OSMANLI TARHNDE VERG SYANLARI

Prof. Dr. Cokun Can Aktan *

Ara. Gr. Dilek Dileyici **
Ara. Gr. zgr Sara***

I- GR

Osmanl mparatorluunun yaklak 600 yzyllk geni tarihinde devlete ve ynetime kar bir
ok isyann ortaya kt bilinmektedir. Bu isyanlarn siyasi, dini, etnik ve ekonomik olmak
zere birok boyutu vardr. Bu aratrmada Osmanl Devletinde eitli dnemlerde yaanan
muhtelif vergi isyanlar inceleme konusu yaplmaktadr. Bunun dndaki isyan hareketleri ise
aratrmann kapsam dnda tutulmutur.

almada nce Osmanl Devletinde vergileme konusunda halka yaplan kt muameleler

hakknda bilgi verilmekte ve daha sonra da bu kt muameleler nedeniyle ortaya kan isyan
hareketleri zetlenmektedir.

II- VERGLEME KONUSUNDA HALKA YAPILAN KT MUAMELELER

Osmanl Devletinde uygulanan vergi sisteminin temeli slam vergi hukukuna dayal olmakla
birlikte uygulamada ok sayda vergilere rastlanmtr. Bu konuda yazlm eserlere bakldnda
farkl konular zerinden alnan ok sayda vergilerin bulunduu grlmektedir.1 Temel olarak
Osmanl vergi sistemi, eri ve rfi vergilere dayanmtr. eri vergilere ilikin hkmler fkh
kitaplarnda belirtilmi ve bu vergiler kanunnamelere dayandrlmtr. rfi vergilerin bir ksm
kanunnamelere gre tahsil edilirken, bir ksm ise kanunnamelere dayandrlmakszn
fermanlarla alnmtr. Kanunnamelere dayandrlmadan tahsil edilen rfi vergilerden devletin
bizzat kendisinin tahsil ettii vergilere tekalif-i divaniye, st dzey yneticilerin tahsil ettii
vergilere ise tekalif-i akka ad verilmitir.

Sabit bir miktar veya oran olmayan tekalif-i divaniyeler, nceleri sava gibi olaanst
durumlarda alnrken zamanla sreklilik kazanmtr. Beylerbeyleri [1] ve sancakbeyleri [2]
tarafndan halktan eitli adlar altnda kanunnamelere dayanmadan alnan tekalif-i kkalara da
her ne kadar engel olunmak istenmise de, bu mmkn olamam ve bu vergiler zamanla kabul
grmtr2.

Vergi mkelleflerinin ykmllkleri eri ve rfi vergilerle snrl kalmamtr. Bu mali

ykmllkler yannda zellikle reaya[3]nn angarya olarak nitelendirilebilecek bedeni birtakm
ykmllkleri de olmutur. Snr boylarnda ve baz nemli askeri blgelerde padiaha ve saray
erkanna ait ayrlarn ve balarn bulunmas, ortaya bu ayrlarn biilmesi veya balarn
* Prof.Dr. Dokuz Eyll niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, retim yesi.
** Dokuz Eyll niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Maliye Blm, Aratrma Grevlisi.
***Dokuz Eyll niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi, Maliye Blm, Aratrma Grevlisi.
1 Ayrntl bilgi iin bkz: Abdurrahman Vefik Sayn, Tekalif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi), Maliye Bakanl Aratrma,

Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl, Yayn No: 1999/352, Ankara, 1999; Ziya Kazc, Osmanllarda Vergi Sistemi,
stanbul: amil Yaynevi, 1977; Abdllatif ener, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, stanbul: aret Yaynlar: 39,
Bilimsel Aratrma Dizisi: 6, 1990; Ziya Karamursal, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1989; Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, 3. Kitap, stanbul: Fey Vakf Yaynlar No.1, lmi Aratrmalar
Serisi No: 1, 1991.
2 Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas: Celali syanlar, stanbul: Cem Yaynevi, 1995, 48-60.

1
ilenmesi gibi sorunlar ortaya karmtr. Bu blgelere ait kanunnamelerde, reaya iin yln
snrl baz gnlerinde bu ilerde almak mecburiyetinin getirildii bilinmektedir. Kk bir zirai
iletme tekil edecek tarzda kylye datlm olan reaya iftlikleri yannda, tmar [4]
sahiplerinin dorudan doruya kendi nam ve hesaplarna ziraat ileriyle megul olmalarna
imkan verecek beylik, iftlik ve ayrlarn bulunmas neticesinde kyllere zaman zaman
angarya almalar yklenmitir3.

Ayn durum verginin tahsilinde yararlanlan iltizam usulnn4 uyguland dnemlerde de devam
etmitir. Vergilerin tahsil yetkisinin belirli bir bedel karlnda mltezim ad verilen ahslara
verilmesini ifade eden iltizam usulnde, devlete en yksek bedeli vermeyi taahht eden kiinin
bu hakk almas sz konusu olmutur. 17. yzyldan itibaren nemli bir g haline gelen
mltezimler zerinde devletin otoritesi zamanla zayflam ve kontrol edilemez hale gelmitir.
Mltezimler, sorumlu olduklar blgenin vergisini kanunnamelerde belirtilen miktarlardan fazla
toplamaya ve halka bask yapmaya balamlardr. Mltezimler, halktan vergi dnda bidat
(adet) ad altnda zamanla gelenek haline gelen paralar toplamlar ve ayrca baz kiisel
ihtiyalarn kyllerden karlamlardr.

Reayann ar ve adaletsiz vergi yk karsnda ne tr skntlar yaad ve vergi zulmnn ne

boyutlarda olduu o dnemin adaletname ve risalelerinde aka grlmektedir. rnein Yavuz
Sultan Selim dneminin nl alim ve devlet adamlarndan biri olan dris-i Bitlisinin Kanun-
ehin hsinde yer alan ifadeler, reayaya nasl davranlmas gerektiine ilikin u tavsiyeleri
iermektedir5:

...Sultan iin raiyyet nihayetsiz ve koruma derdi olmayan bir hazinedir. Bu zahmetsiz madeni ve
nihayetsiz hazineyi devam ettirmek, sultann birinci vazifesidir. Bu vazifenin ifas da, ancak, reayaya
yklenecek mali vergilerin onlarn kudreti nispetinde olmas ve eri kanunlar ile hulefay- raidinin
snnetinden almamas ile mmkndr. Reayaya ar mali mkellefiyetler yklemek, biladn umranna
mnafi olduu gibi ahalinin de maiet cihetinden perianiyetine sebebdir. Bilindii gibi tbben baz
hastalarn yeme ve imeye kar perhiz uygulamas gerekir ve Resulullah da perhiz her devann badr
buyurmutur. Padiah da raiyyetine kar perhizli olmaldr. Zaten raiyyetin mali zafiyete dmesi,
sultann zafna; sultann zaf ordu ve erkan- devletin zafna; bunlarn zaf ise devletin zafna ve
dmanlarn kuvvetine yol aar. ounluun grne gre dris nebi olan ve saltanat, nbvvet ve
hikmeti kendinde cemettii iin mselles unvan verilen Hrmz yle diyor: Sultann, insanlarn
mallarndan el ekmesi, onun mrvvetinden, aklnn keskinliinden ve namusunun bekasndandr. Hatta
sultana lazmdr ki, eer raiyyet, semavi bir afet sebebi mali buhrana dmse, ona imkan nispetinde
yardmc olsun. Zira raiyyet meyve aac gibidir. Bir sarfedersin, bin toplarsn...

Sultan, kendine bal amir ve hakimlerin, reayaya zulmetmelerini de nlemelidir. Sultann varlna
ramen, onun evladnn, akrabalarnn ve naiplerinin reayaya zulmetmeleri, saltanat perian eder...

Sultan raiyyetden alaca vergileri, belli mevsimlerde talep etmeli ve onlarn perian zamanlarnda
istememelidir. Vergi talep zaman olarak, mahsullerin yetime ve biilme anlar uygundur. Yoksa
reayann almad zamanlar uygun deildir...

Din ve dnya nizamn dnmekle mkellef olan sultana lazmdr ki, ehl-i ticaretin refahn ve emniyetini
temin etsin. Onlar yol kesen ekyann errinden korusun, menzil ve merhalelerini emniyet altna alsn.
Ticari muamelelerin rza beyan esasna gre yaplmasn, onlardan alnacak resim ve detlerde zulme
gidilmemesini temin etsin.

3mer Ltfi Barkan, Feodal Dzen ve Osmanl Timar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran

1973, Editr: Osman Okyar, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar, C.13, Mars Matbaaclk, 1975, s. 9-10.
4 ltizam usul hakknda bkz: Cokun Can Aktan., Osmanl ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say:71,

Nisan-1991.
5 Akgndz, a.g.e., s. 34-35.

2
Yine Kanuni Sultan Sleyman dneminde halktan kanuna aykr vergiler alnmamas ve
zulmde bulunulmamas konusunda Semendire kadlarna gnderilen bir hkmde yer alan
ifadeler halkn vergileme asndan iinde bulunduu durumu aka ortaya koymaktadr6:

Semendire kadlarna hkm ki:

Semendire beyleri tarafndan ahaliye kar kanunlara aykr baz icraatlarn yapld tarafma arz
olunduunda bundan byle reayadan ve saireden ister beylerden olsun ve ister eminlerden, idarecilerden,
mbairlerden, i erlerinden hlasa her bir fertten kanuna aykr, defter-i hmayuna ters bir ekilde hi
kimseye tek kuru aldrmayasnz diye tekid ifade eden hkm-i erifim size gnderilmiti. imdi yine ayn
adetlerin terkedilmeyip reayadan alnmakta olduu malumum olmutur. Bu hususta nceden verilen
fermanma uygun hareket etmeyen kiileri yce katma gndermediiniz de tarafma bildirilmitir. imdi,
saltanatm ve adaletimin hkm srd u zamanda, halkmdan hibir kimseye kanuna aykr, defter-i
hmayuna ters zulm ve hakszlk yaplarak, korku ve eziyet verilmesine asla rzam olmayp, her birinin
huzur ve rahat iinde bulunmas muradmn gereidir. Sonradan konulan bu bidatlarn ortadan
kaldrlmas iin hkm-i erifim size gnderilip buyurdum ki:

Size ulatnda her biriniz zikrolunan hkm-i erifimin suretini sicille kaydedip, bu konuda ok temkinli
olup, bu adaletnamemi kazanza bal kasaba, nahiye ve kylerde ahaliye ilan ettirip reaya ve sair halka
umumen bildiresin ki, saltanatmn kemal-i merhametinden olarak zerlerinden bu bidatlerin kaldrld
btn reayaca bilinip kendilerine bu ekilde bir teklif geldiinde size bildireler; siz de mani olasnz. yle
ki; mani olamadnz takdirde asla geciktirmeyip, emre aykr hareket eden sancak beyleri ve adamlarn,
mbairleri ve saireyi ismi ve ekali ile yazp padiahlk katma arz edesiniz. Bir vehile hakkndan geline
ki, dierlerine ibret olsun. Bu husus her birinizin kadl altnda grlse gerektir. yle ki; her birinizin
kadlnda eer anlan bidatlar veya onlardan baka kanun ve deftere aykr alnan vergiler, reayadan
bundan sonra da alnr ve siz buna engel olmazsnz veya engelleyemediinizi hemen bildirmezseniz ve
yaplacak yoklamada buna ahit olunur; hanginizin idareniz altnda olursa olsun, derhal vazifeden alnp
tekrar atanmayacanz ve her trl azar ve itaba muhatap olacanz bilip, ona gre ferman- erifim
muhtevasn sancak beyleri ve adamlar, mbairler vesair reaya ve berayaya gerei ekilde ilan
ettiresiniz ki, kimsenin bilmedik-iitmedik demeye cesareti kalmayp, reaya ve beraya adaletimin hkm
srd gnler iinde huzur ve rahat iinde kendi i ve kazanlaryla megul olup, devletime duaya
alalar diye hkm-i erifim elinize getiinde ne ekilde ilam olunduunu bidatlerin kaldrldn
bildiresin. 27 Recep 967/23 Nisan 1560, BOA., MD., No: 3, Hkm No: 1024.

Osmanl Devletinde vergilerin tahsilinde rastlanlan bir baka kurum ise ayanlktr7.
Mltezimlerin daha fazla vergi tahsil edebilmek iin halka bask ve iddet gstermeleri
sonucunda, halk tarafndan seilen ve "ayan" ad verilen kimseler vergi tahsili konusunda
yetkilendirilmilerdir. Ayanlar nceleri mltezimlere kar halk korumular, fakat zamanla
mltezimlerle uzlaarak kendileri de iltizam almaya balamlar ve devletin zayflamas ile
birlikte giderek glenmilerdir.

Ayanlardan en nemlisi, Saruhan sancanda ayanlk grevini stlenen Karaosmanolu

ailesidir. Karaosmanolu ailesinin birok yesi mtesellimlik [5] veya voyvodalk [6] gibi
grevlerde bulunmulardr. Karaosmanoullarndan Hac Mustafa Aann mltezimlii
dneminde yaanan bir olay ayanlarn halka kar davranlar konusunda nemli bir rnek
tekil etmektedir:

4 Eyll 1755 tarihli bir belgeye gre Manisa blgesi halknn ikayetleri zerine Hac Mustafa
Aa mtesellimlikten azledilerek, yerine o srada Anadolu valisi bulunan Yeen Ali Paann

6 smet Binark, Babakanlk Osmanl Arivindeki Belgeler Inda Trklerde Adalet Anlay, Yeni Trkiye, Say: 10, Yl:

1996, s. 952-953. Halkn vergileme asndan urad kt muameleleri nlemek amacyla verilen hkmler ile ilgili baka
rnekler ekte verilmitir.
7 Ayanlk kurumu konusunda ayrntl bilgi iin bkz: Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, Ankara: Trk Tarih

Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1994; Yuzo Nagata, Tarihte Ayanlar-Karaosmanoullar zerine Bir
nceleme-, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1997.
3
kap kethdas [7] Saruhan mtesellimi tayin edilmitir. Mustafa Aann azlinin sebeplerinden
biri, ubat 1756 tarihinde karlm olan bir fermandan anlalmaktadr. Bu fermana gre,
aslnda Yeen Ali Paadan asl iltizam bedelinin katyla iltizam alan Mustafa Aa, hem bu
iltizam bedelini kartabilmek, hem de belli bir kazan yani kar elde edebilmek iin Saruhan
dahilindeki kazalarn ahalisinden ylda 11.712 kuru gibi bir mebla daha tahsil etmek yoluna
gitmitir. Bunun zerine blge halk, iltizam bedelinden fazla tahsilat yaplmamas yolunda
ikayetlerde bulunmutur. Sonunda ba muhasebedeki defterlere mracaat edildiinde, iltizam
bedelinin 11.712 kuru olduu ve bunlardan nn Yeen Ali Paa ve nn Mustafa adl
baka bir kimsenin hisseleri olduu anlalmtr. Bu bakmdan hkmet, Hac Mustafa Aann
bu vergi tahsili ile ilgili evraklarnn ortaya karlmasn Manisa kads ile o tarafa gnderilen
mbairlere emretmitir8. Bu fermana gre, Hac Mustafa Aa iltizam bedelinin 4 mislini halktan
tahsil etmitir. Ancak, Yeen Ali Paann da iltizam bedelini 3 misliyle Hac Mustafa Aaya
iltizama verdii de grlmektedir9.

Grld gibi mltezimler iltizam almak iin byk mcadelelere girmiler ve iltizam bedelini
halktan fazladan vergi alarak karmaya almlardr. Genel olarak Osmanl Devletinde belli
dnemlerde mltezim, ayan, mtesellim ve voyvoda gibi kiilerin vergilerin tahsili srasnda halk
zerinde zulm ve basklara neden olduu bilinmektedir. imdi Osmanl Devletinde vergi zulm
nedeniyle ortaya kan baz isyanlar hakknda bilgi verelim.

III- OSMANLI DEVLETNDE VERG SYANLARI

Osmanl Devletinde grlen isyanlar etnik, ekonomik, dini ve/veya siyasi nitelik tamaktadr. Bir
ksm isyanlar ise her ne kadar ekonomik nedenler dndaki nedenlerle ortaya kmsa da, sivil
halkn bu isyanlarn iinde yer almasnda belli dnemlerde yaadklar mali skntlar etkili
olmutur. Bunun yannda Osmanl Devletinde sadece vergi nedeniyle ortaya kan isyanlarn
says ok fazla deildir. Bunun temel nedeni, padiahn devletin ba olmas ile birlikte ayn
zamanda halife sfatn da tamasdr. Dolaysyla padiaha ve devlete kar isyan, halifeye
isyan ile ayn anlama gelmektedir. Vergi tahsili ile yetkili grevliler de, bu yetkiyi padiahtan
aldndan, padiahlarn bu zelliini kullanarak halkn ar vergilere boyun emesinde etkili
olmutur. Oysa Osmanl Devletinde kan sz konusu isyanlarn hi birinde padiahlk rejiminin
kaldrlarak yerine baka bir rejime geilmesi amalanmam, birok isyann sonunda ya
yneticiler yada padiah deimitir.

Bu blmde Osmanl Devletinde sadece vergi zulmnn sebep olduu balca isyan
hareketlerini incelemeye alacaz.

A-Celali syanlar10

Osmanl Devletinde ortaya kan isyan hareketlerinden etkisi itibariyle en geni blgeye yaylan
ve uzun bir sre devam eden Celali syanlardr.

Celali, kelime anlam olarak Osmanl Devletinde Yavuz Sultan Selim dneminde Celal adl bir
kiinin ayaklanmas ile balayan ve Sultan Drdnc Mehmed Han dnemine kadar devam
eden zaman zarfnda, devlete kar ekonomik, sosyal, askeri ve siyasi nedenlerle ayaklananlara
verilen addr.

Celali syanlarnn en nemli ve ayrt edici zellii, isyanda bulunan gruplarn nemli bir
blmnn ar vergi yk altnda ezilmesi ve vergi zulmne uramas, fakat daha sonra bu

8 Nagata, a.g.e., s. 69-70.

9 Nagata, a.g.e., s. 70.
10Bu konuda geni lde u kaynaktan yararlanlmtr: Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas: Celali syanlar,

stanbul: Cem Yaynevi, 1995.

4
gruplar iinden kan Celali blklerinin de halka zulm yapmas ve sz konusu halk
topraklarndan etmesidir. Dolaysyla halkn urad haksz muamele ve zulm, bu isyanlarn
hem nedeni, hem de sonucu niteliindedir.

Celali syanlarnn bir dier zellii ise, hem sivil hem de resmi itaatsizlik [8] rnei olmasdr.
ncelikle geni halk kitleleri tarafndan destek bulan bu isyan, daha sonra devlette bir takm
idari grevler stlenen kiilerin de katlmna sahne olmutur.

Celali syanlar olarak adlandrlan ve 16. yzyln balarndan 17. yzyla kadar sren eitli
isyanlardan en nemlileri eyh Celal, Baba Znnun, Kalender elebi ve Karayazc isyanlardr.

1. Celali syanlar erisinde Yer Alan Gruplar

Celali syanlar iinde ad geen gruplar; kylerini terkeden ift bozanlarn [9] oluturduu levend
[10] ve sekban [11] gruplar, ehl-i rf (hkmetli) snf, alt blk halk (kapkulu svarileri) ve
medrese rencileri (suhteler)dir. imdi ksaca bu gruplarn kimlerden olutuunu ve niin Celali
syanlar ierisinde yer aldklarn aklayalm.

Gerek Seluklu, gerekse Osmanl Devletinde uygulanm bulunan mali sistemin bir gerei
olarak, kanunnameler vergilerin en byk payn reayaya yklemi bulunuyordu. Bu yzden
devlet mali bir darla dtnde, masraflar karlayacak parann bulunmas iin vergilerin
artrlmas ve yeni vergilerin konulmas tek zmd. Dolaysyla en byk vergi mkellefi
grubunu oluturan kyller ar bir vergi yk altna giriyordu. Nitekim, Sultan II. Bayezidn son
yllarnda devlet maliyesinde yaanan sorunlar, Yavuz Sultan Selimin Douda giritii seferler,
Kanuni Sultan Sleyman tahta getii sradaki sefer masraflar ve teki ihtiyalarn finansman
sorunu gibi nedenlerle kayna kylye dayanan vergi gelirlerini artrma zorunluluu vard.
zellikle hizmet akelerini dorudan doruya kylden kendileri alan dirlik sahiplerinin reayaya
zulm, ifti halkn kyn brakp baka yerlere gitmesinde yani iftbozan olmasnda etkili
olmutu. Kylerini terk eden bu kiiler vezirlerin, beylerbeylerinin veya sancakbeylerinin
kaplarna cebel [12] olarak yazlarak sekban oluyorlar, bo kiiler ise levent gruplarn
oluturuyorlard. Askerlerin ve st dzey yneticilerin kylerde byk iftlikler kurma giriimleri
de bu dnemdeki glerde etkili olmutu. Daha ok byk ehirlerin ve zengin iftliklerin sk
bulunduu Marmara blgesine pek ok bo insan (levent) ylmaya balamt.

Ehl-i rf grubunu oluturan kiiler; valiler (beylerbeyi ve sancakbeyleri) ve onlara bal olarak
alan kap aalar ve vilayet yneticileriydi. Bu kiilerin dnda, hkmetin merkezden
grevlendirdii mfettiler, dergah- li avular [13], sancak ya da kazalara atanan
muhafzlar, mltezim (gtr vergi toplayc), mal nazr vb. de ehl-i rfn merkez hkmetine
bal olarak grev yapmaktaydlar.

Gerek vezirler ve gerekse vilayet paalar ve sancakbeyleri gibi yneticiler, devlete kar
ykml olduklar grevlerini yapabilmek iin, bu halk blkler halinde rgtleyerek, bunlarn
zerine kap aalar denilen grevli kiiler atarlard ve vilayetlerdeki asayi, vergi toplama vb.
ilerini bunlara yaptrrlard. Celali syanlarnn olumaya balad 1575ten sonraki yllarda ehl-i
rf kadrolarnda tmarllardan avulua ykselebilenler ve padiahn maal askerleri
(kapkullar), Celali syanlarnn elebalar veya onlara kar valilerin devriye blklerini
yrtenler, genel olarak hep enderun [14] halkndan kma kiilerdi. Bylece, leventleri
rgtleyerek bir blm Celali, br blm ehl-i rf olarak bu byk karkl karanlar da
byk ounlukla kapkullaryd. Kapkulu svarileri ise kap aalklar ve dier nemli idari
grevlere gelmi askerlerdi.

Celali syanlar iinde yer alan bir baka grup da medrese rencileriydi. Celali syanlar
srasnda bu medrese rencileri, leventlerden ayr olarak hareket etmilerdir. Kylerde zor

5
artlarda byyen ocuklar, belli bir yaa geldiklerinde aileleri tarafndan medreseye
gnderilerek okutuluyorlar ve bylece suhte oluyorlard.

2. Celali syanlarnn Nedenleri

Osmanl vergi sistemi tarma dayalyd ve vergilerin en nemli pay reayaya dmekteydi.
Tarmsal faaliyetler dndaki dier faaliyetlerden alnan vergiler ise nemsizdi. Dolaysyla vergi
sisteminin yk, topra ileyen kyl zerindeydi.

Yukarda kadlara gnderilen adaletnamelerde de grld gibi, daha Kanuni Sultan Sleyman
dneminde, reaya o dnemki vergileri vermede glk ekiyor ve zulm gryordu. 16. yzyl
sresince, yeni zapt edilen arazilerin tescili ve vergi oranlarn saptamak amacyla tutulan
kaytlar ifade eden arazi tahrirleri srasnda da tahrir memurlar ile halk arasnda ihtilaflarn
kt belirlenmiti.

Hazine-i hmayun (d hazine), bir taraftan masraflarn gittike genilemesi, dier taraftan
mevcut iktisadi darlk gibi iki tarafl mali kriz karsnda, o kadar para ihtiyac hissediyordu ki,
kanunnamelerin kapsam iindeki vergilerden kendi hissesine den rsumu (yani mukataalarn
[15] ve padiah haslarnn [16] gelirlerini) hazinenin ihtiyacn karlayacak ekilde artrmaya
niyetlenseydi, mukataalarn ve hass- hmayunlarn [17] reayas bunun altndan kalkamayaca
gibi, btn reaya sahipleri de kendilerine tahsis edilen resimleri ayn lde almay
isteyeceklerdi. Buna bir rnek olmak zere, u olay anlatmak yeterli olacaktr: 1596da
aalzade Sinan Paann sadrazaml srasnda, yalnz mukataalara ve hass- hmayunlara
dahil olan yerlerin anam resimleri [18] bir misli artrlarak, bir koyun bana bir ake alnmas
iin her tarafa fermanlar yollanm ve dirlik (has, zeamet [19], tmar, vakf [20]) sahiplerinin yine
iki koyun iin bir akeden fazla alamayacaklar belirtilmiti. Byle olduu halde, hemen her
tarafta voyvodalar, tmar sahipleri, vakf nazrlar da koyun bana bir ake istemekte
gecikmediler ve bu mesele uzun bir ikayet ve ihtilaf konusu oldu11.

Byk kagunluk [21] dneminde ifti halkn kitle halinde topraklarn terketmeleri sonucunda,
tmar ve has sahipleri gelirlerinin azalmasndan dolay tedbir alnmasn istedikleri zaman,
iftbozan resmi [22], 75ten 300 akeye karlm ve bu konuda kanunnamelere iaret edilmek
zere fermanlar yollanmt12.

Hkmet, ok eskiden beri halkn zor durumda olduunu biliyordu. Esasen kendisi de, fazla
resim alan kadlar ile mera[23]ya kar mcadele ediyordu. Ayn zamanda, dirlik sahipleri
tarafndan birer bahane gsterilerek, resimlerin artrlmas yolunda yaplan teklifleri daima
reddetmekteydi. 1571de Budin Beylerbeyi, Macaristanda ifti halkn ehirlere gmeye
baladklarn, bundan dirlik sahiplerinin zarar ettiklerini ileri srerek, iftbozan resminin 150
akeye ykseltilmesini teklif etmi ve reddedilmiti. Daha Fatih Sultan Mehmed devrinden beri,
kanunnameler daima sicillerinde kaytl bulunan kadlara, sk sk alnacak resimlerin miktarlarn
en ince ayrntsna kadar hatrlatan fermanlar yollanmas, halkn vergi verme konusundaki aczini
ifadeden baka trl yorumlanamaz13.

Sava harcamalar ve fiyatlarn ykselmesi nedeniyle nakit sknts eken hazine,

kanunnamelerin kapsam dnda kalan ve devletin kendisinin tahsil ettii cizye [24] ve tekalif-i
divaniyeyi artrma yoluna gitmiti. Bir defaya mahsus olan tekalif-i divaniye, III. Murat
dneminde ise srekli hale gelmiti.

11 Akda, a.g.e., s. 52-53.

12 Akda, a.g.e., s. 53.
13 Akda, a.g.e., s. 53.

6
III. Murad, 1575 ylnn banda tahta getii zaman, artk, Anadoluda uzun zamandan beri
devam etmekte olan mcadele, hemen hemen ak bir grne ulam bulunuyordu. Her
tarafta halk, meraya ve adamlarna kar gelmeye balamt. stanbula ehl-i rfn zulmleri
hakknda ikayetler yamaktayd. Kadlar ile ehirlerin ileri gelenlerinden olan ayan, bir taraftan
ikayeti halkn nne dyorlar, dier taraftan da beylere ve adamlarna kar suhteleri
tutuyorlard. Buna karlk mera, kendi hesaplarna almakta olan adamlarn korumak
zorundayd. Ayn zamanda, kadlarn suhte blklerini gizli veya ak himaye etmeleri gibi,
beyler de levend blklerine yardm etmekte tereddt etmiyorlard. III. Murad zamannda
Anadolu olaylar bu ekilde ilerleyerek sonuta, reaya ile mera tam bir anlamazlk haline
girmi, asayi memurlar, hatta dirlik erbab, devlerini yapmakta byk zorluklarla karlamaya
balamlard. Tecavzlere uruyorlar ve vergileri toplayamyorlard. Bunun zerine mera,
reayay itaat altnda tutmak zere birok devriye blkleri kurmutu14.

Padiah III. Murat zamannda karlan bir adalet ferman, reaya ile ehl-i rfn geimsizlikleri
zerine yapt etki ve ahali arasnda kazand hret ynlerinden tarihi bir deer tar. Kanuni
Sultan Sleyman da kendi dnemindeki bu memurlar zalim bulmu, bunlarn yola getirilmesini
ve yaptklar ktlklerin nne geilmesini mera ile kadlara brakmt. Fakat III. Murad
dneminde, bunlar da davaya karm, hatta mcadeleyi kendileri idare eder olmu bir
haldeydiler. Onun iin bu ferman, memurlarn yolsuzluklarndan vazgemelerini salayacak bir
kuvveti devlette bulamayarak, reayann zalim memurlara kar silahlanmak suretiyle kendi
kendini korumasn tavsiye etti15. Grld gibi III. Murat dneminde karlan bu adaletname,
vergi tahsili konusunda yetkili ynetici ve memurlarn zulmne kar halkn silahlanarak tepki
gstermesini meru hale getiriyordu. Bu durum ayn zamanda hkmetin bu kiileri kendi
kontrolne almadaki aczini de ortaya koyuyordu.

Yine bu dnemde fiyatlardaki ykseli nedeniyle ake olarak tahsil edilen vergilerin deerinde
bir d meydana geliyordu. Fakat devlet yeni arazi tahrirlerinde alnacak vergi miktarn yeni
rayice gre belirlemiyordu. Kanunnameler kapsamnda yer alan eri ve rfi vergiler, eski rayice
gre ake olarak alndklarndan, vergi gelirleri de dyordu. stelik dirlik sahiplerinin de
kanunnamelerde belirtilmi olan gelirleri buna bal olarak dmekteydi.

Tekalif-i divaniyenin reayaya ar vergi yk yklemesi nedeniyle, reaya bu ar vergileri

demede youn aba harcyor, bu da reaya sahiplerinin gelirlerinde azala neden oluyordu.
Dolaysyla, gelirleri azalan mera, kanunnamelerin kapsam dnda veya kanunnamelerde yer
alan vergi miktarnn birka kat lsnde vergi almak iin reayay zorluyordu.

Anadoluda grev yapan beylerbeyleri ve sancakbeyleri, haslarndan fazla vergi almak ve para
cezalarn sekiz-on misli istemek gibi yollarla saladklar gelirlerle de yetinmeyerek, det (bidat)
ad altnda halktan kanunnameler dnda ar vergiler almaya baladlar. nceleri hkmet
meray bundan vazgeirmek iin byk gayretler sarf ettiyse de, kendi hesaplarna besledikleri
binlerce sekbanlarla sefere giden mera snfnn bu hareketini nce msamaha ile karlad ve
sonra det sayarak bunlarn toplanmasna resmen izin verdi. 17. yzyln sonlarna doru
merann topladklar bu vergiler iin tekalif-i kka tabiri kullanld ve meru sayld. Bu ekilde
mera snf kendini ekonomik sorunlardan syrm oluyordu. Oysa tmar sahipleri parann
deer kaybetmesi ile birlikte giderek yoksullayordu. Sadece ayni olarak elde ettii vergilerle
hayatlarn srdrebiliyorlard.

Bu vergiler dnda daha ok kad, mderris (medrese hocas), yenieri, sipahi, zeamet sahibi,
avu ve nfuzlu tmar erbab gibi kimselerden oluan byk iftliklere sahip aalar, kyl halk
baz angarya ilerde de altryorlard. mera ve dier st dzey memurlar, grevleri

14 Burhan Ouz, Trk Halk Dncesi ve Hareketlerinin deolojik Kkenleri III, stanbul: Simburg Kitaplk, 1997, s. 259.
15 Ouz, a.g.e., s. 259.
7
nedeniyle gittikleri blgelerdeki halktan vergi dnda eitli paralar istemekte ve bir ksm
ihtiyalarn blge halkndan karlamaktayd. Bu talepler, halkn byk tepkisine yol ayordu.

Nitekim 17. yzylda yaam olan Osmanl devlet adam Koi Bey, IV. Murata sunduu
risalesinde vergi veren halkn ektii skntlar u ekilde ifade ediyordu16:

...Bu zulme reaya nasl dayansn?...

Koi Bey, yine ayn risalesinde u ifade yer alyordu17 :

...Osmanl saltanatnn evk ve kudreti asker ile, askerin ayakta durmas hazine iledir. Hazinenin geliri
reaya iledir. Reayann ayakta durmas adalet iledir. imdi lem harap, reaya perian, hazine noksan
zere... Kl erbab bu halde... Bir taraftan slam memleketleri elden gitmekte, yine tedbiri grlmez, ilac
sorulmaz. eitli sefahat eksilmez. Bu gaflet ne gaflettir?

Koi Bey, eserinin bir baka blmnde u grlere yer vermektedir18:

Velhasl imdiki halde reaya fukarasna olan zulm, hibir tarihte hibir iklimde hibir padiah
memleketinde olmamtr. slam lkelerinde bir memlekette zerre kadar bir kimseye zulm olsa, ceza
gnnde (kyamette) padiahtan sorulur. Vezirlerden sorulmaz, ben onlara sipari ettim demek, Cenab-
Hakkn huzurunda cevap olmaz. Zulm grenin ah hanmanlar harap eder. Zavalllarn gzyalar
dnyay fenala boar .

Zor artlar altnda yaayan ifti halk topraklarn terk etmeye balamt. ift bozan adn alan
bu kimseler, levend ve suhte denen ayr karakterde iki yeni tip insan zmresinin meydana
gelmesine sebep olmulard. Btn Anadoluda ve Tuna ile Vardarn evreledii Rumelide bu
levend ve suhte gruplar asayii bozuyorlard. Halk da, hkmet de, bunlarn bulunmasndan
byk bir endie ve gvensizlik duymaktaydlar. Levendler ise, dorudan doruya ky terk
eden delikanllardan ibaretti. Tarlalarn ve mallarn satmak mecburiyetinde kalan ve bu suretle
geim skntsna den erkekler, tek balarna yerlerinden ayrlarak, levendlik hayatna
atlmaktaydlar. Leventler, meraya kap halk olarak yazlyordu. Gerekten ift bozan reaya
iin en nemli snak, bu mera kapsyd. Fakat kylerini terk edenler o kadar ok idi ki,
hepsinin buralara yerlemelerine imkan yoktu. Bu bo insanlarn oalmas asayi iin tehlikeli
idi. Bu ehirlerde birok cinayetler ve hrszlklar oluyordu ki, bunlar levendlerin yapt
muhakkakt. Levendlerin er beer gruplar halinde haramilie kmalar ise, Celaliliin
balangc saylr19.

zellikle mukataalar ve padiah haslarn iltizam ile tutan zeamet sahipleri ve avular, ok
defa yz-iki yz levend toplayarak, rasgele yerlere baskn yapmaya ve topladklar iltizam
paralarn dememeye cesaret etmekteydiler. te levendler ile resmi kimlik sahibi insanlar
bylece birlemeye baladlar. Celali blkleri levend denilen ift bozanlar ile resmi kimlik sahibi
kimselerin birlemesiyle olutu. Zamanla Celali blkleri iinde yer alan kiilerin gittike
oald ve medrese rencilerinin isyan hareketlerine girimeye balad gzlendi20.

Olaylarn artmasyla birlikte bir nlem olarak III. Mehmed tarafndan karlan adalet ferman,
memurlarn yolsuzluklarn kaldrmay amalamtr. Fakat bu, hem ok daha yumuak hem de
reayay yattrc bir ifade tad halde halk, Muradn fermanna verdii manay buna da

16 Koi Bey, Koi Bey Rislesi, Sadeletiren: Zuhuri Danman, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 609, 1000 Temel

Eser Dizisi: 115, 1985, s. 69.

17 Koi Bey, a.g.e., s. 71-72.
18 Koi Bey, a.g.e., s. 69.
19 Akda, a.g.e., s. 70.
20 Akda, a.g.e., s. 72.

8
vermi olduundan, vilayet idarecileri ile halkn daha iddetli bir suretle arpmalarna yol
am, bundan sonra Karayazc isyan denen byk Celali hareketi balamtr21.

Ksaca 16. yzyln ortalarndan sonra, her alanda dayanlmas g bir darlk yaratan iktisadi
sarsntnn devlet ve toplum hayatndaki ykc etkileri u ekilde belirmektedir: Devlet dzeninde
aksamalar, ake deerinin dmesiyle de deimeyen Osmanl vergi kanunlarna gre
ayarlanan hazine gelirlerinin hizmetlere yaplacak masraflara yetmemesi yznden balamtr.
Daha ok para bulmak zorunda kalan hkmet, bir taraftan tekalif-i divaniye vergilerini
(kanunnamelerde miktarlar yazl olmad iin) kolayca ykseltmi, mukataalar artrma
esasna gre iltizama vermi, bu cins vergilere tabi reaya ezilmeye balamtr. Hizmete karlk
tutulan parann oalan ihtiyalara artk yetmemesi zerine, cretleri nakit para ile denen veya
kendilerine dirlik (tmar, zeamet, has) balanan memurlar, geimlerini salamak iin ilgilerine
gre reayann eitli snflarna musallat olmaya balamlardr22.

Grld gibi Celali syanlarnn ortaya kmasndaki temel neden verginin tahsilinde yaanan
sorunlard. Devlet yneticilerinin ve memurlarnn kanunnamelerde yer alan vergileri birka misli
fazladan almalar ve kanunnameler dnda yeni vergiler koymalar halkn tepkisine ve daha
sonra isyanna yol at.

3. Celali syanlarnn Ortaya k

Burada 16. yzyln balarndan 17. yzyla kadar sren ve Celali isyanlar ierisinde
deerlendirilen eyh Celal, Baba Znnun, Karayazc ve Kalender elebi isyanlar hakknda
ksaca bilgi verilecektir.

a- eyh Celal syan, 1519

Celali syanlar ierisinde yer alan ilk isyan, eyh Celal isyan olmutur. Vergi zulmnden
bunalan halk bu isyana destek vermitir.

lk tehlikeli isyan Yavuz Sultan Selimin Msr seferi srasnda Yozgat (Bozok) evresindeki
Trkmenler arasnda patlad. Celal adnda bir kii, baz Osmanl tarihilerinin iddiasna gre
Kzlba eilimlilerden, byk bir kitleyi arkasna takarak Tokata gitmi, bylece Anadolunun
Kzlrmak-Yeilrmak aras blgeleri devlete kar tertiplenen nemli bir ayaklanmaya alan
olmutu23.

Topraksz kyller, geim sknts ekenler, vergilerin yk altnda ezilenler, topraklar

ellerinden alnm eski sipahiler, sekban ve sarcalar(bunlar sava zaman kylerden toplanan
geici askerlerdi. Savata yararllklar grld halde kendilerine tmar verilmezdi, bu
bakmdan honutsuz kimselerdi), derebeylerinden, kadlardan ve bunlarn haksz ve adaletsiz
davranlarndan ikayet edenler, kurulu dzeni beenmeyenler akn akn yollara dtler ve
eyh Celalin etrafnda toplandlar. eyh Celal 20 bin kiilik bir gce sahip oldu24.

Yavuz Sultan Selim, isyan bastrmak iin Rumeli Beylerbeyi Ferhat Paay ve Dulkadir (Mara)
valisi ehsvarolu Ali Beyi isyanclarn zerine yollad. eyh Celal ele geirilip ldrld ve
bylece isyan bastrlm oldu. Fakat vergi zulmnden bunalan ve kylerini terkederek levend ve
sekban olan kyllerin fkesi dinmedi. Bu isyan zellikle Trkmen blgelerindeki yeni isyanlar
takip etti.

21 Ouz, a.g.e., s. 259.

22 Akda, a.g.e., s. 93-94.
23 Akda, a.g.e., s. 117.
24 Ouz, a.g.e., s. 241.

9
b- Baba Znnun syan, 1525

Celali isyanlar kapsamnda deerlendirilen bir baka isyan da, ah Vel-Baba Znnun isyandr.
Baba Znnun, Kanuni Sultan Sleyman dneminde Bozokta yaayan bir kiiydi.

l yazcs Kad Muslihiddin Efendi arazi vergilerini artrmt. Bu durum halk arasnda itirazlara
yol at. Bunlardan biri de el sancanda ortaya kt. 10 Austos 1525 tarihinde el
sancanda bir vergi memuru, Skln Koca adl bir ihtiyar kylden fazladan vergi alyordu.
Adamn itirazna hiddetlenen memur, ihtiyarn sakal ve byn kestirdi ki, bu davran byk bir
hakaret saylyordu. Skln Koca dier adyla Kadri Hoca Baba, kylleri evresinde topluyor,
olu Skln ah ya da ah Veli de buna katlyordu. O evrede byk bir sayg gren Baba
Znnun da hareketin bana geerek btn evre kylleri ayaklandrd25.

Zaten uygulanan vergilerin adaletsiz olduuna inanan Baba Znnun, bu olayn da etkisiyle
evresindeki halk kitlesi ile birlikte Bozok beyine kar isyan balatt. syan sonucunda kad
Muslihiddin Efendi ve olaya sebep olanlar ldrld.

c- Kalender elebi syan, 1528

Kanuni Sultan Sleyman dneminde nakit sknts eken hazine, are olarak arazi tahririne
gitmi ve arazi tahriri srasnda reayann gelirleri kaytlara fazla yazdrlarak bu fazlalklar
ellerinden alnmt. Bu durum da isyanlarn devamnda etkili olmutur.

Saraydaki ihtiaml yaam, uzun yllar devam eden savalar ve Fransa ile imzalanan
kapitlasyonlar, zaten yoksul olan halkn ar vergi yk altnda ezilmesine yol ayor ve bundan
en ok esnaf ve kyl kesim etkileniyordu.

Bunun zerine Kalender adndaki bir kii Ankara-Krehir dolaylarnda byk bir isyan kard.
Kalender elebinin etrafnda ksa srede 30.000 kadar kii topland. syanda bu kadar kiinin
yer almas toplumsal muhalefetin apn gstermektedir. Bu muhalefetin oluumunda vergilerin
rol nde gelmektedir26. Vergilerden bunalan halk, areyi Kalender elebinin yannda isyan
etmekte bulmutu. Kanuni Sultan Sleyman, Macaristan seferinden hemen stanbula dnerek
veziriazam brahim Paay kapkullarndan dzenlenen bir ordu ile isyanclar zerine yollad. 27
Mays 1528de yaplan arpmada bir ok beylerbeyi, sancakbeyi ve tannm kimseler
hayatlarn kaybettiler.

d- Karayazc syan, 1598

zellikle 1550li yllardan sonra ehl-i rfn reayaya ynelik zulm ve angaryalar artarak devam
etmiti. Bu olaylarn n alnamyordu. ikayetler ehl-i rfn kanunsuz vergi almas, bidat ad
altnda reayaya her geen gn yeni ykmllkler getirmesi, eriata aykr baz vergilerin
alnmaya devam etmesi zerinde odaklanmt.

ran Savalar baladktan sonra, hele 1584 ylnn ardndan gelen nemli olaylar srasnda,
kapkullarnn da i kavgalarda etkileri olduu pek ak olarak kendisini gstermektedir.
Yenierilerin ve baka kapkullarnn halkn topraklarn ele geirmeleri, onlara ar faizle para
vermeleri, ortaklk etmeleri, zorbala saparak devlete ait birok vergi kaynaklarnn zararna
hareket etmeleri ikayetlere sebep oluyordu27.

25 Ouz, a.g.e., s. 242.

26 Snfl Toplum, Devlet ve Vergiler, Birinci Bask, Ankara: Tm ktisatlar Birlii Yaynlar No: 14, 1976, s. 51.
27 Akda, a.g.e., s. 323.

10
Byle bir ortamda Karayazc Abdlhalim Bey; sekbanlk, blkbalk, alt-blk mensupluu,
kale muhafzl ve hatta Celalilere kar her tarafta tekil olunan gnll blklerden birinin
bana aalktan gemi bir kii olarak belirdi. Kapkulluu sfat ile bir sancan kaymakamln
ald ve fakat sonra sancak baka bir beye verildiinde, yeni gelen mtesellime sanca teslim
etmek istemeyerek isyan etti28. evresine toplad levent ve kyn terkeden kyllerle yeni
gelen sancak beyini ldrd. zerine gnderilen beylerbeyilerini de pskrtnce isyan
brakmas iin kendisine orum sancakbeylii nerildi. Fakat Karayazc bununla yetinmeyip
Urfaya gitti. Aslnda Karayazcnn isyan etmesinde sancak beylii grevinden alnmas nemli
bir etken olmutur. Yani Karayazc kiisel kar iin isyan etmiti. Fakat yneticilerin
zulmnden bunalan halk Karayazcnn yannda yer almt.

Karayazc nce Urfa kalesine bir buuk sene kapand. Padiah tarafndan paalarn
kumandasnda olduu halde kendisine kar sevkedilen byk kuvvetler uzun savalara ramen
kaleyi zaptedemediler. Askerler kalenin her tarafna lamlar atlarsa da, asiler geceleyin
bunlar i taraftan kapyorlard. Kaleyi zaptedemeyeceklerini gren askerler, Karayazcya
padiahtan kaarak kendisine snm olan bir paa (Hseyin Paa) iade edildii takdirde geri
gideceklerini syledilerse de, Karayazc nce buna raz olmad. Fakat alktan son derece
sklan halkn srar zerine istenilen adam iple kaleden aa sarktt, askerler de onu alarak
uzaklatlar. Bylelikle bir sre iin sava durmu oldu. Karayazc bu olaydan sonra padiahn
daha byk bir ordu sevkedeceinden, ehrin alktan krlacandan korkarak kendiliinden
dar kt ve btn askerleri ile beraber baka bir yere gitti29. Sonunda zerine gnderilen
kuvvetlere kar yenilgiye urayarak kat ve eceli ile ld.

B-Patrona Halil syan, 1730

Bir esnaf ayaklanmas olmas nedeniyle bir sivil itaatsizlik rnei olan isyan, Patrona Halil
liderliinde stanbulda kmt. Halil, Patrona adndaki bir gemide alm ve burada da isyan
karm bir Arnavuttu. Dolaysyla adn bu gemiden almt.

Bu dnemde parann deerinin dmesiyle de birlikte fiyatlarda nemli artlarn grlmesi, te

yandan ekonomik durgunluk nedeniyle retimin azalmas, esnaf zor durumda brakt. Bu
dnemde ran savann giderlerinin finansman sorunu gndeme geldi. Bu giderleri karlamak
amacyla, zaten o dnemde uygulanan vergileri bile demekte glk eken esnafa, perakende
mallar zerinden alnmak zere bidat ad altnda bir verginin de konulmas esnaf ileden
kard.

Sz konusu vergi mallarn niteliklerine gre alnacak ve bu da gmrkler tarafndan

belirlenecekti. Bu verginin 1730'da padiah ve sadrazamn sefere kma karar ald belirtilerek
ciddi bir ekilde tahsiline balannca, esnafn ve esnaflaan yenierilerin honutsuzluklar daha
da artt. Sefere klmayacann anlalmas ile de kendilerini aldatlm saydlar30.

Osmanl Devletinin bu tarihlerdeki siyaseti Karlofa ve Pasarofa Antlamalar ile kaybettii

topraklar doudan telafi etmekti. Bunun iin hazrlanan ve skdarda bekleyen ordunun bir
trl harekete gememesi yaygn bir honutsuzluk yaratmt. Zira ordu akesi denen bir eit
mkellefiyet ad altnda her birlii temsilen birok esnaf ordugaha gelmi, adr kurmu, ticari
yatrm yapmt. Yenieriler de dkkanlarn kapatp veya ilerini bozup orduya katlmlard.
lerinden bir ksm hayli sefer malzemesi almt. Fakat ordunun hareket etmemesi bunlarn
zararna oldu ve bu yzden bir ok esnaf sermayesini kaybetti. Patrona Halilin de bunlardan biri

28 Ouz, a.g.e., s. 262.

29 Ouz, a.g.e., s. 262.
30 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul: Dergah Yaynlar: 117, Tarih Dizisi: 10, Emek

Matbaaclk, 1985, s. 219.

11
olduu rivayet edilir31. Bu dnemde ticaretle de uraan yenieriler, esnaflk yapan halk ile
birlikte isyan karmt.

Pasarofa Antlamasndan sonra yaymlanan bir adaletnamede de seferlerin reaya zerinde

yaratt baskdan sz ediliyor, vergi toplayclarn bundan istifade ederek kendilerine kar
salamak iin abaladklar belirtiliyordu. Bunlar devletin bilgisi dnda halka ek mkellefiyet
yklemekten geri kalmyorlard. Bar dnemine girildii iin sava halinin gerektirdii btn
olaanst vergilerin, bu arada vezir, emir ve mtesellimlerin halka ykledikleri eitli tekalif-i
akkann artk alnmamas gerektii ve devletin ald sava vergisi olan imdad- seferriyenin de
kaldrld bildirilmekteydi. Devlet, kadlarn adalet mercii olmalarna ramen tpk ehl-i rf gibi
halka eziyet etmelerinden ikayetiydi. Bununla ilgili olarak bir baka hkmde kad ve kad
vekillerinin halka kendileri iin ek mkellefiyet yklediklerinden ve bunun da devlet vergilerinin
toplanmasn zorlatrdndan bahsedilmektedir. Cizyedar, voyvoda, avarz tahsildar vb.
yetkililerin kendilerine tahsis edilen resimleri devletin tespit ettii miktarn zerinde tahsil
etmemeleri ve halktan parasz yem ve yemek talep etmemeleri isteniyordu. yle anlalyor ki,
bu tip hkmler hemen hemen ayn ierik ile her sefer sonunda veya ikayetler younlat
zamanlarda tekrarlanmaktayd32.

Sava yllarna zg bir vergi olan imdad- seferiyye yannda bar zamanlarnda imdad-
hazariyye adyla geliri eyalet ve sancak beylerine, bunlarn besleyecekleri askere sarfedilmek
zere ayrlan baka bir vergi konmutu. Lale Devri balarnda imdad- seferiyye sava, imdad-
hazariyye ise bar yllarna zg vergiler olarak yerlemiti. 1727 Hemedan Antlamasnn
ardndan imdad- seferiyye ve hazineye olan dier borlar affedilmiti. Ama bu, imdad-
seferiyyenin kaldrlmas anlamna gelmemekteydi. Zira zaman zaman imdad- seferiyyenin
tahsil edilmesine dair kaytlar da mevcuttur. Buna karlk imdad- hazariyye sreklilik
kazanmtr33.

Osmanl Devletinde Sultan III. Ahmet dneminde balayan Lale Devri, baz yenilikleri de
beraberinde getirmiti. Bu dnemde devlet idaresinde ve orduda yeni dzenlemelere gidilmi,
stanbul'da itfaiye tekilat kurulmutu. Yeni kkler ve saraylar yaplmt. Yalova'da bir kat
fabrikas kurulmutu. Tm bu yenilikler ve sarayn aal yaants, yeni finansman kaynaklar
bulmay zorunlu hale getirdi. Devlet adamlar arasnda grlen israf ve savurganlk genel bir
honutsuzluk yaratt. Bunlarn finansman amacyla konulan yeni vergiler de halk skntya
sokmu ve halk iinde sert sesler duyulmaya balamt.

Patrona Halil isyannda sancak- erif ald, btn Mslmanlar asilere kar koymaya arld
ve arya uyanlara para vaadedilmi olmasna ramen, halktan hi kimse byle bir davranta
bulunmad. Bylece hemen hemen hibir direnme ile karlamayan ihtilalciler, 30 Eyll gn
amalarna ulatlar. Bata brahim Paa olmak zere baz vezirler ldrld, III. Ahmed in
yerine I. Mahmud tahta geirildi ve brahim Paann btn mal ve servetine el konuldu. Ama
btn bunlarn tek kuruna el srlmeksizin hepsi hazineye teslim edildi. Bu harekette, her trl
apulculuk ve sair halka zarar verici eylemlere kalkanlar iddetle cezalandrld, ihtilalciler
arasndan kan byle baz kiiler derhal idam edildi34.

31 Tabakolu, a.g.e., s. 219.

32 Tabakolu, a.g.e., s. 228-229.
33 Tabakolu, a.g.e., s. 268.
34 Ouz, a.g.e., s. 283.

12
Yeni tahta gemi I. Mahmud, Patrona Halili artp dileklerini renmek istedi. Halil kendisi
iin en ufak bir talepte bulunmakszn, halk ezen vergilerin kaldrlmasn diledi. Bundan baka
Halil, kendisine yaplan 100.000 altn karlnda herhangi bir yere gitmesi nerisini de geri
evirdi35. Sonunda hkmet, esnafn arzularn kabulden baka are bulamad36. syan
sadrazam, defterdar gibi birok devlet grevlisinin ldrlmesi ile sonuland ve bylece Lale
devri kapanm oldu.

C- Atal Kel Mehmet syan, 1829-1830

XIX. yzylda meydana gelen halk hareketlerinden biri, Kel Mehmet [25] liderliinde meydana
gelen ve tam anlamyla bir halk hareketi olan isyandr37. Bu olayn bir halk hareketi niteliine
brnmesinin temel nedeni, Ata ve Aydn civarnda korumasz insanlar ezen ve smren ayan
ve erafa kar mcadeleye girierek adaleti salamaya almas, zenginden alp fakire
vermesi, on binlerce insan peinden srklemesi ve halk iin tkenmeyen bir umut olmasdr38.
Tiyatro oyunlarna konu olan bu olay, Aydnda ar vergilerden ve mltezimlerin zulmnden
bunalan halkn da desteiyle, daa karak efe olan Atal Kel Mehmetin liderliinde blgenin
ileri gelen mltezim, mtesellim ve voyvodalarna kar giriilmitir.

Bu dnemde Aydn ve evresinde halk, gelen mltezim, mtesellim ve voyvodalarn halktan

ar vergi almasndan ve buna itiraz edenlerin iddetle cezalandrlmasndan ikayetiydi.
Mltezim ve voyvodalar elindeki en nemli koz ise, sz konusu vergilere kar gelinmesi
durumunda padiaha ba kaldrlm olacan ileri srmeleriydi.

Orhan Asena, tiyatro oyunu olarak yazd Atal Kel Mehmet adl oyunda mltezimlerin
kylden ne ekilde haksz vergi aldn u ekilde kaleme almtr39:

Mltezim smail Efendi (erden biri karken)

Bundan sonraki gelsin!

(Ondan sonraki girer, yoksul ve yal bir kyldr. Voyvoda vekili, mltezim ve mltezim katibi lsnn
nnde saygl durur.)

Mltezim Adn?

Kyl Veli.

Mltezim (Katibe) Bak bakalm borcu ne kadar bunun?

Katip (Kaln kapl deftere bakarak, adn bulur adamn)

120 aka.

Mltezim Yz yirmi aka vereceksin babalk!

Kyl Ne gezer bende yz yirmi aka. Yz yirmi bin paraya blseniz beni, gene bulamam bu paray.

Mltezim Ne? radeyi seniyeye kar gelmek ha!..

35Ouz, a.g.e., s. 284.

36Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul: Dergah Yaynlar, 1994, s. 297.
37 Ayrntl bilgi iin bkz: Ouz, a.g.e., s. 287; aatay Uluay, Atal Kel Memed, stanbul, 1968; Murat Sertolu, Atal Kel

Mehmet, stanbul, 1982/3.

38 Sabri Yetkin, Egede Ekyalar, 2. Bask, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar 35, 1997, s. 52.
39 Orhan Asena, Atal Kel Mehmet, iir Tiyatro Yaynlar Tiyatro Dizisi 5, 1979, s. 26.

13
Kyl Merhamet smail Efendi!..Sen bizim halimizi bilmezsen, kim bilecek? Yaz bildir halimizi
Padiahmz efendimize. Anlat kuran bu yl bize neler ettiini. Tarlalarmz kavruk, avucumuz dar,
sofralarmz katksz.

Mltezim Yz elli oldu borcun, gene itiraz edersen iki yze karm, iyi bilesin.

Buradan da anlald gibi, kuraklk nedeniyle skntda olan kyller vergileri demekte glk
ekiyordu. Oysa mltezimler vergi tahsilinde hibir lye bal kalmadan kylnn vergi
borcunu istedikleri gibi artrabiliyorlard. Bu olaylar zerine Atal Kel Mehmet, etrafna toplad
adamlarla birlikte bu kiilere kar kuvvet kullanarak halk koruyordu. Atal Kel Mehmet, halk
kendilerinden zorla alnan vergileri dememeye tevik ediyordu.

Yine Atal Kel Mehmet ile mltezim arasnda geen bir konumada ise u ifadeler yer
alyordu40:

Mehmet (Para torbasn alr eline, tartar) Kimden topladnz bunlar? Bu kadar paray?

Mltezim Efendimiz, siz de biliyorsunuz, devletin ba skntda, Rus Sava...

Mehmet (Grler) Hangi Rus sava? Benim bildiime gre Rus sava biteli ok oldu. Hem de nasl bir
yz karasyla.

Mltezim Bitti efendim, bitti. Lakin hazineyi de tam takr brakt, yle bitti.

Mehmet Ve bu hazinenin dolmas gerekiyor. Yalnz bu hazinenin deil, irili ufakl daha nice
hazinelerin...Mesela sizinkinin...

Mltezim Haa efendim, katiyyen efendim...

Mehmet Bu topladnzn ne kadar ular padiahmz efendimizin eline acaba?

Mltezim (Kan ter iindedir) Hepsi efendim, hepsi Mehmet efemiz!..Yemin ederim, hepsi.

Mehmet (Grler) Ne kadar gidiyor bunun hazineyi humayuna?

Mltezim Hepsi, efendimiz...Hepsi...

Mehmet Ben syleyeyim sana. (Torbay boaltr masann stne, angrtyla dklen paralar masann
stnde kmelenir, yalnz bir ikisi yuvarlanr masadan aa) te u dklenler kadar, yalan m?

Mltezim Vallahi billahi efendimiz!..

Mehmet (masann stndeki altn kmesini bir el hareketiyle datr) Sizin tanrnz bunlar ite. Nasl olsa
arpmayan bir tanr. (Dner, tiril tiril titremekte olan mltezimin nne gelir, gzlerinin iine bakarak, sakin
ama buyurucu bir sesle) Kimlerden topladnz bu altnlar, nasl topladnz? Hangi lye gre?

Mltezim eriata gre.

Kyl (Deminden beri heyecanla izlemektedir sahneyi, artk dayanamaz, atlr) yalan efe, yalan. Tm
syledikleri yalan. 120 aka vergi borcun var diyorlar adama, yok diyorsunuz, yleyse yz elli oldu
diyorlar. Aman etmeyin eylemeyin diyorsunuz, iki yz oldu diyorlar...Bunlar eriata gre deil, paa
gnlleri nasl isterse yle bindiriyorlar vergiyi adama.

Mehmet (Mltezime) Ne dersiniz?

40 Asena, a.g.e., s. 31-32.

14
Mltezim (Birden ayaklarna kapanr Mehmetin) Bala efe!..Emir kuluyuz biz de. Ne kadar gtrrsek
o kadar alr gnlmz mtesellim. O ne kadar gnderirse saraya o kadar okanr...Bir yanllk varsa bir
yerde, bir bozukluk varsa bu bizi aar, kyma bana efe!..

Atal Kel Mehmet ile mltezim arasnda geen yukardaki konumadan da anlald gibi,
Osmanl-Rus Sava bittii ve sava nedeniyle alnan vergiler kaldrld halde mltezimler
kylden bu vergileri almaya devam etmilerdi. stelik mltezimler de mtesellimin kendilerine
bask yaptn ve fazla toplanan vergiler sayesinde sarayn mtesellimleri dllendirdiini iddia
ediyorlard.

Kel Mehmetin ilk ii, sava vergileri ve rfi vergilerden bunalan Aydnllar bunlardan kurtarmak
oldu. Daha sonra, mltezimlerin, zabitlerin halka kanun d ykledikleri vergileri kaldrd. Ama
her eye ramen, hkmetin toplad vergileri eriatn emrettii ekilde alp stanbula
gnderdi. Bunlarla da yetinmeyip hkmetten serbest ticaret ve tarmn korunmasn, kanunlarn
deitirilip, daha eiti kanunlarn yaplmasn, askerliin yeni esaslara balanmasn istedi41.

Aydnllar, Ktahya, Manisa ve Denizlinin baz ileleri onun dncelerini sevinle karlayp
ona kaplarn atlar, onu kendilerine efendi yaptlar. Atal Kel Mehmete kar, Aydn
mtesellimi ve adamlarnn dnda kimse silah kullanmad. O veya adamlar, bu yerlere birer
kurtarc olarak girdilerdi. Kel Mehmet, Aydna bir vali gibi yerleti, eski dzeni kknden ykt.
Halkn mal, can, rz teminat altna ald, gezi hrriyetini salad. stelik de padiah efendi ve
halife olarak tand42. Grld gibi Atal Kel Mehmet isyan saraya ve padiaha kar bir
bakaldr deil, kendilerine vergilendirme yetkisi verilen ve padiahn verdii bu yetkiyi ktye
kullanan grevlilerin haksz muamele ve zulmne kar bir isyan hareketi niteliini tamaktayd.

D-Ni syan, 184143

Tanzimat Fermannn ilanndan sonra Osmanl Devletinin Rumeli eyaletinde kan bir isyan da,
Ni isyandr.

Tanzimat Fermanndan sonra, herkesin belirli bir oranda geliri zerinden vergi demesi esas
ile angaryalarn ve iltizam usulnn kaldrlmas, Srbiya ile snrda olan Ni blgesinde zel bir
fermanla reaya orbaclarnn [26] hazr bulunduu bir toplantda ilan edildi. Buna gre, herkes
servetinin yz kuruta kuru 12 parasn (bir kuru 40 para) devlete vergi olarak verecek, bu
vergiden Mslmanlar ve dier imtiyazl ahslar istisna edilmeyecek ve reayann vergisi her
kyn knezi [27] tarafndan toplanacak, kanun d hibir vergi alnmayacak, memurlar herhangi
bir ekilde kendileri iin reayadan hibir ey alamayacaklar ve kendilerini reayaya
besletmeyeceklerdi. Kylerden subalar kaldrlacak, yalnz kr-serdar kalacak, o da masrafn
kendi cebinden karlayacakt. Reaya bu slahat memnuniyetle karlad44.

Fermann getirdii yeniliklerin uygulanmas kolay deildi. ncelikle reaya tahrir srasnda
servetlerinin fazla belirlenmesinden ikayetiydi. te yandan daha nce vergi demeyen
gruplarn vergiye tabi olmas, bu gruplarn tepkisine yol ayordu. Bu vergiden muaf gruplardan
biri Ni kalesindeki Mslman halkt. Bunun dnda vergiye tabi olan Hristiyan zenginler ise
vergilerin artrlmasndan ikayetiydiler. Bu honutsuz kesimler, reayay da kkrtarak isyann
balamasna neden oldu.

41 Ouz, a.g.e., s. 288.

42 Ouz, a.g.e., s. 288.
43 Bu konuda geni lde u kaynaktan yararlanlmtr: Halil nalck, Osmanl mparatorluu-Toplum ve Ekonomi, stanbul:

Eren Yaynclk, 1996, s. 375-378.

44 nalck, a.g.e., s. 375.

15
Reayann balca ikayetlerini, reaya vekili iki orbac, Leskofal Nikola etkovik ve Nili
Pazarba stayon Marinkovik yle zetliyorlard45: 1-Vergi bata yz kuruta kuru 12 para
olarak ilan edilmi iken, sonra sekiz kuru 12 para toplanmak istenmitir. 2-araptan okkasna
drt para, rakdan sekiz para resmin affedildiini Padiah ferman ilan ettii halde, bu vergilerin
toplanmasna devam edilmektedir. 3-Zecriyye (alkoll ikilerden alnan bir resim) resminin
toplanmasna eskisi gibi devam olunmaktadr.

Verginin sekiz kurua kmas undan ileri gelmekte idi: Hkmet bu blgeden istenen vergi
toplamn aa yukar eski yllar miktarnda tespit etmi ( yk 79 bin kuru) ve bu miktar tespit
edilen servet miktarna blnnce oran yksek kmt. Demek ki, hkmet vergi gelirini
indirmek istemiyor, yalnz bu yekunun halk arasnda servete gre daha adil bir ekilde
dalmasn salamak amacn gdyordu. imdi Mslmanlar, Avrupa tccarlar, Yahudi ve
Kptiler [28] de vergiye tabi tutulduklarndan gerekte kylnn deyecei miktar eskisine gre
yarya inmekteydi. Reaya bu noktay grd ve kabul etti. Fakat ba sahibi olan orbaclar ve
zengin Hristiyan kyller arap ve rakdan alnan vergiye itiraza devam ettiler. Balarn
kullanlmaz hale getireceklerini, reayaya artk i vermeyeceklerini ve onlarn zmlerini
almayacaklarn syleyerek kyly tahrik ettiler. Tahrik olunan reaya Ni kalesi altnda topland.
Paa, grme iin aralarndan dokuz orbacy ard ve reayay kylerine geri gnderdi.
Sonra bu orbaclar, tahriki sfatyla tutuklayarak Sofyaya yollad. orbaclarn tutuklanmas
olay bsbtn alevlendirdi. 1500 kadar reaya, tekrar Ni varouna toplandlar, yzde ten
fazla vergi deyemeyeceklerini, zira fazlasn memurlarn ve kocaba[29]larn haksz yere
kendilerinden almak istediklerini iddia ettiler. Reayann vergi ilerinde Osmanl idarecileri ile
birlikte hareket eden kocabalara kar cephe almas zellikle kayda deerdir. Vergi defterleri
kocabalar ile reaya tarafndan incelenmek zere kiliseye gnderildi. ncelemeden sonra borlu
olduklar vergileri demeleri iin reayaya bir ay daha sre verildi. kinci sre de getii halde
kyl vergilerini demedi ve iddialarnda srar ederek bu sefer Ni kalesi altna silahlanm
olarak toplandlar. Ni-stanbul yolunu kestiler. Deirmenleri ele geirdiler ve rastladklar
Mslmanlar katletmeye baladlar. Bunu gren Ni ileri gelenlerinden ve meclis yelerinden
Kerim Bey harekete geerek reaya zerine yrd ve stanbul-Ni caddesinin getii Kotine
boazn ellerinden ald. Bunun zerine Ni valisi Kosova tarafndan Arnavut askerlerini
isyanclarn zerine gnderdi. Toplarn yardm ile asilerin esas merkezi olan Kamania ve
Mutafca kylerindeki kuleler zapt edildi. Bylece isyan bastrlm oldu46.

E- Vidin Aalk (Gospodarlk) Rejimi ve Vidin syan, 185047

Osmanl Devletinin Rumeli eyaletinde yer alan Vidin blgesinde ayanlarn hakimiyeti sz
konusuydu. Vidin isyan da bu ayanlarn halka zulm sonucunda ortaya kmtr. Ayanlar,
zellikle Tanzimatn ilanndan sonra olduka glenmilerdi. Ayanlarn tarada, hkmet
otoritesinden daha fazla glenmesi sonucunda blge halkndan ikayetler gelmeye balamt.

Bu isyann asl nedeni, Vidin blgesindeki hemen hemen btn arazilerin az saydaki Mslman
aalarn eline gemi olmas, buna karn reayann ekonomik adan gittike daha kt artlar
altnda yaamak zorunda kalmalardr. Aalarn hakimiyetiyle reayann bu kiilere kar
ykmllkleri giderek artyordu. Bu nedenle bu isyan, topra olmayan reayann arazilerin
ounu elinde bulunduran aalara kar ba kaldrdr.

1792de on keseden fazla geliri olan btn mukataalarn zaptedilerek iltizam usul ile hazinece
iletilmesine karar verildi. Devlet, miri arazi[30]yi bu ekilde dorudan doruya elinde toplamaya
alrken, bu topraklarn bir ksm da zaten eskiden beri bir takm ahslarn elinde mlk haline
gemi bulunuyordu. Padiahn layk grd kimselere temliknamelerle mlk olarak verdii

45 nalck, a.g.e., s. 376.

46 nalck, a.g.e., s. 377-378.
47 Bu konuda geni lde u kaynaktan yararlanlmtr: nalck, a.g.e., s. 115-132.

16
veya hazinenin sknts dolaysyla mlk olarak satlm olan bu miri arazi, aalar zmresinin
olumasnda nemli bir rol oynad. Bir ok yerde ehirlere ve kasabalara aalar ve ayanlar
hakim oldu. Reayann karsnda artk tmar ve zeamet sahipleri yerine kendi kiisel karlarn
dnen bir bey-aa snf yer alyordu. Bu ekilde kyl, asrlardr iledii topraklar zerinde bu
miri arazi sahiplerinin kiraclar durumuna derken, aalar merkezi otoritenin gittike fazlalaan
zaaf ve kontrolszl sonucunda, reaya karsnda miri arazinin hakiki sahipleri durumuna
gemilerdi. Hatta bunlarn mahalli nfuz ve kudretlerine dayanarak siyasi-idari bir kuvvet haline
geldiklerini, halkla hkmet arasna girerek ayan, voyvoda sfatyla mahalli idareyi dorudan
doruya ellerine aldklar da grlmt. III. Mustafa dneminde Muhsinzade Mehmet Paann
sadaretinde ayanlk artk devlete tannm bir kamu messesesi halini almt. Bu durum
Vidinde de tamamyla hakimdi. Vidinde miri topraklara dayanan byk arazi sahibi aalar rejimi
dier adyla gospodarlk rejimi eitli bakmlardan ok dikkate deer zellikler
gstermekteydi48.

Vidinde isyan kan alanlarda miri arazi geni sahalar kaplamakta idi. Burann bir zellii de bir
serhat blgesi olmasyd ve Osmanl Devletinde genellikle Serhan kaleleri etrafndaki
mukataalar kaledeki muhafzlara tahsis edilirdi. Bylece Vidinde de devlet eskiden beri aalara
buradaki miri kyleri vermi ve serhat durumu nedeniyle bu araziyi sonralar yalnz Mslmanlar
satn alabilmilerdi. Hristiyan reaya bu haktan mahrumdu ve bu konudaki istekleri her defasnda
kesin bir ekilde reddedilmiti. Fakat, bu arazi bir tr pein kira demek olan muaccele [31]
karlnda aann tasarrufu altna gese de, yine onun mlk saylmazd. Bununla birlikte
aalar, kiracs bulunduklar bu arazi zerinde yine hibir kontrole tabi olmayan mutlak mlk
sahipleri gibi hareket etmekte glk ekmemilerdir. Reayaya gelince, onlar bu topraklar,
ancak ya dorudan doruya devletten veya aalardan kira ile tutmak suretiyle ileyebilirlerdi ve
birinci durum, mltezimlerin suiistimalleri dolaysyla ikincisinden pek de iyi deildi49.

Eski Vidin kanunnamesi, bir taraftan sipahilerin, subalarn veya sancak voyvodalarnn
reayadan fazla bir ey almalarn iddetle men ederken, dier taraftan harman mevsiminde sz
konusu vilayetin kanun- kadimi zere her mzevvecinden sipahisine birer tavuk, birer bogaa
aln ifadesiyle eskiden kalma baz rfleri onaylamaktayd. Kanuni Sultan Sleyman zamannda
Sofya havalisine ait bir kayt da dikkate deerdir. Bu blgedeki reaya, mahsulnden r[32]
verdikten baka, resm-i harman adyla sipahiye hane bana iki kilo buday, iki kilo arpa
vermekteydi. Kanuni, Belgrat seferine giderken reayann ikayeti zerine bu mahalli vergiyi
kaldrd. Fakat sonradan sipahiler, tmarlarna noksan geldiini ileri srerek bunun iadesini
istediler. Yaplan tahkikat zerine bu verginin Fatih Sultan Mehmetten nce de mevcut olduu
anlaldndan, Sofya Vilayeti reayasnn sipahiye her be haneden iki kilo buday ve iki kilo
arpa vermesi kabul edildi50.

Bu blgede Hristiyan reayann aalara kar olan ykmllkleri unlard51:

-Vidin reayas Tanzimat devrine kadar arazi creti karl olarak bir iki ay aann hesabna
zahire (alk) ekerdi;

-Kyl, ayrca aaya senede bir araba odun getirmeye veya onun yerine on iki kuru vermeye
mecburdu;

-Her ev hrizme zahiresi adyla her cins zahireden yirmi beer okkasn;

48 nalck, a.g.e., s. 118-120.

49 nalck, a.g.e., s. 120-121.
50 nalck, a.g.e., s. 122-123.
51 nalck, a.g.e., s. 123-124.

17
-Ayrca budarlk namyla kokoroz (msr) mahsulnden araba bana krk okkasn aaya
verirdi;

-Ba olan yerlerde her dnm iin (bin asma bir dnm itibar olunurdu) on iki para denirdi;

-Nihayet koyunlarn otlakiyesi olarak da bir miktar peynir verilirdi.

Fakat reayann verdikleri bununla da bitmezdi. Aalar, kovan bana krk para, mandra paras
olarak altm para vb. daha bir takm vergiler almaktayd. Bylece kylnn devlete dedii
vergilerden baka aaya verdii vergiler, hkmetin incelemelerine gre bu vergilerin toplamna
eit, hatta daha fazlayd. Ek olarak aalarn, kylerine gnderdikleri suba denilen adamlar,
reaya srtndan yer ier; yol harl gibi masraflarna karlk olarak da ylda 1400-1500 kuru
toplarlard. te aa namna ky hkm altnda tutan, reayay keyfine gre para cezasna
arptran bu ky kahyalar, Vidin kylerinde ylda bir iki defa vergi mltezimleri ile kendini belli
eden zayf devlet otoritesi yannda hakiki aalar hakimiyetini temsil etmekteydiler52. Oysa
Tanzimat Fermanndan sonra Vidin reayas aalar iin almak istememekteydiler ve bu
durumu saraya bildirdiler. Bunun zerine Vidinde angarya kaldrld. Fakat uygulamada aalarn
angaryalar devam etmiti. syan Tanzimattan on yl sonra km ve bu on yl zarfnda reayann
durumu gittike ktlemiti.

Reaya, gospodarlklarn kaldrlmasn ve arazinin imdilik dorudan doruya mlkiyetini iddiaya

cesaret edememekle beraber, beylerden alnp tapu ile kendilerine ihale edilmesini istemekteydi.
Balca iki zm bulunmutu: Birincisine gre, toprak dorudan doruya hkmetin idare ettii
miri arazi eklinde reayaya braklacak ve onlar tarafndan serbeste ilenebilecekti. te yandan
gospodarlk rejiminde reayann verdii eylerden gayr meru saylanlar kaldrlmakta, kalan
gelirin yars ky aalarna verilmekte, dier yars aalar rejimi yerine kurulacak yeni idare
masraflarna karlk olarak devlet hazinesine alnmaktayd. kinci ekle gelince bu reayann
isteklerine daha uygundu: Arazinin, bedelleri alnarak tapu ile reayaya verilmesi ve bu nedenle
kan para ile aalara bedelinin denmesi dnlmekteydi; yani reaya, tazminat vermek
suretiyle aalarn yerine geecekti. Fakat hkmet birinci ekle yneldi. Aalklarn gelirinden
bazlar kaldrlsa bile reayann raz olmayaca, hatta bunun iin imdiden isyana bile
hazrland Meclis-i Ahkam- Adliye yelerinden Nail Bey tarafndan sadrazama bildirildi53.

Gospodarlk sorunu uzayp gidiyor, bir trl zlemiyordu. Vidinden gelen korkutucu haberler
zerine hkmet, nihayet u iki ekilden birini semek zorunda bulunuyordu: Birinci k, sadece
gospodarlk gelirinin yar yarya indirilmi olmasndan ibaretti. kinci k ise, nceden
dnld gibi, arazinin dorudan doruya tapu ile reayaya ihale edilmesiydi ki, bu ekilde
kyl topran gerekten sahibi oluyordu. Sadrazamlk nihayet ikinci ekli kabul etmek
zorunluluunu anlad. Bununla birlikte bu yeni kararda da bir takm artlar vard. ncelikle
reayaya satlarak bedeli aalara (gospodarlara) verilen bu arazinin mlkiyeti mutlak bir ekilde
terk edilmiyordu; btn miri topraklar gibi arazinin mirass olmadan sahibinin lm halinde
tekrar devlete dnyordu ve devlet bunu yeniden satla karabiliyordu. Dier taraftan arazinin,
yabanclarn veya fesadclarn eline gememesini salamak iin ayr bir madde kondu. Buna
karlk arazi satla karld zaman attrmada o ky reayas, dardan gelen mterilere
tercih edilemeyecekti54. Sonunda sz konusu arazilerin reayaya satlmasna izin verildi ve
bylece aalk rejimi zayflatld.

52 nalck, a.g.e., s. 124.

53 nalck, a.g.e., s. 130.
54 nalck, a.g.e., s. 131-132.

18
F- 1906-1908 Yllar Arasnda Anadoluda Ortaya kan syanlar

1906-1908 yllar arasnda Anadolunun birok yerinde irili ufakl isyanlar kmtr. Bu blmde
daha byk apta gerekleen Erzurum, Kastamonu ve Sinop isyanlar ele alnmtr.

1.Erzurum syanlar, 1906-1907

1904 ylnda kyl, esnaf ve tccarlar zerindeki vergi yk ok arlamt. Vergi tahsilinde
iltizam usulnn uyguland bu dnemde, bu kesimler zerindeki mltezim basklar da
dayanlmaz hale gelmiti. Erzurum ve dier dou illerinde hkm sren ar k artlar ile
birlikte ar vergi yk birok kylnn topraklarn terk etmelerine yol amt.

O dnemde kyller zerinden alnan en nemli vergi, yasal olarak rnn yzde 12,5undan
ibaret olan aar vergisiydi. Bundan baka toprak parasnn deerinin yzde 0,4 orannda
topraktan vergi alnmaktayd. Kei ve koyun bana 5 kuru, domuzlardan ise deerinin yzde
5i ile yzde 15i arasnda deien hayvan vergisi alnyordu. Yol vergisi (15 yandan itibaren
herkes 4 gn yol yapm ve onarmnda almak veya 16 kuru demek zorundayd), otlak
vergisi ve bunlardan baka ttn, tuz vs. gibi dolayl vergiler de vard55. zellikle iltizama verme
yoluyla tahsil edilen aar ar bir vergiydi. Mltezimler, ok byk lde yolsuzluk yapyor,
sonuta yzde 12,5luk yasal lnn dna klarak kylden yzde 30-40 arasnda vergi
alnyordu56.

Erzurum isyanlarnn en temel nedeni, hkmetin toplamaya karar verdii iki yeni verginin zaten
zor durumda olan yre halkn daha da g duruma drmesiydi. Bu vergilerden biri kiiler
zerinden alnan "ahsi Vergi", dieri de evcil hayvanlar zerinden alnan "Hayvanat- Ehliye
Rsmu" idi. ahsi Vergi, serveti dikkate alnmakszn kiilerden alnan bir vergiydi. Yirmi
yanda yetmi be yana kadar olan kiiler snfa ayrlarak derece zerinden
vergilendiriliyordu57. denecek vergi miktar da drt yz, iki yz ve otuz be kuru olarak
belirlenmiti58. Bu nedenle ahsi Verginin adil olmad iddia ediliyordu. Hayvanat- Ehliye
Rsumu ise devletin acil ihtiyalarn karlamak amacyla karlm evcil hayvanlardan alnan
bir vergiydi59.

Erzurumda bu vergiler nedeniyle iki byk isyan kt. En nemli isyan ubat 1906'da meydana
geldi. Vali Nazm Paa, toplad vergileri vilayetlerin ihtiyalar iin kullanacana, toplamn
yzde 25'ine yakn bir blmn stanbul'a gnderiyor, karlnda da mutlakiyeti rejimden
kiisel kar salyordu. ahsi Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsumu'nun aklanmas Erzurum'da
barda taran son damla oldu. Vergilere en iddetli tepki, ehrin varlkl kesimini temsil eden
tacirlerden geliyordu60. te yandan bu dnemde devlet dairelerinde rvet ve iltimassz i
grlemez hale gelmi, vergi bahanesiyle halktan usulsz para toplanmt. Bir taraftan da
askerlerin perian bir halde kalmas, subaylarn aylarca maa alamamas heyecan kat kat
artryor, yangna krkle gidiyordu61.

Erzurum ili Yusufeli (Keskim) kazasnda bu dnemde kaymakamlk yapan Nedim Ulusalkul bu
dnemi u ekilde anlatyordu62:

55 A. M. Sbornik, Jn Trk Hareketi ncesinde Dou Anadoluda Ayaklanmalar (Moskova Arivi Belgelerine Gre), Moskova,
1958, iinde: Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesi Anadolu, Ankara: Kaynak Yaynlar: 37, Sistem Ofset, 1984, s. 131.
56 Sbornik, a.g.m., s. 132.
57 Sayn, a.g.e., s. 462.
58 Ersal Yavi, Bir lke Nasl Batrlr?, zmir: Yazc Basm Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti, 2001, s. 344.
59 Sayn, a.g.e., s. 501-502.
60 Yavi, a.g.e., s. 342.
61 Kars, 1908 Devriminin Halk Dinamii, 2. Basm, stanbul:Kaynak Yaynlar, 1997, s. 26-27.
62 Nedim Ulusalkul, stibdad Aleyhinde Trk Ulusunun lk Hareketi Erzurum htilali, Ankara: Ankara Basmevi, 1937, s. 9.

19
Kaymakam bulunduum Erzurum vilayetinin Yusufeli kazasnda, hac E... adn tayan mtegallib
(zorba) bir ahs, her sene devlet aarn hi bahsna iltizam etmekte, fakat ahaliden birka mislini almak
ve kar gelenleri trl iftiralarla cezalara mahkum ettirmek suretiyle, kazay srekli dayanlmaz bir zulm
atei iinde batan baa yakp kavurmakta idi. Bu kudreti de, merkezi vilayetteki akrabasndan bulunan
bir iki mtegallib ahstan almakta ve byk kazancndan o ahslara da hisseler ayrmakta idi... Bir
taraftan, Yusufelinde bu zulmlerle bouurken, dier taraftan bir kanunla ihdas edilen hayvanat- ehliye
vergisinin tahsili vazifesi ile karlam idim. Geimleri yar yarya bu hayvanat ile temin eden Erzurum
halkna ise bu vergi phesiz kaldrlmas mmknsz ar bir yk tekil ettii iin, zahiren affn taleb
nam altnda, Erzurum ileri gelenleri, ciheti askeriye ile de, aldklar mzaheret (yardm etme) vaadine
istinad ile birlemilerdi. Neticesi olarak, yzlerce halk hemen her gn telgrafhane nnde toplanarak
saray ve babliye, hayvanat- ehliye vergisinden ikayet telgraflar yadrmaya balamlard".

rgtlenen Erzurumlular, mahalle mahalle btn ehrin ya 18 ile 70 arasndaki tm erkekleri,

hazrlanan defterleri ayr ayr imzalayacaklar ve iki satrlk "Mazhar- Umumi" ad verilen arzuhal
ile bu defterleri valiye sunacaklard. Arzuhalde u iki madde vard: 1-Erzurum'dan her ne suretle
olursa olsun, bundan sonra stanbul'a para gnderilmeyecek, btn para mahalli ihtiyalara ve
ordunun ihtiyalarna sarf olunacaktr. 2-Hayvanat- Ehliye ve ahsi Vergi kanunlarndan bu
blge istisna edilecektir. Toplanan defterler ve iki maddelik arzuhal, Erzurum esnafndan on
temsilci araclyla valiye sunuldu ve yeni vergilerle Hicaz Demiryolu iin alnan ek verginin
kaldrlmas istendi. Vali Nazm Paa, halkn isteklerini dikkate alacan sylediyse de bunun
tam tersini yapt: 2 Martta stanbul'a bir telgraf gndererek, birka kkrtcnn yeni vergiler
aleyhine halk ayaklandrdn, fakat gereken btn nlemin alndn bildirdi. Alnan nlemleri
btnyle desteklediini vurgulayan Hkmet, Nazm Paaya 12 Mart 1906'da gnderdii
telgrafla her iki verginin de toplanmas iin gerekenin yaplmasn emretti. stanbuldan istekleri
dorultusunda cevap alamayan Erzurum'un belli bal celepleri [33] ve ttihad ve Terakki
Cemiyeti'nin yerel yeleri, Can veren63 ad altnda rgtlenip, merkezi hkmetin yerel
temsilcilerine kar radikal bir hareket balatma karar aldlar64.

Halk valinin grevden alnmasn istemekteydi. Esnaf, halka destek olmak iin dkkan kapatma
eylemi balatt. ehir halk Saray ile dorudan iletiim kurabilmek iin 13 Mart'ta Telgrafhane'yi
igal etti. Vali Erzurum mftsnden halk yattrmasn istediyse de mft buna yanamayarak
vergilerin zaten slam'a da aykr ve ayaklanmann meru olduunu belirterek, siyasal otoriteyi
inedi ve halka katld. Olaylar sresince, Erzurum'daki askeri birlikler, stlerinin ve valinin
emirlerine uymadlar ve dolaysyla, isyan bastrmak iin hibir giriimde bulunmadlar.18 Mart
dolaylarnda yine protesto gsterileri yapld ve vergilerin kaldrlmas iin Saray'a ok sayda
telgraf ekildi65.

ahsi Verginin yaratt gergin hava ehrin Mslman nfusu ile Ermenileri bir araya getirdi.
stanbul'dan hala olumlu bir cevap alnmadndan, vilayet kona nnde byk bir gsteriyi
birlikte rgtlediler. Halk vilayet konana giderken, hkmetin duvarlara astrd yeni vergiler
hakkndaki afileri de yrtyordu. 25 Mart'ta Erzurum'da vergilerin kaldrlmas ile yakndan
ilgilenen 15 kadar tccar ve celep, kapal ar kuyumcularndan Hac Akif Aa bakanlnda,
Tebriz kaps yaknlarndaki Tophaneli Hannda bir toplant yapt. Toplantda halkn yoksul
durumunun gz nne alnarak ahsi Vergi ve Hayvanat- Ehliye Rsmu'ndan affedilmesini
hkmetten isteyen bir telgrafn ekilmesi kabul edildi. Saray hayli endielendiren bu telgraf
sonucunda valiye olayn bastrlmas iin emir verildi. 28 Mart'ta valinin grevden alnmas istei
yinelendi ve Erzurum'un tm dkkanlar kepenk indirdi; ne esnaf, ne tccar, ne de i sahipleri
dkkanlarn ve tezgahlarn amad. Okullarn da kaplar kilitli kald. Memurlar bile grevleri
bana gitmediler. Protesto gsterilerinin srd on gn boyunca ehrin kontrol btnyle
halkn eline geti ve devlet otoritesi fiili olarak ortadan kalkt. Vali Nazm Paa'nn zel telgraf

63 Ayrntl bilgi iin bkz. Kars, a.g.e., s. 41-42.

64 Yavi, a.g.e., s. 342-343.
65 Yavi, a.g.e., s. 343-344.

20
hatt kesilerek stanbul ile grmesi engellendi. Vali Nazm Paa gz hapsine alnd ve
bulunduu yerden ayrlmasna izin verilmedi66.

stanbul'da durumun vahameti zerine yaplan zel bir toplantda, ayaklanmalara kar sert
nlemler alnmas kararna varld. Hkmet, Erzincandaki 4. Ordu Kumandan Mir erkez
Mehmed Zeki Paa'ya becerikli ve gvenilir bir komutann emri altnda Erzurum'a birlik
gndermesini, gerekirse kuvvet kullanlarak ayaklanmann bastrlmasn ve elebalarnn
tutuklanmasn emretti. Ancak mutlakiyeti hkmetin gz nnde bulundurmad, askeri
birliklerde ksmen subaylarn, fakat byk ounlukla erlerin, rejimden duyduu honutsuzluktu.
Mehmed Zeki Paa durumu deerlendirerek Erzurum'a gitmeyi reddetti. aresiz kalan hkmet,
halk yattrmak iin Nazm Paay grevden alarak Diyarbakr valiliine, Diyarbakr valisi
Mehmed Ata Beyi de Erzurum valiliine atad67. ahsi vergi ile Hayvanat- Ehliye Rsmunun
tahsili ise ertelendi.

Mehmed Ata Bey gelinceye kadar valilik grevini Nazm Paadan devralan 4.Ordu Topu
Mfettii Ferik evket Paann, vergilerin imdilik kaldrldn ilan etmesine ramen olaylar
devam etti68. Daha nce Diyarbakr valisi olan Mehmed Ata Bey, 3 Mays'ta Erzurum geldi. Vali
grevine vilayet memurlarnn ve askerlerin maalarn deyerek ve rvet yiyen memurlar
grevden alarak balad. Daha sonra halkn demeyi reddettii vergileri toplama emrini verdi69.

Erzurum'da ikinci byk isyan 1906 sonbaharnda oldu. Mehmed Ata Bey, Mart'ta meydana
gelen olaylarn sorumlularnn bulunmas iin, stinaf Mahkemesi [34] Reisi Tahir Efendi ile
Serkomiser Sabri Efendi'den oluan bir aratrma komisyonu kurmutu. Komisyon toplad
bilgileri Eyll aynda valiye sundu. Vali de kendisine sunulan listeyi stanbula gndererek emir
beklemeye balad. 22 Ekimde stanbul'dan gelen cevapta Hkmet, Vali Mehmed Ata Beye,
mft ve Mart olaylarnda rol olan ok sayda Mslman'n hemen tutuklanarak srgne
gnderilmesi emrini verdi... Erzurum'un nl isimlerinden ve isyann nderlerinden Hac Akif
Aa, kendisini tutuklamaya gelen jandarmalara kar ciddi bir direni gsterince olaylar ehre
yayld ve halk, tutuklularn salverilmeleri iin hemen rgtlendi. Jandarma galeyana gelmi
halka mdahale etmedi. Daha sonra Jandarma komutann aramaya giden topluluk, komutann
ve polis komiserinin evine zarar verdi ve bir baka polis memurunu ldrd. Hapisteki vali, lm
tehdidiyle srgndekilerin geri dnmeleri iin yeni bir emir vermeye zorland. Erzurum Mfts
ile birlikte tutuklananlar o gn Erzurum'a geri getirildi. 21 Ekimde ehrin Mslman ve Hristiyan
halk, artk daha fazla vergi demeye halleri kalmadn syleyerek, yeni vergilerin kaldrlmas
isteiyle, birlikte hareket ettiler. steklerinin reddedilii zerine halk, kurulu dzeni hedefleyen
iddetli bir gsteri dzenledi (23 Ekim 1906). Yerel polis rgt ve jandarma, halkn zerine ate
aarak birok kiinin lmne neden oldu. Bu iddet hareketiyle iyiden iyiye dehete kaplan
halk, iddete iddetle karlk vererek pek ok jandarma ve polisin yan sra, jandarma
kumandann da ldrd70.

Bu isyan srasnda il garnizonu komutan ve garnizonun byk bir blm, isyanclara kar
kmad. Erzurumdaki Rus konsolosu Skryabin, Ekim olaylar dolaysyla stanbuldaki
bykelilie gnderdii telgraflarn birinde, Erzurum valisinin nasl olup da askeri otoritelerin
kendisinin tutsak edilmesine, polislerin ldrlmesine mdahalede bulunmadklarna arp
kaldn bildiriyordu. 1907 Ocakndaki raporundaysa, ihtilalcilerin hkmetin bask ve
cezalandrmasndan korkmadklarn, nk kendilerini askerilerin destekleyeceinden emin

66 Yavi, a.g.e., s. 344-345.

67 Yavi, a.g.e., s. 345.
68 Yavi, a.g.e., s. 346.
69 Yavi, a.g.e., s. 347.
70 Yavi, a.g.e., s. 349-352.

21
olduklarn yazyordu71. Bu durum, askerlerin isyan eden Erzurum halkn desteklediini aka
ortaya koyuyordu.

23 Ekim 1906 isyan, nitelii ve dourduu sonular bakmndan 1906-1907 yllar boyunca
Erzurumda sregelen hkmet kart gsteri ve ayaklanmalarn en nemlisidir. Verginin
kaldrlmas istei ikinci plana atld, ynetime kar direnme, hareketin esas amac oldu72. Vali
Ata Bey, 1906 sonlarnda grevinden alnd, yerine Nuri Bey atand. Nuri Bey, valilii srasnda
(1906 sonu-1908 ba) olaylarn tekrarlanabilecei korkusuyla kentin ilerine karmad.
Saraydan, yaplacak ilerin, yerini alacak valiye braklmasn istedi... Ancak, gsteri ve
ayaklanmalar bu dnemde de yatmad73.

1907 ylnda ar vergiler ve iddetlenen bask yznden Anadolunun eitli yerlerinde [35] yeni
yeni isyanlar kt. Erzurumda da 5 Marttan 22 Marta kadar bir ok kitle gsterisi oldu.
Gstericilerin balca istekleri verginin kaldrlmasyd. Can Veren rgt, biri 8 Martta dieri 11
Martta olmak zere stanbula iki telgraf ekti, ancak istekleri yerine getirilmedi. 15 Martta kent
halkndan yirmi bin kiilik bir kalabalk postaneyi kuatt. Gstericiler, telgraf aygtnn bana
padiahn kendisinin gelmesini istediler. Ayn gn padiah Abdlhamit, Erzurum isyann
datmak umuduyla baz dnler verdi74. Erzurum halknn Abdlhamitin koyduu iki yeni
vergiye kar 1906 Martnda balatt direni hareketi, 1907 Martnda kesin baarya ulat ve
her iki vergi tamamen kaldrld75.

Erzurum isyanna sebep olan bu iki vergi kaldrlana kadar bata Kastamonu ve Sinop olmak
zere birok ehirde yeni isyanlar kt.

2. Kastamonu syan,1906

Bu isyann da balca nedeni, Erzurum isyannda olduu gibi, ahsi vergi idi. Halkn ikayeti
olduu bir baka nokta da vergilemede adaletsizlik yapld ynndeydi. Bu dnemde baz
devlet memurlarnn vergiden muaf olmas halkn tepkisini ekiyordu. Bu memurlarn banda da
Kastamonu Valisi Enis Paa vard. Vali Enis Paann vergi dememesine ramen lks yaam
dikkat ekiyordu. Bu durumu askerlere ikayet eden halk, bir olumlu bir cevap alamamt.
Bunun zerine otuz iki esnaf ve zanaatkarn imzasn tayan bir dilekeyi saraya gnderdi.
Fakat halkn ikayetleri dikkate alnmad.

1903-1907 yllar arasnda Kahirede yaynlanan Trk gazetesinde yer alan bir mektupta yer
alan ifadeler halkn ikayetini aka ortaya koyuyordu76:

Vergi-i ahsi diye bir ey kardlar. Adalet yerinmeden zenginden ne alyorlarsa fakirden de onu almaya
baladlar. Halbuki talimat- mahsusasnda bizler ile eshab- servet(servet sahipleri) tefrik edilmitir
(ayrlmtr). Hkmet bunu kaale almyor. Ustaya da 35 kuru her bulunan raa da 35 kuru vaz ediyor.
Eraf- memleket hep, imamet (imamlk) ve hitabet tezvir diye kendilerini bu vergiden istisna ettiriyorlar.
Bunu adalet kabul eder mi? Beldemizin en byk taciri zat- vilayetpenahidir. Verginin ksm- azam
(byk ksm) ondan alnmaldr. Hal byle iken kendisi asla para vermiyor. Biz de vermeyeceiz.

71 Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesi Anadolu, s. 32.

72 Kars, 1908 Devriminin Halk Dinamii, s. 35.
73 Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesi Anadolu, s. 34.
74 Kars, 1908 Devriminin Halk Dinamii, s. 36.
75 Kars, a.g.e., s. 37.
76 Kastamonuda Hareket-i htilalkarane, Kahire, 8 Mart 1906, Say: 121, iinde: Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesi

Anadolu, s. 64.
22
Yine ayn gazetede yer alan bir yazda halk ikayetlerini u ekilde dile getiriyordu77:

Biz ehrin gelir ve giderini bilmediimiz iin oy kullanamayz. Bizim tarafmzdan seilen kiiler bize
hesap vermeli ve grevlerini drstlkle yapmaldrlar. ahsi vergiye gelince, bunu uzun zamandan beri
almaktasnz ama bu yasal deildir. nk fakirle zengin arasnda bir ayrm yaplmamaktadr. rnein bir
renci, bir ev sahibi kadar vergi demektedir. Ayrca btn tannm kiiler bu vergiden muaf
tutulmutur. En nemli tccarlar ve valimiz vergi dememektedirler. Bu nedenle, biz de bir kuru
vermeyiz.

Grld gibi dereceden alnmas gereken ahsi Vergi, uygulamada gelir ayrm
yaplmakszn herkesten ayn miktarda alnyor ve belirli kiilere ayrcalk salanarak bu kiiler
vergiden muaf tutuluyordu. Bu nedenle halk yneticilerden hesap soruyordu.

1906 Ocak ay sonlarnda Kastamonu'da yaplan belediye seimleri, dzene kar duyulan
honutsuzluun davurumu iin nemli bir frsat oluturdu. Vilayet her zaman olduu gibi halka
ak yerlere, belediye meclisi yelerinin seimi iin ilanlar ast. Ama ehir halk, vergilendirme ve
harcamalar zerinde hibir denetimleri olmad, bu nedenle de seimin anlamn yitirdii
gerekesiyle ilanlar dikkate almayarak seimi boykot etti. Seimleri protesto etmelerinin
nedenlerini aklamak zere yerel askeri komutana delege yollayan Kastamonulular,
askeriyeden belediyenin harcamalarn kontrol etmesini istediler. Ayrca parann nasl ve nereye
harcandn bilmeleri iin, kendilerinin seecei gvenilir kiilerin belediye meclisine seilmesini
talep ettiler78.

Halkn istekleri yine dikkate alnmaynca Hakim Esat Efendi liderliinde toplanan kalabalk bir
grup, Vilayet Konann nnde gsteri yaparak telgrafhaneyi ele geirdi. Halk vergilemeye
ilikin ikayetlerini, 10 gn sreyle elinde tuttuu telgrafhaneden saraya srekli telgraflar
ekerek dile getirdi. Ayaklanan halkn istei ek vergilerin kaldrlmas ve Vali Enis Paann
grevden alnmasyd. ehir esnaf da kepenk indirerek bu isyana destek verdi.

Vali Enis Paa, yeni oluan bu hareketi renir renmez askeri komutan ve polis efini
ararak, kalabal datmalarn, sonra da olayn nedeni ve olay dzenleyenler hakknda bilgi
toplamalarn istedi. Her ikisi de ellerindeki kuvvetlerin zayfln ve bir askeri bastrma
hareketinin sorumluluunu zerlerine alamayacaklarn gereke gstererek, Valiye itiraz
ettiler79.

syanclar, kendileriyle grmeye gelen ehrin ileri gelenlerinden oluan heyeti, Valinin
grevden alnmasna ilikin Sultana gnderdikleri dilekeye imza atlana kadar rehin aldlar.
syan sonucunda halkn istei oldu ve vali ve defterdar grevden alnd.

3. Sinop syan, 1906

Sinop isyan da, Kastamonu isyan ile ayn nedenlerden kaynaklanmtr. Sinop isyannda
mutasarrf[36]n kt ynetiminin nemli bir etkisi olmutur. Zaten vergilerden bunalan Sinop
halk, mutasarrfn yolsuzluklar sonucunda harekete gemitir.

Sinopta geen u olay, halkn mutasarrfa tepkisinin en temel nedeni olmutur80: Sinop
hapishanesinde erkes Gl Hasan adnda bir haydut vard. Mutasarrf hapis sresi bitmeden bu
haydudu hapishaneden kard. Bu haydut hapisten ktktan birka gn sonra ekyala
balad. Cinayetine Krml brahim adnda birinin olunu ldrerek evini soymakla balad. Bu
soygunlar giderek artt. Kylleri haraca kesti. Hane bana on be inik [37] buday hara tayin

77 Sbornik, a.g.m., s. 145-146.

78 Yavi, a.g.e., s. 339.
79 Yavi, a.g.e., s. 340.
80 Kastamonuda Hareket-i htilalkarane, s. 68.

23
etti. Bu haydudun zulmn halk uzun sre ekti. Sonradan bu ite mutasarrfn da parma
olduunu, verdikleri her eyin yarsnn mutasarrfa gittiini anlaynca zaten sevmedikleri
mutasarrflarn bsbtn atmann aresini aradlar.

Bunun zerine Sinop halk toplanarak telgrafhaneye yrdler. Mutasarrf fena halde korkmu,
ge vakitlere kadar odasnda hapis kalmt. Ahali, bir ok telgrafla maduriyetlerini, mutasarrfn
zulmn ve kt ynetimini stanbula arz etti. stanbul cevap verinceye kadar, bu binlerce halk
telgrafhanede ve sokaklarda heyecanla bekledi. Her saat banda Padiahm ok yaa diye
bardlar. En sonunda mutasarrfn grevden alndna dair telgraf alarak daldlar81.
Grld gibi, halkn isyan padiaha deil, mutasarrfn yolsuzluklarna karyd.

Anadolunun birok blgesinde ortaya kan bu isyanlarn ortak zellikleri u ekilde

zetlenebilir:

-Bu dnemde ortaya kan tm isyanlarn temelinde ar vergi yk ve bu yk daha da

arlatran yeni vergiler vard. Vergilemede adalet ilkenin inendii savunuluyordu. Ayrca
isyanlarda nemli grevlerde bulunan st derecedeki devlet memurlarnn lks yaam srmeleri,
bunun karlnda bir ok vergiden muaf olmalar nemli bir etken olmutur. Bu durum
vergilemede belirli kiilere ayrcalk salandn aka ortaya koyuyordu.

-Bu isyanlarn hemen tamam, birer sivil itaatsizlik rneiydi. Yani isyanlar tamamen kyl,
esnaf ve tccar gibi sivil halk tarafndan karlmt.

-Tm isyanlarda halk, tepkisini hkmete daha rahat iletebilmek iin ilk i olarak telgrafhaneyi
ele geirmi ve srekli olarak buradan saray ile irtibat kurmutur. Bunun yannda halkn
telgrafhaneyi igalindeki bir baka neden ise, st dzey yneticilerin sarayla irtibatn kesmekti.

IV.SONU

Bu almada ortaya konulduu zere Osmanl Devletinde eitli nedenlerle vergi toplama
yetkisinin devri sz konusu olmu, fakat devlet tekilat yerine devletin yetkilendirdii kii ya da
gruplarn vergi tahsilini gerekletirmesi ve bunlarn halk zerinde keyfiyet ve bask kurmalar
isyan hareketlerinin ortaya kmasna neden olmutur.

phesiz 600 yl gibi ok uzun bir sre hkm srm olan Osmanl Devletinde, vergi adaletine
byk nem verilmitir. Fakat her devlette olduu gibi vergilendirme alannda yetkilere sahip
olanlar, zamanla bu yetkilerini suiistimal etmiler ve halka ar vergiler yklemilerdir.
Padiahlar eitli dnemlerde her ne kadar akladklar hkmler ve fermanlarla82 bu konudaki
hassasiyetlerini ortaya koymularsa da, zellikle devletin zayflad dnemlerde ar ve
adaletsiz vergiler nemli boyutlara ulamtr.

Osmanl Devleti'nde ortaya kan isyanlar phesiz sadece ekonomik sebeplere dayandrmak
mmkn deildir. Ayrca tm isyanlar hakl nedenlere dayandrmak da sz konusu olamaz.
Ortaya kan isyanlarn ok farkl boyutlarnn olmas, Osmanl Tarihi alannda almalar yapan
aratrmaclar arasnda da gr ayrlklar ortaya karmaktadr. Osmanl Devletinde eitli
dnemlerde uygulanan ar ve adaletsiz vergiler ve verginin tahsilinde halka ynelik gsterilen
kt davranlar hi phesiz Osmanl Devletinin adaletten tamamen uzak bir devlet ynetimi
olduu anlamna gelmez. Yukarda da belirttiimiz zere 600 yllk bir imparatorlukta vergi
adaletine azami nem veren padiah ve yneticiler olduu gibi, bu konuda g ve yetkilerini
suiistimal eden yneticiler de olmutur.

81 Kastamonuda Hareket-i htilalkarane, s. 68.

82 Bu konuda ekte sunduumuz eitli adaletnamelere baklabilir.
24
NOTLAR

[1] Beylerbeyi, eyaleti idare eden ve sancakbeylerinin ba olan kiidir. Beylerbeyi eyalette padiah temsil
eden en yksek ynetici konumundadr.

[2] Sancakbeyi, devlet merkezi tarafndan, eyaletin alt blmn oluturan sancan bana tayin edilen
kiidir.

[3] Reaya kelime olarak, idare olunan kimseler anlamnda olup, Osmanl Devletinde ynetici kesim
dndaki tebaaya ve daha zel anlamda retici kylye verilen addr. Raiyyet kelimesinin ouludur.
Reaya ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Halil Cin, S. Gl Akylmaz, Tarihte Toplum ve Ynetim Tarz Olarak
Feodalite ve Osmanl Dzeni, Konya: Seluk niversitesi Basmevi, 1995, s. 292-304.

[4] Tmar, Osmanl Devletinde yllk geliri yirmi bin akeden az olan dirliklere verilen isimdir. Tmar
sahiplerinin kendilerine tahsis edilen topraklara ait vergileri tahsil yetkisi vardr. Ayrntl bilgi iin bkz:
Cokun Can Aktan, Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yn, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 52,
ubat 1988; mer Ltfi Barkan, Feodal Dzen ve Osmanl Timar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri,
Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Editr: Osman Okyar, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar,
C.13, Mars Matbaaclk, 1975; Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, stanbul: Dergah Yaynlar, 1994.;
Osmanl tmar sisteminin temelini slam devletlerinde ve Seluklu Devletinde uygulanan ikta sisteminden
almaktadr. Bkz: Cokun Can Aktan, Bir Vergi Tahsil Usul Olarak kta Sistemi, Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf, Say 44, Ekim- 1986.

[5] Mtesellim, kelime anlam teslim alan olup, eskiden kendisine byk idari makamlar verilenlerin o
makam kendinden nce o grevde bulunanlardan kendi adlarna teslim almaya ve kendileri gelinceye
kadar idare etmeye memur ettikleri kimselere verilen isimdir. Midhat Sertolu, Osmanl Tarih Lugat,
stanbul: Enderun Kitapevi, 1986, s. 235.

[6] Voyvoda, devlet tarafndan iltizama verilen bir yerin vergilerini toplamaya memur edilmi kimselerle,
vezirlerin kendi haslarnn yllk gelirini tahsil iin gnderdikleri kimselere verilen addr. Sertolu, a.g.e., s.
359.

[7] Kethda; itimat olunur, bir yeri idareye memur kimse anlamndadr. Osmanl tekilat tarihinde bu
isimle anlan pek ok memurluk vardr. Saray, ordu, devlet hizmetlerinin bir ksm bu isimle anld gibi
devlet adamlar kapsamnda ilerini yrten memur kethdalar bulunurdu. Geni manada daima bir
kimsenin maiyetinde ve onun direktifiyle alan, ahsna gvenildii iin ayrntl ilerin idaresi kendisine
terk olunmu bulunan kimse anlamn ifade eder. Kap kethdas, sadrazam dairesinin muhafzlardr.
Sertolu, a.g.e., s. 183.

[8] Kurallara kar gelinmesini ifade eden itaatsizlik kavram, itaatsizlie sebep olan kiiler gre ikiye
ayrlabilir. taatsizlie sebep olan kiiler resmi bir nitelik tayorsa resmi itaatsizlik, resmi olmayan bir
nitelik tayorsa sivil itaatsizlik sz konusudur.

[9] iftbozan, kyn brakp topran terkederek baka yerlere giden ifti halka verilen isimdir.

[10] Levend, kyn terk eden kiilerden oluan ve herhangi bir ite almayan bo insanlardr.

[11] Sekbann kelime anlam, dman saflarn yrtp paralayandr. Bunlar, daha I. Murad zamannda
padiahn av maiyeti olarak bir tekilat halinde mevcut idiler. Svari ve piyade sekbanlar padiahla
beraber ava giderler, av kpekleri tedarik ederler, sekban frnnda alrlard. Sava zamanlarnda ise,
dier yenieriler gibi savata yer alrlard. Sertolu, a.g.e., s. 309.

[12] Cebel; bir zeamet veya tmar sahibinin dirliinin miktarna gre sava zamanlarnda maiyetinde
gtrmeye mecbur bulunduu silahl svarilere verilen isimdir. Zeamet sahipleri ilk be bin akeden sonra
her be bin ake iin, tmar sahipleri balangtan sonra her bin ake iin bir cebel gtrrlerdi.
Cebellerin yetitirilmesi ve her trl masraflar zeamet veya tmar sahibine aitti. Bunlarn bir araya

25
gelmesi, savata Osmanl ordusunun nemli bir gcn olutururdu. Savalar srasnda yararlk gsteren
cebellere boalm tmarlar verilirdi. Sertolu a.g.e., s. 62.

[13] Dergah- li avular (Divan- Hmayun avular), asl grevleri divan (bugnk bakanlar kurulu)
gnleri hizmet, mbairlik ve icra kuvvetlerine yardmclk etmek olan bir snftr. Sertolu, a.g.e., s. 87.

[14] Enderun, Topkap saraynn nc kaps olan Babs-saade veya Akaalar kapsndan sonra
balayan ksmna verilen isimdir. Sertolu, a.g.e., s. 98.

[15] Mukataa, Osmanl Devletinde hazineye ait herhangi bir gelirin belirli bir bedel ile iltizama verilmesidir.
Mukataa, bir blgenin vergi ilerini zerine alan kii tarafndan denen bedeldir. Bunun dnda mukataa,
devlet tarafndan bir tekel haline getirilen herhangi bir kuruluun iletme hakk veya yer altndan karlan
madenlerdeki devlet payn toplamak ve bu madenleri iletenlerden, kardklar madeni satn alma tekeli
kurmak ekillerinde iletilen retim birimleridir. Ayrntl bilgi iin bkz: Ahmet Tabakolu, Gerileme
Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul: Dergah Yaynlar, Emek Matbaaclk, 1985.

[16] Padiah haslar, yllk geliri yz bin akeden fazla olan padiaha ait dirliklerdir.

[17] Hass- hmayun, Osmanllarn fetih devirlerinde yeni zapt edilen araziden devlet hissesi olarak
ayrlan haslardr. Sertolu, a.g.e., s. 145.

[18] Anam resmi, koyun ve keilerden alnan bir rfi vergi trdr.

[19] Zeamet, geliri yirmi bin akeden yz bin akeye kadar olan toprak dirliidir.

[20] Vakf; cami, mescit, tekke, trbe, medrese, mektep, imaret gibi dini messeselerle hayr
messeselerinin masraf karl olarak belli bir mlkn veya parann gelirini tahsis etmektir. Sertolu,
a.g.e., s. 105.

[21] Byk kagunluk, 16. yzyldan itibaren ifti halkn topraklarn terk etmesini ifade eden byk g
olaydr. Bu g olaylar yznden 1567 ylnda stanbula gelip yerleme yasa bile konmutur. Bkz:
Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul: Dergah Yaynlar, Emek
Matbaaclk, 1985, s. 230.

[22] iftbozan resmi, kyllerin herhangi bir neden olmazszn tarlalarn ekip bimemesi halinde verdii
bir vergidir.

[23] mera, Osmanl devleti tekilatnda en az sancakbeyi seviyesinde olanlara verilen addr. Emirin
ouludur. Sertolu, a.g.e., s. 97.

[24] Cizye, Osmanl Devletinde ve Mslman lkelerde Hristiyan kiilerden alnm olan bir vergidir.

[25] Atal Kel Mehmet, aslnda ehir meydannda bir pehlivanla tuttuu gre sonucunda bir beyin kz
ile evlenme hakkn kazanmt. Fakat bey, onu kmseyerek kzn Mehmete vermedi. Mehmetin
diretmesi sonucunda ona trl ikencelerde bulundu. Bunun zerine daa karak efe oldu. Blgede
halka zulm yapan ynetici ve mltezimlerle mcadele ederek, Aydn halknn haklarn korudu. Kendisini
Aydn Valisi ilan etmesi sonucunda bey, kzn kendisine verdi. Bunun zerine beye kar mcadeleden
vazgeti. Bu yzden yannda bulunan kiiler tarafndan eletirilmekle birlikte sonunda, zerine gnderilen
ynetici ve askerlerle atmaya girdi ve ldrld. Bkz: Orhan Asena, Atal Kel Mehmet, iir Tiyatro
Yaynlar Tiyatro Dizisi 5, 1979.

[26] orbac, Ni blgesinde zengin ileri gelenlere verilen addr.

[27] Knez (Eflakan); IV. Yzyln ortalarndan itibaren balayan kavimler g srasnda Tuna ve Daya
blgesinde bulunan Roma asker ve ahalisi ve Romallam yerli halk daha gneye inerek Balkan
yarmadasnn dou ve kuzey dou blgelerine yerletiler. VIII. Yzyln sonlarna doru meydana gelen
Slav istilas srasnda ise dalara ekilip oban ve kle oldular. XIII. ve XIV. yzyllarda yani ortaalar
Srp devleti srasnda bunlar Vlah-Eflak adyla tanndlar. Trk istilas devrinde ise dalardan inerek kyl
26
snfna katldlar. Bu srada tamamen Slavlam bulunuyorlard. Yalnz pek dalk yerlerde bunlarn
henz tamamen Slavlamam olanlar mevcuttu. Bunlar Osmanllar devrinde Karada mntkasyla
Romanyaya kadar olan btn serhat boylarnda oturur ve Eflakan diye anlrlard. Sertolu, a.g.e., s. 94.

[28] Kpti; eski Msr halkndan olan kimsedir.

[29] Kocaba, Hristiyan kylerinin muhtarlarna verilen isimdir. Sertolu, a.g.e., s. 188.

[30] Miri arazi, mlkiyeti devlete ait olan topraklara denir.

[31] Muaccele, devlet hazinesine ait mukataalarn malikane eklinde verilenlerinden sekiz yldan on iki
yla kadar pein olarak alnan gelirlerdir. Bundan baka, her iltizamdan ve deerli katlarn satlarndan
pein olarak alnan hissedir. Sertolu, a.g.e., s. 227.

[32] r, tarmsal rnler zerinden genellikle onda bir orannda alnm eri bir vergidir.

[33] Celep, kkba hayvan ticareti yapan kiilere verilen addr.

[34] stinaf Mahkemesi, Osmanl Devletinde ilk derecedeki mahkemelerin (bidayet mahkemesinin)
kararna kar bavurulan mahkemenin addr. Bkz: Mustafa Nihat zn, Osmanlca Trke Szlk, 6.b.
stanbul: nklap ve Aka Kitabevleri, 1979, s. 398; Trke Szlk, Drdnc Bask, Hazrlayan: Mehmet
Ali Aakay, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, Say: 247, 1966, s. 376.

[35] Erzurum isyanlarn takiben Musul, Trabzon, Bitlis, Samsun ve Ankarada da ayn nedenlerle daha
kk apl isyanlar km, halk telgrafhaneleri igal etmi ve sonunda sz konusu yerlerin valileri
grevden alnmtr. Bkz: Ersal, Yavi, Bir lke Nasl Batrlr?, zmir: Yazc Basm Yaynclk San. ve Tic.
Ltd. ti, 2001, s. 342-349.

[36] Mutasarrf, Osmanl tekilatnda Tanzimat Fermanndan sonra sancaklardan sorumlu olan
memurlardr. Tanzimat ncesinde sancaklarn banda sancakbeyleri bulunuyordu. Tanzimat sonrasnda
sancakbeylerini yerini mutasarrflar almtr. Sertolu, a.g.e., s. 230.

[37] inik, tahl iin kullanlan bir lektir.

EK: OSMANLI DEVLETNDE VERGLEMEDE ADALETL DAVRANILMASI YNNDE

PADAH TARAFINDAN YAYINLANAN FERMANLARDAN BAZI RNEKLER 83

1-Yeniden fetholunan Kbrs adasnda eskiden olduu gibi dzeni salamak ve ahalinin daha rahat
yaamalarn temin etmek iin gerek eri hukukun uygulanmasnda, gerekse vergi toplama konusunda
beylerbeyi, kad ve defterdar tarafndan azami gayretin gsterilmesi; bu bahane ile kimsenin rencide
edilmemesi ve herkese eit artlarda muamele yaplmasna dair hkm:

Kbrs beylerbeyi, kad ve defterdarna hkm ki:

Kbrs adas taraf- ahanemden yeni fethedilmi memleket olmakla ahalisinin bir nevi zayflk iinde
olmas normal olup onlara kar hibir ekilde zulmedilmemesi adaletli davranlmas, kanunlar
uygulanrken ve her trl vergi toplanrken himaye etmek suretiyle kendilerine g verilmesinin
memleketin eskisi gibi mamur olmas asndan gerekli olduundan buyurdum ki:

Bu konuya her biriniz yeterince nem verip, ahaliyi koruyup, kollayarak kimseye zulmettirmeyesin,
kanunlar uygulanrken, devlet hizmetlerinde ve vergilerin tahsili konusunda adaletli davranp, tefrika ve
karklk karacak hususlardan kanasn. Adaletimin hkm srd u zamanda her birisi huzur ve
skun iinde kazanlar ile megul olup, memleket eskiden olduu gibi drt ba mamur olsun. Adann
grkemli ve ahalisinin emniyet ve refah iinde olmas nihai arzumdur. Bu konuya her birinizin gerekli

83 smet Binark, Babakanlk Osmanl Arivindeki Belgeler Inda Trklerde Adalet Anlay, Yeni Trkiye, Say: 10, Yl: 1996.
27
hassasiyeti gsterip memleketin en ve drt ba mamur olmas hususunda yararl almalarda bulunup
bir dakika bile boa harcamayasnz. Ada halkna zulmedildii ve haddi aan vergi ile aralarnda tefrika ve
karklk karld eklinde bir haber duyduum takdirde zrnzn kabul edilme ihtimali yoktur. Ona
gre gaflette bulunmayasnz.

17 Zilhicce 979/1 Mays 1572

BOA., MD., No: 12, Hkm No: 1215

2- Divani avarz ve dier rfi vergilerden muaf ahalinin vergi talep edildii, obanlardan hile ile paralar
alnd, aded-i anamn fazladan alnd, izinsiz ba bozulduu bahanesiyle ceza kesildii; sancak beyi,
voyvoda, kad ve subalarn trl gerekelerle vurgunlar gerekletirdikleri vs.nin renildii, hibir
ekilde bir kimseden kanunun tespit ettiinden fazla vergi alnmamas, sz edilen tecavzlere derhal son
verilmesi hakkndaki hkm:

Rumelideki sancakbeylerine ve ad geen vilayette mevcut kadlara hkm ki:

Varna merkezi sakinlerinden Niykete, Astmad ve Kostantin adl zimmiler huzuruna gelerek, bunlar defterli
celepler olup, defterde zerlerine takdir olunan zahire ve bahar koyunlarn her yl stanbula getirerek
teslim edip kusurlar yokken ve hizmetleri karlnda Divani avarz ve sair rfi tekliflerin hepsinden muaf
bulunmularken, avarz, kreki, nzl ve peksimet teklif edip, lkemizden koyun ve sair davar getirirken
yollarda haralar, eminler, amiller, yuvaclar ve dier i erleri yanlarnda olan obanlaryla bir yerde bir
ka gn oturduklar zaman, topramzda oturdunuz diye ekmek, klak, ayalak ve detbani diye para
isteyip, atlarn zorla ulaa tutturmak suretiyle bunlardan ve obanlardan yuva haralar, yuva harac
diyerek byk miktarda paralarn alarak, cretle koyunlarn sren obanlarndan biri lnce has
eminleriyle amiller bunlarn koyunlar iin len obanndr diyerek hilekarlk yapmak suretiyle, pek ok
paralarn aldklar ve koyunlarndan bir ksm daplarda kalarak yuva amillerinin ellerinde bulunup ayniyle
alametlerini gstererek istedikleri zaman her eit hilekarlkla vermekte inat edip baz kimseler bunlardan
eriata aykr kefil isteyerek klliyetli miktarda paralarn almak suretiyle koyun satn almak iin baz
kasabalara vardklarnda yeteri kadar koyun almaya brakmayp sipahi ve yenieriler madrabazlara
aldrp, gemi kerestesi iin iftlerle atlarn yresel kethdalar ihbarla aldrarak celep teftiine gelen kullar
ellerinde mhrl temessk demesi varken, ok miktarda para isteyip rencide ederler. Oullariyle koyun
toplamaya vardklar zaman olandan bete bir olan isteyip topladklar zahire ve bahar koyunlarndan
bir takm rf ehli gurubu vergi alarak ve koyun toplama hakkna gelen kullar adet-i anamn kanuna gre
almayarak, fazla aldklar Bodan ve Eflaktan zahire iin gelen koyunlardan hak talep ederek, ekip
bimek suretiyle hasl olan terekelerinin rn yer sahibi olanlar harman zamannda ayniyle almayarak,
zerlerine brakp sonra gelip cari olan narhtan fazla paralarn aldklar, balarn bozduklarnda
subalar, bizim iznimiz olmadan (ba) bozmusunuz diyerek cezalarn alp, kendileriyle obanlarna
ykmllkler ykleyip rencide ederek, sancakbeyi, subalar ve voyvodalar topramzda koyun
topladnz diyerek koyun bana birer akelerini aldklar ve kadlar hccet akesi adiyle de er drder
yz akelerini alarak, giydikleri elbiselerine ve atlarna, zarar def etmek iin getirdikleri silahlarna
mdahale ederek, askerlerden bazlar evlerini basmak suretiyle obanlarn yakalayp zulm ve hakszlk
ettikleri ve koyunlar hasta olup birka gn kalmak istediklerinde de baz yenierilerin ky halk ile beraber
engel olduklar, bir takm eminlerle voyvodalar ve i erleri koru bac diyerek vergi istedikleri, bylece onlar
rencide etmekten hali olmadklarn bilerek, madem celebin hizmetinde olup, her yl zerlerine takdir
olunan celep koyunlarn stanbula getirip teslim ettiklerine, koyun emininden ellerinde temesskleri
olsun. O takdirde bunlardan avarz (geici vergi), kreki, nzl (konaklama) ve peksimet talep
ettirmeyesin. Keza yuva harac diye akelerini aldrmayasn. Sancakbeyi adamlar, eminler ve subalar
topramzda kondunuz diye egrek, klak, yaylak ve det-bani diyerek istetmeyesin. Yenierilere ve
ulaa beygirlerini aldrmayasn. Kefilname adyla paralarn aldrmayasn. Baz kimseler srf mal elde
etmek iin irretlie teebbs edip bize svdnz diyerek paralarn alrlarm, menedesiniz. Nisan
banda mevcut bulunan koyunlarn sayp, deftere kaydederek, koyunlarndan iki koyuna bir ake ve her
yz koyunlarndan iki koyuna bir ake ve her yz koyunlarndan beer ake hesabiyle allar vergisi
aldrp, fazla aldrmayasnz. Giydikleri elbise ve bindikleri at ve kendilerini savunmalar iin getirdikleri
silah ve tehizatlar iin kimseler tarafndan incittirmeyesin. Baz kimseler evlerini basarak, obanlarn
tutup dmanlk ederlermi, men edesiniz. Bir yerde birka gn kalp koyunlarn sulamak istediklerinde
baz yenieri ve ky halk mani olurlarm, menedesin. Voyvodalar, eminler ve vergi memurlar kr bac
(vergisi) ve koru bac (vergisi) diye vergi talep ederlermi, ettirmeyesin. skeleden koyun geirirken geit

28
hakk aldrmayasn. Ad geenler koyun satn almaya vardklar zaman baz yenieriler, sipahiler ve
madrabazlar engel olurlarm, menedesiniz. Atlarn ve kzlerini kereste ekmek iin aldrrlarm,
aldrmayasnz. Anlan ahslar koyun toplamakta iken bazlar evlerine konup, bedava, parasz olarak
yem ve yemeklerini, koyun, kuzu, tavuk, arpa, saman ve otluklarn alarak, tecavz ve hakszlk
ederlermi, menedesiniz.

Hasl olan terekelerinin rn harman zamannda ayniyle aldrarak, bundan sonra zerlerine
braktrmayasnz. Sancakbeyi adamlar ve voyvodalar, topramzda koyun topladnz diye bir eylerini
aldrmayasnz.

Kadlar hccet akesini fazla almasnlar ve kovanlarn vergisini dahi kanun gereince aldrarak, fazla
aldrmayasnz diye merhum ve mafirete layk babam Hdavendigar (Kabri nur olsun) zamannda Maliye
tarafndan hkm-i erif verildiini bildirerek yenilenmesi hususunda inayet beklemekle buyurdum ki:

Akland zere ellerinde emirleri varsa gereine gre hareket edip, ona aykr olarak bunlar kimseye
incittirmeyip, men ve defeyliyesiniz. Yasak olamayan yazp bildiresiniz. Hkmde ve meselede rol
olmayan ie kartrmayasnz. yle bilesiniz. Ve gz gezdirdikten sonra, grdkten sonra hkm-i
hmayunumu ellerinde braktrp, alamet-i erife itimat klasnz.

22 Zilkade 1004/1 Temmuz 1596

BOA., MD., No: 74, Hkm No: 361.

3- Rumeli eyaletlerindeki baz beylerin ahaliye kar haksz yere iddet kullandklar; para ve erzaklaryla
rettikleri mahsule ortak olduklar; vergi tahsili konusunda kanuna uymayarak her trl tecavzden geri
durmadklarnn renildii, bu tecavzlere derhal son verilerek kanunsuz tek kuruun aldrlmamas,
ortay kacak bozguncularn cezalandrlarak hibir ekilde kanunsuzlua frsat verilmemesine dair
hkm:

Rumeli Beylerbeyi ve Rumeli Eyaletinde bulunan beylere ve o sancaklardaki kadlara hkm ki:

Halen ad geen eyalette bulunan Mslman ve gayr-i mslim Yce Yaratcnn emaneti olan halk, adalet
devr-i hmayunumda aile, ocuk, erzak ve mallaryla huzur iinde olup, gnden gne btn kyler ve
beldeler bayndr olmas gerekirken, siz ki beylerbeyi ve sancakbeylerisiniz. Srf alp, toplamak iin ok
miktarda atl ile bizzat kalkp, vilayete karak ve dolaarak bir ky topranda bir kimse souktan donup
lecek olsa yahut aatan derek veya suda boularak lse veya yaral olarak l bulunsa, kan diyeti ve
r bizim hakkmzdr diye o kye vararak, nice gnler oturup, ky halkn hapisle zincire vurup, salam
ekilde dayak atarak kan pahas (r) adyla nice yzlerce altn ve kurularn, mal ve erzaklarn
aldnzdan baka, mslim ve gayr-i mslim halkn bedava olarak at, katr, deve, kul, elbise ve mallara ile
arpa, saman, odun, atlk, koyun, kuzu, tavuk, ya, bal ve dier yiyeceklerini ekip alarak, buna benzer
nice salmalar salp, zorla ve iddetle ok miktarda mal toplamak suretiyle, haslarnz da haddinden fazla
voyvodalarnza toplamak iin grev vermenizle, onlar dahi ok sayda atl ile bir taraftan vilayet zerine
kp dolaarak, haslar ve vezirlere ait haslar, evkaf, emlak ve serbest demeyip kanuna aykr olarak
hepsine girmek suretiyle aynen mslim ve gayr-i mslim ahalinin at, katr, deve, kul, mal ve erzakn ve
yiyeceklerini parasz ekip alarak, her ky ayda otuzar krkar altn ve kurua kesmek suretiyle zorla ve
zulm ile toplayarak, haslarnzdan hasl olan eri haklar ve rfi vergileri de eriat, kanun ve defter
gereince almaa kanaat etmeyerek, istedii kadar ald, siz ve voyvodalarnz ekya ve bozguncularn
hakkndan gelmeyip, mallarn alarak ruhsat verdiinizden dolay ekya ve bozguncu takm da yz
bularak, grup grup olup, onlar da bir taraftan mslim ve gayr-i mslim halk zerine mstevli olmak
suretiyle, haddinden fazla zulm ve haksz tecavzn sonu olmadn duymu bulunuyorum...

1 Receb 1018 / 30Eyll 1609

BOA., MD., No: 78, Hkm No: 4013

4- Halka kar akla gelmedik zulmlerde bulunulduunun iitildii, bunlara derhal son verilerek fazladan
toplanan vergilerin iadesi, bu gibi zulmlerin tekrar halinde sulularn af edilmeyecei, verilecek cezalarn
ibret olacana dair hkm:

29
Sancakbeylerine, ad geen sancaklardaki kadlara alt kethda erlerine, yenieri serdarlarna ve dier i
erlerine hkm ki:

Adaletin esas kabul edilip memleket ilerinin dzene konulmas ahalinin tam bir kalp huzuru iinde
bulunup, gnllerince bir hayat srebilmeleri dncesiyle drt bir yana adamlar gnderilip ahalinin ne
durumda olduunu renmek iin bundan nce sabk Vezir-i Azam Mehmed Paa zamannda halka
yaplan zulm ve hakszlklara ilikin nice neriler sunulduu halde akla gelmedik zulm ve eziyetlerin
halkma reva grldn iittim. Allahn bana emanet ettii halkma kar nazik, insafl, ikram bol bir
ynetim sergilemekle bundan sonras iin bylesi bir zulm ve eziyette bulunulmamas, her birinin
sultanlm ve halifeliim sresince mutlu ve dzenli bir hayat srmeleri emrim olmutur. Ve dahas ark
seferine km olan Vezir-i Azam serdar ekremim Bayram Paa (Allah gnn arttrsn) zaferden zafere
koan ordularmn banda bulunduu srada halkma olan efkat ve merhametinden, zahireden srsat
vergisi almayp, gnlk narh zere bulunan yerde, yiyeceklerini kendi paralaryla alm, padiahlmn
anna yarar ekilde halkma efkat, fakir ve zayflara merhamet gstermiti.

Bundan sonra da ahaliye kar zulm ve kanunsuz bir i teklif edilmeyip, her birisi, sultanlm sresince
huzur ve skun iinde olmalar hususunda ayrntl ve aklamal ferman- erifim yazlmakla buyurdum ki:

Size ulatnda bu konudaki fermanmn gerektirdii ekilde hareket edip, sicile de kaydedip halkn toplu
bulunduu ar, Pazar gibi yerlerde ilan ettiresin ki halkmdan hi kimse nceki gibi zulm ve kanuna
aykr davranlara maruz kalmasn; korku ve eziyet ekmesin. Her birisi huzur ve skun ierisinde
kazanlaryla megul olsun. Ahaliden hi kimsenin uygunsuz davranlarda bulunmasna frsat vermeyip,
emr-i erifime uygun ekilde hareket etmeleri sk tenbih edesin. Toplam olduklar avarz ve benzeri
vergileri kanun ve defter uyarnca alp, fazladan hizmet bahanesiyle gulmiye akesi (hizmet bedeli)
alnmasn yasaklayasn. Allahn bana emanet ettii ahaliden her kesime efkat ve merhamet gstererek
ilerinin yoluna konulmas biricik arzumdur. Ona gre her birine tembihte bulunup siz de gerekli nem ve
hassasiyeti gstererek sultanlm sresince vergileri hafifletmek suretiyle kalpleri huzur ve rahata
kavuturasn.

Sz edilen Vezir-i Azam tarafndan gizlice baz adamlar gnderildii gibi bundan sonra da ahaliye ve
fukaraya kar idarecilerden veya dierlerinden herhangi bir zulm veya eziyetin vcuda geldii
duyulduu takdirde sizden bilinip, hibir ekilde zr kabul edilmeyip, cevabnz da dinlenmedii gibi en
iddetli hakaretlerle hakknzdan gelinmesi karar balanmtr. Ona gre uyank olasnz. Bu yasaklara
uymayan kiileri isim ve ekalleriyle yazp Vezir-i Azam ve Serdar- Ekrem Bayram Paaya arz ederek
zalim ve bozgunculara hibir ekilde zaman ve frsat vermeyip derdest edip, orduya teslim edin. Hak ettii
cezay eksinler. Bakalarna da bylece ibret ve nasihat olsun.

10 Zilhicce 1046/5 Mays 1637

BOA.,MD., No: 87, Hkm No: 364.

KAYNAKLAR

Akda, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas: Celali syanlar, stanbul: Cem
Yaynevi, 1995.

Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri, 3. Kitap, stanbul: Fey Vakf Yaynlar No. 1, lmi
Aratrmalar Serisi No: 1, 1991.

Aktan, Cokun Can, Osmanl Tmar Sisteminin Mali Yn, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi,
Say:52, ubat 1988.

Aktan, Cokun Can, Osmanl ltizam Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say:71,
Nisan-1991.

30
Aktan, Cokun Can, Bir Vergi Tahsil Usul Olarak kta Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf, Say 44, Ekim- 1986.

Asena, Orhan, Atal Kel Mehmet, iir Tiyatro Yaynlar Tiyatro Dizisi 5, 1979.

Barkan, mer Ltfi, Feodal Dzen ve Osmanl Timar, Trkiye ktisat Tarihi Semineri,
Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Editr: Osman Okyar, Ankara: Hacettepe niversitesi
Yaynlar, C.13, Mars Matbaaclk, 1975.

Binark, smet, Babakanlk Osmanl Arivindeki Belgeler Inda Trklerde Adalet Anlay,
Yeni Trkiye, Say: 10, Yl: 1996.

Cin, Halil, S. Gl Akylmaz, Tarihte Toplum ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite ve Osmanl
Dzeni, Konya: Seluk niversitesi Basmevi, 1995.

nalck, Halil, Osmanl mparatorluu-Toplum ve Ekonomi, stanbul:Eren Yaynclk, 1996.

Karamursal, Ziya, Osmanl Mali Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
1989.

Kars, Zafer H., Belgelerle 1908 Devrimi ncesi Anadolu, Ankara: Kaynak Yaynlar: 37, Sistem
Ofset, 1984.

Kars, Zafer H., 1908 Devriminin Halk Dinamii, 2. Basm, stanbul: Kaynak Yaynlar, 1997.

Kastamonuda Hareket-i htilalkarane, Kahire, 8 Mart 1906, Say: 121, iinde: Kars, Belgelerle
1908 Devrimi ncesi Anadolu, Ankara: Kaynak Yaynlar: 37, Sistem Ofset, 1984.

Kazc, Ziya, Osmanllarda Vergi Sistemi, stanbul: amil Yaynevi, 1977.

Koi Bey, Koi Bey Risalesi, (Sadeletiren: Zuhuri Danman), Ankara: Sevin Matbaas, 1985.

Nagata, Yuzo, Tarihte Ayanlar-Karaosmanoullar zerine Bir nceleme-, Ankara: Atatrk

Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, 1997.

Ouz, Burhan, Trk Halk Dncesi ve Hareketlerinin deolojik Kkenleri III, stanbul: Simburg
Kitaplk, 1997.

zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluunda Ayanlk, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, 1994.

zn, Mustafa Nihat, Osmanlca Trke Szlk, 6.b. stanbul: nklap ve Aka Kitabevleri, 1979.

Sayn, Abdurrahman Vefik, Teklif Kavaidi (Osmanl Vergi Sistemi), Ankara: T.C. Maliye
Bakanl Aratrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Bakanl Yayn No: 1999/352, 1999.

Sbornik, A. M., Jn Trk Hareketi ncesinde Dou Anadoluda Ayaklanmalar (Moskova Arivi
Belgelerine Gre), Moskova, 1958, s. 48-65, iinde: Kars, Belgelerle 1908 Devrimi ncesi
Anadolu, Ankara: Kaynak Yaynlar: 37, Sistem Ofset, 1984.

Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lugat, stanbul: Enderun Kitabevi, 1986.

Sertolu, Murat, Atal Kel Mehmet, stanbul, 1982/3.

31
Snfl Toplum, Devlet ve Vergiler, Birinci Bask, Ankara: Tm ktisatlar Birlii Yaynlar No: 14,
1976.

ener, Abdllatif, Tanzimat Dnemi Osmanl Vergi Sistemi, stanbul: aret Yaynlar: 39,
Bilimsel Aratrma Dizisi: 6, 1990.

Tabakolu, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul: Dergah Yaynlar,
Emek Matbaaclk, 1985.

Tabakolu, Ahmet, Trk ktisat Tarihi, stanbul: Dergah Yaynlar, 1994.

Trke Szlk, Drdnc Bask, Hazrlayan: Mehmet Ali Aakay, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar, Say: 247, 1966.

Uluay, aatay, Atal Kel Memed, stanbul, 1968.

Ulusalkul, Nedim, stibdad Aleyhinde Trk Ulusunun lk Hareketi Erzurum htilali, Ankara:
Ankara Basmevi, 1937.

Yavi, Ersal, Bir lke Nasl Batrlr?, zmir: Yazc Basm Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti, 2001.

Yetkin, Sabri, Egede Ekyalar, 2. Bask, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar 35, 1997.

32