You are on page 1of 20

M.

Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt


99

Veli URHAN*

M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt

zet
Foucault soyktn Nietzscheden alm ve eserlerinde kullanmtr.
Nietzschenin bu kavramyla o tarihsel olaylar btn karmakl ierisinde
ortaya koymay amalar. Foucaultya gre, tarih, imdide bir ie yarasn diye,
gemiin olaylarnn derinlemesine aratrlmasdr. Ona gre, soykt znde
yaratc bir eylemi bulunduran byle bir tarihtir. 1970 ylndan beri iktidar
kavram zerinde alan Foucault, iktidar mekanizmalarn hukuk ve gereklik
eksenlerinde aklamak ister. O, x. yy. ile xx. yy. arasnda, znde monarik
olan hkmranlk hukukundan, disiplinci iktidar araclyla dzenleyici
iktidara geildiini ne srer. Gelinen bu noktadan itibaren, Foucault iktidar
mikro-iktidar mekanizmalarn ieren nfusun biyo-iktidar kavramyla dile
getirir.

Anahtar Terimler
Episteme, Soykt, Bilgi, Bilme, ktidar, Temelcilik, Mutlaklk, Anlam
likileri, ktidar likileri, Arkeoloji, Politik zne, Etik zne, Hak, Disiplinci
ktidar, Dzenleyici ktidar, Mikro-iktidar, Anatomo-politik, Bio-politik.

M. Foucault et Gnalogie de la relation entre le savoir et le


pouvoir

Rsum
Foucault prend la gnalogie de Nietzsche et la met en usage dans ses livres. l
veut mettre en lumire, par ce concepte de Nietzsche, des phnomenes historiques
qui sont dune immense complexit. Lhistoire est une recherche prefondement
des phnomenes du pass, pour les utiliser en ce moment, daprs lui. La
gnalogie est une histoire qui a un acte cratrice dans son essence. Foucault qui
travaille sur le concepte de pouvoir, depuis 1970, veut expliquer les mcanismes
de pouvoir sur les axes du droit et de la ralit. Il propose quon a pass, entre x.
siecle et xx. siecle, de droit dominateur (qui est monarchique dans son esence) au
pouvoir ordonnateur, par le pouvoir disciplinaire. Desormais, Foucault parlera de
pouvoir qui contient les mcanismes de micro-pouvoir par le concepte de bio-
politique de la population.

*
Do. Dr.; Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm.
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
100

Les Termes Cl
Gnalogie, Histoire, Pouvoir, Mcanismes de pouvoir, Droit, Ralit, Droit
dominateur, Pouvoir ordonnateur, Pouvoir disciplinaire, Micro-pouvoir, Bio-
politique.

1. Soyktksel zmlemenin Temelleri


Soykt kavramn dnce tarihinde ilk kez kullanan dnr Nietzschedir.
Foucaultnun Nietzscheden alp kulland bu szck, tarihsel olaylar btn karma-
kl ierisinde ele alp ortaya koymay amalayan bir bak asn gsterir.
Soyktksel hakikat zmlemesinin temelinde insana ilikin olaylar ve oluumlar
bulunur. Soyktksel zmleme kken ve temel aramaya ilikin olan, Kantn a priori
sezi formlar dedii zamann ve uzayn tesine uzanmas nedeniyle sonu hep
metafizie varan bir metodolojinin tam karsnda yer alr. Soyktnn kart bir
anlayla hareket eden sz konusu metodolojinin nde gelen temsilcileri olarak Foucault
temelcilik (fondationalism) ve mutlaklk (absolutism) adlaryla bilinen dnce
hareketlerini gsterir.
Soykt projesinin, klasik dnemin hem ontolojik hem de epistemolojik
bakmdan nemli dnce hareketleri olarak kabul edilmeleri gereken ne ampirizme ne
de pozitivizme dayanan temellerinin bulunduunu dnen Foucault, soyktn,
modern dnemin doa bilimlerine kazandrd egemen ve merkezi gcn karsnda
yerel, sreksiz, bir kenara itilmi, merulamam bilgilerin bamszlklarn koruma
giriimi olarak ele alr (Foucault 1, 2000: 92). Bu nedenle, ona gre, bilgilerin bilime
zg iktidar hiyerarisine kaydedilmeleri dncesine gre soykt, tarihsel bilgileri
zgrletirme, yani birletirici, biimsel ve bilimsel bir teorik sylemin zorlamalarna
kar koyabilecek hale getirme abasdr (a.e., 93). Kendisiyle yaplan bir syleide
Foucault, ok gemite kalm dnemleri sorgulamanzn nedeni nedir? sorusuna
verdii cevapta, amacnn bir soyktn gerekletirmek, yani iinde bulunulan
zamanda dile getirilen bir sorundan yola karak, sz konusu sorunun gemiine ynelik
bir zmleme srecini izlemek ve bu sreten elde edilen kazanmlar imdide ilevsel
hale getirmek olduunu syler (Foucault 2, 2000: 91-92).
Tarihe, iinde yaanlan zamanda bir ie yaramas iin gemiin kllerine doru
derinlemesine gerekletirilen bir aratrma gzyle bakan Foucautnun dncesinde
soykt, bir bakma, znde yaratc bir eylemi bulunduran ite byle bir tarih
olmaldr (Foucault 1, 2000: 91). Bizi ele geirme ve belirleme gcnde olan sz ko-
nusu tarihte anlam ilikilerinin deil, iktidar ilikilerinin etkili olduunu dnen
Foucault, ayn anda hem olaylar birbirinden ayrt etmek, hem bu olaylarn iinde
bulunduklar alar ve dzeyleri farkllatrmak, hem de sz konusu olaylarn
birbirlerine balandklar, birbirlerinin oluumlarna katkda bulunduklar izgileri
yeniden ortaya karmak amacyla, simgelerden ve gstergelerden oluan zmleme
alanlarna deil de, g ilikilerinin, stratejik gelimelerin ve taktiklerin soykt gibi
kavramlarn belirleyecei zmleme alanlarna bavurulmas gerektiine inanr
(Foucault 1, 2000: 65). Bunu yaparken de, kurucu zneden vazgemek, znenin kendi-
sinden kurtulmak, baka bir deyile, znenin tarihsel bir rg ierisinde kurulmasna
aklk getirecek yeni bir zmlemeye ynelmek gerekir. te, olaylarn alanna gre
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
101

akn bir konumda bulunan, ya da tarihin ak ierisinde kendi bo kimliiyle koturan


bir zneye gnderme yapmadan bilgilerin, sylemlerin ve nesne alanlarnn kurulmasn
aklayabilecek olan byle bir tarih biimine Foucault, soykt adn verir (Foucault
1, 2000: 68).
Bilginin bilimsel olarak hiyerarik bir yapya kavuturulmasn ve Deleuzen
minr szcyle dile getirdii yerel bilgilerin ikin iktidar etkilerine kar aktif hale
getirilmesini dzensiz ve paralar halinde soyktkleri olarak niteleyen Foucault,
arkeolojinin yerel bilgilere ilikin sylemlere uygun den bir zmleme yntemi
olduunu sylerken; soyktnn, sz konusu yerel bilgilere ilikin sylemlerden
karlm olmakla birlikte, artk onlara tbi olmayan bilgileri nemli hale getiren taktik
olarak dnr (Foucault 1, 2000: 93-94). Dzensiz ve dank halde bulunan
soyktklerinin tmne kesintisiz ve salam bir teorik taban salamaya almann asla
sz konusu olmadna iaret ettikten sonra da, o bu soyktklerini hibir zaman
birletirici bir teorik talandrmayla donatmak istemediini ak bir biimde dile getirir
(Foucault 1, 2000: 95). Foucault iin, btn bu soyktklerinin temel sorusu udur:
Son krk yl boyunca, hem Nazizmin k hem de Stalinizmin gerileyiiyle ayn
zamanda, iddeti, keskinlii ve samal somut olarak ortaya kan bu iktidar nedir?
(Foucault 2002: 29)
Hakikatin sorgulanmasna ilikin temel tutumunu dncelerinin merkezine
yerletirmi bulunan Foucaultya gre, iktidar ve zellikle bilgi/iktidar ilikisi
kuramnn ak ve seik bir biimde ortaya konulmas ve gelitirilebilmesi iin zne,
bilgi, birey ve bireyselleme kavramlarnn ncelikle ele alnmas ve enine boyuna
incelenmesi gerekmektedir. Modern znenin ne olduu tam olarak ortaya konulmadan,
rnein, modern dnemin iktidarlar olan, ve bu almann ilerleyen sayfalarnda ayn
balk altnda geni bir biimde ele alnmas dnlen, disiplinci ve dzenleyici
iktidarlara toplumsal hayatta ilerlik kazandrmak mmkn deildir.
Soykt ile bir tr tarihi, iinde yaadmz hayata k tutmas iin gemie
ynelik olarak derinlemesine yaplacak bir aratrmay anlayan Foucault, her birini bir
tarihsel ontoloji olarak dnd soyktksel alandan sz eder: a) Hakikatle
ilikimiz bakmndan kendimize ait olan alan: bu alanda kendimizi bir bilgi nesnesi
olarak kurarz; b) ktidarla ilikimiz asndan kendimize ait olan alan: bu alanda
kendimizi bakalar zerinde iktidar uygulayan zne olarak kurarz; c) Ahlakla ilikimiz
asndan kendimize ait olan alan: bu alanda kendimizi ahlaksal zne olarak kurarz
(Foucault 2, 2000: 204).
Sz konusu alanlara bal olarak eit soyktksel eksenin varlndan sz
eden Foucault, bu eksenlerin her nn de birlikte, biraz kark bir biimde de olsa,
Deliliin Tarihinde yer aldn; ama asl olarak hakikat ekseninin Kliniin Douu ile
Kelimeler ve eylerde, iktidar ekseninin Gzetlemek ve Cezalandrmakta, ahlak
ekseninin ise Cinselliin Tarihinde ele alnp incelendiini ne srer (Foucault 2, 2000:
205). Buna gre, Foucault, sz konusu soyktksel alanda farkl eksene bal
kalarak, dnce hayatnn birbirini izleyen dneminde deiik znenin
zmlemesini yapar: 1955-1972 yllar arasnda epistemolojik zne, 1972-1980 yllar
arasnda politik zne, 1980-1984 yllar arasnda etik zne.
Derinlikli, teorik ve homojen olan, bundan dolay da arkeolojik zmleme
yoluyla elde edilen bilgi (savoir) yi, yeterince derinlii olmayan, uygulamal olanla ilgili
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
102

ve heterojen olan, bundan dolay da soyktksel zmleme yoluyla elde edilen bilme
(connaissance) den ayrt eden Foucaultnun iktidarla ilgili zmlemesinin
bilgikuramsal temelinde bilginin mi yoksa bilmenin mi yer ald konusunda birbirinden
epeyce farkl grler ne srlm olmakla birlikte, iktidarla ilgili sylemin
bilgikuramsal temelinin onun dncesinde bilmeye dayandndan kuku
duyulmamaldr.
Foucault, savalarla ilgili tarihsel bir bilmenin oluumuna ve bu bilmenin gncel
taktikler ierisindeki kullanmna, yani uzmanlam insanlarn bilmesiyle sradan
insanlarn bilmesinin birleimine, uzmanla dayanan bilgilerle yerel belleklerin
birlemesine soykt adn verir (Foucault 2002: 24). Bu tanmdan da anlalaca
gibi, ona gre, soyktnde, kesinlikle kuramn soyut birliinin karsna olgularn
somut okluunun konulmas sz konusu olamaz. Bilimci bir tutumla hareket ederek,
yerli yerine oturmu bilgilerin kesinliinin karsna koymak iin speklatif olan
darda tutmak da sz konusu deildir. Bu nedenle, soykt z bakmndan ne
ampirist ne de pozitivist bir karakter tar.
Bir deil birok soyktnden sz edilebilir ve soyktkleri bir bilim formuna
yaplan pozitivist geri dnler deildir; onlar kesinlikle kar-bilimlerdir (a.e., 25).
Soyktnn, eer daha dikkatli baklacak olursa, bilmelerin bilgiye bir bakaldrs
olduu grlebilir. Bununla birlikte, o bir bilimin ieriine, yntemlerine ve
kavramlarna kar deil de, iinde yaadmz toplumda rgtlenmi olan bilimsel bir
sylemin kuruluuna ve ileyiine bal bulunan merkeziletirici iktidar etkilerine bir
bakaldrdr (a.e.). Foucaultya gre, soykt bilimsel olduu dnlen bir syleme
zg iktidar etkenlerine kar sava vermelidir.
Arkeolojiyi yerel bamllklara ilikin zmlemenin yntemi, soyktn ise
arkeolojik yolla betimlenen bu yerel bamllklardan hareketle ortaya konulmu ve
egemenliklerine kavuturulmu bilmeleri harekete geiren taktik olarak gz nne alan
Foucault, Collge de Franceda verdii 7.Ocak.1976 tarihli dersin bir yerinde, bu
soyktklerinin hedefinin son krk yl boyunca saldrs, gc, keskinlii, samal hem
Nazizmin k izgisi, hem de Stalinizmin gerileme izgisi zerinde somut olarak
ortaya kan u iktidar nedir? sorusu olduunun altn izer. Bu sorunun altn
zellikle izmesinin temel nedenini de yle aklar: ok saydaki ayrmlar kesinlikle
gz ard etmek istemeksizin, bu ayrmlar ierisinde xv. yzyl dnrlerinde
rastladmz hukuksal ve siyasal iktidar anlayyla Marksist anlay arasnda ortak bir
nokta bulunmaktadr ki, bu ortak noktann iktidar kuram ierisinde ekonomizm olarak
adlandrlmas gerekir (a.e., 28).
14.Ocak.1976 tarihli derste 1970li yllardan itibaren iktidarn nasl zerinde
almaya baladn syleyen Foucault, iktidarn mekanizmasn birisi hukuk teki
gereklik olmak zere iki iaret noktas arasnda kavramaya alr (a.e., 37-38). Demek
ki, bir yanda iktidar biimsel olarak snrlayan hukuk kurallar, te yanda bu iktidarn
rettii ve ynlendirdii, dolaysyla bu iktidarn devam etmesini salayan gereklik
vardr. Eer felsefeye gereklik hakknda retilmi sylem gzyle baklacak olursa, o
zaman felsefe iktidarn hukuksal snrlarn nasl tespit edebilir? Bunun geleneksel bir
soru olduunu ne sren Foucault, bu geleneksel soruya gre ok daha temelli ve
olgusal nitelikli olan u soruyu asl sormak istediine dikkat eker: gereklik hakkndaki
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
103

sylemleri retmek iin, iktidar ilikilerinin bavurduklar hukuk kurallar nelerdir (a.e.,
38)?
inde yaadmz an toplumlarnda saysz iktidar ilikilerinin toplumsal
hayata nfuz ettiini, onu belirlediini ve oluturduunu; iktidar ilikilerinin gerekte
bir sylemsel birikim, dolam, ileyi, retim olmakszn ne ileyebileceini, ne
yerleebileceini, ne de ayrt edilebileceini syleyen Foucault, bir iktidar ierisinde, o
iktidardan yola karak ve o iktidar araclyla ileyen belirli bir gereklik ekonomisi
olmadan iktidarn uygulanamayacann altn izer. Ona gre, yaklak olarak her
toplum iin geerli olabilecek bir biimde, biz iktidar tarafndan gerekliin retimine
bal klnrz ve ancak gerekliin retimi yoluyla iktidar uygulayabiliriz. ktidarla
hukuk ve gereklik arasndaki ilikinin ileyi biimini deil de, younluunu ve
srekliliini belirtmek iin, denilebilir ki, ileyii iin gereklie gereksinimi bulunan
iktidar tarafndan gereklii retmek zorunluluuyla kar karya kalrz (a.e.).
Hukuk ve iktidar ilikileri konusunda genel bir ilke olarak, Bat toplumlarnda
hukuksal dncenin olumasnn temelinde krallk iktidarnn bulunduunu ne sren
Foucault, Bat hukukunun krallk iktidarna sipari edilmi bir hukuk olduuna;
Ortaada Romann hukuksal yapsnn Roma mparatorluunun kyle birlikte
paralanmasnn bunu ortaya koyduuna iaret ettikten sonra; Batl her hukuksal yapda
merkezde bulunan kiinin her zaman kral olduu dncesinin doruluundan hi
kuku duymadn vurgular (a.e., 39-40). Kraln iktidar, ona gre, iki bakmdan ele
alnp incelenebilir: a) Kraln iktidarnn hangi hukuksal kalplarn ierisinde
konumlandn, nasl kendi egemenliinin canl bedeni haline geldiini gstermek iin;
b) Kraln bu iktidarnn yasalln korumas ve devam ettirmesi iin hangi
snrlamalarn ierisinde yrmesi gerektiini gstermek iin (a.e., 40).
Ortaadan bu yana hukuk kuramnn temel ilevinin iktidarn meruiyetini tespit
etmek olduu kansnda olan Foucault, Batl toplumlarda hukukun temel sorununun
hkmdarn egemenlii sorunu olduunu syledikten sonra, hukukun tekniinin ve
syleminin temelde, egemenlii iktidarn potasnda eritmek ve onun yerine hkmdarn
yasal haklarn ve bu haklara yasal boyun eme zorunluluunu ne karma grevini
stlendiinin, bu nedenle Bat hukuk sisteminin btnyle kral merkezli olduunun
altn izer (a.e.). Egemenlik derken, birinin bakas zerindeki, ya da bir toplumun
baka bir toplum zerindeki global egemenliini deil de, toplumsal hayatn ak
ierisinde uygulanan saysz egemenlik biimlerini; hukukun merkezinde yer alan kral
deil de, karlkl hukuksal ilikileri iinde bulunan uyruklar kast ettiini syleyen
Foucaultya gre, hukuk sistemi ve yarg alan egemenlik ilikilerinin ve ok biimli
uyruklatrma tekniklerinin iletim aracdr; ve hukuka ancak bu adan bakmak gerekir
(a.e., 41). Hukukla iktidar arasndaki sz konusu ilikileri ele alp incelerken Foucault,
kullanaca ynteme ilikin temel izgileri belirlemeyi de ihmal etmez. ktidar
belirginlik kazanm ve meru biimlerine kavumu merkezlerinde deil de, zellikle
iktidarn kendisini dzenleyen ve snrlayan hukuk kurallarnn tesine giderek en
blgesel, en yerel biimlerinin ve kurumlarnn ierisinde, klcal damarlarnda ve son
izgilerinde ele alp incelemek Foucaultnun asl amac grnyor (a.e.; Foucault 1,
1976:117).
Bu bakmdan o iktidar be farkl adan gzlem altna alr (Foucault 2002: 42-
44):
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
104

1. ktidar uygulanndaki hukuksalln giderek azald snrlarnda, yani ister


ikence, ister idam, isterse hapsetme eklinde olsun, cezalandrma erkinin bir takm
yerel ve blgesel kurumlarn ierisinde nasl somutlatn grmeye, yani onu ierden
incelenmeye alr.
2. ktidar geici olarak nesnesi, hedefi, uygulama alan denilebilecek eyle
dorudan ve annda ilikiye girdii, iyice yerletii ve gerek etkilerini gstermeye ba-
lad d yznden incelemeye alr. Hobbesun Leviathann icat edilmi mutlak
egemen bir insan olarak dnen ve devletin bir takm kurucu eleri tarafndan bir
araya getirilmi birbirinden farkl bireyselliklerin phtlamasndan baka bir ey olarak
dnmeyen Foucault, bu icat edilmi btnsel bedeni deil de, evredeki ve eperler-
deki muhtelif bedenleri, iktidar gleri tarafndan uyruk haline getirilmi bedenleri
incelemek ister.
3. ktidarn bir bireyin teki bireyler zerindeki, bir grubun teki gruplar
zerindeki homojen bir egemenlii olarak ele alnmamas ve egemenlii elinde
bulunduranlar ile ona sahip olmayanlar, ona katlananlar arasnda paylalan bir ey
olarak dnlmemesi gerekir. Bu bakmdan, ona gre, iktidar yeri belirlenemez olan,
hibir zaman birilerinin elinde bir zenginlik ve bir mal gibi sahiplenilebilir olmayan,
sadece dolamda olan ve ileyen bir ey olarak zmlenmelidir. Bu adan ba-
kldnda, bireyin iktidarn karsnda durduunun deil, onun hem etmeni hem de
aracs olduunun ve iktidarn kendisini oluturan bireyler araclyla yayldnn
dnlmesi gerekir.
4. Burada Foucault, iktidarn merkezden evreye, yukarndan aaya, tmelden
tikele doru nereye kadar uzandnn, ne lde oaldnn ve toplumun en kk
birimlerine kadar srdnn aratrlmaya allaca bir g olarak ele alnmamas;
tam tersine onun aadan yukarya, tikelden tmele, mikro iktidarlardan makro iktidara
doru, kendi mantksallklarna ve teknolojilerine sahip olan iktidar biimlerinin giderek
genelleen mekanizmalar ve egemenlik biimleri tarafndan nasl koloniletirildiklerini,
kullanldklarn ve dntrldklerini grmek gerekir. Bunun en iyi rneklerinin,
Foucault, xv. ve xv. yy.larda sanayi devrimiyle birlikte egemen bir snfa dnen
burjuvazinin eliyle delilerin kapatlmas ve ocuk cinselliinin bastrlmas rneklerinde
grldn ne srer. Burjuva snfnn egemenliinin bu genel grntsnden iktidar
adna her trl sonucun karlabileceini, ama yaplmas gerekenin bunun tam tersi
olduunu dnen Foucaultya gre, aadan yukarya doru tarihsel olarak, deliliin
dlanmas, cezalandrma, cinselliin yasaklanmas konularnda denetim
mekanizmalarnn nasl etkili olduklarna; bu cezalandrma, bastrma ya da dlama ol-
gularnn toplumun en alt dzeylerinde nasl kendi aralarna ve mantklarna sahip
bulunduklarna bakmak; baka bir deyile, burjuvazinin de ilgilendii iktidarn
mikromekaniini anlamaya almak gerekir. Burjuvazi delilerle deil delilerin ze-
rindeki iktidarla, ocuun cinselliiyle deil onu denetleyen iktidar sistemiyle ilgilenir.
5. ktidarn byk makinelerine ideolojik retimlerin elik etmesinin byk bir
olaslk olduunu dnen Foucault iin, rnein, bir eitim ideolojisinin, monarik
iktidarn ve parlamenter demokrasinin vb. birer ideolojilerinin bulunduundan hi
kuku duyulmamakla birlikte, bu ideolojilerin yine de iktidar alarnn u noktalarnda
olutuklar sanlmamaldr. ktidar u mekanizmalarnda iletilmek istendiinde, bir
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
105

bilme ya da bilme aygtlar kurulup rgtlenmeden, dolama sokulmadan bu ileyiin


gereklemesi mmkn olmaz.
Sonu olarak denilebilir ki, iktidar zerine yaplan aratrmalar iktidarn
hukuksal yapsnn, devlet aygtlarnn ve ona elik eden ideolojilerin tarafna yneltmek
yerine; egemenliin, uyruklatrma biimlerinin ve buna ilikin yerel sistemlerin
kullanllarnn ve balantlarnn, bilme aygtlarnn tarafna yneltmek gerekir (a.e.,
47). ktidarn incelenmesinde Leviathan modelinden vazgeilmesi gerektiini ne sren
Foucault, iktidar hukuksal iktidarn ve devletin kuruluunun belirledii alann dnda
incelemek istediini, bunun iin de bir tarihsel olgu olarak karmzda duran ve
Ortaadan gnmze dek uzanan hukuksal-siyasal iktidar kuramndan uzak durulmas
gerektiini dnr (a.e., 48).
Hukuksal iktidar kuram tarihsel sre ierisinde, ona gre, drt rol stlenmitir
(a.e., 48-49): a) Feodal monariye ait olan somut bir iktidar mekanizmasna bavur-
mutur; b) Byk idari monarilerin kurulmas iin hem gere hem de kant ilevi
grmtr; c) Xv. ve zellikle xv. yy.dan balayarak daha din savalar dneminde
belirli yerlerde kraliyet iktidarn ya snrlandrmak ya da glendirmek amacyla silah
olarak kullanlmtr; d) Sanayi devriminden itibaren de mutlak monarilerin karsnda
alternatif bir modeli, parlamenter demokrasi modelini kurmaya soyunmutur. Bu drt
roln izi srldnde, diyor Foucault, feodal toplum tipi devam ettii srece, hukuksal
iktidar kuramnn ele ald ve dayand sorunlarn en st dzeyinden balayarak en alt
dzeyine kadar iktidarn genel mekanizmasnn ve uygulan biiminin kapsand g-
rlebilir.
Xv. ve xv. yy.larda konuyla ilgili olarak, Foucaultnun ok nemsedii bir
olay meydana gelir. Bu olay, ok zel usullere ve gerelere, ok deiik bir yapya sahip
olan ve en nemlisi de hukuksal iktidar ilikileriyle badamas kesinlikle mmkn
olmayan yeni bir iktidar mekanizmasnn ortaya kdr. Hukuksal iktidar kuram
bedenler ve bedenlerin ne yaptklarndan daha ok toprak ve topran rnleri zerinde
uygulamada bulunan bir iktidar biimine baldr (a.e., 49). Bu kuram, iktidar yoluyla,
zamann ve emein deil de, mallarn ve zenginliin yer deitirmesi ve
sahiplenilmesiyle ilgilenir. Toprak ve topran verdii rnlerden daha ok, bedenler ve
bedenlerin yaptklaryla ilgilenen yeni iktidar mekanizmas ise bedenlerden mal ve
zenginlik yerine zaman ve emek elde etmeyi amalar. Bu yeni iktidar mekanizmas
belirli aralklarla devam eden bir vergi ve bor sistemleriyle deil de srekli olarak
gzetleme yoluyla uygulanan, bir hkmdarn fiziksel varlndan ziyade iktidar alann
dar gvenlik blgelerine ayrmay hedefleyen yeni bir iktidar trdr (a.e., 49-50).
Foucault hkmdarla ilikin terminolojiyle ifade edilmesi mmkn olmayan
bu yeni iktidar trn burjuva toplumunun en byk bulularndan biri olarak ni-
telendirir. Ona gre, hkmdar olmayan, dolaysyla hkmranln formuna yabanc
olan bu iktidar disiplinci bir iktidardr (a.e., 50). Hkmdarlk kuramnn, xv. ve xx.
yy.larda, monariye ve disiplinci iktidarn gelimesinin nne kabilecek engellere
kar srekli kritik bir ara olduunu dnen Foucault, disiplinci iktidarn etmenlerinin
disiplin karsnda, egemen gce bavurularak snrlandrlamayacan, egemen gcn
ve disiplinin toplumun genel iktidar mekanizmalarn oluturan iki para olduunu ne
srer (a.e., 53).
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
106

2. Hakikatin Soyktksel Sorgulamas


Tarih boyunca hkmdarn iktidarnn bilgi ve din tarafndan desteklenmi
olmakla birlikte, xx. yy.a gelinceye kadar dinin iktidara verdii destein benzerini
bilginin verememi olduunu dnen Foucaultya gre, ikinci bin yln sonu ile birinci
bin yln banda, Babil ve Asur gibi Dou Akdeniz toplumlarnda bilgi ile iktidar tam
olarak birbirlerine denk, balantl ve st ste idiler (Foucault 3, 2000:197). Antikada
bilginin iktidarn deil de hakikatin yannda yer almas gerektiini ngren Platon
epistemolojisiyle birlikte bilgi ile iktidar arasnda bir ilikinin kurulamayaca eklinde
kendini gsteren bu dnceyle birlikte, Nietzscheye gelinceye kadar uzun bir sre
bilgi/iktidar ilikisi filozoflarn ilgi alanlarnn dnda kalmtr (a.e., 198; Foucault 1,
2000:199-201). Bilgi ile iktidar arasnda bir ilikinin var olduunun yeniden farkna va-
rlmasnda, ona gre, Fransz Devrimi ile Monarinin sona ermesi gibi iki nemli ta-
rihsel olayn byk bir paynn bulunduunda kuku yoktur (a.e., 129; Foucault 1,
2000:244). Foucault, Archeoloji, gnalogie ve thique kavramlarnn ereveledii
dnce hayatnn zellikle ikinci evresinden itibaren younluk kazanan, bilgi/iktidar
ilikisinin soykt zerine olan aratrmalarnda kendisini byk lde, klasik a
olarak adlandrd, xv ve xv. yy.lar ile snrlandrr.
S. Hasuminin 13.Ekim.1977 de Pariste kendisiyle ktidar ve Bilgi zerine
yapt syleide Foucault, yneltilen bir soru zerine, Bilginin Arkeolojisinin bir
metodoloji kitab olmadn, farkl alanlara ayn biimde uygulayabilecei bir
ynteminin bulunmadn, tam tersine, bir yntem sorununu asla ne karmadan,
aratrmasn srdrrken bile, bulduu ya da uydurduu aralar kullanarak
soyutlamaya alt eyin bir nesneler alan olduunu belirttikten sonra, asl amacnn,
bilgi/iktidar, hakikat/iktidar ilikilerini zmlemek ve bunlarn ara yzeyini ortaya
karmak olduunun altn izer (Foucault 4, 2003: 173).
Bat toplumlarnda her an retilen hakikat etkilerinin bulunduunu; bu nedenle
hakikatin retilebilir olduunu syleyen Foucaultya gre, bu hakikat retimleri
iktidardan ve iktidar mekanizmalarndan bamsz deildir; nk bir yandan bu iktidar
mekanizmalar hakikat retimlerini mmkn klarken, te yandan da kendilerinde bizi
hakikat retimlerine balayan iktidar etkileri tarlar (Foucault 4, 2003:173). Foucault
bilgi ile iktidar ve hakikat ile iktidar arasndaki ilikileri, ya da bunlarn ara yzeylerini
oluturan nesneler katmann kavramann g olduunu, bu gln stesinden
gelmeyi kolaylatracak genel bir teorinin de bulunmadn, bu yzden kendisinin bir
kr ampirist olduunun sylenebileceini dile getirmekten ekinmez. S.Masumi
syleinin ak ierisinde Foucaultnun bu kr ampirist deyimine dikkat ekmek iin,
kendisinin Bilginin Arkeolojisi hakknda yazd bir yazsnda geen u cmleye
ifadeleri ierisinde yer verir: M.Foucaultnun sylemlerindeki en gzel an, bilgi-
olmayan yerde bulunduu ve dnce ile olaylarn karmak ilikileri karsnda
gszln itiraf ettii andr (a.e., 174). Foucaultnun kr ampirist deyiminin iyi
anlalmasna yardm edecei dnlerek Masuminin cmlesinin buraya aktarlma
gerei duyulmutur.
Masumi, yine, Cinselliin Tarihinde Foucaultnun iktidar szcn bir kurum,
bir yap, bir devlet iktidar olarak deil de, btn bilgi/iktidar ilikilerinin bulunduu
stratejik bir yer olarak tanmlamaya altn ne srerken; bir yandan da onun
iktidardan daha ok hakikat adn verdii bir eyden sz etmeye alt kansnda
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
107

olduunu; ve bu hakikatin de gnmz toplumlarnn her yerde rettikleri hakikat deil,


kendi almalarnn kurgusu yoluyla erimesi gereken hakikat olduuna dikkat eker
(a.e., 175).
Hakikat denilince, bundan bir tr genel bir normu, bir dizi nermeyi deil de,
doru kabul edilebilecek ifadeleri her an ve herkesin dile getirmesini salayan
prosedrlerin btnn anladn dile getiren Foucault, hakikatin kayna olarak
kesinlikle bir st mercinin bulunmadn, hakikat etkilerinin tam anlamyla kodland
blgelerin sadece var olduunu, bu blgelerde hakikatlerin ifade edilmesini salayan
prosedrlerin nceden bilindiini syler (a.e., 177). Sz konusu hakikat etkilerinin var
olduu alanlar, ona gre, bilimsel alanlardr. Matematik alannda bu etkiler mutlak iken,
deneysel bilimler alannda deikendir; ayrca bilimlerin dnda enformasyon
sistemlerine bal olan hakikat etkileri de vardr. Mesela, radyo ya da televizyon spikeri
size bir ey duyurduunda, ister inann ister inanmayn, bu duyuru binlerce insann
kafasnda hakikat olarak ilemeye balar (a.e.).
Masumi ile olan syleisinin sonlarna doru Foucault kendisine yneltilen bir
soruya verdii cevabn iinde, her birinin birer hakikat olarak dnlebilecei spesifik
iktidar etkilerinin doru olarak kabul edilen sylemlerin evresinde nasl kurulduklarn
grmeye altn ne srer. Bu abasnn en ak rnei olarak da o, alt bal
psikiyatrinin arkeolojisi olan ve delilik zerine bir monografi olarak okunmasna da
hibir itiraznn bulunmadn syledii Deliliin Tarihinde psikiyatri kurumunun
tarihinin yaplyor olmasnn, psikiyatrinin hangi iktidar mekanizmasnn iinde yer
aldnn gsterilmesinin psikiyatrlarn vicdanlarn yaraladn, psikiyatri kliniklerinde
olup bitenler konusunda insanlarn vicdanlarnn uyarldn, bundan dolay da, hakl ya
da haksz olarak, bu kitabn psikiyatri kart bir kitap olarak kabul edildiini biraz
buruk bir ifadeyle dile getirir (a.e., 184).
Hakikat Kaygs zerine F.Ewaldn kendisiyle yapt bir syleide de
Foucault, Cinselliin Tarihinin ikinci ve nc kitaplar olan Hazlarn Kullanm ve
Kendilik Kaygsna ilikin olarak, dnce tarihinin salt fikirlerin ya da temsillerin tarihi
anlamna gelmeyeceine, ayn zamanda, Bir bilgi nasl oluturulabilir? Dncenin,
hakikatle ilikisi balamnda, nasl bir tarihi de olabilir? sorularna da cevap vermeye
alan bir tarih olduuna iaret ettikten sonra, asl amacnn gelenek ve greneklerin,
davranlarn ve cinsel pratiklerin toplumsal bir tarihini deil, cinsellik, arzu ve zevk
zerine dnme olarak alglad bir ahlakn douunun tarihini yazmak olduunu
syler (Foucault 2, 2000: 84). Gzetlemek ve Cezalandrmakta da bir kurum olarak
hapishanenin tarihini yazmak gibi bir niyetinin bulunmadn, byle bir tarihin
yazlmas baka trden bir aratrmann ve zmlemenin yaplmasn gerektirdiini ne
sren Foucault, kendisinin gerekletirmeye alt eyin, dnce ile hakikat
arasndaki ilikilerin tarihini, hakikatin dncesi olarak dncenin tarihini yazmak
olduunu ok ak bir ekilde dile getirir (a.e., 85).
Bu dnceleri zerine, F. Ewald Hazlarn Kullanm ve Kendilik Kaygsnda ele
alnan hakikatin, daha nceki almalarnda grlen, o sancl boyun edirme ve
nesneletirme biiminden ok farkl bir biim aldn sylediinde, Foucault Deliliin
Tarihinden sonraki almalarna ortak bir biim veren temel kavramn sorunsallatrma
kavram olduunun altn izer (a.e.). Dolaysyla, Deliliin Tarihindeki temel
problemin, deliliin belirli bir anda nasl ve niin belirli bir kurumsal pratik ve belirli bir
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
108

bilgi (connaissance) araclyla sorunsallatrlmas iken; ayn ekilde, Gzetleme ve


Cezalandrmada xv. yy.n sonlar ile xx. yy.n balarndaki cezalandrma pratikleri ile
cezalandrma kurumlar zerinden giderek sua eilimlilik ile ceza arasndaki ilikilerin
sorunsallatrlmasnda meydana gelen deiikliklerin zmlenmesidir (Foucault 2,
2000: 85-86). Son olarak da, Cinselliin Tarihindeki temel problemin cinsel etkinliin
nasl sorunsallatrldnn ele alnmas olduu sylenebilir.
Kendisinin bir dnce tarihisi olduunu sk sk gndeme getiren Foucault,
dnen bir varlk olan insann dnme biiminin de topluma, siyasete, ekonomiye,
tarihe bal bulunduunu ne srerken, ayn zamanda dnce alanyla toplumsal
ilikiler alannn birbirlerinden olduka farkl iki alan olarak dnlmesi gerektiini;
bundan dolay da toplumsal tarih ile biimsel dnce zmlemeleri arasnda, dnce
tarihisinin yrmek zorunda olduu, ok dar bir yolun bulunduuna dikkat eker (a.e.,
99). Foucaultnun eserlerinin yksek seviyeli zmlemelerin yan sra derin duygusal
akmlarn da taycs olduu ne srlr. rnein, Deliliin Tarihinde fke ve
hzn, Kelimeler ve eylerde kmseme ve umut, Gzetlemek ve Cezalandrmakta
i sknts temalarnn egemen olduu grlr. Eserlerinin bu zelliklerine dayanarak
Foucault, her bir kitabnn kendi yaam yksnn bir paras olduunu syler (a.e.,
100).
zmlemesini yapt fenomenleri her zaman siyasal eyleme balamak
amacyla hareket etmesine ramen, deimenin imkanszl fikrinin nasl olup ta
kendisine isnat edilebildiine aran Foucault, Gzetlemek ve Cezalandrmak adl
kitabnn tamamnn deimenin ve yeni bir dnme biiminin nasl oluabileceini
gsterme abas olduunu vurgular (a.e., 103). Ona gre, konusu arlkl olarak
bilimsel dnme olan Kelimeler ve eylerde bilim tarihinin geliiminin toplumsal
duyarllk tarihinin geliiminden farkl olduu fikri ele alnrken; konusu toplumsal
kurumlar ve ilkeler olan Gzetlemek ve Cezalandrmakta metinler, pratikler ve bireyler
birbirleriyle rekabet ierisindedirler (a.e., 103-104). Eserlerinde inceledii sorunlar
Foucault, geleneksel sorun olarak snflandrr (a.e., 105):
1) Bilimsel bilgi dolaymyla hakikatle hangi ilikilere giriyoruz?
2) Garip stratejiler ve iktidar ilikileri dolaymyla tekilerle kurduumuz
ilikiler nelerdir?
3) Hakikat, iktidar ve kendilik arasndaki ilikiler nelerdir?
Eserlerinin hemen tamamna yaknnda, ister bilimsel modele uygun hakikat
oyunlar olsun, isterse denetim kurumlarnda ya da uygulamalarnda bulunabilecek
hakikat oyunlar olsun, srekli olarak insan znesinin hakikat oyunlarna girdiini
anlamaya altn ne sren Foucault, Kelimeler ve eylerde insan znesinin konuan,
alan ve yaayan birey olarak nasl tanmlanabileceini gstermeye altn syler
(a.e., 221-222). Foucault zne ile hakikat oyunlar arasndaki ilikiler sorununu iki
biimde ele alr ve Collge de Franceda verdii derslerde, Grek ve Roma kltrnden
alp kulland kendilik pratii kavram zerinden giderek onu anlamaya altn
belirtir: a) psikiyatride ve hapishane sisteminde olduu gibi zorlama uygulamalarndan
yola karak; b) zenginlik, dil ve hayat zerine yaplan zmlemelerde olduu gibi,
teorik ya da bilimsel almalardan yola karak (a.e., 222). Sz konusu hakikat
oyunlarnn artk zorlama pratikleriyle deil, znenin kendini oluturmas pratikleriyle
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
109

ilgili olduunu dnen Foucault, buna bir asetik pratik denilebileceini, ancak
asetizmin ahlaksal ilecilik anlamnda deil de, daha genel olarak, insann kendini
deitirmek, gelitirmek ve belirli bir olua ulamak kaygsyla kendi kendisi zerinde
almas anlamnda kullanlmas gerektiini vurgular (a.e.).
ktidar ilikilerinin, bireyler arasnda, aile ve eitim kurumlarnda, siyasi
yaplarda vb. olmak zere, insan ilikilerinde son derece geni bir alana yayldn, bu
nedenle yapt almalarn ve zmlemelerin temelde bu trden iktidar ilikileriyle
ilgili olduunu aklkla dile getiren Foucaultnun, iktidar ilikileri kavramna tahakkm
durumlarna ilikin olan anlamdan ok daha farkl bir anlam yklemeye zen gsterdii
dikkati eker (a.e., 224). Ona gre, ontolojik koulu zgrlk olan etik, Yunan-Roma
dnyasnda bireysel zgrln kendini etik olarak alglama biimi olan, kendilik
kaygsnn eliinde gerekleir (a.e., 225). Platonun ilk diyaloglarndan balayarak
Epiktetos, Marcus Aurelius gibi ge dnem Stoaclarn belli bal metinlerine gz
atlacak olursa, sz konusu kendilik kaygs temasnn btn ahlaksal dncenin
derinliklerine ilediini grmek mmkn olur (a.e., 225-226). Temel buyruu Kendin
iin kayg duy! olan Antika etiinin bilinli bir zgrlk pratii olduundan hi
kuku duymayan Foucault, bilgi olmadan insann kendisi iin kayg duyamayacan
belirttikten sonra; bu bilginin bir yandan, Sokrates ve Platonda grlen ekliyle,
kendilik kaygs hakkndaki bilgi, te yandan da ayn zamanda hem hakikat hem buyruk
olan davran kurallarnn ya da ilkelerin bilgisi olduunu; dolaysyla, kendisi iin
kayg duymann bu hakikatleri bilmek anlamna geldiini, ve etiin hakikat oyunuyla
ilikisinin de tam bu noktada dnlebileceini ne srer (a.e., 226-227).
Sokrates, Foucaultya gre, gerekten bakalarnn kendilik kaygs iin kayg
duyan birisidir. Kendisine yneltilen bakalar iin kayg duyma ykmllnden
kurtulmu olan kendilik kaygs, kendini mutlaklatrma riskiyle yz yze gelir mi?
Kendilik kaygsnn mutlaklatrlmas, bakasn tahakkm altna alma ynnde,
bakalar zerinde bir tr iktidar kullanma biimine dnemez mi? sorular karsnda
hayr cevabn verir ve unlar syler (a.e., 230-231):
Bakalarn tahakkm altna alma ve onlar zerinde tiranca bir iktidar kullanma
tehlikesi yalnzca bir insann kendisi iin kayg duymamasndan ve dolaysyla
kendi arzularnn klesi durumuna gelmesinden kaynaklanr. Oysa, kendiniz
doru biimde kayg duyuyorsanz, yani kendinizin ne olduunu ontolojik
bakmdan biliyorsanz, gene kendinizin ne yapabilecek kudrette olduunuzu
biliyorsanz, bir ehirde bir yurtta olmann, bir oikosta bir hanenin ba olmann
kendiniz iin ne anlam ifade ettiini, nelerden korkup nelerden korkmamanz
gerektiini, neleri ummann sizin iin uygun, buna karlk nelerin sizi hi il-
gilendirmemesi gerektiini biliyorsanz, nihayet, lmden korkmamanz
gerektiini biliyorsanz, bu durumda kendi iktidarnz bakalar zerinde
istismarc bir ekilde kullanamazsnz.
Collge de Franceda verdii derslerin arlk merkezini iktidar ile bilgi ara-
sndaki ilikiler sorunu oluturduu halde, zne ile hakikat arasndaki ilikiler
sorununun Foucaultnun dncesini her zaman iin daha fazla megul ettii ok aktr.
Bu konuda zne belli bir hakikat oyununa nasl dahil olur? sorusundan yola ktn
ne sren Foucault 1960l yllarn balarnda ilgilenmeye balad ilk sorunun,
zamann belli bir kesitinden balayarak ve belli srelerin sonucu olarak deliliin tbbn
bir tryle ilgili bir hastalk olarak sorunsallatrlmas olduunu syler (a.e., 233). Bilgi
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
110

ile iktidar ilikisi sorununun kendisi iin temel bir sorun deil, sadece zne ile hakikat
oyunlar arasndaki ilikiler sorununun en gvenilir zmlemesinin yaplmasn
salayan bir ara olduunu dnen Foucault, kendisinin genellikle zneden sz
edilmesine her zaman kar kt sylendiinde, bunun doru olmadn, ama,
fenomenolojide ve varoluulukta yaplabilecei gibi, bir zne kuramnn ortaya
atlmasn ve buna bal olarak da her hangi bir bilgi biiminin nasl mmkn olduunu
bilme sorununun gndeme getirilmesini pek uygun bulmadn dile getirir (a.e.).
Temelde znenin hakikat oyunlar, iktidar pratikleri gibi belli pratikleri ze-
rinden giderek kendisini deli zne ya da deli olmayan zne, sua eilimli zne ya da
sua eilimli olmayan zne olarak nasl kurduunu bilmeye altn syleyen
Foucault, znenin oluumu ya da farkl zne biimleri ile hakikat oyunlar ve iktidar
pratikleri arasndaki ilikilerin zmlemesini yapabilmek iin belli bir a priori zne
kuramn reddetmek zorunda olduunun altn izer (a.e., 234). Ona gre, zne bir tz
deil, hibir zaman kendi kendisiyle zde olmayan bir biimdir; rnein, bir toplantya
katlan ve orada oy kullanan ya da konuma yapan politik bir zne ile bir cinsel ilikide
arzularn doyurmaya alan bir znenin kendisiyle ilikisi ayn deildir. Beni
ilgilendiren de, diyor Foucault, ite bu farkl zne biimlerinin hakikat oyunlaryla iliki
ierisinde tarihsel olarak kuruluudur (a.e.). ktidar dendiinde ilk akla gelen eylerin
bir siyasal yap, bir hkmet, egemen bir toplumsal snf, klenin karsndaki efendi
vb. eyler olmas nedeniyle, iktidar szcnden daha ok iktidar ilikileri terimini
kullanmay tercih ettiini syleyen Foucault, bununla, bir kiinin bakasnn davra-
nlarn ynlendirmeye alt ilikiyi kastettiini ne srer (a.e., 235). Bu nedenle,
ona gre, iktidar ilikileri deiebilir ve tersine evrilebilir niteliktedir; zneler zgr
olmadklar ve direnme imkanna sahip bulunmadklar takdirde iktidar ilikilerinden de
sz edilemez; iktidarn her eyi denetleyen ve hibir ekilde zgrle yer vermeyen bir
tahakkm sistemi olduu dncesi asla kabul edilemez (a.e., 235-237).
Ahlakn Dn bal altnda kendisiyle yaplan syleide modern kendilik
pratikleri ile Yunanllarn kendilik pratikleri arasnda anlalan korkun farkllklar var.
Bunlar hibir ekilde birbirleriyle balantl deil mi sizce? eklindeki bir soruya hem
evet, hem de hayr cevabn verdikten sonra unlar syler (a.e., 254):
Tamamen felsefi bir bak asyla yaklaldnda, Antik Yunan ahlak ile
ada ahlak arasnda en ufak bir ortaklk yoktur. br yandan, Antik Yunan
ahlak ile ada ahlak emrettikleri, tebli ettikleri ve tledikleri eyler
bakmndan deerlendirilecek olursa, birbirlerine olaanst derecede yakn
saylrlar. kisinin arasndaki yaknlk ve farklla dikkat ekmek ve
etkileimlerine bal olarak antik ahlakn salk verdii dn ada ahlak
slubunda farkl bir ilev grebileceini gzler nne sermek nem tamaktadr.
Antik a filozoflarnn hem etik hem de politik dncelerini derinden etkilemi
ve modern dnemin zellikle aydnlanmac filozoflarndan itibaren hem etik hem de
politik alann gndeminden dm ya da ierik deitirmi olduunun sylenebilecei
kendilik kaygs kavramnn modern dnce karsnda yeniden gncelletirilmesi
gerektiine kesin gzyle bakan Foucault, gelinen noktada asl cevaplandrlmas
gereken sorularn, Niin hakikat kaygs duyuyoruz ve bu kaygy kendimiz iin
duyduumuz kaygdan daha fazla duyuyoruz?, Btn Bat kltrnn, ok eitli
biimlere brnm olan sz konusu hakikat ykmll etrafnda dnmeye
balamasna yol aan neden neydi? gibi sorular olduunu belirtir (a.e., 239-240).
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
111

ktidar ilikilerine ve hakikat oyunlarna deindii zaman, hakikat oyunlarnn gizlemek


istedii iktidar ilikilerinden baka bir ey olmadn sylemek istemediini, temel
sorununun iktidar oyunlarnn yerlerini nasl bulabileceklerini ve iktidar ilikileriyle
nasl balanabileceklerini anlamak olduunu syleyen Foucault, ne olursa olsun,
hakikat oyunlarnn iktidar oyunlarndan ibaret olduunun hibir ekilde ne
srlemeyeceinin altn izer (a.e., 241-242).
Foucault, kendisine yneltilen Hakikati kim syler, hakikat nasl ve niin
sylenir? nk, hakikat oyununda hakikati sylemekle oynayabilirsiniz. Bir oyun
vardr, siz hakikatle oynarsnz ya da hakikat bir oyundur sorusuna cevap olmak zere,
oyun szc sizi yanltmasn: ben oyun derken hakikat retiminin kurallar btnn
kastediyorum der (a.e., 242). Hakikati kim syler? sorusunun cevab olmak zere, o
zgr olan, belli bir konsenss dzenleyen ve kendilerini belirli iktidar pratikleri ve
kstlayc kurumlar ana girmi durumda bulan bireyler ifadesini kullanr; ve
hakikatin, duruma gre, hem kurgu olduu hakikat oyunlarnn, hem de kurgu olmad
hakikat oyunlarnn var olduunu dile getirir (a.e.). Hakikat sorununun temelde bir
iletiim sorunu olduunu, iletiimin olduka ileri dzeyde effaflk gsterdii bir
toplumda hakikat oyunlarnn belki iktidar yaplarndan daha bamsz olacaklarn
dnen Foucault, bu konuda, Habermasla -onun kendisine katlmadn bilmekle bir-
likte- ayn fikri paylatn belirtir; ve iktidar ilikilerinden bireylerin bakalarnn
davranlarna yn vermeye, onlar belirlemeye almasn salayan stratejiler
anlald takdirde, iktidar ilikileri ierisinde bulunmayan hibir toplumun olmayaca
inancnda olduuna iaret eder (a.e., 243-244).
J. P. Sartredan farkl olarak, iktidarn znde kt deil, cinsel ya da ak ili-
kilerinde olduu gibi, stratejik oyunlar olduunu dnen Foucault, kendi iktidar
zmlemesinde stratejik ilikiler, ynetim teknikleri, tahakkm durumlar olmak zere
dzeyin bulunduunu ne srerken (a.e., 244-245); ayn zamanda, Deliliin
Tarihinde, Kelimeler ve eylerde, Gzetlemek ve Cezalandrmakta, st rtk bir
biimde de olsa, hibir zaman birbirlerinden bamsz olarak dnlemeyecek olan,
hakikat, iktidar ve bireysel davrana ilikin tip sorunun konumunu da tespit etmeye
altn dile getirir (a.e., 250). Evrensel hakikatleri olumlamad, onun yerine,
dncedeki paradokslar ortaya atp felsefeyi kalc bir sorun haline getirmek
anlamnda, kukucu bir filozof olup olmad kendisine sorulduunda, kesinlikle
yleyim (a.e., 261) yantn veren Foucault, kendisinin delilik, cinsellik ve sua
eilimlilik gibi alanlarn hakikat oyununa nasl katlabileceklerini ve bunun yannda,
hakikat oyununa insani pratiklerin ve davranlarn da katlmyla znenin kendisinin
nasl etkilendiini zmlemeye altn; ve burada sz konusu olann da temelde
ahlakn soyktnden baka bir ey olmadnn altn izer (a.e., 264).

3. Disiplinci ve Dzenleyici ktidar


Foucault xv. yzyl ile xv. yzyl arasnda grlen iktidar biimlerinden,
zlerinde ulus bilincini ve kamuoyu gcn ynlendirecek olan bilgi disiplinlerinin
yerine hkmranlk hukukunu bulundurmalar nedeniyle, hukuksal iktidar olarak sz
eder. Xv. yzyln sonu ile xv. yzyln banda yaam olan nl talyan siyaset
filozofu Makyavel Hkmdarn dokuzuncu blmnn sonunda yle der: Akl
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
112

banda bir hkmdar, halkn her zaman ve her artta kendisine muhta brakacak
ekilde davranmaldr: bu takdirde halk ona her zaman sadk kalr (Machiavel,
Tarihsiz: 46). Medicilerin Tanr tarafndan talyay yabanclarn igalinden korumak
zere seildiklerini bildirmek suretiyle, Makyavelin Hkmdar Lorenzoya dalka-
vukluk yaparak bitirdiini ne sren Larry Arnhart, Platondan beri siyaset
filozoflarnn bilgelik ile iktidar birletirme aray ierisinde bulunduklarn, ancak
onun bilgenin iktidar sahibi olann hizmetine girmesi gerektiini belirterek, bu soylu
projeyi tersine evirdiini syler (Arnhart 2004: 164). ktidarn ortaya kn ve
kullanln, kendilerini koruma ve varlklarn devam ettirme igdsyle hareket eden
insanlarn doa durumundan toplum durumuna aralarnda bir toplumsal szleme
yaparak getiklerini dnen Hobbes da, tpk Makyavel gibi, byk lde
hkmdarn ahsnda temsil edilen hukuksal iktidar yanstan dncelerini
Leviathann Devlet zerine baln tayan on yedinci blmnde u cmleleriyle
aklar (Hobbes 1995: 127):
Klcn zoru olmadka ahitler szlerden ibarettir ve insan gvence altna almaya
yetmez. Dolaysyla, doa yasalarna ramen, (bu yasalara uyulmak istendiinde
ve gvenlik iinde uyulmas mmkn olduunda) kurulu bir iktidar yoksa veya bu
iktidar gvenliimiz iin yeterince byk deilse; herkes, btn dier insanlara
kar korunmak iin, kendi gcne ve kurnazlna dayanacak ve stelik bunu
meru olarak yapabilecektir.
Foucaultya gre, Makyavelin ve Hobbesun Hkmdarn ahsnda temsil
edilen hukuksal iktidar ngren zmlemelerinin temelinde, Fransz ihtilalinden nce,
elinde bugnk anlamyla belirli bir egemenlii bulunduran bir ulus ve ulus bilincini
ortaya koyacak bir kamu oyu henz oluamad iin, bir lkenin o lkede yaayan insan
topluluklarnn ortak mal olarak grlememesi dncesi yatar. X. yy.dan xv. yy.a
doru giden Avrupa toplumlarnn temel sorunlarnn hukuk sorunu olduunu dnen
Foucault, hukuk toplumunun monarik bir toplum olduunu ne srer (Foucault 2,
2000:158). Xv. yy.n sonundan balayarak, bu hukuksal iktidar anlaynn yerini
giderek disiplinci ve dzenleyici iktidar anlaylarna brakmaya, iktidarn toplumsal
bedenin stnde deil de iinde ilemeye balad kansn tayan Foucault, artk
egemenin Hkmdar ya da Leviathan olmasnn onun iktidar uygulamasna
yetmediini, bunun iin baka bir takm mikro-iktidar mekanizmalarna gereksinim
duymaya baladn ne srer (a.e.). Hukuksal iktidarn toplumsal disiplini salaya-
bilmek iin gereksinim duyduu bu mikro-iktidar mekanizmalarnn temelde hukuksal
bir yapya deil de zellikle insan bilimlerinin rettikleri bilgiye dayandklar da onun
dikkatinden kamaz (Foucault 3, 2000:129). Foucault tarafndan disiplinci iktidar olarak
adlandrlan bu iktidarn bir bakma hukuksal iktidardan dzenleyici iktidara geii
salad da sylenebilir.
Xv. yy.n banda doru disiplin ile iyi terbiye etme arasnda bir zdelik
gren Walhausenin iktidara ilikin dncelerinden de yola karak, Foucault,
disiplinci iktidarn kendilerinden daha fazla yararlanmak iin insanlar terbiye etme
grevini stlenmi olan bir iktidar olduunu dnrken; bireyleri kendisi iin hem
birer nesne hem de uygulamasnn aralar olarak gren iktidarn zel bir teknii olan
disiplinin ayn zamanda bu bireyleri rettiini ne srer (Foucault 1975:172). Ona gre,
ne bir kurumla, ne de bir aygtla zdeletirilebilir nitelikte olan disiplin koskoca bir
aletler, teknikler, uygulama dzeyleri ve hedefler btnn ieren bir iktidar tipi ya da
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
113

bir iktidar uygulama biimidir. Disiplinin bir iktidar fizii/anatomisi ya da bir teknoloji
olarak insann terbiye edilmesi ve normalletirilmesi iin uyguland yerler olarak da
hapishaneleri, hastaneleri, eitim kurumlarn, askeri klalar, polis eitim merkezlerini,
aileleri gsterir (a.e., 217).
Disiplinci iktidarn dlama, kapatma, gzetleme ve normalletirme olmak zere
drt temel ilevi vardr. Foucaultnun hukuksal iktidarla disiplinci iktidar arasndaki
ortak yn en iyi gsteren eseri Klasik ada Deliliin Tarihidir. Bu eserde Foucault
tarafndan enine boyuna ele alnp incelendii gibi, hem hukuksal iktidarn hem de
disiplinci iktidarn uyguland dnemlerde, deli toplumdan srekli dlanmtr.
Disiplinci iktidar bu drt temel ilevini yerine getirirken, deli, sulu, sapkn, hasta,
anormal, vb. kiileri nce dlar, sonra da dlamann gerektirdii stratejiye gre ya slah
etmek iin onu cezaevi, hastane, tmarhane, okul vb. kurumlara kapatr ya da srekli
gzetim altna alarak ilevsiz hale getirir.
Bahia niversitesi Felsefe Fakltesinde 1976 ylnda verdii bir konferansta
Foucault, disiplinin, aslnda toplumsal gvdedeki en ufak unsurlara varncaya kadar
denetleyebilmemizi, bireylerin kendilerine ulamamz salayan iktidar mekanizmas ve
iktidarn bireyselletirme teknikleri olduunu syledikten sonra, kendi disiplin
anlaynn temel izgilerini yle sralar: bir insann gzetlenmesi, davranlarnn ve
becerilerinin denetlenmesi, performansnn pekitirilmesi, yeteneklerinin gelitirilmesi,
dolaysyla onun en yararl hale getirilmesi. Bu disiplinci iktidar teknolojisinin, yukarda
da deinildii gibi, en tipik uygulama rnekleriyle orduda ve eitim alannda
karlaldn syleyen Foucault, iktidarn bireyletirici teknolojisi dedii eyin,
orduda komutanlarn erler, eitim kurumlarnda retmenlerin renciler, hastanelerde
doktorlarn hastalar zerindeki bak ve tespitleriyle gerekletiini; ve bunun da, genel
hatlaryla, bireyleri anatomikletirmeyi hedefleyen bir tr siyasi anatomi ya da
anatomo-siyaset olarak adlandrlmas gerektiini ne srer (Foucault 2, 2000: 150-
151).
Xv. yy.a gelinceye kadar nce ngilterede grlen, sonra Fransa ve Al-
manyada da gelitirilen, zellikle monarinin temel tezi olarak dikkate alnabilecek
olan, egemen ile uyruun varl ve iktidarn sadece uyruk zerinde uyguland
gereine dikkat eken Foucault, xv. yy.dan itibaren bireylerle sadece birey olarak
ilgilenmeyen, tam tersine, bireylerden oluan nfus zerinde artk uygulanan yeni
iktidar teknolojileri kefedildiini ne srer (a.e., 151-152). Nfus, ona gre, kalabalk
bir insan grubu anlamna gelmez, aksine, doum ve lm oran, ya erisi ve piramidi,
hastalk ve salk durumu vb. olgular ve bu olgulara bal sorunlar ierir. Foucault,
xv. yy.dan itibaren grlmeye balayan bu disiplin ile dzenlemenin kefini, bir
anatomo-siyasetin ve bir biyo-siyasetin mkemmellemesi iin iktidar teknolojisinde
gerekletirilmi iki byk devrim olarak niteler (a.e., 152). Hayatn ve bedenin, xv.
yy.dan itibaren, uyruun yerini alarak iktidarn kapsad alana giriini insanlk tarihinin
en temel ve en nemli deiimlerinden biri olarak kabul eden Foucault, ayn zamanda,
cinselliin de bireylerin gzetlenmesi ve disipline edilmesinde kullanlan nemli bir
ara konumuna geldiini; ve anatomo-siyaset ile biyo-siyaset arasndaki birleme
noktasnda, disiplinlerin ve dzenlemelerin kavanda yer aldn ne srer (Foucault
1, 1976: 183).
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
114

Dnce hayat boyunca gerekletirdii aratrma ve incelemelerini arlkl bir


biimde, Klsik a olarak adlandrd, xv. ve xv. yzyllarn dnce tarihinin
derinlemesine kavranmas zerinde younlatrm bulunan Foucault, Cinselliin
Tarihinin ilk cildinin beinci blmn yaam ve lm hakk konusunun incelen-
mesine ayrr. Dnce Sistemleri Tarihi Krss bakan olarak, 17.Mart.1976
tarihinde Collge de Franceda verdii bir derste o, xx. yy.n en temel olaylarndan
birinin hayatn iktidar tarafndan gzetim altna alnmas olduunu dile getirirken, biyo-
iktidar kavramn da ele alr. Ayn yl ierisinde daha nce verilmi olan derslerinde,
tarihsel srelerin kavranlrlk izelgesi olarak dnlen sava sorununu ortaya
koymaya altn syleyen Foucaultnun, xv. yzyl boyunca bile savan bir rklar
aras sava olarak kavrandn dnd ve bu rklar aras savan tarihini yeniden
oluturmaya; rk izleinin tarihsel sre ierisinde giderek yok olmak yerine, devlet
rkl haline gelen bambaka bir sre iinde yeniden ele alnacan gstermeye
alt anlalmaktadr (Foucault 2002: 245).
Xx. yzyln en temel olaylarndan birisi, ona gre, yaamn iktidar tarafndan
gz nne alnmasdr; baka bir deyile, canl varlk olarak insan zerinde bir iktidar
kurma, biyolojik olann devletletirilmesi denebilecek olan eye gtren belirli bir
eilimin ortaya kmasdr denilebilir. Foucault tarafndan son derece nemsenmi olan
bu temel olayn gerektii gibi anlalabilmesi iin, savaa ve rklara ilikin btn
zmlemelerin arka plann oluturan hkmranlk kuramna bavurulmas gerekir.
Bilindii zere, bu kurama gre, yaam ve lm hakk hkmdarn temel
ayrcalklarndan birisidir (a.e., 246). D gler tarafndan ortadan kaldrlmak ya da
haklarna kar klmak istendiinde, onlara kar hkmdar meru olarak sava aabilir
ve uyruklarndan devleti korumalar talebinde bulunabilir. Eer kendisine kar gelen ve
yasalarna uymayan uyruklarndan biriyse, o zaman onun yaam zerinde dorudan bir
iktidar sahibidir ve onu ldrme hakk vardr (a.e.).
Bu balamda ele alndnda, yaam ve lm hakk artk mutlak bir ayrcalk
olmaktan kar, hkmdarn korunmas ve yaamnn devam ile koullanr. Hkmdar
uyruu zerinde byle bir hakka sahiptir demek, aslnda, onu isterse yaatabilir isterse
ldrebilir demektir (Foucault 1976: 178). Ksacas, uyruk ne canlyken ne de lyken
kendisi zerinde hibir hakka sahip deildir. O yaam ve lm karsnda ntr
durumdadr ve sadece hkmdarn keyf kararna bal olarak yaama ya da lme
hakkna sahiptir (Foucault 2002:246). Yaam ya da lm hakknn sadece dengesiz bir
biimde ve her zaman lmden yana kullanld fikrini tayan Foucaultya gre,
hkmeden iktidarn yaam zerindeki etkisi yalnzca hkmdar ldrd andan
itibaren kullanlr; dolaysyla, bu yaam ve lm hakknn zn kendi iinde
barndran da ldrme hakkdr. Yani, hkmdar ldrd anda yaam zerindeki
hakkn kullanm olur (a.e.).
Foucault iin, xx. yzyl gerekten byk bir episteme deiikliinin gerek-
letii, baka bir deyile, Batnn dnce hayatnda byk bir kopuun yaand
yzyldr. Ona gre, xx. yzylda, baka alanlarda olduu gibi, siyasal hukukun
alannda da en kkl deiikliklerden birisi gereklemitir. Eski hkmranlk hukuku
ya da iktidar (yani hkmdara ait olan ldrme ya da hayatta brakma hakk) yerini,
tam tersi bir karakter tayan, yeni bir hukuka ya da iktidara (yaatma ve lme b-
rakma hakk) brakr (Foucault 1, 1976:181; Foucault 2002: 247). Episteme deiiklik-
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
115

lerini, blok halinde bir episteme kerken onun yerini blok halinde bir baka
epistemenin almas eklinde dnen Foucault, burada, yeni hukukun eski hukuku
btnyle ortadan kaldrmak yerine, iine nfuz ederek onu ierden deitirdiini
syleyerek bizi biraz artr. Dnce hayatnn sonlarna, yani yetmili ve seksenli
yllara doru, onun egemen kavramnn arkeoloji deil de bunu da iine alacak
genilikte kullanlan soykt olduu dikkate alnrsa, bu aknln biraz yersiz
olduu da sylenebilir (Urhan, 2000: 10-12).
Sz konusu deiimin birden bire olmadn, bunun izinin hukuk kuramnn
iinde srlebileceini ne sren Foucault, xv. ve zellikle xv. yzyllarda bireyler
kendi hkmdarlarn belirlemek, ona kendilerinin zerindeki bir mutlak iktidar
devretmek iin bir araya gelip, toplumsal bir szlemeyi gerekletirdiklerinde, bunu
toplum olarak bir arada yaama ve kendilerini koruma ihtiyacnn gerei olarak
yaptklarn dnr. Byle olmakla birlikte, diyor Foucault, hkmdar uyruklarndan,
onlarn zerinde yaam ve lm erki kurmay, yani onlar ldrme erkini talep edebilir
mi gerekten? (Foucault 2002: 246)
Xx. yzyldan itibaren siyasal hukuk alannda grlen bu deiimin izini,
siyasal kuram dzeyinde deil de, daha ok iktidar mekanizmalar ve teknikleri
dzeyinde srmek isteyen ona gre, xv. ve xv. yzyllarda, esas olarak bireyin
bedeni zerine odaklanm iktidar tekniklerinin ortaya kt grlr. Birincisini
ortadan kaldrmakszn, iine yerleerek, onu ierden deitiren ve kullanan bu yeni
iktidar teknolojisinin uygulanma alan, bedenle ilgilenen disiplinci iktidar
teknolojisinden farkl olarak, insanlarn yaamlardr; yani insan bedeni deil de insan
trdr (a.e., 248). Birincisine gre, insanlar gzetlenecek, eitilecek, kullanlacak ve
cezalandrlacak bireysel bedenlere dnebilmeli ve dnmelidir. kincisine gre ise,
insanlar yaama zg doum, lm, retim, tketim, hastalk vb. gibi toplu srelerden
etkilenen bir nfus olarak dikkate alnmaldr. Birincisi, bireyselletirme yntemiyle,
beden zerinde onu disipline edici bir iktidar kurarken, ikincisi bu kez insan bedeni
zerinde deil insan tr, yani insan nfusu zerinde, onlar bireyletirici deil
ynlatrc bir iktidar kurar (a.e., 251).
Foucaultya gre, temeli xv. yzyln balarnda atlm olan, insan bedeninin
anatomo-politiinin yerini, ayn yzyln sonlarnda, artk insan trnn biyo-politiinin
ald grlr (a.e., 248; Foucault 1, 1976: 183). Foucault tarafndan biyo-iktidar olarak
adlandrlan bu yeni iktidar teknolojisinde, egemen gcn doumlarn, lmlerin ve
remenin oran, nfusun dourganl vb. gibi yaamn iini dolduran bir sreler
btnn artk dikkate almaya alt ok aktr. Temel yaklam bakmndan
disiplinletirici deil de, dzenletirici bir karakter tad sylenebilecek olan yeni
iktidar teknolojisinin, yani biyo-iktidarn mdahale zeminini nfus, daha akas,
nfusu yakndan ilgilendiren doumlarn, hastalklarn, lmlerin, eitli biyolojik
yetersizliklerin oran belirleyecektir (Foucault 2002: 255-256).
yle anlalyor ki, bu yeni iktidar teknolojisinin konusu, bireysel plandaki bir
insan bedeni olmad gibi, hukukularn tanmladklar anlamda bir toplumsal bnye de
deildir. Onun konusu, baka bir beden, yani birok bedenin bir araya gelmesinden
oluan biyo-organik bir bedendir ki, buna yukarda da iaret edildii gibi nfus denilir.
Foucaultya gre, biyo-politiin ya da biyo-iktidarn btn ii bu nfus iledir; ve hem
bilimsel hem de siyasal bir sorun olarak, ya da hem biyolojik hem de bir iktidar sorunu
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
116

olarak nfus, ite tam bu noktada yeni iktidarn kendisine yneldii temel bir konu olur.
Buradan hareketle, sz konusu yeni iktidar teknolojisinin, kendisinden nceki
disiplinletirici iktidar teknolojilerinin ilevlerinden ok farkl ilevleri olan teknolojiler
gelitireceini dnen Foucault, biyo-iktidarda insan hayatnn, insan trne ilikin bi-
yolojik srelerin ele alnmasnn ve bunlar zerinde disiplinletirici deil de d-
zenletirici bir etkinin sz konusu olacan ne srer (a.e., 258-259).
Sz edilen yeni iktidar teknolojisinin da vurumu, Foucaultya gre, top-
lumbilimcilerin ve tarihilerin sk sk ele aldklar, lmn derece derece diskalifiye
ediliinde somut olarak grlr. Eski egemen iktidarn simgeledii lm gc artk
yerini bedenlerin ynetilmesine ve yaamn hesaba dnk iletilmesine brakr. Klsik
a boyunca hzla farkl disiplinler -okullar, kolejler, klalar, atlyeler- geliir ve ayn
zamanda siyasal uygulamalar ve iktisadi gzlemler alannda dourganlk, uzun yaama,
kamu sal, konut, g sorunlar belirir; yani bedenlerin uyruklatrlmasn ve
nfuslarn denetimini salamak iin eitli tekniklerin ortaya kmasna tank olunur
(Foucault 1, 1976: 184). Buna bal olarak da, bir biyo-iktidarn nemi kendini
gstermi olur. Ayrca, bu biyo-iktidarn kapitalizmin gelimesinin vazgeilmez bir
unsuru olduunun da unutulmamas gerektiine dikkat eken Foucault, insan biri-
kiminin sermaye birikimine gre ayarlanmasnn, insan gruplarnn bymesinin retim
glerinin yaylmas ile krn diferansiyel blmne eklemlenmesinin, byk apta
biyo-iktidarn eitli biimleri ve yntemleriyle ilemesi sayesinde mmkn olduunun
altn izer (a.e., 185).
Son zamanlarda yaplan aratrma ve incelemeler, lmn kamuya ak
ayinletiriliinin xv. yzyldan bu yana giderek ortadan kalktn, grkemli
trenlerden biri olmaktan kp saklanmaya allan bir eye dntn bize gsterir.
Bunun nedenini korkunun bir tr yer deitirmesinde ya da bastrc mekanizmalarn bir
tr deiiklie uratlmasnda yatmadn, iktidar teknolojilerinin dnmnde
yattn dnen Foucault, artk iktidarn daha az ldrme ve daha ok yaatma hakk
niteliine brnmek suretiyle, giderek yaama biimine, yaamn naslna mdahale
etme hakkna dntn ne srer (a.e., 182). Disiplinletirici iktidar teknolojisinde,
lm hkmdarn mutlak iktidarnn en ak bir biimde ortaya kt nokta iken,
dzenletirici iktidar teknolojisinde tam tersine bireyin her trl iktidardan syrld,
kendi kendisine dnd, kendisinin en zel yanna ekildii andr. ktidara, bedene ka-
dar yaklama hakkn veren, lmle tehditten ok, yaamn sorumluluunu yklenme-
sidir. Disiplinletirici iktidar ile dzenletirici iktidarn lm zerindeki kart
tutumlarn, Foucault, tarihin kendisinden btn diktatrlerin en kanls olarak sz ettii
Frankonun ahsnda rnekletirir (Foucault 2002: 254).
Xv. yzyldan bu yana, diyor Foucault, belirli bir kronolojik farkla yerleti-
rilmi ve st ste bindirilmi iki iktidar teknolojisinin varlna bal olarak, elimizde iki
dizi vardr: beden-organizma-disiplin-kurumlar dizisi ve nfus-biyolojik sreler-
dzenletirici mekanizmalar-devlet dizisi (a.e., 256). Biri disiplinci dieri
dzenletirici olan bu iki mekanizmalar btn, ona gre, ayn dzeyde bulunmadklar
iin, birbirini dlamama ve birbiri zerine eklemlenebilme olanan verir; hatta
genellikle bedene ynelik disiplinci ve nfusa ynelik dzenletirici iktidar
mekanizmalarnn birbiri zerine eklemli olduklar bile sylenebilir (a.e.). Buna rnek
olarak Foucault xx. yzylda stratejik nemi birinci sraya ykselmi olan cinsellii
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
117

verir. Ona gre, cinsellik bir yandan bedensel bir davran olarak srekli gzetleme
biimindeki disiplinci ve bireyselletirici bir denetime bal iken, te yandan da
dlleyici etkileriyle artk bireyin bedenini deil, nfusun oluturduu farkl bir bedeni,
yani kalabaln birlii anlamna gelen biyo-organik bedeni ilgilendiren geni biyolojik
srelere balanr (a.e., 257). Cinsellik ayn anda hem bedenin yaamna, hem de insan
trnn yaamna giri yolunu oluturur. Bu bakmdan, cinsellik tam anlamyla bedenin
ve nfusun buluma yeri olduu iin, ayn zamanda hem disipline hem de dzenlemeye
dayanr (a.e.). Genel olarak, beden ile nfusun balant noktasnda, cinsellik, lm
tehdidi yerine yaamn ynetilmesi erevesinde dzenlenen bir iktidarn merkezi haline
gelir. Cinsellik, bir yandan bireysel hastalklarn te yandan da yozlamann merkezinde
bulunmas bakmndan, tam anlamyla, disiplinletirici ve dzenletirici olann, bedenin
ve nfusun eklemlenme noktasn temsil eder (a.e., 258).
Dzenli klnmak istenen bir nfusa olduu kadar, disipline sokulmaya allan
bir bedene de uygulanabilir olan eye norm adn veren Foucault, normalletirme
toplumunu, dikey bir eklemlenmeye gre, disiplinin normuyla dzenlemenin normunun
kesitii bir toplum olarak tanmlar (a.e.). Ona gre, xx. yzylda iktidar yaam ele
geirdi demek, bir yanda disiplin te yanda dzenleme teknolojilerinin birlikte
ileyileri yoluyla organik olandan biyolojik olana, bedenden nfusa varan btn yzeyi
kaplamay baard demektir (a.e., 259). Normalletirici toplum, yaam merkez alan bir
iktidar teknolojisinin tarihsel sonucudur. Buna gre, denebilir ki, bugn beden ve nfus
kutuplaryla birlikte genel olarak yaamn sorumluluunu yklenen bir iktidarn iinde
bulunmaktayz ki, ite buna biyo-iktidar denmektedir. O halde, diyor Foucault, biyo-
iktidara odakl bir siyasal sistemde, ldrme gc nasl kullanlacaktr? Ona gre, ite
burada rklk devreye girer. Irkln insanlk tarihinde uzun sreden beri var
olduunu, ama baka bir yerde ilev grdn ne sren Foucault, onun devlet meka-
nizmalarnn iine giriinin biyo-iktidarn belirmesiyle birlikte mmkn olduunu dile
getirir (a.e., 260). Irklktan gememi hibir modern devlet ileyiinin bulunmad
kansnda olduunu syleyen Foucaultnun perspektifinden bakldnda, rkln ilk
ilevinin biyo-iktidarn kendisine odakland o biyolojik continuum ierisine duraklar
koymak, onu paralara ayrmak anlamna geldii ok ak olarak grlr (a.e., 261).
Devlet, diyor Foucault, biyo-iktidar modu zerinden iledii andan itibaren, devletin
ldrme ilevi ancak rklkla yerine getirilebilir. Daha ak sylemek gerekirse, nor-
malletirici iktidar bir nceki disiplinletirici iktidarn ldrme hakkn kullanmak
istediinde yolunun rklktan gemesi gerektii gibi, ldrme ve yaatma hakkn
elinde bulunduran disiplinletirici iktidarn da, eer normalletirmenin aralar ve
teknolojisiyle ilemek istiyorsa, yolunun yine rklktan gemesi gerekir (a.e., 262).
ldrme hakkna dayal olarak ileyen eski disiplinci iktidarn biyo-iktidarla yan
yana gelmesi ya da biyo-iktidar yoluyla ilev grmesi, rkln ilerlik kazanmasn ve
yerlemesini gerektirir (a.e., 264). O zaman, diyor Foucault, bu koullar ierisinde, en
kyc devletlerin, ayn zamanda, zorunlu olarak neden ve nasl en rk devletler
olduklar daha iyi anlalr. Sz edilen en kyc ve en rk devlet rnei olarak, o,
xv. yzyldan beri kurulmu olan yeni iktidar mekanizmalarnn ulatklar en yksek
nokta olarak gsterilebilecek olan Nazi rejimini verir (a.e.). Ona gre, Naziler tara-
fndan tasarlanm ve yaratlm olandan daha disiplinci bir toplum tipi yoktur. Byle
olmakla birlikte, Nazi toplumu biyo-iktidar hi kukusuz genelletirirken ayn zamanda
hkmdarn ldrme hakkn da genelletirmi bir toplumdur. Hem mutlak olan hem de
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
118

ldrme hakkn elinde bulunduran bir diktatrlk ile genelletirilen bir biyo-iktidar
Nazi rejiminde st ste akr (a.e., 266). Nazizmin kesinlikle rk, kyc ve intiharc
bir devlet tipi olduuna inanan Foucault, onun eski disiplinci iktidarn ldrme hakk ile
yeni biyo-iktidar mekanizmalar arasndaki etkileimi en yksek noktasna ulatrd
kansndadr (a.e.).
Xv. yzyln sonunda ve btn bir xx. yzyl boyunca gelitirilmi olan biyo-
iktidarn sosyalizm tarafndan da yeniden ele alnp gerei gibi incelenmemi ve
eletirilmemi olduunu syleyen Foucault, sosyalizmin de xx. yzylda daha batan
bir rklk olarak doduu fikrini tar (a.e., 267). Xv. yzyldan beri toplumun ve
devletin gelimesiyle birlikte yerleen bu biyo-iktidar mekanizmalarn yeniden
deerlendirmedikleri iin sosyalistlerin de rk olduklarn ne sren Foucault, yolu rk-
lktan gemeksizin bir biyo-iktidarn nasl iletilebileceini kendine sorar; asl sorunun
da burada yattnn ve halen de yatmakta olduunun altn izer (a.e., 269).

KAYNAKA
ARNHART, Larry (2004) Siyasi Dnce Tarihi, ev. Ahmet Kemal Bayram, Ankara:
Adres Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (1976) Histoire de la sexualit, Paris: ditions Gallimard.
FOUCAULT, Michel (1975) Surveiller et punir, Paris: ditions Gallimard.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 1, ev. Ik Ergden, Osman Akhay & Ferda
Keskin, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 2, ev. Ik Ergden & Osman Aknhay,
stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 3, ev. Ik Ergden & Ferda Keskin,
stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 4, ev. Ik Ergden, stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2002) Toplumu Savunmak Gerekir, ev. ehsuvar Akta, stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
HOBBES, Thomas (1995) Leviathan, ev. Semih Lim, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
MACHIAVEL (Tarihsiz) Hkmdar, ev. Vahdi Hatay, stanbul: Remzi Kitabevi.
URHAN, Veli (2000) Michel Foucault ve Arkeolojik zmleme, stanbul: Paradigma
Yaynlar.

You might also like