Professional Documents
Culture Documents
Veli URHAN*
zet
Foucault soyktn Nietzscheden alm ve eserlerinde kullanmtr.
Nietzschenin bu kavramyla o tarihsel olaylar btn karmakl ierisinde
ortaya koymay amalar. Foucaultya gre, tarih, imdide bir ie yarasn diye,
gemiin olaylarnn derinlemesine aratrlmasdr. Ona gre, soykt znde
yaratc bir eylemi bulunduran byle bir tarihtir. 1970 ylndan beri iktidar
kavram zerinde alan Foucault, iktidar mekanizmalarn hukuk ve gereklik
eksenlerinde aklamak ister. O, x. yy. ile xx. yy. arasnda, znde monarik
olan hkmranlk hukukundan, disiplinci iktidar araclyla dzenleyici
iktidara geildiini ne srer. Gelinen bu noktadan itibaren, Foucault iktidar
mikro-iktidar mekanizmalarn ieren nfusun biyo-iktidar kavramyla dile
getirir.
Anahtar Terimler
Episteme, Soykt, Bilgi, Bilme, ktidar, Temelcilik, Mutlaklk, Anlam
likileri, ktidar likileri, Arkeoloji, Politik zne, Etik zne, Hak, Disiplinci
ktidar, Dzenleyici ktidar, Mikro-iktidar, Anatomo-politik, Bio-politik.
Rsum
Foucault prend la gnalogie de Nietzsche et la met en usage dans ses livres. l
veut mettre en lumire, par ce concepte de Nietzsche, des phnomenes historiques
qui sont dune immense complexit. Lhistoire est une recherche prefondement
des phnomenes du pass, pour les utiliser en ce moment, daprs lui. La
gnalogie est une histoire qui a un acte cratrice dans son essence. Foucault qui
travaille sur le concepte de pouvoir, depuis 1970, veut expliquer les mcanismes
de pouvoir sur les axes du droit et de la ralit. Il propose quon a pass, entre x.
siecle et xx. siecle, de droit dominateur (qui est monarchique dans son esence) au
pouvoir ordonnateur, par le pouvoir disciplinaire. Desormais, Foucault parlera de
pouvoir qui contient les mcanismes de micro-pouvoir par le concepte de bio-
politique de la population.
*
Do. Dr.; Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm.
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
100
Les Termes Cl
Gnalogie, Histoire, Pouvoir, Mcanismes de pouvoir, Droit, Ralit, Droit
dominateur, Pouvoir ordonnateur, Pouvoir disciplinaire, Micro-pouvoir, Bio-
politique.
ve heterojen olan, bundan dolay da soyktksel zmleme yoluyla elde edilen bilme
(connaissance) den ayrt eden Foucaultnun iktidarla ilgili zmlemesinin
bilgikuramsal temelinde bilginin mi yoksa bilmenin mi yer ald konusunda birbirinden
epeyce farkl grler ne srlm olmakla birlikte, iktidarla ilgili sylemin
bilgikuramsal temelinin onun dncesinde bilmeye dayandndan kuku
duyulmamaldr.
Foucault, savalarla ilgili tarihsel bir bilmenin oluumuna ve bu bilmenin gncel
taktikler ierisindeki kullanmna, yani uzmanlam insanlarn bilmesiyle sradan
insanlarn bilmesinin birleimine, uzmanla dayanan bilgilerle yerel belleklerin
birlemesine soykt adn verir (Foucault 2002: 24). Bu tanmdan da anlalaca
gibi, ona gre, soyktnde, kesinlikle kuramn soyut birliinin karsna olgularn
somut okluunun konulmas sz konusu olamaz. Bilimci bir tutumla hareket ederek,
yerli yerine oturmu bilgilerin kesinliinin karsna koymak iin speklatif olan
darda tutmak da sz konusu deildir. Bu nedenle, soykt z bakmndan ne
ampirist ne de pozitivist bir karakter tar.
Bir deil birok soyktnden sz edilebilir ve soyktkleri bir bilim formuna
yaplan pozitivist geri dnler deildir; onlar kesinlikle kar-bilimlerdir (a.e., 25).
Soyktnn, eer daha dikkatli baklacak olursa, bilmelerin bilgiye bir bakaldrs
olduu grlebilir. Bununla birlikte, o bir bilimin ieriine, yntemlerine ve
kavramlarna kar deil de, iinde yaadmz toplumda rgtlenmi olan bilimsel bir
sylemin kuruluuna ve ileyiine bal bulunan merkeziletirici iktidar etkilerine bir
bakaldrdr (a.e.). Foucaultya gre, soykt bilimsel olduu dnlen bir syleme
zg iktidar etkenlerine kar sava vermelidir.
Arkeolojiyi yerel bamllklara ilikin zmlemenin yntemi, soyktn ise
arkeolojik yolla betimlenen bu yerel bamllklardan hareketle ortaya konulmu ve
egemenliklerine kavuturulmu bilmeleri harekete geiren taktik olarak gz nne alan
Foucault, Collge de Franceda verdii 7.Ocak.1976 tarihli dersin bir yerinde, bu
soyktklerinin hedefinin son krk yl boyunca saldrs, gc, keskinlii, samal hem
Nazizmin k izgisi, hem de Stalinizmin gerileme izgisi zerinde somut olarak
ortaya kan u iktidar nedir? sorusu olduunun altn izer. Bu sorunun altn
zellikle izmesinin temel nedenini de yle aklar: ok saydaki ayrmlar kesinlikle
gz ard etmek istemeksizin, bu ayrmlar ierisinde xv. yzyl dnrlerinde
rastladmz hukuksal ve siyasal iktidar anlayyla Marksist anlay arasnda ortak bir
nokta bulunmaktadr ki, bu ortak noktann iktidar kuram ierisinde ekonomizm olarak
adlandrlmas gerekir (a.e., 28).
14.Ocak.1976 tarihli derste 1970li yllardan itibaren iktidarn nasl zerinde
almaya baladn syleyen Foucault, iktidarn mekanizmasn birisi hukuk teki
gereklik olmak zere iki iaret noktas arasnda kavramaya alr (a.e., 37-38). Demek
ki, bir yanda iktidar biimsel olarak snrlayan hukuk kurallar, te yanda bu iktidarn
rettii ve ynlendirdii, dolaysyla bu iktidarn devam etmesini salayan gereklik
vardr. Eer felsefeye gereklik hakknda retilmi sylem gzyle baklacak olursa, o
zaman felsefe iktidarn hukuksal snrlarn nasl tespit edebilir? Bunun geleneksel bir
soru olduunu ne sren Foucault, bu geleneksel soruya gre ok daha temelli ve
olgusal nitelikli olan u soruyu asl sormak istediine dikkat eker: gereklik hakkndaki
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
103
sylemleri retmek iin, iktidar ilikilerinin bavurduklar hukuk kurallar nelerdir (a.e.,
38)?
inde yaadmz an toplumlarnda saysz iktidar ilikilerinin toplumsal
hayata nfuz ettiini, onu belirlediini ve oluturduunu; iktidar ilikilerinin gerekte
bir sylemsel birikim, dolam, ileyi, retim olmakszn ne ileyebileceini, ne
yerleebileceini, ne de ayrt edilebileceini syleyen Foucault, bir iktidar ierisinde, o
iktidardan yola karak ve o iktidar araclyla ileyen belirli bir gereklik ekonomisi
olmadan iktidarn uygulanamayacann altn izer. Ona gre, yaklak olarak her
toplum iin geerli olabilecek bir biimde, biz iktidar tarafndan gerekliin retimine
bal klnrz ve ancak gerekliin retimi yoluyla iktidar uygulayabiliriz. ktidarla
hukuk ve gereklik arasndaki ilikinin ileyi biimini deil de, younluunu ve
srekliliini belirtmek iin, denilebilir ki, ileyii iin gereklie gereksinimi bulunan
iktidar tarafndan gereklii retmek zorunluluuyla kar karya kalrz (a.e.).
Hukuk ve iktidar ilikileri konusunda genel bir ilke olarak, Bat toplumlarnda
hukuksal dncenin olumasnn temelinde krallk iktidarnn bulunduunu ne sren
Foucault, Bat hukukunun krallk iktidarna sipari edilmi bir hukuk olduuna;
Ortaada Romann hukuksal yapsnn Roma mparatorluunun kyle birlikte
paralanmasnn bunu ortaya koyduuna iaret ettikten sonra; Batl her hukuksal yapda
merkezde bulunan kiinin her zaman kral olduu dncesinin doruluundan hi
kuku duymadn vurgular (a.e., 39-40). Kraln iktidar, ona gre, iki bakmdan ele
alnp incelenebilir: a) Kraln iktidarnn hangi hukuksal kalplarn ierisinde
konumlandn, nasl kendi egemenliinin canl bedeni haline geldiini gstermek iin;
b) Kraln bu iktidarnn yasalln korumas ve devam ettirmesi iin hangi
snrlamalarn ierisinde yrmesi gerektiini gstermek iin (a.e., 40).
Ortaadan bu yana hukuk kuramnn temel ilevinin iktidarn meruiyetini tespit
etmek olduu kansnda olan Foucault, Batl toplumlarda hukukun temel sorununun
hkmdarn egemenlii sorunu olduunu syledikten sonra, hukukun tekniinin ve
syleminin temelde, egemenlii iktidarn potasnda eritmek ve onun yerine hkmdarn
yasal haklarn ve bu haklara yasal boyun eme zorunluluunu ne karma grevini
stlendiinin, bu nedenle Bat hukuk sisteminin btnyle kral merkezli olduunun
altn izer (a.e.). Egemenlik derken, birinin bakas zerindeki, ya da bir toplumun
baka bir toplum zerindeki global egemenliini deil de, toplumsal hayatn ak
ierisinde uygulanan saysz egemenlik biimlerini; hukukun merkezinde yer alan kral
deil de, karlkl hukuksal ilikileri iinde bulunan uyruklar kast ettiini syleyen
Foucaultya gre, hukuk sistemi ve yarg alan egemenlik ilikilerinin ve ok biimli
uyruklatrma tekniklerinin iletim aracdr; ve hukuka ancak bu adan bakmak gerekir
(a.e., 41). Hukukla iktidar arasndaki sz konusu ilikileri ele alp incelerken Foucault,
kullanaca ynteme ilikin temel izgileri belirlemeyi de ihmal etmez. ktidar
belirginlik kazanm ve meru biimlerine kavumu merkezlerinde deil de, zellikle
iktidarn kendisini dzenleyen ve snrlayan hukuk kurallarnn tesine giderek en
blgesel, en yerel biimlerinin ve kurumlarnn ierisinde, klcal damarlarnda ve son
izgilerinde ele alp incelemek Foucaultnun asl amac grnyor (a.e.; Foucault 1,
1976:117).
Bu bakmdan o iktidar be farkl adan gzlem altna alr (Foucault 2002: 42-
44):
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
104
ilgili olduunu dnen Foucault, buna bir asetik pratik denilebileceini, ancak
asetizmin ahlaksal ilecilik anlamnda deil de, daha genel olarak, insann kendini
deitirmek, gelitirmek ve belirli bir olua ulamak kaygsyla kendi kendisi zerinde
almas anlamnda kullanlmas gerektiini vurgular (a.e.).
ktidar ilikilerinin, bireyler arasnda, aile ve eitim kurumlarnda, siyasi
yaplarda vb. olmak zere, insan ilikilerinde son derece geni bir alana yayldn, bu
nedenle yapt almalarn ve zmlemelerin temelde bu trden iktidar ilikileriyle
ilgili olduunu aklkla dile getiren Foucaultnun, iktidar ilikileri kavramna tahakkm
durumlarna ilikin olan anlamdan ok daha farkl bir anlam yklemeye zen gsterdii
dikkati eker (a.e., 224). Ona gre, ontolojik koulu zgrlk olan etik, Yunan-Roma
dnyasnda bireysel zgrln kendini etik olarak alglama biimi olan, kendilik
kaygsnn eliinde gerekleir (a.e., 225). Platonun ilk diyaloglarndan balayarak
Epiktetos, Marcus Aurelius gibi ge dnem Stoaclarn belli bal metinlerine gz
atlacak olursa, sz konusu kendilik kaygs temasnn btn ahlaksal dncenin
derinliklerine ilediini grmek mmkn olur (a.e., 225-226). Temel buyruu Kendin
iin kayg duy! olan Antika etiinin bilinli bir zgrlk pratii olduundan hi
kuku duymayan Foucault, bilgi olmadan insann kendisi iin kayg duyamayacan
belirttikten sonra; bu bilginin bir yandan, Sokrates ve Platonda grlen ekliyle,
kendilik kaygs hakkndaki bilgi, te yandan da ayn zamanda hem hakikat hem buyruk
olan davran kurallarnn ya da ilkelerin bilgisi olduunu; dolaysyla, kendisi iin
kayg duymann bu hakikatleri bilmek anlamna geldiini, ve etiin hakikat oyunuyla
ilikisinin de tam bu noktada dnlebileceini ne srer (a.e., 226-227).
Sokrates, Foucaultya gre, gerekten bakalarnn kendilik kaygs iin kayg
duyan birisidir. Kendisine yneltilen bakalar iin kayg duyma ykmllnden
kurtulmu olan kendilik kaygs, kendini mutlaklatrma riskiyle yz yze gelir mi?
Kendilik kaygsnn mutlaklatrlmas, bakasn tahakkm altna alma ynnde,
bakalar zerinde bir tr iktidar kullanma biimine dnemez mi? sorular karsnda
hayr cevabn verir ve unlar syler (a.e., 230-231):
Bakalarn tahakkm altna alma ve onlar zerinde tiranca bir iktidar kullanma
tehlikesi yalnzca bir insann kendisi iin kayg duymamasndan ve dolaysyla
kendi arzularnn klesi durumuna gelmesinden kaynaklanr. Oysa, kendiniz
doru biimde kayg duyuyorsanz, yani kendinizin ne olduunu ontolojik
bakmdan biliyorsanz, gene kendinizin ne yapabilecek kudrette olduunuzu
biliyorsanz, bir ehirde bir yurtta olmann, bir oikosta bir hanenin ba olmann
kendiniz iin ne anlam ifade ettiini, nelerden korkup nelerden korkmamanz
gerektiini, neleri ummann sizin iin uygun, buna karlk nelerin sizi hi il-
gilendirmemesi gerektiini biliyorsanz, nihayet, lmden korkmamanz
gerektiini biliyorsanz, bu durumda kendi iktidarnz bakalar zerinde
istismarc bir ekilde kullanamazsnz.
Collge de Franceda verdii derslerin arlk merkezini iktidar ile bilgi ara-
sndaki ilikiler sorunu oluturduu halde, zne ile hakikat arasndaki ilikiler
sorununun Foucaultnun dncesini her zaman iin daha fazla megul ettii ok aktr.
Bu konuda zne belli bir hakikat oyununa nasl dahil olur? sorusundan yola ktn
ne sren Foucault 1960l yllarn balarnda ilgilenmeye balad ilk sorunun,
zamann belli bir kesitinden balayarak ve belli srelerin sonucu olarak deliliin tbbn
bir tryle ilgili bir hastalk olarak sorunsallatrlmas olduunu syler (a.e., 233). Bilgi
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
110
ile iktidar ilikisi sorununun kendisi iin temel bir sorun deil, sadece zne ile hakikat
oyunlar arasndaki ilikiler sorununun en gvenilir zmlemesinin yaplmasn
salayan bir ara olduunu dnen Foucault, kendisinin genellikle zneden sz
edilmesine her zaman kar kt sylendiinde, bunun doru olmadn, ama,
fenomenolojide ve varoluulukta yaplabilecei gibi, bir zne kuramnn ortaya
atlmasn ve buna bal olarak da her hangi bir bilgi biiminin nasl mmkn olduunu
bilme sorununun gndeme getirilmesini pek uygun bulmadn dile getirir (a.e.).
Temelde znenin hakikat oyunlar, iktidar pratikleri gibi belli pratikleri ze-
rinden giderek kendisini deli zne ya da deli olmayan zne, sua eilimli zne ya da
sua eilimli olmayan zne olarak nasl kurduunu bilmeye altn syleyen
Foucault, znenin oluumu ya da farkl zne biimleri ile hakikat oyunlar ve iktidar
pratikleri arasndaki ilikilerin zmlemesini yapabilmek iin belli bir a priori zne
kuramn reddetmek zorunda olduunun altn izer (a.e., 234). Ona gre, zne bir tz
deil, hibir zaman kendi kendisiyle zde olmayan bir biimdir; rnein, bir toplantya
katlan ve orada oy kullanan ya da konuma yapan politik bir zne ile bir cinsel ilikide
arzularn doyurmaya alan bir znenin kendisiyle ilikisi ayn deildir. Beni
ilgilendiren de, diyor Foucault, ite bu farkl zne biimlerinin hakikat oyunlaryla iliki
ierisinde tarihsel olarak kuruluudur (a.e.). ktidar dendiinde ilk akla gelen eylerin
bir siyasal yap, bir hkmet, egemen bir toplumsal snf, klenin karsndaki efendi
vb. eyler olmas nedeniyle, iktidar szcnden daha ok iktidar ilikileri terimini
kullanmay tercih ettiini syleyen Foucault, bununla, bir kiinin bakasnn davra-
nlarn ynlendirmeye alt ilikiyi kastettiini ne srer (a.e., 235). Bu nedenle,
ona gre, iktidar ilikileri deiebilir ve tersine evrilebilir niteliktedir; zneler zgr
olmadklar ve direnme imkanna sahip bulunmadklar takdirde iktidar ilikilerinden de
sz edilemez; iktidarn her eyi denetleyen ve hibir ekilde zgrle yer vermeyen bir
tahakkm sistemi olduu dncesi asla kabul edilemez (a.e., 235-237).
Ahlakn Dn bal altnda kendisiyle yaplan syleide modern kendilik
pratikleri ile Yunanllarn kendilik pratikleri arasnda anlalan korkun farkllklar var.
Bunlar hibir ekilde birbirleriyle balantl deil mi sizce? eklindeki bir soruya hem
evet, hem de hayr cevabn verdikten sonra unlar syler (a.e., 254):
Tamamen felsefi bir bak asyla yaklaldnda, Antik Yunan ahlak ile
ada ahlak arasnda en ufak bir ortaklk yoktur. br yandan, Antik Yunan
ahlak ile ada ahlak emrettikleri, tebli ettikleri ve tledikleri eyler
bakmndan deerlendirilecek olursa, birbirlerine olaanst derecede yakn
saylrlar. kisinin arasndaki yaknlk ve farklla dikkat ekmek ve
etkileimlerine bal olarak antik ahlakn salk verdii dn ada ahlak
slubunda farkl bir ilev grebileceini gzler nne sermek nem tamaktadr.
Antik a filozoflarnn hem etik hem de politik dncelerini derinden etkilemi
ve modern dnemin zellikle aydnlanmac filozoflarndan itibaren hem etik hem de
politik alann gndeminden dm ya da ierik deitirmi olduunun sylenebilecei
kendilik kaygs kavramnn modern dnce karsnda yeniden gncelletirilmesi
gerektiine kesin gzyle bakan Foucault, gelinen noktada asl cevaplandrlmas
gereken sorularn, Niin hakikat kaygs duyuyoruz ve bu kaygy kendimiz iin
duyduumuz kaygdan daha fazla duyuyoruz?, Btn Bat kltrnn, ok eitli
biimlere brnm olan sz konusu hakikat ykmll etrafnda dnmeye
balamasna yol aan neden neydi? gibi sorular olduunu belirtir (a.e., 239-240).
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
111
banda bir hkmdar, halkn her zaman ve her artta kendisine muhta brakacak
ekilde davranmaldr: bu takdirde halk ona her zaman sadk kalr (Machiavel,
Tarihsiz: 46). Medicilerin Tanr tarafndan talyay yabanclarn igalinden korumak
zere seildiklerini bildirmek suretiyle, Makyavelin Hkmdar Lorenzoya dalka-
vukluk yaparak bitirdiini ne sren Larry Arnhart, Platondan beri siyaset
filozoflarnn bilgelik ile iktidar birletirme aray ierisinde bulunduklarn, ancak
onun bilgenin iktidar sahibi olann hizmetine girmesi gerektiini belirterek, bu soylu
projeyi tersine evirdiini syler (Arnhart 2004: 164). ktidarn ortaya kn ve
kullanln, kendilerini koruma ve varlklarn devam ettirme igdsyle hareket eden
insanlarn doa durumundan toplum durumuna aralarnda bir toplumsal szleme
yaparak getiklerini dnen Hobbes da, tpk Makyavel gibi, byk lde
hkmdarn ahsnda temsil edilen hukuksal iktidar yanstan dncelerini
Leviathann Devlet zerine baln tayan on yedinci blmnde u cmleleriyle
aklar (Hobbes 1995: 127):
Klcn zoru olmadka ahitler szlerden ibarettir ve insan gvence altna almaya
yetmez. Dolaysyla, doa yasalarna ramen, (bu yasalara uyulmak istendiinde
ve gvenlik iinde uyulmas mmkn olduunda) kurulu bir iktidar yoksa veya bu
iktidar gvenliimiz iin yeterince byk deilse; herkes, btn dier insanlara
kar korunmak iin, kendi gcne ve kurnazlna dayanacak ve stelik bunu
meru olarak yapabilecektir.
Foucaultya gre, Makyavelin ve Hobbesun Hkmdarn ahsnda temsil
edilen hukuksal iktidar ngren zmlemelerinin temelinde, Fransz ihtilalinden nce,
elinde bugnk anlamyla belirli bir egemenlii bulunduran bir ulus ve ulus bilincini
ortaya koyacak bir kamu oyu henz oluamad iin, bir lkenin o lkede yaayan insan
topluluklarnn ortak mal olarak grlememesi dncesi yatar. X. yy.dan xv. yy.a
doru giden Avrupa toplumlarnn temel sorunlarnn hukuk sorunu olduunu dnen
Foucault, hukuk toplumunun monarik bir toplum olduunu ne srer (Foucault 2,
2000:158). Xv. yy.n sonundan balayarak, bu hukuksal iktidar anlaynn yerini
giderek disiplinci ve dzenleyici iktidar anlaylarna brakmaya, iktidarn toplumsal
bedenin stnde deil de iinde ilemeye balad kansn tayan Foucault, artk
egemenin Hkmdar ya da Leviathan olmasnn onun iktidar uygulamasna
yetmediini, bunun iin baka bir takm mikro-iktidar mekanizmalarna gereksinim
duymaya baladn ne srer (a.e.). Hukuksal iktidarn toplumsal disiplini salaya-
bilmek iin gereksinim duyduu bu mikro-iktidar mekanizmalarnn temelde hukuksal
bir yapya deil de zellikle insan bilimlerinin rettikleri bilgiye dayandklar da onun
dikkatinden kamaz (Foucault 3, 2000:129). Foucault tarafndan disiplinci iktidar olarak
adlandrlan bu iktidarn bir bakma hukuksal iktidardan dzenleyici iktidara geii
salad da sylenebilir.
Xv. yy.n banda doru disiplin ile iyi terbiye etme arasnda bir zdelik
gren Walhausenin iktidara ilikin dncelerinden de yola karak, Foucault,
disiplinci iktidarn kendilerinden daha fazla yararlanmak iin insanlar terbiye etme
grevini stlenmi olan bir iktidar olduunu dnrken; bireyleri kendisi iin hem
birer nesne hem de uygulamasnn aralar olarak gren iktidarn zel bir teknii olan
disiplinin ayn zamanda bu bireyleri rettiini ne srer (Foucault 1975:172). Ona gre,
ne bir kurumla, ne de bir aygtla zdeletirilebilir nitelikte olan disiplin koskoca bir
aletler, teknikler, uygulama dzeyleri ve hedefler btnn ieren bir iktidar tipi ya da
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
113
bir iktidar uygulama biimidir. Disiplinin bir iktidar fizii/anatomisi ya da bir teknoloji
olarak insann terbiye edilmesi ve normalletirilmesi iin uyguland yerler olarak da
hapishaneleri, hastaneleri, eitim kurumlarn, askeri klalar, polis eitim merkezlerini,
aileleri gsterir (a.e., 217).
Disiplinci iktidarn dlama, kapatma, gzetleme ve normalletirme olmak zere
drt temel ilevi vardr. Foucaultnun hukuksal iktidarla disiplinci iktidar arasndaki
ortak yn en iyi gsteren eseri Klasik ada Deliliin Tarihidir. Bu eserde Foucault
tarafndan enine boyuna ele alnp incelendii gibi, hem hukuksal iktidarn hem de
disiplinci iktidarn uyguland dnemlerde, deli toplumdan srekli dlanmtr.
Disiplinci iktidar bu drt temel ilevini yerine getirirken, deli, sulu, sapkn, hasta,
anormal, vb. kiileri nce dlar, sonra da dlamann gerektirdii stratejiye gre ya slah
etmek iin onu cezaevi, hastane, tmarhane, okul vb. kurumlara kapatr ya da srekli
gzetim altna alarak ilevsiz hale getirir.
Bahia niversitesi Felsefe Fakltesinde 1976 ylnda verdii bir konferansta
Foucault, disiplinin, aslnda toplumsal gvdedeki en ufak unsurlara varncaya kadar
denetleyebilmemizi, bireylerin kendilerine ulamamz salayan iktidar mekanizmas ve
iktidarn bireyselletirme teknikleri olduunu syledikten sonra, kendi disiplin
anlaynn temel izgilerini yle sralar: bir insann gzetlenmesi, davranlarnn ve
becerilerinin denetlenmesi, performansnn pekitirilmesi, yeteneklerinin gelitirilmesi,
dolaysyla onun en yararl hale getirilmesi. Bu disiplinci iktidar teknolojisinin, yukarda
da deinildii gibi, en tipik uygulama rnekleriyle orduda ve eitim alannda
karlaldn syleyen Foucault, iktidarn bireyletirici teknolojisi dedii eyin,
orduda komutanlarn erler, eitim kurumlarnda retmenlerin renciler, hastanelerde
doktorlarn hastalar zerindeki bak ve tespitleriyle gerekletiini; ve bunun da, genel
hatlaryla, bireyleri anatomikletirmeyi hedefleyen bir tr siyasi anatomi ya da
anatomo-siyaset olarak adlandrlmas gerektiini ne srer (Foucault 2, 2000: 150-
151).
Xv. yy.a gelinceye kadar nce ngilterede grlen, sonra Fransa ve Al-
manyada da gelitirilen, zellikle monarinin temel tezi olarak dikkate alnabilecek
olan, egemen ile uyruun varl ve iktidarn sadece uyruk zerinde uyguland
gereine dikkat eken Foucault, xv. yy.dan itibaren bireylerle sadece birey olarak
ilgilenmeyen, tam tersine, bireylerden oluan nfus zerinde artk uygulanan yeni
iktidar teknolojileri kefedildiini ne srer (a.e., 151-152). Nfus, ona gre, kalabalk
bir insan grubu anlamna gelmez, aksine, doum ve lm oran, ya erisi ve piramidi,
hastalk ve salk durumu vb. olgular ve bu olgulara bal sorunlar ierir. Foucault,
xv. yy.dan itibaren grlmeye balayan bu disiplin ile dzenlemenin kefini, bir
anatomo-siyasetin ve bir biyo-siyasetin mkemmellemesi iin iktidar teknolojisinde
gerekletirilmi iki byk devrim olarak niteler (a.e., 152). Hayatn ve bedenin, xv.
yy.dan itibaren, uyruun yerini alarak iktidarn kapsad alana giriini insanlk tarihinin
en temel ve en nemli deiimlerinden biri olarak kabul eden Foucault, ayn zamanda,
cinselliin de bireylerin gzetlenmesi ve disipline edilmesinde kullanlan nemli bir
ara konumuna geldiini; ve anatomo-siyaset ile biyo-siyaset arasndaki birleme
noktasnda, disiplinlerin ve dzenlemelerin kavanda yer aldn ne srer (Foucault
1, 1976: 183).
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
114
lerini, blok halinde bir episteme kerken onun yerini blok halinde bir baka
epistemenin almas eklinde dnen Foucault, burada, yeni hukukun eski hukuku
btnyle ortadan kaldrmak yerine, iine nfuz ederek onu ierden deitirdiini
syleyerek bizi biraz artr. Dnce hayatnn sonlarna, yani yetmili ve seksenli
yllara doru, onun egemen kavramnn arkeoloji deil de bunu da iine alacak
genilikte kullanlan soykt olduu dikkate alnrsa, bu aknln biraz yersiz
olduu da sylenebilir (Urhan, 2000: 10-12).
Sz konusu deiimin birden bire olmadn, bunun izinin hukuk kuramnn
iinde srlebileceini ne sren Foucault, xv. ve zellikle xv. yzyllarda bireyler
kendi hkmdarlarn belirlemek, ona kendilerinin zerindeki bir mutlak iktidar
devretmek iin bir araya gelip, toplumsal bir szlemeyi gerekletirdiklerinde, bunu
toplum olarak bir arada yaama ve kendilerini koruma ihtiyacnn gerei olarak
yaptklarn dnr. Byle olmakla birlikte, diyor Foucault, hkmdar uyruklarndan,
onlarn zerinde yaam ve lm erki kurmay, yani onlar ldrme erkini talep edebilir
mi gerekten? (Foucault 2002: 246)
Xx. yzyldan itibaren siyasal hukuk alannda grlen bu deiimin izini,
siyasal kuram dzeyinde deil de, daha ok iktidar mekanizmalar ve teknikleri
dzeyinde srmek isteyen ona gre, xv. ve xv. yzyllarda, esas olarak bireyin
bedeni zerine odaklanm iktidar tekniklerinin ortaya kt grlr. Birincisini
ortadan kaldrmakszn, iine yerleerek, onu ierden deitiren ve kullanan bu yeni
iktidar teknolojisinin uygulanma alan, bedenle ilgilenen disiplinci iktidar
teknolojisinden farkl olarak, insanlarn yaamlardr; yani insan bedeni deil de insan
trdr (a.e., 248). Birincisine gre, insanlar gzetlenecek, eitilecek, kullanlacak ve
cezalandrlacak bireysel bedenlere dnebilmeli ve dnmelidir. kincisine gre ise,
insanlar yaama zg doum, lm, retim, tketim, hastalk vb. gibi toplu srelerden
etkilenen bir nfus olarak dikkate alnmaldr. Birincisi, bireyselletirme yntemiyle,
beden zerinde onu disipline edici bir iktidar kurarken, ikincisi bu kez insan bedeni
zerinde deil insan tr, yani insan nfusu zerinde, onlar bireyletirici deil
ynlatrc bir iktidar kurar (a.e., 251).
Foucaultya gre, temeli xv. yzyln balarnda atlm olan, insan bedeninin
anatomo-politiinin yerini, ayn yzyln sonlarnda, artk insan trnn biyo-politiinin
ald grlr (a.e., 248; Foucault 1, 1976: 183). Foucault tarafndan biyo-iktidar olarak
adlandrlan bu yeni iktidar teknolojisinde, egemen gcn doumlarn, lmlerin ve
remenin oran, nfusun dourganl vb. gibi yaamn iini dolduran bir sreler
btnn artk dikkate almaya alt ok aktr. Temel yaklam bakmndan
disiplinletirici deil de, dzenletirici bir karakter tad sylenebilecek olan yeni
iktidar teknolojisinin, yani biyo-iktidarn mdahale zeminini nfus, daha akas,
nfusu yakndan ilgilendiren doumlarn, hastalklarn, lmlerin, eitli biyolojik
yetersizliklerin oran belirleyecektir (Foucault 2002: 255-256).
yle anlalyor ki, bu yeni iktidar teknolojisinin konusu, bireysel plandaki bir
insan bedeni olmad gibi, hukukularn tanmladklar anlamda bir toplumsal bnye de
deildir. Onun konusu, baka bir beden, yani birok bedenin bir araya gelmesinden
oluan biyo-organik bir bedendir ki, buna yukarda da iaret edildii gibi nfus denilir.
Foucaultya gre, biyo-politiin ya da biyo-iktidarn btn ii bu nfus iledir; ve hem
bilimsel hem de siyasal bir sorun olarak, ya da hem biyolojik hem de bir iktidar sorunu
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
116
olarak nfus, ite tam bu noktada yeni iktidarn kendisine yneldii temel bir konu olur.
Buradan hareketle, sz konusu yeni iktidar teknolojisinin, kendisinden nceki
disiplinletirici iktidar teknolojilerinin ilevlerinden ok farkl ilevleri olan teknolojiler
gelitireceini dnen Foucault, biyo-iktidarda insan hayatnn, insan trne ilikin bi-
yolojik srelerin ele alnmasnn ve bunlar zerinde disiplinletirici deil de d-
zenletirici bir etkinin sz konusu olacan ne srer (a.e., 258-259).
Sz edilen yeni iktidar teknolojisinin da vurumu, Foucaultya gre, top-
lumbilimcilerin ve tarihilerin sk sk ele aldklar, lmn derece derece diskalifiye
ediliinde somut olarak grlr. Eski egemen iktidarn simgeledii lm gc artk
yerini bedenlerin ynetilmesine ve yaamn hesaba dnk iletilmesine brakr. Klsik
a boyunca hzla farkl disiplinler -okullar, kolejler, klalar, atlyeler- geliir ve ayn
zamanda siyasal uygulamalar ve iktisadi gzlemler alannda dourganlk, uzun yaama,
kamu sal, konut, g sorunlar belirir; yani bedenlerin uyruklatrlmasn ve
nfuslarn denetimini salamak iin eitli tekniklerin ortaya kmasna tank olunur
(Foucault 1, 1976: 184). Buna bal olarak da, bir biyo-iktidarn nemi kendini
gstermi olur. Ayrca, bu biyo-iktidarn kapitalizmin gelimesinin vazgeilmez bir
unsuru olduunun da unutulmamas gerektiine dikkat eken Foucault, insan biri-
kiminin sermaye birikimine gre ayarlanmasnn, insan gruplarnn bymesinin retim
glerinin yaylmas ile krn diferansiyel blmne eklemlenmesinin, byk apta
biyo-iktidarn eitli biimleri ve yntemleriyle ilemesi sayesinde mmkn olduunun
altn izer (a.e., 185).
Son zamanlarda yaplan aratrma ve incelemeler, lmn kamuya ak
ayinletiriliinin xv. yzyldan bu yana giderek ortadan kalktn, grkemli
trenlerden biri olmaktan kp saklanmaya allan bir eye dntn bize gsterir.
Bunun nedenini korkunun bir tr yer deitirmesinde ya da bastrc mekanizmalarn bir
tr deiiklie uratlmasnda yatmadn, iktidar teknolojilerinin dnmnde
yattn dnen Foucault, artk iktidarn daha az ldrme ve daha ok yaatma hakk
niteliine brnmek suretiyle, giderek yaama biimine, yaamn naslna mdahale
etme hakkna dntn ne srer (a.e., 182). Disiplinletirici iktidar teknolojisinde,
lm hkmdarn mutlak iktidarnn en ak bir biimde ortaya kt nokta iken,
dzenletirici iktidar teknolojisinde tam tersine bireyin her trl iktidardan syrld,
kendi kendisine dnd, kendisinin en zel yanna ekildii andr. ktidara, bedene ka-
dar yaklama hakkn veren, lmle tehditten ok, yaamn sorumluluunu yklenme-
sidir. Disiplinletirici iktidar ile dzenletirici iktidarn lm zerindeki kart
tutumlarn, Foucault, tarihin kendisinden btn diktatrlerin en kanls olarak sz ettii
Frankonun ahsnda rnekletirir (Foucault 2002: 254).
Xv. yzyldan bu yana, diyor Foucault, belirli bir kronolojik farkla yerleti-
rilmi ve st ste bindirilmi iki iktidar teknolojisinin varlna bal olarak, elimizde iki
dizi vardr: beden-organizma-disiplin-kurumlar dizisi ve nfus-biyolojik sreler-
dzenletirici mekanizmalar-devlet dizisi (a.e., 256). Biri disiplinci dieri
dzenletirici olan bu iki mekanizmalar btn, ona gre, ayn dzeyde bulunmadklar
iin, birbirini dlamama ve birbiri zerine eklemlenebilme olanan verir; hatta
genellikle bedene ynelik disiplinci ve nfusa ynelik dzenletirici iktidar
mekanizmalarnn birbiri zerine eklemli olduklar bile sylenebilir (a.e.). Buna rnek
olarak Foucault xx. yzylda stratejik nemi birinci sraya ykselmi olan cinsellii
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
117
verir. Ona gre, cinsellik bir yandan bedensel bir davran olarak srekli gzetleme
biimindeki disiplinci ve bireyselletirici bir denetime bal iken, te yandan da
dlleyici etkileriyle artk bireyin bedenini deil, nfusun oluturduu farkl bir bedeni,
yani kalabaln birlii anlamna gelen biyo-organik bedeni ilgilendiren geni biyolojik
srelere balanr (a.e., 257). Cinsellik ayn anda hem bedenin yaamna, hem de insan
trnn yaamna giri yolunu oluturur. Bu bakmdan, cinsellik tam anlamyla bedenin
ve nfusun buluma yeri olduu iin, ayn zamanda hem disipline hem de dzenlemeye
dayanr (a.e.). Genel olarak, beden ile nfusun balant noktasnda, cinsellik, lm
tehdidi yerine yaamn ynetilmesi erevesinde dzenlenen bir iktidarn merkezi haline
gelir. Cinsellik, bir yandan bireysel hastalklarn te yandan da yozlamann merkezinde
bulunmas bakmndan, tam anlamyla, disiplinletirici ve dzenletirici olann, bedenin
ve nfusun eklemlenme noktasn temsil eder (a.e., 258).
Dzenli klnmak istenen bir nfusa olduu kadar, disipline sokulmaya allan
bir bedene de uygulanabilir olan eye norm adn veren Foucault, normalletirme
toplumunu, dikey bir eklemlenmeye gre, disiplinin normuyla dzenlemenin normunun
kesitii bir toplum olarak tanmlar (a.e.). Ona gre, xx. yzylda iktidar yaam ele
geirdi demek, bir yanda disiplin te yanda dzenleme teknolojilerinin birlikte
ileyileri yoluyla organik olandan biyolojik olana, bedenden nfusa varan btn yzeyi
kaplamay baard demektir (a.e., 259). Normalletirici toplum, yaam merkez alan bir
iktidar teknolojisinin tarihsel sonucudur. Buna gre, denebilir ki, bugn beden ve nfus
kutuplaryla birlikte genel olarak yaamn sorumluluunu yklenen bir iktidarn iinde
bulunmaktayz ki, ite buna biyo-iktidar denmektedir. O halde, diyor Foucault, biyo-
iktidara odakl bir siyasal sistemde, ldrme gc nasl kullanlacaktr? Ona gre, ite
burada rklk devreye girer. Irkln insanlk tarihinde uzun sreden beri var
olduunu, ama baka bir yerde ilev grdn ne sren Foucault, onun devlet meka-
nizmalarnn iine giriinin biyo-iktidarn belirmesiyle birlikte mmkn olduunu dile
getirir (a.e., 260). Irklktan gememi hibir modern devlet ileyiinin bulunmad
kansnda olduunu syleyen Foucaultnun perspektifinden bakldnda, rkln ilk
ilevinin biyo-iktidarn kendisine odakland o biyolojik continuum ierisine duraklar
koymak, onu paralara ayrmak anlamna geldii ok ak olarak grlr (a.e., 261).
Devlet, diyor Foucault, biyo-iktidar modu zerinden iledii andan itibaren, devletin
ldrme ilevi ancak rklkla yerine getirilebilir. Daha ak sylemek gerekirse, nor-
malletirici iktidar bir nceki disiplinletirici iktidarn ldrme hakkn kullanmak
istediinde yolunun rklktan gemesi gerektii gibi, ldrme ve yaatma hakkn
elinde bulunduran disiplinletirici iktidarn da, eer normalletirmenin aralar ve
teknolojisiyle ilemek istiyorsa, yolunun yine rklktan gemesi gerekir (a.e., 262).
ldrme hakkna dayal olarak ileyen eski disiplinci iktidarn biyo-iktidarla yan
yana gelmesi ya da biyo-iktidar yoluyla ilev grmesi, rkln ilerlik kazanmasn ve
yerlemesini gerektirir (a.e., 264). O zaman, diyor Foucault, bu koullar ierisinde, en
kyc devletlerin, ayn zamanda, zorunlu olarak neden ve nasl en rk devletler
olduklar daha iyi anlalr. Sz edilen en kyc ve en rk devlet rnei olarak, o,
xv. yzyldan beri kurulmu olan yeni iktidar mekanizmalarnn ulatklar en yksek
nokta olarak gsterilebilecek olan Nazi rejimini verir (a.e.). Ona gre, Naziler tara-
fndan tasarlanm ve yaratlm olandan daha disiplinci bir toplum tipi yoktur. Byle
olmakla birlikte, Nazi toplumu biyo-iktidar hi kukusuz genelletirirken ayn zamanda
hkmdarn ldrme hakkn da genelletirmi bir toplumdur. Hem mutlak olan hem de
M. Foucault ve Bilgi/ktidar likisinin Soykt
118
ldrme hakkn elinde bulunduran bir diktatrlk ile genelletirilen bir biyo-iktidar
Nazi rejiminde st ste akr (a.e., 266). Nazizmin kesinlikle rk, kyc ve intiharc
bir devlet tipi olduuna inanan Foucault, onun eski disiplinci iktidarn ldrme hakk ile
yeni biyo-iktidar mekanizmalar arasndaki etkileimi en yksek noktasna ulatrd
kansndadr (a.e.).
Xv. yzyln sonunda ve btn bir xx. yzyl boyunca gelitirilmi olan biyo-
iktidarn sosyalizm tarafndan da yeniden ele alnp gerei gibi incelenmemi ve
eletirilmemi olduunu syleyen Foucault, sosyalizmin de xx. yzylda daha batan
bir rklk olarak doduu fikrini tar (a.e., 267). Xv. yzyldan beri toplumun ve
devletin gelimesiyle birlikte yerleen bu biyo-iktidar mekanizmalarn yeniden
deerlendirmedikleri iin sosyalistlerin de rk olduklarn ne sren Foucault, yolu rk-
lktan gemeksizin bir biyo-iktidarn nasl iletilebileceini kendine sorar; asl sorunun
da burada yattnn ve halen de yatmakta olduunun altn izer (a.e., 269).
KAYNAKA
ARNHART, Larry (2004) Siyasi Dnce Tarihi, ev. Ahmet Kemal Bayram, Ankara:
Adres Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (1976) Histoire de la sexualit, Paris: ditions Gallimard.
FOUCAULT, Michel (1975) Surveiller et punir, Paris: ditions Gallimard.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 1, ev. Ik Ergden, Osman Akhay & Ferda
Keskin, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 2, ev. Ik Ergden & Osman Aknhay,
stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 3, ev. Ik Ergden & Ferda Keskin,
stanbul: Ayrnt Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2000) Seme Yazlar 4, ev. Ik Ergden, stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
FOUCAULT, Michel (2002) Toplumu Savunmak Gerekir, ev. ehsuvar Akta, stanbul:
Yap Kredi Yaynlar.
HOBBES, Thomas (1995) Leviathan, ev. Semih Lim, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
MACHIAVEL (Tarihsiz) Hkmdar, ev. Vahdi Hatay, stanbul: Remzi Kitabevi.
URHAN, Veli (2000) Michel Foucault ve Arkeolojik zmleme, stanbul: Paradigma
Yaynlar.