Celâli İsyanlarindan Büyük Kaçgunluk

CELL SYANLARINDAN
BYK KAGUNLUK
1603 1606
I.
MUSTAFA AKDA
Anadolu syanlarnn bandan Kuyucu Murat Paa'ca celli kar-
kln sonulandrmak zere giriilen hareketin bittii 1608 ylna kadar
olan safhasna celli isyanlar adn vermek tarihte allm bir deyim-
dir. Hatt, Kprl Mehmet Paann Sadaretine kadar olan Anadolu
ayaklanmalarna da bu adn kullanld oluyor.
Bizce, 1608 den sonraki Anadolu isyanlar, artk, yepyeni karak-
ter ald iin, bunlara celli adnn verilmesi doru deildir. Hakikaten
devrinin kaynaklar IY. Murad zamanndakilerine,mesel, "zorba
isyanlar" szn daha yerinde olarak kullanmlardr.
Bilindii zere, uzun yllardan beri "Anadolu isyanlar" bizim
balca aratrma konularmzdan birisi olmutur. Elde ettiimiz so-
nularn nemli bir ksmn, yan 1550 den 1603 ylma kadar olan "ce-
lli isyanlarn" makaleler, ve en son olarak ta byke bir kitap halin-
de yaynlam bulunuyoruz 1 .
Bu yazmzda ise, 1603 den balayp 1608 de son bulan ve "celli
isyanlar" olaynn en korkun safhasn tekil eyliyen "Byk Ka-
kunluun" nemli baz olaylarn esas belirtileri ile zetliyeceiz.
1 - Byk Kagunluk Yaantsnn Getii Yllardaki
Tiirkiyenin ktisdi tablosu:
Uzun Avusturya ve ran harpleri srasnda gelien ve 1596 sra-
larndan itibaren Anadolunun sosyal hayatn felce uratan celli kar-
klklar, kyn kolu tutan insanlarn ziraatten levendlie ektii,
1 Sz geen kitap, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi yaynlar arasnda "Celli syan-
lar" ad ile yer alm bulunuyor.
F. 1
2 MUSTAFA AKDA
ba-bahe ve yaz-yabanda alanlara gven brakmad iin, reti-

min azalmas, ayrca, kt hava artlarnn da aradaki etkisi ile, mem-
lekette alk ba gstermitir. B durumun, Anadoluda, gda maddelerini
ate pahasna karmas yznden Rumeliden bu geceye hububt getirip
satma ii yksek kr salyan bir ticaret olmutu. Fakat, bu da
Istanbulun ve Ordunun beslenmesini tehlikeye koyduundan, Hkmet
o taraftan, Anadoluya, zellikle buday geirilmesini yasaklamak
zorunda kald 2 .
Btn memlekette, hububt alm ve satm resm vesikaya ba-
land; o kadar ki, ngiliz elisinin bile, stanbulda yiyecei ekmein
budayn satn almak iin hkmetten vesika ald grlyor 3 .
Son 10-15 yln ikarklklar, devletin, yalnz ziraat iletmeci-
lii alanndaki dzenini deil, btn iktisad hayatn, para eldeiimi
sistemini, i ve d alm-satm dengesini altst etti. Bu arada, yerli ze-
naat (endstri) byk bir kntye urad.
Ziraat hayatnn nasl kt duruma dtne bir rnek olaca
iin, burada gda maddelerinden et ve ekmein fiyatlarn gsteren
bir ka rakam vereceiz:
XVI. Yzyln Kanun Sleyman devri sonlarna kadarki ekmek
ve et fiyatlarna bakld zaman, genel olarak, inip kmalarn nemli
olmad grlr. zellikle koyun yetitirmenin kuraklk veya teki
tabii afetlerce etkilenmesi fazla olmad iin, et fiyatlarndaki inip
kma rakamlar arasndaki fark ta % 25 i pek gememitir. nk,
rnekleyin, bir akeye den koyun eti, ou zaman 200 dirmeh (640
gr.) iken, bu miktarn 150 dirheme (480 gr.) indii olmutir. Hakikatan
skdar kadsnca, 1523 Temmuzunda (Ramazan), kararlatrlan et
narh bir akeye 150 dirhem (480 gr.) dr.
Ondan sonraki yllarda da bu rakama raslanmakla bereber, narh,
bir akeye ou zaman 200 dirhem olarak defterlenmitir.
teki Anadolu ehirlerinde grlen fiatlar da Uskdardakinden ok
ayrks deildir. Edremitteki et narhlarndan 11 Nisan 1516 (8 rebilev-
vel 922) tarihlisi, 1 akeye 200 dirhem (640 gr.) 1536 (943) tarihli ola-
n, 1 akeye 175 dirhem (550 gir.), 1564 (971) tarihlisi de, 1 akeye
2 Babakanlk Arivi. bnl-Emin, Karton-3-Nr. 679
3 Galata Kadsna, 4 Recep 1016 (25 Ekim 1607) tarihli hkm: Muhimme Defteri Nr.
76, s. 77
CELL SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK 3
150 dirhem (480 gr.)dr. Bursa'da ayn sralarda uygulanan narh, 1 ak-
eye 175 ile 150 dirhem arasnda inip kyordu. Konya'da, 6 haziran
1571 tarihli et narh da, 1 akeye 200 dirhem olduuna gre, zamannn
bu byk ehri de et ynnden dierleriyle ayn idi.
Ankara, Kayseri gibi byk tketim merkezlerindeki fiyatlarn
da, bu adlarn verdiimiz yerlerdekine benzer narhlar uyguladklar
anlalyor. Bize gre, koyun eti ve tekilerinin her tarafta birbirine
yakn narh ile satlmalarna sebep, hayvanlarn srler hlinde oraya
buraya gtrlmelerindeki kolaylk olsa gerektir.
XVI. Yzyln bandan Kanun Sleyman saltanatnn sonuna
kadar olan sredeki ekmek fiyatlarnn dme veya ykselme durumuna
gelince, XVI. Yzyln ilk drtte ksmn kaplyan bu srede, ekme-
in normal fiyat, bir akeye 750 dirhem (2400 gr.), y a da en ok 800
dirhem (2560 gr.) kadardr 4 . Ancak, ekmein bz yllar 450 dirheme
(1440 grama) dt de ok grlmekte idi ki, bu, o yl hububtn iyi
olmadndan ileri gelmekte idi. Normal narh miktar olan 800 dirheme
gre, 450 yi fiyat hesabna vurursak, ekmekteki ykseliin % 56 olduu
sonucuna varrz. rnek olarak vereceimiz bir ka rakam ile, ekmek
ynnden, Trkiye'nin, byk ktlklar dnda 5 , sonraki devre baka-
rak olduka iyi durumda olduunu gryoruz.
1519 ylnn 7 ocanda (5 muharrem 925) Bursa Kadsnn defte-
re geirdii ekmek narh, bu ehir iin 1 akeye 750 dirhem (2400 gr.)
idi. 1529 Hazirannn rakam 500 dirhem (1600 gr.), 1542 Aralndaki
650 dirhem (2080 gr.), 1547 Austos 21 inin narh da 800 dirhem (2560
gr.) olarak geiyor. skdar mehkame defterlerinden alman narh
rakamlar, burada, 1523 Temmuzundaki ekmek fiyatnn, 1 akeye
450 dirhem (1440 gr.), 1524 Ocak ayndakinin 750 dirhem (2400 gr.),
1551 ubat 22 sininki 700 dirhem (2240 gr.), 1557 Kasm 22 sininki de
600 dirhem (1920 gr.) olduunu anlatyor.
teki ehirlerin ekmek fiyatlar da yukarda verdiimiz rakam-
lara, aa yukar, uyuyor. Mesel, Edremitin 1536 daki ekmek fiyat
1 akeye 750 dirhem (2400 gr.) idi. Ayn kasabada, 15 Austos 1567 de,
bir akeye 600 dirhem (1920 gr.) den bir narh uygulanmt. Konya'-
4 Bir tek ekmek, genel olarak, 200 dirhem (640 gr.) geldiine gre, 1 akeye 800 dirhem
demek, her biri 640 gram gelen drt ekmek demektir.
5 Mesel, 1 4 9 4 - 1 5 0 3 yllar arasnda kan ktlk yznden, stanblda 1 akeye ancak
50-60 dirhem ( 1 6 0 - 1 9 0 gr.) un zor bulunabilmiti.
4 MUSTAFA AKDA
nn 6.VI. 1571 (12 Muharrem 979) tarihli ekmek narh, bir akeye 800
dirhem (2560 gr.) decek ekilde grlmtr 6 .
Bu yazmzda sz konusu olan Byk Kagunluk yllarndan n-
ce gelen, yani XVI. Yzyln son eyrek ksmn tekil eden III. Mu-
rad ve III. Mehmed'in saltanat sralar, Trkiye'de gda maddelerinin
pahaya kalkmas ynnden ikinci basamak olmutur. Bu devirler iin
elimizde, nceki devirlere it olanlar kadar narh rakamlar bulunma-
makla beraber, gene de belirli bir fikir verecek durumdayz.
1574 ylnn 23 kasmnda Edremit'deki et narh, 1 akeye 125 dir-
hem (400 gr.) decek ekilde idi. Ankara'da ise, 1590 Hazirannda 1
akeye 100 dirhem (320 gr.) ,1592 Aralnda 67 dirhem (224 gr.), 1594
Temmuzda 100 dirhem (320 gr..) et veriliyordu. Yalnz, Rumeliden
beslenmek zorunda olan yerlerde, rnein istanbul ve Bursa'da, Kara-
yazcnn harekete getii 1599 yaznda, et narh 8 akeye bir okka
(400 dirhem yani 1320 gr.) olarak ancak uygulana bilmiti ki, Hk-
metin de, ayrca, koyun getirtme iindeki gayretine ramen, etin bu
kadar pahal (1 akeye 50 dirhem = 160 gr.) olmasnn sebebi, Anadolu-
dan koyun salanmasnn imknsz hale gelmesi diye gsterilebilir.
Hububat ekiminin i karklklar arttka azalmas, ve ktlk yl-
larnn srekli olmuya balamas ile, fakir halkn ellerindeki topraklar-
n, yok pahasna, paral kimselere devretmeleri, hkmetin de mir
toprak kurallarn artk yrtemez oluu gibi nedenler ile, ky evrelerin-
de, u bu kimselerin, hayvan srleri besleme eklinde iletme uygula-
dklar iftliklerinde tarlalarn otlak haline getirilmesi, buday-ar-
pann yeter derecede retimi yollarn btn btn kapatyordu. Diye-
biliriz ki, XVI. Yzlyln sonlarnda birden kabarmya balyan i kark-
lklar, tarlada uraan kiilere iftlerini braktrp, onlar Celllik etmiye
ekmi, bu da memleketi ktla, ktlk i glere gtrm, en az on
be yllk ekmeksizlik halkn zerinden bir silindir gibi gemitir.
1599 ile 1610 yllar arasn dolduran zamana ait vereceimiz bir
ka narh rakam bu pek kt tarih olay hakknda yeter bir fikir vere-
cektir.
u
1603 Ylnda, Balkesirde, mahsuln kaldrld ay olmas dolay-
siyle az ok bolluklu saylan Eyll ay ekmek sat zerine 1 akeye
225 dirhem (720 gr.) narh konmu ve ka girilirken bu seviyede kal-
6 Daha geni bilgi iin bak, "Celli syanlar" adl eserimiz s. 48
namyarak ekmek miktar 175 dirheme (560 grama) drlm idi.

Bursadaki ekmek fiyat da hemen hemen ayn ve belki daha pahalyd.
Ankara'da, 1599 da 150 dirhem (480 gr.) olan ekmek, 1606 May-
snda 120 (386 gr.), mahsuln yetitii Temmuz aynda, sras ile 130
(416 gr), 140 (448 gr.), 150 (480 gr.) rakamlarna kabildi ise de, bir
yl sonra, yni 1607 Tammuz ortalarnda, 100 dirhem (320 gr.) gibi
bir miktar'a dt. Kayseri'deki hububat fiyatlarnn grlmedik de-
recedeki ykseklii, bu ehrin ekmek narhn, halk iin yaanmas g
bir pahalla kard. Gerekten, 15 Nisan 1608 tarihinde tesbit olunan
narh, 1 akeye 70-75 dirhem (224-230 gr.) ekmek der ekilde bul-
maktayz.
Celli isyanlarnn Kuyucu Murat Paa tarafndan byk lde
yattrlmas ile frtnann sanki dindii 1609 dan itibaren, herkes yerli
yerine dnerek, ziraat ileri de yeniden dzene konduu iin, ekmek
narhnn yava yava normale dnd, gene elimizedki rakamlardan
iyice anlalmaktadr. Et de, eski pahallnda kalmyarak, fiyatlar
yardan fazla dmekte gecikmedi.
XVI. yzyln balarndan XVII. yzyln ilk on yl sonuna kadar
olan sre iinde fiyat seyirlerini gz nne koyduumuz ekmek ve
et gibi iki nemli gdann pahallama derecelerini, % hesab ile akenin
altn ve gm deerleri ynnden geirdii deiikliklere gre ifade-
lendirirsek, daha iyi bir fikir edinmi olacaz.
Yukarda da sylediimiz gibi, olduka bolluk ii saylan Kanun
Saltanat yllarnda, ekmein tabii fiyat bir akeye 800 dirhem (2640
gr.) idi. II. Selim Saltanat ile III. Mehmedinki aras srede, tabii fiyat
bir akeye 400, Celli Fetreti yllarnda 200 150 ve byk kagunlukta
70-60, hatt 50 dirhem ekmek decek ekilde idi ve narhn bu kadar
pahal biilmesine allm bulunuyordu.
Ad son geen ehirdeki fiyat ykselmesi % ye evrilince, Ka-
nn devrinin 100 rakam, III. Murad zamannda 200, I. Ahmed tahta
kt sralarda 400 ve Byk Kagunlukta 800, yada 1000 oldu; yni
ekmek fiyat on misli artt demektir. nk, bir akeye den ekmein
arl, rnein, Kanun devrinde, normal olarak, 900-1000 dirhem
iken (2880-3200 gr.), III. Mehmed devrinde, y a n d a n fazla derek,
400-350 dirheme (1280-1120 gr.), I. Ahmedin tahta kt srada, bu
da yarya inip, 200-175 (640-460 gr. ), 1603 den sonra gelen yedi yl-
6 MUSTAFA AKDA
lk karanlk srede ise, bunun da yars olan 100-50 dirhem'e (320-160

gr.) kadar dm olduunu, bunu belli arlktaki ekmee denen ak-
e diye alrsak, fiyat ykselmesinin on mislinden bile fazla olduunu, bir
akeye alnan ekmek arlnn indirilmesi eklinde dnrsek,ek-
mein on defa klm bulunduunu hesap ile buluruz.
Ankara'da, 1594 sralarnda, iyi bir iinin gndelii 12 ake olmasna
karlk, ekmein dirhem arl da 200'e (640 grama) inmi olduuna
gre, ii (rgat) gndelii, aa yukar, hemen hemen bu gnn Anka-
rasn'da satlan her biri 660 gramlk 12 ekmeine bedel oluyor. Gr-
yoruz ki, 1550 deki ekmek dirhemi 1594 de 4-5 misli azald, yni,
fiyat bu kadar artt halde, ii (rgat) gndelii ancak 3 katna ka-
bilmi bulunmakta i d i 7 . Hele Byk Kagunluun o iddetli ktlk yl-
larnda, ii gndelii en ok 18-20, yni 1550 dekinin 5 kat olduu,
fakat, ekmek fiyatndaki ykselmenin 10 kat getii dnlr ise,
sosyal hayatn nasl alt st olduu iyice anlalr.
Etin fiyatndaki ykselme seyirini de bu ynden kaydetmek faydal
olacan dnerek bir ka rakam vereceiz.
1550 de, Istanbuldaki et narh 1 akeye, genel olarak, 200 dirhem
(640 gr.), Bursa ve teki ehirlerde 150, ya da 175 dirhem (480-560
gr.) i d i 8 . 1595 sralarnda, bunun 125-100'e (400-320 gr.) indiini gr-
mekteyiz; yni, pahallama 1550 dekinin iki kat idi. Sonraki yllarda
narh usl deitirilerek, 1 akeye den et miktar deil, bir okka
etin ka akeye satlmas gerektii eklinde bir yol tutulmu, rnein,
bir okka (400 dirhem yahut 1280 gram) et 6,7, 8, akeye kadar yksel-
mitir. Bunlar, 1 akeye den et miktarna evirirsek, sra ile 66.5
7 Bir fikir vermek iin, bu gnki durum ile llr ise, 1964 de Ankara frnlarnn kard
660 gr. lk ekmeklerden 4 yada 5'i bir akeye almyordu. En iyi bir iinin gndelii, o zaman
en ok 4 aka olduuna gre, bu 1 6 - 2 0 ekmein bedelidir. Gnmzn ayn nitelikteki iisi de
1 2 - 1 5 liraya altna gre bu para ile imdi 1 7 - 2 0 ekmek satn almr. Demek, srf ekmek y-
nnden dnrsek, zamanmzn iisi ile o zamann iisi (rgad') nn kazanlar arasmda
fazla ayrkslk bulamayz.
8 stanbul'da etin daha ucuz ve teki ehirlerde pahal satlmas, hkmetin baehire
zorla koyun srleri evkinden ileri geliyordu. Hatt, koyun sahiplerinin srlerini stanbula
kendi arzulan ile gtrp satmalarn salamak iin, tara kadlarna kasabalarndaki et nar-
hn ok ucuz tutmalar emrinin verildii de olurdu, rnein, Rumeli ve Diyarbakr gibi stan-
bula koyun yollayan yerlerin kadlarna yazlan 1560 (967) tarihli bir hkmde, narhlar, bir ak-
eye 300 dirhem (960 gr.)'den aa et dmemesine dikkat etmeleri, baehire etlik koyunun
gelmesinin ancak bu ekilde salanm ola yazlyd. Bak., Mhimme Def. Nr.4,S. 337
(212 gr), 57 (182.5 gr.), 50 dirhem (160 gr.) olduklar anlalr. Son ra-
kam, 1550 ylndaki 200 n drtte biri, ya da 150 nin te biri olduu-
na gre, fiyat artmas -drt katna km saylr. 1603 ten sonraki
7 yllk byk kugunluk sresi iinde, 400 dirhemlik bir okka etin
12 akeye kt oldu. Yni, bir akeye 33 dirhem (107) gram) et dt;
fakat, bu darlk yllarnda genel olarak bir okka et 8 ake idi. u rakam-
lara gre, bu yiyecek maddesi, 1550 den altm yl sonra, en ok alt
kat artm bulunuyordu.
i gndeliini bununla da karlatrr isek, yle olur: iinin
bir gnlk emei, 1550 de drt ake veya ikibuuk kilo et, 1610 da 20
ake yada 3 kilo et olarak deerlenmekte idi. 1964'de de, ii gndeli-
ini Ankara'da en ok 15, et fiyatn da yedi buuk lira kabul edersek,
yukarda, 1550 ile 1610 arasndaki oranty burada iinin zararna
buluruz. Yni, bu gnn iisi bir gndelii ile ancak iki kilo et alabil-
mektedir.
Yiyecek maddelerinin 1550 ile 1610 yllar aras pahalanma sey-
rini daha iyi belirtmek iin, ekmek ve etin elde edildii buday ve ko-
yun fiyatlarn gsteren birka akkam da burada kaydedeceiz:
Fatih'in saltanat srasnda bir koyun 15-20 ake iken, 1520 de
25-30, 1550 de 30-35, 1595 de 100-120 ve Byk Kagun devri sonuna
den 1609 da da, 217 akeye satlmtr 9 . Bu yazlanlara gre, 1550
nin koyun fiyatlar ile 1609 daki arasnda, aa yukar, alt kat bir
fark vardr. Tabii et narhndaki ykselmenin bu lye uymadn
rakkamlar gstermitir. rnein, Anadolu ehirlerinde, 1550 de 1 ake-
ye 150 dirhem (480 gr.) olarak kabul olunan et narh, Ankara'da 1607
de 40 dirheme (128 gr. a) dm i d i l 0 . Bundan anlalyor ki, 1607 de
et fiyatlarndaki ykselme 4 kat idi. Bu rakamlar bir ii gndelii
ile yle karlatralm: 1550 nin 9 gndelii, 9 X 4 = 3 6 akeye eittir-
ki, iyi bir koyun bedeli idi. 1595 de ki durumda ise, 10 ii gndelii
bir koyun edebiliyordi. 1605 sralarnda 1 1 gndelik, yni, 11X20=220
9 Kayseride ise, koyunun tanesi 1607 de 3.5 kurua (560) akeye) satlmtr: Ankara,
Etnografya Mzesi, Kayseri .Sc. 1 0 1 6 - 1 0 1 8 tarihli defter.
10 Bu srada narh ekli, bir okkann (1280 gramn) ka akeye satlacam karara bala-
ma eklinde olup, bu bahsettiimiz Ankara et narh, etin okkas ] 0ake eklinde geiyor, An-
kara .SC.Nr.lO,S.298,; Fakat, biz nceki ekle evirmi bulunuyoruz.
11 Aln felket halini ald, ve akenin "kesad" = enfilasyonu dolaysyle, alveriin
kuru hesabna dkld Kayseride, budayn bir kilesinin (20. kg.nin) bir kurua ve daha
yukarlara kt grld. Bu srada, 160 ake bir kuru idi. Ankara Etnografya Mzesi, Kay-
seri .SC. 1 0 1 6 - 1 0 1 8 tarihli defter.
8 MUSTAFA AKDA
ile bir koyun alnabilirdi. Grlyor ki, koyun fiyatnn ykselii ile
ii (rgat) gndeliinin art orantsnda ii zararna bir deime olmu-
tur. zamanmzn 15 lira olarak kabul ettiimiz ii gndelii ile, 150
lira olan koyun fiyat arasndaki orantnn 1595 dekinin ayn oluu,
insan emeindeki deerin ne kadar yerinde saydn aka belirtiyor.
Esas aldmz tarihlerdeki budayn, eldeki rakamlara gre gster-
dii fiyat seyrine gelince:
1550 de, skdar, Bursa ve Edremitte bir kile (25.600 gr.) bu-
dayn deeri 5 - 6 ake olarak kabul olunuyordu. Bu, o zamanki
4 akelik ii gndeliinin bir buuk kat idi. 1595 buday fiyat, ayn
suretle, 20-30, ii creti 12 ake olduuna gre, buradaki oran iki
kat sayabiliriz. Byk Kagunluk Devrinin karanlk gnlerinde, bir
kile (25.600 gr.) budayn 100 akeye kt grld. Bu, o zamanki
ii gndeliinin 5 - 6 kat demek idi.
i gndeliini bir de pamuk veya keten bezi ile karlatralm:
1520 de bir "rgad" iki veya akeye almakta idi. Bir arn
pamuk bezi de 2.5 veya 3. ake, keten de 4-5 idi. 1550 de, ii gndelii
4 ake (5 e de rastlanyor), bez fiyatlar ise, ncekine gre ok artm
deildi. Tam 1595 e ait bez fiyatlarn gsterir rakam yok ise de, buna
yakn sralarda pamuk bezi 5 - 6 ve keten de 9-12 olarak geiyor, ti
gndelikleri bu yllarda, 8-10 (12 olan da var) akeye km idi.
1609 un pamuk veya keten bezi (arn) fiyatlar, 15-25 (33'e de
rastland) ake idi. i gndelii de 20 akeye kadar kmt. Elimizdeki
rakamlara gre, rnek olarak verdiimiz yllara ait keten veya bez fiyat
ile ii gndelikleri arasnda alacak bir yan yana gidi grlyor.
Yni, burada kaydettiimiz her drt tarihte de bir ii gndelii orta
kalitede bir arn beze denk kalmt. Bunu metre ile ifade eder isek,
her drt tarihte de bir iinin, iki gndeliini vererek, iyi kalitede bir
metre keten bezi veya ok iyi kalitede pamuk bezi almasnn mmkn
olduunu gryoruz. Gnmzn ii gndelii ile pamuk bezi fiyat
karlatrmas, iinin ok lehine bir deimesinin meydana gelmi
olduu sonucunu verir. Bunun da sebebi, dokuma sanayiine uygula-
nan makine ile yapmdaki ilerlemenin pamuklu fiyatlarn ok dr-
m olmasdr ki, bu da Trkiye tarihi dndaki bir olumann etkisi
diye anlalmak gerekir.
Yukarda, eitli fiyatlara ait olarak, balca drt tarihi gstermek
zere verdiimiz rakamlarn anlatt pahallama, srf bu maddelerin
kendi deerlerinin ykselmesi deildir; altun deerindeki artma da bu

fiyat ilerlemesinde rol oynamtr. Ancak bunu da gsterdikten sonra-
dr ki, hakiki fiyat art ortaya kacaktr.
Trkiyenin para eldeiiminde nemli yeri olan altun sikke, " fi-
reng filori" diye n salan Venedik dkas idi; ve resm deeri 1520 de
55-56, 1550 de ise, 59-60 aka olarak kabul olunuyordu. Halk arasn-
da geen deeri ise, bu sralarda akenin salam durumu dolaysiyle,
resmsinden en az 5 aasna iken, III. Murad devrinde balyan "ake
kesad" = enfllasyon olay dolaysiyle, altunun resm fiyat ile pazar
fiyat, daha fazlasna geme ynnden byk fark gstermi, rnein,
1582 de resm deer gene 60 ake iken, halk arasnda 70 e km, 1591
de 142 yi bulmu idi. Bu durumda, resm fiyat 120 ye karlmakla be-
raber, hkmete akenin durumu perkitirilemeyip, enfilasyon devam
ettiinden, altun, 1600 ylndaki 160 akelik resm deerine kar, halk
arasnda 200 den alc buldu. 1609 da ise, altunun kara borsa deeri
300 akeyi getii yerler vard.
imdi, ii gndeliini altun ynnden de deerlendirelim. Bir
ii, 1520'de 18.5 gn (18.5X3 =55.5), 1550'de ise 15 gn alarak
(15X4 =60) bir altun alabilirdi. 1591 deki resm fiyata gre, gndelik
de 8-10 akeye km olarak, 12 gnde bir altun kazanmak mmkn
saylrsa da, altunun halk arasnda ki fiyat ynnden durum 1550
dekinin ayndr. Yani, 142: 10 = 14.2 gndelik bir altun idi. 1603'n
ardndan gelen yedi yllk kark devirde, altunun, 300 akeyi gemi
olmasna ramen, ii gndeliinin 15-20 katma eit olduunu grmek-
teyiz. Bylece, burada adlarn ve fiyatlarn saydmz maddelerden
bez ve altunun fiyat ykselii ile ii gndelii artlar arasndaki oran-
tnn sbit kald, dierlerindeki gelimelerin ise, insan emei aleyhine
olduu dikkati ekmektedir ki, bu da, dorudan doruya Trk iktisdi
ve itimi tarihinin zellii ile ilgili bir oluntudur.
Yukardan beri fiyatlar ynnden verdiimiz bilgiyi anlatlanlarn
z olarak belirtmi olmak iin, rakamlar aadaki tabloda karla-
trmal olarak sralyoruz:
1520 1550 1595 1609
(H. 926) (H. 957) (H. 1003) (H. 1018)
i Gndelii 2-3 4-5 10-12 18-20
Bir okka ekmek (1382gr.) 0.5 0.5 1 4-8
Bir metre bez 3-4 3-4 5-9 15-20
10 MUSTAFA AKDA
Bir koyun 25-30 30--35 100-120 560-600

Bir Okka et (1382gr.) 2-3 2--3 4-6 10-11
Bir Klgr. et 1.5-2 1.5--2 3-5 8-8.5
Bir okka sade ya 8 6--8 14 42
Bir kile (25.5 kgr.) buday 8 5--6 20-30 120-160
Bir Altun (Filori) 55-56 59--60 120 160
Altunun Halk arasndaki
geeri 50-51 54--55 142 300
u tablodaki rakamlara gre, ii yevmiyesi doksan yda yakn bir

sre iinde 7-9 kat ykselmi grnyor. Bez fiyatndaki art ise,
ancak 5 kat, ekmek de ayn idi.. Sade ya, altunun karaborsa deeri,
hep 5 - 6 kat ykselmilerdir. Buday ve koyun fiyatlarndaki art ise
20 mislini buluyordu 1 2 .
2 - Byk Celli Fetreti Srasnda, Gney Anadolunun

Durumu
1550'den beri Trkiye'de toplumu sarsan iktisad bunaltnn etkisi
altnda, zellikle ky derneiminin yldan yla artrarak kustuu levend
(iftbozan) denen insanlarn urda burda ylmalarndan meydana
gelen soygun gruplarn, medrese rencilerinin (suhtelerin) ayaklan-
malar olayn ve Cell mcadelesinin 1603'e kadar olan safalarn
btn ayrntlar ile bundan nceki aratrmalarmz da anlatm bulunu-
y o r u z 1 3 . Burada ise, elimizdeki imknlara gre bu tarihten 1610 ylma
kadar olan srede geen "byk kagunluk" olaylarn sralayacaz.
Bilindii gibi, "Cell isyanlar"nn "Fetret" safhas III. Mehmed
Eri seferini amya karar verdiinde, bu seferin hazrlklar srasnda,
Anadolu'da balad. zellikle Sivas Vilayeti sancaklarnda, mirmiran
blklerinin yaratt korku mthi olmutu ve kylerin halk, byk
korkuya kaplarak, komu sancaklara veya da kuytularna kam-
lard ki, adn verdiimiz eserde geni ekilde anlatlm bulunuyor.
Ayn sraya ait olduu halde, o zaman bilinmedii iin yerinde kaydolu-
namyan bz Fetret olaylar var ki, buraya katlmasn faydal buluyoruz.
12 Koyunun bu kadar bir ykselme kaydetmesine karlk, etin ancak 6 - 7 katndan faz-
lasna kmamasnda ya zorlama bir narh uygulamas veya rakam yanll olacak.
13 Not l'de geen eser ile, onun bataraf saylan ve Atatrk niversitesince "Byk Ce-
ll Karklklarnn Balamas" adl kitap'a baknz.
Hem bu suretle, "Byk Kagun olaylar" cinsinden olanlarnn, geni

apta, "Fetrat Devri"nde de yaanm olduunu belirten daha ok r-
nekler vermi olacaz.
ehir ve kasabalar seyrek olan Orta Anadolu, Celli olaylarnn
fazla ykc getii bir blge olarak grlmekle beraber, Airet hayatnn
btn gelenek ve dzenleriyle yaad Gneydou Anadolu, bu ynden,
Orta Anadolu'ya lnce, felketi daha nce tatm olarak karmza
kmaktadr. Vesikalardan elde ettiimiz bilgiye gre, Trkiye'nin
"Celli fetreti"ne girmekte olduu 1598 sralarnda, Diyarbakr ve
Mardin yresinde, daha sonra btn Anadolu'da geecek olan olaylar
geni apta balam bulunmakta idi.
Elimizdeki mevcut bilgilere gre, Gneydou Anadolu'da kylerin
iktisd ykm Anadolunun teki blgelerinden ok daha nce meydana
gelmi bulunuyordu.
Bu konuda en geni bilgiyi, 1597 ve 1598 yllarnda "Diyarbakr
ve Rakka eyaletlerini tahrire memur" 1 4 , Liha'nn eski beylerbeyisi Ah-
med Paa'dan alyoruz. Kendisine 7 ubat 1598 (Evail-i recep 1006)
tarihi ile yazlan bir "hkm-i hmayun"dan rendiimize gre, Ahmet
Paa, istanbul'a yollad bir mektubta, "Bd-i havya ziyde tecavz
ettiklerinden nefs-i Mardin ve Birecik Nahiyesi binbeyz pare kariye-
lerde hass- hmyn ve zuam ve erbab- timar kariyelerinde dtn
(ttn) alameti kalmayup harap" olduunu, "nefs-i Mardinden ve
nevahisinden Beylerbeyi voyvodalar ayda otuzbe bin kuru ceri-
me alm" olduklarn, buralar "ger beylerbeyi hass verilrse cmle
ol nahiyede abadanlk" kalmyacan bildirmi, "Nuseybin mstekil
sancak iken beylerbeyi voyvodas oturmas"nn doru olmad kan-
sn aklayarak, "eltk mahsulne dahi gadrolur Mardin ve Nusaybin
hususunda beylerbeylerin alkas"nn kesilmesini teklif etmi ve istei
kabul olunmutu 1 5 .
Btn dirlikleri (timar, zeamet, has ve vakflar) ve hazineye ait
geni mukataa topraklarn dzene koymak ve zellikle dirlik kylerin-
14 stanbul ile karlkl mektuplamalardan anlyoruz ki, Ahmed Paa bu iki eyaletin ti-
marlarn yazmya memur idi; Bundan gaye de, "ifraz", yni, timar fazlas bulmak idi. Gerek-
leyin, devlet, gelirini artrmak iin eskiden beri, bu trl tahrirler yaptrmakta, rnein, nceki
yazma srasnda, 20 bin ake olarak tesbit olunan bir dirlik, bu kez 30 bin karsa, 10 bini hazi-
neye mukataa yaplmakta idi.
15 Bak., Diyarbakr Mzesi, .SC.(Mardin Sicil) Nr.262.S.21 de, 7 ubat 1598 (evail-i re-
cep 1006) tarihli hkm-i hmyn.
12 MUSTAFA AKDA
den "ifraz"lar elde ederek, hazine hesabna mukataaya v e r m e k 1 6

maksad ile, eski Liha Beylerbeyisince giriilen, yukarda szn etti-
imiz, bu Gneydou Eyleti sancaklarnn yeniden yazlma ii geni
olaylara sebep olmu, bu yzden Divn hkmeti, "tahrir" iinin lehin-
de ve aleyhinde olanlarla uzun yazmalar yapmak zorunda kalmtr.
Biz de, bu suretle, ad geen ilemlere ait vesikalardan Trkiye'nin bu
blgesinin, tarihinde, ne ac bir harap olma yaants srdn tes-
bit etmek imkn bulmu oluyoruz. Evvelce, hazinenin zengin mukataa-
lar bulunan Diyarbakr-Mardin-Rakka-Birecik yresi sancaklarnda
pek ok kylerin harap ve det nfussuz kaldklarn grmekteyiz 1 7
Bu trl yerlerin hazineye yeniden yararl olmalar iin, o evre hk-
met ilgililerince, ve zellikle kadlar tarafndan, divan'a, kylerin boal-
malarna sebep olan gmelerin sekiz on yl veya daha eskiden beri
meydana geldii bildirilmekte, bunun nedeni de, bir ok vergi trlerinin,
hele "bd-i h a v " grupuna dahil olanlarn haddinden ve geleneinden
16 Bu konuda u emir'e baknz: "Diyarbakr ve Rakka eyaletlerini tahrir eyleyen Ah-

med dme ikbalehu tevki-i refi-i hmyun vasl olcak malm ola ki, Dergh-i Adalet - Unva-
nm Kapucubadarndan iftihar'l-emcid vel'ekrim cmi-l- mehamid vel'mekrim el muh-
tas bi - mezid-i inayet'l-melik'd-dyim Mustafa dame mecdihu Dersaadetime arz gnderp
memur olduu tahrir hizmetim adalet ve insafla tahrir ettn ve halk kendinden rz ve akir
ettn bildirilip hin-i tahrirde ikdam ve ihtimamn hasebi ile zuhr ettirdin ifraza kimesne
karumayup firaset ve kiyasetin ve hsn-i istikametin sebebi ile kendn iltizama veyahut mak-
tua vermek bbnda emr-i erifim ricasna ilm eylemiin imdi yarar kimesnelere deruhte eyle-
mek emredp byrdm ki hkm-i hmayunum vardukta,veh-i meruh zere hin-i tahrirde
zuhr ettirdin ifrazn bir yll seksen yk akeden ziyde iltizama vermee saayeyleyp
ve hin-i iltizamda yarar mna'im ve mtemevvil kimesnelere deruhte eyleyp mkdr- kfi
yerl ve yurtlu kefiller alup sept-i defter eyleyp defteri imzalayup ve mhrleyp Derg- Mu-
allma irsal eyliyesin ki her sl ol defter mcebince mebla- merkum talep ve tahsil olunup...."
(Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259, S.204.,8 recep 1006 tarihli hkm)
17 Bis-i huruf- tezkere budur ki, Mardin hass- atik'den 3140 ake yazar Hachalan
(Hac Hasan) ve 5955 ake yazar Denabi kurbnde Hzrulm ve hass- cedideden 2905 ake
yazar Kalecik nam kariyeler mddet-i medideden ber hl ve harbe olup miriye bir aka ve
bir habbe hasl it ve rc olmamala maktua verilmeleri her veile mr cnibine evl ve enf
olman i-bu kdvet'l-mer'il-kirm bilfiil Habur Sanca Beyi olup Milli Aireti Beyi Mir
Mehmed dme izzih Hazretlerine Defter-i Hkanide mestur ve mukayyet olan 12000 ake
maktlar zere maktua verilp bu temessk Mr-i marn'ileyh Hazretlerine verildi ki, va-
rup en ve abadan edp vki olan maktularn sl be sl getrp mr iun teslim edp tezkere-
sin alup hfzeyleye: Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259, S.167.evst- muharrem 1007 (S.168 deki
ferman tpksna gre, burda ad geen Milli Aireti Beyi Mr Mehmed Bey bz Arap ve K r t
airetlerinin ekiyahk hareketlerim bastrd, yollarn gvenini salad iin, K u r t Paa'nn
arz zerine, kendisine ad geen sancan beylii verilmitir).
C E L L SYANLARINDAN BYK KAGUNLUK 13
ok fazla istenmeleri sonucu, kylnn, bu zulmden kurtulmak dn-

cesiyle, kamak zorunda kald ileri srlmekte idi. Bu gibi kyleri
gene canlandrmak iin, baz kiiler hkmete teklif yapmakta, eer
mukataa olarak hazineye dyecekleri belli bir yllk bedel mukabilin-
de, byle boalm kyler kendilerine verilirse, kaan nfusu geri geti-
rip yerletirerek, yeniden "mmur ve abadan" etmeyi zerlerine almakta
idiler. Divan hkmeti, kadlarca duyurulan bu teklifleri her zaman
iyi karlyor, ve kabul ediyordu 1 8 .
Bilindii zere, "arazi tahrirleri"nin yenilenmesi "hazine"ye
gelir kaynaklar salamakla beraber, bu i dirlik erbabnn zararna
olduu iin, bata beylerbeyleri olmak zere, btn dirlik sahipleri
hi olmazsa "tahrirci"den yaknmaya balyorlard. Nitekim, Ahmet
Paa'nn Gney yresindeki u tahrir almalar, tmarl sipahiler adna
(daha dorusu eyalet askerinin ikyeti zerine) Diyarbakr Paas
Murad tarafndan sert itiraza uram, kendisi, Istanbulu, bu iin askeri
ve reayay, hem de, u sefer (Eri seferi) annda tedirgin ettiini yazp
durmutu 1 9 . Ancak ,garibi u ki, stanbul, u srada, bu arazi yazma ii-
nin sefer iin zararl olaca kansna vararak, onu durdurmak zere
emir verdii halde, Muharrir Ahmed Paa, nasl ise bir yolunu bularak,
tahrire devam hkm kartp, gene ie devam etmiye kalkm ise de,
Divn hkmeti, bu defa, 1598 ylnn kasm (evil-i rebiulahir 1007)
tarihi ile Diyarbakr Beylerbeyisine ve med (Diyarbakr) Kadsna
yollad bir ferman ile Ahmed Paa'nn yazma iine son verilmesini
kesin ifde ile istemiti 2 0 .
18 Byle, boalan bir kyn veriliini gsteren baka bir vesika, rnek olarak buraya
alnmtr (Diyarbakr Mzesi .SC.Nr.259 C.209):
Bis-i tazkere budur ki, Kaz-i Mardin'e tbi hass- hmyn kurralarndan hass- atik-
ten kariye-i Tahumdan i bu hmil-i temessk Hasan Kethud'ya enlik ve abadan ve reayasn
yerl yerine kye getrmek artyle her sene on bin be yz altm ake maktua verilp ki
sl be-sl zikrolunan maktu olan mebla ed edp enlik ve abadan edp ziraat ve hraset oluna
minvl-i mezbur zere iltizam ve kabul etmakle ve enlik ve abadan olursa dahi gayr kimes-
neye verilmeye diye eline temessk verld ki varup zapt ve tasarruf ede evst- aban 1007
Minelhakir
Yusuf Emin
19 Bak., Diyarbakr Mzesi, .Sc. Nr. 259. S. 190 (Bu hususta Muharrir Ahmed Paaya
1006 hicr tarihi ile yollanan fermanlar)
20 Diyarbakr Mzesi. .Sc. Nr. 259. S.210
14 MUSTAFA AKDA
Ahmed Paa'nn arazi yazma iine devamda o kadar uylamas

bize anlatyor ki, "tahrir", kendisi iin de ayrca ok kazanl oluyordu 2 1 .
Beylerbeyinin, Divan'a yollad mektubunda, iddia ettii gibi,
dirliklerden "ifraz" bulmak amac ile hkmetin yaptrd tahrirden
timar erbabnn zarar grdkleri kat olmakla beraber, bu arada reaynn
da tedirgin olduklar doru olmasa gerektir. Halk yerlerinden oynatan
larn, ehl- rf, dirlik erbab, ribahur, ky topraklar iinde, y a da snr-
larnda iftlikler peyd eden resm kiiler (yenieri, sipahi, kad, m-
derris, beyler) ve mltezimlerin soyguncu davranlar olduunu olay-
lar kaydederken greceiz.
Airet beylerinin hkmete kar gelmelerinden doan karklk:
Cell konusunu incelerken sk sk belirttiimiz zere, olaylarn bandan
sonuna kadar Anadolu karklklarnda mer ve onlarn kapularnda-
ki aalar ve sekbanlarnn byk etkileri vard; hatt, Celllik, beyler-
beylerinin ve sancakbeylerinin dzend devranlarndan geni lde
yararlanmakta idi. Onlar, buna iki ekilde hizmet ediyorlard: 1 - Kapu-
lar levend (resm ad ile sekban) yata olup, Celllik bununla beslen-
mekte idi. 2 - Kapularmdaki aalar ve sekban blkleri halk durmadan
soymakta, ok kere de, bunu kapusunda bulunduklar beyin hazinesi
hesabna yapmakta idiler. u halde, bu konuya giren btn olaylarda
vilyet beylerinin adlarna rastlyacaz.
Gneyde, sk sk yollarn gvenini bozan, yni soygun ve yama
yapp duran baz krt ve arap airetlerini sindirmekte bir ara gze
grnr baar salyan Milli Aireti Beyi Mr Melmed Beyi mkfat-
landrmak isteyen Diyarbakr Valisi Kurt Ahmed Paa, onu Divan
hkmetine tantarak, kendisine Habur Sanca Beyliini verdirdii gibi,
harap kyleri yeniden diriltmek isteyen hkmet de byle yerlerden baz-
larn ad geen bey'in mukataa zere iltizama almasn kabul e t t i 2 2 .
Milli Aireti Beyi Mr Mehmed bir taraftan Habur Sanca Beylii-
ni, br yandan, ylda, nemli bir toplam olan "mukataa" iltizamn el-
de ettikten ksa bir sre sonra, Diyarbakr Paasnn adamlar ile aras
alarak, devlete as oldu.
O evre halknn yerlerinden oynamalarna sebep olan u kaydet-
tiimiz Mr Mehmed olay neden kt, bilinmiyorsa da, bu sralarda
21 Bu gibi hallerde byk rvetler almak, sanki tabii bir hal gibi idi ve ikyetler de bu
kt huyu nleyici bir etki yapmyordu.
22 Not 17 deki vesika tpksna baknz.
Beylerbeyinin seferli oluu dolaysyle, hkmetin "Diyarbakr Eyaleti

Muhafzlna" bekittii, ayn yerin defterdar Mehmed Paa'ca Mar-
din Kadsna yollanan bir mektubta bu konuya it biraz aklama
vardr. Bu vesikada, "Defterdarlmzdan md, bu sene Eyalet-i
Diyarbakrn muhafaza hizmeti bu cnibe sipari olduuna der-i devlet
trabndan kiraren ve miraren evamir-i erife geldii malumumuz
olmutur ve biz Diyarbakra geleli Mir Mehmed, Hazineye be alt yk
ake mikdar vermitir ve zimmetinde krk yk akeden ziyade mal-
pdih bak kalup def'atle kendisine ktlar gnderp, kendi haline
mukayyet olup, yirmi gn mikdar Hazret-i Eyyup'en-Nebi de oturduk.
Asl nhemvar bir hareketin grmedik ve iitmedik ve malmunuzdur
ki, hass- hmyn reayasn nice istimalet ile yerli yerine getrp,
en ve abadan etmi iken, Milli taifesinden baz cemaat med kurbnde
iken, Msellim Aa, baz ekiyann sz ile, bundan akdem zerlerine
gelp, basup, kiill emvl ve erzaklarn garet ve hasaret ettiklerinden
maad, hliy Mr Mehmed'in dahi zerine vardklar istim olundu.
Elbet de mbeynde kll fesat olup ve bu sebep ile fukar ve reay
terk-i vatan edp, bu sene bir tane tereke ziraat olunmamak mukar-
rerdir. Mumileyh Msellim Aa'ya nasihat ve tenbih eyleyesiz ki, bu
makule evzdan feragat edp, fesda mbaeret etmiyeler ki, sonra
nedamet muhakkaktr. Cevap vermesi mkildir. Eer, mezbur Meh-
med'in dvcs var ise, huzurunuzda grlp, isyn sicil olduktan
sonra asitaneye vuku'u zere arzolunup emr-i erif vrit olmaynca
bu makule hususa mbaeret olmad mlumunuzdur. Dikkat edp
ve bu tezkereyi sicil-i mahfuza kaydeyleyp, define cidd- ceht ey-
leyesiz", diye y a z l y o r d u 2 3 .
u szlerinden, Muhafz Defterdar Mehmed Paa'nn, Beylerbeyinin

msellimine kar, Mr Mehmed Beyi hakl kardn anlyoruz. Buna
karlk, Mr Mehmed Bey ile urat ileri srlen Msellim Yusuf
Aa'nn (yani Diyarbakr Beylerbeyi Kaymakam'nn) da, gene Mardin
Kadsna, 17 eyll 1598 tarihi ile yazlm bir mektubu, olay, Milli Ai-
reti Beyinin, tam isyan ve tuyan sonunda, zerine varlp, kuvvetleri-
nin datld, isyanc bey'in de, yaral olarak, daa kat eklinde
anlatyor. Hkmet te, buna inand iin, Mr Mehmed'in hakkndan
gelinmek iin fetvy-i erife ve emr-i pdiah" yollam ve mr-i ai-
23 Diyarbakr Mzesi, .Sc. Nr. 259 S.196 (7 Eyll 1598-5 9af er 1007 tarihli mektup tp-
ks).
16 MUSTAFA AKDA
retliini de Nevruz Bey adnda ayn aileden baka birisine vermitir.

Yusuf Aa, Kadya: "Mr-i airetlik Mir Mehmed'in zerinden kalkup
Nevruz Beye verldin cmle vilyet halku bilmek iun sk- Sul-
tande dellallarla nid ettiresiz ki, gne dein cmle airet gelp,
Nevruz Beye buluup, kendyi mr-i airet bileler. Syle ki, gne
dein gelp mraacat etmiyecek olurlarsa, veballar boyunlarna; s
olmu olurlar, sonra herbirinin hakkndan gelmek mukarrerdir. Ona gre
mukayyet olup, bu vehile nid ettirmee himmet eyliyesiz", diye ri-
cada bulunmakta idi 2 4 .
u olayda kusur kimde olursa olsun, sonu udur ki, bundan, airet
halk reaya ve teki kyler ahlisi ok zarar grdler; iki tarafn da
soygunlarna dayanamyarak, yerlerinden saa sola katlar. Mcadele
sonunda da, Mr Mehmed Bey yenilerek, airetin beyi deiti.
Bunun tpks bir olay da, Muki Mr-i Aireti Salih Bey ile ken-
di aireti kyleri halk arasnda ekime yaratan salma toplama konusun-
dan kmtr. Yaplan yaknmaya gre, Salih Bey seferde iken, yerine
brakt Polat Bin Dervi, Bulu kyne gelerek, hakltan "zlmen ve
kahren" 180 kuru toplamt. Sz geen Mr-i Airet seferden dnd-
nde, kyn kethuds, yannda bir ka kii ile gelerek, bu yolsuzluu
mahkemeye ikyet ettiler. Salih Bey, Kad'nn nnde, byle bir eyi
inkr etti ise de, dvclarn tanklar sz edilen hakszlk iddalarn
doruladlar. Bu durumda kyllerin haksz alnan paralar geri verildi.
Ekiya davranl birisi olduu grlen bu mr-i airet hakkn-
daki bir dv da, kendisinin balarnda bulunduu ileri srlen yirmi
kiilik bir bln, gene bir Muki Abreti ky olan Olakyata'ndan
Zeyyat Bin Habib'in evini geceyars basarak, "bir kuyu buday ve bir
kuyu arpa ve 600 kuruluk emvl ve erzak nelb- garet edp, kll
teadd" etmesinden kyordu. Salih Bey, zerine atlan u crmleri
itiraf zorunda k a l m t 2 5 . Mr-i airetliini bylece bir eit zorbalk
yolunda kullanan Salih Bey bni Seyyid Ahmet'in bu trdeki tutumu
kendisine dmanlar hazrlamakta gecikmedi. Mardin Mahkemesine
"Muki taifesinden Murat Aa Bin Vali," 3 Haziran 1599 (8 zilkade
1007) tarihinde yapt yaknmada: taife-i mezburenin mr-i aireti
24 Diyarbakr Mzesi, ayn defter, S. 195 (17 Eyll 1598-evst- safer 1007 tarihli mek-
tup tpks).
25 Diyarbakr Mzesi, aym defter, S.158 (26.IV. 1599-evhir-i ramazan 1007 tarihli hc-
cet).
olan Salih Bey, baz hususlar iin kariye-i Gurs-i Edn'ya varup, anda
iken, sabah vaktinde Feyyaz Bey Olu Osman (teki bir mr-i iret)
otuz be msellh adam ile zerine varup, odasn basup ve tfek'i ile
mezbur Osman mezkru sa koluna vurup mecruh edp, lmek ze-
redir" diye aklaynca, kad yanna Mardin voyvodas olan "fahr'ul-
yn Ahmed Aa" tarafndan verilen Davud Beeyi (voyvodann adam
bir yenieri olduu bee sznden anlalyor) ve halktan bir ka gz-
lemciyi alarak, yaralnn bulunduu kye gitti ve ifadesini ald. Salih
Beyin evvelce bakalarna yaptn, bu kere Feyyaz Bey ile olu Os-
man'n kendisine yaptklarn, yani odasn basup tfek ile dirseini
krdktan sonra, "cebren ve zulmen ikiyz elli kuruunu ve krk be
kuruluk pre 2 6 ve ah'sini ve yetmi koyununu" ve baka eylerini
"nehb- garet" ettiklerini grmekteyiz 2 7 .
Gneydou Anadoluda Celli Fetretinin nasl bir karaktere brn-
dn belirtmek zere, ve karklklarn olduka balangcnda ge -
meleri bakmndan, bu iki olay vermekle yetiniyoruz 2 S .
3 - 1603 den Sonra Anadolu karklklarnn Yeni

Karakteri
Karayazc 1601 de ldkten sonra, biraderi Deli Hasann, Celllerin
byk blntsnn banda olarak, ayn davranl hareketlere devam
ettiini, ve sonu olarak, hkmet ile barp, 1603 baharnda Rumeli-
ye getiini, ancak, balca arkadalarnn da, ona uymay kabullenmiye-
rek, Celllie devam etmek zere, Anadoluya daldklarn geni e-
kilde belirtmitik 2 9 . Bylece, Cell syanlar tarihinde "Fetret" dev-
resi 1603 ile son buluyor, ve arkasndan, korkun bir karklk, sosyal
ve ekonomik dzeni temelinden kertiyor, Anadolu Trk toplumu,
yedi yl srecek "Byk Kagunluk" dnemine giriyordu 3 0 .
Hakikaten, Karayazc, ve hatt kardei Deli Hasan, byk apta
cell babuu olmalar syesinde, btn as sekban dernekleri, y a bun-
26 Pre (para), 2.5 akeye eit Lir gm sikkeyi ifade eder.
27 Diyarbakr Mzesi, ayn def. S.82
28 Olu yl ynnden u olaylar, "Cell syanlar" adl kitabmz iinde anlatlmal idiy-
seler de, o zaman bizce bilinmadikleri iin, buraya olsun eklemeyi faydal grdk.
29 Geni bilgi iin u kitabmza baknz: Cell syanlar, S.221 24,3
30 Bu deyim zamannn halk dilinde kullamlm olup, "Byk Kagun" v e y a sadece,
kagunluk, "kagun" ekillerinde de gemektedir.
F. 2
18 MUSTAFA AKDA
larn emrinde veya etkisinde olduklar iin, gerek kyl ve gerek ehir-
li halkn, bu bir ka bye, istenen salmay vermeleri yetiyor, bir de
ricac yollayp, fukara halkn korunmas yolundaki isteklerinin kabul
edildii bile grlyordu. Fakat, bu bykler ortadan ekildikten son-
ra, eskiden Karayazc veya Deli Hasan'a uyruk olanlarn her biri bir
Karayazc kesildi. Bylece, kadrolar binleri aan pek ok celli grup-
larnn tremesi Anadolu iftisini, bzan kendisine de hcum olacak di-
ye korkuttuu, bzan da, bu karklkta gidip evresinden uzakta geen
yamalardan nasibini almak hevesine srkledii iin, hemen btn
kyler yerlerinden oynadlar.
Hkmetin, bata Deli Hasan olmak zere, ileri gelen balca
celli babularna mansplar vermek suretiyle, isyanclar szde ho-
nut etmek yoluyla karklklar yattrmak siyaseti beklenen sonucu
vermek yle dursun, olaylar btn btn alevlendirmekten baka
ie y a r a m a d 3 1 . Topular Ktibi Abdulkadirin dediine gre, Deli Ha-
sann isyandan vaz geme teklifi kendisine ilk defa duyrulduu vakit,
Nuh Paa: "lkin sonra yz nefer Deli Hasan peydah olur, hamen bun-
lara kl evldr" szn sarfetmekle beraber, "Engrs Seferinin"
kt durumu karsnda baka kar yol da gremedi 3 2 . Artk azl celli
babularn merala geirme ilemi devam etti. Evvelce kendisine
Hamid Sanca beyliini verdii Nesli Olunu gene de yola getiremiyen
hkmet, Nuh Paaya yollad 6 Taemmuz 1604 tarihli fermanda, an-
na layk yeni bir sancak vermek, ve hizmeti hora geerse, beylerbeyi
tyin etmek vaadi ile onu yanna armasn i s t e d i 3 3 .
Serdar Nuh Paann, "bir Deli Hasan yerine yz ortaya kar" ek-
lindeki sznn ne kadar doruyu ifade ettii ortaya kyordu. Tavil
Halil, Deli Hasandan ayrldktan sonra, Orta Anadoluda byk bir
n kazand. Nuh Paa ordusu bu konuda yeter baar gsteremedi.
1604 yaznda bu tannm Celli Babuu'nun sekbanlar Kastamonu,
orum, Bozok, Aksaray sancaklarn yakp ykmya koyuldular. Bura-
31 Bu ekilde isyan ve zorbalk yapanlarn mansplar doldurmuya baladklar, Satr-
c Mehmed Paanmn, Varat Seferi srasnda Belgrad Nazr akak brahim Beyi o geede bir
sancaa bey tayin etmesi zerine, u gzel beyit ile yerilmitir:
imdi zamane mansb ekser akidedir,
nanmaz isen ite biri akkdedir. (Bak., Naima,C.I.S. 197).
32 istanbul Sleymaniye Kitapl, Esat Efendi Yazmalar, Nr.2151, vr. 80
33 u vesika bu konu ile ilintilidir: Babakanlk Arivi, Ibnl-Emin Karton: 3,Nr.608
(26 Muharrem 1012 tarihli kllm).
larda, ehli, korkudan, y a dalk yerlere snd, y a da ky ve kasaba-

larn palankalar ile evirdiler 3 4 . Ayn yl, "Karasait Zorbas" d a 3 5 ,
Akehir ve Ktahya arasnda ortal kasp kavurmakta i d i 3 6 . Adlar
ve sanlar bunlardan hi geri olmuyan Karaka, Kalenderolu, Gur-
gurolu gibi daha bir oklar, hkmet kuvvetlerinin hcumu hlin-
de, birbirleriyle dayanmak iin olacak, yakn evrelerde koutur-
makta idiler. Bolu Sanca Beyinin mektubundan reniyoruz ki, gene
bu 1604 sonlarna doru, bu kasabaya ve Gerede'ye, Yldzl brahim
ve elinde 300 kiilik bir levend bl bulunan "Cell Hseyin" bas-
kn yapmlard. Bey de, Dzce yresinden toplad "600 miktar sek-
ban ve suhte" ile, bunun cn almya hazrlanyordu 3 7 .
Ayn yl, yni 1604 de, Antalyann Elmal, Kzlkaya ve Karahi-
sar kazalarnn "yn ve eraf" Kad eliyle yolladklar mektuplarn-
da, "Dervi Nazr diye maruf akinin Karayazcdan perakende olan
ekiyay ve mer Paa Karnda brahim Beyi katleden Topa Beyi,
Beyzde ve Gazanfer ve bunlardan gayr bir ka bin ekiyay toplayp,
Hamid Sancan harabedip ve Karahisara bizzat varup bir oklarn
haps ve kadlar balayup kylerde" bilelerince gezdirdiklerini, "Kk
Hasan" adnda bir blkbasn 100 kii ile uhut Kasabasna yolla-
yup, "Karahisar Sanca bana verildi" diye bildirmesi zerine, 500 ha-
nenin, yer ve yurtlarn terk ile, katklarn ikyet ediyorlard 3 8 . Uak
halknn mektuplarndan, o evreyi de Hayliolu'nun kasup kavur-
duu renilmesi zerine, Anadolu Beylerbeyisine ve Uak Kadsna
"suhte taifesi" =medrese rencileri, yahut il erleri ile, zerine yrnme-
si emri v e r i l d i 3 9 . Barnl Kazas kylerinden kasabaya gelenler: "ka-
sabat ve kurraya her br zorba cell ekiyas ve trkmen tifesi ve
34 Abdlkadir Efendi, Vekayinme, Sleymaniye Kitapl, ayn yazma, vr. 80

35 Abdlkadir Efendi "zorba" tabirini Kara Sait'e de kullandna gre, bu nl cell
de, pek oklar gibi, Alt-Blk halkndan azma idi: Ad geen yazma Vr. 82
36 Ktip elebi'ye gre, kendisine sancakbeylii verildii halde, bunu bir trl ele gei-
remiyen, veya ksa bir sre sonra zerinden alman Kalenderolu, bu srada, yni 1604 de, isyan
etmi olmakla. Kara Sait de onun uyruu olarak faaliyette bulunmakta idi. Tavil Hali] de ek-
ya efliini ve buna dayanarak yapt resm grevim kardeine brakp, tpk Kara Sait gibi,
Kalenderin emrine girdi: Fezleke, S. 289
37 Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri Nr.75, S.295 (Vezir Nasuh Paaya 29 aban
1013 tarihli hkm)
38 Ayn Mhimme Def. S. 313
39 Ayn Mhimme Def. 182 (bu azl cell hakknda, S.124'de de uzun bir hkm var-
dr).
20 MUSTAFA AKDA
Karaka zorbasndan ayrlan sekizyz miktar atlu ile Kfir Murad

ve Benli Ahmed zorbalar, mstevli olup, mslmanlarn meecanen
yem ve yemeklerini yiyp kurular salup olan ve kzlarn alup
kzlarn salarn tra ettirp olan gibi hizmet" grdrmekte olduk-
larn kadya arz ile, stanbula bildirilmesini istediler 4 0 .
Deli Hasann 1603 de hkmet ile barmas sralarnda, kendisi-
ne Karahisar (Afyon) Sancakbeylii verilen, fakat celli davranl
gidieti bir trl deimedii iin, ksa zamanda grevine son verilen
baka bir azl zorba da Knalolu Mustafa idi. Hayli eski ve birinci
srada babulardan olan bu kii de "sipah azmas" olup, Teke, Hamit,
Aydn taraflarnda kalabalk bir levend kitlesi ile dolamakta iken,
bir ara Bursaya kadar yanam ve hkmet ile gene barmak yol-
lar aramaya balam idi. Bu konu iin kendisine yazlan hkmde:
"uur- hvimaynumda hizmet iin Bursa etrafnda olduunu haber
aldm. Bana hizmet edenlerin mkfatlarn grdkleri mlmdur.
Sen dahi hizmet iin yanndaki adamlara gayret ve mit ve istimlet
ver ve Bursada olan vezirim Hasan Paann emrine gir. Hizmet ve
yoldalkta bulunur isen, hline mnasip bir mansp verildiinden
gayr, yannda olan gnll yarar yiitlere de defterin mucibince dir-
likler verilp, her biri ilsnmdan istifade eder" ifadeli vaatler yaz-
lyordu. Fakat, isyanc babuuna bu eit szlerin gven vermedii
anlalyor. unki, daha sonra onu, gene, Aydn, Saruhan ve Sula ev-
relerinde eski kalabalk levendleri ile dolar grmekteyiz. Uak ve
yukarda ad geen yerlerin kadlarna yazlan hkmlerde, sefere git-
memi timar erbab ile ilerlerinin Knalolu zerine srlmeleri isten-
mekte idi 4 1 .
"Fetret" dneminde Orta Anadoluya gre daha iyice olan Ege
Blgesinin " B y k Kagun" sresi iindeki hayt hakikaten ackl
gemitir. Yukarda saydmz bu celli babularndan baka, Ka-
rakz, eytanolu, Zlfkr, ren, Taceddin gibi daha pek oklarnn,
kalabalk blkleriyle, evrelerini ate ve kana boyadklarn, bala-
rndaki binlerce levendlerinin karnlarna bir lokma ekmei ve keselerine
bir ka akelik gndelii (ulfeyi) bu ekilde kanl yoldan salamya
savatklarn szlerimize eklemeliyiz.
"Fetret" sresinde, byk bir soygun ve ykp-yakma olayna
uram bulunan Orta Anadolunun, 1603 den sonra gelen "Kagun"
40 Ayn Defter: S. 330
41 Mhimme Def.Nr.76,S.ll ve 331
dnemindeki yaants da az ackl deil idi. Tavil Mehmed ve Karaka

Ahmed gibi ekyalkta ba mertebeye ermi celllerden baka, dier
daha bir ok azl zorbalar da bu blgede hayat halka zehir etmiler,
hkmet dzeni diye bir ey brakmamlard. Kastamonu Sancan
Yularkast'nn penesinden kurtarmak uzun bir sre mmkn olmam,
halkn yardmna yollanan kuvvetler bu azl cellye bir ka kere ye-
nilmilerdi 4 2 . Tavil Mehmed, Karaka Ahmed, Kara Sait, Kk Hse-
yin gibilerin, biribirinin peinden talan ettikleri, hayvan srlerini
toplayup gittikleri, bu arada, hli vakti yerinde pek ok kiileri (zel-
likle kad, mderris, avu, yenieri, gibi mal mlke sivrilmileri) l-
drdkleri Orta Anadoluda, bu byklerin uyruklar olarak (blkba-
lar, aalar), veya kendi balarma dolaan saysz "zorba" veya "ce-
ll babular grmekteyiz. rnein, 1605 de Ankara yresinde Sar
Handan, ah Bey, Hersekolu Ahmed, Abdi, Mehmed, Budak, Yar-
dm, Sar Memi, Hasan Kethda, Cldanolu gibilerinin adlar okunu-
yor 4 3 . Konya yresinin durumunu bildiren vesikalar elimizde bulunma-
makla beraber, Krt Ali ve Krt Haydar denen iki sipahazmas zor-
bann 1605-1606 kn Karamanda geirdikleri srada, vilyette panik
yarattklar Ankara mahkemesinde geen bir dvda tesbit olunmutu 4 4 .
Adlar bilinen veya bilinmiyen bu bir sr cell guruplarnn (gzel
kadn, kz ve gen ocuklar gtrmekten geri koymuyan) soygun silindir-
lerinden baka, Topuzubyk denen sipah zorbasnn babuluk ettii
kalabalk bir Alt-Blk halk grupu da (ihtimal ran seferinden dn-
yorlard), getikleri yerde, ne buldularsa aldlar; at, katr, sr, koyun
brakmayp, srdler. "Sipah Srgn" diye de tarihe geen bu olay,
"Byk Kagun"un nemli oluntularndan b i r i d i r 4 5 .
Cellilerin, Ankara kadar canl bir ticaret ve endstiri merkezi,
ayn zamanda zengin yata olan Kayseriye de btn itihalar ve ka-
labalk gruplaryle yklendiklerini, ehri her tarafndan sardklarn,
42 Ankara . Sc. Nr.9, ve Nr.lO,S.9

43 Ankara .Sc.Nr.9, S.329,330,Nr. 10, S.42,73,146
44 Ankara .Sc.Nr. 10, S. 28, deki 14. VIII. 1606 (9 rebiul-ahir 1015) tarihli kayt: La-
endeden mer Halifenin vekilleri mezburun zevcesini, Ankara'da evinde emanet duran Mus-
tafa avutan teslim almya geldiklerinde, diyorlar ki, "bundan akdem ekiyadan olup diyr-
Karamanda khyan K r t Ali ve K r t Haydar zorbalar mekkilimiz mezburun menkbesi
olup merkum Baklazde'nin mtekas olan Leh'l-asil Llezr nam zevcesini cebren alup gidp
ekiy-i mezbure Ankara kurbnde ukurcak nam mevzide brakup cariye olmak ihtimali ile..."
45 Ankara .Sc.Nr.lO,S.61 (19 Austos 1606=Rebiulahir 1014 tarihli kayd).
22 MUSTAFA AKDA
bir ka yl, Orta Anadolunun bu nemli sancana hi bir hkmet

kiisinin uramya cesaret edememesi yznden, zellikle ehrin ge-
rek yiyecek ve gerekse teki ihtiyalar ynnden dayanlmaz glk-
ler ektiini nceden sylemeliyiz.
Burada nemle sz konusu edeceimiz bir olay da u ki, cel-
llerin ehri kuattklar, buna kar da, dizdar, sancakbeyi ve halktan
ileri gelenlerin de, ehrin kale duvarlarn bin bir zorluk ile korumuya
altklar srada, ierden bz kimselerin, dar adam sarktarak, veya
teki yollarla, aslere nal - mh, ayakkab (postal, papu) ve baka
gerekli eyleri gizlice verdikleri, bir oklarnn sust yakalanmalarn-
dan anlalmtr. Garibi u ki, sanklardan bir oklar, mahkemeye
verdikleri ifadede, kendilerini hkmet kiilerinden olanlarn yollam
olduklarn belirtmekte i d i l e r 4 6 . Kylere yaplan basknlarda da, halk-
tan bir oklarnn ekiyaya katldklarn, hatt bazlarnn evlerini
de bile gtrdklerini, kanlaryla birlikte cellye hizmet iin kafilelere
karanlarn bulunduunu, mahkemeye bu konularda gelen dvlarn
grlmesi srasndaki verilen bilgilerden anlyoruz 4 7 .
Kayseri Sancan talan eden ve bu byk Orta Anadolu ehrini
kuatp, halk hi olmazsa cann kurtarma bedeli (fidye-i nect) de-
meye zorluyan hakiki birer ordu birlii dzeninde byk cell grup-
lar tanyoruz 4 8 . Bunlarn en tannmlar, Erzde, Tavil ve "karnda
Zlfkar" 4 9 ; Kalenderolu 5 0 , mer Paa, Aatanpiri 3 1 , Ali Gazi gibi
babular tarafndan yneltiliyorlard. Bunlarn yardmclar duru-
46 Ankara Etnografya Mzesinde bulunan 1 0 1 3 - 1 0 1 5 hicr tarihli Kayseri eriyyr sicili-
nin gzden geirilmesi, bu konuya it bir ok dvalarn yer aldn gsterecektir.
47 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri 1 0 1 3 - 1 0 1 5 .Sc., 26 safer 1015 ve 7 Rebiulevvel
1015 tarihli kaydlar
48 Bu gruplara, o zamanki kaytlarda, halkn azndan, aslerin babuu bulunan kii-
lerin ad verilmi olarak gemektedir.
49 Bu kiinin, 11 Temmuz 1607 (16 rebiulevvel 1016) tarihli kayddaki ad "Zlfikar Pa-
a'* diye geiyor.
50 Ankara - Konya arasm talan eden Kalenderolunun Kayseriyi de sradan koymad
grlyor: Kayseri .c. 1 0 1 6 - 1 0 1 8
51 Aatanpiri grupu. Kayseri yaknlarnda iken, Kayseri Kalesi iindeki "hapishane-
nin kethud ile kilidin bozup", ehrin kapsndan grevli "nbeti mustahfz'nn", hatt, diz-
darn ihmali ve belki de yardm ile kaan Halil eyh ve iki arkada, bilinmiyen bir ekilde Za-
mant Kalesini, Aatanairi'ye teslim ile, "iinde olan mslmanlann ban kestirmilerdir",
Kayseri Sanca Beyinin mahkemede atrd soruturma, bu karmay hazrlayan ve yapan-
larn ortaya karlmasnda bir sonu vermemitir: Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri, 1013-
1015 tarihli eriyye sicili.
munda olduklar sanlan ve nemleri ikinci derecede bulunan Sareyh,

Kel Ali ve bakalarn da saymak gerekirse, Cell eflerinin ve bunla-
rn balarna toplanan levend kalabalnn ap hakknda iyi bir fikir
alnm olur.
imdi, bunlarn yarattklar kanl olaydan bzlarn, hi olmaz-
sa bilindikleri kadar buraya geirmek, Cellliin sosyal knty
nasl yaptn renmek iin yerinde olacaktr.
1604 ylnda, Tavil ve Karaba adamlarnn soyduu Kayseri San-
ca, 1605 ve 1606 da da, Erzde, Zlfkar Paa ve Aatanpri, Ali
Gazi adlarndaki drt efin sekbanlar tarafndan srler hlinde,
arkas arkasna harabeye evrildi. Hatt, bunlar, Zamant Kalesini
ele geirip, bir ok kiileri acmadan ldrdler. Celller, dirlik sahip-
lerinin veya mukataa eminlerinin, vergi olarak kylden topladklar,
para, erzak ve teki eylerini zaptettikleriniden baka, koyun, kei ve
sr srlerini, at, katr, kz, inek ve teki hayvanlar, buradan alp,
y a te yerde una buna gayet ucuza satyorlar, y a da kendilerine giz-
lice yataklk edenler eliyle ehir pazarlarna dkyorlard 5 2 . Celllerin
kyleri ne hale getirdiklerini, mahkemelere gelen bir ok dvlardan
ve hkmete yollanan ikyet dilekelerinden anlyoruz. rnein,
Muncusun halknn byle bir "arz- hlinde, bunlar kadimden 130 cizye
hanesi olup, ol mkdar zerinden veregelirken, Kalenderolu ve Tavil-i
Rezil Karnda ve Aatanpiri ve sair ekiy zorbalar gelp kariye-
lerini vurup ehl- iyallerini esir ve kendilerini kati ve hlen ok az
kaldklar halde, cizye, mevcutlarndan deil, kadimdeki defter gerein-
ce alnmakta olduundan" dayanacak gleri kalmadn bildirmekte
idiler. Bu trl iddialarn doruluuna inanan hkmet, Kayseri kad-
sna yollad 20 Ekim 1608 (10 Recep 1017) tarihli emir (hkm) ile,
ad geen kydeki cizyenin, defter kaydndan deil, mevcud hanelere
gre alnmasn bildirdi
52 Ankara Etnorafya Mzesi, Ankara .Sc. Nr.10, S.27'de geen bir dvaya ait u ifade-
ye baknz: "Beyt'l-Mal-i Hassa Emini Fahr-l-Cyu Mehmed avu", Hakverdi Bin Baliyi
sulamasnda, "bundan akdem mezbur Hakverdi, Cell zorbasndan bir ka yz koyun getirp
ekal bah ile otuzar akeye koyun satup (fiyat bahsindeki hakiki deere baknz) alup satt
koyun fukarnm srlen koyunlardr. Sual olunsun deycek bi-haseb's-sul, koyun sattum
amma bu sipahinindir deycek bigaraz kimesneler, mezburun alup satt koyunlar cellden
getirdi dey ehadet etmein..."
53 Ankara Etnorafya Mzesi, Kayseri . Sc. Nr. 14,10 recep 1017 tarihli hkm-i
hmayun.
24 MUSTAFA AKDA
Aatanpirinin Kayseriyi kuatmas olayn kadya ikyet iin

mahkemeye gelen "nefs-i ehirde sakin yan- vilyet ve eraf- mem-
leket cemm-i gafir", verdikleri ifade de: "hlen bir aydan ziyadedir ki,
Aatanpiri nam ak yediyzden mtecaviz levend ve sekban ile Kay-
seri Kalesini muhasara edip kaleyi kapatp ehrin suyunu kesip ve
yenieri serdar olan Rum Sinanolu Mahmud Bee'yi cenkte katledp
ve nice yz mslman ehit edp envai fesad edp, merhum Serdar
Ferhat Paa Kayseriye kalesinde emanet vazettii toplarn bzsn
kalenin cenge kaabil olan yerlerine ve dahil-i surdan Karakuleye ve
Mirliva ve Gherile Kulesi'ne nakledip leyl- nehar cenge ikdam- tam
olmak gerektir dey ittifak ettiklerin ve ittifak ile zikrolunan kulelere
toplar konulduu bilfiil kale-i mezbure dizdar olan kdvet'l-mer
Sdi B e y " tarafndan aklanm ve durumun deftere geirilmesi isten-
mitir 5 4 .
Kayseri'ye yakn Hisarck ve Enderek kylerinden toplanp, ba-
larna geleni arz iin kadya kan kyller de yle yakndlar: " bu
bin onalt senesinde vaki olan mah- rebiulevvelde (1607 Temmuzun-
da), Zlfkar Paa ve mer Paa 5 5 ve Macar nam reis'z-zaleme onbine
karip ekiy ile Kayseriye'yi ve etrafnda olan kariyeleri muhasara
edp, nice bignah mslmanlar kati ve nice mazlumlar hapsetmekle
maln ahzedp emvl ve erzakmz nehb ve garet ettiklerinden gay-
ri, hal darl-harp misli cmle mamelekimizi yama ve talan ettik-
lerinden md ehl- iyalimize dest-i tetavl dirz ettikleri ecilden
sabra mecl olmayup bikadr'il-imkn mdfaa makamnda olduumuz-
da hikmet-i ilhiye Cemit nam ak ile Aatanpirinin taifesinden
ayrlup, Zlfkar Paaya 5 6 tabi olmak iun gelen taifeden bir nice aki
kariyelerimize gelp alelgafle bizi basup zikrolunan ekiya dahi bak
kalan srlarmz srp, rastgeldi fkaray tutup hapsetmek zere
iken biz dahi mslmanlardan istimdat ve istine eyleyp mezburlar
ahsen veile defedelim der iken kendileri ktale mbaeret eyledikleri
54 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri . Sc. Nr. 14. 20 safer 1016 (16 haziran 1606)
def terleme.
55 Burada ad geenler, paa nvanm ve beylerbeylii rtbesini usulnce kazamp ta
sonra isyan etmi kiiler olmayp, Celli efliinde n saldktan sonra, isyandan vaz gemeleri
iin bu mansp ve nvan kendilerine devlete verilmi olanlardan ikisidir.
56 Ayn 14.Nr.li Defterdeki, 6 rebiulevvel 1016-1.VII.1607 tarihli bir kz dvsnda,
"geen sene zlfikr Paa geldiinde zyi oldu", sz getiine gre, bu naml Cell'nin Kay-
seri Sancan bir de 1606 da yamalad anladm oluyor.
ecilden, muharebe ve mukatele zere iken, smail nam aki birka liz-
metkrlaryle maktul olup er ve urlarndan" fukara halkn kurtul-
mu olduunu, fakat bu kere de, lenin kardei Yusufun, kyllerden
biraderinin kann dv ederek, kendilerini tazyik ettiini syledikten
sonra, olayn tpk anlattklar gibi getiine kalabalk ahitler gs-
terdiler. Kad, "bu makule ekiyann demi heder" olduu hakknda,
"evamir-i erife bulunmala", ekiyann katlinden kyllere hi bir
sorumluluk dmyeceine karar v e r d i 5 7 .
Yukarda verdiimiz "bilgilerle belirdii zere, cell kitlelerinin,
ayr ayr, biri dierinin peinden, birer korkun kasrga gibi gelip ge-
tikleri Kayseri ve yresini bunlardan kurtarmakta, hkmet, eme ya-
rar hemen hi bir ey yapamad. Yalnz Aatanpiri, her halde 1606
mays veya hazirannda olacak, o evre trkmenlerince byk bir boz-
guna uratlm ve bandaki ekiys uraya buraya dalmt 5 8 .
Fakat, o zaman Trkiyesinde, hele kylnn de yerinden oyna-
masnn eklenmesiyle, kendilerini soyguna srecek bir babu arayan
o kadar ok iftbozan=levend=sekban vard ki, kendini trkmenlerin
eline dmekten kurtarm olan, bu, san herkese belli cellba, en
ksa zamanda gene byk bir kalabalk topluyarak, basknlarna devam
etti. Bundan baka, Kayseri zindanndan kaanlarn yardm ile za-
mant Kalesini ele geirmi olduunu yukarda anlatm bulunduumuz
Celliba Aligaziolu da 5 9 , bu yl, yni 1607 de, hkmetten verilen
emir gereince kaleyi sarp, kn bastrmas zerine tahta surlar
atee veren Kayseri Sancakbeyi Esseyyid Mahmud'dan "mn dile-
mek" zorunda kalmt 6 0 .
57 Ankara Etnografya Mzesi, ayn defter 16 rebiulevvel 1016 (11 temmuz 1607) tarih-
li hccet yazs.
58 Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri .Sc.Nr.14,15 rebiulevvel 1015 (20. VIII. 1606)
tarihli kayttan, Kayseri Beyinin "kendi zeameti olan" Sultan Han'ndan Kenan Bin Cum ad-
adl birini yakalayp, Aatanpiri'nm adam diye mahkemeye getirdiini, Kenan'in, "trkmen,
Aatanpiriyi bozana kadar onunla bile gezdiini" itiraf ettiini reniyoruz.
59 Bu Cellinin ad baz yerde Aligazi, baz yerdede Aligaziolu diye geiyor.
60 Kn iddeti karsnda, kalenin tahta ksmlarn yakarak geri dnen Mehmed Beye
asler teslim olmak istediklerini bildirmiler, bunun zerine, Sancak Beyinin kaleyi teslim alm-
ya giden adamlar, ierde Tasladklar eyann da defterini yapmlard; bunlar iinde dikkati
ekenler: kapu aznda 2 adet balyemeztop, 2 aded havai top, 2 aded. ah top, 5 aded prang
top, 9 aded bir nevi prang top, 21 aded akalon, 3000 aded siham, 10 ift araba tekerlekleri,
50 kadar araba urganlar; kaleyi teslim alan Mehmed Aa, "kale iinde olan evlerde" eski tul-
26 MUSTAFA AKDA
Daha bir yl sonra da, Aligaziolunun sz gene edildiine gre,

yukarda sylediimiz mn dilemesine ramen, her nasl ise, Mahmud
Beyden cann kurtarm bulunuyordu 6 1 . 9 Mays 1608 (23 Muharrem
1017) tarihli bir mahkeme kaydnda, Kayserinin Sarolan kynden
olduu aklanan Aligaziolu, Kk Yusuf adndaki azl bir
adamna da Kayseri ile Boazlyan arasndaki Kurunlubel'i kes-
tirmi, oralar soyduruyordu. Bu olaylarn incelenmesinden, gene bu ev-
rede, "Topal Hasan" adnda bir nl ekiyaban renmi oluyoruz.
Bu sylediimiz tarihli baka bir defter kaydnda da, Aligaziolunun,
bir ara, Kayseriye girmi olduunu, onun, Topal Hasan'a, Sipahi Yu-
suf ve yukarki Kk Yusuf ile yollad haberden reniyoruz. O,
ikisi de Alt-Blk azmas olan iki Yusuflarn az ile Topal Hasan'a:
"Biz ehrin iine dahil olduk. Siz dahi gelp, isterseniz bey olun ve
isterseniz ben size tbi olaym; gelesiz deyp", ite bu arada, Aligazi-
olu katlolunmu, adamlar, sada solda soygun ile urarken, bun-
lardan, "okgz" denen kpr yannda yakalanan biri, kad nnde
yukardaki bilgiyi vermiti 6 2 .
Konya (Karaman) Vilyeti sancaklarndaki celli olaylar da da-
ha az ykc olmamakla beraber, dorusu, bu evrelerin durumu hak-
knda syleyecek ok eyimiz yoktur. u kadar biliniyor ki, Konya
yresinde, zellikle Silifke taraflarnda olup geenlere dayanamyan
hkmet, Karaman Beylerbeyi Mahmud Paay, Konya Cellleri
zerine yrmye memur etmi, hatt, Kayseri, Nide, Aksaray, Bey-
ehri ve Krehir sancakbeylerini de ona komu i d i 6 3 .
Bu sralarda, yni 1604 ve 1605 yllarnda, Nide ve Krehir san-
caklarnda, 500-600 kiilik bir kuvvetle Hazr adl birisinin dolat
ve kendisi ldrlnce, yerine geen kethds Byk Ali'ninde ayn
Celli gurupunu Kuyucu Muradn Anadoluda celli zerine at se-
galar ve kolaklarn "perakende yattn", bunlar 100 den fazla olup, harap vaziyette bulundu-
unu, kullanlmalar iin iyi bir stadn elinden gemeleri gerektiini , kalenin ise yarar eyasn
Celli ve ekiylarn alp gittiklerini sylyor. Bak., Kayseri .Sc. Ayn defter, 5 Cemaziyu-
lalir 1016 ( 2 7 - 1 8 - 1 6 0 7 ) tarihli kayt yazs.
61 Ayn defterdeki, 29 Rebiulevvel 1017 (14 VII. 1608) tarihli kayt,
62 Kayseri yresindeki btn u olaylar iin yukarda adn verdiimiz 14 Nr. l sicilin
kaytlarn incelemek daha ayrntl bilgi verecektir.
63 Kayseri .Sc. aym yer: evst- aban 1016 tarihli hkm sureti: Kayseriye geli ve
sicile kayt tarihi 26 Ramazan 1016.
fer ylna kadar idare ettii, ve bu srada, onun da iinin bitirildii anla-
lyor 6 4 .
Cell guruplarnn kendilerine, kouturma alan olarak semi
gibi, az ok srekli kaldklar evrelerden biri de, byk karklklarn
olup getii baka bir geni blge, orumdan tede balayp, Dou
Karadeniz kylarna kadar uzanan asl merkezini Yeilrmak yresi-
nin tekil ettii Amasya-Tokat-arkikarahisar izgisi etraf idi. Bura-
larda, 1604-1605 ve 1606 yllarnn ackl haytn, toplumun dirlik
ve dzenliinde meydana gelen yknty gstermek zere, arkikarahi-
sar, Keap ve Giresun kazalarndan biriken kalabalk bir halk kitlesinin
ikyeti zerine, Kad, mderris ve teki ileri gelenlerce dzenlenip
pdiaha yollanm olduu kaydolunan uzun bir "mahzar"da anlat-
lanlar buraya ksaca geireceiz.
Pdiah'a, 2 Mart 1606 (23 evval 1014) tarihinde, arzolunduu
grlen, szn ettiimiz mahzar'a gre, "Karalisariark Sancana
tb Ordubayraml kazasnda zuhur eyleyen Hac aml ve tevabii
ekiyas binden mtecaviz levendt ve sekban ekiyas cemolup sipahi
namnda Karahzr nam mtevelli ve ismail avuolu Mehmed a-
vu ile yekdil ve yekcihet olup cell-i mezbur ile vilyetimize env
teaddsi zuhur edp bu sene mezkr Hac aml ve tevabii ekiyas
hadden birn ehali-i vilyeti garet ve hasaret evleyip nice mslman-
larn ve ocak sahibi kimselerin evlerin basup ehl- iyalin ekp emred
oullarn yannda olan levendatma verp ve yende ve revendeden ve
seferli askerden nice kimseleri katledp emval ve erzakn ahz ve kabz
eyleyp yine kaza-i mezburede skin olup hl msellim-i vilyet olan
Dergh- li silahdarlarmdan Abaczade Ali Bey kullarnn bir zaim
oluyla bir avretin ve yedi nefer hizmetkarlaryle evin basup katledip
on yk akelik emvl ve erzakn ahz ve kabzeylednden gayr vil-
yet-i mezbureye tbi Krk Nahiyesinde skin Dergh- li sipahile-
rinden dier Ali Bey kullarn alt nefer demisiyle katledp mal ve
esbabn kabzeyleyp ve Dergh- li yenierilerinden Trabzonlu
nefer yenieriyi dahi katleyleyp mallarn ve esvaplarn yama ve
talan etmilerdir", dendikten sonra, sz geen vilyetteki kazalarn
64 stanbul Babakanlk Arivi, 1016 ylna it numarasz mhimme defteri, S. 46 (Bu

olay ile ilgili hiikmn sretindeki izahtan anlyoruz ki, Hazr'n kethdas Bykl Alinin kat-
line, kardei olan kii, Yakup adl kad'nm teviki ile ilenmi bir cinayet rengi verdirerek, ad
geen kady Nide Kalesine hapsettirmi. Yazlan hkmde, kad'nn ve dvclarn "orduy-
hmyna" (yni, Kuyucu Murat Paa huzuruna) yollanmalar emrediliyor.
28 MUSTAFA AKDA
her birinden "biner kuru salgun", her haneden er kile arpa ve ikier
kile buday, bir batman ya ve bir batman bal, be okka pirin ve be-
er tavuk alp anbarladklar, kadlarn, ark ordusu serdar emri ile
topladklar "srsat akesi"ni memurdan zorla aldklar, tekrar her
hneye altar kuru salma saldklar ifade olunuyordu 6 5 .
"Hac amlu"nun o evrede yaratt dehet, kalesiz, yani ak
ta olan kylerden pek oklarn, kap, kalesi olan kasaba ve ehirlere
snmaya zorlad. O kadar ki, zorbalarn, nmus ve rzlara dahi en
ufak sayg gstermeden elatmalar karsnda, kaanlar, ancak "ell-
iyallarn alup", mal ve erzaklarn ortada brakmlard. siler, hal-
kn, snmalarna ok yarayl olduu iin dolduklar Gireson Kalesini
kuatarak ieri girmeye altlar. Kuatlmann devam ettii yimri
gn sresince, ele geirdikleri kimseyi ldrmekten ekinmediler. Bu
durumda, canlarn kurtarmak iin baka yapacaklar kalmyan ehali
"umumen nefir-i m " ederek 6 6 , Karahisariarki Sancann eski "muta-
sarrf" Giresunlu Seyyid Mehmed P a a y 6 7 balarna geirerek, "Hac
amlu ekiyas" nn zerine yrdler. Asler, teslim olmalar iin,
defa tekrarlanan dveti geri savmalar zerine, kanl bir cenkleme
oldu. Hac amlu'nun kendisi, zorbabalarnn namllarndan Kaz-
dal, Kse Osman, Dilsz, Simitl Blkba, ele geerek, balar
kesildiinden baka, Cell sekban ve levendlerinden iki yze yakn
kii ldrld. Gerileri, kaip, Karahzr Mtevvelli ve Mehmed avu
adndaki iki zorbabann etrafnda toplanmay baardlar. Bu durum-
da, ehli, ad geen ekiynn, yada onlar gibi tekilerinin yeni baskn-
lara kalkmamalar iin vilyeti korumakta dirayeti bilinen Seyyid Meh-
med Paay Karahisariarki'ye gene bey tayin etmeyi rica ediyorlar
idi ki, hkmet bu istee olumlu vecap vermek zorunda k a l d 6 8 .
65 Ad geen mahzar, stanbul Babakanlk Arivi, Ali Emir Tasnifi, Ahmed I.,Nr.l67
olarak mevcuttur.
66 Nefir-i m: yediden yetmie kadar eli silah tutan herkesin toplamp, cenge katlmas
demektir ki, buna genel olarak son kurtulu aresi diye baklr.
67 Es-Seyyid lkabnn da gsterdii zere, bu kii, mslman olu mslman olmas
dolaysiyle, kadrosu yalnz kle-devirmelerle doldurulan Enderun mektebinden kma olam-
yaca halde, beylerbeyi rtbesini kazanmtr, ve bu rnek biricik te deildi. Grlyor ki, me-
rnn Enderundan kma olmas gerektii eklindeki gelenek, resmen deilse bile, ilemce bo-
zulmu bulunuyordu. Tannm Celli reislerini isyandan vaz geirmek, vey yerlilerinden ileri
gelen birini oraya vli (sancakbeyi ya da beylerbeyi) yapmak, istenen dzeni salar midini
verdii iin, gelenek byle bir zor altnda bozulmutu.
68 Not 65'da sz geen mahzara baknz.
Buraya kadar, imkn lsnde ayr blgelerden seerek verdii-

miz olaylar trndeki rneklerin gsterdikleri zere, Anadolu Trkiye-
sinin btn bir yzeyinde, byk ounluu vilyetlerdeki veya Ba-
ehirdeki Alt-Blk halkndan azma kiiler, sancakbeylerinin veya
eylet paalarnn kapu aalklarn (kethdlk, bablkbalk, b-
lkbalk, kaymakamlk, msellimlik, mtesellilik 6 9 gibi hizmetle-
rini) ve Dergh- l avuluklarn ele geirdikten sonra, hizmetine
girdikleri beylerin ve paalarn kapular halkna (sekban blklerine)
kumanda eder durum kazanmakta, ondan sonra, y a efendilerinin azle-
dilmesi ile, veya banda bulunduklar vilyette, zellikle zengin kii-
leri soyma niyeti yznden onlarla advete girince, y a da baka sebep-
lerden dolay, ouncas beylerinin gizli veya ak arkalamasna da da-
yanarak, asp kesme haytna atlmakta idiler. Bunlar byle bir dav-
rana sevkeden sebep, kendilerinin bir bey'in kapusunda aa olmalar,
yahut, Alt-Blk halkndan bulunmalar deil de, celli babuluu-
nun insan abucak anl-anl bir adam derecesine ulatran balca yol
olduu hakkndaki kan idi. nk, ky sosyal-iktisad bnyesinin bol bol
kustuu iftbozan levendleri bana toplayup, ortada hi kimsenin
di geiremedii, hatt, devletin bile gc yetmiyen bir kabaday olmak
kiiye byk bir nam kazandryordu. Karayazcy bir trl dize ge-
tiremiyen hkmetin, saray kullar arasndan, "kma" yolu ile sancak-
beyi tayin etme usuln bir kenara iterek, bu ilk byk cell efine
sancakbeylii vermesi, ondan sonraki cell babularna bu kapy
ardna kadar atndan, Istanbuldaki Alt-Blk halkndan olanlarn,
her hangi bir ekilde Anadoluya geerek, bu yolu tutmalar, kendileri-
ni, Baehirde kalp "kma" yolundan mansp bekliyen arkadalarn-
dan daha abuk ykseltiyordu. Hele ehzde Bayezid isyanndan sonra,
vilyet ve sancaklarda, ve zellikle byk eyalet kalelerinde, yenieri
blkleri yannda alt-blk dzeni de kurulduktan sonra, ouncas
sipah ve silahtar blkleri kadrolarna Anadolunun Trk halkndan
pek ok kimsenin alnm bulunmas dolaysyle, bu ekilde olanlar
zaten "kma" kanunundan faydalanamyacaklar iin, cell olma s-
69 Bir sanca veya eyleti orann beyi adna idare eden rasellim ile, mtesellimi 1 ir
birine kartrmamak; Bey kendisine verilen vilyetin bana kendi gidemedii zaman, yeri-
ne vekil olarak yollad kap aasna msellim denir. Mtesellim ise, vilyeti, beyin yerine, ken-
disi idare etmeyi zerine alp, elde ettii vergi bsdatm muntazaman beye yollayan bir eit
mltzim durumdaki kimse idi. X V I I . ve X V I I I . yz yllarda, ok vilyet ve sancaklarn m-
tesellimlerce idare olunduunu greceiz.
30 MUSTAFA AKDA
retiyle, devletten zorla sancakbeylii, hatt daha cerbezeli olma hlin-

de beylerbeylii alabilme tekyol idi. Hele bir de, halk azndan, ekiya-
l ven, tannm cell babular adna trkler, destanlar dzen
bir ortamn, bunlar, ky odalarnda halk klarna yank havalarla
syletip dinlettiini dnelim. u halde, zaten iftbozan olarak k-
ynden ayrlp, herhangi bir yerde bulaca bir levend topluluuna
katlmas kendisinin kaderi saylan ky delikanls, yllarca dinledii
bu yank ekiyalk trklerinin etkisi ile "bir byk ekiyaba" ol-
may hayatnn en byk baars ve yiitliinin el-aleme isbat sanan
bir ruh yaantnn esiri gibiydi.
te, Byk Kagun devrinde, balarna binlerce levend ve sek-
ban toplayp gezen yzlerce zorba, zorbaba, cellba gibi trl ad-
larn takld kiilerin lmle her an koyun koyuna yaamalarna ra-
men, devlet, yedisinin boynunu vursa, yerlerine yetmiinin tremesinin
nedenlerini anlatan durumdur bu.
4 - Hkmet Kuvvetlerinin Baarszl Karsnda

Celli Babular ile Anlama Kapsnn Almas
1602 sonlarnda Afyonkarahisarna klaa ekilen tannm cell

babuu Deli Hasann, 1603'n ubatndan itibaren, hkmetle an-
lamak zere teklif yaptn, bunun stanbul'ca ok iyi karland-
n, Deli Hasann kendisi Bosna Beylerbeyi, yedi arkadann, vilyetleri
Rumeli de olmak zere, sancakbeyi olduklarn, isyanc babuun 400
kadar blkbasnn da Alt-Ble getiklerini, bunu ok nemli bir
baar sayd anlalan hkmet'in btn celller iin genel bir af -
kararak, Anadoluyu bara kavuturmay umduunu geni olarak
anlatmtk 7 0 .
Daha Kanun, hi olmazsa saltanatnn son yllarna doru, k-
ynden syrlp ehirlere akan "iftbozan"larn devlet gveni iin
byk bir i tehlike tekil ettiklerine deinmiti; bunu kendi ehzadesi
Beyazidin isyan dolaysiyle sz konusu etmi oluyordu 7 1 . O, lmn-
den nce yaynlam olduu "Adalet Fermannda" da, reyann, hkmet
adamlar, y a da vilyet halkndan "kudretl" olan kimselerce zorla
soyulduklarn sayp dkerek, huzursuzluun idar ktlkten ileri
70 Geni bilgi iin bak., Cell syanlar, adl eserimiz, S.241 ve devam
71 Bak. Selaniki Tarihi, S. 75
gelmekte bulunduunun farknda olduunu ispat etmiti 7 2 . u bir ger-

ektir ki, III. Murad, Anadolu karklklarna, halkn, zellikle kyl-
lerin, hkmet memurlarndan grdkleri zulm ve hakszlklarn sebep
olduunu anlamakta byk babasndan ok daha ileri grl kt. Bu-
nunla beraber, Celllii, toplumdaki dirlik ve derneim dzeninin bozul-
mu bulunmasnn yarattn anlamakveya anlamamak znlerinin, 1603
den nceki gibi, soraki yllarda da olaylarn gidietinde hi bir etkisi olmu-
yacakt ve olmamt da. nk, III. Mehmed veya I. Ahmed Trkiye-
sinin ne iktisad yaps, ne de asker ve siyas arklar, ky dernei-
minin dar verdii yzbinlerce ifbozan (levendt), yle kolay kolay
kendi bnyelerinde eritecek gce hi de sahip deillerdi. u halde, Deli
Hasan'n ve arkadalarnn kendilerini honut edecek birer greve veril-
meleri, karkl yattrma ynnden ne kadar ksa sreli olursa olsun,
ayn siyasetin, bir sonu vermiyecei biline biline, uygulanmasna devam
olundu 7 3 .
Bir taraftan seferler ile eli-kolu bal olduu, dier taraftan, celli
levendat ve sekbanlar ile, vilyetlerin valisi olan beylerin kapularndaki
sekban ve levendler, ayn sosyal-ekonomik oluumdan doma, ve bir
yandan o bir yana, durmadan taraf deitiren, e-dost ve sarma dola
kiiler bulunduklar iin, emri altnda bir sr bablkba ve blk-
balarn, onlarn da elleri altnda binlerce levendlerin topland as
blkler bulunan nl bir cell efini ortadan kaldrmann imknsz
gibi bir ey olduunu, "koca" serdar paa'larn ka defa bozguna u-
ram, hatt devletin ulfe ile tuttuu sekbanlarn cell sekban ar-
kadalar safna geerek serdar yalnz ve mahcup braktklarnn ok
gKilmesi ile iyice anlyan hkmet, gcnn yetemiyecei dereceye
gelmi bir cell efini, sancakbeylii'ne ve daha direnirse beylerbeyliine
verme yolu ile isyandan vaz geirmeyi huy edinmi olarak gzkmek-
tedir. Ayrca, her cellban, imkn varsa, kendi memleketi olan veya
onu iyi tanyan sancaa vermekle, yle sanyoruz ki, lkmet byle
bir evredeki dier cell veya zorbalar eski bir cell, ve yeni durumu
ile, onlardan iyi anlyan bir sancak veya beylerbeyi syesinde teki a-
sleri itaate alma usln Anadolu dzeni iin faydal grm olmal idi 7 4 .
72 Bak., Cell isyanlar adl eserimiz, S. 258. Vesika: 1
73 Hkmetin, bunu, sonusuz, fakat, baka yapdacak ey olmad iin bilerek uygula-
dm, Nuh Paa'nn "Deli Hasan'a beylerbeylik veriniz ama, sonra bir Deli Hasan bin olur"
yollu szlerinden anlyoruz.
74 1603 Sralarndan itibaren, hem bir asyi susturmak, hem de teki asleri, ilerinden
en azls eliyle ortadan kaldrmak iin pratik bir are olarak uygulanan bu trl bey tayini
32 MUSTAFA AKDA
Elde bulunan birok rneklerine bakarak, bir celli babuunun

sancak veya beylerbeyliine tayininde uygulanan ekli burada belirte-
belirtebiliriz. Bu gibilerinin, ouzaman kendi memleketlerine veya
tanndklar evreye bey verildiklerine it burada kaydedeceimiz
rnekler az deildir:
Karayazc, kendi evresi olduu sanlan Amasya ve sonra oruma;
Kalenderolu Mehmed, memleketi olan Ankaraya; Nesliolu, Hamid'e
(spartaya); Knalolu, Afyonkarahisar'na; Erzde, Krehir'e; Yular-
kast, Kastamonuya... Beylerbeylii tevcihinde, aksine, asyi uzak bir
eylete yollamann daha uygun olduu dnlm olacak ki, Deli
Hasan Bosna'ya; Tavil Mehmed 7 5 ehrizol'a, Karaka Ahmed Cldr'a,
beylerbeyi yollanm idiler. Yalnz Yldzl ibrahim, Rum'a (yni Sivas)
verilmi olarak grlmektedir 1 6 .
Cell babular, bu ekilde, sancakbeyi olarak kendi memleket-
lerine, beylerbeyi olarak ta uzaklara verilirken, bunlarn bablkba-
lar, blkbalar ve teki gzde adamlar da babu yanndaki iti-
barlarna gre, y a sancakbeyi oluyorlar veya Alt-Blkten birine
(zellikle Sipah ve Silahtar blklerine) yazlyorlar, bu suretle, ulfeye,
ayn zamanda, ykselme yolu ak bir greve kavumu oluyorlard.
Bir rnek olarak: Celllerin en gllerinden biri olan Tevil Mehmed
Paa'ya 7 7 , Ktahya nlerinde ehrizol Beylerbeylii berat yollanmas
zerine, ad geen ekiybann, "kendnn akrabasndan olan sekiz
nefer'e, ihtidadan beer ake ile blk inyet buyurulmak ve sitane-i
yolu, tam 100 yl sonra, yni 1703 den itibaren, III. Ahmed'in bir ferman yaynlanarak,
"uzun seferlerde rical yok olmala, kaht- mer" zorunluu altnda, "yerllerden kudretl olan"
biriui o sancaa bey yapmak devletin kanunu olacak, ve, enderun mektebinden "kma"
denen kaide resmen bozulmu olacaktr.
75 Tavil Mehmed Paa'ya beylerbeylii, kendisi Ktahya'y kuatarak, "60 bin filoi ve
dokuz tavile at talep eyleyp yle ki verilmeye evleri ihrak ve ba ve baheleri kat' ve kaleyi
yere beraber edp iinde olanlarn katleylerm deyu" tahdid'de bulunduu srada ulatrlm
ve ehir belki de byk bir faciadan kurtulmu idi. Mjdeyi getirenler, Kapucuba Mustafa
Aa ile Tavil Mehmed'in kendi adam Koska Muslusu denen kii idi:
Babakanlk Ariv, Ali Emri Tasnifi, Ahmed I.Nr.68 (7-Mart 1606-27 evvl 1014 tarih-
li arz)
76 1606 yaznda Kayseriyi kuatan Celllerin bandaki mer ve Zlfikar Paa'lar da
Celllikten treme beylerbeyleri idiler. Fakat hangi vilyete verildikleri bilinmiyor.
77 Nasuh Paa'y Bolvadin Kprsnde bozguna uratan "Tavil Halil" adl cellba,
ehrizol Beylerbeyliini alan bu bahsettiimiz "Tavil Mehmed Paa" ile karde olsa gerek:
Hammer, C.8.S.55 ve 69-70.
Saadet'te istihdam olunmak ricas" Sadrzam'ca pdiah'a arzolunmu,

"telhis", isyancba'nn teklifindekinden daha yksek ulfeler ile onay-
lanp, sz geen 8 kii "Cebeci ocandan Nakka Bl"ne kayd
ve kendilerine "bevvaplk" grevleri verilmi i d i 7 8 .
syandan vazgemesi karlnda, kendisine de ldr Beylerbey-
liinin verildiini yukarda sylediimiz Karaka Ahmed Paa, ksa bir
sre sonra oradan alnarak, Malatya Sancana, "bervech-i arpalk
mutasarruf ola" kaydyle, verildii s r a d a 7 9 , ran seferinde birlikte
bulunduklar Tavil Mehmed, gerisin geri isyan edip, Diyarbakr'a tbi
Harput Kalesini kuatm, bu kere, Karaka, hkmet'i tutarak, bu
cell arkadaiyle harbe tutumu ve Harputu kurtarm idi. Cell-
lii brakmasna kar, o zaman ldr Eyletini kazanm olan bu kii,
Tavil'i bozguna uratmas zerine, bu seferki mkfatn daha byk
apta istedi:
Karaka Paa, arznda, Deli Ferhat Paa'dan ald dvet zerine,
ran seferine hareketinden alt konak sonra, Padiahtan, baharda
sefere kendisi kaca dolaysiyle Vezir Mehmed Paa ile o yn snrn
,B Bu ileme ait vesika: Ali Emir Tasnifi, Ahmed I., Karton 2, Nr.482. "ehrizol Bey-
lerbeylii verilen Tavil Mehmed Paa kullarnn arzdr:
Yedier ake ile (kendi arz)
Kendinin akrabasndan olan sekiz nefere ihtidadan beer ake ile blk ineyet buyurul-
mak rica eder.
(Sadrazamn arz)
Sekiz nefer iptidadan beer ake ile blk yerle deyu'
Mustafa (bin) Sleyman cebeci yevm: 8.5 bevvaplk; K.nakka (nakka bl) Ahmet (bin)
Mustafa bevvaplk
Rizvan b. Mustafa b. Hseyin b. Ali b. Eyyup b.
Abdullah Ahmed Ahmed Abdullah Sinan
bevvaplk bevvaplk bevvaplk bevvaphk bevvaplk
Mehmed b.
bevvaplk
Blda mestur olan kullar bu bendelerinin karib akrabalarndan olup yarar ve n m l a r ,
umrdde ve kr-azmude, mahall-i merhamet ve Iyk- sezavr- inayet kullar olman av-
tf- aliyye-i husrevnden zmreyn- mezburna ilhak olunup sitne-i Saadet'te istihdam
olunmak ricasiyle Der-i Devletnisba arzolundu; Baki ferman Dergh' Mdelet lempena-
hndr.
Bende-i
Mehmet
Mrimirn-
ehrizol- hl
79 - Beylerbeyi rtbesine erimi olan bir kimseyi, ak eylet bulunmamas yznden
sancaa verince, bu dirliine "arpalk" ve kendisine, sancakbeyi deil, "mutasarrf" deniyordu.
F. 3
34 MUSTAFA AKDA
bekliyerekten, hazrlklarn da gelitirmesi iin ferman aldn, bu

srada "ehruzol Beylerbeyi iken isyan eden" Tavil Paann, on bin
miktar cell levend ile Harput zerine mstevli olup etraf ve eknaf
emvl ve erzaklarn nehb ve garet eylediinden gayri ilrak- bin'nr"
etmekte olduunu bildiren "feryatclar" gelmesi zerine, sz geen
kalenin yardmna kotuunu, o yaknlarda olan "ekrad beylerini"
hkmeti desteklemiye ardnda, olumlu davranmalar yle dursun,
"mel'n- ebed ve mabn- sermed'ye her biri harlk ve zahire"
yolladklarn, byle olduu halde, 30-40 gnlk "cenk ve cidl ve
harb-i ktal" yaplarak, celllerin 200 adamlar ve "nmdarlarndan
Gemici Blkba ve Kulu ve Cafer"in kltan geirildiklerini, Harput
Kalesinden bu ekilde bozularak kaan 7-8 yz ekiya sekbann, bu
sefer de Malatya'ya saldrp, kale kapsn ele geirmeleri zerine, m-
sellim, halk ile birlikte, bir yandan kar korken, teyandan kendisine
haber ulatrdklarn, hemen Harput'tan acele Malatya'ya kotuunu,
yaplan arpmada Tavil Melmedin "zorbabalar olan Kr Mehmed
ve Kk Sinan ve Sar Mehmed ve 30-40 neferlerini topraa drp"
ekiyy buradan da kovduunu belirttikten sonra, u hizmetine karlk,
Rakka Beylerbeyliinin kendisine, zerinde bulunan Malatya Sanca-
nn da, "kayd- hayat art ile sulb olu Bekta'a sadaka olunmasn
rica e d i y o r d u 8 0 . Enderudan, "kma" yolu ile, bey tayini gelenei,
celllerin zoru altnda, bir defa bozulduktan sonra, kendini, devletin
bile kolunu bkemiyecei gce erimi gren bir cell babuunun,
isyandan vageme karlnda, hkmetten istedii "sadaka" bazan
akl ve hayalin snrn aacak kadar byk oluyordu. rneklerin, Nasul
Paa kuvvetlerini 1605 ekiminde byk bozguna uratan "Cell Tavil
Halil'e" Sadaret Kaymakam Sofu Sinan Paa, itaate yanarsa kar-
lnda kendisine beylerbeylik salanabileceini bildiren bir mektup
yollamas zerine, sz geen isyancba, eer Anadolu, Sivas ve Halep
80 - Babakanl Arivi, Ali Emir tasnifi, Ahmed I. Nr. 856 olarak elde bulunan bu"arz"
vesikasnn bana, usl gereince, Sadrazamn yazd telhiste: "mukaddema ekiyadan olup
beylerbeylik verilmekle seneden ber" Padiaha sadakat ile hizmet etmekte olan Karaka
Paann, tekrar cell olan Tavil Mehmed Paay "mecruh ettii" de (Karaka kendisi arznda
sylemedii halde) eklenmi; ayrca, Karakam olunun zerinde Samsat Sancann bulundu-
u, Malatyamn verilmesi hlinde, ad geen yerin de, "arpalk olarak", gene Bekta'in zerinde
kalmas teklifi, arzda olmad halde, sadrzamca ilve olunmu. "Ol vilyetin yam arz ve
mahzarlar ile" Karakam Tahvil'e kar hizmetini de bildirmiler; Pdih, kendi "hatt"
ile, "verdim" kelimesini yazm olduuna gre, eski ekiy Ahmed emli bir imtiyaza konmu-
oluyor.
eyaletleri birletirilerek bu gei yerlerin beylerbeylii verilirse, teklife

peki diyecei cevabn vermi, Sofu Melmed Paada, uygun bularak,
Tavil Haldin arzn Padiaha, "telhis" etmiti ki, hemen reddolundu 8 1 .
Eli kolu, iki tarafl srp giden seferlerle bal bulunduunu syle-
diimiz hkmet, cell babularnn gnln grmekle, Anadoludaki
olaylarn yatacan, toplum hayatnn bara kavuacan bekleme-
nin bouna umut olduunu, daha ilk denemelerden itibaren anlam
olmaldr. Ancak, bir ok cell balarna isyan braktrd, y a da by-
lelerini devletin yetkili kiileri klarak, teki cellleri, ilerinden "en
zorbasnn" gc ile sindirdii iin, gn kurtarc faydalar olan bu usul,
sekiz-onbin cell sekbannn ba olabilme baarsn gstermi olanlara,
sanki isyan yolundan gidilince bu iin sonunda "anlarna lyk bir
mansp" elde etmek var, gibi ekici bir baar anlamna geliyordu. unu
szmze hemen ekliyelim ki, isyancbalktan beylerbeylie veya san-
cakbeyliine gemek, cell babularnn hayatlarn hi bir ekilde
deitirmiyordu. Bu gibiler, sadece bir unvan kazanmakta, tutum ve
davranlarndaki "cell zere" yaantsnn btn nitelikleri en ufak
bir kayba uramadan srp gitmekteydi. rnekleyin, 1607 temmuzunda
Kayseri Sanca zerinde bir kasrga gibi esen ve ehri embere alarak
halka alktan kan kusturan on bin kiilik cell sekbanlarnn banda
bulunduklarn grdmz Zlfkar ve mer Paa'lar, nvanlarmm
gsterdii zere, birer beylerbeylii almlar, fakat, Celllik haytn
brakmamlard 8 2 . Aslnda, usulnce ykselmi teki sancakbeyleri
ile beylerbeylerinin de balarndaki sekbanlarn, soygunla yaatma
ynnden, bunlardan hi farklar yoktu 8 3 . Btn Beyler, ister "Ende-
rundan kma" olsun, ister devletten zorla mansp koparma yolu ile
Celllikten geme bulunsunlar, kapularnda toplanan levend ve sek-
banlarn arzusuna balanm birer esir gibi idiler. Sekban blklerinin
suyunca gitmiyerek, onlar istedii gibi idare etmiye yeltenen beylerden
srf bunun iin hayatlarn kaybedenler az deildi.
" - Bak., Hammer, Osmanl Tarihi (M. A t a tercmas),c.8,S. 71
8 2 - Ankara Etnorafya Mzesi, Kayseri .SC.Nr.14,16 Rebiulevvel 1016 tarihli sicil-
yazsmda: "bu bin onalt senesinde vk olan mah-i Rebiulevvel Zlfikar Paa ve mer Paa
ve Macar nam Reis'uz-zaleme onbine karip ekiy ile Kayseriyeyi muhasara edp...
83 O zaman, halkn yolladklar binlerce arzlarda filan veya falan beyin sekbanlarnn,
hatt, beyin kendisinin soygunlarndan yanp yaknma ile, u veya bu cell bann sekbanlar,
ya da kendince yaplan soygunlardan ikyetler arasnda hibir fark yoktu. Bunu ok iyi bilen
hkmet, yollad fermanlarda, her vesile ile merya, halk soymaktan ve kylere "devriye
blkleri karmaktan saknmalarn hatrlatr dururdu.
36 MUSTAFA AKDA
Szn ksas udur ki, btn XVI. yzyl sresince, nceki zaman-
lardakinden ok stn lde iftbozan tremesi, Trkiyenin her yannda
levend birikintilerinin domasna sebep olmu, bunlar toplumun ik-
tisdi, siyas ve sosyal hayatna yaptklar ykc etkilerle idzeni iyice
kartrmlar, sz geen yzyln sonuna doru, ky toplumunu bir
frtna korkunluu ile sarsarak iftinin byk ounluunu da yerin-
den oynattktan sonra, saldrlarn ehirlere evirmilerdir.
I. Ahmed devri Trkiyesinde, ehirlerin ve kasabalarn kale duvar-
lar dnda bulunanlar iin, y a levend-sekban olmak, y a da onlarn ban-
da, cellba, beylerbeyi, sancakbeyi gibilerden biri bulunmak dnda
bir yaant szkonusu olamazd. Celli hareketinin Fetret ve Byk
Kagunluk devrinde, sanki, cell babuluu, arkovannn d, san-
cakbeylii, beylerbeylii gibi resm grevler de ii saylyordu. Istiyen
ierden kp darda yelitiriyor, sonra gene isterse geri girip, ierde r-
pnyordu. te, cell babularnn veya resm grevli beylerin halleri
byleydi.
5 - Byk Kagunluk Devrinde Dirlik ve Dzenlik
a) Celli basknlar nilnde kyler halknn kamas:

Bundan nce, Trkiyenin dirlik ve dzenlii konusunda yapt-
mz aratrmalarda gsterdiimiz zere, zellikle Anadolu, pek ok ki-
ilerin iftlerini bozarak, ya da, bir evdeki i, baba ve oullar oyala-
mya yetmedii iin, kader bunlardan bir ikisinin nne "garip yiitler"
dnyasna katlmay zorunlu klmakla, ky brakp, kendilerini gein-
direcek bir ekmek kaps aramaya gitmelerinin, Trk toplumunda var-
l ok eskilere kadar kan bir tarih yaant olduunu biliyoruz 8 4 .
Osmanl mparatorluunun canl gelimeler iinde mr srd XIV.
ve XV. yz yllarda, kyden kan "garip yiitleri" devletin harp ma-
kinesi yeni zaptolunan geni topraklara doru kolayca aktm, bun-
lardan bir ounu da bey, paa ve vezirlerin kapularndaki sekban
blklerinin kadrolar yutmutur. Fakat, XVI. yzyln balarndan
itibaren, iftbozan ve garip yiitler (sekban ve levend adlar ile), top-
84 - Ky sosyal-ekoomik yapsnn yzyllardr dar verdii bu kitlenin toplum ve
devlet bnyesinde ne gibi etki ve olaylar yarattn, 1453 den ncesi iin "Trkiye'nin ktisa-
d ve timi tarihi C.I" adl eserimizde anlatm bulunuyoruz. 1453 den 1559'a kadar olan s-
redeki ayn trden olaylar da sz geen eserin bu yaknda yaynlamak zere bulunduumuz
II. Cildinde bulacaksnz.
rak ememedii iin urda burda glckler yapan yamur sular gibi,
ortalkta sahipsiz gruplar hlinde grnmeye balamlardr. Bunun
balca nedenlerini isbatl bir ekilde belirtecek imknlarmz olduka
fazladr. nk, garip yiitlerin ve iftbozanlarm kaynann ky sos-
yal-ekonomik bnyesi olduunu, bata padiah olmak zere, Osmanl
Devlet bykleri ok iyi sezmi olduklar iin, zamann resm, vesi-
kalarnda bu konuya it yeteri kadar bilgi bulunmaktadr. Hele mahke-
me defterlerinin elimizde bulunmas, ayrca, bize, halkn gnlk hay-
tn bir ayna duruluu iinde gzden geirme kolayln salyor. Bu
szlerimizi yle zetliyeceiz ki, ferman, berat, hkm gibi, devletin
kard resm yazlarn beyanlar, mahkemelerde grlen dvlarn
deftere gemi karar sonular demek olan hccetler, ehirlerin, endstri,
pazar ve dkkn ii al veri ilemelerini tesbit amac ile kadlarca defter-
lere yazlan kararlar ve kontratlar, subalar, asesbalar, kad naipleri
ve toplum dzeninin teki sorumlular eliyle mahkemelere gelen ve burada
kaytlanan asayi ve sosyal dzenle ilgili olaylar, beyler'in ve teki
ehl-i rfn, Divan, kadya ve baka yerlere yazdklar mektuplar, kad-
larn baehire yolladklar kazya defterleri ve halkn istei ile dzen-
leyip Divan sunduklar mahzarlar gibi, bu gn elimizde bulunan daha
bir ok trden tarih vesikalarnn gzden geirilmesiyle, ky insannn,
XVI. yzyl sresince, hem de yldan yla artan bir sayda, od'dan
ocaktan neden ayrlp, levendlik gibi her zaman lmn kysndaki bir
hayat aramya ktklar sorusunun cevabn doru olarak bulabile ceiz 8 5 .
Trlerini saydmz vesikalardan, dzenlendikleri konularn bir gerei
olarak belirdii zere 8 S , kyly, XVI. yzyldan nceki devirlerde ol-
duundan daha fazla lde, toprandan ayran ve bunlardan bo
levend kmelenmelerini yaratan olaylar yle zetlenebilir:
1 - Trl nedenlerle, artk XVI. yzyl devlet dzeninin balca
kollar, eskisi kadar garip yiit ve levend (iftbozanlktan reme kiiler)
8 5 - Bu konuda, uzun uzun Arive, y a da er'iyye sicillerinin sakland mzeler'e kapan-
madan da, yukarda trlerini saydmz vesikalardan pek ounu yaynlanm olduklar eser-
lerden bulabilirsiniz, rnekleyin, u kitaplarda, ky sosyal-ekonomik haytm bizim burada
anlattmz ekilde, sanki bu sorun zerine yazlm birer ett yazlar niteliinde olan pek de-
erli vesikalar kmtr: A.Refik X . Asr- Hicride stabnul Hayat, ist. 1333; H.T. Dalolu,
X V I . Asrda Bursa, st. 1942; M..Uluay, Saruhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri, st. 1944;
M.Akda, Cell syanlar Ankara 1963
8 6 - rnekleyin, Cell isyanlar, adl eserimizin vesikalar blmnde 11 numara ile gs-
terilen (Asl Ankara .Sc.Nr.6,S,258) vesika, Trkiyede kylnn nas bir zulm ve ikence
hayt yaadn, niin yerinden yurdundan kamak zorunda kaldn, ne kadar canl anlat-
yor.
38 MUSTAFA AKDA
grevlendiremiyor, Balkanlarn bu alanda Anadoluya rakip olmas,

rical kapularndaki saylar ok artan klelerin ve gulmlarm, ok ucuz
bir masraf ile her ite kullanlmalar, buralarda da sekbanlarn asker-
lik dndaki grevlerini azaltyordu.
2 - Gerek hazinenin, gerekse dirlik sahiplerinin (Devletten timar
eklinde cret alan hizmetlilerin), ektikleri para darl etkisiyle, vergi
alma usullerini kanun ve gelenee bakmadan, bozup durmalarnn reyy
kaldrabileceinden fazla para deme zorunluunda brakmas (Dev-
let, Avriz vergilerini eitlendirmi ve dirlik erbab, zellikle mer,
teklif-i kka sretinde salmalar toplar olmulardr).
3 - Ulfeliler (yenieri, acemiolan, sipah, silhtar ve tekileri),
Cihet sahiplari (Kad, Mderris, naip, vakflardan hisseleri olan mr-
tezika) ve ellerinde nakit para toplam kiiler, kylnn parasz kal-
masndan faizcilik yolunda faydalanarak, tefecilik (ribalurluk) yapm-
y a balamlar, bylece, ifti boyunca borca batmak zorunda kal-
mtr 8 7 .
4 - Para darl ky halkn bu kadar bounca, onu kynden
bezdirecek baka bir ekonomik olay, Osmanl mr toprak dzeni ile
elimesine ramen, reayann topraklarn yok pahasna ele geiren
"askerlerin" 8 8 ve "yerlden kudretl olanlarn" geni lde iftlikler
kurmalar olmutur. zne baklrsa, daha, Seluk rejiminden beri,
bata Sultan olmak zere, btn Devlet byklerinin, memleketin, be-
endikleri, en verimli yerlerinde iftlikleri vard. Buralarda ekim ikinci
srada kalyor, hayvan srleri besleme nde geliyordu. Osmanllar-
87 - Cell Fetreti ve Byk agun zamanlarnda kylerini brakp kaanlarn bir o-

unun da, borlu durumda olduklarndan, alacaklnn tazykmdan kurtulmak iin bu kark-
hklan frsat bildiklerine dair vesikalar az deildir. Nitekim, bu husus hkmet'ce de cidd olarak
tesbit olunmu, ayrca, Anadolu karklnn az ok yatt Kuyucu Murad Paamn nl
"Cell Seferi"nden sonra, I. Ahmed, yaynlad uzun bir adlet fermamnda, kaan kyllerin
borluluu meselesini cidd olarak ele alm, borlan korkusundan yerlerine dnmeye cesaret
edemiyen kyllere, borlarnn denmesini yl geri braktna ve hi bir alacaklnn bu
sre iinde borlusu kylden tek ake istiyemiyeceine dair teminat vermitir: Bak., M..
Uluay, Saruhanda Ekiyahk, vesikalar, 1018 tarihli Adalet Ferman.
88 - "Asker" deyimi, resm kiileri ifade etmekte olup, Beytl'ml ve Kadaskerlere
it tereke ilemleri dolaysiyle, bu terim hukuk anlam belirtmektedir, rnekleyin, servetlerini
devlet hazinesinden aldklar ile edinmi olan kad, mderris, timarl sipahi ve teki dirlik sa-
hipleri ile mer, hep "asker taifesinden" idiler. Kapu kullan da asker olmalanna ramen,
terekeleri ile ilgili ilem ocaklarna ait idi.
daki "hassa iftliklerin" balangc byle idi 8 9 . XVI. yzyln ortalarndan

sonra, "ekbir iftlikleri"nin yannda, kapu kullarnn (ouncas yeni-
eriler ile sipah ve silahdarlarn), kad, mderris gibi elinde para top-
lanabilenlerin, kylerde toprak ele geirerek, "iftlik" yoluyla retime
giritikleri grlmektedir 9 0 . iftlik sahiplerinin kyly tedirgin et-
mekteki etkileri, "angarye" ve iftinin rnlerine hayvan srlerini
musallat etmeleri sretiyle oluyor idi. Zaman zaman gelen alk ve s-
rekli olan para darl syesinde, iftlikleri olan toprak merakls kiiler,
perian kylden toprann "tasarruf h a k k n " 9 1 bir ka batman
una, y a da 100-200 akeye kolayca alabilmekteydiler. Gerek Fetret
ve gerek Byk Kagunluk devirlerinde, kyler btn gvensiz ve her-
trl saldrya ak yerler olmalarna ramen, gene de fakir halk kaar-
ken, tarlalarn yok pahasna alp iftliine katan insanlar bol bol bul-
mutur 9 2 .
5 - Sekban, levend ve suhte blklerinin kyler zerine, o zaman
kullanlan deyimi ile, "birer m u k l a c " 9 3 gibi meleri de, iftinin
yerinden yurdundan kamasna az etki yapmamtr. Bundan nceki
aratrmalarmzn gzden geirilmesinden anlalaca zere, yukarda
89 - Bu iftlikler, sahiplerinin resmlii yznden, subalann giremedii yerler olarak,
hrsz, kaatil ve akiylarn sndklar yerler olduu yolundaki dolu ikyetler, Hkmetin
dikkatini ekmiti. Bir hkmde, deniyor ki, "bz hrsuzlar ev basup yola ip nice adamlar
katleyleyp defatla kabahatlar zuhur eyleyp kimi sicil olunup ve kimi mfetti elinden bir
tarik ile halas olup vzer iftliine varup ve mteferrika ve avu ve sipahi iftliine ve yeni-
eri iftliine bir tarikle snup kimi oban olup...": Babakanlk Arivi, bnlemin, karton:
3, Nr. 497.
90 - stanbul evresi, Bursa, zmit, Balkesir,Trakya gibi verimli toprak blgelerinde,
"ekbir iftlikleri", sanki birbirlerine .itili idiler, zellikle Uluda yresinde saylar onbinleri
bulan "hassa koyunlarndan" ibaret yzlerce srler otlatlmakta idi
91 - Mir toprak rejiminde, topran asl sahibi devlet olduu iin, kylnn ancak ta-
sarruf hakk vard ki, devletin (daha dorusu onun vekili demek olan dirlik sahibinin) rzas
ile bu hak kad huzurunda bakasna devredilebilirdi. Ancak unu sylemek gerektir ki, Kad
defterlerinde "askerlerin" kylden devraldklar toprak tasarruflarna ait ilem fazla gemi-
yor. iftlikler de yerden mantar gibi bittiklerine gre, demek, devir ii, sipahinin de tavsibi ile,
kendi aralarnda yaplyor, resmiyete dklmyordu.
92 - Kylerin iftlikler hline getirilmesinden doan sorunlar ne ekilde halledip, toprakla-
rn eski sahilderine geri verilmeleri suretiyle, reayann kylerine dnmeleri hakkndaki hkm-
ler iin, I. Ahmedin 1018 tarihli fermanna baknz: M..Uluayn ad geen eseri, vesika blm.
93 - Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton, 4, Nr.704: "Trabzonda muklac ve sekban
ve sair ekiya yenieri ve sipahi namyla ky ky gezp vilyeti harap edp.."; Topular K-
tibi Abdlkadir Efendi, Ad geen yazma, (Esat Ef. Nr. 2151) Vr.74: "ve Deli Hasan yetmi
bin nefer sekbanlar ve muklaclar ve hudbinleriyle..."
40 MUSTAFA AKDA
adlarm saydmz soyguncu ve yiyici kiilerden birikme blkler,

uradklar kylerde birer sre konakladklar srada, fakir-zengin,
hemen herkes bu zorlu konaklar arlama klfetine katlyordu.
Bln levend veya suhtelerinden, ou ergen (evliler de evlerinden
uzun sreler ayr kaldklar yznden bekr saylard) olduu iin,
kylnn rzna ilitikleri de az deildi 9 4 . Buna gre, soyguncu blk-
lerin, ky insann yerinden oynatmadaki etkilerinin, bir yandan, or-
tada, mal, can ve rz gveni diye bir ey brakmamalar, te yandan
da, levendliin, kazanc kolay ve her trl sosyal kayttan uzak hr
bir yaant tr grnmesinin, mrlerinin hangi artlar iinde gemekte
olduunu belirttiimiz ky insanna imrendirici gelmesi eklinde iki
ynl bulunduunu kabul edebiliriz 9 5 .
Trkiyenin dirlik ve dzenlik tarihinde, ba sorun olarak, devleti
uratran "kyden tremi bo levendler" oluntusunun XVI. yzyl-
daki seyrini buraya kadarki zlar ile izledikten sonra, imdi, Anadolu
kynn, 1603 yazndan 1609 sonlarna kadar yaad "kagun" olay-
n baat belirtileri ile kaydeyliyelim:
Daha 1603 yaznda Trkiye yzeyine bakld zaman, insann gz,
Cellliin yepyeni bir yola girdiini kolayca seebilirdi: Deli Hasan'n
ardsra gitmeyip, Anadoluya dalan yzlerce isyancbann blkleri
gittikleri blgelere, sanki her yan tututuran birer yangn gibi geni-
lediler. Karayazc Deli Hasan Cellliinin eski raklar olan yeni
babular, imdiye kadar alnm hi bir korunma tedbirinin eme yara-
mad ak kyleri zehirli ineleriyle dalyan, kovandan boanm
azgn arlara benziyorlard 9 6 Gerekleyin, kendilerine taklan "cell"
9< - mernn kapularndaki sekbanlar, ayn eyleri, yalnz kylerde deil, ehirlerde
bile yapmakta idiler. 1606 da ran seferine gitmekte olan Deli Ferhat Paa, Bursadan geer-
ken, halk askerden bazlarnn kadn kaldrmakta olduklarn ikyet edince, Paa cevabnda:
"ya benimi kaldrsnlar" demiti. Bak., Hammer, Osmanl Tarihi,C.8,S. 74
95 Eserlerini Cell Fetreti ve Byk Kagun sralarnda veya az sonra yazm olan
vakaynmeciler, kyl halkn "blklere karmalarn", trl sosyal ve iktisd basklarn
zoru altnda srf yama hrs ile yaptklarm iddia ediyorlar, Ktip elebi: "Erazil-i reaya mem-
leketi hli bulup tarik- yamaya sapmlardr. Her slk bir tarikle ata ve dona malik olup
her frkaya bir reis peyda olmu ve blk blk atl ve piyde" msallah guruplar, "nehb- ga-
ret ve hetk-i haremt etmilerdir" ,diyor: Bak. Fezleke, S.289; Abdulkadir Efendi de Vekayi-
namesinde: "Anadolu Vilyetinde Celller ve sekbanlar iftiler hizmetlerin ve kurralann b-
raup vesvese-i eytan zlliyle tfenklenp sekbanlara karuup seyyidi olurdu", diyor: Sley-
niye, Esat Efendi yazmalar, Nr.2151, Vr. 73.b.
96 - Bu ackl duruma it olaylarn deheti hakknda yeter bir fikir vermek iin, olup
geenlerden en sivrilerini rnek olarak okumak zere, baknz: Cell syanlar, s. 2 2 1 - 2 4 1
sznn anlamna uygun olarak, tam bir vurucu-krc davran huy

edinen "muklaclar" nnde, halkn panie kapld, o zamann Anadolu-
yu ilgilendiren btn yazmalarnda sz konusu, edilmitir 9 7 . rnek-
leyin, Karaman Beylerbeyisi Mehmed Paa, "yurtluk ve ocaklk zere"
bir avuun zerinde bulunan zeamet konusunda, Boazlyan Kad-
sna 1 Nisan 1608 tarihli mektubunda, "cell taifesi istilsnda mezbur
zeametin reayas bilklliye terk-i vatan edp harap ve yebap" olmu
bulunduunu yazyordu 9 S . Ldik Kasabasnn, kad, mderris ve teki
ileri gelenleri de, ad geen kasabann yarsn Gurgurolunun yaktn
ileri srerek, bir dahaki baskna kar bir palanka (kk kale) yapma
izni isterken, kylerin harap ve insansz kaldklarn Divana duyur-
mulard 9 9 . Kyler halknn, geni apta uraya buraya dalarak,
yerlerinin insansz kald zerinde btn vesikalarn tanklk ettiini sy-
lemekle, bu konuyu burada keseceiz. Ancak, unu da eklemeden ede-
miyeceiz ki, rnei ok olmasa da "reaya"nn, kamak deil, "ekiy-
y a katlarak", birlikte soyguna giritikleri yerler de grlmtr. Ger-
eklerin, Aliye (Alanya) Kads Divana yollad mektupta, bu kasa-
bann "yn ve eraf ve ulem ve sulahs"nn, kendisine gelip, u
konuda yakndklarn bildiriyordu: Szlerine gre, "ehalisi fitne ve fe-
sat zere olup etraf ve eknafta olan ekiya ile ittifak ve ittihad edp
rey ve bery mezburlardan muzaccir olduundan maada avriz-i
divaniye ve teklif-i rfiyye vermekte inat ve muhalefet zere" idiler 1 0 0
b) Kagunda kyl kitlelerin gittikleri yerler:
Olaylar uzun uzun yazmalara yol at iin, kylerinden bu
denli ok ayrlanlarn nerelere gittikleri de genel olarak bilinmektedir.
Levend soygunlar diye nitelenebilecek olan byk karklklarn yer-
lerinden oynatt milyonlarca kylnn gittikleri yerler, nem sras
ile, aa yukar yledir:
97 - Ankara . Sc.Nr.9,S.292,15 Austos 1605 (Selh-i Rebiulevvel 1014) tarihli bir def-
terleme yazsnda "Hass- Hmayndan Ankara ve Yeniehir aklmndan Haymana nam muka-
taa tevbiinden Krehir ve Hacbekta kadlklarnda olan haslarn bir ka sene vilyet fetret
olmala mer ve nuzzardan kimesne zapt iin varlmak myesser olmamala..." eklinde if-
de ile, cell olaylar srasnda, hkmetin idareden el ekmi bulunduunu belirtmi oluyor.
98 - Ankara Etnografya Mzesi, Kayseri .Sc.Nr. 14,15 Zilhicce 1016 tarihli mektup
tpks
8 9 - Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton 3, Nr. 483 (24 imzal ve 2 Rebiulevvel ta-
rihli arz)
1 0 0 - Babakanlk Arivi, Mhmme Defteri, Nr. 75, S. 42 (Alaiye Beyine ve bradi Kad-
sna 28 Zilkaade 1013 tarihli hkm)

42 MUSTAFA AKDA
1 - Hkmetin izni ile, uygun yerlerde yaplan "palanka" larn

ve ehirlerle kasabalardaki kalelerin iine snmalar 1 0 1 .
2 - Grlmesi, y a da ulalmas g, sarp, dere ii ve ormanlk
yerlerde kurulan derme-atma yeni kylere tanmak suretiyle, eski
kylerin yerlerini deitirme.
3 - Baka Sancaklara, zellikle, dounun snr vilyetlerine
kadar giden uzak gmeler.
4 - Bylece, trl ynlere dalarak, ekip-bime ve hayatn iyi-
kt kazanma dzenini bozmak zorunda kalm olan ailelerin gen ve
gc yerinde erkeklerinin levend blklerine karmalar.
Cell Fetreti ile Byk Kagunluk arasnda balant yl olan
1603 de, yle anlalyor ki, Trkiye halk, ortala dzenlik geleceini
ummak yle dursun, gidietin btn btn karanla yneldiini
anlam, bu durumda, son bir korunma aresi olarak, byk ehirler
ve kasabalarn eski kalelerini onarmak, kale dlarnda kurulmu bulu-
nan mahalleleri ok ise, buralar da iine alacak daha geni "surlar" evir-
mek, sonradan domu kasabalar, yeri korunmaya uygun kyleri
palanka iine almak gibi areler dnerek, yapm izni getirtmek ze-
re, memleketin drt bir yanndan halk ynlar, kadlar azyla izin
isteyip a l m l a r d 1 0 2 . in balangcnda, Divan'n, bu gibi isteklere
pek kolayc davranp izin ktlarn hemen yolladn gryoruz.
nk, Anadolu'da olup geen byk karklklarn hkmet gzyle
anlam, bir sr Cell blklerinin, sanki halka kar yabanc klelerden
gelmi askerler gibi olmalar dolaysyle, bir yanda topluma dman
saldrganlar, onlarn yamacnda da, yediden yetmie birbirine smsk
sarlm "reaya fukaras" bulunduu eklinde idi. Halbuki, yukarda
ayrntlaryle anlattmz zere, oluntu hi de hkmetin niteledii gibi
deildi. Geri, yerine gre, resm grevli bir beyi, y a da zorba-cell
olmu bir babuu nlerine drp, kyde, kasabada, ehirde, urda
burda oturan halk topluluklarn soymak suretiyle geim salamak
zorunda olan levendler, artk, toplum iinde ayr bir dzen idiler. Ancak,
buraya giren kiilerin kayna da ky toplumu olduunu, kimlerin
101 - rnekleyin, Karahisarsahip (Afyon) Kadsna yazlan hkmde Cell yznden
kaup kaleye dolanlara, bo arsalara yaptklar binalar yznden eziyet olunduunun ikyeti
zerine nlenmesi iin hkm, Mhimme Defteri. 75,s.42
102 - 1602, ve hele 1603 de, Palanka ve kaleler yaplmas, eskilerinin onarm, bunlar-
dan kan sorunlar iin bak., Cell isyanlar, S.254 - 256
celli, kimlerin hkmet grevine bal kiiler bulunduklarn ayrmann

kolay bir i olmad da dnlnce, kale ve palankalarn, halk le-
vendattan koruyacak kapal engeller tekil edemiyecekleri kendiliin-
den anlalmal idi. rnekleyin, bugn celllere kar koyan bir kii,
halkn da destei ile, palankay kuruyor, yarn olaylar kendisini de bir
cell olmaya srklerse, yapm olduu kale ve palankay bu sefer
hkmete kar kullanyordu 1 0 3 . Palankalarla ilikili olaylar izledii-
miz zaman, kale veya palanka yapma izni almada, cell eilimliler
ile, celllere kar halkn yannda kendilerini koruma niyeti gdenler
arasnda bir ayrm yaplamadn, bu yzden de, bu yl yaplmasna
izin verilen yzlerce palankadan pek ounun, ertesi yl cell sna
olduklar iin yktrlmalarna ferman ktn ok grmekteyiz 1 0 4 .
Divan hkmeti, palanka ve kalelere ait, yaplma ve yklma
isteklerinde olarak, kendisine gelen yzlerce birbirinin tersi
dilekelere nasl ilem yaplacan arm grnmekte, bu yzden de
bir oklarna yapma izni vermeye devam ederken, teki pek oklarnn
da yklmasn emretmekte i d i 1 0 5 . Bu konuda hayli sk davrand
urdan da belli ki, Kalenderolu Mehmed, 1608 de Tosyay yakt
zaman, bu karagnl kasabada oturanlar, nceki izin ferman da
bu yangnda yitmi olmakla, kaleyi yeniden yapmak zere, gerekli
msadeyi almakta hayli glk e k t i l e r 1 0 6 . izinsiz yaplan, y a da
ekiyann kulland renilen kale veya palankalar ykmakta devle-
tin byk kalelerindeki bir iki topun oraya yollanmas yetiyordu I 0 7 .
103 _ Mesel, yerinde anlatlaca zere, M ekilde ekiyann eline dm palankalar
ykma grevi alan Karaman Beylerbeyi, Divn yollad mektupta, grevinde karlat zor-
luklardan sz ederken, "palankalar hedm iun olcanibe (Krehir Sancana) varldkta Liva-i
mezbur beyi olan Erzde (Celllikten geme) be alt yz miktar tfenkendaz sekban cem'-
edp ve sancanda yz miktar palankalara adamlar gnderp palankalara kapatup bilemr
cenge mbaeret olunmaduunu bildirmisin.." Bak., Mhim Defteri Nr. 78, S. 53
1 0 4 - Palankalarn yklmalarna ferman ktnda, grevliler harekete geince, bu de-
fa da, ykmaya kar yaknmalar balyor, palankalar yklnca ekiyann hcumuna uraya-
caklarm ileri sryorlar, bu durumda, Divan'dan, birbirleriyle eliir emirler kp duruyordu,
ltak., Mhimme 78, S. 840 (Karaman Beylerbeyisine ve Kohisar Kadsna, Muharrem 1018
tarihli hkm)
1 0 5 - Ankaranm Murtazaabt Kadl, Gkler Kariyesi halk, kendi palankalarnn da
yklmas amrolunduunu arz ile, buraya ekiy girmediinden, kalenin kendilerine balanma-
sn istemiler ve dilekleri kabul olunmutu: Ankara, .Sc.l0,S.287 (evst- Muharrem 1016
tarihli kayt)
1 0 6 - Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri, 81, S. 172
"" rnekleyin, Haymanada izinsiz yaplp, ekiyann, yol kesmek zere, iine sn-
dklar palankalar ykmak zere Ankara Kalesinden iki top yollanmas iin Ankara kadsna
ve dizdarna emir yollad: Ankara . Sc.l0,S.208 (evil-i Cemaziulevvel 1016 tarihli hkm)
44 MUSTAFA AKDA
Palanka ve kaleler yaplmak sreti ile ekiyadan halkn korunmas

ileri, y a da zorbalarn, buralar ele geirip, birer derebeyi davran
ile hkmete kar kullanmalarndan doan sorunlar uzun birer hikye
olup, XVII. yzyln ortalarna kadar bir trl zlemeyen dav h-
linde srp gitmi olup, biz bu kadarn yazmay bu etdn snr iin
yeter buluyoruz.
Cell Fetreti ve Byk Kagunluk sralarnda kyllerin, hatt
kasaballarn, canlarn kurtarmak iin, gze grnmez ormanlk, kaya-
lk, da kouklar gibi yerlere katklarn, bzan vakit bulamadklar
yznden, eya, yiyecek, ekin ve hayvan srlerini bile ortada koyduk-
larn kadlar ikyet yazlarnda veya resm raporlar saylan "kazy
defterlerinde" kaydetmilerdir. Topular Ktibi Abdulkadir Efendi
de, "Vakayinme"sinde, halkn, dalar'a ve "balkanlar'a" (dalk ve
ormanlk, insann kolay giremiyecei kark ve grnmez yerlere)
snarak, palamut ile karn doyuracak bir yaant srmye baladk-
larn tekrar tekrar syleyip d u r m u t u r 1 0 8 . Korunmas ok zor olan
kylerinden, y a da kasabalarndan, daha kuytu ve elverili yerlere
gidip, al rpdan ev-barlc yapp, bylece, yeni bir ky kurmu olan-
larn ou, 1609'u izliyen dzenlik yllarnda da, gidip, eski kylerini
diriltmemiler, Celllik sralarnda enelttikleri yerlerinde kalmlard.
Bu gn, Anadolu'da, rnekleyin "Tekke" adl bir ky, onun biraz uza-
nda "Eski Tekke" denen, insansz, ykk, yalnz eski bir mezarl
bullunan baka bir ky; "Aldemirci" ky, onun tesinde de mezar
belli, ayn sretle bo kalm "Eski Aldemirci" gibi oluntular, hep b-
yk kagunluk devrinin tarih izleri hlinde y a a m a k t a d r l a r 1 0 9 .
Bulunduklar evreyi brakp, sancak snrlarn aanlar, yani
uzak yerlere g edenler de az deildi. rnekleyin, Bozok halk Amasya-
ya, Amasyal orum'a,ya da stanbula gidiyordu. Kendilerini korumalar
daha g olan hristiyanlar arasnda grlen glerin mslmanlarm-
kinden ziyade olduu anlalyor. Bunlarn ounluu ky kasaba ve
ehirlerine iniyordu, istanbul, hristiyanlarn en ok gittikleri yerdi u 0 .
108 - Yazarn u eseri: Sleymaniye, Esat Efendi yazmalar, Nr. 2151, Vr.78, 80, 122.,,
109 _ Anadolu yzeyinde, bu olayn kalntlarm ve geniliini aratrmak iin yaplacak
bir gezinti, ayrca, kylerin, yzyldan yzyla geirdikleri ad, yer deiikliklerini tesbit iin
tapu ve teki defterlerin incelenmesi, her halde ok ilgin ilm sonular verecektir.
110 - Timarh sipahilerin ve teki dirlik sahiplerinin ikyet yazlar, muhataa eminleri-
nin vergi toplama defterleri, cizyedarlarn arzlar, bu gibi raiyyetten vergi alacakls durumlar
dolaysiyle, g eden kiileri arayp bulduktan sonra, vergilerini toplama peinde koanlarn,
Anadolu halkn, Rumeliye, belki buraya olanndan daha ok sayda da,

Trkiyenin dou snr vilyetlerine g ettiren nedenler, cell kark-
lndan baka, ok ar olan vergi ve salmalara dayanamamak yann-
da, borlunun basksndan kurtulmak ve ekip-bime azalmas yznden
kan ktlkta a kalmak gibi dier iki nemli oluntu i d i 1 1 1 . Erzurum
Defterdarl ile birlikte, Karahisariarki Beylerbeylii de zerinde
bulunan Mehmed Paa, 1602 de stanbul'a yollad adam eliyle Di-
vna sunduu yazsnda, Erzurum "aklmma dahil mukataa yerlerinin
reayas perakende olmala" buralarn gelirinin "serhad kullarnn me-
vaciplerini" (ulfelerini) demiye yetmediinden yaknrken, Anadolu-
dan dou illerine olan gleri de szlerine eklemiti. O, yazsnda, "on-
be yldan mtecavizdir Sivas ve Mara ve Erzurum ve sair memlikten
cily-i vatan eyleyen reaya ldr ve Kars ve Kiivan ve Kazman ve
Diyadin ve Elekirt ve Zaruat (zaiat) ve regel ve Gle ve Tekman
ve spir ve sair Grcistan beylerinin eyaletlerine" gidip yerletiklerini
uzun uzun a n l a t y o r d u 1 1 2 . Erzurum Defterdar olan Mehmed Paa'nn
yazdklarnn fazlasiyle doru olduu, kendisinden bir yl sonra adlar
geen dou illerinin "tahriri" iinde bulunan Eski Nianc Ali Efendiden
Divana gelen mektup ile de anlalmtr 1 1 3 .
yukarda sylenen trden yazlar, ayrca, alacakl olduklar kiilerle aralarnda kan anla-
mazlk yznden mahkemeye dmek zorunda kalmalar ve teki olaylarn yaratt ilemleri
belirten tarih vesikalarnn gzden geirilmesi, Trkiye halknn Cell isyanlar ve bu arada
kan korkun ktlklar etkisiyle, ne denli gei apta yer deitirerek, birbirlerine yeni bir
karm yaptklarn ok iyi belirtmektedir.
111 Mukataa Eminleri, mltezimler, glere sebep olarak yalmz cell basknlarm,
kadlar ise, kazya defterlerinde, yerlerinde kalanlardan, genlerin hisselerine den vergileri
de almak iin avarzclarn ve cizyadarlarn yaptklar zorlamalar, ehliin ikyeti zerine,
Divana yolladklar arzlarnda, Celllik ile beraber avarz-i divaniye ve teklif- rfiye vergi-
lerinin arlna reayann dayanamayp kamya mecbur olmasn zikretmilerdir. Bak-, An-
kara , Sc. 10,S. 220, 239, 250
1 1 2 Babakanlk Arivi, Divn Kayd Defteri, S. 118, 4 cemaziylevvel 1 0 1 1 tarihli
hkm (Erzurum Defterdarl ile Karahisariarki Beylerbeyisi olan Mehmed Paaya hkm)
113 - Babakanlk Arivi, bnlemin, Karton 3.Nr.677,evahir-i cemaziylahir 1012 ta-
rihli hkm: "Mukaddem nianc olup hl tahrir hizmetinde olan Ah dme ilmihu'ya: Bir
ka yldan beri Revan ve Gence ve Gle ve Ardahan ve Tirylet ve Lori ve Penbek ve Olaport
sancaklarna ve Tepedey lkesine ve ldr ve Kars beylerbeyliklerine iillerden hayli reaya
gelp karardde ve temekkn edp ve hari vilyetlerden davarlar ile yrk ve oymak ve
ulust gelp kurr ve mezrden hari otlu sulu hl yerlerde kimi klayup ve kimi yazlayup
ve kimi kadim yerlerinden kat- alka edp kta ve yazda sakin olup" bu gibilerine kaydolu-
nacak "rsum beylere ve sair mer'ya deil miriye ait olmas lzm gelmein..."
46 MUSTAFA AKDA
Yukarda szlerini ettiimiz grevlilerin verdikleri rakamlar doru

ise, kylerdeki ekalinin, genel olarak iite ikisi gm bulunuyorlard 1 1 4
Hatt, olaylarn yapm olduklar zarar ve ziyan defter etmiye
kan kurullar baz kylerde bilgi alacak bir kii bile bulamam idiler.
nsanlarn te bir lsnde kalarak barndklar kyler reayasnn
durumuna gelince, bunlarn son derece fakir kiiler olduu bildirili-
yordu 1 1 5 .
c) Kylerde Kalanlar
Bylece, pek ok insanlarn, iftlerini bozup, uraya buraya dal-
dklarn belirttikten sonra, ekin ziraatinin geni apta azald sonucunu
kardmz kylerin, bu kadar boalmadan sonra, nasl bir grntye
brndklerini ksaca kaydetmek, konumuzun incelenmesinde eksik
bir yan kalmamas iin gereklidir.
Kylerden pek oklarnn, sanki insandan armmcasna, boalma-
larna karlk, ilerinde bir ka hli-vakti yerinde kudretli kiilerin
bulunduu baz halk ta, kylerini birer palanka =kk kale ile evir-
milerdi. Fakat, bir sr kiiler yer ve yurtlarn brakp gittikten sonra,
ky alanlarnda kalanlar, ya ekynm soyacak hi bir eyini bulamyaca
fakir-fukara, y a da kaanlarn ba-bale ve tarlalarn yok pahasna
satn alan ve saylar her kyde bir ka kiiyi gemiyen, toprak aal-
na ynelmi kiilerdi. Byk ounluu yenieri, sipah, silahdar ve
teki kapukullar olan bu szn ettiimiz iftlik aalar, eky ta-
lanna o kadar ak bulunan kylerde gvenlerini nasl salyabiliyor-
lard, bunu vesikalardan pek renemiyoruz. Hayatlarnn srekli
olarak tehlikede olduu, cell basknlarnda lenlerden bir haylisinin
kapukulu bulunmalarndan anlalyor. Ancak, iftlik sahiplerinden
ounun, kylerde, hem de hayvan srleri, ev, bark, ahr, samanlk,
al ve teki yaplariyle beraber, sonuna kadar oturmakta sebat ettik-
114 - Ankara'da ve Orta Anadoluda kyler'e giden emin, mltezim, kad ve teki grev-
lilerin verdikleri rakam byledir.
115 - 1607 ylnda Karaman Beylerbeyi Tekeli Mehmed Paamn Kalenderolu zerine
yapaca sefer iin nzl akesi toplatmak zere, Ankara Kads Mehmed Sadk Efendiye gelen
Nzl Eminine verilen bir tezkerede u ifde yer alyor; "Murtazaabad kazasnn reayas cell
istilsnda perakende olup ve terk-i evta eyleyp bakiyye kalanlar da gayet fakir'l-hl olduk-
larndan md zikrolunan ekiy alt aydan beru ilerinde oturup" neleri varsa yama olundu-
unu "ehali-i vilyet ihbar edp" hallerinin byle olduuna "biz dahi (mahkeme erkn) ahit
olup..": Ankara , Sc. 10, S. 212 (evahir-i cemaziylul 1016 tarihli tezkere tpks)
leri grlyor 1 1 6 . Bu gibilerinin kendilerini nasl koruduklarn, Top-

ular Ktibi Abdulkadir Efendi kaydetmitir. Ona gre, "kapukullar
olanlar celller havflerinden kariyelerde meskenler iun palankalar
icadatmein tfenkli sekbanlarla ehl- iyallerini lfzettirirlerdi" 1 1 7 .
Eer, I. Ahmed'in adalet fermanndaki hkmet iddias doru ise, cel-
llerin geni apta yakp yktklar, halkn uraya buraya gtrdkleri
kylerde iftlik hayatnn ay devre iinde gelimeler kaydettiini
kabl etmek gerekir. Biz bunun bir nedenini de iftlik sahiplerinin,
yukarda da anlattmz, palanka yapma, sekban tutma gibi kendi
gleriyle aldklar tedbirlerden baka, bunlarn herbirinin ayrca bir
ka azl cell babuu ile kurduklar dostluun, teki guruplar, byle
cell dostlar bulunan iftliklere kar saldrlarnda, daha korkak
davranmaya mecbur etmesinde de buluyoruz.
"Cell Fetreti ve Byk Kagunluk"un Anadolu ky toplumuna,
gerek iktisad ve gerek sosyal ynlerden yaptklar etkileri, uzun sz-
mz toparlam olmak bakmndan yle zetliyeceiz:
Cell, "mrimiran sekbanlar", suhte, sipah zorbas blkleri gibi tr-
lere ayrlan byk soyguncu gruplar, azl babularn ardna taklarak,
kyleri talan etmiye balamlardr. Bu olaylarn yarattklar karklk-
larda, pek ok halk, ift-ubuunu brakarak, kynden kat iin,
bunlardan gen olan erkeklerin, gidip, tede baka bir isyanc grupa
katlmalar ile, sekban blkleri birer gibi bym, artk pek ok
kyler, nfuslarnn te ikisini kaybettikleri gibi, celllere, ya da teki
soyguncu gruplara klak, yazlar da ehirlerle kasabalara saldrlarnda
erek olmulardr. Bu denli geni gmelerin sonucu olarak, bir haylisi
ssz kalan kylerden topraklar verimli olanlarn byk ounluunda,
kapu kullar, mer, avu, mderris ve halktan gl olanlar iftlik
kurmulardr. iftlik sahipleri, retimde, ekincilii deil, hayvancl
stn tuttuklar iin, kaan kyllerin, kerpi, harsz dvar ve baka
eylerden yaplm harap klkl konuklar yerine, bu gibi kylerde,
116 - 1609 da, Anadolunun az ok bar ve huzuru salannca, I. Ahmed'in yaynlam

bulunduu tannm adalet fermannda, nfusu herhangi bir ekilde kam bulunan kylerde
treyen bu iftliklerin yklp, kyllerin yerlerine dnmeleri beklenmeden, iftlik sahiplerinin
srleriyle gitmeleri nemli bir madde olarak karara balanm, zellikle kapukulu durumlu
iftlik sahiplerinin direnmiye kalkmalar yeni yeni fermanlar karmasn gerektirmi idi: Bak.
M.akatay Uluay, ad geen eserin vesikalar ksmnda I. Ahmedin 1018 tarihli ferman
1,7 - Ad geen Vekyiname, Esat Efendi, yazma Nr. 2151, Vr. 107
48 MUSTAFA AKDA
iftliklerin haremlik-selanlk blmeli konaklar, ahr, samanlk, ve

teki yaplar ykselmitir 1 1 8 .
1607 ve daha sonrasnn olaylarn anlatacamz baka bir yaz-
mzda, kylerin uradklar sosyal ve iktisad harapln Trkiyenin
i gelime tarihinde nasl bir gidiet izlediini gstereceiz.
6 - Byk Kagunlukta ehirler.
Kasablar ve hele ehirler, Karayazc devrine kadar her trl sek-

ban saldrsndan sakl kalabilmi idiler. Yalnz ergen ii, bo levend,
"paa kapularmda" grevli sekban gibilerinin, ki bunlardan ou "be-
kr odalarnda" oturuyorlard, kardklar cinayet, hrszlk, kundak
yoluyla yangn, fuhu ve bunlara benzer olaylar, halk az rahatsz et-
miyordu. 1599 yl ise, Cellliin, nce kasabalar, onun ardndan ehir-
leri zorlamalarnn balangc olmutur. Gerekleyin, Karayazc ile
kardei Deli Hasann soygunlarn dorudan doruya kasabalarla e-
hirlere yneltmi olduklar grlyor. Birincisi, ehirlere adamlar yol-
layp, "fidye-i nect" (ehiri kuatmama karlnda kmeli bir para)
isteme huyunu edinmi, ikincisi ise, byk sekban kalabal ile sk
kuatmalar uygulad yerlerden istedii mikdar para ve eyay alma-
dan ekilmemi idi. Celllerin, bu ekilde, ehirleri soyma devrini a-
malarndan sonra, gerek Karayazc ve gerekse Deli Hasan, yanlarnda
olan-olmyan btn cell babularna sz dinletecek kudrette olduk-
lar iin, Anadolu ehirlerinin, hi olmazsa tek babua, istediini, ya da
pazarlkta kararlatrlan vermeleri, kurtulularn salamya yetiyor-
du. Fakat, 1603 yaznda Cellliin yeni bir devre girmesi, ii deitirdi.
nk, Deli Hasan Rumeliye getikten sonra, Anadoluda kalan cell
babularndan pek ou kazandklar g ynnden Karayazc ve
biraderini bile getikleri iin, artk, ehir ve kasabalarn kara gnleri
balyordu. Bir ka ay iinde arkas arkasna drt gurupun basknna
urayan ehir, bunlarn hangi birine cann satnalma paras yetitire-
bilecek idi ? rnekleyin, talihsiz Ankara ehri, Deli Hasana byk bir
"fidye" dedikten sekiz dokuz ay sonra, bir de Karaka Ahmedin cell
1,8 - I. Ahmedin arkas arkasna kard ferman ve hkmler, karklklar srasnda

kama zorunluunda kalm bulunan "reaya fukarasnn" 1609 (1018) genel affndan ve ada-
let fermannn kendilerine salad haklardan yararlanarak geri yerlerine dnebilmeleri iin
btn bu iftlik binalarnn nceden yktrlmasn, srlerin ky topraklarndan uzaklatrl-
masn kesinlikle emretmi ve yaptrm idi.
blkleri tarafndan kuatlm, bu azl babu ehir'in kale dnda

kalan Karaolan-Samanpazar-Karacabey Hamam izisi yanlarna
den btn ar ve mahallelerini insafszca yakm i d i i 1 9 . Ege blgesine
doru olan Afyon, Ktahya, sparta, ve teki bir sr kasabalar, y a
yaklmlar, ya da ellerinde neleri varsa verip canlarn zor kurtarm-
lard. Kastamonuyu da Yularkast yakt. Amasya, Tokat, Karahi-
sararki ve Yeilrmak yresinin daha bir sr kasabalar kalabalk
ekiya guruplarnca kuatlarak aylarca a-susuz kendilerini korumaya
altlar. ounda, evler, hanlar, dkkanlar, hatt cami ve medrese-
ler celllerin kardklar yangnlarda harap oldular. Kayserinin bana
gelenler de, Ankaramnkinden aa olmam, orta Anadolunun o zaman
Ankaradan sonra en byk ticaret ve endstri merkezi olan bu byk
ehir, yllarca celllerin saldrlarna kar koymu, alk, hastalk,
yangn gibi olaylar buray da harabeye evirmiti. Malatya, Harput,
Mara, Urfa ve teki ehir ve kasabalar, aa yukar bu anlattmz,
yerlerdekinin birer ayn veya daha arndan felketleri yaamlardr.
Szn ksas, Fell Fetreti ve onu kovalayan daha ykc bir devir
olarak Byk Kagun, Trkiyenin toplum hayatn gerek dirlik ve
gerek dzenlii ynlerinden yzyllar boyunca onaramyaca kayp-
lara uramtr ki, 1607 den 1610 ylna kadar olan olaylarda baka
bir yazmzda anlatnca, bu sylediklerimizin ne denli doru olduu
anlalacaktr 1 2 0 .
119 - Yangn alan snrlarnn bu kadar geni olduunu olaydan sonra arsa anlamaz-
lklarnn mahkemeye getirilmesi dolaysiyle, sicil zabtlarnda verilen bilgilerden tesbit ediyoruz.
1 2 0 - Byk kagunluk adn alan 1603 - 1610 aras cell isyanlar blmn de geen
yd yaynladmz "Cell syanlar" adl eserimizin ikinci cildi olarak karmay pilanlam
bulunmakla beraber, aratrmalarmzn bitmesini bekliyerekten, bu makaleleri yazmak her
halde Mill tarihin o kadar byk bir yaantsn daha gn na karaca iin faydal olarak
dndk.
F. 4

Celâli İsyanlarindan Büyük Kaçgunluk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Celâli İsyanlarindan Büyük Kaçgunluk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CELL SYANLARINDAN

ba-bahe ve yaz-yabanda alanlara gven brakmad iin, reti-

namyarak ekmek miktar 175 dirheme (560 grama) drlm idi.

lk karanlk srede ise, bunun da yars olan 100-50 dirhem'e (320-160

kendi deerlerinin ykselmesi deildir; altun deerindeki artma da bu

Bir koyun 25-30 30--35 100-120 560-600

u tablodaki rakamlara gre, ii yevmiyesi doksan yda yakn bir

2 - Byk Celli Fetreti Srasnda, Gney Anadolunun

Hem bu suretle, "Byk Kagun olaylar" cinsinden olanlarnn, geni

den "ifraz"lar elde ederek, hazine hesabna mukataaya v e r m e k 1 6

16 Bu konuda u emir'e baknz: "Diyarbakr ve Rakka eyaletlerini tahrir eyleyen Ah-

ok fazla istenmeleri sonucu, kylnn, bu zulmden kurtulmak dn-

Ahmed Paa'nn arazi yazma iine devamda o kadar uylamas

Beylerbeyinin seferli oluu dolaysyle, hkmetin "Diyarbakr Eyaleti

u szlerinden, Muhafz Defterdar Mehmed Paa'nn, Beylerbeyinin

retliini de Nevruz Bey adnda ayn aileden baka birisine vermitir.

3 - 1603 den Sonra Anadolu karklklarnn Yeni

larda, ehli, korkudan, y a dalk yerlere snd, y a da ky ve kasaba-

34 Abdlkadir Efendi, Vekayinme, Sleymaniye Kitapl, ayn yazma, vr. 80

Karaka zorbasndan ayrlan sekizyz miktar atlu ile Kfir Murad

dnemindeki yaants da az ackl deil idi. Tavil Mehmed ve Karaka

42 Ankara . Sc. Nr.9, ve Nr.lO,S.9

bir ka yl, Orta Anadolunun bu nemli sancana hi bir hkmet

munda olduklar sanlan ve nemleri ikinci derecede bulunan Sareyh,

Aatanpirinin Kayseriyi kuatmas olayn kadya ikyet iin

Daha bir yl sonra da, Aligaziolunun sz gene edildiine gre,

64 stanbul Babakanlk Arivi, 1016 ylna it numarasz mhimme defteri, S. 46 (Bu

Buraya kadar, imkn lsnde ayr blgelerden seerek verdii-

retiyle, devletten zorla sancakbeylii, hatt daha cerbezeli olma hlin-

4 - Hkmet Kuvvetlerinin Baarszl Karsnda

1602 sonlarnda Afyonkarahisarna klaa ekilen tannm cell

gelmekte bulunduunun farknda olduunu ispat etmiti 7 2 . u bir ger-

Elde bulunan birok rneklerine bakarak, bir celli babuunun

Saadet'te istihdam olunmak ricas" Sadrzam'ca pdiah'a arzolunmu,

bekliyerekten, hazrlklarn da gelitirmesi iin ferman aldn, bu

eyaletleri birletirilerek bu gei yerlerin beylerbeylii verilirse, teklife

5 - Byk Kagunluk Devrinde Dirlik ve Dzenlik

a) Celli basknlar nilnde kyler halknn kamas:

grevlendiremiyor, Balkanlarn bu alanda Anadoluya rakip olmas,

87 - Cell Fetreti ve Byk agun zamanlarnda kylerini brakp kaanlarn bir o-

daki "hassa iftliklerin" balangc byle idi 8 9 . XVI. yzyln ortalarndan

adlarm saydmz soyguncu ve yiyici kiilerden birikme blkler,

sznn anlamna uygun olarak, tam bir vurucu-krc davran huy

sna 28 Zilkaade 1013 tarihli hkm)

1 - Hkmetin izni ile, uygun yerlerde yaplan "palanka" larn

celli, kimlerin hkmet grevine bal kiiler bulunduklarn ayrmann

Palanka ve kaleler yaplmak sreti ile ekiyadan halkn korunmas

Anadolu halkn, Rumeliye, belki buraya olanndan daha ok sayda da,

Yukarda szlerini ettiimiz grevlilerin verdikleri rakamlar doru

leri grlyor 1 1 6 . Bu gibilerinin kendilerini nasl koruduklarn, Top-

116 - 1609 da, Anadolunun az ok bar ve huzuru salannca, I. Ahmed'in yaynlam

iftliklerin haremlik-selanlk blmeli konaklar, ahr, samanlk, ve

6 - Byk Kagunlukta ehirler.

Kasablar ve hele ehirler, Karayazc devrine kadar her trl sek-

1,8 - I. Ahmedin arkas arkasna kard ferman ve hkmler, karklklar srasnda

blkleri tarafndan kuatlm, bu azl babu ehir'in kale dnda

You might also like