermelerin niteli~i;
kategorik tasun; kategori yanh~1;
katharsis; kathenoteizm; kavimcilik;
Kautsky, Karl; kavram; kavrama;
kavramc1hk; kavram fonnasyonu;
kavram olarak varhk anlay1~1;
kavram realizmi; kavramsa I ~erc;eve;
kavray1~; kayg1;
kayg1ya dayah varhk anlay1~1;
kazandm1~; kaziiistik; keff; kelam;
kendi; kendili~indenlik;
kendinde/ kendisi i~n;
kendinde-kendisi i~n varbk;
kendinde varhk; kendini aldatma;
kendini ger.;ekle~tirme ahlakl;
kendisi i~in varhk; kesinlik;
kesinsizlik ilkesi; kesintililik;
Khrysippos; Klta A vrupas felsefesi;
Kierkegaard, SOren; kinesis; Kinikler;
kip; kipler manh~1; kiplik;
kipsel onermeler; Kirene hazclli~I;
ki~isel reali.zm; ki~iye yonelen eylem;
kitle toplumu; klasik; klasik akdahk;
klasik do~ruluk goru~u;
964 Dizin
klasik f.izik; klasik hi.imartizm;
klasik tanun ogretisi; klasisizm;
Klement; klihik psikoloji;
kodlama; koinai einai; kollektif; .
kollektivizm; komiinizm; konformizm;
Konfii~yus~uluk;
Kopemikus, Nikolaos; kopula;
korporatizm; kosmos; ko~ul eklemi;
ko~ullu; ko~ullu tas1m;
ko~ulsuz buyruk; kozalaks1 bez;
kozmogoni; kozmoloji;
kozmolojik kan1t; kozmopolitanizm;
kozmoteizm; koksap bilgisi;
kole ahlalu; kotii; kotiili.ik problemi;
kotiiliik problemiyle ilgili ~oziimler;
kotiimserlik; koNmserlik felsefesi;
kotii ve d iizensiz a~k; Ksenophanes;
Kuhn, Thomas; kumarbaz arguman1;
kumarbaz yanh~; kural deontolojizmi;
kuralkoyuculuk; kural yararc!ltgl;
kurguculuk; kurucu 6zne; k u ~ku;
ku~kuculuk; kutuplar; kuvvet;
kii~iik onciil; kii~i.ik terim;
kiiltiir; kiilti.irel; kiilti.irel bircilik;
kiiltiirel glirecilik; kiiltiirel mutlak~hk;
kiiltiirel-tarihsel yakla~un;
kiiltiirel vizyonu olan dii~iiniir;
kiiltiir endiistrisi; kiiltiir felsefesi;
k iime ;k iireselle~me
I mek.Jn; mekanik; mekanik maddecilik;
Lacan, Jacques; Lachelier, Julius;
Laclau, Emesto; Laerteli Diogenes;
lafzf; laissez.faire;
Lakatos, Imre; Lamark~tbk;
Lamettrie, Julian Offray de;
Lange, Friedrich Albert; lebenswelt;
Leibrtiz, Gottfried Wilhelm von;
Leninizm; leviathan;
Levinas, Emmanuel
Levi-Strauss, Claude; liberalizm;
liberal sanatlar; Locke, John;
logoi spermatikoi; logos;
logos orthos; loji; lojisizm;
Luk4cs, Georg; Lukretius;
Lyotard, Jean Fran~ois;
Ill
Mach, Ernst; Machiavelli, Niccolo;
madde; maddecilik; maddeci realizm;
madde-form; madde-form analizi;
maddele~me;
maddenin sakuunu yasast;
maddesizcilik; maddi a~1klama;
maddi nesne; ma~ara benzetmesi;
mahluk; mahsusat; Maine de Biran;
makam; makinedeki hayalet;
makine insan; makrokosmos;
maksim; makulat; Makyavelizm;
Malebranche, Nicholas; Malthus~uluk;
maneviyat; Mani~eizm;
manbg1n i~levi; manhk;
manbk~1 empirizm;
mantlk~ pozitivizm;
manhksal atomruluk; manbksal fonn;
mantlksal i~erme; mant1ksal paradoks;
manbkta devrim; Maoizm;
Marburg Okulu; Marcel, Gabriel;
Marcuse, Herbert; Marks, Karl;
Marksist sosyolo;i; Marksizm;
Marksizmin ele~tirisi; matematik;
matematik felsefesi; matematiksel;
materia prima; mathesis universalis;
Maturidflik; Maupertius, Pierre Louis;
mauetike; mauvaise foi; maya;
mazo~izm; Me Taggart, J.;
medinetuJ cahile; Megara Okulu;
mekanizm; mekan-zaman;
mekan-zaman felsefesi;
melyorizm; Mensiyiis; merkantilizm;
merkezicilik; Merleau-Ponty, Maurice;
me~ ruiyet; Me~~ailik; meta;
metabilim; metaetik; metaetik teoriler;
meta feti~izmi; metafizik;
metafiziksel;
metafiziksel yeni-Kant~hk
methexis; metin; metinleraras1hk;
metodoloji; mevcudiyet metafizigi;
mikrokosmos; Milet Okulu;
milliyetfiilik; Mill, J. Stuart; mimansa;
mimetik sanat anlay1~1; mimetizm;
mitsein; mnemonik terimler; modalizm;
modem; modem bilim;
modem bilimin ele~tirisi;

modem felsefe; modern idealizm;
modemizm; modernl~me; modernlik;
modem toplum; modus essendi;
modus ponendo tollens;
modus ponens; modus tollendo ponens;
modus tollens; Mohizrn;
Moleschott, Jacob; monad; monar~i;
Montaigne Michel de;
Monte Karlo yanh~1;
Montesquieu, Charles Louis de Secondat
Moore, George Edward;
more geometrico; mucize;
muhafazakarhk; mukayese edilemezlik;
mundus intelligibilis;
mutabakat,_1 bilim gorii~ii;
mutasavv1f; muh;uluk; Mutezile;
mutlak; mutlakt;Ihk; mutlak idealizm;
mutluluk; miicessime; mudahalecilik;
mumkiin; miimkiin diinyalar;
miimkllnii'l viicud; miircie; miitekellim
n ontolojizm; ontoteolojik toz;
Nagarjuna; Nagel, Ernest; naif;
narsisizm; Nastikas;
nasyonal sosyalizm; natura naturans;
natura naturata;
natura non facit saltus;
naturwissenchaften; neden;
nedensel; nedensellik;
nedenselli~in ele~tirisi;
nedensel varhk anlay1~1; nefis;
nelik; neolojist; nesne; nesne dili;
nesnel; nesnelcilik; nesnel gert;eklik;
nesnel gorecilik; nesnel idealizm;
nesnellik; nesnel olumsiizliik;
nesne tamm1; nevroz; niceleyici;
nicelik; niceliksel; niceliksel hazc1hk;
Nietzsche, Friedrich;
nihil est in intellectti quod non prius fuerit
in sensu; nirvana; nitelik;
niteliksel bilim anlay1~1;
niteliksel hazahk; niyet; niyet ahlikl;
noesis; noesis noeseos; noetik;
nominalist gizemcilik; norninalizm;
nominal az; nomos; non sequitur;
nooloji; norm; normatif; nous;
nouveau philosophes;
Dizin 965
!'otr pozitivizm;
numen; nur; nyaya;
0
obscurum per obscurius;
Ockhamh William;
Ockhamh'xun usturas1; okkasyonalizm;
okul; okuma;
olan/ olmas1 gereken ayll'Jnu;
olandan olmas1 gerekene ge-;me yanh~1;
olas1clhk; olas1hk; olay; olgu;
olgu/ de~er aymm1; olgu kar~1h;
olgusalhk; olumlu; olwnsalhk;
olumsal varhk; olumsuzculuk;
olumsuz teoloji; olu~;
onikinci yuzyd Ronesans1;
ontoloji; ontolojik gorelilik;
ontolojik kamt;
'
ontolojik tasarruf ilkesi;
ontolo;i olarak metafizik;
onyedinci yiizyd a.lolalig1;
o-onermesi; operasyonalizm;
ordo cognoscendi; organik birlik;
organizmaCJhk; organon; Origenes;
Orta,_a~ felsefesi; ortak onay ka1utt;
orta Stoa; orta terim; orta yol o~retisi;
Ortega y Gasset, Josl!; ortodoks;
ortodoks Marksizm; otomatizm;
otokrasi; otorite; otoriteryanizm; ous1a;
Oxford deontolojistleri;
Oxford Dniversitesi;
0
odev; odev ahlikl;
odiillendirme ve cezaland1rma;
o~ecilik; o~renme paradoksu;
ojenik; olt;iit; oliim korkusu;
olumliicii; oliimsiizliik; onbil~en;
onceden kurulmu~ uyum; oncelik;
onciil; onerme; onerme edimi;
onermenin yap1s1; onkabul;
onsoz paradoksu; onyargi; omek9lik;
omeklerle tarum; ortiik tanun;
966 Dizin
otanazi; oteki; oteki i~in varhk;
oz; ozbelirleme; ozciiliik; ozdenetim;
ozde~; ozde~lik; ozde~lik felsefesi;
ozde~lik ilkesi; ozde~lik teorisi;
ozel; ozel dil; ozellik;
ozel mazaret yanh~t; ozerklik;
ozged egoizm; ozgecilik;
ozged yararClhk; ozgiir dii~iince;
ozgiirliik; ozgiirliik~iiliik; ozne;
oznel; oznelcilik; oznelerarasJhk;
oznel idealizm;
oznenin ademimerkezile~mesi;
ozne-yiiklem; oznitelik;
oz tantmt; oz ve goriinii~;
p Protagoras; Protagoras~ gorecilik;
paideia; Panaetios; panenteizm;
pankozm.i:zm; panlojizm; panpsi~izm;
panseksiializm; panteist; panteizm;
paradigma; paradoks; paralelizm;
paralojizm; paranteze alma;
parapsikoloji; Paris Oniversitesi;
Parmenides; parousia; Pascal, Blaise;
pasif em pirizm; pasifizm;
patristik felsefe;
Peirce, Charles Sanders;
pelag]anizm; per accidens; peras;
peripatetik; per se; personalizm;
perspektif; perspektif realizmi;
perspektivizm; Peygamber;
phantasia; philia; philosophe;
philosophia perennis; phronesis;
Phyrrhon;physis; Piaget, Jean;
Pironizm; pistis; piyetizm;
Platon; Platonculuk; Platonik;
Plekhanov, Georg Valentinovich;
pleroma; Plotinos; Pliitarkhos;
Poincare, Henri; poiesis;
Polanyi, Michael;
Popper, Karl Raimund; Poppero;
popiiler kiiltiir; popiilizm;
Porphyrios; Porphyrios agao;
Poseidonius.; post-;
post-endiistriyel toplum;
post-Marksizm; post-modem;
post-modernist Marksizm;
post-modemizm;
post-modemizm -;e~itleri;
post-modernizmin dogu~u;
post-modernizmin ele~tirisi;
post-modernizmin soy kiitugu;
postmodernlik; postmodem topJum;
posttila; postyaptsalctltk; potansiyel;
potansiyaJite; pozitif; pozi tif felsefe;
pozitivizm; pozitivizmin ele~tirisi;
pozitivizm tarh~mast; pragmatik;
pragmatist dogruluk anlay1~1;
pragmatizm; prakriti ve puru~a;
pratik; pratik akhn postiilalan;
pratik deneyimin transendanlal k~ullan;
praxis; pre; presokratik felsefe;
prima facie; primium prindpium;
principium individuationis; problem;
Proklos; proletarya; propaedeutik;
protai ousai; prote philosophia;
proton pseudos;
Proudhon, Pierre-Joseph; psikanaliz;
psikodram; psikoloji; psikolojik;
psikolojik egoi:zm; psikolojizm;
psikovitalizm; psykhe;
Pufendorf, Samuel; .
Pythagoras~llar; Pythagoras~1hk;
q
quadrivium;
Quine, Willard Von Orman;
r
radikal; radikal apriorizm;
radikal empirizm; radikal hiimanizm;
raslanh; rasyonalite; rasyonalizasyon;
rasyonel; ratio sapiantiae;
rationes seminales; ravendiye; realist;
realizm; reductio ad absurdum;
reductio ad impossibile; refleksivite;
reformizm; Reich, Wilhelm;
Reichenbach, Hans; Reid, Thomas;
Renouvier, Charles; res cogitans;
res extensa; resimsel d il teorisi; retorik;
revizyonizm; reybfyfln;
Rickert, Heiruich; RiaEur, Paul;
Rodoslu Andronikos; romantizm;
Rorty, Richard; Roscelinus;

Ross, William David;
Rousseau, Jean-Jacques;
Royce, Josiah; Ronesans felsefesi;
ruh; ruh go~u; Russell, Bertrand;
Russell paradoksu; Ryle, Gilbert;
s Sorokin, Pitirim Alexandrovich;
sacrificium intellechls; sa~a;
Sade, Marquis de; sadizm;
saf; sagduyu; sa~ Hegelcilik;
sahicilik; Sahte Dionisos;
Saint-Simon, Claude Henri de;
sakal yanh~1; sanat; sanat ele~tirisi;
sanat felsefesi; sanat ontolojisi;
sankhya; sann; Santayana, George;
saptama teorisi; Sartre, Jean Paul;
Saussure, Ferdinand de;
Savigny, Friedrich Karl von;
say1c1 tan1m; say1 gizemcili~i;
Scheler, Max; Schelling, Friedrich;
Schiller, Johann Friedrich von;
Schleiermacher, Friedrich Daniel Ernst;
Schlick, Moritz; Schopenhauer, Arthur;
sdentia realis; Scottus, John Duns;
Searle, John; sebep; secundum quid;
se~ci alg1 teorisi; se~me; se~mecilik;
sein; sekincilik; selefrye; semantik;
semantik anlam; sembol;
sembolik etkile~imcilik;
sembolik 1nanhk; semiyotik;
sendikalizm; Seneka; senkretizm;
sentaks; sentetik; sentetik a priori bilgi;
sentez; seslendirme edimi;
sesmerkezcilik; Sextus Emprikus;
sezgi; sezgici ahlak; sezgicilik;
sezgici yararc1hk; sezgisel tumevanm;
Shaftesbury, Anthony;
s1fatsal; s1kl kuralclllk; s1k1bk; s1k1nh;
s1n1f; san1flama; s1nulay1cl tan1m;
s1n1rh alternatif yanh~1;
Simmel, Georg; Simplicius;
shni.ilakrum; siJ.nya; sine~izm; Slnlzm;
sinkategorematik terimler; sistem;
sivil toplum; siyaset felsefesi;
siyaset sosyolojisi; siyasf personalizm;
skolastik; skolastik felsefe;
Smith, Adam; Sofistler; sofistlik;
sofokrasi; sokinyanizm; Sokrates;
Dizin 967
Sokrates'in daimonu; Sokrates problenu;
Sokratik alay; Sokratik Okullar;
Sokratik Paradokslar; Sol Hegelcilik;
somut; somut~uluk; sonlu; sonluculuk;
sonsuz doni.i~; sonsuzluk; sonu~;
sonu~~uluk; sophia; Sophistes;
sophrosyne; sorumluluk;
sosyal; sosyal bilimler felsefesi;
sosyal Darwinizm; sosyal demokrasi;
sosyalist; sosyalizm; sosyal pozitivizm;
sosyobiyoloji; sosyoloji;
sosyolojik Yeni-Kant~llak;
sosyolojizm; soyki.iti.i~i.i yontemi;
soylu vah~i; soyut; soyutlama;
soyutlamaohk; soylem; soyh~m eti~i;
soylence; soyleyen; sozcelem; sozci.ik;
sozde bilim; soz edimi; sozli.ik tanaml;
sozmerkezcilik; spek i.ilasyon;
speku1atif; speki.ilatif gizemcilik;
speki&latif tarih felsefesi;
Spencer, Herbert; Spengler, Oswald;
Spinoza, Baruch; Spir, African;
Stagirab; Stegmi.iller, Wolfgang;
Steiner, Rudoph; steresis; Stilpon;
Stimer, Max; Stoaollk; Straton;
Strauss, Leo; Strawson, Peter Frederick;
Su,rez, F.ransisco; sub specie aetemitas;
sui generis; sununum bonu1n;
si.ikut; si.innilik; si.ire; si.ire~;
si.ire~ felsefesi; si.ireklilik;
Sankara; ~ema; ~ey; ~eydlik;
~eyle~tirme; ~iilik; ~izofreni;
~ovenizm;
t
tabiiyyun; tabula rasa; takdis;
tam; tamalg1;tan1m; tanuna;
tarumcdar; tarum kurallan;
tanunlama; tan1mlanamayanlar;
tarumlanamaz bir ~ey olarak iyi;
tanonlaylCI ozellik; tanltlama; Tann;
Tann di.inya ili~kisi;
%8 Dizin
Tannlarla devlerin sava!?1;
Tann'mn safatlan;
Tanrunerkezci humanizm;
Tannmerkezdlik;
Tann'run v~yla ilgili populerkarutlcu;
tannsal hiyerar~i ogretisi;
tannsal takdir ogretisi;
Tann tasarunlan; Tao; Taoizm;
tarih felsefesi; tarih okulu;
tarih olarak metafizik; tarihsel aljlklama;
tarihsel aklm ele~tirisi; tarihselcilik;
tarihsel dil; tarihsel dongu kuranu;
tarihsel maddecilik; tarihsel tamrn;
tarihsicilik; tarih teolojisi tart1~1lmaz;
tarh~ma; tasanm; tasavvuf; tasdik;
tasam; tas1rn kahb1; tasam kurallan;
tas1mlann indirgenrnesi;
tasam ~ekli; Tatianus; tecriibe; tefsir;
Teichmuller, Gustav; teizm; tekabuliyet;
tekbencilik; tekhne; tekil; teknokrasi;
teknoloji; tektannc1hk;
teleoloji; teleolojik ahlak;
telepati; Telesio, Bernardino; telos;
tema~a; temel; temelcilik;
temel onermeler;
temel ve ustyap1; temsil; teodise;
teokrasi; teoloji; teori; teorik;
teorik egoizm; teorik terim;
teoriye goreli varhk anlay1~1;
teozofi; tepke; terim; terimciler;
terkedilmi~lik; terminoloji;
terorizm; Tertullianus; teslim; t
e~hircilik; tetrakys; tez; Thales;
theologia naturalis; Theophrastos;
Thomas~Jdlk; tikel;
Tillich. Paul Johannes; timoloji; Timon;
tin; tincilik; tinsel; tinselcilik;
tipler teorisi; Tocqueville, Alexis de;
toplama yanh~a; toplurn felsefesi;
toplum muhendisligi;
toplumsal cinsiyet; toplum sozle~mesi;
totalitarizm; totoloji; Toulmin, S. E.;
Toynbee, Arnold; toz; tozruluk; tozsel;
trans-; transduksiyon; transendental;
transendental fenomenoloji;
transendentalizm;
Trendelenburg,. Adolf; trikotomi;
triteizm; Troeltsche, Ernst.;
tu tarhhk; tutarhhk teorisi ;
tutars1z; tutku; tutucu evrim; tilizm;
t\iketim toplumu; tiikizm; tiimbilgi;
tiimdengelimse~ tiimel; tLimel-degilleme;
tumel-evetleme; tiimeller kavgasa;
ti.imevanm; tiimevanmc1hk;
tilmevanm problemi;
tiirnevar1rn problemiyle ilgili ~ozumJer;
l:iimevanmsal du~unen hindi benzetmesi;
tumevanmsal; tumgu~; tumiyilik; tur;
turetilebilirlik; tiirum; tururnruluk;
u
ugrak; universale in mente;
universale in voce; universalia ante res;
universalia in rebus;universalia post res;
Unomuno, Miguel de;
Upani~adlar donemi; upuygun; unlc;
usulu'l-hamse; uyaran; uygulamah;
uyu~ma yontemi; uzam; uzla~1m;
uzla~lmc1hk;
u
UIJ evre yasas1; UIJ korku;
i.i~jlemecilik; i.i\iincii adam paradoksu;
i.i~Ji.inciil nitelikler;
i.i~Jiincunun olanaks1zh~ ilkesi;
uretim; ustanlatl; ustdil;
usteleyici zincirleme tasun; ustinsan;
ilstyap1; Utopya; Utopyacllak;
i.itopya turleri;
v
vacibu'l vucud; vahdet-i vucud;
vahiy; Van <;ung; varga; varhga geli~;
varhgm evi olarak dil; varhk;
varhk bildiren onenne;
varhk felsefesi; varhk hiyeraJlisi;
varhk ko~ullan;
varbk olmak balwrundan varhk;
varhk tarih; varolmak; varolu~;
varolu~ aydmlanmas1;
varolu~IJU ahJA.k; varolu~~uluk;
varolu~IJU psikoloji; varolu~ evreleri ;
varolu~sal; varolu~sal diyalektik;

varolu~sal fenomenoloji;
varolu~sal teoloji; varsayma yanh~1;
Vasubandhu; vaysesika; Vedalar;
vedanta; Venn diyagram1;
verilmi~ olan; verstehen;
verum sequitur ad quodlibet;
via affirmativa; via eminentiae;
via negativa; vi~istadvaita vedanta
vi~nanaveda; vi~nuizm;
Vico, Giambattista; vidya;
Viyana c;evresi; vokabiiler;
Voltaire, Fran~ois-Marie-Arouet;
volkerpsychologie; Viicudiler;
viilgarizasyon;
w yetkin tanun; yetkin tasi.IJ\ ~ekli;
Wang Ch'ung; Weber, Max;
Weil, Simone; weltanschaung;
wesen; Whitehead, Alfred North;
WhorE, Benjamin Lee;
William, Auvergneli;
Windelband, Wilhelm;
Wisdom, Arthur John;
Wittgenstein, Ludwig;
Wolff, Christian;
y z
yabanala~ma ;
yabanc1la~manm nedenleri;
yadsuna felsefesi; Yahudilik;
yalanc1 paradoksu; yahtlamaahk;
yananlam; yarulabilircilik;
ya1ulmazhk; yarulsama; yamlsamac1hk;
yamlsamadan hareket eden kamt;
yamlsama manhg1; yam.ltmac1lar;
yanh~; yanl1~lamaahk;
yanh~lanabilirlik ilkesi;
yans1tunc1hk; yapay anlamhhk; yap1;
yap1bozum; yap1m; yap1sal;
yap1salohk; yap1sal fonksiyonalizm;
yapma diller;yararc1bk; yarar ilkesi;
yarahcl evrirn; yarahh~; yarahc1hk;
yarahmahk; yaratma; yarg1;
yarg1 guciiniin el~tirisi;
Dizin 969
yan-nedencilik; yasa; yasak~lar;
ya~am at1hm1; ya~am felsefesi;
ya~am tekerlegi; yazar; yazg1;
yazg1c1hk; yaz1bilim;
yeniden in~aahk; yeni-dirimselcilik;
yeni-Kant~1hk; yeni kozmoloji;
yeni-ku~kuculuk; yeni-liberalizm;
yeni-Marksizm; yeni Mohizm;
yeni-Pythago~ yeni-Platonculuk;
yeni-Platonru Okullar; yeni-pozitivizm;
yeni-realizm; Yeni Sol;
yeni- Thomas~d1k;
yer degi~tirme ol~iitii;
yer merkezli teori; yeter ko~ul;
yer yurt saglama; yeter sebep ilkesi;
yeti; yetkinlik; ye tkinlik~lik;
yetkinlik dereceleri kamh;
y1gm teorisi; y1~n zincirleme tas1m;
yin ve yang; yoga; yokluk; yoksunluk;
yoksunluk kavramlan;
yoksunluk olarak kotiilfik; yorum;
yonelim; yonelmi~lik; yonetim;
yontem dogmal:izmi;
yontemsel ku~kuculuk;
yontemsel maddecilik; yiice; yiicelhne;
yiiklem; yiiklii soru yanb~1;
yiikiimliiliik;
Zahiriyye; zaman; zamand1~1 ~imdl;
zamansal; zeitgeist; zeka; Zen-Budizm;
Zenon, Eleah; Zenon, K1bnsh;
Zenon'un paradokslan; Zerdii~t;
zetetik; zihin; zihin-beden dikotomisi;
zihin-beden ikiciligi;
zihin-beden paralelizmi;
zihin-beden problemi;
zihindlik; zihind1~1;
zihin felsefesi;
zihin ogretileri;
zincirleme tas1rn; zoon politikon;
zorunluluk;
zorunlul~u doga yasas1 gorii~ii;
zorunluluk~uluk;
zorunlu ve olurnsal dogrular;
970 Bibliyografya
BIBLh'OGRAFYA
-N. Abercrombie, S. Hill, B. S. Turner,
The Penguin Dictionary of Sociology, Lon-
don, 1994.
-K. Adjukiewicz, Felsefeye Girii (~ev. A
Cevizci), Ankara, 1989
-H. Aiken (Ed.), The Age of Ideology, Lon-
don, 1956
-B. Akarsu, Felsefo Terimleri Sozliigu, An-
kara, 1988
-B. Akarsu, c;agdai Felsefe Akrmlar., ls-
tanbul, 1979
-W. Alston, Philosophy of Language, New
Jersey, 1964
-P. A Angeles, The Harper Collins Dictio-
nary of Philosophy, New York, 1992
-J. Annas - J. Barnes, The Modes of Scepti-
cism, Cambridge, 1985
-K. Ansell-Pearson, Kusursuz Nihilist, lst.,
1998
-N. Arat, Etik ve Estetik Degerler, lst., 1987
-Aristoteles, Metafizik (~ev. A. Arslan), 2
cilt, lzmir, 1985, 1993
-Aristoteles, Retorik (~ev. M. Dogan), 1st.,
1995
-A. Arslan, ilk~ag Felsefosi Tarihi, lz., 1995
-P. Assoun, L'Ecol.e de Francfort, Paris,
1987
-E. v. Aster, Felsefe Tarihi Dersleri (~ev. M.
Gokberk), Istanbul, 1943
-R. Audi, The Cambridge Dictionary of Phi-
losophy, Cambridge, 1995
-M. Aydm, Din Felsefosi, izmir, 1987
-H. Batuhan- T. Griinberg, Modern Man-
tzk, Ankara, 1977
-B. Barnes, Bilimsel Bilginin Sosyolojisi
(~ev. H. Arslan), Ankara, 1990
-J. Barnes - M. Schoefield, - R. Sorabji
(Eds.) Articles on Aristotle, 3. cilt, London,
1979
-H. Barreau, Aristote, Paris, 1972
-J. Bennett, Kant's Analytic, Camb., 1976
-J. Bennett, Kant's Dialectic, Camb., 1977
-C. Berkeley, Hylas ile Philonous arASrnda
u~ Konuima (~ev. S. Sel), tstanbul, 1984
-S. Best - D. Kellner, Poshnodern Teori
(~ev. M. Kti~tik), ist. 1998
-N. Bezel, Yeryuzu .Cennetlerinin Sonu, Is-
tanbul, 1984
-H. J. Blackham, Six E:ristantialist Thinkers,
London, 1961
-R. Blanche, L'EpisUmologie, Paris, 1972
-0. Bloch, Le Materialism, Paris, 1975
-M. Bochenski, c;agdai Avrupa Felsefesi, ls-
tanbul, 1983
-S. H. Bolay, Felsefi Doktrinler Sozliigu,
Ankara, 6. Bask1, 1996
- T. Bottomore (Ed.), Marksist Diiiiince
Sozlugu. (~ev. der. M. Tuncay), lst., 1993
- T. Bottomore, Frankfurt Okulu (~ev. A
<;igdem), Ankara, 1994.
. -N. Bozkurt, Sanat ve Estetik Kuramlarr,
lstanbul, 1992
-N. Bozkurt, 20. Yuzyrl Diiiiince Akrmla-
n, lstanbul, 1995
-E. Brehier, Histoire de Ia Philosophie,
Paris, 1983
-G. G. Brenkert, Marx'm ()zgurluk Etigi,
tst. 1998.
-E. S. Brightman, An Introduction to Philo-
sophy, New York, 1951
- V. Brochard, Les Sceptiques g~~cs, Paris,
1986
-N. 0. Brown, Olume Kari Hayat (~ev. A.
Ydmaz), lst., 1996
-C. Bruaire, La Dialectique, Paris, 1985
-J. Brun, Platon et L'Academie, Paris, 1960
-J. Brun, L' Epicurisme, Paris, 1959
-J. Brun,Le Stoicisme, Paris, 1958
-J. Brun, Le Neoplatonisme, Paris, 1988
-M. Bubner, Modern German Philosophy
(tran. E. Matthews), Cambridge, 1981
-J. Buchler - H. Randall, Felsefeye Girii
(~ev. A. Arslan), lzmir, 1984
-A. Bullock - 0. Stallybrass, The Fontana
Dictionary of Modem Thought, Lond., 1977
-E. A. Burtt, The English Philosoplrers from
Bacon to Mill, New York, 1939
-P. Caws, Sartre, Londra, 1979

-A. Cevizci, ilk~ag Felsefesi Tarihi, Bursa,
1998
-A. Chalmers, Bilim Dedikleri (~ev. H.
Arslan), Ankara, 1990
-R. Chisholm, Tile Theory of Knowledge,
New jersey, 1966
-l. Collins, A History of Modern Philo-
sophy, Milwaukee, 1954
-D. Collinson, Fifty Major Philosophers,
New York, 1987
-5. Conner, Postmodernist Culture, Camb-
ridge, 1992
-D. )'Connor (Ed.), A Critical History of
Philos~JPhy, Glencoe, 1964
-F. Coplestone, A History of Western Pl1ilo-
sophy, 8 cilt, New York, 1966
-F. Copleston, Contemporary Pl1ilosophy:
Studies of Logical Positivism and Existentia-
lism, London, 1972
-H. Corbin, islam Felseftsi Tarihi (~ev. Hii-
seyin Hatemi), Istanbul, 1986
-F. M. Comford, From Religion to Philo-
sophy, New York, 1957
-F. M. Comford, &fore and After Socra-
tes, Cambridge, 1965
-F. M. Comford, Platon'un Bilgi Kuram1,
(~ev. A. Cevizci), Ankara, 1989
-). Cottengham, The Rationalists, Ox., 1988
-). Cruickshank, Albert Camus ve Ba~kal-
d~rma Edebiyall (~ev. R. Giiran, 1st., 1965
-K. <;:agda~, Hint Eski c;ag Kiiltiir Tarihine
Giri~, Ankara, 1974
-B. <;:otuks!iken- S. Babiir (Ed.) Metinlerle
Ortaratda Felsefe, Istanbul, 1989
-). Dancy, Introduction to Conti!TTiporary
Episti!TTiology, Oxford, 1985
-G. Deleuze - F. Guattari, Kapitalizm ve $i-
zofreni 1- Gorebe Bilimi incelemesi (~ev. A.
Akay ), !st. 1991
-G. Deleuze- F. Guattari, Kapitalizm ve $i-
zofreni 1- Kapma Ayg1t1, 1st. 1993
-G. Deleuze - F. Guattari, Felseft Nedir?
(~ev. T. Ilgaz), Istanbul, 1993
~-Demir, Bilim Felseftsi, Istanbul, 1992
~- Demir- M. Acar, Sosyal Bilimler Soz-
liiJii, Ank., 1997
-A. Denkel, Bilginin Temelleri, !st., 1984
Bibliyografya 971
-A. Denkel, Anlanun Kokenleri, 1st., 1984
-A. Denkel, Nesne ve Dogas1, ist., 1986
- V. Descombes, Modern French Philosophy
(trans. by L. Scott-Fox ve ). M. Harding),
Camb., 1979
-G. R. Dherbey, Les Sophistes, Paris, 1985
-).Donovan, Feminist Teori (~ev. A. Bora-
M. A. Gevrek- F. Sayllan), Istanbul, 1992
-). Dumont, La Philosophie Antique, Paris,
1962
-M. Dupuy, La Philos~JPhie Allemande, Paris,
1972
-M. Duverger, Politikaya Giri~, 1st., 1971
-W. Ebe~stein, Siyasi Felsefenin Biiyiik Dii-
~iiniirlm (~ev. I. Ozel) 1st., 1996
-P. Edwards (Ed), Encyclopedia of Philo-
sophy. Londra ve New York, 1967,8 cilt.
-). Epstein - G. Kennedy, The Process of
Philosophy, New York, 1967
-A.G.Ewing, A Short Commentar; of Kant's
Critique of Pure Reason, Chicago, 1938
-M. Fahri, islam Felseftsi Tarihi (~ev. K.
Turhan), Istanbul, 1993
-E. Fischer, Sanalln Gerekliligi (~ev. C.
<;:apan), Istanbul, 1963
-A. Flew, A Diction111y of Philosophy, Lond.,
1979
-R. ). Fogelin, Wittgenstein, Londra, 1976'
-P. Foulquie, Dictionnaire de Ia Lanque
Philosophique, Paris, 1969
-P. Foulquie, Dictionnaire de Ia Laflgue
PhilosiJPIIique, Paris, 1961
-P. Foulquie,Pedagoji SozliiJii (~ev. C. Ka-
rakaya), Istanbul, 1994
-W. Frankena, Ethics, Printice Hall, 1973
-1. Frolov (Ed), Felsefe Sozliigii (~ev. A.
<;:ah~lar), Istanbul, 1991
-). -M. Guehenno, Demokrasinin Sonu
(~ev. M. E. Ozcan), Ank., 1998
-A. Giddens, Mahremiyeti" Donii~ii(~ev. I.
~ahin), 1st, 1994
-E. Goblot, La Vocabulaire Philosophique,
Paris, 1924
-A. I. Goldman, Epistemology and Cogniti-
on, Cambridge, 1986
-L. Goldmann, The Philosophy of Enligh-
tment, London, 1968
 972 Uibliyografya
-j. Gossling, Plato, Paris, 1973
-j. A. Gould, Classic Philosophical Questi-
ons, Ohio, 1971
-M. GOkberk, Felsefenin Evrimi, Ankara.
1979
-M. GOkberk, Felsefe Tarihi, istanbul, 1967
-M. Grene, Introduction to Existentialism,
Chicago, 1959
-P. Grenet, Ontologie, Paris, 1959
-R. Grossmann, Phenomenology and Exis-
tentialism, Londra, 1984
- T. Grunberg - A. Onart, Mantrk Terimleri
SozlUgu, Ankara, 1989
-W. K. C. Guthrie, ilkfat Felsefesi Tarihi
(~ev. A Cevizci), Ankara, 1989
-W. K. C. Guthrie, A History of Greek Phi-
losophy, 6 dlt, Cambridge, 1968
-A. 0. Giindogan, Albert Camus ve Ba~
kald~n Felsefesi, lstanbul, 1995
-~. Giindiiz, Din ve inanf SozliJgiJ, Ank.
1998
0. A. Giiriin, Psikoloji SiizliJgiJ, 1st. 1996
--C. Giizel, Bir Bilgi Anar~isti: Feyerabend,
Ankara, 1996
-V. Haakadiroglu, Bilginin Dogast THI KAy-
naklan Ozerine, Istanbul, 1981
-D. W. Hamlyn, The Theory uf Knowledge,
Londra, 1970
-D. W. Hamlyn, Sdwpenhauer, Lon., 1980
-D. W. Hamlyn, Metaphysics, Lon., 1984
-N. R. Hanson, Patterns ufScientific Disro-
ven;, Cambridge, 1958
-j. Harrison, Hume's Moral Epistemology,
Oxford, 1976
-M. Heidegger, KAnt and tile Problem of
MetJzphysics, Londra, 1962
-M. Heideg_ger, Teknige ili~kin Soru~tur
IIUI (~ev. D. Ozlem), Paradigma, Ist. 1998
-M. Heidegger, Bilim Uzerine iki Ders
(~ev. H Hiinler), Paradigma, 1st. 1998
-M. Heidegger, Metajizik Nedir? (~ev.
Yusuf Omek), Ankara, 1991
-D. Held, Introduction to Critical Thmry:
HarkhLimer to Habermas (Cambridge, 1990)
-j. Hick, Philosophy uf Religion, New York,
1973
-j. Hospers, An Introduction to Philosophi-
cal Analysis, Prentice Hall, 1953
P. Hiihnerfield, Heidegger, Bir Filozof Bir
Alman(~ev. D. Ozlem), Ank. 1994
-D. Huismann, Dictionnaire des Philosop-
hes, Paris, 1993
-D. Huismann, Dictionnaire des Mille Oe-
uvres Cles de Ia Philosophie, Paris, 1993
-D. Hume, A Treatise of Humalr N alure,
Oxford, 1978
-T. H Irwin, Aristotle's First Principles,
Oxford, 19B8
D. - j. jary, The Harpen Collins Dictionary
of Sociology, New York, 1991
-M. jay, Diyalektik imgelem, Ank. 1991
_--C..E. M. joad, Guide to Philosophy, New
York, 1939
--C. E. M. joad, DUnyanm BUyuk Felsefeci-
leri, istanbul, 1986
-W. T. jones, A History of Western Philo-
sophy, 5 cilt New York, 1952
-I. Kant, Kant's Critique of Pure Reason,
Londra, 1929
-W. Kaufmann, insanr Anla(ma}mak (~v.
A. Yardunll), istanbul, 1997
-j. Keane, Demokrasi THI Sroil Toplum, ist.,
1998
-A. Kenny (Ed), The O:cford Illustrated His-
tory of Western Philosophy, Oxford, 1994
-G. Kerferd,The Sophistic Movmrent, Caml>-
ridge, 1981.
-5. Krzd~elik- Y. Erjem, Sosyoloji Terimler
SiizliJgiJ, Ankara, 1994
-G. S. Kirk - j. Raven - M. Schofield, The
Pre5ocratic Philosophers, Cambridge, 1983
-W. ve M. Kn ale, The Develop111ent of
Logic, Oxford, 1962
-S. Komer, Fundamental Questions of Phi-
losopy, Sussex, 1973
-5. Komer, KAnt, Baltimore, 1955
-A.Kremer-Marinetti, L'Ethique, Paris, 1987
-T. Kuhn, Bilimsel Deurimlerin Yaprsr (~ev.
N. Kuya~), lstanbul, 1982
--Z. Kutlusoy, "Bir Paradoks ve Dii~iindiir
diikleri", Felstfe DUnyasr, 15 (1995), s. 73-80
-M. Kiiyel, "Kiisik. Skolastik, Modern",
Kltfsik Qlg Du~uncesi ve c;agda~ KUltiJr (I.
S mp. Bildirileri), Ankara, 1977, s. 29-43.

-tt/1. Ki.iyel, Aristoteles ve Farabi' ni n V arlrk
Ogretileri, Ankara, 1963
-A. R. Lacey, A Dictionary of Philosophy,
Londra, 1976
-A. R. Lacey, Moder1z Philosophy, Bos., 1982
- ]. Lacoste, La Philosophie de L' Art, Paris,
1981
-J. Lacroix, Kant et le Kantism, Paris, 1966
-1. Lakatos - A. Musgrave, Bilginin Geli~i-
mi (~ev. H. Arslan), istanbul, 1992
-A. Lalande, Vocabulaire Technique et Cri-
tique de Ia Philosophie, Paris, 1962
-Q. Lauer, Pheno1nenology, New York, 1958
-J. Lechte, Fifty Key ConteJnporary Thinkers,
London, 1994
-J. Locke, An Essay Concerning Human
Understanding, Oxford, 1975
-J. Lyotard, La Ph~nomenology, Paris, 1954
-G. E. R. Lloyd, Aristotle: Growth and De-
velopment of his Thought, Cambridge, 1968
~A. A. Long, Hellenistic Philosophy, Lon.,
1974
-A. Macintyre, A Short History of Etlrics,
Oxford, 1968
-J. L. Madde, Hume's Moral11reory, Lon.,
1980
-J. Macquarrie, Existentialism, Hannond-
sworth, 1973
-J. Macquarrie, Martin Heidegger, Lon., 1968
-B. Magee, Y eni DUiin Adandarr (~ev. M.
Tuncay), istanbul, 1979
-B. Magee, Karl Popper'ln Bilinr Felsefesi ve
Siyaset Kuramr, lstanbul, 1982
-B. Magee, The Great Philosophers, Lon. 1983
-G. Marshall (ed.), The Concise Dictionary
of Sociology, Oxford, 1994
- T. Mautner (ed.), A DictionanJ of Philosophy,
London, 1994
-A. Megill, A~rnlrfrn Peygamberleri: Nietzs-
che, Heidegger, Foucault ve Demda,Ank. 1998
-J. Mepham - D. Ruben (Eds), Issues in
Marxist Philosophy, SusseK, 1979
-G. D. Mitchell (Ed), A New Dictionary of
Sociology, Londra, 1979
-J. Moreau,Spinol:a et Le Spinozisme, Paris,
1971
-L.M. Morfau)(, Vocabulaire de Ia Philosop-
Bibli yografya 9'73
hie et des Sciences Humaines, Paris, 1985
-E. Meunier, Le Personnalisme, Paris, 1949
5. Mulhall, Heidegger ve 'Varlrk ve Zantan'
(-;ev. K. 6ktem), 1st., 1998
-I. Murdoch, Sartre' rn Y azarltz ve Felse fe-
si (~ev. S. HiJav) lstanbul, 1981
-E. Mutlu, ileti~im Sozlugu, Ankara, 1995
-F. Nietzsche, Thus Spoke Zarathustra,
Middlesex, 1961
-R. Norman, Hegel's Phenomenology, Sus-
sex, 1981
-R. Nozick, Pltilosophical Explanations, Ox-
ford, 1981
--C. C. O'Brian, Camus (c;ev. F. Ozguven),
ist. 1984
-D. J. O'Connor - B. Carr, Introduction to
tlte Tlreory of Knuwledge, Brighton, 1982
-A. O'Hear, V\lhat Philcsophy is, Hannond-
sworth, 1985
-A. O'Hear, Karl Popper, Londra, 1980
-A. O'Hear, An Introduction to the Philo-
sophy of Science, Oxford, 1989
-Z. 6zcan, Teolojik Hermenotik, lst., 1998
-D. Ozlem, Mantrk, Ankara, 1991
-D. 6zlem, Tarih Felsefesi, iznur, 1984
-D. 6zJem, Gununzuzde Felsefe Disiplinleri,
lstanbul, 1990
-D. 6zlem(der. ~ev.), Hermeneutik Ozerine
Yazrlar, Ankara, 1995
-G. H. R. Parkinson, Spinoza 's Theory of
Knowledge, Oxford, 1954
-N. Parkinson, Siyasat Du~unce,zin Evrimi
(~ev. M. Harmanc1), istanbul, 1976
-J. Passmore, A Hundred Years of Philo-
sophy, Middlesex, 1957
-J. Passmore, Philosophical Reasoning, Lon.,
1961
-H. J. Paton, The Categorical Imperative: A
Study in KJmt' s Moral Phiklscphy, Chicago,
1948
-]. Piaget, Le Structuralism, Paris, 1968
-G. Pitcher, Berkeley, Londra, 1977
-R. Poole, Ahliik ve Modernlik (c;ev. M.
KU~Uk), 1st. 1991
-R. H. Popkin (Ed.) The Philosophy of the
16th and 17th centuries, New York, 1966
-K. R. Popper, Conjectures and Refutations,
974 Bibliyografya
Lonclra, 1969
-K R. Popper, Apk Toplum ve Dii$manlar~,
(o;ev. M. Tuncay- H. R.tzatepe), Ank., 1%7
-H. A prichard, Kant's TI1eory of Knowled-
ge, OAiord, 1923
-P. Rabinow, A Foucault Reader, Harmond-
sworth, 1984
-].H. Randall, Aristotle, New York, 1960
-A. S. Reber, The Penguin Dictionary of
Psychology, Londra, 1985
-o. Reboul, La Philosophie De L'Education,
Paris, 1989
-). Ree, Descartes, London, 1974
-H. Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Do-
[u$U (o;ev. C. Yddtnm), Istanbul, 1981
-). Resweber, La Philosophie Du Langage,
Paris, 1979
-D. Robertson, The Penguin Dictionary of
Politics, London, 1993
-G. Rodis-Lewis, Descartes et Le Rationa-
/isme, Paris, 1966
-R. Rorty, Philosophy and the Mirror of Na-
ture, Princeton, 1979
-P. M. Rosenau, PCISt-Modmlzm ve Toplum
Bilimleri, Ank. 1998
-M. Rosenthal - P. Yudin, Materyalist Fel-
sefe Sozlii[ii (o;ev. E. Aytekin - A. <;:ah~
lar), Istanbul, 1980
-W. D. Ross, Plato's Theory of Ideas, Ox-
ford, 1951.
-). Rossi, La Philosophie Analytique, Paris,
1989
-M. Rullman, Kadm Filozoflar (~v. T. Men-
gii~~lu), 2 cilt, 1998
-D. D. Runes, The Dictionary ofPhilowphy,
New York, 1945
-B. Russell, Bah Fe/sefesi Tarihi (o;ev. M.
Sencer) 3 cilt. Istanbul, 1973
-). Russell, Man:-f.ngels Dictionary, Brigh-
ton, 1980
-W. S. Sahakian, Ethics: An Introduction to
Theories and Problems, New York, 1974
-M. Sainsburry, Russell, Londra, 1979
-S. Sallan - S. Boybeyi, 'Postmodemizm-
Modernizm lkilemi', Ara$11rma, 1994, s.
13-23.
-M. Sanca, 100 Soruda Siyasf Dii$iince Ta-
rilu, istanbul, 1977
-). P. Sartre, V arolu$ruluk (\ev. A. Bezir-
ci), Istanbul, 1980
-M. Sarup, Post-Yap1salc1lrk ve Postmoder-
nizm (o;ev. A Giio;lii), Ankara, 1995.
-1. L. Saunders (Ed.), Greek and Roman
Philosophy after Aristotle, New York, 1966
-A Sayth, Hayatto f.n Hakiki Miir$it 1/im-
dir, Ankara, 1989
-R. Schacht, Classical Modem Philosophers,
Londra, 1984
-R. Schacht, Nietzsche, Londra, 1983
-R. Schroeder, Max Weber THI Kiiltiir Sosyo-
lojisi (o;ev. M. Kiio;iik), Ank., 1886
-R. Scruton, A Short History of Philosophy,
Londra, 1982
-R. Scruton, Modem Philosophy, Lon., 1994
-H. Selsam, Din, Bilim ve Felsefe (o;ev. A.
And), Istanbul, 1976
-C. Sena, f.stetik: Sanat ve Giizelli[in Felse-
fesi, Istanbul, 1972
-C. Sena, Filozoflar Ansiklopedisi, 4 cilt, is-
tanbul, 1976
-H. Sigdwick, Outlines of the History of Et-
hics, Boston, 1960
-N. K. Smith, A Commentary to Kant's Cri-
tique of Pure Reason, London, 1923
-R. C. Solomon, Continer1tal Philosophy
since 1750, Oxford, 1988
-0. Stizer, f.. Husserl'in Fenomenolojisi ve
Nesnelerin Varl1[1, istanbul, 1976
-H. f. Stong. ilkrat Felsefesi: Hint, c;in,
Yunan (o;ev. 0. C. Giingoren), Ank., 1994.
-A. Stroll - R. H. Popkin, Introduction to
Philosophy, New York, 1961
-B. Stroud, Hume, Londra, 1977
-S. E. Stumpf, f.lemer1ts of Philosophy,
New York, 1986
-A. Swingewood, Sosyolojik Dii$iincenin
K1sa Tarihi (o;ev. 0. Akmhay), Ank., 1998
-A ~nel, ilkel Topluluktan Uygar Toplu-
ma, Ankara, 1995
-C. Taylor, Hegel, Cambridge, 1975
-H. Tepe, Platon 'dan Habermas'a Felsefede
Dotyuluk, Ank., 1995
-). P. Thiroux, Ethics: Theory and Practice,
California, 1977

-F. Thi!ly, ."1 History of Philosophy, New
York, 1914
-A. Timu~in, Fe/sefe Sozlii[ii, ist., 1998
-A. Tokath, Ansiklopedik Fe/sefe Sozliijii,
Ankara, 1973
-P. Trotignon, Les Pl!i/osophes Franfais
D' Aujourd'hui, Paris, 1967
-J. 0. Urmson - J. Ree (eds), The Concise
Encyclopedia of Western Philosophy and Phi-
losophers, London, 1989
-H Z. Olken, Gene/ Fe/sefe Dersleri, Anka-
ra, 1972
-H Z. Olken, is/am Felsefesi, istanbul, 1983
-8. Vardar, Apklamalr Dilbilim Terimleri
Sozlii[ii, ist. 1998
-R. Vemeaux, Introduction Gt!nera/e et Lo-
gique, Paris, 1964
-R. Verneaux, Histoire de Ia Phi/osophie
contemporaine, Paris, 1960
-L. Versenyi, Sokrates ve insan Sevgisi (~ev.
A. Cevizd) Ankara, 1989
-C. Vesey - P. Foulkes, Collins Dictionary
of Philosophy, Glaskow, 1990
Bibliyografya 975
-J. Wahl, Philosophies of Existence, Liver-
pool, 1969
-R. C. S. Walker, Kant, Londra, 1978.
-R. T. Wallis, Neoplatonism, Londra, 1972
-N. Warburton, Philosophy: The Basics, Lon,
1992
-A. Weber, Fe/sefe Tarihi, (~ev. V. Eralp)
istanbul, 1991
D. West, K1ta AvrupasJ Fe/sefesine Giri~,
(~ev. A. Cevizci), Paradigma, ist, 1998
-R. Williams, KtywOrds: A Vocabulary of Cul-
ture and Saciety, London. 1976
-M. D. Wilson, Descartes, Londra, 1978
-A. Wolf, Te:rtbook of Logic, New York,
1962
-5. Wolfram, Philosophical Logic, Lon., 1989
-A. Wood, Karl Marr, Londra, 1981
-R. S. Woolhouse, The f.mpricists, Oxford,
1988
-C. Ylldmm, 100 Sorud11 Manhk f./ kitabJ,
Istanbul, 1976
-C. Ylldmm, Bilim Felscfesi, istanbul, 1991