Neil Faulkner

Marksist
Dnya
Tarihi
Neandertallerden Neoliberallere

n g ilizce d e n eviren
Tuncel ncel

Y ordam Kitap
N eil Faulkner

A rk e o lo g ve ta r ih i o la n N e il F a u lk n e r y a z a rlk , o k u t

m a n lk , re n y e ri k a z s o r u m lu lu u , k im i z a m a n d a te le
v iz y o n y a y n c l y a p m a k ta d r . E itim in i K in g s C o lle g e

(C a m b rid g e ) ile A rk e o lo ji E n s tit s n d e (U C L ) t a m a m

la y a n F a u lk n e r h a le n B ris to l n iv e rs ite s in d e a r a t r m a
g re v lis i, M ilita r y H is to r y d e rg is i e d it r v e N A D F A S

o k u tm a n o la ra k a l m a k ta d r . S e d g e fo rd T a r ih ve
A rk e o lo ji A ra trm a s P r o je s i (N o rfo lk ), B y k A ra p

A y a k la n m a s P ro je s i ( r d n ) v e B y k Sava A rk e o lo ji

G r u b u n d a (B irin c i D n y a S av a a rk e o lo jisi z e r in e u z
m a n la a n s a h a a l m a la r b ir im i) o r ta k e d it r l k g re v i

y r tm e k te d ir .

B a lc a e se rleri:

R o m a B r ita n y a s tn n G e rile y i i ve Y kl; K y a m e t: R o m a

A le y h ta r Byk Y a h u d i A y a k la n m a s ; G izli H a zin e :

B r ita n y a n n G e m i in i G n I n a k a rm a ; R o m a :

K a r ta lla r m p a r a to rlu u ; Z iy a r e t ile r iin E ski a

O lim p iy a t O y u n la r K la v u z u ; M a r k s is t D n y a T arihi:
N e a n d e r ta lle rd e n N eo lib era lle re .
 E se rin O rijin a l Adi:
A M a r x is t H is to ry o f the W orld
From N ea n d erth a ls to Neoliberals
(P lu to P ress, L o n d ra, 2013)
MARKSST DNYA TARH
Neandertallerden Neoliberallere

Ne i l Faul kner

ngilizceden eviren
Tuncel ncel
Yordam Kitap: 215 M arksist Dnya T arih i Neil Faulkner
ISBN-978-605-4836-66-6 eviri: Tuncel ncel
Dzeltme: G n n u r A ksakal Kapak ve Tasarm: Sava eki
Sayfa Dzeni: G nl G ner * Birinci Basm: H aziran 2014
Neil Faulkner, 2012; Yordam Kitap, 2012

Yordam Kitap Basn ve Yayn Tic. L td . ti. (Sertifika No: 10829)

ataleme Soka G enda Han No: 19 Kat:3 34110 Caalolu - stanbul
Tel: 0212 528 19 10 Faks: 0212 528 19 09
W.- www. y ordam kitap. com * E: info@ yordam kitap com
www.facebook.com/YordamKitap www.twitter.com/Y ordamK itap

Bask: Yazn Basn Yayn M atbaaclk T urizm Tic.Ltd.ti. (Sertifika No: 12028)
.O.S.B. evre Sanayi Sitesi 8. Blok No:38-40 42-44
Baakehir - stanbul
TEL: 0212 5650122 - 0212 5650255
MARKSST DNYA TARH
Neandertallerden Neoliberallere
 NDEKLER

T r k e Ba s im a n s z ................................................................................................. 13

GR: T a r ih N ed en n e m l id r ? ............................................................................ 17

1 AVCILAR VE FTLER............................................................................................21

n sangiller D evrim i.....................................................................................................22

Avclk D ev rim i............................................................................................................25
T arm D e v rim i............................................................................................................. 28
Savan ve D inin K kenleri.......................................................................................31
U zm an larn O rtaya k ........................................................................................ 34

2 lk S in if l i T o p l u m l a r .......................................................................................... 39

lk Ynetici S n f..........................................................................................................39
U ygarln Yaylmas................................................................................................... 42
Tun D evri nde K r i z ................................................................................................... 45
T arih N asl ler? ........................................................................................................ 48
D em ir A d a m la r............................................................................................................51

3 ANTKA MPARATORLUKLARI.......................................................................... 55

Pers: A ham eni m p arato rlu u ................................................................................55

H in d istan: M aurya m p a ra to rlu u .........................................................................57
in: C h in m paratorluu.......................................................................................... 61
Y unan D em okratik D ev rim i.....................................................................................64
M akedonya m p a ra to rlu u ..................................................................................... 67
Rom a Asker E m p e ry a liz m i................................................................................... 70
Roma D e v rim i............................................................................................................. 72
4 ANTK ALARIN SONU............................................................................................77

Ge A ntikan K rizi.................................................................................................78
Hunlar, G otlar, G erm enler ve R o m a lla r..............................................................81
Ana T anralar ve G T an rlar..............................................................................84
M usevilik, H ristiyanlk ve s la m ............................................................................ 86
A raplar, Persler ve B iza n slla r................................................................................. 90

5 O rtaa D n y a si .................................................................................................... 95

Abbasi D evrim i ......................................................................................................... 95

H indular, Budistler ve G upta m paratorluu ....................................................99
in T arih in in D ner K ap s................................................................................. 102
Afrika: Sr obanlar, D em irci U stalar
ve Ticaret D evletleri................................................................................................. 105
Yeni D nya m paratorluklar: Maya, A ztek ve n k a ...................................... 107

6 Avru pa F e o d a l z m ........................................................................................... 113

T arihin evrim leri ve O k la r................................................................................ 113

Avrupan n zg ll ............................................................................................. 116
Bat F eodalizm inin Y kselii................................................................................. 118
Hal Seferi ve C i h a t............................................................................................... 121
O rtaa A vrupasnda Bey,
ehirli O rta S nf ve Kyl..................................................................................... 123
O rtaa A vrupasnda Snf M cad elesi............................................................ 126
Yeni M o n a riler....................................................................................................... 128
Yeni Sm rgecilik.................................... .................................................... 130

7 lk B u rju v a D e v r m i .e r D a i .g a s i ................................................................135

Reform H a r e k e ti........................................................................................................135
Kar Reform H arek e ti..............................................................................................139
Hollanda D ev rim i.................................................................................................... .. 142
O tuz Yl S av alar...................................................................................................... 145
ngiliz D ev rim in in N edenleri................................................................................ 149
Devrim ve S ava.................................................................................................. .. 152
Ordu, Eitleyiciler ve ngiliz C u m h u riy e ti....................................................... .. 155
Smrgeler, Klelik ve I r k lk ..............................................................................158
m paratorluk Savalar............................................................................................. 161
8 k n c B u rju v a D e v r m l e r D a l g a si ......................................................... ..165

A y d n la n m a .................................................................................................................165
A m erikan D evrim i ................................................................................................168
Bastille B askn...........................................................................................................172
Jakoben D ik ta t rl k ............................................................................................... ..175
T herm idordan Napolyona ................................................................................. ... 178

9 SANAY KAPTALZMNN YKSEL.............................................................. 183

Sanayi D evrim i.......................................................................................................... 184

artistler ve Emek H arek etin in K kenleri........................................................ 186
1848 D evrim leri........................................................................................................ 190
M arksizm Nedir?...................................................................................................... 193
K apitalizm Nedir?..................................................................................................... 196
i S nfnn O luum u............................................................................................ 200

10 K a n ve D e m r a i ............................................................................................... 205

H in t A yaklanm as..................................................................................................... 205

talyan R isorgim entosu.......................................................................................... 209
A m erikan Sava.....................................................................................................211
Japonyada Meiji Restorasyonu .......................................................................... 215
A lm anyan n Birlemesi.......................................................................................... 218
Paris K o m n ........................................................................................................... 221
1873-96 U zun B unalm .......................................................................................... 224

11 E m pe r y a l zm ve Sa v a ....................................................................................... 229

A frika Kapm as...................................................................................................... ..229

ine Tecavz E d ilm e si.......................................................................................... ..233
E m peryalizm N ed ir?............................................................................................... ..235
1905 D evrim i: Rusyan n B yk Genel P ro v a s.................................................238
O sm anl m paratorluu ve 1908
Jn T rk D ev rim i................................................................................................. .242
1914: Barbarla Gei............................................................................................ ... 245
Reform mu, D evrim m i? ........................................................................................ .249
I. D nya Sava...........................................................................................................252
12 D e v r m c D a l g a .................................................................................................. 257

1917: ubat D e v rim i................................................................................................. 257

kili ktidar: D evrim in M ekanii........................................................................ 260
ubattan E kim e: D evrim in R itim leri................................................................ 264
1917: Kkim D ev rim i................................................................................................. 266
1918: Sava N asl Sona Erdi? ................................................................................ 269
Alman D e v rim i........................................................................................................ 273
talyan n ki Kzl Yl ........................................................................................ 276
Dnya D e v r im i........................................................................................................ 277
Birinci in D ev rim i................................................................................................. 280
Sm rgecilik K art A y ak lan m alar................................................................... 283
Stalinizm : D evrim ci Yenilginin Ac M eyvesi.................................................. 287

13 B y k B u n a l im ve Fa z m n Y k s e l .................................................... 291
Kkreyen Y irm iler.................................................................................................. 291
A O tu zlar.................................................................................................................. 295
1933: N azilerin k tidar Ele G e irm e si.............................................................. 298
Rusyada Devlet K apitalizm i................................................................................. 302
H aziran 1936: Fransada Genel Grev
ve Fabrika g alleri.................................................................................................. 305
spanya S av a...................................................................................................... 309
II. D nya Sava n n N e d e n le ri............................................................................ 312

14 D nya Savai ve So u k Sava .......................................................................... 317

II. D nya Sava: E m peryalizm ..............................................................................317

II. D nya Sava: B a rb a rlk ................................................................................... 321
II. D nya Sava: D ire n i ....................................................................................... 324
Souk S av a............................................................................................................. 327
Byk P a tla m a ......................................................................................................... 330
M aocu i n ................................................................................................................ 333
m paratorluun Sonu m u?..................................................................................... 337
Petrol, Siyonizm ve Bat E m peryalizm i.............................................................. 340
1956: M acaristan ve Svey K a n a l..................................................................... 343
('h e G uevara ve Kba D e v rim i............................................................................ 346
15 Y e n i D nya D z e n s z l ................................................................................................ 351

V ietnam Sava.......................................................................................................... 352

1968............................................................................................................................... 355
1968-75: i syan................................................................................................... 358
1973-92 U zun D u rg u n lu u ................................................................................... 361
N eoliberalizm N ed ir?.............................................................................................. 364
1989: S talinizm in Y kl....................................................................................... 368
9/11, Terre Kar Sava ve Yeni E m p ery alizm ................................................. 372
2008 knts: B alondan K ara D e li e ........................................................... 375
kinci B yk B u n a lm ............................................................................................ 378

So n u : G e l e c e i O l u t u r m a k .............................................................................. 382
D n y an n Z e n g in li i.............................................................................................. 382
C a n a v a r ...................................................................................................................... 383
21. Y zylda D evrim m i?........................................................................................ 388
K im in M aheri?........................................................................................................ 390

K a y n a k l a r H a k k in d a .............................................................................................. 392

K a yn a k a N o t l a r i ..................................................................................................... 393

S e l m K a y n a k a ..................................................................................................... 400

Z a m a n T a b lo su .......................................................................................................... 408
 T rke Ba sim a nsz

<-

Taksim Meydan, kresel direniin simgelerinden biri olarak A tinann

Syntagma, Kahire nin Tahrir ve M adridin Puerta del Sol meydanlaryla
birlikte anlyor artk. Taksimde evik kuvvet polisiyle atan on binler,
Trkiyen in drt bir yannda sokak gsterilerinde yz binlerin yrd
ne, yol kenarlaryla balkonlardan onlar m ilyonlarn alklaryla destekle
diine tanklk eden bir kitle hareketinin m ilitan ncleriydiler.
Meydan uruna verilen kavga, gstericilerin bir sreliine geri ekilip
binalarda ve meydann hem en dndaki barikatlarn gerisinde snacak
yer aram alar sonucunda meydan evreleyen sokaklara tat. Ama b
kp usanm adan tekrar tekrar meydana akn ederek, bu nemli kamusal
m eknn kontrol mcadelesini canl tuttular.
Yeni kitle hareketi demokrasisi, deiime kapal neoliberal rejimin
kibrine ve rm lne m eydan okuyordu. Rejim, bu m eydan oku
maya bildii tek yntemle yant verdi: Coplarla, TOMAlarla, gaz ve ses
bombalaryla.
lkeler arasnda baz ufak tefek farkllklar olsa da tabandan ykse
len kitle mcadelesinin yeni kalb dnya apnda aka grlebiliyor:
Esasen gen sokak gstericilerinin oluturduu radikal ncler, byk
sermaye ile otoriter devletin ehirlerimizi kontrol altna alm asna kar
kyorlar. Parlamenter dem okrasinin iinin boaltlmas ve sendikalarla
dier halk rgtlerinin zayflatlmas, toplum sal dzenin basnlerleri
ni ve emniyet supaplarn almaz hale getirm itir. Bunun yerine toplu
mun tabannda fke birikiyor, sistemden kopm a derinleiyor ve ardn
dan bu fkenin patlamas ok iddetli oluyor.
Heterojen, gvencesiz, deiken ii snfyla m odern ehir, balca
mcadele arenas haline gelmitir. Sosyal medya, gevek alarn olutu
rulm asn ve birbirlerinden kopuk haldeki bireylerin hzla harekete ge
mesini kolaylatrmtr. Bunlar bir araya geldikleri zaman, kar klt
14 | M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

rn birbirine hi benzemeyen radikalleri bir kitle hareketi olduklarn

kefediyorlar.
Polisin Gezi Parkna kurulan adrlara acmaszca saldrm asnn,
Trkiye apnda bylesine gl bir fke patlam asna ve direnie yol aa
can kimse tah m in edemezdi. Polis iktidarna uzun sredir geni kitleler
kar kmyordu. Polisin gstericilere kar iddete bavurm as oktandr
sradanlamt. st ste seim den zaferle karak on yl akn bir s
redir iktidarda kalmay baaran babakan Recep Tayyip Erdoan rakipsiz
gzkyordu. Hzla byyen, agzllk iyidir zdeyiinin simgesi ne
oliberal stanbulda sokaklarda dem okrasinin yokluu bir norm olmutu.
Ama Erdoann kltrel m uhafazakrlk ve irketler iktidar kar
m, gz alc ltsnn altnda zehirleyici sonular dourm utu. Erdoan
iki dnya arasnda dengede duruyor. Bunlardan biri, yoksullatrlm
kyllerin yaam larn edilgen bir m uhafazakrlk iinde srdrdkle
ri, Anadolunun cra yerlerindeki geri kalm kylerin ve belki de, krsal
kesim in yoksulluundan kaanlarn, ehir kapitalizm inin snrlarnda
varolu mcadelesi verdikleri hareketli gecekondu m ahallelerinin d n
yas.
Sefalete dair istatistikler i karartcdr. Trkiye, OECDnin 34 yesi
arasnda (Meksikadan sonra) toplum sal eitsizliin en fazla olduu ik in
ci lkedir. Her alt kiiden biri yoksulluk snrnn altnda yayor ve bu
oran, tarm kesim inde alanlar arasnda %40a kyor. Ayrmclk y
znden kadnlarn ancak te birinden az (OECD ortalam asnn yars)
bir ite alabiliyorken, yaklak 300-350 bin ocuk ii olduu tahm in
ediliyor.
Erdoann dier dnyas, Trkiye burjuvazisinin, Boaz kysndaki
milyonlarca dolarlk konaklarn ve yatlarn dnyas; birka katl yeralt
otoparkyla, 1.000 dolarlk kadn antalarndan 10.000 dolarlk saatlere ve
100.000 dolarlk spor arabalara kadar her eyin satld 300 sekin m a
azasyla tasarm kapitalizm inin cam ve elikten m odern tapna stinye
Parkn dnyas.
Erdoann AKP rejimi, slam bayran sallayarak ve krtaj, zina, iki
ile ilgili yasaklar gibi simgesel m uhafazakr politikalar destekleyerek,
Trkiye toplum unun en geri kesim leri arasnda kendisine bir semen ta
ban oluturm u durumda. A ncak bu, dnyann geri kalannda siyaset
sekinlerinin destekledikleri neoliberal program dan znde farksz olan,
kat bir program sarp sarm alayan yeil renkli bir ambalaj kddr.
Erdoan, ekonomiyi kuralszlatrarak, yabanc sermayeyi davet ederek
ve art arda IMF kredileri alnm asn salayarak, grevde kald dnemde
 Trke Basma n s z 15

Trkiye ekonom isinin bym e hzn korum utur. Sradan halk, bu refa
hn ancak ok kk bir ksm ndan faydalanabilmitir. Sendikalarn dar
be dnem inin yasalaryla boyunduruk altna alnm as, alma hayatnda
kadnlarn rutin olarak ayrmcla m aruz kalmas, sreklilik arz eden
yksek isizliin gen nfusun hayatn karartm as ve ehirlerde konut
fiyatlarnn hzla ykselmesi yznden yllar iinde byk bir honut
suzluk birikm itir.
Sokaktaki radikaller, 76 m ilyonluk Trkiyen in olduka kk bir azn
ldr. Buna ramen, milyonlarca emeki arasnda direnm enin m m kn
olduu duygusunu yeniden canlandrarak ve Erdoann tm saldrgan
sylemine karn rejimi savunm a konum una gerileterek, Trkiye toplu
mu zerinde muazzam bir etki yapmlardr. Trkiye, Taksim ncesinin
rutinine geri dnmeyecektir. A rtk yeni bir protesto a balamtr.
Her popler kitle hareketi, ileriye gitmek istiyorsa temel grevle yz
yze gelmelidir. Bunlar kelimeyle zetlenebilir: birlik, dem okrasi ve
berraklk. Birlik, m m kn olan en geni toplum sal glerin mcadele ii
ne ekilmesiyle elde edilir. Demokrasi, kitlelerin iradesini dorudan ifade
etm esini salayabilecek rgtlenm e biim lerinin yaratlm asn gerektirir.
Hareketi ynlendirmek, desteini azami dzeye karm ak ve onu radikal
deiime doru ileri tam ak iin hem ama hem de gidilecek yn konu
sunda berraklk gereklidir.
Solcu bir iktisat ve gazeteci olan Paul Mason, Taksim M eydan ha
reketi ile 1871 Paris Kom nn karlatryordu. Komn 50 gn iinde
malup olm utu. Sebep tutku eksiklii deildi. Kadnlara siyasi haklar ta
nm am ve devrim i ehrin dna yaymak iin ciddi bir giriimde bulun
mam t. Versay hkm eti, kyl askerlerden oluan bir orduyla devrim ci
Parisi ezmeyi baarmt.
Kazanm ak iin popler bir kitle hareketi hareketsiz beklemeyi kal
dram az. Bymeli, tabann geniletmeli ve yeni kuvvetleri mcadeleye
ekmelidir. Bunu yapmas iin de ehirdeki dem okrasi mcadelesini, ii,
kyl ve yoksul halk kitlesinin toplumsal reform mcadelesiyle birletir-
melidir.
1917 Rusyasnn Bolevik Parti deneyimi, tarih in en iyi rnei olma
ya devam ediyor. Bar, Ekm ek ve Toprak slogan, devrimci hareketin
am alarn berraklatrarak, olas en geni kitlenin devrimci ncnn n
derliinde birlemesini salamt. Tm ktidar Sovyetlere, byk bir
dorudan demokrasi a olan ii, asker ve kyl konseylerini, eski devlet
aygtna alternatif konuma getirmiti. Ekim Devrim i, bu iki slogann pra
tie geirilmesiydi.
16 J M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Britanyadan olaylarn seyrini izlerken Taksim M eydan ilham veri

ci gzkyordu. Uykusundan silkinen halk kitleleri ite yeniden tarih
sahnesine dnyordu. te ounluk bir kez daha aznlk karsnda
ayaa kalkyordu. Eski katlklar yine zlp akkan ve hareketli hale
geliyordu; kat olan her ey buharlayordu. Burada tarih yaplyordu.
Taksim Ayaklanmas balam adan nce M arksist Dnya Tarihinin
Trkeye evrilmesine karar verm itik. Sanrm zamanlam as m anidar
oldu. Bu kitabn, Trkiyede giderek daha fazla sayda insann harekete
gemesine ufak da olsa bir katks olacan um ut ediyorum. nk am a
c budur. Amacm tarihin nceden belirlenmi sonular olmayan, ak
ulu bir sre olduunu; yaptklarm zla onu tekrar tekrar ekillendirdi
imizi; keza olumsal bir sre olduunu, yle ki bir karabasan gibi st
mze ken neoliberal dzenin byk krizinin, bundan nceki kapitalist
krizler gibi faizmle ve savala sonlanm asnn gerekmeyip aksine toplum
sal dnmle sonulanabileceini gstermekti.
Ksacas, tarihten karlacak en nemli ders, yaptklarm zn nem
li olduudur. Eer nmzdeki yllarda ve on yllarda aram zdan yeterli
sayda insan beraber hareket ederse, finans kapitalin iktidarna son ver
mek, yoksullukla iddeti dnya zerinden silmek, polis iktidarnn yerine
demokrasiyi geirmek ve gezegenimizi evresel bir felaketten kurtarm ak
iin ihtiyacmz olan devrimi gerekletirebiliriz. Eer istersek gelecei
mizi ekillendirm ek bizim elimizdedir.

N e il F a u lk re r
A ustos 2013
 G R

T a r h N eden n e m l d r ?

Tarih bir silahtr. Gemii kavrama eklimiz bugn nasl hareket ede
ceimizi etkiler. Bu nedenledir ki tarih aslnda siyasi ve tartm al bir
alandr.
Bugne (bugnn krizlerine ve devrimlerine) dair tm bilgim iz is
ter istemez tarihseldir. Onlarca yln birikm i bilgisine bavurm adan bir
bilgisayar imal etmemiz nasl m m kn deilse, gemie bavurm adan
dnyamz anlam am z da sz konusu olamaz. Bizi ynetenler bunu bi
liyorlar; kendi mlk ve iktidarlarn korum ak m enfaatlerinin bir gerei
olduundan, tarihi kendilerince arndrlm bir bakla sunm ak iin ei
timi ve kitle iletiim aralarn denetimleri altnda tutuyor olm alarndan
faydalanyorlar. Smry, ynetici snfn uygulad iddeti ve ezilenle
rin mcadelelerini kasten nemsiz gsteriyorlar.
Ynetenlerin benim sedikleri tarih anlay, getiimiz 30 ylda daha
da egemen olmutur. G nm zn emperyalist savalarn destekleyen
yeni m uhafazakrlar [neokonlar], Roma ve Britanya gibi im paratorluk
lar, uygarlk modelleri olarak yceltiyorlar. Ortaa Avrupas, milyoner
bankerlerin taraftar olduklar yeni klasik iktisadn rnei olarak yeni
den yorumlanyor. Byk tarih anlatlar ina etme (yani bugn anlaya
bilip, gelecei deitirmek zere harekete geebilmemiz iin gemii ak
lama) giriim leri, tarihin hibir yapya, kalba veya anlama sahip olma
dn dile getiren, revataki post m odernist teorisyenlerce hor grlyor.
Bu fikirlerin etkisi, bizi dnsel adan sakatlam ak ve siyasi olarak ha
reketsiz klm ak oluyor. H ibir ey yapmayn mesaj veriliyor, nk sava
demokrasiyi tevik eder, piyasann alternatifi yoktur ve tarihi, insanlarn
bilinli eylemi ekillendiremez.
Bu kitapta farkl bir gelenei savunuyoruz. Devrimci dnr ve ey
lemci Karl M arxin 1852de yaynlanan siyasi bir kitapkta yazd gibi bu
gelenei yle zetleyebiliriz: nsanlar kendi tarihlerini kendileri yapar-
18 Marksist Dnya Tarihi

lar, ama kendi iradeleriyle ve kendi setikleri koullar iinde deil. Baka
bir deyile, tarih in seyri nceden belirlenmi deildir; olaylar, insanlarn
yaptklarna gre farkl bir ynde geliebilir. Ne de tarihi yalnzca siyaset
ilerle generaller ekillendirir; yani, rgtlenir ve birlikte hareket ederler
se sokaktaki insanlar da tarihi ekillendirebilirler.

Counterfiren internet sitesinde (www.counterfire.org) haftalk olarak

yaynlanan makaleler bu kitaba kaynaklk etti. Ancak, kitap olarak yayn
lanm adan nce bu makaleleri batan aa elden geirdik. Bu giriin yan
ra grece uzun bir sonu ksm da ekledik. Her hafta yaynlanan ksa
web blmleri bir araya toplanarak, daha uzun kitap blm lerinin alt k
smlar haline getirildi ve her blm iin ksa bir nsz yazld. O kurlarn
kullandm kaynaklar kontrol edip tamamlayc okum alar yapabilme
leri iin kaynaka ksm eklendi; yine okurlarn anlat iinde kaybolup
gitmelerini nlem ek zere bir zam an tablosuna da yer verildi.
nternette yaynlanan m akalelerinin yeniden dzenlenip elden geiril
mesi, kitab bandan sonuna kadar okunabilir hale getirm i olmal ama
illa bu ekilde okum anz gerekmiyor. Kitab, nemli tarih konular iin
ihtiya duyduunuzda bavurabileceiniz ksa bir analitik makaleler der
lemesi olarak da kullanabilirsiniz pekl. Hangisi tercih edilirse edilsin,
kitap her eyden nce eylemciler iin, bugn harekete geerken tarihi bir
rehber olarak anlam ak isteyenler iin hazrland.

Deerli zam anlarn ayrarak kitabn tam am n ya da baz ksm larn

okum a zahm etine katlanan, kym etli yorumlaryla beni birok deiik
lik yapmaya sevk eden ok sayda kiiye teekkr borluyum: W illiam
Alderson, Dom inic Alexander, David Castle, Lindsey German, Elaine
Graham-Leigh, Jackie Mulhallen, John Rees, Alex Snowdon, Alastair
Stephens, Fran Trafford ve Vernon Trafford. Elbette, dik ballk edip tav
siyelerini reddettiim zam anlar da oldu; o nedenle ortaya kan sonucun
sorum luluu tam am en bana ait.
Belirli yerleri ve dnemleri ihm al ettiim eletirisiyle, kitabn Avrupa
merkezciliin hatta ngiliz merkezciliin etkisinden syrlamad eleti
risiyle sklkla karlatm . Bu eletiri hakldr. Bu eksiklii gidermek iin
elimden geleni yaptm ama ancak ksmen baarl olduumu sylemeli
yim. Nedeni basit ve ak: ngilterede doup bym , eitli konularda
ayn lde uzm an olmayan bir arkeolog ve tarihiyim . ok kapsaml bir
konuyu ele alan herkes gibi benim de aldm eitim in, deneyim lerim in
ve okuduum eylerin yol at kstlam alardan tam anlamyla k u rtu l
 T ari h Neden n e m l i d i r ? 19

mam asla m m kn olmayacak; bu nedenle, ngiliz ya da Avrupal olm a

yan okurlarm n beni anlayla karlayarak hogrlerini esirgemeye
ceklerini um uyorum.
Korkarm ki ele aldm konuda bile birtakm hatalar yapm, yanl
anlam alara neden olmu -eitli alanlardan uzm anlar beni acmaszca
eletirmeye davet etm i- olabilirim. Bu da yine bylesine kapsam l bir
konuya bulaan birisinin kanlm az kaderidir. Kendimi savunm ak iin
syleyebileceim tek bir ey var. Hatalarn dzeltilmesi ve yanl anla
m alarn giderilmesi, ana argm anlar geersiz klyor mu? Eer yleyse,
proje baarsz olur. yle deilse, yani M arksist yaklam, yanl yorum
lanm ayrntlara bakm akszn insanlk tarih in in balca olaylarn ve
gelimelerini inandrc bir ekilde aklayabiliyorsa, proje baarl olur.
Ama bundan biraz daha fazlasn yapacan um ut ediyorum: nsanlar
kendi tarihlerini kendileri yaptna, yle ki her birim iz yaptklarm zla
gelecei belirlediimize gre, bazlarmz harekete gemek gerektiine
ikna edecektir: imdiye kadar filozoflar dnyay yorum lam akla ilgilen
diler; oysa aslolan onu deitirm ektir.

N e il F a u lk n e r
A ra lk 2012
 k i m ily o n y l b o y u n c a en ile ri te k n o lo ji:
A ly e n el b a lta s
 1

A V C I L A R VE F T L E R
ykl. M 2,5 m ily o n -3 0 0 0

Hikyemize, yaklak 2,5 m ilyon yl ncesinden M 3000lere ka

dar neler olup bittiini hzlca gzden geirerek balayacaz. Bu d
nemde biyolojik, kltrel ve toplum sal evrim in bir rn olarak drt
kkl dnm yaand. Birincisi, Dou A frikada 2,5 milyon yl nce
baz insans m aym unlar evrim geirerek ilk insangilleri ([hom inid] dik
yryen ve dolaysyla serbest kalan ellerini alet gelitirm ekte kullana
bilen hayvanlar) ortaya kard. kincisi, yaklak 200.000 yl nce yine
A frikada, belli baz insangiller evrim sonucunda m odern insanlara,
yani beyni daha byk ve alet yapma becerisi daha fazla olan, ortaklaa
[kolektif] emein, toplum sal rgtlenm enin ve farkl ortam lara kltrel
uyum gsterm e becerisinin gelitii yaratklara dntler. ncs,
yaklak 10.000 yl nce, iklim deiiklii ile yiyecek ktlk larn n et
kisiyle baz topluluklar avclk-toplayclktan iftilie gei yaptlar.
D rdncs, kabaca 6.000 yl nce, yeni toprak slah ve youn [entan-
sif] tarm teknikleri, uygun yerlerde yaayan baz topluluklarn, apa-
lamaya dayal ekim den sabana dayal tarm a geerek aldklar m ahsul
nemli lde artrm alarna olanak tand.
Bunlarn grece ani olm alar gereini vurgulam ak zere bu dn
mlere devrim diyorum: Tarihte, damlaya damlaya biriken evrimci
gelimenin birdenbire barda tararak niteliksel deiiklie yol at
anlar -d rt ayak zerinde yrrken iki ayaa geme; snrl zeks olan
bir insangilden olaanst beceriye sahip olan bir insangile; yiyecek elde
etmek iin toplaycla ya da avcla dayanan bir yaam tarzndan yiye
cein bizzat retildii bir yaam tarzna; apalamaya dayal iftilikten
sabana dayal iftilie. Bu dnem in sonuna geldiimizde, yani yaklak
M 3000 ylnda iftilik, dini, sava ve uzm anlam gruplar destekle-
22 M arksist Dnya Tarihi

meye yetecek tarm sal rn fazlalarn salayabiliyordu insan toplumla-

rna. Artn denetim ini eline geiren ilk smrc snflar, bu uzm anlar
arasndan ortaya kacakt.

nsangiller Devrim i
3,2 milyon yl nce Etiyopyann Afar kntsnde yeni bir insans
m aymun biimi dolamaya balad: Australopitekus afarensis (Gneyli
Afar insans m aym unu). 1974te antropologlar, bu australopitekuslardan
birinin 47 adet fosillemi kemiini buldular -iskeletin yaklak yzde
'40. Narin ve zayf vcut biimi yznden kadn olduunu dnerek
ona Lucy adn verdiler -aslnda erkek de olabilirdi.
Boyu sadece 110 santim, arl 29 kg kadar olan Lucy, ldnde
muhtemelen yaklak 20 yanda idi. Lucy, ksa bacaklar, uzun kollar ve
kk kafatasyla daha ok gnm zn empanzesine benziyordu. Ama
nemli bir fark vard: Ayaklar zerinde duruyordu. Leen kemiiyle ba
caklarnn ekli ve az ileride bulunan bir trdeinin diz eklemi, bunu p
heye yer brakm ayacak ekilde ispatlyordu.
Lucy, meyve, kabuklu yemi, tohum , yum urta ve yenebilecek dier
eyleri toplamak zere gezinen kk bir toplayc grubunun yesiydi
muhtemelen. klim deiiklii yznden orm anlar azalp yerini bozkr
lara braktnda doal seilim [seleksiyon], uzun mesafeler katederek yi
yecek arayabilen t r n lehine iledi. Ama Lucynin bipedalizm inin (iki
ayak zerinde yrm esinin) devrim ci sonular oldu. El ve kollarn ser
best kalmas, alet yapm n ve dier emek biimlerini kolaylatrd. Bu ise
doal seilimin, byk beyin kapasitesi lehine olmasn tevik etti. Gl
bir evrimci deiim dinam ii harekete gemiti: El ile beyin, emek ile zi
hin gc, beceri ve dnce arasnda (modern insanlarda dorua ulaan)
mthi bir etkileim balatt.
Lucynin alet yapp yapm adn bilm iyoruz. Lucyden ve beraberin-
dekilerden geriye kalanlar arasnda bunu akla getirecek bir ey buluna
mad. Ama 2,5 m ilyon yl nce Lucynin soyundan gelenler artk alet ya
pyorlard. Kabaca yontulm u talardan yaplan kesici aletler, alet yapma
davranyla tanm lanan yeni bir t r fam ilyasnn arkeolojik dam gasn
simgeliyordu: nsangiller. Aletler, kavram sal dnm eyi, ileriye yne
lik planlam ay ve el becerisini gerektirir. Kaynaklar daha etkin ekilde
kullanm ak amacyla zihin gcnn ve becerinin kullanm n aa
karr. Dier hayvanlar, tipik olarak nlerine geleni olduu gibi kabul
ederler.
 Avc l ar ve i f t i l e r 23

Kendilerinden nceki australopitekuslar gibi insangiller de A frikada

geliim gsterdiler ve yaklak 1,5 milyon yl boyunca esasen bu blgede
kaldlar. Her ne kadar Grcistanda, Karadeniz yaknnda 1,8 milyon yl
geriye giden fosil kalntlar bulunduysa da, bu Bat Asyaya ksa sreli bir
giri gibi gzkyor. lk insan t r olan Homo erectus un [ayaklar zerin
de durabilen insan] Afrikadan karak Gney ve Dou Asyann byk bir
ksmna yerlemesi, 1 milyon yl kadar nce oldu. Ardndan, daha gelimi
bir insangil olan Homo heidelbergensis [Heidelberg insan], Bat Asya ile
Avrupa geneline yerleti. Ama bu insan gruplar, sayca az ve istikrarszd.
nsangiller, 2,5 milyon yl nce balayan Buzul D evrinde yaadlar.
Buzul Devri iklim i dinam ikti; souk buzul devirleri ile grece lm an bu
zul aras [interglasiyel] devirler arasnda deiiklik gsteriyordu. u anda
buzul aras bir dnemdeyiz am a bundan 20.000 yl nce, Kuzey Avrupa
ile Kuzey Am erikann byk blm buzul devrini yayordu: Kalnl 4
km yi bulan buz tabakalar, 9 ay sren klar ve haftalar boyunca -20Cnin
altnda seyreden scaklklar. lk insangiller, soua alkn olm adklarn
dan scak dnemlerde kuzeye g ediyor ve buzullar aalara indiin
de yeniden gneye dnyorlard. rnein, Britanyaya ilk kez 700.000
yl nce geldiler ama sonra ayrldlar ve en az sekiz kez geri dndler.
Eski Ta Devri nde (yaklak olarak 700.000-10.000 yl nce) muhtemelen
Britanyan n yalnzca %20sinde yaayanlar vard.
yle gzkyor ki Homo heidelbergensis, hayvan kaynaklarnn bol,
eitli olduu deniz ve nehir kylarna yerlemiti. Standart alet bir
Alyen el baltas (esasen bir dorayc) ya da bir Clactonien yass ta
paras (bir kesici) idi. eitli amalarla kullanlabilen bu aletler, gerek
tiinde ok sayda retiliyordu. ngiltere Boxgroveda yaplan kazlarda,
tarihi yaklak 500.000 yl ncesine uzanan 300 adet el baltas ve yontul
mu ta paras kalnts bulundu. Bu aletler, o zam anlar bozkr andran
bir ky ovas zerinde yaayan at, geyik ve gergedanlar ldrmekte kul
lanlm t.
Ancak, son buzullama srasnda topyekn bir geri ekilme olmad.
Neandertal (Homo neanderthalensis), 200.000 yl kadar nce Avrupa ile
Bat Asyada Homo heidelbergensisten evrimleerek ortaya kan, soua
uyum salam bir insangil tryd. N eandertalin uyumu, hem biyolojik
evrimle hem de yeni teknolojiyle ilgili bir meseleydi. Geni kafa, byk
burun, kaln kalar, alak aln, ksa ene geliimi ve ksa, tknaz, gl
yapl bedeniyle Neandertal, ortalam a scakln -10Cye kadar dt
k aylarnda hayatta kalacak yapdayd. Ama kltr daha nemliydi ve
bu, beyin gcyle balantlyd.
24 | M a r k s i s t D n y a T a r i h i

nsangillerin beyni giderek byyordu. Bu zelliin seilimi ciddi

bir meseleydi. Beyin dokusu dier dokulardan daha maliyetlidir: Beyin,
vcut arlmzn yalnzca %2sini olutururken, besinlerden salanan
enerjinin %20sinden fazlasn kullanr. Ayrca olduka risklidir. nsanlar
dik yrmeye uygundurlar; bunun, bir yandan dar bir leen kemiini
ama te yandan da geni bir kafatasn gerektirmesi, doum srasnda ka
dnlarn leen kemiine byk bir yk getirir; sonu, yava, acl ve kim i
zaman da tehlikeli bir doum travm as olur. Ama avantajlar ok fazladr.
Geni beyin, m odern insanlarn yaklak 150 kadar trdeiyle karm ak
toplumsal ilikiler gelitirip srdrm esini m m kn klar. nsanlar yal
"mzca sosyal hayvanlar olmayp, bu amaca uygun olarak bilhassa genile
mi ve gelimi beyinleriyle ar derece sosyal hayvanlardr.
Sosyallik, m uazzam evrimsel faydalar getirir. nsangil avc-toplayc
gruplar muhtemelen olduka kkt -30-40 kii. Ama benzer byk
lkte belki de yarm dzine kadar baka grupla balar vard; elerini,
kaynaklarn, emei, bilgiyi ve fikirleri paylayorlard. Sosyallik, ibirli
i ve kltr birbiriyle yakndan ilgilidir; bunlarn gelimesi st dzeyde
zek, yani biyoloji terimleriyle sylersek beyin dokusu gerektirir.
N eandertaller phesiz zekiydiler. Klasik Neandertaller in Mouster ien
alet takm, zel tasarlanm eitli sivri ular, baklar ve kazyclardan
oluuyordu -G neybat Fransada elde edilen arkeolojik bulgularla ilgili
bir almaya gre 63 farkl eit. Zeki, iliki alarn gelitirm i ve iyi do
nanm l Neandertaller, barnaklar ina ederek, elbise yaparak ve donmu
ovalarda byk lekli avclk iin kendi aralarnda rgtlenerek, Buzul
D evrinin ar koullarna mkem mel uyum saladlar. ngilteredeki
Lynford, 60.000 yllk gemii olan bir avlanma yeridir. Burada arkeolog
lar, m am utlarn kem ik ve dileriyle birlikte aletler buldular.
Ama doal organizmalar, kendi evrimsel m kem mellikleri konusunda
tutucudurlar. Soua mkemmel uyum gsteren Neandertaller, biyolojik
bir kmaza girdiler. Bu arada, trlerin kaynama potas olan Afrikada,
eski erectus [ayaklar zerinde dikilebilen] kolundan yeni bir sper-insan-
gil tr ortaya kt. Yaratcl, ortaklaa rgtlenmesi ve kltrel uyum
gsterme yetenei ylesine gelimiti ki 85.000 yl nce Afrikadan g
ettii zaman hzla dnyann drt bir yanm a yaylp en cra yerlere bile
yerleti. Bu yeni t r Homo sapiens (modern insanlar) idi ve dier tm in
sangillere stn gelerek onlar yok olmaya srkleyecekti.
2,5 milyon yl kadar nce balayan nsangiller Devrim i, geliimi artk
biyolojik evrimle deil, zek, kltr, toplumsal rgtlenm e ve planl or
taklaa emekle belirlenecek yeni bir trle sonulanmt.
 Av c l a r ve i f t i l e r ! 25

Avclk D evrim i
200.000 yl nce Afrikann bir yerinde, gnm zde yerkre zerin
deki her insann ortak atas olan bir kadn yaad. Tm Homo sapiers
trnn (m odern insanlarn) ilkel atayd. Onu Afrikal Havva diye ta
nyoruz. Bu gerei, fosillemi kemikten elde edilen delillere dayanarak
dier bilim insanlarnn ulatklar sonular teyit eden ve glendiren
DNA analizi ortaya kard.
DNA, hcreler iinde bulunan ve organik yaam n detayl bir plann
sunan kimyasal koddur. eitli yaam biim lerinin birbirleriyle ne kadar
yakndan ilgili olduunu grmek iin benzerlikler ve farkllklar incele
nebilir. Mutasyonlar, olduka dzenli hzlarda olur ve birikir. Bu, gene
tikilerin trler iindeki ve arasndaki biyolojik eitlilii lmelerine izin
verdii gibi iki grubun birbirinden kopup karm asnn ne kadar zam an
nce sonlandn tahm in etmeye de yarar. Bu nedenle, DNAm zdaki
mutasyonlar, gemiimizin, canl doku iindeki fosil kantlarn mey
dana getirirler.
Afrikal Havvann DNA tarihi, bilinen en eski Homo sapiens fosilleri
nin tarihiyle rtyor. Etiyopya Om oda bulunan iki kafatas ile iskelet
parasnn tarihi GY 195.000 u zan y o r-(GY: gnm zden ... yl nce;
insangillerin evrim ini tartrken yaygn kullanlan bir terim).
Yeni t r n d grn farklyd. lk insanlarn uzun, alak kafa-
taslar, eimli alnlar, bombeli ka kntlar ve ar eneleri vard. Biz
m odern insanlarn geni, kubbe eklinde kafataslarmz, ok daha yass
yzlerimiz ve klm enelerimiz vardr. Deiikliin balca sebebi
beyin byklnn artmasyd: Homo sapiens olduka zekiydi. Byk
beyin bilgiyi saklamay, yaratc dnceyi ve karm ak ekillerde iletiim
kurmay m m kn hale getirir. Dil, tm bunlarda kilit rol oynar. Dnya,
konuma yoluyla tasnif ve tahlil edilir, tartlr. Afrikal Havva ok konu
an biriydi. Bu nedenledir ki, evrim ci terimlerle syleyecek olursak, uyum
gsterebiliyordu ve dinam ikti.
Homo sapiens'in esiz bir nitelii vard: Dier insangiller dhil dier
tm hayvanlardan farkl olarak biyoloji onu snrl bir evreye m ahkm
edemiyordu. zerine dnerek, hakknda konuarak, birlikte alarak
Homo sapiens, neredeyse her yerde yaamaya uyum gsterebiliyordu.
Dolaysyla kltrel evrim, biyolojik evrim in nne gemiti; deiimin
hz da artm t. El baltas kullanan Homo erectus, 1,5 milyon yl boyun
ca Afrikada kalmt. Afrikal Havvann torunlar, bu sreyle karla
trldnda bir gz krpm a sresi gemeden g etmeye balamt. En
26 i M a r k s i s t D n y a T a r i h i

azndan bir ksm iin bu geerliydi. Genetik kantlar, Asya, Avrupa,

Avustralya, Kuzey-Gney Amerikann tam am nda, A frikay yaklak
3.000 kuak nce (GY 85.000) terk etm i tek bir avc-toplayc grubunun
torunlarnn yaadna iaret ediyor. Gney Asya ile Avustralyaya GY
50.000, Kuzey Asya ile Avrupaya GY 40.000 ve iki Am erika ktasna
GY 15.000 nce yerleildi.
nsanlar neden hareket ediyordu? Avc-toplayclarn, kaynaklarn t
kenmesine, nfus basksna ve iklim deiikliine tepki olarak yiyecek
peine dtkleri neredeyse kesindir. Uzun sre yryp koacak ekil
de tasarlanm olmalar sayesinde uzun mesafeler katedebiliyorlard. El
becerileri onlar mkemmel alet reticileri yapyordu. Byk beyinleri
sayesinde soyut dnebiliyor, ayrntl plan yapabiliyor, dil becerilerini
kullanabiliyor ve toplum sal rgtlenme gelitirebiliyorlard.
Kk, birbirine sk skya bal, ibirlii yapan gruplar oluturdu
lar. Bu gruplar arasndaki balar gevekti ama akrabalk, dei-toku ve
karlkl destee dayal geni alara sahiptiler. Onlar, arkeologlarn kul
land anlamyla kltrl idiler: Yiyecek bulma, birlikte yaama, g
revleri paylama, alet yapma, sslenme, llerini gmme ekline ve daha
pek ok eye grup iinde karar veriliyor, nceden belirlenm i kurallar
takip ediliyordu.
Bu bir eyi daha ima eder: Bilinli, ortaklaa seimler yapyorlard.
Meseleleri enine boyuna konuur, ondan sonra bir karara varrsnz. Hi
bitmeyen yiyecek araynn zorluklar sklkla alternatifleri ortaya kar
yordu: Baz gruplar daha m uhafazakr bir seim yaparak olduklar yerde
kalr, yaam larn eskisi gibi srdrr ve ilerin yolunda gideceini um ut
ederler. Daha giriken olan bazlarysa belki yeni bir blgeye gecek, yeni
avlanma teknikleri gelitirecek ya da bilgi, kaynak ve em eklerini bir araya
getirmek zere dier gruplarla balant kuracaklardr.
Bu nedenle, Homo sapiensin baskn bir karakteristii, farkl ve de
iken ortam larn gereklerini yerine getirme konusundaki rakipsiz be-
cerisiydi. lk balarda, kaynak bakm ndan zengin deniz kylar ve nehir
sistemleri boyunca g edeceklerdi. Ama yle gzkyor ki ok gemeden
art blgelere [hinterland] de yayldlar. Gittikleri her yere uyum saladlar
ve yerletiler. Kuzey Kutbu blgesinde Ren geyii, donm u ovalarda m a
m ut, ayrlklarda yaban geyii ve at, tropik blgelerde domuz, maymun
ve kertenkele avladlar.
Alet antalar, karlatklar zorluklara gre deiiklik gsteriyor
du. Basit el baltalar ile ta paralan yerine eit eit kesiciler retti
ler -boyu eninden daha uzun olan ve zel olarak hazrlanm prizm atik
 A v c l a r ve i f t i l e r | T l

dam arlardan vurarak yontulm u keskin azl ta aletler. Yine, elbise ve

barnaklarn da koullarn gerektirdii gibi yaptlar. Isnmak, yemek pi
irmek ve korunm ak amacyla atei kullandlar. Avladklar hayvanlarn
sanatsal resim ve heykelciklerini yaptlar. Her eyden te, deneme ve icat
yapyorlard. Baarlar paylalyor ve kopya ediliyordu. Kltr duraan
olmayp, aksine deiken ve birikim li bir nitelik arz ediyordu. Homo sa
piens, evreyle ilgili zorluklara yeni yapma yntemleriyle karlk veriyor
ve renilen dersler, giderek byyen bilgi ve yapabilme-bilgisi [know-
how\ havuzunun paras haline geliyordu. evre koullar deitiinde
biyolojik evrim geiren ya da lp giden m odern insanlarn aksine daha
iyi barnaklar, daha scak tutan elbiseler ve daha keskin aletler gelitire
rek zmler buluyordu. Doa ile kltr etkileime giriyor; bu etkileim
sayesinde insanlar, geimlerini salama konusunda giderek kendilerini
gelitiriyorlard.
Baz yerlerde, Homo sapiens ile ilk insanlar bir sreliine bir arada
yaadlar. GY 40.000-30.000, Avrupada hem m odern insanlar hem de
Neandertaller bulunuyordu. Trler arasnda bir lde karma -dolay
syla toplum sal etkileim - olduuna dair deliller var am a resmin geneline
bakldnda, trlerden birinin yava yava dierinin yerini aldn g
ryoruz. Neandertallerin soyu nihayetinde tkendi; iklim deiir, Homo
sapiens nfusu artar ve btn insangillerin yaam larnn bal olduu b
yk av hayvanlar ar avlanrken, ne bu koullara uyum salayabildiler
ne de dier trle rekabet edebildiler.
Ta alet teknolojisi, bu t r n yerinden edilm esini glgede brak
t. Neandertal fosilleri, M ousterien ta paralaryla balantldr. Kro-
Magnon fosiller (Avrupa arkeolojisinde Homo sapiens kalntlar), eitli
ve gelimi Orinyasyen kesicilerle balantldr. Bu terimler, arkeolojik
kaytlarda kabul edilmi iki alet yapma geleneini yanstrlar. Ama hepsi
bu kadar da deil. Farkl ve dinam ik olan bu yeni kltr, zamanla m z
rak atclar, zpkn ve ok retti. Kpekler evcilletirilerek avda kullanl
d. Neandertaller besin zincirinin en tepesindeydiler, ama yeni gelenler
onlar kazanm alar m m kn olmayan bir kltrel silahlanma yarna
zorlad.
ngiltere C heddar Boaz nda bulunan Gough Maaras, klasik bir
Homo sapiens m ekndr. Burada insan kalntlar, hayvan kem ikleri,
binlerce ta alet, kem ik ve boynuzdan yaplm el yapm nesneler bu
lundu. Yaklak GY 14.000e ait olan bu bulgular, at avcs bir toplulua
aitti. B arnak olarak kullanlan m aara, yaban at ve geyik srlerinin
dzenli olarak getikleri boaza bakan, elverili bir gzetleme noktasy
28 ' M a r k s i s t D n y a T a r i h i

d. Buradaki Homo sapiens topluluu olduka zel bir ekolojik yaam

alanna uyum salam t: Son byk buzullam ann ikinci yars bo
yunca vahi hayvanlarn g yollar zerinde yer alan doal bir geit.
Alet yapm nn balad 2,5 milyon nce ile GY 10.000 arasndaki d
nem Eski Ta D evri ya da Paleolitik Dnem olarak bilinir. Bu devrin son
evresi olan st Paleolitik Dnem, Homo sapiensin dnem idir ve nceki
evrelerden devrim ci bir kopuu tem sil eder. st Paleolitik Devrim hem
biyolojik hem de kltreldi. Yeni bir sper-insangiller t r Afrikadan
km ve dnyann drt bir yanm a yaylmt. Bu ilk kreselleme sra
snda tr, ok sayda ayr kltr -a le t repertuvarlar, alma yntem-
'leri, toplum sal detler ve riteller- yaratarak farkl evrelere ve frsatla
ra uyum gsterdi.
Ama GY 10.000e gelindiinde bir sorun ortaya kt. nsangillerin
ok baarl olmas, byk av hayvanlarnn soyunu tketiyordu:
Mamutlar, dev geyikler ve yaban atlar, soylar tkeninceye kadar avlan
dlar. Ayn zam anda yeryz snyor ve ak ovalar ortadan kaybolarak
yerlerini yeniden canlanan orm anlara brakyordu. st Paleolitik Dnem
dnyas kmaza girm iti. Mevcut geim ini salama biimi, artk hayatta
kalmay gvence altna alamyordu. Homo sapiens, etin bir evrimsel uy
gunluk snavyla kar karya idi.

T arm D evrim i

20.000 yl kadar nce son buzullam ann buzlar erimeye balad. M

8000 tarihlerinde dnyann scakl, bugnkne yakn dzeylerde istik
rar kazand. M 5000 civarna geldiimizde dnya bugnk halini al
mt. rnein Avrupa, ykselen deniz seviyesinin kara kprlerini yarp
geerek Baltk Denizi, Kuzey Denizi ve Karadenizi suyla doldurmasy
la ekillenmi oldu. Sonu, dnyadaki insanlar iin yavaa gelien bir
ekolojik kriz oldu. Kuzeyde ak tundralarn yerlerini sk orm anlara b
rakmas, avclarn hedefi olan av hayvan m iktarn yaklak %75 azaltt.
O rta ve Bat Asyada kriz ok daha ard: klim deiiklii geni alanlar
le dntrrken, canl yaam giderek nemli yksek blgelere, nehir
boylarna ve vahalara skt.
Bu ilk kez olmuyordu. 2,5 milyon yl sren Buzul Devri nde buzullar
birok kez ilerleyip geri ekilmiti. Bu sefer farkl olan, snan dnya bela
syla yz yze gelen insangillerin kimliiydi. Homo sapiens, hem dnsel
hem de kltrel bakm dan ekolojik krizle baa kma konusunda atala
rndan ok daha iyi donanm a sahipti.
 A v c l a r ve i f t i l e r 29

Kuzeyin orm anlk yerlerinde insanlarn ou, yiyecein bol ve eitli

olduu nehirlere, gllere, deltalara, nehir azlarna ve deniz kylarna
yerlemiti. M 7500 gibi Yorkshiredaki Star Carr, her yl bahar sonu ile
yaz boyunca kullanlan mevsimlik bir kamp alanyd. Buray kullanan
Mezolitik Dnem (Orta Ta Devri) insanlar, sr, Kanada geyii, alage-
yik, karaca ve yaban domuzu (keza aa sansar, kzl tilki ve kunduz gibi
daha kk hayvanlar) avlyorlard. Sinsice yaklama ve pusu kurup avn
iyice yakma gelmesini bekleme, tercih ettikleri yntemdi. Kazyclar, de
liciler ve dier ta edevatn yan sra boynuzdan yaplm dikenli m zrak
balar da alet takm lar arasnda bulunuyordu.
Star Carr insanlar, olduka rahat bir yaam sryorlard. ncelikli
avlama-toplama teknikleri, sulak ve aalk arazinin yeni besin kaynak
larndan faydalanm alarn m m kn klyordu. Ama Asyann kurak bl
gelerinde daha radikal bir ey gerekiyordu: Yeni yiyecek toplama biimleri
deil, yiyecek retimi.
Avclar, uzun sredir kurbanlaryla ortak yaam [simbiyotik] ilikisi
iindeydiler. Avlar iin aasz alanlar yarattlar, onlarn hareketlerini
ynlendirip besin saladlar, yrtclar uzaklatrp genleri ldrmekten
sakndlar. Yaknlarnda bol m iktarda av hayvan bulundurm ak onlarn
karna idi. Avclktan hayvancla (evcilletirilmi hayvanlarn otlak
larda yetitirilmesine) gei kademeli ve sorunsuz olabilirdi.
Bitkilerin, tohum lardan kp bydkleri gzlemleyerek anla
labilir. Dolaysyla, bitkileri hasat etm ek iin insanlarn tohum ekm ek
zorunda olduklar yle devasa bir adm deildi. Am a bir seime iaret
ediyordu -k i bunun illa da ho bir seim olduu sylenemez. iftilik
sk almay gerektiriyordu: U zun sren, srekli tekrarlanan, insann
belini bken zorlu bir alma dem ekti -araziyi tem izleme, topra bel
leyip apalama, tohum lar serpme, zararl otlar temizleme, haaratn
ldrlmesi, tarlalarn sulanm as ya da fazla suyun boaltlmas, eki
nin biilmesi; stelik bunlar, bitm ek bilmeyen kuraklk, sel baskn
ve m ahsuln m ahvolmas tehlikesine ram en yapm ak. Aynsn her yl
bkp usanm akszn tekrar tekrar yapmak. iftiliin pek de ideal bir
seenek olduu sylenemez. Avlanma ve balk tutm a, toplam a ve le y i
yicilik ok daha kolaydr.
Bu nedenle tarm devrimi, insanlarn kendi tarihlerini yapm alarnn
bir rneidir, ama kendi setikleri koullarda deil. Doal besin kaynak
larnn tkendii, giderek kuraklaan bir arazide baka areleri olm ad
ndan topra ilemek ve hayvan yetitirm ek gibi ar bir ii yapmaya
mecbur oldular. rnein, m odern rdnde Petra yaknndaki El-Beidha,
30 Ma rksist Dnya Tarihi

M 6500lerde Erken Neolitik Dnem (Yeni Ta Devri) ifti topluluuna

ev sahiplii yapmt. Ta, kereste ve am urdan yaplm koridorlu ev
lerde birlikte yayor; un elde etmek iin eyer ekilli el deirm enlerinde
(bu ekildeki tm e talarnda) buday dvyor; aralarnda ok bala
rnn, baklarn, kazyclarn da bulunduu akm ak ta paralarndan
yaplm ok sayda ve eitli aletler retiyorlard.
Corafya ve iklim , insann m aharetiyle etkileime girerek farkl yerler
de farkl ekonomiler ortaya kard. Bat ve O rta Asyada iftiliin geli
mesi, ksmen buralarn daha kurak olmas ve besin kaynaklar zerindeki
. basknn daha fazla olmas, ksmen de ehlletirilmeye uygun temel trle
rin yabani eitlerinin mevcut olmas yzndendi -arp a, emmer buday,
sr, koyun ve domuzlar. Ama iklim deiiklii kresel bir olguydu ve
iftilik, birbirinden olduka uzak yerlerde farkl zam anlarda bamsz
olarak kefedildi. rnein, Dalk Papua Yeni Ginede Neolitik ekono
mi, eker kam, muz, kabuklu yemiler, kulkas, otlar ve yeil sebzeler
temelinde M 7000 gibi geliti. Avrupann ilk iftileri, M 7500-6500
arasnda Ege Denizi ni aarak dou Yunanistana gelen Asyal nclerdi.
Yanlarnda N eolitik paket getirmilerdi -tarm rnleri ve evcilletiril
m i hayvanlar; kalc yerleim yerleri ve kare evler; iplik eirme ve doku
ma; apa, orak ve keskin baltalar; anak-mlek ve tc talar; bereket
tanralarm temsil eden, seramik Vens ya da iman kadn heykel
cikleri. Tm bunlar, belirgin biimde Asyal DNAs tayan insanlarn
m ezarlarnn yan banda birdenbire ortaya kt.
iftiliin yaylmas binlerce yl srd ve imdi bile genellemi de
ildir. Yaklak M 7500den beridir avclk-toplayclk, hayvanclk
ve topra ileme bir arada var olmutur. Birok Erken Neolitik Dnem
topluluu, bunlarn her n de ieren karm a bir ekonomiye sahipti.
Dierleri, iftilie btnyle kar ktlar. iftiliin Balkanlardan,
M acar O vasn ap Kuzey ve Bat Avrupaya yaylmas yaklak M
5500den sonra oldu. Orada bir kez daha bekledi. M ezolitik dnemde
Baltk Denizi, Kuzey Denizi kylarnda, A tlantikin sahil kesimlerinde ve
Britanya A dalarnda yaayan avclar binlerce yl sresince deiimin d
nda kaldlar. Sonra, M 4300-3800 arasnda onlar da Neolitik dneme
getiler. Avustralya Aborjinleri ve Kalahari Bumenleri gibi baz toplu
luklar, avc-toplayc ekonomiyi yakn zamana kadar srdrdler.
iftilik her zam an gnlszce yaklalan bir seenekti ama bir
kez baladktan sonra geri dn yoktu. iftilikle arazi ok daha
youn kullanldndan, avclk-toplaycla gre ok daha byk bir
nfusu destekleyebiliyordu. Bu, iftilerin almay brakm as d u ru
 Av c l a r ve i f t i l e r | 31

m unda ait olduklar toplum un alktan lecei anlam na geliyordu,

nk a rtk yaban hayatta varln srdremeyecek kadar ok sayda
insan vard. nsanlk, kendi baars yznden zorlu alma koulla
rna esir olm utu. Yaklak olarak M 5000e gelindiinde, (arkeolog
larn Linearbandkeramik k lt r dedikleri) N eolitik dnem iftileri,
Avrupann byk bir ksm na yerleti. Uzunluu 30-40, genilii 5 m et
reyi bulan, aatan yaplm iki ya da dzine uzun evden m teek
kil kylerde yayorlard. Bu evleri ina etmek, ortaklaa abay gerek
tiriyordu. Evlerden her biri, bir geni aile grubuna barnak salyordu.
Ne evlerde ne de m ezarlarda, toplum sal eitsizliin izlerine rastlanr;
herkesin yetenei lsnde eit temelde katkda bulunup tkettii var-
saylabilir. Yani Erken N eolitik dnem toplum unda ne snfsal b ln
meler ne de ekirdek aileler vard. Bunlarn doal olmas sz konusu
deildir. Avc-toplayclar gibi ilk iftiler de, Karl M arx ile Friedrich
Engelsin dedikleri zere ilkel kom nistler idiler.
Ama bu bir ktlk komnizmiydi. Erken dnem tarm savurgan idi:
Toprak temizleniyor, ekilip biiliyor, verimsiz hale geldikten sonra terk
ediliyordu. Topra yaam dolu tutacak nadasa brakm a ve gbreleme
henz yaygn b ir uygulama deildi. Nfus artka, ulalabilir ve ilenebi
lir toprak da tkenmeye balad. Erken Neolitik dnem ekonomisinin bu
elikileri ok gemeden savalar dourdu.

Savan ve D in in K kenleri

Yars ocuk, 34 kiinin cesetleri 3 m etre geniliinde bir ukura

atlm t. Yetikinlerden ikisi okla kafasndan vurulm utu. A ralarnda
ocuklarn da olduu yirm isi sopayla dvlerek ldrlm t.
Arkeologlar, b u ran n bir katliam yeri olduundan eminler. Gneybat
Alm anyadaki Talheim lm ukuru, M 5000lerin Erken Neolitik d
nem dnyasyla ilgili rktc bir gerei aa karyordu: nsanlar
savamaya balam t.
Balangta sava yoktu. Eski Ta Devri boyunca, 2,5 milyon yl sre
since kk insangil gruplar, avclk-toplayclk ve le yiyicilii yaparak,
yiyecek peinde yeryzn dolatlar. Birbirleriyle nadiren karlayor
lard; herhangi bir atma olmas daha da nadirdi. Ama daha sonra, insan
says artka, ara sra kaynaklar iin anlam azlklar yaanyordu. M aara
resimleri, avclarn okla yalnzca hayvanlar deil, kim i zaman birbirleri
ni de vurduklarn gsteriyor. Ama bu, bildiimiz anlam da sava deildi.
Sava, kart gruplar arasnda yaanan geni apl, uzun sreli ve rgtl
32 Marksist Dnya Tarihi

iddet demektir. M 7500 civarnda balayan Tarm D evrim inden nce

savaa dair bir delil bulunmuyor.
iftilik, avcla nazaran yiyecek elde etm enin ok daha etkin bir yolu
olduundan, Yeni Ta Devri nde nfus nemli lde artt. Paleolitik d
nem fosilleri yzlerle ifade edilirken, Neolitik dnem iskeletlerinin says
on binleri bulur. Ama sorun tam da burada yatyordu. Teknik basit, ret
kenlik dk, retim fazlas snrlyd. nsanlar, m ahsuln rmesi, hay
van hastalklar ve olumsuz hava koullar gibi doal felaketlerin etkisine
ak bir halde, aln eiinde yayorlard. Ktlk, alk ve lm belalar,
Erken Neolitik dnem ifti topluluklarnn yakasm brakm yordu.
Sorun, Erken Neolitik dnem ekonomisinin baarsndan kaynak
lanyordu, nk nfus durm akszn byrken toprak snrsz deildi.
Topran azalan besleyici kaynaklar yenilenmedike, bakir doadan yeni
tarlalarn koparlp alnmas gerekiyordu. Nfus bydke mevcut ky
ler herkesi besleyemiyor ve nc gruplar, yeni yerleim yerleri bulm ak iin
ayrlyorlard. lk yerleim yerleri yaknndaki son bakir doa paralar
da kullanlnca, savurgan Erken N eolitik dnem ekonomisi snrlarna
erimi oldu. Toprak al ve yiyecek ktl, komu gruplar atmaya
srkleyebilirdi.
lk iftiler, zor zam anlarda savunacak ortak [kom nal] mlkiyete sa
hiptiler -tarlalar, hayvanlar, ambarlar, kalc evler. Bu yoksulluk-mlki-
yet, ktlk-fazlalk bileimi, ilk savalarn asl nedeniydi. Alk ekenler,
kom ularnn budayn ve koyununu gasbederek karnlarn doyurabi
lirlerdi. Talheim lm ukuru, byle bir ilkel mcadeleye tanklk etmi
gibi gzkyor.
Ama eer sava yapmak istiyorsanz, savalara, m ttefiklere ve sa
vunm a amal almalara ihtiyacnz olur. Bunlardan daha fazlasna sahip
olan gruplar, dierlerini yenecektir. A rtklarn sava sanatna yatranlar,
dierlerine egemen olacaktr. Arkeologlar, rnein Britanyada Neolitik
Devrim in balam asndan sadece birka yz yl sonra, M 3500 civarn
Britanyadaki ilk savalarn tarihi olarak gryorlar. Tepebalarnda, b
yk geitli kam plar kuruldu. W iltshireda bulunan, emerkezli tm sek
ve hendek halkasyla evrelenmi W indm ill Tepesi, 15 adet futbol sahas
byklndedir. Muhtemelen siyasi toplantlar, din ayinler ve savunma
amacyla kullanlyordu. Buras yeni bir dzeni, farkl kylerden insanlar
tek bir kabile ynetim i altnda birletiren bir dzeni simgeliyordu. Ayn
zamanda insanlar, antsal ta levhalar ile toprak ynlarndan oluan or
tak mezarlara gmlyordu. W iltshiredaki West Kennet uzun hy
nn uzunluu 100, genilii 20 m etredir. na edili tarzyla insan etkile
 A v c l a r ve i f t i l e r 33

yen bu yer, blgesel hkim iyetin bir ifadesiydi. Bu ihtiyacn hissedilmesi,

denetim in rakipsiz olmadn gsterir.
W indm ill Tepesi gibi geitli kam plar ibadet yerleriydi; West Kennet
gibi uzun hykler antmezar olarak kullanlyordu. Erken Neolitik dne
m in daha byk ynetim birim lerini birbirine balayan ey, ortak inan
ve riteldi. By ve din yeni ilevler stlenerek, blgenin ve kt kaynakla
rn denetimi konusunda dier gruplarla daha iyi rekabet edebilecek, daha
gl toplum sal gruplar yaratm ann m ekanizm alar haline geliyordu.
By (istediinizi aklabanlkla elde etme giriimi) ile dinin (ayn eyi
daha byk glere yalvararak yapma giriimi) uzun bir tarihi vardr. st
Paleolitik Dnem avclar, yaadklar m aaralarn karanlk derinlikle
rinde duvarlara av hayvanlarnn resimlerini iziyorlard. Tarih ncesi
aklna gre bir simge, resmedilmi bir imge yle gzkyor ki gereklii,
gelecee ait bir av aryordu. Yalnzca sanatta deil, dans, mzik ve k i
isel ss eyalar araclyla da by yaplyordu. Koreografik bir hareket,
ritm ik bir grlt ve bir kostm , ortak arzu ve um utlar iinde tayordu.
Ayin sonunda fiziksel heyecanla dolan avclar, tazelenm i bir zgvenle
kaldklar yerden yiyecek aramaya devam ediyorlard.
nsan grubu (uyumu, dourganl ve hayatta kalmas) da bir klt me-
selesiydi. Totemcilik, by ile d inin ilkel bir alamdr; nsan grubunu
bir hayvanla zdeletirerek, grubun esenliini gvenceye almak iin o
hayvan kutsal sayar. Atalara tapnm a da ayn lde eskidir: l akra
balar, yaayan nesilleri korurcasna onlarn zerinde dolanan m fik
ruhlar olarak grr. Ama drt ba m am ur din, ilahlara tapnmay ierir
-gne, ay, toprak ana. Yabanclama -doa zerinde denetim in olm am a
s- bylece en gsterili ifadesini bulur. nsanlar, ie yarayacan dn
dkleri eylere yalvararak (dualar) ve rvet vererek (kurban ve adaklar),
denetleyemedikleri glerden kendilerini korumaya alrlar.
lk din biimleri (totemcilik, atalara tapnma, gne, ay ve yeryz
kltleri), daha sonraki kltlerde fosillemi olarak yaad. Bugn bil
diklerim izin ou bunlardan trem itir. Eski A tinada dii ay klnda
dans eden gen kzlar, Yunanllarn vahi doa tanras Artem ise tap-
nrlard. talyada krsal kesimde yaayanlarn tanrs Lupercusa, bir m a
arada oru tu ttu k tan sonra kei postu giyip ehrin etrafnda yara tu tu
an Eski Roma nn gen soylular tapyordu.
Din, kabile ynetimleriyle ayrlmaz ekilde i ie getii Erken Neolitik
dnem kylerinde yeni bir anlam kazand. Toprak rekabeti ve bu uurda
yaplan savalar, kk gruplar daha byk birim ler iinde gvenlikleri
ni salama almaya itti. O rtak totemlere, atalara ve ilahlara tapnmak, yeni
34 M a rks ist Dnya Tarihi

toplum sal kim likler yaratt. Paylalan inanlar ve riteller, dayanmay

glendirdi. Ama sonu, rakip gruplar arasnda kanl atm alar olabi
liyordu. Gloucestershireda bulunan Crickley H illdeki Erken Neolitik
dnem geitli kamp saldrya uram ve yaklmt. Kam pn etrafnda
400den fazla akm ak tandan ok ucu bulunm utu. Erken Neolitik d
nem uzun hyklerinde bulunan llerin ou, ok, sopa, kazma, balta ya
da tala ldrlm t.
Organik kalntlardaki karbon-14n bozunm asna dayanan radyo-
karbon saptam alar ile Bayesci istatistik bileimi, bu olaylarn ne zaman
_yaandyla ilgili yeni deliller ortaya karmtr. Geitli kamplarla uzun
hyklerin inas ve kitlesel kym larn ba gstermesi hemen hemen e
zamanldr. Yaklak olarak M 3700-3400 arasnda (blgesel hkimiyete,
kabile gruplarna, byk lekli ayinsel trenlere ve sava haline dayanan)
yeni bir dzen Britanyada kuruldu. Bu dzen, sava aalar ile yce ra
hiplerden meydana gelen yeni bir toplum katm ann glendirdi. Zaman
ierisinde bunlardan ynetici snf ortaya kacakt.

U zm anlarn O rtay a k
zmsz elikilerle bouup duran Erken Neolitik dnem ekono
misi yenilgiye m ahkm du. Teknik ilkeldi ve israfa yol ayordu. Toplum,
doal afetleri ve zorlu zamanlar atlatm asn salayacak yedek kaynak
lardan yoksundu. Eski araziler tkenip nfus bydke bakir topraklar
giderek azalmt.
Sava, bu elikilerin bir ifadesiydi. Baz gruplara, bakalarnn m al
larna el koyarak yoksulluktan kurtulm ann yolunu ayordu. Ama bu
zm deildi, nk retkenlii artracak hibir ey yapmyordu; tek
yapt ey, toprak, hayvan ve tahl depolarndan oluan mevcut refah
kaynaklarn yeniden bltrmekti.
Homo sapiensin tanmlayc karakteristii yaratclktr. M odern in
sanlar, yeni alet ve teknikler gelitirerek, karlatklar zorluklara gs
germeye alrlar. Onlar, artlara uyum salamlardr. Kltrel yenilik
sayesinde geliip serpilirler. Tarm, tamaclk ve alet yapm alanlarn
daki devrim niteliinde gelimeler, Erken Neolitik dnem in ekonomik
amazn ortadan kaldrd.
apaya dayal baheciliin (kk bostanlarn ilenmesi) yerini sa
bana dayal tarm (arazilerin srlmesi) ald. kzn ektii saban,
iftilerin daha byk arazilerde almasna, topra yarp besleyici kay
naklarn ortaya karm asna izin verir. ekme gcnden faydalanlan
 A v c l a r ve i f t i l e r j 35

hayvanlar, topra gbrelemek iin gereken gbreyi de retirler. Sulama

sistemleriyle kurak topraklara su tand. ifti topluluklarnn bentler,
kanallar ve savaklar a kazp yapmak, onarm ak ve iletmek zere ara
larnda rgtlenmeleri, dzensiz ya riskini azaltarak verimli topran
srekli ilenmesini salad. te yandan drenaj [akalama] dzenekleriyle
bataklklar araziye dntrld ve daha nce hi ekim yaplmam yer
lerdeki besince zengin topraklar tarm a ald. Yine, hem kanallar kaz
m ak hem de tem iz tutm ak iin toplum sal emek gerekiyordu.
Gerek tekerlein icad, gerekse yk hayvanlarnn (kz, eek, at
ve deve) retilip yetitirilm esi, kara tam acln dntrd. A rtk
ykler, insann tayabilecei ya da kzakla srkleyebilecei m iktarla
snrl deildi. Yelken sayesinde su tam acl da dnm geirdi. Bu
alanda rzgr gc, krekilerin kas gcnn yerine geti (ya da onu
destekledi).
Tatan, kem ikten ve aatan yaplan aletlerin kullanm snrlyd.
Ancak ufak ufak yontularak ekil verilebiliyordu bunlara. Krldlar m
atlm alar gerekiyordu. Bunlarla karlatrldnda byl gzken m a
denleri eritmek, kartrm ak ve saymakla bitmeyecek biimde kalba dk
mek m m knd. Souyunca katlayor, sert ve dayankl hale geliyor
lard. stelik israf da sz konusu deildi: Hurda m adenler hi durm adan
yeniden dntrlebiliyordu.
lk ilenen m aden olan bakr, bir sre sonra daha sert alamlar elde
etmek iin dier madenlerle kartrld. M 3000e geldiimizde, kalayla
kartrlarak tun [bronz] elde edildi. Takip eden iki bin yllk dnemde,
silah, ss eyalar ve itibar kazandran maddelerin yapm nda tercih edi
len malzeme tun olacakt.
Maden ileme teknolojisi yepyeni bir eydi. Seram ik teknolojisi zaten
vard ama mleki arknn kullanlm aya balamasyla hzla gelime
gsterdi. Kullanl bir kap (arzu edilirse bunun daha iyi kalite ve ssl
bezemeli olan) ksa bir srede arkta biimlendirilebiliyor, kil yum ak ya
da tabakalarndan tek elle kalba dklebiliyordu.
Velhasl, yaklak olarak M 4000-3000 arasnda gerekleen bir dizi
yenilik, Bat Asyada iftilerin almasn dnm e uratt. Sulama ve
drenaj yoluyla kazanlan topra sabanla ilemek daha kolayd; dzenli
gbrelemeyle verim i ar tr lyordu. Dkmcler el yapm eyalar eit
lendirirken, mlekiler de arklar kullanarak daha fazla sayda ve daha
iyi kaplar yapyorlard. Yk hayvanlar, tekerlekli tatlar ve yelkenliler,
ar yklerin hareket ettirilm esine ve m allarn ticaretinin yaplmasna
olanak veriyordu.
36 Marksist Dnya Tarihi

Her ne kadar yeni fikirlerin birou Bat Asyada ortaya ktysa da,
bazlar baka yerlerden alnmt. O rta Asyann bozkr gebeleri, at
evcilletiren ve at arabalarn ilk yapan insanlar olabilirler. Avrupal d
kmcler, mesleklerinde en nde yer alyorlard. yi fikirler ok geme
den rabet grr. Ge Neolitik dnemin gelimi iftilik yntemleri, Bat
Asyadan hzla Avrupaya yayld. cra blgelerde, daha ge tarihli ba
msz bir gelime vard. rnein inliler, el arabasn, yamalara teras
yapmay bulmu, zahm etli bir i olan pirin fidelerinin ekim ve dikim ine
nclk etmilerdi.
Yeni teknikler, toplum sal deiim i getirdi. Erken N eolitik dne
m in dk teknoloji ekonomisi, uzm anlam emei gerektirm iyor
du: retime herkes katlyordu. Ge N eolitik dnem in, Kalkolitik d
nem in (Bakr Devri) ve Tun Devri nin ileri teknoloji dnyas, eitli
uzm anlarn varlna bamlyd. Saban, yk arabas ve tekne yapmak
iin vasfl m arangozlara ihtiya vard. mlekiler, iftlik rnnden
pay karlnda arkla ekil verdikleri kaplar seri olarak retiyorlard.
Dkmcler, eritm e ve dem irciliin srlarn renm ek iin uzun sre
raklk yapyorlard.
Uzmanlama, emei aile yurdundan koparyordu. Tccarlar, bakr,
obsidiyen, lav ta, ss kabuklar ve yar kymetli talardan oluan deer
li ykleriyle uzun mesafeler gidiyorlard. Tarih ncesi dnem in birok
zanaatkr, tpk atalar gibi gezgindi; kyden kye gidip becerilerini sa
tyordu. Sonuta, aile, klan ve kabile balar zayflad. Akrabala dayal
toplum sal ilikilere ilaveten artk himayeye ve ticarete dayanan yeni ili
kiler ortaya kmt.
Cinsler arasndaki ilikiler de deiti. Toplumsal gruplarn varlkla
rn srdrp refaha ermeleri, ekonomik iler iin ergen ve gen yetikin
nfusun srekliliini gerektiriyordu. Gen kadnlar, bunu salamak iin
ve yksek lm oranlar nedeniyle, hayatlarnn byk bir ksm n ya ha
mile ya da bebek emziriyor olarak geiriyorlard. Ama Paleolitik dnem
toplaycln ve Erken Neolitik dnem apacln ocuk bakmyla bir
likte gtrmek m m knken, Ge N eolitik dnem toprak srm e iinde
bu m m kn deildi. Avc-toplayc ve ilk ifti topluluklarnda kadnlar
farkl iler yapyorlard ama erkeklerle eit statye sahiptiler. Cinsiyete
dayal i blm vard ama kadnlar ezilmiyordu. Erkekler avlanyor,
kadnlar topluyor ve kam p yerini deitirm ek gerektiinde herkesin fik
ri soruluyordu. ekirdek aile bugnk biimiyle mevcut deildi. Erken
Neolitik dnemin uzun evleri, geni aileleri barndryordu. Grup evlilii
yaygn bir uygulama olabilirdi. Anayersel ikamet (erkein, einin ailesiyle
 Av c l a r ve i f t i l e r 37

birlikte yaamas) ve anasoyluluk (aile yeliinin, anne yoluyla izlenmesi)

geleneklerinin olduu, neredeyse kesin bir dille sylenebilir.
Ama Ge Neolitik dnem, erkein dnyasyd. Hayvan otlatma, topra
srme, uzun mesafeli ticaret ve gezgin zanaatkrl, ocuklar yannda
tayarak yaplamazd. Saban, kan ve demir dvme, erkek egemenlii
nin toplumsal n koullarn hazrlad.
kinci tarm devrim i (daha dorusu, kkl yeniliklerin yavaa bi
rikmesi), Neolitik dnem ekonomisini dntrerek Neolitik toplum d
zenini altst etti. apa ve geici bahe arazisi yerini sabana ve sulanm -
gbrelenmi tarlaya brakt. Bundan trdr ki anaerkil, aile temelli ve
eitliki topluluklar, yeni otorite ve hiyerari anlaylaryla dnme u
radlar.
 4.500 yl nce iktidarn yz:
ki tanrann elik ettii M sr Firavunu M enkaure
 2

lk Sin ifl i To plum lar

ykl. M 3 000-1000

M 3000 civarndan itibaren dnyann belli yerlerinde, zellikle de

Mezopotamya, Msr, Pakistan ve inin verimli nehir vadilerinde tam
gelimi ilk snfl toplum lar ortaya kt. Rahipler, asker liderler ve devlet
grevlileri, konum larndan istifade ederek artklar zerindeki kontrol
tekellerine alyor, otoritelerini toplum un geri kalanna dayatyor ve kendi
karlar dorultusunda bakalarnn emeini smryorlard.
Arkeologlarn Tun Devri dedikleri bu dnemde m adenler silahlara,
ss eyalarna ve vr zvra ekil vermekte kullanlyor ama gndelik a
lm ann balca aralar tatan, aatan ve kemikten yaplmaya devam
ediyordu. Bu nedenle retkenlik dk, artklar kk ve uygarln
yaylmas snrl kalm; im paratorluklar ykselip kerken, insanln
ou onlarn etki alan dnda yaamaya devam etm iti.
Tun Devri sekinlerinin m uhafazakrl yznden teknik yenilikler,
dnya sistem inin merkezinde deil de evresinde oldu; yaklak olarak
M 1000 ylna geldiimizde bu yeniliklerden biri, eski imparatorluk
larn devrilip ekonomik bir devrim in balatlmasna yardm c olacakt:
Dem iri ileme.

lk Y netici S n f
Tarih ncesi Smerin kurulduu gney Ira k n Frat-Dicle
Deltas ndaki topraklar, bataklk ve lden oluuyordu. Ama Neolitik d
nem ncleri, M 3000lerde m itlere konu olan Cennet Bahesi nin ger
ek dnyada bir benzerini burada yaratmlard.
Bataklklar kurutup bunlar arasndaki kum ynlarn suladlar.
Bunu yaparak, fevkalade verimli araziler yarattlar. M 2500e geldii
mizde, bir arpa tarlasnn ortalam a rekoltesi ekilen tohum un 86 katyd.
Bunu, piirilmi kil tabletlere dlen kaytlardan biliyoruz. Smerler, ya-
40 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

rattklar karmak, kentli, snf temelli toplum un ayrntl kayt tutmay

gerektirmesi yznden yazy icat ettiler -zellikle vergi ve dier harlar
la ilgili kaytlar.
Eski Smer kabaca gnm z D anim arkas ile ayn byklkteydi.
Zengin topraklar, ilenmeye balad zam an muazzam tarm sal rn
fazlalar salayabiliyordu. Bu, kylerde yaam dan ehirlerde yaama do
ru niteliksel geii m m kn kld. Smer, iki dnya sava arasnda b
yk bir n kazanan tarihi Gordon Childen Kent D evrim i dedii eyi
baard.
Bu devrim in balca arkeolojik iaretleri Smer (ve O rtadounun di
er yerlerinde bulunan) hykleridir -binlerce yllk yerleim sonucun
da olumu, st dzlemi yapay hykler. Dzlenmi, kerpiten bina
lar temsil eden toprak katm anlar, burada yaayanlarn kuaklar boyu
sren hikyesini anlatr. Bakr Devri kylerinin, M 4. ve 3. bin yllar
arasnda genileyerek Tun Devri ehirlerine dntklerini gsterirler.
Kazlar, ziggurat denilen byk tapm ak ve yapay hyklerin hkim
olduu ehirleri ortaya karmtr. Erken H anedanlar dnem inde (yak
lak olarak M 2900-2300) ina edilen U ruktaki bir ziggurat kerpiten
yaplm, 10 m yksekliinde, topraktan yaplma binlerce kadeh kapl ve
zeri asfalt bir platform la kapatlm bir yapyd. ehir, ikam ete ve sanayi
ye ayrlm blgeleriyle 5 km 2lik bir alan kaplyordu. Tapnaklar ve ehri
evreleyen krsal alandaki araziler, tanrlara aitti. Laga blgesi, 20 ilah
arasnda paylatrlmt. Tanra Bonun 44 km 2topra vard. Bunun bir
ksm ailelere tahsis edilirken, bir ksmysa cretli emekiler, yarclar ve
geleneksel hizmetleri yerine getiren klan yeleri tarafndan Bonun ki
isel m lk olarak ileniyordu.
Bonun yokluunda, m lk onun adna tapm ak rahipleri idare ediyor
du. Bo halknn ou 0,32-1 hektar aras byklkte bir topra iliyordu.
Ama nde gelen bir tapm ak yetkilisinin 14,4 hektar arazisi olduu bilini
yor. Dolaysyla, hem kendi arazilerinden zel servetleri, hem de tapmak
m lkleri zerindeki ortaklaa denetim leri sayesinde rahipler, toplumun
sekin tabakasn oluturuyorlard.
Zenginlik onlar gl klyor ve glerini de daha fazla servet biriktir
mekte kullanyorlard. Balangtan beridir var olduu haliyle Lagan
eski dzenini yeniden tesis etmeyi amalayan bir kararnam ede, rahiple
rin yoksullardan aldklar, trl yollarla para szdrdklar, tapnaa ait
topraklar, hayvanlar, malzemeleri ve hizmetileri, kendi m allarym ya
da kleleriymi gibi kullandklar belirtilir.
ehir yneticileri (daha sonrann krallar), rahipler arasndan kard.
Lagata ehir yneticisi, hem ba tan rn n yce rahibi, hem de yurtta
 tik Snfl Topluml ar 41

ordusunun bakom utan idi. Boya ait arazilerin 246 hektarlk ksm n
kullanm a ayrcalna sahipti. Smer farkl ehir devletlere blndn
den, Laga ehri yneticisi bir sr yneticiden sadece birisiydi. Bu e
hirler sklkla savaa tutuuyordu. Ur Sanca nda (gemii yaklak ola
rak M 2600e uzanan bir kral m ezarnda bulunan fazlasyla ssl bir
kutu), dm anlar ezip geen drt tekerlekli sava arabalar, mifer ve m a
den ilemeli pelerinler giyen mzraklar, kraln nnde bekleen plak
m ahkm lar resmedilir.
Her ynetim birim i, kom ularndan korkarak yaard. Her birinin
korumas gereken topra, hayvan srleri, tahl am barlar, hzinesi ve
i gc vard. Asker g, savunm ann olmazsa olmaz unsuruydu. Ama
asker g, bir kere elde edildii zam an inisiyatifi ele alacak ekilde kul
lanlabiliyordu. nleyici saldr, gelecekte gvenlii gvence altna ala
bilecek en iyi yntem olabilirdi. Yamac saldr, hkm darn zenginli
ini ve gcn bytebilirdi. Asker gcn ieride de ilevi vard. Devlet
(hkmdar, rahipler, memurlar ile ktiplerden oluan brokrasi, bunlarn
komuta ettikleri silahl gruplar), ehrin yeni toplumsal dzenini koru
yup srdren mekanizmayd. Brokrasi zaten snf iktidarnn aracyd.
ehir toplum unun karmakl, kayt tutulm asn, ticaret iin standart
hale getirilmi arlklarla lleri, topran llmesi iin geometriyi ve
aritm etii gerektiriyordu. Giderek karm aklaan ve snf hkim iyetinin
hkm srd bir toplumda, neye kim in sahip olduundan kim in neye
ihtiyac olduuna kadar her eyin llmesi, yazya dklmesi ve uygula-
tlmas gerekiyordu.
Bu sanatlarda yeni t r uzm anlar yetitirildi. Aldklar eitim olaan
d ve bu kesime zeldi. Devlet hiyerarisi onlara otorite ve stat kazan
dryordu. Daha eski uzm an kategorileri (tccarlar ve zanaatkrlar) de bu
yeni snfsal yapnn iine gmlmt. Serbest pazar diye bir ey yoktu.
Antik ehrin ekonomisi, siyasi dzenin iine gmlyd. Hkmdarlar,
neyin ticaretinin yaplacan, nerede ve kim tarafndan satlacan
kontrol ediyorlard. zellikle, bata tun ve altn olmak zere madenleri
tekellerinde tutuyorlard.
Ksacas, Erken Hanedanlar dnem i Smeri, dnyann tam anlamyla
gelimi ilk snfl toplumuydu. En altta kleler vard. O nlarn zerinde
nemsiz konum daki halk tabakas bulunuyordu. zgr yurttalar onla
rn hemen zerindeydi. Bir pimi kil tabletinde, muhtemelen merkez bir
dokum a tesisinde altrlan 205 kle kzla ocuktan bahsedilir. Bir di
erinde, Lagan Bo tapnanda karlalan mesleki hiyerari anlatlr.
En tepede ktipler, m em urlar ve rahipler vard. En aada frnclar, bira
yapmclar ve (ou kadn ve kle olan) tekstil iileri vard.
42 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Enunnada gn na karlan evler, belirgin snfsal farkllklar

gzler nne serer. Ana yollar zerindeki byk evler en az 200 m 2 alan
kaplarken, ou kez sadece 50 m 2 kadar byklkte olan ve dar vadiler
boyunca sralanan daha kk evlerin says ok daha fazlayd.
Snfsal eitsizlie fke duyuluyor ve kar klyordu. Smer tabletle
rinde, gerilimlerden st kapal bir biimde bahsedilir. Toplum dzeni,
uzlaya dayanmyordu. Zorla dayatlp srdrlm esi gerekiyordu.
Aznlk, kendisini ounluun zerinde konum landracak gc nasl
elde ediyordu? Kk bir grubun, geriye kalan byk bir kesim pahasna
servet biriktirm esini m m kn klan neydi?
Snf, hem zenginle yoksul arasnda toplum sal bir ilikidir, hem de ik
tisadi smr ve artk biriktirm e srecidir. Srekli olarak yeniden re
tilm esi gerekir. ekimelere ak olduundan snf mcadelesini ierir.
H km darlarn servet ve g sahibi olma abas, yoksulluk ile mlkiyet
bileim inden beslenir -sanayi ncesi toplum larn hepsini bir mengene
gibi sktran bir bileim.
Yoksulluk, genel bir kouldur. Geleneksel tarm ekonomilerinde, her
kese bolluk salayacak kadar retim yaplmaz. retim kim i zaman zo
runlu ihtiyalarn karlanm asna bile yetmez. Mlkiyet, kt kaynaklar
zerindeki ayrcalkl, nsel [a priori] bir haktr. Zenginlii belirli birey
ler, aileler, toprak sahipleri, tapnaklar, kabileler ya da ehir devletleri ara
snda pay eder. M lkiyet zel veya kolektif [ortaklaa] olabilir ama asla
genel olamaz.
Bu elikili ikilik (yoksulluk ve mlkiyet), snfsal eitsizlii, devlet
iktidarn ve sava halini ortaya karr. Tarih ncesi Smerde asker ve
din uzmanlara, grevlerini bir btn olarak toplum adna yerine getire
bilsinler diye art kontrol etme gc verilmiti. Konumlar ilk balarda
halkn onayna balyd. Ama artk zerindeki kontrolleri onlar glen
dirdi ve otoriteleri pekitike, bunu kullanarak halkn onay olmakszn
servetlerine servet katabileceklerini ve konum larn koruyabileceklerini
anladlar. Bu yolla, ehirli Smerin yce rahipleri, sava aalar, ehir
yneticileri ve kk krallar, art kendi karna biriktiren ve tketen
sm rc bir ynetici snfa dnt: A rtk topluma ait bir g olmaktan
kp, toplum zerinde bir g oldu.

Uygarln Yaylmas
Baka birok yerde de, hemen hemen ayn zamanda ya da biraz daha ge
bir tarihte benzer bir ey oldu. Uygarlk, tek bir merkezden doup dar
doru yaylmad: Koullarn elverdii yerlerde bamsz olarak ortaya kt.
 lk Snfl Toplumlar 43

Smerde rahipler ynetici snfn ekirdeini oluturuyordu; zengin

liklerini, tapm ak m lklerinden ve en heybetli antlar olan tapm ak ziggu-
ratlarndan elde ediyorlard. ehir yneticileri ve sava liderleri, teokra
siden toplanyordu. M srda tersi doruydu. ahin k lannn efi ve efsa
nevi ilk firavun olan Menes, Nil D eltasn (Aa Msr) ve Nil Vadisini
(Yukar Msr) asker fetihle birletirdi. Merkez bir devlet yaratm asnn
ardndan kendisini tanr-kral (firavun) ilan etti. Rahipler, memurlar, tc
carlar, zanaatkrlar ve kyller, hepsi firavunun em ri altndayd. Ynetici
snf (rahipler ve m emurlar), m lk ve konum larn, firavunun himayesine
borluydular. Eski M sr K rallnn (M 2705-2250) simgelemi antla
r olan piramitler, birer tapm ak deil kral mezaryd.
Smer rahipleri ve ehir yneticileri gibi firavunlar da Kent Devriminin
kltrel n koullarn gelitirip glendirdiler: sulam a ileri, uzun mesa
feli ticaret (zellikle madenler, kereste ve ta), okuryazarlk ve arivcilik,
rakam sistemi ve geometri, standart arlk ve l birim leri, takvim ve
zam an kaydetme, astronomi bilimi.
Bu ehirli bohas, devletin ve sekinlerin ihtiyalarn yanstyordu.
Nil sularnn kontrol altna alnmas, hasadn verimli, artklarn fazla ve
i gcnn salkl olmasn salyordu. Silah retim i, antsal m im ari ve
lks tketim iin gereken hammaddeler, resm ticaret heyetleri sayesinde
elde ediliyordu. O kum a yazma bilen ve m atem atikten anlayan brokrasi,
devlet gcnn dayand hara ve ii hizm etlerini idare ediyordu.
Baka birok yerde de bamsz Kent Devrim leri yaand. Bu, tm
insanlarn en stn eyleri baarm aya m uktedir olduunu gsterir.
Dierlerine nclk edecek stn rklar ya da uluslar yoktur. Tarihsel
farkllklar belirleyen, kltr ve koullardr -biyoloji deildir. Yaklak
M 2600de, m odern Pakistann ndus Vadisinde kent uygarl dodu.
M ohenjo-daronun byk antlar ve yerleim yerleri 2,6 km 2lik bir alan
kaplyordu. H arappann duvarlarla evrili snrlar 4 km uzunluktayd.
Kazlarak ilenmi damga mhrler, standart arlk ve l birimleri,
karm ak bir idarenin varlna iaret ediyor.
Kuzey inin Sar Nehir blgesindeki A ntik Anyang, uzunluu 10 km,
genilii 4 km yi bulan ve duvarlarla evrili olmayan bir yerleim yeriydi.
Muhtemelen, M 13. yzylda ang H anedannn bakentiydi. Kazlar
sonucunda zengin kral mezarlar, ilenmi byk tun stoklar, krlm
ve kaznarak zerine yazlm on binlerce kehanet kemii bulundu.
Zamanda biraz ileri gidecek olursak, baka yerlerde de ayn kalb g
rrz. Meksikadaki Teotihuacan, en aaal dnem ini srd MS 450
650 yllarnda, 20 k m 2alan kaplayan, 150.000 kiinin yaad bir ehirdi.
Merkezinde, dev piram itlerin ne kt bir antlar km esi bulunuyordu.
44 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Gne Piram idinin taban seviyesinde alan 210 m 2, ykseklii 64 m idi.

A frikann kalbindeki Byk Zimbabve (MS 1100-1500) ehrinde
20.000 kii yayordu. ehrin zenginlii, bykba hayvancla, rn
ekim ine, altn, bakr, fildii ve kle ticaretine dayanyordu. Zambezi ve
Limpopo rm aklar arasnda kalan 100.000 km 2yi aan bir alana hkm e
diyordu.
Eskiden uygarln tek bir merkezden yayldna inanlyordu. Bilim
insanlar, Antik Dou dan ykselen ktan bahsediyorlard. Bu, 19.
yzyldaki Beyaz A dam n Yk anlayna uygundu: Avrupal emper
yalistlerin uygarlatrm a grevi. Arkeoloji, farkl bir gerei ortaya
karm tr: Uygarlk, farkl zamanlarda ve farkl yerlerde bamsz olarak
geliti. Burada, tm insanlarn ortak bir insanl ve eit yaratc potansi
yeli paylatklar mesaj verilir.
Ama uygarln ana merkezlerinin, etraflarndaki topluluklar zerin
de etkisi oldu. Merkez (daha gelimi ana blgeler) ile evre (iktisadi
adan merkeze bam l olan, daha azgelimi blgeler) arasnda bir etki
leim vard.
M sr firavunu, odunu Lbnandan, bakr Kbrstan ve altn
Sudandan alyordu. Bazen bu barl mbadeleyle oluyordu. Lbnann
Biblos ehri, kereste ticaretiyle zenginlem iti. Yerli tccarlar, Msrca
bilen ktipler altryordu. Kltrel b ir etkileim sz konusuydu. Ama
kim i zam an iin iine fetih girebiliyordu. Kuzey Sudan fethedilip fira
vuna altn harac demeye zorlanm t. Dolaysyla, m erkez ile evre
arasndaki etkileim ok ynlyd -ik tisa d i, siyasi, asker ve kltrel
boyutlar vard.
Ticari talepler, tccarlar, deniz kaptanlarn ve gemi yapm clarn te
vik etti. Krekilerin ektii uzun tekneler, yaklak olarak M 3000den
itibaren Egede kullanlyordu. Troy hisar (II. Troy olarak bilinir), ku
zeybat Trkiyede anakkale Boaznn giriinde liman korum ak zere
M 2700de ina edildi. M inosun Talassokrasisi (deniz gc), G iritin
Dou Akdenizdeki merkez konumu ve adallarn derin gvdeli, yksek
kapasiteli, yelken gcyle giden yk gem ilerinin r aan tasarm sa
yesinde yaklak M 1950-1450de hkim iyet kurdu. M inos yneticileri,
geni alana yaylm, tatan yaplm ve fresklerle sslenmi saraylarda
yaadlar; dev seram ik kaplarla tka basa dolu ambarlar vard.
Yunanl air Homeros, Odisenin yolculuklardan bitap dm halini
tasvir ederken, onun hantal bir gemide, darya giden m alndan kayg
lanan ya da eve ar krlarla dndnde gzn yknden bir an bile
ayrm ayan bir tccar tayfasnn kaptan gibi olduunu syler. Denizciler
ve tccarlar, ou Tun Devri toplum unun bilindik ahsiyetleridir.
 lk Snfl Toplumlar 45

Ticaret, byk im paratorluklarn evre blgesinde deiiklie yol at.

Keza sava tehdidine de. Akad Kral Sargon, M 2300den sonraki bir ta
rihte Mezopotamya ehirlerini birletirerek, Basra Krfezi nden Akdenize
kadar uzanan bir im paratorluk kurdu. Eski Krallk firavunlar, bakr y
znden Sinay igal ettiler. Sper gcn m ilitarist politikasnn tehdidiy
le kar karya kalan evrenin daha kk devletleri ve kabileleri savaa
hazrlandlar. Savalar, silahlar ve sava filolar, Tun Devri dnyasna
hkim oldular. Silahlanm a yar, yzyllar boyunca hzlanarak devam
etti. Fresklerde, m allarla ykl ticaret gemilerinin yan sra silahl adam
larla dolu sava gemileri de resmedilir.
Gerek ticaret ve sava sayesinde, gerekse m allarn, insanlarn ve fikirle
rin hareketi sonucunda evre ve merkez topluluklar birbirlerini etkiledi
ler. Kltrn paylalmas ve yaylmas, arkeologlarn difzyon dedikleri
eydir. Bu, bilgi ve retkenliin ilerlemesini salayan balca m ekaniz
m alardan biridir. lerlemeye engeller ket vururken, kprler kolaylatrd.
Ama birbirleriyle ekiip duran sekinlerin ve dm an ordularn
dnyas, israf ve gerileme potansiyelini de iinde tayordu. Greceimiz
zere Tun Devri uygarlnn elikileri, insanl tekrar tekrar krize ve
barbarla srkleyecekti.

Tun D evrinde K riz

Tun Devri im paratorluklar ykselip gerilediler. 140 yllk bir tarihi
olan Irak merkezli Akad m paratorluu, M 2190 civarnda birdenbire
kt. Bundan ksa bir sre nce, yaklak M 2250de M srdaki Eski
Krallk firavunlarnn alaa edilmesi de yine aniden olmutu.
Erken Tun Devri uygarl neden baarsz oldu? Ayrntlar bilm i
yoruz ama M sr kaynaklarnda alktan, devletin paralara blnm e
sinden, batda Libyal aknclarn ve douda Nbyelilerin saldrlarndan
bahsedilir. Bu olaylarn neden yaand ak deildir. Piram itler ina
eden o gl merkez devlet neden artk halkn doyuram am , otoritesini
srdremeyip snrlarn savunamamt?
Bu ykseli ve gerileyi kalb tekrarland. Erken Tun Devri krizinin
dourduu kaostan yeni im paratorluklar ortaya kt. M 1600-1200 ara
snda, Dou Akdeniz bir kez daha rakip im paratorluklar arasnda bln
d -Yeni M sr Krall, Anadolu H ititleri (Trkiye), kuzey Mezopotamya
M itanni devleti (Irak) ve Miken Yunanlar. Ancak Ge Tun Devri nin bu
jeopolitik sistemi de M 12. yzyln kargaas ve ekimesi iinde kt.
Savunma durum undaki Yeni Krallk firavunlar, Libyallar ile her yer
den biten kuzeylilerin egdml saldrlarndan bahsederler. Kuzeyliler
46 | M a r k s i s t D n y a Tar i hi

ok daha tehlikeliydi. eitli etnik yaplardan oluan Deniz Kavimleri,

byk korsan filolar oluturdular. Ayn anda, diyordu III. Ramses, bu
insanlar harekete geiyorlar. ... Hibir lke onlarn karsnda duram az.
Rakipsiz denizciler ve savalar olan Yunanllar, bu Deniz Kavimleri
arasndayd. Muhtemelen Homerosun llyada ile Odisesi, M 1190 ci
varnda yaanan gerek olaylarn dilden dile anlatlm asna dayanyor.
Kalem inin ustal sayesinde efsanevi kahram anlarn cesaretini anlatan
m asallara dntler. Truva Sava hakkndaki hakikatin z, yama pe
indeki Yunanl korsanlarn yaptklar ok byk bir deniz saldrsym
gibi gzkyor.
Bylece, Ge Tun Devri im paratorluklar aynen Erken Tun Devri
im paratorluklar gibi dalp gittiler. Akdenizin tesine, uygarln fark
l zam anlarda gelitii yerlere baktm zda da ayn ykseli ve gerileyi
kalbn grrz.
Pakistandaki M ohenjo-daro ile H arappada gelien ndus uygarl,
yaklak M 1900de kt. Arkeologlar, byk M ohenjo-daro ehrinin
en st katm anlarnda, aniden ve vahice ldrlm ok sayda insann
gmlmemi kalntlarn buldular.
M 2. bin yl ang dneminden MS 1644-1911 Manu dnem ine ka
dar in tarihi, birbirlerini takip eden, uzun mrl im paratorluk hane
danlarnn ykseliini ve gerileyiini anlatr - araya kimi zam an yzyllar
sren blnme ve i sava dnemleri girer. Bu zaman boyunca, etkileyici
teknik baarlara ve retim le nfustaki byk artlara ram en in uy
garl esasen m uhafazakr olagelmitir. Toplumsal-iktisadi dzen, ku
aktan kuaa, bir hanedanlktan tekine hep kendi kendini tekrarlam
tr. in, Antika uygarlnn dngsel rotasn gsteren u bir rnektir.
Yani, iki tarih sorunum uz var. Antika im paratorluklar neden yk
selip gerilediler? Bu elikili toplumsal biim neden uzunca bir sre bo
yunca kendini durm akszn yineledi?
A ntik dnyann ayrt edici zellii, tekniin durgunluu idi. Birok
rnekte insanlar, mevcut retim tarznn (iktisadi ve toplum sal siste
min) elikilerinden onu dntrerek kurtuldular. klim deiiklii, Ge
Paleolitik dnem avclarnn besin kayna olan byk hayvanlarn yaam
alanlarm tahrip etti. Buna verilen yant (Tarm Devrimi ya da Neolitik
Devrim), rn ekimi ile hayvan yetitirm enin benimsenmesiyle retken
likte, retim dzeyinde ve nfusta byk artlar salad. Toprak yorgun
luu ve nfus basks, bu Erken Neolitik dnem retim tarznda kriz ya
ratt. Kent Devriminde elikiler, toprak slahna, sulama sistemlerine ve
topran srlmesine dayanan ikinci bir atlm la zme kavuturuldu.
Ama Kent Devrimi, ilerlemenin nne bir engel de dikti: Ynetici snfn
 l k S n f l T o p l u m l a r | 47

varl. Bu snfn ortaya kn kabaca resmetmitik. Kkenlerinin, ge

rek uzmanlam dini, asker ve siyasi ilevlerde, gerekse ilkel ekonomik
sisteme ikin ktlklarla gvensizliklerde yattn belirtm itik: lk yne
ticiler, toplumsal rolleri sayesinde kt kaynaklar kontrol edenlerdi. Neden
ynetici snf yeni fikirlerin nnde engel oluyordu? A rt bytmek iin
teknikleri gelitirm ek kesinlikle onlarn karna deil miydi? Hem evet
hem hayr: Toplumsal hayattaki her ey gibi ortada elikili basklar sz
konusuydu.
Yeni ynetici snflar koltuklarnda rahat deildi. Kendi aralarnda
blnm lerdi: Aileler ailelere, ehirler ehirlere, kabileler kabilelere ve
im paratorluklar im paratorluklara dm and. nde gelen aileler, yne
tim iindeki rakiplerini b ertaraf etm ek iin sadk kullar ile m uhafzlar
dan oluan bir m aiyeti besliyordu. Yabanc dm anlara kar ordulara
ve kalelere ihtiyalar vard. Yneticiler, sm rldkleri iin isyan etme
potansiyeli tayan, dolaysyla da dikkatli bir cebir (zor kullanm a) ve
aldatm a bileimiyle sindirilm esi gereken halk kitlesinden de kopuk ya
yorlard.
Cebir, soylu m aiyetin ve devlet kuvvetlerinin sergiledii tehdit de
mekti. Aldatma, yneticilerin vazgeilmez bir rol oynadklar ve halkn
karna davrandklar ideolojik iddiasn ifade ediyordu. Her ikisi de,
arkeolojik kaytlarda ne kan byk antlarda aa kyordu. Eski
M sr Krall piram itlerini ele aln. Piramitler, sonsuza kadar yaamalar
beklenen tanr-krallarn mezaryd: Yneticinin m thi ve gz korkutu
cu gce sahip bir ahsiyet mertebesine karld yanl bir ideolojinin
antlar. nsanlara ait olduklar yeri retm ek zere tasarlanan piramitler,
snf savann ideolojik silahlaryd.
Bylece Tun Devri sekinleri, kontrolleri altndaki art, teknii iyi
letirip retkenlii artrm aya harcam adlar. Bunun yerine kaynaklar,
asker rekabet, itibar kazandran antlar ve elbette lks yaam tarzlar u
runa arur ettiler. G, propaganda ve ayrcalk (ama retkenlik deil),
Tun Devri kyllerinin emekleriyle yaratlan artklar tketti. Aslnda
yenilik, frsattan ok muhtemelen tehdit olarak grlyordu. Ynetici s
n f elini kirletmiyordu; retici almay, sradan insanlar salyordu. Bu
nedenledir ki (eer olursa) yeni icatlarn aadan gelmesi daha m uhte
meldi; sradan insanlarn elini glendiriyor, yerleik ekonom ik dzenle
meleri aksatyor ve belki de toplumsal dzeni istikrarszlatryordu. Bu
yzden yenilikler pheyle karlanyorlard.
Tun Devri yneticileri, asker bir uygulamas olmadka yeni teknolo
jilere nadiren ilgi duyuyorlard. Rekabeti bir jeopolitik sistem iinde g
biriktirm eye odaklanyorlard. Zenginlerin asla doymak bilmeyen agz
 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

llkleri bundan trdr. Eski antlarn ihtiam , daha sonra gelenlerin

amasn gerektiren standard belirliyordu. Yneticiler, saraylarn atafat,
trbelerin grkemi, byk ehirlerin sanat ve m im arisi konusunda bir-
birleriyle yaryorlard. Ama hepsinden nemlisi, rakip devletler genile
yip birbirleriyle attklar iin askeri bir rekabet iindeydiler. Delicesine
olmasa da silahlanma yarnn varl, Ge Tun Devri dnyasnda tespit
edilebilir. M 1600 ile karlatrldnda M 1200de, daha gl kale
leri savunan, daha iyi donanm l ok daha fazla sayda asker vard. Dnya
giderek askerileiyordu.
Teknik bu nedenle duraand ama artk tketim i ykseliyordu. Sava,
antlar ve lks tketim i yznden sm r dzeyinin artm as gerekiyor
du; toplum un tarm sal tabannn bozulmas, tepedeki bu ar birikim in
aynadaki yansmasyd. Ge Tun D evrinin m arur sava aalar, eko
nom ik maliyeti giderek srdrlemez hale gelen, asalak bir toplumsal
sekinler tabakasyd. M 12. yzylda dnyalarnn km esinin temel
nedeni buydu.
Bu sorunun sistem ierisinde bir zm yoktu. Teknik duraanlk,
toplum sal-iktisadi m uhafazakrlk anlam na geliyordu. Eski toplumun
iinde yeni gler gelimiyordu. Dolaysyla, igalci gruhlarn barbarl
ile eski (baarsz) im paratorluk uygarlklarnn yeniden dirilm esi ara
snda bir seim yaplacakt. nsanlk yine amaza girmiti. Ama bu kez,
snflarla devletlerin varl, insan yaratclnn ve ilerlemenin nne
almaz engeller dikm iti.

Tarih Nasl ler?

Tun Devri amaz, biraz soluklanp bir durum deerlendirmesi yap
m am z iin uygun bir frsat sunar. Karmak bir toplumun tm unsurlar
artk yerli yerindeydi; tarihin nasl ilediini sormak iin uygun bir du
rum .
Tarihsel sreci ynlendiren motor vardr: lki, tekniin gelimesi.
lerlemeyi, doann daha iyi denetlenm esini m m kn klan, emek ret
kenliini artran ve insan ihtiyalarnn karlanm asnda kullanlabilecek
ekonom ik kaynaklar oaltan bilgi birikim i olarak tanmlayabiliriz.
Bu anlamyla ilerleme kanlmaz deildir. Sz gelimi ang ini nde,
M iken Yunanistannda ya da Norm an ngilteresinde birbiri ardna tarih
sahnesine kan kyl kuaklar, ne tarm da ne de evde kullandklar ara
gerete nemli yenilikler olmakszn yaam larn geirdiler. M arx aka
ifade eder: Eski retim tarzlarnn olduu gibi k o ru n m as... daha nceki
tm sanayici snflarn ilk varolu kouluydu.
 lk Sn fl T opl um lar | 49

Kapitalizm ncesi toplum da ilerleme rastgeleydi, toplum sal-iktisa-

di sistemin dinam iine ikin deildi. Snfl toplum ncesinde, rne
in insan gruplarnn varln tehdit eden ekolojik k riz muhtemelen
ok nemliydi. N eolitik Devrim, iklim deiikliine ve av hayvanla
rn n hzla azalm asna verilmi bir tepki gibi gzkyor. te yandan,
ilk snfl toplum larda tekniin geliimi, daha eitli etkilere tabi idi;
bunlardan bazlar yenilii kolaylatrrken, bazlarysa ilerlemeye engel
oluyordu. Bunu anlam ak iin tarihsel srecin dier iki m otoruna bak
m am z gerekiyor.
kinci motor, yneticilerin zenginlik ve g uruna birbirleriyle re
kabete tutum alardr. Bu, ynetici snflar iinde (rnein rakip soylu
gruplar arasnda) atma ve ynetici snflar arasnda (rakip devletler ile
im paratorluklar arasndaki savalarda olduu gibi) atma biim ini alr.
M odern kapitalist toplumda, bu rekabetin hem iktisadi hem de siyasi-
asker boyutlar bulunur. Yaadmz iki dnya sava, esas itibariyle
rakip ulusal-kapitalist bloklar arasndaki savalard. Bunun aksine, ka
pitalizm ncesi snfl toplum larda yneticiler arasndaki rekabet esasen
siyasiydi ve birbiriyle yaran asker birikim biimini alyordu. Dnya,
rakip gruplara ve idari yaplara blnm t. Siyasi gvencesizlik, daim
bir kouldu. Sonu asker rekabetti -rakiplerinden daha hzl bir ekilde,
hi durm adan asker ve silah ymak, tahkim at yapmak.
Tarihsel srecin nc m otoru, snflar arasndaki mcadeledir.
A ntik dnyada, rekabet halindeki asker birikim , ynetici snfn sm
r orann ykseltip kyllerin elinden daha fazla art ekip almasn
gerektiriyordu. Am a bu srecin iki snr vard. Birincisi, kylln ve
iktisadi sistemin kendi kendini yeniden retebilmesi gerekliydi: Ar ver
gi alnmas, toplum sal dzenin m addi temellerini tahrip edecekti (kimi
zam an yaand bu). kincisi, kyllerin smrye gsterdikleri direnti.
Tun Devri snf mcadelesi hakknda pek az ey biliyoruz. M srn
Teb ehrinde (gnm zn Luksoru) bulunan, M II. bin ylndan kalma
belgeler bir istisnadr. Sekinlerin tapnaklarn ve lahitlerini yapan vasf
l ta oca iileri, ta ustalar ve m arangozlarla ilgili olan bu belgelerde,
snfsal bir gerilim den bahsedilir. Her ne kadar ustalar grece dolgun c
ret alyor ve m akul srelerde altrlyor olsa da, zorba idareciler zaman
zam an onlar zerindeki basky artrm aya alyorlard. Bir keresinde,
fazlalk olarak grlenler zorla altrlm ak istenmiti. Ama sm r
lenler de kim i zam an karlk veriyordu. Belgelerden birinde, M 1170te,
yiyecek paylarnn datlmas gecikince aileleri alkla kar karya ka
lan ustalarn, elerinin de desteiyle greve gittikleri yazlyor -tarihte ka
ytlara gemi ilk rnek.
50 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Bylece, tarihin m otorunu i banda gryoruz: Tekniin gelime

si, rakip yneticiler arasndaki rekabet ve snflar arasndaki mcadele.
Her m otor olduka farkldr. Her biri farkl bir kesitte, deien hzda ve
srekli olmayan etkiyle alr. Tarihsel sre, bu nedenle son derece kar
m aktr. Her m otorun bal bana bir elikiler oda olmas yetmezmi
gibi her motor da ezam anl alarak kim i zaman ayn ynde, kimi
zam ansa ters ynde etki yapar. Bu sebepten tr, her tarihsel durum
emsalsizdir. Her biri, iktisadi sorunlarn, toplumsal gerilim lerin, siyasi
uzlam azlklarn, kltrel farklarn ve kiisel etkilerin kendine zg bir
konjonktrdr. Konjonktr, tarihsel eylemin iinde gerekletii bala
m oluturur. Ama balam sonucu belirlemez. Tarihin gelecekte izleye
cei yn belirleyen ey, toplumsal glerin (rgtl insan gruplarnn)
arpmasdr.
imdi, Tun Devri uygarlnn birbirini takip eden krizlerine geri
dnebiliriz. retken tekniklere ayrlabilecek kaynaklar kurutan boa
harcamalar, deneyimi ve yenilii bodu. Dahas var: Gerek by, din ve
dier gizemselletirme biimleri, gerekse ynetici snfn, anlam ad ve
huzurunu karacandan korktuu eylere kar iten ie duyduu phe,
bilginin gelimesinin nn tkad.
lerleme, doru bilince baldr - dnyann bilgisi, dnya hakknda-
ki bilgimiz, d gereklie uygun dtnden insan eylemi iin etkili bir
klavuzdur. Yanl bilin -rnein tanr-krallara, vahye ya da ritelin
ie yaradna inanm a, tersi etkiye sahiptir: Bilginin, pratik almann,
dolaysyla da toplumsal ilerlemenin nnde engel tekil eder. Teknii ve
retkenlii gelitirmek zere gerek dnyada teori ile pratiin etkileime
girm esi yerine im paratorluk uygarlklarnda ikisi (zihin ve madde, edeb
kltr ve emek) birbirinden ayrlr. Msr rahipleri topra deil yldzlar
incelediler ve doa bilim leri zerine deil mumyalamayla ilgili kitapk
lar yazdlar. Msr kyllerinin rettii zenginlik, gizemciliin antlarn
da arur edildi. M srl zanaatkrlarn becerileri, elle yapld iin hor
grld.
Bylece, eski uygarlklarda ilerlemenin n tkand. Bu amaz ze
bilecek yeni kuvvetler desteklenmedi. T arihin enerjisi, im paratorluklarn
ykseli ve gerileyi arkn dndrmekle israf edildi.
M 1200ler civarnda dnya sistem inin merkezi eer toplumsal-ik-
tisadi m uhafazakrln duraan derinlikleri zerinde ortaya kan je
opolitik kargaann kp olarak grlebilirse, evre daha dinam ikti.
Burada, kral, rahip ve brokratlarn denetim inden grece azade olan
Tun Devri dnyasnn gebeleri, iftileri ve zanaatkrlar, bilgiyle be
cerinin snrlarn zorluyorlard.
 lk Snfl Toplumlar 51

Birok yenilik yaplyordu ama bunlardan biri ok am a ok nemliydi.

Tun pahalyd, soylulara hitap ediyordu, gl alet ve silahlar yapmak
iin fazlasyla yum uakt. Ucuz, sert ve herkesin kolayca ulaabilecei bir
m aden dnyay fethedecekti.
Ge Tun Devri krizinin kargaas ve didimesi iinde Kuzeyden yeni
istilaclar gelecekti: dem ir adamlar.

Dem ir Adamlar

Kresel sistemin merkezinden ziyade evrede birok devrim meydana

gelir. evrede yaam daha tekinsiz, daha deiime ak, dolaysyla daha
yenilikidir.
El emei, Tun Devri nin im paratorluk uygarlklarnda hem smrye
m aruz kalyor hem de hor grlyordu. Gasbedilen m uazzam artklar,
savaa, antlara ve lkse harcanarak ziyan ediliyordu. Geriye yeni tekno
lojilere yatracak pek bir ey kalmyor, kalan da bu amala kullanm ak
akl kr olmuyordu. Yenilik, yeni olaslklar dnmek, sorgulamak, ha
yal etmek demekti. Yani insann yaratcl, kullanabilecei m addi kay
naklara ulam asnn engellenmesinin tesinde, rahiplerin bylerinin ve
gizemciliinin etkisiyle uyuturulm utu.
Ara sra grlen yaratclk kvlcm lar, durgunluk ortam na kar
kar. M srllar cam iiliini, Babilliler muhasebeyi, Fenikeliler alfabeyi
kefettiler. Kuraln istisnalar anlam ldr: lks bir meta, zenginlii lme
nin bir yolu ve onu kayda geirmek iin bir kodlama biimi. Bu tr icat
larn iftilere ya da zanaatkrlara faydas snrlyd. Bunlar zenginliin
retilmesiyle deil, tketilm esi ve denetimiyle ilgilidir. renme dnya
snn, emek dnyasndan ayrld bir toplum u yanstrlar.
evrede byle deildi. Burada, yaklak M 1300 tarihinde dnyay
dntrecek bir sanayi devrim i balam t. Tam olarak nerede balad
n bilmiyoruz; ama kudretli yneticilerin ellerinin ulaam ad bir yerde
olduu kesin.
Arkeolojik kaytlar pheye yer brakm yor: Bu tarihten sonra maden
nesnelerin m iktar, eidi ve karm aklnda deta patlam a oldu. Maden
karm a teknolojisi, bakr, kalay ve altn arzn srekli artracak ekilde
gelime gsteriyordu. Dkm teknikleri iyilemiti. eitli kalplar ve
kaybolan mum teknii kullanmaya balayan maden eya yapmclar,
daha nce grlmemi karm aklkta nesneler retiyorlard. Sardinyadan
tun sava heykelcikleri, D anim arka bataklklarndan tun trompetler,
gs kasma benzeyecek ekilde kalba dklm tun gslkler, tun
kalkanlar, kllar, knlar, ok balar, baltalar, at koum lar, baklar ve
 _
52 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

daha pek ok ey var bugn elimizde. Bu t r eyler, kimi zam an byk

ynlarda bulunuyor. Arkeologlar, Ge Tun D evrinden kalm a, says
binlerle ifade edilebilecek gmler buldular. Cambridgeshire, Islehamda
bulunan bir gmde m adenden yaplm 6.500 nesne vard.
ok gemeden daha da nemli bir ey oldu: Dkmcler, dem iri, faz
lasyla direngen cevherinden ayrmak iin denemelere giritiler.
Dem ir yeni bir ey deildi. lenmi dem irden yaplm kaba saba alet
ler yzyllardr kullanlyordu. Ama kaliteli dem ir eyalar ekonomik bir
maliyetle ve byk m iktarlarda retecek teknikler henz gelimemiti.
Bu, antik alarn unutulm u bir dneminde Kafkas D alarnda yaayan
barbar bir kabilenin baars olabilir. yle gzkyor ki bu yeni teknoloji
oradan Anadolu (Trkiye) H itit mparatorluu na gemiti. H itit ynetici
snfnn, demirden silah yapm n tekeli altnda tutm ak istemesi, bu tek
niin daha fazla yaylmasn geciktirmitir.
Tun Devri im paratorluklarnn kt, demir ilemeciliinde s
ram ann yaand M 1200e gelinceye kadar demirden eyalar yaygn
lamad. Bunlar yaanrken, teknikte, retkenlikte ve retim de en byk
ilerlemeler, byk glerin evresinde ve bu gler arasndaki ara blge
lerde grld. Demir ilemecilii bir iktisadi, toplumsal ve siyasi deiim
silsilesini de balatt. Tun pahal ve grece yum uak olduundan Tun
Devri iftileri tahtadan ve tatan yaplm aletlerle almay srdrd
ler. D em ir bol, ucuz ve sertti ama erime noktasnn yksek olmas, o gne
kadar kullanlm asna engel olmutu.
Dkm , zel haddehaneler (ok yksek scaklklara ulam ak iin
havay, dem ir cevheri ile km r arasndan geirmek zere krklerin
kullanld ocaklar) gerektiriyordu. Tekniin icat edilmesinden sonra
artk sradan iftiler bile kendi haddehanelerini kurup m aden aletler
retebiliyordu. D em irin retkenlikte yol at arta kukuyla bakanlar,
topra tahtadan bir krekle kazmay ya da odunu ta azl bir baltay
la paralamay deneyebilirler. bin yl nce demir tarm da, sanayide
ve savata devrime yol at. Etkisi, buhar gcnn 19. yzyldaki etkisi
kadar dntrcyd. Ayrca, toplumsal dnyay altst olm akla tehdit
eden bir gelimeydi. Tun, soylularn ayrcalyd. Tun Devri dnyas,
pahal silah ve zrhlara sahip, atl sava arabasna binen sava aalarnn
hkim iyeti altndayd. Bu soylular, ilkel aletler kullanarak hi durm aks
zn kan ter iinde almaya m ahkm kyl ynlar destekliyordu.
D em ir mkemmel bir dorayc ve kesiciydi. Demirden baltalar olan
lar, yeni iftlikler kurm ak zere sk orm anlar temizleyebilirdi. Yine, de
m ir sabanlar sayesinde ar killi topraklar srebilirlerdi. D em ir teknolo
jisi, yeni bir tarm ncleri ve zgr kyller dalgasn dourdu.
 lk Snfl Top lum lar 53

Dem ir ayn zam anda dem okratikti. Tun ustalar saraylara, demirci
lerse kyllere alyordu. Demir, sokaktaki insana m zrak, hatta kl
kullanm a olana salad. Eer dierleriyle omuz omuza durursa (falanks
oluturursa), atl sava arabas saldrsn engelleyebilirdi. Bunu yapabil
dii takdirde toprak aasn da ldrebilirdi. M 1000in demircileri as
lnda devrim in kalbn dkyorlard.
Kk eflerin ynetim i altndaki yerleim alanlar arasnda gidip
gelen, m allarn ve sahip olduklar becerileri satan Erken Dem ir Devri
m aden eya yapmclar, yeni dnya dzeninin habersiz znesiydi.
Sunduu hizmetler iin rakip eflerin birbirine dmesi onun ekonomik
deerini, toplumsal konum unu ve hem kendine hem de yapt ie verdii
deeri artrd. Sonuta bu da, yenilik yapan kii olarak ona dller, ba
mszlk ve zgven kazandrd.
Homeros, bu gelimenin bir ksm n yakalar. lyada ile Odise'nin
hikyesi drt yzyla yaylr. Ama M 12. yzylda yaanan olaylar an
latm akt ama azdan aza aktarldndan son biim lerini 8. yzylda
aldlar. Homeros kim i zaman Ge Tun Devri ni, kim i zam an da kendi
Antikam anlatr. "Khin, doktor, arkc ve ustalar her yerde scak kar
lanacandan em indir derken im paratorluklar a sonrasnda, M 8.
yzyln Karanlk anda, kk eflerle gezgin dem ircilerin dnya
snda ilerin nasl yrdn anlatr bize. lk kez barbar kuzeyde ortaya
kan yeni zgr zanaatkrlar snf, Hom erosun zam anna geldiimizde,
Dou Akdenizde varln uzunca bir sredir srdryordu.
M 12. yzylda Ge Tun Devri im paratorluklar ykldlar, birbirle
rine kar giritikleri asker mcadeleler yznden yolun sonuna geldiler
ve gerek ierideki direnilerin gerekse d saldrlarn sonucunda para
landlar. Onlarn yerini alan jeopolitik sistem, daha kk ynetim bi
rim lerinden oluan bir m ozaikti -M sr gibi klm eski im paratorluk
lar, Ugarit gibi ticaretle uraan ehir devletler ve Filistin gibi barbarlarn
yaad yerleim alanlar. Demir ilemecilii bu yeni, daha ak ve yu-
kardan-aa nitelii daha snrl olan dnyada gelime gsterdi. Deniz
ticaretinin merkezi olan Kbrs, Dou Akdenizde 12. ve 11. yzyllarda
dem ire dayal sanayi devrim ine nclk etti. Eski ykseli-gerileyi dn
gs, yani Tun Devri uygarlnn tekrarlanp duran ritm i krld. Yeni
bir teknoloji artk yeni bir ekonomi, yeni toplumsal ilikiler ve yeni siyasi
biimler yaratyordu. Tarih, oyarak kendine yeni kanallar ayordu.
Muzaffer antik a imparatorluu: Zaferle dnen askerler,
sava ganim etleriyle Roma sokaklarnda gei treninde
 3

A n TKA M PA RA TO RL U K L AR I
ykl. M 1000-30

*<5 ( '> - *

Demir, insanln nc byk teknolojik atlm nn temeli idi.

Yaklak 10.000 yl nce avc-toplayclktan iftilie geiin, ardndan
da 6.000 yl kadar nce apalamaya dayal ekimden sabana dayal youn
tarm a ynelmenin emek retkenliinde yol at artla karlatrla
bilecek nemli bir art m m kn kld. Beer toplumsal rgtlenme l
einin dnmesi, bu teknolojik atlmalarn her birinin bir sonucudur.
Kk ve ksa m rl olan Tun Devri imparatorluklar, M srda Nil,
Ira k ta Dicle ile Frat, Pakistanda ndus ve Kuzey inde Sar nehrin mey
dana getirdii geni, alvyonlu takn ovalarnda kurulm utu. Byk l,
bozkr ve da blgeleri, bu ilk uygarlk merkezlerini ayrm t. Tahta ve
tatan yaplan aletlerle retkenlik dk, artklar kk oluyordu. Tun
Devri teknolojisi kullanlrken ancak byk nehir vadilerinin sra d ve
rim lilii, ehirler ina etmeye, ordular kurup desteklemeye ve im parator
luklar yaratmaya yetecek zenginlii salayabiliyordu.
Bu durum , M 1000i takip eden yzyllarda deiti: Uygarln ve
imparatorluun lei katlanarak artt. Dem ir Devri iftileri, vahi
dnyadan azar azar ekecek araziler kopardlar ve karlarna kan ar
topraklar sabanla srdler. retkenlik ve nfus hzla byd; Demir
D evrinde im paratorluk kuranlarn ellerinin altndaki artklarla karla
trldnda, Tun D evrindekiler devede kulak kalyordu.
Bu blmde, M ilk bin yllk dnemde hkm sren belli bal Demir
Devri uygarlklarn ve im paratorluklarn inceleyeceiz -Pers, Hint, in,
Yunan ve Roma.

Pers: Ahameni mparatorluu

M 6. yzyln ortasyla sonu arasnda, Perslerin byk fatihi olan
Kyros, Kambises ve Darius (Ahameni Hanedan), batda Bulgaristandan
56 M a r k s i s t D n y a Tarihi

douda Pakistana, kuzeyde Kafkas Dalar ndan gneyde Sudann Nbye

lne kadar uzanan bir im paratorluk kurdular.
Persler, gneybat rann sarp da vadilerine yerlemi iftilerdi.
Medler, kuzeydou rann geni bozkrlarnda gebe hayat sren atl
lard. Pers ile Medya M 550de fetihle birlem iti. ki kuak ierisinde
Irak, Msr, Trkiye, Pakistan ve Afganistan im paratorluk topraklarna
eklendi. Dolaysyla, M 6. yzyln Pers m paratorluu, uygarln drt
zgn merkezinden n iine almt: Nil, Dicle-Frat ve ndus nehir
vadileri. Tek bir im paratorluk ynetimi altnda bir araya gelen bu blgeler
ve aralarnda kalan topraklar, hara deyen eyaletlerden oluan bir ya
mal boha olarak idare ediliyordu. m paratorluun eyaletlerini, birleik
bir kltrel btn oluturacak ekilde kaynatrm a abas yoktu. Yce
Kral ad verilen Pers im paratoru, kendi etnik ve din kim liklerini, kendi
iktisadi ve toplumsal rgtlenmelerini, kendi siyasi yaplarn muhafaza
eden, tebaa konum undaki farkl halklar ynetiyordu.
Persepoliste bulunan im paratorluk saraynn ana arz odasna giden
tren merdivenini tatan rlyef heykeller ssler. A ralarnda elbiselerin,
maden kaplarn, altnn, fildilerinin, atlarn, develerin ve antilop, as
lan, okapi gibi egzotik hayvanlarn da bulunduu hediyeleri ya da harac
Yce K ra la getiren, 23 tebaa halktan heyetler resmedilir bu sslemeler
de. Persepolisteki bina yaztlar, im paratorluun balca halklarn sra
larken, kazlarak hazrlanm binlerce kil tablette ise yiyecekle gm n
kraliyet ailesi, resm grevliler ve iiler arasnda nasl datld kayda
geirilmitir.
Bylesine geni bir alandan zorla hara toplam ak nasl m m kn olu
yordu? mparatorluk, satraplarn (genel valilerin) ynettii byk eya
letlere blnmt. Yol a ve resm posta sistemi, satraplar im parator
luk bakentine balyordu. rnein Kral Yolu, bat Trkiyedeki Sardes
eyalet bakentinden balayp imparatorluun bat randa bulunan idari
bakentine kadar uzanyordu. Satraplarn kom utas altnda byk ordular
ve donanm alar vard. Ama byk bir isyan patlak verdiinde ya da fetih
seferi sz konusu olduunda, Yce Kraln nderliinde byk bir ordu
oluturuluyordu. O rdunun bileimi, im paratorluun ok dilli niteliini
yanstrd: Farkl her etnik bileen kendi tarznda savard.
Persepolis, Susa, Ham edan, Pasargadae ve Babil ehirlerindeki krali
yet saraylarnn bykl, Yce Kraln zenginliini aka ortaya ko
yuyordu. Persepolis, arz odalar, kabul salonlar, kraliyet ailesi konutlar,
haralarn saklanaca depolar, im paratorluk m uhafz klalar, duvarlar
la evrili av park, gsteri amal koskocaman bir yapay gln yan sra
zanaatkrlar, tccarlar, emekileri barndran, geni bir alana yayl
 Antika mparatorluklar 57

m bir ehirdi. Byk skender M 331de Persepolisi ele geirdiinde,

Yunan ehir devletlerinin en zengini olan A tinann 300 yllk gelirine eit
bir hzinenin de sahibi olmutu.
Zenginliine ram en Pers m paratorluu grece istikrarsz ve ksa
m rl oldu. Kyros, Perslerle Medleri birletirerek gl bir fetih arac ya
ratm t. Persliler, m zrak ve yaylaryla piyade olarak savayordu; Medler,
birinci snf hafif svariydi. Bu hareket kabiliyeti, ate gc ve ani saldr
eylemi bileimi, bir fetih lgnl balatt. Ama asker stnlk, siyasi
hegemonyaya ya da toplum sal dnme eit deildir. Perslerin tek yapt
, mevcut ynetici snflar ilerine alp onlarn artklarnn bir ksmna
el koym aktan ibaretti. mparatorluklar, zorla dayatlann haricinde her
trl ballktan yoksundu.
m paratorluun corafi genilii ve eitlilii, m erkezi zayflatt.
Yerel krallar ve eyalet satraplar sonsuz gce sahiptiler. syanlar yay
gnd -zellikle de m erkeze uzak snr boylarnda. Pers m paratorluu,
jeopolitik bakm dan ayr ve kltrel bakm dan yabanc yerleri (Trkiye,
M sr, ran, A fganistan ve Pakistan) bir araya getirip kaynatrm a girii
m iydi. Bundan t r d r ki eilimi uyum iinde olm aktan ok dalma
ynnde oldu.
Ancak, krlgan kabuu atlatan bir d g oldu. En geni egemenlik
alanna M 6. yzyln sonlarna doru ulaan Pers m paratorluu, ku
zeybat snrlarnda baka bir uygarlkla ters dt. Bu arpma, dnya
nn o zamana kadar grd en byk im paratorluun zenginlii ile ky
l iftilerden oluan kk topluluklar kar karya getirdi. Alabildiine
farkl iki toplumsal ve siyasi dzeni her ynden snava soktu. Her ikisi de
D em ir Devri nin rnyd. Ama birisi Antika im paratorluklarnn k
resel lekte kopyalanm asndan ibaretken, dieriyse devrim in kargaas
ve didimesi iinde yaratlan yeni bir toplumsal dzendi. Dem ir Devri
dnm , en gelikin toplumsal biim ini A ntik Yunan n kck ehir
devletlerinde ald. Ancak, bu konuya gelmeden nce uygarln Hindistan
ile inde izledii rotaya deinmeliyiz.

Hindistan: Maurya mparatorluu

M 4. yzyln sonunda, M auryal sava aas andra Gupta ilk Hint
im paratorluunu kurdu. Bir yzyl sonra doruk noktasna ulaan bu im
paratorluk, ndus V adisinin ounu, Kuzey O vasnn tam am n, Ganj
Vadisi ni, Nepali ve D ekkann byk bir ksm n iine alyordu. M ilk
bin yllk dnemin sonlarnda hkm sren bu Demir Devri im parator
luu, nc binyln sonlarnda H int yarm adasnda hkim iyet kuran
58 M a r k s i s t D n y a Tarihi

Tun Devri uygarlnn on kat kadar byklkte idi. Gelin nelerin de

imi olduuna bakalm.
H indistanda iftilik, ndus Vadisinin batsndaki Kacchi O vasnda
M 7000 civarnda balamt. Burada, buday, arpa, sr, koyun ve kei
nin yabani atalar evcilletirilmeyi bekliyordu. Bu doal kaynaklar, iklim
deiiklii ile ar avlanm ann simgeledii ekolojik krizden kn yolu
nu sunuyordu.
Ancak, ndus Vadisi halk, bin yl boyunca ziraatlarn etkisin
den byk lde bak kald. Yaklak M 4000e gelinceye dein
alvyonlu takn ovasnn doal verim ini korumas, iftilikle uramay
gereksiz kld. Bu tarihten sonra iftilik hzla yayld. M drdnc bin-
ylda ndus Vadisi tarm kyleriyle doldu. nc binyln ortalarnda,
nehir vadisinde ekimin salad devasa retim fazlalar sayesinde Kent
Devrimi ortaya kt. ndus, Erken Tun D evrinde bamsz olarak ortaya
kan drt uygarlktan birine ev sahiplii yapt.
Yaklak be yz yl kadar varlklarn srdren M ohenjo-daro,
Harappa ve dier ndus ehirleri, M 1900lerde terk edildi. H int yar
m adasndaki Erken Tun Devri uygarl, kendi arlnn altnda k
t. ehirli sekinlerin ar artk biriktirm eleri, aatan kreklerle tatan
oraklara dayal tarm ekonom isinin yeniden retim kapasitesini m uhte
meldir ki zayflatmt.
Kuzeyde, O rta Asya bozkrlarnda yaayan gebe obanlar arasnda
olduka farkl bir kltr geliti. Batda K arpatlardan douda M anuryaya
kadar uzanan bu usuz bucaksz blge, yzlerce kilometre genilikte a
yrlardan oluuyordu: Koullar hayvanclk iin idealdi. Yalarn snrl
olmas, klarn fazlasyla sert gemesi ve kavurucu yaz aylar bileimi,
uygarln bu blgedeki yaylmasn geciktirdi.
At evcilletiren, at arabasn icat eden, (kat kat yerletirilmi boynuz,
aa ve kas kiriinden yaplan) kompozit yay gelitiren bozkr gebeleri,
bakr, tun, gm ve altn m adenlerinden insan hayrete dren nes
neler im al ettiler. Doutan etin savalar olarak dnyann en iyi atl
okularydlar.
Bozkrlarda yaam zorluydu. nsan says, srlerin bykl ve ot
laklarn m iktar arasnda ince bir denge vard. Eer scak geen yaz mev
simi ayrlar kurutursa, ardndan sava, yerinden yurdundan olma ve
kitlesel g gelebilirdi. Bu durum da bozkr insanlar, nne geilmez bir
kuvvetle daha geni bir dnyay etkileyebilirlerdi. Dnem dnem (ama
nceden kestirilemez bir ekilde) yiyecek-hayvan yemi, ganimet-zengin-
lik ve yerleecek yeni yerler arayyla Orta Asyan n dna karak batya,
gneye ve douya ilerlediler. MS 13. yzylda Moollar, MS 5. yzylda
 A n t i k a m p a r a t o r l u k l a r I 59

H unlar ve M 3. yzylda (inlilerin korunm ak amacyla in eddi ni

ina etmesine neden olan) Hiung-nular bunun rnekleridir.
ok daha nceleri, yaklak M 1500de Aryanlar diye bildiim iz bir
halk, bozkrlardan ayrlp H indukuun da geitlerini aarak Pakistann
ndus Vadisi ne ulam t. lk nce saylar grece az olan, gebe oban
lkla uraan igalciler olarak geldiler; yaam tarzlarn ve kltrlerini ol
duu gibi srdrdler. Ancak, yzyllar ierisinde Kuzey Ovas boyunca
ilerleyerek Ganj Vadisi ne, daha sonra da gneye ilerleyip D ekkana geti
ler. O zaman, H indistann M 800lerde tant demire sahiptiler; artk
iyice karm bir halk olan Hint-Aryanlar, kuzey ve orta H indistanda
dem iri kullanarak orm anlar temizleyip kurduklar iftliklere yerletiler.
Aryanlar, atlar, sava arabalarn ve kendi sava kltrlerini bu
topraklara tadlar. Konum lar glendike hem yeni bir toplumsal ya
pnn (kast sistemi) hem de yeni bir ideolojik erevenin (Hinduizm ) te
mel kurallarn oluturdular. Kendilerini savalar (katriyalar), rahipler
(brahmanlar) ve toprak sahipleri (vaiyalar) olarak tanm layarak, fethin
zm nen ifade ettii toplum sal dlamaya ve tahakkm e resmiyet kazan
drdlar. Melez kyller drdnc grubu (dralar) olutururken, geriye
kalanlar ise ya byyen alt kastlar ktlesinin yeleri olarak ya da (Aryan
kabile sisteminin btnyle dnda grlenlerin durum unda) kast d-
lar olarak toplumsal dzene dhil edildiler.
Nihayetinde kaynaarak (muhafazakrl, gsterili ritelleri ve g
tanrlaryla bilinen bir din olan) H induizm i meydana getiren inanlar,
kast sistemine meruiyet kazandrdlar. Toplumsal dzen doal, ilahlarn
kutsad bir dzendi ve ilerleme bireysel bir meseleydi. Uyum lu davra
nanlar erdemli olanlard; onlar, daha st bir kastn m ensubu olarak yeni
den dnyaya geleceklerdi. te yandan, dzene kar gelenlerse bir sonraki
yaam larn daha alt bir kastta srdreceklerdi.
Dem ir teknolojisi sayesinde Ganj V adisini verimli iftlikler, gl m o
nariler ve byk ordular kaplad. Rakip devletler, stnl ele geirmek
iin yzyl kadar birbirleriyle savaa tututular. andra Gupta, M
321de M aurya taht ele geirdiinde, M agadha bu devletlerin en gls
olarak ne kt. Yunanl bir yazar, M agadha ordusunun 200.000 piya
de, 20.000 svari, 3.000 fil ve 2.000 sava arabasndan m eydana geldiini
tahm in ediyordu; phesiz abartm am a ne kadar etkilendiini aka
grebiliyoruz. andra Gupta, M 321-303 arasnda Ganj Vadisini, Kuzey
Ovasn ve ndus Vadisini fethetti. Halefleri, gney H indistan fethet
mek zere yeni savalara giritiler ve M 260a gelindiinde Maurya
m paratorluu, bugn H indistann, Pakistann ve Bangladein bulun
duu topraklarn neredeyse tam am n kaplyordu.
60 M a r k s i s t D n y a Tarihi

M aurya fetihleri kanlyd. Kalingallar direnenlerin sonuncusuydu

ama M aurya im paratoru Aoka onlar tam am en ezip geti: 150.000 kii
srgn edildi, 100.000 kii ldrld ve bundan ok fazlasnn akbeti
m ehul... Fethedilen topraklarn smrs sistemliydi. Madencilikte,
inaatlarda, sanayide ve ev hizm etlerinde kleler (genellikle sava esirleri)
altrlyordu. Kyller toprakla ilgileniyordu. Hkmet, su bentleri
nin, sarnlarn ve kanallarn bakm n stleniyordu. Kyller, ekip bi
tikleri toprak paras iin kira ve elde ettikleri r n iin vergi dyordu.
Tccarlarla zanaatkrlar da vergi ve resimler dyordu.
M aurya mparatorluu, hara deyen kyllerle kk tccarlar ze
rinde ykselen asker bir styapyd. Bu, andra Gupta hkm darl s
rasnda idare ile iktisat zerine yazlm bir inceleme olan Arthashastra da
aka grlebilir. m parator tm topraklarn sahibiydi ve her kyl ona
hara demek zorundayd. Devletin belirledii grevliler yegne araclar
d. m paratorluk illere blnm t. ller ilelere, ileler de ky gruplarna
blnm t; en kk birim kyd. Her kyn bir efi vard. Her ky
grubu iin bir sayman ve bir vergi tahsildar grevlendirilmiti. Kendi
altlarndakine deil de stlerindekilere hesap vermek zorunda olan g
revlilerle hiyerari yukar doru uzanyordu.
O luturulan ihbarclar ayla muhalifler yetkililere bildiriliyordu.
M aurya fetihlerini tam am ladktan sonra im paratorluk idaresini iyice
gelitiren Aoka (M 269-232), Dharma kavram n yerletirerek her eyi
kapsayan ideolojik bir hegemonya kurmaya alt. Ahengin salanmas
adna farkllklarn ne karlm am as gerektiine ve hogrye vurgu
yapan toplum sal bir etik olan Dharma, M aurya toplum unun elikilerini
basklama giriimiydi.
Ama bu ie yaramad. Aokann lm nden 50 yl sonra M aurya
m paratorluu dald. Ynetici snfn H indu ve Budist kesimleri ara
snda gerilim ler vard, tabi devletler isyan etti ve yabanc dm anlar lke
topraklarn para para ele geirdi.
Asker styap ok bykt: Romal bir yazar 600.000 piyade, 30.000
svari ve 9.000 filden bahseder. Ama Maurya devleti, daha kk ynetim
birim lerinin stnkr birletirilm i bir karm olarak varln sr
drd ve im paratorluk aygt bu karm zerine yerlemiti. O rtak kl
tr, iyi iletiim ve toplumsal btnlemeyle siyasi uyumu salayan etkin
m ekanizm alar sayesinde birlemi geni tabanl ynetici snf bir arada
tutacak temel tutkal eksikti.
Pers mparatorluu, yabanclarn istilasyla yok oldu. M aurya
m paratorluu, i ahengin yokluu yznden ieriden ykld. Bu rnek
 A n t i k a m p a r a t o r l u k l a r | 61

lerin aksine in m paratorluu varln 2.000 yl boyunca srdrd.

imdi ine bakacaz.

in: Chin mparatorluu

M 3. yzyln sonunda inde birlii salayan C hin sava aas i
Huang-ti, Ge Tun Devri nin ang H anedan ndan be kat daha byk
bir alana hkm ediyordu. Bunu nasl baarmt?
in Tarm Devrim i yaklak M 6000de balad. iftilikle uraan
ilk kyler, Kuzey inin Sar Nehir Vadisi nde ortaya kt. Dom uz evcil
letirildi ve sulanan yama taraalarnda dar (ardndan buday) ekimi
yapld. Takip eden bin yllk srede iftilik O rta Ovay aarak gneye
doru yayld. ok daha sonralar, M 2000 civarndan itibaren in
Kent Devrim i, Anyang gibi antik ehirleri merkez alan bir Tun Devri
uygarl ortaya kard. Bu uygarlk, kuzeydou ini 400 yl boyun
ca (M 1523-1027) yneten ang H anedan devrinde d oruk noktasna
ulat. ang iktidar, atlarn, sava arabalarnn ve tuncun bedelini kar
lam akta kullanlan tah l retim i fazlalarn kontrol etm esine dayan
yordu. Ama o da dier Tun Devri uygarlklarnn yolunu takip etti:
Jeopolitik rekabet dinam ii, ang ini nde asker yapnn fazlasyla ne
km asna ve topraklarn ar genilemesine sebep oldu. Bylece zayf
den ang ini, M 11. yzylda batdan gelen ulu aknclara kar
koyam ayarak ykld.
u ini (M 1027-221) asla etkin bir merkez yapya sahip olmad;
rakip idari yaplar arasnda blnm olarak varln srdrd. Her
devletin kral, nemli blgesel m akam lara atam a yaparken kendi erkek
akrabalarna, m aiyetinde bulunan kiilere ve devlet grevlilerine ncelik
verdi. dareyi surlarla evrili ehirlerden yrten bu blgesel beyler, ehri
evreleyen krsal blgelerde yaayan kyl yetitiricilerin r n fazlasn
onlarn elinden ekip alyordu.
Uygarlk ilerledi. u idaresi srasnda pirin ekilmeye baland ve Orta
O van n gney ucundaki Yang-e Nehri Vadisinde m anda srleri bes
lendi. rn fazlalarnn ve lks mallarn uzun mesafelere gnderilebilme-
si iin bir kanal a ina edildi. Tarm n snrlar dalara, kuzeye, batya ve
gneye geniledi. Ama yalnzca aa ve ta aletler kullanldndan rn
fazlalar kkt. Destekleyecek surlarla evrili bir altyapnn ve blge
sel ordularn varlnda, u sekinlerinin aldklar pay bykt. Antik
inden gnmze gelmi bir kyl arksnda, uygarln yk hayva
n insann bitip tkenm eyen zahmetli almas ve siyasi yabanclamas
yle dile getirilir:
62 M a r k s i s t D n y a Tarihi

al, al, gnein douundan

Gn batmna, gn bitene kadar.
S ab an la a y r srer, tr m k la to p ra te m iz le rim ,
Et ve iecek, her ikisi de elimin altnda,
yleyse, batakiler neden olsun ki umurumda?

M 4. ve 3. yzyllarda, Savaan Devletler anda blgesel iddet

tepe noktasna ulat. Ama doudaki u devletleri birbiriyle kavga eder
ken, batda yeni bir g ykseliyordu.
inliler, yaklak M 500den itibaren byk apta demir dkm
ne baladlar. Arkeolojik kaytlarda, dkme dem irden yaplm byk
m iktarda alet (baltalar, sabanlar, apalar, krekler, oraklar, keskiler ve
baklar) yer almaktadr. Demir, sava halinin iddetlenmesiyle hsl olan
asker bir devrim i de kolaylatrd. Demir aletler, retkenlii artrarak
ordular desteklemek iin gereken rn fazlalarn gvence altna alm
oldu. Sava arabas, A ntik inin ok silahyd. A rtk bunlar ok daha
fazla sayda retm ek m m knd. Ama sava arabas, dar bir sava se
kinler kesim inin silahyd ayn zamanda. te yandan demir, piyadelerin
eline nem li silahlar gemesini salad. Yayl tfekten atlan dem ir ulu
bir ok, heybetli bir beyin zrhn delip geebiliyordu. Sert, jilet gibi keskin
kenarlaryla dem ir bir kl, atlar ve koum takm larn kesebiliyor, sava
arabasn kullanan kiinin dmesine neden olabiliyordu.
Sava arabalarnn oalmasnn, daha ok sayda ve silah donanm
daha iyi piyadelerin yan sra istihkm, sava m akineleri ve kuatm a sa
va alanlarnda da ilerlemeler oldu. Son olarak, svarilerin sahneye k
yla in ordusunun gerekten karm a snflardan mteekkil bir kuvvet
haline gelmesi, en az dier gelimeler kadar nemliydi.
Hunlarla M oollarn atalar olan atl bozkr gebeleri Hiung-nular,
yzyllar boyunca u ini n in kuzey snr blgelerine yama ve talan
aknlar dzenlediler. Hiung-nu, ei grlmemi bir hareket kabiliyeti ile
ate gc birlikteliine sahip hafif atl okularn ne kadar deerli olduu
nu inlilere retti. Bu dersin en iyi kavrand yer, kuzeybatdaki yar
barbar C hin devletiydi. Dier inli yneticiler, sava krallarn hkm
srd bu dalk snr blgesi kralln, uygarlktan nasibini alm am
bir yer olarak gryordu. C hin, Hiung-nu karsnda cephe hatt olutu
ruyordu. Asker etkinlik yegne ncelikti. Gelenein ve muhafazakrln
buna engel olmasna izin verilemezdi. C hin, m ecburiyetten yeniliki bir
devletti.
Uzak kuzeybatda yerel beylikler gszd. Vergiler, ii hizm etle
ri ve zorunlu askerlik dorudan bamsz kyl-iftilere dayatlyordu.
 A n t i k a m p a r a t o r l u k l a r | 63

Surlarla evrili ehirlerin hara toplamaya dayal asalakl, baka yerlere

nazaran ok daha hafif hissediliyordu.
Bylece, tarm da ve savata Dem ir Devri devrim inin dntrc
bir younlua ulamas, u ininin en uzaktaki snr blgesi olan vahi
C hinde oldu. Yeni dzenin m imar, C h in Kral idi. Savaan Devletler
dnem inin en kanl zam anlarnda C hinli sava arabalar, yayl tfekiler
ve atl okular, ulu rakiplerini birbiri ardna bozguna urattlar.
nsan kayb asndan denen bedel ok bykt. Kazanlan bir za
ferin ardndan 100.000 tutsan kellesi kesilmiti. Nihai zaferden sonra,
zengin ve g sahibi olan 120.000 kii srgne gnderildi. C h in kral
artk i Huang-ti (Kutsal m parator) unvanyla anlyordu.
Zafer, kontroln asker-brokrat sekinlerin elinde olduu merkez bir
im paratorluk dourdu. Selefi angdan be kat daha byk olmas, inin
yeni demire dayal tarm teknolojisi sayesinde rn fazlalarnn artm a
sndan tryd. Yol a uzunluu, Roma mparatorluu nu geride brak
m t. Kanallar sistem inin bir benzeri daha yoktu. Arlklar ve ller,
yol ve yk arabas ebatlar, hatta tarm aletleri biimleri bile standart hale
getirilm iti.
nsanlk tarihinin en byk inaat projesi olan in eddi, lk mparator
tarafndan Hiung-nuyu durdurm ak amacyla yaplmt. U zunluu 3.600
km yi bulan ilk duvar 7,3 m etre yksekliinde ve sekiz kiinin yan yana
yryebilecei genilikteydi. Deien aralklarla 25.000 kadar gzetleme
kulesinin yerletirildii in eddi, 12 yl gibi ksa bir srede ina edildi.
naatnda yz binlerce ii zorla altrlm , milyonlarca kylnn ta
hl retim i fazlalarna el konulmutu.
Fetihlerle ve etrafna korku salarak kurulan, ksa m rl C hin
m paratorluu nun belirgin zellikleri ar merkeziyetilik, asker tarzda
ki sm r ve acmasz bir bask sistemiydi. lk m parator i H uang-tinin,
zalimlii, paranoyakl ve delilie varan dengesizliiyle sra d bir sava
aas ve zorba olduundan bahsedilir. Belki de doruydu; dm anlarnn
gznde yle olduu phesiz. Rejim, tm kitaplarn yaklm asn emre
derek muhalefetin dnsel temellerini yok etmeye alt. Kitap saklayan
bilim insanlar ya kellelerinden oldular ya da in eddi nin inasnda l
m ne altrldlar. Kendinden ncesini sil batan yazmaya kalkmas,
siyasi gvensizlii ifade ediyordu.
M ehur Terracotta O rdusunun (Toprak Askerler) koruduu lk
m parator un antm ezar, Byk Piram idi ve Tutankam onun m ezarn
bile glgede brakacak bir israf tim salidir -antm ezardan eski yazlarda
bahsediliyor, henz gn yzne karlm deil.
 C hin Hanedan, i H uang-tinin M 210da lmesinden sonra ykl
d. Saray ii iktidar kavgas, in geneline yaylm bir dizi soylu ve kyl
ayaklanmasyla ayn zamana denk geldi. Sonunda zaferi kazanan, yeni
Han H anedannn (M 206-MS 220) ilk im paratoru olacak, kyl bir
devrimci Liu Bang oldu.
Han idaresi, C hin devrim inin konsolidasyonunu temsil eder.
Merkezilemi im paratorluk styaps m uhafaza edildi ama brokratlar,
devlet grevlileri ve bilim insanlarndan oluan ynetici snf, dengesiz
bir diktatrn keyf kararlaryla katledilme tehlikesinden artk k u rtu l
mutu; kitlelerin smrlmesi, halkn honutsuzluunu yattracak ka
dar azalmt. inin Dem ir Devri dnm nn ulat en son noktay
temsil eden bu yeni im paratorluk dzeni, acaba toplumsal gelimeyi ko
laylatracak myd, yoksa engel mi olacakt? in mparatorluu bir ba
lang kaps ya da bir engel miydi?

Yunan Demokratik D evrim i

D em ir teknolojisi, insan emei verim liliinde ve fazlaln (artn)
byklnde muazzam artlar m m kn kld. Merkezilemi ynetici
snflar, yeni zenginlie el koyarak Pers, H int ve in m paratorluklarn
ina ettiler. Ama demir teknolojisi ayn zam anda alternatifi m m kn
hale getirdi. Ham m addenin bol, retim srecinin basit olmas sayesinde
demir aletlere ve silahlara herkes ulaabiliyordu. Tun yalnzca soylulara
g kazandrrken, dem irin kitleleri glendirm e potansiyeli vard.
Bunun olup olmayaca, snf mcadelesinin sonucuna balyd.
D nyann kk bir kesinde zaferi halk ynlar kazand. Aadan
bir devrim le toprak sahibi soylular yenilgiye uratld, radikal bir kat
lmc demokrasi deneyimi balad ve insanlk tarihinin en byk klt
rel baar patlam alarndan birine uygun koullar yaratld. Dem okratik
devrim in merkez ss Atina ehir devletiydi. M 510-506 arasnda, ehir
iindeki devrimci snf mcadeleleri sonucunda diktatrlkten dem okra
siye geildi.
Hareket farkl aam adan geti. lk olarak, 30 yllk diktatrlk
devrildi ve yerine geici bir soylular hkm eti getirildi. kinci olarak,
m uhafazakr soylularn, reform un nn kesme giriimleri bir halk ayak
lanm asn tetikledi ve dem okratlar hkm etini iktidara getirdi. nc
olarak, soylularn kar-devrim ini destekleyen Sparta asker mdahalesi,
ikinci bir halk ayaklanmasyla bozguna uratld.
Atina demokrasisi yaklak iki yzyl varln srdrd. Yunan dn
yasnn dier ehir devletlerinde de benimsendi; yle ki M 5. yzyln
 Antika m p a ra to r l u k l a r 65

ortalarna gelindiinde neredeyse Egedeki tm ehir devletleri dem okra

siyle ynetiliyordu.
A tina demokrasisinde, yurttalarn ounluunu oluturan kk
iftiler glendi. Byk toprak sahipleri, M 6. yzyl boyunca bor
esareti* yoluyla arazilerini geniletmeye altlar. Bu m ekanizm a antik
dnya snf mcadelesinde ylesine nemli rol oynamtr ki aklanmay
gerektiriyor.
Geleneksel toplumda kk iftiler, zor zam anlara kar korumaszdr.
Bazen hayatta kalmak iin zenginlerden bor almalar gerekir. Borca kar
gsterebilecekleri tek varlklar ellerindeki toprak ve emekleridir. Byk
toprak sahiplerinin bor verirken ana saiki, daha fazla topraa sahip olma
ihtim alidir. Borcu deyebilirlerse derler, sorun yoktur. Ama deyememe
leri ok daha iyi olur. Bylece kk iftliklere el konulurken, kk ifti
ler de byk toprak sahiplerinin yannda serf olarak almak zorunda ka
lan bor esirleri haline gelirler. Atinal halk ynlar, mcadele ederek bu
bor ve bor esareti zincirini krdlar. M 6. yzyln sonunda, mlklerine
ve zgrlklerine sahip yurttalar oldular. Atina toplum unun temel yap
talarn byk mlk sahipleri deil kyl oikoi (tekili oikos), yani kk
iftlik ya da atlye sahipliine dayal ataerkil hane halklar oluturuyordu.
Kk ifti-yurttalar, ehir devletin halk ordusunu (milis gcn)
oluturuyordu. N fusun yaklak te birini oluturan zengin kyller,
ar piyade (hoplitler) olarak savayordu. Daha yoksul kyller, hafif pi
yade ya da sava gemilerinde kreki olarak savaa katlyordu (trireme-
ler: katl olup her katta krekilerin dizili olduu gemiler).
ehir devletler sklkla savaa tutuuyordu. Yunanistan, binden fazla
kck idari yapya blnm t; her biri toprak, kaynaklar ve tica
rette avantaj elde etmeye urayordu. Her ehrin ierisinde yurttalar
birletiren demokrasi, onlar dier ehirler karsnda asker bir gce
dntryordu. Dem okrasi, evrensel bir toplum sal snfn deil zgl
bir y u rtta kitlesinin siyasi ifadesiydi. rnein, nde gelen ehir devleti
dem okrasisi olan Atina, M 5. ve 4. yzyllarda her drt yln n
savala geirmiti.
Kara savanda baar, ehrin hoplit falanksnn (m zraklarn omuz
om uza durmalaryla oluan dzenleme) byklne ve direncine ba
lyd. Denizde baar, trirem e donanm asnn byklne, hzna ve ha
reket kabiliyetine dayalyd. M 510-506 dem okratik devrimi, bir yandan
iftilerin, zanaatkrlarn ve kk tccarlarn, dier yandan da yurtta-
askerlerin ve yurtta-krekilerin devrimiydi.

B o r e s a r e ti (d e b t bondage): B o rc u n a l a ra k d e n m e s i - e v .
66 | M a r k s i s t D n y a Tar i hi

A ntik A tina demokrasisi, bizim kinden hem daha snrl hem de daha
derinlikliydi. K adnlarn, yabanclarn ve klelerin hibir siyasi hakk
yoktu; yalnzca yetikin erkek yurttalar oy kullanabiliyordu. A m a b u n
larn byk ksm emeki kiilerdi ve ellerindeki g son derece ger
ekti. nde gelen on ehir grevlisi (strategoi) her yl seimle belirle
niyordu. Ana danm a organ olan D rt Yzler Kurulu (bule) kurayla
seiliyordu. Tm yu rttalarn katld, ak havada yaplan kitle to p
lants olan Halk Meclisi (ekklesia), devletin en gl karar organyd.
Adalet, sradan y urttalardan oluup ye says 2.500e kadar kabilen
jri heyetleri eliyle idare ediliyordu. Toplum dan uzaklatrm a, tersine
seimdi; 6.000 olumsuz oyu bulan herhangi biri, on yllna ehirden
srgn ediliyordu.
Dem okratik anayasa, kk mlkiyetin gvencede olmas anlam na
geliyordu -yalnzca zenginler vergi dyordu ve savaa gitme kararn,
savamak zorunda olanlar alyordu. Antik Yunan demokrasisinin gerek
lii hakknda kukular olanlar, ona dman olan soylularn zehir zem
berek grlerini okumaldr. Yunan dnyas, oligarklar ile dem okratlar
arasnda keskin bir ekilde ikiye blnm t -y an i aznln (oligoi) y
netim ini destekleyenler ile yurttalarn (demos) ynetim ini savunanlar.
Demokrasiye duyulan nefret, Yunan felsefesine, tarihine ve sanatlarna
esin kayna olmutur. Sokrates, Eflatun [Platon] ve Aristo gibi dnr
lerin eserleri, byk oranda demokrasi kart polem ik yazlar olarak g
rlebilir.
Eski toplum larn ounda eitim ve kltr, zenginlii ve gc koru
makla megul kk bir aznlkla snrl oluyordu. Antik Atinada, siyasi
gc 30.000 erkek paylayordu. Bu, eitim ve kltr iin ok byk bir
kitle taban yaratyordu. Sonu, yaratclk patlam as oldu. Bunun ieri
inin ou sa eilimliydi (demokrasiye tepki gstermek onu vmekten
daha yaygnd) ama bu, yaratclk patlam asn m m kn ve gerekli k
lann demokrasi olduu olgusunu deitirmez. Partenon gibi byk m i
mari antlar, heykelde ve resimde insan biim inin stn natralist tem
silleri vard. Thukydides tarihi, Sokrates felsefesi, Aiskhylos, Sofokles ve
Euripides tragedyas vard. Bu arada, dem okratik siyasetin teoride ve pra
tikte hazrlanm as vard. A tinann dem okratik liderlerinden en by
olan Perikles, ehrin ynetim ini yle aklyor:
Y apm za dem okrasi deniyor nk ik tid ar b ir aznln deil, b t n in sa n
la rn elindedir ... herkes k an u n karsnda e ittir ... nem li olan belirli bir
snfn yesi olm ak deil, in san n znde sahip olduu yetenektir ... Hi
kim se ... yoksulluk y z n d en siyasi k aranla m ah k m edilem ez ... Yetkili
m ak am lara getirdiklerim ize, onlara bal k alacam zn szn veriyoruz ...
 Antika m paratorluklar 67

Dem okrasinin asker baarlar da ayn lde etkileyiciydi. Kudretli

Pers mparatorluu, Yunanistana iki kez boyun edirmeye kalkt. lki
M 490da karada M aratonda, kincisi M 480de denizde Salamiste ol
m ak zere Atm allar iki kez Yunan direniine nclk ettiler. Sayca ba
ya az olmalarna ve meslekten askerlerin karsna ifti amatrlerle k
m alarna ramen, her ikisinde de Atinallar galip geldi. Pers Savalarnda,
dnyann o zamana kadar grd en ileri siyasi dzeni tem sil eden z
gr insanlar ordusu, geleneksel im paratorluun kaba m ilitarizm i kar
snda zafer kazand. Yine de, greceimiz zere Yunan demokrasisi tarih
bir kmaza girmiti.

M akedonya m p a rato rlu u

Atina, Yunanistann en nemli demokrasisi olmasnn yan sra en
zengin ehir devletiydi. Zenginliini, gney Attikadaki gm maden
lerine, deniz ticaretine ve (zamanla bir imparatorlua dnen) Ege ehir
devletleri arasnda oluturulan Pers kart ittifakn liderliini stlenm e
sine borluydu. Yunan toplum unun dem okratik biimi, Yunan dnyas
nn rakip ehir devletlere blnmlyle eliiyordu. lki, alan n
fusun glenmesini ve kltrel geliimini destekliyordu. kincisi, asker
rekabet, sava ve emperyalizm demekti.
Atina, kta Yunanistam m n daha m uhafazakr ehir devletleri iin if
te tehlike demekti. A tina demokrasisi, dier yerlerdeki oligarklar, srekli
olarak aadan gelecek devrim korkusuyla yaamak zorunda brakrken,
A tina mparatorluum un artan zenginlii de rakip ehir devletler arasn
daki krlgan g dengesini tehdit ediyordu.
M 5. yzyln ortalarna geldiimizde, demokratik-emperyalist
Atina artk Yunanistan zerinde hegemonyasn kurmaya hazr gz
kyordu. M 431-404 Peloponnesos Sava, Spartann nclndeki
m uhafazakr ittifak ile A tinann ban ektii dem okratik konfederas
yonu kar karya getirdi. Sonunda A tinallar yenildiinde im parator
luk dald ve demokrasi lks, Sparta hkim iyetinin glgesinde kald.
Aslnda sava, Yunan soylularnn, M akedonya krallarnn ve Roma va
lilerinin, M 510-506 Atina Devrimi ile balayan demokrasi tecrbesini
ortadan kaldrm ak amacyla kalktklar srncem eli bir kar-devrim in
ilk evresiydi.
kinci evre, Kral II. Philipin komutas altndaki Makedonya ordusu
nun, Yunan ehir devletlerinin birleik ordusunu yendii M 338 tarihli
Chaeronea Muharebesi ni merkez alyordu. Yunan ehir devletleri bundan
sonra yabanclarn hkim iyetine girdi. Biimsel demokrasi A tinada ve
68 j M a r k s i s t D n y a Tar i hi

baz ehirlerde ksa bir sre daha varln srdrd ama gerek g b u n
dan byle baka yerlerde yatyordu. M 336da, Byk skendere kafa
tutan Thebai ehir devleti saldrya urad, istila edildi ve yerle bir edildi.
M akedonya Krall melez bir devletti. Saray ve maiyeti bir Helenizm
(Yunan kltr) merkeziydi; II. Philip (M 360-336), Yunan ehir devlet
lerinin ar piyade falanksn ksmen model alan bir ordu kurm utu. Ama
ayn zam anda Makedonya, taslak halindeki oto kratikbir m onarinin gev
ek bir ekilde bir araya getirdii bir toprak sahipleri ve kabile efleri ko
alisyonuydu. Makedonya k ralnn balca megalesi, tahtn korum ak ve
devletin paralanm asn nlemekti.
stikrarszlk, emperyalizmi retir. Kraln gc, gsterdikleri sadakat
ve sunduklar hizmet karlnda baronlarn dllendirebilmesine ba
lyd. K raln himayesini m ali adan karlam ann en kolay yolu, sava
ve ganim et idi. Philip idaresi altnda byyen krallk, gney Balkanlarn
tam am n kontrol eden bir imparatorlua dnt. Fetihler, ganim et ve
hara getiriyordu; bunlarla askerlerin paras deniyordu. Makedonya or
dusu byd ve tam amen profesyonel bir g haline geldi. Philipin ken
dine zg katks, karm a snflardan oluan bir kuvvet yaratm ak zere
farkl unsuru kartrm as oldu.
Kralln snr boylarnda yaayan da kabileleri, hafif piyade ihtiyac
n karlyordu. Makedonya beylerinin soylu maiyetleri, feodal tipte ar
svarileri meydana getiriyordu. zgr kyller de Yunan tarz falanks
oluturuyordu. Krallk, insan kaynann geleneksel sava niteliklerini,
Yunan sava sanatnn yntem ve ilkeleriyle glendirm iti. Sonu, ei g
rlm emi gte bir asker aygtt.
M 338de Makedonya ordusu, orta Yunanistanda Chaeronea m u
haberesini kazanarak Yunan ehir devletlerinin bamszln sona
erdirdi. Yedi yl sonra, kuzey Irakta Gaugamela muhaberesi ile Pers
m paratorluunu ortadan kaldrd. Perslileri nce M 490da, ardndan
da 480de yenen Atinallar, bat Trkiyedeki Yunan devletlerini k u rta r
mt. Am a bu ehirler, grece geri kalm Makedonya Krallna boyun
ediler. Bat Asyay fetheden Atinallar deil, Philipin halefi Byk
skenderin idaresi altndaki M akedonyalIlar oldu. Neden byle oldu?
Yunanistann yalnzca %15inde tarm yaplabiliyordu. Kk, saa
sola dalm tarma elverili bir sr ovay, da sralar ayryordu. Bu,
her ehir devletin bam szlnn temeliydi. M 5. yzylda toplam 1000
civarnda ehir devlet bulunuyordu. Demokrasi, birbirine rakip bu k
ck idari yaplarn iinde korunuyordu. B unlarn en by ve en zen
gini olan A tinada sadece 30.000 kadar yetikin erkek yurtta yayordu.
Kadnlar, ocuklar, yabanclar ve kleler de hesaba katldnda toplam
 Antika m paratorluklar 69

nfus muhtemelen 200.000 kadard. Yunan demokrasisi, dar ve blnm

bir toplumsal tabana dayanyordu.
Jeopolitik blnme, bitip tkenmez yerel savalar demekti ve nde ge
len devletler (ve m ttefikleri) arasndaki mcadele, kimi zam an kzarak
topyekn savalara neden oluyordu. Her zam an fazlasyla askeriletirilmi
olan Yunan toplum unun bu zellii, elindeki artklar bydke ve je
opolitik dm anlklar iddetlendike iyice gleniyordu. Peloponnesos
Sava, bu eilimin en nem li ifadesiydi.
H ibir devlet, kalc bir hegemonya kuracak kadar glenemiyordu.
Atina, M 404te Spartaya yenildi. Sparta ise M 371de Thebaiye ye
nildi. Bu devletler kendi aralarnda blnm enin nne geemezken, II.
Philip (Kuzeyin Aslan) tm Yunan ehir devletlerine sonunda boyun
edirecek im paratorluunu ina ediyordu.
Ayn zamanda, a rta n askerleme sonucunda ehir devlet demok
rasisi de ieride g kaybetti. Uzun sren, uzak mesafeleri katetm eyi
gerektiren zorlu seferlerle birlikte profesyonel kom utanlar, paral asker
birlikleri ve asker uzm anlar ortaya kt. Y unanistanda g, piyadele
rin m zraklarnn uundayd. Bu gc yurtta-iftiler elinde tuttuu
zam an demokrasi glyd. Profesyonel paral askerlerin eline geti
indeyse giderek zayflad.
A ntik Yunan uygarl daha nce hi grlm emi ok ynlle ve di
nam izm e sahipti ama varln, iinde yer ald jeopolitik ve sosyolojik
ereveyle keskin bir kartlk iinde srdrd. Demokrasi, ne ehir dev
letler iinde ne de ehir devletler arasnda genelleti. Yunan dnyasnn
rakip idari yaplara blnmesi, asker uzm anlarn uzun dnemde demok
ratik meclislerin aleyhine g kazanmas demekti.
te yandan Makedonya, Yunan uygarlnn ilerlemelerini benim se
di ve bunlar, orta byklkteki bir krall bir Balkan m paratorluuna
dntrebilecek bir asker sistem yaratm akta kulland. Teknik nemliy
di am a byklk de yle: Byk fetih savalar yaparak Yunan dnya
sn birletirm ek iin gereken topraklara ve retim fazlalarna yalnzca
M akedon Kral sahipti.
Yunanistan, aadan devrimle deil de yukardan zorla birletiinden
dem okrasinin gelecei yoktu. Yunanistan, Bat Asyann fethinde kullan
lan bir lojistik s haline geldi. Daha sonra, skenderin im paratorluunun
dalm asnn ardndan, daha geni bir alana hkm eden M akedon halef
devletinin bir eyaleti olacakt. Pers m paratorluuna ait (Yunanistann
zenginliinin kat kat fazlasn temsil eden) topraklarn ve retim fazla
larnn ele geirilmesi, ehir devleti demokrasileri andan oluan Yunan
uygarlnn, kresel bir emperyal sisteme dnmesini salad.
70 M a r k s i s t D n y a Tarihi

Bu arada daha batda, daha dinam ik bir asker emperyalizm biimi

ortaya kyordu. Antik Roma ehir devleti de kresel bir im paratorlu
a dnyordu. Bir sre sonra Douda, yeni dnya dzeninin kudretli
Makedon krallklarn bile dize getirecekti.

Roma Asker Emperyalizmi

Roma, Yunan tarz yurttaln Makedonya tarz m ilitarizmle kayna-
masyd. Sonu, antik dnyann en dinam ik emperyalist devleti oldu.
M 9. yzylda bir Dem ir Devri ky olan Roma gelierek M 8. yz
y ld a Latin kabile efinin tepe kalesi haline gelmiti. Ardndan, M 7.
yzyln ortas ile sonu arasnda Etrsk aknclarnn kk bir kasaba
olarak yeniden kurduu Roma, M 510a kadar Etrsk krallar hanedan
tarafndan ynetildi. Bu krallardan sonuncusu bir soylu devrimiyle alaa
edildi; sonraki iki yzyl ieride snf mcadelesiyle, darda emperyal
genilemeyle geti. Bu iki sre yakndan balantlyd.
erdeki mcadelede patrisyenlerle plebler kar karya geldiler
(Snflar Kavgas). Devlet aygtn tek balarna kontrol eden ve babadan
oula geen topraklarn sahibi olan soylular, ilk grubu meydana getiriyor
du. Ynetimi stlenen soylular meclisi olan Senatoya yalnzca patr'syen-
ler kabul ediliyor, en yksek devlet memuriyeti olan kdemli yarglklara
da yine yalnzca patrisyenler gelebiliyordu.
Pleblerin ou sradan yurtta-iftiydi. Yunan ehir devletlerinde
olduu gibi kk iftiler, zor zamanlarda baka areleri olm adndan
sklkla borca giriyorlard. Patrisyen senatrlerin hazrlad ve patrisyen
yarglarn uygulad kanunlar, bor verenlerin haklarn koruyordu.
Bor, kk iftlikler pahasna byk arazileri geniletmenin balca me-
kanizmasyd.
Pleblerin iindeki bir aznlk daha iyi durum dayd. Hatta bazlar
olduka zengindi. Ama buna ramen siyasi iktidardan dlanyorlard.
Dolaysyla pleb hareketi, pleb soylular ile pleb ynlar arasnda k u ru l
mu bir snf ittifakyd. Balca silah ekilmeydi -asker bir kitle grevi.
Yunan ehir devletlerinin yurtta-iftileri gibi ehrin milis gcn (legio
/ asker toplam a) oluturan Romal plebler, toplum sal ve siyasi taleplerini
duyurm ak iin dnem dnem savamay reddediyorlard.
Yunan halk kitleleri, devrim ci eylemle gerek bir demokrasi ka
zanmt. Romal halk kitleleri, Senatoyu devirm eyi asla baaram ad.
Ama byk kazanm lar elde ettiler; bu kazanlarn toplu etkisi, gcn
Roma toplum u ierisinde kkl bir ekilde yeniden paylalmas oldu.
Zengin plebler, Senato ya ve kdem li yarglk m akam larna kabul edil
 A n t i k a m p a r a t o r l u k l a r j 71

diler. Pleblerin oluturduu kitle, etkin veto yetkileri kazand. Yeni ya

salarn Pleb M eclisinden (sivil organ), savaa girme kararnn ise Yzler
M eclisinden (asker organ) onay almas zorunluydu. Yeni yarglar, yani
Pleb Tribn, halkn benim semedii nerileri engelleyebiliyordu.
Snflar Kavgas, snf uzlamasyla ve karm a bir yapnn benim sen
mesiyle sona erdi. Ynetici snf alaa edilm edi ama siyasi gc snr
lanm , yeni gelenlerin de onlara katlm as m m kn olmu ve devletin
hareketleri artk halkn rzasna bal hale gelmiti. Yani kk iftile
rin m lk, vergiye ve borca kar korunuyordu. Byk toprak sahipleri
nin, hemerileri aleyhine kendilerini zenginletirm eleri dizginlenm iti.
Romal soylularn hrs, bunun yerine yabanc dm anlara ynlendirildi.
Romal soylular arasnda rekabet iddetliydi. Byk aileler, nem
li devlet grevlileri iin birbirleriyle ekiiyordu; dller, g, itibar ve
dolgun avantalard. Zenginlik amatan ziyade bir arat: Soylular, siyasi
glerini artrm ak iin zenginlie gerek duyuyordu. Rakip gruplar, hi
maye ilikisi araclyla kendilerine bam l kiilerden ve taraftarlardan
m teekkil maiyetler oluturuyordu. Rvet vererek desteki topluyor,
kontrolleri altndaki oylar takviye ediyorlard. Gcn artram ayan ai
leler geriliyordu. Soylu snflara yelik (senatrler ve valyeler), giderek
zenginlie bal oluyordu. Hamilik, kamu grevi ve siyasi g mcadelesi,
snfsal konum un srdrlm esi asndan temel nem tayordu.
Pleblerin smrye direnmesi, soylular aras rekabetin biim ini belir
liyordu. Bir yandan, gruplarn gc asndan pleblerin desteini kazan
m ak m utlaka gerekliydi. te yandan, pleblerin toprak sahibi olmas, mev
cut arazileri genileterek zenginlii daha da artrm a ansn azaltyordu.
Sava ve fetih bir alternatif sunuyordu. Yabanc dm anlara kar zafer
kazanm ak, ganimet (zellikle altn ve gm), esirler (mstakbel kleler)
ve toprak (yeni iftlikler ve malikneler kurm ak) demekti. Sava lehine oy
kullanm ak ve evkle savamak kendi karlarna olsun diye savan geti
rilerinin bir ksm sradan yurtta-lejyonerlerle paylalyordu. Ama aslan
pay, devlete ve senatr-generallere gidiyordu.
Bylece Roma, iddete dayal, yamac bir emperyal soygun sistemi
haline geldi. Roma ynetici snf, ieride sm r orann ykselterek ar
t bytm ek yerine yabanc ynetici snflarn elindeki art, i gcn
ve retim aralarn zorla alm a yoluna gitti.
Romallar M 5. ve 4. yzyllarda talya yarm adasn tam am en ele
geirdiler. Bat Akdenizin kontroln ele geirmek iin M 3. yzyl
da Kartaca m paratorluu ile iki byk savaa girdiler. M 2. yzylda,
Y unanistan almak iin Makedonya Krall ile iki byk sava yaptlar.
Asker birikim sreci kendi kendini besliyordu. Bir savata ele geirilen
72 | M a r k s i s t D n y a Tari hi

artklar, bir sonrakini balatm ak iin kullanlyordu. Malup edilen y

netici snflar Romallatrlyor idi: Roma yurttalna kabul edilerek
Roma kltrn benimsemeleri tevik ediliyor ve gelecekteki Roma fetih
lerinden kendilerine pay teklif ediliyordu. Bu, byyen lejyonlara srekli
yeni askerlerin katlmasn salyordu.
Snflar Kavgasnn zme kavumasyla M 3. ve 2. yzyllarda
Roma ieride istikrar kazanm ama darya kar iyice saldrganlam-
t. Bunlardan biri dierine balyd: Toplumsal barn maliyeti, emperyal
artklarla karlanyordu. Bylece, M 7. yzyln sonlarnda kk bir
Latin ehri olan Roma, srekli byyerek M 2. yzyln sonlarna geldi
imizde antik dnyann en gl imparatorluu oldu.
Dem ir Devri teknolojisi, M ilk bin yllk dnem in emperyal dev
letlerini ina etmek iin gereken devasa artklar retm iti -A ham eni
Persi, M aurya Hindistan, C hin ini, Makedon halef krallklar ve Roma
mparatorluu. Ama Roma emperyalizmi, sra d bir dinam izm e ve
dayanklla sahipti. ok hzl ilerlenen drt yllk bir seferin ardndan
Byk skender, M 331deki Gaugamela M uharebesi ni kazanarak Pers
m paratorluunu ortadan kaldrd. M 216daki Cannae M uharebesi nde
Kartacal Hannibal, Roma m paratorluuna ayn lde ykc bir hezi
met tattrd. Ama Roma teslim olmay reddetti ve en sonunda zafer ka
zand. Buradaki nemli fark, Roma em peryalizm inin toplumsal tabany
d. Aham eni Persi, profesyonel askerlerin parasn demek iin kyl
tebaasn haraca kesiyordu. Roma Cum huriyeti ordusu, zgr y urttalar
dan oluan bir milis gcyd. Roma kylsnn, sayca ok olm ann yan
sra Pers kyllerin aksine sistemden kar vard. Romallar, C annaede
80.000 kii kaybettiler ama 700.000 piyade ile 70.000 svariden oluan
yedek kuvvetleri olduu tah m in ediliyor; mcadeleyi srdrm ek hem
soylularn hem de kyllerin karna idi. Roma emperyal devletinin s
tnl, Ge Cumhuriyet dnem inin (M 133-30) byk krizi srasnda
bir kez daha snanacakt.

Rom a D evrim i
Tiberius Gracchus, radikal bir toprak reformu programyla M 133te
Pleb Tribnne seildi. Soylularn muhalefeti yznden Senato yu devre
d brakp, toprak reformu tasarsn dorudan Pleb Meclisine gtre
rek kanunlatrd. Ertesi yl, sa eilimli bir grubun dzenledii suikasta
kurban gitti. Roma siyasetinde yeni bir kriz dnem i balad. Birok i sa
va aam asndan geip, kim i zam an im paratorluun varln tehlikeye
atarak bir yzyl boyunca devam etti bu kriz. Sonunda ynetici snfn
 Antika m paratorluklar 73

kkten yeniden yaplanmasna, devlet brokrasisinin yeniden ekillen

mesine ve im paratorlarn askeri diktatrlne sebep oldu.
Kriz, gemiten m iras alm an ehir devleti biiminin, dnya im para
torluunun yaratt yeni toplumsal kuvvetlere uyum salayamamasn-
dan kaynakland. Senato yu kontrol eden patrisyen-pleb soylular, kemik
leerek yenilere hasm, dlayc bir soylu kastna dnm t. Senato
sekinlerinin st dzey m em urluklar tekellerine almalar, soylularn
dier kesim lerini kzdryordu -d ah a nemsiz senatr aileleri, valye
ailelerinin geri planda kalanlar ve birok talyan eyalet ailesi artk hk
met idaresiyle ve im paratorluun ticaretiyle urayordu.
M irasla geen imtiyazlar, yeni toplum sal gerekliklere uymuyordu.
M 2. yzyln ortalarndan sonra ynetici snfn artk eski tarzda y
netm esi m m kn deildi. Bir aznlk, reform u savunuyordu. nat geri
ciler baka bir aznl oluturuyordu. ounluk kararszd am a m lk ve
ayrcalklarn savunm akla ilgilendiklerinden genellikle krizde gericilere
destek verdiler. Bundan trdr ki reformcular, senatrlerin direncini
krm ak iin daha geni kuvvetlerin desteini almaya altlar.
Uzak snr boylarnda fetih savalarna girimek, talyadaki kk
iftiler iin ykm demekti. nc spanya Sava (M 154-133), on
binlerce asker gerektirmiti. Tipik bir ylda, her sekiz Roma yurttandan
en az biri orduda askerlik yapyordu. Gemiyle spanyaya gtrlenlerin
birou yllarca orada kalm t.
Ekilm eden kalan tarlalar sklkla byk toprak sahipleri satn alyor
du. Roma yurttalarnn yerine yabanc kleler geiyordu. G nm z ta
rihilerinden birinin aklad zere zenginler, kendi arazilerine komu
m lkleri ya da yoksullara ait olan dier kk arazileri satn almak, ele
geirmek iin ikna yoluna ya da iddete bavuruyorlard; kk tarlalar
yerine ok byk iftlikleri iletmeye baladlar. zgr insanlarn askere
gitmek zere topraktan koparlm asn seyretmektense bu arazilerde kle
iileri ve obanlar altryorlard. Sonu, iki ucu keskin bir toplumsal
kriz oldu. talyan kyllnn gerilemesi, Cum huriyetin asker gc
nn dayand insan gc kaynan kurutuyordu. Klelerin giderek o
ald krsal kesimlerde, nemli bir gvenlik sorunu ortaya kyordu.
Yeni kle ekonomisinin merkezi, Sicilya ile gney talya idi. Yz bin
lerce sava esiri kle olarak satlp soylularn m aliknelerinde almaya
gnderiliyordu. kez blge apnda kle ayaklanmalar patlak verdi -
M 136-134te ve M 103-101de Sicilyada, M 73-71de kta talyasnda.
Ge Cum huriyetin krizinin, Birinci Sicilya Kle Sava srasnda balama
s bir tesadf deildir. Orduya asker bulunm as ve i gvenlik, Tiberius
Gracchus ile ynetici snfn reformcu kanadnn nndeki en acil mese
74 I M a r k s i s t D n y a Tari hi

lelerdi. Arka planda Sicilya villalar alev alev yanarken tartm alar devam
ediyordu.
Terhis edilen askerlerin ve iflas etmi kk iftilerin yolu Romaya
dyordu. Sava ganimetleri, bayndrlk projeleri, soylularn himayesi
ve tketim iyle canlanarak hzla byyen im paratorluk bakenti, yoksul
lam fazla yurttalarn kendine ekiyordu. Roma ayaktakm artk si
yasette bir etken olmutu. m paratorluun bymesi, talyada Romallar
ile Romal olmayanlar arasndaki ilikiyi de deitirm iti. Lejyonerlerin
en azndan yars Romal olmayp, Latin ya da M ttefik yurttalardan
oluuyordu. Savan ykn eit lde paylaanlar giderek ganim etten
de eit pay istemeye baladlar. Yurttalk hakk, her an patlamaya hazr
bir mesele olmutu. M 91-88 Sosyal Sava, eit siyasi haklar sorunu y
znden Rom allar ile talyanlar arasnda patlak veren bir i savat.
talya deyim yerindeyse yanc maddelerle doluydu: Ahlaksz sena
trler, valye kkenli grevliler ve eyalet ehri eraf; borlan yznden
mahvolmu kyller; yllarca cephelerde savatktan sonra terhis edilip
yoksulluk iinde yaayan eski askerler; giderek byyen kentli yoksullar
kitlesi; devlete hizmet etmi am a siyasetten dlanm , Romal olmayan
bir sr kii. Ama Roma D evrim i u zglle sahipti: Honut olmayan
snflardan hibiri tek bana harekete egemen olamyordu. Hibirisi, tu
tarl bir yeni dnya gr ve bunu baaracak bir strateji sunarak, dier
lerinin arasndan syrlp liderlii ele geiremiyordu. Hibirisi devrim ci
bir alternatif sunamyordu. M uhalefetin soylularndan oluan kesimi,
halk kitlelerinden ve m lklerine ynelik tehditlerden korkuyordu. Kk
iftiler, topraksz yoksullardan korkuyordu. zgr yurttalar, klelerin
rekabetinden korkuyordu. Romallar, talyanlarn kitlesel olarak y u rt
tala kabul edilmesiyle birlikte kendi im tiyazlarnn zayflayacandan
korkuyordu.
Bu nedenle halk hareketi, birden fazla snf arasnda yaplan ve eli
kilerle dolu bir ittifakt. Roma D evrim ini karm ak ve biimsiz, yzyl
bulan bir sre yapan ite bu durum du. Senato kanalyla reform yapl
m asnn n tkanm t. Ynetici snf iinde aznlkta kalan H alklar
(populares: H alk idaresini destekleyenler), O ptim atelerin (optimates
ya da en iyiler: Senatonun idaresini destekleyenler) iddetle kar
kmas yznden yukardan devrim i yapam adlar. Ama amaz ze
bilecek devrim ci bir snfn yokluunda ancak asker kuvvet meseleyi
karara balayabilirdi. Dolaysyla Roma D evrim i, sava aalarnn m
cadelesi haline geldi.
Hrsl siyasetiler, saygn ve kazanl kum andanlklarn peindeydiler.
Sava ganim eti ve tecrbeli askerler, Roma siyaset oyununda yksek deer
 A n t i k a m p a r a t o r l u k l a r I 75

biilen oyun kartlaryd. Devrim, Halk ve Optim ate generaller Marius

ile Sulla, ardndan da Sezar ile Pompey arasnda yaanan bir i savaa
dnt. Belirleyici ahsiyet, Jl Sezar idi. yi tannan bir soylu, azimli
bir ikbal avcs ve acmasz bir emperyalist olan Sezar, ayn zam anda par
lak bir kom utan, siyaseti ve reformcuydu. Sezar, bakahram an olduu
Roma D evrim inin elikilerini bnyesinde toplamt.
Sezar, M 49-45 Sava'ndan zaferle km t ama devrim ci bir s
nftan ziyade bir halk hareketinin lideri olmas nedeniyle eski dzenle
uzlama arayna girm ek zorunda kald. Ksa dnemde bunun imknsz
olduu anlald. Ynetici snf fazlasyla blnm , birbirine dmt.
Sezar, kendi diktatrln kurarak elikileri amay denedi -suikastla
ldrlm esine ve i savan yeniden alevlenmesine giden yol byle ald
aslnda. Ban Brutus ile Cassiusun ektii senato ii muhalefet, Sezar
hizbinin liderleri olan A nthony ile Octavian tarafndan ksa srede boz
guna uratld. Ama ardndan bu ikisi, im paratorluu kendi aralarnda
pay ederek birbirine rakip kuvvet sleri oluturm aya giritiler. Bu neden
le, Roma Devrim inin son mcadelesi, A nthony ile Octavian hizipleri ara
snda bir i sava oldu.
Octavian, ilk Roma im paratoru Sezar Augustus oldu. Yenileri, lm
l reformu ve emperyalist sava temel alan asker bir diktatrlk kurdu.
Kurduu rejim, talyan ehir devletinin, brokrasinin ynettii kresel
bir imparatorlua dnm esini artk tam am ladn gsteriyordu. Ama
antik im paratorluklarn en baarls bile kendi knn ve nihayetin
de de paralanm asnn tohum larn barnda tayordu.
 K a p d a k i d m a n :
K a r a n l k a la r d a b ir C e rm e n sav a a a s n n k e m e r to k a s
 4

NTK ALARIN SONU

ykl. M 30-M S 650

M ilk binyllk dnemde tarih sahnesine kan Demir Devri uygar

lklarnn en nemli baarlarnn somutlat Roma m paratorluunun
gerileyii ve ykl, dnya apnda bir olayd. Emperyal sper gcn par
alanm asndan, Ortaa Avrupasnn tem elini oluturacak yeni toplum
sal gler ve jeopolitik dzen ortaya kt.
Dem ir Devri im paratorluklar, harita zerinde byklkleriyle dik
kati ekseler de Tun Devri ncellerinin birok zayf ynn paylayor
lard. Siyasi birlik, iktisadi, toplumsal ya da kltrel hom ojenliin de
il asker gcn bir ileviydi. mparatorluk yneticileri, artk biriktirip
bunu savalarda boa harcam ak iin sm ry artryorlard. Toplum,
stat gruplarnn kat ve tepeden aa sralanm as temelinde rgtlen
miti. Yaratclk ve yenilik bastrlyor, sradan halk vasfsz i gcne
indirgeniyordu. Teknoloji duraand, yoksulluk irin toplam bir yaray
d ve yabanclama yaylyordu. Demir Devri im paratorluklarnn, Tun
Devri ndekiler kadar m uhafazakr olduu aka ortadayd.
te bu nedenledir ki her ne kadar Roma m paratorluunun kmesi
aslnda bir toplumsal dzenin tmyle ortadan kalkn temsil etse de
bu sre, insanl daha yksek bir kltr dzeyine karabilecek yeni
kuvvetler ortaya karm am tr. Tek sonucu, M arxn deyiiyle atan
snflarn ortak ykm oldu. Bu blmde, Roma m paratorluunun ka
nlm az sonunu hazrlayan i elikileri, onun yerini alan (esasen Cermen,
Got ve Arap kkenli) ynetici snflarn karakterini ve tek tan rl b
yk dinin, yani Yahudiliin, Hristiyanln ve slamn (R om ann krizi
balamnda) ortaya kn inceleyeceiz.
78 I M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Ge A ntikan Krizi
Roma mparatorluu, y urttalk ile em peryalizm in gl bir kayna
masn tem sil ediyordu. Yurttalk, dzenden kar olanlar ile askerler
den m eydana gelen, giderek genileyen bir toplum sal taban sunuyordu.
Fethedilen yerlerin sekinleri zamanla dzenin paras haline geliyor,
kltrel anlam da asimile oluyordu: Romal olm alarna ve emperyal ida
renin nim etlerini paylamalarna izin veriliyordu.
Ayn zam anda emperyalizm srekli bir ganim et, kle ve toprak ak
salyordu. Bu, devleti glendiriyor, ynetici snf zenginletiriyor, tabi
.-sekinlerin sadakatini gvence altna alyor ve yanda gruplar sisteme
balayan himaye ilikisini srdrecek mali kayna salyordu.
Ama bunun ar bir bedeli vard. m paratorluk ve uygarlk pahaldr.
Bazlar kazanrken, dierleri kaybeder. Roma idaresi, mlkiyeti ve gc
koruma altna alyordu. Ama ordunun, kentlerin ve villa sahiplerinin zen
ginlii, sm r sistemine balyd -vergiler, kiralar, faiz demeleri ve ii
hizmetleri, bu sistemde krsal nfustan ekilip alnyordu.
Roma m paratorluu snrlar iinde yaayanlarn ounluu kyl,
ii, serf ya da kle olarak toprakta alyordu. Bu kesimler, im paratorluk
ile uygarln klfetini eken yk hayvanlarydlar. lk balarda bu yk
(smr oran), grece lml ve srdrlebilir dzeydeydi. rettiklerinin
epey bir ksm na el konuyordu am a geriye kalanlar, kyl ailelerinin ka
rnlarn doyurm asna, tarlalarn ekmesine, otlaklarn korum asna ve
Demir Devri krsal yaam nn gereken eylerini yerel pazardan alm asna
yetiyordu. Bakalar ok daha ar bir bedel dediinden bu m m knd.
mparatorluk, fetih savalaryla besleniyordu. Muzafferler, malup ettik
lerini soyarak zenginleiyordu. Devleti, orduyu ve zenginleri destekleme
nin m aliyetini byk lde kurbanlar karlyordu. mparatorluk ge
nilemeye devam ettii mddete lke dnda yaplan soygun, ierideki
soygunu hafifletiyordu.
Sistem z itibariyle genilemeciydi. Yabanc lkelerin artklarna
asker yollarla el konmasyla besleniyordu. Dolaysyla gc, bu artkla
rn srekliliine balyd. Her emperyal atlm dan sonra durgunlukla ve
krizle karlam am ak iin yeni bir atlm gerekiyordu. Ama yabanc l
kelerin artklar, sonsuz bir kaynak deildi. MS 1. yzyla geldiimizde
Roma asker emperyalizmi, daha fazla genilemesine ket vuracak snrlara
ulamak zereydi.
Greko-Romen emperyal uygarln snrlar, D em ir Devri tarm nn
snrlarna denk dyordu. Dem ir Devri teknolojisi, gney Britanyadan
Suriyeye, Avrupada Ren ve Tuna nehirlerinden Kuzey Afrikann Atlas
 A n t i k a l a r n S o nu 79

dalarna kadar uzanan bir corafyada sabana dayal ekstansif [yaygn]

tarm yaratmt. Buras, ekili arazilerle, kylerle ve cann diine takarak
alan kyllerle dolu, bereketli bir toprakt. Artklar, yani r n fazlalar
bykt. Bu artklara el koym ak zere rgtlenenler, ordular ve ehir
ler kurabilirdi. Ama ekilebilir topraklarn tesinde bakir bir dnya uza
nyordu: Kuzey Britanyann tepelik blgeleri, Almanyann orm anlar,
A rabistan ve Kuzey A frika lleri. Yaban hayatn hkm srd bu top
raklara adm atan emperyal ordular, boyun edirilmeleri m m kn olsa
bile bundan kazan salanamayacak kadar yoksul olan, geni bir alana
dalm ve ele geirilmesi zor hasm lar karsnda, kazanlmas imknsz
gerilla savalarna saplanp kaldlar.
M 53te Suriyedeki Carrhae [Harran] M uharebesinde Part ordusu
nun atl okular, 30.000 kiilik bir Roma ordusunu yok ettiler. MS 9da
Teutoburg O rm an M uharebesi nde Cermen kabileleri, 30.000 kiilik bir
baka Roma ordusunu ortadan kaldrdlar. MS 208-11de, Rom allarn
kuzey Britanyay ele geirmeye ynelik son giriimleri, gerilla direnii
karsnda bozgunla sonuland. Roma im paratoru Septimius Severus, in
sann kann donduran u em ri veriyordu: Son nefesini ellerimizde ver
m ekten hi kimse kurtulam asn. ... Erkek olabilir diye ana rahm indeki
bebek bile kaderinden kaam asn. Ama kurtuldular. Severus Yorkta ld
ve skoya asla fethedilemedi. Kuzey Britanyann bataklk blgelerinde ve
dar vadilerinde, sisin ve iseleyip duran yam urun iinde saa sola sald
ran o emperyal canavar, yzlerini maviye boyam avc eteleri karsnda
um utsuzlua kaplmt.
Yani, Roma m paratorluunun snrlar vard. Temel ta, Dem ir Devri
tarm idi. Orduyu, ynetici snf ve (yollar, kaleler ve ehirlerden oluan)
temel altyapy desteklemek iin gereken byk artklarn elde edilmesi,
ekili topraklara ve bol emek gcne balyd. Sava, sabann iledii yerde
krlyd. Bu olmadnda israf demekti ve ordular bakir topraklara girdii
zaman im paratorluk ar bym t.
Yaylma, M 2. ve 1. yzyllarda snrlarna dayandktan sonra MS
1. yzyln bandan itibaren aniden yavalad ve MS 2. yzyln banda
durm a noktasna geldi. Sava ganimetleri ak kesildi. Dardan gelen
ek kaynaklar durdu. Roma m paratorluu tam am en kendi iinde rettii
kaynaklara baml hale geldi.
Ne var ki imparatorlukla uygarln maliyeti azalmad. Binlerce ki
lometrelik snrlar savunm ak iin gl bir ordu ve yaygn tahkim atlar
gerekiyordu. mparatorluk sekinleri ile onlarn besleme gruplarnn (her
eyden nce de ordunun sradan askerlerinin) sadakati arasndaki uyum,
lks tketim e ve devletin alicenaplna balyd.
80 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

MS 1. yzyldan itibaren im paratorluk srekli m ali krizlerle boutu

ve bu krizler, zellikle 2. yzyln sonlarndan itibaren giderek arla
t. Bu krizlere yant olarak siyasi-asker altyapy m uhafaza etmek zere
tarmsal artn daha fazlasnn ekilip alnmas, geriye dndrlem ez
bir iktisadi gerileme sarm alna yol at. A rtan vergiler, zorla altrm a
ve asker amala el koymalar, kt kanaat geinen kyl iftileri mahvetti.
Bylece vergi taban da darald -yle ki bir sonraki aamada vergilerin
daha da ykseltilmesini gerektirerek, bir ksm iftinin daha sefalete
srklenmesine yol ayordu. Bu byle devam etti. Giderek asker ve to
. taliter bir nitelie brnen Ge dnem Roma emperyal devleti, temel gi
derlerini karlam a abasyla kendi toplum sal-iktisadi tabann andrd.
Asker yrtc hayvan sonunda bir yamyama dnt.
Bu basklarn siyasi olarak temel etkisi oldu. lk olarak, ynetici
snf, srekli olarak blgesel izgiler temelinde blnd; her grup, ken
di retim fazlalar ile askerlerinin kontroln elinde tutmaya abalad.
m paratorluun farkl yerlerindeki rakip im paratorlarn bam ektii
ordu gruplar arasnda habire i savalar patlak verir oldu.
kinci olarak, yabanc glerin istilalar sklat ve giderek tehditkr
bir hal ald. Avrupa snrlarnda byk barbar kabilelerle, Dou da ran
ve Irak temelli dinam ik Sasani mparatorluu ile mcadele ediliyor
du. R om ann asker gerileyiinin simgesi iki m eydan muharebesidir.
MS 378de Trakyadaki A drianoplede (bugnk Edirne), Dou Roma
m paratorluunun tm sahra ordusu Gotlar tarafndan yok edildi. On
alt yl sonra, talyann kuzeydou snrndaki Julian Alplerinden geen
Frigidus nehri kysnda, yeniden oluturulan Dou Roma m paratorluu
ordusunun byk bir ksm Gotlu paral askerlerden meydana geliyordu.
Roma m paratorluu mali kaynak ve insan gc asndan ylesine derin
bir i krize girm iti ki barbar askerlere bal hale gelmiti.
m paratorluun mali krizinin nc sonucu, snf mcadelesinin
yeniden canlanmasyd. Asker-brokratik devletin talepleri altnda ezi
len, serf konum una gerileyen ve giderek arlaan smrye m aruz kalan
yerel kyller, kar koym ann yollarn buldular. Birok iftlik terk edil
di. Krsal kesimde sosyal ekyalar kol gezer oldu. Vergi tahsildarlarna,
zorla asker toplam a blklerine ve icra m em urlarna direnme yaygnlat.
M emnuniyetsizliin kimi zam an iyice artmas, kyl ayaklanm alarna ve
kr kom nlerinin yaratlmasna yol ayordu.
Antikan soylu snfa m ensup yazarlar, bagaudae denilen gizem
li kyl isyanclardan bahsederler; bunlarn ynetim i altndaki insanlar
halk yasalarna gre yayor, kyller konumalar yapyor, lm cezalar
 A n t i k a l a r n S o n u ' 81

bir mee aacnn altnda infaz ediliyor ve kem ik paralar zerine kayde
diliyor, her eyin m ubah olduu bir yaam devam ediyordu. Anlalan
bagaudae idaresi altnda Bretonlar, kendi hizm etilerinin klesiydiler.
Pek anlalm am ve belli belirsiz tasvir edilm i olmakla birlikte sanki
karm zda ba aa dnm bir dnya, toprak aalarnn ve vergi tahsil
darlarnn olmad bir dnya var.
Blnme, istila ve i isyan: m paratorluun gerileyiinin bu belirtile
ri, sistemin kokum uluunu yanstyordu. Sonuta, barbar kafilelerinin
ard arkas kesilmeksizin toprak paralarn ele geirmesiyle MS 410-476
arasnda Bat Roma m paratorluu paralanarak tmyle dald.
5. yzyln sonuna geldiim izde Avrupa, bam sz proto-devletler-
den oluan bir yamal boha grnm ndeydi. Ge A ntikan ate
frtn alarn d a yeni bir dnya dzeni ekillenm iti. Bu dnm n asli
zneleri, O rta ve Dou Avrupa ile O rta Asyadan gelen kabile konfede
rasyonlaryd.

Hunlar, Gotlar, Cermenler ve Romallar

Avrasya bozkr, M acar Ovas ndan Pasifik Okyanusuna kadar uzanan,
yzlerce kilom etre geniliinde bir kuaktr. Sert iklim koullarnn h
km srd aasz bir ayrlk olarak, tarih ncesinden 9. yzyla gelin
ceye kadar esasen hayvan besleyen gebelerin yaad bir yerdi. Avrupa,
Trkiye, ran, H indistan ve in tarihi, anayurtlarndan kopup gelen boz
kr gebelerinin aknlarm n neden olduu asker krizlerin izlerini tar.
Ama MS 370ler ile 450ler arasnda Bat Roma m paratorluu nun k
n hzlandran, H unlar oldu.
Hunlar, avclkla toplaycl, at, inek, koyun ve kei gtmekle bir
likte yrtyordu. Bozkrn orakl ve yaam tarzlarnn ilkellii, hem
sayca az ve dank olmalar, hem de gevek ve hiyerarik olmayan bir
toplumsal rgtlenmeye sahip olmalar anlam na geliyordu. Uzmanlama
ok ileriydi. Birinci snf biniciler olan Hunlar, kompozit yay, kement ve
klla silahlanm hafif svariler olarak kabile savalar yapyorlard. Yay
ve kement, bozkrn balca ara gereciydi; kl, deer verilen bir ticari
mald.
H unlarn MS 4. yzyln ortalarnda neden batya g etmeye bala
dklarn kesin olarak yantlam ak imknsz. Ama yoksulluklar, ihtiyat
paylarnn olmad anlam na geliyor: Ktlk, bozkrda lm demekti.
Dolaysyla, muhtemelen ekolojik bir kriz yznden harekete getiler.
iddet, boyun edirme ve batya doru yaylma, takati kalm am ve ar
kalabalk anayurttan ka yoluydu.
82 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Ukraynaya geldiklerinde Ostrogotlar (Dou Gotlar) ezip getiler.

Batya doru ilerlemeye devam ettike Vizigotlar (Bat Gotlar), Dou
Roma m paratorluu nda snacak yer aram ak zorunda braktlar. G otlar
ile Romallar arasndaki gerilim ler savala sonuland ve Konstantinopol
merkezli Dou Roma Ordusu, MS 378deki Adrianople Muharebesi nde
yok oldu. Bozkr gebeleri, dolayl olarak eski dnyay yeniden ekil
lendirmeye balyorlard. Bunu yaparken kendileri de dntler. Daha
batda Roma m paratorluunun Ren ve Yukar Tuna snrlarnda yaa
yan Cermen kabileleri gibi G otlar da hali vakti yerinde kyl-iftilerdi.
H unlarn buralar fethetmesinden sonra yeni efendilerine hara demek
zorunda kaldlar. Tarmsal retim fazlalaryla zenginleen bozkr ge
beleri, bu artklar, asker m aiyetlerini geniletmekte, dolaysyla da yeni
fetihlere kalkm a im knlarn artrm akta kullandlar.
Ama Roma m paratorluunun kendi iinde onlar daha byk dl
ler bekliyordu. Gotlarn A drianopleda gstermi olduklar zere im pa
ratorluk asker adan epey zayf dmt. Roma eyaletlerinde yaayan
kyller serilemiti. Smr ve yabanclama, Roma asker em peryaliz
m inin geleneksel insan gc kaynan kurutm utu. Roma im paratorla
r, snrlar savunm ak zere yurtta-lejyonerler yerine giderek rvete ve
barbar paral askerlere bel balam ak zorunda kalyorlard. Zaman zam an
H unlar da parayla Roma m ttefiki oldular. Kimi zaman da rvetle sus
turuldular. Her iki durum da da, Roma hzinesi G otlarn dedii hara
lara eklenerek, H unlarn kabile mensubu gebelerden Avrupa geneline
yaylan m ilitaristlere dnmesine katkda bulundu: Attilann MS 434te
H unlarn kral olarak tahta kmas, bu dnme iaret ediyordu.
Attilann imparatorluu, en aaal gnlerinde Baltk D enizinden
Alplere, Ren nehrinden Hazar D enizine kadar bym t. Gerek im pa
ratorluk iinden toplanan haralar, gerekse dardan alnan mali destek
ler ve rvet paralan, yar yerleik ky, yar gebe kamp grnm nde
ki Hun bakentine akyordu. Hunlar, daha yarm yzyl nce setikleri
sava aalarnn komutas altndaki birka yz kiilik kabile gleri ola
rak savayorlard. Sava artk daim bir durum du; toplumsal dnyala
rnn askerlemesi tam am lanm , bakum andanlarnn iktidar m utlak
hale gelmiti.
Hun sava devleti, Dem ir Devri devrim inin teknikte m m kn kld
artklar hrsla yutan Roma m paratorluunun knden beslendi.
Roma asker em peryalizm inin en parlak devrinde Roma retim fazlalar,
zgr kyl yurtta-askerlerden oluan ordular desteklemiti. Gerileme
srecinde ortaya kan paral askerlere bal asker emperyalizm, artkla
Macar Ovas merkezli korkun bir gebe im paratorluunu besledi.
 Ant ik a la r n Sonu 83

Attila, bir sava lideri olarak asker artklar kontrol ediyordu; sava
artk daim bir hal aldndan otoritesi de ayn nitelikteydi. Kral, eskiden
her bireyin gcn snrlayan kabile ykm llkleri ile toplum sal kst
lar zincirini koparabilirdi. Ama Attilann yanda krallarn, tabi kabile
eflerini ve nde gelen m aiyetini kendisine balayan geni himaye alar,
harala m ali desteklerin, ganim etle prestij m allarnn kesintisiz akna
balyd. Sonu olarak A ttila bir haydut baron, bir sava kkrtcs, hep
daha fazlasn isteyen durm ak bilmez bir fatihti. Dinamizm, H un devleti
ne ikin bir zellikti.
Attila, ge dnem Roma ynetici snflarna gre T anrnn krbac
idi. Yoksullarn birou ona farkl gzle bakyordu. H unlar ve Galyal
bagaudae, MS 440larda Romal-Galyal toprak aalarna kar zaman
zaman ittifaklar kuruyorlard. Ama Hun Krall, ilerici toplum sal dei
imin gc olamayacak kadar kaba, yamac ve istikrarszd. Attila MS
451de Galyaya (Fransa ve Belika) saldrdnda, batya ynelik ham le
sinde diplom atik incelikten eser yoktu. Yabanclaan bagaudae harekete
gememi, Romal-Galyal toprak aalar ile Vizigot zgr kyller kar
glere katlmt. Bylelikle ksa bir sreliine birleen Bat, Chalons
M uharebesinde Attilay kesin bir yenilgiye uratt. O rta Avrupadaki
anayurduna ekilmek zorunda kalan Attila iki yl sonra ldnde im
paratorluu paraland; hem halefleri arasndaki toprak kavgalar, hem
de tebaa halklar arasnda aadan ykselen isyanlar sonucunda ykld.
Bozkr gebelerinin m dahalesi ani ve ykc olmu am a tarihe
olum lu bir katk yapm am t. Bat Roma m paratorluu, Cerm enlerin
ya da G otlarn ynettii ok sayda barbar kralla blnd. Dou Roma
m paratorluu kem ikleerek brokratik, m uhafazakr ve durgun bir ya
pya brnd. Ama H un m paratorluu yeryznden btnyle silinip
gitti.
Yklmas neden bu kadar ani ve toptan olmutu? Hunlar, bir kuak-
lk bir zam an dilimi ierisinde gebe obanlardan asker yamaclara
dnm t. Kendi balarna herhangi bir retici gce sahip olm aktan
kp devletlerini ayakta tutm ak iin bakalarndan hara, m ali destek ve
ganim et almaya baml durum a gelmilerdi.
Sayca azdlar ama hkm ettikleri alan usuz bucakszd; yani im para
torluklar, insan gc ktlnn had safhada olduu, ar genilemi bir
devletti. Korku ve kuvvet, gl gzkt m ddete sistemi srdrebil
m elerini salad. Ama genilemenin sona ermesi, beylerden, maiyetlerden
ve savalardan oluan devlet altyapsn srdrm ek iin gereken, gasbe-
dilm i retim fazlas akn kesintiye uratt. Bu, kendi retici tabann
84 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

dan yoksun ve iddetle desteklenen dinam ik bir hrszlk sistemine ikin

bir ar genilemeydi. Ne var ki bu m otorun devinim iddeti, Cermenleri
ve Gotlar, Bat Roma m paratorluuna doru itm i, imparatorluk devlet
aygtnn nihayetinde kerek yerini barbar krallarnn ynettii bir yeni
devletler yam al bohasna brakm asn salamt.
Ancak deiim, gzktnden daha azd. Barbar krallar, antik uy
garl byk lde kucakladlar; yani Roma, Ortaa dnyasnn e
killenmesine fazlasyla katkda bulundu. Kltrel dnm n asli arac,
Hristiyan Kilisesi idi. Bunun nem ini kavrayabilmek iin geriye dnerek,
tarih ncesi gemite kk salm eski pagan kltrnn rahm inde tek
tanrl dinin ortaya kn analiz etmeliyiz.

A na T a n r a la r ve G T a n rla r

Mit, ritel ve din ok ynldr. En derinlerdeki kkleri, ilkel avc-top-

layc varoluun gvencesiz artlarna kadar uzanr. Yiyecek arayyla
ilgili kayglar, sanatta, dansta, m zikte ve kiisel sslerde avlanacak hay
vanlarn byl simgeleriyle yattrlrd.
Doann ini klarndan ayn lde etkilenen ilk iftiler, yeryz
n bir ana tanra, bir bereket ve yiyecek kayna olarak gryor; yakara
rak ya da rvet vererek onun cmert davranm asn salayabileceklerine
inanyorlard. lk iftilerin bereket tanrlar istisnasz dii idi. Regl olan,
doum yapan ve emziren kadn, doal dourganln bariz bir simgesiydi.
Ama dii olm asnn baka bir nedeni daha vard: Kadnlar, snf ncesi
toplum larda glyd. Soy sklkla anne tarafndan (anne yoluyla) iler
liyordu, oturulacak yer anayerseldi (kocann deil kadnn kynde) ve
otorite anaerkildi (kadnlarn sesi basknd).
Niye byleydi? nk kadnlar, ortak emee ve kolektif mlkiyete
dayal basit toplum larn deimez noktalaryd. ocuk dourup besleme
ilevleri onlar hem corafi hem de toplumsal bakm dan daha hareketsiz
klyor; zel m lkiyetin ve bundan kaynakl ayrcalklarn olmamas, en
gellenmi alternatif toplumsal gleri ortaya karyordu. Kadnlar, toplu
m un arlk merkeziydi. Erkekler, onlarn etrafnda dnen uydulard. lk
iftilerin byk toprak-ana tanralar, toplum sal gerekliin aynadaki
yansmasyd.
zel mlkiyet, snfsal blnm e ve devlet iktidar e zamanl olarak
ortaya kt; biri dierlerine balyd. Paylama ve kabaca eitlik olmas,
ortak mlkiyete zg bir durum du. Ama topran zel iftliklere ya da
ineklerin ayr ayr srlere blnmesi, bazlarnn dierleri aleyhine zen
 A n t i k a l a r n S o n u . 85

ginlemesine izin verdi. Bunun sonucunda ortaya kan gerilimler, top

lum un paralanm asnn nne geecek bir eit denetimi gerekli kld.
M lkiyet temelli yeni statkoyu savunmak iin devlet (silahl erkek grup
lar) geliti. A rtk gce sahip olan erkeklerdi. nk sry gden ve sa
banla tarlalar sren kadn deil erkekti. Hayvanlar ve tarlalar ortaklaa
kullanldnda herkes faydalanyordu. zel ellere getiinde ise yalnzca
onlar kullananlara zenginlik ve g getiriyorlard.
Friedrich Engelsin kadnlarn dnya-tarihsel yenilgisi dedii ey,
m it ve ritellerde temsil edildi. Tahtlarndan indirilen eski ana tanra
lar yerlerini erkek g tanrlarna braktlar. Zeus Yunan, Jpiter Roma,
Yehova Yahudi, Duara da Arap cennetini idare ediyordu. Eski toprak
analarn doann kuvvetlerini simgelemesi gibi yeni g tanrlar da ka
bilelerin, ehir devletlerin ve im paratorluklarn kuvvetini simgeliyordu.
Gerekte asker bir styap ina edilirken, zihinlere de mitsel bir styap
alanyordu.
A ntik Yunanistann en kutsal yeri olan Olim posda en eski kltler,
ana tanralar olan Gaia, Rhea, Hera ve Dem eter idi. Ama Klasik aa,
M 4.-5. yzyllara geldiimizde oktan yerlerinden olmulard; artk
Zeusun erefine en zengin adaklar sunuluyor, en byk tapm aklar ina
ediliyor ve en nl oyunlar dzenleniyordu. Devler Sava m itinde
Zeus, T itanlar (babas Kronos ve dier eski tanrlar) karsnda yeni tan r
lar zafere tar. Zeus dzeni, ataerkillii ve uygarl temsil eder. Kronos,
barbarln cisimlemi halidir: Kaos ve anaerkillik dnyasdr onunki.
Anaerkillik, karmaa dnyasnn mitsel kodu haline gelir. Yunanl kah
ram an Agamemnon, Truva Savandan eve dndnde, baka bir erkei
a ve kral olarak seen ei Klytaimnestra tarafndan vahice ldrlr.
Dnya altst olur ve ahlak dzeni ker. A rdndan Agamemnonun olu
Orestes, babasnn cn alm ak iin K lytaim nestray ldrr. Cinayet
cinayeti dourur. Kadn gcnn bedeli, sonu gelmeyen bir cinayetler
dngsdr.
Kadn dm an mitler, Yunan uygarlnn ataerkil dzenini kutsuyor-
du. Erkein idare ettii oikos (mlk sahibi hane halk), toplumsal yapnn
temel yap tayd. ehir devleti, yurtta erkeklerden, oikos aile reislerin
den, kk m lk sahiplerinden oluan meclisler ynetiyordu. Kadnn
siyasetten dlanmas, toplum sal ayrma m aruz kalmas ve ev iinde bas
k altnda tutulmas, Yunan demokrasisinin kaderini izen elikilerden
biriydi.
Antika halklarnn m it dnyalarnda baka gerilimler de ifade edi
liyordu. Mitler, zerinde dnlecek eylerdir. Toplumsal elikileri
86 i M a r k s i s t D n y a T a r i h i

anlatma, aktarm a ve analiz etme yollar sunarlar. Toplumsal norm lar

[dzgii] temsil edip yanstrlar am a ihtilaf sz konusu olduunda onlar
tartmaya da aarlar. Biz kimiz? Nereden geldik? Kim dostumuz, kim
dmanmz? Blnm bir dnyada bizi tanm layan ve birletiren ey
nedir? Kltrel kimlikler, mcadele iinde ekil alrlar; antik dnyada on
lara biim ve ifade kazandran m it, ritel ve dindi.
Roma, snflarn nemli rol oynad, m ilitarist ve emperyal bir devlet
ti. Romada en nemli ilahn bir sava tanrs olmasna amamak gerek.
Optimus M axim us (En yi ve En Byk) Jpiter, Roma ehir devletinin
. ana tanrsyd. Bu yzdendir ki totem ik kartal biimiyle her Roma lejyo
nunun sancanda savaa gtrlrd. Bu yzdendir ki imparatorluun
her ordughnda zel sunaklarda kendisine tapm lrd. Yine bu yzdendir
ki muzaffer ktalarla esir edilm i tutsaklar ehirde geit treni yaparken
ve yenilmi dm an liderleri Forum da dzenlenen ayinde boazlanrken,
her Roma zaferinin doruk noktasnda ona kurbanlar sunulur ve onurlan
drlrd.
Ama im paratorluun iddeti ile sm rsnn din bir ifadesi vardy-
sa, ezilenlerin direniinin de vard. Mit hem toplum sal dzene meruiyet
kazandrabilir hem de ona kar direnie esin kayna olabilir. A ntik bir
inan bu adan ne kar. Yzyllar boyunca sren mcadele srasnda
kar kltrel bir direniin sopas eklini alm tr -direnli, kk kaz
namaz, Filistinin sradan insanlarnn kalplerine ve akllarna iyice kk
salm. Daha sonra, yine ideolojik mcadelenin silahlar olan iki evlat
daha douracak ve bu din, sonunda dnyann yarsn fethedecektir:
Musevilik, H ristiyanlk ve slam. Son derece m uhafazakr ideolojiler ola
rak sonu olmakszn yeniden kalba dklebilir olsalar da, antik dnyann
elikileriyle ortaya kan tek tan rl bu byk din, sra d glerini,
ezilenlerin m itlerine ve ritellerine borludur.

M usevilik, H ristiyanlk ve slam

M 537de, Babilin (modern Irak) Persli yneticisi Byk Kyros, sr
gnde yaayan bir grup Yahudi soylusunun torunlarna anayurtlarna
geri dnm e izni verir. Kyros, im paratorluun yeni fethedilmi toprak
larnn kontroln kendisine sadk kiilere vermek istiyordu. Yahudi sr
gnler, yeni ynetici snf olmaya hevesliydiler.
Babildeki esaret hayatndan kurtulup geri dnlmesi, Musevi-
Hristiyan tarih geleneindeki en nemli olaylardan biridir. Gerekte
Yahudi sekinler, emperyal bir sper gcn ibirliki idaresi olarak
 Ant ik a l a r n Sonu 87

Filistine yerletirilmiti. Ama beraberlerinde patlamaya hazr ideolojik

bir barut fs da getirdiler. Yahudilerin en nemli g tanrs Yehova
klt, on yllardr sren blnmlk, bozgun ve drt bir tarafa dalm
olma h alinin etkisiyle dier tm tanrlarn varln reddeden hogrsz
bir tektanrcla dnmt.
Gemite Yahudi peygamberler, sahte putlara kar bo yere svp
saymlard. imdi, srgn edilm i liderliin hsrann yanstan milliyet
ilik, Yehovann tm dnyaya egemen olma iddiasnda ifade buluyordu.
Siyasi gszln, ilahi megalomanide [byklk hastal] din kont-
rpuan vard. Birbiriyle savaan ilahlarn oluturduu bir tanrlar cemaati
yerine eer m utlak gce sahip tek bir tanr olursa, bu durum da tarih tek
ilahi am aca doru ilerler ve seilerek T anrnn zel him m etine m azhar
olanlar sonunda mutlaka kazanrlar -tabii ki sadk ve itaatkr olmay sr
drdkleri mddete.
Hem brahim ile Musa m itleri, hem de aul, Davud ve Sleyman des
tanlar, byk lde M 6. yzyln kurgulardr: Bu kahram an k u ru
cularn soyundan geldiini iddia eden, yeni i bana getirilmi Yahudi
sekinlerin zayf iktidarlarna meruiyet kazandrm ak zere tasarladk
lar bir dizi yeni din hakikat ve Yahudi tarih in in yeniden yazlmas.
Bu, dnyada yerini bulm ak iin mcadele eden, sava dzenine gemi
sekinlerin cenki m it-tarihiydi. Bylece, Yehova tek ve biricik tanry
d, Yahudiler onun Seilmi Halk ve Filistin de onlara Vaat Edilmi
Topraklar oldu. Aslnda bu, restorasyoncu tutkusu din bir fantezi biimi
alm m arjinal bir tarikatn, srgnde yaayan kk bir grubunun g
ryd. Yalnz balarnayken um ut ve dua etm ekten baka yapacak bir
eyleri yoktu. Onlar tarih in unutulm u sayfalarndan dnya sahnesine
karan Pers emperyalizmi idi. Yeni Musevilii Filistine yerletiren ve
orada serpilip gelimesine izin veren Byk Kyros oldu.
Bu inan karm ak bir karm olduunu kantlad. Yahudiler, daha
byk halklarn (Persler, Yunanllar ve Romallar) glgesinde kalm t.
Filistin, istikrarsz bamszln zaman zam an koruyabilse de ekseriyet
le yabanc bir imparatorlua tabi durum da varln srdren kk bir
lkeydi. Bu nedenle Yahudi soylular, bam szlk mcadelesi vermek ile
emperyalizmle ibirlii yapm ak arasnda ikilem de kalyorlard. Kavgaya
tutum ann riski yksekti. Yenilgi her eyin kaybedilmesi anlam na gele
bilirdi -a m a eer kitlesel hareketlenme, bam szlk kavgas verm ek iin
aadan ykselen bir devrim ci halk hareketini yaratabilirse sonu zafer
de olabilirdi. Yahudi kyller de iki arada kalm lard -b ir yanda otori
te korkusu, gszlk hissi, te yanda smrcye kar duyulan derin
88 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

nefret. Bylelikle Musevilik, kim i soylu kkenli ve ibirliki olan, kim i

halk, radikal olup aka direni ars yapan rakip hiziplere blnd.
Din, en azndan drt olayda Yahudi kitlelerini gl bir devrimci kuv
vet etrafnda birletirdi. Selevkos m paratorluunun Yunanl kral, halk
Yehova yerine Zeusa tapmaya zorladnda lke genelinde bir direniin
kvlcm n akm oldu; M 167-142 Makabi Ayaklanmas sonucunda
bamsz b ir Yahudi devleti kuruldu.
Roma idaresinin sertletii dnemlerde Yahudiler kere daha isyan
ettiler -M S 66-73, 115-117 ve 132-136. Her seferinde kavga uzun, zorlu
ve kanl oldu. Her seferinde on binlerce kii ldrlrken, yz binlercesi
de yerinden yurdundan edildi. Son isyan ylesine soykrm boyutuna va
ran bir gaddarlkla bastrld ki Yahudi nfusu yok olm ann eiine geldi.
Ondan sonra antik dnyann 10 milyonluk Yahudi nfusu, arlkl ola
rak Dou Akdeniz ehirlerinde yaayan, dnyann farkl yerlerine dal
m bir halk haline geldi.
Yahudi anti-em peryalist hareketini destekleyenler arasnda Nazaret
[Nasra] kasabasndan sa adl bir vaiz de vard. Karizm atik bir radikal
olarak kyl yoksullardan takipileri artt, ardndan tutuklanp yarg
land ve idam edildi. Kurduu grup kk bir tarikat olarak varln
srdrd am a ok gemeden iki eilime blnd. Bir ksm, Yahudi ulu-
sal-devrimci hareketine sadk kald. Bu grup, MS 66-73 Birinci Yahudi
syannn bastrlmasyla yok oldu. Yunan eitim i alm bir Yahudi tc
car olan Tarsuslu Paulun [Pavlus] nderliini yapt dier grup, m addi
deil ruhani kurtuluu savunan muhafazakr bir ideoloji benim semiti.
Pavlusu H ristiyanlara gre bu yalnzca Yahudilere deil tm insanla
ynelik bir mesajdr.
sann yaptklarm ve Kilise nin ilk dnem tarih in i anlatan Yeni Ahit,
Birinci syann bozguna uram as sonrasnda Yahudi diasporasna m en
sup Pavlusu H ristiyanlarn yazdklar revizyonist bir eserdir. sa hem
insan hem tan r olarak gsterilir; krall, yaadmz yeryznn deil
cennetin kralldr; mesaj, devrim ci olmaktan ziyade evrensel ve ru h a
nidir. M jdeyi yazanlar, isyann ardndan Roma m paratorluunu kasp
kavuran terre kar savata ayakta kalabilen, siyasetle ba koparlm
ve ulusal vasfn yitirm i bir sa yarattlar.
Yine de aslndan bir eyler kald. Mutlak g sahibi ve alabildiine
mfik olan H ristiyan tanrs, pagan inannn dehetli g tanrlarnn
yapamadn, M arxn deyiiyle kalpsiz bir dnyann kalbi olmay ba
ard -Rom a m paratorluunun ezilen kesimlerine olduka cazip gelen
bir mesaj.
 Pavlusu Hristiyanlk etkili bir sentezdi. Yahudilerin peygamberlik
ve halka vaaz verme anlay ile esasen bir Yunan gelenei olan kurtulu
kltnn kaynamasn tem sil ediyordu. Yahudi peygamber sa, evrensel
kurtarc-tanr saya dntrld. Her ikisi de dinin Yahudi devrim ci
hareketteki kklerinden gelen, Hristiyanla zg iki unsur buna eklendi:
Roma toplum unun kat snf hiyerarilerinin aksine eitliki ve demok
ratik bir topluluun ideal olarak sunulmas; anayolcu paganln m eru
grd hrs ve iddet yerine efkate ve ibirliine vurgu yaplmas.
Roma m paratorluunun sm r ve basks, m ilyonlar sefalete srk
liyordu ama devletin iddeti ounlukla etkili bir direnii engelliyordu.
Bu, H ristiyan Kilisesinin durm akszn bym esini salayan elikiydi.
Kleler, kadnlar ve yoksullar arasndan kendine taraftar toplayan Kilise
derin bir kukuyla karland ve defalarca baskya m aruz kald. Am a bu
ie yaram ad. Erkeklerle kadnlarn yaklmas, hayvanlara yem edilmesi,
aatan arm hlara ivilenmeleri, tarihte lk Dnem Kilisesinin etkileyi
ci bir ehitler listesine sahip olmasna yol at.
MS 4. yzyln balarna gelindiinde, im paratorluun drt bir yanna
uzanan ve gizlice srdrlen rahipler, din toplantlar ve toplanm a yer
leri ayla Akdeniz dnyasnn en gl ideolojik aygt olmutu. Birok
subay, devlet grevlisi ve zengin toprak sahibi nihayetinde bu yeni dine
geti; MS 312de m parator Konstantin, dini yasal hale getirmek ve devleti
Kilise n in hem koruyucusu hem de hamisi yapm ak zere Hristiyanl be
nimsedi. Halefi Byk Theodosius, ayn yzyl ierisinde paganl yasa
d ilan edecek ve tapm ak m lklerini Kilise ye devredecekti.
M usevi-Hristiyan tektanrcl, bir devlet iktidar, im paratorluk ve
sava ideolojisi olarak yeni bir kalba dkld. Roma im paratoru, barbar
lar karsnda uygarln savunucu, K ilisenin paganlkla mcadelesinin
hizm etkr ve din sapknlklara kar H ristiyan ortodoksisinin balca
destekisi haline geldi birdenbire. Sonuta H ristiyanlk, ierdii toplum
sal elikiler yznden Yahudilik kadar kendi iinde blnd. Bir yanda
rakip hizipler ve devletler arasndaki rekabet, te yanda uzlamaz snflar
arasndaki gerilimler, tek ve evrensel Kilise lksn tahrip etti.
Konstantinopolis merkezli Dou Roma m paratorluu ile Roma m er
kezli Bat Roma m paratorluu arasnda siyasi blnm enin iddetlenmesi
(bu blnm e, MS 395ten sonra tam am lanacak ve daim hale gelecekti),
yansm asn dou Ortodoks ve bat Katolik geleneklerinin birbirinden ay
rlm asnda buldu. Benzer ekilde, toprak sahipleri ile kyller arasndaki
snf mcadelesi de Kuzey A frikadaki daha m uhafazakr Katolik ve daha
radikal Donist Kiliseleri arasndaki ayrmada ifadesini buldu. Farkl ve
90 M a r k s i s t D n y a Tar i h i

kim i zaman birbiriyle atan am alarn peinden koan her grup, m ut

lak gce sahip tan rn n kendi yannda olduunu iddia ediyordu. En ar
durum da ideolojik mayalanma, aynen Museviliin Hristiyanl ortaya
karmasnda olduu gibi btnyle yeni bir evlat dourabilirdi. Byle bir
gelime, baka bir byk dnya d inini yaratacakt.
ln eski pagan gelenekleriyle Yahudi ve H ristiyan inanlarnn
kart, kervanlarn urak yeri olan Arabistann iki ehrinin meydana
getirdii kltrel kaynama potasnda, yeni bir tektanrclk sentezi o rta
ya kt: slam. Bu inan, Arap lnn tccarlaryla gebe kabilelerini
bir araya getirerek onlar, birka yllk bir asker seferin sonucunda antik
Dou Roma ve Pers im paratorluklarn devirmeye m uktedir devrimci bir
kuvvete dntrd. A rdndan bu fetihiler, A rabistann diliyle dinini,
antik alardan miras alnm ehirler, teknikler, ilim ler ve sanatlarla
kaynatracak yeni bir uygarlk kuracaklard.

Araplar, Persler ve Bizansllar

Kargaa, dnsel adan verim li bir ortamdr. Byk dinlerin her bi
rini ortaya karan ey kargaayd. Musevilik, M 6. yzylda Filistinde
kendine bir yer bulmaya alan ynetici snfn mcadelesinde ekillen
miti. H ristiyanln kkenleri, MS 1. yzylda Roma mparatorluu y
netim i altnda ezilenlerin ektikleri aclarda yatar. slam, ayn gvdeden
filizlenen nc dald. MS 620lerdeki ilk douu, tarihin keskin bak
lar altnda gerekleti -orta-bat Arabistann Hicaz blgesindeki iki cra
l ehrinde yaanan ufak tefek didimeler. Ama iddetli ykselii dnya
y ilelebet deitirecekti.
Hunlar arkalarnda ehirler, tccarlar ve ehir kltr brakm ayan
gebelerdi. Bozkrn yaam tarzndan koparldklarnda nemsizdiler.
Bundan trdr ki acmasz asker aknlar, can ekien antik uygarlk
lar bir bak gibi kesti ve geride iz brakm akszn yok olup gitmeleri de
ayn lde anszn oldu. Araplar iin byle olmad. Koyun ve kei oban
lar, deve ve at yetitiricileri olan l gebeleri, H unlara olduka benzi
yorlard. Ama ilk defa M 1000 gibi evcilletirilen deve, uzayp giden l
tad ar ykle aabiliyordu ve deve yetitiricilerinin birou tccar
olmutu. Irak ve Krfez blgesinde, gney Arabistan ve Kzl Denizde ti
caretini yaptklar lks mallar, kervanlarla batya ve kuzeye tayorlard.
Mekke, M edine ve dier Arap ehirleri, ticaretle zenginlemiti. l yol
lar boyunca uzanan vaha kyleriyle birlikte ehirler, zanaatkr ve ekici
topluluklarna ev sahiplii yapyordu.
 Antik alarn Sonu 91

Ksacas, O rta Asya bozkrlarnn aksine A rabistanda karm ak yer

leim yerleri, toplumsal snflar ve ehir kltr vard. zellikle, l g
ebelerinin kabile rf ve detleri, szl gelenekleri ve ok tanrl inanla
ryla bir arada varln srdren, tccarlarla ehirlilerin yazya dklm
Arap ve M usevi-Hristiyan dini vard.
Sklkla atma da oluyordu. Uzun mesafeli ticaret, akrabalk ve kabile
balarna gre ilerliyordu. l basknlar kabile yesi iin ganimet, tccar
iin soygun demekti. Kabile temelli kan balar yerel akrabalara korum a
salarken, uzak bir ehirdeki bir tccar iin hibir ey ifade etmiyordu.
Gebelerle kyllerin m al dei-toku yaptklar, kabile yeleriyle
tccarlarn az dalama tututuklar, lle ehrin geleneklerinin ar
pt M ekke ve Medine gibi yerlerde erkeklerle kadnlar, dnyada ne
ler olup bittiini -d ah a dorusu nasl olmas gerektiini- tartyorlard.
Bunu yaparken meselelere din bir ereveden bakyorlard. nk erken
dnem Ortaa dnyasnda bu gibi eyler zerine kafa yormak, Tanr nn
amacna leke srmek demekti.
Mekkeli sradan bir tccar ailesinin gen bir ferdi, bu karkln
ortasnda ve bunu deruni bir manevi ac olarak hissederek ortaya kt.
Vizyon sahibiydi ve tan rn n (Arapa A llahn) dorudan kendisiyle ko
nutuuna inanyordu. Kk bir taraftar grubunu bunun doru olduu
na ikna etti ve bunlardan bazlar, Allahn kendisine sylediini belirttii
szleri yazmaya baladlar. sm i M uhamm ed idi ve aktard Allah kelam
Kur an olacakt.
slam, M usevi-Hristiyan m itlerin ve geleneklerin pek ounu m uha
faza etti. brahim ve Musa, Yahudiler, H ristiyanlar ve M slm anlar iin
ayn ekilde peygamberlerdi. Keza, evrensellikleri dinin de ortak bir
noktasyd. slam, hem kabile kurallarn hem de snfsal farkllklar de
lip geiyordu. Rakip kabilelerin birbiriyle rekabet eden ok sayda tanrs
yerine artk tek bir ulu ilah vard. Klan sadakatinin ve kan bann h
km srd bir yerde artk evrensel davran kurallar vard. Ezilenlere
(kadnlar, kleler, yoksullar, m arjinal kesimler) yaplanlarn grmezden
gelinmesi yerine efkat, hayrseverlik ve korum a artk ahlaki buyruk ol
mutu. M slmanlar, resm eitlii, evrensel haklar ve tek yasa klliya
tn temel alan bir topluluk (mmet) kurm ulard. slam, paralanm bir
dnyada dzen yaratma giriimiydi.
M uham m edin iddetli bir muhalefetle karlam as artc deildi.
Peygamberlii yaklak MS 620de balad am a MS 622de M ekkeyi terk
edip M edineye snm ak zorunda kald. Bir kitle hareketine dne
cek oluum un ekirdeini orada ina etti. lgili gen erkeklerle k ad n
92 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

lardan oluan ve giderek byyen siyasi-dini kadrosuna, ticari avantaj

elde etmek isteyen tccarlar, ganim et peindeki kabile reisleri, bar ve
dzen zlemi eken ehirlilerle kyller de katld. MS 630da ordusuyla
birlikte M ekkeye geri dnp zafer kazand ve M slm anlar, orta-bat
A rabistan kontrolleri altna aldlar. M uham m ed MS 632de ldnde
kurduu hareket dalabilir, l kabileleri arasndaki geleneksel saldr
lar ve husum etler yznden paralanabilirdi. Ama byle olmad, nk
ilk iki halife (halefler) Ebubekir ile mer, A rabistann iddet dolu ener
jisini harici hedeflere yneltmeyi setiler: Pers ve Bizans (Dou Roma)
m paratorluklar.
Arap-slam ordularnn saldrlar yal im paratorluklar derinden
sarst. Antik uygarlklarn byk ehirleri dom ino talar gibi dm a
nn eline dt -M S 636de Suriyenin am, MS 637de Irak n Ktesifon
[Tizpot], MS 639da Msrn Babil-Kahire ve MS 642de yine M srn
skenderiye ehirleri. lm nn zerinden daha 10 yl gemi olmasna
karn M uham m edin takipileri devasa bir O rtadou mparatorluu ya
ratmay baarm lard.
Hunlarla G otlarn iki yzyl nce Avrupada yaptklar gibi Araplar
da yal im paratorluklarn, o kadar azamet ve gsterilerine karn kof
olduunu grdler. Pers ve Bizans, yzyllar boyunca byk ve sonu ver
meyen savalarda arpmlard. Bunlardan MS 613-628 arasnda yaa
nan en sonuncusu, her ikisini de bitap drm, hzinelerini boaltm,
insan kaynaklarn tketmiti; vergiler, zorunlu askerlik ve msadereler
insanlar canndan bezdirmiti.
m paratorluklarn tahkim atlar, zrhl savalar ve gelimi silahlar
vard. Araplarn l ve devesi vard. Arap l kuzeye doru ilerler, ba
tda Suriye ile douda Irak arasnda kum ve akldan oluan bir knt
meydana getirir. Bu ssz topraklarda en nemli ey devedir ve develere
binmi ordular, denizdeki gemiler gibi ilerleyebilir. Araplar, ln d erin
liklerinden birdenbire ortaya karlar. Hafif tehizatl ve olduka hare
ketli bir ekilde saldrdklarnda, karm ak m anevralarn kaldrd toz
bulutu iinde kendilerine kar konulandrlm , saflar sk piyadeler ile
koum atlarndan oluan hantal ordular yok ederler.
Suriye ile Ira k n ask suratl kylleri, efendilerinin yenilmesine al
drmadlar. Araplar sklkla kurtarc olarak karladlar. Eski toprak
aalarnn ou kap gitti. Vergiler drld. Musevilie, Hristiyanla
ve Pers Zerdtlne hogr gsterildi; birou ok gemeden slam
dinine geti. Arap ynetimi genellikle bir nebze de olsa daha iyi bir yaam
anlam na geliyordu.
 Ant ik alarn Sonu 93

Arap fetihleri devam etti. Kuzey Afrika sahilini sprp geen or

dular, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas ele geirdikten sonra Akdenizi ap
spanyay igal ettiler -tm yle fethedilmesi MS 71 l i bulacakt. Dier
ordular douya doru ilerlediler: Kabil, MS 664 gibi erken bir tarihte
slam ordularnn eline geti.
slam ordularnn ilerleyii, tarihteki asker fetih seferlerinin en kap
saml, ani ve dntrc olanlarndan biriydi. Ama dnyay dnt
rrken fetihiler kendilerini de dntrdler; her iki sre de son derece
elikili ve ihtilaflyd. l insanlar (gebeler, tccarlar ve aknclar),
nce O rtadou ile Kuzey A frikann tesine aldlar ama antik uygarlk
larn zenginliklerini miras aldktan sonra bu sefer kendi ilerinde hrn
la, katliam a ve i savaa gmldler.
 - - t

W Z M M W ' V H J '.i f i t

Ortaada israf:
Thanjavurdaki Byk Tapnak
(Tamil Nadu, Hindistan)
 5

O rtaa D nyasi

ykl. MS 650-1500

<-

M odern kapitalizm Avrupada dodu. lk defa 15. yzylda ortaya k

t ama kkenleri ok daha eskiye uzanr. Kapitalizm in neden Avrupada
ortaya ktn anlam ak iin kitabn bir blm n bu konuya ayrm ak
gerekecektir. Ama buna deinm eden nce baka bir soruyu yantlam a-
lyz: Tarihin o dneminde neden kapitalizm dnyann baka yerlerinde
gelimedi?
Bu blmde, yaklak olarak MS 500-1500 arasndaki bin yllk d
nemde O rtadou, in, Sahraalt Afrikas, Kuzey-Gney Amerikada ne
ler yaandn gzden geireceiz. Byk kltrel baarlarna karn bu
blgelerdeki uygarlklar, iktisadi ve toplumsal gelimeleri nndeki al
maz engellere toslamtr.
Antik alarn Tun ve D em ir Devri im paratorluklar gibi Avrupa ha
ricindeki Ortaa im paratorluklar da, artn denetim ini tekeline alp
retken olmayan yerlere sarf eden gl ynetici snflarn kontrolnde
idi. Teknoloji retim in deil savan emrine verilmi, insan yaratcl
bastrlm adysa bile krletirilm iti. Bundan tr d r ki yaklak olarak
MS 1500den itibaren yaylan tccar kapitalizm inin dinam ik kuvvetleriy
le karlatklar zaman Asya, Afrika, Kuzey-Gney Amerika toplum lar,
Avrupallarn silahlarna, m ikroplarna ve eliine yenik deceklerdi.

A bbasi D evrim i
Arap fetihleri, A tlantikten Afganistana kadar uzanan topraklarnn
kontroln Arap yneticilerle onlarn sava m aiyetlerinin kontrolne
vermiti. Bizans Suriyesinin, Sasani Iraknn ve Vizigot spanyasnn
zenginliini ele geirdiler. Bylesine bir g ve zenginlik birikim i, l ka-
96 | M a r k s i s t D n y a T a r i h i

hilelerine ve kervan ticaretine dayanan toplumsal dzeni artk srdr

lemez hale getirdi.
slam m paratorluu, M uham m edin lmnden sonra ilk halife olan
Ebubekirin nderliinde btnln korudu am a ikinci halife m er
MS 644te, nc halife Osm an MS 656da ve drdnc halife Ali MS
661de ldrldler.
MS 658-661 krizi, nemli bir dnm noktasna iaret ediyordu. Ali, i
savan ardndan halifelii kaybetti ve katledildi; stelik 19 yl sonra olu
Hseyin de ayn kaderi paylat. H anedanlk mcadelesinin galibi, Alinin
- katledildii yl am merkezli Emevi H anedan n k uran Muaviye oldu.
K aranlkta braklan bu olaylar nemlidir. Ali, Peygamberin d a
madyd. Muaviye, bir zam anlar M uham m edin ok yakn dostu olan,
katledilen halife Osm ann kuzeniydi. slamc siyasi-din sekinler
kesimi kendi iinde blnd. Bu yara bir daha iyilemedi. Osm an ile
Muaviyen in bugnk Snni M slm anlarla, Ali ile Hseyinin de g
nm z iileriyle dorudan ba vardr. Emeviler, im paratorluun m ey
velerinden faydalanm ak istiyorlard. Ali ile H seyinin yolundan giden
lerse, ilk dnem slam nn safln korum ak istediler. Ksmen snfsal
bir ayrma olan Snni/ii blnm esi gnm zde bile bu zelliinden
izler tar.
Emeviler bir yzyl boyunca iktidarda kaldlar, imparatorluu bir ara
da tuttular, eski uygarlklarn zenginlik ve becerilerini kullandlar. Arap
dnyas zengin sulamal tarm n, gelimi ehir zanaatlarnn, dinam ik
bir bankaclk sisteminin yan sra gl bir ilim, edebiyat ve sanat gelene
inin keyfini yaad. Bat dnyasysa Karanlk alar yayordu.
Emevi m paratorluunu gsz dren iki eliki nihayetinde sonu
nu da getirdi. lk olarak, Arap dnyas corafyas ok sayda doal ekono
m ik birim i iinde barndryordu ve bunlarn her birinde, kendine zg
karlara sahip ayr ayr ynetici snflar geliiyordu. Merkezden uzaklk,
Emevi ynetim inin etkinliini snrlyordu. amdaki ordularn Badat,
Kahireyi, Tunusu ve Fas kontrol etmesi nasl beklenebilirdi ki?
kinci olarak Emeviler, ilk slami fetihleri gerekletirip ardndan
Suriyenin eski ehirlerine yerlemi sava Arap soylularm temsil edi
yordu. Saraylar yaptrp m im ariye ve lks mallara para saan bu sekinler,
asker birliklerin daim olarak bulunduu ehirlerde ikam et eden, vergi
den m uaf tutulan ve geimleri ganim etle haralardan karlanan aylklara
bal Arap askerlerinin desteini alyorlard. Kk ve asalak nitelikteki
Emevi ynetici snf, askerlikle balantl avantaclardan oluan dar ta
bana dayanyordu.
 Ortaa Dnyas 97

Yine de ekonomi hzla byyordu. Eski im paratorluklar arasndaki sa

valar tarlalar mahvetmi, ticareti aksatm ve hem vergi gelirlerini hem
de insan gcn kurutm utu. Pax Islamica [slam Bar], tarm la ticare
tin yeniden serpilmesi, ryerek ii boalan eski ehirlerin birer ticari
g merkezine dnmesi, tccar ve zanaatkr snflarn sayca, m addi
olarak ve girikenlik asndan glenmesi anlam na geliyordu. Yeni bir
devrim in toplum sal kkleri ite burada yatyordu.
Birok kiinin din deitirerek slam semesi Emevi Devleti nde mali
soruna yol at, nk M slm anlar vergiden m uaf tutuluyordu. Devletin
zm, yeni bir ikinci snf M slm anlar kategorisi yaratm ak oldu: Din
deitiren ve mevl denilen bu insanlar, Araplara tannan ayrcalklar
dan faydalanamyordu. Arap-slam toplum unda bireysel ykselm enin
nne engel konm u oluyordu.
MS 8. yzyln ortalarna geldiimizde Araplar, saylar giderek artan
ehir merkezli Mslman tccar ve zanaatkr kitlesinin dedii haralar
la yaam n srdren, kk bir asker kkenli soylular kesimiydi. Bu kitle,
iilerin yan sra daha radikal Hariciler ve eitli kurtarc mehdiler (ken
disine rehberlik edilenler) gibi m uhalif slamc gruplar dinlemeye hazr
bir kesim oluturdu. M uhalif hareketlerden hibiri, Emevi Devleti nin ik
tidarn sarsacak kadar gl deildi. Arap ynetici snfnn kendi iin
deki frsat ayrma burada belirleyici oldu.
M uham m edin soyundan gelen Ebul-Abbas [Seffah], Irak ta gizli
bir taraftarlar a kurdu, eitli m uhalif gruplarn liderliini stlendik
ten sonra iktidardaki hanedan devirmek iin bir ayaklanma balatt.
Emeviler yenildi ve Badat bakent olarak seen yeni Abbasi H anedan
MS 750de kuruldu. ktidar daha geni tabanl ve daha kapsayc olan,
devlet grevlileri, tccarlar ve slam aydnlaryla ulem asndan oluan e
hirli bir sekinler kesimine gemi oldu. Arap etnik kkenden gelme ve
sava stats nemini byk lde yitirdi. Tarm, ticaret ve ehirler
gelimeye devam etti.
Yine de erken dnem slam im paratorluunun iki elikisi ok ge
meden kendini daha youn bir ekilde yeniden gsterdi. ehirler slami
hayatn merkeziydi ama bunlar byk lde kendi kendine yeterli ve ba
mszd; ehirli sekinler, tarm la, ticaretle, zanaat retimiyle, din usul
lerle ve dzenin muhafazasyla megul oluyordu. lgileri dar bir alanla
snrlyd.
te yandan Abbasi halifeleri, gerek im paratorluklarnn snr hat-
larndaki ayrlk hareketlerin, gerek sekinler arasndaki honutsuz
hiziplerin darbe giriim lerinin, gerekse din m ezheplerin ya da sm
98 I M a r k s i s t D n y a T a r i hi

rlen krsal nfusun nayak olduu aadan ykselen isyanlarn teh

didi altndaydlar. Varln bu nedenle toplum un dnda ve zerinde
srdrm ek zorunda kalan erken dnem slam devleti, iktidardaki h an e
dan idame ettirm ek iin gereken asker kaynaklar b iriktiren bir m eka
nizm adan ibaret hale gelmiti. O rtadou toplum unu oluturan kitleyi,
kendilerini yneten erken dnem slam devletinden derin bir uurum
ayryordu.
Emeviler, saraylar ina edip lkse boulmu bir yaam srerek zaten
kendilerini sivil halktan soyutlamlard. Abbasiler, bunu daha da ileri
tadlar. Badatn ehirli sekinlerine tabi olm aktan kurtulm ak zere
Samarrada, Dicle nehrinin kysnda muhteem bir yeni saray-ehir ina
ettiler. MS 836-842 arasnda ina edilen ilk saray, Ortaa Avrupas saray
larndan ok daha bykt. Buna ramen, 40 yllk zam an diliminde ayn
lekte iki saray daha ina ettiler.
Orduyu eski Arap kabileleri yerine Samarrada konaklayan ve esasen
O rta Asyal Trklerden oluan paral askerlerin oluturmas, Abbasi dev
letinin toplumla balarn iyice zayflatt. Sarayn ve ordunun masraflar,
bata gayrimslimler olmak zere halktan alnan vergilerle karlanyor
du. Bu arada slam toplum unun kabileleri ve ehirleri, gl yerel kim lik
ler ve ideolojiler gelitirdi. Her ne kadar slam, A raplarn ynettii d n
yada tek ve her eyi kuatan bir mensubiyet anlay yarattysa da, devletle
toplumu birbirine balayan gl balardan sz edilemezdi. Bu durum ,
Abbasi devletinin istikrarszln aklar.
9. ve 10. yzyllarda slam m paratorluu nun birlii paraland: ok
gemeden K ahirede Ftm H anedan, spanya Crdobada [Kurtuba]
Emevi H anedan ve baka yerlerde de bamsz ya da yar bamsz ok
sayda kk ynetici, rakip olarak Abbasi halifesinin karsna k
t. Gerek bu ynetim birim leri arasnda, gerekse bu birim lerin kendi
iinde yaanan atmalar, devlet iktidarnn m aliyetini artrd, devlet
hzinelerini k u ru ttu ve erken dnem slam yneticilerini daha da g
sz drd. 11. yzylda Abbasi halifelii fiilen kt. Halifenin, O rta
Asyadan gelen taze glerle iyice kuvvetlenen ve d in deitirip slam a
geerek m eruiyet kazanan Seluklu Trklerinden oluan paral asker
leri, iktidar ele geirdi.
Devletin kendi paral askerleri tarafndan ele geirilebilmesi, onun
toplumsal kkenlerinin ne kadar zayf olduunu gsterir. Saraylarn, as
kerlerin ve hanedanlk savalarnn giderlerini karlam ak iin dedikleri
vergiler yznden giderek yoksullaan geni halk kesimleri, iktidardaki
rejimlerin hibirine scak bakmyordu. stelik blgenin bir aznlklar
 O r t a a D n y a s j 99

mozaii yapsn srdrmesi, siyasi gerilimleri kolaylkla etnik ve din

farklara dayanan direnilere dntrebiliyordu.
11. yzyln sonuna gelindiinde Ortadou, zayf ve halk destein
den yoksun rejimler arasnda blnm bir blge olmutu. Kasm 1095te
Fransa Clerm ontta yapt konumada Papa II. Urbanus, Batl feodal
sekinlere, Doudaki din kardelerinizin yardm na kounuz ars
yaptnda, bu blnmlk yznden O rtadou feci bir bedel deyecek
ti. Hal Seferleri balamak zereydi.

H in d u lar, B udistler ve G upta m p arato rlu u

M 3. yzyln sonlarnda H indistann M aurya m paratorluunun

k ile MS 4. yzyln balarnda Gupta m paratorluunun ykseli
ini yarm binyl akn bir sre ayrr. Bu arada geen zamanda yaanan
iktisadi ve toplum sal deiim, emperyalizmin tem ellerini deitirdi.
Tarm geliti: rn eidi artm , sulam a sistem li kullanlm aya ba
lanm , olduka rgtl ve dzenli kyl topluluklar ortaya km t.
Ky en nem li idari birim di. Kyllerin evleri, arazileri, sulama sistem
leri (esasen su depolam a hazneleri ya da su kuyular), bykba hayvan
lar iin itlerle evrilm i alanlar, orak topraklar, kyn ortak m eralar,
ky civarndaki orm anlar, kyn topraklarndan geen akarsular, ky
tapm a ve tapnan arazileri, l yakma yeri ve elbette hem ya (su
lanan) hem k u ru ekili tarlalar, bu idari birim in parasyd. Yerel m e
selelerle, ky konseyi, ky m ahkem esi ve kim i zam an da ky meclisleri
ilgileniyordu.
Ticaret de serpilmiti. H indistanl tccarlar, bir tarafta Arabistan, Bat
Asya ve Akdeniz ile, dier tarafta in ve Gneydou Asya ile balar ku
rarak kresel pazarla btnlemilerdi. Dokum a rnleri, madenler, ky
metli talar, baharatlar, tuz ve egzotik rnler, alnp satlan m etalar ara
sndayd. mlekiler, dokumaclar, dkmcler, mimarlar, m hendis
ler, duvarclar ve m srdan fildiine kadar ticareti yaplabilecek her trl
m etann alm-satmyla uraanlar vard. Byk m iktarlarda sikke darp
ediliyordu. Bankaclk ve para dn verme, sradan bir uygulama haline
gelmiti. Lim anlar ve ehirler durm akszn geliiyordu. Aynen ky toplu
luklar gibi tccarlarla zanaatkrlar da olduka rgtlydler. Loncalar,
birlikler ve kooperatifler hem alma kurallarn, hem de retilen m al
larn kalite ve fiyatlarn belirliyor, yelerine refah ve gvence salyordu.
Ticaretin bymesi hem Budizmin yaylmasn kolaylatrd, hem
de bu inancn havarilerini dinleyecek geni bir kitle yaratt. Sekinlerin
100 Marksist Dnya Tarihi

(hanedanlarla ba olan yneticiler, toprak sahipleri, rahipler ve askerler)

dini olan H induizm , kast ve devleti temel alan, znde duraan ve gele
neksel bir dzeni savunuyordu. Rakip idari yaplara blnm, snfsal
atmalarla dolu ve m ilitarist bir toplum un diniydi. Bunun aksine tica
ret, toplumsal snrlar delip geiyor, toplumsal ayrm lar eritiyor ve yeni
toplumsal gerekler yaratyordu. Ticaretin buyruklar, kastn ve devletin
buyruklaryla eliiyordu. Ticaretin ruhu, ideolojik ifadesini Budizmde
buldu.
Buda (A ydnlanm Olan), kastn terk edip derin bir din deneyim
den gemi ve hayatnn geri kalann yeni felsefesini yaymaya vakfet
mi, asl ismi Siddhartha Gautama (yaklak M 563-483) olan H indu
asll bir sava prensti. nsan iin gerek m utluluun ve tatm inin, d o
al ve toplum sal dzenleri kabullenip, her eyin srekli deiim halinde
olduunu kavrayp, gndelik hayatn hengm esinin tesinde ruhani i
huzura kavum ak olduu dncesi, retisinin zn meydana getiri
yordu.
Budizmin radikallii onun evrenselliinde, m lkiyet, rtbe ve stat
gibi statko zelliklerini grece nemsiz grmesinde yatar. Bir amac olan,
ahlakl ve herkese ayn lde ak bir hayat tarzn tem bih eder. Tm b
yk dinler gibi Budizmin de zgn mesaj, zorlu toplum sal gereklerle
temasa getiinde yozlamtr. Yine de yalnzca tccarlar, zanaatkrlar
ve ehir halk iin deil, antik ve Ortaa H indistannda Hindu sekinle
rinin snfsal kurbanlar arasnda da cazibesini koruyacaktr.
Kyler, ehir loncalar, Hindu ve Budist tapnaklar, Hindistan sivil
toplumuna, M auryalar ynetim inde sahip olmad bir biim ve ie
rik kazandrd. Kimi zaman Klasik Dnem (yaklak MS 300-700) de
nilen bu yeni toplum sal-iktisadi dzen, bunun zerine kurulan Gupta
mparatorluu nu hem ekillendirdi hem de snrlandrd. mparatorluk,
birbiri ardna iktidara gelen sava kral tarafndan kuruldu: I. andra
Gupta (yaklak MS 320-335), Sam udra Gupta (yaklak MS 335-375) ve
II. andra Gupta (yaklak MS 375-415). Maurya m paratorluu gibi zen
gin Ganj Vadisi nde doan Gupta mparatorluu, bakenti Patnadan nce
kuzey H indistann ovalar boyunca, ardndan orta H indistann Dekkan
blgesine ve sonunda da gney H indistana yayld.
Gupta m paratorluu asalak bir idari yapyd. Devlet altyaps, toprak
sahiplii ile hara demenin bir karmyd. Birok devlet grevlisine
toprakla deme yaplyordu: Kendilerine tahsis edilen ve sklkla vergiden
m uaf olan m lklerin karlnda idari ya da asker hizm etler sunuyor
lard. te yandan kyller, elde ettikleri m ahsuln 1/10 ile 1/6s arasn
 Ortaa Dnyas 101

da deien bir arazi vergisi dyorlard. Gupta devletinin m ilitarizm ini

ayakta tutan bu artkt. Elbette kyllerin gznden bakldnda fuzuli
bir harcamayd.
te yandan, sivil toplum un kuvveti, devletin artk biriktirm esini s
nrlyordu. Yerel prensler ve kabile reisleri, Gupta idaresinde dikkate
deer zerklie sahiptiler. Devlet grevlileri, feodal arazi sahipleri ola
rak ilev gryorlard. Kyllerin ky heyetleri ve meclisleri, tccarlarla
zanaatkrlarn ehir loncalar ve tapnaklar vard. Gupta merkeziyetili
i dolaysyla tam am lanm am t. m paratorluun idari altyaps sd ve
devlet birikim inin ana dam arlar tkalyd. Sonu olarak, basn altnda
kaldnda Gupta m ilitarizm inin kabuu kolayca paraland.
Gupta H anedan, egemenlii altndaki geni topraklar yalnzca bir
yzyl koruyabildi. A rdndan, MS 6. yzylda im paratorluk grece ksa
denilebilecek bir srede dald. H indistan bir im paratorluk h a n e
dan altnda birletirm eye ynelik ikinci giriim , ilki gibi krlgan ve
ksa m rl oldu. O rta Asyadan kp geleneksel akn yollarn izle
yerek H induku D alarn ap ndus Vadisi ne, kuzeybat H indistana
giren bozkr gebeleri (Hunlar), kn katalizr oldu. Ama Gupta
m paratorluu nun ok kolay paralanm as, onun ne kadar zayf oldu
unu aka gsterir.
H indistan bir kez daha ok sayda idari yapya blnd. Binyllk bir
sre boyunca, srekli birbirleriyle didien, sklkla da savaa tutuan de
iken bir rakip gler mozaii olarak kald. Bu dnem boyunca, rakip
hanedan devletleri ile ky, retim ve ticaret dnyas arasnda balantlar
zayft. Toplumun zerinde yer alan, bir asalak gibi ona yapan ve ret
tii artktan beslenen ama aslnda ondan kopuk bir devletti bu. Asker
rekabet, devletleri birikim yapmaya ve baskc olmaya zorluyordu. Ama
hibiri dm anlarn yenip yeni bir im paratorluk kuracak kadar asker
g toplayamyordu.
Toprak sahiplerinin, tccarlarn ve kyllerin direnci de ok byk
t. te yandan sivil toplum, asker altyapnn yk altnda eziliyordu.
Bunun sonucunda ticaret geriledi ve ilerlemenin hz yavalad. Toplumun
feodallemesi sz konusuydu. Kast sistemi katlat. Sekinlerin k lt
r, m istik [gizemsel] ve skolastik bir hal almt. Kyler, ie kapanm ve
tutuculam t. H indistann byk dinlerinin paylat dngsel zam an
teorileri, tarih bir gerei ifade ediyordu. Devletle toplum un ayrl ve
her birinin elikili talepleri, H int Yarmadas n ekonomik amazn tu
zana drm t.
102 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i

in Tarihinin Dner Kaps

in tarihinde bir ilk olan Chin m paratorluunun kurulm as devrim

ci bir eylemdi. Tun D evrinin ang Hanedan (M 1523-1027), yalnzca
kuzeybat inin Sar Nehir blgesinde hkm srd. Dem ir D evrinin
u sekinleri (M 1027-221), fiil olarak merkez bir imparatorlua asla
sahip olmad. Savaan Devletler dneminde (M 403-221), dokuz-on
farkl devletin iktidar mcadelesine tutumasyla birlikten tam am en
uzaklald.
Dolaysyla, ilk defa inlileri gerek bir milli birlik etrafnda topla
mak, tarihin grd en byk ve en acmasz fatihlerinden biri olan
C hin kral i H uang-tinin baarsyd. Kurduu hanedanlk, M 210da
lmesinin ardndan fazla mrl olm ad ama im paratorluk, u ya da bu
hanedanln idaresi altnda tekrar tekrar kuruldu. H indistanda im para
torluk istisnai bir durum du ve rakip idari birimlere blnm e deta kural
haline gelmiti. inde, M 221den sonra tam tersi geerliydi. Bu farkn
sebebi neydi?
H indistan ve inin her ikisi de karm a feodal-hara sistemleriydi;
sekinlerin geimi, ksmen toprak sahipliiyle, ksm en de (vergi gelirle
rinden denen) devlet grevlisi m aalaryla salanyordu. Ama denge bu
iki rnekte farklyd. H indistanda yerel yneticiler, toprak sahipleri ve
tccarlar karsnda im paratorluk devleti zayft; sonuta, bask altnda
kalnca kolayca kt. M aurya (yaklak M 321-180), Gupta (yaklak
MS 320-550) ve Babr [Hint-Mool] (MS 1526-1707) m paratorluklar,
uzun savaan devletler dnemleriyle birbirlerinden ayrlan ara im pa
ratorluk dnem leriydi. in tarihinde, sahnenin hkim i birbirlerini ta
kip eden im paratorluk hanedanlardr: H an (M 206-MS 220), Sui (MS
581-618), Tang (MS 618-907), Song (MS 960-1126), Yuan ya da Mool
(MS 1279-1368), M ing (MS 1368-1644) ve M anu (MS 1644-1912). 1800e
kadar geen iki binyllk dnemde H indistan bu srenin yalnzca drtte
birini birleik bir devlet olarak geirirken, inde bu oran drtte idi:
Belirleyici bir fark.
inde merkez imparatorluk devleti ok daha zalim, gl ve baa
rl bir smrcyd. Bunun sonucu oldu. lk olarak, daha gvende
olduundan fazla m ilitarist deildi. kinci olarak, m evcut artktan daha
byk bir pay alp asker ihtiyalar snrl olduundan, retkenlii ar
trp vergi tabann geniletecek kam u altyap yatrm lar yapabiliyordu.
nc olarak, iktidar dier toplum sal kuvvetlerce snrlanm adndan
ar smrc olma eilimindeydi.
 O r t a a D n y a s , 103

inde gemi seferlerine elverili birok nehir vard. Bunlar devasa ka

nallarla birbirine balanarak 80.000 km uzunluunda bir nehir ebekesi
yaratlmt. ini hem yurtii hem de denizar ticarete aan bu durum ,
tccarlara geni bir piyasaya ulam a frsat sunuyordu. Bu ise zirai ve s
nai retim i zendiriyordu. Bir dizi teknik yeniliin desteiyle gemi yap
m gelime gsterdi. inliler, 1000 kiiyi tayacak kadar byk gemiler
yapyordu. 11. yzylda demir retim i, Britanyann 18. yzyldaki reti
minden fazlayd. inliler, AvrupalIlardan 240 yl nce barutu kefetmi,
500 yl nce matbaacla balam ve porselen retim ine 700 yl erken
balamt.
Ortaa ininde mega-ehirler vard. Song H anedannn bakenti
Kaifeng, bugn Parisin kapladnn 12 kat bir alana sahipti. Hangzhou
ehri, Londra nfusunun 100.000in altnda olduu bir zamanda 1,5 ile 4
milyon aras insan barndryordu.
ehirler ok byk olabiliyordu ama bam sz g m erkezlerine
dnmeyip merkez devlet grevlilerinin kontrolnde kaldlar. Tang
H an ed an n n bakenti angan, o dnemde im paratorluun ekonomi
ve kltr merkeziydi. Bir m ilyon nfusuyla byk bir ticaret ehriydi.
Ama im paratorluk saraynn ve devlet dairelerinin glgesinde kalm t;
halkn oturduu, duvarlarla evrili ve dikdrtgen bloklardan oluan bir
a eklinde planlanm yze yakn m ahallenin kaplar geceleri k ilitle
niyordu.
Bir snf olarak tccarlar iktidar peinde deillerdi. Oullarn okutup,
onlarn zel m andarinler snfna (geni ayrcalklara sahip brokrat se
kinleri oluturan, eitimli devlet grevlileri) katlmasyla kiisel yksel
meyi arzuluyorlard. M andarinler ise krsal arazilere sahip olmak istiyor
lard. in ynetici snfnn toplum sal ideali, tccar burjuvazi deil soylu
devlet grevlisi olmakt. Bu, merkez im paratorluk devletinin sivil toplum
zerindeki hkim iyetinin lsdr.
Legalizm ile Konfysln ideolojik stnl de devletin gc
ne ahitlik eder. Legalizm, herkesin iyiliinin tem elinde devletin sorun
suz ilemesinin yattn ve devlet grevlilerinin de bu ileyiin somutla
m hali olduunu savunur. Biroklarna gre bu ok kabayd. darecilerin
yozlam ve yetersiz kiiler olmayacann ne garantisi vard? inli fi
lozof Konfys (M 551-479), buna bir yant sundu. Bir soylunun olu
olup Savaan Devletler dnem inde Lu devletinin tannm bir devlet
grevlisi ve filozofu olan Konfys, gelenee ve toplum sal dzene say
g gsterilmesini tlyor ama drstln, vicdanl davranm ann ve
nefsine hkim olm ann nem ini de vurguluyordu.
104 Ma rksist Dnya Tarihi

Ne var ki baka yerlerde olduu gibi im paratorluk toplum unun e

likileri ve basks, daha radikal felsefeleri dourdu. Taoizm, agzll
e, iddete ve lkse bulanp lekelenmi dnyadan vazgemesini tavsiye
ediyordu insana. Ahenk ve gnl ferahl, kart yin-yang kuvvetlerini
dengede tutm aya balyd. Budizm de etkiliydi ve nihayetinde inde
H indistandan daha ok taraftar toplad. Toplumsal snflara boyun e
dirm e konusunda, halinden m em nun devlet grevlilerinin yavan ideolo
jilerinden daha zengin bir manevi destek sunuyor gibiydi. in, m andarin
lerin idealize ettikleri ahenkten bir hayli uzakt. Kyllerin hayat, Kuzey
inin tahl yetitirilen topraklarnda ya da orta in ovalarnn pirin
tarlalarnda sonu gelmeyen ar iilikle geiyordu. Devlet grevlileri ve
yerel toprak aalar, rnn yarya kadarn alyordu. htiyat pay diye
bir ey kalm yordu neredeyse. H asadn kt gemesi, m ilyonlarn alk
ekmesi demekti.
in eddi, binlerce kilometrelik kanallar, im paratorluk saraylar, yk
sek surlarla evrili ehirler, bunlarn hepsi kyllerin smrlmesine da
yanyordu. rgtsz olduklarndan kyllerin sesine kimse kulak verm i
yordu ve inin krsal kesimlerinde fke iten ie birikiyordu. Ard ardna
patlayan byk kyl isyanlar, in tarihine dnem dnem damgasn
vurm utur. C hin, Han, Tang, Yuan, Ming ve Manu, bu hanedanlarn
hepsi halk isyanyla devrilmitir. syanlar skt ama ou baarsz olu
yordu. Bir hanedann isyanla devrildii oluyordu ama aslnda daha genel
bir krizin sonucu oluyordu bu -k im i zaman yabanc glerin igali de ie
karyordu am a devlet grevlisi, toprak sahibi ya da tccar gruplarnn
etkin muhalefeti her zaman iin iindeydi. Yine de ana ykc kuvvet, tipik
olarak kyl devrim i idi.
Ykc ama yapc olmayan. Yoksulluk ve zorbalk karsnda m itsizli
e kaplan kyller, milis gc kurarak vergi tahsildarlarn kovuyorlard.
Ama ardndan dalp kylerine geri dnyorlard. Krsal kesimin drt
bir yanma dalm, kendilerini tam am en ailelerine ve tarlalarna ada
m, gndelik hayatlarnn dndaki dnyadan byk lde bihaber ve
yaltlm bir snf olarak kendi kafalarna gre alternatif bir devlet yara-
tamyorlard. Bu durum da kyllerin amac, kt im paratorun yerine
iyi im paratoru geirmekle snrl kalyordu. Devrimci liderlik sunabile
cek ehirli bir snfn (burjuvazi, aydnlar ya da proletarya) yokluunda,
kyl isyanlar bundan daha ileri gidemiyordu.
Siyasi devrim , toplumsal dnm e yol amyor, tek yapt bir hane
dann yerine bir dierini geirmek oluyordu. in tarihi iki binyl boyunca
bir dner kapyd. Bu durum , baka bir dnyayla tem asa geip, im para
 Ortaa Dnyas 105

torluk sistemini btnyle ykmaya yetecek kadar kuvvetli bir dizi oka
m aruz kalncaya dein deimedi.

Afrika: Sr obanlar, Dem irci Ustalar ve Ticaret Devletleri

Avrasya, doudan batya genilii 9.600 km yi bulan devasa bir ana

yoldur. Binlerce yl boyunca insanlar ve fikirler, bu anayol ve ona bal
yollar arasnda gidip gelmitir. Avrasya doudan batya uzandndan
izlenecek yollar, blgenin benzer iklim kuaklarna gre biimlenir.
zellikle de Avrasya bozkrlar, O rta Avrupadaki Karpat D alarndan
Pasifik O kyanusuna kadar neredeyse kesintisiz devam eder. Bu byk ko
ridordan Aryanlar, Hunlar, Trkler ve Moollar gelmitir. Yan yollardan
Yunanllar, Keltler, Gotlar ve Slavlar etrafa dalmtr.
Tccarlar, aknclar ve yerleimciler, Avrasyann birok gzergh bo
yunca fikirleri tadlar. Bir yerde ie yarayan bir ey, benzer iklim kuak
lar sayesinde baka yerlerde de ie yaryordu. Tarm Devrim inin getirdi
i ou ey (arpa, buday ve pirin; sr, koyun, kei, domuz ve tavuk),
baka yerlere aktarlabiliyordu.
Afrika farklyd. Afrika, kuzeyden gneye 6.500 km boyunca uzanan
bir ktadr. Bu gzergh boyunca byk engeller alr ve farkl iklim ku
aklarndan geilir: Kuzeyden gneye ilerlerken yolumuza srasyla ky
ovas, l, savana, tropik orm an, savana, l ve yine ky ovas kar.
Hareketi engelleyen l ve orm an, iftilere am an vermez. Ayrca has
talk da vardr (zellikle de insanlarla hayvanlarn kanyla beslenen ee
sineinin tad). Tm eitliliine ve egzotizmine ramen Afrika fau
nasnda, saban ekecek kadar gl ve hastala direnli yk hayvanlar
yoktur. Corafya, Afrikann Avrupadan daha farkl gelieceini belirle
mitir. Kstlar daha fazla, frsatlar daha azdr. A frikallar da Romallar,
Araplar ve inliler gibi byk sanat, m im arlk ve m hendislik becerileri
ne sahiptiler am a fiziksel engeller, onlar byk im paratorluk uygarlklar
kurm aktan alkoymutur.
iftiliin geliimi yava ve dzensizdi. Sahraalt Afrikas, Nil
Vadisi nin ya da Mezopotamyann, ndusun ya da Ganjn, Sar N ehirin
ya da Yang-e nin dengi deildi; bir imparatorluu besleyecek byk ta
hl am barlar yoktu. te yandan, Sahrada bulunan eskiden kalm a m a
ara resimlerinde, sr gden ve iki tekerlekli araba kullanan erkekler
grlr -kuzeyden gelen eyler. Yaklak olarak M 1000 ile MS 600 ara
snda, Sahradan geen ticaret gzerghlarnn Bat A frikay A kdenize
balamasyla blgenin dnm balad. Sahraalt Afrikas, Akdenizde
106 1 M a r k s i s t D n y a T a r i h i

talebin srekli byd altn, demir, kle, tuz ve fildiinin ticaretini

yapyordu. Ticaret gzerghlarndan dem irin nasl ileneceiyle ve sr
yetitiriciliiyle ilgili bilgiler geliyordu.
Bat Afrikann gelimesinde Nijer, ticari mallarla fikirlerin hareketi
asndan hayati nem tayan bir ikm al yoluydu. Batdan douya uza
nan nehir, blge boyunca bir kavis izerek savana ve orm andan geip k
yya ularken, birok koluyla da nehir kkenli kltrn etkilerini Bat
A frikann i blgelerinin derinliklerine tar.
Nijer boyunca grlen demir, sr ve ticaret, Nijeryadaki Nok klt
rnn (yaklak M 500-MS 200) temeliydi. Dem ir ileme burada yakla
k M 450 gibi erken bir tarihte balam t ve Afrikal demirci ustalar
ok gemeden yeni tekniklerle biim lerin ncs olm utu. Ayn zaman
dilim inde Afrikal mlekiler, gerek byklnde terracotta balar
yapma konusunda sra d becerilerini sergiliyorlard.
Akdeniz uygarl, Bat Afrikann geliiminde dolayl bir katalizr i
levi stlenmeyi srdrd ve yksek deerli metalara olan talep arttka
daha byk artklar biriktirilebiliyordu. Bu artklar, nce ticaret ehirle
rine, daha sonra da ticaret devletlerine zemin hazrlad.
Nijerin bir adas zerine kurulan MS 400-800 arasnn nemli ticaret
ehri Jenne-Jeno, silindir eklinde bloklardan yaplm 2 km uzunluun
da bir surla evriliydi. Surlarn ierisi, yuvarlak ve dikdrtgen biimli ker
pi evlerle doluydu. Jenne-Jeno, Nijer Deltas n kontrol eden ve en parlak
gnlerinde Bat A frikada 800 km boyunca uzanan bir alana hkmeden
Gana Krall nn parasyd. Araplar buraya Altn Diyar diyorlard.
Afrikann dier blgeleri de kendi uygarlklarn yaratm lar
d. Kuiler ya da Merovitler, yaklak M 900-MS 325 arasnda Yukar
N ilin (modern Sudan) ounu kontrolleri altnda tu tarak Msr, Yunan
ve Roma tehditlerine ramen bam szlklarm korudular. Kuiler sonun
da Etiyopyallar tarafndan ykld. Kzl Denizin kk ticaret devleti
Aksum, byyerek MS 50lerden itibaren Afrika Boynuzu nun [Somaliya
rmadas] balca blgesel gc olm utu. Daha sonra Etiyopya devleti, her
ne kadar Araplarca bask altna alnsa da, M slman blgesi haline gelen
bu corafyada, kayalara oyulmu harikulade kiliseleriyle nl bir erken
dnem H ristiyanlk adac olarak varln srdrd.
Ama ktann kltrel dinam osu Bat Afrika idi. D em ir ile srn kta
geneline yaylmas buradan balad. Bu yaylmann zneleri Bantu dili
konuan gmenlerdi. Bu halkn g hareketleri, M 500den sonraki ya
rm binyllk srede Dou Afrikaya ve Gller blgesine, ardndan takip
eden yarm binyllk dnemde gney Afrikann derinliklerine ulat.
 Ortaa Dnyas 107

Antik ve Ortaa Afrikas, birleik ve eitsiz gelime denilen duru

m un u rneiydi. Avc-toplayclar, sr obanlar ve kes-yak yntemiyle
arazi temizleyen ekiciler bir arada yaadlar, nk A frika corafyas bu
hayat tarzlarnn herhangi birinin hkim iyet kurm asna izin vermiyordu.
Dahas, d ticaretin etkisiyle Afrika, Ta D evrinden dorudan Dem ir
Devri ne atlad: arada Tun Devri yaanmad.
MS 8. ve 12. yzyllar arasnda Arap etkisi yayld. Araplar, hem Sahra
boyunca kuzey-gney, hem de savana kua boyunca dou-bat istika
metlerinde Bat Afrika ile ticaret yaptlar. T im buktu gibi ehirler Arap
ticareti sayesinde zenginleti. Yine Araplar, Dou A frika kys boyunca,
aralarnda Kihvann da bulunduu bir dizi ticari yerleim yeri kurdular.
Gerek yabanc etkiler, gerekse kendi halknn aa kan yaratcl
ve dinam izm i A frikay bir kez daha deitirmiti. MS 1200-1750 arasn
da Bat A frikada ticaret devletleri (Mali, Hausa, Benin, Kanem-Borno,
Songhay, Akan/Aanti ve dierleri) birbiri ardnda ykselip gerilerken
Orta-Dou A frikada ky ticaretinin tevikiyle Byk Zimbabve uygar
l ortaya kt.
Nijer Deltas nn Benin uygarl, en kaliteli tun eyalar retiyordu
- n l tuntan kafalar, Nok uygarlnn terracotta heykellerini akla ge
tirir; gnm zde, Ortaa sanatnn en nemli aheserleri arasnda say
lrlar. Byk Zimbabve, mimarisiyle bilinir. Uzunluu 250, kalnl 5 ve
ykseklii 10 m etre olan Byk Duvar, o dnemde Sahraalt Afrikasnn
en byk yapsyd.
Byk Zimbabveli yneticilerin zenginlii, sr varlnn yan sra
altn, demir, bakr ve kalay ticaretine dayanyordu. Yap, Benin ve dier
Bat Afrika devletleriyle aynyd. Corafi snrlamalar, tarm dan elde edi
lebilecek art kstlyordu. A frikann birok Kent Devrim inin hepsi ti
carete bamlyd.
Afrikann toplumsal geliim inin ana izgileri, MS 1000den
Avrupallarn geldii MS 15. yzyla gelinceye kadar bakalarnn fa
aliyetlerine gre belirleniyordu. Corafya, A frikay baml konum a
m ahkm ediyordu.

Yeni D nya m p a rato rlu k lar: M aya, A ztek ve n k a

nsangiller, ilk kez Afrikada 2,5 milyon yl kadar nce ortaya kt; mo -
dern insanlar ise yaklak 200.000 yl nce. Ama Kuzey-Gney Amerika
ktalarna gelmeleri 15.000 yl nce gibi ge bir tarihte olmutu. Afrika
en yal, Am erika ise en gen ktadr. Sahraalt Afrikas ile Kuzey-Gney
108 M a rks ist Dnya Tarihi

Am erika ktalarnda kurulan uygarlklar, onlar Avrasyadakilerden ay

ran temel belirgin zellikleri paylarlar. Corafi engeller, her iki blgeyi
de benzer ekilde snrlandryordu. Kuzey-Gney Am erika, tm iklim
kuaklarndan geerek kuzey-gney ynnde 16.000 km kadar uzanyor
du. Bu nedenledir ki ktann bir yerinde ie yarayan bir ey baka yerle
rinde genellikle ie yaramaz. Farkl ekosistemler farkl geim stratejileri
ni gerektirdiinden, iklim kuaklar arasndaki kltrel mbadele, iklim
kuaklarnn iindeki kadar deerli deildir.
Kuzey-Gney Am erika, bitki eitleri asndan olduka zengindi
(dar, patates, balkaba, fasulye ve manyok) ama evcilletirilebilir hay
vanlar fazla deildi. Avrasya blgesi, sr, koyun, kei, domuz, tavuk,
kz, at, katr, eek ve deve gibi hayvanlarn vahi atalarna ev sahipli
i yapyordu. B unlarn eti, st, yn, derisi kullanlyor; yk ekme
de ve ulamda bunlardan faydalanlyordu. te yandan, Kuzey-Gney
Am erikada yalnzca lama, hindi ve h int dom uzu vard.
A frika ile Kuzey-Gney Am erika arasnda nemli bir fark vard.
A frika, Avrasyadan kopuk deildi ve Afrika kltr, M srl, Romal
ve Arap tccarlarn etkisi altnda geliim gsterdi. A frikann sr ve
dem iri Avrasyadan alm as ok nemliydi; eitli m adenlerle dier me-
talarn retim i esasen d talebi karlam aya ynelikti. Kuzey-Gney
A m erika, bu t r bir kltrel donanm a sahip olamad. Emek retkenli
ini artran bilgi ve tekniklerin kresel dei-tokuundan uzak kalm
t. Bunun sonucunda, Kuzey-Gney A m erikallarn tekerlei, dem iri ve
saban yoktu.
Bu kstlar, Kuzey Amerikada uygarln geliimini snrlandrd.
Avrupallar geldiinde ou Kuzey A m erikal ya st Paleolitik dnemin
avc-toplayclar ya da Erken Neolitik dnem in apa tarm yapanlar ko
num undayd. Proto-kent uygarlklar olarak grlebilecek Gneybat nn
Pueblo iftileri (MS 700-1350) ve O rta Mississippinin tapnak-hyk ya
pclar (MS 700-1450) tarih sahnesinden oktan ekilmiti.
te yandan, O rta ve Gney Am erikaya gelen Avrupallar, btnyle
ehirlemi ve ok daha eski geleneklerin temsilcileri olan kaim uygarlk
larla karlatlar -M eksikada lmek, Maya, Toltek ve Aztek (M 1200-
MS 1521); Peruda avin, Nazca, Moe, imu ve nka (M 900-MS 1532).
Amerika ktasnda uygarln Avrasyadan tam am en bamsz geli
m i olmas, insanln ortak biyolojik kim liinin en byk delilidir: Tm
rklar ayn lde kltrel yaratcla sahiptir. te yandan, Amerika
uygarl ciddi kstlarla kar karyayd. Teknolojisi Ta Devri teknolo-
jisiydi. Altn, gm ve bakr yalnzca ss eyas olarak kullanlyordu.
 Ortaa Dnyas 109

Tarm yntemleri Erken Neolitik dneme zgyd; retkenlik dk ve

artk snrl olduundan Amerika uygarl acmasz olma eilimindeydi.
Birikim sklkla ar smry ve iddete bavurm ay gerektiriyordu.
Maya uygarl, Gney M eksika ile Guatemalada yaklak M 300-
MS 900 arasnda varln srdrd. Bu blge, kendilerini ilahlarla z
deletiren ve babadan oula geen krallklarn ynettii rakip ehir
devletlere blnm t. Mayalar, tatan yaplm piram itlerle evre
lenmi, saraylarla, tapm aklarla ve sunaklarla sslenm i m eydanlardan
oluan m uazzam tren m erkezleri ina ettiler. Klasik Maya dnem inde
(yaklak MS 300-800), Tikal gibi tren m erkezlerinin byyerek 50.000
kadar kiiyi b arn d ran orm an ehirleri oluturm asyla gerek bir Kent
Devrim i yaand.
M imarlk, heykel ve resim gelimiti. Obsidiyen ve yeim ilenerek
kaliteli nesneler yaplyordu. Yaz, astronom ik gzlem ve takvim hesap
lar da ileri dzeydeydi. Ama bu kltrel baarlarn temelinde iftile
rin ihtiyalar deil ynetici snfn din ve ideolojisi yatyordu. Sanat ve
bilim, m ilitarist tanr-krallarn ve teokrasinin [dinerki] hizmetindeydi.
Savalarn bir amac da Maya tanrlarna kurban edilecek esirler bulm ak
t. Sanat eserlerinde kurbanlara, Maya beylerinin huzurunda nasl ikence
edildii tasvir edilir. Dar, fasulye, balkaba, krm z biber ve (patates
gibi) kk rnlerin ykseltilmi tarlalarda ekilmesi dhil olmak zere
youn tarm a ram en Maya teknii ilkeldi. Saban ve hayvan gbresi yok
luunda, toprak yorgunluu hep sorun olmu olmal.
Olum suzluklara ramen Erken Neolitik dnem ekonomisi, Kent
Devrimini ve krallkla ynetilen bir ehir devletler an ortaya kard.
Ama Maya krallar ve rahipleri, asalaka yaayan, deerli artn kaym a
n alp bunu savalara, piram it inaatlarna ve varlklarna meruiyet
kazandran dini gizemcilie fmistisizm ] harcayan bir kesimdi. Dier an
tik ve Ortaa uygarlklar gibi Mayalar da sonunda kendi arlklar al
tnda ktler; sekinlerle devletin toplam maliyeti, sistemin ekonomik
temeli zerine giderek arlaan bir yk bindiriyordu.
Kuzeyden dalga dalga gelen barbar istilaclar, M ayalarn gerilemesiyle
boalan jeopolitik alana girdiler. En sonunda Toltekler, yaklak MS 950
1170 arasnda orta Meksikada hkim iyet kurdular. Bunu, yeni bir b
lnme ve sava dnemi izledi. Bu kaostan doan Aztek uygarl, nceki
dnemin belirgin zelliklerini tayordu. lkel teknik ile emperyal arzular
arasndaki elikinin son derece acmasz sonucu gibi gzkyor -m evcut
bilgilerimizin ouna kaynaklk eden spanyol yazarlarn, yerli uygarl
na olduka hasm ane yaklatklarn da dikkate almalyz.
 _
110 | M a r k s i s t D n y a T a r i h i

MS 1345te bakentleri ve tren merkezleri Tenochtitlan kuran

Aztekler, MS 1428-1519 arasnda geni bir im paratorlua hkm ettiler.
Aztek devleti, savalarla yksek rahiplerden oluan ynetici snf ve
byk profesyonel ordusuyla m erkezilem i bir otokrasiydi. Anlald
kadaryla tebaa halklar asim de etmeye ya da retken teknikler geli
tirm eye abalam am lard. Toplanan haralar (altn, pam uk, turkuaz,
ku tyleri, tts ve byk m iktarda yiyecek), Tenochtitlana gnderi
liyordu. Yine ok sayda sava esiri, Byk Tapnakta kurban edilmek
zere bakente gtrlyordu -A ztek gne tanrsna adak olarak su
nulan esirlerin kalbi sklyor, ardndan cesetleri m erdivenlerden aa
atlyordu.
Aztek m paratorluu, kaba bir asker emperyalizmdi. Acmaszl ve
faydaszl, Erken N eolitik dnem tekniine dayal bir Kent Devriminin
kstlarn en u biimiyle ortaya serer. Sm r oran (ve bunu srdrm ek
iin gereken tedhi), mevcut artn yetersizliiyle orantlyd. Aztek dev
letinin zorbal ve tebaa halkn yoksulluu, ayn elikinin iki yndr.
Perudaki nka mparatorluu, orta Meksikann Aztek
m paratorluundan iki yzyl nce, MS 1197de genilemeye balad.
Am a en geni snrlarna ulamas dieriyle ayn zamanda oldu (MS 1493
1525) ve Aztek m paratorluu nun baz temel niteliklerini paylayordu.
nka devleti, byk profesyonel ordusu ve her konuda gndelik yaam
kontrol etmeye alan idari brokrasisiyle merkezilemi bir asker otok
rasiydi. m paratorluun kalbinde, Cuzcodaki stun balar, ehri koru
yan Sacsahuamandaki kale ve Machu Picchudaki tren merkez gibi b
yk abidevi eserler vard.
nkalar, ky ovas, yksek dalar ve sk orm anlarn karm ndan olu
an, uzunluu 3.200 km ve genilii 515 km olan bir alan kontrol ediyor
lard. zerinde ok sayda tnelin, kprnn ve geit yolunun yan sra
bir gnlk yolculuk mesafesine denk gelecek aralklarda devlete ait han
larn bulunduu, toplam da tahm inen 40.000 km yi bulan bir yol ebekesi
ina etmilerdi.
Hem Aztek hem de nka im paratorluklar kural d rneklerdi. Orta
Meksika ile And Dalar nn Peru ksm nda yer alan Antika im parator
luklar, ynetici sekinleri, profesyonel ordular ve abidevi yaplar ile Ta
Devri ne zg bir ekonomik temel zerine kurulm utu. Ynetici snfn
olaanst boyuttaki fuzuli harcam alar, halktan artn acmaszca e
kilip alnmasn gerektiriyordu. m paratorluk ynetimi, bu nedenle ted
hie balyd. Tebaa halklar, Aztek ve nka yneticilerinden nefret ediyor
du. syanlar olduka yaygnd.
 O r t a a D n y a s 1 111

Sonu olarak, spanyollarn 16. yzyln balarnda blgeye gelm e

siyle Aztek ve nka im paratorluklar dalp yok oldular. Bu, basit bir
yaklamla daha ileri bir toplum sal dzenin stn asker teknii y z n
den olm am t: Sradan insanlarn, efendilerinin m alubiyetini m em
nuniyetle karlam asnn, hatta devrilm elerine bizzat katlm asnn da
etkisi vard.
O rta a d a is r a f : 13. y z y ld a b ir f e o d a l n g iliz v a ly e s i
 6

A vrupa Fe o d a l z m
ykl. MS 650-1500

^ 5 C>^

Binyllk bir sre zarfnda dnyann geri kalannda yaanan gelimele

ri zetledikten sonra bu blmde ayn dnemde Avrupada neler olduu
na bakacaz. Neden? nk kapitalizm in ve sanayi toplum unun kken
leri Ortaa Avrupasndadr. lei ve nemi bakm ndan ancak Tarm
Devrimi ile karlatrlabilecek bu byk dnm, Avrasya topraklar
n n kuzeybat snrlarnda balad.
Yani yzyllar boyunca corafya, siyaset ve toplum arasnda cereyan
eden karm ak etkileim lerin sonucuydu. Avrupallarn denizle ekono
m ik balantsna; beyler, vasallar ve kyller arasndaki toplumsal ili
kilere; tccarlarn, ehirlerin ve ticaretin rolne; feodal zenginlerin sonu
gelmeyen savalarna; Avrupann, savaan devletlerden oluan bir yamal
boha gibi ezel ve ebed paralanm lna; sradan erkeklerle kadnlarn
paylarna deni artrm ak zere yrttkleri snf mcadelelerine daya
nyordu.
Kapitalizmi ortaya karan bu etkileim lerin ve bir dizi konjonktrn
anlalmas, neredeyse iki yzyldr M arksist tarih yazm nn balca u
ra alanlarndan biri olagelmitir. Soruna hak ettii ilgiyi gstermeliyiz.

Tarihin evrim leri ve Oklar

2. blmde tarihin nasl ilediini tartm tk. Ksa bir ara verip,
imdiye kadar anlattklarm zdan karabileceimiz genel derslerin bir
ksm n daha gzden geirmek faydal olabilir.
Tarih, evrimlerden ve oklardan meydana gelir. Tarihin evrimleri
doay, yaam dngsn, bymeyi, lm ve yeni bir yaam yanstr.
iftilerin retim evrimleri ve ailelerin reme dngleri buna rnektir.
te yandan tarihin oklar, yeniliin dorusal ilerlemesi, evrim ve kim i
 M ar k si st Dnya Tarihi

zam an da devrim dem ektir -toplum sal dnyamz bunlar sayesinde belli
aralklarla dnme urar.
Tarih her ikisinden meydana gelir. Doa, toplum ve insanlk her za
m an kendisini yeniden retmelidir; bunun tek alternatifi yok olmaktr.
Yaptklarmzn ou, ister istemez tekrarlanan ve tahm in edilebilir ey
lerdir. Ama tarih asla kendini tmyle tekrar etmez. H er tarihsel kon
jo nktr biriciktir (Konjonktr -ya da vaziyet- derken ilgili ekonomik,
toplumsal ve politik olaylarn gerekletii tarihsel zam ann ve corafi
uzam n zgl bir ann kastediyorum). Her konjonktrn biricikliini
aklayan ey, sreklilik (tarihin evrimi) ile deiimin (tarihin oku) bile
imidir. Ama bir konjonktrden dierine ok nemli derece farklar var
dr. Tarihin evrimi baskn olduu zam an deiim niceliksel ve snrldr.
Ok baskn olduundaysa niceliksel ve dntrcdr.
Tarihin m otorunu hatrlayalm: Bilgi birikim i, teknik ve retken
lik; artn kontrol iin rakip ynetici snflar arasndaki mcadele; ar
tn bykl ve paylam konusunda snflar arasndaki mcadele.
Tarihsel sreci, bu m otorun etkileimi ynlendirir.
Dem ir aletler, eski tarm dntrerek yeni topraklar ekime at,
emein retkenliini artrd ve toplum sal artkta ok byk arta yol
at. Teknoloji, ana g kaynayd. Ne de olsa insan em einin kendi di
nam ii vardr. Hibir ii, elinin altnda keskin bir alet varken gidip kr
olann semez.
te yandan Roma m paratorluunun ykselii, her ne kadar demir
teknolojisini temel aldysa da, Romal sekinler iindeki rakip ynetici s
nflar ile rakip hizipler arasnda yaanan asker mcadeleden g almt.
Burada ana g kayna, art kontrol etm ek iin tepede verilen mca
deleydi.
Bir dier Dem ir Devri kltr olan Klasik Yunan uygarlnn M
5. yzylda serpilmesi, snflar arasndaki mcadelenin belirleyici olduu
bir rnektir. Gerek ehir devleti demokrasilerini, gerekse natralist sana
t, klasik mimariyi, dram ay ve (doal bilim, felsefe ve tarih) akademik
disiplinleri ortaya karan, M 6. yzyln hoplit devrimiydi.
Motorlar, daim a zgl doal ve toplumsal erevelerde alrlar.
Corafya hem frsatlar sunar hem de kstlam alar getirir; gemiten m i
ras alnan toplumsal kurum lar, pratikler ve detler gelenei, tarihsel geli
im in balamn oluturur. te bir rnek: Afrika ile karlatrldnda
Avrasya corafyas insanlarn, kaynaklarn, aletlerin ve fikirlerin yayl
m asna daha uygundu. Ama merkezilemi devletin kuvveti, bu byk
toprak parasnn dou snrndaki Ortaa ini nde bamsz bir ehir
 A v r u p a F e o d a l i z m i | 115

burjuvazinin gelimesini engellerken, Avrupa feodal devletlerinin zayf

lysa bat tarafnda tam tersine gelimesine izin verdi. Bu, kapitalizmin
neden ilk nce Avrupada ortaya kt sorusuna verilecek yantn en
nemli parasdr.
Kimi zam an tarihin m otoru arasndaki etkileim yalnzca tekrarla
nan bir evrim dourur; kimi zam an tedrici deiim getirir; kim i zamansa
devrimci krize ve radikal toplumsal dnme yol aar. Araplar, Hintler,
inliler, Afrikallar ve Kuzey-Gney Am erikallar iin A ntikadan m o
dern dneme gelinceye dein yzyllar boyunca tarihin evrimi basknd.
Deiim vard am a yavat; nitelikselden ok niceliksel deiim sz konu
suydu.
Antikalarda ve Ortaada nfusun ezici ounluunu olutu
ran kyl-iftilerin hayat, tarihin evrim inin hkim iyeti altndayd.
Sm rnn younlat zam anlarda bazen yaptklar gibi isyan ettikle
rinde bile yeni liderleri baa geirmekle yetinip tarlalarna geri dndler.
Tccarlarn hayat daha deikendi. ansl olanlar zengin oluyordu.
Bazlar durum u idare etmekle yetiniyordu. Kimileriyse baarsz olup
iflas ediyordu. Ama bireylerin kaderi, bir btn olarak toplumun nasl
ilediini etkilemiyordu. Tccarlar, retim srecinin arklarn yalyor
du; ona g vermiyorlard. Toplumun etkili m evkilerini deil atlaklarn
igal ediyorlard.
H anedanlarn, im paratorluklarn ve uygarlklarn ykselip gerileme
si, yneticilerin hayatn daha deiken yapyordu. Ama bu, ynettikleri
insanlarn hayatlarnda pek fark yaratmyordu. Yneticilerin kim likleri
(asker kapitalizm in rekabeti m antnn kiilemesi), tali nemdeydi.
Bir kral neredeyse dieriyle aynyd.
Dnyann sadece bir yerinde, radikal toplumsal dnm retebilecek
bir deiim dinam ii yaratmaya yetecek kadar gl, benzersiz bir koul
lar ve kuvvetler bileimi ortaya kt. Bu bir kez daha olmutu: Yaklak
M 7500 ile MS 12. yzyl gibi ge bir tarih arasnda dnyann farkl
yerlerinde yaanan Tarm Devrimi, ilk byk dnm d. Tm antik ve
Ortaa uygarlklar esasen bu devrim in sonucuydu. N fusun byk o
unluu toprakta alyor ve toplum sal artn ok byk bir ksm ta
rm sal rn biim ini alyordu. Ama son 250 ylda, sanayi kapitalizm inin
gelimesiyle toplum sal dnya bir kez daha dnme uram tr. Bu ik in
ci dnm, bugn iinde yaadmz toplumsal dnyay yaratmtr.
Avrupada balayp dnyann geri kalanna buradan yayld iin yerk
renin grece kk bir parasnda yaanan olaylara bu noktadan itibaren
biraz fazla ilgi gstermemiz gerekiyor.
 M a rk si st Dnya Tarihi

Avrupann zgll
Avrupann yaklak olarak 1500den itibaren dnya tarihine hkim
olmas ilk bakta artc gelebilir. Avrupa, Asyann bir uzantsyd;
Tun ile Demir devirlerinin byk uygarlklar, baka yerlerde (Msr,
Pers, H indistan ve in) ortaya kmt. Yunan ve Roma uygarlklar bile
Avrupadan ziyade Akdeniz merkezliydi. Kyaslanacak olursa tarih ncesi
ve Antika Avrupas, merkez olm aktan uzak ve geri gzkr.
Bununla birlikte Avrupann benzersiz bir corafyas vardr. Avrupann
denizle ilikisi, dier ktalarn hepsinden daha fazladr. Avrupa, kendisini
taraftan kuatan denizlere (Baltk, Kuzey Denizi, Atlantik, Akdeniz
ve Karadeniz) sokulmu, irili ufakl toprak paralarndan meydana gelen
kk bir ktadr. K tann i ksm larnda geni boluklar yoktur. Hibir
Avrupal denizden fazla uzak deildir. Sokratesin deyiiyle Avrupallar,
bir glcn etrafndaki kurbaalar gibi bir araya toplarlar. Avrupann
fazlasyla girintili kntl ky izgisinin uzunluu 37.000 km yi bulur -
yeryznn evresine eit; i blgeleri, uzun ve gemi seferine elverili ok
sayda nehrin etkisi altndadr. Volga, Dinyeper, Vistl, Oder, Elbe, Ren,
Sen, Loire, Garonne, Ebro, Po, Tuna; bu nehirler ve dierleri, binlerce yl
boyunca Avrupan n byk su yollar olagelmitir.
Ktann ou byk sradalarla kapl olsa da, bunlarn etrafndan do
lap geen yollar vardr. Orta Avrupa Koridoru, gney Rusyann bozkr
larndan balar ve Tunann Demir K aplarndan geip M acar Ovas ze
rinden Bat Avrupaya ular. Kuzey Avrupa Ovas, Moskovadan Parise
kadar uzanan ak bir geni alandr. Her ikisi de, N eolitik dnemden
Nazilere kadar Avrupa genelindeki g hareketinin gzerghlar olagel
mitir.
Kuzeyden gneye hareket daha zordur, ama saysz da geidinin yan
sra nehirler de bu geii kolaylatrr. Sradalarn hibiri almaz bir en
gel tekil etmez. Her halkrda, kuzey-gney hareketi, doudan batya
hareket kadar nem tamaz: Avrasya dou-kuzey dorultusunda uzanr;
insanlar, mallar ve fikirler genellikle bu yoldan tanmtr.
Avrupa topografyas, karlatrlabilir byklkte dier alanlarn
hepsinden daha fazla ekolojik blge eitliliine sahiptir. Tropiklerden
doup A tlantikin bat, kuzey ve dou snrlarn okayan Golfstrim akn
ts, Avrupa iklim ini lm anlatrarak bir dizi farkl blgeyi ekillendirir.
yice kuzeyde donm u tundralar; kuzey Rusya ile skandinavyann tayga
kuann souk orm anlar; Bat Avrupadaki yaprak dken aalk arazi
lerinin lman blgesi; O rta ve Dou Avrupann ak bozkrlar; iyice g
neyde, dalarla deniz arasndaki Akdeniz kys. Ekonom inin, toplumun
 A v r u p a F e o d a l i z m i I 117

ve kltrn gelimesinde bunun byk etkisi olmutur. Bunun nem ini

kavram ak iin tek bir olay, bir konjonktr (ya da vaziyet) ile baz tarihi
lerin longue dure (uzun dnem) dediklerini birbirinden ayrmalyz.
1645 Naseby Muharebesi tek bir olayd. 1640-1660 ngiliz Devrimi
bir konjonktrd. Ama kk erafn, kk iftilerin ve ehir
li zanaatkrlarla tacirlerden (devrimi yapan insanlardan) oluan orta
hallilerin ykselii, -drt yzyla yaylm bir longue dure idi.
zellikle longue dure balam nda corafya nem tar. Tarihi ynlen
dirm ez -tarihe ynn veren insanlarn kararlar ve eylem leridir- ama
tarihin ierisinde gerekletii balam n yaratlm asna yardmc olur.
Corafya hem kvi.tlar getirir hem de frsatlar sunar. nsanlar doann
paras olduundan corafya, neyin m m kn olduunu belirler.
Avrupa, corafyas nedeniyle her eyden nce bir iletiim, atma ve
etkileim ktasyd. nsanlar, m allar ve fikirler hzla hareket edebiliyordu.
Zayf, uyuuk ve tutucu olanlar savunmaszdr. Avrupann akl, dina
mizme ve yenilie fazlasyla nem atfeder.
Yollarn, dem iryollarnn ve havayollarnn gndelik hayatmzn ay
rlm az bir paras olduu gnm z dnyasnda, Sanayi Devrim inden
nce su yoluyla ulam n ne kadar nemli olduunu kavram akta glk
ekeriz. Bir kz, bir ay sren bir nakliye iini yaparken tad yk kadar
besin tketecektir. Bir nehir m avnasnn ya da ak denizlerde seyreden
bir yk gemisinin m rettebat, ayn srede ok daha fazla mesafe katede-
cek ve yknn ok kk bir ksm n tketecektir. M odern Avrupann
ilk dnemlerinde (keza dnyann da) en gelimi yerlerinin, suyun en bol
olduu yerler olmas bir tesadf deildir. Dnyann ilk burjuva devrimi,
adalarla, halilerle, denizin doldurulmasyla kazanlm topraklarla ve
drenaj hendekleriyle tannan bir lkede gerekleti: Hollanda. Burjuva
devrim inin ikinci adresi, denizlerle evrili bir lke oldu: Britanya.
Avrupa tarihinde, ktann yarsnn bile yalnzca bir kez istikrarl bir
emperyal devlet altnda birletiini gryoruz. Roma mparatorluu, MS
1.-5. yzyllar arasnda Ren nehrinin batsnda ve Tuna nehrinin gneyin
de kalan Avrupa topraklarn kapsyordu. Bununla karlatrlabilecek
dier im paratorluk projeleri (arlman, II. Philip, XIV. Louis, Napolyon ve
Hitler) sonusuz kald. Avrupa bir savaan devletler ktasdr. Avrupann
hegemonya kurm a heveslisi emperyal devletleri, corafya nedeniyle hs
rana uramtr. K tann gerek kolay dou-bat iletiimi, deniz yollar ve
i suyollar, gerekse ekolojik blge ve etnik yap eitlilii, mega idari ya
plar kurulm asn engellemitir.
mparatorluklar, bilhassa da uzun m rl olanlar nitelii gerei tu tu
cudur. te yandan, Ortaa ile m odern Avrupann ilk dnemlerindeki
118 i M a rk si st Dnya Tarihi

kk idari yaplar, tutucu olmay kaldram azd. Avrupa bir atma k

tas, dolaysyla bir deiim ktasyd. Nil, Frat, Ganj ve Yang-e nehirle
rinde, Ortaa tarihi boyunca tarihin evrimleri egemen oldu. Ama Ren
nehrinde egemen olan tarihin okuydu.
Homo sapiens'in tarihindeki ilk byk dnme (Neolitik Devrim
ya da Tarm Devrimi), M 8. binyllk dnemde O rtadou ve O rta Asya
nclk etti. kincisi (Sanayi Devrimi), MS 14.-18. yzyllar arasnda
Avrupada ekillendi. imdi, bu dnm n kklerini, onu nceleyen
Avrupa feodal sisteminde arayp bulmalyz.

Bat Feodalizm inin Ykselii

Roma m paratorluu nun sonu, ne her yerde ayn ekilde ne de ani
den oldu -tek bir olaydan ziyade karm ak bir sreti. nce imparatorluk
ikiye blnd. A rdndan, MS 395-476 arasnda bat ksm paralanarak
yerini irili ufakl ok sayda Cermen krallna brakt. Dou paras, yani
Bizans mparatorluu, 250 yl kadar neredeyse hi deimeden varln
srdrd; ardndan, topraklar srekli klerek bir 750 yl daha ayakta
kald.
Bizansn uzun gerileyiinde dnm noktas saylabilecek drt olay
vardr. MS 636daki Yarmuk Muharebesi nde Araplar, Suriyenin kontro
ln ele geirdi. 1071 M alazgirt M uharebesi nde Seluklu Trkleri, dou
A nadoluyu (bugnk dou Trkiye) im paratorluktan kopard. Bu iki ye
nilgiyle Bizans mparatorluu topraklarnn yarsn kaybetti. 1204te, bu
sefer Hallar Bizans ehrini talan ettiler. ehir eski gcne bir daha asla
ulaamad; 1203te 500.000 olan ehir nfusunun 1261de 35.000e dt
sylenir. Sonunda 1453te, geriye kalan topraklarnn byk ksmm
kaybetmi olan ehir Osm anl T rklerinin eline geti.
Bizans mparatorluu, Ge Antikan toplumsal dzenini k a b a la
trm a giriimiydi. rm ekte olan antik bir asker emperyalizm biimi
olarak fazlasyla sm rc ve alabildiine tutucuydu. Buna ramen, MS
395ten sonra bin yldan uzun bir sre ayakta kalrken, benzer bir toplum
sal yapya sahip bat ksm bir yzyl tam am lam adan dalp gitti. Bu
farkn sebebi neydi?
Bizansn savunmas gereken daha ksa snrlar ve daha zengin toprak
lar vard. MS 395te nihai blnme gerekletiinde, Roma mparatorluu
ordusunun yalnzca te birine sahipti am a imparatorluun vergi gelirle
rin in te ikisi buradan toplanyordu. Bizans mparatorluu, byk, iyi
donanm l, profesyonel ordularn grece dar bir snr hatt boyunca ko
nulandrarak saldrlar tekrar tekrar pskrtebildi. Aksine Bat Avrupa,
 A v r u p a F e o d a l i z m i I 119

siyasi olarak blnm bir savaan devletler blgesi haline geldi. Bu, feo
dalizm in gelitii jeopolitik balamd.
Burada bir eyi daha ifade etm em iz gerekiyor. Erken Antik ve
Ortaada karm ak snfl toplum larn yneticileri, asker kuvvetleri
esasen iki yolla toplard. Tebaa halklar haraca kesip bu gelirlerle asker
kiralayabilirlerdi ya da asker hizm et karlnda toprak verebilirlerdi.
lk yntem genellikle gl bir merkez devlette bulunurdu; krallar ya da
imparatorlar m em nun eden bir eydi bu, nk ykm llklerinin yan
sra haklar da olan erkeklere bam l olmayacaklar anlam na gelirdi.
kinci yntem gcn, belki de seme-seilme haklarna sahip yurtta m i
lis gcne (Yunan ve Roma modeli) ya da (Ortaa Avrupasnda olduu
gibi) mecliste sandalyesi olan beylerin maiyetine uzanacak kadar dal
m olduu bir idari yapy ima ediyordu. Gerekte iki sistemin unsurlar
sklkla bir arada var oldu; birok idari yap hem hara hem de feodal
olduundan ordu, profesyonel askerler ile valye m aiyetin bir karm y
d. Ama bu ikisi arasndaki denge, idari yapnn tutarll ile istikrarnn
belirlenmesinde k ritik nem tayabiliyordu.
MS 5.-9. yzyllar arasnda ou Bat Avrupa devleti esasen hara
nitelikteydi. Devlet, dorudan kraln komutas altnda olan askerlerin
maan, toplad vergilerden dyordu. Ama yneticiler, asker hizmet
karlnda lke topraklarn akrabalar ve m aiyetindekiler arasnda b
ltrerek bu topraklar daha etkin kontrol etmeyi am aladklarndan,
bu devletler baz feodal nitelikler de edindiler. Bu feodal unsur zamanla
nem kazand. Devletlerin kk, istikrarsz ve grece zayf olmas, bu
nun nedenlerinden biriydi. Bir dier neden, ar zrhl svarinin giderek
sava alanna hkim olmasyd.
9. ve 10. yzyllar zellikle karmaayla geti. Krallar tahttan indiri
liyor, iddetli i savalar patlak veriyordu. ehir hayat deta sona ermi,
uzun mesafeli ticaret gerilemiti. Vikingler, Macarlar ve Araplar, lkele
rin derinlerine sokularak ykc aknlar yaptlar. Bu krize yant olarak,
gl im paratorluklarn ve altyaplarn gereksiz yk olmadan, kkl bi
imde yeni bir toplumsal, siyasi ve asker dzenin yolu ald.
Erken Ortaan yneticileri, ierideki asileri ezmek, snrlar aknc
lardan korum ak ve rakip krallarn ordularn pskrtm ek iin zarureti
erdem sayarak embriyo halindeki feodalizmi drt ba m am ur bir sisteme
dntrdler. Bu sayede zel toprak aaln devletin temeli yaparak,
silahl erkeklerden oluan ok gl silahl mfrezeler oluturdular.
lk nceleri, arazilerin kontrol halen krallarn ltfuna bal olduu
zaman, Ortaa yneticilerinin konum u nemli lde kuvvetlenmiti.
120 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i

Ancak, zamanla m lkler mirasla devredilen varlklar haline geldike g

dengesi, kraln toprak sahibi yasallarnn lehine deiti.
V iking yerleimcilerinin 10. yzylda yaratt bir devlet olan
Norm andiya Dukal u bir rnekti. Balarda iktidar son derece
merkezilemiti. Ynetici tm topraklarn yasal sahibiydi ve btn byk
arazileri, onun tayin ettii kiiler elinde tutuyordu. Bu insanlar onun va-
sallar, dirlik sahipleriydi; efendilerinin gznden dtkleri takdirde bu
arazilerden kovulmalar sz konusuydu.
O nlarn da altnda toprak bu sefer tm arlara blnyordu; bunlarn
her biri bir valyeyi geindiriyor, onu alma zorunluluundan kurta
rarak hem kendisini tam am en savaa ve sava hazrlna adamasna, hem
de bir ar svarinin ihtiyac olan atlar, zincirli zrh ve silahlar temin
etm esine izin veriyordu. Normandiya devletinin z ite tam burada ya
tyordu: Beyin m aiyetinde rgtlenmi, kiisel sadakat-bam llk balar
ile tabi klnm ve temeli arazilerin kontrolnde yatan, saylar birka
bini bulan zrhl svariler.
Zrhl valye, 11. yzyl sava alannn tank idi. Bitiik dzende ve
birka sra halinde toplanm birka yz valyenin cepheden yapaca
bir saldry ak alanda durdurm ak neredeyse imknszd. Yunan ve
Roma savalarndaki gibi Ortaa savalarnda da ar piyadeler byk
neme sahipti. Feodalizm, bunu salayabilecek en etkin toplumsal-ikti-
sadi mekanizmayd.
Feodalizm, toprak sahiplii ile asker hizm eti birbirine balayarak,
devlet ile ynetici snf arasnda sk bir ba kurdu. Ayrca, sistemin ta
rm sal tabannn zenle gzetilmesini gvenceye ald, nk statnn
korunm as ksmen m lklerin iyi idare edilmesine balyd. Ama tehlike
ler de vard. Sistem nitelii gerei istikrarszd. Devlet gcnn, ynetici
nin kontrol ettii b irtakm tm arla ve valyeyle dorudan ilikili olmas,
rakip idari yaplar arasndaki toprak mcadelesini iddetlendiriyordu.
Dahas, tm arlarn daha fazla blnp bir valyeyi besleyemez hale gel
m esinden kanm ak iin m irasn en byk evlada braklm as gelenei
korundu -en byk olan, arazinin tam am n alyordu. Bu nedenle, ya
daha kk olanlar, dnyada kendilerine bir yer edinm ek iin savamak
zorundayd. M irastan m ahrum braklp statsn kaybetme riskiyle
kar karya olduklarndan paral askerlik hizmeti sunarak ya da yeni
bir tm ar sahiplii kazanarak hayatlarn srdryorlard. Bu, valyeler,
asiller ve prensler iin geerliydi -feodal soylu kesim inin eitli mevki-
lerindeki yaa daha kk ocuklar, toplum sal statlerini ancak asker
kuvvetle koruyabiliyordu.
 Avrupa Feodalizmi 121

Frsatlar boldu. savalar ve yabanc lkelerle savalmas, sk rastla

nan bir durum du. Toprak rekabeti, feodal ynetici snflarn kendi ile
rinde blnmesini ve rakip feodal idari yaplarn daim a kavgal olmasn
salyordu. Daha kk ocuklar, ganim et, maa ve toprak arayyla bu
atm alarn vurucu gc oluyorlard.
Bu nedenle feodalizm, istikrarsz, dinam ik ve genilemeciydi. rnein,
11. yzyln ortalarnda, N orm andiyallar kuzey Fransann ounu,
ngilterenin tam am n ve Gney talya ile Sicilyann neredeyse tam am
n fethetmilerdi.
Feodal iddet elikiliydi. Feodal devletlerin ayakta kalmas iin ol
mazsa olmazd: Sava ev sahibi anayurdu savunuyor, yeni topraklar
fethediyor ve ieride dzeni salyordu. Ama iddetin kendi dinam ii ve
feodal dzeni paralam a potansiyeli vard. Sistemin ar iddetini boal
tacak basn supaplarna ihtiya vard. Hal Seferlerine yol aan kanl
m antk ite buydu. Hal Seferlerinin 200 yllk tarihi, Bat feodalizmine
ikin yararsz iddetin en ar ifadesini temsil eder.

Hal Seferi ve C ihat

Papa II. Urbanus, 27 Kasm 1095 tarihinde Clerm ont Konseyinde

Birinci Hal Seferi nin baladn u szlerle ilan etti:
M m inlere kar dncesizce zel savalar verenler, b rak alm kfirlerin
zerine yrsnler. ... Uzun s red ir hrszl meslek edinenler, brakalm
sann askerleri olsunlar. Eskiden kardelerine ve a k ra b alarn a kar savaan
lar, brakalm h ak l olarak gidip b arbarlarla savasn. Birka gm paras
iin uaklk yapanlar, brakalm ebed dle m azhar olsunlar. ...

Kilise, Bat Avrupa genelindeki mlkleriyle byk bir feodal irketti.

Laik feodal prenslerle, iktidar ve servet rekabetine girm iti. 1095te diz
ginlerinden boalan din vecd ve ibadet dalgas gibi Kilise nin itibarn
artran her ey bir avantajd. Yine dier feodal hkm darlar gibi pisko
poslar da, iddeti yurtdna ynelterek ieride huzuru korumaya heves
liydiler.
Tepki, tm beklentilerin tesindeydi. Papann arsna binlerce
kii yant verdi. Byk bir feodal ordu 1097de Suriyeye girdi, 1098de
Antakyay fethetti ve 1099da Kuds ele geirdi. Hallar, gittikleri her
yerde katliam ve soygun yaptlar, yakp ykarak intikam aldlar. Ele gei
rilen ehirlerin sokaklarnda erkek, kadn, ocuk, herkesi kltan geir
diler. M ahkm larn balarnn kesilmesi sradanlat. Camiler, sinagog
lar ve sapkn kiliseler yamaland. Yk arabalar, yam alanan mallarla
dolduruldu.
122 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

D rt Hal devleti kuruldu. Feodal ar svarinin sava alanndaki

taktik stnl bunu m m kn klm t. Ama Hallar, ok kk bir
asker sekinler grubu olarak kaldlar: A ntakya Prensliini yalnzca 500
valye savunuyordu. Bu nedenle, varlklarn srdrm ek iin asker gce
yatrm yapmak zorundaydlar. Bu ise youn bir artk birikim ini gerekti
riyordu. Sonu, Arap kyllerin ar smrlmesi, ticaret kervanlarnn
srekli yamalanmas ve komu slam devletleriyle dmanca ilikiler ku
rulm as oldu.
Hallar, O rtadouya hi zorlanmadan girdiler nk bu blge, paral
askerlerin desteiyle ayakta duran ve sivil toplum dan byk lde kop
mu, halkn sevmedii, saraydan dar km ayan otokratlarn ynettii
rakip devletler arasnda blnmt. Bu M slm an yneticilerin biro
u, Hallarla uzlamay denedi. Ama kalc bir bar m m kn deildi. ki
eliki sz konusuydu. Birincisi, feodal yerleimci-devletlerin zayfl ve
gvencesizlii, onlar ilhak (artan sayda valyeyi beslemek iin daha
fazla topraa ihtiyalar vard) yapyordu ve bu, M slman yneticiler
asndan dorudan kendilerine ynelmi bir tehditti. kincisi, Hal dev
letlerinin asker birikim mecburiyeti, vergilerin, kiralarn ve angaryann
ok ar olmasn gerektiriyordu. Sonu olarak Hallar, M slm an te
baann nefretini ekiyordu ve kendilerini savunm ak zere yerel halktan
gvenilir kuvvetler toplam alar pek m m kn deildi.
Birinci Hal Seferinin oku ve deheti, M slm anlarn direncini bir
nesil boyunca krd. Am a Hallarn, slam devletlerinin yneticilerine
tehdit oluturmas, siyasi merkezleme srecini tetikledi. Kuzey Suriye
ile kuzey Irak 1128de birleti. Ardndan, Hallarn ynetim i altndaki
Edessa [Urfa] Kontluu 1144te yeniden ele geirilip ilhak edildi. slam
devletlerinin yeniden canlanm asna tepki olarak dzenlenen kinci Hal
Seferi (1146-48), feci bir baarszlkla sonulanarak H allarn yenilmez
olduu efsanesini yerle bir etti. am ve gney Suriye yeni slam devletine
dhil oldu, Antakya Hal Prenslii ky eridine hapsolup kalm kk
bir adack haline geldi. Sonunda 1183te, Selahaddinin [Eyyubi] liderli
inde M sr ile Suriye birleti -M slm an direnii asndan k ritik eiin
ald olay. Selahaddin, feodal Hal Seferlerine kar halk cihada ar
d ve bylece M slman kuvvetler taarruza getiler.
4 Temmuz 1187de H ttin Muharebesi nde 30.000 kiiye liderlik eden
Selahaddin, Kuds Hal Krall ordusunu yok etti. Ksa bir sre sonra
Kuds ehri de ele geirildi. Yaplan yeni seferlere ramen Hallar asla
toparlanam ad. Srecin tam am lanm as bir yzyl alsa da atolar teker
teker dt, topraklar yava yava ellerinden alnd.
 Avrupa Feodalizmi 123

Hal devletlerinin Ortadouya hibir katks olmad. Bu devletlerin

yneticileri, iktidarlarn zorbalkla ve korku salarak srdren acmasz
smrclerdi. Varlklarn bu kadar srdrebilmeleri, M slm an yne
tici snfn paralanm ve yozlam olm asndan tryd. Ancak, sald
rp blgeyi istila etmeleri, mcadele esnasnda yeni birliklerin ve kim lik
lerin ekillenmesiyle slami dirili iin bir katalizr grevi grd.
Hallar, Bat feodalizminin snrlarn da aa kardlar. valyeler ve
atolar pahalyd. Bunlar iin ar sm r gerekiyordu. Maliyetine karn
sava kastn tedhii, sradan halkn mal mlk ve gvenlii asndan s
rekli tehdit tekil ediyordu. Bunun yaratt memnuniyetsizlik, feodal id
det korkusuyla bastrlabilirdi ama bsbtn yok edilemezdi. Feodalizm,
rzaya dayanan istikrarl bir toplumsal dzen getirmekten acizdi.
Avrupada bu elikiler, eski dzenin ierisinde yeni toplumsal kuv
vetlerin ortaya km asna katkda bulundu. Krallar, kendilerini feodal ev
sahiplerinden yukarda gryorlard. Merkez devlet, ar kudretli teba
asnn gemini ele alyordu. Eraf ve kk iftiler (ngilizlerin deyiiyle
yeoman), baronlar anarisi karsnda kraliyet dzeni davasnn arkasnda
toplanyordu.
Yeni toplumsal kuvvetler, yeni sava yollarna nclk etti. Karglar,
oklar ve tabancalarla silahlanm sradan insanlar, feodal valyelerin
muharebe alanndaki stnlne m eydan okumaya balad.

O rtaa A vrupasnda Bey, ehirli O rta S n f ve Kyl

Ortaa dnyas tutucu, duraan ve kltrsz olarak gzkebilir.
Avrupal sekinler, antik alarn sonundan itibaren Yunanistann
grkem ini ve Roma nn ihtiam n kendilerine model alm a eilimi gs
term itir. Bunu takip eden dnem, cehalet, yoksulluk ve iddet a olarak
tasvir edilmitir.
Tam tersi dorudur: Roma m paratorluunun ynetici snf yenilie
m ani olurken, Ortaa dnyas (en azndan Avrupada) antik alardan
ok daha dinam ikti. Sebebi olduka basittir. Bilgi, beceri ve kaynak stou
biriktike, insanln toplumsal gelimeyi ileri tama kapasitesi de byr.
Yapabilme bilgisi ve ekipman ne kadar ileriyse, emek retkenliini artr
m ak o lde kolay olur. Bu nedenle, ilerleme hz da hzlanm a eilimi
gsterir.
Ancak, teknoloji yalnzca neyin m m kn olduunu gsterir; m m kn
olann gerekletirileceini garanti edemez. Bu, tarihin dier iki moto-

Burgher: K elim e o la ra k ehirli an la m n a gelm ekle b irlik te O rta a A vrupasn d a eh rin

resm g revlilerini, tic a re tle ilgilenen k iile ri kapsayan ehirli o rta sn f ifade eder - ev.
124 M a r k s i s t D n y a Tarihi

runa baldr: Ynetici snf ierisindeki artn kontrol mcadelesi ve

snflar arasndaki artn blm mcadelesi.
Feodalizm, rekabeti bir asker birikim sistemiydi. Sava hali (reka
betin en u biimi) asla tutucu olmaz. En son teknolojiyi ve taktikleri be
nimsemeyenler yenilirler. Bu nedenle asker teknik, Ortaa toplum d
zeninin bilhassa dinam ik olan bir unsuruydu. Levha zrh, zincir zrhn
yerine geti. Ateli silahlar, yaylarn yerini ald. Aa atolar, tala yeniden
ina edildi. Kk feodal maiyetler yerini byk, profesyonel ordulara b
rakt. Uyum gstermek, hayatta kalm ak demekti.
Ama yeni sava yntemleri pahalyd ve daha iyi silahlara, zrhlara ve
tahkim ata olan talep, ekonomik bymeyi ve toplumsal deiimi tetik-
ledi. Keza, derebeyi iktidarnn giderek eitlenen debdebeli hayatnn
dourduu talep de -byk evler, duvar ssleri ve perdeler, usta ii mobil
yalar, m oda elbiseler, mcevher ve ziynet eyalar, sofra takm lar, kaliteli
araplar ve daha pek ok ey. Bunun da gerisinde, nfuzlu kimseler ara
snda srp giden, rekabeti zenginlik ve mevki mcadelesi vard.
Bylece feodal rekabet, zanaatkrlara i, tccarlara piyasa yaratm
oldu. Bu gruplar ehirlerde younlayor, loncalarda rgtleniyordu; du
varlarla evrelenmi yerleim yerleri, onlarn bam szlklarn korum a
larn salyordu. Krallar, ehir beratlar veriyorlard. ehir halk, yasay
ve dzeni koruyabilecek gl bir devlet istiyordu. H km dar ve ehirli
orta snf, feodal anari karsnda kendilerini ittifak iinde buldular.
Krsal kesimde daha da nemli deiimler kendini gsteriyordu.
Silahlara, lks mallara ve atafatl hayata ynelik talep art, ancak piya
sadan yaplacak almlarla karlanabilirdi: Beylerin paraya ihtiyac var
d. Emek hizm etlerinin karl bylelikle parayla denmeye balad ve
serflik, yava yava deierek daha gayriahsi, daha az klfetli bir ticari
szlemeye dnt. Bu ise ky ve kyl giriim ciliini kuvvetlendirdi.
Serflik zaten hibir zam an evrensel olmamt. Domesday Kitab, gn
mze kalan ok saydaki toprak berat ve m alikne defteri sayesinde iyi
bilgi sahibi olduumuz bir toplum olan Ortaa ngilteresinde, kylle
rin ou resm olarak hep zgr kalmt: Serf deil, yarc*ya da zgr
adam . Her ne kadar eitli feodal demeler yapmakla ykm l olsalar da
ou ngiliz kyls, kiralad, geleneksel olarak iledii ya da mlkiyet
hakkyla sahip olduu topraklarda bamsz ifti olarak alyordu.
N orm an istilasndan sonra Anglosakson ky, kyl tabakalaryla,
ortaklaa rgtlenmesiyle, yzyllara uzanan gelenek ve uygulam alary
la, byk lde deimeden kald. M alikne dzeyinde bakldnda

* Sokernan: Belirli b ir p a ra ya d a h izm et k a rl n d a d ereb ey in in arazisin i ek ip bien kyl,

y arc -ev.
 A v r u p a F e o d a l i z m i | 125

N orm an ngilteresi, feodal otorite ile ky gelenekleri arasnda tavizkr bir

uzlamayd.
Avrupada kyn gl olduu (Ingiltere gibi) yerlerde kyller, kendi
konum larn glendirm ek iin feodal rekabetin zorunluluklarndan isti
fade ettiler. Feodalizmin kapitalizme geiin tohum unu, m alikne ile ky
arasndaki m ikro ilikide buluruz.
Avrupa tarm , 17. ve 18. yzyllar arasnda byk bir atlm yapmt.
Bunda tekerlekli ar saban kilit rol oynamt, ilk nceleri boyunduru
a koulmu kzle, ardndan (uygun koum takm lar gelitirildiinde)
atlarla ekilen Ortaa saban, en sert topra bile yarabiliyor, byk ke
sekler halinde topran altn stne getirerek besleyici m addelerin aa
km asn salyordu. nceden lenemeyen epeyce bir toprak artk ekime
almt. rn rotasyonu, nadasa brakm a ve gbre kullanm sayesinde
iyi durum da tutulan eski topraklar, sabanla altst edilen anz ve hayvan
gbresi yardmyla hep verimli tutulabiliyordu. Tarihiler, tahl verim i
nin ikiye katlandn tahm in ediyorlar.
Birok baka yenilik, emek retkenliinin artm asna katk yapt.
Karmak manivelalar ve arklaryla su deirmenleri, byk m iktarlar
da tahl iliyor ve demirci ocaklarnn enerjisini retiyordu. Nehirlerde
m avnalara uygun kanallar yapld ve ak deniz gemilerine yn veren k
reklerin yerini dm enler ald. Tekerlekli el arabalar krsal emein iini
kolaylatrd ve gzlkler sayesinde m em urlarn, yazclarn ve bilim in
sanlarnn alma hayat uzad.
Toplumsal artk durm adan artt. 13. yzyl Avrupasnda nfus ve re
fah ykseliyordu. Toprakta, feodal sekinlerin hemen altnda (ve tarihin
keskin baklarnn byk lde dnda) yer alan kk eraf ve grece
varlkl kyller, ekonom ik ilerleme srecini srklyorlard.
Feodal beyler, sahip olduklar topraklardan daha fazla gelir elde et
mekle ilgileniyorlard ama ayn zam anda mthi boyutlara varan fuzuli
harcam alar da yapyorlard -katedral ve ato inaatlar; asker tutup on
lar tehiz etme; aaal, lks ve gsterili hayat tarzn sergileme yar.
Feodalizmin dinam ii (rekabeti siyasi-asker birikim), artn topran
temizlenmesi, drenaj, itleme, tarm ekipm an ve benzeri eylere yatrl
m asn gerektiren ekonom ik geliimle eliiyordu.
Yakn zam anda yaplan bir aratrm a, ekonomik ilerlemeyi salayanla
rn, Ortaa krsal toplum unun orta kesim inden geldiini ortaya kard.
Bu kesimin amac, piyasaya uygun olarak daha etkin ve retken iftlikler
yaratm akt. iftlik ynetim i iiyle, kaynaklarn idaresiyle, zenle yatrm
yapmayla, ekonomik kr ve kendi toplum sal konum larn ykseltmekle
yakndan ilgileniyorlard.
 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Basite ifade edecek olursak, Avrupann ekonomik olarak en ileri bl

gelerinde yaayan kk esnaf ile grece varlkl kyllerin ou, yaklak
1350-1500 arasnda kapitalist ifti olmutu. 14. yzyln sonu ile 15. yz
yln banda Avrupa genelinde patlak veren iddetli toplumsal mcadele
lere g veren, ite bu orta halliler idi.

Ortaa Avrupasnda Snf Mcadelesi

imdiye kadar tarttklarm z bir zetleyelim. G rnd kadaryla
11. yzylda egemen olan Bat feodalizmi, be dinam ik srecin etkisiyle
giderek gten dt.
Birincisi, Ortaa ekonom isinin retkenlii, hem emek retkenliin
de hem de toplam retim dzeyinde art hznn ykselmesi demekti.
Bunun bir sonucu, im ha aralarnda hzl teknolojik ilerleme oldu. Asker
harcam alar trmand.
kincisi, gerek blnm siyasi m anzara gerekse rakip feodal nfuz
sahipleri arasnda toprak, gelirler, insan gc uruna sren youn rekabet
yznden ynetici snf, askerler tutm ak, ekipm an satn alm ak ve tahki
m at oluturm ak iin para arayna girmeye mecbur kald.
ncs, kylerin direnci ve direnii, Avrupann pek ok yerinde
feodal toprak beyliine snrlam alar getirdi. Kyller, team li haklarn
savunm alarna ve kim i zam an da nemli kazanm lar elde etm elerine ye
tecek kadar kolektif g topladlar.
Drdncs, piyasann bymesi, toplum un orta kesim lerinin eko
nom ik ve toplumsal geliimi iin frsatlar yaratt. En tepede, kaynaklar
sava, gsteri ve lks uruna israf eden feodal nfuz sahipleri vard. En
altta, geimlik iftiler olarak kt kanaat idare eden yoksul ve orta kyl
ler bulunuyordu. Bunlarn arasnda, orta halliler denilebilecekler vard.
Kk eraf, zengin kyller, mreffeh ehirli zanaatkrlar ve tccarlar
dan oluan bu grup, O rtaa toplum unun ekonomik adan en giriken
kesim lerini oluturuyordu. Piyasalar geniledike ve toplum sal ilikiler
giderek ticariletike orta halliler, toplum sal deiimin n saflarndaki
kk kapitalistler olarak ortaya ktlar.
Beincisi, monariyle idare edilen merkez devletlerin ykselii, feoda
lizm in altn oydu. Avrupann baz yerlerinde krallar iktidarlarn kulla
nam adlar ve sava yerel baronlarn siyasi hkim iyeti devam etti. Baka
yerlerde devlet, kim i yenilgilere ramen srekli glendi.
ngiltere, bu ikinci srecin ak bir rneidir. Ortaa ngiliz krallar,
zam anla feodal maiyetlerine bam llktan kurtulurken, profesyonel as
kerlerin ya da eitilmi m ilislerin hizm etini satn alma ne kt. ngiliz
 A v r u p a F e o d a l i z m i I 127

kraliyet devleti, hasm blgesel baronlar etkisizletirirken, krala sadk

zenginlerle ve orta hallilerle siyasi ittifak kurarak feodal anari riskini
en aza indirdi. Bu ittifak, ngilteren in 14. yzylda sava m eydanlarnda
kurduu artc stnl aklar. Crcy, Poitiers ve A gincourtda, atl
ve zrhl askerlerin yan sra uzun yay kullanan (ngiliz ve Gallerli kk
iftilerden, zengin kyl snfndan toplanan) okulardan oluan ngiliz
ordular, sayca ok daha az olm alarna ramen, arlkl olarak feodal
valyelerden m eydana gelen Fransz ordularn yok etti.
14. yzyln byk krizi, deiim kuvvetlerini harekete geirdi. Feodal
fuzuli harcamalar, nfus artnn ve genel refahn dourduu taleplerle
elikili bir ekilde artm aya devam etti. Toplum, bir yanda sava ve gs
teri, dier yanda arazilere, sanayi kollarna ve ticarete yatrm yapma
arasnda seim yapm ak durum unda kald. 14. yzyln ortalarna gelin
diinde Ortaa Avrupa ekonomisi, ciddi ciddi ilemez durum a gelmiti.
Birok kii yoksullukla ve alkla kar karyayd. 1348de Kara lm ana
ktay vurduunda, nfusun te bire yakn hayatn kaybetti. Nfusun
dmesi ve fakirleme, hem beylerin gelirlerini hem de kyllerin hayat
larn tehdit ediyordu. Kriz, iddetli mcadeleler dourdu.
1358de kuzey Fransada kyl isyanlar patlak verdi ve Pariste 3.000
ehirli zanaatkr arkasna alan Etienne Marcel, kraliyet sarayn ba
sp (tahtn varisi) D auphinin isyann renklerini kuanm asn salad.
1381de Wat Tylern nclnde Londraya giren ngiliz kylleri, ehir
halknn baz kesimleriyle ittifak kurup Krala ve Belediye Bakanna mey
dan okudular. dem topra bellerken Havva ip eiriyordu / Peki o za
m an efendi kimdi?, diye soruyordu eski bir rahip olan radikal John Ball.
Keza Flandrenin ehir ve kylerinde, kuzey talyann ehir devletlerinde,
sradan insanlar toprak sahiplerinin, tccarlarn ve piskoposlarn bask
sna kar ayaklandlar. 1378de Floransal ciompi, yani yn iinde alan
sradan zanaatkrlar, tccar kkenli sekinleri alaa ederek iktidar ele
geirdiler ve ehri iki ay ynettiler.
Uzaklarda, Bohemyada, radikal vaiz Jan Hus sapknlkla sulanp
yaklarak ldrldnde ek halk ayakland. Tabancalarla silahlanan
ve yk arabalaryla evrili savunma mevzileri oluturan Hussitler, feo
dal Avrupann kuvvetlerine 20 yl boyunca direndiler. Herkes kardee
birlikte yaamal, diyordu Hussit hareketinin demokrat-eitliki Tabor
kanad; Hi kimse dierinin boyunduruu altnda olm am al. Acmasz
kar-devrim ci iddet karsnda yukardaki szlerle dile getirdikleri z-

* D a u p h in : F ra n s a d a k r a ln en b y k o lu , v e lia h t -fe v .
128 1 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

grlklerini savunma sava veren Tabor Hussitleri, mcadelelerinde ta

viz vermiyorlard: Tm beyler, asiller ve valyeler yakalanp aynen ka
nun kaaklar gibi orm anlarda kesilip ortadan kaldrlm al.
14. yzyl krizinin dourduu feodalizm aleyhtar devrim ci dalga,
sonunda her yerde bozguna uratld. Bu, orta hallilerin devrimiydi. En
gl olduu yerler, Avrupann ekonomik bakm dan en ileri blgeleriy
di -kuzey Fransa, Flandre, ngiltere, kuzey talya ve Bohemya. Henz
tam gelimemi toplumsal kuvvetlerin zam anndan nce patlamasyd.
Feodalizm, ilk ortaya kt merkez blgelerinde hl devrim i bastracak
kadar glyd. Kk lekli kapitalizm ve orta halliler henz hegemon
ya kuracak durum da deildi.
syan hareketlerinde bile gemiin ilkel nyarglarnn, dnen dn
yayla ilgili radikal grlere sirayet etmesi dikkat ekiyordu. lm n biyo
lojik dehetinden ortaya planl katliam n siyasi deheti kt. Piskoposlar
ve krallar, Yahudileri su kuyularn zehirlemekle suladlar; Yahudi aleyh
tar gruhlar, gettolarda fkeyle saa sola saldrdlar.
Ama eski dzen yeniden kurulam ad. lm izleyen iddetli emek kt
lklar, Avrupann ou yerinde snfsal g dengesini kyllerin lehine
evirdi. Ayaklanmalar ezildi ama toplumsal ilikilerin ticarilemesi, feo
dal dzeni iten ie andrm aya devam etti.
Yeni toplumsal kuvvetler (piyasaya retim yapan kk eraf ve zen
gin kyller, ehirlerdeki kk tccarlar ve zanaatkrlar, yeni sanayi
kollarnda faaliyet gsteren giriimciler, gemiciler, kayklar ve rhtm
alanlar), henz siyasi bir hamle yapacak kadar gl deillerdi. Ama
piyasa feodalizmi (zam annda byle denilmiti), ehir zanaatlarna, s
nai giriime, uzun mesafeli ticarete ve dn para verenlere duyulan tale
bin artm as anlam na geliyordu. Bu ise piyasaya retim yapan iftilerin
tarm sal rnlerine talep yaratyordu.
M allarla hizm etlerin giderek daha fazla ksm metalat. Toplumsal
ilikiler, ticari szlemeler biiminde yeniden dzenlendi. A ltn tutkusu,
feodal dzenin kiisel m aiyetlerini zd. O rta hallilerin ekonom ik ilerle
yii srd. Devrim heyulas, ge Ortaa Avrupasn her yandan kuatt.

Yeni Monariler
Rnesansn akan imekleri, yaklaan frtnann habercisiydi. Eski
fikirler, yeni toplumsal gerekleri aklayamyordu. limlerle rahiplerin
Latince kodladklar eski Kilise dogmalar giderek anlam n kaybediyor
du. Giriimcilik ve yenilik sayesinde, beceri ve sk alma sayesinde, ara
lksz abalar sayesinde insanlar dnyay yeniden ekillendiriyordu.
 Avrupa Feodalizmi 129

H m anist hareket, insanln gelitirme kapasitesine gveni bir kez

daha tazeliyordu. Bilim ve sanat dallarnda Rnesans, hzla byyen 15.
ve 16. yzyl ehirlerinin uygun ortam nda geliti. Ortaa ilahiyatla
rn n bilgilik taslayan skolastik felsefesi, Yunanca ve Latince m etinler
de somutlaan eski eserlerin retilmesiyle dengelendi. Geleneksel din
imgelerin ngrlebilirlii, her tarafndan canllk ve yaratclk fkran
enerjik figrlerle dolu yeniliki, natralist [doalc] sanatla dengelendi.
Rnesans byk talyan usta temsil eder: Sanat ve mucit
Leonardo da Vinci (1452-1519), ressam ve heykeltra Mikelanj (1475
1564) ve ressam Raffaello (1483-1520). Ama Rnesans tm Avrupay
etkiledi. H m anistlerin tannm lideri Hollandal Desiderius Erasmus
(1466-1536) idi, dnem in en byk rom ann Fransz Franois Rabelais
(1494-1553) yazd ve Kilise nin retilerinin aksine gezegenlerin gnein
etrafnda dndn Polonyal Nikolas Kopernik ortaya kard.
Her eyi kapsayan Rnesans, btn bir dnemin kltr dilini olu
turdu. 16. yzyln ilerleyen yllarndaki ideolojik karm aa srasnda hem
Protestan devrim hem de Katolik gericilik, Rnesansn elbiselerini kua
nacakt. Her eyden te Rnesans, tam gbeinde ekillenen yeni m onar
ilerin tarz haline geldi.
Fransa Kral VIII. Charles, 1491de Bretanya D ukalnn varisi Anne
ile evlenerek lkenin birlemesini tam am lad. Takipileri, zellikle de I.
Franois (1515-47), gl, merkez ve m utlak bir m onari kurmaya y
neldiler. Asillerin topunun olmas ve ordu oluturm alar yasakland.
Meclisi andran yetkileri elinden alm an Paris Parlementi sradan bir hu
kuk mahkemesine dntrld. 1516 Anlamas [Concordat], Kiliseyi
kralla tabi hale getirdi. Krallk, em irlerinin uygulanm asn salayacak
12.000 m emuru ie ald. Hem laik hem de ruhban soylular, kraln ltfuna
bam l maiyetini oluturdular.
Kastilya Kraliesi Isabella ile Aragon Kral Ferdinandn 1489da ev
lenmesi, spanyann birlemesinin yolunu at. Burada da kralc mutlaki-
yetilik kuruldu. Asiller ve ehirler, glerini kraln adam larna kaptrd
lar ve Cortes bir yaknm a m akam na indirgendi.
Kutsal Engizisyon, acmasz bir devlet terr aracna dntrld.
Sapknlar cezalandrld, hapse atld, kamland, ikence edildi, bo
uldu ve diri diri yakld. Zamanla, Almanya ile spanya nn V. Charles
(1519-56) altnda birlemesiyle birlikte ve Protestan Reform Hareketinin
ykselii karsnda Engizisyon, Avrupa geneline yaylan bir bask sistemi
haline geldi.
ngilterede Gller Sava (1455-85), feodal dnemin son i sava oldu.
1485ten sonra idareyi ele alan Tudor krallar, baronlar saraya tabi kld
130 | M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

lar, kilise m lklerine el koydular, ynetimi parlamento ile ittifak iinde

srdrdler ve ngiliz donanm a gcnn tem ellerini attlar. Tudorlar za
m annda halkta milli bilin geliti. nsanlar kendilerini krsal bir cema
atin ya da feodal bir m aiyetin yesi olarak deil, ngiliz olarak grmeye
baladlar. Shakespearein oyunlar bu yeni ru h halini yanstr sklkla. V.
H enry ve askerleri, cann vermeye hazr vatanperverler olarak bir kar
deler grubu idi.
Yeni krallar arasndaki asker rekabet, devletlerde yeni oluan m il
liyetilii glendirdi. 1494-1559 arasnda Avrupa, Fransay yneten
Valois H anedan ile Kutsal Roma m paratorluunu (esasen Alm anya ile
O rta Avrupay) ve spanyay yneten Habsburglar arasndaki atmay
la sarsld. Kuzey talya ana sava alanyd. Top, svari, misket tfekli ve
kargl askerlerin oluturduu devasa ordular arasndaki savalard bun
lar -yalnzca byk devletlerin altndan kalkabilecei savalar.
Blgesel nfuz sahipleri ve kk devletler direnemediler. Geri kalm
devletler, asker rekabetin gerekleri karsnda ayakta kalm ak iin uyum
gstermek zorundayd. Ekonomi ne kadar geriyse, mutlakiyetilik de o
lde acmaszd. Moskova ar Korkun van (1533-84), im paratorluu
nu kurm ak ve ieride geleneksel Boyar' soylularnn m uhalefetini ezmek
iin yabanc paral askerler tuttu. Rus ekonom isinin gerilii, mutlakiyeti
devletin, toplumsal destek salayacak gerek bir tabandan yoksun olduu
anlam na geliyordu. Akl alm az bir terrle yukardan sivil toplum un gz
korkutuldu.
Yeni monariler bir gei dnemi yaad. Feodalizm hzla gten d
yordu ama piyasaya retim yapan iftiler, tccarlar ve sanayicilerden
ortaya kan burjuvazi henz iktidar ele geirip toplumu kendi suretinde
yeniden biimlendirebilecek kadar gl deildi. ki arada kalan 16. yz
yl ba toplumu, akkan ve istikrarszd. Sonu, devlet mutlakiyetilii
oldu. O rta hallilerin tam desteini alan devlet, feodal anariyi bastracak
gce sahipti. Ama ar kudretli tebaasn itaatkr saray m aiyetine dn
trdkten sonra parlam enter meclislerin ve halk isyanlarnn daha radi
kal taleplerine diren gsterdi.

Yeni Sm rgecilik
Avrupa, 15. yzyln sonlarndan itibaren hzla deiiyordu. Dnyann
geri kalannda bu geerli deildi. Asya, A frika ve Kuzey-Gney Amerika
ktalarnda, im paratorluklar doup batyor am a toplum sal-iktisadi dzen
znde deimeden kalyordu.

Boyar. E skiden to prak sahibi Rus soylular -ev.

 A v r u p a F e o d a l i z m i | 131

Moollarn 1368de yenilmesinden sonra in tehditlerden grece

uzak kalmt. M ing H anedannn (1368-1644) gvenlii, devleti ida
re eden Konfys brokratlarn ar m uhafazakrlna dayan
yordu. H indistan daha alkantlyd. Kuzeybatdan gelen, toplarla do
nanm Mslman bir istilac olan Babr ah, 1526-29 arasnda Hint
Yarm adasnn ounu fethedip Babr m paratorluunu kurdu. Ama bu,
H int toplum unun temel niteliini deitirm edi. Yaam ve alma ha
yat, H indistann yz binlerce kynde eskiden olduu gibi devam etti.
Safevi ran ve O sm anl Trkiyesi iin de ayn ey geerliydi. Fetihler,
hanedan deiiklikleri, toplum un st kesim inde yeni siyasi ve din itti
faklar oluyordu ama gndelik hayatn dokusuna nadiren dokunuluyordu.
Asyann jeopolitik birim lerinin (Trkiye, Pers, O rta Asya, Hindistan,
in, Japonya) her birinde ynetimi stlenen ve kimileri grece istikrarl,
kimileriyse istikrarsz olan hanedanlk devletleri, esas itibariyle halk ta
banndan kopuk ve asalak varlklarn srdrdler.
Afrika ile Kuzey-Gney Amerika da farkl deildi. Bat Afrikada
Songhay mparatorluu, Meksikada Aztekler ve Peruda nkalar, iddet
kullanlarak yaplan soygunlarla beslenen yamac sistemlerdi. Devletin
styaps ile toplum sal-iktisadi taban arasnda organik bir iliki yoktu.
lki dierinden ekip ald art savalara, antlara ve lks tketim ine
harcyordu. Bu devletler, ufack bir tan demesiyle tuzla buz olabilecek
cam lara benziyordu.
te yandan, 16. yzyl Avrupasnn yeni monarileri, kendi toplumla-
rna iyice kk salmt; Avrupann altn al ve barutu, dnyay dn
trm eye hazrd.
Avrupa smrgeciliinin ncleri Portekizliler idi. Portekiz,
Avrupann bat ucunda, uzun bir A tlantik sahil eridi ve iyi doal lim an
lar olan, dalk bir lkedir. Bu nedenle Portekizliler, Avrupal denizci
ler arasnda ne ktlar. Byk, donanm l yelkenlilerin gelitirilmesi,
Avrupallarn keif seyahati asndan ok nemliydi. lk yeniliklerden
biri, gemilerin ktan dm enli olmasyd. Gemi donanm nn (direk, se
ren, ip, halat ve yelken takm) iyiletirilmesi, daha tedric ve karm ak
bir sreti. Tek direi ve yelkeniyle (seren yelkenli) Ortaa teknesinin,
15. yzyln sonlarna geldiimizde direi ve karm a yelkenleri olan
byke gemilere dnmesi, gem inin tehlikeli sularda seyretmesini ve
rzgr gcn daha tasarruflu kullanm asn kolaylatrmt. Grece hz
l ve gvenli okyanus tesi seyahatler ilk kez m m kn olmutu.
1492-1504 arasnda Kristof Kolomb, Yeni Dnya denilecek blgeye
drt keif gezisi dzenledi. Portekizli olm asna karn gezilerin masrafn
| M a r k s i s t D n y a Tari hi

spanya Kral ile Kraliesi karladndan Kba ile Haitide kurulan s

mrgeler spanya topraklarna dhil edildi.
1497-99 arasnda Vasco da Gama, Lizbondan yola kp Afrikay
gemiyle dolanarak Kalktaya ulat. 20 yl ierisinde Portekiz, Kuzey
A frikann Atlantik sahilindeki Bojador B urnu ndan Pasifikteki M aluku
A dalarna kadar 20.000 km lik bir sahil eridine yaylan bir ticaret im
paratorluu kurdu -Bat Afrika, Pers ve H indistanda ileri karakollar da
vard.
1519-22 arasnda Ferdinand Macellan, yerkrenin etrafn gemiyle do
laarak ana ktalarn temel eklini ve yerini tespit etti. Bylece Portekizli
denizci, 16. yzyln balarnda Orta ve Gney Amerikann ounu hk
m altna alan spanyol fatihler (conquistadores) iin harita hazrlam
oldu.
Kolomb, Antillerde [Bat Hint Adalar] ok az altn buldu. Yerlileri
kle ve serf yaparak yeni smrgeleri krl hale getirmeye alt. Ne var
ki smrgeci barbarl ile yabanc hastalklar bilekesi, 1 m ilyondan fazla
olan H aiti nfusunu 50 yllk bir zaman dilim inde 200e kadar drd.
Altn tutkusu hi krelmedi. 1519da 660 erkek, 18 at ve 10 toptan
oluan bir kuvvet, H ernn Cortsin kom utasnda spanyol Kbasndan
ayrlarak anakaraya doru yola kt. Bu kuvvet, 2 yl ierisinde Orta
A m erikann Aztek m paratorluunu fethetti. Francisco Pizarro, 1532-
35te sadece 106 piyade ve 62 svariyle Cortsin baarsn tekrarlayarak
Perunun nka m paratorluunu ortadan kaldrd.
Bu zaferler, eliin, baru tu n ve atlarn, Ta Devri teknolojisine ga
lip gelm esinin sonucuydu. Ancak, Aztek ve nka yneticileri iindeki
blnm eler, tebaa halklarn yabanclamas da ayn lde nemliydi.
Aztek m paratorluu sekinlerinin akl alm az acmaszl yznden,
belirleyici neme sahip Tenochtitlan M uharebesinde spanyollarn sa
fnda savaan yerli A m erikallarn says, Aztek yneticilerine sadk ka
lanlardan fazlayd.
spanya, Avrupann en azgelimi yerlerinden biriydi. spanyol kralla
r, bir yanda jeopolitik hasm larna kar hanedanlk savalar, dier yanda
da Protestan Reform H areketine kar din savalar veriyordu. Askerlere
deme yapmak iin altna ihtiyalar vard. Sonuta, Yeni spanyann
sm rs acmasz oldu. Silahlar, hastalk ya da alk yznden lmeyip
sa kalm ay baaran yerliler, madenlerde ya da yeni smrge efendilerinin
m aliknelerinde lmne altrlyordu. 1512-13 Burgos Yasalar, yerli
erkeklerin yln 9 aynda spanyollar iin almasn, karlaryla ocukla
rnn kleletirilmesini, kar kmalar halinde m allarna el konulm asn
ve Katolik Kilisesi ne aar vergisi denmesini karara balamt.
 A v r u p a F e o d a l i z m i j 133

Perunun Lima ehrinin nfusu 25.000den 2.000e geriledi. Meksika

nfusu 10 m ilyondan 3 milyona dt. te yandan, gnm z Bolivyasnn
m adencilik ehri Potosinin nfusu, zorla altrm a yznden 150.000e
kt. 1535te bir spanyol asilzadesi krala yle yazyordu: lkenin epey
bir ksm n gezdim ve korkun bir ykm la karlatm .
Avrupa smrgeciliinin dnyay dntrm e sreci balamt.
Portekiz ile spanya n n 16. yzyln balarnda kurduklar denizar im
paratorluklarn ok gemeden Hollanda, ngiltere ve Fransa im parator
luklar izledi. Avrupa kapitalizm inin afanda sistem, kanl ellerini
ktaya birden uzatmaya balamt.
Ama grece geri, feodal, mutlakiyeti, Kilise hkim iyetindeki spanya
(Kutsal Engizisyon spanyas), neden ba ekmiti? spanyol krallar,
Avrupadaki jeopolitik emellerini gerekletirebilmek iin altna ve g
me ihtiya duyuyorlard; corafi bir rastlant, onlara Portekizin deniz
cilik geleneinden yararlanm a ayrcal salamt. Avrupa, bunun kar
lnda ar bir bedel deyecekti.
1521de yeni bir devrim dalgas balad. ehirlilerin, kyllerin ve
kk erafn katld isyanlar, 1520lerden 1530larm bana kadar
Alm anyay kasp kavurdu. Din kaynakl i sava ok gemeden lkeyi
btnyle etkisine ald. Bir nesil sonra bu Fransaya srad. Hepsinden
nemlisi de 1566da Alak lkelerde gerek bir devrim patlak verdi.
Protestan Hollandallar ile Katolik spanyollar arasndaki bu sava 1609a
kadar srecekti.
Emperyal spanyann gcnn tem elini oluturan ve dnyann ilk
burjuva devrim ini kanla boma uranda iki nesil boyunca ordularn
besleyen, Kuzey-Gney Am erikadan gelen altn-gm kleleriydi.
 <
J!ufenimeJl

rujhthatu

Jcnhhtn wAey upm aJL (nrfiour-

Silahl Devrim: 17. yzylda tetikte bekleyen bir misket tfekli asker
 7

lk B u r juva

D e v r m le r D algasi

1517-1775

Ortaa Avrupas toplum unun barnda byyen yeni kuvvetler, 16.

yzyln bana gelindiinde dntrc kritik eii amt. Yine de bu,
tccar kapitalizm inin zaferini garanti etmiyordu. Varln uzun zam an
dr srdren toplum sal ve siyasi yaplara kk salm gl kar evreleri,
onun l domasna neden olabilirdi. Tarihin rm toplum sal snflar
ve m iadn doldurm u ideolojiler ynn temizlemek iin devrimci ey
lem gerekliydi. Ancak bu yolla eski dzen devrilerek, insanln retken
kapasitesinin artk m m kn kld ticaret ve birikim patlam asna alan
alabilirdi.
Bu, 16. ve 17. yzyllarda dnya kapitalizm inin ilk evresinde, Reform
H areketinin, H ollanda D evrim inin ve en nemlisi de 1637-60 ngiliz
D evrim inin derinlerde yatan anlam yd. Bu olaylar, tccar kapitalizm i
ni, kuzeybat Avrupan n byk bir ksm nda hkim iktisadi biim yap
t. 18. yzyl boyunca sonular klelik, sm rgecilik ve kresel savalar
olacakt.

R eform H areketi
18. yzyldan nce din inan neredeyse evrenseldi ve ilahiyat, erkek
lerle kadnlarn yalnzca Tanr ile deil, ayn zamanda birbirleriyle iliki
lerini de tartm alarn salayan dili salyordu. Uyumlu davrandklarn
da, bunu T anrnn takdiri olduu iin yapyorlard. syan ettiklerinde
bu da T anrnn takdiri idi. Uyumlu olmay brakp bakaldrdklarn
da, sebep Tanr nn fikrini deitirmi olmas deildi; dnyann deimi
olm asndan tryd. lahiyat, siyasi sylemin lgatini tanm lyordu.
136 | M a r k s i s t D n y a Tari hi

Katolik Kilisesi, bin yl boyunca Bat Avrupaya egemen oldu. Din

adam larnn otoritesine ve dogm alarna kar klar hep ezilmiti.
Birbirini izleyen szde sapknlar ve kfirler, ikence edilip yaklarak l
drlyordu. Geriye yalnzca gizli direni akm lar kalyordu. Avrupa
ehirlerindeki Waldensiyanlar, Bohemyadaki Hussitler ve ngilteredeki
Lollardlar gibi din radikallerden oluan gizli alar vard. Bunlarn her
biri, zam annda kitlesel bir halk hareketi olmutur. Ama hibiri, Reform
H areketinin 1521den sonra yaptnn (Kilise ile devleti birbirinden ayr
ma) yanm a yaklaamamtr. Bunu imdi m m kn klan, ge Ortaa
Avrupasnn iinde bym ekte olan yeni toplum sal kuvvetlerin olgun-
lamasyd.
Kriz ideolojik dzeyde balad. Kilise yolsuzlua bulanp rm t.
Papalk, rakip talyan soylu ailelerinin uruna mcadele ettikleri bir dl
haline gelmiti. Kardinaller ve piskoposlar, birden fazla grevi igal ede
rek kendilerini zenginletiriyorlard. Endljanslar (gnahlarn affedil
mesi), tpk mallar gibi parayla satlyordu. ou papaz lks iinde ya
yordu. Rahipler genellikle cahil ve tembeldi.
Kilise nin geni topraklar vard; barahipler ve piskoposlar son derece
zengindi. Krallar ve laik asiller de yle. Feodal ynetici snfn bu ruhban
kesim ini zellikle savunmasz yapan, Kilise nin yozlamasnda sakl olan
ikiyzllkt -zenginlik ile misyon arasndaki eliki.
Fazla tannm ayan bir A lm an papaz ve lim i olan M artin Luther (1483
1546), 1517de Doksan Be Tezini W ittenberg Katedrali nin kapsna ast
nda, endljanslarn satlm asna ve dier suistimallere iddetle kar k
mas geni destek buldu. Bu, ona devam etme gc verdi. Papa, 1520de
kendisini aforoz etmekle tehdit ettiinde, W ittenberg ehir m eydannda
Deccal Fermamn yakt. Kutsal Roma m paratoru, 1521de gelip Worms
Kurulu (yerel devlet parlamentosu) huzuruna kmasn emrederek sap
kn olduu gerekesiyle kendisini yakmakla tehdit ettiinde, Luther geri
adm atmay reddetti.
Lutherin mesajn devrim ci klan, papazlarn otoritesini reddetme-
siydi. Protestanlar (zam anla taraflarna byle denilecekti), ncili kendi
balarna okuyup yorumlamaya davet ediyordu. Luthere gre kurtulu,
kiliseye gitmeye, rahibe itaat etmeye ya da hayrseverlik amal balara
deil, Tanr ile kiisel iliki kurmaya dayanyordu. Bu, her din frtnann
gbeinde neden matbaa m akinesinin olduunu aklar. O rtaada ki
taplar Latince yazlyor, m anastrlarda el yazsyla oaltlyor ve yalnzca
m nzevi hayat sren birka kiinin okuyabilecei din ktphanelerde
saklanyordu. Kitaplarda fikirler vard ve fikirler huzur karc olabilirdi;
herkese ak olmamalyd bunlar.
 lk Bur juva D e v r i m l e r i Dal gas T 137

Geoffrey Chaucerin (yaklak 1343-1400) Canterbury Hikyeleri, bu

nun iyi bir rneiydi. ngilizce olarak 14. yzyln sonlarnda yazlan bu
eserde keilerin, papazlarn ve kilise grevlilerinin eletirilerek anlatl
mas, din radikallerin ilgisini ekmiti. Daha sonra, ngiliz matbaacl
nn ncs W illiam Caxton (yaklak 1420-92) tarafndan basld ve ki
tabn kopyalar, daha geni bir okur (ve dinleyici) kitlesine ulam oldu.
Bu ok kt bir gelimeydi. retileriyle Reform H areketinin haber
cisi olan, Lollardlarn lideri John Wycliffein (yaklak 1320-84) kitlelere
tantt ngilizce ncil, daha da huzur bozucuydu. zinsiz bir kopyasn
bulundurm ak lm cezas demekti: Tanr nn szleri, sradan insanlarn
anlayabilecei bir dilde sylenemezdi. lk basks 1526da Almanyada
yaplp ngiltereye kaak yollarla sokuldu. Yazar ngiliz Protestan
W illiam Tyndale (yaklak 1492-1536), daha sonra sapkn grleri y
znden idam edildi. Reform Hareketi, balca silahlar ncilin konuma
dilinde yaplan tercmeleri ve matbu kopyalan olan bir fikirler savayd.
Reform H areketinin ikinci evresinin nderliini, aslen Fransz olup
svirenin Cenova ehrine yerletikten sonra orada teokratik bir dikta
trlk kuran John Calvin (1509-64) stlendi. Katolik Kilisesinden uzak
lam asn mantki sonucuna tayarak, piskoposlar hiyerarisini btny
le reddetti ve bunun yerine, yallarn ynettii bamsz din toplantlar
destekledi -aslnda, yerel orta snfn ynettii bir kilise.
Dolaysyla Reform H areketinin z, feodalizm in ana ideolojik payan
dasndan kopmak ve zgrce sorgulayp tartm ay (kontroll bir ekil
de) yaygnlatrmakt. Protestanlk her eyden nce orta hallilerin, yani
Avrupann gelimi yerlerinde kapitalist iftilie ve ticaretle sanayinin
bym esine nclk eden insanlarn diniydi.
Lutherin mesaj, A lm an ehirlerini hi gecikmeksizin kargaaya s
rkledi. Feodal harlardan, kilise aarlarndan ve ticaret sekinleri
nin toplumsal hkim iyetinden bkan ehir loncalar, yeni dini camg-
nlden desteklediler. Birok ehir, ilk coku dalgas (1521-22) srasnda
Luthercilii benimsedi. Nihayetinde, A lm an ehirlerinin te ikisi onlar
takip etti.
Gney Almanyann fakirleen valyeleri de isyan ettiler (1522-23).
Ancak, ynetimdeki prenslere malup oldular. Reform Hareketi daha ba
langta yukardan direnile karlayordu.
Alm an kyllerinin ok daha ciddi olan 1524-25 isyan da bastrld.
Bu isyan, toplumun en alt tabakalarndan kaynaklanmasyla feodal d
zenin btnne bir meydan okumayd. M emmingen Bildirgesi nin On
ki M addesi (isyann fiil manifestosu), feodal harlar alnm asna, ortak
topraklarn gasbna, keyf adalet uygulam alarna ve serflie son verilme
138 I M a r k s i s t D n y a Tarihi

sini talep ediyordu. Radikal Protestan lider Thomas M nzerin ifade ettii
zere, her trl tefecilik, hrszlk ve soygun, hkm darlarm zla yne
ticilerim izin bann altndan kyor ... Yoksul iftileri ve zanaatlar
eziyorlar.
Ama Luther ve dier anayolcu Protestan liderler, isyan tasvip etmeyip
toplum un sekinler tabakasna itaat edilmesini vaaz ettiler. Prenslerle
yarglardansa tm kyllerin lmesi daha iyidir, diyordu Luther. Cani,
Hrsz Kyl Gruhlarna Kar balkl bir kitapk yazarak feodal beyle
re, nasl ki kuduz bir kpei ldrmek gerekiyorsa kyl asileri de yle
.ldrm elerini salk verdi.
Birok Alm an prensi Reform Hareketini destekliyordu. Saksonya
Elektr, 1521de Lutheri kurtarp ona snm a hakk tand. Aadan
ykselen halkn Reform Hareketine, yukardan dayatlan soylularn
Reform Hareketi ile karlk verildi. Prenslerin Reform Hareketini des
teklemesi iin birok neden vard. ok glyd ve birou, kaplanla yz
yze gelmektense zerine oturup onu idare etmeyi denem enin daha
akllca olacan dnyordu. Soylu liderlii, daha radikal gelimeler
le ba edebilirdi belki. Ama Reform Hareketi, asil tutkularn glendi
rilmesi iin de kullanlabilirdi. Protestanlk, laik ve dindar efendilerden
kurtulm ann, soylu rakiplere kar halk desteini harekete geirm enin ve
kilise m lklerine el koym ann mekanizmas haline geldi.
Alm an prensleri, hem Papaya hem de Kutsal Roma m paratorluuna
di biledikleri iin Lutherci oldular -am a servetlerini ve iktidarlarn teh
dit eder gibi gzken daha radikal Protestanlara kar acmaszca iddete
bavurdular. stelik Lutherci liderler de onlara arka ktlar.
Fransada da benzer eyler yaand. Birok asilzade, rakip aileler
arasndaki amansz m cadelenin bir paras olarak Protestanl seti.
Kalvinist liderler, bu yukardan Reform H areketini desteklediler. Hem
Almanyada hem de Fransada sonu, Katolikler ile Protestanlar arasn
daki mcadelenin yerini nfuz sahiplerinin rakip ittifaklar arasndaki
bir din savama brakm as oldu.
Ama Protestanlk, halka hitap eden, feodalizm kart bir isyann ifa
desi olm aktan kp da bir soylu hizbinin ballk nianna indirgenm e
siyle birlikte hzn kaybetti. mparator ve Kilise, gney Almanyay geri
kazand. Fransz Protestanl, m utlak monariyle ynetilen Katolik bir
lkede hep aznlk olarak kald.
Alm an A nabaptistlerinin yenilmesi, halkn ve soylularn Reform
Hareketleri arasndaki keskin kopuun simgesiydi. Hollandal gen bir
terzi ra olan Jan van Leydenin nderlik ettii Anabaptistler, nere
deyse iki yl boyunca (1534-35) M nsteri ynettiler. Katolik ve Lutherci
 l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 139

sekinler kovuldu, eitliki bir komn kuruldu ve Anabaptistler, Maher

G nne hazrlanmaya baladlar. Ama o gn asla gelmedi. Aksine, yerel
prens-piskoposun ehri ala m ahkm ederek teslim olmaya zorlama
sndan sonra yakalanan Anabaptist liderlere can verinceye kadar ikence
edildi.
M uhafazakr ve radikal reformcular arasndaki kopu, Reform
H areketinin hem Alm anyada hem de Fransada devrimci potansiyelini
tahrip ederek, tekrar toparlanan feodal-mutlakiyeti gericilik kuvvetleri
ne ham le yapma im kn tand.

Kar Reform Hareketi

Yarm devrim yapan kendi m ezarn kazar, demiti Fransz devrim

ci Louis-Antoine de Saint-Just. Sosyalist tarihi R.H. Tawney, bir kapla
nn postunu trmalaya trm alaya yzemezsiniz derken ayn noktay biraz
farkl bir ekilde ifade ediyordu. Bu, halkn Reform H areketinin yenilgi
sinde sakl bir tehlikeydi.
Nasl ki burjuva devrim i ideolojik bir din reform hareketi olarak ba
ladysa, kar-devrim ci tepki de Katolik ortodoksluun dogm atik bir ye
niden vurgusunu ieriyordu: Kar Reform Hareketi.
1545-1563 arasnda toplanan Trent Konseyi, iki ana amac gzeterek
bir dizi karar ald: Kilisedeki yolsuzluklarn kkn kazm ak ve Katolik
dogmay yeniden glendirmek. Grevden kaytarma, birka grevi bir
den stlenme ve din m evkilerin alnp satlm as yasakland. Yeni papaz
okullar kuruldu. Bylece, Katolikliin ideolojik cephe hattn oluturan
papazlarla piskoposlarn nitelii ve grev bilinci iyiletirilecekti. Ayn
zam anda Konsey, Katoliklii Protestanlktan ayrtran Ortaa reti
lerinin glendirilmesi konusunda kesinlikle taviz vermiyordu: Azizlerin
kutsal saylmas; iyi ameller sayesinde kurtulu; Yedi Sakram ent [Kutsal
Ayin]; sann, kutsal Komnyonda hazr bulunm as (ayin ekmei); papa
lk m akam nn yanlm azl (din diktatrl).
Trent Konseyi, Kilise nin savunma m ekanizm alarm glendirdi. Kar
Reform Hareketinin dier iki zellii, saldrya geilmesiyle ilgiliydi.
1540ta Papa III. Paul, eski bir spanyol askeri olup bir ileci, mistik
ve ilahiyatya dnen Ignatius Loyolann kurduu bir tarikat olan sa
Cem aatini onaylamt. zenle seilen, ok iyi eitilen ve kat disiplini
ilke edinen Cizvitler, Kar Reform H areketinin zel kuvvetleri oldular.
Katolikliin merkez blgelerinde, Kuzey-Gney Amerika ile A ntillerdeki
misyonerlik faaliyetlerinde etkili olduklar gibi Kuzey Avrupada ynetimi
Protestanlarn stlendii devletlerde de gizli bir komplo ebekesi kurdular.
140 | M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Saldrnn ikinci kolu Engizisyon idi. Bu uursuz kurum , 13. yz

yln balarnda K ilisenin, gney Fransan n sapkn Katharclarna
kar yrtt Albigeois Hal Seferi srasnda ilk kez ekillenmiti.
Ama yalnzca Ispanyada varln srdrebilm iti -nce Mariblere
(spanya M slmanlar) kar yrtlen feodal mcadelenin bir silah
olarak, ardndan da yeni mutlakiyeti m onarinin bir dayana olarak.
Engizisyonun Avrupa genelinde etkili bir bask vastasna dnmesi an
cak spanya, Avusturya ve Alm anyann V. Charles (1519-56) ynetim inde
birlemesiyle ve Papann 1542de bu kurum u talyada yeniden kurmaya
karar vermesiyle oldu.
Romada alt kardinalin ynettii Kutsal Engizisyon, kararlarna itiraz
edilemeyen bir kar-devrim ci mahkemeydi. Engizisyon yeleri, sapkn
lar tutuklayp ikenceden geirme, m lklerini msadere etme ve sulu
bulunanlar idama gnderme yetkisiyle her Katolik lkeye gidebiliyordu.
Yaklmas gereken kitaplarn belirtildii ve dzenli olarak gncellenen
Endeksi de zorla dayatan Engizisyon, hkm nn geerli olduu yer
lerde sanat, bilimi, dnce ve aratrm a zgrln tehdit ediyordu.
Rnesansn hm anist kltr, geleneksel otoritenin kutsanm asna d
nmt. Sanat ve m im ari, Barokun gc, zenginlii ve m istisizm i [gi
zemcilii] ycelten tarzna hapsolup kalrken, bilim insanlar kitaplaryla
birlikte yaklarak ldrlebiliyordu.
Kltrel potansiyel ile siyasi tepki (Rnesans ile Kar Reform Hareketi)
arasndaki tezat, talyada tm plaklyla grlyordu. Burada ehir
devletlerin gemii, daha byk feodal dnyann iindeki bamsz tica
ret ve iktidar merkezleri olarak 12. yzyla kadar uzanyordu. 15. ve 16.
yzyllarda, Rnesansn byk sanatsal, m im ari ve bilimsel baarlarnn
birouna ev sahiplii yaptlar. Yine de, bu devletlerin her birinde em b
riyo halindeki tccar kapitalizmi, doum srasnda nefessiz kald. Yeni
toplumsal-siyasi kuvvetler, geleneksel siyasi-asker yaplar krp geeme
di. Ticari zenginlik, eski sekinlerin kontrolnde kalmaya devam etti.
Rnesans, zaman ierisinde Kar Reform H areketinin hizm etine tabi
klnd.
ki etken belirleyici olm utu. Birincisi, feodal loncalarn ve dzenlen
mi piyasalarn oluturduu yap, ehir devletlerin ekonomilerini snrl
yordu. Gl ticaret oligarileri, birok rnekte de tek bir aile bu yapya
hkim oluyordu. Bylece tccarlar ve bankerler, ehir idaresi zerindeki
denetim lerini ve loncalar, kendi konum larn glendirip daha kapsam l
siyasi am alar dorultusunda bir zplama tahtas olarak kullanan, ehirde
yaayan nfuzlu kiilere dntler. rnein Floransal Mediciler, feodal
toplumun en st mevkilerine geldiler -ikisi papa, birisi Fransa kraliesi.
 l k B u r j uv a D e v r i m l e r i D a l g a s | 141

kincisi, talyann bir sr rakip idari yapya blnm olmas ne

deniyle feodal hizipler arasnda savalar yaygnd ve yabanclarn m da
halesine ak olan topraklar, byk glerin sava alanna dnmt.
Papal destekleyen Guelfolar ile Kutsal Roma m paratorluunu destek
leyen Ghibellinolar arasndaki mcadele, O rtaan byk ksm nda sr
d. Benzer ekilde, 1494-1559 arasnda kuzey talya, Fransa ile m parator
arasndaki uzun asker srtm enin ana sahnesi oldu.
Bylece talya, tccar prenslerin, paral askerlik yapan yzbalarn
(condottieri) ve yabanc ordularn esaretinde kald. Protestanlk ok az
taraftar toplayabildi ve bunlar da ok gemeden Romadan yaylan Kar
Reform Hareketi Hal Seferi yle ezildiler.
te yandan spanya, birlemi bir ulusal devletti. Burada Kar Reform
Hareketi, kraliyet despotluunun bir arac olarak zafer kazand. II. Philip
[Felipe] (1556-98), rnek bir Katolik yneticiydi -skc, hantal, brokra
tik, banaz, hayattan nefret eden. Krallarn tanrsal ynetme hakk oldu
unu savunuyordu. H uzuruna kan herkes dizlerinin zerinde durm ak
zorundayd. Corfesin gc elinden alnrken, asiller ise dalkavuklar zm
resine indirgendi. Yerel yetkiler kstlanrken, otorite merkeziletirildi.
Tyler rpertici autos-da-fe yi (iman eylemleri) bizzat Kral idare ediyor
du -Engizisyonun halka ak idam trenleri; spanyol Protestanl, bu
yolla on yl gibi ksa bir srede yok edildi. Maribler ok ar basklara
m aruz kaldlar: Arapa konumalar, yerel kyafetler giymeleri, gelenek
sel evlenme ve cenaze detlerini srdrm eleri yasakland. 1568de isyan
ettiklerinde toptan im ha edilerek dzen yeniden saland.
Fransa farklyd. spanyol feodalizmi, lke iinde Mariblere kar ve
rilen mcadele nedeniyle Ortaada en ileri merkezleme dzeyine eri
miti. Fransz monarisi her zaman zayf olmutu. Fransan n blgeleri,
ekonom ik bakm dan spanyadan daha gelikindi. Bu nedenle, Protestan
Reform Hareketi burada daha fazla yol alarak, Fransann yaklak te
birinde etkili oldu. 2.500 kadar kilisede sinod (kilise meclisi) dzenleni
yordu. Baka yerlerde de olduu zere Fransz Reform Hareketi, orta hal
lilerin etkisiyle tabandan doup glenmiti. Ama Fransz asillerinin baz
kesimleri, hanedanlkla ilgili m enfaatlerini korum ak iin mezhep deiti
rerek Protestan cem aatinin (Huguenotlar) bana gemeyi baardlar.
1562de, Guise D k Francisin hizm etindeki askerler, Protestanlar
topluca katlettiler. Protestanln nde gelen savunucularndan Conde
Prensi Louis, taraftarlarn ve dindalarn silah bana ard. Yaklak 40
yl sren, rakip soylu hizipleri arasndaki din savalar Fransay deta en
kaza evirdi. Ardndan, Austos 1572de bu Din Savalar, planl katliam
larn en acmasz haline brnd. Pariste yaanan Aziz Batholomew Gn
142 M a r k s i s t D n y a Tari hi

Katliamn, Fransann dier byk ehirlerinde de bir dizi benzer katliam

takip etti. Engizisyon, Ispanyada gsz halkn Reform Hareketini yok
etmiti. Fransada ayn rol Katolik lm m angalar stlendi.
Ama sava devam etti. Katliamlar sava daha acmasz yapt am a soy
lularn kontroln de glendirdi, nk sradan halk artk yerel asillerin
himayesine girmeye alyordu. Soylu hizipleri arasndaki savalarn ve
din savalarn mant, Reform Hareketinin radikal potansiyelini iyice
tahrif etm iti.
Sava sonunda taraflarn karlkl tavizler vermesiyle bitti. Protestan
lider Naverreli Henry, Fransz tahtna karak Kral IV. Henry (1589-1610)
oldu ama paralanm devleti yeniden birletirm ek iin inancndan vaz
geerek tekrar Katoliklii setiini ilan etti (1593). Son direni merkezle
ri de dtkten sonra Huguenotlara vicdan ve ibadet zgrl tanyan
Nantes Ferm ann yaynlad.
Sava, muazzam ekonomik tahribata yol am t ve Reform H areketinin
yozlaarak soylular aras hizipilie dnmesi, ekonominin ilerleyiini
durdurm utu. Din Savalarnn bu sonular, takip eden 200 yl boyun
ca Fransz tarihinin seyrini belirleyecekti. 17. yzylda gl bir m utlak
monari ykselecekti. Byk feodal toprak sahiplerinin blgesel g s
leri olan atolar, kraliyet ordusunun toplaryla yklacak ve soylular, sa
ray m aiyetine dhil edilecekti. Devlet-feodal rejim, toplumsal ilikileri
donduracak, ekonomik gelimeyi aksatacak ve Fransz toplum una m uaz
zam bir asker yk getirecekti. 1685 Nantes Ferm annn geri alnmasyla
H uguenotlarn zulme urayan bir aznla dnmesi, mutlakiyeti dev
letin sivil toplum karsndaki zaferinin simgesi olacakt. H alkn Reform
H areketinin yenilgiye uram asnn nihai sonucu, 1789 Byk Fransz
Devrim ini douran elikilerin birikmesi olacakt.
spanya ile talyada zafer kazanan Kar Reform Hareketi, Alm anya ile
Fransada da nemli mevziler elde etmiti. Ama Reform Hareketi Kuzey
Avrupada yaamay baard -ve bu nedenledir ki bugn bu blge, dnya
tarihinin dinam osu haline gelmitir.

Hollanda Devrimi
16. yzylda Alak lkelerde 3 milyon kii yayordu -ngiltere ile
Gallerdeki ile ayn. Bunlarn yaklak yars ehirlerde oturuyordu. Brj,
Gent, Brksel, Anvers, Utrecht, Leiden, Haarlem, Amsterdam ile birlik
te dier Flaman ve Hollanda ehirleri, Rnesans Avrupasnn nde ge
len ticaret merkezleri arasndayd. Bu ehirlerden en az 25inin nfusu
10.000nin zerindeydi. Blgeye suyollar hkim di -nehirler, haliler, ka
 l k Bur juv a D e v r i m l e r i Dal gas j 143

nallar ve bentler. Avrupann i blgelerinden doan birok nehir sistemi

(Ren, Meuse/Mass ve Scheldt), Alak lkelerden geerek Kuzey Denizi
kysnda halilerden, adalardan ve am urlu blgelerden oluan bir labi
rent m eydana getirir.
Para ile piyasann feodal dzeni dntrm esiyle Alak lkelerin co
rafyas, buray ekonom ik adan Avrupan n en dinam ik blgelerinden
biri yapt. Flaman ve Hollanda toplum una tccarlarla zanaatkrlar hkim
oldu. Kltr ve yurtta rgtlenmesi geliti. Gl loncalar, ehir hayat
na hkim oldu. Geleneksel zgrlkler ve imtiyazlar hi taviz vermeden
savunuluyordu.
Reform Hareketi, bir kasrga gibi Alak lkeleri etkisine ald. Feodal
efendilere ve kilise yolsuzluklarna, Avrupann baka yerlerinden nce
burada iddetle kar kld. Ama Alak lkeleri, m paratorluk spanyas
ynetiyordu; 150.000 kiilik gl spanya ordusunu beslemek ve uzaklar
daki Katolik Habsburg kralnn tutkularn desteklemek iin Flaman ve
HollandalI tccarlarn servetlerinden alm an vergiler arlatrld.
Alak lkeleri yneten Flaman ve Hollandal asiller, emperyal dev
letin talepleri ile Kalvinist ve Anabaptist ehirli halkn direnii arasnda
skp kaldlar. 1564te, spanyol genel vali Kardinal Granvellenin grev
den alnm asn saladlar ama bu, ykselen muhalefeti yattram ad.
ki yl sonra Katolik otoritelerin sapkn dnceleri sert nlemler
le bastrm a giriimi, grlmemi bir direnile karlat. Silahlanan
Protestanlar, Alak lkelerin drt bir yannda kalabalk ak hava top
lantlar dzenlediler. Gentli bir patrisyen ve vakanvis, insanlar 30-40
yldr savunduklar inanlardan dndrm ek iin 4-5 vaazn yeterli oldu
unu hayretle belirtiyordu.
O yln Austos ve Eyll aylarnda devrim ci kalabalklar, birbiri ardna
ehirlerde eski dzeni devirdiler. kon krclk furyas srasnda Katolik
kiliselere saldrld. M uhafazakr ehir oligarileri kt. Ynetici prens
ler, Luthercilerin ve Kalvinistlerin ibadet zgrln tanm ak zorunda
kaldlar. Anabaptistler de onlardan geri kalm ad. Orangell W illiam in
[Willem] liderlik ettii Hollandal asillerin bir kesimi, devrim ci hareketin
bana gemeyi baard. ounluk ya geri ekilerek pasif kalmay tercih
etti ya da spanya K ralnn uygulad kar-devrim ci iddeti destekledi.
Geni bir alana yaylm im paratorluunu, onu tehdit eden Reform
Hareketi ile devrim kuvvetlerini geri pskrtp bir arada tutm aya ka
rarl olan II. Philip, Alak lkeleri Avrupann en nemli sava meydan
haline getirdi. Hollanda Devrimi, talihin kh bu tarafa kh br tarafa
gld 40 yldan daha uzun bir srede, srncem eli bir m illi savunma
sava biim ini ald. On binlerce spanyol askeri gnderildi ve hzinenin
144 M a r k s is t D n y a Tarihi

byk ksm buraya harcand. Yabanc askerler ve Engizisyon tam bir te

rr estirdi. Anversin Kasm 1576de ele geirilmesinden sonra, spanyol
Hm diye anlan gnlerde 1.000 ev yerle bir edildi ve 8.000 kii ld
rld. Asker terr, Flaman devrim ini malup etti ve Belikada spanyol
idaresini yeniden kurdu. Am a Hollanda D evrim inin ok daha direnli
olduu grlecekti.
Hollandaya gneyden gelen yollar, yan yana sralanan byk nehirler
le para para blnm, grece dar bir koridorda skr. Toprak genel
likle alak, bataklk ve saysz drenaj hendeiyle aprazlama blnm
tr. Nehirler ve hendekler, doal savunma hatlar oluturur. Hollandada
nfusun yerleim younluu, bu etkiyi iyice artryordu. Surlarla evrili
birok ehir vard ve kyler bile siperlerle, barikatlarla ve koruganlarla
savunmas gl yerlere dntrlebilirdi. Sonu, asker teorisyenlerin
karm ak arazi dedikleri eydi -gerek hareket etm enin ve ikm alin zor
olduu, gerekse igalci ordularn, doal engeller, gizli mevziler ve iyi koru
nan yerler arasnda bataa saplanp kald zorlu arazi koullar. Hollanda
kuvvetlerinin ekirdeini oluturan ehirli m ilis gcnn giderek profes
yonellemesi, Deniz Dilencileri denilen gl donanm ann (Hollandal
Kalvinist asillerin birlii) faaliyetleri ve dindalarnn yardm na koan
yabanc gnlllerin hzla artm as, igalcilerin karlatklar zorluklar
iyice artryordu.
Kalvinist ve Anabaptist cemaatlerin mensuplar, devrimci bir p artinin
eylemcileri gibi altlar. Sava, devrimi radikalletirdi. ok gemeden
Birleik Eyaletler (Hollanda bu adla anlacakt), Avrupada Anabaptistlerin
en youn yaad yer olacakt -baz ilelerde nfusun yarsna ulayordu
oranlar. Anabaptistler, siyasi demokrasiyi ve toplumsal eitlii savunan
kiilerdi.
Ayn zamanda, Hollandal srgnlerin etkisiyle Almanya, Fransa,
ngiltere ve skoyadaki Kalvinist kiliselerin bir t r devrimci enternas
yonal ilevi stlenmeleri, direnie destei glendirdi. Bunun en elle
tutulur sonucu, Hollandada savaan yabanc gruplar oldu -H ollanda
Devrimi, Kar Reform Hareketi ile mcadelenin n cephesi haline geldi
inden fiilen bir Protestan uluslararas tugay.
1584te spanyollarn nc taarruzuyla Hollanda yenilginin ei
ini geldiinde, ngiltere kraliesi I. Elizabeth sava ilan etti. spanya
m paratorluunun zafer kazanarakM an D enizinin kar kysnn kont
roln tam am en ele geirmesi, ngiliz Protestan devletinin gvenliini
tehlikeye atacakt. HollandalIlarn savamaya devam etmesi ngilterenin
karnayd. stelik bu politika, Tudor H anedan nin tabann oluturan
Protestan orta halliler arasnda rabet gryordu.
 l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s I 145

ngiliz mdahalesi, Philip! byk projesine hz vermeye tevik etti:

1588 spanyol Armadas. Kt hava koullar ile ngiliz donanm asnn
becerisi sonucu arm adann yenilmesi, dnm noktas oldu. spanya
m paratorluu ar bym t. Alm anyadaki Katolik Habsburglu
kuzenlerini destekliyor, talyada yine onun m enfaatlerini kolluyor,
Akdenizde Osmanllarla savayor, Fransz Din Savalarna m daha
le ediyor, Kuzey-Gney Am erikadaki usuz bucaksz topraklarn ve
A tlantik ticaret yollar boyunca seferler dzenleyen hazine gemilerini
koruyordu. spanyol birlikleri, maalar denm ediinden Hollanda cep
hesinde defalarca kazan kaldrp isyan kardlar. Emperyal gcn stn
gayretlerine ramen HollandalIlar direndi, spanyollar sonunda bitap
dt ve devrim kendi kendini yeniledi. spanya sonunda 1609da pes etti.
Hollanda Birleik Eyaletleri, dnyann ilk burjuva cum huriyeti oldu.
M arksist tarihiler bile 1566-1609 Hollanda Devriminin nemini
bazen gzden karrlar. Devrim uzun, karm ak ve savalarla geen bir
sreti. ayr siyasi-asker direni ham lesini kapsyordu: 1565-68,1569
76 ve 1576-81. Her birini spanyollarn kar saldrs izledi. Sonuncusu
ngiliz desteiyle pskrtld ve ondan sonra devrim, allagelmi bir
asker mcadele olarak srd.
leriki evrelerde hkim iyeti giderek glenecek olan Orange
H anedan nn liderlii, savan devrim ci niteliini tah rif etse de dei
tirm edi. Ticaret burjuvazisi zafer kazanm t. Zaferi m m kn klan,
kk tccarlarn, zanaatkrlarn ve em ekilerin oluturduu ehirli
kk burjuvaziydi. K alvinistler ve Anabaptistler, devrim in liderliini
stlenm ilerdi.
Kar Reform H areketinin zafer kazand blgelerin aksine 17. Yzyl,
HollandalIlar asndan A ltn a idi. Ticaretleri, donanm alar ve deni
zar im paratorluklar rakipsizdi. ehirleri muhteem binalarla dolmu,
Avrupann en iyi sanatlarna ev sahiplii yapyordu.
Ama Hollanda ok kkt. Uzun vadede bunun, yeni devletin eko
nom ik bymesi ve siyasi gc nnde stesinden gelinemez bir kstla
ma yarataca grlecekti. Eer yeni dnya ekonomik dzenine kesinkes
gei olacaksa, burjuva devrim inin daha geni lekte zaferler kazanmas
gerekecekti. Bu 17. yzylda olacakt.

O tu z Yl Savalar

1609 itibariyle Emperyal spanya, Hollanda Devrimini ezmeye al

rken malup olmutu ve Hollanda, Protestan bir burjuva cum huriye
ti olarak gelime gsteriyordu. Ama Hollanda Savann sona ermesi,
146 I M a r k s i s t D n y a Tar i hi

spanyann Katolik Habsburglu yneticilerine baka yerlerde harekete

geme frsat verdi.
Kutsal Roma m paratorluunu Habsburglarn baka bir kolu yneti
yordu. m paratorun kuvvet ss, aile m lklerinin younlat Avusturya
idi ama gc Almanya, Silezya, Bohemya, Moravya, M acaristan ve kuzey
talyaya kadar yaylyordu. mparatorluk, O rta Avrupann ounu iine
alan, hanedanlk temelli bir sper devletti. Ama derin blnmelerle kar
karyayd. zellikle Almanya ile Bohemyada Reform Hareketi etkiliydi.
Yerel prensler, m paratorun otoritesini zayflatyor ve yeni laik toprak sa
hipleri, Kilise nin elindekilere sahip kyorlard.
17. yzyln balarnda spanya ve Avusturya Habsburglar, Alm an
Reform H areketini hedef alan feodal, mutlakiyeti bir kar-devrim ba
lattlar. atm ann planlanm am sonular (Otuz Yl Savalar, 1618
48), Kta Avrupasnda Fransz Devrimine (1789-1815) gelinceye kadar
yaanan tm olaylardan daha radikal bir dnm e yol at.
Kriz, Bohemyada (gnm z ek Cum huriyeti) patlak verdi.
Viyanan n merkezletirme ve Katolikletirme siyaseti, ek soylu kesi
m inin bam szln ve zenginliini tehdit ediyordu. Asiller, im para
torluk grevlisini bir atonun penceresinden aa atarak yant verdiler
(Prag pencere vakas); ans eseri bir gbre ynnn zerine dtler.
Ertesi yl (1619) asiller, yeni Katolik Habsburg m paratoru II. Ferdinand
tanmay reddedip Bohemya Krall tacn Alm anyann nde gelen
Protestan prenslerinden, Palatin Elektr V. Fredericke verdiler -feodal
hanedanlk terimleriyle hem m paratorluktan hem de Kiliseden bam
szln ilan edilmesi.
Bohemya, ekonomik adan Avrupann en ileri blgelerinden biriydi.
Her ne kadar hl feodal nfuz sahiplerinin egemenlii altnda olsa da,
piyasalarla parann beyler, tccarlar ve kyller arasndaki ilikileri yeni
den biimlendirmesi nedeniyle toplum gei srecindeydi. lkel Protestan
denilebilecek Hussit sapknl, 15. yzyln balarnda Bohemyada or
taya kp glenmiti. Protestanlk ve din hogr gelenei, Bohemya
toplum unun deien niteliini yanstyordu.
Ama 1620de Katolik Birlii, Prag yaknnda gerekleen Beyaz Da
M uharebesi nde Fredericki bozguna uratt. m paratorluk hkm eti ye
niden kuruldu, eklere tannan ayrcalklar iptal edildi, Bohemya tac
nn m iras yoluyla Habsburg ailesine getii ilan edildi ve Kar Reform
Hareketi tm hmyla yayld. Bohemyal asiller, iki yzyl nce Hussit
syannda olduu gibi atmay bir halk savana dntrerek direnii
rgtlemeye teebbs edebilirlerdi. Snf m enfaati bunu nledi -toplum -
 l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s | 147

sal devrim heyulasn yeniden canlandrm aya hi niyetleri yoktu. Bunun

yerine, bo yere dier Protestan prenslerden yardm istediler.
Kuzey Almanya Protestan Birliinin fazla kuvveti yoktu. m parator
ve Katolik Birlii saldrya gemiti; sava hzla yaylarak Hollanda,
Danim arka, sve ve en sonunda da Fransay iine ekti. Dier gler,
Katoliklerin zaferini ve Avrupann H absburglarn egemenliine girm e
sini engellemek iin m dahale ettiler. D in sava bylelikle jeopolitik bir
atmaya dnt. Prenslerin liderlii, Reform H areketinin dntrc
kuvvetini baka yne saptrarak onu allageldik bir rakip devletler aras
asker mcadeleye indirgedi.
Katolik Birlii Alm anyada zafere her yaklatnda yeni bir koruyucu
ortaya kyordu -P alatin Elektr, Hollanda Cumhuriyeti, Danim arka
Kral Christian, sve Kral Gustaf Adolf ve son olarak, Fransa Kral XIII.
Louisin babakan K ardinal Richelieu. Bu yzden srncem eli bir hal
alan sava Almanyay harap etti. Avrupann en ileri ekonomilerinden
biriyken gvensizlik, nfusun azalmas, ticaretin aksamas, m lkiyetin
tahribi ve ordularn yamas sonucunda enkaza dnd. N fusun 1618-48
arasnda yar yarya azald tahm in ediliyor.
n kesilen H absburglarn mutlakiyetilii Avrupa geneline yayma
giriim leri yenilgiye urad. Almanya, sklkla birbirleriyle savaa tutu
an, gm rk duvarlaryla ayrlm ve dine gre blnm bir kk dev
letler mozaii haline geldi.
Katolik Birliinin aka zafer kazand yerlerde nne geilemeyen
tepkiler ortaya kt. Feodal sm rnn Bohemya kylleri zerindeki
basks iddetlendi; kyllerin rnlerinin yardan fazlasn toprak aa
larna vermesi, iftlikleri gelitirmek ve retkenlii artrm ak iin gereken
artklarn krsal kesimden ekilip alnmas demekti. ehirlerin nfusu gi
derek dt. ek dili gerileme gsterdi.
O rta Avrupa uluslar, dilsel, etnik ve kltrel snrlar dikkate aln
m akszn blnm ya da bir araya getirilm iti. Almanya ancak 1871de
birleti. Habsburg m paratorluuna tabi halklarn kurtuluu 1918den
nce olmad. Bu, yn deien Reform Hareketi iin denen bedeldi
-h a lk devrim inden soylularn hizipiliine dnmesi.
Sava, spanya ile Fransay da olduka etkiledi. Mali kaynaklarm
Avrupa ile Yeni Dnyadaki im paratorluklarndan elde eden Habsburg
spanyas, 16. yzyln en rktc asker gc olmutu. Ama jeopoli
tik stnl, toplum sal-ekonom ik durgunluunu gizledi. Feodal toprak
sahibi snf, ber yarm adasna hl egemendi. Ticaret ve ehirler azgeli
miti. Bilim ve kltr, Habsburg mutlakiyetilii ile Kutsal Engizisyonun
ifte basks altnda canlln yitirmiti.
148 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

16. ve 17. yzyllar gei ayd. Tccar kapitalizm i ve burjuva devri

mi, baz toplum larn dierleri pahasna ykselm esini salyordu. Bu ba
lamda, Emperyal spanya nin siyasi-asker emelleri, onun toplum sal-ikti-
sadi geriliiyle eliiyordu. O tuz Yl Savalar srasnda, siyasi yerekimi
yasas kendini yeniden gsterdi. Kuzey Avrupadaki Reform H areketini
ezmek amal yzyllk mcadeleden sonra 1618-48 arasnda kaynakla
rnn giderek azalmas, Emperyal spanyann asker gcnn sonunda
kmesine neden oldu. Bu gerekletiinde, Kta Avrupasnda jeopolitik
hegemonya Fransaya geti.
16. yzyln sonlarna doru Din Savalarnn karlkl tavizler ve
rilerek uzlamayla sonulanmas, Fransz m onarisini 1620li ve 1630lu
yllarda Kardinal Richelieunun siyasi liderliinde gl bir mutlakiyeti
rejime dntrd. Gl olduklar yerleri kaybeden Huguenotlar devlet
iinde devlet olma konum larn yitirdiler. Asiller dize getirildi: atolar
ykld, dello yaplmas yasakland ve komplo giriim leri ezildi. Asiller
saray maiyeti haline geldi, yerel parlementler glerini kaybetti ve onla
rn yerine kraliyet idarecileri (intendant) ile gezici temsilciler ynetim i
stlendi.
Krala sadakat gsterenler devlet m akam laryla ve ayrcalklarla dl
lendirildi; Fransz soylular, m artlm bir devlet grevlileri ve bam
llar zm resi haline geldi. Yerel asillerin ald lsz feodal haralar
ve m onarinin sava m akinesini beslemek iin toplanan devlet vergileri,
kylleri ezici bir sefalete m ahkm ederken ky hayatnn her yerde his
sedilen um utsuzluu ancak ara sra patlak veren ama aln yazs batan
izilmi ayaklanmalarla kesiliyordu.
Mutlakiyeti Fransa, Habsburg zaferini engellemek iin 1635-1648
arasnda O tuz Yl Savalarna katld. Sonuta Fransa Avrupada st n
l ele geirdi.
M onari, sonraki yedi ylda yurtiinde Frondelerle uramak zorunda
kald -h alk n ar sava vergilerine kar ayaklanmasn, soylularn mut-
lakiyetilie kar ayaklanmas takip etti. Bir anlam da Fronde 1er, birbiri
ne benzemeyen, tam olarak tanm lanm am ve koordinasyondan yoksun
kuvvetlerin l doan devrimiydi. Yeni m onari frtnay atlamt.
M utlakiyeti Fransa, Kta Avrupasna yz yldan uzun bir sre hkim
olacakt; m onarinin em rindeki milli kaynaklar da bu hkimiyete paralel
olarak genileyecekti. Ama bu arada Britanyann, Fransann en azimli
ve etkinliini giderek artran rakibi olduu anlalacakt. Britanya, hem
im paratorluk mcadelesinde hem de m odern bir ekonomi ina etm e a
basnda zafer kazanacakt. Bunun nedenini anlam ak iin imdi 17. yzyl
Britanyasna bakacaz. nk burada Reform Hareketi ile Kar Reform
 lk Burjuva D e v r i m l e r i Dalgas 149

Hareketi arasndaki, burjuva devrimi ile mutlakiyetilik arasndaki m

cadelenin sonucu, Fransa, spanya ve Alm anyadan olduka farklyd.
Avrupann kuzeybat ucunda yer alan orta byklkteki bu ada, Reform
H areketinin devrimci vaadinin en fazla gerekletii yer olacakt.

ngiliz Devrim inin Nedenleri

Avrupada, 17. yzyln ilk yarsnda kar-devrim , M arxin deyiiyle
atan snflarn ortak ykm yla sona erdi. Katolik Habsburgun ezi
ci gc, ancak 30 yllk bir savan ardndan durdurulabildi. Bu aba,
feodal-mutlakiyeti spanyann gcn de frenledi ama ayn zam anda
Alm anyann gelimi ekonomisini de vurdu.
te yandan ngilterede kar-devrim giriim i, feodal mutlakiyetili-
in yklmasna, kraln idam edilmesine ve burjuva cum huriyetinin ku
rulm asna yol at. Bu farkl sonu, on binlerce devrim cinin, 1640larn
nemli dnm noktalarnda eylemlerine kararllkla devam etmeleri sa
yesinde ortaya kt. Ama paras olduklar kitle hareketinin kkleri, bir
yzyl nceki ngiliz Reform Hareketinde yatyordu.
1530larda yukardan Reform Hareketi, papalktan kopuu, krali
yet ailesinin ngiliz K ilisesini kontrol altna alm asn ve M anastrlarn
Tasfiyesini (manastr m lklerinin kamulatrlm as) getirmiti. Bu olay
lar aklarken pek ok tarihi, Tudor rejim inin hanedanln srdrm e
ihtiyacna odaklanr. VIII. H enrynin (1509-47) boanp tekrar evlenerek
meru bir erkek varis dnyaya getirmek istedii dorudur. Ama iki etken
daha ayn lde nem tayordu.
lk olarak, Tudor rejimi, ksmen de olsa kk iftiler, tacir
ler ve zanaatkrlardan oluan orta hallilerin desteine dayanyordu.
ngilterenin grece ileri ekonomisinin ncs bu kesimdi; ou, yeni
dini cokuyla benimseyen ilk kiiler arasndayd. Yn ticareti, ngiltere
ekonom isinin o zam anki dinam izm i (dolaysyla da ticari retim yapan
iftiler, tccarlar ve gemi sahiplerinin m addi durum u) asndan byk
nem tayordu.
1532-40 arasnda VIII. H enrynin babakanln yapan Thomas
Cromwell (1485-1540) bu snftan geliyordu ve sadk bir Protestan idi.
Cromwellin, Henry ile evlenmesine araclk ettii Anne Boleyn de
Protestan idi. Henry aslnda dindar bir m uhafazakrd ama olu VI.
Edwardin (1547-53) iktidar srasnda ngiliz Kilisesi kkl bir reform
geirdi.
kinci olarak, kam ulatrlan m anastr topraklar hzla satlp elden
karld ya da hibe edildi. Bu, Norm an stilasndan bu yana grlen en b
 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

yk toprak mlkiyeti devriydi. ngiliz erafn geniletip zenginletirerek,

toprak sahibi snf ierisinde hem Tudor H anedanm hem de Protestan
dinini destekleyen gl bir taban yaratt.
Bu nedenle, ngilizlerin yukardan Reform Hareketi, derinlere kk
salm dini, siyasi ve toplum sal bir deiim sreciydi. H enrynin kz
M arynin (1553-58) ynetimi srasnda balatlan Katolik restorasyon gi
riimi, bundan trdr ki baarszla m ahkm du. Yine, I. Elizabethin
Protestan rejim inin kalc olm asnn ve halka benim senm esinin nedeni
de budur. spanyol A rm adasnn 1588de yenilmesi, rejimin ne kadar g
l olduunun en ak gstergesiydi.
Ama eski dzen kesin bir yenilgiye uratlam am t. zellikle kuzey
ile bat blgelerinde yerel nfuz sahipleri hl dikkate deer lde g-
lydler. nde gelen soylular, onursal unvanlar elde etmek, yksek m a
kam lara atanm ak, hibe toprak edinmek, i szlemeleri yapmak ve tekelci
haklara sahip olmak iin saray nezdindeki konum larn kullanyorlard.
Bir zam anlar bir asker kuvvet meselesi olan feodal rekabet, artk saray
entrikalarna balyd.
1530larn Reform Hareketi, ngiliz toplum unun temel elikisini
zmlemeden brakm t. Aslnda, yeni ekonomiyi glendirerek ta
kip eden on yllarda bu elikinin iyice derinlemesine neden olm utu.
Giderek sarayn himayesine bam l durum a gelen eski soylular, ayrca
lklarn glendirm ek amacndayd. Bu arada, daha kk eraf, kk
iftiler snf (zengin kyller), sanayiciler ve ehirli orta snf (ehirliler),
iftliklerini ve ilerini gelitirdiler.
ngiltere nfusu, 1500-1650 arasnda iki kattan fazla byd ki o za
man her on iki kiiden birisi ehirlerde yayordu ve yz binlerce kii kr
sal sanayilerde alyordu. Giriimciliin nndeki engeller, parlam en
toda temsil edilen krsal eraf ve ehirli orta snf giderek kzdryordu.
Kraliyet vergileri, gm rk tarifeleri ve ticaret tekelleri, aylak saray m en
suplarn zenginletirmek zere tasarlanm gibi gzkyordu.
Tudorlardan sonra iktidara gelen Stuartlarn ilk iki kral olan I. James
(1603-25) ve I. Charles (1625-49), parlamento ile srekli atyorlard.
Charlesn 1692de parlam entoyu lavedip lkeyi tek bana ynetmeye
kalkmas, saray ile halk arasndaki ilikilerde dnm noktas oldu. On
Bir Yllk T iranlk (1629-40), Kta Avrupasnda rastlanan trde bir m ut
lakiyetilii ngilterede kurm a giriimiydi. Bu deneyim, ngiliz eraf
nn ve ehirli orta snfnn tm snfsal kayglarn yeniden canlandrd.
Keyf vergilendirme, msadereler ve asker arlam a zorunluluu, bu ke
simin m lklerini tehdit ediyordu. Siyasi merkezleme, yerel sekinlerin
geleneksel otoritesini zayflatyordu. lke dndaki Katolik glerle i
 t ik Burjuva D e v r im le r i Dalgas 151

birliine gidilmesi, ehrin ticari karlaryla atyordu. Saray zerindeki

Katolik etkisi, msadere edilmi kilise topraklaryla ilgili tapu senetle
rinin gvenilirliine hep glge dryordu. Charlesn babakanln
yapan Strafford Kontunun kurduu rlanda Katolik ordusu, ngiltereye
kralc mutlakiyetilii getirm ek zere kullanlabilecek bir bask gc g
rnm ndeydi.
Kriz 1637de patlak verdi. Konu dindi. Bapiskopos Laudun Yce
Kilise Anglikanizmi, biroklarna gre Katoliklikten neredeyse ayrt
edilemeyen, tutucu bir Protestanlk koluydu. Din kurallara uyma, si
yasi itaatkrlkla e anlam l olmutu. Temel blnme hatt, bir tarafta
Kalvinistler (ngilterede bilindikleri adla Pritenler), te tarafta Yce
Kilise Anglikanlar ile Katolikler arasndayd.
skoyann daha ovalk olan gney ksm nda soylular, ehirli orta
snf ve Kalvinist papazlar, kendi Reform Hareketlerini gerekletirmek
zere ok nceden birlemiti. ngiltere ve skoya kral Charles, snrn
her iki tarafna da hkm n geirmeye alyordu. Laudun Anglikan
Kilisesi lm ihalini dayatma giriim i isyan tetikledi. 23 Temmuz 1637de
Edinburgda St. Giles Bapapaz yeni dua kitabn okumaya balaynca, pa
zar esnafndan Jenny Geddes adama bir ta frlatarak Bunu bana dinlet
meye nasl cret edersin? diye bard. Ayin karklk iinde sona erdi ve
ksa bir sre sonra, dinlerini savunmak isteyen Kalvinist skoyallardan
oluan byk bir kalabalk, Kutsal Birlik ve Anlamay im zalam ak ze
re Edinburg atosu nnde topland. Jenny Geddes, ngiliz D evrim inin
kvlcm n atelemi oldu (bandan sonuna kadar skoya da iin iin
de olduundan Britanya Devrim i daha uygun bir ifade olurdu, ancak
ngiliz D evrim i iyice yerlemi durumda).
Kral, sko Anlamaclar zor kullanarak bastrm aya alt. Ama ku
zey ngiltere kontluklarnn asi milis kuvvetleri, skolarn dengi deildi
ve Birinci Piskoposlar Sava 1639da bir sonuca balanm adan sona erdi.
Ertesi yl ok daha byk bir ngiliz ordusu topland, ama Anlamaclar
snr geip top ateiyle dm anlarn bozguna urattlar. Balantda ol
duklar ngiliz Pritenlerinin gizli tevikiyle skolar, kinci Piskoposlar
Savann sonunda im zalanan Ripon A ntlam asnn hkm leri uyarnca
yaplmas gereken 400.000 sterlinlik tazm inat demesini askya alan ku
zey ngiliz kontluklarnn snra en yakn n igal ettiler.
Charlesn skolarn hesabn grp onlardan kurtulm as iin parla
m entoyu toplantya davet etm ekten baka aresi kalmamt. Charlesn
On Bir Yllk Tiranl dnem inde uygulad olaanst vergi artrc
nlemler, yasal adan pheli, ihtilaflar giderek byten ve tazm inat
demeye kesinlikle yetmeyecek dzeydeydi. Proto-mutlakiyeti Stuart
152 | M a r k s i s t D n y a Tarihi

devleti km t. skoya ile ngilterenin m lk sahibi snflaryla iliki

lerinin bozulmas, isyan karsnda devleti iflasn eiine getirmiti. Ama
Kasm 1640ta toplanan Uzun Parlamento, krallk ordusu oluturm ak ya
da skolara olan borcu temizlemek iin yeni kaynaklar hibe edecek ha
vada deildi. Parlam entonun amac, embriyo halindeki m utlakiyetilik
aygtn btnyle tasfiye etm ekti. Ama bunun bir i sava yaanm adan
baarlamayaca ok gemeden anlalacakt.

D evrim ve Sava
Kralc mutlakiyetilik, yerel sekinlerin glerini, ayrcalklarn ve
m lklerini tehdit ediyordu. Sarayn zafer kazanm as, keyf yetki kulla
nm, devlet tekelleri ve ticaret serbestisine saysz kstlama getirilmesi
demek olacakt. Laudun Yce Kilise Anglikanizmi, bu siyasi projenin
ideolojik kobayd ve hedefinde, m uhalif H alk partisinin radikal
Protestanl vard. Bu nedenledir ki Laudun skoyaya yeni ilm ihali da
yatma giriim i, devrimi tah rik etmitir.
Ayn meseleler, Londra Parlam entosunu, skolara deme yapmak
iin Kraln yeni vergiler salnm as talebine diren gstermeye kkrtt.
Parlamento, kaynan hibe edilmesinden nce ikyetlerin hallini ta
lep etti. Keyf vergilendirmeye son verilmesini, kraliyet adalet m ahke
m elerinin kaldrlmasn, K raln kendi bana parlamentoyu feshetme
yetkisinin iptalini, piskoposlarn Lordlar Kam arasndan karlm asn ve
Strafford Kontu nun vatana ihanetle yarglanmas bu talepler arasndayd.
Uzun Parlam entonun yeleri, m uhafazakr m lk sahipleriydi. ki ne
denle devrim ci tarzda hareket ettiler. Birincisi, mutlakiyetilii, dorudan
m lklerini hedef alan bir tehdit olarak gryorlard. kincisi, Londrann
orta hallilerinin, ehirli yoksullarnn ve alan kadnlarnn parlam ento
dnda kitlesel olarak harekete gemesi onlar glendirmi, akllarn
elmi ve zerlerinde bask kurm utu.
Kraln, saraya sadk birini Londra Kulesi Temeni olarak atam asndan
sonra A ralk Gnlerinde (27-30 Aralk 1641) W hitehall ile W estm insterde
byk kalabalklar topland. Bakentin en nemli asker mevkiine yaplan
bu atama, Charlesn parlam entoyu bask altna alp Londray sindirm ek
zere bir i darbe yapma hazrlnda olduuna iaret ediyordu.
Gsteriler karsnda atam a karar geri alnd. Ama bu yeterli deil
di. Piskoposlara hayr! Piskoposlara hayr! haykrlar ykseliyordu.
Parlam entonun en gerici yeleri olan piskoposlarn parlamento binasna
girmesi engellendi ve en az birisi nehre atld.
 lk Burjuva D e v r im le r i Dalgas 153

Kralclar kalabala kllarla saldrd. Kitle, saldrya tulalar, kire

m itler ve kaldrm talaryla yant verdi. atm a haberi kulaktan kulaa
yayldka tm Londra sokaa dkld ve 10.000 silahl rak, parlam en
toyu kuatm a altna ald. Talimli Londra Birlikleri (ehir milisi), kalaba
l datm ay reddetti.
Avam Kamaras, 30 A ralkta tannm 12 piskopos hakknda tahki
kat balatt ve Lordlar Kamaras da onlar hapse gnderdi. ehrin drt
bir yannda kilise anlar alnd ve sokaklarda kutlam a ateleri yakld.
Tabandan ykselen kitle eylemi, devrim i ileri tamt.
Bir hafta gemeden K raln darbe giriim i geldi. 4 Ocak 1642de, tan n
m be m uhalifi tutuklam ak zere 100 silahl muhafzla birlikte Avam
Kam arasna girdi. Baskn nceden haber alan be ye ehirden ayrl
mt. Kaplar kapatld, iner-kalkar demir parm aklklar indirildi, cadde
zincirler gerilerek kapatld. Binlerce kii, teberler, kllar, sopalar, artk
ellerine ne getiyse silahlanp gnlerce tetikte bekledi. Kadnlar, barikat
kurm ak iin evlerinden iskemle ve banyo kvetlerini getirdiler, svarile
rin zerine dkmek iin su kaynattlar.
Ama svariler gelmedi. Londrann devrim safna getii belli olmu
tu. Mevcut kuvvetlerle kurtarlm as m m kn deildi. 10 O cakta Kral e
hirden kat. Ertesi gn be ye, kalabaln sevin gsterileri arasnda
W estm instere geri dnd.
O xfordu geici bakent ilan eden Charles, zam an kaybetmeden ordu
toplamaya balad. Devrim, bir i savaa doru gidiyordu. Bakentte pat
lak veren ehir ayaklanmasn, lkenin her yerinde silah depolarnn,
stratejik noktalarn ve m ilis birim lerinin kontroln ele geirmek isteyen
Kralclar ile Parlam entocular arasndaki yzlerce yerel atma takip etti.
Parlamento, toplum un ekonomik bakm dan en ileri kesim lerini tem
sil ettiinden yalnzca Londray deil, bakent civarndaki vilayetleri,
G neydouyu, Dou Angliay, lkenin dier yerlerindeki lim anlarn ve
surlarla evrili ehirlerin ounu da kontrol ediyordu. Bu nedenle, etkili
bir sava yrtm esini salayacak mali, beer ve stratejik kaynaklara sa
hipti. Ama bu yeterli deildi. Amatrlk ve dar grllk b ir sorundu.
lkenin drt bir yannda yerel savalar yaplyordu ama arpanlarn yal
nzca ok kk bir blm, ulusal stratejik hedefi olan byk ordulara
katlmaya hevesliydi. Birou yaad vilayetten ayrlmay reddediyordu.
kinci sorun, Parlam entocu liderlerin m uhafazakrlyd. Lordlar
K am arasnn te biri, Avam K am arasnn te ikisi, 1642de parlam en
toya sadk kalm t. Ama ounluu, savala birlikte ok bal sosyal
devrim hid rasn n serbest kalabileceinden korkan Presbiteryen m lk
sahipleriydi (Presbiteryen, ngiltere ile skoyada Kalvinist Protestanlar
154 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

iin kullanlan bir terimdi). Yalnzca bir aznlk, gerekli her trl arala
topyekn bir sava verilm esini savunuyordu. B unlarn ou da kk
eraft. Presbiteryenlere n azaran kilise ynetim inde daha fazla ademi-
m erkeziyetilik ve demokrasi istediklerinden Bam szlar olarak b ilin i
yordu.
Siyasi-din bir eilim olarak Bamszlar, kendilerine gre solda yer
alan ve nem i giderek artan Sekterlerle (Parlamentocular destekleyen
halktan birok kiinin dem okratik ve eitleyici zlemlerini dile getiren
radikal Protestan gruplar) birletiler. Bamszlar, ordu subaylar arasnda
arla sahipti. Ordu, devrimci kuvvetin younlam ifadesiydi. Burada,
m uhafazakrlk ile asker zorunluluk arasndaki eliki, hi gecikmeksi
zin zme kavuturulm as gereken bir lm kalm meseleydi. Keza, ta
bandan (silahl erlerden) gelen basn en ak burada hissediliyordu.
Cambridge milletvekili, Parlamentocu bir svari kom utan ve
orta lekli bir toprak sahibi olan Oliver Cromwell, subaylar arasnda
Bamszlarn lideri, erler arasndaki Sekterlerin ham isi ve topyekn bir
devrimci savan en nde gelen savunucusu olarak ortaya kt. D em ir
Saflar diye bilinen kendi alayna maneviyat gl olanlar alyordu,
nk Cromwelle gre iyi ibadet edenler iyi savarlar:
Birka d r st kii saylardan d ah a fazlasdr ... Eer atn sorum lusu o larak
dindar, d r st kiileri seersen, d r st insanlar o n la rn peinden gelecektir
... C entilm en dediiniz ve b u n d a n daha te b ir ey ifade etm eyen kiilerden-
se, ne iin savatn bilen ve bildii eyi seven, gsterisiz krm z urbas
iindeki b ir yzbay tercih ederim .

Ama akt. Presbiteryen lordlar ve generaller, iki taraftan birinde saf

tutm u m lk sahibi snflar arasnda karlkl tavizler verilerek bir ba
r yaplmasn istiyorlard. te yandan Cromwell, Eer Kral, saldrm ak
zere olduum dm anlarn arasnda karma ksayd, hi vakit kaybet
meden herhangi birisiymi gibi silahm zerine boaltrdm diyordu.
15 ubat 1645te, parlam entodaki m uhafazakr muhalefet malup edi
lerek Feragat Kararnam esini kanunlatrld. Parlam entoyu oluturan her
iki K am arann yeleri, tek bir hamlede asker kom uta grevleri stlen
mekten m en edildiler. M uhafazakrla, dar grlle ve kar evrele
rine dayanan mevcut ordu yaps temizlendi. Yerini Yeni Model Ordu ald.
Yeni Model, orta hallilerden oluan devrimci bir orduydu. Her ne ka
dar askere alnanlarn birou acemi olsa da, eski tfeklerle radikallerden
meydana gelen devrimci bir om urgann etrafnda toplanmlard. Hugh
Peters gibi vaizlerin din konumalar, askerler arasnda elden ele dolaan
bildiriler ve brorler, siyasi ve din konularda hevesli olanlarn tartm a
lardaki rolleri ordunun tutum unu belirliyordu.
 Ilk Burjuva De v ri m le ri Dalgas 155

Yeni Model Ordu, 14 H aziran 1645te Nasebyde Kralc orduyu yene

rek mevcut gcn byk lde yok etti. Bunun ardndan Kral yeni bir
ordu kuram ad. Model O rdu ona bu ans asla tanm ad. Bir yl ierisinde
Kralc asker direni tam am en bastrld.
Devrim zafer kazanm t. Ama ne eit bir devrim di bu? Gelecekte
toplum un ileyiine rehberlik edecek nasl bir yeni toplum gr vard?

Ordu, Eitleyiciler ve ngiliz Cumhuriyeti

Parlam entoda ounluu oluturan Presbiteryen eraf, Yeni Model

Orduyu hep naho bir gereksinim olarak grd. 1646da ilk ncelikleri
onu datmak, Kral ile uzlamak, siyasi-din muhalefeti ezerek devrimci
sreci sona erdirmekti. Byk mlk sahipleri olarak Kralclardan daha
ok radikallerden korkuyorlard.
Askerler, ya rlandada can skc bir sm rge sava yapmaya gnde
rilecekti ya da em eklilik maa ve dier faydalar olm adan derhal terhis
edileceklerdi. stelik aylardr m aalarn alm am lard. Bu ekonom ik
skntlar, daha fazla dem okrasi um uduyla birleti. Her alay, taleplerini
dile getirm ek ve siyasi eylemleri dier alaylarla egdm iinde y r t
mek zere iki ajitatr seti. Ordudan eylemciler, Londra ile dier e
hirlerde gl tabana sahip radikal dem okrat p arti Eitleyiciler ile yakn
ilikiler de kurdular. Eitleyicilerin en bilinen lideri, asker kkenli John
Lilburne idi.
Cromwell gibi ordu liderleri iki arada kalm lard. Kendileri de m lk
sahibi eraftan olduklarndan toplumsal igdleri m uhafazakrd ve
m m knse Kral ile uzlamaya eilimliydiler. Ama sava m eydannda ka
zandklarn savunmaya kararl baarl devrim cilerdiler ve ordu subay
lar olarak, m illetvekillerinin aksine ordunun alt kademelerinin basksn
dorudan zerlerinde hissediyorlard.
Dolaysyla, 1646-49 siyasi ekimelerinde iin iinde drt farkl kuv
vet vard. Kralclar, Savan sonularn tersine evirmek istiyorlard.
Presbiteryenler, byk m lk sahiplerinin m uhafazakr rejim ini kurm ak
zere Kral ile anlam ak istiyorlard. Bamszlar (Ordu liderleri ve par
lam entodaki kk bir aznlk), taviz verip uzlamak ile devrim ci eylem
arasnda gidip geliyorlard. Londra halknn ve Ordunun alt kademeleri
nin ounun desteini arkasna alan Eitleyiciler, esasl bir devrim ci de
iim iin bastryorlard.
Ekim 1647ye gelindiinde Eitleyiciler, O rdu liderlerini halka ak bir
tartm aya (Putney Tartm alar diye bilinir) zorlayacak kadar glyd-
ler. ngilterede en yoksul kiinin bile en zengin kadar yaamaya hakk var
156 j M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

diye dnyorum , diyordu radikal subay Albay Thomas Rainsborough.

ngilteren in en yoksul kiisi, kendisini yneten ama szne kulak ver
meyen bir hkm ete tam anlam yla bal olmaz.
Generaller adna konuan H enry Ireton yle cevap verdi: K rallktan
kalc, sabit m enfaati olmayanlarn, ... yani tm topraklara ve ticareti
yrten tm irketlere sahip olan kiilerin [dnda kalanlarn], kralln
ilerinin kararlatrlm asnda sz hakk olamaz.
ngiltere nasl bir yer olacakt? Kk m lk sahiplerinin radikal de
mokrasisi mi, yoksa byk toprak sahipleriyle tccarlarn hkim olduu
m uhafazakr bir anayasal [meruti] monari mi?
Kral, esir tutulduu yerden kap ikinci bir i sava balattnda m e
sele zmlenmemiti. Devrim in aa kard radikallie tepki duyan
skoya, Galler ve ngilterenin birok yerindeki Presbiteryenler bu kez
Kraln safna gemiti. Ama Yeni Model Ordu, 1648 yaznda nne kan
tm dm anlarn bir kasrga gibi ezip geti.
Kar-devrim teebbs ve tabann srekli basks karsnda Cromwell
ve Bamszlar, devrimci eyleme doru savruldular. Ordu, Aralk 1648de
ikinci devrim i gerekletirdi. Albay Pride, em rindeki svari birlii
ni kullanarak Avam Kam arasnn nde gelen liderlerini ieri sokmad.
Presbiteryen hkim iyetindeki Uzun Parlamento, Bamszlarn hkim ol
duu Kalnt parlamentoya dntrld. ngiliz halkna ihanet etmek
suuyla yarglanp m ahkm edilen Kral, 30 Ocak 1649da W hitehallda
halka ak bir ekilde idam edildi.
Solun desteiyle Sa ezen am a bu ikisi arasnda kararszca bocala
yan Ordu liderleri, bu sefer Eitleyicileri hedef aldlar. Ynetimi stlenen
Devlet Konseyinde yle diyordu Cromwell: Efendim size sylyorum,
bu adamlarla baa km ann baka bir yolu yok; onlar ortadan kaldrm a
lsnz; yoksa onlar sizi ortadan kaldrrlar.
Londradaki Eitleyici liderler tutuklanp Kule ye hapsedildiler, alt ka
demelerdeki askerlerin isyan ezildi ve liderlerinden drd, Oxfordshire,
Burfordda bir kilisenin avlusunda kuruna dizildi.
1649 ilkbaharnda uygulanan bask, Jenny Geddesin Temmuz 1637de
St. Giles Bapapazna ta frlatm asndan beridir ngiliz Devriminin iti
ci gc olan kitle hareketinin belini krd. O rta hallilerin eylemi, devri
min birok ulusal krizinde ve Britanyann drt bir yannda Kralclar ile
Parlam entocular arasnda yaanan yzlerce yerel mcadelede belirleyici
olmutu. Sradan insanlar, ya ehirli kalabalklar olarak ya da Yeni Model
O rdunun askerleri olarak mcadeleyi daha ileri tam ak iin defalarca or
taklaa hareket ettiler. Halk hareketinin yenilgisi, bu nedenle bir dnm
 l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s 157

noktasyd -tepeden asker bir diktatrlkle devrim in ileri doru ivmesi

nin dondurulduu bir nokta.
Ordu liderlerinin 1649dan sonraki ynetimi, kk toprak sahipleri,
tccarlar ve subaylardan meydana gelen dar bir toplumsal tabana daya
nyordu. Byk mlk sahiplerinin ou dm anca tutum almt. Kk
m lk sahiplerinin ou, partilerinin yenilgisinden sonra pasiflemi ve
ortada grnm ez olmutu. Ordu bile m uhaliflerden arndrlm Kalnt
Parlam ento ile ihtilafa dm t. Ama yeni seimler, yum uak bal bir
meclis oluturam ad. Bylece, asker diktatrlk resmiyet kazand: 1653te
Cromwell, ngiliz Cum huriyetinin Koruyucu Lordu oldu ve 1654te
ngiltere, tm generallerin ynettii asker blgelere blnd.
Yeni sistem giderek gzden dt ve istikrarszlat, zellikle de
CromweHin 1658de lmesinden sonra. M lk sahibi snflarn asker
ynetime kzgn olmas ve iinde yer alan radikallere kukuyla bakmas
yznden Ordu, toplumsal tabann geniletememiti. skoyada gre
ce m uhafazakr bir Ordu kom utan olan General George Monck, 1660n
balarnda darbe yapmaya kalktnda direni fazla srmedi. Londraya
girerek, II. Charles olarak tahta kmas iin I. Charlesn en byk olunu
ehre ard. Aslnda Restorasyon, Yeni Model Ordunun kendine kar
yapt bir darbeydi. Bunu m m kn klan ey, devrimci hareketin (ki
Ordu bunun en nemli davurumuydu) iinin boalmasyd.
Burjuva devrimi son derece elikili bir sretir. Burjuvazi, m lk sahi
bi aznlktr. Devrimci eylemle devleti devirmesi, ancak ve ancak daha ge
ni toplum sal kuvvetleri harekete geirebilmesiyle m m kn olur. Ama bu
kuvvetlerin kendilerine zg menfaatleri vardr ve devrim ylesine g
lendirici bir sretir ki beklentilerle talepler, burjuva devrimci liderliin
vermeye raz olduunun hzla tesine geebilir. Bu durum da, kitlesel bir
halk hareketlenmesine ikin dem okratik ve eitleyici zlemlerin, byk
m lk sahipleri arasnda kk derinlerde yatan korkular tetiklemesi soru
nu ortaya kar. Bu, gerekleebilecek burjuva devrim lerinin sklkla ya
rda kalm asna neden olur. Almanyada 1520lerde ve ardndan 1620ler-
de byle olmutu: Her iki rnekte de m uhafazakr Protestan asilzadeler,
karlarna sradan halkn radikal Protestan hareketleri ktnda rke
rek geri ekilmiti. Kitle hareketinin bykl ve nitelii belirleyicidir.
Devrimler, birbirini takip eden krizlerle kesintiye urar. Her krizde dev
rimci ve kar-devrim ci kuvvetler dorudan atmaya girerler. Devrim in
ileri doru mu gidecei, yoksa geri mi ekilecei bu atm ann sonucuna
baldr. Ancak belli bir noktaya gelindiinde en radikal burjuvazi bile,
eer m lklerini korumay dnyorsa tabandan ykselen ve kendisini
iktidara tayan kitle hareketinin hzn kesmek zorundadr. Bunu yapt-
158 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

mda ise karsnda hortlayan kar-devrim i bulur. Bu nedenledir ki 1660

Restorasyonu, ngilterenin m al-m lk sahiplerinin um duklar nihai
zm olmayacakt.

Sm rgeler, Klelik ve Irk lk

Hollanda ve Britanya burjuva devrimleri, m uazzam bir toplumsal-ik-
tisadi gc serbest brakt. Ortaa ekonomisi, siyasi otoritenin boyundu
ruu altndayd. Hal Seferleri zam annn Bat Avrupas gibi geleneksel
feodalizm de toplad art valyelere, atolara ve asillere zg gste
rie aktarak israf ediyordu. Devlet feodalizmi (II. Philip spanyas ya da
XIV. Louis Fransas) ise kraliyet ordularna, snr boyu tahkim atlarna ve
saray atafatna gmyordu art.
1566-1609da Hollandann spanya karsnda zafer kazanm as ve
1637-60da parlam entonun ngiliz Kraln alaa etmesi, piyasann, kr
gdsnn, retken yatrm lar araclyla sermaye biriktirm eye hevesli
eraf ve tccar snfnn egemen olduu yeni bir dnyann kapsn ara
lamt.
17. yzyln ikinci yars Hollandann Altn a idi. Topraklar slah
ediliyor ve yeni tarm yntemleri uygulanyordu. Am sterdam n kuzeyin
deki Zaanstreek blgesinde, sanayiye hizmet veren 128 rzgr deirm eni
vard. Bir dizi ticaret ssyle Hollandann Gney Afrika, H indistan ve
Uzak Dou ile balants salanyordu.
Gelimenin hz ylesine artm t ki ticari rekabet, 1652-74 arasnda
Hollanda ile ngiltere arasnda deniz savama yol at -ta ki Fransa
kral XIV. Louise kar koym ak her ikisinin de karna olduundan bu
iki burjuva devleti ittifak yapncaya kadar. ngiltere-Hollanda atmas
devam etseydi, Hollanda malup olacakt. Merkez ss, Britanya ile uzun
sreli bir mcadeleyi kaldram ayacak kadar kkt.
Britanya tarihini, byk bir ada olmas, zengin kaynaklara sahip ol
mas ve dinam ik bir ktann kenarnda yer almas gerei ekillendiriyor.
Britanya etrafndaki denizler hem savunma amal bir hendek, hem de ti
careti kolaylatran bir otoban ilevi gryor. 17. yzyl devrimi, ngiltere
corafyasnda sakl olan ekonom ik potansiyeli aa kard. Deniz ti
caretinin, donanm a gcnn ve denizar imparatorluun, Britanyay
kresel bir sper g yapmaya yetecek kadar gelimesini m m kn kld.
1650de 500.000 ton olan km r retim i 1800de 15 milyon tona yk
seldi. Sanayinin byme hz, 1710-60 arasnda ylda %0,7 iken, 1780
1800 arasnda %2ye kt. ehirlerde yaayan nfusun oran 1650 ile 1800
arasnda %9dan %20'ye trm and.
 l k B u r j u v a D e v r i m l e r i Da lg as 159

Sanayi bu dnemin ancak sonuna doru srama yapabildi. 17. yzy

ln sonlarnda ve 18. yzyl boyunca sanayi retim inin neredeyse tam am ,
zanaatkrlarn kk atlyelerde yaptklar zanaat ilerinden oluuyordu.
Makineleme ve fabrika retim i, 1800e gelindiinde bile hl emekleme
andayd. Sermaye birikim i, retim in kontrolnden ziyade datm la
m badelenin kontrol araclyla gerekleiyordu. 18. yzyl kapitalizmi
tccar kapitalizmi idi, henz sanayi kapitalizmi deildi. Bunun en iyi ifa
desi l ticaret denilen eydi.
16. yzylda, emperyal dllerin en by Aztekler ile nkalarn
kymetli madenleriydi. 18. yzylda, A ntillerin eker kam plantas
yonlar ne kmt. Her iki durum da da bir sorun vard: Emek ktl.
Avrupal ilk yerleimcilerin silahlar ve beraberlerinde tadklar hasta
lklar, Kuzey-Gney Am erikann yerli nfusunun neredeyse kkn ku
rutm utu. Ama (ar artlara imza attrlp ii olarak getirilen binlerce
szlemeli hizm etkrlar dhil) bizzat yerleimciler de tropik hastalklar
yznden yok olup gitm enin eiine gelmilerdi. Stmaya, sarhum m a-
ya ve dier tropik hastalklara direnli yeni bir i gcne ihtiya vard.
zm, Bat Afrikadan kle getirmekti.
Londra, Bristol, Liverpool ve Glasgowa eker yetitirmek, bu ie ara
clk edenleri servete bom ak iin milyonlarca Afrikal kleletirildi, ge
milerle tand ve lene kadar altrld. 17. yzyln sonu ile 19. yzyln
ba arasnda 12 milyon kadar Afrikal A tlantiki geti. Bunlardan yak
lak 1,5 milyonu yolculuk srasnda hayatn kaybetti. Bu insanlar kle
gemilerine tka basa doldurup bu kayplar olaan grmek, daha fazla
snn hayatta kalmasn salayacak koullar salam aktan daha krlyd.
Yolculuu sa salim atlatanlar iin Antillerde hayat hi de daha parlak
deildi. Plantasyonlarda yetersiz beslenen, ar altrlan ve krbala di
sipline edilen kleler arasnda lm oran inanlm az yksekti.
Bu 12 milyon Afrikal gmenle karlatrldnda bu dnemde Yeni
Dnya ya yalnzca 2 milyon kadar Avrupal g etti. Buna karn, 1820de
beyaz nfusu siyahlarn kabaca 2 katyd. Avrupallar hayatta kalp say
larn artrdlar. A frikallarn payna ise lm dt.
Yeni Dnya nn yerli halklarnn soyunun kurutulm as, tarihte insan
la kar ilenmi en byk sulardan biriydi. Bir dieri de kle ticaretiy
di. lenen insanlk sularn m eru gstermek zere kullanm a sokulan
rklk durum u daha da arlatryordu.
u ya da bu biimiyle rkla tm snfl toplum larda rastlanr. Bunun
nedeni vardr: Birincisi, artn denetimi iin rekabete tutuan ynetici
snflarn, bu mcadelelerinde arkalarndan gelecek sradan insanlar ha
rekete geirmeleri gerekir. rnein Hal Seferleri srasnda O rtadouda
160 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

soykrm, yama ve fetih savalarn hakl gstermek iin M slm anlar

kfir diye eytanlatrlm t.
kincisi, snfl toplum, sradan insanlar hayatta kalma mcadelesin
de birbirine drr. Ynetici snf, insanlarn kendilerini smrenlere
kar birlemesi ihtim alini azaltan ayrmalar besleyerek bu durum dan
istifade eder. rnein Romal soylular, yoksul yurttalara belli baz ayr
calklar tanyor, onlar himaye alarna katyorlard; bunu yaparken bar
barlar denilen yabanclarla kleleri aalamalar tevik ediliyordu.
ncs, emperyalizm (baka halklarn topraklarn, kaynaklarn
ve insan gcn ele geirmek amacyla asker kuvvet kullanma), k u rb an
larn kltrel ya da rksal adan daha deersiz gsterilmesi durum unda
daha kolay hakl gsterilebilir. Emperyalizm bylece bir uygarlatrm a
grevi olarak sunulabilir.
18. yzyl boyunca Avrupa smrgelerinin hzla artm as ve kle ticare
tinin ayn lde hzl biimde bymesi, rk ideolojiyi yeniden biim
lendirip onun tarihsel nemini olduundan fazla gstermekte kullanld.
Yeni rklk, l ticaret balam nda gelitirildi. Gemilerle Bat A frikaya
tanan ticaret mallar, siyah klelerle dei-toku ediliyordu. Yerel efler,
piyasann ihtiyacn karlayp ithal edilen prestij m allarn alabilmek iin
kleletirme savalar veriyordu. Atlantik Okyanusu nu aan kleler, kle
pazarlarnda plantasyon sahiplerine satlyordu. Gemiler, eker, t t n ve
sonralar pam uk dolu olarak Avrupaya dnyordu.
Irklk, yerli halkn daha deersiz olduu gerekesiyle smrgelerin
varln ve klelii meru gsteriyordu. En kt durum da, yalnzca ar
ileri yapabilecek, insandan aa varlklar olarak grlyorlard. En iyi
durumdaysa bunlar, uygarlap Hristiyan olm ak iin yardm a ihtiyac
olan, kara cahil ve geri kalm insanlard.
Kapitalizm her zaman son derece elikili olagelmitir. Bir yanda,
ekonomik dinamizmiyle insanlarn ihtiya duyduklar mal ve hizm etleri
salama gcm z inanlm az lde artrm tr. te yanda, dnyann
zenginliinin bir aznln kontrolnde olmas, bir sr insan srekli
m ahrum iyete m ahkm etm itir.
18. yzylda bu eliki, ngilterenin lim an ehirlerindeki tccar-kapi-
talist snfnn zenginlii ile A tlantiki ap A ntillerin plantasyonlarnda
lesiye alanlarn sefaleti arasndaki tezatta grlyordu. Ama burju
vazinin kresel hkim iyetini kurm asnda denen beer bedel bundan
ibaret deildi. Britanyal yneticiler, smrgelerden elde edilecek gz
kamatrc dllerin peinde koarken acmaszdlar. G dengesinin
aleyhlerine bozulduunu sezen dier yneticiler, dnya hkimiyeti yar
 lk Burj uv a D e v r im le r i Dalgas 161

na katlmaya mecbur olduklarn hissettiler. Sonuta, Avrupa arka arkaya

savaa tu tu tu ve Avrupann savalar giderek kreselleti.

mparatorluk Savalar

ngiliz Devrimi, dnya tarih in in en belirleyici olaylarndan biriydi,

nk Britanyay, dnyann drt bir tarafna ulaabilen yeni bir kapita
list ekonom inin srama tahtas yapmt. Bir kere baladktan sonra n
ne hibir ey geemezdi.
17. yzyln sonunda Avrupann hkim gc Fransa idi. Nfusu
Britanyann katyd ve Fransz ekonomisinin retim dzeyi de ayn l
de bykt. Ancak, dinam ik ekonomisi nedeniyle Britanyan n nfusu
ve retim dzeyi 18. yzyl boyunca Fransadan daha hzl artt. stelik
bir anakara gc olarak Fransa, toprak snrlarn korum ak iin daha b
yk bir ordu beslemek zorundayd. Bunun aksine, Britanya bir deniz gc
ve ada kale olduundan yneticileri, orduyu kk ama donanm ay gl
tut politikas izliyordu.
Britanya devleti mali adan da glyd. Her ne kadar parlam ento
ya hkim olan tccarlarla toprak sahipleri dk maliyetli bir ynetimi
ve anakarayla savaa girm ekten kanmay savunuyorsa da, Britanyann
byyen kapitalist ekonomisi, hayati karlar tehlikede olduunda ordu
yu destekleyecek kaynaklara sahipti. rnein 1694te kurulduktan sonra
hzla kaynak toplayan ngiltere Bankas, Kraliyet D onanm asnn bytl
mesi iin kredi salayabiliyordu. Hzla byyen ticaret ve m odern banka
clk, Britanyaya nemli avantajlar salyordu.
Britanya ile Fransa arasndaki atma, 1688-1815 arasnda hkim k
resel krlm a izgisiydi. lk balangta ngiliz D evrim ine, en sonundaysa
Fransz Devrim ine kar mcadeleyle rtm t.
Avrupa corafyasnn, buray bir savaan devletler ktas yaptn ha
trlatm am z yerinde olur. Dou-gney ynnde iletiim in kolayl, deniz
yollar ve gemilerin ilemesine elverili su yollar, hareketi abuklat
ryordu. Ayn zamanda, birok yarmadas ve farkl ekolojik blgeleriy
le hem etnik yaplarn hem de uluslarn eitliliini besliyordu. Roma
m paratorluu nun yklm asndan bugne Avrupada tm ktaya yayla
cak hibir emperyal proje baarl olmamtr. Emperyal efendilik heves
lileri, ok gl bir hasm kuvvetler koalisyonuyla karlam tr daima.
16. yzyldan itibaren Britanyann geleneksel politikas, tek bir gcn
Avrupaya egemen olmasn engellemek, zellikle de ada kalenin gvenli
ini tehdit eden Man Denizi lim anlarnn kontroln elinde tutm ak ol
mutur. Bu, ittifaklar, mali destekler ve yurtdna gnderilen asker g-
162 1 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

1er bileimiyle baarlm tr. Britanya, 18. yzyl boyunca Fransaya kar
ard ardna ittifaklar kurulm asna nclk etti, askerlerinin paralarn
deyebilsinler diye Alman devletiklerine mali destek salad ve Avrupal
m ttefiklerinin yannda savamalar iin Krmz Urballar denilen k
k ordularn dzenli olarak gnderdi.
nceleri Britanya zayf gzkyordu. Devrimci halk hareketinin 1649
60 arasnda ezilmesi sonucunda Restorasyonn ardndan Kralcln ye
niden dirilm esini, Fransz m onarisi iyi kulland. 1685te II. Charlesn
yerine kardei II. James geti. Katolik olan James Fransa yanlsyd ve kat
bir m utlak m onari taraftaryd. Fransann m ali desteiyle, Kralc kar
devrim in potansiyel arac olarak rlandalIlardan oluan bir Katolik ordu
kurm utu. lk nceleri, ngilterenin mal-mlk sahibi kesim inin desteini
almt. II. Charlesn gayrimeru olu olan, koyu Protestan M onm outh
Dk, taht zerine hak iddia etm ek zere 1685te West Countryye ayak
bastnda parlamento ve ordu Jamesi destekledi. 1641-49 devrimci halk
hareketinin canlanm asndan korktular ve O Gzel Dava, Sedgemoor
Muharebesi yle tam bir yenilgiye uratld.
Ama Kralclk, Protestan toprak sahipleriyle tccarlarn m lkleri,
gleri ve dinleri asndan ciddi bir tehditti. Jamesin niyeti aa k
tnda ve Sedgemoordan sonra halk devrim i tehlikesinin azalmasyla,
parlamento ile ordunun nde gelen liderleri bir darbe planladlar. 1688
anl Devrim i, 1645 zaferinin ve 1660 uzlam asnn yeniden onaylanm a
s demekti. Hollanda yneticisi Orangell W illiam ile II. Jamesin byk
kz Mary Stuart, ngiltere, rlanda ve skoya tahtna kmaya arldlar.
W illiami destekleyen ordu ayakland ve James Fransaya kat.
Jakobitler denilen II. James yandalar 1746ya kadar tehdit olmay
srdrdler. Fransann desteiyle, Protestanlarn ngiltere, rlanda ve
skoya k rallklarnn tahtna gemesini nlem ek iin bir dizi giriim de
bulundular -e n dikkat ekicileri 1689-91, 1715 ve 1745-46 idi. Jakobit
isyanlar, Britanya ile Fransa arasndaki daha geni kapsaml, kresel
bir atm ann parasyd. Bu iki devlet, 1688-1815 arasnda birbirleriyle
alt byk savaa tututular. Bu dnem in yarsnda resmen sava h a lin
deydiler.
Britanya ile Fransa arasndaki bu stnlk sava, o dnemin tm a
tm alarna hkim olan elikiydi: Dokuz Yl Sava (1688-97), spanya
Veraset Sava (1701-14), Avusturya Veraset Sava (1740-48), Yedi Yl
Sava (1756-63), Amerikan Bamszlk Sava (Fransa, 1778-83 ara
snda Britanyaya kar mcadele etmiti), Fransz Devrim ve Napolyon
Savalar (1793-1815 arasnda Britanya ile Fransa neredeyse aralksz sa
vatlar). atm a kreseldi. Merkezi Avrupa idi am a Hindistan, Antiller,
 l k B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 1 6 3

Kuzey Am erika ve baka yerlerde de hem karada hem de denizde nemli

mcadeleler yaand.
Britanyann en bandan itibaren nemli avantaj vard. Birincisi,
ngiliz Devrim i srasnda yeni bir ordu ve sava tarz ortaya km t.
M utlak m onari idaresindeki Fransz ordusu yava, tem kinli ve ar sa
vunm ac mevzi savalar yapyordu. Bunun aksine 1645-60 Yeni Model
Ordu gelenei uyarnca ngiliz sava doktrini hareketlilie, ate gcne ve
saldrya nem veriyordu.
kincisi, ekonomik zenginlii ve salam m ali altyaps sayesinde
Britanya, kta Avrupasndaki m ttefiklerinin asker katklarna m ali des
tek verebiliyordu.
ncs, Franszlarla karlatrldnda Britanyallar, deniz ope
rasyonlarna ve smrgeci seferlere kat kat fazla kaynak ayrabiliyordu.
Man Denizi ngilizleri koruyordu. Franszlar, uzun kara snrlarn sa
vunm aya ncelik vermek zorundayd.
Bu avantajlar, Britanya nfusu ile retim dzeyinin Fransadan daha
hzl byd gereiyle bir arada dnldnde, Fransann gc
nn Avrupa ile snrlanm as ve Fransz m paratorluu nun denizar top
raklarnn kaybedilmesi anlam na geliyordu.
Britanyann bu yzylda jeopolitik zaferini ilan etmesinde iki m u
harebenin belirleyici rol oldu. Malborough D knn 1704te Blenheim
M uharebesi zaferi, XIV. Louis Fransasnn kta Avrupasndaki hegemon
yasn sona erdirdi. W ellington D knn 1815te Waterlooda kazand
zafer de Napolyon Fransas iin ayn sonucu dourdu. Bundan byle
Britanya, 19. yzyln byk ksm nda hkim kresel sper g olacakt.
1815-1914 arasnda Avrupada byk bir savaa girmeyen Britanyann
Fransa karsndaki jeopolitik zaferi ve Sanayi D evrim ine nclk etm e
si, bu hkim iyeti getirmiti. Her iki baarnn kk de, Britanya toplumu-
nun 17. yzyl ortasnda geirdii devrimci dnm de yatyordu.
Britanyann egemenlii, ikinci burjuva devrim leri dalgasna nem
li katk yapt. Avrupan n mutlakiyeti ve devlet-feodal monarileri,
Britanyann dinam ik kapitalist ekonomisinin baarlaryla boy lemi-
yordu. Fransa giderek daha geriye dt ve jeopolitik rekabetin iddetle
nen basks, 1789 patlam asnda nemli bir etken oldu.
Ancak, bundan nce Am erikallar gsterili bir genel prova sahneledi
ler. 1775te Massachusetts krsalnda, Lexington ve Bunker H illde, misket
tfeklerinin yaylm atei altnda yeni bir devrim a balad.
 D e v r im i n z n e si: J a k o b e n K u l b n n ve B ir in c i F ra n s z
C u m h u r iy e tin in (1 7 9 3 -9 4 ) II. Y ln d a K a m u G v e n li i K o m ite s in in
n d e g elen y e le r in d e n M a x im ilie n R o b e s p ie rr e
 8

k n c Burjuva
D e v r m l e r D algasi

1775-1815

ngiliz Reform Hareketi, gl bir merkez devlet ve saray m ensup

laryla arazi sahiplerinden oluan yeni bir aristokrasi yaratt. A rdndan
ngiliz Devrimi, ynetim yetkisini mlk sahibi snflarn eline veren bir
anayasal m onari yaratt. Bu iki gelime, ngiliz ynetici snfn yeniden
biimlendirerek bankaclar, tccarlar ve ticari retim yapan iftilerden
oluan bir sekinler kesimi haline getirdi. Sonu, Britanya tccar kapita
lizm inin tm potansiyeliyle serbest kalmas oldu.
D nyann 1450lerde balayan dnm bylece ksa srede hz ka
zand. Britanya ordular ve donanm alar, H indistan, Kuzey Am erika ve
Antillerde geni bir smrge imparatorluu yarattndan zenginlik ge
risin geri Britanyaya akarak onu hem bir ekonom ik g merkezine hem
de jeopolitik bir sper gce evirdi.
Bunun bir sonucu, Britanya ile girdii asker rekabet yznden Fransa
m utlak m onarisinin mali kaynaklarnn ve saygnlnn yerle bir olmas
oldu. Ayn zamanda, Fransa ierisinde kapitalizm in ve zengin tccarlarla
profesyonel burjuvazinin gelimesi, monariyi devirip topluma yeni bir
biim verebilecek toplumsal gler yaratt. Sonu (Fransz Devrimi), dn
yay sarst. A rtk hibir ey eskisi gibi olmayacakt.
Bu blmde, m odern dnya tarihinin bu ok nemli olayn ayrnt
syla analiz edeceiz. Ancak ncelikle, 1789a uzanan yolu aan fikir dev-
rim ini (Aydnlanma hareketi) ve Franszlara, uygulamaya geirilmi bir
fikirler m odeli sunan byk smrge ayaklanmasn (Amerikan Devrimi)
ele alacaz.

Aydnlanma
18. yzyl Avrupas e blnm t. Gney ve dou Avrupann ou
nu kapsayan ilk grup, kral otokratlarn, Ortaadan bu yana hem en hi
166 M a r k s i s t D n y a T a r i hi

deimeksizin toprak aalar ile papazlarn etkisi altndaki kyllerden

oluan geleneksel toplumlar ynettii feodal-mutlakiyeti gemie sap
lanp kalmt.
Kuzeybat Avrupay kapsayan ikinci grup, ticari iftilik, deniz tica
reti, yeni sanayiler ve modern bankaclk temeline dayal dinam ik, hzla
byyen bir kapitalist ekonomi sayesinde dnm yaamt. Londrann
bymesi, bu deiimin boyutunu iyi gsterir: 1560ta 100.000in biraz
zerinde olan nfusu 1640ta 350.000e, 1715te 630.000e ve 1815te 1,4
milyona kt.
nc grup aradakilerden oluuyordu. Burada, feodal-mutlakiyet-
iliin kalntlar, filizlenmekte olan ticari kapitalizmle i ie gemiti.
Bunun en iyi rnei Fransa idi. Byyen bir deniz ticaret filosu, H indistan
ile Kuzey-Gney Amerikada genileyen bir smrge imparatorluu, gi
derek zenginleen ve kendine gvenen bir ehir burjuvazisi vard. Ama
ayn zam anda Fransa, krallk otokrasisine, gl bir Katolik Kilisesi ne,
devletten geinen asalak bir saray mensuplar snfna, ayn lde asa
lak olan soylu toprak sahipleri snfna, feodal harlar ve vergiler altnda
ezilen kyl snfna, gei vergileri, harlar ve snrlayc dzenlemelerle
engellenen bir yurtii ticaret sistemine de sahipti.
Fransz kapitalizm inin bymesi, elikilerin sonsuza kadar zapt edi
lemeyecei anlam na geliyordu. Bunlar kriz noktasna getirecek kadar
hzlandran, devletin Britanya ile girdii kresel stnlk mcadelesiydi.
16. yzyln ortas ile 19. yzyln ba arasnda Parisin nfusu katna
kt: Bu, Fransa ekonomisinin ne kadar genilediinin bir ls. Ama
ayn dnemde Londrann nfusu 12 kat artm t. Paris, 16. yzyln or
tasnda Londrann iki katyken, 19. yzyln banda artk yars byk
lkteydi: Britanya ekonomisinin ne kadar dinam ik olduunun bir ls.
Sorunun can alc taraf, iki ulus devlet arasndaki asker rekabetti.
Yedi Yl Sava srasnda (1756-63) Fransa, im paratorluunun H indistan
ve Kuzey-Gney Amerika topraklarn Britanyaya kaptrd. Askeri yenil
gi, Fransz toplum undaki byyen krizin dsal bir ifadesiydi. Fikirlerde
devrim ise isel ifadesiydi. Fransan n feodal-mutlakiyeti ancien rgime i
[eski rejim], 1789-94 Devrimi ile devrilmesinden ok nce dnsel a
dan zlmt.
Ancien rgime'in ideolojik m evzilerini koruyamamas, onun gerici n i
teliini aa vuruyordu. Yeni bir Aydnlanma dncesi dalgas, gemi
in birikm i ideolojik tortusunu ylesine silip sprm t ki baz despot
larla dkler bile din deitiren m ritlerin cokusuyla dnyay aklc ve
bilimsel yollardan kavramaya ynelmilerdi.
Avusturya, talya, spanya ve (bir lde) Fransada yaanan Kar
Reform Hareketi ile az ok benzeen 17. yzyl kar-devrim inin bedeli,
 kinci Burjuva De vrimle ri Dalgas 167

Hollanda, ngiltere ve skoyann, bu yzyln sonuna gelindiinde d

nsel, bilimsel ve sanatsal ilerlemenin odak noktas haline gelmesiydi.
Kutsal m etinlerin kabul edilen hikm eti skartaya karlrken gzlem, de
ney ve akl yrtm e [uslamlama] ne kt. rnein Isaac Newton, evre
nin nasl ilediini aklamaya ynelik giriim lerinde Kopernik, Kepler ve
Galileonun kafasn kartran fizik sorunlarn zgrce zebiliyordu.
Ama Akln hkm darln ilan ettii yeni alan, doa bilim lerinin ok
tesine geiyordu. Hollanda ve ngiltere devrim leri, seilmi temsilcilerin
haklan ve ayrcalklar lehine krallarn ilahi ynetme hakkn reddetm i
ti. Ama eer siyasi dzen T an rn n takdiri deilse, eer insanlar kendi
siyasi dzenlerini yaratyorlarsa, bu dzen hangi biimi almalyd?
1647 Putney Tartmalar tehlikeleri gzler nne sermiti: lahi otori
tenin yokluunda insanlar, iktidarn nasl kullanlaca konusunda anla
mazla dme eilimindeydiler. Putneyde, daha st konum dakilerin
grne gre kalc, sabit m enfaati olm ayanlarn kam u ilerinin idare
sinde sz hakk olmamalyd. Daha alt tabakalar adna konuan baka
larna greyse, kendisini yneten ama szne kulak vermeyen hkm e
te itaat etme ykm ll olmamalyd. Devrimci ngilterenin, bu m e
selelerle bouan Thomas Hobbes ve John Locke gibi siyaset felsefecileri
ortaya karm asna am amak gerek.
Sonuta tartm a, 1660 ve 1688 uzlamalaryla duruldu. ngilterenin
paralanm sekinleri kendi aralarnda anlamaya vararak alt tabakalara
kar saflar sklatrdlar. Parlam ento'nun iki byk partisi olan Liberal
ve M uhafazakr parti taraftarlar, 18. yzyl boyunca devlet m akam nn
avantalar (dnemin hicivcilerine gre Eski Yolsuzluk) zerine az
dalama devam edebilirlerdi ama toplum un geri kalanna kar birleik
bir cepheyi temsil ediyorlard. Yzyln sonuna gelindiinde, ngilterede
mala kar ilenen 200 kadar sua idam cezas veriliyordu.
te yandan, reform yaam am Fransz toplum u, acil siyasi sorunlara
bu tr bir zm getiremiyordu. A ydnlanm ann bu corafyada doup
serpilmesi bundan trdr. En byk baars, tannm yzlerce ayd
nn katkda bulunduu ve 25.000 kadar kopyas satlan, insan bilgisi ile
dncesinin topland 35 ciltlik Ansiklopedi (Encyclopdie, 1751-72) idi.
Birok taraftarnn grece m uhafazakr niyetlerine bakm akszn
Aydnlanma ya altst edici, siyasi olarak andrc niteliini kazandran,
ada dncenin nda akl d gzken k u ru m la n ve uygulam alar
eletirmesiydi. Akl d gzken eyler de genellikle ticaret burjuvazisiyle
profesyonel burjuvazinin m enfaatlerine aykr oluyordu.
Ticaret ve piyasa temelli ilikiler, himaye, imtiyaz ve nfuz alarn
paralyordu. Parasal mbadele, miras alnm unvan ve m lk temel
168 Marksist Dny a Tarihi

alan kazanlm haklarn yerini alyordu. Dolaysyla, Kilise ve teolojisi

[tanrbilim], krallarn iddia ettikleri ilahi ynetme hakk ve rm ekte
olan (unvan sahibi) makam avclar snfnn siyasi egemenlii, yeni d
nrlere akl d geliyordu.
Peki zel mlkiyete nasl baklyordu? Aklc myd? Bazlar yle ol
madn dnyordu. Jean-Jacques Rousseau yle diyordu:
Bir to p rak parasn itle evirip buras benim diyen ve in san larn k e n d i
sine inanacak kadar naif olduunu kefeden ilk kii; sivil toplum un gerek
k urucusu ite o kiidir. itleri skp ya da alan hendei doldurup evresin
dekilere bu sahtekr dinlem eyin; yeryznn m eyvelerinin hepim ize ait
olduunu ve yeryznn kim sen in m al olm adn u n u tu rsan z iiniz b iter
diyerek ka suu, sava ve cinayeti nleyebilir, in san l saysz dehetten ve
beladan kurtarabilirdi.

Aydnlanma ok boyutlu bir dnsel hareketti am a z radikal ele

tiriydi; insan ilikileriyle ilgili olup da zgr dnm e sreci hu zu ru n
da doyurucu bir aklama yapamayan her ey, m eydan okumaya akt.
stelik bu, elikilerle kalbura dnm, pek oklarna gre hurafeden iba
ret kutsanm kurum larla dolu 18. yzyl sonu Avrupas balamnda, her
an patlamaya hazr bir ideolojik bombayd -zellikle de akln ruhu, alt
tabakaya ulatnda. O zaman tahtlar sallanabilirdi.
Aydnlanmann en radikal hiciv yazarlarndan birisi, silahl ekyala
ryla karaya ayak basan ve ulusun rzas olmadan kendisini ngiltere kral
ilan eden Fransz pii, diye bahsettii Fatih Williama akas deersiz ve
alaklkta zgn birisidir diyordu. yle devam ediyordu: Monari ve ha
lefleri ... dnyay kana ve kle bodular. ... zgrlk, yerkrenin drt bir
yannda avland. Asya ile Afrika, onu uzun sre nce kovdu. Avrupa ona bir
yabancym gibi davranyor ve ngiltere, ekip gitmesi uyarsnda bulundu.
Bu yaznn tarihi Ocak 1776. Yazan Tom Paine. Saduyu adl bro
r, salon aydnlarnn tum turakl dilini, meyhane m ak in istlerin in
(zanaatkrlarn) gnlk konumasna eviriyordu. Rekor krarak ksa
srede 150.000 adet satld; bir yl iinde yarm m ilyonu buldu satlar.
aracak bir ey yok. Yz binlerce sradan erkek ve kadn, radikal fikirleri
benimseyerek dnyay yeniden biimlendirm e mcadelesine katlyordu.
Saduyu nun Philadelphiann New England ehrinde yaynlanm a
sndan dokuz ay nce, komu Massachusetts eyaletinde milis kuvvet
ler, Lexingtonda Britanyal Krm z Urballara ate aarak Am erikan
Devriminin kvlcm n aktlar.

Amerikan Devrim i
1764te, Kuzey Amerikann A tlantik kys boyunca dizilen 13 kolo
nide yaayan Amerikallar, kendilerini III. Georgeun Britanya tebaas
 k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 169

olarak gryordu. Kendi karar ve eylemlerinin sonucunda, 1788e gelin

diinde devrim ve savala ekillenen yeni cum huriyetin zgr yurttalar
oldular. Baka birok ey daha deiti. 13 koloni birleerek bamsz bir
federal devlet kurdu. Kral ve parlamento ortadan kaldrlrken yerlerine
Bakan, Senato ve Temsilciler Meclisi konuldu.
Baz zenginler (Kral destekleyenler) servetlerini kaybettiler. Bir za
m anlar ilerini feodal baronlar gibi yrtebilen bazlar, kiraclarnn
artk eskisi kadar yum uak bal olmadn grdler. Kadnlar, en azn
dan bazlar, daha rahat davranm aya baladlar. Gazete okuyor, kzlarn
okutm ak iin okullar kuruyor, kendilerine sayg duyarak hareket ediyor
ve yurtsever kocalarna, neden ben hr olamayacakmm? diye soru
yorlard.
Keza, baz siyahlar iin de iler olduka deimiti. M assachusetts ve
Vermont eyaletleri klelii tam am en kaldrdlar. ok gemeden onlar di
er eyaletler de takip edecekti. 1776da Chesapeake nehri kys boyunca
saylar birka bini bulan zgr siyahlar, 1810da 60.000e ykselmiti.
Deiim olabilecei kadar byk deildi; birounun um duundan
ok daha snrl kalmt aslnda. nk Am erikan Devrimi (1775-83),
Am erikan kolonileri ile Britanya m paratorluu arasndaki ulusal bam
szlk mcadelesinden ibaret deildi. Am erikan halknn farkl tabakalar
ve koullar arasnda bir mcadeleydi ayn zam anda -ne tr bir cum huri
yet uruna savatklarn belirleyen bir mcadele.
Sorunlar, Yedi Yl Savann (1756-63) sona ermesiyle balad. Fransay
yenen Britanya, H indistan ile Kanadadaki Fransz topraklarn ele ge
irdi. Bu srada Am erikallar da stlerine deni yapt; dzenli Krmz
Urbal birlikleriyle omuz om uza arpan koloni milisleri, lkenin bat
snrn gvence altna aldlar. Zafer, Fransa tehdidini ve onunla birlikte
de Am erikallarn Britanyann asker desteine bam lln sona erdir
di. Ayrca Britanya hkm etini, sava borlaryla ve bunlar demek iin
vergileri artrm a ihtiyacyla ba baa brakt.
Britanyann Amerikan ticaretine uygulad vergiler ayaklyd:
Britanyal toprak sahiplerini yksek vergilerden kurtarm ak, Britanya
ticaretini yabanc rekabetten korum ak ve Britanya borlarnn den
mesine yardm c olmak amalanyordu. Ezcmle, eker Yasas (1764),
Damga Vergisi Yasas (1765), Townshend vergileri (1767) ve ay Yasas
(1773), Britanya ynetici snfnn menfaatlerine hizm et edecek ekil
de Am erikann zenginliini ekip alm ak zere tasarlanm t. Eer
Am erikallar bu vergileri demeye devam etselerdi, onlar ekonomik
durgunluk ve azgelimilik bekliyor olacakt. nl temsil yoksa vergi
de yok slogan, bu tehlike karsnda gndeme gelmiti. M enfaatlerine
1 7 0 M a r k s i s t Dnya Tarihi

aykr vergilerin tehdidi altndaki Amerikallar, karar verme hakk talep

ediyordu.
Britanyann abalar, 1764-75 arasnda dorudan eylemle boa ka
rld. 13 kolonide yalnzca 3 milyon Amerikal olmasna ve her 20 kiiden
yalnzca birinin ehirde yaamasna ramen, halk Britanya vergilerini uy
gulanam az klan kitlesel bir direni hareketi etrafnda birleti.
Toplantlar, yryler, temsil kuklalarn yaklmas ve hrriyet direk
leri dikilmesi gibi etkinlikler sayesinde hareket oluturuldu. Kalabalklar,
gm rk grevlileri ile askerlere kar koyuyordu. Potansiyel ibirlikile
rin gz korkutuluyordu. Resm etkinlikler engelleniyordu. Baz vaka
larda m allar tahrip ediliyordu. Zanaatkrlar (m akinistler), kk tc
carlar, yerel iftiler ve m uhalif aydnlardan meydana gelen m ilitan e
hirli ynlar, boykotlar zorla hayata geiriyordu. nde gelen eylemciler,
Hrriyetin Evlatlar ad altnda rgtlenm iti. En az 15 ehirde ubeleri
vard ve koloniler aras mtekabiliyet birlii etrafnda birlemilerdi.
Genel kalp, direniin aniden parlayvermesi (kim i zaman kanl a
tm alara yol ayordu) ve ardndan Britanyallarn geri adm atm a
s eklindeydi. Ama 1773te, Kzlderili klna girm i 100 eylemcinin,
Dou H indistan irketi gemisinin tm ykn denize boaltmasndan
(Boston ay Partisi) sonra, Britanyallar artk sert nlemlere bavur
m ann art olduuna karar verdiler. General Gage M assachusetts valisi
olarak grevlendirildi, szn geirebilmesi iin yeni birlikler sevk edildi
ve Amerikal eylemcilerin yarglanm ak zere Britanyaya gnderilmesini
emreden yeni yasalar (Dayanlmaz Yasalar) kabul edildi.
13 koloniden gelen temsilcilerin katld Kta Kongresi, ay boykotu
nu srdrm e k a ra n ald. Bu kararn uygulanmas iin yerel komitelere
yetki verildi ve sivil gc desteklemek zere koloni milisleri seferber edil
di. Kta Kongresi ne byk toprak sahipleriyle tccarlar hkim di. Keza,
ou yerel kom itede de ilk bata d urum byleydi. Ama sekinlerin dev
rim i ok gemeden yerini orta snflarn devrim ine brakacakt.
Devrim, radikal talepleri destekleyecek kitle eylemini gerektirir.
Zenginlerin korkacak ok eyi vardr. ounun kaderi, mevcut ekonomik
sisteme ve bu sistemden elde ettikleri krlara baldr. Sradan insanlarn,
siyasi otoriteye bir kez bakaldrdklar takdirde bir btn olarak toplum
sal sistem hakknda daha derinlikli sorular sormaya balayabileceinden
korkuyorlard. ou zengin, hareketin enerjisini ynlendirebilm ek iin
onun hzna ayak uydurma stratejisini benimsemiti. New Yorklu top
rak sahibi ve hukuku Robert Livingstona gre bu, aknty durdurm ak
m m kn deilse onunla birlikte yzm ek ve ynn belirlemek iin
akntya boyun em ek meselesiydi.
 ki nc i Burjuva Devriml eri Dalgas 171

Tabandan ykselen kitle eylemiyle devrim e zorlanan Kongre, sonun

da yeni bir devlet aygtnn oluturulm asna onay verdi. imdi her ehir,
Kraln kurul yelerinin, yarglarnn, gm rk m em urlarnn ve milis
subaylarnn otoritesi ile K ongrenin yetkilendirdii boykot kom itelerinin
otoritesini kabul etmek arasnda tercih yapm ak zorundayd. D evrim bu
tr seenekleri gndeme getirir. kili ik tidar (halkn siyasi ballm
kazandn iddia eden iki rakip otorite), herkesi seim yapmaya zorlar
nk ikisine birden ballk gstermek m m kn deildir.
lk kurun, 19 Nisan 1775 tarihinde Lexingtonda skld. Britanyal
Krmz Urballar, asilerin Concordda depoladklar silahlar ele geir
meye giderken 8 Am erikal milisi ldrp 10unu yaraladlar. Oraya var
dklarnda, Krmz U rballar silahlarn baka yere tanm olduunu
grdler. Bostona geri dnerken yol boyunca m ilislerin saldrlarna m a
ruz kaldlar ve ehre gelince kuatm a altnda kaldlar. Sava balamt.
Kta Ordusu denilen dzenli birliklerle ok gemeden koloni milisleri
takviye edildi. Kongrenin finansm ann salayp kendi grevlendirdii
George W ashingtonun kom utasna verdii Kta Ordusu, embriyo halin
deki Birleik Devletlerin asker ifadesi oldu. Milisler kendi blgelerini sa
vunurken, Kta Ordusu askerleri ulusal sava yrtt.
Britanya, m uharebelerin ounu kazand (1777 Saratoga ve 1781
Yorktown nemli istisnalard) ama sava kaybetti. Bunun balca ne
deni vard. Birincisi, corafya devrim cilerin lehineydi, nk Am erikan
kolonileri yaban hayatn hkm srd usuz bucaksz topraklara yay
lyordu; bu durum Britanyallara ar lojistik yk getirirken, yerel gerilla
direnii iin ideal bir arazi yaps sunuyordu.
kincisi, Amerikallar, Franszlarn gl ve giderek artan desteini
arkalarna almt -ilk balarda silah tedarii biimindeydi ama daha
sonra hem karada hem de denizde geni apl asker mdahaleyi ierecek
ti. Britanya asker harektlarn, uzun ve saldrlara ak bir deniz ikmal
h attn n dier ucunda srdrmeye alyordu.
ncs, devrimciler, siyasi ve askeri adan topyekn sava yrte
cek ekilde rgtlenmiti. Direniin ekirdeini, yerel komitelere ve m i
lislere hkim olan m akinistler, kk tccarlar ve geri kalm yrelerdeki
iftiler oluturuyordu. Britanya, yalnzca askerlerinin igal ettii yerleri
kontrol ediyordu. A ncak asiler, sk sk yenilseler de her zam an geri ekilip
toparlandktan sonra yeniden savaabiliyordu.
Sradan insanlar mcadeledeki rolleri sayesinde glenmiti.
Gem iten geldiini, m iras aldklarn dndkleri haklar ve hrri
yetler uruna kavga veriyorlard. Her kiinin, sayg grmeyi hak eden
bir rolnn olduu ve kiisel kazantan ziyade topluluk iin alt bir
172 | M a r k s i s t D n y a T a r i hi

ahlaki ekonomi mcadelesi veriyorlard. Yine, kam u ilerinde sz sahibi

olmak iin savayorlard -zenginlerin yan sra yoksullarn da oy kullan
d radikal bir demokrasi iin.
Sonuta, 1776nn heyecan uyandran idealleri, 1788deki nihai anla
mayla sulandrld. 1776 Bamszlk Bildirgesi, btn insanlarn eit ya
ratldn, elinden alnamayacak haklarnn olduunu ve yaama, h rri
yet, m utluluk araynn bu haklar arasnda yer aldn teyit etmiti. Ama
1788 Anayasas, radikal demokrasiyi ve ahlaki ekonomiyi deil, m lki
yetin, serbest piyasalarn ve (toprak sahipleri, tccarlar ve bankaclardan
.oluan) zengin sekinlerin ynetim ini kutsal olarak kabul etti. Bylece
Am erikan burjuva devrimi, bu bahsettiim iz anlam da ve baka anlam
larda da yarm kalm oldu. Her eyden nce klelik yerinde duruyordu
ve yaygnlaarak daha epeyce bir sre ar krl bir ekonom ik sistem ola
cakt. Devrim in zerinden daha bir yzyl gemeden, 1776da ilan edi
len btn insanlar eit yaratlm tr nermesini hayata geirmek iin
620.000 Amerikal baka bir byk atmada, Savata lecekti.
Dolaysyla devrim , gelecek A m erikan kuaklarnn (erkekler-kadn-
lar, beyazlar-siyahlar, zenginler-yoksullar) kendi konum larn deerlen
dirm ekte bavuracaklar referans noktasn ortaya koymu oldu. Bunun
da tesinde, kendi dneminde yeni bir dnya devrim i ann perdesini
aralam oldu. nk ABD Anayasas nn onaylanm asndan hemen bir
yl sonra Paris halk Bastillei basp asker darbeyi nleyecek ve Fransz
Devrim ini balatacakt.

Bastille Baskn
Bastille, dou Pariste bulunan antik bir kale ve devlet hapishanesiydi.
M utlak m onarinin bir sembol olarak, ehrin zanaatkrlar, kk tc
carlar ve genel emekilerden oluan alan nfusunun yaad sokakla
rn zerine tehditkr glgesiyle kyordu. Monari gibi onun da varl
sarslmaz gzkyordu.
14 Temmuz 1789da bulabildikleri her trl silaha el koyan Paris halk,
iki gn boyunca Bastillein dnda toplanarak hapishanenin teslim olm a
sn talep etti. Hapishaneyi savunanlar halkn zerine ate atlar. 3 saat
sren atmada 83 kii ldrld. Ama saldrnn kararll, savunma
clarn m oralini bozdu ve kaplar sonunda ald.
Bastille, Fransa kralnn kendi halkna kar yapt askeri darbenin
nne gemek iin baslmt. Ayaklanma, m utlak m onarinin belini k
rarak kendiliinden kurulan Millet Meclisini Fransann fiil hkm etine
dntrd. M illet Meclisi hi gecikmeksizin feodalizm i lavetti, in
 k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i D a l g a s j 173

san haklan beyannam esini yaynlad ve yeni bir M illi M uhafz Tekilt
oluturdu. Fransann drt bir yannda ehirler bakentin izinden giderek
yeni devrimci otoriteler yaratt.
Haberlerin krsal kesime ulamasyla kyller de ayaklandlar -B yk
Korku. Toprak sahiplerinin atolarna (chateaux) yryen yz binler, fe
odal harlarn m iktarm belirleyen tapu senetlerini yaktlar. Yoksullar,
birok ehirde yiyecek skntlarna, zamlara ve isizlie kar gsteriler
dzenlediler.
Dnya tepetaklak olmutu. 140 yldr kim senin sesini karam ad
m utlak m onari, yalnzca 3 gn sren bir ehir ayaklanmasyla devriliver-
miti. Fransz Devrim i balamt.
Daha sonraki 25 yllk dnemde, hem yerli hem de yabanc kar-
devrimci gler 1789un kazanm alarn yok etmekle uratlar. Devrim,
kendini savunm ak iin kitlesel halk glerini tekrar tekrar seferber ede
cekti. Ekim 1789 gibi erken bir tarihte kralclar bir komplo tezghladlar.
Komplonun merkezi, Parisin dndaki Versay Saray nda bulunan XVI.
Louis ile M arie Antoinettein evresiydi. Bunun zerine erkeklerin ar
kadan takip ettii 20.000 kadar kadn Versaya yryerek saray bast ve
Kral Parise dnmeye zorlad; Kral ve takipileri artk halkn gz hap
si altndayd. K adnlarn zaferi, anayasal monariyi pekitirerek Fransz
Devriminin ilk evresini sona erdirdi. Bu noktada biraz durup bir durum
deerlendirmesi yapalm.
1688-1783 dneminde Britanya ile Fransa arasnda uzun sren drt sa
va yaand -toplam da 42 yl srd. Bu atmalar, her ne kadar genellikle
Avrupa arlkl olsa da Kuzey Amerika orm anlarndan H indistan ova
larna kadar geni bir alana yayld. Britanya ekonomisi Fransa ekonomi
sinden daha hzl bydnden ve Fransa genelde bir taraftan denizde
Britanya ile, dier taraftan karada Britanyann Avrupal mttefikleriyle
savamak zorunda kaldndan, Fransa im paratorluk topraklarn kay
betti ve ekonomisi harap oldu. Ara sra kazanlan zaferlerin bile maliyeti
ok yksekti: Am erikan Bamszlk Savandaki rol nedeniyle Fransa
devleti iflas etm iti. Bunun ardndan m utlak m onari, vergi sisteminde
reform yapmaya kalkmak zorunda kalmt.
Gelin, bu temel olgular daha geni bir balam a yerletirelim.
Kapitalizm, rekabeti ynyle geleneksel toplum lar ve devletleri tehdit
eden dinam ik bir ekonomi sistemidir. Britanya, ngiliz Devriminin ser
best brakt kuvvetler sayesinde 18. yzyl boyunca Fransadan daha
hzl bym t. Fransz ekonomisi de elbette byd -18. yzyl boyun
ca tahm inen ylda %1,9luk bir hzla. Tekstil, dem ir ve km r retim i s
rasyla %250, %350 ve %750 artt. 1789a gelindiinde Fransa nfusunun
174 j M a r k s i s t D n y a T a r i h i

bete biri sanayide ya da el retim inde alyordu. Am a bu, Britanyaya

yetimeye yetm ediinden m utlak m onari sava snavndan geemedi ve
Fransann im paratorluk krizi 1780lerde ayn zam anda m ali krize dn
t. XVI. Louis, daha gl bir ekonomiden kaynaklanan asker rekabetin
basksyla devleti m odernletirmeye almak zorunda kald.
Sava vergileri zaten alan nfusun srtna ar bir yk getirmiti
ama asiller ve ruhban kesimi hi vergi vermiyordu. Reformun anahtar,
onlarn da paylarna deni demesini salamakt. Ama Kral vergi sis
tem ini aklc hale getirmek zere reformcu bir bakan grevlendirdi
inde, parlementler (Paris ve illerde soylularn kontrolnde olan yksek
mahkemeler) bakann nerilerini reddetti. Hatta tannm birok soylu,
hkm et aleyhine kitlesel gsteriler dzenlenmesi ars yapt. Temel
talep, krizi zme kavuturm ak zere bir Zmreler Meclisi nin (Estates-
General) greve arlmasyd.
1789 Zmreler Meclisi, 1614ten sonra ilk defa toplanacakt. zm
reyi temsil eden gruptan oluuyordu: Asiller, ruhban kesim ve avam.
Avam (nc Zmre) iin seim kampanyas, en kk ehir ve kye
dahi ulaarak kitleleri siyasi eylemin iine ekti, halkn ikyet ve talep
lerini grnr kld. nc Zm re halkn ok byk bir ksmn tem
sil ediyordu ama bata avukatlar olm ak zere profesyonel orta snflarn
hkim iyetindeydi nk gereken siyasi becerilere bu kiiler sahipti.
Zmreler Meclisi, Nisan-H aziran 1789da Versayda topland. Sonu,
siyasi bir pata oldu. Kraln bakanlar vergi reformu yaplmasn istiyordu.
Delegelerse ikyetlerin hallini talep ediyordu. nc Zmre, asillerle
ruhban kesimin stnln kabullenmeyi reddediyordu.
nc Zm re kendini Millet Meclisi olarak ilan edip asillerle ru h
ban kesimi kendi meclisine katlmaya davet ettiinde, Kral onlar salona
sokmad. Yakndaki bir tenis sahasnda toplanan delegeler, anayasa kabul
edilinceye kadar dalmamaya yem in ettiler. Buna tepki olarak Kral, en
tannm reformcu bakann grevden alarak 20.000 askeri Parise ard.
Bakentin her yerinde siyasi dernekler kuruluyor ve toplantlar yap
lyordu; sokaklarda tek sayfalk gazeteler, brorler datlyor ve ke
balarnda konumaclar ateli sylevler veriyordu. Zm reler Meclisi de
legelerinin seilmesine katlm olan, orta snfa mensup 400 kadar seici
kurul yesi, Belediye binasnda bir araya gelerek bir konsey ya da ko
mn kurdular. Ama mutlak m onariyi asl ykan, Paris halknn (arlkl
olarak gen zanaatkrlar, kk tccarlar ve genel emekiler) mdahalesi
oldu. Kalabalk askerlerle samimiyet kurarak onlar kendi safna ekti.
Kral, ehre daha fazla asker gndermeye cesaret edemedi. Bastille basla
rak m ahkm lar serbest brakld. Paris ve dier byk ehirlerin izinden
 kinci Burjuva D evrim leri D a l g a s 1 7 5

giden kyl devrim i ondan sonra belirleyici oldu. Fransa arlkl olarak
bir tarm lkesiydi ve askerlerin ou kylyd. Kyller atolara saldr
dnda, askerlerin toprak sahipleri iin savamas sz konusu olamazd.
nc Zm re, soylularla ruhban kesimden bir aznln katlm yla
Millet Meclisini oluturdu. Grece m uhafazakr ounluk, devrim i du
raklatp m lkiyeti ve imtiyazlar gvenceye alacak anayasal bir m onari
yi destekliyordu. Amerikan Bamszlk Savanda grev yapan general
Marquis de Lafayette bu gruba nclk ediyordu.
lk bata, devrim in balay dneminde, daha radikal devrimciler m ar
jinal durum dayd. Ama aralksz propaganda ve ajitasyon faaliyetleri so
nucunda gleri artyordu. 1789un sadece ilk 6 aynda 250 kadar gazete
yayn hayatna atlm t. Eski doktor Jean-Paul M aratn LA m i du Peuple
(Halkn D ostu), bunlardan en fazla rabet greniydi.
Saysz radikal dernek, nasl ileriye doru gidileceiyle ilgili ta rt
malara zemin hazrlad. Bunlarn en nlleri, avukat M aximilien de
Robespierrein etkisindeki Jakobenler ve yine baka bir avukatn, George
Jacques D antonun liderliini yapt Kordelyeler dernekleriydi.
1791de Kral, snrn te tarafnda toplanan kar-devrim ci ordulara
katlmak zere kamaya kalkt. Yakalanarak Parise geri getirildi. Ama
ertesi ay, sradan Parisliler Mars A lannda (Champ de Mars) cum huri
yeti dilekeye imza atm ak iin sraya girdiklerinde Lafayettein M illi
M uhafzlar kalabala ate aarak 50 kiiyi ldrd.
Ayn yerde tam bir yl nce insanlar, bir karnaval andran Federasyon
Bayramnda, Bastille basknnn yldnm nde bir araya gelmilerdi.
imdi, Lafayette gibi m uhafazakr anayasal m onari taraftarlar ile Marat,
Robespierre ve Danton gibi radikal cumhuriyetiler arasnda kandan bir
rm ak akyordu. Devrim yeni bir evreye giriyordu.

Jakoben D ik tat rl k
1792 yaznda, yl nce ehir ayaklanmasyla kurulan anayasal m o
nari kt. Austos un 10unda on binlerce baldr plak (sans-culottes)
ve federal (fdrs), Kraln Pariste ikamet ettii Tuileriesi kuatp saldrd.
Sans-culottes (donsuzlar), Parisin pantolonlu alan insanlary
d.' 48 seksiyonda rgtlenmilerdi. Bunlar, belediye meclisi ya da ko
mn iin seim blgesi ilevi gren yerel meclislerdi. Seksiyonlar, Parisli
zanaatkrlar, kk tccarlar ve genel emekiler iin katlm c dem okra
sinin organlar haline gelmiti. Fdrs (federaller), o yln banda ilan
edilen savaa katlm ak iin yaadklar yerlerden cepheye gitmekte olan
O d n e m d e F r a n s z asil ve z e n g in le ri d o n d e n ile n , d iz k a p a k la r n n a ltn d a n b a la n a n b ir t r
k sa p a n to lo n g iy iy o rd u . ile r ve s ra d a n h a lk ise b ild i im iz p a n to lo n la rd a n g iy iy o rd u - e v.
176 j M a r k s i s t D n y a Tar i h i

gnll askerlerdi. Fransann geri kalanndaki devrimci eylemcilerin en

nitelikli kesimini temsil ediyorlard.
Milli Muhafzlar, Kral savunmak yerine ayaklanmaya katldlar. Ama
svireli M uhafzlar (yabanc paral askerler) Krala bal kaldlar; at
m ada yaklak 600 kralc ve 370 devrim ci ldrld. Saray istila edilip
Kral tutukland.
10 Austos 1792 ayaklanmas, 14 Temmuz 1789 kadar belirleyici ne
me sahipti. 1791de kabul edilen ve oy kullanm a hakkn mlkiyet sahibi
olmaya balayan anayasa geersiz ilan edildi. 1789 M illet Meclisinin hale
fi olan, snrl yetkilerle seilmi Yasama Meclisi feshedildi ve yeni anaya
sann erevesini izmek iin yetikin erkeklerin oy kullanmasyla Ulusal
Konvansiyon seildi. Konvansiyon a, monariyi lavedip cumhuriyeti ilan
eden cumhuriyetiler hkimdi. A rdndan Kral yarglanarak Ocak 1793te
idam edildi.
zm olmayan eliki, 1789-92 anayasal m onarisini ykm
t. Birincisi, devrim e derin bir nefret besleyen asillerle ruhban kesimin
ounluu, onu geriye dndrmeye niyetliydi. Kral ve maiyeti, entrika
merkezi haline gelmiti. Emigr [gmen] ordular kuruluyordu. Kar
devrim gerek ve gncel bir tehlikeydi.
kincisi, halkn 1789 olaylaryla artan beklentileri hayal krklyla
sonlanmt. Siyasi glenme ve toplum sal reform um utlar suya dm
t. Bunun yerine yiyecek ktlklar, enflasyon ve isizlik vard. Bunun so
nucunda Pariste ve baka yerlerde isyanlar patlak veriyordu.
ncs, rejim iindeki artan kopularn nn alm ak amacyla
umutsuzca bir giriimle siyasi gler arasnda kurulan kutsal olmayan itti
fak, Devrimin yabanc dmanlarna sava amaya karar vermiti. Kral ve
destekileri, kar-devrim in galebe alacan umut ediyorlard. Lafayette
ve anayasal m onari taraftarlar, ulusu birletirecek bir Hal Seferi ne n
clk etmeyi umuyorlard. Jirondenler (lml cumhuriyetiler), milli bir
ahlan dalgasyla iktidara gelebileceklerini umut ediyorlard.
Hepsi hayal krklna urad. Sava ters tepti. M uhafazakr general
ler, taraf deitirerek dmana katldlar. Dman, yani Brunswick Dk,
ibret verici bir intikam alacaklarn ve Paris ehrini askerlere vererek
asilerin hak ettikleri gibi cezalandrlacam ilan etti.
Gerilimler, 10 Austos ayaklanmasyla sonuland. Bunu m m kn k
lan cokun halk dalgas, kurulan yeni gnlller ordusuna akt. Cesaret,
cesaret, daha fazla cesaret, diyordu Ulusal Konvansiyon n yeni seilen
yesi ve devrim hkm etinin nde gelen ismi Danton.
Fransz Devrim ordusu, 20 Eyll 1792de kuzeydou Fransann Valmy
kynde igalcilerin ilerleyiini durdurdu. Ertesi gn Konvansiyon m o
nariyi kaldrd.
 k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i Dalgas 1 7 7

Ama yeni Jironden hkm eti, selefinin yapt gibi Devrimi durdur
maya kararlyd. Burjuva devrim inin temel elikisi kendisini bir kez daha
gsterdi. ktidara gelen lml cumhuriyetiler, m lkiyetin halk hareke
tine kar korunm asna ncelik verdiler. M lkiyetiniz tehdit ediliyor,
diyordu Jironden liderlerinden biri. ok bal anari ylan [hidra] or
talkta serbeste dolayor diyordu bir bakas. Yinelenen ayaklanmalar
durdurulm adka Paris yok edilecektir, diye uyaryordu bir ncs.
Ama kar-devrim ci tehdit tam am en kaybolmamt. Tam aksine, 1793
baharnda Britanya da Fransaya kar savaa katlm , bat Vende blge
sinde kralc bakaldrlar patlak vermi, yabanc ordular kuzeydoudan
tekrar Paris zerine ilerlemeye balam ve Jironden general Charles-
Franois Dum ouriez dman safna gemiti.
Robespierre, 26 Mays 1793te halka tekrar ayaklanm alar ars yap
t. 29 Maysta toplanan Paris seksiyonlar yeni bir kom n setiler. 31
Mays ve 2 H aziran tarihlerinde dzenlenen kitlesel gsterilerle kuat
ma altna alnan Konvansiyon, 29 Jironden liderini tutuklam ak zorun
da kald. Jirondenlerden temizlenen meclis, bundan byle Jakobenlerin
hkim iyetinde olacakt.
Konvansiyonun setii 12 kiiden oluan Kamu Gvenlii Komitesi,
artk fiil hkm et olmutu. Haftada bir Konvansiyona rapor ve
ren Komitenin yeleri ayda bir yenileniyordu. tannm Jakoben
(Robespierre, Louis de St-Just ve Georges Couthon), Komitenin belirleyici
ahsiyetleri olm utu. Komite, zorunlu askerlik, sava sanayilerinin m il
liletirilmesi ve artan oranl vergilendirme politikalaryla bir topyekn
sava ekonomisi kurm utu. Z orunlu borlanmayla zenginlerden para top
lanyordu. El konulan migr ve Kilise arazileri, kk paralara blne
rek kyllere datld. Fiyat kontrolleri uygulanmaya baland ve spek
lasyona lm cezas getirildi.
Kar-devrimi yldrm ak iin terr politikas benimsendi. Parisin
merkezindeki Place de la Concorde a kurulan giyotin, devrimci adaletin
simgesi haline geldi. Bakentte ve baka yerlerde grevli Jakoben yetkili
ler, Eyll 1793-Temmuz 1794 arasnda birka bin kiiyi idam ettiler.
Bu neden gerekliydi? Terr, iki etkenin rnyd. Birincisi, kar-dev-
rim son derece gl ve her an hissedilen bir tehditti. Ele geirdikleri ka
sabalarla kylerde cumhuriyetileri topluca katleden kar-devrim cilerin,
Jakobenlerden ok daha fazla insan ldrdklerine phe yoktu. Baarl
olsalard, devrim i kanla bomu olacaklard. Kar-devrimci faaliyetlerin
nn alm ak iin lm cezas gerekliydi.
kinci etken, Jakoben rejim in fazlasyla elikili niteliiyle ilgiliydi.
Rejim dar ve kaygan bir zemin zerinde yalpalyordu nk Jakobenler,
178 Mark sis t D nya Tarihi

kart snf glerinin nazik bir dengede tutulduu zgl bir tarihsel anda
ortaya km zgl bir snf pek temsil etmiyorlard. Burjuvazinin o
unluu (eski kralclar, anayasal m onari taraftarlar ve lml cum huri
yetiler), kar-devrim in safna gemiti. Yalnzca ar radikal bir aznlk
destekliyordu Jakoben diktatrl. Liderleri esasen orta halli profesyo
nellerdi. Ynetimleri, byk lde sans-culotte halk hareketinin destei
ne dayanyordu.
Devrimci acil durum , mlk sahibi snflarn ounun korktuu ve
fkeye kapld radikal nlemleri gerekli klyordu. Bu, kar-devrim i
glendirdi. Ayn zam anda Kamu Gvenlii Komitesi, Konvansiyonun
seilmi bir organyd ve Jakoben liderler, toplum un temeli olarak zel
mlkiyeti kararllkla savunmay srdrdler. Bu, hkm etin, en radikal
destekileriyle ilikilerinde gerilime yol at.
Cum huriyetin II. ylnn (1793-94) siyasi-asker acil tehlike koulla
rnda, devrim rejim inin varl tehdit altndayken giyotin bu elikilerin
yegne zm yntem i haline geldi. Terr, bariz kar-devrim cilerin yan
sra diktatrle hasm devrimcileri de vurarak kendi ocuklarn yedi.
M art 1794te sol kanat Hbertistler idam edildi. Ertesi ay sra sa kanat
nsafllar a gelir. Merkezi tutan Kamu Gvenlii Komitesi, giderek sars
lan siyasi dengesini bu yolla korumay amalyordu.
Sonuta direni birka aylna fel oldu ama bunun karlnda, reji
m in kitle tabannn daralmas gibi ar bir bedel dendi. Rejimin toplum-
sal-demokratik vaadi boa km, halk hareketi gerilemiti. Devrim in
st buz tu ttu, diyordu St-Just.
Bu arada cephelerde, yeniden yaplandrlan Fransz Devrim ordu
lar, igalcileri pskrtm t. Jakoben diktatrln ortaya kan acil
durum artk sona eriyordu. Burjuvazinin, diktatrl mecburiyetten
destekleyen kesimleri imdi geri ekiliyordu. Konvansiyon, Komitenin
aleyhine dnyordu. Devrim, ters istikam ete ynelmek zereydi. Kriz
Temmuz 1794te patlak verdi.

T h erm id o rd a n N apolyona
M innettarlk siyasi bir tutum deildir. erdeki ayaklanm ann bastr
lp Fransz O rdusunun Brkseli igal etmesiyle birlikte devrim ci burjuva
zi, Jakoben kurtarclar hedef ald. ktidarn elinden kayp gittiini hisse
den Robespierre, yeni bir kitlesel tem izlik ars yapt. Ama 27 Temmuz
1794te Konvansiyondaki dmanlar, yuhalayarak krsden indirdikleri
Robespierre ve siyasi mttefikleri iin tutuklam a karar kardlar.
Jakobenler Belediye Binasna sndlar ve devrimci journe (ayaklan
ma) ars yaptlar. Ama destek yetersizdi. Rejim, sol eylemcileri idam
 k i n c i B u r j u v a D e v r i m l e r i Dalgas 179

ederek, yiyecek speklasyonu yasan kaldrarak ve cret kesintileri uy

gulayarak kendi destekilerine saldrm t. 48 Paris seksiyonunun yalnz
ca 16s Belediye binasna silahl adam larn gnderdi. Balarnda lider ol
mayan bu kiiler de birka saat oyalandktan sonra daldlar. A rdndan
Jakoben liderler tutuklanp yarglandlar ve lm cezasna arptrldlar.
Robespierre, St-Just ve Couthon ile birlikte 18 kii daha 28 Temmuzda
giyotinle idam edildiler. Ertesi gn 71 Jakoben daha onlara katld.
Baz sol kanat mensuplar, Thermidor (devrim takvim ine gre olayn
yaand ayn ismi) darbesine katlm t. Bu bir hatayd. Kitle tabanlar
ylesine paralanm t ki Robespierrein merkezci diktatrl iktidar
sola deil, belirgin biimde saa kaydrd. Thermidor gerici bir darbeydi.
Zengin genlerden oluan haydut eteleri (jeunesse dore: zppe gen
lik) sokaklar istila etti. Babozuk bir gruh, Jakoben kulb kapatt. Oy
kullanabilmek iin m lk sahibi olma art getirildi. Beyaz terr o rtal
kasp kavurdu. Umutsuz sans-culottes bakaldrlar, Nisan ve Mays
1795te (Germ inal ve Prairal isyanlar) ezildi. Denge giderek san lehi
ne bozuluyordu ve yeniden toparlanan kralclar, Ekim 1795te bir darbe
yaptlar (Vendmiaire isyan). Napolyon Bonapart isim li gen bir topu
subay, glle d u m an iy la bu giriim i bastrd. Ama bu darbe giriimi,
Thermidor rejim inin ne kadar istikrarsz olduunu aa karmt.
Thermidor bir kar-devrim deildi. Burjuvazinin, devrim ierisindeki
radikal demokrasiye kar gsterdii tepkiydi. Ama burjuvazi, kitle hareke
tinin moralini bozup halk pasifletirerek, kralc kar-devrim i daha yakn
latrm oldu. Bu nedenle Thermidorcular, iktidar be kiilik Direktuvarn
elinde topladlar -gerek halk ayaklanmalaryla gerekse kralc kar-devrim-
le ayn kararllkla mcadele edecek gl bir yrtm e organ.
Ama Direktuvar semen desteini alam adndan 1797de ordunun
desteine bam l fiil bir diktatrle dntrld. Cum huriyetin en
parlak generali Napolyon, Kasm 1799da Brumaire darbesiyle iktidar ele
geirdiinde bu arpklk giderilm i oldu. Yeni Birinci Konsl, 1804te
Napolyonu im parator ilan etti.
Brumaire darbesi Fransz Devrim ini sona erdirdi am a onu geriye dn
drmedi; aksine, temel kazanm larn savunup pekitirdi. Napolyon, ay
nen Cromwell gibi devrim in bir neferiydi, can dm an deildi. Feodal
harlar temelli kaldrld ve kyller topraklarn korudular. Ekonomi,
yurtii gm rk vergilerin olmad yapsn srdrd. Ulusal bir idare
sistemi oluturuldu, yasa karsnda eitlik vard ve Kilise ile devlet b ir
birinden ayrld. M onarinin, yabanc snglerin zoruyla geri geldii
1815te bile ancien rgime yeniden kurulam ad.
Dahas, Direktuvar, Konsl ve mparatorluk ordular, serflii ortadan
kaldrarak, kilise arazilerini m illiletirerek ve yurtii gm rk vergilerini
180 M a r k s i s t D n y a T a r i hi

kaldrarak, devrimci gelenei snrlarn dna da tad. Bu deiiklikler

den bazlar (Almanya, Avusturya, talyann baz yerlerinde ve baka yer
lerde), geriye dndrlemeyecekti. Bu kadar da deil. Devrim rnei bu
lacyd. Devrim in savunduu fikirler ve kazand zaferler, Avrupann
drt bir yannda aydnlara ve eylemcilere ilham kayna oldu. Bazlar
Napolyon ordularn memnuniyetle karladlar. Dier bazlarysa kendi
taklit devrim lerini yaptlar.
Bunlardan birisi, Britanya ynetim inden bamszln kazanlmas
iin uraan, radikal Birleik rlandallar rgtn kuran Wolfe Tone
adl gen bir Protestan hukuku idi. Belfastta Protestan orta snf arasn-
da balayan hareket, yaylarak lkenin geri kalanndaki Katolik kylleri
etkisine ald. Ama Fransz birliklerinin gelmesinden nce, 1798deki za
m ansz ayaklanma ezildi ve misilleme olsun diye 30.000 kadar kii ld
rld -1793-94te Fransz devrimci terr srasnda idam edilenleri kat
kat geride brakan bir say.
Fransz Devrimi, dnyann dier tarafnda, Latin Am erikada ok
daha geni apl bir ayaklanmaya esin kayna oldu. 1810da Meksika
ile Venezellada spanyol ynetimine kar balayan bakaldrlar ezildi
am a Simon Bolivarn liderliinde Latin Amerika devletlerinin bam
szlklarn kazanm alaryla sonulanan yeni bir ulusal devrim hareketini
dourdu.
Burjuva devrim i, sklkla olduu zere yarm kald. Byk
m aliknelerin (latifundia) m uhafazakr sahipleri, topraklarnn m lki
yetini ellerinde tuttular. Bamszln yeni kazanan devletlerde kontro
l blgesel oligariler stlendi. Kyllerin yoksulluunu tarihe gmmek
iin toprak reformu yaplmas, Kuzeydekine rakip bir Gney Amerika
Birleik Devletleri kurulm as gibi daha radikal grler daha balama
dan rafa kaldrlm t. Kurtarc Bolivar ve eski yoldalarnn birou,
dnyaya hayal krklyla veda ettiler.
Karayiplerin H aiti adasnda sonu farkl oldu; adada, birka bin plan
tasyon sahibinin ve Bordo ile Nantes gibi Fransz lim an ehirlerinin tc
car kapitalistlerin servetlerine servet katm ak iin 500.000 siyah kle al
yordu. eitli beyaz ve m ulatto (zgr olan melezler) gruplar arasnda
didimeler baladnda kleler, bu frsattan istifade ederek ayaklandlar.
Toussaint LO uverturen liderliinde bir ordu kuran kleler, plantasyon
sahiplerinden kurtulduktan sonra igalci Britanya ordusunu yendiler ve
son olarak, Napolyonun gnderdii Fransz ordusunu bozguna urattlar.
15 yl sren savan sonucunda zgrlklerini kazandlar.
Jakobenler, ubat 1794te klelii kaldran bir kararnam eyi onaylam
lard; Napolyon, klelii tekrar canlandrm ak zere 1801de Haitiye bir
 k i n ci B u rj u v a D e v r i m l e r i Da lg as 181

ordu gnderdi. Bu tezat, burjuva devrim inin elikili niteliini iyi zetler:
Devrimi ileri tam ak iin gerekli olan kitlelerin glenmesi, zel m l
kiyete dayal toplum sal dzen asndan bir tehdittir. Napolyonun im
paratorluunda iyice belirginleen bu eliki, nihayetinde onun sonunu
getirdi.
Fransz Devrim i, kitlesel seferberlie, halk cokusuna ve alt kadem e
lerden terfi etmeye dayanan yeni bir asker sistem yaratt. Hareket kabili
yeti, saldr ve kitle, ancien rgime Avrupasnm hantal ordularna diz k-
trtm ekte kullanld.1805 Austerlitz Muharebesi nde Avusturya ve Rusya
ordularn yenen Napolyon, O rta Avrupann efendisi oldu.
Ama Napolyonun devasa ordular, ihtiyalarn getikleri topraklar
dan karlam ak zorundaydlar ve sava malzemelerini tem in etmek iin
fethettikleri yerleri acmaszca smrdler. Franszlar kendilerini k u rta
rc olarak takdim ediyorlard ama yerli halkn gznden zalimden baka
bir ey deillerdi. Robespierre, silahl misyonerleri ok az kiinin m em
nuniyetle karlayacan tahm in etm iti; ac deneyim ler onu hakl ka
racakt.
Avrupada g dengesini tersine eviren Napolyon, kta Avrupas y
netici snflar arasnda amansz dm anlar edinm i oldu. Vergiler, zo
runlu askerlik ve msadereler yznden sradan halktan da kendine d
m anlar edindi.
Franszlarn 1808deki spanya igali, Britanyal dzenli birliklerle
spanyol gerillalara kar etin bir savaa tutumasyla sonuland; son
raki 6 yl iinde Fransann asker kuvveti giderek azalacakt. 1812de
Rusyann igal edilmesi, Napolyonun Moskovay ele geirmesi sava
sonlandrm ayp onu uzun k m evsiminde geri ekilmek zorunda brak
masyla (ki ordusunun ounu kaybedecekti) bir felakete dnt.
Birlikte savaan Rusya, Avusturya ve Prusya ordusuyla yapt 1813
Leipzig Muharebesi, Austerlitzin sonucunu geriye dndrd. Ertesi yl
Fransa igal edildi ve Napolyon kam ak zorunda kald. Yz G nlk geri
dn, 1815te Waterlooda yenilmesiyle ve (bu sefer daim olarak) sr
gne gnderilmesiyle sonland.
Ama Waterloo dnyay 1789a geri dndremezdi. Yeniden kurulan re
jim ler gerici ve baskcyd - taht ve m ihrap rejimleri. Ama muhafazakr
biim, dinam ik ierii perdeliyordu. Fransz Devrimi, alarn birikim i
molozlar temizleyip yeni bir kapitalist ekonomik dzenin dinam izm ini
serbest brakm t. Cin ieden km t bir kere.
D e v r im in z n e s i: 19. y z y ln t a n n m B r ita n y a l m h e n d is
ve g ir i im c i I s a m b a r d K in g d o m B ru n e l
 9

SANAY KAPTALZMNN
YKSEL
ykl. 1750-1850

<"

kinci burjuva devrim leri dalgas, tccar kapitalizm inin Avrupada ve

dnya genelinde yaylmasn hzlandrd. Kapitalizmin kendi anavata
nnda radikal bir dnm yaamaya balamas ayn zam ana denk geldi:
Sanayi Devrimi.
Tccar kapitalizmiyle birlikte m allarn mbadelesinde, parann dola
m nda ve sermaye birikim inde lgnca artlar grlm t ama bunlar
retim i dntrm em iti. Mallara olan talep 18. yzyl boyunca katla
narak artarken retim ekli neredeyse hi deimedi: M akinelerden ok
insanlarn alt iftlikler ve bamsz zanaatkrlarn ilerini yapt
kk atlyeler halen ekonomiye hkim di.
Britanya, 1750-1800 arasnda yeni retim sistem inin (fabrika) nc
ln yapt. 1800-50 dneminde, Tarm Devriminden bu yana hi ol
m ad kadar kresel ekonomiyi dntrm eye balayan bu sistem, bunu
yaparken ei grlm emi bir kolektif rgtlenm e ve direni gcne sahip
olduu ok gemeden anlalacak yeni bir toplumsal snf da ortaya
kard (sanayi proletaryas).
Renanyal iki aydn Karl Marx ile Friedrich Engels, bu yeni toplum
sal gereklere dair anlaylarn, Alm an felsefesi, Fransz sosyalizmi ve
Britanya iktisadnn temsil ettii teorik geleneklerle bir araya getirdiler.
Bu sentez [bireim], yani Marksizm dnyay aklamakla kalm yordu sa
dece: Gerek dnya devrim inin, gerekse insanln her trl smr, id
det ve bask biim inden kurtuluunun rehberini sunuyordu.
184 I M a r k s i s t D n y a Tarihi

Sanayi Devrimi

W aterloodan bir yl nce 1814de bir Alman, be alt katlk binala

rn yksekliine ulaan ... yzlerce fabrika. Bu binalarn yan tarafndaki
devasa bacalardan m aden km r dum anlar kyor ve bu bize, gl
buhar m akineleri kullandn sylyor, diye bahsediyordu ziyaret ettii
bir ehirden. Anlatt, dnyann ilk sanayi ehri Manchester idi.
1773-1801 arasnda ehrin nfusu e katlanarak 23.000den 70.000ne
km t. 1799da 33 dokum a fabrikas varken, 1816da bu say 86ya
ulam t. Yarm yzyl sonra nfus 300.000i bulurken, ehrin toplam
172 fabrikasndan ou ina edilmiti. ehrin pamuklu dokum a r n
leri ylesine n kazanm t ki dnyann baka yerlerinde satldnda
M anchester mal diye biliniyordu.
Birbirine balanan nehir, hem su gc hem de ulam kolayl sa
lyordu. Kanallar, rhtm lar ve am barlardan oluan bu a, M anchester sa
nayi devrim inin ilk evresini kolaylatrmt. Ardndan, geliimin ikinci
evresini belirleyen buhar gc ve demiryollar geldi. Buhar gcyle al
an ilk fabrika 1789 gibi erken bir tarihte kurulurken, Liverpoola uzanan
dem iryolu hatt 1830da tam am lanm t.
Yeniliin hz ve retilen mal m iktarndaki muazzam artlar daha
nce grlmemi boyuttayd. Manchester, ekonomik devrimi temsil edi
yordu -yaklak 10.000 yl nceki Tarm D evrim inden sonra insan yaa
m n ilk defa bylesine derinliine dntren bir devrim.
Neden imdi ve neden burada? 17. yzylda ngiliz Devrimi, m utlak
iktidar peindeki hkm darlarn ve onu destekleyen beylerle piskoposla
rn devrini sona erdirerek, erafla tccarlarn hkim olduu parlam enter
bir meclisin kontrol ettii anayasal monariyi yerine koymutu.
ngilterenin burjuva devrim i, ticari iftiliin, denizar ticaretin
ve im paratorluk inasnn hzla yaylmasn m m kn klm t. Zenginlik,
byk lim an ehirleri Londra, Bristol ve Liverpoola akyordu.
D aha nce grdm z zere l ticaret zellikle nemliydi:
M etalar Bat Afrikaya ihra edilip karlnda kle alnyordu; bu k
leler, Kuzey-Gney A m erikadaki eker, t t n ve pam uk plantasyonla
rnda altrlm ak zere A tlantik tesine tanyordu; plantasyonlarda
retilenler, satlm ak zere gemiyle Britanyaya ve Avrupaya gnderili
yordu. 1750de Bristol, 45.000 kiilik nfusuyla ngilterenin en byk
ikinci ehriydi. Her ta ra f tersaneler, am barlar ve tccar burjuvazinin
yaad gsterili, sral ehir evleriyle doluydu. Bristol, klelik sayesin
de sem irm i bir ehirdi.
 Sanayi K a p i t a l i z m i n i n Yks el ii 185

Ticari sermaye birikim i, Britanyann yeni ynetici snf olan toprak

sahiplerini, tccarlar ve bankaclar zengin etm enin tesinde, yaratclk
laryla yeni frsatlar yaratarak zenginlem enin srp gitm esini salayan
bilim insan ve m hendis topluluklarn da gelitirdi. A ntik Yunanllar,
buhar m akinesinin ilkeleri zerine alm ama hi yapmamlard; fikir
bir m eraktan ibaretti. Zeki olmak yeterli deildi. Zekice bir fikri, imal
edilip kullanlabilecek retken bir aygta dntrm ek iin rekabeti ser
maye birikim i sreci gerekliydi. 18. yzyl Britanyasnda olan ite buydu.
Dam la damla biriken niceliksel bir deiim (artan ticari zenginlik), so
nunda yeniliin ve yatrm n srkledii yeni bir snai bym e dinam i
ini dourmutu.
ngiliz mucit ve giriim ci Thomas Savery, 1698 gibi erken bir tarihte
basit bir buhar m akinesi yapp patentini alm t. Daha etkin m akine
ler ok gemeden onu takip etti. Yaklak 1710da icat edilen Thomas
Newcomenin m akinesi, km r ocaklarnda atba pom palar al
trm ak ta kullanld. James W attin 1763-75te km r tketim ini %75
azaltan daha da etkin bir m akine gelitirmesiyle buharl m akinelerin
sanayinin eitli alanlarda ok daha yaygn kullanm ekonom ik hale
geldi. Watt, arka arkaya yeni m akineler gelitirip b u n larn patenti
ni alm ak ve satm ak iin B irm ingham l m aden eya reticisi M atthew
Boulton ile birlikte alyordu. D okum aclk sanayisinde su gc kul
lanm na nclk eden Richard A rkw right, hemen hem en ayn yllar
da M anchesterda ilk buhar gc denem elerini yapyordu. Arkwright,
eirm e ve tarak m akinelerini icat etm iti. Dokum a fabrikalarnda kul
lanlm asna nclk ettii g, m akineler ve yar vasfl iiler bileimi,
fabrika sistem inin k noktasyd.
M anchestern pam uk zenginleri, eve i verme [putting-out] sistemiyle
servetlerini bytmlerdi; bu sistemde, ou ehri evreleyen kk ka
saba ve kylerde yaayan eirmeciler ile dokumaclar, ii evlerinde yap
yordu. 18. yzyl ortasnda Manchester, bir ksm dkkn ve atlye olarak
kullanlan evler ehriydi. Atlyeli evler, st katn bamsz bir atlye ola
rak tasarland katl binalard. Atlyenin geni bir pencereyle aydnla
tlm as sayesinde vasfl bir ii, el dokum a tezghn ve eirm e krn
kullanabiliyordu.
Fabrika sistemi, buna kyasla byk lek ekonomileri sunuyordu.
M ekanik gce, emek tasarrufu salayan makinelere ve aralarnda kadn
larla ocuklarn da bulunduu ucuz, yar vasfl iilerden oluan i gc
ne dayanan kitlesel retim , emek retkenliinde ve retim de ok byk
artlar m m kn hale getirdi.
186 M a r k s i s t D n y a Tari hi

Rekabet basks, el tezghyla alan dokum aclarn cretlerini aa

ekti ve hal eve i verme sistemine gvenen pam uk tccarlarnn
krlarn drd. iler sonunda fabrikalarda almak zorunda kald
lar. Tccarlar, buhar m akinelerine ve eirme m akinelerine yatrm yapt
lar. Atlyeli evler, kanallar ve su kylar ehri olan M anchestern ehresi
deierek dip dibe ina edilen ucuz apartm anlar, dokuma fabrikalar ve
demiryollaryla dikkat eken bir yere dnt. Bunlar olurken, hzla artan
nfusunun ou asndan yaam giderek daha kasvetli hale geliyordu.
Sanayi Devriminin bu karanlk yz, M anchesterda dokum a fabri
kas olan babasnn, aile irketinde almak zere oraya gnderdii 22
yandaki bir Alman zerinde derin etki yapmt. ehirle ilgili gzlem
lerine dayanarak 1844te u sonuca varmt: M anchester ile civar yerler
deki 350.000 iinin neredeyse hepsi, berbat durum da olan, rutubetli, pis
kulbelerde yayorlar. Kulbeleri evreleyen sokaklar ounlukla d
nlebilecek en acnas ve pis koullarda; havalandrm a hi m i hi d
nlmemi, ilgilendikleri tek ey m teahhidin kazand kr.
Babasnn, olunu M anchestera gnderme sebeplerinden biri, iin
bana geer de radikal eilim lerinden k u rtu lu r umuduydu. Tam tersi
etki yapt. Ksa bir sre sonra Karl M arxin hayat boyu en yakn arkada
olacak olan Friedrich Engels, devrimci sosyalizmi benimsedi. Dahas,
ngilterede Emeki Stntftntn Durumu adl ufuk ac almasnda Engels
yeni sanayi proletaryasn ylesine iyi tasvir etm iti ki biarelikten ok
daha fazlasn saptamt. Fabrikalarda ve gecekondu m ahallelerinde top
laan iiler halihazrda siyasi bir gt.
Engels, sanayi proletaryasnn ilk byk kitlesel hareketinin ngiltereyi
iddetle sarst bir zam anda gelmiti lkeye. artistler yz binleri pe
lerinden srklyordu. Engelsin M anchesterda bulduu yoksullukla
direniin gl karm, hem onun hem de M arxin tarih, beer at
ma ve toplum sal dnm m ekanizm alar anlayn besleyecekti. Sonu
M arksizm olacakt: Uluslararas ii snf devrim inin teori ve pratii.

artistler ve Emek H areketinin Kkenleri

alan insanlarn halk hareketinin ileri tad Fransz Devrimi,

geni kapsam l demokrasi ve toplumsal reform um utlarna esin kayna
olmutu. Ama Thermidor darbesinden sonra halkn radikal kesim leri git
gide g kaybedip yenildiler.
O nlarn hareketi, elikilerle dolu bir snf ittifakyd. Jakobenler, bur
juvazinin kk ve radikal bir kesimini tem sil ediyordu. ou devrimci
 Sa na yi K a p i t a l i z m i n i n Yks el ii 187

eylemci gerekte burjuva deildi; avukatlarla dier profesyonellerden olu

an ehirli orta snfa ya da zanaatkrla kk tccarlardan oluan ehirli
kk burjuvaziye mensuplard.
te yandan cretli emekiler, kendi siyasi kimliiyle aka tan m
lanm bir toplum sal snf meydana getiriyordu. Neredeyse tam am
kk atlyelerde alyordu. Kk bir m lk sahibi olup kendi hesa
bna almak, birounun zlemiydi. ou, birlikte yaayp alt
kk burjuvazinin yolundan gitm iti. Dolaysyla, devrim ci kalabalk
lar oluturan sans-culottes, kk m lk sahipleri ile cretli emekilerin
karm yd.
Kyller de benzer bir nitelie sahipti. Yoksul kyller ve cretli kr
emekileri, feodalizm ile mcadelede grece varlkl kyllerin ardn
dan gidiyorlard. Devrim ci ky, toprak aalarna ve vergi tahsildarlarna
kar tek vcut olmutu. O dnemde Fransz Devrimi ile Napolyon or
dularn bu kadar gl klan ey, kylerin kazanm larn atolara kar
savunan kyl-askerlerden olumas gereiydi. Askerler, soylularn geri
dnm esini engellemek iin arpyordu.
Ama kazanm larn da bir snr vard. Fransz D evrim inin vaadi bir
trl gerekleemedi nk kendini zel m lkiyetin savunm asna adam
bir burjuva devrim inden teye geememiti; ne toplumsal eitlik ne de
sahici demokrasi, zel mlkiyetle uyumluydu.
Therm idordan sonra Fransay ynetenler halk hareketini gerilettiler
am a yok edemediler. Devrim tm bir nesli radikalletirm i, 1794ten ok
sonra bile binlerce eylemciyi lkleriyle etkisine almt.
Yenilgiden karlacak dersler hararetle tartld. karlan sonu
lar sklkla yanlt. Franois-Noel (Gracchus) Babeuf ve Eitlerin
Komplosu taraftarlar, 1796da siyasi bir darbeyle D irektuvar devirmeyi
dndler. Ama eylemcilerin yapaca bir darbe, kitle hareketinin yerini
tutam azd. Terristler devleti ykamazlar. Tutuklanan Babeuf yarglana
rak 1797de idam edildi.
Ama devrimci fikirleri yaad. Doa, her insana tm m lkten eit ola
rak faydalanma hakk verm itir, diyordu. Kk burjuva radikallerini,
ii snfna mensup sosyalistlerden ayracak ite bu birka szckt.
Eylemle desteklenmeyen fikirler gszdr. Fikirlerle desteklenmeyen
bir eylemin de yn belirsizdir. Radikal tarihi Eric Hobsbawnn ifte
devrim (Fransz Devrim i ile Sanayi D evrim i birleimi) dedii eyin z,
her eyi kapsayan bir toplum sal dnm m m kn hale getirecek ekil
de fikirlerle hareketin kaynamasn tem sil eder. artistler, bu kaynama
nn ilk gerek ifadesiydi.
188 | M a r k s i s t D n y a Tarihi

Fransz D evrim inin ngilterede derin etkisi oldu. Tom Painein dev
rim in ilkelerini savunduu nsan Haklar 100.000 bask yapt. Londra
Haberleme Dernei gibi Jakoben siyaseti benimseyen radikal yaplar
m antar gibi oald. Asker isyanlar, 1797de Kraliyet D onanm asn felce
uratt. 1798de rlandada devrim patlak verdi.
Direni baskyla ezildi. Ama Edward Thompsonn ngiliz i Snfnn
O luum unda aklad zere 1790larn ajitasyonu, Sanayi D evrim inin
yeni bir toplum sal snf (fabrikalarla ehirlerde younlam cretli emek
ilerin oluturduu proletarya) yaratt bir zam anda, 19. yzyln bala
rnda ykselen snf mcadelesi dalgasyla i ie geen radikal bir gelenek
yaratt.
Sermayenin birka elde irkince birikmesi ve tekel, diye yazyordu
radikal lider John Thelwall 1796da:
kendi irenlii iinde are tohum larn ta r ... nsanlar bir araya gelmeye
zorlayan ey, ... bilginin yaylm asna hizm et eder ve sonuta in san h rriy e ti
ni destekler. Dolaysyla, her byk atlye ve fabrika, parlam entonun k ard
hibir yasann susturam ayaca ve hibir yargcn datam ayaca b ir t r
siyasi dernektir.

Fransz D evrim inin m lk sahibi olan ya da olmaya hevesli sans-

culottesinin aksine Sanayi Devrim i proletaryas kendi kurtuluunu yal
nzca kolektif mlkiyet araclyla kazanabilirdi. Buhar m akineleri, k
m r ocaklar, kanal m avnalar ve dokuma fabrikalar, paralara blne
mezdi. Eer iiler patronlarn alaa edeceklerdiyse, i yerlerini koope
ratifler olarak iletmeliydiler. Proletarya, bu nedenle her anlam da kolektif
bir snft. ilerin mcadelesi, zel mlkiyeti ortadan kaldrmaya, yani
Fransz D evrim inin baaram ad toplumsal eitlik ve siyasi dem okrasi
nin nkoullarn oluturmaya yneliyordu.
Britanya proletaryasnn ilk mcadeleleri eitli biimler ald.
Vasfszlatrmay, cret kesintilerini ve isiz kalmay engellemeyi ama
layan Ludistlerin makine krm a eylemleri vard. 1819da M anchesterda
atl m ilislerin kllarla saldrd St. Peters A lanndaki (Peterloo
M uhaberesi) gibi siyasi reform taleplerinin dile getirildii kitlesel gste
riler vard. zellikle 1820lerin ortas ile sonu arasnda ve yine 1830larn
ortasnda, grev ve sendikalama dalgalar vard. Byk Birleik Ulusal
i Sendikas, 1834te yarm milyon yeye sahipti. Ayn yl alt Dorset
iftlii iisi (Tolpuddle ehitleri), sendikaya ye olmalar nedeniyle sr
gne gnderildiinde, Kings Crossta dzenlenen dayanma gsterisine
100.000 kii katlmt.
 S a n a y i K a p i t a l i z m i n i n Y k s e l i i ! 189

Ykselen mcadele dalgas, 1838-48 artist eylemlerinde dorua

ulat. Hareket, iki baarszln etkisiyle bym t. Birincisi, 1832
Reform Yasas ile orta snfn ouna oy kullanm a hakk tannrken ii
snf bu haktan yine m ahrum braklm t. Snflar aan bir reform
kam panyasn yrten ittifak, bundan kaynaklanan huzursuzlukla da
ld. kincisi, grev dalgas ezilip Byk Birleik Ulusal i Sendikas
i ekimeler yznden daldnda rgtn devrim ci sendikacl da
kt. Ne liberal orta snfla ittifak kurulm as ii snf davasna katk
yapm t; ne de genel grev ars. Ama 1830larn kargaas, yaygn ra
dikal ru h halinin kantyd.
Yeni kurulan Londra i Dernei, 1838de alt talepten oluan Halk
Bildirgesi'ni (artizm Bildirgesi) yaynlad: Eit byklkte seim bl
geleri; milletvekili olabilmek iin mlk sahibi olma artnn kaldrlmas;
tm erkeklere oy hakk tannm as; yllk parlamentolar; sandkta gizli oy
kullanm a; m illetvekillerinin maa. Bildirge, devasa ak hava toplan
tlaryla onayland: Glasgowda 200.000, Newcastleda 80.000, Leedste
250.000, M anchesterda 300.000 kii katld bu toplantlara. Yeni bir kitle
hareketi domutu.
Bildirgeye destek amacyla dzenlenen dileke kampanyasna
1.280.000 kii imza att ve 1839da Londrada artist Kongre topland.
Ama parlamento bildirgeyi reddetti ve hareketin susturulm asn em
retti. Kitlesel tutuklam alar yapld. Londradan gnderilen polis gc,
Birm ingham Bull Ringi sava alanna evirdi. Newportta silahl artist
madencilerin katld gsteri, pusu kuran askerler tarafndan datld ve
vurulanlar oldu.
Buna ramen artist hareket ksa srede eski gcne kavutu ve
1842de bu sefer 3.315.000 kiinin imzalad yeni bir dileke hazrla
np sunuldu. Bu da reddedildi. cret kesintilerine kar sren grevler,
Bildirgeyi savunma amal siyasi bir genel greve dnt. Ama bir kez
daha hareket baskyla engellendi.
1848de hareket nc kez canland am a bu sefer daha zayft. 5
milyon imza hedeflenirken yalnzca 1.974.000 imza toplanabildi ve
K ennington Greende yaplan kitlesel gsteriye beklenenden daha az kii
katld. Polislerin, destek kuvvetlerin ve hatta gstericilere kar yerleti
rilen toplarn temsil ettii devlet iddeti tehdidi phesiz ki birok kim se
nin gzn korkutm utu. Ama gerek sorun, siyasi iradenin zafiyetiydi.
artist liderler, hkm ete dorudan meydan okumaya hazrlkl deildi.
artizm in yapsal zayflklardan m uzdarip olduu da aktr. Hareketin
ykselm e noktalar, ekonom ik gerilemelerle akyordu. stihdam n ve
190 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

cretlerin ykseldii zam anlarda gsteriler de azalyordu. 1848den sonra

Britanya ekonomisi uzun sreli bir hzl bym e dnemine girdi.
i snf, 1840larda halen embriyo halindeydi. nsanlarn ounluu
krsal kesimde yaam n srdryor ve ehirlerdekilerin birou, fabri
ka iisinden ziyade atlye ustas ya da serbest alan zanaatkrd. Bu,
artist hareket ierisinde, Londradaki daha kk burjuva karakterli ha
reket ile Kuzeyin yeni sanayi blgelerinin daha proleter hareketi arasnda
gzlenen blgesel blnm enin temelini oluturuyordu.
Ama siyasi zayflklar daha nemliydi. Baz liderler, m anevi gcn
grece m uhafazakr taraftarlaryd. Dier bazlar, fiziksel gc (gs
teriler, grevler, hatta ayaklanmalar) savunuyor ama sklkla tutarsz ve
kararsz davranyorlard. Gerekte bu, mevcut siyasi ereve ierisinde
kalarak almak isteyen reform cular ile devletin yklmas gerektiine
inanan (bazlar dierlerinden daha tutarl olan) devrimciler arasnda
ortaya kan gerek bir yarlmayd. Her eye ramen, tm hatalarna ve
kusurlarna karn artizm , yeni ve devrim ci bir snfn tarih sahnesi
ne arpc bir biimde kn temsil eder. Kapitalizm, M arxn deyiiyle
kendi m ezar kazclarn yaratmt.

1848 Devrimleri
A vrupan n byk glerinin tm abalarna karn, N apolyonun
1813-15te yenilmesi ancien regime'i geri getirem edi. ifte devrim
(Fransz burjuva devrim i ve ngiliz sanayi devrim i), insan toplum u-
nun kresel boyutta geriye dndrlm esi im knsz dnm n yan
styordu.
Tam manasyla gericiliin (yani krallarn, piskoposlarn ve unvanl
toprak sahiplerinin hkm srd bir dnyaya geri dnn) nnde
almaz iki engel vard: Birincisi, yeni m lk sahibi snflarn kuvvetiydi:
G nlk ticaret ve smrge ticareti sayesinde zenginleen tccarlar; kili
se topraklarn satn alan kapitalist iftiler; feodal yklerden kurtulm u
kyller. kincisi, vergi gelirlerini artrm a, altyapy iyiletirme, m odern
sanayileri gelitirme ve artan nfusu destekleyecek refah artn salama
konularnda ulus devletler zerinde bask vard. Bu bask, asker rekabet
biim ini ald. Gl ordular, finansal ve snai gce balyd.
1815te Avrupaya yaylan taht ve m ihrap rejimleri biimsel ola
rak tam am en gericiydi am a ierik itibariyle o kadar deildi. rnein
Almanya, 1789da 300 devlete blnm t. Napolyon, 1806da Ren
Konfederasyonunu kurdu; serilik kaldrld, ticaret serbestisi saland
 Sa na yi K a p i t a l i z m i n i n Yks el ii 191

ve tm devletlerde geerli bir hukuk sistemi oluturuldu. 1815 Viyana

K ongresinin hkm lerine gre byk gler Renanyay Prusyaya dev
rettiler ama liberal reform lar korundu ve bamsz Alm an devletlerinin
says 39a dt.
Bylece, Almanyada siyasi gelime geriye dnmedi; 30 yllna du
ruverdi. Bu arada ekonom ik gelime srd; Prusyal Junkerler'in (unvan
sahibi soylular) ynettii mutlakiyeti polis devleti ile zengin, kendine
gvenen Renanya burjuvazisi arasndaki eliki iddetlendi.
Avrupann ou yerinde benzer gerilim lere rastlanabiliyordu ve ni
hayet 1848de frtn a koptu. M odern Avrupa tarihinde birok kez grl
d zere yeni afan habercisi Gal horozu oldu. Paris, gemii 1789a
uzanan bir devrim ci gelenee barnak olm utu. Bu gelenek kendini en
son 1815te tahta kan Bourbon H a n ed an n d an X. C harlesn m utla
kiyeti emelleriyle sebep olduu ve d rt gn sren bir ehir ayaklan
masyla devrildii Tem muz 1830da gsterm iti. O nun yerini, kraliyet
ailesinin Orleanc kolundan gelen ve anayasal bir m onari idaresi sz
veren Louis Philippe ald.
1830 Devrimi, gc, eski toprak sahibi soylulardan finans burjuvazi
sine kaydrmt. Temmuz Monarisi bir bankaclar monarisiydi -sadece
en zengin %1in oy kullanm a hakk vard.
rencilerle orta snfn ubat 1848de dzenledii cum huriyeti pro
testolara polis saldrd. Bu, dou Parisin ehirli yoksullarnn kitlesel ola
rak ayaa kalkmas iin bir iaretti. Sans-culottes bir kez daha sokaklara
dklp kral tahttan indirdiler.
Berlin, Budapete, M ilano, Palermo, Prag, Venedik ve Avrupa genelin
de ok sayda ehirde patlak veren ayaklanmalar, Fransz D evrim inin ba
arl yansmalaryd. H alklarn Baharndan etkilenmeyen, nemli g
rlebilecek Avrupa devletleri sadece Britanya ve Rusya idi. Ancien rgime
her yerde atrdyordu. M utlak monariler asker birliklerini geri ektiler,
liberal anayasalar kabul ettiler ve hkm et binalarnda yeni parlam enter
meclislerin kurulm asna izin verdiler.
1848 devrim lerinin dinam ii 1789unkine benziyordu. Kitleler ha
linde harekete geen zanaatkrlar, kk tccarlar ve emekiler, ancien
rgimein polis ve askerlerini sokaklardan ekilmeye zorlamt. Kitleleri
harekete geiren, yaygn skntlarn tetikledii sosyal reform talepleriydi.
Avrupa, 1845ten beridir iddetli ekonomik krizin penesindeydi ve isiz
kalan milyonlarca insan sefaletin eiinde yayordu. Ama g arlk
l olarak burjuva liberallerin eline geti. Gerek cumhuriyetiler gerekse
anayasal monari taraftarlar olsun, her iki yne (mutlakiyeti gericilik ve
192 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

halk radikalizm i) baktklarnda da korkuya kaplyorlard. Sonuta tered

dde dp hareket edemez oldular -b ir devrim iin lmcl.
Kar-devrim in hamlesi gecikmedi. H aziranda Paristeki yeni cum
huriyeti hkm et, isizlii hafifletmek zere ubat aynda bakentte
kurulm u olan ulusal atlyeleri kapatacan ilan etti. sizlere kyleri
ne geri dnmeleri ya da orduya katlm alar sylendi. Parisin alan in
sanlar yine ayaa kalkt. Ama 40.000 isyancnn karsnda 30.000 asker
ve 100.000 kadar milis vard. Kanl 23-26 H aziran dneminde General
Cavaignacn kuvvetleri, barikat barikat arparak ehrin dousundaki
kenar mahallere girip direnii ezdiler.
H aziran Gnleri, Avrupann drt bir yanndaki kar-devrim ciler
iin ak bir ar oldu. 1848in ikinci yarsnda balayp 1849a sarkan
dnemde m utlakiyeti rejim ordular her yerde radikal devrim e sald
rrken, (Almanyann F ran k fu rt Parlam entosu nu kuran avukatlar ile
toprak sahipleri gibi) liberal siyasetiler n u tu k atp nergeler oylam akla
meguldler.
1848 devrim leri neden yenildi? in iinde birok etken vard. 1848in
liberalleri, ngiliz ve Fransz devrim lerine katlan ncellerinin ancak so
luk bir kopyasyd. Cromwell ile Robespierre, devrim in kralc mutlaki-
yetilik karsnda kesin zafer kazanmas iin her eyi yapmaya hazrken,
1848in burjuva liderleri ne kadar omurgasz olduklarn gstereceklerdi.
Her baarl devrimde (1566 Hollanda, 1642 ngiltere, 1775 Amerika
ve 1789 Fransa), kk burjuvazinin ban ektii kitle eylemi devrim in
lokomotifi olmutu. Bu, ancien rgimei yenm enin tesinde burjuva lider
lerinin m uhafazakrlnn stesinden gelmek iin de gerekliydi. Ama bu
kuvvetler, 1848in embriyo halindeki snai ii snfnn temsil ettii gibi
zel m lkiyetin varlna kar bir tehdit oluturmuyordu. Kk burju
vazi, en devrimci olduu anlarda bile kk m lk sahiplerinin radikal
demokrasisini savundu. Bunun aksine proletarya, iilerin fabrikalar
kontrol etmesi ve toplum un refahn ortaklaa sahiplenmesi olasln da
barnda tayordu.
1848de proletarya, Britanya hari olmak zere grece kk, rgt
sz ve siyasi bilinten yoksundu. O y ilki devrimler, henz olgunlamam
proletaryann geliip olaylarn seyrine yn verebilecek, etkili bir bakah-
ram an olmasna izin vermeyecek kadar hzl sahneye konuldu. Ne var ki
burjuvazi, Marx ile Engelsin komnizm heyulas dedikleri eyin kor
kusuyla sahneyi erken terk etmiti.
Fransada ubat ayaklanmas monariyi ykm t ama ardndan
Haziran kar-devrim i de halk hareketiyle yklm t. Sonrasnda, Aralk
 S a n a y i K a p i t a l i z m i n i n Y k s e l i i I 193

1848deki bakanlk seim lerini Napolyonun yeeni Louis Bonapart ezici

bir stnlkle kazand. Louis Bonapart, yl sonra Aralk 1851de asker
darbeyle bir diktatrlk iktidar kurdu. Ertesi yl kinci m paratorluu
ilan ederek III. Napolyon unvann ald.
1789 ile 1848 arasndaki hayati bir fark, kylln rolyd. 1789da
kyller feodal harlar dediklerinden devrim krsal kesime yaylmt.
1848de feodalizm zaten tasfiye edilmi olduundan kylerde sknet
hkim di. Bu, kzl Parisin tecrit edilip ezilebilecei anlam na geliyordu.
Kyl askerler ilk nce devrimcileri vurup ldrdler, ardndan Louis
Bonaparta oy verdiler.
Avrupann dier blgelerinde de benzer bir ey yaand. Kar-
devrim ci krsal kesim, devrim ci ehirleri ezmekte kullanld. Am a nasl ki
1815 zam an geriye alp 1789u getiremediyse, Haziran G nleri de 1848in
ubat Gnlerinin etkisini silemedi. Prusya ile Avusturyada serilik kald
rld. Avrupann birok yerinde kapsam snrl anayasalar kabul edildi.
Alm anya ile talyada birlik taraftar hareketler g kazand. inde birok
dilin konuulduu Avusturya Habsburglarnda milliyeti kprdanm alar
bundan byle durulm ayacakt.
Baka krlm a izgileri de ortaya km t. rlandadan Polonyaya,
oradan Makedonyaya kadar birok yerde milliyetilik ile toplum sal ho
nutsuzluk kaynaarak gl bir maya oluturdu. 1850ler ile 1870ler ara
sndaki uzun ekonomik genileme sayesinde yeni bir kuvvet ykselecekti
- halklarn bir sonraki baharn gerekten de dnyay sarsacak bir olay
yapma potansiyeli tayan bir kuvvet.

M arksizm Nedir?

M arksizm kimi zam an Alman felsefesi, Fransz sosyalizmi ve ngiliz

iktisadnn bir bileimi olarak sunulur. Bu doru ama eksiktir. M arksizmi
pratikten kopuk, yalnzca teorik bir mesele olarak ele alr, yani zn ta
m am en gzden karr.
M arksizm in temel fikirlerini, 1843-47 arasnda Karl M arx (1818-83)
ile Friedrich Engels (1820-95) formle etti. O nlarn ortak almas, d
nce alannda, bilimde Isaac Newton, Charles Darwin, Sigmund Freud
ve A lbert Einsteinn baarlaryla karlatrlabilecek bir devrim i temsil
ediyordu. nsan toplum unun btnn anlam ak iin tmyle farkl bir
paradigm a yarattlar.
Ama dnsel devrim lerinin znesinin tam da insan toplum u olma
sndan trdr ki laboratuvarlar, iinde yaadklar toplum sal dnya
I M a r k s i s t D n y a Tar i hi

olmak zorundayd. Marx ile Engelsin o zam ann kitle mcadelelerine ka

tlm faal devrimciler olmas, Marksizmi m m kn klmt.
zellikle de fikirlerini, 1848 devrim lerinin siyasi ateinde snayp
iyice gelitirdiler. Marx, Klnde yaynlanan devrim ci gazete Rheinische
Zeitngun editrln yapmt. Engels, Prusyann igal ettii
Renanya Palatinliini savunarak devrim ordusunda askerlik yapm t.
1849da devrim in yenilmesiyle her ikisi de srgne gitmek zorunda kal
dlar.
M arx ile Engels, felsefe, toplum ve iktisat hakkndaki ada fikirleri
alp bizzat tecrbe ettikleri somut gereklik tem elinde bunlar dntr
dler. M arksizmi m ateryalist [maddeci] olarak tarif etmek bu anlam da
dorudur (kartlk idealizm ledir -deneyim e dayanmayan ve uygula
mada baaryla hi snanm am teoriler).
Her ikisi de Alman felsefesi eitimi alm t. Diyalektik anlay
M arksizmde ok nemli bir yer tutacak Georg Hegelin (1770-1831) fi
kirleri o dnemde felsefeye hkim di. ki kavram a dayanyordu: Btn
eyler kendi ilerinde elikilidir ve eliki, tm hareketin ve yaam n
kkenidir; bir ey ancak bir eliki ierdii srece hareket eder, itkiye ve
etkinlie sahip olur.
Hegelin diyalektii idealistti. Esasen insan dncesindeki deiik
liklerle ilgilenen Hegel, zellikle de tarihi, M utlak Ruh dedii, kendisi
ve kendisiyle uyumayan gereklik arasndaki eliki sayesinde dnyay
deitiren yce fikrin anm olarak dnyordu. Marx, idealist diya
lektii m ateryalist bir diyalektie dntrerek, ba aa duran Hegeli
ayaklar zerine oturttu. Vurgulad nokta basitti: nem tayan eliki
ler, gerek dnyada var olur, insanlarn kafasnda deil; dolaysyla, tarihe
yn veren, fiil toplumsal kuvvetlerin arpmasdr. Dncenin rol, bu
kuvvetleri anlayarak insan m dahalesinin daha iyi yneltilmesini ve daha
etkili olm asn salamaktr.
Gerek dnyayla uramaya balamak, ierisinde ortaya kan yeni
kapitalist ekonomiyi incelemek demekti. ngiliz iktisatlar klavuzluk
etmiti. Bu adan M arx ile Engels zerinde en fazla etki yapan David
Ricardo (1772-1823) idi. Ricardo, kapitalizm in mizacyla ilgili iki byk
keif yapmt. lki, bir m etann deerinin, onun retim i iin gereken
greli emek m iktarna bal olmas idi. Baka bir deyile, tm zengin
liin kayna sermaye deil insan emeidir. kincisi, krlarda bir d
olm adan emek deerinde art olamayacan fark etmesiydi. Baka bir
ifadeyle, emein kazanc sermayenin kaybyd ve bunun tersi de geerliy-
di. cretlerle krlar arasnda zt ynl bir iliki vard.
 S ana yi K a p i t a l i z m i n i n Yks el ii 195

Gelir blm anlam azlnn (snf mcadelesinin), kapitalizme

ikin olmas bunun gereiydi. Bylelikle Ricardo, sistemin son derece
elikili ve potansiyel olarak patlamaya hazr olduunu ortaya koymu
tu. Bundan trdr ki almalar, anayolcu klasik iktisadn ulat en
yksek noktay temsil ediyordu. Takipileri, kendi bilim dallarnn dev
rim sel sonularndan uzaklatlar ve burjuva iktisad giderek yozlaarak,
bugn olduu zere agzlln ve serbest piyasa kaosunun ideolojik
adan hakl karlm asna indirgendi.
te yandan Marx, Ricardo iktisadnn bilimsel igrlerini takip et
meyi srdrd. Kapitalin ilk cildini 1867de yaynlamas, M arxin en
parlak baarsyd. (kinci ve nc ciltler, makalelerinden dzenlenerek
lm nden sonra srasyla 1885 ve 1894 yllarnda yaynland). Bu m etin
ler, m odern dnya ekonomisine dair herhangi bir ciddi analizin en temel
balang noktas olma zelliklerini hl koruyorlar.
Fransz sosyalizmi, M arx ile Engelsi dnsel adan etkileyen n
c eydi. Byk Fransz Devrim inden doan ve onun gerekletireme
dii insanln kurtuluu vaadiyle glenip gelien Fransz sosyalizmi,
reformist-topyac ve devrim ci-kom nist kanatlara blnm t. Comte
de Saint-Simon, Charles Fourier ve ngilterede Robert Owen gibi topya-
clar, aklc argm ann, iyi rnein ve kademeli reformun, toplum sal d
nm salamaya yeteceine inanyorlard. Gracchus Babeuf ve Auguste
Blanquinin temsil ettii komnistler, byle hayallere kaplm ayarak s
m rc snflarn alaa edilmesi iin silahl ayaklanm ann gerekli oldu
unda srar ediyorlard. Gizli bir yeralt hareketinin dorudan eyleminin,
kitlelerin topyekn ayaklanmasn tetiklemeye yeterli olacan varsay
m alar, onlarn hatasyd.
M arx ile Engels, aynen Fransz sosyalistleri gibi sm rden ve yok
sulluktan nefret ediyorlard. topyaclar gibi daha iyi bir dnya hayal
edebiliyor ve kom nistler gibi buna ulam ak iin devrimci eylemin ge
rekli olduundan phe etmiyorlard. Ama her iki kesimle de derin an
lam azlklar vard. Zenginlerin gnll olarak servet ve iktidarlarndan
vazgeecekleri gibi naif dncelerinden t r topyaclar suluyorlard.
Ordusu, polisi ve hapishaneleriyle devletin, komplocu bir darbeyle devri-
lebileceini hayal etm elerinden tr kom nistleri de hedef alyorlard.
Ancak milyonlar seferber edecek bir halk devrim i devleti ezebilir, m lki
yet sahibi snflarn m alna, m lkne el koyabilir ve demokrasiye, eitlie,
ibirliine dayanan yeni bir dzen ina edebilirdi.
Byk Fransz Devrim i, yeterli byklkteydi ama tek yapt yeni
t r bir smrc toplum yaratm ak oldu. Eksik olan, evrensel menfaatleri
196 I M a r k s i s t D n y a Tari hi

olan bir devrim ci snft. Devrim ci burjuvazi, iktidar kendisi iin istiyor
du. Sans-culottes ve kyller, kk mlk sahipleriydi. En yoksulu bile
kendine ait bir atlyeye ya da iftlie sahip olm ann hayalini kuruyordu.
Ama M anchestern yeni snai ii snf olduka farklyd. Mesele mlk-
sz cretli emekiler snf olmalar deildi yalnzca. Tekstil fabrikala
rnda ve hzla byyen byk ehirlerde younlaan iiler, koullar y
znden insanln kurtuluunu kolektif zmler temelinde tasarlamaya
mecbur bir snft. ngilteredeki artist hareket, ii snfnn gerekten
de devrim ci potansiyeli olduunu gstermiti.
1789 dersleri, 1848 deneyimi ve Engelsin M anchester ii snf zerine
yapt almalar, hepsi ayn yne iaret ediyordu -ta rih in m uam m asna
ynelik bir zme. M uam m a uydu: nsan emei verim liliinin tarih
boyunca srekli artmas, yokluu ortadan kaldrm a kapasitesinin yk
selmesi anlam na geliyordu. Ama milyonlar yoksulluk iinde yaarken
kk bir aznlk abartl bir zenginliin keyfini sryordu. M uamm a,
dnp dolap zne sorununa geliyordu: Dnyay, insan emeinin insan
larn ihtiyalarna hizmet etm esini salayacak ekilde kim yeniden d
zenleyebilirdi?
Cevap ii snfyd. Bu ksm en, sm rlen, sistemde yerleik m en
faatleri olmayan, zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyi olm a
yan bir sn f olm asndan tryd. Ama bu an tik Romann kleleri
ve Ortaa Avrupasnn serfleri iin de geerliydi. Belirleyici bir ik in
ci etken daha vard. iler, zel mlkiyete bireysel temelde el koym ak
suretiyle kendilerini zgrletiremezler. Devasa ve giderek byyen bir
kresel i blm nn bir paras olduklarndan ancak retim aralar
nn, datm n ve m badelenin ortaklaa kontroln ele alarak kapita
lizme kar inandrc bir alternatif ortaya koyabilirler. Bu nedenle, snai
ii snf, insanln bir btn olarak kurtuluundan genel menfaati olan
tarihteki ilk snft. Bu snfn tarih sahnesine km as M arksizm i m m
kn klm t. Proletaryann devrim ci potansiyelini fark etmek M arx ile
Engelsin en nemli dnsel baarsyd. Bu nedenledir ki em ekilerin
kapitalizm e kar verdii snf mcadelesi M arksizm in kalbinin att
yerdir.

Kapitalizm Nedir?
Kapitalizm in temsil ettii toplumsal dnm n leini kavrayabil
mek iin insanlk tarihinde karlatrabileceim iz yegne ekonomik dev
rim in etkisini hatrlam am zda fayda var: Tarm Devrimi. Yaban hayatta
 S a n a y i K a p i t a l i z m i n i n Y k s e l i i I 197

avcla ve toplaycla dayanan eski varolu biim ini sona erdiren Tarm
Devrim i, insanlarn kendi gdalarn rettikleri, iftiliin retkenlikte
ve retim dzeyinde m uazzam artlar m m kn kld bir iftiler dn
yas yaratmt.
Bu ise toplumun retici olmayan snflarn desteklemeye yetecek
retim fazlalarnn birikm esini salad. Bu artklar, ordular beslemekte
ve siyasi-asker rekabete girimekte kullanld. Her ne kadar birok b
yk deiiklik olsa da, sz gelimi M 2500in Smer uygarl ile MS 2.
yzyln Roma m paratorluu ya da XIV. Louisin idaresindeki 1700n
Fransas arasnda bu adan esasen bir benzerlik bulunuyordu. Bunlarn
hepsinde de ynetici snflar tarm reticilerinin artklarna u ya da bu
yolla el koyup bunlar savalar, antlar ve lks yaam tarzlarn srdr
mekte kullanyorlard.
M ilitarizm in ve ihtiam n rekabeti olmas yznden sistem dinam ik
ti. Ama ayn zamanda fazlasyla israfyd. Sava arabalar ve tapnaklar,
zrhl valyeler ve atolar, toplar ve saraylar, refah retken ekonomiden
uzaklatrd nk artklarn byk bir ksm teknik yenilie ve gelitir
meye yatrlmyordu. Sonuta, sanayi ncesi toplumda, insan emei ret
kenlii yava artt.
Sanayi kapitalizmiyle kartl bundan daha arpc olamaz. Marx,
Komnist Manifestodaki nl bir paragrafta bunu yle tasvir eder:
Burjuvazi retim aralarn, dolaysyla retim ilikilerini ve b u n larla birlik
te b t n toplum sal ilikileri durm adan devrim ciletirm eksizin v ar olamaz.
[Oysa] eski retim ta rz n n olduu gibi korunm as, daha nceki b t n sa
nayici snflarn ilk varolu kouluydu. re tim in d u rm ad an alt st edilm esi,
b t n toplum sal kou llarn aralksz sarsl, bitm ek bilm eyen b ir belirsizlik
ve alkant, burjuva d n em in i b tn nceki dnem lerden ayrt eder. B tn
kem iklem i, donm u ilikiler arkalar sra gelen eskiden beri saygdeer ta
savvur ve grlerle birlikte silinip gider; yeni oluanlar ise d ah a kem ikle
m eye frsat b ulam adan eskir. Kat olan her ey buharlayor...

Dnya nfusu yaklak 2.500 yl nce 200 milyona ulamt. Bir m il

yara ykselmesi kabaca 200 yl ncedir. O zam andan bugne yedi m il
yara ykselmitir. Yani Sanayi Devriminden bugne nfus art 18 kat
hzlanm tr.
Roma mparatorluu nun ylda 85.000 ton kadar demir rettii tah
m in ediliyor. 1900e gelindiinde en byk be retici lke her gn bu
kadar dem ir retiyordu. Bugnse en tepedeki bei ayn m iktar bir saatte
retiyor.
Bu dnm nasl aklayabiliriz? Yant, Kapitalin I. cildinde ve
riliyor. M arx, kapitalist ekonom inin temel yap ta olan m eta ile ie
198 M a r k s i s t D n y a Tarihi

balayarak, m etann hem kullanm deeri hem de mbadele deeri

olduunu aklar. Bir m etann kullanm deeri karlad ihtiyac temel
aldndan sz gelimi bir m uzun kullanm deeri onun besleyici ierii
ne ikindir. Bir m etann m badele deeriyse dier tm m etalarla ortak
olan bir eyi, onu piyasa iin retm ekte gereken emei temel alr; bu
deeri, o m etann piyasa fiyat tem sil eder. Burada birdenbire potansiyel
bir balantszlk belirir: M etann kullanm deeri ile mbadele dee
ri arasnda oluum halindeki eliki. M uzlara ihtiya olabilir, piyasada
mevcut da olabilir ama ayn zam anda a olanlarn alamayaca kadar
pahal da olabilir.
Kapitalizm ncesi mbadelede kullanm deeri basknd. Tccar, re
tim fazlasn satan retici ile ihtiya duyan tketici arasnda araclk yap
yordu sadece. Kk ifti, yeni bir saban satn alm ak iin fazla budayn
satabilirdi. Zengin bir bey, m aliknesinde yaayan maiyetini doyurm ak
iin buday satn alabilirdi. Tccar kr yapard bu iten ama onun top
lumsal rol, dier toplumsal snflar arasndaki bir ekonomik aracdan
ibaretti.
Kapitalizmde mbadele deeri baskndr. Tccarlar krla satm ak
iin satn alrlar: Tek ilkeleri, mbadele hatrna mbadele yapmaktr.
Tccarn ilkesi toplum un genel ilkesi haline geldiinde kapitalizm in d
nm tam am lanm olur.
17. yzyl Hollandas ile 18. yzyl ngilteresinin ticari kapitalizmi,
tccarlarn ticaret araclyla sermaye biriktirdii bir kapitalizmdi. Ama
bu tccar sermayesi birikim leri, Sanayi D evrim inin kanallarna, m akine
lerine ve fabrikalarna yaplacak yatrm lar karlayabildi. Buna karlk
sanayileme de daha byk sermaye birikim ini m m kn kld.
1800lere gelindiinde kapitalizm, kendi kendini besleyen ve giderek
hzlanan bir byme srecine girdi. Bunu tetikleyen ey rekabetti: Eski
ehir devletlerin ve Ortaa krallklarnn siyasi-asker rekabeti deil, ra
kip kapitalistlerin ekonomik rekabeti.
Eirme kr sayesinde bir ii, yalnz bana alan sekiz ii kadar
iplik retebiliyordu. Buharl dokum a tezghn kullanan bir operatr, el
tezghyla alan alt dokuyucunun iini yapabiliyordu. Yeni teknolojiye
yatrm yapmayan kapitalistler, emekten tasarruf salayan m akineler kul
lanarak retim i daha dk maliyetle gerekletiren rakipleri karsnda
piyasadan abucak silinip gidiyordu. Kapitalistler, piyasann dem ir yasa
sn kefettiler: Ekonomik rekabet basks, istisnasz herkesi maliyetleri
ksmaya, retim i artrm aya ve fiyatlar drmeye zorluyordu. Baarnn
ls krd. En baarl kapitalistler, piyasadan daha byk pay kapp
 S a n a y i K a p i t a l i z m i n i n Yks el ii 199

daha fazla kr yaptlar. Bu krlar, rekabet gcn daha da artrm ak zere

tekrar yatrm da kullanld.
O halde kapitalizm, rekabeti bir sermaye birikim i sistemidir. u n
surun dinam ik kaynam asnn bir sonucudur: Krla satm ak iin satn
alm a tccarlk ilkesi; sanayideki yeniliklerin m m kn kld emek ret
kenlii dnm; ekonom inin rekabet halindeki sermaye birim lerine
blnmesi.
Bu srecin ham m addesi elbette emek gcdr. A rtk kendi bana bir
m eta haline gelen emek gcnn esiz bir nitelii vardr: Tketici iin
ifade ettii hakiki deerden dzenli olarak dk bir piyasa fiyatndan sa
tn alnmas. Bu ikisi, yani kapitalistlerin dedii cretler ile karlnda
elde ettikleri m allarn deeri arasndaki fark, krn kaynadr.
Bunu ilk aklayan M arx oldu. Ricardo'nun emek deer teorisine
yapt katk, iilerin cretlerinin emekleri (fiilen yaplan i) iin deil,
emek gleri (alma yetenekleri) iin yaplan deme olduunu kavram
olmasdr: Eer ilk durum geerli olsayd, iiler tm rettiklerinin tam
deerini alacak ve kr olmayacakt; ikinci durum da, kiralandklarnda
kendilerine piyasa fiyatndan deme yaplr ve ardndan daha byk de
erde bir ii yapmalar gerekir.
Mesele udur. Kapitalizm de emek, hem cretle hem de krla temsil
edilen zenginlii retir. Bu nedenle cretler, retim srecinde harcan
m em ein tam deerini temsil edemez. cretlerin karlnda kapita
list, belirli beceri seviyesine sahip iinin alm a kapasitesini belli bir
sreliine satn alr. K azanm ay bekledii ey, cretlerle denen deeri
aan retim deki katm a deerdir. Bu ikisi arasndaki fark a rtk deer
ya da krdr.
Dolaysyla, kapitalizm koullarnda iiler hem yabanclarlar hem
de smrlrler. Yabanclamalar, emek sreci zerindeki denetim lerini
kaybetmelerinden kaynaklanrken, sm rlm eleri ise em eklerinin tam
deerini alam am alar yzndendir. Daim snf atmas bunun sonu
cudur. Kapitalistler ve iiler, retim noktasnda sre ve dl konusunda
bitip tkenm ez bir mcadelenin iine hapsolurlar.
Kapitalizm, baka anlam larda da elikilidir. Ekonomik rekabet kr ve
anariktir. Yatrm frlam alar ar retim e, satlmam mal ynlarna
ve iflas dalgalarna yol aar. Patlama, yerini daralmaya brakr. Balonlar
patlayp sner ve kt bor kara deliklerine dnr. Refah boa harcanr
ve refah yaratma sreci ker.
Kapitalizm, insan emei retkenliini dntrerek ylesine maddi
refah bolluu yaratm tr ki insanln birok sorununa bu yolla zm
200 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

bulm ak pratikte m m kn hale gelmitir. M am afih, sistemin kendisi bu

vaadi boa karmaktadr. Bir yandan rekabet ve serbest piyasa anarisi,
kntlere, ani dlere ve kitlesel fakirlemeye gebe, son derece e
likili bir ekonomi anlam na gelir. te yandan iyerine yabanclama ve
smr, birok insann hayatnn ar alma, yoksulluk ve stres yzn
den mahvolmas anlam na gelir.

i S n fn n O luum u
Kapitalizm ncesi toplum larda emeki snflar sklkla retim aralar
zerinde geni bir kontrole sahipti. Ortaa kylleri, kimi zaman birey
sel m alik olarak, kimi zam ansa ky kolektifinin yeleri olarak, geimle
rinin bal olduu arazileri, otlaklar, aalk alanlar ve sabana koulan
hayvanlar dorudan kullanabiliyorlard. Ortaa zanaatkrlar, meslek
lerini ehirlerdeki atlyelerde, kendi aralarn kullanarak ve bamsz
loncalarn yeleri olarak icra ediyorlard.
Erken dnem kapitalizmi, Ortaa toplum una ait bu alt katm ann st
kesim lerinden ortaya kt. Zengin kyller tarm giriimcisi oldu. Usta
zanaatkrlarn en baarllar byk tccar oldu. Hem kapitalizm hem
de burjuva devrimi, 17. yzyl ngilteresinde "orta halliler denilenler
tarafndan ileri tand. A rtan retim ve byyen pazarlar, zenginleme
frsatlarn oaltt. Arazilerini iyiletirmeye ya da yeni atlyelere yatrm
yapabilenler, rekabet stnl elde etti. En zengin tccar ve iftilerle
yoksul emekiler arasndaki uurum geniledi.
Sermaye birikim i zellikle 17. yzyln sonundan itibaren hzlandka,
kapitalizm ilk nce tccar kapitalizmi ve eve i verme sistemi biimine
brnd. Zanaatkrlar kendi evlerinde ya da atlyelerinde almaya de
vam ettiler ama imdi kendi hesaplarna deil, tccar-kapitalistin sipari
ine gre retim yapyorlard.
Fabrika sistemi her eyi deitirdi. Sanayileme, 18. yzyln son
larndan itibaren sermaye birik im in in hz kazanm asna izin verdi. Bu
olurken o rta halliler kendi iinde ustalar aznl ile cretli iiler o
unluu olarak blnd. kinci grup, genel emekiler kitlesiyle kay
naarak yeni bir toplum sal snf vcuda getirdi: proletarya (M arx ile
Engels, A ntik R om ann ehirli yoksullar iin kullanlan Latince bir
ifadeyi semiti).
Bu snflam a (proleterleme), alkantlarla dolu bir sreti. Kyller,
topraklarna inatla yaptlar. Zanaatkrlar, bam sz zanaat iinin z
grln ve saygnln el stnde tuttular. Proletarya yaratm ak iin
 Sanayi K a p i ta l iz m i n i n Ykselii i 201

reticileri retim aralarndan koparm ak gerekliydi. Bu nedenle, ka

pitalizm in tarihi tahliyelerin, m lkszletirm enin ve fakirletirm enin
tarihidir.
ngiliz kyl snfnn mahvoluu O rtaada balad, 16. ve 17. yzyl
larda iddetlendi, 18. ve 19. yzylda en son noktasna ulat. Ana meka
nizm a itlemeydi.
O rtaa tarm ak arazilere dayanyordu. ki ya da byk arazi
paralara blnyor, bunlardan her biri bir kyl ailesine veriliyor ama
tarm iinin ou ortaklaa yapldndan bunlar arasna it ekilmiyor
du. H er aile, yakacak toplamak, avlanmak iin aalk alanlar, hayvan
otlatm ak iin otlaklar kullanm a gibi eitli ortak haklardan faydalan
yordu.
itleme, bir ya da daha fazla sayda byk iftiye topran etrafn
evirip kendi m lkym gibi davranm a hakk verdi. Dolaysyla itleme,
kyl snfnn mlkszletirilmesi demekti. Bundan trdr ki itleme,
birka yzyl boyunca ngiltere krsalnda iddetli bir snf mcadelesinin
oda olmutur. O dnem in anonim bir iirinde sylendii zere:

H a lk ta n kaz alan
A d a m astlar, k a d n k rb a la d la r
A m a k az d an o rta k o la n a la n
O asl h a in e hi d o k u n m a d la r

Arazi yamaclar genellikle devletin desteiyle hareket ediyordu. 18.

yzyln sonu ile 19. yzyln balarnda parlamentoda kabul edilen bir
dizi itleme Yasas, itlemeyi m erulatrm t. Parlamento bu dnemde
m lk sahiplerinin bir araya geldii bir meclisti.
Ayn zamanda Kuzey skoyann byk toprak sahipleri, koyunlar
iin krl otlaklar yaratm ak iin temizlie girierek m lklerinde yaayan
kiraclar tahliye ediyorlard. Sutherland Desi, 15.000 kiiyi zorla tah
liye etmek, yaadklar kylerini yakmak ve kabileye ait yaklak 325.000
hektar byklndeki araziye 130.000 koyunu yerletirmek iin 1814-20
arasnda Britanya askerlerini kulland.
Dierlerinin direnci yoksullukla krld. Buharl dokuma tezgh, ni
hayetinde el tezghyla alan 800.000 dokuyucuyu iinden etti. Bu bir
denbire olmad. Fabrika retim inin giderek byyen rekabeti, para ba
fiyatlarn srekli dmesine neden oldu.
El tezghyla alan dokuyucularn tarih sahnesinden ekilmesi ses
sizce olmad. Efsanevi General Ned L uddun nderlik ettii gizli bir
202 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

hareket balatp m akineleri krm ak iin fabrikalara saldrarak, um utsuz

bir art m uharebe verdiler. Ludistler devlet basksna yenildiler. 1812de
Yorkta yaplan gstermelik durum a idam ve srgnlerle sonuland. El
tezghyla alan dokuyucular nihayetinde ala yenik derek, dier
i arayanlar gibi hzla byyen sanayi ehirlerine akn ettiler.
rlandalIlarn proleterlemesi daha da iddet doluydu. rlandal Katolik
kyllerin ngiliz-rlandal Protestan toprak sahiplerinin hkim iyeti al
tnda yaadklar rlanda bir Britanya smrgesiydi. rlandallar m thi
bir zveriyle savatlar ama ayaklanmalar, stn asker gce ve kanl bas
k rejimine kar direnemedi.
rlanda kyllerinin temel yiyecei olan patates retim i, patates kf
hastal yznden 1845-52 arasnda tam amen mahvoldu. Toprak sahip
leri kr elde etm ek iin yiyecek ihra etmeye devam ederken, ktlk bir
milyon kiiyi ldrd ve bir milyon kadarn da g etmeye zorlayarak,
toplam nfusun yaklak %25 azalmasna neden oldu.
Manchester, Glasgow ve kuzeyin bir dzine sanayi ehrinin proletar
yas, ngiliz itlemeleri, Kuzey skoya tahliyeleri, rlanda ktl (Byk
Ktlk) ve el tezghyla alan dokuyucularla dier zanaat iilerinin fa
kirlemesi sonucunda ortaya kt. Alkla yaratld. Dolaysyla, M arxin
ilk sermaye birikim i dedii ey, kyllerle zanaatkrlarn, u ya da bu
lde zor kullanlarak retim aralarnn denetim inden koparlm asn
ister istemez ieriyordu. Ancak bu olduktan sonra sermaye iin almaya
itilebilirlerdi. Bunun yks, insanlk tarihine kandan ve ateten harf
lerle yazlm tr, diye yazyordu Marx.
Kresel kapitalizmin getiimiz 250 yldaki dinam izm i, giderek daha
ok sayda kyl ve zanaatkr topluluunun mlkszletirilmesi, fakirle
tirilmesi ve cretli emekiye dntrlm esi anlam na gelmitir. Srecin
ileyii gnm zde in, H indistan ve Brezilyada grlebilir. Ama bu
dinam izm , mevcut ii snflarn etkilemeyi srdryor. Eski sanayiler
gerilerken yenileri ortaya kyor. Bugn Glasgowda, bir yzyl nceki
makine iisi kadar ar merkezi alan var. i snfnn nitelii ve
bileimi deitike, rekabeti sermaye birikim i yznden durm adan ye
niden ekillendike, snf kimlii, dayanmas ve rgtlenme sreci de
yenilenmelidir. Marx bunu tartrken kendinde snf ve kendisi iin
snf terim lerini karlatrr. lk terimle, iilerin kendi koullarnn
farknda olup olm adklarndan bamsz olarak, toplumsal bir iliki ve
ekonomik bir sre olarak snfn basit gerekliini ifade ediyordu. kinci
terimleyse snf bilincinin, sendika rgtlenm esinin ve fiil direniin ge
limesini ifade ediyordu. lki nesnel bir olguyken kincisi znel kararn
 S a n a y i K a p i t a l i z m i n i n Y k s e l i i | 203

sonucudur. iler cahil, paralanm ve edilgen kalabilirler -ta rih in kur

ban olurlar. te yandan, koullarn anlam aya alabilir, yoldalaryla
birlik olup dnyay deitirm e mcadelesine giriebilirler -ta rih in znesi
olurlar.
nsanln gelecei, kendinde snf ile kendisi iin snf arasndaki
bu ayrm a baldr.
A -* .

Y u k a r d a n b u r ju v a d e v r im i: 18 T e m m u z 18 6 3 te W a g n e r k a le s in e
h c u m e d e n B ir lik o r d u s u n u n siy a h a s k e rle ri
 10

K an ve D e m r ai

1848-1896

* < - '

ngilterede artizm in ve Avrupa genelinde 1848 D evrim lerinin yenil

m esinden sonra kapitalizm uzun patlama dnem ine girdi. Bu dnem, sis
tem in aklp ayn lde uzun bir depresyona girdii 1873e kadar srd.
M allarla insanlarn naklini makineletiren; kmr, demir, m hendislik
ve inaat sektrlerine kitle pazar yaratan; yeni sermaye a in n ilk ba
kta hemen gze arpan bir simgesi olan dem iryolu inaatlar patlam a
nn ban ekiyordu.
Hzla byyen kapitalizm, toplumsal ve jeopolitik dzeni istikrarsz-
latrd ama nc burjuva devrimi dalgasnn balam n hazrlad - ta
bandan ykselen kitle eylemleri yerine byk lde yukardan idare edi
len bir dalga olsa da. talyan Risorgimentosu, Am erikan Sava, Japon
Meiji Restorasyonu ve Alm anyann Birlemesi, bunlarn hepsi yukardan
burjuva devrimleri olarak anlalmaldr.
Ama farkl ynlerden dram atik olan olaylarla alp sone eren bu d
nem, 20. yzyln olduka farkl mcadelelerini mjdeliyordu: 1857 Hint
Ayaklanmas, ileride nc Dnya denilecek blgede yaanan emperya
lizm kart bir isyand; 1871 Paris Komn, proleter devrim in tarihteki
ilk rneiydi.

H int Ayaklanmas

Tarm Devrimi ve Sanayi Devrimi, insan deneyim inin geni kapsaml

dnm leri olarak tarih sahnesinde ayr bir yerde dururlar.
Binlerce yllk zam an dilim inde yava yava yaylan Tarm
D evrim inin yaratt geleneksel tarm toplum lar son derece tutucuydu
20 6 ; M a r k s i s t D n y a Tari hi

ve yzyllar ierisinde ancak belli belirsiz deiim gsteriyordu. B unun

aksine Sanayi Devrimi, M arxn deyiiyle retim in durm adan altst
edilm esini ve btn toplum sal koullarn aralksz sarsln ieren
byk bir toplum sal-ekonom ik girdapt. Sanayi D evrim inden nce,
Avrupa kapitalizm inin halen eski feodal-m utlakiyeti dzenin iinde
embriyo halinde varln srdrd zam anlarda bile kapitalizm p en
elerini yerkrenin drt bir yanna uzatyordu; kifler, denizciler, t c
carlar ve kle tacirleri, ganim et ve kr arayyla yabanc ktalarn deta
altn stne getiriyordu.
. 1750den sonra sermaye birikim i sreci iyice canland ve sistemin
kreselleme eilimi iddetlendi. Kapitalizmin, byyen sanayileri
beslemek iin birincil rnlere, m am ul mallar iin pazarlara ve sermaye
fazlas iin yeni yatrm m ahrelerine ihtiyac vard. mparatorluk bir ge
reksinim haline gelmiti ve kapitalizm, AvrupalIlarn elde etme ihtiyac
duyduklar stnl sunabiliyordu.
Teknoloji ve rgtlenme, Avrupal kk asker gruplarnn, Am erika,
Afrika ve Asyadaki yerli idari yaplara boyun edirm esini m m kn kld.
Karlarna kan devletler genellikle yolsuzlua batm , baskc ve bln
mlkle huzursuzluun kol gezdii yerlerdi. On binlerce kiiden m ey
dana gelen ordular, birka yz, hatta kimi zam an ok daha az Avrupal
askerle kar karya geldiinde korkup kayordu.
H indistan, en zengin dllerden biriydi. 17. yzyl boyunca birok
Avrupa devleti lkenin sahillerinde ticaret karakollar kurm utu. Takip
eden yzyln ortalarna gelindiinde, Britanya ile Fransa arasndaki s
mrgecilik rekabeti kontrolden karak Bengal ile M adrasta bir dizi k
k apl savaa yol amt.
Britanya Dou H indistan irketinde grevli bir subay olan Robert
Clive, 1757de Kalktay ele geirerek Plassey M uharebesinde Bengal
Navabnn ordusunu bozguna uratt. Navap, grnte Delhideki
Babr im paratorunun genel vahiydi. Uygulamadaysa, H indistann drt
bir yannda hkm sren ve sklkla birbirleriyle savaa tutuan bam
sz yneticilerden biriydi. Avrupallar, blge blge ilerleyerek H indistan
boyun edirdiler.
Navapn m aiyetinin zenginlii ile kylerin yoksulluu arasnda derin
bir toplumsal uurum vard. Bengal kyllerine gre yneticileri birer za
limdi. O nlar adna arpmaya hi niyetleri yoktu. Esasen asalak nitelikte
olmas ve Bengal toplumunda gerek kklerinin bulunm am as yznden
saray maiyeti, hiziplemelerle ve entrikalarla bouuyordu.
 Ka n ve D e m i r a 207

Cliven 3.000 kiilik ordusunun Navapn 50.000 kiilik ordusunu

yenmesi, stn ate gc sayesinde olmad. Aslnda, Bengallilerin Dou
H indistan irketinden daha ok misket tfei ve topu vard. Zaferin
anahtar, Navapn kdem li kom utanlarnn ona ihanet etm eleri ve ha
reket kabiliyetine, ate gcne, saldrya dayanan yeni sava tarznn
etkinliiydi.
Feodal ordular, bamsz savalardan m eydana gelen bir karm ola
rak savayordu. Burjuva ordular, son derede dzenli insan bloklar ha
linde savayordu. Dnem in ateli silahlarn doldurm ak zam an alyordu,
m enzilleri kstlyd ve atlar fazlasyla isabetsiz olabiliyordu. deal olan,
en fazla 50 metre uzaklktan topluca yaylm atei amakt. Bu, rakibin
dzenini databilir ve k ritik bir anda dm an hattnda gedik aabilirdi.
Cliven ordusu, Plasseyde Navapn ordusunun yalnzca kk bir ks
myla savat ama yine de karsndaki g kendisinin 3-4 kat kadard.
Dolaysyla Bengal, feodal blnme ile burjuva yntem inin bileimi so
nucunda fethedildi. Avrupallarn Asya, Am erika ve Afrikadaki fetihleri
iin de ayn ey geerlidir.
Plassey dnm noktasyd. Franszlar glgede kalm t ve birok yer
li ynetici, Dou H indistan irketinin artan gcyle uzlam ann yolu
nu aryordu. Orta H indistandaki M arathalar 1823te, Sind (gneybat
Pakistan) 1843te, Pencap Sihleri (kuzey Pakistan ve kuzeybat Hindistan)
1849da ve Oudh (kuzey-orta Hindistan) 1856da ele geirildi. 19. yz
yln ortasna geldiimizde Britanya, sadece 250.000 kiilik bir orduyla
(ki bunlarn %80i Britanyal subaylarn kom utasndaki sepoylard)' 200
milyon insan kontrol altnda tutuyordu. Dou H indistan irketi, kukla
navablarla (genel valiler) ve mihracelerle (prensler) ibirlii yaparak lke
yi ynetiyordu. Yerli yneticiler lks iinde yaayp halkn nezdinde kral
lara zg bir saltanat srerken, gerek g aslnda irket grevlilerinin
elindeydi.
Zam indarlar (toprak aalar) ve byk tccarlar da irket idaresinde
zenginletiler; kyllerin iddetlenen sm rsnden elde edilen krlar
irketin grevlileriyle aralarnda pay ediyorlard. Plasseyden 12 yl sonra
1769da, m ahsul azl ktlklara, salgnlara ve tahm inen 10 milyon kii
nin hayatn kaybetmesine yol at.
Emperyalizm ekonomik durgunlua neden oldu. Bunun en ak r
nei tekstil sanayisiydi. Britanya tekstil retim inin sanayilemesi hz ka
zandka tutsak H indistan piyasas ucuz ithal mallarla doldu. Yerli tekstil
tccarlar ile el iilerinin hayat karard. Tarm a baml H intlerin oran,
Sep o y: n g iliz o rd u su nda grev yapan H in t asker - ev.
208 I M a r k s i s t D n y a Tar i hi

19. yzyl ierisinde %50den %75e ykseldi. Britanya ynetimi altnda

Hindistan gelimede zlme*yaad.
1857de kuzey-orta H indistan patlad. M urdar hayvanlarn yayla
yalanm fiekler kullanarak din tabular inemeleri emredildiinde
Hindu, M slm an ve Sih sepoylar ayaklandlar. Asiler, Britanyallar ga
fil avlayarak kuzey H indistann byk ksm nda denetim i ele geirdiler,
Cawnpore ve Lucknow garnizonlarn kuatarak eski bakent Delhide
yeni bir Babr im paratorunu tahta kardlar.
Britanyann yeniden fetih seferi olduka zorlu ve acmasz oldu.
Britanyadan gnderilen birlikler, gney H indistann Madras ve Bombay
ehirlerinden gelen sepoylarla birleerek kuzeydeki isyanclarn zerine
yrdler. Yakalanan asiler dolu topun azna aprazlam a balanp to
pun patlatlm as suretiyle idam edildiler.
Hint Ayaklanmas (1857-59), hem alt ktann ilk bamszlk sava,
hem de farkl etnik ve din kkenden gelen H intlerin omuz omuza ar
ptklar ilk emperyalizm kart mcadeleydi -B ritanyann destekledii
bl ve ynet politikasnn tam tersi. Ama gemi, asilerin ayaklarna
dolanp onlar zayflatmt. Britanya ynetimi karsnda tasavvur ede
bildikleri yegne alternatif, feodal gemie dnm ekti. Geleneksel yneti
cilerin m lklerine ve iktidarlarna kar klmyordu; kyllerin oun
luunu harekete geirebilecek bir toplumsal kurtulu vaadi yoktu.
Gene de Britanya ynetim ini gerekten de tehdit etmi, Ayaklanmann
ardndan emperyal ynetimin batan aa yeniden ekillendirilmesine
vesile olmutu. Kralie Victoria, H indistan Kraliesi olarak ilan edildi ve
yeni bir H indistan Hkm eti kuruldu. Yerli yneticilerle ilikiler glen
dirildi; memurlar, idareciler ve avukatlardan oluan yeni bir H int orta
snf oluturuldu; kylerdeki Brahma rahipleriyle m uhtarlar, vergi ve kira
tahsildarlar oldular. H ukukun stnlnn yerini irket grevlilerinin
keyf kibri ald. Smr ve fakirleme, sk skya kontrol edilen brokra
si ve reform dan geirilmi ngiliz-H int ordusu tarafndan belirleniyordu.
Ayrcalklar hiyerarisi oluturulm as ve etnik, dini, kast kkenli bln
melerin bilinli bir ekilde kanm as, H indistann emperyal yneticile
rinin Raja kar yerli direnii paralam ak iin kullandklar m ekanizm a
lard.
Hintler, Raj idaresinin m asraflarn da karladlar: Vergi gelirlerinin
%25i orduya harcanrken, sadece %1i salk, eitim ve tarm a ayrlyor-

G elim ede z lm e (de-development): B ir ek o nom inin kendi d in a m ik le rin d e n k o p a rla ra k

baka b ir e k o n o m in in talep leri/ih tiy ala r d o ru ltu su n d a e k illen d irilm esi sonucu yapsal
d e iik lik /refo rm yapam ayacak k a d a r zayflam as -ev.
 Ka n ve D e m i r a 209

du. K tlklar 1860larda 1 milyon, 1870lerde 3,5 milyon ve 1890larda

10 milyon kiiyi ldrd -radikal Am erikan tarihisi Mike Davis buna
nc Dnyay yapan Ge Victoria dnemi soykrm lar [zerinde
Gne Batmayan Katliam] diyordu.
Sklkla dile getirilen ve H indistann Raj idaresinden faydalandn
vurgulayan iddia bir yalandr. Tarm fakirleti, yerli sanayiler tahrip oldu
ve zenginlik yabanc sermaye tarafndan yurtdna tand. Bu gerek,
H indistann bamszlk mcadelesini zaman ierisinde yeniden alevlen
direcekti.

taly an Risorgim entosu

M illiyeti gnlller, Sicilyay yneten yozlam m utlakiyeti m o

nariyi devirip talyann geri kalanyla birletirm ek iin 1860da adaya
ayak bastklarnda, yerel kyller ayaklanm aclarn kraliesine gn
dermeyle Viva talia! slogann benim sediler. talya, m odern, birleik,
burjuva bir ulus devlet anlam nda de novo [yeni batan] bir yaratm a
eylemiydi.
Yarmada, yarm kalan 1796-1814 burjuva devrim inden sonra siyasi
huzura kavuamamt. Bu, deiimin balca znesinin Napolyonun
fetih ordusu olduu bir yukardan devrim di. Franszlar eski rejimleri
devirip yerlerine talyan liberallerin nderlik ettii cumhuriyeti h
km etleri getirdiler. Daha sonra, Fransz C um huriyetinin Napolyon
m paratorluuna dnmesiyle birlikte bunlarn yerine de Bonapart ai
lesi yelerinin ynettii hanedanlk rejimlerini geirdiler. Feodalizm ilga
edildi ve orta snflara yeni frsat kaplar ald. Ama yabanc ynetim i
ve toprak reform unun yaplmamas birleimi, yeni rejimlerin cazibesini
snrlad.
Mutlakiyeti rejimler 1814te yeniden iktidara geldi ama bunlar toplu
mu eski koullarna dndrem edi ve Fransz D evrim i nin aa kard
yeni toplum sal kuvvetlerin muhalefetiyle kar karya kald. Dolaysyla,
yarm kalan burjuva devrimi, 19. yzyl boyunca talyan siyasetine hkim
oldu.
D rt mesele ok nemliydi. Birincisi, talya ok sayda ayr devlete b
lnm t ve birleik devlet otoritesine tabi tek ulusal pazarn olmamas
ekonomik gelimeye kstek oluyordu.
kincisi, ulusal blnm lk ve bunun sonucu olan zayfln da et
kisiyle talya yabanc glerin (19. yzyln ilk yarsnda Habsburg
Avusturyasnn) hkim iyetinde kalmaya devam etti.
21 0 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

ncs, m utlak monarileri, Katolik Kilisesi ni ve aristokrat toprak

sahiplerini temel alan rejimlerde, burjuvazi neredeyse tam am en dlan
yordu. Liberal anayasa reformu talebi, burjuvazinin siyasi g kazanm a
talebiydi.
Drdncs, Fransann aksine talyada kyl devrim i olmamt.
Feodalizmin resm olarak lavedilmesi, topraklarda byk apl bir ye
niden blme yol amad. talya, geni halk kitlesinin ar (fiziksel,
dnsel, kltrel bakmdan) fakirletirildii, toprak sahipleriyle kyl
lerden oluan geleneksel bir toplum olarak kald.
Bu gerilim ler yznden talya 40 ylda drt devrim yaad -1820, 1831,
1848 ve 1860. lk yenilgiye urad. Sonuncusu ulusal birlii ve bam
szl getirdi; ama toplumsal soruna zm getirmedi.
M odern talyan devletini ortaya karan Risorgimento (Yeniden
Dou) 1859-70 arasnda oldu. Piyemonteli hrs, Fransa-Avusturya d
manl ve gney talyadaki devrim ci ayaklanma (fazlasyla aadan ve
yukardan olan bir burjuva devrim i) birleimi bunu m m kn kld.
Yar anayasal monari rejim inin kral Victor Em manuel ile kraln libe
ral Babakan Kont Camillo Cavour idaresindeki Piyemonte ve Sardinya
Krall, dinam ik bir ekonomik gelime merkezi olarak ortaya km t.
Bu temelde, kendi m enfaatlerini gzeten Piyemonte ynetici snf, talya
ulusal davasnn siyasi liderliine talip oldu.
Piyemonte, Fransa ile ittifak yaparak 1859da kuzey talyada
AvusturyalIlar malup etti. Bu olay, blge genelinde tm g dengesi
ni deitirdi. Avusturyann destekledii kk talyan devletlerinin
mutlakiyeti yneticileri dom ino talar gibi ard ardna devrildiler.
Lombardiya, Parma, Modena, Emilia, Romagna ve Toskanada kurulan
yeni liberal hkmetler, Piyemonte ile birlemeyi tercih ettiler. Ertesi y
ln Mays aynda, eski tfek devrim cilerden Giuseppe Garibaldi, krm z
gmlekli 1.000 gnllnn banda Sicilyaya ayak bast. Amac, Napoli
ile Sicilyay yneten mutlakiyeti rejime kar bir isyan balatmakt. Yl
sona ermeden, (o zamanki ismiyle) ki Sicilya m paratorluu tarih sahne
sinden silinm i ve gney talyann tamam, yeni birleik devletin paras
haline gelmiti.
1866da, Piyemontenin Avusturya-Prusya Sava nda Prusya ile ittifak
yapmas, Venedik ile Veneziay kazanm asn salad. III. Napolyonun
Sedanda yenilmesi, Papa nn balca hamisini ortadan kaldrd ve talyan
birliklerinin girdii Papalk Devletleri de talya Krall na dhil edildi.
Ama henz toplumsal devrim olmamt. Garibaldinin baz adam lar
Austos 1860 gibi erken bir tarihte, gneyli toprak sahiplerini kendi saf
 Ka n ve D e m i r a 211

larna ekmek gayesiyle kyl isyanclara ate amlard. ok gemeden,

kyllerin ekilmeyen topraklara el koyarak yoksulluklarna son verme
giriim leri sonucunda gneyin byk bir ksm nda geni apl bir savaa
giriildi ve toprak sahipleri, ksa bir sre sonra mafyaya dnecek zel
ordular kurarak kylleri pskrttler.
Devletin destekledii M afya terr, kyll bir yzyl daha yoksul
luk altnda tutacakt. 19. yzyln sonunda, talyann kyl hanehalkla-
r gelirlerinin drtte n yiyecee harcyordu ama yine de ou alk
ekiyordu. Her yl 2 milyon kii stmaya yakalanyordu. ou talyan
kyls okuma-yazma bilm iyor ve papazlarn etkisinde cahilce bir hayat
sryordu.
Ama ulusal birlik, sanayi devrim ini erkene ald. 1861-70 arasnda de
miryolu hatlar yaklak katm a kt. 1896-1913 arasnda sanayi yl
da %5lik hzla byd - o zam an Avrupann en hzls. M ilano, Torino,
Cenova ve dier kuzeybat ehirleri balca sanayi merkezleri haline geldi.
Hzla byyen kuzey, talyann fakirlemi krsal art blgesinden emei
kendine ekti. Alkla bouan kyller bylece sanayi iisi oldular -I.
Dnya Sava ncesinde, srasnda ve sonrasnda iddetli snf mcadelesi
dalgalar douracak bir proleterleme sreci.

A m e rik a n Sava

12 Nisan 1861de Sumter Kalesinde silahlar patlad zam an ou

Amerikal savan yaz bitm eden sona ereceini dnyordu. Bakan
Lincoln, 90 gn sreliine 75.000 milisi greve ard. Bunun yeterli ola
can dnm t. 4 yl sonra sava sona erdiinde 620.000 Am erikal
hayatn kaybetmiti -ABD tarihindeki tm savalarda kaybedilenden
daha fazla. Savan bedelini bu kadar artran gndemdeki meselelerdi.
Sava, Am erikan tarih in in en nemli olayyd -ilk in in yarm kalan
iini tam am layan ve birbiriyle uyumayan iki toplumsal sistemden han
gisinin Kuzey Amerika ktasna egemen olacan belirleyen ikinci bir
devrimci sava. Lincoln (siyah bir Cumhuriyeti) bakan seildiinde
11 Gney eyaleti Birlikten ayrlmt. Gneyli liderler nedeni konusunda
aklard: Birleik Devletlerde klelie srekli kar klmas, ona sa
va almas dem ektir, diye aklyordu Konfederasyon bakan Jefferson
Davis. Konfederasyon bakan yardmcs Alexander Stephens, yeni ulu
sun raison d etresini [varolu nedeni] yle tanmlyordu: Zencinin be
yazla eit olmad; kleliin, yani stn rka boyun emenin zencinin
doal ve ahlaki koulu olduu byk gereine dayanarak tem eli atld,
2 12 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

ke ta bunun zerine yerletirildi. 4 yl sren kanl bir i savata in

sanlarn uruna savap ldkleri konu klelikti.
Savan younluu ile sresinin asker nedenleri vard -lkenin u
suz bucaksz topraklar, bunun ounun bakir doadan olumas, iptidai
iletiim koullar, m odern sava aletlerinin ldrme gc, kitlesel retim
sanayisinin devasa ordular tehiz ve ikmal edebilme kabiliyeti. Ama ana
neden, bunun Birleik Devletlerin ne t r bir devlet olacana karar vere
cek devrimci bir sava olmasyd.
1860 seimi, ABD tarihinde kutuplam ann en keskin olduu seim
lerden biriydi. Cum huriyetilerin program, Kuzeyin hzla byyen ka
pitalist ekonomisinin ve Batnn hzla yaylan nc topluluklarnn z
lemlerini ifade ediyordu. Am erikan sanayisini korum ak iin gm rk ta
rifelerinin ykseltilmesi, yeni yerleimcilere bedelsiz toprak verilmesi ve
devletin dem iryolu inaatlarna sbvansiyon salamas, temel maddeleri
oluturuyordu. Slogan bedelsiz toprak, ifade zgrl, hr emek, zgr
insanlar idi. Gen, kendine gvenen, ileriyi dnen (gerektiinde dev
rimci olan) burjuvazinin sylemiydi bu.
Gney, byk lde tek bir rnden (pamuk) elde edilen ihracat ka
zanlarna dayal m uhafazakr bir tarm toplumuydu. Kuzey gibi Gney
de hzla byyordu. Yeni ngiltere, Britanya, Fransa ve baka yerlerde
tekstil sanayisi bydke, pam uk talebiyle birlikte fiyat da hzla yksel
di. 1800de pam uk ihracatnn deeri 5 milyon dolard ve ABDnin toplam
ihracatnn %7sini oluturuyordu; 1860a gelindiinde deer 191 milyon
dolara, pay ise %57ye ykselmiti. Kuzeyde fabrikatrler, maden sahiple
ri ve demiryolu iletmecileri zenginleirken, Gneyde geleneksel plantas
yon soylular zenginleiyordu.
Farklar oktu. G m rk tarifeleri Kuzey sanayisi iin koruma ama
Gneyli tketiciler iinse ykselen fiyatlar anlam na geliyordu. Ban
esasen Kuzeyli nclerin ektii Batya doru yaylma, Birliin zgr
ve kleci eyaletleri arasndaki g dengesini tehdit ediyordu. Demiryolu
sbvansiyonlar Gneyli plantasyon sahiplerini deil Kuzeyli kapitalistle
ri zenginletirdi.
Farkl ihtiyalar ve zt talepleri olan iki ekonomik sistem, iki toplum
sal dzen, iki ynetici snf tipi, tek bir idari yap iinde bir araya gelmiti.
Devlet kim in menfaatlerini temsil etmeliydi?
Bir konu, uzlamazl iddetlendirip ok kuvvetli bir yangna dn
tren bir prizm a ilevi grd: nsan klelii.
Gneyli plantasyonlarn serveti, 4 milyon siyah klenin emeine daya
nyordu. Cumhuriyeti Parti ierisinde kleliin kaldrlm asn savunan
 K a n v e D e m i r a 213

radikal bir kanat vard. Ama kendi iinde blnen bir ev ayakta kalamaz.
Bu hkm etin srekli olarak yar kleci, yar zgr olmay kaldrabilece
ini dnm yorum diyen, grece lml Lincoln idi.
Lincoln, 1860 bakanlk seiminde lke genelinde oylarn ancak
%40n ald ama Yukar Kuzey denilen seim blgelerinin neredeyse
hepsinde galip geldi ve bir btn olarak Kuzeyde %54lk belirgin bir
ounlua sahip oldu. Aksine oylarnn olduka dk olduu Gneyde,
taraftarlar Bat Virginia ve Dou Tennessee gibi Birliki blgelerle snr
l kalm t. Kuzeyli klelik kartlar, olan bitenin neminden hi p
he duymuyorlard: Byk bir devrim gereklemitir aslnda, diyordu
Charles Francis Adams. lke, kle sahiplerinin hkim iyetinden ilelebet
kurtulm utur.
Rakip sistemler ve kart siyasi ideolojiler arasnda yrtlen bir sa
va olduundan sonuta yaanan mcadele uzun ve kanl oldu; 1861 ba
harnda sorun iddetli bir kan davasna brnd zaman uzlam ann,
grerek anlam ann, ikisinin ortasn bulm ann imkn kalm am t.
Her iki taraf iin de dller azmsanamayacak kadar yksekti: Kuzey iin
Birliin varln srdrmesi, birlemi bir ulusal ekonomi ile snai b
ym enin hizm etinde bir politika; Gneyli sekinler iin kendi toplum sal
dzenlerinin temel ta olan kleliin savunulmas.
M cadelenin younluu ve sresi onu radikalletirdi. Kleliin kal
drlmas, ilk 18 aylk dnemde Birliin savama am alarndan deildi.
Ama klelik yanls generallerin basiretli liderliinde bir pata durum u or
taya km, sava bkknl ve bozguna uram lk hissi Kuzeyi etkisine
almt. Lincoln, mcadeleyi yeniden canlandrm ak iin klelerin zgr
le kavuacan ilan etm ek zorunda kald.
O rtada iyi bir pratik neden de vard: Kle emei, beyaz erkekleri iten
kurtararak onlarn Konfederasyon ordusuna katlm asna im kn yaratr
ken, te yandan kaan kleler Birlik askerleri olarak kullanlabilecekti.
Ama siyasi neden daha nemliydi: Klelikle savalmas, Birlik asndan
mcadeleyi ahlaken leke srlemez klarken, hem Avrupallarn Gneyi
destekleme olasln ortadan kaldracak hem de klelik kartlar ile biz
zat klelerin ulusun ateten gmleini giymelerini salayacakt. Lincoln,
ya kleleri azat edeceiz ya da kendim iz diz kmek zorunda kalacaz,
diyordu. Eyll 1862de ilan edilen zgrlk Bildirgesi, ABD dem okrasisi
ni yeniden tanmlyordu. Kle olmayacam diyordu Lincoln, efendi de
olmayacam. te benim dem okrasi anlaym.
Lincolnn zgrln yeniden douu gr, Savata Birliin
yannda yer alan erkek ve kadnlarn ouna esin kayna olmutu.
2 1 4 I M a r k s i s t D n y a Tar i h i

Yeni ngilterede niversite hocal yapan, kararl bir klelik kart ve

Londrada bulunan Marx ve Engels ile temas iindeki devrimci Alman sr
gnlerinin dostu Joshua Cham berlain, bunlardan birisiydi. Chamberlain,
Gettysburgun ikinci gnnde destans Little Round Tepesi savunm asn
da 20. Maine alayn komuta eden albay olarak tarih kitaplarna girm itir.
Sonra, Bostonlu gen bir klelik kart, 54. Massachusetts alaynda
grevli Albay Robert Gould Shaw vard. 18 Temmuz 1863te alay, Gney
Karolinann Charleston lim annn giriinde yer alan Wagner kalesinin
zorlu savunm a hattna kar saldrya geti. stn cesaretle yrtlen sai
rd in yenilgiyle sonland. Shaw, dm an siperlerinin tepesinde vuruldu. te
klelik kart devrim burada som utlat nk m uharebe Konfederasyon
blgesinin derinlerinde yaplm t ve Shawin alay, ou nceden kle
olan siyah askerlerden oluuyordu. Savan sonunda, Birlik O rdusunda
200.000 siyah erkek grev yapmt.
1864te savan nc aam asna girildi. Birlik ordular imdi Gneyi
ezmek iin topyekn saldr balatt. Saraylara sava, kulbelere bar,
demiti D anton Fransz Devrim i srasnda. imdi, Am erikann ikinci
devrim inin doruk noktasnda General Shermann ordusu, malikneleri
atee verip kleleri zgrlklerine kavuturarak Konfederasyonun kalbi
nin att topraklarda ilerliyordu.
Sava Nisan 1865te sona erdi. Sonraki on yllk dnem Yeniden na
ile geti. Gneyin byk ksm nda asker igal devam etti. Ksa yoldan
ke dnme peindeki Kuzeyli giriimciler (denkiler diye bilinirler)
Gneye yerletiler. zgr kalan kleler, elde ettikleri oy kullanma hak
kyla siyah yarglar, devlet siyasetileri, hatta kongre yeleri setiler.
Gneyli plantasyon sahiplerinin gc krlp Kuzey sermayesinin
hkimiyeti iyice yerletirildikten sonra Birlik O rdusu geri ekildi ve eski
sekinler, eyalet hkm etlerini kendi iftlikleri haline getirdiler. Gneyli
siyahlar haklarndan m ahrum edildi, ayrmcla urad ve rk Ku Klux
Klan etelerinin iddetiyle yldrld. Bundan sonra sradan emekiler ya
da fakirletirilm i ortaklar olarak altlar. Gneyde kleliin yerini
alan rk apartheid, yzyla yakn srecekti.
Bylece A m erikan Sava, tm burjuva devrim leri gibi hem ok b
yk ilerlemelere hem de ac hayal krklarna yol at. ABDnin corafi ve
snai adan m uazzam genilemesini m m kn klarak onu kresel bir s
per gce dntrd; ama sm r, yoksulluk ve rklk yznden ou
A m erikalnn hayatn mahvetti.
 K a n v e D e m i r a 1 2 1 5

Japonyada Meiji Restorasyonu

1848 yl dnya tarihinde bir dnm noktasyd. Bundan nce burju

vazi, devleti paralamak, eski ynetici snf devirm ek ve toplum u kapita
list izgilerde yeniden ekillendirm ek iin halk devrim lerine nclk et
miti. Hollanda, ngiltere, Am erika ve Fransa D evrim lerinin z buydu.
Ancak, 1848den sonra burjuvazi bu rol bir daha asla oynamad. Neden
byle olmutu?
Sanayi Devrim i, Avrupan n kapitalist bir ekonomiye, fabrika sa
hipleriyle iilerden oluan bir toplum a zaten dnm olduunu ifa
de ediyordu. Britanya istisna olmak zere dnm henz ilk aama-
sndayd am a eski siyasi deiim m ekanizm asn (aadan devrim i),
burjuvazi asndan fazlasyla sorunlu yapacak kadar ileri gitm iti. O
zam ann embriyo halindeki emek hareketleri, zel mlkiyete kar teh
dit tekil ediyordu. M lkiyet, iftiler, tccarlar ve atlye ustalarndan
oluan kk burjuvazinin hkim iyetindeki 17. ve 18. yzyl radikal ha
reketleri iin dokunulam ayacak kadar kutsal bir eydi. 19. yzyln yeni
radikal hareketlerinin arta n sayda (zincirlerinden baka kaybedecek
hibir eyi olmayan) cretli emekiyi saflarna katmasyla birlikte m l
kiyet de giderek sorgulanr oldu. Devrim, her trden m lk sahibi iin
ok daha riskli hale geldi.
te yandan, bata Britanya olmak zere kapitalist ekonomiler, kurulu
rejimleri, kapitalistlerin, liberallerin ve m illiyetilerin talep ettikleri re
formlar gerekletirmeye daha istekli yaptndan devletlerden kaynakl
rekabeti basklar zaten gleniyordu. Byk g stats, bir ordular, si
lahlar ve sava gemileri meselesiydi. Bunlar ise m odern sanayiye ve alt
yapya dayanyordu. Reform ve modernleme, jeopolitik zorunluluklar
haline geldi. Kapitalist kresellemenin dntrc gc ite buydu.
Sklkla sancl mcadeleler verilmesi gerekiyordu. Kuzey talya, 1859
Fransa-Avusturya Sava n takiben Piyemontenin liderlii altnda birle
ti. Ama gney talya, kk bir devrimci ordunun 1860ta Sicilyaya gel
mesiyle tetiklenen kitlesel bir ayaklanm ann sonucu olarak kuzeye katld.
A m erikan Sava srasnda Kuzey eyaletlerinin kapitalistleri,
Gneyli plantasyon sahibi soylularn silahl direniini ezmek iin iki m il
yon erkei (ki bunlarn onda biri eski klelerdi) silh altna alm ak zo
runda kalm t. Lincoln devrim ci bir liderdi -bakaldr karsnda ok
sert, kleleri zgr brakarak mcadeleyi radikalletirm eye istekli, sonu
na kadar topyekn bir sava yrtm eye kararl. Ama sre, mevcut devlet
aygt kullanlarak yukardan ynetiliyordu.
2 1 6 : M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Yukardan burjuva devrim inin daha da u bir rnei Japonyadaki

1868 Meiji Restorasyonudur -U zak Dou nun 1945e kadarki tarihini e
killendirecek bir olay.
15. ve 16. yzyllarda Japonya, feodal i savalar yznden kk par
alara ayrlmt. Ortaa Avrupasnn sava aalar gibi Japon beyleri
de (daimyo), bir dizi dahili iktidar kavgasn srdrm ek iin profesyonel
savalardan (samuray) oluan silahl maiyetler besliyorlard. 17. yzyln
banda Tokugavva klan, tm rakiplerini yenip boyun edirmeyi baar
d. m paratorun ilevi trensel grevlerle snrlandrlrken, klann ba
ogun, lkenin fiil yneticisi oldu. Edoda (gnm z Tokyosu) yeni bir
bakent kuruldu.
Tokugavva ogunlar, 18. yzyl Avrupasnn m utlak hkm darlarna
benziyordu. Daimyo aileleri, rehine olarak sarayda tutuluyordu. Ateli
silahlar ve yabanc kitaplar yasakland, d ticaret tek limanla snrlan
drld. Katolik dinine geenler takibata urad. Japonya, yeni fikirlere
pheyle yaklaan siyasi bir diktatrlk altnda kapal bir toplum haline
geldi.
Ama feodal anarinin sona ermesi, tarm la ticaretin yeniden can
lanm asna izin verdi. iftiler, zanaatkrlar ve tacirler zenginleti; eko
nomi giderek parasallat. ehirler byd ve onlarla birlikte de iirler,
rom anlar ve tiyatro oyunlarndan oluan bir ehir k ltr geliti. thal
m allara ve yabanc etkisine getirilen yasaklar giderek daha gevek uygu
lanr oldu. Eski snflar geriledi. Uzun bar dnem i samuraylar gerek
siz hale getirerek onlar ifti ya da tccar olmaya zorlad. Samurayl
srdrenler asalak bir snft; hayat tarzlar giderek zam ann dna d
yordu.
Bu ekonom ik ve toplumsal deiimler, 19. yzyln ortasna gelindi
inde Tokugawa ogunluunun gsterili siyasi yapsnn krlgan oldu
unu ifade ediyordu. 1853te Am erikal Amiral Perrynin deniz filosunun
Edo Baye gelii, ogunluun knn katalizr oldu. Perrynin g
revi, Am erikan kapitalizmi iin ticari ayrcalklar elde etmekti. Sonu,
Japonyann ithal yabanc rnlere ald ama Japon ihra rnlerine
kstlam alarn konulduu eitsiz bir anlama oldu. Ayrca, anlamayla
Japonyada yerleik yabanclara ticari imtiyazlar veriliyor ve siyasi doku
nulm azlk (Japon yargsndan muafiyet) tannyordu. Britanya, Fransa,
Rusya ve Hollanda, hepsi de ABDninkine benzer ayrcalklar talep edip
aldlar.
Tokugawa ogunluunun siyasi-asker zayfl ortaya kmt:
Yabanc emperyalistler karsnda Japonyann karlarn korum aktan
 Ka n ve D e m i r a | 217

acizdi. 1867-69 arasnda sam uraylarn desteini de alarak byk beyler

arasnda kurulan ittifak, Tokugavva ogunluunu devirip (o dnemde
ismi Meiji olan) im paratorun gcnn restorasyonunu salad.
Meiji Restorasyonunda, Japon toplum unun en m uhafazakr glerin
den bazlar ba ekiyordu. Sloganlar gelenekiydi; kitle destei aran
myordu; tccarlar, zanaatkrlar ve kyller olaylarda ok czi roller
oynadlar. Ama kuyruktan dolma silahlarn ve zrhl gemilerin anda,
samuray zrhna brnerek ortaya kan milliyetiliin kaderi belliydi.
Restorasyoncularn m anifestosunda, lke, dnyann dier m illetleriy
le ayn dzeyde yer alabilsin diye "im paratorluun her yerinde tek bir
ynetim talep ediliyordu. Baka bir deyile, m odern bir ulus devlete ve
gelimi bir kapitalist sanayiye ihtiyalar vard.
Bundan sonra deiim hzl oldu. Snflar arasndaki eski ayrm lar ve
imtiyazlar silinip gitti. Yeni parlam enter sistem kuruldu. Dem iryollar ve
fabrikalar ina edildi. Z orunlu askerlik hizm eti getirildi. Ordu Almanya,
donanm a ise Britanya rnek alarak yeniden yaplandrld.
Japonyan n dnm ne hem m uhafazakr hem de ilerici kuvvet
lerden itiraz edenler oldu. D urum dan honut olm ayan roninlerin (feodal
gemiin zlem ini eken, yersiz yurtsuz samuraylar) isyanlar, zorunlu
askerlik hizm eti yapanlardan oluan orduyla ezildi. N fusun bete dr
dn oluturan kyller de kaybedenler arasndayd. M odernlem enin
faturas, topraa konan ar vergiler ve dk tketim dzeyleriyle kar
land. Meiji dneminde, yerelde ok sayda tarm sal isyan oldu. Japon
kyller, II. Dnya Sava sonrasna kadar yoksulluk iinde yaamay
srdrdler.
te jeopolitik rekabet, modernlemeyle sermaye birikim ine kar
ierideki direni ve gemiten m iras alnp artk yeni asker kurum lara
ynlendirilen sava kltrnden oluan bu bileke, m odern Japonyay
ekillendirdi. Bu basklar altnda Japonya, asker sekinlerin kontrolnde
olan ve ulusal-emperyalist yaylmaya ynelen, baskc bir devlete doru
evrildi.
Japonlar, 1894te inin emperyalist kuvvetler arasnda taksim edil
mesine katldlar. On yl sonra, Kore ile M anuryann kontrol m ca
delesinde Ruslar yendiler. Bundan on yl sonra I. Dnya Savana gi
rerek Alm anyann inde elinde tuttuu yerleri silip sprdler. Meiji
Restorasyonundan yarm yzyl sonra Japon yneticiler kendilerini m o
dern bir sava aalar-emperyalistler snf olarak yeniden biim lendir
milerdi: Sava gemileri olan samuraylar.
2 18 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

Almanyann Birlemesi

19. yzyln ortasnda Almanya halen 39 bamsz devlete blnm

bir yerdi. Tek ulusal pazar yaratm ak zere siyasi birliin salanmas,
Alman kapitalizm inin geleceini ekillendirecek temel sorundu.
Ulusal s o r u n u aadan bir devrimle zmleme giriimi 1848de
baarsz oldu. Frankfurt Parlamentosu, Almanyay birletirmeye ve ko
numalar yaparak, nergeleri grp onaylayarak liberal bir anayasa
getirmeye almt. 1849 kar-devrim inde, Alm an devletleri ordular
parlamentoyu feshettiler.
Hkim A lm an devleti Prusya idi ve Prusyann hkim snf Junker,
toprak sahibi soylular snfyd. Kken itibariyle Kuzey Almanya Ovas nn
dou ksm ndaki Slav topraklarn fethedip oray kendilerine yurt edinen
Ttonik bir hal valyeleri snf olan Jurkerlerin toplum sal evrim ini
etken ekillendirm iti. Birincisi, ekip bitikleri topran verimlilii snrl
olduundan yle aman aman bir kazanlar yoktu ve Junkerler, soylu ol
m alarna ram en grece yoksuldu. M arx onlardan bahsederken lahana
Junkerler diye alay eder.
kincisi, topraklan saldrlara akt. Avrupann ortasnda bulunan
Almanyann doal snrlar yoktu -zellikle de Dou Almanya Ovas nn,
Polonya ile Avrupa Rusyasm n geni ak alanlaryla birletii dou tara
fnda.
ncs, Almanyann siyasi olarak blnm olmas (19. yzylda
39 olan devlet says, 17. ve 18. yzyllarda 300den az deildi), tm bu
dnem boyunca Almanyay Avrupa savalarnn ana sahnesinden biri
yapmt (dierleri Belika ve kuzey talya idi).
Prusya, bu etkenlerin bir rnyd. Byk Friedrich (1740-86), 18.
yzyl ierisinde Prusyay asker bir klaya dntrd: Avrupann
Spartas. Devlet harcam alarnn altda bei savaa ayrlyordu. Zorunlu
askerlikle 150.000 kiilik bir ordu oluturulm utu. Junkerler, toprak sa
hiplii ile devlet hizm etinin belirledii, sahip olduklar mlkleri, im tiyaz
lar ve gc gvence altna alan m utlak monariye sonuna kadar sadk bir
sekin subaylar kast oluturuyordu. Prusyal Junkerler, Krk Sekizleri
ezen Alman kar-devrim inin kara yreiydi.
Ama dnya, Junkerlerin kontrol edemedii ekilde deiiyordu. Sanayi
Devrimi, Avrupann ekonomik, toplum sal ve asker corafyasn dn
tryordu. lk demiryollar 1830larn ortalarnda yaplmt ve 1850ye
gelindiinde 23.500 km uzunluunda ray denmiti. Yeni teknolojinin
asker nemi akt: Demiryollar, birlikleri bir sava alanndan dieri
 Ka n ve D e m i r a 219

ne, yryerek gitme sresinden ok daha ksa zam anda tayabiliyordu.

Junkerlerin parlamentoya ihtiyac yoktu ama dem iryollarna vard.
1815te, Napolyonun yenilmesinden sonra Avrupann yeniden dzen
lenm esinin paras olarak (Almanyann hzla sanayi dinam osu haline ge
len blgesi) Renanya Prusyaya verildi. Her ne kadar aralarnda M arx ile
Engelsin de olduu Renanyal devrimciler 1849da yenilmise de, Junker
devletinin asker gc giderek blgenin m aden ocaklarna, elik ve m aki
ne fabrikalarna baml durum a geliyordu.
Sanayi ann yeni toplum sal snflarnn (burjuvazi, proletarya ve
uzm anlarn, yneticilerin, devlet m em urlarnn m eydana getirdii orta s
nf), yar feodal hkm dar artklarnn ynettii blnm bir Almanya
iinde uzun sre yaayamayaca, 1848in derslerinden biriydi. Mesele,
aadan halk devrimine alternatif olarak yukardan ulusal-ekonom ik
birlemenin kotarlp kotarlamayaca idi.
Junker soylusu Otto von Bismarck 1862de Prusya Babakan olarak
grevlendirildiinde, yeni gelien Alman kapitalizm inin dinam ik kuvvet
lerini Prusya asker m onarisinin emrine vererek mensubu olduu snf
kurtarm ay kendi tarihsel grevi olarak gryordu. Prusya, Ortaa ka
buunu krp kan burjuva devrim i yerine (Trokinin daha sonra ifade
ettii zere) kapitalist temelde bir feodal taretolarak yeniden ina edi
lecekti. D nem in byk sorunlar, konumalarla ve ounluun ner
geleriyle halledilmek yerine (Bismarckin szlerini kullanrsak) kan ve
dem ir ile zme kavuturulacakt. Fransz modeli (silahl ayaklanma,
m aliknelerin yaklmas, giyotinin glgesi) yerine Prusya modeli olacak
t: Zorunlu askerlikle ve kraliyet ordusunun topuyla yukardan devrim.
Bismarckn program, yldrm savayla baarld. Snrdaki ihti
lafl iki eyaletin (Schleswig ve Holstein) stats yznden D anim arka ile
yaplan 1864 Sava, Prusya Kraln Alman ulusal hareketin bana ge
irdi. 1866da (alternatif hegemonya aday) Avusturya ile yaplan sava,
Almanya zerindeki Habsburg etkisini ortadan kaldrarak Prusya ege
m enliinde yeni bir Kuzey Almanya Konfederasyonu yaratt. Geleneksel
dman Fransa ile yaplan 1870-71 Sava, daha kk Alman devletle
rini, u ya da bu lde kendi istekleriyle Prusya egemenliindeki yeni
imparatorlua dahil etti.
Sonuta, bu 7 yllk srede Prusya Alm anyay fethetti. Yeni d
zen, hesaplanm bir siyasi oyunla resmen balatld. Prusya Kral, 18
Ocak 1871de Versay Saray nda dzenlenen byk bir trenle Almanya
m paratoru ilan edildi. Junker kral, dm ann fethedilen bakentinde,
m odern Alm an m illiyetiliinin bayran kuanm oldu.
22 0 i M a r k s i s t D n y a T a r i h i

1871 siyasi-asker zaferini, 40 yllk hzl bir sanayileme takip etti.

1870-1914 arasnda Almanyann km r retim i 34 m ilyon tondan 277
milyona, pik dem ir retim i 1,3 m ilyon tondan 14,7 m ilyona ve elik re
tim i 0,3 milyon tondan 14 m ilyona ykseldi. R uhrun Essen ehrindeki
Krupp elik ve silah fabrikalar tesisi, 1873te 16.000, 1900de 45.000 ve
1912de 70.000 kii altrarak Avrupann en byk sanayi iletmesi
oldu.
Banka kredileri, devlet ihaleleri ve koruyucu gm rk vergileri, sana
yinin bym esini m m kn klm t. Alman bankalarnda tutulan top
lam mevduatlar, 1907-08 ile 1912-13 arasndaki 5 yllk srede %40 artt.
Bankalar, sanayi yatrm lar iin para dn vererek sanayi hisselerinin
en byk sahibi oluyordu.
Devletin dem iryollarna ve silahlanmaya yapt harcamalar, snai
patlamaya destek oluyordu. En byk devlet iletmesi (Prusya Devlet
Demiryollar daresi), en byk zel irketle (Deutsche Bank) ayn b
yklkteydi. H km etin ordu ve donanm a iin yapt harcamalar, 1870
1914 arasnda 10 kat artt.
1879da Almanya, ilk yeni gm rk vergilerini uygulamaya koydu -
esasen yabanc m allarn i pazarda fiyatn artrarak yerli sanayileri ko
rum ak zere tasarlanm ithalat vergileri. 1914e gelindiinde, ithal m al
lardan ortalam ada %13 gm rk vergisi alyordu.
20. yzyln banda Almanya, 19. yzyln ortasnda hkim kresel
ekonomi olan Britanyann yerini almt. Almanyann kmr retim i
1914te Britanyannki ile neredeyse eitti; pik dem ir retim i kat, e
lik retimiyse iki kat dzeydeydi. Alm an kapitalizm inin yeni kimya ve
elektrikli rn sanayilerindeki ilerlemesi ok daha belirgindi. Alman fir
malar, 1914 itibariyle dnya genelinde sentetik boya retim ine hkim di
ve tm dnyada elektrikli aletlerin neredeyse yarsn satyordu.
Alman burjuvazisinin (mutlak monari, soylu devlet grevlileri ve zo
runlu asker olan kyller eliyle gerekletirilen) yukardan devrimi, ar
hzl snai dnm n nn amt. Sonu, hem Alm an toplum unun
hem de Avrupa devlet sisteminin istikrarszlamas oldu.
Prusyal Junkerler ve Renanya kapitalistleri, karlkl bamll te
mel alan zorlu bir siyasi ittifak yaptlar. te yandan, hzla byyen Alman
ii snf, tm toplumsal dzene kar lmcl bir tehdit oluturuyor
du. Ayn zamanda, Alman kapitalizm inin hammaddelere, yeni pazarla
ra ve yatrm mahrelerine ynelik giderek iddetlenen talebi, onu dier
Avrupal glerle (hepsinden nemlisi de hkim emperyalist g olan
Britanya ile) atr durum a getirdi. Fransa-Prusya Sava nn zerinden
 Ka n ve D e m i r a 221

eyrek yzyl gemeden bu iki atma (lke iinde snf mcadelesi ve

darda emperyalist mcadele), yeni Almanyay dehet verici bir krize
doru srklyordu.

Paris K om n

Fransa-Prusya Savann tek sonucu Almanyann birlemesi olm a

d. ki nemli sonucu daha vard. Birincisi, Louis-Napolyon B onapartn
(1852den sonra kendi takt ismiyle III. Napolyon) khne diktatrl
nn sonunu getirdi. kincisi, tarihteki ilk proleter devrim i ortaya
kararak ii devletinin neye benzeyeceini tm dnyaya gsterdi. Paris
Komn yalnzca iki ay yaayabildi ama onu savunanlar, M arxn ifade
siyle, dnya apnda neme haiz bir kalk noktas sunarak gkyzn
fethettiler.
Am casndan ayrt edebilmek iin Marxn Kk Napolyon dedii
Louis-Napolyon, Parisin her zam an ba ekecei ama Fransann geri
kalannn genellikle arkasndan gitmeyecei, Galyaya zg aksak dev
rim geleneiyle iktidara geldi. 1848 patlam asnn ileri yry, General
Cavaignacn askerlerinin, devrim ci ncleri yani dou Parisin alan
insanlarn kuatp zerlerine ate aarak ldrd Haziran aynda
durdurulm utu. O Aralk aynda yaplan bakanlk seiminde, Louis-
Napolyon Fransa genelinde halkn %75inin oyunu alarak ezici bir zafer
kazand. Baarsnn srr kofluu idi: Hi kimse iin bir ey ifade etm e
diinden herkes iin bir sr ey olabilirdi. Dzen, adalet ve refah vaat
eden, hretli ismiyle gl bir lider idi. 3 yl bakanlk yaptktan sonra
Aralk 1852de kendini im parator ilan etti ve Eyll 1870te Sedan da yeni-
linceye kadar iktidarda kald.
III. Napolyon ynetim i siyasi bir paradokstu. Devrimci istikrarsz
ln brokratik fosillemesini tem sil ediyordu. D ardan diktatrlk
iktidar grnts, iki karpuzu bir koltua sdrm a abasn glgeli
yordu. 1848 H aziran gnlerinden sonra, hl bakent zerine odakla
nan Fransan n aktif siyasi kuvvetleri, bir yanda m onaristler, ruhban
kesim ve dier m uhafazakrlarn oluturduu gerici blok ile dier
yanda cum huriyetiler, liberaller ve dem okratlarn oluturduu ilerici
blok arasnda dengeli ekilde blnm t. A ralk 1848 devlet bakanl
seimleri srasnda kyl oylarnn byk arlyla bu blnm eler
nemsizleti. Louis-Napolyon, ezici ounlukla seildi. Bundan byle,
nc m paratorluk rejim inin brokrasi aygt, Paristeki hiziplem e
leri kontrol altnda tuttu.
22 2 Marksist Dnya Tarihi

M arxa gre B onapartist devletin rol, snf m cadelesinde atekesi

zorlam ak, tem ellk snflarn parlam entodaki gcn krm ak ve
bylece eski dzene soluklanm a frsat salam ak idi. Ama eer devlet
sivil toplum dan yar m stakil olursa, eer siyasi sekinler sorgulanp
hesap verme ykm llnden kaabilirse, bu d urum da yolsuzluk b
rokrasi aygtnn her yanna sirayet edebilir. Speklatrler ve im para
tora yakn giriim ciler devlet ihaleleriyle kendilerini zenginletirirken,
dier kapitalistler bu tlsm l saadet halkasnn dnda brakldklar
iin rahatszdlar. Bu arada, ksm en rejim in ulusal ve hanedanlk iddia-
Jarn glendirm ek iin tasarlanm olan talya ve M eksika asker m a
ceralar geri tepti. Ekonomi byse de (sanayi retim i Louis-Napolyon
dnem inde iki katna kmt), Parisin ve dier byk ehirlerin b a n
liylerinde yoksulluk kol geziyordu; diktatrn polis ve m uhbirlerinden
herkes nefret ediyordu.
Bismarck, H aziran 1870de III. Napolyonu savaa srklemekte zor
lanmad. Prusya anslyesi, Fransz im paratorunu aalam ak niyetiyle
tasarlanm diplom atik bir kabalk yaptnda, iktidarn elinden kayd
n fark eden rejim itibarnn zedelenmesi riskini gze alamazd. Sava,
rejimin rm ln tm plaklyla ortaya kard: Fransz ordusu
ezici bir yenilgi ald; mparator yakalanp tahttan indirildi; yeni burjuva-
cumhuriyeti hkm et Pariste iktidar ele geirdi.
Bismarck, Prusyann kesin zaferinden sonra cezalandrc tazm inatlar
talep etti: Fransadan, dou snrndaki Alsas ve Loren eyaletlerini verip
ok byk bir sava tazm inat demesi talep edildi. Cum huriyeti hk
met bunu reddedince Paris be ay boyunca Prusya ordusu tarafndan ku
atld. Bu savan dem okratik evresiydi. Ulusal ordu yenilmi ve yerini
Parisli milis gler almt. Yeni kurulan Milli M uhafz Tekilt nn mev
cudu ok gemeden 300.000i gemiti. Mcadele, ulus devletler aras bir
sava olm aktan kp devrimci bir savunm a savana dnmt.
Halk devrim i heyulas, Fransz ynetici snf zerinde kol geziyordu.
Daha radikal glerin, cumhuriyeti hkm eti devirm e amal iki giri
imi baarsz oldu ama hkm et liderleri g kaybettiklerini anladlar.
Silahl Paris demek, silahl devrim dem ektir, diye yazyordu Marx. yle
gzkyordu ki Prusyallar ile devrim arasnda seim yapmak gerekiyor
du. Burjuva cumhuriyetiler ehri dm ana teslim etm eyi setiler.
1871 Ocak ay sonuna doru Prusyallar ile atekes anlamas yapld.
Ardndan, hi vakit geirmeksizin genel seimlere gidildi. 1848de oldu
u gibi ama, pasif durum daki krsal semenleri, devrim ci bakente kar
harekete geirmekti. Sonuta, geri dnen 675 m illetvekilinden 400 mo-
 Ka n ve D e m i r a 223

naristti. Deneyimli bir m uhafazakr siyaseti olan Auguste Thiers, yeni

hkm etin bana getirildi.
Thiers, M artm 18inde, Paris Milli M uhafzlarn silahszlandrmaya
balamak zere birliklerini gnderdi. Askerler, bu karar protesto etmek
iin toplanan kalabala ate amay reddettiler. Kontrol yitiren Thiers
hkm eti, o gn leden sonra bakentten kat, iktidar ilk nce Milli
M uhafzlar Merkez Komitesine geti. On gn sonra, Parisin devrim ci
halkn tem silen yeni seilen Komn iktidar devrald.
Komn, tarihteki ilk dem okratik meclislerden biriydi. Her yerel bi
rimdeki tm erkeklerin katlm yla seilen Komn yeleri, kendilerine
tannan yetkileri amalar halinde annda geri arlabiliyordu; ortak
kararlar gerekletirmekle ykm lydler ve vasfl bir iinin ortalam a
cretinden daha fazla deme yaplamyordu. Komn, tarihin srlarndan
birini ifa etti: bir ii devletinin alm ak zorunda olduu gerekli biimi.
Burada yeni t r bir iktidar vard. Toplumun zerinde ykselen, yne
tici snflarn kontrol ettii ve protestolarn bastrlm as iin silahl po-
lis-asker gruplarndan oluan baskc bir devlet deildi bu. Hem seilmi
organlarn hem de silahl m ilislerin, kitlesel ve katlm c bir halk demok
rasisinin ifadeleri olduu, bizzat toplum un iine gmlm bir devlet.
Marx, Komnn bastrlm asndan sonra yle yazmt:
K om nal yap, o gne dein toplum un srtn d a n geinen ve o n u n zgr
h arek etin i ktrm letiren asalak devletin k endin d e toplad tm kuvvet
leri toplum a geri verecektir ... O znde bir ii snf hkm eti, reticiler
sn fn n tem ellkler sn fn a kar m cadelesinin r n , em ein ik tisad i
k u rtu lu u n u n gereklem esini salayan nihayet b u lu n m u siyasi biim idi.

Komn mkemmel deildi. Mcadelenin bandan sonuna kadar ok

nemli bir rol oynam alarna karn kadnlara seme-seilme hakk ta
nmad. Kadnlar, 18 M artta devrim in ilk gsterisine nclk ettiler.
Komnn yenilgisinden sonra devrimci eylemci Louis Michelin m ah
kemede syledikleri, kadnlarn son sahne al olarak kabul edilebilir:
Kendimi savunacak deilim. Kimse savunmayacak beni. Kendimi b
tnyle devrim e adyorum. Yaamama izin verirseniz intikam haykr
larm asla dinmeyecek. Komnn program ve stratejisi de yeterince
cretkr deildi. Komn, devrim i Parisin tesine tam ak iin siyasi ve
asker taarruza gemek yerine kar-devrim in kendine gelip kuvvetlerini
toplamasna izin verdi.
21 Maysta ehre giren Thiersin birlikleri, sonraki hafta ehri geri al
m ak iin sokak sokak savatlar. Devrimci Parisin dou tabyasnn d
mesini bir katliam dalgas takip etti. lk iki gnde yaklak 2.000 kii vu
224 Marksist Dnya Tarihi

ruldu. Sadece 30 saniye sren sokak mahkemelerinden sonra, srf yoksul

olduklarndan birou hemen orackta idam edildi. Sonunda, 20-30.000
kii ldrld ve 40.000 kadar da yarglanmay beklemek zere hapisha
ne gemilerine tkld.
Paris Komn, dnya tarihinde yeni bir sayfa at. Kapitalist iddet ile
proleter devrim arasndaki, barbarlk ile sosyalizm arasndaki mcadele
1871de balam oldu.

1873-96 Uzun Bunalm

1848-73 arasnda Avrupa ekonomisi ei grlmemi bir ekonomik b
yme yaad. Britanyann pam uklu m allar ihracat, 1850-60 arasn kap
sayan 10 yllk srede daha nceki 30 yln toplam kadar byme gster
di. Belikann dem ir ihracat 1851-57 arasnda ikiye katland. Sonuta,
1800-40 dnem inde ancak iki katm a kan dnya ticareti 1850-70 ara
snda %250den daha fazla byd. 1850de Avrupada yalnzca 23.335
km demiryolu varken, 1870de bu say 102.000 km ye km t. Britanya
buharl gem ilerinin tadklar tonaj, 1850-80 arasnda 16 kat artt -d n
yann geri kalanndan kat fazla.
Tm endeksler ykselite idi. 1840larn ticari depresyonu ile dev
rimci kaynam asndan sonra yeni bir gven, byme ve sonsuz frsatlar
a douyormu gibi gzkyordu. Eric Hobsbawm, 1845-75e Sermaye
a der. knt geldii zaman, ayn ekilde ok edici oldu. Mays
1873te Viyana Borsasnn kmesi, para arznn daralmasyla birlikte bir
dizi banka iflasna neden oldu. Panik hzla yayld. Alm anyada speklatif
balonu patlatan Bethel Henry Strousbergin demiryolu im paratorluunun
kmesiydi. Daha sonraki 4 ylda A lm an irketlerinin hisse senetleri %60
deer kaybetti.
Eyll 1873te, dem iryollarnda nemli yatrm bulunan, Amerikann
nde gelen bankalarndan Jay Cooke & Company iflas etti. Bu iflas panii
tetikleyerek 98 bankann, 89 dem iryolu irketinin ve 18.000 kadar baka
iletmenin batm asna yol at. 1876ya gelindiinde her yedi Am erikaldan
biri isiz kalmt.
Ne olmutu? Bu soruya iki dzeyde yant verilebilir. lk elde mesele,
Avrupa ile Am erikann hzla byyen ekonomileri fazla sermayeye b o
ulmu olmasyd; bunlar speklatif yatrm lara ynelerek varlk deerle
rini iiriyordu. Bunda siyaset rol oynamt.
Fransa-Prusya Savanda Bism arckn zafer kazanm as, birleik
Alman devletinin yaratlmas ve Fransadan gelen tazm inat demeleri,
 Ka n ve D e m i r a j 225

Almanyada insan abucak zengin yapan speklatif patlam ann zerine

benzin dkt. Am erikan Savanda Birliin zaferi ve 1865-77 Yeniden
na dnem inin devlet destekli kapitalizmi, ABDde de benzer bir etki
yapmt. Hem Avrupada hem de ABDde, siyasi birliin salanmas ve
demiryolu patlamas piyasann comasna katkda bulundu.
Ama finansal knty srncem eli bir de evirecek daha derin
etkenler i bandayd. Kapitalizm planszdr. Genileme srasnda kapi
talistler krl iletmelere yatrm yapmak iin birbirleriyle yarrlar ama
eer ok fazla kapitalist ayn sanayiyi tercih ederse, sonuta ar kapasite
ve mallarla hizm etler satlam adnda iflas dalgas ortaya kar.
i snfnn snrl alm gc, genilemenin istikrarszln iyice
iddetlendirir. Kapitalistler cretleri en aza indirip krlar olabildiince
artrm ay am aladndan iiler, emekleriyle rettikleri tm mal ve hiz
metleri satn alacak gelirden yoksundurlar. Ar retim ve eksik tketim ,
her kapitalist krizin ikiz zellikleridir. Finans piyasas balonlar ve k
leri, daha geni ekonomi sistem inin derinlerde yatan ileyi bozukluu
balamnda m eydana gelir hep.
Krlar ve fiyatlar, 1873ten sonra tepetaklak aa gitti. Birok kk
ve orta lekli firm adan oluan bir dnyada daralan piyasalarda rekabetin
iddetlenmesi, fiyatlarda ve kr m arjlarnda sert dlere yol at. 1873
96 Uzun Bunalm h in ayrt edici zellii enflasyon deil deflasyon idi.
1850-73 ile 1873-90 yllar karlatrldnda bym e hzla geriledi
-yllk olarak Alm anyada %4,3ten %2,9a, ABDde %6,2den %4,7ye ve
Britanyada %3,0dan %1,7ye. Bu demek oluyordu ki 1930larn Byk
Bunalm nn aksine Uzun B unalm grece yava ve yzeyseldi. Birok
firm a iyi i yapt ve birok iinin hayat standard ykseldi; bunun bir
sebebi cretlerinin fiyatlara paralel dmemesiydi. Kimyasal m addeler
ve elektrikli rnler gibi yeni sanayiler sratle serpildi. Yeni sermaye
birikim i m erkezleri, dnyann eski atlyelerih i n nne geti. Ama
tarm sal fiyatlar bir kuak boyunca dk kald ve kitlesel isizlik ka-
lclat. D nya kapitalizmi, liberal iktisat John M aynard Keynesin
daha sonra eksik istihdam dengesi dedii durum a yerleti. Sistemin
her zaman bym edii ortaya kt. Piyasa kendi kendini dzeltemiyor-
du. Gizli elin srekli bym e kadar srekli durgunluk getirmesi de
muhtemeldi.
Engels, 1886da manzaray inceleyerek dnyann srekli ve kronik bir
depresyonun um utsuzluk batanda olduu sonucuna varmt. Bunun
lt, isizlerin kt haliydi: Birbirini izleyen her k, u soruyu yeni
den gndeme getiriyor: sizleri ne yapmal? Ama isizlerin says yldan
 I
226 Mark sis t Dnya Tarihi

yla kabarrken, ortada bu soruya cevap verecek hi kim se yok; biz, isizle
rin sabrlarn yitirerek kaderlerini kendi ellerine alacaklar an neredeyse
hesaplayabilecek durum dayz.
Burjuvazi, kapitalist sistemin ilk byk krizine nasl tepki gsterdi?
eilimi tespit edebiliriz. Birincisi, sermayenin hzla merkezlemesi ve
younlamas sz konusuydu. Kk ve orta lekli irketler duvara tosla
d, piyasalar dev irketlerin hkim iyetine girdi ve bu irketler de fiyatlarla
krlar koruyacak ekilde rekabeti ynetm enin bir yolu olarak trstler ya
da karteller eklinde yeniden yaplanm a yoluna gittiler. Devlet ihalelerine
ve banka kredilerine fazlasyla bel balayan sanayi devleri, devlet, finans
kapital ve sanayi sermayesi arasnda sk bir rabta yaratt. Klasik kapita
lizm , gnm zde M arksist yorum cularn tekelci sermaye, devlet ka
pitalizm i ya da finans kapitalizmi dedikleri eye yneliyordu: Aslnda
ayn anda birdendi. Srecin en ileri olduu Almanya ile ABD artk
Britanyann nne geerek dnyann nde gelen ekonomik sper gleri
haline geliyordu.
Yeni kapitalizm in temel bir zellii korumaclkt. Britanya yalnz ba
na serbest ticarete bal kalmaya devam etti. 1914te ithal rnlerden al
nan ortalam a gm rk vergisi Almanyada %13, Avusturya-M acaristanda
%18, Fransada %20, Rusyada %38 ve ABDde (1897deki %57lik artc
dzeyinden gerileyerek) %30 idi.
kinci eilim smrgecilikti. Sper gler, ucuz ham m adde, tutsak
piyasalar ve yeni yatrm mahreleri arayyla azgelimi dnyann b
yk ksm n jeopolitik sava alanna evirdiler. Uzak Dou, O rta Asya,
Ortadou, Afrika ve Balkanlar'da smrgeci dm anlklar patlak verdi.
1876da Afrikann sadece %10u Avrupann ynetimi altndayd. 1900e
gelindiinde %90dan fazlas smrgeletirilmiti.
Demiryollar bir kez daha olaylarn merkezindeydi. Avrupada piyasa
doymu olduundan dnyann drt bir yannda dem iryollar ina edildi.
Almanya, Avusturya-M acaristan, Balkanlar ve Osmanl m paratorluu nu
birbirine balamas dnlen Berlin-Badat demiryolu nl bir rnek
tir. Bu hat, nemi giderek artan O rtadouda Britanya ile Fransann
karlarna dorudan tehditti.
Korumaclk ve smrgecilik rekabetiydi. Bu, Uzun Bunalm n n
c sonucunu aklar: Sper gler arasnda gerilim in trm anm as ve artan
silah harcamalar. Kendi bana ekonom ik etkisi olan bu gelime, belli
bal kapitalist devletler iindeki yeniden dzenlenmi g ilikisinin
paras haline geldi: Hkmetler, generaller ve silah reticileri, sonradan
asker-snai kompleks denilecek yapnn iinde birbirleriyle balantl
 Ka n ve D e m i r a , 227

oldular. rnein 1870li ve 1880li yllarda istikrarl seyreden Britanyann

asker harcam alar, 1887de 32 milyon sterlin iken 1914te 77 milyon ster
line ykseldi. Britanyal yneticiler, Avrupa genelinde gzlenen silahlan
ma yarna, zellikle de byyen Alm an donanm as tehdidine yant ve
riyorlard. 1890larn ortalarnda 90 milyon m ark olan Alm an donanm as
harcamalar, 1914te 400 milyon m arka ykseldi. Sava gemisi 7den 29a
kan Alm an filosunun gerisinde kalm am ak iin Britanya filosu 1899da
29 olan sava gemisi saysn 1914te 49a kard.
Uzun Bunalm, tpk Byk Bunalm gibi artan asker harcamalarla
sona erdirildi. Devletin silah ihaleleri sayesinde Britanyadaki Armstrong-
W hitw orth gibi irketler dev iletmelere dnt. irket, tm m akine i
ilerinin %40n altrd Tyneside ehrine hkim oldu. oaltan etki
si olduka bykt. 1.500 kadar kk firma A rm strong-W hitw orthun
dorudan taeronluunu yaparken, binlerce firm a da 200.000 kiilik b
yyen sanayi ehrinin gereksinim duyduu mal ve hizm etleri tem in edi
yordu.
Uzun Bunalm, yeni bir emperyalist kapitalizm biim i yaratt -byle
likle de I. Dnya Sava na geri saym balatt.
M o d e rn s a n a y ile m i sava: I. D n y a S ava s ip e r le r in d e b o m b a a ta r
k u lla n a n F r a n s z a s k e rle ri
 11

E M P E R Y A L Z M VE S AVA
1873-1918

1800-75 arasnda tccar kapitalizm i sanayi kapitalizm ine dnt.

Kapitalistlerle ulus devletler arasndaki rekabet, ekonomileri, toplumsal
yaplar, siyasi sistemleri dntren ve giderek hzlanan bir byme-k-
reselleme srecine g vermeye balad. Ama hibir ey saat gibi ileme
di. Kapitalist gelime plansz ve elikiliydi; sistem geniledike periyodik
krizlerinin lei ve etkisi byd. nsan emeinin yaratt bir ey ol
masna karn kresel kapitalist piyasa, kendi bana can olan, grne
gre insan kontrol dnda kalan ama tm insan faaliyetlerine egemen
olan canavarca bir mekanizma haline geldi. Sistemin (klasik iktisat teo
risinin hayallerinin aksine) kendi kendini dzenlemekten aciz olduu ve
insan eliyle dzenlenmeye yatkn olmad anlald; rekabeti sermaye
birikim inin m ant, siyasetilere, bankaclara ve sanayicilere kendini bir
demir yasa olarak dayatt. Dolaysyla, sistemin her byk krizi kendini
sermayenin m ant ile insanln ihtiyalar arasnda, grtlak grtlaa re
kabet ile alarn doyurulm as arasnda, emperyalist sava ile uluslararas
dayanma arasnda basit bir seime dntrd.
Bu blmde, son derece m arazi bir sistemin 1875-1908 arasnda nasl
emperyalizme, silah harcam alarna ve dnya savama yol atn; kitle
sel direni hareketlerinin bu dnemde ne lde sisteme meydan okuyup
devrimci bir alternatif sunabildiini analiz edeceiz.

Afrika Kapmas
2 Eyll 1898de 20.000 kiiden oluan Britanya ordusu, Afrikann ba
mszln koruyan birka devletinden birinin kalbinde, H artum yak
nndaki O m durm anda 50.000 kiilik Sudan ordusuyla kar karya geldi.
Sudan, kavurucu lleri ve hastalklarn kol gezdii yamur orm anla
ryla acmasz bir corafyaya sahipti. Sudanllarn kendi grleri de bu
230 M ar k si st Dnya Tarihi

yndeydi: Allah Sudan yaratrken kahkaha atyormu. Aff olmayan bu

topraklarda hayat zordu. Yine de Britanyallar, orada yaayan insanlarn
elinden topraklarn almaya geleceklerdi.
Farkl 100 dil konuan ve belki de bir dzine deiik hayat tarzn takip
eden 600 kadar kabileden oluan Sudan ancak yakn gemite tek bir dev
let yaps altnda toplanm t. 19. yzyln sonuna doru bunun (fevkalade
iddet dolu bir yolla) olmasn salayan ey, emperyalizm in etkisiydi.
Trk ve M srllarn Sudan fethetme sreci 1820lerde balam ve 60
yl sonra hl devam ediyordu. gal sm rc ve baskcyd. Kylerden
yergi toplanmas, (gergedan derisinden yaplan) krbacn yardmyla
gerekletirilen yar asker bir ilemdi. Devlet grevlilerinin yolsuzluk
yapmas sradanlamt; vergilerin zerine bir de rvet ve hediyeler bi
niyordu. Topran acmaszlna ve yoksulluuna, yabanc efendilerin
zorbal ekleniyordu. Ama bu, 1881-84 arasnda yabanclarn Sudandan
kovulup bamsz bir slami devlet kurulm asyla sonulanacak gl bir
direni dalgas dourdu.
Direni slami bir biim ald nk Sudann eitliliinin ve para
lanm lnn stesinden gelebilecek liderlii, direnli eylemcileri, rgt
lenmeyi ve ideolojiyi yalnzca din sunuyordu. Emperyalizme kar mca
dele iinde biimlendiinden devlet slam i olmasnn yan sra otoriter ve
askerilemiti.
Tesadfen 1882de Msrllar, Britanyann destekledii Kahiredeki
kukla rejime kar kendi devrim lerini yaptlar. Ama bu hareket ezildi
ve Britanyallar, M srn fiil yneticileri olarak Trklerin yerini ald.
Ancak, Britanyann vakit kaybetmeksizin Sudan tekrar fethetme girii
m i baarszlkla sonuland ve yeni slamc devletin 1885ten sonra top
raklarn tam am en kontrol altna alm asn salad. Bu tekrarlanan fetih
abas aslnda biraz gnlszce yaplmt: Sudan fakirlemi bir bakir
doaya sahipti, kontrol zordu, sahip olmaya deecek bir getirisi yoktu ve
Britanya hkm eti bu uurda savamaya hevesli deildi.
Takip eden on ylda birok ey deiti. 1876ya kadar Avrupallar a
sndan Afrika bilinmeyen bir kara kta idi. Nfuz alanlar, pek ou
17. yzyldan kalan ve Avrupa kapitalizm inin o zam anki tccar niteliini
yanstan, kyda ya da kyya yakn yerlerde kurulm u ticaret sleriyle s
nrlyd byk lde. Afrikann geri kalan, farkl gelime aam alarnda
ki ynetim birim lerinin meydana getirdii bir yamal bohayd. Msr, 19.
yzyln byk bir ksm nda modernlemeci-ulusalc rejimler tarafndan
ynetilmiti. Kuzey Afrikann geri kalan, Osmanl m paratorluu na bir
ekilde yakndan bal olan geleneksel-slamc hkm darlarn ynetimi
altndayd. Habeistan (Etiyopya), ok eskiden gelen H ristiyan kltry
 E m p e r y a l i z m ve Sa va 231

le denize kys olmayan, dalk bir krallkt. Bat Afrikal Aantiler ve

Gney Afrikal Zulular, asker kabile krallklaryd. Geri kalan Sahraalt
Afrikasnn ou Sudana benziyordu: Kk kk kabile yaplarndan
oluan bir mozaik. Britanyallarn Natal ve Cape kolonisini, Boerlerin (ya
da Afrikanerler, yani Hollanda asll beyaz ifti-yerleimciler) ise i k
smdaki Transvaal ve zgr Orange devletini ynettikleri Gney Afrika
nemli bir istisnayd.
Britanya, Fransa, Portekiz, spanya, Almanya ve talya emperyalizmi,
1876dan sonra bir kuaklk zam an dilim inde A frikann bu siyasi co
rafyasn batan aa dntrd. Sanayi kapitalizm inin 19. yzyln
ortalarnda Avrupann byk ksm na yaylmas, birincil rnlere, yeni
pazarlara ve fazla sermayenin yatrlabilecei mahrelere olan talebi hzla
bytt. 1873 finansal knts ve onu takip eden kresel durgunluk,
Avrupallar arasnda rekabeti iyice iddetlendirm iti. Bunun sonucun
da, Afrika ktasnn tam am 1876-1914 arasnda Avrupal gler tarafn
dan smrgelere blnd -hem o dnemde hem de gnm zde Afrika
Kapmas olarak bilinen toprak hrszl.
Afrikadan Avrupann byyen sanayilerine ve kentlerine altn, elmas,
bakr, kalay, kauuk, pamuk, palm ya, kakao, ay ve daha bir sr ey
gnderiliyordu. Saylar giderek artan beyaz yerleimcilerin de aralarn
da olduu yerel halklar, Avrupann m am ul m allarna pazar salyordu.
Demiryollar inaat gibi smrgelere ynelik altyap projeleri, Avrupal
sanayicileri ve tahvil sahiplerini zengin yapyordu.
Bu nedenle ve keza byk gler arasndaki siyasi gerilim in ykselm e
sinin etkisiyle A frikann bllmesi rekabeti ve ihtilafl bir sre oldu.
Bu, belirli blgelerin ekonomik deerinden bamsz bir dinam ik dou
ruyordu. Byk gler, rakiplerinden nce davranm ak adna her yere s
mrgeler kuruyordu. Bunlar, birbirlerinin yaylmasn durduracak en
geller olarak ve asker gc birbirlerinin nfuz alanlarna yanstacak
platformlar olarak kullanyorlard. Yine, bir amalar da bu smrgeleri
emperyal at ticaretinde pazarlk kozu olarak kullanm akt.
Marip (Fas, Cezayir ve Tunus) ile Bat Afrikann tam am n kont
rol altnda tutan Fransa, A tlantikten H int O kyanusuna kadar uzanan
bir im paratorluk hayali kuruyordu. Bunun aksine Britanya, Msr, Dou
Afrika ve Gney Afrikadaki mevcut topraklarn birbirine balayacak,
Kahireden Capee, kuzeyden gneye uzanan bir im paratorluktan bah
sediyordu. Ama Tanzanyay ele geiren Almanlar, her ikisinin de yolunu
kesmiti.
Afrika halklarna kesilen fatura olduka ard. Byk toplar
la, m akineli tfeklerle ve katliam larla direni hareketleri eziliyordu.
232 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

Beyazlarn sahip olduu m alikneler yaratm ak zere topraa silah zo

ruyla el konuyordu. Yerli iftiler ve obanlar, m lkszletirm e, vergi
lendirm e, zorba eteler ve dpedz haydutluk bileimiyle cretli emek
olmaya zorlanyordu.
Kuzey Nijerya Protektorasnn Britanya Yksek Komiseri Sir Frederick
Lugard, 1906 kyl ayaklanmas karsnda srarla toptan im hay sa
vunuyordu. apa ve nacaklarla silahlanm 2.000 kadar Afrikal kyl,
arjrl tfek kullanan askerlerce kurun yam uruna tutularak ldrl
d. Tutsaklarn kafalar kesildi ve m zraa geirilerek sergilendi. syan
eden kyler yerle bir edildi. Aynen Lugard gibi Alman kom utan General
Lothar von Trotha da sorun yaratan Afrikallarla baa km ann yolunun
toptan imha olduunu aka dile getiriyordu. A lm anlarn 1904-07 ara
snda Namibya lne srd Herero ve Nama halkndan on binlerce
kii alk ve susuzluk yznden hayatn kaybetti. Belika Kongosunda,
btn lkenin devasa bir zorunlu alma kampna evrildii 1885-1908
arasnda sava, alk ve hastalk nedeniyle milyonlarca kii, muhtemelen
nfusun neredeyse yars yok oldu. Kauuk toplama kotalarn doldura-
mayan yerli iilerin elleri kesiliyordu.
Britanyay Sudana geri getiren, A frika Kapmas nn 1885-95 arasn
da iddetlenmesi oldu. Afrikallarn ynettii bamsz bir devlet rnei
zaten yeterince rahatsz ediciydi. Fransann, Britanyann arka bahesine
m dahale etme olasl meseleye aciliyet kazandrd.
General H erbert Kitchener, ilerledike ordusunun gereksinim lerini te
m in edebilecei bir demiryolu ina ederek iki yl boyunca N ilden aa
doru indi. Adam lar modern tfekler, mitralyzler ve toplarla donanm
t. ou Sudanlnn tek silah m zrak ve klt. O m durm an Muharebesi
bir katliamd. Kitchenerin ordusu 429 kayp verirken, Sudanllardan
10.000i ldrld, 13.000i yaraland ve 5.000i esir alnd. Britanya as
kerleri, sava alanndaki yarallar lme terk etti.
Bu arada kk bir Fransz keif kolu, gney Sudanda N ilin yukar
ksm larndaki Faodaya ulamt. Kitchener nlerini kesmek iin neh
rin kaynana doru ilerledi ve Britanya, birliklerin geri ekilmemesi ha
linde Fransay sava amakla tehdit etti. Franszlar geri ekildi.
Faoda olay, byk gler arasndaki artan emperyal gerilimin
ifadesiydi -yalnzca Afrikada deil, Uzak Dou, O rta Asya, Ortadou,
Balkanlar, Orta Avrupa ve Kuzey Denizi nde de. Kapitalizm, maden ocak
lar, plantasyonlar ve mitralyzleri kapsayan yamac bir smrgecilii
durm adan beslemesinin tesinde insanl, sanayilemi dnyann ilk
m odern dnya savama srklemekteydi.
 E m p e r y a l i z m ve Sa v a 233

ine Tecavz Edilmesi

14 Austos 1900de, 19.000 askerden oluan uluslararas igal kuvve
ti in m paratorluunun bakenti Pekini ele geirdi. Britanya, Fransa,
Almanya, Rusya, talya, Japonya ve ABD birlikleri, smrgecilik kart
ulusal ayaklanmay bastrm ak amacyla dzenlenen bu asker harekta ka
tld. Halk arasnda Boksrler diye bilinen Hakl ve Uyum lu Yum ruklar
Cemiyeti adl gizli rgtn yeleri ayaklanm ann ban ekiyordu.
Ayaklanmaclar, M anu H anedanndan Dul Cixinin kuatm a altndaki
imparatorluk hkm etinin rtl desteini almt. Boksr isyanclar ve
mparatorluk birlikleri, igalcilere kar omuz omuza arptlar.
Boksr Ayaklanmas (1899-1901), inlilerin 19. yzyl smrgeciliine
kar ne ilk ne de en gl bakaldrsyd. 20 ile 30 milyon arasnda insa
nn hayatn kaybettii 1850-64 Taiping Ayaklanmas, II. Dnya Savana
gelinceye kadar tarihin en kanl atmasyd.
Avrupal tccarlar, Marco Polo nun 13. yzyldaki seyahatlerinden be
ridir inin zenginliine gz dikmilerdi. Ama in m uhafazakr ve ken
di kendine yeterli bir yerdi. AvrupalIlarn sunabilecei hibir eye ihtiyac
yoktu. Britanya Dou Hindistan irketi, Hindistann geni topraklarn
kendi talebini yaratan bir m etann ekimine ayrarak bu sorunu 19. yzy
ln banda zd: Afyon. 1810a gelindiinde irket inlilere ylda 350 ton
afyon satyordu. mparatorluk hkm eti ticareti durdurm aya kalktnda
Britanya sava balatt. Dolaysyla, 1839-42 ve 1856-60 Afyon Savalarnda
Britanya mparatorluu uyuturucu tacirleri adna savam oldu.
in tarihi hep dner kap olagelmiti; im paratorluk hanedanlar
kim i zaman isyanlar ve fetihler sonucunda yerlerinden oluyor ama dev
letle toplum un asli yaplar korunuyordu. Kapnn son dn, para
lanm akta olan M ing H anedannn M anular tarafndan alaa edildii
1644te olmutu. Kuzeydoudaki M anuryadan gelen ve kkenleri itiba
riyle barbar istilaclar olan M anu im paratorlar, in devletinin egemen
m andarin kltrne abucak uyum gsterdiler. yi eitimli, dolgun m a
al ve ar m uhafazakr brokratlar olan m andarinler, devlet hizm etini
kontrollerine almlard. Yerel toprak aalar ve ehirli tccarlarla ittifak
iinde ini ynetiyorlard.
19. yzyln ortasnda gelindiinde, yolsuzluk ve bask yine kriz nok
tasna trm anm t; kyller patlamaya hazrdlar. Ancak bu kez Avrupa
emperyalizmi dner kapy ilemez durum a getirecekti.
ki Afyon Sava, d dnyadan kopuk in devletinin asker adan
ne kadar geri olduunu gstermiti. lk savata Britanyallar, Guangzhou,
angay ve dier in lim anlarn ele geirmek iin kk bir sava gemi
234 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

si filosu ile asker ve denizcilerden oluan bir sefer gc kullanmlard.

Yang-e nehri boyunca yukar ilerleyerek N ankingi tehdit etmi, impa
ratorluk hkm etini bar istemeye zorlamlard. N anking Anlamas ile
in, Hong Kongu elinden karyor, aralarnda Guangzhou ile angayin
da olduu drt lim an Britanya ticaretine ayor ve ykl bir sava tazm i
nat demeyi kabul ediyordu.
Ama bu yeterli deildi. inlilerin Britanyann taleplerine direnm e
si 15 yl sonra ikinci bir savaa yol at. inlilerin egemenliine tecavz
edilmesine bu kez Fransa, Rusya ve ABD de katld. Sava, Tienindeki
Taku kalelerinin ele geirilip 18.000 kiilik Britanya ve Fransa birlikleri
n in i ksmlara, Pekin e doru ilerlemesiyle sona erdi. m paratorluk ba
kenti zapt edildi ve m paratorun yazlk saraylar yamalanp yakld.
Afyon Savalar nn bir sonucu, son derece krl olan uyuturucu ti
caretindeki byk artt. 19. yzyln sonuna gelindiinde inin afyon
tketim i 100 kat artm , yetikin erkeklerin drtte biri bam l olmutu.
Bir baka sonu, in lim anlar ile ticaretinin Avrupallarn kontrolne
girm esi oldu. Ky boyunca bir dizi yabanc evrik blge [erclave] ya da
m ini smrge (im tiyazlar) kuruldu. in gm rklerini Avrupal grev
liler kontrol ediyor ve Avrupal yerleimciler yurtdnda geerli olan hak
lardan (in yargsndan muafiyet) faydalanyordu. Avrupal misyonerler,
din deitirip H ristiyanl benimseyecek insanlar aryorlard.
Afyon Savalar ve yabanclara tannan imtiyazlar, ynetimdeki
M anu H anedannn ve kadim im paratorluk devletinin rm ln
gzler nne serdi. Bu ise inin krsal kesimlerinde uzun sredir ma
yalanm akta olan kyl isyannn tetiklenm esine yardmc oldu. Hareket,
gney inde kyller, emekiler ve fakirlemi m uhalif aydnlar arasn
da balad. Lideri, Hong Xiuchuan adl bir okul retm eni ve Hristiyan
m utasavvf idi. Hong, Tanr tarafndan eytanlar yok edip Byk
B ann Cennet K ra ll in kurm akla grevlendirildiini iddia ediyordu.
Topran eit bllmesi, m allarn ortak mlkiyeti ve toplum sal ayrm
larn ortadan kaldrlm as, Cennet Krall nn ayrt edici zellikleri ola
cakt: O ann koullarnda gl bir kitle hareketi douran, ilham verici
bir toplumsal kurtulu mesaj.
Am a 19. yzyl ini nde hkm sren ar yoksulluk, ilk yllarn eit
liki idealizmini ok gemeden unutturdu. Ktlk ancak az sayda kiinin
rahat yaayabilmesi demekti ve isyann (Taiping Ayaklanmas) liderleri,
kendileriyle birlikte dostlarnn da bu aznln iinde yer almas iin ko
num larn istismar ettiler. Bu bakm dan Taiping Ayaklanmas beklenen
sonular dourdu: nceki kyl isyanlar, en az eski hanedanlklar ka
dar baskc olan yenilerini ortaya karyordu. Gerek toplum sal kurtu-
 t
E m p e r y a l i z m ve Sava | 235

luun ekonomik n koullar, geleneksel inde mevcut deildi. Bununla

birlikte Taiping hareketi, m uazzam bir destek ve ivme kazand. M anu
H anedann, yabanc emperyalistlerin isyanclara saldrm as k u rtar
d. Yeniden tekiltlandrlarak giderleri inli tccarlarca karlanan,
Avrupa yapm silahlarla donatlan ve Amerikal-Britanyal subaylarca
komuta edilen ordu, isyan bastrd.
Her Daim Muzaffer Ordunun baars, in tarihinde derin bir etki
yapt. Taiping Ayaklanmas, emperyalizm in getirdii tehdide cevaben re
form ve modernlem e vaat eden, yeniden diriltilm i bir im paratorluk dev
letinin m m kn olabileceini gsteriyordu. Yenilgiye uram as bu yolu
tkad. Bunun yerine Manu H anedan, 1860da ve 1900de olduu gibi
kesinkes yenildii ve bakentinin yabanc igali altnda olduu zam anlar
da bile emperyalizm i kendine dayanak yapan siyasi bir kutsal emanete tu
tundu. inli halk ynlar karsnda M anularla yabanclarn birbirinin
desteine ihtiyac vard. nk in A frikaya benzemiyordu: Tecavze
urayabilir ama paralanam azd.
inliler sayca fazla (19. yzyl ortasnda 350 milyon kadar) olm alar
nn yan sra dilleri, kltrleri ve tarihleriyle tek bir halkt. ini fethet
meye ynelik her giriim, igalcinin askeri gcn hzla tketecek, so
nunda bozguna m ahkm olacakt. 1931-45 Japon igalinin kaderi aynen
byle oldu. Japonlar ky blgelerini tutm ay baardlar am a inin devasa
i blgelerine asla hkim olam adlar ve amansz asker mcadele, yz bin
lerce askerin srekli olarak konulandrlm asn gerektirdi.
Manu ynetim i ve yabanc im tiyazlar bileimi, 19. yzyl boyunca
ve 20. yzyln balarnda inin bam sz geliimini fiilen bask altnda
tuttu. Avrupa, Am erika ve Japonya ilerlerken in geriye gitti. Bu eliki,
1911-49 arasnda uzun sreli bir dizi devrimci kalkmaya yol at. Siyasi
amazn krlp inin ekonomik potansiyelinin gereklemeye balamas
ancak bundan sonra olabildi.

E m peryalizm N edir?

1916nn Ocak ve Haziran aylar arasnda Rus Bolevik Partisinin

srgndeki lideri Viladim ir lyi Lenin, Emperyalizm: Kapitalizmin En
Yksek Aamas balkl popler bir kitapk kaleme alm t. i snfn
dan eylemciler iin yazlan bu kitapn amac gnm z kapitalizm inin
ve 1914te balayan emperyalist savan niteliini aklamakt.
Lenin, zgn eyler yazd iddiasnda deildi. Amac, aralarn
da Britanyal Liberal John Hobsonun Emperyalizm (1902), AvusturyalI
M arksist Rudolf Hilferdingin Finans Kapital (1910), Polonyal-Alman
236 | M a r k s i s t D n y a T a r i hi

M arksist Rosa Luxemburgun Sermaye Birikimi (1913) ve Rus Marksisti

Nikolay Buharinin Emperyalizm ve Dnya Ekonomisi gibi kresel siste
m in nde gelen teorisyenlerinin eserlerini zetleyip halka tantm akt.
Bu almalar, Eric Hobsbawmn mparatorluk a (1875-1914)
diye tanm lad dnem i anlama giriim leri idi. M arxn kapitalizm teo
risinin radikal bir gncellemesine karlk geliyorlard. nce Avrupann
uursuz askerlemesiyle, ardndan da I. Dnya Sava nda bu srecin ta
m am na ermesiyle kar karya kalan bu dnrler, sistemin sra d
iddetini aklayacak yeni teoriler gelitirdiler.
Hzl ekonomik byme ve sanayi yatrm larnn m uazzam lei,
onlara gre kapitalizm in niteliini dntrm t. M arxn zam annda
sisteme, esasen lke ve smrge pazarlar iinde rekabete tutum u kk
ve orta lekli firm alar egemendi. Ama M arxn Kapitalde gzlemledii
zere sermayenin younlamas ve merkezlemesi eilimi vard.
Sermaye birikim i rekabetidir ve daha byk lek ekonomileri sa
layabilen byk irketler, kk rakiplerini kepenk kapatmaya zorlar.
Mlkiyet byk irketlerde merkezileirken retim de byk fabrikalarda
younlar. Kriz bu sreleri hzlandrr: Rekabet basksn iddetlendire
rek kk firm alar iflasa srkler ve daha gl olanlarn, czi fiyatlar
la varlklar toptan satn alarak pazar paylarn bytmelerine izin verir.
Gelimekte olan sermaye birikim i merkezleri zellikle avantajldr nk
yeni sanayiler kurarken en son teknolojileri kullanabilirler.
Uzun Bunalmn byle bir etkisi olmutu. 19. yzyl sonuna doru ka
pitalizm, her sektrde faaliyet gsteren birka dev firm ann hkim iyetine
girm iti. Ayn zam anda ekonomik g, gemie uzanan sanayileriyle
Britanyadan Almanya ile ABDye kaymt -yzyln dnm noktasnda
Britanyann retim ini geride brakm lard.
Lenin, be zellik temelinde emperyalizm in zl bir tanm n sunu
yordu:

1. re tim le serm ay en in y o u n lam as yle b ir aam aya g e lm itir k i a r tk eko

n o m ik hayatta b elirley ic i rol oynayan te k eller y ara tm tr.
2. B a n k a serm ay esin in sanayi serm ayesiyle birlem esi ve fin a n s k a p ita l te
m e lin d e fin a n s o lig a risin in y ara tlm a s.
3. S erm ayenin ih rac , m e ta la rn ih ra c n d a n fark l o la ra k istisn ai b ir n em k a
za n r.
4. D n y ay a ra la rn d a pay laan u lu slararas tekelci k ap italist b irlik le rin o lu
um u.
5. T m d n y an n , en b y k k ap italist g ler a ra sn d a te rito ry a l o la ra k b l
lm esi ta m a m la n m tr.
 E m p e r y a l i z m ve Sava I 237

Aynen M arxn 19. yzyl ortasnda kapitalizm analizinde yapm ol

duu gibi Lenin ve adalar da sistemin en ileri paralarna odaklana
rak ana eilimleri tespit etmilerdir. Analizleri bir btn olarak kresel
kapitalizm in izledii yolun haritasn karyordu am a yolu gsterenler
Almanya ile ABD idi.
20. yzyln banda dev irketlerin bykl belirleyiciydi: Ulusal
ekonomiyi kontrol edecek ve devlete hkim olacak kadar byklerdi. Her
sektrn nde gelen firm alar karteller ya da trstler oluturuyor, pazar
aralarnda pay ediyor ve rn, fiyatlar, krlar belirliyorlard.
Yalnzca iki firm a (AEG ve Siemens), Alman elektrikli rnler sana
yisinin neredeyse tam am n kontrol ediyordu. Her biri firm adan olu
an iki grup, kimyasal maddeler sanayisini kontrol ediyordu. Yaplan bir
almada, 1905 itibariyle nde gelen 12.000 Alman firm asnn 385 kartel
iinde rgtlendii tahm in ediliyordu. Karteller, batanbaa ekonomik
hayatn tem ellerinden biri haline geliyor diyordu Lenin. Rekabet tekele
dnyor.
Krediye eriim im kn, byk lekli yatrm n n koulu olduundan
finans kapital, birbirini besleyen bir sre ierisinde tekelci sermayeyle
birlikte ykseliyordu. Byk Alm an bankalarnda tutulan toplam mev
duatlar, 1907-08 ile 1912-13 arasnda geen be ylda %40 artm t. Finans
kapital, sanayi sermayesi gibi giderek merkezileiyordu. 1913n sonuna
gelindiinde Berlinin en byk dokuz bankas (itirakleriyle birlikte),
tm Alman banka sermayesinin %83n kontrol ediyordu. Bunlarn en
by olan Deutsche Bank tek bana %23n kontrolnde tutuyordu.
Sanayi ve bankalar birbirine bam l hale gelmiti. yle yazyordu
Hilferding: Sanayide sermayenin daim a byyen bir blm, onu kul
lanm akta olan sanayicilere ait olm aktan kar. Sanayiciler, bundan yarar
lanm a olanan, kendileriyle balantl olarak sermaye sahiplerini temsil
eden bankalar araclyla elde ederler yalnzca. te yandan bankalar,
kaynaklarnn giderek artan bir ksm n, sanayiye yatrm aya zorlanr.
Bylece bankalar, eitli kredi biimleri (kredi kullandrarak, hisse senet
leri ve tahviller satn alarak) marifetiyle sanayinin sahibi ve dzenleyicisi
haline gelmitir. Hilferding u sonuca ulayordu: Finans kapital, banka
larn ekip evirdii ve sanayicilerin kulland bir sermaye oluyor.
Sanayi kartellerinin ve banka konsorsiyum unun gc, devletin roln
dntrd. Bir tek Britanyada (o da sadece I. Dnya Sava ncesinde)
devlet, sermaye birikim inde neredeyse hibir dorudan rol stlenmemi-
tir. Bunun aksine Almanyada, sermayelendirmesi [kapitalizasyon] a
sndan zel Deutsche Bank ile boy lebilecek yegne kurum , kamuya
ait Prusya Devlet Demiryollar daresi idi.
238 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Demiryolu yatrm lar (ki stratejik bir zorunluluktu) ile silahlanma

harcam alar bir arada dnldnde devlet, ar sanayi retim inin
en byk mterisiydi. Almanyada ordu ve donanm a iin yaplan devlet
harcam alar 1870-1914 arasnda 10 kat artt. Essendeki Krupp fabrikala
rn n I. Dnya Savandan nceki 40 ylda 4 kat bym esinin neredeyse
tek sebebi devletin silah ihaleleriydi. Devlet, dorudan yatrm lar ile dev
let ihalelerinin yan sra ithal rnlere gm rk tarifeleri uygulayarak ya
banc rekabetten korum a da salyordu -1879da komuyu zarara sokma
politikasn balatan Almanyay, Britanya dndaki tm byk gler
takip edecekti.
20. yzyln balarnda dnya kapitalizm inin geliimi son derece eli
kili bir hale brnd. Bir yandan kreselleme vard: Hzl ekonomik b
ym e, dev firm alarn hkimiyeti, dur durak bilmeyen yeni pazar aray
ve aralksz genileyen uluslararas ticaret. te yandan, sanayi kartelleri,
banka konsorsiyumlar ve asker devletler, kart ulusal-kapitalist bloklar
iinde kaynatndan ekonomik milliyetilik vard.
Bu bloklardan en dinam ii olan Almanya, elikiyi en keskin biimde
yaayan lke oldu. Yeni pazarlar arayan A lm an sermaye ktlesi genileme
ye devam ettike, mevcut lke topraklarnn snrlarn zorlamaya bala
d. Ama engellere toslad: Korumac g m rk tarifeleri, kapatlm smr
ge pazarlar ve yabanc kapitalistlerin rekabeti. te I. Dnya Sava nn
en nemli kkeni burada yatyordu. Finans kapitalizmi (dev tekellerin
bymesi; sanayi, banka ve devlet sermayesinin kaynamas), birbiriyle
ekien milliyetiliklerden oluan tehlikeli bir dnya yaratm t.
Rekabet nihayetinde en yksek aam asna ulatnda, diye ak
lyordu Buharin, devlet-kapitalist trstler arasndaki rekabet halini
aldnda, o zaman devlet gcnn kullanlm as ve bununla balantl
im knlar, ok byk bir rol oynamaya balar ... Dnya mcadele saha
snda durum gerginletike (ve amz nitelendiren, ulusal finans kapi
tal gruplar arasndaki muazzam rekabet younluudur), devlet gcnn
zrhl yum ruuna [asker g] daha sklkla bavurulacaktr.

1905 Devrimi: Rusyann Byk Genel Provas

9 Ocak 1905 tarihinde Rus arnn St. Petersburgdaki Klk Saray
nnde 200.000 kadar kiinin katld dev bir gsteri dzenlendi. Bir
rahibin liderlik ettii gsteriye bayram lk elbiselerini giyerek aileleriyle
beraber gelen iiler, ilahiler sylyor ve arn posterlerini tayorlard.
Skntlarnn halli iin Kk Baba dedikleri arlarna ricada bulun
maya gelmilerdi.
 E m p e r y a l i z m ve Sa va | 2 3 9

Sarayn nnde, yaan karn altnda kasvetli bir kalabalk toplanmt.

Birdenbire Kazaklar, erkek, kadn, ocuk demeden insanlara atlaryla sal
drdlar. A rdndan, dehete kaplm insanlar civardaki sokaklara doru
kaarken M uhafzlarn yaylm ateiyle karlatlar. M uhtemelen binden
fazla kii hayatn kaybetti: Kanl Pazar. Ertesi gn, katliam protesto et
mek amacyla St. Petersburglu 125.000 ii greve kt. 1905 Rus Devrimi
balamt.
O andan itibaren bir gelgit halinde muazzam bir kitlesel grevler ve
gsteriler, kyl ayaklanmalar ve asker isyanlar hareketi balad. arlk
devletinin, Korenin ve M anuryann denetim ini ele geirmek iin
Japonya ile emperyalist bir savaa tututuu Uzak Douda yaanan feci
bozgunlarn ardndan o yln sonbahar aylarnda devrim doruk noktas
na ulat. Ekim ortasndan Aralk bana kadar geen 50 gnlk dnemde
bakenti, yaklak 200.000 iiyi tem sil eden dem okratik bir kitle mecli
si olan St. Petersburg i Delegeleri Sovyeti idare etti. St. Petersburgda
nce Ekim, sonra Kasm aynda dzenlenen kitlesel grevler ve Aralk
banda Moskovada patlak veren silahl ayaklanma, polis devletine ar
darbe vurm utu.
Ama hareket atlm yapam ad ve mecali kalm ayan iiler geri e
kildi. Rejimin kar saldrs balad: Gizli polisin hazrlad ve Kara-
Yzler diye bilinen devlet destekli param iliter glerin gerekletirdi
i, Yahudileri hedef alan planl katliam larda 3.500 kii ldrld; St.
Petersburg Sovyeti kapatld ve liderleri tutukland; M oskovada ii s
nfn n yaad kenar m ahalleler top ateine tutuldu ve tutuklular ac
maszca v urularak katledildi.
Saylar olduka azalan ve saa sola dalm halde srgnde yaa
yan devrimciler, kk gruplar ierisinde neyin yanl gittii tartmaya
baladlar. Meseleyi (Rusyadaki devrim ci alkantnn i dinam iini) en
iyi kavrayan, onun devrimci ruhunu tekilerden ok daha fazla zm
seyen birisiydi: 25 yandaki Yahudi aydn Leon Troki, ksa mrl St.
Petersburg Sovyetinin fiil lideri.
Trokinin srekli devrim teorisi (1917 olaylar doru olduunu gs
terecekti), Rus tarihinin yz yllk m uam m asn zd: Zafer kazanm ak
iin devrim hangi biimi almaldr?
19. yzyl boyunca Rusyann radikal aydnlar, O rtaadan kalma bir
otokrasinin diktatrl olan arlkla neredeyse tek balarna mcadele
ettiler, iinde bulunduklar zor durum u bitip tkenm eksizin tarttlar ve
kitlelere ulam ann bir yolunu aradlar ama bunu bir trl baaramadlar.
Aydnlar kendilerini Halkn Sesi olarak grdler -n e var ki sesleri nere
den geldii bilinm eyen bir yank olarak kald.
240 j M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

ou devrim cinin (Narodnikler) kafasnda, ar, toprak aalarn,

rahipleri devirecek bir kyl devrimi ve kyleri, zgr iftlikleri, yerel
retim i temel alan bir devrim sonras topyas vard. Baz Narodnikler,
krsal blgeleri gezip kylerde devrim propagandas yapmak iin halka
gittiler. Bazlar, tannm kiilere suikastlar dzenlenmesi gibi terrist
eylemlerle devrim in kvlcm n atelemeyi um ut ederek eylemli propa
ganday benimsediler. Ksacas Narodnikler, arl, halka seslenerek ve
bombayla alaa etmeye altlar. Elde ettikleri tek sonu, polis devleti
nin kendilerini yok etmesi oldu. C anlandrm ak istedikleri kyl ynlar,
siyasi uykusuna devam etti.
Tarm n rutin ileri ve toplumsal yaltlm lk koullar, kyl hayat
n ekillendiriyordu. Kylnn hayali, borlarndan kurtularak topran
ilemekle ve hali vakti yerinde bamsz bir kyl olmakla snrlyd. Rus
kylleri, M arxn bir keresinde Fransz kylleri iin syledii gibi bir
patates uval idi: Per se' kolektif olmayp, gncel durum un gerei ya
da kk mlk sahibi olma umuduyla bir snf olarak bir araya gelmi
bireyler kitlesi.
Kyl isyan, baarl bir devrim in gerekli kouluydu. Bu koul sa
lanm ad takdirde, arlkl olarak zorunlu askerlik grevini yapan ky
llerden oluan ordu, ara bal kalacak ve devrimcileri hi ekinmeden
vurup ldrecekti. Ama bu yeterli koul deildi nk dank kk
m lk sahipleri karm ndan baka bir ey olmayan kyller, kendi dev
rim ci partilerini ve liderlerini yaratam azlard. Dardan (ehirlerden)
birilerinin onlara liderlik etmesi gerekliydi. Ama liderlii ehrin hangi
snf stlenecekti? Aydnlarn toplumsal arl yoktu. Ya burjuvazi ya
da proletarya olmalyd.
Neredeyse tm Sosyal Demokratlar (o dnemde Rusyada sosyalistler
byle biliniyordu), geri kalml nedeniyle Rusyada ancak bir burju
va devrim inin m m kn olduuna inanyordu. Mevcut kylerin basite
tarm komnlerine dntrlebileceini savunan N arodnik dn
ceyi topyac bir hayal olarak gryorlard. Menevikler (Rus Sosyal
D em okratlan 1903 Londra konferansnda blndnde aznl olu
turanlar), mcadeleye liberal burjuvazinin nayak olacan, bu nedenle
Sosyal Dem okratlarn grevinin onlar desteklemek olduunu, snf itti
fakn paralayabilecek arlklardan ve ar uca savrulm alardan ka
nm ak gerektiini dile getiriyorlard. Bolevikler (ounluk), Rus bur
juvazisinin ok kk ve gsz olduunu, arla ve yabanc sermayeye
fazlasyla baml olduunu, devrimci kalkm a olasl karsnda (b-

Per se: (Latince) h a d d i z a tin d a , kendi bana -ev.

 E m p e r y a l i z m ve Sava ' 241

yk m lk sahipleri snf olarak) dehete dtkleri iin gerekli liderlii

stlenemeyeceklerini srarla belirtiyorlard. Sonuta devrim e, ksa vadeli
sonularyla ister istemez burjuva damgas tayacak olsa da, kyllerle
ittifak iindeki proletarya nderlik etmeliydi.
Boleviklerin lideri Lenin, burjuvazinin ekingenlii konusunda hakl
kt. 1905te ilk tfek patladnda liberaller koarak snacak bir delik
aryorlard. iler, tek balarna savamaya terk edildiler.
Ama Troki 1905 olaylarn daha derinlem esine kavram t: Devrime
nderlik edebilecek gce yalnzca proletarya sahipti; ancak ehirlerde
yaplacak kitlesel grevler ve isyanla sonulanacak gsteriler, kyl is
yann ateleyebilirdi; ordu ancak bun d an sonra em irlere kar gelebilir
ve devlet dalabilirdi. Ama o zam an, dem okrasinin zaferini tam am na
erdirm ek ve pekitirm ek (devrimi ezmek amacyla yeniden toparlanan
gerici kuvvetleri engellemek) iin proletaryann bir ii devleti kurm as
gerekecekti. Byle bir devlet, snf tabanl olmas nedeniyle proletarya
n n karlarnn bir organndan baka bir ey olam azd -iilerin fab
rikalarn denetim ini almasn, kyllerin topraklara el koym asn ve
zenginlerin m lkszletirilm esini destekleyen bir organ. Trokiye gre
bundan daha azn istemek, zaferi tehlikeye atacak, m lk ve gc snf
dm anlarnn elinde brakacak, devrim in dayand iilerle kylle
rin evkini kracakt.
Dolaysyla, Leninin burjuva devrim ini gerekletirecek proletarya
ile kylln dem okratik diktatrl form lletirm esinin karsna
Troki proletarya diktatrl ile srekli devrim i koyuyordu -b u ra
da, Rusyann demokratiklemesi, dnya sosyalist devrim i mcadelesinin
nn aacakt.
Trokininki sra d bir grt. Rusya, Avrupan n byk devlet
leri arasnda en geri olanyd. Az sayda ehir vard ve Rusyann usuz
bucaksz topraklarnda iletiim yetersizdi. 150 m ilyonluk nfusun ou
kylyd; bunlarn ou da topraklarn verimsizlii, sert iklim koullar
ve ilkel teknikler yznden fakirlik iinde yayordu. cretli emekilerle
aileleri yaklak 25 milyon kadard am a bunlarn ou kylerde oturuyor
du. Gerek ehirli proletarya, fabrikalarda ve maden ocaklarnda alan
yaklak 3,5 m ilyonluk bir kesimdi. Bunlardan yalnzca 2 milyon kadar,
devlet denetim ini gerektirecek lde byk fabrikalarda alyordu.
Ama bu kk proletarya olduka younlam, arlk ekonomisinin
ve siyasi gcnn kalbinde stratejik konum a sahip olmutu. Hzl, devlet
destekli sanayileme, bir kuaklk bir zaman dilim inde bu snf yarat
mt. Demiryolu, havan topu ve m itralyz anda eer Rusya byk bir
g olarak kalm ak istiyorsa bunlar retecek kmr m adenlerine, elik ve
242 M a r k s i s t D n y a Tar i h i

m akine fabrikalarna sahip olmalyd. Bu jeopolitik zorunluluk, modern

bir sanayi yaratm ak zere devleti harekete gemeye zorlad.
Yksek vergilerle ve d kredilerle karlanp yksek gm rk vergi
leriyle korunan devlet yatrm lar, yllk %8 gibi rekor dzeyde bir b
ym e oran getirdi. Yeni sanayiler, benzerleri arasnda en ileri olanlary
d. 1.000den fazla ii altran dev irketler ABDde toplam iilerin
yalnzca %18ini olutururken, Rusyada bu oran %41i ayordu. stelik
Rus proletaryasnn te ikisi yalnzca blgede younlamt: St.
Petersburg, Moskova ve Ukrayna.
arlk kendi mezar kazclarn yaratm t. 1905te iiler canavar top
raa gmememilerdi; ama 1917 farkl olacakt.

O sm anl mparatorluu ve 1908 Jn Trk Devrim i

Devrim ler bulacdr. Bir istisna olmayan 1905 Rusya D evrim i de ba
ta ran (1906), Trkiye (1908), Meksika (1910) ve in (1911) olm ak zere
bir devrim dalgas fitilini ateledi. Trkiyedeki devrim, takip eden 20
yllk zaman dilim inde O rtadouyu dntrecek bir sreci balatt.
1908de Trkiye, Suriye, Irak ve bat Arabistan yneten Osmanl
m paratorluunun blgede hkimiyeti vard. Trke konuan bir sa
va beyinin 14. yzylda Anadoluda (Trkiye) kurduu Osmanl
m paratorluu, emperyal fetihlerle geen iki yzyllk dnemde gle
nerek 16. yzyln ilk yarsnda en gsterili gnlerini yaad. Bizansn
bakenti Konstantinopolisi [stanbul] 1453te ele geiren Osm anl ordu
lar, ardndan Balkanlar a ve O rta Avrupaya aknlar dzenleyerek Viyana
kaplarna dayand. Douda Hazar D enizine ve Basra Krfezine; bir
O sm anl gl haline gelen Kzl Denizin her iki tarafndan aa doru;
Msr, Libya, Tunus ve Cezayirin Osm anl vilayetleri olmasyla birlikte
Kuzey Afrikann neredeyse tam am na yayld.
mparatorluu, mutlakiyeti bir sultan ve ona elik eden asker ve dev
let grevlileri aygt ynetiyordu. M odern top ve misket tfekleriyle te
hiz edilmi ordusu, cretli profesyonel askerlerin yan sra, ellerinde tut
tuklar araziler karlnda askerlik hizm eti yapan toprak sahiplerinden
meydana geliyordu.
Osm anl sivil toplum u (krsal kesimde toprak aalar ile kyller, e
hirlerde tccarlar ve zanaatkrlar), idari m aksatlarla m uhafazakr cemaat
liderlerinin kontrol altndaki eitli etnik-din milletlere blnm t.
Osm anl devletinin lke iindeki balca megalesi, i dzeni muhafaza
etm ek ve vergileri toplam akt. Sivil toplum, im paratorluk devletinin ya
rarna vard. ktisat siyasetin hizm etindeydi. Geleneksel iktidar ve ayr-
 E m p e r y a l i z m v e S a v a 2 4 3

alklar korumaya kararl asker-brokratik, feodal ve airet sekinleri,

ekonomik ve toplum sal kuvvetlerin serbeste gelimesini engelliyordu.
Bundan trdr ki 18. yzyl boyunca jeopolitik g, duraan Osmanl
mparatorluu ndan daha dinam ik Avrupal rakiplerine kaymtr.
Merkez iktidar gerilerken, im paratorlua ikin zaaflar (hem corafi
hem de ulusal tutarllktan m ahrum olmas) aa kt. 18. yzyln ba
larnda Msr, yerel satraplarn ynetim inde fiilen bam sz hale geldi ve
Yunanistan, silahl ayaklanma sonucunda zgrln kazand. Osmanl
m paratorluu Avrupann Hasta Adam oldu. isyanlar ve yabanc
glerin saldrlar yznden paralanm a tehlikesinin bymesine ra
m en Osmanl ynetici snf reforma ve modernlemeye direndi. Pe pee
tertiplenen yukardan burjuva devrim i giriimleri hsranla sonuland.
Osm anllar 19. yzyl boyunca ayakta tutan, byk gler arasn
daki ekimeler ve yabanc kredilerle yatrm larn gelii oldu. Britanya
ile Fransa, Ruslarn gneye doru yaylm asn engellemek iin Krm
Savanda (1853-56) Trkleri desteklediler. A rdndan Britanyal ve
Fransz bankaclar, dem iryollar ve silahlanm a harcam alarn kar
lam ak zere krediler atlar. 19. yzyl sonu m odernlem esi bylece
Osm anl m paratorluunu bam l bir yar smrgeye dntrd.
Sultan II. A bdlham it rejimi (1876-1909), devlet gelirlerinin %60n or
duya ve idareye, %30unu ise yabanc bankaclara yaplan faiz demele
rine harcad.
1905-07de, dou Trkiyenin Erm eni tebaas, Rus rneinden esinle
nerek yeni vergilere ve zorunlu askerlie kar ayakland. syan bastra
mayan Osmanl rejimi, vergileri geri alarak af ilan etti. Ama bundan nce
isyan im paratorluun dier yerlerine srad.
Balkanlarda grev yapan dk rtbeli subaylar arasnda ttihat ve
Terakki Frkas (TF) adl m uhalif bir gizli rgt kuruldu. Jn T rk
hareketinin kalbi, Osm anl idaresindeki Selanik (bugn Yunanistann
Thessaloniki) ehriydi. TF, Abdlham it rejim inin gszlne ve yoz
lamasna fkeyle bakan, orta snftan milliyetileri bir araya getiren bir
partiydi. Liberal anayasay ve byk g statsne ulam ak iin gereken
reformlarla m odernlemeyi savunuyordu.
3 Temmuz 1908de bana buyruk bir binba, devrim ci bir manifesto
yaynlayarak tek tarafl bir giriimde bulundu. 23 Temmuzda TF lide
ri Enver Paa, A ralk 1876da ilan edilip sadece 3 ay sonra iptal edilen
Osm anl anayasasnn yeniden yrrle koyulduunu ilan etti. syan
ok ksa srede Balkanlardaki O sm anl ordularna yayld. Enverin bu
beyanatndan bir gn sonra Sultan Abdlham it meclis seimleri yapla
can duyurdu. Ordusu isyan eden diktatr teslim olmutu.
244 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Bu bir asker darbe mi, yoksa bir halk devrim i miydi? D evrim in ban
ordu subaylar ekiyordu. Rejim ordusunun asker disiplini, bu kez ter
sinden ilemiti: Erler ayaklanmam am a subaylarnn hkm ete kar
harekete geme emrine riayet etmilerdi. Ama denmeyen m aalar ve her
yere yaylm yolsuzluklar yznden erler arasnda zaten derin bir ho
nutsuzluk vard. Grev dalgasnn fitilini ateleyerek (Austos-Aralk 1908
arasnda 111 grev), ortalam a cretin %15 artmasyla sonulanan devrim,
vergilere ve askere alnmaya kar bir kyl devrim i olarak balad kr
sal kesimde de devam etti. Ermeniler balatt ama ok gemeden Trkler
ile A raplar da katld.
Yani bu, orta snftan subaylarn nclk ettii bir halk devrimiydi.
Jn Trk Devrimi neden byle ayrks bir biim almt?
Sanayi azgelimiti ve yabanc sermayeye bamlyd. Bu nedenle,
hem burjuvazi hem de proletarya fazlasyla zayft. Byk ehirleri da
rda tutarsak Osmanl toplum u corafi olarak dank, toplum sal bakm
dan paralanm ve kltrel olarak eitlilik gsteren bir yapya sahipti.
M erkezinde subaylarn yer ald devlet hizm etlisi orta snf, devrim e n
clk edebilecek uyuma, rgtlenmeye ve anlaya sahip yegne toplum
sal gruptu. Osmanl mparatorluu asker bir devlet olduundan Osmanl
Devrim i askerin liderliinde gerekleti. Gerileme srecinde olan ve
m odernliin kuvvetlerinin tehdidiyle kar karya kalan geleneksel bir
im paratorluk, bylelikle ayrks bir burjuva devrim i biimi ald: Fransz
(aadan) ile Prusya (yukardan) biim lerinin bir karm.
Diktatrlk kt am a diktatr grevinde kald. TF devrim in ban
ekm iti ama devlet iktidarndan dlanm t. Temmuz 1908 ile Austos
1909 arasnda Osm anl mparatorluu, saray ile klann siyasi otoriteyi
ele geirme kavgasna tututuu, istikrarsz bir ikili iktidarla ynetildi.
1909 Nisan ortalarnda kriz patlak verdi. Sultann rtl destei
ni alan slamc m uhafazakrlar, stanbuldaki yeni reform hkm etine
kar kitlesel gsteriler dzenlendiler ve rejime sadk param iliter gler,
Adana vilayetinde 17.000 Ermeniyi katlettiler. TF, aslnda bir kar-dev-
rim giriim i olan bu gsterileri ezmek zere harekete geti. 22 Nisanda,
Balkanlardan gelen birlikler stanbula girerek anayasann yeniden ge
erli olduunu ilan ettiler. Bir hafta sonra Yldz Sarayn igal ederek
A bdlham iti tahttan inmeye zorladlar.
Bu ikinci devrim, devlet iktidarn gerekte TF liderlerinin eline ver
di. Ama yeni rejim, Osm anl m paratorluunun birikm i elikilerine
zm bulamad. 1909-14 yllar, srekli siyasi krizlerin yaand bir d
nem oldu.
 E m p e r y a l i z m ve Sava | 245

Devrim, etkili kuvvetleri serbest brakt. Eer TF m odern bir kapi

talist ulus devlet ina edecektiyse, proleter ve kyl bakaldrs frenlen-
meliydi. Keza, im paratorluun tebaa halklarnn (Srplar, Yunanllar,
Bulgarlar, Ermeniler, Araplar) ulusal zlemleri de bastrlm alyd.
Devrimi sava dntrecekti. Trkiyenin 1911-23 arasn s
rekli savalarla geirmesi, eski im paratorluun yklp yeni Trkiye
Cum huriyeti nin kurulm asyla sonuland. Osm anllar 1912de Libyann
ve 1913te Makedonyann kontroln kaybettiler. Savalarla bouan TF
liderleri giderek otoriter bir tavr taknrken, demiryollar ina edip silahl
kuvvetleri m odernize etmek iin d kredilere ve yabanclarn uzm anl
na fazlasyla bam l hale geldiler. Ocak 1913te anayasal hkm eti de
viren asker darbeden sonra TFnin en nemli liderinin diktatrl
balad. Alman sermayesine ve asker danm anlarna bam lln art
mas, 1914n Austos ay balarnda Berlin ile gizli asker ittifaka giril
mesine yol at.
TF liderleri artk pan-Trkist milliyetilii savunduklarn beyan
ediyorlard. Bu, hem im paratorluk iindeki tebaa halklara (ki bunlarn
yaklak yars Trk deildi) hem de ok sayda Trkn arlk yneti
m i altnda yaad O rta Asyada Rusyann karlarna kar bir tehditti.
Ulusal aznlklar zerindeki basknn iddetlenmesi, Kafkaslarda sava
rtkanlyla ve Osm anl m paratorluunun, Alman emperyalizm inin
ileri karakoluna dnmesiyle balantl oldu.
1908-09 Jn Trk Devrimi, burjuva-milliyeti amalar olan bir orta s
nfn liderliinde gerekleti. i, kyl, asker ve ulusal aznlklarn halk
devrim i bastrld. Bunun karlnda eski Osmanl m paratorluu nun
halklar feci bir bedel deyecekti nk liderleri, m odern sanayilemi
dnya savann cehennem ateine srkleyecekti onlar.

1914: Barbarla Gei

Srp milliyetisi bir renci olan Gavrilo Princip, 28 H aziran 1914te
Avusturya-M acaristan tahtnn varisi Aridk Franz Ferdinand,
Bosnann Saraybosna ehrine yapt bir ziyaret srasnda suikast dzen
leyerek ldrd. Be hafta sonra Avusturya, Rusya, Almanya, Fransa ve
Britanya savaa tutum utu. Drt yl sren sanayilemi bir kym sra
snda 10 milyon kii hayatn kaybedecekti. Ne olmutu?
Byk olaylarn ok sayda nedeni vardr. Daha dorusu, ilk elde gze
arpan olaylar, M atruka bebekleri gibi i ie bir dizi elikiyi tetikler -
asker olan diplom atik olan, diplom atik olan jeopolitik olan, jeopolitik
olan da ekonomik olan sarmalayp kuatr. Bu nedenledir ki tarihi A.J.P.
246 I M a r k s i s t D n y a Tari hi

Taylor, Temmuz-Austos 1914te patlak veren dnya savann tren sefer

tarifelerinden ktn iddia edebilmitir. Byle derken savaan gle
rin, savan hzl ve ksa olacana inandklar, yle ki ordularn seferber
edilip demiryollar ile sevk edilme hznn sonucu belirleyecei gereini
ifade ediyordu; dolaysyla, bir lke harekete getii zaman dierleri de
aynsn yapmak zorundayd.
Am a bu, krizin iinde ortaya kt en dolaysz (ve en nemsiz) ge
rekeydi. Bir gerekeye saplanp kalmak, karm ak olaylarla ilgilenirken
anayolcu tarihilerin sklkla yaptklar yanltr. Tren sefer tarifeleri hak-
k n d ak i alayl ifade, kk eylerin byk savalar tetikleyebilecei ger
eini yanstr. Ama byk savalarn her zam an byk nedenleri vardr.
Tesadfi tarih teorisi pek aklayc deildir. I. Dnya Sava, on yl
lardr m ayalanan bir emperyalist savatr. Gelin altta yatan nedenlerine
bakalm.
Avrupada gerilim yksek olmasna karn Saraybosna suikast ilk
anda genel bir telaa neden olmad: A vusturya-M acaristann kendi i
meselesi olarak grld. A vusturya-M acaristan, Avrupan n kalbin
de yer alan ve Alm anca konuan H absburglarn ynettii, khne bir
hanedanlk im paratorluuydu. 39 m ilyonluk nfusunun 12 m ilyonu
AvusturyalI, 10 m ilyonu Macar, 6,6 m ilyonu ek, 5 m ilyonu Polonyal, 4
m ilyonu Ukraynal, 3,2 m ilyonu Hrvat, 2,9 m ilyonu Romanyal, 2 m il
yonu Slovak, 2 m ilyonu Srp, 1,3 m ilyonu Sloven ve 700.000i talyan idi.
A vusturyal ve M acar ynetici snflar im paratorluu beraber ynetiyor
lard. htiyar Habsburg otokrat Franz Josef hem Avusturya m paratoru
hem de M acaristan Kral idi.
Byyen ii snfnn m ilitanl ve milliyeti propagandann tebaa
halklar arasnda glenmesi, Habsburg rejim ini tehdit ediyordu. Rejimin
tepkisi, sorunlu bir bask ve reform karm oldu. 1914te anayasal hk
m et kt ve ancak saldrgan bir politika ... bu devleti ykm dan kurta
rabilir, diyen general Conrad von H tzendorf gibi ahinler kontrol ele
geirdi. Muhalefetin gz korkutuldu ve kararl asker eylemlerle devlet
otoritesi yeniden saland.
Avusturya ynetimi altnda yaayan Srplar iin bir direni fene
ri ilevi gren, bamsz Balkan devleti Srbistan hedef olarak seildi.
Htzendorf, 1906-14 arasnda devletin en yetkili konseylerinde tam 25
kez Srbistana (bu zehirli ylana) sava almasn istedi. Saraybosna
suikast, Habsburg ahinlerine esiz bir frsat sunmutu.
23 Temmuzda Avusturya hkm eti, Srbistana ltim atom vererek
Srplar Franz Ferdinand suikastnda su orta olmakla sulad ve soru
turm ada tam bir ibirlii yapmamalar, topraklarnda Avusturya aleyhta
 E m p e r y a l i z m v e S a v a 2 4 7

r tahrikleri engellememeleri halinde sava amakla tehdit etti. Srplarn

yantndan m em nun olmayan AvusturyalIlar, 28 Temmuzda sava hazr
lklarna balama em ri verip (Tuna nehrinin kar kysndaki) Belgrada
ate atlar. Bunlar, I. Dnya Savam n ilk kurunlan idi.
Srbistan, Rusyann mttefikiydi. AvusturyalIlar ve Ruslar,
Balkanlarda jeopolitik rakiplerdi. Rusya ayn zam anda devrim in eiin-
deydi. St. Petersburgun Viborg m ahallesinde barikatlar kurulm u, iiler
arn birlikleriyle iddetli bir atmaya tutum utu.
ar, 30 Temmuzda orduya seferberlik emri verdi. Viyanada olduu
gibi St. Petersburgda da ahinler egemendi. Sertlik yanls bakanlarla ge
neraller, Rusyann Balkanlardaki karlarn korum ak iin savan ka
nlm az olduunu; savan milliyetilik ateini glendirerek lkedeki
devrim ci ruh halini dalayacan sylyorlard.
Ama Rusyann seferberlik ilan etmesi, Almanya asndan lmcl bir
tehdit demekti. Ulusal birlik ve hzl sanayileme, Almanyay Avrupann
en byk gc yapmt. Gergin rakipler bir araya gelerek dm an bir itti
fak kurdular: Rusya, Fransa ve Britanyadan oluan tilaf Devletleri [l
Antant], Sadece bir tane gl m ttefiki (Avusturya-Macaristan) olan
Almanya, kendinden stn kuvvetlerle iki cephede savaa tutum ak gibi
korkutucu bir olaslkla kar karyayd.
Alm anyann sava plan, bu tehlikeli durum hesaba katlarak zen
le hazrlanm t. H azrlayan genelkurm ay bakannn adyla anlan
Schlieffen Plan, batda Fransay yere serecek 6 haftalk bir yldrm
savann ardndan A lm an kuvvetlerinin byk ksm nn Rus silindi
ri ile karlam ak zere douya kaydrlm asn ngryordu. Her ey
zam anlam aya balyd. Ruslar 30 Tem m uzda seferberlik em ri verdikle
rinde, Schlieffen Plan nn saati ilemeye balamt. B unun sonucunda
A lm an hkm eti, 1 Austosta Rusyaya ve 3 Austosta Fransaya sava
ilan etti.
Britanyallar ksa bir tereddt geirdiler. Almanyann Avrupaya
hkim olup Britanya m paratorluu nun gvenliini dorudan tehdit et
mesinden ekiniyorlard. Kriz imdi onun asli yapsn ortaya karmt:
Almanya ile Britanya arasndaki emperyalist rekabet.
19. yzyln ortasnda Britanya, dnyann ilk atlyesi; dnya genelin
de pam uun %50sini, km rn %60n ve eliin %70ini reten yegne
snai sper gt. 1914e gelindiinde Britanyann bu sanayilerdeki pay
pam ukta %20ye, km rde %20ye ve elikte sadece %10a dmt. Hem
Almanya hem de ABD, snai gler olarak Britanyay geride brakm
t. Britanya halen en byk im paratorluktu. Britanyann dnyadaki kara
paralarnn bete birini ve dnya nfusunun drtte birini ynettii 20.
248 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

yzyln balarnda zirve noktasna ulamt. Ama kresel hegemonyas

n srdrm ek iin gereken sanayi gc zayflyordu.
Ayn zamanda emperyalist gerilim iddetleniyordu. Her sektrde sa
ylar bir elin parm aklarn gemeyen dev tekelci firm alarn ulusal eko
nom iler zerindeki hkim iyeti artyordu. Bu firm alarn durm ak bilmek
sizin hamm addeler ve yeni pazarlar aray iinde olmas, onlar kresel
lekte yabanc rakiplerle atmaya srklyordu. Ulus devletler arasn
daki geleneksel jeopolitik atma bylelikle sermaye bloklar arasndaki
ekonom ik rekabetle i ie geiyordu. Byk gler, emperyalist ekime
nin tetikledii bir silahlanm a yarna girm iti.
Bu nedenle, savan arifesindeyken Avrupa, daha nce grlm em i b
yklkte ordulara sahip bir ktayd. Gda, giyecek, silah, ekipm an ve sava
malzemeleri retim inin sanayilemesi, Avrupann sahada aktif ordula
rnda 6 milyon kadar erkein derhal savamaya balayabilecei anlam na
geliyordu -ayrca arkalarnda 13 milyona yakn yedek kuvvet vard.
1906-12 arasnda A lm anlar Weltpolitik (dnya politikas) takip etm i
lerdi. Bu, ykselen Alm an emperyalizm inin, Britanya ile Fransann mev
cut im paratorluklar karsnda ben de varm demesiydi. Britanya donan
mas ile silahlanma yarna girilmesi bunun en ak ifadesiydi. Alman
Weltpolitiki, Britanya devlet idaresi sanatnn iki ilkesini ihlal ediyordu:
Kta Avrupasnda g dengesini korum a gereksinimi; Man Denizi li
m anlarnn dman bir kuvvetin eline gemesini nleme ihtiyac. Her iki
ilke de Britanyann ada olmasndan, ticari menfaatlerinden ve denizler
deki geleneksel stnlnden kaynaklanyordu.
Britanyay ve lkenin gemi tamacl rotalarn, byk bir donan
ma koruyordu. Blnm haldeki Avrupa, Britanya ynetici snfnn
hem im paratorluunu smrm e hem de denizar ticaretten kr elde
etme konularnda rahata hareket etmesine izin veriyordu. Tek (zellikle
de M an Denizi lim anlarn kontrolne alacak) bir gcn hegemonyas
altnda birleecek bir Avrupa, tehdit demekti. Donanm alar arasndaki si
lahlanm a yar, ite bu noktada anlam kazanyordu. Britanya, Almanya
karsndaki stnln srdrm ek iin 1899da 29 olan sava gemisi
saysn 1914te 49a kard. Ayrca, m uhteem yalnzlk politikasndan
vazgeerek Fransa ve Rusya ile ittifak yapt.
Bu, Almanyaya srdremeyecei bir asker yk getirdi. Britanya, filo
sunu glendirirken Fransz ve Rus ordular da byyordu. Almanya, her
iki tarafnda dm anlar olan bir kta gcyd. Bu nedenle, donanm alar
aras silahlanm a yarn terk ederek kara ordusunu bytmeye odaklan
m ak zorunda kald. Ayn anda hem Avrupada kendini savunup hem de
denizlerde Britanyaya kafa tutamazd.
 E m p e r y a l i z m ve Sava ' 249

1912 sonlarnda A lm an liderler, Avrupada silahlanma yarn kaybet

mekte olduklarna ve kuvvetler dengesinin aleyhlerine deitiine kana
at getirmilerdi. Olabildiince ksa srede balatlacak bir nleyici sava
desteklemeye baladlar. Alman ordusunun lideri Helmuth von Moltke,
bir uluslar savaann kanlm az olduunu sylyordu.
Yani, I. Dnya Sava nn nedeni, kart ulus devlet ittifaklar arasnda
ki asker rekabetti. Bu ulus devletler, rakip emperyalist sermaye bloklar
n n m enfaatlerini tem sil ediyordu.
Sermayenin younlam as ve merkezlemesi (1870lerin ortalarndan
itibaren baya hzlanan uzun vadeli bir sre), kresel rakip irketlerden
oluan bir dnya yaratm t. Sanayilemenin yaylmas da yeni (ve nem
li) kapitalist sanayi merkezleri dourm utu. Dolaysyla, rekabeti serma
ye birikim i, Avrupann byk gleri arasndaki geleneksel atmalar
yeniden biimlendirip canlandrm t. Bunlar, savaa doru geri sayma
iaret eden silahlanm a yarlar, ittifaklar ve sava planlarnda yansma
sn bulan, derinlerde yatan elikiler; Temmuz-Austos krizinin tetikle-
dii temel gerilimlerdi.
Ama sanayilemi emperyalizm, Avrupay savaa sokan atmalara
yol am ann tesinde, sava tarihin en fecisi yapacak lekte im ha arala
r da yaratt. 1914te kapitalizm, insanl dipsiz gibi grnen bir barbarlk
ukuruna itti.
En sonunda yaandnda ne kadar ok edici olduysa, birok solcunun
aslnda bir o kadar ngrm olduu bir eydi bu. Ancak, Avrupadaki
eitli sosyalist parti liderlerinin sava kkrtcl suuna fiilen ortak
olm alarna dorusu hi kimse hazrlkl deildi.

R eform m u, D ev rim mi?

Avrupann en byk sosyalist partisi olan Alman Sosyal Demokrat
Partisi (SPD), 4 Austos 1914te Reichstagda (Alman parlamentosu) oy
birliiyle sava kredilerini kabul etti. SPD bylelikle 10 milyon kiinin
lecei bir emperyalist savaa desteini sunuyordu. Karar Avrupa Solunu
sersemletti. Bu, Rus devrim ci Nikolay B uharine gre hayatm zn en b
yk trajedisi idi. A lm an Sosyal Dem okrasisinin teslim olm as, diyordu
Troki, beni savan ilanndan daha fazla artm t. Lenin, gazetede
okuduunda ilk nce bunun dzmece bir haber olduunu dnm t.
A lm an ii snf hareketi sarslyordu. Gen bir SPD eylemcisi, Toni
Sender her ey km gibi gzkyordu, diye yazm t. Kendisini,
cepheye giden birliklerle dolu bir yk treninde bulm utu. ou evli,
ask suratl ve yaklam akta olanlardan pek heyecan duym ayan erkek
250 M a r k s i s t D n y a Tarihi

lerdi. Sadece birka gn nce, 28 Tem muzda, sava kart 100.000

gsterici Berlin sokaklarn doldurm utu. Barn son gnlerinde, drt
gn boyunca Almanya genelinde dzenlenen en az 288 sava kart gs
teriye yaklak 750.000 kii katlm t. 1911den beridir ykselen sava
kart kitle hareketinin banda SPD yer alyordu. 4 Austostaki parti
oylamas, kitle hareketini bir daha dirilm em ecesine gerileterek, Alm an
ii snfn Junker subaylar kastnn ve onun sava m akinesinin ellerine
teslim etti.
4 Austos akam nda, az sayda devrim ci Rosa Luxemburgun
Berlindeki dairesinde topland. Emperyalizm kart bir bildiri yaynla
yarak, tannm 300 kadar sosyalisti de im za atmaya davet ettiler. Clara
Zetkin, telgraf ekerek hemen destek veren tek kiiydi. Sava kart
Alm an sosyalistleri birdenbire kck bir aznlk olmutu.
Alm anyada yaananlar Avrupann her yerinde tekrarland: Sosyalist
partiler, emperyalist dnya savanda kendi burjuva hkm etlerine des
tek olm ak iin enternasyonalizmi terk etti. kinci Enternasyonalin (dn
ya sosyalist partiler federasyonu) dzmece bir yap olduu aka grld.
Proleter dayanmasnda zm nen ifade edilen enternasyonalizm i destekle
yip glendirm ek yerine Enternasyonal, ulusal ovenizmin sava davulla
r duyulur duyulmaz dalp gitti.
1914te Avrupa iki ihtim ale gebeydi: Sosyalist devrim ya da emperya
list sava. On milyonlarca rgtl ve m ilitan iiye nderlik eden Avrupal
sosyalist liderler ilkini yelemi olsalard, I. Dnya Sava kym hi ya-
anmayabilirdi. Yanl giden neydi? Uluslararas dayanmay ve savaa
kar klm asn beyan eden tm konumalarla kararlar neden bo laf
lardan ibaret kalmt? Neden sosyalist liderler, son yzyl iinde tekrar
tekrar ii snfndan destekilerinin karlarna ihanet edip kapitalizm in
em irlerine uyum salamt?
Avrupa kapitalizm inin 1870lerden sonra hzla bymesi, 1914e ge
lindiinde saylar on m ilyonlarla ifade edilen bir sanayi proletaryas ya
ratm t. Kitlesel grevler sayesinde bu ii snf, Avrupa genelinde ou
yerde mcadeleci bir ii hareketi oluturm utu. Bu ise SPD gibi partilerin
kitlesel semen tabann yaratm t. 1912de bir milyon yesi ve 90 tane
gnlk gazetesiyle Alm an SPDsi, dnyann en byk ii snf rgty
d. Bnyesinde kadn kolu, genlik kolu, eitli sendikalarla kooperatifle
ri ve saysz spor kulbyle kltr derneini barndryordu.
O yl SPD, her oydan birini ald ve 110 milletvekili kararak arpc
bir seim baarsna im za att; Reichstagn en byk partisi oldu. Ama
rgtn kk bir yasad aznlktan kitlesel bir seim aygtna dn
mesi, partinin toplumsal ve siyasi niteliini de dntrd.
 E m p e r y a l i z m ve Sava 251

Bu, revizyonizmin (ya da ilerdeki adyla reformculuun) ykselm esin

de grld. Revizyonizmin balca savunucusu Eduard Bernstein (1850
1932), kapitalizm in krize yatknlnn gerilediini, refahn m untazam an
arttn ve ii snfnn koullarn iyiletirm enin en iyi yolunun bun
dan byle kademeli reform olacan savunuyordu. Bernstein, SPDyi bir
toplum sal devrim partisi olarak deil de demokrat-sosyalist bir reform
partisi olarak yeniden tanm lam ak istiyordu.
Bernstein SPDde asla hkim olamad ama partinin keskin bir ekil
de saa kaymasnda etkisi oldu. Kari Kautsky (1854-1938), daha ok o
unluun temsilcisiydi. Revizyonistten ok ortayolcu idi. Kapitalizmin
sm rc ve iddet dolu olduuna, sosyalizm in m antkl ve zorunlu ol
duuna inanmaya devam ediyordu. Ama ayn zamanda, elikilerle dolu
olan sistemin, ii snfnn devrimci eylemi olmakszn nihayetinde ken
diliinden kecei grn benimsiyordu. Bu nedenle Kautsky teoride
devrim ci ama pratikte reformcuydu. Bu tutumuyla, Bernsteinn su ka
tlm adk reformculuu ile Rosa Luxemburg gibi devrimci sosyalistlerin
siyaseti arasndaki boluu dolduruyordu. Ancak, her eilim de ayr
partiler kurm ak yerine varlklarn SPD iinde srdrd.
Reformculuk, hem bir snfn snrl bilin dzeyini hem de bir top
lumsal grubun fiil m addi karlarn yanstr. Kapitalizm koullarnda
yaayan ou ii karm ak bilince sahiptir. Bu, etkenin etkileim
den kaynaklanr. Birincisi, sistem sm ry, basky ve iddeti temel al
dndan, kurbanlarnda fkeye ve direnie neden olur. Snf mcadelesi,
kapitalizmde daim dir. te yandan, toplum un hkim fikirleri, ynetici
snfn fikirleridir ve birok ii, ou zam an bu fikirlerin en azndan ba
zlarn kabul eder. Bu fikirlere g kazandran nc etkendir: Snfsal
g dengesi olumsuz gzktnden iilerin sklkla savaacak zg
venden yoksun olduklar gerei.
Lenin, sendikal bilin ile devrimci bilin arasnda ayrm yapyor
du. lki, ou iinin ou zamanki tutum udur; sistemin kim i yanlarn
dan holanm azlar ve bazen belirli reform lar iin kavga verirler ama onu
devirm ek iin topyekn bir mcadeleye girm e kararll gstermezler.
Reformculuk, sendikal bilincin siyasi biimidir. ilerin, sistem ierisin
de kalarak siyasi deiim getirecek snrl arzularn yanstr. Bir snf ola
rak iilerin karlarn yanstmaz. Asl nemli olan, kapitalizm in yklp
yerini demokrasiyi, o rtak mlkiyeti ve insan ihtiyalarn temel alan bir
sistem in almasdr.
Ancak reformculuk, ii snf hareketi ierisindeki belirgin bir top
lum sal katm ann karlarn yanstr: Sendika liderleri, sosyalist siyaseti
252 I M a r k s i s t D n y a Tarihi

ler ve onlarn tam zam anl grevlilerden, aratrm aclardan, gz boyama

doktorlarndan [spin-doctor] oluan kendi brokrasileri.
Emek brokrasisinin siyasi rol, iyerindeki smr koullarn m za
kere etm ek ya da parlamentoda sosyal reformlar geirmektir. Bu roln
icra ederken, ynetici snfn temsilcileriyle birlikte alrlar. Onlarnki
sermaye ile emek arasnda arabuluculuk roldr. Sradan iilerle kar
latrldnda emek brokrasisinin toplumsal konumu ayrcalkldr:
Sendika grevlileri ve siyasetiler yksek m aalar alrlar, ileri daha tatm in
edicidir ve alma koullar daha iyidir. Grece konforlu ve m uhafazakr
bir evrede yaarlar. ilerin normal, her gnk reformcu bilinci, emek
brokrasisinde cisimleir: Sol siyasetin en kk ortak paydas.
Reformcu bilin milliyetilii ierir. Eer ama sistem iinde kalarak
reform lar yaptrmaksa, burjuva ulus devleti, devrimle devrilecek bir he
def olm aktan kp siyasi eylemin erevesi olur. Milli karlar, m m
kn olan reformlarn snrn izer.
1914e gelinceye dein bunlardan hibiri belirgin deildi. Rosa
Luxemburg, reformculua kar mcadelenin en n safnda yer alyordu.
SPD liderlerinin glenen brokratik m uhafazakrlna kar-devrim -
ci sosyalist gelenein savunulm asnda merkez bir rol oynad. Marksist
gelenein geliiminde zellikle iki bror kilom etre ta oldu -Sosyal
Reform mu, Devrim mi (1899) ve Kitle Grevi, Parti ve Sendikalar (1906).
Ama dnya sosyalist hareketini param para eden 4 Austos 1914 ihaneti
ni Luxemburg bile tahm in edememiti.
I. Dnya Sava nce 1917de Rusyada, sonra 1918de Alm anyada
devrim le sona erdi. Bu olduunda sosyalist papazlar, devrimci iilerin
kurduklar barikatlarn kar cephesinde saf tutacaklard. ileri ilkin
emperyalist sava kym na ynlendirdikten sonra imdi onlar faist kar-
-devrim cilerin ellerine teslim etmek iin ellerinden geleni yapyorlard.
Kapitalist kriz anlarnda reform cularn tarih rol ite budur.

I. D nya Sava
I. Dnya Savann balangcnda, mavi ceket ve krm z pantolon
iindeki Fransz piyade hatlar, mitralyzlere ve m odern toplara kar
mcadele ettiler. Sadece bir ay iinde Franszlar adam larnn drtte birini
kaybettiler.
yl sonra savan ehresi ebediyen deiti. Muhabereler aylarca
sryor, onlarca kilom etrekarelik bir alana yaylyordu. Lastik, aa k
tkleri, bomba ukurlar, dikenli teller ve cesetlerle kapl bir ple d
nm t toprak. ou zam an ortalkta kimse gzkmyordu. Birlikler,
 E m p e r y a l i z m ve Sava j 253

siperlerle tnellerden oluan yeralt yaplarnda kalyordu. Saldrya geil

diinde m m kn olduunda korunm ak iin kk gruplar halinde sr
nerek ilerleniyordu.
Kayplar yine de insan dehete drecek kadar oktu. Verdun m uha
beresinde (ubat-Aralk 1916), yaklak bir milyon asker ld ya da yara
land. Somme M uharebesi (Haziran-Kasm 1916) de arkasnda bir o kadar
l ya da yaral brakt. Her iki olayda da ordular sadece birka kilometre
derleyebilmiti. stelik krdm zlememiti. Sava eskiden oldu
u gibi devam etm iti. Passchendaele M uharebesinde (Temmuz-Kasm
1917), bir milyon kii daha hayatn kaybetti ya da yaraland. Aralksz
yaan yamur, sava alann amur deryasna evirmiti. Yaralanan bin
lerce asker dt yerde boulup hayatn kaybetti. Yine cephede sadece
birka kilometrelik bir deiiklik oldu ve sava nne geilmez biimde
devam etti.
I. Dnya Sava, ei grlmemi bir kym a, ykma ve israfa yol at.
Sanayi toplum unun, kitlesel retimle insan ihtiyalarn karlam a gc
tam tersine kullanld: Sanayilemi bir kyma. Sava, ulusal kapitalist
bloklar arasndaki rekabetin ar bir davurumuydu. Rakip bloklarn
tm sanayi gc, byk ordular kurulm asna ve bunlarn silahlandrlp
gereksinim lerinin karlanm asna vakfedildi. Sonu pata durumuydu.
Zorunlu askerlik hizmetiyle milyonlarca kiiden oluan ordular ya
ratlm t. 1815te W aterlooda Prusya ordusu 60.000 kiiydi; 1870de
Sedanda Prusya ordusu 200.000 kiiydi. Ama 1914te Bat Cephesi nde
arpan Alman ordusunda 1,5 milyon asker vard. Bu kadar byk bir
ordunun savamaya devam etmesi iin gereken silah, cephane ve mal
zemeler, kitlesel retim le saland. 1815te Waterlooda Britanyallarn
156 topu vard. Toplamda birka bin glle harcadlar. 1916da Sommede
1.400 toplar vard ve birka gn iinde iki milyona yakn top mermisi
kullandlar.
M odern ate gc, akl ermez bir elik frtna ve bo sava alan
yaratt. Askerler bir bom ba ukurundan dierine srnerek ilerliyor,
bom balarn yerle bir ettii binalarn ykntlarna snyor ya da yeral
t tnellerinde bekliyordu. Pata durum u ve ypranma, tm atmay e
killendirdi. Sanayi retim i belirleyiciydi: Hep daha fazla silah, mermi,
patlayc retilmesi talep ediliyordu. M ilyonlarca ii sava sanayilerinde
altrlyordu. Vatan cephesi, bom bardm anlarn ve ablukalarn hedefi
oluyordu.
I. Dnya Sava siperleri, kym n simgeleri haline gelmitir. Ama buna
neden olmadlar: Aslnda, ate gcnn hkim olduu sava alanlarnda,
elik frtnasndan korunm a saladlar.
254 | M a r k s i s t D n y a Tarihi

Pata durum u hikyenin yalnzca bir ksmyd. Sanayilemi m ilitariz

m in dinam ii, giderek daha lmcl imha aralar da retti. Rakip bilim
insanlar ile mhendislerin, uluslarnn ldrm e gcn artrm ak iin
birbirleriyle rekabete tutum alar sonucunda teknolojik silahlanm a yar
nda srama yaand. 1914te on binlerce svari varken, 1918te a rtk bin
lerce tan k vard. 1914 Austos aynda Britanyann tm Bat Cephesi nde
30 tane asker ua varken, 1918 Austos aynda tek bir m uhaberede 800
tanesi kullanlyordu.
Dolaysyla, savan nitelii ister istemez deiti. Austos ve Eyll
1914n m anevra sava, Ekim ve Kasma gelindiinde siper sava k
m azna dnmt. 1915 boyunca cepheler arasndaki blgeye yaplan
saldrlarla km azdan kurtulm a giriimleri, kanl bir ekilde pskrtl
d. Siyasetiler ve generaller, daha fazla adama ve cephaneye ihtiyalar
olduuna karar verdiler. Verdun, Somme ve Passchendaelede lm saan,
aylarca sren taarruzlar, 1916 ve 1917 yllarnda savan nc evresin
de gerekleti. Bunlar, zorunlu askerliin ve btnyle seferber olmu,
topyekn sava ekonomilerince materieVin [asker malzemeler] kitlesel
retim inin ac meyvesiydi.
Siper savalar tm cephelerde geerliydi. Bat Cephesi deneyimleri,
Dou Cephesi nde, Balkanlarda ve O rtadouda grlebilirdi. D ounun
uzayp giden cephelerinde, hatlar genellikle daha zayft ve kolaylkla ya-
rlabiliyordu. Ama byk mesafelerde ikm al yollarnn yetersiz kalmas,
muzaffer ordular yavalatt ve malup olanlarn daha geride yeni siper
hatlar kurm alarna olanak tand.
En sonunda amaz, bir yandan ate a ve m anevra yapa dayal yeni
piyade taktiini kullanan, te yandan ok sayda tankn ve hava gcnn
desteini alan devrimci bir bileimle krld. Ama bu kym sona erdir
medi. Yeni manevra sava, siper sava patasndan daha da kanl oldu.
Katillerin fatura bykln, arpm ann mizac deil lei belirli
yordu. Sanayi kapitalizm inin rnyd bu.
ki etken belirleyiciydi: Birincisi, byk gler, sanayileri genileyip
rekabete tututuundan emperyal ekimeye gre blnmt; kincisi,
byk gler arptnda, bu ayn sanayiler im ha aralarn seri olarak
retebiliyordu. Bu, II. Dnya Savann ilkinden daha uzun ve kanl ol
m asnn bir nedenidir. lki 4 yl srp 10 milyon cana mal olurken, 6 yl
sren ikinci savata 60 milyon kii ld. Kresel sanayi kapasitesi 20 yl
sonra ok daha bym t. Bugn bir dnya sava byk bir olaslkla
ok daha lmcl olacaktr.
M odern sanayilemi savaa ikin kym ve m ahrum iyet, toplum-
lar param para etti. Ynetici snf, savaa verilen destei canl tutm ak
 E m p e r y a l i z m ve Sava 255

iin dm an eytanlatrrken, hainleri ve casuslar alenen aa

lad. Bu kimi zaman soykrma varan bir rklk boyutuna ulat.
Osm anl Trkleri, 1915 ylnda terrle sava srasnda ieride 1,5 milyon
Erm eniyi tfekle, sopayla ve ihmalle katlettiler. Bir kuak sonra soykrm
bile sanayileecekti: Naziler, zel olarak yaplm imha fabrikalarnda 6
m ilyon insan ve bir o kadar da Yahudiyi katlettiler.
Ynetici snf asndan, askerlerle iilerin kanl ypratm a savama
kar isyan etmeleri tehlikesi sz konusuydu. Patronlarnn im paratorluk
ve kr savan srdrm ek yerine snfsal karlarn ulusal nefretin nne
koyarak, "dm an devletlerdeki asker ve iilerle birlikte hareket edebi
lirlerdi.
I. Dnya Sava tam da byle' bir isyanla sona erdi. 1917den itibaren
Avrupay bir protesto ve devrim dalgas kasp kavurdu. nce Rusyann
savatan ekilmesiyle Dou Cephesi kapand. A rdndan Almanya, Bat
Cephesi nde sava bitirdi. Bunun ardndan, devrim in kresellemesi teh
didi yllarca hissedilecekti. Halkn savaa kuvvetli tepkisi, her yerde y
netici snflan alaa edilm enin eiine getirdi. Kapitalizm, son nefesini
verm ekten kl pay kurtuldu. imdi, dnya devrim inin bu gelgit dalgasna
eileceiz.
D n y a d e v r im in in sesi: 1920d e L e n in P e t r o g r a d d a ii ve k y l le re
s e s le n irk e n (T r o k i k r s n n h e m e n y a n n d a )
 12

D e v r m c D alga

1917-1928

I. Dnya Sava, rakip ulusal-kapitalist bloklar arasnda cereyan eden

emperyalist bir savat. Ama, kresel kaynaklarn ve gcn, ynetici s
nfn bir grubunun aleyhine olacak ekilde bir dierinin karlar dorul
tusunda yeniden bllmesiydi. nsanlarn byk ounluu, zaferden
hibir kazanc olmayacak, aksine kym n, ykm n ve skntnn ortasn
da kaybedecek ok eyi olan kurbanlard.
Hem bu nedenle hem de kararl ve srekli byyen sava kart bir
aznln abasyla, 1914 Austos unda savan patlak vermesiyle birden
bire duraklayan kitle hareketi yava yava yeniden canlanmaya balad.
Giderek glenerek tarih in grd en byk ii snf devrim i dalgasn
dourdu; nce Dou Cephesi nde, ardndan Bat Cephesi nde atmalar
durdurdu ve en sonunda da Avrupa kapitalizm inin varln tehdit eder
hale geldi.
Rus Devrimi ile balayp Alman D evrim inin yenilgisiyle sona eren
1917-23 olaylar, gnm z eylemcileri asndan en zengin tarihsel dene
yim dam arn temsil eder. Hareket nasl olutu, hangi biimi ald ve neden
baarsz oldu?

1917: ubat D evrim i

Savan balamas, Viyana, Petrograd, Berlin, Paris ve Londrada heye
canl yurtseverleri sokaklara dkt. Grevler bitti, protestolar iptal edildi
ve ii snf m ahallelerindeki barikatlar kaldrld. Troki Avusturya-
M acaristanda kitlelerin yurtsever cokusundan, A rthur Ransome
Rusyada o ann nasl ulusu tek bir vcut haline getirdiinden, Rosa
Luxemburg Almanyadaki lgn hezeyandan bahsediyordu.
Her ey yok olup gitm em iti. Kalabalklar arlkl olarak orta snf
tand. Fabrikalarda ve ii snf m ahallelerinde genellikle daha durgun
258 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

bir ruh hali hissediliyordu. Am a siyaset keskin bir ekilde saa kaym,
emek hareketi liderleri ovenizme teslim olmu ve balarda ykselen sa
va kart seslere artk kim se kulak asmaz olm utu. On milyonlarca kii
sava cokuyla destekledi ve yine on milyonlarca kii, kendi birliklerini
desteklemekten baka seenekleri olmadn dnd. Kapitalizm dn
yay barbarla srklemekle kalmam, insanl da sava ateiyle delili
in eiine getirmiti.
Neredeyse herkes, 1870 Fransa-Prusya Savanda olduu gibi savan
ksa sreceini bekliyordu. Alm anlar 6 hafta iinde Pariste olacaklarn
umuyordu. Fransz askerleri, birlikleri tayan vagonlarn yan taraflarna
' Berline diye iziktiriyorlard. Britanyal siyasetiler, savan ylbana
kadar biteceini sylyorlard. Ama byle olmad. Uzadka uzayan sa
va, benzeri grlmemi bir vahete yol at nk m odern kapitalizm in
gelimi sanayileri, imha aralarn tarihte daha nce bilinm edik lekte
seri olarak retebiliyordu.
Kyma yaplan yatrm lar arttka, savan amalar da harcam ala
ra deecek lde byd. Alm an liderler O rta Avrupann tam am na
hkim olmay, Belika ile dou Fransann sanayi blgelerini topraklar
na katmay ve Balkanlar a, Trkiyeye ve O rtadouya uzanan bir nfuz
alan yaratm ay planlyorlard. Afrikadaki Alm an smrgelerini eline
geiren Britanyann plan, Fransa ve Rusya ile birlikte O rtadouyu pay
lamakt. 1871de Almanyaya kaptrdklar Alsas-Loreni geri alm ak iste
yen Franszlar, sanayi merkezi Renanyaya gz dikmilerdi. Asker kuvvet,
sermayenin yaylmasn salayan asli m ekanizm a olarak ekonomik reka
betin yerini almt; kr elde etmek iin oluk oluk kan ve para aktlm as
gerekiyordu.
Avrupal askerlerin, iilerin ve kyllerin dedii bedel ok yksekti.
Almanya, askerlik andaki her sekiz erkekten birini, Fransa ise her be
erkekten birini kaybetti. M ilyonlarca insan, hayatnn geri kalann sakat
geirmek zorunda kald. Cephede hizmet eden yerel alaylar takviye ola
rak gnderildiinden ehirlerde erkek kalmad.
Anavatanda cretler drlyor, fiyatlar zamlanyor ve kaynaklar sa
va retim ine ynlendirildiinden yiyecek ktlklar yaanyordu. 1917de
Alman iiler, ihtiyalar olann te ikisi kadar kalori alabiliyordu. Sava
sona erm eden nce yaklak 750.000 kii alktan hayatn kaybetti.
Toplum altst olmutu. Daha nce kylerinden hi ayrlmam kyl
ler, uzak yerlerdeki sava alanlarnda lme gnderiliyordu. ehrin gece
kondu mahallelerinden toplanan gen iiler, m odern sanayilemi sava
n girdabna atlyordu. nceden ev kadnl yapan kadnlar, cephane
fabrikalarnda erkeklerinin yerini alyor, sendikaya katlyorlard.
 D e v r i m c i Dalga 2 59

Snfsal gerilimler artm t. Top atei altnda, su iinde kalm siperler

de yaayan ve yetersiz beslenen askerler, hatlarn gerisinde ky evlerinde
kalan kurm ay subaylara hi iyi gzle bakmyorlard. Yaam standartla
r dtnden iilerin grev yapmas yasaklanrken, savatan kr elde
eden bankaclarla patronlar zenginleiyordu. 1916-17 kna gelindiinde,
Avrupa genelinde siperlerde ve vatan cephelerinde kasvetli bir ruh hali
hkim di. Kusursuz bir frtnann eli kulandayd. Ama nerede patlak ve
recekti bu frtna?
Eski kuaktan olan bizler, yaklaan devrim in kaderini belirleyecek
muharebelerde arpacak kadar yaam ayabiliriz, diyordu Lenin Ocak
1917de bir grup gen iiye hitap ettii Z rih te. Oysa Rusyann eko
nom ik gerilii onu Avrupann en zayf halkalarndan biri yapyordu.
Rusyann dnya hkim iyeti uruna verilen bu kanl mcadeleye katlm a
s, gcn aan bir macerayd. Rusya, uzun mesafeler, ilkel tarm , seyrek
demiryolu a ve m him m at savanda m ilyonlarca kiilik ordular bes-
leyemeyecek kadar kk sanayisiyle kaybetmeye m ahkm du. lk aylar
da, diye yazyordu Troki:
askerler hi dnm eksizin ya da pek az dnerek k en dilerini top m erm ile
rin in altna atyorlard; am a gn getike deneyim leri a rtt -ca h ilce em irler
verilen dk rtbeli askerlerin ac deneyim leri. G enerallerin kafa k ark l
n, taban delik ayakkablaryla yap tk lar am asz m an ev ralarn saysna,
atlanm nlerin saysna bakarak lyorlard. Bu kanl in sa n ve nesne
karm ndan genellem i bir szck duyuluyordu: arapsa.

Alk ve umutsuzluk, siperlerde bekleyen kyl piyadeleri iten ie ke

m iriyordu. Disiplinsizlik ve firarlar yaygnlamt. H att bir arada tutan
tek ey neredeyse krba ve infaz cezalaryd. Alk, ii m ahallelerinde de
kol geziyordu. Yine de, 1917 ylnn 23 ubat sabahnda arn iktidar her
zam anki kadar salam gzkyordu. O gnk gsterinin (Uluslararas
Kadnlar Gn), Rus D evrim inin fitilini ateleyecei konusunda hi kim
senin en ufak bir beklentisi bile yoktu.
Devrimci yeralt rgtlerinin gn toplantlar, konum alar ve da
tlan brorlerle geirmekten baka bir niyeti yoktu. Bir grev ya da gs
teri ars yaplmamt. nemli deildi. Bir ey kopmutu. Kitleler ar
tk daha fazla katlanam yordu. Kadn dokum a iileri greve ktlar ve
Kahrolsun zamlar! Kahrolsun alk! ilere ekmek! sloganlar atarak
yrye getiler. Dier fabrikalarn nnden geerken el kol hareketle
riyle, kar topu atarak ve bararak ierideki iileri kendilerine katlmaya
ardlar: Gelin! i brakn! Sokak protestosunun enerjisi birbiri ard
na ii gruplarn eyleme ekerken hareket byyerek kendiliinden bir
toplu greve dnt.
 I
260 j M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Ertesi gn Petrogradl 400.000 iinin yars harekete katld ve ekmek

fiyatnn drlm esi taleplerinin yan sra artk ok daha meum eyler
duyuluyordu: Kahrolsun otokrasi! Kahrolsun sava!
O gn ve takip eden gnlerde polisle, asker birliklerle ve Kazaklarla
atmalar yaand. Ama bunlarn hepsi kanl deildi. Kazaklara, Erikson
dokuma fabrikasnn 2.500 iisine saldrm alar emredildiinde, subay
larnn iki yana sraland bir koridordan geerken bazlar iilere g
lmsyordu. Troki, Disiplinden geriye sadece ince ve effaf bir kabuk
kalm t ki bu da her an krlabilirdi, yorum unu yapyordu.
23-27 ubat tarihleri arasnda, ii ynlarnn bakentin sokaklarn
' da devletin silahl kuvvetleriyle kar karya geldii be gnlk srede
devrim kritik belirsizliini srdrd. yle devam ediyordu Troki: Hi
kukusuz ki her devrim in kaderini belli bir aam ada ordunun tavrndaki
krlm a belirler. Ne kadar skntl ve m em nuniyetsiz olsa da, vurm as
emredilen insanlara iten ie ne kadar sempati duysa da, subaylarna kar
geldiinde asker byk bir risk alr. Kazan kaldracak cesareti toplayabil
mesi iin karsndaki kitlenin kazanacak gce ve kararlla sahip oldu
undan em in olmaldr.
Bu mesele, be gn sresince Petrograd sokaklarnda yaanan kim i
byk kim i kk binlerce karlamada karara baland. Kaamak bir
bakla, bir glmsemeyle, yanklanan bir sloganla; acmasz bir subayn
emri karsnda alktan nefesi kokan bir annenin lyla; kalabalk bir
caddede ortak insanln dourduu baskyla; devrim in mikrobiyoloji
siyle kararlatrlr.
D rdnc gnde klalarda iddetli bir isyan dalgas patlak verdi.
ilerle askerler sokaklarda kaynap silahlaryla ve kzl bayraklaryla
birlikte gsteri yaptlar. Dzeni yeniden salamak iin cepheden getirilen
yeni alaylar da ykselen devrim ci dalgaya kapldlar. Generaller ordunun
kontroln kaybettiler. ara, tahttan ekilmedii srece olaylarn nne
geilmesinin m m kn olm adn bildirdiler. arlar mparatorluu, be
gn sren proleter devrimle yklm t. Rusya artk bir cum huriyetti.
Ama ne t r bir cumhuriyet? Nasl idare edilecekti? Kim ynetecekti?
nsanlar, talep ettikleri ekmek ve bar elde edecek miydi? Bu sorular ce-
vaplanmay bekliyordu. Rus Devrim i daha yeni balamt.

kili ktidar; Devrim in Mekanii

Tarihteki en byk proleter devrim gereklemiti. Kavga, alan in
sanlarn kitlesel eylemiyle srdrlm ve kazanlm t. Burjuvazi ve orta
snf hibir rol oynamamt. Yine de iktidar iilere deil, (kstl sorum
 D e v r i m c i Da l ga | 261

lulukla ve olduka snrl yetkilerle seilmi parlamenter organ) arlk

Dum asndaki Kadet P artisin in liberal-burjuva siyasetilerine gemiti.
Kadetler, liberal toprak sahiplerinin, sanayicilerin ve aydnlarn partisiy-
di. Da fare dourmu gibi gzkyordu. Troki buna ubat Devrim inin
paradoksu demiti. Neden byle olmutu?
Kitleler, toplumu ynetebilecek bir siyasi g olarak rgtlenmemi-
lerdi henz. Ne de bunu yapabilecek zgvene sahiptiler. Ama siyaset
boluk kaldrm az ve g en az direnle karlat dorultuda ilerler.
Dolaysyla, mevcut liberal-burjuva m uhalefet siyasetileri, Rusyann
en nemli masasndaki bo sandalyeleri annda igal ettiler.
Sradan halkn ou, eitimli, deneyimli ve akc konuan bu siya
setilerin sylediklerine ve vaatlerine inanyordu. Kadetlerin, zenginleri
temsil eden snf dm anlar olduunu ac deneyimlerle renm eleri ge
rekecekti.
Sol partilerin liderleri karkl daha da krklediler. Sosyal
Devrimciler* (SDler), eski Narodnik hiziplerin birlemesiyle olumu,
radikal aydnlarn partisiydi. Kylle odaklanm aya devam ederek dev
rim srasnda kyllerin oylar temelinde bir kitle hareketi oluturdular.
Ama sonra, zengin kyllerin m uhafazakrln, orta halli kyllerin
kararszln ve yoksul kyllerin edilgenliini parti iinde bir araya ge
tirdiler. Bu paral ve geri snfsal taban, SDTerin belirleyici bir devrimci
liderlik stlenmesini engelledi. ok gemeden de blndler. Sa SDler
Geici H km eti desteklerken, Sol SDler Bolevikler ile ittifak yapt.
M enevikler (reformcu sosyalistler), Rus Sosyal D em okratlarnn ro
lnn kendi devrim lerini yapmak deil, liberal burjuvazinin parlam en
ter demokrasiyi ve yurtta haklarn yerletirme abasn desteklemek
olduunu savunuyorlard. Bolevikler (devrimci sosyalistler) de nce
benzer bir konumu benimsemilerdi. 1903te Meneviklerden kopmala
rndan sonra bile Rus D evrim inin snrl bir burjuva devrim i olacana
inanm aya devam etmilerdi. Bu konum un mant, 1917de yeni Geici
H km eti desteklemelerini gerektiriyor gibiydi.
3 N isanda Bolevik Parti lideri Lenin, Petrogradn Finlandiya istas
yonuna geldi. Srgnden dnnde onu binlerce ii ve asker karlad.
ok gemeden parti politikasyla ters dt; emperyalist sava iddetle
eletirerek bir an nce bar yaplmas, Geici H km etin devrilmesi ve
dnya sosyalist devrim i nin ilan edilmesi arsnda bulundu. Bolevik
Parti alabildiine dem okratikti (1917 boyunca devam eden tartm alarn
sonucuydu bu) ve Lenin, bir konumasyla partin in konum unu tersine e

* S o s y a lis t D e v r i m c i P a r t i - e v.
262 M a r k s i s t D n y a Tari hi

viremezdi. Josef Stalin gibi daha tutucu liderlerin iddetle destekledikleri

parti politikasn deitirmek iin parti iinde zorlu bir mcadele vermek
zorundayd.
ey belirleyici oldu. Birincisi, partinin sradan eylemcilerinin ruh
hali Leninde somutlamt ve bu eylemciler, derinleen toplumsal-siyasi
krize tepki olarak hzla sola kayan kitlesel ii snf hareketiyle iyi kay
namlard.
kincisi, Geici Hkm et, temsil ettii snf gleri yznden
Boleviklerin Ekmek, Bar, Toprak sloganyla zetlenen halk taleple
rini karlam aktan uzakt. Savaa devam etmeye kararl olan hkm et,
ekonomik krizi zemedi ve kyllere toprak falan vermeyecekti.
ncs, kitleler, ii, asker ve kyl konseyleri (sovyetler) a iin
de rgtlenm iti. Sovyetler, halkn taleplerinin dem okratik ifade kazan
masn salyor, bunlarn elde edilmesi iin kitlesel protestolar dzenliyor
ve embriyo halindeki alternatif halk hkm etini temsil ediyordu.
Bolevikler, Sovyetlerde sakl bulunan potansiyeli iki sloganla belir-
ginletirecekti: Kahrolsun Geici Hkm et ve Tm ktidar Sovyetlere.
Burjuva devletinin yklp yerine yeni bir proleter devlet kurulm as gerek
tii, bunun yansmasyd.
ubat D evrim inin paradoksu, Trokinin ikili iktidar dedii eyi
yaratt: A lternatif ve rakip iki siyasi otorite m erkezinin toplum ierisin
de ayn anda var olmas. Eski devlet aygtnn denetim ini elinde tutan
ve mlk sahibi snflar temsil eden Geici H km et, ikili iktidarn bir
tarafyd. Sovyetler, yani devrim ci kitlelerin dem okratik meclisleri dier
taraf oluturuyordu.
kili iktidar fazlasyla istikrarsz olduundan srdrlem ezdi. Ya
Geici H km et sovyetleri ezip rakipsiz bir zel mlkiyet ynetimi kura
cak ya da sovyetler Geici H km eti devirip yeni bir toplumsal dzen ya
ratacakt. Leninin grevi, bu anlay partisine benim setm ek ve onu ik in
ci devrime hazrlam akt. Troki ile kk bir takipi grubunun Temmuz
aynda Bolevik Parti ye katlm alar Leninin konum unu glendirdi; iki
devrimci lider bundan byle yakn siyasi m ttefikler olarak alacakt.
Leninin Devlet ve Devrim bror, partisinin bu ekilde yeniden si
lahlanm asna nemli bir katk olarak Austos 1917de yazld. Kapitalist
devletin yansz bir kuvvet olmayp aksine ynetici snfn karlarnn sa
vunucusu olduunu srarla belirtiyordu. Leninin polemik yazs, zgn
Marksist gelenein yeniden vurgulanm asyd nk Marx, byk lde
1871 Paris Komn deneyimine dayanarak, kapitalist devletin param par
a edilip yerine kitlesel katlm c demokrasiyi temel alan yeni t r bir dev
letin geirilmesi gerektiini dile getiriyordu.
 D e v r i m c i Da l ga 263

Devlet, snf kartlklarnn uzlam azlnn bir rn ve tezahr

d r, diye yazyordu Lenin. Devlet, snf kartlklarnn uzlamas nesnel
olarak m m kn olmad anda, yerde ve lde ortaya kar. Tersinden
sylersek, devletin varl, snf kartlklarnn uzlamazln kantlar.
Daha basit bir ifadeyle devlet, bir snf ynetim i organ, bir snfn baka
bir snf zerindeki bask organdr. Ynetici snfn sm r, bask ve
iddeti karsnda halkn direniini bastracak silahl gruplardan olu
ur. Lenine gre sosyalistlerin amac, snflarn ortadan kalkm as, dola
ysyla baskc devletin feshedilmesidir. A ncak snf kartlklar snm
lendii zaman devlet de snm lenecektir. Snf mcadelesi kor ateinin
yand devrim ocanda iiler, karlarn koruyup ne karm ak iin
kendi devletlerini yaratm aldr.
Bu Leninin, M arxn izinden giderek proletarya diktatrl de
dii eydi. fade tarz ktdr. D iktatrlk ile demokrasiyi zt kutup
lar olarak dnrz. A m a fikir salamdr. Devlet, kim in kontrolnde
olduuna baklm akszn baskc bir kurum dur. Ama burjuva devleti
zenginlerin m aln m lkn korurken, seilm i tem silcilerin kitle mec
lislerine hesap vermekle ykm l olduu ve silahl halk m ilislerinin
dem okratik denetime tabi olduu ii devleti ise byk ounluun
karlarn savunur.
Sovyetler, 1917 boyunca toplumun ileyiinde artan bir rol oynad.
Devrimci bakentte giderek daha fazla sayda ii, asker ve bahriyeli,
Geici H km etin em irlerini grmezden gelerek Sovyetlerin kararlarna
riayet eder oldu. Kitle bilinci, olaylarla deneyim lerin nda aka sola
kayyordu. ktidar eski devletten yeni demokrasiye geiyordu.
Bir noktada meseleler kritik bir hal alacakt. Kitleler, devrim ci krizin
nihai zm iin, halkn taleplerinin karlanm as iin, devrim in vaatle
rin in yerine getirilmesi iin yzlerini Sovyetlere evirecekti.
Zam anlam a belirleyici olacakt. Zam anndan erken bir ayaklanma,
devrim ci ncnn tecrit olup ynetici snfa yok edilmesi riskini getire
cekti. Kitlelerin um utlar en st noktadayken eer devrimciler rehberlik
edemezse, kaderine boyun een ve kaytszlaan insanlar ok gemeden
gnlk hayatn eski rutinine geri dneceklerdi. Devrimi besleyen byk
coku ve enerji boa gidecek; ynetici snf, krlgan iktidar aygtn onar
ma frsat elde edecekti. Leninin Bolevik Partisi, byk snava hazrd:
devlet iktidarn ele geirmek zere silahl bir proleter ayaklanm ann li
derlii ve rgtlenmesi.
264 I M a r k s i s t D n y a Tar i hi

ubattan Ekime: Devrim in Ritimleri

1917 ylnda snf mcadelesi gelgitler yaarken Rus Devrimi be

nemli krizden geti. Bu krizlerden drd (ubat Gnleri, Nisan Gnleri,
Austos ayndaki Kornilov Darbesi ve Ekim Ayaklanmas), devrim i ileri
tayan baarl kitlesel eylemlere sahne oldu. Bunlarn sonucunda eski
dzen zayflad, halk rgtlenmesi glendi, kitlelerin bilin dzeyi, z
gveni ve mcadele azmi artt; bir sonraki ileri hamlede kullanlacak
platform ortaya kt. Bunlardan biri (Temmuz Gnleri) ksmi bir baar
szlkt. Devrim ci hareketin ilerlemesiyle deil, gerilemesiyle sonuland.
yle olsa bile babakan yerinden etti ve kitlelere deerli dersler retti.
lk kriz monariyi deviren, burjuva liberallerin hkim iyetindeki
Geici H k m eti iktidara getiren ve hzla gelien demokratik halk mec
lisleri (sovyetler) an douran be gnlk bir ayaklanmayd.
kinci kriz, 18 Nisan ile 5 Mays arasnda yaand. Yeni dileri bakan
M iliukovun, Britanya ve Fransa ile ittifak yaparak emperyalist sava sr
drme taahhd krizi tetikledi. Bu karar, 20-21 N isanda kitlesel gsteri
lerle protesto edildi. Birok asker silahyla yrye katld. Halk Geici
H km etin devrilmesini talep ediyordu. Ama belirleyici bir m uharebe
iin henz ok erkendi. Lenin ve Bolevikler, hareketi frenlediler. Bununla
birlikte Nisan Gnleri, M iliukovun 2 Maysta istifasna ve Kerenski ile
birlikte be sosyalist bakann daha katld yeni bir koalisyon hkm e
tinin kurulm asna tanklk eden bir hkm et krizi yaratt.
Temmuz Gnleri, 3-5 Temmuz arasnda Petrogradda zamansz bir
ayaklanma biiminde gerekleti. Geici H km et asndan N isandan
ok daha zorlu bir meydan okumayd. Ardndan, Bolevik Parti yi yeral
tna ekilmeye zorlayan bask dalgas geldi. Sorun, fabrikalarla klalar
da isyankr ruh halinin hkim olduu Petrograd ile lkenin geri kalan
arasndaki uurum du. Petrogradda gerekleecek bir devrim in burada
tecrit edilip ardndan Paris Komn gibi kanla boulmas tehlikesi var
d. elikten disiplin gerekliydi. Bolevikler kitlelerle birlikte yrdler
ama bunu yaparken hkm eti derhal devirmeye ynelik giriimlere kar
ktlar. Birok ii onlar hainlikle sulad. P arti yeleri ve destekiler
umutsuzlua kaplmt. Hareket yattnda yzlerce kii tutukland,
devrimci basn susturuldu ve Lenin ile dier Bolevik liderler saklanm ak
zorunda kaldlar. i snf mahallelerine kasvetli bir ruh hali km,
partiye olan destek hzla gerilemiti.
Ama Temmuz Gnleri kesin bir yenilgi deildi. Kadet Babakan
Prens Lvovun istifa edip yerini 21 Temmuzda sosyalist Kerenskiye b
rakm asna neden oldu. Bolevikler, geri ekilmeye nclk edip devrim in
 D e v r i m c i Dalga 265

soluksuz kalm asnn nne gemeyi baardlar. Petrograd kitle hareketi

bir sreliine sindirilm iti am a datlam am t. Ancak, bu geri ekilme,
ar yanls bir kar-devrim giriimine cesaret verecek kadar etkili oldu.
26 Austos tarihinde General Kornilov, hem lke iinde hem de or
duda dzeni yeniden tesis etm ek iin kendisine diktatrce yetkiler veril
mesini talep etti. Kerenski, Geici Hkm et adna bunu reddetti. Bunun
zerine Kornilov Petrograd zerine yrd. Lenin imdi devrim in tehdit
altnda olduunu ve tm devrimcilerin, Kornilov karsnda Kerenskiyi
desteklemesi gerektiini sylyordu. Yapt ihanetlere ve baskc yap
sna ram en generaller karsnda Kerenski hkm eti desteklenmeliydi
nk darbenin baarl olmas halinde sovyetler ve sol partiler ortadan
kaldrlacakt.
Boleviklerin m dahalesi belirleyici oldu: Tm devrimci hareke
tin darbeye kar seferber olmas demekti bu. Kornilovun ordusu eri
yip gitti. Askerler, ar yanls bir general iin savamaya istekli deildi.
Ayaklanma, diyordu Troki, pskrtlm , darm adan edilm i ve
topraa gm lm t. Sadece drt gn srm t (27-30 Austos).
Devrim sarkac artk daha iddetli sallanyordu. M ilyonlarn ykselen
um utlar kritik ktleye yaklayordu. Austos un cokusu, Tem m uzun
kasvetli havasn datyordu. Bolevik Parti saflarna akn akn yeni in
sanlar katlyordu.
Bolevikler, devrim ylna kk bir kitle partisi olarak girm iti -M art
banda Petrogradda yaklak 2.000 yesi vard. Bu say Nisan sonunda
16.000e, Temmuz sonundaysa 36.000e km t. A rtk her on Petrograd
sanayi iisinden biri parti yesiydi. Bir btn olarak ii snf zerinde
ki etkisi byyordu. Maysta %20 olan Boleviklerin bakentteki oy ora
n, Austosta %33e ve Kasmda %45e ykseldi. Haziran banda dzen
lenen Birinci Sovyet Kongresinde delegelerin %13 Bolevik idi. Ekim
sonundaki kinci Kongrede bu oran %53e ykseldi ve m ttefikleri Sol
Sosyal Devrimciler de %21lik arla sahipti.
Kornilovun yenilmesinden sonra rzgrn Boleviklere doru esme
ye balamas, Rusyann yaad ekonomik, toplumsal ve asker krizin
derinlemesiyle akt. Askerler savamay reddediyor, subaylarn vu
ruyor ve eve geri dnyordu. Kyller topraklara el koyuyordu. Ulusal
aznlklar bamszlk propagandas yapyordu. Sanayi durm a noktasna
gelmiti. Devlet iktidarnn manivelalar ele geirilmiti. Sovyetler, top
lumsal hayatn kontroln ele alyordu. Geici Hkm et fiilen fel olmu
durumdayd.
Hl saklanm akta olan Lenin, 12 ile 14 Eyll tarihleri arasnda
Bolevikler Devlet k tid arn Ele G eirm elidir balkl bir m ektup
26 6 ! M a r k s i s t D n y a Tari hi

yazd. M erkez Komitesinin yan sra Bolevik P a rtin in Petrograd ve

Moskova Komitelerine hitaben yazlmt. Bolevikler, Petrograd ve
Moskova sovyetlerinde ounluu zaten ele geirm iti. Lenine gre bu,
devrim ci k rizin olgunlam olduuna iaret ediyordu. Kitlenin bilin
dzeyindeki sola kayma, devrim ci ncnn harekete gemesi halinde
kitlelerin peinden gitm esini salayacak lde belirgindi. imdi asl
tehlike ge kalm akt.
Ama gecikme yaand. Bolevik liderler tereddt ettiler. Leninin der
hal ayaklanma balatma nerisinin Merkez Komite tarafndan kabul 10
Ekimi buldu -Lenin klk deitirerek toplantya katlmt. Buna ra-
'men, Merkez Komitenin iki m uhalif yesi Zinoviyev ile Kamenevin,
Leninin politikasna aka kar kmas sonucunda bocalama ve m uha
lefet tutum u devam etti. Ayaklanm ann hemen ncesinde, 24 Ekim tari
hinde Lenin bir kez daha Merkez Komiteye yazmas gerektiini dnd:
D urum son derece kritiktir ... bakaldry geciktirm enin artk lmcl
olaca gn gibi aktr ... zafer kazanabilecekken ayak srdkleri iin
tarih devrim cileri affetmeyecektir ...
Neden Bolevik liderlik harekete gemekte bu kadar isteksizdi? Neden
neredeyse son snavda baarsz oluyorlard? Tm partilerde, en devrim ci
olanlarn iinde bile rgtsel tutuculuk ortaya kar. Dikkatli olmayan,
rutinleri olmayan hibir rgt kalc olamaz. Ar maceraclk kendi ken
dine zarar verir. Yllardr verilen mcadelenin sonucunda bin bir zahm et
le kurulan ve polis devletinde gizlice alma deneyimiyle derinden deri
ne ekillenen Bolevik Parti, kendini koruma hususunda tutucuydu. Ama
sonra, kuvvetler dengesinin en sonunda devrim cilerin lehine dnd o
an (ki ksa olacakt) geldi. Tony Cliffin Leninin biyografisinde anlatt
zere iiler ou zaman dm anlarndan gszd.
Bu o lg u n u n nda sabrszln yllar boyunca k o ntrol etm eyen her dev
rim ci p arti, m aceracla ve p artiy i elleriyle ykm aya m ahkm eder kendini.
Am a d m an n daha gl olduunu dnm e alkanlnn, zafere giden
yoldaki en byk engel haline geldii o an gelir - k i d ev rim in anlam budur.

1917: Ekim Devrimi

Sa eilim li tarihiler, sklkla Ekim Ayaklanmasn, Rusyann 1917

sonbaharnda iine dt anarinin m m kn kld Bolevik bir
darbe olarak gsterirler. Bu batan aa bir yanl anlamadr. Bu ta rih
ilerin temel hatas, tarihe aadan deil yukardan bakmaktr. O nlara
anari olarak gzken ey aslnda devlet otoritesinin anmas ve yeni
halk iktidar organlarnn ortaya kmasdr. Darbe diye tanm ladkla
 D e v r i m c i Da l ga I 267

r ey gerekte milyonlarca ii, asker, bahriyeli ve kylnn dem okratik

iradesinin bir ifadesidir.
arlk monarisi milyonlarca askerden oluan bir orduya sahipti, yine
de ubat Devrimi ile devrildi. Geici H km et, bu milyonlarca kiilik or
duyu devrald. Ama o da Ekim Ayaklanmasyla silinip gitti. Darbeler, bu
byklkte tarihsel olaylara yol aamaz. Ekim Ayaklanmasnn baar
s onun hakiki niteliini gizler. Devrim ylesine olgunlam, toplum sal
kriz ylesine derinlemi, hkm et otoritesi ylesine zayflam, kitleler
belirleyici adm atmaya ylesine hazrd ki halkn iradesini yerine getir
mek iin birka on bin kii yeterli olmutu.
Ayaklanma gn 25 Ekim 1917 tarihinde, Rusyann nne geileme
yen yangnnn tm enerjisi, silahl 25.000 kadar (ii, asker ve bahriyeli)
erkekle kadnn elinde toplanm t. Troki, kdem li askeri idareci ve
Petrograd Sovyeti Asker Devrimci Komitesi kom uta ediyordu bu kitleyi.
Bakalarnn yapmas gereken pek bir ey yoktu. ou ii evinde oturdu,
ou asker klasnda kald. Tartmalar yaptlar, oy kullandlar ve lider
lerine yetki verdiler. A rtk mesele, iktidarn bir snftan dierine resmen
devredilmesiyle snrlyd. Yama ya da kargaa olmad. Tiyatrolar, sine
m alar ve dkknlar akt. Can kayplar asgari dzeydeydi, ubat ya da
Temmuz Gnlerinden ok daha azd.
Zirve nokta aslnda o kadar heyecan verici deildi. Hkm et m erke
zi olan Klk Saray, arlk subaylar, Kazaklar, sava gazileri ve gnl
l Kadn Taburu koruyordu. Kerenski adna savamaya hazr toplumsal
kuvvetlerin toplam bu kadard.
Neva nehri tarafndan sava gemisi Aurorann toplaryla tehdit edilen,
iilerle bahriyelilerin sarayn labirenti andran giri ve geitlerinden ieri
szmasn engelleyemeyen savunma kuvveti, hum m al kavgalarn ortasn
da dald. Yaananlar, Eisensteinn 1928 tarih li Dnyay Sarsan On Gn
film inde ok daha etkileyici gzkecekti.
25 Ekim akam Troki, Petrograd Sovyetine Geici H km etin or
tadan kalkt haberini veriyordu. Lenin, sakland yerden karak Rus
tarihinde yeni bir dnem in baladn ilan etti. Her eyin stesinden
gelecek ve proletaryay dnya devrimine gtrecek kitle rgtnn gc
ne sahibiz, diye devam ediyordu. imdi, Rusyada proleter bir sosyalist
devlet kurm aya balamalyz. Yaasn dnya sosyalist devrim i!
Yeni hkm etin radikallii benzersizdi. Toprak kararnamesiyle top
rak sahiplerinin mal m lk milyonlarca kylye datld. Sanayi karar
namesiyle iiler fabrikalarn denetim ini ele ald. Kendi kaderini tayin
hakk kararnamesiyle Rus m paratorluu nun ezilen uluslarnn bam
szlk hakk tannd. Zenginlerin el konulan m alikneleri oturm alar iin
268 s M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

yoksullara verildi. Eitim ve salk hizmetlerden eit ekilde yararlanm a

artk her yurttan hakkyd. Evlenme ve boanm a yasalar kaldrld, cin
siyetler aras eitlik ilan edilirken zina, ecinsellik ve krtaj su olm aktan
karld.
Byle bir ey daha nce hi olmamt. nceki devrim lerin ou, en
radikal aam alarnda bile burjuvazinin denetim inde kalmt. nem li bir
istisna olan 1871 Paris Komn tek ehirle snrl kalm, yalnzca iki ay
ayakta kalabilm iti. imdi, tarihte ilk kez m odern bir ulus devlette ii
snf iktidar ele geirmiti.
Devrim den nceki sekiz ay gerekli hazrlk dnemiydi. M cadelenin
gelgitleri (devrim in ritimleri), kitleler asndan temel bir renme, yanl
samalardan syrlp kurtulm a, zgven kazanm a ve siyasi deneyim in zor
zam anlarnda sola ynelme sreci olmutu. kili iktidar (devrimin m e
kanii), bir tarafnda tm gerici glerin toplanm a noktas haline gelen
Geici H km etin, dier tarafnda kitlelerin artan bilincini ve iradesini
bnyesinde barndran sovyetlerin bulunduu, giderek kzan toplum sal
kuvvetler aras cephelemeye rgtsel bir ifade kazandrm t. Bolevikler
(devrimin partisi), hayati nem tayan ve mcadeleye her dzeyde yn
verebilecek sradan eylemciler an sunmutu.
Kitleler, sovyetler ve parti arasndaki ilikiyi buhar, buhar haznesi ve
motor pistonu arasndakine benzetebiliriz. Devrime g veren kitlelerin
enerjisiydi (buhar) ama bu enerjiyi younlatran sovyetlerdi (buhar haz
nesi) ve onun kuvvetini ynlendiren de partiydi (piston).
Bununla beraber, ekonomik k, kyl direnii, ulusal zlme s
reci ve asker-emperyal paralanm a, Kzl E kim in ba dndrc zafe
rini tehdit etmeye balad. 150 milyonluk Rusya nfusunun yalnzca 3,5
milyona yakn sanayi iisiydi. ou kylyd ve sava srasnda zorla
askere alm an 12 milyon kiinin ou kylerden toplanmt. arlk or
dusunda subaylarla erler arasndaki snfsal blnme, krsal kesimde to p
rak sahipleriyle kyller arasndaki snfsal blnmeye ayna tutuyordu.
Kyl-askerler devrim i desteklediler nk subaylarndan nefret ediyor
lard, savatan bkmlard ve toprak istiyorlard. O nlara toprak verdii
iin Bolevikleri desteklediler. Ama ehirlerde alk kol geziyordu ve sa
nayinin kmesi, iilerin yiyecek karlnda kyllere verecek pek az
eyleri olduu anlam na geliyordu. Petrogradda Ekim 1917de 300 gram
olan gnlk ekmek tayn, O cakta 150 grama, ubatta 50 grama (bir so
mun ekmein onda biri) drld.
Alman saldrlar krizi arlatrd. Almanlar, hububat ve km r
zengini U kraynann byk bir ksm ndan feragat etm edikleri srece
Bolevikler ile bar yapmay reddediyordu. Alm an ltimatomu Bolevik
 D e vr im c i Dalga 2 6 9

liderlik iinde blnmeye yol at. Bazlar, Rus topraklarnn korunm as

iin devrim ci sava savunuyordu. Lenin ltim atom un kabul edilmesini
savundu nk Boleviklerin savaacak gc yoktu. Ne devrim ci sava
ne de ltim atom un kabul edilmesini destekleyen Troki, Almanyada eli
kulanda olan devrime gveniyordu. Alm an ordusu neredeyse hi di
renle karlam adan U kraynay igal etti. Bylece, Leninin konum u be
nim senm i oldu. Brest-Litovsk Anlamas ile U kraynann geni toprakla
r Alm an emperyalizmine brakld. Yiyecek ktlklar arlat ve devrim
yava yava alktan lmeye balad.
ok gemeden uralm as gereken baka emperyal yamaclar ortaya
kt: Trans-Siberya Dem iryolundaki ek Alay; kuzeyde M urm anskda
ve gneyde Bak petrol yataklarnda bulunan Britanya birlikleri; Pasifik
sahilinde Vladivostokta Japonlar. stelik bunlar, kar-devrim ci Beyaz
ordulara cesaret verip onlara destek oluyorlard. Acmasz bir i sava ba
lam ak zereydi.
Bolevikler her zaman sosyalizmin ancak dnya leinde baarlabi
leceini savunmutur. Tam da lkenin ekonom ik geriliinin, parlam enter
demokrasiyi yaratp kapitalist gelimeyi kolaylatracak bir burjuva dev-
rim inden daha ileri gitmeyi olanaksz kldn varsaym alarndan tr
Rusyada sosyalist devrim yapma dncesi onlar tereddtte brakyor
du. imdi, ulusal lekte zlemeyecek ekonom ik elikilerle kapana k
slmlard. Avrupann sanayi gcnden yararlanam ad srece proleter
devrim ya kylerin ilkel yoksulluu yznden nefessiz kalacakt ya da
gerek yabanc gerekse ar yanls ordular tarafndan kanla boulacakt.
Sosyalizmin tek lkede nihai zafere ulam as ... im knszdr, diyor
du Lenin Ocak 1918de dzenlenen nc Sovyet Kongresinde. Sovyet
iktidarn gnlden destekleyen ii ve kyl neferlerimiz, byk dnya
ordusunun da neferleri arasndadr. ki ay sonra meseleyi daha yaln or
taya koyuyordu: Alman devrim inin gereklememesi halinde mahvola
camz kesin bir gerektir.
Devrim tehlikedeydi. Kurtarlabilecek miydi? Kreselleecek miydi?

1918: Sava Nasl Sona Erdi?

Devrim 1917 banda Rusyada patlak verdi nk byk glerin en
zayf oydu. Ama ok gemeden yayld. Savala geen nc k mevsi
minde, sanayilemi savan basks, tm Avrupa toplum una ok byk
bir yk dayatyordu.
1916 felaketleri hkm etleri devirip generalleri yerlerinden etti.
Fransz Ordusu bakum andan olarak General Joffrenin yerine geen
270 J M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

General Nivelle, Formlmz hazr ... zafer kanlm az, diyerek ilk i
olarak yeni bir saldr balatt. A m a iler bekledii gibi gitmedi. Franszlar
be gn iinde 120.000 asker kaybettiler. Bir ay sonra Nivelle de grev
den alnd. Fransz Ordusu asker isyanlaryla alkalanyordu. Poilusun
(Fransz erler) artk canna tak etmiti. Nisan sonunda balayan isyan,
Mays aynda yaylarak devam etti ve Haziranda doruk noktasna ulat.
Firarlar sk grlr oldu, btn bir birliin cepheye geri dnmeyi red
dettii oldu ve askerlerin devrim ci arklar syledii gsteriler yapld.
Yaklak 40.000 askerin dorudan katld isyanlar 68 tmeni etkiledi.
ki hafta sresince cephe hattnda neredeyse hi Fransz askeri kalma-
'm t. syanlar bastrld ama verilen 554 lm cezasndan yalnzca 49u
infaz edildi, siperlerde koullar iyiletirildi ve Fransz Ordusu ertesi yl da
savunma konum unda kalmaya devam etti.
Ekim 1917de talyan O rdusunda atlaklar ortaya kt. General
Cadorna, Mays 1915 ile Eyll 1917 arasnda talyann kuzeydou sn rn
daki sonzo rm anda en az 11 saldr emri verm iti. Hepsi de baarsz
olmutu. Yalnzca 1917de yaplan iki saldrda talyanlarn can kayplar
300.000 civarndayd. Ekim sonunda AvusturyalIlar ile Alm anlar kar
saldrya getiinde talyan Ordusu kt. zlme 112 km boyunca sr
d. Sava alannda kaybedilenin iki kat kadar asker firar etti. On bin
lerce asker tfeini brakp Sava bitti! Eve gidiyoruz! Yaasn Rusya!
diye bararak cepheden ekildi. Yeni hat, kuzeydou talyann ilerinde
acemice oluturuldu. Cadorna kovuldu, askerlerin koullarnda bariz iyi
lemeler oldu ve 1918in ikinci yarsndan nce yeni bir saldr yaplmad.
Sahipsiz topraklarn dier tarafnda (Almanya, Avusturya-M acaristan,
Bulgaristan ve Osmanl m paratorluunda), koullar daha da ktyd.
Topyekn sava, n cephelerde kanl saldrlar ve m him m at sava de
mekti. Ayrca, dman alktan kvrandrarak boyun emeye zorlam ak
demekti -B ritanya donanm asnn Alman lim anlarn ablukaya almas ve
Alman denizaltlarnn ngiliz gemilerine saldrmas.
Almanya, I. Dnya Savanda 1,8 milyon askerini kaybetti am a bu
saynn neredeyse yars kadarn da lke ierisinde ala kurban verdi.
Askere alm anlar yznden topra ileyecek kimse kalm adndan yiye
cek retim i dt. Sava retim inin, tketim ihtiyalarna ncelii vard.
Deniz ablukas, Alman ticaretine byk zarar verdi. Savan ikinci yar
snda, ortalam a Alman iisinin gnlk besini, hayatn srdrmesi iin
gereken kalori m iktarnn yalnzca te ikisini karlayabiliyordu.
200.000e yakn Alman m akine iisi, Nisan 1917de ekmek tayn
nn drlm esine kar greve gitti. Honutsuzluk, Kielde bulunan Ak
Deniz Filosu askerlerine srad. Kt koullar, kat disiplin ve subay ke
 D e vr im c i Dalga 271

simine tannan ayrcalklar askerler arasnda kzgnla neden olurken,

taynlarn drlm esi barda taran son dam la oldu. Bahriyeliler,
kurduklar yiyecek kom itelerinin yetkililerce tannm asn talep ettiler.
Ama hareket ezildi. Liderlerinden ikisi idam edildi ve dierleri krek ce
zasna arptrld.
A rdndan, Berlin ile bir dzine kadar sanayi merkezinde 500.000 ki
inin katlm yla Ocak 1918de Almanyay yeni bir grev dalgas kaplad.
Eylemlerde koordinasyonu salamak iin henz tam anlamyla gelime
mi ii konseyleri ortaya kt. Barolde sava kart sosyalistler vard.
Eylemciler, Almanyadaki olaylar ile Rusyadaki devrim arasnda doru
dan kyaslama yapyordu. Ama yetkililer ok sert nlemler alarak hareke
ti bir kez daha bastrdlar.
Alm anyann yneticilerine son bir ans verilmiti. Rus D evrim i ve
Brest-Litovsk Anlamas, Dou Cephesinde sava sona erdirm iti. A rtk
Bat Cephesini glendirip Britanya ve Fransa kuvvetlerine kar sal
drya geilebilirdi. Ama ABD savaa girm iti ve yz binlerce askerini
A tlantikin tesine tam ak zereydi. Alm anyann frsat ksa mrl
olacakt.
1918 baharnda General Ludendorff be ayr saldr balatt. tilaf g
lerinin savunm a hatt neredeyse yarlyordu. Britanya bakum andan
Douglas Haig, Srtmz duvara yaslanm ve davamzn hakllna inan
mken, her birimiz sonuna kadar savamalyz, diyerek askerlerine ne
pahasna olursa olsun direnm e emri vermiti. Savunma hatt bozulm ad
ve saldrlar Temmuz aynda sona erdiinde Alm anlar yarm milyon in
san kaybetm iti. tilaf glerinin kayb daha fazlayd ama her ay 300.000
A m erikan askeri geliyordu.
tilaf devletleri imdi saldrya geebilirdi ve ciddi kazanm lar sala
maya baladlar. Bat Cephesi ndeki atmalar benzersiz bir vahete sah
ne oldu. st ste yenilgiler alan Almanlar, 1914te fethettikleri toprakla
rn byk bir ksm n geri kaybettiler.
I. D nya Sava, ttifak Glerinin devasa bir kuatmaya alnd bir
savat. 1918 sonbaharna gelindiinde tm cephelerde ar ve giderek id
detlenen bir bask vard. Eyll ve Kasm aylar arasnda ttifak Glerinin
drd de iflas etti.
Filistindeki Osmanl hatt, 19-21 Eyll tarihinde Megiddo [Nablus]
M uharebesi nde yarld. ki ordu tam am en dalp kuzeye doru kat.
zlme bugnk Trkiye-Suriye snrna kadar devam etti. Zaferde
nemli rol oynayan milliyeti Arap gerillalar, rdnn dousunda
Arapa konuan halkn yaad topraklar kurtardlar. O rtadouda sa
va 30 Ekim tarihinde M ondros Atekes Antlam as ile sona erdi.
272 j M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Britanyal, Fransz, Srp, Yunan ve talyan birliklerinden oluan kar

ma ordu, Eyll ay sonunda balatt iki haftalk aralksz saldrnn so
nucunda M akedonyadaki Bulgar hattn yarmay baard. Bulgaristan
kk, azgelimi bir lkeydi. 1912 ile 1918 arasnda alt yl sren sava
srasnda, taraflar arasnda askerlik andaki nfusundan oransal ola
rak en fazla kayp veren lkeydi. Tarm kmt. Yeni doan sanayileri
Alman sava aygtnn em rine verilmiti. Bulgar liderler, halk felakete
srklemiti. 29 Eyll tarihinde Selanik Cephesinde atekes antlamas
imzalandnda, ordunun byk ksm zaten dalm ve anavatanda dev
rim patlak vermiti.
Avusturya-M acaristan hattn, Vittorio Veneto muhaberesinde (24
Ekim-4 Kasm) talyanlar yard. talyanlarn A driyatikin lim an ehri
Triesteyi ele geirmesinden bir gn sonra atekes imzaland. Asker boz
gun, khne Avusturya-M acaristan mparatorluu nu ykt. Orduda ulusal
blnmeler oldu ve liberal siyasetiler bir dzine kadar ehirde iktida
r ele geirdi -Prag, Brno ve Bratislavada eklerle Slovaklar; Zagreb ve
Saraybosnada Gney Slavlar; Krakovda Polonyallar. Habsburg kili
M onarisinin iki bakenti de (Almanca konuulan Viyana ve Macarca
konuulan Budapete) devrimci ykseliin seline kapld. Budapetede li
beral dem okratlarn, Viyanada ise Sosyal D em okratlarn ba ektii bir
koalisyon iktidara geldi.
nde gelen Alman generalleri Hindenburg ile Ludendorff, 29 Eyll
tarihinde Kayser e savan artk kaybedildiini bildirdiler. Atekes ilan
edilmesi, uzlaarak bar yaplmas ve aadan kalkmay yukardan
devrimle engellemenin gerektiini belirterek Sosyal Dem okratlarn da
katlaca yeni bir hkm et kurulm asn talep ettiler.
Fazlasyla inat olan Kayser sava srdrmeye kalkt. aresizce
son bir giriim le Britanya Kraliyet Donanm asn yenmek iin Ak Deniz
Filosuna denize alma emri verdi. Alman bahriyeliler, Sava T anrsna
adanan son kurbanlar olacakt.
29 Ekim de bahriyeliler arasnda isyan patlak verdi. Bu kez, gem ilerin
de sessizce oturm ak yerine saldrya geerek isyan tm filoya ve rhtm la
ra yaymak iin silahl gsteriler dzenlediler. 3 Kasm tarihinde Kieldeki
Alman deniz ssnde kontrol artk devrimci konseyde idi. Kiel ilk kurun
oldu. Alm anyann drt bir yannda byk gsteriler yapld. Ksa sre
iinde birok Alman ehri ii, asker ve bahriyeli konseylerinin deneti
mine geti.
9 Kasmda devrim Berline ulat. Yz binler sokaklara dklm t.
ehir kzl bayraklarla ve sosyalist afilerle sslenmiti. Sava kart bir
devrimci sosyalist olan Kari Liebnecht, im paratorluk saraynn balko
 D e v r i m c i D a l g a ! 273

nundan kalabala hitap ederek sosyalist cum huriyetin kurulduunu

ve dnya devrim inin baladn ilan etti. A lm an Devrimi balamt.
Rusyann ubat Gnleri olm utu. imdi Alm anyann Kasm G nleri var
d. 1917 filmi, Avrupann kalbinde yeniden gsterime giriyordu.
nsanlk tarihinin o gne dein grd en kanl kym olan I. Dnya
Sava, Avrupann drt bir kesinde ii, asker, bahriyeli ve kyl m il
yonlarn devrimci eylemiyle sona ermiti.

Alm an Devrim i
ttifak Devletleri, sava kazanam ayacaklar iyice belli olunca tavizler
vererek bir dizi bar teklifi yaptlar. Ama hepsi reddedildi. tilaf gleri
(Britanya, Fransa, talya ve ABD), eksiksiz bir zafer ve dnyay kendi
karlar dorultusunda istedikleri gibi paylamak istiyordu. Bu koullarda,
Almanya, Avusturya-M acaristan ve Bulgaristan liderleri sava srdr
meye karar verdiler.
D nyann ynetici snflarnn emperyalist agzll, insanl sonu
gelmeyen bir kyma m ahkm etmek zereydi. Bunu devrim engelledi; il
kin Rusyada, sonra Bulgaristan, Avusturya-M acaristan ve Alm anyada.
stelik devrim, hastal, yenilen ttifak Devletleri ile snrl kald. Btn
Avrupay devrim ruhu saryor, diye yaknyordu Britanya Babakan
David Lloyd George 1919da Fransz meslektana yazd bir m ektupta.
Siyasi, toplumsal ve iktisadi ynleriyle tm mevcut dzen, Avrupann
bir ucundan dier ucuna halk kitlesi tarafndan sorgulanyor.
Savan sonunda, devrim frtnasnn merkez ss Petrograddan
Berline, Avrupann kysndan merkezine kayd. Tarihi, Alman
Devrim inin sonucu belirleyecekti. Almanyada kazanlacak bir zafer,
Avrupann en zengin sanayi ekonomisini ve en geni ii snfn sosyalist
devrim in safna ekerek, Rusyada abluka altnda bulunan Bolevik reji
m in im dadna yetiecek, Kuzey Denizi nden Pasifike kadar ii iktidarn
yerletirecek ve byk olaslkla devrim in kresellemesini salayacakt.
Bu baarlsayd, insanlk tarihi gelecekte farkl bir rota izleyecekti. Byk
Bunalm, Nazizm, Stalinizm, II. Dnya Sava, Souk Sava olmayacakt.
1918-23te bundan daha yksek bir dl olamazd.
A lm anyann Kasm G nleri devrim i, byk gsterilere, kitle grev
lerine ve asker isyanlarnn yan sra ii, asker, bahriyeli konseyleri
ann hzla olumasna tan k lk etti. Rus D evrim i, byle bir an, do
rudan dem okrasiyi temel alan potansiyel bir alternatif devlet yapsn
temsil ettiini gstermiti. Ama Alm an konseyleri, iktidar geleneksel
parlam enter trde bir hkm ete devretmeyi seti. 1.500 ii ile asker
274 I M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

delegenin oluturduu bir meclis, SPDli (sa sosyalist) ile USPDli (sol
sosyalist) bakanlarn kurduklar yeni ynetimi onay verdi. Bu hem kon
seylerin gcn (desteklerine ihtiya olmas) hem de konseylerin izle
dii siyasetin gszln (meslei siyasetilik olanlara gvenmeleri)
gsteriyordu.
Alman sosyalistleri gruba blnmt. SPD (Alman Sosyal
Demokrat Partisi) liderleri, sava yanls ve devrim kart idi. Ana am a
lar, kendilerini iktidara getiren hareketi tahrip ederek Almanyay ka
pitalizm iin gvenli bir yapmakt. SPD lideri Frederick Ebert, Kasm
aynda Alm anya babakan oldu. Ksa sre sonra General Groenerden
bir telefon ald. Bakomutan, orduda kat disiplini ve dzeni destekleyip
Bolevizm ile mcadele etm e sz vermeleri kouluyla yeni hkm eti
tanyacan syledi. Ebert ve Groener, sk m ttefikler oldular.
USPD (Bamsz Sosyal Demokrat Parti) liderleri, merkezciydi.
Saflarnda Eduard Bernstein gibi sosyal-demokrat revizyonistler, Kari
Kautsky gibi daha radikal parlam enter sosyalistler ve iktisat Rudolf
Hilferding gibi Marksist aydnlar bulunuyordu. O nlar bir araya getiren,
devrimci retorik ile reformcu pratiin (deien oranlarda) bileimiydi.
Ocak 1919da, SPDnin semen destei USPDnin be katyd (11,5 m il
yona 2,3 milyon). Haziran 1920ye geldiimizde iki parti kafa kafaya gel
miti. I. Dnya Savandan sonra devrimlerle Avrupay altst eden iki
yl iinde A lm an iileri arasnda sola kayn ne kadar arpc boyutta
olduunu gsteren bir ltt bu.
nc grup, Spartaks Birlii ya da 1 Ocak 1919da ald isimle KPD
(Alman Kom nist Partisi) idi. Kari Liebknecht ile Rosa Luxemburgun n
derlik ettii devrimci sosyalist grup, karakter olarak Rus Boleviklerine
benziyordu. Kasm 1918de USPDnin Spartaks Birlii nden muhtemelen
on kat fazla yesi vard.
SPD hkm etin hkim partisiydi ve parti liderleri, etle trnak gibi ol
duklar Ordu Bakomutanl ile birlikte alyordu. Devrim ru h u as
kerlere de bulam olduundan, Sosyal Demokrat ileri Bakan Gustav
Noske, generallere zgr Birlikler (Freikorps) denilen yeni bir param iliter
kuvvet oluturm a yetkisi verdi.
Asker yenilgi, ekonomik kriz ve toplumsal alkantlar bileimi, eski
dnyay param para etmi, ou Alman sola ynelmiti. Aralarnda bir
ok kk rtbeli subayn, m uvazzaf subayn, sekin askerin ve asker uz
m ann da bulunduu dierleri saa ynelmiti. Freikorps, bu ar sac
unsurlardan topland. Acmaszl, Yahudi kartl, ar milliyetilii,
ii konseyleri, sendikalar ve Sola kar iddetli dmanlyla ksa srede
nam sald. Bu haydutlarn ou daha sonra Nazi Partisi ne katlacakt.
 D e vr im c i Dalga 275

Berlin, devrim in bakenti ve yeni kurulan KPDnin en gl ssyd.

4 O cakta SPD arlkl hkm et, ii protestolarna kar harekete ge
meyi reddetmesi nedeniyle USPD yesi olan Berlin emniyet m dr Emil
Eichhornu grevden ald. Birou silahl, yz binlerce ii sokaklara d
kld. Emniyet m drlnde Geici Devrim ci Komite kuruldu.
Ama liderlik tereddt iindeydi, yerel birliklerin hasmane tutum u de
vam etti ve Berlin dndan destek asgari dzeyde kald. Berlinli eylemci
ler, devrim olgunlamadan nce harekete gemeye tevik edildi. Devrimci
bakent yaltld. Spartakist Ayaklanma nn kanl bastrlm asna yalnz
ca Freikorps deil Berlin dndan birok asker de isteyerek katlacakt.
Liebknecht bayltldktan sonra vurularak ldrld. Luxemburg kafatas
tfek dipiiyle paralandktan sonra kurunland ve cesedi bir kanala
atld. Alm an Devriminin kafas koparlmt.
Yeni bir parti olan KPDnin Berlin dnda destei snrlyd, daha
yerleik rgtlerin otoritesinden yoksundu ve deneyimsiz olan ou ey
lemcisi maceracla eilimliydi. Temmuz 1917de Bolevikler, bakentte
iktidarn zam anndan nce ele geirilmesini nlemek iin Petrograd pro
letaryasn dizginlemilerdi. Aynsn Ocak 1919da Berlinde yapamayan
Spartakistler feci bir bedel dediler.
Her eye karn gerilem enin lmcl olmas gerekmiyordu. Kriz,
Almanya genelinde olgunlayordu. SPDye olan destek USPD ile KPDye
kayyordu. Silahl iilerle devrimci askerler, Freikorps a. daha etkili bir
diren gsteriyordu. M art 1920e gelindiinde, yaanan blgesel i sava
larda tahm inen 20.000 kii hayatn kaybetmiti.
Bu noktada Alman ynetici snf, bir asayi ve dzen darbesi ba
latarak Berline asker birlikler gnderdiler ve SPD hkm etini devirip
yerine m uhafazakr bir brokrat olan Wolfgang Kapp atadlar.
Bu kez erken harekete geen sa olmutu. En nemli sendika konfe
derasyonunun bakan genel grev ars yapt. Milyonlarca ii sokaa
km akla kalmayp yeni konseyler kurarak silahland. Ruhr Kzl Ordusu,
Almanyann en byk sanayi blgesini sac birliklerden temizledi. Kapp
Darbe Giriimi birka gn iinde kt ve SPDli bakanlar grevlerine
dndler. Darbe, ynetici snfn gerek m izacn ifa etm iti ve Alman
iileri hzla sola yneldiler. Yenilgisi ayn zam anda devrim in kuvvetini
gstermiti ve hareketin zgveni iyice artm t.
Ama potansiyel gereklemedi. KPD, proleter bir ayaklanma hazr
lndan geri durdu. Kapp Darbe Giriimi, Austos 1917deki Kornilov
Darbesi nin aksine sosyalist devrim in yolunu amad. Ocak 1919da fazla
cretkr davranan KPD liderleri iyi bir ders alm lard ve imdi, tam a
men farkl koullarda fazlasyla rkek kalm lard.
276 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

Devrim sanatnda zam anlam a her eydir. 1920 yaznn, devrim cile
rin, ii snfn Avrupann kalbinde zafere tayabilecei bir an olduu
neredeyse phesizdi. Baarszlklarnn bedeli hesaplanamayacak kadar
byktr.

talyann ki Kzl Yl
Almanya gibi talya da, emperyalist savan gerginliklerinin istikrar
sz toplumsal dzende derin yaralar amasnn ardndan 1920 yaznda
devrim in eiine gelmiti. talyann Biennio .Rossosu (ki Kzl Yl: 1919
-Ve 1920) srasnda lke, gerilim lerini sosyalist devrim le zmlemeye
yaklamt. Bunun olm am asnn vahim sonular oldu. Solun baarsz
l san frsat oldu: Benito M ussolininin faistleri 1922de iktidar ele
geirdi.
Sava sonras dnemin krizinin kkleri, lkenin uzun, tekleyen ve asla
tam am lanm ayan burjuva devrim inde yatyordu. Franszlarn ynetim i
altnda hayata geirilen feodalizm kart 1796-1814 reformlardan ve bir
birini takip eden 1820, 1831, 1848, 1860 ayaklanm alarndan beridir talya
ancak yarm yamalak bir modernlem e yaamt. lke, Trokinin bile
ik ve eitsiz gelime dedii eyin arpc bir rneiydi. Mays 1915te, I.
Dnya Savana girdii srada M ilano ile Torino gibi kuzey ehirlerinde
ileri kapitalist sanayi ve m odern ii snf ortaya karken, krsal gneyde
ise toprak sahipleri, rahipler ve m afyann eline dm, aresiz ve yoksul
kyller bulunuyordu.
Savatan nce, kuzeyli ii snfnn artan m ilitanl ve radikalizmi,
krsal i blgelere sirayet etmeye ve kyleri hareketlendirmeye balam
t. Yolsuzluklaryla n salm siyasi sekinler, bu kprdanm alara ar bir
baskyla ve milliyeti retorie sarlarak karlk verdiler. Sosyalizmin cazi
besini zayflatmak iin Avrupann dier yerlerinde olduu gibi emperya
lizm kullanld. talya, 1896da Etiyopyada ve 1911-12de Libyada smrge
savalarna girdi. Ardndan, Avusturya-M acaristann zararna Balkanlar
kendi topraklarna katmak temel gayesiyle dnya savana girildi.
Son zam anlarda gsterdii ekonomik gelimeye ramen talya em
peryalist ihtiraslarn destekleyecek sanayi tabanndan yoksundu.
Bismarckn bir keresinde vurgulad zere talyann doymak bilmez
bir itah vard ama dileri rkt. Sava talyan toplum unda ok b
yk gerginlikler yaratarak derinlere kk salm toplum sal gerilimleri kriz
noktasna getirdi.
talyanlarn ounluu bandan itibaren savaa karyd ve devam
ettii srece de kar kmay srdrd. Hem reform cular hem de dev
 De vr imc i Dalga 277

rim cileri iinde barndran Sosyalist Parti ne yazk ki ak bir sava kart
politika izlemedi. Slogan, ne destek ne sabotaj idi. Bu srada Leninin
sloganysa kahrolsun emperyalist savalar idi.
talya savata yarm m ilyon kii kaybetti ve siperlerdeki sefalete, va
tan cephesindeki ekmek ktlklar, alk elik ediyordu. Austos 1917de
Torino fabrikalarnda kitle grevleri patlak verdi; Ekim ve Kasm aylarnda
orduda firarlar yaygnlat. Kylerin yzyllardr sren yoksulluu, fab
rikalardaki yeni smr, savan sebep olduu kym ve m ahrum iyet bir
araya gelerek ki Kzl Yl dourdu.
1919 yaznda, Rus Devrim i ile dayanma amal gnlk genel
grev ilan edildi. 1^20 baharnda Torino m etal iileri, tannm devrim
ci Antonio Gramscinin Rus Sovyetlerinin talyadaki dengi olarak gr
d camere del lavoronun (fabrika konseyleri) tannm as talebiyle grev
yaptlar. Hareket Austos 1920de doruk noktasna ulat. M ilano m aki
ne iileri, iverenlerin lokavt karar karsnda fabrikalar igal ettiler.
A rdndan, kuzeybat talyann sanayi geni igal hareketiyle alkalan
d. 400.000 kadar makine iisi ve dier sektrlerden 100.000 ii katld.
gal edilen fabrikalar birer asker s gibi grld: Polise kar savunulan
fabrikalarda silah depoland. talyan ii snf a rtk yeter diyordu: iler
arasnda isyanc bir ruh hali hkimdi.
H km et fel olmutu. Babakan Giovanni Giolitti, Senatoda hare
keti bastracak yeterli kuvvete sahip olm adn itiraf ediyordu. Bylece,
baz tavizler vererek sendika liderleriyle anlam a salad. Sosyalist Parti,
bu karara meydan okuyacak kadar hazrlkl deildi. Reformcular hem
sendikalara hem de partiye hkim di. Eer Austos 1920de taban salam
bir devrim ci parti isyana nclk etseydi, talyan ii snf pekl devlet
iktidarn ele geirebilir, kyllerle birlikte kr ve kent yoksullar kitlesini
arkasndan srkleyebilirdi. Bunun olm am asnn balca nedeni devrim
ci netliin, rgtn ve ynelim in olmamasyd.
Baarszln bedeli olduka ar oldu: Geri ekilen proleter hareket
ok gemeden ykselen faist harekete yenik decekti.

D nya D evrim i

Kapitalizm bir dnya sistemidir. Kreselleme hakkndaki yakn

dnem tartm alarnn ou, kapitalizmin bu biimi son zam anlarda al
dn varsayar. Oysa Marx, Komnist Manifestoda (1848) sistem in ilk
balardaki geliimini yle tasvir ediyordu:
A m erikan n kefi, A frikan n gemiyle dolalm as ykselen burjuvaziye yep
yeni alanlar at. D ou H in d istan ve in P azarlar, A m erikan n sm rgele
27 8 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

tirilm esi, sm rgelerle yaplan ticaret, mbadele ara la rn n ve genel o larak

m etalarn artm as ticarette, denizcilikte, sanayide o g ne kadar grlm em i
bir ca n lan m a salad ve bylelikle yklm akta olan feodal toplum un b a rn
daki devrim ci u n su ru n hzla gelim esine yol at.

nk M arxa gre byk sanayinin ve dnya pazarnn olumas

el ele gidiyordu. Kreselleme kapitalizm kadar eskidir. Erken 20. yzy
ln dijital teknolojisinden, 20. yzyln telsiz iletiim den ve 19. yzyln
telgraf kablolarndan daha eskiye uzanr. 18. yzyln kle ticaretinden ve
17. yzyln ilk smrgelerinden de nce gelir. Gemii, 15. ve 16. yzyl
tccar kapitalistlerinin ticaret alarnda hissedilen sistemin ilk doum
sanclarna kadar uzanr.
Kapitalizm kresel olm ann tesinde son derece istilacdr. D nyann
bir kesinde tutundu mu, oradan hzla yaylr. Ona bu zelliini ka
zandran, rakip irketlerle devletlere blnm dnyann rekabeti n i
teliidir. Ekonom ik bakm dan geliemeyip sanayi ncesinin toplumsal
sistemine hapsolup kalanlar yenilmeye m ahkm dur. Conquistadoresin
elik ve silahlar, Aztekler ile nkalarn tatan silahlarna galip gelmiti.
Avrupallar, H indistan akm akl tfeklerle ve ate gcnn disipliniyle
fethetmiti. M akineli tfekler ve topu atei, Zulular ve Dervileri ezip
gemiti. Aadan burjuva devrim lerini (Hollanda, Britanya, Amerika
ve Fransa) ok gemeden yukardan burjuva devrim lerinin (talya,
Almanya, Japonya, Trkiye ve birok baka yer) takip etm esinin temel
nedeni budur. Kapitalizm sanayi devrim inin nn atndan baka yer
lerdeki ynetici snflar da deiimi kucaklamak zorunda kaldlar, yoksa
jeopolitik mcadelede gerilere deceklerdi. Dolaysyla, siyasi-asker re
kabetin buyruklar, bir kez harekete geirildiinde sanayilemenin d n
yann drt bir yanm a sramasn salar. Ticaretin kresellemesi, sana
yinin kresellemesi olur.
Eer kapitalizm bir dnya sistemiyse, bundan ii snfnn da ulu s
lararas bir sn f olduu sonucu kar. M illiyetilik iileri bler am a bu
onlarn gerek karlarn yanstm az. Kresel lekte alan patronlarla
boy lebilm ek iin iilerin de ulusal snrlarn tesinde birlem e
si gerekir. Toplumsal kurtulu iin ulus devleti ykm al, alternatif bir
dem okratik devlet yaratm allar. K azanm larn uluslararas serm ayenin
kar-devrim ine kurban etm em ek iin m cadelelerini dnya geneline
yaymallar.
Tek lkede sosyalizm ina etm ek m m kn deildir. Marx, Engels,
Troki ve baka birok tannm M arksist dnr, proleter devrim in d n
ya genelinde olmas gerektiini, aksi takdirde yenileceini vurgulam tr.
Sosyalist bir kuatm a ekonomisi ancak geici bir nlem olabilir. Er ya
 D e v r i m c i Da l ga I 279

da ge ya yoksulluk ve gvensizlik devrimi iine kapanmaya zorlayarak

ayakta kalm ak iin yeni sm r ve askerileme biimleri yaratacak ya da
ii devleti dm an basklara (ekonomik boykot, i sava ve yabanc asker
saldrlar bileimine) yenik decektir. Bu bilgi, Ekim Ayaklanmas ndan
sonra Bolevik liderlerin dncesinde yer etm iti. 1919da Komnist
Enternasyonalin (Komintern ya da nc Enternasyonal) kurulm asna
ncelik vermeleri bu yzdendi.
Bolevikler, I. Dnya Savann balamasyla birlikte her biri kendi
hkm etini desteklemeyi setiinden paralanm olan Sosyal Dem okrat
kinci Enternasyonalin yerine devrimci bir enternasyonal yaratm ak is
tiyorlard. Yeni Komintern, dnya devrim inin komuta merkezi olacak
t. Kom internin ilk drt kongresi, ye says ve nemi giderek byyen,
gerekten de devrimci olan meclislerdi. M art 1919da toplanan ilkine 33
lkeden 51 delege katlrken, Kasm-Aralk 1922de dzenlenen drdn
csne 61 lkeden 408 delege katlmt.
Dnya devrim i ne kadar gereki bir amat? Devrim bulacdr.
Kapitalizm bir dnya sistemi olduundan nemli krizleri de daim a
uluslararas lekte olur. Benzer koullar benzer tepkileri uyandrr;
bir yerlerde gerekleen bir devrim in haberi, uyum lu davranm ann ve
itaatkrln ince rtsn abucak yrtp atabilir. Amerikan Devrimi,
Fransz D evrim ine esin kayna oldu. 1848 Devrim leri Avrupann drt
bir yanna yayld. 1917 Rus Devrimi, insanlk tarihinin en gl dev
rim dalgasn tetikledi. Sarsntlar Almanya ve talya ile snrl kalmayp
Avrupann her yerinde ve baka yerlerde de hissedildi.
1918 sonunda, M acaristanda ken liberal-milliyeti hkm etin yeri
ni Bela K unun nderliini yapt Komnistler ile Sosyal D em okratlarn
oluturduu radikal bir Sovyet hkm eti ald. Nisan 1919da M nihte
Sovyet Cum huriyeti kuruldu ve ayn ay iinde Viyanada devrim ciler
iktidar ele geirmeye kalktlar. Bu olaylar, olas bir alternatif gelecein
bir anlk grnp geen resm ini sunuyordu: Budapete, M nih ve Viyana,
Avrupann kalbinde devrim ci bir blok oluturabilirdi.
Ama byle olmad. Bu rneklerde devrimciler, reformcularn devri
mi rayndan karmasn engel olabilecek kadar gl deillerdi. Sovyet
C um huriyetinin devrilm esinden sonra idam la yarglan Bavyeral dev
rimci bir lider, Sosyal D em okrat ve Bamsz Sosyalist m ttefikler ile
birlikte alma deneyim ini yle zetliyordu: Sosyal Dem okratlar ba
lar, sonra svp bize ihanet ederler. Bamszlar kendilerini kaptrr, bize
katlr am a sonra bizi yzst brakrlar. Biz Komnistler son nefesimize
kadar direniriz. Biz K omnistler lmle randevusu olan kiileriz. Mesele
basittir. Sosyalist devrim m m knd. ilerin, kapitalizmi ve devleti sa
28 0 M a r k s i s t D n y a T a r i hi

vunmaya kararl reformcu liderlerin szlerine kulak vermeleri, bu olasl

tekrar tekrar boa karmtr.
Keza, devrim ci mayalanma, Avusturya-M acaristan ve Almanya gibi
malup devletlerle ya da Rusya ve talya gibi zayf olanlarla snrl deildi.
Devrimci ru h hali, Britanya, Fransa ve spanya yi da kasp kavurm utu.
Britanyal askerler, Fransadan vatanlarna geri dnmeleri geciktiin
den isyan etm i, Rusyaya gnderildiklerinde Bolevik kuvvetlerle ar
pmay reddetmilerdi. 1919da Glasgowda patlak veren makine iileri
grevlerinde, polisle ve gnderilen asker birliklerle atm alar yaanmt.
Madencilik, ulam ve demiryolu sendikalarnn l ittifak, 1920lerin
balarnda hkm etlerin dn patlatm t.
Ekmek isyanlar, kitle grevleri, kyllerin toprak igalleri, iddetli so
kak atmalar ve ehirlerde ilan edilen Bolevik cum huriyetleri ile 1918-
20 arasnda spanyada da Bolevik Yl (Trenio Bolchevista) yaand.
Baka yerlerde olduu gibi burada da, diye yazyordu Amerikal rom an
c John Dos Passos, Rusya fener olm utur.
Devrim salgn ktalar at. iler sendikalar kurm ak, cretlerini
artrm ak ve koullarn iyiletirm ek iin Avustralya, Kanada ve ABDde
kitle grevleri dzenlendiler. Belli bal merkez lkelerden smrge evre
lkelere de yayld. rlandal Cumhuriyetiler, bam szlklarn kazan
mak iin gerilla sava balattlar. M srda halk, Britanya ynetimine son
verilmesini talep etti. inli renciler, smrgecilik kart kitle hareke
tini tetiklediler.
1918-23 arasnda insanln gelecei belirsizliini srdrd. Anayolcu
tarihiler potansiyeli inkr edip anariye yaptklar kaba ve kibirli gn
dermelerle bu dnemi geitirmeyi tercih ederler. Dnya devrim in i ger
ek bir olaslk yapacak kadar gl kitlesel halk hareketlerindense, gene
rallerin m anevralaryla ve devlet adam larnn ru tin ileriyle ilgilenmek
onlar daha huzurlu hissettirir.

B irinci in D evrim i
Uzadka uzayan, karm ak bir sava ve devrim sreci, 1911 ile
1949 arasnda ini dntrd. Bu srecin, I. Dnya Sava ile Rus
Devriminin hzlandrd ilk evresi, 1927 kar-devrimiyle sona erdi. II.
Dnya Savann tetikledii ikinci evre, 1949da in Komnist Partisi nin
zaferiyle ve in Halk Cum huriyeti nin kurulmasyla sonland. lk evrede
Rusya benzeri bir proleter ayaklanma m m knd. 1927 yenilgisi, tm l
kenin tarihini ekillendirecekti.
 Devrimci Dalga 281

inin devrimci krizini emperyalizm tetiklem iti. 19. yzyl boyunca

byk yabanc glere, in sahillerinde bir dizi imtiyaz tannm t - s
mrgeler ve bununla ilikili ticari ayrcalklar. Bu imtiyazlar aslnda r
vet, tehdit ve asker harekt bileimiyle elde edilmiti. in ulusal direnii
ezilmiti. Yabanc gler, im tiyazlarna kalkan olsun diye Pekindeki k
m M anu H anedan m ayakta tutuyorlard.
Ama Ekim 1911de, lke topraklarn koruyam am alar yznden
byk itibar kaybna urayan M anular asker bir isyanla devrildi.
Cum huriyet ilan edildi ve srgnden dnen milliyeti lider Sun Yatsen
bakan yapld.
Ksa bir sre sonra Sun Yatseni azleden orgeneral Yuan ikay, parla
mentoyu feshedip kendini diktatr ilan etti. Milliyeti burjuvazi, tarih
grevini (istikrarl bir hkm et kurm ak, lkeyi birletirm ek ve m odern
leme reform larn gerekletirmek) yerine getiremeyecek kadar zayft.
Bylece yerini subaylar ald. Ama onlar da in toplum unu paralayan a
tm alarn stesinden gelecek aralara sahip deildi.
Sun Yatsen ve in Milliyeti Halk Partisi (Kuomintang), gneydeki
lim an ehri Guangzhouda yeni bir siyasi s kurdu. Ancak, inin ou ne
Pekin diktatrlnn ne de zgr Guangzhounun ynetimi altndayd;
buralarda ynetim binden fazla sava aasndan bir birinin, bir dierinin
eline geiyordu.
in burjuvazisi nedenle zayft. Birincisi, inin 350 m ilyonluk
nfusunun yalnzca bete biri ehir denilebilecek yerlerde yayordu; az
sayda demiryolu, kt yollar ve snrl byk lekli sanayisiyle esasen
toprak aalar ile kyllerden meydana gelen bir tarm lkesiydi. kincisi,
burjuvazi, emperyalizmle elikili ilikisi yznden blnmt. Yerli
sanayiler kurm ak isteyen baz inli kapitalistler, yabanclara tannan im
tiyazlardan m em nun deildi. Bazlarmnsa yabanc kapitalistlerle ekono
m ik balar vard.
ncs, burjuvazi kitlelerden korkuyordu. Ulusal bamszlk iin
savamak isteyenler bile kontrol daha radikal kuvvetlere kaptracakla
rndan korkuyorlard. Taiping ve Boksr A yaklanm alarnn olumsuz ha
tralar burjuvazinin hafzasnda yer etmiti.
Hem Guangzhou burjuvazisinin hem de Pekin diktatrlnn zayf
olmas, siyasi bir boluk douruyordu. Bu boluu, kontrolleri altndaki
yerlerde toprak sahipleriyle, subaylarla ve su eteleriyle ittifaklar kurarak
g sleri oluturan sava aalar, yani blgede asker gc olanlar dol
duruyordu. Merkez devletin k, dzenin zlmesi ve m lkiyetin
tehdit altnda olmas demekti. Sonu, kk haydut devletlerden oluan
istikrarsz bir mozaikti. M anularn devrilmesi, ini bu nedenle yabanc
282 Marksist Dny a Tarihi

emperyalizmin talanna daha ak hale getirmiti. Balca tehdit kayna

Japonya idi.
Japonlar, 1894-95 in-Japonya Savandan sonra Korenin ve 1904
05 Rusya-Japonya Savandan sonra da M anuryann denetim ini fiilen
ele geirmiti. Bu iki atma Japonyay indeki hkim g yapmt.
Japonya, I. Dnya Sava srasnda indeki Alman smrgelerini ele ge
irdi ve tm lkeyi Japonyann protektoras haline getirecek 21 m addelik
bir talep listesi aklad. Savan sonuna gelindiinde Japonya, dnyann
nc byk donanm asna sahip olan byk bir gt ve Alman sm r
gelerine el koymas, 1919 Versay Bar Konferans nda dier galip glerce
'resmen kabul edildi.
Sonuta, in delegeleri Versay Anlamasn imzalamay reddetti
ler ve haberin Pekine ulamas yeni bir devrimci kalkmay tetikledi.
rencilerin ban ektii emperyalizm kart protestolar, kitlesel top
lantlar, gsteriler, Japon m allarnn boykot edilmesi ve angayda yaplan
genel grev sonucunda milyonlarca sradan inlinin katld bir eylem
dalgas ortaya kt.
1919un 4 Mays Hareketi, 1911dekinden ok daha glyd. Sava
retimi, angay gibi nemli lim anlarda ve retim merkezlerinde embriyo
halindeki ii snfnn bykln ve zgvenini artrd. Rus Devrimi,
arlkl olarak kyl lkesi olan bir yerde ii snfnn nasl sosyalist
devrime yol aabileceini gstermiti. Marksist alma grubu Pekin
niversitesi nde 1918de toplantlarna balad ve in Komnist Partisi
(KP) 1921de angayda kuruldu. Ertesi yl, inli iilerin irket hay
dutlarna, yabanc polise ve sava aalarnn ordularna ba kaldrmasyla
birlikte birok ehirde byk grevler patlak verdi. Yeni KP artk bir kitle
partisi olmutu.
Ulusal ve toplum sal mcadeleler birbirini beslemeye balad. Kitleleri,
emperyalizme ve sava aalar sistemine kar harekete geirmeden ulusal
bamszlk kazanlam azd; iiler, yabanc kapitalistlerle ve polisle m ca
dele etmeden ektikleri yoksullua son veremezlerdi.
1924-27 arasnda Kuomintang ile Komnistler ittifak oluturdular.
Kuomintang subaylarn eitmek zere W hampoada bir harp akademisi
aan Ruslar, inli Komnistleri, Sun Yatsen M illiyetilerinin siyasi reh
berliini takip etmeye tevik ettiler.
General an Kayek, 1926 Kuzey Seferi nde Kuom intang eyleme ge
meye ynlendirdi; Milliyeti ordu yaklarken yerel sava aalarna k ar
ii ve kyl ayaklanmalar dzenlendi. Ulusal ve toplumsal devrim in
gl aknts gney ini batan aa etkisine ald. Toprak aalar, tc
carlar ve tefeciler kat. Ky kooperatifleri kuruldu. ehirli iiler fabrika
 Devrimci Dalga 283

lara el koydular. Ayak balama gelenei, ocuk fahielii, afyon bam ll

ve eskiden kalm a dier basklar kayboldu. Yeni bir toplumsal kurtulu
a dom ak zere gibiydi.
angay, in Devriminin Petrograd idi. M art 1927de, an Kayek
ehre yaklarken on iki gn sren genel greve 600.000 ii katld. i
liderlerinin arlkta olduu bir hkm et iktidara geti. Kuomintang or
dusu ehre girdiinde ii liderleri, iilere silahlarn brakp Milliyeti
askerleri kurtarclar olarak selam larn sylediler. Fazla zaman geme
miti ki Nisan 1927de an Kayek ordusunu ehrin zerine saldrarak
planl bir kar-devrim ci katliam balatt. 50.000den fazla kii boazlan
d, sendikalar ezildi ve eylemci alar tasfiye edildi. angayin devrim ci
ii snf hareketi birka gn iinde yok edildi.
Kar-devrimci terr, angaydan dier ehirlere ve eyaletlere yayld.
A rtk toprak aalar, kapitalistler ve yabanc glerle birlikte hareket eden
Milliyetiler, yaz sonuna gelindiinde Birinci in Devrim ini ezmilerdi.
Ama bunu yaparak, ulusal bamszl kazanm ak iin gereken halk kuv
vetlerini seferber etme olasln bsbtn yok ettiler.
Kuomintang, burjuva milliyetisi bir partiydi. Liderleri ve subaylar,
mlk sahibi snflardan geliyordu. 1926-27 proleter ve kyl devrim i bu
nedenle sava aalarndan ve emperyalistlerden daha byk bir tehdit
olarak grld.
Ama angayl iiler neden silahlarn brakm t? ktidar neden m il
liyeti burjuvaziye teslim etmiti? i snfnn Komnist liderlii nasl
olmu da byle feci bir hata yapmt?
Troki, Kuomintang ile ittifak yaplmasna iddetle kar kmt. Ona
gre inli iiler (silahl devrim ci milisler de dahil) bamsz bir rgte
sahip olmal, sosyalist devrim i gerekletirmeliydi. Ama grleri kabul
grmedi. Lenin lmt, Troki etkisizletirilm iti ve Stalin, Rusyada
baskn siyasi ahsiyet olmutu. inli Komnistleri yabanc akl hocalar
felakete srklem iti nk yaltlm ve kuatlm haldeki Rus liderli
i, uluslararas ii snf devrim ine dman, brokratik bir diktatrle
doru gidiyordu.

Sm rgecilik Kart Ayaklanmalar

in Devrim i, I. Dnya Sava sonrasnda tam ve yar smrge lkeler

de yaanan en nemli ayaklanmayd. Ama birok benzeri vard.
19. yzyln smrgecilik kart ayaklanm alar ounlukla gelenek
sel biim alm t. Liderler genellikle kabile efleri ve hkm dar soyundan
284 M a r k s i s t D n y a T a r i hi

gelenler arasndan kyordu. M odern ate gcne kar eski silahlar ve

ad taktikler kullanlyordu. Ama, eski dzeni geri getirmekti.
20. yzyln smrgecilik kart ayaklanmalar farklyd. Yeni direni
hareketlerinin rehberlik ettii ve smrge toplum unun en ileri kesim
lerinin ba ektii bu ayaklanmalar, Rus Devrim inden ve dnemin en
radikal fikirlerinden esinlenmiti. Emperyalizmin geleneksel toplum lar
dntrm esi bunu m m kn klm t. Yabanc sermaye sayesinde altya
p ile sanayinin hzla gelimesi, yeni bir ii snf yaratm t. angay ve
Guangzhou, Bombay ve Kalkta, Belfast ve Dublin m odern ehirler ol
mutu. Piyasa en uzak kylere bile ulam ve ekonom ilerini krize sok-
'mutu. thal edilen M anchestern m akine ii m allar H int dokumaclar
mahvetmiti. ken meta fiyatlar, Latin Amerika kyllerini yoklua
srklemiti.
Sava hem sanayilemeyi hem de fakirlemeyi hzlandrd. Yeni sava
sanayileri, krsal kesimden ynlar halinde ii ekti. Milyonlarca Asyal
ve Afrikal, asker ya da emeki oldu. Ama zorunlu askerlik, sava vergileri
ve yiyecek ktlklar, kenar mahallelerde ve kylerde sefalet demekti ayn
zamanda. Geleneksel toplumlar paralayan kapitalizm ve sava, m odern
kitlesel direni hareketleri yaratabilecek yeni toplum sal kuvvetler (ei
tim li orta snf ve sanayi iisi snf) yaratyordu.
Troki, o dnemde dnya kapitalizm ini niteleyen bileik ve eitsiz
gelimeden bahsediyordu. leri teknoloji, byk lekli sanayi ve m o
dern ehirlerin hemen yan banda okur-yazar olmayan kyllerin hl
elle ekilen sabanlara m ahkm olduu kyler bulunuyordu. niversite
rencileri, feodal sava aalar ile silahl adam larnn yaad ehirlerde
komnist alma gruplarna katlyorlard. Ortaadan kalma kllar
n saa sola savuran haydutlar, grev gzcl yapan iilere saldryordu.
Bileik ve eitsiz gelime, evrenin tam ve yar smrge lkelerinde en
ar biimini aldndan snf mcadeleleri sklkla baya etkili oluyor
du. Meksika, rlanda ve H indistanda yaananlar elien rnekler sunar.
1910da Meksika, spanyol smrgecilerin soyundan gelen toprak
sahibi sekinlerin hkimiyetindeydi. Ynetimde diktatr bir bakan
Porfirio Diaz vard ve ekonomisi giderek Amerikann ticari karlarnn
esiri oluyordu. Yerli Kzlderililerin ve karm a rk mestizosun oluturduu
ounluk, bu yar smrge yapsnda yk hayvan muamelesi gryordu.
Liberal siyaseti Francisco Madero, 1910-11 silahl isyannda Diaz
kovdu. Ama tarm reformu vaatlerini gerekletiremeyince, toplumsal
konulara duyarl bir ekya olan Pano Villa kuzeyde ve kyl bir ifti
olan Emiliano Zapata gneyde yeni hkm ete kar-devrim ci bir sava
balattlar. Tarih bu kez kendini bir st dzeyde tekrar etti. Madero, ken
 D e v r i m c i D a l g a I 285

di generallerinden Victoriano Huearta tarafndan ldrld ama baka

bir liberal siyaseti, Venustiano Carranza, kyllerle olan ittifak taze
leyip diktatrle kar mcadeleyi yeniden balatm ak iin abucak bir
Merutiyet O rdusu kurdu.
Villa ile Zapatann kyl ordular 1914te Meksiko ehrine girdi.
Ama devlet iktidarn alm ak yerine kontrol tekrar liberal burjuvaziye
braktlar. Villa ile Zapata, in Komnist P artisin in 1927de angayda
izledii politikay aynen uyguladlar -C arranzann Merutiyetileri, an
Kayekin Kuom indang roln oynuyordu. Her ey daha yava ekim
le yaansa da akbet aynyd. Merutiyetiler, radikal bir toprak reformu
yapmay reddettiler. Hkm et birlikleri, kyl gerillalar ezmek iin ABD
kuvvetleriyle omuz omuza arptlar. Zapata 1919da, Villa ise 1923te l
drld; Meksika sonunda byk iletmelerle zenginler iin gvenli bir
yer haline getirildi.
Benzer kuvvetler 1916-23 arasnda rlandada da i bandayd. En eski
Britanya smrgesi olan rlandann uzun bir yoksulluk, bask ve direni
tarihi vard. 1916 Paskalyasnda silahl 800 Cum huriyeti asi, bata Genel
Posta Ofisi olmak zere Dublin ehir merkezindeki nemli kamu binala
rn ele geirip gvenlik gleriyle atmaya girdi. Belfast ile Dublin, I.
Dnya Sava ndan hemen nce iddetli snf mcadelelerine tanklk et
miti ve rlanda 1914te zerk Ynetimin eiinde gibi gzkyordu. Ama
Paskalya Ayaklanmas zamansz oldu. Halk destei snrlyd ve (esas iti
bariyle zerk Ynetim yanls m ilisler olan) rlanda Gnllleri n in plan
lanan katlm son anda gereklemedi. Sonuta, Cumhuriyeti ncler
tecrit edilip bozguna uratldlar.
Ama akabinde ele geirilen liderlerin idam edilmesi, rlanda kam u
oyunu fkelendirerek kitlelerin hzla sola kaymasna katk yapt ve ana
Cumhuriyeti parti olan Sinn Fein, 1918 sonunda dzenlenen seim ler
de ezici bir zafer kazand. Londra Parlam entosuna katlmay reddeden
Sinn Feinliler, rlanda D ilini [parlamento] kurdular. Michael Collins,
Britanya gvenlik aygtn ykm ak amacyla asker eylemlere ynelecek
rlanda Cum huriyet Ordusu nu ekillendirdi.
Britanyallar, 1919-21 arasnda rlandada acmasz bir smrge sava
yrttler. Kesin zaferin m m kn olmad grld ama Kuzey rlandada
Ulsterin st tarafnda Britanya hkim iyetinin kabul edilmesi karln
da Gney rlandaya bam szlk vermeyi teklif ederek direnii blmeyi
baardlar. Bamszlk Sava bylece yozlaarak bir i savaa dnt.
Britanya, Eamon De Valera gibi blnmeyi reddeden Cum huriyetiler
karsnda Michael Collins gibi blnme yanls, m uhafazakr Serbest
Devletileri destekledi.
2 8 6 M a r k s i s t D n y a T a r i hi

Paskalya Ayaklanmasna katld iin idam edilen rlandal devrimci

sosyalist James Connolly, blnm enin, snrn her iki tarafnda da gerici
lerin bayram yapmasna yol aacan tahm in etm iti. Haklyd. Esasen
kyl olan Gney, rlandal Katolik Cum huriyetilerden oluan Yeil si
yasi sekinlerin, daha sanayilemi durum daki Kuzey ise ngiliz-rlandal
Protestan K ralclardan oluan Turuncu siyasi sekinlerin hkim iyetine
girdi. Hizipi atlaklar derin yarklara dntren snr izgisi, rlanda
ii snfn derinden blerek gszletirdi.
rlanda Britanyann en eski smrgesiyse, 250 milyona yakn nfu
suyla H indistan da en byyd. lkenin insan gc, ikmal malzeme-
-leri ve mali kaynaklar, sava srasnda Avrupa ve O rtadou cephelerine
akmt. Sava bittiinde gsteriler, grevler ve yiyecek isyanlar lkeyi
batan aa etkisine ald.
General Dyer, 16 Nisan 1919da 50 tfekli adam na, A m ritsarda sur
larla evrili bir alanda toplanan yaklak 20.000 gstericinin zerine ate
ama emri verdi. On dakika boyunca aralksz ate eden askerler 1.000e
yakn kiiyi ldrdler. Kitle eylemlerine milyonlarca kyl, ii ve ehirli
yoksul katld. H indular ve M slmanlar, patronlara, toprak aalarna ve
polise kar yan yana arptlar. Bombay Valisi, hareket bizi korkuttu
ve kazanm alarna ram ak kalm t diyecekti.
Baarszlkta Britanyallarn en ufak bir pay bile yoktu. M ahatma
Gandhi ve en byk Hint milliyetisi parti olan Kongre liderleri eylem
lere son verilmesi ars yaptlar. Gandhi, iddetsizlik (ahimsa) ilkesi
ni benimsemiti. Gandhi, destekledii son emperyalist savan dehetine
ramen, bam szlk mcadelesi srasnda H int m illi hareketinin kendini
savunma amacyla silah kullanm asna kar kt; stelik yabanc igal or
dusu, protestoculara kar ldrc kuvvet kullanmaya hazrken.
Tasavvufa bal birisi grn altnda lml bir milliyeti olan
Gandhi iin ahimsa bir ilke meselesi olabilirdi. Ancak, siyasi anlam, m
cadeleyi bam szlk yanls milliyeti propagandayla snrlam ak ve geli
ip smrye kar bir snf mcadelesine dnmesini engellemek oldu -
ki bu, Kongre n in temsil ettii H int burjuvazisinin karlarn tehdit ede
cekti. H int ulusal hareketi, kararl bir devrimci liderlik altnda 1920lerin
banda Britanya ynetim ini sona erdirebilirdi. Bocalayan liberal liderlik
yznden yabanc gcn ynetimi bir eyrek yzyl daha srd; sona erer
ermez de topluluklar aras iddet, etnik temizlik ve ei grlm edik gad
darlkta soykrm belalar ba gsterdi.
Smrge devrim leri neden baarsz oldu? Trokinin ilk olarak Rus
D evrim inin niteliini aklam ak zere gelitirdii srekli devrim te o
risi bize bir yant sunuyor. M illiyeti burjuvazi bocalad nk toprak-
 D e v r i m c i Da l ga 287

sermaye zel m lkiyetini temel alan bir toplum sal dzenle gl balar
vard. Smrge ynetim ini tehdit edecek lde glenen kitlesel ii ve
kyl hareketleri, yerli toprak aalar ile kapitalistlerin m lklerini ve ik
tidarn da tehdit ediyordu. Snfsal igdleri bylece milliyeti lider
leri ya hareketi dizginlemeye ya da onu ezmek amacyla kar-devrim e
katlmaya itiyordu. Bu gem iten gelen bir dersti: Kitlelerin kurtu lu u
yine kendi elleriyle olm aldr. zgrlk asla verilm ez, onu kazanm ak
gerekir.

Stalinizm: Devrimci Y enilginin Ac M eyvesi

1923 sonuna gelindiinde, I. Dnya Sava nn canlandrd byk
devrimci dalga artk dnyann drt bir yannda duruluyordu. Alm an
Devrimi yenilm iti ve liberal parlam enter W eim ar Cum huriyeti rejimi
belli lde istikrar kazanm t. Ekim 1917 Ayaklanmas, Boleviklerin
uruna abalad dnya sosyalist devrim inin fitilini ateleyememiti.
Bizzat Leninin kendisi, krlan devrimci um udun ac bir simgesi haline
gelmiti: Geirdii fel yznden sal giderek bozulan Lenin 1924te
hayatn kaybetti. Rus D evrim i tecrit edilmi, dmanlarla kuatlm ,
savan ykm na uram ve ekonomik knt yznden yoksulla
m durum dayd. Umutsuz gzken koullarda ayakta kalmaya alan
Bolevik rejim iine kapand ve zamanla yozlaarak, eski sosyalist fikirle
rinin irkin bir taklidine dnt.
Bu sonucun kanlmaz olduu, Stalinizmin Bolevik Devrim in do
rudan bir rn olduu, 20. yzyl siyasi tarih in in byk bir yalandr.
Gerek ok farklyd. Stalinin liderliindeki Rusyada 1928de ortaya
kan devlet brokrasisi bir kar-devrim yapmtr. On yl boyunca g
biriktiren bu yap, 1920lerin sonunda kararl bir biimde harekete geti
inde ii snf demokrasisinin tm kalntlarn yok edebildi. Dzmece
toplantlar yaplyor, konum aclarn sesi bastrlyor ve m uhalif grte-
kiler, Kom nist Parti ye devrim den sonra katlan grevlilerin hkim iyeti
altndaki parti-devlet aygt tarafndan tasfiye edilip srgne gnderili
yordu. Trokinin ban ektii Sol Muhalefet datld.
Brokrasi, 1930lu yllarda eski Bolevik P a rtin in neredeyse tam a
m n tasfiye ederek kontroln pekitirdi. Ekim Ayaklanmasna katlan
emektar partililer tutuklanyor, ikenceden geiriliyor, dzmece m ahke
melerde tehir ediliyor, sabotajc ya da bozguncu olarak damgalanp
Stalinin gizli polisi tarafndan idam ediliyordu. 1940larn sonuna geldi
imizde, Lenin dnem inin son (1923) Politbrosunun dokuz yesinden
yalnzca Stalin, Molotov ve Kollantai hayatta kalm t. Lenin doal sebep
288 Marksist Dnya Tarihi

lerle lm, Tomsky tutuklanaca korkusuyla intihar etmi, Kamenev,

Zinoviyev, Buharin, Rikov ve Troki, hepsi ldrlm t.
Bu nasl olabilirdi? Bolevik liderler, geri durum daki Rusyann yal
tlm halde sosyalizme ulaamayacan tekrar tekrar vurgulam lard.
Sosyalizmin tek lkede nihai zafere ulamas elbette m m kn deildir,
diyordu Lenin 11 Ocak 1918 tarihinde. Sovyet iktidarn gnlden des
tekleyen ii ve kyl neferlerimiz, byk dnya ordusunun da neferleri
arasndadr. Ama Bolevik liderler, sonunda kendilerini yok edecek olan
kar-devrim in alaca biimi tahm in edememilerdi. Varl derinden
hissedilen m addi etken Rus D evrim ini olumsuz etkiledi: Kylln
toplumsal arl, savan neden olduu ekonomik k ve ii snfnn
dalmas.
Devrimi, ii-kyl ittifak m m kn klmt. Kyllerin says ii
lerin on kat kadard. Eer iiler kylleri yanlarna ekememi olsayd,
ara sadk kyl-askerlerin kurunlarna hedef olacaklard. Boleviklerin
ekmek, bar ve toprak vaadiyle kyller Ekim Ayaklanmas n destek
lediler.
Ama iilerle kyllerin karlar daha sonra birbirinden uzaklam a
ya balad. Emein ortaklaa olmas nedeniyle ii snf da kolektif bir
snftr. iler madenleri, fabrikalar ve dem iryollarn ayr ayr b irim
lere blemezler. Ekonomiyi, btnlem i bir toplam olarak ynetmeleri
gerekir. te yandan kyllk, bireylerden oluan bir snftr nk her
kyl, refah iinde yaayan bamsz bir kyl olm ann hayalini kurar.
Kyller, topraa el koymalarna izin verecek ehirli devrimcileri destek
lerler. Ama ibirliinin daha teye tanmas, ehirlerin, kylerle ticareti
ni yapabilecekleri mallar retm e glerine baldr. Bunu yapamadklar
takdirde kyller ticaretten uzak duracak ve ehirler alkla bouacaktr.
Bolevikler bunu biliyordu. Sorun, retim in km olmasyd. Dnya
sava, devrim ve i sava bileimi, ekonomiyi ylesine sekteye uratm t
ki sanayi retim i 1914 dzeyinin bete birine gerilemiti.
Yiyecek, benzin ve dier temel ihtiya m allarnda yaanan ktlklar,
1918in sonu ile 1920nin sonu arasnda 9 milyona yakn Rusun alk, has
talk ve souktan hayatn kaybetmesine yol at -savata kaybedilenin iki
katndan fazla. Bu durum , nc etkeni resme dahil ediyor. Milyonlarca
kiinin ehirleri terk edip ailelerinin bulunduu kylere dnmesiyle ii
snf fiziki olarak dalmt. Rusyann ehir nfusu yardan fazla azal
mt.
Kalan iiler bile ayn deildi. Devrimci hkm et, geni topraklar
idare etmek, bozulm u ekonomiyi yeniden canlandrm ak ve (14ten fazla
yabanc asker gcn destek verdii) Beyaz ordulara kar i sava srdr
 D evrim ci Dalga j 289

mek zorundayd. 1917in devrim ci proletaryas bu nedenle 1920de Kzl

Orduya dntrld. Dahas, ekonom inin eitli paralar yeniden can
landka krsal kesimden yeni iiler geldi. Dolaysyla, 1920nin Rus ii
snf 1917dekinden ok daha kk olduu gibi bileimi de ok farklyd.
Sava sona erdiinde, devrim ci ii snf zlm, kyller top
ran kontroln ele geirmi ve toprak aalaryla kapitalist snflarn
hakkndan gelinmiti. lke genelinde faal olan yegne rgtl kuvvet,
parti-devlet idaresiydi.
Tam demokrasi uygulanm olsayd, uluslararas ii snfnn karlar
ile Rus kyllnn karlar arasndaki eliki lkeyi param para ede
cekti. Boleviklerin, dnya devrim inin im datlarn yetiecei umuduyla
iktidar kaybetmemeye alm aktan baka seenekleri yoktu. Devrim ci
gelenek bir sreliine tarih bir kuvvet olarak i grebilecekti -h er ne ka
dar imdi devrim ci snftan ziyade devrimci aygtta somutlam olsa da.
Ama Boleviklerin yerekimine meydan okum alar sz konusu ola
mazd. Eninde sonunda, kendilerini epeevre saran dman toplum sal
kuvvetlere yenik deceklerdi. Lenin bunu grebiliyordu: Bizimki as
lnda bir ii devleti deil, diyordu 1920 gibi erken bir tarihte, aksine
bir ii ve kyl devleti ... Bu kadarla da bitmiyor. Parti program m z,
devletimizin brokratik arpklklarla dolu bir ii devleti olduunu gs
teriyor. Daha sonra, eski arlk subaylarnn ve yeni katlan ikbal avc
larnn devlet aygt iinde glenmesiyle telaa kaplan Lenin u soruyu
ortaya att: Bu brokrat yn -k im kim i ynetiyor?
1921-28 Yeni Ekonomi Politikas (YEP), ekonom ik elikileri zm le
me ve bir sonraki kresel devrim ci kabarm a ncesinde soluklanma frsat
bulma giriimiydi. Devlet iletm elerinin yannda zel retim in ve serbest
piyasann gelimesine izin veriyordu. Bunun sonucunda giriimciler snf
(YEPiler) ve zengin kyller snf (kulaklar) geliti. Ayn zamanda, dev
let iletmelerini yneten kzl sanayiciler, iileriyle ilikilerinde giderek
geleneksel kapitalistler gibi davranmaya baladlar. Sava durum undaki
bir devlette geri bir ekonomiyi altrm ann gerekleri, ynetimdeki reji
m in siyasi niteliini dntryordu.
Leninin kim kimi ynetiyor? sorusu 1928de kesin olarak cevap
land. Hem (YEPileri ve kulaklar temsil eden) Sa hem de (Bolevik
gelenei temsil eden) Solu ezen Stalinin Merkezi, yeni brokratik yne
tici snfn siyasi ifadesi olarak Komnist Parti nin karanlk odalarndan
sahnenin ortasna kt.
 Ya sosyalizm ya barbarlk:
spanya Sava afiinde devrimci bir kadn milis
 13

B y k Bu n a l im

VE F A Z M N Y K S E L
1929-1939

Dnya devrim inin yenilgisi ve Rus devrim inin tecrit edilip iten ie
rmesi, grece istikrarl ksa bir dnemi getirdi. Kapitalist sistem to
parland, dnyann yneticileri biraz daha rahat uyudular ve 1917-23
devrimci kitle hareketleriyle kprdanan m ilyonlar bir kez daha gndelik
hayatn uyuukluuna kapldlar. Ama bu soluklanma frsat ksa srd.
1920lerin ekonomik patlamas, finansal speklasyona bal kaygan
bir zemin zerine ina edilm iti. Patlama 1929da daralmaya dndn
de sistem yeni, zorlu ve daha nce yaananlardan derin bir krize savruldu.
Byk Bunalm denilecek bu dnemde toplum sal koullar yle um utsuz
du ki milyonlarca insan, Avrupa ve dnya tarih in in seyrini belirlemek
iin bir kez daha kitlesel mcadelelere yneldiler.
Bu mcadeleler, faizm ve sosyalist devrim kuvvetleri arasndaki id
detli srtm ede billurlat. Faizm ktann her yerinde zafer kazanarak
hkimiyet kurdu. Sonu, ilkinden daha da uzun, kanl ve vahi bir dnya
sava oldu.

Kkreyen Yirmiler

Sava sonras dnemin mcadele ve radikalleme dalgas ABDde ksa

mrl oldu. 1920lerden itibaren ekonomi hzla byd ve yeni birey
cilik kltr yerleti. 1928de retim dzeyi 1914n iki katm a km t.
ktisatlar, kapitalizmin ocukluk h a sta lk larn n artk gemite kald
n ve dnyann ekonomik durum unun, byk bir ileri atlm n eiin
de olduumuza iaret ettiini ilan ettiler.
Am erika pazar, nceden sadece kk bir aznln faydalanabildii
tketim m allarna bouldu. Elektrik sradan evlere de ulat. O rta snf
292 Marksi st Dnya Tarihi

aileler de telefon, gramofon, elektrikli sprge ve buzdolab sahibi oldu

lar. Her hafta milyonlarca kii sinemaya gitti. Otomobil, lks olm aktan
kp bir kitle pazar metas oldu. A m erikan Ryas, gndelik bir gerek
lik haline gelmi gibiydi. General M otors un m dr ve Demokrat Parti
Ulusal Komitesi nin bakan John J. Raskob, herkes zengin olmal diyor
du. Birok sradan Amerikal da ayn fikirdeydi.
Avrupann Kkreyen Yirmilere katlmas yava oldu. Avrupada sa
van ekonomik etkisi, toplumsal altst olular ve byk devrim dalgas,
ABDde olduundan daha glyd. Ama 1923ten sonra Avrupallar da
Caz a na katld.
ABDden kredi akn salayan Dawes Plan, 1920lerin sonlarnda
Alman kapitalizm inin yeniden canlanm asna ve W eim ar Cum huriyeti nin
istikrar kazanm asna yardmc oldu. Britanya, O rta Avrupa ile Gney
Dou blgelerinde gelien (otomobil, hava tatlar ve dayankl tketim
m allar gibi) yksek teknoloji sanayileriyle yeni sanayi devrim ini balatt
ve eski ehir m erkezlerinin etrafnda yeni banliyler kuruldu.
ABDde olduu gibi kapitalizm in yeniden istikrara kavumas, kalc
refah ve uyum beklentilerinde iyimserlii krkledi. Ekonomimiz sa
lam , diyordu Alm anyann Sosyal Dem okrat anslyesi H erm ann Mller
1928de; sosyal refah sistemimiz salam; greceksiniz, Komnistlerin
yan sra Naziler de geleneksel partiler iinde eriyip gidecekler. nde ge
len Alman iktisatlar ayn fikirdeydiler: Avrupann ekonomik hayatn
da kart eilim lerin birbirini dengelemesi, zayflamas ve en nihayetinde
ortadan kaybolmas eilimi aka grlyor.
Ama kapitalizm in elikileri ortadan kalkm amt. Ekonomik topar
lanm ann belirgin snrlarnn olduu, her ne kadar zerinde pek durul-
masa da ayn lde nemliydi. I. Dnya Sava na giden yllarda ve sava
srasnda, dnya ekonomisini devletlerin silahlanma harcam alar ayakta
tutm utu. 1873-96 Uzun Bunalmn sona erdiren, yine sava ncesi d
nem in silahlanm a yaryd. 19. yzyln sonlarnda bile sistemin tehlikeli
ekilde silahlara baml olduuna dair iaretler grlyordu. 1918den
sonra silah harcam alar sava dnem ine gre epey dt. Sonu kitlesel
isizlikti. Bylece sistem, sivil retim i kald yerden dzenli ekilde sr-
dremediini kantlam oldu. Piyasann kendi kendini dzenleyici ol
mad anlald.
1920lerde bym e dzensiz ve mtevaz kald. Her baarnn kar
lnda bir baarszlk vard. ki sava arasndaki dnemde Britanyada
isiz says hibir zaman 1 m ilyonun altna inmedi. Sava tazm inatlar
1920lerin banda Alman ekonomisine diz ktrd ve hiperenflasyon
yznden 1923te tasarruflarn deeri neredeyse sfrland.
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i I 293

Almanyann sava tazm inat demeleri Fransz ekonomisini destek

lerken, sava kredilerinin geri demeleri ve kolay para politikas (d
k faiz oranlar araclyla ucuza kredi) ABD ekonomisini canlandrd.
ABD ekonom isinin on yl boyunca hzla bymesi bu sayede oldu. Ama
baz kapitalistler, srf dierlerinin sesi ciyaklama gibi ktndan k k r
yordu. Am erikan ryas aslnda bir yanlsamayd.
Kapitalizmin temel elikisi, iyerinde dk cretleri dayatrken pa
zar yerinde yksek harcam alara gereksinim duymasdr. Uzun dnemde
ikisini birden yapamazsnz. Maliyetleri drp krlar artrm ak iin
cretler bastrldnda iilerin, emekleriyle rettikleri mallar satn al
maya gleri yetmez. Ama eer cretler artp krlar derse, kapitalistleri
yatrm yapmaya tevik edecek bir ey olmaz. nk sisteme g veren
kr araydr.
Amerikann Kkreyen Yirm ilerinde iftilik gelirleri bastrlm ,
cretler artm am t. Reel ekonomide talep bu nedenle basklanmt.
Bunun sonucunda sanayi yatrm lar, sistemde bol bulunan artk serm a
yeyi ememeyecek kadar ar artyordu. Bylece artk sermaye speklasyo
na yneldi. Daha zelde, Wall Street Borsasnn kendi kendini besleyen
speklasyon balonunu iirdi.
F. Scott Fitzgeraldn rom an Muhteem Gatsby (1926), dnem in a n
lamszln iyi kavrar. A m erikan burjuvazisinin ahlakszca zengin ye
leri olan rom an karakterlerinin beyhude hayatlar, toplumsal ilevlerinin
olmamasna ayna tutar. Bo kafalar ve hi bitmeyen kendi kendini m art
ma turlar, finansal asalakln balon ekonomisini yanstr.
Finansal balonlar kapitalizm kadar eskidir. 17. yzylda Hollandada
lale soan ticaretinde (Lale lgnl) ve 18. yzyl balarnda
ngilterede smrge yatrm larnda (Gney Denizi Balonu) speklasyon
balonlar ortaya kmt. 1873-96 Uzun Bunalm, speklatif patlamay
takip eden finansal kntyle balamt.
Balonlarn ileyi tarz basittir. Kttan bir varla olan talep yeterin
ce yksekse o varln fiyat ykselecektir. Eer bir varln fiyat yk
seliyorsa, ileride sattklar zam an fiyatn daha da ykselmi olm asndan
tr kr yapacaklarn um an daha ok yatrm c onu alm ak isteyecektir.
O rtada yeterince artk sermaye varsa ve yksek talep yznden kttan
varln fiyat ykselip duruyorsa, varln ayaklar yerden kesilebilir: Srf
daha ok yatrm c satn alm ak istedii iin varln fiyat ykselmeye de
vam eder -varln fiyat ile temsil ettii mallarla hizm etlerin gerek de
eri arasndaki ilikiye baklmakszn.
Kttan varlklar esasen sahiplik hakk karlnda para bor veril
mesi demektir. irket hisse senetleri, devlet tahvilleri, sigorta polieleri,
294 Marksist Dnya Tarihi

dviz mevcutlar, ipotek paketleri, m etalarn nceden satn alnmas ve

pek ok baka biimi alabilir bu varlklar. Finansal hizm etler sektr
bu adan olduka hnerlidir. Sermayenin norm al getirisi, reel ekono
m inin krlarndan alnacak paydr. Speklatif getiri, kttan varln
fiyat ile gerek m etalarn deeri arasndaki ba koptuu zaman ortaya
kar. Fiyat artlar bylece kendi kendini idame ettirm eye balar ve a
bucak zengin olm ak amal alm -satm lgnlnda astronom ik dzey
lere kabilir.
Kresel borlar 1920lerde yaklak %50 artt. Bu, fik tif sermaye ya
ratlm asnn bir lsdr. Yepyeni holding irketleri ve yatrm ortak
lk lar kategorileri ortaya kt. Bu irketler bir ey retm iyordu. Tek
yaptklar dier irketlerin hisse senetlerini alp satm akt. Yatrm yap
tklar irketler de sklkla baka holding irketleri ve yatrm ortaklk
lar oluyordu. Bazen fiktif sermaye be, hatta on katm anl bir derinlie
ulaabiliyordu.
Goldman Sachs Alm-Satm irketi bir rnektir. 4 A ralk 1928de ku
rulan irket ilk olarak 100 milyon dolarlk hisse senedi kard ve bunun
%90n dorudan halka satt. A rdndan, bu sermayeyi kullanarak baka
irketlerin hisse senetlerine yatrm yapt. ubat 1929da Goldman Sachs
baka bir yatrm ortaklyla birleti. Varlklarnn deeri artk 235 m il
yon dolard. O rtak giriim Temmuz aynda Shenandoah irketi ni kurdu.
102 milyon dolarlk hisse senedini sata kardnda, yedi kat fazla teklif
topland. Bu havadan para kazanm a mucizesini kimse karm ak istemi
yordu. irket elbette gerektii gibi davranarak daha ok hisse senedi
kard.
lgnlk hali iyice dorua karken yabanc kredilerden, sanayi ya
trm larndan ve altyap projelerinden ekilen para bu mecraya aktld.
Hibir ey Wall Street speklasyonu kadar krl deildi. Gevek para po
litikas ve zayf ekonomi, kttan varlklarn fiyat ile gerek m etalarn
deeri arasnda m uazzam bir dengesizlie yol amt.
Balon bir tuzakt. Baz gzlemciler uyarmaya altlar. Er ya da ge
knt gelecek, diyordu 5 Eyll 1929da dzenlenen Ulusal Dnyas
Konferans nda Roger Babson; ve felaketle sonulanabilir, diye ekliyor
du. Ama kyam etten bahseden peygamberlere ho gzle baklmyordu.
ok zengin bir sr kii, kendilerini daha da zengin yapacak bahislere
servet yatrmt. Bakan Coolidgein geen Aralk aynda yapt iyim
ser Ulusa Sesleni konum asnn kesinlikle arkasndaydlar: Hibir ABD
Kongresi nin nnde, u anda grdm zden daha sevindirici bir gele
cek manzaras o lm a m t... Sknet, gnl ra h a tl ... ve tm zamanla
rn rekorunu kran bir refah dzeyi.
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i j 295

Ksa bir sre sonra borsada gerginlik ba gsterdiinde Maliye Bakan

Andrew Mellon hi gecikmeksizin gvence veriyordu: Endieye m ahal
yok. Refahmzdaki hzl art devam edecektir. The Wall Street Journal
da yatrm clarn kayglarn gidermeye gayret ediyordu: Dn hisse se
netlerinin ana gvdesinde gzlenen fiyat hareketleri, teknik yeniden ayar
lama yznden geici olarak duran byk ilerleyi zelliini sergilemeyi
srdrd.
24 Ekim 1929da Wall Street Borsas kt. Finansal knt d n
yay Byk B unalm a srkleyerek sonunda Stalingrad, Auschwitz ve
Hiroimaya yol aacak bir dizi olay tetikledi. nsanlk tarihinin en b
yk trajedisi sahnelenmeye balyordu.

A O tu z la r
Kara Perembe de Wall Street Borsas neredeyse te bir deer kay
betti. Binlerce finans kapitalisti mahvoldu. M ilyonlarca sradan insan
tasarruflarn kaybetti. knt bir kez balad m, ncesinde gelen ba
lon gibi kendi kendini idame ettirir. Nasl ki ykselen fiyatlar speklatif
sermayeyi girdaba ekiyorsa, im di de ken fiyatlar, fiyatlar daha fazla
dmeden lgncasna hisseleri elden karma, sermayeyi likide etm e
[nakde evirme], piyasadan km a kouturm acasna yol at. Yatrmclar
riske fazlasyla ak olduklarn grdklerinde, dahas borlar demek
iin baka borlar tahsil edilmeye alldnda, panik halinde sat l
gnl ve fiyat dleri balad. Btn finansal ykm llkler yaps
birdenbire zlp dald.
Shenandoah irketi hisselerinin deeri 36 dolara kadar km t.
Sonunda 50 sente decekti. G oldm an Sachs Alm-Satm irketi nin h is
seleri 222,50 dolar grmt. ki yl sonra 1-2 dolara alnabiliyordu.
knt bir anda oluvermedi. Tarmda 1927den beridir durgunluk
vard ve sanayi, ar genilemeyle eksik tketim yznden 1929un bahar
ve yaz aylarnda klasik evrimsel d belasyla bouuyordu. Tarm ve
sanayi krizleri, finansal knty tetikledi. Ama knt ardndan tek
rar reel ekonomiyi etkileyerek kredileri kertti, borlar ve yatrm lar
bodu, talebi daraltt.
Sermayenin merkezlemesi ve younlamas krizin leini bytt.
Kk ya da orta lekli bir firm a iflas ettiinde bunun genele etkisi s
nrl olur; dier birok firma faaliyetlerine devam eder. Byk bir banka
ya da sanayi irketi iflas ettiinde, birok iletmeyi de beraberinde s
rkleyerek ekonomi genelinde deflasyonist dalgaya yol aar. te olan tam
da buydu. 1933e geldiimizde 9.000 Amerikan bankas kapanm, sanayi
296 I M a r k s i s t D n y a Tarihi

retim i yar yarya azalm ve her iiden biri isiz kalm t. stelik
ufukta toparlanm aya ilikin ufack bir parlt bile yoktu. Am erikan kapi
talizm i, suyun zerinde cansz yzyor gibi gzkyordu.
Dnya sistemi, dnya krizi demekti. Wall Street k kresel dur
gunluu tetikledi. Dnya ticaretinin deeri, 1929un te birine geriledi.
Dnya genelinde isiz says 10 m ilyondan 1932de 40 milyona frlad. O
yl, Almanyada her iiden biri, Britanyada her be iiden biri isizdi.
Dnya liderlerinin izledikleri politikalar, Byk Bunalm felaket b o
yutuna getirdi. kntye ilk anda iddetli kesintilerle yant verilmedi
am a 1931de dnya ekonomisi hzla inie geince siyasetiler panie ka-
'pldlar. ABD Bakan Hoover, salam para ve dengeli bte politika
syla kafasn bozmutu. Byk apta harcam alar gerektiren program lar
alenen eletiriyor ve seimle yerine geecek Franklin D. Roosevelte, g
nm zde ak azaltm a denilen eyin erdemleri zerine dersler veriyor
du. Maliye B akannn nerdii ila, emekten kurtul, hisse senetlerinden
kurtul, iftilerden k u rtu l idi.
Dahas, ar sa rejimlerin kitlesel direni karsnda kesintilerde s
rar etmesi sonucunda ok gemeden demokrasi de saldr altnda kald.
M uhafazakr A lm an anslyesi Heinrich Brningin kntye yan
t cretlerde, m aalarda kesinti yapmak, fiyatlar drm ek ve vergileri
ykseltmek oldu. Bunu, her drt A lm an iisinden birinin isiz olduu
bir zamanda yapyordu. Sonu, her iiden birinin isiz kalmas oldu.
Brning m akam nda uzun sre kalam ad. Ekonomik krizin derinlii ve
Alm an toplum unun kutuplamas, siyasi sistemi felce uratt. Brningin
istifasndan sonra Cum hurbakan Hindenburg birbiri ardna yeni an
slyeler grevlendirdi: von Papen, von Schleicher, Adolf Hitler. Hibiri
parlamenter ounlua sahip olamad. Alman anslyeleri devleti geici
kararnamelerle ynettiler. Almanyada 1930lardan itibaren demokrasi i
lemez oldu. H indenburgun iktidara getirdii ve Alm anyann geleneksel
yneticileri adna hareket eden Nazi diktatrl, Ocak 1933ten sonra
demokrasiyi btnyle rafa kaldrd.
Britanyada, 1929 seimleriyle i bana gelen i Partisi hkm eti fi-
nans kapitalin kuatmasyla karlat. sizlik hzla ykselirken hayati
neme sahip bte dengesini tu tturm ak iin isizlik yardm lar drl
d. Kabine bakanlarndan birisi o gnleri yle hatrlyordu:
A klm dan hi karam adm an lard an biri ... lk en in h k m etin i temsil
eden 20 erkekle bir kadnn, k a ra n lk bir pazar ak am n d a D ow ning Street
bahesinde o tu ru p , sterlinin k u rta rlp kurtaram ay aca ve isizlik y ard m
larn n yzde 10 drlm esi koulunda srar edilip edilm eyecei konusunda
New Yorkta n gelecek telgraf beklem esiydi.
 B y k B u n a l m v e F a i z m i n Y k s e l i i | 2 9 7

Bu koulda srar edilecekti. Bankaclar, i Partisi hkm etinin ta

mamen boyun emesinin bir gstergesi olarak isizlerin fakirletirilmesi
ni istiyorlard. Bu kararn ittifakla alnm asn istiyorlard: Btn kabine
bu ynde oy kulland. Aksi takdirde hkm etin istifa etmesi gerekecekti.
Bylelikle, Britanya H km etinin personelini ve politikasn belirleyen
ler Britanyal ve Amerikal finanslar oldu, diye yazmt Fabiyenlerin
nde gelenlerinden Beatrice Webb gnlne. lsndan kapitalist snf
diktatrl!
Kabine blnd. Hkm et istifa etti. Eski babakanlardan i Partili
Ramsay MacDonald, aklarn azaltlmasn savunan gerici M illi
H km etin bakan oldu.
Hkm etler ayrca ihra rnlerini ucuzlatm ak iin paralarn deva
le ederken, ithal rnlerini pahallatrm ak iin de yeni gm rk ta ri
feleri getirdiler. Ama korum aclk rekabeti bir sretir. Rakip devletler
de aynsn yapt zaman hzlanan bir dibe doru yar balad; den
fiyatlar ve daralan pazarlar, uluslararas ticarette feci bir ke yol at.
Ekonomik gerilemeyle finansal kntye ek olarak deflasyon ve ko
rumaclk, toparlanm a olasln toptan ortadan kaldrarak, dnyay
ekonomik dle ve kitlesel fakirlemeyle geecek bir on yla m ahkm
etti. Devlet politikalarn eletiren liberal bir iktisat olan John M aynard
Keynesin eksik istihdam dengesi (srekli kitlesel isizlik) dedii durum
salanm oldu.
Byk Bunalm n iktisad, tm arhane iktisadyd. Tm ekonomi sis
tem lerinin amac, insanlarn tatm in edici ve m utlu bir hayat srmek iin
ihtiya duyduklar mallarla hizm etleri retm ek olmaldr. Ama kapitaliz
m in amac bu deildir.
Kapitalizm, krn ve bir aznln zenginlemesinin yn verdii re
kabeti bir sermaye birikim i sistemidir. Kr drts (nasl olursa olsun,
olabildiince ok ve abuk kr yapmak), 1920lerin speklatif balonunu
yaratmt. imdi, knt koullarnda krlarn desteklenmesi demek,
cretlerde kesintiler yaplmas, hizm etlerin azaltlmas ve ticaretin boul
mas, bylelikle de dnyann kalc bir durgunlua sokulmas demekti.
Yz milyonlarca insann hayat kararm t. Piyasalarn daralmas ve
fiyatlarn kmesi, iftileri m ahvetmiti. alanlar ilerini kaybetmi,
aevlerinin cretsiz datt yiyeceklerle yayorlard. almaya devam
edenler iten atlm a korkusuyla yaarken, patronlar ise cretler, alma
koullar ve i yk konularnda saldrya gemilerdi.
Kemer skma politikalarn uygulayan anayolcu partiler Avrupa ge
nelinde gzden derken siyaset, radikal ii snf hareketleri ile faist
orta snf hareketleri arasnda giderek kutuplat. Berlin, Viyana, Paris,
298 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i

Barselona ve Londra sokaklarnda um utla aresizliin kuvvetleri, dev

rim le kar-devrim in kuvvetleri 1930lar boyunca Avrupann tam kal
binde defalarca attlar.

1933: N azilerin k tid a r Ele G eirm esi

Nasyonal Sosyalist Alman i (Nazi) Partisi nin lideri Adolf Hitler, 31
Ocak 1933te Alm an anslyesi oldu. Bir ay sonra Kom nist Parti yasak
land, parti gazetesi kapatld ve 10.000 kadar parti yesi alma kam p
larna gnderildi. Bunun zerinden fazla gememiti ki Sosyal Demokrat
P a rtin in ve sendikalarn liderleri de alma kam plarna gnderildiler.
Naziler, birka ay ierisinde dnyann en gl emek hareketini yerle bir
etmilerdi.
Sendikalar ve sosyalist partiler, dem okrasinin temelidir. Kitlesel ii
snf rgtlenmesi olmadnda sermaye ile devlet ynetim inin karsn
da kimse kalmaz. Sonu olarak, 1933 sonuna gelindiinde muhafazakr
ve liberal partiler de ortadan kaldrlm t. Almanya, totaliter bir polis
devleti olmutu.
Nazizmin nihai maliyeti astronom ik olacakt. II. Dnya Sava sra
snda 7 milyon Alm an hayatn kaybederken 14 milyonu yaad yeri terk
etm ek zorunda kalacakt. 1944 ve 1945 yllarnda Rus O rdusu ilkel bir
intikam duygusuyla dou Almanyada ilerlerken, milyonlarca erkek ld
rlecek ve yine milyonlarca kadna tecavz edilecekti. Nazilerin balatt
sava dnya genelinde 60 milyon cana mal olacakt. 1939-45 arasnda, 10.
yzyldan kalma rk mitleri ile 20. yzyln teknolojisi bir araya gelerek
insanlk tarihinin en byk felaketini ortaya karacakt. Bu nasl m m
kn olmutu?
Byk Bunalm, Almanyay Avrupann dier devletlerinden daha
ar etkilemiti. Am erikal bankaclar, 1920lerin ortasnda ekonomiye
ivme kazandran Dawes Plan kredilerinin geri denm esini talep ediyor
du. Bankaclar, hesaplarn tutturulm as iin byk kesintiler yaplmasn
da istiyordu. Bu taleplere boyun een Alm an hkm etleri, istihdamda,
cretlerde ve sosyal yardm larda kesintilere gittiler. Ekonomi ba aa
de geti ve iilerin te biri isiz kald. iftiler ve kk iletmeler
mahvoldu. Maden ve demir-elik iilerinin yan sra m drler, profesyo
neller ve bro alanlar da bir anda isizlikle kar karya kaldlar.
Kapitalist kriz, toplum sal dokuyu paralar ve siyaseti kutuplatrr.
H alkn fkesi bankaclar, siyasetileri ve sistemi hedef alrsa sola, snf
mcadelesi ile devrim ci deiime ynelme olur. Ama bu fke birbirini he
def alrsa saa, nefret siyasetine ynelme olur. Byk Bunalm, devrimci
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e li i 29 9

um udun sosyalist partileri ile kar-devrim ci um utsuzluun faist p a rti

leri arasnda keskin bir kutuplama yaratt.
Faizm, I. D nya Savann hem en ardndan talyann ncln
yapt yeni bir siyasi hareketti. Kelime zaten talyanca idi. ahsen em
peryalist sava destekledii iin yesi olduu Sosyalist Partiden kopan,
kaypak bir m aceraperest siyaseti olan Benito M ussolini, talyann ki
Kzl Yhndan (1919-20) sonra etrafnda milliyeti taraftarlar toplamaya
balamt.
Faistler esas itibariyle eski askerler, profesyoneller, renciler, ufak
toprak sahipleri ve kk m lk sahiplerinden oluan bir orta snf hare
ketiydi. Faistlerin Kara Gmlekliler (squadristi) denilen param iliter bir
likleri, igallere, grev gzclerine, sendika brolarna, sosyalist m atbaala
ra ve eylemcilere saldrlar gerekletiriyordu. Ama ii snf hareketinin
atlm gsterdii dnemde Faistlerin etkisi snrl kalyordu. 1920 yazn
da fabrika igallerinin yenilgiyle sonlanm asnn ardndan Faistler nem
li bir g olabildiler. A ktif param iliter birliklerin says Ekim 1920de 190
iken Kasm 1921de 2.300e kt.
Solun baarszl, ehrin kenar mahallelerinde ve kylerde yaayan,
sosyalist gelenei tanm ayan isizlerle ii snfndan genlerin biro
unun Faistlerden etkilenmesine yol at. Ayrca onlarn, orta snftan
destekilerine daha m akul gzkmelerini salad. Ama Solun hl tehdit
olmay srdrm esi, M ussolininin sanayicilerle liberal siyasetilerin des
teini alm asn salad. Bundan byle tannm kapitalistler squadristi'ye
mali kaynak salarken polis de m ilitanlarn ilerine karmayacakt.
talyan ynetici snf, geri ekilmekte olan ii snfn ezmek iin Faist
etelerin nn at.
Ekim 1922ye geldiimizde M ussolini, hkm ete katlmay talep ede
cek kadar glenmiti. Faist Roma Yryne kimse kar kmad
ve Kral Victor Emmanuel, M ussoliniyi Babakan olarak atad. Bundan
sonra Kara Gmlekliler ve polis, ii snf hareketini yok edip totaliter bir
devlet kurm ak zere birlikte altlar.
Avrupa ynetici snflar, lkeyi kaostan kurtarp dzene kavutu
ran gl adam olarak grdkleri M ussoliniye hayranlk duyuyordu.
talyann Kara Gmleklileri, bakalarnn da takip edecei siyasi bir
model oldu. Eitim ini yarm brakp ucuz pansiyonlarda kalan baarsz
bir sanat, sava gazisi ve yem inli Yahudi dm an olan Hitler de b u n
lar arasndayd. Bu arada yeni doan Nazi P artisinin Birahane Darbesi
(M nihte Kasm 1923te gerekleen sac darbe giriimi), polis tarafn
dan engellenmiti.
300 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i

Hitlerin partisi alt yl kadar skntlarla boumaya devam etti. Ama

1928de 800.000 (%3) olan oy saysn 1930da 6 milyona (%18), Haziran
1932de yaklak 14 milyona (%37) kard. Param iliter rgtlenmesi
olan Kahverengi Gmleklilerin (Sturmabteilung, SA) ye says, 1930da
100.000den 1932 ortasnda 400.000e kt.
Nazilerin iktidar mcadelesi ayaklyd. Kitlesel yryler ve geit
trenleri, toplumsal kriz karsnda kuvvet ve kararllk izlenimi yarat
yordu. Kahverengi Gmlekliler, ii snf rgtlenmesini yok etmek iin
sokaklarda amansz bir mcadeleye giritiler. Son olarak Hitler, mali kay
nak ve destek bulm ak, iktidardan pay alm ak iin byk i adamlaryla
'devlet liderleri nezdinde kulis faaliyetleri yrtt.
Nazi desteinin ekirdei, talyan Faistleri rneinde olduu gibi orta
snft. Hitler, paralanm akta olan ve insanlarn um utlarn kran bir dn
yada toplumsal talepleri olan kesim lerin fkesini dile getiriyordu. Kk
m lk sahibi, alt kademe ynetici, kk ehirde alan profesyonel, hem
krize neden olan kapitalistlerle siyasetilerden hem de iileri temsil eden
sendikalarla sol partilerden ayn lde nefret ediyordu. Gsz olular
onlar kzdryordu.
Moskova ile Wall Streeti, komnistlerle kapitalistleri, iilerle zengin
leri ilikilendiren uluslararas Yahudi komplosu anlay, Nazilerin akl
d dnya grlerinin en mkemmel ifadesiydi. Trokinin insan sp
r n t s diye bahsettii kesimlerin iren ideolojisi haline gelmiti -fa
ist kitle hareketini oluturan, aslnda birbirinden kopuk haldeki bireyleri
birbirine balayan bir tutkal. Naziler ayn zamanda A lm an milli davasn
tek balarna sahiplendiler. Versay Anlamas ile Alm an topraklarndan
geni paralar koparlm , silahl kuvvetlerin bykl snrlanm ve
Almanya ok byk bir sava tazm inat demek zorunda braklm t.
W eim ar siyasetileri, lkeyi aciz durum a dren bu yapya kar ka
mamt.
Alman ynetici snf, 1932 sonlarnda ekonomik krizi kendi yn
temiyle zmek iin Nazileri kullanm aya karar verdi. Hitler Versay
Anlamasn yrtp atacak, ekonom inin belini bken tazm inat deme
lerine son verecek ve Avrupada A lm an gcn yeniden ina edecekti.
Kahverengi Gmlekliler lke iinde solu yok edecekti.
Naziler lkenin amaszca srklenm esini sona erdirip m illi birlii
salayacaklard. Dnyay Alman sermayesi iin daha gvenli yapacaklar
d. Tannm Ruhr sanayicisi Fritz Thyssenin hevesli bir Nazi destekisi
olmas, anslye von Papenin Hitler hareketinin kmesi ya da ezilme
si felaket olur demesi ve I. Dnya Sava feldmareali Cum hurbakan
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i , 301

Hindenburgun, Nazi desteinin tam da giderek zayflad bir anda,

Ocak 1933te I. Dnya Sava onbas Hitleri hkm eti kurmaya davet
etmesi ite bu yzdendi.
Faistlerin zaferi kanlm az deildi. Temmuz 1932de SPD (Sosyal
Demokratlar) ile KPDnin (Komnistler) toplam oyu 13 milyonun (%36)
biraz zerindeydi -%37 olan Nazilere olduka yaknd. Nazilerin ii s
nf blgelerinde dzenledikleri yrylere sklkla saldrlp engelleni
yordu. 30 Ocak 1933 leden sonras ile akamnda, Alm anyann drt bir
yannda kendiliinden Hitler aleyhtar gsteriler dzenlendi. Yaklaan
tehlikeyi sezen milyonlarca ii savamaya hazrd.
Ama SPD liderleri, hem Depresyon hem de Naziler karsnda inisi
yatif alm aktan ekindiler. Kemer skma nlemlerine hogryle yak
lalmas ve Kahverengi Gmleklilerin iddet eylemlerine yasalardan
ayrlmadan tepki gsterilmesi gerektiini sylyorlard. Hitler iktidar
ele geirirken SPDnin en nemli gazetesi, partinin anayasaya ve hukuk
dna kmamaya kararl olduunu ilan ediyordu.
Komnist liderlere ynelik sulamalar da ayn lde ardr.
Faistlerin iddetine ve iktidara el koym alarna kar birleik bir cephe
oluturm ak zere Sosyal Dem okrat iilere ar yapm alar beklenirdi.
Bunun yerine, hizipi ahm aklk ve gnll tecrit denilebilecek bir stra
teji izlediler. Faist tehlikeyi kmsediler, Sosyal Dem okratlar sosyal
faistler diye suladlar ve ii snf asndan H itlerden daha byk bir
tehdit tekil ettikleri gerekesiyle onlarla birlemeyi reddettiler.
Neden kom nist liderler bu izgiyi takip ettiler? SPD elbette Alm an
Devrim inin 1918-23 arasnda urad yenilgiye katkda bulunm utu.
KPD o zam andan beridir ar solculua meylederek reformcu liderlere
son derece dm anca yaklam ve ortak amalar dorultusunda onlarla
birleik bir cephe kurm akta isteksiz davranm t. Ama Moskovann izle
dii izgi, KPDnin hizipi igdlerini derinletirm iti.
Moskova merkezli Komnist Enternasyonal (Komintern) artk
Stalinin ve Rusyadaki yeni brokratik ynetici snfn kontrol altnday
d. Ar sol hizipilik, Rusya ierisinde yaanm akta olan arpc dei
ikliklerin kar-devrim ci niteliini gizleyen bir rt olarak resm Sovyet
politikas haline gelmiti. 1923te gen Alman Kom nist Partisi, sosyalist
devrime nderlik etme ansn elinden karmt. 1933te artk daha yal
olan ama hi de daha bilge olmayan, stelik Stalinizm yznden epey
biimsizlemi ayn Komnist Parti, faist darbeyi nleyemedi. Devrimci
liderliin tarih nemi hi bundan daha ak olmamt.
302 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i

Rusyada Devlet Kapitalizmi

lk nce Wall Street k dnyay Byk Bunalm a sokarak 40 m il

yon kiiyi iinden etti. A rdndan yakn alarn en barbar siyasi hareketi
olan Naziler Alm anyada iktidar ele geirdiler. aresiz milyonlarca ey
lem cinin alternatif aram as hi de garip deildi. Stalinin, dnyada kapi
talizm e ve faizme kar mcadelenin bayraktar olma iddiasna inanm a
larna amamak gerekir. Kitlesel isizlik ve faizm belas onlar eletirel
tutum dan uzaklatrm t. Sovyetler Birliinde yaanan rezillikler ve
adaletsizliklerle ilgili Bat basnnda kan haberlere neden inansnlard
ki? Kapitalist basnn, sosyalist devrim in anavatann karalam aya ala
ca ak deil miydi?
Her eyden te, dnyann geri kalan durgunlua saplanp kalmken
Sovyet ekonomisi hzla byyordu. Stalinin Be Yllk Planlar alacak
kadar baarl gzkyordu. 1927/28-37 arasnda sanayi retim i be kat
artt. Sovyetler Birlii nin dnya sanayi retim indeki pay 1929da yalnz
ca %4 iken, bu oran 1939da %12ye km t.
Ama bu sosyalizmin zaferi deildi. Tam tersine, sanayide ii kontrol
btnyle kaybolmutu. Bunun yerine, ynetici snfn devlet brokratla
rndan olutuu, ulusal ekonominin dev bir tek irket gibi ynetildii, her
trl muhalefet ve direni biiminin devlete kar ilenen sular arasnda
sayld yeni bir devlet-kapitalist gelime modeline nclk yaplyordu.
i demokrasisinden yeni bir snfl toplum biimine olan bu dnm,
tecrit olmuluktan ve devrimci kitle hareketinin rm esinden kaynak
lanm t. Lenin tehlikeyi grmt: Bugn partinin proleter politikas,
diye yazyordu, sradan yeleri tarafndan deil, p artinin yal m uhafz
diye adlandrabileceimiz ok kk kesim lerinin sonsuz ve paylalma
yan otoritesi sayesinde belirlenm ektedir. Devrim sonras dnemde arri
vistes [ikbal avclar] partiye dolumutu nk parti yelii hkm ette,
orduda ya da sanayide maal grevlere ulam ann vizesi olmutu. 1922
gibi erken bir tarihte bile ubat D evrim inden nce partiye ye olanlarn
oran yalnzca 40ta 1 idi. Lenin de belirmekte olan parti-devlet brok
rasisinin potansiyel lideri olarak Staline iaret etmiti. lm nden ksa
bir sre nce yazlan gizli vasiyetnamesinde, partinin genel sekreteri olan
Stalinin elinde snrsz yetki toplad, byle bir gc kullanm ak iin
fazlasyla hoyrat ve brokratik birisi olduu, "Stalini o grevden uzak
latrp yerine baka birini getirmeyi dnmeleri gerektii konusunda
nde gelen partili yoldalarn uyaryordu. Vasiyet hasralt edildi ve (hem
sava hem de ekonom ik k yznden sivil toplum un ii boaldn
dan) parti-devlet aygt harekete geerek boluu doldurdu. Stalinin ko-
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i 303

nurau ona bu aygtn kontroln kazandrd. 1920lerin sonlarna gelindi

inde artk toplum daki hkim kuvvetti.
Parti iindeki m uhalif akm larn (hem Buharinin nderlik ettii ve
Yeni Ekonomi Politikas altnda gelimi olan zel kapitalist karlar
temsil eden San, hem de Trokinin nderlik ettii ve Boleviklerin dev
rimci sosyalist geleneini temsil eden Solun) kknn kaznmas, 1928de
brokrasinin polis ayayla kolayca baarld. Tkenm i, fakirlemi, ky
l arlkl bir lkede ataletin gc Trokiye karyd. O nlara g vere
cek bir dnya devrim inin yokluunda, geri kalm, sava yorgunu Rusya
kendi yerli devrim cilerini tketm iti - ta ki saylar iyice azalp gulaglarda
unutulm aya terk edilebilinceye kadar.
yle olsa bile devrimci yllarn idealizmi ve zgrlemesi halkn an
larnda yaad, daha sonra yaanan her eyin sulanm asna hizm et etti.
Bundan trdr ki geriye kalan devrimciler 1930larda kendi lmle
rinin peinden gittiler. Bolevik Parti nin 1917deki yelerinden yalnzca
14 1939da hl Sovyetler Birlii Komnist Partisi nde bulunuyordu; di
erlerinin neredeyse hepsi lmt.
Brokrasi 1928de harekete gemiti nk bunu yapacak gce sahipti
ve karsna ar makas krizi km t. Kyller ehirlere yetecek kadar
tahl vermeyi reddederken, yabanc hkm etler diplom atik ilikilerini
kesiyor, ticaret balantlarn yasaklyor ve gerek bir sava korkusu yara
tyorlard. Liderliin yant tahla el koymak, cretleri drm ek ve hzla
sanayilemeye almak oldu. Sanayileme hzm z yavalatmak geride
kalm ak anlam na gelir, diyordu Stalin, ve geride kalanlar yenilirler ...
leri lkelerin 50-100 yl gerisindeyiz. On yl ierisinde bu a kapatm a
mz gerekiyor, yoksa bizi ezecekler.
Rusya Savatan ve yabanc glerin igalinden sa salim kmt:
Asker kuvvet yeni rejimi yok edememiti. Ama dnya devrim inin yenil
gisi, kapitalizm in hkim iyetindeki dnya ekonomisinde Rusyay yalnz
bana brakm ve fakirletirm iti. Yani kar-devrim , hkm etin iddet
yoluyla devrilmesiyle deil, dardan gelen amansz ekonomik ve asker
rekabetin basksyla gereklemiti. Sovyetler Birlii, imalat m akinele
rinin bedelini tahl ihra ederek demek zorundayd. M odern sanayiler
kurabilmesi iin imalat m akinelerine ihtiyac vard. Ulus devletlerin bir-
biriyle yara tututuu yamac kresel sistemde kendini savunmakta
kullanaca silahlar, tanklar ve uaklar retm esi iin m odern sanayi
lere ihtiya duyuyordu.
zel sermaye birikim i ok yavat. Buharinin 1920li yllarda kap
lumbaa hzyla ilerleyen sosyalizm dedii yap, arkasnda izini braka
cak ve hasmane glerce paralanm aya ak olacakt. Kaynaklar bir yerde
304 I M a r k s i s t D n y a T a r i h i

toplayacak, kalknm a plann uygulatacak, muhalefeti devre d braka

cak ve hzl bir zorunlu sanayileme atlm yapacak tek g devletti.
Stalinin politikas dnya ekonomisindeki daha geni eilimleri yans
tyordu. Byk Bunalm in etkisiyle dnyada devlet gdml kapitalizme
yneli vard; zel sermayenin yatrm yapmamasn telafi etmek iin kamu
harcam alarnn artrlm as ve devletin ekonomiye daha fazla mdahale et
mesi isteniyordu. Sovyet sistemi yelpazenin en ar ucunu temsil ediyordu.
Stalinin amac, devlet iktidarn kurm ak iin kitlesel retimdi. Sovyet y
neticileri bylece devlet-kapitalist birikim in canl bir rnei oldular.
Ama kylleri soyar, cretleri drr, alma basksn artrr ve gu-
'laglar kle iilerle doldururken, glerini kendilerini cmerte dllen
dirm ekte de kullandlar. 1937de aylk olarak fabrika m drlerine 2.000
ruble, vasfl iilere 200-300 ruble ve asgari cretli iilere 110-115 rub
le deniyordu. Orduda maa farklar ok daha fazlayd: II. Dnya Sava
srasnda albaylara ayda 2.400 ruble verilirken erlere yalnzca 10 ruble
deniyordu. Yine de devlet brokrasinin en tepedeki yelerinin maayla
karlatrldnda albaylarla fabrika m drlerine yaplan demeler de
vede kulak kalyordu -b u kesimin aylk maa 25.000 rubleyi, yani asgari
cretin 200 katn bulabiliyordu.
Bylece brokrasi, Staline ve devlet-kapitalist sisteme sadk kalmakla
bariz maddi karlar edinen ayrcalkl bir snfa dnt. Katlandklar
aclar anlam nda insanlara muazzam bir bedel deterek toplum a zorun
lu sanayilemeyi dayatm ann tek kelimeyle gaddarca olduu grld.
Tketim , ar sanayiye yaplan yatrm lara kurban edildi. Tketim m al
larna nazaran fabrika, makineler ve hamm addelere ayrlan yatrm larn
oran 1927/28de %33 iken, 1932de %53e ve 1950de %69a kt. Sonu
ktlklar ve kuyruklar oldu -geri olmas gerekenden daha azd nk
ayn zamanda cretler de alt yl ierisinde tahm inen %50 drlm t.
A rtan ehir nfusunu beslemek ve yabanc m akine ithalatn karla
m ak iin kylnn tahlna el konuldu. Bu nedenle, 1929da dnya piya
salarnda fiyatlar kt zaman en az milyon ii alktan hayatn
kaybetti.
Hl yeterli deildi. Devlet, tarm da kolektifletirme (devlet kontro
l) politikasn ilan etti. Kulak (piyasa iin retim yapan zengin kyl) ol
m akla sulanan milyonlarca kylnn m lkne el konuldu ve bu insanlar
baka yerlere srgne gnderildi. Birou hayatn kaybederken kalanlar
gulaglarda kle ii olarak altrld.
Sibirya gulaglar, durm akszn genileyerek Stalinin gvenlik aygt
n n ynettii dev bir kle im paratorluuna dnt. 1928de 30.000 olan
tutuklu says 1931de 2 milyona, 1935te 5 milyona ve 1930larn sonuna
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i | 305

gelmeden de muhtemelen 10 m ilyonun stne kt. M ilyonlarca kii po

lis kurban oldu; yllk can kayplar 1930da 20.000den 1937de 350.000e
ykseldi. Devlet terrnn ulat bu boyut, ekonom inin geriliini, dev-
let-kapitalist birikim in hzn ve bunu baarm ak iin gereken sm r
dzeylerini yanstyordu. i snf, kyller ve ulusal aznlklar boyun
emeye zorlandlar.
Tahribat Sovyetler Birlii ile snrl deildi. M arksizm in devrimci ie
rii terk edilmi ama sylemsel form lleri korunarak brokrasinin poli
tikalarn meru gstermekte kullanlm t. Komintern, Sovyet devletinin
ideolojisini ve politikalarn yabanc lkelerin Kom nist partilerine da
yatm ann arac haline gelmiti.
1927de tek lkede sosyalizm lehine dnya devrim ini terk eden
Stalin, saygn m ttefikler arayarak lkesinin tecrit edilm iliini krm ay
denedi. Bylece in Komnist Partisi ne Milliyeti general an Kayeke
bal kalmas ve angay ii snfna silahlarn teslim etme emri vermesi
talim at verildi. Sonuta, kar-devrim ci bir katliam yaand.
Ertesi yl politikada birdenbire hizipilie ve maceracla sapld.
Kominternin feci nc Dneminde Stalin, yeni devrim ci hamlesi
ni ilan etti -Kom nistler, Sosyal Dem okratlarla tm balarn koparacak
ve iktidarn derhal ele geirilmesine hazrlanacaklard. Bu, anavatandaki
politikay yanstyor ve hakl gsteriyordu. Kulaklara yaplan saldr, zel
kapitalizme kar bir saldr olarak (ki bu doruydu) ve sosyalizme doru
atlm nemli bir adm olarak (ama bu doru deildi) sunuldu. nc
Dnemin ar sol hamlesi, lke iinde brokratik iktidar ve zorunlu sa
nayilemeyi gizleyen bir sis perdesi ilevi gryordu. lke dnda, hep
sinden nemlisi de blnen ii hareketinin 1933te H itlerin iktidar al
masna izin verdii Almanyada korkun bir hizipilii besledi.
Ama Stalin, Nazilerin saldrgan Alm an em peryalizm ini yeniden dirilt
me tehdidi karsnda can havliyle Avrupal m ttefikler aramaya balad.
Komintern, grlen gerek zerine ar sol lgnlndan halk cephe
sine savruldu: Komnistler imdi liberal burjuvaziyle ittifaklar yaparak
Rus devletinin olas m ttefiklerinin gnln kazanm ak iin ii snf
na gem vuracaklard. Bylece 1930larn ortasna geldiimizde Stalinist
Komintern, dnya devrim ini tevik etm ek yerine fiilen kar-devrimci
olmutu. Bu, ykc 1927 ve 1933 felaketlerine bir yenisini ekleyecekti.

Haziran 1936: Fransada Genel Grev ve Fabrika galleri

Nazilerin iktidara gelmesi Avrupada ok dalgalar yaratt. Ekonomik
kriz karsnda Hitler, yurtiinde diktatrle ve yurtdnda emperyaliz
306 M a rk si st Dnya Tarihi

me dayanan bir zm neriyordu. Dier ynetici snflarn da izleyebile

cei bir modeldi bu.
Emek rgtlenm esinin devlet basks ve faist terrle im ha edilmesi,
kapitalistlerin iyerlerinde smr orann artrm asna olanak tand.
Her trl sosyalist alternatif olasln da saf d brakt. Troki durum u
yle aklyordu: Faizmin tarih ilevi ii snfn ezmek, onun rgt
lerini yok etmek ve kapitalistlerin, dem okratik m ekanizm a yardmyla
ynetip hkimiyet kuram ad koullarda siyasi zgrlkleri bom aktr.
M odelin ilk baarl kopyas Avusturya oldu. I. Dnya Sava nn dev
rim ci dalgas, 600.000 yesi, %40 oyu ve kendi param iliter savunma kuv
veti olan gl bir Sosyal Demokrat Parti yaratmt. Avusturya ynetici
snf bu hareketi ezmek istiyordu.
Federal anslye Engelbert Dollfuss M art 1933te bir i darbe yapa
rak parlamentoyu datt, kararnam eler ynetim ini getirdi ve ii snf
rgtlenmesine kar sk nlemler ald. Sosyal Demokrat liderler, taraf
tarlarna hibir ey yapm am alarn tavsiye ettiler. Katolik eilimli faist
Dollfussu Nazi yanls faist rakiplere ye tuttular. Dollfuss rejimi, 12
ubat 1934te Sosyal Dem okratlar hedef alan kapsaml bir polis saldrs
balatt. iler drt gn boyunca kar koydular ama sonunda yenildiler.
On bir eylemci asld. Avusturya ii hareketi yeraltna ekildi.
Bir yl nce ayn eyleri yaayan A lm an iilerinin aksine AvusturyalI
iiler en azndan direnm iti. Viyana Berlinden iyidir, Avrupa solunun
slogan oldu. 1930larn ortalarnda alanlarda sklkla duyulacakt.
Faistlerin ubat 1934te iktidar ele geirmeye altklar tek bakent
Viyana deildi. 6 ubatta saclarn Pariste dzenlendii dev gsteride,
bakanln Edouard Daladierin yapt yeni liberal hkm etin istifa
etmesi isteniyordu. Gstericiler ile polis arasnda gece boyunca sren ve
arkasnda 15 l brakan atmalardan sonra dzeni salayamayacan
dan ekinen Daladier istifa etti. Faistler, hkm eti zor kullanarak dei
tirebilmilerdi.
Ama sendikalar federasyonu CGT, 12 ubatta genel grev yaplmas
arsnda bulundu. Sosyalist Parti (SFIO) ve Komnist P arti (PCF) kitle
sel gsteriler dzenlediler. Ayr yerlerde toplanan SFIO ve PCF gsterileri
Pariste bir araya geldiinde, Birlik! Birlik! sloganlar eliinde hayk
rlar ve alklar adeta yeri g inletiyordu. PCF liderleri, iki gsteriyi
birbirinden uzak tutm ak istiyorlard. Sosyalistlerin sosyal faist olarak
grld nc Dnem lgnln hl pazarlamaya alyorlard.
Am a ii snf, hizipi liderlerine birlii dayatmt.
Avrupada tek bana kalan ve H itler tehdidini yakndan hisseden
Stalin, aresizce Batl gler arasnda kendine m ttefikler aryordu.
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i 307

Bylelikle Kom intern, yalnzca Sosyal Demokratlarla deil Liberallerle de

siyasi ittifaklara girilmesi politikasn benimseyiverdi birden. Fransada
bu seim pakt dem ekti -Komnistler, Sosyalistler ve (Fransz Liberalleri
diye bilinen) Radikallerden m eydana gelen bir H alk Cephesi. Halk
Cephesi Mays 1936 seimini kazand ve Sosyalist lider Lon Blum yeni
hkm eti kurdu.
Kendi partilerinin zafer kazanmasyla heyecanlanan iiler hi za
m an kaybetmeden taarruza getiler. 26 Mays tarihinden itibaren bu ha
reket byyerek iki milyon iinin katld byk bir genel grevle so
nuland. Grevlerin drtte nden fazlas fabrika igali biiminde oldu.
Britanya elisi durum u 1917 Rusyasna benzetiyordu.
verenler ve polis aresizdi. Ynetici snf, kurtuluu sosyalist baba
kanda aryordu. Babakan da beklendii zere kam u gvenliine dikkat
edilmesi ars yapt; uzlamaya varlmas iin M atignon otelinde ive
ren ve sendika temsilcilerini buluturan bir toplant dzenledi. Keye s
km durum daki iverenlerden nemli tavizler koparld; cretlere %7-
15 aras zam; cret kayb olmakszn haftalk alma sresinin 48 saatten
40 saate drlm esi; serbest toplu pazarln ilke olarak kabul edilmesi.
Halk Cephesi nde yer alan tm partiler, M atignon Anlamas nn ka
bul edilerek bir an nce iba yaplmasn nerdiler. Bunlar arasnda li
derliini Maurice Thorezin yapt Komnist Parti de vard; Thorez yle
demiti: Peki im di ne olacak? ... Tatm in edici kazanm lar elde edilm i
ken grevi nasl sona erdireceimizi bilmeliyiz. H atta tm talepler kabul
edilmemi bile olsa uzlamay nasl hazmedeceimizi de bilmeliyiz ...
Ama iilerin ekonomik kazanm lar, inisiyatifin yeniden iverenle
re gemesiyle birlikte orasndan burasndan trtklanm aya m ahkm du.
zellikle de ekonom ik durgunluk koullarnda. Ne var ki Thorez, kaza-
nm lar koruyup daha fazlas iin gelecekte eylemler dzenlemek am a
cyla bir ii konseyleri a yaratlm as hakknda hibir ey dememiti.
Haziran hareketini, kitle demokrasisinin kalc organlarn kurm a frsat
olarak grmemiti. Fabrika igallerini daha ileri adm lar atm ak iin bir
platform olarak kullanm ak yerine destekilerine geri adm attrm t.
Haziran 1936da iilerin ounluu artk daha fazla kavga etmek is
temiyor olabilirdi. Ama ruh halleri hzla sola kayyordu. ye says bir yl
iinde 90.000den 290.000e frlayan Komnist Parti, Halk Cephesi iinde
baskn kuvvet olmaya balyordu. Ama PCF liderlii fazlasyla Stalin e sa
dkt. Halk Cephesi ne sadakatle balyd. Yani Liberal siyasetileri ze
cek bir ey yapamazd. Ayrca bu, siyasi taleplerin asgariye indirilmesi,
grev ve gsterilerin tevik edilmemesi demekti. Bu yaklam sorgulayan
muhalifler partiden ihra ediliyordu. Sonuta, ii snfnn karlar ar
308 i M a r k s i s t D n y a T a r i hi

tk ynetici snfnkilere tabi klnm t. Halk Cephesi, diye yazyordu

Troki,
P roletaryann em peryalist burjuvaziyle koalisyonunu tem sil ediyor ...
Koalisyon hem parlam enter hem de parlam ento d alan lara uzanyor. Her
iki alanda da kendi hareket zgrlnden kesinlikle taviz verm eyen Radikal
P arti, proletary an n hareket zgrlne gz dnm esine kstlam alar
getiriyor.

i snf hareketi geriye ekildike hkm et saa kayd. Blum, deflas

yonu ve yeniden silahlanm ay ye tutarak ekonomik genileme ve sosyal
.reform politikasndan vazgeti. Halk Cephesi, tereya yerine silahlar
tercih etti.* Ama bu onu kurtaram ad. Sermaye kann neden olduu
finansal kriz Haziran 1937de Blum u istifaya zorlad. kinci H alk Cephesi
hkm eti, bir Sosyalistin deil bir Radikalin liderlik yapt, ortann
sa denilebilecek bir ynetimdi. nc hkm et Nisan 1938de kurul
du. Bu sefer sac Edouard Daladierin babakan olarak geri dnne
tank olduk. Aslnda kesinlikle bir H alk Cephesi idaresi deildi nk
Sosyalistlere yer vermezken Sa partileri bir araya getiriyordu.
Maliye Bakan Paul Reynaud, 12 Kasm 1938de yle diyordu:
Kapitalist bir sistemde yayoruz. Kapitalizm in ne olduu bilindiine
gre onun yasalarna uymalyz. Bunlar kr, bireysel risk, serbest piyasa
ve rekabetin tevik edilmesi yasalardr. A rdndan hkm et, cretlerde
kesintiler yapan, haftalk alma sresini artran ve alma koullarn
arlatran bir dizi kararnam e kard. Enflasyon, Haziran 1936da elde
edilen cret artlarn zaten silip sprm t. Yeni saldrlar, Fransz i
ileri hedef alan kapsam l bir kar saldryd.
CGT genel grev ars yapt. Ama destek yetersizdi ve polis, eyleme
katlanlara abartl iddetle yant verdi. Paris dndaki dev Billancourt
fabrikasnda alan Renault iileri, 1.500 evik kuvvet polisiyle 24 saat
boyunca attlar. Yenildikten sonra fabrikadan faist selam verip Vive
la police! [Yaasn Polis!] diye bararak kmaya zorlandlar.
Grev bozgunu, ubat 1934 ve M ays/Haziran 1936 olaylaryla gelien
byk ii hareketinin belini krd. Sendikal ii says 4 milyondan 1
milyona dt. CGTnin her alt yerel ubesinden biri kapand. Binlerce
m ilitan ii kurban olarak seildi.
1934de Troki yle yazyordu:
Fransa A lm anya deildir deyiiyle kendisini avutan u m u tsu z bir vakadr.
Btn lkelerde ayn ta rih yasalar, kapitalist gerilem enin yasalar iler ...
Toplumu tam b ir iflasa srkleyen burjuvazi, insanlara ne ekm ek ne de bar

T k etim m a lla rn a d e il de sava m alzem elerin e ncelik verilm esini ifade eden b ir deyim
- e v .
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i 309

verebilir. D em okratik dzene d ah a fazla taham m l edem em esi ite tam da

bu yzdendir.

Seimin sosyalist devrim ile faist barbarlk arasnda olduu sonucuna

ulayordu Troki.
Fransz ii hareketinin yenilgisi, dalmas ve m aneviyatnn krlm a
s, Fransann 1940da asker olarak teslim olmasna, Nazilerin lkenin
kuzeyini igal etm esine ve gneyde Mareal Petainin faist yanls Vichy
rejim inin kurulm asna zemin hazrlad. Trokinin analizi dorulanm t.

spanya Sava

George Orwell, Kasm 1936da Barselonay yle tasvir ediyordu:

i snfnn dizginleri eline ald b ir ehri ilk kez gryordum . ... Adeta
b tn b inalar iiler tarafn d an zapt edilm i ve kzl bayraklarla ... d o n atl
m t. ... H er dkknda, her kahvehanede kam ulatrld n belirten b ir yaz
aslyd. ... H i zel otom obil yoktu, n k hepsi m sadere edilm iti. Btn
tram vaylar, taksiler ve dier v astalarn ou kzla ve karaya boyanm t
... yle st n k r bakldnda Barselona, zengin sn flarn fiilen ortadan
kalkt b ir ehir grnm ndeydi ... H er ey bir yana, devrim e ve gelecee
inan sz konusuydu; aniden b ir eitlik ve zgrlk a n n doduuna in a
nlyordu. nsanlar, kapitalist m a k in a n n dili arklar gibi deil de insan gibi
davranm aya alyorlard.

spanya iki silahl kampa blnm t. 17-18 Temmuzda General

Francisco Franco, kontrol seimlerle ibana gelen M adriddeki Halk
Cephesi hkm etinin elinden zorla alm ak amacyla asker darbe d
zenlemiti. Ordu, Kilise, byk toprak sahipleri ve sac partilerin hepsi
(Kralclar, dier m onari yanllar ve Falanjistler -yani faistler) darbe
yi destekliyordu. Darbe, spanya nn daha geri, krsal kesimlerinde genel
olarak baarl oldu. Ama 19-20 Temmuzda Barselona ile M adridde k
lalar kuatan silahl iiler, askerleri teslim olmaya zorladlar. Bu olay,
ii snf spanyasnda halk devrim lerini tetikledi.
1910-30 arasnda sayca ikiye katlanan spanya ii snf imdi nfu
sun yaklak drtte birini oluturuyordu. Temmuz 1936da be nemli
noktada devrimci kalkm alar sz konusuydu -spanya nn demir, elik
ve gemicilik faaliyetlerinin %70inin yapld Bask lkesi; km r m aden
cilii blgesi Asturyas; bakent M adrid; byk iftliklerde 800.000 gn
delik iinin alt Endls; ii snfnn yardan fazlasnn topland
Katalonya.
Snfsal gerilim 19. yzyln sonundan beridir yksek olagelmiti.
Sanayileme, m ilitan mcadele geleneine sahip, iyi rgtlenm i bir ii
snf dourm utu. Ama siyasi olarak blnmt. M adridde hkim
310 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

olan Genel Emek Sendikas (UGT), Sosyalist Partiye (PSOE) yaknd.

Katalonyada hkim olan Ulusal Emek Konfederasyonu (CNT), anar-
ko-sendikalist bir rgtt. Daha kk sol partiler arasnda spanya
Kom nist Partisi (PCE), Katalonya Birleik Sosyalist Partisi (PSUC),
M arksist Birleik i Partisi (POUM) ve berya Anarist Federasyonu
(FAI) saylabilirdi.
1931de monari ve diktatrlk yklarak, yerini seimi kazanan li-
beral-cum huriyeti bir hkm et ald. Ama yeni hkm et, sz verdii
reform lar yerine getirm edii gibi toprak igalleri ve grevler karsnda
sert bir tutum taknd. Hkm et Ekim 1934te parlam entoda ounluu
kaybedince yeni ama m uhafazakr bir idare baa geti. 20.000 Asturyas
km r madeni iisinin katld ayaklanma, iki hafta sren iddetli at
m alarn ardndan bastrld; teslim olanlarn 3.000den fazlas ldrld,
40.000 eylemci spanyann drt bir yanndaki hapishanelere gnderildi.
Ama ubat 1936da yaplan genel seimi Liberal, Sosyalist ve ayrlk
partilerin oluturduu Halk Cephesi kazand. Zafer milyonlarca ii ve
kyly sokaa dkt -ierideki eylemcileri kurtarm ak iin hapishaneler
basld, hem ekonomik hem de siyasi taleplerle grevler dzenlendi, toprak
sahiplerinin arazilerine el kondu. te sac darbeyi kkrtan, bu hareketti.
D arbenin spanyann yarsnda baarszla uram asnn Halk Cephesi
hkmetiyle bir ilgisi yoktu. Hkm etin resm azlar, gerek devletin
asker kudretine duyulan gvenin gerekse huzurun rnei olsun diye gn
delik hayatn norm al akn srdrm e tavsiyesinde bulunuyorlard.
Bahsedilen devletin asker kudreti bir darbe yaptna gre hk
m etin tavsiyesi, Francoya teslim olmak anlam na geliyordu. Dahas hem
Sosyalist hem de Kom nist liderler, papaan gibi u mesaj tekrarlyorlar
d: Zor ama kesinlikle aresiz olmayan bir dnem. H km et, su tekil
eden bu giriim in stesinden gelecek kaynaklara phesiz sahiptir ...
iler bu sylenenlere kulak asmadlar. Aadan devrim , iilerin
fabrikalarn kontroln ele almas, kyllerin topraklara el koymas ve
halk m ilislerinin kurulm asyla kuzey ve dou spanya nn ounu gven
ceye ald. Milislerde subaylar seimle belirleniyor, rtbe ayrcalk getirm i
yor ve taktikler tartlarak belirleniyordu. Milliyetiler savaa silahlarn
ouna sahip olarak baladklarndan ou eyin doalama kotarlm as
gerekiyordu. Ama Cumhuriyetiler, belirleyici olabilecek bir avantaja sa
hipti: Subaylarn, toprak aalarnn ve rahiplerin karlar uruna sava
maya zorlanan sradan Milliyeti askerlere hitap eden devrim ci mesajn
cazibesi.
sava ... yalnzca asker deil ayn zam anda siyasi silahlarla da y
r t l r, diye aklyordu Troki.
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i . 311

Srf asker adan bakldnda spanya D evrim i d m a n n d a n olduka zayf

t. O nun gc, d ah a geni kitleleri eyleme ekebilm esinde yatyor. Bunu b a
arm ak iin yaplm as gereken tek ey, sosyalist devrim p ro g ra m n ciddiyetle
ve cesaretle gndem e getirm ektir. Topran, fabrikalarn ve d k k n larn k a
pitalistlerin elinden alnp b u n d an byle h alk n eline verileceini ilan etm ek
gerekiyor ... Faist ordu, byle b ir pro g ram n etkisi k arsn d a 24 saat bile
direnem ez.

Ama byle olmad. CNT liderleri Barselonada iktidar Liberallere b

raktlar; CNT ile balarn koparam ayan POUM liderleri de belirleyici,
bamsz ve devrim ci bir liderlik sunamadlar.
Barselona, spanya Devrim inin Petrograd idi. Ama bu, sovyetlerin ve
Boleviklerin olm ad bir Petrograd idi. Kitlelerin iradesine rgtl bir
ifade kazandrabilecek dem okratik konseyler a yoktu; ne de kararl bir
iktidar mcadelesi verecek, kendini ii devletinin yaratlm asna adam
bir devrimci parti mevcuttu. D evrim in buhar m evcuttu ama ne kazan ne
de piston vard.
M adridde PCEn in gc giderek artt. ilerin radikal gzken parti
retoriinin cazibesine kaplm alar ve Stalinin asker tehizat salyor ol
mas, PCEnin ne km a nedenleri arasnda saylabilir. Sonuta paray ve
ren dd alyordu: Komnist silahlar demek kom nist etkisi demekti.
Ama PCE imdi fiilen kar-devrim ci bir rol oynuyordu. P artinin nce
sava, sonra devrim i kazan slogan, iileri bo yere um utlandrrken
m ilislerin silahszlandrlmasn, fabrikalarn kapitalistlere ve toprakla
rn da toprak aalarna geri verilmesini hakl gsteriyordu. Moskovann
halk cephesi izgisine hrm eten PCE, Rus silahlarnn kendi kontro
lnde olmasndan da faydalanarak Cum huriyeti burjuvazinin, zel m l
kiyeti savunacak ve yukardan denetlenecek bilindik bir Halk Ordusu
yaratmasna yardm c oldu.
Orwell, Nisan 1937e gelindiinde Barselonadaki fark grebiliyordu:
Yiyecek fiyatlar, alan snfn cretlerinde herhangi bir paralel yksel
me olmakszn korkun frlarken, k lokantalar ve oteller, pahal yemekle
ri a kurtlar gibi yutan zengin insanlarla doluydu ... ekmek, zeytinya ve
dier ihtiya maddeleri iin kuyruklar yzlerce metre uzayp gidiyordu.
Ertesi ay liberal burjuvazi ve onlarn Stalinist m ttefikleri, sald
rya geecek kadar gl olduklarna kanaat getirdiler. CN Tyi, geen
Temmuz aynda ii denetimine geen ilk binalardan biri olan Barselona
telefon santralinden karm ak iin kamyon dolusu Saldr Muhafz
kullandlar. Tepki olarak ehrin her tarafnda barikatlar ykseldi. O
noktada bile CNT ile POUM liderleri kararllkla hareket edebilseydiler
-Katalonyada devlet iktidarn ele geirmek iin bir ayaklanma dzen
312 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

leyip ardndan topraklara el koyma, ii kontrol ve smrgelere bam

szlk verme (Franconun en iyi birliklerinin 25.000i Fasl idi) arsn
da bulunsaydlar, hl kazanm a anslar vard. Ama tam tersini yaptlar.
Taraftarlarndan silahlarn teslim etm elerini istediler. 500 kiinin ld
be gn sren atm alarn ardndan barikatlarn ou kalkm t.
Acmasz bir bastrm a harekt geldi ardndan. 5.000 Saldr Muhafz
ehre akn etti. POUM yasad ilan edildi. Liderleri tutukland, ikence
den geirildi ve katledildi. CNT ve POUM milisleri zorla Halk Ordusu na
dahil edilip asker disipline tabi klnd. Muhalifler, Trokist faistler
diye karaland. Araziler ve fabrikalar eski sahiplerine iade edildi.
Mays 1937 kar-devrim i, Temmuz 1936 devrim ini ldrd. spanya
Sava snflar arasndaki devrimci bir sava olmaktan kp, ayn sn
fn biri liberal dieri faist iki rakip hizbi arasndaki sradan bir savaa
dnt. Sonucu artk siyaset deil ate gc belirleyecekti. Ate gc
stnl, Faist talya ile Nazi Almanyasnn destekledii Franconun
zaferi demekti.
Barselonann Ocak 1939da ve M adridin M art aynda faistlerin eline
dmesi, Trokinin spanya Devriminin ansna yazdklarnn ne kadar
doru olduunu teyit etm itir: Burjuva demokrasisinin hudutlarn a
m am a talebi, pratikte dem okratik devrim in savunulmasna deil onun
boa karlmasna iaret eder.

II. Dnya Savann Nedenleri

1939 sonuna gelindiinde ii snf hareketi Avrupa genelinde ma
lup olmu ve dalmt, Stalinizm ve faizm ktaya hkim olmutu.
Diktatrlk demokrasiye galip gelmiti; devrim ci umut yerini kar-dev-
rim ci umutsuzlua brakm t.
Stalinin gulaglarnda 10 milyon, H itlerin toplama kam plarnda
150.000 kii tutuluyordu. Franconun Milliyetileri, spanya Sava sra
snda ve hemen sonrasnda 200.000 kiiyi ldrm t. Fransada sendika
yelii drtte azalmt. Deien derecelerde faist olan otoriter hk
m etler Avrupann drt bir yerinde, 1920lerde Trkiye, M acaristan, talya,
Polonya ve Portekizde; 1930larda Yugoslavya, Almanya, Avusturya,
Bulgaristan, Baltk Devletleri, Yunanistan ve Ispanyada iktidara yerle
miti.
Ancak, totaliterlik tekdze bir olgu deildi. Stalinizm ile Nazizm
ayn lde acmaszd ama nitelikleri ve amalar itibariyle farklyd.
Rusyann ekonomik gerilii, altyap, ar sanayi ve silahlanm a iin ge
reken hzl sermaye birikim inin ancak ok yksek sm r dzeyleriyle
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i 313

m m kn olduu anlam na geliyordu. Bunu m m kn klan, en ufak di

reni olasln bile yok eden devlet terryd. Almanya kesinlikle geri
bir lke deildi: O dnemde Avrupann en byk sanayi gcyd. Ama
ekonomik k toplum u paralam, orta snf um utsuzlua itmi ve
sosyalist devrim heyulasn diriltm iti. Nazizm, krize kar ar sa bir
tepkiydi.
Nazi rejim inin temel zellii vard. Birincisi, orta snf ile ii sn
fnn en geri kesim lerinden oluan bir kitle hareketiydi. Aslnda birbirine
hi benzemeyen bu insan sprntsn bir araya getiren parti ve onun
misyonuydu: erdeki dm anlarn yok edilmesi ve A lm an kudretinin ye
niden salanmas.
kincisi, Nazizm kar-devrim in bir aracyd. ktidara gelmeden nce
400.000 kiilik param iliter Kahverengi Gmlekliler ordusu sendikalara,
sol partilere ve ii protestolarna saldrm akta kullanlyordu. Nazi para
m iliter gleri, Ocak 1933ten sonra A lm an ordusuna eklemlenip by
yerek tm muhalefeti tasfiye edecek korkun bir polis aygtna dnt.
ncs, Nazizm Alman em peryalizm inin bir ifadesiydi. Hitlerin,
Slav Untermenschen (aa insanlar) aleyhine Lebenstraum (yaam ala
n ) talep etmesi, Alm an kapitalizm inin O rta ve Dou Avrupada sergile
dii geleneksel emperyalist zlemleri akla getiriyordu.
I. Dnya Sava srasnda A lm an liderler, topraklar Baltktan
Boaziine kadar uzanan ve oradan da ran Krfezi ne kadar nfuz alana
sahip olan devasa bir imparatorluun (Mitteleuropa - O rta Avrupa) ha
yalini kuruyorlard. 1930larda Hitler bu zlemleri diriltip daha da byt
t. Irk bir psikopat ve totaliter bir diktatrd ama srf kresel hkimiyet
iin bir dnya savana girmeyi kafasna koymu deildi. D politikas,
Alm an kapitalizm inin uzun vadeli karlarnn bir yansmasyd.
Byk gler arasndaki gerilim 1918de zmlenmemiti; hatta bir
ok bakm dan daha da iddetlenmiti. Versay Anlamas Almanyay ks
m en paralam, snrlarnda rakip devletler yaratm, lkeyi ktrm b
rakan tazm inat demeleri ve silah kstlam alar dayatmt. Bu atmay
sona erdirmedi; sadece bir sonraki evrenin ortam n hazrlad.
1930larn artan gerilim lerinin gerisinde Byk Bunalm n etkisi var
d. Ticaret ktnden her devlet kendi rettii m allar dnya pazarla
rnda daha ucuza satm ak iin para birim ini devale etti ve ithal mallara
korumac gm rk tarifeleri getirdi. Dnya, rakip kapitalistlerin olutur
duu otarik (ekonomik olarak kendi kendine yeterli) bloklara blnd.
Kamu yatrm lar araclyla bym eyi canlandrm ak iin devlet gc
de kullanld. Tm ekonomik faaliyetlerin devlet kontrolnde olduu
Rusya bunun en u rneiydi ama Alm anya da altyap yatrm larna (zel
314 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

likle otoyol inaatlarna) ve yeniden silahlanm aya yatrm yapm ak iin

borlanyordu. Ball devlet ihalelerinin yan sra %25i bulan cret kesinti
leri, A lm an sanayi yatrm larnn muazzam artm asna yol at. 1933te %6
olan isizlik 1939da neredeyse sfrlanmt. Ama Almanyann hzla b
yyen kapitalist ekonomisi, hamm adde ve kapal pazarlarn yokluunda
nefessiz kalm a riskiyle kar karya idi. Mevcut ulusal snrlar dahilinde
daha fazla sermaye birikim i yapmak m m kn deildi. Almanya, 1919da
Fransaya iade edilen Alsas-Lorenin dkm hanelerine, ekoslovakyann
silah sanayilerine, Polonyann kmr m adenlerine ve Romanyann pet
rol sahalarna ihtiya duyuyordu; hatta belki de Ukraynann tahl ambar
blgelerine ve uzaktaki Kafkaslar ile O rtadounun petrol sahalarna.
Alm anyann ekonom ik ve asker gc arttka Hitler, Versay
A nlam asna daha aktan kar kmaya balad. Alman birlikleri, M art
1936da Fransann dou snrn koruyan bir tam pon blge olarak ta
sarlanan, askerden arndrlm Renanyay yeniden igal ettiler. 1936-39
arasnda Ispanya'daki Milliyetilere silah, tank, bom bardm an ua ve
gnll gnderen Almanya, bu sava hzla byyen silahl kuvvetle
ri iin bir talim alan olarak kulland. M art 1938de Hitler, Avusturyay
Reichz katt. Avusturya yetkililerinin itiraz etmedii Anschluss (birleme)
Avusturya Nazileri tarafndan byk m emnuniyetle karland. Hitler,
Ekim 1938de komu ekoslovakyann arlkl olarak Alm anca konu
ulan Sdet blgesini ilhak etti -bu gasp, 30 Eyllde Almanya, talya,
Britanya ve Fransa arasnda im zalanan M nih Anlamas ile m m kn
olm utu. Sdet blgesinin kaybedilmesi, ekoslovakyay dalarn olu
turduu korum adan m ahrum brakarak yeni saldrlara savunmasz hale
getirdi. M art 1939da ekoslovakyann geri kalan beklendii zere b
yyen Nazi im paratorluuna dahil edildi.
Bu srada Avrupa kesin izgilerle iki blok arasnda blnm t.
Almanya ile talya Kasm 1936da Mihver Gleri oluturdular. Her ikisi
de Britanya ile Fransann karlarn tehdit eden yaylmac emellere sahip
glerdi.
Ama Britanya hkm eti savatan kanm ak iin her eyi yapyordu ve
Fransa yneticileri M ihver Gler e tek balarna kar koyacak durum
da deildi. dn vererek atmadan kanm a, Batl glerin resm po
litikas olmutu. Bu, Ispanya C um huriyetine silah satmay reddetmek,
H itlerin Avrupadaki ilhaklarna rza gstermek ve talyann kuzeydou
A frikada Etiyopyay fethetm esini grmezden gelmek demekti.
Britanya ynetici snf giderek blnyordu ama dn vererek at
m adan kanma stratejisi ounluun karlarn yanstyordu, en azn
dan Eyll 1939a kadar. Britanyal yneticiler, 1919 taksim atnn zn
 B y k B u n a l m ve F a i z m i n Y k s e l i i ( 315

korum ak istiyordu. Avrupa'nn nemsiz devletleri bu byk oyunda gz

den karlabilirdi. H itleri belli snrlar ierisinde zapt ederek g den
gesini korumay um uyorlard. Ayrca, ii snfn yere serecek bir eki
olarak faizme olum lu bakyor, Alm anyay Sovyet Rusyaya kar bir
istihkm olarak gryorlard. Dnya sava bir dizi yeni devrim ci kar
klkla sonulanabilirdi. dn vererek atmadan kanm a o nedenle
kastl bir bnlk deildi: Britanya kapitalizm inin o dnem ki karlarn
yanstyordu.
Genileyen Alm an sermayesinin giderek Avrupa jeopolitik sistemi
nin snrlarn zorlamas, bu stratejiyi srdrlebilir olm aktan kard.
Britanya ve Fransa emperyalizm ini bekleyen tehlike, Alm anyann kar
konulam az bir ekonom ik ve asker g olmasyla bardan tam a noktas
na gelmesi olaslyd.
Polonyann bu tam a noktas olduuna karar verildi. Hum m al bir
son dakika diplomasisi izlendi. 31 M art 1939da Britanya ile Fransa, i
gal durum unda Polonyaya asker destek verecekleri szn verdiler. Ama
Almanyann toprak taleplerini diplom atik yollarla zmlemeye alt
lar ve her ne ekilde olursa olsun Sovyetler Birlii ile anlam a yapmay
reddettiler.
Britanya ve Fransa ile ittifak yapamayan Stalin, bunun yerine Hitler
ile saldrm azlk pakt imzalayarak Polonyann paylalmas konusunda
uzlamaya vard (23 Austos 1939 Molotov-Ribbentrop Pakt). mzalarn
atlm asnn zerinden daha bir hafta gemeden 1 Eyll 1939da Almanlar
batdan Polonyaya saldrd. Ruslar da 17 Eyllde doudan saldrd.
Polonya hafta ierisinde malup oldu ve direniin yer yer devam etme
sine ramen bamsz bir ulus devlet olarak varl sona erdi. Her ne kadar
Britanya ile Fransa 3 Eyllde Almanyaya sava ilan etseler de, Polonyaya
asker yardm yapamadlar. II. Dnya Sava artk balamt.
Sosyalist devrim in iki sava arasndaki dnemde malup olmas, faiz
m in zaferini getirdi. Bu zafer, 1930larn krizinin kapitalizm in yklm a
syla deil, yeni bir emperyalist savala zme kavuturulm as demekti.
Avrupa ii snfnn iki sava arasndaki dnemde yenilgiye uram asnn
bedeli, insanlk tarih in in grd en kanl ve barbar sava oldu.
 ld r m b ir d n y a : N a z ile r in Y ah u d i S o y k rm k u r b a n la r
 14

D nya Savai
ve So uk Sava
1939-1967

1914-45 dnemi, Avrupay merkez alan ve iki boyutta ortaya kan tek
bir kresel kriz olarak grlebilir.
lk olarak bu, kart ulusal-kapitalist bloklar arasnda silahlanm a ya
r, emperyalist savalar ve dnyann zor kullanlarak yeniden taksim
edilmesi biiminde cereyan eden rekabeti kapsayan jeopolitik bir krizdi.
atm ann ekseni ngiliz-Alman ekimesi ve ana sava alan Avrupa idi.
kinci olarak bu, rgtl ii snfn merkez alan, aadan ykselen ve
birbirini takip eden kitle hareketlerinin, emperyalist burjuvazinin yne
tim ine meydan okuyup sosyalist devrim i tarih in gndemine yerletirdii
bir yinelenen toplumsal krizdi. 1917-36 arasnda nde gelen Avrupa dev
letlerinin neredeyse hepsinde devrimci potansiyel tayan bir ii snf
kabarm as oldu. Avrupa, bu dnem boyunca sosyalizm ile barbarlk ara
snda yakc bir seimle kar karyayd.
i snfnn yenilgisi faizmin zaferine, II. Dnya Sava na ve dn
yann bir kez daha (bu sefer ABD ile SSCByi merkez alan, yeniden d
zenlenmi iki jeopolitik blok arasnda) yeniden taksim edilmesine sebep
oldu. Bu blmde sava ve sava sonrasnn dnyasn analiz edeceiz
-b u dnyay, her eyden nce Batdaki uzun ekonomik patlam a, sper
gler arasndaki nkleer silahl soukluk ve nc Dnyadaki smr
gecilik kart kurtulu mcadeleleri dalgas tanmlyordu.

II. D nya Sava: E m peryalizm

II. Dnya Sava insanlk tarih in in en byk trajedisiydi. 6 yl s

ren savata 60 milyon kii hayatn kaybetti ve yz m ilyonlarca insann
hayat darm adan oldu. Aynen I. D nya Sava gibi m odern ekonomi
318 M a r k s i s t D n y a Tari hi

nin retken ve zgrletirici potansiyelini tam tersi amalarla kulland:

Sanayilemi bir cinayet ve ykm m ekanizm as. Savan, insan em ei
nin r n lerin i daha nce grlm em i boyutta bir kym n aralarna
dntrm esiyle kapitalizm in tam kalbindeki yabanclamay ortaya
kard.
nsan kayb ve kaynak israf akl almayacak boyuttayd. Eyll 1939 ile
Austos 1945 arasnda her gn ortalama 27.000 insan yeryznden silin
di. 1942de Rus fabrikalarnda ylda 24.000 tank ve 22.000 uak retili
yordu. Nisan 1945de Berline yaplan nihai taarruzun ilk gnnde 9.000e
yakn Rus topuyla 1.200.000den fazla top m erm isi atld. Bom bardm an
o kadar youndu ki 60 km uzaktaki binalarn duvarlar bile titriyordu.
Bu dehet verici can kaybn ve kaynak israfn harekete geiren neydi?
Britanya, Rusya ve Am erika ynetici snflarnn iddia ettii gibi faizmi
yenip dnyay demokrasi iin daha gvenli bir yer yapma arzusu deildi.
M ttefik glerin liderlerinin gdleri Mihver lkelerinkinden daha asil
deildi. Gelin elimizdeki kantlara bakalm.
Avrupadaki hkim konum unu geri kazanm ak isteyen Almanya,
Alm an kapitalizm inin genilemeye devam etm esi iin gereken ham
m addelere, i gc kaynaklarna, fabrikalara ve pazarlara gvenli bir
ekilde erim ek istiyordu. talya, Almanyan n zaferle kacan gr
dnde savaa girdi. H alen ikinci snf bir g olan Faist talyann,
Kuzey A frika ile Balkanlarda bir im paratorluk kurm a ve A kdenizi bir
talyan glne evirme em ellerini gerekletirmesi iin gl bir m tte
fike ihtiyac vard.
Sovyetler Birliinin engin topraklar, bol kaynaklar ve temel alan
larda sanayilemeye odaklanm olmas onu daha ie dnk yapmt.
Stalinin ncelikli meguliyeti milli gvenlikti. Ama bunu salam ak iin
Finlandiyaya saldrmaya, Baltk Devletleri ni ilhak etmeye ve Polonyay
Nazi Almanyas ile paylamaya hazrd.
Stalinist rejim o kadar beceriksiz ve acmaszd ki Haziran 1941 Alm an
igaliyle neredeyse ar bir yenilgiye urayacakt. Toplu tasfiyeler, Kzl
Ordunun subay tekilatna byk zarar verm iti. Savan ilk aylarnda
milyonlarca kayp verildi. Ama Rusyann toprak, insan gc ve kay
nak zenginlii zamanla sarsnty hafifletti ve Alman Ordusu nu yuttu.
A rdndan, tam anlamyla seferber olan Rusya, Stalingrad M uharebesi nde
(Austos 1942-Ocak 1943) gidiat tersine evirdi. Ondan sonra Kzl
Ordu ilerledike Stalinin emperyalist emelleri byd.
Bykler (Stalin, ABD bakan Roosevelt ve Britanya baba
kan Churchill), sava sonrasn tartm ak zere savan son iki ylnda
 D n y a Sa va ve S o u k Sava 319

bir dizi toplant dzenlediler. Bu toplantlardan birinde (Ekim 1944te

Moskovada), Churchill u notu yazp Staline verir:
Romanya: Rusya %90;. dierleri %10
Yunanistan: Britanya (ABD ile uzlaarak) %90; Rusya %10
Yugoslavya: %50 - %50
Macaristan: %50 - %50
Bulgaristan: Rusya %75 -dierleri %25
Stalin nota bakar, Rusyann Bulgaristandaki payn %90 yapar,
kdn sol kesini mavi kalemle iaretleyerek Churchille geri verir. te
Avrupann son fatihleri, on m ilyonlarn kaderini byle belirlerler.
Avrupada sava Dou Cephesinde kazanlr. Ruslar yaklak 4,5 m il
yon, Britanyallar ile Am erikallar ise 500.000 kadar A lm an askeri ld
rrler. Bu fark ksmen Britanyann ok daha zayf olmasndan, ksmen de
Britanya ile ABDnin ayn anda Uzak D ouda Japonlarla savam alarn
dan kaynaklanyordu.
Churchillin savataki temel amac Britanya mparatorluu nu savun
m akt. Almanyann Avrupada hegemonya kurabileceini grr grmez
sava desteklemeye balam t. Britanya yneticileri, kuzeybat Avrupay
kontrol eden dm an bir kuvvetin denizlerde kendi egemenliklerine ve
ticarete tehdit olacandan korkuyorlard. Zrhl m zrak balarna daya
nan yeni Alman Blitzkrieg (yldrm sava) stratejisi, M ays-Haziran
1940da Fransay km enin eiine getirdiinde bu korkular gerek
oldu. Britanya igal edilm edi ama im paratorluun denizar toprak
laryla iletiimi tehlikeye girdi. C hurchillin savan sonuna yaklan-
caya kadar kuzeybat Avrupada bir kinci Cephe am aktansa Akdeniz,
O rtadou ve Uzak Dou daki harektlara ncelik vermesi bundan t
rdr. Msr, Svey Kanal ve H indistan savunm ak istiyordu. Britanya
m paratorluu nun para para dalm asn seyretmek iin K raln ba
bakan olmadm , diyordu. Bu strateji sava daha zorlu, uzun ve kanl
yapt. 1942de Britanyann H indistan kontrol altnda tu tm ak iin kul
land birlikler, Japonyada arpanlardan fazlayd. O radaki milliyeti
gsteriler, protestoculara ate almasyla, krba cezalaryla ve toplu te
cavzlerle vahice bastrlyordu; 30.000 m uhalif hapse tklm t. Bir yl
sonra, Britanyal yetkililerin yardm faaliyetlerini doru drst yrte-
memesi nedeniyle Bengalde 3 milyon insan alktan ld. Baz Hintlerin,
H indistan Ulusal O rdusunda Japonlarla birlikte savamay semesine
am am ak gerek.
Britanya, gerileyen bir asker ve emperyalist gt. Nazi igalinden
denizle evrili olmas sayesinde kurtulm utu. ABD asker gcnn,
320 M a rks ist Dnya Tarihi

1942den itibaren kullanaca bir platform olabilirdi. A m erikan bom bar

dm an uaklar, Britanya havaalanlarndan havalanarak Almanyaya sal
drd. Am erikan birlikleri Fransay ngiliz lim anlarndan igal etti.
Mali, ekonom ik ve asker olarak kendi bana dnya savan kald
ram ayacak olan Britanya, ABDnin dn Ver-Kirala tem elinde yi
yecek, yakt ve silah tem in ederek dem okrasinin cephanelii olmas
na ihtiyac vard. ABDnin kendi em peryalist emelleri vard. Savatan
hkim kresel g olarak kmay um uyordu. Bu, yal Avrupa im para
torluklarnn korunakl piyasalarnn A m erikan ticaretine almas de
m ekti. dn Ver-Kirala, Britanya aleyhine A m erikan karlarn ne
karm ak zere tasarlanm t. Yardm n koullar, Britanyann finan-
sal rezervlerinin ve denizar varlklarnn neredeyse tam am n elden
karm asn gerektiriyordu. Britanya ynetici snf bir tercih yapmak
zorundayd: Ya bar talep edip im paratorluu kaybedeceklerdi ya da
ekonomik-asker olarak ABDye tabi bir devlet olacaklard. kincisini
setiler. II. Dnya Sava srasnda ekillenen bu zel iliki halen ge-
erlidir.
Aslnda Britanya ile ABD, biri Avrupa ile Akdenizde Almanya ile
talyaya kar, dieri Uzak Dou da Japonyaya kar olm ak zere iki em
peryalist sava yrtyordu.
Japonya, in-Japonya, Rusya-Japonya ve I. Dnya savalarndan
nemli bir emperyalist g olarak km t. Japonya hzla sanayileiyor
du ama hayati kaynaklardan yoksundu. Sendikalar gszd, demokrasi
yerlememiti ve 1927den itibaren Japon hkm et politikasn giderek
ynetici snfn asker kanad belirlemeye balamt. Japon askerler, Uzak
D oudaki Britanya, Fransa, Hollanda ve Amerika im paratorluklar ye
rine kendi im paratorluklarn kurm ak istiyorlard. 1931de M anuryay
igal ettiler. 1937de ine kar bir topyekn sava balattlar. 1940da,
Byk Dou Asya O rtak Refah Alan yaratmaya niyetli olduklarn ilan
ettiler.
Britanya ve ABD ile sava, Aralk 1941de Britanya igalindeki Malayaya
ve Pearl Harbordaki Am erikan Pasifik Donanmas na yaplan e zam an
l saldrlarla balad. Japonya, alt ay iinde Gneydou Asya ile Bat
Pasifikin neredeyse tam am n istila etm iti. Britanya, hem H indistan
bask altnda tutm ak hem de Japonya karsnda snrlar korum ak iin
byk kuvvetler bulunduruyordu. ABD, Japon mparatorluu nu yenme
ye ok byk donanm a kaynaklar harcad. Ekim 1944teki Leyte Krfezi
M uharebesi ne katlan Am erikan filosu 225 sava gemisi (34 uak gemi
siydi) ve 1.500 kadar uaktan oluuyordu.
 D n y a Sa va ve So u k Sa va | 321

Uzun ypratm a savanda Sovyetler Birlii ile ABDnin toplam sanayi

gc belirleyici oldu. Dier devletlerin zafere katks taliydi. Bundan t
rdr ki sava Almanya, talya ve Japonya im paratorluklarnn sonunu
getirmekle kalmayp Britanya ve Fransa im paratorluklarnn da gerile-
yiinin habercisi oldu. Britanyallar, Am erikan tanklaryla kam yonlarn
kullanarak Alm anyaya girdiler. Franszlar, Am erikan O rdusunun pein
den Parise geri dndler. Doudan ilerleyen Sovyet Ordusu Berlini ele
geirdi.
II. Dnya Sava, rakip kapitalist bloklarn dnyay yeniden paylamak
amacyla katldklar emperyalist bir savat. Zafer kazananlar arasnda
Amerikan ve Sovyet ynetici snflar ne kmt. Emperyalist dnya sa
va, yeni bir ift kutuplu blnme yaratmt.

II. D nya Sava: B arbarlk

Nazi Almanyas, Stalinist Rusya ve m ilitarist Japonya; bunlarn en az

ortak noktas vard: Zayf ya da hi olmayan ii hareketi, otoriter bir
polis devleti ve ilkel vahilikle tanmlanabilecek bir sava yapma tarz. Bu
ey balantlyd. Gl ii hareketi dem okrasinin temelidir; rgtsz
ii snf diktatrln nkouludur. Devrimci hareketlerin 1930larda
bozguna uram as milliyetiliin, rkln ve m ilitarizm in hkimiyeti;
barbarla dn demekti.
Yahudi kartl, Nazizme ideolojik erevesini kazandrd. Wall
Street ile Moskovay ilikilendiren uluslararas Yahudi komplosu hayali,
ekonomik krizin vurduu ve ii snfndan korkarak yaayan fkeli orta
snfn akl diiliini ifade eder. Daha yaygn Slav kart rklkta, yeni
im paratorluk savalarnn hakl gerekesi olarak bin yllk rk mitleri yan
ksn bulur: Dou Avrupann Untermenscheni (aa insanlar), yani
Polonyallar ve Ruslar, Ortaan Tton valyelerini model alan stn
Aryan rkna bir Lebenstraum (yaam alan) amak iin kkletirilm eli
ya da etnik temizlie tabi tutulm aldr. Nazi rkl ile Alm an emperya
lizm inin bu ikili mant, Polonya ile Rusya istila edilirken soykrma yol
at. Savan gidiat igalcilerin aleyhine dndke soykrm iddetlendi.
Yahudiler bilhassa yenilginin gnah keisi ilan edildiler.
Alt milyona yakn Polonyal ldrld (toplam nfusun %16s).
Bunlarn yars Yahudi idi; ilk nce zorla gettolarda toplandlar, ardndan
1942den itibaren zel olarak ina edilen lm kam plarna nakledildiler.
Bu kam plarn en by olan Auschwitz-Birkenau, tek amac m m kn
olduunca ok sayda insan en ksa srede ldrm ek olan bir sanayi
322 ' M a r k s i s t D n y a Tarihi

kompleksiydi. Kampta 3 milyon kii ld -2,5 milyonu gaz odalarnda,

dierleri alk ya da hastalk yznden.
Holokost olarak bildiim iz soykrm srasnda Naziler 6 milyon
Yahudiyi, bir o kadar da dier rklardan insan katlettiler. Ama alk,
ihmal ve rastgele ate almas yznden milyonlarca insan daha ld.
Dou Cephesindeki sava 27 milyon Rusun hayatna mal oldu (toplam
nfusun %16s). Bunlarn ou sava esirleri ya da igal edilen blgelerde
yaayan sivillerdi.
Stalinin savama tarz da bir o kadar gaddarcayd. Irksal soykrm emri
yerm edi ya da lm fabrikalar ina etmedi am a ordularn bir fetih arac
olarak kulland; milyonlarca kle ii kulland ve Hitlerin Gestaposu ka
dar acmasz bir polis terrne bavurdu.
1918de Bolevikler, uaklarla Alman siperlerine brorler atarak as
kerleri silahlarn subaylarna evirip dnya devrim ine katlmaya ar
mlard. 1941de Stalin, H itlere kar sava Byk Vatanseverlik Sava
olarak adlandrp 19. yzyl arlk generallerini gklere karmt. Sovyet
Ordusu 1944de Alman topraklarna girdiinde, devletin onay verdii ve
hibir ayrm gzetmeyen bir cinayet, tecavz, yakp ykma furyas bala
d. Tahm inen iki milyon kadna tecavz edildi, ouna defalarca. Dehet
ylesine bykt ki 14 milyon sivil evlerini terk edip insanlk tarih in in en
byk toplu gnde yaya olarak batya kamt.
Japonyann in igali de en az Nazilerin Polonyay ve Stalinin Dou
Almanyay igali kadar kanlyd. II. Dnya Sava boyunca en az 15 m il
yon inli ldrld. Bunlar arasnda kle fahieler olarak kullanlan gen
kadnlar, tbb deneylere ve silah testlerine sokulan tutsaklar, ikm al sle-
riyle balants kesilen Japon askerlerinin insan srs olarak kullanp
yedikleri yerel halk da vard.
Barbarlk totaliter rejimlerle snrl deildi. Demokrasiler de ken
dilerini yerli halklara boyun edirmeye adam emperyalist gler
di -H in d istan da Britanyallar, inhindinde Franszlar, Filipinlerde
Amerikallar. Demokrasiler de feci sava sular ilediler. Britanya ve
ABD hava kuvvetlerinin A lm an ehirlerini youn bom bardm ana tutm a
snn genellikle asker hibir amac olmuyordu. Ham burgun 27 Temmuz
I943te bombalanmas, kontrolden km bir yangn frtnas yaratt.
Evler yanp ykld, m ahzenlerde saklanan insanlar havaszlktan bou
larak ya da canl canl yanarak ldler. Scaktan asfalt fokurdamaya ba
lad ve kaan insanlar sineklie yakalanm gibi asfalta yapp kaldlar.
nsanlarn salar yanm, gzleri erimi, etleri kmrlemiti. 8 ay sren
 D n y a Sa va ve S o u k Sava 323

Londra hava saldrsnda len insanlarn iki kat kadar, 40.000 kii bir
gecede ld. Bunlarn neredeyse hepsi sivildi.
RAF Bom bardman Komuta Merkezi bakan Hava M areali A rthur
H arris, intikam ve terr bom bardm ann utanm azca savunuyordu.
Dediine gre ama Almanyann tm byk ehirlerini yok etmekti.
1.000i bulan sayda uan katld gece saldrlarnda 64 ehirde yaa
yan 600.000 Alman sivil ldrld ve 3,4 milyon ev ykld.
Ama Japonyann H iroim a ve Nagazaki ehirlerinin kaderi ok daha
kasvetli oldu. A m erikan B-29 bom bardm an ua Enola Gay, 6 Austos
1945te Kk ocuk denilen atom bom basn Hiroim aya att. Patlama
ilk gn en az 45.000 kiiyi ldrd; ilerleyen zamanda bir o kadar kii de
yaralanm alar ve hastalklar yznden ac ekerek, yava yava hayatn
kaybetti. gn sonra Nagazakiye iman Adam atld; ilk gn 30.000
kii ve takip eden dnemde buna yakn sayda insan ld.
Bu iki ehir de asker adan nem tamyordu. Sava bitm ek zerey
di. Atom bombasna sahip olunduunun gsterilmesi bile muhtemelen
Japonyann teslim olm asna yetecekti. Ama ABD hkm eti, yeni kefet
tii asker gc sergilemek ve salayaca kresel hkim iyeti vurgulam ak
istiyordu. Ayrca, silahn etkilerini canl bir hedef zerinde denemek isti
yordu. Hiroima ve Nagazaki halk, bir anlam da Souk Savan ilk kur
banlar oldular.
II. Dnya Sava n n emperyalist nitelii, dnya halklarn sanayile
mi bir ypratma ve soykrm sava tuzana drd. Sava, 1917-23 b
yk devrimci dalgasnn yenilgisi m m kn klmt.
I. Dnya Savandan sonra insanln nnde belirgin bir alternatif
vard: Sosyalist devrim ya da isizlik, sava, faizm. Devrimci rgtlenme
ile liderliin baarszl, ortaya kan sonuta byk pay sahibiydi. ki
sava arasndaki dnemde Avrupann ou yerinde ii snf hareketinin
tahrip edilmesi 1917de yaanana benzer bir devrimci patlamay engel
lediinden, bu baarszlklarn bedeli savan son anna kadar ve hatta
sonrasnda da denmeye devam etti. Savan sonunda Naziler, dnyann
sonunun geldiini akla getiren bir iddet artna bakanlk ettiler.
Berlindeki yeralt snanda saklanan Hitler, olmayan ordular hak
knda hayaller kurar, lmne savan diyen imknsz em irler verir ve
Yahudilere, Boleviklere, hainlere kar hezeyan ederken, H itlerin gizli
polisi Rus tanklaryla arpm alar iin yeni yetme genlerle yallar zorla
askere almakla ve asker kaaklarn yol kenarlarnda gruplar halinde
asarak katletmekle urayordu. Stalinist terr de 1944-45te dorua k
mt: Yurda dnen 3 milyon kadar sava esiri, teslim olm akla ya da ibir
324 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

lii yapmakla sulanarak gulaglara gnderilmiti; 135.000 asker, kar-

devrimci sular ilemekten tutuklanm t.
1945ten sonra dnyann taksim edilmesi yalnzca kopuk kopuk, d
zensiz ve byk lde baarsz meydan okum alarla karlat.

II. D nya Sava: D ireni

M ihver Gleri nin II. Dnya Sava srasnda kurduklar vahi rejim
ler, ieride giderek byyen bir muhalefetle karlayordu. }apon m ili
tarist gleri 1937de ine saldrdklarnda, daha kapsaml bir savaa
girimeden nce fethin hzla tam am lanacan umuyorlard. Ama vahi
likleri, hem Milliyeti hem de Komnist hareketlerin iddetli ve daim di
reniiyle yant bularak, onlar sava sonuna kadar inde 650.000e yakn
asker bulundurm aya mecbur brakt. Almanlar, igal Avrupasnda uygu
ladklar polis terrne ram en buradaki halklar kontrol altnda tutm ak
iin byk ordular konulandrm ak zorunda kaldlar. Savan son gn
lerine gelindii, Berlinin saldr altnda olduu bir zamanda bile Hitler
hl Norvete 400.000 askerlik bir ordu tutuyordu.
gal edilen lkelerin birou kendi bana kurtuldu. Yugoslavyay
yalnzca M ttefik ordular deil, Josip Brozun (Tito) ban ektii
Kom nistlerin ynlendirdii kitlesel partizan hareketi de kurtarm t.
Partizanlar Alm anlar geri ekilmeye zorladlar, Alm an m ttefiki Hrvat
Ustaa faistlerini ezdiler ve etkisiz etnik kralc hareketini gsz b
raktlar. Partizanlar gerekten de farkl etnik yaplardan oluan bir kitle
hareketiydi. Savan sonuna gelindiinde yaklak bir milyon Yugoslav
harekete aktif olarak katlm t. Bu Titoya gl bir bamsz taban ka
zandrd. Takip eden Souk Sava yllarnda Yugoslavya, ne Bat ile ayn
eksende yer ald ne de Dou ile.
Polonyann da gl bir direni hareketi vard. En gl olduu d
nemde Polonya Halk O rdusu nun tahm inen 400.000 yesi vard. Sovyet
Ordusu Varovaya yaklarken Moskova Radyosu, harekete geme za
m an oktan geldi diyerek PolonyalIlar A lm anlara kar mcadeleye
katlmaya aryordu. A ralarnda saklandklar yerlerden kan birok
Komnistle Yahudinin de olduu 50.000 Polonyal bu arya cevap ver
di. Varova ehir merkezi ele geirildi. Yahudi gettosunda kurulm u olan
toplama kam p kurtarld. Silahlara el koyuldu, silah atlyeleri kuruldu ve
kantinlerle hastaneler faaliyete geti.
Ama Stalinin Sovyet O rdusu nun ilerleyiini durdurm as, Nazilere
kuvvetlerini toplayp direnii ezme frsat verdi. Nazi saldrs iki ay sr
 D n y a Sava ve S o u k Sava | 325

d. ehir nce havadan ve karadan bom balanarak teslim olmaya zorlan

d, ardndan cezalandrm a amal bir terr dalgas geldi. Yataklarnda
yatan yaral savalar, alev m akineleriyle canl canl yakld. Tecavz
edilen hemireler dvlerek katledildi. Polonyal ocuklar srf elence
olsun diye hedef alnarak vuruldu. Yalnzca Eski ehirde en az 30.000
kii ldrld.
Polonya direniinin boynu vurulm utu. dam Naziler yapm t ama
idam sehpasn Stalin kurm utu. Sovyetler Birlii, fetih sava yrten
emperyalist bir gt. Kurmay planlad kukla rejim lerin karsna
hibir yerel rakibin km asn istemiyordu. Bu nedenle, aktif olarak kar-
-devrim ci bir siyaset izledi. Stalinin D ouda izledii siyaset, Britanya
ile ABDnin Batdaki siyasetine denk dyordu. Ama Stalinin rol yine
belirleyiciydi.
II. Dnya Sava, Britanyal ve Fransz ynetici snflarn kendi ile
rinde derinden blnm haldeyken yakalad. Sosyalist devrim korkusu
ile Alm an emperyalizmi korkusu arasnda skp kalmlard. Churchill,
dn vererek atm adan kanma siyasetine kar kyordu nk dev
rim tehdidi azalrken asl olarak Nazi tehdidinin nem kazandna ina
nyordu. Amac, Britanya mparatorluu nu savunurken dnyann byk
iletmelerle zenginler iin gvenli bir yer olmasn salamakt. Bu, hem
Avrupada hem de smrgelerde devrimci hareketlerin ezilmesi demekti.
byklerin sava zam an yaplan konferanslarda m utabk kaldk
lar anlama, Avrupann nfuz alanlarna blnmesini dzenliyordu.
Stalin Douda, Churchill ile Roosevelt ise Batda istediini yapacakt.
Ama Batda nemli zorluk vard -Fransa, talya ve Yunanistan.
M ays-Haziran 1940 asker yenilgisini takiben Fransz ynetici sn
f, gney Fransadaki Mareal Petainin Vichy rejimini destekleyen i
birliki kanat ile General Charles de Gaullen nderliini yapt, sr
gnde Britanyada faaliyet gsteren (Am erikan desteiyle zgr Fransa
Ordusu nu rgtleyen) milliyeti kanat arasnda kesin olarak ikiye bln
m t. zgr Fransa gleri, M ttefiklerin Kuzey Afrika ve kuzeybat
Avrupa seferlerine katlm t. Ama Kom nistlerin nderlik ettii Fransz
yeralt direnii de byyp iyice glenmiti. Haziran-Kasm 1944 d
nem inde Fransann kurtuluu srasnda iiler grevler dzenlediler ve
direni hareketi, yerel Alm an birliklerini malup ederek kurtulu komi
teleriyle halk m ahkem elerini kurdu. Ama srgndeki Fransa Komnist
Partisi lideri Maurice Thorez Moskovadan Parise dndnde, tek dev
let, tek ordu, tek polis gc slogann uydurarak ii snfn Gaullecilere
itaat etmeye ard.
326 M a r k s i s t D n y a Tari hi

talyada, Byk Faizm Konseyi Temmuz 1943te Mussoliniyi devir

miti. M uhafazakr bir general olan Mareal Badoglio yeni hkm eti ku
rarak M ttefikler ile bar yapmt. Ama yardm a gelen Alman birlikleri,
kuzeyde bir kukla faist rejim kurarak bana tekrar Mussoliniyi getirdi
ler. Nazi igali, 1943te krsal kesimde 10.000 kadar olan silahl p artizan
lar savan sonuna gelindiinde 100.000in zerine kan, Kom nistlerin
nderlik ettii bir ayaklanmay tetikledi.
ehirlerde de gizli direni gruplar kuruldu ve grev eylemlerine yz
binlerce ii katld. 1945 baharnda patlak veren silahl ayaklanma sonu
cunda kuzeyin sanayi ehri, Cenova, Torino ve M ilano igalden k u rta
rld. Kom nist Parti nin ye says 5.000den 400.000e kt.
Ama Rusyada srgn olan talya Komnist Partisi lideri Palm iro
Togliatti lkeye geri dndnde, partisinin Badoglio hkm etine kat
lacan duyurdu. Partizanlar silahlarn brakm al, iiler tezghlarnn
bana geri dnmeliydi.
Yunanistanda giderek glenen bir gerilla ayaklanmasyla uram ak
zorunda kalan Naziler, 1944 sonunda geri ekilerek lkeyi neredeyse
EAM-ELASn (Komnistlerin arlkta olduu direni hareketi) kont
rolne braktlar. Fransa ile talyada yerel Kom nist Partiler Stalinin
emirlerine uyarak silahlarn braktlar. Y unanistanda da ayn eyi yap
maya altlar. Dzenin salanm asnn herkesin en nemli milli grevi
olduunu syleyerek, destekilerini Birleik M illi Hkm eti destekle
meye ardlar. Ama Churchill, kuvvet kullanarak monariyi yeniden
iktidara tayp Solu ezmeye kararlyd. Yunanistanda grevli Britanyal
kom utana ektii telgrafta yle diyordu: gal ettiiniz ehirde yerel bir
ayaklanma balam ak zereymi gibi davranm aktan ekinmeyin. Sonu,
Yunanistan Nazilerden kurtarm olan direni hareketi EAM-ELAS
yok etm ek iin uzadka uzayan, kirli, ngiliz destekli bir i sava oldu.
Churchille Britanyann Yunanistan politikasna itimadm tam diyen
Stalin, yine Batl liderlerin hareketine destek kt.
gal altndaki Avrupann byk blm, savan son iki ylnda yerel
direni rgtleri eliyle Nazilerden kurtarld. Nazi iktidar kerken bu
rgtler de kk yeralt birim leri olmaktan kp milyonlarn katld
kitle hareketleri haline geldiler. ounda Kom nistler hkimdi.
Ne var ki Avrupa toplum unun esasl bir devrim ci dnmden ge
mesi olana daha en bandan boulmutu. A ralarnda gemite faist
olanlarn ve ibirlikilerin de yer ald eski ynetici snflar, hem ana
vatanda hem de smrgelerde tekrar iktidara getirilm iti. Hem D ouda
hem de Batda bu kar-devrim in asli temsilcisi Stalinizm idi -D o u da
 D n y a Sava ve S o u k Sava 327

Sovyet ordu gcnn t m bamsz siyasi kuvvetleri ezip gemesi yzn

den; Batda nderlik iin milyonlarca iinin gzn diktii Komnist
Partilerin Moskovadan em ir almas yznden.

Souk Sava

Dnyay deitiren m antar ekilli bulut diye bahsediyordu asker ta

rihi M ax Hastings H iroim aya atlan atom bombasndan.
Bomba daha nce grlm emi yaralara neden olmutu:
Bir svari atn n derisi tam am en soyulm u, pespem be kalm t; in san larn
elbiselerinin desenleri etlerine kaznm t; b ir grup kz ren cin in derisi y z
lerinden sarkm t; etk in bir tbbi y ardm um u d u olmayan, k o rk u n y an k la
ryla kaderine terk edilm i felaketzedeler; km rlem i ve k u ru y a ra k bz
m ceset ynlar.

Patlayan bom bann gc 12.500 ton TNT idi. Yer seviyesinde scaklk
4.000Cye ulamt. ehirdeki binalarn %90ndan fazlas patlam ann
iddetiyle ya da kan yangnlarla yklm t. Nfusun drtte biri ann
da lm t. Yaralar yznden yava bir lme m ahkm olanlar da yine
drtte biri buluyordu.
Bu silahlarn akl alm az dehetine ram en Amerikallar, 1952de
H iroim ada kullanlan atom bom basndan 100 kat daha gl bir hidro
jen bom bas denemesi yaptlar. Nkleer silahlanm a yarnda geride kal
m ak istemeyen Ruslar ilk atom bom balarn 1949da, ilk hidrojen bom ba
larn 1955de denediler. Asker harcam alar bar zam annda grlmemi
dzeylere trmand: ABD GSYHnin %20sini, daha kk bir ekonomisi
olan Rusya ise %40n silahlanmaya harcyordu. 1960larn sonlarna ge
lindiinde, rakip sper glerin konulandrdklar ykc gcn toplam
mega tonu, Hiroim a bom basnn yaklak bir milyon katyd. ABD ve
Rusya yneticileri, insan uygarln birka kez yok edecek gce sahiptiler.
ki emperyalist blok arasndaki terr dengesine Karlkl Garantili
m ha (KG) deniyordu. Nkleer cephanelikler, taraflar topyekn bir sa
vaa girm ekten caydrma ilevi gryordu. Ama kuku hali ve ekime,
savan hibir zaman fazla uzakta olm adn gsteriyordu. Ekim 1962
Kba Fze Krizi srasnda savan eiine gelindi. Sovyetler, ABDye ok
yakn bir Karayip adas olan Kbaya gizlice nkleer fzeler yerletiriyor
du. Bu fzelerin geri ekilmesini talep eden Am erikallar nkleer sava
hazrlna baladlar.
ABD elindeki ktalar aras gdm l fzeleri, denizalt fzelerini ve
hava bom bardm an filosunu alarm durum una geirdi. 100.000 kiilik
328 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

bir igal gc hazrland. Hepim iz ayn fikirdeydik, diyordu Basavc

Robert Kennedy, eer Ruslar Kba iin savaa girmeye hazrlarsa, demek
ki nkleer savaa girmeye hazrlard ve o zam an biz de alt ay iinde eli
mizdeki btn kartlar am alydk. Ruslar geri adm attlar. Ama iki haf
ta boyunca dnya nefesini tu ttu , tm insanlk delirm enin eiine gelmiti
-nkleer gce sahip kck bir firavunlar grubunun emriyle insanln
yeryznden silinmesi tehlikesi.
Sonuta KG, sper gler arasnda topyekn bir savan balamasna
meydan vermedi. Ama rakip im paratorluklarn evre blgelerinde say
sz veklet savann patlak vermesini engelleyemedi. Bunlardan ilki, II.
Dnya Sava ndan be yl sonra yaand.
Kore, 1945te 38. Paralel snr alnarak Sovyet ve Amerikan igal blge
lerine ayrlm t. Souk Sava iddetlendike bu blnme kalc hale geldi
ve 1948de iki ayr devlet kuruldu. Ardndan lkeyi yeniden birletirm ek
iin yaplan yllk savata (1950-53), Kuzeyin yannda Sovyet destekli
in, Gneyin yannda ABD ile mttefikleri olm ak zere byk gler de
sahne ald. ki milyon Koreli, iki milyon inli ve Batl asker hayatn kay
betti. Gney halknn yars evsiz kald. Hem Kuzeyin hem de G neyin
ekonomisi fel oldu. Tm bunlara ramen taraflar yeniemedi, resm bir
bar anlam as yaplmadan eski snr geerliliini srdrd ve atma
yarm yzyl akn bir sre fosilleti -dikenli tellerle korunan cephe hat
t, gzetleme kuleleri ve dinsel bir grnme kavuan asker mcadele.
Sonularna bakldnda sava bou bouna yaplmt.
Bu uzadka uzayan asker mcadelenin arkasnda ne yatyordu?
II. Dnya Sava, iki sper g arasnda blnm bir dnya yarat
mt. Sava sona erdiinde bu iki g, ekonom ik adan hkim olduu
kresel bir nfuz a la n n n fiil kontroln eline geirmiti. Bu iki alan,
istisnai lde birbirinden bamszd. Arlkl olarak kendi kendine ye
terli emperyalist bloklard.
Stalin ilk nce Dou Avrupada, Kom nistlerin yan sra Milliyetileri,
Liberalleri ve Sosyal Dem okratlar de kapsayan hkm etler kurdurdu.
Ama Sovyet kontrol sertletike Komnist olmayanlar teker teker g
revden uzaklatrld. Fazlasyla bamsz fikirli olan yerli Komnistleri
de ayn kader bekliyordu. 1948e geldiimizde, Dou Avrupann genelin
de Sovyet yanls Stalinist diktatrlkler kurulm utu. nemli sanayiler
m illiletirildi ve devlet planlamas uygulamaya geirildi. Rusyann nc
ln yapt devlet-kapitalist ekonomik gelime modeli Dou Avrupa
geneline yayld. Dou Almanya, Polonya, ekoslovakya, M acaristan,
Romanya ve Bulgaristan ekonomileri, Sovyet Birliine tabi klnd.
 D n y a Sa va ve S o u k Sava I 329

Tony Cliff, r aan almas Rusyada Devlet K apitalizm inde unu

vurguluyordu:
Geleneksel em peryalist lkeler sm rgelerini ekilde sm rdler:
Sm rgelerinin r n le rin i dk fiyata satn alarak; an av atan n r n lerin i
on lara fahi fiyata satarak; anavatan k ap italistlerin in sahip o lduu iletm e
ler ku ru p yerlileri istih d am ederek. Rus devlet kapitalizm i de sm rgelerini
sm rm ekte ayn yntem i kullanr.

Sovyetler Birlii halen grece geri bir ekonomiydi. Yneticiler bu ne

denle kapal bir im paratorluk pazar yaratm ay amaladlar. D nyann
en ileri ekonomisi olan ABD, dnya retim in in yaklak %50sini ger
ekletiriyordu ve dnya pazarlarna hkim di. Yneticiler bu nedenle
ak pazarlar istiyordu. Bu, Avrupal glerin smrge im paratorlukla
rn paralam ak ve yeni Sovyet m paratorluu nun etki alann snrla
m ak demekti.
M arshall Plan (1948-52), bunu baarm ann balca aracyd. ABD, ha
rap olmu ekonomilerini yeniden ina etm eleri iin Avrupa devletlerine
uygun koullarda hatr saylr krediler verdi. Karlnda serbest tica
reti destekleyip Kom nistlerin kontrolden km asn engelleyeceklerdi.
Plann hazrlanm asnda alm Amerikal bir iktisatnn daha sonra
aklad zere ama, henz Stalinin avucuna dmemi yerleri g
lendirm ek idi.
Avrupa ktas zerine dem ir bir perde indi, diyordu Churchill M art
1946da Amerikal dinleyicilere hitap ederken. Demir Perde, 1945-89
arasndaki uzun Souk Sava boyunca dnyann temel ekonomik, siyasi
ve ideolojik krlma izgisini tanmlayan terim oldu.
Douda muhalifler, emperyalist ajanlar ve faistler olarak ey-
tanlatrlp gulaglara gnderiliyordu. Batda kara listeye alnan
Komnistlere Moskovaya gidin deniyordu. Baz Britanya sendikalar,
Kom nistlerin sendikal grevlere gelmesini yasaklad. ABD Senatr Joe
M cCarthynin Am erikan Kart Faaliyetler Komitesi, kom nist sempa
tizanlara kar sistemli bir cad av balatt. eitli grlerden radikal
ler iten atlyor, almalar engelleniyordu. Bazlar dayanam ayarak in
tihar etti. Julius ve Ethel Rosenberg, atom bombasyla ilgili devlet srlarn
Rusyaya vermekle sulanp idam edildi.
Muhalifler, demir perdenin teki tarafnda yer alan emperyalist
kuvvetlerle kendilerini zdeletirme yanlgsna sklkla dyorlard.
Douda Stalinizm kartlar, Batnn kapitalist demokrasisini ycelti
yorlard. Batda Komnistler, Rusyay sosyalist anavatan olarak gr
meye devam ediyorlard. Dou Blokunun iilerini devlet kapitalizmi,
330 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Batnnkileri piyasa kapitalizmi smryordu am a Souk Sava ideolojisi

ve rakip sistemler arasndaki yanl ikili kartlk her yerde insanlarn
kafasn kartryordu.
Ancak baz eylemciler, ne Bat demokrasisinin ne de Dou
K om nizm i'nin insanla gerek bir alternatif sunduunu anlam t.
Bazlar daha radikal bir devrim anlayn, (kra ve savaa deil) insana
gre ayarlanm eitliki bir toplum ve halk iktidar anlayn muhafaza
ediyordu. Rakip Souk Sava sistemlerinin sm rsne, basksna ve id
detine kar kitlesel mcadeleler patlak verdii zam an, asrlk tabandan
ykselen mcadele geleneinin taycs bu eylemciler, yeni kitlesel g
lerle tekrar balant kuracaklard.

Byk Patlama

Kapitalizm akl d ve bozuk ileyen bir sistemdir. Kriz asla uzakta

deildir. Patlam a ve kler onun doal ritm idir.
19. yzyl sonunun Uzun Bunalm ancak emperyalizmle, yeniden
silahlanmayla ve dnya savayla atlatlabilmiti. Sistemin 1920lerdeki
hareketsizlii, sermayenin sanayi yerine bankacla akmasyla bir spe
klasyon balonuna neden oldu. Balon 1929da patladnda sistem Byk
Bunalm a girdi. Gerilemenin sona ermesi iin yine emperyalizme, si
lahlanmaya ve dnya savana gereksinimi vard. te 1948-73 Byk
Patlama s bu balamda ok arpcdr.
Byme oranlar harika ve daha nce grlmemi dzeydeydi. 1970de
ABDnin toplam ekonomik retim i, 1940n katyd. 1948-70 dnem in
de sanayi retim i Almanyada be kat, Fransada drt kat artm t. Eski
sanayiler geliir ve yeni sanayiler kurulurken, devasa fabrikalarda yz
lerce, binlerce, hatta on binlerce ii altrlyordu. zellikle byyen
kitle pazar iin montaj hatt retim inin yapld otomobil fabrikalar,
yeni tketici ekonomisinin simgesi olmutu. ABDde imalat sektrnde
70 milyon ii alyordu.
sizlik gelimi dnyann her yerinde dm t (ABDde %3e,
Britanyada %1,5a ve Almanyada %1e). gcne yeni katlanlar ksa
srece i buluyordu. Siyah Amerikallar, G neyin iftliklerinden
Kuzeyin fabrikalarna akn ediyordu. talyan kyller, Sicilyadaki ve
rimsiz arazileri terk ederek alm ak iin Torino ile M ilanoya geliyordu.
Trkler Klnn otomobil fabrikalarnda, Cezayirliler Paris otellerinde,
Pencapllar ngiliz tekstil fabrikalarnda ie giriyordu. Emek talebi yle
artm t ki kadnlar da bar dnemlerinde grlm edik lde i gc
 D n y a Sava ve S o u k Sava 331

ne katlm t. 1950de ngilterede evli her be kadndan biri alyordu.

O ndan sonra srekli ykselen bu oran 1970de bete ikiye, 2000de bete
e ulat. cretler ve hayat standartlar iyileiyordu. i snf aileleri
elektrikli sprge, am ar makinesi, buzdolab, televizyon ve ikinci el
araba alyordu.
Varl beikten m ezara kadar hissedilen refah devletleri ortaya k
t. H km etler kamu sektr ilerine, sosyal konutlara, devlet hastanele
rine youn ekilde yatrm yaptlar ve yoksullara verilen sosyal yardm lar
artrdlar. Genlik kltr dodu nk genler ilk defa, genlik dnem
lerinde kendi giyim, m zik ve kim lik tarzlarn ekillendirecek yeterli ba
mszla, gelire ve almama zgrle sahip oldular.
Yksek byme oranlar, hzla iyileen yaam standartlar, ara sra
gzlenen yavalama evrelerinin fark edilmeyecek kadar hafif atlatld
bir i evrimi; tm bunlar, kapitalizmin sorunlarn artk zd, herke
se sonsuz ve artan refah sunabilecei izlenim i yaratt. Sosyal Dem okrat si
yaseti Tony Crosland, vgyle karlanan 1956 tarihli kitab Sosyalizmin
Geleceinde dnemin ru h halini yakalamt:
Tam istihdam n saland refah devleti, ... ilk sosyalist nclere cennet gibi
gzkecekti. Yoksulluk ve gvencesizlik silinip gidiyor. Yaam sta n d artla r
hzla ykseliyor; isiz kalm a korkusu giderek azalyor; srad an gen b ir i
inin, babasnn asla hayal bile edemeyecei u m utlar var ... B ritanyada, u
an d a kitlesel b olluun ta m eiinde duruyoruz.

Akadem i dnyas da ne karak, yeni kitlesel bolluk ana dnsel

aklam alar getirdi. Sosyologlar, varlkl iilerin burjuvalam as'ndan
bahsediyorlard -konforlu, gvenceli, halinden m em nun ve dolaysyla
artk snf siyasetiyle deil, yaam tarzyla ilgilenen. Bakalar, toplum un
uyum unu ve fikir birliini vurgulayan toplum modelleri gelitirdiler;
teknokratlarn ynetim i ve toplumsal m hendislik anda a rtk anlam-
szlat gerekesiyle ideolojinin sonu'nun geldiini ilan ediyorlard.
Siyasetiler arasnda yaygn bir gr birlii vard: ou devlet planla
m asn ve kam u harcam alarn desteklerken, reformu, m odernlemeyi ve
Britanya i Partisi lideri Harold W ilsonun deyiiyle teknoloji devrimi-
nin beyaz scakln alklarla karlyordu.
D nem in iyimserlii aslnda eski bir film in yeniden gsterime gir
mesiydi. nceki patlam alar (1848-73 ve 1896-1914), refahn durm akszn
artt yeni bir toplum beklentisiyle sevinle selamlanmt. Croslandn
revizyonizmi, Alman Sosyal Demokrat teorisyen Eduard Bernsteinn I.
Dnya Savandan nceki tutum unu akla getiriyordu.
332 | M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

Ama kapitalizm in elikileri ortadan kalkm am t. Patlama istikrarsz

temellere dayanyordu ve uzun dnemde srdrlebilir deildi. Aslnda,
hepsinin kklerinin de II. Dnya Sava nda yatt etkenin sonucuydu:
Silah harcam alar, devlet ynetim i ve ii snfnn militanl.
Silah harcam alar, I945ten sonra azalmasna ramen Souk Sava
yznden olaanst dzeylerde seyretmeye devam etti. Devletin silah
ihaleleri, tepedeki bir sr irket asndan sat ve kr garantisi demekti.
Szleme im zalandktan sonra, aratrm a ve gelitirm e dahil silah reti
mine yaplan yatrm lar neredeyse tamamen risksizdi. Silah retim inin
artmas, arpan etkisi sayesinde ekonominin genelini uyaryordu nk
silah reticileri dier kapitalistlerden hammadde, para, enerji ve eitli
hizmetleri satn alyor; silah sanayisi iileri de gelirlerini eitli tketim
m allarna harcyorlard. Dahas, silah retim i boa harcama olduundan
fazla zenginlii sistemin dna szdryor, sermaye birikim inin gerek
ekonomiyi ar stma gerekse pazarlar, fiyatlar ve krlar zerinde bask
yaratma (bylelikle de ekonomik gerilemeyi hzlandrm a) eilimini azal
tyordu.
kinci etken, daha genel olarak devletin genileyen ekonomik rolyd.
Sava sonras dnemin devletleri, silah satn alm ann yan sra nemli sa
nayileri milliletirdiler, altyap yatrm lar yaptlar, kam u istihdam n a r
trdlar ve geliri (sosyal yardm lar, emekli aylklar ve -hastaneler, okullar
ve dier kam u hizm etlerinin temsil ettii- sosyal cret biiminde) ye
niden bltrdler. Devletin bu politikalar da kapitalistlere yeni pazar
ve kr olanaklar sundu - rnein sosyal konut ina eden inaat firm alar,
devlet hastanelerine ila tem in eden ila irketleri, milliletirilen dem ir
yolu alar iin vagon ve benzeri tatlar reten fabrikalar. Burada bir kez
daha arpan etkisinin ilediini gryoruz.
Bu etken nc etkenle yakndan balantlyd: Bunalmla savan
radikalletirdii ii snf m ilitanl.
Ynetici snflar, I. Dnya Savann 1917-23 devrim dalgasyla b itti
ini biliyorlard. Sava aras dnemde yaanan ekonomik durgunluu
nun, 1936da Fransa ile Ispanyada olduu gibi devrim ci kabarlar ye
niden canlandrdnn da farkndaydlar. Avrupa ii snfnn II. Dnya
Savandan, hem sava aras dnem in yardm kuyruklarnn ve yoksul
luunun anlaryla hrnlam, hem de 1939-45 dnem inin sava eko
nom ilerinde hkm sren tam istihdam la glenmi olarak ktn da
biliyorlard. Savan hemen ardndan ba gsteren Komnizm tehdidi ge
rilemi olabilirdi ama Sol un planlam a ve refah devleti talepleri, 1930lara
 D n y a Sava ve S o u k Sava I 333

kesinlikle dnlmemesi gerektiini dnen Avrupa ii snfnda genel

kabul gryordu.
M uhafazakr bir devlet grevlisi ve m illetvekili olan Q uentin Hogg,
1943te Avam K am arasnda reform nerisini yle savunuyordu: Eer
halka sosyal reformu vermezseniz, onlar size sosyal devrim verecek
ler. Sava sonras dnem in Marshall Yardm benzer gdler tayordu:
Toplumsal skntlar hafifleterek Kom nizm in yaylmasn durdurm a.
Avrupa kapitalizmi, yatrm lar finanse etmek, tam istihdam srdrm ek
ve refah devletleri oluturm ak iin kullanlan ABD kredileri sayesinde II.
Dnya Sava ndan sonra ayakta kald.
Srekli silahlanma ekonomisi ile refah devleti uzlam asnn birle
ik ekonom ik etkisi, kapitalizm in bir nesil boyunca hi grlm emi hzda
bym esini m m kn klan, devlet destekli bir patlama oldu.
Hzl byme srgit devam edemezdi. Nitekim yle oldu. Sistemin e
likileri geici olarak bastrlm t ama zmlenm emiti ve 1960larn
sonlarna gelindiinde, biraz ileride greceimiz zere yeni bir kriz evre
sine girm ek zereydi.

M aocu in

H alk Kurtulu O rdusunun (HKO) banda bulunan in Komnist

Partisi (KP), 1949 yaznda Pekin e girerek iktidar ald. D rt yllk i sa
van sonunda ordusu dalan Milliyeti lider an Kayek Tayvana ka
mt. KP lideri Mao Zedung sosyalist bir devrim yaptklarn ve halk
cum huriyetini kurduklarn ilan etti. D nyann drt bir yannda birok
kii bu iddialar benim sedi ve Maoculuk, 1960l ve 1970li yllarda eylem
ciler kuana ideolojik esin kayna oldu.
1949 olaylarnn gerek bir devrim olduu phe gtrmez. Bir milyon
kiilik kyl ordusu eski ynetici snflar devirm i, Bat em peryalizm i
nin gcn krm ve yeni bir toplumsal dzenin temelini atm t. an
Kayek, toprak aalar ile kapitalistlerin temsilcisiydi. Ordusu yolsuzlua
batm t. Askerleri, kontrolleri altndaki blgelerde kyllerin neyi var
neyi yoksa acmaszca yamalamt. Milliyetiler, her devletin asli gre
vini yerine getirmekte baarsz olmulard: lke topraklarnn yabanc
dm anlara kar savunulmas.
Milliyetiler, II. Dnya Savandan Komnistlerden daha gl k
mt: Daha geni bir alan kontrol eden milliyeti ordunun ihtiyala
r ABD tarafndan karlanyordu. Ama Milliyeti otorite ince bir cila
dan ibaretti. te yandan Komnistler, kontrolleri altndaki Kurtarlm
334 M a r k s i s t D n y a Tarihi

Blgelerde halkla i ie gemiti. ok disiplinli hareket eden HKO, ky

llerin m allarna el srmyordu. KP, toprak aalarnn ald kiraya st
snr getirm iti. Komnistler, sava aalaryla, Milliyetilerle ve Japonlarla
mcadelede benzer ekilde glyd.
Hem etkili bir milliyeti hem de sosyal reformcu olmas Maonun cazip
ynyd. Komnistler, hem emperyalizmle mcadele ettiklerinden orta
snfn hem de yamac askerlere, toprak aalarna ve devlet grevlilerine
kar koruduklar kyllerin desteini almt. Sonuta, i sava srasnda
yz binlerce Milliyeti asker firar ederek Komnistlere katld.
r Ama bu, 1949un toplum sal bir devrim olduu anlam na gelm i
yordu. H atta yukardan bir devrim olduu anlam na bile gelmiyordu.
Dem okratik biimde rgtlenip kendi kurtuluu iin harekete gemi,
kitlesel bir ii hareketi yoktu. Tam tersine KPn in ehirli ii snfndan
hi yesi yoktu. 1926 sonunda, parti yelerinin te ikisi iiydi. Ama
bu oran 1928de %10a, 1930da %2ye ve ardndan neredeyse sfra dt.
1949a gelindiinde KP, orta snfa mensup liderler ile kyl destekiler
den meydana gelen bir partiye dnmt.
Bu nasl olmutu? 1927de Birinci in Devrimi, Milliyeti an Kayek
birliklerinin anghayl 50.000 iiyi katledip yeni yeni gelien in emek
hareketini ezmesi sonucunda kanla boulmutu. Mao ve 1.000 kadar
Komnistten oluan bir grup, ulam n zor olduu dalk bir blgeye
ekilerek hayatta kalabilmiti. Burada bir gerilla ordusu kurarak in
Sovyet Cum huriyetini yava yava genilettiler. Ama srekli olarak
Milliyetilerin asker saldrlarna m aruz kalyorlard.
Yok olm ann eiine gelen M aonun grubu, Ekim 1934te nl Uzun
Yryne balayarak inin i ksm ndaki krsal blgelere doru iler
ledi. nsann dayanma gcn gsteren destans bir yryt. 80.000
90.000 aras insan yola kt ama ou yolda hayatn kaybetti, bir ksm
yol zerinde yeni kzl sler kurm ak iin ayrld ve yalnzca 4.000 kada
r bir yl sren bu uzun yolculuu tamamlayabildi. Mao artk tartm asz
liderdi ve KP de ehirli ii snfnn partisi olm aktan kmt. inin
byk ehirlerden kopuk, en geri blgelerinden birinde yeniden kurulan
KPnin orta snftan liderlerle kyl gerillalarn hareketi olma zellii,
daim bir deiiklik olarak kalclat.
KP liderleri kiisel emelleriyle hareket eden siyasetiler deildi.
nandklar dava uruna byk fedakrlklar yapan devrimcilerdi. Ama
onlar hesap vermeye zorlayacak devrimci bir ii snf hareketinin yok
luunda sosyalist devrimciler de deillerdi. KPye orta snftan liderler
 D n y a Sava ve S o u k Sava 335

hkim di; rza ve coku hi eksik olmamasna karn kyllerden oluan

sradan yelerin parti zerinde dem okratik denetim gc yoktu. HKO
byk ehirlere doru ilerlerken u bildiriyi yaynlad: Her meslekten
iilerle iverenlerin, tm iletmelerin her zam an olduu gibi almaya
devam edeceklerini um ut ediyoruz. Devlet grevlileri ile polise de grev
lerinde kalm alar talim at verildi. O nlarn liderliine meydan okuyacak
bir ehir devrim i olmayacakt.
1949da in dnyann en yoksul lkelerinden biriydi. Stalinin kont
rol tam am en ele geirdii 1928 Rusyas ile karlatrldnda ileri sa
nayi lkelerinden ok daha geri bir lkeydi. in ayn zam anda emperya
lizm tehdidiyle kar karyayd. ABD, Milliyetileri destekliyordu. Souk
Sava balamt. Maonun zaferi, ABD liderleri iin byk bir ok oldu.
A rdndan, HKOnun Pekin e girmesinden sadece bir yl sonra Kore Sava
patlad.
M illi bam szlklarn gvenceye alm ak iin inli liderlerin m m kn
olduunca abuk sanayilemesi ve asker adan glenmesi gerekiyor
du. e geri bir ekonomik temelden baland dnldnde, gereken
art retm ek iin yksek sm r dzeylerine ulalmas gerekiyordu.
zel kesim kapitalizmi bunu baaramayacak kadar gszd ve yabanc
kapitalizm dmanca tavr almt. Yeni inde hzl ekonomik kalknm a
m ekanizm asn ancak devlet kapitalizmi salayabilirdi. Yani KP lider
lerinin, milliyeti devrim cilerden brokrat ynetici snfa dnmesi ge
rekiyordu. Sermaye birikim inin siyasi cisimlemesi olmalydlar. 1950li
yllarda m illi haslann yaklak %25i ar sanayiye ve silahlanmaya har
canrken, yaam standartlarnda ok czi iyileme oldu.
yi bir inaat yapmak, salam temeller zerine ina etm ek demektir.
inin ekonomik gerilii yznden bu sre olduka yava ilerliyordu.
Liderler, snai ve asker gce ksa yoldan ulam ak istiyordu. Teknoloji ve
altyap yetersizdi ama emek boldu. Belki de bol olan, daha az olann ye
rine kullanabilirlerdi. Feci Byk leri A tlm n (1958-61) douu byle
oldu. Tarm ve sanayi iin fazlasyla iirilmi hedefler belirlendi. Toprak
zorla kam ulatrld ve o zam an says 25.000i bulan kyl gruplar halk
kom nleri (esasen devletin ynettii tarm iletmeleri) iinde topland.
Avluda elik frnlar kuruldu. alma saatlerini artrp i disiplinini
sklatrm ak zere kitlesel kampanyalar dzenlendi.
Ama fabrika m drleri retim hakknda yalanlar sylediler ve kaosa
neden oldular. Bakm ileri ihm al edildi ve m akineler bozuldu. Avlu frn
larnn tek yapt ham m adde israf oldu. Uzun vardiyalar iilerin belini
bkt. Kyl retkenlii dt.
336 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

1961de K uzey ini bir kez daha ktlk vurdu; aresiz kyller kyle
rini terk ediyordu ve en azndan iki eyalette silahl isyan kmt. Byk
leri Atlm n ini on yl geriye gtrd tahm in ediliyor. Bu politikaya
nayak olunm asndaki rol nedeniyle Maonun KP lider kadrosu ieri
sindeki gc azald.
Mao, 1966da Kltr D evrim ini balatarak itibarn geri kazanm a
ya alt. Bu, halk kuvvetlerinin (zellikle Kzl M uhafz olarak kay
dedilen gen inlilerin) M aonun brokrasi iindeki dm anlarna sal
drm ak zere seferber olmasyd. Yerel grevlilerle aydnlar kapitalist
yolcular ve kar-devrim ciler diye karalanp sularndan t r
dzmece m ahkem elerde yarglandlar. Mao etrafna rlen kii klt
[taptclk] banazla vard. Kk Kzl Kitap, kutsal bir m etin gibi el
den ele dolayordu.
Diktatrler halkn nnde birbirlerine saldrrlarsa, kontrol edemeye
cekleri kuvvetleri serbest brakm a riskiyle karlarlar. Bir yl iinde in
karm aann esiri olmutu. Eitim sistemi fiilen iflas etmiti. Birok ehir
ve kasaba, rakip devlet grevlilerini destekleyen silahl hizipler arasnda
blnmt. iler grev eylemleri yapyorlard. Parti-devlet aygt gide
rek hareket edemez hale geliyordu.
A rtan karm aay bastrm as iin HKO greve arld. Eski devlet g
revlileri m akam larna dndler. Milyonlarca kii (ehir nfusunun yak
lak %10u) krsal blgelere srld. Kimi zaman bask lm getiriyor
du. Gneydeki Guangxi eyaletinde tahm inen 100.000 kii ldrld ve
Wuzhou ehri byk lde ykld.
Buna ram en KP 1971e kadar tam kontrol salayamad. O srada
Maonun sal bozulmaya balamt. 1976da ld zaman lider kad
roda iktidar mcadelesi patlak verdi. Halkn rabet gstermedii kat
Maocular (ncln D rtl ete yapyordu) yalnzlap hzla etki
sizletirildi. Bu kesimin tasfiye edilmesiyle kontrol Deng iaoping nder
liindeki modernlem ecilerin eline geti.
1978de modernlemeciler, in ekonomisini dntrecek iddial bir
program hazrladlar. Program n iki temel zellii vard; inin yabanc
yatrm ve teknolojiye almas; piyasa glerine alan aacak ekilde dev
letin ekonomi zerindeki kontroln gevetme. inin gerilii, Maocu
devlet kapitalizm ini topal brakm t. Propaganda, irade gc ve sosya
list emek araclyla sermaye birikim i salama giriim i baarsz oldu.
inli yneticiler imdi yzlerini neoliberalizme dnmlerdi.
 D n y a Sava ve S o u k Sava 337

mparatorluun Sonu mu?

II. Dnya Sava emperyalist bir sava olm utu. Muzaffer gler im pa
ratorluklarn muhafaza etm ek iin savamlard ve sava bittiinde de el
lerinde tutm aya niyetliydiler. Baz durum larda bu, kaybettikleri smrge
otoritesinin yeniden kurulm as anlam na geliyordu. Japonlar M alayadan
Britanyallar, Vietnam dan Franszlar ve Endonezyadan HollandalIlar
kovmutu. Sava sonunda hepsi geri dnm t.
Ama birok ey deimiti. Avrupallar, iki kutuplu dnyann iki s
per gcnn glgesinde kalm , dahas m ahvolan ekonomilerini yeniden
ina etm ek iin mali adan Am erikan kredilerine baml hale gelmi
lerdi. Bu, alt yl boyunca aralksz savaan ve 1941den sonra ABDnin
hem m ali hem de asker yardm na bel balayan Britanya iin bilhassa
doruydu.
Ayn zamanda, smrgelerde Britanya ynetim ine kar milliyeti di
reni byyordu. Bu durum , yerli burjuvaziyle orta snfn zenginlem e
sini, ehirli ii snfnn artan bykln, siyasi-sendikal rgtlerin
glenmesini, sava srasnda gelien radikal ru h halini ve baaryla so
nulanan smrgecilik kart mcadele rneklerinin oalmasn yans
tyordu.
H indistanda Britanya ynetimi daha nce milliyeti dalgayla sar
slmt -1920lerin ba, 1930larn ba ve 1940larn ba. Britanyann
325 milyon Hint adna sava ilan etme hakkna kar kan H indistan
Terk E din kampanyas (1942) zellikle etkili olmutu. Hareketi bastr
mak iin olaanst iddet kullanld ama olaylar baz Britanyal yneti
cilerin gerei grmesini salad. Britanyal genel vali General Archibald
Wavell, 1943te C hurchille Savatan sonra H indistan zorla elde tutm ak
iin gereken kuvvet, Britanyann im knlarn aacaktr demiti.
Sava sonras dnemde im paratorluklarn ar gerilmesi eit tepki
dourdu: Bask, bl-ynet ve yanda yneticileri destekleme. Bask, ok sa
yda geni apl smrge savan tetikledi. Franszlar, yarm milyon insan
hayatna mal olan Vietnam Savan (1946-54) balattlar; Cezayirlilerle
yaplan bir baka savata (1954-62) bir milyon insan hayatn kaybetti.
Britanyallar Malayada (1948-60), Kenyada (1952-56), Kbrsta (1955-59)
ve Adende (1963-67) smrge savalar yaptlar. Bu kirli savalar, kat
liamlarla, toplama kamplaryla ve yaygn ikence vakalaryla hafzalara
kaznd.
Anavatandan ok uzakta, milliyeti gerillalara kar yaplan sm r
ge savalar, gerilemekte olan emperyalist glere byk bir yk getirdi.
33S M arksist D nya Tarihi

Afrikadaki eski imparatorluuyla kk bir Avrupa devleti olan Portekiz

rneinde bu ok barizdi. Gine-Bissau (1956-74), Angola (1961-74) ve
M ozambikte (1964-74) ayn anda savamas, durum dan m em nun olm a
yan subaylarn nclk ettii 1974-75 Portekiz D evrim inin dorudan bir
sebebiydi.
Sava sonras dnemde yaanan bu bir dizi atm ann en sonuncusu,
1964-79 arasnda Rodezyadaki (gnm z Zimbabvesi) rk rejimle ya
plan savat. Bu rnekte anavatan, beyaz yerleimcilere arka km am
t. M uhafazakr Partiden babakan Harold M acmillan, 1960da Gney
Afrikaya yapt bir ziyarette Britanyal yneticilerin grlerini yle
dile getirmiti: Ktann her yerinde deiim rzgrlar esiyor. ster h o
umuza gitsin, ister gitmesin, m illi uurun ykselii siyasi bir olgudur.
Emperyalist karlar korum ann daha baka, daha incelikli yollarna ih
tiya vard -H in d istan n 1947de smrgelikten k u rtu lm asn d a olduu
gibi.
Hint milliyetilii temel ifadesini, 1885te kurulan H int Ulusal
Kongresinde bulmutu. K ongrenin en radikal unsurlar H indu-
M slman-Sih birliini, alt ktay kaplayan tek bir devleti, kapsam l
toprak reform unu ve ii haklarna destek verilmesini savunuyordu. 78
Britanya gemisi ile 20 sahil istasyonunda grevli H int m rettebatn is
yan kard ubat 1948, bu potansiyeli aka gstermiti. renciler
ve iiler, isyan eden askerlere destek verdiler. H indular ile M slmanlar
birlikte yrdler.
Ama H int toprak sahipleriyle kapitalistlerinin karlarn tehdit eden
snf mcadelelerine dmanca yaklaan daha sa unsurlar, milliyeti ha
rekete egemendi. Kongre devrim ci deil burjuva-milliyeti bir partiydi.
Kongrenin sa kanadnda yer alan M ahatma Gandi isyana kar karken,
daha sol eilim li Jawaharlal N ehru bile isyan snrlam akla urayordu.
Bu, milliyeti hareket iinde, H indu ovenlerin, M slm an ayrlklarn
ve Britanyal im paratorluk yneticilerinin istifade edebilecekleri bir zaafa
yol amt. Snf mcadelesi, smrlenleri, smrenlere kar birletir
me eilim indedir. Snf mcadelesinin olmamas, insanlar blnm ve
nefret siyasetinden kolay etkilenir hale getirerek, tam tersi etki yapabilir.
Britanya, Kongrenin etkisini dengelemek iin ayr bir M slman dev
leti kurulm asn savunan M uham m ed Ali C innahn M slman Birlii ni
tevik etti. Sonu, yoksul H indular ile M slm anlarn birbirlerini hedef
aldklar kom nal bir iddet selinin serbest kalm as oldu.
Hindu, M slm an ve Sih nfuslar i ie gemiti -zellikle de alt k
tann kuzeybatsndaki Pencap blgesinde. Kongre ile M slman Birlii
 D n y a Sava ve S o u k Sava I 339

liderleri (Britanyann zm ni rzasyla) blnm e konusunda aralarnda

anlar anlamaz, yeni snrn her iki tarafnda da sac eteler kendi
topraklarn etnik olarak temizleme faaliyetine giritiler. H indistan ile
Pakistan 1947de bamsz olurken 250.000 ile 1 milyon arasnda insan
kom nal katliam larda hayatn kaybetti. Blnm enin yaratt ayrlklar
hl zlmeyi bekliyor. Kem irin stats yznden iki lke halen kav
gal; ovenizm ve kom nalizm , blge siyasetini zehirlemeye devam ediyor.
Britanyallar muhalefeti blp Kongre radikallerini nemsizletirdiler
ve Delhi ile Karaide ibana gelen yeni rejim lerin yabanc sermaye dos
tu olm asn saladlar. Baka yerlerde de yerli ynetimine gei srasnda
benzer yntemler kullanld.
Malayada Britanyallar, Komnist nclndeki gerilla hareketi
karsnda bir kontrgerilla sava yrttler. Gerillalar ounluk itibariy
le in kkenliydi. Britanyallar, Malay siyasetilerini yum uatm ak iin
onlara eninde sonunda bam szlk vermeyi vaat ederken, M alaylarn
inli aznla gvenmemesinden istifade ettiler.
Kenyada Britanyallar, ilk nce 1956da M au Mau Ayaklanmasn bas
trdlar; ardndan, birka yl sonra 1963te, bamszla istikrar bozm a
dan geilmesini mzakere etm ek iin grece lml, nemli bir milliyeti
lider olan Jomo Kenyattay serbest braktlar.
Kbrsta da benzeri yaand. Britanya, adadaki milliyeti gerilla hare
keti EOKAy yenemiyordu. Bunun yerine, atekes yaplmasn salayarak
iktidarn, gerillalara kom utanlk yapan General Grivasn elinden alnp
daha m uhafazakr bir milliyeti lider olan Bapiskopos M akariosa dev
redilm esini gndeme getirdiler.
m paratorluk (dolaysz smrge ynetimi), 1940larn sonu ile 1970le-
rin sonu arasnda yaanan, kim i az kanl kim i ok kanl bir dizi at
mayla resmen sona erdi. Ama bu em peryalizm in sonu demek deildi.
Gei srecinde yabanclarn karlar genellikle ok iyi korunm utur.
Ekonom ik bam lln ar dzeyde olmas, bamszln yeni kaza
nan devletlerin birounu prangaya vurm utu. Dev irketlerle askeri s
per glerin hkim olduu bir dnyada yoksulluktan kurtulm alarn sa
layacak yolu pek az kefedebilecekti. Daha radikal olan m illiyetiler kimi
zam an prangalar krmaya kalkacaklard. Ama bunu yaptklarnda bir
kez daha emperyalizm in ekonomik ve asker gcnn m enziline girdik
lerini greceklerdi. Kresel gcn arka perdesi deimiti. Ama oyuncu
larn hnerlerini sergiledikleri sahne ayn kalm t.
 I
340 | M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

Petrol, Siyonizm ve Bat Emperyalizmi

D nyann bir blgesi, 1945ten itibaren dnyann byk gleri a

sndan zel nem kazanm tr: Ortadou. Sebebi, dnyann bilinen petrol
rezervlerinin %70inin burada olmasdr. Petrol, kresel ekonominin en
nemli metasdr. Yakacak, stm a ve aydnlatma demektir. O olm adan
kapitalizm durm a noktasna gelecektir. Petrol ayn zam anda olduka krl
bir uratr. D nyann en byk on irketinden bei petrol irketidir.
ABD ekonom isinin 1945ten sonraki bymesi, petrol talebini h z
la yurtii retim in zerine kard. 1950lerde ABD petrol tketim inin
yalnzca %10unu ithal ediyordu. 1980lere gelindiinde bu oran yary
gemiti. Ayn zamanda, in ve H indistan gibi yeni sanayileen lkeler
petrol kaynaklar zerinde bask yaratyorlar. inin dnya retim indeki
pay 1978de yaklak %5 iken, yllk %8e yaklaan byme oranlaryla
gnm zde %20ye yaklamtr.
Petrol hayati bir metadr; talebi srekli ykselirken rezervler snrsz
deildir. O rtadounun sava alanna dnm esinin balca nedeni budur.
18. yzyln sonunda Britanya, esas olarak H indistan ve Avustralya
ulamn gvence altna alm ak iin Msr ile Svey Kanal nn kontrol
n ele geirmiti. I. Dnya Sava ndan hemen nce, O rtadouda nfuz
alann geniletmesini gerektirecek ayn lde ncelikli baka bir neden
daha ortaya kt: Britanya Kraliyet Donanmas gemilerinde km rden
petrol gcne gei yapld. Gney Irakn petrol sahalarnn kontrol
stratejik bir ncelik oldu.
M odern Ortadou, I. Dnya Sava ile ortaya kt. Osmanl Trklerini
1918de Irak ile Suriyeden karm ak zere yarm milyon Britanyal asker
gnderildi. Ortadou, sava zam an yaplm gizli bir anlama uyarnca
Britanya ile m ttefiki Fransa arasnda smrgelere blnd.
Ama Britanya, sava zam annda iki anlama daha yapmt: Arap
ayaklanm asnn Haimi liderlerine, Trk ynetim inden bamszlk sz
vermiti; Yahudi halkna bir anavatan yaratm ak zere Filistinde Siyonist
yerleime destek teklif etmiti. Bu szlerden ilki tutulm azken kincisine
sadk kalnd.
Siyonizm, 19. yzyln sonunda kurulan sa eilim li milliyeti bir ha
reketti ve I. Dnya Sava ndan nce Avrupa Yahudilerinin kk bir ke
simi tarafndan destekleniyordu. O dnemde siyasi bakm dan faal olan
Yahudilerin ou solda yer alyordu. Musevilik bir rk, hatta bir m illi
yet olmayp din bir itikattr. Avrupa Yahudilerinin ezici ounluu,
Ortaada din deitirip Musevilie geenlerin soyundan geliyordu. Tek
 D n y a Sava ve S o u k Sava 341

gerek anavatanlar Avrupa idi. Ama Siyonistler, Yahudi kartlnn

kanlm az olduunu, Yahudilerin ayr bir m illet olduunu ve bu ne
denle de dnyann farkl yerlerinden Yahudilerin bir yere yerleip birlikte
yaam alar gerektiini iddia ettiler. Bunun neresi olaca tali bir meseley
di. nerilerden biri M adagaskar idi.
ou Yahudiye gre bu plan bir hayaldi. leri, evleri ve irketleri ya
adklar yerdeydi. Yerel toplum la kaynamlard. Yahudi kartl ger
ek bir tehditti ama buna verilebilecek en pratik cevap, yceletirilmi
bir anavatana kap gitm e hayallerine kaplm ak deil, sosyalistlerle ve
sendikalarla birlikte onunla mcadele etm ek gibi gzkyordu.
Siyonizmi glendiren emperyalizm oldu. Siyonist liderler bunu an
lamt. Aralarnda Alm an Kayseri, Rus ar ve Osmanl Sultannn da
olduu devlet liderlerinin desteini alm ak iin youn kulis faaliyetle
ri yrttler. Ama emellerine ulam alarn salayan Britanyallar oldu.
Britanya, sava srasnda Siyonistlerin, Yahudiler arasndan gnll as
kerler devirmelerini istiyordu ve savatan sonra, Filistinde Britanya
yanls bir Siyonist adacn olmasnn avantajn grebiliyordu. Siyonist
bir lider 1914te unlar yazyordu: lkeyi kalkndrabilir, uygarl geri
getirebilir ve Svey Kanalna m uhafzlk edebiliriz.
Sorun, Filistinde halihazrda yaayanlarn olmasyd. 1918de orada
ki 700.000 kiilik nfusun yalnzca 60.000i Yahudi idi. Geriye kalanlar,
ou yarclk yapan Arap halkt. Ama Britanyann Filistin zerindeki
m anda ynetim i hakkndan vazgetii 1947de Yahudilerin says on kat
tan fazla artarak 650.000e karken, nfusu kattan az artan A raplarn
nfusu 2.000.000 olmutu. Bu fark, Britanya ynetim inin izin verdii b
yk lekli Yahudi gn yanstyordu.
Avrupal ve Amerikal hayrseverler, Siyonistlere bol mali kaynak sa
lyordu. Bylelikle topraklarn bilfiil kullanm ayan Arap mal sahiplerine
cazip fiyatlar teklif edip arazi satn alabiliyorlard. Siyonistlerin toprak
hrszl ve Britanyann Arap protestolarn zorla bastrmas, 1936-39
Filistin Ayaklanmasn tetikledi. 20.000 Britanya askeriyle birlikte sava
an Siyonist milisler ayaklanmay bastrdlar. 5.000 kadar Filistinli l
drld. A rdndan Britanyallar, gerilimi azaltm ak iin Yahudi gn
snrlamaya altlar. Bu politika 1940larda onlar, kendilerine gvenleri
giderek artan Siyonist milislerle silahl atmaya srkledi. Filistinlilerin
yenilgisi, Britanyann besleyip bytt Siyonist hareketin a rtk kendi
bann aresine bakabilecek gce kavutuunu gsteriyordu.
Yahudi soykrm (Holokost), Siyonizme byk ivme kazandrd. Alt
milyon Yahudinin sistemli bir imha program erevesinde katledilmesi
342 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

dnyay ok etm iti. Yahudi kartlnn ancak ayr bir Yahudi anavatan
kurulm asyla zmlenebilecek kadar yaygn bir sorun olduunu v urgu
layan Siyonist gr nemli lde glenmiti. Siyonist talepleri destek
lemenin dnya toplum unun ahlaki bir ykm ll olduu duygusu bir
ok insanda yer etmiti.
Britanyan n 1947de geri ekilecei kesinletiinde, Birlemi
Milletler bir uluslararas bar anlam asna araclk etti. Filistin bl
necek, byk ounluu gm en yerleimcilerden oluan ve nfusun
yalnzca %30unu oluturan Siyonistler top raklarn %55ini alacakt.
Araplar plan kabul etmediler. Arap bakentlerinde emperyalizm kart
dev gsteriler patlak verdi. Filistinliler kendilerini savunm ak zere r
gtlendiler ve Arap desteinin artm as beklediler. Ama artk Siyonistler
durdurulam ayacak kadar kalabalklam , ok iyi rgtlenm i ve ar
silahlanm durum daydlar. Saldrya geip tarih Filistinin %80ini ele
geirdiler.
Terr, ana fetih aralar idi. Irgun grubunun, Deir Yasin kynde 250
Filistinliyi katletm esinden sonra kamyonlar dolusu Siyonist milis dierle
rine uyar olsun diye Deir Yasin! Deir Yasin! diye bararak dolamt.
1948de en az 700.000 Filistinli lkeden kat.
Arap m onarileri kk ve khne ordularyla savaa girdiler. abucak
malup oldular ama kendileri de toprak hrszlna soyunarak, Filistinin
kalan ksm larn Msr ile rdn arasnda bltler.
srail Devleti 1948de kuruluunu ilan etti. O zam andan bugne ka
dar 1956, 1967, 1973 ve 1982 yllarnda komularyla savat. 1967de
Suriyeden Golan Tepeleri ni, rdnden Bat eriay, M srdan ise Gazze
eridi ile Sina l n almt. O yl 350.000 Filistinli daha srgne k
mt. 1967de ele geirilen topraklarnn ou hl geri verilm em i
tir. srail toprak ilhaklarna, yerleim yeri inaatlarna devam ediyor ve
Yahudileri ge tevik ediyor. lke iinde Filistinliler, olaanst bask
altnda yayorlar. Bu bask Birinci ntifa (1987-93), kinci ntifa (2000-05)
ve Gazze Sava (2008-09) srasnda doruk noktasna kmtr.
srail nitelii gerei asker ve yaylmac bir devlettir nk mlk-
szletirme temelinde kurulm u bir smrge yerleimcileri devletidir.
Komularyla asla bar iinde yaayamaz nk onlarn topraklarna el
koymutur. Gvensizlik, topraklarn ve insan gcn bytme ynnde
srekli bask oluturm aktadr.
srail ayn zam anda emperyalizm in ileri karakoludur. ABDnin yaban
c lkelere yapt asker yardm larn dzenli olarak %25ini alan Siyonist
devlet, Bat em peryalizm inin O rtadoudaki maal beki kpeidir.
 D n y a Sava ve S o u k Sa va 343

Siyonizm ve A m erikan emperyalizm i, O rtadouda srekli bask,

iddet ve istikrarszlk kaynadr. A ncak blgenin btn jeopolitik
yapsn yeniden ekillendirecek kadar gl, aadan ykselen bir
Arap devrim i, kalc bir bar um udunu yeertebilir. Kudse giden yol
K ahireden geer.

1956: M acaristan ve Svey K anal

1956 yl sava, devrim ve hayal krkl ylyd -hibir eyin tekrar

asla ayn olmayaca bir yl.
1948 sava ve srailin yaratlmas, Arap milliyetilii asndan feci
bir bozgundu. Yolsuzlua batm, gerici, kukla krallarn halkn youn
basksyla karlamasyla bu bozgunun sonucu Ortadou genelinde his
sedildi. H alkn bu memnuniyetsizlii, Arap ordularnda grevli kk
rtbeli subaylar etkiledi. 1948 asker baarszlna yakndan ahit ol
m ulard. Reformu ve modernlemeyi desteklemek iin iyi nedenleri var
d. Mesleki konum lar gerei m illi bir kuvvet olarak rgtlenmilerdi.
iddetlenen kitlesel protestolarn ortasnda, 23 Temmuz 1952 tarih in
de H r Subaylar H areketinin asker darbesi, M srda Kral Faruk iktidar
n sona erdirdi. Hareketin en nemli lideri Albay Cemal Abdl Nasr idi.
Nasr diktatr oldu am a toprak reformu program , devlet-kapitalist ge
lime izgisi ve gerek Siyonizmi gerekse Bat emperyalizm ini sert bir dille
eletirmesi, onu hem M srda popler yapt hem de O rtadouda Arap
m illiyetiliinin simgesi haline getirdi. Nasr, iktidar ele geirdikten
yl sonra Svey Kanal n m illiletirdi. Britanya ile Fransa, srail ile ibir
lii yaparak Kasm 1956da M sr igal ettiler.
gal, emperyalist gler asndan siyasi bir felaketle sonuland. Arap
dnyasnda fke patlam asna yol aarken, anavatanda da kitlesel protesto
larla karland. i Partisi ile i Sendikalar Kongresi nin arsyla d
zenlenen protesto, II. D nya Savandan sonra Londrann tan k olduu
en byk gsteriydi; 10 Downing Streetin dnda protestocularla polis
arasnda atmalar yaand. Britanya ekonom isinin baml olduu mali
kaynak akn kesme tehdidiyle harektn fiini ekerek bu gl tepki
den istifade eden ABDnin amac, petrol zengini Ortadounun en byk
emperyalist gc Britanyan n yerini alm akt. Svey Kanal harekt,
Britanya m paratorluu ile ilgili yanlsam alara kesinkes son verm i oldu:
Nihai gerileme iindeki im paratorluk a rtk ABDden bamsz olarak
dnyada bir rol oynayamayacakt. te yandan, Nasr in Arap dnyasn
daki konum u iyice glendi.
344 M a r k s i s t D n y a T ar i h i

Demir Perdenin dier tarafnda daha da dram atik olaylar cereyan

ediyordu. Stalin, 1953te ld. Diktatrl arkasnda saysz kurban b
rakmt; im di Rus ynetici snf, terr aygtna hkm etm e frsatn elde
etmiti. Stalinin polis efi Beriya idam edildi.
Yeni Sovyet lideri Nikita Kruevin 20. P arti Kongresi srasnda
Stalini alenen sulad ubat 1956 tarihinde, brokrasi iindeki iktidar
mcadelesi aa kt. Stalinin binlerce kiiyi katlettiini, m ilyonlar
srgne gnderdiini ve H aziran 1941 Alman igali srasnda korkak,
kifayetsiz bir tu tu m takndn sylyordu Kruev. Bu aklama b
yk bir ok dalgas yaratt. Stalinist propaganda m akinesi, eyrek yzyl
boyunca en ufak m uhalif sesi bile susturm utu. Birdenbire her ey sor
gulanr olm utu. Belki de sosyalist anavatanda her ey yolunda git
miyordu. Eletirilerin bazlar belki de kapitalist yalanlardan ibaret
deildi.
Sovyet im paratorluu iinde 1953ten beridir m em nuniyetsizlik a rt
yordu. O yln Haziran aynda, Dou Berlinde dev bir inaat sahasnda
alan inaat iileri, cretleri deimeksizin daha uzun sre almala
r gerektii sylendiinde ii braktlar. ehir iinde protesto yry
yaparken on binlerce kii onlara katld. Ertesi gn Dou Almanyann
her yerinde genel grev vard. Baz ehirlerde gstericiler parti brolar
n igal ettiler, polis karakollarna saldrdlar ve hapishaneleri basarak
m ahkm lar serbest braktlar. Temmuz aynda, Rusyann kuzey ucu n
daki Vorkuta kle ii kam pnda ayaklanma patlak verdi. Be gn ieri
sinde 50 m aden ocanda alma durmu, 250.000 madenci greve katl
mt. Her iki ayaklanma da ordu tarafndan ezildi. Ama reform ihtiyac
aka grlyordu; gulaglarda tutulan milyonlarca m ahkm un %90 iki
yl iinde serbest brakld. Kruevin 20. Parti Kongresi nde yapt ko
numa balama uygundu.
Tartm alarn yeniden balamas ve reform dorultusunda atlan ilk
ekingen adm lar, diktatrlk rejimleri iin her zaman tehlike noktalar
dr. Bastrlan deiim arzusu birdenbire nne geilmez bir sele dne
bilir. Polonyada, gerek uzun Nazi igalinin gerekse savan sona ermesiy
le canlanan zgrlk ve refah um utlar hl hafzalardaki yerini koruyor
du. Sovyet liderinin lm ve ardndan alenen eletirilmesi, bu um utlar
yeniden alevlendirdi. Haziran 1956da, Dou Berlinli iilerin 3 yl nce
yapt gibi Poznaril iiler de i brakp ehirde yry dzenlediler ve
ok gemeden polisle atmaya girerek tutsaklar serbest braktlar, bul
duklar silahlara el koydular. Ayaklanma kontrol altna alnd ama hare
keti dorudan ezmek yerine brokrasinin snrl reformu savunan bir ke
 D n y a Sava ve S o u k Sa va I 345

simi, bunu kullanarak iktidara ynelik bir ham le yapt. Stalin dneminde
hapse atlan bamsz bir Komnist lider olan Wladyslaw Gom ulka ser
best brakld ve yeni bir rejim kurdu. Ruslar lkeyi igal etmekle tehdit
ettiler am a geri durmaya ikna edildiler. Gomulka, 250.000 kiilik cokulu
bir kitleye seslendi. i snf isyan olarak balayan ey brokratik bir
darbeye dnmt. Ekim ayndaki Polonya Bahar (yle deniliyordu),
iktidar, Polonyann devlet-kapitalist ynetici snfnn reformcu kana
dna vermiti.
M acaristanda olaylar tam am en farkl bir ekilde cereyan etti.
Poznan ve Polonya Bahar, Avrupann kalbinde byk bir ii snf
devrim ini ateleyen fnyelerdi. 22 Ekim 1956da Budapete Politeknik
Enstits rencileri, dem okrasi, ifade zgrl, m ahkm larn ser
best braklm as, Rus birliklerinin geri ekilm esi ve kyllerin iftlik
rnleri zerindeki zorunlu devlet vergilerinin kaldrlm as talepleriyle
14 m addelik bir m anifesto hazrladlar. Taleplerinde srarc olduklarn
gstermek iin ertesi gn bir yry dzenleyen rencilere on binler
ce ii destek verdi. A kam zeri, radyo istasyonuna yaklatklar srada
gizli polis zerlerine ate at. iler, spor kulplerindeki silahlara el
koyarken, askerler de silahlarn gstericilere verdiler. ehir genelinde
ve ok gemeden de lke genelinde iktidar, halk komiteleri ile silahl
m ilislerin eline geti.
Britanya Komnist Partisi gazetesi The Daily Worker adna olaylar ta
kip eden Peter Fryer, getii haberde yeni dem okratik organlardan yle
bahsediyordu:
Rusyada 1905 D evrim inde ve ubat 1917de o lu tu ru lan ii, kyl ve as
ker konseylerine benziyorlar ... Bunlar ayn an d a hem (fabrikalarla n iv er
sitelerde, m aden ocaklaryla asker birim lerde seilen delegelerin b ir araya
geldikleri) ayaklanm ann organlar hem de (silahl halkn gvendii) halk
zynetim inin organlarydlar.

M acaristan ynetici snfnn Imre Nagy nderliindeki bir kesimi,

Polonyada Gomulkann yapt gibi, halk isyanna gem vurarak kontrol
yeniden ele geirmeye kalkt. Ama hareket ok glyd. Olaylar, hk
met deiikliiyle geitirilemeyecek kadar bym t.
4 Kasmda Budapete caddelerinde Rus tanklar geziniyordu. i sn
fnn yaad kenar m ahallelerin bombalarla harabeye dnd ve igal
cilerle sokak sokak arpan binlerce M acarn hayatn kaybettii ehir,
bir sava m eydann andryordu. Petrograd Sovyetinin 1905 ile 1917de
oynad rol stlenen Byk Budapete Merkezi i Konseyi, iki hafta
boyunca ehirde hayat fel edecek bir genel grev balatt.
346 | M a r k s i s t D n y a T a r i hi

Kasmda Budapetede ikili iktidar vard. i Konseyi temel ihtiya

m alzemelerini tem in ediyor, ekm ek datyor, salk hizm etlerini srd
ryor ve silah imal ediyordu. Yeni kurulan Jnos Kdr rejim inin otoritesi
ise Rus tanklarnn taretlerine dayanyordu.
Ama iilerin 3.000 tanka ve 200.000 askere kar galip gelmesi m m
kn deildi -D ou Avrupann dier blgelerine yaylan bir devrim ol
madan im knszd. Grev yenildi, i Konseyi bastrld ve Nagynin de
aralarnda olduu 350 m uhalif idam edildi. Buna ram en ibirliki Kdr
rejimi sallantl durumdayd. Kontrol yeniden ele geirmeye abalarken
cretlere ortalam a %22 zam yapm ak ve mevcut tm idari organlarda ...
demokratik seimler yapma sz vermek zorunda kald.
1956 olaylar, yekpare Stalinist yapda atlaklar yaratt. Gerek
Marksistlerin savunduu aadan devrim ve iilerin kendilerini z
grletirmesi gelenei, Budapetenin sokaklarnda yeniden domutu.
Dnyann drt bir yanndaki on binlerce sol eylemci, siyasi ballklarn
tekrar gzden geirmek zorunda kald.
Dou Alm anyada 1953 isyanna katldklar iin Komnist Partiden
ihra edilenlerin %68i partiye 1933ten nce katlm t. Yal devrimciler,
kendi snflaryla birlikte arpm t. Yeni ynetici snfn uygun grlen
apparatikleri m akam larn korum utu.
Budapeteden getii haberleri sansrlenen Peter Fryer, The Daily
Workerdan istifa etti ve ardndan Komnist Partiden ihra edildi. Yalnz
deildi. Britanya Komnist Partisi, M acar D evrim inin hemen ardndan
7.000 yesini (yelerinin bete biri) kaybetti -aralarn d a nde gelen pek
ok aydn ve sendikac da vard.
Stalinizm dalrken Yeni Sol biimlenmeye balad. Yeni grupuklar
iinde toplanmaya balayan eylemciler, birbirine rakip Stalinizm k ar
t siyasi geleneklere yneldiler. Bunlardan birou aynen Stalinizm
gibi aldatcyd. Maoculuk bunlardan biriydi. Bir dieri, uzaklardaki bir
Karayip adasnn ssz dalk blgelerinde ekilleniyordu. Smryle ada
letsizliin yara izlerini tayan bir dnyada, devrim ci idealizmin somut
temsilcisi, esin kayna ve simgesi olan bir kii burada ortaya kacakt:
Che Guevara.

Che G uevara ve Kba D ev rim i

Aralk 1956da 82 devrimciden oluan bir grup, yolsuzlua batm, ac

masz, ABD destekli Fulgencio Batista diktatrln devirmek niyetiy
le Kba sahiline kt. 1953te baarszlkla sonulanan Moncada klas
 D n y a Sava ve S o u k Sava 347

basknn ansna kendilerine 26 Temmuz Hareketi diyorlard. G rubun en

nemli lideri Fidel Castro idi. Dier liderler arasnda Fidelin kardei Raul
ve A rjantinli bir doktor Ernesto (Che) Guevara vard.
G ruptan yalnzca 12 kii, cra Sierra M aestra Dalarnda gerilla sava
balatacak kadar yaayabildi. Buna ramen grup dalmad ve yeni gnl
llerin katlmyla byd. 1958 yazna gelindiinde 200 yeleri vard.
Alt ay sonra Ocak 1959da, devrimci sava kazanarak Kbann bakenti
Havanaya girdiler.
arpc bir baaryd. Zafer kazanld anda bile sadece 800 gerilla
vard; yine de Batistann silahl kuvvetlerini yenip 7 milyon kiinin yaa
d Karayip adasnn kontroln ele geirebildiler.
ABD, O rta Amerika ile Karayipleri arka bahesi olarak gryordu.
G rnrde bamsz olan devletleri generallerin, toprak sahiplerinin, sa
nayicilerin ve haydutlarn oluturduu, ABD gdm l rejimler yneti
yordu. Am erikann blgedeki karlarn savunm ak zere tasarlanm bu
sistemi, ABD istihbarat k u ru m la n denetleyip idare ediyordu. rnein,
1954te Guatemalada biraz da olsa reformcu bir rejim iktidara geldiinde,
CIAnn dzenledii bir darbeyle devrilmesi fazla zaman alm am t.
Ancak, halk Batistadan o kadar bkm t ki ABD, Castro ile anlaabi
leceini dnerek son anda Batistay yzst brakm t. Neden olma-
snd ki? Rus Devrimini iiler yapmt. in Devrim ini gerekletiren
kyllerdi. Kba D evrim inde ikisinin de rol yoktu: O rta snftan aydn
larn hareketiydi.
Castro, liberal reform lar destekleyen ama baka pek bir ey syleme
yen bir dizi aklama yapm t gemite. Mays 1959 gibi ge bir tarihte
yle diyordu: zel kesim yatrm larna kar deiliz ... zel yatrm cla
rn faydal olduuna, onlarn deneyimlerine ve cokusuna inanyoruz ...
Yatrm yapacak uluslararas irketler, yerli firm alarla ayn gvencelere ve
haklara sahip olacaklar.
Devrim ciler naif insanlard. Zaferi m m kn klan, Kba kylleri ile
kr emekilerin desteiydi. Bunlar, ABD sermayesinin yk hayvanlaryd.
Byk i dnyasnn karlarna kar km akszn bu kesim lerin hayatla
rn iyiletirm ek sz konusu olamazd.
Kban n ekonomik gelime elikileri, C astroyu basit bir tercihle ba
baa brakt: Ya Batista gibi bir vekil rejimle yola devam edecekti ya da
toprak reformu gerekletirecek, adann zenginliini okullar, hastaneleri
ve refah sistemini karlam akta kullanacakt.
Castro ilk bata dikkatle hareket etti ama A m erikan karlarna teh
dit olabilecek her adm nda iddetli misillemeyle karlat. Giderek ger
348 M a r k s i s t D n y a T a r i h i

ginleen soukluk, adadaki A m erikan iletmelerinin toptan m illileti

rilmesi, Rusya ile gl ticari ilikiler gelitirilmesi ve Kba D evrim in
sosyalist olduunun ilan edilmesi sonucunu dourdu. A rdndan CIA,
Nisan 1961de ABDde yaayan zengin Kbal srgnlerin silahl sald
rsna destek oldu. Zam annda Batistay kaderiyle ba baa brakan s
radan Kballar, imdi birleerek Castro rejimini savundular. Domuzlar
Krfezi kartm as fiyaskoyla sonuland. Ekim aynda Castronun m t
tefiki Sovyetlerin adaya (geici olarak) nkleer silahlar konulandrarak
dnyay nkleer bir savan eiine getirdii Kba Fze Krizi, ABD ile
Kba arasndaki atla kapanamayacak lde geniletti.
' ehirli iiler devrim de hibir rol oynam adlar ve devrim den sonra
da etkileri olm ad. Kr emekileri yol kenarlarnda devrim i alklarla
karladlar am a gerilla saflarna katlanlar ok snrlyd. Devrim nere
deyse btnyle orta snftan idealistler ile (mcadele esnasnda safla
rna ekebildikleri) az saydaki kyl iftinin eseriydi. Kba Devrim i
bu nedenle ii snfnn kendini kurtarm as rnei deildi. Bunun
sonucunda Kba sosyalizmi, ABD ablukas altnda yaayan ve ba
lca geim kaynann eker kam olduu bir Karayip adasnn yok
sullatrlm devlet kapitalizm i ve ekonomik bam ll rnei oldu.
Reformlar gerekti ama yukardan bahedilm iti ve yoksulluun getir
dii snrlam alara tabiydi.
Bununla birlikte Che Guevara, Kba deneyim inden yola karak d n
yann her yerine uygulanabilecek bir devrimci gerilla sava teorisi geli
tirdi. Yaadklarndan temel ders karmt:
1. H alkn gerilla ordusu, dzenli h k m et kuvvetlerini yenebilir.

2. Azgelimi dnyada m cadelenin doal alan ehir deil krsal kesim dir.

3. D evrim cilerin koullarn olgunlam asn beklemesi gerekm ez; gerilla g ru

bu oluturup, bir katalizr olarak hareket ederek kendi balarna devrim ya
pabilirler.

Cheye gre kararl devrimcilerden meydana gelen kk, hareketli ve

etkili gerilla gruplar, isyan focos (sleri) kurarak devrim ci gerilla sava
nn kvlcm n akabilir ve Afrika, Asya, Amerika ktalarnda ABD des
tekli diktatrleri alaa edebilirler.
Che szne sadk birisiydi. Kbada halkn sevdii bir devlet adam
olarak konforlu bir hayat srebilirdi. Ama Kba liderlerinin benim sedi
i Sovyet tarz iktisat ve diplomasi ok gemeden onu hayal krklna
srkledi. z neyse her zaman yle kald: Gz pek, idealist ve kararl
bir devrim savas. O rtadan kayboldu ve fuko devrim teorisini prati
 D n y a Sa va ve S o u k Sa va 349

e geirmek amacyla gizlice nce 1965te Kongoya, ardndan 1966da

Bolivyaya geti.
Ama teorinin yanl olduu ortaya kt. Devrim , sadece iradi eylem
lerle ve dinam izm le tekrarlanm azd. radecilikle tarihe dayatma yap
lamazd. znel etkenler (liderlik, rgt, fikirler), devrimci durum larda
belirleyiciydi. Ama nesnel koullarn uygun olmas gerekirdi. D evrim in
m m kn olup olmad snfsal g dengesine, devletin i tutarllna,
kitlelerin bilin dzeyine ve kendine duyduu gvene de balyd. Bu ikisi
arasnda dzgn bir iliki olmalyd: Devrimci rgt toplumla, onun snf
mcadeleleriyle ve kitle hareketleriyle iyice kaynam olmalyd; devrim
ciler ancak bu koullarda halkn ruh halini kavrayabilir, m m kn olan
taleplere ve eylem arlarna karlk verebilirdi.
Kbada toplumsal kuvvetlerin hepsi zayft: Toplumun sekinleri,
Batista rejimi, orta snf, emek hareketi, kyller, kr emekileri. Yolsuzluk
ve sm r yaygnd. Hayat acmaszd ama yabanclama ve atalet her yere
sirayet etm iti. i boalm bu topluma giren gerillalar, dipsiz bir bolua
atlan kum taneleri gibiydiler.
Baka yerlerde durum farklyd. Kongoda Che, birbirleriyle didien
yozlam sava aalarnn hizipiliine ve yakaland hastalna yenil
di. Ama Bolivyada daha ktsyle karlaacakt. cra bir dalk blgede
50 kiilik gerilla kuvvetiyle, yerel halkn kaytszl ile korkusunun orta
snda yalnz kalmt. Beladan belaya srklenip saylar giderek azalan
gerillalar, 1967 Ekim aynn balarnda 1.800 Bolivya askeri tarafndan
kuatlp malup edildiler.
Ele geirilen Che orackta katledildi. Tm bunlara ramen, aclarla
yorulm u dnyada kahram anl ve idealizmi nedeniyle devrim ci dire
niin simgesi haline geldi. Ama dnyay Chenin um ut ettii ekilde de
itirm ek iin onun hatalarndan dersler karmalyz.
Y a p lm a k ta o la n g e le c e in ta r i h i: A u s to s 2 0 1 2 d e L o n d r a s o k a k la r n d a
k e s in tile r i p r o te s t o e d e n e n g e lli e y le m c ile r (F o to ra f: T e rry Convvay)
 15

Ye n D n y a D z e n s z l
1 9 6 8 -g n m z

1956-68 dnemi, gelimi dnyann ounda grece siyasi uzlam a

nn olduu bir dnemdi. nc D nyann baz ksm larnda smrge
savalar tm iddetiyle devam ediyordu ama gerek Dou Blokundaki
ihtilaflar gerekse Batdaki gsterilerle grevler, ilgili aznlklarn dnda
pek etki yapmyormu gibiydi. A rdndan 1968de, yeni bir kitlesel protes
to dalgas dnyay sarsmaya balad.
1968de ortaya kan radikal hareketler ksa sre iinde istihdam , c
retleri ve alma koullarn hedef alan saldrlara kar alan insanla
rn giderek byyen direniiyle kaynat. Sava sonrasnn byk patla
mas giderek yavalad ve 1973te durm a noktasna geldi. A rdndan kapi
talist dnyann drt bir yannda snf mcadeleleri patlak verdi.
Ama ynetici snf, sendikalara ve halk hareketlerine kar saldrya
geti -1980lerde zellikle Britanyada acmasz bir snf savama sebep
olan bir saldr. st ste alm an nemli yenilgiler, g dengesini zengin
lerle byk i leminin lehine deitirdi. Sonuta kapitalizm kkl bir
tadilattan geirildi: Sendikalar g kaybetti, hizm etler zelletirildi, eme
in sreksiz ve gvencesiz almas yaygnlarken refah, emekten ser
mayeye olacak ekilde batan aa yeniden bltrld.
Kapitalizm in yeni biimine neoliberalizm diyoruz. Emperyalist g
cn yeniden vurgulanm as ve ABD ile m ttefiklerinin kresel karlarn
desteklemek zere savan um arszca kullanlm as, neoliberalizme elik
ediyordu. Bunu, Terre Kar Sava adyla biliyoruz.
Ama neoliberal kapitalizm in, borlanmaya dayal ksa vadeli bir
zm olduu anlalmtr. 20. yzyln ilk on ylnda finansallam a de
vasa bir speklatif balon yaratarak, sistemin tarihindeki en byk ban
kaclk kne yol at. te yandan, kibirli bir haletiruhiyeyle giriilen
emperyalist savalarn tek sonucu kym, mezhepi kargaa ve denetlen
mesi zor ayaklanm alar oldu.
352 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

Bu yeni dnya dzensizliidir. inde yaadmz dnyadr. Bu d

nemin (amzn) tarihi, 1945 sonras smrge savalarnn en fecisiyle
balar: Vietnam.

Vietnam Sava
Napalm, insan bedenine yapp onu kemiine kadar yakmak zere
tasarlanm, pelte kvamna getirilm i benzindir. Am erikal m uhabir
M artha Gellhorn, 1966da Gney V ietnam da bir hastaneyi ziyaret e tti
inde napalm n ocuklar zerindeki etkisini grmt:
r
Y zlerindeki etler aa, om uzlarna doru akp orada toplanyor ... O k ad ar
birikiyor ki bu ocuklar balarn dndrem iyorlar ... K angren baladnda
ellerini, p arm a k larn ya da ayak larn kesiyorlar; tek kesem edikleri ey k a
falar.

ABD, inhindi blgesinde Gney Vietnam, Kuzey Vietnam, Laos ve

Kamboya halklarna kar yrtt savalar srasnda 8 milyon tondan
fazla patlayc kulland. Bu m iktar, II. Dnya Sava na katlan taraflarn,
savan bandan sonuna kadar kullandklarnn katyd.
Vietnam Sava nda lenlerin says 5 milyonu buluyordu. Bunlardan
58.000i Amerikan askeriydi. Geriye kalanlar Vietnaml idi; bir milyon ka
dar bir ekilde askerdi ama ou sivildi. lenlerin ou hava bom bard
manlar sonucu hayatn kaybetti. Nedeni basitti. ABD, halkn tam amna
kar sava yrtyordu. Dolaysyla, dman ldrm enin en kolay (ve
gvenli) yolu, onlara havadan bomba yadrmakt. Mevcut koullarda bu,
Komnizmin yaylmasn durdurm ann en etkili yolu gibi gzkyordu.
galcilerin nndeki asker sorun, Vietkongun (Gney Vietnaml
Komnist gerillalar) kylerden kaynaklanmasyd. Ky ahalisinin olu,
kz olan gerillalar, Vietnam kyllerinin silahl kanadyd.
ABD, bir seim yaplmas durum unda Kom nistlerin oylarn %80ini
alacan tahm in ediyordu. Bu yzden seim falan yaplmad. Bunun ye
rine, toprak aalaryla vurguncularn destekledii yozlam bir diktatr
ayakta tutm ak iin yarm milyon A m erikan askeri gnderildi. Toplumun
geriye kalan dm and. ABD ordusundan bir binbann, adam larnn
Vietnam ky Ben Treyi yerle bir etmesinden sonra olay ky k u rta r
mak iin onu yakm am z gerekiyordu diye aklamas bundan trdr.
Kontrgerilla savann m ant buydu.
nanlm az bir ekilde V ietnam llar pes etmediler. Tam tersine,
bom bardm an ve ykm lar iddetlendike, aclar katmerlendike gen
Vietnam llar akn akn direniin safna katldlar. ABD em peryalizm inin
artan iddeti, atee benzin dkmek gibi bir eydi.
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i \ 353

Vietnam yoksul bir lkeydi. Gerillalar skartaya km tfeklerle, el

yapm bom balarla ve orm ana kurduklar bubi tuzaklaryla savayor
lard. Z am anlarnn ounu yeraltndaki tnellerde gizlenerek geiri
yorlard. Ama yenilmesi zor rakiplerdi. Her eyden nce Kom nistlerin
nclk ettii Ulusal Kurtulu Cephesi nde iyi rgtlenmilerdi. Sonra,
yabanc igalcilere kar uzun bir direni gemii olan, etnik ve kltrel
bakm dan homojen bir halkt. Yakn gemite Japon ve Fransz glerine
baaryla kar koymulard.
II. Dnya Savann sonunda, Japonyan n yenilgisinden sonra
Vietm inh ulusal direni hareketinin lideri Ho i M in, Vietnamn bam
szln ilan etti. Ama Franszlar smrge ynetim ini yeniden kurm ak
ta kararlydlar. Vietm inh sekiz yl boyunca Franszlarla savat. 1954te
Dien Bien Phu Sava nda kesin zafer kazandlar.
Bunun ardndan Sovyet ve inli destekiler, yaplacak seimlere gre
lkenin blnm esini kabul etmeye ikna ettiler Vietnam l liderleri. Bu cid
di bir hatayd. Almanyann, Korenin ya da Filistinin blnm esinin nasl
ki tarih bir temeli yoksa V ietnam n blnm esinin de yoktu. Blnme,
Souk Sava siyasetiydi.
Gney Vietnam n bakenti Saygonda ABD destekli bir diktatrlk
kuruldu. Hibir V ietnam lnn bu konuda oy kullanm a ans olmad.
lkenin Kuzeyde milliyeti bir rejim ile Gneyde vekil bir rejim ara
snda blnmesi, kalc olacakm gibi gzkyordu. Gneydeki eski
Vietm inh savalar, ABDye sorun yaratyordu. nk toprak aala
rna, vergi m em urlarna ve polise kar direnii rgtleyebilecek kadar
yaygn bir gizli ebeke kurm ulard. ok gemeden krsal kesim in baz
blgelerinde dk younluklu bir gerilla harekt balad.
Bakan Kennedy, 1960da 400 olan danm an saysn iki yl son
ra 18.000e karp ABDnin Saygon diktatrlne verdii asker deste
i artrarak atmay iddetlendirdi. Rutin bir uygulama gibiydi. ABD
Basavcs Robert Kennedy, bir keresinde bir gazeteciye bizde 30 tane
Vietnam var demiti.
Ama Vietnam farklyd. atm a ok gemeden iddetlenerek topyekn
bir savaa dnt. 1965in sonuna gelindiinde ABDnin 200.000 kiilik
kara gc vard; 1968de ise 500.000. 1965ten itibaren Kuzey Vietnam
youn bom bardm ana tutuldu.
Keza 1970den sonra kom u Kamboya da. ABD, 1973n alt aynda,
II. Dnya Sava nda Japonyaya att bom balarn bir buuk kat tonajda
bomba att Kamboyaya. Havadan yaan dehet yz binlerce insan l
drd. Kzl Kmerlerin (Kamboyal Komnistler) ilerleyii durduruldu.
Ama halk, direniin kkn kazm ak iin kendi halknn bom balanm as
354 Ma rksist Dnya Tarihi

na izin veren Phnom Penhdeki ibirliki rejiminden lmne nefret edi

yordu. 1975te sava sona erdiinde, Stalinist liderler kyl ordusunun f
kesini siyasi soykrma, ehirsizletirmeye ve tarm da kle emeinin daya-
tlm asna ynlendirdiler. Pol Pot un lm tarlalarnda milyonlarca kii
kayboldu. Ama tohum u atan B-52 bom bardm an uaklaryd: Fakirlemi
bir lkeyi kuatan iddet onun ekonomisini, toplumsal dokusunu ve siyasi
aklselimini mahvetmiti.
1967nin sonuna gelindiinde, Am erikan kamuoyu artk savaa kar
kmaya balamt. Bakan Johnson idaresi, zaferin eiinde olduklarn
iddia ederek yant verdi. Vietnam daki ABD birliklerinin bakomutan
General W estmoreland, kom nistlerin byk bir saldr yapamayacak
durum da olduklarn iddia ediyor, yle devam ediyordu: Dm ann
1965te kazanr durumdayken, bugn kesinlikle kaybetmekte olduun
dan adm kadar em inim ... A rtk tnelin ucunda n gzkt nem
li bir noktaya geldik.
Ulusal Kurtulu Cephesi, 31 Ocak 1967nin ilk saatlerinde Tet
Saldrsn balatt. Kuzey Vietnam l askerlerin destekledii Vietkong
gerillalar, Gney Vietnam n drt bir tarafnda yaklak 100 hedefe e
gdm l saldrlar dzenlediler -birok eyalet bakenti, ABDnin nemli
asker sleri, hatta Saygonun merkezinde iyi savunulan ABD elilii bu
hedefler arasndayd. 19 kiilik bir gerilla grubu, d kapy havaya uura
rak elilik arazisine girdi ve ana binay saatlerce elinde tuttu.
O gece televizyonlarda yaynlanan grntler, A m erikan izleyicilerini
akna evirmiti. Tam savan sonuna gelindii dnlrken, Gney
Vietnam n her byk ehrinde ve kasabasnda atm alar alevlenmiti.
General W estmoreland, 200.000 askerlik takviye g gnderilmesini is
tedi.
Ama sava yanls bakan Johnson, hafta sonra bakanla tek
rar aday olmayacan aklad. A m erikan ordusu, be yl boyunca
Vietnam daki asker mevcudiyetini azaltmaya balad. Bunun sonucunda
ABDnin Gney V ietnam daki igali sona erecek (1973), Saygon diktatr
l devrilecek (1975) ve blnm topraklar Komnist ynetim altnda
yeniden birleecekti (1976).
Kyl gerillalardan oluan ordu, topyekn savata ABD emperya
lizm ini yenmiti. Kavgalarnda yalnz deillerdi. Mcadele srasnda
Am erikan halk yanlarnda olmutu. Dnyann drt bir yannda m ilyon
larca kii de. 1968de sava evin iine sramt. D nya kapitalizm inin
kalbinin att topraklar isyan ateiyle tutum utu.
 Ye ni D n y a D z e n s i z l i i 355

1968

Tet Saldrs, dnya genelinde isyan ylnn balangc oldu. M ilitan

gsteriler, kitle grevleri ve ehir ayaklanmalar dalgas, kapitalist sistemin
belli bal ehirlerine yayld. O gnleri yaayanlarn birou, bunun 1848
ya da 1919 gibi bir devrim yl olduunu dnyordu. Her yerde um ut
ve sevin dolu bir ruh hali hkim di. Sava sonrasnn yeni kua (Atom
bom basnn glgesinde byyen Patlama dnem inin ocuklar), a rtk ye
tikinlie adm atm ve tarih sahnesine byk bir grltyle km t.
Sistemin btnne kar bakaldrm ak, 1968 olaylarnn ortak nokta
syd. Keza renci ve ii genlerin merkez rol de. Protestocular kendi
lerini tek bir hareketin paras olarak gryorlard. Bir yerde balayan bir
eylem baka bir yere ilham veriyordu. Ama 1968 olaylarn farkl ynleri
de vard. Mcadele, lkeden lkeye farkllk gsteren toplumsal krlm a
izgileri zerinde patlak verdi.
Britanyada ana odak noktas Vietnam idi. M art aynda binlerce gs
terici, elleri zincirlenmi bir halde, Vietnam direniinin bayraklarn
tayarak ve Hey, Hey, LBJ [Lyndon Baines Johnson], Ka ocuk ldr
dn bugn? diye slogan atarak, Grosvenor M eydan nda bulunan ABD
eliliine yrm t. Polisle iddetli atm alar yaand. Ekim ayn
da, Vietnam Dayanma Kampanyas ikinci bir gsteri dzenledi. M art
gsterisinin -drt kat sayda, yaklak 100.000 kiinin katlm yla, o
dnemde hibir siyasi gsteride grlmemi byklkte bir eylem oldu.
nl niversitelerden katlan binlerce kiinin yan sra sendika flam alar
nn arkasnda ok sayda ii de yryordu.
ABDde de ana odak noktas savat. ikago belediye bakan Daley,
Austos 1968de Demokrat Parti Konvansiyonu srasnda darda yaplan
bar gsterisinin datlmas iin polise ve Milli Muhafzlara emir verdi
inde milyonlarca kii, kapitalist devletin dem okratik muhalefete uygula
d iddetin canl grntlerini televizyon ekranlarndan dehetle izledi.
Ama hareketin en gl hissedildii yer ehirlerde siyahlarn yaad
gettolard. M edeni Haklar savunucusu M artin Luther King Nisan 1968de
M emphisde bir suikasta kurban gittiinde, siyah Amerikada bir fke
patlamas oldu. Daha nce 1964te Harlemde, 1965te W attsda, 1966-
67de bir dzine baka yerde yine polis aleyhtar byk ayaklanmalar ol
mutu. Ama bu sefer, benzersiz bir ykm, yama ve atma gecesinde,
Amerikann drt yannda yzlerce ehir ateler iinde kalmt.
ekoslovakyada farkl trde bir mcadele ortaya kt. Ynetimi st
lenen brokrasi iindeki atlaklar derinletike, aydnlarla renciler ara
snda balayan tartm alar Stalinist sansr ilevsiz klmt. renciler
3 5 6 I Marksist Dnya Tarihi

bamsz bir sendika kurdular. iler, hkm etin belirledii grevlilerin,

devlet gdm ndeki sendikalardan karlmas lehine oy kullandlar.
Medyada tartm a ortam canland. Austos 1968de Rus tanklar, Prag
Bahar n ezmek iin sokaklara kt. Reformcu liderler tutuklanp sr
gne gnderildi. Ama karlarna kan pasif direnii krm ak Ruslarn 9
ayn alacakt.
O yl gelimi dnyann birok yerinde gsteriler, grevler ve igaller
yaand. D erryden New Yorka, Bat Berlinden Meksikoya, Varovadan
Romaya, her yerde kitlesel protestolar dzenleniyordu. Ama hareketin
devrim in eiine gelmesi, M ays-Haziran 1968de Fransada oldu. Fransz
renci hareketi, sava kart dncelerin yan sra niversitedeki ko
ullar, eitim in niteliini ve devlet bakan Charles de Gaullen 10 yllk
idaresi srasnda Fransada kurduu otoriter sistemi protesto ediyordu.
Yetkililer ar tepki gsterdiler. Paris niversitesi ni tam am en kapatp
polis gnderdiler. Polisin uygulad iddet, kitlesel bir direnie yol at.
Barikatlar Gecesinde (10/11 Mays), saatler boyunca evik kuvvet po
lisleriyle arpan rencilerle gen iiler, en sonunda onlar niversite
yerlekesinin bulunduu Left Banktan geri ekilmeye zorladlar.
iler, atmalarla ilgili canl yaynlar radyolarndan dinlediler ya
da televizyondan seyrettiler. De Gaullen polisinden onlar da nefret edi
yorlard. Polisi, hibir cezai yaptrm la karlamakszn grevdeki iileri
katlettikleri eylemlerden tanyorlard. Sendika liderleri, tabann basksyla
rencilere destek olmak iin bir gnlk genel grev ars yapt. ilerin
tepkisi tm beklentilerin tesine geti. 13 Maysta yz binlerce ii, on
binlerce renciyle birlikte yrd. Sloganlar iktidarn keyfini karacak
cinstendi: Adieu de Gaulle! On yl yetti artk! Ertesi gn, Nantesdeki
Sud Aviation fabrikasnn gen iileri igal eylemi balattlar. Bu eylem
dalga dalga yayld. ki hafta ierisinde, tahm inen on milyon iinin gre
ve gittii, yz binlercesinin de iyerlerini igal ettii Fransada ekonomi
durm a noktasna geldi.
1936 olaylar, daha byk bir lekte yeniden yaanyordu. Fransa dev
rim in eiine gelmiti. De Gaulle toplantya ard generallerine akl da
nt: Gerektii takdirde hkmeti savunmak iin birliklerini gnderecek
ler miydi? Sonuta, olaylar 1936da olduu gibi nihayete erdi. i snf ara
snda hl byk itibar olan Komnist Parti, cret zam m ve genel seim
vaadiyle ie geri dnlmesini savundu. Devrimci grevi sona erdirip Fransz
kapitalizmini kurtaran gerici generaller deil, reformcu liderler oldu.
Fransada ve dnyann farkl yerlerinde yaanan 1968 olaylar, 1975e
kadar srecek bir siyasi krizin frtnal balangcyd. Peki nedeni neydi?
1950li ve 1960l yllarn uzun uykusunu sona erdiren neydi?
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i I 357

Britanyal feminist Sheila Browna gre Vietnam bizim kuan

ispanyas idi ve insanlarn ektikleri aclar ruhum uzda derin izler b
rakm t. Asker aralarn kyl halka kar acmaszca kullanld
Vietnam, dnyada yanl giden her eyin iine skt bir rnek gibiydi:
Emperyalizm, iddet, adaletsizlik, yoksulluk. Ama 1968-75 arasnda d n
ya kapitalizm ini sarsan krizin sebebi olmaktan ok katalizryd.
Sava en fazla ABDyi etkilem iti. Amerikalar, saldrgan taraf kendi
lkeleri olduundan ve gen insanlar savaa gnderilmek zere askere
alndndan sokaklara dkldler. Ama burada bile sava baka mese
lelerle balantlyd. Dnya ar sklet boks ampiyonu M uhamm ed Ali,
Hibir Vietkonglu bana zenci demedi diyordu. Gerek dman elbette
anavatandayd.
Her ey 1955te, Rosa Parksn artk yeter deyip bir otobste beyaz
lara ayrlan koltua oturm asyla balamt aslnda. Bu eylem, nce
M ontgomery ile Alabamann rk iktidar yapsn sarsan otobs boykot
larnn, ardndan da tm G neyin rk iktidar yapsn sarsacak siyah
Am erikallarn kitlesel hareketinin fitilini ateledi. On yl sren Medeni
Haklar Hareketi mcadelesi Am erikay dntrd. Siyah olsun, beyaz
olsun, gen eylemciler kuan radikalletirdi. Sava geldiinde artk ne
yapacaklarn biliyorlard.
Harekete gcn kazandran, Byk P atlam ann ekillendirdii
toplum sal dnm d. Siyah A m erikallar a rtk yeter diyorlard nk
iftliklerin yaltlm ve korku dolu alma koullarndan kopup byk
ehirlerde almaya gelenlerin says ok fazlayd. Ayn ey dnya gene
linde de geerliydi. Ekonom ik patlam a m ilyonlar fabrikalara ekm iti
-yoksul lkelerden zengin olanlara, krsal blgelerden ehirlere, evden
alma yerlerine. Ayrca yepyeni sanayiler, banliyler ve insanlarn yo
unlat yeni yerler yaratt. Yksek renim de ayrcalkl bir aznl
a m ahsus bir alan olm aktan kp genliin daha byk bir ksm nn
faydaland bir frsata dnm t. rnein, Britanyada 1939-64 ara
snda niversite rencisi says 69.000den 300.000e ykseldi. 1968de
Pariste 200.000 renci vard ki bunlarn yaklak 30.000i o ylki gs
terilere katld.
Dnya deiirken eski basklar katlanlmaz oldu, yeni sm r fkeyi
bytt. Sklkla olduu zere ilk harekete geenler (siyahlar, renciler,
sava kart protestocular), bir btn olarak ii snfna yol gsterdiler.
nc, dierlerini hem yaadklar koullar ve adaletsizleri derinlem esi
ne dnmeye, hem de kar saldrya gemek zere aralarnda rgtle
meye cesaretlendirdi. Kadnlarn kurtuluu hareketi ve ecinsel haklar
hareketi, 1960larn kitlesel radikallem esinin rnyd. Ama 1968de
35 8 Marksist Dnya Tarihi

Fransada, takip eden yllarda talya, Britanya ve Portekizde olduu gibi

iiler de harekete getiinde sistem temellerinden sarsld.

1968-75: i syan
Mays 1968de Fransada yaanan olaylar, dnya kapitalizm inin genel
siyasi krizinin younlam bir ifadesiydi. M ilitan renci gsterileri, on
milyonlarca iinin katld bir genel grevi tetiklemi, bu da dorudan
doruya devlet iktidarn sorgulanr hale getirmiti.
Mays ay banda yetkililer Paris niversitesini tatil ettiler ve polis,
gsteri yapan rencilere acmaszca saldrd. Ay sonuna gelindiinde,
Fransada ii snf devrim inin deta eli kulandayd. Baka yerlerdeki
olaylar kim i zam an benzer bir seyir izledi ama farkllklarla ve her zaman
daha yava bir hzda.
Bat Almanyada niversiteler, 1970li yllarn banda radikalizm in
ve m ilitan protestolarn merkezi olmay srdrd. Ama sava sonras
dnemde Avrupa ekonomilerinin en baarls olan lkede ii snfnn
byk lde edilgen kalmas, renci eylemcilerin A lm an toplum undan
kopuk, dolaysyla da ar solculua (hatta u rneklerde terrizme) me
yilli olmasna yol at.
ABDde de iiler snrl bir rol oynad. Harekete, sava kart protes
tolardan ecinsel haklarna kadar eitli kampanyalara katlan renciler,
siyah eylemciler ve gen radikaller egemendi. Bu ksm en rgtl emein
zayflndan am a ayn zamanda da sava, zorunlu askerlik ve rkln
ok temel meseleler olmasndan tryd. En byk protestolar, Milli
Muhafzlarn, Ohio Kent State niversitesi kampsnde evreye ate ap
drt sava kart renciyi ldrp dokuzunu yaralad Mays 1970de
yaand. Bu vahet gsterisi karsnda ABDnin her yerinde okullar igal
edildi.
Adann 1921de blnmesinden sonra Katolik aznln sistemli bir
ayrmclkla kar karya kald Kuzey rlandada iddetli srtm e
ler oldu. Medeni haklar iin gsteri yaparken mezhepi polisin ve sac
gruhlarn defalarca saldrlarna m aruz kalan D errynin Katolik halk,
Austos 1969da ayaklanarak Bogside ilesini, halkn kontrolnde bir ya
sak blgeye evirdi.
Baka yerlerde ii snf ana sahneye kt. talyann 1969 scak
sonbaharnda grevler, resm sendika kanallarnn dnda hareket eden
sradan metal iilerinin balatt fabrika igalleri dalgasyla birlikte do
rua kt. Grevciler, yeni dem okratik iyeri yapsnn tannm asn, sz
lemelerin yerelde mzakere edilmesini, alma saatlerinin ksaltlm a
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i 359

snn yan sra sigorta, emekli maa ve sosyal yardm larn beyaz yakal
iilerle eit dzeye getirilm esini talep ediyorlard.
Britanyada, grevler ve toplu halde grev gzcl yapma eylemle
riyle hkm etin cret kontrolleri ve sendika dm an yasalar ald.
Madencilerin, cretlerin drlm esine ynelik giriimlere cevaben gre
ve gittikleri 1974te M uhafazakr Parti iktidar seimleri kaybetti.
Latin Am erikann ou da karm aa iindeydi. Salvador Allendenin
devlet bakan olarak seilip radikal reforma bal bir Halk Birlii h k
m etini kurduu ili, deiim um utlarnn balca odak noktas olmutu.
Patronlar Ailendeye grevden el ektirm ek iin grev dzenlediklerinde,
iyerlerinin kontroln ele geiren iiler bir ii konseyleri (cordones) a
kurdular. 1972, ili nin devrim ile kar-devrim arasnda dengede durdu
u bir yld.
Uzun sredir iktidarda olan spanya diktatr Franco 1975te ld
nde, rejim kitle grevleriyle bouuyordu. cretlerin artrlm as talep
lerine dem okratik reform, blgesel zerklik ve siyasi tutsaklarn serbest
braklm as talepleri elik ediyordu.
spanyadaki gelimeler, diktatr Caetanonun Nisan 1974te asker bir
darbeyle devrildii Portekizde yaanan daha dram atik olaylardan d erin
den etkileniyordu. Yerine geen m uhafazakr general Spinola, zincirle
rinden kurtulm u olan mcadele dalgasnn nne geemedi. A frikadaki
smrge savalarna derhal son verilmesini isteyen radikal subaylar,
Lizbon ile Setnave tersanelerinde, baka sanayi kollarnda grev yapan i
ilerle ittifaklar kurdular. Sac darbe giriimi bastrld ve Spinola alaa
edildi. 1968de Fransada ve 1972de ilide olduu gibi 1974te Portekizde
de ii snf devrim inin eiine gelinmiti.
Ne var ki, Marksist teorisyen Chris H arm an n son yangn dedii,
kresel lekli 1968-75 siyasi krizi, hibir yerde baarl devrimle sonu
lanmad: Ne Fransa, ili, Portekizde, ne de elbette Almanya, ABD ve
Britanyada.
Kriz iki yoldan biriyle zld: Kanl bir baskyla ya da (daha sklk
la) zenle planlanm bir pasifletirme stratejisiyle. Her iki durum da da
ynetici snfn, hareketi bozguna uratp sistemin istikrarn yeniden
salama ansna sahip olmasnda, Solun siyasi kafa karkl ve hatas
byk nem tayordu.
Bask Latin Amerikada kurald. lk olarak 2 Ekim 1968de Meksikoda
denendi. Olimpiyat O yunlarn n balamasna on gn kalm ken
Meksikonun otoriter tek parti rejimi, hibir eyin dikkatleri devlet des
tekli bu gsteriden uzaklatrm asna izin vermemeye yeminliydi. Ayrca
Meksikal rencilerin protesto hareketini, toplum un geneli zerinde ra
360 | M a r k s i s t D n y a T a r i h i

dikalletirici bir etki yapmadan yok etmeye de kararlyd. O gn dzen

lenen kitlesel bir gsteri, ehir m erkezinin en byk m eydannda 5.000
polis tarafndan kuatld. Ate ama em ri verilen polis en az 100 kiiyi l
drd. Yzlercesi yaraland ve tutukland. Bir gnlk devlet terr, tm
protesto hareketini datt.
ilide kitle hareketi daha geni ve derinlikli idi. M ilyonlarca ii, ky
l ve gecekondu sakini, 1970-73 arasnda kitle mcadelesine ve taban de
mokrasisi giriim ine katlmt. Bu hareketin yok edilmesi ister istemez
M eksikodan ok daha kanl olacakt.
Ailende, sosyalizme parlamenter yolla gidileceine inanan sol-
feformcu bir siyasetiydi. Destekilerine anayasann dna kmayan
yntemlere bal kalm alarn tavsiye ederek onlar silahlandrm ay red
detti. General Pinochet, Eyll 1973te ilili toprak sahipleriyle patron
larn, Amerikan okuluslu irketlerinin ve CIAnn desteiyle asker bir
darbe yapt. Binlerce Ailende taraftar yakalanp katledildi. A rjantinde
de benzer bir ey oldu: Deiim isteyen kitle hareketi anayasal kanallara
ynlendirildi; ardndan 1974 darbesi, on binlerce solcu eylemcinin katle
dilmesine ya da ortadan kaybolmasna yol at.
Bask, m ennn deimeyen yemeiydi. Her yerde gsteri ve grev
yapanlara polis saldryor, mahkemeler de zerlerine deni yapyordu.
Kimi zaman aktan ldrlyorlard. 30 Ocak 1972 tarihinde Derryde
Britanya askerleri, 13 Medeni H aklar gstericisini katletti - Kanl Pazar
diye bilinen olay.
Ama toptan bask genellikle seenekler arasnda olmuyordu. Kanl
Pazar bir hatayd. Amac protesto hareketini ezmekti ama tam tersi etki
yapt: Yzlerce gen Katolikin rlanda Cum huriyet O rdusu na (IRA) ka
tlmasyla silahl bir mcadeleye dnt. Medeni H aklar Hareketi, si
yahlarn protestolarna kar uygulanan (ve M artin Luther Kingin sui
kasta kurban gitmesiyle dorua ulaan) devlet iddetinin Kara Panterler
biiminde m ilitan bir silahl tepkiyi dourduu ABDde de ayn rotay
takip etti. Britanya kabinesi, grevdeki madencilerin ldrlmesi duru
m unda ii snfnn tepkisinden ekindii iin 1972de grevcilere kar
asker birliklerin kullanlm as nerisini reddetti. Nihayetinde, sistemin
varl polisle askerlerden daha ok reformcu siyasetilerle sendika grev
lilerine balyd.
Fransa model olmutu. Kom nistlerin egemenliindeki CGT, devlet
le iverenlerin snrl ekonomik tavizler vermeyi kabul ettikleri Grenelle
Anlamasn temel alarak, tekrar iba yaplmasn nayak olmutu.
Avrupa kapitalizm inde siyasi istikrarn yeniden salanmas genellikle bu
kalb izledi. Sendika liderleriyle Sosyal Demokrat ya da Komnist siya
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i j 361

setiler, devletten birtakm tavizler koparm ak iin kitle hareketinin gc

n kullandlar ama ardndan hareketi yattrp gcn ortadan kaldr
m ak iin iiler zerindeki nfuzlarn kullandlar. Buna talyada Tarih
Uzlama (yani Komnist Parti nin, sac H ristiyan Dem okratlar ile uyum
iinde devleti ynetmeye istekli olmas); Britanyada Sosyal Szleme
(hkm etin reform vaadi karlnda sendika gzetiminde cret kesin
tileri yaplmas ve grev yasaklar konmas); spanyada Moncloa Pakt
(faizmin devrilm esinin ardndan liberal siyasetilere tam da ihtiya duy
duklar soluklanm a frsatn sunan cret snrlam alar, kamu harcam ala
rnn budanm as ve sendikalarn grevlere kar kmas).
Belki de hepsi arasnda akbeti en garip olan Portekizdi. Kom nist
Parti, diktatrlk zam anndaki yeralt rgtlenmesinden byk bir iti
barla gn na kt. Ama ardndan kendini ii snf devrimine deil,
radikal subaylar kazanarak Stalinist bir rejim kurm a giriimine adad.
Daha etkili bir manevrayla da keye skt. Sac subaylar harekete gee
rek solcu subaylar bastrdlar. Arkalarnda geni bir lml siyasi partiler
koalisyonu vard. Parlamenter ynetim i ve snrl toplum sal reformu sa
vunan Sosyalist Parti, bu srecin balca kazananyd. Devrim i buruk
luuyla sona erdi.
ster kan dklerek isterse brokratik manevrayla sona erdirilm i ol
sun, 1968-75 kitle hareketinin yenilgisi, muazzam ve ngrlemeyen so
nular douracakt. Byk P atlam ann sonuna gelinmiti. Kapitalizm
imdi siyasi krizin yan sra ekonomik krizle de yz yzeydi. Kriz 1970le-
rin ortalarnda derinleecekti am a ynetici snf, kitle hareketinin halen
saldr pozisyonunda olmasyla karlatrldnda krizi ii snf aleyhi
ne zmleyecek gce sahipti.

1973-92 Uzun Durgunluu

Byk Patlama 1973 sonbaharnda birden sona erdi. 1960larn son

larnda dnya ekonomisinde ortaya kan sorunlar byme hzn d
rm t am a aniden kresel durgunlua girilm esi ok etkisi yaratt.
Krizin artk gemite kald dnlyordu. Sosyal Dem okratlardan
sac M uhafazakrlara kadar kapitalizm in savunucular, patlama-d
dngsnn ortadan kalktn ve sistemin artk dzenli bymeyi, tam
istihdam ve iyileen yaam standartlarn gvence altna aldn ne s
ryorlard. Ama 1974-76 gerilemesinde isizlik ikiye katland. Ardndan,
tekrar toparlanam ad gibi 1980-82deki ikinci gerilemede tekrar ikiye
katland. Bundan sonra isizlik oranlar hep yksek seyretti ve 1980lerin
byme oranlar, 1960larn ancak yars kadar oldu.
3 6 2 Mark sis t Dnya Tarihi

Kriz hibir zam an 1930lardaki kadar ar olmad am a m zm indi -

uzun sreli stagnasyon ve yava byme, belki de en iyi ifadesiyle Uzun
D urgunluk dnemi. Devletin Byk Patlama srasnda ileyen ekonomi
ynetim i m anivelalar artk ie yaramyordu. Ekonomide ilave talep yara
tarak gerilemeleri dengeleme amal hkm et harcam alarnn pek etkisi
olmuyordu -enflasyonu krklemek dnda.
Siyasetiler hzla saa kayarak tepki verdiler. Babakan Callaghan,
Vergileri drp hkm et harcam alarn pompalayarak, durgunluk
tan k yolunu bulabileceimizi dnrdk, diyordu Eyll 1976da
toplanan Britanya i Partisi Konferansnda. Tm samimiyetimle bu
sfeenein artk mevcut olmadn sylyorum; zaten bahsettiim haliy
le de enflasyonu ekonom inin bana musallat ederek alyordu. Bu her
olduunda, ortalam a isizlik dzeyi ykselm itir. Aslnda hkm et ne
yaparsa yapsn isizlik ykseliyordu. Kapitalizmin elikileri -rekabete ve
kra dayal bir ekonomi sisteminin akl d ynleri, siyasi temsilcilerinin
ynetme gcne yine kafa tutuyordu. Ne yanl gitmiti?
Zam annda yeni bir norm olarak grlen Byk Patlam a aslnda ku
ral d [anomali] bir eydi. Karlatrlabilecek yegne kesintisiz byme
dnemi 1849-73 arasyd. 1873 Uzun Bunalm nn balam asndan sonra
u ya da bu trden krizler hep norm olmutu. Kapitalizm, ancak silah
harcam alarna, emperyalizme ve savaa bamllyla ayakta kalabilen,
son derece hastalkl bir sistem haline gelmiti.
1945ten sonra dn geri dnn engelleyen, bu bamlln
farkl bir tr olmutu: Bar zam annda hkm etin silahlanmaya, alt
yapya ve kamu hizm etlerine daha nce grlmemi dzeylerde harca
ma yapmas. Bunun arkasnda etken vard: Sava sonras yeniden ina
dnem inin gereksinimleri; radikallemi ii snfndan kaynaklanan
toplum sal reform basks; Souk Sava srasnda uluslararas ilikilerin
askerlemesi. Ksacas Byk Patlama, devlet-kapitalist ekonomik m
dahalelerle kotarlm t. Rusya gibi tam anlamyla devlet-kapitalist eko
nomilerde bunun doruluu zaten akt ama ABD gibi grnrde ser
best piyasa ekonomilerinde de doruydu. II. Dnya Sava nn en iddetli
dneminde, hkm etin asker harcam alar ABDnin ekonom ik retim i
nin yaklak %50sini oluturuyordu. On yl sonra hl %15 civarndayd.
Patlama bu sayede srekli ve istikrarl oldu.
Ama kapitalizm silah bamls olmusa da bu ancak geici bir zm
d. zorlu sorun Byk Patlama nn altn oydu. Kresel ekonominin
1950li ve 1960l yllarda genilemesiyle bunlarn etkisi iyice artt.
Birincisi, silah harcam alarnn yksek dzeylerde olduu ekono
m iler, patlamay ancak rekabet glerinden fedakrlk ederek srd-
 Yeni D n y a D zensizlii 363

rebiliyorlard. Silah harcam alar fuzulidir. Em ekten tasarru f salayan

makinelere yaplan harcam alardan farkl olarak emek retkenliinin
ykselm esine, birim m aliyetlerin drlm esine ve dolaysyla sanayi
nin rekabet gcnn artm asna hi katk yapmaz. II. Dnya Sava n n
malup devletleri Almanya ile Japonyann, sava sonras dnemde eko
nom ik gelim enin dinam olar olmas bundan trdr. Bat Alm anya
GSYHsinin %3-4n silaha harcad -B ritanyaya gre olduka dk,
Am erikaya greyse ok daha dk bir oran. Japonyann harcam ala
r daha da azd (yalnzca %1). B unun sonucunda her iki ekonomi de
yeni teknolojiye youn yatrm yapabildi ve 1950lerin bandan itiba
ren olaanst yksek bym e dzeylerine ulaabildi. Bat Alm anya ile
Japonyann bym e oranlar, takip eden yirm i yllk dnemde ABDnin
kabaca katyd.
Bylece, hantal, silaha dayal ekonomiler ile dinam ik, ihracata y
nelik olanlar arasndaki uurum byd. Byk Patlama srasnda Bat
Almanyann ileri ekonomilerin toplam retim i iindeki pay ikiye katla
nrken, Japonyannki kattan fazla artt. ABDnin pay te ikinin ze
rindeyken yarnn altna indi.
Yani silahlanm a yk azaltlmalyd. ABDde retim in silahlara ayr
lan ksm 1950lerin ba ile 1970lerin ortas arasnda yar yarya dt.
Chris H arm an n ifadesiyle: Piyasa rekabeti dinam ii, asker rekabetin
dinam iini durm akszn baltalyordu. Ama sonuta, silah harcam alar
nn kresel ekonomiyi canlandrm a ve istikrar kazandrm a etkisi de ge
riledi.
kinci sorun daha zorluydu. ABD ile Sovyetler Birlii, silahlanma yk
lerini azaltm ak iin yum uam a [detant] politikas izleyebilirken, zorunlu
grlen cret ve refah kesintilerini ii snfna kabul ettirm enin o kadar
kolay olmad anlald.
sizlik, kapitalizmde ekonomik bir zorunluluktur. M arxn yedek
emek ordusu dedii ey, iileri isizlik korkusuyla daha dk cretle
ri kabullenmeye zorlayarak emek gcnn fiyatn drr. Ama Byk
Patlama, bir kuak boyunca neredeyse hep tam istihdam koullar yarat
mt. Emek arz yetersizdi, iverenler eleman iin yara tutuuyordu,
isizlik korkusu neredeyse ortadan kalkm t ve iiler, daha iyi artlar
talep etmek iin iyerlerinde gl sendika rgtleri kurabiliyordu.
H km etler ayn zamanda uygun fiyatl konutlar, yeni hastaneler,
daha iyi okullar ve refah hizm etleri salama basks altndayd. Sosyal
cret, kiisel cretle birlikte ykseldi. rnein Britanyada, ii snfnn
milli servetten ald pay Byk Patlama srasnda GSYHnin yaklak ya
rsndan te ikisine ykseldi.
3 6 4 | Marksi st Dnya Tarihi

A rtan cretler ve hkm et harcam alar, talep yaratarak patlam ann

srmesine yardmc oldu. Ama bu ayn zamanda kapitalistlerin maliyet
art, rekabet gcnn azalmas ve krlarn basklanmasyla yz yze
kalm as demekti. Emek hareketinin gl olduu yerlerde bu konu zel
likle sorun yaratyordu. rnein Britanyal kapitalistler bu yzden Bat
Alm an ve Japon kapitalistler karsnda gerilediler.
nc sorun, sermayenin uzun dnemde giderek merkezleme ve
younlama eilim inin bir sonucuydu -yani dnya ekonom isinin say
lar srekli azalan dev irketlerin hkim iyetine girmesi. Byk Patlama
srasnda okuluslu irketlerin ykselii, hkm etlerin kontrol gcn
byk lde atndan devlet gdm l kapitalizm erevesinin de d
nda kalan bir ekonom ik gcn ykselii demekti. Britanyada en byk
100 irket 1949da imalat sektr retim inin %21ini gerekletirirken,
bunlarn pay 1970de %46ya ykselm iti. Silahlar, arabalar, ilalar ve
elektronik rnler gibi temel sanayi kollarnda faaliyet gsteren modern
iletmelerin finansa, teknolojiye, hammaddelere, retim tesislerine ve pa
zarlara kresel lekte ulama olanann olmas giderek nem kazand.
Birok lke ekonomisi, okuluslu irketlerin yannda cce kalyordu.
Kreselleen faaliyetleri sayesinde dzenleme ve vergilerden kanabili
yor, sermaye kontrollerinin etrafndan dolanabiliyor ve sbvansiyonlarla
dier imtiyazlardan faydalanabiliyorlard. Ulus devletler, teknolojiye, ya
trm lara ve pazarlara ulaabilmek iin zel kesime daha cmert koullar
sunmaya zorlanyordu. Ulusal ekonomilerin snrlarn yarp geen reka
beti sermaye birikim i, kapitalist gelimenin bir nceki evresinin meka
nizm alarn gereksiz klyordu.
1970lerin ortalarna gelindiinde Byk Patlama sona ermi ama bu
nun da tesinde onu m m kn klan devlet gdm l kapitalizm, kriz ve
atm ann ortasnda kmeye balamt. Onun yerini alm ak zere yeni
bir kresellemi irketler neoliberal kapitalizmi biimi ortaya kt.

Neoliberalizm Nedir?
nceleri parasalclk ya da Thatcherclk denilen neoliberalizm,
kim i zaman ideolojik bir sapmadan ibaret olarak grlr. Bu son derece
yanltr. Neoliberal akademisyen, gazeteci, siyaseti, bankac ve giriim
cilerin benim sedikleri serbest piyasa teorisinin, kapitalist ekonominin
fiilen nasl altn kesinlikle aklayamad dorudur. Bu teori, bu
nunla uramak yerine gerek sisteme yerleik agzlle, yoksullua ve
kaosa, gerekse siyaset ve i dnyas sekinlerinin tuhaf, hak edilmemi
zenginliklerine szde bilimsel bir gereke sunar. Bu anlam da neolibera-
 Ye n i D n y a D z e n s i z l i i j 365

lizm, ynetici snfn kendi kendini hakl karan ideolojisinden baka bir
ey deildir.
Ama neoliberalizm, 1970lere gelinceye kadar kyda kede kalm
sac bir grt. Friedrich Hayek ve Milton Friedm an gibi serbest piya
sa teorisyenlerine takntl tipler diye baklyordu. ktisatlarla politika
yapclarn ezici ounluu, devlet mdahalesi ile kam u harcam alarnn
arln hissettirdii karm a bir ekonomiyi destekliyordu.
1970lerde, devlet gdm l kapitalizm in biriken elikileri, Byk
Patlama y sona erdirip dnyay Uzun D urgunluka iten krizi hzlandr
d. Neoliberalizm bu krize verilen yanttr. znde, kresel zenginlerin
dier herkesle mcadele ettikleri bir snf savadr. Amac, emekilerin
1945ten bu yana elde ettikleri kazanm lar ortadan kaldrmak, sm r
ve kr orann ykseltmek, zenginlii emekten alp sermayeye verecek e
kilde yeniden bltrmektir.
lk itki, Uzun Durgunluk srasnda kapitalistler aras rekabetin iddet-
lenmesiydi. Daralan pazarlar, hem ii kararak hem de almaya devam
edenlerin cretlerini aa ekerek patronlarn maliyetleri drmesi ge
rektiini ifade ediyordu. Bu bir kere balad m kresel bir dibe doru
yara dnyor ve krizden ortaya kan yeni ekonomik dzenin daim
bir zellii haline geliyordu. Ulusal ekonomilerin, otarik bloklarn ve dev
let gdml kapitalizmin a artk geiyordu. Kresel ekonominin, ulus
devletlerin kontrol dndaki uluslararas bankalarla okuluslu irketle
rin egemenliine girdii yeni bir an ilk klar ufukta ykseliyordu.
Neoliberal kapitalizm in finansal ve snai m ega-irketlerinin ykselii,
birok ynden ana hatlaryla belirlenebilir. rnein ABDnin dorudan
yabanc yatrm lar, 1950de 11 m ilyar dolardan 1976da 133 milyar dolara
ykseldi. Am erikan irketlerinin uzun vadeli borlanm alarnn hisse se
nedi deerlerine oran, 1955te %87den 1970de %181e ykseldi.
Baka bir rnee bakacak olursak, Bat Avrupa bankalarnn dviz
ilemleri 1968de 25 milyar dolardan 1974te 200 m ilyar dolara kt. 74
azgelimi lkenin toplam borcu 1965te 39 milyar dolarken 1974te 119
milyar dolara trm and.
Byk Patlam a srasnda dam la damla biriken bu niceliksel deiim
ler, 1970lerde tam a noktasna geldi. Kresel irketler artk ulus devlet
leri glgede brakm t. Chris H arm an, Uzun D urgunluku yorumlarken
1984te yle diyordu:
Sanki sava ncesi dnem in k rizi yeniden sahneye konuyordu am a bir farkla.
U lusal ek o nom inin ban k alarn d an borlanan rakip firm ala r yerini ulu slara
ras ekonom inin uluslararas b an k a la rn d a n b orlanan devlet kapitalizm leri
ne ve okuluslu firm alara brakyordu.
3 6 6 Mark sis t Dnya Tarihi

Bylece ulusal ynetici snflar zerinde, kendi ii snflarn daha

fazla smrmeleri iin amansz bir bask olutu. Yksek cretler yeni
yatrm larn gelmesini engelleyebilirdi. Keza kamu hizmetleriyle sosyal
yardm lar karlam ak iin i dnyasna salnacak vergiler de. yerlerini
daha gvenli yapmak, alma saatlerini snrlandrm ak ve doum iznini
gvenceye almak zere tasarlanm yasalar iin de durum benzerdi.
Ynetici snfn kar saldrs, ilk kez 1973 asker darbesinin ardn
dan ilide test edildi. Ksa bir sre sonra, 1975te M uhafazakr Parti nin
lideri olarak seilen M argaret Thatcher bu yaklamn en nde gelen
taraftaryd.l979da babakan olan Thatcher, iki seim daha kazanarak
990a kadar grevde kald. Neoliberalizmin ylmaz bir savunucusuydu.
Daha nce Edward H eathin M uhafazakr Parti hkm eti, 1972de ve
ardndan 1974te sanayideki eylemlerle yklmt. Thatcher sendikalar,
refah devletini ve ii snfn hedef alan topyekn bir kar saldr balat
maya kararlyd. H eath idaresiyle mcadelede ba eken m aden iileri
balca hedefti.
Maden ocaklarnn kapatlmas program , madencileri hem geim
kaynaklarn hem de kendi topluluklarn kurtarm ak iin mitsizce bir
kavgaya srkledi. Tarihin en uzun sren kitle grevi yaand -b ir yl bo
yunca (1984-85) 150.000 ii grevdeydi. Madencileri param iliter tarzda
polis iddeti, m ahkem e oyunlar ve m edyann yalan yam uru bekliyor
du. Sonunda geim kaygsyla ilerinin bana dndler. Madencilerin
yenilgisi, Britanya sendikaclnn belini krd. Britanya, 1970lerin ba
larnda dnyann en iyi rgtlenmi ve en m ilitan ii snflarndan biri
ne sahipti. 1985ten bu yana sendikal says yarya dt ve son 20 ylda
Britanyada grev oran, 19. yzyldan beridir en dk seviyesindedir.
M adencilerin yenilgisinin kresel nem tad bugn aka grle
biliyor: Uluslararas ynetici snfn, ii snfnn neoliberalizme kar di
reniine indirdii en nemli darbedir. Thatcher ile takipilerinin, kesinti
ve kam u iletmelerini tasfiye program n ne karm asna izin vermitir.
M illiletirilmi sanayilerin ve kam u hizm etlerinin zelletirilmesi,
hem kamu hizm etlerinde alan rgtl iilerin byk pazarlk ya
plarn paralar, hem de rakip iverenlerin, imtiyaz haklar ve ihaleler
iin birbirleriyle yarrken karlkl fiyat krarak cretleri aa ittikleri
koullar yaratr. Bu, Piyasalatrma ile zelletirm enin gerek amacdr:
Bunlar, sendikal rgtlenmeyi zayflatacak, gvencesizlii artracak, c
retleri aa ekecek ve refah alan insanlardan irket zenginlerine do
ru yeniden bltrecek m ekanizmalardr.
zel kesim sermayesi, kamu hizm etlerinin balca salaycs olarak
devlet sermayesinin yerine geiyor. Devlet, vergi gelirlerini konutlar, has
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i 367

taneler, okullar ve refah sistemi biim inde sosyal cret olarak tekrar sis
teme sokmak yerine, bu hizm etleri sunm alar iin irket vurguncularna
para dyor ve onlar da bu hizm etlerin tem inini, deme gcne gre ye
niden ekillendiriyorlar. Sendikalar zayflatlyor, hizm etler snrlanyor
ve maliyetler drlyor. Bundan asl faydalananlar, neoliberal kapita
lizm in kresel mega-irketleridir.
Gvenlik firm as G4S bir rnektir. Bir dizi satn alma ve birleme fa
aliyeti sonucu kurulm utur bu irket. u anda 125 lkede 650.000 kii
istihdam ediyor -%39u Asya, %19u Avrupa, %17si Afrika, %9u Kuzey
Amerika, %8i Latin Amerika ve %8i O rtadouda. Britanyada hapisha
neleri, polis hizm etlerini yrtyor ve halka ak etkinliklerde gvenlii
salyor. Kamu sektr zelletirmelerinden en fazla faydalananlardan
biri olan irket, 2011de Britanyadaki faaliyetlerinden 1,59 milyar sterlin
gelir elde ediyordu. Kurum lar vergisi olaraksa yalnzca 67 milyon sterlin
(%1,5) dyordu.
Devlet gdm l kapitalizm in sonu bu nedenle devletin sonu demek
deildir. Ekonomi ynetiminde, sanayi yatrm larnda ve refah hizm et
lerinin sunulm asnda devletin rol daralm tr. Ama baka rolleri geni
lemitir.
Devlet her zam an sermaye iin byk bir pazar olagelmitir. Ama kam u
hizmetleri satldka i frsatlar hzla artm aktadr. rnein Britanya h
km eti u anda Ulusal Salk H izm etini zelletiriyor. Yllk salk bt
esi 125 m ilyar sterlin. Britanyada salk hizmetleri ksa bir sre sonra
bir avu zel irketin hkim iyetinde olacak.
Avrupa Birlii ve Uluslararas Para Fonu gibi devletler aras organlar
dahil olmak zere devlet, ekonomik kriz ynetim inde de merkez rol oy
namay srdryor. 2008den bu yana, uluslararas finans kapitale koltuk
deneklii yapm ak amacyla iflas etm i bankalara trilyonlarca dolar pom
palayan bir m ekanizm a ilevi gryor.
Bu arada devletin, ynetici snfn hem ierideki hem de dardaki
dm anlarna (kapitalizm kart gstericilere, grev yapan iilere, ge
rillalara, bamsz blgesel glere) kar kullanlacak silahl bir kuvvet
olarak asli ve zgn rol, neoliberal dnemde artm tr. Kesintiler, zel
letirmeler ve artan eitsizlikler, toplum un btnln ve birliktelii
ni zedelemitir. Hastane ina ediyorsanz hemirelere ihtiyacnz olur.
Onlar kapatrsanz polise ihtiyacnz olur. Neoliberalizm in tipik zel
likleri kreselleme, zelletirme ve askerlemedir. Bunlar bize, Byk
Patlam ann devlet gdm l kapitalizm inden tam am en farkl bir yeni
dnya dzeni brakm tr.
368 M a r k s i s t D n y a Ta r i h i

Bu yeni dnya dzeni jeopolitik olduu gibi ekonomik bir biime de

sahiptir. ki olay (1989da Berlin Duvar nn yklmas ve 2001de Dnya
Ticaret M erkezinin kmesi), Souk Savan iki kutuplu dnyasndan
kp ekonomik ve jeopolitik bakm dan daha paral bir Terre Kar Sava
dnyasna girdiim izin iaretleri olmutur.

1989: S talin izm in Y kl

9 Kasm 1989 akam Berlin halk dnyay deitirdi. Sava kkrtcs

ynetici snflarn 1945te bldkleri bir ehir, sradan insanlarn ayak
lanm asyla tekrar birleti. Haberlerin bir ate frtnas gibi ehrin drt bir
kesine yaylmasyla, Demir Perde ile Souk Savan en byk simgesi
olan Berlin Duvar n n iki tarafnda toplanan yz binlerce insan duvar
ykmaya balad. 1961de ina edilen duvar 5.000 kii gemeye alm,
bunlardan 100-200 ldrlmt. Birdenbire, tarihin en byk dev
rim ci ayaklanma anlarndan birinde yerle bir edildi.
Berlin D uvarnn yklmas, bylesi tarih olaylarn yaand o y
ln en belirgin olayyd. Ama olaylar bambaka bir seyir alabilirdi. 3-4
H aziranda Pekin, olas bir alternatif gelecein ehresini aa karmt.
Nisan aynda, bakentin Tiananm en M eydan nda dzenlenen demokrasi
yanls gsterilerde 100.000 insan toplanm t. Bir ay iinde hareket in
geneline yaylm, 400 ehirde protestolar yaplmt. Yetkililer (yalanan
brokratlarn tek p arti diktatrl) bir sreliine kararsz kalarak ha
reket edememiti. Ama hareket bymeye devam ediyordu; kontrol ta
m am en kaybedip iktidardan decekleri korkusuyla inli liderler kendi
halkna kar asker bir darbe yaptlar.
ehirde yerleik askerler gerekte neler olup bittiini yakndan biliyor,
birou gstericilere sempatiyle bakyordu. Bu nedenle rejim, eyaletler
den asker getirerek, yalanlarla beyinlerini ykayp silahsz gstericilere
ate amalar iin Tiananm en M eydanna gnderdi. Yaklak 3.000 kii
ldrld. Kitle hareketinin boynu vurulm utu.
inliler hl bu kar-devrim ci katliam n sonularyla yayorlar.
Olabileceklerin en ktsyle kar karyalar: Bir yanda ar alma ko
ullar, yoksulluk ve serbest piyasa kapitalizm inin gvencesizlii, te yan
da Stalinist polis devletinin otoriterlii.
Ama 1989 Dou Avrupada farkl yaand. 1970lerin Uzun
Durgunluu, devlet-kapitalist rejimleri ekonomik ve siyasi krize srkle
miti; o zamandan beridir bir eylerin deimesi gerektiine dair iaretler
artyordu.
 Ye ni D n y a D z e n s i z l i i 369

Polonya, Stalinizme kar uzun bir direni gemiine sahipti. 1956 ve

1970 yllarnda nemli ii isyanlar olmutu. M uhalif aydnlarla m adur
edilen ii snf eylemcileri, 1970lerde gizli bir muhalefet yrtm lerdi
-i Savunma Komitesi ve Robotnik (i) adl gazete. Rejim 1980 ya
znda fiyatlara zam yapmaya kalktnda, protesto olarak Gdariskdaki
Lenin Tersanesi igal edildi. Buras, gizli m uhalefetin dzenli olarak pro
paganda faaliyetleri yrtt iyerlerinden biriydi.
Grevler ve igaller hzla yayld. 3.500 fabrikay temsil eden delegele
rin katld bir konferansta protestolar tek bir kitle hareketine dnt.
Solidarnosc (Dayanma), sendikalar ile devrimci ii konseyleri karm
bir hareketti. Sonunda 10 milyon yesi olmu, varln 16 ay boyunca
srdrm t.
Ama Sovyet asker mdahalesi korkusuyla ktrm kalan liderler,
kendi kendini snrlayan bir devrim ilan ettiler: Devlet iktidarn ele
geirip eski ynetici snf devirmeye almayacaklard; anlama yolu
arayacaklard. Kanlmaz olarak bunun bedelini dediler: 1981 Aralk
ortasnda General Jaruzelski lkede skynetim ilan etti, Dayanma li
derlerini tutuklatt ve ii hareketini ezmek iin asker birlikleri kulland.
Bununla birlikte Jaruzelski tam bir bask kurm ad. Ekonomik ve siyasi
kriz ylesine derindi ki eski sistemin olduu gibi srdrlm esi m m kn
deildi. Darbe, ynetici snfn kendisine dayatlan deil de kendi istedii
reform srecini ynetmek iin ihtiya duyduu zam an ve harekt alann
kazandrm ak zere tasarlanmt.
Dou Bloku, 1950li ve 1960l yllarda Bat Avrupadan daha yksek
ekonomik bym e oranlarna ulam t. Stalinist rejimler, devlet gc
nn yatrm lar ar sanayiye ve silah retim ine ynlendirm ek zere kul
lanld otarik ekonomiler kurm ulard. Ancak sanayilemenin ikinci
evresi, yabanc okuluslu irketlerin hkim iyeti altndaki kresel piyasa
lardan alnabilecek teknolojiye ulamay gerektiriyordu. 1970lerde otari
yolun sonuna gelmiti. Devlet-kapitalist ekonomiler eer geriye dmek
istemiyorlarsa piyasalara alm ak zorundaydlar. Piyasa rekabetinin
buyruklar, asker rekabetin buyruklaryla pekitirildi.
Souk Sava, Sovyetler Birliine muazzam gerilim ler dayatmt.
Ekonomisi ABDnin yars byklkte olan Sovyet yneticileri, rakiple
rine adm uydurabilmek iin grece ok daha yksek silahlanm a harca
m alar yapmaya mecburdu. 1970li yllarn yum uam a politikas gerilimi
hafifletti. Ama 1980de Am erikan bakan Reagan, Stratejik Savunma
Giriimi ile ikinci bir Souk Sava balatt. 1979da 295 m ilyar dolar olan
ABDnin silahlanm a harcam alar 1986da 425 m ilyar dolara ykseldi.
Avrupaya yeni bilgisayar gdm l fzeler konulandrld ve (medyann
3 7 0 I M a rk si st Dnya Tarihi

Yldz Savalar dedii) uzay boluuna silah yerletirme program ba

latld. Ayn zam anda Amerikann O rta Amerika, Karayipler, Ortadou
ve O rta Asya blgelerinde asker m dahaleleri hz kazand. 1980lerin
hantal Sovyet ekonomisinin, yeni silahlanm a yarnn gerginliini kal
dramayaca ortadayd. Ama zayflayan asker gcn en ak gstergesi,
Sovyetlerin kendi arka bahesi olarak grd O rta Asyada yrtt
smrge savanda ald yenilgiydi.
Sovyetler Birlii, A ralk 1979da Kabilde etraf kuatlm , ismen
Kom nist olan vekil rejimi ayakta tutm ak iin Afganistan igal etti.
gal, krsal kesimde slenmi slamc m cahitlerin balatt gerilla dire
niinin giderek bym esini tetikledi. M cahitler ok gemeden CIAdan
silah destei almaya baladlar. Aktlan kaynak 1981de 30 milyon dolar
dan 1985te 280 milyon dolara frlad. slamc ayaklanma ve Amerikan
silahlar bileimi, Sovyet igalini krd. 1988 baharnda balayan Rus bir
liklerinin geri ekilmesi sreci ertesi yl tam am land.
Afgan Savann sona ermesi, Stalinizm in Rusya ile Dou Avrupadaki
lm cl kriziyle ayn zam ana rastlad. 1985te Sovyetler Birlii nin lideri
olan M ihail Gorbaov, 1987 ile 1988de glasnost (aklk) ve perestroy-
ka (yeniden yaplanm a) politikalarn ilan etti. Amac, ynetim deki
brokrasinin hem lke iinde hem de yurtdnda elinde tu ttu u gc
tehlikeye atan ekonom ik krizle baa km ak zere yukardan kontrol
l bir reform yapm akt. Olaylar hzla kontrolnden kt. Rejim iinde
ba gsteren derin atlaklar, 1920lerden beri grlm em i kitle protes
tolarna im kn verdi. Yekpare yap atrdam aya baladka, daha m ahir
brokratlar kendilerini reform cu ve m illiyeti olarak yeniden ne
kardlar.
Bunlarn en m ahiri, Gorbaov ile aras bozulup Sovyet Komnist
P artisinden kopan bir siyaseti olan Boris Yeltsin idi; 1989da Moskova
milletvekili seildi ve ardndan 1991de Rusya devlet bakan oldu.
Sovyetler Birlii artk farkl cumhuriyetlere blnyordu. Emperyalist
hegemonun krize girmesiyle birlikte Dou Avrupa halklarn esare
te m ahkm eden dardan asker m dahale tehdidi de ortadan kalkt.
Ekonom ik kriz, bocalayan iktidar ve reform dedikodular bileimi bir
patlamayla sonuland. Bomba m ekanizm asn harekete geiren sklkla
olduu zere kk bir aygtt.
1989 Haziran ay sonunda, Avusturya-M acaristan snrnda tm
Avrupa lkelerine ak bir piknik dzenlendi. 1948den beridir kapal
olan snr, kk delege gruplarnn geiine izin vermek zere bu etkin
lik iin ald. Haber hzla yayld ve binlerce Dou Alman snr kapsnda
topland. Macarlar kitlenin gemesine engel olmadlar. lk nce birka yz
 Ye ni D n y a D z e n s i z l i i , 371

kii geti, ardndan binlercesi geldi; sonunda 40.000 kadar Dou Alman,
Austos-Eyll aylarnn 6 haftalk zam an dilim inde Batya kamt.
Ekim ayna gelindiinde, Dou Avrupa genelinde eyleme geen kitleler
nne geilmez bir sele dnmt. Ama imdi m ilyonlarn sokaa k
masyla artk am alar kam ak deildi. 4 Kasmda Dou Almanyann
kalbinde bir m ilyon insan gsteri yaptnda, Gitmek istiyoruz slogan
lar yerini Kalmak istiyoruza brakm t. Ka devrim e dnmt.
Eski rejimler dom ino talar gibi devrildiler. Polonyal liderler, Ocak
ayndan beridir Dayanma ile grmeler yapyorlard. M acaristan,
yaplan seimlerle 7 Ekimde parlam enter demokrasiye geilmesini ve
23nde Stalinist rejimin sona erdirilm esini onaylad. 9 Kasmda Berlin
yeniden birleti ve 10unda Bulgar diktatr Todor Jivkov devrildi. ekler,
Kadife Devrim lerini 28 Kasmda zaferle sonulandrdlar. Yalnzca
Romanyada rejim ayakta kalm ak iin kararl bir aba gsterdi. Ama reji
m in nefret edilen gizli polis aygt Securitate etkisiz hale getirildi ve ka
maya alrken yakalanan Nikolay avuesku derhal yarglanarak kars
Elena ile birlikte kuruna dizildi.
1989 devrim leri, kitle eylemi asndan byk zaferleri temsil eder.
Ama sonular snrlyd. Moskova, Berlin, Budapete, Varova, Sofya,
Prag ve Bkrete kalabalklar zgrlk ve refah istiyorlard. Sonuta elle
rine geen olduka snrl oldu. Devlet brokratlar, yeni dnemin parla
menter siyasetileri olarak yine sahneyi igal ettiler. Devlet gdml ka
pitalizm yeniden dzenlenerek neoliberal kapitalizme dnt. Stalinizm
ideolojisi skartaya karlrken Bat tarz zgrlk ideolojisi benim sen
di -am a Souk Sava ikinci benlii gibi onun da hayal rn bir um ut
olduu kefedilecekti.
Ne yanl gitmiti? Neden devrim ler halkta hibir canlanm a yaratm a
mt? Bu kadar gl snf mcadeleleri nasl olm utu da parlamenter
siyasetin kasvetli rutinlerine ynlendirilebilmiti?
Sovyet emperyalist gcn ana payandasnn yklm as ve devlet-kapi-
talist rejimlerin ilerinin tam am en boalmasyla birlikte snrl bir basn
bile bu rejimlerin yklmasna yetm iti. Ama Souk Sava ideolojisi ve ne
oliberal kresellemenin hzla ilerlemesi, Dou Avrupa sosyalizmine al
ternatifin Bat tarz, serbest piyasa kapitalizmi ve parlam enter demokrasi
olmas gerektiini ima ediyordu. Hem gei srecini ynetmek, hem de bu
alternatif grn reklam n yapm ak eski ynetici snfn karnayd. Bu
yolla ou m aln m lkn, gcn ve ayrcalklarn korudu. 1989 siyasi
devrim lerinin geliip toplumsal devrim e dnmesi baaryla engellendi.
372 | M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

9/11, Terre Kar Sava ve Yeni Emperyalizm

11 Eyll 2011de El Kaide yesi terristler, New Yorktaki Dnya

Ticaret M erkezinin kiz Kulelerine, Virjinya Airlingtondaki Pentagon
kompleksine ve W ashingtondaki Kongre Binasna saldrm ak amacyla 4
A m erikan uan kardlar. Bu saldrlardan baarl oldu: Pentagon
ar hasar grd, uaklarn arpt kiz Kuleler ksa srede ykld ve
3.000 kadar kii ld.
9/11 Amerikan ynetici snf iin bir armaand: El Kaideden bin
lerce kez daha lmcl olan kendi saldrgan tutum larn, Terre Kar
Sava ad altnda yeniden piyasaya srdler. Yeni emperyalist savalarn
hakl gstermek iin ihtiya duyduklar tehditleri ve dm anlan uy
durm alarna yardmc oldu bu olay.
Terre Kar Sava, neoliberal kapitalizm in jeopolitik elenii
dir. Neoliberalizm, ekonomileri enkaza evirir ve hayatlar karartr.
Toplumlar param para ederek devrimlere ve savalara yol aar. A rdndan
byk gler, kresel sermayenin karlarn korum ak iin mdahale
ederler. Terre Kar Sava onlara hem m dahale iin gncel bir ereve,
hem de Souk Savan sona ermesinden bu yana silah harcam alarn yk
sek tutm alarna temel bir gereke salamtr.
Devlet gdml kapitalizm Dou Avrupada dalr, p arti brokrat
larndan oluan eski sekinler dnm geirip neoliberal oligarklarn
oluturduu yeni sekinleri meydana getirirken, ekonomiler batan aa
km t. 1989dan on yl sonra Rus ekonomisi %40 klm t. Dou
Alm anyada isizlik oranlar %20yi amt. Yugoslav yaam standartlar
sadece iki yl iinde yarya gerilemiti.
Ekonomik ve toplum sal altst olular eski Komnist rejimlerle snr
l deildi. Devlet gdm l kapitalizm modeli, tm dnyada yerden yere
vuruluyordu. M srdan H indistana, Latin Amerikaya kadar her yerde
devlet iletmeleri elden karlm, kam u hizm etlerinin ii boaltlm ve
refah devleti politikalarnn alt oyulmutu.
Kresel finans kapitali temsil eden Dnya Bankas ile Uluslararas
Para Fonu (IMF), neoliberal erdemin en nemli pazarlayclar olmutu.
Yapsal uyum p ro g ram larn (kelime oyununun altna bakarsak neoli
beral kesintileri) kabul edenler finansa, teknolojiye ve yatrm lara eriim
le dllendiriliyordu. Kabul etmeyenler grmezden geliniyordu.
1980lerde yapsal uyum deneyimi yaayan 76 lkenin neredeyse ta
m am , 1970lerin bym e oranlarn yakalayamad. Sonu, Afrikallarn
%55inin, Latin Am erikallarn ise %45inin yoksulluk snr altnda ya
 Ye n i D n y a D z e n s i z l i i j 373

amaya terk edilmesi oldu. Toplumsal gerilimler birok ynden patlad.

Yugoslavya, neoliberal kaosun rnek vakas olarak ele alnabilir.
Ar borlu Yugoslavya devleti paralanrken Batl bankalar lkenin
yeni kredi alm asna engel oldular ve IM Fnin dayatt yapsal uyum ,
lkenin kopma noktasna gelen paralarn durgunlua srkledi.
Kendilerini milliyeti siyasetiler olarak yeniden pazarlayan parti siyaset
ileri, gemie gmlm kim likleri canlandrdlar. A rdndan, Avrupada
1945ten beri grlm emi bir soykrm n ve etnik tem izliin damgasn
tayan korkun i savalar blgeyi darm adan etti. Bu durum , insani
m dahale ve bar koruma maskesi altnda yeni t r bir Bat em per
yalizmine uygun bir deneme alan salad. Souk Sava dnem inin ABD
hkim iyetindeki asker ittifak olan NATO imdi 1989 sonrasnn Yeni
Dnya Dzeninin asker bekisi olarak yeniden ekillendiriliyordu.
Srbistan, Bosna Sava (1992-95) ve Kosova Sava (1999) srasnda
NATO uaklaryla bombaland. Batl glerin amac, devlet gdm l
kapitalizmden neoliberal kapitalizme geii idare edip yabanc sermaye
asndan gvenli olacak istikrarl bir siyasi ortam yaratm akt. Tony Blair,
Kosova Sava srasnda ikago Ekonomi Kulbnde yapt bir konu
mada yeni emperyalist doktrini ilan ediyordu:
imdi hepimiz enternasyonalistiz ... Zenginlemek istiyorsak kresel pazarlara
katlmay reddedemeyiz ... Eer hl gvende olmak istiyorsak, dier lkelerde
yaanan atmalar ve insan haklar ihlallerini grmezden gelemeyiz. Yeni bir
uluslararas toplum doktrininin ilk admlarna tanklk ediyoruz ... Kresel
finans piyasalar, kresel evre, kresel gvenlik ve silahszlanma meseleleri:
Youn bir uluslararas ibirlii olmadka bunlarn hibiri zlemez.

Blair, emperyalistlerin tarih boyunca ahit olduumuz kibrini ak

ediyordu. Biz derken neoliberal burjuvaziyi kastediyordu. Onun ulus
lararas toplum u, byk gler demekti. 2003te Irak a kar balatlma
sna yardm ettii byk sava bunu aka ortaya koydu. Bu sava, yeni
emperyalizmin rtn ispatlama abasyd.
Bugn kresel barn nndeki en byk tehdit ABDdir. Bunun se
bebi ABDnin ekonom ik olarak gerilerken asker olarak egemenliini ko
rumasdr.
Amerikan ekonomisi, II. Dnya Sava srasnda ylda %15ten fazla
bym t. 1945e gelindiinde dnya retim inin %50sinden fazlasn
gerekletiriyordu. Bu pay 1980de yaklak %30a, gnm zde %20ye ge
rilemitir. te yandan ABDnin silah harcamalar, 1945 sonras dnemin
genelinde grece yksek dzeyde kalm tr. Son 20 ylda, tm dnyann
te birini bulm aktadr. ABDnin silah harcamalar, 1999da inin 3,
Rusyann 8, rann 40 ve Irak n 200 katyd. ABDnin savaln ite
3 7 4 M a r k s i s t D ny a Tarihi

bu elikili eleme (greli ekonomik gerileme ve m utlak asker stnlk)

aklar. Gerileyen ekonom ik gc telafi etm ek amacyla asker g ne
karlyor.
Tartmasz en nemli kresel meta olan petroln kontrol altna aln
mas, ABD nin stratejik hesaplam alarnn tam merkezindedir. Bilinen re
zervlerin yaklak %70inin bulunduu O rtadou bu nedenle balca odak
noktas olmaya devam ediyor.
Terre Kar Sava, slam ile Bat arasnda bir mcadele deildir.
Emperyalist sermaye adna petroln kontrol ve dier hayati karla
rn korunm as iin verilen bir mcadeledir. Ama ideolojik niteliini,
O rtadouda 1979dan bu yana yaanan siyasi gelimelerden alm akta
dr. slam, aynen Hristiyanlk, Hinduizm ya da Budizm gibi birok bi
im alabilen bir din itikattr. Olduka farkl snfsal karlar ve siyasi
tutum lar ifade edebilir. slamclk ya da siyasi slam bu nedenle tek,
birleik, rgtl bir kuvvet deildir. Afganistan Talibamn n cahilce ai
ret m uhafazakrlndan, rann mevcut rejimine, M srn grece liberal
M slm an Kardeler grubuna, Lbnandaki Hizbullah ile Filistin toprak
larndaki Hamas gibi radikal direni rgtlerine kadar birbirinden son
derece farkl gelenekler bu isim altnda toplanyor. Aslnda slamcln
siyasi tanm dan yoksun olmas onu cazip klan unsurlardan biridir.
Emperyalizme, siyonizme ve diktatrle kar kan herkese siyasi bir
snak sunabilecek konum da. Gen profesyonelleri, isiz niversite m e
zunlarn, seyyar satclar, gecekonduda yaayanlar ve ky m ollalarn
tek bir kitle hareketi altnda birletirecek gce sahiptir.
Dier, laik geleneklerin baarszl slamcln cazibesini artrm
tr. Arap milliyetisi rejimler 1956, 1967 ve 1973 yllarnda Arap-srail sa
valarnda malup oldular. Daha sonra Ira k ta Saddam Hseyin, M srda
Hsn Mbarek ve Suriyede Beir Esad rneklerinde olduu zere ac
masz diktatrlklere dntler. Stalinist izgiyi takip eden eski Arap
Kom nist Partileri, ii snf hareketlerini gvenilmez burjuva-milliyeti
liderlerin emrine sokarak taraftarlarn tekrar tekrar malubiyete srk
lediler. Say ve silah bakm ndan zayf kalan Filistinli gerillalar, Siyonist
devletin gcne kar kahram anca ama um utsuzca mcadele verdiler.
1979 ran Devrimi yeni bir yol sunuyorm u gibiydi. M ilyonlarn ka
tld kitle hareketi habis, silah stnlne gvenen, ABD destekli bir
diktatr devirdi. Herkesin kabul edecei zere slamc kar-devrim ha
reketi bir sre sonra Solu da ezip geti. slamclk bylece derinden e
likili doasn sergilemi oldu: Deiim mcadelesi srasnda farkl top
lum sal kuvvetleri bir araya getirebilmi ama ardndan iktidara geldiinde
paralanp, uzlamaz snfsal blnmelere m aruz kalmt.
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i 375

Yine de rann slamc hareketi, eski dzene bsbtn bir dn tem

sil etmiyordu. Bunun yerine, slamn yeil sanca altnda, ABD destekli
Ortadou kurgusuna meydan okuyarak rann milli bam szlnn ifa
desi haline geldi. ABDnin 1980lerin kanl savanda Ira k silahlandr
mas bu yzdendi; siper savalarnda bir milyon kiinin ld ran-Irak
Sava, ran D evrim ini fiilen snrlayan bir kilitlenmeyle sonuland.
A rdndan ABD, kendi eliyle blgenin gl adam haline getirdii Irak
diktatrn, Kuveytin petrol sahalarn ele geirmeye kalkmas y
znden alaa ediverdi. Krfez Sava (1990-91), ABDnin O rtadoudaki
emperyalist doktrininin pratik bir rneiydi: Yerel devletlerin herhangi
birinin hegemonyac g olmasn engelleyerek blgeyi blnm ve g
sz durum da tutm a.
9/11, A m erikan neokonlarna (yeni m uhafazakrlar: yeni emperya
lizm in ahin tutum lu savunucular), saldrya gemelerine izin verecek
frsat salad. Erken davranp emperyalist rakiplerin nne gemek,
blgeye Pax Americana y [Amerikan Bar] dayatmak, ABDnin hayati
petrol ve gaz rezervlerine eriim ini savunm a amal asker bir platform
oluturm ak iin ABDnin asker gc, O rta Asya ve O rtadou genelinde
ne karlacakt. Maliyeti bir milyon l oldu.
Ama Afganistan ve Irak savalar kontrolden karak, igal altndaki
lkelerde baa klam ayan gerilla ayaklanm alarna, anavatanda ise daha
nce benzeri grlm emi bir sava kart harekete yol at. Dahas, so
kak protestolarnn 2008den sonra eski kapitalizm in kalbinde yeniden
canlanp iyice glenmesi, dnya bankalar birbiri ardna iflas ederken
ve kresel ekonomi ikinci bir Byk Bunalm a doru yol alrken, kemer
skma politikalarn hedef alan yeni bir harekete dnecekti.

2008 knts: Balondan Kara Delie

Bir kusur grdm. Bunun ne kadar nemli ya da kalc olduunu bilmi
yorum. Ama beni son derece rahatsz ediyor. Neoliberal kapitalizmin nde
gelen mimar, Federal Rezervin (ABD Merkez Bankas) eski bakan Alan
Greenspan, kresel ekonomik felaketin balangcn byle anlatyordu.
Greenspanin, imdiye kadarki en byk finansal balona yapt en
tartm al katk, bankalarn m terilerinin tasarruflaryla speklatif i
lemler yapm alarn yasaklayan 1933 tarihli Glass-Steagall kanununu kal-
drmasyd. BBC Newsnight program nn iktisats Paul Mason, bunun
ve tm dzenlemelerin enlik ateiyle yaklm asnn sonularn daha
serte ifade ediyor: nsanlk tarih in in insan eliyle yaplm en byk
ekonomik felaketi.
376 | M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Britanya konut kooperatifi N orthern Rockun iflas etmesiyle Eyll

2007de kredi skmas kritik bir hal ald. Bir yl sonra dev Am erikan
yatrm bankas Lehman Brothers 3,9 m ilyar dolar zarar ettiini aklaya
rak iflasn istedi. Banka iflaslarnn zincirleme tepkime yaratacandan
korkan Greenspanin Federal Rezervdeki halefi Ben Bernanke ile ABD
Maliye Bakan Henry Paulson, 18 Eyllde u aklamay yaptlar: lke
tarih in in en kt finansal krizine doru gidiyoruz. Birka gn iinde ola
cak bir eyden bahsediyoruz.
Dnya yneticileri, bunun nne gemek iin serbest piyasac ders ki
taplarn yrtp atarak bir dizi dev boyutlu m illiletirme ve kurtarm a ope
rasyonu gerekletirdiler. Neredeyse annda 2 trilyon dolarlk bir devlet
fonu bankalara aktld -te ikisi dorudan harcama, te biri garantiler
biiminde. O zam andan bugne trilyonlarca kaynak daha aktarlm tr.
D aha nce grlmemi m iktarda devlet sermayesinin zel bankalara
pom palanmas, kresel finans sistemine istikrar getirdi. Bu ilk elde ortaya
kan kayplar kapatt ve daha da nemlisi, devletin byk bankalarn
iflas etmesine izin vermeyeceini finans kapitalistlere gstererek gveni
tazelemi oldu. Krlar zel kesime kalrken zararlar halka detildi.
Bunlardan hibiri krizi zemedi; yalnzca biim deitirmesine ne
den oldu. Grlm edik boyuttaki knt, devletlerin, irketlerin ve hane-
halklarnn finansal rezervlerini eriterek dnya ekonomisini durgunlua
srkledi. Dev bor dalar, reel ekonomiyi glgede brakyor. Bankalarn
3,4 trilyon dolar kaybettii tahm in ediliyor. Trilyonlarca dolar kt bor
lar* var. Bu yzden bankalara aktlan devlet kaynaklar dpedz kara
deliin iinde kaybolup gitm itir. Daha kts, banka borlar artk dev
let borcuna dnmtr. Bankalarn iflas riski bylece devletin iflas
olasl halini almtr.
Krizin (kredi skmas, knt ve durgunluk) kkleri 1970lerde ya
tyor. Britanyada Thatcher ve ABDde Reagan, krlarn dkl ve b
ym enin yaval sorununu zmek iin sendikalara, cretlere ve refah
devletine cepheden saldr balattlar. Ama toplum un refahn, emekten
sermayeye gidecek ekilde yeniden bltrm ekti. A rtan krlarn giri
imcilii, yatrm lar ve bymeyi tevik edeceini sylyorlard.
Ama bu, iki ucu keskin bir politikayd. Kapitalistler kendi firm ala
rnda cretleri dk tutm aya alrken, rettikleri mallarla hizm etlerin
satlabilmesi iin baka yerlerdeki iilerin cretlerinin yksek olmasn
isterler. 1979-2007 neoliberal ekonomisi, artan gelir eitsizlii ve yetersiz
talep yznden rayndan kma tehlikesiyle kar karya kalm t.

p h e li a la c a k -ev.
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i 377

Yllk byme hzlar hikyeyi aklyor aslnda. II. Dnya Sava s

rasnda silah retim inin salad itkiyle ABDde bym e oran %5,9a
ykselmiti. 1960larda, Byk P atlam ann doruunda %4,4 dzeyinde
kald. Ancak, 1980li ve 1990l yllarda %3,1e dt. 2000lerde sadece
%2,6 idi.
Hepsi bu kadar da deil. 1960larda bym enin ou reel ekonomi
deydi -fiil kullanm a ynelik m allarla hizm etlerin retilm esi. 2000lerde
kayda geen bym enin ou fiktif idi, nk zayf talep sorunu ancak
borlarda muazzam artla zlm t.
Ekonom inin finansallamas suni bir talep yaratm t. Piyasann ku-
ralszlatrlmas, dk faiz oranlar (ucuz para), finansal yenilik ve
artan hanehalk borlar nihayetinde sistemin tarihinde grlen en b
yk balonu yaratt. Elektronik kredi-para ekonomiyi istila etti. Bylece
talep canlandrld, fiyatlar artt ve frsatlar pastadan dilim kapmak iin
koutular. Bu, sahte zenginlikten oluan devasa bir balona dnt.
nsanlar var olmayan bir paray harcyorlar diye ekonomi byyp
duruyordu. Krediler, srf kredi bolluu yznden deer kazanan varlk
larla teminat altna alnyordu: Klasik, kendi kendini besleyen, speklatif
bir lgnlk. D uraan gelirler, kolay kredi ve artan ev fiyatlar yznden
gelimi dnyann birok yerinde iiler ar bor yk altna girdiler.
Krediyle satn alan iiler, finansal trevlerden, tem inatsz borlardan ve
imi varlk deerlerinden oluan, tepetaklak dnm devasa bir piram i
din temeli oldular.
Ortalam a A m erikan hanehalk bor m iktar, 1970ler ile 2006 arasn
da iki kattan fazla artt. Toplam bor m iktar, 1980lerin banda ABD
m illi haslasnn 1,5 katndan 2007de 3,5 katm a kt. ABDde 1950le-
rin banda %15 dzeyinde olan finans sektrnn krlar iindeki pay,
2001de %50ye yaklamt.
Cokunluun doruk noktasnda her trl lgnca plan m akul gz
kr. Bankalar, geri deyecek gc olmayanlara ipotek kredileri verme
ye baladlar. Bu ikinci kalite kredilerin deeri, 2000 ile 2007 arasnda
%230 ykseldi. A rdndan, ikinci kalite krediler daha kaliteli kredilerle
birlikte paketlendi ve bu finansal trevler memnuniyetle kabul edildi.
Trevlerin ana fikri riski datmakt. Finansal hizm etler sektrnn
zekice bir yenilii olarak grlyorlard. Gerekte yaptklar, tm banka
clk sistemine kt borlar bulatrm ak oldu.
Panik ite bu ikinci kalite ipotek piyasasnda balad. Tketici tale
bindeki bir yavalama ve konut fiyatlarnn gevemesi imdi ikinci kalite
kredileri kt bor gibi gsteriyordu. kinci kalite piyasasnda balayan
panik, toksik borlarn btn bankaclk sistemine ne lde sirayet et
378 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

tiiyle ilgili kayglar yznden kresel finans piyasalarn kasp kavuran

bulac bir hastala dnt. Dnya bankaclk sisteminin aslnda spe
klasyondan, iirilmi deerlerden ve kttan varlklardan oluan gs
terili bir devasa yap olduu birdenbire ortaya kt.
kntye finansallama yol at. Ama banka borlar olmasayd patla
ma da olmayacakt. Ksacas sistem iten ie hastalklyd. 1970lerden beri
dir dk krlar, ar kapasite ve eksik tketim le kuatlmken talebi canl
tutm ann tek yolu borlar ykseltmek olmutu. Finansal speklasyon bu
nedenle iip dev bir balon oluturmutu. Gsterili neoliberal d grn
n arkasnda yatan gerek, srekli bor ekonomisinin hastalkl haliydi.
f imdi sorun, kntnn yan etkilerinden ibaret deildir. Neoliberal
patlam ann bizzat m otorunun (bor ve speklasyon) dalm olmasdr.
Bankaclar, bankalar batm ann eiine geldii ve borlarn geri dene
bileceine inanm adklar iin kredi vermeyi reddediyorlar. Sanayiciler,
piyasalar ve krlar km olduu iin yatrm yapmyorlar. Tketiciler,
boazlarna kadar borca battklar ve ilerini kaybetme korkusuyla yaa
dklar iin harcam alarn ksyorlar. Hkm etler, devletin iflas tehlike
sini savuturm ak iin kesintiler yapmay ve ekonomiyi soutmay planl
yorlar.
Finansal krize speklasyon, agzllk ve kum arhane lgnl neden
olmutur. Bu kriz bize piyasalarn kuralszlatrlm as, dk faiz oran
lar, finansal yenilik ve ykselen borlar yoluyla bu kuvvetlerin babo
brakld dnemin artk sonuna geldiimizi gsteriyor. Sonuta insan
l kinci Byk B unalm a srklemitir. Sistemin tarihinde grlen en
byk ve en zorlu krizle kar karyayz.

kinci Byk Bunalm

Bankaclk sistemine trilyonlarca dolar aktlm as krizi zp by

meyi yeniden salayamaz. K urtarm a operasyonlarnn tek yapt, iflas
etm i bir sistemin yere serilm esini geciktirmektir. Bu operasyonlar, ne
oliberal kapitalizmin vahim ekonomik kn nlemek ve uluslarara
s ynetici snfn m lkn, iktidarn ve ayrcalklarn korum ak zere
tasarlanm tr. Banka kurtarm alar ve kemer skma program lar, krizi
zp bymeyi geri getirm ek iin yaplmas gerekenlerin aslnda tam
tersidir.
Bankalar hl kredi vermiyorlar. Devlet kaynaklarn, borlarn d
k gstermek ve bilanolarn dzeltmekte kullanyorlar. Ekonomi dur
gunluktayken kredi verdikleri takdirde para kaybedebileceklerinden kor
kuyorlar. Herhangi bir finansal istikrar da salanm deil. Kt borlar
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i , 379

sistem iinde oradan oraya tandndan, bankalarn deme gc krizi

artk devletin deme gc krizine dnmtr. Krizin merkez ss, bu
kitap kaleme alnd srada (2012) Avrupa Birlii idi.
Avro ve AB dalm a tehlikesiyle kar karyadr. Baarsz kalan zirve
ler ve panik dngs, Avrupa bankaclk sistemini ykm akla tehdit eden
zorlu borlanma sorununu idare edecek donanm a kesinlikle sahip olma
yan, khne bir siyasi ve ekonomik aygt apak ortaya karmtr. Bir
yandan banka kurtarm a operasyonlar, bir yandan da gney Avrupann
borca dayal ekonomileri ile Alm anyann ihracata dayal ekonomisi
arasndaki dengesizlikler, Ekim 2009da AByi finansal erime tehdidiy
le kar karya brakt. O zam andan bu yana (krlganlk srasna gre)
Yunanistan, Portekiz, spanya ve talya, kn eiinde bocalayp du
ruyorlar.
AB, IMF ve Avrupa Merkez B ankasnn (Troyka) bu krizi zme a
balar yldr tm yle etkisiz kalm tr. Mesele, ar bor yk altnda
ki lkeleri, bankalara faiz demeye devam edebilsinler diye kurtarm ann
anlam sz olm asndan ibaret deil. Bunun bedeli olarak ar kemer skma
nlemleri talep edilmesi de ters tepm itir. Kemer skm a politikalar in
sanlarn hayatlarn mahvettii gibi ekonomileri de batan aa enkaza
eviriyor. H km etlerin kesintiler yapmasyla pazarlar daralyor, firm a
larn satlar geriliyor, cretler drlyor ve iiler kovuluyor. Talep
iyice azalyor. Bir gerileme sarmal aa kyor. 1930larda ekonomik
durgunluu srkleyen bu mekanizmayd. Yneticilerimiz kinci Byk
Bunalm piiriyorlar.
Dahas, kemer skm a politikalarnn yol at deflasyonun ar dar
besi altnda ekonomi kldke bor yk byyor. Bu birok yolla olu
yor. Birincisi, daha fazla firma ve hanehalk iflas ettike tahsil edilemeyen
borlar artyor. kincisi, vergi gelirleri dp sosyal yardm giderleri yk
seldike hkm etler daha fazla borlanm ak zorunda kalyor. ncs,
kemer skma politikalar, ekonomiyi ktrm brakarak yatrm c gve
n ini zayflatyor ve borlanma m aliyetini artryor. Son olarak, ekonomi
daraldka mevcut bor yknn greli arl artyor ve henz kapa
tlm as m m kn olmayan borlar telemek iin daha fazla borlanmak
gerekiyor. Ksacas borlar, bunalm daha da arlatryor. Borlarn
azalmas iin ekonom inin bymesi gerekiyor.
Bu basit gerein kantlarn tm evremizde grrz. Yunanistan,
Troykann baarszlnn patlak verdii yerdir. K urtarm alar sayesinde
Yunanistan kreditrlerine deme yapmaya devam ederken kemer skma
nlemleriyle ekonom inin iinin boaltlmas, yeni kurtarm alar ka
nlm az oldu. 2009 sonunda Yunanistann toplam borlarnn GSYHye
380 j M a r k s i s t D n y a Tar i hi

oran %130 civarndayd. ki buuk yllk kurtarm alarn ve kemer skma

politikalarnn ardndan bu oran %190a ykseldi. Bu neden oldu? nk
Y unanistan ekonomisi, kemer skma nlem lerinin uyard %20lik bir
GSYH dne m aruz kald.
Yunanistan yalnz deildir. rlanda, 2008de finansal kntnn ba
lamasyla iddetle sarsld. Kemer skma nlem lerinin uyguland bt
elerle ekonomi 2009da %8,5, 2010da %14 kld. Portekiz, spanya,
talya ile birlikte Yunanistan ve rlanda, yelpazenin en ucunu temsil edi
yorlar. Ama bir btn olarak Avrupa giderek daha derin bir durgunlu
a srkleniyor; kta genelinde ortalam a %10 dzeyinde olan isizlik,
Yunanistan ile spanyada %25i buluyor. M ilyonlarca kii dk cretli,
yar zamanl, sreksiz ilerde almaya m ahkm durum da nk baka
seenekleri yok (gizli eksik istihdam dzeylerinin ykseklii, bugnk
krizin belirgin bir zellii). Avrupal genler iin gelecek zellikle ka
ranlk gzkyor: arayan her drt kiiden birisi i bulamyor -b u oran
rlanda, Portekiz ile talyada te bire, Yunanistan ile spanya da ikide
bire kyor. Azrailin aram zdan seip aldklar da toplumsal krizin bir
ls: Yunanistanda intihar oran bir ylda %40 artt.
Bankaclk knts doal bir felaket deildi: Neoliberal ideolojiyi
temel alan kum arhane ekonomisinde speklasyonla agzlln neden
olduu, insan eliyle yaratlm bir felaketti. Girdiimiz bunalm da doal
bir felaket deildir: H km etin dayatt kemer skma nlem lerinin do
rudan sonucudur. nde gelen anayolcu iktisatlardan, ngiltere Bankas
Para Politikas Kom itesinin eski yesi David Blanchflowern aklad
zere:
Derin bir resesyon yaanrken karlacak birinci ders, patlama evresine ge
linceye kadar kamu harcamalarm kesmemelisiniz. Bunu bize Keynes ret
ti. Kesintilere ok erken bavurmanz, ekonom iyi bunalma srkler. Bu ise
hzla ykselen isizlik, toplumsal karmaa, artan yoksulluk, gerileyen yaam
standartlar ve hatta aevleri demektir.

Kapitalist snf asndan sorun, Keynesi stratejinin bizzat tehlikeli

olmasdr. Devlet borlar, finans piyasalarnda tpk dierleri gibi satl
mas gereken bir metadr. Eer kamu harcam alarn karlam ak iin bte
aklar rekor dzeylere ularsa, tem errt riski artar, krediler pahallar
ve yle bir noktaya gelinir ki gven buharlar, devlet borlar satla
maz olur. Byle bir durum da devletin iflas, Blanchflovvern kemer skma
rejim inde ngrd ekonom ik erim enin ve toplumsal isyann habercisi
olur. Yunanistan, bu ikilem in en somut rneidir.
Dolaysyla neoliberal sekinler, zenginliklerinin dayana olan siste
m in elikileri iine hapsolup kalmlardr. D urgunluktan km ann tek
 Yeni D n y a D z e n s i z l i i I 381

yolu yeni bymeye yatrm yapmaktr. Ama bu, finans kapitalin zel
m lkiyetinin dayatt snrlamalar ierisinde yaplamaz.
Bu, baka bir yne doru giden dnyaya iaret eder: Faizmle savan
barbarlna doru. Demokrasi zaten Avrupa genelinde saldr altndadr.
Ekonomik karar alma gc, kck bir neoliberal siyasetilerle banka
clar zm resinin elinde toplanmtr. Bor geri deme ve kemer skma
program larna kar klmas, alayc haykrlarla ve finansal Maher
tahm inleriyle karlanyor. Hem Yunanistan hem de talya rnekleri, pi
yasa gvenini yeniden salama grevinin, seilmi hkm etler yerine
dardan dayatlan bankaclar rejimine verilebileceini gstermitir.
Ayn zamanda irketler daralan piyasalarda kr iin birbirleriyle re
kabete tututuka sava olasl da artyor. Krizle bouan ve rekabetin
giderek sertletii bir dnyada ekonomik gc azaldka ABDnin ezici
asker gcn (ok ge olmadan nce, snai ve finansal gerilemeyle an
m adan nce) kullanm asnn batan karc cazibesi artacaktr.
ABD ile in arasndaki soukluk, dnyann en derin jeopolitik ya
rlm asna yol aabilir. inin bymesi, dk maliyetli ihra rnlerin
den besleniyor. Bunun sonucunda in, 2009un balarnda tahm inen 2,3
trilyon dolarlk dviz rezervine sahipti. Bunun 1,7 trilyon dolarlk ks
m dolar cinsinden varlklara yatrlm durumdayd. Dolaysyla inin
tasarruf bolluu, ABDnin borlarna kefil olup inden yapt ithalat
finanse etmekte kullanlyor. Ekonomik gcn, gerileyen bir emperyalist
gten ykselen bir bakasna kaymasn yanstan bu byk dengesizlik,
fazlasyla istikrarszlk yaratyor. 2008 finansal kntsnde rol oyna
yan etkenlerden biri de buydu.
Ayn zamanda in kapitalizmi, dnyann drt bir yannda hayati
hammaddelere ulam n gvenceye alm ak iin saldrya gemitir. New
York Timesm aklad zere anlamalar, inin petrol gibi doal kay
naklar uzun yllar boyunca avucunda tutm asna odaklanyor. Bunalm
koullarnda bu, dnyann yeniden taksim edilmesi amal bir emperya
list savaa malzeme olabilir.
Ekonomik gerilemeyi sona erdirm ek iin borlar silmek, bankalara
el koymak, zenginlerden vergi almak, i olanaklarna, hizm etlere ve yeil
geie' yatrm yapm ak gerekiyor. Bunu yapmak iin finans kapitalin sal
tanatn ykp, ekonomiyi dem okratik kontroln emrine vermek zorun
ludur. Seimin barbarlkla sosyalizm arasnda olduu 1930lara benzer
ekilde siyaset belirleyici olacaktr.

E k o lo jik o la ra k s r d r le b ilir b ir e k o n o m iy e g e i -ev.

 SONU

G elece O lu tu r m a k

< -
r

D nyann Zenginlii
Tarm Devrimi ile nemli lde retim fazlas (artk zenginlik) birik
tirm enin ilk kez m m kn olmasndan beridir, son 5.000 yldr insanlk,
ihtiyacn ortadan kaldrlm as dorultusunda eitsiz ve belirsiz bir iler
leme gstermitir. Buna tarihin m otoru (teknolojik ilerleme, ynetici
snfn rekabeti ve snflar arasndaki mcadele) yn vermitir; bu meka
nizm alarn ileyii, zellikle de birlikte ileyii gerginliklerle dolu oldu
undan eitsiz ve belirsiz olagelmitir.
Son 250 ylda, Sanayi Devrim inin bandan itibaren deiim in hz
fark edilir ekilde artm tr. Dinam ik rekabeti sermaye birikim i sistemi,
hzl ve ard arkas kesilmeyen yeniliklerin ekillendirdii bir kresel eko
nom i yaratmtr. nsan zeks ve alkanl bizi herkesin bolluk iinde
yaayabilecei koullarn eiine getirmitir.
Yine de ekonomiye ikin potansiyelin tam am ortaya karlm de
ildir. Aksine hl sm r ve yoksulluk, emperyalizm ve sava, ktlk ve
hastalk var. Kitab kaleme aldm gnlerde, Britanyada engelli yoksul
lara denen acnacak para yardm lar iptal edildi; iflastan kurtarlm
bankaclar bu sayede kendilerine milyonlarca sterlinlik ikram iyeler ver
meye devam edebilirler. Ayn gnlerde Y unanistanda, ky-ar [offshore]
vergi cennetlerinde ikam et eden milyarder speklatrlere yaplan deme
ler aksam asn diye ortalam a cretlerde te bir kesinti yapld. Biraz daha
uzakta, ABDnin orta blgelerinde iftiler yenilecek m sr yerine yakt
olarak kullanlacak soya yetitirdiklerinden, Dou Afrikada hastalktan
karnlar imi bebekler alktan alyorlar. O rta Asyada baka bebekler,
dnyann br ucundaki Pentagon, yaadklar kyleri terrist bir tehdit
olarak grdnden bom balarla param para ediliyorlar.
 Gelecei O l u t u r m a k 383

Daha nce grlm emi bir yapabilme-bilgisi ve zenginlik kaynaklar

yarattk -ortaklaa insan emeinin be bin yllk abasnn meyveleri, ne
var ki bu kaynaklar hibir retken faaliyette bulunm ayan ok kk bir
aznln agzllne ve iddet eylemlerine gidiyor. Bu kitabn ama
larndan biri, dnyann neden bu halde olduunu aklam akt. Bir dier
amacmz, ilerin aslnda farkl olabileceini gstermekti. A rgm anm zn
merkezinde, insanlarn kendi tarihlerini yapt basit olgusu bulunuyor.
Ama insanlar bunu kendi setikleri koullarda yapmazlar. Yaadklar
an ekonomik, toplum sal ve siyasi yaplar onlarn eylemlerinin er
evesini izer. Ama bu kstlara tabi olan (aslnda bu kstlar yznden)
insanlar, bir dizi seenekle kar karya gelirler. Kimi zaman harekete
gemeyip raz olmay seerler. O zam an bakalarnn, yneticilerinin,
insanln kaderini izmeyi kendilerine hk gren yarglarn aldklar
kararlarn klesi olarak, tarihin kurbanlar olmaya devam ederler. Kimi
zam an, belki de pek nadiren, rgtlenip kavga etmeyi seerler. Yeterince
sayda insan bu seimi yaptnda kitlesel bir hareketi oluturup tarih bir
kuvvet olurlar. te o zam an yeryzn titretirler.
ok nemli seimler yapmamzn gerektii bir yol ayrmndayz. Ya
kemer skmaya ve yoksullua, tuhaf ve artan toplumsal eitsizlie rza
gsterip byk bir olaslkla faizmle savan karanlna gmleceiz;
ya da kapitalizmin en yeni krizinin onun en son krizi olmas gerektiine,
bankaclarla sava aalarnn iktidarn devirm ek zorunda olduumuza
karar verip demokrasi, eitlik ve (kr iin deil) ihtiyalarn karlanmas
iin retim i temel alan yeni bir toplum kuracaz.

C anavar
Dnyay deitirm ek iin onu anlamalyz. Canavar ldrm ek iin
onun doasn bilmeliyiz. Bugnn kapitalizmi, M arxn 19. yzyln or
tasnda ya da Leninin 20. yzyln banda analiz ettii sistemden fark
ldr. Ama ayn zam anda ayndr da. Tarihin en dinam ik ve toplumsal
sistemi olarak kapitalizm , yerkrenin en uzak kelerini iine ekerek,
hep daha fazla insan hammaddesi yutarak, amansz genilemesinde yo
luna kan her eyi ezip geerek byyor ve eklini deitiriyor. Gene de
her zaman olduu ey olarak kalyor: Rekabeti sermaye birikim i sistemi;
kendi bana bir ama olarak, bir plan ya da herhangi bir ama olmakszn
zenginliin hi durm akszn zenginlik dourduu bir sistem. Canavarn
kara yrei de hep ayn: Kr peinde koma.
Kapitalist sistem, geliim tarihinde be farkl evreden gemitir.
Bunlarn her birinde bir sonraki evreye geie iddetli ekonomik, top
384 M a r k s i s t D n y a Tarihi

lumsal ve siyasi krizler vasta olmu; sistemin yeni ileyi tarzna nce
kresel ekonominin baz blgeleri nclk etm i ve ardndan rekabetin
basksyla bu tarz dier yerlerde genellemitir. Dahas her gei, nceki
evrenin ana zelliklerini yeniden dzenlenmi bir biimde korum utur;
kapitalist geliim hem birikim li hem de dntrc olmutur. Bu evreler
yle zetlenebilir.

Tccar K a p ita lizm i (yaklak 1450-1800)

Zenginliin ou halen kapitalizm ncesi snflar tarafndan retili

yordu ama tccar kapitalistler, uluslararas pazarlarda ya da denizar ti
carette ya da bamsz zanaatkrlarn retim ini rgtleyip pazarladklar
eve i verme sisteminde arac olarak kr biriktirdiler.
te bu dnemde zincirlerinden kurtulan yeni toplumsal kuvvetler,
byk burjuva devrim lerine (Hollanda, ngiltere, Amerika ve Fransa);
uzun 18. yzyl (1688-1815) boyunca Britanya ile Fransa arasnda arka
arkaya patlak veren im paratorluk savalarna da g saladlar.

Sa n a yi K a p ita lizm i (yaklak 1800-75)

Sanayi kapitalistlerinin, buhar gcne ve emekten tasarruf salayan
yeni makinelere dayal kitlesel retime uygun fabrikalar kurm alar, hem
lke hem de smrge pazarlarnda rekabete tutuan bir yn kk ve
orta lekli firm ann ortaya kmasyla sonuland.
Fabrika sistemini vcuda getiren Sanayi Devriminde ncl
Britanya yapt. Bu, ilk nce bamsz zanaatkrlarn yoksullamalarna
direni gstermeleriyle, ardndan da yeni fabrika proletaryasnn rgt
lenmeye balamasyla iddetli snf mcadelelerini tetikledi.
Sanayileme, rekabet basksnn hem m odern devletlerin hem de bir
leik ulusal pazarlarn yaratlm asn dayatmas nedeniyle burjuva devri-
m inin ikinci evresi (talyan Risorgimentosu, Am erikan Sava, Meiji
Restorasyonu, Almanyann Birlemesi) iin gerekli balam da hazrlad.

E m peryal K a p ita lizm (Yaklak 1875-1935)

1873-96 Uzun Durgunluu, karteller eklinde rgtlenmi dev tekelci

firm alarn egemenlii altnda olan; bankalarn finanse ettii; devlet iha
leleri, uluslararas satlar ve denizar smrgelerle baml devletlere
sermaye ihrac temelinde genileyen bir ekonomi yaratmt.
Yeni sermaye birikim i merkezleri hzla geliti. Almanya ile Am erikann
retim i Britanyay geride brakt. Bata Almanya ile Britanya arasnda
 Gelecei O l u t u r m a k 385

olm ak zere emperyalist gerilimler I. Dnya Sava ile patlak verdi -ilk
m odern, sanayilemi matriel sava.
Bu dnemdeki hzl sanayilemenin rn olan yeni emek hareketleri
(sendikalar ve sosyalist partiler), birbiri ardna gelen snf mcadelesi dal
galarnn rgtsel tem elini oluturdular -zellikle de 1917-23 arasnda.

D evlet G dm l K a p ita lizm (ya kla k 1935-75)

Rusya, devrim in yenilgisinden sonra yeni bir kapitalist gelime m o
deline nclk yapt. Tecrit edildii, yoksullat ve dm anlarla evrili
olduu iin Rusya hzla sanayilemek ve asker gcn gelitirm ek zorun
dayd. Ama zel kesim kapitalizmi ok zayf olduundan devlet dev bir
kapitalist iletmeye dnt.
Bu model, dnyann drt bir yannda aynen ya da ksm en kopyaland.
etken belirleyiciydi: II. Dnya Sava ile Souk Sava srasnda daim
silahlanm a ekonom isinin buyruklar; 1945ten sonra radikalleen, m i
litan ii snfnn tam istihdam ve refah sistemi reformu talebi basks;
1950li ve 1960l yllarda yeni bam szlklarn kazanan nc Dnya
lkelerinin hzl ekonom ik gelime arzusu.
Devlet gdm l kapitalizm, 1948-73 Byk Patlam asna dayanak
oluturdu. Ama nkleer silahlara sahip iki blok arasnda blnen dnya,
nc Dnyada birbirini takip eden smrge ve veklet savalarnn
yara izlerini tayordu. Bu, Afrika ile Asyada resm smrgelikten kur
tulm ann gerekleip yeni bamsz devletlerin kurulduu balam ortaya
kard.
Ama insanln ou yoksulluk ekmeye devam etti. Ekonom ik pat
lama, nkleer fzenin ucunda dengede durduundan srdrlebilir de
ildi.

N eoliberal K a p ita lizm (yaklak 1975ten itibaren)

Devlet gdml kapitalizm 1970lerde krize girdi. Bu on yllk dnem
de, bata Britanya ile ABDde olmak zere anayolcu siyasetiler arasn
da destek bulmaya balayan alternatif neoliberal model, 1980li yllarda
M argaret Thatcher ile Ronald Reagan hkm etlerinde devlet politika
snn temeli haline geldi. Bu model, 1989da Dou Avrupada yaanan
Stalinizm kart devrim lerin ertesinde dnyann genelinde kopyaland.
Balca amac, zenginlii cretlerden krlara, emekten sermayeye, i
ilerden zenginlere gidecek ekilde yeniden bltrm ekti. Bu eitli yol
larla yapld. Sermayenin uluslararaslamas, piyasalama-zelletirme
program lar, yeni arta el koyma biimleri ve gvencesiz alm ann art
3 8 6 1 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

mas; tm bunlarn bir araya gelmesi bu deiiklii m m kn kld. imdi

sistemin ana zelliklerine biraz daha yakndan bakalm.

Uluslararaslama: Sermayenin merkezlemesi ve younlamas yle

bir noktaya gelmitir ki hkim irket biimi, ulusal snrlarn ykarak
tm dnyay kapsayan bir pazar ierisinde okuluslu (ya da ulusal vasfn
yitirm i) bir firma olarak faaliyet gstermektedir. Gemite ayr ayr ulus
devletlerin sularna dem ir atan finans, yatrm lar ve ticaret artk kresel
lemitir. Bu, uluslararas sermaye ile ulus devlet arasndaki elikiyi id
detlendirm itir. Ayn zam anda eski, kendi kendine yeterli bloklarn da-
fir, gruplam alar zlr ve yeni glerin ykselmesiyle birlikte eskileri
gerilerken, devletler arasndaki atmay da iddetlendirm itir. Bundan
trdr ki kresel pazarn byyen anarisi, emperyal devletlerin artan
iddetiyle birlikte var olmaktadr.

Piyasalama ve zelletirme: Devletin ekonomide dorudan stlendii

rol azalm tr. M illiletirilm i sanayiler zelletirilmitir. Finansn, yat
rm larn ve ticaretin kresellemesiyle devletin zel sermayeyi dzenleme
gc zayflamtr; sermayenin yneticisi olm aktan ok onun mterisi
haline gelen devlet, sermayenin ltf na m azhar olmak iin dier devlet
lerle rekabete tutum utur. Bu durum parlam enter rejimlerin iinin bo
altlmasna, dem okratik seenein anm asna ve teknokratik-ynetsel
siyaset biim lerinin gelimesine katk yapmtr. Giderek kapitalist sper-
devlet ilevlerini stlenmeye balayan AB, AMB ve IMF gibi devletler ara
s organlarn nemini de artrm tr.

Finansallama: Hem sanayi hem de devlet sermayesinden byk l

de kopmu olan finans kapital (ya da banka sermayesi), bamsz (ve
asalak) artk birikim i iin giderek nem kazanan bir m ekanizm a olarak
ilemektedir. Finans kapitalin ykselii, tketici ve vergi mkellefi rolle
riyle iilerin daha fazla smrlmesiyle balantldr. Geleneksel, retim
noktasndaki smryle arta el koyma biim ine, tketim noktasnda
arta el koym ann grece yaygnlamas eklenm itir. arta el koyma
m ekanizm asnn i banda olduunu gryoruz: Byk irketlerin, ii
snfnn satn ald m etalara gerek deerlerinin zerinde fiyat bitii
tekelci fiyatlandrma; bankalarla dier finans kurum larnn, ii snfnn
borlar zerinden kr elde etmelerini salayan faiz; ii snfnn dedii
vergilerin, demeler, hibeler ve kurtarm alarla zel sektre geri aktld
devlet vergilendirmesi.
 Gelecei O luturm ak 1 387

Gvencesizlik: Yedek emek ordusu -isiz, yar istihdam edilen ve s

reksiz (ya da gvencesiz) istihdam edilen kitle- 1948-73 dnemiyle kar
latrldnda bym tr. Merkez ekonomilerinde bu bir yandan
piyasalama, zelletirme ve byk, iyi rgtlenmi i gcnn para
lanmasyla, dier yandan da devlet gdm l kapitalizm in refah devleti
gvenlik alarnn sistemli olarak zlmesiyle baarlm tr. Kresel l
ekte bakldnda, sermayenin uluslararaslamasyla, yeni sermaye biri
kim i m erkezlerinin bymesiyle ve kapitalistlerin retim i dk cretli
ekonomilere tama frsatlarnn artm asyla baarlm tr. Kresel dibe
doru yarta bir grup iiyi dierine kar kullanmak, kresel sistemin
ileyii asndan nem kazanmtr.
Baskc devlet: Devletin ekonomik ynetim i ve refah salama ilevleri
gerilemitir. Ama gerek sermaye asndan pazar olarak, gerekse artn
iilerden kapitalistlere aktarlm asnn kanal olarak devletin rol art
m tr. Toplumsal eitsizliin artmas, dem okrasinin anm as ve acma
sz kemer skma program larnn dayatlmas, devletin ii snfna polis
lik yapma rolnn artm as demektir. Kapitalist ynetim in temelinde hl
rza vardr ama denge giderek basknn artm asna kaymtr. Bu, artk
arlkl olarak Terre Kar Sava (yeni emperyalizmin, yksek silahlan
m a harcam alarn ve asker saldrganln hakl gstermek zere hayali
bir dm an yaratan ideolojik biimi) zerinden tanm lanan devletler ara
sndaki ilikiler iin de ayn lde dorudur.

* X- *

Bu sistem, yani neoliberal kapitalizm, imdi btn sistemi etkileyen

bir varolu kriziyle kar karyadr. K rizin ekonomik, emperyal, toplum
sal ve ekolojik boyutlar bulunuyor.
Drdnc ylnda olduumuz ikinci Byk Bunalm, kapitalizm in ta
rihindeki en derin ve en zorlu kriz olarak gzkyor.
Gerileyen emperyal hegemonun, muazzam asker yatrm larna ramen
Irak ile Afganistanda kendi iradesini dayatamad, O rtadou genelinde
devrim dalgasn engelleyemedii ve in gibi yeni ekonomik sper g
lerin ortaya knn getirdii zorluklara yant veremedii anlalmtr.
2008 knts ve ardndan torbadan karlan kurtarm a-kem er sk
ma program lar, toplum lar paralandka belli bal Avrupa ehirlerinin
merkezlerinde genel grevleri, kitle gsterilerini ve byk atmalar te-
tiklem itir.
Bu arada, sanayi uygarln yok edebilecek, kontrolden km kresel
snm a ile iklim felaketinde geriye saym devam ediyor.
3 8 8 M a r k s i s t D n y a Tari hi

nsann yabanclamas hi bu kadar byk olmamt. Bir yandan

ortaklaa insan emei, ihtiyacn ortadan kaldrlm as konusunda ei g
rlm em i bir potansiyele sahip retici gler yaratmtr. te yandan,
tam am en kontrolmz dnda ileyen bu ayn gler, salmz, esenli
imizi, hatta bizzat varlm z hedef alan canavarca tehditlere dnt
rlm tr.
Ne yapmal?

21. Y zylda D evrim mi?

r Kresel sekinlerin artk eski tarzda ynetim i srdrmeleri m m kn
deildir. Ama yoksulluk, sava ve kresel snm a karsnda yegne ge
erli alternatif, bu sekinlerin zenginlik ve iktidarlarn dayandrdklar
sistemi paralam aktr. Bunu onlar yapamaz. Ynetici snf, krizi ancak
barbarla gerileyerek zmleyebilir. Neoliberal sermayenin efendileri
olarak rolleri onlar tarih ilevi olmayan asalak bir toplumsal snf yapar.
nsanln ilerleyii, neoliberal ynetici snfn alaa edilmesine,
devlet iktidarnn alan insanlarn eline gemesine ve ekonomik-top-
lumsal hayatn dem okratik kontrol altnda yeniden dzenlenmesine bal
hale gelmitir. 20. yzyl tarihinden karlacak ders, baarl olm ak iin
bunun kresel lekte yaplmas gerektiidir. Son 30 yldan karlacak
ders, tek lkede sosyalizmin bugn her zam ankinden daha uuk bir
yanlsama olduudur. Peki am a 21. yzylda dnya devrimi gerekten
m m kn mdr?
Devrim ler tipik olarak ngrlemeyen, fazlasyla bulac ve son dere
ce gl deiim mekanizm alardr. 1789 Fransz Devrimi, Paris halknn
silahlanp sokaklara dklmesi ve kralc asker darbeyi engellemesiyle
patlam t. Ondan sonra, 1789-94 arasnda kitleler, gnlsz lm llarn,
kar-devrim cilerin ve yabanc igal ordularnn direnci karsnda devri
mi ileri tam ak iin siyasi srece defalarca m dahale ettiler.
Devrim ci hareket 1815ten sonra durulm aya balad ama ardndan nce
1830da Fransada, sonra 1848de Paris, Berlin, Viyana, Budapete, Roma
ve dier Avrupa ehirlerindeki ayaklanmalar dalgasyla tekrar patlam a
yapt. Her ne kadar devrim ciler yenildiyse de, reforma kazandrdklar
ivmenin nne geilemedi. Avrupal yneticiler ya deiimi yukardan
idare etm eleri gerektiini ya da aadan yeni patlam alarn yaanm as
riskiyle kar karya kalacaklarn biliyorlard. Fransa cum huriyet oldu,
talya birleti ve Almanya m odern bir ulus devlete dnt.
Rus arnn polis diktatrl, ubat 1917de ii snf ayaklanm a
syla devrildi. Ekim 1917de, Bolevik Parti n in liderliinde Rus ii snf
 Gelecei O luturm ak 389

iktidar ele geirdi. Fabrikalar ii konseyleri altrd, topraklar kyl

lere datld ve Rusya I. Dnya Sava ndan ekildi. Ekonom ik kn,
i savan ve yabanc glerin igalinin devrim i tahribata uratmasna
kadar geen birka yllk ksa srede Rusya dnyann en dem okratik l
kesiydi. Bolevik Devrim , Almanyadan ine kadar zincirleme devrimler
tepkim esinin kvlcm n yakt. Alm anya ile Avusturya-M acaristanda
yaanan devrimler, I. Dnya Sava n sona erdirdi. Bir btn olarak dev
rim ci hareket, 1917-23 arasnda tm dnya kapitalist sistem ini devrim in
eiine getirmiti.
O zam andan beridir sistem devrimlere gebedir. 1936da Ispanyada dev
rim in n faist destekli asker bir darbeyle kesildi. 1956da M acaristanda
devrim Sovyet igaliyle bitti. 1968de Fransada on milyonlarca ii genel
greve katld, yz binlerce ii altklar fabrikalar igal etti ve ren
cilerle gen iiler, Parisin gbeinde evik kuvvet polisleriyle kyasya
sokak atmalarna girdiler.
1979 ran Devrim i ile rezil, silahl gle ayakta duran, ABD destek
li diktatrlk devrildi. 1989da Dou Avrupay etkisine alan devrimler
dalgas, yaygn muhbirler, gizli polis ve siyasi hapishaneler ana ramen
Stalinist diktatrlkleri teker teker ykt. 11 ubat 2011de, 18 gnlk kit
lesel gsterilerin ardndan Msr devlet bakan Hsn M barekin 30 yl
lk asker diktatrl, O rtadouda halen devam eden devrim ci srecin
en arpc zaferiyle kverdi.
Tm bu devrim lerden nce muhalifler, karlarnda duran bu rejimle
re bakp onlarn asker gc, toplum zerinde kurduklar acmasz polis
kontrol ve halk kitlelerinin belirgin duyarszl karsnda mitsizlie
kaplyorlard. Her seferinde ynetici snfn kibri, ayaklanma anm a ka
dar hi eksilmeden srm t. Ama M arxn deyiiyle tarihin yal kste
bei srprizleri sever.
1924te Macar M arksist teorisyen Georg Lukcs, yeni bitm i o byk
sava ve devrim dnem i zerine dnrken devrim in gncelliini
yazmt. Kendi kriz amz balam nda, Lukcsn aklndan geenleri
anm samaya deer. Ona gre Marksizm:
Proleter devrimin evrensel gncelliini peinen varsayar. Bu anlamda prole
ter devrim, hem btn bir dnemin nesnel temeli olarak hem de onu anlama
nn anahtar olarak Marksizmin yaayan zn meydana getirir ... Devrimin
gncellii, btn bir dnemin ana dncesini sunar ... D evrim in gncellii
bu nedenle her gnlk sorunun, ... proletaryann kurtuluundaki uraklar
olarak incelenm esini ifade eder ...

Lukcsa gre uluslararas ii snf devrim i, tm siyasi eylemlerin

yarglanm asnda kullanlm as gereken hayati ve her daim mevcut bir ola-
3 9 0 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

silikti. Kanlmaz deildi. Hi gereklemeyebilirdi. ok uzakta olabilir

di. Ancak asl mesele, eski dzenin kendi iinde her daim mevcut devrim
olasln tamas ve bunun, insanln hi durm adan artan skntlar
karsnda dnlebilecek yegne zm olmasyd.
1917-23 devrimci dalgasnn nihayetinde yenilmesi, Lukcsn i-
grsnn znde geerli olduunu rtm ez. Tam tersine, sonucun
Stalingrad, Auschwitz ve H iroim a barbarl olduunu dnlrse as
lnda teyit eder.

, K im in M aheri?
Bir ncil efsanesine gre Sava, Katliam, Ktl ve lm temsil eden
M aherin D rt Atls nn grnm esi dnyann sonunun habercisidir.
Bugn insanln nndeki grnt gerekten de maheri andryor.
Neoliberal kapitalizm, kresel ekonominin retici glerini hi grlm e
dik lde gelitirmitir. Ama bu gler dem okratik kontrole ve aklc
planlamaya tabi deildir; rekabeti sermaye birikim inin ekonom ik ve
asker buyruklarna gre hareket ediyorlar. Sonuta, insanln tam am n
m addi ihtiyalarn boyunduruundan kurtaracak potansiyeli tam alar
na ram en u anda tam tersini yapyorlar: Bizzat sanayi uygarln tahrip
ediyorlar.
Yneticilerimizin kriz karsndaki cahillii, agzll ve sorum
suzluunun kkeni sistemin akl dlnda yatyor. klim felaketi, eko
nom ik gerileme ve emperyalist sava; tm bunlarn kkeninde piyasann
lgnl bulunuyor: Neoliberal kapitalizm in ulus devletlerine ve mega-
irketlerine yn veren uursuz bir ekonomik ve asker rekabet. Sistem de
rinden derine hastalkl ve ykcdr. Bizi, insanlk tarihinin belki de en
ar krizine getirmitir.
D rt Atl efsanesinin karsna kimi zaman Incilin bir baka efsanesi
konur. M aherin bu anlatsnda doruk noktas Ellinci Yldr. Vergi tahsil
darlar ve toprak aalar silinip gidecek; kleler ve seriler zgr kalacak;
toprak onu ileyenlere iade edilecek; zgrln ve bolluun hkm sr
d yeni bir Altn a balayacaktr.
21. yzyln banda M aheri Ellinci Yl a dntrm ek iin ey ge
rekiyor:

1. Btn sistem in deim esi gerektiini anlam alyz. nsanln sorun larnn
k aynan oluturan sistem e kar genel saldrda farkl kam panyalar, pro
testolar ve m cadeleleri birbirine balayabilirsek, ite ancak o zam an bu
sorunlar zm eyi um ut edebiliriz.
 Gelecei O l u t u r m a k 391

2. i sn fn n, sistem d eiikliini am alayan herhangi bir cidd i stratejinin

m erkezinde bulunduunu anlam alyz. A ncak sradan alan insanlarn
byk blm n harekete geirebilirsek, irketler serm ayesine ve ulus dev
letlere m eydan okuyup onlar yenecek g ce sahip olabiliriz.

3. D evrim cileri, tabandan ykselen kitle d ireniine nclk edip onu dzen
leyebilecek eylem ci alar iinde rgtlem eli; kemer skm a politikalarna
kar ykselen fkeyi krkleyerek, 1789, 1848, 1917, 1968 ve 1989dakilerle
karlatrlabilir am a onlardan daha byk, yeni bir dnya devrim i hare
k etini douracak bir ii sn f m cadelesi dalgasn kabartm alyz.

Farkl bir dnya artk m utlak bir tarihsel zorunluluktur. Baka bir
dnya m m kndr. Devrim bu anlam da bir gerekliktir. Ama bir ke
sinlik deildir. Bunun iin mcadele etm ek gerekiyor. M cadelenin baa
rs, hepim izin neler yapacamza baldr. Olas kayplar ve kazanlar
hi bu kadar yksek olmamt.
 K ay na k lar H a k k in d a

' Burada yer verdiimiz notlar ve kaynaka, dipnotlarn alternatifidir.

Her dnya tarihi kitabnda geerli olduu zere radikal bir sentez ve teo
ri almasnda da geleneksel akademik dipnotlar pek kullanl deildir.
Neye referans vereceksiniz? yi bilinen olgulara m, yalnzca az bilinenlere
mi? Fikirlerin hepsine mi, sadece daha tartm al olanlara m? Baklan
her kaynaa m, nemli olanlara m? Burada benimsediim yaklam,
yani kaynaka notlarnn ardndan aklamal bir kaynak listesi vermek
ok daha kolay ve um uyorum ki okur asndan daha faydal olacaktr.
lk nce tarih yazmyla ilgili tartm alar, bu konudaki temel kaynaklar
ve bunlara ilikin kendi konum um u ele alyorum. kinci olarak, kaynak
lar geleneksel bir kaynakada olduu gibi sralanyor (tarihler genellikle
benim kullandm basklar gsteriyor) ama baz ek bilgilerle. Kaynan
zellikle ilgili olan blm lerini parantez iinde gsterdim - rn . (1-3);
Marksist olsun olmasn zellikle nemli grdklerim i yldz iaretiyle (*)
belirttim ; sra d nemi olanlara ift yldz (**) koydum; zarafeti ve anla-
lrlyla dikkat ekenleri glen yzle () belirttim .
Ne notlarn ne de kaynakann mkemmel olduunu iddia edecek de
ilim. kisi de biraz yamal boha misali. Giri blmnde akladm
zere aldm eitimi, deneyim lerim i ve okum alarm yanstyorlar. Baz
dnem lerin ve yerlerin tarih yazm n dierlerinden daha iyi biliyorum.
Atfta bulunduklarm benim bildiim, kullandm ve dolaysyla tavsiye
edebileceim kaynaklar. Kaynakayla ilgili belirtilm esi gereken bir baka
husus, bilgimdeki boluklarn grlmesi ve yarglarm n gvenilirliinin
okuduklarm a gre deerlendirilmesi iin konunun uzm anlarn uyara
cak olmasdr. Ancak, notlarla kaynakann genel okuru ilave okum alar
yapmaya ynlendireceini um ut ediyorum.
 K aynaka N otlari

Marksizm, kuaklar boyunca tarihilerin eserlerini etkilemitir.

Burada anlattklarm n ou iin bu tarihilere gnlden borluyum ve
okurlar kaynakada onlara saygyla yer verdiimi grecekler. Bunu sy
lemiken M arksistlerin sklkla kendi aralarnda uzlaam adklarm ve
benim de, aralarnda aklayc olduklarn iddia edenlerin de bulunduu
dier M arksistlerin birok yorum una kesinlikle katlm adm belirtm e
liyim. Bu nedenle, M arksist yelpazenin neresinde yer aldm la ilgili bir
ka ey sylemeliyim.
M arxin almalar farkl ekillerde okunabilir. Toplumsal yap ne l
de bir ksttr? Toplumsal dzen, insanlar ne lde sosyalletirip yn
lendirir? Ya da soruyu tersinden soracak olursak, insan znesi (toplumda
ki insanlarn ortak iradesi ve eylemi), olaylarn seyrini deitirecek gce
ne lde sahiptir? Tarih arlkl olarak yap tarafndan m belirlenir?
Yoksa koullu, ak ve yaptklarm zla ekillenen bir ey midir?
D eterm inist [gerekirci] yaklamlar, 19. yzyln sonundan 20. yz
yln ortasna kadar M arksizme hkim oldu. Bu yaklam, ii snfnn
z-eylemliliini cesaretlendirmeye hevesli olmayan hem reformcu siya
setilerin hem de Stalinist brokratlarn siyasi gndemine uygun d
yordu. Lenin, Troki, Luxemburg, Gramsci ve Lukcs gibi devrimciler
istisnayd. Devrim yapm ak isteyenler her zaman znenin gcne vurgu
yaptlar: Onlara gre ii snfnn bilinci, rgtlenmesi ve eylemlilii,
M arksizm in asl zyd.
Tarih yazcl, II. Dnya Sava sonrasna kadar bu anlay benim se
medi. Ardndan, bata Britanya ile Fransada olmak zere, ou (en azn
dan ilk balarda) kendi lkelerinin Kom nist Partilerinin yesi olan yeni
M arksist tarihiler kua, M arksizmin determ inist yorum larnn kesin
kes reddedilmesi anlam na gelen esiz bir am pirik ve teorik yazn ortaya
kard. O daklandklar temel nokta m addi koullar, dnce dnyalar
ve sradan kadnlarla erkeklerin ortaklaa eylemleriydi. Amalar tarihi
aadan yazmakt -elbette bugn sklkla kullanld zere srf betim
394 M a r k s i s t D n y a Tar i hi

lemeden oluan pasifletirici bir anlam da deil, tarihe sradan insanlarn

yn verdiini aa karacak ekilde dinam ik bir anlamda.
Embriyo halindeki proletaryann bastrlm ve grnmez bir kurban
olmay brakp kendi kim liini, kltrn ve tarihini yaratan gerek er
keklerle kadnlardan oluan bir snf haline gelmesini inceleyen Edward
Thompsonun ngiliz i Snfnn Oluumu, bu t r n klasik bir rneidir.
Olduka benzer ekilde Rodney Hilton Ortaa kyllerini, Christopher
Hill ngiliz Devrim inin orta hallilerini ve Albert Soboul ise Fransz
Devriminde Parisli sans-culottesini analiz etm iti. Bana gre bu, otan
tik M arksist gelenei temsil eder. Muhtemelen imdiye kadar yazlm en
nemli M arksist tarih almasna ilham veren ru h tu r kesinlikle: Leon
Trokinin Rus Devriminin Tarihi. 1917 Ekim Ayaklanmas nn lideri ve
Sava srasnda Kzl Ordunun kum andan olan Troki, teori ile pratiin
birliinin mkemmel cisimlemi haliydi. Bakahram an olduu byk
olaylar analiz eden bir aheser yazacak donanm bu sayede kazanm t.
Trokinin Rus Devrimi, daha fazla Marksist tarih okumas yapmak iste
yenlere ilk nereceim kitaptr.
imdi biraz daha ayrntya inelim. Sk sk bavurduum birka genel
almadan bahsetmeliyim. J.M. Robertsin Dnya Tarihi (1976), kapsam
itibariyle bir ansiklopediyi andran, faydal ve grdm kadaryla teorik
ieriiyle okura grece fazla yk bindirmeyen etkili bir anlatdr. Chris
H arm ann Halklarn Dnya Tarihi (1999), olduka farkl ve am alarm z
asndan ok daha nemli bir almadr. Bilimsel ierii ve yorum la
ma gc ok st dzeyde olan, olaanst bir M arksist tarih yazm a
lmasdr. Ama ekonomik, hatta teknolojik determ inizm e ve teleolojiye
(olaylarn, nceden belirlenmi bir son noktaya doru yneldikleri fikri)
eilim gsteriyor; insan kitab okurken birbirini takip eden, her biri bir
ncekinden daha yksek ve beer ilerlemeyi daha ileri tayan kanlm az
aam alardan geiyormuuz duygusuna kaplyor. Bunun hatal olduunu
dnyorum : Bence tarih ak, koullu ve insan znesinin ekillendirdi
i bir eydir; her ne kadar M arxin baz yazlarna bakarak daha determ i
nist yaklam lar tretm ek m m kn olsa da ben M arxin yntem inin tam
tersini im a ettiine inanyorum . Bu konuyu anlam ak iin John Reesin
Devrimin Cebri zellikle deerli bir almadr. Yine son derece zgn ve
igr sahibi bir alma olan John Keegann Sava Sanat Tarihi (1994),
sac tarihilerin ara sra birok akadem ik M arksistten (bu arada bu te
rim in kendi iinde elikili olduunu dnyorum ) ok daha iyi kitaplar
yazabileceklerini gsteren nemli bir eserdir.
nsangillerin evrimi, son 20 ylda birok olaanst alm ann konu
su oldu; Chris Stringer ve m eslektalarnn alm alar (1993, 1996, 2006),
 Kaynaka Notlar 395

gnm z dncesinin en iyi m odern zetlerini sunuyorlar. Tarih nce

sinin daha ileriki dnem leri iin Barry Cunliffenin editrlnde hazr
lanan, Avrupada bulunan kantlara dair iyi bir sentezci m akaleler derle
m esinin (1994) yan sra biri Atlantik sahil eridi (2001), dieri Avrupa
ile Akdeniz (2008) zerine Cunliffenin yapt iki m kem m el alma
bulunuyor. Ancak, Kom nist Parti Tarihiler Grubu ile yakndan ba
lantl parlak bir bilim insannn kaleme ald, ilk insangillerden Roma
m paratorluunun kne kadar insann tm toplumsal geliimini ele
alan r ac bir arkeolojik anlat olan Vere Gordon Childen Tarihte
Neler Oldu (1942) almas, hl temel M arksist ereveyi oluturuyor.
C hilde, ard arkas kesilmeyen akadem ik ve polemik eletirilere ra
m en tarih ncesinin anlalmas asndan ok nemli bir alma olan
Engelsin Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni eseri (1884) ile bir
likte okum ak gerekir.
Childen tarih ncesindeki toplum sal-ekonom ik devrim ler sra
lamas inandrcln koruyor ve snfl toplum un kkenlerine dair
aklamas tartmaya yer brakmyor. Ancak, nemli bir otorite olsa da
Childen Marksizmi, H arm ann almas balam nda deindiim bir
aam alar teorisi yaklam nn youn etkisini tayor. Ayn ey, temel bir
eser olmakla birlikte eletirel bir gzle okunm as gereken Geoffrey de Ste
Croixin Antik Yunan Dnyasnda Snf Mcadelesi iin de geerlidir. De
Ste Croix, Marx ile Engelsden tretilen kleci retim tarz kavram n
k u rtarm ak iin Ge Dnem Romal serileri kle olarak yeniden tanm la
m ak iin tarafl bir aba iine giriyor. Bu kavram tam am en hataldr, hem
am pirik hem de teorik adan; hibir analitik deeri de yoktur; yukarda
ekonom ik bakm dan determ inist ve teleolojik olmakla eletirdiim yo
rum layc aygtn parasdr.
M 500 ile MS 1500 arasndaki 2000 yllk dnemde gerekte tek hkim
retim tarz vard: D em ir alet teknolojisi kullanan ky tem elli tarm . Bu
uzun srede, farkl ekillerde rgtlenen ynetici snflar ve devletler,
arta eitli biimlerde el koyuyorlard. rnek verecek olursak, Roma
m paratorluu nda olduu gibi parasal hara alan, merkezilemi bir em-
peryal devletin brokratik ynetici snf ile Anglosakson ngilterede ol
duu gibi geimini gda rantndan salayan bir G erm anik sava aasnn
feodal maiyeti arasnda hatr saylr bir fark vardr. Ama her iki rnein
de ekonomik temelini, toprakta alp elde ettikleri artn bir ksm n
devreden kyller oluturur. Kle, serf, kirac ya da m lk sahibi olmalar
pek fark yaratmaz; keza el koym ann hara, kira, aar vergisi, faiz, cretli
emek ya da zorla altrm a biimini alm as da.
396 I M a r k s i s t D n y a Tar i hi

Bunu belirtm iken dikkatim izi, Fernand Braudel ve Fransz Annales

okulu (rn. 1993) ile birlikte baz M arksistlerin tarihin kpkkleri
deyip nemsemezden gelmeye eilimli olduklar olaylara evirmeliyiz.
Teknoloji, retim ve ticaret akmlaryla karlatrldnda savalarla
devrim lerin nedense ikinci planda kald anlay yanltr; tm bu olgu
lar, tek bir toplumsal dzenin ve tarihsel srecin paras olarak anlala
bilirler. Siyasi styap, ekonom ik altyapnn bir yansm asndan ibaret
deildir. M ehur kltrn en stte, eitim sistem inin ortada, sanayi tek
nolojisinin en altta bulunduu bir nem piram idi yoktur.
Tarih analizin anahtar, toplumsal srelerin asli dinam iklerini tes
pit etmektir. Kapitalizm ncesi toplumlarda bunun retim tarzlar ile
pek ilgisi yoktu. Pratik bir yaklamla teknik ve retkenlik duraand;
tek sorun, bykl az ok sabit olan artn nasl bltrleceiydi.
Birisinin payn artrm ann en etkin yolu bunu asker gle yapmakt.
Dolaysyla dnya, rekabeti asker kaynak birikim iyle uraan rakip y
netici snflar arasnda blnm t. rnein Roma m paratorluunun
dinamii, antik asker emperyalizm ya da daha kabaca bir ifadeyle id
dete dayal hrszlk olarak tanm lanabilir. m paratorluk iinde ikili bir
ekonomi iliyordu: Kyllerin geimlik retim i, binlerce yl deilse bile
yzlerce yldr olduu gibi devam ediyordu; ama asker tedarik ve sekin
lerin tketim sistemi, ynetici snfn arta fazlasyla (ve hep daha fazla)
el koymasyla bu retim in zerine bindiriliyordu.
Toprak sahipleri ile tarm reticileri arasndaki toplumsal iliki bii
mi, zam ana ve mekna gre farkllk gsteriyordu ama sistemin z de
imeden kalyordu. Roma m paratorluu ile ilgili kitabm (2008), tarih
anlaty, kleci retim tarz yerine antik asker emperyalizm teorisi
temelinde dzenlemeye ynelik bir giriimdir. Hem kleci retim tarz
teorisinin gereksizliini hem de dier yaklamn aklama gcn gs
terdiini dnyorum . Yine, bu yaklamn, dier kapitalizm ncesi top-
lumlara da ayn lde uygulanabileceini de dnyorum .
Feodalizm, Marksist tarih yazm nda halen sren youn tartm a
lara neden olmutur. ahsen bu tartm alarn oundan uzak durmaya
eilimindeyim nk aklam olduum sebeplerle feodalizmin yeni ve
daha ileri bir retim tarz olduu anlayn reddediyorum . Bu nedenle,
smren ile sm rlenin toplum sal ilikilerine deil de ynetici snfn
kendini rgtleme ekline dayanan feodalizm tanm larn, yani sistemin
toplum sal-iktisadi temelini byk lde gz ard eden tanm lar kabul
ediyorum. Bu nedenledir ki Blocha (1965) hl byk nem veriyorum.
te yandan, Chris W ickhamn (2005) antik alardan feodalizme geite
vergi temelli ve toprak temelli sekinler arasnda yapt nemli ayrm
analizime katarken zorluk ekmiyorum.
 Kaynaka Notlar 397

Hikyenin ikinci ksm (feodal toplum un rahm inde kapitalizm in orta

ya k) iin zellikle Maurice Dobb (1946), Rodney Hilton (1973, 1978,
1990), Robert Brenner (rn. Aston ve Philpin iinde, 1985) ve Chris Dyera
(2003, 2005) borluyum. Ekonomik dnm srelerinde mbadele
ye, ticarete ve tccar krna asli rol bien Pirenne, Sweezy, Wallerstein,
Hodges ile dierlerinin temel argm ann reddediyorum. retim belirle
yicidir. Bu nedenle, feodalizmden kapitalizme geiin analizi, iftliklere,
atlyelere ve onlarn ileyiini ereveleyen toplumsal ilikilere odaklan-
maldr.
Friedrich Engelsin Alm an Kyl Sava zerine yapt erken dnem
almas (1850), Reform Hareketi nin devrim ci zn iyi ortaya koyar.
Hollanda Devrimi zerine ngilizce yazlm en iyi kitap Geoffrey Parker'a
(1985) aittir. ngiliz D evrim i hakknda devasa bir yazn bulunuyor ama
yakn tarihli alm alarn ou pek deer tamayan revizyonist eyler ol
duundan, okuyucular gvenilir M arksist bilim insan Christopher Hill
(1961, 1972, 1975, 1986) ile rencisi Brian M anninge (1978, 1992, 1999,
2003) bakmallar; M anningin ngiliz Devrimi ve ngiliz Halk, Marksist
aratrm alarn bayaptdr bence.
Burjuva devrimleriyle ilgili olarak, srecin ileri tanm asnda halk
eylem liliinin etkisini vurgulam a eilim inde olduumu belirtm eliyim .
Burada ayrm, burjuvazinin emellerinin (ya da en azndan onun en ileri
kesim lerinin) radikallii ile onun kriz anndaki davran arasndadr -
davran, mlk sahibi snf olarak igdsel karm aa ve anari korku
su yznden skntl ve ekingendir. Cromwell, W ashington, Robespierre
ve Lincoln gerek devrimcilerdi. Ama onlarn dnyay deitirm e kararl
lklar, ie koyulduklarnda takndklar tem kinli tutum larna uymaz. Bu
rneklerin hepsinde, kar-devrim i yenmek iin radikal burjuvaziyi ileri
itecek kadar kitlesel kuvvetler gerekli olmutu.
M anningin grkemli katks, 1640larn olaylarnda sradan insanla
rn asli roln gn na karm olmasdr. Edward C ountrym anin
Am erikan Devrimi (1987), Albert Soboulun Baldr plaklar (1980) ve
George Rudun Fransz Devriminde Kalabalklar (1967) iin de ayn
eyi syleyebiliriz. Devrim ci sreci ok daha m ekanik ve lafzi anlamda
burjuvazinin nderlik ettii bir sre olarak sunan M athiez (1964) ile
Lefebvrein (1962) aksine devrimci halk hareketini aa karm a, tasvir
etme ve ne karma kararll sergilemeleri, dneme dair iyi Marksist
alm alarn ortak noktasdr. C.L.R. Jamesin Haiti kle isyann anlatt
Siyah Jakobenler (1980) ile T.A. Jacksonun rlandalIlarn Britanya y
netim ine kar 800 yl akn sredir verdikleri mcadeleyi zl ekilde
anlatt rlandann K endisini (1991) de burada anm am z gerekiyor.
398 M a r k s i s t D n y a Tarihi

Sanayi kapitalizm inin geliim ini anlam ak iin balang noktas bizzat
M arx olm aldr -etkili bir zet iin, epey tarih analiz ieren Kapital'in
birinci cildi ile Komnist Manifesto (1848) zellikle faydaldr. Uzun on
dokuzuncu yzyl (1789-1914), Eric Hobsbawmin lemesinde (1962,
1985, 1994a) ustalkla sentezleniyor. Yirminci yzyl ele ald devam
almas (1994b), kaynak olarak faydal ama teorik bakm dan yetersiz
dir; yle gzkyor ki Hobsbawm, Marksist yntem i kendi yaad d
nemin olaylarna uygulayamyor. Erken dnem ii snfnn nitelii ve
emek hareketinin kkenleri iki Marksist klasikte ele alnyor: Engelsin
ngilterede Emeki Snfnn D urum u (1845) ve Thompsonun ngiliz i
Sinfnn Oluumu (1980).
Marx ile Engelsin yazlar, 19. yzyl ortasndaki nemli siyasi olay
larn analizi asndan da deerlidir - Fransada S nf Mcadeleleri 1848
1850 (1895), Louis Bonaparten 18 Brumairei (1869) ve Fransada Sava
(1871) zellikle nemlidir. in iindeki toplum sal kuvvetleri iyi kav
rayarak kaleme alnm bir diplomasi tarihi iin A.J.P. Taylorun al
malarn (1955, 1961, 1964a, 1971) son derece faydal buluyorum. James
McPhersonun Amerikan Sava tarihi (1990) ufuk acdr. Donny
Gluckstein, Paris Komnn iyi anlatr (2006).
20. yzyln banda bir yn klasik M arksist alma yaynland -
dikkati ekenler emperyalizm zerine Hilferding (1910), Lenin (1917a)
ve Buharin (1917); reformculuk ve snf mcadelesi zerine Luxemburg
(1900, 1906); devletin mizac zerine yine Lenin (1917b) ve srekli dev
rim zerine Troki (1906). 1905 ve 1917 Rus devrim leri iin yine Troki
(1922 ve 1932) temel klavuzdur. 1917-23 yllarn salam bir bilimsel
yaklamla inceleyen Carr (1966), Cham berlinin (1965) baz alardan
Trokinin eserleriyle karlatrlabilecek 1917 anlats ve radikal bir ga
zetecinin canl tankl olan Reed (1977), Rus D evrim i hakknda m stes
na deere sahipler.
1908 Jn Trk Devrimini Uzun (2004), 1918-23 Alman D evrim ini
Broue (2006) ile H arm an (1982), in Devrimini Isaacs (1961) ele alyorlar.
Trokinin (1973-74), Komnist Enternasyonalin ilk be ylyla ilgili iki
ciltlik yazlar da bu dnem asndan byk nem tar. Rus D evrim inin
yozlamas en iyi Trokiye (1936) baklarak kavranabilir -ilaveten Cliffin
kilometre ta niteliindeki drt ciltlik Lenin (1975-79) ve Troki (1989
93) biyografilerine baklabilir.
ClifFten daha ayrntl bahsetm em iz gerekiyor. 20. yzyln ikinci
yarsnn en byk devrimci dnr olduunu dnyorum ; geliti
rilmesine yardm c olduu devlet kapitalizmi (1955/1974), srekli silah
lanma ekonomisi (bkz. Kidron 1970 ve H arm an 1984) ve aksayan srekli
 Kaynaka Notlar 399

devrim (1963) teorileri, II. Dnya Sava sonras dnemi gerekten anla
yabilmek iin temeldir.
Cliff, hem Stalinizme hem de Ortodoks Trokizme kar karak, aa
dan ykselen ii snf mcadelesini esas alan zgn M arksist gelenei
srdrd. Bunu yaparken Trokinin 1920li ve 1930lu yllarda yazd,
in (1976), Almanya (1971), Fransa (1979) ve Ispanyada (1973) yaanan
lar kapsayan deerli eserlerini temel alyordu. spanyol Devrim i hakkn-
daki geni yazn olduka zengindir. Brou ile Tmime (1972) mkemmel
bir M arksist analiz sunarken, Orwellin Katalonyay a Selam (1938), dev
rim in grg tanndan klasik bir anlatdr.
Sava sonras dnem in dnyasn ele alan bir dizi salam Marksist
analize sahibiz: Reformculuk, Stalinizm ve Souk Sava zerine Birchall
(1974 ve 1986) ve H arm an (1988a); in zerine Cliff (bkz. Gluckstein,
1957), Harris (1978) ve Hore (1991); O rtadou zerine M arshall (1989);
Che Guevara ve Kba zerine Gonzlez (2004). 1968-75 dnem i iin
Vietnam konusunda Jonathan Neale (2001), hem siyasi karm aa (1988b)
hem de ekonomik kriz (1984) konusunda C hris H arm an mkemmeldir.
Barker (1987), ran D evrim i ile Polonya Dayanma hareketinin yan sra
Fransa, ili ve Portekiz zerine deerli makaleler ieriyor. ran zerine
M arshalln (1988) ve Dayanma zerine Barker ile Weberin (1982) a
lm alar da var. Rees (2006), 1989da Dou Avrupada yaanan Stalinizm
kart devrim ler dahil olm ak zere hem yeni emperyalizmi hem de son
devrim leri ele alan temel bir eserdir. Neoliberal kapitalizm in mevcut kri
zi birok yoruma ve tartm aya konu olmutur. Harris (1983), yeni kapi
talizm biim inin ak bir analizini sunuyor. Bellamy Foster ile Magdoff
(2009), Elliott ile Atkinson (2007), Harvey (2003 ve 2005), M ason (2005);
bunlarn hepsi de srekli bor ekonomisi ve 2008 k hakknda ay
rntl analizler yapyorlar.
Birok almaya artk internet zerinden ulalabiliyor ve okurlar,
aratrm alarna yardm c olarak Kaynaka ksm n kullanabilirler.
 Se l m K aynaka

Aldred, C., 1987, The E g yp tia n s, Londra, Thames & Hudson (2).
Anderson, J. L., 1997, Che G u evara: A re v o lu tio n a ry life, Londra, Bantam (14) [Che
G u evara: D e v r im c i B ir H a ya t, ev. Yavuz Alogan, thaki Yaynlar, 2005].

Arthur, A., The Tailor-K ing: The rise a n d f a ll o f th e A n a b a p tis t k in g d o m o f M n ster, New
York, Thomas Dunne (7).
Aston, T. H. ve Philpin, C. H. E. (haz.), 1985, The B ren n er D e b a te : A g ra ria n class s tr u c
tu re a n d eco n o m ic d e v e lo p m e n t in p r e -in d u s tr ia l E u ro p e, Cambridge, Cambridge
University Press (6).*
Barker, C. ve Weber, K., 1982, S o lid a rn o sc: From G d a n sk to m ilita r y repression , Londra,
International Socialism (15).*
Barker, C. (haz.), 1987, R e v o lu tio n a r y R ehearsals, Londra, Bookmarks (15) [D e v rim
P ro v a la r, ev. Umut Haskan ve rem Ylmaz, Yordam Kitap, 2010].*

Barradough, G., 1979, The T im es A tla s o f W orld H isto ry, Londra, Times Books (tm)
[T im es D n y a T a rih i A tla s , ev. Zeki Okar, Karacan Yaynlar, 1980],

Bellamy Foster, J. ve Magdoff, F., 2009, The G rea t F in an cial C risis: C au ses a n d co n se q u e n
ces, New York, Monthly Review Press (15).*

Birchall, 1., 1974, W orkers A g a in s t th e M on olith : The C o m m u n is t P a rties sin ce 9 4 3 ,

Londra, Pluto (14).*
Birchall, I., 1986, B a ilin g o u t th e S ystem : R e fo r m is t so cia lism in W e stern E urope, 1944-1985,
Londra, Bookmarks (14).*
Bloch, M., 1965, F e u d a l S ociety, Londra, Routledge (6) [F eodal T oplu m , ev. Melek Frat,
Krmz Yaynlar, 2007].*
Brailsford, H., 1983, The L evellers a n d th e English R e vo lu tio n , Nottingham, Spokesman (7).*
Braudel, F., 1993, A H isto r y o f C iv ilis a tio n s , Londra, Penguin (tm).*
Broue, P., 2006, The G erm a n R e v o lu tio n , 1917-1923, Londra, Merlin (12).*
Broue, P. ve Timime, E., 1972, The R e v o lu tio n a n d the C iv il W a r in S pain , Cambridge, MA,
MIT Press (13).*
Brunt, P. A., 1971, S o cial C on flicts in th e R o m a n R epublic, Londra, Chatto & Windus (3).
Buharin, N 1917, Im p e ria lism a n d W o r ld E con om y, www.marxists.org (11) [E m p e ry a lizm
ve D n y a E k o n o m isi, ev. Uur Seluk Akaln, Balam Yaynlar, 2005].*

Burn, A. R., 1978, The P elican H is to r y o f G reece, Harmondsworth, Penguin (3).*

Carr, E. H., 1966, The B o lsh evik R e v o lu tio n (3 cilt), Harmondsworth, Penguin (12)
[B olevik D e v r im , ev. Orhan Suda, Metis Yaynlar, 1989].*

Chadwick, H., 1967, The E arly C h u rch , Londra, Penguin (4).

Chamberlin, W. H 1965, The R u ssia n R e vo lu tio n , 1917-1918: F rom th e o v e r th ro w o f th e
C z a r to th e a ss u m p tio n o f p o w e r b y th e B olsh eviks, New York, Grosset & Dunlap (12).*
 Seilmi Kay naka 401

Childe, V. G., 1936, M a n M a k e s H im self, Londra, NCLC Publishing Society (1, 2) [K en d in i

Y a ra ta n n san , ev. Filiz Karabey Ofluolu, Varlk Yaynlar, 2008 (8. Basm)].*

Childe, V. G., 1942, W h a t H a p p e n e d in H istory, Harmondsworth, Penguin (1-3) [T arihte

N e le r O ld u , ev. Alaeddin enel ve Mete Tunay, Krmz Yaynlar, 2009 (5. Basm)].**

Chomsky, N., 1999, F atefu l T riangle: The U n ited S ta tes, Israel, a n d th e P a le stin ia n s,
Londra, Pluto (14-15).
Clark, G. ve Piggott, S., 1970, P re h isto r ic S ocieties, Harmondsworth, Penguin (1).
Clements, J 2006, The F irst E m p e r o r o f C h in a, Stroud, Sutton (3).
Cliff, T., 1955/1974, S ta te C a p ita lis m in R u ssia, www.marxists.org (12-14) [R u sy a d a D e v le t
K a p ita liz m i, ev. Ali Saffet ve Tark Kaya, Metis Yaynlar, 1990].**

Cliff, T., 1963, D eflected P e r m a n e n t R e vo lu tio n , www.marxists.org (14).**

Cliff, T., 1975-9, L en in (4 cilt), www.marxists.org (11-12) [B olevikler ve D n y a D e v rim i:
L en in 1917-1923, ev. Bernar Kutlu, de Yaynlar, 2000].*

Cliff, T, 1989-93, T rotsky (4 cilt), www.marxists.org (11-13) [Troki: E kim e D o r u (Cilt 1),
ev. Ali akrolu, Antikapitalist Yaynlar, 2013].*
Cohn, N., 1970, The P u rsu it o f th e M illen n iu m : R e v o lu tio n a r y m ille n a ria n s a n d m y stic a l
a n a rc h is ts o f the M id d le A g e s, Londra, Granada (6).*

Cole, G. D. H., 1932, A S h o rt H is to r y o f the B ritish W o rk in g C lass M o v e m e n t, 1 7 89-1927,

Londra, Allen & Unwin (9-13).*
Cole, G. D. H. ve Postgate, R., 1946, The C o m m o n P eo p le, 1 7 4 6 -1 9 4 6 , Londra, Methuen
(9-13).
Countryman, E., 1987, The A m e r ic a n R e vo lu tio n , Harmondsworth, Penguin (8).**
Crawford, M., 1992, The R o m a n R e p u b lic, Londra, Fontana (3).
Cunliffe, B. (ed.), 1994, The O x fo rd Illu s tra te d P r e h is to r y o f E urope, Oxford, Oxford
University Press (1-4).
Cunliffe, B., 2001, F acing th e O cean : The A tla n tic a n d its p eo p les, 8 0 0 0 B C - A D 1500 ,
Oxford, Oxford University Press (1-6).
Cunliffe, B., 2008, E urope B e tw e e n th e O ceans, 9 0 0 0 B C - A D 1000, Londra, Yale University
Press (1-6).*
Darvill, T., 1987, P reh isto ric B r ita in , Londra, Routledge (1).
De Ste Croix, G. E. M., 1981, The C lass S tru ggle in th e A n c ie n t G reek W o rld , Londra,
Duckworth (3, 4).**[A ntik Y u n an D n y a sn d a S n f M ca d e lesi, ev. ada Smer,
Yordam Kitap, 2014]
Diamond, J., 1999, G uns, G erm s, a n d Steel: The f a te s o f h u m a n societies, New York, Norton
(5, 6) [Tfek, M ik ro p ve elik, ev. lker nce, Tbitak Yaynlar, 2002].**
Dobb, M., 1946, S tu d ies in th e D e v e lo p m e n t o f C a p ita lism , Londra, Routledge (6)
[K a p ita liz m in G eliim i z e rin e n celem eler, ev. F. Akar, Belge Yaynlar, 1992].*

Dyer, C., 2003, M a k in g a L iv in g in th e M id d le Ages: The p e o p le o f B rita in , 8 5 -1 5 2 0 , Londra,

Penguin (6).
Dyer, C., 2005, A n A ge o f T ran sition ? E co n o m y a n d so c ie ty in E n glan d in th e la te r M id d le
A ges, Oxford, Oxford University Press (6).*

Elliott, L. ve Atkinson, D., 2007, F a n ta sy Island: W a k in g u p to the in cre d ib le econ om ic,

p o litic a l, a n d so cia l illu sio n s o f th e B la ir legacy, Londra, Constable (15).
40 2 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

Elton, G. R., 1955, E n g la n d u n d er th e T u dors, Londra, Methuen (6, 7).

Elton, G. R., 1963, R e fo rm a tio n E u rope, 1517-1559, New York, H arper & Row (6, 7).
Engels, R, 1845, The C o n d itio n o f th e W o rk in g C lass in E n g la n d , www.marxists.org (9)
[n giltered e E m ek i Sn fn n D u r u m u , ev. Yurdakul Fidanc, Sol Yaynlar, 1997].**

Engels, E, 1850, The P e a sa n t W a r in G e r m a n y , www.marxists.org (7) [K yl ler S a va , ev.

Kenan Somer, 1975, Sol Yaynlar].*
Engels, F., 1884, The O rigin o f th e F am ily, P riv a te P ro p erty, a n d th e S tate, www.marxists.
org (1) [A ilen in , z e l M lk iy e tin ve D e v le tin K k en i, ev. Kenan Somer, Sol Yaynlar,
1967], **
Engels, F., 1892, S ocialism : U to p ia n a n d scien tific, www.marxists.org (all) [ to p ik ve
B ilim sel S o sy a liz m , ev. mer nalan, Sol Yaynlar, 1993]. **

Fagan, B. (haz.), 2009, The C o m p le te Ice A ge: H o w clim a te ch an ge s h a p e d th e w o rld , Londra,

Thames & Hudson (1).
Faulkner, N., 2002, A pocalypse: The g r e a t Jew ish re vo lt a g a in st R o m e, A D 6 6 - 7 3 , Stroud,
Tempus (4).*
Faulkner, N 2008, R om e: E m pire o f th e E agles, Harlow, Pearson Education (3, 4).*
Finley, M. I., 1956, The W orld o f O d y sse u s, Londra, Chatto & W indus (2).
Finley, M. I., 1963, The A n c ie n t G reeks, Londra, Chatto & W indus (3).
Finley, M. I., 1985, The A n c ie n t E co n o m y, Londra, Hogarth Press (3).*
Fisk, R., 1991, P it y th e N a tio n : L eb a n o n a t W ar, Oxford, Oxford University Press (14-15).
Galbraith, J. K , 1975, The G rea t C rash , 1929, Harmondsworth, Penguin (13) [B y k K r iz
1929, ev. zkan zdem ve Elif N ihan Akba, Pegasus Yaynlar, 2013 (2. Basm)].

Glatter, P. (haz.), 2005, The R u ssian R e v o lu tio n o f 1905: C h a n g e th rou gh stru ggle, Londra,
Socialist Platform (11).
Gluckstein, Y 1957, M a o s C hina: E c o n o m ic a n d p o litic a l su r v e y , Londra, Allen & Unwin
(14).*
Gluckstein, D., 2006, The P aris C o m m u n e: A revo lu tio n in d e m o c ra c y , Londra, Bookmarks
( 10).
Gonzalez, M., 2004, C h e G u evara a n d th e C u b a n R e vo lu tio n , Londra, Bookmarks (14).*
Grant, M., 1973, The Jews in the R o m a n W o rld , Londra, Weidenfeld & Nicolson (4).
Grant, M., 1984, The H isto r y o f A n c ie n t Isra el, Londra, Weidenfeld & Nicolson (4).
Guillaume, A., 1956, Isla m , Londra, Penguin (4).
Hale, J. R., 1971, R e n a issa n ce E urope, 1 4 8 0 1520, Londra, Collins (6).
Hampson, N., 1968, The E n lig h ten m en t, Harmondsworth, Penguin (8) [A yd n la n m a a,
ev. Jale Parla, Doan Kitap, 1991],
Harman, C., 1982, The L ost R evolu tion : G e rm a n y 1918 to 1923, Londra, Bookmarks (12)
[K a yb ed ilm i D evrim : A lm a n y a 1918-1923, ev. Cengiz Alan, Pencere Yaynlar, 2011].*

Harman, C., 1984, E x p la in in g th e C risis: A M a r x is t re a p p ra isa l, Londra, Bookmarks

(13-15).*
Harman, C., 1988a, C la ss S tru g g les in E a s te rn E u rope, 1 9 4 5 - 8 3 , Londra, Bookmarks
(14).*
 Seilmi Kaynaka 403

Harman, C 1988b, The Fire L a s t Tim e: 1968 a n d a fter, Londra, Bookmarks (15).*
Harman, C., 1999, A P e o p le s H is to r y o f th e W o rld , Londra, Bookmarks (tm) [H a lk la rn
D n y a T arih i, ev. Uygur Kocabaolu, Yordam Kitap, 2011].**

Harris, N., 1978, The M a n d a te o f H eaven : M a r x a n d M a o in m o d e rn C h in a , Londra,

Q uartet (14).*
Harris, N., 1983, O f B re a d a n d Guns: The w o r ld e c o n o m y in crisis, Harmondsworth,
Penguin (15).*
Harvey, D., 2003, The N e w Im p e ria lism , Oxford, Oxford University Press (15) [Yeni
E m p e r y a liz m , ev. Hr Gld, Everest Yaynlar].*

Harvey, D., 2005, A B r ie f H is to r y o f N eo lib era lism , Oxford, Oxford University Press (15).*
Hastings, M., 2011, A ll H ell L e t Loose: The w o r ld a t w ar, 1 9 3 9 -1 9 4 5 , Londra, H arper Press
(14).*
Haynes, M., 2002, R ussia: C la ss a n d p o w e r, 1 9 1 7 -2 0 0 0 , Londra, Bookmarks (12-15).*
Hilferding, R., 1910, F in an ce C a p ita l: A s tu d y o f th e la te s t p h a se o f c a p ita lis t d e v e lo p m e n t,
www.marxists.org (11) [F in an s K a p ita l, ev. Ylmaz ner, Belge Yaynlar, 1995].*
Hill, C., 1961, The C e n tu ry o f R e v o lu tio n , 1 6 0 3 -1 7 1 4 , Londra, Nelson (7).
Hill, C 1972, G o d s E n glish m an : O liv e r C r o m w e ll a n d th e E n glish R e vo lu tio n ,
Harmondsworth, Penguin (7) [1640 n g iliz D e v r im i, ev. Neyyir Kalaycolu, Kaynak
Yaynlar].*
Hill, C., 1975, The W o rld T u rn ed U pside D o w n : R a d ic a l id e a s d u rin g th e E n glish R e vo lu tio n ,
Harmondsworth, Penguin (7) [D nya A lt s t O ldu : n g iliz D e v r im in d e R a d ik a l
D n celer, ev. Uygur Kocabaolu, letiim Yaynevi, 2013].*

Hill, C., 1986, S o ciety a n d P u r ita n is m in P r e -R e v o lu tio n a ry E n glan d, Harmondsworth,

Penguin (7).*
Hilton, R., 1973, B o n d M e n M a d e Free: M e d ie v a l p e a s a n t m o v e m e n ts a n d th e English risin g
o f 1381, Londra, Maurice Temple Smith (6).*

Hilton, R., 1978, The T ra n sitio n f r o m F e u d a lism to C a p ita lism , Londra, Verso (6)
[F e o d a lizm d e n K a p ita liz m e G ei, ev. Mge Grer ve Semih Skmen, Metis Yaynlar,
1984].*
Hilton, R., 1990, C lass C o n flic t a n d th e C risis o f F e u d a lism : E ssays in m e d ie v a l so c ia l h is
to ry , Londra, Verso (6).*

Hobsbawm, E., 1962, The A g e o f R evolu tion : E u rope, 1 7 8 9 -1 8 4 8 , Londra, Abacus (8, 9)
[D e v rim a: 1 789-1848, ev. Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, 1996].*

Hobsbawm, E., 1985, The A g e o f C a p ita l, 1 8 4 8 -1 8 7 5 , Londra, Abacus (9, 10) [S erm aye
a: 1848-1875, ev. Bahadr Sina ener, Dost Kitabevi, 1985].*

Hobsbawm, E., 1994a, The A g e o f E m pire, 187 5 -1 9 1 4 , Londra, Abacus (10,11) [m p a ra to rlu k
a: 1875-1914, ev. Vedat Aslan, Dost Kitabevi, 1994].*

Hobsbawm, E., 1994b, The A g e o f E xtrem es: The s h o r t tw e n tie th cen tu ry , 1914-1991,
Londra, Michael Joseph (11-15) [K sa 20. Y zyl: 1914-1991 A rlk la r a , ev. Yavuz
Alogan, Sarmal Yaynevi, 1994],
Hodges, R., 2012, D a rk A g e E con om ics: A n ew a u d it, Londra, Bristol Classical Press (6).
Holland, T., 2005, P ersia n Fire: The f i r s t w o rld e m p ire a n d th e b a ttle f o r th e W est, Londra,
Little, Brown (3).
404 M a r k s i s t D n y a Tari hi

Holland, T., 2003, R ubicon: The tr iu m p h a n d tra g ed y o f th e R o m a n R epu blic, Londra,

Little, Brown (3).
Hore, C., 1991, The R o a d to T ia n a n m en S qu are, Londra, Bookmarks (14-15).*
Hourani, A., 1991, A H isto ry o f th e A r a b P eoples, Londra, Faber and Faber (5) [A ra p
H a lk la r T a rih i, ev. Yavuz Alogan, iletiim Yaynevi, 2005].

Isaacs, H. R., 1961, The Tragedy o f th e C h in ese R e v o lu tio n , Stanford, CA, Stanford
University Press (12).**
Jackson, T. A., 1991, Irela n d H er O w n , Londra, Lawrence & W ishart (8, 12).*
James, C. L. R., 1980, The B lack Jacobin s: T ou ssain t L O u v e r tu r e a n d the San D o m in g o
re vo lu tio n , Londra, Allison & Busby (8).*

Jrmes, T. G. H., 2005, A n c ie n t E g yp t, Londra, British Museum Press (2).

Jones, A. H. M., 1966, The D eclin e o f th e A n c ie n t W orld, Londra, Longmans (4).*
Kamen, H 1971, The Iron C entu ry: S o c ia l ch an ge in Europe, 1550-1660, Londra, Weidenfeld
& Nicolson (7).*
Keegan, J., 1994, A H isto r y o f W arfare, Londra, Pimlico (all) [Sava S an at T arih i, ev.
Selma Kolak, Doruk Yaynlar, 2007].*
Kidron, M., 1970, W estern C a p ita lism S in ce th e War, Harmondsworth, Penguin (14).*
Lane Fox, R., 1991, The U n a u th o rise d Version: Truth a n d f ic tio n in th e B ible, Londra,
Penguin (4).*
Lapping, B., 1989, E n d o f E m pire, Londra, Paladin (14).
Leakey, R. E., 1981, The M a k in g o f M a n k in d , Londra, Book Club Associates (1).
Lefebvre, G., 1962, The French R e v o lu tio n , V olu m e I, f r o m its o rig in s to 1793, New York,
Columbia University Press (8).*
Lefebvre, G., 1964, The French R e v o lu tio n , V olum e II, f r o m 1793 to 1799, New York,
Columbia University Press (8).*
Lenin, V. I., 1917a, Im p eria lism : The h ig h est stage o f c a p ita lism , www.marxists.org (11)
[E m p erya lizm : K a p ita liz m En Y k sek A a m a s, ev. Cemal Sreya, Sol Yaynlar,
1969].**
Lenin, V. I., 1917b, S ta te a n d R e v o lu tio n , www.marxists.org (10-15) [D evlet ve D e v r im ,
ev. Sheyla Kaya ve smail Yarkn, nter Yaynlar, 1995].**
Luxemburg, R., 1900, R eform a n d R e v o lu tio n , www.marxists.org (11) [Sosyal R eform m u ,
D e v r im mi?, ev. Nihal Ylmaz, Belge Yaynlar, 1993].**

Luxemburg, R., 1906, The M a ss S trik e , www.marxists.org (11) [K itle G revi, P a r ti ve

S en d ik a la r, ev. Nedim Tulu, Z Yaynevi, 1990].**

Manning, B 1978, The English P eople a n d th e English R e v o lu tio n , Londra, Peregrine (7).**
Manning, B 1992, 1649: The crisis o f th e E nglish R e vo lu tio n , Londra, Bookmarks (7).*
Manning, B., 1999, The Far L eft in th e E n glish R evolu tion , Londra, Bookmarks (7).
Manning, B., 2003, R e vo lu tio n a n d C o u n ter-R evo lu tio n in E n g la n d , Irelan d, a n d S co tla n d ,
1 6 5 8 -1 6 6 0 , Londra, Bookmarks (7).

Marshall, P., 1988, R e vo lu tio n a n d C o u n te r re v o lu tio n in Ira n , Londra, Bookmarks (15)

[rand a D e v r im ve K a r -D e v r im , ev. Bernar Kutlu, Z Yaynlar, 1994].*
 Seilmi Kaynaka 405

Marshall, P., 1989, in tifa d a : Z io n is m , im p e ria lism , a n d P a le stin ia n re sista n c e , Londra,

Bookmarks (14-15).*
Mason, P., 2009, M e ltd o w n : The e n d o f the age o f g re e d , Londra, Verso (15).
Marx, K 1848, The M a n ifesto o f th e C o m m u n ist P a rty, www.marxists.org (9) [K o m n ist
M a n ife sto ve H a k k n d a k i Y azlar, ev. Nail Satlgan ve dierleri, Yordam Kitap, 2008].**

Marx, K., 1859, A C o n tr ib u tio n to th e C ritiq u e o f P o litic a l E conom y, www.marxists.org (9)

[E k o n o m i P oliti in E le tirisin e K a tk , ev. Sevim Belli, Sol Yaynlar, 1970].**

Marx, K., 1867, C a p ita l, V o lu m e 1, www.marxists.org (9) [K a p ita l, I. C ilt, ev. Nail Satlgan
ve Mehmet Selik, Yordam Kitap, 2011].**
Marx, K., 1869, The E ig h teen th B ru m a ire o f L o u is B o n a p a rte , www.marxists.org (9-10)
[L ou is B o n a p a r te n 18 B r u m a ir e i, ev. Erkin zalp, Yazlama Yaynevi, 2009].*

Marx, K., 1871, The C ivil W a r in France, www.marxists.org (10) [F ran sad a S a va , ev.
Kenan Somer, Sol Yaynlar, 1977].**
Marx, K., 1895, The C lass S tru g g les in France, www.marxists.org (9) [F ran sa'da S n f
M c a d e le le ri 1848-1850, ev. Erkin zalp, Yazlama Yaynevi, 2009].*

Mathiez, A., 1964, The French R e vo lu tio n , New York, Grosset and Dunlap (8) [F ran sz
h tila li, ev. kr Kaya, Kanaat Kitabevi, 1940].*

McPherson, J. M., 1990, B a ttle C r y o f F reedom : The A m e r ic a n C ivil W ar, Londra, Penguin
(10).*
Morton, A. L., 1938, A P e o p le s H is to r y o f E n glan d, Londra, Gollanz (5-13).
Neale, J., 2001, The A m e r ic a n W ar: V ietn a m , 1 9 6 0 -1 9 7 5 , Londra, Bookmarks (15)
[A m e r ik a n Sava: V ie tn a m 1960-1975, ev. Doan Tarkan, Metis Yaynlar, 2001].*

Orwell, G., 1938, H o m a g e to C a ta lo n ia , Londra, Seeker & Warburg (13) [K a ta lo n y a y a

S e la m , ev. Jlide Ergder, BGST Yaynlar, 2011].*

Pakenham, T., 1992, The S cra m b le f o r A fric a , 1 8 7 6 -1 9 1 2 , Londra, Abacus (11).

Parker, G., 1985, The D u tch R e v o lt, Harmondsworth, Penguin (7).*
Pirenne, H., 1939, A H isto r y o f E u rope, f r o m the in v a sio n s to th e six te e n th c e n tu ry , Londra,
Allen & Unwin (6).*
Pitts, M. ve Roberts, M., 1997, F a irw e a th e r Eden: Life in B rita in h a lfa m illio n y e a r s ago as
r e v e a le d b y th e e x c a v a tio n s a t B oxgrove, Londra, Century (1).

Pocock, T., 1998, B a ttle f o r E m pire: The v e r y f i r s t w o r ld war, 1 7 5 6 -6 3 , Londra, Michael

OMara (7).
Pryor, R, 2003, B rita in BC: L ife in B rita in a n d I r e la n d before th e R o m a n s, Londra,
HarperCollins (2).
Reade, J., 1991, M e so p o ta m ia , Londra, British Museum Press (2).
Reed, J., 1977, Ten D a y s th a t S h ook th e W orld, Harmondsworth, Penguin (12) [D n yay
S a rsa n O n G n, ev. Rasih Gran, Yordam Kitap, 2011].*

Rees, J., 1998, The A lg eb ra o f R e vo lu tio n : The d ia le c tic a n d th e classical M a r x is t tra d itio n ,
Londra, Routledge (all).*
Rees, J., 2006, Im p e ria lism a n d R e sista n ce, Londra, Routledge (15).*
Rees, J., 2012, Tim elines: A p o litic a l h isto r y o f th e m o d e r n w o rld , Londra, Routledge (15).*
406 M a r k s i s t D n y a Ta r i hi

Reynolds, P. J., Iro n -A ge Farm : The B u ts e r E x p e rim e n t, Londra, British Museum

Publications (2).
Roberts, A., 2009, The In credible H u m a n Jou rn ey, Londra, Bloomsbury (1).
Roberts, J. M., 1976, The H u tch in son H is to r y o f th e W orld, Londra, Hutchinson (all).
Rodzinkski, W., 1991, The W a lled K in g d o m : A h isto r y o f C h in a f r o m 2 0 0 0 B C to th e p r e
sen t, Londra, Fontana (3,5).

Rostovtzeff, M., 1928, A H isto ry o f th e A n c ie n t W orld, Cilt II, Rome, Oxford, Clarendon (3).*
Rostovtzeff, M., 1930, A H isto r y o f th e A n c ie n t W orld, Cilt I, The Orient and Greece,
Oxford, Clarendon (3).*
Roux, G., 1980, A n c ie n t Iraq, Londra, Penguin (2).
Rde, G., 1972, The C r o w d in the French R e v o lu tio n , Oxford, Oxford University Press (8).*
Scarre, C., 1988, P a s t W orlds: The T im e s a tla s o f archaeology, Londra, Times Books (1-5).
Skidelsky, R., 2004, John M a y n a r d K e y n e s, 1 8 8 3 -1 9 4 6 : E c o n o m ist, ph ilosoph er, sta te s m a n ,
Londra, Pan (13).*
Skidelsky, R., 2010, K eyn es: The re tu rn o f th e m aster, Londra, Penguin (15).
Soboul, A., 1977, A S h o rt H isto ry o f th e F rench R evolu tion , 1 7 8 9 -1 7 9 9 , Londra, University
of California (8) [F ran sz tn k il b T arih i, ev. erif Hulsi, Cem Yaynevi, 1969].*
Soboul, A, 1980, The S an s-cu lottes: The p o p u la r m o v e m e n t a n d r e v o lu tio n a r y g o v e r n m e n t,
1 7 9 3 -1 7 9 4 , Princeton, NJ, Princeton University Press (8).*

Soboul, A., 1989, The French R e vo lu tio n , 1 7 87-1799, f r o m th e sto r m in g o f the B a s tille to
N a p o leo n , Londra, Unwin Hyman (8).**

Stringer, C. ve Gamble, C., 1993, In S earch o f th e N e a n d e r th a ls , Londra, Thames & Hudson

( 1).*
Stringer, C. ve McKie R., 1996, A fric a n E xodu s: The o rig in s o f m o d e r n h u m a n ity , New
York, Henry Holt (1).*
Stringer, C., 2006, H o m o B ritan n icu s: The in cred ib le sto r y o f h u m a n life in B rita in , Londra,
Allen Lane (1).*
Sweezy, P., 1968a, The T heory o f C a p ita lis t D e v e lo p m e n t, New York, Monthly Review Press
(13-15) [ K a p ita lis t G elim e T eorisi, ev. Glsm Akaln, Kalkedon Yaynclk, 2007].*
Sweezy, P., 1968b, M o n o p o ly C apital: A n essa y on th e A m e r ic a n eco n o m ic a n d so c ia l o r
der, Harmondsworth, Penguin (14-15) [Tekelci K a p ita liz m , ev. Filiz Onaran, Doan
Yaynevi, 1970].*
Taylor, A. J. P., 1955, Bism arck: The m a n a n d th e sta tesm a n , Londra, Hamish Hamilton (10).
Taylor, A. J. P., 1961, The C ou rse o f G e r m a n H isto ry: A su r v e y o f th e d e v e lo p m e n t o f G e rm a n
h isto r y sin ce 1815, Londra, Methuen (10-13).

Taylor, A. J. P., 1964a, The H a b sb u rg M o n a rch y, 1 809-1918: A h is to r y o f th e A u s tr ia n

E m p ire a n d A u stria -H u n g a ry , Londra, Peregrine (11).

Taylor, A. J. P., 1964b, The O rigin s o f th e S eco n d W orld W ar, Londra, Penguin (13).*
Taylor, A. J. P., 1966, The F irst W o rld W ar, Londra, Penguin (11).
Taylor, A. J. P., 1971, The S tru ggle f o r M a s te r y in E urope, 1 8 4 8 -1 9 1 8 , Oxford, Oxford
University Press (10, 11).*
 Seilmi Ka yn ak a 40 7

Terraine, J 1967, The G rea t W ar, 1 9 1 4 -1 8 , Londra, Arrow (11).

Thapar, R., 1966, A H isto ry o f I n d ia , Cilt 1, Harmondsworth, Penguin (3, 5).
Thompson, E. A., 1948, A H is to r y o f A t ti la a n d th e H u n s, Oxford, Clarendon (4) [H unlar,
ev. M. Sibel Dinel, Phoenix Yaynevi, 2012].*
Thompson, E. P., 1980, The M a k in g o f th e English W o rk in g C lass, Harmondsworth, Penguin
(9) [n g iliz i S tn tftn tn O lu u m u , ev. Uygur Kocabaolu, Birikim Yaynlar, 2007
(3. Basm)].**
Thomson, G., 1965, S tu d ies in A n c ie n t G reek S ociety: The p re h is to ric A e g ea n , New York,
Citadel (1).*
Trotsky, L 1906, R esu lts a n d P ro sp e cts, www.marxists.org (11, 12) [R u sy a d a S rekli
D e v r im : S o n u la r ve O la slk la r, ev. Orhan Koak, Kardelen Yaynlar, 1990].**

Trotsky, L 1922, 1905, www.marxists.org (11) [1905, ev. Ufuk Demirsoy, Tarih Bilinci
Yaynevi, 2000].**
Trotsky, L., 1932, The H is to r y o f th e R u ssian R e v o lu tio n , www.marxists.org (12) [Rks
D e v r im in in T arihi, ev. Blent Tanatar, Yazn Yaynclk, 1998].**

Trotsky, L., 1936, The R e v o lu tio n B etra yed : W h a t is th e S o v ie t U nion a n d w h e re is it going?,

www.marxists.org (12,13) [h a n ete U rayan D e v r im , ev. iek ztek, Alef Yaynevi,
2006].*
Trotsky, L., 1971, The S tru g g le a g a in st F ascism in G e rm a n y , Londra, New Park (13)
[F a izm e K a r M ca d e le, ev. Orhan Dilber ve Orhan Koak, Yazn Yaynclk, 1998
(3. Basm)].**
Trotsky, L 1973, The S p a n ish R e v o lu tio n (19 3 1 -3 9 ), Londra, New Park (13) [span yol
D e v r im i, ev. Emrah Din ve Umut Konu, Yazn Yaynclk, 2000].**

Trotsky, L., 1973-4, The F irst F ive Years o f th e C o m m u n is t In te r n a tio n a l (2 cilt), Londra,
New Park (12).**
Trotsky, L., 1976, L eon T ro tsk y on C h in a , Londra, New Park (12) [in ze rin e , ev. mer
Gemici, Tarih Bilinci Yaynevi, 2000].**
Trotsky, L., 1979, L eon T rotsky on France, Londra, New Park (13).**
Uzun, C., 2004, M a k in g th e T urkish R e vo lu tio n , Istanbul, Antikapitalist (11).
Wedgwood, C. V., 1938, The T h ir ty Years War, Londra, Jonathan Cape (7).
Wells, C., 1992, The R o m a n E m p ire , Londra, Fontana (4).
Wheeler, R. E. M., 1966, C iv ilis a tio n s o f th e In d u s V a lley a n d B eyo n d , Londra, Thames &
Hudson (2).
Wheeler, R. E. M., 1968, F la m es o v e r P ersepolis, Londra, Weidenfeld & Nicolson (3).
Whitehead, P., 1985, The W r itin g on th e W all: B r ita in in th e S even ties, Londra, Michael
Joseph (15).
Wickham, C., 2005, F ra m in g th e E a rly M id d le A ges: E u rope a n d th e M e d ite rr a n e a n ,
4 0 0 - 8 0 0 , Oxford, Oxford University Press (4).*

Widgery, D 1976, The L eft in B r ita in , 1 9 5 6 -1 9 6 8 , Harmondsworth, Penguin (14-15).

Wood, M., 1985, In Search o f th e T rojan W ar, Londra, Guild Publishing (2).*
Young, H., 1990, O n e o f Us: A b io g ra p h y o f M a r g a re t T hatch er, Londra, Pan (15).
Ziegler, P., 1969, The B lack D e a th , Londra, Collins (5).
 Z a m a n T ablosu

Tarihse!Dnem veya Tarih' Byk Dnmler/ Kresel Avrupa Bat Asya Dou Asya ve A vusttatasya Afrika Amerika
Olaylar

ykl.G Y 3,2 milyon insangiller D e v rim i" Etiyopya: fosil australo-

pitekusLucy'd ik yrr

Alt Palseolitik/ Eski Ta Devri

ykl.G Y 2.5 milyon-200.000

yk GY 2,5 milyon nsangiller tatan aletler

yapmaya balarlar

yk1. GY i milyon Homo erectus Gney ve Dou

Asya'ya yerleir

ykl.G Y 500 000 Britanya'da homo heidelbergensis

bulunur

Orta ve st Palaeolitik/ Eski Avclk Devrimi

Ta Devri
ykl.G Y 200.000-10 000

ykl GY 200.000 Homo neanderthalenss soua "Afrikal H avva'dan

uyum gsterir Homo sapiens ortaya
kar

* T a rih le r k o n u s u n d a 10.000 y ld a n n c e s i i in G Y ( g n m z d e n y l n c e ), Is a 'n n d o u m u n d a n n c e k i 8.000-1 y lla r i in M (m ila tta n n c e), s a n n d o u m u n

d a n s o n r a k i 1-1.000 y lla r i in M S (m ila tta n s o n ra ) ve d a h a s o n r a k i y lla r i in s r f s a y la r k u lla n lm tr . B az d n e m le r, z e llik le t a r ih n c e s in d e a k m a k ta d r
n k d n y a n n fa rk l y e rle rin d e z a m a n n f a rk l n o k ta la r n d a b e n z e r g e li m e le r y a a n m tr.
" S ra d n e m e s a h ip o la y la r ve s re le r k o y u h a r f le r le g s te r ilm i tir.
ykl. GY 85.000 Homo sapiens Afrika'dan
Asya'ya geer

ykl. GY 50.000 Homo sapiens G ney Asya ile

Avustralasya'ya yerleir

ykl. GY 40.000 Homo sapiens Avrupa'ya yerleir Homo sapiens Kuzey A sya'ya
yerleir

ykl. GY 30 000 Homo neanderrhalens't soyu tkenir

ykl. GY 15.000 Homo sapiens Am erikaya

yerleir

Mezolitik/ Orta Ta Devri

ykl. M 8000-3500

Neolitik/Cilal Ta Devri Tarm Devrimi

ykl M 7500-gunumz

ykl. M 7000 Neolitik ncler Bat Asya'dan G ney ve Dou Asya'nn baz
Yunanistan a gelir yerlerinde ilk Neolitik iftiler

ykl. M 6000 K u z e y lin in Sar Irmak

Vadisi'nde ilk Neolitik iftiler

ykl. M 5000 Erken Neolitik iftilik Avrupa

genelinde hkim olur

Kalkolitik (Baku) Devri Ekolojik kriz ve Erken Neolitik

ykl. M 4500-3000 apalamaya dayal ekimden
Ge Neolitik sabana dayal
tarm a gei

ykl M 4000 Bat Asya'nn b ariyerlerind e iftilik Pakistan'n Indus

Ge Neolitik ekonomi geliir Vadisi'ne yaylr
 410
| M a rk sist Dnya T a r ih i
ykl. M 3800 Erken Neolitik iftilik Avrupa'nn her %
yerine ular

ykl M 3700-3400 Gney Britanya'da byk kabile

ynetim leri ortaya kp savaa
tutujurlar

Tun Devri Kent Devrimi: ilk snfl

ykl. M 3000-1200/700 toplumlar

ykl. M 3000-1500 Irak'ta Sm er uygarl

ykl. M 0 3000-1000 Kuzeybat Trkiye'deki Truva'da

birbirini takip eden Tun Devri
kaleleri

ykl. M 2705-2250 Msr'da Eski Krallk uygar

l: piram itler ina edilir

ykl. M 2600-1900 Pakistan'da Indus Vadisi

uygarl

ykl. M 2330-2190 Irak'ta Sargon'un Akad

m paratorluu

ykl. M 2300-1900 Erken Tun Devri m paratorluk

larnn krizi

ykl. M 1950-1450 Girit'te Minos saray uygarl

ykl. M 1800-1027 Kuzey in'in Sar Irmak

Vadis'nde ang uygarl

ykl M 1650-1200 Trkiye'de Hitit imparatorluu

ykl. M 1600-1150 Yunanistan'da Miken uygarl

ykl. M 1570-1085 Msr'da Yeni Krallk
uygarl

M 1523-1027 Kuzey in'de ang Hanedan

ykl. M 1500 Orta Asya'dan gelen Aryan

galciler Pakistan'a ve kuzeybat
Hindistan'a yerlem eye balar

ykl. M 1500-1335 Kuzey Irak'ta M itanni

im paratorluu

ykl. M 1323 Msr Firavunu.

Tutankamon, Krallar
Vadlsi'ne gmld

ykl. 1200-1050 Ge Tun Devri im paratorluk Bat Asya'da dem irin kitlesel
larnn krizi retimi balar

Demir Devri Demir ileme devrimi,

ykl. 1200/700-gnmz retkenlii dntrr

ykl. M 1 2 0 0 - M S1521 Meksika'da art arda gelen

uygarlklar (lm ekler,
Mayalar, Toltekler ve
Aztekler)

ykl. M 1190 Truva Sava

Zaman Tablosu
M 1170 Msrl zanaatkarlar tarihe
geen ilk grevi yaparlar

M 1027-221 in'de u uygarl

ykl. M 1000 Sahra'y aan ilk ticaret

yollar ortaya kt

411
 412
M a rk sist Dnya
ykl M 900-M S 325 Sudan'da Kui uygarl

ykl. M 900-M S1532 Peru'da art arda geien

uygarlklar (avn, Nazca,
M oe, im u ve in ka)

ykl. M 800 Demir teknolojisi Hindistan'a

ular

T a r ih i
ykl M 750 Hom eros'un ilyodo ve Odise d estan
lar derlenir

ykl. M 650-625 Roma'nn kurulmas

ykl. M 563-483 Buda'nn Hindistan'da yaamas

ve retileri

ykl. M 0 551-479 Konfyus'un in'de yaam as

ve retileri

ykl. MO 550-331 Pers'teAham en imparatorluu

M 537 Yahudi srgnler Babll'den

Filistin'e'dnerler'

M 510-506 Yunanistan'da Atina Demokrasi

Devrimi

ykl. M 500-MS 200 Nijerya'da Nok kltr

M 490-479 Yunanistan' igal eden Persler

bozguna uratlr

ykl. M 450 Bat Afrika'da ilk demir

lemecilik
M 431-404 Atmallar, Peloponnesos Savanda
yenilirler

M 403-221 in'de "Savaan Devletler"

dnemi

M 343-272 Rom allarn talya'y fethetm esi

M 338 MakedonyalIlarn Yunanistan'

fethetm esi

M 334-323 Byk skender'in Fetihleri

M 321-185 Hindistan'da Maurya

im paratorluu

ykl. M 3C0-MS 900 Gney Meksika ile

Guatem ala'da Maya
uygarl

M 264-202 Rom allarn Bat Akdeniz'i fet

hetmesi

M 221-210 Ch'n Kral in'i fetheder, ilk

im parator olur, in Sedd'ni ina
eder ve Terrakcta Ordusu ile
birlikte defnedilir.

in'de Han Hanedanl

Zaman Tablosu
M 206-MS 220

M 200-63 Romallarn Dou Akdeniz'i

fethetm esi

M 167-142 Makabl Ayaklanm as,

Yahudilerln bamszln
salar

413
 414
M a rk sist Dnya
M 133-30 Roma Devrimi

M 44 Sezai suikastla ldtl

ykl. M S 1-33 sa'nn Filistin'de yaam as ve

retileri

MS 9 Teutoburg Orman Muhaberesi:

T a r ih i
Romallarn yenilgisi m paratorluun
snrlarn gsterir

M S 50 Kzl Deniz liman ehri

Aksumun kurulmas

M S 66-73 Rom a'ya kar Birinci Yahudi

Ayaklanm as

M S 115-117 Rom a'ya kar ikinci Yahudi

Ayaklanmas

M S 132-136 Rom a'ya kar nc Yahudi

Ayaklanmas

ykl. M S 300-700 Hint tarihinin "Klasik D nem i"

ykl. M S 300-800 Gney Meksika ile

Guetam ala'da "Klasik
M aya" dnem inin Kent
Devrimi

M S 312 Roma mparatoru Konstantin,

Hristiyanl yasal hale getirir

ykl. M S 320-550 Hindistan'da Gupta

im paratorluu
M S 325 Sudan Kulleri, Aksum/
Etiyopya tarafndan devrilir

M S 378 Adrianople Muharebesi. Dou

Romallar, Vizlgotlara yenilir

M S 391 Roma im paratoru Theodosius

paganizmi yasad lan eder

M S 395 Dou ve Bat Roma

im paratorluklarnn blnmesi

ykl. M S 395-476 Bat Roma imparatorluu'nun

Paralanmas

ykl. M S 400-800 Nijer Nehri zerinde

Gana'nn Jenne-Jeno
ticaret ehri

M S 434-453 Attila'nn Hun Kral olarak hkm

srmesi

M S 451 Chalons Muharebesi: Rom allar ile

Vlzlgotlar blrteerek Hunlar yenerler

ykl. M S 500 Hunlar kuzeybat Hindistan'

igal ederler

ykl. M S 500-900 Bat Avrupa'da, hara tem elli

Zaman Tablosu
siyasi sistem lerin hkimiyeti

ykl. M S 570-632 M uham m et'in bat Arabistan'da

yaam as ve retileri

M S 581-618 in'de Sul Hanedan

| 415
 416
M arksist
M S 618-907 in'de Tang Hanedan

M S 622 M uham m et Mekke'den

M edine'ye kaar

Dnya
M S 630 M uham m et M edine'ye geri
dner

Tarihi
M S 636 Yarm uk Muharebesi: Araplar
Suriye'yi fetheder

M S 637 Araplar Irak': fetheder

M S 642 Araplar M sr' fetheder

ykl. M S6 5 0 Ar sabann ilk kez Bat Arap tccarlar ilk kez

Avrupa'da kullanlmas Sanra'y aan ticaret
yollarnda aktif olurlar

M S 661 i savan ardndan am'da

Em evi Halifeli'nin kurulmas

M S 664 Araplar Afganistan' fetheder

ykl. M S 700-1350 Kuzey Am erika'nn gney

batsnda Pueblo iftileri
uygarl

ykl. M S 700-1450 Kuzey Amerika Orta

Mississippi'de tapnak-ha-
yk yapclar uygarl

M S 711 Arapar Ispanya'y fetheder

M S 750 savan ardndan Badat'ta

Abbasi Halifeli'nin kurutmas
ykl. M S 850-1050 Bat Avrupa'ya Viking, Macar ve
Arapakm iar

ykl. M S 900-1100 Bat Avrupa'nn ounda

feodalizm kurulur

M S 960-1126 in'de Song Hanedan

1027-1091 Normanlarm kuzey talya ile

Sicilya'y fethetm esi

1066-1071 Normanlarm ngiltere'yi fethetm esi

1071 M alazgirt Muharebesi: Seluklu

Trkleri dou Trkiye'yi
fetheder

1095-1291 Hal Seferleri

1099 Birinci Hal Seferi, Kuds'n

alnm asyla sona erer

1100-1500 Dou-Orta Afrika'da Byk

Zim babve uygarl

1183 Suriye ile Msr Selahaddin

Eyyubi ynetim inde birleir

1187 Httin Muharebesi: Selahaddin

Zaman
Eyyubi, Hallar karsnda kesin
zafer kazanr

Tablosu
1197-1525 Peru'da inka imparatorluu

1204 Hallar Bizans' (stanbul)

yam alar

417
 418
1279-1368

M a r k s i s t Dnya
in'de Yuan ya da M ool

Hanedanl

1348-1350 Kara lm, Avrupa'da her kiiden

birini ldrr

ykl. 1350-1500 Bat Avrupa'nn en gelimi

yerlerinde proto-kapitalist

T arihi
iftiliin gelimesi

1358-1436 Avrupa'nn ou yerinde

feodalizm kart isyanlar

1358 Kuzey Fransa'da kyl ve zanaatkar

isyan

1368-1644 in'de Ming Hanedanl

1378 Kuzey talya'nn Floransa ehrinde

zanaatkar syan

1381 Gney ngiltere'de kyl ve

zanaatkar isyan

ykl. 1400-1550 Rnesans

1419-1436 Bohem ya'da kyl syan ve Husst

Savalar

1428-1426 Orta Meksika'da Aztek

im paratorluu

1440-1897 Nijerya'da Benin uygarl

ykl. 1450-1800 Tccar kapitalizmi

1453 Osmanl lik le r i
Konstantinopolisi (stanbul)
ele geirir

ykl. 1485-1685 Avrupa'nn ou yerinde mutlak

monarilerin kurulur

1492-1504 Kolom b'un Antiller'e

seyahatleri

1493-1525 Peru'daki inka

im paratorluu'nunen
gsterili zaman

1494-1559 Franszlar ile Habsburglar arasnda

talya Savalar

1497-1499 Lizbon'dan hareket eden Vasco

da Gam a'nn Um ut Burnu'ndan
dolanarak Kalkta'ya seyahati

1519-1521 Aztek m paratorluu'nu

ykan Corts Meksika'y
fetheder

1519-1522 M acellan'n Boynuz

Burnu'ndan dolaarak
dnya seyahati

Zaman Tablosu
1521-1688 ilk burjuva devrimleri dalgas

1521-1525 Alman Reform Hareketi: ehirli

orta snflarn, valyelerin ve
kyllerin kitlesel mcadelesi

419
 420 | Ma rksist Dnya Tari hi
1526-1707 Hindistan'da Babr
imparatorluu

1532-1535 inka imparatorluumu

ykan Pizarra Peru'yu
fetheder

1534-1535 Alm anya Mnster'de Anabaptist

komnil

1536-1541 ngiltere'de m anastrlarn tasfiyesi

1541-1564 Calvin, Cenova'y Reform Hareketi

retisinin ana merkezi yapar

1545-1563 Trent Konseyi, Avrupa genelinde

Kar Reform Hareketini rgtler

1562-1598 Fransz Dm Savalar: Fransa'da

Reform Hareketi duraklar

1566-1609 Hollanda Devrimi

1588 spanyol Donanm asnn yenilgisi,

Kar Reform Hareketinin ilerleyiini
durdurur

1618-1648 Otuz Yl Sava: Alm anya'da Reform

Hareketi duraklat

1629-1640 On Bir Yllk Tiranlk: Britanya'da

mutlak m onariyi kurma giriimi
baarsz olur

1637-1660 ngiliz Devrimi

1644-1912 in'de M anu Hanedanl

ykl 1650 1800 Aydnlanma

1652-1674 1icati rekabetin tttkled ii ingiliz-

Hollanda deniz savalar

1688 Ingiltere'de "anl D evrim " le II.

Jam es devrilir

1688-1815 Kresel egem enlik in Britanya ile

Fransa arasnda art arda patlak veren
byk savalar

1689-1746 Britanya'da baarszlkla sonulanan

Jakobit isyanlar

ykl. 1750-1850 Sanayi D e vrim i fitlem eler, tahliyeler, ktlk ve alk

sonucunda Britanya ii snfnn
ortaya k

1751-1772 Franszca Encycloptdie'm y aym

lanmas

1756-1763 Yedi Yl Sava: Kanada

ile Hindistan'da Britanya
im paratorluunun kurulmas

1757-1856 Britanya'nn Hindistan' fethi

Z a ma n
1763-1775 Brita n yalm cit W a tt, buhar
makinesini m kem m elletirir

Tabosu
1770'ler Britanyal giriim ci Arkwrlgtit, ilk
fabrikalar kurar
__

421
 422
*

Marksist Dnya Tari hi

1775-1848 ikinci burjuva devrimieri
dalgas

1775-1783 Amerikan Devrimi

1776 Pa n e 'ln iajtfu yu 'su n u n

yaym lanm as
Amerikan Bamszlk
Bildirgesi

1789-1794 Byk Fransz Devrimi

1791-1804 Haiti'de kle devrimi

1792-1815 Fransz Devrim ve Napolyon

Savalar: burjuva devrim inin en
st noktas

1793-1794 Fransa'da "Ih YK'da Jakoben

Diktatrlk

1798 Birleik M andallar rgtnn

Britanya idaresine kar baarsz
isyan

ykl. 1800-1875 Sanayi kapitalizmi

1808-1814 ispanya'y igal eden Fransa'nn

yenilmesi

1810-1830 Gney Am erika'da spanyol

idaresine kar "Bolivarc"
devrim ler

1812 Rusya'y igal eden Fransa'nn

yenilm esi
'813-1815 N'apolyon'un Leipzig (A lr.an ya) ve
W aterloo (Belika) yenilgileri

1815-1848 Avrupay, Viyana Kongresi'nin

dayatt "tah t ve m ihrap" rejim leri
nin ynetm esi

1838-1848 Britanya'da artist kam panyalar: ii

snfnn ilk kitle hareketi

1839-1842 in'e Kar Birinci Afyon Sava

1848 " a n ia , Alm anya, Avusturya-

M acaristan ve talyada devrim ler

1848-1873 Uzun Patlama/Serm aye a

1849-1870 Fransa'da Bonapartist rejim

1850-1864 in'de Taiping Ayaklanmas

1853-1856 Krm Sava

1856-1860 in'e kar ikinci Afyon Sava

1857-1859 Hint Ayaklanmas

1859-1871 nc burjuva devrimleri

dalgas

Z a ma n
1859-1870 talyan Rsorgimentosu

1861-1865

Tablosu
Amerikan i Sava

1864-1871 Almanya'nn Birlemesi

1867 Uin'm Kapitali yaym lam as

423
 424
Marksist Dnya Ta ri hi
1867-1869 Japonya'da M e ij i Restorasyonu

1871 Paris Komn: ilk ii snf devrimi

1873-1896 Uzun Bunalm

ykl. 1875-1935 Em peryalist kapitalizm

1876-1914 "Afrika Kapm as"

1881-1898 Sudanl slamclarn

bamszlk mcadelesi

1894-1895 Kore iin in-Japonya Sava

1899-1901 in'de Boksr Ayaklanmas

ykl. 1900-1914 Denizlerde ngiltere-Alm anya

silahlanm a yar

1903 Rus sosyalistlerinin reformcu

Menevikler ve devrim ci Bolevikler
olarak blnmesi

1904-1905 M anurya iin Rusya-Japonya

Sava

1905-1906 Rusya'da 1905 Devrimi

1908-1909 Osmanl im paratorluunda Jn

Trk Devrimi

1910-1920 Meksika Devrimi

1911-1923 Osmanl im paratorluu'nun

paralanmas ve Ttirkiye
Cum huryeti'nin kurulmas
1911-1927 Birinci in Devrimi

1911 in'de milliyeti ayaklanma

1912-1913 Balkan Savalar

1914-1918 Birinci Dnya Sava

1916 rlanda'da Paskalya ayaklanmas

Lenin'in Emperyalizminin yaym
lanmas

1917-1923 Sosyalist devrim dalgas

1917 Rus Devrimi

Rusya'da ubat Devrimi
Nisan-Hazran: Fransa'da ordu
syanlar
Austos: Lenin'in Devlet ve
D e m m 'inin yaym lanm as
Rusya'da Ekim Ayaklanmas
Ekim-Kasm: talyan ordusu dalr

1918-1920 ispanya'da " Bolevik Yl"

1918-1921 Rus i Sava

1918-1923 Alman Devrimi

Zaman Tablosu
1918 Ocak: Alm anya'da grev dalgas
Eyll-Kasm: ittifak Devletlerinin
asker k, Bulgaristan,
Avusturya-M acarlstan ve
Alm anya'da devrim lere yol aar

, 425
 426
Komnist Enternasyonalin

M a r k s i s t Dnya
1919-1922
ilk drt Kongresi ..

1919 Ocak: Berlin'de "Spartakist Am rtsar Katliam, Hindistan'da

A yaklanm a" Britanya idaresine kar direni
Mart-Austos. M acaristan Sovyet in glenm esine yol aar
Cumhuriyeti "4 M ays Hareketi", in'de anti-
Versay Anlamas'nn imzalanmas em peryalist ayaklanma

T a rih i
1919-1921 talya'nn "iki Kzl Yl"
rlanda Bam szlk Sava

1920 M art: Berlin'de "Kapp Darbe

Giriimi"
Austos: kuzey talya'da fabrika
igalleri dalgas

1921-1928 Rusya'da "Yeni Ekonomi Politikas"

dnemi

1922 talya'da M ussolini'nin Faistleri

iktidar ele geirir

1922-1923 rlanda i Sava

1923 Alm anya'da hiper-enflasyon

tasarruflarn deerini eritir
H itler'in baarszlkla sonulanan
"Birahane Darbesi"

1926 Britanya'da Genel Grev

1926-1927 in'de ii ve kyl devrim i ezilir

1928 Rusya'da Stalinist kar-devrim
Rusya'da Birinci "Be Yllk Plan"

1929 W a lls tre e t okuu

1929-1939 Byk Bunalm

1931-1945 Japonya'nn in'i fethetm e

sava

1933 Hitler'in Nazi Partisi Almanya'da

iktidar ele geirir

1934 Vyana'da iilerin anti-faist isyan

bastrlr
iilerin gsterisi, Paris'te faistlerin
lerleyiini durdurur
ispanya Asturyas'da madencilerin
isyan

1934-1935 inli Kom nistlerin M aoZedung

liderliinde Uzun Yry"

ykl. 1935-1975 Devlet gdml kapitalizm

1936 Mays-Haziran. Fransa'da genel grev

ve fabrika galleri dalgas
Temmuz: ispanya'da asker darbeye

Zaman Tablosu
kar-devrim

1937 ispanya'da Stalinist kar-devrim

1937-1945 Japonya'nn in'i fethetm e

sava

427
 428
1939-1945 ikinci Dnya Sava

M a r k s i s t Dnya
1941-1945 Rusya, Japonya ve ABD'nin katlm a
syla sava kreselleir

1944-1945 Bat'daki Kom nist direni hareketle

ri kendiliinden silah brakrlar

1945 ABD, Japonya'ya kar nkleer

T arihi
bomba kullanr

1945-1989 Souk Sava

1945-1948 Dou Avrupa'da zorla Stallnist

rejimlerin kurulmas

1946-1947 Hint bamszlk mcadelesi:

blnm e ve komnal iddet

1946-1949 in Sava'nn Komnistlerin

zaferiyle sona ermesi

1948 Birinci Arap-lsrail Sava:

srail'in douu

1948-1952 ABD'nin M arshall Plan ile Avrupa'ya

kredi salanm as

1948-1954 Vietnam Bam szlk Sava

1948-1973 Byk Patlama

1949 Rusya'nn ilk nkleer bomba

denemesi

1950-1953 Kore Sava

1952 Msr'da Hur Subaylar
darbesi

1954-1962 Cezayir Bam szlk Sava

1956 ubat: Kruev'in konumas

Ekim-Kasm: Macar Devrim i ve
Svey Krizi

1956-1959 Kba Devrimi

1958-1961 in'de M ao'nun "Byk ileri

Atlm

1960-1975 Vietnam Sava

1961 Berlin Duvar'nn nas

1962 Kba Fze Krizi

1966-1971 in'de M ao'nun Kltr

D evrim i"

1968-1975 Dnya genelinde kitlesel

m cadele dalgas

1968 Mays-Haziran: Fransa'da kitlesel Gney Vietnam 'da Tet Saldrs Nisan: siyah gettolarnda
protestolar, genel grev ve fabrika isyan dalgas
igalleri Austos: ikago polisinin

Zaman
Austos: "Prag Baharf'n bastrm ak sava kart gsteriye
zere Rusyann ekoslovakya'y saldrmas
igal etmesi Ekim: Meksiko'da

Tablosu
protestocu rencilerin
katledilm esi

429
 430
Marksist Dnya Ta ri hi
1969 Austos: rlanda Derry'de Bogside
Katliam
talya'da grev ve igallerle geen
"Scak Sonbahar"

1973 il'de Ailende hkmeti

askeri darbeyle devrilir

1973-1992 Uzun Durgunluk

1974 Arjantin'de askeri darbe

1974-1975 Portekiz Devrimi

ykl. 1975-gnmz Neoliberal kapitalizm

1978 in Deng iaopina ynetim inde

neoliberalizm e ynelir

1979 ran Devrimi

1979-1989 Sovyet-Afgan Sava

1979-1990 Britanya'da Thatcher hkmeti

neoliberalizm i hayata geirir

1980-1981 Polonya'da Solidarnosc hareketi

1980-1988 iran-lrak Sava ABD'de Reagan hkmeti

neoliberalizm i ve "ikinci
Souk Sava" hayata
geirir

1984-1985 Britanya'da maden iileri

grevinin yenilmesi
1987-1988 Sovyetler Birli'nde Gorbaov
g la rn s t ve perestroika reformlarn
balatr

1989 1989 Dou Avrupa Devrimleri in'de demokrasi yanls

gstericilerin Tiananm en
M eydan'nda katledilmesi

1989-1991 Sovyetler Birliinin dalmas

1992-1995 Eski Yugoslavya'da Bosna Sava

2001 ABD'de kiz Kuleler ile

Pentagon'a ynelik terr
saldrlar

2001-gnmz "Terre Kar Sava ABD le Britanya'nn Afganistan

ile sava

2003-2011 ABD ile Britanya'nn Irak ile

sava

2007 Kresel "kredi skkl"

2008 Kresel finansal k

2008-gnmiiz kinci Byk Bunalm

 nsangillerin bilinen ilk yesi "Lucy"den gnmzn Byk
Resesyon'una kadar insanlk tarihinin analiz edildii bu
yetkin eserde, gemi Marksist tarihi kuaklarnn igrleri
ile tarihsel sre hakkndaki radikal yeni fikirler bir araya
getiriliyor.
Tarihi allagelen bakn dna karak okuyan Neil Faulkner,
gemite yaananlarn nceden belirlenmi eyler olmadn
ortaya koyuyor. nsann nne hep ok sayda seenek
kmt. yle ki kurtulu ve barbarlk gibi farkl sonularn
gelimesi ou zaman mmknd. Geleneksel tarihiliin
yukardan aa yaklamn reddeden Faulkner, byk
olaylarn ynn belirleyen ana etmenin sradan insanlarn
kitlesel eylemi olduunu ileri sryor.
Ekonomik ykma, savaa, iklim felaketine ve derin snfsal
blnmelere sahne olan 21. yzyln banda insan tr,
belki de uzun tarihinin en byk kriziyle kar karya

Diego Rivera
bulunuyor. M arksist Dnya Tarihi'nden karlacak en nemli
ders udur: Gemiimizi yaratan biz olduumuza gre daha iyi
bir gelecek yaratmak da yine bizim ellerimizde.
Yazar tarafndan Trke basm iin yazlan Gezi isyan zerine
nszle...

38 TL. KDVDAHL

Yo r d a m K i t a p