CELL FETRET

Doent Dr. M U S T A F A A K D A

A. 1596 SIRASINDA O S M A N L I D E V L E T N N U M U M
DURUMU
1 RAN VE AVUSTURYA HARBLERNN UZAMASINDAN
DOAN HONUTSUZLUK

ktisad darln bir neticesi olarak, Anadolu'da ve h a t t Rumeli'de,

itima sarsnt almetlerinin, Kanun'nin son, senelerinde tehlikeli siyas
vakalara sebep olduunu, "iftbozan reay"nn artmas yznden her
tarafta " l e v e n d t " trediini, medrese talebesinin btn Trkiye'de
birden ayaklandklarn, memurla halk arasnda eitli meseleler yznden
anlamazlk ktn ve bu hdiselerin 1596 ylna kadar geirdikleri saf
halar tesbit ve ksmen de makaleler halinde yaynladk 1 . imdi, ayni
bilgilere dayanarak, r a n ve Avusturta harblerinin, Anadolu'nun 1596 dan*
sonraki durumu zerinde yapt tesirleri ksaca hulsa edeceiz:
Osmanl mparatorluu b sylediimiz duruma gelmi bulundu
undan dolay, 1578 de, r a n ' a harb iln meselesi devletin ileri gelenleri
arasnda mnakaalara sebep olmutu. Devleti uzun bir harbi gze almya
sevkeden zaruretleri bilmemekle beraber, Sokullu Mehmed Paa'nn bu
karara muhalif kalmasnn 2 yerinde bir ileri grten doduunu tahmin
etmek zor deildir.
Cell mcadelesi daha K a n u n devrinden itibaren meydana gelmekle
beraber, I I I . M u r a d zamannda alan bu uzun harblerin Anadolu hdiseleri
nin seyrine byk tesirler yaptklar tarih bir hakikattir. Bu sralarda yal
nz itima bnye deil, bizzat devlet messeseleri de byk bir deimeye
maruz bulunuyorlard. O r d u n u n temeli saylan timarl sipahi snfnn
harbetme bakmndan bozulmya balamas K a n u n Sleyman'n son
zamanlarnda iyice hissolunmutu. Kbrs seferinde ise b t n btn mey
dana kt. Uzun r a n harbleri srasnda devlet deta bu askerlerden
midini keserek, cretli asker saysn arttrmya mecbur oldu. Bu suretle
bir taraftan ulfeli asker devletin esas kuvveti oldu; dier taraftan da, bey
lerbeyleri ve sancakbeyleri kanun miktardan ok fazla sekban beslemeye
baladlar 3 . T i m a r erbabnn seferden kamalar veya gitmemeleri dirlik-

1
Bilhassa u etdlere baknz: Timar rejiminin bozulmas, DTCFD, c. III, Sa. 4
Yenieri ocak nizamnnnm bozuluu, DTCFD, c. V, Sa. 3: Medreseli isyanlar, iktisat
Fakltesi Mecmuas, c. 11, sa. 14
2
Kareelebi Zade Abdulaziz, Ravzat'ul-Ebrr, S. 458
3
Timar rejiminin bozulmas adndaki makalemizde izahat vardr: DTCFD, c.
III, Sa. 4
54 MUSTAFA AKDA

lerinin ellerinden alnmasn icabettiriyor; fakat bo kalan tmarlara harbe

yarar kimseler talip olmuyordu. mer snf, tmarllar gibi azli ve her
trl cezay gze almamakla beraber, onlar da ellerinden geldii kadar
seferden kalma yollarn aryorlard. Tarihi l bunlarn, mesel 1583
sralarnda, mflis bir durumda olduklarn ve sefere deta srklendik
1
lerini bildiriyor . Ml darlk yznden devlet tevcih berat verdii mery
bunun mukabilinde bir hayli ar vergi demiye mecbur ediyordu. Sefer
den kanma gibi haller de bir ok beylerin azline sebep olmaktayd. Douya
ve Batya geni salhiyetlerle yollanan serdarlar, yeter derecede asker
tedariki iin, mazl veya vazifeli demiyerek, "kaps kuvvetli" beyleri
tercih ediyorlar ve tabii mukabilinde de bylelerine rastgele mansplar
tevcih ediyorlard. Mansbnda tutunabilmek veya yeni bir mansp ala
bilmek iin, "kuvvetli kap beslemek" beyler arasnda bir az da yar halini
almya balamt. Ayrca, Divan'da bir ok rvet ve irtikpla da tevcih
yapld grlyordu. Bu durumlar merann vaziyetini hayli kartr
mt. 1596 sralarnda Anadolu'nun her tarafnda pek ok mazl beyler
vard2.
K a p u Kullar'na gelince, 1559 dan beri Anadolu'nun her tarafnda
yerleme imknn bulan yenieriler 3 , Alt-Blk sipahileri ve "sair pdi
h kullar" buralarda ev-bark ve ift-ubuk sahibi olmalar dolaysiyle,
Devletin istedii zamanda, sefere gitmeleri ilerine gelmiyordu. O n u n
iin, r a n ve Avusturya harbleri srasnda hkmet iin mhim bir mesele
de, vilyetlerde oturan Kap Kullar'n sefere gitmiye mecbur etmekti.
Bu harblerde Devlet Ocaa trklerden toplu olarak asker ald iin,
bu yenieri ve hele sipahilerin ou bulunduklar yerin halkmdandlar 4 .
Cell isyanlar bakmndan r a n ve Avusturya harblerinin halk,
bilhassa kyl zerindeki kt tesirleri ise ok daha iddetli olmutur.
Bu sralarda harbte ie yarar hizmet cretli ve gnll kimselerden temin
olunduundan dolay, bu hususta halk ilgilendiren bir ey yoktu. Fakat
pek byk olan harb masraflar tamamiyle rey tarafndan deniyordu.
Seferler iin halktan alnan vergileri iki ksmda toplamak lzmdr: Birisi
"Teklif-i Divniye", yahut "Avarz" vergileridir ki, bu snfa dahil
olanlar Devlet kendisi tahsil ediyordu. Dieri ise, dirlik erbabnn, ken
dilerine verilmi olan dirlik sahalarndan (timar, zeamet, has), K a n u n
gereince almalar det olan vergilerdir ki, bunlar uzun seferler srasnda
kanun mkdarlarn aarak halkn zararna ok vakit bir ka misli alna-
gelmilerdir.

1
l, K n h ' l - A h b a r , Nuruosmaniye Yazmas, N o . 3407, S. 554
2
Selnik, Nuruosmaniye yazm. N o . 3133, Yaprak 340 ve 3 4 3 : K t i p elebi, Fez
leke, C.l, S. 289; Hele u ferman b t n bu hususu t a m a m i y l e m e y d a n a k o y m a k t a d r :
Ankara Etnografya Mzesi, A n k a r a sicilleri, N o . 6, S. 258
3
T i m a r Rejiminin bozulmas adl makalermize bak. D T C F D , C. I I I , Sa. 4
4
Bu mevzua it u m a k a l e m i z : Yenieri ocak nizamnn bozuluu, D T C F D , C.
V, Sa. 3
 CELL FETRET 5.j

En geni olan Pdih haslarndan, en kk olan bir sipahi veya kale

eri timarma kadar, ahslara maalarna bedel olarak terk olunmu vergile
rin kanun miktarlarndan fazla ve usulsz tahsil olunmalarnn bir netice
si olarak doan memur-halk anlamazlnn tarihi hayli eskidir. Fakat,
bilhassa bu son uzun harb yllarnda mesele hakik bir mcadele ve dman
lk mevzuu olmutur. " K a n u n ve er'e muhalif" fazla vergi almaktan
kan dvalarn mahkemelere aksettirilebilenlerinde halkn hemen daima
hakl kt, yani, memurlarn fazla vergi aldklarnn bit olduu g
rlmektedir. Bu gibi hallerde, kanunsuz hareket eden memura tertip olu
nacak cezann fermanla tyini gelenek olduundan, kad sadece hdiseyi
tesbit ile merkeze bildiriyordu. Beylerin veya herhangi bir dirlik sahibinin
fazla vergi almas devletin otoritesini sarsacak bir hdiseye sebep olmadka,
srf bu sutan dolay memurun azli cihetine gidildii hemen hemen grlm
yor. ikyet umum ise, gidilen yol kadya, 'hukuk- fukaray iade" ettir
mesi iin emir vermekten ibarettir. Merkez otoritenin kuvvetli olduu bu
srada " m e r " hakkndaki bu msamahann sebebi meydandadr.
nk, devlet, harp zaruretleri dolaysiyle, "kaps kuvvetli beylere" dima
itibar ediyordu. Bu suretle de merann halktan kanunsuz vergi almalarna
kendisi zmnen raz olmu bulunuyordu. Bununla beraber, kanun ve er'
hilfna reayadan sekiz on misli vergi alnmas yle kolay kolay temin olu
namyordu. Her eyden evvel, bir hdiseye meydan vermeden geni halk
tabakalarnn itirazlarn yenmek ve hatt, srasna gre lm gze almak
lzmd. Esasen pek ok kylnn vergi verme kudreti tkenmiti. Ayrca,
merkez tarafndan byk bir itimada sahip olan kadlarla uramak lzm
geliyordu. O halde, bu kadar zorluklara ramen beyleri kanunsuz hareket
etmeye ve devleti de bu hususta az ok msamahaya sevkeden tarih miller
nelerdir, bunun sylenmesi icabeder.
merann yapacaklar hizmetlere ve sosyal hiyerarideki mevkilerine
gre, kendilerine tyin olunan has gelirlerinin mikdarlar XIV. ve XV.
Asrlarda tesbit olunmutu, ve 1596 ylna gelindii zaman da, hemen
hemen hi deimemi bulunuyordu. Halbuki, hizmet erbabnn borlu
olduklar hizmetleri ve sosyal itibarlar eskisinin ayn kald kabul olunsa
dahi, Osmanl maliyesinin ve vergi sisteminin kurulmasnda temel l
olan akenin geirdii kymet deiiklii devlet hizmetinde olanlarn
ok zararna olmutu. Bu durum hakknda bir fikir edinmek iin akenin
kymetleri zerine baz rakamlar vereceiz:
kinci Bayezid zamannda 100 dirhem gmten 280 ake kesilirken,
1596 sralarnda ayn mikdar gmten 950 ake kesiliyordu. Tabi ak
enin itibari kymeti de ayar dmesiyle beraber inmi, bir filori altununun
resm rayici 35 den 120 akeye kmt. T a m kuru da 30 dan 80 akeye
ykselmi bulunuyordu. Halbuki Osmanl mal esaslar ve vergi sistemi
akenin bu kymet deimesine katiyyen uyamam, vergi kanunlar ilk
konduklar zamandaki ekillerini muhafaza etmilerdir. Mesel, Ftih
Sultan Mehmed devrinde iki koyuna bir ake resm-i anam alnyordu.
56 MUSTAFA AKDA

O zaman bir koyun 20 akeye, iki koyun ise 40 akeye, satlabilmekteydi.

Bundan takriben 150 sene sonra da, resm-i anam gene iki koyuna bir ake
olarak kalmt. Halbuki, bu sralarda bir koyun ortalama 100 akeye, iki
koyun ise 200 yz akeye satlr olmutu. Hayvann fiyat eskisinden be
misli fazlaya ktna gre, ad geen verginin de 5 ake olmas icabederdi.
Hulsa, dirlik erbabnn nakid olarak almakta olduklar btn vergiler
bu suretle sabit kaldndan, akenin dmesi bakmndan resm deere
gre defa azalm demektir. Yalnz, reayadan mahsul olarak alman
vergilerde bir art olmas tabiidir. nk, mesel buday bile eski fiyatna
nazaran 1596 sralarnda iki misli ykselmi bulunmaktayd. Hulsa
eskiden muayyen bir sancan beyine takdir olunan 300 bin akelik has
kanunnamelerde hi deimeden muhafaza edildiine gre, ayni sancan
1596 sralarndaki beyi de nazar olarak ayn mikdar alyordu, demektir.
Halbuki eya fiyatlarnda grlen ykselmeler hesaba katlmasa bile,
I I . Bayezid devrinin 300 bin akesi 7500 floriye msavi iken, I I I . Mehmed
devrinin 300 bin akesi ancak 2500 flori etmekteydi.

Gerek devletin ve gerek sefere gitmekle vazifeli olan dirlik erbabnn

(beyler ve timar sahipleri) her sefere kta yapmya mecbur olduklar
masraflarn, XV. Asra nazaran XVI. Asrn sonlarnda ne kadar yksek
olabilecei hakknda bir kanaat edinmek zere, cebeli iin denmesi lzm
olan insan cretinin senelii 600 akeden 3000 akeye ktn, o zaman
150-200 akeye alnan bir katr veya iyi bir atn bu sralarda 2500-3000
akeden aa alnamadn dnmek kfi gelir 1 .

Akenin byle mtemadi kymet dklne uramasna kar,

devlet mal kanunlarn deitirmeyerek aynen muhafaza etmitir. Dirlik
erbab (bilhassa beyler) ise, sylediimiz sebeplerden dolay vergileri kanun
mikdarlarna gre almya raz olmyarak ykseltmilerdir. Giderek bu
iin rndan kt, devletin pek aldr etmemesi neticesi, beylerbey-
leri'nin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar ve haslarn banda bu
lunan voyvodalarn halk zorla soymya baladklar grlmtr. Vergi
defterlerinin ve kanunnamelerin bu kadar uzun mrl olmalar dolay-
siyle, diyecekleri vergilerin mikdarlarm pek iyi bilen reaya memurlarn
bu yolsuz hareketlerine kar iddetle itiraz ediyorlard. Devletin kendisi
iin almakta olduu avarz vergileri de eskisine gre on misline yakn
artrlmt. Fakat vrz vergilerine it bir kanunname yoktu; her sene
ihtiyaca gre bu vergilerin mikdar fermanla tyin olunuyordu ve merkez
den defterle yollanan "vrz eminleri" ile kadlar tahsilat birlikte yap
yorlard. Dikkate ayandr ki, halk bu vergilere itiraz etmemekte-, yalnz
kadlarla eminlerin ahslar iin aldklar "mbair akesi"nin fazlal
ndan ikyet etmekteydiler.

1
Bu hususta bilgi iin u makalelerde tafsilt vardr: Osmanl mparatorluunun
kurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin iktisad vaziyeti, Belleten, Say: 51 ve 55
 CELL FETRET 57

Bu hususta son sz olarak denebilir ki, en ziyade r a n ve Avusturya

harbleri yznden 1596 sralarnda, halk, eskisine bakarak ortalama on
misli vergi demek zorunda bulunuyordu. Halbuki, iktisad b u h r a n d a n
en ok zarar gren kyllerin deme gleri, aksine, sfra doru d
mekteydi.
Grlyor ki, beylerin ve askerin devaml surette sefere gidip gelme
leri yznden memnuniyetsizliklerine mukabil, halk ta ar vergiler altnda
kendilerine kar kin duymy balamt. Anadolu'nun her tarafnda fazla
vergi aleyhine, toplu halk ayaklanmalar meydana geliyordu. Beylerbeyi-
lerinin ve sancak beylerinin zulmlerine kar olan bu hareketlere ramen,
cebr vergilerini almak zorunda olan bu beylerin maiyyet memurlar (kapu
aalar) artk beylere it resimleri almya giderken, b t n bir kyn veya
bir ka kyn birden toplanm halkyle arpmaya varr gibi, kalabalk
maiyyetlerle dolamakta idiler. Byk Cell gruplar, kyllerin, maiyyet
memurlarna kar durmak iin bir araya gelmeleri deil, tersine, maiyyet
memurlarnn kylleri, szde itaate almak iin, balarna daha kalabalk
derecede sekban toplamalarndan meydana gelmitir ki, ileride bu ciheti
vakalara dayanarak gstereceiz.

2 ANADOLU'DA DAR TEKLTIN KARIMASI

XVI asrn ortalarndan itibaren, Anadolu'da, sosyal snflar arasn

daki dzenin sona erdiini, medreselilerin topluca ayaklanmay det
edindiklerini, "alak hall" tmar erbabnn, "levendt" yanlarna alarak,
ilk kk Cell blklerini bunlarn kurmu olduklarn, nihayet, byle
bir durumda bulunurken meydana gelen ehzade Bayezit isyannn idar
bakmdan mhim deime yaplmas neticesini verdirmi olduunu evvelce
bir ka etdmzde izah etmitik .
Vilyetlerdeki idar tekiltn nasl kark bir hal aldn anlaya
bilmek iin, evvel normal devrin idare tarzn ksaca sylemek lzumludur.
O n u n iin, mesel K a n u n devrinin sonlarnda vilyetlerin idare eklini
tetkik edelim:
Osmanl mparatorluunda " A n a Memleket" teki idar taksimatn
temeli kadlklar idi. Balarnda adl ve idar yetki sahibi birer kad bulunan
kazalar (yahut kadlklar), birbirlerinden tamamiyle ayr olarak merkeze
bal idiler. Osmanl merkeziyet rejiminin en salam tarafn kazalarn
bu ekil idar durumlar tekil ediyordu. Asayiin salanmas ve asker
idare ynnden ise, kadlklar byle bir bamszla sahip deillerdi.
Bir ka kadln asayi ve asker idaresi birletirilerek sancak beyi denen
bir ahsn zerine verilmiti. Sivil idare bakmndan bir j a n d a r m a miri

1
u makalelere baknz: Dil ve Tarih Fakltesi Dergisi C. I I I . Say: 4 ve C. V,
Say: 3; Ayrca, ktisat Fakltesi Mecmuas, G. XI, Sa. 14 de "Trkiye Tarihinde tima
Buhranlar serisinden Medreseli syanlar" adl makale.
58 MUSTAFA AKDA

mevkiinde olan sancak beyi "sancak merkezi" kabul edilen bir kadlkta
oturur, dier kadlklardaki asayii muhafaza iin oralara subalar tyin
ederdi. Sancak beyi sancan tekil eden btn kadlklarda bulunan
tmarl sipahi askerlerinin sefere gtrlmesine de memur idi ve bunlarn
komutan mevkiinde bulunuyordu. Sancak beyi syi temini mukabilinde
mcrimlerden " c r m ve cinayet resmi" denen bir vergi almakta olduun
dan dolay, mahkemelerle sk skya alkal idi. nk, " c r m ve cinayet
resmini" kadnn hkmetmesi lzmd. dar ve adl bakmdan kadlklar
dorudan doruya merkeze bal olduklar gibi, syi bakmndan da
sancaklar ayn suretle merkeze bal bulunuyorlard.
Asker bakmdan bir ka sancak vilyet (yahut eyalet) denen daha
byk bir birlik tekil ediyorlard. Bu sancaklardan birisinin sancak merkezi
"paa sanca" ad ile vilyet merkezi idi. Burada, bu sancaklar gurupunun,
yani vilyetin asker efi olan beylerbeyi otururdu. Btn vilyetteki tmar
lar tevcih etme salhiyetine sahip olan beylerbeyinin bu kakmdan byk
bir ehemmiyeti vardr; ayn zamanda vilyet merkezi olan "paa sanca"
nn da sancak beyi makamnda idi. Bundan baka, sancak beyleri ile
reaya arasnda anlamazlk kt veya kad ile beyin aras ald hallerde,
-merkezin msaadesi artiyle- beylerbeyi, vilyetinde bulunan dier bir
sancaa da, byle ihtilflar hal iin, karabilmekte idi. " U m u m zere
tefti" iin merkezin verdii fermanla btn vilyet iinde beylerbeyinin
"ehl-i fesat teftii" yapt da grlmekle beraber, bu gibi hallerde reayaya
ok zulm olduu anlalarak, sonradan bu trl fermanlar verilmez ol
mutu.
Beyler, sancaklarndaki asayii " k a p l a r n d a " bulunan sekbanlarla
korurlard. Bunlarn banda " k e t h d a " , "suba", kaymakam, "blkba"
ad ile sylenen maiyyet memurlar vard ki, beyler bunlar vastasiyle i
grmekte idiler. Beylerbeyi ve sancak beyleri bu maiyyet memurlarn
"vilyet divan avuu", " z a i m " ve "tmarl sipahi" gibi dirlik erbabn
dan tyin etmekte idiler. " m e r a " , sekban ile sefere giderken, sancakla
rnn bana maiyyet memurlarndan birer kaymakam brakrlard. Asayii
korumak iin de sancan "alak hall" sipahilerinden 30 veya 50 kii
seferden alkonularak, beyin kaymakamna yardm ederdi. Grlyor ki,
sancaklarn asayii tamamiyle tmarl sipahinin zerinde bulunuyordu.
1553 den 1596 ya kadar geen zamanda giriilen uzun harbler ve
Anadolu'da kan mhim i hdiseler tmarl sipahilerin asker ve idar
fonksiyonlarn ok zayflatt. Bunlarn ordudaki rolleri beylerin sekban
larna ve devletin yeni bir tarzda tedarik etmeye balad kapukulu asker
lerine 1 geti 2 . Anadolu'nun asayiini temin vazifesini de, Bayezidhdi-
1
" D e v r i m e " d e n e n usl az ok devam etmekle beraber, artk bu sralarda " i h t i d a d a n
7 aka ulufe ile" T r k halk arasndan d o r u d a n doruya yenieri ve sipahi ocaklarna
binlerce k a p u k u l u kaydolunarak b u n l a r doru sefere yollanrd.'
2
Yenieri ocak nizamnn bozuluu" adndaki makalemizde bilgi vardr. Dil ve
T a r i h Corafya Fakltesi dergisi C. V, say 3
 CELL FETRET 59

sesinden beri, yava yuva, fiilen yenierilerle alt-blk halk yapar olmu
lard. Beyler, crm ve cinayet resimlerini bunlarn elinden kurtarmak
ve kanunsuz vergilerini cebren toplayabilmek iin, yukarda saydmz
maiyyet memurluklarna ok vakit yenieri ve bilhassa "sipah zorbas"
almaya baladlar. Bu suretle, 1596 sralarnda mernn ekseriyeti sefer
lerde bulunduklarndan dolay, Anadolu tamamiyle bu kapukullarndan
treme maiyyet memurlarnn idaresinde bulunuyordu. Beylerbeylerinin
ve sancak beylerinin kethdalar, kaymakamlar ve subalar sfatiyle,
blk blk sekbanlar banda olduklar halde, dolaarak umum Celli
bayran eken bu si maiyyet memurlarnn ou alt-blk sipahisi idiler
ki, ilerdeki bahislerde bu mhim ciheti tetkik edeceiz.
Beylere it bulunan " c r m ve cinayet" resimlerinden dolay, asayiin
muhafazas hususunda sancaklar ayr birer hkmet gibi idiler. Bir san
can beyi ve onun adamlar bitiiklerindeki sancan toprana katiyen
geemiyorlard. H a t t kendi sancaklar ierisinde bulunan "serbest" hak
kn haiz olan dirlik ve vakf topraklarna dahi girmeye yetkileri yoktu 1 .
XVI. asrn ortalarndanberi suhtelerin ve Celli blklerinin faali
yetleri yukarda anlatlan asayi dzenini bozmutu. nk, bu si gruplar
yalnz tredikleri evrelerde deil, daha uzaklarda da dolayorlard. Bazan
bir ka sanca birden geerlerdi. Bunlarn pelerine taklan "ekiya ser
darlar" yahut, bir sancan maiyyet mumurlar "ekyalar" takip ederek
bir ok sancaklara giriyorlar, ve tabi, mcrimleri veya mensuplarn ya
kaladka " c r m ve cinayet resmi" almay ihmal etmiyorlard. Bu hal
" t o p r a k subalarnn", yani, silerin bal bulunduklar yerin asayi
memurlarnn itirazna, hatt, bazan silhla mni olmaya kalkmalarna
sebep oluyordu. Cell isyanlar henz devriye blklerinin faaliyeti
safhasnda iken, bu sancak ve vilyet hudutlarn geme ii olduka mhim
bir dva idi. Mesel R u m beylerbeyisinin blkleri Krehir ve Aksaray
taraflarna hep tecavz eder dururlard; Cell fetreti balad srada,
beylerbeyisine aa olan alt blk halkndan birisi yzelli sekban ile
Krehir'e hcum etmi, arkasndan gene alt-blk halknn idare ettik
leri beylerbeyi blkleri gelmekte devam ederek, buralarda byk bir
korku yaratmlar ve halk " c r m ve cinayet resmi" bahanesiyle soy
mular, pek ok da insan ldrmlerdi 2 . Hele her beylerbeyinin kendi
vilyetine maiyyet memurlarn, birer kuvvetli blk ile, devre kar
mas bu sralarda daim bir hal alm gibi idi. Halbuki bunlarn paa
sancandan harice kmalar dier sancak beylerinin haklarna ve yetki
lerine tecavz saylmak lzmd.

1
'Serbest kaydyle has veya zeamet olan ky gruplar ilerinden en byne
bal olarak nahiyeleri tekil ediyorlard. Buralarn asayiini koruma vazifesi dirlik sahibi
nin voyvodasna ait idi. Nahiye hangi kadlk dahilinde ise orann kads bu durumda
olan yerlere birer naip tayin eder. Vovvodannn hareketlerinin "er'e" uygun olup olmad
n bu naibe kontrol ettirirdi.
2
stanbul, Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 132, Yaprak 130.
60 MUSTAFA AKDA

1596 sralarnda durum o kadar karmt ki, idar gelenek ve kanun

diye bir ey kalmamt. Kasabalardaki ve ehirlerdeki kethdayerleri,
ve bilhassa yenieri serdarlar sancak beyinin iini deta paylamlard.
Bunlardan baka, merkezden Anadolu'ya asker srmee ve yahut her
hangi bir vazifeye yollanan avu, kapc veya blk zabitlerine, geecekleri
sancaklara ait bir ok dvalarn halli de veriliyordu. Hele mfetti
olarak yollanan paalar pek geni selhiyetlerle hareket ederek hayli
karklklara yol ayorlard; kalabalk maiyyetleriyle getikleri kasaba, ehir
ve kylere misafir olmalar halka ar masraflara mal oluyordu.
Kadlklara ve kadlara gelince: kadlarn vaziyetinde daha iyi bir
kararllk grlmektedir. yle "sancak beyleri gibi" sk sk azlolunmuyor-
lard. Tevcih beratlarndaki mddetlerini umumiyetle ikmal ediyorlard;
berat mddetini birtirmeden azlolunanlar ok azd. Bunun sebebi de
kadlarn tyininin kazaskerler vastasiyle yaplmasnn art olmasdr;
nk, byle bir halden dolay, serdarlar, "orduy- h m a y u n " namna
hareket ederek kadlar tyin etmek imknn bulamyorlard
r a n ve Avusturya harbleri srasnda kadlarn idar ileri ok fazla
olmutu. Pek ok kadlar at stnden inmiyorlard; "teklif-i divaniye" y i 2
kendileri toplamak krekileri yahut nzul zahiresini istenen yere bizzat
gtrp teslim etmek zorunda idiler. Ayrca, il-erleri'yle beraber, ekiya
takibine de kyorlard. Bu vaziyette adl ilerini ihmal etmeleri yznden,
Yerlerine braktklar naibler bir ok yolsuzluklar yapmaya frsat bulu
yorlard.

3 1596 DA C E L L FETRETNN BALAMASI

Byk Cell mcadelesinin yarm asr iinde nasl doduunu ve

gelitiini, 1596 da, Eri seferi ald srada birden bire ne suretle byk
bir kriz halinde Anadolu'nun her tarafn kapladn yaknda kacak dier
bir etdde gstereceiz. Cell isyanlar iin kat bir safha ifade eden bu
yldaki durumun bir tablosunu izelim:
Adalet fermanlarna dayanan Anadolu halknn, kadlar idaresinde,
kendilerini korumaya karar vermeleri ve "il-erleri"nden tekil ettikleri
blklerin balarna ileri gelen kimseleri "yiitba" tyin etmeleri, her
tarafta, maiyyet memurlarn ve "sekban blkleri"ni devre kmaktan
vazgemeye zorlamt. Fakat yanlarndaki kalabal beslemek zorunda
olan bu memurlarn hareketsiz kalmalarna imkn yoktu. nk blkba-
1
Kadaskerlerin sefere gitmeleri det olmadndan, btn ilmiye mansplar bir
tek kanaldan tevcih olunmakta idi. Halbuki dier mansplara hem iki taraftaki ser
darlar ve hem de padiah dorudan doruya kendisi tayinler yapmakta olduklarndan
bir ok karklklar olmakta idi.
2
Bunlar: nzul bedeli ve nzul zahiresi, srsat bedeli ve srsat zahiresi, kreki
bedeli veya kreki erleri.
 CELL FETRET 61

lar idaresinde salam birer tekilt halinde birlemi bulunan "leven-

d t " ve sekbanlar iin devre kmak zarur bir geim yolu olmutu.
Bununla beraber, askerin ve beylerin mhim bir ksm Eri seferinde
olduundan, Anadolu ve K a r a m a n vilyetlerinde, maiyyet memurlarna
ve Celli blklerine kar halk t a r a f n d a n kurulan korunma birklikleri
muvakkaten vaziyete hkim oldular. R u m (Sivas) vilyetinde ise, bilhassa
beylerbeyinin maiyyet memurlar kendilerini devre kmaktan men'e kalkan
reayay yldrmak iin umum harekete getiler. Bylece, ilk byk Celli
frtnas b u r a d a n koptu.
1596 seferine klrken, Sivas' muhafazaya yollanan eski beylerbey
lerinden Ahmet Paay bu vilyetteki ehirlerin ve kasabalarn halk kabul
etmiyerek, paann sekbanlarna kaplarn kapamlard. Ahmet Paa halk
zorlamaya cesaret edemedi ve yerinde oturmay kabul etti. Fakat, seferde
olan beylerbeyinin Sivas'ta oturan kaymakam, reayay itaate almak
bahanesiyle btn sancaklara kuvvetli devriye blkleri karmaya ba
lad. orum taraflarna Canfeda Olu lkabn tayan Timurta adnda
bir alt-blk sipahisi 1 , Bozok'a Ferruh Blkba ve arkasndan Krt
eref adnda bir "sipah zorbas", Amasya'ya M a h m u d Blkba, Kr
ehir taraflarna da, gene alt-blk halk idaresinde iki blk devre k
tlar. Beylerbeyinin bu soyguncu blkleri halka dehet veriyorlard. Bil
hassa Bozok'ta kanl arpmalar oluyordu. Bura Cadlklarndan Sorgun
kylerinin halk hayvan srlerini ve harmanlarn ortada brakarak
Amasya sancana snmlard 2 .
K a r a m a n ve Anadolu vilyetlerinde ise, aksine olarak, reaya kadlar
idaresinde, adalet fermanlarn ele almlar ve kurduklar milis tekilt saye
sinde "ehl-i r f , yani maiyyet memurlarn hareketsiz brakmlard. Halk
tan treyen bir yiitba veya herghangi bir nfuzlu kimse, ahaliyi bana
toplamak suretiyle, hkmet idaresi aleyhine ayaklanyor, sancak bey
lerinin ve maiyyetlerinin mallarn yama ettiriyor, kendilerini sanacaktan
srp karmaya teebbs ediyordu. Kastamonu, Ankara, Balkesir, Ay
dn ve Teke taraflarnda buna benzer bir ok hdise olmakta idi.
Eri seferi iin, Anadolu'nun her tarafndan, hkmetin nzul za
hireleri veya bedellerini toplatmaya balamas, ve hele her has sahibinin
kendi haslarna "sefer levazm" ve kanunsuz vergiler toplatmaya adamlar
yollamas halk zerinde son kt tesirleri yapmt. K a r a m a n vilyetinde
"sefer levazm tedariki" ad altnda yaplan soygunlara kar byk bir
isyan patlak verdi; halk, ilk defa, burada suhtelerle birletiler
K a r a m a n isyanna, azlolunan beylerbeylerinin ve sancak beylerinin
akta kalan binlerce "kap halk" (sekbanlar)da kartlar. Bylece hareket
geniledi. silerin efi, son Seluk hkmdar Sultan Aleddin'in neslinden
1
Canfeda Olu hakkndaki vesikalar, orumlu dergisinde, say: 3 ve 4
2
Bu hdiseler hakknda gelecek etd'n son ksm hdiseleri; ayrca: Babakanlk
arivi divan kayt defteri, No. 132, yaprak 130
62 MUSTAFA AKDA

olduunu ileri srerek padiahlk iddia etmee balad. Halbuki zamann

ruh haleti buna msait deildi. Belki de bu cihetin yardm ile isyan bas
trld. Bu mhim hdiseyi Selnik gayet ksa kaydetmi olduu iin, im
1
dilik fazla bilgi vermek mmkn deildir .
Ayn sralarda bir baka hdise de Ktahya taraflarnda geti.
Bu sancan Altnta nahiyesinde zeameti olan dergh- l avuu ve
vezirzam brahim Paann "defterl a d a m l a r n d a n " Bayram adnda
birisi, "Sinan Paa adam yazmak iin Anadolu'ya vardnda yazd ekiyay
sipah olan ve silhtar ve cebeci ve topu" blkleri halinde bana top
lam, defterde isimleri olup da gelmek istemeyenlere hakaret ve ikence
ederek ie balam idi. Bir mderrisi ve btn ev halkn ldrmek suretiyle
zengilere kar giritii cinayetler halk arasnda byk bir korku yaratt.
Pek ok insanlarn kann dkmekte idi. Btn o tarafn kasabalarndan
ve ehirlerinden stanbul'a bu hususta feryat mahzarlar yayor; hatt
husus adamlar gidiyorlard. Kadlarn hemen hepsi arzlarnda, "mezkr
larn haklarndan gelinmezse Cell eklinde bir azm fitnenin zuhuruna
bis olur" demekte idiler. Bayram hakknda ferman karak, zeametinden
azlolunduu ve ele geirilerek katlolunmas emrolundu; fakat, Eri seferi
nin tel iinde, araya stanbul muhafz Hasan Paa girerek katline mni
oldu ve adamlariyle beraber kendisini Eri seferine yollad 2 . Daha Ana
dolu'nun bir ok taraflarnda hakik yenieri ve alt-blk halk veya ken
dilerini kapkulu gsteren bir takm kimseler blklerle dolaarak Eri
seferine hazrlk yapmakta olduklarn ileri srmekte ve halktan at, katr,
deve gibi hayvanlarn zorla almakta idiler.
Aa yukar btn Anadolu'nun sancaklarnda bunlara benzer
hdiseler arkas arkasndan sratle kmakta idiler. Ky halknn oun
luunu tekil eden fakir insanlar devaml surette yamac blklere katl
yorlard. Bu yzden, maiyyet memurlarnn ve Cell eflerinin yanlarndaki
sekban saylar binleri ayordu. Halkn arzusu ile tekil olunan "il-erleri'-
n i n " banda bulunan yiitbalar bile, blkleriyle beraber Cell olmakta
idiler. Mesel suhtelere kar uzun zamandanberi yiitba olarak kendi
sini tantan Nesliolu, bu vaziyetinden faydalanarak, kyllerin bana
gemi, Afyonkarahisar ve sparta taraflarnda en mhthi bir Cell
olmutu. Kastamonu ve ankr taraflarna hret salan Urgancolu
Mehmed Pehlivan da ayn ekilde idi. Artk, ne halk ve ne de hkmet,
"il-erleri'ne ve yiitbaarma fazla" gvenmiyorlard.
Hulsa, o zamann yaz diline "Cell Fetreti" diye geen byk kriz
Eri seferinin ald 1596 yl yazndan itibaren balamt. Yukarda
misl olarak verdiimiz hdiseler, eitli karakterde vakalar gibi grnme
lerine ramen, hepsi de birer "levendt" veya resm tbiri ile, "sekban"
baskn idiler, ve menelerini de ky halknn iktisad bir knt iine
dmelerinden alyorlard.
1
Selnik, Nuriosmaniye yazmas, No. 3133, yaprak. 222.
2
stanbul, Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 136, yaprak 34 ve 39.
 CELL FETRET 63

4 " E R SEFER F R A R L E R " N N CELAL SYANLARINDA

TESRLER MESELES

Gerek doktora tezi olarak hazrladmz, yaynlanacak tedkikte vard

mz netice ve gerek burada imdiye kadar verdiimiz bilgi, Celli ayak
lanmalarnn Karayazc ile balad hakkndaki kanaatin yanlln
ortaya koymutur. Bu suretle, Eri seferinde yaplan yoklamada bulunma
dklarndan dolay " f i r a r i " saylarak takibe urayan 30 bin sipahinin
Anadolu'ya geerek "Celllerin zuhuruna sebep olduklar" yolundaki
iddiann yersiz olduu anlalm oluyor.
Evvelce sylediimiz gibi, 1596 ya kadar her vilyet ve sancakta, devriye
blklerine dayanan maiyyet memurlariyle ve bunlarn iinden Celli
olanlarla, halk arasndaki mcadele bazan hafif, bazan iddetli, fakat
dank bir ekilde devam edip dururken, Eri seferinin iln olunduu
bu yldan itibaren bu halk-memur (ehl-i rf) mcadeleleri birdenbire geni
lemi ve byk bir i h a r b haline gelmi bulunmakta idi. Aceba hdise
lerin, birden bu kadar sratle bymesinde "firarilerin" bir tesiri yok
mudur? Buna cevap vermeden nce, "seferden firar" meselesinin mahiyeti
ve genilii zerinde durmak zarurdir.
Bir defa, tmarl sipahilerin yoklamada bulunmamas, yahut sefere
gitmekten kanmas ilk defa 1596 da grlm bir olay deildir. Daha
Yavuz Selim'in ah smail zerine at r a n seferi srasnda, K e m a h ' t a
yaplan yoklamada bir ok tmar erbabnn sefere gelmedikleri, bir ks
mnn yerlerine bakalarn gnderdikleri, bazlarnn da bedel yolladklar
anlalmt. " K a n u n zere" bunlara den ceza, seferde bulunmayanlarn
dirliklerinin alnmas ve birer yllk mahsullerinin (yani topladklar r
ve resimlerin) hazineye zaptndan ibaretti l . K a n u n ' n i n son yllarnda
tmarl sipahilerin ne vaziyetlerinden ve ne de tmarlarndan memnun
olmadklar hdiselerle sabit olmutu 2 . Hele Kibrisin zapt srasnda, se
ferden firar edenlerin bsbtn artt grlyordu 3 . r a n ve Avusturya
harbleri devamnca, yalnz tmarl sipahi deil, Anadolu'da oturan ve
miktarlar tmarllardan aa olmayan kapkullar da seferden kanmaya
balamlard. Bu askerleri ne beyler ve ne de balarndaki efleri yerlerinden
kmldatamyorlar, merkezden gelen sefer emirlerine aldr eden olmuyordu.
Artk her sefer ilnnda "Anadolu'nun koluna" da ayr ayr "asker
srcleri" yollamak det olmutu. Askeri sefere gitmee mecbur etmek
iin, kadlar, mera kaymakamlar, ky kethdalar, imamlar, hatipler

1
Topkap Mzesi arivi, Edremit er'iye sicilleri, No. 1, yaprak 36
2
Ali, Kanun'nin memleket fethi arzusundan bahsederken, tmar erbab hakknda
"eer fkar-yi sipahin zaaf hallerini tasavvur etmeseler bir an payitahta gelmezler ve yl
larla serhadlerde kalrlar idi" diyor: Knhlahbar, Nuruosmaniye yazmas, No. 1407
s. 323.
3
Tmar rejiminin bozulmas adndaki makalemizde bilgi vardr: Dil ve Tarih-Co-
rafya Fakltesi dergisi, c. I I I , say: 4 de.
64 MUSTAFA AKDA

evrelerindeki kapkullarn yola karmaya memur oluyorlard. Btn

tedbirlere ramen seferden kalanlara, "padiah kulu" gzyle baklmamas
iin reayaya ilnlar yaplmakta idi. Byle bir zor altnda kalan a l t b l k
sipahilerinin ve yenierilerin, bilhassa Avusturya seferlerine varmamak
iin, son bavurduklar are, aalariyle beraber, yollarda, ehir ve kasaba
larda fazla elenmek, adrlarda vakit geirmek ve bu suretle "sefer mev
simini" atlatmak idi. Bazan Bursa ehri Anadolu'dan gelip de sefere ge
kalmak iin ayak sryen askerle dolup tayordu. Askerin Macaristan'a
gelip yetimedii hakknda "ordu-y hmyun serdarlarnn" kopardklar
feryat zerine, stanbul'dan bir asker src karlarak "yollarda ele
nenlerin adrlarn balarna ykp iki kona bir edip tez sefer mahalline
eritiresin" diye eline bir de ferman verilir, baka bir ey yaplamazd.
Avusturya seferlerinin, askerlerin sefer mevsimini kasten yollarda,
adrlarnda geirmeyi det haline getirmelerinden dolay uzayp gittiini
Ferhat Paa, stanbul'da kaymakam bulunduu srada serdar vezirzam
Sinan Paaya yazd mektupta ac bir dil ile ifade etmiti 1 .
Bunlar kaydetmekle unu sylemek istiyoruz: 1596 da gerek kap
kullarnn ve gerek tmarl sipahilerin, daha dorusu her snf askerin bir
oklarnn Eri seferine emirsiz olarak itirak etmemeleri veya harb sahasn
dan kamalar ilk karlalan bir hdise deildi; geen seferlerde de
ayn haller grlmt. Esasen I I I . Mehmed'in bu sefere bizzat gitmeye
karar vermesinin en mhim sebebi btn askeri, tam kadro ile ve zamann
da, Avusturya cephesine yetitirerek harbi zaferle bitirmek midi idi.
Btn gayretlere ramen, hem tmarl sipahilerden ve hem de kap-
kullarndan pek oklarnn her trl cezay gze alarak gene seferden
kaldklar, bir oklarnn yollarda elendikleri ve bir ksmnn da harb
karkl srasnda dorudan doruya katklar muhakkaktr. Pdihla
birlikte sefere gitmi bulunan brahim Peev, I I I . Mehmed'in clus bahii
verdii 80 bin kiiyi aan kapkulundan 50 binden fazlasnn Eri seferine
gitmi bulunduklarn, vilyet askerlerinin de yz bin deil ise elli-altm
bin kadarnn seferde mevcut bulunmu olduklarn tahmin etmektedir 2 .
Eer Peev'nin verdii bu rakamlar hakikate yakn ise, her iki snf as
kerden de, ortalama otuzar bin kii seferden kalm demektir. Fakat, vilyet
askerlerinin yzbin ve k a p k u l l a r n n seksen bin kii olarak ifadesi phe
siz, devletin resm defterlerine dayanmaktadr. nk kapkullarndan
saylar binleri aan bir zmre vard ki, ehirlerde ve kasabalarda kasap
lk, frnclk vesair esnaflk ediyorlar; kylerde ortak veya, iftliklerin
sahibi olarak, geni mikyasta, iftilik ve hayvanclk ile urayorlard.
Yal bal olan ve geni birer iin banda bulunan bu insanlarn zaten
hi harbe itirak ettikleri yoktu. Esasen bu gibileri, kapkulluu sfatn

1
Kaymakam Ferhat paann vezirzam Sinan paaya 20 Ramazan 1002 (1594)
tarihli mektubu: Babakanlk arivi, mhimme: 7, S. 307.
2
Peev, C. II, S. 203.
 CELL FETRET 65

ulufesi iin deil, kendilerine temin ettii hukuk imtiyazlar iin tayorlard.
nk "padiah kulu" vergiden muaf idi ve mahkemeler kendisini mu
hakeme ve tevkif salhiyetini haiz deillerdi. Eer devletin elinde hakika
ten harble mkellef 80 bin ulfeli askeri bulunsa idi, arka ve garbe her
ordu karlnda kapkulu boluunu doldurmak iin ihtidadan 7 aka
ulufe ile binlece insan ocaa ve ble yazmaa ne imkn ve ne de lzum
grlrd. nk serdarlara koulan kapkulu miktar umumiyetle on bine
bile varmyordu.
Tahminen yz bin kii kabul olunan vilyet askerlerinden, merann
ahs askerleri olan sekbanlar ktktan sonra, tmarl sipahilerin ne kadar
tuttuunu bilmiyoruz. Yalnz, bunlardan da pek oklar resm defterlerde
tmarl sipahi grnmekle beraber, hakikatte her biri bir ka tmar birden
elinde toplamak imknlarn bularak, bu dirliklerinin mahsulnden srf
bir mltezim gibi istifade eden, fakat iltizam bedelini, devlete deil de,
nfuzlu bir takm ricale rvet olarak veren ve bu yolla geni kazan yol
lar bulan kimselerdi. Bunlar da, kapkullarnn i tutan zmresi gibi, hi
bir sefere gitmiyor, hkmet ok sktrd zaman, "bedel vermek" veya
"cebeli yollamak" gibi kaamak vastalarla yakalarn kurtaryorlard.
1596 da, harbi kaybetme tehlikesi geirmi olmann verdii psikolojik
tesirle yaplan Eri seferi yoklamas, sefere gelmiyenleri, veyahut harb
meydanndan kaanlar cezalandrmak ad altnda yaplm olsa dahi,
hakikatte tmarl sipahilerin defter zerindeki nazar mevcutlar ile ordunun
eli altndaki hakik mevcutlarn birbirinin ayn yapmak gayesini gtt
meydandadr; yani, bu vesile ile devlet, rical hizmetkrlarna vesair as
kerlikle ilgisi olmayanlara geen tmarlar bu gibilerin ellerinden kurtarmak
istiyordu. Bunun en kuvvetli delili, kapkullarndan sefere gelmeyenlerin
ve firar edenlerin miktarlar da tmarl sipahilerden az olmad halde,
kapkulu kadrolarnda yaplan yoklamann zerinde durulmam olmasdr.
Esasen her iki snf askerden de yoklamada bulunmayanlarn evvelki sefer
lerde grlen noksanlardan farkl olacaklar tahmin olunamaz. Yalnz,
bu defa padiahn sefere km olmas, "seferliler" kadrosunu geni tutmay
icabettirdiinden, " f i r a r i " rakkamnn bir az yksek olmas tabiidir.
Hdisenin bu sefer bu kadar bytlmesinde, Avusturya seferinin
almasndan sorumlu olduu rivayet olunan Sinan Paann da mhim
rol oynadn tahmin etmek mmkndr.
Hkmetin binlerce dirlik erbabn azl iin bu yoklamay bir vesile
yapmak istedii undan da bellidir ki, yoklamay "seferliler defterinden"
yaptrmas lzm gelirken, imparatorluun umum tmar defterleri zerin
den yaptrm, bu suretle, sefere memur olmayan ve hatt donanmaya,
Badat muhafazasna ve Eflk seferine -ki bu sonuncular mhim yekn
tutuyorlad- memur olanlar da tmar defterinden silinmilerdir. Bu gibi
lerin byle haksz bir azli tanmak istememeleri zerine dirlikleri iade
olunmutur.
1
Babakanlk arivi, divan kayt defteri: No. 129, yaprak 6,8, 32, 35.
66 MUSTAFA AKDA

Eri yoklamasnda tesbit edilen firarilerden Rumeli yakasndan

olanlarn "firari defterleri" elde mevcuttur ki, bu defterin iinin tetkiki de
1
bize bu hususta kymetli malmat verecektir . Ad geen defterde, firar
edenlerin isimleri, tmarlarn tekil eden ky gruplarnn "ba ' kariye-
leri", tmarlarnn aka tutarlar ve bu dirlikler kendilerinden alndktan
sonra kimlere tevcih olunduu ak bir surette gsterilmitir. Firariler
arasnda tmar alt binden aa olanlar sayl denecek kadar azdr; buna
mukabil, dirlikleri 20 bin ile 50 bin aka arasnda olan zaimler byk
bir ekseriyeti tekil ediyorlar; 60 bin akal zaimlerin bir ka kii olduu
grlmektedir.
Bu defter bize ispat etmektedir ki, firari saylanlarn ou yal bal
ve mtemadiyen " t e r f i " alarak 20 bin akay am zaimlerdir. Hakikatte
ise, bunlarn hemen hepsi, yalnz Eri seferine deil, uzun zamandanberi
hi bir sefere itirak etmiyorlard; her biri fazla mal ve mlk sahibi olmu
lard; zeametlerine birer mltezim gibi tasarruf ediyorlar ve ricalin himaye
sinde bulunuyorlard. Bir oklar da gene "ricalin dairesi halkndan" idiler
Firarilerden boalan tmar dirliklerinin yeni kimselere verilmesinde
takip olunan yol dahi yoklamaya ait bu tahminimizi teyit etmektedir:
Hkmet elde ettii bu binlerce ak tmarn tevcihinde hazinenin mas
raflarn azaltma bakmndan byk faydalar temin etmeyi dnmtr.
Bu suretle binlerce yenieri, sipahi, ulfeli avu, mteferrika ve serhad
kullar (yenieri, fris, azab, gnll) ulufeden tmara karlmlardr.
Bunlarn hepsinin de ulufelerinin yksek olduu dikkati ekmetedir. Mesel
ekserisi 20 ile 50 aka arasnda idi, ve hele 30 ile 40 aka arasnda olanlar
byk bir yekn tutuyordu. Hazinenin ykn hafifletmek ve bilhassa,
yerlerine daha az ulufe ile, seferde ok ie yarayan yeni kul yazmak gaye
siyle hareket edildii anlalan bu geni lde ulufeden tmara aktarma
muamelesi evvelki kanun ve nizamlara pek uymuyor. Kapkullarndan
isteyenleri tmara geirme deti K a n u n devrindenberi yerlemitir. Gaye
de, ulufeleri ykselmi olanlardan stanbul'da kendilerine daha fazla
terfi kadrosu bulunamyanlara zeamet vermek suretiyle bu mahzurun
nne gemek idi. Bylelerine, "ulufeleri hazineye kalmak artiyle" tmar
verilirken, beratlarna" slsn zere" kayd muhakkak konuyor ve bu
suretle, mesel, on be aka ulufesi olan bir yenieri, on be bin akalk
yerine, on bin akalk tmara geiriliyordu 2 . Bu defa ise "slsn zere"
kayd yalnz ulufeleri 20 akadan yukar olanlarn beratlarna konmu,
fakat hi birisinin, bu kayt dolaysiyle, dirliinin zeametten aa dmesine
meydan verilmemitir 3 . Ulufeleri 20 akadan aa olanlarn beratlarna

1
Babakanlk arivi, Kmil Kepeci tasnifi, divan tahvil kalemi, No. 347
2
Buna ait bilgi iin, tmar rejiminin bozuluu adndaki makalemizde bilgi vardr:
Dil ve Tarih-Co. Fakltesi dergisi C. I I I say: 4
3
Bundan anlaldna gre, 20 ile 30 aka arasnda ulufe alanlara dahi "slsn
zere" kayd konmamtr. nk, konduu takdirde bunlarn dirlikleri 20 binden
aa der ve zeamet olamazd.
 CELL FETRET 67

ise, " k a n u n l a r n d a n iki bin ziyadesiyle" yahut bin ziyadesiyle, vesair

kaytlar ilve olunmutur ki, bu suretle, mesel, 6 aka ulufesi olan bir
yenieri iki veya bin ziyadesiyle sekiz veya dokuz bin akalk tmara
1
geirilmitir . Grlyor ki, maziye ve mevcut gelenee nazaran bu s
ralarda ulufeye karlk tutulan tmar miktar iki mislinden de fazlaya
karlmtr. Tabi b u n u n en byk sebebi dirlie kacak yenierilerin
itirazlarna yer brakmamak ve onlar memnun etmekti; nk bu sralarda
tmar dirlikleri itibarlarndan ok kaybetmilerdi.
Btn bunlar anlatmakla gstermek istediimiz cihet udur: 1596
da alevlenen Anadolu hdiselerinin Eri seferi firarileri tarafndan karl
d yolundaki vekayiname kaytlar ve ondan sonra devam eden buna
benzer grler tarih realiteye uymamaktadr. 1596 ile 1610 yllar ara
snda geen byk "Gell Fetreti"nde yalnz Eri seferi firarileri olan sipa
hilerin deil, umumiyetle tmar erbabnn katiyen ba rol oynamadklarn,
mcadeleye karan snflar arasnda ok tli derecede kaldklarn ileride
greceiz. Yalnz, buraya u kadarn ilveye lzum vardr ki, Karayazc'nm
etrafnda toplanan kalabalk arasnda her snftan olduu gibi tmarl
sipahilerden olanlar da az deillerdir; fakat bunlarn Eri yoklamas ile
alkalar yoktu; nk mazl olmadklar, "Cell yanna varanlarn gnah
lar afvolunmas" dolaysiyle, bir ok kimselerin dirliklerine mdahale
olunmamas iin aldklar emirlerden anlalmaktadr 2 .
Hulsa, Eri seferi yoklamasnda tesbit edildii anlalan "30 bin
firar"nin azlolunduklar hakkndaki kararn, hakik sipahilerden, bu rak-
kama nisbetle, ok azn akta brakt muhakkaktr ve hkmet de
bunu byle hesaplad iin bu karara cesaret etmitir, nk, 1553 de
ve btn I r a n harbleri sralarnda grlmtr ki, toplu sipahi azillerine
bavurulmamas devletin tecrbe ile kabul ettii bir prensipti 3 .

B- T M A S I N I F L A R I N M C A D E L E D E K D U R U M L A R I

1 MEMURLA H A L K I N ANLAMAZLII, ALTI-BLK ZORBALARI,

BLKBAILAR

Cell mcadelesinin douundan 1596 ya kadar olan safhasn in

celediimiz evvelki eserimizde, itima snflarn hdiseler karsnda
durumlar tamamiyle tesbit olunmutur. Fakat, "Cell Fetreti" olarak ele
aldmz meselenin bu safhas daha batan itibaren o kadar kark ve
mhim hdiselerle cereyana balamtr ki, bu yeni durum iinde itima
snflarn yerlerini tekrar gzden geirmeye ihtiya vardr.
Mcadelenin XVI. asrn ortalarndaki safhasnda, yani balangta,
Anadolu'da ve h a t t Rumeli'nin, Trk nfuslu kasaba ve kyleri itibariyle
1
Babakanlk arivi, divan kayt defteri. No. 130 (bu defter tamamiyle byle mu
amelelere aittir.)
2
Babakanlk arivi, divan kayt defteri, No. 150, s. 75
3
Bu hadiselere ait malmat yaknda kacak baka bir etdmzdedir.
68 MUSTAFA AKDA

sosyal ve ekonomik hayat Anadolu'ya ok benzeyen geni bir sahasnda

balca huzursuzluk unsurlar, ift bozan reayadan ve aileyi terkeden gen
erkeklerden treyen " l e v e n d t " ile vazifesizlik yznden medreselerde y
lan "suhtevt" idi. Bu sralarda harbten bkm vaziyette olan ve beyler
gibi reayay soymak iin ellerinde salhiyetleri de bulunmayan tmar
erbab da iktisad perianlk yznden itaatsizliklerini geniletmeye bal
yorlard. Bilhassa "alak hall" olan sipahilerin levendlerden pek farklar
yoktu.
Yarm asrn gemesi srasnda, suhtelerin blkler halinde geni
sahalarda ayaklanmalar Celli mcadelesinin gelimesine esasl surette
yardm etmekle beraber, levendt ve tmarl sipahileri dairesine alamam,
tek bana devam eden ayr bir hdiseler serisi karakterini muhafaza
etmitir. " L e v e n d t " ise, evvel devletten memnun olmayan tmarl
sipahilerin etrafnda toplanarak ilk kk Celli blklerini kurmulard.
Gittike ie " m u k a t a a l a r " tutan mltezimler ve bilhassa beylerbeylerin
ve sancak beylerinin maiyyet memurlar olan kaymakamlar, kethdalar
ve subalar da kartklarndan dolay, levendler etrafnda toplanacaklar
yeni unsurlar bulmaya baladlar. Gene levend bolluunun neticelerinden
olarak, I I . Selim'in tahta kt zamandan i t i b a r e n , Anadolu'nun
gittike iine srklendii itima dzensizlie yeni bir snf insanlar
daha karyorlard ki, bunlar da kapkulluu iddia edenlerdi. Yalanc
kapkullarndan "yenieri ve acemi olan namna olanlar"m da mca
delede aktif rol oynadklar hemen hemen grlmemitir. Yaptklar
btn uygunsuz hareketler, kulluk imtiyazlarna gvenerek unun bunun
maln trl bahaneler altnda elinden almak ve etrafta soygunculuk
etmek gibi bir nevi mtegallibelik i d i 2 . Buna mukabil, alt blk halkn
dan olduunu iddia ile "sar ve krmz bayrak gtrenler"in Cell
isyanlarnda byk bir nemleri vardr. Altblk halknn, "sipahi hiz
metkr" almaya salahiyetli olmas dolay siyle bu kimseler, tmarllar veya
maiyet memurlar gibi ayn suretle, yanlarna levend toplamak imknn
buluyorlard. Yalnz, bunlarn levendleri sekban d e i l . . . "Sipahi olan"
veya "sipahi hizmetkr" grnmekte ve alt ble mahsus kisve giy
mekte idiler.

nceleri Cellilere karmayarak uzun mddet suhteler gibi kendi

balarna faaliyette bulunan bu "bayrak kaldran blkler", 1596 sralarn
da ok artm bulunuyorlard. Sar ve krmz bayraklarla gezen yzlerce
blk Anadolu'nun her tarafnda grlmekte idi.
1
Bu hadise hakknda: Yenieri nizamnn bozuluu adndaki makalemiz: Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi dergisi G. V, say: 3
2
Kylere dalan muhtelif kapkulu snflarnn veya kapkulluu iddia edenlerin
reayadan ne gibi garip usullerle para, hayvanat ve erzaklarn aldklar 23 Haziran 1599
(29 Zilkade 1007) tarihili bir fermanda tasvir olunmutur: Bak. Ankara Etnografya Mzesi,
Ankara sicilleri, No. 6, s. 258.
 CELL FETRET 69

Celli Fetreti devamnca bunlarn adetleri azalm olmakla beraber,

hemen her zaman mevcut olmular ve ayr hviyetlerini muhafaza
etmilerdir. Celllere karanlar ise phesiz bayraklarn ve elbisele
rini karyorlard.
Uzun ran ve Avusturya harbleri srasnda hkmet Anadolu'
dan grup grup yenieri ve "sipah ve silhdar" kaydederek cephelere
gnderdii iin, kapkullannm sancaklardaki mikdarlar pek artm,
fakat kontrollar aksine azalm idi. Bu vaziyetten dolay, altblk
halkndan geinenlerin soyguncu ve isyankr hareketleri az zamanda
hakik alt-blk halkna da sirayet etti. Celli Fetretinin balad
sralarda "sipah ve silhtar" blkleri kuvvetlerini "levendat" ile
de artrarak gezmeye baladlar. H a t t ileri gelen "sipah zorbalar"
beylerin maiyet memurluklarn ellerine aldklarndan dolay "sipah
ve silhdarlar" maiyyetlerine alyorlar ve merann sekbanlar yerine
bunlar kullanyorlar, soygunlarda halka dehet veriyorlard. Hele
1602 de sipahilerin stanbul'da kardklar isyann kendi malubi-
yetleriyle sona ermesi zerine, Anadolu'ya geerek Karayazc aal
n yapm olan arkadalariyle birleen zorbalar Ankara, Konya,
Ktahya, Bursa, Balkesir, Manisa, Aydn taraflarnda "Celli Fetreti
n i n " cereyanna yeni bir istikamet verdiler. " S i p a h zorbas yamas"
yahut "sipah srgn" diye halk dilinde mehur olan bu mhim hdiseler
" b y k kagun" devrine ait olduklarndan, onlar ileride tetkik edeceiz.
Byk sekban dalgalarnn asl sevk ve idarecisi olan mer
maiyyet memurlarna gelince, bunlar, suhte, tmarl sipahi ve kapkullar
gibi messes bir snf tekil etmiyorlard. Normal zamanlarda beylerin,
kendilerine hizmet edecek maiyet memurlarn dirlik erbabndan (tmarl,
sipahi, vilyet divan avuu, zaim) semekte olduklarn ve idari
gelenek bozulduktan sonra, kapkullannm dirlik erbabnn yerine ge
tiklerini yukarda sylemitik. Arkas arkasna tertip olunan seferlere
lzm olan yenieri ve sipahi ihtiyalarnn Anadolu'dan yazlan
levendlerle karlanmas dolaysiyle, Trk ahali arasnda alt-ble
kar byk bir rabet uyanyordu. Fakat, bu, ulufeden faydalanma
gayesiyle deil, kulluk imtiyazlarn elde etmek iin idi. Sipah ve silhdar
yazlanlardan ou ne sefere gidiyorlar ve ne de ulufe iin stanbul'un
semtine uruyorlard. Dier bir ksm ise hakikaten seferlere gidiyorlar,
fakat dndkten sonra blklere yerleemediklerinden maada, ulufe
de alamyorlard. Buna ramen sipah olanlmdan vaz gemiyorlard.
Bunun yegne sebebi, hukuk imtiyazlardan faydalanma meselesi yannda
bir de maiyyet memuru olma imkn salamak idi. Hakikaten, sipah
olan yazldktan sonra, bir beye maiyyet memuru olmak ve oradan
bir mektup (inha tezkeresi) elde ederek bir sancaa bey tayin edilmek

1
Karaelebi zade Abdlaziz, bu hdisede Anadolu'ya kaarak zorba arkadalarna
katlanlar 4 bin kii olarak kaydediyor: Ravzatlebrar, s. 405
70 MUSTAFA AKDA

Anadolu halk iin devlet mansblarna en kolay ulama yolu idi.

Celli isyanlarnn nasl baladn bir ka satrlk kayt ile ifade etmek
isteyen Selnik, bir mnasebetle, bu hususta yle diyor: "Bu esnada
ecanib ve erzilden blklere dahil olup birer tark ile seferlere
varmayp sancak alan meraya yetiip ellerine mzevvir ahkm a-
lp istihdam olmak iin kaldk diye sancak zaptna msellimler olup
beyleri sefere gidip reayay- zaf stne musallat olup cibilliyetlerin
l
de btn zulmleri yaptlar" . Trk halknn, bu ekilde, alt-blk
yoluyla maiyyet memurluundan sancak beyliine gemeleri, ve h a t t
beylerbeylerinin hizmetinden divan ve saray kullar arasna karma
imknlarn bulmalar, formalite bakmndan enderim geleneklerine
uydurulmu gibi grnmekte ise de, hakikatte aykr idi. nk alt
ble eskiden yenieri ileri gelenleri ve hizmet erbabnn ocuklar
alnr, Anadolu halk buraya giremezdi 2 .
Her ne olursa olsun, idarecilerin devirme enderun mektebinden
yetimesi eklinde sistemlemi olan Osmanl siyas prensibini u hdi
senin fiilen ykm saylmas lzmgelir ki, phesiz bu hal hem devlet
ve hem de reaya iin tarih bir nem tamaktadr.
Byk Celli mcadelesinde mevcut itima ve iktisad yapy
tahribe hizmet ettiklerinden dolay "menfi taraf" olarak kabul ettii
miz kuvvetleri tekil edenlerden b i r . d e blkbalar mevcuttur ki, bun
lar bilhassa "levendt" tekil ve idare bakmndan Cell isyanlar iin
birinci derecede mhim bir snf tekil ediyorlard.
Blkba, ortalama, yz kiilik bir sekban blnn efi de
mektir. Tmarl sipahi tekilt salam iken bir beylerbeyinin sekban
larnn banda ancak bir ka blkba bulunabiliyordu. Fakat sonra
lar beylerin "kap halk" yzleri anca blkbalar mhim bir zmre
olarak tannmaya baladlar. nk, levendler mernn veya mai
yetindeki aalarnn etrafnda deil, blkbann etrafnda bir birlik
hayatiyeti gsteriyorlard. Byle olduu iindir ki, iyi bir blkba
bir insandan ziyade kymetli bir meta yahut iyi bir at gibi mer tarafn
dan daima aranrd. Bunun bir neticesi olarak, blkbalar mte
madiyen maiyyet deitiriyordu. Bir gn en maruf bir Cell efine
hizmet eden bir blkba ertesi gn bir sancak beyinin veya beylerbe
yinin hizmetine geiveriyordu. Gerek merann ve gerek bizzat blk-
balarn blkbalk hakkndaki bu ruh haletleri on be senelik Cell
Fetretinde tamamiyle devam etmitir ki, Cell isyanlarnda bu pek
karakteristik bir noktadr. Mesel, Anadolu'nun herhangi bir yerinde

1
Selnik, ayn yaz, y a p r a k 340.
2
Trklerin mansblara alnmas meselesinin celllerde mill b i r gaye olarak yaa
dn ileri sren Hseyin H s a m e t t i n bu gayenin birinci A h m e d ' i n padiah olmasiyle
tahakkuk ettiini yazyor ki, bu grnde balca cell eflerine boylerbeylik ve sancak
beylii verilmesine d a y a n m a k t a d r : Amasya tarihi c. I I I , Sayfa 367.
 CELL FETRET 71

kuvvetli bir Celli grupu datld zaman si blkbalarn drt

bir tarafa dalarak sancak beylerinin dairesinde kolayca yer buluver-
meleri hdisesi umum bir ekilde, her zaman grlmekte idi; halkn
btn ikyetlerine ramen, hkmet, merasna emir dinletemiyor ve buna
da mni olmyordu.
Blkbalar sekbanlarn arasndan yetitikleri iin, levend saylmak
lzmdr. Alt-blk halkndan blkbal kabul edenlerin bulunup
bulunmadn bilmiyoruz. Blkbalardan da beylerin aalna (yani
maiyyet memurluuna) ykselenler var mdr, belli deil, yle zannedi
yoruz ki, bunlar mera snfna gemek istedikleri takdirde, evvel
ble gemeleri ve oradan bir beye aa olup, sancak beyliini bu
yoldan istemeleri lzmd. nk, yukarda da dediimiz gibi, enderun
gelenei Anadolu'da bu ekilde tatbik ediliyordu.

2 C E L L FETRETNDE KYLERN DURUMU

XVI. asrn ortalarndanberi fiil vakalarla kendisini gsteren

celli mcadelesinin tamamiyle ky sosyal ve ekonomik bnyesi
iersinde cereyan ettiini imdiye" kadar verdiimiz bilgiler tamamiyle
gstermi bulunmaktadr. 1596 da balayan "Celli Fetreti" ise g
rlmedik bir hzla ky formasyonunu tamamiyle tahrip cihetine
ynelmi bulunuyordu. Bunu daha iyi anlayabilmek iin " F e t r e t " t e n
evvel geen hdiselerin ky halk zerindeki tesir ekillerini gzden geir
mek zarureti vardr.
Osmanl mparatorluunu tehdit eden iktisad buhrann ilk ykc
emareleri ky ekonomik kuruluunda hissolunmaya balamt:
bir taraftan, kanunnameler aynen muhafaza edilmesine ramen, ver
gilerin sekiz on misli tahsil olunmasnn deta tabi telkki edilir
olmas, dier taraftan, buna tahamml edemeyen kylnn para
ihtiyac karsnda, "murabahaclara " m r a c a a t etmesi neticesi olarak,
ky topraklarnn m a h d u t insanlarn tasarrufuna gemesi ihtimalinin
belirmi bulunmas Trkiye'nin ileri ky formasyonunu bozacak
iki mhim hdise olmak zere ortaya kyordu. Ayrca, kylnn
ihtiyac olan eyann satn alma fiyatlar da, mesel I I . Bayezit devrine
nazaran, 1596 sralarnda ortalama olarak yedi sekiz misli fazla idi.
Zira mahsuln fiyatlarndaki fark ise iki devirde 4 mislini gemiyordu 1 .
Ky evrelerinde cereyan eden u hdiselerin reaya zerindeki
ilk tepkisi bir ok insanlarn ziraatten vaz geerek saa sola dalmalar
olmutu. Daha Kanun devrinde bile "ift bozan reaya"nn artm olmasn
d a n endie ediliyordu 2 . Cell mcadelesinin gelitii devir olan X V I .
1
Darya ok hububat karlan garbi Anadolu'da ve Bursa ile stanbul gibi iki
byk ehrin yan yana bulunduu Marmara evrelerinde hububat fiyatlar da dier
eya fiyatlar gibi, hatta onlardan daha fazla bir fiyat fark ile 4 akadan 30 akaya ka
rlmt.
2
Selnik s. 75.
72 MUSTAFA AKDA

asr dilinin mehur olan "levendt" ve "suhtevt" tamamiyle ky halk

arasndan tremekte idiler. mernn maiyyet memurlar tarafndan
istenen salmalar ve vergi eminlerinin sui-istimalleri, ayrca 'kylere kadar
sokulmu olan yenieriler, sipahiler, h a t t kad, mderris, sancak beyi,
avu, mteferrika ve sair gene hkmetten olan bir takm isnsanlar
tarafndan kylerde iftlikler tesisi neticesine doru giden faizcilik,
yarclk vesir iktisad tazyikler ky halkndan bir takm insanlar "kap
a r a m a y a " , yani bir beyin sekbanhma girmeye mecbur ediyordu. Uzun
harbler ve reaya ile vilyet memurlar arasndaki mcadele meray fazla
sekban beslemeye sevketmi olduundan, kynden ayrlan her " l e v e n d "
kolaylk ile bir " k a p " bulabiliyordu. Evveline it etdde Celli mcade
lesinin birinci derecede rol oynayan bir unsuru haline girdiini grece
imiz "devriye blkleri" tamamiyle kyn terkeden bu insanlard.
u halde kyn ekonomik bnyesinin bozulmasndan meydana gelen
bu binlerce insanlar, beylerin sekbanlar olarak tekrar ky ekonomisine
musallat oluyorlard. Hulsa kyn sosyal bnyesini gene kendisinin ke
mirmekte olmas gibi ok garip bir sosyal hdisenin cereyan ettii aka
grlmektedir 1 .
Kylnn bu ekilde levend olmas hareketi ile muvazi olarak, ky
formasyonunu yeni bir ekle sokma gayesi gden "iftlikler" kurulmas
hdisesi, yani topraklarn m a h d u t ellerde toplanmas faaliyeti, bata me
rnn ve tahsildarlarn vergi hususundaki tazyiklerinden hayli faydaland
ise de, 1596 sralarna gelindii zaman sekban blklerinin iftliklere dahi
tecavze baladklar grlyordu. Bir taraftan " m e r n n " sekban b
lkleri halinde birleen kyl " l e v e n d t " m , "yem ve yemek" ve "sekban"
akas vesair adlar altnda, reayann iktisad varln tamamiyle ldrme
faaliyetleri, dier taraftan, gene hkmet adamlarndan, ou kapkullar,
pasif bir takm hizmet erbab ve mtekaitler olmak zere, paral bir zm
renin kyde bir nevi toprak aristokrasisi yaratma gayreti, her iki hareketin
de, netice itibariyle Osmanl devletirin tarih ky kuruluunu tahrip veya
tamamiyle deitirme neticesini verecekleri aikr idi. Fakat, topraklar
byk paralar halinde birletirme hareketi beylerin gezici "levendlerinin"
soyguncu faaliyetleriyle zd dyordu. nk, bu blkler balarndaki
sancak beyini bile kendi gayelerinin icaplarna itaat ettiren hr teekkller
olmalar itibariyle, buraya girecek ky ferdinin itima stats hi bir
kayda tbi deildi. Halbuki iftlik sahibi, kyly tamamiyle oban veya
iftlik hizmetkr haline getirmek istiyordu 2 .
Kuruluunun hususiyetleri itibariyle ileri olarak kabul ettiimiz ky
sosyal ve ekonomik bnyesinin karlat, bu dardan gelme tesirler
ile yklmas ihtimaline kar devlet ne gibi tedbirler almtr? bizzat
kyn kendisi bunlara kar herhangi bir reaksiyon gstermemi midir?
1
"Celli syanlarnn balamas"na it tedkikimizde izah olunacak
2
Bunlar hakknda Belleten Sa. 55 deki makaleye bak.
 CELAL FETRET 73

Reayann iftini terk etmeye balad ilk zamanlarda hkmet

tarafndan buna mni olunma arelerinin dnlp dnlmediini
bilmiyoruz. Ancak, beylerin devriye blkleri ve kk Celli gruplar
teekkl ettikten sonra, ky halkn bunlardan kurtarmak ve iftliklerin
kurulmasn nlemek iin hayli vastalara mracaat olunmu, fakat bir
trl mni olunamamtr. Mesel, ilk zamanlarda kalabalk maiyyetlerle
halk soymaya kan merya veya maiyyeti halkna iddetli cezalar veri
liyordu. Fakat gerek devriye blkleri ve gerek Celli gruplar, esasta
" l e v e n d t " okluundan meydana geldii iin, bunlar bir netice vermiyor
idi. Nihayet, I I . Selim ve I I I . Murad zamanlarnda suhtelere iddetli cezalar
tertip olundu; "il-erleri" denen mahall milis tekilt gelitirildi. Devriye
blklerinin datlmas iin pek ok emirler verildi. Bununla beraber
hibir netice kmad. En nihayet bu sonuncu padiah kadlarn ve kyl
reayann arzularna uyarak devriye blkleri ile gezen "ehl-i r f kyle
rine sokmamalar iin baz yerlerin halkna msaadeler verdi. Bunun
arkasndan, Celli mcadelesinde pek byk tesirleri grlen mehur bir
adalet ferman yaynlayarak, reayaya, resmen, devriye blkleriyle gezen
meray ve adamlarn muhitlerine yanatrmamalarn tavsiye etti.
Yukarda ky sosyal bnyesine musallat olduunu sylediimiz sekban
dalgalarna kar hkmetin son ve en mthi tedbiri bu birinci adalet
ferman olmutur.
Ky iktisad esaret altna almak isteyenlere kar devletin yapt
mcadelelere ait fazla bilgimiz yoktur. Yalnz faizciler iin yzde on ile
on be arasnda resm bir faiz koymu, buna riayet etmeyenlere cezalar
verdiinden baka, faizcilii bir kazan haline getirerek byk sermaye
toplayan kimseleri halk ikyet ettike stanbul'a getirterek kasaplk
yaptrm ve bu suretle iflsna sebep olmutur.
Bununla beraber, tetkik ettiimiz vesikalarda, her ky er beer
iftlik haline getirmeye alan bu sonuncu ekonomik hdisenin fazla akis
lerine tesadf edemedik. Halbuki nerolunan adalet fermanlarnda ve
dier bir takm "hkm-i h m y u n l a r " da, ky formasyonunun bozul
masna mil olanlar arasnda ky iftlik yapmak isteyenlerden de uzun
uzun bahsolunuyor 1 . Ancak, u ilve olunabilir ki, ekseriyeti yenieriler
tarafndan kurulduu anlalan bu iflikler, yahut be ailenin tarlalarn
birletirmek suretiyle yaplan geni ziraat Fetret devrinin birinci safhasnda
muvaffak olamamtr. nk byk sekban gruplar tamamiyle ky
lerde faaliyette bulunuyorlard.
Ky sosyal bnyesini bozmakta olan bu hdiselere kar dorudan
doruya kyllerin gsterdii reaksiyonlara gelince, ky iin en byk
tehlike saydmz merann fazla vergi almalar eklinde grlen "sekban"
soygunlarna kar phesiz ifti halkn mcadelesi etin olmutur, "il-er
leri" ve bunlarn banda bulunan "yiitbalar" nceleri hakik bir "ky

1
Mesel u adalet fermanlarna bak.: M. aatay Uluay, Saruhan'da ekyalk,
vesika 1 ve 37.
74 MUSTAFA AKDA

k o r u m a " tekilt idiler. Bundan baka, kyllerin dorudan doruya

memurlara kar ayaklandklar da grlyordu. Hele kyllerin, "ehl-i
rf" hakkndaki ikyetleri pek fazla olmutur. Bazan halk kendilerini
silhla mdafaa iin msaade istiyorlar, fakat hkmet kabul etmiyordu.
Nihayet, nc Murad, yukarda sylediimiz adalet ferman ile, btn
Anadolu kylerine "devriye blklerine" kar kendilerini koruma hakkn
tanynca; memlekette deta bir ihtill havas esmee balad. Adalet
fermanlarn ellerine alan halk kylerinin yollarn kapatarak hi bir ya
bancy geirmiyorlard. H a t t bu hal bir ok mmtakalarda kyllerin
btn memurlar ve dolaysiyle hkmet tekilt aleyhinde toplu ayaklan
ma tertip etmelerine kadar gitmekte idi. Tabi bu gibi haller hkmeti
endieye drdnden, sk sk halkn elindeki silhlarn toplattrlmasna
bavuruyordu. 1595 sralarnda kyllerin kendi kendilerini silhla mdafaa
tekiltlar ok ilerlemi vaziyette idi; bir ok sancaklarda beylerin aalan
kylere kamaz olmulard. Fakat mernn maiyetindeki muazzam
levend ynlarn uzun mddet hareketsiz tutmaya imkn yoktu. Neticede
ky mdafaalar kamilen ykld. Levend blkleri deta yarm asrlk
bir hazrlktan sonra kyleri tahrip ile" o zamana kadar kylerinde kalma
imknlarn bulan dier levend arkadalarn da ayaklanmaya zorladlar.
Bu suretle, iktisad tazyiklere kar ky sosyal bnyesinin yaratmaya te
ebbs ettii "kyl isyan" daha bata muvaffakiyetsizlie urayarak,
onun yerine, byk ve tahribkr levend isyan geti ki, bunun safhalarn
bundan sonra gelen bahislerde tetkik edeceiz 1 .

3 BYK CELLI GRUPLARININ BRLEMELER :

KARAYACI'NIN ORTAYA IKII

Celli mcadelesinin, 1596'da, birden genileyerek btn Anadolu'yu

byk bir krize srklediini sylemitik. Bilhassa kyl reayaya zerine
saldran blklerin banda alt-blk sipahileri "beylerbeyisinin aas"
ad ile hareketi idare ediyorlard. "Ehl-i rf" n -yani memurlarn- "b
lklerle dolamalar hkmete yasak olunduundan ve bu hususta halkn
elinde adalet ferman dahi bulunduundan, buna riayet etmeyen beyler
ve adamlar fiilen Cell olmulard.
Ayn yln sonuna doru btn asker ve mer Eri seferinden dnm
olduklar iin, sancak beyleri ve beylerbeyleri namna dolaan sekban
blkleri daha ok artm idiler. mer, grnte, merkezin itaatinden
katiyen ayrlmyorlard. Fakat kendi namlarna soygunculuk eden maiyyet-
lerini aktan aa himaye etmekte idiler. Bir ok sancak beyleri ise,
dorudan doruya kendileri bile Celli eklinde dolayorlard. Halk ada
let fermanlarn ileri srmekle beraber, hi kimse dinlemiyor 2 ; Hkmet,
1
Kylerin sosyal ve ekonomik durumlarna ait mhim hdiseler ad geen eseri
mizin son ksmmda anlatlacak.
2
Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, sayfa 287.
 CELL F E T R E T 75

bir taraftan, beylerin el altndan soyguncu blklerini kendilerinin idare

ettiklerini gryor, buna ramen bir ey yapamayarak, ancak seferlere
davet ediyordu. Artk devriye blklerine kar "il-erleri" karlmas da
bir fayda salamamakta idi. nk pek ok yiitbalar da il-erleriyle
beraber halk soymaya bakyorlar, mhim hi bir vazife yapmyorlard.
Bu sralarda Anadolu sancaklarnda bir takm insanlara "vilyet
muhafazas" iin fermanlar verildii ve halka da gnll blklerinin
tekili iin msaade olunduu grlyor. Fakat bu iin bana geirilenler
gene avu, mteferrika, sipahi gibi hkmet mensubu kimseler olduk
larndan, yeni birer soyguncu sekban bl toplayarak soygunculua
kmaktan baka bir ey yapmadlar. Nide kadsnn, " y n v e erafn" bu
gibi kimseler hakkndaki ikyetlerini arzederken verdii malmat, "vi
lyet muhafazasna memur olanlarn" Celllerden hi farklar olmadn
gstermektedir. Kad, halkn "vilyet muhafazas namiyle" bir daha kim
seye ferman verilmemesini talebettiklerini bildiriyordu 1 .
Btn vilyet ve sancaklarda bu sralarda faaliyet tamamiyle kylerde
cereyan etmekte idi. Sar ve krmz bayrakllar (yani alt-blk halk),
ekiya serdarlar (yani merkezden ekiya takibine memur olanlar,) yiitba
lar, beylerin aalar, hep kalabalk birer sekban blnn banda olarak,
kylerden silindir gibi geiyorlard. Tesadf ettikleri iftlikleri talan et
mekte, zenginleri btn paralarn teslime mecbur etmekte ve at, katr,
deve gibi hayvanlardan bulduklarn srmekte idiler. Ekinlere mthi
zarar veriyorlard. Halkn "yem ve yemeini" yiyorlar ve icabnda kylerde
gnlerce oturuyorlard. Levendler ahlinin evlerine misafir edildiklerinden,
bir ok da uygunsuz hareketler olmakta idi 2 . Dolaan blkbalarn
fazlal dolaysiyle her ky hemen hi bo kalmyor, aa, avu, serdar,
Celli birbirlerini takip ediyorlard.
Bu artlar altnda kyde barnmak ok zorlamt. O n u n iin fakir
halk mtemadiyen silhlanarak kyn terk etmekte ve gidip bir sekban
blne yazlmakta idi. Abdlkadir Efendi, kylerin ackl d u r u m u n d a n
bahsederken: "iftiler hizmetlerini ve kuralarn brakp vesvese-i eytan
izlliyle tfenklenip sekbanlara karp seyyidi olurdu" diyor 3 .
Kylerde birbirlerini takip ettiklerini sylediimiz bu kadar ok
sekban blklerinin kendi aralarnda arpmaya yer vermemeleri btn
Celli isyanlarnn hayret edilecek hususiyetlerinden birisidir; yalnz,
bunlardan suhteleri ayrmak lzm gelmektedir.
Denebilir ki, gerek 1596 ve gerek 1597 yllar, geni ky itima mu
hitinin hdiseler tarafndan uzun "Celli Fetretine" hazrlanmas faaliyeti
ile gemitir. Gittike kabaran levend dalgalar kyleri tamamiyle yiyip
1
Babakanlk arivi, divan kayt defteri, N o . 136, y a p r a k 130
2
" Y e m ve y e m e k " , p a r a salmalar ve levendlerin halkn evlerine misafir edilmeleri
m h i m ikyet mevzuu idi. u ferman bu d u r u m u olduka tasvir etmitir, A n k a r a
Etnografya mzesi, A n k a r a sicilleri, N o . 6, S. 258.
3
Abdlkadir, Vekayii tarihiye, Esat efendi yazmas, No* 2151, y a p r a k 73
76 MUSTAFA AKDA

bitiriyorlard; zengin kimseler ehirlere ve kalesi olan yerlere hicret etme -

te idiler. Netice itibariyle levend gruplarnn artk kasabalara ve ehirlere
hcum etmeleri zarureti kendiliinden douyordu. Fakat, beer altar
yz nfuslu kyleri basmaya kfi gelen kk sekban blklerinin byk
kasabalara ve hele ehirlere yanaamyacaklar tabi idi. O n u n iin, artk
blkleri bir araya toplayan kalabalk Celli guruplarnn teekkl etmeye
balad grlyordu. Yukarda da sylediimiz gibi, itima ve ekonomik
dzeni ykmaya alan sekban blkleri, "sar ve krmz bayrak kaldran
lar", yiitbalar idaresinde il-erleri, ellerinde fermanlarla muhafz veya
"ekiya serdar" olanlarn muhafaza blkleri ve nihayet adalet ferman
larna kar alenen ayaklanan devriye blkleri faaliyetlerini eitli bahane
lerle devam ettiriyorlard. Binaenaleyh bunlar Cell bayra altnda nasl
toplanabilmilerdir, b u n u n safhalar hakknda bilgimiz yoktur. Yalnz
u kadarn sylemek m m k n d r : Kylerde sekbanlarna yiyecek ve
gndelik ulufe tedarik edemeyen efler, ya gidip daha kuvvetli bir Cellye
iltihak etmek veya sekbanlarnn kendilerini birer birer terk etmelerine
raz olmak mecburiyetinde idiler. Bu vaziyette blkleriyle gidip Cellye
kartklar ihtimali kuvvetlidir. Bundan baka, malm olan dier bir
cihet de udur: Yukardaki eitli katagorilerden yalnz devriye blkleri
Cell gruplar halinde bymler, dierleri nemlerini kaybetmilerdir.

Cell mcadelesinin balad XVI. asrn ortalarndan Karayazc'-

nn idaresinde toplandn grdmz byk Cell grupunun harekete
getii 1597 sonlarna kadar olan zaman zarfnda, hdiselerin geirdii saf
halara dikkat edilirse grlecektir ki, suhteler memlekette soygunu bir
geim vastas haline getirmiler ve ayn yola levendler de srklenmi,
nihayet, tmarl sipahi ie kararak levendleri kk Cell blkleri halinde
toplamlar ve deta Cell mcadelesine muayyen bir ekil vermilerdir.
Tmarllarn yerine geen alt-blk halk maiyyet memurluunu da ellerine
geirerek Cell blklerini bsbtn kuvvetlendirmiler, bir taraftan da
alt-ble ait bayraklarla dolama deti inkiaf etmitir. 1596 sralarnda
"sar ve krmz bayrakllar" ok kalabalk idiler. Nihayet alt-blk halk
devriye blklerinin bana geerek, Celllii "merann maiyyet memur
larnn" ayaklanmas ekli altnda Fetret devrine evirmilerdir. O halde
Cell isyanlarn idare edenler umumiyetle alt-blk ileri gelenleri ol
makla beraber, resm grnte beylerbeylerinin ve sancak beylerinin
maiyyet memurlar (daha dorusu aalar) olarak hareket etmeleri neticesi,
hdiseler, hemen daima mernn kendilerine mzheretleriyle bsbtn
nem kazanmtr. unu da kaydetmek lzmdr ki, Cell efleri arasnda
avulara, zaimlere ve ileri gelen tmar erbabna da tesadf edilmektedir.
phesiz bunlar da beylerin dairelerinde maiyyet memuru olarak hizmet
ediyorlard; ancak, zeametlere, son zamanlarda, alt-blk halkndan
pek ok kimse karlmakta olmasndan dolay bunlarn da ounun gene
alt-blkle alkalarnn bulunmas ihtimali kuvvetlidir.
 CELL FETRET 77

Bylece, meseleyi vilyet beylerinin maiyyetlerindeki memurlarn

ayaklanmalar eklinde tesbit ettikten sonra, imdi Karayazc'nn byk
sekban guruplanmasnn efi olmasna yardm eden tarih artlar gzden
geirelim.
Hseyin Hsamettin, asl ad Abdulhalim olan Karayazc'nm ahs
hviyetini "Urfa dahilinde Kll airetinin efradndan Ali'nin olu"
1
olarak tesbit etmitir . Eserini X V I I . asrn ortalarnda yazan ermeni
tarihi Arakel ise, Urfa'da, Karayazc'nm orumlu bir trkn olu
2
olduunu iittiini sylyor . Fakat Celli Fetretinin mhiyeti ve si ef
lerin oynadklar rollerin siyas rengi bakmndan, bizim iin mhim olan
ural veya bural olduu deil, yukarda tesbit ettiimiz zmrelerden
hangisine mensup bulunduunu bilmektir. Osmanl vekayinmeleri de
bu sonuncu nokta zerinde durmu olduklar halde, Abdlhalim'in resm
hviyetinin dorusu tamamiyle malm olamamtr. "Vekayinme"
mellifi Abdlkadir'e gre, eski Habe beylerbeyisi Hseyin Paa Kara-
m a n ' d a isyan ettii zaman, Karayazc Tarsus livasnda "sekban blk-
ba" idi 3 . Ktip elebi de, Abdlhalim'in beylerbeyileri yannda kh
sekbanbalk ve kh subalk edip durduunu yazmaktadr 4 . Solakzde
ise, ad geen ahsn am kullarndan olduunu sylyor 5 . Bizim tesadf
ettiimiz bir hkmde, Malatya kadsnn bir arz hulsa edilerek, " m u
kaddema Malatya'ya Cell ve eki'ya mstevli o l u p " envai zum ve taadd
ettikleri arz olunmakla def ve izaleleri iin yerli ve yurtlu ata ve dona
kadir yarar ve bahadr yiitlerden yz-elli nefer gnll tahrir ve ilerin
den birer ihtiyarlarn aa ve kethda ve ktip ve avu tyin olunmak
zere ellerine emr-i erif verilmein serhadlu tayfasndan Karayazc de
mekle maruf bir ak kimesne aa tyin olunup vrid olan evmir-i erifeye
amel etmeyip ekavet ve ifsat zere olan etrk ve ekrad ekiyasmdan
havasna tabi kimesneleri tamah- ham iin gnll yazmakla er'i erife
mracaat etmeyip etraf ve eknafta olan bignah mslmanlarm cemiyet
ile zerlerine varp nicelerini katledip emval ve erzaklarn garet edip
davarlarn srp bu makule fesadna nihayet olmayp gnden gne fesat
ve enaatleri izdiyad bulmutur" deniyor. Yalnz, bu vesikann kaytl
bulunduu 75 numaral Mhimme defteri, hicri, 1011-1013 yllarna
it olduundan dolay, burada ad geenin mehur Karayazc olduu
phelidir 6 . Ancak, hdiseleri yakndan grm bulunan brahim Peev

1
Hseyin Hsamettin, Amasya tarihi, c III s 348.
2
Brosset, Collection d'historiens Armeniens: Arakel de Tauriz, p. 539
3
Abdlkadir, ad geen eser, yaprak. 73 (Nev' zade, Zeyli akayik'de Yazc'nn
sekban ba olduunu yazyor: Nuruosmaniye yazmas No. 3314, yaprak 291-294).
4
Ktip elebi, Fezleke, C. I. s. 289.
5
Solakzde, s. 662
6
Babakanlk arivi, Mhimme defteri, No. 75, s. 273 (Mhimme defterlerinde
tarih srasna her zaman riayet olunmadndan bu hkmn 1006 hicri tarihine ait olmas
ihtimali kuvvetlidir).
78 MUSTAFA AKDA

Karayazc'mn Sivas sancaklarndan birisinde bir mirlivaya kaymakam

lk yapmakta iken, sancak baka bir beye verildiinde, yeni gelen mtesel
lime mansb teslim etmek istemiyerek isyan ettiini yazyor ki, bu kayt
Solakzde'nin verdii bilgi ve yukarda bizim bahsettiimiz vesikann
1
metni ile birleince olduka ak bir mna almaktadr .
Gerek vekayinmelerin verdikleri bilgiler ve gerek o zaman Anadolu'
da cereyan eden hdiselere uygun dmesi bakmndan Karayazc'mn
tarih ahsiyeti hakknda ancak tahmini olarak unu syliyeceiz: Celli
efleri iinde en tannm olan bu kimse, yle anlalyor ki, nce bir beyin
"kapsnda" sekban yahut blkba olarak bulunuyordu; sonra, o zaman
Anadolu'da moda olduu gibi, ble geerek am veya bir h u d u t kale
sine muhafz olarak gitti. Celli Fetreti balaynca, Malatya taraflarna
geldi ve Cellilere kar her tarafta tekil olunan gnll blklerinden
birisinin aaln elde etti. Kapkulluu sfat dolaysiyle, ihtimal, bu
arada, bir beyin kaymakamln kabul ederek, sancann bana geti,
ve btn maiyet memurlar gibi, o da devriye bl ile beraber herhangi
bir hdiseyi bahane ederek Celli oldu.
imdi, Karayazc'mn ve eski beylerbeyi Hseyin Paann ne za
man isyan bayran ektiklerini tesbit etmek icabetmektedir: yukarda
sylediimiz gibi, "Celli Fetreti" 1596 da balam bulunuyordu; beyler
beylerinin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar devriye blkleriyle
beraber kylere saldrmlard. O halde, Hseyin Paa ile Karayazc'mn
ilk Celli isyann kardklarn deil, byk sekban gruplanmasm ne
zaman saladklarn dnmek lzmdr.
Selnik'nin ifadesine gre, beylerbeyliinden mazl Hseyin P a a 2
"rvetler vererek mehayif teftii, vilyet muhafazas ve sefere asker sr
mee" kendisini memur ettirdi. K a r a m a n ' a vardnda, etrafna binlerce
sekban toplayarak halktan, "salgun" yoluyla paralar istemeye balad.
Kar gelen kadlar "siyaset" ediyordu. Bir ok kadlar ve pek ok ik
yeti stanbul'a gelerek s paann zulmlerini anlattlar. Fakat divan
hkmeti hi ehemmiyet vermiyordu. Nihayet Karayazc'dan kaan
bir ok kimseler daha gelip stanbul'da Hseyin Paann ikyetileriyle
birletiler. Kalabalk halk kadlarla birlikte divan zorlamaya baladlar.
Hkmet ricalinin Cellileri himaye ettiklerini, onlardan rvet aldklarn
iddia ediyorlard. Nihayet 1599 temmuzunda, Anadolu'dan kap gelen
kadlarla halk divan bir daha zorladlar ve hkmete hakaret edecek kadar
ileri vardlar. Bunun zerinedir ki, btn vilyetleri Cellilerden temizle
mek zere Sinan Paazade Mehmet Paa ilk "Celli serdar" tyin olundu.

1
Peev, C. 2, S. 252
2
Hseyin Hsameddin bu Hseyin paann Amasyal Budak beyin olu olu ol
duunu tesbit ediyor: Amasya tarihi c. I I I . s. 343; Venedik elisi Nikola Notio ise rapo
runda bu ahsm Sinan paann akrabas olduunu, anasnn ise bir sultan bulunduunu
kaydetmitir. Ad geen Rusa eser. s. 58
 CELL FETRET 79

Mehmet paann serdarl dolaysiyle Selnik yle diyor: " K a r a -

yazc namna serdar- suhte memleket iinde sekban ve tfenkendazlar
ve cemiyet ile gezip her taraftan mslmanlara gadr ve hayf zere olan
1
ekiya ve zalemenin hakkndan gelmee serdar oldu" . Bu szlerden an
lalyor ki, Karayazic da Hseyin Paa gibi, K a r a m a n taraflarn talan
eden "suhteleri" bastrmaya memur idi. Abdlkadir Efendi, Hseyin Paa
K a r a m a n ' d a ayakland zaman, Karayazc'nm da Tarsus'ta olduunu
sylediine gre, her iki snin de 1598 (1006) da K a r a m a n vilyetinde
medrese talebesinin karm olduklar byk isyan bastrmaya memur
olan kuvvetlerin banda olduklar anlalyor. Gerek Hseyin Paann
ve gerek Karayazc'nm banda toplanm olan byk sekban kalabalk
larnn K a r a m a n ve Tarsus taraflarnda, suhtelerle uramaktan ziyade
soygunla ve halkn srtndan geinmekle megul olduklarn tahmin etmek
zor deildir. u halde, her iki snin de, esas itibariyle, 1598 yaznda bin
lerce sekbanlarn halkn zerine musallat etmeleri ve kendilerinin de cebr
para toplamalar zerine haklarnda pek ok ikyetlerin olduunu ve
fakat hkmet merkezinin bunlar Anadolu'nun her tarafndan mernn
sekbanlar hakknda gelen ikyetlere benzeterek aldr etmediini kabul
etmek lzmdr. 1598 son bahar ile 1599 yaz aylar arasnda Hseyin
Paa ve Karayazc'nm ahsiyetleri etrafnda ok mhim hdiselerin cereyan
etmi olmas zarurdir. nk bu son yln temmuzunde, Mehmet Paa
Konya ve Mara istikametinde hareket ettii zaman, btn Anadolu
yarmadasnn, ou alt-blk halk olan balca Cell efleri tamamiyle
bu iki sinin etrafnda toplanm bulunuyorlard. Abdlkadir Efendi bun
larn ne kadar uzaklardan geldiklerini ifade iin, "Yemen ve Hint'ten
firar e d e n " ekiyalarm cem olduunu sylyor 2 .

Hlsa, Cell olmu binlerce si maiyyet memurlarn bu kadar uzak

mesafelerden hareketle bir ahsn etrafnda toplanmaya zorlayan sebepleri
bu gn bilemiyoruz 3 .
Burada kayd lzm gelen baka mhim bir nokta, "Cell Fetreti"
iinde eski Habe Beylerbeyisi Hseyin Paann isyan hakknda mevcut
bilgilerin pek mkul olmaddr. Evvel ayaklanan Karayazc mdr,
yoksa bu beylerbeyi midir, katiyetle bilinmiyor. Fakat akla uygun olan
Hseyin Paann, bir beylerbeyi sfat ile, sekbanlarn banda olarak
harekete gemi olmasnn hkmet merkezinde fazla tela sebep olmu
bulunduudur. Buna mukabil, Karayazc bir maiyyet memuru olmas
dolaysiyle, hareketi merkezin dikkatini ekmiyordu. nk, yukarda
da sylediimiz gibi, epey zamandanberi, Anadolu'nun her tarafnda Kara-
1
Selnik, Nuruosmaniye yazmas, No. 3133, yaprak 332
2
Abdlkadir, ayn eser, yaprak. 73.
3
Anadolu'nun her tarafndan pek ok kimselerin Yazc'ya iltihak ettiklerine it
sicillerde pek ok kaytlar vardr: mesel Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri
No. 8, s. 200, 303; Bursa Mzesi, Bursa sicilleri No. B 136-351, yaprak 108.
80 MUSTAFA AKDA

yazc ayarnda pek ok maiyyet memurlar hareket halinde bulunuyorlard

ve hkmet bunlarn yaptklarn mutat bir yolsuzluk olarak telkki
etmekte idi.
Dier taraftan, Hseyin Paann isyan Celli mcadelesinin gelenek
lerine de uymuyordu. O vakte kadar bir beylerbeyisinin Celli olduu
grlmemiti. Grne baklrsa, ne celller ve ne de hkmet bu si
paann hareketini Celllik iersinde grememiler, deta yadrgamalar
dr. O n u n iindir ki, bir beylerbeyi olmasna ramen, K a r a m a n ' d a at
isyan bayrana hi bir taraftan sekban bl katlmad. s yalnz kendi
kaps halk ile K a r a m a n ' d a hayli paralar topladktan sonra, "Celli ser
d a r " vezir Mehmed Paann istanbul'dan hareketi zerine, Karayazc'ya
snmak mecburiyetinde kald. Dediimiz gibi, Celller onu kendilerinden
saymadklar iin, Yazc Urfa kalesinde skt zaman, kendisini hk
mete teslim ederek mukabilinde sancak beylii ald ve Yazc'y bu hare
ketinden dolay muaheze eden de o l m a d l .
Hseyin paa stanbul'da idam olunduunda; cesedinin deveye ge
rilerek gezdirilmesi ve hakaret olunmas ne mnaya alnmaldr?.
Bizce bunda derin siyas sebepler aramaya lzum yoktur. Bu hareket
sadece eskidenberi "padiahn ekmei ile perverde olmu" her enderun-
dan yetime "hain-i devlete" tatbik edilen bir cezadr ve phesiz gayesi
de padiahn kullarna bir ibret gstermekten ibaret olmak lzmdr.
Hulsa, Karayazc'nn ortaya k 1598 yazndadr ve kendisi,
btn Cell efleri gibi, mcadelenin kendine has gelenei iinde yeti
mi bir ahsiyetti. 1599'da, etrafna, Cell olan en mehur "sipah zorbalar"
toplanm bulunuyordu, Karayazc'nn kendisi de aslen blk mensubu
idi ve ancak bu sayededir ki, o zaman Anadolu'da en itibarl bir asker
snfn mensuplarn etrafnda toplayabilmiti.

9 CELLLERN GAYELER

Cellleri harekete getiren muayyen bir gayeleri var mdr? yahut,

uzun mcadele sralarnda, hi olmazsa hdiselerin zoru altnda byle
bir ey domu mudur?
slm ansiklopedisine " K a r a y a z c " maddesini yazm olan Kramers
slerin i tarikatinin tesiri altnda hareket etmi olmak ihtimallerini
ileri sryor. Bunun iin de iki delile dayanmaktadr: Bunun birisi Babin-
ger'in K a n u n devrindeki isyanlara it tetkikidir ki, yazar, Karayazc
isyannn dahi evvelce zaman zaman alevlendikleri grlen tarikat ayak
lanmalarndan birisi olmasn akla yakn buluyor. Dier delili de Kara
yazc ve biraderi Deli Hasan'a kethdalk yapan bir ahsn " a h v e r d i "
ad ile anlmakta olmasdr 2 .

1
Selnik, Hseyin Paann U r f a ' d a Karayazc'ya vezirzam olduunu, M e h m e d
Paann a d a m l a r n n gelip sylediklerini kaydediyor: ayn eser, yaprak. 340
2
Encyclopedie de l'slm, Karayazc maddesine bak.
 CELL F E T R E T 81

Kramers'n hataya dt aikrdr. nk, yalnz bir ahs ismi

ne dayanarak byle bir hkm verilemez. Esasen ahverdi adn tayan
kimselere o zaman Snn halk arasnda da raslanmakta idi. Hele mellifin
bahsettii kethda ahverdi'nin isyandan vazgeerek, arkadalarna da
dellet etmek suretiyle, yeniden devlet hizmetine girdii, mteferrikalk
ile enderunda ve sadrzam dairelerinde nfuzlu bir ahsiyet kazand
dnlrse, byel bir istidlalin yanll daha ok anlalr. Vakalar iyi
tandktan sonra, Celli isyanlarnn tarikatla ilgileri hi hatra gelmez.
Mesel, Prof. Cavid Baysun islm Ansiklopedisine yazd I. Ahmed mad
desinde Cell isyanlar meselesine ksaca dokunmu, fakat bu hdise
lerde din tesirlerin olabileceini dnmemitir; uzun harblerin yaratt
gayr memnunlarla, bu srada ok fazla tremi olan sekbanlarn bu
meselede birinci mil olduklarn sylyor *. Profsrn bu gr tasvir
ettiimiz vekayie de uygundur.

Hseyin Hsamettin Celllerde daha geni gayelerin bulunduunu

tasavvur ediyor; sosyal bnyede dnmeler ve devirmeler girdiindenberi
trklerin buna kar mcadeleye girmi olduklarn syleyen mellif, Yl
drm Bayezit'ten sonra sarayda, hkmet idaresinde ve halk arasnda
meydana gelen krizleri ve ayaklanmalar milliyeti bir ruhun harekete
getirdiini ifade etmekte ve byk Cell Fetretini de ok eski olan bu m
cadelenin bir devam saymaktadr. Karayazc'nm babuluunda
toplanan Celller, padiaha, trklerin de enderuna alnmalarn ve yksek
mansblara tyin olunmalarn kabul ettirmek istiyorlard, fakat Kara-
yazc ve onun gibi ileri gelen baz efler kuvvet kazandka kendilerine
" a h " , " s u l t a n " unvanlarn vererek istikll sevdasna dtler. Bu husus
ta Hseyin Hsamettin yle diyor: "ayan- dikkattir ki zaman fetrette
erbab- ihtillden bazlarnn iln- istikll ederek namlarna sikke darp
ettirdikleri ele geen fermanlarda, ahkm defterlerinde mezkr olduu
halde, erbab- ihtillin kendi namlarna hutbe okuttuklar meskttur" 2 .
Bu son szyle, Amasya tarihi mellifi baz Cell eflerinin esas gayeden
saparak devletten ayrlma (seporatiste) temayl gstermeye baladkla
rn anlaytyor.

Ne Osmanl devlet tekiltn ve ne de slm-Trk sosyetesinin husu

siyetlerini asla bilmeyen Rus yazar A. S. Tveritinova'nn bu husustaki
grleri Hseyin Hsamettin'inkine nazaran tamamiyle antitez mahi
yetindedir. Esasen, bu yazar Hseyin Hsamettin'in eserini, esasl kay
naklara, er'iye sicillerine ve ariv malzemelerine dayanmak suretiyle
hazrlam olmasn gzde tutarak, silerin gayeleri hakknda Amasya
tarihindeki fikirlere ok cidd bir nem veriyor. Fakat kendisi bunu ilm
bir surette rtecek yerde bir takm tevillerle ters eviriyor.

1
Cavid Baysun. slm Ansiklopedisi, I. A h m e d maddesi.
2
Hseyin H s a m e t t i n , ayn eser, c. 3, s. 342, 347, 355
82 MUSTAFA AKDA

Bu suretle, Rus yazar da Celli isyanlarnn bir gayenin elde edilmesi

iin hazrlanm olduunu kabul ediyor; fakat bunlar kendi materyalist
grlerine uydurmaya alyor. Trk tarihileri gibi, o da, isyan, tamamiy-
le tmar erbabnn kardn ve ayaklanmalarn Eri seferi firarileri
Anadolu'ya getikten sonra baladn doru olarak kabul etmitir. Yu
karda tetkik etmi bulunduumuz vakalarn cereyan tarzn, olduundan
baka trl bilen ve Osmanl tmar rejimini Avrupa feodalitesinin bir
ayn sanan A. s. Tveritinova bu iki esas zerinde durmakta ve Avrupa
feodal rejimden kapitalist merkeziyeti rejime geerken, garp cemiyet
lerinin sosyal bnyelerinde grlen krizin izahna it klie fikirleri bir
forml halinde Osmanl-Trk sosyal bnyesine "mahsus Celli isyanlarna
da tatbik etmektedir. fadesine gre, Osmanl orta ve kk feodallerinin
arazileri byk feodaller ve saray brokrasisi tarafndan zabtolunuyordu.
Murabahac byk ticaret sermayesi de bunlarn fakir dmelerine sebep
olmutu. Tmar sahiplerinin isyan etmelerindeki hakik sebep bu idi.
Karayazc'nn bayra altnda birlemi olan "siler karargh"n iki mhim
unsur tekil etmi bulunmakta idi. Bunlarn birisi isyana eflik eden feodal
ler zmresidir. kinci zmreyi vergilerin arl altnda ezilen kyller
tekil ediyorlard. Bu sonuncular byk bir ekseriyet halinde idiler. By
lece hdise esasnda bir kyl isyan iken, eflerin feodaller olmas yzn
den gaye bunlarn dar snf menfaatleri erevesinde kald ve hatt, feodaller,
kyllerin hareketlerinden endieye derek, onlar terk ile hkmetle
bartlar 1 .
Rus mellifi bunlar anlatmakla Hseyin Hsamettin'in " m h t e -
dilere kar mill ayaklanma" eklinde ifade edilebilen tezini reddetmek
istiyor. Amasya tarihinde verilen bilgilerin, hazrlanma tarzlarndaki
ciddiyet itibariyle, doru olduklarna inanyor; ancak, bu eser "burjuva
milliyeti inklp srasnda' yazldndan dolay gr muayyen maksada
dayanmaktadr" diyor 2 .
Adlar geen Trk ve Rus melliflerinin birbirlerine zd tezlerinin
tarih realiteye uygunsuzluunu burada tekrar izah edecek deiliz. nk
yukarda tetkik ettiimiz meselelerde Cell mcadelesinin sebepleri, bu
isyan karanlarn sosyal ve ekonomik durumlar, vakalarn cereyan
tarzlar vesikalarla anlatlmtr. Burada aratracamz noktalar "Cell
F e t r e t i " devrinde treyen Cell eflerinin baz gayeler beslemi olup ol
madklarn, bilhassa Anadolu'yu Osmanl mparatorluundan ayrmay
dnp dnmediklerini tesbit etmek olacaktr.
Hemen btn mellifler bz cell eflerinin Anadolu'da mstakil
bir devlet kurma iddiasna kalktklarn kabul ediyorlar. nk, vekayinme-
lerde bu hkm verdirecek kaytlar mevcuttur. imdi, biz, evvel bu
kaytlarn bir hakikati ifade edip etmediklerini aratralm:

1
Ad geen rusca eser, s. 12, 13, 52
2
Ayn eser s. 12, 13
 CELL FETRET 83

En kymetli menbalardan saylan Selnik, Karayazc'nn ahln

iln ettiine dair kendisi kat bir ey yazmyor, "Celli serdar" vezir
Mehmet Paann, Yazc'y Urfa kalesinde kuatt srada stanbul'a
yollad adamlarn sylediklerini kaydediyor. Bunlarn ifadesine gre,
Karayazc Urfa'y zabtetmi ve padiahlk iddiasna balam, Hseyin
Paa da vezirazam olmu, " H a l i m ah, muzaffer b d " imzasiyle tura
ekiyormu, "kadlar nasb ve asaleten asker yaayp", yanma "mgalike-
1
den (?) vafir kuzzat cemolmu . Ayn adamlar, snin saray ve yenieri
tekilt kurduunu, " e t r a f ve eknafa nianile ahkm gnderip" hkmdar
gibi hareket ettiini sylemiler ve ayrca nianlu hkmlerin getirip"
gstermiler.
Mustafa Selnik, bir sayfa sonra, ayn meseleyi bir daha kaydetmek
tedir. Burada Mehmet Paadan sadece haber geldiini, Yazc'nn Urfa
kalesini zabtetmi olduunu syledikten sonra "Karayazc'nn " H a l i m
ah nutk- t b n " turas ektii, "hn- pn neslindenim" diye
iddia ettii, turakei de stanbul'da Divan'da ktip iken ihaneti grlmesi
zerine eli kesilerek ta gemisine konan ve oradan kurtularak Karayazc'ya
varan Siyret avu adnda birisi olduu yolunda avam ve havas arasnda
dedikodular d o l a t n ve bunlara benzer " t r r e h a t ve hezeyan" nak-
leylediklerini sylyor 2 .
Ktip elebi de, Karayazc'ya it olduunu syledii Rebi-l'evvel
1009 (Eyll 1600) tarihli bir " h k m h m a y u n u " aynen kaydetmektedir 3 ;
bunun nerden alnm olduu malm deil.
phesiz mellifler bunlar umumiyetle doru olarak kabul ediyor
lar ve Celllerin Anadolu'da mstakil bir devlet kurmay akllarndan
geirdiklerini de burdan karyorlar. Biz bu fikri pein olarak kabul et
meden evvel, Karayazc'nn hakikaten byle fermanlar neredip etmedii
ve ettiyse bunun ne dereceye kadar Celllerin hislerini ifade edebildii
meseleleri zerinde duracaz.
Bir defa, "Karayazc fermannn" Cell Fetretinin cereyan tarz ve
Celller arasnda mevcut gelenek iinde pek garip grndn hisset
memeye imkn yoktur. Akla daha yakn olan cihet, bunun Celllerin
muhalifleri tarafndan ve gayenin de saray Celller ve onlar tevik
edenler aleyhine kat, kararlar vermee sevketmek olduudur. nk
tarih gelimeleri itibariyle, Cell ayaklanmalarnda ne devleti ve ne de
hanedan endieye drecek bir taraf yoktu. Cellleri bahane ederek
sefere gitmek istemeyen askerlere ve meraya yazlan fermanlarda bu
kanaat daima ifade olunmutur 4 .
ktisad ve itima nizama kar byk bir tehlike tekil eden sekban
kitlelerinin ve blkbalarnn herhangi siyas bir gayeleri olmad btn
1
Selnik, ayn yazma, yaprak 340
2
Selnik, ad geen yazma, yaprak 340
3
Fezleke, c. 1, s. 128
4
Mesel, Ankara Etnografya mzesi Ankara sicilleri, No. 6, s. 257.
84 MUSTAFA AKDA

"Celli Fetreti" devrinde ak olarak kendisini gstermektedir. Onlar,

kendilerine kim fazla cret ve yama hissesi verirse onun emrine girmeyi
tercih ediyorlard. u halde biz burada asl Celli efleri zerinde dura
caz .
Her eyden evvel sylemek lzmdr ki, en bynden en kne
kadar btn celli efleri, yani isyann idareci zmresi resmen pdihn
kendilerine verdii sfatlar tayorlard. lerinde mer snfna mensup
olanlar bulunmamakla beraber, sipah olanlar ve ounun menei gene
alt-blk olan zaimler, avular ekseriyeti tekil ediyorlard. Btn bunlar,
devriye blkleriyle beraber isyan ettikleri zaman, hemen hepsinin de
fiil vazifeleri mernn maiyyet memurluu idi. Hele mensup olduklar
milliyetler ve tabi olduklar gelenekler itibariyle dnld takdirde,
Cell efleri grupunun tamamiyle stanbul Enderun mektebinin Anadolu'
da bir devam olduu grlr. r a n ve Avusturya harblerinin son yllarnda
Anadolu halkndan pek ok insan "ble girdiinden" dolay, bunlarn
ekseriyeti Trk olmakla beraber, bu terkipte, enderunda olduu gibi,
Srp, Bonak, Arnavud, Rum, Krt, hulsa enderunda bulunan btn
milliyetlerden insanlar vardr. Binaenaleyh, padiahn resm memuri
yetini tayan ve onun enderun mektebinin btn ananelerine ve husu
siyetlerine sahip olan bir zmrenin Anadolu'da, frsat elverince istikll
sevdasna dme kabiliyeti gstereceklerine, hele mterek bir fikir etrafn
da ilerinden bir ahsa kat sadakatle balanacaklarna ihtimal verilemez.
Esasen, sekbanlarn geim zaruretinden doma soyguncu ruhlarnn esiri olan
cell kitlesi, 1600 sralarnn istedii siysi bir teekkl haline geivermek
iin, lzumlu olan btn sosyal unsurlara da malik deillerdi. Mesel
ehir ve kasaba muhitleri, her snf halk ile, kendilerine kapal ve hatt
dman bulunuyordu. Sekbanlar kylerin mstahsil halk hakknda bile
hi bir merhamet duymadan her eylerini mahvediyorlard.
Bundan baka, etraflarna binlerce levend toplayan Cell eflerinin,
iinde yaadklar cemiyetin siyas telkkilerine ve sosyal geleneklerine
kendilerini uydurmak mecburiyetini hissederek hareket ettiklerini va
kalarn cereyanndan anlamak mmkndr. Cell Fetretinin meydan geldii
devrin sosyetesinde hkim olan bu gelenek ve telkkilerin balcalarn
syliyebiliriz; mesel, bu sralarda, hatt btn Celllik devrinde bir
veya bir ka ahsn balarna sekban toplyarak herhangi bir harekette
bulunabilmeleri ve daha dorusu bir blk halinde gezebilmeleri iin,
mutlaka hkmetten resm bir sfatlarnn olmas icabettii grlmektedir.
Reayadan birisi para veya sahip olduu hret sayesinde bir blk peyda
edip dolamazd. Bu gibiler byle bir faaliyete gemek iin resm bir sfat
elde etmek mecburiyetinde kalyorlard. Yukarda anlattmz zere, btn
Cell eflerinin ya bir sipah olan veya dirlik mensubu, zaim, avu,
yahut hi olmazsa, blkba, yiitba olmalarnn sebebi bu sosyal te
lkkinin icabna uymak zaruretidir. Cell efi olanlarn byle resm
bir sfat yannda uymaya mecbur olduklar dier mhim bir siyas telkki
 CELL FETRET 85

de udur: blk ile dolamaya vesile ettikleri ie salhiyetleri olabilmesi

iin ellerinde bir "emr-i erif" yahut "hkm-i h m a y u n " bulunmas lzmd.
Celllik bu iki sosyal ve siyas telkkinin mahkmu olduu iindir ki,
devlet, Anadolu'da hi bir fiil nfuzu kalmad zamanda bile siyas bir
endie duymam ve alan harplere ara vermeden devam etmitir.
Ne resm bir sfat ve ne de elinde bir "hkm-i h m a y u n u " olmadan
ayaklananlar yok deildi. Fakat bunlar bir akis brakmyacak derecede
az ve silik olduu gibi, vekayinameler bunlara da Cell adn verseler bile,
devlet hi bir zaman bu gibi ahslarla barmay ve s efe mansb vermeyi
kabul etmemi, bunlara mutlaka siyas isyan gzyle bakm, bu suretle
bizim yukarda tarifini yaptmz Celllerle bunlar birbirinden ayr ola
1
rak telkki etmitir
Btn bunlardan baka, Karayazc'nm kendisini bir hkmdar
yerine koyarak fermanlar nerettiine ve bir takm adamlara mansblar
verdiine dair ileri srlen iddialarn ve gsterilen vesikalarn esasszln
dndrecek daha reel tarih deliller de yok deildir. Bunlardan birisi
udur: Karayazc hakknda mahkeme sicillerinde, ahkm ve mhimme
defterlerinde grlen pek ok vesikalarn hi birisinde bu snin hkmdar
sfatiyle hareket ettiine dair en kk bir iaretin dahi bulunduu gz
mze arpmamtr. Mansblar verdiine dair de en ufak bir misaline
rastlayamadk. Bu mehur Cell'ye soygunlarnda yardm eden mer
ve kadlar az deildir. Fakat bunlarn hepsinin hkmet merkezinin
tyin ettii kimseler olduklarn katiyetle biliyoruz. Bir kad hakknda
da ikyet olunurken, "Karayazc'nm mektubu ile kad oldu" sz gei
yor ki, bu kayt sinin kendi bana hareket etmediine delildir, nk,
devrin yaz dilinde metktup " m e r n n ve kadlarn bir kimseyi bir va
zifeye tyin ettirmek iin merkeze yolladklar arz manasna kullanl
makta i d i 2 .
Karayazc Canik taraflarna sndktan sonra, Anadolu'nun drt
tarafna, evlerine dnen sekban, blkba veya Cell eflerinden baz
larnn hasmlar tarafndan yakalanarak mahkemelere teslim edildikleri
grlmektedir. Bunlarn aldklar yama eyalarn elde etmek zere ev
lerinde aratrmalar yaplyordu. Mesel, Karayazc ile soygunlara itirak
eden ve Sivas beylerbeyisinin devriye blkleriyle de hayli faaliyette bu
lunan Abdsselm avu adnda birisi, Karayazc'nm son defa Hasan
Paaya malp olmas zerine kaarak H a y m a n a taraflarna gelmi ve
on arkada ile yakalanarak Ankara mahkemesine getirilmiti. Burada
bunlarn eyalar arasnda yaplan aratrmada "Karayazc mhr ile
m a h t u m ve tevabii imzas ile mmzi nice tezkir-i mteaddide" kmt 3 .
1
Bu ekilde siyas gaye ile isyan edenlerin hemen her zaman tarikat mensuplar
olduu grlmektedir.
2
Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 133, yaprak 104-N0. 146, yaprak . 73.
3
Osmanl tahrir usulnde byle mteaddid imzal tezkere yazma gelenei Alt-Blk
aalarda grlmektedir. Mesel, sancaklardaki Alt-Blk halkna ait bir husus in
kadya veya kethudyerine mektup yazmak lzm gelince, Alt-Bln alt aas da
mza ediyor.
86 MUSTAFA AKDA

Sulu, Yazc orum'da iken kyne salnan paray gtrp ancak iki
gn kaldn ifade ile, soygunlara itirak ettiini inkr ettii halde, tez
1
kerelerin kendisine it olduunu saklamad . Daha buna benzer bir ok
kaytlarn gsterdii gibi, Karayazc, ferman neretmi deil, mektup ve
tezkereler yazmtr ki, bunlar onun hkmdar olarak hareket etmi olmas
ile telif olunamaz.
Siciller ve ariv vesikalar zerinde esasl olarak megul olmu bulunan
Hseyin Hsamettin ise Karayazc'nn ve Amasya tarihi ile ilgisi olan
dier mhim baz Celli .eflerinin ferman nerettiklerine ve hatt para
bastrdklarna ait bir ok kaytlara rastlandn iddia ediyor. Fakat bize
bu hususta verdii vesika numuneleri katiyen iddiasn ispat eder mhiyette
2
deildir .
Bilkis mellifin bu trl vesikalar doru olarak kymetlendiremedii
anlalmaktadr. Yukarda dediimiz gibi, resm bir sfatla ve ellerinde bir
fermanla faaliyette bulunmak mecburiyetinde olan siler, istedikleri zaman
byle bir ferman elde edemediklerinden dolay, padiahn turasn taklit
ile sahte fermanlar tertip ederlerdi. Adamlar veya kendileri bunlarla
dolayorlar ve gittikleri yerlerde kadlara bunlar gsteriyorlard. Bu,
"mzevvir fermanlar" her zaman kendileri uyduramazlar, ok vakit de,
para mukabilinde, stanbul'da "divan ktiplerinden birisinden temin
ederlerdi" ihtimal, Hseyin Hsamettin vesikalarda geen bu "mzevvir
ferman" ve ' s a h t e tura ekmek" tbirlerini silerin hkmdarlk iddias
ile ferman neretmi olduklar mnasna anlamtr.
Bu, "mzevvir ferman" ve "sahte tura ekmek" iinin stanbul'da
ne kadar ileri gtrldn Selnik ac bir ifade ile kaydetmektedir:
"devlet ve saltanat hainleri nice vacib-i salb taife ile hemdstan olup
drl mzevvir ahkm yazp kimi divan canibinden ve nicesi maliye tara
fndan defterdarlar ve nianclar turalar ekip memlik-i islmiyede
istedikleri gibi reaya-y memlekete mstevli o l u p " halk mtemadiyen
ikence ve zulmlerle soyduklarn sylyor 3 .
Osmanl devletinin ake kestirme uslnden bahsederken, Anadolu-
n u n ve Rumeli'nin mhim merkezlerinde " D a r p h a n e i rhire"lerin
mevcut olduunu, ellerinde gm klesi olanlarn buralarda bu kleleri
akeye tahvil ettirebildiklerini sylemitik. Darphanelere nezaret eden
kad, bey ve defterdarlar, bazen hileli ake kestirmek suretiyle menfaat
temin ediyorlard. Hseyin Hsamettin'in, bu hdiseler hakknda kan
bir ferman grerek yanlm olduu muhakkaktr.
u izahlarmzla Celli eflerinin Anadolu'yu imparatorluktan ayr
mak isteyen bir gaye gttkleri hakkndaki fikirlerin mmkn olamyaca-
n anlatm oluyoruz.
1
Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 8, s. 200.
2
Hseyin Hsamettin, ayn eser, C. I I I , S. 363.
3
Selnik, ayn yazma, yaprak 343.
 CELL FETRET 87

Devlete bir kastlar olmayan ve padiahn ahsiyetini de inemeye

cesaret edemeyen Celli eflerinin bu iki mefhum dnda aceba bir gaye
leri yok mu idi?
U z u n Celli mcadelesi srasnda, siler padiahtan hep mansb
istediklerine gre, gayelerinin de netice itibariyle bu olduu kabul oluna
bilir. stanbul enderununda nasl enderun halk arasnda hkim olan
gaye padiahtan daha yksek bir mansb almay dnmekten ibaret
ise, Celli efleri iin de ayn halin mevcut olduunda hi phe yoktur.
Birinci derecede efler beylerbeylii, hatt vezirlik isteinde bulunuyor
lard, dier daha aa kademede olanlar iin, ehemmiyetlerine gre,
sancak beylii, mteferrikalk ve ble gemek kfi geliyordu. Celler
iin byle bir durumun hasl olmas, bir az da, bunlarn gasbolunan hak
larn stanbul enderun mensuplarndan kurtarmalar manasnadr. nk
kapkulu ve maiyyet memuru olarak Anadolu'da vazifede bulunanlar itaat
iinde kaldklar mddete, tabi olarak, mansblar stanbul'da vazife
gren, sarayla ve divanla dorudan doruya temasta olan enderunlulara
ve kapkullarna tevcih olunuyordu.

Celli Fetreti devrinde, sabk Habe beylerbeyisi Hseyin Paadan

balayarak, baz beylerbeyleri Celli olmular, fakat hkmet merkezi
bunlara vezirlik ve sadrazamlk gibi mansblar teklif etmeyi aklndan
geirmemitir. Bu halin ancak Abaza Mehmed Paa isyanndan itibaren
dnlmeye baladn ileride greceiz. Binaenaleyh, bu srada isyan
eden beylerbeyleri yok edilmilerdir.
Celli mcadelesinin balca unsuru olan levendlere, resm adlariyle
sekbanlara gelince: bunlar iinde kat olarak mahede olunan bir ruh,
sekbanlk uurunun mevcudiyeti idi. Bu byk kitlenin aralarnda zmre
uurunun mevcut olmas dolaysiyledir ki, Cell isyanlar tam bir sekban
ayaklanmas eklinde devam etmitir. Bu sekbanlk dvas, hkmetin
Celllere kar gtt siyasette olsun, silerin birbirleriyle mnasebet
lerinde olsun, byk rol oynamtr. Bunun'haricinde, sekbanlar da her
hangi bir mterek gayenin varlna dellet eden emareler yoktur. Yal
nz, Cell efi hkmetten mansb ald zaman, ileri gelen blkbalarn
ve baz sekbanlarn da mteferrikalk, avuluk almay ve ble gemeyi
mit etmeleri tabiidir.
Grlyor ki, Cell isyanlar, kadronun yzde doksan bei levend
olmas itibariyle, tam bir kyl isyan olduu halde, gaye cihetinden d
nlnce, bu harekete asla sosyal bir kyl hareketi denemez, Adalet
fermanlarna gre meydana gelen kyl hareketleri gelimi olsayd, ancak
o zaman, XVI. asr Almanya'snda grld gibi; tam bir kyl isyan
km olacakt. Bu bakmdan Rus mellifinin, bu hareketleri bir kyl
isyan saymas tamamiyle h a t a l d r l .

1
Ad geen Rusa eser, s. 64.
88 MUSTAFA AKDA

5 - KASABALARIN VE EHRLERN FETRET DEVRNE GR

Srasnda da izah ettiimiz gibi, Celli Fetreti, esas itibariyle, ky

iktisadiyatnn geirmekte olduu mthi bir krizin ortaya kard yz
binlerce ve belki de milyonu aan " l e v e n d t m " (ky terk eden bo in
1
sanlarn) eseri olduu tarih bir hakikat olarak karmza kyor . Fiil
vakalar itibariyle XVI. asrn ortalarndan baladn grdmz Cell
mcadelesinin 1598 sralarna kadar ky muhitlerinde cereyan ettii
gerek evvelki yllara it tedkikimizde ve gerek burada tesbit ettiimiz
hdiselerle anlalm oluyor. Bu vaziyete gre, Karayazc'nn ortaya k
na kadar olan Cell ayaklanmalar ehir ve kasabalar ahalisinden
kyle ancak iktisad ilgisi olan bir zmreyi alkalandryordu. Bunlar da,
ky vakflarndan faydalananlar, arazi ve iftlik sahipleri (bilhassa ulem
snf) idiler. Tamamiyle kylerde gezen ve henz ehirlerin semtine u
ramayan Celller ve merann devriye blkleri hakknda " u l e m ve
sleh ve ayan ve e r a f n mtemadiyen stanbul'a mahzarlar yadr
malarnn en mhim sebebi bunlarn kyde byk menfaatlerinin teca
vze uramas idi. Fakat 1598 den itibaren ehirler ve kasabalar iin
vaziyet deiiyordu; daha byk gruplar haline gelen Celller buralar
da basmaya hazrlanmakta idiler. nk, artk bu sralarda, her eye
ramen kylerinde oturan halk, sekbanlara ve onlarn hayvanlarna "yem
ve yemek'den fazla bir ey veremiyordu.

Mevzuumuz bakmndan, ky ile ehir arasndaki baz farklara iaret

etmeden, yukarda sylediimiz durum kolay anlalamaz. O n u n iin
bizce malm baz hususiyetleri kaydedeceiz. Bu suretle kyllerin hemen
toptan Cell olarak sosyal ve ekonomik bnyeyi tahrip cihetine gitme
lerini, buna mukabil kasabalar ve ehirler halknn kaleler ve palankalarda
kapanmak suretiyle buna mani olmaya almalarn daha iyi anlam
olacaz.
XVI. asr Anadolu'sunda, ky ile ehiri karlatrarak ekonomik,
sosyal ve idar ayrlklar gsterelim: ekonomik bakmdan, ehir halknn
yaay tarz, ii ve hkmet karsndaki mkellefiyetleri kyllere gre
ok daha iyi idi. Kad, mderris, mezzin, hatp vesair kuvvetli bir ulema
snf hkmetten veya vakflardan "vazife" (ulufe) alyorlard; ilerinin
hafif olmas yznden, bunlardan pek oklar kylerde arazi ilettiklerinden
baka, oturduklar ehirlerde ve kasabalarda emlkleri de vard. Her trl
vergiden muaf idiler. H a n , h a m a m , dkkn ev, ba ve bahe gibi ehirlere
mahsus kymetli emlk sahibi olan " a y a n ve eraf" da ulemnn yannda
gene ok mreffeh bir snf olarak yer almlard. Henz Avrupa sanayiinin
tesirlerini hissetmeyen esnaf ve tccarn kazanlar asla eksilmemiti;
hatt srasnda sylediimiz gibi, ticaret eyasnn fiyatlar ok yksel-

1
Bitmez tkenmez cell isyanlarnn tamamiyle sekbanlarn eseri olduunun ilk
defa ifade eden Netayic-l'vukuat mellifidir; Bak. C. II, S. 24.
 CELL FETRET 89

mi olduundan, fazla bile kazanyorlard. Korporasyon (esnaf tekilt)

dolaysiyle rekabetten de zarar grmeyen bu snfn mkellef olduu en
mhim vergi, "orduy- hmyn iin o r d u c u " karmaktan ibaretti. Bu
sralarda b t n Anadolu ehirleri yar mstahsil bir karaktere sahip ol
duklarndan halk pek ok yiyecek ihytiyalarn kendileri istihsal edi
yorlard.
Btn ehir halknn (emlk sahibi olmak artiyle) devlete dedikleri
en mhim vergi teklif-i divniye (avarz akas) idi. Teklif-i rfiye pazar
lara kan maddelerden ve sanayi eyasndan almyordu ki, bu trl
vergilerin tahsili " m u k a t a a " ad ile ayr bir tahsil usulne tabi idi. Byk
bir yolsuzlua sebep olan "teklifi er'iyenin" trl ekilleri de ehirde
yoktu. Hlsa ehir ahalisi henz iktisad darl hissetmediklerinden
maada, devlete de kyller kadar fazla vergi vermiyorlard. Hele vergi
tahsilindeki sadelik ehir halknn ok lehine idi.
Sosyal bakmdan: ehirler ve kasabalar daha kalabalk nfusun top
land yerler olduundan baka, muhtelif itima snflar da yan yana
bulunuyorlard, insanlar birbirleriyle mnasebetlerinde daha bilgili ve
msait artlar iinde idiler. Bilhassa ulem snfnn karsnda itima
muvazeneyi bozacak mtegallibe bir zmrenin tremesi imknlar azd.
Halk megul olduklar ileri ve itima durumlar bakmndan bir takm
snflara ayrlmlard ki, her snfn kendisini koruyacak baz tekilt
ve imtiyazlar vard. dar ve iktisad tazyiklere kar ehir halknn ken
dilerini daha kolay korumalarna bu hususiyetleri ok yardm ediyordu.
dar bakmdan: Kasabalarn ve ehirlerin ba otoritesi kadlar idi.
Mahkemeler merann ehir reayas ile olan mnasebetlerini tanzim ve
onlara vasta olma vazifelerini tamamiyle yapyorlard. Mft, mderris,
mazl kad ve mtekait beyler, sancak beyinin subasnn ve sair adam
larnn yolsuzluklarndan halk koruyacak bir durumda idiler. Esasen
sancak beyinin yegne salhiyeti olan polislik vazifesini ehirlerin ve ka
sabalarn sosyal ve idar hususiyetleri tamamiyle tahdit etmiti. nk
yukarda mevcudiyetinden bahsettiimiz itima ve meslek snflarn kendi
aralarnda inzibat meselelerini hal edecek tekiltlar vard. Grlyor
ki, Cell isyannn gelimesine fena hareketleriyle birinci derecede hizmet
eden maiyyet memurlarnn salhiyet ve nfuzlar ehirlerde ve kasabalarda
ok zayf idi. ehrin kendi sosyal ve ekonomik bnyesinde ise itima
nizam bozacak skntl bir snf henz yoktu; b u n u n en byk delili ehir
halk arasndan "levendt" ve h a t t " s u h t e v t " tremediidir.
Kye gelince: ifti reayann elde ettikleri mahsul ticaret lsnde
ykselmemi olduu iin, aka mtemadiyen dt halde, kyllerin ka
zanlar fazla artmamt. Umumiyetle toprak haslat esasna gre kurulan
dirlikleri (tmar, zeamet, has) ellerinde tutanlar, ve hatt devlet, artm
olan yksek masraflarn hep kyl reayaya yklyorlard. Kylerden
alnan vergiler bir ok nev'e ayrld gibi, dirlikler iin ayr blgeler ha
linde taksim olunma ve vergi tekilt da o nisbette oktu. Dirlik erbab,

.
90 MUSTAFA AKDA

sancak beyleri, kadlar ve bizzat hkmet kyden trl trl vergiler

toplamakta idiler. Mltezimler, eminler, voyvodalar, subalar, nibler
ve sair birer ikier eit vergi toplamaya selhiyetleri olanlar tarafndan
vergilerin kanun haddinden ziyade alnmas ve yeni vergiler icad gibi
Celli isyan iin kyden deta levend yaratan dvalar tamamiyle kyde
cereyan ediyordu. Kye urayan her "ehl-i r f n maiyyetinde bulunan
sekbanlara, vergilerden hari olarak "sekban akas" ve "yem ve yemek"
1
diye denen ar mkellefiyetler yalnz kylerde grlmekte idi .
Sosyal durum itibariyle de ky ehirle llemez. leri ve yaay
tarzlar birbirinin ayn olan be yz nfuslu bir ky sosyetesi yalnz
mstahsil snftan ibaretti. Kyl iin hkmet kiiden ibaret bulunu
yordu. Birisi kyn sipahisi (yani: tmar sahibi), ikincisi sancak beyinin
mmessili olan suba ve ncs de kadnn mmessili olan nib idi.
Nib ve suba btn nahiye kylerine baktklarndan dolay, her kye
ancak bir hdise knca urarlard. Fakat sipahinin seferler haricinde
hep kyde oturmas lzmd, ne idar ve ne de inzibat hi bir salhiyeti
yoktu. Yalnz tmar beratnda yazl olan r ve baz "resim"leri bir
mltezim gibi toplar, baka bir eye karamazd.
Nazar olarak ky idaresinin ehirdekinden pek farkl olmamas
lzm gelirdi. Kadnn anlayna gre, her eyi "er'i erif" halleder,
bey veya adam, kadnn veya naibin hkmlerini yerine getirirdi. Ver
gilerin " k a n u n ve deftere muhalif" alnmamas hususunda kadlarn sk
skya nezareti ky idaresinin ana prensipi idi. Fakat realitede bu cari
olamyordu. ki veya kiilik maiyyeti ile kye giden kad, yahut naibi
iki yz sekbanla dolaan bir "aa (yni beyin aas)" yannda hi ka
lyordu. O n u n iin kyller " k a n u n ve defteri" ileri srmee ve kadya
mracaat faydasz grmekte ve daha kolay, vergiyi toplayan ahs ile
pazarla girimekte idiler. Miktarn kanunla tyin etmek mmkn ol
mayan crm ve cinayet resimleri asayi memurlarnn geni lde sui
istimallerine msait olduundan, bu gibi gayr muayyen resimlerin be
hemehal mahkemenin kararndan kmas prensip idi. Fakat bunlarn
hi birisine riayet olunmuyordu. Hulsa iktisad darlk.ve onun bir neticesi
olan idar yolsuzluklar ve seferlerin ar masraflar hep ky reayasn
ezmi, ehir halk ise yukarda anlattmz sebeplerden dolay normal
durumunu hemen hemen muhafaza etmiti.
Yukarda da sylediimiz gibi, kkn kyden alan Cell ayaklanmas
ekil ve ruh itibariyle katiyen ky itima sefaletinin ifadesi olamam,
kyller "sekban bl" adn alan yar resm bir tekilt iinde erimiler
dir. Binaenaleyh, 1596 dan 1598 ylna kadar geen zamanda mtemadiyen
kyleri tahrip edenler, ky reayas olarak deil, beylerin sekbanlar olarak
hareket etmiler ve h a t t adalet fermanlarnn verdikleri msaade ile

1
Daha sonra ehir halk da ehre urayan veya mhim bir i iin gelen resm ah
siyetlere "misafir akas" ad ile byk masraflar etmeye balamlardr.
 CELL F E T R E T 91

kyleri mdafaa iin kurulan ve bir ok yerlerde merya ve onlarn b

lklerine kar toplu halk isyan mhiyetini almaya balayan kyl te
1
killerini yok etmilerdir . Netice itibariyle sekban hareketi bir taraftan
ky "sekban akas" deyemiyecek kadar iktisaden mahvetti; dier
2
taraftan da, kylleri kitle halinde "sekban blklerine" ald .
Artk binleri aan byk sekban gruplar teekkl etmiti. Zengin
leri kasabalara, ehirlere kaan ve pek ok fakir halk da sekban olan kyler
bunlara hi bir ey veremiyorlard. Bundan sonra kasabalar ve ehirleri
basmak bir zaruretti. ehirlere ve. kasabalara hcum edecek kudrette
olan ilk byk sekban topluluu K a r a m a n vilyetinde eski beylerbeylerin
den Hseyin Paann etrafnda topland. Bu si paann blkbalar ve
maiyyeti memurlar sancaklara karak kasabalara saldrdlar. Zenginler
kalelere giriyorlard. siler kaleleri sararak halktan bir ok paralar istiyor-
lar ve almadan ekilmiyorlard 3 . Bunlardan baka, ayn sahalarda bir
ok da "vilyet muhafazasna m e m u r " kimseler drder beer yz sekbanla
dolamakta ve halk para vermeye mecbur etmekte idiler 4 . Ayn vilyetin
cenup sahalarnda ise medrese talebesi levendlerle birlemilerdi; kasabalar
daima bunlarn hcumuna uruyorlard. Ayrca, vilyetin her tarafnda
beylerbeyinin ve sancak beylerinin aalar kalabalk blklerle dolayor
lard. Kasabalarda veya kylerde en ufak bir mukavemet felket dour
makta idi. Zenginlerin evleri atee veriliyor, kendileri de ldrlyorlard.
Fetret devrinin kanl safhas balamt.
K a r a m a n vilyetinin hali ok feci idi; bir ok kimseler Istanbula
kamlard. Yukarda sylediimiz gibi, nihayet stanbul'dan K a r a m a n
daki Hseyin Paay ve Urfa taraflarndaki Karayazc'y ele geirmek
zere vezir Mehmet Paa serdar olarak yola ktnda, K a r a m a n cellleri
Karayazc ile birlemek zere Gneydou Anadolu'ya getiler. Adana,
Mara, Halep ve Urfa vilyetleri tahamml edilmez derecede bir sekban
istilsna uradlar. Bat Anadolu sahasnda dahi pek ok levendler ve
merya maiyyet memurluu yapmakta olan tannm "sipah zorbalar"
dahi Karayazc'ya katlmak zere arka hareket etmilerdi 5 . Burada
u mhim noktay kaydetmek lzmdr ki, Anadolu'nun drt bir tarafnda
bulunan aalarn ve blkbalarn sanki evvelden hazrlanm bir ihtill
hareketinde u m u m emir alm gibi, bir efin emri altna koup gitme
lerinin sebeplerini katiyen bilemiyoruz. Yalnz, Hseyin Paann vezir
Mehmet Paann hareketi zerine Yazc'ya iltihak ettii malmdur.
1
D o r u d a n doruya reayann ayaklanmalarna ve m e r a a d a m ariyle silhl m-
cadeleye girimelerine it bir ok vakalar evvelki devre ait e t d m z d e kacak,
2
Abdlkadir, ad geen eserinde kyllerin sekbanlara "eytan izlliyle" kartk-
larn sylyor; baka bir ey yazmyor. Biz tetkiklerimizde celllerin kylleri herhangi
bir p r o g p a g a n d a ile saflarna aldklarna dair bir emareye rastlamajdk
3
Babakanlk arivi, divan kayt defteri, N o . 139 yaprak 6 ve 40 Selnik, ayn y a z m a
yaprak, 331 ve 332; Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri. N o . 6, s. 257
4
Babakanlk arivi, divan kayt defteri. N o . 136, yaprak. 103
5
Bursa mzesi, Bursa sicilleri N o . B 136-351, yaprak 108.
92 MUSTAFA AKDA

leri gelen efler ve blkbalar, sekbanlariyle arka gittiklerinde,

yerlerinin bo kald, halkn sekban dalgasndan kurtulduu sanlmama-
ldr. Gene maiyet memurlarnn veya herhangi resm vazifeli bir ahsn
etrafnda yeni sekban blkleri teekkl ediveriyordu ki, Celli Fetretinin
Anadolu iin uzun ve devaml bir felket oluunda bu husus mhim
noktadr.
Gneydouya toplandklarn sylediimiz Celliler, bu sahada b
yk bir korku 'yaratmlard. Mara vilyetinin tmar erbab stanbul'a
yolladklar mahzarlarda 1599 bahar seferine kamadklarn, nk,
her tarafta Celllerin ba kaldrdn bildiriyorlard: vilyet ihtill iin
de iken ehl- iyllerini "levendtn" yama ve taarruzlarna terk ederek
sefere gitmelerinin hi bir suretle mmkn olamyacan, israr edildii
takdirde dirliklerinden dahi "feragat" edeceklerini aka beyan etmi
lerdi. Bu mnasebetle, Mara'ta dolaan gruplar sayyorlard ki, bunlar
yz atl ile Maymun Davud Oullan, drt yz sekban ve atl ile Kse
Sefer ve iki yz atl ile Osman Paa msellemi mer adndaki Celllerdi;
isyan zere olan Hseyin Paann da levendleriyle vilyete dahil olmu
bulunduunu haber veriyorlard 1
En kuvvetli Celli Grupu Gneydou evrelerinde toplanm olma
sna ramen, buralardaki kasabalarda ve ehirlerde henz hasar ya
plmadn ve Karayazc'nn halkn t a h a m m l edecei salmalar is
temekten baka bir ey yapmadn tahmin ediyoruz. Abdlkadir'ih kay
dettikleri de bunu teyit etmektedir 2 . Dier taraftan, bu sahalarn iskn
formasyonunun Anadolu'nun dier evrelerinden farkl olmas dolaysiyle,
Celli mcadelesine bu halin tesir etmi olduu da muhakkaktr; h a t t
btn byk Celli seferleri daima burada yaplan karlamalarla sona
ermilerdir ki, bu da ayn vaziyetle alkaldr. Fakat bunlara it bilgimiz
yoktur. Airetlerin vaziyetine gelince, devriye blklerinin bunlar dahi
soymalarna it misaller oktur. Buna ramen Celllere airetlerden yardm
olduuna it delil yoktur.
Karayazc'nn etrafnda toplanan byk sekban kitlesi ilk defa Urfa
kalesini zorlamak suretiyle ehirlere hcuma balam bulunuyordu. Ce
lllerin neden bu ehre hcum ettiini pek iyi bilemiyoruz: Vekayinme-
lerin ifadelerine gre, vezir Mehmed paann karsnda duramyarak Urfa
kalesine kapanmak mecburiyetinde kalmlard 3 . Fakat imdiye kadar
olan tetkiklerimizden anlalaca zere, "sekban blklerinin" mevcudi
yeti geni sahalar dahilinde daima gezmekle mmkn olduundan, kalede
uzun mddet hareketsiz kalamazlard. Bnyelerine yabanc geldii an
lalan Hseyin Paay hkmete teslim ettiler. Mukabilinde Karayazc
Antep sancana bey tyin olundu; arkadalarna ve blkbalarna ne

1
Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s. 257.
2
Abdlkadir, ayn yazma, yaprak 73.
3
Kara elebi-zade, Ravzatlebrr s. 489.
 CELL FETRET 93

gibi hizmetler verildiini bilmiyoruz. Karayazc kaleden karak sancana

gitmekte olduu esnada, stanbul'dan siyi yakalama emrini alan " s e r d a r "
tekrar hcum ederek gene bozguna uratt. Bu defa Karayazc Sivas
l
taraflarna k a t . Bir ok Celller esas grupu terk ederek etrafa dal
mak mecburiyetinde kaldlar. Mehmed Paa da k geirmek zere Di
yarbakr'a ekildi. Gerek Celller ve gerekse serdarlarn levendleri tama-
miyle soygunla yayorlard. O n u n iin Mara ve Urfa havalisinde halkn
iktisad durumu mahvolmu ve hicrete mecbur kalmlard. Gene de ma
2
hall sekban faaliyetleri devam ediyordu .
Sivas (Rum) vilyetinde Gell Fetreti daha ok kanl gemekte idi.
Bu sahada bu mthi hdiselerin daha 1596 yaznda beylerbeyinin ve san
cak beylerinin sekbanlar ve aalar tarafndan kylere yaplan basknlarla
baladn yukarda sylemitik. Nide, Krehir, orum, Amasya ta
raflar ahalisi kamilen yerlerinden oynamlar, kimisi kaleler ve palankalara
girerek mdafaaya balamlar, kimisi de (phesiz ekseriyeti) s sekban
lara karmlard. Yalnz Tosya'da, kad ile de uyuan Hasan Bey adnda
birisinin beyz kii ldrd bildiriliyordu 3 . Sekbanlarn banda bu
lunan aalar umumiyetle alt-blk halkndan olmakla beraber, maiyyet-
lerinde, yenieriler de grlyordu 4 . Yeilrmak evrelerinde ise. " F e t r e t "
pek kanl olarak devam ediyordu. Amasya, Tokat ve bilhassa ark Ka-
rahisar ehirlerinde yamalar ve mahalleleri atee vermeler devam ediyordu.
Buralarda suhteler ve alt-blk halk ok faal rol oynamakta idiler. Btn
sancak beyleri dairelerine kalabalk sekbanlar toplamlard. ark Kara-
hisar kendilerine sancak beyi ss veren Cell eflerinin ve binlerce sek
banlarnn devaml merkezi idi. Byle beylerden birisine msellemi olan alt
blk halkndan M u h a r r e m namnda mehur bir sipahi, blk arkada
larnn yardm ile bana byk sekban kalabal toplayarak, sancak
beyi adna salmalar toplamaya balam ve byk bir korku yaratmt.
Btn paralarn ve servetlerini alabilmek iin zenginleri acmadan l
dryordu. Da aralarna snan halkn devaml feryatlar zerine Bursa'ya
kaan si orada tannm ve adamlariyle beraber stanbul'da katlolun-
mutu 5 .
Yukarda Sivas taraflarna geldiini sylediimiz Karayazc, 1596
danberi bu vilyeti sekbanlarnn ate iinde braktn sylediimiz
beylerbeyi M a h m u d Paa ile iyi anlatndan dolay, Paann sefere gider-
1
Nuhbettttarih ve'lahbr s. 207 -Selnik Karayazc'mn drzlere dehalet etmek
istediini yazyor: Ayn yazma yaprak. 354.
2
Bu srada am kullar det zere, Haleb'e vergi tahsiline yardma geldiklerinde
yolsuzluklarndan dolay 17 kiiyi brahim paa astrm, Bunun zerine karklk k
mt. Selnik: ayn yazma yp. 333
3
Baveklet arivi-divan kayt defteri, No. 132, yaprak 130-N0. 141, yaprak 13,
No. 143yaprak 68No. 133, yaprak 107.
4
Babakanlk arivi, Divan kayt, defteri No.,. 132, yaprak 130.
5
Bursa mzesi, Bursa sicili No. 136, yaprak 102- Selnik, ayn yazma, yaprak, 340
ve 341.
94 MUSTAFA AKDA

1
ken stanbul'da yapt teebbs zerine, Amasya beyliine tyin olundu .
Dalan mehur Celli efleri gene Karayazc'nn etrafna toplanyorlard.
Bunlarn ekseriyeti Anadolu'nun her tarafndan gelen alt-blk "zor
balar" idiler. Btn R u m vilyetinde (yani Sivas'ta) Fetret oktan ba
lam olduu iin, Karayazc ve arkadalarnn buralarda grnmeleri
sekban kitlelerini bir ka misline karmaktan baka bir ey yapm deildi.
Yalnz Karayazc'nn Celllikte fazla ileri gitmedii, ehirleri ve kasaba
lar yakp ykma yerine, buralarn halkndan mzakere yoluyla toplu
paralar almay tercih ettii grlmektedir. stedii paralar ky ve ehir
ve kasabalarn halk aralarnda toplayarak gtrp teslim ediyorlard.
Mesal, Tokat kadsnn bir arznda verdii malmata gre, Karayazc
orum'a tyin olunduu srada, "mfetti-i emval" Abdlkerim ve def
terdar Dervi, kendisine vararak, Tokat'a 50 bin kuru (resm rayice gre
4 milyon aka) salma saldrmlar, Yazc'n aalarndan M u r a d Aay
getirerek, bu miktarn iki misli olan yz bin kuru toplamlar ve kendi
lerine de ayrca krk bin kuru almlar, bu suretle yz krk bin kuru
demeye mecbur kalan halk perian olmutu. Kad arznda, "Yazc bir
ehirden bir aka alm deil i k e n " bu ahslarn tahriki ile bu paray
aldn sylyorsa da, bu hakikate uygun deildir. nk binlerce sek
banlara verilen ulufeler ancak bu trl ar salmalarla elde edilebilmekte
i d i 2 . Ktip elebi'ye gre, bu sralarda mansblarn tevcihinde byk
bir yolsuzluk vard. Bir sancak beylii iki adama birden veriliyordu.
Bunlardan paras olan, sanca rakiplerinden kurtarabilmek iin, gidip Ya-
zic'ya bir ok paralar ve mal vererek ondan yardm istiyor ve mansbna
bu suretle oturabiliyordu. Esasen, "kendisinde ref ve nasba kudret gr
d iin" isyan etmiti 3 .
Bu mellifin fazla mazl merann meydana geldii hakkndaki kaydn
dier bir ok tarih vesikalar da teyit ediyorlar 4 . Ancak bir mansbn
bir ka kiiye birden tevcih edilmesinden bir takm anlamazlklarn mey
dana geldii, hele mansb yznden mernn arasnda arpmalar ol
duu yolunda herhangi bir hdiseye rastlam deiliz. Esasen yeni tevcih
lerin ou "sefere gitmek" kaydiyle yapldndan "mansb erbabnn"
bir ksm seferde bulunmakta idi. Hele Celllerin hemen hepsinin maiyyet
memuru ve alt-blk halkndan olmalar ve -Hseyin paa hari- Ende-
rundan yetimek suretiyle veya sair yollarla normal surette sancakbeyi
veya beylerbeyi olanlarn Celller arasnda grnmeleri, "fetret"de ma-
zllerin rol oynamadklarna delildir. Devriye blkleriyle sancaklarn
ve vilyetlerini, Celller gibi, fiilen sekban kitlelerine soyduran mera

1
Nuhbetttarih ve'lahbar, s. 207.
2
Babakanlk arivi, tbnlemin, Dahiliye, karton 3, No. 645.
3
Ktip elebi, Fezleke, C.l, S. 289.
4
Mesal: Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s 258
 CELL F E T R E T 95

ise mazl deillerdi ve bunlarn hemen hi birisi Celli saylmamt;

1
fazla ileri gidenler kolaylkla katlolunabilmekte idiler .
Karayazc, 1600 martnda orum sancana tyin olduu zaman dahi
ehirlere, kasabalara, hali vakti yerinde zenginler bulunan kylere adamlar
yollayarak salma toplamakta devam etmiti. nk o muayyen bir gayeden
ziyade, balarnda bulunduu binlerce sekbann geim zaruretlerinin esiri
idi. Kendisi iin ne bir arazi ve ne de emlk alm deildi. Aa yukar
btn Celllerin yegne hususiyetleri hi bir ehir veya kasabann kalesine
balanmamak ve bir yerde oturmamakt. Onlar gnde aldklarn gnde
sarfediyorlard. Karayazc, dier btn mer veya Celli efleri gibi,
kendisinin de etrafndaki sekban kitlesinin esiri olduunu anlam grnmek
tedir. O n u n iindir ki, verilen devlet hizmetlerini kabul ettii halde, Celllik
tavrn bir trl deitirememitir. Bunu ok iyi bilen hkmet Celllerin
siyas bir gaile aacaklarndan katiyen korkmuyordu. Karayazc'ya kar
tertip ettii "Cell seferleri" srf halkn feryadndan ve Anadolu halk
gznde "hkmetsizlik" tesirinin uyanmamas gayesinden ileri geliyordu.
Mesel, Karayazc orum'da tam bir sancak beyi gibi oturuyordu. Fakat
maiyetindeki Cell efleri ve sekbanlar etrafta ve kasabalarda soymadklar
zengin brakmyorlard. te bu soygunlarn neticesi olarak, kopan feryatlar
zerinedir ki, Badat valisi Sokullu zade Hasan Paa yeniden Cell seferi
iin serdar tyin olundu. Merkezden de eski Halep valisi Hac brahim
paa yolland. Fakat, serdara iltihak etmeden Kayseri'de Yazc'y malp
etmek isteyen bu paa kendisi bozuldu 2 . Buna ramen Yazc Orta-Ana-
dolu'da daha fazla duramyordu. Tekrar Elbistan taraflarna getiinde,
Hasan Paa Cellleri perian etmeye muvaffak olunca, Yazc da Canik
dalarna kat ve 1601 sonlarnda orada telef oldu 3 . Yazc'nn, 1599
da, Sivas'tan balayarak, iki sene zarfnda, Amasya, orum, Kayseri,
Elbistan, ve nihayet, gene Sivas yoluyla Canik (Samsun) taraflarna gel
dii esnada yapt geni bir turla bu sahann Fetret devrine yapt yegne
tesir, buralarda Anadolu'nun dier evrelerine nazaran daha fazla sekban
ylmasn mmkn klmasdr. Bir de, bu mehur Cellinin salmalar
halktan anlama yoluyla almay tercih etmesi sebebiyle, zenginleri ldrme
gibi sekbanlarn kanl hareketlerini nlemi olduu grlmektedir. nk
dier bir ok sancak beylerinin veya Cell eflerinin bir kaza yahut
sancakta, icabnda yzlerce insan katlettiklerine it pek ok mahzarlar
tertip olunduu halde, Yazc hakknda bu trl ikyetlere rastlanma
mtr. Buraya unu kaydetmek lzmdr ki, Karayazc herhangi bir mn-

1
Nesli Olu, Knal Olu, Zlf ikar Paa, Tekeli M e h m e d Paa vesairleri e n d e r u n d a n
tayin olmayp, Celllikten yetimilerdir ve Celllikten vazgemeleri iin kendilerine
mansb verilmitir.
2
Yazc kendisine it olduu iddia edilen bir " h k m h m a y u n u " h k m d a r s-
fatiyle gya b u r d a bir ahsa vermi ve o ahs vergiden muaf klmt.
3
Hseyin H s a m e t t i n Yazc'nn arkadalar tarafndan ldrldn yazyor:
Amasya tarihi, C. 111. S. 35 (fakat l m n n hakiki ekli belli deildir).
96 MUSTAFA AKDA

takada oturduu esnada, o vilyetin mersndan ne muhalefet ne de

faz'la yardm grmtr. Gerek mernn ve gerek Gelllein dayandklar
kuvvet olan sekban, blkba ve maiyyet memurlar kendilerini deta bir
ocaktan saydklar iin, baka trl olmasna da imkn yoktu.
Celli Fetretinin cereyan ettii sahalarn arkta son hudut blgesi olan
Erzurum, Ahska, Rize taraflarnda sekban faaliyetinin safhalarn gs
teren bilgi elimizde yoktur. Selnik'nin kaydna gre, btn bu ark sa
hasnda, Kara M u r a d adnda bir "sipah zorbas" soygunlar idare etmitir.
arkta bulunan "Alt-Blk H a l k " zerine kethdayeri tyin edildii
anlalan Kara M u r a d Aa stanbul'da divandan bir takm sahte fermanlar
satn almt. Erzurum kadsna yazlan birisinde beylerbeyliinin ken
disine verildii yazl idi. Bundan istifade ile 1600 ylnda Erzurum ehrine
byk bir sekban ve alt-blk kalabal ile girerek, asl beylerbeyi mer
Paann msellemini katlettirerek ehri yama etti. O n d a n sonra elindeki
dier sahte fermanlarla dier sancaklara sancak beyi olduu iddiasiyle
girdi ve ayn suretle pek ok paralar ve eya toplad. Dolat yerlerde
yzlerce insan katlettiriyordu. Halk arasnda byk bir panik balamt.
stanbul'a feryatlar gelmesi zerine tevkifi iin fermanlar yolland. Kara
M u r a d izini kaybetmek iin ald paralarla birlikte Balkesir taraflarna
kaarak gizlendi. Fakat kadlarla halk birleerek kendisim yakalayp
stanbul'a yolladlar. Yaplan tahkikatta Kara Murad "sahte nianlar"
150 bin aka mukabilinde maliye tezkirecisi Davud Efendiden aldn
iddia etti ise de, bu iftira saylarak kendisi idam olundu 1 .
Anadolu'da grlen sekban ayaklanmalarnn tesirleri am, Badat,
Tebriz ve Nahcivan taraflarnda da grlmektedir. Bu gibi uzak yerlere
sekbanlar beylerbeylerinin "kap halk" olarak gittikleri gibi, serhad
kulu olarak ulfeleriyle devlet tarafndan da yollanyorlard. Anadolu'da
gene sekbanlardan ulufe ile ble geirilerek nbete yollanan "Alt Blk
Halk-sipah ve silhdarlar" da kethdayerleriyle birlikte bu mhim ka
lelerde oturmakta idiler. Bunlar oralarda da Anadolu'da yaptklar gibi
bir ok soygunlar yapmakta ve beylerbeylerine kar gelmekte idiler.
Bunlar karsnda yerli halkn reaksiyonlarnn ne olduunu bilmiyoruz 2 .
imdi Celli Fetretinin Bat Anadolu'daki cereyan eklini hulsa
edeceiz: Garbi Anadolu'da sosyal tekilt ve h a t t iktisad durum dier
sahalara nazaran daha iyi bulunuyordu. Celllere muhalif olan medrese
talebesi kuvvetli bir zmre tekil ettikleri gibi, Ulema ve mtekait memur
lar da ehirlerin salam bir unsuru idiler. evrenin stanbul'a yaknl
dolaysiyle merkezin kontrol imkn da fazla idi. te bu hususiyetlerden
dolay hdiseler burada bir az baka trl gemitir.
Anadolu vilyetinde adalet fermanlarnn ve halk korunma tekiltnn
daha iyi neticeler verdii yukarda geen vakalardan anlalacaktr. Mesel
/

1
Selnik, ayn yazma, yaprak. 343.
2
Ariv, Ali Emiri tasnifi, Mehmed III devri, No. 22.
 CELL FETRET 97

bir ok yerlerde halk tekiltnn banda olanlarn, dier vilyetlerde

geenlerin aksine olarak, "ehl-i rfe" hcum ettikleri ve onlar malp
ettikleri bile grlmtr. Fakat hkmet Gelllerden ziyade reayann
iinde inkiaf eden bu trl ayaklanmalardan korktuu iin, halkn silh
lanmalarna msaade etmiyor, bazen adalet fermanlarn nakzeden emirler
veriyordu. Bir taraftan hkmetin reaya hakkndaki bu mbhem durumu,
dier taraftan 1596 da askerin ve merann seferden avdeti ile Celllerin
ve devriye blklerinin kuvvetlenmesi, nihayet buralarda da halkn muka
vemetini krm bulunmakta idi. 1597 yazndan itibaren mernn maiyyet
memurlar sekbanlar harekete getirdiler; alt-blk halk adna bayrak
kaldrarak dolaanlar da oald 1 . Hamit (sparta) sancandaki kasaba
larn ahalisi mahzarlar yollayarak sknetin bozulmakta olduunu, fe
lketin yakn bulunduunu haber vermilerdi: reayadan bir ok kimseler
iftlerini bozarak, gelen sancak beylerine ve "ehl-i rfe" blkba yazl
yorlar, balarna sekban blkleri toplayp talana balyorlard 2 Kaza
kadlar da yolladklar "kazy defterlerinde", sabk Hamit beyi mer'in
ve kethdas Hzr'n alt yz atl ile devre ktklar, elli kadar ky
ve kasabadan binlerce kuru salgun topladklar haber verilmekte idi.
Ahmed, Yunus ve Sleyman adnda dergh- li avuu yanlarna bir
ka da tmarl sipahi alarak, bin kiilik bir sekbanla harekete gemilerdi.
Burdur'un Bartan ky nazr (vakf nazr) olan olu Dervi Nazr beyz
atl ve doksan yaya sekban ile Burdur evrelerinde harekette idi 3 . Antalya
kads da o tarafta Arslan Bey adnda birisinin (alt blkten olmas lzm
dr) drt yz kii ile her kyden ellier altmar kuru (resm rayite: drt
bin ile drt bin sekiz yz aras) topladn ve bir ok kimseleri katlettiini
arzediyordu 4 . Sadrazama ait olan Ankara'nn Haymana haslarnda,
voyvodann da kalabalk sekbanlarla ahalinin " y e m ve yemeklerini",
koyun, kuzu ve tavuklarn ald, "resimleri" bir ka misli toplad,
"devletlu akas" diye uydurma bir vergi istedii ikyet olunup durmakta
idi. Bir sr" mehur ekiyalar" ve kalabalk bir sekban gurupu da Ankara
sancak beyinin kethdas idaresinde bu sanca soyuyordu; zengin kim
selerin paralar zorla alnd ve kadlarn mahkemeye davetine aldr
etmedikleri hakknda stanbul'a mahzarlar yollanmt. Ayn sancakta
Burhan adnda baka bir efin idaresinde kalabalk bir sekban bl de
Ankara ile Kzlrmak arasnda idi 5 . Aydn sanca ahalisi de sancak
beyi olanlarn ve kethdalarnn ikiyzden fazla sekbanla gelip kasabalar

1
Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, s. 287
2
Ariv, Divan kayt defteri. No. 143.
3
Ariv, Ali Emiri, Mehmed III No. 70-Divan kayt defteri No. 143, yaprak 62-
bnlemin, karton: 3, No. 485.
4
Ariv, divan kayt defteri. No. 146, yaprak. 39
5
Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, s. 257, 276, 286-N0. 8, S. 412-
Ariv, divan kayt defteri No. 146 yaprak. 63 .
98 MUSTAFA AKDA

ve ehirleri soyduklarn ikyetle, bunlarn kalelere sokulmamas iin

l
dizdarlara izin verilmesini istiyorlard .
Buraya kadar kaydettiimiz vakalarla ve hadiselerin olu tarzn
tetkikle 1596 dan 1601 ylna kadar olan Celli fetretinin btn Anadolu'
da nasl ceryan etmi olduunu ifde ettik. Bundan sonra ise Karayaz-
c'nn lm ile,-yani 1602 den itibaren celli fetretinin yeni bir saf
haya girdiini greceiz.
Karayazc 1601 de Hasan Paaya malp, olunca celli kuvvetlerin
den bir ksm yerlerine dalmlard. Canik dalarnda o k Yazc ldkten
sonra ise, bir ok efler kendi gruplarn alarak birer istikamete hareket
ettiler. Bununla beraber, geri kalan kitle Yazc'nn biraderi Deli Hasan'
2
balarna ef y a p t l a r . Meselenin bu safhas mhim olmakla beraber
fazla bir ey bilmiyoruz. Yalnz bundan doan neticeler kendisini gster
mektedir. Mesel alt-blk halkndan olan efler eski yerlerine dndkleri
esnada, Anadolu vilyetine gelenler blk arkadalariyle tekrar birleerek
alt-blk bayran ektiler ve bu defa kendi resm sfatlariyle harekete
baladlar. Yanlarna binlerce sekban, "sipahi" ve "sipah hizmetkr" ad
ile topladlar. Bu hadise yeni ve mthi bir krizin balangcdr ki, biz bunu
"Byk kagun" denen 1602 den sonraki devrin hadisesi olarak ele alaca
mz iin burda tetkikine girimiyoruz.
Alt-blk sipahilerinin celllerden ayrlarak (belki de Deli Hasan'm
ef olmas yznden) kendi blk arkadalariyle birletikleri esnada,
stanbul'da da "Anadolu'da cellilerin hanumanlarn perian ettikleri"
tehlikeli bir sipah isyan meydana gelmiti. Hkmet iddet kullannca
malp olan payitaht sipahileri Anadoluya geerek ikyet mevzuu yap
tklar celli arkadalariyle birletiler. Deli Hasan da stanbul'da sipahi
lerin malp olmas zerine, hkmetten mansb isteyerek, isyandan vaz
geti. Bu hadiseler arasnda muhakkak bir mnasebet olmakla beraber
neden ibaret olduunu anlamak mmkn olmad.
Karayazc'nn lmnden sonra dalan bir ok efler de yeniden
maiyyet memurluu hizmetlerine dnerek sekban faaliyetini sancaklarda
devam ettirmilerdir. Dier bir ksm efler ise celli gruplarn dat
mayarak, her biri Anadolu'nun bir sahasnda, kendi balarna faaliyete
gemilerdir. Bylece, gene manzara u idi: alt-blk halk, beylerin
devriye blkleri ve celli blkleri birbiri ardndan byk soyguncu
gruplar halinde kasabalara ve kylere girerek halk arasnda dehet
yaratyorlard. Karayazc'dan sonra grlen dier mhim bir deiiklik
de, bu mehur ef orum, Kayseri, Elbistan hattndan garbe gemedii
halde, onun lmn takip eden yazda cellilerin garbe yaylmalardr.
Tokat'ta Hasan Paa kuatlarak ldrldkten sonra, Deli Hasan, otuz
binden fazla bir kuvvetin banda olarak, Ankara zerinden Ktahya'ya
1
Babakanlk arivi, bnlemin, karton; 3, No. 59,9.
2
Deli Hasan'n da Badat kullarndan olduu anlalyor.
 CELL FETRET 99

hareket etti. Anadolu vilyetinin muhafz bulunan Hafz Ahmet Paay

kaleye kapanmaya mecbur ettii srada, Ktahya ehrini atee verdi.
Artk kasabalar ve ehirler iin bu hdise felket devrinin balangc idi.
Gene Amasya'dan ayrlan Yularkasd adndaki efin kuvvetleri Kastamonu
ve Sinop taraflarna gittiler. Dereli Hasan'dan sonra en kuvvetli bir grupun
babuu olan Tavil, Ankara, Bolu, Eskiehir ve Konya arasnda dolayordu.
Karaka Mehmed Ankara, Kayseri, Krehir, Bozok evrelerinde faaliyette
bulunmakta idi. Bir ok celli guruplar da Yeilrmak evresinde kal
mlard.
Celli fetretinin kat' bir safhaya girmesi bakmndan mhim bir
deiiklik iareti olan hadiseler neticesinde sekban tufan ehirler ve kasabalar
iin daha tahribkr bir mhiyet almaya balam, ky halknn ekseriyeti
kylerini terk ile cellilere ve sair sekban gruplarna karmlar, bylece,
b t n Anadolu iki tarafl bir seferberlik faaliyeti iine atlmtr. Bir tarafta,
evvelki bahislerde bildirdiimiz ykc kuvvetler azmi kudretlerinin son
haddine ularken, dier taraftan, ulem, " a y a n ve e r a f n ve zengin
baz hkmet mensuplarnn etrafnda toplanan ehirler ve kasabalar
halk kendilerini mdafaa iin son hazrlklarn yapyorlard. Kylerde,
sekbanlara karmayan kk bir zengin zmre servetlerini alarak kalelere
g ediyor, dier bir ksm da birbirleriyle birleerek herhangi bir kyde
veya msait arazide palanka kuruyorlard. Memleketin mstahsil snfnn bu
ekilde yerlerinden oynamalar ile ziraat son derecede azald. Bunun neticesi
olarak, hemen btn Anadolu yarm adasnda vahim bir ktlk devri geldi.
imdi btn bunlar hazrlayan son vakalar da ksaca syliyerek byk
kagunun nasl balam olduunu tesbit edelim:
Tokat'ta Hasan Paay yok eden Deli Hasan garbe hareket ettiinde,
getii yerlerdeki kasabalarn ve ehirlerin ahalisini ok para demeye
mecbur ediyordu. Mesel, Ankara nlerinde grnd zaman, bu ehir
ahalisi seksen bin kuru (bugnn paras ile 640 bin lira) vermiye mecbur
olmulard. 1 Yukarda da sylediimiz gibi, Hafz Ahmet Paa Ktahya'y
mdafaaya hazrlandndan dolay bu ehir kendisini para ile kurtaramad.
Mahalleler atee verilerek kl haline getirildi. Klamak zere, 1602 ylnn
sonuna doru, Karahisarsahip (Afyon Karahisar) ehrine yerletii zaman
yannda yirmi bin sekban vard.
Celllerin en kalabal olan bu muazzam levend selinin Ktahya
nlerinde grnvermesinin btn Garbi Anadolu'da ve M a r m a r a evre
lerinde uyandrd tesir mthi oldu. Bursa ehrinde byk bir tel vard.
Halk heyetler yollayarak hkmetten yardm istiyorlard. Bir taraftan da
celllerin ok ekindikleri bir kuvvet olan medreselilerin silhlanmalarna
msaade olunmasn dilemekte idiler. Hkmet, hem N u h Paa emrinde
mhim bir kuvveti Bursa'ya yollad; hem de suhtelerin silhlanmalarna
ilk defa resmen msaade etti. Ayrca, Ege evresindeki sancak beylerini de
1
Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 10, s. 146
oo MUSTAFA AKDA

1
Bursa'y mdafaaya memur etti. Halbuki o taraflarda grlen panik
Bursa'dan kat kat fazla idi. Kadlar arzlar yollayarak vaziyeti btn
tafsilt ile merkeze bildirdiler. Halk da mahzarlar yolladlar. Paras olan
larn kalelere ve emin yerlere gtklerini, "fakir fukarann" ise bir yere
gidemiyerek korkudan feryat ettiklerini kaydediyorlard; halk sancak
beylerinin ve askerlerin Bursa'ya arlmalarna itiraz ediyorlard. Bu
vaziyette hkmet beylerin yerlerinde kalmalarna raz olmak mecburi
l
yetinde k a l d . Fakat Deli Hasan birden bire kararn deitirerek kethdas
"ahverdi"yi istanbul'a yollad ve hkmetten mansb talebetti.
Yukarda dediimiz gibi bu hdise Yemii Hasan Paann sipahi
isyann bastrmasndan sonra olmutur. Nihayet, Bosna beylerbeyliine
verilen ve Hasan Paa adn alan Deli Hasan, bahara, vilyetine byk
bir sekban kalabal r ile hareket etti. Maiyetinden yedi kiiye de gene
Rumeli taraflarnda sancak beylii verildi. Drt yz blkba stanbul'da
"sipah ve silhtar" blklerine geirildiler 2 . Bu frsattan istifade ile Ana
dolu'yu sknete kavuturmak isteyen hkmet b t n celller hakkda
bir de af iln etti. Gerek Karayazc'nn ve gerek Deli Hasan'n, "cemiyet
lerine v a r a n " btn siler, reaya olsun hkmet mensubu olsun , af olunu
yorlard. Dirlik sahiplerinin dirliklerine dahi dokunulmyacakt 3 .
Deli Hasan'dan nerede ve ne iin ayrldklarn bilmediimiz Tavil
ve Karaka Mehmed adndaki efler ve daha bir ok celli ileri gelenleri
Ktahya, Konya, Kayseri, crum, Kastamonu, Bolu sancaklarnn ev
reledii btn Orta Anadolu'da daha bir sene faaliyette bulunarak sekban
kadrolarn misli grlmedik bir dereceye karp kendileri nihayet
aala zade Sinan Paa ile bartlar ve mansblarn alarak ark seferine
gittiler. Btn Anadolu ise, aksine, kan ve ate iinde kalarak, "Byk Ka-
g u n " "Byk firari" adlar ile sylenen byk bir kendi kendisini tahrip
felketine girmi oldu ki, meselenin bu safhasn bundan sonras iin
hazrlamakta olduumuz tedkkimizde izah edeceiz.

C- CELL F E R T R E T N D E H K M E T N SYASET
V E ALINAN T E D B R L E R
I- HALKIN KADILAR DARESNDE KORUNMA TEKLTI
KURMALARI L-ERLER VE YiTBAILAR

Evvel, hkmetin 1596 ylna kadar celli mcadelesinde tutmu

olduu yolu sylemek lzmdr. Bu suretle fetret devrinde gdlen politikay
daha iyi anlamak mmkn olacaktr.
1
N u h b e t t t a r i h ve'lahbar, s. 213-Babakanlk arivi, b n l e m i n , k a r t o n : 3, N o . 654.
2
Baz vekayinameler Deli H a s a n Paann Rumeli'ye giderken getii yerlerde gene
celli hareketini brakmadn, halka pek ok z u l m yaptn yazdklar halde (mesel:
Peev: c. 2, s. 270), bazlar ise gayet m u n t a z a m gittiini ve bir ferde tecavz o l u n m a d m
kaydediyorlar (Mesel: Abdlkadir, ayn yazma, s. 80).
3
Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, N o . 150, s. 75.
 CELL FETRET 10 1

Bilindii gibi vilyetlerde asayii koruma vazifesi ve hakk sancak

beylerine verilmiti. Onlar da bu i iin "kap halk" denen bir sekban
kuvveti tekil etmi bulunmakta idiler. Her sancak beyi, kendisine yardmc
olmak zere, kaymakam, kethda, suba adlar ile, tmarl sipahi arasn
dan bir takm maiyyet memurlar seerdi . Sefer olmad zamanlarda
sancak beyi ve maiyyetindeki bu memurlar asayii ad geen elli veya yz
kiilik sekbanlarla temin ederlerdi. Fakat bey sefere ktnda, yerine
brakt kaymakamna yardm etmek zere 30-50 kiilik "alak hll"
tmarl sipahi sefere gtrlmyordu. Hlsa, sancaklarda asayiin muha
fazas, esas itibariyle, tmar erbabna dayanyordu.
Celli mcadelesi baladktan sonra "levendt ve suhtevta" kar
bu tekilt kfi gelmemeye balad. H a t t tmarl sipahiler de asayii bo
zuyorlard. Hele celli blkleri ortaya ktktan sonra durum bsbtn
zorlat. Bu trl asayisizlik hkmetin emniyetini bozmaktan ziyade
reayann rahatn karyordu. Devlet uzun harplere girmesi yznden
"levendt ve suhtevta" kar kendi kuvvetlerinden istedii kadar fayda-
lanamadndan dolay halkn kendi kendisini korumas esasna dayanan
bir tekiltn inkiaf ettiini grmekteyiz. Bu tekilt ahali kendi parasiyle
kuruyordu. Bir kii yiitba yaplr ve onun emrine de cretle isteyenler
den adamlar tutulurdu. "l-erleri" elenen bu milis blnn insan miktar
otuzdan yzelliye kadar deimektedir. Yiitba tayinini her yerin ayan ve
erafnn rzasiyle kad yapar ve divan hkmeti onu tasdik ederdi. Yiit-
balar idaresindeki il-erleri tekilt 1596 ylna kadar hayli deiiklikler
geirmi, Anadolunun bz mntakalarnda tekilt farklar gstermi ve
celli mcadelesinin inkiafnda bazen msbet, bazen menfi olmak zere
mhim tesirler yapmtr. Eri seferi hazrlklar srasnda, artk celli
fetretinin balayaca tamamiyle meydana km olduundan, Anadolu'da
halk korumak iin alnan bir sr tedbirler arasnda bir ok yiitbalarn
tekrar tayinleri grlmekle beraber, artk bu tarz mahall korunma usul
itibardan dmt. Bunun yerine, halkn kendisinin silhlanmalar ve
kendilerini korunmalar cihetine gidiliyordu. Daha nc Murad za
mannda adalet ferman karlarak reayaya "maiyyetle gelen ehl-i rf"
ilerine koymamalar hakknda emirler" verilmesi de bu mnya idi.
Ankara kadsna 29 zilkade 1007 ( 2 3 Haziran 1599) tarihli ile yazlan
bir fermanda kapkullar ve merann maiyyetleri ve sair hkmet mensup
lar tarafndan halkn cebren soyulduklarna it ikyetler kaydolunduktan
sonra, bunlara mani olmak iin, " h e r kariyenm ahalisine birer nefer
yarar ve tuvn kimseyi yiitba nasbedip cemisini arlayp kylerine
byle trl adlarla soygunculua gelenlere kar birlemeleri ve "ehl-i

1
Beylerbeylerinin emirlerinde bunlardan baka vilyetin ehemmiyetine gre elli ile
yz arasnda "vilyet divan avular" vard ki bu.avular paa sancann yksek tmar
erbab arasndan beylerbeyinin selhiyeti ile seilirdi. avu olan tmar sahibinin dir
lii ykseltiliyordu.
102 MUSTAFA AKDA

1
fesadn hakkndan gelmeleri" yolu gsteriliyordu . Reayann kendi ken
dilerini korumalar celllerle, daha dorusu bu sralarda devriye blkleri
ile mcadelede gayet iyi netice veriyordu. H a t t pek ok yerlerde kyl
lerin maiyyet memurlarn ve onlarn sekbanlarn malup ettikleri dahi
grlmt. Fakat bu hareket de hkmetin istedii muayyen bir hududda
kalamyor, bu defa, da reayann hkmet kontrolundan kt, hatt baz
yerlerde kyllerin tamamiyle isyan ettikleri grlyordu ki, eer hdise
lerin bu cephesi inkiaf etmi olsayd, celli isyanlarna deil, tam mana-
2
siyle sosyal bir halk isyanna ahit olacaktr .
Hkmet bu cihetlerden ekindii iin, celli fetreti iddetini art
trdnda, sancaklarn emniyetini korumak zere yeni yeni ekiller dn
mtr. Mesel bir ara "il-erleri'nin" bana bir yiitba deil, hkmete
mensup avu, zaim, sipahi ve sair resm bir kimseyi tayin eder oldu. Bu
yeni koruma eflerine "ekiya serdar", "il muhafz" gibi isimler veril
mekte idi. Bunlardan her sancakta ka kii vard ve her biri ne kadar
,"il-eri" topluyordu, bilmiyoruz. Nide "Ayan ve erafnn" kadya mra
caat ile stanbul'a yollattklar ikyetlerine gre, 1597 de bu sancakta
"vilyet muhafazasn mstakil mansb" olarak alm bir ok kimselerin
drder ve beer yz levandt ile dolatklar anlalmaktadr 3 . Buna
benzer daha bir ok vesikalardan anlalyor ki, her sancakta ihtiyaca ve
bir az da halkn gsterdii arzuya gre bir ka " i l e r i " bl tekil olun
mu ve balarna fermanla birer serdar verilmiti. Divanda sahte ferman
satlmas gibi bir yolsuzluun bu sralarda fazla olduu dnlnce, pek
ok "il muhafzlarnn" da srf crm ve cinayet resmi ad altnda halk
soymak iin byle fermanlarda faydalandklar phesizdir.

Malatya kads tarafndan stanbul'a yollanan bir m e k t u p t a 4 da

mahalli korunma tekiltlarna ait bilgi vardr. Burada "yerlu ve yurtlu
ata ve tuna kadir yarar ve bahadr yiitlerden yz ell nefer gnll
tahrir ve ilerinden birer ihtiyarlarn aa, kethda ve ktip ve avu tayin
olunmak zere ellerine emr-i erif" verilmi bulunduu yazldr 5 . Malatya'
da celllere kar tekil olunmasna msaade olunan bu mahall korunma
kuvvetinin bana, fermanda yazld gibi, ilerinden bir aa seilecek
yerde, "serhadl tayfasndan" 6 Karayazc adnda birisinin getii ve
bu adamn muayyen miktarla kalmayarak pek ok gnll yazd, byk
1
Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s. 258
2
Ad geen Rus mellifi celli isyanlarnn bu tarzda cereyan ettiini hayalinde ta
savvur ettii iin, Almanya'da ve Rusya'da grlen buna benzer hadiselerle mukayese
etmitir.
3
Babakanlk arivi, divan kayt defteri, No. 1636, yaprak 163.
4
O zamann tahrir edebiyatnda mektup, divana yollanan arz manasn gelmek
tedir.
5
Babakanlk arivi, Mhimme defteri, No. 75, s. 273.
6
"Serhatlu tayfa" hudut kalelerinde bulunan ulfeli. askerlerdir.
 CELL FETRET 103

bir levend kalabaln banda toplad ve "dima fesatta" olduu ayn

mektupta haber v e r i l i y o r d u .
Grlyor ki, call mcadelesinde mahall korunma tekilt saf
ha geirmitir. Bunlardan birincisi "il-erleri ve yiitbalar" idi. I I I . Mu
rat devrine kadar nem verilen bu milis kuvveti nihayet itibardan derek,
bu padiah halka "ehl-i rfe kar" kendi kendilerini korumak zere, adalet
fermanlarn vermitir. Bu da tehlikeli grlerek, nihayet "il-erleri'nin"
bana hkmetin kendisi "muhafz serdarlar" tayin eder oldu. Fakat
son zamanlarda yiitbalar gibi bunlar da il-erleri'ni soygunda kullan
yorlard. Halk bunlardan da szlanp durmakta idi. Bunlardan baka ma
hall korunma tekilt grlmemitir, "nefir-i m- halkn toptan silh
lanmas" ve kalelerin "ehl-i rfe" kapatlmas gibi teklifler kadlar ta
rafndan hkmet merkezine yaplm ise de hkmet bu usullere mra
caat etmemeyi prensip saymtr.

2- CELLLERE K A R I YAPILAN MCADELELER VE

MUVAFFAKYETSZLKLERN SEBEPLER

Yarm asrlk mazisi olan cell mcadelesinin "fetret safhas" nn, 1596
da, birden bire denecek kadar sr'atle, Anadolu'nun her tarafnda, bir
yangn halinde parlam bulunduunu -sylemitik. Buna ramen, hk
met daha sene, yani 1599 yazma kadar, dorudan doruya her hangi
bir "cell seferi" tertip etmedi. Hseyin Paa ve Karayazc gibi cell
eflerinin etrafnda toplanan byk sekban guruplar ehirlere ve kasaba
lara da saldrmaya baladktan sonradr ki', hkmet stanbul'a kaan kad,
mderris, ayan ve erafn divana yaptklar ikyet ve hatt tazyik nnde
daha fazla mukavemet edemiyerek sefere karar vermitir. lk sefer 1599
Temmuzu sonunda, Anadolu'dan kaan halkn tazyiki ile ald. Serdarla
Sinan Paa zade nc vezir Mehmet paa tayin olundu. " T serhadd-i
mansureye varnca vilyet iinde zahir olan cell ve ehl-i fesadm vcutlarn
dnyadan kaldrp" Diyarbekir'de klamas iin serdara ferman verildi:
Bu seferin tertip eklini ve Mehmed Paaya verilen kuvvetlerin tekilindeki
hususiyetleri bilmek mevzuumuz iin ok nemlidir. nk bu, yalnz
ilk cell seferi deil, ayn zamanda 1596 ile 1603 yllar iinde Anadolu'ya
tertip olunan seferler iinde en muvaffakiyetli olandr.
Hkmetin Anadolu'daki karklklardan siyas bir endie duymad
n, Avusturya ve r a n seferlerine normal surette devam ettiini srasnda
kaydetmitik. Fakat 1598 den sonraki cell hdiselerine kar da ayn
suretle hareketsiz kalmaya imkn yoktu. nk sekban dalgalarnn tah
ribat kasabalara ve ehirlere intikal ettiinden, ulemdan ve ehirlerdeki
byk ailelerden pek oklar stanbul'a kamlard. Bunlar, "hn--man-
larnn" mahvolduunu ileri srerek hkmeti mtemadiyen tazyik edi-

1
Bu ahsn bildiimiz mehur Karayazc olduu phelidir. nk hkmde tarih
olmad gibi yazl olduu defter de (1011-1013) hicr yllarna aittir.
104 MUSTAFA AKDA

yorlard. Bundan baka, gene ehirlerden ve kasabalardan kad, mderris,

ayan ve erafn ve yzlerce halkn imzalarn tayan mahzarlar yollanyordu.
H a t t arkas arkasna ikyet heyetleri gelmekte idi. te reayann byle
bir zorlamas tesiriyledir ki, vezir Mehmed Paa 1599 temmuzu sonlarnda
"celli serdar" olarak skdar'da adr kurdu. Hkmet bu sefer iin
ran ve Avusturya harplerine hazrlad kuvvetlerinden hi bir ey ayr
mad. Kapkulu olarak, avu ve kapclardan yz ve eski acemi olanlarn
dan "kapya karlan" bin kii Mehmed Paann emrine verilmiti. Selnik'-
nin ifadesine gre, serdar skdar'da adrn kurdurduunda " s t a n b u l
sokaklarnda nidalar ettirildi; dirlik isteyen gidip paa kapsna dirlik
1
yazlsn, on bee yirmiye ve otuza denildi." . Bu sralarda devlet bile
yenierilere 9 veya 10 aka ulufe verebildii halde, Mehmet paann ce-
lllerle mcadele iin tekil etmekte olduu "kaps halknn" her biri
sine 15 ile 30 aka arasnda ulufe vermeyi gze almas dikkati ekmektedir.
Sonra, bunlar da stanbul halk arasndan yazmay mnasip grmtr.
phesiz b u n u n balca sebebi udur: bir taraftan yksek ulufe, dier
taraftan stanbul'un hayatna alm sekban, serdara daha sadk asker
temin etmi olacakt.

Bunlardan ayr olarak, Anadolu kadlklarna da fermanlar yolland ve

"il-erlerin'den ok atmaa ve tfenk kullanmaa kadir dirlikten sefl yi
itlerin" "atlusu ve piyadesi ayr ayr defter olunduktan ve zerlerine
bir yiit n m d a r ba ve b u " tayin olunduktan sonra, serdara gnderilme
leri emredildi 2 .
31 Temmuz 1599 da vezir Mehmed Paa skdar'dan Konya'ya doru
yola kt. Cell ler Mara ve Elbistan evrelerinde toplanyorlard. Hseyin
Paa ile Karayazc bu sahada yerlemi idiler. Mehmed Paa, yalnz kendi
kaps halk ve az bir kap kulu askerleri ile bunlara kar kamazd. O n u n
iin, vilyetlerden de bir ksm mer ile vilyet askerlerini armak mec
buriyet vard. Serdar sancaklardan temin edecei kuvvetlerin en mhim
ksmn am, Haleb beylerbeylerinden ve "ekrad ve a'rab- badye'den"
tadarik e t t i 3 . nk am, Haleb, Diyarbekir ve Musul sahalarndaki
sancak beylerinin ou birer hanedan mensubu idiler ve sancaklarna
"ocaklk zere" sahip bulunuyorlard. Tabi idare ettikleri halk da kendi
airetleri idi. Bu suretle, bu beylerin getirecekleri askerler Anadolu'nun
ift bozan reayasndan treme sekbanlardan olmayacakt ve Karayazc'-
nn Anadolu'nun ifti halkndan toplad sekban kitlesi gneyin ve
ve gney dounun bedevi hayatna alm insanlar vastasiyle malp
edilecekti. nk Trk ifti halktan yetime sekbanlar, isterse Rumeli'-,
den getirilsin, birbirlerine kar harp etmiyorlard. Kar tarafn yamalar-

1
Selnik, ayn yazma, yaprak: 332
2
Mesel Bursa kadlndan ikiyz kii tfenkli ve avc isteniyordu: Bursa mzesi
sicilleri, BNo. B 14-194, yaprak: 78.
3
Selnik, ayn yazma, yaprak: 333
 CELL FETRET 105

dan elde ettii paralardan sekbanlara dedii ulufe ok yksek olduu

iin, ekseriya hkmet tarafnn sekbanlar celller tarafndaki sekban
arkadalarnn yanna geerler ve hkmet kuvvetlerinin malp olma
larna sebep olurlard. Btn celli mcadelesi srasnda gze arpan
hakikat bu idi.
te Mehmed Paa bunlar dnd iindir ki, ordusunda fazla
sekban bulundurmamak gayesiyle yukarda sylediimiz tarzda bir kuvvet
tekil etmiti. Hakikaten Mehmed Paa byle bir tedbir sayesinde celllerle
her karlamasnda galip gelmitir. Celllerin zaman zaman yarattklar
krizi nlemek iin hkmetin daima bu yoldan yrdn, yani "ekrad
ve a'rap askeri" dedii sekbanlkla alkas olmayan airet halkndan
faydalandn daima greceiz ki, bu cihet celli mcadelesi tarihinde m
him b ; r noktadr ve bilinmesine ok lzum vardr.
Karayazc, Mehmed Paaya, ilk defa Elbistan taraflarnda malp
olmu, ondan sonra Urfa kalesine kapanmt. Hseyin Paay teslim mu
kabilinde kendisine Antep sancak beylii verildi. Mehmed Paa merkezden
ald emir zerine Karayazc'ya tekrar hcum ederek gene perian etti.
Celller bu defa Sivas taraflarna katlar. Bundan sonra Yazc Amasya
beyliine verildii esnada, vezir Mehmed Paann da azlolunduu grl
mektedir. Bunun yegne sebebi paann kendi sekbanlarn yannda tu
tabilmesi iin celller gibi halkn maln ve parasn yama etmelerine
gz yummu olmas idi. Belki bir az da stanbul'daki rakiplerinin tesiriyle,
Mehmed Paann Yazc'dan daha zalim olduu hakknda hkmete
ikyetler yaplmt l .
Karayazc orum'a tayin olunduu srada, sekbanlarnn soyguna
devam etmesi zerine, "Celli serdarl" bu defa da Badat Beylerbeyisi
olan Sokullu zade Hasan paaya verildi, istanbul'dan da eski Halep
beylerbeyisi Hac brahim paa yolland. Fakat bu paa serdarla birleme
den evvel Karayazc'ya hcum ettiinden, Kayseri'de malp olarak
kaleye kapanmak mecburiyetinde kald. Bu hdisede brahim Paann
sekbanlarnn celller tarafna geip gemedikleri belli deildir.
Serdar Hasan paa, Musul'da, Sinan Paa zade Mehmed Paann
yapt gibi, " m a i y e hkimi olan Seyit H a n ' d a n ve Cizre hkimi Mir
ereften ve Eburi olundan ve sal ekradndan tfekli sekbanlar"
isteyerek Ruha, Diyarbekir, am vesair memalik-i arap askerleriyle bir
likte kuvvetli bir ordu toplad 2 . Kayseri'den Elbistan'a gemi bulunan
Yazc ile Hasan Paa burada karlatklarnda Celller yenildiler, ve bir
rivayete gre, yirmi bin sekban telefat verdiler 3 . Hasan Paa cellleri
takip ile Tokat taraflarna geti. Yazc, Canik dalarna kat iin,
paa cenup askerlerine klak izni verdi. lk baharda celllerin basna

1
Peev, C. II, S. 253.
2
Abdlkadir, ayn yazma, yaprak 73- Peev, C. 2, S. 253.
3
Nuhbetttarih ve'lahbr, s. 207
106 MUSTAFA AKDA

geen Deli Hasan, serdar paann cenup kuvvetleri gelmeden kendisine

hcum ederek Tokat kalesine kapanmaya mecbur etti. Serdarn sekban
larnn celller tarafna getii anlalyor. nk Tokat kalesi iinde
bulunan serdar Hasan Paay celllerin kolayca vurmalarna bu sekban
lardan birisi rehberlik suretiyle yardm etmiti. Bu haber stanbul'da
duyulunca, "celli seferine" bu defa da Diyarbekir Beylerbeyisi Hadm
Husrev paa tayin olundu. Gene evvelki iki seferde olduu gibi, cenup
askerleri Husrev paann emrine veriliyordu. am'daki b t n kapkullar,
am vilyet askerleri ve Humus, H a m a , Lbnan, Kuds vesair pek geni
sahann askerlerinin derhal hareketi iin sancak beylerine ve yerli hkimlere
1
emirler yolland . Bu ordu, Anadolu'nun nerelerinde celli gruplar
varsa hepsini de yok edecekti. Bir taraftan da Hafz Ahmet paa Anadolu
vilyetinin muhafazasna memur oldu. Kadlara emirler yazlarak kendi
evrelerinde bulunan "celli cemiyetlerinin "yerlerini ve miktarlarn
Hafz Ahmet paaya acele bildirmeleri istendi. Bu srada beyler ve vilyet
askerleri seferde olduundan, sancaktardaki mzl ve mtekait sancak
beyleri, mteakait dergh-li avular, emir ile seferden kalan ve divan
hmayun hizmetinde bulunmayan avular, divan ktipleri, beylerbeyleri
ktipleri, vilyet avular ve saire "eli emirli" btn mzuller, umum
olarak, Hafz Ahmed paann emrinde toplanacaklard 2 .
Husrev paa emrolunan orduyu toplayamad. nk cenup askerleri
emrine itaat etmediler. Bunu duyan Deli Hasan garbe hareketle, Hafz
Ahmet paay Ktahya'da kuatt ve bylece Husrev paann seferinden
hi bir muvaffakiyet elde edilmedi 3 .
Bu sylenen seferler haricinde, ne beylerbeylerine ve ne de sancak
beylerine kendi vilyetlerinde kan cell ayaklanmalarna kar sefer
tertibi emri verilmemitir. nk mer dahi kalabalk sekbanlariyle
beraber halk nazarnda celllerden farkl deillerdi. H a t t bazan kendi
lerine "ekiy teftii " emri verildii zaman, kylerde ve kasabalarda byk
bir panik yaratyorlard. "Celller bunlarn yaptm y a p m a d " diye
feryat eden halk stanbul'a ikyeti heyetler yollamakta idiler.
Gerek 1596 dan 1603 ylna kadar olan cell fetretinde ve gerekse
1603 den 1610 ylna kadar olan Byk Kagun'da, Anadolu'da olup geen
mhim tarih hadiseler ierisinde, devletin ve cell kuvvetlerinin iddetli
tesirinde bulunduklar sosyal bir ruh haletini hatrlatmak istiyoruz ki,
o da, her meslein mensuplar arasnda mevcut snf, yahut zmre uurudur.
Bilhassa devlet messeselerine mensup ayn bir tekiltn insanlar arasnda
birbirlerine kar kuvvetle hissettikleri bu ruh XVI. ve X V I I inci asr
insanlar tarafndan "gayret" kelimesiyle ifade olunmutur. Bu suretle
"ocak gayreti", yahut "yenierilik gayreti", "kulluk gayreti" yenieriler

1
Babakanlk arivi, bnlemin, Dahiliye, karton 7, No. 155L
2
Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 8, s. 334 ve 344
3
Nuhbetttarihvelahbar, s. 211- Peev C. II, S. 253.
 CELL FETRET 107

arasnda mevcut snf-zmre uurunu ifade ettiii gibi, "sipahilik gayreti"

de alt-blk halknn ferdleri arasndaki birbirlerini koruma ruhunu
ifade ediyordu. " S u h t e (yahut suhtelik) gayreti" btn medrese talebesine
mterek hareket ve birbirlerini mdafaa fikri telkin etmekte idi. te
cell mcadelesinin yegne hkim kuvveti olan sekbanlar arasnda mevcut
seknanlk gayreti" de cell isyanlarnda pek mthi rol oynayan bir sosyal
hdise olarak ortaya kmtr. Ayrca her beyin kap halk arasnda bir
"kap halk gayreti" vard. Fakat btn mernn maiyyet memurlar
arasnda byle bir ruhun var olup olmadn bilemiyoruz. Bununla be
raber, bunlarda byle bir ey olmasa da son zamanlarda hemen hepsi
kap kulundan olduklar iin " k u l gayreti" birbirlerini korumalarna kfi
gelse gerektir.

Hlsa, yle zannediyoruz ki, XVI. ve X V I I inci asr Trk-Osmanl

cemiyetinin siyas hayatna vehe veren, bu "gayret"ler cell isyanlarna
daima hkim olmutlardr. Hele 1603 ile 1610 yllar arasnda geen
Byk Kagun'da hkmetin celllere kar mcadelesini tetkik ettiimizde
sekbanlar arasnda yaayan "sekbanlk" ruhunun hdiselere ne kadar
kuvvetle hkim olduklarn tamamiyle greceiz. Hakikaten, bu devrede
hkmet cebhelere balad askerlerinden hi bir kuvvet ayramad
iin, Anadolu'yu tahrip eden byk sekban kitlelerine kar gene beylerin
ve paalarn "kap halkndan" olan sekbanlarla mcadeleye mecbur ol
mu , fakat hi bir netice alamamtr. H a t t hkmet kuvveti olarak
yollanan bu sekbanlar "cell serdarlarn" brakarak, karya, yani cell
sekbanlarnn saflarna gemek suretiyle kendi paalarn malp ve bazan
katlettirmilerdir. Kuyucu M u r a d Paa Celllii tasfiye etmee karar
verdii zaman, onlara kar galip gelebilmek iin her eyden evvel "sek
banlk gayretinden" ordusunu tamamiyle temizliyerek ie balamtr
ve bu sayede de , Celllii, yahut kendisinin de syledii gibi; sekbanh
byk bir malbiyete uratmtr ki, ilerde hazrlayacamz eserde
bunlar btn tafsilt ile greceiz 1 .

1
Bununla beraber devlet, ayn sekbanlardan Avusturya ve ran seferlerinde ok
fayda grlyordu. Anadolu'da hkmet ve cell saflarnda karlaan sekbanlar
arpma yerine deta birbirleriyle kucaklatklar halde, beylerin kapsnda sefere
gidince dmana kar harp ederek fedakrca lyorlard.