KLTR KiTAPLIGI: 15

Cecile Morrisson

Ulusal Bilimler Aratrma Merkezi'nde ynetici olan Cecile Morrisson Bizans

tarihi ve nmizuatik alannda alan bir uzmandr.

Morrisson, Cecile
Hallar
ISBN 975-298-178-X /Trkesi: Nermin Acar
Temmuz 2005, Ankara, 143 sayfa
Kltr Kitapl: 15; Tarih: 5
 HALIL
AR
Cecile M
orr.s
son

.,.

.ia-ta
11
-
'
---
;f!

1111111111111u1u1g11111 11
1111111 ll
 ISBN 975-298-178-X

Les Croisades
Cecile Mortisson

Presses Universitaires de France, 1969

Bu kitabn Trke yayn haklan

Dost Kitabevi Yaynlar'na aittir.
Birinci bask, Temmuz 2005, Ankara

Trkesi, Nermin Acar

Tekik lazr!k, Ferhat Babacan DOST TB

Bask, Pelin Ofset Ltd. ti.; Mitlatpaa Cad. No: 62/4, Kzlay/Ankara

Dost Kitabevi Yaynlan

Merutiyet Cad. No: 37 /4, Yenielir 06420 Ankara
Tel: (0.312) 435 93 70 Faks: (0.312) 435 79 02

www.dostyayinevi.com bilgi@dostyayinevi.com

 NDEKLER

Giri 7

1. Blm- Hal Seferinin Nedenleri 10

II. Blm - 1. Hal Seferinden ili. Hal Seferine:

Kutsal Topraklar'da Latin Devletlerinin
Kurulmas ve Savunulmas 28

III. Blm- Xlll.

Yzyl Hal Seferleri:
Sapmalar ve Zayflama 60

IV. Blm - Hal Seferi'nin Yaplar 89

V. Blm - Ortaa Dnyasnda Hal Seferleri 116

Sonsz 138

Kaynaka 140
 GR

"Croisade (Hal Seferi) " szc, ender grlen, ge

yerlemi bir terimdir. Ortaa Latince' sinde, Xlll. yzyln
ortasndan nce grnmez. Arapa karl lurub assalibiyya
(ha uruna sava) ise, ancak 1850 ylnda ortaya kar.
Hal Seferleri, Doulular'n gznde, aslnda uzun sre
Franklar tarafndan yrtlm savalar olarak kalmtr.
Her eyden nce, hac olan Franklar, kendilerini, "ha sim
gesiyle iaretlenmi" (crucesigrati) "sa'nn askerleri" olarak
grrler; "croisade" terimi daha sonra bundan treyecektir.
Ortaa metinleri, bunu, ou zaman, "Kuds'e yolculuk"
(iter lierosolymitanum, via Sancti Sepulcri) olarak ve Xlll.
yzylda, hareket daha dzenli hale geldiinde, "gei" ("k
k", "byk" ya da "genel") adyla tanmlar. Btn bu ifa
delerde, hala, gizli bir hac yolculuu dncesi ar basmak
tadr: Joinville, hala, "Ha iin hac yolculuu"ndan bahse
der. XIV. yzylda, Bat, hukuken deilse de, fiilen Kuds'
fethetmekten vazgetiinde, Hal Seferi "denizar yolcu
luk" adn tar. Biz, burada, Hal Seferi szcyle, H. E.
Mayer ve J. Richard'n yapt gibi, katlmclarna ruhani
ve cismani ayrcalklar veren ve sa'nn Kuds'teki Kutsal

7
Kabri kurtarmay ama edinen papa tarafndan kararlat
rlm askeri bir hac ziyaretini kastedeceiz.
XV. yzyldan itibaren ve zellikle XVII. yzylda, Hal
Seferleri'nin tarihini yazan yazarlar da, onu byle tanmla
mtr: 1 6 1 1 ylnda Bongars, Hal Seferi'yle ilgili belli bal
Latince metinleri Gesta Dei per Francos adl kitabnda topla
m; 1682 ylnda, Maimbourg, Histoire generale des croisades'
(Hal Seferleri'nin Genel Tarihi) yaymlam ve yzyln or
tasnda, Bizansl tarihilerin klliyat Hal Seferleri dne
minin Yunanl yazarlarn tantmtr. Ancak, bu yaynlar
dan, her zaman tatmin edici biimde yararlanlamamtr.
Bongars'n belki de byk bir hayranlk duyduu Hal Se
ferleri, Th. Fuller (History oftle Holy Wars, 1 639- 1 647) ve
Voltaire (Essai sur les mreurs, 1 756) tarafndan tam tersi
bir duyguyla zmlenmitir. "Hal Seferi" terimi, o d
nemde, herhangi bir nedenle Kilise tarafndan desteklenmi
olan sava ve banazlk gsterisiyle eanlaml hale gelir. XIX.
yzyl, Dou lkelerine ve Ortaa Hristiyanl'na duyu
lan yinelenmi bir ilgiyle, dar anlamyla yeniden deerlen
dirdii Hal Seferleri'ni daha fazla destekler. Bu seferler
hakknda, Latince, Yunanca ve Arapa kaynaklar ayn anda
kullanlarak yazlm ilk "modern" tarih kitaplar, Alman
lar'dan gelir (Wilken, 1807 ve Sybel, 1 84 1 ) . Fransa'da,
Michaud'nun, Franszlar'n Dou'daki kahramanlklarn
destekleyen Histoire des croisades'na ( 1829) , Avrupal, Yu
nan, Arap ve Trk vakanvislerin semelerinden oluan
bir Bibliotleque des croisades elik eder, ve bunlar, ant ni
teliindeki Recueil des historiens des croisades'n (184 1 - 1 906)
yazlarnn Akademi'nin sorumluluunda yaymlanmas iz-

8
ler. Yzyln sonunda, Dou Latin Dernci'nin Arclives'in
de, baka pek ok belge ve Revue'snde, Alman ve Fransz
okullarndan km yeni eletirel aratrmalar yaymlanr.
Bu aratrmalar sayesinde, XX. yzyl pek ok senteze girie
bilmi tir: R Grousset'nin, Franszlar'n Suriye' deki varlna
ilikin gndermelerin etkisinde kalm olan sentezi ( 1934-
1936) , S. Runciman'n, daha objektif ve daha az Avrupal
sentezi ( 1 95 1 - 1954) ve son olarak, Pennsylvania niversi
tesi tarafndan giriilmi kolektif Tarih (1969-1989) .
Bu allmalarn ou, Hal Seferleri'nin tarihiyle, dolay
l ya da dolaysz biimde bunun sonucu olan "Latin Dou"
devletlerinin tarihini birbirine kartrr. Biz, burada, bun
lar birbiriyle ilikilendiren balan grmezlikten gelmeksi
zin, Hal Seferleri'nin tarihi ve bunlarn esas amac olarak
kalan, Suriye-Filistin Hal devletlerinin tarihiyle yetinmeyi
tercih ettik. Ostia Kardinali'nin (y. 1 260) denizar Hal
Seferi (transmarina) dedii ey, ona gre, Avrupa'daki Kilise
dmanlarna kar yrtlen "cismarine"* Hal Seferi'yle
ayndr. Biz, burada, ayn zamanda, zellikle yaratt at
ma nedeniyle, Kutsal Topraklar'dan baka amalara yne
len U sapmalara da deindik. Eskiden nemsenmemi olan
bu Avrupa bak, bugn Hal Seferleri konusunda "o
ulcu" bir gre sahip Anglosaksonlar tarafndan savunul
maktadr Q. Riley-Smith, E. Siberry, N. Housley) . Dahas
bu kiilere gre, Hal Seferleri XVIII. yzyla kadar devam
etmitir.

'" Denizin beri yakasda. (.n.)

9
 I. Blm

HAU SEFERNN NEDENLER

I. Hal Seferi'nin vaaz edilmesiyle ortaya kan kolektif

coku, hareketin ncs Papa 11. Urbanus'u bile artmtr
ve bugn bizi hala artmaktadr. Yaklak otuz yldr, Hal
Seferleri'nin balangc sorununu ele alan pek ok aratrma,
ounlukla, dier sebepleri ayr tutup inceledii eye nce
lik vererek, bu seferlerin balca nedenlerini ortaya koymu
tur. ncelikle, hakl olarak, x. yzyln sonundaki toplumsal
ve ekonomik koullarn alt izilebilir: nfus art, ilenebilir
topraklarn yokluu, para ekonomisi ve mbadelelerin art,
talyanlar'n Akdeniz'e yaylmaya balamalar. Bu koullar,
baz Batllar' (ksmen topraksz soylular, maddi ve mane
vi olarak daha iyi bir yaam arayndaki yoksullar) Oou'ya
iten hareketi ksmen aklar ve olanakl klar. Bu koullar
grmezlikten gelemesek de, burada bunlar ilemeyeceiz.
Bu cokunun Hal Seferi biimini almasn aklayan zel
faktrleri deerlendirmeyi tercih edeceiz. ncelikle, uzak
nedenler: Kuds'e yaplan hac yolculuu ve dier yandan,

10
Sarazenler'e kar "hakl" savalar doktrini ve uygulamas.
Hal Seferi fikri, bu iki gelenein bulumasndan doar.
Onu balatmak iin, bir bakma, bir katalizr gerekir; yakn
neden ya da bahane, Dou'nun derin cahilliiyle desteklen
mi, Trkler tarafndan ezildikleri sanlan Dou Hristiyan
lar'na yardm gtrme dncesi.

1. - Uzak nedenler

1. Kuds'e yaplan hac yolcu luu. Hal, Ortaa

-

metinlerinde, uzun sre, hac (peregrinus) , Kuds'e yolculuk

yapan kii olarak kalmtr. Kutsal Topraklar'a yaplan hac
ziyareti, dolaysyla, Hal Seferleri'nin temel nedenlerin
den biridir ve neredeyse tamamen onu tanmlar. "Uluslarn
ortasna yerletirilmi" (Eze kiyel 2, 2), "halklarn anas"
(Mezmurlar 87, 5), "Tanr'nn kenti", "kutsal da", dnyevi
Kuds, Hristiyanlar iin hala manevi dnyann merkezini
oluturmaktadr. Buras, bu brani geleneine, Origenes'in
dedii gibi, sa'nn izlerini arama arzusu eklendiinde daha
da kutsallar: sa'nn doduu maara, armha gerildii
Golgota Tepesi, mezar, Konstantinos dneminde yeniden
kefedilirken ve orada bazilikalar ina edilirken, Gerek
armh, her eyden deerli kutsal kalt, bir tapm nesnesi
haline gelir. Bununla birlikte hac yolculuu hibir biimde
zorunlu deildir: Aziz Yeremya, bunu dini bir eylem olarak
grr, ancak zorunlu olmadn da kabul eder: hatta Aziz
Augustinus'a gre bu zararldr; mparatorluk saraynn baz
kadnlarn Kutsal Topraklar'da kalmaya iten moda, Yunanl

11
rahiplerin sert eletirilerine maruz kalr. Ancak dindarlar
Filistin'e gtren akm bunlardan etkilenmez. Roma dnya
snn sonu, bundan doan gvensizlik ve Araplar'n fethi
de bu hareketi durdurmaz; zayflam da olsa, Vll. ve VIII.
yzyllarda devam eder. Yolculuun zorluklar, artk haccn
tinselliinin bir parasdr. Maln mlkn elden kardk
tan sonra, ermilerin yaamyklerini kaleme alan dindar
yazarlarn, ounlukla, branilerin Vaat edilen topraa do- '
ru yryyle, hatta sa'nn ilesi'ne ortak olmayla zde
letirdikleri bir aray iinde, ac ekmeye ve lmeye hazrdr.
Hac yolculuu, VII. yzyldan itibaren, kilise kefaretleri ara
snda yer alr ve rlanda Kilisesi'nin kefaret kitaplar, bu '
ibadetin, Kelt misyonerlerin etkinliinin geerli olduu kta
ya yaylmasna katkda bulunur. Ho grlebilir bir kark
lkla, resmi cezalara ramen (Chalon konsili, 8 13), haccn
gnahlar sildii fikri yaylr. Tannm tvbekar haclarn
ilki, IX. yzyln ortasnda yaayan bir Fransz soylu, Fro
mond'dur; onu, Normandiya Dk eytan Robert ve Anjou
Kontu Foulques Nerra gibi, en nls, byk gnahlarnn
kefareti olarak Kutsal Topraklar'a birok kez gitm olan
daha baka pek ok kii izler. x. yzylda, gerekten de,
hac, kargaalar yaratp, Kilise'nin Latin Hristiyan dnyas
iinde salamaya alt bar bozanlara ceza olarak verilir.
X. yzyln sonundan itibaren, Akdeniz'deki bar orta
m da, bir yandan bymeye devam eden hac hareketine
yardmc olur. Provence (972) ve Girit'te (96 1) Mslman
korsanlnn sona ermesi, Dou Akdeniz'in Bizans donan
mas tarafndan denetlenmesi, Macaristan'n Hristiyanlat
rlmas, Bizans otoritesinin Bulgaristan'dan Kuzey Suriye'ye

12
yaylmas, Fatmilerin vergi karlnda haclara her tr z
grl tand Kutsal Topraklar'a giden kara ve deniz yol
larn daha az tehlikeli klar. Halife El Hakim tarafindan
emredilmi ve Kutsal Kabri'n yklmasyla (1009) sonulan
m -Yahudilere de yneltilmi- olan zulm, istisnai bir
episoddan baka bir ey deildir; zaten bunun hemen ardn
dan, Fatmiler ile Bizans arasnda bir anlama yaplr ve
kutsal mekan restore edilir. Hristiyan dnyas bu durum
dan etkilenir, ancak sadece, zorla din deitirmeye ya da
Avrupa'ya yerleen ve uursuz olayn sorumlusu olarak g
riilen birka Yahudi cemaatinin katliamna tepki gsterir.
XI. yzyln banda, dnyevi Kuds'n kaderi pek
nemli deildi; ou hac iin, buras sadece, semavi Ku
ds'n, duas kabul edilen Autunlu Liebaut gibi, ahret mut
luluuna hemen kavumak iin son nefesin verilmek isten
dii yerin kusurlu bir suretiydi. 1 033 ylna doru, sa'nn
lmnn bininci ylna yaklaldnda, "dnyann her ye
rinden byk bir kalabalk, Kurtarc'nn Kuds'teki meza
rna ynelmeye balad. Bunlar ilk nce alt tabakann, son
ra orta snfn insanlar oldu; ardndan, en gller, krallar,
kontlar, markiler, yksek rtbeli papazlar geldi; son olarak
da . . . pek ok kadn; en yoksullarla en soylular yan ya
nayd . . . " "ounun arzusu lkelerine dnmeden lmekti"
(Raoul Glaber) .
XI. yzylda Kuds'te ok sayda manastrn kurulmas,
yeniden canlandrlm bir hayat Kutsal kentte sona erdir
me arzusunu somutlatrr.
Halkn yatmas, haclarn Oou'ya aknn engellemez
ve hareket dzenli bir hal alr; yol stnde ve Kuds iinde,

13
 \
genelde Cluny Manastr rahipleri tarafndan kurulup ile'
tilen hac konaklarnn says artar. Silahl bir maiyetle bir
likle yolculuk eden nemli kiileri, kimi zaman bu eskortun:
himayesinden yararlanan bir hac topluluu izler; bu grup i
lar, hiyerarik dzenleriyle, kimi zaman gerek seferleri and
rr. Normandiya Dk Robert yzlerce insan, Alman Pisko
pos Bambergli Gnther ise, 1064 ylnda, byk olaslkla
binlerce kiiyi, yannda gtrr. Maddi ve manevi yok- '.
sunluk iinde, silahsz yaplan bireysel hac yolculuu, bir.
g, hatta zenginlik gsterisiyle birlikte gerekletirilen ko
lektif bir ie dnr. ou zaman olduu gibi, Konstanti
nopolis (stanbul) zerinden geerken grlen Bizans zen :
ginlii, gerekten de onunla rekabet etme ya da olabilirse,
bir cesaret gsterisiyle stnln kantlama gibi naif bir
arzu uyandrr. Yoksullar hac yolculuunu, seilmemi, zo
runlu klnm, ama beklentiler nedeniyle biim deitirmi
bir ilecilikle srdrseler de, savalar bunu dini bir eylem
kadar bir macera gibi de grmlerdir. 1 Ancak saylar gi
derek artan hac gruplarnn zenginlii Bedevilerin itahn
kabartnca, Hristiyanlar, 1 065 ylnda Ramla yaknndaki
Almanlar gibi, zaman zaman, kilise vakanvislerinin anlat
tklarndan daha az honutsuzlukla silahlarn kullanmak
zorunda kalrlar. Ksa sre sonra, silah kullanm, Kilise
tarafndan da kutsanacaktr.
'
' .

l) X. yzyln sonundan itibaren Dou'ya gelen skandinav askerler, yol

culuklarnm tek amac deilse de, sonu olan Kuds'e hac ziyaretine balama
dan nce, Kiev prensleri ve Bizans imparatorlarnn hizmetinde birka kuru
para biriktirmeyi dnyorlard.

14
 2 . nanszlarla savamann yasall. - Gerekten de,
Matta 26, 52 ("kl ekenlerin hepsi klla lecek") ve Il.
Korintliler 10, 4 ("savamzn silahlan insansal silahlar
deildir") gibi iki metin gerei, silahlara bavurmay yasak
layan ilkel Hristiyan geleneinin aksine, Bat Kilisesi, IV.
yzyldan itibaren, hakl bir sava kuramn dile getirmitir.
nceleri Aziz Paulus'un retisine bal olan Aziz Augus
tinus, tinsel silahlarn ikna edemedii sapknlarla savama
nn zorunluluunu kabul etmek zorunda kaln ve savun
ma amal savan yasalln kabul etmiti. Daha sonra,
savalara cennet dlleri vaat edilerek, hakl savatan
kutsal savaa gidilecekti. IX. yzylda, Roma, Macarlar'n,
Normanlar'n ya da Sarazenler'in aknlarna maruz kaldn
da, papalar, "Hristiyan yurdunu" savunacak "bir sa ordu
su" kurmaya alacak ve Vlll. Johannes, Frank piskopos
lara "paganlar ve inanszlarla kahramanca savaanlarn,
Katolik inancyla ldkleri takdirde, sonsuz yaamn huzu
runa kavuaca" teminatn vereceklerdi (878) .
Kilise, X. yzyln sonunda ve Xl. yzylda, valyeye,
haydutlarla savaarak bar savunma ve gszleri koru
ma lksn nererek, askeri toplumun geleneklerini Hris
tiyanlatrmaya alr. Dini bayram gnlerinde savaa ara
verme uygulamas ve belli yerlerde, belli bir sre iin bu
lkye uyulmasn salamakla ykml bar hareketleri,
Fransa'nn gneybatsna yaylr ve Narbonne konsili "bir
Hristiyan' ldren kiinin, sa'nn kann dkm sayla
ca"n ilan eder (1054) . Hristiyan lkelerde, dzeni ve
adaleti korumak, snrlardaysa Sarazenler'le savamak ama
cyla, papaln himayesi altnda, Kilise hizmetinde silahl

15
bir eylem dzenlenir. 1 063 ylnda, II. Alexander, "Hristi
yanlara ikence eden ve onlar ehirlerinden kovanlara"
kar sava aar ve zellikle savalarn gnahlarnn ba
lanacam syler. Bu amala Aragon'un yardmna arlm
Fransz valyeler (zellikle Bourgogne'lular) , uzun sreli
baarlar elde edemezler. Yeniden fetih, her eyden nce
kendi ordularyla birlikte Kastilya Krall'nn eseridir, ama
bu seferlerin sonular spanya snrlarnn tesine geer:
Kilise, Mslmanlar'a kar giriilen savalar destekleme
ve Compostela'nn hac yeri olarak gelimesinden yararlana
rak, Franszlar' bu savalara ekme alkanl edinir. Dola
ysyla bu seferler, bir bakma, soylularn Clermont Konsi
li'nin arsna cevabn hazrlamtr.
te yandan, Kilise'nin desteine karlk olarak, bu snr
krallklarnn hkmdarlar, birer "Aziz Petrus yanda" ol
mutur: rnein Aragon kral ve 1 063 ylnda, Sicilya Kontu
Ruggero. Kutsal sava, bylece, imparatorlua kar sava
halinde olan papala, vasallar ve koruyucular salayacak
bir politikann gerekli arac olarak grlebilmitir. Bu poli
tikann mirass olan II. Urbanus da, ayn biimde Do
u'da ona boyun eecek yeni bir toplumsal tabaka yarat
may dnm olabilir - ama bu konuda elimizde bir kant
yoktur.

3. XI. yzyln sonunda zihi nlerdeki Dou imgesi. -

Papann -itirafedilmi ya da edilmemi- tasarlar, Dou'nun

deerinin bilinmemesiyle aklanr. Bu bakmdan, papa,
dneminin Bizans ve Mslman dnyas hakkndaki bilgi
sizliini paylar. XI. yzyln Bizans uygarl ve Psellos'un

16
felsefi kltryle, rnein, sadece Aristoteles'in yaptnn
birka parasn bilen Aurillac'l Gerbert'in kltr arasnda
dalar kadar fark vardr. Kltrller arasnda bile, bir para
Yunanca bilen ok azdr. Bizans bilimi Batllar'a gre kur
nazlktr; zengin ve ksmen gelini bir halkn, sava sanan
karsndaki isteksizlii de, geveklik olarak grlr. Gney
talya'daki ilk baarlarndan g alan Normanlar, kurnaz,
ama zellikle zengin ve korkak Yunanl imgesinin yaylmas
na katkda bulunacaklardr. Bizans'n, Halla'n daha son
ra imparatorlua kar alaca tavr ksmen aklayacak olan
ekicilikleri ve zayflklar, Batllar'n kafasnda imdiden
byle belirmitir.
Bat Hristiyan dnyas, henz Mslman Dou'dan
habersizdir: Haclarn seyahat kitaplar ya da ykleri, Ms
lman corafyaclarn yaptlaryla kyaslanamaz; bunlar, o
anki durumdan ok, Kutsal Kitap anlaryla urarlar. Ayn
biimde, kilise yazarlar da Sarazenler'in, Hristiyan dn
yasyla atmasndan ok, Kutsal Kitap tarihi iindeki yeri
ve smail'den gelen soylaryla ilgilenir. Mslman span
ya'da, Arap kltr ve galiplerin dininin yaratt ekici
lie tepki olarak, IX. yzyln baz Hristiyanlar', Muham
med'i tensel zevklerin klesi olmu bir yalanc peygamber
olarak betimleyip, slamiyet'i kyamet terimleriyle yorum
larlar; slam dininin Yunanllar ve Franklar zerindeki ege
menliini ve zaferini de, tanrsal bir ceza ve bir kyamet
alameti olarak grrler. Mslman dnyasndan daha uzak
olan Kuzey Fransa'da, Sarazenler eskatolojik retiye bu
kadar dorudan girmez; kukusuz Paschase Radbert (y. 865),
Matta 24'e ilikin yorumunda, onlardan, eskiden Hristi-

17
yanlar'a ait olan blgelerde zorla boyun edirilmi olan, top
raa hakim olmay amalayan savalar olarak bahseder.
Bununla birlikte, onlar, ncil'i hi bilmeyen paganlarla bir
tutmaz; Oeccal'in habercileri olarak da sunmaz. Belli bir
gr birliinin bilincinde olan Jean Damascene gibi, on
lar, daha ok, sapknlar olarak grr. Ama La Chanson de
Roland, inanszlar, sahte tanrlara {Muhammed, Apollon
ve Tervagan) ve onlarn putlarna tapan gerek paganlar
olarak gsterir. Bu klieler, vakanvislerin "Kuds Tapma
"nda {Mescidi Aksa) bulunan antikrist Muhammed'in
heykelini d e betimledii I. Hal Seferi dneminde daha
da geni bir alana yaylmtr. u halde, denilebilir ki, Hal
Seferi, bilgisizlikten irkin bir arptmaya geii kolaylatr
mtr.

i l . - Yakn n edenler

1. Hal Seferleri'nin balamasnda Bizans'n rol:

Bir yan l anlama. Batllar, Hal Seferleri'nin arifesin
-

de, Bizans'a yabanc deillerdir: Bu "barbar" topluluun iin

deki etnik ayrmlar ou zaman hesaba katmayan Yun anl
yazarlar, onlardan Franklar ya da arkaizm kaygsyla -Nor
manlar kadar Franszlar' da kapsayan- Keltler diye bahse
der. Bunlar, XI. yzyl boyunca, Bizans iin, Latin Bat'nn
insan gerekliini neredeyse tek bana temsil edecek du
ruma gelmitir. Gerekte, hangi kkenden olursa olsun, Ku
ds'e giden haclar Konstantinopolis'te uzun sre kalmaz;
talyan {Venedikli ya da Amalfili) tccarlar, 1082 ylnda

18
\.O

Harita l . - Hallar dneminde Yakndou ve Orta Asya

altn bulla* tarafndan Venedik'e tannm ticari ayrcalk
la a ramen, bar etkinlikleri henz genel bir dmanlk
yaratmayan kk bir koloniden baka bir ey deildir.
Sadece Normanlar, Bizans tarih bilincinde, dman ya da
paral asker gibi belirsiz unvanla ayrcalkl bir konuma sa
hiplerdir. XI. yzyln banda, Gney talya'ya girmi olan
ilk Normanlar, Gargano Tepesi'ndeki Saint-Michel'e hac
ziyaretine gitmektedirler. nce Lombard prensleri, sonra
Bizansl bir general tarafndan hizmete alnm olan bu pa
ral askerler, ksa sre sonra kendi politikalarn yrtmeye
balarlar. Bari'nin alnmasndan ( 107 1 ) sonra, Gney tal
ya'nn tamam artk onlara aittir. Topraklar elinden alnn
olan Bizans, o zaman eski dmanlarndan yardm ister.
1 07 4 ylnda, Roberto Guiscardo'yla imzalanan ittifak, sade
ce muhtemel bir saldr tehdidini ortadan kaldrmay deil,
ayn zamanda nemli bir grev ve cret vererek, Norman
askerlerin olas hizmetlerini salamay da amalamaktadr
(Bizans ordusunun nitelikli kanadn oluturan Norman as
kerler, yzyln ortasndan itibaren, Ermenistan'da, Seluklu
aknlarna kar snrn savunulmasnda kullanldna gre,
uzun sredir takdir edilmi olan hizmetler). Ar silahlarla
donatlm olan bu valyelerin, bu "demir gibi adamlar"n
nleri byktr: Hatta cesaretleri ve hcum anndaki ba
llklar, onlar yenilmez savalar klmaktadr. Bir dier
ayrt edici zellikleri de disiplinsizliktir: "Para kazanma d
ncesi" -denmemi cret iin diyelim- ve macera tutku-

* Biitiin Hristiyanl ilgilendiren bir konuda yazlm ve zerinde papal

n miihr bulunan resmi mektup. (.n.)

20
suyla, btn paral Narman komutanlar isyana katlrLr.
Daha az gelimi Bat' dan gelen askerler asndan anlala
bilir olan bu "agzllk", 108 1 - 1 085 yllar arasnda, Yu
nanistan'a kar yneltilmi Narman saldrs srasnda da,
imparator tarafndan kullanlr. Guiscardo, imparatorun k
krtmasyla balatlm bir ayaklanma nedeniyle talya'ya
arlrken, Yunanistan'da kalan olu Bohemond'un pek
ok temeni, yksek cret vaatlerine kanp Bizans tarafna
geer. u halde, Bizans mparatorluu'nun, XI. yzyln or
tasndn itibaren, Batl paral asker toplama deneyimi ka
zandn syleyebiliriz.
l ya da i tehditlere -Seluklu Trkleri'nin 1 06 7 yln
dan itibaren Kk Asya'ya girmesi, Srp ve Hrv::t isyan
lar, Peenekler'in ya da Kumanlar'n Tuna'nn berisindek
aknlar- kar koyabilmek iin, imparatorluk bu nitelikli
birlikleri kurmasna izin verecek dzenli bir kaynak sala
ma ihtiyac duyar. Tek aresi Batl devletlere bavurmak
tr: 1 090 ylna doru, Konstantinopolis zerinden yapt
Kuds yolculuundan dnen Flandre Kontu Friesland'l
Robert, I. Aleksios'a be yz valye gndermeye sz verir;
bu valyeler, Trkler'le ve daha sonra Peenekler'le olan
savanda Aleksios'a gerekten yardm edeceklerdir. zel
likle, VII. Mikhael Dukas'n hkmdarlndan itibaren
( 1 07 1 - 1 078) , yle grnyor ki, papalktan, Batl valye
leri imparatorluun hizmetine gitmeye tevik etmesini iste
me fikri ortaya kmtr. 1 074 ylnda, papa ile VII. Mikhael
Dukas arasnda yaplan bir eli deiiminin ardndan, Papa
YIL Gregorius, baz Aziz Petns yandalarna, paganlarn
"neredeyse Konstantinopolis'e kadar lkeyi yakp yktklar

21
ve binlerce Hristiyan' koyunlar gibi katlettikleri" "Hristi
yan mparatorluu"nun yardmna komalar arsnda bulu
nur. Yardm talebi duyulur, ancak yanl yorumlanr ve ala
kasz bir yanta yol aar. VII. Gregorius, gerekte, Kilise'nin
karlarn savunmay imparatora brakarak, Dou Hristi
yanlar'nn yardmna gndermek zere, banda kendisinin
bulunaca ve amac ya da dl sa'nn mezar olacak bir
sefer tasarlamtr. Ne ki, daha sonra, imparatorlukla olan
kavga, bu tasardan vazgeilmesine, hatta VII. Gregorius'un,
Yunanistan'a mdahalelerini onaylad Normanlar lehin
deki papalk politikasnn tersine dnmesine yol aar. 1 089
ylnda, Papa II. Urbanus ile I. Aleksios Komnenos arasnda
yeniden grmeler balar; papa, mp'arator rv. Heinrich'e,
dieri de Normanlar'a kar olmak zere, birbirlerinin deste- .
ini salamaya alr. Papa, sonraki yllarda, iktidarn sa
lamlatrmay baarr, Roma'ya geri dner ve Piacenza'da
bir konsil toplar ( 1095) ; bu konsilde bir Bizans elisi Dou
Kilisesi'nin savunulmas iin Batl savalarn yardmn
ister. Papa, bir vaazla, "birok kiiyi bu yardm isteini kar
lamaya ve paganlarla savaan imparatorun. . . yardmna ko
acaklarna ant imeye arr."
Kukusuz, Bizans onlar Hal Seferi'ne armamtr.
Araplar'la ve daha sonra Trkler'le yaplan sava, kutsal
bir sava deildir, ama yalnzca imparatorluu savunmak
tr. Ne ki, bu paral asker talepleri, reformcu papalarn ka
fasnda bir Dou seferi fikrinin olumasna yardmc olur.
Gerekte Seluklular'n fethi Hal Seferi'ni gerektirmiyor
du: Suriye Hristiyanlar "kurtulu" istemiyorlard. Bat' dan
gelen haclar Filistin'deki Trkler'den pek ikayeti deil-

22
!erdi; deniz yoluyla gelerek Kk Asya'daki skntlar da
yaamyorlard. u halde, diyebiliriz ki, Bizans'n sorumlu
luu, paral asker taleplerini desteklemek iin ortaya att
kantlardayd: Hristiyanlar aras dayanmadan bahsediliyor
ve uzdilli bir abartyla, Kk Asya'daki dindarlarn gerek
aclar, hatta Yunanllar'n Latinler iin ne kadar nemli
olduunu bildikleri Kutsal Topraklar'daki varsaymsal zu
lmler anlatlyordu. Olup bitenlerin tam olarak farknda
olmayan Bat'da da, Bizansl eliler tarafndan anlatlm
olaylar ve zor durumda kaln birka hac tarafndan yayl
m haberler, Hal Seferi'ne arnn balca kantn olu
turdu.

2. il. Urban us'un Clermont'daki ars ve 1. Hal

Seferi'nin ilan . - Piacenza Konsili'nden alt ay sonra,-1095
yazndan bu yana Fransa'da bulunan Il. Urbanus, Clermont'da
zellikle Fransz piskoposlarn katlacaklar ve nceki gibi,
esas olarak kilisenin disiplin sorunlarn ele almas gereken
bir konsil toplar. 18 ve 26 Kasm 1 095 tarihleri arasnda
kabul edilen kararlar, laikler tarafndan papaz mezlerine
verilen unvan ve din smrclyle ilgilidir ve nceki
konsil kararlar yeniden deerlendirilir. Sadece iki karar,
dolayl ya da dolaysz biimde, Hal Seferleri'ni ilgilendi
rir: Birincisi, o zamana kadar sadece blgesel dzlemde ka-
. bul ettirilmi olan tanrsal bar her Kilise'nin alanna yayar;
ikincisi, Tann'nn Kilisesi'ni kurtarmak iin Kuds'e gide
cek olan herkese tam bir af-yani gnahlarn hafifletilmesi
deil, balanmas iin verilmi cezann balanacan
vaat eder. II. Urbanus, konsili sona erdirirken, ehrin dn

23
daki bir alanda toplanm papazlardan ve laiklerden olu
mu bir kalabaln nnde bir vaaz vermi olmal. Bu a
rnn daha sonraki yanks ve Hal Seferleri'nin baars

konuyla ilgili anlatlar eitli derecelerde etkilemitir, ama
Il. Urbanus'un sylevinin balca temalar, en yakn ilikileri,
Foucher de Chartres ve anonim bir yazarn I. Hal Sefe
ri'yle ilgili anlatlar sayesinde renilir. Papa, Dou Hristi
yanlan'nn skntlarndan bahsettikten sonra, Bat Hristi
yanlan'ndan karde kavgalarn brakmalarn, dmanlkla
rn unutmalarn, paganlarla savamak iin birlemelerini
ve Dou'daki kardelerini kurtarmalarn ister. Haclar yol
larda bekleyen aclar ve skntlar gizlemeden, Matta'nn
( 16, 24) szlerini tekrarlayarak ("Ardmdan gelmek isteyen
kendini inkar etsin, han alp beni izlesin") , dnya nimet
lerine srt evirmeye ve fedakarla arr. Bu aryla ken
dinden gemi olan kalabalk, "Tanr bunu istiyor" lk
lar atarak, papalk temsilcisi olarak seferin bana getirilmi
Puy piskoposu Adhemar de Monteil'in ardndan, "halarn
almaya" davranm ve Kuds'e gideceklerine ant imi ol
mal. Yeminlerinin simgesi olarak, ilk gnlller, omuzlar
na, onlara cruce signati dedirtecek olan kumatan bir ha ,
diktirecektir.
Ha sadece dnya nimetlerine srt evirmenin sembol
deil, ayn zamanda, baz ayrcalklarla donatlm yeni bir .,
silahl hac topluluuna aidiyetin de simgesiydi. z 11. Urbanus
bylece, rgtl ve etkili bir ordu oluturacak olan valye
lerin yola kmasn kolaylatrmak istemi ve akld bir

2) Bkz. IV. blm.

24
COkunun sonularn snrlandrmaya almtr: Papaz
mezleri piskoposlarnn onay olmadan ya da dindarlar
bir papaz mezinin tavsiyesi olmadan ya da evli bir adam
karsnn onay olmadan yola kamaz, ama bir kez yemin
edildi mi, geri dnlemez ve yeminini yerine getirmeyen
kii aforoz edilir. Hal Seferi, 1 Aralk'tan itibaren, byk
olaslkla konsilden nce projeden haberi olan, Toulouse
ve Provence Kontu Raimond de Saint-Gilles'in desteiyle
glenir. Il. Urbanus sekiz ay daha Fransa'da kalr; Limoges,
Angers, Aquitaina ile Languedoc'ta verdii vaazlarla Hal
Seferi'ne arr. Flamanlar'a mektuplar yazar; Loire Vadi
si'nde Robert d'Arbrissel'e, Normandiya'da, ngiltere'de ve
Cenova'da baka papazlara vaazlar verdirtir. zellikle gel
mi olduu evreye, Loire'n gneyindeki Fransz soylulara
seslenir. Ne ki, 1 096 yaznda, cla k iin saptanan t::rihte,
askerler bu ereveyi byk lde aarlar: Provence'llara,
Fransz ve Champagne'l valyeler ve Normandiya Dk
Robert ile Blois Kontu Etienne tarafndan ynetilen grup
la birlikte, Aa Lotharingia Dk Godefroi de Bouillon,
kardei Boulogne'lu Baudouin ve Kral l. Philippe'in kardei
Vermandois Kontu Hugues katlr. Bu Dogu yolculuklarnn
haberini alan Bohemond da Hal Seferi'ne katlmaya ka
rar verir ve kk bir orduyla Adri>ctik'i g"er.
Dolaysyla, baar, anlalmas g biimde, papann
beklentilerinin tesine gemi gibidir. Maddi koullarn ve
valye lksnn Xl. yzyl boyunca geirdii evrim, Il.
Urbanus'un arsnn yanksn glendirmi olmal. nce
paral askerler ve imdi Hallar olarak Dou'ya gidi, bar
hareketi ve vasal ilikilerinin sklamasyla macera frsat-

25
larnn snrland bir zamanda, soy engelini amann yol
larndan biridir. Ayrca valye (miles, burada miles Clristi
olur) bu ekilde sa'nn ve Kilise'nin hizmetinde vasal ola
rak grevini yerine getirmi de olur. u halde, Hal Sefer
leri'nin feodal diinceyle Hristiyan ilkelerini birletirdii
sylenebilir. Clermont'taki sylevin daha ge versiyonlarn
da ya da excitatorialarda, Hal valyeleri'nin bilincini
COturan temalar grlr: Franklar'n seilmi.kavim olmas,
Kuds ile "st ve baln akt" Vaat Edilmi Topraklar'n
artrlmas. Hallar, kendilerini sa'nn miraslar kla
ck bir dle gvenerek (Kolossaililer, 3, 24), Bat'nn dar
ve yoksul alann terk ederler. Tanrsal dl, gerekte, mad
di yararlar ortadan kaldrmaz.
Clermont'da yaplan ar, bylece, halk arasnda geni
bir yank bulur. Kei Pirre ad, kitlelerin nnde verilmi
bu Hal Seferi vaazna bal kalr, ama o, resmi tarihi bek
lemeden, lirada burada, Kuds'e doru yola kan gruplarn
bana geen "peygamberler"den sadece biridir. "Baron
lar"n, stelik, sava da olmayan pek ok kiiyi ieren hiye
rarik ve rgtl Hal Seferleri'nin yannda, bir tr "ilkel"
Hal Seferi ortaya kar. Zaman bu toplu ge uygundur,
nk yaklak on yldr bir dizi doal afet, ktlk ve salgn
hastalk, Ren kylar ve Fransa'nn kuzeyinde hayat altst
etmitir. Halkn galeyanna, birbirlerini Kuds'e gitmeye
aran laiklerin bulac cokusuna, alametler elik eder. 3
Ve bu Kehanet Kitab'nn imgelerinden (9, 1 - 1 2) etkilenmi
pek ok kii, sahip olduu bir iki para eyay dk fiyata

3) Bkz. V. blm.

26
 elden karp, kzlerle ekilen yk arabalarna karlarn
' ve ocuklarn bindirerek, kafalarnda geri dn fikri ol
madan yola kar.
Nisan 1 096 tarihinden itibaren, Yoksul Gautier, ve daha
sonra, Kei Pierre ynetiminde, Fransa'nn kuzeyinden ve
Ren Nehri kylarndan yola kan gruplar, birka ay sonra
Konstantinopolis'e varr; zellikle ilk gruplar fazla zorlukla
karlamaz. En ciddi iddet eylemleri, balangta Ren Ky
s'ndaki Yahudi cemaatlere saldran, onlar din deitirmeye
zorlayan ya da zellikle Speyer, Worms, Mainz ile Kln'de,
baz piskoposlarn kar kmalarna ramen onlar katleden
Germen gruplardan gelir. Yol stnde yama ve soygun
larna devam eden bu gruplarn ou, Bizans'a varamadan,
Macar Birlikleri'nce ortadan kaldrlm ya da datlmtr.
Hal Seferi vaaz, kyamet ve ahret temalarn, dnyann
sonunu haber veren, Yahudiler' in din deitirmesi temasyla
birletirerek, istemeden de olsa, Kilise tarafndan knanm
olan Yahudi dmanl ateinin canlanmasna katkda bu
lunur. Halk, o zaman, Yahudiler'i Ha'a kfreden sa d
manlar olarak grmeye balar. Hal Seferi, o ana kadar
nispeten zmlenmi ve ho grlm olan Bat Yahudile
ri'nin hukuki ve fiili statsnn zayflamaya baladna ia
ret eder.

27
 II. Blm

1. HALI SEFERNDEN 111. HALI SEFERNE:

KUTSAL TOPRAKLAR'DA LATN DEVLETLERNN
KURULMASI VE SAVUNULMASI

1. - 1. Hal Seferi ve 1. Aleksios Kornnenos

Ayr ayr yolculuk eden ve silahsz sivillerle dolu feodal

gruplardan olumu bir Hal Seferi, onu, laik bir nder ve
bir papalk temsilcisinin ynetimi altnda birletirmek iste
yen papann arzularn karlamyordu. Peenekler'i yenen,
Smyrna (zmir) emiri aka Bey' den kurtulan ve Nikaia'ya
(znik) yerlqmi Rum Seluklu Sultan Kl Arslan'la ba
r ilikiler iinde olan Bizans mparatoru'nun isteklerini
ise daha da az karlyordu. Hallarn gelii imparatorlua
ciddi erzak salama ve gzetim sorunlar getirmiti. Olaylar
dan yirmi yl kadar sonra yazan, ama kukusuz babas impa
rator I. Aleksios'un dncesini anlatan Anna Konmenos
"yoksul haclar"m itenliinden kuku duymaz, ama daha
az bar yanls arzular olan baronlardan kukuludur. Ger-

28
ekten de, on be yl nce istilac olarak geldii yerde, Bohe
mond'u Hal kyafetleri iinde yeniden grnce korkuya
kaplmamak elde midir? Bununla birlikte, I. Aleksios, gerek
li erzak hazrlatm ve bar anlamalarna uymalar koU
luyla, onlarn geiini kolaylatracana sz vermitir.
lk olaylar, genellikle yiyecek ihtiyacn karlayamayan
ve Konstantinopolis'in banliysnde yamaya ve soyguna
zorlanan "yoksul" Hallar'dan gelir. Anna Komnenos'a
gre, Yoksul Gautier ve Kei Pierre birlikleri, Austos 1096
tarihinde, Asya yakasna geirilmek isterler. nce Hristiyan
kylerini yakp ykarlar, Trk topraklarna saldrrlar; bu
srada byk kayplar da verirler (Ekim 1096), hayatta kalan
lar da Bizans gemileriyle Konstantinopolis'e gtrlrler.
Ayn dnemde, ilk birlikler byk zorluklarla karlamadan
bakente gelmektedir, nk bunlarn saylar azdr. Daha
byk birlikler sz konusu olduunda, rnein Toulouse
Kontu Raimond ile ona muhafzlk eden paral Peenek
askerleri arasnda, Bohemond ile ona yiyecek vermeyi red
deden Kastoria sakinleri arasnda olaylar knu ve bu olay
lar, Konstantinopolis'te nc birlikler tarafndan balanm
grmelerin ve bunlarn iinde gelitii koullarn belli be
lirsiz haberleri yola kan son birliklerin kulana ulatka
artn olmal.
lk nce, Vermandois Kontu Hugues, Aleksios 'un btn
Hal Seferi nderlerinden istedii sz, zorlanmadan ona
vermiti: Trk istilasndan nce Bizans'a ait olan btn
topraklar imparatorlua geri vermek, Dou'da fethedilecek
dier topraklar imparatorun derebeyi olarak korumak ve
ona ballk yemini etmek. u halde, imparator, Hallar'n

29
 SELUKLULAR

0 ICONIUM
---- \

ff8.!

Aylah
ookm

Harita 2. - Hal devletleri (iaretli snrlar, sz konusu devletlerin XII.

yzyln ilk yarsnda ulam olduklar azami snrlar gstermektedir)

30
ibirliini salamak iin Bat geleneklerini kullanyordu:
Ancak Germen mparator'un Yasal Godefroi de Bouillon
baka bir hkmdara ant imeyi reddeder. Ona boytn e
dirmek iin yiyecek yardmn kesmek gerekir. sa'dan baka
bir efendiye hizmet edemeyeceini ileri sren Raimond de
Saint-Gilles ise, imparatorun hayatna ve erefine dokun
mayacana yemin etmekle yetinir. Bohemond'a gelince,
istenen sz memnuniyetle verir, ancak karlnda, kendi
sine Kk Asya'daki imparatorluk ordularnn ve dolaysy
la Hal Seferleri'nin komutanln verecek bir grevle,
Dou'nun hizmetine atanmay ister. Bu istek, Norman n
derin, imparatorluk hizmetinde byk bir paral asker olma
ve daha sonra, gerekirse, bu ekilde edinilmi zenginlii ve
gc kendi yararna kullanma niyetini gstermektedir.
Mays 1 097 tarihinde, dncede olmasa bile uygula
mada, tamam Kk Asya'da toplanm dier Hal Seferi
nderleri, imparatorun paral askerleri gibi davranrlar.
Nikaia kuatlr, Kl Arslan ynetimindeki yardm birlik
leri bozguna uratlr ve 19 Haziran'da, Trk garnizonu,
ehri, Bizansllar'a teslim eder. Aleksios'un Hallar karsn
daki yce gnlllne ramen, kurnazlna kar homur
tular ykselmeye balamtr; inanszlara gsterdii hogr
gizli anlama olarak nitelenir. Ne ki, resmi ilikileri bozulmu
deildir ve Hallar, bir Bizans birliiyle birlikte douya do
ru ilerlerler. 1 Temmuz'da, Dorylaion'da (Eskiehir) Kl

Arslan karsnda kazanlan zafer, ordunun, alk ve susuz

!tk ekerek, bir sr atn kaybederek ve balarna gelen
felaketlerden Yunanl rehberleri sorumlu tutarak glkle
ilerledii Anadolu 'nun yollarn aar. Herakleia 'da, Dani-

31
mentliler'i ve Kappadokia emirini yenen Hallar, Toros
Dalar'ndan geip Kilikya'ya varrlar, XI. yzyln ortasn
dan itibaren buraya yerlemeye balam olan Ermeniler ta
rafndan iyi karlanrlar. 20 Ekim'de, drt aylk bir yr
yten sonra, Antiokheia (Antakya) nlerine gelirler.
1085 ylna kadar Bizans ehri olan Antiokheia'nn kua
tlmas, I. Hal Seferi'nin seyrinde nemli bir dnm nok
tasdr: Hallar'n ilk toprak tutkular o zaman aa kar
ve Bizans'la olan ilikileri tamamen bozulur. Bohemond'un
yeeni Tancred ile Boulogne'lu Baudouin, Kilikya'da, Tar
sus ve Mamistra mstahkem mevkilerini kendi hesaplar
na ele geirir, ama daha sonra, anlamazlklar nedeniyle
buralar terk ederler. Baudouin, daha sonra, Yukar Frat
blgesine gider. Ravendel ve Turbessel mstahkem mev
kilerini ele geirir ve bu yerleri, yurtluk olarak, ona reh
berlik etmi olan Ermeni yol arkadalarna brakr; Trk
himayesini zayflatmak isteyen Ermeni Thoros tarafndan
Edessa'ya (Urfa) arlan Baudouin, onun evlatl ve mi
rass olur. Tam zamannda kan bir ayaklanma sayesin
de ondan kurtulur (Mart 1 098). lk Hal devleti, Edessa
Kontluu kurulmutur. Kendisine ait olan bu kenti, Bizans'a
geri vermesi sz konusu deildir.
Antiokheia kuatmasnn, Bohemond'un kendi karna
kulland zorluklar da ayn sonuca ulaacaktr. Kent, bir
Cenova donanmasnn tad silahlarla, Kasm aynda ab
lukaya alnr. Ne ki, k yiyecek ikmalini giderek zorlatrr:
nce am'dan, daha sonra da Halep'ten Antiokheia'nn
yardmna gnderilen ordular karsnda kazanlan zaferlere
ramen (Aralk 1097 ve ubat 1 098), kuatmaclarn morali

32
 ok bozuktur. Birok kiinin ayrld grlr: Kei Pierre
Blois Kontu Etienne'e ve Aleksios'un, Hallar'a yardm
.etmek yerine T rkler'le birlikte dolap evirdiinden kuku
lanld iin, Bohemond tarafndan, hayatna gz konduu
na inandrlan Bizansl bir ndere varncaya dek pek ok
kii. . . Bizansllar'a duyulan hntan yararlanan Bohemond,
ehre ilk nce girerse ve imparator onu teslim almaya bizzat
gelmezse, ehrin kendisine braklaca szn almay baa
rr. ehri savunanlardan birinin ibirliiyle, gerekten de, 3
Haziran gn, peinde dier Hal gruplaryla Antiokheia'ya
girer, ancak bir anda kendilerini kuatlm bulur, kaleden
ayrlmam olan Trkler ile Musul emiri Kiirboa yneti
mindeki byk yardm birlii arasnda skp kalr. O zaman,
btn ordunun galibiyet konusunda karamsarla dmesini
nlemek ve prenslere, "Antiokheia'y terk etmemeye ve
genel bir onay olmadan oradan kmamaya" ant iirmek
iin bir dizi aldatmaca ve Kutsal Mzrak kalntsnn kefi
gerekir. Ne ki, ehrin ksa srede kaybedileceine inanp
kaanlar, bir yardm birliinin banda imdiden Philome
lion'a (Akehir) varn olan Aleksios'a katlrlar. Karamsar
ilikileri, Hal Seferi'nden yararlanarak elde edilmi yakn
dnemdeki fetihleri (Symima, Ephesos, eski Lydia'nn bir
ksm ve Sardeis) koruma istei ve Krboa'yla boy l
me kaygs, Aleksios'u geri dnmeye iter. kinci koul sa
lanr ve Hal Ordusu'nu Krboa'ya kar zafere (28 Hazi
ran) gtren Bohemond, Antiokheia'y elde eder. Sadece
Raimond de Saint-Gilles, ballktan olduu kadar kskan
lktan da, imparatorun haklarna sayg d uyulmasn sala
maya alr. Aleksios onlara yardm etmedii iin, dierle-

33
ri kendilerini vaatlerinden bak sayarlar. Hallar'la Bi
zans'n aras bozulur.

il. - H al lar'n bl nm dman

karsndaki baarlar

1. Yakndou 'nun blnmesi. -Hal Seferleri'nin ilk

baars, XI. yzyln sonunda Yakndou'nun blnm ol
masyla aklanr. Bu blgeler o zaman iki byk grup arasn
da paylalyordu: Gneyde, Kahire'nin Fatmi halifelii, Fi
listin'in bir blm ve Msr topraklar zerinde uzanyordu,
ama Yakndou'nun geri kalan Seluklular'a aitti. Mave
rannehir'in kuzeyinden (Trkistan) gelen ve X. yzyln
sonuna doru, nce ran Prenslikleri'nin hizmetindeki paral
askerler, sonra Horasan'n efendileri olan Snni misyoner
lerce slam'a dndrlen bu gmen Trkler, sapkn mezhe
pli (iiler) ranl vezirlerin himayesinde bulunan Badat'ta,
Abbasi halifesini "zgrlne kavutururlar" ( 1 055) . Sel
uk'un torunu Turul Bey, bylece, kendisine slam dini
adna ve halifenin hizmetinde bir iktidar salayan ve Sn
ni mezhebini egemen klma grevini veren sultan unvann
alr. XI. yzyln sonunda, ardlla;nn zamannda, Seluklu
mparatorluu, Fatmiler'in elinden ksmen alnm olan Su
riye ve Kk Asya'dan ran'a kadar uzanr. Trkmenler'in
Anadolu'ya aknlar, Alparslan'n Manzkert'te (Malazgirt)
IV. Romanos'a kar zaferi (107 1) ve Bizans'taki i savalar,
Trkler'in Bosphorus'a (stanbul Boaz) kadar gelmesine
olanak tanr.

34
 Melikah'n lmn ( 1092) izleyen hanedan kavga
lar, Seluklu mparatorluu'nun, iktidarn atabeglere (k
k yataki ehzadelerin naipleri) ait olduu bir dizi rakip
prenslie blnmesiyle sonulanr. Kk Asya'da, Kl
Arslan, nce Nikaia'da olan bakenti, Hallarn zaferin
den sonra lconium'a (Konya) tanan ve Rum (Bizanslla
rn kendilerine verdikleri adla "Romal") denen bamsz
bir sultanln hkmdardr. Anadolu'nun dousunda, bir
dizi Trkmen prenslik Rum Sultanl'n birletirme aba
larna kar koyar: Kappadokia'daki Danimentliler, Hal
lar' durdurma mcadelesinde ona ok ge katlr ve XII.
yzyl boyunca onun rakipleri olarak kalrlar.
Yukar Mezopotamya (Diyarbakr), Musul'daki Trk be
yine hibir zaman boyun ememi olan dier Trkmen grup
larn blgesidir; bu gruplarn en nemlisi olan Artuklular,
farkl devletler arasnda ikili oynayarak XV. yzyla kadar
zerk kalacaklardr. Melikah'n kardqi Tutu tarafndan
fethedilen Suriye hzla blnr: Tutu'un oullar Rdvan,
Halep Sultan; Dukak ise am Sultan olur; Tripoli (Trab
hsam) , Apameia ya da ehrizor'da yerel kadlar bamsz
lar. Son olarak, Seluklular taratindan Kuzey Suriye'.den,
hatta Filistin'den kovulmu olan Fatmiler, Kuds' ele ge
irmi olan Trk nderin elinden buray geri almak iin
Hal Seferi'nden yararlanrlar.
Bu siyasi blnmelere, dini ve etnik blnmeler de ekle
nir: Snni Trkler, genelde sapkn mezhepli (ii ya da smaili)
ya da Hristiyan bir Arap halkna egemen olan, az nfuslu,
askeri bir snftan farkl deildir. Hristiyanlarn az sayda
olduu Kuzey Suriye'de, ilk Hallar'n gelip yerlemesinde

35
Ermeniler byk bir rol oynar; onlara rehberlik eder, bilgi
verir, yiyecek ve silah salar, hatta Edessa'da olduu gibi,
bazen onlar davet ederler. Suriye'nin geri kalannda, Hris
tiyan aznlklar (Ortodokslar, Melkiler ve zellikle monof
zitler) dlimma1 rejimi altnda yaarlar. Fatmi ynetimin
de, Koptlar (monofizitler) hala nemli grevlerde yer alr
lar. Seluklular, hibir zaman Hallar' armam olan
Filistinli Huistiyanlar'n yaam koullarn ktletirmemi
!erdir. Dolaysyla, Hal Seferi, Mslman Yakndou'da,
dini grnmyle deil, X. yzyln sonunda, mparator Ni
kephoros Phokas ve mparator 1. oannes T zimiskes'in Su
riye'de yrtt seferler gibi, askeri bir sefer olarak alglan
mtr. Franklar'n gelii, Mslman Dou'nun evre blge
lerinin karmak politik oyununa bir partner daha sokmak
tan farkszdr.

2. 1. Hal Seferi ve ilk fetihler (1 099-1 1 2 5). An

-

tiokheia alnr alnmaz, Hallar'n yerleimiyle ilgili ilk so

runlar ortaya kar. Toulouse Kontu Raimond, Kasm 1 098
tarihine kadar, Bizans mparatoru'nun haklarna sayg gs
terilmesini isteyerek, Bohemond'un fethini elinden alma
ya alr. Yazn Antiokheia'da herkesi krp geiren bir sal
gn srasnda, Papalk Temsilcisi Adhemar de Monteil lr;
komU blgelere dalan Hal komutanlar, gneyde yer
alan Lazkiye, Maarrat gibi mstahkem mevkileri ele geirir
ya da Kilikya'da kazandklar konumlarn salamlatrrlar.

1) Bkz. V. blm.

36
Baron konseyii-in Antiokheia ve komutanlk konusundaki
tereddtleri, ordunun geri kalann kzdrr ve Raimond de
Saint-Gilles'i yola kmaya zorlamak iin, onun fethettii
Maarrat surlarn ykmaya iter. 13 Ocak 1 099 tarihinde,
ordu, sonunda Kuds'e doru yola kar; blgedeki Arap
mirler tarafndan rahatsz edilmeden, Asi Irma boyunca
ilerler. Kyya varan Hallar, Tartus'u ve Marakle'yi ele
geirir, ancak Raimond, halk basks nedeniyle, gelecekte
ki kolonilerinin merkezi yapmay dnd Arka'y kuat
maktan vazgemek zorunda kalr. Yafa'ya kadar kyy takip
eden Hallar, 6.Haziran'da Beytllahim'e girer, ertesi gn
de Kuds nlerine varr. Kuzeyi dnda, dar kayaklarla ev
rilmi olan ehir, glendirilmitir ve Msr'dan yardm bek
lemektedir; sular, odunlar, hatta silahlar olmayan kuat
maclar ehri almaya yetecek kadar kalabalk da deildir.
Neyse ki, Samiriye'ye yaplan bir sefer ve bir Cenova donan
masnn Yafa'ya gelii, onlara aralarn yapm iin gerekli
malzemeyi salar. Bir dizi arndrc perhiz, ehrin etrafnda
ve Zeytinlik Da'ndaki bir tren alay, Hal Seferi'ne, hac
ziyareti anlamn ve orduya, saldrgan ruhunu yeniden ka
zandrr. ki gn sren zorlu bir saldrnn sonunda, 15 Tem
muz'da ehir alnr:
"ehre ,giren haclar, Sarazenler'i Sleyman Tapna'na
kadar kovalayp ldryorlard. . . yle bir katliam yapld
ki, bizimkiler, ayak bileklerine kadar kanlarn iinde yr
yorlard . . . Hallar ksa sre sonra kentin her y_erine girme
ye, bulduklar btn altnlar, gmleri, atlar ve katrlar
almaya, deerli eyalarla dolu zengin evleri yamalamaya
baladlar. Daha sonra, bizimkiler, sevinle, mutluluktan

37
alayarak, Kurtarcmz sa'nn Mezar'na tapnmaya gitti
ler ve ona olan borlarn dediler."2
yl sren yoksunluktan sonra, dinsel bir coku iin
de drtlerin serbest braklmasnn sonu, bu katliama varr.
El Hakim'in zulmlerinden ok daha- iddetli eylemlerle,
Kuds'n alnmas, slamiyet iin Hristiyan hogrszl
nn simgesi olacaktr.
Hallar iinse, bu hem hac ziyaretinin yerine getirilmesi,
hem de bu ziyaretin sa'nn mezarn korumaya dntrl
mesi anlamna gelir. Gerekten de, amalarna ularn, Kut
sal Topraklar'da ibadetlerini yapn ve rdn Irma'nn
sularnda ykanp arnm baz haclar, yeminlerini yerine
getirdiklerine itenlikle inanarak, bunu takip eden aylarda
tekrar Bat'ya doru yola karlar ve oraya Hristiyanln
zaferinin mjdesini gtrrler. Rahipler ve kendisi gibi Hal
komutanlar tarafndan zayf karakterli Toulouse Kontu
Raimond'a tercih edilerek prens 'seilmi olan Godefroi de
Bouillon, Kilise'nin yeni devlet zerindeki stn haklarn
sakl tutan, Kutsal Kabrin Koruyucusu unvann alr. Dier
prenslerin yardm, onun Akelon'daki (Askalon) Msr or
dusuna saldrmasna (Temmuz 1099) ve bylece devleti
nin ayakta kalmasn salamasna da izin verir. Ancak Eyll
aynda, ksa sre sonra Celile'nin de eklendii yeni fetih
lerini (Kuds, Yafa, Lydda (Lod), Ramla, Beytllahim, El
Halil) savunma mcadelesinde, yz valye ve birka
bin piyadeyle yalnz kalr. Hal "yerleimleri", o dnemde,
sadece, tehlikeli biimde birbirinden ayr bulunan -Kuds

2) L Hal Seferi'nin anonim hikayesi,

38
 ile Antiokheia ve Edessa arasnda 700 km vardr- ve Ba
t'yla iletiim kurmalarnn tek yolu olan denize zar zor ka
VUan birka ehirden ibarettir.
Bat'da Hal Seferi vaazlar devam eder ve Kuds'n
alnd haberi yeni gruplar yola kmaya tevik eder; ayn
dnemde, Papa 11. Paschalis yeminlerini yerine getirmemi
olanlarn aforoz edilmesine karar verir, Blois Kontu Etienne
ile Verandois Kontu Hugues gibi firarileri, bu amala tek
rar Kuds'e gnderir. ou zaman bin kiiyi aan birden
fazla ordu kurulur: Milano Bapiskoposu'nun etkisiyle, dier
gruplar beklemek yerine, 1 10 1 baharnda Konstantinopo
lis'e varn olan Lombardlar, Aleksios'un kendilerine rehber
olarak vermi olduu Raimond de Saint-Gilles'in tavsiyeleri
ni dinlemez ve Danimentliler tarafndan yakalanp hapse
dilmi olan Bohemond'u kurtarma umuduyla Kuzey Ana
dolu'ya giderler. Halys'in (Kzlrmak) dousunda, dman
topraklarnda, Trkler'le Halep Sultan Rdvan'n birle
mi ordular tarafndan kuatlan Lombardlar'n neredeyse
hepsi katledilir. Ayn biimde, Nevers Dk Il. Guillaume,
Aquitaine Dk IX. Guillaume ve Bavyera Dk IV. Welf
tarafndan ynetilen ordular, Herakleia yaknlarnda bir
biri ardna ortadan kaldrlr. Aralarnda birlik olmadn-
. dan, I. Hal Seferi'nde olduu kadar kalabalk olan "art
Hallar", Trkler'in geici birlii karsnda Anadolu'da
baarszla urarlar.
Kutsal Topraklar'a yardm, artk ancak deniz yoluyla
gelebiliyor ve talyan kentlerinden salanyor ya da gnde
riliyordur. Cenova donanmalarnn Antiokheia'nn ve Ku
ds'n alnmasna imdiden byk katklar olmutur. 1 1 00

39
ylnda, yz yirmi gemiyle birlikte gelen Pisa Bapiskoposu
Daimberto, Yafa'nn glendirilmesine yardm eder. Ne ki,
sahip olduu ordu zellikle kendi tutkular iin gereklidir:
Kendisini Kuds patrikliine getirtmi, Antiokheia prens
lii ve Kuds krall zerindeki egemenliini kabul ettirmi,
hatta kutsal ehrin drtte birinin, Yafa'nn bir ksmnn ve

sonunda tamamnn kendisine verilmesini salamtr. Belki

de, bu, Godefroi'nn, donanmalaryla ksa sre nce Hayfa'y
ele geiren Venedikliler'e vaat ettii nfuzu, fetihlerine yar
dm edecekleri her ehrin te birini ve nemli ayrcalk
lar dengelemek iindir. Godefroi'nn ld yl, fetih, lke
lerinin gelenei gerei onun yerine gemesi iin arlan
kardei l. Baudouin'in ( 1 100- 1 1 18) stne kalr. Baudouin,
Edessa konduunu kuzeni Bourglu Baudouin'e brakarak
oradan ayrlr ve 1 100 ylnn Noel'inde, Beytllahim'de,
patriklik tarafndan Kuds Kral ilan edilir. Cenovallar'n
yardmyla, 1 10 1 ylnda, Arsllf ve Caesarea'y, 1 104 yln
da, Akka'y alr; 1 105 ylnda, Ramla'da, am atabegi tara
fndan desteklenen yeni bir Fatmi saldrsn pskrtr; son
olarak, Norve Kral Sigurd'un kraliyet donanmalarnn yar
dmyla, 1 109 ylnda Beyrut'u, 1 1 10 ylnda da Sidon'u ele
geirir.
Konstantinopolis'ten dnm, Tartus'u alm ( 1 102) ,
Bizans'n yardmyla, Trablusam' karadan abluka altna
almak iin Mont-Pelerin kalesini kurmu ( 1 103) ve Ceno
val Hugues Embriaco'yla birlikte Gibelet'yi (Cebail) ele
geirmi olan Toulouse Ko.ntu Raimond'un temelini att
gelecek, Trablus Kontluu nun nemli ehirlerini fethetmek
'

iin de Cenova donanmalarnn destei gerekmitir. Trab-

40
 lusam, 1 109 ylnda, karada baka Hal prenslerinin ordu
larnn yardmyla, Raimond'un olu Bertrand tarafndan
ynetilen yeni bir Cenova ve Provence donanmas tarafn
dan baaryla kuatlmtr.
Toulouse Kontu Raimond'un miras sorunu, daha son
ra btn baronlarn, I. Baudouin tarafndan ynetilen bir
oturumla, Trablusam surlarnn altnda toplanmasna yol
aar. Bir orta yol bulmak pahasna (konduun iki talip
arasnda, yani Antiokheia Yasal Guillaume Jourdain ile
Kuds Yasal Bertrand arasnda paylatrlmas) , bar sa
lanr ve ehir alnr. Ksa sre sonra, Guillaume Jourdain'in
ldrlmesi, bundan byle tek hkmdar olan Kuds kral
nn dolayl yararna, Trablus Kontluu'nun Bertrand'n y
netimi altnda birletirilmesine izin verir. Dier Hal prensler
arasnda hakem rol oynayan I. Baudouin, gerektiinde, dier
devletlerin savunulmas iin btn Frank Suriyesi'nin hiz
metine sunaca manevi bir otorite kazanr.
Antiokleia ve Edessa Kontluklar, gerekte Kuds Krall-
. 'nnkinden ok daha karmak bir i ve d evrime maruz
kalr. zgrlne kavuur kavumaz, Musul atabegi ve Mar
din emiri tarafndan tehdit edilen Edessa Prensi Baudouin'le
birlemi olan Antiokheia Prensi Bohemond, Harran yakn
larnda yenilgiye urar ( 1 104) . Baudouin esir alnr. Halep
Sultan Rdvan, Artah' ve Antiokheia ovas zerindeki pa
zar yneten baka mstahkem blgeleri geri alrken, Bizans
llar, Kilikya ehirlerini igal ederler. Naiplii T ancred' e b
rakan Bohemond,Hristiyan davasna "ihanet eden" Bizans
llar'a kar yrtlecek yeni bir Hal Seferi balatmak zere
Bat'ya gider. Yunanistan'a yapt sefer, Oyrrachium (Dra)

41
nlerinde baarszla urar ve I. Aleksios'la imzalanm
anlamada, Antiokheia'y ona brakmaya sz vermek ve d
manlarna kar yardm vaat etmek zorunda kalr ( 1 108). Ne
ki, Tancred bu anlamaya uymay reddeder ve Bohemond'un
yokluunda, neredeyse kaybedilmi btn mstahkem mev
kileri Bizansllar' dan ve Cenovallar'dan geri alr.
1 105 ylnda Trkler'in Harran'daki zaferi, Bat ran'n
ve Mezopotamya'nn yeni sultan tarafndan Franklar'a kar
balatlm kar saldrlarn ilkidir: 1 1 10 ylnda, sultan,
Musul atabegi Mevdut'u yeniden Edessa'ya gnderir. Kent,
I. Baudouin'in getirdii Frank ordular tarafndan kurtarlr,
ancak Frat'n dousundaki halklarn baka bir yere aktarl
mas gerekmektedir ve bu insanlar yolda katledilirler. 1 1 13
ylnda, Mevdut'un Kuds Krall'na kar yrtt yeni
bir sefer, Tancred ile Trablus Kontu Bertrand'n Baudouin'e
getirdii yardmlar karsnda baarsz olur. zellikle, Su
riyeli prensler, Franklar'a kar yrtlen savan, sultann
onlar yola getirmesi iin bir bahane olarak kullanlm ol
masndan korkar: drdnc seferinin sonunda, Mevdut,
am'da, Atabeg Tutekin'in kkrtmas sonucu ldrlr;
1 1 15 ylnda, bir Irak ordusunun bana geen yeni Musul
atabegi, Franklar ile Suriyeliler'in koalisyonuyla karlar.
Tel Danit'te kurulmu bir pusuda, ordusu, Antiokheia Pren
si Roger tarafndan ortadan kaldrlr. II. Gazi, 1 1 19 ylnda,
kendi hesabna saldrlara devam eder, Halep'i ele geirir
ve Artah yaknlarnda, Antiokheia ordusunu bozguna u
ratr. Roger ldrlr. lenlerin says o kadar oktur ki,
sava alanna ager sanguinis denir. Edessa Kontluu'nda I.
Baudouin'in yerini aldktan sonra, Kuds tahtnda da onun

42
yerine gemi olan Il. Baudouin ( 1 1 18- 1 13 1) , naiplii st
lenmek ve pek ok sefer pahasna Antiokheia'nn savunul
masn salamak durumunda kalr. Kont Jocelin'in tutsak
edildii Edessa'ya yardma gittiinde, o da, Trkler'e esir
der ( 1 1 23).
Esir alnan prenslerin yokluuna ramen, Hal Devlet
leri varln srdrr. Hatta Xll. yzyln ikinci on ylnda
yaylmann doruuna tlarlar. Kuzeyde, Edessa Kontluu,
en gelimi blgelerinden bazlarm (Karkar, 1 1 18) Trk
ler'e brakmak zorunda kaln olsa da, kuzeyde Samosat'a
ve Mara, gneyde Ravendel ve Turbessel kaleleriyle, An
tiokheia Kontluu'nun kuzey snrn korur. Antiokheia
Kontluu, Kilikya'dan ( 1 1 08 ylnda, Bizansllardan geri
alnn) kuzeyde Cebele'ye, gneyde Merkab'a kadar uza
nr. eride ise, Halep'i tehdit eden ve ou zaman payla
lamayan El-Atharib, Kefertab ve Maarrat kaleleriyle, "Asi
Irma'nn tesi"ndeki topraklara sahiptir. Kuzey prenslik
leri, U halde XIII. yzyla kadar, Anadolu Trkleri'yle Me
zopotamya Trkleri arasndaki iletiimi engelleyen bir ba
riyer olmutur.
Trablus Kontluu, Tartus ile Gibelet arasndaki Lbnan
kysn ve dalk artlkeyi kaplar; bu stratejik konumu, 1 109
ylndan itibaren, amllar'dan, Lbnan'la Antilbnan ara
snda bulunan zengin Beka Ovas'nn gelirlerinden pay al
masna olanak verir. Latin Devletleri'nden meydana gelen
bu kontluk, Kuds Krall'yla kuzey arasndaki iletiimi
gvence altna alr. Kuds Krall, o dnemde, btn Ce
lile'yi ve rdn Irma anana kadar Yahudiye Yaylas'm
iine almaktadr. Gneyde, I. Baudouin, rman tesine

43
yerlqmeyi baarr: l Bedevileri'nden hara alr; Val
Moyse ve Montreal kalelerini kurar ve 1 1 16 ylnda, Kzl
deniz stndeki Eilat limann ele geirir. Suriye ile Msr
arasndaki iletiimi bu ekilde kesen Kuds kral, ok nemli
bir stratejik konum ve kervan ticaretine uygulanan vergi
lerle, hatr saylr kazanlar elde eder. S ur'un alnmas
( 1 1 25), Filistin kys zerindeki hakimiyetini tamamlar. Sa
dece, Msrllar'n elinde kalm olan Akelon, gney snrn
hala tehdit etmektedir. Hallar'n kyya ve artlkenin bir
ksmna yerlemeleri, ierideki ehirleri deniz zerindeki
pazarlardan ve daha zengin olan bu blgelerin onlara sala- (
d olanaklardan yoksun braktktan sonra, sonunda, bizzat
bu ehirleri tehdit eder: Halep ve am, XII. yzyln ikinci
eyreini kaplayan karmak siyasetin kilit noktalar haline
gelir.

111. - slam inisiyatifi ele alyo r ( 1 1 2 5-1 1 88)

1 . Musul "Atabegleri" ve Franklar'a kar kutsal sava

(1 1 25-1 1 45). Franklar, baz yerel gruplarn (zellikle am
-

konusunda Hahailer) ibirliiyle, Halep ya da am' pek

ok kez ele geirmeye alrken, bizzat yaylmalar ve baz
iddet eylemleri, bir protesto hareketine ve Mslman Do
u'nun merkezini Bat'ya kaydran askeri ve siyasi bir ayak
lanmaya yol aar. Her eyden nce, yurtluklarn korumaya
alan Suriye prenslerinin ikircil tavr, ittifaklarnn sk sk
yn deitirmesi, sapkn mezheplilerin (lml iiler, smaili
Hahailer, Msr Fatmileri) Franklar'la ibirliini ve h-

44
kmdarlarn kaytszln knayan halkn dnanlna yol
an olmal. Musul atabegleri, inanla ya da karla, bu
hareketten yararlanarak, Cezire'yi ve Suriye'yi Franklar'a
kar ksmen birletirmeye gider. 1 1 25 ylndan sonra, Frank
lar tarafndan kuatlm olan Halep, Musul'u yardma a
rr, ama iki kenti kendi otoritesi altnda birletirmi olan
Atabeg Porsuk, Hahailer tarafndan ldrlnce, birlik,
ancak 1 1 28 ylnda, onun ardl Zengi tarafindan kurulur.
Zengi, 1 130 ylndan itibaren, am', kendisiyle birlikte "kut
sal sava srdrmeye" arr; Hama'y ve 1 135 ylnda, Ha
lep'i tehdit eden, Asi lrma'nn tesindeki kentleri ele gei
rir. 1 13 7 ylnda, Mont-Ferrand'a sktrln olan Kuds
Kral Anjou'lu Foulques'tan ( 1 13 1- 1 1 43 ) bu mstahkem
blgeyi ve Raphanea blgesini teslim alr. il. oannes Kom
nenos ve onun egemenliini tanmak zorunda kalm olan
Antiokheia Franklar tarafndan Halep'e ve ehrizor'a kar
giriilmi ortak sefer, mttefikler arasnda birlik olmadn
dan baarszlkla sonulanr ( 1 138) ve bylece Zengi, Asi
Irma'nn tesindeki mstahkem blgeleri yeniden ele ge
irir. 1 139 ylnda, Franklar'dan yardm isteyen am' kua
tr: Bir anlana imzalann ve Baniyas kalesi, yardmlarna
karlk olarak Franklar'a braklntr. am'la ittifak, Kuds
Krall'na bir sreliine huzur getirir. Suriye'den pskrtl
ID olan Zengi, kendini Artuklular'la ve Musul evresinde
ki Krtler'le savamaya verir. Franklar'la ittifak kurnu bir
Artuklu'ya kar yrtlen bir seferin sonunda, savunmasz
braklm olan Edessa'ylele geirir ( 1 145) . Bu fetih, Bat'da
olduu kadar slam dnyasnda da byk yank uyandrr ve
ona "dinin savunucusu" unvann kazandrr.

45
 2 . il. Hal Seferi'nin baarszl (1 1 48). Antio
-

kheia'dan gelen Ermeni piskoposlar ve dierleri, gerekten

de, Bat'ya Edessa'nn alnd haberini gtrr ve oradan
yardm isterler: Bu fetih, Hal Seferleri'nin balamasnn
nedeni olmasa da, en azndan vaaznda ne srlen balca
kantlardan biri olur. lk teebbs, daha ok, ksa sre nce
ki iddet eylemlerinin kefareti olarak, Kuds'e hacca gitmek
isteyen Fransa Kral VII. Louis'ye aittir; VII. Louis, papadan,
o ana kadar etkisiz kaln bir Hal Seferi bulla'sn yeni
den ilan etmesini ister ( 1 Mart 1 146) . Bu grev, 3 1 Mart' ta,
Vezelay'da, ok sayda Fransz soylunun halarn almasn
salayan, hatta III. Konrad' bir seferin bana gemeye ikna
eden (Speyer, 27 Aralk) Clairvaux'lu Bernard'a verilir. Al
manya' da, Raoul adndaki Clairvaux'lu eski bir keiin halk
nndeki vaaz, Yahudiler'e kar I. Hal Seferi'ndekiyle
ayn iddet eylemlerine ve ayn biimde silahsz bir grubun
yola kmasna yol aar.
zellikle Almanlar'n yrttkleri Hal Seferi'nde, halk
birliinin disiplinsizlii ordunun Balkanlar'a gemesiyle bir
likte olaylara yol aar, ama Bizans karsndaki en byk
sknt, siyasi niteliklidir. I. Manuel, bu ordularn, imparator
luun iine girmesinden deil, babas Il. oannes gibi, zel
likle, stne kendi hkmdarln kurmak istedii Antio
kheia Prenslii'ni glendirmesinden ve dahas, Sicilya Kon
tu II. Ruggero'ya kar birlemi Germen-Bizans ittifakn
zayflatmasndan korkar. Gerekten de, III. Konrad ve YIL
Louis, 1 14 7 sonbaharnda, srayla, onun kendilerinden iste
dii ballk yeminini etmeyi reddedince, Il. Ruggero, Bizans
ordusunu Hallar'n gzetimi altna tutan koullardan ya-

46
rarlanarak, Korfu'yu ve Kephallinia'y (Kefalonya) ele gei
rip Korinthos'u ve Thebai'yi yamalar. Hal Seferi, U hal
de, Narman saldrsna yardmc olur ve Mamel'i, Rum sul
tanyla bir anlama imzalamak zorunda brakr. Bizans'n
destei olmadan Kk Asya'dan gemek zordur; stelik
Franszlar'la Almanlar birbiriyle anlaamadklarndan ayr
ayr yolculuk etmektedirler. Konrad'n ordusu, Dorylaion'da
bozguna uratlr ve Manuel'le uzlaan mparator, Bizans
gemileriyle Akka'ya varr; VII. Louis, kyy takip eder, ama
Maiandros (Byk Menderes) Vadisi'nde saldrya urayn
ca, silahsz sivilleri Attaleia'da (Antalya) brakmak (bunlar
orada Trkler tarafndan katledilir) ve valyeleriyle birlikte
Antiokheia'ya doru yola kmak zorunda kalr. Hallar'la
Bizans arasndaki ve Hallar'n kendi aralarndaki bozuk
ilikiler, Hal ordularn yaklak drtte orannda kl
tr.
Hallar ile Dou Franklar arasndaki anlamazlk da,
Hal Seferi'ni, baarszla gtrmii olmal. Vll. Louis,
Antiokheia Prensi Raimond de Poitiers'nin teklif ettii Ha
lep seferini reddedip, Kuds'te III. Konrad'la birleir. Hac
ziyareti, durumunu pek bilmedikleri Dou Latin'i savunma
gereine stn gelir. Yeminlerini yerine getiren baz Hal
fo.r, tekrar Avrupa'ya doru yola karken, en lml projeleri
reddeden iki hkmdar, en sava Kuds baronlar tarafin
dan, tehlikeli bir am seferine srklenir, ancak tam tersine,
madeddin Zengi'nin olu Nureddin Zengi'ye kar, am'la
anlamak zorunda kalrlar. Nureddin' in yaklamasyla, geri
kalan blgelerin kuatlmas yarda braklr. Karlkl g
vensizlik ve bilgisizlik ortamnda, il. Hal Seferi, askeri

47
olanaklarna ramen, prenslerin hibir sonu elde edeme
den yerine getirdikleri bir hac yolculuu olarak kalr.

3. Saldrlar ve kar sald rlar: Nureddin Zengi'ye

kar sava (1 1 48-1 1 75). Musul atabegleri, imdiden,
-

Franklar'a kar cihat (kutsal sava) temasn kullann ve

nfuzlarn Suriye'ye yaymak iin, bu savan gerekliliin
den yararlannlard. madeddin'in lmyle, Halep'in ve
Humus'un sahibi olan olu Nureddin, Edessa'nn -bir ara
II. Jocelin tarafndan geri alnn ( 1 146)- ve btn kondu
un ( 1 1 5 1 ) mlkiyetini kesin olarak stne alarak babasnn
politikasn srdrr. 1 149 ylnda Raimond de Poitiers'yi
yenerek, Antiokheia Prenslii'nin Asi Irma'nn tesindeki
son mstahkem mevkilerini (Apameia, Albara, Artah) ele
geirir. Bu zaferin verdii cesaretle, kendisini, slam'n i
ve d dnanlaryla savaan tek mcahidi olarak grr:
Snni mezhebinin savunucusu olarak, Halep'teki iiler'e .
kar nlemler alr, okullar (medrese) yaptrr ve sufi tarikat
larn kurulmasn destekler; ayn anda vaizler ve airler de,
sapkn mezheplilerin Franklar'la olan gizli anlamasn k
namaktadrlar. Bu ekilde gz konnu olan am 1 154 yln
da, Baalbek 1 155 ylnda, ehrizor da 1 15 7 ylnda ele gei
rilir. III. Baudouin ve Flandre Kontu Thierry'nin seferiyse,
ancak Harim'i geri almaya yarar ( 1 158) . Btn Suriye, Nu
reddin'e aittir.
Bununla birlikte, Kuzey Suriye, bir sreliine Bizans et
kisi altnda bir dengeye kavuur. Kilikya'ya gelen ( 1 1 58) I.
Manuel, Ermeni Prens Thoros'u kendine boyun edirir. An
tiokheia'da, Renaud de Chatillon, Kbrs'a yapt korsan

48
seferi ( 1 153) iin zr dilemek ve Bizans egemenliini tan
mak zorunda kalrken, III. Baudouin, bir yl nce Manuel'in
yeeniyle evlenmesiyle ilk adm atlan ittifak iin pazar
la oturur. Ne ki, mttefiklerin kt niyeti, Halep'e kar
yaplmas tasarlanan seferi baarszla uratr ve Manuel,
tehdidi, Franklar' Bizans'n etkisi altnda tutan ve Seluklu
lar' durduran Nureddin'le bir bar anlamas imzalar.
Kuds, I. Amaury dneminde ( 1 163- 1 1 74) , Bizans'n
mttefiki olarak kalr ve Kral Amaury, Msr'n Suriye'yle
birlemesini nlemek iin Msr'a yerlemeye alr. Fatmi
halifeler adna devleti yneten ve ikili oynayarak ayakta
kalmaya alan vezirler, kimi zaman Suriyeliler'e, kimi za
man da Franklar'a bavurmaktadrlar. yle ki, 1 164 yln
da, bir Frank seferi, Nureddin'in Krt Komutan irkuh ile
yeeni Salaheddin'i Bilbis'te sktrr. Ayn dnemde, Nu
reddin, Antiokheia ve Trablus kontlarn esir alp Harim'i
ve Baniyas' ele geirir: irkuh'un sadece geici olarak geri
ekilmesini salayan Amaury, Msr'dan ayrlr. irkuh,
1 167 ylnda, tekrar Msr'a gelir; Msrllar tarafndan a
rlan Amaury de, onu, skenderiye'de sk!trarak, artk Frank
lar' a bal olan lkeyi terk etmek zorunda brakr. Ertesi
yl, Amaury'nin yeni bir giriimi, Msr zerindeki denetimi
ni artrmak yle dursun, Salaheddin'in nemli sonular
olan bir mdahalesine yol aar. Hallar'n, Bizans ordusu
mn da yardmyla Dimyat zerine saldrlarn pskrten
Salaheddin, son Fatmi Halifesi Adit'in vezirliine atanr,
onun lmnden sonra da, Nureddin'in komutan olarak
Fatmi egemenliine son verip, Msr'a Snni geleneini ge
tirir ( 1 169) .

49
 4. Salaheddin ve 1. Kuds Krall 'nn sonu (1 1 75-
1 1 88). ktidarnn doruunda, en azndan biimsel olarak
-

Msr' ve Suriye'yi birletirmeyi baarn, Musul'u geri aln

ve gerektiinde Franklar'la ittifak kurnu olan Nureddin,
arkasnda naiplik tartnalarna yol aan kk bir ocuk
brakarak lr. Kendisini, Nureddin'in manevi mirass
olarak gren Salaheddin, am', Humus'u ve Hama'y alr;
Msr ve Suriye ynetiminin halifesinin hizmetine girer
( 1 1 75). Cihat adna, Zengiler'in, 1 1 76 ylnda, onun, Halep'i
almasn engelleyen Franklar'la ibirlii yapmasn knar.
Msr donanmasnn desteiyle, Suriye kylarn tehdit eder
ve Kuds Krall'nn gneyine aknlar dzenler. 1 180 yln
da, bir atqkes imzalanr, ama kral tarafndan III. Laterano
Konsili'ne sunulnu yardm talepleri sonusuz kalr.
Ayn dnemde, Kuds Kral IV. Baudouin'in hastal
ve ortaya kan miras sorunu3 ynetici snf iki cepheye
bler: Anakralie Agnes, Prenses Sibylle ve bir Poitiers
valyesi olan kocas Gui de Lusignan' destekleyen saray ev
resi ile tahtta daha deneyimli olan Trablus Kontu III. Rai
mond'u grmeyi tercih eden baronlar cephesi. Bu srada,
Salaheddin, 1 185 ylnda yenilenen atekesten yararlana
rak, Halep'in ve Musul'un ( 1 186) denetimini ele geirir ve
sava sadece Msr ordularyla yrtemeyeceini ileri srer:
"Kk Cezire" -Yukar Mezopotamya- "direniin mer
kezidir" diye yazar o dnemde halifeye, "ve ittifaklar a iin
deki yerini aldnda, slam'n btn askeri gc, inansz
larn ordularna kar birleebilecektir".

3) Bkz. soyaac tablosu, s. 78.

50
 Yrtt politika sadece bu amaca hizmet eder: Cihat
iin gerekli olan askerlerin uygun biimde toplanmasn sa
lamak zere aile fertlerini atabeg ve vali olarak atar; bylece
Suriyeli, Krt, Trkmen ve Msrl Memluk askerlerden olu
an ve -byk lde, aralarnda pek ok anlamann imza
land ( 1 1 73 ylnda, Pisa'yla) talyanlar tarafndan getiril
mi ara gerelerle- yeniden kurulmu bir donanma tarafn
dan desteklenen kalabalk bir orduya sahip olur. 1 1 79 yln
da Seluklu sultanyla, I. Manuel'in lmnden sonra Bi
zans'la ( 1 1 8 1 ) ve Kbrs'ta saakios Komnenos'la ittifak ya
parak, Franklar' yalnz brakmay baarr. Myriokephalon'da
Seluklular'a yenilmi ( 1 176) , Srplar'n, Macarlar'n ve zel
likle Sicilyal Normanlar'n saldrsna uram ( 1 185) olan
Bizans, eski Latin mttefiklerinin yardmna koamaz - artk
komak da istemez. Bizans ordular Kk Asya'ya ekilin
ce, korumasz kalan Hal Devletleri, gneyde, karadan ve
denizden saldrlara urar. imdiden, pek ok nemli snr
blgesini ( 1 1 79 ylnda Yakub Geidi) kaybetmi olan lke
de, gvensizlik artar. Bat'dan istenen yardmlar, zellikle
iktidar evresindeki kavgalara mdahale etmek isteyen ba
arsz Hal Komutan Philippe de Flandre ynetimindeki
bir grup valyeyi Kutsal Topraklar'a yneltir; Kuds Patrii
ve Hospitalier tarikatnn bakan ise Avrupa'dan sadece
ngiltere kralnn yardmlarn getirebilmitir.
D desteklerden yoksun olan Kuds Krall, kahraman
lk, hatta say bakmndan Salaheddin'in birlikleriyle kyasla
nabilen ordularyla kendini savunabilirdi. Bunlar, kta (aske
ri hizmet karlnda verilen toprak) sahibi olan pek ok
askerin, uzun sren seferlere kar olduu, uyumsuz ve dene-

51
timsiz bir birlik oluturuyordu. Ne ki, i ekimeler, Salahed
din'in saldrsn kolaylatrd: "Bu nefret ve bu ksknlk
Kuds Krall'n kaybettirdi," diye yazar Surli Guillaume'un
takipisi. IV. Baudouin, Trablus Kontu Raimond'a, yeeni
V. Baudouin adna naiplik grevi vermiti (1 1 85 - 1 186) , ama
V. Baudouin lnce, Prenses Sibylle ile kocas Gui de Lu
signan, tapmak tarikatnn bakannn desteiyle tahta geti.
Bu duruma gcenen III. Raimond, Salaheddin'in desteini
istedi. savan eiine varlmt, ama 1 185 ylnda, Sa
laheddin'le drt yllna imzalanm bir atekes, krall hala
koruyordu. Renaud de Chatillon, Salaheddin'e bir casus
belli (sava nedeni) salayacakt: Daha nce, 1 182 ylnda,
Arabistan'da, Mekke'ye giden bir kervana saldrm, 1 183
ylnda Hicaz kylarn yamalamas iin bir filo gndermi
olan Renaud de Chatillon, 1 187 ylnn banda, am'a gi
den bir kervann yolunu kesip soyar ve kraln buyruuna
ramen, ganimetleri geri vermeyi reddeder. Kutsal sava
ilan edilir.
Krallk iinde de, o zaman, dzenli feodal askerlik hizme
tini yapmakla ykml herkesi ve savaacak yata olan b
tn erkekleri toplayan bir ar yaplr ( 1 . 200 valye, 4.000
avu ve binlerce piyade) . III. Raimond, Gui'ye ve Sibylle'e
ballk yemini etmeye raz olur, ama son anda meydana
gelen bu barma eski dmanlklar unutturmaz: tapmak
tarikatnn bakannn kkrtmasyla, Gui, Raimond'un ihti
yatl stratejisini reddeder ve kuatlm olan Taberiye'yi sa
vunmak iin, ordusunu Celile Yaylas'na srer. Hattin'de
kstrlm, scaktan bunalm olan Frank ordular, en ar
bozgunlarndan birine urar: Kralla birlikte aa yukar

52
btn valyeler esir alnr ve ancak fidye karlnda ya
da atalarn devretmeleri kouluyla serbest braklacaklar
dr; Renaud de Chatillon ve iki yz Tapnak ve Hospitalier
valyesi ldrlr, avular ve piyadeler katledilir ya da
kle olarak satlr. Boaltlm i blgeler, Salaheddin ve
temenlerine birbiri ardna teslim olurken, snrdaki kaleler,
Chateau-Neuf, Safed, Beauvoir, Moab Kerak'* ve Montreal
Kerak' daha uzun sre , bazlar 1 189 ylna kadar direnir.
Salaheddin, kimilerinin ar bulacaklar br ycegnlllk
le, bu kaleleri savunanlarn ve iinde oturanlarn Sur'a sn
malarna ve oradan Bat'ya gemelerine izin verir. Kuds'te,
kuatmaya alt gn direndikten sonra, Balian d'Ibelin, onur
lu bir teslim anlamas elde etmeyi ve 30.000 Bizans sikkesi
karlnda nfusun te birini tutsaklktan kurtarmay ba
arr (2 Ekim 1 187). Bylece Latinler, 1 099 ylnda burada
yaanm iddet eylemlerine benzer eylemlere maruz kalma
dan, Kuds' boaltrlar.
Sonbaharda, Salaheddin, ayrca, pek ok ky blgesini
(Akka, Toran, Sidon, Beyrut, Akelon) ele geirir, ama
beklenmedik bir anda, Konstantinopolis'ten gelmi Mon
ferrato Markisi Corrado tarafndan savunulan Sur'u almay
baaramaz. Bu baarszlk yznden hayal krklna u
rar ve kn yaklamasyla endieleri artn olan Doulu
askerler, Salaheddin'in ordusundan ayrlrlar. 1 188 yln
da, klm ordusuyla, Salaheddin Kuzey prensliklerine
saldrr: Bir Sicilya donanmas Trablusam' kuatmasn

* Kerak (mlafaza): eski ad branice'de "Krk mleklerDuvar", Moab

dilinde ise "Krk mlekler Kenti" anlamna gelir. (.n.)

53
 Palemo

SCii\!

1. Hal Seferi
= il. Hal Seferi IY
- 111. Hal Seferi - (F 1 . Friedrich Barbarossa) (
=
;:0
p = Philippe Auguste 6'0
. . . . . ,. v. Hal Seferi R = Aslan Yrekli Richard) '7;:
V. Hal Seferi
-?
VI. Hal Seferi
Vll. Hal Seferi 300 km

engeller; kuatma altna alman Antiokheia da sekiz aylk

bir atqkes imzalar. Hal yerleimleri, o dnemde, Kuds
Krall'nda Sur ve Beaufort, kuzeyde ise Trabltisam,
valyeler Kerak' (Kalat-l-Hsn) , Antiokheia ve Margat
ile snrldr.

54
 Harita 3. - Hallarn izledii yollar (XII-XIII. yzyllar)

iV. - 1 1 1 . Hal Seferi ve bir "statko "nu n

yerlemesi ( 1 1 8 7-1 1 93)

1 187 yazndan itibaren, Roma'ya ulaan ilk felaket ha

berleri, papay, bar ve Hal Seferi arlan yapmaya iter;

55
vaaz verme grevi, bu kez, papalk temsilcisi Henri d'Alba
no'ya ve Batl prensler iin yazlm mektuplarla birlikte,
Monferrato Markisi Corrado tarafndan gnderilmi Sur
bapiskoposuna braklr. Silahsz sivillerle dolu byk kala
balklar deil, iyi rgtlenmi feodal ordular yan yana geti
ren bu yeni Hal Sefcri'nde, hkmdarlarn inisiyatifi ok
nemlidir. Sicilyal Guillaume, hi vakit kaybetmeden Yu
nanl Amirali Margarit'i arr ve onu, elli kadar gemi ve
iki yz valyeyle birlikte Dou'ya gnderir; bu gemi destei,
Sur, Trablusam ve Margat'n savunulmasna, Franklar'a
ait son mstahkem mevkilerin silah ve adam ihtiyacnn
karlanmasna olanak tanr. 1 189 yaznda, Danimarkal,
Friesland'l, Saksonyal askerlerin, Flaman, Fransz ve ngiliz
valyelerin yardmyla, Gui de Lusignan, Akka'y kuatma
ya giriir.
1 188 ylndan itibaren, Batl byk hkmdarlar sefere
kmaya balamtr. Siyasi kariyerinin sonunda -talya' da
ve Almanya'da-bar hkm srer, Welfe muhalefeti bast
rlmtr-, mparator I. Friedrich Barbarossa, Hal Seferle
ri'nin en gl prdularndan birinin (bazlarna gre, 100.000
kii ve belki de, en az 20.000 valye) bana geip yola ko
yulur. n grmelere ramen, Bizans mparatorluu'nun
iinden gei, nceki Hal Seferleri'nin yaratt olaylarla
ilgisi olmayan gerek dmanlklara yol aar: Friedrich,
Philippopolis'i (Filibe) ve Andrianopolis'i {Edirne) alm,
Konstantinopolis zerinde ilerlemektedir. Bask altnda ka
lan saakios Angelos, bar anlamasn imzalamak ve or
dunun Asya'ya geiini gvence altna almak zorunda kalr.
Anadolu iindeki zorlu yolculuk, Iconium'da Trkler'e kar

56
kazanlm zaferden sonra (Mays 1 190) , Friedrich'in, Kilik
ya iinden geerken boulmasyla neredeyse sona erer. Yol
da karlalan zorluklarla, sonra Antiokheia'da ba gsteren
salgn hastalkla imdiden tkenmi olan ordu, nderinin
lmyle birlikte iyice cesaretini yitirip dalr: Akka kuat
masna, Fricdrich von Schwaben'le birlikte, sadece birka
yz valye katlr.
1 188 ylndan itibaren, Fransa ve ngiltere krallar da
halarn alrlar, ama yeni bir atrna yola kmalarn ge
ciktirir. Ne ki, 1 190 ylnda, Philippe Auguste ve Aslan
Yrekli Richard, Cenova'ya ve Marsilya'ya gitmek zere .
Vezelay'dan ayrlr; k Sicilya'da geirirler. Kbrs'ta, 1 184
ylnda aday ele geirmi olan saakios Komnenos, frt
nann kyya srkledii Hallara kt davranr. Richard,
1 192 ylnda burann kral olacak olan Gui de Lusignan'n
yardmyla aday ele geirir. Bylece Hal Seferi, yakn bir
s ve ihtiyalarn karlayacak bir kaynakla beklenmedik
biimde gvence altna alnn olur. Philippe'in, daha sonra
da Richard'n gelii, iki yldr devam eden ve pek ok insa
nn yaamna mal olan Akka kuatmasn sona erdirir: 1 2
Temmuz 1 19 1 tarihinde, kent teslim olur. Philippe Auguste,
Fransa'ya dner; Richard, Hal Seferleri'nin tek nderi
olarak kalr. Otoritesi, Kuds Krall'nn hanedan soru
nunu zmesine izin verir: Kars Sibylle'in lmnden son
ra, Gui de Lusignan, krallk grevini, ahsi olarak yerine
getirmektedir. Ksa sre nce kralln mirass Isabelle'le
(Sibylle'in kz kardei) cvlenrni olan Monferrato Markisi
Corrado, Gui'nin egemenliini tanmaya raz olur, ancak
kendisini kralln mirass olarak kabul ettirir. Gl, ama

57
 Hallar
...... valyeler
c: Piyadeler
):( Bagajlar
N Normanlar
H Hospitalier valyeleri
B Bourgogne'lular
C Champagne'llar
P Poitiers'liler
A Anjou'lular
R Aslan Yrekli Richard
T Tapnak valyeleri

Mslmanlar

Koruyucu mfrezeler
= Birlikler

Harita 4. - Arsff Sava ( 1 1 9 1 )

(Verbruggen'e gre, De Krijgkunst in West. Europa)

Asfon Yrekli Richard tarafndan ynetilen ordu, ky boyunca ilerle

mekte, Hristiyan donanmas da denizden onu takip etmektedir. ArsCf or
marn yaknlarnda, birlik, Salaheddin'in ordusunun saldrsna urar. Dz
sra, hemen saflar sklam bir kitleye dnr. Amansz bir saldryla,
M slmanlar' bozguna uratrlar. "Saldrlar"n, hemehrileri bir araya top
layan birliklerin birbirine ball bu zaferde nemli bir rol oynar. Tapnak
valyeleri "ayn babann oullarym" gibi arpr. Hal ordusunun saflar,
ortalarna atlan bir elmann yere d mesine izin vermeyecek kadar sktr.

donanma tarafndan ihtiyalarnn karlanmas iin kyda

kalmas gereken bir ordunun banda bulunan Richard, Ku
ds' dorudan geri almay mit edemez. Arsufta (Eyll
1 19 1 ) ve Yafa'da (Austos 1 192) Salaheddin'e kar kaza
nlm zaferlere ramen, Akelon'la iletiim, ordunun i

58
 blgelere ilerlemeye devam etmesine izin vermeyecek ka
dar tehlikededir.
ki kez, Kuds'n yirmi kilometre tesinde durmak zo
nnda kalr. Omanlklar, Salaheddin'le grmeleri engel
lememitir; Salaheddin'in, artk, sadece zel birlikleri ve
seferde tutmakta ok fazla zorland, Msrl ve amli asker
leri vardr. Cihat iin gsterilen gayret, Kuds'n alnmasn
dan sonra iyice azalmtr. 2 Eyll 1 192 tarihinde, yllk
bir atekes imzalanr; surlar yklm Akelon Salaheddin'e
braklrken, Sur ile Y fa arasndaki ky boyu Franklar'n
elinde kalr ve hac zgrl, Kuds'e giden Hristiyanlar
iin olduu kadar, Mekke'ye giden Mslmanlar iin de
gvence altna alnr.
III. Hal Seferi, Frank Suriyesi'nin kaybedilmesini en
geller ve Frank monarisinin, destekleri karlnda, o srada
nemli ayrcalklarla donatlm olan talyan tccarlar hesa
ba katmak zorunda olaca ikinci Kuds Krall'nn kurul
masna katkda bulunur. "Akka krall", kukusuz, belli
belirsiz bir ky snrna indirgennmitir, ama savunulmas,
daha geni olan nceki topraklardan daha kolaydr. Latin
' yerleimleri kabul edilmi bir kouldur ve 1 1 93 ylnda len
Salaheddin'in ardllar olan Eyyubiler, ate kesleri bu koulla
yinelerler. III. Hal Seferi sayesinde oturmu olan statko,
yaklak bir asr daha devam edecektir.

59
 III. Blm

Xl l l . YZYIL HALI SEFERLER:

SAPMALAR VE ZAYIFLAMA

Kuds'n alnmasndan sonra, Hal Seferleri'nin anla

m ya da en azndan ierii deiir: Kutsal ehrin kurtarlma
s temel kayg olmaya devam etse de, bu amacn gerekleti
rilmesi iin artk her yol mubahtr. Gerekilik Hal Sefe
ri'ni ele geirir: Douu ilahi bir iradeye bal olan maddi
ve manevi macera, uzun uzadya hazrlanp rgtlenmi si
yasi ve stratejik bir eyleme dnr. ngiliz ve Fransz mo
narileri tarafndan hi ilgilenilmese de (Aziz Louis pek ok
bakmdan bir istisnadr), Bat valyeliinin gelenekleri iir
de yer alan ve XIII. yzylda daha sk grlen Hal Sefer
leri, hem bir rit, hem de artk somutlam bir kurumdur.
Bu sayede, askeri birliklere sahip olunabildii iin, Hal
Seferleri'ni Kutsal Topraklar'daki Mslmanlar dndaki
dier "inanszlara" kar kullanma eilimi byktr: Hal
Seferleri'nin maddi glerini blp manevi glerini ker
ten bu sapmalar, nihai zayflamasnn nedeni olacaktr.

60
 1. - iV. H al Seferi'nin hedefinden sapm as ve
Yu nanistan'da Latin Devletler'in kurul mas

Bu yeni seferlerin ilki, babas I. Friedrich ve Sicilya kral

lnn mlklerinin mirass olan ( 1 194) ve dolaysyla, Nor
manlar'n Akdeniz'e ilikin tutkularyla birlikte, impara
torluk seferinin Mesih geleneklerini de srdren mparator
VI. Heinricl tarafndan tasarlanm Hal Seferi'dir. Hazr
lklar salt siyasidir: Kbrs ve Ermenistan prensleri, kraliyet
tac karlnda onun hakimiyetini tanr. Vl. Heinrich, Bi
zans'n Hal Seferi'ne katlmasn, sonra da yksek bir yl
lk vergi demesini ister; mparator III. Aleksios Angelos
( 1 1 95 - 1 203) , bunun iin olaand bir vergi sistemi (ala
maikon) getirmek ve imparatorluk mezarlarn soymak
zorunda kalr. Hal Seferi'ne cezalandrma arzusu da elik
eder: kardei Philipp von Schwaben'i, saakios Angelos'un
kz Eirene'le evlendirmi olan VI. Heinrich, tahttan indi
rilmi imparatorun intikamcs roln stlenir. Konstanti
nopolis seferini Kuds'e yneltmesi iin, Bizans'n ar ver
giler demesi ve papann muhalefeti gerekir. mparatorun
nnden giden ilk birlikler, Sidon'u ve Beynt'u geri alr ve
bylece Akka ile Trablusam arasndaki karasal balant
lar yeniden kurulur ( 1 197) . Ne ki, VI. Heinrich'in lmyle
birlikte ordu dalr.
Friedrich Barbarossa'nnkinden sonra, VI. Heinrich'in
Hal Seferi'nin de baarszla uramas, imparatorluun
bunalmndan yararlanarak papaln iktidarn yaymak is
teyen, Katolik Kilisesi'nin ayrcalklaryla donanm hukuk
u, yeni Papa III. lnnocentius'un (1 198- 1 2 16) papala bal

61
bir Hal Seferi balatmas iin bahane olur. Papalk temsil
cisi Pierre Capuano ile Neuilly-sur-Marne Katolik Papaz
Foulques, Fransa'da baarlan giderek artan vaazlar verir;
XII. yzyl ileci hareketlerinin kurucular ve halk vaizleri
arasnda yer alan Foulques, lks, fahielik, tefecilik ile sava
ve ahlaki reform zerinde durarak, mali sorunlarn daha
nemli olaca zamanlarda bile, Hal Seferleri'nin arn
drc etkisini ver. Gerekten de, papa, Hal Seferi'ni fi
nanse etmek iin kilise gelirleri zerinden % 2,5 orannda
vergi alnmasna karar verir. Champagne Kontu Thibaud'u,
o lnce de Bonifacio del Monferrato'yu nderleri olarak
semi olan Champagne ve Flandre blgesinin Hallar,
tam yetkili temsilcilerini, 85.000 gm sikke kaqlm
da, 4.500 valye, 9.000 soylu svari, 20.000 yaya avutan
olutuu sanlan ordunun ve onun bir yllk yiyeceinin
tanmas iin Venedik'le bir anlama imzalamaya gnde
rir.
1 202 bahan olarak saptanm randevuda, Marsilya'dan
gemiye binen Provence'llar ve Bourgogne'lular tarafndan
imdiden terk edilmi olan Hallar, ngrlm insan
saysnn te birine sahiptir ve Venedikliler'e zar zor 50.000
sikke deyebilirler. Hallar'a, Venedik'in Macaristan kra
lndan Zara'daki (bugn Zadar) Dalmaya limann geri al
masna yardm etmesi kouluyla moratoryum verilir. Bu H
ristiyan ehrinin alnmas (Kasm 1202) ordu iinde protes
tolara yol aar; papa, Venedikliler'i ve Hallar' aforoz eder,
ama ksa sre sonra Hallar'n cezasn kaldrr. O k, gen
Aleksios Angelos (IV.) Zara'ya gelir ve Hallar'dan, 1 195
yl'nda III. Aleksios tarafndan tahttan indirilip kr edilmi

62
olan babas 11. saakios'u yeniden impqratorluk tahtna oturt
malarn ister. Bu yardm karlnda, yksek paralar de
meyi, Hal Seferleri'nin devamna katkda bulunmay ve
Kiliseler'i birletirmeyi vaat eder. Ordunun bir blmnn
ve papalk temsilcisinin kar kmasna ramen, tasar ka
bul edilir: 1 203 baharnda, Hallar Korfu'yu alr ve Kons
tantinopolis'i kuatrlar (24 Haziran 1 203) . 1 7 Temmuz'da,
bakente yaplan ilk saldrda, III. Aleksios kaar; yeniden
tahta oturan 11. saakios, olu Aleksios'u iktidara ortak et
mek zorunda kalr. Ne ki, sabrszlklar artan Hallar'a
vermi olduklar szleri tutamazlar, Yunan halknn onlara
kar dmanl artar ve bir halk ayaklanmasyla birlikte
devrilirler; bunun ardndan, iktidara gerek bir Latin kart
olan V. Aleksios Dukas geer. Mart 1 204 tarihinde, sefere
bizzat katlan Dk Enrico Dandolo ile Hal baronlar ara
snda imzalanm bir anlama, Bizans mparatorluu'nun
paylalmasna, Konstantinopolis saldrsnn imparatorlu
un mlkiyet hakkn onlara vermesi gerektiine karar ve
rir. 13 Nisan'da, ehir alnr ve yamalanr. Olaylara tank
olan vakanvis Niketas Khoniates, Sarazenler'in iyiliini
.
'

"omuzlarnda lsa'nn han tayan" Latinler'in acmasz-

lyla karlatrr. Hal Seferi, Hristiyanlk aleminin "e
hirleriniri kraliesini" yerle bir etmi; Kiliseler ile Doulu
ve Batl dindarlar arasndaki uurumu kesin olarak derin
letirmitir.
Hal Seferleri'nin kurban olan Yunanl Hristiyanlar'a
gre apak ortada olan skandal, Bat bilincinde ancak yava
yava ortaya kar. III. lnnocentius, Kiliseler'in birletiril
mesi ve Latin mparatorluu'nun Kuds'e yardm etmesi

63
vaatleriyle az ok hakl klnm olan oldubittiyi nce ka
bul eder, ama daha sonra, bunlarn bo vaatler olduunu
grdkten, 1 204 seferinin kt sonularn ve taknlklarn
rendikten sonra, Hal Seferleri'nin hedefinden "sapma
s"ndan bahseden ilk kii olur ve bunun iin Venedikliler'i
sular:
"Siz doru yoldan yanl yola saptnz ve Hristiyan ordu
sunu da saptrdnz . . . , toplamakta onca zorlandmz, y
netilmesi o kadar pahalya mal olan ve sadece Kuds' geri
almaya deil, Msr Krall'nn byk blmn almaya
hizmet edeceini de umduumuz bylesine kalabalk bir
orduyu doru yoldan saptrdnz."
u halde "sapma" kavram modern tarih bilincinin yarat
t bir kavram deildir, bu bilin, sadece, bunun sorumlu
!arn bulmaya alr: Bir "tesadf'' kuramn destekleyen
ve Villehardouin'in aktard gibi, olaylarn sralann sap
tamakla yetinen tek tk kiilerin yannda, Hal Seferle
ri'nin kahramanlarndan birinin ya da dierinin bunu n
ceden tasarladna inananlar ounluktadr.
IV. Hal Seferi'nin hedefinden sapmasndaki sorumluluk
ve karlar, yine de, hala o kadar ak deildir; 1 202 yln
dan itibaren, kaynbiraderi IV. Aleksios Angelos'u saraynda
arlayan Philipp von Schwaben, papaya, "Yunan Krall
"nn tahtna oturtulduu takdirde, Bizans mparatorlu
u'nun Hal Seferi'ne yardm etmesini teklif eder; o d
nemden itibaren, tasardan haberdar olan Hal nderi
Bonifacio del Monferrato, iki erkek kardeinin Dou Bi
zans'la olan ilikileri nedeniyle bunu destekler. Papa III.
Innocentius da, Yunan Kilisesi'nin Roma'ya boyun emeyi

64
 kabul etmesini ve imparatorluun Hal Seferi'ne engel
olmak yerine, ona yardm etmesini ister kukusuz, ama
amalarna ulamak iin zor kullanmay dnmez. Buna
karlk, Venedik'in rol byktr: Planl ya da deil, ko
Ullardan karna en uygun biimde yararlanr. 1082 yln
dan bu yana, imparatorluk iinde -II. saakios ve III. Alek
sios zamannda daha da yenilenmi- nemli ticari ayrcalk
lara sahiptir. Ancak, kendisini, benzer ayrcalklarn verilmi
olduu Cenova'nn ve zellikle Pisa'nn rekabeti, Bizans'n,
onu desteklemedii zaman, engellemeye almad kor
sanln yeniden iddetlenmesi ve dahas Yunan halknn
artan dmanl nedeniyle tehdit altnda hissetmektedir.
1 1 7 1 ve 1 182 yllarnda, Latin kart ayaklanmalar srasn
da, talyan tccarlar lkeden atlr ya da katledilirler. l 182
ylnda Kbrs'ta, 1 204 ylnda Trabzon'da, Bulgarlar'n, Va
lahlar'n, Srplar'n ayrlmas ve Yunanistan'da ya da Kk
Asya'da baz "arkhonlar"n* zerklemesinin gsterdii gibi,
imparatorluk paralanmaktadr. Bu istikrarsz ortamda, du
rumu korumak, hatta iyiletirmek yararl gibi grnebilir;
Konstantinopolis'in fethi, kukusuz Venedik'in o dneme
'kadar yabanclara yasak olan Karadeniz'e zgrce girmesine
izin verecektir. Sefere bizzat katlan Dk Enrico Dandolo,
Hallar zerinde bir bask aracna sahiptir (Venedik'in ala
caklar) . "Miras hakk"nn (IV. Aleksios, yasal miras)
savunulmas, "Roma yasasna bal olmayan" ehrin cezalan-

* Baz eski Yunan sitelerinde yksek dereceli devlet memurlarna verilen

unvan. Yunanistan' da kralln zayflad dnemde, sitelerde arkhonlar yne

time el koymu ve krallara ait olan grevleri (adalet, sava, mlki ynetim)
stlenmilerdir. (.n.)

65
drlmas gibi bahaneler, Dandolo'nun Hal Baronlar'n
vicdann rahatlatmasna yardm ederken, Bizans'n maddi
ve manevi -kutsal kaltlar- zenginlikleri herkesin gzn
kamatrmaktadr. Ekonomik determinizm sonu olarak
Venedik'i Konstantinopolis'e egemen olmaya iter: IV. Alek
sios'un ars bahane; Hallar manevra kitlesi olmutur.
Venedik olmasayd, Hal Seferi hedefinden "sapmaz"; Ha
l Seferi olmadan da, Venedik Dou'da imparatorluunu
kuramazd.
IV. Hal Seferi'nden sonra kurulan btn yerleimler ara
snda en uzun sreli olan Venedik mparatorluu olmalyd. -
Yaplacak fetihlerin Hallar ile Venedikliler arasnda yan
yarya paylalmas konusunda, 1 202 ylnda imzalanan an
lamann terimlerini kullanrsak, partitio, Latin mparator
luu'na topraklarn drtte birini verir, geri kalan drtte n
yans Venedik'in, dier yans da "haclarn" olur. Seilen
imparator, Konstantinopolis'i, Trakya'y ve Kk Asya'nn
kuzeybatsn, Bulgarlar'a (Andrianopolis bozgunu, 1 205),
znik' teki Yunan mparatorluu'na (Poimanenon bozgunu,
1 225) verir ve sonra her ikisine kar (Konstantinopolis ku
atmas, 1 236) savunmakta en fazla zorland topraklan
alr. Yalnzca Konstantinopolis kentinin iyeliine indirgen
mi olan Latin mparatorluu'nun ayakta kalmas, o dnem
de, sadece, rakiplerinin anlamazlna, Bat'nn olas yar
dmlarna -ancak, IX. Gregorius'un Latin mparatorluu
lehine yapt Hal Seferi arlar ( 1 235 ve 1 237) hemen
hemen etkisiz kalr- ve zellikle Venedik donanmasnn
desteine baldr. Donanma gidince, Konstantinopolis ne
redeyse savamadan geri alnr (1261).

66
 Makedonya'da, Bonifacio del Monferrato, 1 222 ylnda,
Epeiros despotunun, 1 242 ylnda da, Nikaia mparatoru
oannes Vatatzes'in ele geirdii geici Selanik krallm ku
rar. Attike ve Boiotia, Bourgogne'lu Otto de la Roche tara
fndan kurulmu Atina Dukal'n olutunr. Dukalk daha
sonra Katalanlar'n ( 13 1 1) , sonra da Floransal Acciaiuoli
ailesinin (1387) eline geecektir. Peloponnessos'ta, Geoffroi
de Villehardouin'in -IV. Hal Seferi vakanvisinin yee
ni- kurauu, Franszlar'a ait Mora ya da Akhaia prenslii,
Anjou Hanedan'nn egemenliine girer ( 1 267) ve XIV.
yzyl boyunca, Mistra'dan balayan yeni Bizans fetihleri
karsnda geriler. .
Venedik yurtluu Hal Seferi'yle kazanlm yerler arasn
da en uzun sreli olandr: Konstantinopolis'in bir mahal
lesinden baka, Messinia'nn gneyindeki Korone ve Mo
dan limanlar ve zellikle, xv. yzyldan itibaren metropo
ln odun, buday ve dier tarm rnleri ihtiyalarn kar
layan Girit'in tamam ona aittir. Venedik, ayrca, Negropon
te'nin (Eriboz adas ya da Euboia) senyrleri zerinde ve
adalara yerlqmi, ama Venedik vatandalklan sayesinde
metropole hala az ok bal olan birok soylu aile zerinde
de egemenlie sahiptir.
Venedik ve Frank Romanyas, kukusuz, Hal Seferle
ri'nin.bir rndr, ama daha sonra, ondan bamsz biim
de geliecektir; XIII. yzylda, Hal ordular, gerekte, ken
dilerini iki amaca adar: temel amalar olmaya devam eden,
Kutsal Topraklar'n savunulmas ve Kuds'n yeniden fet
hedilmesi. Avrupa'ya yaplan dier btn seferler, "Hal
Seferleri'ne" benzetileccktir.

67
 i l . Sistemli sapma:
-

Xl l l . yzy ln politik Hal S eferleri

XII. yzyl, sa'nn mezarn korumaktan baka hedeflere

ynelen Hal Seferleri'ne imdiden tank olmutur. Ban
dan beri, spanya'da Mslmanlar'la savaanlara, Hal Se
feri ayrcalklar verilmektedir. Papa, 1 14 7 ylnda, Hal
Seferi ayrcalklarn, -Oou'ya giden bir Hal donanmas
Lizbon'un alnmasna yardm ederken-, Almeria'y ele gei
ren spanyollar'a vererek geniletm ve, ayn biimde, Al
manya'nn kuzeyinde Sorablar'a kar dzenlenmi bir se
feri kttsamtr. Daha nce, Szczecin'de, bir Hal grubu
Hristiyan Slavlar'n yaad bir ehre saldrmaya aln,
ama surlarn stndeki halar grnce, dalmt; Hal
lar, ancak, paganlarla savaabilirlerdi.
Buna karlk, XIII. yzylda, Hal Seferi ayrcalklar,
Hristiyan da olsalar, genel olarak "din", zel olarak papa
lk "dmanlar"na kar yneltilmi her tr seferi kapsaya
cak ekilde geniIetilmitir. IV. Hal Seferi'nin hedefinden
sapmasnda, dorudan sorumluluk, papaya deil, Venedik'e
ait olsa da, Hal Seferleri'nin politik hedeflere sapmasn
da III. Innocentius'un rol yadsnamaz. Innocentius, 1 199
ylndan itibaren, bir imparatorluk yanda aleyhinde Hal
Seferi balatacakm gibi grnr. zellikle 1 207- 1 208 yl
larndan itibaren, Fransa'da, silahlar eline alan herkese,
Kutsal Topraklar'a gidiyorlarm gibi btn gnahlarnn
balanaca vaadinin yan sra, sapknlardan alnn top
raklarn iyeliini de vererek, sapkn "Albililer"e (dualist bir
retiyi savunan Katharlar) kar Hal Seferi vaazlar verdi-

68
rir. Fransa'nn kuzeyinden ve merkezinden bu ekilde top
lanml olan askerler, nce, Hal Seferi nderi olarak seilen
Siman de Montfort'un Beziers'i, Carcassonne'yi, ardndan
Albi ve Toulouse blgesini fethetmesine ve vasal Toulouse
Kontu VI. Raimond'un yardmna gelmi olan Aragon Kral
II. Pedro'ya kar Muret Sava'n kazanmasna yardm eder
( 1 2 13). IV. Laterano Konsili, Simonde Montfort'un sapkn
konttan alnml topraklar zerindeki mlkiyet hakkn onay
lar ve Provence Markilii'nin, kk Kont VII. Raimond
adna himayesini papaya emanet eder ( 1 2 1 5 ) . Bu srada,
konsil, Kutsal Topraklar'a yeni bir Hal Seferleri'nin hazrl
m yapt iin, Languedoc'taki sava, zellikle- paral asker
lerle, lll. Laterano Konsili'nin ( 1 1 79) sapknlarla ayn biim
de aforoz ettii apulcu askerlerle devam eder . . 1 226 yln
.

da, Kral VIII. Louis ynetimindeki Hallar, Avignon'u ve

Provence' ele geirir: Paris Anlamas (1229) , Languedoc'un
ileri yllarda Fransa'yla birlemesini gvence altna alr. Ha
l Seferi, Capet Hanedan'nn iine yarayacak ve hibir e
kilde ortadan kaldnlamam olan sapknlkla sava Engi
ztsyon'la birlikte devam edecektir.
III. lnnocentius, ardllarna rnek olmu, Hal Seferi iin
rahiplerden gelir vergisi toplayan ilk kii olarak ve "ganimet
olarak brakma" hakkndan, yani papann, sapknl nleme
yecek olanlarn topraklarm, buralar ele geirecek gayretke
Katolikler'e verme hakkndan bahsederek, ilerideki "siyasi
Hal Seferleri'ni" nn anHtr. Xlll. yzyln papalar, bu
teorik ve pratik silahlarla, Hal Seferi'ni esas olarak siyasi
bir amala kullanacaklardr: mparat?rluun Gney talya'y
ve Sicilya'y kontrol altna almasn ve Aziz Petns'un kaltm

69
kuatmasn engelleyerek, papaln bamszln salamak.
1 229 ylndan itibaren, II. Friedrich, Hal Seferi iin Suri
ye'ye giderken, papa, rahiplerin gelirleri ve Albililer'e kar
yaplm seferden kalan paralar zerine uygulanan vergiyle
finanse edilmi bir orduyu onun stne salar; savalara da,
eksiksiz bir Hal Seferi ayrcal deilse bile, gnahlarnn
balanacan vaat eder. 1 239 ylnda, papayla imparator
arasnda yeniden balayan sava, gerek bir Hal Seferi olur:
Askerlere, Kutsal Topraklar'a gidiyorlarm gibi ayrcalklar
verilir; hatta ballk yemini etmi olan Macarlar'dan, bu
yemini, kilise propagandasyla Deccal olarak betimlenmi
Friedrich'e kar Hal Seferi'ne katlma yemini olarak de;
tirmeleri bile istenir. IX. Louis, Msr ve Suriye'deyken, sava
doruk noktasna ular: Fransz birlikleri tek balarna Kutsal
Topraklar iin savarken, IV. Innocentius (1243- 1 254) Al
manlar ve talyanlar imparatora kar Hal Seferi' ne arr.
Ne ki, bu ekilde salanm destekler geicidir ve pek etkili
deildir. Kalc bir baar elde etmek iin, III. Innocentius
tarafndan ortaya konan "ganimet olarak brakma" uygula
masn sonuna kadar gtrmek gerekecektir.
1 254 ylnda (ve 1 263 ylnda tekrar) , Sicilya Krall,
papaln btn Hal Seferi ayrcalklarn ve Kilise'nin mali
desteini vaat ettii, IX. Louis'nin kardei Anjoulu Car
lo'ya "ganimet olarak" verilir. Byk Sicilya saldrs srasn
da ( 1 268) , Fransz prensin ordusuna yeni asker gruplarn
getiren ey, sadece Toscana'ya kar bir Hal Seferleri'nin
vaaz edilmesi deildir, papa, ayrca, talya'dan gemesini
engelleyecek olan herhangi birine kar da zel bir Hal
Seferi yaplmasn ister. Papala bal bir hkmdarn Sicil-

70
 ya'ya yerlemesi, siyasi Hal Seferleri'ne son vermi gibi
dir; X. Gregorius ( 1 27 1 - 1 276) Kutsal Topraklar'la ilgilidir.
Papann lmyle, projeler suya der; Anjoulu Carla, IV.
Martinus'a ramen Bizans'a yaplacak bir Hal Seferi iin
mali destek salamay baarr. Ne ki, Sicilya ayaklanmas
(Vespri Siciliani, 1282) , Anjou Hanedan'nn adadaki haki
miyetine son vererek bu plann gereklemesini engeller.
Ayaklanmalardan sonra, Palermo'da Sicilya kraliyet tacn
giyen Aragon Kral lll. Pedro'ya kar yeni bir Hal Seferi
dzenlenir. Aragon, papalk yurtluu olarak Fransa kralnn
oullarndan birine verilir ve krallktan toplanan paralarla
sefer finanse edilir. Aragon seferi Gerona nlerinde baar
szla urar ( 1 285) . Bu, byk siyasi Hal Seferleri'nin
sonuncusudur. Papa ile Fransa Kral Gzel Philippe arasn-
. da daha sonraki kavgalarda, Hal Seferi ve sapknlk sula
malar, her iki tarafta da artk sadece vergi tahsilleri ve
propagandalar iin birer bahane olacaktr. Papalk siyaseti,
bu durumda, kendi aleyhine dnecek aralar bulmu ve
zellikle Xlll. yzyl boyunca Kutsal T opraklar' pek ok
insan ve para yardmndan yoksun brakmtr.

i l i . Kutsal Topraklar'a kar

-

Hal Seferleri ve atekes ler (1 1 98-1 254) :

Eyyubi ler'le bir arada yaama

1 . Atekesler. Salaheddin lnce, mallar, kendi istei

-

zerine, oullar ile Kahire' de kendini sultan ilan ettirmeyi

baarm ve dier Eyyubi prensler zerinde lnceye kadar

71
( 1 2 18) manevi bir otorite uygulayan erkek kardei Adil
arasnda paylalr. Bu prenslerin fiili bamszl, i kavga
lar, Suriye'nin gzle grnr biimde paralanmas, bunun
la birlikte, Xl. yzyldaki "Mslman anarisi"ne geri dnl
d anlamna gelmez: Adil dneminde, sonra olu ve ardl
el-Kamil dneminde ( 1 2 1 8- 1 238) , Kahire sultannn mutlak
stnl, aile dayanmas, Eyyubiler tarafndan desteklen
mi Snni mehebinin etkisi ortak dmanlara kar birli
in salanmasna katkda bulunur.
Ne ki, Hal devletleri artk tehlikeli dmanlar deildir:
Bir ky eridine indirgenmi, adam ve para bakmndan yok
sullam olan bu devletler, kendi kuvvetleriyle bir hcum
politikas yrtemez. Bir Hal ordusunun gelmesi, Msr
iin daha ciddi bir tehdittir -bu da birok kez sz konusu
olacaktr-, ama kukusuz karlar, sultan, kendisini pek
rahatsz etmeyen Frank devletleriyle bar iinde yaamay
srdrmeye ve talyan tccarlarla sk ticari ilikilerini sr
drerek krallnn refahn gvence altna almaya iter (Sa
laheddin zamannda imzalanm olan anlamalar yenilenir:
1 207 ylnda Pisa'yla, 1 2 1 8 ylnda Venedik'le. 1 2 1 2 yln
da, skenderiye'de 3.000 Frank tccar bulunmaktadr) .
XIII. yzyln ilk yans, o halde, barn savaa stn
geldii bir dnemdir: Kutsal Topraklar'daki valyelerin za
manlarn at stnde geirdikleri XII. yzyldan farkl olarak,
XIII. yzylda, Suriye Franklar'n zorla hcuma yneltmek
iin Bat Hallan'nn gelmesi gerekir. 1 198 ylnda be bu
uk yllna, 1 204 ylnda alt yllna, 1 2 1 2 ve 1 229 ylla
rnda on yl, be ay, drt gnlne imzalanm olan atekes
ler, arpmalarn durdurulmasn gvence altna almakla

72
kalmaz, kimi zaman baz tavizler de ierir: 1 204 ylnda Ya
fa'nn, 1229 ylnda Kuds ve baka mstahkem mevkilerin,
1 240 ylnda Safed ve Beaufort'un geri verilmesi gibi.

2 . V. Hal Seferi (1 21 7-1 2 1 9). - Ancak, 1 2 1 0 yln

da, Adil, Tabor tepesinde, Akka ovasna hakim bir kale
yaptrnca, III. lnnocentius, bu olay ileri srerek, 1 2 1 3 yln
dan itibaren yeni bir Hal Seferi iin vaazlar vermeye balar.
Fransa ve ngiltere krallar arasnda ve il. Friedrich ile im
parator kart iV. Otto arasndaki savalar, papann, IV.
Laterano Konsili'nde alnan nemli bir kararla dzene ko
yulmu olan giriime el koymasn kolaylatrr ( 1 2 15). 1 209
ylnda Albililer'e kar giriilmi olan sefer nedeniyle, V.
Hal Seferi'nde ok az Fransz vardr. Avusturya dk ve
Macaristan kralnn birlikleri T abor'u almay baaramaz
( 1 2 1 7) . Macarlar, 1 2 18 ylndan sonra yeniden yola koyulur;
bu srada, Filistin'de kalanlar, Caesarea'y gelitirip Kar
mel Da eteklerine Chateau-Pelerin kalesini kurarlar. lk
baharda, Friesland ve Ren Blgesi'nden Hallar'n geliiyle,
sr'n gcn zayflatma ve Kuds' daha kolay geri alma
umuduyla, Oimyat'a saldrmaya karar verilir. Gerekten de,
1 2 18 sonbaharnda talyanlar'dan, Franszlar'dan, ngiliz
ler'den ve spanyollar'dan oluan yeni Hallar'n gelii, ku
atmaclar glendirir ve Sultan el-Kamil, Latinler'e, kuat
may kaldrmalar karlnda, Kuds Krall'nn, Maverai
rdn dndaki eski topraklarn geri vermeyi, hatta mas
raflar kendisine ait olmak zere buradaki mstahkem bl
geleri kalkndrmay teklif eder. Hal Seferi'ni ruhaniye
olduu kadar cismaniye de yneltmek isteyen Papalk Tem-

73
silcisi Pelagius'un itiraz, Kuds Kral Jean de Brienne'in
bu anlamay kabul etmesini engeller. Dimyat'n alnmasn
dan sonra (5 Kasm 1 2 19), papalk temsilcisi Hallar' M
sr'n fethine srklemek ister; ordu Kahire zerine yrr,
ama Nil Irma bentlerinin yklmas nedeniyle daha fazla
ilerleyemez ve Msr' boaltmay kabul etmek zorunda kalr;
sekiz yllk bir atekes imzalanr. "Papala bal" yeni Hal
Seferi, papalk temsilcisi yznden baarszla uramtr.

3. il. Friedrich'in (VI .) Hal Seferi (1 228-1 229). Bu

-

baarszlktan sonra, papa, artk, sadece, 1 2 1 5 ylndan son

ra Hal Seferi'ne katlan il. Friedrich'e gvenir. 1 220 yln
da, Roma'da imparatorluk tac giyen II. Friedrich, 1 225 y
lnda, Kralie Marie ile Jean de Brienne'in kzlar Isabelle'le
evlenir ve titizlikle uygulanan feodal hukuk gerei, ancak
verdii szlere aykr bir biimde, Jean de Brienne'in yerine
geerek Kuds kral olur. 1 227 ylnda yaplmas kararlat
rlan Suriye seferi, hastalk nedeniyle ertelenir; bu son erte
lemeyi bahane eden IX. Gregorius, imparatoru aforoz edip
yasakllar listesine alr. Ne ki, yine de, il. Friedrich, 1 228
baharnda Hal Seferi'ne katlr. O dnemde Harezmah
lar'n g birlii edip destekledii Suriye Eyyubileri tarafn
dan tehdit edilen Sultan el-Kamil'le, mdiden, Kuds'le
ilgili mzakerelere balamtr. Kuds'e geldiinde, durumun
altst olduunu grr. am sultan lmtr ve el-Kamil,
onun mallarn, Cezire'den gelen ve am' kendine ayrp
Filistin'i ona brakan kardeiyle paylaabilecektir. Bununla
birlikte, be ay sren mzakerelerden sonra, II. Friedrich,
el-Kamil'le Yafa Anlamas n imzalamay baarr ( 1 1 ubat
'

74
1 229) : Beytllahim, Nasra, Lod (Lydda) blgesi, Ramla ve
kuzeyde, Toran ve Sidon senyrlkleriyle birlikte Kuds,
Latin Krall'na verilir. Ak ehir olarak kalan Kuds'te,
Mslmanlar, mer Mescidi* (Rocher Katedrali) ve Mes
cidi Aksa'yla birlikte tapnan arazisini elinde tutarken, H
ristiyanlar, Kutsal Kabri geri alrlar. 17 Mart'ta, II. Friedrich,
patrikliin ona vermek istemedii tac kendisi alr. Kuds
Krall yeniden kurulur, ama yle koullarda kurulmutur
ki, i sorunlar, ksa sre sonra onu yeniden ykacaktr.

4. Filistin'de i savalar ve Kuds'n kaybedilmesi

(1 229-1 244). XIII. yzyln ilk eyreinde, i atmalar
-

Kuzey Kontluklar'n ciddi biimde sarsmltr. Trablus Kontu

IV. Bohemond ile Ermenistan kralnn yeeninin olu tarafn
dan uzun sre paylalamaml olan Antiqkheia Prensliri, 1 2 19
ylnda, kesin olarak Trablus Kontluu'na katlr. Buna kart
!k, Kuds Krall, Monferrato Markisi Corrado'nun dul kars
kralie Isabelle'in daha sonraki eleri, Champagne Kontu II.
Henri ( 1 192- 1 197) ile Kbrs Kral Lusignanl Amaury ( 1 1 97-
J 197) dneminde, sonra Isabelle'in kz Marie'nin naipliini
(bail) stlenen "yal Beynt senyr" Jean d'Ibelin dneminde,
sadece ufak tefek atmalara maruz kalmtr ( 1 205- 1 2 1 0) .
Marie o zaman, 1 2 1O-1 2 1 2 yllar arasnda kral olan, karsnn
lmnden sonra ise kz II. Isabelle'in naipliini yapan ( 1 21 2-
1 225) Jean de Brienne'le evlidir (bkz. soyaac tablosu) .
Kralln II. Friedrich'in eline gemesi ve onu, papalk
la ve Hal baronlarla kart karya getiren atmaysa, tam

* Kubberssahra'ya verilen ad. (.n)

75
tersine, en ciddi d tehlikelerin bile durduramad aralksz
i savalar am balatacaktr. Suriyeli baronlarn, zellikle
de Tapmak valyeleri tarafndan desteklenen Kbrs Naibi
Jean d'Ibelin'in, 1 232 ylnda Kbrs'ta yenilmi, 1 243 ylnda
Sur'dan kesin olarak atlm imparatorluk temsilcisi, Mare
al Ricardo Filangieri'ye kar yrtt savalarn ayrnt
s, eserine, mparator Friedricl ile Senyr ]ea d'Ibeli arasn
daki savan hikayesi adn veren, Ibelin yanda, hukuku
Philippe de Novare'nin Amlar'nda anlatlr. Bu koullarda
Kutsal Topraklar'a gelen Hallar, iki tarafn ileri srd
farkl siyasetler arasnda tereddt eder: 1 239 ylnda, Cham
pagn..: Kontu IV. Thibaud, atekesin sona ermesiyle, Msr
llar tarafndan ksa bir sre igal edilmi olan Kuds' geri
alr ve Tapmak valyeleri ile lbelinler'in tavsiyesi zerine,
anlamaya varlamasa da, am'la, Celile'deki mstahkem
mevkilerin geri verilmesi konusunda pazarla oturur. Buna
karlk, II. Friedrich'in yakn olan Cornwall'l Richard,
imparator ve Hospitalier valyeleri gibi Msr ittifakyla
yetinir: Sultan Salih Eyyubi'den ( 1 240- 1 249) , 1 229 anla
masmm yenilenmesini ve krall 1 187 snrlarna kaVUtU
ran ek topraklarn -Sidon, Taberiye ile birlikte Dou Celile,
Yafa ve Akelon blgeleri- geri verilmesini ister ve bu istei
ni elde eder. O gittikten sonra, Welfe Baronlar, tam tersine,
Salih Eyyubi tarafndan tehdit edilen am sultanna ynelir
ve ek topraklarn iadesi iin ondan sz alrlar.
Msr Sultam Salih Eyyubi, Moollar'm ilerlemesiyle Me
zopotamya'dan pskrtlm olan Harezmahlar'a ar
yapar. Harezmahlar, neredeyse savunmasz braklm olan
Kuds' ele geirir ve Msr'dan gelen birliklerle birleip,

76
 Gazze'de, Frank-am ordusunu ortadan kaldrrlar (Harbiya
sava, 1 2 Ekim 1 244) . Salih Eyyubi, Akelon ve Dou Celi
le'yi geri alr ( 1 24 7) , am' ele geirir ve Suriye'nin denetimi
iin, Halep beyi olan kuzeniyle birlikte savaarak, Humus
zerinde egemenlik kurar. Eyyubi sultan, ncellerinin poli
tikasn srdrmez: Aile dayanmasndan habersiz olan sul
tan, otoritesini kabul ettirmek iin her yolu kullanr ve hem
Suriye'deki akrabalarna, hem de Franklar'a saldrr. Eyyubi
ordusunun geleneksel askerlerine -zgr Krt askerler ve
birlikleri, kendilerini kurmu olan sultanlarn adn tayan
kleler (memlukler) (Salaheddin'in Salahiyesi, el-Kamil'in
Kamiliyesi, vb)-gvenmeyen Salih Eyyubi, klalan Nil (Bahr
n Nil) zerindeki er-Ravza adasnda bulunan ve Bahriye
s-Salihiye adn verdii bir Memluk muhafz birlii kurar.
Salih Eyyubi, sonraki dneme hakim olacak Memluk
ynetimini balattnda, Suriye'deki Frank Devletleri bu
toprak kayplar nedeniyle giderek yoksullam ve bln
m durumdadr. II. Friedrich'in olu IV. Konrad von Ho
henstaufen, Kuds kral olur ( 1 243) , ama baronlar onu n
temsilcisine boyun emeyi reddeder ve naiplii dul Kbrs
kraliesine, sonra da olu I . Henri'ye verirler. Bu naiplik,
Konrad'n krall kadar kuramsaldr ve yetki aslnda, kta
zerinde ve Kbrs'ta nemli yurtluklara sahip ve Yce Di
van'a hakim olan !belin ailesi naip/erine (Balian, sonra da
kardei Jean) aittir. mparatorluktan geri alnan S ur, bu
ailenin bir yakn olan Philippe de Montfort'a verilir; Beyrut,
Caesarea, ArsGf ve Hayfa senyrlkleri hala lbelinler'e ait
tir. lkenin geri kalan, askeri tarikatlarn mlkiyetindey
ken, Antiokheia ve zellikle Akka'da, bucaa bal atari-

77
 Boulognc'lu il. Eustache
KUDS TAHTINA IKAN HKMRANLAR
1
--1
,-
Godefroi Kuzen I. Baudoun Il. Badouin
de Bouillon ( 1 100- 1 1 18) ( 1 1 1 8- 1 1 3 1 )
( 1099- 1 100)
1
Mdisende x Anjou'lu Fou/que
--- ( l l l l- 1 144)

TheOOurn Komnenos x III. Badouin l. Amary x l) Agnes de Courtenay x 2) Maria Kumncnos

( 1 144- 1 1 62) ( 1 162- 1 1 73)

lsabe\lc x 1) nfroi de Toron

1
IV. Baudnin Sibytle x 1) Gui!laume x 2) Cmrad de Mantferra x 3) Henri x 4) II. Amaury
( 1 144- 1 1 85) de Montferrnt ( 1 1 9 1 - 1 192) de Champagne dt.' Lusigran
'-J ( 1 192-1 197) ( 1 197-1205)
co x 2) Guy de Lusignan
( 1 186-1 192) M,,rie x Jean de Brienne
1
1 1
1
( 1 2 1 0 - 1 250) Alix x 1. Kbrsl MC\i;,cnde x IV. Bohemond
V Bauduum Hugues
1 \
( 1 185)
Isabetle-Yulande x II. Friedrich 1 -
( 1 225- 1 250) L Kbrsl lsabdlc Antakyal Marie
1
Hemi de Lmignan (1277, haklarm
1
Anjou'lu
iV Komad Charles'a sat.u)
III. Hugo
1
(1 250-1254)
(K<brs 1267-1284)
(1 269- 1 284)
(Aksi belirtilmedike, parantez iindeki tarihler Kuds Konradin
1
krallarnn tahtta kald zaman araln aret eder. ( 1 254-1 268)
1
Bu krallarn isimleri italik olarak belirtilmitir.)
1 1
I. ]ean ll. Henri
(Khm 1285-1 324)
( 1 286-1291)
reler, tam yetki sahibidir. Kutsal Topraklar' da, artk, Hal
Devletleri'nin deil, rekabet yznden giderek zayflayan
ayr ayr "yerleimler"in bulunduunu sylemek mmkn
dr: x. yzyldan farkl olarak, bu yerlqimlerin savunul
mas iin Bat Hallar'nn yardm gerekmektedir.

5. Vll. Hal Seferi (1 248-1 249). - Avrupa'da, impara

torluk ile papalk arasndaki sava, talya'y ve Almanya'y
tketmi, Kral III. Henry'nin baronlarla olan sava da, n
giliz ordularn alp gtrmtiir. Dolaysyla, Fransa'da ko
U!lar uygun olmasa, Papa IV. lnnocentius'un Lyon Konsi
li'nde ( 1 245) yapt arnn pek byk bir etkisi olmaya
caktr. 1 244 ylndan sonra, Kral IX. Louis, yakaland ar
bir hastalk srasnda, Hal Seferi'ne kmaya yemin eder:
Kralln bar ve refah, sefer iin gerekli olan adam ve
parann salanmasyla ilgili hazrlklarn titizlikle yerine geti
rilmesine olanak tanr. Mora, Kbrs ve Akka birlikleriyle
birlikte, sefere, yaklak 3.000 valye katlr. Aigues-Mor
tes'den ve Marsilya'dan yola kan donanma, k Kbrs'ta
geirir ve Msr'a ayak basar basmaz, terk edilmi Dimyat'
ele' geirir (6 Haziran 1 249) . Bu "Vll. Hal Seferi",1 daha
sonra, V. Hal Seferi'nin hatalarn tekrarlayacaktr: ekil
meleri karlnda, Kuds', Akelon'u ve Dou Celile'yi
geri vermeyi neren sultann teklifini reddeden ordu, Kahire
zerine yrr ve etin arpmalar pahasna, Nil ile Mansure

l) Franstz yazarlann geleneksel umaralandtrnasyb . . . Bazlan Dinyat'a

yaplan seferi saymaz, dahas 11. Friedrich'in seferini de Hal Seferleri'ne
dahil etmez. Btn tercihler keyfidir yine de: XII. ve XIII. yzylda, bu numara
landrmann dnnenize izin verdiinden ok daha fazla "gei( yaplmtr.

79
arasnda uzanan dou kysna gemeyi baarr. ekilmeleri
emredilir, ama bir salgn hastlk yznden zayflam, do
nanma ve Msrl birlikleri tarafndan ypranm olan ordu,
6 Nisan 1250 tarihinde teslim olmak zorunda kalr. Dimyat'a
karlk, IX. Louis, kendi zgrln elde eder; sa kalan
dier Hallar'n fidyesi iin de 400.000 Bizans sikkesi der.
Msr seferi baarszlkla sonulanmtr ve bu arada, Kahi
re'de gerekleen devrim, Yakndou'daki glerin denge
sini ksa sre iinde Hallar aleyhine deitirecektir.

iV. Moollar i le Memlukler arasnda:

-

S uriye-Filistin 'deki Hal yerle i mlerin in sonu

(1 250-1 291 )

Salih Eyyubi'nin lmnden ve olunun ldrlmesinden

(Mays 1 250) sonra, iktidar Memlkler'in eline geer. Suriye
prenslerinin by, Eyyubi am sultan balangta bu as
keri rejime kar kar. Kutsal Topraklar' da kaln olan IX.
Louis, bu anlamazlklardan yararlanarak, 1 258 ylnda, son
tutsaklar serbest brakan ve S uriye Eyyubileri'ne kar itti
fak kurmalar karlnda, Kuds'n, Beytllahim'in ve r
dn'n berisindeki eski kralln neredeyse tamamn geri
vermeyi vaat eden Memlkler'le bir anlama imzalar. Bunun
la birlikte, MemlCkler, nemli hibir ey elde edemeyince,
halifenin kkrtmasyla Suriyeliler'le bar yapar ( 1 253). IX.
Louis, Kutsal Topraklar'daki zamannn geri kalann (1 250-
1 254), Franklar'a kalan mstahkem ky blgelerinin (Akka,
Caesarea, Yafa, Sidon) surlarn onarmak, aile kavgalaryla

80
blnm Antiokheia Prenslii iinde birlii salamak ve
son olarak, bu prenslii Ermeniler'le bartrmakla geirir.
Eyyubiler'le yeni bir atekes imzalam olan ( 1 256) Frank
lar'n nispeten lehinde olan, Memlkler'le Eyyubiler arasn
daki geici denge, Moollar'n gelmesiyle bozulur. Xlll. yz
yln banda balam olan Mool yaylmas, Cengiz Han dne
minde ( 1 206- 1 227) in'e, Horasan'a ve Gney Rusya'ya,
oullarnn dneminde de, ran, Ukrayna, Polonya ve koru
nan devlet konumuna dm Anadolu Seluklu devletine
ular (1243) . ran lhanl Devleti'nin kurucusu Hulagu, bu
ilerleyii Mezopotamya ve Suriye iinde de srdrr. 1256
ylnda, Alamut'a (Pers) yerlemi olan Hahaileri yener;
1 258 ylnda, Badat halifeliine, 1 260 ylnda, Suriye Eyyubi
prensliklerine son verir. Latin Hristiyanlar, Mool ittifaknn
yararnn henz farknda deillerdir; "Tatarlar"n Orta Av
rupa'daki ykmlar kimsenin aklndan kmamaktadr. IX.
Louis tarafndan gnderilmi olan eli, hibir ey elde ede
meden geri dner; papa, Ermeniler' in ardndan Moollar'n
etki alanna giren ve Cebele ile Lazkiye'yi geri alan Antio
kheia prensini mahkum eder. Dolaysyla, 1 260 ylnda, Kuds
Franklar, yiyecek ve silah ihtiyalarn karladklar Mem
lukler lehinde bir tarafszla bal kalrlar: Ayn Calut'ta
(Celile) Moollara kar zafer kazanan Msr sultan, Suri
ye'nfn hakimi olur.
Hal yerleimlerinin etraf, artk, Memluk saltanatnn
topraklaryla evrilidir. stelik Mool tehdidi, kta sahibi
subaylar zerinde sk bir denetim uygulayan bu askeri dik
tatrln sertlemesine de yol amtr. Ikta, artk, sultann
srekli bir orduya sahip olmasna izin veren, feodal nitelii

81
olmayan basit bir vergi sistemidir. Moollar'm her olas mt
tefikine, Latinler'e olduu kadar yerli Hristiyanlar'a kar
da ynetim sertlemi ve cihat fikri yeniden ortaya kmtr.
Kahire'ye halifelii getiren, devletini Yakmdou'nun siyasi
ve kltrel merkezi yapan Sultan Baybars, yaklak on yl
da, lke iinde hala Franklar'm igali altnda bulunan btn
mstahkem blgeleri (Nasra, Tabor, Beytllahim, Safed,
Beaufort, Sefita, valyeler Kerak' (1271); kyda, Caesarea,
Arslf, Yafa ve Antiokheia ( 1 268) ) ele geirmi ve kimi
zaman, blnmelerin younla t Hristiyanlar tarafndan
bizzat yardma arlmtr.
1 256-1258 yllar arasnda, Akka'da, gerek bir sava (ta
raflarn paylaamad bir manastrn adndan, Saint-Sabas
Sa va) , Cenovallar'la Venedikliler'i kar karya getirir;
taraflardan biri, Philippe de Montfort ve Hospitalier val
yeleri, dieri Yafa kontu ve Tapmak valyeleri tarafndan
desteklenmitir. Venedikliler'in Sur'a, Cenovallar'm Akka'ya
yapt saldrlarla sren deniz sava, 1 2 70 ylnda, IX. Louis
araclyla imzalanm bir anlamayla sona erer. Ancak,
Pisa ile Cenova arasndaki sava, 1 288 ylma kadar srer.
Trablusam'da, Vl. Bohemond, hem Tapmak valyeleri,
hem de onlarn Cenoval vasallan olan Gibelet senyrleri,
Embriaci'lerle savamak zorunda kalr. Ayn dnemde, Ku
ds'n meru kral Konradin'in (Ill. Konrad) lm, hane
dan kavgalarnn yeniden canlanmasna yol aar: 1264 yln
dan bu yana naiplik yapan Kbrs Kral lll. Hugues, tahtta
hakk olduunu dnr; baronlar tarafndan kabul edilse
de, Antiokheia'l Marie buna kar kar ve kendi haklarn
Anjoulu Carlo'ya satar ( 1277). Anjoulu Carlo lnce (1285),

82
 ta yine Kbns'a kalacaktr, ama Kutsal Topraklar'da var
olan otoriteler sekiz yl boyunca iki farkl eilim arasnda
blndnden, ortak bir siyaset yrtmek imkanszdr.
Bu durumda, Filistin'deki yerleimler, giderek, Bat'mn
yardmlarna baml hale gelmitir, ancak IX. Louis'nin
ordusu (VIII. Hal Seferi) , Msr'a saldrmak yerine, kraln
lecei yer olan ( 1 270) Tunus'a gidecektir: 1 268 ylndan
beri Sicilya kral olan kardei Anjoulu Carlo, Sicilya'nn
karlarna uygun bir anlama imzaladktan sonra seferden
vazgeer. Byk Hal Seferleri'nin sonuncusu, bylece,
yeni bir artma taktii rnei sunar. Sadece, Edward, bar
anlamasnn imzalanmasndan sonra, Tunus'a varm olan
bu ngiltere prensi Kutsal Topraklar'a gider ve orada, Bay
bars'tan atekeslerin yenilenmesini ister. Ne ki, Hristiyan
yerleimleri, artk, sadece, Chateau-Pelerin ile Lazkiye ara
snda uzanan dar bir ky eridini kaplamaktadr; hala elde
bulunan senyrlk topraklan bile, kimi zaman, sultanla pay
lalmtr; kale yapm ve onarm yasaklanm ve sultann,
her Hal Seferi'nden haberdar edileceine sz verilmitir.
Akka'ya hac ziyareti srasnda papa seilni olan X. Grego
'rius, Hal Seferi'ni yeniden canlandrmak iin her yola ba
vurur; Anjoulu Carlo'nun Bizans kart projelerini engelle
yerek, Lyon Konsili'nde ( 1 27 4) , Yunan Kilisesi'nin Roma'yla
birlqmesini, sonra da, byk Batl hkmdarlarn Hal
Seferi'ne katlmasn salar; Bizans ve Mool ittifak sayesin-.
de, Memlukler'le etkili bir biimde savanay umar. Ancak,
ondan sonra gelen ardllar, Anjoulu Carlo'nun Akdeniz
hegemonyasyla ilgili dlerini destekler. Kutsal Topraklar'a
yardm gtrme hedefinden bir kez daha sapn olan Bizans

83
 kart Hal Seferi, ancak Sicilya Ayaklanmas'yla (Vespri
Siciliani, 1 282) durdurulabilecektir.
1281 ylnda, Suriye'ye yaplan yeni bir Mool akn, baz
larnn kafasnda, 1 264 ylndan bu yana birbirini izleyen
Batl ya da papala bal bir dizi eli tarafndan srdrlm
ittifak projelerini yeniden canlandrr. Ne ki, Akka'ya yerle
mi olan Anjoulu naip tarafsz kalarak, MemlGkler'in Hu
mus'taki zaferini kolaylatrr. Akka ve Trablusam'la atekes
yenilenir. Ancak, Ermeniler ve Hospitalier valyeleri ak
ak Moollar' desteklerler: Moollar'a her zaman s hizmeti
grebilecek Hristiyan yerleimlerini yok etmeye karar veren
Sultan Kalavun, bu yzden, 1 285 ylndan sonra sistemli
fetihlere giriir. Atqkesin kapsamad topraklardan bala
yarak, Hospitalier valyeleri'nin elinden nce Merkab'
( 1 285) ve Lazkiye'yi ( 1287) , sonra atekesi bozarak, Vene
dikliler'in onu bizzat ardTrablusam' ( 1289) alr. 1 290
ylnda, Aragon kral ve Venedik, Akka'ya yardm gnderir
ken, Lombardlar'dan ve Toscana'llardan olumu disiplinsiz
bir birlik de oraya gider; bu macerac Hallar, Mslman
tccarlar katletmeye balayarak, kesin bir mdahale iin
bahane yaratrlar. Askeri tarikatlarn, ngiliz askerlerin, Capet
Hanedan'na bal birliklerin ve Kbns'tan gnderilmi tak
viye kuvvetlerinin cesur direniine ramen, krk gn sren
bir kuatmann ardndan, 18 Mays 1 29 1 tarihinde, ehir
alnr; kale ise, Tapnak valyeleri tarafndan bir sre daha
korunduktan sonra, 28 Mays'ta der. Vcnedik gemilerine
snamayanlar ya ldrlr ya da tutsak edilir. Son Frank
blgeleri (Tir, Sidon, Beyrut, Tartus ve Chateau-Pelerin)
de yaz boyunca tek tek teslim olur ya da boaltlr, sonra da

84
yerle bir edilir. Bat Hristiyanlar'nn elinde, artk, sadece,
Meml'.ikler'e kar direnecek ve ancak, 157 1 ylnda, Trkler
tarafndan fethedilecek olan Kbrs ss ve Kilikya Ermeni
leri'nin ( 13 7 5 ylnda Msr Meml'.ikler'i tarafndan ortadan
kaldrlm) destei kalmltr. Kutsal Topraklar'a artk ayak
basamayacaklardr; Hal Seferi topya ana girmitir.

V. - XIV.-XV. yzy lda

Hal Seferi tasar lar ve giriim leri

Kutsal Topraklar'daki son slerin de kaybedilmesinden

sonra, Hal Seferi'nden hi olmad kadar ok sz edile
cektir. XIII. yzyln sonunda, Padova piskoposu olan Fran
sisken Fidence, papalk "konseyi"nde, Msr'a uluslararas
bir donanmayla denetlenecek ticari bir abluka uygulanmas
n ve bir ordunun Kuzey Suriye'ye gidip Moollar'la birle
mesini nermitir. O ana kadar, Hal Seferleri'nin kalbini
oluturmu olan silahl sefer, artk, daha byk bir politika
nn parasndan farkszdr. Daha sonraki dnemlere ait bir
'dizi projede de, yine ayn konulardan bahsedilir: Napoli Kral
11. Carla ( 1 29 1) , Dominiken Misyoner Gu.illaume Adam,
Kbrs Kral II. Hemi ( 13 1 1) ve Secreta fidelium crucis 'iyle
Venedikli Marina Sanudo da, Msr'n bir donanma tarafn
dan (Sanudo'ya gre Venedik'e ait, dier yazarlara greyse
papala bal ve uluslararas bir donanma) abluka altna aln
masn nerirler. Rekabetleri, o ana kadar, Hal Seferi'ne
ok zarar vermi olan askeri tarikatlarn zorunlu olarak bir
lemesi konusunda da anlarlar: Fransa kralnn hukuk da-

85
nmanlar, Guillaume de Nogaret ve Pierre Dubois'da, bu
art niyetsiz deildir; ama dierleri sadece bir nova religionun,
Hal Seferi'ni yerine getirecek tek bir tarikatn hayalini ku
rar. Bu mit, Pierre de Lusignan'm Kl tarikatndan Philippe
de Mezieres'in ile tarikat ve Altn Post tarikatna kadar,
pek ok valye tarikatnn kurulmasn esinler. Ancak, val
ye yeminleri bir saray elencesinden baka bir ey deildir:
Bourgogne valyelerinin, Trkler ya da Sarazenler aleyhin
de sz dellolarna girdii Lille'deki Faisan leninde ( 1 454) ,
Hal Seferi temas elenceli bir konu haline gelmitir.
Bununla birlikte, XIV. yzylda, szn ettiimiz temalar
tamamen etkisiz kalmam ve yeni Hal Seferleri'nin
byk temas (Msr'n abluka altna alnmas, Mool ittifak .
ve tarikatlarn birlemesi) zaman zaman gerekliin iinde
yer almtr. 1 1 79 ylndan sonra, papa, Mslman lkeler
le ticareti zaten yasaklamt: XIV. yzylda, zellikle sava
gerelerinin ihrac konusunda Msr'a uygulanan ticaret ya
sa srekli yenilenmi, ama kimi zaman, papalktan alman
zel izinlerle alenen inenmitir.
Yeni Hal Seferi, nceki Hal Seferleri'nin hukuki bi
imlerini koruyarak, kuramsal olarak hala ezilmi Dou H
ristiyanlar'n savunmaya adann olsa da, gerekte, artk,
Hristiyan devletlerinin, Akdeniz'deki ortak karlarn sa
vunmak iin, geici de olsa, bir koalisyon kurma frsatndan
baka bir ey deildir. 13 1 0 ylnda, papa tarafndan vaaz
edilmi ve maddi olarak desteklenmi bir Hal Seferi, Rodos
adasn -Kbrs kadar nemli stratejik s- ele geirerek Hos
pitalier valyeleri'ne brakr. Bu valye tarikatnn donan
mas buradan Trk korsanlarla savar ve 1345 ylnda, "ta-

86
 kmadalara yaplan bir Hal Seferi'ne", Smyrna'y ele geiren
bir talyan deniz birliine yardmc olur. 1365 ylnda, Kbrs
kral I. Pierre, skenderiye'yi almay baarr, ama bu Hal
Seferi, Avrupal tccarlarn ve zellikle Memluk blgesinde
ki yerli Hristiyanlar'm karlarn tehlikeye sokmaktan baka
bir ie yaramaz. Moollar'la birlikte tasarlanpu bir eylemin
baar ans belki daha yksektir: ran'a yerlemi olan lhanl
Hkmdar Argun'la IV. Nicolaus (1288- 1 292) arasnda bir
sr eli gidip gelir; Ermeniler, Grcler, Kbrs kral ve Hos
pitalier valyeleri tarafndan desteklenen ardl, Suriye'ye
kar bir dizi sefere giriir (1299-1302) , ancak srekli bir ba
ar elde edemez. Suriye'yi ele geirmekten umut kesilir. En
sonunda, Fransz kilise mahkemeleri tarafndan sapknl
ortaya karlan Tapmak valyeleri, Viyana Konsili tara
fndan ortadan kaldrlr ( 13 1 1) , ama tarikatn sahip olduu
zenginlikler, Hal Seferleri iin Hospitalier valyeleri'ne
braklmak yerine, kraliyet hazinesine aktarlr.
XIV. yzylda, Hal Seferi, Fransa ve ngiltere krallar
iin bir vergi toplama bahanesi ve Germen imparatorlarn
byk tutkularn srdren Fransz monarik ideolojisinin
bir paras haline gelir. Gzel Philippe'ten VI. Philippe'e,
btn Fransa krallar Hal giysilerini kuanp sefere hazr
lanr, ama hibir zaman yola kmaz ve ngiltere'yle olan
dmanlklarn btn seferleri gerekten engelledii zamana
kadar, Charles de Valois'nm Bizans kart projelerini des
teklemekle yetinirler. Osmanllar'm Kk Asya'da ilerle
mesi [ 1326 ylnda Prusa (Bursa), 1328 ylnda Nikomedeia
(zmit), 1330 ylnda Nikaia'nm alnmas] , sonra Avrupa'ya
gemesi ( 1362 ylnda Andrianopolis) , Bizans kart projele-

87
re son verir. XIV. yzyln sonundan itibaren, Hal Seferi
artk Dou Hristiyan dnyasnn bir kurtulu sava olarak
deil, Trkler tarafndan tehdit edilen Avrupa Hristiyan
dnyasnn bir savunma sava olarak grlr. 1 396 yln
da, Avrupa'nn her tarafndan gelmi askerlerden oluan
bir Hal ordusu, Macaristan kralnn yardmna gider, ama
kahramanlk peinde koan Bat valyelerinin bilinsizlii,
Nikopolis (Nibolu) bozgununa yol aar. Boucicaut yne
timindeki kk bir Fransz birlii, Gallipolis'i (Gelibolu)
geri almay ve Konstantinopolis'i ablukadan kurtarmay ba
ar_r ( 1399), ama Trk fethini sadece Timurlenk'in Anka
ra'da Sultan Bayezid karsndaki zaferi geciktirir. Bizans
imparatorlar, Bat'dan gerek yardmlar alma umuduyla,
Roma'yla birlqmeye alrlar. Floransa Konsili'nde ( 1439)
nihayet ilan edilmi olan bu birlik, Yunan ruhban snf tara
fndan reddedilir, zaten, Konstantinopolis'in dmesini de
engelleyemez. Macaristan'n yardmna gelen ve Ni'te Trk
ler'i yenilgiye uratan ( 1 443) son Hal ordusu, Varna'da
ortadan kaldrlr ( 1444) . Papaln ve zellikle Il. Pius'un
( 1 458-1464) ya da X. Leo'nun ( 15 1 2- 15 1 7) Trklere kar
"genel bir sefer" iin yapt daha sonraki arlar hemen
hemen etkisiz kalr. Hal ordusu, o dnemde, spanya tara
fndan (Granada'nn alnmas, 1492), sonra arlken ve Habs
burglar tarafndan (Viyana'nn savunulmas ( 1 5 29) ve Tu
nus'un kuatlmas ( 1535)) bir bakma yeniden toplanr.
Hal Seferi szc ve baz mekanizmalar, nebaht ( 15 7 1) ,
Kandiye ( 1 5 79) ya d a Viyana kuatmalar ( 1683) srasnda
da hala varln srdrmektedir, ama balarda olduu gibi
geni bir halk destei sz konusu deildir.

88
 IV. Blm

HALI SEFER'NN YAPILARI

Her Hal, bir Hal ordusuna bal olmak zorunda deil

dir. Byk seferlerin ve daha az bilinen dier "genel gei
ler"in yannda, iki ylda bir yplan d zenli yolculuklar, tek
balarma ya da kk gruplar halinde yeminlerini yerine
getiren haclar Kutsal Topraklar'a gtrmektedir. Hal
Seferi gereklii U halde ok-biimlidir ve yapsal sn.rlar
glkle belirlenir. Biz, burada, konuyu sadece ana hatlary
la inceleyeceiz; bu sorunlar hakknda her eyin sylenmi
olmas da mmkn deildir zaten. 1

1 . Haz rlk:
-

Vaaz vermP, rgtleme, fi nansman

nisiyatif ou durumda papaya c.ttir. "8>fer"in tarihine

o karar verir; bir Hal Seferi bulla'syla da katlanlara veri
lecek ayrcalklar belirler ya da hatrlatr. Kimi zaman bu

!) Hal Seferleri'nin kurumsal, siyasi ya da askeri yapsma adanm pek

ok alna bulunmaktadr. History ofle Cmsades (The Impact ofhe Crsades
on le Near East . . . on Erope) adl yaptm V. ve Vl. ciltleri, bu sorunlarn
ounu damk ve eitsiz biimde ele almaktadr.

89
inisiyatif tamamen biimseldir ve temel rol, bulla'ya nc
lk etmi ya da onu istemi olan hkmdara aittir--ilk yemi
nini, 1 245 bulla'sndan nce etmi ve 1 267 ylnda, papaya
niyetini bildirdikten sonra kendiliinden Hal Seferi'ne k
m olan IX. Louis gibi.
Papa, Hal Seferleri'nin ruhani lideri olarak kalr: onu ya
kendisi vaaz eder ya da bu ii, yetkili papazlara ve ou zaman,
papalk temsilcilerine brakr. XII. yzylda, I. Hal Seferi'n
den sonra nemli bir rol oynamaya devam eden halktan gelen
vaizlerin cokusunu bastrmak gerekir: Aziz Bemard, Alman
ya'da, Clairvaux'lu eski kei, Aziz Raoul'un arlklaryla
mcadele etmek zorunda kalr. II. Hal Seferi'nden IV. Hal
Seferi'ne, C:teaux keileri, yetkilerini onlara devreden papa
lk temsilcileri tarafndan sk sk vaaz vermekle grevlendiri
lirler. Buna karlk, XIII. yzyldan itibaren, bu yardmc rol
dilenci tarikatlara aittir. De predicatione Cmcis adl inceleme
sinde, Dominikenler'in eski byk stad, IX. Louis'nin dan
man, Humbert de Romans, sylevinin son blmnn ba
lca temalarn sralar, hatta olas eletirilere cevap verir. Ger
ekten de, XIII. yzylda eletiriler artar, nk Hal Seferi
vaazlarna artk gnah aflarnn satlmas elik etmektedir.
Hallara sadece manevi ayrcalklar (bkz. V. blm) ve
rilmez; XII. yzyldan itibaren, papalk bir dizi maddi ayrca
lkla Halnn statsn de belirler. 1 145 ylnda saptanm
Hal ayrcalyla (ilk Hal Seferi bulla's olan Quantum
praedecessores'da) , Hal, ailesi ve mallar Kilise tarafndan
himaye altna alnr: Laik hukukun alanndan km olan
Hal, artk, Kilise mahkemesinin yetki alanndadr; senyr
ya da kral, ondan ne yardm, ne de vergi isteyebilir. Yolcu-

90
 luk boyunca, ona konukseverlik gsterilmeli ve ayakbast
parasndan muaf tutulmaldr. Szlemeye balanm borla
rn faizlerinin denmesi sefer sresince askya alnr ve bir
moratoryumla, Halnn, borlarn seferden dndkten son
ra demesine izin verilir. u halde, Hal Seferi, Kilise mah
kemelerinin yetkilerini nemli lde geniletir; sz konu
su mahkemeler, resmi olarak ilan edilmi ynetmeliklere
uyulmasn salamak iin, XIII. yzylda etkisi giderek aza
lacak olan ruhani silahlar (aforoz etme, kstlama) kullan
makta ve yava yava, laik gce bavurmaktadr. Ancak,
laik iktidar, Kilise'nin, kendisini, mali ve askeri kaynaklar
dan yoksun brakan bu yetki amlarna itiraz eder; XIV.
yzylda, Fransa kralnn, Louis de Bourbon'un Mehdiye
seferine ( 1390) belli sayda valyenin katlmasna izin ver
dii grlr. Bandan beri bu g savann bilincinde.olan
il. Urbanus, vasaln, efendisinin rzasn almak zorunda ol
duunu zellikle belirtir. III. Eugenius, Kastilya ve Slav lke
lerine yaplacak ilk Avrupa Hal Seferleri' ne, Kutsal Top
raklar yararna glerini kaybetmeme derdinde olan laik
glerin istei zerine izin verir. Han ayrm gzetmeden
herkese verilmesi sz konusu deildir: il. Hal Seferi'nin
.. baarszlndan sonra, onu, silah tayabilecek durumda
olan adamlara verme eilimi yaygndr. Buna karlk, XIII.
yzylda, ha, yeminlerini daha sonra geri almak zorunda
kalan "rklere", kadnlara, sakatlara, yoksullara verilmi,
hatta zorla kabul ettirilmitir. Yasamann titizlikle uygulan
mas kazan kayna haline gelmitir.
Hal Seferi iin gereken para, balarda, Hallar'n ken
dileri tarafndan salanyordu. Guibert de Nogent'n betim-

91
ledii gibi, I. Hal Seferi srasnda, gitme arzusu o kadar b
ykt ki, Hallar, btn mallarm satyor ve bylece fiyatla
rn korkun derecede dmesine yol ayorlard. Baronlar,
para bulmak iin topraklarm satyor ya da kilise derneklerine
rehin brakyorlard. Birikmilere varncaya dek, btn nakit
leri seferber eden ve bylece dolamdaki para miktarm
artran I. Hal Seferi, byk olaslkla, ayn zamanda, baz
blgelerde kilise mlklerinin artmasna da katkda bulunmU
tu. Bu durumda yine kilise ayrcalklarnn genilemesi sz
konusudur: Feodal hukuka gre, derebeyi senyre ait olmas
gerekirken, Halnn, topram Kilise'ye rehin brakmasna
izin verilir. Ancak, satlar sadece Kilisc'nin iine yaramaz.
rnein, 1 101 ylnda, Bourges Vikontu Eudes Arpin'in un
vann ve topraklarm, Kral I. Philippe'e satt, Capet Hane
dam'nn da bylece Loire'n gneyine yerlqtii grlr.
Bu istisnai aralara, XII. yzylda dzenli bir ara ekle
nir: senyr, Hal Scferi'ne kmak iin sonunda vasallarn
dan yardm (para yardm) ister. Dier olguyla birlikte
(senyrn fidyesi, olunun valyelie gei treni, kznn
eyizi) , Hal Seferi, parasal gelirlerin paynn artt senyr
lk hazinesinin zenginlemesinin nedeni deilse de, bunun
iin iyi bir frsattr. Ayn biimde, krallar da, yardm toplar
lar; 1 166 ylndan itibaren, sonra 1 183 ve 1 185 yllarnda,
VII. Louis, sonra olu ve II. Hemi, Kuds'te Hristiyanl
savunmak iin yarm kilo eya karlnda 1 -2 dinar alrlar.
Ancak, Hal Seferi iin toplanan ilk vergi, 1 188 ylnda,
Fransa'da ve ngiltere' de tanr mallar ve gelirler zerinden
alman Salaheddin aandr. Yardmdan ( 1 14 7 ylnda, VII.
Louis tarafndan baz vasallanndan istenmi olan yardm

92
gibi) , Philippe Auguste'n, Kutsal Topraklar'dan dndk
ten sonra da devam ettirmek isteyecei vergiye geilir.
Ayn biimde, Kilise de, batan vergiye geer. Pek ok
bakmdan ara sefer olan IV. Hal Seferi'nde, iki biim ayn
anda varolur: Neuilly Katolik Papaz Foulques, vaaz srasn
da, Citeaux keileri taratindan Kutsal Topraklar'a iletilecek
balar toplarken, inanllarn Hal Seferi'ne yapaca yar
dmlar iin her blge kilisesine iin bir ba kutusu konma
sn isteyen III. lnnocentius, o ana kadar ilk kez, bamsz
ve men papazlar snfn gelirlerinin krkta biri ( 1 199),
kardinalleri ise onda biri orannda vergiye tabi tutar. Decima
ad, artk, bandan beri ruhban sntinn dmanlyla kar
laan bu vergilerle birlikte anlr: Citeaux keileri ve dier
tarikatlar, kendilerini bu vergilerden muaf tutturmay baa
rr. Decima, XIII. yzylda yaygn bir uygulama haline gelir:
Deien oran ve sreler ( 1 2 15 ylnda, Fransa' da, yll
na yirmide bir, be yllna onda bir; 1225 ylnda, ngilte
re'de be yllna on bete bir, 1 245 ylnda yirmide bir,
1263 ylnda yzde bir, 1 274 ylnda alt yllna onda bir) ,
mali ilerden sorumlu bir idarenin kurulmasna yol aar.
Vergiler nceleri papalk temsilcilerinin d enetimi altnda,
piskoposlar taratindan toplanmaktadr; bu temsilciler, daha
sonra, genel tahsildarlar haline gelir, en sonunda da kendi
tahsildarlarn atarlar. Papalk temsilcileri, ayn zamanda,
baka kaynaklardan da yararlanmaya alrlar: miraslar, ye
minin geri alnmas, gnahlarn belli oranda balanmasn
salayan hediyeler. Ruhban snfinn vergilere olan dman
l byr: bunlar toplamak iin tehditler -kimi zaman laik
gce bavuru- ya da X. Gregorius gibi, bir papann yakar

93
lan gerekir; bununla birlikte, laikler, rahipleri, bu vergilerle
zenginlemekle sular:

Jakobenler ve Menular arasndan

Vasiyetle aldklar . . .
Ve byk topluluklar! olan,
Tanr'nn ordusunu koruyan
Rahiplerden topladklar
Dinarlara ne oldu?
Ama onlar bunlar baka trl kullanyor
Ve Tanr orada plak kalyor.2

Aslnda, bu ekilde toplanan paralar, genel olarak, Hal

Seferi iin kullanlr: 1 2 1 5 ylnda, yirmide bir orannda al
nan vergi, Kutsal Topraklar'da, bunu Hallara datmakla
ykml olan papalk temsilcisine gnderilir. 1 245 ylnda,
Fransa, Lorraine ile Bourgogne'dan yirmide bir, 1 268 yln
da onda bir orannda toplanan gelir vergisinin IX. Louis'ye
verilmesi gibi, para, ou zaman, dorudan Hal Seferi n
derine teslim edilir. Ama, bazlar, bu paralar, kendi ama
lar dorultusunda kullanmay baarr. Bizzat papalar, top
lanm olan paralar kimi zaman baka alanlara yneltirler:
Fransz ruhban snfnn Albililer'e kar! Hal Seferi iin
demi olduu vergiden kalan para, IX. Gregorius tarafn
dan, ksmen, II. Friedrich'e kar alan sava! finanse etmek
iin kullanlmtr. Bylece, papalk, gelir vergisini "siyasi
Hal Seferlerine" ayrarak, kamuoyunda fonlarn hedefin
den saptrlmas fikrini uyandrm deilse bile, dorulam
ve Hal Seferleri'nin davasn o oranda zayflatmtr.

2) Rutebeuf, Complainte de Costatiople.

94
 i l . - Yolcu luk: Yiyecek i htiyac n n kar lan mas,
paran n ve birliklerin tan mas

Uzak bir seferin ihtiyalar, artan ma ykler getirir: lk

Hal Seferler'i, gerekte, az gvenli, ama ayn zamanda, az
da masrafl kara yolunu takip ediyordu; buna karlk, XII.
yzyln sonundan itibaren, ok daha pahal bir yol olan deniz
yolu tercih edildi. Haclarn o ana kadar kullanm olduu
balca kara yolu, Tuna nehri boyunca Belgrat'a kadar iniyor
ve Morava'y takip ederek Ni'e kyordu. Oradan Selanik'e
gidiliyor, Trakya'ya kadar ky boyunca ilerleniyor ya da Ro
dop'un kuzeyinde kalp, Sofya, Filibe ve Meri zerinden, iki
yolun birletii Konstantinopolis'e ve Andrianopolis'e varl
yordu. Avrupa'nn gneyindeki Hallar da, Dyrrachium'u
Selanik'e balayan Antika'dan kalma Via Egnatia yoluyla,
Balkanlar'n iinden geiyordu. lk iki Hal Seferi'nin ve I.
Friedrich'in ordular, bylece, imparatorun onlara btn ih
tiyalarn karlayacak pazarlar sunmaya sz verdii Bizans
topraklarnn iinden gemiti. Sz verilmi ve yerine getiril
memi, ya da taknlklar gereke gsterilerek vazgeilmi
erzak ihtiyacn karlama konusunda kan anlamazlklar
dnda, Hallar, kambiyo konusunda da sknt ekiyorlard.
Bat paralaryla gelen Hallar -Balkanlar'da, Hal ordular
nn getii yollarda, gerekten de, XI.-XII. yzyla ait Bat
dinarlaryla dolu kk hazineler bulunur-, uygun olmayan
fiyatlar neriyor ve kimi zaman anlamalarla, makul bir kam
biyo fiyat saptamak zorunda kalnyordu. Bizans donanmas,
boazlarn dier tarafndaki birlikleri tamay da gvence
altna alyordu. Kk Asya'da, balca kara yolu, Dorylaion,

95
Amuriye (Amorion), Iconium hattn izleyerek Trk toprak
lan iinden geiyordu; yiyecekleri yaklak yirmi gn tamak
gerekiyordu. Ancak, erzak, ou zaman yetersizdi, su bulun
muyordu, atlar ve yk hayvanlar birbiri ardna lyordu. l.
Hal Seferi ve l. Friedrich, ktlktan ve Trk saldrlarndan
ileri gelen byk kayplar pahasna, bu yolu izledi. Il. Hal
Seferi'nde, VII. Lemis ve Otta von Freising, Bizans gemileri '
ve Chirlerinden hala ksmen yiyecek yardm alabildikleri, de
nize daha yakn ve daha dolayl bir yol seti, ancak Laodikeia
ve Attaleia arasnda, Trkler tarafndan istila edilmi dalarda
verilen kayplar ve at eksiklii, VII. Louis'yi valyelerle bir
likte Antiokheia'ya doru yola kmak zorunda brakt.
Bir Hal Seferi'ni Kutsal Topraklar'a varamadan baar
szla uratabilen bu glkler, XII. yzyln sonunda, deniz
yolculuunun birok kiide uyandrd kaygya ramen, deniz
yolunun tercih edilmesine yol at. XI. yzyln sonunda,
Kuzey Avrupal haclar ve Hallar, zellikle de skandinav
lar ve ngilizler, Kutsal Topraklar'a, gerektiinde inip konak
ladklar ber Yarmadas'nn etrafndan dolaarak, denizden .
gidiyorlard: II. Hal Seferi'nin tek baars, ngiliz ve Flaman
Hallar' dan oluan bir donanmayla, Lizbon'un alnmas ol
mutu. XII. yzyln banda, talyan ehirlerine, nce Ceno
va, sonra Pisa ve Venedik'e ait donanmalar, Hallar'n yiye
cek ihtiyacn karlam, Filistin'in ky ehirlerinin alnma
sna yardm etmi, sonra da ilkbaharda ve sonbaharda olmak
zere ylda iki sefer halinde, haclar, dzenli olarak, Kutsal
Topraklar'a gtrmt. Yzyln sonunda, bu donanmalar
artk "genel seferlere" hizmet ediyordu: Anglonormanlar'a
ve Bordeaux'ya ait gemiler, Aslan Yrekli Richard'a yetse

96
de, Philippe Auguste, 650 valye, 1.300 soylu svari ve bir
o kadar da at tamaya ve 5.850 gm mark ( 1 ,4 t) , yani

yaklak 1 .800.000 dinar karlnda sekiz ay boyunca onla

rn yiyecek ihtiyacn karlamaya sz veren Cenova'dan yar
dm istemek zorunda kalr. Venedik'te, Villehardouin tara
fndan imzalanm olan anlama, atlaryla birlikte 4.500
valye, 9.000 soylu svari ve 20.000 yaya avuun tanmasn
ve at bana 4, adam bana 2 mark olmak zere, toplam
85.000 mark (yaklak 20 gm t) karlnda dokuz ay
boyunca yiyecek ve ara gere ihtiyacnn karlanmasn
ngrr. Venedikliler, bu amala, iinde dromonlar (krekli
ve yelkenli sava gemileri), galealar (kadrgalar) , nefier ya da
uvelerin (yzlerce yolcuyu tayabilen byk yelkenli gemi
ler) bulunduu bir donanma kurarlar. XIII. yzylda yaplan
gei anlamalarnn konusu, daha ok, belli sayda geminin
belli bir fiyata kiralanmasyla ilgilidir: IX. Louis, 1 246 ylnda
Cenova'dan on alt, Marsilya'dan yirmi gemi kiralar ( 1 269
ytlnda da ayn biimde) . lk durumda, donanma Cenoval
iki amiral, ikincisinde,bir Fransz tarafndan ynetilir ve an
lama krala tam bir manevra serbestlii salar. u halde, n
ceki deneyimler, birliklerin tanmasnn organizasyonu ve
zellikle genel seferlerin finansmann yetkinletirmitir.
XII. yzyl da, gerekten de, Hallar, yanlarnda Bat
paras getiriyor ve yol stnde bunlar glkle yerli paraya
eviriyorlard XIII. yzylda, ounlukla askeri tarikatlar tara
fndan Dou'ya hala byk meblalar tanyor, tarikatlar, bu
paralan, Hallar'n emanet ettii fonlarla birlikte muhafaza
ediyorlard. 1 250 ylnda, Joinville, Tapnak'n hazinecisini,
ordunun rehinden kurtarlmas iin gereken tutarn geri kala-

97
nn bu paralarla demeye zorlamak mecburiyetinde kald.

Ayn Hal Seferi, banka ilemlerine de vesile olmutU: IX

Louis'nin Kutsal Topraklar'da kald dnemde, Cenovallar,
ona, 100.000 ksur kraliyet liras bor vermilerdi; kral da,
bunu, daha sonra, Paris'teki hazinesinden havaleyle demiti.
Cenova'ya gnderilen havaleler, Piacenza'ya ait bir irkete
teslim ediliyor, bu irket de Champagne fuarlarndaki temsil
cileri araclyla, Paris'te bunlar tahsil ediyordu. Piacenzallar
makbuz karlmda Cenovallar'a hemen paralarn dyor
lard: Bu, bilinen ilk avans rneiydi. Kambiyoya, bor para
nm getirdii kar ekleniyordu; Cenovallar'm bu ilemlerde'n
yaklak yzde 20 kar ettii sylenebilirdi. Daha nce de, il.
Hal Seferi'nde, Tapmak, Suriye'de bulunan VII. Louis'ye
bor vermi ve bu, daha sonra, Paris'te ona geri denmiti;
XII. yzyln ortasnda, "haclar" da, Tapmak'n Kutsal Toprak
lar'da kendilerine verdii paralan Avrupa'da bankaya yatryor
du. Askeri tarikatn denizin iki yakasndaki zenginlii, parala
rn ayni transferini nlemesine izin veriyordu. u halde, Hal
Seferleri, banka ilemlerinin geliiminde, kukusuz, nemli bir
rol oynam ve zellikle, uluslararas demeler ynetmeliinde
takas kullanmn, ilk kez, byk lde yaygnlatrmt.

ili. - H al Seferleri'nin askeri rgtlenm esi

(saysal byklklerine gre birlikler,
komutan l k, strateji, taktik)

Byk Hal senyrleri tarafnd;:.n gtrlm birka

yz adamdan oluan kk birlikleri, on binlerce valyeyi

98
ve piyadeyi bir araya getiren daha byk seferlerle kyaslaya
mayz. I. Hal Seferi vakanvislerinin almas, Konstanti
nopolis'e ulaan birliklerin 100.000 sava (avu ya da pi
yade) ve 1 5.000 sivile elik eden 1 2.000 valyeden, Kuds'e
ulatklarnda te iki orannda azalm, byk bir birlikten
olutuunu dndiirmektedir. Daha sonra, birliklerin tan
mas iin imzalanm olan anlamalar, hizmete alnm asker
lerin says hakknda daha iyi bilgi verirler. Philippe Auguste,
650 valye ve 1 .300 soylu svari gtrr, Richard da ayn
biimde. 1 248 ylnda, IX. Louis'nin Hal Sefcri'nde yakla
k 15.000 kii vardr ve bunlarn 2.SOO' valyedir. En byk
Hal Seferleri, ender olarak, on binin stnde sava ie
rir. lk iki Hal Seferi'nin brakt "saysz kalabalk" izleni
mi, savalara ayak ba olan, ilerlemelerini geciktiren ya
da taknlklaryla onlar tehlikeye atan sivillerin (Ribaud'lar
ya da Tafurlar gibi dzensiz, yoksul, silahsz ya da donanmsz
haclar) orannn byklnden kaynaklanr.
il. Hal Seferi'nden sonra, otoriteler, bu sivillerin sefere
kmasn engellemeye alrlar. XIII. yzylda, Hal Sefer
leri, byk oranda, tanrsal esinli -"soylu adamlar"dan Ro
bert de Clari gibi "yoksul valyelere", her snftan valye
ler- ya da profesyonel askerlerden, yaya ya da atl avular,
kundakl yaylarla donatlm okular ve dier paral piyade
lerden olumUtur. Halktan kimseler, Hal Seferi'ne, artk
ancak paral askerlik yoluyla katlabilirler; XIII.-XIV. yzyl
daki "halk" seferleri, 1 2 1 2 ylnda, Fransa'daki ve Alman
ya'daki ocuk Hal Seferleri gibi, 1250 ve 1320 yllarnda
ortaya kan Fransz kyl birlikleri gibi ve Kutsal Toprak
lar' kurtarmaktan ok, sa'yla birlikte yaayp onunla birlik-

99
te lmek istey,en gsz ve silahsz kitleleri "T anr'ya" gt
ren dier "cokular" gibi "ilkel" ve denetimsiz hareketlerdir.
Hal Seferi ordusu, zgn bir yapya sahip deildir. Sa
vaa kadar bireyselliklerini koruyan bir senyrlk, prenslik
ya da belli bir monariden gelmi askerleri bir araya getiren
feodal bir ordu olarak kalr hep.3 Hatta, XIII. yzylda, olay
larla birlikte aa kmak iin bu tarihi beklememi olan
bir kartln sembol olarak, bir papalk temsilcisinin
uyrua gre deien renklerde halar nerdii grlr. H
kmdarlarn katlmasyla krklenen kavgalar nedeniyle,
1 149 ylnda Franszlar'la Almanlar, 1 190 ylnda ise Fran
szlar'la ngilizler imdiden ayrlm, Zara'da Franszlar' la Ve
nedikliler kar karya gelmi ve V. Hal Seferi'nde, birbi
rine girmi olan farkl uyruklu askerler Dimyat'ta ayr ka
rargahlarda konaklamak zorunda kalmlardr. Hal kral
lar ya da imparatorlar, kendilerini bamsz ordularn ko
mutanlar gibi grmekte, ancak, zel bir anlama ortak ope
rasyonlara izin vermektedir. 1. Hal Seferi'nde, ordunun
ynetimi baronlar konseyine aittir. Bu konsey, manevi oto
ritesi, papann kendisine vermi olduu ruhani yetkileri aan
Papalk Temsilcisi Adhemar de Monteil'in lmnden son
ra zellikle, Bohemond ve Raimond de Saint-Gilles'in kart
grlerini uzlatrmay glkle baarr. Baronlar konseyi,
IV. Hal Seferi'nde olduu gibi, seilmi bir komutan sz
konusu olduunda bile, karar mekanizmasnn merkezi ola
rak kalr; IX. Louis, daha sonra, sadece, kk bir aznln
dn dinlemek zorunda kalsa da ( 1 250 ylnda, Joinville

3) Bkz. Harita 4, s. 58.

100
ve Hayfa kontu ona "kalmasn tledii"nde rnein);
konseyinin grlerini alr. V. Hal Seferi'nde, birlikleri
birbirini izleyen btn lkelerin Hal temsilcilerinden olu
mu olan konsey, nce, Kuds kralnn otoritesini tanr; daha
sonra, papalk temsilcisi Pelagius ona kar Kilise'nin tam
yetkisini ileri srer. Uzlamaz tavr, hakl olarak Hal Se
ferleri'nin baarszlnn sorumlusu olarak grlmesine yol
aar. Gerekte, seferlere elik eden genel olarak iki papalk
temsilcisi, ruhani grevlerinin snrn hi bu kadar amam
ve Hal Seferleri'nin ynetimi laiklerin ii olarak kalmtr.
Hal Seferleri'nin askeri amalar, bata, hayli basitti:
"Yoksul haclar" tarafndan cesaretlendirilmi, hatta zorlan
m olan I. Hal Seferi'nin baronlar, Antiokheia'yla ileti
imlerini gvence altna alma kaygs duymadan, ne pahas
na olursa olsun Kuds'e yrm olmaldr. O dnemde,
gemelerine izin veren Arap emirlerin iyi niyeti, ve zellik
le, talyan gemilerinin getirdii yardmlar sayesinde ilerleye
biliyor ve yiyecek ihtiyalarn giderebiliyorlard. Ancak,
Kuds'n fethinden sonra, adamlar orada tutmak zorlat;
hac ziyaretini tamamlam olan Hallar, yeminlerini yeri
ne getirdiklerini dnyorlard. XII. yzyln banda, bir
yl boyunca Kutsal Topraklar'n hizmetinde kalacak olan
lara gnahlarnn balanmasyla ilgili zel bir ayrcalk
tanmak gerekiyordu.
Hallar, genelde, Kuds kralna ya da dier hkmdar
lara itaat ederler: Norve kral Sigurd, Sidon'un alnmasna
byle yardm etmitir. II. Hal Seferi'nin hkmdarlaryla
ibirlii yapmak daha zordur: Antiokheia prensinin istedii
gibi, Halep'e saldrmak yerine, Hallar, kentin muhtemelen

1 01
bir Hal'ya ya da Suriyeli bir barona verilmesi konusunda
yeni anlamazlklann kt am'a yrrler. XIII. yzylda,
Dou'da hkm sren siyasi koullar daha iyi bilindii iin,
Hal Seferleri, artk, basit birer silahl hac yolculuu deil,
amalan nceden kararlatrlm askeri seferlerdir. 1 20 1 .
ylnda, Hallar ve Venedikliler, "Babiloine'e* (Msr) gidil
mesi, nk Trkler'in, Babiloine'de, baka bir yere kyasla
daha iyi ortadan kaldrlabilecei" konusunda anlarlar. Ger
ekten de, Dimyat' alan Hallar'n, karlnda, Kuds' geri
vermeyi nerdikleri grlr; bu salam strateji, Kahire'nin
ok g fethiyle ilgili mzakere yarm brakld iin baar
sz olur. XIII. yzylda elde edilmi balca sonular, gerek
te, 1 229 ylnda, II. Friedrich'in, 1 24 1 ylnda, Cornwall'l
Richard'n mzakerelerine baldr: Filistin'e yaplan Hal
Seferi, o dnemde, bir diplomasinin hizmetinde, bir cayma
aracdr. Daha sonra, yzyln sonundaki Hal Seferleri pro
jelerinde, Mool ittifak byk bir rol oynar; pek ok Mool
elisi ( 1 267- 1 338 yllan arasnda) , bo yere de olsa, Mem
llkler'e kar ortak kampanyalar dzenlemeye alr.
Papalar, III. Innocentius'tan itibaren, "Sarazenler'in ge
lenekleri ve gleri" hakknda bilgi ve Hal Seferi iin belli
tavsiyeler isterler; pek ok raporda, Msr'n stesinden ko
laylkla gelebilecek ve onu bir ambargoya tabi tutacak Hri
stiyan dnyasnn denizlerdeki stnl zerinde durulur.
XIV. yzylda, pek ok Hal Seferi, Memllkler ya da K
k Asya'daki Trkmen emirlikleri zerindeki bu stnl
kullanm ve kantlamtr (Aydn Emirlii, Smyrna'y

* Orraa'da, Msr'n bakenti Kahire'nin ad. (.n.)

1 02
 byle kaybeder; Hospitalier valyeleri 1344 ylndan 1402
ylna kadar buray ellerinde tutacaklardr) . Ne ki, bu deniz
stratejisi, sadece ksmen, Bat'nn ekonomik karlarn sa
vunmaya yardmc olduu ender durumlarda uygulanmtr.
Dou'da, Hal ordular, Bat taktiini uyarlamak zorunda
, kaldklar yeni sorunlar ve dmanlarla karlar. Yolda ska
saldrya uram olan Hallar, I. Hal Seferi'nden itibaren,
kendilerine, kanatlar koruyup silahsz haclar ortada topla
dklar bir yry dzeni belirlerler; bu dz sra eklirden, bir
anda, saldrganlarn stne baaryla saldrmaya uygun (Ar
stf zaferi buna en iyi rnektir, bkz.. harita 4) , sava dzenin
de sralanm "merdiven" biimine gemeyi renmilerdir.
Ar zrhlarla ve mzraklarla donatlm Frank svari bir
liinin saldrs, yine zrhl, ama daha hafif silahlarla do
natln svarilerden oluIDU Msr ve Arap birliklere uy
gulanan ve, ou zaman, nemli sonulan olan bir taktiin
temel esi olarak kalr. Buna karlk, XII. yzyln ortasn
dan itibaren, Hallar'a kar birliklerin ounluunu oh
turan Trkler, daha ok, dmanlanna saldran ve yalan
dan bir ka taktiiyle onlar uzaklara srklemeye alan
ok evik, atl okulardr. Mansure Sava'ndaki Artois
Kontu Robert gibi, baardan ok kahramanla dkn olan
Batl Hallar bu tuzaa derler. Filistin Franklan'nn ordu
lar, ksa sre sonra, Bizansllar gibi, hafif bir svari birlii
ni, Bizans'ta Trk kkenli, Hal Krallklan'nda Suriye ya
da Bat kkenli paral askerlerden oluan Trk meneilileri
kullanarak, bu savaa kendini uyarlar. Son olarak, zellikle
Ill. Hal Seferi'riden sonra, valyelere, kalabalk bir piya
de snf -"yayalar" genel olarak atllardan iki kat fazladr-

1 03
ve onlar koruyan, kimi zaman da, Mansure'de olduu gibi
zafer kazanan okular elik eder. Hallar'm askeri arpma
s, baz bat tekniklerinin (zellikle kuatma aralar) ve tek
nisyenlerin (paral Frank okular ya da valyeler) Dou'ya
ihracna muhtemelen yardmc olmusa da, iki tarafn gele
neksel yntemlerini deitirmemi ya da ok az deitirmitir.

iV. - Askeri gereksinim lerin H al Devletleri'nin

siyasi yap lar zerindeki etkisi
(feodal rejim, Kutsal Topraklar'n askeri
tarikatlar tarafndan savu n ulmas)

I. Hal Seferi, Kutsal Topraklar'da, ayakta kalmalar

ya da yeniden fethedilmeleri XIV. yzyla kadar ou Hal
Seferleri'nin amac olmu, birka devletin kurulmasna yol
amt. Bu durumun, sz konusu devletlerin siyasi yaplan
zerinde bir etkisi olmu muydu? Eskiden buna inanlyor
ve Kuds Yasalar4 araclyla deerlendirildiinde, Kuds
Krall'nda, hatta daha da geniletirsek, dier prensliklerde,
fethedilmi topran tabula rasa s zerine kurulmu ve ege
'

menliin basit primus inter parestan, yani kraldan ok, soylu

snfa ait olduu, kusursuz bir feodal devlet grlyordu.
Vasallan tarafndan deil de, Hal baronlar tarafndan Ku
ds' korumas iin seilmi ve Kutsal Kabrin Koruyucusu

4) Kraln ve saray erkil.nn kararlarnn, daha sonra, en nemlisi (Le livre

de]ea d'lbelin, 1265) gerein yansmasndan ok, soylu snfn haklarnn bir
kuram olan XIII. yzyla ait pek ok eseri bir araya getiren kurallar btnnn
sralanmas.

1 04
unvann alm olan Godefroi de Bouillon, imparatorluk top
raklar iinde, Kilise ve mallarm korumakla grevlendiril
miti. Pisa Bapiskoposu, Kuds Latin Patrii Oaimberto,
buradan yola karak Kuds'te Kilise'ye bal bir senyrlk
kurmak istedi. Ancak, 1 100 ylnda Beytllahim'de Kuds
krallk tacn giymi olan I. Baudouin, bu istekleri reddede
rek monariyi kurdu. Kutsal Kabir rahipleri tarafndan su
nulan listeden setikleri patriklerden bamsz olan Kuds
krallar, Bat'dan farkl olarak, kz ocuklarn da hesaba
katarak byk evlat hakkn uyguluyor ve tac miras yoluy
la birbirine aktaryordu.5
Ayn kaltsal hak, Foulques ya da III. Baudouin gibi Ku
ds krallarnn belli bir otorite kurmaya ve kimi zaman naip
lik yapmaya alt dier Hal devletlerinde glkle uy
gulanmtr, ama Kuds kral, dier bamsz prensler zerin
de kuramsal bir egemenlie sahip deildir. Bu prenslerin erki,
Hallar tarafndan kurulmu ve onlarn karlkl gelenekle
rinden etkilenmi olan devletlere gre deiir: Normanlar
tarafndan igal edilmi Gney talya'da olduu gibi, Antio
kheia'da da, feodal rejim, daha merkezi ve vasallar daha az
zerktir. Edessa 'da ve Trablusam'da ise, iktidarlar ve kont
luk arazisi pek nemli deildir.
Kuds krallar, XII. yzylda, drt baronlua (Kuds;
Nablus, Akka ve Sur) ve bu derebeylik topraklar iindeki
pek ok kye sahiptir. Zenginlik kaynaklarnn ounu ti
caret vergilerinden elde ederler: sat (pazarlarda -fonduk*
"yer vergisi") ve gei vergileri (Msr'dan ya da Arabis-
5) Bkz. soyaac tablosu, s. 78.
'" Arap lkelerinde, pazarn kurulduu yer (.n.)

1 05
tan'dan gelip, Maverai rdn topraklar zerinden Suriye'ye
giden kervanlardan alman, yirmi drtte bir oranndaki ad
valorem -bir maln deeri zerinden hesaplanan- vergi) ,
ithalat ve ihracat vergileri (limana giri k engelleyen
"zincir" Akka gmrne adn verir) . Ayrca, ends_triyel
tekellerin (kuma boyacl, sepicilik, sabunculuk . . . ) geli
rine ve para basma hakkna da sahiptirler; stnde Arapa ,
yazlarn bulunduu altn paralan ("Sarazenler'e ait Bizans
sikkeleri") -ve Bat tarz gm dinarlar- basma hakk,
Bat'dan farkl olarak, o dnemde krala aittir.6
Bu kaynaklar, kraln, bir senyrlk iinde Hal Devlet
leri'nin en zgn yaplarn oluturan Bizans sikkesi ya da
soudee (bir valye iin ylda 500 Bizans sikkesi) lalinde fief
leri, kimi zaman toprak halinde fieflerden daha fazla verme
sine olanak tanr. Gerekten de, Hallar, Oou'da, Bat'da
kinden ok daha gelimi bir para ekonomisiyle karla
mlardr. Bu da, Latin Devletler'in byk dolayl vergiler
le, gelir-fieflerle ve altn parann baslmasyla Bat' dan ok
daha nce tanm olmasn aklar.
u halde, bu konuda, Hallar'n geliinden nceki yapla
rn etkisi ortadadr. Kukusuz, Hallar Dou'ya zellikle XI.
yzyl Avrupa'snda grdkleri rgtlenmeyi, rnein yetki
leri, Bat'daki gibi deimeyip, olduu gibi kalan yksek krali
yet grevlilerinin basit ynetimini getirmitir. Ama ayn za
manda Dou Bizans'tan da etkilenmilerdir: Antiokheia'da,
ehri (thema'y deil) bir dk, polisi bir yarg ynetir. Ku
ds'te, baz idari, zellikle de mali organlar Mslman k-
6) x. yzylda, kral iktidarnn zayflamasyla birlikte, dinarlar basma
hakkn senyrler alacaktr.

1 06
 kenlidir: rnein Secrete (Yun. sekreton, mali bro) gerekte
divana karlk gelir ve hem hazine, hem muhasebe brosu,
hem de ba belgelerinin, kadastro kaytlarnn ve tahville
riyle birlikte fieflistesinin sakland ariV olarak hizmet grr.
Baz adli kurumlar, yerel allkanlklara sayg gsterir: Reisin
(ky bakan) ynettii mahkeme, yerlileri ilgilendiren kk
davalara bakabilir; Fonde mahkemesi, ticari davalara ya da
Suriyeliler'i ilgilendiren davalara bakan karma bir mahkeme
dir. Buna karlk, denizle ilgili davalara bakan Zincir mahke
mesi, Burjuva mahkemesi ve dahas, soylularn davalarna
bakma yetkisi olan tek mahkeme ya da Yce Divan, yalnzca
Franklardan olumaktadr. Dou etkileri, U halde, hayli s
nrldr ve sadece askeri gereksinimler, Kutsal Topraklar'daki
devletlerin feodal yapsna orijinal zelliklerini vermektedir.
Adam ktl, bu devletlerin tarihini etkilemitir: Gerek
ten de, Hallar'n ou, yeminlerini yerine getirir getirmez
Avrupa'ya geri dnmektedir. Sadece, Bohemond, Bourglu
Baudouin, Renaud de Chatillon, Lusignan ailesi ve daha da
belirsiz soylar olan "denizar slaleler"i (kesin kkenleri
bilinmeyen (talyan ya da talyal Narman) Ibelin'ler rne
in) kurucular gibi, ansm denemek isteyen kk valye-
, !er ya da soylu ocuklar, Kutsal Topraklar'a gelmekte ya da
orada kalmaktadr. XII. yzyln banda, I. Baudouin, at
olan her avua valyelik unvan bile verir. ou, XII. yz
ylda g eden btn bu adamlar iin, Hal Seferi ve Kut
sal Topraklar'a yerlemek, apak bir toplumsal terfiyi temsil
eder. Ancak, Kutsal Topraklar'm savunulmas, Bat'dakin
den ok daha ar bir hizmet gerektirir; 15 ile 60 ya arasn
daki her vasal, kral her istediinde silahlarn kuanp gel-

1 07
mek ve zaman ya da mekan kstlamas olmakszn ona hiz
met etmek zorundadr. Buna karlk, Dou'daki at ktl,
XII. yzyldan itibaren (Avrupa'dan daha nce) geri dn
hareketine yol aar ve kral, sefer srasnda kaybedilmi atla
rn bedelini geri der. Hizmetin ne pahasna olursa olsun
srdrlebilmesi iin, zellikle kat kurallarla, fief borlar
ve devredilme koullar belirlenir (kraln hain, kaak ya da

dnek bir vasal mirastan yoksun brakmasna izin veren

Yl ve Gn Kongresi, Kral (II. ya da III.) Baudouin'in Kurumu;
dul kadnn, kraln onayyla yeniden evlenme zorunluluu;
hizmetin hedef ald fiefin merkezinin, yani caballarianin
blnmesinin yasaklanmas, fiefin dini kurumlar yararna
devredilmesini yasaklayan erken mevzuat) . XII. yzylda,
Kuds'te ve Antiokheia'da, her birinde yaklak 500 valye
ve 5.000 avu bulunur ve bunlara bazen paral askerler de
eklenir. Ancak, savunma, zellikle, yzyln sonunda vergi
toplamak iin uyruklarnn rzasn alan krala aittir.
XIII. yzylda, yoksullam ve dahas, ounlukla, ya
banc olmayan bir hkmdar (il. Friedrich, Anjoulu Carlo
ve sk sk "Kuds krallnn senyrleri" olan Kbrs kralla
r) tarafndan ynetilen krallk, idari ilevini kaybetmi, top
raklar giderek azalan soylular da, ky ehirlerine ya da Kb
rs'a snmlardr. Yzyln ikinci yarsnda, siyasi savalarla
megul olan bu soylu snfn Kutsal Topraklar'n savunulma
sndaki rol ok kktr; dolaysyla Batl hkmdarlar
tarafndan tutulmu askerlere (Geoffroi de Sergines yneti
minde, 1 254 ylndan 1291 ylna kadar Suriye'de kalan Fran
szlar, ngilizler ve papa tarafndan gnderilmi askerler) ya
da askeri tarikatlara gvenmek gerekecektir. XII. yzylda,

1 08
 Suriye'deki Frank prenslikleri, askeri rolleri nedeniyle Hal
Devletleri adn gerekten hak etmilerse de, XIII. yzyl
da inisiyatif, Bat'dan gelen yardmlara ve bu srekli Hal
rolnde onlarn yerini alan askeri tarikatlara aittir.
Askeri tarikatlar, x. yzyln banda, hala, pek tekin
olmayan Hayfa-Kuds yolu zerindeki haclar koruma ihti
yacndan domttur. 1 050 ylndan beri, Kuds'te, Saint
Jean dknlerevinde "yoksullara hizmet eden" tarikat, ba
kan Raimond du Puy ( 1 1 20- 1 154) ynetiminde, yava ya-
. va, askeri bir nitelik kazanr, ancak balangtaki hayr ile
rini yapmaya ve Hospitalier adn tamaya devam eder. Tap
nak valyeleri'yse, balangta haclar koruyan ( 1 1 1 8) ve
sarayn, Tapnak'n bulunduu yerdeki bir blmne yerle
tirilmi olan -adlar buradan gelir- Champagne valyele
ri'ndcn olumU kk bir grupken, 1 1 28 ylnda, Aziz Ber
nard'n hakknda vgler dzecei (De laude novae militae)
"sa'nn Askerleri"ni meydana getiren bir disipline eriir. Bu
iki tarikat, hiyerarileriyle, dier dini tarikatlardan ayrlr:
Papazlar, salt valye snf iinden seilmi valyeler ve
zgr adamlar arasndan seilmi avular, yksek rtbeli
subaylarn elik ettii bir genel bakann emri altnda top
lanr. 1 130 ylndan itibaren, tarikatlarn nfusu ve gc
nemli lde artar: Sadece papann otoritesini tanyan
bu tarikatlara, Dou'da ve Bat'da pek ok ba yaplr.
Manastr ya da "dil" (tara azlar) gruplar halinde kme
lenmi evlerde (valye konutlar) , mlki ynetimin yan
sra, Kutsal Topraklar'a yardm iin para ve adam toplanr.
Denizin U ya da bu tarafnda mlkleri olan tarikatlar, Xll.
yzyldan itibaren, parann ayni transferi (rnein 11. Hcnry

1 09
Plantagenet tarafndan kralln savunulmas iin devredilmi
paralar iin -1 1 82) ya da takas uygulamasn gerekleren
Hal bankaclar roln oynar (Bkz. IV. blm, 11. madde).
Bat, onlara bir hareket alan da salar: Kutsal Topraklar'a
gitmeden nce, spanya'da, murabtlarn ribatlarn (din u
runa savaan gnll savalarn, gazilerin yaad kale
ler) andran atalan korurlar. Almanya'da, Yaln Kll - '
valyeler ve zellikle, Hospitalier modeline gre rgtlenm,
III. Hal Seferi'nden itibaren Hohenstaufen Hanedan tara
fndan desteklenmi Tton valyeleri, XIII. yzylda Kut
sal Topraklar' yava yava terk eder ve Baltk denizi kysn
daki pagan halklar, Prusyallar' ve Litvanyallar' Hristi
yanlatnp, fethedilmi topraklarda inanl ve sava bir
Devlet kurmak iin bir dizi Hal Seferi dzenlerler.
Kutsal Topraklar'da, bu tarikatlar, XII. yzylda, be yz
valyeyle bir o kadar Trkopol'den oluan ve her an savaa
girmeye hazr bir ordu salayabiliyor ve zellikle kalelerin
korunmas, bakm ya da yapmnda giderek artan bir rol
oynuyorlard. XII. yzyln ilk yansnda, eski Bizans tarz
yaplar (etkin bir savunmann temeli olan kulelerle destek
lenmi kare biimli duvarlar) taklit ediliyor ya da onlardan
yararlanlyordu. 1 160 ylndan itibaren, tarikatlar, imdi
den, Kuds Krall'ndaki mstahkem blgelerin te birine
ve Kuzey Suriye' de de, Saone, Antiokheia'nn kuzeyindeki
Bagras, Sefita ve Humus ile Trablusam arasndaki yolu
denetleyen valyeler Kerak' gibi kilit konumlara sahipti.
O dnemde yaplm ya da glendirilmi olan kaleler, uzun
sren kuatmalara direnmeye izin verecek biimde daha
iyi tasarlanmt: araziyi daha iyi kullanan, yuvarlak kule-

110
!erle desteklenmi, Margat ve valyeler Kcrak'nn en iyi
rneklerini verdii ileri istihkam yaplaryla korunmu sur
lar. Bunlar, Hal Seferi dnnde Aslan Yrekli Richard
tarafndan yaplm Chateau-Gaillard gibi baz Bat yap
larn da byk olaslkla etkilemiti.
XIII. yzylda, tarikatlar, i blgelerdeki mstahkem
mevkilerin ounu kaybeder, ama yoksullaan sahiplerinden
satn alnm kentlerde yeni senyrlkler kurup (Margat
ve Sidon rnein) Hallar tarafndan yaplm kaleleri koru
may stlenirler: Chateau-Pelerin ( 1 2 1 7) Tapnak valye
leri'ne, Montfort (1 228) Tton valyeleri'ne braklr. An
lamazlklar, zel politikalar ve zenginlikleri (zellikle Ta
pnak valyeleri sz konusu olduunda) kzgnla yol aan
"Devlet iinde Devlet" haline gelse de, tarikatlar, bir ordu
ve bir donanmay srekli olarak Kutsal Topraklar'n hizme
tine sunabilen tek etkili yapy oluturmutur.

V. - Hal Devletleri'nin " kolo ni " rejimi

Hal Devletleri'ne atfedilmi "Frank kolonisi" terimi

sizi yanltmasn: Frank nfusu (en azndan XII. yzylda o
unluu Franszlar'dan oluan) hibir zaman, dorua ulat
nda bile yz bin kiiyi amamtr. Sz konusu olan, drtte
ehirde oturan (Xlll. yzylda, Sur nfusu 25.000-30.000
arasndayken, kynde ancak 1 0.000 kii vardr) snrl bir
gmen topluluudur. Xll. yzyln banda, insan ktl
yle bir boyuttadr ki, l. Baudouin, Kuds' eneltmek iin
Maverai rdn'deki Hristiyanlar' getirtmitir. Hospitalier

111
valyeleri'nin, 1 168 ylnda, Fransa'nn gneyinden gelen
ve her biri burjuvazi fiefi olarak bir para toprak alan 3 2
aileyi yerletirdii Bethgibelin gibi y a d a Kutsal Kabir rahip
lerinin, 1 156 ylnda, 90'n stnde kentsoylusu olan Grande
Mahomerie tarzndaki 2 1 vakf gibi, baz "Frank ehirleri"ne
yerlemi krsal Latin nfusunun7 bykln tahmin et
mek zordur. Foucher de Chartres'n nl metni ksmen bu
gmen topluluklaryla ilgilidir:
"Aramzdan bazlar, bu lkede, mdiden, evlere ve hiz
metkarlara sahiptir . . . Eskiden yabanc olan kii, imdi yer
lidir; hac, burann sakini olmutur . . . Kendi lkelerinde
yoksul olanlar, Tanr burada zengin klmtr . . . "
Arkeolojik kazlar, Kuds'n kuzeyine kurulmu bu ky
lerin bazlarn gn na karmtr. Bat'ya ait villeneu
ves'in (yeni kentler) tipik zellii olan lineer planlar, aynca
1 1 20- 1 160 yllarnn nispi gvenliini de yanstmaktadr.
Krsal nfusun ounluu Hristiyan ya da Mslman
Suriyeliler'den olumUtur. Mslmanlar, Latin Hristiyan
lar'n dedii dimeleri deil, bir Bizans sikkesinden ibaret olan
kiisel bir vergi der. Btn kyller, senyre, rnlerinden
belli bir yzdelik vermek zorundadr; bu oran, rnn niteli
ine ve topran kalitesine gre deiir (eyrekle yarm aras)
ve buna terrage (ekin vergisi) ad verilir. Ayrca, ylda kez
ayni ba (exenia) yapmalar gerekir. Mslman toprak sa
hiplerini bertaraf eden Hallar, ynetici snf yoksullatr
m, ama bu efendi deiimine kaytsz kalm gibi grnen
kylnn statsn deitirmemitir. Franklar, tarm ilet-
7) J. Prawer, Kuds Krall'ndaki Frank topluluklarnn saysn, toplam
1 .200 zerinden, 60 olarak hesaplar.

112
mesini de deitirmemitir: Kyn ekime elverili topraklar,
yine, vergi birinlerine (clarruees) blnitr; Bat'nn nl
senyrlk rezervi, burada, ii eksikliinden dolay neredey
se yoktur ve Bizans geleneine gre, ayni vergilerden elde
edilen gelirin tanmasnda ya da kamu yararn ilgilendiren
ilerde, zellikle, az bulunan angarya iileri kullanlr. ele
neksel tarmlar ve yntemler korunur; Franklar, sadece ba
cl, ky blgelerinde de, zeytin, ekerkam ve ihracata
ynelik dier ticari rnlerin tarmn desteklemilerdir.
Hal Seferleri, Levant ticareti iin gerekten de yeni bir
yol amtr, ama yine de, XII. yzyldan itibaren Yakndo
u'nun gelimesiri bu seferlere atfetmek mmkn deildir.
Daha nceleri, zellikle, Bizans ve skenderiye ile ticari iliki
leri olan talyan limanlarnda, Hal yerleimleriyle birlikte
alverilerin artt grlr: Hallar, bu limanlar araclyla,
XII. yzyln sonunda giderek daha fazla yiyecek (Kbrs, Sicil
ya ya da daha da uzaklardan), ara gere (Avrupa'dan silah,
Lbnan'dan ve Kilikya'dan kereste) ve ynl kuma (Cham
pagne'dan ya da Flandre'dan) ithal ederler. Bunun karln
da da, Latin Devletleri, Sur'dan sabun, eker ve ya ile talyan
lar'n daha sonra tekniiri de alacaklar yerel sanayi (ipekilik,
camclk) rnleri, Suriye'nir i blgelerirden lks eya (Ba
dat'tan brokarlar, am'dan kumalar (damasko) , Musul'dan
hafifpamuklular (muslin) . . . ve Uzakdou'dan baharat ihra
ederler. Ancak, baharat daha ok, Moollar zamannda bir
letirilmi olan Orta Asya'nn iinden getikten sonra, sken
deriye (Kzldeniz'den gemek, am, Halep ve Latin liman
!arna kan kervan yollarndan daha ucuzdur) , Konstanti
nopolis ve XIII. yzylda Trabzon ya da Lajazzo yolunu izler.

11 3
 Asya yollarn, Hristiyan ticaretine, Hal Seferleri a
mamtr: Venedik, Xl. yzyln sonunda Bizans mparator
luu'na imdiden yerlemi durumdadr; talyan kentleri,
Hal Seferleri'nin balamasn ticari nedenlerle destekleme
mi tir; Hallar, tam tersine, ou zaman, onlarn Msr'la
olan ilikilerine zarar vermitir.8 Ancak, Hal yerleimleri
nin varl ve Kutsal Topraklar'a srekli bir yolcu akn,
karl bir i alan yaratmtr: Haclarn ya da ordularn tan
mas,9 Pisa, Cenova ya da Marsilya donanmalarnn geli
mesine yol an ve tccarlara Dou'dan rn satn almala
rn salayacak byk paralar kazandrmtr. u halde, Ha
Seferleri, Bat'nm Suriye'yle olan ve eskiden Akdeniz ticare
tinde ikincil bir yer tutan alverilerinin payn artrmtr.
Bununla birlikte, Hristiyan yerleimlerinin sonunun, Do
u'yla Bat arasndaki ticaret zerinde bir etkisi olmam
ve bu ticaret, dier kentlere ynelmitir. talyanlar ve Pro
vence'llar, XIII. yzylda, Bat'daki ekonomik gelimenin
Hal Seferleri ve hac ziyaretlerine byk kaynaklar ayrma;
ya izin verdii dnemde saylan artan bu dini ve askeri yolcu
luklarn yol at trafikten (yolcu ve mal trafii) yararlan
maktan baka bir ey yapmamlardr. XIII. yzylda, "Hal
Seferleri'nin ticaret merkezi" haline gelen Suriye limanlar,
aynca, muafiyetlerle donatln yabanc tecim acentalarnn
destekledii transit ticaretten de payn almtr.

8) Bununla birlikte, Hal Seferleri'in Msr zerindeki askeri tehdidinin,

kemin donanm ve malzeme (aa, demir, silahlar ve kleler) ithalatn artr
maya ve ticari dengeleri Bat'nm iine yarayacak biimde deitinneye katk
da bulunmu olmas mmkndr.
9) Bkz. iV. blm, il. madde.

1 14
 XII. yzylda, donanmalaryla Suriye limanlarnn fethine
yardm etmi olan talyan kentleri, bunun karlnda baz
adli ve ekonomik ayrcalklar elde etmiti. Ancak, monari,
bu ayrcalklar, yine de elinde tutuyor ve kimi zaman, bunlar
kstlamay baaryordu. Cenova ve Vcnedik gibi ehirler de,
bu yzden, bu yerleimleri seve seve brakyordu: Embriaci
ailesi, Cenova'dan Akka'ya, Antiokheia'ya ve Lazkiye'ye
kadar, komnn mlki ynetimini byle ele alm ve Trab
lus Kontluu'ndaki Gibelet Senyrl'n bu biimde elinde
tutmutU. 1 187 ylndan sonra, talyanlar'n, Provence'lla
nn ya da Katalanlar'n yardm, ky kentlerinin yeniden fethi
iin zorunlu hale gelir; zayflam olan krallk, eski yabanc
tecim acentalarn bamsz gerek koloniler haline getiren
ayrcalklar vermek zorunda kalr. Kralln her yerinde ver
giden muaf olan ayrcalkl topluluklar, byk liman kentle
rinde, kilisesi, hamamlar, maazalar (fonda, fondaco) , deir
meni, kasab, vs olan, duvarlarla evrilmi bir mahalleye sa
hiptir ve bu blgede, adaleti ve gvenlii kendileri salamak
tadr. Bu yerleimleri denetlemek amacyla, ana-komnler
"btn Suriye"'yi kapsayan merkezi bir ynetim (Cenova
ve Pisa'mn genel konslleri, Venediklilerin naiplii) kurar ve
Akdeniz'in geri kalannda birbirlerini kar karya getiren
anlamazlklar buraya tar.
XIII. yzyldaki komnler aras kavgalar, nce ayaklan
malara, sonra da savalara dni.ien bu mahalle kavgalar,
dnemin ayrt edici zelliklerindendir; ekonomik karlar,
savunma zorunluluuna stn gelir, Hal yerlqimlerinin
ayakta kalmas iin gerekli koullar ihmal edilir. Hal Seferi
ideali, Kutsal Topraklar' da yok olup gitmitir.

115
 V. Blm

ORTAAG DNYASINDA HALI SEFERLER

Ortaa, Bat dnyasnn ekonomik gelimesiyle olanakl

klnm olsalar da, Hal Seferleri bu geliimin dorudan
bir ifadesi deildir. Bu seferlere elik eden dnceler, ortaya
konulan Hristiyan dnyasnn duri.mu, Kutsal Topraklar'da
kurulmas salanan uygarlk ve Hristiyan Bat'nn Dou'yla
kar karya gelmesindeki rolleri, bu nedenle, yakn dnem
aratrmalarnn balca konularn oluturmutur. 1

1. - Bat H ristiyan dnyas n n zihnindeki

H al Seferleri

1 . Kilise retisi. - Hal Seferleri'nin ilkeleri, II. Urba

nus'un Clermont Konsili'ndeki vaaznda ve daha sonraki
mektuplarnda ortaya konmu ve XII. yzyl papalk bulla'la-

1) Bkz. kaynaka.

116
rnda gelitirilmitir: En bata ileri srlen, Trkler tarafn
dan ezilmi Dou Hristiyanlan'na yardm etme amac, yeri
ni, hzla, sa'nn Mezan'nn kurtarlmas, savunulmas ya da
yeniden fethedilmesi temasna brakmtr. Bu "savunma"
sava2 hayrl bir itir. Papa, yolda ya da savata lecek olan
Hal'nn gnahlarnn silineceini, yeminini yerine getiren
Hal'nn gnahlar nedeniyle arptrlm olduu dnyevi
cezann affedileceini vaat eder. Hal Seferleri'nin en b
yk kuramcs III. Innocentius'tan sonra, kilise hukukular
konuya drt elle sarlrlar, saylan giderek artan papalk ya
da konsil kararlarn yorumlar ve tutarl bir reti hazrlar
lar. ncil lksne ters dt iin kutsal savan yasall
n tartan eletirilere, dinsizlerin, sa'nm hayat ve l
myle kutsanm topraklar igal ettikleri ve Hristiyan halk
lara zulmettikleri yantn verirler. Bir fetih savann haksz,
din deitirmeye zorlamann ise knanacak bir ey olduu
ileri srlse de, hukukular, Sarazenler'in, misyonerlerin
Kutsal T opraklar'a girmelerine izin vermediklerini ve Tan
n'nn Sz'n zgrce yayabilmek iin, onlarn egemenlik
altna alnmas gerektiini sylerler.
Bundan byle, metinler, XII. yzyln sonundan itibaren,
"hiyerarik biimde dzenlenen" gnah aflarn elde etme
koullarn belirler: Hal Seferi'ne verilmi hizmetlerle
orantl olarak, Kutsal Topraklar'da ya da baka ayrcalkl
bir seferde geirilmi iki yl karlnda, btn gnahlar
balanr. Kutsal Topraklar'dakiyle ayn affn vaat edildii
2) nk eskiden Bizans'a ait olan, Herakleios tarafndan Persler'den
geri alnm (630) ve sonra Charlemagne "protektora"sna tabi tutulmu olan
Kuds' n, hukuken Hristiyanlar'a ait olduuna inanlr.

117
seferlerin says artar. Hal Seferi, btn Hristiyan dn
yasn ahret mutluluu peindeki papann ynetimi altnda
birletirir. XIII. yzyln bandan itibaren, btn inanl
lara dualarla, tren alaylaryla, gidenler iin maddi yardm
larla ve balarla Hal Seferleri'ne katlmay neren pa
palk, XIV. yzylda, iter lierosolymitanumun (Kuds yolu)
yerini ha yolunun almasyla sonulanan Hal Seferi'ni ,
tinsellqtirme hareketini balatr.
Ancak, zorlayc Hal Seferi yemininden bak tutma
konusunda yaplan suistimaller ve bu yeminin ar hog
rl biimde hafifletilmesi, XIII. yzyldan itibaren, onu,
mali ve siyasi bir nleme indirger.

2 . Hal Seferi'nde "valyelik" ru hu. Hal Seferi,

-

bandan beri feodal bir giriim, Xl. yzyln sonunda, pek

ok kiiyi Kutsal Topraklar'a gnderecek olan Avrupa lke
lerinde (zellikle Fransa'da) kurulmu toplumsal bir snfa,
valyelie zg bir eylemdir. Hristiyan dnyas, Hal Se
feri'yle, nasl zayf da olsa bir birlik ortaya koyan, hatta XII.
yzylda ortak bir eyleme giritiyse, valyeler de, bu sefer
lerle, pagan kkenli sava yeteneklerini bir Hristiyan l
ksnn hizmetine sunan kutsal bir grevi yerine getirirler.
Hal Seferi, ti halde, din ile feodal askeri snfn bulu tuu
yerdir ve bu bulumann sonunda, bunlardan biri "feodalle
irken", dieri Hristiyanlar. Hareket, Hal Seferi'yle bir
likte domaz; o ondan nce de vardr -ki, bu da, Clermont
Konsili'ndeki arnn uyandrd yanky ksmen aklar-, _

ama en ak ifadesini Hal Seferi'nde bulur; "ha yemi

ni"nin (votum crucis) yerine getirilmesi, kusursuz valye

118
iin kanlmaz hale gelir. Tanr ve daha zel biimde sa,
o dnemde, valyenin, uruna her eyini feda etmek zo
runda olduu, en stn Efendi'dir.3 Bu dncenin etki
siyle, Hal hikayelerinde Eski Ahit imgeleri ar basar ve
I. Hal Seferi'nin anonim Gestalar' (kahramanlk destan
lar) pek ok kez "tm-erkli ve sava" bir Tanr'dan bah
seder. Vakanvisler de, Hallar' seilmi halkla (Yahudi
kavmi) kyaslamaktan geri kalmaz ve buna paralel olarak,
yeni bir kutsal tarih kaleme alrlar.4 Tanr, onun hakkn
ve "mirasm" savunan askerlere bekledikleri yardm verir:
sa'nn ermileri (zellikle Bizans geleneindeki sava aziz
ler) ve melekler, Hallar'la birlikte savar. Antiokheia'da
(1098) :
"Beyaz atlara binmi saysz savadan oluan birliklerin
dalardan indiklerini grdler . . . Bizimkiler bu savalarn
kim olduklarm . . . anlamyorlard, ama sonunda, bunun sa
tarafndan gnderilmi ve Aziz Georgius, Aziz Mercurius ve
Aziz Demetrius tarafndan ynetilmi bir ordu olduuna
inandlar. "5
Senyr, bunu, vasalna borlu olduundan (bir Hal
arks, gerekten de, valyenin ona "sndn" syler),
sa, Hallar'n himayesini gvence altna almtr.
Her Hal valyesi, U halde, sa'nn bir askeridir (miles
Christi) ; omzunda tad ha, Tanr'nn, onu, gklerin kral-

3) \V'altler von der Vogelweide'e gre, imparatorun kendisi, en yce

hkmdarn, Tanr'nn ba vasalndan baka bir ey deildir.
4) Bu olaylara gsterilen ilgi, halkn, Xll. yzylda, halk dilindeki eviri
leri artan Eski Ahit'e gsterdii ilgiyi de ksmen aklar.
5) Histoire aonyme de la rc Croisade, ed. Brelier, s. 1 5 5 .

119
lyla kuattnn iaretidir. Gnahlarn balanmas ve
tanrsal dl gibi teolojik kavramlar, fief, aylk ve cret te
rimleriyle yer deitirmitir: lecek olanlara sonsuz yaam,
sa kalanlara mutluluk vaat edilir. Vaizler ve zellikle II.
Urbanus'un kendisi, Kutsal Topraklar'da Hallar' bekleyen
zenginliklere antrmada bulunmakta tereddt etmez. IV.
Hal Seferi iin arda bulunan Rahip Martin de Pairis,
Gklerin krallndan "salam bir cret", "vatanmzdan
daha zengin ve daha verimli" bir topraktaki "dnyevi mut
luluk"tan "zengin bir umut" gibi bahseder.
Genellikle, dorudan dini vaazlardan esinlenerek ya'
zlm Hal arklar, bu temalara saray ak temasn da
ekler. III. ve IV. Hal Seferleri'ne katlm olan Conon de
Bethune, Suriye hakknda unlar yazar:

Cennetin ve erefn
dln ve nann
Ve sevilen kadnn aknn kazanld yerde
valye olmak gerek.

XII. yzyldan itibaren, ama zellikle, XIII. yzylda, ger

ekten de, kadn sevgisiyle Tanr sevgisi arasndaki atma,
zellikle valyeler iin ya da onlar tarafndan yazlm Hal
arklarnn ounun en nemli esini oluturur. "Ayrm
yapmak" zordur ve atmann, Tanr hizmeti yararna
zlmesi kolay deildir. En iyi durumlarda, ha almann etki
siyle, saray ak Tanr akna dnSe bile, 6 bazlar, zamanla,

6) Bu ideal, en kusursuz ifadesini Graal' Aranmasna ilikin yklerde

bulur.

1 20
Rutebeuf'n hasznn gereki bir biimde aklad gibi,
maddi eylerin (mal mlk, aile, rahatlk) iirsel sembol olan
insan ak adna Hal Seferi'ni reddetmekte tereddt etmez.

3. Hal Seferi'nde "halk" ru hu . - Bu ballklardan

zorunlu olarak kurtulmu olan "yoksullar", ilk Hal Seferi
arlarna, dier toplumsal gruplardan daha da fazla CO
kuyla karlk vermi ve st snflarda giderek daha az yank
bulan bir ideali, XIV. yzyln bana kadar canl tutmu gibi
grnmektedirler. "Baronlar" ile "yoksul askerler" -toplum
sal kkenleri kimi zaman grup efi seilmelerini salayan
yoksul valyelerle sk sk kartrlan- arasndaki ayrm
abartmadan, Hal Seferi'nin, bir "halk" ruhunun baz ayrt
edici zelliklerini tadn kabul edebiliriz. Bu anlay, belli
bir toplumsal snfn tekelinde ortaya kmaz, ancak en yok
sullar, yaam koullar nedeniyle, mucizeye kar, kukusuz,
daha zel bir duyarlla sahiplerdir. Sonunda, Hal Sefer
leri'nin dini ve feodal yaps onlar kenara ittike, hatta
seferlerin dnda tuttuka, yoksullarn, bu yeni seilmi top
luluun silahsz olarak gerekletirdikleri Hal Seferleri'nin
"nova religio" ideali ortaya kar.
Bandan beri, nc ya da elik edici alametler ve muci
zeler, ynlar srkleme konusunda, arlardan ve resmi
vaazlardan daha fazla ie yaramtr. yle ki, Clairvaux'lu
Bernard, Almanya'da vaaz verdiinde, ynlar arasndaki
baars, onun hitap yeteneinden ok, mucizelerinden ileri
gelir. Kukusuz, iinde, Tanr iradesini grdn sand
olaylar, Ortaa insannn her zaman dikkatini ekmitir,
ama Hal Seferleri'nin zel alametleri vardr: yldz yamur-

121
lan, kuyrukluyldular, hayvan gleri, ekirge srleri (Anna
Komnenos'un yazd gibi, Dou'da da grlm olan keha
net) gibi g haber veren, yola kmaya aran alametler,
gkten den yreklendirici mektuplar ve seime, zellikle
de len ya da sa kalan Hallar'n vcudundaki haa iaret
eden alametler. Her Hal Seferi -ama zellikle I., II. ve V.
Hal Seferleri- ncesinde ya da srasnda, lehte ya da -ba- ,
anszln nedeni olan gnahlar cezalandrmak sz konu
su olduunda- aleyhte bir Tanr iradesinin ayn nc ala
metleri grlr. Bu mucizeler kehanetlere eklenip dnyann
sonunun yaklat fikrini srdrr. I. Hal Seferi srasnda,
binylc gelenek ar basar: Pek ok kii, belirlenen zaman
dolup Yahudiler din deitirdiklerinde, Mesih'ten nce kur
tarc bir kraln gelip insanlar bir araya getirecei, snrlar
tam belli olmayan -vardklar her kyde "buras Kuds m?"
diye soran yoksul Hallar'n ocuklar buna tanktr- bir
yeryz Kuds'ne doru yola kmaktadr. sa'nn geliini
beklemek, siyasi geleneklerle renklenir: Golgota'da tacn
giyecek Son Gnlerin Kral kukusuz bir Frank'tr; Karolenj
esinli efsaneler, bu tahta, dirilmi bir Charlemagne', bir
Godefroi de Bouillon'u, bir Friedrich Barbarossa'y oturtur.
XII. yzyln sonunda, Konstantinopolis'e girecek ve Vaat
Edilmi Topraklar yeniden kuracak olan "Bat'nn kumral
kral" hakknda kehanetler dolar. Yunan kralnn boyun.
emesi, her gelenekte (Charlemagne'n Hac ziyareti, kahin
kadnlarn kehanetleri, vs) Hristiyan mparatorluu'nun
birliine dnmenir koulunun ve zamann dolduunun ilk be
lirtisidir. 1 2 19 ylnda, Dimyat'ta, hem Bat kralnn, hem de
Kral Davud'un ya da efsanevi figr, XIII. yzyldan itibaren

1 22
muzaffer slam dinine kar intikam umutlarn temsil eden,
Hindistan'dan yola kn rahip Jean'n gelii haber verilir.
Bu inanlar, muhtemelen, ordunun byk ksmn hare
kete geirir. Buna karlk, herkese tavsiye edilmi olan yok
sulluk ve gnahszlk ideali, soylulara zorla kabul ettirilmi
olmal. Halk ynlar, Antiokheia ve Kuds nlerinde g
nah karma ayini yaplmasn ister, nk ehir, ancak, bu
biimde alnabilecektir; III. Hal Seferi'nden sonra da, y
netmeliklerle, soylularn lks engellenmeye allr; ancak
IX. Louis, erkek kardelerinin kumar masalarn, kendisi
devirmek zorunda kalr. Bu nedenle, il. Hal Seferi'nden
sonra, her baarszlkta, kamuoyu bunun suunu, doal ola
rak, soylularn gnahlarna ykler (geimsizlikler, lks, ki
bir) ve yava yava yoksullara ayrlm bar bir Hal Se
feri fikri doar. Neuilly Katolik Papaz Foulques, seim yo
luyla sa'ya yknmeye arlm olan yoksullara vaazlar
verir ve parann ele geirdii bir toplumun iki kt alkan
ln knar: tefecilik ve sefahat.
Yoksulluk erdemi yceltildike, seferlerin ynetimi iin
para zorunlu hale gelir: Gnahszlk ve duadan baka silah
lar olmayan yoksullarn Hal Seferleri, resmi Hal Seferle
ri'nden ayn tutulmaldr. nk, zenginlerin, bu seferlere
faydas yoktur, sadece yoksullar, zellikle de yoksul ocuk
lar sefere katlrlar. 1 2 1 2 ylnda, Vendmois obanlar ve
Klnl ocuklar, braniler gibi, denizi, ayaklar bile slanma
dan geeceklerini ileri srerek, sa'nn Kabri'ni ve arm
h'n kurtarmak zere, Kuds'e doru yola karlar. Kutsal
Topraklar, 1 25 1 ylnda, Kral IX. Louis'nin zgrle kavU
masyla birlikte, Macaristan kral ynetimindeki obanlarn

1 23
ya da 1 320 ylnda, Fransa'y batan sona kateden, Yahudi
ler'i soyan ve katleden Kk obanlar'n hedefi olmay
srdrr. Bu ocuk Hal Seferleri'nin sonuncusu, kyl
ayaklanmasna* dnr, ancak halk tarafndan iyi karlan
m olan ilk seferler, yerleik toplumun vazgetii bir idea
lin hala ayakta olduunu gstermektedir.

4. Hal Seferleri'nin eletirisi. - Voltaire'den ve Essai

sur les mceurs'den ok nce, Hal Seferleri'ni eletirmek,
hatta gerekliliklerini tartmak amacyla sesler ykselir. I.
Hal Seferi'nden itibaren, Almanya'da, bazlarnn, sefete
kanlara deli muamelesi yapt anlatlr. XII. yzyln me
tinlerinde, bunun kadar basit bile olsa, ok az itiraza rast
lanr. Ancak, XIII. yzylda, sapknlara, sapmaclara ve pa
paln siyasi dmanlanna ynelen "hedefinden sapn"
Hal Seferleri'nin ortaya kmasyla eletiriler artar. 7 Lan
guedoc'a ulaan Hallar, Guillaume Figueira'nn "hain ve
aldatc Roma" aleyhinde yazd sirventesinde grld
gibi, trubadrlarda dmanla yol aar. II. Friedrich'in hiz
metine gemi olan bu Toulouslu air, zellikle Ghibellino
ruhundan ileri gelen bir Kutsal Topraklar kaygs adna, Av
rupa Hal Seferleri'ni knayan tek trubadur deildir. "Ger
ek" Hal Seferleri'nin savunulmas, gerekten de, siyasi

* 1 358'de senyrlere kar yaplan Fransz kyl ayaklanmas. (.n.)

7) Manfred'e kar Hal Seferi'nin vaaz edildiini duyan ngiliz halk,
diye yazyor Mathieu Paris, "kendilerine dinsizlerin kan kadar Hristiyanlar'n
kann da dkmeleri iin vaatlerde bulunulmasna ayordu. Vaizlerin ince
uslamlanalar alaylara ve gllere yol ayordu." (Cro. Maiora, ed. Luard,
v, s. 5 2 1 ) .

1 24
propaganda konusu olmutur; airler, papay, IX. Louis'nin
Hal Seferi'ni, imparator aleyhindeki giriimlerine feda et
mekle sularlar.
Siyasi kuramclar, Kutsal Topraklar konusunda, papa
ln cismani gcne itiraz eder ve Kilise'nin, Hal Seferle
ri'nin ynetimini ele alacak olan devlet iinde erimesini
isterler.8
zellikle de, Kutsal Topraklar'a yaplan sefer de dahil
olmak zere, btn Hal Seferleri'nin finansman, Rute
beuf n hasznn ll bir biimde ifade ettii, genel bir
Kilise kartlna yol aar:

Papazlar ve mezleri almak zorunda intikamn

Gelirini aldklar (iin) Tanr'nn utancnn
Sadece yamur ya da rzgar ilgilendirse de onlar
Eksik deildir yiyecekleri ve iecekleri

Sonunda, Hristiyanlar'n, Kilise'nin ve zellikle askeri

tarikatlarn gnahlaryla aklanm da olsa, denizar Hal
Seferleri'nin yinelenen baarszlklar ve Kutsal Toprak
lar'n kaybedilmesi, bir kukuculua yol aar: Tanr onlara
yardmc olmuyorsa, Hal Seferi yararl mdr? Salimbene,
Hal Seferi iin para toplayan Fransiskenler'in nnde,
halkn, "sa'dan daha gl" olan Muhammed adna dile
nen bir baka dilenciye sadaka verdiini anlatr.
Daha radikal bir eletiri, Hal Seferleri'nin rgtlen
mesinin yol at suistimallerin laikler kadar farknda olan,9

8) Pierre Dubois'ya gre Capet hanedan; bkz. s. 73.

9) Lyon Konsili'nden nce, Fransisken Gilbert de Toumai'nin X. Grego
rius'a gnderdii inceleme yazs, Collectio de scadalis'in ortaya koyduu gibi.

1 25
ancak zellikle, iddet kullanlmasnn Hristiyan inancna
verdii zarardan kayg duyan papazlarn kendisinden gelir:
"Onlara (inanszlar) kar sava hibir ie yaramaz . . .
Bu ekilde dinlerini deitirmeyeceklerdir . . . Sava tan sa
kurtulan oullar Hristiyan inancna kar daha fazla ayak
lanacak . . . zellikle denizar lkelerde ve Prusya'da . . . din
deitirmeler imkansz hale gelecektir . . . " 1 0
Ayn biimde, Dominiken Guillaume de Tripoli de, Sara
zenler'i ortadan kaldrmak yerine onlarn dinlerini deitir
meyi, Kutsal Topraklar'a asker yerine misyoner gndermeyi
nerir. XIII. yzyln bandan itibaren ve Aziz Franois'nin
Dimyat'ta Sultan el-Kamil'in dinini deitirme giriiminden
sonra, Kilise iinde bar misyon dncesi geliir. Ne ki,
yine de, bunu nerenlerin kafasnda bile, bu dnce Hal
Seferi'yle elikili deildir: Aziz Franois, Hal Seferi'ni
knamaz; Raimundo de Pefiafort zorla din deitirmeyi onay
lamasa da, IX. Gregorius ve Hristiyan dnyasn srekli
bir misyon haline sokmay dleyen Raimond Lulle dne
minde ( 1 232- 1 3 15), spanya'ya kar bir Hal Seferi vaaz
eder, 1 309 ylnda da, en geleneksel incelemelerden birini,
De acquisitione terrae sanctae'yi kaleme alr. Bu gelenek de
vam eder: Ayn tarihte, Fransiskenler kalc olarak Filistin'e
yerleir ve sultann izniyle Kutsal Topraklar' korumaya bet
!arlar ( 1333) . Hac yolculuu tekrar Hal Seferleri'nin ye
rini alrken, kk kardeler Hal Seferi'ni "tinselletirir":
sa'nn Askerleri olma grevi (militia Clristi) , dnya nimet
!erine srt evirme ve ncil'i uygulama yoluyla her gn yeri
ne getirilebilir. Hal Seferi fikri varln srdrr.
10) Roger Bacon, Opus majus.

126
 5. Hal Devletleri uygarl. Suriye'deki ve Filis
-

tin'deki Frank Devletleri, Hal Seferi lksyle ilikilerini

kesmitir. Tutarl tanklklar olmadndan, bu konudaki
tutumlarn anlamak zordur. Ne ki, Avrupa Hallar ile
siyasi karlarna daha dkn olan "pou1ainler"1 1 arasn
daki kartlk, pek ok kez kendini gstermitir. Akka pisko
posu Jacques de Vitry, Hal Seferi vaaznn orada dman
lkla karlandn anlatr. Bunun nedenini de, Bat'dan
gelen bir yn katilin snd kentin tretanmazlyla
aklar. XIII. yzylda, laik otorite, gerekten de, sulular,
ou zaman, Kutsal Topraklar'a srekli ya da geici srgne
mahkum etmektedir12 ve York bapiskoposunun 1 274 ile
1 2 76 yllar arasndaki kaytlarnda, yz Hal Seferi yemi
ninden sadece on bir tanesi gnlldr.
Peki Hal Seferi'ne kar nispi kaytszlk, Franklar'la
birok yerli topluluk arasndaki ilikileri kolaylatrm m
dr? Bu konuyu en iyi kilise dzleminde deerlendirebiliriz.
Latin hiyerarisi, balangta, daha ok, yksek rtbeli Yu
nan papazlarn eksikliini kapatmak iin kurulmu, ancak
ksa sre sonra, kendini, Ortodoks hiyerarisiyle rekabet
halinde bulmutur. Latinler'in Yunan Kilisesi karsndaki
tutumu da, hzla, Hal Devletleri'nin Bizans mparatorlu
u'yla olan siyasi ilikileri tarafndan belirlenmeye balam
1 1) Bu terim, daha sonra, sadece Suriyeliler'le yaplm karna evlilikler
den doan ocuklar deil, Kutsal Topraklar'da domu btn ocuklar belirt
mek iin kullanlr.
12) Hal Seferi sayesinde gnahkarlara suulmu zgrl dndn
de, bu nlemin pratik yarar Aziz Bemard'n gznden kamaz: "Yakp ykan
zalimleri kaybetmek bizim iin ne byk zevk, koruyucu dindarlar kabul etmek
de Kuds iin ne byk zevk!" (De lade ovae militae, V, 10).

127
tr. Yunan ruhban snf, kuramsal olarak Latin piskoposun .
otoritesi altnda olsa da, gerekte, daha ok, XIII. yzylda
Filistin'de yeniden ortaya kan yksek rtbeli Yunan papaz
lara boyun eiyor gibi grnmektedir. u halde, Kutsal Top
raklar'da, Yunanllar'la Latinler, Romanya'da ve Kbrs'ta
olduundan daha skntsz biimde bir arada yaamaktadr
lar. Ortodoks olmayan topluluklara daha fazla sayg gste- '
rilmektedir: Sryaniler ve Ermeniler (monofizitler) , Nestu
riler ve Lbnanl Maruniler hiyerarilerini srdrp malla
rn korumu ve Bizans otoriteleriyle daha nce yaplm
kavgalara kyasla, Franklar'n hogrl tutumunu takdir
le karlamlardr. Sonunda, Roma'yla yaplan baz gr
melerin sonunda, az ok kabul edilen bir birlie varlmtr:
Maruniler' in en uzun sreli birlii (y. 1 1 79) , Yakubiler'in
(Suriyeli) ( 1 246) ve Ermeniler'in ( 1 197) birlemesi. Kesin
olmayan sonularna ramen, bu diyaloglar, Roma kilisesini
Hristiyan Dou'yu daha iyi tanmaya gtrmtr.
Dini dzlemde olduu gibi, toplumsal dzlemde de, bir
ok topluluk birbiriyle birlemekten ok, bir arada yaam
tr. 13 Birlemeden yana gr bildiren tek tanklk, Foucher
de Chartres'a aittir (Xll. yzyln ilk yars) : "Aramzdan
bazlar, kendi lkesinden olmayan bir kadnla, bir Suriyeli
ya da Ermeni ya da hatta vaftiz duasn kabul etmi bir Sa
razen'le evlendi. . . nceden yabanc olanlar, imdi, yerli ol-

13) lk on yln katliamlarmclan sonra, Hallar, Mslnanlar'a ve Yahudi

ler'e hOgrl davranm ve onlara, Frank olmayan Hristiyanlar'la ayn staty
vemitir. Bat'da sk sk balarna gelen eyden farkl olarak, Yahudiler, burada,
artk soykrna uramazlar ve rotella (Oraa'cla Yahucliler'in tamak zorun
da olduklar renkli kuma) gibi, alaltc iaretler tamak zorunda cleillerdir.

1 28
dular . . . " Ancak, bu, yeterli deildir. Usame'nin tankl
bunun aksini ileri srer: "Franklar, sadece, kendi rklarn
dan kiilerle evlenirler." Foucher de Chartres, belki alt taba
kadaki Franklar konusunda, Usame de, sadece Yunan ve
zellikle Ermeni evrelerle birleen soylu snfhakknda do
ruyu sylemitir. Mslmanlar'la olan ilikiler duruma gre
deiir: ehrizor emirlerinin, Usame'nin ailesinin, Frank ya
da Ermeni senyrlerle iyi komuluu, Usame'nin, aralarn
da bir Tapnak valyesi'nin de bulunduu pek ok Frank'la
olan dosta ilikileri, Amaury tarafndan IV. Baudouin'in
tedavisi iin Kahire'den getirilmi Mslman doktor . . . Sk
sk verilen bu rnekler birer istisnadr. Ayn biimde, Frank
lar'n hogrs rnek olarak gsterildiinde, Arap gezgin
bni Cbeyr'in ( 1 183), Akka'da bulunan ve Mslmanlar'n
Hristiyanlar'la paylatklar iki mescit hakkndaki yazsnn,
"camiler kilise oldu" diye balad ve Frank blgesindeki
Mslmanlar'n, Mslman blgelerdeki Latin olmayan H
ristiyanlar' dan daha aa konumda olduu da unutulur.
Peki Dou'yla olan ilikiler, Hal Devletleri'nde zgn
bir uygarln domasna yardmc olmu mudur? Alkanlk
!ar zerinde yzeysel etkiler grlmtr: Dou giysileri ve
modas, halk hamamlarnn kullanm, vs. Ne ki, grne
ramen, gerekte sz konusu olan, ortama ve daha gelimi
bir ehir hayatna basit bir uyum salama durumudur; yaam
evresi, zellikle adli ve idari rgtlenmelerde grld
gibi, temelde hala Bat'ya zgdr. Ayn durum, Frank Suri
yesi'ndeki dnsel ve sanatsal yaratmlar iin de geerlidir.
Suriyeli ya da Bizansl sanatlara kukusuz sk sk bavurul
mutur: Beytllahim'deki Nativitas kilisesi, Manuel Kom-

129
nenos tarafndan gnderilmi sanatlar tarafndan dekore
edilmi; Kralie Melisende'nin ( 1 1 43- 1 15 1) Mezmur kita
bndaki minyatrler Bizans modellerinden esinlenilerek ya
pl:n; emeler, heykeller ve mermer demelerle kaplan
m Ibelinler'in saraynn (bugn yok olmu) dekorasyonun
da da Yunanl, Arap ve Suriyeli sanatlar almtr. Bu
nunla birlikte, Filistin'de yaratlm eserlerin ou (gerek
Tartus, Gibelet ve Beynt katedralleri, Kutsal Kabir ve Na
sra'daki Notre-Dame Kilisesi gibi dini, gerekse Foucher de
Chartres, Surli Guillaume ve Philippe de Novare'nin tarih
kitaplar ve La chanson des chetifs gibi yazl eserler) , Bat
slubuna sadk kalr. ou Roman slubunda yaplm yap
lar da, Franszlar'n, Kutsal Topraklar'daki devletlerin top
lumu ve uygarl zerindeki -XII. yzylda dorua ulaan
baskn etkisini gsterir.

i l . Dou ile Bat aras ndaki kar lat rmada

H al Seferleri

1 . Bizans ve Hal Seferi. - Mslman Yakndou'ya

kar yneltilmi Hal Seferleri Bizans mparatorluu'nun
karlarna zellikle terstir. Bu nedenle, siyasi dncelerin
Bizansllar'n Hal Seferleri karsndaki tutumunu belirle
mi olmas ok normaldir. Bu kadar kalabalk birliklerin
imparatorluun iinden geii ve kanlmaz taknlklarnn
yaratt hakl gvensizlik, XI. yzyln ortasndan bu yana
Bizans'n dman olan ve Yunanllar tarafndan dier Batl
"barbarlar"la kartrlan Normanlar'n katlmyla, daha da

1 30
artar. Normanlar, baka zamanlarda (rnein 1 14 7 ylnda),
Hal Seferi'ne katlmaktan ziyade, ordunun byk ksm
Hal birliklerini gzetlemekle megulken, durumdan yarar
lanp imparatorlua saldrrlar. Hatta, ounlukla, Hal Se
ferleri'yle Bizans'a kar yrtlen Narman giriimleri ara
snda kastl bir ba vardr: rnein 1 106 ylnda, Bohemond
Bat'da Bizans kart bir Hal Seferi iin vaaz verdiinde
ya da II. Hal Seferi'nin baarszlndan sonra, Suger, Bi
zans'a kar bir Frank-Narman seferi tasarladnda ya da
son olarak VI. Heinrich'in Hal Seferi srasnda. 14 Hal
Seferleri'yle Narman saldrlar arasndaki bu basit rastlan
t, Bizans'n gvensizliini fazlasyla hakl klmaktadr.
Bu gvensizlik karsnda mparatorluu korumak iin
alnan nlemler (Hal ordularnn askeri denetimi, Manuel
Komnenos'un Seluklular'la, saakios Angelos'un Salahed
din'le ittifak) ihanet sulamalarna yol aar. I. Hal Sefe
ri'nden itibaren ve zellikle, 1 10 1 ylndaki art seferlerin
baarszlndan sonra, Aleksios Komnenos'a kalle, yalanc
ve hain gzyle baklr. Narman propagandasyla iirilmi
"Yunan kallelii" temas, bundan byle, btn Hal Seferi
hikayelerinde tekrarlanr ve soylularn gnahlar ve tanr
sal iradeyle, ayn biimde, pek ok seferin baarszlnn
nedeni olarak grlr. 1 204 ylnda, Yunan kysnda, Hal
Seferi, intikam arzusu iindeki Venedikliler'in, Latinler'in
Bizans zenginlikleri karsndaki agzllklerinden yarar
lanmalarna izin veren "bir korsan seferi"nin bahanesi ola
rak grlp kesin olar.ak yasaklanrken, ayn sulama, Hal

14) Bkz. III. blm, !. madde.

131
Seferi'ne ve meru hkmdarlarna ihanet eden bir kentin
fethini iki nedenle hakl klacaktr. Siyasi adan, XII. yz
yln Hal Seferleri, Latinler'in Bizans mparatorluu'na
kar dmanlnn bir ifadesinden, dini hedefleriyse bir
gz boyamadan baka bir ey deildir.
Hal Seferi kavramnn kendisi, bir Bizansl iin anlal
mazdu: mparatorluun Persler ve slam dnyasna kar y-

rtt savalar, hibir zaman bir kutsal sava karakterine

brnmemitir. Herakleios'un Persler'le olan savalar, hi
bir zaman Bat'nn Ortaa'dan beri orada grmek istedii
"Hal Seferleri" olmamltu. 5 X. yzyln sonunda, Nikepho
ros Phokas, Kuzey Suriye'de, ardl oannes Tzimiskes'in
Filistin'e kadar yrtecei seferlere giritiinde, patrik, im
paratorun isteini yerine getirmeyi ve dinsizlerle savarken
len askerleri ehit unvanyla onurlandrmay reddeder.
Erken dnem Hristiyanla bal kalan Bizans Kilisesi, laik
ler ve zellikle rahipler tarafndan silah kullanlmasna kar
dr - Aziz Basileios'un kanonu, "savata birini ldrm"
olan kiileri yl boyunca Kudas ayininden yoksun brakr. .
Rahipler ya da keiler, Trkler'e kar silah kullandklar
iin birok kez grevden alnn ya da mahkum edilmi
!erdir. Bizzat savalara katlm olan Latin rahipleri grmek,
bu nedenle Anna Komnenos'u fkelendirir. Latin gelenek
leri tarafndan da knanm olan bu olay, onun sandndan
daha az grlyor olsa da, Latin ve Yunan anlaylar arasn
daki fark, hala, ok byk ve anlamldr.

15) Surli Guil!aume'un, Ortaa Fransz evirisi Esoire de Eracles empereurs

adn tayan Hisoria's bu seferlerin hikayesiyle balar.

1 32
 B u farklara ramen, dini cemaat bilinci XII. yzyl bo
yunca canl kalr. ki tarafta da, anlamazlklar zmek ya
da dmanlklara kar kmak iin buna bavurulur: Fran
szlar, 1 14 7 ylnda, Langres piskoposunun nerisiyle, Kons
tantinopolis'e saldrmay reddederler. Zara'da da, Simon de
Montfort ve Vaux-de-Cemay bapapaznn ynetimi altn
daki bir grup, bu "Hristiyan kenti"ne saldrmay reddedip,
Gen Aleksios'la anlama imzalanmasna kar kar, nk
"bu, Hristiyanlar'a kar yrmek demektir ve onlar bunun
iin yola kmanlardr." Dinin aslndan sapn bir lkeyle
savamann meruluunu savunan resmi tez, Villehardouin'in
yazsnda bile, ikincil bir yer tutmaktadr ve Robert de Cla
ri'ye baklrsa, pek ok Hal'ya pek ikna edici grnmemi
olmal. Dinin aslndan sapma dncesi, U halde, kilise
evrelerinin tesine gememitir. Ne ki, 1 204 ylndaki olay
lar, dini ve siyasi etkenlerin birlemesine yol an ve tam
bir ayrla sebep olmutur. Trk dmanlndan daha b
yk olan Latin dmanl, Ortodoksluktan ayrlmayan ulu
sal Bizans bilincinin temel esi haline gelmitir.

2 . slam ve Hal Seferi. - Gerekte, Hal Seferi, Ms

lmanlar'n kutsal savana bir yant deildir: XI. yzyln
sonunda, cilad lks, ekim gcn kaybetmitir ve artk
sadece, Sahra'da Murabtlar, dou snrlar ve Kk Asya'da
da Trkmenler tarafndan gazve (gaza) ekliyle srdrlmek
tedir. Buna karlk, Bat Latinleri, slam dnyas zararna,
Sicilya'da ve spanya'da bir yaylma evresine girmitir. Teori
de durum tam tersidir: Hal Seferi sz konusu olduunda,
Katolikler'in kutsal sava ancak ezilmi Hristiyanlar'n ve

133
Kutsal Topraklar'n savunulmas ve kurtarlmas amacn ta
yabilir - bu gerekeler fetihleri hakl klmaya hizmet etse
bile; buna karlk, gelenek iinde daha az sava dier se
ferlere oranla nemi hzla artacak olan cihad, Kuran'n baz
ayetlerinin yorumuna gre (rnein Tevbe suresi, 29; Mu
hammed suresi, 4-5) , kafirleri, slam dinini kabul edinceye
dek egemenlik altna almak amacyla giriilmi bir saldn
savadr. Uygulamada, bnyesindeki inansz topluluklarn,
Yahudiler'in ve zellikle Hristiyanlar:n varln tanyan
Ortaa Mslman toplumu, onlar dierlerinden ayran,
dk statlerini gsteren vergiyi (cizye) dedikleri ve yer
leik otoriteyi tandklar takdirde, bu topluluklara konuk
severlik gstererek onlar himaye altna alr. Dier yandan,
Dou'nun ya da Sicilya'nn birok Hristiyan devleti de,
Mslman topluluklara zel kurumlaryla (kadlar, mft
ler) birlikte belli bir ibadet zgrl verir. Franklar'n ve
Araplar'n birbirlerinin toprandaki greli durumu, U hal
de, birbirine, sanldndan daha yakndr. lk Hal S efer
leri'nin Maaretnnuman'n ya da Kuds'n alnmas srasn
daki taknlklarn-saldrganlar kim olursa olsun, her sald
rnn klasik zellii-, kabul edilebilir bir ortak yaam izlemi
tir. Dolaysyla, tarihilerin olaylar hakknda anakronik yar
glarda .bulunmaktan saknmalar gerekmektedir.
Hal Seferleri, Mslman dnyasnda, yine de, byk
bir etki yaratm mdr? Mslmanlar, bu seferlerin dini ge
rekelerinden habersizlerdir -Hallar belirten zel bir te
rim yoktur ve onlar, "Franklar" olarak kalrlar- ve Suriye'ye
vardklarnda zaten bir hayli azalm olan bu ordular, slam
lkelerini, X. yzyln sonundaki Bizans saldrlarndan daha

1 34
fazla tehdit ediyor gibi grnmemektedir. Ancak, Bizans
saldrlarndan farkl olarak, Hal Seferleri, Mslman Ya
kndou'nun snrlarnda kalc Hristiyan yerleinleri kur
nutur. Bu Frank yerleininin sreklilii, belli bir Msl
man tepkisine yol aar. Ancak, bunun bykln abart
mamak gerekir: Hal saldrlaryla ilgili hikayeler, Franklar'n
komU lkelerinden gelen yazarlar, rnein bni el-Kalanisi
ve bni el-Athir dnda, Arap vakanvislerde nemsiz bir
yer tutar. Sadece tehdit edilmi ya da zarar verilni lkelerin
-en bata da, en zengin ky topraklarn kaybeden ve M
sr'la kara ve deniz ilikileri bozulan Kuzey Suriye'nin- ka
muoyu, onlara kar, tam anlamyla bir dnanlk duyar.
Dier slam lkeleri, Franklar'a kar yrtlen savaa adam
ve para gndererek katkda bulunnrn, halifelerin ya da va
lilerin eylemsizlii, Badat'ta ya da am'da Zelotlar'n gs
terilerine yol an olsa da, slam birlii Bat Hristiyan dn
yasnn birliiyle kyaslanamaz. Franklar'a kar sava, esas
ola.rak Eyyubiler, sonra da Memlukler tarafndan yrtln
tr. Hal Seferleri'nin "kar-Hal Seferleri"ne yol atn
dnmek yanl olacaktr: Cihat ve Mslmanlar'n kutsal
yerleri arasnda Kuds'n nemi gibi eski temalar, XII. yz
ylda yeniden ilgi grmeye balan ve kutsal sava, bundan
byle siyasi ve dini birlene nedeninden ok, Cezirc'yle
Suriye'yi, Araplar'la Krtleri, Suriye'yle Msr' birletirip
iiler'i eleme arac olnutur. Buna karlk, XIII. yzylda,
Msr'da askeri bir devletin kurulmas Hal Seferleri'nin
dolaysz bir sonucu gibi grlebilir; bu devletin, d/immislere
(aznlklar), zellikle Franklar'la ve Moollar'la birlikte ken
dilerini tehlikeye atnl gruplara (ky kentlerinden Lbnan'n

1 35
ilerine doru pskrtlm olan Maruniler; XIV. yzylda
katledilmi Kilikya Ermenileri) kar hogrszlnn ne
deni de, Mool istilasnn, Franklar'n yardmyla, dnemin
en zengin Mslman devletini ortadan kaldrabilecei kor
kusuyla aklanabilir.
Buna karlk, ne Hal Seferleri, ne de Dou'daki Hal
yerleimleri, iki uygarln birbirini tanmasna yardmc ol
mutur. spanya'da ve Sicilya'da ilikiler ok daha youndur.
rnein, Kuran'n ilk evirisi, Petrus Venerabilis'in ( 1 143)
istei zerine Kastilya'da yaplm, Aristoteles'in yaptlar da,
zellikle spanya araclyla Bat'ya ulamtr. Filistin'dekl
Franklar, dilini bildikleri Arap dnyasyla zaman zaman ilgi
lenmitir kukusuz: Renaud de Sidon, Arapa eserleri ken
disi iin yorumlatm, Sudi Guillaume, Dou prenslerinin
bir hikayesini yazmak istemitir, ancak bu durum, Bat'da
herhangi bir yank uyandrmadan, sadece birka kiinin te
kelinde kalmtr.
Doruyu sylemek gerekirse, Hal Seferleri'nin etkisi
daha ok olumsuz olmutur; her propaganda gibi, Hal Se
ferleri'nin propagandas da (excitatorialardan daha resmi an
lamalara) , dman imgesini saptrmaya almtr. I. Hal
Seferi'nden itibaren yaygn olan ve Roger Bacon'a kadar
eitli biimler altnda tekrarlanan putperestlik sulamasna
-Mslmanlar'n Mekke'de bir Vens putuna ya da Kuds'te
bir Muhammed putuna taptn sylemeye dek gtrlm
tr i!- tretanmazlk ve, tuhaf bir biimde, iddeti ven
ve hakl gsteren din sulamalar eklenmitir.
Bu son sulamann, zellikle, Ricoldo de Monte Croce
(XIII. yzyl sonu) ve Jean de Segovie (XV. yzyl) gibi Hris-

1 36
tiyanln iddetle badamadna ve sadece rasyonel kant
!arn Mslmanlar'n dinini deitirmeye izin vereceine
inann misyonerlerin ii olduu dorudur. Hal Seferleri,
Bat Hristiyan dnyasn, gerekten de, o ana kadar pek
tahayyl edilmemi byk bir inansz kitlesinin varl soru
nuyla kar karya brakmtr. Petrus Venerabilis, imdiden,
dnya nfusunun te birini ya da yarsn Mslmanlar'n
oluturduunu dnmekte ve onlara parlak szlerle yle
seslenmektedir:
"Size, bizimkilerin ou zaman yapt gibi, silahla deil,
szle, kaba kuvvetle deil, aklla, kinle deil, sevgiyle saldr
yorum . . . Sizi seviyorum, sizi sevdiim iin size yazyorum,
size yazarak sizi kurtulua davet ediyorum."
Ancak, yine de, byle "rasyonel tartmalara" az rastla
nr. Mslman lkelerdeki Fransisken misyonerler ya da
dierleri, ruhlar fethetmekten ok ehit olma peindedirler.
Guillaume de Tripoli, Filistin'de pek ok Mslman' Hris
tiyanlatrdn ileri srer, ancak yle grnyor ki, aslnda,
Latin olsun olmasn, slam dinine geen Hristiyanlar'n sa
ys ok daha fazla olmutur. Ne ki, baz misyonerler, hi
deilse, Bat'ya daha geree yakn bir slam imgesi sunmU
tur: Ricoldo, slam dininde ibadetin iselliini, Tanr adnn
kutsalln, sadaka ve konukseverlik geleneini vmekte
dir. Hal Seferleri'nin balang dnemindeki arptlm
imgeden uzaklalmtr. Hal Seferi, Xll. yzyl Hristiyan .
dnyasnn corafi ve zihinsel ufkunun genilemesine katk
da bulunarak, gerilemesinin nedenlerinden birini kendi ha
zrlamtr.

1 37
 SONSZ

Pek az tarihi olay Hal Seferleri kadar ilgi ve coku uyan
drmtr; genel olarak kutsal sava kavram ya da az ok bu
biime brnm Dou-Bat atmalar sz konusu oldu
unda, sk sk Hal Seferleri'ne bavurulur. Bu seferlerin
''etkilerini" deerlendirmek ya da bilanosunu karmak, bu
yzden, daha da zordur, ama bu adan, birka aklamann
yarar olacaktr.
Ksa vadede, Hal Seferleri, Avrupa'da, Hristiyanlar
arasnda hkm sren karklklarn yatmasna yardm
etmi, fakat ayn zamanda, Yahudi dmanlnn yeniden
iddetlenmesine katkda bulunmutur. Dou' da, Trkler'in
ilerleyiini bir sreliine durdurmu, belli bir merkezi olma
yan zgn bir "koloni"nin kurulmasna yol aml ve Akka'nn
dnden sonra, Suriye'den uzaklam olsa da, yzyllar
boyunca canl kalacak bir Dou ticaretinin gelimesine, en
azndan ksmen, katkda bulunmutUr.
Uzun vadede, Kutsal Topraklar' koruma konusund.aki
son baarszlnn dnda, Dou'da, Hristiyanlar'la Ms
lmanlar arasndaki dmanl artrm, Arap lkelerindeki
Hristiyanlar' bu gvensizliin iine srklemi ve zellikle

1 38
Latinler'le Ortodokslar arasnda kapanmaz bir uurum a
mltr. ki kltrn, spanya ve Sicilya "snrlar"nda ok daha
aktif ve youn olan entelektel ilikilerinde, Hal Seferle
ri'nin rol pek byk olmasa da, yntem, teknik (rnein
denizcilik) ve daha nceden bilinmeyen rnlerin Bat'ya
aktarlmas ya da gelitirilmesindeki dolayl ya da dolaysz
etkilerini fazla kmsememek gerekir.
zellikle, evrensel btr kutsal sava deil de, Kutsal Ka
bir'in kurtarlmasyla snrl, hakl bir sava olan Hal Sefer
leri'nin zel lks, anlamazlklar ve blnmeleri aabile
cek ortak bir giriimin hizmetinde yerine getirilmi bu "ha
yolculuu"nun, inanlnn kefaret ve srekli bir din deitir
me arac olduu, ksacas Bat Hristiyan dnyasnn kurul
mas ve tinselliinin olumasna kesin bir katkda bulunduu
inancyla birlikte, varln srdrmektedir.

1 39
 KAYNAKA1

I. BELL BALI YAPITLAR

R. Grousset, Histoire des croisades et du royaume franc de]erusalem, Pari,

1934- 1936, 3 cilt.
S. Runciman, A History ofle Crusades, Cambridge, 195 1 - 1954, 3 cilt.
K. M. Setton (yn.), A History ofle Crusades, University ofWisconsin
Press, 1 969- 1989, 6 cilt.
H. E. Mayer, Tle Crusades, Oxford, 1972, 2. bask, 1988.
J. Richard, Hisoire des croisades, Paris, 1996.
J. Riley-Smith (yay. haz.), Tle Oxford Illusraed History ofle Crusades,
Oxford, 1995.
J. Riley-Smith, Atlas des Croisades, Paris, 1996.
P. Alphandery, A. Dupront, lA clretiente et l'idee de croisade, Paris,
1954- 1 959, 2 cilt, 1 995'te yeniden baslm.
A. Dupront, Le mytle de la croisade, Paris, 1997, 4 cilt.
M. Balard, Les croisades, Paris, MA yay., 1988.
M. Balard (yay. haz.), Autour de la Premiere Croisade, Paris, 1996.

1) H. E. Mayer (Bibliographie der Kreuziige, Hannover), bu konuya ayrl

m 5.000'den fazla kitap ve makale sayar. Hisoriscle Zeitschrif'te (1 969) ve
zellikle, 5 1 1 ila 664 sayfalar arasnda bir dizinle birlikte tematik bir "Select
Bibliography"nin yer ald Hisory of he Cnsades'n (1989) VI. cildinde,
konu ayn yazar tarafndan tekrar gndeme getirilir. Ayrca, Society for le
Sttdy of he Cnsades and le !Atin Eas da, her yl, yaymlanml ya da yaymla
nacak olan allmalar bildiren bir blten yaymlar.

140
N. ]. Housley, Tle Laer Crusades [rom 1:.yons to A!cazar, 1274-1580,
Oxford, 1992.
E. Sivan, L'Islam e la croisade, Paris, 1968.
C. Hillenbrand, Tle Crusades: An Islamic Perspective, Edinburgh Uni
versity Press, 1999.
C. Erdmann, Tle Origin of tle Idea of Crusade, Princeton, 1977 (1935
tarihli Almanca basknn evirisi).
E. Delaruelle, L'idee de croisade au Moyen Age, Torino, 1980.
J. Flori, Guerre sainte, jihad, croisade, Paris, 2002.
E. Siberry, Criticism o[Crusading 1 095- 1274, Oxford, 1 985.

M. Villey, La croisade, essai sur la formation d'une tleorie juridique, Paris,

1942.
J. A. Brundage, Medieval Canon Law and le Crusader, Madison, 1969.
C. Cahen, Orien et Occident au temps des croisades, Paris, 1983.
J. Richard, Le royaume latin de Jerusalem, Paris, 1 953.
]. Flori, Pierre l'Ermite et la Premiere Croisade, Paris, 1999.
J. Prawer, Histoire du royaume latin de Jerusalem, Paris, CNRS, 1 969-
197 1 , 2 cilt.
- Tle Latin Kingdom of]erusalem. European Colonialism in le Middle
Ages, Londra, 1972.
J. Prawer, Crusader Institutions, Oxford, 1980.
]. Richard, La papaute et les missions d'Orient au Moyen Age (XIII-XV
s.) , Roma, 1977.
K. M. Setten, T/e Papacy and tle Levan, Philadelphia, 1974- 1984, 4
cilt.
B. Z. Kedar, Crusade and Mission. European approacles toward tle
Muslims, Princeton, 1984.
C. Enlart, Les monumens des croises dans le royaume de]erusalem, Paris,
1925-1928.
P. Deschamps, Les clteaux des croises en Terre saine. Le crac des cle
valiers, Paris, 1934.
- La defense du royaume de ]erusalem, Paris, 1939.
R. C. Smail, Crusading Warfare (1 097- 1 1 93) , Cambridge, 1956.
H. Buchtal, Miniature paining in /e Latin Kingdo of]erusalem, 195 7.
A. Boas, Crusader Arclaeology, Londra-New York, Routledge, 1999.

141
G. Tate, L'Orien des Croisades, Faris, Gallimard, "Keifler" kol., 1991
(zengin ikonografi ve metin seimi) .

"Variorum Reprints"* koleksiyonu (Aldershot, G.-B.), B. Arbel, E.

Ashtor, D. Ayalon, M. Balard, J. A. Bnndage, C. Cahen, G. Constable,
F. W. Edbury, B. W. Hamilton, D. Jacoby, B. Kedar, F. Lemerle, A.
Luttrell, H. E. Mayer, D. Fringle, D. E. Queller, J. Richard, W. H. Rudt
de Collenberg, K. M. Setton ve E. Siberry gibi yazarlarn yazlarn bir
araya getirir.

II. BAZI METNLER

Hal Seferleri'nin tarihi zerine yazlm Bat ve Dou metinlerinin

(Dou metirleri bir eviriyle birlikte) ou, XIX. yzylda, 5 cildi Latince
ve Franszca metinler, 2 cildi "Yasalar", 2 cildi Yunanca metinler, 2 cildi
Ermenice ve 5 cildi Arapa metinlerden oluan Recueil des lisoriens
des croisades'da bir araya toplanmtr. Farkl bir nitelii olan ve sk sk
bavurulan bu koleksiyon daha sonra yeniden baslr (Gregg Fress, Farn
borough, 1969. Bkz. CI. Cahen, Jouna! des savans, Nisan-Haziran 1970,
s. 94-104). Sudi Guillaume iin, bundan byle bkz. R. B. Huyghens'in

eletiri ve yorumlar ieren yeni basks, Turnhout, 1986. Ben burada

daha kolay elde edilebilecek birka metin aktaracam: Hisoire aronyme
de la rre Croisade, ed. L. Brehier, Faris, 1924. La c/anson d'Artiocle, ed.
F. Faris, Faris, 1848. Iinera Hierosolymiana crucesignaorum, ed. S. de
Sandoli, Kuds, 1978-1984, yolculuk srasndaki olaylar ve hac hikaye
lerini anlatan 4 ciltlik Croisades et Peleriages adyla yaymlanm, tam
metinlerin evirilerini ieren byk bir derleme (Hal arklar, arala
rnda Sudi Guillaume ve Haython'unkilerin de bulunduu vakanvis
ler, Hristiyan ya da Yahudi haclarn hikayeleri) , Faris, Laffont, "Eski
eserler" kol., 1997.

Odon de Deuil, La croisade de Louis VII, roi de France, Paris, ed. H.

Waquet, 1949.

* Notlar ve yorumlarla birlikte yeniden baslm olan yaptlar. (.n.)

1 42
Villehardouin, La conquee de Constantinople, ed. E. Fara!, Paris, 1938-
1939.
Robert de Clari, La conquee de Constantinople, ed. Ph. Lauer, Paris, 1924.
Philippe de Novare, Memoires, ed. Ch. Kohler, Paris, 1913.
Joinville, Histoire de Saint Louis, ed. J. Monfrin, Paris, Gamier, 1995.

(Villehardouin, Robert de Clari ve Joinville'in metinleri, Ortaa

tarihileri ve vakanvisleri'ne (Hisoriens et clroniqueurs du Moyen Age)
ayrlm "Pleiade Kitapl" cildine de konmutur.)

]. Bedier, Les clansons de croisade, Paris, 1909.

Ricoldo de Monte Croce, Peregrination en Terre sainte et au Procle
Orien (Lat. metin ve ev.) , Leres sur la clute de Sain-]ean d'Acre
(tek metin), ed. R. Kappler, Paris, 1997.
Jacques de Vitry, ev. G. Duchet-Suchaux, Brepols, 1988.

ngilizce olarak, L. ve J. Riley-Smith (The Crusades. Idea and Realiy,

1 095-1274, Londra, 198 1) Ve P. W. Edbury tarafndan (Tle Conques
of]erusalem and le Tlird Crusade, Ashgate, 1996) hazrlanm derleme
ler ve ayn biimde, Franszca'ya evrilmemi ya da ulalmas zor olan
pek ok eserin ngilizce evirileri (Tle Clronicle ofFulcler of Clartres
ad Oler Sources, Pennsylvania University Press, 1998; Gnther de
Pairis, Pennsylvania University Press, 1997; Iter peregrinorum ve Gesas
regis Ricardi, notlar ve yorumlarla birlikte, 1997).

Anna Comnene, Alexiade, G. Bude kol., ed. B. Leib, Paris, 1937-1945.

Usame ibn Munqidh, Des enseignemets de la vie (Hal Seferleri srasn
da Suriyeli bir soylunun anlan) , A. Miquel'in sunu yazs ve eviri
siyle, Paris, 1983.
Ibn-al-Qalanisi, Clroique (Damas de 1075 a 1 154), ed. R. Le Toumeau,
Paris, 1952.
Miclel le Syrie, ed. B. Chabot, Paris, IlI. cilt, 1904.

Son olarak, J. Richard' n L' espri de la croisade' (Paris, 1 969; 2000

ylnda yeniden baslm) ve F. Gabrieli'nin Clroiques arabes aes
croisades'nda (Paris, 1977) da seme yazlar bulunabilir.

1 43