Professional Documents
Culture Documents
Marksist
Dnya
Tarihi
Neandertallerden Neoliberallere
n g ilizce d e n eviren
Tuncel ncel
Y ordam Kitap
N eil Faulkner
A rk e o lo g ve ta r ih i o la n N e il F a u lk n e r y a z a rlk , o k u t
m a n lk , re n y e ri k a z s o r u m lu lu u , k im i z a m a n d a te le
v iz y o n y a y n c l y a p m a k ta d r . E itim in i K in g s C o lle g e
la y a n F a u lk n e r h a le n B ris to l n iv e rs ite s in d e a r a t r m a
g re v lis i, M ilita r y H is to r y d e rg is i e d it r v e N A D F A S
o k u tm a n o la ra k a l m a k ta d r . S e d g e fo rd T a r ih ve
A rk e o lo ji A ra trm a s P r o je s i (N o rfo lk ), B y k A ra p
A y a k la n m a s P ro je s i ( r d n ) v e B y k Sava A rk e o lo ji
G r u b u n d a (B irin c i D n y a S av a a rk e o lo jisi z e r in e u z
m a n la a n s a h a a l m a la r b ir im i) o r ta k e d it r l k g re v i
y r tm e k te d ir .
B a lc a e se rleri:
B r ita n y a n n G e m i in i G n I n a k a rm a ; R o m a :
O lim p iy a t O y u n la r K la v u z u ; M a r k s is t D n y a T arihi:
N e a n d e r ta lle rd e n N eo lib era lle re .
E se rin O rijin a l Adi:
A M a r x is t H is to ry o f the W orld
From N ea n d erth a ls to Neoliberals
(P lu to P ress, L o n d ra, 2013)
MARKSST DNYA TARH
Neandertallerden Neoliberallere
Ne i l Faul kner
ngilizceden eviren
Tuncel ncel
Yordam Kitap: 215 M arksist Dnya T arih i Neil Faulkner
ISBN-978-605-4836-66-6 eviri: Tuncel ncel
Dzeltme: G n n u r A ksakal Kapak ve Tasarm: Sava eki
Sayfa Dzeni: G nl G ner * Birinci Basm: H aziran 2014
Neil Faulkner, 2012; Yordam Kitap, 2012
Bask: Yazn Basn Yayn M atbaaclk T urizm Tic.Ltd.ti. (Sertifika No: 12028)
.O.S.B. evre Sanayi Sitesi 8. Blok No:38-40 42-44
Baakehir - stanbul
TEL: 0212 5650122 - 0212 5650255
MARKSST DNYA TARH
Neandertallerden Neoliberallere
NDEKLER
T r k e Ba s im a n s z ................................................................................................. 13
GR: T a r ih N ed en n e m l id r ? ............................................................................ 17
1 AVCILAR VE FTLER............................................................................................21
2 lk S in if l i T o p l u m l a r .......................................................................................... 39
lk Ynetici S n f..........................................................................................................39
U ygarln Yaylmas................................................................................................... 42
Tun D evri nde K r i z ................................................................................................... 45
T arih N asl ler? ........................................................................................................ 48
D em ir A d a m la r............................................................................................................51
3 ANTKA MPARATORLUKLARI.......................................................................... 55
Ge A ntikan K rizi.................................................................................................78
Hunlar, G otlar, G erm enler ve R o m a lla r..............................................................81
Ana T anralar ve G T an rlar..............................................................................84
M usevilik, H ristiyanlk ve s la m ............................................................................ 86
A raplar, Persler ve B iza n slla r................................................................................. 90
5 O rtaa D n y a si .................................................................................................... 95
7 lk B u rju v a D e v r m i .e r D a i .g a s i ................................................................135
Reform H a r e k e ti........................................................................................................135
Kar Reform H arek e ti..............................................................................................139
Hollanda D ev rim i.................................................................................................... .. 142
O tuz Yl S av alar...................................................................................................... 145
ngiliz D ev rim in in N edenleri................................................................................ 149
Devrim ve S ava.................................................................................................. .. 152
Ordu, Eitleyiciler ve ngiliz C u m h u riy e ti....................................................... .. 155
Smrgeler, Klelik ve I r k lk ..............................................................................158
m paratorluk Savalar............................................................................................. 161
8 k n c B u rju v a D e v r m l e r D a l g a si ......................................................... ..165
A y d n la n m a .................................................................................................................165
A m erikan D evrim i ................................................................................................168
Bastille B askn...........................................................................................................172
Jakoben D ik ta t rl k ............................................................................................... ..175
T herm idordan Napolyona ................................................................................. ... 178
10 K a n ve D e m r a i ............................................................................................... 205
11 E m pe r y a l zm ve Sa v a ....................................................................................... 229
13 B y k B u n a l im ve Fa z m n Y k s e l .................................................... 291
Kkreyen Y irm iler.................................................................................................. 291
A O tu zlar.................................................................................................................. 295
1933: N azilerin k tidar Ele G e irm e si.............................................................. 298
Rusyada Devlet K apitalizm i................................................................................. 302
H aziran 1936: Fransada Genel Grev
ve Fabrika g alleri.................................................................................................. 305
spanya S av a...................................................................................................... 309
II. D nya Sava n n N e d e n le ri............................................................................ 312
So n u : G e l e c e i O l u t u r m a k .............................................................................. 382
D n y an n Z e n g in li i.............................................................................................. 382
C a n a v a r ...................................................................................................................... 383
21. Y zylda D evrim m i?........................................................................................ 388
K im in M aheri?........................................................................................................ 390
K a y n a k l a r H a k k in d a .............................................................................................. 392
K a yn a k a N o t l a r i ..................................................................................................... 393
S e l m K a y n a k a ..................................................................................................... 400
Z a m a n T a b lo su .......................................................................................................... 408
T rke Ba sim a nsz
<-
Trkiye ekonom isinin bym e hzn korum utur. Sradan halk, bu refa
hn ancak ok kk bir ksm ndan faydalanabilmitir. Sendikalarn dar
be dnem inin yasalaryla boyunduruk altna alnm as, alma hayatnda
kadnlarn rutin olarak ayrmcla m aruz kalmas, sreklilik arz eden
yksek isizliin gen nfusun hayatn karartm as ve ehirlerde konut
fiyatlarnn hzla ykselmesi yznden yllar iinde byk bir honut
suzluk birikm itir.
Sokaktaki radikaller, 76 m ilyonluk Trkiyen in olduka kk bir azn
ldr. Buna ramen, milyonlarca emeki arasnda direnm enin m m kn
olduu duygusunu yeniden canlandrarak ve Erdoann tm saldrgan
sylemine karn rejimi savunm a konum una gerileterek, Trkiye toplu
mu zerinde muazzam bir etki yapmlardr. Trkiye, Taksim ncesinin
rutinine geri dnmeyecektir. A rtk yeni bir protesto a balamtr.
Her popler kitle hareketi, ileriye gitmek istiyorsa temel grevle yz
yze gelmelidir. Bunlar kelimeyle zetlenebilir: birlik, dem okrasi ve
berraklk. Birlik, m m kn olan en geni toplum sal glerin mcadele ii
ne ekilmesiyle elde edilir. Demokrasi, kitlelerin iradesini dorudan ifade
etm esini salayabilecek rgtlenm e biim lerinin yaratlm asn gerektirir.
Hareketi ynlendirmek, desteini azami dzeye karm ak ve onu radikal
deiime doru ileri tam ak iin hem ama hem de gidilecek yn konu
sunda berraklk gereklidir.
Solcu bir iktisat ve gazeteci olan Paul Mason, Taksim M eydan ha
reketi ile 1871 Paris Kom nn karlatryordu. Komn 50 gn iinde
malup olm utu. Sebep tutku eksiklii deildi. Kadnlara siyasi haklar ta
nm am ve devrim i ehrin dna yaymak iin ciddi bir giriimde bulun
mam t. Versay hkm eti, kyl askerlerden oluan bir orduyla devrim ci
Parisi ezmeyi baarmt.
Kazanm ak iin popler bir kitle hareketi hareketsiz beklemeyi kal
dram az. Bymeli, tabann geniletmeli ve yeni kuvvetleri mcadeleye
ekmelidir. Bunu yapmas iin de ehirdeki dem okrasi mcadelesini, ii,
kyl ve yoksul halk kitlesinin toplumsal reform mcadelesiyle birletir-
melidir.
1917 Rusyasnn Bolevik Parti deneyimi, tarih in en iyi rnei olma
ya devam ediyor. Bar, Ekm ek ve Toprak slogan, devrimci hareketin
am alarn berraklatrarak, olas en geni kitlenin devrimci ncnn n
derliinde birlemesini salamt. Tm ktidar Sovyetlere, byk bir
dorudan demokrasi a olan ii, asker ve kyl konseylerini, eski devlet
aygtna alternatif konuma getirmiti. Ekim Devrim i, bu iki slogann pra
tie geirilmesiydi.
16 J M a r k s i s t D n y a Tar i hi
N e il F a u lk re r
A ustos 2013
G R
T a r h N eden n e m l d r ?
Tarih bir silahtr. Gemii kavrama eklimiz bugn nasl hareket ede
ceimizi etkiler. Bu nedenledir ki tarih aslnda siyasi ve tartm al bir
alandr.
Bugne (bugnn krizlerine ve devrimlerine) dair tm bilgim iz is
ter istemez tarihseldir. Onlarca yln birikm i bilgisine bavurm adan bir
bilgisayar imal etmemiz nasl m m kn deilse, gemie bavurm adan
dnyamz anlam am z da sz konusu olamaz. Bizi ynetenler bunu bi
liyorlar; kendi mlk ve iktidarlarn korum ak m enfaatlerinin bir gerei
olduundan, tarihi kendilerince arndrlm bir bakla sunm ak iin ei
timi ve kitle iletiim aralarn denetimleri altnda tutuyor olm alarndan
faydalanyorlar. Smry, ynetici snfn uygulad iddeti ve ezilenle
rin mcadelelerini kasten nemsiz gsteriyorlar.
Ynetenlerin benim sedikleri tarih anlay, getiimiz 30 ylda daha
da egemen olmutur. G nm zn emperyalist savalarn destekleyen
yeni m uhafazakrlar [neokonlar], Roma ve Britanya gibi im paratorluk
lar, uygarlk modelleri olarak yceltiyorlar. Ortaa Avrupas, milyoner
bankerlerin taraftar olduklar yeni klasik iktisadn rnei olarak yeni
den yorumlanyor. Byk tarih anlatlar ina etme (yani bugn anlaya
bilip, gelecei deitirmek zere harekete geebilmemiz iin gemii ak
lama) giriim leri, tarihin hibir yapya, kalba veya anlama sahip olma
dn dile getiren, revataki post m odernist teorisyenlerce hor grlyor.
Bu fikirlerin etkisi, bizi dnsel adan sakatlam ak ve siyasi olarak ha
reketsiz klm ak oluyor. H ibir ey yapmayn mesaj veriliyor, nk sava
demokrasiyi tevik eder, piyasann alternatifi yoktur ve tarihi, insanlarn
bilinli eylemi ekillendiremez.
Bu kitapta farkl bir gelenei savunuyoruz. Devrimci dnr ve ey
lemci Karl M arxin 1852de yaynlanan siyasi bir kitapkta yazd gibi bu
gelenei yle zetleyebiliriz: nsanlar kendi tarihlerini kendileri yapar-
18 Marksist Dnya Tarihi
lar, ama kendi iradeleriyle ve kendi setikleri koullar iinde deil. Baka
bir deyile, tarih in seyri nceden belirlenmi deildir; olaylar, insanlarn
yaptklarna gre farkl bir ynde geliebilir. Ne de tarihi yalnzca siyaset
ilerle generaller ekillendirir; yani, rgtlenir ve birlikte hareket ederler
se sokaktaki insanlar da tarihi ekillendirebilirler.
N e il F a u lk n e r
A ra lk 2012
k i m ily o n y l b o y u n c a en ile ri te k n o lo ji:
A ly e n el b a lta s
1
A V C I L A R VE F T L E R
ykl. M 2,5 m ily o n -3 0 0 0
nsangiller Devrim i
3,2 milyon yl nce Etiyopyann Afar kntsnde yeni bir insans
m aymun biimi dolamaya balad: Australopitekus afarensis (Gneyli
Afar insans m aym unu). 1974te antropologlar, bu australopitekuslardan
birinin 47 adet fosillemi kemiini buldular -iskeletin yaklak yzde
'40. Narin ve zayf vcut biimi yznden kadn olduunu dnerek
ona Lucy adn verdiler -aslnda erkek de olabilirdi.
Boyu sadece 110 santim, arl 29 kg kadar olan Lucy, ldnde
muhtemelen yaklak 20 yanda idi. Lucy, ksa bacaklar, uzun kollar ve
kk kafatasyla daha ok gnm zn empanzesine benziyordu. Ama
nemli bir fark vard: Ayaklar zerinde duruyordu. Leen kemiiyle ba
caklarnn ekli ve az ileride bulunan bir trdeinin diz eklemi, bunu p
heye yer brakm ayacak ekilde ispatlyordu.
Lucy, meyve, kabuklu yemi, tohum , yum urta ve yenebilecek dier
eyleri toplamak zere gezinen kk bir toplayc grubunun yesiydi
muhtemelen. klim deiiklii yznden orm anlar azalp yerini bozkr
lara braktnda doal seilim [seleksiyon], uzun mesafeler katederek yi
yecek arayabilen t r n lehine iledi. Ama Lucynin bipedalizm inin (iki
ayak zerinde yrm esinin) devrim ci sonular oldu. El ve kollarn ser
best kalmas, alet yapm n ve dier emek biimlerini kolaylatrd. Bu ise
doal seilimin, byk beyin kapasitesi lehine olmasn tevik etti. Gl
bir evrimci deiim dinam ii harekete gemiti: El ile beyin, emek ile zi
hin gc, beceri ve dnce arasnda (modern insanlarda dorua ulaan)
mthi bir etkileim balatt.
Lucynin alet yapp yapm adn bilm iyoruz. Lucyden ve beraberin-
dekilerden geriye kalanlar arasnda bunu akla getirecek bir ey buluna
mad. Ama 2,5 m ilyon yl nce Lucynin soyundan gelenler artk alet ya
pyorlard. Kabaca yontulm u talardan yaplan kesici aletler, alet yapma
davranyla tanm lanan yeni bir t r fam ilyasnn arkeolojik dam gasn
simgeliyordu: nsangiller. Aletler, kavram sal dnm eyi, ileriye yne
lik planlam ay ve el becerisini gerektirir. Kaynaklar daha etkin ekilde
kullanm ak amacyla zihin gcnn ve becerinin kullanm n aa
karr. Dier hayvanlar, tipik olarak nlerine geleni olduu gibi kabul
ederler.
Avc l ar ve i f t i l e r 23
Avclk D evrim i
200.000 yl nce Afrikann bir yerinde, gnm zde yerkre zerin
deki her insann ortak atas olan bir kadn yaad. Tm Homo sapiers
trnn (m odern insanlarn) ilkel atayd. Onu Afrikal Havva diye ta
nyoruz. Bu gerei, fosillemi kemikten elde edilen delillere dayanarak
dier bilim insanlarnn ulatklar sonular teyit eden ve glendiren
DNA analizi ortaya kard.
DNA, hcreler iinde bulunan ve organik yaam n detayl bir plann
sunan kimyasal koddur. eitli yaam biim lerinin birbirleriyle ne kadar
yakndan ilgili olduunu grmek iin benzerlikler ve farkllklar incele
nebilir. Mutasyonlar, olduka dzenli hzlarda olur ve birikir. Bu, gene
tikilerin trler iindeki ve arasndaki biyolojik eitlilii lmelerine izin
verdii gibi iki grubun birbirinden kopup karm asnn ne kadar zam an
nce sonlandn tahm in etmeye de yarar. Bu nedenle, DNAm zdaki
mutasyonlar, gemiimizin, canl doku iindeki fosil kantlarn mey
dana getirirler.
Afrikal Havvann DNA tarihi, bilinen en eski Homo sapiens fosilleri
nin tarihiyle rtyor. Etiyopya Om oda bulunan iki kafatas ile iskelet
parasnn tarihi GY 195.000 u zan y o r-(GY: gnm zden ... yl nce;
insangillerin evrim ini tartrken yaygn kullanlan bir terim).
Yeni t r n d grn farklyd. lk insanlarn uzun, alak kafa-
taslar, eimli alnlar, bombeli ka kntlar ve ar eneleri vard. Biz
m odern insanlarn geni, kubbe eklinde kafataslarmz, ok daha yass
yzlerimiz ve klm enelerimiz vardr. Deiikliin balca sebebi
beyin byklnn artmasyd: Homo sapiens olduka zekiydi. Byk
beyin bilgiyi saklamay, yaratc dnceyi ve karm ak ekillerde iletiim
kurmay m m kn hale getirir. Dil, tm bunlarda kilit rol oynar. Dnya,
konuma yoluyla tasnif ve tahlil edilir, tartlr. Afrikal Havva ok konu
an biriydi. Bu nedenledir ki, evrim ci terimlerle syleyecek olursak, uyum
gsterebiliyordu ve dinam ikti.
Homo sapiens'in esiz bir nitelii vard: Dier insangiller dhil dier
tm hayvanlardan farkl olarak biyoloji onu snrl bir evreye m ahkm
edemiyordu. zerine dnerek, hakknda konuarak, birlikte alarak
Homo sapiens, neredeyse her yerde yaamaya uyum gsterebiliyordu.
Dolaysyla kltrel evrim, biyolojik evrim in nne gemiti; deiimin
hz da artm t. El baltas kullanan Homo erectus, 1,5 milyon yl boyun
ca Afrikada kalmt. Afrikal Havvann torunlar, bu sreyle karla
trldnda bir gz krpm a sresi gemeden g etmeye balamt. En
26 i M a r k s i s t D n y a T a r i h i
T arm D evrim i
Savan ve D in in K kenleri
U zm anlarn O rtay a k
zmsz elikilerle bouup duran Erken Neolitik dnem ekono
misi yenilgiye m ahkm du. Teknik ilkeldi ve israfa yol ayordu. Toplum,
doal afetleri ve zorlu zamanlar atlatm asn salayacak yedek kaynak
lardan yoksundu. Eski araziler tkenip nfus bydke bakir topraklar
giderek azalmt.
Sava, bu elikilerin bir ifadesiydi. Baz gruplara, bakalarnn m al
larna el koyarak yoksulluktan kurtulm ann yolunu ayordu. Ama bu
zm deildi, nk retkenlii artracak hibir ey yapmyordu; tek
yapt ey, toprak, hayvan ve tahl depolarndan oluan mevcut refah
kaynaklarn yeniden bltrmekti.
Homo sapiensin tanmlayc karakteristii yaratclktr. M odern in
sanlar, yeni alet ve teknikler gelitirerek, karlatklar zorluklara gs
germeye alrlar. Onlar, artlara uyum salamlardr. Kltrel yenilik
sayesinde geliip serpilirler. Tarm, tamaclk ve alet yapm alanlarn
daki devrim niteliinde gelimeler, Erken Neolitik dnem in ekonomik
amazn ortadan kaldrd.
apaya dayal baheciliin (kk bostanlarn ilenmesi) yerini sa
bana dayal tarm (arazilerin srlmesi) ald. kzn ektii saban,
iftilerin daha byk arazilerde almasna, topra yarp besleyici kay
naklarn ortaya karm asna izin verir. ekme gcnden faydalanlan
A v c l a r ve i f t i l e r j 35
Her ne kadar yeni fikirlerin birou Bat Asyada ortaya ktysa da,
bazlar baka yerlerden alnmt. O rta Asyann bozkr gebeleri, at
evcilletiren ve at arabalarn ilk yapan insanlar olabilirler. Avrupal d
kmcler, mesleklerinde en nde yer alyorlard. yi fikirler ok geme
den rabet grr. Ge Neolitik dnemin gelimi iftilik yntemleri, Bat
Asyadan hzla Avrupaya yayld. cra blgelerde, daha ge tarihli ba
msz bir gelime vard. rnein inliler, el arabasn, yamalara teras
yapmay bulmu, zahm etli bir i olan pirin fidelerinin ekim ve dikim ine
nclk etmilerdi.
Yeni teknikler, toplum sal deiim i getirdi. Erken N eolitik dne
m in dk teknoloji ekonomisi, uzm anlam emei gerektirm iyor
du: retime herkes katlyordu. Ge N eolitik dnem in, Kalkolitik d
nem in (Bakr Devri) ve Tun Devri nin ileri teknoloji dnyas, eitli
uzm anlarn varlna bamlyd. Saban, yk arabas ve tekne yapmak
iin vasfl m arangozlara ihtiya vard. mlekiler, iftlik rnnden
pay karlnda arkla ekil verdikleri kaplar seri olarak retiyorlard.
Dkmcler, eritm e ve dem irciliin srlarn renm ek iin uzun sre
raklk yapyorlard.
Uzmanlama, emei aile yurdundan koparyordu. Tccarlar, bakr,
obsidiyen, lav ta, ss kabuklar ve yar kymetli talardan oluan deer
li ykleriyle uzun mesafeler gidiyorlard. Tarih ncesi dnem in birok
zanaatkr, tpk atalar gibi gezgindi; kyden kye gidip becerilerini sa
tyordu. Sonuta, aile, klan ve kabile balar zayflad. Akrabala dayal
toplum sal ilikilere ilaveten artk himayeye ve ticarete dayanan yeni ili
kiler ortaya kmt.
Cinsler arasndaki ilikiler de deiti. Toplumsal gruplarn varlkla
rn srdrp refaha ermeleri, ekonomik iler iin ergen ve gen yetikin
nfusun srekliliini gerektiriyordu. Gen kadnlar, bunu salamak iin
ve yksek lm oranlar nedeniyle, hayatlarnn byk bir ksm n ya ha
mile ya da bebek emziriyor olarak geiriyorlard. Ama Paleolitik dnem
toplaycln ve Erken Neolitik dnem apacln ocuk bakmyla bir
likte gtrmek m m knken, Ge N eolitik dnem toprak srm e iinde
bu m m kn deildi. Avc-toplayc ve ilk ifti topluluklarnda kadnlar
farkl iler yapyorlard ama erkeklerle eit statye sahiptiler. Cinsiyete
dayal i blm vard ama kadnlar ezilmiyordu. Erkekler avlanyor,
kadnlar topluyor ve kam p yerini deitirm ek gerektiinde herkesin fik
ri soruluyordu. ekirdek aile bugnk biimiyle mevcut deildi. Erken
Neolitik dnemin uzun evleri, geni aileleri barndryordu. Grup evlilii
yaygn bir uygulama olabilirdi. Anayersel ikamet (erkein, einin ailesiyle
Av c l a r ve i f t i l e r 37
ykl. M 3 000-1000
lk Y netici S n f
Tarih ncesi Smerin kurulduu gney Ira k n Frat-Dicle
Deltas ndaki topraklar, bataklk ve lden oluuyordu. Ama Neolitik d
nem ncleri, M 3000lerde m itlere konu olan Cennet Bahesi nin ger
ek dnyada bir benzerini burada yaratmlard.
Bataklklar kurutup bunlar arasndaki kum ynlarn suladlar.
Bunu yaparak, fevkalade verimli araziler yarattlar. M 2500e geldii
mizde, bir arpa tarlasnn ortalam a rekoltesi ekilen tohum un 86 katyd.
Bunu, piirilmi kil tabletlere dlen kaytlardan biliyoruz. Smerler, ya-
40 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i
ordusunun bakom utan idi. Boya ait arazilerin 246 hektarlk ksm n
kullanm a ayrcalna sahipti. Smer farkl ehir devletlere blndn
den, Laga ehri yneticisi bir sr yneticiden sadece birisiydi. Bu e
hirler sklkla savaa tutuuyordu. Ur Sanca nda (gemii yaklak ola
rak M 2600e uzanan bir kral m ezarnda bulunan fazlasyla ssl bir
kutu), dm anlar ezip geen drt tekerlekli sava arabalar, mifer ve m a
den ilemeli pelerinler giyen mzraklar, kraln nnde bekleen plak
m ahkm lar resmedilir.
Her ynetim birim i, kom ularndan korkarak yaard. Her birinin
korumas gereken topra, hayvan srleri, tahl am barlar, hzinesi ve
i gc vard. Asker g, savunm ann olmazsa olmaz unsuruydu. Ama
asker g, bir kere elde edildii zam an inisiyatifi ele alacak ekilde kul
lanlabiliyordu. nleyici saldr, gelecekte gvenlii gvence altna ala
bilecek en iyi yntem olabilirdi. Yamac saldr, hkm darn zenginli
ini ve gcn bytebilirdi. Asker gcn ieride de ilevi vard. Devlet
(hkmdar, rahipler, memurlar ile ktiplerden oluan brokrasi, bunlarn
komuta ettikleri silahl gruplar), ehrin yeni toplumsal dzenini koru
yup srdren mekanizmayd. Brokrasi zaten snf iktidarnn aracyd.
ehir toplum unun karmakl, kayt tutulm asn, ticaret iin standart
hale getirilmi arlklarla lleri, topran llmesi iin geometriyi ve
aritm etii gerektiriyordu. Giderek karm aklaan ve snf hkim iyetinin
hkm srd bir toplumda, neye kim in sahip olduundan kim in neye
ihtiyac olduuna kadar her eyin llmesi, yazya dklmesi ve uygula-
tlmas gerekiyordu.
Bu sanatlarda yeni t r uzm anlar yetitirildi. Aldklar eitim olaan
d ve bu kesime zeldi. Devlet hiyerarisi onlara otorite ve stat kazan
dryordu. Daha eski uzm an kategorileri (tccarlar ve zanaatkrlar) de bu
yeni snfsal yapnn iine gmlmt. Serbest pazar diye bir ey yoktu.
Antik ehrin ekonomisi, siyasi dzenin iine gmlyd. Hkmdarlar,
neyin ticaretinin yaplacan, nerede ve kim tarafndan satlacan
kontrol ediyorlard. zellikle, bata tun ve altn olmak zere madenleri
tekellerinde tutuyorlard.
Ksacas, Erken Hanedanlar dnem i Smeri, dnyann tam anlamyla
gelimi ilk snfl toplumuydu. En altta kleler vard. O nlarn zerinde
nemsiz konum daki halk tabakas bulunuyordu. zgr yurttalar onla
rn hemen zerindeydi. Bir pimi kil tabletinde, muhtemelen merkez bir
dokum a tesisinde altrlan 205 kle kzla ocuktan bahsedilir. Bir di
erinde, Lagan Bo tapnanda karlalan mesleki hiyerari anlatlr.
En tepede ktipler, m em urlar ve rahipler vard. En aada frnclar, bira
yapmclar ve (ou kadn ve kle olan) tekstil iileri vard.
42 M a r k s i s t D n y a Tar i hi
Uygarln Yaylmas
Baka birok yerde de, hemen hemen ayn zamanda ya da biraz daha ge
bir tarihte benzer bir ey oldu. Uygarlk, tek bir merkezden doup dar
doru yaylmad: Koullarn elverdii yerlerde bamsz olarak ortaya kt.
lk Snfl Toplumlar 43
Dem ir Adamlar
Dem ir ayn zam anda dem okratikti. Tun ustalar saraylara, demirci
lerse kyllere alyordu. Demir, sokaktaki insana m zrak, hatta kl
kullanm a olana salad. Eer dierleriyle omuz omuza durursa (falanks
oluturursa), atl sava arabas saldrsn engelleyebilirdi. Bunu yapabil
dii takdirde toprak aasn da ldrebilirdi. M 1000in demircileri as
lnda devrim in kalbn dkyorlard.
Kk eflerin ynetim i altndaki yerleim alanlar arasnda gidip
gelen, m allarn ve sahip olduklar becerileri satan Erken Dem ir Devri
m aden eya yapmclar, yeni dnya dzeninin habersiz znesiydi.
Sunduu hizmetler iin rakip eflerin birbirine dmesi onun ekonomik
deerini, toplumsal konum unu ve hem kendine hem de yapt ie verdii
deeri artrd. Sonuta bu da, yenilik yapan kii olarak ona dller, ba
mszlk ve zgven kazandrd.
Homeros, bu gelimenin bir ksm n yakalar. lyada ile Odise'nin
hikyesi drt yzyla yaylr. Ama M 12. yzylda yaanan olaylar an
latm akt ama azdan aza aktarldndan son biim lerini 8. yzylda
aldlar. Homeros kim i zaman Ge Tun Devri ni, kim i zam an da kendi
Antikam anlatr. "Khin, doktor, arkc ve ustalar her yerde scak kar
lanacandan em indir derken im paratorluklar a sonrasnda, M 8.
yzyln Karanlk anda, kk eflerle gezgin dem ircilerin dnya
snda ilerin nasl yrdn anlatr bize. lk kez barbar kuzeyde ortaya
kan yeni zgr zanaatkrlar snf, Hom erosun zam anna geldiimizde,
Dou Akdenizde varln uzunca bir sredir srdryordu.
M 12. yzylda Ge Tun Devri im paratorluklar ykldlar, birbirle
rine kar giritikleri asker mcadeleler yznden yolun sonuna geldiler
ve gerek ierideki direnilerin gerekse d saldrlarn sonucunda para
landlar. Onlarn yerini alan jeopolitik sistem, daha kk ynetim bi
rim lerinden oluan bir m ozaikti -M sr gibi klm eski im paratorluk
lar, Ugarit gibi ticaretle uraan ehir devletler ve Filistin gibi barbarlarn
yaad yerleim alanlar. Demir ilemecilii bu yeni, daha ak ve yu-
kardan-aa nitelii daha snrl olan dnyada gelime gsterdi. Deniz
ticaretinin merkezi olan Kbrs, Dou Akdenizde 12. ve 11. yzyllarda
dem ire dayal sanayi devrim ine nclk etti. Eski ykseli-gerileyi dn
gs, yani Tun Devri uygarlnn tekrarlanp duran ritm i krld. Yeni
bir teknoloji artk yeni bir ekonomi, yeni toplumsal ilikiler ve yeni siyasi
biimler yaratyordu. Tarih, oyarak kendine yeni kanallar ayordu.
Muzaffer antik a imparatorluu: Zaferle dnen askerler,
sava ganim etleriyle Roma sokaklarnda gei treninde
3
A n TKA M PA RA TO RL U K L AR I
ykl. M 1000-30
*<5 ( '> - *
B o r e s a r e ti (d e b t bondage): B o rc u n a l a ra k d e n m e s i - e v .
66 | M a r k s i s t D n y a Tar i hi
A ntik A tina demokrasisi, bizim kinden hem daha snrl hem de daha
derinlikliydi. K adnlarn, yabanclarn ve klelerin hibir siyasi hakk
yoktu; yalnzca yetikin erkek yurttalar oy kullanabiliyordu. A m a b u n
larn byk ksm emeki kiilerdi ve ellerindeki g son derece ger
ekti. nde gelen on ehir grevlisi (strategoi) her yl seimle belirle
niyordu. Ana danm a organ olan D rt Yzler Kurulu (bule) kurayla
seiliyordu. Tm yu rttalarn katld, ak havada yaplan kitle to p
lants olan Halk Meclisi (ekklesia), devletin en gl karar organyd.
Adalet, sradan y urttalardan oluup ye says 2.500e kadar kabilen
jri heyetleri eliyle idare ediliyordu. Toplum dan uzaklatrm a, tersine
seimdi; 6.000 olumsuz oyu bulan herhangi biri, on yllna ehirden
srgn ediliyordu.
Dem okratik anayasa, kk mlkiyetin gvencede olmas anlam na
geliyordu -yalnzca zenginler vergi dyordu ve savaa gitme kararn,
savamak zorunda olanlar alyordu. Antik Yunan demokrasisinin gerek
lii hakknda kukular olanlar, ona dman olan soylularn zehir zem
berek grlerini okumaldr. Yunan dnyas, oligarklar ile dem okratlar
arasnda keskin bir ekilde ikiye blnm t -y an i aznln (oligoi) y
netim ini destekleyenler ile yurttalarn (demos) ynetim ini savunanlar.
Demokrasiye duyulan nefret, Yunan felsefesine, tarihine ve sanatlarna
esin kayna olmutur. Sokrates, Eflatun [Platon] ve Aristo gibi dnr
lerin eserleri, byk oranda demokrasi kart polem ik yazlar olarak g
rlebilir.
Eski toplum larn ounda eitim ve kltr, zenginlii ve gc koru
makla megul kk bir aznlkla snrl oluyordu. Antik Atinada, siyasi
gc 30.000 erkek paylayordu. Bu, eitim ve kltr iin ok byk bir
kitle taban yaratyordu. Sonu, yaratclk patlam as oldu. Bunun ieri
inin ou sa eilimliydi (demokrasiye tepki gstermek onu vmekten
daha yaygnd) ama bu, yaratclk patlam asn m m kn ve gerekli k
lann demokrasi olduu olgusunu deitirmez. Partenon gibi byk m i
mari antlar, heykelde ve resimde insan biim inin stn natralist tem
silleri vard. Thukydides tarihi, Sokrates felsefesi, Aiskhylos, Sofokles ve
Euripides tragedyas vard. Bu arada, dem okratik siyasetin teoride ve pra
tikte hazrlanm as vard. A tinann dem okratik liderlerinden en by
olan Perikles, ehrin ynetim ini yle aklyor:
Y apm za dem okrasi deniyor nk ik tid ar b ir aznln deil, b t n in sa n
la rn elindedir ... herkes k an u n karsnda e ittir ... nem li olan belirli bir
snfn yesi olm ak deil, in san n znde sahip olduu yetenektir ... Hi
kim se ... yoksulluk y z n d en siyasi k aranla m ah k m edilem ez ... Yetkili
m ak am lara getirdiklerim ize, onlara bal k alacam zn szn veriyoruz ...
Antika m paratorluklar 67
baz ehirlerde ksa bir sre daha varln srdrd ama gerek g b u n
dan byle baka yerlerde yatyordu. M 336da, Byk skendere kafa
tutan Thebai ehir devleti saldrya urad, istila edildi ve yerle bir edildi.
M akedonya Krall melez bir devletti. Saray ve maiyeti bir Helenizm
(Yunan kltr) merkeziydi; II. Philip (M 360-336), Yunan ehir devlet
lerinin ar piyade falanksn ksmen model alan bir ordu kurm utu. Ama
ayn zam anda Makedonya, taslak halindeki oto kratikbir m onarinin gev
ek bir ekilde bir araya getirdii bir toprak sahipleri ve kabile efleri ko
alisyonuydu. Makedonya k ralnn balca megalesi, tahtn korum ak ve
devletin paralanm asn nlemekti.
stikrarszlk, emperyalizmi retir. Kraln gc, gsterdikleri sadakat
ve sunduklar hizmet karlnda baronlarn dllendirebilmesine ba
lyd. K raln himayesini m ali adan karlam ann en kolay yolu, sava
ve ganim et idi. Philip idaresi altnda byyen krallk, gney Balkanlarn
tam am n kontrol eden bir imparatorlua dnt. Fetihler, ganim et ve
hara getiriyordu; bunlarla askerlerin paras deniyordu. Makedonya or
dusu byd ve tam amen profesyonel bir g haline geldi. Philipin ken
dine zg katks, karm a snflardan oluan bir kuvvet yaratm ak zere
farkl unsuru kartrm as oldu.
Kralln snr boylarnda yaayan da kabileleri, hafif piyade ihtiyac
n karlyordu. Makedonya beylerinin soylu maiyetleri, feodal tipte ar
svarileri meydana getiriyordu. zgr kyller de Yunan tarz falanks
oluturuyordu. Krallk, insan kaynann geleneksel sava niteliklerini,
Yunan sava sanatnn yntem ve ilkeleriyle glendirm iti. Sonu, ei g
rlm emi gte bir asker aygtt.
M 338de Makedonya ordusu, orta Yunanistanda Chaeronea m u
haberesini kazanarak Yunan ehir devletlerinin bamszln sona
erdirdi. Yedi yl sonra, kuzey Irakta Gaugamela muhaberesi ile Pers
m paratorluunu ortadan kaldrd. Perslileri nce M 490da, ardndan
da 480de yenen Atinallar, bat Trkiyedeki Yunan devletlerini k u rta r
mt. Am a bu ehirler, grece geri kalm Makedonya Krallna boyun
ediler. Bat Asyay fetheden Atinallar deil, Philipin halefi Byk
skenderin idaresi altndaki M akedonyalIlar oldu. Neden byle oldu?
Yunanistann yalnzca %15inde tarm yaplabiliyordu. Kk, saa
sola dalm tarma elverili bir sr ovay, da sralar ayryordu. Bu,
her ehir devletin bam szlnn temeliydi. M 5. yzylda toplam 1000
civarnda ehir devlet bulunuyordu. Demokrasi, birbirine rakip bu k
ck idari yaplarn iinde korunuyordu. B unlarn en by ve en zen
gini olan A tinada sadece 30.000 kadar yetikin erkek yurtta yayordu.
Kadnlar, ocuklar, yabanclar ve kleler de hesaba katldnda toplam
Antika m paratorluklar 69
Rom a D evrim i
Tiberius Gracchus, radikal bir toprak reformu programyla M 133te
Pleb Tribnne seildi. Soylularn muhalefeti yznden Senato yu devre
d brakp, toprak reformu tasarsn dorudan Pleb Meclisine gtre
rek kanunlatrd. Ertesi yl, sa eilimli bir grubun dzenledii suikasta
kurban gitti. Roma siyasetinde yeni bir kriz dnem i balad. Birok i sa
va aam asndan geip, kim i zam an im paratorluun varln tehlikeye
atarak bir yzyl boyunca devam etti bu kriz. Sonunda ynetici snfn
Antika m paratorluklar 73
lelerdi. Arka planda Sicilya villalar alev alev yanarken tartm alar devam
ediyordu.
Terhis edilen askerlerin ve iflas etmi kk iftilerin yolu Romaya
dyordu. Sava ganimetleri, bayndrlk projeleri, soylularn himayesi
ve tketim iyle canlanarak hzla byyen im paratorluk bakenti, yoksul
lam fazla yurttalarn kendine ekiyordu. Roma ayaktakm artk si
yasette bir etken olmutu. m paratorluun bymesi, talyada Romallar
ile Romal olmayanlar arasndaki ilikiyi de deitirm iti. Lejyonerlerin
en azndan yars Romal olmayp, Latin ya da M ttefik yurttalardan
oluuyordu. Savan ykn eit lde paylaanlar giderek ganim etten
de eit pay istemeye baladlar. Yurttalk hakk, her an patlamaya hazr
bir mesele olmutu. M 91-88 Sosyal Sava, eit siyasi haklar sorunu y
znden Rom allar ile talyanlar arasnda patlak veren bir i savat.
talya deyim yerindeyse yanc maddelerle doluydu: Ahlaksz sena
trler, valye kkenli grevliler ve eyalet ehri eraf; borlan yznden
mahvolmu kyller; yllarca cephelerde savatktan sonra terhis edilip
yoksulluk iinde yaayan eski askerler; giderek byyen kentli yoksullar
kitlesi; devlete hizmet etmi am a siyasetten dlanm , Romal olmayan
bir sr kii. Ama Roma D evrim i u zglle sahipti: Honut olmayan
snflardan hibiri tek bana harekete egemen olamyordu. Hibirisi, tu
tarl bir yeni dnya gr ve bunu baaracak bir strateji sunarak, dier
lerinin arasndan syrlp liderlii ele geiremiyordu. Hibirisi devrim ci
bir alternatif sunamyordu. M uhalefetin soylularndan oluan kesimi,
halk kitlelerinden ve m lklerine ynelik tehditlerden korkuyordu. Kk
iftiler, topraksz yoksullardan korkuyordu. zgr yurttalar, klelerin
rekabetinden korkuyordu. Romallar, talyanlarn kitlesel olarak y u rt
tala kabul edilmesiyle birlikte kendi im tiyazlarnn zayflayacandan
korkuyordu.
Bu nedenle halk hareketi, birden fazla snf arasnda yaplan ve eli
kilerle dolu bir ittifakt. Roma D evrim ini karm ak ve biimsiz, yzyl
bulan bir sre yapan ite bu durum du. Senato kanalyla reform yapl
m asnn n tkanm t. Ynetici snf iinde aznlkta kalan H alklar
(populares: H alk idaresini destekleyenler), O ptim atelerin (optimates
ya da en iyiler: Senatonun idaresini destekleyenler) iddetle kar
kmas yznden yukardan devrim i yapam adlar. Ama amaz ze
bilecek devrim ci bir snfn yokluunda ancak asker kuvvet meseleyi
karara balayabilirdi. Dolaysyla Roma D evrim i, sava aalarnn m
cadelesi haline geldi.
Hrsl siyasetiler, saygn ve kazanl kum andanlklarn peindeydiler.
Sava ganim eti ve tecrbeli askerler, Roma siyaset oyununda yksek deer
A n t i k a m p a r a t o r l u k l a r I 75
Ge A ntikan Krizi
Roma mparatorluu, y urttalk ile em peryalizm in gl bir kayna
masn tem sil ediyordu. Yurttalk, dzenden kar olanlar ile askerler
den m eydana gelen, giderek genileyen bir toplum sal taban sunuyordu.
Fethedilen yerlerin sekinleri zamanla dzenin paras haline geliyor,
kltrel anlam da asimile oluyordu: Romal olm alarna ve emperyal ida
renin nim etlerini paylamalarna izin veriliyordu.
Ayn zam anda emperyalizm srekli bir ganim et, kle ve toprak ak
salyordu. Bu, devleti glendiriyor, ynetici snf zenginletiriyor, tabi
.-sekinlerin sadakatini gvence altna alyor ve yanda gruplar sisteme
balayan himaye ilikisini srdrecek mali kayna salyordu.
Ama bunun ar bir bedeli vard. m paratorluk ve uygarlk pahaldr.
Bazlar kazanrken, dierleri kaybeder. Roma idaresi, mlkiyeti ve gc
koruma altna alyordu. Ama ordunun, kentlerin ve villa sahiplerinin zen
ginlii, sm r sistemine balyd -vergiler, kiralar, faiz demeleri ve ii
hizmetleri, bu sistemde krsal nfustan ekilip alnyordu.
Roma m paratorluu snrlar iinde yaayanlarn ounluu kyl,
ii, serf ya da kle olarak toprakta alyordu. Bu kesimler, im paratorluk
ile uygarln klfetini eken yk hayvanlarydlar. lk balarda bu yk
(smr oran), grece lml ve srdrlebilir dzeydeydi. rettiklerinin
epey bir ksm na el konuyordu am a geriye kalanlar, kyl ailelerinin ka
rnlarn doyurm asna, tarlalarn ekmesine, otlaklarn korum asna ve
Demir Devri krsal yaam nn gereken eylerini yerel pazardan alm asna
yetiyordu. Bakalar ok daha ar bir bedel dediinden bu m m knd.
mparatorluk, fetih savalaryla besleniyordu. Muzafferler, malup ettik
lerini soyarak zenginleiyordu. Devleti, orduyu ve zenginleri destekleme
nin m aliyetini byk lde kurbanlar karlyordu. mparatorluk ge
nilemeye devam ettii mddete lke dnda yaplan soygun, ierideki
soygunu hafifletiyordu.
Sistem z itibariyle genilemeciydi. Yabanc lkelerin artklarna
asker yollarla el konmasyla besleniyordu. Dolaysyla gc, bu artkla
rn srekliliine balyd. Her emperyal atlm dan sonra durgunlukla ve
krizle karlam am ak iin yeni bir atlm gerekiyordu. Ama yabanc l
kelerin artklar, sonsuz bir kaynak deildi. MS 1. yzyla geldiimizde
Roma asker emperyalizmi, daha fazla genilemesine ket vuracak snrlara
ulamak zereydi.
Greko-Romen emperyal uygarln snrlar, D em ir Devri tarm nn
snrlarna denk dyordu. Dem ir Devri teknolojisi, gney Britanyadan
Suriyeye, Avrupada Ren ve Tuna nehirlerinden Kuzey Afrikann Atlas
A n t i k a l a r n S o nu 79
bir mee aacnn altnda infaz ediliyor ve kem ik paralar zerine kayde
diliyor, her eyin m ubah olduu bir yaam devam ediyordu. Anlalan
bagaudae idaresi altnda Bretonlar, kendi hizm etilerinin klesiydiler.
Pek anlalm am ve belli belirsiz tasvir edilm i olmakla birlikte sanki
karm zda ba aa dnm bir dnya, toprak aalarnn ve vergi tahsil
darlarnn olmad bir dnya var.
Blnme, istila ve i isyan: m paratorluun gerileyiinin bu belirtile
ri, sistemin kokum uluunu yanstyordu. Sonuta, barbar kafilelerinin
ard arkas kesilmeksizin toprak paralarn ele geirmesiyle MS 410-476
arasnda Bat Roma m paratorluu paralanarak tmyle dald.
5. yzyln sonuna geldiim izde Avrupa, bam sz proto-devletler-
den oluan bir yamal boha grnm ndeydi. Ge A ntikan ate
frtn alarn d a yeni bir dnya dzeni ekillenm iti. Bu dnm n asli
zneleri, O rta ve Dou Avrupa ile O rta Asyadan gelen kabile konfede
rasyonlaryd.
Attila, bir sava lideri olarak asker artklar kontrol ediyordu; sava
artk daim bir hal aldndan otoritesi de ayn nitelikteydi. Kral, eskiden
her bireyin gcn snrlayan kabile ykm llkleri ile toplum sal kst
lar zincirini koparabilirdi. Ama Attilann yanda krallarn, tabi kabile
eflerini ve nde gelen m aiyetini kendisine balayan geni himaye alar,
harala m ali desteklerin, ganim etle prestij m allarnn kesintisiz akna
balyd. Sonu olarak A ttila bir haydut baron, bir sava kkrtcs, hep
daha fazlasn isteyen durm ak bilmez bir fatihti. Dinamizm, H un devleti
ne ikin bir zellikti.
Attila, ge dnem Roma ynetici snflarna gre T anrnn krbac
idi. Yoksullarn birou ona farkl gzle bakyordu. H unlar ve Galyal
bagaudae, MS 440larda Romal-Galyal toprak aalarna kar zaman
zaman ittifaklar kuruyorlard. Ama Hun Krall, ilerici toplum sal dei
imin gc olamayacak kadar kaba, yamac ve istikrarszd. Attila MS
451de Galyaya (Fransa ve Belika) saldrdnda, batya ynelik ham le
sinde diplom atik incelikten eser yoktu. Yabanclaan bagaudae harekete
gememi, Romal-Galyal toprak aalar ile Vizigot zgr kyller kar
glere katlmt. Bylelikle ksa bir sreliine birleen Bat, Chalons
M uharebesinde Attilay kesin bir yenilgiye uratt. O rta Avrupadaki
anayurduna ekilmek zorunda kalan Attila iki yl sonra ldnde im
paratorluu paraland; hem halefleri arasndaki toprak kavgalar, hem
de tebaa halklar arasnda aadan ykselen isyanlar sonucunda ykld.
Bozkr gebelerinin m dahalesi ani ve ykc olmu am a tarihe
olum lu bir katk yapm am t. Bat Roma m paratorluu, Cerm enlerin
ya da G otlarn ynettii ok sayda barbar kralla blnd. Dou Roma
m paratorluu kem ikleerek brokratik, m uhafazakr ve durgun bir ya
pya brnd. Ama H un m paratorluu yeryznden btnyle silinip
gitti.
Yklmas neden bu kadar ani ve toptan olmutu? Hunlar, bir kuak-
lk bir zam an dilimi ierisinde gebe obanlardan asker yamaclara
dnm t. Kendi balarna herhangi bir retici gce sahip olm aktan
kp devletlerini ayakta tutm ak iin bakalarndan hara, m ali destek ve
ganim et almaya baml durum a gelmilerdi.
Sayca azdlar ama hkm ettikleri alan usuz bucakszd; yani im para
torluklar, insan gc ktlnn had safhada olduu, ar genilemi bir
devletti. Korku ve kuvvet, gl gzkt m ddete sistemi srdrebil
m elerini salad. Ama genilemenin sona ermesi, beylerden, maiyetlerden
ve savalardan oluan devlet altyapsn srdrm ek iin gereken, gasbe-
dilm i retim fazlas akn kesintiye uratt. Bu, kendi retici tabann
84 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi
A na T a n r a la r ve G T a n rla r
W Z M M W ' V H J '.i f i t
Ortaada israf:
Thanjavurdaki Byk Tapnak
(Tamil Nadu, Hindistan)
5
O rtaa D nyasi
ykl. MS 650-1500
<-
A bbasi D evrim i
Arap fetihleri, A tlantikten Afganistana kadar uzanan topraklarnn
kontroln Arap yneticilerle onlarn sava m aiyetlerinin kontrolne
vermiti. Bizans Suriyesinin, Sasani Iraknn ve Vizigot spanyasnn
zenginliini ele geirdiler. Bylesine bir g ve zenginlik birikim i, l ka-
96 | M a r k s i s t D n y a T a r i h i
torluk sistemini btnyle ykmaya yetecek kadar kuvvetli bir dizi oka
m aruz kalncaya dein deimedi.
A vrupa Fe o d a l z m
ykl. MS 650-1500
^ 5 C>^
2. blmde tarihin nasl ilediini tartm tk. Ksa bir ara verip,
imdiye kadar anlattklarm zdan karabileceimiz genel derslerin bir
ksm n daha gzden geirmek faydal olabilir.
Tarih, evrimlerden ve oklardan meydana gelir. Tarihin evrimleri
doay, yaam dngsn, bymeyi, lm ve yeni bir yaam yanstr.
iftilerin retim evrimleri ve ailelerin reme dngleri buna rnektir.
te yandan tarihin oklar, yeniliin dorusal ilerlemesi, evrim ve kim i
M ar k si st Dnya Tarihi
zam an da devrim dem ektir -toplum sal dnyamz bunlar sayesinde belli
aralklarla dnme urar.
Tarih her ikisinden meydana gelir. Doa, toplum ve insanlk her za
m an kendisini yeniden retmelidir; bunun tek alternatifi yok olmaktr.
Yaptklarmzn ou, ister istemez tekrarlanan ve tahm in edilebilir ey
lerdir. Ama tarih asla kendini tmyle tekrar etmez. H er tarihsel kon
jo nktr biriciktir (Konjonktr -ya da vaziyet- derken ilgili ekonomik,
toplumsal ve politik olaylarn gerekletii tarihsel zam ann ve corafi
uzam n zgl bir ann kastediyorum). Her konjonktrn biricikliini
aklayan ey, sreklilik (tarihin evrimi) ile deiimin (tarihin oku) bile
imidir. Ama bir konjonktrden dierine ok nemli derece farklar var
dr. Tarihin evrimi baskn olduu zam an deiim niceliksel ve snrldr.
Ok baskn olduundaysa niceliksel ve dntrcdr.
Tarihin m otorunu hatrlayalm: Bilgi birikim i, teknik ve retken
lik; artn kontrol iin rakip ynetici snflar arasndaki mcadele; ar
tn bykl ve paylam konusunda snflar arasndaki mcadele.
Tarihsel sreci, bu m otorun etkileimi ynlendirir.
Dem ir aletler, eski tarm dntrerek yeni topraklar ekime at,
emein retkenliini artrd ve toplum sal artkta ok byk arta yol
at. Teknoloji, ana g kaynayd. Ne de olsa insan em einin kendi di
nam ii vardr. Hibir ii, elinin altnda keskin bir alet varken gidip kr
olann semez.
te yandan Roma m paratorluunun ykselii, her ne kadar demir
teknolojisini temel aldysa da, Romal sekinler iindeki rakip ynetici s
nflar ile rakip hizipler arasnda yaanan asker mcadeleden g almt.
Burada ana g kayna, art kontrol etm ek iin tepede verilen mca
deleydi.
Bir dier Dem ir Devri kltr olan Klasik Yunan uygarlnn M
5. yzylda serpilmesi, snflar arasndaki mcadelenin belirleyici olduu
bir rnektir. Gerek ehir devleti demokrasilerini, gerekse natralist sana
t, klasik mimariyi, dram ay ve (doal bilim, felsefe ve tarih) akademik
disiplinleri ortaya karan, M 6. yzyln hoplit devrimiydi.
Motorlar, daim a zgl doal ve toplumsal erevelerde alrlar.
Corafya hem frsatlar sunar hem de kstlam alar getirir; gemiten m i
ras alnan toplumsal kurum lar, pratikler ve detler gelenei, tarihsel geli
im in balamn oluturur. te bir rnek: Afrika ile karlatrldnda
Avrasya corafyas insanlarn, kaynaklarn, aletlerin ve fikirlerin yayl
m asna daha uygundu. Ama merkezilemi devletin kuvveti, bu byk
toprak parasnn dou snrndaki Ortaa ini nde bamsz bir ehir
A v r u p a F e o d a l i z m i | 115
Avrupann zgll
Avrupann yaklak olarak 1500den itibaren dnya tarihine hkim
olmas ilk bakta artc gelebilir. Avrupa, Asyann bir uzantsyd;
Tun ile Demir devirlerinin byk uygarlklar, baka yerlerde (Msr,
Pers, H indistan ve in) ortaya kmt. Yunan ve Roma uygarlklar bile
Avrupadan ziyade Akdeniz merkezliydi. Kyaslanacak olursa tarih ncesi
ve Antika Avrupas, merkez olm aktan uzak ve geri gzkr.
Bununla birlikte Avrupann benzersiz bir corafyas vardr. Avrupann
denizle ilikisi, dier ktalarn hepsinden daha fazladr. Avrupa, kendisini
taraftan kuatan denizlere (Baltk, Kuzey Denizi, Atlantik, Akdeniz
ve Karadeniz) sokulmu, irili ufakl toprak paralarndan meydana gelen
kk bir ktadr. K tann i ksm larnda geni boluklar yoktur. Hibir
Avrupal denizden fazla uzak deildir. Sokratesin deyiiyle Avrupallar,
bir glcn etrafndaki kurbaalar gibi bir araya toplarlar. Avrupann
fazlasyla girintili kntl ky izgisinin uzunluu 37.000 km yi bulur -
yeryznn evresine eit; i blgeleri, uzun ve gemi seferine elverili ok
sayda nehrin etkisi altndadr. Volga, Dinyeper, Vistl, Oder, Elbe, Ren,
Sen, Loire, Garonne, Ebro, Po, Tuna; bu nehirler ve dierleri, binlerce yl
boyunca Avrupan n byk su yollar olagelmitir.
Ktann ou byk sradalarla kapl olsa da, bunlarn etrafndan do
lap geen yollar vardr. Orta Avrupa Koridoru, gney Rusyann bozkr
larndan balar ve Tunann Demir K aplarndan geip M acar Ovas ze
rinden Bat Avrupaya ular. Kuzey Avrupa Ovas, Moskovadan Parise
kadar uzanan ak bir geni alandr. Her ikisi de, N eolitik dnemden
Nazilere kadar Avrupa genelindeki g hareketinin gzerghlar olagel
mitir.
Kuzeyden gneye hareket daha zordur, ama saysz da geidinin yan
sra nehirler de bu geii kolaylatrr. Sradalarn hibiri almaz bir en
gel tekil etmez. Her halkrda, kuzey-gney hareketi, doudan batya
hareket kadar nem tamaz: Avrasya dou-kuzey dorultusunda uzanr;
insanlar, mallar ve fikirler genellikle bu yoldan tanmtr.
Avrupa topografyas, karlatrlabilir byklkte dier alanlarn
hepsinden daha fazla ekolojik blge eitliliine sahiptir. Tropiklerden
doup A tlantikin bat, kuzey ve dou snrlarn okayan Golfstrim akn
ts, Avrupa iklim ini lm anlatrarak bir dizi farkl blgeyi ekillendirir.
yice kuzeyde donm u tundralar; kuzey Rusya ile skandinavyann tayga
kuann souk orm anlar; Bat Avrupadaki yaprak dken aalk arazi
lerinin lman blgesi; O rta ve Dou Avrupann ak bozkrlar; iyice g
neyde, dalarla deniz arasndaki Akdeniz kys. Ekonom inin, toplumun
A v r u p a F e o d a l i z m i I 117
siyasi olarak blnm bir savaan devletler blgesi haline geldi. Bu, feo
dalizm in gelitii jeopolitik balamd.
Burada bir eyi daha ifade etm em iz gerekiyor. Erken Antik ve
Ortaada karm ak snfl toplum larn yneticileri, asker kuvvetleri
esasen iki yolla toplard. Tebaa halklar haraca kesip bu gelirlerle asker
kiralayabilirlerdi ya da asker hizm et karlnda toprak verebilirlerdi.
lk yntem genellikle gl bir merkez devlette bulunurdu; krallar ya da
imparatorlar m em nun eden bir eydi bu, nk ykm llklerinin yan
sra haklar da olan erkeklere bam l olmayacaklar anlam na gelirdi.
kinci yntem gcn, belki de seme-seilme haklarna sahip yurtta m i
lis gcne (Yunan ve Roma modeli) ya da (Ortaa Avrupasnda olduu
gibi) mecliste sandalyesi olan beylerin maiyetine uzanacak kadar dal
m olduu bir idari yapy ima ediyordu. Gerekte iki sistemin unsurlar
sklkla bir arada var oldu; birok idari yap hem hara hem de feodal
olduundan ordu, profesyonel askerler ile valye m aiyetin bir karm y
d. Ama bu ikisi arasndaki denge, idari yapnn tutarll ile istikrarnn
belirlenmesinde k ritik nem tayabiliyordu.
MS 5.-9. yzyllar arasnda ou Bat Avrupa devleti esasen hara
nitelikteydi. Devlet, dorudan kraln komutas altnda olan askerlerin
maan, toplad vergilerden dyordu. Ama yneticiler, asker hizmet
karlnda lke topraklarn akrabalar ve m aiyetindekiler arasnda b
ltrerek bu topraklar daha etkin kontrol etmeyi am aladklarndan,
bu devletler baz feodal nitelikler de edindiler. Bu feodal unsur zamanla
nem kazand. Devletlerin kk, istikrarsz ve grece zayf olmas, bu
nun nedenlerinden biriydi. Bir dier neden, ar zrhl svarinin giderek
sava alanna hkim olmasyd.
9. ve 10. yzyllar zellikle karmaayla geti. Krallar tahttan indiri
liyor, iddetli i savalar patlak veriyordu. ehir hayat deta sona ermi,
uzun mesafeli ticaret gerilemiti. Vikingler, Macarlar ve Araplar, lkele
rin derinlerine sokularak ykc aknlar yaptlar. Bu krize yant olarak,
gl im paratorluklarn ve altyaplarn gereksiz yk olmadan, kkl bi
imde yeni bir toplumsal, siyasi ve asker dzenin yolu ald.
Erken Ortaan yneticileri, ierideki asileri ezmek, snrlar aknc
lardan korum ak ve rakip krallarn ordularn pskrtm ek iin zarureti
erdem sayarak embriyo halindeki feodalizmi drt ba m am ur bir sisteme
dntrdler. Bu sayede zel toprak aaln devletin temeli yaparak,
silahl erkeklerden oluan ok gl silahl mfrezeler oluturdular.
lk nceleri, arazilerin kontrol halen krallarn ltfuna bal olduu
zaman, Ortaa yneticilerinin konum u nemli lde kuvvetlenmiti.
120 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i
* D a u p h in : F ra n s a d a k r a ln en b y k o lu , v e lia h t -fe v .
128 1 M a r k s i s t D n y a Tar i hi
Yeni Monariler
Rnesansn akan imekleri, yaklaan frtnann habercisiydi. Eski
fikirler, yeni toplumsal gerekleri aklayamyordu. limlerle rahiplerin
Latince kodladklar eski Kilise dogmalar giderek anlam n kaybediyor
du. Giriimcilik ve yenilik sayesinde, beceri ve sk alma sayesinde, ara
lksz abalar sayesinde insanlar dnyay yeniden ekillendiriyordu.
Avrupa Feodalizmi 129
Yeni Sm rgecilik
Avrupa, 15. yzyln sonlarndan itibaren hzla deiiyordu. Dnyann
geri kalannda bu geerli deildi. Asya, A frika ve Kuzey-Gney Amerika
ktalarnda, im paratorluklar doup batyor am a toplum sal-iktisadi dzen
znde deimeden kalyordu.
rujhthatu
lk B u r juva
D e v r m le r D algasi
1517-1775
R eform H areketi
18. yzyldan nce din inan neredeyse evrenseldi ve ilahiyat, erkek
lerle kadnlarn yalnzca Tanr ile deil, ayn zamanda birbirleriyle iliki
lerini de tartm alarn salayan dili salyordu. Uyumlu davrandklarn
da, bunu T anrnn takdiri olduu iin yapyorlard. syan ettiklerinde
bu da T anrnn takdiri idi. Uyumlu olmay brakp bakaldrdklarn
da, sebep Tanr nn fikrini deitirmi olmas deildi; dnyann deimi
olm asndan tryd. lahiyat, siyasi sylemin lgatini tanm lyordu.
136 | M a r k s i s t D n y a Tari hi
sini talep ediyordu. Radikal Protestan lider Thomas M nzerin ifade ettii
zere, her trl tefecilik, hrszlk ve soygun, hkm darlarm zla yne
ticilerim izin bann altndan kyor ... Yoksul iftileri ve zanaatlar
eziyorlar.
Ama Luther ve dier anayolcu Protestan liderler, isyan tasvip etmeyip
toplum un sekinler tabakasna itaat edilmesini vaaz ettiler. Prenslerle
yarglardansa tm kyllerin lmesi daha iyidir, diyordu Luther. Cani,
Hrsz Kyl Gruhlarna Kar balkl bir kitapk yazarak feodal beyle
re, nasl ki kuduz bir kpei ldrmek gerekiyorsa kyl asileri de yle
.ldrm elerini salk verdi.
Birok Alm an prensi Reform Hareketini destekliyordu. Saksonya
Elektr, 1521de Lutheri kurtarp ona snm a hakk tand. Aadan
ykselen halkn Reform Hareketine, yukardan dayatlan soylularn
Reform Hareketi ile karlk verildi. Prenslerin Reform Hareketini des
teklemesi iin birok neden vard. ok glyd ve birou, kaplanla yz
yze gelmektense zerine oturup onu idare etmeyi denem enin daha
akllca olacan dnyordu. Soylu liderlii, daha radikal gelimeler
le ba edebilirdi belki. Ama Reform Hareketi, asil tutkularn glendi
rilmesi iin de kullanlabilirdi. Protestanlk, laik ve dindar efendilerden
kurtulm ann, soylu rakiplere kar halk desteini harekete geirm enin ve
kilise m lklerine el koym ann mekanizmas haline geldi.
Alm an prensleri, hem Papaya hem de Kutsal Roma m paratorluuna
di biledikleri iin Lutherci oldular -am a servetlerini ve iktidarlarn teh
dit eder gibi gzken daha radikal Protestanlara kar acmaszca iddete
bavurdular. stelik Lutherci liderler de onlara arka ktlar.
Fransada da benzer eyler yaand. Birok asilzade, rakip aileler
arasndaki amansz m cadelenin bir paras olarak Protestanl seti.
Kalvinist liderler, bu yukardan Reform H areketini desteklediler. Hem
Almanyada hem de Fransada sonu, Katolikler ile Protestanlar arasn
daki mcadelenin yerini nfuz sahiplerinin rakip ittifaklar arasndaki
bir din savama brakm as oldu.
Ama Protestanlk, halka hitap eden, feodalizm kart bir isyann ifa
desi olm aktan kp da bir soylu hizbinin ballk nianna indirgenm e
siyle birlikte hzn kaybetti. mparator ve Kilise, gney Almanyay geri
kazand. Fransz Protestanl, m utlak monariyle ynetilen Katolik bir
lkede hep aznlk olarak kald.
Alm an A nabaptistlerinin yenilmesi, halkn ve soylularn Reform
Hareketleri arasndaki keskin kopuun simgesiydi. Hollandal gen bir
terzi ra olan Jan van Leydenin nderlik ettii Anabaptistler, nere
deyse iki yl boyunca (1534-35) M nsteri ynettiler. Katolik ve Lutherci
l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 139
Hollanda Devrimi
16. yzylda Alak lkelerde 3 milyon kii yayordu -ngiltere ile
Gallerdeki ile ayn. Bunlarn yaklak yars ehirlerde oturuyordu. Brj,
Gent, Brksel, Anvers, Utrecht, Leiden, Haarlem, Amsterdam ile birlik
te dier Flaman ve Hollanda ehirleri, Rnesans Avrupasnn nde ge
len ticaret merkezleri arasndayd. Bu ehirlerden en az 25inin nfusu
10.000nin zerindeydi. Blgeye suyollar hkim di -nehirler, haliler, ka
l k Bur juv a D e v r i m l e r i Dal gas j 143
O tu z Yl Savalar
D evrim ve Sava
Kralc mutlakiyetilik, yerel sekinlerin glerini, ayrcalklarn ve
m lklerini tehdit ediyordu. Sarayn zafer kazanm as, keyf yetki kulla
nm, devlet tekelleri ve ticaret serbestisine saysz kstlama getirilmesi
demek olacakt. Laudun Yce Kilise Anglikanizmi, bu siyasi projenin
ideolojik kobayd ve hedefinde, m uhalif H alk partisinin radikal
Protestanl vard. Bu nedenledir ki Laudun skoyaya yeni ilm ihali da
yatma giriim i, devrimi tah rik etmitir.
Ayn meseleler, Londra Parlam entosunu, skolara deme yapmak
iin Kraln yeni vergiler salnm as talebine diren gstermeye kkrtt.
Parlamento, kaynan hibe edilmesinden nce ikyetlerin hallini ta
lep etti. Keyf vergilendirmeye son verilmesini, kraliyet adalet m ahke
m elerinin kaldrlmasn, K raln kendi bana parlamentoyu feshetme
yetkisinin iptalini, piskoposlarn Lordlar Kam arasndan karlm asn ve
Strafford Kontu nun vatana ihanetle yarglanmas bu talepler arasndayd.
Uzun Parlam entonun yeleri, m uhafazakr m lk sahipleriydi. ki ne
denle devrim ci tarzda hareket ettiler. Birincisi, mutlakiyetilii, dorudan
m lklerini hedef alan bir tehdit olarak gryorlard. kincisi, Londrann
orta hallilerinin, ehirli yoksullarnn ve alan kadnlarnn parlam ento
dnda kitlesel olarak harekete gemesi onlar glendirmi, akllarn
elmi ve zerlerinde bask kurm utu.
Kraln, saraya sadk birini Londra Kulesi Temeni olarak atam asndan
sonra A ralk Gnlerinde (27-30 Aralk 1641) W hitehall ile W estm insterde
byk kalabalklar topland. Bakentin en nemli asker mevkiine yaplan
bu atama, Charlesn parlam entoyu bask altna alp Londray sindirm ek
zere bir i darbe yapma hazrlnda olduuna iaret ediyordu.
Gsteriler karsnda atam a karar geri alnd. Ama bu yeterli deil
di. Piskoposlara hayr! Piskoposlara hayr! haykrlar ykseliyordu.
Parlam entonun en gerici yeleri olan piskoposlarn parlamento binasna
girmesi engellendi ve en az birisi nehre atld.
lk Burjuva D e v r im le r i Dalgas 153
iin kullanlan bir terimdi). Yalnzca bir aznlk, gerekli her trl arala
topyekn bir sava verilm esini savunuyordu. B unlarn ou da kk
eraft. Presbiteryenlere n azaran kilise ynetim inde daha fazla ademi-
m erkeziyetilik ve demokrasi istediklerinden Bam szlar olarak b ilin i
yordu.
Siyasi-din bir eilim olarak Bamszlar, kendilerine gre solda yer
alan ve nem i giderek artan Sekterlerle (Parlamentocular destekleyen
halktan birok kiinin dem okratik ve eitleyici zlemlerini dile getiren
radikal Protestan gruplar) birletiler. Bamszlar, ordu subaylar arasnda
arla sahipti. Ordu, devrimci kuvvetin younlam ifadesiydi. Burada,
m uhafazakrlk ile asker zorunluluk arasndaki eliki, hi gecikmeksi
zin zme kavuturulm as gereken bir lm kalm meseleydi. Keza, ta
bandan (silahl erlerden) gelen basn en ak burada hissediliyordu.
Cambridge milletvekili, Parlamentocu bir svari kom utan ve
orta lekli bir toprak sahibi olan Oliver Cromwell, subaylar arasnda
Bamszlarn lideri, erler arasndaki Sekterlerin ham isi ve topyekn bir
devrimci savan en nde gelen savunucusu olarak ortaya kt. D em ir
Saflar diye bilinen kendi alayna maneviyat gl olanlar alyordu,
nk Cromwelle gre iyi ibadet edenler iyi savarlar:
Birka d r st kii saylardan d ah a fazlasdr ... Eer atn sorum lusu o larak
dindar, d r st kiileri seersen, d r st insanlar o n la rn peinden gelecektir
... C entilm en dediiniz ve b u n d a n daha te b ir ey ifade etm eyen kiilerden-
se, ne iin savatn bilen ve bildii eyi seven, gsterisiz krm z urbas
iindeki b ir yzbay tercih ederim .
mparatorluk Savalar
1er bileimiyle baarlm tr. Britanya, 18. yzyl boyunca Fransaya kar
ard ardna ittifaklar kurulm asna nclk etti, askerlerinin paralarn
deyebilsinler diye Alman devletiklerine mali destek salad ve Avrupal
m ttefiklerinin yannda savamalar iin Krmz Urballar denilen k
k ordularn dzenli olarak gnderdi.
nceleri Britanya zayf gzkyordu. Devrimci halk hareketinin 1649
60 arasnda ezilmesi sonucunda Restorasyonn ardndan Kralcln ye
niden dirilm esini, Fransz m onarisi iyi kulland. 1685te II. Charlesn
yerine kardei II. James geti. Katolik olan James Fransa yanlsyd ve kat
bir m utlak m onari taraftaryd. Fransann m ali desteiyle, Kralc kar
devrim in potansiyel arac olarak rlandalIlardan oluan bir Katolik ordu
kurm utu. lk nceleri, ngilterenin mal-mlk sahibi kesim inin desteini
almt. II. Charlesn gayrimeru olu olan, koyu Protestan M onm outh
Dk, taht zerine hak iddia etm ek zere 1685te West Countryye ayak
bastnda parlamento ve ordu Jamesi destekledi. 1641-49 devrimci halk
hareketinin canlanm asndan korktular ve O Gzel Dava, Sedgemoor
Muharebesi yle tam bir yenilgiye uratld.
Ama Kralclk, Protestan toprak sahipleriyle tccarlarn m lkleri,
gleri ve dinleri asndan ciddi bir tehditti. Jamesin niyeti aa k
tnda ve Sedgemoordan sonra halk devrim i tehlikesinin azalmasyla,
parlamento ile ordunun nde gelen liderleri bir darbe planladlar. 1688
anl Devrim i, 1645 zaferinin ve 1660 uzlam asnn yeniden onaylanm a
s demekti. Hollanda yneticisi Orangell W illiam ile II. Jamesin byk
kz Mary Stuart, ngiltere, rlanda ve skoya tahtna kmaya arldlar.
W illiami destekleyen ordu ayakland ve James Fransaya kat.
Jakobitler denilen II. James yandalar 1746ya kadar tehdit olmay
srdrdler. Fransann desteiyle, Protestanlarn ngiltere, rlanda ve
skoya k rallklarnn tahtna gemesini nlem ek iin bir dizi giriim de
bulundular -e n dikkat ekicileri 1689-91, 1715 ve 1745-46 idi. Jakobit
isyanlar, Britanya ile Fransa arasndaki daha geni kapsaml, kresel
bir atm ann parasyd. Bu iki devlet, 1688-1815 arasnda birbirleriyle
alt byk savaa tututular. Bu dnem in yarsnda resmen sava h a lin
deydiler.
Britanya ile Fransa arasndaki bu stnlk sava, o dnemin tm a
tm alarna hkim olan elikiydi: Dokuz Yl Sava (1688-97), spanya
Veraset Sava (1701-14), Avusturya Veraset Sava (1740-48), Yedi Yl
Sava (1756-63), Amerikan Bamszlk Sava (Fransa, 1778-83 ara
snda Britanyaya kar mcadele etmiti), Fransz Devrim ve Napolyon
Savalar (1793-1815 arasnda Britanya ile Fransa neredeyse aralksz sa
vatlar). atm a kreseldi. Merkezi Avrupa idi am a Hindistan, Antiller,
l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 1 6 3
k n c Burjuva
D e v r m l e r D algasi
1775-1815
Aydnlanma
18. yzyl Avrupas e blnm t. Gney ve dou Avrupann ou
nu kapsayan ilk grup, kral otokratlarn, Ortaadan bu yana hem en hi
166 M a r k s i s t D n y a T a r i hi
Amerikan Devrim i
1764te, Kuzey Amerikann A tlantik kys boyunca dizilen 13 kolo
nide yaayan Amerikallar, kendilerini III. Georgeun Britanya tebaas
k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 169
Bastille Baskn
Bastille, dou Pariste bulunan antik bir kale ve devlet hapishanesiydi.
M utlak m onarinin bir sembol olarak, ehrin zanaatkrlar, kk tc
carlar ve genel emekilerden oluan alan nfusunun yaad sokakla
rn zerine tehditkr glgesiyle kyordu. Monari gibi onun da varl
sarslmaz gzkyordu.
14 Temmuz 1789da bulabildikleri her trl silaha el koyan Paris halk,
iki gn boyunca Bastillein dnda toplanarak hapishanenin teslim olm a
sn talep etti. Hapishaneyi savunanlar halkn zerine ate atlar. 3 saat
sren atmada 83 kii ldrld. Ama saldrnn kararll, savunma
clarn m oralini bozdu ve kaplar sonunda ald.
Bastille, Fransa kralnn kendi halkna kar yapt askeri darbenin
nne gemek iin baslmt. Ayaklanma, m utlak m onarinin belini k
rarak kendiliinden kurulan Millet Meclisini Fransann fiil hkm etine
dntrd. M illet Meclisi hi gecikmeksizin feodalizm i lavetti, in
k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 173
san haklan beyannam esini yaynlad ve yeni bir M illi M uhafz Tekilt
oluturdu. Fransann drt bir yannda ehirler bakentin izinden giderek
yeni devrimci otoriteler yaratt.
Haberlerin krsal kesime ulamasyla kyller de ayaklandlar -B yk
Korku. Toprak sahiplerinin atolarna (chateaux) yryen yz binler, fe
odal harlarn m iktarm belirleyen tapu senetlerini yaktlar. Yoksullar,
birok ehirde yiyecek skntlarna, zamlara ve isizlie kar gsteriler
dzenlediler.
Dnya tepetaklak olmutu. 140 yldr kim senin sesini karam ad
m utlak m onari, yalnzca 3 gn sren bir ehir ayaklanmasyla devriliver-
miti. Fransz Devrim i balamt.
Daha sonraki 25 yllk dnemde, hem yerli hem de yabanc kar-
devrimci gler 1789un kazanm alarn yok etmekle uratlar. Devrim,
kendini savunm ak iin kitlesel halk glerini tekrar tekrar seferber ede
cekti. Ekim 1789 gibi erken bir tarihte kralclar bir komplo tezghladlar.
Komplonun merkezi, Parisin dndaki Versay Saray nda bulunan XVI.
Louis ile M arie Antoinettein evresiydi. Bunun zerine erkeklerin ar
kadan takip ettii 20.000 kadar kadn Versaya yryerek saray bast ve
Kral Parise dnmeye zorlad; Kral ve takipileri artk halkn gz hap
si altndayd. K adnlarn zaferi, anayasal monariyi pekitirerek Fransz
Devriminin ilk evresini sona erdirdi. Bu noktada biraz durup bir durum
deerlendirmesi yapalm.
1688-1783 dneminde Britanya ile Fransa arasnda uzun sren drt sa
va yaand -toplam da 42 yl srd. Bu atmalar, her ne kadar genellikle
Avrupa arlkl olsa da Kuzey Amerika orm anlarndan H indistan ova
larna kadar geni bir alana yayld. Britanya ekonomisi Fransa ekonomi
sinden daha hzl bydnden ve Fransa genelde bir taraftan denizde
Britanya ile, dier taraftan karada Britanyann Avrupal mttefikleriyle
savamak zorunda kaldndan, Fransa im paratorluk topraklarn kay
betti ve ekonomisi harap oldu. Ara sra kazanlan zaferlerin bile maliyeti
ok yksekti: Am erikan Bamszlk Savandaki rol nedeniyle Fransa
devleti iflas etm iti. Bunun ardndan m utlak m onari, vergi sisteminde
reform yapmaya kalkmak zorunda kalmt.
Gelin, bu temel olgular daha geni bir balam a yerletirelim.
Kapitalizm, rekabeti ynyle geleneksel toplum lar ve devletleri tehdit
eden dinam ik bir ekonomi sistemidir. Britanya, ngiliz Devriminin ser
best brakt kuvvetler sayesinde 18. yzyl boyunca Fransadan daha
hzl bym t. Fransz ekonomisi de elbette byd -18. yzyl boyun
ca tahm inen ylda %1,9luk bir hzla. Tekstil, dem ir ve km r retim i s
rasyla %250, %350 ve %750 artt. 1789a gelindiinde Fransa nfusunun
174 j M a r k s i s t D n y a T a r i h i
giden kyl devrim i ondan sonra belirleyici oldu. Fransa arlkl olarak
bir tarm lkesiydi ve askerlerin ou kylyd. Kyller atolara saldr
dnda, askerlerin toprak sahipleri iin savamas sz konusu olamazd.
nc Zm re, soylularla ruhban kesimden bir aznln katlm yla
Millet Meclisini oluturdu. Grece m uhafazakr ounluk, devrim i du
raklatp m lkiyeti ve imtiyazlar gvenceye alacak anayasal bir m onari
yi destekliyordu. Amerikan Bamszlk Savanda grev yapan general
Marquis de Lafayette bu gruba nclk ediyordu.
lk bata, devrim in balay dneminde, daha radikal devrimciler m ar
jinal durum dayd. Ama aralksz propaganda ve ajitasyon faaliyetleri so
nucunda gleri artyordu. 1789un sadece ilk 6 aynda 250 kadar gazete
yayn hayatna atlm t. Eski doktor Jean-Paul M aratn LA m i du Peuple
(Halkn D ostu), bunlardan en fazla rabet greniydi.
Saysz radikal dernek, nasl ileriye doru gidileceiyle ilgili ta rt
malara zemin hazrlad. Bunlarn en nlleri, avukat M aximilien de
Robespierrein etkisindeki Jakobenler ve yine baka bir avukatn, George
Jacques D antonun liderliini yapt Kordelyeler dernekleriydi.
1791de Kral, snrn te tarafnda toplanan kar-devrim ci ordulara
katlmak zere kamaya kalkt. Yakalanarak Parise geri getirildi. Ama
ertesi ay, sradan Parisliler Mars A lannda (Champ de Mars) cum huri
yeti dilekeye imza atm ak iin sraya girdiklerinde Lafayettein M illi
M uhafzlar kalabala ate aarak 50 kiiyi ldrd.
Ayn yerde tam bir yl nce insanlar, bir karnaval andran Federasyon
Bayramnda, Bastille basknnn yldnm nde bir araya gelmilerdi.
imdi, Lafayette gibi m uhafazakr anayasal m onari taraftarlar ile Marat,
Robespierre ve Danton gibi radikal cumhuriyetiler arasnda kandan bir
rm ak akyordu. Devrim yeni bir evreye giriyordu.
Jakoben D ik tat rl k
1792 yaznda, yl nce ehir ayaklanmasyla kurulan anayasal m o
nari kt. Austos un 10unda on binlerce baldr plak (sans-culottes)
ve federal (fdrs), Kraln Pariste ikamet ettii Tuileriesi kuatp saldrd.
Sans-culottes (donsuzlar), Parisin pantolonlu alan insanlary
d.' 48 seksiyonda rgtlenmilerdi. Bunlar, belediye meclisi ya da ko
mn iin seim blgesi ilevi gren yerel meclislerdi. Seksiyonlar, Parisli
zanaatkrlar, kk tccarlar ve genel emekiler iin katlm c dem okra
sinin organlar haline gelmiti. Fdrs (federaller), o yln banda ilan
edilen savaa katlm ak iin yaadklar yerlerden cepheye gitmekte olan
O d n e m d e F r a n s z asil ve z e n g in le ri d o n d e n ile n , d iz k a p a k la r n n a ltn d a n b a la n a n b ir t r
k sa p a n to lo n g iy iy o rd u . ile r ve s ra d a n h a lk ise b ild i im iz p a n to lo n la rd a n g iy iy o rd u - e v.
176 j M a r k s i s t D n y a Tar i h i
Ama yeni Jironden hkm eti, selefinin yapt gibi Devrimi durdur
maya kararlyd. Burjuva devrim inin temel elikisi kendisini bir kez daha
gsterdi. ktidara gelen lml cumhuriyetiler, m lkiyetin halk hareke
tine kar korunm asna ncelik verdiler. M lkiyetiniz tehdit ediliyor,
diyordu Jironden liderlerinden biri. ok bal anari ylan [hidra] or
talkta serbeste dolayor diyordu bir bakas. Yinelenen ayaklanmalar
durdurulm adka Paris yok edilecektir, diye uyaryordu bir ncs.
Ama kar-devrim ci tehdit tam am en kaybolmamt. Tam aksine, 1793
baharnda Britanya da Fransaya kar savaa katlm , bat Vende blge
sinde kralc bakaldrlar patlak vermi, yabanc ordular kuzeydoudan
tekrar Paris zerine ilerlemeye balam ve Jironden general Charles-
Franois Dum ouriez dman safna gemiti.
Robespierre, 26 Mays 1793te halka tekrar ayaklanm alar ars yap
t. 29 Maysta toplanan Paris seksiyonlar yeni bir kom n setiler. 31
Mays ve 2 H aziran tarihlerinde dzenlenen kitlesel gsterilerle kuat
ma altna alnan Konvansiyon, 29 Jironden liderini tutuklam ak zorun
da kald. Jirondenlerden temizlenen meclis, bundan byle Jakobenlerin
hkim iyetinde olacakt.
Konvansiyonun setii 12 kiiden oluan Kamu Gvenlii Komitesi,
artk fiil hkm et olmutu. Haftada bir Konvansiyona rapor ve
ren Komitenin yeleri ayda bir yenileniyordu. tannm Jakoben
(Robespierre, Louis de St-Just ve Georges Couthon), Komitenin belirleyici
ahsiyetleri olm utu. Komite, zorunlu askerlik, sava sanayilerinin m il
liletirilmesi ve artan oranl vergilendirme politikalaryla bir topyekn
sava ekonomisi kurm utu. Z orunlu borlanmayla zenginlerden para top
lanyordu. El konulan migr ve Kilise arazileri, kk paralara blne
rek kyllere datld. Fiyat kontrolleri uygulanmaya baland ve spek
lasyona lm cezas getirildi.
Kar-devrimi yldrm ak iin terr politikas benimsendi. Parisin
merkezindeki Place de la Concorde a kurulan giyotin, devrimci adaletin
simgesi haline geldi. Bakentte ve baka yerlerde grevli Jakoben yetkili
ler, Eyll 1793-Temmuz 1794 arasnda birka bin kiiyi idam ettiler.
Bu neden gerekliydi? Terr, iki etkenin rnyd. Birincisi, kar-dev-
rim son derece gl ve her an hissedilen bir tehditti. Ele geirdikleri ka
sabalarla kylerde cumhuriyetileri topluca katleden kar-devrim cilerin,
Jakobenlerden ok daha fazla insan ldrdklerine phe yoktu. Baarl
olsalard, devrim i kanla bomu olacaklard. Kar-devrimci faaliyetlerin
nn alm ak iin lm cezas gerekliydi.
kinci etken, Jakoben rejim in fazlasyla elikili niteliiyle ilgiliydi.
Rejim dar ve kaygan bir zemin zerinde yalpalyordu nk Jakobenler,
178 Mark sis t D nya Tarihi
kart snf glerinin nazik bir dengede tutulduu zgl bir tarihsel anda
ortaya km zgl bir snf pek temsil etmiyorlard. Burjuvazinin o
unluu (eski kralclar, anayasal m onari taraftarlar ve lml cum huri
yetiler), kar-devrim in safna gemiti. Yalnzca ar radikal bir aznlk
destekliyordu Jakoben diktatrl. Liderleri esasen orta halli profesyo
nellerdi. Ynetimleri, byk lde sans-culotte halk hareketinin destei
ne dayanyordu.
Devrimci acil durum , mlk sahibi snflarn ounun korktuu ve
fkeye kapld radikal nlemleri gerekli klyordu. Bu, kar-devrim i
glendirdi. Ayn zam anda Kamu Gvenlii Komitesi, Konvansiyonun
seilmi bir organyd ve Jakoben liderler, toplum un temeli olarak zel
mlkiyeti kararllkla savunmay srdrdler. Bu, hkm etin, en radikal
destekileriyle ilikilerinde gerilime yol at.
Cum huriyetin II. ylnn (1793-94) siyasi-asker acil tehlike koulla
rnda, devrim rejim inin varl tehdit altndayken giyotin bu elikilerin
yegne zm yntem i haline geldi. Terr, bariz kar-devrim cilerin yan
sra diktatrle hasm devrimcileri de vurarak kendi ocuklarn yedi.
M art 1794te sol kanat Hbertistler idam edildi. Ertesi ay sra sa kanat
nsafllar a gelir. Merkezi tutan Kamu Gvenlii Komitesi, giderek sars
lan siyasi dengesini bu yolla korumay amalyordu.
Sonuta direni birka aylna fel oldu ama bunun karlnda, reji
m in kitle tabannn daralmas gibi ar bir bedel dendi. Rejimin toplum-
sal-demokratik vaadi boa km, halk hareketi gerilemiti. Devrim in
st buz tu ttu, diyordu St-Just.
Bu arada cephelerde, yeniden yaplandrlan Fransz Devrim ordu
lar, igalcileri pskrtm t. Jakoben diktatrln ortaya kan acil
durum artk sona eriyordu. Burjuvazinin, diktatrl mecburiyetten
destekleyen kesimleri imdi geri ekiliyordu. Konvansiyon, Komitenin
aleyhine dnyordu. Devrim, ters istikam ete ynelmek zereydi. Kriz
Temmuz 1794te patlak verdi.
T h erm id o rd a n N apolyona
M innettarlk siyasi bir tutum deildir. erdeki ayaklanm ann bastr
lp Fransz O rdusunun Brkseli igal etmesiyle birlikte devrim ci burjuva
zi, Jakoben kurtarclar hedef ald. ktidarn elinden kayp gittiini hisse
den Robespierre, yeni bir kitlesel tem izlik ars yapt. Ama 27 Temmuz
1794te Konvansiyondaki dmanlar, yuhalayarak krsden indirdikleri
Robespierre ve siyasi mttefikleri iin tutuklam a karar kardlar.
Jakobenler Belediye Binasna sndlar ve devrimci journe (ayaklan
ma) ars yaptlar. Ama destek yetersizdi. Rejim, sol eylemcileri idam
k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i Dalgas 179
ordu gnderdi. Bu tezat, burjuva devrim inin elikili niteliini iyi zetler:
Devrimi ileri tam ak iin gerekli olan kitlelerin glenmesi, zel m l
kiyete dayal toplum sal dzen asndan bir tehdittir. Napolyonun im
paratorluunda iyice belirginleen bu eliki, nihayetinde onun sonunu
getirdi.
Fransz Devrim i, kitlesel seferberlie, halk cokusuna ve alt kadem e
lerden terfi etmeye dayanan yeni bir asker sistem yaratt. Hareket kabili
yeti, saldr ve kitle, ancien rgime Avrupasnm hantal ordularna diz k-
trtm ekte kullanld.1805 Austerlitz Muharebesi nde Avusturya ve Rusya
ordularn yenen Napolyon, O rta Avrupann efendisi oldu.
Ama Napolyonun devasa ordular, ihtiyalarn getikleri topraklar
dan karlam ak zorundaydlar ve sava malzemelerini tem in etmek iin
fethettikleri yerleri acmaszca smrdler. Franszlar kendilerini k u rta
rc olarak takdim ediyorlard ama yerli halkn gznden zalimden baka
bir ey deillerdi. Robespierre, silahl misyonerleri ok az kiinin m em
nuniyetle karlayacan tahm in etm iti; ac deneyim ler onu hakl ka
racakt.
Avrupada g dengesini tersine eviren Napolyon, kta Avrupas y
netici snflar arasnda amansz dm anlar edinm i oldu. Vergiler, zo
runlu askerlik ve msadereler yznden sradan halktan da kendine d
m anlar edindi.
Franszlarn 1808deki spanya igali, Britanyal dzenli birliklerle
spanyol gerillalara kar etin bir savaa tutumasyla sonuland; son
raki 6 yl iinde Fransann asker kuvveti giderek azalacakt. 1812de
Rusyann igal edilmesi, Napolyonun Moskovay ele geirmesi sava
sonlandrm ayp onu uzun k m evsiminde geri ekilmek zorunda brak
masyla (ki ordusunun ounu kaybedecekti) bir felakete dnt.
Birlikte savaan Rusya, Avusturya ve Prusya ordusuyla yapt 1813
Leipzig Muharebesi, Austerlitzin sonucunu geriye dndrd. Ertesi yl
Fransa igal edildi ve Napolyon kam ak zorunda kald. Yz G nlk geri
dn, 1815te Waterlooda yenilmesiyle ve (bu sefer daim olarak) sr
gne gnderilmesiyle sonland.
Ama Waterloo dnyay 1789a geri dndremezdi. Yeniden kurulan re
jim ler gerici ve baskcyd - taht ve m ihrap rejimleri. Ama muhafazakr
biim, dinam ik ierii perdeliyordu. Fransz Devrimi, alarn birikim i
molozlar temizleyip yeni bir kapitalist ekonomik dzenin dinam izm ini
serbest brakm t. Cin ieden km t bir kere.
D e v r im in z n e s i: 19. y z y ln t a n n m B r ita n y a l m h e n d is
ve g ir i im c i I s a m b a r d K in g d o m B ru n e l
9
SANAY KAPTALZMNN
YKSEL
ykl. 1750-1850
<"
Sanayi Devrimi
Fransz D evrim inin ngilterede derin etkisi oldu. Tom Painein dev
rim in ilkelerini savunduu nsan Haklar 100.000 bask yapt. Londra
Haberleme Dernei gibi Jakoben siyaseti benimseyen radikal yaplar
m antar gibi oald. Asker isyanlar, 1797de Kraliyet D onanm asn felce
uratt. 1798de rlandada devrim patlak verdi.
Direni baskyla ezildi. Ama Edward Thompsonn ngiliz i Snfnn
O luum unda aklad zere 1790larn ajitasyonu, Sanayi D evrim inin
yeni bir toplum sal snf (fabrikalarla ehirlerde younlam cretli emek
ilerin oluturduu proletarya) yaratt bir zam anda, 19. yzyln bala
rnda ykselen snf mcadelesi dalgasyla i ie geen radikal bir gelenek
yaratt.
Sermayenin birka elde irkince birikmesi ve tekel, diye yazyordu
radikal lider John Thelwall 1796da:
kendi irenlii iinde are tohum larn ta r ... nsanlar bir araya gelmeye
zorlayan ey, ... bilginin yaylm asna hizm et eder ve sonuta in san h rriy e ti
ni destekler. Dolaysyla, her byk atlye ve fabrika, parlam entonun k ard
hibir yasann susturam ayaca ve hibir yargcn datam ayaca b ir t r
siyasi dernektir.
1848 Devrimleri
A vrupan n byk glerinin tm abalarna karn, N apolyonun
1813-15te yenilmesi ancien regime'i geri getirem edi. ifte devrim
(Fransz burjuva devrim i ve ngiliz sanayi devrim i), insan toplum u-
nun kresel boyutta geriye dndrlm esi im knsz dnm n yan
styordu.
Tam manasyla gericiliin (yani krallarn, piskoposlarn ve unvanl
toprak sahiplerinin hkm srd bir dnyaya geri dnn) nnde
almaz iki engel vard: Birincisi, yeni m lk sahibi snflarn kuvvetiydi:
G nlk ticaret ve smrge ticareti sayesinde zenginleen tccarlar; kili
se topraklarn satn alan kapitalist iftiler; feodal yklerden kurtulm u
kyller. kincisi, vergi gelirlerini artrm a, altyapy iyiletirme, m odern
sanayileri gelitirme ve artan nfusu destekleyecek refah artn salama
konularnda ulus devletler zerinde bask vard. Bu bask, asker rekabet
biim ini ald. Gl ordular, finansal ve snai gce balyd.
1815te Avrupaya yaylan taht ve m ihrap rejimleri biimsel ola
rak tam am en gericiydi am a ierik itibariyle o kadar deildi. rnein
Almanya, 1789da 300 devlete blnm t. Napolyon, 1806da Ren
Konfederasyonunu kurdu; serilik kaldrld, ticaret serbestisi saland
Sa na yi K a p i t a l i z m i n i n Yks el ii 191
M arksizm Nedir?
olan bir devrim ci snft. Devrim ci burjuvazi, iktidar kendisi iin istiyor
du. Sans-culottes ve kyller, kk mlk sahipleriydi. En yoksulu bile
kendine ait bir atlyeye ya da iftlie sahip olm ann hayalini kuruyordu.
Ama M anchestern yeni snai ii snf olduka farklyd. Mesele mlk-
sz cretli emekiler snf olmalar deildi yalnzca. Tekstil fabrikala
rnda ve hzla byyen byk ehirlerde younlaan iiler, koullar y
znden insanln kurtuluunu kolektif zmler temelinde tasarlamaya
mecbur bir snft. ngilteredeki artist hareket, ii snfnn gerekten
de devrim ci potansiyeli olduunu gstermiti.
1789 dersleri, 1848 deneyimi ve Engelsin M anchester ii snf zerine
yapt almalar, hepsi ayn yne iaret ediyordu -ta rih in m uam m asna
ynelik bir zme. M uam m a uydu: nsan emei verim liliinin tarih
boyunca srekli artmas, yokluu ortadan kaldrm a kapasitesinin yk
selmesi anlam na geliyordu. Ama milyonlar yoksulluk iinde yaarken
kk bir aznlk abartl bir zenginliin keyfini sryordu. M uamm a,
dnp dolap zne sorununa geliyordu: Dnyay, insan emeinin insan
larn ihtiyalarna hizmet etm esini salayacak ekilde kim yeniden d
zenleyebilirdi?
Cevap ii snfyd. Bu ksm en, sm rlen, sistemde yerleik m en
faatleri olmayan, zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyi olm a
yan bir sn f olm asndan tryd. Ama bu an tik Romann kleleri
ve Ortaa Avrupasnn serfleri iin de geerliydi. Belirleyici bir ik in
ci etken daha vard. iler, zel mlkiyete bireysel temelde el koym ak
suretiyle kendilerini zgrletiremezler. Devasa ve giderek byyen bir
kresel i blm nn bir paras olduklarndan ancak retim aralar
nn, datm n ve m badelenin ortaklaa kontroln ele alarak kapita
lizme kar inandrc bir alternatif ortaya koyabilirler. Bu nedenle, snai
ii snf, insanln bir btn olarak kurtuluundan genel menfaati olan
tarihteki ilk snft. Bu snfn tarih sahnesine km as M arksizm i m m
kn klm t. Proletaryann devrim ci potansiyelini fark etmek M arx ile
Engelsin en nemli dnsel baarsyd. Bu nedenledir ki em ekilerin
kapitalizm e kar verdii snf mcadelesi M arksizm in kalbinin att
yerdir.
Kapitalizm Nedir?
Kapitalizm in temsil ettii toplumsal dnm n leini kavrayabil
mek iin insanlk tarihinde karlatrabileceim iz yegne ekonomik dev
rim in etkisini hatrlam am zda fayda var: Tarm Devrimi. Yaban hayatta
S a n a y i K a p i t a l i z m i n i n Y k s e l i i I 197
avcla ve toplaycla dayanan eski varolu biim ini sona erdiren Tarm
Devrim i, insanlarn kendi gdalarn rettikleri, iftiliin retkenlikte
ve retim dzeyinde m uazzam artlar m m kn kld bir iftiler dn
yas yaratmt.
Bu ise toplumun retici olmayan snflarn desteklemeye yetecek
retim fazlalarnn birikm esini salad. Bu artklar, ordular beslemekte
ve siyasi-asker rekabete girimekte kullanld. Her ne kadar birok b
yk deiiklik olsa da, sz gelimi M 2500in Smer uygarl ile MS 2.
yzyln Roma m paratorluu ya da XIV. Louisin idaresindeki 1700n
Fransas arasnda bu adan esasen bir benzerlik bulunuyordu. Bunlarn
hepsinde de ynetici snflar tarm reticilerinin artklarna u ya da bu
yolla el koyup bunlar savalar, antlar ve lks yaam tarzlarn srdr
mekte kullanyorlard.
M ilitarizm in ve ihtiam n rekabeti olmas yznden sistem dinam ik
ti. Ama ayn zamanda fazlasyla israfyd. Sava arabalar ve tapnaklar,
zrhl valyeler ve atolar, toplar ve saraylar, refah retken ekonomiden
uzaklatrd nk artklarn byk bir ksm teknik yenilie ve gelitir
meye yatrlmyordu. Sonuta, sanayi ncesi toplumda, insan emei ret
kenlii yava artt.
Sanayi kapitalizmiyle kartl bundan daha arpc olamaz. Marx,
Komnist Manifestodaki nl bir paragrafta bunu yle tasvir eder:
Burjuvazi retim aralarn, dolaysyla retim ilikilerini ve b u n larla birlik
te b t n toplum sal ilikileri durm adan devrim ciletirm eksizin v ar olamaz.
[Oysa] eski retim ta rz n n olduu gibi korunm as, daha nceki b t n sa
nayici snflarn ilk varolu kouluydu. re tim in d u rm ad an alt st edilm esi,
b t n toplum sal kou llarn aralksz sarsl, bitm ek bilm eyen b ir belirsizlik
ve alkant, burjuva d n em in i b tn nceki dnem lerden ayrt eder. B tn
kem iklem i, donm u ilikiler arkalar sra gelen eskiden beri saygdeer ta
savvur ve grlerle birlikte silinip gider; yeni oluanlar ise d ah a kem ikle
m eye frsat b ulam adan eskir. Kat olan her ey buharlayor...
i S n fn n O luum u
Kapitalizm ncesi toplum larda emeki snflar sklkla retim aralar
zerinde geni bir kontrole sahipti. Ortaa kylleri, kimi zaman birey
sel m alik olarak, kimi zam ansa ky kolektifinin yeleri olarak, geimle
rinin bal olduu arazileri, otlaklar, aalk alanlar ve sabana koulan
hayvanlar dorudan kullanabiliyorlard. Ortaa zanaatkrlar, meslek
lerini ehirlerdeki atlyelerde, kendi aralarn kullanarak ve bamsz
loncalarn yeleri olarak icra ediyorlard.
Erken dnem kapitalizmi, Ortaa toplum una ait bu alt katm ann st
kesim lerinden ortaya kt. Zengin kyller tarm giriimcisi oldu. Usta
zanaatkrlarn en baarllar byk tccar oldu. Hem kapitalizm hem
de burjuva devrimi, 17. yzyl ngilteresinde "orta halliler denilenler
tarafndan ileri tand. A rtan retim ve byyen pazarlar, zenginleme
frsatlarn oaltt. Arazilerini iyiletirmeye ya da yeni atlyelere yatrm
yapabilenler, rekabet stnl elde etti. En zengin tccar ve iftilerle
yoksul emekiler arasndaki uurum geniledi.
Sermaye birikim i zellikle 17. yzyln sonundan itibaren hzlandka,
kapitalizm ilk nce tccar kapitalizmi ve eve i verme sistemi biimine
brnd. Zanaatkrlar kendi evlerinde ya da atlyelerinde almaya de
vam ettiler ama imdi kendi hesaplarna deil, tccar-kapitalistin sipari
ine gre retim yapyorlard.
Fabrika sistemi her eyi deitirdi. Sanayileme, 18. yzyln son
larndan itibaren sermaye birik im in in hz kazanm asna izin verdi. Bu
olurken o rta halliler kendi iinde ustalar aznl ile cretli iiler o
unluu olarak blnd. kinci grup, genel emekiler kitlesiyle kay
naarak yeni bir toplum sal snf vcuda getirdi: proletarya (M arx ile
Engels, A ntik R om ann ehirli yoksullar iin kullanlan Latince bir
ifadeyi semiti).
Bu snflam a (proleterleme), alkantlarla dolu bir sreti. Kyller,
topraklarna inatla yaptlar. Zanaatkrlar, bam sz zanaat iinin z
grln ve saygnln el stnde tuttular. Proletarya yaratm ak iin
Sanayi K a p i ta l iz m i n i n Ykselii i 201
H a lk ta n kaz alan
A d a m astlar, k a d n k rb a la d la r
A m a k az d an o rta k o la n a la n
O asl h a in e hi d o k u n m a d la r
Y u k a r d a n b u r ju v a d e v r im i: 18 T e m m u z 18 6 3 te W a g n e r k a le s in e
h c u m e d e n B ir lik o r d u s u n u n siy a h a s k e rle ri
10
K an ve D e m r ai
1848-1896
* < - '
H int Ayaklanmas
A m e rik a n Sava
radikal bir kanat vard. Ama kendi iinde blnen bir ev ayakta kalamaz.
Bu hkm etin srekli olarak yar kleci, yar zgr olmay kaldrabilece
ini dnm yorum diyen, grece lml Lincoln idi.
Lincoln, 1860 bakanlk seiminde lke genelinde oylarn ancak
%40n ald ama Yukar Kuzey denilen seim blgelerinin neredeyse
hepsinde galip geldi ve bir btn olarak Kuzeyde %54lk belirgin bir
ounlua sahip oldu. Aksine oylarnn olduka dk olduu Gneyde,
taraftarlar Bat Virginia ve Dou Tennessee gibi Birliki blgelerle snr
l kalm t. Kuzeyli klelik kartlar, olan bitenin neminden hi p
he duymuyorlard: Byk bir devrim gereklemitir aslnda, diyordu
Charles Francis Adams. lke, kle sahiplerinin hkim iyetinden ilelebet
kurtulm utur.
Rakip sistemler ve kart siyasi ideolojiler arasnda yrtlen bir sa
va olduundan sonuta yaanan mcadele uzun ve kanl oldu; 1861 ba
harnda sorun iddetli bir kan davasna brnd zaman uzlam ann,
grerek anlam ann, ikisinin ortasn bulm ann imkn kalm am t.
Her iki taraf iin de dller azmsanamayacak kadar yksekti: Kuzey iin
Birliin varln srdrmesi, birlemi bir ulusal ekonomi ile snai b
ym enin hizm etinde bir politika; Gneyli sekinler iin kendi toplum sal
dzenlerinin temel ta olan kleliin savunulmas.
M cadelenin younluu ve sresi onu radikalletirdi. Kleliin kal
drlmas, ilk 18 aylk dnemde Birliin savama am alarndan deildi.
Ama klelik yanls generallerin basiretli liderliinde bir pata durum u or
taya km, sava bkknl ve bozguna uram lk hissi Kuzeyi etkisine
almt. Lincoln, mcadeleyi yeniden canlandrm ak iin klelerin zgr
le kavuacan ilan etm ek zorunda kald.
O rtada iyi bir pratik neden de vard: Kle emei, beyaz erkekleri iten
kurtararak onlarn Konfederasyon ordusuna katlm asna im kn yaratr
ken, te yandan kaan kleler Birlik askerleri olarak kullanlabilecekti.
Ama siyasi neden daha nemliydi: Klelikle savalmas, Birlik asndan
mcadeleyi ahlaken leke srlemez klarken, hem Avrupallarn Gneyi
destekleme olasln ortadan kaldracak hem de klelik kartlar ile biz
zat klelerin ulusun ateten gmleini giymelerini salayacakt. Lincoln,
ya kleleri azat edeceiz ya da kendim iz diz kmek zorunda kalacaz,
diyordu. Eyll 1862de ilan edilen zgrlk Bildirgesi, ABD dem okrasisi
ni yeniden tanmlyordu. Kle olmayacam diyordu Lincoln, efendi de
olmayacam. te benim dem okrasi anlaym.
Lincolnn zgrln yeniden douu gr, Savata Birliin
yannda yer alan erkek ve kadnlarn ouna esin kayna olmutu.
2 1 4 I M a r k s i s t D n y a Tar i h i
Almanyann Birlemesi
Paris K om n
yla kabarrken, ortada bu soruya cevap verecek hi kim se yok; biz, isizle
rin sabrlarn yitirerek kaderlerini kendi ellerine alacaklar an neredeyse
hesaplayabilecek durum dayz.
Burjuvazi, kapitalist sistemin ilk byk krizine nasl tepki gsterdi?
eilimi tespit edebiliriz. Birincisi, sermayenin hzla merkezlemesi ve
younlamas sz konusuydu. Kk ve orta lekli irketler duvara tosla
d, piyasalar dev irketlerin hkim iyetine girdi ve bu irketler de fiyatlarla
krlar koruyacak ekilde rekabeti ynetm enin bir yolu olarak trstler ya
da karteller eklinde yeniden yaplanm a yoluna gittiler. Devlet ihalelerine
ve banka kredilerine fazlasyla bel balayan sanayi devleri, devlet, finans
kapital ve sanayi sermayesi arasnda sk bir rabta yaratt. Klasik kapita
lizm , gnm zde M arksist yorum cularn tekelci sermaye, devlet ka
pitalizm i ya da finans kapitalizmi dedikleri eye yneliyordu: Aslnda
ayn anda birdendi. Srecin en ileri olduu Almanya ile ABD artk
Britanyann nne geerek dnyann nde gelen ekonomik sper gleri
haline geliyordu.
Yeni kapitalizm in temel bir zellii korumaclkt. Britanya yalnz ba
na serbest ticarete bal kalmaya devam etti. 1914te ithal rnlerden al
nan ortalam a gm rk vergisi Almanyada %13, Avusturya-M acaristanda
%18, Fransada %20, Rusyada %38 ve ABDde (1897deki %57lik artc
dzeyinden gerileyerek) %30 idi.
kinci eilim smrgecilikti. Sper gler, ucuz ham m adde, tutsak
piyasalar ve yeni yatrm mahreleri arayyla azgelimi dnyann b
yk ksm n jeopolitik sava alanna evirdiler. Uzak Dou, O rta Asya,
Ortadou, Afrika ve Balkanlar'da smrgeci dm anlklar patlak verdi.
1876da Afrikann sadece %10u Avrupann ynetimi altndayd. 1900e
gelindiinde %90dan fazlas smrgeletirilmiti.
Demiryollar bir kez daha olaylarn merkezindeydi. Avrupada piyasa
doymu olduundan dnyann drt bir yannda dem iryollar ina edildi.
Almanya, Avusturya-M acaristan, Balkanlar ve Osmanl m paratorluu nu
birbirine balamas dnlen Berlin-Badat demiryolu nl bir rnek
tir. Bu hat, nemi giderek artan O rtadouda Britanya ile Fransann
karlarna dorudan tehditti.
Korumaclk ve smrgecilik rekabetiydi. Bu, Uzun Bunalm n n
c sonucunu aklar: Sper gler arasnda gerilim in trm anm as ve artan
silah harcamalar. Kendi bana ekonom ik etkisi olan bu gelime, belli
bal kapitalist devletler iindeki yeniden dzenlenmi g ilikisinin
paras haline geldi: Hkmetler, generaller ve silah reticileri, sonradan
asker-snai kompleks denilecek yapnn iinde birbirleriyle balantl
Ka n ve D e m i r a , 227
E M P E R Y A L Z M VE S AVA
1873-1918
Afrika Kapmas
2 Eyll 1898de 20.000 kiiden oluan Britanya ordusu, Afrikann ba
mszln koruyan birka devletinden birinin kalbinde, H artum yak
nndaki O m durm anda 50.000 kiilik Sudan ordusuyla kar karya geldi.
Sudan, kavurucu lleri ve hastalklarn kol gezdii yamur orm anla
ryla acmasz bir corafyaya sahipti. Sudanllarn kendi grleri de bu
230 M ar k si st Dnya Tarihi
E m peryalizm N edir?
Bu bir asker darbe mi, yoksa bir halk devrim i miydi? D evrim in ban
ordu subaylar ekiyordu. Rejim ordusunun asker disiplini, bu kez ter
sinden ilemiti: Erler ayaklanmam am a subaylarnn hkm ete kar
harekete geme emrine riayet etmilerdi. Ama denmeyen m aalar ve her
yere yaylm yolsuzluklar yznden erler arasnda zaten derin bir ho
nutsuzluk vard. Grev dalgasnn fitilini ateleyerek (Austos-Aralk 1908
arasnda 111 grev), ortalam a cretin %15 artmasyla sonulanan devrim,
vergilere ve askere alnmaya kar bir kyl devrim i olarak balad kr
sal kesimde de devam etti. Ermeniler balatt ama ok gemeden Trkler
ile A raplar da katld.
Yani bu, orta snftan subaylarn nclk ettii bir halk devrimiydi.
Jn Trk Devrimi neden byle ayrks bir biim almt?
Sanayi azgelimiti ve yabanc sermayeye bamlyd. Bu nedenle,
hem burjuvazi hem de proletarya fazlasyla zayft. Byk ehirleri da
rda tutarsak Osmanl toplum u corafi olarak dank, toplum sal bakm
dan paralanm ve kltrel olarak eitlilik gsteren bir yapya sahipti.
M erkezinde subaylarn yer ald devlet hizm etlisi orta snf, devrim e n
clk edebilecek uyuma, rgtlenmeye ve anlaya sahip yegne toplum
sal gruptu. Osmanl mparatorluu asker bir devlet olduundan Osmanl
Devrim i askerin liderliinde gerekleti. Gerileme srecinde olan ve
m odernliin kuvvetlerinin tehdidiyle kar karya kalan geleneksel bir
im paratorluk, bylelikle ayrks bir burjuva devrim i biimi ald: Fransz
(aadan) ile Prusya (yukardan) biim lerinin bir karm.
Diktatrlk kt am a diktatr grevinde kald. TF devrim in ban
ekm iti ama devlet iktidarndan dlanm t. Temmuz 1908 ile Austos
1909 arasnda Osm anl mparatorluu, saray ile klann siyasi otoriteyi
ele geirme kavgasna tututuu, istikrarsz bir ikili iktidarla ynetildi.
1909 Nisan ortalarnda kriz patlak verdi. Sultann rtl destei
ni alan slamc m uhafazakrlar, stanbuldaki yeni reform hkm etine
kar kitlesel gsteriler dzenlendiler ve rejime sadk param iliter gler,
Adana vilayetinde 17.000 Ermeniyi katlettiler. TF, aslnda bir kar-dev-
rim giriim i olan bu gsterileri ezmek zere harekete geti. 22 Nisanda,
Balkanlardan gelen birlikler stanbula girerek anayasann yeniden ge
erli olduunu ilan ettiler. Bir hafta sonra Yldz Sarayn igal ederek
A bdlham iti tahttan inmeye zorladlar.
Bu ikinci devrim, devlet iktidarn gerekte TF liderlerinin eline ver
di. Ama yeni rejim, Osm anl m paratorluunun birikm i elikilerine
zm bulamad. 1909-14 yllar, srekli siyasi krizlerin yaand bir d
nem oldu.
E m p e r y a l i z m ve Sava | 245
I. D nya Sava
I. Dnya Savann balangcnda, mavi ceket ve krm z pantolon
iindeki Fransz piyade hatlar, mitralyzlere ve m odern toplara kar
mcadele ettiler. Sadece bir ay iinde Franszlar adam larnn drtte birini
kaybettiler.
yl sonra savan ehresi ebediyen deiti. Muhabereler aylarca
sryor, onlarca kilom etrekarelik bir alana yaylyordu. Lastik, aa k
tkleri, bomba ukurlar, dikenli teller ve cesetlerle kapl bir ple d
nm t toprak. ou zam an ortalkta kimse gzkmyordu. Birlikler,
E m p e r y a l i z m ve Sava j 253
D e v r m c D alga
1917-1928
bir ruh hali hissediliyordu. Am a siyaset keskin bir ekilde saa kaym,
emek hareketi liderleri ovenizme teslim olmu ve balarda ykselen sa
va kart seslere artk kim se kulak asmaz olm utu. On milyonlarca kii
sava cokuyla destekledi ve yine on milyonlarca kii, kendi birliklerini
desteklemekten baka seenekleri olmadn dnd. Kapitalizm dn
yay barbarla srklemekle kalmam, insanl da sava ateiyle delili
in eiine getirmiti.
Neredeyse herkes, 1870 Fransa-Prusya Savanda olduu gibi savan
ksa sreceini bekliyordu. Alm anlar 6 hafta iinde Pariste olacaklarn
umuyordu. Fransz askerleri, birlikleri tayan vagonlarn yan taraflarna
' Berline diye iziktiriyorlard. Britanyal siyasetiler, savan ylbana
kadar biteceini sylyorlard. Ama byle olmad. Uzadka uzayan sa
va, benzeri grlmemi bir vahete yol at nk m odern kapitalizm in
gelimi sanayileri, imha aralarn tarihte daha nce bilinm edik lekte
seri olarak retebiliyordu.
Kyma yaplan yatrm lar arttka, savan amalar da harcam ala
ra deecek lde byd. Alm an liderler O rta Avrupann tam am na
hkim olmay, Belika ile dou Fransann sanayi blgelerini topraklar
na katmay ve Balkanlar a, Trkiyeye ve O rtadouya uzanan bir nfuz
alan yaratm ay planlyorlard. Afrikadaki Alm an smrgelerini eline
geiren Britanyann plan, Fransa ve Rusya ile birlikte O rtadouyu pay
lamakt. 1871de Almanyaya kaptrdklar Alsas-Loreni geri alm ak iste
yen Franszlar, sanayi merkezi Renanyaya gz dikmilerdi. Asker kuvvet,
sermayenin yaylmasn salayan asli m ekanizm a olarak ekonomik reka
betin yerini almt; kr elde etmek iin oluk oluk kan ve para aktlm as
gerekiyordu.
Avrupal askerlerin, iilerin ve kyllerin dedii bedel ok yksekti.
Almanya, askerlik andaki her sekiz erkekten birini, Fransa ise her be
erkekten birini kaybetti. M ilyonlarca insan, hayatnn geri kalann sakat
geirmek zorunda kald. Cephede hizmet eden yerel alaylar takviye ola
rak gnderildiinden ehirlerde erkek kalmad.
Anavatanda cretler drlyor, fiyatlar zamlanyor ve kaynaklar sa
va retim ine ynlendirildiinden yiyecek ktlklar yaanyordu. 1917de
Alman iiler, ihtiyalar olann te ikisi kadar kalori alabiliyordu. Sava
sona erm eden nce yaklak 750.000 kii alktan hayatn kaybetti.
Toplum altst olmutu. Daha nce kylerinden hi ayrlmam kyl
ler, uzak yerlerdeki sava alanlarnda lme gnderiliyordu. ehrin gece
kondu mahallelerinden toplanan gen iiler, m odern sanayilemi sava
n girdabna atlyordu. nceden ev kadnl yapan kadnlar, cephane
fabrikalarnda erkeklerinin yerini alyor, sendikaya katlyorlard.
D e v r i m c i Dalga 2 59
* S o s y a lis t D e v r i m c i P a r t i - e v.
262 M a r k s i s t D n y a Tari hi
General Nivelle, Formlmz hazr ... zafer kanlm az, diyerek ilk i
olarak yeni bir saldr balatt. A m a iler bekledii gibi gitmedi. Franszlar
be gn iinde 120.000 asker kaybettiler. Bir ay sonra Nivelle de grev
den alnd. Fransz Ordusu asker isyanlaryla alkalanyordu. Poilusun
(Fransz erler) artk canna tak etmiti. Nisan sonunda balayan isyan,
Mays aynda yaylarak devam etti ve Haziranda doruk noktasna ulat.
Firarlar sk grlr oldu, btn bir birliin cepheye geri dnmeyi red
dettii oldu ve askerlerin devrim ci arklar syledii gsteriler yapld.
Yaklak 40.000 askerin dorudan katld isyanlar 68 tmeni etkiledi.
ki hafta sresince cephe hattnda neredeyse hi Fransz askeri kalma-
'm t. syanlar bastrld ama verilen 554 lm cezasndan yalnzca 49u
infaz edildi, siperlerde koullar iyiletirildi ve Fransz Ordusu ertesi yl da
savunma konum unda kalmaya devam etti.
Ekim 1917de talyan O rdusunda atlaklar ortaya kt. General
Cadorna, Mays 1915 ile Eyll 1917 arasnda talyann kuzeydou sn rn
daki sonzo rm anda en az 11 saldr emri verm iti. Hepsi de baarsz
olmutu. Yalnzca 1917de yaplan iki saldrda talyanlarn can kayplar
300.000 civarndayd. Ekim sonunda AvusturyalIlar ile Alm anlar kar
saldrya getiinde talyan Ordusu kt. zlme 112 km boyunca sr
d. Sava alannda kaybedilenin iki kat kadar asker firar etti. On bin
lerce asker tfeini brakp Sava bitti! Eve gidiyoruz! Yaasn Rusya!
diye bararak cepheden ekildi. Yeni hat, kuzeydou talyann ilerinde
acemice oluturuldu. Cadorna kovuldu, askerlerin koullarnda bariz iyi
lemeler oldu ve 1918in ikinci yarsndan nce yeni bir saldr yaplmad.
Sahipsiz topraklarn dier tarafnda (Almanya, Avusturya-M acaristan,
Bulgaristan ve Osmanl m paratorluunda), koullar daha da ktyd.
Topyekn sava, n cephelerde kanl saldrlar ve m him m at sava de
mekti. Ayrca, dman alktan kvrandrarak boyun emeye zorlam ak
demekti -B ritanya donanm asnn Alman lim anlarn ablukaya almas ve
Alman denizaltlarnn ngiliz gemilerine saldrmas.
Almanya, I. Dnya Savanda 1,8 milyon askerini kaybetti am a bu
saynn neredeyse yars kadarn da lke ierisinde ala kurban verdi.
Askere alm anlar yznden topra ileyecek kimse kalm adndan yiye
cek retim i dt. Sava retim inin, tketim ihtiyalarna ncelii vard.
Deniz ablukas, Alman ticaretine byk zarar verdi. Savan ikinci yar
snda, ortalam a Alman iisinin gnlk besini, hayatn srdrmesi iin
gereken kalori m iktarnn yalnzca te ikisini karlayabiliyordu.
200.000e yakn Alman m akine iisi, Nisan 1917de ekmek tayn
nn drlm esine kar greve gitti. Honutsuzluk, Kielde bulunan Ak
Deniz Filosu askerlerine srad. Kt koullar, kat disiplin ve subay ke
D e vr im c i Dalga 271
Alm an Devrim i
ttifak Devletleri, sava kazanam ayacaklar iyice belli olunca tavizler
vererek bir dizi bar teklifi yaptlar. Ama hepsi reddedildi. tilaf gleri
(Britanya, Fransa, talya ve ABD), eksiksiz bir zafer ve dnyay kendi
karlar dorultusunda istedikleri gibi paylamak istiyordu. Bu koullarda,
Almanya, Avusturya-M acaristan ve Bulgaristan liderleri sava srdr
meye karar verdiler.
D nyann ynetici snflarnn emperyalist agzll, insanl sonu
gelmeyen bir kyma m ahkm etmek zereydi. Bunu devrim engelledi; il
kin Rusyada, sonra Bulgaristan, Avusturya-M acaristan ve Alm anyada.
stelik devrim, hastal, yenilen ttifak Devletleri ile snrl kald. Btn
Avrupay devrim ruhu saryor, diye yaknyordu Britanya Babakan
David Lloyd George 1919da Fransz meslektana yazd bir m ektupta.
Siyasi, toplumsal ve iktisadi ynleriyle tm mevcut dzen, Avrupann
bir ucundan dier ucuna halk kitlesi tarafndan sorgulanyor.
Savan sonunda, devrim frtnasnn merkez ss Petrograddan
Berline, Avrupann kysndan merkezine kayd. Tarihi, Alman
Devrim inin sonucu belirleyecekti. Almanyada kazanlacak bir zafer,
Avrupann en zengin sanayi ekonomisini ve en geni ii snfn sosyalist
devrim in safna ekerek, Rusyada abluka altnda bulunan Bolevik reji
m in im dadna yetiecek, Kuzey Denizi nden Pasifike kadar ii iktidarn
yerletirecek ve byk olaslkla devrim in kresellemesini salayacakt.
Bu baarlsayd, insanlk tarihi gelecekte farkl bir rota izleyecekti. Byk
Bunalm, Nazizm, Stalinizm, II. Dnya Sava, Souk Sava olmayacakt.
1918-23te bundan daha yksek bir dl olamazd.
A lm anyann Kasm G nleri devrim i, byk gsterilere, kitle grev
lerine ve asker isyanlarnn yan sra ii, asker, bahriyeli konseyleri
ann hzla olumasna tan k lk etti. Rus D evrim i, byle bir an, do
rudan dem okrasiyi temel alan potansiyel bir alternatif devlet yapsn
temsil ettiini gstermiti. Ama Alm an konseyleri, iktidar geleneksel
parlam enter trde bir hkm ete devretmeyi seti. 1.500 ii ile asker
274 I M a r k s i s t D n y a Ta r i hi
delegenin oluturduu bir meclis, SPDli (sa sosyalist) ile USPDli (sol
sosyalist) bakanlarn kurduklar yeni ynetimi onay verdi. Bu hem kon
seylerin gcn (desteklerine ihtiya olmas) hem de konseylerin izle
dii siyasetin gszln (meslei siyasetilik olanlara gvenmeleri)
gsteriyordu.
Alman sosyalistleri gruba blnmt. SPD (Alman Sosyal
Demokrat Partisi) liderleri, sava yanls ve devrim kart idi. Ana am a
lar, kendilerini iktidara getiren hareketi tahrip ederek Almanyay ka
pitalizm iin gvenli bir yapmakt. SPD lideri Frederick Ebert, Kasm
aynda Alm anya babakan oldu. Ksa sre sonra General Groenerden
bir telefon ald. Bakomutan, orduda kat disiplini ve dzeni destekleyip
Bolevizm ile mcadele etm e sz vermeleri kouluyla yeni hkm eti
tanyacan syledi. Ebert ve Groener, sk m ttefikler oldular.
USPD (Bamsz Sosyal Demokrat Parti) liderleri, merkezciydi.
Saflarnda Eduard Bernstein gibi sosyal-demokrat revizyonistler, Kari
Kautsky gibi daha radikal parlam enter sosyalistler ve iktisat Rudolf
Hilferding gibi Marksist aydnlar bulunuyordu. O nlar bir araya getiren,
devrimci retorik ile reformcu pratiin (deien oranlarda) bileimiydi.
Ocak 1919da, SPDnin semen destei USPDnin be katyd (11,5 m il
yona 2,3 milyon). Haziran 1920ye geldiimizde iki parti kafa kafaya gel
miti. I. Dnya Savandan sonra devrimlerle Avrupay altst eden iki
yl iinde A lm an iileri arasnda sola kayn ne kadar arpc boyutta
olduunu gsteren bir ltt bu.
nc grup, Spartaks Birlii ya da 1 Ocak 1919da ald isimle KPD
(Alman Kom nist Partisi) idi. Kari Liebknecht ile Rosa Luxemburgun n
derlik ettii devrimci sosyalist grup, karakter olarak Rus Boleviklerine
benziyordu. Kasm 1918de USPDnin Spartaks Birlii nden muhtemelen
on kat fazla yesi vard.
SPD hkm etin hkim partisiydi ve parti liderleri, etle trnak gibi ol
duklar Ordu Bakomutanl ile birlikte alyordu. Devrim ru h u as
kerlere de bulam olduundan, Sosyal Demokrat ileri Bakan Gustav
Noske, generallere zgr Birlikler (Freikorps) denilen yeni bir param iliter
kuvvet oluturm a yetkisi verdi.
Asker yenilgi, ekonomik kriz ve toplumsal alkantlar bileimi, eski
dnyay param para etmi, ou Alman sola ynelmiti. Aralarnda bir
ok kk rtbeli subayn, m uvazzaf subayn, sekin askerin ve asker uz
m ann da bulunduu dierleri saa ynelmiti. Freikorps, bu ar sac
unsurlardan topland. Acmaszl, Yahudi kartl, ar milliyetilii,
ii konseyleri, sendikalar ve Sola kar iddetli dmanlyla ksa srede
nam sald. Bu haydutlarn ou daha sonra Nazi Partisi ne katlacakt.
D e vr im c i Dalga 275
Devrim sanatnda zam anlam a her eydir. 1920 yaznn, devrim cile
rin, ii snfn Avrupann kalbinde zafere tayabilecei bir an olduu
neredeyse phesizdi. Baarszlklarnn bedeli hesaplanamayacak kadar
byktr.
talyann ki Kzl Yl
Almanya gibi talya da, emperyalist savan gerginliklerinin istikrar
sz toplumsal dzende derin yaralar amasnn ardndan 1920 yaznda
devrim in eiine gelmiti. talyann Biennio .Rossosu (ki Kzl Yl: 1919
-Ve 1920) srasnda lke, gerilim lerini sosyalist devrim le zmlemeye
yaklamt. Bunun olm am asnn vahim sonular oldu. Solun baarsz
l san frsat oldu: Benito M ussolininin faistleri 1922de iktidar ele
geirdi.
Sava sonras dnemin krizinin kkleri, lkenin uzun, tekleyen ve asla
tam am lanm ayan burjuva devrim inde yatyordu. Franszlarn ynetim i
altnda hayata geirilen feodalizm kart 1796-1814 reformlardan ve bir
birini takip eden 1820, 1831, 1848, 1860 ayaklanm alarndan beridir talya
ancak yarm yamalak bir modernlem e yaamt. lke, Trokinin bile
ik ve eitsiz gelime dedii eyin arpc bir rneiydi. Mays 1915te, I.
Dnya Savana girdii srada M ilano ile Torino gibi kuzey ehirlerinde
ileri kapitalist sanayi ve m odern ii snf ortaya karken, krsal gneyde
ise toprak sahipleri, rahipler ve m afyann eline dm, aresiz ve yoksul
kyller bulunuyordu.
Savatan nce, kuzeyli ii snfnn artan m ilitanl ve radikalizmi,
krsal i blgelere sirayet etmeye ve kyleri hareketlendirmeye balam
t. Yolsuzluklaryla n salm siyasi sekinler, bu kprdanm alara ar bir
baskyla ve milliyeti retorie sarlarak karlk verdiler. Sosyalizmin cazi
besini zayflatmak iin Avrupann dier yerlerinde olduu gibi emperya
lizm kullanld. talya, 1896da Etiyopyada ve 1911-12de Libyada smrge
savalarna girdi. Ardndan, Avusturya-M acaristann zararna Balkanlar
kendi topraklarna katmak temel gayesiyle dnya savana girildi.
Son zam anlarda gsterdii ekonomik gelimeye ramen talya em
peryalist ihtiraslarn destekleyecek sanayi tabanndan yoksundu.
Bismarckn bir keresinde vurgulad zere talyann doymak bilmez
bir itah vard ama dileri rkt. Sava talyan toplum unda ok b
yk gerginlikler yaratarak derinlere kk salm toplum sal gerilimleri kriz
noktasna getirdi.
talyanlarn ounluu bandan itibaren savaa karyd ve devam
ettii srece de kar kmay srdrd. Hem reform cular hem de dev
De vr imc i Dalga 277
rim cileri iinde barndran Sosyalist Parti ne yazk ki ak bir sava kart
politika izlemedi. Slogan, ne destek ne sabotaj idi. Bu srada Leninin
sloganysa kahrolsun emperyalist savalar idi.
talya savata yarm m ilyon kii kaybetti ve siperlerdeki sefalete, va
tan cephesindeki ekmek ktlklar, alk elik ediyordu. Austos 1917de
Torino fabrikalarnda kitle grevleri patlak verdi; Ekim ve Kasm aylarnda
orduda firarlar yaygnlat. Kylerin yzyllardr sren yoksulluu, fab
rikalardaki yeni smr, savan sebep olduu kym ve m ahrum iyet bir
araya gelerek ki Kzl Yl dourdu.
1919 yaznda, Rus Devrim i ile dayanma amal gnlk genel
grev ilan edildi. 1^20 baharnda Torino m etal iileri, tannm devrim
ci Antonio Gramscinin Rus Sovyetlerinin talyadaki dengi olarak gr
d camere del lavoronun (fabrika konseyleri) tannm as talebiyle grev
yaptlar. Hareket Austos 1920de doruk noktasna ulat. M ilano m aki
ne iileri, iverenlerin lokavt karar karsnda fabrikalar igal ettiler.
A rdndan, kuzeybat talyann sanayi geni igal hareketiyle alkalan
d. 400.000 kadar makine iisi ve dier sektrlerden 100.000 ii katld.
gal edilen fabrikalar birer asker s gibi grld: Polise kar savunulan
fabrikalarda silah depoland. talyan ii snf a rtk yeter diyordu: iler
arasnda isyanc bir ruh hali hkimdi.
H km et fel olmutu. Babakan Giovanni Giolitti, Senatoda hare
keti bastracak yeterli kuvvete sahip olm adn itiraf ediyordu. Bylece,
baz tavizler vererek sendika liderleriyle anlam a salad. Sosyalist Parti,
bu karara meydan okuyacak kadar hazrlkl deildi. Reformcular hem
sendikalara hem de partiye hkim di. Eer Austos 1920de taban salam
bir devrim ci parti isyana nclk etseydi, talyan ii snf pekl devlet
iktidarn ele geirebilir, kyllerle birlikte kr ve kent yoksullar kitlesini
arkasndan srkleyebilirdi. Bunun olm am asnn balca nedeni devrim
ci netliin, rgtn ve ynelim in olmamasyd.
Baarszln bedeli olduka ar oldu: Geri ekilen proleter hareket
ok gemeden ykselen faist harekete yenik decekti.
D nya D evrim i
B irinci in D evrim i
Uzadka uzayan, karm ak bir sava ve devrim sreci, 1911 ile
1949 arasnda ini dntrd. Bu srecin, I. Dnya Sava ile Rus
Devriminin hzlandrd ilk evresi, 1927 kar-devrimiyle sona erdi. II.
Dnya Savann tetikledii ikinci evre, 1949da in Komnist Partisi nin
zaferiyle ve in Halk Cum huriyeti nin kurulmasyla sonland. lk evrede
Rusya benzeri bir proleter ayaklanma m m knd. 1927 yenilgisi, tm l
kenin tarihini ekillendirecekti.
Devrimci Dalga 281
sermaye zel m lkiyetini temel alan bir toplum sal dzenle gl balar
vard. Smrge ynetim ini tehdit edecek lde glenen kitlesel ii ve
kyl hareketleri, yerli toprak aalar ile kapitalistlerin m lklerini ve ik
tidarn da tehdit ediyordu. Snfsal igdleri bylece milliyeti lider
leri ya hareketi dizginlemeye ya da onu ezmek amacyla kar-devrim e
katlmaya itiyordu. Bu gem iten gelen bir dersti: Kitlelerin kurtu lu u
yine kendi elleriyle olm aldr. zgrlk asla verilm ez, onu kazanm ak
gerekir.
B y k Bu n a l im
VE F A Z M N Y K S E L
1929-1939
Dnya devrim inin yenilgisi ve Rus devrim inin tecrit edilip iten ie
rmesi, grece istikrarl ksa bir dnemi getirdi. Kapitalist sistem to
parland, dnyann yneticileri biraz daha rahat uyudular ve 1917-23
devrimci kitle hareketleriyle kprdanan m ilyonlar bir kez daha gndelik
hayatn uyuukluuna kapldlar. Ama bu soluklanma frsat ksa srd.
1920lerin ekonomik patlamas, finansal speklasyona bal kaygan
bir zemin zerine ina edilm iti. Patlama 1929da daralmaya dndn
de sistem yeni, zorlu ve daha nce yaananlardan derin bir krize savruldu.
Byk Bunalm denilecek bu dnemde toplum sal koullar yle um utsuz
du ki milyonlarca insan, Avrupa ve dnya tarih in in seyrini belirlemek
iin bir kez daha kitlesel mcadelelere yneldiler.
Bu mcadeleler, faizm ve sosyalist devrim kuvvetleri arasndaki id
detli srtm ede billurlat. Faizm ktann her yerinde zafer kazanarak
hkimiyet kurdu. Sonu, ilkinden daha da uzun, kanl ve vahi bir dnya
sava oldu.
Kkreyen Yirmiler
A O tu z la r
Kara Perembe de Wall Street Borsas neredeyse te bir deer kay
betti. Binlerce finans kapitalisti mahvoldu. M ilyonlarca sradan insan
tasarruflarn kaybetti. knt bir kez balad m, ncesinde gelen ba
lon gibi kendi kendini idame ettirir. Nasl ki ykselen fiyatlar speklatif
sermayeyi girdaba ekiyorsa, im di de ken fiyatlar, fiyatlar daha fazla
dmeden lgncasna hisseleri elden karma, sermayeyi likide etm e
[nakde evirme], piyasadan km a kouturm acasna yol at. Yatrmclar
riske fazlasyla ak olduklarn grdklerinde, dahas borlar demek
iin baka borlar tahsil edilmeye alldnda, panik halinde sat l
gnl ve fiyat dleri balad. Btn finansal ykm llkler yaps
birdenbire zlp dald.
Shenandoah irketi hisselerinin deeri 36 dolara kadar km t.
Sonunda 50 sente decekti. G oldm an Sachs Alm-Satm irketi nin h is
seleri 222,50 dolar grmt. ki yl sonra 1-2 dolara alnabiliyordu.
knt bir anda oluvermedi. Tarmda 1927den beridir durgunluk
vard ve sanayi, ar genilemeyle eksik tketim yznden 1929un bahar
ve yaz aylarnda klasik evrimsel d belasyla bouuyordu. Tarm ve
sanayi krizleri, finansal knty tetikledi. Ama knt ardndan tek
rar reel ekonomiyi etkileyerek kredileri kertti, borlar ve yatrm lar
bodu, talebi daraltt.
Sermayenin merkezlemesi ve younlamas krizin leini bytt.
Kk ya da orta lekli bir firm a iflas ettiinde bunun genele etkisi s
nrl olur; dier birok firma faaliyetlerine devam eder. Byk bir banka
ya da sanayi irketi iflas ettiinde, birok iletmeyi de beraberinde s
rkleyerek ekonomi genelinde deflasyonist dalgaya yol aar. te olan tam
da buydu. 1933e geldiimizde 9.000 Amerikan bankas kapanm, sanayi
296 I M a r k s i s t D n y a Tarihi
retim i yar yarya azalm ve her iiden biri isiz kalm t. stelik
ufukta toparlanm aya ilikin ufack bir parlt bile yoktu. Am erikan kapi
talizm i, suyun zerinde cansz yzyor gibi gzkyordu.
Dnya sistemi, dnya krizi demekti. Wall Street k kresel dur
gunluu tetikledi. Dnya ticaretinin deeri, 1929un te birine geriledi.
Dnya genelinde isiz says 10 m ilyondan 1932de 40 milyona frlad. O
yl, Almanyada her iiden biri, Britanyada her be iiden biri isizdi.
Dnya liderlerinin izledikleri politikalar, Byk Bunalm felaket b o
yutuna getirdi. kntye ilk anda iddetli kesintilerle yant verilmedi
am a 1931de dnya ekonomisi hzla inie geince siyasetiler panie ka-
'pldlar. ABD Bakan Hoover, salam para ve dengeli bte politika
syla kafasn bozmutu. Byk apta harcam alar gerektiren program lar
alenen eletiriyor ve seimle yerine geecek Franklin D. Roosevelte, g
nm zde ak azaltm a denilen eyin erdemleri zerine dersler veriyor
du. Maliye B akannn nerdii ila, emekten kurtul, hisse senetlerinden
kurtul, iftilerden k u rtu l idi.
Dahas, ar sa rejimlerin kitlesel direni karsnda kesintilerde s
rar etmesi sonucunda ok gemeden demokrasi de saldr altnda kald.
M uhafazakr A lm an anslyesi Heinrich Brningin kntye yan
t cretlerde, m aalarda kesinti yapmak, fiyatlar drm ek ve vergileri
ykseltmek oldu. Bunu, her drt A lm an iisinden birinin isiz olduu
bir zamanda yapyordu. Sonu, her iiden birinin isiz kalmas oldu.
Brning m akam nda uzun sre kalam ad. Ekonomik krizin derinlii ve
Alm an toplum unun kutuplamas, siyasi sistemi felce uratt. Brningin
istifasndan sonra Cum hurbakan Hindenburg birbiri ardna yeni an
slyeler grevlendirdi: von Papen, von Schleicher, Adolf Hitler. Hibiri
parlamenter ounlua sahip olamad. Alman anslyeleri devleti geici
kararnamelerle ynettiler. Almanyada 1930lardan itibaren demokrasi i
lemez oldu. H indenburgun iktidara getirdii ve Alm anyann geleneksel
yneticileri adna hareket eden Nazi diktatrl, Ocak 1933ten sonra
demokrasiyi btnyle rafa kaldrd.
Britanyada, 1929 seimleriyle i bana gelen i Partisi hkm eti fi-
nans kapitalin kuatmasyla karlat. sizlik hzla ykselirken hayati
neme sahip bte dengesini tu tturm ak iin isizlik yardm lar drl
d. Kabine bakanlarndan birisi o gnleri yle hatrlyordu:
A klm dan hi karam adm an lard an biri ... lk en in h k m etin i temsil
eden 20 erkekle bir kadnn, k a ra n lk bir pazar ak am n d a D ow ning Street
bahesinde o tu ru p , sterlinin k u rta rlp kurtaram ay aca ve isizlik y ard m
larn n yzde 10 drlm esi koulunda srar edilip edilm eyecei konusunda
New Yorkta n gelecek telgraf beklem esiydi.
B y k B u n a l m v e F a i z m i n Y k s e l i i | 2 9 7
T k etim m a lla rn a d e il de sava m alzem elerin e ncelik verilm esini ifade eden b ir deyim
- e v .
B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i 309
spanya Sava
D nya Savai
ve So uk Sava
1939-1967
1914-45 dnemi, Avrupay merkez alan ve iki boyutta ortaya kan tek
bir kresel kriz olarak grlebilir.
lk olarak bu, kart ulusal-kapitalist bloklar arasnda silahlanm a ya
r, emperyalist savalar ve dnyann zor kullanlarak yeniden taksim
edilmesi biiminde cereyan eden rekabeti kapsayan jeopolitik bir krizdi.
atm ann ekseni ngiliz-Alman ekimesi ve ana sava alan Avrupa idi.
kinci olarak bu, rgtl ii snfn merkez alan, aadan ykselen ve
birbirini takip eden kitle hareketlerinin, emperyalist burjuvazinin yne
tim ine meydan okuyup sosyalist devrim i tarih in gndemine yerletirdii
bir yinelenen toplumsal krizdi. 1917-36 arasnda nde gelen Avrupa dev
letlerinin neredeyse hepsinde devrimci potansiyel tayan bir ii snf
kabarm as oldu. Avrupa, bu dnem boyunca sosyalizm ile barbarlk ara
snda yakc bir seimle kar karyayd.
i snfnn yenilgisi faizmin zaferine, II. Dnya Sava na ve dn
yann bir kez daha (bu sefer ABD ile SSCByi merkez alan, yeniden d
zenlenmi iki jeopolitik blok arasnda) yeniden taksim edilmesine sebep
oldu. Bu blmde sava ve sava sonrasnn dnyasn analiz edeceiz
-b u dnyay, her eyden nce Batdaki uzun ekonomik patlam a, sper
gler arasndaki nkleer silahl soukluk ve nc Dnyadaki smr
gecilik kart kurtulu mcadeleleri dalgas tanmlyordu.
Londra hava saldrsnda len insanlarn iki kat kadar, 40.000 kii bir
gecede ld. Bunlarn neredeyse hepsi sivildi.
RAF Bom bardman Komuta Merkezi bakan Hava M areali A rthur
H arris, intikam ve terr bom bardm ann utanm azca savunuyordu.
Dediine gre ama Almanyann tm byk ehirlerini yok etmekti.
1.000i bulan sayda uan katld gece saldrlarnda 64 ehirde yaa
yan 600.000 Alman sivil ldrld ve 3,4 milyon ev ykld.
Ama Japonyann H iroim a ve Nagazaki ehirlerinin kaderi ok daha
kasvetli oldu. A m erikan B-29 bom bardm an ua Enola Gay, 6 Austos
1945te Kk ocuk denilen atom bom basn Hiroim aya att. Patlama
ilk gn en az 45.000 kiiyi ldrd; ilerleyen zamanda bir o kadar kii de
yaralanm alar ve hastalklar yznden ac ekerek, yava yava hayatn
kaybetti. gn sonra Nagazakiye iman Adam atld; ilk gn 30.000
kii ve takip eden dnemde buna yakn sayda insan ld.
Bu iki ehir de asker adan nem tamyordu. Sava bitm ek zerey
di. Atom bombasna sahip olunduunun gsterilmesi bile muhtemelen
Japonyann teslim olm asna yetecekti. Ama ABD hkm eti, yeni kefet
tii asker gc sergilemek ve salayaca kresel hkim iyeti vurgulam ak
istiyordu. Ayrca, silahn etkilerini canl bir hedef zerinde denemek isti
yordu. Hiroima ve Nagazaki halk, bir anlam da Souk Savan ilk kur
banlar oldular.
II. Dnya Sava n n emperyalist nitelii, dnya halklarn sanayile
mi bir ypratma ve soykrm sava tuzana drd. Sava, 1917-23 b
yk devrimci dalgasnn yenilgisi m m kn klmt.
I. Dnya Savandan sonra insanln nnde belirgin bir alternatif
vard: Sosyalist devrim ya da isizlik, sava, faizm. Devrimci rgtlenme
ile liderliin baarszl, ortaya kan sonuta byk pay sahibiydi. ki
sava arasndaki dnemde Avrupann ou yerinde ii snf hareketinin
tahrip edilmesi 1917de yaanana benzer bir devrimci patlamay engel
lediinden, bu baarszlklarn bedeli savan son anna kadar ve hatta
sonrasnda da denmeye devam etti. Savan sonunda Naziler, dnyann
sonunun geldiini akla getiren bir iddet artna bakanlk ettiler.
Berlindeki yeralt snanda saklanan Hitler, olmayan ordular hak
knda hayaller kurar, lmne savan diyen imknsz em irler verir ve
Yahudilere, Boleviklere, hainlere kar hezeyan ederken, H itlerin gizli
polisi Rus tanklaryla arpm alar iin yeni yetme genlerle yallar zorla
askere almakla ve asker kaaklarn yol kenarlarnda gruplar halinde
asarak katletmekle urayordu. Stalinist terr de 1944-45te dorua k
mt: Yurda dnen 3 milyon kadar sava esiri, teslim olm akla ya da ibir
324 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi
M ihver Gleri nin II. Dnya Sava srasnda kurduklar vahi rejim
ler, ieride giderek byyen bir muhalefetle karlayordu. }apon m ili
tarist gleri 1937de ine saldrdklarnda, daha kapsaml bir savaa
girimeden nce fethin hzla tam am lanacan umuyorlard. Ama vahi
likleri, hem Milliyeti hem de Komnist hareketlerin iddetli ve daim di
reniiyle yant bularak, onlar sava sonuna kadar inde 650.000e yakn
asker bulundurm aya mecbur brakt. Almanlar, igal Avrupasnda uygu
ladklar polis terrne ram en buradaki halklar kontrol altnda tutm ak
iin byk ordular konulandrm ak zorunda kaldlar. Savan son gn
lerine gelindii, Berlinin saldr altnda olduu bir zamanda bile Hitler
hl Norvete 400.000 askerlik bir ordu tutuyordu.
gal edilen lkelerin birou kendi bana kurtuldu. Yugoslavyay
yalnzca M ttefik ordular deil, Josip Brozun (Tito) ban ektii
Kom nistlerin ynlendirdii kitlesel partizan hareketi de kurtarm t.
Partizanlar Alm anlar geri ekilmeye zorladlar, Alm an m ttefiki Hrvat
Ustaa faistlerini ezdiler ve etkisiz etnik kralc hareketini gsz b
raktlar. Partizanlar gerekten de farkl etnik yaplardan oluan bir kitle
hareketiydi. Savan sonuna gelindiinde yaklak bir milyon Yugoslav
harekete aktif olarak katlm t. Bu Titoya gl bir bamsz taban ka
zandrd. Takip eden Souk Sava yllarnda Yugoslavya, ne Bat ile ayn
eksende yer ald ne de Dou ile.
Polonyann da gl bir direni hareketi vard. En gl olduu d
nemde Polonya Halk O rdusu nun tahm inen 400.000 yesi vard. Sovyet
Ordusu Varovaya yaklarken Moskova Radyosu, harekete geme za
m an oktan geldi diyerek PolonyalIlar A lm anlara kar mcadeleye
katlmaya aryordu. A ralarnda saklandklar yerlerden kan birok
Komnistle Yahudinin de olduu 50.000 Polonyal bu arya cevap ver
di. Varova ehir merkezi ele geirildi. Yahudi gettosunda kurulm u olan
toplama kam p kurtarld. Silahlara el koyuldu, silah atlyeleri kuruldu ve
kantinlerle hastaneler faaliyete geti.
Ama Stalinin Sovyet O rdusu nun ilerleyiini durdurm as, Nazilere
kuvvetlerini toplayp direnii ezme frsat verdi. Nazi saldrs iki ay sr
D n y a Sava ve S o u k Sava | 325
Souk Sava
Patlayan bom bann gc 12.500 ton TNT idi. Yer seviyesinde scaklk
4.000Cye ulamt. ehirdeki binalarn %90ndan fazlas patlam ann
iddetiyle ya da kan yangnlarla yklm t. Nfusun drtte biri ann
da lm t. Yaralar yznden yava bir lme m ahkm olanlar da yine
drtte biri buluyordu.
Bu silahlarn akl alm az dehetine ram en Amerikallar, 1952de
H iroim ada kullanlan atom bom basndan 100 kat daha gl bir hidro
jen bom bas denemesi yaptlar. Nkleer silahlanm a yarnda geride kal
m ak istemeyen Ruslar ilk atom bom balarn 1949da, ilk hidrojen bom ba
larn 1955de denediler. Asker harcam alar bar zam annda grlmemi
dzeylere trmand: ABD GSYHnin %20sini, daha kk bir ekonomisi
olan Rusya ise %40n silahlanmaya harcyordu. 1960larn sonlarna ge
lindiinde, rakip sper glerin konulandrdklar ykc gcn toplam
mega tonu, Hiroim a bom basnn yaklak bir milyon katyd. ABD ve
Rusya yneticileri, insan uygarln birka kez yok edecek gce sahiptiler.
ki emperyalist blok arasndaki terr dengesine Karlkl Garantili
m ha (KG) deniyordu. Nkleer cephanelikler, taraflar topyekn bir sa
vaa girm ekten caydrma ilevi gryordu. Ama kuku hali ve ekime,
savan hibir zaman fazla uzakta olm adn gsteriyordu. Ekim 1962
Kba Fze Krizi srasnda savan eiine gelindi. Sovyetler, ABDye ok
yakn bir Karayip adas olan Kbaya gizlice nkleer fzeler yerletiriyor
du. Bu fzelerin geri ekilmesini talep eden Am erikallar nkleer sava
hazrlna baladlar.
ABD elindeki ktalar aras gdm l fzeleri, denizalt fzelerini ve
hava bom bardm an filosunu alarm durum una geirdi. 100.000 kiilik
328 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi
Byk Patlama
M aocu in
1961de K uzey ini bir kez daha ktlk vurdu; aresiz kyller kyle
rini terk ediyordu ve en azndan iki eyalette silahl isyan kmt. Byk
leri Atlm n ini on yl geriye gtrd tahm in ediliyor. Bu politikaya
nayak olunm asndaki rol nedeniyle Maonun KP lider kadrosu ieri
sindeki gc azald.
Mao, 1966da Kltr D evrim ini balatarak itibarn geri kazanm a
ya alt. Bu, halk kuvvetlerinin (zellikle Kzl M uhafz olarak kay
dedilen gen inlilerin) M aonun brokrasi iindeki dm anlarna sal
drm ak zere seferber olmasyd. Yerel grevlilerle aydnlar kapitalist
yolcular ve kar-devrim ciler diye karalanp sularndan t r
dzmece m ahkem elerde yarglandlar. Mao etrafna rlen kii klt
[taptclk] banazla vard. Kk Kzl Kitap, kutsal bir m etin gibi el
den ele dolayordu.
Diktatrler halkn nnde birbirlerine saldrrlarsa, kontrol edemeye
cekleri kuvvetleri serbest brakm a riskiyle karlarlar. Bir yl iinde in
karm aann esiri olmutu. Eitim sistemi fiilen iflas etmiti. Birok ehir
ve kasaba, rakip devlet grevlilerini destekleyen silahl hizipler arasnda
blnmt. iler grev eylemleri yapyorlard. Parti-devlet aygt gide
rek hareket edemez hale geliyordu.
A rtan karm aay bastrm as iin HKO greve arld. Eski devlet g
revlileri m akam larna dndler. Milyonlarca kii (ehir nfusunun yak
lak %10u) krsal blgelere srld. Kimi zaman bask lm getiriyor
du. Gneydeki Guangxi eyaletinde tahm inen 100.000 kii ldrld ve
Wuzhou ehri byk lde ykld.
Buna ram en KP 1971e kadar tam kontrol salayamad. O srada
Maonun sal bozulmaya balamt. 1976da ld zaman lider kad
roda iktidar mcadelesi patlak verdi. Halkn rabet gstermedii kat
Maocular (ncln D rtl ete yapyordu) yalnzlap hzla etki
sizletirildi. Bu kesimin tasfiye edilmesiyle kontrol Deng iaoping nder
liindeki modernlem ecilerin eline geti.
1978de modernlemeciler, in ekonomisini dntrecek iddial bir
program hazrladlar. Program n iki temel zellii vard; inin yabanc
yatrm ve teknolojiye almas; piyasa glerine alan aacak ekilde dev
letin ekonomi zerindeki kontroln gevetme. inin gerilii, Maocu
devlet kapitalizm ini topal brakm t. Propaganda, irade gc ve sosya
list emek araclyla sermaye birikim i salama giriim i baarsz oldu.
inli yneticiler imdi yzlerini neoliberalizme dnmlerdi.
D n y a Sava ve S o u k Sava 337
II. Dnya Sava emperyalist bir sava olm utu. Muzaffer gler im pa
ratorluklarn muhafaza etm ek iin savamlard ve sava bittiinde de el
lerinde tutm aya niyetliydiler. Baz durum larda bu, kaybettikleri smrge
otoritesinin yeniden kurulm as anlam na geliyordu. Japonlar M alayadan
Britanyallar, Vietnam dan Franszlar ve Endonezyadan HollandalIlar
kovmutu. Sava sonunda hepsi geri dnm t.
Ama birok ey deimiti. Avrupallar, iki kutuplu dnyann iki s
per gcnn glgesinde kalm , dahas m ahvolan ekonomilerini yeniden
ina etm ek iin mali adan Am erikan kredilerine baml hale gelmi
lerdi. Bu, alt yl boyunca aralksz savaan ve 1941den sonra ABDnin
hem m ali hem de asker yardm na bel balayan Britanya iin bilhassa
doruydu.
Ayn zamanda, smrgelerde Britanya ynetim ine kar milliyeti di
reni byyordu. Bu durum , yerli burjuvaziyle orta snfn zenginlem e
sini, ehirli ii snfnn artan bykln, siyasi-sendikal rgtlerin
glenmesini, sava srasnda gelien radikal ru h halini ve baaryla so
nulanan smrgecilik kart mcadele rneklerinin oalmasn yans
tyordu.
H indistanda Britanya ynetimi daha nce milliyeti dalgayla sar
slmt -1920lerin ba, 1930larn ba ve 1940larn ba. Britanyann
325 milyon Hint adna sava ilan etme hakkna kar kan H indistan
Terk E din kampanyas (1942) zellikle etkili olmutu. Hareketi bastr
mak iin olaanst iddet kullanld ama olaylar baz Britanyal yneti
cilerin gerei grmesini salad. Britanyal genel vali General Archibald
Wavell, 1943te C hurchille Savatan sonra H indistan zorla elde tutm ak
iin gereken kuvvet, Britanyann im knlarn aacaktr demiti.
Sava sonras dnemde im paratorluklarn ar gerilmesi eit tepki
dourdu: Bask, bl-ynet ve yanda yneticileri destekleme. Bask, ok sa
yda geni apl smrge savan tetikledi. Franszlar, yarm milyon insan
hayatna mal olan Vietnam Savan (1946-54) balattlar; Cezayirlilerle
yaplan bir baka savata (1954-62) bir milyon insan hayatn kaybetti.
Britanyallar Malayada (1948-60), Kenyada (1952-56), Kbrsta (1955-59)
ve Adende (1963-67) smrge savalar yaptlar. Bu kirli savalar, kat
liamlarla, toplama kamplaryla ve yaygn ikence vakalaryla hafzalara
kaznd.
Anavatandan ok uzakta, milliyeti gerillalara kar yaplan sm r
ge savalar, gerilemekte olan emperyalist glere byk bir yk getirdi.
33S M arksist D nya Tarihi
dnyay ok etm iti. Yahudi kartlnn ancak ayr bir Yahudi anavatan
kurulm asyla zmlenebilecek kadar yaygn bir sorun olduunu v urgu
layan Siyonist gr nemli lde glenmiti. Siyonist talepleri destek
lemenin dnya toplum unun ahlaki bir ykm ll olduu duygusu bir
ok insanda yer etmiti.
Britanyan n 1947de geri ekilecei kesinletiinde, Birlemi
Milletler bir uluslararas bar anlam asna araclk etti. Filistin bl
necek, byk ounluu gm en yerleimcilerden oluan ve nfusun
yalnzca %30unu oluturan Siyonistler top raklarn %55ini alacakt.
Araplar plan kabul etmediler. Arap bakentlerinde emperyalizm kart
dev gsteriler patlak verdi. Filistinliler kendilerini savunm ak zere r
gtlendiler ve Arap desteinin artm as beklediler. Ama artk Siyonistler
durdurulam ayacak kadar kalabalklam , ok iyi rgtlenm i ve ar
silahlanm durum daydlar. Saldrya geip tarih Filistinin %80ini ele
geirdiler.
Terr, ana fetih aralar idi. Irgun grubunun, Deir Yasin kynde 250
Filistinliyi katletm esinden sonra kamyonlar dolusu Siyonist milis dierle
rine uyar olsun diye Deir Yasin! Deir Yasin! diye bararak dolamt.
1948de en az 700.000 Filistinli lkeden kat.
Arap m onarileri kk ve khne ordularyla savaa girdiler. abucak
malup oldular ama kendileri de toprak hrszlna soyunarak, Filistinin
kalan ksm larn Msr ile rdn arasnda bltler.
srail Devleti 1948de kuruluunu ilan etti. O zam andan bugne ka
dar 1956, 1967, 1973 ve 1982 yllarnda komularyla savat. 1967de
Suriyeden Golan Tepeleri ni, rdnden Bat eriay, M srdan ise Gazze
eridi ile Sina l n almt. O yl 350.000 Filistinli daha srgne k
mt. 1967de ele geirilen topraklarnn ou hl geri verilm em i
tir. srail toprak ilhaklarna, yerleim yeri inaatlarna devam ediyor ve
Yahudileri ge tevik ediyor. lke iinde Filistinliler, olaanst bask
altnda yayorlar. Bu bask Birinci ntifa (1987-93), kinci ntifa (2000-05)
ve Gazze Sava (2008-09) srasnda doruk noktasna kmtr.
srail nitelii gerei asker ve yaylmac bir devlettir nk mlk-
szletirme temelinde kurulm u bir smrge yerleimcileri devletidir.
Komularyla asla bar iinde yaayamaz nk onlarn topraklarna el
koymutur. Gvensizlik, topraklarn ve insan gcn bytme ynnde
srekli bask oluturm aktadr.
srail ayn zam anda emperyalizm in ileri karakoludur. ABDnin yaban
c lkelere yapt asker yardm larn dzenli olarak %25ini alan Siyonist
devlet, Bat em peryalizm inin O rtadoudaki maal beki kpeidir.
D n y a Sava ve S o u k Sa va 343
simi, bunu kullanarak iktidara ynelik bir ham le yapt. Stalin dneminde
hapse atlan bamsz bir Komnist lider olan Wladyslaw Gom ulka ser
best brakld ve yeni bir rejim kurdu. Ruslar lkeyi igal etmekle tehdit
ettiler am a geri durmaya ikna edildiler. Gomulka, 250.000 kiilik cokulu
bir kitleye seslendi. i snf isyan olarak balayan ey brokratik bir
darbeye dnmt. Ekim ayndaki Polonya Bahar (yle deniliyordu),
iktidar, Polonyann devlet-kapitalist ynetici snfnn reformcu kana
dna vermiti.
M acaristanda olaylar tam am en farkl bir ekilde cereyan etti.
Poznan ve Polonya Bahar, Avrupann kalbinde byk bir ii snf
devrim ini ateleyen fnyelerdi. 22 Ekim 1956da Budapete Politeknik
Enstits rencileri, dem okrasi, ifade zgrl, m ahkm larn ser
best braklm as, Rus birliklerinin geri ekilm esi ve kyllerin iftlik
rnleri zerindeki zorunlu devlet vergilerinin kaldrlm as talepleriyle
14 m addelik bir m anifesto hazrladlar. Taleplerinde srarc olduklarn
gstermek iin ertesi gn bir yry dzenleyen rencilere on binler
ce ii destek verdi. A kam zeri, radyo istasyonuna yaklatklar srada
gizli polis zerlerine ate at. iler, spor kulplerindeki silahlara el
koyarken, askerler de silahlarn gstericilere verdiler. ehir genelinde
ve ok gemeden de lke genelinde iktidar, halk komiteleri ile silahl
m ilislerin eline geti.
Britanya Komnist Partisi gazetesi The Daily Worker adna olaylar ta
kip eden Peter Fryer, getii haberde yeni dem okratik organlardan yle
bahsediyordu:
Rusyada 1905 D evrim inde ve ubat 1917de o lu tu ru lan ii, kyl ve as
ker konseylerine benziyorlar ... Bunlar ayn an d a hem (fabrikalarla n iv er
sitelerde, m aden ocaklaryla asker birim lerde seilen delegelerin b ir araya
geldikleri) ayaklanm ann organlar hem de (silahl halkn gvendii) halk
zynetim inin organlarydlar.
2. Azgelimi dnyada m cadelenin doal alan ehir deil krsal kesim dir.
Ye n D n y a D z e n s z l
1 9 6 8 -g n m z
Vietnam Sava
Napalm, insan bedenine yapp onu kemiine kadar yakmak zere
tasarlanm, pelte kvamna getirilm i benzindir. Am erikal m uhabir
M artha Gellhorn, 1966da Gney V ietnam da bir hastaneyi ziyaret e tti
inde napalm n ocuklar zerindeki etkisini grmt:
r
Y zlerindeki etler aa, om uzlarna doru akp orada toplanyor ... O k ad ar
birikiyor ki bu ocuklar balarn dndrem iyorlar ... K angren baladnda
ellerini, p arm a k larn ya da ayak larn kesiyorlar; tek kesem edikleri ey k a
falar.
1968
1968-75: i syan
Mays 1968de Fransada yaanan olaylar, dnya kapitalizm inin genel
siyasi krizinin younlam bir ifadesiydi. M ilitan renci gsterileri, on
milyonlarca iinin katld bir genel grevi tetiklemi, bu da dorudan
doruya devlet iktidarn sorgulanr hale getirmiti.
Mays ay banda yetkililer Paris niversitesini tatil ettiler ve polis,
gsteri yapan rencilere acmaszca saldrd. Ay sonuna gelindiinde,
Fransada ii snf devrim inin deta eli kulandayd. Baka yerlerdeki
olaylar kim i zam an benzer bir seyir izledi ama farkllklarla ve her zaman
daha yava bir hzda.
Bat Almanyada niversiteler, 1970li yllarn banda radikalizm in
ve m ilitan protestolarn merkezi olmay srdrd. Ama sava sonras
dnemde Avrupa ekonomilerinin en baarls olan lkede ii snfnn
byk lde edilgen kalmas, renci eylemcilerin A lm an toplum undan
kopuk, dolaysyla da ar solculua (hatta u rneklerde terrizme) me
yilli olmasna yol at.
ABDde de iiler snrl bir rol oynad. Harekete, sava kart protes
tolardan ecinsel haklarna kadar eitli kampanyalara katlan renciler,
siyah eylemciler ve gen radikaller egemendi. Bu ksm en rgtl emein
zayflndan am a ayn zamanda da sava, zorunlu askerlik ve rkln
ok temel meseleler olmasndan tryd. En byk protestolar, Milli
Muhafzlarn, Ohio Kent State niversitesi kampsnde evreye ate ap
drt sava kart renciyi ldrp dokuzunu yaralad Mays 1970de
yaand. Bu vahet gsterisi karsnda ABDnin her yerinde okullar igal
edildi.
Adann 1921de blnmesinden sonra Katolik aznln sistemli bir
ayrmclkla kar karya kald Kuzey rlandada iddetli srtm e
ler oldu. Medeni haklar iin gsteri yaparken mezhepi polisin ve sac
gruhlarn defalarca saldrlarna m aruz kalan D errynin Katolik halk,
Austos 1969da ayaklanarak Bogside ilesini, halkn kontrolnde bir ya
sak blgeye evirdi.
Baka yerlerde ii snf ana sahneye kt. talyann 1969 scak
sonbaharnda grevler, resm sendika kanallarnn dnda hareket eden
sradan metal iilerinin balatt fabrika igalleri dalgasyla birlikte do
rua kt. Grevciler, yeni dem okratik iyeri yapsnn tannm asn, sz
lemelerin yerelde mzakere edilmesini, alma saatlerinin ksaltlm a
Yeni D n y a D z e n s i z l i i 359
snn yan sra sigorta, emekli maa ve sosyal yardm larn beyaz yakal
iilerle eit dzeye getirilm esini talep ediyorlard.
Britanyada, grevler ve toplu halde grev gzcl yapma eylemle
riyle hkm etin cret kontrolleri ve sendika dm an yasalar ald.
Madencilerin, cretlerin drlm esine ynelik giriimlere cevaben gre
ve gittikleri 1974te M uhafazakr Parti iktidar seimleri kaybetti.
Latin Am erikann ou da karm aa iindeydi. Salvador Allendenin
devlet bakan olarak seilip radikal reforma bal bir Halk Birlii h k
m etini kurduu ili, deiim um utlarnn balca odak noktas olmutu.
Patronlar Ailendeye grevden el ektirm ek iin grev dzenlediklerinde,
iyerlerinin kontroln ele geiren iiler bir ii konseyleri (cordones) a
kurdular. 1972, ili nin devrim ile kar-devrim arasnda dengede durdu
u bir yld.
Uzun sredir iktidarda olan spanya diktatr Franco 1975te ld
nde, rejim kitle grevleriyle bouuyordu. cretlerin artrlm as talep
lerine dem okratik reform, blgesel zerklik ve siyasi tutsaklarn serbest
braklm as talepleri elik ediyordu.
spanyadaki gelimeler, diktatr Caetanonun Nisan 1974te asker bir
darbeyle devrildii Portekizde yaanan daha dram atik olaylardan d erin
den etkileniyordu. Yerine geen m uhafazakr general Spinola, zincirle
rinden kurtulm u olan mcadele dalgasnn nne geemedi. A frikadaki
smrge savalarna derhal son verilmesini isteyen radikal subaylar,
Lizbon ile Setnave tersanelerinde, baka sanayi kollarnda grev yapan i
ilerle ittifaklar kurdular. Sac darbe giriimi bastrld ve Spinola alaa
edildi. 1968de Fransada ve 1972de ilide olduu gibi 1974te Portekizde
de ii snf devrim inin eiine gelinmiti.
Ne var ki, Marksist teorisyen Chris H arm an n son yangn dedii,
kresel lekli 1968-75 siyasi krizi, hibir yerde baarl devrimle sonu
lanmad: Ne Fransa, ili, Portekizde, ne de elbette Almanya, ABD ve
Britanyada.
Kriz iki yoldan biriyle zld: Kanl bir baskyla ya da (daha sklk
la) zenle planlanm bir pasifletirme stratejisiyle. Her iki durum da da
ynetici snfn, hareketi bozguna uratp sistemin istikrarn yeniden
salama ansna sahip olmasnda, Solun siyasi kafa karkl ve hatas
byk nem tayordu.
Bask Latin Amerikada kurald. lk olarak 2 Ekim 1968de Meksikoda
denendi. Olimpiyat O yunlarn n balamasna on gn kalm ken
Meksikonun otoriter tek parti rejimi, hibir eyin dikkatleri devlet des
tekli bu gsteriden uzaklatrm asna izin vermemeye yeminliydi. Ayrca
Meksikal rencilerin protesto hareketini, toplum un geneli zerinde ra
360 | M a r k s i s t D n y a T a r i h i
Neoliberalizm Nedir?
nceleri parasalclk ya da Thatcherclk denilen neoliberalizm,
kim i zaman ideolojik bir sapmadan ibaret olarak grlr. Bu son derece
yanltr. Neoliberal akademisyen, gazeteci, siyaseti, bankac ve giriim
cilerin benim sedikleri serbest piyasa teorisinin, kapitalist ekonominin
fiilen nasl altn kesinlikle aklayamad dorudur. Bu teori, bu
nunla uramak yerine gerek sisteme yerleik agzlle, yoksullua ve
kaosa, gerekse siyaset ve i dnyas sekinlerinin tuhaf, hak edilmemi
zenginliklerine szde bilimsel bir gereke sunar. Bu anlam da neolibera-
Ye n i D n y a D z e n s i z l i i j 365
lizm, ynetici snfn kendi kendini hakl karan ideolojisinden baka bir
ey deildir.
Ama neoliberalizm, 1970lere gelinceye kadar kyda kede kalm
sac bir grt. Friedrich Hayek ve Milton Friedm an gibi serbest piya
sa teorisyenlerine takntl tipler diye baklyordu. ktisatlarla politika
yapclarn ezici ounluu, devlet mdahalesi ile kam u harcam alarnn
arln hissettirdii karm a bir ekonomiyi destekliyordu.
1970lerde, devlet gdm l kapitalizm in biriken elikileri, Byk
Patlama y sona erdirip dnyay Uzun D urgunluka iten krizi hzlandr
d. Neoliberalizm bu krize verilen yanttr. znde, kresel zenginlerin
dier herkesle mcadele ettikleri bir snf savadr. Amac, emekilerin
1945ten bu yana elde ettikleri kazanm lar ortadan kaldrmak, sm r
ve kr orann ykseltmek, zenginlii emekten alp sermayeye verecek e
kilde yeniden bltrmektir.
lk itki, Uzun Durgunluk srasnda kapitalistler aras rekabetin iddet-
lenmesiydi. Daralan pazarlar, hem ii kararak hem de almaya devam
edenlerin cretlerini aa ekerek patronlarn maliyetleri drmesi ge
rektiini ifade ediyordu. Bu bir kere balad m kresel bir dibe doru
yara dnyor ve krizden ortaya kan yeni ekonomik dzenin daim
bir zellii haline geliyordu. Ulusal ekonomilerin, otarik bloklarn ve dev
let gdml kapitalizmin a artk geiyordu. Kresel ekonominin, ulus
devletlerin kontrol dndaki uluslararas bankalarla okuluslu irketle
rin egemenliine girdii yeni bir an ilk klar ufukta ykseliyordu.
Neoliberal kapitalizm in finansal ve snai m ega-irketlerinin ykselii,
birok ynden ana hatlaryla belirlenebilir. rnein ABDnin dorudan
yabanc yatrm lar, 1950de 11 m ilyar dolardan 1976da 133 milyar dolara
ykseldi. Am erikan irketlerinin uzun vadeli borlanm alarnn hisse se
nedi deerlerine oran, 1955te %87den 1970de %181e ykseldi.
Baka bir rnee bakacak olursak, Bat Avrupa bankalarnn dviz
ilemleri 1968de 25 milyar dolardan 1974te 200 m ilyar dolara kt. 74
azgelimi lkenin toplam borcu 1965te 39 milyar dolarken 1974te 119
milyar dolara trm and.
Byk Patlam a srasnda dam la damla biriken bu niceliksel deiim
ler, 1970lerde tam a noktasna geldi. Kresel irketler artk ulus devlet
leri glgede brakm t. Chris H arm an, Uzun D urgunluku yorumlarken
1984te yle diyordu:
Sanki sava ncesi dnem in k rizi yeniden sahneye konuyordu am a bir farkla.
U lusal ek o nom inin ban k alarn d an borlanan rakip firm ala r yerini ulu slara
ras ekonom inin uluslararas b an k a la rn d a n b orlanan devlet kapitalizm leri
ne ve okuluslu firm alara brakyordu.
3 6 6 Mark sis t Dnya Tarihi
taneler, okullar ve refah sistemi biim inde sosyal cret olarak tekrar sis
teme sokmak yerine, bu hizm etleri sunm alar iin irket vurguncularna
para dyor ve onlar da bu hizm etlerin tem inini, deme gcne gre ye
niden ekillendiriyorlar. Sendikalar zayflatlyor, hizm etler snrlanyor
ve maliyetler drlyor. Bundan asl faydalananlar, neoliberal kapita
lizm in kresel mega-irketleridir.
Gvenlik firm as G4S bir rnektir. Bir dizi satn alma ve birleme fa
aliyeti sonucu kurulm utur bu irket. u anda 125 lkede 650.000 kii
istihdam ediyor -%39u Asya, %19u Avrupa, %17si Afrika, %9u Kuzey
Amerika, %8i Latin Amerika ve %8i O rtadouda. Britanyada hapisha
neleri, polis hizm etlerini yrtyor ve halka ak etkinliklerde gvenlii
salyor. Kamu sektr zelletirmelerinden en fazla faydalananlardan
biri olan irket, 2011de Britanyadaki faaliyetlerinden 1,59 milyar sterlin
gelir elde ediyordu. Kurum lar vergisi olaraksa yalnzca 67 milyon sterlin
(%1,5) dyordu.
Devlet gdm l kapitalizm in sonu bu nedenle devletin sonu demek
deildir. Ekonomi ynetiminde, sanayi yatrm larnda ve refah hizm et
lerinin sunulm asnda devletin rol daralm tr. Ama baka rolleri geni
lemitir.
Devlet her zam an sermaye iin byk bir pazar olagelmitir. Ama kam u
hizmetleri satldka i frsatlar hzla artm aktadr. rnein Britanya h
km eti u anda Ulusal Salk H izm etini zelletiriyor. Yllk salk bt
esi 125 m ilyar sterlin. Britanyada salk hizmetleri ksa bir sre sonra
bir avu zel irketin hkim iyetinde olacak.
Avrupa Birlii ve Uluslararas Para Fonu gibi devletler aras organlar
dahil olmak zere devlet, ekonomik kriz ynetim inde de merkez rol oy
namay srdryor. 2008den bu yana, uluslararas finans kapitale koltuk
deneklii yapm ak amacyla iflas etm i bankalara trilyonlarca dolar pom
palayan bir m ekanizm a ilevi gryor.
Bu arada devletin, ynetici snfn hem ierideki hem de dardaki
dm anlarna (kapitalizm kart gstericilere, grev yapan iilere, ge
rillalara, bamsz blgesel glere) kar kullanlacak silahl bir kuvvet
olarak asli ve zgn rol, neoliberal dnemde artm tr. Kesintiler, zel
letirmeler ve artan eitsizlikler, toplum un btnln ve birliktelii
ni zedelemitir. Hastane ina ediyorsanz hemirelere ihtiyacnz olur.
Onlar kapatrsanz polise ihtiyacnz olur. Neoliberalizm in tipik zel
likleri kreselleme, zelletirme ve askerlemedir. Bunlar bize, Byk
Patlam ann devlet gdm l kapitalizm inden tam am en farkl bir yeni
dnya dzeni brakm tr.
368 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i
kii geti, ardndan binlercesi geldi; sonunda 40.000 kadar Dou Alman,
Austos-Eyll aylarnn 6 haftalk zam an dilim inde Batya kamt.
Ekim ayna gelindiinde, Dou Avrupa genelinde eyleme geen kitleler
nne geilmez bir sele dnmt. Ama imdi m ilyonlarn sokaa k
masyla artk am alar kam ak deildi. 4 Kasmda Dou Almanyann
kalbinde bir m ilyon insan gsteri yaptnda, Gitmek istiyoruz slogan
lar yerini Kalmak istiyoruza brakm t. Ka devrim e dnmt.
Eski rejimler dom ino talar gibi devrildiler. Polonyal liderler, Ocak
ayndan beridir Dayanma ile grmeler yapyorlard. M acaristan,
yaplan seimlerle 7 Ekimde parlam enter demokrasiye geilmesini ve
23nde Stalinist rejimin sona erdirilm esini onaylad. 9 Kasmda Berlin
yeniden birleti ve 10unda Bulgar diktatr Todor Jivkov devrildi. ekler,
Kadife Devrim lerini 28 Kasmda zaferle sonulandrdlar. Yalnzca
Romanyada rejim ayakta kalm ak iin kararl bir aba gsterdi. Ama reji
m in nefret edilen gizli polis aygt Securitate etkisiz hale getirildi ve ka
maya alrken yakalanan Nikolay avuesku derhal yarglanarak kars
Elena ile birlikte kuruna dizildi.
1989 devrim leri, kitle eylemi asndan byk zaferleri temsil eder.
Ama sonular snrlyd. Moskova, Berlin, Budapete, Varova, Sofya,
Prag ve Bkrete kalabalklar zgrlk ve refah istiyorlard. Sonuta elle
rine geen olduka snrl oldu. Devlet brokratlar, yeni dnemin parla
menter siyasetileri olarak yine sahneyi igal ettiler. Devlet gdml ka
pitalizm yeniden dzenlenerek neoliberal kapitalizme dnt. Stalinizm
ideolojisi skartaya karlrken Bat tarz zgrlk ideolojisi benim sen
di -am a Souk Sava ikinci benlii gibi onun da hayal rn bir um ut
olduu kefedilecekti.
Ne yanl gitmiti? Neden devrim ler halkta hibir canlanm a yaratm a
mt? Bu kadar gl snf mcadeleleri nasl olm utu da parlamenter
siyasetin kasvetli rutinlerine ynlendirilebilmiti?
Sovyet emperyalist gcn ana payandasnn yklm as ve devlet-kapi-
talist rejimlerin ilerinin tam am en boalmasyla birlikte snrl bir basn
bile bu rejimlerin yklmasna yetm iti. Ama Souk Sava ideolojisi ve ne
oliberal kresellemenin hzla ilerlemesi, Dou Avrupa sosyalizmine al
ternatifin Bat tarz, serbest piyasa kapitalizmi ve parlam enter demokrasi
olmas gerektiini ima ediyordu. Hem gei srecini ynetmek, hem de bu
alternatif grn reklam n yapm ak eski ynetici snfn karnayd. Bu
yolla ou m aln m lkn, gcn ve ayrcalklarn korudu. 1989 siyasi
devrim lerinin geliip toplumsal devrim e dnmesi baaryla engellendi.
372 | M a r k s i s t D n y a Ta r i hi
p h e li a la c a k -ev.
Yeni D n y a D z e n s i z l i i 377
yolu yeni bymeye yatrm yapmaktr. Ama bu, finans kapitalin zel
m lkiyetinin dayatt snrlamalar ierisinde yaplamaz.
Bu, baka bir yne doru giden dnyaya iaret eder: Faizmle savan
barbarlna doru. Demokrasi zaten Avrupa genelinde saldr altndadr.
Ekonomik karar alma gc, kck bir neoliberal siyasetilerle banka
clar zm resinin elinde toplanmtr. Bor geri deme ve kemer skma
program larna kar klmas, alayc haykrlarla ve finansal Maher
tahm inleriyle karlanyor. Hem Yunanistan hem de talya rnekleri, pi
yasa gvenini yeniden salama grevinin, seilmi hkm etler yerine
dardan dayatlan bankaclar rejimine verilebileceini gstermitir.
Ayn zamanda irketler daralan piyasalarda kr iin birbirleriyle re
kabete tututuka sava olasl da artyor. Krizle bouan ve rekabetin
giderek sertletii bir dnyada ekonomik gc azaldka ABDnin ezici
asker gcn (ok ge olmadan nce, snai ve finansal gerilemeyle an
m adan nce) kullanm asnn batan karc cazibesi artacaktr.
ABD ile in arasndaki soukluk, dnyann en derin jeopolitik ya
rlm asna yol aabilir. inin bymesi, dk maliyetli ihra rnlerin
den besleniyor. Bunun sonucunda in, 2009un balarnda tahm inen 2,3
trilyon dolarlk dviz rezervine sahipti. Bunun 1,7 trilyon dolarlk ks
m dolar cinsinden varlklara yatrlm durumdayd. Dolaysyla inin
tasarruf bolluu, ABDnin borlarna kefil olup inden yapt ithalat
finanse etmekte kullanlyor. Ekonomik gcn, gerileyen bir emperyalist
gten ykselen bir bakasna kaymasn yanstan bu byk dengesizlik,
fazlasyla istikrarszlk yaratyor. 2008 finansal kntsnde rol oyna
yan etkenlerden biri de buydu.
Ayn zamanda in kapitalizmi, dnyann drt bir yannda hayati
hammaddelere ulam n gvenceye alm ak iin saldrya gemitir. New
York Timesm aklad zere anlamalar, inin petrol gibi doal kay
naklar uzun yllar boyunca avucunda tutm asna odaklanyor. Bunalm
koullarnda bu, dnyann yeniden taksim edilmesi amal bir emperya
list savaa malzeme olabilir.
Ekonomik gerilemeyi sona erdirm ek iin borlar silmek, bankalara
el koymak, zenginlerden vergi almak, i olanaklarna, hizm etlere ve yeil
geie' yatrm yapm ak gerekiyor. Bunu yapmak iin finans kapitalin sal
tanatn ykp, ekonomiyi dem okratik kontroln emrine vermek zorun
ludur. Seimin barbarlkla sosyalizm arasnda olduu 1930lara benzer
ekilde siyaset belirleyici olacaktr.
G elece O lu tu r m a k
< -
r
D nyann Zenginlii
Tarm Devrimi ile nemli lde retim fazlas (artk zenginlik) birik
tirm enin ilk kez m m kn olmasndan beridir, son 5.000 yldr insanlk,
ihtiyacn ortadan kaldrlm as dorultusunda eitsiz ve belirsiz bir iler
leme gstermitir. Buna tarihin m otoru (teknolojik ilerleme, ynetici
snfn rekabeti ve snflar arasndaki mcadele) yn vermitir; bu meka
nizm alarn ileyii, zellikle de birlikte ileyii gerginliklerle dolu oldu
undan eitsiz ve belirsiz olagelmitir.
Son 250 ylda, Sanayi Devrim inin bandan itibaren deiim in hz
fark edilir ekilde artm tr. Dinam ik rekabeti sermaye birikim i sistemi,
hzl ve ard arkas kesilmeyen yeniliklerin ekillendirdii bir kresel eko
nom i yaratmtr. nsan zeks ve alkanl bizi herkesin bolluk iinde
yaayabilecei koullarn eiine getirmitir.
Yine de ekonomiye ikin potansiyelin tam am ortaya karlm de
ildir. Aksine hl sm r ve yoksulluk, emperyalizm ve sava, ktlk ve
hastalk var. Kitab kaleme aldm gnlerde, Britanyada engelli yoksul
lara denen acnacak para yardm lar iptal edildi; iflastan kurtarlm
bankaclar bu sayede kendilerine milyonlarca sterlinlik ikram iyeler ver
meye devam edebilirler. Ayn gnlerde Y unanistanda, ky-ar [offshore]
vergi cennetlerinde ikam et eden milyarder speklatrlere yaplan deme
ler aksam asn diye ortalam a cretlerde te bir kesinti yapld. Biraz daha
uzakta, ABDnin orta blgelerinde iftiler yenilecek m sr yerine yakt
olarak kullanlacak soya yetitirdiklerinden, Dou Afrikada hastalktan
karnlar imi bebekler alktan alyorlar. O rta Asyada baka bebekler,
dnyann br ucundaki Pentagon, yaadklar kyleri terrist bir tehdit
olarak grdnden bom balarla param para ediliyorlar.
Gelecei O l u t u r m a k 383
C anavar
Dnyay deitirm ek iin onu anlamalyz. Canavar ldrm ek iin
onun doasn bilmeliyiz. Bugnn kapitalizmi, M arxn 19. yzyln or
tasnda ya da Leninin 20. yzyln banda analiz ettii sistemden fark
ldr. Ama ayn zam anda ayndr da. Tarihin en dinam ik ve toplumsal
sistemi olarak kapitalizm , yerkrenin en uzak kelerini iine ekerek,
hep daha fazla insan hammaddesi yutarak, amansz genilemesinde yo
luna kan her eyi ezip geerek byyor ve eklini deitiriyor. Gene de
her zaman olduu ey olarak kalyor: Rekabeti sermaye birikim i sistemi;
kendi bana bir ama olarak, bir plan ya da herhangi bir ama olmakszn
zenginliin hi durm akszn zenginlik dourduu bir sistem. Canavarn
kara yrei de hep ayn: Kr peinde koma.
Kapitalist sistem, geliim tarihinde be farkl evreden gemitir.
Bunlarn her birinde bir sonraki evreye geie iddetli ekonomik, top
384 M a r k s i s t D n y a Tarihi
lumsal ve siyasi krizler vasta olmu; sistemin yeni ileyi tarzna nce
kresel ekonominin baz blgeleri nclk etm i ve ardndan rekabetin
basksyla bu tarz dier yerlerde genellemitir. Dahas her gei, nceki
evrenin ana zelliklerini yeniden dzenlenmi bir biimde korum utur;
kapitalist geliim hem birikim li hem de dntrc olmutur. Bu evreler
yle zetlenebilir.
olm ak zere emperyalist gerilimler I. Dnya Sava ile patlak verdi -ilk
m odern, sanayilemi matriel sava.
Bu dnemdeki hzl sanayilemenin rn olan yeni emek hareketleri
(sendikalar ve sosyalist partiler), birbiri ardna gelen snf mcadelesi dal
galarnn rgtsel tem elini oluturdular -zellikle de 1917-23 arasnda.
* X- *
, K im in M aheri?
Bir ncil efsanesine gre Sava, Katliam, Ktl ve lm temsil eden
M aherin D rt Atls nn grnm esi dnyann sonunun habercisidir.
Bugn insanln nndeki grnt gerekten de maheri andryor.
Neoliberal kapitalizm, kresel ekonominin retici glerini hi grlm e
dik lde gelitirmitir. Ama bu gler dem okratik kontrole ve aklc
planlamaya tabi deildir; rekabeti sermaye birikim inin ekonom ik ve
asker buyruklarna gre hareket ediyorlar. Sonuta, insanln tam am n
m addi ihtiyalarn boyunduruundan kurtaracak potansiyeli tam alar
na ram en u anda tam tersini yapyorlar: Bizzat sanayi uygarln tahrip
ediyorlar.
Yneticilerimizin kriz karsndaki cahillii, agzll ve sorum
suzluunun kkeni sistemin akl dlnda yatyor. klim felaketi, eko
nom ik gerileme ve emperyalist sava; tm bunlarn kkeninde piyasann
lgnl bulunuyor: Neoliberal kapitalizm in ulus devletlerine ve mega-
irketlerine yn veren uursuz bir ekonomik ve asker rekabet. Sistem de
rinden derine hastalkl ve ykcdr. Bizi, insanlk tarihinin belki de en
ar krizine getirmitir.
D rt Atl efsanesinin karsna kimi zaman Incilin bir baka efsanesi
konur. M aherin bu anlatsnda doruk noktas Ellinci Yldr. Vergi tahsil
darlar ve toprak aalar silinip gidecek; kleler ve seriler zgr kalacak;
toprak onu ileyenlere iade edilecek; zgrln ve bolluun hkm sr
d yeni bir Altn a balayacaktr.
21. yzyln banda M aheri Ellinci Yl a dntrm ek iin ey ge
rekiyor:
1. Btn sistem in deim esi gerektiini anlam alyz. nsanln sorun larnn
k aynan oluturan sistem e kar genel saldrda farkl kam panyalar, pro
testolar ve m cadeleleri birbirine balayabilirsek, ite ancak o zam an bu
sorunlar zm eyi um ut edebiliriz.
Gelecei O l u t u r m a k 391
3. D evrim cileri, tabandan ykselen kitle d ireniine nclk edip onu dzen
leyebilecek eylem ci alar iinde rgtlem eli; kemer skm a politikalarna
kar ykselen fkeyi krkleyerek, 1789, 1848, 1917, 1968 ve 1989dakilerle
karlatrlabilir am a onlardan daha byk, yeni bir dnya devrim i hare
k etini douracak bir ii sn f m cadelesi dalgasn kabartm alyz.
Farkl bir dnya artk m utlak bir tarihsel zorunluluktur. Baka bir
dnya m m kndr. Devrim bu anlam da bir gerekliktir. Ama bir ke
sinlik deildir. Bunun iin mcadele etm ek gerekiyor. M cadelenin baa
rs, hepim izin neler yapacamza baldr. Olas kayplar ve kazanlar
hi bu kadar yksek olmamt.
K ay na k lar H a k k in d a
Sanayi kapitalizm inin geliim ini anlam ak iin balang noktas bizzat
M arx olm aldr -etkili bir zet iin, epey tarih analiz ieren Kapital'in
birinci cildi ile Komnist Manifesto (1848) zellikle faydaldr. Uzun on
dokuzuncu yzyl (1789-1914), Eric Hobsbawmin lemesinde (1962,
1985, 1994a) ustalkla sentezleniyor. Yirminci yzyl ele ald devam
almas (1994b), kaynak olarak faydal ama teorik bakm dan yetersiz
dir; yle gzkyor ki Hobsbawm, Marksist yntem i kendi yaad d
nemin olaylarna uygulayamyor. Erken dnem ii snfnn nitelii ve
emek hareketinin kkenleri iki Marksist klasikte ele alnyor: Engelsin
ngilterede Emeki Snfnn D urum u (1845) ve Thompsonun ngiliz i
Sinfnn Oluumu (1980).
Marx ile Engelsin yazlar, 19. yzyl ortasndaki nemli siyasi olay
larn analizi asndan da deerlidir - Fransada S nf Mcadeleleri 1848
1850 (1895), Louis Bonaparten 18 Brumairei (1869) ve Fransada Sava
(1871) zellikle nemlidir. in iindeki toplum sal kuvvetleri iyi kav
rayarak kaleme alnm bir diplomasi tarihi iin A.J.P. Taylorun al
malarn (1955, 1961, 1964a, 1971) son derece faydal buluyorum. James
McPhersonun Amerikan Sava tarihi (1990) ufuk acdr. Donny
Gluckstein, Paris Komnn iyi anlatr (2006).
20. yzyln banda bir yn klasik M arksist alma yaynland -
dikkati ekenler emperyalizm zerine Hilferding (1910), Lenin (1917a)
ve Buharin (1917); reformculuk ve snf mcadelesi zerine Luxemburg
(1900, 1906); devletin mizac zerine yine Lenin (1917b) ve srekli dev
rim zerine Troki (1906). 1905 ve 1917 Rus devrim leri iin yine Troki
(1922 ve 1932) temel klavuzdur. 1917-23 yllarn salam bir bilimsel
yaklamla inceleyen Carr (1966), Cham berlinin (1965) baz alardan
Trokinin eserleriyle karlatrlabilecek 1917 anlats ve radikal bir ga
zetecinin canl tankl olan Reed (1977), Rus D evrim i hakknda m stes
na deere sahipler.
1908 Jn Trk Devrimini Uzun (2004), 1918-23 Alman D evrim ini
Broue (2006) ile H arm an (1982), in Devrimini Isaacs (1961) ele alyorlar.
Trokinin (1973-74), Komnist Enternasyonalin ilk be ylyla ilgili iki
ciltlik yazlar da bu dnem asndan byk nem tar. Rus D evrim inin
yozlamas en iyi Trokiye (1936) baklarak kavranabilir -ilaveten Cliffin
kilometre ta niteliindeki drt ciltlik Lenin (1975-79) ve Troki (1989
93) biyografilerine baklabilir.
ClifFten daha ayrntl bahsetm em iz gerekiyor. 20. yzyln ikinci
yarsnn en byk devrimci dnr olduunu dnyorum ; geliti
rilmesine yardm c olduu devlet kapitalizmi (1955/1974), srekli silah
lanma ekonomisi (bkz. Kidron 1970 ve H arm an 1984) ve aksayan srekli
Kaynaka Notlar 399
devrim (1963) teorileri, II. Dnya Sava sonras dnemi gerekten anla
yabilmek iin temeldir.
Cliff, hem Stalinizme hem de Ortodoks Trokizme kar karak, aa
dan ykselen ii snf mcadelesini esas alan zgn M arksist gelenei
srdrd. Bunu yaparken Trokinin 1920li ve 1930lu yllarda yazd,
in (1976), Almanya (1971), Fransa (1979) ve Ispanyada (1973) yaanan
lar kapsayan deerli eserlerini temel alyordu. spanyol Devrim i hakkn-
daki geni yazn olduka zengindir. Brou ile Tmime (1972) mkemmel
bir M arksist analiz sunarken, Orwellin Katalonyay a Selam (1938), dev
rim in grg tanndan klasik bir anlatdr.
Sava sonras dnem in dnyasn ele alan bir dizi salam Marksist
analize sahibiz: Reformculuk, Stalinizm ve Souk Sava zerine Birchall
(1974 ve 1986) ve H arm an (1988a); in zerine Cliff (bkz. Gluckstein,
1957), Harris (1978) ve Hore (1991); O rtadou zerine M arshall (1989);
Che Guevara ve Kba zerine Gonzlez (2004). 1968-75 dnem i iin
Vietnam konusunda Jonathan Neale (2001), hem siyasi karm aa (1988b)
hem de ekonomik kriz (1984) konusunda C hris H arm an mkemmeldir.
Barker (1987), ran D evrim i ile Polonya Dayanma hareketinin yan sra
Fransa, ili ve Portekiz zerine deerli makaleler ieriyor. ran zerine
M arshalln (1988) ve Dayanma zerine Barker ile Weberin (1982) a
lm alar da var. Rees (2006), 1989da Dou Avrupada yaanan Stalinizm
kart devrim ler dahil olm ak zere hem yeni emperyalizmi hem de son
devrim leri ele alan temel bir eserdir. Neoliberal kapitalizm in mevcut kri
zi birok yoruma ve tartm aya konu olmutur. Harris (1983), yeni kapi
talizm biim inin ak bir analizini sunuyor. Bellamy Foster ile Magdoff
(2009), Elliott ile Atkinson (2007), Harvey (2003 ve 2005), M ason (2005);
bunlarn hepsi de srekli bor ekonomisi ve 2008 k hakknda ay
rntl analizler yapyorlar.
Birok almaya artk internet zerinden ulalabiliyor ve okurlar,
aratrm alarna yardm c olarak Kaynaka ksm n kullanabilirler.
Se l m K aynaka
Aldred, C., 1987, The E g yp tia n s, Londra, Thames & Hudson (2).
Anderson, J. L., 1997, Che G u evara: A re v o lu tio n a ry life, Londra, Bantam (14) [Che
G u evara: D e v r im c i B ir H a ya t, ev. Yavuz Alogan, thaki Yaynlar, 2005].
Arthur, A., The Tailor-K ing: The rise a n d f a ll o f th e A n a b a p tis t k in g d o m o f M n ster, New
York, Thomas Dunne (7).
Aston, T. H. ve Philpin, C. H. E. (haz.), 1985, The B ren n er D e b a te : A g ra ria n class s tr u c
tu re a n d eco n o m ic d e v e lo p m e n t in p r e -in d u s tr ia l E u ro p e, Cambridge, Cambridge
University Press (6).*
Barker, C. ve Weber, K., 1982, S o lid a rn o sc: From G d a n sk to m ilita r y repression , Londra,
International Socialism (15).*
Barker, C. (haz.), 1987, R e v o lu tio n a r y R ehearsals, Londra, Bookmarks (15) [D e v rim
P ro v a la r, ev. Umut Haskan ve rem Ylmaz, Yordam Kitap, 2010].*
Barradough, G., 1979, The T im es A tla s o f W orld H isto ry, Londra, Times Books (tm)
[T im es D n y a T a rih i A tla s , ev. Zeki Okar, Karacan Yaynlar, 1980],
Bellamy Foster, J. ve Magdoff, F., 2009, The G rea t F in an cial C risis: C au ses a n d co n se q u e n
ces, New York, Monthly Review Press (15).*
Chomsky, N., 1999, F atefu l T riangle: The U n ited S ta tes, Israel, a n d th e P a le stin ia n s,
Londra, Pluto (14-15).
Clark, G. ve Piggott, S., 1970, P re h isto r ic S ocieties, Harmondsworth, Penguin (1).
Clements, J 2006, The F irst E m p e r o r o f C h in a, Stroud, Sutton (3).
Cliff, T., 1955/1974, S ta te C a p ita lis m in R u ssia, www.marxists.org (12-14) [R u sy a d a D e v le t
K a p ita liz m i, ev. Ali Saffet ve Tark Kaya, Metis Yaynlar, 1990].**
Cliff, T, 1989-93, T rotsky (4 cilt), www.marxists.org (11-13) [Troki: E kim e D o r u (Cilt 1),
ev. Ali akrolu, Antikapitalist Yaynlar, 2013].*
Cohn, N., 1970, The P u rsu it o f th e M illen n iu m : R e v o lu tio n a r y m ille n a ria n s a n d m y stic a l
a n a rc h is ts o f the M id d le A g e s, Londra, Granada (6).*
Glatter, P. (haz.), 2005, The R u ssian R e v o lu tio n o f 1905: C h a n g e th rou gh stru ggle, Londra,
Socialist Platform (11).
Gluckstein, Y 1957, M a o s C hina: E c o n o m ic a n d p o litic a l su r v e y , Londra, Allen & Unwin
(14).*
Gluckstein, D., 2006, The P aris C o m m u n e: A revo lu tio n in d e m o c ra c y , Londra, Bookmarks
( 10).
Gonzalez, M., 2004, C h e G u evara a n d th e C u b a n R e vo lu tio n , Londra, Bookmarks (14).*
Grant, M., 1973, The Jews in the R o m a n W o rld , Londra, Weidenfeld & Nicolson (4).
Grant, M., 1984, The H isto r y o f A n c ie n t Isra el, Londra, Weidenfeld & Nicolson (4).
Guillaume, A., 1956, Isla m , Londra, Penguin (4).
Hale, J. R., 1971, R e n a issa n ce E urope, 1 4 8 0 1520, Londra, Collins (6).
Hampson, N., 1968, The E n lig h ten m en t, Harmondsworth, Penguin (8) [A yd n la n m a a,
ev. Jale Parla, Doan Kitap, 1991],
Harman, C., 1982, The L ost R evolu tion : G e rm a n y 1918 to 1923, Londra, Bookmarks (12)
[K a yb ed ilm i D evrim : A lm a n y a 1918-1923, ev. Cengiz Alan, Pencere Yaynlar, 2011].*
Harman, C 1988b, The Fire L a s t Tim e: 1968 a n d a fter, Londra, Bookmarks (15).*
Harman, C., 1999, A P e o p le s H is to r y o f th e W o rld , Londra, Bookmarks (tm) [H a lk la rn
D n y a T arih i, ev. Uygur Kocabaolu, Yordam Kitap, 2011].**
Harvey, D., 2005, A B r ie f H is to r y o f N eo lib era lism , Oxford, Oxford University Press (15).*
Hastings, M., 2011, A ll H ell L e t Loose: The w o r ld a t w ar, 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Londra, H arper Press
(14).*
Haynes, M., 2002, R ussia: C la ss a n d p o w e r, 1 9 1 7 -2 0 0 0 , Londra, Bookmarks (12-15).*
Hilferding, R., 1910, F in an ce C a p ita l: A s tu d y o f th e la te s t p h a se o f c a p ita lis t d e v e lo p m e n t,
www.marxists.org (11) [F in an s K a p ita l, ev. Ylmaz ner, Belge Yaynlar, 1995].*
Hill, C., 1961, The C e n tu ry o f R e v o lu tio n , 1 6 0 3 -1 7 1 4 , Londra, Nelson (7).
Hill, C 1972, G o d s E n glish m an : O liv e r C r o m w e ll a n d th e E n glish R e vo lu tio n ,
Harmondsworth, Penguin (7) [1640 n g iliz D e v r im i, ev. Neyyir Kalaycolu, Kaynak
Yaynlar].*
Hill, C., 1975, The W o rld T u rn ed U pside D o w n : R a d ic a l id e a s d u rin g th e E n glish R e vo lu tio n ,
Harmondsworth, Penguin (7) [D nya A lt s t O ldu : n g iliz D e v r im in d e R a d ik a l
D n celer, ev. Uygur Kocabaolu, letiim Yaynevi, 2013].*
Hilton, R., 1978, The T ra n sitio n f r o m F e u d a lism to C a p ita lism , Londra, Verso (6)
[F e o d a lizm d e n K a p ita liz m e G ei, ev. Mge Grer ve Semih Skmen, Metis Yaynlar,
1984].*
Hilton, R., 1990, C lass C o n flic t a n d th e C risis o f F e u d a lism : E ssays in m e d ie v a l so c ia l h is
to ry , Londra, Verso (6).*
Hobsbawm, E., 1962, The A g e o f R evolu tion : E u rope, 1 7 8 9 -1 8 4 8 , Londra, Abacus (8, 9)
[D e v rim a: 1 789-1848, ev. Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, 1996].*
Hobsbawm, E., 1985, The A g e o f C a p ita l, 1 8 4 8 -1 8 7 5 , Londra, Abacus (9, 10) [S erm aye
a: 1848-1875, ev. Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, 1985].*
Hobsbawm, E., 1994a, The A g e o f E m pire, 187 5 -1 9 1 4 , Londra, Abacus (10,11) [m p a ra to rlu k
a: 1875-1914, ev. Vedat Aslan, Dost Kitabevi, 1994].*
Hobsbawm, E., 1994b, The A g e o f E xtrem es: The s h o r t tw e n tie th cen tu ry , 1914-1991,
Londra, Michael Joseph (11-15) [K sa 20. Y zyl: 1914-1991 A rlk la r a , ev. Yavuz
Alogan, Sarmal Yaynevi, 1994],
Hodges, R., 2012, D a rk A g e E con om ics: A n ew a u d it, Londra, Bristol Classical Press (6).
Holland, T., 2005, P ersia n Fire: The f i r s t w o rld e m p ire a n d th e b a ttle f o r th e W est, Londra,
Little, Brown (3).
404 M a r k s i s t D n y a Tari hi
Isaacs, H. R., 1961, The Tragedy o f th e C h in ese R e v o lu tio n , Stanford, CA, Stanford
University Press (12).**
Jackson, T. A., 1991, Irela n d H er O w n , Londra, Lawrence & W ishart (8, 12).*
James, C. L. R., 1980, The B lack Jacobin s: T ou ssain t L O u v e r tu r e a n d the San D o m in g o
re vo lu tio n , Londra, Allison & Busby (8).*
Manning, B 1978, The English P eople a n d th e English R e v o lu tio n , Londra, Peregrine (7).**
Manning, B 1992, 1649: The crisis o f th e E nglish R e vo lu tio n , Londra, Bookmarks (7).*
Manning, B., 1999, The Far L eft in th e E n glish R evolu tion , Londra, Bookmarks (7).
Manning, B., 2003, R e vo lu tio n a n d C o u n ter-R evo lu tio n in E n g la n d , Irelan d, a n d S co tla n d ,
1 6 5 8 -1 6 6 0 , Londra, Bookmarks (7).
Marx, K., 1867, C a p ita l, V o lu m e 1, www.marxists.org (9) [K a p ita l, I. C ilt, ev. Nail Satlgan
ve Mehmet Selik, Yordam Kitap, 2011].**
Marx, K., 1869, The E ig h teen th B ru m a ire o f L o u is B o n a p a rte , www.marxists.org (9-10)
[L ou is B o n a p a r te n 18 B r u m a ir e i, ev. Erkin zalp, Yazlama Yaynevi, 2009].*
Marx, K., 1871, The C ivil W a r in France, www.marxists.org (10) [F ran sad a S a va , ev.
Kenan Somer, Sol Yaynlar, 1977].**
Marx, K., 1895, The C lass S tru g g les in France, www.marxists.org (9) [F ran sa'da S n f
M c a d e le le ri 1848-1850, ev. Erkin zalp, Yazlama Yaynevi, 2009].*
Mathiez, A., 1964, The French R e vo lu tio n , New York, Grosset and Dunlap (8) [F ran sz
h tila li, ev. kr Kaya, Kanaat Kitabevi, 1940].*
McPherson, J. M., 1990, B a ttle C r y o f F reedom : The A m e r ic a n C ivil W ar, Londra, Penguin
(10).*
Morton, A. L., 1938, A P e o p le s H is to r y o f E n glan d, Londra, Gollanz (5-13).
Neale, J., 2001, The A m e r ic a n W ar: V ietn a m , 1 9 6 0 -1 9 7 5 , Londra, Bookmarks (15)
[A m e r ik a n Sava: V ie tn a m 1960-1975, ev. Doan Tarkan, Metis Yaynlar, 2001].*
Rees, J., 1998, The A lg eb ra o f R e vo lu tio n : The d ia le c tic a n d th e classical M a r x is t tra d itio n ,
Londra, Routledge (all).*
Rees, J., 2006, Im p e ria lism a n d R e sista n ce, Londra, Routledge (15).*
Rees, J., 2012, Tim elines: A p o litic a l h isto r y o f th e m o d e r n w o rld , Londra, Routledge (15).*
406 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi
Rostovtzeff, M., 1928, A H isto ry o f th e A n c ie n t W orld, Cilt II, Rome, Oxford, Clarendon (3).*
Rostovtzeff, M., 1930, A H isto r y o f th e A n c ie n t W orld, Cilt I, The Orient and Greece,
Oxford, Clarendon (3).*
Roux, G., 1980, A n c ie n t Iraq, Londra, Penguin (2).
Rde, G., 1972, The C r o w d in the French R e v o lu tio n , Oxford, Oxford University Press (8).*
Scarre, C., 1988, P a s t W orlds: The T im e s a tla s o f archaeology, Londra, Times Books (1-5).
Skidelsky, R., 2004, John M a y n a r d K e y n e s, 1 8 8 3 -1 9 4 6 : E c o n o m ist, ph ilosoph er, sta te s m a n ,
Londra, Pan (13).*
Skidelsky, R., 2010, K eyn es: The re tu rn o f th e m aster, Londra, Penguin (15).
Soboul, A., 1977, A S h o rt H isto ry o f th e F rench R evolu tion , 1 7 8 9 -1 7 9 9 , Londra, University
of California (8) [F ran sz tn k il b T arih i, ev. erif Hulsi, Cem Yaynevi, 1969].*
Soboul, A, 1980, The S an s-cu lottes: The p o p u la r m o v e m e n t a n d r e v o lu tio n a r y g o v e r n m e n t,
1 7 9 3 -1 7 9 4 , Princeton, NJ, Princeton University Press (8).*
Soboul, A., 1989, The French R e vo lu tio n , 1 7 87-1799, f r o m th e sto r m in g o f the B a s tille to
N a p o leo n , Londra, Unwin Hyman (8).**
Taylor, A. J. P., 1964b, The O rigin s o f th e S eco n d W orld W ar, Londra, Penguin (13).*
Taylor, A. J. P., 1966, The F irst W o rld W ar, Londra, Penguin (11).
Taylor, A. J. P., 1971, The S tru ggle f o r M a s te r y in E urope, 1 8 4 8 -1 9 1 8 , Oxford, Oxford
University Press (10, 11).*
Seilmi Ka yn ak a 40 7
Trotsky, L 1922, 1905, www.marxists.org (11) [1905, ev. Ufuk Demirsoy, Tarih Bilinci
Yaynevi, 2000].**
Trotsky, L., 1932, The H is to r y o f th e R u ssian R e v o lu tio n , www.marxists.org (12) [Rks
D e v r im in in T arihi, ev. Blent Tanatar, Yazn Yaynclk, 1998].**
Trotsky, L., 1973-4, The F irst F ive Years o f th e C o m m u n is t In te r n a tio n a l (2 cilt), Londra,
New Park (12).**
Trotsky, L., 1976, L eon T ro tsk y on C h in a , Londra, New Park (12) [in ze rin e , ev. mer
Gemici, Tarih Bilinci Yaynevi, 2000].**
Trotsky, L., 1979, L eon T rotsky on France, Londra, New Park (13).**
Uzun, C., 2004, M a k in g th e T urkish R e vo lu tio n , Istanbul, Antikapitalist (11).
Wedgwood, C. V., 1938, The T h ir ty Years War, Londra, Jonathan Cape (7).
Wells, C., 1992, The R o m a n E m p ire , Londra, Fontana (4).
Wheeler, R. E. M., 1966, C iv ilis a tio n s o f th e In d u s V a lley a n d B eyo n d , Londra, Thames &
Hudson (2).
Wheeler, R. E. M., 1968, F la m es o v e r P ersepolis, Londra, Weidenfeld & Nicolson (3).
Whitehead, P., 1985, The W r itin g on th e W all: B r ita in in th e S even ties, Londra, Michael
Joseph (15).
Wickham, C., 2005, F ra m in g th e E a rly M id d le A ges: E u rope a n d th e M e d ite rr a n e a n ,
4 0 0 - 8 0 0 , Oxford, Oxford University Press (4).*
Tarihse!Dnem veya Tarih' Byk Dnmler/ Kresel Avrupa Bat Asya Dou Asya ve A vusttatasya Afrika Amerika
Olaylar
ykl. GY 40.000 Homo sapiens Avrupa'ya yerleir Homo sapiens Kuzey A sya'ya
yerleir
ykl. M 7000 Neolitik ncler Bat Asya'dan G ney ve Dou Asya'nn baz
Yunanistan a gelir yerlerinde ilk Neolitik iftiler
ykl. 1200-1050 Ge Tun Devri im paratorluk Bat Asya'da dem irin kitlesel
larnn krizi retimi balar
Zaman Tablosu
M 1170 Msrl zanaatkarlar tarihe
geen ilk grevi yaparlar
411
412
M a rk sist Dnya
ykl M 900-M S 325 Sudan'da Kui uygarl
T a r ih i
ykl M 750 Hom eros'un ilyodo ve Odise d estan
lar derlenir
Zaman Tablosu
M 206-MS 220
413
414
M a rk sist Dnya
M 133-30 Roma Devrimi
T a r ih i
Romallarn yenilgisi m paratorluun
snrlarn gsterir
Zaman Tablosu
siyasi sistem lerin hkimiyeti
| 415
416
M arksist
M S 618-907 in'de Tang Hanedan
Dnya
M S 630 M uham m et M edine'ye geri
dner
Tarihi
M S 636 Yarm uk Muharebesi: Araplar
Suriye'yi fetheder
Zaman
Eyyubi, Hallar karsnda kesin
zafer kazanr
Tablosu
1197-1525 Peru'da inka imparatorluu
417
418
1279-1368
M a r k s i s t Dnya
in'de Yuan ya da M ool
Hanedanl
T arihi
iftiliin gelimesi
Zaman Tablosu
1521-1688 ilk burjuva devrimleri dalgas
419
420 | Ma rksist Dnya Tari hi
1526-1707 Hindistan'da Babr
imparatorluu
Z a ma n
1763-1775 Brita n yalm cit W a tt, buhar
makinesini m kem m elletirir
Tabosu
1770'ler Britanyal giriim ci Arkwrlgtit, ilk
fabrikalar kurar
__
421
422
*
Z a ma n
1859-1870 talyan Rsorgimentosu
1861-1865
Tablosu
Amerikan i Sava
423
424
Marksist Dnya Ta ri hi
1867-1869 Japonya'da M e ij i Restorasyonu
Zaman Tablosu
1918 Ocak: Alm anya'da grev dalgas
Eyll-Kasm: ittifak Devletlerinin
asker k, Bulgaristan,
Avusturya-M acarlstan ve
Alm anya'da devrim lere yol aar
, 425
426
Komnist Enternasyonalin
M a r k s i s t Dnya
1919-1922
ilk drt Kongresi ..
T a rih i
1919-1921 talya'nn "iki Kzl Yl"
rlanda Bam szlk Sava
Zaman Tablosu
kar-devrim
427
428
1939-1945 ikinci Dnya Sava
M a r k s i s t Dnya
1941-1945 Rusya, Japonya ve ABD'nin katlm a
syla sava kreselleir
T arihi
bomba kullanr
1968 Mays-Haziran: Fransa'da kitlesel Gney Vietnam 'da Tet Saldrs Nisan: siyah gettolarnda
protestolar, genel grev ve fabrika isyan dalgas
igalleri Austos: ikago polisinin
Zaman
Austos: "Prag Baharf'n bastrm ak sava kart gsteriye
zere Rusyann ekoslovakya'y saldrmas
igal etmesi Ekim: Meksiko'da
Tablosu
protestocu rencilerin
katledilm esi
429
430
Marksist Dnya Ta ri hi
1969 Austos: rlanda Derry'de Bogside
Katliam
talya'da grev ve igallerle geen
"Scak Sonbahar"
Diego Rivera
bulunuyor. M arksist Dnya Tarihi'nden karlacak en nemli
ders udur: Gemiimizi yaratan biz olduumuza gre daha iyi
bir gelecek yaratmak da yine bizim ellerimizde.
Yazar tarafndan Trke basm iin yazlan Gezi isyan zerine
nszle...
38 TL. KDVDAHL
Yo r d a m K i t a p