Batina 1, 2013.

148
 Bratislav Teinovi Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales

149

Bratislav Teinovi
Museum sclopeta de Bosniaca
Franciscales
 Batina 1, 2013.

MUSEUM SCLOPETA DE BOSNIACA

FRANCISCALES
(O zbirci oruja i vojne opreme Muzeja franjevakog samostana u Tolisi kod Oraja)

Bratislav Teinovi UDK: 623.4(497.6 Tolisa)16/18

Muzej Republike Srpske Izvorni znanstveni rad
78 000 Banja Luka, RS/BiH Primljeno: 25. 2. 2013.
b.teinovic@hotmail.com Prihvaeno: 2. 4. 2013.

150 U radu simbolino nazvanom Museum sclopeta de Bosniaca franciscales, uz krai uvod u
kome se objanjava fenomen postojanja samostanskih kolekcija oruja u Bosni nastalih pod tur-
skom okupacijom, muzeoloki se analizira mala zbirka oruja i vojne opreme iz Muzeja franjeva-
kog samostana Uznesenja Blaene Djevice Marije u Tolisi.

Kljune rijei: oruje, franjevci, Bosna, Tolisa, Turci.

J
ubilarna dvjestogodinjica (18022002)
nastanka franjevakog samostana Uznese-
nja Blaene Djevice Marije u Tolisi kod
Oraja, ostavila je, na neki nain, obavezu sre-
ivanja njegove heritoloke zaostavtine. Zap-
ravo, kulturna batina kojom, zahvaljui preda-
nosti i trudu tolikih franjevaca, raspolae
samostanska riznica i koju ine bogata biblio-
teka starih i rijetkih knjiga, arhiva i takozvani
muzej nije u potpunosti valorizovana. Stalna
muzejska postavka je u pripremi i nju ine eti-
ri izdvojene cjeline (arheoloko-istorijsko-
etnoloko-prirodnjake), koje, svaka na svoj
nain i uz pomo predmeta, ilustruju najvanije
sekvence iz prirodne, ljudske, politike i naro-
dne prolosti itavog toliko-orakog podruja.
U okviru muzejskih aktivnosti koje je uveliko
vodio samostan i uz strunu pomo kustosa
arheologa i kustosa biologa iz sarajevskog
Zemaljskog muzeja, imao sam ast da u avgus-
tu 2011. budem pozvan od fra Marjana ivko-
via, gvardijana samostana u Tolisi da kao
instruktor i recenzent uzmem uea u postavci
istorijskog odjela stalne postavke, kao i da u
svojstvu strunjaka za muzejsko oruje iz tur-
skog vremena pregledam zbirku oruja tolike
samostanske riznice.
Samostan Uznesenja Blaene Djevice Ma-
rije u Tolisi i njegova kulturna batina potie iz
vremena fra Ilije Starevia,1 poznatog u isto-
rijskoj nauci kao sekretara Husein-kapetana
Gradaevia, Zmaja od Bosne. Znaaj ovog
samostana, osim njegove nesumnjive vjerske i
sakralne dimenzije, ogleda se u injenici da je u
njemu sa radom zapoela prva osnovna (puka)
kola u Bosni i Hercegovini, koja je iznjedrila
nekoliko veoma znaajnih istorijskih linosti.
Rije je, u prvom redu, o pomenutom fra Sta-
1
Fra Ilija Starevi (17941845) rodio se u Rahiu kod
Brkog. Humanistike nauke zavrio je u Peuju, filozofi-
ju u Baji, a teologiju u ambatelu u Ugarskoj. Od 1819.
godine, fra Starevi je upnik u Tolisi. Godine 1823. u
Tolisi je otvorio prvu osnovnu kolu, u kojoj je radio kao
njen prvi uitelj (Fra pionjak, 2003, 3136).
 Bratislav Teinovi
reviu, zatim fra Stjepanu Mikiu vabiu2 i predmete vee vrijednosti, kao to je dalekozor
fra Martinu Nediu,3 koji su tokom svoga rada i
djelovanja u svojoj sredini i kod lokalnog sta-
novnitva, kao upnici i gvardijani samostana,
sakupili vrijednu zbirku orijentalnog oruja iz
vremena takozvanih posavskih ustanaka 1834,
1858. i 18751878. godine. Po svojoj istorij-
skoj vanosti, osim oruja i vojne opreme, ova
dvojica franjevaca, kao i nekoliko njihovih
saradnika i nasljednika, ostavili su u samostanu
svoje memoare i dnevnike, neophodne istorij-
ske izvore za tumaenje vremena, dogaaja i
svih vanijih linosti prve polovine 19. vijeka.
Toliki samostanski muzej, koji je stvaran
vie od dva vijeka, dugo je bio i ostao lokalnog
karaktera i bez publike, prije svega zbog nedos-
tatka strunog muzejskog kadra, koji bi mogao
definisati muzeoloku dokumentaciju i postavi-
ti stalnu izlobenu postavku, neophodnu u sva-
kom muzejskom radu. U prolosti, privlanost i
rijetkost predmeta bili su glavni parametri pri
samostanskom prikupljanju starina (Milii,
2002, 239240), vjerovatno i prilikom sakup-
ljanja starog oruja. Prvi popis, u kome je, po-
red drugih predmeta (arheolokih, istorijsko-
umjetnikih, etnografskih, prirodnjakih), sadr-
an i popis oruja i vojne opreme, ali opet bez
strune popratne dokumentacije, opisa i analize
svakog pojedinanog predmeta, uradio je 1988.
godine fra Kruno Peji (Milii, 2002, 244) i
ovaj popis predstavlja jedini pisani trag o sadr-
aju zbirke, koja, pored starih deferdara,
puaka, sablji i noeva, posjeduje povijesne
2
Fra Stjepan Miki vabi (18091868) rodio se u Kostr-
u, a filozofiju i teologiju je studirao u Ugarskoj. upnik
je u Tolisi od 1852. do 1861. godine (Fra pionjak, 2003,
99).
3
Fra Martin Nedi, Stariji (18101895) roeni je Tolia-
nin, a u ivotu je kao knjievnik koristio razne pseudoni-
me (Ilir iz Bosne, Bonjaanin, alovan, Miloje godine, i koja je imala privilegiju da bude izla-
Dobranovi, Slavoljub Otadbinovi i dr.). Fra Nedi
je najkolovaniji i najobrazovaniji franjevac u Bosni
svoga vremena. Studirao je filozofiju u Solnoku i Agriji
od 1828. do 1831. godine, dok je teologiju diplomirao
1835. u Vacu. Njegova najvea zasluga je to je kod
sultana izdejstvovao dobijanje dozvole (ferman) za slobo-
dnu izgradnju samostana u Tolisi (Fra pionjak, 2003,
164165).
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
begova Gradaevia, buzdovan Hadi Loje
(Miji, 2002, 277). Danas se samo iz pisanih
izvora moe naslutiti i proniknuti u znatielju,
pravce i prirodu samostanske sakupljake ak-
tivnosti starog oruja, kao to je, na primjer,
pisanje fra Bone Nedia u svome dnevniku o
velikom boju voenom 1788. godine izmeu
Austrije i Turske na tolikom polju Topolovcu,
zapamenom po tome to se, kako on veli, na-
kon bitke moglo mnogo trulog oruja puakah
i sabalja vidjeti na briegu Savskom (Miji,
2002, 126127). Da li su toliki franjevci, kao
jedini ueni ljudi toga vremena, prikupili po-
menuto oruje iz bitke za svoj muzej nije poz- 151
nato, pa se zbog nepostojanja dokumentacije o
tome moe samo slutiti ili nagaati.
Odlukom Komisije za ouvanje nacional-
nih spomenika od januara 2007. godine, upna
crkva Uznesenja Blaene Djevice Marije i fra-
njevaki samostan u Tolisi, zajedno sa pokret-
nom imovinom, proglaeni su nacionalnim
spomenikom Bosne i Hercegovine koji se sas-
toji od crkve Sv. Uznesenja Blaene Djevice
Marije, stare i nove samostanske zgrade, te
pokretnog nasljea koje ini: zbirka slika (21),
arheoloka zbirka, numizmatika zbirka (oko
1.200), zbirka tekstilnih predmeta (7), bibliote-
ka (8), ferman o dozvoli izgradnje crkve i orgu-
lje.4 U razmatranje nisu uzeti neki predmeti za
koje bi se tek nakon detaljne strune analize
moglo konstatovati da pripadaju kulturno-
istorijskoj batini. U prvom redu, rije je o
pokretnom nasljeu iz zbirke oruja i vojne
opreme, koju samostan posjeduje od vremena
svoga postanka i prikupljake aktivnosti njenih
fratara, upnika i gvardijana, od obrazovanja
tolike kapelanije 1784. i tolike upe 1802.
4
Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika Bosne i
Hercegovine, upna crkva Uznesenja Blaene Djevice
Marije i franjevaki samostan u Tolisi, zajedno sa pokret-
nom imovinom, graditeljska cjelina, Slubeni glasnik
BiH, broj 42/07.
 Batina 1, 2013.
gana daleke 1896. na Milenijumskoj izlobi u
Budimpeti (BiH, 1896, 181).
Prvi kontakt bosanskih franjevaca sa tur-
skim orujem ostvaren je u kasnom 17. vijeku,
u vrijeme kada je kujundijski zanat postao
samostanska radinost i kada su samostanske
kujundije radili zavrne filigranske radove na
drkama i koricama jatagana (Bokovi, 2006,
28). Poznato je da su prije austrougarske oku-
pacije Bosne i Hercegovine 1878. godine naj-
poznatiji sakupljai razliitih starina i potenci-
jalnih muzealija, pa tako i oruja, bili bosanski
franjevci. Na primjer, bosanski biskup Augus-
tin Mileti prikupljao je jo poetkom 19. vije-
152 ka sa terena starine za Maarski narodni muzej
(Jeleni, 1913, 36). Osim to su sakupljali sta-
rinsko oruje na terenu, franjevci su sa sobom
nosili i onovremeno oruje (jatagane, sablje i
kubure), koje je vremenom postalo kulturna
starina. Neto iz elje za ouvanjem starina, a
neto iz elje za osloboenjem od turske vlasti,
dospijevalo je razno oruje u toliki samostan.
Franjevac tolikog samostana fra Stjepan Ver-
kovi svjedoi kako se u samostanu poetkom
tridesetih godina 19. vijeka nije nimalo mislilo
o kaluerskoj mantiji, nego samo o ratovanju sa
Turcima (Jeleni, 1925, 3839). Izvori biljee
da je iz tolikog susjedstva, iz Donje Tuzle,
neki fra Lovro, izmeu 1851. i 1863. imao od
turskih vlasti izdat oruni list za slobodno
noenje oruja ( , 1983/84, 112). Za
bosanske franjevce je austrijski generalni kon-
zul u Sarajevu Emannuel Rslerr pisao jo
avgusta 1857. godine da oko struka nose irok
pojas (bensilah) za koji zatiu oruje ili koji
rado ukraavaju zaticanjem pitolja (ljivo,
1998, 223). Neki izvori iz toga vremena upravo
su za franjevce iz Bosanske Posavine zabiljeili
da posebno vode rauna o ovoj vrsti kulturne
batine. Iz korespondencije dvojice srpskih
agenata (trgovac Stevo Bogdanovi i fra Tomo
Kovaevi) iz marta 1850. saznaje se da su neki
fratri iz bosanske Posavine poslali u Slavonski
Brod jedan, najvjerovatnije dugi turski no
jatagan, kako se kae: vrlo starodravni od
jednoga tergovca koji odavle po njihovom
nalogu da banu Jelaiu poslije na dar. Za no
se kae da je sa obje strane otar, ali ne i toliko
irok, kao i da su na njemu ispisani neki stihovi
(dove iz Kurana, op. a. B. T.), ali da se ne zna
kakvi su i ta znae. Agent Bogdanovi istie
da je vjerovatno rije o handaru, ukraenom u
staro doba vrlo dragocjenim stvarima, ali da ih
sada na njemu nema (Kecmanovi, 1962, 263).
Osim kod katolikog, slino interesovanje u to
vrijeme bilo je razvijeno i meu pravoslavnim
svetenstvom. Turski inspektor Devdet-
efendija zabiljeio je tokom svoje misije u
Bosni 1863. godine da se pravoslavni svetenici
od svojih vjernika razlikuju samo po bogatstvu
svojih pitolja i jatagana (Vasa-efendija, 1958,
67). Takoe, veina uenika Pravoslavne bogo-
slovije u Banjaluci drala je u to vrijeme oruje
u svojim sobama i prema svjedoenju jednog
od njih: zato ih nikada niko nita nije pitao
( , 1909, 172).
Franjevaki samostan u Tolisi je u vreme-
nu koje je nadolazilo bilo mjesto i poprite
buna i ustanaka, a u nekima od njih, koje su,
istina, predvodili tada veinski pravoslavni
Srbi, uestvovali su i lokalni katolici Hrvati.
Jedan od moguih naina prispjea nekih od
primjeraka oruja koje sam imao priliku da
upoznam tokom svoga boravka i analiziram,
bilo je i (ne)posredno uestvovanje nekih va-
nijih linosti iz tolikog kraja u tim dogaaji-
ma, kao i blizina austrijske granice (neki prim-
jerci austrijske provenijencije), odakle je oruje
i vojna oprema vrlo esto prebacivano na usta-
niko podruje. I sam fra Starevi bio je, kao
upnik u Tolisi (Fra Miji, 2002, 327), oevi-
dac srpske bune 1834. pod vostvom dervent-
skog popa Jovice Ilia. Tada je Austrija otvore-
no pozvala katolike da se ne pridruuju
pravoslavnima i na taj nain ih odvratila od
uea u pobuni, uvjeravajui Turke da katolici
(Latiner) nisu stali uz Srbe (Wolachen,
 Bratislav Teinovi
graeci ritus non uniti), koji ele da Bosnom
upravlja Srbija ( , 2011, 46).
U vrijeme pobune u tom kraju, 1858. godi-
ne, izvori biljee saradnju pravoslavnih Srba i
katolika Hrvata u ustanku, pod zajednikim
vostvom dvojice svetenika, prote Stevana
Avramovia i tolikog upnika fra Stjepana
Mikia vabia. Pristanak katolika na saradnju
sa pravoslavnima ozvanien je poetkom okto-
bra 1858. godine u susjednom srpskom Obudo-
vcu, i to nakon zajednike zakletve, ali pod
dvije narodne zastave ( , 1949, 258). U
ovoj buni, nazvanoj i Oraaka buna, aktivno
su uzeli uea i mjetani Gornje Tolise
( , 1949, 262). Ovim ustanicima oruje
je dolazilo, osim sa austrijske strane (Vojna
Krajina), i iz Srbije. Fra Martin Nedi zapisao
je da je pop Stevan Avramovi prije ustanka u
Srbiji sam nabavio, kako kae: etiri vree
smotakah (fieci) i 13 puakah s bajonetima
(ljivo, 1998, 404). U neto kasnijim ustani-
kim vrenjima, direktno je uestvovao i akova-
ki biskup Joseph Georg Strossmayer, koji je
decembra 1863. godine u Ligeu za svoje suna-
rodnike u Bosanskoj Posavini kupio 273 koma-
da puaka najnovijih modela, sa namjerom da
im ih preko krajikog oficira Antonija Oreko-
via i svoga linog sekretara Andrije Torkvata
Brlia prebaci preko Save u ustaniko podruje
(ljivo, 2005, 252). U vrijeme Velike istone
krize i ustanka bosanskih Srba 18751878.
godine, postojale su osnovane indicije da je i
fra Martin Nedi bio, uz jo neke franjevce (fra
Topi iz Fojnice, fra Krei iz Livna, fra ari
iz Drenice, fra Kulievi iz Travnika) ukljuen
u latentne predustanike aktivnosti, koje je
podgrijavao biskup Strossmayer (
2011, 152).
Prvi koji je u Bosni i Hercegovini iznio
misao o formiranju jednog muzeja i bavio se
prikupljanjem bosanskih starina bio je franje-
vac fra Ivan Frano Juki, koji je, pored razlii-
tih starina i numizmatike, lino prikupljao i
oruje (Kruevac, 1949, 177). Strani putopisci
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
zabiljeili su brojne sluajeve, za njih tada nev-
jerovatne, da franjevci ne samo da prikupljaju,
nego i nose kao dio nonje onovremeno oruje.
Francuski konzul u Sarajevu Louis Paten bio je
u januaru 1878. iznenaen obiajem franjevaca,
odnosno njihovom sklonosti ka oruju i lovu:
Doista, nita vie ne iznenauje ovjeka nego
kada opazi kako na zidovima svake njihove
elije vise pitolji, puke, handari... (ami,
1981, 263). Arthur Evans je lino tokom svoga
proputovanja kroz sjevernu Bosnu krajem
1875. godine mogao da se uvjeri da su neki
franjevci koje je sretao, uz obinu graansku
nonju, nosili jatagane i pitolje (Evans, 1973,
166). Banjaluki franjevac fra Antun Kneevi 153
imao je u svom samostanu na Petrievcu tokom
ustanka 18751878. godine od oruja revolver,
sablju i puku ostraguu (Gavranovi, 1964,
114). Zapravo, prema linom svjedoenju, on je
od oruja nosio revolver u depu od habita,
ostraguu italijansku, sablju i nadak (Knee-
vi, 2001, 71). Fra Kneevi je bio svjedok
donoenja naredbe austrijske okupacione vlasti
1878. godine o zabrani noenja oruja po kaznu
smrti, po kojoj je bilo i dalje dozvoljeno da
oruje zadre samo franjevci i pravoslavni
popovi, kao to su to pravo, kako on svjedoi, i
prije imali. (Kneevi, 2001, 126). Slino sta-
nje bilo je i u Hercegovini, pogotovo pred kraj
turske vladavine. Neki Francuzi su, putujui
Bosnom i Hercegovinom nakon austrougarske
okupacije 1878. godine, primijetili kako su se
hercegovaki franjevci teko odricali stare
navike noenja oruja, konstatujui da su nakon
etiri stotine godina turske vladavine franjevci
napravili ustupak ustaljenom obiaju da uz
, narodnu nonju za pojasom nose jo zakaeno
oruje i sablju o boku ( , ,
2003, 192). Voa katolike ustanike ete iz
Prolog planine kod Livna fra Bono ari Dre-
njak umro je u Humakom samostanu kod Lju-
bukog, a u samostanu kao zaostavtina ostalo
je njegovo oruje iz ustanka: kapa, bisage, jed-
 Batina 1, 2013.
na velika i dvije male puke i sablja (Markovi,
1970/71, 457).
Jedan od najveih kolekcionara starinskog
oruja kod nas bio je kreevski i sarajevski
upnik fra Grgo Marti. Kada je general Josip
Filipovi avgusta 1878. naredio da se u roku od
dva dana preda sve lino oruje novim austrou-
garskim vlastima, fra Marti se prisjea da nije
bio nimalo srean zbog toga: A ja planem, jer
sam imao i ja neto oruja. Iza fra Martia bili praktino bez modernih ostragua
ostalo je dosta oruja, a po svojoj vanosti i
vrijednosti izdvaja se sablja sa dvostrukim iri-
linim natpisima. Na jednoj strani sjeiva sablje
pisalo je: ivio ban Jelai, a na drugoj: Sve za
154 domovinu ( , 2008, 8). Martiev jata-
gan, koji je izmeu 1850. i 1852. lino poklo-
nio banu Josipu Jelaiu posjeduje i danas nat-
pis: Martia: 1846: BOO, a uva se u
Hrvatskom povijesnom muzeju u Zagrebu
(Bokovi, 2006, 115). Kasnije, kada je 1895. u
Kreevu izgraen samostan, u njemu je za
spomen na Martievu muzejsku djelatnost,
uz biblioteku, ureen i muzej sa zbirkom starog
oruja, inae privatna kolekcija fra Grge Marti-
a (Hunski, 197475, 57). Osim kreevskog, po
svojoj ljepoti i raznovrsnosti se poetkom tride-
setih godina prolog vijeka isticala jo zbirka
oruja u fojnikom samostanskom muzeju (Gu-
ji, 1930, 160).
Poeci Livanjskog muzeja su, na primjer,
kada je uprava franjevakog samostana u Livnu
Gorici 12. novembra 1896, pod vostvom
gvardijana fra Antuna Breia, zatraila, kako
se navodi u slubenoj korespondenciji, dozvo-
lu da moe u javnoj samostanskoj prostoriji,
kao spomen-starine slobodno drati sliedee
oruje: 1 komad Winchester puke, 1 komad
Dvocievka, 1 komad Snyderova puka, 1
komad Wenzel, 5 komada kremenjaa, 2
komada Kapsel, 7 komada pitolja, 1 komad
koplje, 3 komada sablje, 5 handara... (Vrdo-
ljak, 2005, 179). Nabrojano oruje, pod uslo-
vom da ono nije dio naoruanja regularne
bosanske provincijske vojske, za koje se utivo
trai odobrenje muzejskog uvanja, poticalo je
navjerovatnije iz posljednjeg ustanka
18751878. godine, u kome je livanjski kraj
uzeo veoma zapaeno uee. Nabrojani prim-
jerci Winchester, Snyder i pogotovo austrijske
Wnzel puke ostrague, opovrgavaju raniju
konstataciju po kojoj su katoliki ustanici iz
takozvane livanjsko-proloke ete predvoeni
franjevcem fra Bonom ariem Drenjakom
( , 2009, 33). Od oko osamdesetak
primjeraka oruja i vojne opreme, koliko je za
stotinjak godina uspio da prikupi livanjski
muzej, najvei broj njih je osmansko-turske
provenijencije (Bori, 2009, 310).
Osim bosanskih franjevaca, prikupljanjem
razliitih starina, pa tako i oruja i vojne o-
preme, bavili su se i drugi katoliki crkveni
redovi, kao na primjer cisterciti iz Banjaluke,
poznatiji kao trapisti (Teinovi, 2009, 7273).
Njihova kulturna misija prekinuta je 1945.
godine, kada su nove vlasti devastirale ili kon-
fiskovale veliki broj knjiga i predmeta iz sa-
mostanske riznice. Iz samostana su, pored knji-
ga, tom prilikom u banjaluki muzej prenijete i
tri turske puke kremenjae i jedan jatagan
( , 2013, 71).
Malobrojna zbirka oruja i vojne opreme
franjevakog samostanskog muzeja u Tolisi
zasluila je veu strunu panju, ako ni zbog
ega drugog, ono zbog spomena na one koji su
ovaj muzej stvarali i podizali. Prikupljaka
aktivnost kulturnog blaga tolikih franjevaca i
samostanske uprave, u vremenu dok u Bosni i
Hercegovini nije postojao nijedan muzej, za
svaku je pohvalu i moe se konstatovati da su
svi prikupljeni predmeti postali starine zbog
svoje naune i kulturno-istorijske vrijednosti.
Meutim, predmeti stari koliko i njeni prikup-
ljai, mislei u prvom redu na oruje i vojnu
opremu za koje se vjeruje da su pripadali samo-
stanskim fratrima, do danas je bez dokumenta-
cije, zbog ega je njihova struna valorizacija u
izvjesnoj mjeri oteana. Za tolike fratre ostalo
 Bratislav Teinovi
je na brojnim fotografijama zabiljeeno da su
mnogi od njih nosili tursku nonju, kubure i
noeve za pasom. Prema svjedoenju fra
Ambroe ivkovia (18741943), ovaj vrijedni
fratar sakupio je na jedno mjesto ranije na
tavan sklonjene i na smetljite odbaene foto-
grafije fratara i napravio, kako se pohvalio,
foto-album u kome je prikazana cijela istorija u
slikama, na kojima je veina fratara bila bogato
naoruana (Miji, 2002, 277).
U kulturolokom i muzealnom smislu
manja je teta to je najvanije ime tolike isto-
rije, fra Martin Nedi, nakon austrougarske
okupacije 1878. godine zagrebakom Narod-
nom muzeumu poklonio vlastiti nadak (er-
cer, 1972, 71), o kome se danas, na sreu, vodi
uredna dokumentacija i briga, nego to su drugi
lijepi primjerci samostanskog oruja ostali sa-
uvani, ali im se zato, s druge strane, ne zna
pravo porijeklo i njihova memorijalna vrijed-
nost. Struna valorizacija zbirke oruja i vojne
opreme samostanskog muzeja u Tolisi bila je
neophodna, pogotovo ako se ima u vidu inje-
nica da je ista zbirka imala privilegiju da bude
izlagana daleke 1896. na pomenutoj Mileni-
jumskoj izlobi u Budimpeti, u isto vrijeme i
na istom mjestu sa najvrijednijim kolekciona-
rom toga vremena i takoe franjevcem fra Gr-
gom Martiem ( , 2008, 8).
Katalog dijela zbirke oruja i vojne opreme iz perioda osmansko-turske
vlasti iz Muzeja franjevakog samostana u Tolisi
Kijaa Hadi Loje, 19. Vijek,
Inv. br. MFST0252
ini ga dugaki polukrivi tap sa glavias-
tim zavretkom, tj. kuglom ukupne duine 820
mm, u koju je utisnuto deset metalnih eksera,
dok je jedan metalni ekser utisnut u drku.
Kijaa ili ula (buzdovan) istorijske linosti
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
Strunom analizom oruja i vojne opreme
identifikovano je porijeklo, namjena i deskrip-
tivni sadraj za svaki pojedinani predmet iz
zbirke, ime su stvorene osnovne pretpostavke
za njeno struno sreivanje, uredno voenje
dokumentacije i, konano, njeno struno izla-
ganje kako na tematskim izlobama tako i na
stalnoj postavci franjevakog samostanskog
muzeja u Tolisi. Po svome memorijalno-
istorijskom znaaju, od analiziranih predmeta
iz zbirke izdvaja se njih nekoliko: kijaa Hadi
Loje, nadak plemia Zimonjia, sjekira fra
Ilije Orolia, bode fra Bone Orolia, defer-
dari fra Ive Kljajia i fra Nikole okevia,
durbin Murat-kapetana Gradaevia. Struna 155
valorizacija predmeta podrazumijevala je i
inventarisanje predmeta iz zbirke, pri emu je
prihvaena dotadanja inventarizacija po kojoj
svaki predmet iz zbirke prati njegov inventarni
broj Muzeja franjevakog samostana (Inv. br.
MFST).
Obraeni su oni predmeti iz zbirke za koje
je bilo mogue dokazati njihovo pravo ili prib-
lino porijeklo i provenijenciju. U radu je pre-
zentovan samo dio zbirke od ukupno 45 pred-
meta koliko je struno obraeno, dok su
ilustrovani samo najreprezentativniji primjerci.
5
Sarajlije Hadi Loje (suprotstavio se pobunom
avgusta 1878. godine austrougarskoj okupaciji
Bosne i Hercegovine) primitivne je izrade.
Sauvana je i legenda o porijeklu prispjea
ovog predmeta u samostansku riznicu, koja
potvruje da je Hadi Lojo ovom kijaom ili
5
Jedan drugi Hadi Lojin buzdovan sa nevjeto izvede-
nim epigrafskim natpisom uva se u Zemaljskom muzeju
u Sarajevu (Filipovi, 1985, 212).
 Batina 1, 2013.

ulom tukao hriane po Bosni i da ju je izgu- stavi meu starine samostana franjevakoga u
bio u trepcima, u upi Zovik kraj Brkog, te Tolisi za spomen.9
da ju je pronaao neki Kiko Matelji iz trepa-
ca i predao je nekoj Pavi Bobi Klaji iz Donje
Mahale, da bi je zatim, 16. jula 1920. godine, Nadak plemia Zimonjia, osmanski, 1718.
Pavin sin Marijan poklonio tolikom samosta- vijek, Inv. br. MFST0636
6
nu.
Na novovremenu drvenu drku usaeno je
eljezno ratno kladivo ili nadak, koji je sa
Austrijski oficirski ma, 1819. vijek, Inv. br. jedne strane slian ravnom ekiu, a sa druge
MFST0263 pijuku. Po cijeloj svojoj elinoj povrini
nadak je floralno ornamentisan (listii, kruii
Austrijski oficirski ma ukupne duine 815 i isprepletena vinova loza) srebrenom icom,
mm ima elino sjeivo, koje je ravno i dvosje- tehnikom tauiranja. Istorijska vrijednost
klo (dvobridno) sa plitkim lijebom po sredini. nadaka ogleda se u injenici, kako to pratea
156
Na prednjem dijelu sjeiva, sa njegove obje legenda (na ceduljici) govori, da je pripadao
strane, graviran je broj 1414 i imitiran ig vuka plemikoj porodici Zimonji iz Istone Bos-
10
(u trku). Slini, ali originalni igovi nalaze se i ne. Nadak je 8. marta 1986. otkupio fra
na srednjovjekovnim maevima raenim u Marko Oroli Stariji od Milice Grabovac,
7 inae potomkinje Zimonjia.
Passau (Bavarska). Mjedena drka (podsjea
na drku maa rapirskog tipa) ispletena je od
jedanaest mjedenih pletenica i sa mjedenom
Sjekira fra Ilije Orolia (18401913),
oblogom je. Nema rukobrana, kao ni krsnice. osmanska, 1819. vijek, Inv. br. MFST0373
Jabuka drke takoe je od mjedi i u obliku je
kugle. Ima drvene korice, presvuene sa pred-
eljezna bojna sjekira trouglastog oblika iz
nje i zadnje strane mjedenim limom i koom po
turskog je vremena, sa otricom sa jedne i eki-
sredini. Blizina austrijske granice upuuje na
em sa druge strane. Sjekira je bez ukrasnih
mogue porijeklo ovog predmeta. Na drvenim
motiva. eki je rupiast (ukrasi), dok je otri-
koricama nalijepljena je ceduljica sa original-
ca sjekire okrnjena na est mjesta. Ima dugaku
nim tekstom, koji govori o nainu prispjea
drvenu drku, na kojoj je pisanim slovima ispi-
maa u samostan: Ma ovi starinski najde se
sano: fra I. Oroli, inicijal imena i prezime
kod jednog seljaka u Korau god. 1870. koga
jednog od fratara samostana, zbog ega se
otkupi fra Ilija Oroli8 za jedan dukat i talir, te
moe pretpostaviti da je bila privatno vlasni-
tvo jednog od samostanskih franjevaca, inae
pasioniranog sakupljaa starina sa terena, ve
6 pomenutog fra Ilije Orolia.
AMFST, Legenda o porijeklu Hadi Lojinog buzdovana.
7
Srednjovjekovni maevi sa tauiranim znakom vuka
pronaeni su irom Evrope, zbog ega je, u principu,
njihova provenijencija oteana. Na sjeivima hladnog
oruja, znak vuka duboko u novi vijek imao je iskljuivo
apotropejsku ulogu (Bokovi, Dorai, 2009, 30, 8788,
112, 147148).
8
Fra Ilija Oroli (18401913) rodio se u Tolisi, studirao
je filozofiju i teologiju u Kraljevoj Sutjesci i u akovu,
9
gdje je i diplomirao 1863. godine. Bio je na dunosti AMFST, Legenda o porijeklu maa Inv. br. MFST0263.
10
kapelana i gvardijan u Tolisi izmeu 1900. i 1905. godine AMFST, Legenda o porijeklu nadaka plemia Zimo-
(Fra pionjak, 2003, 255256). njia.
 Bratislav Teinovi
Kijaa Hadi Loje, 19. vijek,
Inv. br. FST0252
Austrijski oficirski ma, 1819. vijek,
Inv. br. MFST0263
Nadak plemia Zimonjia, osmanski, 1718. vijek,
Inv. br. MFST0636
Sjekira fra Ilije Orolia (18401913), osmanska,
1819. vijek, Inv. br. MFST0373
Bode fra Bone Orolia (18571910),
engleski, 19. vijek, Inv. br. MFST0262
U drvenom oblom tapu za hodanje, ukup-
ne duine 670 mm, nalazi se skriveni elini i
etverobridni bode. Nadomak drvenog dijela
drke je mjedeni rukohvat, na kome je pisanim
slovima izgravirano: Ramsd London, to upu-
uje na ime proizvoaa i zemlju porijekla.
Sjeivo, koje je floralno ornamentisano, ima
ugraviran natpis na njemakom: Du sollst
nich(t)... (dalje je neitko). Na tapu je priljep-
ljena ceduljica na kojoj je neitko pisanim slo-
11
vima ispisano: Bono pok. fra Oroli, to
upuuje na pretpostavku da je rije o memori-
11
AMFST, Legenda o porijeklu tapa za hodanje bode-
a fra Bone Orolia.
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
jalnom predmetu, tj. linom mobilijaru samos-
tanskog franjevca i gvardijana fra Bone Oroli-
12
a (18571910).
Turski karabin kremenja puka sistema
Mini M. 1842, 19. vijek, Inv. br. MFST0438
Turski karabin kremenja puka sistema
Mini M. 1842, puka je kalibra: 18 mm; dui-
ne cijevi: 1.029 i 1.083 mm, ukupne duine:
1.423 i 1.477; teine: 4.500 g; broja metaka: 1.
komad. Cijev karabina je obla i iznutra glatka i
iljebljena. Cijev je za drveni usadnik pri-
vrena jednom irom mjedenom paftom. Na
prednjem dijelu cijevi punicirana je arapska 157
tugra. Na tabanskoj daici sistema paljenja na
kremen nisu vidljivi igovi ni natpisi. Nema
niana ni arbije. Rije je, dakle, o francuskoj
perkusionoj puci sistema paljenja na kremen
M. 1842. kojom je bila naoruana regularna
nizam askerija u Bosni od vremena reforme
sultana Mahmuda II, kada je turska armija
usvojila belgijsko-francuski perkusioni sistem
puaka (Bogdanovi, 1990, 44). U Bosni i Her-
cegovini, ove francuske puke ili karabini kali-
bra 17,8 mm bili su glavno oruje turskih voj-
nika u prvoj polovini 19. vijeka, sve do
prelaska ezdesetih godina 19. vijeka na puke
ostrague. Istorijski izvori govore da su mini-
vkama (pukama sistema Mini) bile naoru-
ane bosanske policijske snage (zaptije), sve do
austrougarske okupacije 1878. godine (Tepi,
1986, 115).
Toliki kraj poznat je u istoriji 19. vijeka
kao ustaniki, a blizina akovake biskupije
bila je uvijek trn u oku Turcima, za ta su pos-
tojali opravdani razlozi. Naime, mogue porije-
klo ove puke moglo bi da ima veze sa kontin-
gentom oruja koje je u Bosnu slao akovaki
biskup Strossmayer. On je za pripremu pobune
hriana u Bosanskoj Posavini 1863. godine u
12
Fra Bono Oroli (18571910) rodio se u Tolisi, a
filozofiju i bogosloviju studirao je u Kraljevoj Sutjesci i u
Ostrogonu. U Tolisi je bio gvardijan od 1904. do 1906.
godine (Fra pionjak, 2003, 249).
 Batina 1, 2013.
Ligeu nabavio 273 karabina sistema Mini, sa
namjerom da ih prebaci na ustaniko podruje
(Bogdanovi, 1990, 44).
Duga puka tanica, tipa deferdar, fra Ive
Kljajia i fra Nikole okevia, osmanska, 19.
vijek, Inv. br. MFST0251
Cijev puke je glatka i damascirana, spoje-
na sa usadnikom srebrenim auriranim mesin-
ganim okovima. Usadnik je vezan za cijev sa
dva prstena, koja su ukraena floralnim moti-
vima, kao i prstenom na kraju glave kundaka.
Cijev je ukraena srebrom tauiranim arabes-
158 kama. Tabanska daica sa mehanizmom, koji
je pokvaren, francuskog je tipa opruge
Miquelet. Drveni dio puke i kundak optoe-
ni su sedefnim ploicama floralnih i vegetabil-
nih motiva. Neke od sedefnih ploica su otpale.
Kundak (francuskog tipa), ukraen je intarzira-
nim sedefom romboidnog oblika, cvjetova,
kupa i S-motiva. Kundak je ojaan mesinganim
okovom na ijem repu je natpis na arapskom u
stilizovanom vegetabilnom ornamentu i u pse-
udobaroknom stilu. Nema arbiju, odnosno
metalnu ipku za nabijanje olovne tanadi. Ova-
kvih puaka ima irom Balkana, u Srbiji, Bosni,
Hercegovini, a neki primjerci ove izrade nalaze
se u Hrvatskom povijesnom muzeju u Zagrebu
i potiu iz Boke i Dalmacije (Jelii, 2001, 31).
Puka posjeduje legendu (ceduljica) koja
svjedoi o istoriji prispjea predmeta u samos-
tansku riznicu: Puka je poklon nekog vezira
fra Ivi Kljajiu u vrijeme kada je ovaj bio redo-
dravnikom (provincijal) 18291832. godine.
13
Nekako je dospjela kod fra Nikole okevia
iz Graba (D. Tramonica), kad je bio upnikom
13
Fra Nikola okevi (18271880) rodio se u Grabu kod
Tramonice. Filozofiju je zavrio u Kraljevoj Sutjesci, a
bogosloviju u Italiji 1849. godine. Bio je progonjen i
zatvaran od turskih vlasti i na kraju prognan iz Bosne, da
bi ga prihvatio akovaki biskup Josip Juraj trosmajer
(Fra pionjak, 2003, 132135.).
u Plehanu. Legenda svjedoi da je ovom pu-
kom 1855. ubijen neki Hasnija (Salih Hodi),
zbog ega je na sudu u Sarajevu sluila kao,
kako se navodi, corpus delicti Otkupio ju je
neki Pepo, a od ovoga fra Ilija Laci,14 preko
koga je dospjela u samostansku riznicu.15
Amerika ostragua Peabody M. 1870, 19.
vijek, Inv. br. MFST0250
Amerika duga ostragua Peabody
M.1870, kalibra je 13,9 i 14,9 mm, duine cije-
vi 863 i 945 mm, ukupne duine 1.430 mm,
broja metaka: jedan komad (Bogdanovi, 1990,
59). Cijev puke je glatka i oluena, a za drveni
dio je privrena sa etiri pafte od posrebrenog
lima. Sa lijeve strane, na metalnoj ploici ima
ugraviran broj 93, a na prednjoj strani cijevi sa
iste strane broj 6. Sa lijeve strane od inicijalne
kapisle (oroz) ima utisnut arapski ig. Sa lijeve
strane cijevi ispod niana ima utisnut fabriki
broj 9434. Na prednjoj strani cijevi, sa njene
gornje strane, izgraviran je neki ispis ili gravira
na arapskom. Na zadnjem nianu ugravirano je
slovo L, koje svjedoi o praksi da su se na ove
puke esto ugraivale tabanske daice i nia-
ni Lorenzove spredpunee puke M. 1854/II
(Bogdanovi, 1990, 61). Na prednjoj strani
cijevi, zapravo sa njene desne strane i malo
ispred niana, ugravirani su irilini inicijali
(vjerovatno inicijali vlasnika), i tano ispod
niana ugravirano je slovo K. Kundak je sa
svoje donje strane okovan metalom i privren
je za drvo sa dva vea i jednim manjim metal-
nim ekserom, dok je jedan manji ekser otpao.
Turska je nakon amerikog graanskog rata
1864. prihvatila ovo naoruanje, a njima je bila
14
Fra Ilija Laci (18321910) roen je u Dubravama, dok
je filozofiju i teologiju diplomirao u Kraljevoj Sutjesci.
Toliki je gvardijan bio od 1889. do 1890. godine (Fra
pionjak, 2003, 250).
15
AMFST, Legenda o porijeklu duge puke tanic , tipa
deferdar, fra Ive Kljajia i fra Nikole okevia.
 Bratislav Teinovi
Duga puka tanica, tipa deferdar, fra Ive Kljajia i
fra Nikole okevia, osmanska, 19. vijek,
Inv. br. MFST0251
Amerika ostragua Peabody M. 1870,
Inv. br. MFST0250
Britanska ostragua Snider M. 1867(8),
Inv. br. MFST0254
naoruana i stajaa srpska vojska tokom ustan-
ka 18751878. (Bogdanovi, 1990, 60), pa se
porijeklo puke iz samostana vezuje za vrijeme
kraja turske vladavine u Bosni i Hercegovini.
Britanska ostragua Snider M. 1867(8), 19.
vijek, Inv. br. MFST0254
Britanska ostragua Snider M.1867(8) je
duine cijevi 930 mm, ukupne duine 1.372
mm, broja metaka: jedan komad. (Bogdanovi,
1990, 67; , 2004, 141). Cijev ove
puke je glatka i izoluena, a privrena je na
drveni dio drke (usadnik) sa tri metalne pafte.
Sa lijeve strane od inicijalne igle punicirana je
tugra. Takoe, znak tugre je i na prednjoj strani
niana. Na tabanskoj daici, iza inicijalne igle
izgravirana je britanska kruna, a po sredini
tabanske daice natpis TOWER i godina 1862.
Dobro ouvani drveni kundak pokovan je meta-
lom koji je za drvenu osnovu privren sa dva
metalna eksera. Rije je, dakle, o puci sistema
Snider M. 1867, tanije tzv. egipatskoj puci
sistema Snider M.1866. Ta puka nastala je u
Coltovoj fabrici u SAD-u, adaptacijom perku-
sione puke Springfield M. 1861 (Bogdanovi,
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
1990, 67). Porijeklo prispjea ove puke u Bos-
nu objanjava se istorijskom injenicom da su
Osmanlije, koji su drali Egipat u vazalnom
odnosu, ove puke, pogotovo tokom pobune
bosanskih Srba 1875. godine, uvozili u veim
koliinama ( , 2013, 6061). Puke
koje su Turci kupili od svojih vjernih zatitnika
Britanaca, adaptirane su na dva naina: adapta-
cijom britanskih puaka Enfield i izradom pot-
puno novog oruja na principu puaka Snider,
pa se u stranoj literaturi za snajderke esto
koristi naziv i Turkish Snider (Bogdanovi,
1990, 67; , 2004, 140). Iz ovih razlo-
ga, na tabanskim daicama se mogu uoiti
signature Enfielda sa inicijalima britanske kra- 159
ljice Viktorije (VR = Victoria Reginae, ispod
krune) ili carska tugra sa arapskom godinom
proizvodnje. Poetkom sedamdesetih godina
19. vijeka Turska je snajderove puke samos-
talno proizvodila u vlastitoj radionici u Zeitn
Burunu, pa je tako Porta posljednjih decenija
19. vijeka raspolagala sa ak 400.000 ovih
puaka (Bogdanovi, 1990, 67; ,
2004, 141).
Britanska ostragua Snider M. 1867, 19. vijek,
Inv. br. MFST0444
Ova britanska ostragua, Snider M. 1867,
istih je tehnikih i deskriptivnih karakteristika
kao i prethodna. Na tabanskoj daici puke
ugraviran je natpis: U. S. Springfield sa ameri-
kim orlom rairenih krila, i godina 1861, a
pored zatvaraa i sistema za paljenje puniciran
je ig: slovo S po sredini strelice i natpis Sni-
der patent. Drveni kundak pokovan je meta-
lom. Osim prerade engleskih puaka sistema
Enfield M. 1853 na snajderov sistem, Turci su
za svoje potrebe preraivali i velike zalihe ame-
rikih ljebljenih perkusionih spredpuneih
puaka US Rifle Musket M. 1861 i US Rifle
Musket M. 1863, koje su nakon amerikog
graanskog rata 1864, predstavljajui ratni
viak, prodane Velikoj Porti. Godine 1869,
 Batina 1, 2013.
Velika Porta je od SAD-a kupila 125.000 pua-
ka ovog sistema. Osim toga, dio ovih puaka
dospio je do Turaka tako to ih je Francuska
kupila od SAD-a, a zatim ih je od ovih u ratu
zarobila Njemaka, koja je mnoge ili dala ili
prodala svojoj saveznici Osmanskoj imperiji.
Patentirane amerike puke US Rifle Musket
Model 1861 i US Rifle Musket Model 1863
zadrale su na tabanskoj daici natpise fabrika
koje su ih proizvodile, i to: U. S. Springfield i
U. S. Norwich, sa amerikim orlom (rairenih
krila), dok bi iza udaraa ovih puaka ostala
stara godina (1861. ili 1863). Patentiranjem na
novi snajderov sistem, ove puke, pored novog
160 zatvaraa i novog sistema za paljenje, dobile su
i novi ig (slovo S po sredini strelice) sa natpi-
som Snider patent ( , 2004, 141142).
Amerika ostragua Winchester M. 1866, 19.
vijek, Inv. br. MFST0255
Amerika ostragua Winchester M. 1866 je
duine cijevi 685 mm i broja metaka: 12 koma-
da (Bogdanovi, 1990, 69; , 2004,
144). Cijev puke je glatka, oluena i pri-
vrena za drveni dio muskete sa dvije metalne
alke. Na donjoj strani cijevi, prema kundaku,
puniciran je fabriki (serijska proizvodnja) broj
muskete 89426 i u produetku slova CS. Sa
obje strane mesingane obloge magacina muske-
te puniciran je bosanski grb (Rex Ramae,
ispruena ruka dri sablju) iz vremena austrou-
garske vladavine Bosnom i Hercegovinom
(18781918). Provenijencija ove amerike
puke poznata je u Bosni. Naime, Velika Porta
je uoi Velike istone krize i novog rata sa
Rusijom otkupila od SAD-a ovo, za to vrijeme,
savrenstvo oruarske tehnike. Turska konjica
bila je ve 1866. snabdjevena pukama tipa
Winchester M. 1866 i takvih puaka 1876. ima-
la je 39.000 komada. Nove nabavke ovih pua-
ka bile su sedamdesetih godina 19. vijeka.
Novembra 1870. godine, Osmansko Carstvo
kupilo je veliki kontingent od 5.000 karabina i
15.000 musketa ovog novog viemetnog siste-
ma. Godinu dana kasnije, poto se pokazalo
kao vrlo efikasno oruje, Porta je kupila jo
30.000 musketa sistema Winchester M. 1866
(Bogdanovi, 1990, 70; , 2004,
144145). ada je Austrougarska 1878. godine
okupirala Bosnu i Hercegovinu, u magacinima
bosanske provincijske vojske pronala je veliki
broj ovih puaka i, vjerovatno ne odbacujui ih
odmah sve, nova vlast neke je ovjerila novim
bosanskim grbom (Rex Ramae) i ostavila
neko vrijeme u upotrebi (najvjerovatnije za
vojni dril mladih vojnika).
Vensenska (Vincennes) ostragua sistema
Mini M. 1849/56 (Belginka), Inv. br.
MFST0443
Vensenska (Vincennes) ostragua sistema
Mini M.1849/56. (Belginka) je duine cijevi
868 mm, ukupne duine 1.285 mm i broja
metaka: jedan komad. Vensenska puka ili,
popularnije, belgijski tuc nazivana je jo i
sistem PetroviFrancotteMini M.1849/56.
(Bogdanovi, 1990, 36). Cijev puke je glatka i
izoluena, a sa drvenim dijelom puke poveza-
na je uz pomo dvije metalne pafte. Interesant-
no je da je tabanska daica na ovoj puci
posuena od francuske puke M.A.N.IX (Bog-
danovi, 1990, 40), jer je iza inicijalne perkusi-
je izgravirano pisanim slovima: Mo ne, N u de
Tulle I Manceaux Entrep. Na prednjoj strani
cijevi, lijevo uz inicijalnu kapislu, puniciran je
inicijal WP. Drveni kundak sa desne strane
ima udubljenje, i okovan je metalom, koji je sa
gornje strane privren za drvenu osnovu jed-
nim veim metalnim ekserom. Kako je ve
reeno, turski karabini Mini bili su dugo vre-
mena glavno oruje bosanske provincijske voj-
ske, dok je vensenska puka ili, popularnije,
belgijski tuc, najee pominjana puka
tokom ustanaka u Krajini i Posavini 1858, kao i
tokom ustanka u Bosni 18751878. godine.
Naime, ova puka bila je dio linog naoruanja
 Bratislav Teinovi
srpske narodne vojske, a Srbija ih je ispoetka
nabavljala u Belgiji da bi nakon odreenog
vremena poela sa samostalnom proizvodnjom
u kragujevakoj fabrici oruja. Brojni istorijski
izvori svjedoe da je Srbija ove puke krijum-
arila preko svoje drinske granice ili parobro-
dima Savom u Bosnu za ustanike u pomenutim
ustancima ( , 1996, 7778). U
narodu, ali i u istorijskim izvorima, ove su pu-
ke poznate pod imenom puke belginke. Tur-
ci su u martu 1878. godine unitili jednu malu
ustaniku etu u neposrednoj orakoj blizini,
kod Gradaca, zaplijenivi joj tom prilikom pet
puaka ostragua i, kako se navodi, jednu srb-
sku puku Belgisku (oni vele Belginku) (Lu-
kovi, 1971, 150). Takoe, u tolikoj blizini,
ove puke bile su koriene u nekim sember-
skim ustanikim formacijama. Izvjesni pop
Pero dobio je 800 belgijskih puaka za svoje
ustanike smjetene u logoru Badovinci, nedale-
ko od Bijeljine ( , 1959, 45). Junije od
Oraja i Tolise, na majevikom podruju, usta-
nici su drali znaajno uporite. Neki Nikola
Tomi, ustanik sa Majevice, svjedoio je nakon
ustanka da su od puaka imali belginske sa
kapslom (Crnogorevi, 1966, 55).
Amerika ostragua Martini M. 1871, 19.
vijek, Inv. br. MFST0446
Amerika ostragua Martini M.1871, kali-
bra je 45 (11,43 mm), duine cijevi 825 mm,
ukupne duine 1.231 mm, broja metaka: jedan
komad (Bogdanovi, 1990, 68). Cijev puke je
glatka i izoluena, a sa drvenim dijelom (usad-
nik) povezana je uz pomo dvije metalne pafte.
Na desnoj strani metalnog poklopca pukinog
magacina (sanduka) zatvaraa, ugravirana
(punicirana) je tugra sultana Abdul-Azisa
Mahmuda (18611876) i serijski broj oruja
133130. Sa lijeve strane metalnog sanduka
ugravirana je signatura patenta i prozvoaa:
Peabody & Martini Patents Man'-F' by Provi-
dence Tool Co. Prov. R. I. U. S. A. Na obje
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
metalne pafte ima puniciran polumjesec i zvije-
zdu, kao i slovo L. Na lijevoj strani cijevi, tik
ispred magacina, ima puniciran ig Bros i
polumjesec sa zvijezdicom. Punicijacija u vidu
polumjeseca i zvjezdice, kao i slovo M, nalazili
su se i na donjoj strani metalne poluge, ispod
okidaa. Ista punicijacija nalazi se na lijevoj
strani magacina, i u njegovom lijevom uglu. Sa
donje prednje strane drvenog dijela puke
ugraviran je ig u vidu vegetabilno ornamenti-
sanog pisanog slova B u krugu. Drveni kundak
okovan je metalnom ploom, koja je za drvenu
osnovu privrena uz pomo jednog metalnog
eksera. Turska se vrlo rano po patentiranju
ovog modela odluila za njegovu nabavku za 161
svoju pjeadiju. Zapravo, Turska je 1870. godi-
ne od Velike Britanije otkupila samo licencu za
oruje Mark I, dok je proizvodnju za svoju
vojsku ustupila poznatoj amerikoj firmi Pro-
vidence Tool Company. Do izbijanja ustanka u
Bosni i Hercegovini 18751878. regularna
turska armija raspolagala je sa oko 650.000
ovakvih puaka. Svi serijski brojevi, pa i kod
ove puke, signirani su arapskim pismom na
turskom jeziku, dok su ostale punicijacije, sig-
nature i gravire ispisane pismom glavnog ame-
rikog proizvoaa (Bogdanovi, 1990, 68).
Austrijska ostragua Wnzel M.1866, 19.
vijek, Inv. br. MFST0447
Austrijska ostragua Wnzel M. 1866 je
duine cijevi 884 mm, ukupne duine 1.335
mm, broja metaka: jedan komad (Bogdanovi,
1990, 65). Cijev puke sa drvenim dijelom
(usadnik) povezana je bez metalnih pafti i do
kraja druge treine svoje ukupne duine je
osmougaono facetirana, da bi pri samom vrhu
postala obla, glatka i oluena. Na tabanskoj
daici puke puniciran je serijski broj puke
355, a iza udarne igle ugraviran je habsburki
grb. Na poklopcu zatvaraa, kao i na metalnom
dijelu sa gornje strane, koji spaja metalni dio
puke sa drvenim kundakom, puniciran je nat-
 Batina 1, 2013.

pis (Werndl Ub) proizvoaa puke Josefa
Werndla iz Steyra, to bi moglo da dovede u
zabunu i sumnju da je rije o kasnijem vern-
dlovom modelu puke (Werndl-Holub
M.1867/73/77) (Bogdanovi, 1990, 65). Na
metalnom dijelu cijevi sa gornje strane ispred
niana, osim puniciranog austrijskog grba,
punicirana je jo jedna fabrika oznaka St.
68. Drveni kundak okovan je metalnom ploi-
com, koja je za drveni dio privrena jednim
metalnim ekserom. U Bosansku Posavinu ova
puka dola je sa ustankom 187578. godine,
kada su ustanici naoruavani od hrvatskih kra-
jinika iz Vojne granice ovim, ve za to vrije-
me, ostarjelim puanim sistemom. Vee koli-
162
ine ovog oruja mogle su prispjeti u prvoj
godini ustanka 1875, jer je 28. februara 1876.
godine komandi Vojne granice pristiglo nare-
enje od ministra, grofa ule Andraija, o zab-
rani izvoza oruja i municije u ustanak (Ekme-
i, 1973, 164). Ako je austrougarska vojska i
donijela sa okupacijom 1878. godine neke od
venclovaa, one su uglavnom sluile pri obuci
tokom vojnog drilovanja pripadnika mlade
bosanske regimente.
Vojni durbin Murat-kapetana Gradaevia,
osmanski, 1819. vijek, Inv. br. MFST0279
Durbin je valjkastog oblika i potie sa kra-
ja 18. i poetka 19. vijeka. Napravljen je od
drveta, papira i smole (obru). Fino je ukraen
vegetabilnim ornamentom. Legenda o porijeklu
durbina i nainu njegovog prispjea u samos-
tansku riznicu navodi da je neki Pavo Kljaji,
zvani Bobo iz Donje Mahale, inae poslanik
turskog medilisa u Gradacu (vjerovatno
ispred katolika svoga kraja, op. a. B. T.) dobio
na poklon ovaj durbin od nekog turskog oficira.
Durbin je pripadao Murat-kapetanu Gradae-
viu (ubijen 1821. godine), bratu poznatijeg
Husein-kapetana, Zmaja od Bosne. Pavin
unuk, Pavo Kljaji Bobi iz Donje Mahale,
poklonio je 1900. godine durbin tolikoj samos-
16
tanskoj riznici.
Vojni durbin Murat-kapetana Gradaevia,
osmanski, 1819. vijek, Inv. br. MFST0279
Dvogled, francuski, 19. vijek, Inv. br.
MFST0368
Dvogled je sa tri optike (dioptrije), koje su
se podeavale runo, i to uz pomo specijalne
sprave: za gledanje na polju (Campagne), na
moru (Marine) i u pozoritu (Theatre). Francu-
skog je porijekla. Civilni je i ujedno vojni,
bronzani (ili od mjedi: legura bakra i cinka) i
potie iz 70 ili 80-ih godina 19. vijeka. Ovakve
modele durbina proizvodila je francuska vojna
industrija po naredbi Ministarstva rata (Minis-
tre de Guerre), najvie za ameriko trite.
Ceduljica na kojoj je legenda o porijeklu i
nainu prispjea dvogleda u samostansku rizni-
cu, na tetu, izbrisala se. Vjerovatno su ga kori-
stili turski vojnici nakon reforme turske vojske
i novog naoruavanja modernim zapadnoev-
ropskim i amerikim naoruanjem i vojnom
opremom 70-ih godina 19. vijeka.
Dvogled, francuski, 19. vijek,
Inv. br. MFST0368
16
AMFST, Legenda o porijeklu durbina Murat-kapetana
Gradaevia.
 Bratislav Teinovi Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales

Austrijska (graniarska) kona vojna fieklija patrona posavskih katolika i ustanaka u sjever-
(patrona), 19. vijek, Inv. br. MFST0374 noj Bosni biskupa Strossmayera, uva se danas
u Hrvatskom povijesnom muzeju u Zagrebu
Vojna torba od fine glatke jelenje koe iz (Jelii, 1997, 156).
sredine 19. vijeka je sa poklopcem i preicom
za zakopavanje. Bez ukrasa je. Sline torbice
(Patronentasche) sa ukrasnim arabeskama
pravili su Turci jo u 16. vijeku (Szendrei,
1896, 437438). Ima unutranji koni poklopac
koji je sluio za pokrivanje deset konih pre-
grada u koje se stavljaju fieci baruta (patroni) i
veliki koni poklopac koji se zakopava na
donjoj strani pomou metalne kope. Ima kaji
od koe. Izvjesno je da je rije o fiekliji aus-
trijskih vojnih graniara, za koje brojni istorij-
163
ski izvori svjedoe da su pomagali pobune
hriana 1858. i 187578, aljui preko Save u
Posavinu brojno oruje i vojnu opremu. Torbi- Austrijska (graniarska) kona vojna fieklija
ca od jelenje koe za fieke, i to za dvadeset (patrona), 19. vijek, Inv. br. MFST0374
limenih cjevica ili leita za fieke, najveeg

Skraenice:

AMFST Arhiva Muzeja franjevakog samostana u Tolisi

Bibliografija

Neobjavljeni izvori: Objavljeni izvori:

AMFST, Legenda o porijeklu Hadi Lojinog A , , 2003.

buzdovana. . , . , , -
AMFST, Legenda o porijeklu maa Inv. br. , ( : H. Ave-
MFST0263. lot & J. de la Nzire, Montngro, Bosnie,
AMFST, Legenda o porijeklu nadaka plemia Herzgovine,
Zimonjia. ), 2003
AMFST, Legenda o porijeklu tapa za hodanje
bodea fra Bone Orolia. BiH 1896
AMFST, Legenda o porijeklu duge puke tan- Bosna i Hercegovina na Milenijumskoj izlobi
ice tipa deferdar fra Ive Kljajia i fra Nikole u Budimpeti godine 1896, Izdanje Izlobenog
okevia. ureda Bos.-hercegovake Zemaljske vlade,
AMFST, Legenda o porijeklu durbina Murat- Sarajevo 1896
kapetana Gradaevia.
 Batina 1, 2013.
1983/84
. ,
- diteljska cjelina, Slubeni glasnik BiH, broj
, -
, .
XXIII/XXIV . XXIII/XXIV,
1983/84, 107-112
Evans 1973
A. J. Evans, Pjeke kroz Bosnu i Hercegovinu
tokom ustanka avgusta i septembra 1875, sa
istorijskim pregledom Bosne i osvrtom na
Hrvate, Slavonce i staru Dubrovaku republi-
ku, Sarajevo 1973
164
Hunski 197475
V. Hunski, Arhivska graa u franjevakim
samostanima na podruju Bosne, Glasnik
Arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i
Hercegovine, god. XIVXV, knj. XIVXV,
Sarajevo 197475, 53-61
Jeleni 1913
J. Jeleni, Izvori za povjest kulturnoga rada
bosanskih Franjevaca, Glasnik Zemaljskog
muzeja, XXV, sv. 1, Sarajevo, januarmart
1913, 1-88
Jeleni 1925
J. Jeleni, Pisma Stjepana I. Verkovia Josipu
D. Boiu, Zagreb 1925
Kneevi 2001
A. Kneevi, Njekoje moje biljeke iz zadnjih
godinah, BeogradBanjaluka 2001
Kecmanovi 1962
I. Kecmanovi, Izvetaji poverenika o prilika-
ma u Bosni od 1848. do 1854. godine, Godi-
njak Arhiva i Drutvo arhivista Bosne i Herce-
govine, god. II, knj. II, Sarajevo 1962, 251-291
Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika
Bosne i Hercegovine, upna crkva Uznesenja
Blaene Djevice Marije i franjevaki samostan
u Tolisi, zajedno sa pokretnom imovinom, gra-
42/07
Markovi 1970/71
S. Markovi, Uspomene don Stjepana Kreia
iz Bosanskog ustanka 18751878, Glasnik
Arhiva i Drutva arhivskih radnika Bosne i
Hercegovine, XXI, Sarajevo 1970/71, 411-
464
Szendrei 1896
J. Szendrei, Ungarische kriegsgeschichtliche
Denkmaler, in der MillenniumsLandes
Ausstellung, Ausstellungskatalog, Budapest:
Kgl. Ungar. Handelsminister 1896
Vasa-Efendija 1958
P. Vasa-Efendija, Bosna i Hercegovina za vre-
me misije Devdet-efendije, Sarajevo 1958
Literatura:
Bogdanovi 1990
B. Bogdanovi, Puke, dva veka puaka na
teritoriji Jugoslavije, Beograd 1990
Bokovi, Dorai 2009
D. Bokovi, D. Dorai, Maevi vitekog doba
u Hrvatskoj, maevi razvijenog i kasnog sred-
njeg vijeka u zbirci oruja Hrvatskog povijes-
nog muzeja u Zagrebu, Hrvatski povijesni mu-
zej, Zagreb 2009
Bori 2009
G. Bori, Zbirka starog oruja, u: Franjevaki
muzej i Galerija Gorica Livno, Franjevaki
samostan u Livnu: prigodom 150. obljetnice
samostana sv. Petra i Pavla na Gorici u Livnu,
Livno 2009, 310-317
 Bratislav Teinovi Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales

Bokovi 2006 Jelii 2001

D. Bokovi, Zbirka jatagana u Hrvatskom J. Jelii, Balkanske i orijentalne puke, Hrvat-
povijesnom muzeju, Hrvatski povijesni muzej, ski povijesni muzej, Zagreb 2001
Zagreb 2006
Kruevac 1949
1996 T. Kruevac, Ivan Frano Juki, Godinjak Isto-
. , rijskog drutva Bosne i Hercegovine, I, Saraje-
18751878, 1996 vo 1949, 171-184

Crnogorevi 1966 1909

Memoari ivka Crnogorevia (priredio za . , -
tampu Milenko S. Filipovi), Akademija nau- 18661875, , . 11, .
ka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Graa, XXIV, , 15. 1909, 171-174
knj. XIV, Odjeljenje istorijsko-filolokih nauka
knjiga 10, Sarajevo 1966 Lukovi 1971 165
P. Lukovi, Napadi ustanika na turska utvre-
Ekmei 1973 nja u Bosni 18771878, Vesnik, br. 17, Vojni
M. Ekmei, Ustanak u Bosni 187578, Sara- muzej, Beograd 1971, 123-155
jevo 1973
1959
Filipovi 1985 ( - ),
N. Filipovi, Orijentalni natpisi na hladnom
oruju iz zbirke odjeljenja za etnologiju Ze- - ,
maljskog muzeja, Glasnik Zemaljskog muzeja 80- -
(e), n. s., sv. 40, Sarajevo 1985, 195-216 o (18781958), 50-
(19081958)
Gavranovi 1964 40
B. Gavranovi, Dolazak Trapista u Delibainio (19181958), 1959, 35-50
selo kod Banje Luke i njihova djelatnost, Banja
Luka 1964 Miji 2002
S. Miji, Vremeplov Bosanske Posavine, crkva
Guji 1930 i samostan na Raici u Tolisi, Tolisa 2002,
T. Guji, Biblioteka i zbirka starina franjeva- 239-252
kog samostana u Fojnici, Hrvatski narodni
calendar Napredak, za godinu 1931, Sarajevo Milii 2002
1930, 159-161 Z. Milii, Kulturno blago samostana, u: upa
Tolisa 18022002, (monografija), Tolisa 2002
Jelii 1997
J. Jelii, Lovake puke i pribor: katalog zbir- 1949
ke vatrenog oruja, Hrvatski povijesni muzej, . , -
Zagreb 1997
(18391861), 1949
 Batina 1, 2013.

ami 1981 2009

M. ami, Francuski putnici u Bosni i Herce- . ,
govini u XIX stoljeu (18361878) i njihovi 18751878, , . 36, . LV,
utisci o njoj, Sarajevo 1981 , 2009, 29-38

ljivo 1998 Teinovi 2009

G. ljivo, Bosna i Hercegovina 18541860, B. Teinovi, Trapistika opatija Marija Zvijez-
Studije i monografije 8, Landshut 1998 da u Banjaluci (18692009), Muzej Republike
Srpske, Banjaluka 2009
ljivo 2005
G. ljivo, Bosna i Hercegovina 18611869,
TeanjSarajevo 2005 2011
. ,
ercer 1972 XIX ,( -
166 M. ercer, Staro oruje na motki, Zagreb 1972 , ,
), 2011
pionjak 2003
R. pionjak, ivot i djelovanje posavskih fra- 2013
njevaca u sjeveroistonoj Bosni kroz dva sto- . , ,
ljea 18022002, Tolisa 2003
(15271878), 2013
2004
. , - Tepi 1986
(18751878) I. Tepi, Osmanska vojska i policija u Bosan-
, skom vilajetu od pedesetih do sedamdesetih
, . 2, godina XIX vijeka, Godinjak Drutva istoria-
2004, 136-147 ra Bosne i Hercegovine, XXXVII, Sarajevo
1986, 91-116
2008
. , - Vrdoljak 2005
, B. M. Vrdoljak, Franjevaki muzej i Galerija
, 2008 Gorica u Livnu, u: B. M. Vrdoljak, Plodovi
ljubavi i rtve: prinosi iz povijesti, kulture i
arheologije, Livno 2005, 173-180
 Bratislav Teinovi
Museum sclopeta de Bosniaca franciscales
(The collection of weapons and military equipment of the Museum of the Franciscan Monastery
in Tolisa near Oraje)
The paper entitled Museum sclopeta de
Bosniaca franciscales, which begins with a
brief introduction explaining the existence of
the monastery collections of arms in Bosnia
assembled during the Ottoman period, provides
a museological analysis of the small collection
of arms and military equipment in the Museum
of the Franciscan monastery of the Assumption
of the Blessed Virgin Mary in Tolisa. The
collection was worthy of greater professional
interest, if for no other reason than that it is a
memento of those who created and built up the
museum. The Franciscans of Tolisa are to be
commended for collecting cultural artefacts at a
time when there was not a single museum in
Bosnia, and every artefact they collected may
be regarded as an antique on account of its
scientific and historical value. Despite this,
these artefacts, as old as those who assembled
them in particular, the arms and military
equipment believed to have belonged to the
friars have yet to be documented, which
makes it hard to accord proper value to them.
It was essential to conduct a professional eval-
Museum sclopeta de Bosniaca Franciscales
uation of the collection of arms and military
equipment of the Tolisa monastery museum,
not least because it was exhibited as long ago
as 1896 at the Millennium Exhibition in Buda-
pest, along with that of the most dedicated col-
lector of the day, another Franciscan, Fr. Grga
Marti.
The arms and military equipment were
subjected to expert analysis, resulting in the
identification of the origin and use and a de-
scription of every item in the collection. This 167
has formed the basis for its professional classi-
fication and documentation and, ultimately, its
display both at thematic exhibitions and in the
permanent exhibition of the Franciscan Muse-
um in Tolisa. Artefacts of particular note for
their historical and memorial significance in-
clude Hajji Lojos mace, the nadak (fighting
axe or hatchet) belonging to the aristocratic
Zimonji, Fr. Ilija Orolis axe, Fr. Bono
Orolis dagger, Fr. Ivo Kljajis and Fr. Ni-
kola okevis deferdar (flintlock decorated
with mother-of-pearl or damascened), and Mu-
rat-captain Gradaevis telescope.