Oyk

Yazma Teknikleri

Hazrlayan:

SALiH BOLAT

VARLIK
yk Yazma Teknikleri

Hazrlayan:
SALH BOLAT
 Varlk Yaynlar, Say: 1167
Sertifka No: 10644
D rdnc Basm: 2012

Salih Bolat, Varlk Yaynlar

ISBN 978-975-434-297-0

Kapak Dzeni: Nazl Ongan

Dizgi ve Ofset Hazrlk: Varlk Yaynlar A..
Bask: zal Matbaas
Eminta Kazm Dinol San. Sit. No. 81139, Topkap, stanbul
Matbaa Sertifka No: 12024

VARLIK YAYINLARI A..

PerpaTicaret Merkezi, B Blok, Kat 5, No. 484 ili 34384 stanbul
Tel: (0212) 221 31 71- DirektTel-Faks: (0212) 320 06 46
E-posta: varlik@isbank.net.tr
www.varlik.com.tr
 Hazrlayan:
SALH BOLAT

Oyk Yazma Teknikleri

Yaratc Yazma Dersleri

VARLIK
 NDEK LER

Salih Bolati Sunu 7 YKLEME/OLAY/SAHNE

Niin Yazyor/ar? 9 Thomas H. U ze!V
yk DiiJiinceleri Nasl Oluur 113
TEMEL KAVRAMLAR
Marilyn Granbeck/
Salih Bolati Olaysz ykler 119
Yaznsallk ve Yaznsal letiim 21 F. A. Rockwe!V
Salih Bolati Sahneyi Olutumak 122
iir ve Esin 33 Louise Bogges/
ykde Dom
Hasan Ali Top ta
Bak Asn Senek 128
Balkon 46
KARAKTER OLUTURMA
Salih Bolati
James Hilton/
Romanda Anlam Yaratma Sreleri 51
Ho Bir Karakter Yaratmak 141
Sait Faik
Sevgi zel
pek/i Mendil 56
Diizenciler 144
Ahmet el
Peari Hogrefe/
yk Kurmak 59
Karakteri Yaama Geinn ek 155
Bilge Karasu
James Joyce
Doum 63
ziidi Bir Olay 160
JackLondon
Pauline Bloom/
Midas'n Miin"tleri 65
Karakterinizi Hrpalayn 168
Rust Hills/
YKDE ANLATlM YOLLARI
Yapay Kurmaca ve Gerek Kurmaca 76
Wallace Hildick/
Tomris Uyar Anlatrnn Sekiz Yolu 175
Dn GeriBak 81
G o gol
YAZARLIK VE YARATICILIK Bir Delinin Hatra Deften nde
"' _ 224

Jean Z. Owen/ Allan W Ecker/

Yaznsal Yaratcln Bq Yolu 93 ykiilen"n Kontrol
John Howard Griffin/ (Satlmayan ykii/er in
Bir Gecede Yazar Olan Gen Adam 97 Kontrol Listesi) 226

Fred Shaw/ UYGULAMA

Bir Yazar Asla Pes Etmez 100 Salih Bolat
John G. Fitzgerald! iiristan'da Bir Olay 237
yi Bir Yaza; yi Bir Yalancdr 103
 SUNU

Bu kitab hazrlamamdaki balca etken, niversitede verdiim,

"Okuma ve Anlatm Teknikleri" adl ders ile niversite dnda ver
diim "Yaratc Yazarlk" seminerleri oldu. Yazl kltr srecini yap
madan, szl kltrden grsel kltre gemi olan lkemizde, son yl
larda "yaz"nn zellikle yaznsal trlerdeki gelimesine bakldnda,
"kltr Oku"nu atlatmaya balad sylenebilir. Gerekten de roman
ve ykdeki gelime, bu gzlen dorulamaktadr.
Batl lkelerde, zellikle ABD'deki niversitelerin ounda, "Yara
tc Yazarlk" (Creative Writing) blmlerinin yer ald dnlrse,
lkemizde yaplm byle bir almann, btnyle zgn bir alma
olmasa bile, ge kalnm bir alma olduu sylenebilir. Umarm bu
alanda yaplacak almalara IIk tutar.
Kitapta temel kavramlar tarttm makalemin yan sra, eitli
ABD'li yazarlarn yazlar yer alyor. Mary Golden, John G. Fitzgerald,
John Howard Griffn, Jean Z. Owen, Rust Hills, Fred Shaw, Pauline
Bloom, Al lan W Ecker, Marilyn Granbeck, F. A. Rockwell, Thomas H.
Uzell, Louise Bogges, James Hilton ve Pearl Hogrefe'in yazlarn,
Handbook of Short Story Witing (Writer's Digest, 22 E, 1 2 th St, Cin
cinati, Ohio) adl kitaptan derledim ve evirdim. Wallace Hildick'in
''Anlatmn Sekiz Yolu" adl yazsn ise, yazarn, Thirteen T%ys ofNar
rative ( Clarkson N. Rotter, Ine. Publisher, New York) adl kitabndan
evirdim.
Kitabn ikinci basksn hazrlarken, aniat as, karakter olutur
ma teknikleri ve ykde anlatm yollar gibi yknn temel boyutla
ryla ilgili yk rnekleri vermenin, kitab daha organik biime getire
ceini dndm ve bu kaygyla yerli ve yabanc yazarlardan ykler
ekledim. Bu yklerin dizilmesini zenle gereklqtiren Glin Sar
ve Sabahat Babars'a, ayrca kitabn dzeltisini titizlikle gerekletiren
Mehmet Erte'ye tqekkr ederim.
Kitabn yazarlara, okurlara ve aratrmaclara yararl olacan
umarm.
Salih Bolat

7
 N N YAZIYORLAR?

Bu blmde, Ece Korkut'un Fransz Liberation dergisinden evirdii,

dnyann nde gelen yazariarna ve ;air/erine yneltilmj, olan "Niin ya
zyorsmuz?" sorusuna verilen yantlar yer alyo:

N adi ne Gordimer:
Bu soru belki de, "Niin yazmaya baladnz?" eklinde sorula
bilirdi. nk gdmlenimler deise bile, balangtaki tutum, bir
temel olarak hep ayn kalr. Ben yazmaya ocukken baladm, nk
klasik dans olmak istiyordum ve baz koullar dans eitimime kesin
olarak son vernemi gerektirdi. Ben de, o zamanlar bir qit !irik bir at
lm olarak hissettiim bir duygusunun etkisiyle yazmaya baladm. Bu
dansla ya da yaznayla ortayla konulabilen bir eydi, yaam karsnda
duyulan bir qit hayranlk, yaamakta olduuma gre canl ve iddetli
bir tepki ... Daha sonra, yetikinlik arnn balarnda bu duygu farkl
lat: D dnyaya bir anlam bulma, hem kaos hem de zenginlik iinde
kendi dzenini yaratma ihtiyacna dnt.
Aktif yaamm srasnda, bu atlm baz keskin zorlamalara eklen
mi oldu. !rklk, lkenin siyasal temeli, Gney Afrika'da yaayan
herkesin iinde olan bir eydir; bu, basit bir siyasal ya da toplumsal
sorun veya insann tek bana destekleyecei ya da vazgeecei bir tavr
deildir. Gney Afrika insanlar bu siyasal dzeni yaarlar; benim ro
man kahramaniann da. Ben siyasal metinler yazmak istemem, zaten
bunu hibir zaman da yapmadm. ( . . . )

Jorge Luis Borges:

Yaznaktan vazgeemem. unu her zaman anladm ki, benim ka
derim bir okur ve ileriyi dnmeden bir yazar olarak hep edebiyara
dnk oldu. Ben acil bir soruna, bir i gereklilie cevap verrnek iin
yazarm. Adasnda yaayan Robinson veya Monte Cristo Kontt'nd aki
Edmond O.;.,ltes olsaydm yazmazdr . 30 yana dek, kendi hakkmda
yazlanlar okudum. Sonra vazgetim bundan. B ir kitabm yayrlan
dnda, dostlarm bana yazdm eyden sz etmemeleri gerektiini
bilirler. Ben bir kitab yle yaymlatrm, sonra da iyi ya da kt, hakl

9
ya da haksz, eletirilerdcn hi haberim olmaz. Kitabn satndan
da. Bu kitabevlerini ve yayelar ilgilendirebilir; ama yazar deil.
Ne kk bir grup, ne byk bir kitle iin yazarm. Yalnzca gerekli
olduunu hissettirnde yazarm. Konu aramam, onun gelip beni
bulmasn beklerim ... ama geldiinde geri de evirebilirim. Gerekten
srarc davranrsa, o zaman baka bir eye geebilmek iin yazarm.
Kipiing'in "Eer"deki ("If") dizelerini anmsyorum: "Bajarszla
ve bajarya meydan okumay ve bu iki yalana da ayn {ekilde davranmay
bilmek. " nk kimsenin baarszl ya da baars zannettii kadar
deildir. Yazdn bir daha okurnam da. Bazen insanlar bana sorar:
"u ykdeki U cmlenin anlam nedir?" yle cevaplann onlar:
"Ben bu yky o zaman yazmtm, ondan sonra da bir daha okuma
dm." nsan bir eyi belli bir anda yazar, sonra insanlar alp onu baka
bir zaman okurlar ve sonunda bu yk yazardan daha ok okurlara
ait olur. Bence gemii dnmek, yldnmlerini dnmek salkl
bir ey deil. Ben ileriye doru yaamaya alrm. Yazacam eyi
dnrm, yazdn deil. Bu evde benim kitaplanndan birini
ararsanz, bulamazsnz, yalnzca biri dnda, Alicia Jurado ile birlikte
yazdmz ve Japoncaya evrilmi olan, Budizm hakkndaki zararsz
bir kitap. Kitaplm korumaya alrm. Ben, kendini Voltaire ya da
Montaigne'le karlatracak insan mym? Eer bir eyler olacan
dnrsem, hazrlanrm, hareketsizlerim diyelim ve beklerim. O
zaman bir eyler gelir bana, bir Cit vahiy dalgas, bu szck biraz
iddial, diyelim ki bir ir, bir yk, bir sayfa dzyaz olabilen bir eyi
fark ederim, ne olduunu daha sonra anlarm. Yazdklarma elimden
geldiince az mdahale ederim. Sonra, rnein ahlak ya da siyaset ko
nularnda ok kesin dncelerim olmadndan, bunlar yazdklar
ma kartrmamaya alrm. Kipiing diyordu ki, bir yazar, karlacak
dersin ne olduunu pek bilmeden, bir fa bl yazabilir. Yani o bir kurgu
nun szcsdr, daha sonra bunun okunnas farkl bir sretir... By
lece tm bir eser yazarnn niyetinin ok tesinde bi_- deer kazanabilir.
Ona yabanc olan bir deer. Bu da, eski alardaki Sanat Tanras,
Kutsal Ruh kavramna ya da pek de gzel olmayan ve bilinalt diye
adlandrlan ada mitolojimize uygun dyor.

10
Jorge Amado:
ncelikle bir i gereklilie, dayanlmaz bir cevap vermek iin: s
tesem bile yaznamay baaramazdm. zlekler, kahrama n:lar, ortamlar
gelip dayatyor ve daktilomun bana oturma ihtiyac kanlmaz olu
yor: te roman byle douyor. Dier taraftan, okunmak iin, insanlar
zerinde bir etki yaratmak ve bylece, ac eken bir halk iin daha iyi
bir yaam gr yaratp mcadele ve umut bayraklarn yksee ta
yarak, lkenin gerekliini deitirmeye yardmc olmak iin yazyo
rum. Bence edebiyat halkn bir silahdr, yazar halknn isteklerinin ve
kavgalarnn szcsdr. Romanclm bu ekilde gerekletirmeye
ve gelitirmeye alyorum.

Gabriel Garcia Marquez:

Dostlarm beni daha ok sevsin diye.

Henrik Nordbrandt:
( ... ) Benim tek cevabm, eer buna cevap denilebilirse, Udur: Eer
bir gn, bana sorduunuz soruyu kendi kendime sormam gerektii
duygusuna kaplrsam, bu, sanrm, yazma nedenimin yok olduunu
gsterir. Ama elbette bundan hibir zaman emin olamayacam. n
k bu soruyu sormayacam kendime.

Necip Mahfuz:
Bu soruya bir cevap bulmak iin geriye dnmem gerek. Niin
yazmaya koyuldum? Zevk iin ... Karanlk gc honut etmek iin . . .
Otan gelen hibir ey beni buna itemezdi. Daha sonra, bu yazma
isteine yeni nedenler eklendi. Bir arlktan kurtulma arzusu ... Bir
bykle sahip olma ... Eser karlnda para alma ... Bir aratrma
boyunca hazrlanan ilkeleri bakasna gsterme. . . En basitinden,
okunma arzusu. Bugn artk yapmak ile yazmak arasnda bir ayrm
yapamyorum.

lsaac 1\simov:
Hangi nedenle nefes alyorsam o nedenle yazyorum, nk eer
bunu yapmazsam lrm.

ll
Rafael Alberti:
Beni okuyan ve din leyenieric mmkn olabilecek en ak ekilde
iletiin kurabilmek iin yazdn dnnndr hep. En kapal,
anlalmaz olduum anlarda hile ak, anlalr olmaya altm. n
k bir gne lkesindenim, Cadix gibi mutlu bir lkeden. Denize,
bahelerdeki aalara ve ieklere, beyaz yaplara tutkunum. Bir bar
yazaryn ben, bar yazan. Ama ite, hep sylediim gibi: Karanfil ile
kl arasnda yayoruz. Bana en byk savalarn yzylnda domak
bahedilmi, ayn zamanda da, yaamn hizmetine sunulacana, nere
deyse hep lme doru ynelmi en byk ve en harika icadarn yz
ylnda: Bu, karanfilin deil, klcn saltanat dnemi. Ama ben, karanfil
ile kl arasndan karanfili seiyorum. Bu nedenle de, en gl ve en
iddetli toplumsal karklklarn ortasnda bir bar paratoneriyim.

Alien Ginsberg:
( ... ) iir yazyorum, nk yalnzken ark sylemeyi severim. ( ... )
iir yazyorum, nk kafamda bir sr dnce var, kesin konumak
gerekirse 1 000 tane. ( ... ) iir yazyorum, nk bunun nedeni yok,
nks yok. iir yazyorum, nk bir eyrek saat iinde ya da tm
yaamm boyunca aklma gelen her eyi sylemenin en iyi ekli bu.
(ai-in 1 984'te Pekin'de verdii bir konferanstan alnmt:}

Norman Mailer:
Tutumunuzun nedenini bilemiyorum, ama ite lanet sorunuzu
cevaplyorum. Aadakileri ie yarar bulursanz kullann. Bence bu
soruya verilmi en iyi cevap, sizin Fransz yazarnz Jean Malaquais'ye
ait. Bir gn fkeyle, kendisine niin yazdm sormutum (nk
300 szck yazmak iin hep 1 4 saat harcard) . Sanki yazmama fik
rini anlalmaz buluyormu gibi ararak, "Niin mi ? " diye bard.
"nk, dedi, bu benim iin gerei kqfetmenin tek biimi." Bunun,
yaz yazarak yaanabilecek en gzel deneyim olduunu dnyorum
gerekten. Rastlantsal olarak alglanan bu denge, gerek diye de ad
landrabileceimiz eye en yakn, varolUU ka'rlktr. Gryorsunuz,
sevgili dostum Malaquais'yi anmaktan baka bir CY yapmadm.

12
Marguerite Duras:
Gazetelerin bu belirgin konu zerine, yazmak zerine sorduu
sorular beni hep tedirgin etmitir. Kibarca cevaplamaya altm, ama
aslnda bu konuda syleyecek hibir eyim yoktu. Hi bilemiyorum,
bu tuhaf etkinliin ne olduu hakknda hibir zaman bir ey rene
medim. Bence bu 2027 ylnda sona erecek. Bir anda bitecek, sonra
kimse bir ey yazmayacak artk.

Milan Kundera:
Gln bir hayal olsa da, kimsenin sylemediini sylemek zo
runda olduumuz iin yazdmza inanrz. Kimsenin sylemedii
ni sylemek, herkesin sylediinin tersini sylemek anlamna gelir.
Demek ki yazmak, tersini syleme zevkidir, herkese kar tek bana
olma mutluluu, dmanlarn kkrtma ve dostlarn kzdrna zevki.
Ama, ne yazk ki, kitap bitince de, beenilmek ister insan. Kanlmaz
bir eydir bu, insanca bir ey. Ama herkese meydan okumaya can atan
biri nasl beenilebilir? te, mesleimizin dayand, k olmayan,
korkun eliki. k olmayan m ? Yo, bir k var: arada bir yanl
anlalma pnsmz var.

Alain Robbe-Grillet:
Otuz bC yldr roman yazyorum. Hala da nedenini bilmiyorum.
lgin eken ve parlak bir karyer yapnaya aday olduum bir mesle
im vard. Ne yaynclarn, ne de daha sonra okurlarn kabul etmedii
kitaplar yazmak iin her eyi terk ettirnde aa yukar otuz yan
daydm. Kimsenin beenmemesi beni rahatsz etmedi. Nedenlerini
bilmesen de, bu kitaplar yaznam gerekiyordu. Bu bir et angajman
kukusuz, ama siyasal, toplumsal, ahlaksal ya da edebiyatn dnda
olan herhangi bir ey deil. Sadece edebiyatn kendisine kar bir
sorumluluk. Elbette bu durum, birka byk szckle geitirilerck
aklanabilir: Dnyann karsnda hissedilen acaiplik duygusu, l
:, reddetme, dzensizlie bir dzen getirme kaygr, vs. Ama ben
byk szcklerden ekinirim. Edebiyatn, dnyadaki en nemli ey
olduunu dndn hep. Ama bunun nasl bir nem olduunu tam
olarak anlatamam. Son birka yldr Geri Gelen Ayna adl ve ite bu

13
sorunlar ele aldm bir kitap yazyorum: Yazdm eyler nereden ge
liyor ve niin yazyorum bunlar. Drst olmak gerekirse, kardm
sonular, eer varsa, burada birka szckle zetleyemeyeceim kadar
hassas ve uzun bir konu.

Philippe Soupault:
J.nk elendiriyor beni.

Michel Tournier:
Niin yazyorsunuz? Bu soruya Balzac yle cevap vermiti: Zen
gin ve nl olmak iin. Bazlar da muhakkak yle cevap verecek
lerdir: nk bu, ruhsal dengem iin gerekli bir ey ve yaymlarnam
gerekmese bile yazardm. te iki uta iki cevap. Bense yle syleye
ceim: Okunmak iin. Kendimi, sata sunulmak iin imal edilmi bu
nesneyi, yani kitab biimlendiren, evinde alpn bir zanaat olarak
gryorum. Kitap bir yaratdr ve bu yaratda birinci ve ikinci dereceler
yer alr. Birinci derecede, bir hikaye ve kiiler yaratrm. kinci dere
cede, okuyucu bunu ele geirir ve kendine mal etmek iin bu yaraty
srdrr. Her yaratnn bir sevin kayna olmas gibi, benim iin ifte
bir sevin sz konusu. Yaratmann ve okuyucumda ortak bir yarat
oluturmann sevinci. imde bir ate yakarm, bu bana scaklk ve
aydnlk verir. Ama ayn zamanda onu etrafa yayarm ve kitaplarnn
zihinlerde ve yreklerde oluturduu milyonlarca kk, titrek alevleri
gzlerim. ( ... )

ltalo Calvino:
nk daha nce yazdklarmdan hibir zaman tam olarak honUt
olduumu hatrlamyorum, hep U veya bu ekilde, yazdklarm d
zeltmek, tamamlamak, yeni zmler getirmek isterim. ( ... ) Yani bende
hibir zaman "ilk kez" diye bir ey yoktur. Yazma ihtiyac benim iin,
zerini izmekle, yazlm bir eyi baka eylerle deitirmekle hep
ayn eydir. nk X kiisini okurken (eski ya da ada bir X) , '1\.h,
X gibi yazmay ne ok isterdim!" diye Jnmmdr, "Ne yazk
ki bunu yapabilmem imkansz ! " O zaman bu imkansz giriimi hayal
etmeye alrm, hibir zaman yazamayacam, ama okuyabilmeyi
ve sevdiim dier kitaplarn yanna yerletirebilmeyi istediim kitab

14
dlerim. Hemen birka szck, birka cmle gelir aklma ... Artk X'i
veya herhangi baka bir modeli unuturum. Sadece o kitab dn
rm, kimsenin hibir zaman yazmam olduu ve benim kitabm ola
bilecek o kitab. Bilmediim eyleri renmek iin yazarm. Bununla,
yazma sanatyla ilgili eyleri deil, bunun dndaki eyleri kastediyo
rum: Pratik ya da ok zel, her eit bilgi ya da "yapn deneyimi" diye
adland rlan daha genel bir bilgi; bana yazma arzusu veren ey,
rendiimi zannettiklerimi bakalarna retme arzusu deil, daha ok
yetersizliimin bykl. yleyse, ilk bata ok yetenekliymiin gibi
grnmek iin mi yazmaya baladm acaba ? Ama, insann gerekte ol
mad bir ey gibi grnebilmesi iin belgeleri, bilgileri, gzlemleri bir
araya toplamas gerekir: Bir deneyimin yava yava birikmesi konusu
nu da dnmeliyim. Bunu da ancak yazln bir sayfada yapabilirim;
yapmm boyunca yalnzca yaknndan geip gittiim birka bilgi ve
bilgelik krntsn aviarnay umduum bir tuzaktr bu.

Umberto Eco:
Her eyden nce, ben bir kez yazdm. Bu, genellikle yaz yazd
m anlamna gelmez. Genellikle tuhaf bir ey yaparm: Bir sayfaya
szckler iziktiririm -ama elbette bu, sizin iin, yazmak deildir-,
Aristo, Kant, Descartes gibi yaparm (garip bir sanat sistemi ... ) . Her
neyse. Bu kez yazdm ite, nk ocuklarm bynt ve artk kime
hikaye anlatacan bilemiyordum.

Alberto Moravia:
16 yanda ilk romanm yazmaya baladm zaman, o andan
itibaren her gn yazmaya karar verdim, her sabah, gnde saat.
leden sonralar ve gece, o zamanlar "yapn" diye adlandrdm,
aslnda "harekete geme" zaman olan eye ayrlmalyd. Erken bir
dnemde alnn bu karar, yllar getike bende bir qit psikolojik
bir alkanlk oluturdu. ok uzun zamandr, nasl her gece uyuyor ve
her gn yemek yiyorsam, ayn ekilde her sabah yazyorum: Sonunda
yaz yazmak, biyolojik ritmimin ayrlmaz bir paras oldu. Biyoloj ik
ritmim bir yana, yazdm zaman zellikle edebi sorunlar zmeye
alrn, yani btn sorunlar, nk bence edebiyat her eydir. Bur
nunun nnde asl d uran havucu izleyen, fabldaki eek gibi ilerlerim.

15
Bu nedenle, bana niin yazdm sorulduunda, genellikle yle cevap
veririm : Niin yazdn bilmek iin yazarm.

Adonis:
Tanr'nn syledii ve yazmad eye yank olsun diye yazarm.

Carlos Fuentes:
nk bu, yapmay bildiim en der eylerden biridir.

Mario Vargas Llosa:

Bugne dek yaammda etkili olan en nemli olay, galiba okumay
renmi olmam. Bq yandaydm, haylaz ve hayalperest bir ocuk
tum. Dergiler ve macera kitaplar dnyan olaanst bir biimde
zenginlqtirmi, beklenmedik olaylarla, masais lkeler ve yaratklarla
doldurmutu; buradaki cisimlqmi kii, kahraman ve kaif berdim;
ocuklarda her zaman olduu gibi, kurgu ile gerek arasndaki snr
lar glkle ayrabilen bir hayal gcne sahiptim. Elbette zaman, bu
snrlar grnr hale getirip, alamayacak bir ey olduunu kant! ad.
Sanrm romanclk mesleim, okuduum bu maceralara dnk bir
nostaljinin etkisi altndayd ve uydurulmu ey ile yapnm ey ara
sndaki bu snrlar reddetmek iin bou na yaamn izin vermedii, her
birinde daha okluk, qitlilik bulunan ve cezalandrlmann olmad
ok sayda yaam yaamak iin, pratik manta kar bir abayd.

Henrich Bl!:
Yazmay seviyorum, bu benim iin bir eit ina etme sevnc.
Konu, ierik ve mesaj benim kuamn yaad eylerle balantl,
btn bunlar sanki bahedilmi bana; ierik hep bir armaan gibi ve
ril iyor. Bu, konunun gereksiz, yersiz olduu anlamna gelmez -arma
an gzel bir eydir-. Ama okuyucu bu armaan (biraz dokunakl bir
szck kullanmak gerekirse) "fethetmeli"dir; okuyucu bunu kendini
zorlayarak, yani kendini, biimi kabullenmeye ve onu bulup ortaya
karmaya zorlayarak yapar; biiiT' ve ieriin gerektirdii C)' budur.
Ve yazmak, her eyden nce bir ey yaratma arzusudur yalnzca.

16
Lawrence Durrell:
Kendimi kollamak iin. Aptalca bir soruya aptalca bir cevap. Evet:
kendimi kollamak iin.

William Goldin g:
Byle bir soruya nasl cevap ve<ilebilir? Bir zamanlar, genken,
herhalde bunun mmkn olduunu sannmdr. Ama son elli altn
yl iinde, herhangi bir kon uda kesin bir cevap bulmak benim iin gi
derek glqti. I am sory.

Graham Greene:
Zorunluluktan. Bir ban ktysa, olgunlatnda skarm.

Iris Murdoch:
Yazyorum, nk seviyorum bu ii; nk byk sanat seviyo
rum, ona bir ayin dzenliyorum ve nk gzel sanat eserleri ret
mek istiyorum. Sanat byk bir ahlaksal gtr, ama sanat ak iin
yaratlmaldr, "iyilik etmek" iin deil. Ne ki, byk sanatlar gerei
syleyerek topluma yardm ederler. .

Friedrich Durrenmatt:
Bu, sorularn en zoru. O kadar zor ki, hep bir akayla cevaplanr.
Yazyorum nk ressam deilim. Bu benim iin garip bir soru; kr
mz bir bala "Niin yzyorsunuz ? " diye sormak gibi bir ey. Ya
zyorum, nk yazarm. "Para kazanmak iin" de diyebilirdim, ama
daha kolay para kazanlabilen baka meslekler var. O zaman soruyu
yle soralm: "Niin bu kadar zor bir setim?" Bilmiyorum. nk
bu bir tutku. Yazarken bir felaketle kar karyaymdr, hep bir amatr
olduum, yazmay bilmediim, Alnaneay bilmediim, hibir irge
lem gcm n olmad, bir boluun karsnda olduum d uygusuna
kaplmmdr. Ama bir tutku bu.

Max Frisch:
En basit cevap Faulkner'nki: Hayatm kazanmak iin. Bu bir
gdlenme sorunu, buna kout daha bir ok neden var. ncelikle,
oyun oynama: Kurnda veya bir telle oynayan bir ocuk gibi, bir tel

17
bulup onu bkmekten holanan bir ocuk. Bir baka gereke, "duvara
eytan resmi yapmak", bylece bir endieyi, bir umutsuzluu, bir s
kmty uzaklatrmak olabilir. Tarihncesinde ressamlar, korktuklar
hayvann resmini duvara izerek ondan kurtulmular. Edebiyana ok
intihar vardr, ama yazarlarn hepsi intihar etmemitir. B ir ey temsil
etme, onu gerekte yapmamanz salar. Bir baka gereke: Gerekte
ulalamayan bir arzuyu kurguyla gereklqtirmek. ocukken bir sabit
fkrim vard: Eer byk bir belirginlikle, kendi yamdaki kk bir
kz hayal etmeyi baarrsam, o benim olacakt. Bu hibir ie yaramad.
Bir bakas: Dnyay geip giden bir dnya olarak yayoruz ve onu
sabitlqtirmeyiarzu ediyoruz. Kukusuz bu en eski gerekelerden biri.
Bir daha hi girmeyeceim bir yerde bulunduum zaman, onu betim
lerim. Yaadm bir eyi, yazarak sabitletiririm, rnein 39'daki sava
ilann, yoksa kaybolup gider. Yine bir bakas : letiim kurma istei ve
ihtiyac. En sonunda da, topluma kar duyulan sorumluluk.

18
TEMEL KAVRAMLAR

Yaznsallk
Yaznsal letjim
Kurmaca
Dzyaz
iir
Roman ve yk
 YAZlNSALLIK VEYAZINSAL LETM

SALiH BOLAl

Yaz ve Yaznsallk
Yaznsal iletiimin niteliinin ve srelerinin neler olduunu ir
delemeden nce, yaz ile yaznsal irdelemek gerekir. Genel olarak,
"kavramlar karlayan dilsel ipretler sistemi" biiminde tanmlayabi
leceimiz yaz , kavram (anlam)-dil ilikisi asndan yaln bir nitelie
sahiptir. Oysa yaznsal, dilsel iaretlerin anlamsal okdeerlilik tama
syla daha karmak bir nitelie sahip olur. Yazy yaznsal yapan, dilin
yalnzca anlamsal okdeerlilie sahip oluU deil kukusuz. Akit
Gktrk'e gre deiik anlam alanlarnn metinde hangi ilkelerle bir
birine rld, deiik anlam boyutlarnn kesimcsinden, iletiimde
ne gibi bir etkinin doduudur. Dolaysyla bugn yaznbilinde kesin
likle bilinen ey, yaznsal metinleri belirleyen zelliin, onlarn trle
rinden ya da iinde yer aldklar metin beklerinden deil, her birinin
ngrd kendine zg iletiim konumundan karlabileceidir.
Demek, yaznn bir st basama olan yaznsal yazdan ayran
niteliksel zellik, iletiim konumudur. letiim konumu, okur tara
fndan metnin anlam katmanlarnn aratrlmas, metnin dokusunda
yer alan temel kavramlar rgsnn irdelenmesi, bu rgyle gerek
yaam arasndaki ilikiyi grme abas olarak belirtilebilir. Bu yzden,
o kurun metinle "doru" bir ileti im konumuna girebilmesi durumun
da ancak, o metnin yaznsal trnn (iir mi, roman m? .. ) ne olduu
saptanabilir.
Yaznsal metinler genellikle, nesnel gereklikte yer alan olay, du
rum, iliki, nesne ve yaantlar, gerek deneysel bilgilerimizle akla
yamayacamz bir dzlemdt: yanstr. Bunun nedeni, yaznsal metni
gerekletiren yazarn, gereklii bir nesne olarak seerken, kendi
dlemiyle yeniden rgtlemesidir. Bu durumda ortaya yeni bir ger
eklik kar. Ku rmaca olarak adlandrlan bu yeni gereklik, yaznsal

21
 metinlerin ieriini olutuu ve nd gereklikle yazarn dleminin
kesimesinden ortaya ka ya/ ,. l gcrekliktir.
Gstergebilimsel bak ;u 1 yl . laktmzda, yaznsalln lt
lerinden biri de, "sonsuz iiTt <,ckinki" yaklamdr. Bu yaklam,
yapsalc yaklamda olduu gl , cti "bitmi bir rn" olarak gr
mez. Tersine, yaznsal metin ll'll lilin kurallarna dayanlarak dilin
stne oluturulmu bir yap, ,,iiddi ilcyen bir dizgedir, hem de
okurun zaman iindeki varlyL onuza ulaabilecek anlamsal bir
retim mekanizmasdr. (Ril: , I ')%: 70)
Yaznsal metinler, gstcrgclil asdan kurmaca metinlerdir;
deneyimsel (ampirik) dnyadaki lir eyin, bir durumun karl
olmak zorunda deillerdir. Bir laka lcyile ve geleneksel bir anla
tmla, yaznsal metinler imge giiciiniin rnleridir; gerek dnyada
gndergeleri yoktur, ancak henzerleri lulunabilir. Bu n gerekler
dorultusunda ilerleyerek, yaznsal lir metnin yazar tarafndan ya
ratlan evrenin bir paras olduu Vl' hir gndergesi varsa, bunun d
gerekte deil, yine o evrenin iinde yer aldn syleyebiliriz. Buna
gre yaznsal metnin gndergesi gerek giinderge deil, dsel gnder
gedir. Ama bu dsel gnderge, d gerekteki durumlarla da benzerlik
gsterebilir, onlar artrabilir. Bu da yaznsal metinlerin d gerek
ten bamsz bir evren yaratmakla birlikte, d gerekle olan balarn
koruyabileceini gsterir. (Rifat, 1 <J%: 66)
O kurun genel olarak yaznsal yaptlarda nesnel gerein karln
arad gzlemlenmektedir. Oysa yaznsal yaptlarda, yaptn ierdii
gereklik, kurmaca bir gerekliktir. Elbette nesnel gerekliin verileriy
le kurgulanmtr. Bu durum, okuru genellikle d krklna uratan
bir olgudur. nk nesnel geree ait bir durumun, rnein Orhan
Kemal'in "mfetti( tiplemesiyle, gerek mfettiin hibir ilgisi yoktur
aslnda. Exupery'nin Kiiiik Prens' inde, pilotun ocukluunda yapt
fl yutmU boa ylan resmini, byklerin ftr apka olarak alglamas
da bir bakma byklerin nesnel gerei ile Exupery'nin kurgusal ger
einin bir aLmasdr.
Coleridge (1983 : 31) , yaznsal iletiimde okurun metin karsndaki
tavryla ilgili olarak Unlar yazyor: "Ozanlar ve filozoflar, saylar nn
azl yznden ekingen olduklar iin 'bilgin okurlarna' seslenmi-

22
lerdir; sonra 'yansz okurun' yard mn amalamlardr; yazar batar
ken eletirmen ycelinceye, yaznn heveslileri hep birden yargclar
katna dikilip konumaya balayncaya kadar. Ve en sonunda, herkes
okuyabilir saylyor, btn okurlar yargc oluyor; kalabalk yn da
bir soyutlama bys ile bir kiisel btn biimine girip eletiri taht
nn tepesine szde bir zorba olarak oturuyor."
Coleridge, belki burada okura karI biraz insafszca davranr. Ama
onun okura ynelttii eletiri de haksz saylmaz. Sanat yaptnn, ya
znsal yaptn iinden, bir kar eletiri olan bu yaklam, yaznn daha
ok sosyolojik yanyla ilgili.
Nabokov (1988: 255), "Don Quijote" adl yazsnda, romanlarda
szmona "gerek yapm" aramak gibi lmcl bir yanltan ka
nmak iin elinden geleni yapacan belirttikten sonra, gereklerin
kurmacasyla kurmacann gereklerini uzlatrmaya almamamz
gerektiini vurgular. Ayn yazda, ironik bir ifadeyle, "Bayanlar bay
lar, szn edeceim be yapt birer peri masaldr. Don Qujote de,
Bleak Ha use da, lii Canlar da pe ri masal dr. Madame Bovay ile Anne
Karenin ise su katlmam birer peri masaldr. Ama bu peri masallar
olmasa dnya gerek olmazd," der.
"Kurmaca bir bayapt zgn bir dnyadr bu yanyla da okurun
dnyasyla badamaz," diye yazdktan sonra, bu yak.lamn da yle
savunuyor:
" yleyse 'gerek yaam' kavram bir genellemeler dizgesine daya
nyor; szmona 'gerek yapnn', szmona 'olgular' da kurmaca
yapda ancak genelierne biiminde iliki kurar. Kurmaca yapt genel
lemelerden ne denli uzaklarsa, 'gerek yaar' asndan o denli az
anlalabilir demektir. Ya da bir baka deyile, 'gerek yaar' genel
belirleyici, ortalama duygu, bilinen kalabalk, saduyusal dnya oldu
undan, kurmaca yaptn ayrntlar ne denli canl ve yeniyse, yapt o
denli uzaklar szmona 'gerek yaam'dan."

Yaz ile Yaznsal Ara ndaki Kpr: iirsel rnge

iirsel imge, ir dilinin aralarndan biridir. Duyular alanna
girmeyen bir gereklii somutlatrmak iin kullanlan bir aratr.
Bu yzden imge, iirsel etkiyi artrmann yollarndan biridir. Yoksa,

23
yazmann ya da sylemenin tck yolu dcgldir. Burada U soru akla
gelebilir: "Duyular alanna girmeyer lr gnc.;cklik, gereklik midir?"
Doru. Duyular alannn dnda olar lir ey gereklik olamaz. Zaten
biz de, "iirsel imge, duyular alan . gireye lir gereklii, duyular
alanna sokar," derken, iirsel imgenin, arrak kendisiyle birlikte varlk
kazanan, daha nce olmayan bir gereklik kurduunu, daha dorusu
gereklii yeniden rettiini sykek istiyoruz. Burada sz konusu
olan ey, iirsel imge olduuna gre, "iirsd imge yeni bir gereklik
kurar," ded iim izde, ai ri n yoktan var et ek gibi lir gce sahip ol
duunu sylemek istediimiz anlalaa l. Kald ki iirsel imgenin
yaratt gereklik, (buna resim, griintii de diyebiliriz) yalnzca bilin
dzeyinde kalan bir gcrekliktir. rnein, "giikyiiz akp gidiyor" de
diimizde, dsal gereklie ters den bir sz sylemi oluruz. Oysa
bu sylediimiz, iirscl adan tartna gtiinnez.
iirsel imge yeni bir gereklik kurduu iin mantkla, bu gereklii
d uyular alanna soktuu iin de duyguyla ilgilidir. yleyse iirscl imge
bir mantk-duygu btndr. iirsel imgenin nantksal nitelii, her
arptmann ya da bozmann (deformasyon), duygusal nitel ii ise her
mantksal olann iirsel olamayacan gsterir. rnein, "cv bana ge
liyor" sz iirsellikten ne denli uzaksa, "ben eve gidiyorum" sz de
iirsellikten o derece uzaktr.
Yukarda da belirttiimiz gibi, her arptma ya da bozma, iirsel
lii salamaz, "deniz trmanr tepeye" dizesinde, znenin olaand
olmas, yeni bir gereklik kurmaya yetmiyor. Bu dizenin, "ev bana ge
liyor" szyle, iirsel deer asndan hibir ayrm yoktur. Gelgelelim,
"deniz kyya trmanr" dizesinde, yalnzca eylemin olaand kal
masyla belli bir iirsel deer ortaya karlm, yani dsal gerekliin
ardndaki iirsel gereklie ulalnlltr. nk "trmanrnak" eylemi,
denizi ll bildiimiz, orada duran deniz olmaktan karn, bir yere
ularak isteyen, kayglar olan bir deniz yapntr.
Yukarda da sylediimiz gibi, iirsel imge duyular alanna girme
yen L gereklii duyular alanna sokmak iin kullanla i:ir aratr.
...

Daha ak sylemek gerekirse, iirsel imge, anlattiamayan anlatlr

klna, yani duyu-tesi eyleri elle tutulur, gzle grlr duruma getir
me, sonutla trma aracdr. Bu yzden iirsel imge ile dnsel imgeyi

24
kartrmamak gerekir. nk dnsel imge bir soyutlama aracdr.
Dnyann biimini embere benzettiimizde, soyut bir imge kurmu
oluyoruz ve bu dnsel bir imgedir. Dnyann biimini yumurtaya
benzettiimizde, somut bir imge kurmu oluruz ve bu iirsel imgeye
yakn bir imgedir ama iirsel bir deeri yoktur henz. Ne var ki ona bir
sfat ekleyerek, rnein, "ssz yumurta" dediimizde, iirsellie yakn
bir deer elde edebiliriz. Ancak Unu belirtmek gerekir ki, bu rnekte
de olduu gibi, herkesin bildii nesnelerle kurulan bir imgeyle de r
sel deerlere ulalamaz.
Benzetme ve eretileme ile iirsel imgeyi kartrmamak gerekir.
Kald ki benzetme ve eretileme, iirsel imgeye gre daha dar ve
mekanik bir anlam ifade ederler. Oysa rsel imge, bir benzetmeyi ya
da eretilemeyi bile iinde tayabilecek denli retici ve eylemsel bir
btndr. Bu yzden de, bazen bir ir tek bana bir imge olabilir. Rit
sos'un " kiniz" adl U imgesel ri, benzetme ve eretilemeyi iinde
tamas asndan, konumuz iin somut bir rnek oluturuyor:

Eksiksizdin sen; btn plaklna sannmj,

Bir orman yangnndaki aalar gibi,
Onurlu ve korumasz.
(Trkesi: Herkl Millas - zdemir nce)

Yukardaki irde, gerekten de "btn plaklna sarnm/' e

retilemesiyle, "bir orman yangnndaki aalar gibi" benzetmesinden
olumU bir iirsel imge gryoruz.
iirsel yapnt, benzetme ve eretilemeden nce varlk kazann
olduu halde, genellikle rsel imgeyle varlk kazanr. Daha nce de,
"iirsel imge yeni bir gereklik kurar" ya da "gereklii yeniden retir"
derken, bunu sylemek istemitik. unu da belirtmek gerekir ki, bir
imgenin iirsel imge olabilmesi iin gereken yaant birikimi, olma
yabilir. Yani air, imgesine ykled ii yaanty, pratik olarak, bizzat
yaamam oi.:.bilir. Benzetme ve eretilemede olduu gibi, ar zaan
zaman ''mantk-duygu-szck-kavram'' dzlemlerinde dolaarak, bir
rn yazlma srecinde belli bir rsel yaant kurabilir, kCfedebilir,
oluturabilir. Ne var ki bunu bir r yntemi olarak ele alp, onu mut-

25
laklatrmak, airi, nesnel gereklikle b rl ol maya n iirler yazmaya
gtrebilir.
iirsel imgeyi sama (absurd) ile de brlrnamak gerekir. Daha
nce de belirttiimiz gibi, iirsel imge lir nantk-duygu btndr.
Mantktan soyutlann bir duyguyla iirsel ingeye ulalamayaca
gibi, duygudan soyutlanm bir mantkla da iirsel ingeye ulalamaz.

Simgesel mge
Simge de, nesnel gereklii grngleric somutlatrmak ereiyle
kullanlan bir ara olduu iin, bir imgedir. Ne var ki singe, imgeden
olduu gibi, iirsel nesnenin ya da ilikinin dorudan grntsn
yaratmak yerine, onlara benzeyen baka bir nesne ya da ilikiyle ger
eklqir. Bu adan simgesel imge, gizli bir benzetme ilkesine dayanr.
Pospelov'un da belirttii gibi simgesel imge, arn eitliliini art
trmas bakmndan, ada airlerin ska bavurduu bir aratr. yle
diyor Pospelov: " ... temel anlamyla singe (sembol) heyecansal-imgesel
bir anlam tayan balanda gene yaan grngleri arasndaki ben
zerlie dayanr ( . . . ) Simgede meydana getirilen grng, nce dolaysz
ve bamsz anlamyla alglannakta ve dolayml anlam bundan sonra
serbeste oluan arm srecinde ortaya kmaktadr. (1985)
B konunun daha iyi anlalabilmesi iin rnek vermek gerekirse,
N. Hikmet'in "Salkmst" iirini anmsamak yerinde ol ur. Gerek
ten de bu iir, simgesel imgeyle kurulmu bir iirdir:

Birden
bire kui gibi
vurulmuj gibi
kanadndan
Yaral bir atl yuvarland atnda n!
Bamad,
gidenleri gen armad,
Bakt yalnz dolu gzlerle
Uzaklajan atllarn pan/dayan nallarnal

26
 Yukardaki lirik dizelerde, gerekte, len bir savann ve bu sa
vann yaama srecinin sona ermesinin dram dile getirilmektedir.
Aadaki dizeleri de, simgesel imgeye birer rnek olmalar asndan
anmsamakta yarar var:

Yunus ki stdijleriyle Trkenin

Ne gzel bimjti gk ekinini
(Cemal Sreya, "Yunus ki Stdileriyle Trkenin . .. ) "

Bir haner gibiyim kendi etime!

(zdemir nce, "Bir Srekli lkyaz")

Haydi kalk yoruldum bir patlcan nasl bzlrse

Bostanda durup da olmay beklerken haydi kalk
(Turgut Uyar, "Hadi zmir'e")

Yerinel mge
Yerine (allegori) de, nesnel gereklii grngleric somutlatrmak
ereiyle kullanlan bir ara olduu iin, bir imgedir. Ne var ki yerine!
imge, simgesel imgede olduu gibi, nesnenin ya da ilikinin grun
gsn, onlara benzeyen baka bir nesne ya da ilikiyle oluturmaz.
Yerine! imge, asl nesne ya da ilikinin karlnda (yerine), baka bir
nesne ya da ilikinin bizzat kendisini koyarak bir grng oluturur.
Simgesel imgenin oluumunda genellikle bir kendiliindenlik sz ko
nusuyken, yerine! imgede, benzetme ve eretilemede olduu gibi bir
bilinlilik sz konusudur. Bu konuda yine Pospelov yle diyor: "[A]l
legori, betli bir grngnn sunuluunun daha en banda, dolayml
(deimeceli) ikinci anlamnda hemen aa vurulduu, bilinlice
uygulanan bir simgesel aratr. ( 1 985)
Yerine! imgede, bir nesne ya da iliki, belli niteliklerinden soyut
land iin, gereklii somutlatrma ii olan iirde pek kullanlmaz.
Buna karlk masallarn ve zellikle fabl trnn temel arac, yerine!
imgedir. "Kral Aslan", "Kurnaz Tilki" imgeleri, buna verilecek en bey
lik rneklerdir.
Yukardaki aklamalardan sonra, yaznsal metinlerin zelliklerini
aadaki maddeler biiminde genelletirebiliriz:

27
I. Yaznsal metinlerde dil, ilctiimsel olmaktan ok anlamsal bir ok
deerlilik tar,
2. Yaznsal metinlerde sunulan evren, rneklenen, yanstlan, art
rlan dnya, bilinen dnyadan kaynaklannakla birlikte, kurmaca
saldr,
3. Yaznsal metnin iletisi, nceden saptanlm, kurallatrlm bir
yarg; deimez bir gerek deildir. Okurun zmesi gereken, bir
ilikiler yum adr,
4. Yaznsal metin gndelik (doal) dil zerine kurulur. Dile getirilen
insanlk durumunun, gerekliin iletilebilmesi iin, doal dil ze
rinde dizimsd (tmce yaps) ve anlamsal deiiklikler yaplabilir.
Doal dil, dizimsel ve anlambilimsel ynden kolayca izlenebilir
ken, yaznsal metinde bu iki e i ie geer,
5. Yaznsal metinlerde ileti tekil deil, ouldur. Bu yzden ayn me
tinden Citli almlayclar (okurlar) deiik iletilere ulapbilirler,
6. Yaznsal yarat, bir yapltnn retimi olduuna gre, onu okuma,
almlama da bir retim (yeniden retim) ' dir.

Yaznsal l etiim
Yaznsal iletim, iletim modelinde gndercnin levini yazarn,
mesajn ilevini metnin, kanaln ilevini yazl materyalin (kitap, dergi,
gazete vb.) ve alcnn ilevini okurun stlendii zaman gerek.ICen
ileti im srecidir. Bu durumu bir izelgeyle gsterebiliriz:

Yazar Okur

Okurun dil
ve deneyimi ve deneyimi

Y.1.znsal Metin
28
Yaznsal Metin
Yaznsal iletiim, yaznsal metni reten zne olan yazar ile, yazn
sal yapt almiayan zne olan okur arasndaki ilintidir. Yaznsal metin,
bu ilintinin ortamn oluturur, retim ile almlamadaki aktarrnn
aracdr. Yaznsal iletiim, zihinsel dzlemde gereklqen bir iletiim
dir ve yazar ile okur arasndaki ortak dil ile gerekleir. Elbette bu ortak
dilin varoluu, yaznsal metnin yazld dilin bilinmesini gerektirir.
Burada dil kavramn daha geni anlamda, ieriksel olana, yani yapt
taki bildirimi, gerekliin yazar tarafndan zmleniinin zgl ieri
ini, uygun biimde alabilme olanana ilikin bir ey olarak grmek
gerekir. (Redcker, 1986: 93)
Baz yazarlar, okurluk donann ile ilgili olarak, kimi koullarn
gereklCmesini ne sryorlar. Bu koullar genel olarak, U biimde
zetlenebilir:

1 . Metnin dnce ve duygu yapsn ol:uturan eleri ayrabilmek,

yazarn amacn kestirebilmek,
2. Okunan metnin yaz trn (makale, ke yazs, deneme, elqtiri,
yk, vb.) kestirebilmek,
3. Yazarn setii konuya kar taknd tutumu metnin dil ve anla
tm zelliinden karabilmek,
4. Metnin dokusu iinqe yer alan anahtar kavramlar, cmleleri, pa
ragraflar ve bunlarn birbirleriyle ilikisini aratrp bulabilmek,
5. Metnin duygusal ve dnsel geliimini (yere ya da zamana gre
dzenleni biimi; neden-sonu ilikisine gre dzenleni biimi)
gsterebilmek,
6. Metnin szck rgsn oluturan eleri, bunlarn birbirleriyle
ilkisini, temel, yan, deimeceli anlamlarn metin iindeki ko
numlarna gre adlandrabilmek,
7. Yazarn bavurduu anlatm biimlerini, dnceleri gelitirme
yollarn metne bal kalarak seebilmek. ( zdemir, 1995)

Bu koullarn, yaznsal iletiimin gereklqmesi iin yeterli olduu

sylenemezse de, yararl olduu sylenebilir. nk bu koullar, ya
znsal yaptn daha ok d biimiyle ilgilidir. Oysa yaznsal iletiimin

29
gereklemesi, yaznsal yaptn ieriiyle k lgilidir. Bu konuda Rede
ker Unlar yazyor:
"Tm iletiim, bildiriimin aktarl siir<ci, ancak yazar ile okuyu
cu arasnda belli bir dnsel uygunluun kurtlnas halinde var ola
bilir. Bu uygunluk, btn doal ve yapay lillerle olduu gibi, nemli
bir blmyle, uzlama dayanr. Kuakta kuaa geme yoluyla
dilsel uzlam yaama girer, bu arada yer yer deiime urar. Uzlam,
ieriksel iletiimin, yapttaki bildirim asndan yazar ile okuyucunun
birbiriyle uygunluk iinde oluunun bir iinko lunu da oluturabilir.
Ama tek nkoul bu olacaksa eer, o zaman yaptn etkileme ap ile
etkileme sresi ister istemez snrlanr. letii iin gerekli st-birey
sellik ya da ara-znellik sanatta uzlan nkouluna indirgenemez,
burada yaptn nesnel ierii, nesnel hakikate ilikin kapsam, nesnel
lii de kesinleyici bir rol oynar." (Redeker, 1 986: 93)
Yaznsal iletiim, yazar ile okurun uygunluk iinde bulunmas
anlamna gelse bile, bu uygunluk dolaynldr. Yukarda vurgulad
mz gibi, yaznsal iletiim yazar ile okur arasndaki, metin araclyla
gereklqir. Yoksa, okur ile yazarn "yz yzelii", yaznsal iletiim
anlamnda bir nem tamaz; olsa olsa "sosyoloj ik" bir nem tar.
Wellek ve Warren (1982: 101), sanatn ar ve yaln bir davurma, ki
sel duygu ve yaantlarn kayda geirilmesi olduu grnn kolayca
katlanabilecei gibi, tmyle yanl olduunu vurgulayarak, sanat
yapt ile yazarn yaam arasnda yakn bir iliki bulunduu zaman
bile, sanat yaptnn yalnzca yapnn bir kopyas olduu anlamnn
karlmamas gerektiini belirtiyorlar. Yapnyksel bir yaklamda,
bir sanat yaptnn yalnzca yaantlarn somutlatrlmas olmayp her
zaman bu tr yaptlar dizisinin en son rnei olduunun unutulduu
nu; o yaptn yazn gelenei ve tresi tarafndan belirlenen bir tiyatro
yapt, bir roman, bir iir olduunu belirten yazarlar, yaamyksel
yaklamn aslnda yazn geleneinin dzenini paralayp onun yerine
bireyin yapn evrimini koyarak, yaznsal srecin doru drst kav
ranmasnn glqtirildiini vurguluy..dar.
Bir yaptn aklanmasnda yazarn yaamyksnn, yaptn anla
lmasnda temel bir e olmadn belirten baka bir yazar da (Gold
man: 1 971 ), yazarn d nce ve niyetlerinin bilinmesinin yaptn an-

30
lalmasnda temel bir e omadn belirtmektedir. Oysa, sanatya
dnk eletirilerin temeli, sanatnn yapnnn bilinmesine dayanr.
Bu elqtiri anlay, yapda iletiim kurmann yolunun, yazarla
iletiim kurmaktan getiini ne srer. Yazarn hayatnda yer alan
olaylar, iinde yaad koullar, aile ortam, okuduu kitaplar, ban
dan geen aklar, vb., btn bunlar yazarn kiiliinin ve dolaysyla
eserlerinin iyi anlalmas iin gerekli eyler saylr. Denir ki, bu bilgiler
sayesinde yazarn inanlar, dnya gr, psikolojik durumu tespit
edilirse, eserlerini bu bilginin altnda inceleyerek salam yorum
lara ve deerlendirmelere varabiliriz. Yazarn iletmk istedii anlam,
kafasnda tasarlad anlam, yaznsal yaptn gerek anlamdr. Bu
yzden yazarn kafasndan geenler, duygular bilinmelidir. Ancak o
zaman yaznsal yapt kavranabilir. (Mo ran, 1972: ll O)
Goldman (1971: 532) ise, yaznsal metnin kavranmas iin, ya
zarn yapnnn nemli olduunu belirtir ve Unlar yazar: "Yaznsal
bir yaptta hem kavramsal bir dizgenin i balants, hem de bir canl
varlklar dizgesinin i balants vardr; bu balant, bunlarn birtakm
btnler oluturduunu gsterir; bu btnlerin paralar, birbirlerine
gre, birbirlerinin yardmyla, zellikle temel zlerinin yardmyla an
lalp kavranabilirler."
Yaznsal iletiim asndan, yaznsal metnin okur tarafndan kav
ranmasnda, yazar da iin iine katmak gerektiini ne sren yakla
m ile, yalnzca yaznsal metnin snrlar ierisinde kalmak gerektiin i
ne sren yaklamn oluturduu ikilem, gnmzde daha farkl
boyutlarda ele alnmaktadr. rnein Umberto Eco (1996: 74), '1\.ncak
ikilemin ikinci ksmn kabul ettikten sonra, ki Unu sorabilir: Bulu
nan ey metnin tutarllna ve bunun ardndaki zgn bir anlam sis
temine bal olarak syledii ey midir, yoksa alclarn kendi beklenti
sistemlerine bal olarak bulduklar ey midir?" sorusunu sorduktan
sonra, "Bir metnin niyeti temel olarak kendisi hakknda tahminlerde
bulunabilecek rnek bir okuru retmek olduundan, rnek o kurun gi
riimi, ampirik yazar olmayan ve sonunda metrin n iyetiyle rten bir
yazar zihinde canlandrmaktan ibarettir," biiminde yantlamaktadr.
Aslnda Eco da yaznsal iletiimde "okur-metin " ve "okur-yazar"
ikilemi konusunda netleIDi bir dnceye sahip deildir:

31
 "Okurun niyeti ile metnin niyeti arad.ki l diyalektikte, ampi
rik yazarn niyetinin tamamen gz ard n lldgi i farkndaym. ( ... )
Benim (yalnzca metinsel bir stratej i olarak lclirc) rnek bir yazarn
ideal mukabili olarak dnlen rne k lir ok n retmeyi amalayan
bir stratej inin kef olarak metin yoru li k im, ampirik bir yazarn
niyeti kavramn radikal olarak yararsz klmaktadr. Ki olarak falan
ca yazara deil, metne sayg duymak zordayz. Gene de, zavall ya
zar, bir yorumun yks asndan nemsiz giiriip dlamak olduka
i bir hareket gibi grlebilir." (76)
Eco, bir metnin tek bir alc iin deil, lir okurlar topluluu iin
retildiinde, yazarn kendi niyetlerine gre deil, okurlar da iine
alan (bunun yan sra toplumsal bir daar olarak onlarn dildeki yeti
lerini, yani yalnzca bir dilbilgisi kurallar btn olarak belli bir dili
deil, ayn zamanda o dilin edimlerinin kullanld btn ansiklope
diyi, o dilin rettii kltrel gelenekleri ve okurun okuduu metin de
dahil olmak zere birok metnin nceki yorumlarnn tarihini karma
k bir etkilqimler stratejisine gre yorumlanacan bildiini, okuma
edinnin de btn bu eleri hesaba katmas gerektiini ne srerek,
yaznsal iletiimdeki klasik ikilemi amaya alr. (78)

Kaynaka
COLERIDGE, Samuel Taylor, Denemele!; ev. Halit akr, stanbul, Y KY, 1993.
ECO, Umberto, Yomme Apn Yomm, ev. Kemal Atakay, stanbul, Can Yay., 1996.
GOLDMAN, Lucien, Yaznsal Yamtmada Bireyin le,ini Nasl Anlama/, ev. Tahsin Sara,
Trk Dili, "Eletiri zel Says": 532, 1971.
GKfRK, Akit, Okuma Urap, stanbul, ada Yay., 1980.
GUIRAUD, Pierre, Gste/gebilim, ev. Mehmet Yaln, Ankara, mge Yay., 1994.
KAGAN, Moisej S ., Estetik e Sanat, ev. Aziz allor, stanbul, Altn Kitaplar, 1982 .
.MORA"l. Berna, Edebiyat Kuramlante Eletin stanbul, Cem Yay., 1986.
NABOKOv; Vladimir, Edeb)at Dersleri, ev. Fatih zgven - Nihai Akbulut, stanbul, Ada
Yay., 19R8.
ZDEMR, Emin, Eletirel Okma, Ankara. mit Yay., 1993.
POSPELOV, Gennadiy N., Edebiyat Bilim ev. Ylmaz Onay, Ankara, Bilim ve Sanat '3y.,
1984.
REDEKER, Horst, Edebiyat Estetii, ev. Aziz allar, Ankara Yay., 1986.
RFAT, Mehmet, Gste1gebilimcinin Ktab, stanbul, Dzlem Yay., 1992.
T ODOROV, T zveta, Tleorie de la Litter atur e . Paris, Editios du Seuil, 1965.
'WELLEK. R. -WARREN, A ., Yazm Kuram, ev. Yurdanur Salman-Suat Karatay, stanbul,
Altn Kitaplar, 1982.

32
 R VE ESN
SALiH BOLAl

iir konusunda genellikle U biimde zedenebilen bir anlay

vardr: iir yapdmz dnyay bize olduundan baka trl gsterir;
duyumsadklarmzn, yaadklarmzn arkasnda yatan daha gizemli
bir gerei bulur, sergiler...
lk bakta doru gibi grnen bu anlayn, biraz dnldn
de, ince ama yapnn diyalektik btnl iinde kavranamamasn
dan kaynaklanan nemli bir yanll tad grlebilir. Sz konusu
anlay doru olarak kabul ettiimizde, dalayl olarak U yaklamlar
kabul etmi oluruz:
a) iir, bir bycnn bize sunduu gizemli bir kokudur. Bu koku
sayesinde bamz dner, kendimizden geer, gerekliin arkasnda
yatan daha gizemli, kimsenin bilmedii bir gerein srrna ereriz;
b) Biz her zamanki tavnnzla olduumuz yerde dururuz. iir adl
bir gzl takar takmaz, dnyann rengini ve biimin her zamankin
den daha farkl grmeye balarz.
Yukardaki iki anlay ksaca deerlendirirsek, birinci kta iirin
insanlar belli bir deiime soktuu ortaya kar. Bu dorudur. Ne var
ki bu deiim gizemli bir yolla olmaz. kinci kta ise, insan mekanik
biimde kavrayan bir anlayn egemenlii sz konusudur. Oysa insan,
srekli deiim ve geliim ierisindeki bir organizmadr. Bu adan
bakldnda, insan ile kaynan yaamdan alan ir arasndaki iliki,
dinamik ve sre niteliinde bir ilikidir. kinci kta belirtildii gibi,
tepeden inme bir iliki deildir.
"iirin, yaadmz dnyay olduundan baka trl gstermesi,
gerekliin arkasnda yatan daha gizemli bir gerek aramas" ne de
mektir? iir gerekten byle mi yapar? rnein, Oktay Rifat aadaki
dizeleri yazarken, daha gizemli bir gerei bulmak pqinde miydi:

33
 G N USULCA
Giin ust!ca karard pencerede,
Gece oldu. Lambaya bakyordum
Camda, yalnzl grdm, derinde.
Baktm ki babo{ bir sokak, mutsuz,
Ta{ kesilm yiiziimde, ellerimde.
liy benim alyazm, sszlm 1

Biz, gnlk yaantmz iinde, hir nesnenin gerek biimini gr

meksizin, onunla bin lerce kez kar lan olabiliriz. Ancak bizden
onun hiimini ve yapsn betimlemeiz istendiinde, arr kalrz.
iir bu boluu da doldurur. Dnya ile insan arasndaki yabancla
may krarak, onlar birbirine yaklatrr; insan gndelik yaamnda
kuatan buz duvarlarnda szck darheleriyle gedikler aarak, olanak
lar salar.
Sanatn gereklikle ilikisine, yanstma kuram asndan bakl
dnda, yaratma srecinde iirin, teki edebiyat sanatlarndan farkl
olarak, gereklikle daha dolaysz bir ilikide olduu grlr. Gerekten
de edebiyat sanatlarnn yaratma sreleri irdelendiinde, roman ya
zarnn, bir zne olarak kendini, romannn ierdii gerekliin uza
nda tutabildii, kendini saklayabildii grlebilir. Roman, gereklii
yeniden retme ilevini, daha ok dsal zdetirimler kurarak yerine
getirir. Buna karn iir, genel olarak airin kendini ifadesidir. nk
airle gereklik arasndaki iliki daha dolaysz bir ilikidir. air; imge,
benzetme, eretileme gibi aralarn yardmyla kurduu iirsel dille,
nesnelerin tek tek kendilerini ve nesneler arasndaki ilikileri bozar,
yeniden dzenler, denetler. iirin, gereklii oluturan nesnelere,
gerekliin zne nfuz ederek, kaynan oradan almas, genellikle
onun gerekd bir etkinlik yanlsamasn meydana getirmitir. n
k insanlar (zellikle yabanclama anda) yukarda da belirtildii
gibi, gereklikle grgsel ,ampirik) bir iliki ierisindedirler. nsan, ne
fziksel gerekliin dz ortamnda, ne de tmyle bireysel bir alanda
yaayabilir. Bu ikisinin de tesinde, yeni bir alan, plastik, mzikal ve
iirsel bir alan arar. Dnyay grnen, s, donuk yamyla alglayan ve

34
tanyan insan, iir araclyla dipteki aknty da grr. Bylece iir,
gereklii yaanlr klar.
Yukarda, toplumsal ve bireysel ilevine ksaca deindiimiz iirin,
sz konusu ilevlerini birtakm gizemli yntemlerle yerine getirdiini
ileri srmek, ussal bir yaklam olmasa gerekir. yleyse, airi ir yaz
maya iten dinamikler, doal dilin iinde s.-kl olan iiri bulup karma
sn salayan itkiler nelerdir? Bilindig gibi, bu dinamikler ve itkiler,
teden beri "esin" kavramyla aklanmaya allmtr. te burada
"esin" kavramn ii n i ap, gerek evrimsel sre ierisinde, gerek
kuramsal bir erevede irdelemeye alacaz. iirsel "esin" kavramn
anlama abasna giriirken, iiri iki boyutta ele almakta yarar vardr:

1. iirin yapnt boyutu,

2. iirin dil boyutu.

Yukarda gereklik olarak adlandrdmz yajant, air tarafndan

belli estetik kayglarla d ile aktarlarak, iir dzeyine tanr. te esin
kavram, tam da bu noktadaki durumun kavramsal kaqldr. Esin
iin yaantnn air tarafndan dile dntrlme isteinin olutuu
andr, denebilir. Esin, yaant ile dil arasndaki srama noktas olarak
da ifade edilebilir. O zaman iirin yaant ve dil boyutlarn biraz am
lamak yararl olacaktr.

iirin Yaant Boyutu

Klasik esin kavram, airin yaantsn dier insanlarn yaantsn
dan daha farkl aklyordu. air, sradan insandan daha nemli, daha
anlaml bir yaam olan insand. Hatta pirin kutsal bir kiilii, ta np sal
gleri vard. yle ki, insanln ilkel dnemlerinde, pir, tanrnn
roln stlenmti. Yazl kltr dneminin d inler anda pirin,
artk tanrnn szcs olduunu, yani peygamber roln sttendiini
grrz. nk tanr grnmez ve her yerdedir. Eski Franszcacia
esin szc, tam olarak peygam0eri ele geiren U kutsal nefesi ya da
airi srkleyip gtren COkuyu i fade eder.2 airin, feodal dnemde,
peygamber rolnden de soyutlanarak, sarayn nemli bir unsuru ol
duunu grrz. Fakat tehlikeli szler syleyen air, dikkat edilirse,

35
merkezi siyasal otoriteden giderek uzaklatrlmaktadr. Hele toplurn
larn snfsal kururnlamalarnn giderek ivme kazanmas, ar iyiden
yiye bireysel bir konuma iter. Joubert'e gre, Platon onlar Devletten
kovmakla yetinir. Ya da hzl bir yntemle: airler ldrlr; ldrlen
airlerin ya da "toplumun intihar ettirdii'' arlerin listesi insan bkt
racak kadar uzundur: Lorca, Mayakovski, Antonin Artaud, Pasolini .. 3 .

1 8. yy'n ikinci yarsnda, Fransz ar Mallarme'nin, rin ncelik

k hi r oil etkinlii olduunu vurgulayan, irin duygulada deil, sz

cklerle yazldn ne sren nl yaklarn, yine Fransz dilbilimci

Roland Barthes'n klasik r ile modem ir arasndaki ayrm belirtir
kenki yaklam, gerekte, airin yaamnda da bu yaklanlara koUt
deiimlerin olduunun gstergeleridir. Barthes, klasik iir ile modem
iir arasndaki ayrmlar U biimde vurguluyordu:
"Demek oluyor ki klasik azann ilevi, daha youn, daha parlak
szckler bulmak deil, alln deer srasna gre bir dzenleme
yapmak, bir bantnn bakml ve zgl olmasn eksiksizce sa
lamak, bir drceyi belli bir lnn snrna almak ya da indir
gemektir. Klasikierin parlak szleri, parlakl szckl erden deil,
bantlardan alr: Bir yaratma deil, bir aniatma sanatdr bu. Burada
szkl er, ada irde greceimiz o sert ve beklenmedik bir ykselti
nin etkisiyle, bir deneyimin derinliini vermezler; alml ya da ssleyi
ci bir anlatm dzeninin gereklerine uygun, yzeysel bir ayarlamadan
geerler. Belirleyici olan, szcklerin kendi gleri, kendi gzellikleri
deil, bir araya getiri! biimidir. "4
Gnmzde, klasik esin kavramnn pirin yapmna tand o
ycelik, yerini sradanla brakm, hatta irin dil boyutunun arka
sna terkedilmitir. mein, Turgut Uyar, "Bir aire Mektup"5 adl
yazsnda, ar iin yapnnn brlerine pek benzernemesinin byk
bir pns olmadn, ar olmak iin byk yklm olmak gerekmedi
ini, sabah ine giden, akam evine dnen bir adamdan bir Mallarme
kverebileceini yazar.
Gerekten de, vrrein ada Amerikan iirinin nde gelen temsil
cilerinden Wallace Stevens, New York'ta hukuk fakltesini bitirdikten
sonra, burada bir sre rriiavirlik yapar. Sonra, bir sigorta irketinin
hukuk miiaviri ve genel mdr olur. Bu rkette (belki evi de cadde-

36
n i n karsndadr) yaklak krk yl alr ve lr. Talat Sait Halman'a
gre, soyut iirin ncs olan Stevens'n iirinde "ak, nefret, fke, s
trap" yoktur. Bunun nedeni de "rahat, varlkl, heyecansz, zntsz
bir hayat"tr.6 Buna kaqn Fransz airi Blaise Cendrars, hayatnn r
nein 1 930-1940 yllar arasndaki kesitini nasl hzl yaad Paris. Sk
sk Amerika. Fransz gazeteleri iin rportaj gezileri. Hollywood, Asor
Adalar, Guatemala, Antiller. ngiliz ordusunun sava muhabirlii. Af
rika'da safari maceralar, Sibirya'da antika toplaycl, zmir. . .
B i r yanda frtnal bir yaam, b i r yanda dingin bir yapn. Turgut
Uyar, sz konusu yazsnda bu iki yaama, iir balamnda eit pns
tanmaktadr. Ama kral tarafndan hapse atlan ngiliz piri Yeats'n ya
adklarnn, onun iin bir ans olmad aktr. nk Yeats hapisha
nedeki dier mahkumlarn onu kendilerinden biri olarak grmelerine
ierleyecektir. Oysa ayn yllarda Rus ar tarafndan ta ocaklarnda
mahkum edilen Dostoyevski, dier mahkumlarn onu kendilerinden
biri olarak grmemelerine, ona ayrcalk tanmalarna ierleyecektir.
Bylece tarihsel sre ierisinde Dostoyevski, en azndan bir Raskolni
kov olarak herkesin yaamnda yerini alacaktr. 8 Madem ki air iin bir
yaamn baka yaamlara benzernemesi bir ans deildir, neden Rilke
srarla gen air Kappus'a eer air olmak istiyorsa, yapmn ona gre
kurmas gerektiin i syler?9 Yoksa Pablo Neruda, yaamn ona gre
kurduunu vurgulamak iin mi sonunda yaadn itiraf edecektir?10
Doru olabilir, genel olarak sanat iin bir yaamn baka yaamlara
benzernemesi bir ans deildir. Alman airi Goethe'nin, "Sanat ne ka
dar uzun tanrm, hayat ne kadar ksa," diyebilmesi iin, belki de Berlin
Belediye Meclisi yesi'nin olu olmas, her trl kon for ierisinde
kitaplna kapanmas ve Faust'u yazmas gerekecekti. 1 1 talyan d
nr Antonio Gramschi'nin ise, "Eitici olarak sanat hibir eydir,
sanat sanat olduu iin eiticidir," diyebilmesi iin, Mussolini tarafn
dan yedi .yl boyunca hcrede tutulmas, hapislik yaam boyunca kat
bulamad iin gizlice ele geirdii cezaevinin balkl katlarna
"Hapishane Defterleri"ni yazmas gerekecekti.1 2
.
Van Gogh, 1 889 Mays'nda kardei Theo'ya yazd bir mektupta,
epey traj ik geen yapnnda bir baltaya sap alamadn syler. Oysa,
E. H. Comrich'in Van Gogh'un lmnden yaklak altn yl sonra

37
yazdklarna baklrsa, Van Gogh ' u n l ir lalaya sap olamamas yle
dursun, kendini yok edecek keski nl ikc l i r lala olduu ortadadr:
"Yalnzca sanattan anlayan zenginlerin di kkatini ekmeyip, her insana
sevin ve avuntu gtren, beyinsellike " "ak lir sanat uruna rpnd
durdu. ( ... ) Van Gogh, ylesine yaratc l i r lgln iine girmt ki;
yalnzca nlarn saan gnqi deil, hi kimsenin dikkatini ekecek
deerde bulmad sradan, dinlend irc ve yal eyleri de imgeletr
me gereksinimi duyuyordu. "1
Yukardaki aklamalardan sonra, Turgut Uyar'n, ar iin bir ya
pnn brlerine benzernemesinin ar asndan bir ans olmadn
vurgulayan yaklamndan, rn lir dil etkinlii oluunu n plana
karmak istediini anlayabiliriz.

iirin Dil Boyutu

iirsel esin kavramn anlayabilmek iin, rin dil boyutu zerinde
de ksaca durmakta yarar vardr. iir dili ile dzyaz dilini ayran en
nemli zellik, dzyaz dilinin iletmsel, r dilinin ise dngsel
olmasdr, denebilir. Dzyaz dilinin iletmsel olmas demek, dilin
levinin, bir anlam iletmekle snrl olmas demektir. Bu bakmdan,
dzyaz d ilinin levi, metnin okur tarafndan almlanmasyla sona
erer. Doal dilin deerleriyle oluturulan dzyaz dilinde anlamsal
okdeerlilik genel olarak yalnkat bir zellik gsterir. Oysa bir dili r
yapan en nemli zellik, dile kazandrlan anlamsal okdeerliliktir.
iirsel dil ile gereklqtirilmi bir metin, okur tarafndan almlan
dktan sonra yeniden retilir. Bunun nedeni, szcklerin arm
boyutlarnn dilde nemli bir yer almas ve okurun arm alann
zorlamasdr. Vedaine'in U yaklam, rsel dil ile dzyaz dili ara
sndaki ayrm olduka iyi belirtmektedir: "Dzyaz yrytr, r
danstr. "15 Gerekten de dzyaznn amac, yukarda da belirtildii
gibi, bir anlamn iletilmesidir. iirin amac ise, genellikle kendisidir;
dansta hareketin amacnn kendisi olduu gibi.
iir hakikate (verite) varmann yntemidir. Hakikat ise gerekliin
(realitenin) zgr halidir. Gereklik ise hakikatn evcil halidir. yleyse
r, zgrle varmann yntemidir. Ama hakikat te'dedir. iir, bu
ra'nn szckleriyle te'yi anlatr. Hemen belirtelim: te kavramyla,

38
gelecek lfutur) kavram kartrlmanaldr. te, varl sorgulayan
felsefi bir nitelie sahiptir. Gelecek ise varln planlanabilir, lle
bilir boyutuyla ilgili olarak ideoloj ik nitelie sahiptir. Bu bakmdan
gelecek detrilebilir, vazgeilebilir bir kavram olarak grecedir. Oysa
te mutlaktr. O halde U sylenebilir: Nasl ki gerek, hakikatn evcil
haliyse, gelecek de tenin yararc, pragmatik halidir. Gerek ilc gele
cek, siyasal politikann nesnesini oluturur. Hakikat ile te ise, rin
nesnesini oluturur.
air, kendini kuatan donukluk, llk, ilevsellik ve anlamsz
lktan yaplm gerek duvarnda szck darbeleriyle gedikler aarak
hakikate varr. iir burann szckleriyle bize teyi anlatr. Evet, ir
anlatr. Bu anlatm, geri dnlmezcesine atlan bir admdr. Eer r
sel bir anlatm, geri alnabilen bir adm olsayd, gerekle bir iliki sz
konusu olurdu. Bu da dzyaznn varlk nedenini oluturur. nk
gerek, belirtildii gibi, geri alnabilen, dzeltilebilen, vazgeilebilen
bir nitelie sahiptir. Bu yzden de aire, "Ne anlatmak istiyorsunuz ? "
diye sormak, saf bir davran olur. air anlatmtr ite; anlatmak iste
memtir. yleyse "anlatmak" ile "anlatmak istemek" arasnda nemli
bir fark var. Dzyaz anlatmak ister; herhangi bir eyi anlatmak ister.
Dzyaznn amacnn kendisi olmamas bu yzdendir. Dzyaz dili
bir eyi simgeler. Dzyaznn simgeledii ey ortadan kalkarsa, dil de
ortadan kalkar. Oysa iirin amac kendisidir. Bu yzden ir geri dnl
mezcesine anlatr. iirsel dil herhangi bir eyin simgesi olmadndan,
iirsel dilin ortadan kalkmas sz konusu olmaz.
iirin geri dnlmezcesine a nlatmas demek, nesneleri, olaylar,
iliki ve yaantlar tarihsellqtirmesi demektir. rnein, bir iirdeki
bardak szc, Urada duran bir bardan simgesi deildir. O barda
n kendisidir. Bardak artk bir yaant olarak girmtr re ve gerek
olmaktan kurtulup, hakikat olmutUr. Bardak szcyle, gem,
mdisi ve gelecei ile ire giren bardak (krlm bardak, unutulmu
bir bardak, elde tutulan bir bardak, arap ya da su barda) artk elle
tutulur, hissedilir; yani yaanlr bir bardak olarak tarihselletrilmitir.
Tarihsellik burada yalnzca llerden ve gemiten sz etmek olarak
bilinen yanl yaklamla kavranlmamaldr. Tarih, imdi noktasndan
gemie bakarak, gelecei grme istei olarak kavranlmaldr. Demek

39
gen, tarihsel yntemde ancak gdt-rci ve lgiiii grebilmekiin
bavurulan bir sretir. Tarihin biri c i k i:t lcg c l q. \ldir. unu da hemen
belirtmek gerekir: Zaman srecinin gel n Tk l oyt u, ille de bizim U
an iinde bulunduumuz mdi'den sonra k lir siire olarak anlal
Jllamaldr. Bizim ll an iinde bulundz imdi, zamann gem
boyutunda yer alan nesnelerin, olaylarn ve ilikilnin gelecek boyutu
nu oluturur. Demek biz zaman srecinin gei boyutunda yer alan
eylerin hep gelecek boyutunu tanyoruz, onlar yaamyoruz. Geri
Heidegger, " Saatten zaman konusunda ne iireniriz ? " diye sorduu
bir yazsnda 16, zamann, iinde bir ndi noktasnn saptanabildii bir
ey olduunu, yle ki iki zaman noktasndan birinin nce, birinin son
ra olduunu belirtir. Heidegger'e gre, zamann jimdi noktalarndan
hibiri bir dierine gre ayrcalkl deildir. I lerhangi bir mdi nokta
s, "imdi" olarak, daha sonraki birinin muhtemel ncesidir. "Sonra"
olarak da daha nceki birinin sonrasdr. Bu zaman btnyle homo
jendir. Zaman ancak homojen olmas kouluyla llebilir. yleyse
zaman, aamalar birbirine gre nce ve sonra ilikisi iinde olan bir
almdr. Her nce ve sonra, bir mdiye gre belirlenebilir ki, bu m
dinin kendisi keyfdir. te r, bir bakma gemte uraya braklm
olan ve yalnzca gelecei ile bizi kuatan anlamsz bardan, mdisini
bulma etkinliidir. O zaman bardak, donuk, l, levsel bir nesne
olmaktan karak, soyut ve genel niteliinden syrlacak; bir yaant
olarak somut ve tikel nitelik kazanacaktr. Bylece bardak, gerein bir
uzants olmaktan, hakikati tamamlayan bir dzeye ulaacaktr. imdi
U sylenebilir: Gerek soyut ve geneldir; hakikat somut ve tikeldir.
iir, hakikatn pqindedir. te r dili, imge, simge, cretileme, ben
zetme gibi rsel aralarla, dile kazandrd anlamsal okdeerlilik
sayesinde, dili bir st d zeye tayarak, rsel nitelik kazanr.

Esin: Yaan ve Dil Arasndaki Srama Noktas

Joubert, esinin kutsal inayet ya da younluk biiminde yaplan kla
sik tanmlamasn reddederek, bizi irsel aydnlanmailin belirdii yere

yaklatrabilecek nc bir yol nerir.

40
 Bu yol, airin kqfettii ya da ziyaret ettii, ocukluk. D ve bi
lind dzeylerinden olupn lkedir. 1 7 imdi bu lkeyi amlarnaya
alalrn.

ocukluk

ocukluk, rsel esini oluturan en nemli edir. air, iine
doduu verili dnyann deerlerinin ayrrnna varmad, btn
evresi tarafndan korunan, yaralanrnarr, gvenlik duygusu iinde
bulunduu, masum gerrne dnrnek ister. nk iinde yaad
bugn, ona yalnzl nermektedir. Oysa ocuklukta ar yalnz deil
dir. Burada hemen yalnzlk kavramn biraz amlamak gerekir. airi,
ocukluun u aramaya iten yalnzlk, ne tr bir yalnzlktr?
Richard Sennet, tr yalnzlktan sz ediyor: 18 Birinci tr yalnz
lk, iktidar tarafndan dayatlan yalnzlktr. Yaltlrrln, anormal
olann yalnzldr. Modern bir yerinde, kitlenin ortasnda yalnz
olma duygusudur. kinci tr yalnzlk, iktidar sahiplerini korkutan
yalnzlktr. D grenin, bakaldran insann yalnzldr. Devlet
yasalarnn karsna, daha .yksek yasalarn szyle kan Sokrates,
bu tr bir yalnzdr. nc tr yalnzlk, iktidarla hibir likisi ol
mayan yalnzlktr. "Bir bana olmakla, yalnz olmak arasnda fark
vardr" dncesine dayanan yalnzlk. yaarra sahip olmann sez
gisi. tekilerden farklln yalnzldr. te airin yalnzl, Richard
Sennet'in tanmlamaya alt yalnzlk trnden, ncsdr.
Bu yzden, Kavafs'in rnek olayndaki insan eer arse, saatin vu
rularn her dururnda itecektir. nk pir, zamann dnda deil,
akndadr. A. Harndi Tanpnar, bu durumu U dizelerle vurgular: 1 9

"Ne iindeyim zamann

Ne de bsbtn dnda
Yekpare geni bir ann
Paralanmaz aknda"

Evet, ocukluk, rsel esini oluturan en nemli elerden biridir.

Joubert, r ile ocukluk arasndaki ilikiye deinirken, ar gibi, ocu
un da szcklerden korkrnadn, szcklerle oynadn, szckle-

41
rin gcne hayran kaldn ve yeni szckleri denediini vurgular.20
Zaten, Faz! Hsn Dalarca'nn aadaki iiri, ocukluun iirsel
esin balarnndaki nemini belirtnesi bakmndan olduka nemli
bir iirdir:21

BU ELLER MYD

Bu eller miydi masallar arasnda

Ryalara uzatt m bu eller miydi,
Arzu dolu, yaamak dolu,
Bu eller miydi resimlen tutarken uyuyan.
Bilya/ann aydnlk dnyacklan
Bu eller miydi hayat o dnya/ann.
Altn bir oyun gibi eserdi
Altn tylerinden mevsimin iizgfin.
Topraktan evler yapan bu eller miydi
Ki imdi demekte toprak olan evlere.
El ii vazifelen"n nnde
Tmaklarn yiyerek dnmek ne iydi.
Kaybolmu, o izgilerden
Falcnn saadet dedikleri.
o kyl s;aksnn kestii yer
St dallarndan ddk yaparken...
Bu eller miydi kesen mavi sereyi
Birka damla kan ki zafer ve kalramanlk.
Yorgann altna saklanarak,
Bu eller miydi sevmeyen geceyi.
Ayrlm sevgili oyuncaklardan
Krm kck jeler"ni.
ve /er eyden ve ler eyden sonra
Bu eller miydi Allaha alan

Freud, ocuk ile yaratc yazarlk arasnda iliki kurarken, ocuun

oyun oynarken yapt tm davranlarn, yaratc yazar iin de geerli
olduunu, yazarn da ciddiye ald ve duygu ykledii, gereklikten

42
tmyle ayr bir fantezi dnyas yarattn belirtir. Gl bir gncel
yaantnn daha ncelerde, ocuklukta kaln bir yaantnn ansn
sanatcia uyandrnakta olduunu, annsanan yaantnn ise sanat
yaratsnda gereklCme olanana kavuan istei dourduunu ve
sanatsal yaratnn hem amnsamaya yol aan yaanty, hem de eski
anya ilikin eleri ierdiini belirten Freud'a gre insanlar bydk
e oyun oynamaz olurlar ve oyun oynamaktan elde ettikleri zevkten
vazgeerler. Ama yaratc yazar, yukardaki iirde aka belirtildii
gibi, ocuun kurduu kendi dnyasnn zlemi ierisindedir. 22 te
Dalarca'nn yukardaki iiri tam bu noktada bizi dorulamaktadr.

Joubert2\ d de her ne kadar esini oluturan nemli bir e ola

rak grrse de, bu konuda yeterli bir aklamada bulunmaz. Ancak,
dn de esin gibi aka bireyin dnda kalan ve onu bir imge ve
szck aknna kaptran bir gcn etkisini varsaydm belirtir. Ger
ekten de imge, anlamn grsel tasarmnn dille ifadesidir ve byk
lde airin dlem evreninin bir etkinliidir. Geri imge, teki iirsel
aralardan olan eretileme, simge, benzetme gibi aralardan biri ola
rak grlse de, gerekte iirin temelini oluturan organik bir btndr.
mge, bir iirin ierisinde bir katk olarak yer alabilecei gibi, bir iir
yapt btnyle bir imge de olabilir. Hatta, Joubert'in de vurgulad
gibi, dadaizn, srrealizm gibi baz yaznsal yaklamlar, iirin varlk
nedeninin btnyle d olduunu ileri srerler. "Gerekstcln
belkemii olan 'd', insanolu va r olduundan beri deiik dzlern
lerde yaznsal yaptlarda ortaya kmtr. Demek oluyor ki d ya da
'grnen gerekten uzaklama', bir bakma insan gereidir, gerei
dir."24 J.-A. Boiffard, P E luard, R. Vitrac, Gerekstc Devrim dergisi
nin ilk saysna yazdklar nszde U tmeelere yer verirler:25
Diii gren insann diiiincesi, olup bitenden alabildiince hoinuttm:
Olaslg.n bountu veren sorust sorulmamtr daha . ldii; dah. hzl u,
gnlnn istediince sev. lrsen, ller arasmda uyanp dolaiacandan
kuikm var m? Brakver kendini gitsin, olaylar da. Adn yok. ylesine
kolay ki her iey, buna deer bimek olanaksz.

43
 Hangi us, diye soruyorum, tekinden daha logrl hangi us, dje
bu doal aki veriyor, bana, garip/ik/en' yazdm anda beni yldnm
arpmja evirebilecek bir yn olguyu kabul ettiriyor. Bununla birlikte
gzlerime, kulaklanma inanabiliyorum, bu gzel gn yrd geldi, bu
hayvan konujur. Eer insan uykudan birden uyanyor, bu da birden by
y datyorsa, bu, vaktiyle onda gnahm demek gibi zavall bir djnce
olujturulmujtur da ondan...
airlerin, grnen gerekten uzaklama istei, bunun yerine d
nermeleri, aslnda bilind olan nerme anlamna gelmektedir bir
bakma. Birey, kendine d dinamikler tarafndan dikte ettirilmi de
erlere bakaldrmaktadr. Gerein ve akln denetiminden, dn ve
bilindnn zgrlne varmak istemektedir. Nitekim, Rollo May,
bilindn, "bireyin gerekleyemeyecei veya gereklerneyecei eylem
ve farkndalk gizilgleri" olarak tanmlar ve bu gizilgleri "zgr
yaratclk" diye adlandrabileceimiz eyin kayna sayarak, bilind
fenomenlerin kqfedilip amlanmasnn yaratclkla arpc bir ilikisi
olduunu vurgular.26 Zaten yukarda da belirttiimiz gibi, gereks
tclk ve dadaizm gibi yaklamlar, d nerirken, dalayl olarak
bilindn nermi oluyorlard.
Freud, "Yazar ve Dlem." adl almasnda27, mutlu kiilerin d
kurmadn, ancak yeterince doyuma ulaamam kiilerin d kur
duunu belirtir. Doyurulmam isteklerin, dlemlemenin itici gleri
olduunu ne sren Freud, her dn, belli bir istee doyum salama
abas olduunu ve byle bir doyumu ondan esirgeyen "gerek"i dei
tirme giriimi olduunu vurgular. Sz konusu almasnda, dlemle
d arasndaki ilikiyi, gece grlen dlerin, d yorumuna baVU
rularak akla kavuturulan dlemlerden baka bir CY olmadn
belirten Freud, sanaty gndz d gren kimseye, sanat yaratsn
da gndz dne benzeterek, sanatnn, bizim daha ok kiisel
gzyle bakacamz dlemlerini nmze sergiledii zaman ya da
bize bunlar anlatt zaman qitli kaynaklardan kp gelerek bir ara
ya toplanan yce bir haz duyduumu?-u ileri rer.

44
Kapanma
Joubert, iirsel esini ohturan bir enin de "derin diinme"
olduunu belirtir. Oysa derin dnme, airin gereklik karsnda
ki, felsefi adan sylersek, varlk karsndaki sorgulama eilimidir.
Derin dnme, bu sorgulamann bir sonucudur yalnzca. air de
felsefeci gibi, derin dnerek varl sorgular. Ama bunu, "kapanma"
diyebileceimiz bir davranla gereklqtirir. Burada kapanma kavra
mn, rahipe bir ekilme ya da bir "tevekkl" olarak deil, airin kendi
bireyselliine, yalnzlna ekilerek, gereklii dinlemesi olarak anla
malyz. Nitekim Jorge Louis Borges, kendisiyle yaplan bir sylqide,
dnyann nasl byle olduu karsnda akn biri olduunu syleye
cektir.28 Kavafis de, yalnz insanlarn dnyaya son derece d uyarl bir
bakla baktklarn belirterek, derin dncenin ruhu incelttiini ve
keskinletirdiini ne srer. Dier insanlarla grerek yalnzlktan
kaanlarn ve yeryz zevkleriyle uraanlarn, byle bir duyarll
krelttiklerini belirten Kavafis, yalnz insanlarn bizim gremedikle
rimizi grdklerini vurgular. Kavafis'e gre, bir odada yalnz bana
kalan insan, saatin vurularn ak seik duyar. Ama ieri biri girer ve
bir konuma balarsa, onu artk duymaz olur. Vurular duyulmaz hale
gelmemitir oysa.29
iirsel anlamda, airin varl sorgulama etkinliini, yntemli bir
bilimsel etkinlik olarak da anlamak yan l olur. Bizim kapanma anla
mnda ileri srdmz "varl sorgulama" etkinliini, Joubert, "gizil
dnme durumu" olarak aklar. Bu d urumu, airin kendi bilincinin
denetiminden geici olarak vazgemesi olarak da aklayabiliriz. T S.
Eliot, airin bu zelliine bakarak, "Sanat, adalarndan hem daha
ilkel, hem de daha uygar," diye yazacakt.30 Eliot'a gre uygar insan
mantk ncesi dnme biimini yitirmtir; bu tr dnce ancak
airin kendisine ya da air araclyla bize gelir. "Simgecilik" a kmnn
da temelini oluturan bu yaklam, bizim kapanma olarak adlandr
umz etkinliin yansmalarndan biridir aslnda. nk insanln
var olduu zamandan bu yana dile aktard ve bylece nesnellqtirdii
gereklii, air yeniden i ir dediimiz dile aktaracak, szckleri ilk kez
grecek ve kefedecektir. Gereklik iirin dilinde tikel ve somut bii-

45
miyle yer alrken, okur da her zaman yanndan getii fakat grmedii
gerekliin ayrmna varacaktr.

iirsel dilin, yk aniatma teknii olarak kullamld zaman zaman

griilmektedi: Bu tiir yklerde, iirin imgesel dilinden ve anlamsal ok
deerlilik zelliinden yararlanan yazarla; bir olay ya da yaant kurarak
etki yaratmak yerine, duygu i/etmeyi terci/ ederle: Doal olarak bu tr
ykiile; ilerki Sa)falarda okuyacanz gibi, Marilyn Granbeck'in "olaysz
ykiiler" olarak adlandrd yklerdi: nk bu tiir ykiiierne biimin
de olay izgisel biimde deil, dngsel biimde gelii: Bunun nedeni de,
yaama ait bir kesitin ya da durumun yastlmasdr. "Romanda Anlam
Yaratma Sreleri" balkl makalede de'nilen, "Olay" alt bal da bu
konuya aklk getirmektedi: I-lasan Ali Topta'n aada yer alan "Bal
kon" adl ykiisiiii bu alardan okuyuuz.

BALKON 1 Hasan Ali Topta

Boyunlarnda lastik sapan tayan dsel ocuklarn sikiarna yaka

lanm l bir kuluk vakti, balkanda oturuyorduk. Sen maviler giymitin,
omuzlarndan dklen salarn usul usul uuuyordu. Yzme bakyor
dun ikide bir, deri me sinen geldiin yeri aryordun belki; ellerimin nasl el
olduunu, kirpiklerimin nereye doru kvrldn renmek istiyordun.
Bense, bymelerinden korkarak gzlerimi kapatmt m. Byrlerse
onlarla birlikte ben de byyecektim sanki; dedelerimden kalan
kelepe rpertisi bileklerimde idamaya balayacak, ruhuma karan
zincirlenmi kpek ruhu zincir akrtlarn iittike vahileecek, obans
yanmdan yank kaval sesleri ykselecek, ninemin erkek gvdesinde
kuraklaan gzleri gzlerimden dar bakacak ve sesime yreimdeki
bozkrn sessizlii karacakt.
O gn tanrnn, kendine sorduu en zor bilmeceydin sen; ve ben,
zmek bana dm gibi sevinliydim. ekirdek trtlaryla krmz ide
kabukianna adanamayacak elierin vard, parmaklarn her yne dalan
sorulard ve kk deiikliklerle sslenemeyecek kadar byktn.
Piknik tpnn stndeki ay m z fsldamaya baladnda, caddeden
tank homurtularyla trompet sesleri geliyordu. Davul gmbrtlerini
iitmitik daha sonra; gs kafeslerimizin altnda bir yerler zangrdarken,

46
Egeli zeybeklerin geni ve kaYisli figrlerini dlemitik. Seslerle birlikte
pul pul cadde grntleri uumutu stmze, kulaklarmza doluarak
caddeyi gzkapaklarmzn iinden geirmilerdi. Pencerelerde, balkonlarda
ve teraslarda olup bitenleri izleyen ve renkleri sk sk deiip dalgalanan insan
salkmlan vard. Kuyruklanna krmz kurdele balanm, yeleleri boncuklu
atlar yryordu bando takmnn arkasndan. ipiri gzleri ufuksuzdu hepsinin,
engetiler ve tarih kitaplarndan ahlanarak ocukluumuzu alp cepheden
cepheye gezdiren atlara hi benzemiyorlard. Srtlarnda, madalyalarnn
arlndan m yoksa anlarnn yorgunluundan m ikiye bkldkleri
anialamayan ak sakall gaziler oturuyordu. Yinelene yinelene gevemi
selamlama biimleri, barut kokusu umu kalpaklar ve karncalanm yorgun
mavzerleriyle ylesine cansz bir tren havas yaratmlard ki, neredeyse
beyinlerdeki "kuvvayi milliye" imgesini silip spreceklerdi.
Gzlerimi amtm (grmeden yaanmyor nk; krler bile kulaklaryla
parmaklarn gze dntryor). Sen dizlerimin dibinde karmakank
bir bilmeceydin hala ve bir gzelliin (kukusuz kendi gzelliinin) iinde
yzyordun. Aadaki trompet sesleri masal uzaklnn ardna ekilmiti
artk; tanklar ldrme, kurtulma, sevme ve ezilme duygularnn stnden
geerek, vergi memuruyla polis korkusundan qaralm matbaa kaplarna
yrmler, kurun harflerin kanna kararak kitap sayfalarna girmilerdi.
Gene de, getikleri caddelerin vitrinierinde temizliki ocuklan n silerneyecei
grnt artklar brakmlard. O grnt artklarnn glgesinde dikilecekti
artk gmlekler, kunduracnn aln daha hzl karacak ve berberlerin elleri
zamanndan nce titremeye balayacakt. O gnden sonra yaratlacak
her arkda birka notann tadn karacakt gkyzne aslp kalan tank
homurtular; mimarlarn merdiven izimlerine buluacakt paletierin dn;
ykselen bir kavakta minare uzunluu grmemiz gibi bir anlamda, Osmanl
imparatorluu'nu yeniden kurmamz gibi ya da, bakt mz her adrvanda.
aymz demlenmiti. Sen bardaklar doldurmaya balamtn ve rpnan
buharlar ellerini rtmt. Kular geiyordu ay tepsisinin lt l gmnden;
tlerinin yars balkonumuza dklyordu, yars tankiann stne.
evredeki apartmanlar, caddelere, askerlere alk tutan ellere, omuzlara
yaan; kamyonlarn kasas n, kapaksz mataralar, trompetlerin azn ve tfek
namlularr, hatta gazilerin buruturulmu tarih sayfasna benzeyen yzlerini
dolduran gkyz, her eyi kucaklamaktan masmavi kesilmiti.
Balkondaki birlikteliimiz ayrl besliyordu kukusuz. Susuyorduk.
Dalp gitmeler, birbirimize doru eriyip akarcasna glmsemeler, kirpik
drp, ka kaldrmalar szlerden daha anlamlyd. Kuralsz bir tapn

47
srdryorduk belki; alar ncesylc iletiimini koparmam birka
hcremizin ilkel sarholuuna kaplrntk. Mcvleviler gibi dnyorduk
ya da; ya da yle hzl dnyorduk ki, nc bir gz durduumuzu
sanabilirdi. istesek zamann dna ble kabilirdik seninle; nk
zaman tank paletlerine dolanmt o srada, gazilerin gz ukurlarna
birikmiti, balkoniardan sarkan kzlarn meme ularnda pembelemi,
kaldrrnda alk tutanlarn karn gurultusuna dnmt. Belki de, at
menzilinin tesinde dler kuran ve arkadalaryla deil de dleriyle
birlikte yryen trompeti bir askerin kirpik krpmyd zaman. O, bunu
bilmiyordu ama, et ve kemikti kendi gznde; ve bozkrlara dnecekti
bir gn, ot trtlaryla kpek havlamalarna yaslayacakt kulaklarn,
trompetini zleyecekti belki, onun yerine baka eyleri sevecekti neden
sevdiini bilmeden; horozlarn tn szgelimi, atlarn kineyiini, ya
da rzgarn uultusunu ...
aylarmz imi miydik o gn, bilmiyorum. Birka dakika, saat,
gn ya da yl sonra ben ayaa kalkmtm. Gidiyordum. Dudaklarmn
kenarnda bir bilmeceyi zememenin sknts. Balkondan salona,
salondan antreye, kapya ve merdivenlere yrdm anmsamyorum.
Yrmemiimdir belki, balkon kular gibi umu gitmiimdir tek bama.
Gkyznn rengine dne dne gzden yiterken, bakmsndr
arkamdan. Kimbilir, yokluumla dsel bir boyut kazanan bardam
tepsiye alrken nereye gitmi olabilecei mi de dnmsndr.
Ama yalnzca balkondan deil ; motor grltleriyle sar, para hr
syla kr. teknolojisiyle dilsiz olan ve kurtulu trenlerine tutsak edilen o
kentten de gittim ben. Trompeti askeri anmsyor musun, ite onun d
lerindeyim imdi; usuz bucaksz bozkrlarda. Kulaklarmdan tten tank
hortumlarn, dudaklarm yoklayan trompet rpertilerini, admlarma
sinen posta! arln ve baklarm bulandran mektupsuzluu buralarda
herkese aniatyorum ama, o kuluk vaktinden ve senden hi sz etmiyo
rum. Gene de, itiim ayiara eker diye bir ift balkon atyorum.
Boyunlarnda lastik sapan tayan dsel ocuklarn sikiarna yaka
lanm l bir kuluk vakti'ne gelince; o, odama astm fotorafta ylece
duruyor. En nde tank srs var gene; gcrdayan paletleri, erkeklik
organ na benzeyen namlularyla fotorafa her bakann stne yryorlar.
Tanklarn arkasnda bando takm var. Giysileri yldan yla soldu biraz,
bir zamanlar kenti titreten sesleri artk kulak kepelerime bile doldura
myor. Onlarn gerisinden atlar geliyor; srtlarnda hi kimse. Ak sakall
gaziler ld nk; rayd ve televizyondan isimleri okunduka tek tek

48
indiler atlarndan, titreyerek fotorafn kenarna doru yrdler ve kal
paklarndaki alkiar ellerinin tersiyle silkeleyerek kayboldular. Bundan
sonraki trenlerde, artk herkes babo yryen atlara bakarak onlarn
srtna dsel gaziler oturtmak zorunda. Tanklarn, bando takmnn ve
atlarn arkasndaki apartmanlarn hepsi yerli yerinde duruyor; deien sa
dece sahipleri ve renkleri. Dedelerine, babalarna, annelerine benzeyen
insanlar sarkyor pencerelerden. Balkoniardan da yle.
O balkoniardan birinde sen varsn. Caddedeki barsak gurultusu
nu boan ve giderek alkanla dnen alkiara aldrmadan, hala ay
dolduruyorsun bardaklara. rpnan buharlar ellerini silmi zamann
gzlerinden.
Bense, bando takmnn ikinci srasnda trompet flyorum. Gzle
rim sana doru uan bir ift balkon kuu.

(l Zaman Gezginleri, ankaya Belediyesi Yaynlar, 1 992)

Sonu
iirsel esin kavramn aklayabilmek iin, iiri dil ve yapnt bo
yutlaryla irdelemek gerekir. iir dili, anlamsal ok deerlilik temeline
dayanan, dngsel bir zellik tar ve okur tarafndan yeniden retilir.
Dzyaz dili, iletiimsel bir zellik gsterir ve doal dilin sz deerle
rine dayanr. airin yaamnn farkl olmas, iirsel balamda nemli
deildir. iir ncelikle bir dil etkinlii olduundan, yaamn rsel ya
pta katks da nemli deildir. Byk lde aklanabilen iirsel esin
kavramnn, airin ocukluundan, bilinaltndan ve kapanmasndan
olutuu sylenebilir. Modem esin kavram, her ne kadar tanrsa bir
kavram olarak aklanamazsa da zellikle esini oluturan "kapanma"
esinin metafizik yannn olduu sylenebilir.

1) Oktay Rifat, Elle>i Ur 6zgiidiiiin , Adam Yaynevi; stanbul, 1983.

2) j. L. Joubert, iir Nedir?, ev. Ece Korkut. teki Yaynevi, Ankara, 1993.
3) agy.
4) Roland Barthes, Yaz Nedir?, yayna haz. Enis Batur, Hil Yaynlar, stanbul, 1 987.
5) Turgut Uyar, "Bir aire Mektup", lk e, stanbul, 1961.
6) Wallace Stevens, iide; ev. Talat Sait Halman, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 1970.
7) Cendrars, Seme iirle1; ev. Sait Maden, De Yaynevi, stanbul, 1975.
8) Walter Kaufmann, Dostoyevsk i'den Sartre'a Urolttjtluk, ev. Alqit Gktrk, De
Yaynevi, stanbul, 1965.

49
9) Ra iner M. Rilke, Gen Bir aire Mek tupla; ev. Melahat Ozg, Remzi Kitabevi, stanbul,
1968.
10) Pablo Neruda, Yajadm tiraf Ediyonm, ev. Burhan-Alunet Arpad, Altn Kitaplar,
stanbul, 1976.
l l ) Stefan Zweig, Hayatnn iirini Yazan/m; Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1993.
12) Anonio Gramschi, Feuife ve Politik a Somnlan, Payel Yaynlar, stanbul, 1988.
13) Van Gogh, Theo'ya Mek tupla!; ev. Azra Erhat, Yank Yaynlar, stanbul, 1969.
14) E . H. Gombrich, Sanatn Oyk s, ev. Bedrettin Cmert, Remzi Kitabevi, stanbul,
1 976.
15) J . L. Joubert, agy.
16) Heidegger, "Zaman Nedir", Cogito, YKY, say li, stanbul, 1997.
17) J . L. Joubert, agy.
18) T heodore Zeldin, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1999.
19) Alrnet Harndi Tan pnar, Btn iirki, Dergah Yaynlar, stanbul, 1970.
20) J. L. Joubert, agy.
2 1) Faz! Hsn Dalarca, ocuk ve Allah, Cem Yaynevi, stanbul, 1966.
22) Anony Storr, Yaratma Diitiisii, ev. pek Babacan, Yaynevi Yaynlar, stanbul, 1992.
23) J . L. Joubert, agy.
24 ) Turul nal, "Gerekstclk", Tiirk Di/; Yazn Akmlar zel Says, 1979.
25) agy.
26) Rollo May, Yaratria Cesaret; ev. Alper Oysal, Metis Yaynlar, stanbul, 1987.
27) Sigmund Freud, Sanat ve Sanatlar zeine, ev. Kamuran ipa l , YKY, stanbul, 1995.
28) J. L. Borges'le sylqi, ev. Blent Bozkurt, Uumm, 1979.
29) Kavafis, Sanat Her zaman Yalan Sylemez mi?, ev. Samih Rifat, YKY, stanbul, 1997.
30) R. Wellek, A Warren, Yazn K uram, ev. Yurdanur Salman, Altn Kitaplar, stanbul,
1 982.

50
ROM ANDA ANLAM YARA TM A SRELER

SALiH ROLAT

Roman, bireyler arasndaki atmalar, bireylerin i ve d trajedi

lerini, toplumsal sorunlarn, servenlerini, kurmaca olmakla birlikte,
hakikat duygusu uyandrarak anlatan uzun dzyazdr. Bir aniat olan
romanda, anlatlan olay, belli bir zaman ve uzam ierisinde gerekleir.
Bylece anlatnn evreleri ve sresi belirlenir. yleyse romanda anla
mn gereklemesi, birtakm elerin birbirleriyle tutarl bir ilikide
bulunmalaryla olanakldr. Bu eler olay, zaman, uzam (mekan)
ve kii (karakter) olarak sralanabilir. Romanda anlamn gereklqme
srelerini anlayabilmek iin, bu eleri ksaca aklamak yararl ola
caktr.

I) Olay: Bir kurmaca aniat olan romanda anlam boyutunun ger

eklqmesini salayan en nemli e, olaydr. Olay, romanda olan, ger
ekleen, meydana gelen, eylemlerin hem nedenini oluturan, hem de
eylemlerin iinde gereklqtii eydir. Gereklikle tpatp benzese bile,
romanda gerekleen olaylar birer kurmacadr. Kurmaca, gereklikle,
yazarn imgeleminin kesimesiyle ortaya kan yeni gerekliktir. H.i
.
bir zaman yalnzca dj, ya da uydurmaca anla mna gelmemesi gereken
kurmaca, hibir zaman da gerek anlamna gelmemelidir. Romann
kurmaca bir metin olmas, gerekliin, yazarn imgelemiyle yeniden
retilmesi anlamna gelir. Bu zelliiyle kurmaca hem gerektir, hem
de gerekddr. Zaten roman iin teden beri, "olmu ya da olmas
muhtemel" ifadesinin kullanlmas, bu yzdendir.
Yaznsal yaptlarda bir kurmaca evren oluturmak, karakterlerin
zelliklerini yeniden tanmlamay, bunlarn bireysel ya da toplumsal
servenlerini sresel bir balam ierisinde yeniden oluturmay ge
rektirir. Ayn gereklilik, fiziksel ve toplumsal ortam ile, kurmacann
ierisinde gereklqtii, kurmacay etkileyen nesneler evreni iin de
geerlidir. Romandaki olaylarn sresel nitelii, her zaman dorusal
bir zellik gstermez. Romanda olay, genellikle kurmacaya giren ka-

s
rakterierin kendileriyle, b i rhirl- y lt vr rv rderiyle atmalan ile ba
lar, bu atmalar etrafnda g-d i v- \o lan r. Her olay, kendinden
sonra gelen olayn gerisinde ka l r. I l k olay lalamadan, kurmaca aniat
balamaz, ikinci olay bala a t L d. lnlcnez. Kurmaca metindeki
evren, gerek evren gibi srek l i l i k ,.:iiMncz, belli bir bitii, sonu var
dr. atmal:.rn zmlennoi, c;. a l a ra bal btn eler met
nin ierisinde yer aldndan, iizii k csi daha kolaydr.
Yaznsal (edebi) deere sahip ola romanlarda olaylar, geriye ve ile
riye gidi-gelilerle, neden-sonu i l ikisi ierisinde dzenlenir. Olay
larn byle dzenlenmesini, Forster, "Olay rgs" olarak adlandrr
ken, neden-sonu ilikisine daya nnayan anlatlan da "yk" olarak
adlandrr (Tobias, 1 996: 19) . Fo rst c r n bu yaklamn izleyerek, yk
'

ile olay rgs arasndaki fark daha somut belirleyebilmek iin, ap

daki iki metin rnek olarak verildilir. " yk" niteliindeki metin,
Tournier'nin, "plak Portre" adl metninden alnmtr ( 1 993 : 96):

Anas babasyla oturduu Poitiers'den yazmt. On dokuz yanda bir

kzd. Fransz yaznnda ocuk yiyen dev konusunda bir yksek lisans tezi
yapmak istiyordu. Bu konunun kuyumcusu olduum djncesindeydi.
Kendisine bir randevu vermeyi kabul eder miydim?
Ettim, verdim. Ksacas, bir nisan sabah, kymn kk istasyonuna
onu almaya gittim. Ben erkek bir deve benzemediim gibi, o da dii deve
benzemiyordu. "Unisex" giysilerin sildii bir grnt zerinde, gzel, siv
ri, neredeyse kesici, kestirme bir yz, fazla arbUl. (.. )
Evi, yaz atlyesini, kitap ka/esini, resim ambarn grd. Gelecek
romann dlyataksal paralarnn yayld masadan ok, fotoraf labora
tuvarna, eski drt arp be inch MPP ingiliz makinesinden Mino/ta 'nn
en son rnekfesine dekfotorafmakinelerine ilgi gsterdi. Sonra da, uzun
uzun, buradan kmt olan denemelerin -portre/erin, grnm/erin, p
lak/arn- zerine e'ldi.
"Sizin de fotorafnz eksem?"
"Evet ya, nede,. olmasn?"
"Makineler/e tt hazrlayaym. "
"Ben de yandaki odada hazrlanay m. "
(. . .)

52
 Biner vatlk iki spotu taktm. Portre ekiminde benzersiz olan 90
nn 'lik Elmarit objektifi setim.
"Hazr msn?"
"Haznm. "
Yukardaki metinde, grld gibi, olaylar arasnda neden-sonu
ilikisi yoktur ve her olay bir ncekinin devam olarak, birbirini ta
mamlayan biimde ilerlemektedir. Oysa aada, Pasternak'n, Doktor
Jivago adl romanndan alnan metinde grlecei gibi, olaylar birbi
rini neden-sonu ilikisi ierisinde izlemektedir. Bu durum, kurmaca
nn nasl gerekletiini grmek asndan nemlidir ( 1 997: 287) :
Zhabn"nslzyler zengin anstokratlard, evet ama ya hastaneye ne demeli.
Oysa hastane halkn malyd. Peki ona sahip kmas gerekenler neredeydi?
Szgelimi salk servisi neredeydi imdi. Herkes kim bilir hangi delie
tkanmtt imdi? Hastanede pek doktor, hemire kalmamt ama yine
de pek ok hasta vard. rnein st katta ameliyathane olarak kulknlan
odada iki aya da kesilm i birisi vard . Alt kattaki amaprhanede bir sr
dizanteri/i hasta yatyordu. Ustinya denilen o eytan kar ise dostlarn
ziyarete gitmipi. stelik frtnann gelmekte olduunu grmes"ne karn
gitmiti. imdi de frtna kt ya, ite sana geceyi d1arda geirmek iin
frsat.
ok kr kapnn alnmas kesilmjti. Herhalde gelenler kapnn
alnayacan aniayp gittiler. Byle bir havada sokaa kmak da bir ce
saret ii. Acaba gelen Ustinya myd? Ama hayr, Ustinya olamazd, nk
onda anahtar vard.
Yukardaki rnek metinde grld gibi, ykde, olaylarn olu
srasna gre anlatlmas nemlidir. yknn okuyucusu, bir olayn
arkasndan hangi olayn geleceini merak eder. Zaten yknn amac
da, okurun merak gdsne dayanmaktadr. yk, bir i pe geirilmi
boncuklara benzeyen olaylar dizisidir; olay rgs ise, srekli olarak
eylem reten neden-sonu ilikileri zinciridir. Kurmacada olaylar yk
biiminde dzenlendii zaman, olaylar arasndaki iliki dz izgi bii
minde geliirken; olaylar, vlay rgs biiminde dzenlendii zaman,
olaylar arasndaki iliki, sarmal biimde gelimektedir.
Kurmaca metinlerde olay her zaman bir gerilimi oluturan hare
ketlilik biiminde ortaya kmaz. "Durum yks" ya da "kesit yk-

53
s" olarak nitdenebilecek iiy ki i k r ll', gdnckscl anlamda herhangi bir
olay yoktur. Bir btnn hiil i i kri o l a kla birlikte, kendi ilerinde
de bir btnlk tayan ykii l e n i n o l romanlarda, genellikle bu
duruma rastlamak nnkii n d i i . F i i rl se l yklene" biiminin
" '

kullanld bu tr ronanlarda, ey k md grafik dz bir izgi izler.

II) Zaman : Romanda anlamn oiHasn salayan en nemli

elerden biri de zaman e s i d i r. l li iyk olunca, roman balannda
zaman esini tekboyutlu grme mek gntkir. nk olaylarn iinde
gereklqtii zaman ile olaylarn a n l a t l d zaman birbirlerinden fark
ldr. Bir kurmaca olan romanda, ala tc olaylar anlatt zaman,
yklene zamandr. Romanda asl kurmacann gereklqtii, olaydan
olaya, durumdan duruma gei bildiren zaman ise yk zamandr.
Romanda anlamn olumas, yklee zaman ile yk zaman ara
sndaki ilikiye sk skya baldr. nk anlatcnn olaylar anlatt
zaman ile yk nn gereklqtii zaman arasndaki iliki, gemi, m
di ve gelecek srelerine dayanr. Ru durumu baz yazarlar artsremsel
ykleme, qsremsel yklerne ve nsremsel ykleme olmak zere
biimde aklamaktadrlar (Kran ve Kran, 2000: 205). Artsremsel
ykiileme, ykleme zaman ile yk zaman arasnda geriye doru
bir araln olmas durumudur. "Mehmet iki yl nce hastaneden
taburcu edildiinde, doru kye gitmti . . . " cmlesinde olduu gibi.
Esremsel ykleme, ykleme zaman ile yk zaman arasnda bir
akrnann olmas durumudur. "Bu mahalleden ehrin merkezine
gitmek, stanbul'dan Ankara'ya gidip gelmekten zordur!" cmlesinde
olduu gibi. nsremsel ykleme ise, ykleme zaman ile yk
zaman arasnda, gelecee ynelik bir araln olmas durumudur.
Bu durumda, yky oluturan olaylar henz gereklemernitir. u
cmle, nsremsel yklerneye somut bir rnek oluturabilir: " n
mzdeki hasat mevsiminde evlenceekti ve Aye'yi de alp kasahaya
yerlCecekti."

III) Uzam (Mekan) : Romanda anlarnn olurnasn salayan

nemli bir boyut da uzamdr. Uzam, romanda olaylarn getii fiziksel
ve toplumsal ortamdr. Corafi bir blge, bir alan, bir kent ya da ky
olabilecei gibi, aile, yeri, okul gibi bir ortam olabilir. Genellikle

54
romanlardaki lke, kent ya da ky gibi yerlein yerlerinin adlar, ger
eklik izlenimini glendirmek asndan, gerek adlaryla verilirken,
baz romanlarda hi bilinmeyen adlar verilebilir. Ne var ki uzam, kur
macada gerek adyla verilse bile, her zaman gerekteki karlndan
sz edilemez. Nabokov bu konuyla ilgili olarak, Don Kijot zerine
bir elCtirel almasnda, Cervantes'in spanya'y ok az tandn
vurguladktan sonra, Don Kot'un gezileri topografik olarak incelen
diinde, dayanlmaz bir kargaayla karlalacan ne srer. nk
Nabokov'a gre, Don Kijot romanndaki topografik bilgiler dorultu
sunda spanya'ya baktmzda, Madrid ile Toledo'nun gzelliklerine
spanya'nn ortalarnda rastlarz. ( 1 988: 256)

IV) Ki: Romandaki karakterler, belli bir uzam ierisinde davra

nrlar. Kurmaca evrenin gereklik izlenimi uyandrmas, karakterlerin
zellikleriyle iinde yer aldklar uzarnn tutarl olmasyla yakndan
ilikilidir. Kurmacada karakterler belli teknikiere gre oluturulur. Bu
tekniklerin en yaygn olan, karakterin fiziksel ve ruhsal zelliklerinin
anlatc tarafndan betimlenmesiyle oluturulmasdr. Dier yaygn
teknik, karakterlerin, anlatc tarafindan deil, kurmaca ierisinde
yer alan dier yan karakterler tarafndan betimlenmesiyle oluturul
masdr. Karakterlerin toplumsal ilikileri ierisindeki davranlaryla
oluturulmas da baka bir karakter oluturma tekniidir.
ykleme zaman ile yk zaman arasndaki liki, bir bakma
olaylarn anlatld a ile olaylar arasndaki ilikidir. Bu nedenle,
kurmaca yaptlarda aniat asnn biimlerini ve zelliklerini ksaca
anmsamakta yarar var:

A. Birinci tekil kiji aniat as : Bu tr anlatc, zneldir. Ama her

zaman olaylar yaayan kii deildir; olaylarn dnda kalan ve yalnz
ca anlatan kii de olabilir. Ayrca birinci tekil kii anlatc, kurmacann
temel karakteri olabilecei gibi, bir yan karakter de olabilir: "Gidip
geldike muhallebicinin mterilerini de tanmaya baladm. Hepsi
benim gibi esnaf, yahut ii adamlar... "

Sait Faik 'in ajada yer alan, "pek Mendil" adl yks, "birinci tekil
ki aniat as " ile yazlnjt: Ama burada dikkat edilmesi gereken, anla-

55
tcn n, yknn temel karakteri deil, yan karakterlerinden bin olmasdr.
yky okuma sreci iensinde, birinci tekil kifi anlatcnn her zaman
temel karakter olmadn bu yk balamnda grebilirsiniz.

i PEKLi MENDiL 1 Sait Faik

ipek fabrikasnn geni cephesi, ayla ldad. Kapnn nnden birka

kii acele acele getiler. Ben isteksiz, nereye gidecei mehul admlarla
yrrken, kapc arkarndan seslendi .
- Nereye?
- yle bir gezineyim, dedim.
- Cambaza gitmiyor musun?
Cevap vermediimi grnce, ilave etti :
- Herkes gidiyor. Bursa'ya daha bylesi gelmemi.
- Hi niyetim yok, dedim.
Yalvard , yalvard, beni fabrikay beklernee raz etti. Biraz oturdum,
bir cgara iti m, bir trk syledim. Sonra canm skld. "Ne etsem" de
dim, kalktm, kapc odasndaki ivili bastonu aldm, fabrikay dolamaya
kt m.
Kzlarn alt kozahaneyi geer gemez bir patrt iittim. Ce
bimdeki elektrik fenerini yaktm. Etrafa bakndm. Fenerin uzanan gr
nda kamaya abalayan iki plak ayak gzkt. Arkasndan seirttim,
kaan yakaladm.
Kapc odasna hrszia beraber girdik. Kapcnn sar kl fenerini
yaktm.
Ay bu ne kk bir hrszd byle! Ellerimin iinde krareasma sktm
eli ufack. Gzleri prl prl.
Neden sonra glmek iin, hem de katla katla glmek iin ellerini
braktm.
Bu sefer kck bir ak ile zerime hcum etti. Ve apkn, beni
kk parmamdan yaralad . Smsk yakaladm keratay. Ceplerini ara
dm. Bir para kaak ttn ve yine ayn sfatl bir iki cigara kad, temizce
bir mendil buldum. Kanayan parmama onun kaak ttnnden bastm;
menaili yrttm ve elimi ona balattm. Kalan ttnle de ik kaln cigara
sardk, ahbapa konutuk.
On be yanda vard. Hani byle ey adeti deildi ama genlik ite.
Birisi ondan ipekli mendil istemiti , hani canm anlarsn ya, akls, sev-

56
dals komu kz ite! Para da yok ki gidip ardan alsn. Dnm,
tanm aklna bu are gelmi. Ben:
- Peki, dedim, imalathane bu tarafta, sen aksi tarafta ne aryordun?
Gld. imalathanenin nerde olduunu o ne bilecekti.
Birer de benim kyl cigarasndan yaktk, iyice ahbap olmutuk.
Halis Bursalyd, doma byme. istanbul'a deil Mudanya'ya bile
koca mrnde -bunu sylerken yzn grseydiniz- bir defack inmi
ti.
Emir Sultan'da, ay nda, kzak kaydmz zamanlar, benim de ayn
bu tonda, bu kvamda arkadalarm olmutu.
Eminim ki, bunun da onlar gibi, uzaktan sesini duyduum Gkde
re'nin havuzlarnda derisi karard. Biliyorum ki, mevsim mevsim meyve
lerin kabuunun rengini alyor.
Baktm, yeil st kabuu dm bir ceviz esmerliiyle esmerdi. Yine
bir taze ceviz beyazlyla beyaz ve gevrek dileri vard. Ben bilirim, yazn
balangcndan ta ceviz ceviz mevsimine kadar Bursa ocuklarnn yalnz
elleri erik ve eftali, yalnz izgili mintanlarnn kopmu dmelerinden
gzken gsleri fndk yapra kokar. O srada kapcnn saati on ikiyi
ald. Nerede ise cambaz bitecekti.
- Kaaym, dedi.
- Onu ipekli mendil vermeden gnderdiime mteessir dnrken,
darda bir grlt ile silkindim. Kapc sylene sylene odadan ieri gi
riyordu. Arkasndan da hrsz...
Bu sefer ben kulaklarn ektim. Kapc plak tabanlarn ince bir
st dal ile epey bir halad. Bereket patron orada yoktu. Yoksa vallah
onu polise verirdi. "Bu yata bir ocuk hrsz! Efendim hapiste yatsn da
akllnsn, " diyerek.
ok korkuttuk alamad. Gzleri alamaya hazr ocuklarn gzle
rine dnd ama dudaklarnda ufack bir titreme gzkmedi ve kalar
sabit, kararl hallerini hi bozmadlar. Yalnz biraz rzgarlydlar.
Braklnca azad edilmi bir krlang gibi frlad. Ay n ve msr
tarlasn, keskin bir kanat gibi syrarak kat gitti.
***

Ben o zamanlar mallarn istif edildii imalathanenin stndeki bl

.
mede yatardm. Odam ne gzeldi. Hele mehtapl gecelerde ne 'irin
olurdu.
Tam pencereme yakn bir dut aac vard. Ay dut yapraklarndan
szlr, odaya pare pare dklrd. Aa yukar , yaz k pencereyi ak

57
brakrdm. Ne serin, ne tuhaf rzgarlar eserdi. Yapurlarda da altm
iin, rzgarlar kokularndan lodos, poyraz, karayel, gnbatm diye tefrik
eder, tanrdm. Ne rzgarlar battaniyemin zerinden acayip birer rya
gibi gelip getiler.
Uykum ok hafiftir. Sabaha yaknd. Dardan bir grlt geliyordu.
Adeta dut aacnda birisi vard . Korkmutuk ki, kalkmadm, barama
dm. Tam bu arada pencerede bir hayal belirdi.
Oydu, yavaa pencereden syrld. Benim nmden geerken, gz
lerimi kapadm, dolaplar kartrd . istifleri uzun mddet alan talan etti.
Sesimi karmadm. Dorusu bu cesarete karn btn mal alp gitseydi ,
sesimi karmayacaktm. Yarn patron:
- Ulan, stne l topra m serpilmiti hayvan! diye kma bir tek
me, beni kovacan bildiim halde, gk demedim.
- Halbuki o, yine geldii gibi bombo, sessiz sedasz pencereden
syrlp gitti. Bu anda da bir dal trts iittim. Dmt. Aaya indiim
zaman, bana kapc ile beraber birka kii birikmilerdi. lmek ze
reydi. Smsk yumruunu kapc at. Bu avucun iinden ipekli bir mendil
su gibi fkrd.
Ya. . . iyi, halis ipekli mendiller hep byledir. Avucunun iine istediin
kadar skar, buruturursun; sonra avu ald m, insann elinden su gibi
fkrr.
(Btn Eserleri 1 1 Semaver - Sarn. Varlk Yaynlar, 1 936)

B. ndi tekil kji aniat as : nc tekil kii aniatcs znel

ve nesneldir. Kurmacada geen btn olaylar ayrntlaryla bilir, hatta
karakterlerin zihinlerinde beliren dncelere, dlere bile tanklk
eden bir zellie sahiptir. Kurmaca yaptlarda yaygn olarak kullanlan
bu tr anlatcya, her eye egemen olduu iin, "tanrsal anlatc" da
denmektedir: "Gen adam, plak denecek kadar bombo geni bir
odaya ald onu, bir sraya oturmasn syledikten sonra azn amas
na bile vakit brakmad. .. "

Romanda, yukarda belirtilen iki temel aniat asndan biri kulla

;.lmakla birlikte, eitli anlatm biimlerine rastlan .ktadr. Yazarn,
.

oluturduu kurmacay en iyi biimde olay rgsne dniitrebilece

ini diind anlatm biimi, ayn zamanda bir sanat yapt olan ro
manda gereklik duygusunun yaratlmasnda da nemlidir. Hildick'i

58
izleyerek sylersek, romanda belli bal on anlatm biimi vardr.
Bunlarn yaygn olarak kullanlan bazlar Unlardr:

a. Gemi zamanda konuan birinci kii anlatm biimi: Yaygn

olarak kullanlan bu yntem, genellikle temel karakterin birinci
azdan aniatmasna dayanr. Dil gnlk konuma diline zg ya
ln ve kolaydr. Ska argonun kullanld bu yntem, anlatcnn
karakterine uygundur.
b. imdiki zamanda nc kii anlatm biimi: Bu yntemin
amac, okurda Jimdi duygusu uyandrmaktr. Zaman gemiten
imdiye doru deiir, bu yzden yknn ierdii meraklandrma
unsuru ne olursa olsun, bu duygu glenerek geliir.
c. Diyaloglada anlatm biimi: Bu anlatm ynteminde anlatc ne
redeyse hissedilmez. Karakterler olaylar iindeki konumalaryla
oluurlar. Onlarn olaylara yaklamlarn, kiilik zelliklerini ko
numalarnda ilettikleri mesajlardan anlarz.

Ahmet ne/'in aada yer alan, "yk Kurmak" adl yksn bu

adan okuyunuz.

YK KURMAK 1 Ahmet ne/

"Sana valyenin yksn anlatacam."

"Neden?"
"yk aniatmay severim. Ayrca, bu yk, sabaha kar uydurduum
taze bir yk. Gcn snamak istedim."
nladm kadaryla baka bir seeneim yok... "
"Maskeli baloda geiyor ykmz. u filmlerde grdmz biraz
lgn, biraz anlamsz partilerden biri. Kimi gergedan, kimi Kzlderili, kimi
elma ekeri filan...
htapot da olsun."
"Eklerim. Tabi bir de bizim valye. Bu tr balolar valyesiz ol
maz."
"Balolar valyesiz ve kavalyesiz asla olmaz."
"valyemiz masalardan birine ylr gibi kyor. Bir adet papatyay
la bir Viking'in can skntsyla esnedikleri masaya. . .
"

59
 "Papatya ile Viking! kar koca olmallar. . . "
"Tam isabet. Ancak papatya olan kocas."
"Srprizlerle dolu bir yk. Hazrlkl olalm."
"yky bozma. valye, masadaki Amerikan sigarasn gsterip, bir
tane alabilir miyim? d iye soruyor."
"Hangisine?"
"Ortaya . . . "
"Ortaya? Ortaya duble salata filan gibi!"
"Ciddi deilsin. Anlatmaktan vazgeiyorum."
"Masal saatim deil belki. . . Ama bover, anlat. Sonu olarak ikimiz de
grevimizi yapyoruz."
"Doru. Ben yknn gcn snyorum, sen de deerlendirme
yapyorsun. Yine de bu ii daha keyifli bir hale getirmenin yollar olmal,
ne dersin?"
"Katlyorum. Sahi, anlatrken bir yandan da ip stnde yrmeyi
denesene!"
"ok komiksin!"
"zr dilerim ama benimki ciddi bir neriydi."
"Benim ki de zavall bir yk ... "
"Ltfen! yknn sonunu merak ediyorum."
"Daha bana bile gelmemitik!"
"Ltfen!"
"Biliyor musun bu masann Viking'i de sensin."
"Peki papatya. imdi devam et. . . "
"Bu durumda, yani devam edebilmemiz iin masamza bir valyenin
gelmesi gerekmiyor mu?"
"Daha fazla srar etmeyeceim."
"Ben de daha fazla nazlanacak deilim. Evet. Sigaradan alabilir miyim,
diye soruyor valye. Tabii, diyor, ilgisiz bir biimde ... "
"Papatya!"
"Peki, yantlayan o olsun. valye teekkr ediyor ve... Bak, buras
ok nemli, u hareketle, yani baparmayla sere parman bir ataln
iki ucu gibi ileriye doru uzatp, paketin ak ag:.. ndan ieriye doru dal
drveriyor. Ardndan tek hareketle paketi havaya kaldrp hafife sallyor
ve iinden dmekte olan sigaray bo eliyle t:.tuveriyor."
"Ne garip bir ey byle!"

60
 yrntlarla yormazsan sevinirim. Sabaha kar gelitirilen bir yk
taslanda bu tr garipliklere rastlamak mmkn. Daha sonra kada d
klrken ustalkl bir yapya kavuturulacandan emin olabilirsin."
"Yaznn gc kandrmacann hizmetinde."
"yle diyorsan yle olsun ... "
"Sahtekar bir masalcsn sen"
"Sen de ok acmaszsn. Btn masalclar bir kalemde sildin attn."
"Masallar oldum bittim sevmem. Anlatanlar da, anlatlanlar da an-
lamsz bulurum."
"ocukken dinlemez miydin?"
Anlattrmazdm ki! Evet... Sonra?"
"Nasl?"
"u marifetli parmaklar canm . . . yknn hepsi o kadar olamaz."
nlattrmazdm demitin. Gerekten de dinlemek iin elinden geleni
yapyorsun. Devam etmemi istemen bile bu amacn hizmetinde."
"Dinlemek istiyorum."
"Umarm yledir. Evet, bu ustalkl numarann ardndan valye siga-
rasn yakyor ve derin bir soluk ekiyor."
"Senin gibi ... "
" Bilmem ... Belki de. Vi king ve papatya aknlkla onu izliyorlar."
"nk onlar Yeilayc. Ayrca partide sigara yasa var."
"Hayr. N umaray ok esasl buldular."
"Ha! u parmak numarasn. Evet, belki de ustacadr. Grmek ister
dim.
"Denemeyeceim. nk beceremem. valye de bunu sylyor
zaten"
"Sana m?"
"Masadakilere. Sevgili dostlarm, d iyor kendine gvenen bir sesle,
gryorum ki az nceki nurnararn sizi bir hayli etkiledi."
"Burada yorum yapmayacam! Sylenebilecek o kadar ok ey var
ki. .. Akas seemedim."
"Gzel. Anlatm ne kadar acemice srdrrsem, szmn tarafnz
dan kesilme olasl o kadar azalacak demek ki . Evet, diyor, Viking, ho
bir numarayd. Ancak pek zor olduunu sanmyorum. Papatya da katl
yor Viking'e. Hatta partinin arlam havasn ren klendrrnek iin sigara
paketine doru bir hamle yapyor."
ncak valye hamleye izini vermiyor."
"Evet. Tutuyor, Viking'in elini."

61
 "Hamle yapan papatyayd . Yani erkek olan ... "
"ok dikkatlisin. Ama bu nemsiz bir ayrnt."
"Hayr, bence ok nemli."
"Peki dikkat etmeye alacam. valye papatyann elini tuttuktan
sonra, bir dakika, diyor. Madem deneyeceksiniz, bahse girelim . . . "
nlald. Klasik formller devrede."
"Sonunu tahmin et yleyse."
"Papatyann yapraklar dklr."
"ok komiksin. Her ne kadar canna okusa da aniatacam ite. Evet,
madem deneyeceksiniz, oyuna biraz holuk katalm, diyor valye. Eer
becerirseniz bana ait olan bir ey sizin olabilir rnein . "
"Sama, diye lafa giriyor Viking. Yani gecenin b u saatine uygun bir
samalk olmasna ramen, yine de sama ite!"
"Sen sus, diye paylyor onu papatya. Size ait olan bir ey yle mi?"
"Sanki Poe'nin bir yks, diyor Viking. Ardndan bir kahkaha at
yor.
"Sanrm yky ben anlatyordum. Devam edebilir miyim? Sahi, u
mehur numaray beceremezsem ben ne yitireceim, d iye soruyor pa
patya, elence konusu bulmu kt akllnn zavall kurnazlyla."
ynadaki grntnz, diyor, valye. Sonsuza kadar!"
ynadaki grntm m?
"imdi de vampir olduk, diyor Viking."
"Sen kendini neden bylesine Yiking'le zletirdin bilmiyorum. An
cak, sanrm anlattm yknn ruhunu yakaladn. Belki de bu nedenle
iki de bir karnan ho gryorum. Belki, ben de seni yk kiilerimden
biriyle zdeletirdim. Gerekten. Neden olmasn!"
"ite bu beni rktt. Hemen aynada yzm kontrol etmeliyim."
"Susmay dene. valye sakin olmaya alarak Viking'e dnyor ve
siz bu iddiaya dahil deilsiniz sevgili bayan, diyor."
"Ne haliniz varsa grn yleyse, d iye birden fkeleniyor Vi king. Ada
mn da kendisini arkalamasn bekliyor ama papatya oyuna kendini epey
kaptrm anlalan, kadn duymuyor bile."
(Srpriz Konuklar. teki Yaynlar. 200 1)

d. Bilinak. Bu anlatm ynteminde karakterleri, onlarn zihninde

geen dncelerle, izlenimlerle ve duyulada tanrz. Karakterler
bir anlatc tarafndan anlatlmaz. Bir tr "i konurra" olarak da

62
 adlandrabileceimiz bilinak yntemi, karakterlerin bilincinde
olup biten eylerin, okurun bilincinde de olup biten eylermi gibi
gsterilerek, okurla karakterlerin zdqlqmesi temeline dayanr.

Bilge Karasu'nun ajada yer alan "Doum " adl yksn bu adan
okuyun uz.

DOGUM 1 Bilge Karasu

Eserin derinliklerinden, yakc demirin acs. Karanlk titrerken ...

Hava sarslyor. Dakika yreke bile yetersiz. llk, lklk. Sznt, sar sar,
ter ter, i. ilik hep . . .
Geien saatler, i ie, i ie. lm. lmler dizi dizi ; sra sra insan
lleri. Kan, toprak. lm yoklamaa balyor. Toprak kokular iinde
kan n.
lk bir bir - bir - bir. Demir derinde. Derin, karanlk, zamansz tit
reyiti. Demirlerden dirim, kurtulmak isteinde. Getiren, gelecek kadar
habersiz. Yeniden tek her eye kar . Kadn.
Sonra bir toz. Toz, gnein altnda. Scak. Toz, panidamalar iinden.
Yrmek. Bir - i ki -. Bir - iki - Bir: Kaslmalar. Scak. Kmr sca, su
s ca, hava sca, ate sca. - iki - Bir - iki - Bir - iki. Tozlu yol bitmez
gibi, scaktan scaa kouta. Soua doru bir yol. ..
Hayvan lkla sarsntda. nemsiz - nemsizlik - nemsiz saatler.
Sanc. Biraz susmu, acsz, sakin bulut, tozlu yolun stnden daha aza,
daha az scaa doru. Anneliin bulut rengi. Saadet. Sznt saadet. Bir
alma aras yol . Kayganlklarn zerinden, sessiz lm saadeti, szm,
sz m.
Gne tepede. Eser karanlk; diriliin yaamazlnda. Gne tepele
rinden yakyor glgeleri. Yenik, yenik glgeler, azalan, tozlanp, teziap
yaamaz olan. Tozlu yol scak. Yrmyor; bitmiyor. Duruyor yol, kalkp
inen tozun pien uysall altnda.
Diilik kokusu. Tozlu kavuruculuun aralarndan szan, et, plak, ek
imi et kokusu. Tazelik uzakta. Ta serinfii esip esip erimede. Skma
atmann ardnda, daralp atma, genleip atma, - atma - atma. DEMiR.
ince ince yarlan et, etin kokusu, su, su; kurumu, susuz; kuruyacak,
szdryor fazla suyunu.

63
 Rzgar t<larn dibinde esmez. T<n nnde snp tozlanacak. Kml
dama, bir itme artk, bir at n itii, istem gibi bir ey. Yav<, yav<, scan,
kurunun, tozun d na doru . . . Birden tatllk. Serinliin yumuak... Yu
muak - b<lka bir ey deil -. Serinlik eit yumuak. Eit. ilk kmldama
karnn iinde daha. Sfrdan birin knn glnl. Serinlik dumania
yor gene. Zaman yuvarlak, yuvarlak vurmaa b<llyor ittii skkla.
Yrekle birlikte. Bir, iki, , drt, be ... Say b<lyor. Karanln ucundaki
bilinmez, dumanl, koklanan kla birlikte.
Yol uzundur. Yalaktan yalaa, yalaktan yalaa, yalaktan yalaa sular,
yeil, sular, toplanp, toplanp yeil yosun yuma yalaktan yalaa biri
kip akan sular szlyor, geniliyor, yol ksalyor, ksalmann bolluu ile
grlemenin sevinci. Akmak, akmak, akmak. Dirinin yeniliine lmle
biriikti inanma. Ta serinliinden birden yolun dibine, kavuruculuun
gbeine dp ekilme. Yuvarlak, yuvarlak uzunluu sivri itiinin yrt
lan ete saplanp kalma korkusu ile ur<lan itmenin grtla yrtan kanl
kokulu boucu kabarkln duymakla dlen titrernelerin getii esip
akt terleten scaklnda uul uul kann ... Diilik... Boal. Boaln
kolay, ok kolay bitebilii. Beklenen, beklendii bilinmeyen, tlar oy
natan yumuak lk. ilk ocuk olandr: Ur<ma. Dii yaylyor. Rahat,
rahatlk. Deniz, deniz ltsnda.
Doumun bysndeki erkek a. Kyasya a. Bir baka douruun,
bir b<lka ksrln alnda bitirici, ldrc.

(Troya 'da lm Vard, Can Yaynlar, / 985)

e. Gnlk biimi. Bu anlatm yntemi de, olaylarn, temel karakterin

ya da herhangi bir yan karakterin gnlklerinin ierdii olaylarn
gibi gsterilmesine dayanr. Bu yntemde anlatc, gnln sahibi
olan karakterdir.

f. Mektup biimi. Bu yntem, olaylarn, romandaki bir temel

karakterin bakasna yazd ya da kendine bakasndan gelen
mektuplarn ierdii olaylarn gibi gsterilmesine dayanabiiecei
gibi, karlkl mektuplamal.:.i biiminde de geliebilir. rnein,
Dostoyevski'nin nsancklar adl roman, bu yntemle yazlm bir
romand r.

64
 Jack London'n aada yer alan, "Midas'n Miiritleri" ykiisiinii bu
adan okuyunuz.

MiDAS' I N M RiTLERi 1 Jack London

Wade Atsheler ld - lm kendi elinden oldu. Bu olayn onu tan

yan kk zmrenin hi beklemedii bir ey olduunu sylemek yanl
olurdu; yine de onun en yaknlar olan bizler bir kere olsun bu konuyu
tartm deildik. Bilinaltmzda kendimizi bu olaya hazrlamtk sanki.
Olaydan nce, byle bir eyin gerekleecei aklmzn ucundan bile
gememiti; ama ldn rendiimizde, sanki bunun olacan hep
biliyormuuz da ne zaman olacak d iye bekliyormuuz gibi geldi bize.
Geriye dnp baktmzda, bunun onun bandaki byk beladan kay
naklandn kolayca aniayabil iyoruz. Bilerek "byk bela" dedim. Byk
demir yolu patronu Eben Hale'nin vazgeilmez sa kolu olan, gen,
yakkl birinin talihinden yaknmas iin hibir neden olamazd. Yine de
przsz alnnn sanki byk bir dert ya da zntden dolay krtn,
kalarnn atldna tank olmutuk. Gr, siyah salarnn, yakc gne ve
kavurucu scaktan dolay solan yeil tohumlar gibi beyazlan p dkld
n grmtk. Son zamanlarda giderek artan bir hevesle katld neeli
toplantlarmzda anszn srklendii o derin karamsarl ve dalgnl
kim unutabilir? Neenin dorua trmand anlarda hibir neden yokken,
sanki bir uurumun kysnda bilinmeyen bir tehlikeyle bouurmuas
na, yz aniden zihinsel aclarla gerilip allak bullak olur, elleri kenetlenir,
gzleri donuklar ve kalar atlrd. Bandaki bu beladan asla bahset
medi, biz de soracak kadar dncesiz deildik. Ama dorusu da buydu,
nk ona sormu olsayd k, o da bize anlatm olsayd bile yardm et
meye gcmz yetmezdi. Eben Hale ldnde sadk yardmcs -yok,
hayr, neredeyse evlatl ve tam anlamyla i orta desek daha doru
olur- yanmza uramaz oldu. imdi anlyorum ki, bizimle grmemesi
dostluumuzdan honut olmamasndan deil, bandaki belann daha da
bym olmasndan kaynaklanyordu. Bu bela o kadar bymt ki ar
tk ne bizim neemize ortak olabiliyor, ne de bizde teselli bulabiliyordu.
Bunun nedenini o zaman anlayamamtk, nk Eben Hale'nin vasiyet
namesi aklandnda, tm dnyada, bundan byle Wade Atsheler'in,
patronunun milyonlarnn biricik mirass olduunu, vasiyetnarnede be
lirtildii zere, bu byk mirasn kaytsz artsz ona verildiini rendi.

65
Merhumun akrabalarna ne bir hisse senedi, ne de bir kuru nakit para
kalmt. Ailesine gelince; vasiyetnarnede yer alan artc bir maddede
ak seik bir dille yle deniyordu: Eben Hale'nin kars, oullar ve
kzlar Wade Atsheler'in gnlnden ne koparsa, ancak onun uygun gr
d zamanlarda para alabileceklerdi. Eer merhumun ailesinde kk
drc olay yaanm ya da oullar saldrgan ve sorumsuz davranm
olsalard, bu garip davran biraz olsun anlalabilirdi; ama Eben Hale'nin
aile saadeti dillere destand; onun ocuklar kadar temiz, akll, salkl
evlatlar bulabilmek iin insann lke lke dolamas gerekirdi. Karsna
gelince, onu iyi tanyanlar tarafndan "Gracchi'nin Annesi" diye hrmetle
anlrd. Tuhafl su gtrmeyen bu vasiyetname geici bir heyecan ya
ratt; ama herhangi bir itirazda bulunulmamas meraktan atiayan halk
hayal krklna uratt .
Eben Hale grkemli mermer ant mezarna daha geen gn yat
rlmt. imdi de Wade Atsheler ld. Haber bu sabah gazetede kt.
Az nce Atsheler'in kendisini ebediyete teslim etmesinden ksa bir sre
nce yollad anlalan bir mektup aldm. nmde onun kendi eliyle
yazd mektubuna ilitirdii gazete kuprleriyle mektuplarn kopyalan
duruyor. Bana sylediine gre, orijinal mektuplar polisin elindeymi.
Ayn zamanda, kendisinin hibir suu olmamasna ramen dahil olduu
bu trajediye, toplumun varln tehdit eden bu korkun ve eytani tehli
keye kar halk uyarmam iin bana yalvarm. Aada metni olduu gibi
veriyorum:

Austos 1 899'da yaz tatilinden daha yeni dnmtm ki olay patlak

verdi. O zamanlar durumu daha bilmiyorduk, kendimizi bu tr berbat
olaslklara kar hazrlamay henz renememitik. Mr. Hale mektubu
at, okudu ve glerek masamn zerine frlatt. Mektuba gz attmda,
"Berbat ve seviyesiz aka, Mr. Hale,"diyerek ben de gldm. ite John,
sz konusu mektubun kopyas . . .

M . M.'nin Brosu, 1 7 Austos 1 899.

Sermaye Baronu, Sayn Eben Hale:
Sayn Bay, byk servetinizin yirmi milyonluk bir ksmna nakit ola
rak ihtiyacmz old uundan bu paray bize demenizi rica ediyoruz. Bu
demenin bize ya da ajanslarmza yaplmasn istiyoruz. Sizi sktrmak
istemediimizden, bu i iin belli bir sre vermediimizi bilmenizi isteriz.
Hatta eer iinizi kolaylatracaksa, demeyi onluk, on belik, yirmilik

66
taksitler halinde de yapabilirsiniz, yalnz taksitlerin bir milyondan az ol
masn kabul edemeyiz.
Bu eylemde hibir dmanlk beslemediimize dair bize gveniniz,
Mr. Hale. Biz, giderek byyen ve on dokuzuncu yzyln son gnlerini
tarihe kzl harflerle kazyan entelektel ii snfnn yeleriyiz. Kapsaml
bir ekonomi aratrmas yaptktan sonra bu ie girmeye karar verdik.
Bu yntemin, sermeye olmadan byk ve karl ilere giriebilmek iin
birok avantaj bulunmaktadr. u ana kadar hayli baarl olduk ve sizinle
yapacamz iin de zevkli ve tatminkar olmasn diliyoruz. Ltfen, size
ayrntlaryla anlatacamz grlerimizi tm dikkatinizle okuyunuz. u
anki toplum dzeninin temelini ml kiyet hakk oluturmaktadr. Ve bire
yin mlk edinme hakknn son kertede yalnzca ve yalnzca gce dayal
olduu apaktr.
Fatih William'n valyeleri ingiltere'yi aralarnda klla blp payla
tlar. Bu, kabul edersiniz ki, tm feodal mlkiyet iin geerlidir. Buharn
icat edilmesi ve sanayi devrimiyle birlikte, szcn gnmzdeki anla
myla kapitalist snf ortaya kt. Kapitalistler eski soylular hzla geride
braktlar. Sanayi !iderleri, sava kahramanlarnn ardllarn bilfiil mlksz
braktlar. Gnmzn varolu mcadelesinde kas deil, akl kazanr.
Ama gene de, bu ilikilerin hepsi g zerine kuruludur. Yalnzca nitel an
lamda bir deiim sz konusudur. Eskinin Feodal Baronluu dnyay ate
ve klla talan etmiti; gnmzn Sermaye Baronluu ise yeryznn
ekonomik glerini ele geirip istedii gibi kullanmakta ve dnyay s
mrmekteair. Ebedi olan kas deil, akldr; ve hayatta kalmaya en uygun
olanlar, entelektel ve ticari adan gl olanlardr.
Bizler M. M., cretli kleler olmaya raz deiliz. Sizin de aralarnda
bulunduunuz byk trst ve ticari kurumlar zekarnzla hak ettiimiz
konumlara gelmemizi engelliyorlar. Neden? nk sermayemiz yok. Biz
alt tabakadanz ama bir farkmz var, biz ok zekiyiz, aptalca ahlaki ve
toplumsal takntlarmz yok. Gece gndz alan, kt kanaat geinen biz
cretli klelerin u anda mevcut byk sermaye birikimleriyle ba ede
bilmesine yetecek miktarda paray deil altm ylda, alt yz ylda birik
tirmesi mmkn deildir. Ne var ki, mcadeleye baladk. imdi dnya
sermayesine rest ekiyoruz. istese de, istemese de bizimle savaacak.
Mr. Hale, kariarm z bize sizden yirmi milyon dolar talep etmemize
dayatyor. Her ne kadar size yeterli sre tanyacak kadar anlaylysak da,
ltfen fazla gecikmeyiniz. artlarmz kabul ettiinizde, "Morning Bla
zer" gazetesinin lm ilanlar kesine uygun bir ilan veriniz. O zaman,

67
belirtilen miktarn transferine ilikin planmzdan sizi haberdar edeceiz.
Bu ii en ge 1 Ekim'e kadar yapsanz iyi olur. Aksi takdi rde ne kadar cid
di olduumuzu gstermek iin o gn Dou Yakas'ndaki Otuzdokuzuncu
Cadde'de bir adam ldreceiz. Bir ii. Ne sizin ne de bizim bildiimiz
biri . Siz gnmz toplumunda bir gc temsil ediyorsunuz - yeni bir
gc. Hibir fke ve art niyet gtmeden savaa girdik. Sizin de kolayca
anlayacanz gibi, biz ticari bir girii miz, o kadar. Siz deirmenin stteki,
biz de alttaki tayz; bu adamn hayat arada ezilecek. artlarmza uyar
ve zamannda harekete geerseniz, bu adamn hayatn kurtarabilirsiniz.
Bir zamanlar altna dokunduunda lanetlenen bir kral vard. Onun adn
resmi mhrmz olarak sahiplendik. Taklitleri mizden saknlmas iin bir
gn telifi bizde olacak.
Her zaman baki kalacak olan
Midas'n Mritleri.

Bylesi abes bir mektuba glnp geilmez de ne yaplr, sevgili John.

Kabul etmek gerekir ki bu ok iyi tasarlanm bir pland ama ciddiye aln
mayacak kadar da samayd. Mr. Hale, bunu ilgin bir belge olarak sak
layacan syleyerek mektubu bir ekmeceye att. Sonra mektubu hzla
unuttuk. Ayn hzla 1 Ekim gnnn sabah postasnda bunu bulduk.

M. M.'nin Brosu, 1 Ekim 1 899

Sermaye Baronu, Mr. Eben Hale:
Sayn Bay, kurbannz yazgsna kavutu. Bir saat nce, Dou Yaka
s'ndaki Otuzdokuzuncu Cadde'de, bir ii kalbinden bakland. Siz
bunlar okurken cesedi morgda yatyor olacak. Gidiniz de nelere sebep
olduunuza bir baknz. Yumuayamadnz takdirde, bu konuda ne
kadar ciddi olduumuzu gstermek iin 1 4 Ekim'de Polk Caddesi'nde
ya da Polk Caddesi ile Clermont Caddesi'nin birletii kede bir polisi
ldreceiz.
Sayglarmzla,
Midas'n Mritleri.

Mr. Hale yine gld. Kentin tm demiryolu alarnn sat konusunda

bir Chicago irketiyle yapaca muhtemel anlamaya kendini o kadar
kaptrmt ki, mektubun zeri nde fazla durmad ve stenografa dikte
etmeye devam etti. Ama nedense, anlayamadm bir karamsarlk kt
zerime. Ya aka deilse diye dndm ve gnlszce sabah gazetesine

()8
baktm. Tam da alt tabakadan sradan birine uyacak trden nemsiz bir
ka satr, patentli bir ila reklamnn yanndaki keye sktrlmt:
Bu sabah be su/af/nda. Dou Yakas 'ndaki Otuzdokuzuncu Cadde 'de,
Pete Lascal/e adnda bir ii. iine giderken. kimlii belirlenemeyen bir sal
drgan tarafindan gsnden bak/and. Saldrgan olay yerinden koarak
uzak/am ve polis cinayetle ilgili hibir ipucuna rast/amamtr.
Bu haberi yksek sesle okuduu mda, Mr. Hale "Olamaz!" diye bar
d; ama belli ki olay akln iyice kartrmt, nk o gn akama doru
aptallna kfrler yadrarak benden polisi aramam istedi. Bana olay
inceleyeceklerine ve belirtilen akam Polk ve Clermont civarnda devri
ye saysn iki katna karacaklarna dair gvence vermelerine ramen,
Mfetti'in zel ofisinde alaya alnmann zevkini tattm. Olay burada
kesildi, iki hafta sonra postadan u notu alana dek:

M. M .'nin brosu, 1 5 Ekim 1 899

Sermaye Baronu, Mr Eben Hale:
Sayn Bay, ikinci kurbannz, tasarlanan zamanda ld. Acelemiz yok,
ama basky artrmak iin bundan byle her hafta bir kiiyi ldreceiz.
Polisin mdahalesine kar kendimizi korumak iin bundan sonra sizi ya
olay esnasnda ya da olaydan ancak ksa bir sre nce haberdar edeceiz.
Salleakla kalnz.
Midas'n Mritleri.

Bu kez Mr. Hale gazeteyi eline ald. yle bir gz attktan sonra, bana
u haberi okudu:

Hunharca Bir Cinayet

On birinci Blge 'de zel devriye grevine daha dn gece balayan joseph
Danahue, geceyafls beynine bir kurun sklmas sonucunda olay yerinde
can verdi. Bu ac olay Po/k Caddesi ve C/ermont Caddesi 'nin kesinde sokak
lambalarnn aydnlnda oldu. Toplumumuz. huzurumuzun bekilerinin
byle sokak ortasnda, sebepsiz yere ldrlmesinden byk endie duy
maktadr. Polis u ana kadar en ufak bir ipucu bulamamtr.

Okumay henz bitirmiti ki, polis geldi - Mfetti ve en iyi iki adam .
Panik iinde olduklar yzlerinden anlalyordu, bell i k i kafalar adamakll
karmt. Her eyin son derece ak ve basit ol masna ramen, olay

69
tekrar tekrar ele aldk. Mfetti giderken, her eyin en ksa zamanda
dzelecei ve katillerin ne olursa olsun ele geirilecei konusunda bize
gvence verdi. Ayrca Mr. Hale ve benim gvenliimizi salamak, evi ve
etraf srekli gzetiemek zere birka koruma vermeyi de ihmal etmedi .
Bir hafta sonra, leyin saat birde, u telgraf geldi :

M . M'nin brosu, 2 1 Ekim 1 899

Sermaye Baronu, Mr. Eben Hale:
Sayn Bay, bizi tamamyla yanl anlam olmanza ok zldk. Sanki
adi sulular gibi size saldrp yirmi milyonunuzu zorla alacakmz gibi,
evinizi ve kendinizi silahl korumalada kuatmay uygun grmsnz.
inannz byle bir niyetimiz yok.
Birazck mantkl dnrseniz, hayatnz n bizim iin ne kadar deerli
olduunu abucak kavrarsnz. Korkmaynz. Sizin klnza bile dokunma
yz. Bizim grevimiz sizi ho tutmaktr. lmnzn bize bir faydas
olmaz. Eer yle olsa, sizi ldrmekte bir an bile tereddt etmezdik.
Bunu iyi dnnz, Mr. Hale. Paramz dediinizde, idareli olmanz
gerekecek. imdi korumalarnz kovun ve harcamalarnz ksn. Siz bu
telgraf aldktan on dakika sonra Brentwood Park'nda bir hemire bo
azlanarak ldrlm olacak. Cesedi ak hava sahnesine giden yolun
sol kenarndaki allkta bulacaksnz.
Sayglarm zia
Midas'n Mrideri
Mr. Hale, gerekleecek bu cinayeti haber vermek zere derhal
Mfetti'e telefon etti . Mfetti, F. Karakolunu arayacan ve olay yerine
adam yoUayacan syleyerek telefonu kapatt. On be dakika sonra,
hala scak olan cesedin belirtilen yerde olduunu haber vermek iin bizi
arad. O akam gazeteler Boaz Kesen Jack trnde arpc balklada
olayn vahetini anlatan ve ciddiyetsiz tutumundan dolay polisi knayan
yazlarla doluydu. Mfetti bizi bir kenara ekip, her ne olursa olsun olay
gizli tutmamz gerektiini syledi. Baarl olmamz suskun kalmamza
baldr, dedi. John, bildiin gibi, Mr. Hale, demir gibidir. Teslim olmay
reddetti. Bu korkun, hayr dehet verici bir eydi, sanki karanlkta kr
bir g gibiydi. Ne savaabiliyor, ne de plan yapabiliyorduk, ellerimizi
kavuturup beklemekten baka aremiz yoktu. Haftalar birbirini takip
ediyor, hi sektirmeden kadn ya da erkek masum birileri ldrlyordu
ve sanki bu cinayetleri biz kendi ellerimizle iliyor gibiydik. Mr. Hale'nin
azndan kacak bir tek szck bu katliam sona erdirebilirdi. Ama

70
duygularn bastrd ve bekledi; yz izgileri derinleiyor, az katlayor
ve gzleri kslyor, yz saatten saate yalanyordu. Bu korkun srete
benim ektiim aclardan sz etmeye gerek yok. M. M 'den gelen tm
mektup ve telgraflarla eitli cinayetlere dair gazete haberleri vb.'nin
hepsi burada.
Mr. Hale'i ticari rakiplerinin evirdii entrikalara ve borsadaki gizli
dalaverelere kar uyaran mektuplar da greceksin. Anlalan M. M. i
ve finans dnyasnn nabzn elinde tutuyordu. Bizim ajanslarmzn sala
yamad bilgileri elde edip bize yolluyordu. Bir anlamann ok kritik bir
annda onlardan tam zamannda gelen not Mr. Hale'i be milyon dolar
zarara girmekten kurtard. Bir keresinde de anarist bir rgtn patra
numa kar planlad suikast haber veren bir telgraf yolladlar. Adam
gelir gelmez yakalayp polise teslim ettik. zerinde bir sava gemisini ba
trmaya yetecek gte bomba bulundu. inatlamay srdrdk. Mr. Hale
bir an olsun cesaretini yitirmedi. Gizli servise haftada yz bin civarnda
para aktt. Pinkertonlar'dan ve saysz zel dedektiflik brosundan yar
dm istendi, bunun yannda binlerce insana hizmetlerinden dolay para
dendi. Ajanlarmz klktan kla girerek toplumdaki her snfa szdlar.
Binlerce ipucu bulundu; yzlerce pheli hapse tk ld, deiik zamanlar
da binlerce pheli gzaltna alnd ama somut bir ey elde edilemedi. M .
M., balantlar sayesinde, mesaj ulatrma yntemlerini devaml dei
tiriyordu. Bize yolladklar her ulak annda tutukland ama bu insanlarn
gerekten de masum olduklar kantland ve onlar bu ile grevlendiren
kiilerin ekaline uygun birileri asla bulunamad. Aralk aynn son gn
u notu aldk:

M. M.'nin Brosu, 3 1 Aralk 1 899

Sermaye Baronu, Mr. Eben Hale:
Sayn Bay, vn duyduumuz ve sizin de bildiiniz politikamz gerei,
kendisiyle ok samimi olduunuzu fark ettiimiz Mfetti Bying'in biletini
keserek onu bu Gzya Vadisi'nden yoluyoruz. Her zaman bu saatlerde
odasnda bulunur. Siz bunu okurken son nefesini veriyor olacak.
Sevgilerle
Midas'n Mritleri

Mektubu frlatp attm ve telefona sarld m. Mfettii n sesini duyunca

nasl rahatladm anlatamam. Ama konuurken, ahizedeki sesi hrltlar
la kesildi ve yere den bir gvdenin kard bouk grlt duyuldu.

71
Sonra grip bir ses, bana alo deyip M. M.'nin selamn yollad ve kabioyu
kopard. Hemen Emniyet Arnirlii'ni aradm ve odasnda bulunan Mfet
ti'in bir an nce yardma komalarn syledim. Sonra telefon bekleme
ye baladm. Bir iki dakika sonra aldm bilgiye gre, Mfetti'i kanlar
ierisinde son nefesini verirken bulmulard. Grg tan yoktu ve katilin
izine rastlamak mmkn olmad.
Bunun zerine Mr. Hale, hemen zel dedektif saysn artrd ve
bylece kasasndan haftada eyrek milyona varan bir para kmaya
balad. Kazanmay aklna koymutu. Artan miktarlarda datt dl
lerin toplam on milyonu buldu. Mr. Hale'nin gelir kaynaklarn gayet iyi
bilirsin. Onlar nasl tkettiini imdi anlyorsundur. Her zaman dedii
gibi, prensipleri uruna savayordu, serveti iin deil. Ve itiraf etmek
gerekir ki izledii yol, amacnn ne kadar asil olduunu kantlad. Btn
kentlerin polis tekilatlaryla ibirliine gitti, Birleik Devletler Hkmeti
bile ie kart ve olay devletin en nemli sorunlarndan biri haline geldi.
Devletin acil durumlarda kullanlmak zere ayrlan baz fonlar M. M.'nin
ortaya kartlmas iin kullanld ve her eyaletin gizli servisi alarma geti.
Ama hepsi bounayd. Midas'n Mritleri hibir engelle karlamadan
kahrolas ilerine devam ettiler. Ne yaptklarn biliyorlard ve kusursuz
cinayetler ilerneyi srdryorlard . Ama Mr. Hale sonuna kadar sava
sa bile kana bulanm ellerini temizleyemezdi . Geri kanunen bir katil
deildi ve vatandalardan oluan hibir jri onu sulu bulmazd ama ne
olursa olsun, cinayetierin sorumlusu oydu. Daha nce de sylediim gibi,
azndan kacak tek bir szle bu kym sona erebilirdi. Ama o kelimeyi
sylemeyi reddetti. Ona gre topl umun birliine ve btnlne sald
rlmt; grevden kaacak kadar korkak deildi ve ounluun mutlak
refah iin birka kiinin kurban edilmesi gerektiine inanyordu. Ne
olursa olsun bu kan onun yznden akyordu ve o da gittike derinleen
bir karamsarla gmlyordu. Ben de bir su orta olmann ezikliini
duyuyordum. Bebekler, ocuklar, yallar acmaszca ldrlyordu, bu
cinayetler artk yerel olmaktan kp tm lkeyi sarmt. ubatn ortala
rnda, bir akam ktphanede otururken birisi kapy serte ald. Kapy
aar amaz koridordaki halnn stnde u notu buldum:

M . M.'nin Brosu: 1 5 ubat 1 900

Sermaye Baronu, Mr. Eben Hale:
Sayn Bay, vicdannz bitiiniz bu kzl hasata isyan etmiyor mu? Belki
de derdimizi yeterince iyi anlatamadk. imdi biraz daha ak konualm.

72
Miss Adetaide Laidlaw gen ve yetenekli bir hanm, gzel olduu kadar
iyi huylu da. Arkadanz Hakim Laidlaw'n kz ve rendiimize gre
kuca nzda bym. Kznzn da en yakn arkada ve u anda onu ziya
ret ediyor. Siz bunlar okurken ziyaret sona ermi olacak.
Sayg larmzia
Midas'n Mritleri

Tanrm! Korkun i may hemen anladk! Evin odalarna daldk, yoktu

- sonra kendi dairesine yneldik. Kap kilitliydi ama omzumuzla yktene
rek krdk. Sanki operaya gitmek zere henz giyinmiesine yle yat
yordu, kanepe yast klaryla boulmutu, hala canl gibiydi, vcudu esnek
ve scakt. Bu korkun olayn sonrasn aniatmama gerek yok. Eminim
gazete haberlerini hatrlarsn, John.
O gece ge saatte Mr. Hale beni yanna ard ve son derece ciddi
bir tavrla, tm akraba ve dostlarmz ldrlse bile kendisini destek
leyeceime ve asla dn vermeyeceime dair bana Tanr adna yemin
ettirdi.
Ertesi gnk neesi beni artt. Ben son olayn onu ok sarstn
sanyordum - ne kadar sarsldn pek yaknda grecektim. Btn gn
o kadar neeli ve hayat doluydu ki, sanki sonunda bu korkun soruna
bir zm bulmu gibiydi. Ertesi sabah, bitkin yznde huzurlu bir g
lmsemeyle yatanda l bulduk - .asfiksi. Polisin ve yetkililerin i birlii
sonucunda, lm nedeni kalp yetmezlii olarak duyuruldu. Gerei sak
lamann akllca olacan dndk; ama bunun bize en ufak bir yarar
olmad. lnn odasndan henz kmtm ki -ama artk ok geti- u
tuhaf mektup geldi:

M. M. 'nin Brosu: 1 7 ubat 1 900

Sermaye Baronu, Mr. Eben Hale:
Sayn Bay, geen gnk zc olayn hemen ardndan sizi rahatsz
ettiimiz iin ltfen bizi balaynz; ama anlatacamz eylerin sizin iin
byk nem tadna inanyoruz. Bizden kamaya alacanz biliyo
ruz. Kukusuz sizin de kefettiiniz gibi tek bir yol var. Ama unu biliniz ki
bu tek yol bile kapaldr. lebilirsiniz, ama baaramadan ve baarsztn
z kabul ederek. unu unutmaynz. Milyonlarnzla birlikte biz de sonsuza
kadar varislerinize geeriz. Bizden kaamazsnz. Biz snai ve toplumsal
yanllarn bir sonucuyuz. Biz, bizi yaratan toplumu hedef alyoruz. Biz bu
an becerikti maluplaryz, rezil bir medeniyetin ba belasyz.

73
 Biz, sapk toplumsal seleksiyenun yaratt ucubeleriz. iddete id
detle karlk veririz. Sadece gl olan kazanr. Biz en gl olann ka
zanacana inanyoruz. Siz cretli klelerinizi ezdiniz ve kazandnz. Em
rinizdeki sava efleri, kanl grevierde iilerinizi kpekler gibi vurdular.
Siz, ite byle yntemlerle ayakta kalabildiniz. Sonutan ikayeti deiliz;
nk bizim de ayn doa kanununa tabi olduumuzu kabul ediyoruz.
Fakat artk u soruyu sormann zaman geldi: Mevcut toplumsal koullar
altnda hangimiz ayakta kalacak? Biz en gl olduumuza inanyoruz.
Siz en gl olduunuza inanyorsunuz. Sonucu zamana ve kanuna bra
kyoruz.
Sayg larmzia
Midas'n Mritleri

John, neden elenceden sakndm ve dostlarndan uzak durdu

umu imdi anlyor musun? Baka aklama yapmama gerek var m?
Eminim bu yaz her eyi aklar. Adelaide Laidlaw leli hafta oluyor. O
zamandan beri umut ve korkuyla bekliyorum. Dn vasiyetname aklan
d ve halka duyuruldu. Bugn bana San Francisco dndaki Golden Gati
Park 'nda orta snftan bir kadnn ldrlecei haberi verildi. Bugnk
akam gazeteleri bu canice olayn ayrntlarn vereceklerdir - nceden
bana gnderdikleri ayrntlara tpa tp uyan ayrntlar.
Direnmek anlamsz. Kanlmaz olan eye kar savaamam. Mr. Ha
le'a hep sadk kaldm ve onun iin ok altm. Sadakatimin neden byle
dllendirildiini anlayamyorum. Ama ne gvenini boa karabilirim ne
de uzlaarak szmden dnebilirim. Fakat artk insanlarn lmnden
sorumlu olmak istemiyorum. Bana kalan milyonlar gerek sahiplerine
brakyorum. Eben Hale'in cesur oullar kurtulmak iin urasnlar. Sen
bunlar okurken ben lm olacam. Midas'n Mritleri herkesten g
l . . . Polis aciz. Onlardan rendiime gre, dier milyonerler de ayn e
kilde dolandrlm ya da zulme uramlar - ka kii olduklar bilinmiyor,
nk M. M.'ye boyun eenlerin azn bak amyor. Boyun emeyen
ler ise hala bu kzl hasat biiyorlar. irkin bir oyun oynanyor. Federal
Hkmet hibir ey yapamyor. Hatta duyduuma gre Avrupa'da da
benzer rgtler tremi. Toplum temellerinden sarslyor. Yneticiler ve
iktidarlar iskarnbil katlarndan yaplm, yklmay bekleyen kuleler gibi.
Snfiara kar savaan kitleler yerine, snfiara kar bir snf var burada.
Biz, toplumdaki ilerlemenin bekileri yok olup gidiyoruz. Kanun ve ku
rallar ie yaramyor artk.

74
 Yetkililer bunu gizli tutmam iin bana yalvardlar. Bugne kadar yle
yaptm, ama daha fazla dayanamayacam. Bu olay korkun sonularyla
toplumun sorunu haline geldi ve bu dnyadan gitmeden nce, toplumu
karsndaki bu tehlikeden haberdar ederek grevimi yapacam. Sen
den son ricam John, bunu kamuya d uyurmandr. Sakn korkma. insanln
kaderi senin elinde . . . Basn bu yaznn milyonlarca kopyasn bassn, telg
raflar btn dnyaya yaysn; insanlar birbirlerini grdklerinde korkuyla
titreyerek bu olaydan bahsetsinler. Ve toplum tmyle haberdar oldu
unda, btn gcyle birleip bu ktl iinden skp atsn.
Sonsuza dek elveda, sevgilerle
Wade Atshel er.

(Midas 'm Mritleri, ev. Fahri z. Dost Kitabevi Yaynlar, / 998)

Kaynaka
KIRAN. AYe ve Zeynel, Yaznsal Ok uma Sreleri, Sekin Yaynevi, Ankara, 2000.
NABAKOV, Vladimir, Edebiyat Dmleri, ev. Fatih zgven, Nihai Akbulut, Ada Yaynlar,
stanbul, 1988.
PAST ERNAK, Boris. Dok tor Jiago, ev. Fevzi Glck, Cem Yaynlar, stanbul, 1997.
T OBIAS. Ronald B., Roman Sanat, ev. Mehmet Harmanc, Say Yaynlar, stanbul, 1 996.
T OURNIER, Michel, K sa Diizyazlar, ev. Tahsin Ycel, YK'!; stanbul .

75
 YAPAY KURM AC A VE GEREK KURM AC A

RUST HILLS

Son zamanlarda, Esquire dergisinde sekin bir yk yazaryla kar

layoruz. yklerinden biri, en azndan, yan-klasik saylabilecek
bir ykyd ve bunu niversite birinci snf rencilerime ders olarak
okuttuumu hatrlyorum. Ne var ki nl birok yazar gibi, bu yazar
da yapay kurmacaya yneldi. Sanrm yeteneinin ve nnn bu ya
payl gizleyebileceini dnmt.
yle bir rnek vereyim: Vefalcir bir anne, ipdam kocasn bir ko
nuda ikna etmeye alr. Kolejele okuyan oullarnn tembelliinden
kayglanmaktadrlar. Tembel oul ise okulda yararl hibir ey ren
mediini d iinmektedir. Alt kattaki oyun odasnda gen bir adam,
nianlsna, onun iin milyonlar kazanacan haykrmaktadr.
Buraya kadar her ey gerek bir kurmaca. imdi yazacaklarm,
yky bir yapay kurmaca biimine sokacaktr: Tembel oul koleje
dner ve ngilizce dersinde, hocasnn, kayp bir Shakespeare oyunu
bulan birisinin zengin olabilecei konusunda anlattklarn dinler.
Birden aklna annesinin talya 'dan ald kitap gelir. Hemen eve gider.
Kitab alar. Kitap yaymlandnda, gelecek olan milyarlar dnr.
(Bu arada Riviera'da, plajda yatmaktadr.)
Daha sonra olan Londra' da, muhtqem bir otelde, muhteem bir
sitte kralie ile iecei ay iin hazrlanrken grrz. Baba tekrar
ortaya kar. Hala kukuludur. nk Shakespeare'in kim olduunu
bilmez. Ama olu bir Ofrn kulland Daimler ile giderken, baba
oluna merak ve dehetle bakar.
Belki gereksiz ama, bu seilmi yknn seilmi yazar bir ni
versite profesrdr. Bu yk, bir akademiele ::.indz grlen ryalar
simgeleyen seilmi bir ykdr. Kahraman ticari olmayan ama aka
demik yeteneklerinin ve unvannn etkisiyle ok para kazanmay ba
arr. Hatta onun tembel olduunu diinen babas bile ona merak ve

76
 kukuyla bakar. Bu son cmle olduka ilgin. nk yapaylk burada
ortaya kyor. Hatta szckler ve cmleler bir klieye dnyor.
yk zararsz bir biimde, ho ve hafifbir gndz ryasdr. Yazar
da bir derginin bu yky yaymlamasn ve kendine bir milyon dolar
demesini ummaktadr. Bylece ryas gerekleecektir.
Esquire dergisinin genel yayn ynetmeni Leonard Wallace Robin
son, yapay ve gerek kurmacalar ok abuk ayrt eden biridir. Ona bu
ayrm nasl yaptn sorduumda, gerek kurmacann gece ryas
olduunu, yapay kurmacann ise gndz ryas olduunu anlatmt.
Edebiyat tarihinde bana gre yapay ve gerek kurmaca arasndaki
ayrm, Paul Roche'nin yknn en nemli iki yazar olarak nitelendir
dii, Maupassant ve ehov'a kadar uzanr. yk konusunda birok
insann yan sra, Paul Roche ile de tarttm. Roche'a gre, biz ok
fazla ehov etkisi altndaydk ve Maupassant'a daha ok ihtiyacmz
vard. Benim katlmadm kon u ise, Maupassant'n yapay kurma
ca zellii tamamas gryd. nk Maupassant'n ykleri,
cinsellii n planda olan birok gzel kadn, tehlikeli ve ereti olay
rglerini kullanr. Ama ykleri n yaama bak as kesin ve gereki
olmayan bir olay rgsne sahiptir. Buna karlk ehov, yaan oldu
u gibi grr ve aktarr. Bu yaznsal gelenek, ancak Bemard Malamut
ve Saul Bellow gibi ada yazarlarda grlr. Dergilerde yaymlanan
ykler, ehov'un bieminin etkisinden ok, yapay kurmaca izlerini
tayor. Bu ykler, Maupassant'da olduu gibi gndz ryalardr.
Birok kurmacann temel sorunu, ok fazla gndz ryas olmas
dr. Yapayln, sadizmin, cinselliin, kendine acmann, romantikliin
ykleri olan gndz ryas fantezileri, benim ok ender (genellikle
kaza ile) yaymlad:m, oysa baka dergilerde sk sk okuduum y
klerdir. Aslnda metin baarl olduu srece, yazarn fantezilerinin
de yklerde yer almas yanl deildir. Unutulnamas gereken konu,
baarl olan metinlerin, gece ryalar olmasdr. Bu tr gndz rya
L:n, yapay kurmacann tam merkezindedir. Yapay k.rmacalar, gen
yazarlar tarafndan gereklCtiri ldiinde, affedilebilir. nk gen
yazarn bu eilimi bi r yanlsamadr. Deneyimli bir yazar iin yapaylk,
gereklerden bir katr. Biz yaynclar, deneyimsiz yazarlarn yapay

77
kurmacalarna kar! daha ho grlyz. nk bu yazarlar, henz
gereklii nasl ykletireceklerini bilemeyebilirler.
Deneyimsiz metinlerin ou, ya fazla romantik ya da yanl yolda
bir yapaylk ierir. Umut verici bi r gen yazarn, ''Anlk Bir ey" adl,
blmden olupn yksn rnek verebilirim. ykde, Paris'te
bir kafede oturan gen bir Amerikal'nn masasna gelen ekici bir
gen fahie anlatlr. Amerikal, fahie ile dosta tartr ve ona yoluna
gitmesini syler. Sonra da arkadalarna kadn anlatrken, kltc
ifadeler kullanr.
Bu ksa ve romantik bir ykdr. yk, ierdii melankoli ve
genlie bak ile, yapay bir kurmaca saylabilir. rnein karakter
lerden birinin fahie olmas, klienin de kliesidir. Ancak bu yapay bir
romantizm deil, gen bir yazarn romantizmidir. Bana gre gen bir
yazar iin affedilebilir bir durumdur. Ancak yks yaymlanamaz bir
ykdr.
Bana gelen buna benzer yklerin ounda bir gvde yok. nk
genel yk deerlerine (karakterlqtirme, olay rgs, vb.) dikkat edil
miyor. Yaratc yazarlk rencilerinin ou, bu gvde oluturma aba
sndan, modas gemi edebiyat olduu bahanesiyle kamaya alyor.
Bunun nedeni de, henz tam olarak bir olay rgs ya da karakter
oluturma ustal gelitiremcmi olmalardr. Bu balamda, genellikle
deneysel almalara yneliyorlar. Bu almalar da genellikle bilin
sel akn gazete balklar ve irkin szcklerle bir araya getirildii
ykler oluyor. Bunlar yararl egzersizler oluyor ama baslacak kadar
deerli olmuyor. Esquire, ok .nl bir yazara ait bile olsa, hi deneysel
yk yaymlamamtr. James Joyce'un, Dublinliler'indeki tekniin
baprsna ulam bir alma olursa, yaymlanabilir. Yeni yazarlar,
deneysellii, donanm eksikliklerini kapatmak iin kullanyorlar.
Ksa ykler, amatr yazarlar iin, yk yaznada ilk apmadr.
Bunlar, neyi nasl syleyeceini bulmu olan Dickens, Hemingway,
Fitzgerald gibi yazarlarn da temelini olutUrillUtUr. Ancak bu ken
dini bulma sreci, deneyler ve egzersilerle baarya ular. Gen ve
yeni yazarlarn dertlerinden biri de, baarl bulduklar almalarn,
hemen byk ve ulusal bir dergide yaymlamak istemeleridir. Oysa ya
zarlar ie daha kk ve yerel dergilerle balamaldr. Charles Alien'n

78
yapt bir aratrmada, 1 9 1 4'ten itibaren yapt veren en nemli yz ya
zarn seksen beinin, ilk almalarn kk dergilerde yaymladklar
grlmtr. Eer aratrma zahmetine katiarmay gze alabilirseniz,
bu ykleri okuduunuzda, ulusal dergilerde yaymianma ansnn ne
kadar dk olduunu grrsnz.
Bana gre her eyden nce yknn bir amac, bir niyeti olmal
dr. Ama yknn baarl olabilmesi iin, karakter oluturma, olay
rgs, biem, yap gibi dier elerle de bir btnlk tamaldr.
yknn k noktas bu elerle i ie gemi biimde oluturulur
sa, yknn anlataca bir ey var demektir. ster tema diyelim ister
niyet, ne olursa olsun, nemli olan yky denetleyecek bir amacn
olmasdr. Bu denetleyici ama, yknn dier elerinin temsil edil
mesini ya da seilmesini denetleyecektir. Ksaca, bir yknn niyeti
ya da amac, dier elerden ayrlabilir olmaldr ve ayn zamanda bu
eleri denetlemelidir. Bu balamda ben hep yanl anlalyorum ve
bunu da istemiyorum. Bir yknn nitelikli olabilmesi iin gereken
eylerden biri, karakter oluturmadr. Bu yzden karakter oluturma
ile tema arasndaki fark irdelemek gerekir. Trajedi ve melodram ara
sndaki fark ile bunu anlatabilirim: Karakter oluturmann birinde
ama, dierinde ise ara olduunu syleyebilirim. Drama ile ilgili en
doru yaklam, gerek bir kurmaca ile, dzyazdaki yapayl arlama
mza yardm etmesidir. Karakterleri, yalnzca yknn bak asnn
kullanlmasna yarayan bir e olarak grmemek gerekir. Kendirnce
bir saptama yaparak, bir klieyi kefettim. Yapsal baz etkilerin, yapay
kurmacalardaki karakterleri basmakalp biime dnme tuzana
drdkleri ska grlr. yknn bak as gizlenmitir. yky
denetleyen ama, yknn temasndan ayr, her an dei tirilebilen bir
ey deildir. Peki nasl baarya ulalacak? Ama m, yoksa yk m,
hangisi nce gelmeli ?
Elbette iki yntem de geerlidir ama yle grnyor ki baarl bir
yk yazmann temelinde, her ikisini de bir araya getirebilme ustal
yatyor. Bu son derece doa l. rnein, bir yazarn bir not defteri oldu
unu ve deftere dncelerini yazdr varsayn. Daha sonra bu not
lar, yazarn inceledii, okuduu, ileride olas olaylar hazrlayabilecek

79
malzemeler haline gelecektir. Baar iin yalnzca gzlem ve d gc
yeterli deildir. Denetleyici bir ama olmaldr.
Ben yazar deilim, bu yzden yk yazmann nasl bir duygu
olduunu bilmiyorum. Yazar olmay denedim ama kt bir yazar ol
maktansa, iyi bir yaync olmay tercih ettim. Bu karar aldktan sonra
stmden bir ykn kalktn hissettim ve dnyaya daha farkl bak
naya baladm. Hi kimse yaz yazmas iin cesaretlendirilmemelidir.
nk reddedilne tehlikesi her an karsna kabilir. Gen yazariara
yklerini yaymlayamayacamz sylerken, en kibar biimde red
detneye alrZ. ykleri deerlendirirken, akademik ve duygusal
ltleri dengede tutmaya alrm. nk reddedilen bir yazar iyi
bir yk yazamamsa, hibir zaman yazamayaca anlamna gelmez.
Akademik kayglarm apdaki drt ltten oluur:

1 . Yazar ne anlatmaya alyor?

2. Bunu nasl anlatyo r?
3. Bunu ne kadar iyi anlatyor?
4. Bu anlatmaya deer mi?

lk iki soru doal olarak yoruma dayal ve dier ikisinin nnde

olmas gereken sorulardr. 2. ve 3. sorular yapya, 1 . ve 4. sorular ise
ierie yneliktir. Bu drt lt, yklerin eletirisinde basit ve yetersiz
kalsa da, iki noktada kolaylk salyor: Birincisi, yazarn amacna dik
katinizi ynlendirerek, yaznn kendi deerlerini ele alnanz salyor.
kinciyse, etkileyici bulduunuzu dndnz blmlerde durma
ve sizi etkileyen elerin neler olduunu grme pns tanyor.
Duygusal kayglarma gelince, bize gelen taslaklarn ou yle ber
battr ki, umut veren bir yaz grdmzde, bunu birilerine akla
may ip le ekeriz. yi bir yk geldiinde, gerekten Ok geiririz. Ama
kt yknn yazarna, onu d krklna uratmadan, bunu nasl
aklayacamz bulmakta biraz glk ekeriz.

80
 DN GERi BAK 1 Tomris Uyar

Nesrin ld.
Kapy aldm. Yal bir kadn at. Banda kara bir atk, stnde
kara bir yeldirme. Donuk gzlerle gzme bakt, tanyamad. "Buyur,"
dedi, "gir." Bizim oralarn kocakarlar hep byle atk olur, onlardan
biri sandm. Bizim aralar dediim; kenar mahalleler elbet, arka sokaklar,
apartman n leri baz. Arabayla geerken, eve dnerken grrm.
ieri girdim. Bir sessiz alama, hep birlikte bir alama sesi geldi
kulama. Elimde nesrine bor vereceim 250 kat, kalakaldm Uza
tamadm. Kadnlar dolumu her yana. Her yan kadnd, bir de alama ...
Suzan Abla'y (Nesrin'in anasdr Suzan Abla) setim aralarnda. Yllardr
grmemitim. Salar aklam. Nerede o eski Suzan, o kan kuras Su
zan? Hey gidi ...
Bir sar saten pijamas vard ki Delikanl, mahallede suya giderken
grsen. Neyse... d iyeceim, toyluumuzda bunlar at bizim gzmz,
hep gzel kadnlar grdk; o ara sokaklarda rendik kadnlar sevmeyi.
Neyse .. 250 lira elimde uzatlm duruyordu. Herkes alamakta. An
.

ladm. Bir odada Nesrin yoksa oda kszleir birden, Delikanl, oradan
anlad m.
- Bir grebilir miyim Suzan Abla? dedim.
- Gr olum, Mustafa, dedi. Gr.
Kapy aan atk kocakar:
- Olmaz, dedi, gnahtr.
iman bir kar :
- Ne gnah? dedi. lye bakmak sevaptr sevap. Dinimiz yle bu
yurur.
Derken bir baka kar kart sze:
- Biz tanmazdk kendisini ama iyi kz olduu yznden belliydi, dedi.
Kapda karlardk ara sra.
- Ah! Ah! lm ferman m dinler karde? dedi, yanndaki. Benim
yeenim de ld geende. iki sbyan brakt arkasnda. Bu taze, ocuk
suz hi deilse. Efendim Avrupa'ya yollam tk bizimkini ama bu hastalk
aman vermiyor ki!

{*) Tomris Uyar'n yukarda yer alan, "Dn Geri Bak" adl yksn, kurmacann gerek
lii asndan okuyunuz.

81
 - Kader! diye iini ekti deminki kar. Bizim bir tandk bir ksrm,
cierleri gelmi azndan. Hi deilse bu "kolay lm" dediklerinden.
Acsz, falan.
Masann banda salar oksijenli bir kar duruyordu.
- Bizim Fevzi Bey de ld geende, dedi. Yani len ok. Allah ge
ride kalanlara sabr versin. Alrsnz zamanla. Ben nasl altm? iei
burnunda bir kzdm dul kaldmda. 20 yanda. Dnyam ykld sandm.
Ama bakn imdi. ..
- Nasl olmu teyze? diye sordu oksijenlinin kz.
- Geen akam kzcaz oturuyormu u sedirde. imdi sizin oturdu-
unuz gibi. Kitap okuyormu. Meraklyd ok...
Ben aptal, aptal baknyordum. Kimdi bu karlar yahu?
Sesleri acayip bir uultu haline gelene kadar bekledim, sonra ktm
usulca, kapy ardmdan rttm. Suzan Abla seirtti, gsterdi .
Hastane odas gibi b i r yerdi: h e r yan beyaz. Formike bir dolap (ko
caman gzl bir dolap), bir ekmecelik, bir aynal ss masas, ss
masasnn stnde fra, makas, trp falan, bir de gll diki kutusu.
Yatak da kocamand. iki yannda iki -komodin mi ne diyorlar- onlardan.
Bir kitap: Siyah apkal Kadn. Nesrin o yanda yatyor, kitaptan anladm,
yoksa krk yl dnsem . . . Ne bileyim kadn sol yana almak ters gelir
bize, yeri deil ya. . . Ne demi air: Delikanl amzdaki cevher... Neyse.
Btn bunlar kafama bir bir kaydettikten sonra (nk bir bokluk vard
bu iin iinde; biri gelip sorarsa... ) yataktaki tmsein zerinden syrdm
araf. Altndan Nesrin'in kal b kt. Dudaklar mordu, az hafif aralkt.
enesinde kocaman bir ba vard dii aryermu gibi. lkl gzleri kapa
lyd. Karnna bir bak koymular. Elleri bir garip, bir sahipsiz duruyordu
iki yannda.
Eilip alnndan ptm. Onun kokusunu duydum. Hemen parmak
Ianna baktm kokuyu duyunca. iki trna gene ayr ayr boyalyd, ayr
renk ojeliydi yani. Zaten onun iin istemitim grmek. Yoksa kim ister
Nesrin'in lsn grmek. Di mi Delikanl? Diri Nesrin'in lsn?
- Silmemisin trnaklarn Suzan Abla? dedim.
- Hal m kald Mustafa! dedi. Akl m kald? dedi. Gzleri kpkrmzy-
d, azn glkle toparlyordu konuurken. yle titriyordu yani.
- Alamay brak canm ablam, amarlarn deitirdin mi bari?
- Eksik olmasnlar, deitirdiler.

82
 O an ite, o an garip oldum. Ben bu karlarn iinin kurduyumdur,
Delikanl. ls bile olsa. Nesrin gibi bir kz ellerine braklmaz bunlarn.
Bir ey demedim ama tabii , bana sz dmez.
- Kim deitirdi ki? dedim yalnz. Bizim mahalleden biri mi?
- Yok canm ... Faik'in yengesiymi. (Bu Faik dedii Nesrin'in kocasy-
d.) ilk geliyormu evlerine, ben de bugn tant m zati.
Suzan Abla smkl bir mendil kard cebinden, burnunu sildi. Hn
krd, bir daha sildi.
- Alama da akln bana topla canm abiam, diye tersledim. Diriyken
sahip kmadlar kza, evine adm atmad lar, imdi sahip kartma. Ben bi
lirim bu esnaf takmn Delikanl, bunlarn iinin kurduyumdur ben. Yalnz
lye sahip kar bu akbabalar.
- Haklsn Mustafa, dedi. Git bari aseton al keden.
- Pamuk var m? dedim.
- Ayba pamuu var. Top top. Byk. Na urada.
- Kolonya?
- Suzan Abla uzand Nesrin'in komodinine bakt, bir Esen marka
kolonya kard, limon iei. Komedinin gznde kk beyaz havlular
duruyordu st ste. eyden deil ama bir tuhaf oldu iim.
ienin boazna bir de pembe kurdele takmlar. Ulan kim akl eder
bunlar?
- Yer ayrttnz m? dedim. Sen imdiden dn bana verecein ileri.
Bakkaldan dnte yazarz bir kada, dedim.
- Yok, yapacak i. Hepsi tamam. Faik'in ablas, yengesi, enitesi her
eyi yaptlar. Artk yap lacak bir ey kalmad, dedi Suzan Abla. Yer falan
da ayrld. Gazetede ilan kartacaklarm gmmeden.
Suzan ab la hem konuuyor, hem de ekitiriyor beni. Daha fazla oya
lanmayalmm odada, biz kz tarafymz ne de olsa, aypm.
- Al u 250 kad bari dedim, Geende - sonra frlad m odadan.
Bir iim kabarm ki sorma, Delikanl. Sen bilmezsin beni, tanmazsn
yani. fr Mustafa dersin, o kadar. Ama ben oturuundan anladm senin
iyi adam olduunu. Barda tutuundan bildim. Bir yarm daha syleyip,
blelim mi ha? Yaa! Dedim ya ben adam bardak tutuundan - Gzm
keserse iyi ... Yoksa almazdm sana, iim kabard demezdim. Ama mer
divenlerden bir inmiim ki o biim . . .
"Yuf olsun sana Suzan Abla," d iyormuum b i r yandan. "Yuf olsun!
Ulan be kuru iin yedireceksin gzelim kz, u akbabalara. Ulan sahip
klmaz m be?"

83
 Kapya indiimde sesini duydum. Yzm slanm. Merdivenler gl
suyu kokuyordu.

2
O koku, yaz akamlar daha keskinleir. Gnn scandan artakalan
kol alt teri, ykanm sa, kolonya karm bir koku. Delimen, toy gen
kz kokusu. Nesrin ne zaman otursa koltukta kalrd.
- Kz iler nasl gitti dkkanda bugn?
- Ne bileyim ben? yle ite ... Bir iki manikr, pedikr falan ...
- Kz manikr anladk da br ne oluyor?
- Ayak trnaklarna da cila sryoruz. Manikr gibi o da, ayns ama
ayaa.
Nesrin nemli bir ey anlatrken soluu biraz hzlanr, gzlerinden bir
k geerdi.
- Senin ayaklarnda da var m o boyadan?
Nesrin, hibir eyi umursamaz, utanmaz, haar elleriyle nce eteini
syrd, sonra pabularn att ayandan. Trnaklar renk renk ayaklarn
koltukta toparlad. "Bak bakalm var mym?"
- Kz dur deli! Kz grecekler valla!
- Grsnler! Hem kim grecek? mrsn Mustafa Abi.
Dilerini sonuna kadar pariatan bir glmsemeyle ald dudaklar.
Dileri saryd, st steydi biraz, ular trtklyd, ama gld m sonuna
kadar parlard .
- Onun iin kt konuuyorlar ya senin iin. Onun iin diyorlar, yok
Adnan'la sandala binmisin de...
- Ne olmu binmisem? Bindim.
- Daha ne olsun? Denenleri duysan.
- Adnan demiyordur. Hem ben kendim biliyorum ya bir ey olmad-
n. Kt bir ey olmad n.
- Ama pmtr seni allahbilir.
Nesrin yine gld. Onun lk, d imacunu kokan soluunu nce kula
nda, sonra yananda duydu Mustafa: Sen de p ...
Bu kz adam olmaz! Yallah billah olmaz! Anas da Suzan kars olduk
tan sonra! Ad kacak bunun garanti. Mmkn yok, kacak.
Nesrin'in salar uan kzld. Hareli . Sk sk geriye tarard da gene k
vrcklanrd alnnda. Kurdeleyle balard . Boumun tam altndan bol, kzl
lleler inerdi ensesine. (Salar hep omuzlarna dkl duran bir kadnn
anszn o salar toparlamas, kaldrmas, ensesinin grnmesi.)

84
 - Bizim iin de belki dedikodu ediyorlardr, dedi Nesrin. Senle benim
iin.
- Gr, dank kalar, ocuk elinden kma acemi bir yayla atlmt.
- Yalan m ama Mustafa Abi? Bilirsin ben esirgernem szm. Her
gn gelip dkkandan alyorsun beni. Kn okulun nnde bekliyorsun.
Mahalleye arabayla giriyoruz, yalan m?
- Yalan. nk benim yolum dyor oralara, ondan geliyorum.
- iyi ama herkes bilir mi senin yolunu.
- Kz bu kitaplar bozuyor akln senin, diye ste kt Mustafa. Hep
gryorum elinde. Yok Kosta Rahi besi'ymi, yok Yeil Geceler'mi. Ne
reden bulursun bunlar bilmem.
- Yeil Geceler deil bir kere. "Yeil Gece". O senin dediin "Beyaz
Geceler".
- iyi ya ne fark eder; yeil gecelermi, yok beyaz gecelermi . . .
- Faik veriyor bunlar. Hukuka giden Faik var ya, o veriyor ite. An-
latmtm sana.
- Anlatmadn. Kim o Faik?
- Canm sylemedim mi, babamn eski bir arkadann olu. Hukuk
bire gidiyor; ondan alyorum.
- Sylemedi n. Mustafa duralad - Akll, alkan bir cuk mu bari?
- Akll. alkan.
- iyi yleyse.
Nesrin, ken akam karanln bastran bir kahkaha savurdu:
- Sen kime benziyorsun biliyor musun Mustafa Abi?
- Kime?
- "Dudaktan Kalbe"nin Kenan'na. imdi geldi aklma.
- Nasl bir adam bu Kenan? Mustafa ister istemez gld.
- Hii. Keman alyor.
- Tvbe de kz. Tvbe de.
- Nesrin'in gl yarda kald.
- Dur, geldik.
Pabularn usul usul geirdi ayana. Arabadan bir srayta indi.
Etekleri savruldu.
- Kz yava!
Gnein bittii yerden esen akam rzgarnda o koca mahalleye, kara
duvarlara, ya kokularna doru yrd. Korunmasz bir. . . rengarenk bir
ey gibi. .. Billurdan, sradan. Hi korumasz. Gen kzlarn o yalardaki
ter kokusu, cila kokusu, ipek kokusu kald.

85
 3
Akam saatleri gemek bilmiyor. Bulak suyu kaynayacak birazdan.
Mutfakta o saatierin yemek kokusu, su buusu. Bir para alminyum teli
kopard Nesrin, yarsn alp pakete koydu. aydanl parlatmt, imdi
sra byk tencerede. Aslnda porselen bir demlik almal bunun stne.
Alminyum tadn bozuyor ayn; sular da kt. u keye, bezlerin
oraya bir ivi akmal yarn ilk i. Cezveyi asmal . Musluun evresi hep
kalabalk, bir ey dayayacak yer yok. Bir de ... yok ama sngerierin rengi
abuk soluyor, hele ya falan syrdn m musluktan, en iyisi bir. . . yrtk
naylon oraplardan bir bulak bezi dikmeli , bir de hamam kesesi el
demiken.
- ay oluyor mu? diye geldi Faik'in sesi.
- Oluyor, oluyor.
- Yoruldun artk, gelsene.
imdi pencerenin nndeki koltukta oturuyordur Faik. Bir elinde ga
zetenin bulmacas, brnde tkenmez kalem, arada bir dar bakyor
dur. Karlkl uzun susulardan, srf kar karya konulmu iki koltuk y
znden gz gze gelmelerden usanmyor besbelli; gazetesinin koruyucu
kalnl arkasna gizlenmi, bulmaca zyor. Elleri, yalanmaya balam
bir adamn illi elleri, her gn dkkann nnde mteri bekleyen bir
adamn zincir sallamaya alm elleri . Kat yakal, bembeyaz bir gmlek,
al desenli son moda bir boyunba, kocaman tal kol dmeleri. Aar
maya balayan salar iki yanda usturuplu, titiz favorilerle belirlenmi.
Eve geldi mi izgi li bir pijama geirir ayana; ok yoruluyor...
- Yoruldun artk dedim, gelsene Nesrin?
- Geliyorum. imdi.
Nesrin, aydanln buusuna tuttu yzn. Demlii alp bardakiara
ay doldurdu, tepsiyi ieri gtrd. Oda kapsna gelince duralad biraz.
Be ylda alamamt bu odaya, bu eve. Daha eikte bir rkeklik kap
lyordu iini. Uzak bir akrabay yollamaya gitmi gibi. Masann ortasnda
plastik iekler duruyor vazonun iinde. Koltuklarn kollarnda kolal
rtier var. Her yan sabun, yeni yaplm temizlik kokuyor: Faik'in evi
buras.
Nesrin kocasna ayn uzatp ekerini koyarken, her eilip kalknda
elbisesinin alan yakasn bastryordu . Bir sredir sezdii bu alkanln
bir trl yenememiti. ay bardayla kar koltua otururken de ete
ini ekeledi , dizlerini rtt. ayn buusu st dudan yaknca durdu
biraz. Bitkinliini duydu, barda sehpaya dayad . Gs yine sancmaya

R6
balamt. Yorgunluktan baka ne olacak... nceleri temizlii haftada bir
yaparken, imdi ikiye karmt szgelimi. Sonra yemek, bulak. Mutfa
n d inginlii o yzden iyi geliyordu ya... Bardaklar scak, kpkl sudan
karp souk suda durulamak, sonra elleri yine scak suya daldrmak,
dayanlmaz bir tad veriyordu. Gittike byyen, btn gvdeye yaylma
ya kalkan bir yaray kzgn bir demirle dalamak gibi actc, ondurucu
bir ey...
Geenlerde bavullar yazlklada doldurup, klklar havalandrrken
(dardaki gne yla naftalin kokulu bir oda arasnda durmadan gidip
gelinen bir gn), kitap bavulu kmt karsna. Bahar Selleri, Stepani
kova Ky, Eski Hastalk, hepsi ordayd. Faik, hukuk ikiden ayrld yl
ocukluk hevesi diye bir bavula kaldrmt kitaplarn.
Artk orap dkkan vard, ilek bir yerdeydi , yalnz Galatasarayl
arkadalarnn karlar ondan alveri etse, zengin olurdu. insan, hayatn
gerekleriyle karlanca, bu ocukluk hevesleri de geip gidiyordu ken
diliinden. yle demiti.
Nesrin, gnnda bsbtn bakmsz, sararm duran kitaplarn bir
bir tozunu ald, sonra byk sanda tkt onlar, kapa grltyle rtt.
Yreinin oradan kocaman bir ta kopmu, ta ierierde bir yerlere yu
varlanmt. Gs szlyordu. Ellerini ykad. Ama bavul kalmt; bavul
botu. Hemen bir ift terlik, iki don, bir havlu, bir gecelik koydu bavula,
sonra yine dolabn stne ama daha yakn, daha el altnda bir yere yerle
tirdi bavulu. 250 lira olsa, hayatnda bir bavula smayacak ne kalrd ki?
- Hava da iyice soudu, dedi Faik. Kar m yaacak ne?
- Evet soudu.
- Nesrin ayn bitirmiti. Faik'in gazeteyi tutan elinin yanndan ay
bardan ald, iki barda birden mutfaa gtrd.

4
- Kar gelir bu souun ardndan.
Mustafa'nn sesi, aralk geceleri dkkan camlarnda grlen yl ba
aac ssleri gibi, o parlak, saydam, krmz toplar gibi renk renk nlayp
dald. Denizden sert bir rzgar esiyordu. Her yan, k gecelerine zg
bir duruluk, parlaklk, yenilik iindeydi. Mustafa'nn byle yakkl, yok
yok basbaya gzel bir adam olduunu hi ayrt etmemiti daha nce.
- Nasl akl ettin kahveye telefon etmeyi? atm. Gelsin Mustafa, alt
buukta Kabata iskelesinden alsn beni, demisin. Semih'te unutmam
Allahtan.
- Semih nasl?

87
 Nesrin, stnde orta yal bir kadn paltosu, gsnde orta yal
bir kadn inesi, yanndaki gen, gzel adam szd. Hi deimemiti
Mustafa.
- iyi iyi. iki ocuk yapt pe pee. Kalmad eski delimenlii. Bir sre
sustular. Mustafa, camlar buulatan souk, kl yolu daha iyi seebilmek
iin farlar yakt.
- Nereye gidiyoruz? Bir ey mi vard yoksa?
- Yoo. ylesine geldi aklma.
- Yani bir istein falan vardysa. . .
- Yoo. Eski mahalleyi grmek istiyorum bir. Be y l oldu kal. ey
dedim, eskisi gibi gideyim dedim. Arabayla falan.
- iyi ama Faik Bey merak etmesin. Karanlk.
- Etmez. Evde deil Faik. Galatasaray'dan snf arkadalaryla bulua-
cak bu gece. Yemee gidiyorlar.
- Olsun biz gene de eve yakn . . . Nesrin, kesin bir kararla kaldrd
ban: hayr.
- Ne yapalm, senin dediin olsun. Hep yenersin beni saten. Bari bir
yerde durup iki tek atalm.
- O olur ite.
Nesrin eline kocaman bir bebek tututurulmu bir kz ocuu sevin
ciyle gld. Kaln, gizleyici, kara paltasunun altnda el dememi kz gibi
kck duruyordu gerekten. Sevien kadnlara zg o mutlu, aydnlk
ten, biraz geveyen kalalar, ferah memeler yoktu onda. Kendi gvde
sinin kalbna zorla sdrlm gibiydi. Denizin tuzlu, yabans havasnda
dudaklar titriyordu, dileri grnyordu aradan.
- ok sk oluyor mu bu yemekler, balolar falan?
- ok sk, dedi Nesrin. iyi okul larda okuyanlar kapamazlar birbirle-
rinden. Hep buluurlar. Yine sustular.
- Faik Bey bitirdi miydi Hukuku?
- Hayr, orap dkkan at . Aksaray' da.
Nesrin'in sesi yorgundu.
Mustafa, dudaklarnn kprtsn nlemeye alt ama olmad. Biraz
krk, biraz bitkin glmsed i.
- Kz desene Bahar Selleri falan derken ...
- Nesrin yavaa gld nce; sonra hzland gl, aclat, bouk-
lat, sonunda dald, parlad yine. Sustuunda Mustafa'nn da gzleri
dolmutu.

88
 Savrulmu, dklm, slak yapraklarn souunu duydu kalalarnda.
Bann yava, lk dnn dengeleyebilmek iin gkte buulu duran
aya bakt. Yanaklarndan yalar szlyordu.
Mustafa eilip nce alnndan pt, sonra gzkapaklarndan. Karan
lkta kalan ban usulca ekti glgelerin, dallarn arasndan; ayyla
aydnlanan bir yapran stne dayad, pabularn kard, usulca okad
topuklarn; avularn pt, ellerini slak topraa bastrd. Salarn arala
yp ensesini pt. H i plmemi boynunu, memelerini pt. Gbeini
pt, karnn pt.
Nesrin, kabalarnn ortasndaki iki duyarlk noktasnn, iki ufak uku
run dayanlmaz bir szyla, yepyeni bir szyla uyandn duydu. Bir bu
lant ykseldi, boazna yerleti. Dileri birbirine vuruyordu. Avularyla
zonklayan kasklarn, karn boluunu bastrmaya, durdurmaya alt.
Bacaklar titriyordu. Yzst dnd .
Biraz sonra gvdesinin babo, uyumsuz rpnlar bir btn oldu.
Tek bir at, tek bir alm, tek bir mutluluk, tek bir coku. Denize doru
doludizgin ... Bildik otlarn, bildik kokularn, bildik yldzlarn, rzgarn
altnda. Srlsklam.
Hayatn dala, grlts, kfrleri, arklar, glkleriyle bilenmi,
elleri kaba ilere girip km, sevmeyi yaamaktan renmi, yaayarak
renmi, bildik Mustafa'y gerekten sevdiini dnd en son. Koyu bir
su akt topraa. Uyandnda, Mustafa stnde uyuyordu. Onu hzlanan
yamurdan korumak istercesine. Uzanp paltosunu stlerine rtt.

6
- Sen istersen yat Faik, dedi. Ben kitap okuyacam.

(demeler ve ahmeran Hik8yesi, YKY. 2003)

89
YAZARLIK VE YARATICILIK
 YAZINSAL YARA TICILIGIN BE YOLU

JEAN Z. OWEN

Yapnn istek ve gereksinmeleri iin, yazma iini bir kenara bra

kan bir yazardan kukulanrm. Hastalk, grev, keder, endie, seyahat,
ziyaret, tatil gibi etkenlerden biri, belki de yazmak iin bir itki olu
turabilir. Haftalar, aylar, belki de yllar srebilecek olan bu etkenleri,
yazma urandan ayrmamak gerekir. Bazen bir yazar nadasa yatt
bir dnemden, istek ve enerji dolu olarak kar. Bu dnemdeki saatin
vurular, yazar iin verimli bir dnemi haber veren an sesleridir.
Bess Streeter Aldrich, Midwest'de bir iftlie gelin olarak gelen bir
kadn anlatt bir romannda Unlar yazar: "Kadn bir gn bir yazar
olmay dledi. Ama bakmak zorunda olduu bir evi, bir ailesi ve ekip
bitii topraklar vard. Eve gelen paket katlarnn her krn dik
katle tledi. Onlar, iine haykraca gzel ykler, zaman bulduka
yazaca eyler iin kullanmak zere biriktirdi. Ve bir gn ocuklar
evlenip gittiler. iftlik kendi bana kald. Kadn, yllarca kullanl
mamaktan krelmi olan yeteneini kefetti ve yazmak iin gereken
zamana kavutu. Yazmak istedii ykleri hala hissedebiliyordu. Ama
parlak ryalarna katlanmak ve on l arn uzanda durmak, zenle d
zeltilmi kat kmeleri boyunca, geride kaldn anlamak zorunda
kalmtl. Ne yazk ki, bu kadn da binlerce iyi yazarn yapm olduu
ayn yanl yapt; hissettii yaznsal yaratclnn gcne gvendi.
Oysa bu yaratcl, uzun zamandr almamann ve zamann etki
siyle zayfl amt."
yi bir yazar, yazma yeteneini tek bana kalsa bile geriletmemesi
gerektii gereini kabul eden yazardr. Otomobilinizi piyasadaki en
gl ak ve bataryayla donatm olabilirsiniz; ama uzun zaman a
l..adan bekletildikten sonra altrrsanz, bir glendiiciyle destek
lenmedike motor yeteri kadar azim ve evkle almayacaktr. Yaratc
yetenek de ayn ilkeyle iler. Ne kadar uzun sre dzenli olarak yazar
sanz, yeteneiniz kendi kendine otomatik olarak iyi karr.

93
 Dzenli olarak uyguladnz zaman, doamzda var olan yetene
i n gelimesine yardm etmeye hazr be nokta vardr:

I) Tr aynm yapmakszn okuyabilirsiniz.

Bir yazar iin okuma malzemesini geici heves!e ve hayali yntem
le semek lks deildir. Bir yazar genel kltr bilgisine ynelik yayn
yelpazesini ok gen tutmaldr. Kendisi iin uygun bir k noktas
olabilecek malzemeyi bulabilmek iin piyasay youn biimde ince
lemelidir. Yaynlarla ve dnyayla ilgili nemli den ve gelineler
hakknda bilgilennelidir. Yazmak iin ok fazla zaman ayrsa bile . . .
Geen hafta ok zlediim iki yazar urad bana. Onlardan biri,
otuzlarnda bir ev kadnyd ve zaman bulduunda yazaca yky
anlatt. Belki, Kadnn Ev Arkadaj 'na ya da Gnmzn Kadn 'na
benzeyen magaznlerde bir ans yakalayabilirdi. Ona gazete bfele
rindeki bu magazinierin hibirinin gerek olmadn, bu nutsuzluu
gsterdirnde donakald. Dier yazar, ryasn bu magaznlerden
ikisinin ssledii daha hevesli ve gen biriydi. O magaznleri bana
anlatrken, onlarn gereksinimlerini, taleplerini, eilimlerini ve yayn
politikalarn iyi bildiini kantlyordu. stelik bir yazar olarak al
rken, nin pf noktalarn pazarn gereksinimlerine uygun duruma
getirecek kavraya sahipti. Bu iki yazarn ryalarnn byk olaslkla
gerekleeceini tahmin etmek iin hi kimse kristal kreye gerek
duymaz.

II) Dier yazarlarla ilijki kurabilirsiniz.

Bir yazarla oturup yazarlk konusunda iyi bir syle yapnaktan
daha iyi, insan yazar olmaya zendiren baka bir ey bulmak ok
zordur. Yazar derneklerine, eletiri gruplarna, alma ortamlarna,
konferansiara katlmak, kendini pasif bir yazar hisseden bir insana
katkda bulunabilir. Yalnz aklda tutulmas gereken ok nemli bir
tehlike vardr: Bu katk, edebiyatn denizinde bir ayak parmann
levi kadardr. Yazar gruplarna katlmak, geici bir tatmin durumu
dur. Bazen yazarn kendini davurna.m cesaretlendirebilirler. Her
profesyonel yazarn, stn yetenekli arkadalarn h znle izlediini
biliyorum, ama yllar ierisinde yazar klplerinden konferanslara,
konferanslardan alma gruplarna aceleyle koarak, yeteneklerini

94
yava yava israf ettiklerini ve nadiren ilerini renmek iin aratr
dklarn gryorum. Bunlar da gerekten kat zerine genel o kurun
gereksinimini yantlayan dzeyde tadlar ieren szckler drdler.
Yazar derneklerinin yeleri, bazen yle bir eilime sahiptirler; hem
dierlerinin edebiyat suyunda birlikte ykanrlar, hem de niin bapr
sz olduklarn dnp dururlar.
yle bir durun ve dnn: Bir yazar grubuna ait olmadan bir
gelime elde edemediniz ve hiWi yazmakla urayorsunuz. Baka
yazarlar aratrn ve zaman zaman onlarla bir araya gelin. Yazmak, bir
bana olabilir, insan diikrklna uratabilir ve herkes bazen iin
deki kz alevlendirecek birka seven insana gereksinim duyabilir.

III) Defter tutabilirsiniz.

Yeni balayanlar, dncelerini, ilgin bulularn, diyalog parala
rn ve karakterlerine ait eskizlerini bir deftere not almaldrlar. Bunlar
bir eyler yapmak iin bir yazara imdilik umut verici olmasa da, ken
dini yazmaya adad saatlerde ok iine yarayacaktr. Ama bu konuda
da dikkat edilmesi gereken bir nokta var! Bir not defteri, toplantlarda
tutulan defterler gibi arya kamamal. Gerei grme gcn kay
betmenize asla izin vermeyin; enikonu bir not defteri ama deil, so
nuca varmak iin bir aratr. Bun unla birlikte, belli snrlar iinde ka
lnd zaman, not tutmak ok deerli bir etkinliktir. Yaratc zekanzn
kvrak, kavrayc ve hnerli olmasna yardm eder; ayn zamanda daha
sonra kullanacanz zengin bir materyal deposu edinmi olursunuz.

IV) Gnlk programnz farkl diizenleyebilirsiniz.

alma programnz nasl oluturacanz ya da yazmak iin za
mannzn olup olmadndan nasl emin olabileceiniz sorun deil.
Yeter ki gnlk etkinliklerinizi gzden geirin; eitim asndan yeterli
iseniz, bunu tarafsz olarak yapmaya aln. Zamannzn miktarn
aileniz, ivereniniz ya da bakalar belirliyorsa, bir gn sresince birka
dakikay istediiniz gibi geirmek iin bulu yapabilirsiniz. Hem ken
di ev ilerini yapmak, hem de ocua bakmak zorunda olan, ayrca
iki ite alan bir kadn tanyordum. Yaratc hnerlerine gvennedi
ve "yapamam" dedi. Planlar ve tasarlar gelitirerek, her gn kendisi
iin on bC dakika ayrabildi. Yalnzca on bC dakika! Ama srekli

95
yazyor ve satyordu. nce kk metinler yazd ve satt. Daha uzun
ve karmak blmler yazmak iin can atyordu. Bylece yeteneini
canl tutuyor ve geliiyordu. Bunun gibi tandm baka bir yazar
kahve molalarnda ve le yemei saatlerinde yazd bir romann, bir
yayncnn desteiyle Hollywood'a satt. ok erken kalkan ya da ok
ge saatiere kadar alarak ekstra alma zamanlar kazanan yazarlar
gsterebilirim. yle yazan insanlar biliyorum ki, rnein her gn tren
le gidip gelen ocuklu bir anne, trende geirdii oturma anlarnn, ok
deerli yaratc yalnzlk anlar olduunu biliyordu.

V) Kendi yoluntzu aydnlatabilirsiniz.

Trafik klarnn her zaman krmzda kalmay! gibi, yaznsal
alma da belirli bir noktada durmaz. Bir yazar genellikle yazmak
istediinde, gnn her saatini alma saati olarak grr. Peki, bir
yazar olarak yapn prtlarnz deitiinde ne olacak? Dzenli olarak
almaya kendinizi verebilecek m isiniz ? Ya da kendi rettiiniz dei
meyen ezici engelleri bulabilecek misiniz?
Yedi yl nce, Laura M. ile ilk kez karlatmda, yazd szck
lerdeki abuk kavrama yeteneiyle, alacak ustalyla bende izi enim
braknt. Baarl bir yazar olduundan emin grnen hi kimseyle
mcadele etmedim. Ama o ailevi nedenlerle yaznsal ryalarn paket
yaparak bir naftalin bilyesi gibi uzaa koymak zorunda kalnt. Bu
nunla birlikte, arkadalarna ve ilikide olduu dier insanlara zun
mektuplar yazarak, yeteneini kreltmedi. Okul program l ar ve sosyal
gruplar iin oyunlar yazd. Bu tr yazlada kendine ilgin bir n sa-

lad ve herkes onu "sevimli !k iirleri" diye ard.

Bir yl kadar nce, onun en kk ocuu oku l ana geldiinde,
yeteneini gereklqtirmek iin zgrlnn sonuna gelmiti. Ama
bununla birlikte giine douyordu ve La ura biilmj otu giinete kurut
may bilemedi. Ah, yorgundu! Ama nnde duran birok umulmadk
malzeme buldu. Artk bir yazar olarak farkl eyler yazmay kefediyor
du. Henry Amca'ya ve Kuzen Glady'ye mektuplar yazmay brakt. Bir
yk zerinde alma disiplinini kqfetti.

96
 B R GECEDEYAZAR OLAN GEN ADAM

JOHN HOWARD GRIFFIN

Yaptlar yaymlanan birok yazar gibi ben de sk sk yaratc ya

zarlk snflarnda ve konferanslarda ders veriyorum. Bu sayede birok
umut veren yazar adayyla tanma pns buluyorum. Doal olarak,
drste cevaplamaya altm birok soruyla karlayorum. Beni
en ok artan sorulardan biri, "Yazar olabilmek iin ne kadar sreyle
renim grmek zorunday m ? " sorusu oluyor. Bana kalrsa en iyi
renim, deneyimdir. Oysa deneyimin ciddiyeti, ya un utuluyor ya da d
lanyor. Deneyimden kastettiim ey, bir yerden bir yere gitmek ya da
bir aktan bir aka komak deildir. Sylemek istediim ey, yaanlan
her eyden bir deneyim kazanmaktr. Deneyim bir yazar iin zihinsel
bir davrantr. Yaamn en kk bir anyla ilgili serven yaratma ye
teneidir. Belki de seviyorsan eer, yanurda yrmektir. Bu tr bir
serven ou yazarda eksik bir yandr ve eminim ki bu gelitirilebilir.
Belki size bunu en iyisi on sekiz yandayken yaadm bir olay anla
tarak aklaya bilirim.
Fransa'nn Tours kentinde, kk bir an katnda yaayan bir
renciydim. Kt. Bir leden sonra, Kristen Flafstad'n, 'Histan ve
Isolde adl gsteri iin Paris'e geleceini rendim. Tek bir gala olacakt
ve bir arkadam mutlaka izlernem gerektiini syledi. Para durumu
mu gzden geirdim ve hesap yapmaya baladm. nc mevkide
yolculuk yapp, en ucuz bileti alrsam, gsteriyi izieyecek kadar para
ayrabilecektim. Ancak yiyecek ve yatacak iin param kalmayacakt.
Bu, Paris'e gitmek, bir gn a geirmek ve bir kpr altnda uyumak
anlamna geliyordu. Daha nce hi byle bir ey yapmamtm. Mace
rac olmaktan uzak biriydim ve bu yolculuk dncesi beni olduka
korkutmUtU. Ama eer gitmezsem, tm yapmm boyunca piman
olacam biliyordum. Gitmeye karar verdim. O gece bama gelenler,
servenin ne olduunu aniamam iin yeterli olmutU ve byk bir
olaslkla benim bir yazar olmam da bu servenin sonucuydu. Aslnda

97
benim yaadm bu deneyim gibi, sanrm Dante'den Hemingway'e
kadar birok yazar da servenciliin etkisiyle yazar olmutU. Onlarn
bu entelektel servenleri, alma masasnda en yalnz anlarnda bile
karyerlerini etkilemiti.
Servencilik, yalnzca serven ortamlarnda bulunmak deil,
bizim gremediimiz baz anlar da serven haline getirmektir. Bir
deneyimi neyin serven haline getirdiini anlatabilmek iin, on sekiz
yamda Paris'te geirdiim o geceye dnmek yararl olabilir. Opera
da gsteri muhtqemdi. Souk ve dondurucu bir gecede, yabanc bir
kentte, cebimde geri dn biletimden baka bir ey olmadan kalmak
zorundaydm. Karnm at ve ffitm. Gidebileceim bir yer yok
tu. Yrmeye ve kendimi souktan koruyabileceim bir yer aramaya
baladm. Tam vazgemek zereyken, sokakta bir adam grdm ve
evsiz birinin nerede uyuyabileceini sordum. Bana nehir kysnda,
Notre Dam tarafnda on nc yzyldan kalma Cour de Rohan adl
bir yer nerdi. Burann yoksullar ve evsizler iin olduunu, kaplarnn
asla kapanmarln ve kimse tarafndan rahatsz edilmeden merdiven
altlarndan birinde uyuyabileceimi ekledi.
Ellerimi stabilmem iin biraz kestane verdi ve Cour'a doru, dar
sokaklarda birlikte yrmeye baladk. Cour'a vardmzda, "ste
diin kapdan girebilirsin," dedi ve gitti. Birka kapy ap baktm.
Kaplar ok alakt. erisi ok pis kokuyordu. Kapnn birinden ieri
girdim. Yalnzdm ve korkuyordum. Operay bile unuttum. Kendimi
kt dncelerden uzaklatrmaya alrken, bu deneyimi yaamam
gerektiini, hatta birilerinin bu serveni yaamak iin neler verebile
ceini dndm. Rahat bir yatakta uyumak iyi olurdu ama ka insan
on nc yzyldan kalma bir binada uyuma pnsn elde edebilirdi?
Rahat geirdiim bir geceyi unutabiiirelim ama byle bir geceyi nasl
unutabiiirelim ki ? Bunun, yaamam gereken bir deneyim olduunu
dndm.
evreme baknca, birok ey benim iin yeniden deer kazanmaya
balad. zerinde gezindii. zeminin sert ve souk olmasndan ok,
onun yedi yz yl nce ne ilgin olaylara tanklk ettiini dndm.
Belki de gnahkarlarn ya da azizierin gezindii bir zemindi. Yaptm
tek ey, bak an deitirmekti. Hala zavall bir durumdaydm ama

98
bunun nemi yoktu. evremde grdm eylere yeni deerler kazan
drmaya balamtm. te servenci bir insanla, monoton bir yapn
sren insan arasndaki fark buydu.
Gerek bir yazar, her eyi gzlemleyen bir insandr ve zellikle de
kendisiyle ilgili eyleri gzlemler. Eer lm ok yaknnda yayor
sa ya da biten bir evliliin trajedisi ierisindeyse, tedirgin edici ya da
ilgin olaylarla karlayorsa, bunlar onu zenginletirecek, bir eyler
retecektir. oumuz ok gvenli hayatlar yayoruz. Oysa yazarlar
iin yaam, srekli bir eitim olmaldr. Yazar, yapnn her saniyesini
anlamlandrmay renmelidir. Goethe, "Yetenek, yalnzlk ierisinde
biimlenir, karakter ise yaamn ak ierisinde. Karakter yetenekle
birleince meyvelerini verir," der. Bir daha yanura yakalandnzda,
yamurun ne kadar rahatszlk vereci olduunu dnmeyip, farkl
gzlerle bakmalsnz.
lk bakta insann kendisini grmesi bir yanlsamadr, ancak
kendini bilme, tutku daha iyi yazmay salar. Bunlar yazarn doru
kaynaklardr. Edebiyat tarihisi Maxwell Gismar'n vurgulad gibi,
"bu dnemin romanclarnn gerek sorunu, andan kamaya al
maktr." Deneyimleriyle kendilerini gelitirmek isteyen yazarlara, tam
bir drstlkle, gnlk tutmalarn neririm. Bu gnle duygularn,
sorunlarn, tepkilerini, dncelerini, tutkularn, dlerini yazmala
r, deneyimlerini dile getirmede yardmc olacaktr.

99
 B R YAZAR A SLA PES ETMEZ

FRED SHAW

Geenlerde, eski ve en baarl rencilerimden biri, bir dergi,

yaymlamak zere kendisinden bir yk istediinde, bu teklifi yle
reddetti :
"Tqekkr ederim ama yazmay braktm."
'1\ma niin ? "
"Yazmak ok zor, ou zaman d krklklar ile dolu. Sahip oldu
um her eyi verdim ama ne yazk ki yeterli deilmi."
Bunu syleyen, yeni balayanlarn oka kskanabilecei baarl
bir yeni yazard. nk bq yks satlm, iki tanesi ulusal dergiler
de yaymlan m ve bunlarn hepsi iki yldan az bir zamanda gereklq
miti. Yeni bir taktikle yanamaya karar verdim:
"En baprl bulduun romancnn adn syle."
"Balzac."
Hah, imdi tuzama dJTIt. Balzac'n retmenleri Balzac'a
"tahta kafa" adn takrnlard. Ailesi onun edebiyada ilgili giriim
lerini engellemek istemilerdi. Balzac iki yllk almann sonunda
manzum trajedisini gururla gsterip okuduu zaman lk atmlar
d. Tand tek elqtirmen olan bir arkada, ona, yazardan baka her
ey olabileceini sylemiti. Balzac nn kazanmadan nce, sekiz yl
iinde otuz bir ciltlik kurmaca yazlar yazd. Byk ve nemli kitaplar
da yoldayd.
Sonra John Fitzgerald ile ilgili bir yaz okumaya baladm. Fitz
gerald'n ilk ekonomik baarsn, otuz yl denedikten sonra Papa Bir
Mannon 'la Evlendi (Papa Man-ied a Mormon} ile kazand anlatyor
du. G ld ve ban sallad. Profesyonel yaz yazmak isteyen niversite
rencilerine ders VL. mek olduka elt:nceli bir ey. Ay zamanda
sknt ve bunalm da yaratan bir ey. Benim birok yetenekli ren
cim, tam kendilerini gclitrmeye baladklar srada vazgetiler. Ayn
zamanda .esem Rlview, Reader's Digest, The Saturday Evening Post ve

1 00
The New Yorker gibi dergilerde rencilerimin yazlan kyor. Ama bir
arkadam gelip de ocuklarn ne oranda baarl olduunu sorduun
da, "Sen bir de brakanlan, vazgeenleri grecektin," diyorum. Neden
byle yapyorlar? Neden bir zamanlar istedikleri tek ey olduunu
dndkleri yazmay brakyorlar?
Bir kez William Faulkner ile konuma ansm olmutU. Bana
yazma dersini anlattrd. "rencilerin yaz m yazmak istiyor, yoksa
yazar olmak m:'" diye sormutU bana. Sorumun cevab burada ite.
Baz renciler ve yazma iine kendi balanna gre balayanlar yanl
nedenlerle yazyorlar. Daha mrekkebi kurumadan, taslaklarn dergi
lere gnderiyorlar ve yaynclar da onlar utandrmakta ge kalmyor.
Konuulmak iin yazyorlarsa da biraz zaman geince yazmann ne
kadar gereksiz olduunu anlyorlar. Bu ocuklarn byk bir ksm,
Faulkner'in haklarnda konumay dnd ocuklar. Yetenekleri
var. Yazmak istiyorlar. Ama bir hocalar onlar itmekten vazgetii
zaman, onlar da brakyorlar. Neden? Ben baz sorulan ve cevapla
rn biliyorum. te burada bunlar anlatacam: Birou yaamlarn
kazanmak zorunda. Sizin gibi, benim gibi. Baarl yan-zamanl,
renciler perian durumda. Sarah Jenkins romann kuafrde sa
kurutucularn altnda, otobse bindiinde, on be dakikalk aralarda
yazmt. imdi kendi arabas, hatta Ofrn ie alacak paras var ama
o eski yaz ortamlarn aryor.
Kimse bu ocuklan dikkate alnyor. Esprili bir bak asyla, kim
se bir yazara benzemez. Bazlan ailesinden grd kadar herkesten
an lay bekler ve yardm arayarak yazar. Bir de daha pnssz olanlar var
ki, onlar ailesi tarafndan bile yanl anlalyor. Birka sene nce bir
rencim "McCall's" adl yksn satt. On bq gn boyunca kars
ve ailesi ona yardm etmeye alrken bir felakete srklediler. Her
leden sonra ocuklar evden uzaklatrp, ortal toplayarak onu
daktilosu ile yalnz brakyorlarm. ki- saat evde byk bir sessizlik
iinde alma ortam salanmaya alldktan sonra rencim kapda
belirdiinde hoplaya zplaya glerek zerine atlp neler yazdm so
ruyorlarm. Elbette bu koullar altnda almalan hi de iyi gitmemi
ve bu sknt, bu bask bir sre sonra dayanlmaz olm u. Zavall ocuk
o gnden beri hibir ey yaznam.

101
 "Bir editr olsa da yklen"mi yayn/asa. "
ou zaman onlarn, eer yazdklarn basacak birinin olduunu
bilseler, her gn yazacaklarn sylediklerini duydum. Elbette kim yaz
maz ki. nemli olan kimse ilgilenmezken yazmaya devam etmek, yal
nzlk ve korku ile yzlqmek. rencilerimle dorudan konuurum.
Onlara bu yaynclk mekanizmasnn nasl ilediini anlatmaya, snfa
yaynclar davet ederek onlar tantmaya alrm. nk rekabet her
geen gn daha da kzyor. Son olarak onlara yazabileceklerini ya
da vazgeebileceklerini sylyorum, seimi kendilerinin yapacan
ve kolay olduunu anlatmaya alyorum. Eer yine de yazmaya
kararllarsa, onlarn tarafndaym. Ve yllar sonra bana yazmadklar
n sylerken ok mutsuz grnyorlar. Onlara bir yol bulmalar iin
yardm etmeye alyorum. Onlarn kafasndaki sorun tek bir noktada
dmleniyor. Gn yeterince uzun deil. Bu yllarn eskitemedii bir
bahanedir. Ben de ihtiya duyduumda hep bu bahaneye bavurur
dum. Ancak bu tamamen bir samalk. oumuz, bizden ok daha
youn olan ama baaryla devam eden yazarlar tanyoruz. Caroline
Miller, Pulitzer dl'n kazandnda otuzlu yalarnn bandayd.
South Georgia Okulu'nun mdr ile evliydi. ocuu vard ama
paras ve zaman pek yoktu. Miller, kek almak iin gittii markette
kasada bile yazyordu.
Zaman zaman tekrar balamalarna yardm edebiliyorum. Onlarn
gerek problemi ile ilgili ykler anlatyorum. Bir gnlk tutmalarn
neriyorum ou zaman. Bylece yazmak sradan bir eylem haline
gelecektir. Somerset Maugham'in szn hatrlatyorum: "Yazmak bir
alkanlktr. Almas kolay, brakmas zordur."

1 02
 Y B R YAZAR, Y B R YAL ANClDIR

JOHN G. FITZGERALD

Eer yalan sylemeyi ve abartmay beceremiyorsanz, kurmaca ya

zamazsnz. Yalan sylemeksizin olay rgs kurulamayacan syle
yen kiinin Shakespeare olduunu sanyorum. Bu gerek, eer yalan
sylemezlerse ve abartmazlarsa, alktan leceklerini kefeden, eskinin
ortaa halk ozanlarna kadar uzanr. Bu yzden, onlarn zamannda,
kk bir kuzuyu ldren vahi bir hayvan, baka bir yerde on erkek,
kadn ve ocuu yiyen ejderha olarak anlatlr.
Btn yaymlanm olan yklerin yzde daksanndan ou d
m (complication) yks olduundan, yeni bir yazarn bu tr yk
leri yazarken renmesi gereken en nemli ey, dmlerin nasl olay
rgs biimine getirileceidir. Szlkler dm U biimde aklar:
"Bir olay rgsne giren ve ana iplii dmleyen bir karakterle ilgili
bir ayrnt ya da bir durum." Biz szln yapt tanm tartmayaca
z ama amacmz kolayca aklamas ve anlalmasn kolaylatrmas
iin, onu herhangi bir kurmacadaki bir karakterin karlat problem,
bunalm ya da ikisi birden olarak kullanacaz. u da benim dm
yks tanmm:
Dm yks, bir kurmaca alpnasnda gerek yajamdakinden dala
ilgin ve ayn zamanda okur iin inandrc olmas gereken bir ya da dala
fazla djsel kjinin yajamndaki bir dm iin zmn sunulmasd11:
Hemen hemen her gn, yaamnzda nemsiz baz ayrntlada
karlarsnz. Otobs karrsnz ve ie ge kalrsnz. Telefon et
meye alrsnz. Ekmekleri kzartrken yakarsnz. Alice'i ararsnz
ve telefon meguldr. ocuunuz spanan yemek istemez. KomU
nuz bir parti verir ve gece yars uyanmamza neden olur. Kaynananz
umulmadk bir ziyaret ;in evinize gelir.
Ama bu dmlerin herhangi birini bir ykde kullanm olsayd
nz, onu kim okuyacakt ? Dm ve zm derken, bizim sylemek
istediimiz ey, bir dm yksncieki rastlantlarn, gerek yaam-

103
dakinden daha ilgin olmas gerektiidir. Bunu yapmak iin, rastlan
tlar gerek yaamdakinden daha ilgin yaparken, dmleri abartn ve
yalan syleyin.
unu hi unutmayn: Dmlerle ilgili ne kadar ok yalan syler
ve onlar abartrsanz, yknz o kadar karmak olacaktr ve d
mn daha ok karmaklamas, yknzn daha iyi olmasna neden
olacaktr. imdi, bir yk iin bir kurmaca olarak olduka yetersiz
olan, kaynananzn sizi ziyarete geldii, en sonuncu basit durumu
abartarak ve yalan syleyerek bir yk yapmaya alalm. Sizin adnz
Bill Sheldon olsun. Diana adndaki qinizle ve Paul adl on iki yan
daki olunuzia yayorsunuz.
Basit diiiim: Bill Sheldon'un kaynanas onu ziyarete geli:
Byle bir durum her gn insanlarn bana geldii iin, bunu yk
yapamayacanz ama dm hakknda yalan syleyebileceinizi
belirtmitik.
Yalan No. 1 : Bill Sheldon'un kaynanas, qinin lmnden sonra,
Bill, onun ei Diana ve olu Paul ile yapmak iin eve gelir. Bu durum
dm artrr ama okur iin ilgin deildir. Birok kaynana evli o
cuklaryla yapmak iin gelir. Bu yzden, dmn gerek yaamda
kinden daha karmak olmas iin btn yalanlar sylememize izin
ver n.
Yalan No. 2: Bill'in kaynanas Bill'i hi sevmez ve Diana ile evlen
dii iin asla affetmez. Kznn Harold Carter ile evlennesini istemi
tir. (Harold Carter kim ? Bilmiyorum, olabildiince ileri gidiyorum ve
ad bir anda aklma geliveriyor. Kim olursa olsun, .dm yapmak iin
onu kullanmama izin verin.)
Yalan No. 3: Harold Carter, Bill'in satnalma blmnde yetkili
olarak alt fabrikann genel mdrdr. (Bu yalan, Bill'in pat
ronunun Diana'nn eski ralipiisi olduu iin, Bill'i patronu Carter
karsnda gsz brakmaktadr.)
Yalan No. 4: Kaynanas, Harold Carter'n sosyal ve ekonomik
adan G ha iyi olduunu her frsatta vurgulayarak, Bill'in )'..pmn
..

cehenneme evirnektedir. Bu olduka kt bir dm. Zavall Bill

kendini her gn gck eden bir patrona ve evdeki yaann zehir eden
bir kaynanaya sahiptir.

1 04
 Dmlcrin kurgulanmasnda d ikkat edilmesi gereken drt yeter
sizlik vardr:
Gerek yaamdakilere ok benzeyen olay rgs tasar/amak. Eer olay
rgmz tasarladmz 4 numaral yalan gerekletirirsek, tam da
bunu yapm oluruz. Gerek yaamda da ilerini ve patraniarn sev
meyen, gemite kaynanalaryla yaan olan birok erkek var.
zm ok kolay dmler tasarlamak. Eer Bill'e Diana'ya, ya
annesinin evi terk etmesini ya da kendisinin terk edeceini syletmi
olsaydk ve Diana da annesini baka bir eve gndermi olsayd, ok
basit bir zm olacakt. Oysa okurlar kahramanlarn iinde bulun
duklar amazlar zmede zorluklarla karlamalarn ve dmterin
zmnn ok zor olmasn isterler; byle ykleri beenirler.
Kahramanlarn dndaki baz karakterlerin dm zmesine izin
vermek. Eer biz olay rgsn annenin bir kilise toplantsnda bir
dul erkekle ka rlamas, ona iik olmas ve bir sabah onunla evlene
ceini syleyerek Bill'i sevinten uurmas biiminde tasarlam olsay
dk, kesinlikle Bill'in iinde bulunduu sorun, kaynanas tarafndan
zlm olacakt. Ama editr bu yky beenmeyecekti. Okurlar,
kahramanlarn kendi sorunlarn yine kendilerinin zmesini isterler.
Rastlant sonucu ya da ans eseri zlen dmler tasarlamak. Eer
olay rgsn Bill'in aksi kaynanasnn bir gn alveriten dnerken,
bir kamyon tarafndan arplarak ldrlmesi biiminde tasarlam
olsaydk, Bill'in sorunu kesinlikle zlm olacakt. Ama editr bu
yky de kabul etmeyecekti. Yeni yazarlarn atlyc almalarnda bu
tr yetersizlikler srekli ortaya kar. Kurduklar bir dmlin z
mn rastlantlara ve pnsa brakrlar.
Bereket versin, olay rgs tasariarnada bu drt lmcl yetersiz
liin herhangi birisiyle karlaldnda, alabilmesi iin allacak
bir yntem vardr. Her dmde nemli baz eyler tehlikede olmal ve
zm de diimiin kendi iinde bulunmaldr.
Aada, gnmzde yaymlanan bir dergiden rnek gryo
ruz:

Dm: Bir niversite hocasnn iinii ve meslei, kendisine abay ya

kan ve reddettigi bir kzn iftiralar yznden tehlikededir.
zm: Hoca kzn yalan sylediifini kantlayarak, sorununu zer.

105
 Dm: Bir baba, olunun su jleyen bir eteye kantn fark eder.
zm: Kahraman baba, bir iadamnn genler iin kasabaya bir
elence merkezi yapmasn salayarak sorununu zer.
Dm: Masum bir avukatn yaam, tank tarafndan katil olarak
tehis edildii iin te/likededir.
zm: Kahraman sulu avukat, dtrumada tankiann ifadesini
rterek sorunu ze:
Eer dm zlmemise, nemli baz eyleri kesinlikle tehlike
ye atmak gerekir. imdi Bill Sheldon'a geri dnelim ve bunu yapp
yapamayacamza bakalm. Bill yumuak huylu bir erkektir ve biz
onun kaynanasnn evi terk etmesini, aksi halde kendisinin evi terk
edeceini syleyecek kadar kzdrlm olduunu varsayalm. Bu iin
olu Paul'u kullann. Paul, anneannesinin Harold Carter'n sosyal ve
ekonomik olarak Bill'den ne kadar iyi durumda olduu konusundaki
ileri geri konumalarn dinliyordu. imdi kurmacay tasadamak iin
bq numaral yalan sylemeye hazrz.
Yalan No. 5: Bill olunun tutumunun, kaynanas onlarla yaa
mak iin eve geldiinden beri, kendine kar detiini fark eder.
Sevecen ve uysal olan Paul, kabalar ve babasndan utanyormu gibi
davranmaya balar. Burada Bill'in olunun kendine kar kaynanas
tarafndan zehirlendiini anlayaca bir durum yaratalm. Bu durum
Bill gibi yumuak huyl11 birinin bile kaldramayaca trden olsun.
Diana'ya annesi evi terk etmezse, kendisinin terk edecei ynnde bir
ltimatom verir.
Biz imdi baz nemli eylerin tehlikede olduu eklinde kt bir
d m oluturduk. Eer dm zlmezse, bir evlilik bopnmayla
bitecek ve Bill'e sempatisi olan okur, olup bitenden hi holanmaya
cak. Ama zmn kendi iinde tayan bir dme sahip olmak
szn, yalnzca baz nemli eylerin tehlikede olduu bir yk, henz
kabul edilebilir bir yk deildir. rnein:
Eer kaynanann dul erkekle tanmasna ve onunla evlenmesine
izin verirsek, zm iin dmn dna km oluruz.
Eer onu bir kamyon kazasnda ldrrsek, zm iin dm n
dna km oluruz.

1 06
 Eer onu tek bana yaamas iin baka bir eve tarsak, olduka
basit bir zm bulmu oluruz.
Dmnn zmn kendi iinde tamad buna benzer
herhangi bir salneyi her zaman bulabilirsiniz. Ama yknzn kabul
edilebilir bir yk olmasn salayan tek bir yol vardr. Dmnz
daha sk atn. Ve zmn aka grene kadar bu skl koruyun.
Bir dm daha sk yapmak iin en sk kullanlan yollardan biri,
benim bulu ve deitirme (discovery and change) diye adlandrdm
yoldur.
B ulu ve dejtirme, bir karakterin "nceden bilmedii ve farkna var
mad baz ey/eri keffetmesini salyor. imdi bu yaklam, Bill'in zor
sorununu zmek iin uygulamamza izin verin.
Yalan No. 6: Bill olunun anneannesini zehirlerneyi dnd
n keffettikten sonra, dncesini dejtin"r ve Diana'ya, ya annesinin
evden gitmesi gerektii ya da kendisinin evi terk edecei ynnde
ltimatom verir.
Yalan No. 7: Diana annesinin baka bir eve tanrnasna gnl
szce raz olur. Ama bunu annesine syledii zaman, annesi kendine
acndrarak, baka bir eve gitmeyeceini syler. Eer kendi kz onunla
yapmasna izin vermezse, bir huzurevine gideceini belirtir. Diana
annesinin bu dncesini keffedince, d ncesini deitirerek, annesi
nin evde kalmasna izin vermesi iin Bill'e yalvarr.
Bill imdi zm ieren bir karar vermek iin zor durumdadr.
Eer kaynanasnn kalan mrn kendileriyle geirmesine izin verir
se, dm zmsz kalacaktr. Bu yzden Bill, evini ve iin brakarak
baka bir kente gitmek, Diana'yla bopnmak iin karar vermelidir. Ne
olursa olsun, olunun sevgisini ve saygsn kaybettiine ve kaynanas
nn evde kald sre ierisinde, Diana'nn Carter'la evlennedii iin
pimanlk duymasn salayacak biimde beynini ykayacana inanr.
Bill'in karar, dm zmelidir.
Bir zm bulamadm iin, burada uzun bir sessizlik oluyor.
Dm yle fazla sk atamadm iin, onun burada olmas gerek
tiini de biliyorum. Bir dakika bekleyin. imdi geliyor. Eer Herold
Carter olmazsa, bir dm de olmayacaktr. Carter bir biimde Bill'in

107
 sorununu zmek iin anahtar olmak zorundadr. Carter hakknda ne
biliyoruz?
Yalan No. 8: Bill eninde sonunda Carter'n kendisiyle ilgili ne
dndn ona syleyecek olmann mutluluu iindedir. Ofisteki
sorunlarn hibir zaman eve tamayan Bill, birdenbire kaynanasnn
ve Diana' nn, Carter'n iiler tarafndan tanrlatrld kansnda ol
duklarn fa rk eder. Oysa tam tersine, Bill, fabrikadaki btn iilerin
Carter'dan nefret ettiklerini bilmektedir. Carter onlar aalamak ve
ezmek iin btn frsatlar deerlendirir. Bill, Carter'n evde de ayn
kiilii sergilediini dnmektedir. Karsyla tantnda, ekingen,
konumaktan aciz bir kadn olduunu anlamtr. Bill'in : Carter'r
evde de ekilmez bir insan olmasn keffetmesi, evini ve iini terk etme
dncesini deitirmesine neden olur. Dm zmek iin son pn
snn, Carter ve qini yemee armak olduunu anlar. Carter'n bu
frsat deerlendirerek, Diana'nn kendisiyle evlenmemekle ne byk
bir hata yaptn anlamasn salayacan dnr.
Bu durum bizi dmmzn son apmasna getirir.
Yalan No. 9: Carter daveti kabul eder. Kars ve Paul'den bir ya k
k oluyla birlikte yemee gelir. Bill'in bekledii olur. Carter karsna
ve oluna, iilere davrand gibi davranmaktadr. Kars azn bile
amaktan korkan, ekingen bir kadndr. Kadna bir soru sorulsa, Car
ter cevap vermektedir. Oluna karI da olduka despottur. Ona srekli
olarak sandalyede dik oturmasn syler ve bir taba krd iin onu
azarlar. Carter'lar evden ayrldklarnda, kaynana, Carter'n ailesine
kt davrandn keffetmi ve onunla ilgili dncesini deitirmitir.
Kendini balamas iin Bill'e yalvarr. Paul de Carter'n kendi oluna
kt davrandn keffettikten sonra babasyla ilgili dncesini dei
tirir. Babasna bunu aklarken, sesinde sevgi ve sayg vardr. Dm
zlrtr ve yk bylece biter.
imdi geriye, yky bu tasiaa gre yazmak ve Bill'in sorununu
zmek iin birka kk giriimini daha eklemek kalmtr ve elimiz
de kabul edilebilir bir kurmaca vardr.
Geriye dnp, dm yks tanmmza bakarsak, gerek yapm
da karlaldndan daha ilgin bir yk yarattmlZI grebiliriz ama
tanmn gerisine uymakta mdr? Yani okura inandrc gelecek midir?

108
 Eer yk yazmak iin yalan sylemeyi ve abannay renmeniz
gerektii konusunda en kk bir kukunuz varsa, bu kurmacay
nesnel olarak deerlendirelim. Gerek yaamda, annesinin Diana'ya
Carter ile evlenmi olsayd daha iyi olacan syleme olasl bu
lunmasna karn, bu konudan kendine bakan Bill'e de bahsetmesi
dk bir olaslktr. Bu konuda srekli konumas ve torununu baba
sna kar zehirlernesi daha da d k bir olaslktr. Kaynanann byle
eyler yapacana okuru n.asl inandrrsnz? Onun karakteriyle ilgili
zellikleri abartarak Dmn nedenlerini belirlerken, kznn para
ve toplumsal stat iin evlennesini isteyen hrsl annenin karakteri
ni abartmalsnz. Planlar ters gidip de, Diana Bill ile evlendiinde,
annesinin koruyucu tavr ve Bill hakkndaki olumsuz dncelerini
abartmalsnz. O zaman bu kadnn Bill'in evinde kalmaya geldii
zaman yaptklar, okur iin inandrc olur.
Gerek yapmda Bill'in kaynanasnn onu kendi evinden uzakla
trmasna ve evliliini bozmasna izin vermesi neredeyse olanakszdr.
Bu yzden Bill'in karakterini de abartarak, onun ok iyi huylu ve iyi
niyetli bir insan olduunu, kendi snrlarn bilen, kt bir patronu ol
masna karn iini seven, kaynanasnn yaptklarna katlanacak kadar
karsn ve ocuunu seven birisi olduunu vurgulamak gerekir.
Gerek yaamda Horold Carter gibi bir adamn, stnln
kantlamak iin yemek davetini kabul etmesi ok dk bir olaslktr.
Neden yapsn ki ? Diana'nn onun Bill'in patronu olduunu ve ekono
mik ve toplumsal adan, kocasndan ok daha iyi bir konumda oldu
unu bildiinden emindir. Bu yzden Carter'n karakterini abartarak
kendini beenmiliini ve Diana tarafndan tercih edilmemeyi hala
kabullenemediini gstermek gerekmektedir. te o zaman Carter'n
yemek teklifini kabul etmesi okura inandrc gelecektir.
Bu karakter zelliklerini abarttmz iin okuru zm iindeki
oltay yutmaya hazr bir duruma getiririz.
Bu yazy, yazacanz kabul edilebilir bir ykde kullanabilecei
niz ...k bir dmle bitirmek istiyorum:
Gen bir ev kadn mutfaa girer ve sekiz yandaki olunu kutu
dan kurabiye alarken yakalar.
imdi siz gerisini getirin.

1 09
.. ..

OYKULEME
OLAY
SAHNE
 YK DNCELER NA SIL OLUUR

THOMAS H. UZELL

Yazma abalarnzn en banda, genellikle dncelerin yetersiz

lii balca sorunu oluturur. Hatta yaz makinalaryla yaamay
renmi olan birok profesyonel yazar bile bu zorlukla karlar. ou
edebiyat, herhangi baka bir andan, sonunda bu noktaya gelir. Alays
ve gln biimde, "Yazacak bir ey bulamyorum! " der talihsiz yazar
kendi kendine ve onun iin ok skntl olan bu durumda, tiksinti
iinde yazmaktan vazgeer.
Belki de vazgemesi gerekir. Yazmak, dnyada kesinlikle bir g
nll abadr. Yolun bandaki yazar, yaam ve evresi hakknda, ya
zlmas mmkn olmayan dnceler geirir akimdan. Yazamaynca
da suu yan l yerde arar ve kurmaca becerisini asla gsteremez. Yapn
hakknda eitli dncelere sahip olmadan yk yazmann mmkn
olmad aka ortada. Gerek daha yaln ve daha rahatsz edicidir.
Yolun bandaki yazar, iyi yk dncelerinin ortaya kmas iin ge
rekli almay yapmay reddeder ve baarsz olur. Dnceler istemez
ama moral g ister. artc ve zgn dnceler bulmak nemli
deildir, almak iin yeterli olan salam bir dnce aknn nasl
olutuu nemlidir. Olgun dnceler ancak olgunluktan, deneyimli
insanlardan kar. Ama eer yazar olgunlamay ve deneyim kazanma
y beklerse, orta yata byle dncelere sahip olabilir. Bu dnceler
de yalnzca olgundur, sanat yapmak iin yeterli deildir. Yeteneiniz,
anlatm alkanlnz, her ey rencilik yllarnzdadr.
yk dnceleri oluturna, bir yntem sorunu, zellikle bir ener
ji sorunudur. Edebiyat kilerleri bo olan birok gen yazarla bu sorunu
tartarak, almalaryla ilgili nemli yanl anlamalar yznden kt
iler kardklarn rendim. Bu yanl anlamalarn en nemli olan
zerinde d uralm:
I) Esinienmeyi beklemek: Gen yazarlar, hatta has edebiyata gnl
vermi olanlar da, yazmann bir tr rabiplik ilevi, radyo dalgalar

1 13
gibi gkten yaylan byk dncelerin peine derek yaplan kutsal
bir sanat olduunu dnyorlar. Gerekte yazmak aba gerektirir.
Szcklerin kat zerine koyulmasn, bunu birisinin yapabilmesini
gerektirir. Kaan bir ey yoktur, ama dnceler vardr. almak size
nasl yardm edebilir? Yazmak iin, ya baz dncelere sahipsinizdir
ya da deilsiniz. Hepsi bu!
Ama hepsi bu deil. yk dnceleri oluturmak, tpk el yazsy
la yazarken olduu gibi, rgtl, enerjik ve dikkatle gerekletirdiiniz
almalarnzn bir boyutudur. Eer esinienmeyi beklerseniz, iyi bir
dnceyi hatrlamaktan ok unutnaya hazrlanm olursunuz. yk
dnceleri oluturmann yolu, bunun iin bir eyler yapmaktan geer.
Dncelerinizi ve her trl gzlemlerinizi not defterlerine, gazete
sayfalarna, kat paralarna yazn. Bunu alkanlk haline getirin.
Malzemelerinizi ilk seferinde fazla acmaszca sansr etmeyin. Brakn
gelsinler. Daha sonra stnden geersiniz. O zaman en iyilerini aln ve
gerisini atn. En byk yazarlar, rettikleri yllar boyunca, daima not
defterleri tutmulardr. Sizin bunu daha dikkatli yapmanz gerekir.

Il) Kendine inanmamak: Gen yazarlarda, yazma gds okuma

gdsnden nce gelir. Byk yaznsal sanat almalar onu derinden
etkiler. Dierlerinden daha iyi olma tutkusuyla yakar ve ayn kalitedeki
yapt daha ksa srede gereklqtirebilmesi iin aceleci bir giriimle
ileri frlatr. Saygdeer bir tutku! Bununla birlikte, bir gen yazarn ilk
karalamas, bu muhteem performansyla stnde ykseldii zemin
karlatrldnda, ktdr. Kendi d ncelerini basmakalp, kt
ve ocuka bulur. Konular byk ustalarnkine benzeyen dncele
rinden ve denemelerinden vazgeer. Bunlar onun iin ok fazladr. Ve
umutsuzlua der.
Gen yazar, hayran olduu sanatlarn hibir zaman tipik ol
mayan bayaptlarm nadiren hatrlar. Bu yaptlar, btn bir rnrn
rnlerinden yaplm dikkatli seimlerdir. En byk ustalarn kimi
bayaptlarndaki tutku ve yce,;e sahip olmad iin kendi dn
celerinizi cesurca ifade etmekten katnz konusunda, kendinize
kar drst deilsiniz. Kendi kklerinize sahip kn, tpk ustalar
gibi. Kendinize zaman tanyn. Baka birinin biimini taklit etmeye

1 14
almayn. Kendinize inann. lk rn hibir eydir; yerleik alandr,
alkanlktr her ey.

III) Gerek yajamla ilgilenmemek: Gen yazarlarn on tanesinden

dokuzuna, ne konuda yazmak istediklerini sorun, ok aznn cevab
derin olanla, sonsuz olanla, insan olmakla ve kendi yaptklaryla ilgili
olacaktr. Hatta yazdklarn okuduklarnda, kendi kendilerine, "Ah,
evet, yaamla ilgiliyim, bundan eminim," derler ve yazarlkta baprl
olabilmek iin ilgilenmeleri gereken dnceler iine girmezler.
Fark urada yatyor: insanlarla olmay seviyorsunuz; baz arkada
larnz var; dedikoduculuu ayrabiliyorsunuz; "karakterler" konu
sunda okumay seviyorsunuz ama bu yeterli deildir. Btn bunlari
yapabilirsiniz. Henz yaznsal dnceyi, aratrmay ve zmsel
kavray ieren gerek bir ilgi ierisinde deilsiniz. Saldrgan ve dina
mik olmayan insanlarla, sabrsz ve ok dinamik olabilirsiniz. Dinsel ya
da ahlaki bir idealist olabilirsiniz. nsanlarn ahlak knts sizi Oka
uratabilir. Eer siz yalnzca onlarn iyiliini ve ktln dn
yorsanz, gerek bir yaznsal duygu iine giremezsiniz. Bir yazarn ii,
yargda bulunmaktan ok betimlemektir. Edebiyat, insan zaaflarnn
bir kayddr. Bu zaaflarla ilgilenirken hogrl almalsnz ve onlarn
nedenlerine inerken merakl bir tahamml gstermelisiniz.
Yukarda genel olarak aklanan dnceleri uygulayabilmek iin,
ltfen, birok gen yazar tarafndan baaryla uygulanm olan ap
daki nerileri gz nnde bulundurun:

Bajlarken: Eer kendinizi yk dncesi oluturmaya hazr

hissediyorsanz ve yazmak iin yeterli gc bulamyorsanz, panik
yapmayn. inde bulunduunuz olumsuz durum, dncelere sahip
olmamanzdan deil, onlar yazmak iin gerekli alkanl oluturma
m olmanzdan kaynaklanmaktadr. Yapmanz gereken ilk ey, kendi
kendinize "yaz makinas panii"ni yenmektir. Herhangi bir jey yazn.
Bir yazma alkanl oluturmaya balarken, kat zerine szck
ler drmeye balarken, yazdnz eyin kalitesi, yazma srarnz
gelitirmede gvenilir bir yoldur. lk nce yalnzca niceliksel amala
yazn. Kendinizi gereken hzda yazmak iin eittiiniz zaman, gnn
ilgin olaylar stne yz szck syleyin, bu notlarnzn niteliini

1 15
gelitirmek iin almaya balamaya hazrsanz, onlar sein ve en iyi
dnceleri alarak belirli bir sitemle ykiiletirmeye balayn.

Not defter/en" ve dosyalar: Her iyi donanml yazar, gnn ya da ge

cenin kimi zamanlarnda ksa notlar almak iin bir cep defteri tar ve
almalarnda kurgu ve taslaklarn yklene ve tasnif etme yollarn
bilir. lk nce uygun boyutlarda kullanl bir not defteri edinmek iyi
olur. kinci olarak, bir ofis dosyas edinmek gerekir. Bir yn ambalaj
kad bile bu amaca cevap verebilir. Ustala giden en iyi yollardan bi
rinin, eitli konularla ilgili olarak dosyalanm malzemelerin iinden,
belirli bir konuyu oaltmak olduunu hatrlayn. Bu yzden iinizin
mekanik gibi grnen bu blmn kmsemeyin.

Okuma/ar: ok. okumalsnz. zellikle rencilik gnlerinizde

oburca okumalsnz. Yaam ve d nya ile ilgili bilgilerinizi artrmak
iin ok okumalsnz ve baka yazarlarn bu ii nasl yaptklarn
renmelisiniz.

Romantizm kompleksi: Bu ifadeyi, kendi yaam ve evrelerinin

ilgin olduuna inanmayan yeni yazarlar iin kullanyorum. Bunlar
uzak iklimlerdeki insanlarn, olaylarn, yabanclarn daha etkileyici ol
duunu dnrler. Ancak bu durum, yaznsal materyalin miktarnn,
bir yerde yaayan insan says ile orantl olduu gereini deitirme
mektedir.

Kendinizi yazn : Kurmaca yazmak btn sanatlar iinde en mah

rem olandr. inde ok deerli, kutsal, biricik COkular tadn d
nen ve bunlarla bakalarn etkileyerek popler olmay uman kii,
baka eyler yapmaldr. Emin olun, sizin en iyi yaznz, en ok size
ait olandr. Dleriniz, tutkularnz nelerdir? Onlar yazn. Yaamnz
daki dnm noktalar nelerd i ? Hangi etkenleri ieriyordu ? Ne oldu ?
Yapdnz her deneyimin nemi nedir? Dier insanlar onlarn iine
koyarak, bu bunalmlar etrafnda ykler tasariarnaya aln. Ama
ayn duygular ve ayn kor ' lar koruyarak yapn.

E,iniz bir laboratuvardr: ou gen yazar kendi evindeki insanlk

durumlarna younlam bir almayla kazanabilir. Kendi aile evre
niz sessiz olabilir ve size olduka sradan gelebilir. Ama ilikileriniz ve

1 16
arkadalarnzn olduka dramatize edilmi hayali nerikri yk d
ncesi oluturmanza yarayabilir. rnein, bir gen kz karde ya da
erkek karde gzlem altndadr. Onu bir yk tasarm iinde izleyin.
Ne gryorsunuz? O ne yapyor? Onlar iine eken sorunlar neler?
Onun kahraman kim ? Bu kahramana hangi davranlarla ve nasl
tapyor? Kahramannn baz yz kzartc eyler yapm olduunu
rendiini varsayn. Onun zerindeki etkisi ne olmal? Ne yapmay
planlyor?
Youn bireysel almalarnzn yan sra, yaamn baz zel d
nemlerine dokunnanz iyi olur. lk elden alpbileceiniz zel bir
toplumsal soruna eilmeniz iyi olur. Bu sorunu, zellikle her evresi
nin duygusal niteliini kefetmek iin arayarak aln. Sabrl olun.
Eer eitim, bopnma, kent politikas, genlik ya da alma ah lak gibi
konular seerseniz, konunuzun macera, trajik ya da komik yanlarnn
bulunup bulunmadna ve hangi noktaya younlapcanza dikkat
etmelisiniz. Herhangi bir mistik "dnp tanma" sreciyle usta
olabileceinizi tasarlamayn. Yazn!
.
Yajamn gizlenni zn: Btn gzlemlerinizde, olaylarn geri
sindeki daha nemli nedenleri aratrn. Byk insan sorunlarnn,
bulunduklar yeri size gstermek iin hoplayp zplamadklarn, ba
rp armadklarn hatrlayn. Bir insanlk durumunun en nemli
yannn, onu tanmadan anlatlamayaca, aklda tutulmas gereken
en nemli eydir. nsanlar hakkndaki belirsiz dnceleriniz ze
rinde biraz derin dnrseniz baarl olabilirsiniz. "Yazmayan" bir
yazar olmayn. Karakterlerin davranlarn ele veren btn ayrntlar
yazmalsnz.

Byk yazarlardan renin : Baz yazarlarda karakterler kendile

riyle ilgili szckler kada drlrken ortaya kmazlar. 1\.rgen
yev, doru drst yk yazmaya balamadan nce, belirsiz, babo
karakteriere alt. ehov da balangta benzer eyler yazd ve att.
Neredeyse her yeni balayan yaza. balang saatini ok fazla erteler.
Gzel bir biti kurgusu, mkemmel bir yapt, yksek tutku umarlar.
En byk yazarlar, tekrar ediyorum, bunu yapmazlar. Yeni balayanlar
da yapmamaldr.

1 17
 Bu yazda, yk dnceleri oluturma konusunda eksik de olsa
baz dorular vurgulamaya altm. Ancak yolun bandaki yazar
larn, baarl olma srecinde anlamakta zorluk ektikleri gerekleri
belirttim. Bu gerekler sonu verici yntemler gibi grlyor. Eer
kukunuz varsa, nerilerimi mahkum etmeden nce onlar deneyece
inizi umuyorum. Sonularna kefil oluyorum.

1 18
 OLAYSIZ YKLER

MARI LYN G RANBECK

Yaratc yazarlk retmenlii yaptm srada, "Gnmz dergileri

niin bol miktarda olaysz ve yaps belli olmayan ykler yaymlyor
lar? " sorusuyla ok karlatm ve yazmaya yeni balayanlarn da bu
konu zerinde ska durduklarn grdm. Byle, "olaysz" ykleri
anlamann bir yolu var mdr? Elbette vardr.
Gerekte sorunun iki yant var: Birincisi, gerekten okuduunuz
yknn herhangi bir olaya ve yapya sahip olmadndan emin mi
siniz? ykiiierin ou byle. Ama bazen onlar ilk okuyuta karar
vermek zor olabilir.
Eer Amerikan Gzellik Yarmas'nda seici kurul yesi olsayd
nz, kaqnzda birok yarmac bulacaktnz. Bir gzellik yarmas
seici kurul yesi olarak, her kzn d grnn deerlendirmek
zorundasnz. Kzlarn bazlar, dierlerine gre size daha ekici gelir.
Henz kimse tarafndan gzel olarak seilmemilerdir. Ama tm de
n elerneyi gemitir.
Dcerlendirmenizi yaparken, her kzn d grnn grrs
n z. Toplam cazibe seiminizi etkiler. Muhtemelen kzlarn iskelet ya
ps konusunda herhangi bir ey d nmezsiniz. Yaymlanan ykler
de gzellik yarmas finalistlerine benzer. Dergide grlenierin her
biri n elerneyi gemitir. Dierleri baslmamtr. Bazen editr en son
kalann saygya deer olduunu dnr ve yazarna bir ey demek
ister. Editr yky toplam cazibesine gre deerlendirir. Ama iini iyi
yapan bir gzellik seici kurulu yesinden farkl olarak, editr yze
yin altndaki yapnn farkndadr. ini iyi yapan bir yazarn ellerinde,
yknn iskeleti, gzellik j armasndaki adaylarn kemikleri gibi
grnmezdir. Yarmac kzn toplam fiziksel grnm, onun iskelet
yapsyla bir btndr. Bir yk de genellikle gizli yapsyla bir btn
olarak gzeldir. Deneyimli bir yazar, kemikleri, okunn dank ve s-

1 19
kffil paralar olarak gremeyecei biimde gizler. Okur, kemikterin
orada olduunu anlamaz.
Reed Book'un Haziran saysnda, Marlene Fanta Shyer'in yazm
olduu, "Kesin Bir ey" (A Sure Thing) adl yk, kemikterin ortaya
kmasn ustaca gizlemi bir ykdr. yk, ilk okunuta, bir kadnn
mutlu evliliinin bitmesinin farkna varmasn, sradan bir olayn
gibi gstermektedir. Yazar, karakterleri alacakaranlktaki devinimler
gibi belli belirsiz ama zenle betimlemitir. Okur, ykdeki dank
devi n imiere dikkat etmez ve btnyle yky yakalar.
Gerekten olaysz ykler, okurun btn dikkatine karn kemik
lemi yapy gstermezler mi? Yaratc yazarlk rencilerimin ou,
yazdklar yklerde bu zellii ans eseri ya da editrterin katklaryla
salarlar. Bu yklerde olay yokmu gibi grnr, nk gerekten
yoktur. Olaysz yk ler, kesinlikle dier lderin bilqiminin salan
masyla, mkemmel roman formundadrlar. Bu "olaysz" yklere,
"planlanm yk" denebilir.
Planlanm yknn, olaylara dayanan yklerin sahip olduu
elere ihtiyac yoktur. Bu tr yklerde, dnceler ve dier yk
malzemeleri duygusal ve dramatik efektler biiminde dzenlenir.
yk btnyle okurda kesin olarak ve ak biimde d uygu yaratmak
amacyla tasarlanr. Planlanm yknn efektleri, ayrntlada ilgili
durumlar ve duygusal deneyimlerdir. Yazar artrmak istedii ruh
sal durumu ve duygular saptar ve dilini o efekt dorultusunda olu
turur. Mutluluk, korku, ak, efkat ya da baka birok duygu olabilir.
Ama ykde ilenen belirli bir duygudur.
Planlanm ykterin byk poplaritesi, 1 930-1 940'l yllarda
yksclmitir. Belki de bunun nedeni, ksa romanlarn o yllarda altn
an yapmasyd. Sonra, uzun etekler gibi, planl ykler de gzden
dt. Olay ykleri dergi sayfalarnda stn konuma geldi ve kitap
dkkaniarna girdi. 1 950- 1 960'1 yllarda, okurlar ve yazarlar, olay
yklerini tek yk tr olarak grd ler. Bu durum, adeta retmen
terin, yazarlar ve editrlerin ortak tutunlarnn bir sonucu gibiydi.
..

nk yk yalnzca olaydan ibaretni gibi retiliyor, yazlyor ve

baslyordu. Hatta planl yk trnn de var olduunu unutanlar
bile olmutU.

120
 mdi sarka geriye doru ynelmektedir ve planl yk tr ye
niden ortaya kmaktadr. Bu ynetim, etek boyunun tekrar uzamas
gibi amlanabilir mi? Belki, nk gnmzde insan duygular en
st noktadadr. Duygusallktan holanma eilimi olduka yksek. Ak,
sava kartl, bombalar yasaklama, ocukluk gibi izleklerin, olaysz
yklere dnte byk etkisi var. Neden ne olursa olsun, planl yk
eski durumuna kavumUtur.
Eer olaysz ykterin tekniini renirseniz, bu ykleri yazp
yaymlama ansnz vardr. Ama bunlarn "hibir ey" olduunu d
nerek yanl yapmayn. lk grnte olay olmasa da, daha fazla eydir.
Her eyden nce bir plan vardr.

121
 SAHNEY OLUTURMAK

F. A. ROCKWELL

Bir uzman, "senden daha fazla ey bilmeyen ama daha iyi rgt
leyen kii" olarak tanmlanabilir. Peki, bir uzmann yazd yk nasl
reddedilebilir? Yapun genel bir plan yoksa, derme atma bir yap
iinde yuvarlanp gidiyorsa, reddedilebilir. nk, ancak amatr bir
yazar, bir resmin bin szck deerinde olduunu ve iyi hazrlan m bir
sahnenin sonsuz saydaki szcklerin anlattndan daha iyi olduunu
unutur.
Resimli bir oyunu ayrntlaryla anlatan bir yk ya da roman, oku
ra eylemin derinliini grme ans tanyarak, onu heyecanla titretir.
Okur, yazarla ve yazarn oluturduu karakterlerle olaanst oyunu
oynamann heyecann ve oyuna katlma duygusunu da yapr. Bylece
okur, katld gsteriyi ne denli bapryla gereklCtirirse, bir yazar da
o denli baprya ulan olur.
Gnmzn editrleri, srf okur istiyor diye, dnceleri yksel
biimde anlatan yaptlardan ok, grntlerle sunan, "ikonografk"
denen kurmaca rnleri satn alyorlar. Ama resimler iyi yaznn ilk
haline bile sahip deildir. nsanolunun ilk yazs, onun hemcinsleri
ve sonraki nesiller iin nesneleri, dnceleri ve olaylar kaydetmeye
yeterli olan izilmi resimlerdi.
Birok verimli ve popler yazar, altn yldan bu yana, en ok sa
tanlarn yaratcs olan P. G. Wodehouse'un sahne oyunlarn oynar.
Onun srr, yknn btnnde mknats etkisi olan byleyici bir
sahne gereklCtirmektir. Ya Wodehouse gibi davranarak, heyecanl
bir sahne ile balayp tm yky onun evresinde gerekletirecek ya
da onu nce ayrntl bir biimde d zenleyecek, sonra da sahne iinde
bozacaLnz.
Her sahne U eleri iermeli:
- Keskin, belirli karakterler,
- atma ve karmaann bir iey oluy01mui gibi canl tutulmas,

n
 - Zaman snr,
- Yer snr,
- Duygu snr (yknn kendine zg bir ruh durumuna sahip
olmas).
Her sahne btn yknn makro evreni ierisinde yer alan bir
mikro evren olarak dnlmelidir. Balang, gelime ve sonu b
lmlerinin olduu, artlar ve eksiler ile kapa n ve a l arasnda gl
bir ztlk olduu dnlmelidir.
Merill Joan Gerber'in, Dansa Davet (Jnvitation to Dance The Dan
ce) adl yaptnda temel sorun, alk eken Elaine ile onun yasak, dar
kafal ve inzivaya ekilmi profesr kocas Richard arasndaki iletiim
sizliktir. Bir gn talya'ya giderler. Kaldklar Catalina'da, Elaine dans
etmek, enlie katlmak ve Hawai elbiseleri giyrnek ister. Ama cins ve
oyun bozan biri olan Richard, elbiseleri pahal bulur. Bir sonraki ge
miyle L. A.'ya dnmek ister. Bu sahnede fiziksel ve psikolojik olarak
art ve eksi biiminde bir ztlk oluturulmutur. Richard kaf kar,
Elaine d krklna urar ve kendilerini L. A.'ya gtrecek gemiyi
beklerler.
Bu sahne iyi yaplandrlm sahnelerdeki yky tm ayrntla
ryla aniatma konusunda Merill Joan Gerher'in dinamik ynteminin
ok tipik bir rneidir. Bu da onun yklerinin neden ilgi grdn
anlamamz kolaylatrr. Tm yk tek bir bak asndan anlatld
zaman, kahramann dier karakteriere ve olaylara olan duygusal tep
kisini renmek olduka kolaylar.
Dadnk yapsyla Elaine, iednk kocasyla iletiim kurmak
iin abalar ve onun kendisi gibi yaam, neeyi, heyecan sevmesini ve
bir bebeklerinin olmasn ister. Her sahnede ona yaklamak iin farkl
yollar dener ama ans pek yoktur. Ta ki onun bastrlr duygular
zgrlne kavUUp inflak eden e kadar.
Profesyonel ykler ve TV oyunlarnn ana taslaklarnda salneyi
tamamlamada s;,hneye ait zt ritimlerin olmas gerektiini bilmek ge
rekir. Bir sahne artyla balar, eksiyle biter, vh. yk ister eski, ister yeni
olsun, bu daima byledir.
Eski bir Ermeni halk masal olan Yara, yledir:

1 23
 Gen ve yakkl bir prens, bir bilicinin (kahinin), "sen bir obann
vcudu yaralarla kapl kzyla e1leneceksin" demesi iizen"ne sarslr. Bir
giin prens o kz baklar tJe lme terk ede: Ama bak darbeleri kzn
vcuduna gzelliini yeniden kavujtttrur. Aradan epey zaman getikten
sonra, prens tesadilfen o kzla evleni: Kaderin cilvesinin sonucu, bir gn
kzn karnndaki yaray tanr.
imdi bu masaln sahnelerine srasyla bakalm:
Sahne 1. Artdan eksiye: Mutlu ve gen prens baarl bir avdan d
nerken, bir bilici ona hasta, vcudu yaralada kapl bir kzla evlenecei
ni syler. Prens sarslr ve bo inan, diye dnr.
Sahne 2. Eksiden artya: Prens obann fakir kulbesine olay
anlatmaya gider ve bilicinin syledii gibi kz baygn halde bulur.
Sonra onu baklar ve ailesine de para brakarak oradan ayrlr. Kzn
ldn dnr. Prens kaderinden, gen kz aclarndan, ailesi de
yoksulluktan kurtulmutUr.
Sahe 3. Eksiden artya: Kzn zgn olan ailesi, onun ldn
dnrken, birden yaadn fark eder. Kz iyilemi ve gzelliine
yeniden kavumUtur. Prensin brakt parayla da ok zengin olmu
lardr.
Sahne 4. Artdan eksiye: oban grkemli bir villa yaptrr. Kznn
gzellii, ona ak olan, kur yapan ve evlenmek isteyen prensin de iin
de bulunduu birok talibini cezbeder. Sonunda prens onunla evlenir.
Bir gn karnndaki yaray tanr. Gerei renir. Kaderini yenemedi
ini, aslnda oyunca olduunu dnr.
yknz yazmadan nce onu sahnelere blmelisiniz. Her sahne
belli bir zaman, yer, ruh d urumu, atma, iliki iermelidir. Ayrca
al sahnesi, okuru okumaya balayacak gl bir merak duygusu
ieren bir entrika zell ii tamal ve bir soruyla balamaldr. lk cm
le, rnein yle bir merak uyandrmaldr: "Bir ngiliz kadnn yz
yl nce doduu syleniyor ama sen inanmyorsun. Oysa bu doru."
(Lynne Kaufma n, "Kadnlarn Vahi Yaamlar")
Al cmleleri genellikle ana karakter evresinde retilen bir
soruyla balar. Margaret Bonham, Bir le Sonu stei adl yaptnda,
ocuksuz bir aktristin duygularn aratrr. Ve ra Foster'in gen bir hay-

124
rannn, on yl nce terk ettii z kz kmas, onu bir gerekle yz
yze getirir. Elizabeth Spencer, Ktii Bir Souk adl yaptnda, "Niin
bir baba kendi ocuklarna bakmaktan kaar?" diye soruyor.
John Haskin Porter'n Zalim piiciik adl yaptndaki al cm
lesi:
"imdi kz fik oldu, yt{amndaki biiyk korkdardan yalnzca ikisi
nin farknda. Biri yeni, teki eski. "
sabel Longis Cusack'n, Gidj Yolu Hangisi? ve Maeva Park' n, Bir
Yabanaya Seslenmek adl yaptlaroda giri yledir:
Bekledim, benim okula giden, incecik kzmn eli telefonun zerinde
kararszca duruyordu. Baz evlerde geceyans alan telefonun evdekileri
uyandrdn ve belki de benim gibi korkak insanlarda bunun bir terr
duygusu yarattn diiiinebilitim.
"ok ge, yapmamz gerektiini diiiinmiiyorum, " dedim gsz ve
zayfbir sesle.
"Off, byle kurmulu olma Melody, " dedi Rae, en kahkahasyla oda
nn sessizfiini bozarak. "Emin ol, bunu defalarca yaptm. "
Soo olarak, Hemiogway'o, Francis Macomber'in Ksa, Mutlu Yaa
m adl yaptnn al yledir:
"imdi le yemei zaman, ama onlar hibir ey olmam gibi akJam
yemei adrnda bir ift yqil sinein vzlts altnda oturuyorlar. "
Bunlara ek olarak, kim, nerede, ne zaman ve niin gibi sorular da
alta sorulabilir. Marry E. Butt'n, teki Dn adl yaptnn giri
kadns bir tondadr:
"Gelinin annesi Aline, anszn armaan kendine alnca, bu can skc
sorun kznn diiniinii glgede brakan bir ok oldu. "
Her al cmlesi farkl bir tat ierir. teki Diiiin, kadns bir s
lupla ve William F. Nolan'n Pop-Op Oyunu adl yapt erkeksi bir s
lupla alr ama her ikisi de merak duygusunu kamlamaktadr. yk
boyunca, fina) sahnesinde baarl bir bi_imde zmlenen temel
atma sryor. Pop-Op Oyunu ' nda kahramann yalaomaktan do
lay zg oluU ve yapnan her deneyim, gereklerin ortaya kmas,
sembolst bir tavrla gsteriliyor. Florence Engel Randali'n lk ok adl
yaptndaki huysuz koca, 23 Eyll'deki gndnm (equinox) ile yaz
nasl bitmeye balarsa, o da erkeklik gcnn biteceini sanyor ve bu

125
korkuyu yayor. Sonbaharn ilk souu yaz sporlarnn, elencelerinin
ve scaklnn bitmesi iin tehditte bulunur. Erkek de bunalma girer.
Fina! sahnesinde ise kars ok neelidir.
Kocama baktm ve ok sessizce, "Sen bize gndnmnn gerek bir
tanmn yapmadn, " dedim.
Onun kafas karjkt. "Yazn sonudur. Herkes bunu b"li1; " dedi.
"Gece ve gndzn ejit olduu zamandr, " dedim. "Bir mevsim biter
ama dier bajlar. "
11h, bu ne demek?" dedi.
Elinin tersini yanama srd ve havann souk olduu o af(jam tm
kap ve pencereleri kapad. Yumuiak bir slk alaak, ateji canlandrd.
Ralph Momery'nin, Bir Kz Yirni Bejinde Olunca adl yaptnda
eyrek yzyl yaayan Jane'in, yirmi bqinci ya gnnde yallk duy
gusuyla bunalma girdii anlatlr. Yapn koridoru boyunca, ona kapal
olan kaplar, gen kzlara ak olacaktr. zellikle ak olduu Matt'in,
onu aka bandan savmasndan bu yana byle dnmektedir. Jane,
akna karlk gremedii iin hala ac ekerken, Charlie'den gelen
davetleri geri evirmeyi srdrr. Fina! sahnesinde onu ihmal eden
Matt ile yapt souk telefon konumasnn ardndan, ona itenlikli
davranan Charlie ile akam yemeine kmay kabul eder.
"Sam taramam iin bir dakika izin verir misiniz?" Banyoda, ayna
daki yz ifadesine dikkatle bakt. Eer yajam bir koridorsa, orada ok kap
var. rnein, onun geleceine alan bir kap. Ama onu kanal tutuyor.
Gen dner ve oturna odasndaki mumlar sndrr.
"Bir dilek tuttm mu?" diye sorar Charlie.
"Sanrm. "
Charlie ona kapy aar ve Jane onunla birlikte olduu zamanlarda
mutlu kahkahalar atarkenki haliyle bulur kendini.
Her yknn fina! sahnesinin, dmn zld blm
oluturmasna karn, genellikle sevimli ve yumuak yklerden ok,
gereki ve derin yklerde byle bir durum sz konusudur. Ayrca,
yknn geliimine ve biimlendi iliine gre, e son sahne inandrc
bir srpriz olarak dzenlenebilir ama gerekte bu beklenmedik bir ey
olmaldr. Tm sahneler iin gerekli olan eler; keskin ve snrlar
iyi belirlenmi karakterler, olay rgs, yer, zaman ve duygusal bir

126
tondur. Bir ykde ne kadar sahne olmal? Bunun kesin bir says ola
maz. Kqke her bin szck iin bir sahne olsa ama orada set numaras
olmaz. Ama bu, ykdeki eyleme bal. Erkek yazarlarn ykleri, ka
dn yazariara gre genellikle daha fazla eylemi ve sahneyi sever. Ama
sahnelerin says ve uzunluu sorun deildir. Eylemler aras ztlk ve
karakterler aras ilikiler balangtan sona doru olmaldr.

127
YKDE DOGRU B AKI Al SINI SEMEK

LOUISE BOGGES

Bir editr olduunuzu dnn. Bir yk karalamas aldnz ve

okuyorsunuz:
Kk grup, havaalannn bekleme salonunda dank bir iekilde du
ruyordu. janice niin gerek h islerini aa vuracak kadar aptal olduunu
merak ediyordu. Paulfotorafmakinesinin merceindeki tozu sildi ve evli
fiini bozan adamdan kurtulabilmeyi di/edi. Bir aktris olan Lee reklamda
griinmezse, bir basn yesi olarak jinin bitti"ne dair kayglanndan sz
etti.
Bir yk, hareketi ynlendiren karaktere aittir. Bu rnekte yazar bir
paragrafta farkl karakterin zihinlerinin iinde ve dnda gezinmi
tir ve sadece belirsizlik!karklk yaratmtr. Siz de editr gibi byk
olaslkla okumay burada brakrdnz. Ama editrler, her gn bak
asna dair temel teknii bilmeyen yazarlarn yklerini alrlar. Bak
as, yknn hareketini gelitirmeye baladnz duygusal odaktr.
Nesnel bak as yalnzca karakterlerin zihnine girmeden, gerekleri
duygusal olmayan bir ekilde aktarr. Ksa bir yk gl bir duygusal
lk gerektiriyorsa, znel bak asyla yazlr.
Bir ykde znel bir bak amnda, bir ya da daha fazla karakterin
dncelerini okuyucuyla paylarsnz. Bir karakterin ne dnd
n ve ne hissettiini bilerek, okuyucu bu kiiyle zdelqir ve yknn
akna katlr. yky yanstnakta kullandnz karakter, bak as
karakteridir. Setiiniz znel bak as tarz duygunun miktarn ve
dramatik srekliliin derecesini belirler. yk tek ve esas karakterin
bak asndan yazlr.

I) Tek Esas Karakter

Esas karakteri bak as olarak seerseniz, dierlerinin zihinlerine
girmezsiniz. O, tek bana yknn duygusal renklendirmesini verir.
Okuyucunun karakterle zdelemesine balayabilmesi iin karakterin

128
bak asn hemen tantn. George R. Clay'in Ladies Home Journal
dergisinde yaymlanan "Bird in The Hand" adl yksne bakalm.
O asansrden henz inmjken ailesinin dairesindeki telefonun almaya
bajlamas yle hesapszcayd ki, bir an iin hareket etmekten korkarak dur
du. Dn akJamst New Haven'dan geldiinden ben, iinde bir jeylerin
yanl gideceine dair bir nsezi vard. Leslie, treni karacakt ya da hafta
sonunu karmakarilk edecekti.
Bak as karakterinin ismini bilmezseniz bile, skntsn hisse
dersiniz ve olaylarn onun iin iyi gitmesini istersiniz.
Bak as karakterini tanttktan ve okuyucuyu yakaladktan son
ra, deimez biimde "grd", "duydu" ve bunun gibi bir ifade ile ba
k asn tekrar kurarak yky datmayn. Okuyucunun, yknn
bak asn hatrlatacak bir eye ihtiyac yoktur. Bak asnn iine
admn atmtr ve btn tepkilerin karaktere ait olduunu bilir. Ama
bir istisna vardr: Eer olaysz ve eylemsiz geen bir ya da daha ok
paragrafnz varsa, okuyucuya bazen "dnd", "karar verdi" diye
hatriatmanz gerekir.
Yukarda alntlanar rnek nc tekil kiinin bak asn temsil
eder. nc tekil kiiyi seerseniz, onun dncelerini ifade etmek
iin "o" zamirini kullanmalsnz. Nadiren, bak as karakterinin f
kirlerinde nemli bir geree dikkat ekmek istersiniz. Sadece bu zel
durum iin, onun birinci tekil ahs gibi dnmesine izin verebilirsi
niz, ama bu ifadenin etrafna kesme ipreti koymal ve "dnd" veya
"neden oldu" eklinde snrlandrmalsnz.
Tek esas karakter bak as kolaylkla birinci ve nc tekil a
hsa uyarlanabilir. Birinci kiiyi seerseniz, dnceler ve hareketler
birinci tekil ahs zamiri ile ifade edilir. Modern Romances taki "Thou
'

Shalt Not K.ill"den U rnei ele alalm:

O parlak Pazar sabah, Dick'le kilisede otururken babamn vaazn
dinledim. Zihnim ikimizin de kazanamayaca ve kaybetmenin bedelini
deyemeyeceimiz dncesiyle doluydu.
Birinci tekil ahs m, nc tekil ahs m kullanacanz karakte
rinize ve tercihinize baldr. Genellikle birinci tekil ahs daha sami
mi bir bireyin resmini verirken, nc tekil phs daha muhafazakar/
korumacdr. Bak anz doruysa, tek yapmanz gereken zamiri

129
deitirmektir. rnein, George Clay'in yksnn birinci tekil kiiye
evrilmi biimi aadadr:
Asansrden henz inmjken ailemin dairesindeki telefonun al o
kadar hesapszcayd ki, hareket etmekten korkarak durdum.
Yeni balayan bir yazarsanz, okuyucuya hzl bir kimlik sunduu
iin bir sreklilik salayan ve karakter gelitirmeyi yknn konusu
kadar kolaylatran tek esas karakter bak asn tercih edin.

II) Tek Yan Karakter

Baz yklerde, yazar esas karakter hakknda tek yan karakterin
bak asyla yazar.
Esas karakter sevimsiz olduunda ve kt bir okuyucu zdelq
mesi sunduunda, hikaye aniatcs veya gzlemci kullann. Bazen
bir ykde altyap okuyucunun zihninde yan karakterler araclyla
daha iyi yansr. Ayrca ayn karakterle bir dizi yk planlyorsanz, yan
karakter bak as tercih edilebilir. Yeni esas karakterler tantmak,
blmlerin devam etmesini salar. Will Standon'n Redbook adl ki
tabndaki "The Cookie Rebellion" adl ykde esas karakter yknn
tm sahnelerinde bulunmaz. Bu nedenle bir yan karakter bak as
gerekir.
ounlukla olduu gibi, nemsiz bir sz sorunu balatt. Aile masa
dayd ve tatl olarak donduma ve kurabiye yiyorduk.
Babam, "ocukken rafta ekmek kutusunun yannda byk bir kura
biye kavanozu olduunu hatrlyorum. Buras okuldan sonra gittiimiz
yerdi. Yanmzda ka tane arkadamz olduu fark etmezdi. Ktrabiye
kavanozmun her zaman dolu olduunu bi/irdik, " dedi.
Annem "Gerekten mi?" diye sordu.
Bu rnekte ne anne, ne de baba tm sahnelerde vardr. Ama ocuk
btn eylemlerde grlr. Yazarn bak as ve esas karakter arasnda
hemen yakn iliki kurduuna dikkat edin. Mmknse gzlemciyi ve
anakarakteri ayn cinsiyetten sein. Bu okuyucu zdqlemesini kolay
latrr.
Bu tr bak asnda, anlatc temel karakterin sorununa katlr.
Temel karakterin eylem iin kararlarn zetler ve karakterin deiimi
ni temelde ifade edildii ekilde sunar.

1 30
 Gzlemci bak asnn bir eidi de ima edilen anlatcdr. Yazar
okuyucunun ykdeki grevini varsayar ama asla onu bir kii zamiri
ile kiilqtirmez. Eylemi ilikilendirir ve duygusal tepkileri bak as
olarak kurar. Bu ima edilen anlatcnn salad duygusal bir renklen
dirmedir ve nesnel bak as deildir.
Elizabeth Spencer'in, Mc Calls ta yaymlanan "These Bufads"da
'

bu eit bir bak as kullanr. Duygusal tepkiler araclyla ve muh

temelen bir okul balants ile anlatc topluluktaki "yal anlatc" (old
timer) haline geliyor.
Yksek, yerden ok yukarda, genii, gkYzyle dolu pencereler vard .
ocuun boi ve belli bir uzakla mhlanmi gzle-i vard. Kk insan
larn biiyk problemle-ini zmekten, salarndaki kurdeleleri, ar"tmetik
devlerini, el yazlarn, dincele-i dze/tmekten Bayan Jackson 'n zihni
boi ve uyku/uydu. imdi sessizlik vard.
Byk, hantal bina sessizlik/e, snmi ocaklarla, tabandan yukarya
serinleyen biiyk kutu gibi odalarla, topuun etrafna yerleien soukla do
luydu. Bayan ]ackson, orada herkes gittikten sonra, bir Buford'la olduu
iin veya iinde Bufordlar olduu iin bu yl en kt notu ald fikr"ne
vard.
Bu hikayeyi birinin anlattn hissediyorsunuz ama anlatcy
niteleyecek bir zamir yok. Bu qit bak asyla yazmann zorluu ka
rakterlerden herhangi birinin zihnine girmeyi engellemesidir. Birka
cmlelik bir istisna ile, bu yknn yazar "ima edilen anlatc bak
asn" srdrmtr.

III) ok Ynl Baki As

Btn karakterlerin zihnine giren ve onlarn dncelerini oku
yan, her eyi bilen bak as, gnmz yklerinde seyrek olarak
grlmektedir. Bir yk ortalama be bin szcktr. Bak asn bir
karakterden dierine aktardnzda, yknn konusundan ve karak
ter geliiminden ok fazla szck alm olursunuz. Bu yzden ok
ynl bak as romana daha uygundur.
Bazen, ayn sorunun iinde yer alan iki esas karakterin bak ala
rndan yazlan bir yk qitli dergilerde yer alabilir. Bu iki karakter bir
btnc zmn kqfne doru ayn anda hareket ederler ve birbirle-

131
rini kqfederler. Ksacas, farkl ynlerden gelen/ kaynaklanan ve ortak
sonuta biten iki farkl yk izginiz iyi bir rnektir.
Aadaki yknn ilk iki paragraf da bu iki karakteri bir araya
getiren olay anlatr. Kk bir ocuk annesinin dikkatsizlii sonucu
kaybolur. Bir muhabir olan Tony Lewis anneyle, "Marangoz Kadn"la
rportaj yapmakla grevlendirilir. Bak asn ilk o alr ve okuyucu
onun yksn renir.
1ony Lewis basn kart rzgarla skpmlm bir ekilde arabasn
srd ve daireye girmeden nce etrafna baknd.
Tony, "marangoz kadn"la rportaja balayana kadar bak asn
korur/yrtr. Bak asnn ilk uzun geii burada.
"Bana bandan beri neler olduunu aniatmanz istiyornm, " dedi.
"Bitinceye kadar sana soru sormayacan ve sznz kesmeyeceim,
ama eer sizi rahatsz etmezse notlar alacam. "
aynn soumaya brakp, gzlerini uzakta tutma abas ile kapy
izleyerek sandalyesinin ucunda oturuyordu. Bir sre sonra ifadesiz ve l
bir sesle balad kontmas, hatrladka canlanarak srd.
"Otobste balad, " dedi. "Otobiis yirmi be dakika ge kald. Her
sabah, 5:1 O otobsne Stratton Soka 'ndan, Profesr lllingwood'un evin
deki iini bitirdikten sonra biniyorum. Bana genellikle ge saate kadar
almam sylyor ama ben ona bunun mmkn olmadn sylemek
zorunda kalyorum ... "
Yiiziincii kez, o leden sonrann l er admn, l er ayrntsn kafasnda
bir kez daha canlandrmaya balad.
Tony, okuyucu iin kadn betimler. Sonra "marangoz kadn" y
ksn anlatmaya balar. Sonraki paragraf onun bak asyla verilir.
Bak as.n elinde tutar ve yksn anlatr. Yazar yk bitene kadar
bak asn, iki temel karakter arasnda el deitirir.
Yeni balayanlar iin iki bak as zordur, nk okuyucunun
zdelqmesini bler, ak kesintiye uratr ve gerilimi zayflatr.
Karakterleri bile oluturmad., ykden szckler alar. Gertrude
Schweizer gibi deneyimli bir yazar deilseniz ve bu zorluklarn ste
sinden nasl gelecein izi bilmiyorsanz, bu tr bak asn deneme
yn. z.lenecek en iyi kural, kazandnzdan ok kaybettiiniz srece

1 32
bak asn deitirmemektir. Daha zorlarn denemeden nce, tek
esas karakter bak asn gelitirin.
Bak asn gelitirmenin tek yolu znel bak alar tiplerini
bilmektir. yknzdeki bak as iin en iyi karakteri semeyi
renmelisiniz. Baz deneyimli yazarlar bir ykde tasarlanm karak
terleri seerler ve her birinin bak asndan bir ok paragraf yazarlar.
Szckler bir karakterin bak as iin hzlca aktnda, karakter
seilmitir. Ama deneyimsiz yazar genellikle deneyimli yazarlarn
doru bak as karakteri iin gelitirdikleri bu sezgisel algy geli
tirememilerdir.
Bak asn semenin baz baka yollar vardr. ou yk tek
esas karakterin bak asndan yazld iin, Lawrence \Villiams'n
Good Housekeeping'de yaymlanan The Teasure ndak.i konuyu zet
'

leyelim, bylece Marcy'ye bak as testinden nasl alt puan verdiini

grebilirsiniz.
Marcy, ehliyet iin birform do/dururken, belirli olmayan ok sayda ,ey
yaptn anlatmak iin fazladan bir k!tda ihtiyac olmayan bir ev kadn
gibi hissetti kendini. Bir emlak olan kocas Tim, Marcy 'den ertesi akJam
baz zengin alclar iin bir yemek hazrlamasn iste: Mmkn olan en
iyi yemei hazrlamaya, kocasnn onun yaptklarna gerekten hayranlk
duymasna ve kocasnn sat,nda kk bir rol oynamaya karar veri:
Ertesi gn art arda gelen sorunlar Marcy'nin kar,sna kar. ocuklar
,iitm,lerdir ve Marcy onlar yataa yatr: Araba al,maz ve onu tamir
etmesi iin bir istasyon ayar/ar. Evi temizle; tamirciyle ama,r makine
sinin tamir creti zerinde tart,r. Et almak iin markete gider ve kk
Tim 'in Sir Galahad kostm zerine fikrini soran retmeni ile kar,la,r.
ocuu bundan balsetmemjtir.
Bak as karakterinizi semenin en iyi yolu, onun ykde gerek
letirecei kesin ilevleri bilmektir. Bir veya daha ok karakterin bu i
levleri yerine getirmesine ramen, sadece bak as btn alt kiinin
zelliklerini (specifcations) karlar. Marcy'in bu ilevleri yerine geti
rip getirmediini kontrol ederken, ykiinn zetini aklnzda tutun.

I) Duygu
Bak as karakteri ak/sevgi, poplerite/poplerlik veya takdir
iin duyulan derin alk veya zlemi karlar. Bu karakterin zlemini

133
gidermeye almas dramatik, gizemli, romantik veya mizahi baskn
duygularn oluumunu salar.
Bir ev kadn olan Marcy, kocasnn onu dekoratr Adeila'y be
endii kadar beenmesini ister. Gzel bir akam yemei hazrlaya
bilmek ve kocasna evlerin satmnda yardm edebilmek iin, art arda
beklenmedik sorunlar zmek zorundadr. Bir ev kadnnn bana ge
lebilecek her eyi gsterirken, yky hafif mizahi bir duygu ile verir.
Bylece baskn duyguyu salayan karakteri, okuyucuya yanstabil
meyi umarak seersiniz.

Il) atj,ma
Bak as yknn atmasn oluturur. atma, bak as
karakterinin zelliklerinden, sorundan ve onu zme abalarndan,
yan karakterlerden ve ortamdan gelir. Bylece en bask yapan soruna,
en derin isel atmaya ve altyapnn dier karakterleriyle en dsal
mcadeleye sahip olan karakteri seersiniz.
Marcy, kocasnn kendini beenmedii gibi bir yanl kanya sahip
tir. Sorunu, kocasnn onu doru kta grmesini salayacak bir ey
yapmaktr. Kocasnn mterileri iin zel bir akam yemei hazrla
yabileceini ve Adeila'ya -dekoratre- bir ev kadnnn nemli bir ey
yapabileceini gstermektir. Kocas, Adeila'y verek karakter atma
sn artrr. Kars, Adeila gibi olmak iin mcadele eder, ama evi idare
etmeye almaktan gelen sorunlar ortal kantrmaya devam eder.
Yemei hazrlamadan nce, her ev kadnnn karlat sorunlar z
melidir. Sonuta Marcy atmay oluturur.

III) Gerilim
Bak as karakteri yknn tm anlarnda sahnede sorunlan
zmeye abalayarak gerilimi salar. Bu esas karakterin verdii karar
lar yeni sorunlar retmelidir. Yeni dmlere yol aan kararlan vermek
iin gerek durum hakknda en az dzeyde bilgiye sahip olmaldr.
ok fazla bilen bak as karakteri yazan okuyucudan baz ger
ekleri saklayarak, ona ;ianet etmesine/hile yapmasna neden olur.
Okur, yazann bak as karakterinin bildii her eyi onunla payla
mamas sonucunda fke duyar veya pknlk yaar. Sonu 'hatal geri
lim'dir. Gerilim, "bak as karakteri sorunu zebilecek m i ? " deil,

1 34
'

"doru zme nasl ulalr?" sorunudur. Marcy, her an sahnededir
ve kocasnn ilerinde okbyk bir rol oynadnn farknda deildir.
Mterileri iin zel bir akam yemei planladnda, art arda kk
sorunlar zmesi gerekir. Okuyucu onun yemei zamannda hazrla
yp hazrlayamayacan merak eder. Kimse yemekle ilgili grnme
diinde, okuyucu Marcy'nin baprsz olup olmadn ve bir karakter
olarak ayn karanlk an yaayp yapmadn merak eder. Ama ertesi
sabah lisans formu Tim'e, Marcy'ye onu ne kadar beendiini syleme
imkan verir. Bylece Marcy kesinlikle yknn gerilimini tar.

IV) Okuyucu zdqlejmesi

Bak as okura en hzl ve en gl zdelqimi sunmaldr. By
lece okur yknn akn saptayacaktr.
Marcy, bu dergiyi okuyan kadnlar iin mkemmel bir kimliktir.
Pek ok kadnn hayatnda Adeila vardr. Kesinlikle hibir anne ev
ve aile ile .ilgili her eyin birbirine karmad bir ey yapmamtr.
Kadnlar bask altnda akam yemei hazrlamann gerginlik verici
duygusuyla zdqleebilirler. Daha da tesi, hibir kadn ailesi iin
tm yaptklannn "ev kadn" ifadesiyle paketlenmesini istemez. Baka
hibir karakter bu piyasada Marcy'nin sunduu gl okur zdele
mesn sunamaz.

V) Yazann Mesaj
Bak as karakteri, konu (plot) boyunca yazarn iletisini (mesaj
n) okuyucuya gelitirmelidir. Bu karakter yknn sonucunda en ok
kazanacak ya da kaybedecek olandr ve inanlr bir deiim gsterme
lidir. Deiim bir yanl anlamann stesinden gelmek veya temelde
iyi olan karakterin kr noktasn d oru odaa getirmektir. Bu deiimi
yknn sonunda bir tema, diyalog veya drce salayabilir.
Marcy'nin mutluluu Tim'in onun yaptklarn takdir etmesine
baldr. Marcy, Tim'in her gn imkansz hapran ve bunu kolay gs
teren bir sihirbaz hakkndaki a:Jamalarn duyduunda, her gn aile
ilerinin przszce ilerlemesi iin yaptklarn Tim'in bilmediini ve
takdir etmediini dnmekle yanldn anlar. Marcy kocas hakkn
daki yanl fikrini deitirir ve temay fikirlerinde zetler.

135
 Bylece Marcy'nin ev kadn hissini bir sihirbaz oluuyla deitir
mesi, yazarn mesajdr.

VI) Yetenek
Bak as karakterinin sorunu zme yetenei vardr. Yazar,
Marcy'i art arda sorunlar zerken ve yemei tam vaktinde hazrlama
y baarrken gsterir. Kesinlikle, ncelikle hangi sorunu ele alacana
karar verir ve doru eylemi yapmakta tereddt etmez. Kendisini bir ev
temizlikisi, iek dzenleyicisi, a, hemire, terzi, aratrmac, diplo
mat ve ev kadnlyla rten dier tm mesleklerde gsterir.
yknzdeki her karaktere bu alt puan testini verin. En iyi per
formans gsteren sizin bak as karakteriniz olmaldr.
Yazmak bir gsteri idir. Bak asnn nasl davrandn, ko
nutuunu ve dndn, dierlerinin ona nasl tepki verdii ile
gsterirseniz, okur, bak as karakterini, siz onu ardnzda da
grecektir. Karakterize etmek iin bir belge veya yazarn ifadesi kt
aralardr ve kesinlikle kanlmaldr.
Yazar, Marcy'i zamann gnlk sorunlar zmeye harcayan ama
kocasnn byk bir iin yardmcs Adeila'ya yapt gibi kendisini
de takdir etmesini zleyen bir ev kadn olarak yanstr.

i) Eylemle
Bak as karakteri eylemde bulunduka kiiliini aa vurur.
atmasz bir eylem bunu daha az aa vurur, bu nedenle onu bask
altna koyun. Yazar burada Marcy'yi gnlk sorunlarn zen bir k
olarak gsteriyor.
A raba tamir edildikten, ocuklar yataa yatrldktan ve ev az ok te
mizlendikten sonra, tamirci ile krk bq dakika merhametsizce amatr ma
kinesi zerine tarttk. H/illi nemli yemei dnecek vaktim olmad .
ii) Diyalogla
Diyalog bak as karakterini okuyucu iin canl yapar. Diyalo
gun her satr karakterize edilmeli veya karakterin yanstlan resmi ile
karakterin iinde vlmaldr. Marcy markette olunun retmeni ile
karlar. retmen kostmn trene uyup uymadn sorar. Marcy
tren hakknda hibir ey bilmez ama bunu retmenin bilmesine izin
verecek biri deildir.

1 36
 "Oo, :fU jlen. " Maazann bezelyelen"ni siniriice alvenj antasna
tktm. len hakknda daha nce hibir ey duymamm. "Birlikte gel
mek. zelliktc u ksm. Tommy ok ak deildi. "
Buradaki diyalogda tekrar Marcy'nin umulmayann mcadelesini
verebildii grlmektedir.

iii) Dncelerle
Bak as karakteri dikkatlice dncelerini ve tepkilerini okuyu
cuya bir sr verir gibi syler ve tersini yaparsa, okura bunun nedenini
sylemelidir. Onceler okura giden bir hattr, bu yzden bak as
karakteri dier karakteriere ve d urumlara olan tepkisini paylamah,
doru eylemin seimi konusunda tartmal, ama zellikle isel at
may kendisine saklamaldr.
Tim, Marcy'ye Adeila'nin bir tantm zerinde nasl kendi kendine
altn anlatr ve onun ne kadar harika olduu hakknda yorumda
bulunur. Marcy, Adeila'ya olan kskanln aa vurur.
Hayr, sannm, hi vazgemeyeceim, bilinli deil. Ama, srekli
dlanacakfaialanacak olduun ve alacan gereini kabul ediyorum.
Baka :[eyler yapabilirsin, nemsiz jeyle; tamamen umutsuz jeyler, ama
-sonunda-fark edilmeyen, beklenen jeyler.
Yine, Marcy, Adeila'yla kendisini karlatrarak kendisini deersiz
grr.

iv) Dierlen"nin Tepkileriyle

Bak as karakteri yldzdr, bu yzden onu dier karakterlerin
tepkileriyle gsterirsiniz. Marcy, bir sihirbaz hileler yapan biri olarak
tanmlar ama Tim onu dzeltir. Bunu yaparak Marcy'yi gerekten
olduu gibi gsterir.
"Onlar sadece hileler gibi griin: Marcy, sen her gn imkansz yapan
ve bunu kolay gsteren bir sihirbazsn. Senin yaptn ite bu. "
Bylece yazar Marcy'nin gerek imajn size verir. Tek bir kez bile
yazar, karakterlerden herLngi birini tantmak iin yazar ifadesi veya
belge kullanmaz.
Bak as karakterinizin net bir zihinsel resmine sahip olduu
nuzda, btn aralar kullanarak birka paragraf yazn ve yanstmak

137
istediiniz karakterin grntsnn bir ksmn veya tmn gsterip
gstermediini grn.
Eer doru biimde bir znel bak as ve bakt as karakten"nin
alt ilevini en iyi gerekletiren karakteri seerseniz, bak as tekni
ini renmisinizdir.

1 38
KARAKTER OLUTURMA
 HO B R KARAK TER YARA TMAK

JAME S HILTON

Bazen kendi kendime bir yazarn romanda nasl ho bir karakter

yarattn sorduumda, en kt olaslkla ilk cevabm U oluyor: Eline
kat ve kalem aldktan sonra ya da yaz makinasnn bana oturduk
tan sonra, "ben ho bir karakter yaratacam" demek.
Bir sorun olarak, sanatsal yaratm sreci bir gizdir. Hatta bir ya
ratc olan G. K. Chesteron bir zamanlar, gerekliin nasl meydana
geldiini ve bilginin onu nasl yeniden yarattn, bu iki durum ara
sndaki btn farklar sylemiti. Sanat gereklii yalnzca bilir; bir
kural olarak, onlarn nasl meydana geldiini bilip bilmediine bak
maz. Eletirmenlere, yorumculara, kendi biyografisini yazanlara da
(beendii birine rastlasa bari) bakmaz ama Lord Balfour'un ngiliz
parlamentosundaki aklamasn hznle anmsarm: "Baylar, size
sert aklamalarda bulunduum zaman zlmediimi inkar etmiyo
rum, ama benimle ilgili dedikodular duyduum zaman biraz mutsuz
olduumu itiraf etmeliyim."
Ka yazar hayranlarnn onun karakterlerine hayranlklarn ak
ladklarnda ya da bir profesr onun yazma yntemi zerine bilgi bi
imde konferans verirken benzer zntye kaplr! Ben bir zamanlar
byle bir profesr tanntn; kara tahtaya byleyici izelgeler izdi,
birisinden sz ederek (sanrm o Conrad'd) kuzey-dou kesinden
konusunu anlatt. Bu konu biz rencilerin edebiyat rnlerimizi
gelitirebileceimiz doru kede ancak kendi kendimize sahip olabi
leceimiz bir ahlak dersiydi. Profesrn yine de salkl olan nerileri,
hibir zaman Conrad gibi yaznay istemediimden, benim iin olduk
a pheliydi.
Yaznada yalnzca yetenein, mmkn old uu kadar etkili ve basit
baz ykler anlatmak ya da bir eyler sylemek iin, baz zelliklere
sahip olmak olduunu biliyorum. En iyisi olmasa da, Alice Harikalar

141
Diyannda'daki ataszn anmsayabiliriz: "Sen duygularna ve derin
liklerine bakarsan, onlar da kendilerine bakarlar. "
Biim gelierek srerken, eer bir cmle istediim bir dnceyi
yanstrsa, ortaya bir ey koymu birisi olarak doyuma ulatm demek
tir. artc grnt ve ses ya da allmam szckler kullanarak oku
ru rkten, szlk kullanmak zorunda brakan, okurun beynini ar
zorlad iin ne okuduunu doru drst anlayamadndan zppe
lik duygusu uyandran biimleri sevmem. "Entrika" fiili gibi "ilgin"
ve "emmek" arasndaki anlamn glgesinde gereksinim duyduum bir
tanm getiren baz szckleri, dilde arlktan yana olanlarn kar kp
kmadkianna ya da salam olup olmadkianna aldn etmeksizin
kullanmaya hazrm.
Karakter yaratmann kolay taklit edilemez ve kolay renilemez
eylerden biri olduunu dnyorum. Elbette herkes, doal malze
melerin karmyla bir manken yapabilir ve zerine onu aklayan
etiketler yaptrabilir. Baz ok baarl yazarlar, "karakter" szc
nn ikinci anlamnn karakter yaratma anlamna geldiini belirttiler
ve topluma bu anlay yansttlar. Oysa bizim kabul ettiimiz ve on
lara biraz tuhaf gelen yaklam Udur: Bir nsan bir "karakter"dir. Her
sahne sanats, ilgin bir karakteri oynamann, senin ya da benim gibi
sradan birini oynamaktan daha kolay olmadn bilir. Ayrca birok
oyuncu, gerekte kendilerini rkten karakterlerle halkn nasl kaza
.
nldn bilir. Dalice bir yara tm, bir karakter olmal ve bincik olmal.
Ayrca merkezi stma sistemi ve harici aydnlatma zelliklerine de
sahip olmal. Sir Walter Scott romanlarnda birok nemli kahraman
olutururken, genellikle salarndan balar ve topuklarnda bitirir. El
biselerin ve d grnn batan sona btn bir dkmn yapmas,
anlatt insanlarla hi karlamam olmanza karn, onlarn var
olduunu ve sizinle ayn elbiseleri giydiini hissetmenizin mmkn
olabileceinin sonucudur. Ama Dostoyevski ya da Dickens size bir
karakteri anlattklar zaman, ka pa l gzlerinizle onlar tandnz
.. issedersiniz. "Ak mavi gzlen, dz salan, biraz ne .:ilmj omuzlan
vard ve eski bir elbise giyiyordu " (bu cmle sanrm Morley'in bir roma
nnda geiyordu) ile "onun diiiinceleri, daha dorusu her eyi gzleriydi
ve tamamen onla-d " arasnda fark vardr. Ltfen bu cmleleri model

142
olarak almaynz; sadece iyi bir yazarn sizi mutlu etmek, gelitirmek
ve bilgilendirmek adna, bir ormanda yere den bir yapran size do
ru gelmesi iin nasl frdne bir rnektir.
imdiye kadar, iyi bir karakterin nasl yaratlaca konusuyla ilgili
sorulardan katm grdnz. Ak sylemek gerekirse, bilmiyorum.
Eer basite ve grltsz patrtsz anlatmak iin bir yknz varsa,
karakterlerin bazlar ho olabilir, bazlar olmaz; onlar zor yaratabi
lirsiniz. Ama bazen yknz bitirdikten sonra nce sizin kalbinizde,
daha sonra da okurlarnzin kalbinde nlarlar.
nsanlar sevmeye eilimlidirler; hepimiz yleyiz; iyilie hayranlk
duymak, insann doasnda vardr. Hayranlmz, znde, bir sezgi
olarak keskindir. Sezgilerinize dokunduu zaman onlara ve aniataca
nz yklerin sevilen ykler olmasna ans verin. Ama ona dokun
mak iin bir forml yoksa, inann bana kurmacann szckleri ho ka
rakterlerle yklenecek Sezgilerin d uyarllk kadar gizemli olmas bir
gerektir. Hi kimsenin sevrneyecei rnler ortaya karma pahasna,
sevilebilir karakterler yaratmay deneyin. Ancak, bir yazann kafasnda
ki karakterleri yaratmas gerektiini ve mmknse ho olmalarna izin
vermesini nerrm.

1 43
 DZENCiLER 1 Sevgi zel

"Bir bilebilsek arkadam yarn olacaklar, kim bilir neler bekliyor bizi.
Hadi cann skma, ben yine ararm seni, hoakal!"
Nuri telefonla konuurken, orta, ortak kullandklar odaya girdi.
Masasna gemedi, nndeki mein koltua yayld. imanlktan iki
baca kavumuyordu. Ayaklarnn yalnzca topuklar yere deiyor, ayak
kablarnn burnu arasnda yz seksen derecelik bir ac oluuyordu. N u
ri'nin, kiminle konutuunu bilmeden, son szlerini yakalamt, tombul
ellerinden birini savurarak,
"Tek bildiim, hibir ey bilmediimdir," dedi.
Kendi sz, kendisinin houna gitmi olmal ki, son szcnden
sonra gevrek glyle noktay koydu.
"Bravo Hamza, senin azndan duyduum en doru sz bu. Kim
biliyor musun?"
"Kimin olacak, sa olsun babamn. Hep syler... "
"Ho geldin o zaman Sokrat'n olu."
"Ne diyorsun lan, kimmi bu Sokrat? ok kr anamz babamz belli
olum!"
"Sen Sokrat'n kim olduunu bilmiyor musun?"
"Bana yaktrdna gre, iyi bir adam olmad belli."
"Yine alnganln stnde ... Gerekten Sokrat'n kim olduunu bil-
miyor musun?"
" Nuri ben herkesi tanmak zorunda mym?"
"Deilsin de, bu adamn adn ilk kez duymu olamazsn."
" Niye?"
"Senin meslein ne?"
"Hukuk mezunuyum, bilmiyor musun hyar? Snf arkadam deilsin
sanki. .. "

"Hamza, lkemizin senin gibi hukukulara yle gereksinimi var ki ...

Sen nasl okudun lan?"
"Unuttun mu? Binbir zveriyle senin baban okuttu ya!"

(*) SeYgi zel"in vukarda yer alan, "Dzenciler" adl yksnde, karakterler birbirlerine
gsterdikleri tepkilerle okuyucunun zihninde biirnlenmekredir. Anlatc, karakterleri
tanmamz iin tlziksel ve ruhsal zelliklerini dorudan aniatma abas gstermernekte,
ancak birbirlerinin yaklamlarna ve davranlarna gsterdikleri tepkilerle tannamz
salamaktadr.

144
 "f tersinden kalkmsn yine."
"Kapdan girdik, bir ift laf edelim, taklalm dedik, mesleini icra
etmeye baladn. Ukala!"
"Ooo, iki ortak muhabbeti koyulatrm yine ... Ne haber millet?"
"Gel Necati gel, abinin azndan bal damlyor bu sabah. Azck tak
lalm dedik ... "
Hamza, fkeyle ayaa kakt, masasna geerken,
"Ne biim taklma lan bu, her frsatta gagalyorsun olum! Senin gibi
kitap delisi deiliz diye gol atacak zaman kolluyorsun. Sokrat m mokrat
m, her ne zkkmsa, bilmek zorunda mym ben? iim bamdan akn
zaten ... Senin ii mii iplediin yok bakyorum . . . Benim km terlemese
bok dner bu irket."
"Yahu brakn fasulyenin faydalarn saymay, saat on bir... Zaman
geirmeyelim, memlekette i ok yapana. . . Nuri'ye bile i var bu lkede,
yapmasn bilirse... Bo verin imdi Sokrat', sonra konuun ... "
"ie bakn yahu, ortam beni Sakrat'n olu diye aalyor, kadn m
erkek mi. .. Drz m, fahie mi, ne boksa bu Sokrat denilen yaratk,
kardeim de bo ver diyor. Ne i yahu? Moral mi kalr insanda sabah
sabah ... "
"Hamza, Nuri... Kendinize gel i n ... Eliniz dedike dalamay brakn!
Azck da i konuun, son zamanlarda srekli tartyorsunuz."
"Kes lan," dedi Hamza kardeine, "hrsm senden alrm bak!"
"Eek kadar herif oldunuz, boyunuzca ocuklarnz var, hala her
yerde hrlayorsunuz ... ocuk deilsiniz ki, alaym sopann altna ito
luitler... "
birden, kapdan iki olunun dvtn sanp bararak giren
yal adama doru sei rttiler. Srayla elini ptler; o, bir koltua oturun
caya dein beklediler. Nuri,
"Kimsenin dvt dalat yok Hac Amca, Hamza ile tart
yorduk, Necati stmze geldi. O da ikimizi kavga ediyor sand," dedi
gl erek.
" iyi o zaman, kavga dv yoksa, syleyin bakalm az ekerli mi..."
Necati odann kapsndan ban uzatt, sekretere, hem kendisine,
hem de babasna kahve yapmasn syledikten sonra, bo koltuklardan
birine pufurdayarak oturdu. Bir babasna, bir abisine, "Hadi" der gibi
anlaml bak, Nuri'nin gznden kamad.
"ocuklar sylediniz mi Nuri'ye bugnk ihaleyi?"

145
 Necati iki elini yana aarak, "Ben sylemedim" dereesine ban
sallad.
"Sylememe frsat vermedi ki baba," dedi Hamza, "adama azck ta
klacak oldum, buldu yine dalga geilecek bir konu, tiye ald beni. Aklma
gelmiken sana soraym, tek bildiim hibir ey bilmediimdir, derdin
eskiden. Bu sz kimin baba, kimden dudun?"
"Bir yerde okumu olacam, belki de peygamber efendimizindir,
belki bakasnn ... "
"Nuri'ye sor baba, o her eyi bilir, bu sz babamdan duydum de
dim. Tuttu seni elin gavuruna benzetti."
"Hamza izmeyi atnn ... " diyerek ayaa kalkan Nuri'ye yal adam
eliyle otur iareti yapt. Sonra konuulanlar d uymam gibi,
"Olum saat ka oldu bak, ihale ikide. Hemen konualm da Necati
ile biz gidelim," dedi.
"Hac Amca, bu telan niye? Nereden kt bu ihale, ne ihalesi? Ne
den, hep yumurta kapya gelince haberi m oluyor?"
"Ne desen, ne sylesen haklsn Nuri. Benim eek spalar syleme
mi madem ben anlataym. Belediye ykl miktarda iekya istiyor. iha
leyle alacak, ramazanda yoksullara datacakm. Bize haber verenlerin
deyii, onlar da son anda karar vermiler. Geri sizin elinizde istenilen
miktarda ya yok, ama ben eski taniar arayp ii zdm. Ellerindeki
stoklar bize verecekler."
"Hac Amca, hani sen ticaretten elini eteini ekmitin?"
"Yanl anlama olum, size bir yararm dokunsun istedim. Yoksa sizin
ne yan z, ne kazancnz beni i lgilendirir. Benim keseme girecek deil ya,
buradan gelecek para... "
"Madem dnecek zamanm yok, yleyse ben de byle bir ihalede
youm, bu bir. ikincisi bu belediyenin hibir ihalesine girmem."
"Samalama Nuri," diye bard Hamza. "Tamam, bu irketin orta
sm. Ancak genel mdr de, hissedar da benim. Her ii yapmaya yetkim
var. istesem ruhun bile duymazd , ama senden sakl i yapmadm bugne
dek. Sevilirken sevildiini bil arkada!"
"Hamza yetkilerini kullan, istediin ie, istediin ihaleye gir arkada
m. Paran kadar konu demeye getiriyorsun, haklsn. Bana niye dan
yorsun o zaman, baksana ailece her eyi tasarlamsnz. Hayrl olsun
bol kazanlar!"
"Durun durun, birde bana ocuk dersiniz. ocuk yapmaz sizin yapt
nz be! Nuri Abi gereksiz yere alnganlk gsteriyorsun, Hamza Abi sen

146
de gereksiz yere ar konuuyorsun. Saat on ikiye geliyor, ok az zama
nmz var. H ibir kt, karmak yan olmayan bir ii dolatryorsunuz.
Oysa i, bize kalacak. Ben gerekli yerlerde yoklama yaptm. Ticaret bu,
iyi yapan ekmek yer."
"Necati, sen yoklama yaparken niye bizim haberimiz olmad?"
"Dn akam saatlerinde ayama takld bu i, babama, abime haber
verdim gece. Onlarda yeni rendi, ama sayende karacaz Nuri Abi."
"Karmayacaz Necati, sen davran bakalm. Teklif mektubumuzu
yazalm. Elbette kasaya girecek paradan Nuri de payna deni alacak,
belki o zaman teekkr eder."
"Bak Hamza, bu iten, kasaya girecek paradan kuru almayacama
ilikin her trl gvenceyi veririm size. Yalnz aramzdaki ortakln boku
kt, gryorsun. Sen ihaleni bitir de her eyi ak ak konualm. Ben
oktandr rahatsz m, herkes kendi yoluna gitsin artk."
. "Be yldr seninle ticaret yapmyor, ticaret oynuyoruz N uri. Ne ge
imsiz herifsin be! Her frsatta azma syorsun, eyvallah diyorum. u
nur yzl adama dua et, o tutmasa elimi kolumu ... "
"Dvecek misin Hamza? Baiarm ticaretine, karna zararna. . . G
zm a ld arkada . . . "
"Aaaa sen ok oluyorsun Nuri Abi," diyerek ayaa kalkan Necati'nin
kolunu tuttu babas.
"Otur lan! Sen de otur Nuri . . . Seni i ki olumdan ayrmadm bugne
dek ... iinizin orta falan deilim biliyorsun."
"Grnte yle Hac Amca ... Necati'yle senin paravan irketlerini
rendim geenlerde. Baba oul ihaleye katlp fiyat kracaksnz, tela
nz anladm. Ben youm dedim ya! istediinizi yapn, yarn da olunla
keiyi koyunu ayryorum."
"Nuri, ben seni olgun bir adam bilirdim, deli misin olum? Tkrm
m ihalesine, parasnn pulunun iine ... Seni ze ze edilecek kardan
kime ne hayr gelir? Bana kal rsa, cayalm. Smm be kuruun
iine ... Hamza! ... Necati! . . . Kapatn bu konuyu. zr dileyin N uri'den,
ocuk hakl ... Hadi sarln pn. Siz kardesiniz, byle tartmalar kar
deliin anndandr, ama birbirinize ar konumayn. Konu kapanmtr,
emrediyorum size, hadi kucaklan."
N uri; Hamza i le Necati'nin bu komutu bekliyormuasna stne
atlmalar na, srtn tplayarak kendisini kucaklamalarma bir anlam vere
medi. Daha iki dakika nce, babalarn ldrm birine bakar gibiydi ler.

1 47
 Hac, "Kalk Necati," dedi kk oluna, "madem bizim iimiz bitti,
kalk gidelim de bunlar da ilerine glerine baksnlar."
Hamza ile Nuri, masalarna geip oturdular. Bir sre konumadlar.
Hamza gazetelerle oyaland, Nuri bir dosyay fkeli fkeli kartrd, ara
dn bulamam olacak ki, alak sesle sekretere sylendi. Hamza, onun
ne aradn merak etmesine karn, sormad. Bugn yeterince pirelen
dirmiti zaten. Gnln almak istedi.
"Gelelim yine, sabahki konumuza... "
"ihaleye mi? Dorusu bu ii de, ok hevesliyken birden bo vermenizi
de hayra yormadm Hamza."
"Bo verdik ite, sen de bo ver. Uzatma... Babam hakl, hatalydk
biz. Girsek iyi olurdu, iyi para brakacakt nk, olmad ne yapalm ... "
"Hamza artma beni... nce afurdayarak yelkenleri atn, hi
sylenmeyecek szleri syledin. Sonra babann bir iaretiyle yelkenleri
indirip boynuma sarldn. Senin ekerin ykseldi sanrm."
"Benim ekerim yok ki. . . "
"Sana yle geliyor, sen bir hastaneye git de ekerine tuzuna baktr
arkadam."
"Yahu Nuri uzatma, ,zr d iledik ite. Ki md i bu sabah ki herif... Herif
mi, kar m? Neyse ... "
"Herif herif, belki onun babas da ya tccardr."
"Ge bakalll'l dalgan, yalanp da kna girsek, bugn sana yarana
mayacaz. i nsann babasnn ya tccar olmas ayp m?"
"Niye ayp olsun! Babas ya tccar olmayanlar utansn."
"Nuri ben Sokrat' da bo veriyorum bugn. ikimiz de ok yorulduk.
Aylardr it aya yemi gibi koturup duruyoruz. Ne dinlenme, ne elen
me . . . nmz bayram, var msn yine Antalya'ya gidelim? Ayn otelde
oluk ocuk, gzel bir bayram edelim. Syleyelim sekretere, hemen
yerimizi ayrtsn ha, ne dersin?"
cele etme dur... Sen geen yl ne otelden, ne Antalya'dan, ne de
benim takmdan hi honut kalmamtn."
"O nasl sz, senin eini bacm bilirim," dedikten sonra yutkundu
Hamza, kzarmt, "ocuklarn da kendiminkilerden ayrmam. Scaktan
bunalmtm yalnzca. Be yldzl bir otelden niye honut kalmayaym
Nuri?"
"Kendin sylemitin dnte."
"Halt etmitim. He de, yerimizi ayrtay m, az kald bayrama. Ne olur
he de Nuri, ne olur gidelim ... "

1 48
 N uri, onun bu srarna ard, yzne dikkatle bakarak,
"oluk ocua danmadan he diyemem, biliyorsun," dedi.
Hamza, arkadann damarna basmay denedi: "Bilmez miyim ne
hanm kyl olduunu ... Bir kez kabadaylk yap be! Onlar tatile gtr
yoruz daha ne istiyorlar? Benimkiler sevinten takla atarlar valla."
"Karmn belft var biliyorsun, takla makla atamaz. ocuklarm
da artk bizle tatil yapmak istemiyorlar, onlara sormadan bir ey diye
mem."
"Peki Nuri, sen bilirsin. Yarn ayrtrz. Bugn ne yapsam bouna... Kel
kafan kzd bir kez... Ben eve gidiyorum, hoakal. "
"Gle gle." Orta odadan knca arkasndan sylendi Nuri, " Seni
gidi arkl ... Seni gidi maln gz!"
Kars kapda Hamza'y grnce ard , bu saatte eve gelmezdi .
stelik yznden den bin parayd, kadn bilirdi byle zamanlarda
kocasndan uzak durmas, soru sormamas gerektiini, yine de dilini
tutamad.
"Hayrola Hamza, hasta filan deilsin ya. . . Bu saatte evde ne iin var. . .
Amann ihaleyi m i kaybettin yoksa... Babana filan m . . . Bir ey olmad
deil mi?"
"Kes be! Vr vr... izin ver ieri gireyim, soyunup dkneyim ... Ter
trnamdan szlyor zaten . . . Kt konuurum ... "
Yaklak bir saat sonra gecikmi le yemeini yerken, fkesinin ne
denini kendiliinden anlatmaya balad Hamza. Bir yandan, konuuyor
bir yandan da atalyla tabandaki pirin tanelerini eziyordu.
"Lan ne anssz adamm ben yahu? Snf arkadam dedim, ok sknt
ekti, namusiudur drsttr, yabancm deil dedim, kuruluk serma
yesiyle yanma aldm, biti kanlannca dili uzad pezevengin. eytan diyor
ekiver kuyruunu . . . "
"ekiver kocacm, yalnzca o mu? Burnu byk kar ya. . . Kendileri
ni bir bok sanyorlar, oluk ocuk hepsi. .. Durduun kabahat, ok kr
biz onlara deil, onlar bize muhta . . . "
"Daha zaman var, sen karma . . . "
" zlmsn de, ondan konutum, iine karmak benim neyime ... "
"Kendi kendime syleniyerum ite, sen karma. ekeceim kuyru-
unu o srk drznn, ama daha zaman var... Az kald ... "
Kadn sustu, anlamt ... Yine kocas konuacak kendisi dinleyecekti.
" Babam seime kadar sk diini dedi. Seim yakn . . . " deyince kocas,
tutarnad kendini sordu:

1 49
 "Seimle bizim Nuri'nin ne ilgisi var? Milletvekili mi olacak?"
"Zrvalama kadn, milletveki llii kim, N uri kim . . . Senin kafan basmaz.
Babam hakl, beklemek gerek."
"Baban her zaman hakl, baban akll, baban her eyi bilir... Baban ... "
"Babam kadar ta dsn bana, u saray gibi evi dnde gremez
din babam olmasa. Yediin nnde, yemediin arkanda. Hepsi babamn
sayesinde pasakl kar . Hizmetin, uan olur muydu babam olmasa... "
"iyi iyi, bakasna kzp acsn benden karma... Ne halin varsa gr!"
"Sen ok konuma da bana bir kahve yap, sonra hazrlan ... Bayramda
geen ylki yere gideceiz, Antalya'ya... "
"Nurilerle mi?"
"Elbette Nurilerle... "
Karsnn yznn kararvermesinin ayrmnda olmad Hamza. "Kork
tuum bama geldi," diyemedi kadncaz, baka soru da soramad , ka
rar verilmiti bir kez. "O koca papaz byle uygun grm demek," diye
dnd, kaynpederi iin.
Hamza, mutfak masasna dirseini dayam, karsnn kahve yapn
izlerken, Nuri 'yle ilikilerini dnyordu . Ortakl bozmamak iin her
eye katlanabilirdi, babasnn seime dek beklernesi dne ok sevin
miti. Babas onun iyiliini dnyordu elbette, nk ibanda bulunan
koalisyon hkmetindeki iki partinin, ikisi de kendilerine uzakt. Nuri'nin
yakn olduu kiiler, arkadalar, dostlar nemli grevlerdeydi.
"Geen onun partisindekiler, yaral parmaa iemezler, ama. . . Yine
de sabret olum," diyordu babas. Onu dinlemek zorundayd , nk bir
bana girdii her ii azna burnuna bulatrmt. Necati de kendisi gibiy
di, babasna baklrsa ikisi de be para etmezdi. Nuri bir bakma irketin
d grnn kurtaryordu. Ancak Hamza'nn baka korkular vard,
Nuri 'den ayrlmay hi istemiyordu .
"Dediim gibi," diye seslendi karsna, "hazrlan. Kendine de, ocuk
lara da bayramlk bir eyler al . "
"N uri i le kars, ocuklar deniz kysnda sefa srerken, biz bayram
lklarmz iinde yine ecel terleri dkeceiz Antalya'nn scanda. Bari
serin bir yere gidelim a herif. .. "
"Nereye gitsek onlar soyunup rdek gibi suya koacaklar. . . Hem
benim houma m gidiyor sanyorsun? Mezhebi geni drznn durumu,
ailesinin hali tavr, ok canm skyor, ama yapacaksn?"
"Canm onlarla gitmek zorunda. . . "

1 50
 "Zorundayz kadn, sus artk ... Laf isteme ... Biliyorsun ben de ho
lanmyorum onlardan. Kz, kn ban ap bizim olanlarn nefsini
uyandracak, bir eye de benzese bari. .. Olu, kna geirecek bir bez
paras, bilmem neyini kabarta kabarta bizim kzn nne ylacak. . . Ya
kars! Yana bana bakmadan ... "
Hamza gerisini getirmedi , gz karsna kayd . Memeleri, kalas g
bei birlemiti kadnn. Bir sred i r yakasn brakmayan dlerini anm
saynca, avularnn iinden balayarak btn bedenini ter bast . Nefret
ediyordu Nuri'den. ':A.rmudun iyisini aylar yer," dedi yksek sesle.
Kars, "Nerden kt imdi bu laf," diyerek dnp bakt ocan ba
ndan.
"Hi ... "
Kzardn karsnn grmeyiine sevindi. Biki nili bir kadn hala gz
lerinin nndeydi. Elinde sigaras , ona glyordu ... en akrak bir kadn,
tam bir kadn ... Gbei azck kvrlyordu oturunca, meme balar do
mur domur oluyordu sudan knca, teni rperiyordu. Hamza da rperdi
birden, tepeden trnaa uyanmt . . . Ayaa kalkt heyecanla. Karsnn
elindeki cezveyi alp mutfak tezgah nn stne koydu, sap ar cezve
devrildi, dklen kahveyi temizlemek iin elbezine uzanan karsn ko
lundan tutup yatak odasna srkledi.
"rlplak soyun abuk!"
':Adam delirdin mi sen?"
"ok konuma da soyun!"
Kendisi soyunurken, bakmad karsna. Hatta gzlerini yumdu, biki
nili kadn odalarndayd imdi. Gzkapaklar kapal, el yordamyla yatan
kysna oturdu. Karsnn uzandn, yatan sarslmasndan anlad. Dle
yetinmekten yorulmutu, olmuyordu; gerek dten baka olmalyd.
Be alt dakika sonra,
"Niye kalktn hemen?" diye sordu arkas dnk.
"Gndz vakti yatp duracak deiliz ya?"
"Kalkma, yat!"
':A.ntalya'y dnnce bir hal oldu sana herif, alt gn otelde kaldk
geen bayram, alt gn ne gece dedin, ne gndz... "
"Houna gitmedi mi?"
Kadn utana skla kkrdad.
"Gitmez olur mu, hele Antalya' da... Gndz odadan knca herkes
ten utanyordum ama... "
"Kalk iine bak. . . Yeniden kahve yap bana. . . "

s
 Hamza, yatt yerden bir sre banyodan gelen su sesini dinledi,
bikinili kadn da hemen banyoya kouyar muydu acaba? Hep onun gibi
bir kars olmasn istemiti. Eini iini seen, tm yaamn dzenleyip
denetleyen babasna kzamyordu yine de ... Dledii gibi bir kadn g
rnceye dek, daha dorusu, geen yl rlplak diyebilecei bir durumda
grneeye dek. . . Baka kadnlara hi byle ilgi duymam, isteklenme
miti. Kaamaklar iz brakmamt onda, imdiyse yalnzca elini skt
bir kadn iin, kesip att trnak kadar sevmedii bir adama katlanyordu.
Seimlerin gecikmesine dua ederek... Sonrasnda babasna, kardeine
geerli bir neden bulmalyd, ortandan ayrlmamak iin.
"Hamza kahven hazr, " diye seslenen karsna acd birden. Bylesini
bulamazd, ama erkekti sonuta.
Salondaki koltuklardan birine kurulduunda, slak salarn parmakla
ryla tarad. Sigarasnn dumann fleyerek kahvesinden bir yudum ald.
Glmseyerek,
"Sokrat'n olu kimmi, greceksin Nuri!" dedi.
"O da kim kocacm?"
" Nuri'nin babalarndan biri."
"Nuri'nin ka babas var, gavur ad deil mi o?"
"yle, sen bilmezsin kadn, bizim Nuri'nin ne gavur olu gavur oldu
unu. Ne gavurun dl o, bilmezsin sen ... Sana bunu anlatmak, deveye
hendek atiatmak be kadn. Brak da u kahvemi az tadyla ieyim. Soru
soru, soru . . . f beee!"
Kars odadan knca, koltuuna iyice kvrld Hamza. On be yirmi
gn sonraki bayram tatili iin ortan nasl kandracan dnmeye
balad. Para pul, dn ... Ne isterse vermeye hazrd. Az nce seviir
ken, kendi kars da bir eyler sylemeye almt. Kukulansa bile, dile
getiremeyeceini biliyordu. i ki, babasna yansmasn ... ok istiyordu bu
tatili . . . Her ne pahasna olursa olsun, gitmeliydi. Gidilmeliydi.
"Uian Nuri senin anan avradn . . . Tvbe tvbe, lm anasna laf
sylenir mi hayvan," dedi kendi kendine. ma avradn ... "
Hi yerinden kalkmak gelmiyordu iinden, karsnn uzatt telsiz
telefonu kulandan uzak tutmaya alarak, babasn dinledi. Kt habe
ri, mutu gibi veriyordu yal adam. Hkmet erken seim karar alm,
kendilerine iktidar yolu grnyormu. Artk holdinglerini kurabilirler
mi. Kimse onlar ykamazm.
Sabah bekleyemedi Hamza, uyand rmay gze alarak ortan arad.

1 52
 "Bu keriz seviniyar erken seime," diyerek gld, al mac yerine ko
yarken, "seim demek, kendi ipinin ekilmesi demek, bilmiyor ay," diye
mrldand. Kendisi sevinliydi oysa, N uri nerisini geri evirmemiti. Bir
hafta birlikte olacaklard, bir umut yeermiti iinde. Bikinili kadn, hayr
demediine gre ... Kzd kendine, N uri'yi pirelendirmiti ok sevinerek.
Hamza'y bir srpriz bekliyordu ertesi sabah ie gittiinde. Nuri ile
irketin avukat ay iiyorlard. Oysa bu sra avukatlk ileri yoktu.
"Hayrola Erdem Bey, pek gelmezdiniz siz ... "
"Nuri ard da. Ortaklktan ayrlmak istiyormu, hisselerini size
devredecekmi, birka saatlik i. Konuarak anlarsanz abucak biter."
Hamza'nn rengi att, gzlerini ksarak Nuri'ye bakt.
"Nuri, nerden kt ayrlmak imdi? Akam konutuk daha, hani
birlikte Antalya'ya gidecektik? Dnnce ilerimizi yeniden dzene ko
yacaktk, ne oldu?"
"Kusura bakma arkada, karmla konutuk. Ne o, ne de ocuklarm
bu ortakln srmesini istiyor. Ben de istemiyorum. Tatil dncesi bana
scak gelmiti, ben olur demitim. Onlara srar edecektim. Ama karm
kar kt. istiyorsan yalnz git, biz gelmeyiz dedi."
" Neden? Kadn szyle mi?"
"Nedenini sormadm, karma gveniri m. Kararlarna sayg duyar,
hibir konuda zorlarnam onu. Ancak imdi konumuz ne tatil, ne de
karm ...
"

"Ortakl boz, ama ne olur bu tatile gidelim Nuri, ne olur! Dostluu

muz srsn, kt ayrlmayalm. Karna srar et, istersen ben yalvaraym,
ayaklarna kapanaym. Ne olur Nuri!"
Nuri ayaa kalkt, Hamza'ya doru bir adm att, tkrecekmi gibi
bakt yzne. Avukata dnd,
"Erdemciim, ikimizin de sende vekaleti var. Tam yetkilisi n. Kar zarar
umurumda deil , burada daha fazla duramayacam, elimden bir kaza
kacak. Ne gerekiyorsa yap," dedi.
Avukat nne gemek istedi, ama engel olamad. Nuri odadan k
mken geri dnd, kapdan kafasn uzatarak,
"Bak Hamza, tek bildiin hibir ey bilmediin senin. Ama bu sz,
senin azna dtkten sonra bakalayor tabii. ylesine aptalsn ki,
bakalarn da kendin gibi dzenci sanyorsun. Herkesin bildii var oysa,
Sokrat' unutma sakn" dedi.
Avukat; bir Hamza'ya, bir N uri'ye bakyordu, hibir ey anlamamt,
Sakrat nerden kmt imdi?

1 53
 Nuri gidince Hamza'ya sordu. Hamza bo bo bakt ona, sonra tm
denetimini yitirip avaz kt kadar bard.
"Siktir git pezevenk! Senin Sakrat'n da, slaleni de ... Anan avradn
daaaaaa!"
(Bir Yanm Bahar Bir Yanm K, mit Yaynclk, / 997)

1 54
 KARAK TERi YAAM A GEiRMEK

PEARL HOGREFE

insanlarla ilgili iyi eyler yazarken, karakterleriniz basmakalp

olmayan, "kiisel" insanlar olmaldr. Bunu gereklqtirmek zordur.
Gerek kii hakknda ok fazla CY bilmek ya da yeterince bilmemek,
balca zorluklar olsa da, karakter oluturma yollarnn ok fazla olma
s da zorluk nedenleri arasndadr.
Bir karakter oluturmak istediinizde, ilk nce karakterletirmek
istediiniz insan dorudan aniatmay dnebilirsiniz. Yani bir ka
raktere ait grlerinizi, baka insanlarn onun hakkndaki grlerini
ve karakterin kendisi hakkndaki grlerini aklayabilirsiniz. Bu
yntem kuramsal olarak amatr bir yazar iin olduka sknt vericidir.
Ancak slubunu oluturrnu, keskin gzlernci olan olgun bir yazar
iin olduka etkilidir. zellikle romanda etkili olan bu yntem, zetie
nerek kullanlrsa, ykde de etkili olur. Sindair Lewis, karakterlerini
olutururken, bazen olduka yaln, aklayc ifadeler kullanmtr:
Bay 1ozer zayf, sradan ve kars gibi, giineten bitkin diimii hal
deydi. Tpk onun gibi ksk gzlerle bakyor, sessizfiini koruyor ve kendi
kendini yiyordu. (Arrowsmith)
Daha sonra karakterle ilgili ksa bir aklamada, birka cmle kul
lanmanz gerekebilir. nemli olan, bu cmlelerin, aklamalarnzn
doal bir paras olarak grnmesini salayabilmenizdir.
kinci olarak, karakter oluturma yntemleri arasnda, yalnzca
bireysellii yanstan belli bal ve etkin ayrntlar kullanarak, karakte
rinizi betimleyebilirsiniz.
nc olarak da, bir kiinin nasl biri olduunu gstermek iin,
kendisinin yaratt her zamanki evresini ya da yabanc bir evreye
olan tepkisini kullanabilirsniz.
Karakter oluturmann drdnc yolu, bir insann dncelerini,
bilinak biiminde ya da denetim altna alnm biimde kullanmak
tr.

1 55
 Beinci yol, karakterinizin d ier insanlara gsterdii tepkilerin
gsterilmesi dir.
Altnc yol, karakterinizi konuturmaktr.
Yedinci olarak, kk ve her zamanki gibi bir zamana, bir yere
zg davranlar ya da btn bir ykye ait davran biimini de kata
rak, karakterin davranlarn kullanabilirsiniz.
Salkl bir sonu verdii srece, konumalarn ve davranlarn
gsterilmesi, karakter oluturmada en etkili yntemdir. Ancak iyi bir
aniat incelendiinde, bu yntemlerin birkann bir arada kullanld
grlebilir. Eer insanlar hakknda yazmak zor grnyorsa, byk
olaslkla kendinize U soruyu soruyorsunuzdur: nsanla r hakknda
yazacak kadar, onlar nasl iyi tanyabilirim ve nasl tarafsz olabili
rim ? Yazl anlatrnda (ve gerek yapmda) bir insann temel zelliini
yanstan srekli ve nemli bir nitelii konusunda karar vermeniz ge
rekebilir. Eer bir personel eleman seiyor olsaydnz, insanlar yar
glamadaki kurnazln temel zellik olduuna karar verebilirdiniz.
Evlenmeyi dnyor olsaydnz, sadakatn temel zellik olduuna
karar verebilirdiniz. Yazmak iin hazrlanrken, rnein bir insann
parfme olan dknlnn nemli olmadn dnrsnz.
Eer estetik kaygs olan, sradan olmayan bir insansanz, bir insann
gzellie olan kaytszlnn, onun temel zellii olduunu dne
bilirsiniz. oumuza gre, insann ac ekmesine kaytszlk, nemli
bir zelliktir. Ayn zamanda pek oumuza gre de cmertlik, cimrilik,
iyilik, zalimlik, drstlk ya da erefsizlik, bazen cesaret ya da korkak
lk, bir insann temel zellii olarak grlebilir. Bir yaratc yazarlk
almas kiisel deerlerin dile getirilmesi olduu gibi, sizin temel bir
zellii seiiniz de, drste bir bireysel tercih sorunudur. Bazen ka
rakterinizin baarl olmasna ya da onu mahvetmesine yol aabilecek
bir zellii seebilirsiniz; bazen de yalmzca sizi elendiren kk bir
zaafn ... nemli olan kiisel bulularnz anlatmanzdr.
Karakter olutururken, niin temel bir zelliin vurgulanmas
gerekir? B soruya baka bir soruyla cevap verilebilir: Atclk yete
neinizi gelitirirken, niin bir alrn duvarn hedef almak yerine,
bir boann gznn iini hedef alarak hedefinizi daraltrsnz? Bir
insanla ilgili yazarken, onun kurumu bir iskelet gibi sert olduunu

1 56
dnmeyin. Siz ona iyi davranrsanz, o da size temel zelliklerini
ele verecek eyler syleyebilir. Sizin, karakterinizi yanstacak temel
zelliklere gereksiniminiz varsa, buna okurlarn da gereksinimi vardr.
Okura her eyi anlatmak yarar salamayacak, byk olaslkla kafasn
kartracaktr. Byle bir metin, younlatrlm btnlkten yoksun,
belli belirsiz gndermelerle dzenlenmi olarak kalacaktr. rnein
karakteriniz kstah biriyse, bunu yklinzde yalnzca bir kez syleme
yin; onun kstahlk etmesine btn yk boyunca izin verin. Deiik
biimlerde bu zellii vurgulayn.
Ne zaman insanlar hakknda yazarsanz yazn, temel karakterini
zin etten ve kandan olutuunu gsterme yeteneiniz, sizin iin ger
ek bir snavdr. Bir kukla y, kendi kendine hareket eden bir makineyi,
genellqtirilmi bir soyutlamay, dz, tek boyutlu bir figr deil, tam
tersine ok ynl, bireysel, boyutlu bir figr aniatmay tercih eder
siniz. Bakalar tarafndan yazln bir yky okurken, bazen ken
dinizi o ykdeki karaktere cevap verirken bulursunuz; onun odaya
giriini grr, sesini ya da nefesini duyarsnz, kaslarnz onunkilerle
gerersiniz; eer onun seviyorsanz, onunla umutlanr, onun iin kor
karsnz. Eer ondan holanmyorsanz, bakalar iin umutlanr, on
dan korkarsnz; onun tavrlarn ve zihninin ileyiini anlarsnz. Onu
zihninizle izleyebiliyorsanz, karakteriniz sizin iin capcanl grnr.
Okurlarnz iin karakterlerinizi yaama geirebilir misiniz ? Belki
de hi kimse size tam olarak karakterlerinize nasl yaam kazandra
bileceinizi syleyemez. Edebiyatn nasl etten ve kandan olutuu
yanlsamasn size anlatacak sihirli bir forml yoktur. Karakterlerinizi
tanmanz en iyi yoldur. Burada ie yarayan iki varsaymdan sz edile
bilir: Birincisi, karakterinizi aklnzla ve duygularnzla anlamanzn,
onu yaama geirme ansnz artracadr. kincisi, bilinli bir abay
la, karakterinizin ayrntlarna nfuz ettiiniz takdirde, ona yaamn
kvlcmlarn verebileceinizdir.
Profesyonel yazarlar temel karakterlerii tanmak iin byk aba
harcarlar. Drdncu. romann yazrnakta olan bir yazara, bir grup
renci onun yntemlerini sorduunda, "Yoo, hayr! Plan yapmam,"
cevabn alr. Oysa yazar konuurken, dosyasndan kydeki balca
aalar ve evlerle ilgili bir tasla, temel dncesinin bir zetini,

1 57
plan senaryolarn, sonu paragrafiarnn szcklerini ve karakterle
rinin yaamyklerinin taslaklarn karyordu. Temel karakteri iin
atalarn kapsayan bir zet, gemi yaam, evresel etkileri, mesleki
uralarn, gelecekle ilgili hedeflerini, fiziksel grnn, duygusal
gdlenmelerini kapsayan taslaklar vard. Temel karakterlerini, kendi
ailesindeki ve ocukluunu geirdii evredeki insanlarn sorunlarn
kullanarak oluturuyordu. Ayn zamanda, temel karaktere nfuz edi
yordu. Deneyimli yazarlar yk yazmadan nce ok fazla skntya
girdiklerine gre, sizin de yazmaya balamadan nce karakterlerinizi
tanmaya almanz gerekmektedir.
Bir karakteri nasl tanrsnz? nsanlar izleyerek balayabilirsiniz.
u sorulardan bazlar size yardmc olabilir: Knin yz gerekte
neye benziyor? Gzleri, az, burnu ile ilgili neler ona zgdr? Yz
ifadesi kolayca deiyor mu? Onu farkl durumlarda, rnein sevdii
bir kzla, sevdii bir erkekle, gvennedii biriyle konuurken, kendini
yetersiz hissederken, mutluyken, mutlu etme kaygs ierisindeyken,
pazarlk ederken, uyuyakalmken, resmi ya da sosyal bir olaya hazr
lanrken izleyin. Sann rengi, yaps, biimi neye benziyor? Ellerini
ve ayaklarn nasl kullanyor? Jestleri ve nmikleri nasl ? Nasl yr
yor? Uzun admlarla m, sallana sallana m, sinsi sinsi mi, sendeler gibi
mi yoksa asker gibi mi yryor? Kas hareketleri nasl? Bunlar onun
drtlerini ve amalarn belirliyor mu? Dnrken gzlerini ksyor
mu? ard zaman parmaklarn srr m ? Kendisinden daha dk
ya da yksek grd insanlarla birlikteyken, savunmasz yakalan
dnda nasl davranyor? Yznn belirli bir ifade biimini almas,
iinden geen duygular ele veriyor mu ? Onu fiziksel ayrntlarndan
setiiniz zelliklerle bir karakter olarak betimleyebilir misiniz ?
Karakteriniz nasl konuur? Szckleri uzatarak m, cmlelerin
sonunu yutarak m konuur? Ses tonu gr m, rahat m, gergin mi,
nlayan biimde mi? Yaz diliyle mi yoksa konuma diliyle mi konu
Uyor? Dey"imlere yer veriyor mu, yoksa geleneksel ya da betimlemeler
le mi h.onuuyor? Gzlerinizi kapattnz zaman, zgn br konuma
duyuyor musunuz? Nasl glyor?
Herhangi bir karakter zerinde alrken, fiziksel ayrntlarn
deien ve deimeyen yanlar olduunun farkna vardnzda, daha

1 58
dikkatli gzlem yapmalsnz. rnein, karakterinizin gzleri mavi
dir, diyelim. Ama mutluyken daha ak mavi, kzgnken daha koyu
mavi olsun. Sesi de her zaman ayn olsun ama ruhsal durumuna gre
deiebilsin. Davranlar da aktif ve pasif olduu zamanlarda deie
bilsin. O zaman, karakterinizi her durumunda iyi gzlernlemeniz ge
rekecektir. Fiziksel ayrntlar gzlemlerken duygularnz kullanmay,
aklnzla da karakterinizi anlamay renmelisiniz. Onun eilimleri,
zevkleri, ilgileri, favori sporlar, okuduklar, alkanlklar, arzular
hakknda ne biliyorsunuz?
Eer karakterinizin arzular gl ise, bunlar iradeleri tarafndan
denedenebiliyor mu ? Benlii gl m? nyarglar nelerdir? Kendi
bana olduu zamanlarda en ok ne dnr? En iyi arkadalaryla
grmekte isteksiz olduu zamanlardaki dnceleri nelerdir? Bu
dncelerini birisine anlatr m? Bu sorular karakterinizi tanmaya
yetmese bile, onun hakknda neler bildinizi ortaya karmas asn-

dan yararl olabilir.

Duygularnz ve aklnz kullanrken, karakterinize ynelik tav
rnzn ne olduunu tanyn. Onu seviyor, ona hayranlk duyuyor
ya da ona sayg m duyuyorsunuz? Onu kskanyor ya da ona acyor
musunuz? Ona kar! nefret mi duyuyorsunuz? Sizi kzdryor m u ?
Duygularnz o n u analiz edemeyecek kadar kark m? Bazen, "her
eyi bilmek her eyi affetmektir"; bazen deer yarglarnz, bir karak
teri anladnz gibi sizi sempatiden uzaklatrabilir ve size pozitif bir
nefret verebilir. Karakterinizi gzlernledikten sonra eer kendinizi
taraf. z ya da lml bulursanz, onun hakknda yazarak bouna zaman
kaybetmeyin.

1 59
 ZC BiR OLAY 1 james joyce

Mr. James Duffy Chapelizod'da otururdu nk bir hemerisi olduu

ehirden olabilecei kadar uzakta yaamak istiyor ve Dublin'in btn
br banliylerini baya , modern ve yapmack buluyordu. Eski kas
vetli bir evde oturuyor, pencerelerinden artk kullanlmayan damtma
atlyelerini ve kylarnda Dublin'in kurulu olduu s nehrin yukarsn
gryordu. Halsz odasnn yksek duvarlar resimsizdi. Odadaki btn
eya paralarn kendi satn almt: siyah demir bir karyola, demir bir
lavabo, drt hasr sandalye, bir asklk, bir kmr kovas, mine tablas
ve kmr kartracak demir, drt ke bir masayla iki gzl bir yaz
hane. Odann girintilerinden birinde beyaz tahtadan raflarla bir kitaplk
yaplmt. Yatak beyaz araflada rtlyd, siyah l krmz l bir battaniye
de ayak ucunda duruyordu. Lavabonun stnde kk bir el aynas as
lyd ve gndzleri mine rafnn stndeki beyaz abajurlu lamba orann
tek ss olarak dururdu. Beyaz tahta raflardaki kitaplar aadan yuka
rya doru boy srasna doru dizilmilerdi. En alt rafn ucunda Word
sworth'n btn eserleri, en st rafn ucunda da bir defterin bez kapa
iinde Maynoot Catechism vard. Yazhanenin stnde her zaman yaz
takmlar bulunurdu. Yazhanenin iinde de sahne dzeni aklamalar
krmz mrekkeple yazlm olarak, Hauptmann'n Michael Kramer'inin
elyazmas bir evirisi ile pirinten bir atala tutturulmu kk bir yaz
kad tomar dururdu. Bu sayfalara ara sra bir cmleyazlrd; alayc bir
gnnde bir safra ilac ilannn baln birinci sayfaya yaptrmt. Yaz
hanenin kapa alnca hafif bir koku yaylrd oradan, sedir tahtasndan
kurun kalemlerin veya bir ie zamkn ya da orada braklp unutulmu
gekin bir elmann kokusu.
Mr. Duffy, fiziksel ya da zihni bir dzensizlii akla getiren her eyden
nefret ederdi. Bir ortaa doktoru onu grm olsa, oluumunda kurun
madeninin ar bastn syleyebilirdi. Yaad yllarn btn yksn
anlatan yz Dublin sokaklarnn kahverengi tonunu tard. Uzun ve
olduka iri banda kuru kara bir sa kyor, kzlmtrak by pek de
dostane grnl olmayan azn ancak bir lde rtyordu. Elmack
k mikleri de yzn sertletiriyordu; ama gzlerinde yc..<tu sertlik. Kz-

(*) James Joyce'un yukarda yer alan, "zc Bir Olay" adl yksn, 'ykde karakter
yaratmak' ve ilerki sayfalarda Wallace Hildick'in bir yk aniatma yolu olarak zerinde
durduu 'belgelerden yararlanma yntemi' asndan okuyunuz.

1 60
 !mtrak kalar altndan dnyaya bakan bu gzler, bakalarndan kurtarc
bir igdy selamlamaya her zaman hazr olup da ou zaman hayal
krklna uram bir insan izlenimi veriyordu. Bedeninin biraz uzanda
yaar, kendi davranlarn kukulu bir ekilde yan gzle szerdi. Tuhaf bir
otobiyografik huyu vard, onun iin zaman zaman kafasnda kendisiyle
ilgili bir cmle kurar, cmlenin znesi nc ahs, yklemi de gemi
zaman olurdu. Oilenciye hibir zaman sadaka vermez, kaln bir fndk
dalndan yaplma bastonuyla dimdik yrrd.
Yllardr Baggot sokanda bir zel bankann kasadar olarak al
yordu. leyin yemek yemeye Dan Burke'n dkkanna giderdi - bir
ie bira yannda kk bir tabak ararotlu biskvi yerdi. Saat drtte
serbest kalrd. Akam yemeini George sokanda bir yerde yiyordu
nk burada kendini Dublin'in yaldzl genliinden uzak buluyordu ve
gelen hesap da belli bir drstlkle yaplm oluyordu. Akamlar ya ev
sahibesinin piyanosunun banda ya da ehrin dnda yryerek geirirdi.
Mozart'a sevgisi onu bazan bir opera ya da bir konsere getirirdi: hayat
nn tek sefahati buydu.
Ne dostu ne arkada, ne kilisesi ne de iman vard. Manevi hayatn
kimseyle paylamadan yaar, akrabalarn Noel'de ziyaret eder ve ldk
leri zaman mezarla kadar onlara elik ederdi . Eski zaman gururu adna
bu toplumsal grevleri yerine getiriyordu, ama yurttalk hayatn dzen
leyen grenekiere bunun tesinde taviz vermiyordu. Belirli koullarda
bankasn soyabileceini dnmekte kendini serbest brakyordu, ama
bu koullar da hi olumad iin hayat tekdze yuvarlanp gidiyordu
- serveni olmayan bir yk.
Bir gn Rotunda'ya gittiinde kendini iki hanmn yannda oturur bul
du. Salonun tenhal ve sessizlii ac bir baarszlk kehanetinde bulunur
gibiydi. Yannda oturan ho hanm bo salona bir i ki kere baktktan sonra
onunla konutu: "Salonun bu kadar bo olmas ne kadar zc, insanlarn
bo koltuklara ark sylemek zorunda kalmas ok g olmal."
Bu sz bir konuma ars olarak kabul etti. Kadnn bu kadar rahat
konumasna armt.
Konuurlarken kadn belleine iyice yerletirmeye alt. Yanndaki
gen hanmn kz olduunu renince kadnn kendisinden bir i ki ya
byk olduuna hkmetti. Bir zamanlar gzel olduu anlalan yznde
imdi de zeka vard. Kuwetli hatlar olan oval bir yzd. Gzleri ok
koyu maviydi ve baklar dikti. Meydan okurcasna balayan bak bir
sre sonra gzbebeinin sanki bi lerek irise yaslanmasyla bulanyor,

161
 bylece bir an ii n byk bir duyarlk sahibi bir mizac aa vuruyordu.
Gzbebei abucak eski konumuna giriyor ve yar aa kan bu yara
dl yeniden saduyu egemenlii altna giriyor, belirli bir dolgunlukta bir
gs kuatan astragan ceketi de meydan okuma havasn daha kesin bir
biimde srdryordu.
Birka hafta sonra Earlsfort Terrace'da bir konserde yeniden rast
larlar; onunla yakniamak iin gen kzn dikkatinin baka yerlere e
kildii anlardan yararland. Kadn birka kere bir kocadan sz etti, ama
tonunda bu imay bir uyar haline getiren bir ey yoktu. Ad Mrs. Sinico
idi. Kocasnn byk byk dedesi Leghorn'dan gelmeydi. Dublin ile Hol
landa arasnda gidip gelen bir ilebin kaptanyd kocas; ve bir ocuklar
vard.
nc kere de gene kazara karlanca bir randevu saptama cesa
retini kendinde buldu. Kadn geldi. Daha pek ok bulumann ilkiydi bu;
hep akamlar buluuyor, birlikte yrmek iin en sessiz yerleri seiyor
lard. Ne var ki Mr. Duffy gizli kapakl ilerden holanmazd ve bylece
gizlice bulumaya zorlandklarn grnce onu evine armasn istedi .
Kaptan Sinico b u ziyaretleri tevik etti, nk kzna talip olacan san
mt. Karsn kendi zevkler listesinden ylesine kesinlikle silmiti ki bir
bakasnn kadna ilgi duyacandan kukulanmyordu. Koca zaten ou
zaman seferde olduu, kz da darda piyano dersleri verdii iin Mr.
Duffy kadnla babaa kalma frsatlarn sk elde edebildi. ikisi nin de daha
nce byle bir serveni olmamt ve ikisi de durumda bir uyumsuzluk
grmyordu. Azar azar dncelerini onun dnceleriyle birbirine do
lad Mr. Duffy. Ona kitaplarn dn verdi, ona fikirler salad , entelek
tel hayatn onunla paylat . O her eyi dinliyordu.
Bazan onun teorilerine karlk kadn da kendi hayatnda bir olguyu
ayordu. Neredeyse anaca bir merakla yaradl n sonuna kadar amaya
itiyordu onu: gnahn anlatt rahip gibi olmutu. Bir zamanlar i rianda
Sosyalist Partisi 'nin almalarna yardmc olduunu anlatt kadna; soluk
bir gaz lambasnn aydnlatt bir tavanarasnda yirmi kadar ciddi iinin
yannda fazlasyla tek bana hissetmiti kendini. Sonra parti e bln
m, her blm kendi nderiyle kendi tavanarasnda almaya bala
ynca, o da artk gitmez olmutu. iilerin tartmalarnn ok rkeke
olduunu sylyordu; cret konusunda ilgileri ise aryd. Eriemeye
cekleri bir refah n rn olan kesinlik ve yanlszlktan holanmayan kat
gerekiler olduklarna karar vermiti. Daha birka yz yl, diyordu ona,
hibir toplumsal devrim Dublin'in kapsn almazd .

1 62
 Mrs. Sinico dncelerini niin yazmadn soruyordu ona. Neye
yarar diye soruyordu o da, bilinli bir aalamayla. Altm saniye sreyle
bir dnceyi tutarl bir biimde gelitirmeyi becererneyen laf ebeleriyle
yarmak iin mi? Ahlakn polise ve sanatn galeri simsariarna emanet
etmi budala bir orta snfn eletirilerine kendini hedef etmek iin mi?
Sk sk Dublin dndaki kk evine gidiyordu kadnn; sk sk babaa
bir akam geiriyorlard. Dnceleri i ie getike zamanla daha yakn
konulara girmeye baladlar. Mrs. Sinico'nun arkadal eksotik bir bitki
evresindeki lk toprak gibiydi. ou zaman lambay da yakmyor, karan
ln zerine kmesi ne gz yumuyordu. Karanlk, ketum oda, dnyadan
soyutlanmlklar, kulaklarnda hala nlayan mzik onlar birletiriyordu.
Bu birlik Mr. Duffy'ye bir coku veriyor, kiiliinin sert kelerini and
ryordu, zihni hayatn duygusallatryord u. Bazan kendi sesini dinlerken
yakalyordu kendini. Kadnn gznde meleksi bir konuma ykseleceini
dnyordu; derken, arkadann ateli yaradln kendine gitgide daha
yakndan balarken, kendininki olduunu tand kiisellikten uzak ga
rip sesin ruhun onulmaz yalnzl stnde srar ettiini iitti. Kendimiz
veremeyiz diyordu ses: biz ancak kendimizin olabiliriz. Olaanst bir
heyecann her trl belirtisini gsterdii bir gece Mrs. Sinico onun elini
tutkuyla kavrayp yanana bastrnca bu konumalarn sonu geldi.
Mr. Duffy ok armt. Kendi szlerine kadnn getirdii yorum
onu hayal krklna uratmt. Bir hafta onu grmeye gitmedi; sonra
bir mektup yazarak onunla bulumak istedi. Son grmelerinin artk
mahvolan gnah karma yerlerinin etkisiyle bozulmasn istemedii iin
Parkgate yaknnda kk bir pastanede bulutular. Souk bir sonbahar
havasyd ama soua aldrmadan saate yakn bir sre parkn iinde bir
aa bir yukar yrdler. ilikilerini kesme konusunda anlamaya vard
lar: her ba bir ac ba haline gelir, diyordu Mr. Duffy. Parktan knca
sessiz sessiz tramvaya doru yrdler; ama bu nokta kadn iddetle
titremeye balad iin, orada orada yklp kalacandan korkan Mr.
Duffy abucak veda etti ve ayrld. Birka gn sonra kitaplaryla notlar
bir paket iinde kendisine ulat.
Drt yl geti. Mr. Duffy eski dz hayat tarzna dnmt. Odas hala
zihninin dzenliine tanklk ediyordu. Odann di bindeki n,ota sehpasnn
st baz yeni nota kitaplaryla yklenmiti, raflarnda da Nietzsche'nin
iki kitab duruyordu: Byle Konutu Zerdt ve en Bilim. Yaz hanesindeki
kat tomarna pek seyrek yaz yazyordu. Mrs. Sinico ile son grme
sinden iki ay sonra yazd cmlelerden biri yleydi: Erkek ile erkek ara-

1 63
s nda sevgi imkanszdr, nk cinsel i liki olmamaldr ve erkekle kadn
arasnda arkadalk imkanszdr, nk cinsel iliki olmaldr. Onunla kar
lama korkusundan konseriere gitmez olmutu. Babas ld; bankann
sermayesi daha az olan orta da ayrld. O ise her sabah tramvayla ehre
gidiyor ve her akam George sokanda hafif bir eyler yiyip tatl yerine
de akam gazetesini okuduktan sonra yryerek evine dnyordu.
Bir akam tam azna bir lokma msrl sr ile lahana atacakken eli
havada kald. Srahiye diklemesine dayad akam gazetesindeki bir pa
ragrafa takld gzleri. Lokmay yeniden tabaa brakp su iti, taba yana
itti, gazeteyi katiayp iki kolu arasnda tuttu ve paragraf tekrar tekrar
okumaya balamt. Kz gelip yemein kt m pimi olduunu sordu.
ok iyi olduunu syleyip glkle birka lokma yedi . Sonra hesab de
yip dar kt.
Kasm aynn alacakaranlnda hzl hzl yryordu, salam basto
nu dzenli aralklarla yere arpyor ve Mail'in ucu ift sra dmeli dar
pardssnn yan cebinden kendini gsteriyordu. Parkgate'den Chape
lizod'a giden ssz yolda admlarn yavalatt. Bastonu daha az vurgulu
arpyordu imdi, i ekermiesine dzensiz salverdii soluu da k
havasnda younlaveriyordu.
Evine gelince hemen yatak odasna girdi, gazeteyi cebinden karp
pencereden gelen solgun kta bir kere daha okudu. Yksek sesle oku
muyordu ama Secreto duas okuyan rahibinki gibi dudaklarn oynatyor
du.
uydu haber:

SYDNEY PARADE'DE BiR KADlN LD

ZC BiR OLAY

Bugn Dublin ehir Hastanesi 'nde Savc Yardmcs (Mr. Leverett'in

yokluunda) dn akam Sydney Parade istasyonunda len krk yandaki
Mrs. Emiliy Sinico hakknda inceleme yapt. Kantlar mteveffa hanmn ray
lardan br tarafa gemeye alrken Kingstown'dan gelen posta treninin
lokomotifinin kendisine arptn, banda ve sa tarafnda lme neden
olan ineinme/ere yol atn gstermitir.
Lokomotifi kullanan james Lennon on be yldr demiryolu irketinde
altn belirtti. Hareket memurunun ddn duyunca treni harekete
geirdiini ve birka saniye sonra baz barma sesleri iitince durdurduunu
syledi. Tren hz/ gitmiyordu.

1 64
 istasyon hamal P. Dune tren harekete gemek zereyken bir kadnn
raylarn stnden gemeye altn grdn syledi. Ona doru koup
seslenmi, ama yetiineeye kadar /okomotifin tamponuna taklan kadn yere
dmt.
jRiDEN BiRi Kadnn dtn grdnz m?
TANlK Evet.
Polis avuu Croly geldiinde mteveffann peronda yattn, grnte
l olduunu belirtti. Cankurtaran beklerken cesedi bekleme salonuna
a/drmt.
57 numaral polis memuru dorulad.
Dublin ehir Hastanesi'nin yardmc cerrah olan Dr. Halplin mteveffa
nn iki kaburga kemiinin atladn ve sa omzunda ciddi ezikler bulundu
unu belirtti. Ban sa tarafi dt zaman incinmiti. Bu yaralar normal
bir insanda lme yol amazd. Ona gre lmn nedeni muhtemelen ok ve
kalbin birdenbire durmasna balyd.
Mr. H. B. Patterson, Finaly Demiryolu irketi adna kazadan tr derin
zntlerini dile getirdi. irket insanlarn raylardan deil de kprlerden
gemesini salamak iin her zaman her trl tedbiri alm, hem btn is
tasyonlara /evha/ar koymu, hem de geit yerlerine otomatik kaplar yaptr
mt. Mteveffa geceleri ge vakit perondan perona ray stnden gemeyi
alkanlk haline getirmiti ve olayla ilgili baka kantiara baklrsa demiryolu
memurlarnn kabahat/i olmadklar anlalyordu.
Mteveffann kocas, Levoille, Sydney Parade 'den Kaptan Sinico da ifa
de verdi. Mteveffann, kars olduunu beyan etti. Rotterdam'dan daha o
sabah dnm olduu iin kaza srasnda Dublin'de deildi. Yirmi iki yldr
evliydiler ve mutlu yaam/ard, ancak iki yl kadar nce kars baz ar
alkanlklar edinmiti.
Miss Mary Sinico annesinin son zamanlarda geceleri iki satn almak iin
sokaa ktn syledi. Tank, annesini bundan vazgeirmeye ok alm
ve bir hayr derneine girmesini tavsiye etmiti. Eve kazadan bir saat sonra
dnmt.
Jri karar tbbi kantiara uygun oldu ve Lennon olaydan sorumlu tutul
mad.
Savc yardmcs bunun son derece zc bir olay olduunu syleyerek
Kaptan Sinico ile kzna derin duygudaln dile getirdi. ileride benzer kaza
larn engellenmesi iin demiryolu irketinden daha salam tedbirler almasn
istedi. Sulu bulunan kimse yoktu.

1 65.
 Mr. Duffy gzlerini gazeteden ayrd, penceresinden akamn neesiz
grnmne bakt. Terkedi lmi damtma atlyesinin yannda nehir dur
gun yatyor, ara sra Lucan yolunda bir evde bir k yanyordu. Ne lm!
lmn btn hikayesi iini bulandrmt ve kutsal sayd eyleri ona
anlatm olduunu hatriaynca da iini bulanyordu. Basmakalp laflar,
itenliksiz duygudalk edebiyatlar, sradan ve baya bir lmn ayrn
tlarn gizlemek iin para yedirilmi bir muhabirin dikkatli szleri mide
sini bulandryordu. Yalnz kendini alaltmakla kalmamt; Mr. Duffy'yi
de alaltmt. Gnahnn bu sefil gidiini ayrntlaryla gznn nne
getirebiliyord u, aalk ve pis kokulu. Ruhunun arkada, ha! Seke seke
ellerindeki, tenekeleri barmene doldurtmaya giden o sefilleri grmt.
Yce Tanr ne lm! Belli ki yaamay becerecek durumda deildi, ama
lln gcnden yoksundu, iptilalara kolayca kaplabiliyordu, uygarln
zerinde kurulu olduu enkaziardan biriydi. Ama nasl olur da bu kadar
alalabilirdi! Bu kadar kesin yanlabilmi olabilir miydi onun hakknda? O
geeeki taknln hatrlad ve imdiye kadarkinden de daha sert bir bi
imde yorumlad bunu. Setii yolun doruluunu imdi ok daha kolay
onaylayabiliyordu.
Ik azalr ve anlar bulanklarken elinin eline dokunduunu sand.
Bata midesine vuran ok imdi sinirlerini kemiriyordu. Hzl hzl par
ds ve apkasn giyip dar kt. Souk hava daha eikte karlad onu,
pardsnn kollarndan ieri szd. Chapelizod kprsndeki meyhane
ye gelince ieri girdi ve scak bir pun smarlad.
Mal sahibi eilip bklerek hizmet ediyordu ama konumaya kalk
mad. ieride be alt ii oturmu, Kildare yresinden bir adamn top
rann deerini tartyorlard. Zaman zaman kocaman bardaklarndan
bir yudum ekiyor, sigara :iyor, ikide bir yere tkryor ve bazan da
botlaryla yerdeki tala tkrklerinin stne ekiyorlard. Mr. Duffy
taburesinde oturmu onlara bakyordu ama, ne grd, ne de iittii
vard onlar. Bir sre sonra iiler gittiler, o da bir pun daha smarlad .
Bunu bitirmesi ok srd. Meyhane ok sessizdi. Mal sahibi tezgaha ya
ylm Herald okuyor ve esniyordu . Arada srada dardaki ssz yoldan
bir tramvayn hrtlarla getii iitil iyordu.
Oturduu yerde, onunla hayatn bir kere daha yaarken ve imdi
ona yaktrd iki i mgeyi birbiri ard sra gznn nne getirirken, artk
onun lm olduunu kavrad, artk var olmadn, bir an haline geldii
ni. Tedirginlik duymaya balad. Baka trl davranp davranamayacan
sordu kendi kendine. Onunla byle bir aldatma komedisi yaayamazd ; .

1 66
ak\ birlikte yaayamazd . En iyi grneni yapmt. Bununla nasl su
lanabilirdi ki? imdi ldkten sonra hayatnn ne kadar yalnz olduunu
anlamaya balad, o odada her gece tek bana. Kendi hayat da yalnz
olacakt o da lnceye, var olmayncaya, bir an haline gelinceye kadar
- onu anan biri karsa eer.
Meyhaneden ktnda dokuzu geiyordu. Gece souk ve kasvet
l iydi. ilk kapdan parka girip uzun aalarn altndan yrd. Drt yl
nce birlikte yrdkleri souk ara yollardan geti. Karanlkta yaknnda
gibiydi. Bir an geliyor sesi kulanda, elini elinde dakunurken duyar gibi
oluyordu. Kprtsz durup dinledi . N iin hayat esirgemiti ondan? Niin
lme mahkum etmiti onu? Manevi varlnn parampara olduunu
hissetti.
Magazine tepesinin doruuna varnca durdu, nehir boyunca Dublin'e
bakt, souk gecede klar krmz krmz, konukseverce yanyordu. Yo
kutan aa baknca, dzlkte, parkn duvarnn glgesinde yerde yatan
insan biimleri grd. Bu parayla satn alnan kaak aklar iine umut
suzluk salyordu. Hayatnn dik doruluunu kemirdi; hayatn leninden
kovulmu biri olduunu hissetti. Tek bir insan onu sever gibi olmutu ve
o da hayat ve mutluluu esirgemiti ondan: onu aalkla, utanl bir
lme mahkum etmiti. Duvar n dibinde yatan yaratklarn onu gzledik
lerini, gitmesini istediklerini biliyordu. Kimse istemiyordu onu; hayatn
leninden kovulmutu. Dublin'e doru kvrla kvrla akan kl rengi ve
ltl nehre evirdi gzlerini. Nehrin tesinde Kingsbridge istasyonun
dan kvrlarak kan bir marandiz grd, ateli bayla karanln iinden
kvrlarak geen bir solucan gibiydi, inatla ve uraa uraa. Yava yava
gr alannn dna kt; ama kadnn adnn hecelerini tekrarlayan loko
motifin homurtusu hala kulandayd .
Geldii yoldan gitmek zere geri dnd, kulaklarnda lokomotifn
ritmi uuldayarak. Bellein ona syledii eyin gerekliinden kukulan
maya balamt . Bir aacn dibinde durup ritmin yok olmasn bekledi.
Karanlkta onu yaknnda hissetmiyor, sesi de kulana dokunmuyordu.
Birka dakika kulak kabartarak bekledi . Hibir ey istemiyordu: gece
tamamen sessizdi . Yeniden kulak kabartt, tamamen sessiz. Kimsesiz
olduunu hissetti.
(Dublinliler. ev. Murat Bel.;e. iletiim Yaynlar, 1 988)

1 67
 KARAK TERiNiZi HIRPALAYIN

PAULINE BLOOM

Elqtirilerdeki en zc yorumlardan biri, herhangi bir yazarn

kendi yks iin duyduu "ok zayf" szdr. Bir yky tekrar
tekrar altktan ve neyin inandrc olduuna karar verip, dikkat eki
ci karakterleri, entrika ve phe dolu olaylar yarattktan sonra, yk
nze soukkanllkla bakp, neyin zayf olduunu grmek ok zordur.
Genellikle bir elqtirmenin "zayf" szcnden kastetti i, planla
ma ya da tasariama yapsndaki eksiklik ve zayflktr. Hemen hemen
btn yazarlar atma konusunda ve zihinsel sorularn, konunun
sunu ksmna orantl bir ekilde datlmasnda sorunlar yaarlar ve
bu sorun zlene dek ykleri pek fazla okunmaz ve satmaz. nk
atma baarnn ve ticari-kurgu yazlarnn en nemli ve tek unsu
rudur.
atma konusunu anlamaya ve anlatmaya alrken, engeller kar
snda tkezleyen ve bu engelleri amaya aba layan bir grup rencim
aklma geliyor. Yaratc yazarlk dersime devam eden renci-yazarlar
birok nemli not aldlar ve yk yapsnn birok yn hakknda bi
limsel olarak (akllca) konutular. nceki ykterinin neden baarsz
olduunu aka anladklarn sylediler. Ama daha sonra, yine ayn
baarszlkla bitecek yeni romanlar yazdlar. Neden ? nk, bir y
kdeki iyi bir atma unsuroyla ilgili olarak neyin yaplandrlmas
gerektii konusundaki soruya verilecek cevab zihinlerinde ak bir
ekilde yakalarnalarna karn, ayn atmann gerekte aama aama
gelitrilmesi konusunda duygusal bir diren yaadlar.
atmay salamak doal olmayan bir sretir. Gnlk yaant
mzda ortaya kan her probleme en basit ve en hzl zmler ararz.
Her zaman baarl olamaya:.,iliriz. Ama bu bizim amacmzdr. Bu
nedenle, yarattmz karakterler kurgusal problemlerle karlatkla
rnda kendimizi onlarn yerine koyarak en az onlar kadar hazrlkl
ve duyarl olmalyz. Derinliimizin ve yaratclmzn etkisinin

1 68
kalkmas iin bu sorunlar zmekte aceleci davranrz. Herhangi bir
zorluk ortaya ktnda, btn yaratclk gcmz kullanarak bu
sorunlar su yzne karmak iin urarz. Ve bu noktada yknn
atma boyutu belirir.
yi ve gl bir yk atmasnn yaratlmasnda ortaya kan
bu doal direncin stesinden gelmenin yolu, bu direnci anlamak ve
herhangi bir yazya balamadan nce, bu atmay bilinli bir ekilde
alprak tasarlamaktr. Burada profesyonel yazarlar ile amatr yazar
lar arasndaki en nemli farklardan birisi yatyor: Amatr, kendine
almas iin gereken ilham beklerken d kurar; profesyonel ise ne
yapmas gerektiini bilir ve onu yapar. Amatr, yk planlamasna
dirente bulunurken, profesyonel ise iinin rutin bir blm olan
dikkatli bir yk planlamasna sahiptir. Bir plandan yola karak al
tnz bir yknn ayn olabileceini dnmeyin. skeletiniz byk
olaslkla grn olarak ayn olacaktr. nk kemiklerimizden her
biri U anki durumlarndan, ilevsel bir amaca doru geliir. yi ve ses
getiren yklerin iskeletleri birbirinden ok farkl deildir. Fakat bu
iskeleti karakterin dier unsurlar eklendiinde, yknz kiiliiniz
kadar deiik olacaktr. yknzn en byk yardmcs sizsinizdir.
Deneyim yalnzca "size ne olduu" sorusunun yant deildir. Ayn
zamanda, "Siz olsaydnz ne yapardnz ? " sorusunun da yantdr.
Diyelim temel karakteriniz daha zor bir yol deniyor ve siz ona daha da
ykleniyorsunuz. Bu durum karsnda o gsz kalabilir. Bu noktada
belki de ona acyp, baarl olmasna izin vereceksiniz. Bu sizin yk
nze bal. Kafanzda tadnz ey, kahramannza engeller ymak
iin kendi direncinize kaq olan kavganzdr. imdi karakterinizin ilk
denemesinde baprl olmasna neden izin verdiinizi biliyorsunuz.
Fakat, eer kendinizi iyi bir yazar olarak grmek istiyorsanz, karak
terinizi engelleyecek birok yol zerinde almalsnz. Bir ykdeki
en st dzeydeki atmalarn says, yknn trne ve uzunluuna
baldr. rnein, edebi bir yk ok fazla sk bir biimde tasarian
maya ihtiya duymaz. Eer esas olarak bir karakterin ya da atmosferin
yksyse ve uzun deilse, bin ya da drt bin szckten olupn,
ustaca yazlm bir yk boyunca en st dzeyde iki ya da atma
noktas olabilir. ok ender duru mlarda bir atma noktas bile olabi-

.1 69
!ir. Eer yk bq bin ya da alt bin szce karsa, bu daha gl bir
yk olacaktr. Dier yandan alt bin szcklk uzun ama iyi bir yk
en az , drt belki de daha fazla, en st dzeydeki atma noktasna
sahip olmaldr.
Bir yknn sonunu, onun daha ortasn planlamaya balamadan
bilmelisiniz. nk bu, yknz salkl bir biimde gelitirmek ve
mantkl bir biimde soniandrmak iin tek yoldur. Bir baka nokta
da, yknzn bir ynnn, bir dorultusunun olmas ve bir amaca
ynelmesidir. ki atpn g, birbirleri ile kesin bir zafere ulaana dek
mcadeleye devam edebilirler. Hibir uzlama olmamaldr. nk
bu durum yknz zayflatr. Eer temel karakter en nemli ama
cna ulamak iin gsterdii mcadelede baarl olursa, ticari dergiler
iin yazlan hikayelerin birounun yaymianma ans vardr. Mutlu
sonia biten ykler yazarak, btnln gerektii kadar uzlatr
dnz dnmeyin. Eer temanz ve atmalarnzn geerlilii
varsa, ilkelerinize uygun bir kantla olumlu bir sonu elde edersiniz.
Ama, eer hala daktilonuzun bandan ayrlmadysanz, ne tr bir
ykye balayacanza karar vermi olmanz gerekir. Acaba bu ak
yks m? Bir serven mi? Ya da evlilik sorunlarn ieren bir yk
m olacak? Bu sizin seiminizi yknzdeki pasajlara ve atmalara
ynelik olarak daraltacaktr. Daha sonra kendi kendinize yknzdeki
kiinin doaya kaf m, baka bir kiiye mi, yoksa kendisine kar bir
atmada m olacan sorun. Bu sorulara yant verdikten sonra, elli
hayat artnda yapyan bir bayan ya da erkek karaktere sahip olursunuz
(karakterler ekillenmeye balyor) . Elbette, ilgilendiiniz alanla ilgili
olarak birok dergi okudunuz ve atmann doasyla ilgili olarak ak
ve belirgin bir fikir sahibi oldunuz. Bu yzden karakterinizin neye
kart olduunu ve neyi baprmaya alttna karar verirsiniz. Sonra da
yknzn bu ekirdek ksmn bir cmleye aktaryorsunuz. rnein,
bir ak yksnde, bir erkee ak olan kzn, onu vicdansz rakibin
den kurtarmak iin ka;.:.nmaya almas, sizin bir zetiniz olabilir.
Gerekte yknzdeki kzn vicdansz ya da acmasz rakibi onun
amacna ulamasn engelleyerek atmann en st dzeyde olmasna
yardmc olacaktr.

1 70
 Buraya kadar eitli unsurlar ile ilgilenilen atmay temel
biimde tanmlamak mmkndr:

I) Karakterin doa ile atras: Doa bir tehlike olarak olaanst

bir ekilde dramatik materyal sunar. Jack London, karakterin elindeki
kaynaklada kuzey kutbundaki veya bir denizdeki frtnaya kar ko
yabilecek dayanma gcn nasl kullanacan biliyordu. Sk orman,
vahi hayvanlar, frtna, kasrga, sel baskn ... kahrarnannz bu olum
suzluklardan herhangi birinin karsna koyun, kahrarnannz cesur
bir ekilde amacna ularak iin savaacaktr. Birok macera hikayesi
bu ekilde yaplandrlrnaktadr.
II) Karakterin kendi iindeki iki ayr ynnn atras: Elbette
burada klasik rnek Dr. Jekyll ve Mr. Hyde olacaktr. Bunun gibi
birok rnek vardr. Birka yl ncesine kadar bu isel psikolojik m
cadeleye dayanan tr, temel olarak edebi ya da nitelikli ykler iin
kullanlmaktayd. Fakat karakter yaratma hem kaliteli ve pahal, hem
de ucuz dergilerde ok nemli bir duruma geldi. Bugn hemen hemen
her tr yk bu atra qidini temel almaktadr.
III) ki karakter arasndaki atra: Bu, gizemli bir cinayet zerin
de alan bir dedektif, bir ak yksnde sarna karI bir esrner ya da
Bat'da bir iftlik sahibine karI bir ifti olabilir. Nitelikli ve zgn bir
yk yazmak iin buna benzer birok atma ekli kullanlabilir. Bu
kategori ayn zamanda bir kiinin birden fazla kiiyle olan atrasna
da baldr. rnein; temel karakteriniz bir su rgtn, sabotajclar
ya da gangsterleri bozguna uratrnaya kalkpbilir. Eer karI tarafn
yok edilmesi, gerektii gibi iyi ve etkili bir ekilde yaplrsa bu tr y
kler olduka dramatik olabilir.

yi bir yk aslnda atra nn tarihesidir. Farkna varlmas ile

balar, devarn eder, ilginin en yksek, en fazla olduu noktaya kadar
geliir. Daha sonra bu atra ykye son verrnek iin zlr. Temel
karakterin balangta herhangi bir amaca ulamak iin gsterdii
aba ile sondaki bapr ya da baarszlk arasnda birok nemli nokta
bulunmaktadr. Bunlar; "Nerde bir ara vermeli ? Nerede durulrnal?
Nerede atra en yksek noktasna gelmeli ? " sorularn karlar.
Bu atr a nn en st noktasna gelmesi sra ile hasarnakl bir ekilde

171
olmaldr. Elbette, yknn fina! ksm atmann en st noktasna
gel mi olmas nedeniyle en dramatik olandr. nk yknn zm
lenmesini hzlandrr ve yky istenen sonuca ulatrr.
zellikle yeni yazarlar iin daha nceden kada yazlm szck
lerin bir qit kutsall vardr. Kendi kendilerine, "Bu gzel bir cmle,
bunu atamam," eklinde konuurlar. Burada veya uradaki bir kusur
dan kukulanmas gerekse bile, hangi anne daha nce sakat ocuunu
salkl olandan daha az sevmitir. Genelde ortaya kan durum, bu
kiilerin daha da koruyucu bir hale gelmeleridir. En gvenli yol ba
langta ykiinzn bir plannn olmas ve yazya balarken tam olarak
ne yapmak istediinizi bilmek deildir. Planlama kafanzdaki bir itir,
ama duygular iin geerli deildir. yknzn kafanzdaki planlan
mas ne kadar salam olursa, yaps da o kadar iyi olur.
Duygular yazarn yapnnda kesinlikle nemli bir rol oynarlar. Bir
yk okur tarafndan gl bir ekilde hissedilmeden ve kavranma
dan nce yazar tarafndan hissedilmelidir. Yazarn zerinde alt
esrarn ve bynn etkisinin kendi zerinde deil, okuyucu zerinde
olmas iin duygular anlaml ve kontrol edilebilir olmaldr. Mcade
lenizi soukkanllkla planlayn. Duygularnz gerek kompozisyon
larn scakl iin saklayn. Bu yolla hem ses getiren bir ykye sahip
olursunuz, hem de onu satarsnz.

1 72
YKDE ANLATIM YOLLARI
 ANLA TIMIN SEKZ YOLU

WALLACE HILDICK

Temel yk Durumu
1. Gen bir Amen"kan askeri -diyelim Peter El/isan- ngiltere'ye yer
letin"lmi{ Bir gn, yllk izindeyken, amcasnn ona armaan ettii yeni
birfotorafmakinasyla, yine amcasnn bir zamanlar genfiini geirdii
kasahada baz manzara fotoraflan ekmek iin katedral kulesine kar.
Sakin bir gn olmasna karn, hafta ortasnda souk rzg.rn estii bir
mart le sonudu: Merdivenlerin drtte n ktnda, nnde duydu
u yava ayak sesleriyle arr.
2. Bunlar iyi giyinmi ama olduka iman baka bir gen adamn ayak
sesler"dir ve Peter onun hizasna geldiinde, adam durur. Nefes almak iin
glkle soluyor, aa ektii belli. jmanlnn ve acsnn nedenleryle
ilgili bir eyler syler. Peter adamn sarho olup olmadn merak etmeye
balar.
3. Yavaa ilerlerle; iman adam hala mrldanmaktadr ve tepeye
vardklarnda Peter adamn yandaki korkuluklardan aaya bakmak iin
ne kadar tehlikeli bir mesafede olduunu grerek huzursuz olur. jman
adamn bu tehlikeyi fark etmediini dnr, onun ceketini kavrar ve o
kadar ileriye gitmemesini nerir. jman adam geiye doru sendeler ve
Peter adamn yznn ne denli gl biimde seirdiini grdnde
huzursuz/uu artar.
4. Adam, Peter'in da;ranna kzar. Amerikal gencin aaya inmesini
ve kendi iine bakmasnn daha iyi olacan syler. Peter gcenmi olarak
ieri girer. Fotoraflar ekme jini bitiene kadar gitmeyeceini vurgular.
Adam birdenbire ona, atlad zaman arda bulunmak istemyorsa, burada
uzun sre kalmamasn syleyerek barr.
5. Peter adamn Jdylediklei karsnda donakalmtr. Adam biraz
sakin, onun sylediini tekrarla: Bunla; niin burada olduuyla ilgili
szlerdi: imanl, fiziksel durumundan daha ar bir sorumluluk yk
lendi"nin kantd:

1 75
 6. Peter bundan dolay onunla konupnay dene: Ona perhiz yapmas
n, ilalar kullanmasn, daha uygun giyecekler giymesini nerir ama ada
mn hi de byle bir dncesi yoktur. Ksa srede Peter'in kendiJiyle alay
ettiini anlam ve intiharla cinayeti birletirmeyi deneyebilirmi gibi g
nmektedi: Ama bunlar geet: Kendini ldrme karar deimemiti:
7. Bununla birlikte, atlamadan nce yalnz kalmaya ihtiya duyar, bu
yzden Peter mmkn olduu kadar uzun sre oyalanmaya karar verir.
Baka ne yaptyla daha fazla ilgilenmiyormu gibi grnr -aldrsz
lyla etkiler- vefotorafekmek iin ineelikle birka dakika ister. Adam
korkuluktan dar doru e'lip uzaklara bakarak bekler, sonra tekrar
yer'ne dnerek kendini toplar ve abuk olmasn syler.
8. Peter kamerasnn kapan rastgele tngrdatarak, birisinin gel
mesini bekleyerek ve aaya bir mesaj ulttrmann yollarn diinerek
kulenin bir yanndan dier yanna yrr. Kendi gcyle iman adam en
gelleyebilme iansnn olmad bellidir. An defter'nden bir para ktida
bir mesaj karalamay, onu kameraya tutturmay ve aaya sallandrmay
diitr. Adam arkasn d'ndnde, Peter bunu yapar.
9. Durumu atiatmak omm iin hala bir zorunluluktur. Kamera ku
tusunun kapan ekerek, man adama gitmeye hazr olduunu sylet:
Tatmay yeniden amak iin, /tma bu aa atlayacanz anlamna
gelm(vor, deil mi?" de: jman adam imdi daha sakindir, ama yine
de kararldr. Peter gitmeden nce, kamerann dikkati ekip ekmediini,
yardmn yolda olup olmadn merak ederek, bunu iyice diinmesi
gerekti'ni, bir kahve imek iin kendisiyle aaya gelebileceini syler.
iman adam Peter'in ilgisine teekkr eder ama kahve imediini syler
-bu dumm birka dakika srer-.
1 O. jman adam tm dikkatiyle kamera kutusuna bakmaktad : Ka
meraya ne olduunu sora: Peter bo kutuyu aarken, kapan dzgn bi
imde tuttu1'lllmadn ve ta sarklTn fark ede: arm gibi yaparak,
oraya diim olabilirmi gibi kulenin zeminini artltrr.
l l. jman adam birdenbire olup bitenlerden kufktdanr. Yeniden pa
nie kaplu: Korkulua gz gezdiit; merdivenin btlndaki kapy dinle;
Jonra tekrar kenara gidt': Peter onu durdurmay dene: Adamn ceketinin
kuyruunil yakala; iddetle ekerek geriye kaya: nce 1zglir yardm eder

1 76
ama az sonra kaymaya bajlar. Gzlerini kapatr. Yardm gelene kadar
mcadele .rrer.

I) Gemi Zamanda Konuan Birinci Kii Anlatm Yntemi

Benim hemen yukanmdaki ayak ses/en'ni duyar duymaz, tuhaf, tam
olarak anlamadm bir jey olduunu djndm. Bu le sonu, kuleye
tumanan birisini durduracak bir jey olmadn sylemek istiyoum. Yu
kan trmanan bendim, yle deil mi? Ama, bilmiyonm ... Benim nsezim
buydu; yle hissediyordum. Ne cehennemse, demek istiyonm... Orada
yapmak iin yukan kmam gerektiren bir jeyler vard, bu fotoraflan
ekmeliydim. Eer onlar ekmeye sz vermemii olsaydm, bu kadar souk
ve rzgarl olmayan baika bir gne ertelerdim ve bu hafta sonu sessiz, b
tn kasabann l gibi grnd sakin bir ziyaret gn olurdu. Neyse, bu
ayak ses/en. O kadar yavaj olmalan da baika bir jey. Srklenen cinsten
olduklann sylemek istiyonm. Yavaia srtnme... at... at... Seslerin,
baz yajl erkeklerin gl yryiijiine benzediini diijiindm. Oradaf
ya koyulmamj olduunu biliyordum, ama...
Bu yntem, yk yazarlar tarafndan ounlukla benimsenen bir
yntemdir. yk, gerekten birisi (genellikle temel karakter) anlat
yormu gibi yazlmtr. Dil kolay, gnlk konuma diline zg, ska
argonun kullanld ve anlatcnn karakterine uygun yaplrntr.
Karakter bu yntemle bir gerek olarak ortaya karlyor. Belirsizlik
bu yntemle yanstlyor ama, eer bu dururnda anlatcnn, yani
yky anlatmak iin yaayan karakterin yaarn tehlikedeyse, bu
yntem aka yetersiz kalyor. Bununla birlikte belirsizlik, bir olayn
en nemli ynlerinden birini oluturan deerleri yanstan baz blm
lerin gzden karlmas ve her eyin herhangi bir arala anlatlmas
deildir: Belirli bir k.iilik tipi zerinde bir olayn etkisidir. Peter onu ne
yapacak? O Peter'i ne yapacak? Biraz kendini beenrni mi olacak? O
bize olayn gerisine bakarak doru bir fotoraf verebilecek mi, kulenin
tepesinde hissettiklerinin -gerilimi koruyup koruyamadnn dikkatli
bir zmlemesini yapmaya yazarn gcnn yetmedii bir belirsizlik
yksncieki hisler- fotorafn verebilecek mi? Bunlar, bir yazarn
verili bir durum hakknda bir yk yazmann mmkn olan en iyi
yntemini aratrrnas iin sahip olduu konulardr.

1 77
 Bazen, "konuan" birinci kii, uzun bir romanda anlatm srdr
mek iin kullanlan bir yntemdir. Ama burada baka bir ciddi sorun
ortaya kabilir. On bC dakika sresince yk anlatmas gereken bir
karakter iin makul grlrken (yntem bu yzden radyo oyunlarn
da ok poplerdir), okurun bir gerilim iinde sekiz ya da dok,uz saat
ayn eyi yapabilen bir karaktere inanmas istendiinde, onun safl
zerinde ar bir basn yapabilir. Hucklebery Finn, kitabn genel
kurgusu iinde baz eylerin temel bir kusur olduu gz nne aln
masna karn bu tehlikeden uzak bir romandr. Roman, genel yetime
tarz olarak eitimsiz ve temel karakter olan Huck tarafndan, hibir
gen insan iin mmkn olmayan bir ustalkta yazld varsaylan
bir anlatdr. Hatta, daha sonra gerekli yetenein kazanlmasnn pek
mmkn olmad, kitabn Huck'n "blgesel aydnlanma"nn ama
cn aklamasyla sona ermesi iin, Sally Teyze'nin eylem iinde bir
uygarlama srecine sokulmasndan nce, baka bir anlatmla, ksaca
olaylarn anlatlmasndan nce yazlm baz eyler deildir. Yine de
burada yknn "yazlm" olmaktan ok, "sylenmi( olmasndan
hemen hemen hibir kuku duyulmuyor. Mark Twain'in daha nce
gemi bir aniat denemesi olduka batan savmadr:
(. . .) hakknda yazlacak o kadar fazla bir ey yok ve ben bu yzden
mutsuzum, nk bir kitap oluturmann ne tr bir dert olduunu bi/m
olsaydm, bunun iin uraacaktm ve o kadarfazla srmeyecekti.
Neyse ki bu istek ok sonraki bir paragrafta geldii iin (hafif bir
sanat vicdan skntsnn belirtisi), balangta gemi olabilecek
benzer bir ifade gibi okuru skmaz. Kitap okundu ve sevildi. nsan, bir
ift sayfa iin btn bir kitab yazan Hucks'n yetenei hakknda ciddi
bir kukuya (Tom Sawyer'de Tom'un ac verici biimde retilmi yirmi
dokuz szcklk ifadesine duyulan byk hayranln glendirecei
kukulara) kaplmyor. Gerekte okur onu neredeyse ilk cmleden
itibaren konuulan bir aniat olarak almlyor: "Sawyer'in Maceralan
adl bir kitap okumam olsaydn, beni tanmazdn, ama sorun deil."
(Olaylar ve kiler asndan kt olarak ok az yorumlanabilecek ki
tapta Huck'n ok przszce balatld bir cmle.)
unu da belirtmek gerekir ki, alnaya arc (purist) bir yaklam,
temel bir kusur olur. Elbette sz konusu yapt, bir konuan anlatm

1 78
biimidir ve Twain'in yks bugn yazlyor olsayd, materyalle
ri kaydetmek iin en uygun ara, ses kayt cihaz olacakt. Yine de
Huck'n yksnn gereklqmesinde herhangi bir salneyi olutur
mak iin zorlanmamasn salayan g, kitabn gerek yazarnda bir
kusur olur. Bu yzden yazar, okurun saflndan yararlanarak, bir
salda ya da suudurmann nndeki konumalarda olduu gibi, ksa
ve deiken danklyla hayatta da gerek olmayan, doyurucu bir
uzunlukta olmayan ar sk ve ar gergin i konumay uzatmaktan
doacak risklerden kanr. (Burada bir ses kayt cihaz gereksinmesini
yerine getirmek etkili olacakt.) Bylece Mark Twain iki cami arasnda
beynamaz kalmad.
Alberto Moravia, zellikle bulunduu yer asndan olduka ansl
bir yazardr. Onun ingene yklen ndeki aniatcianna (iiler, tez
"'

gahtarlar, adi sulular) yazdrlan ok ksa ykleri, tpk Huck Finn'e

yazdrlm olan uzun bir yk gibidir. Gerekte onlar da "konuulan"
yklerdir. rnein, "Kamyon Srcs"nn (The Lorry Driver) an
latcs, "Siz hi kamyon srcs grdnz m ? " diye sorarken, do
rudan doruya dSel bir dinleyiciye bavurur. "Mario" adl yknn
ilk cmlesindeki, "Bu nasl old u ? " sorusu da byledir. yklerin giri
leri, kesinlikle bir konumay dinliyormUUZ etkisi tamaktadr. Ama
Moravia o kadar fazla konuma diline zg olmaktan ve bir "doru
yaznsal biim" olarak Romal Kadn n giriinde sz edilen dn
'

verdii karakterlerinden korkmu gibi grnyor. Bunu yapmadaki

nedenleri, "Karakterlerimi deitirdiim iin biimimi deitirmeye
gerek grmedim, ve ... edebiyatn dili konuma dilinden daima daha
doru ve daha fazla iirseldir," gibi, doruluu belirsiz yaklamla
rdr. Enikonu Mark Twain'in, Hucklebey Finn deki dili, "konuma
'

dili" olduu saklansa bile, aka en kendine gvendii "edebiyat dili"

dir. Moravia'nn pek de yeterli olmayan "edebiyat" yaklamndan, ge
nellikle ilgin ya da elenceli s magazin ykleri, ama inandrc ve
kesinlikle "iirsel" olmayan bir dil anlalyor.
Katherine Mansfeld'de gerekten ok artistik bir yazarla karla
rZ. Mansfeld, ok deiik "renkli karakterler"in derilerinin altna
girermi gibi yapmaz (Moravia'nn anlatclarndan birinin nasl ol
duunu grmek iin). Ama baka bir kiinin azndan yk anlatt

1 79
zaman, bize gerekten yapay olmayan baka bir ki hissettirilir. "Ka
narya" adl yksndeki anlatcs, bir gn bir hayvan satcsndan bir
kanarya satn alan kk bir kulbe bekisidir. Kanarya onun iin bir
yolda, bir srda, bir ocuk ve gnah kard bir papazdr. Kanarya
nn bir gn ld yk yle biter:
Onun stnden gemeliyim. Elbette. Gemek zorundaym. imdi her
hangi bir jeyin stnden geebi/irim. Jf insanlar her zaman benim nejeli
biri olduumu sylerler. Tamamen hakl/ar. Byle olduum iin te:fekkr
ederim tanrm.
(. . .) Buna ramen, irenlejmeden ve an/ara kaplmadan, bana bir
jeyin ac grnd hayatta gnah karmalym. Bunun ne olduunu
sylemek zor. Btn bildiimiz jeyin yoksulluk, ac, lm ve hastalk ol
duunu sylemek istemiyorum. Hayr, bu fak! birjey. Orada derin keder,
derin kede; bin'nin pay, birinin soluk almas gibi. Yine de yalnzca kendi
min orada, beklenen yerde olduumu bilmek iin ok aljyorum ve yo
ruluyorum . Herkesin ayn jeyi hissedip hissetmediini hep merak ederim.
Kimse bilemez. Ama onun sevimli, nqeli kk iakmasnn altndaki
olaanst jey tam da bu deil miydi? Hzn? Ah, nedir o duyduum?
Bu, birisinin kendi hislerini canl konuma biiminde ifadesidir.
Burada, szcklerin kendilerinden daha ok, anlatcnn duygusal du
rumunun ifade edildii ksa anlatmlarda, anszn hafifbir sznt gibi,
bir szcn yinelenmesiyle olupn duraklama imine dikkat edin. Ya
zarn ynteminin ne denli ekonomik olduuna d ikkat edin: Yazar
noktay kullanarak, ikinci bir kinin varln anlatabiliyor (yknn
baka blmlerinde onlar betimlemek iin anlatcnn cevaplad so
rular ya da yorumlar yaplyor).
A. E. Coppard, konuma biiminde yazmakta srarl bir baka
yk yazardr. Onun ykleri de ayn biimde, birisi anlatyormu
gibi, nc kiiye anlattrlr. Bu d urum rastgele seilmi apdaki
rnekte aka grlebilir:
Beyaz sakall ve yenge gibi gzleri olan bir kral . .rd . Bu, Cambesians
/ordu, Regulus'tu.
Tuhafbir ad vard, Sebastian gibi bir jey, ama ona Sam diye seslenir
/erdi.

1 80
 Mutsuz olduu ve kendi lmn istedii zamanlar; onun para ya da
kadn konusunda bir derdi olduunu tahmin edebilirsiniz. Der yandan,
kibirinden dolay kafasn hibir eyin megsul etmesine izin vermemesi
gerektiini h isseden birydi. Derdi bir kadnd ...
Ama bu anlatc kiinin ok zel birisi olduunu ksa srede fark
ederiz. Ayya birinin konumalar olmasna karn, canl szckler,
benzersiz bileim ve tuhaf yap iinde gzel grnen bir adam olduu,
Kral Regulus'un betimlendii blmn devamnda grlecektir:
Btn prens/er; Moollm; satraplar ve Sezarlar iinde, onun, dnyann
en zengin ve en nemli kiisi olduu, yaygn bir inant. Kehanetin be altn
kuu onundu. Yz sava at, okfular ve dev[lleri vard. Elli arnbarndaki
tohumlar kadar ok askere yetecek bir bteye sahipti. Kendi blgesinden
daha telere uzanan bir blgede egemen bir .zorbayd. Bu yzden yaayan
zenginler ve yaayan yoksullar; ayn ekilde aa/anm bir lyd onun
iin ve yaamlarn nasl ger alacaklarn tahmin etmek kolay deildi.
Coppard, COkusunu freniemek iin uyanm gibi, ikinci ki anla
tm biimine dnd zaman, ok az karakteri iin, konumada bu
yazardan daha renkli olunabilir. rnein, "Dokuz Penilik Flt" (Ni
nepenny Flute) gibi bir yknn aniatcs olan iinin skc olduu
sylenebilir:
Tk bu fltn -onun bir ddk olduunu sylemek istyorum- ucuna
yakn bir yerinde bir atlak vard. Ses fltn aadaki bitim yer"nden
kt iin t'e atlak az giriinde olduu iin, bunun zararsz olduunu
yalnzca Harry Dunning sylyordu. Eer onu satn alu-sam, beni toplulu
una alacan, fltm olmazsa, almasnn iyi olmayacan sylyordu.
Fltii almam, dokuz peni vereceimi syledim.
Coppard, aniatcs bir emekli adam olan, "Dnya Bir Tiyatro
Sahnesi" adl ykde, tam doalc bir renksizlik gsterir:
Yine de ikinci kii anlatm ynteminin kullanld bu yazlm y
kde, uyum ve yinelemeler konumaya ok uygundur. Szel anlatrnn
doasna uygun yalnlk iin,
Yaammda bir kusur ya da bir ktlk m ? Hayr, bir kusur ol
duunu dnmyorum," ve buna benzer, aramaya gerek brakmaya
cak aklkta ok rnek verilebilir: "Ltfen glmeyin; bu ciddi, traj ik,"
ve sonunda: "Poots'un muhteem bir cenaze treni oldu, yoksul Poots,

s
ancak her eyi imdi anlatamam." Ve yky okurken, byle bir cm
leyi aradmzda, olduka zeki biimde gerekletirilmi ve kolay fark
edilmeyen baarlarla karlarZ.
almalar gl bir szel tat ieren baka bir yazar, William
Saroyan'dr. Onun birinci kii anlatmn kulland metinlerini oku
duumuz zaman, yazarn kendi kendine konutuu gibi bir izienim
ediniriz. Onun szcklerini okuduumuzda, biraz gerek adlarn
deitirilmesinin ve allm uyarlamalarn dnda ok fazla kurmaca
olmadn gr rz. yk anlatcsna yazdrlm olsa bile, "Yetmi
Bin Asurlu" (Seventy Thousand Assyrians) adl ykde olduu gibi,
daktilo ile yazsa bile, insan onun bir konuma olduunu hissediyor. Bu
yine de anlamsz bir durum deildir.
Konupn ikinci kii anlatm biimi, daha nce grdmz gibi,
yk yazarlar arasnda ok poplerdir. Ayn zamanda ok sk ktye
kullanlr. Rastlantsal yntemle yk yazan biri iin kolay grlmesi,
aslnda yamltcdr. Ayrca onun ok popler olmas, yazarlar dn
cesizce kullanmaya iter. Aadaki sorular yantlamak, birok aniat
iin zellikle yararl olabilir:

1 . ykdeki anlatc aktif bir karakter midir yoksa yalnzca olaylara

dardan bakan biri midir?
2. Eer aktifse, anlatt ykdeki her eyi biliyor olmann heyecann
dan dikkati dalyor m u ?
3 . Kulland szcklerden v e dilsel yaplardan gemii (eitimi, o
cukluu, uyruu vb.) nasl anlalyor?
4. Karakter zellikleri nasl ?
5. Anlatlan olaylarla anlatcnn karakteri arasnda nemli olan neler
vardr?
6. Eer ykde biraz baka biimler kullanlsayd, daha m iyi olacak
t ?

Gemi Zamanda nc K Anlatm Yntemi

Gemi zamanda nc kii anlatm :,iimi, bir yk yazmann
en kolay yoludur. 'razar, "o erkek" ya da "o kadn" olan temel karak
terlerinden birinin bilincinden geen ve gemite olmu eyleri, imdi
oluyormu ve yayormu gibi yanstabilir. Bu yntem, fiziksel eylem-

1 82
!ere dayanan "belirsizlik" (suspcnse) yklerinde ya da yazarn, yk
sne zellikle belirsizlik katmak istedii durumlarda ok etkilidir.
Katedral kulesi yks U biimde alabilir:
at. .. at...
Peter Ellison, karanlk ve helezon ta merdivenlen"n yukansndan ge
len ayak sesleriyle armt . Mart aynn hafta ortasnda bir le sonuydu.
Hava yeterince gnefiydi ama souk ve rzglirlyd. Katedralin tepesine
elenmek iin gidilecek trden bir gn deildi. Ama yukanda ekmeyi
dnd fotoraflar olmasayd, -aadaki High Street'te scak ngiliz
ayevleri dururken- bu zorlu trmant aklndan bile geirmezdi. stelik
yukanda merak ettii bin"si vard.
at... at...
Elbette diyalog, genellikle gemite imdiki zamann etkisine sahip
olduundan, zneyi daha kapal bir merkeze tamak ve ayak seslerini
tekrarlamak suretiyle, ayn ii bize youn bir imdiki zaman duygusu
vererek yapar. Ama bu duygu, karakterin gzlerinde adm adm tank
lk edilen gereklik tarafndan srdrlse bile, daha nceden olmu
eyleri grmenin mant iinde, zamanda ileriye sramaya izin veri
yor. Bu, daha sonra, Peter'in merak ve pknln isteyerek paylaabi
leceimiz, aniat kazanlar olarak, benzer ekilde birden ortaya kan
kukularna ve korkularna katlmamz kolaylatracak.
Bununla birlikte, yntemin yapamayaca ey, eer imdiki zaman
srekli olarak korunursa, aklamalar iin ok fazla boluun kalma
sn nleyememesidir. Peter hakkndaki bilgiler ve onun gemii -bizi
gtrd kprtsz gemi- bu srada kanlacak, o buradayken ve bu
durumdayken, karakter yurtdndaki bir Amerikal olduundan, bu
tr bir ilem, onun ngiliz katedral kasabasnn doal yurtta! olmasn
dan daha kapsaml bir anlatm gibi grnyor. imdi yaplan eylem
lerden uzaklamadan, Peter'in yabancln gstermek iin baz eyler
(bunlardan biri, "scak ngiliz ay dkkan"dr) yapln; en azndan
ngilizce konuulan bir kentteyken kendi adndan aka bahsedilmi
tir. Bununla birlikte, okurlarn onu Avustralyal ya Ja Gney Afrikal
sanmalar gibi bir tehlike de vardr. Daha sonra Peter'in uyruu aka
ortaya ktnda, okur ani bir blnmeyle durdurulacaktr ve baz ya
zarlarn fotoraflar (Ohio' da, Mount Vernon'daki Andrew Amca iin

1 83
ekmeye sz verdii fotoraflar) anlamaya almak iin paragraflara
ar yklenmeleri de bir risk oluturacaktr. Yntemin, karakterin ke
fedilmesi iin gerekli boluu brakmamas da nemli bir eksikliktir.
Daha sonra, kulede, iman adamn niyetini tamamen bilen Peter'le,
yknn sorununun merkezine geldiimizde, gen adamn karakteri
hakknda ok fazla bilgi sahibi olmak, son derece ilgin olacak: tama
men deiik gdlerini ve en belirgin eylemlerini ortaya karmak
iin, onun eylemini dnrken kendi eylemimizi dnmek suretiyle
karlatrma olana bulmu olacaz ve tutumlarnn izini srebilece
iz. Her eye ramen bu itirazlar yalnzca ykde yntemi kullanmak
iin uygulanr. Birok olaydan yalnzca biri olan katedral kulesi olay
nn getii romanda, arka plan ve karakter hakkndaki bilgilerin ou,
daha nceki blmlerde verilebilirdi.
Yntemin en byk eksiklii, belki de, Peter'in gr noktasyla
snrl olmamz, bitiin ok aniden olmas ve iman adamn korku
luun zerinden atlarken, kamerann aniden gzden kaybolmasn
grmesine olanak tanmasdr.
Peter yamurluun dalga/anan ucunu yakalad. "Brak gideyim, " diye
bard adam . Bir dizi korkuluun kenarna skmt ve iddetle ekerek
kendi yn/ne dndmeye balad. Peter genye doru yas/and. atnn
eimini hissetti, rzglinn kendinden yana olmasn umarak ve kuman
abucak yrtlmamas iin dua ederefv zeminde topuklarm yerlqtirecei
bir atlak bulmay denedi. "Brak beni! Brak yoksa seni kendimle birlikte
ekeceim, Anlyor musun?" dye lk att adam. Peter iddetle aslma
dan, uzunca bir sre kendi hafifliine ve n"izglinn yardmna gii,enerek,
gerye doru eilmi biimde kenara tutmdu. Ama bu yeterli deildi.
lk j olarak kendini dimdik yukar doru ekmesi gerektiini diiiindii.
Gzlerini kapad. Ani bir riizglir onu bir sanye yukar doru eker gibi
oldu. Ama sonra belinden ne doru eilrnek zorunda kalmt. Ayaklar
kaymaya balad.
imdi buraya kadar yntem, olay rgsn olduka iyi devam
ettirebildi. Biz hala bir belirsizlik ve yaknlk hissedebiliyoruz. Ama
Peter'le birlikte boumaya katlmak iin, farkl birok paragrafta
soluk solua, gerilerek ve kayp giderek devam edebilmemize karn,
yardmn gelmesi ok fazla ani -kameraya karn- hatta rastlantsal

1 84
gibi grnyor. Edgar Alien Poe, benzer bir durumda, ("Kuyu ve Sar
ka" adl yksnde birinci kii yntemini ok fazla snrlandrmasna
kafn, imdiki zamanla gemi zaman eit biimde kullanarak) kah
ramanyla bir kuyunun tam kenarnda olduu U blmde grlecei
gibi, yky bitirme tekniini kendi kendine buldu:
Gzlen"mi baka yne evirdim.
Bir insan sesi mnidanmas vard. Birok trampetin grltl patla
mas vard. Binlerce gkgiiltiis gibi kula sar edercesine bir patlama
vard. Kzgn duvarlar tekrar saldrd. Alm bir kol, kendimi vurulmu
ve cehennem ktyusma dyormuum gibi hissettiimde beni yakalad.
Bu, General Lasalle'n ko/uydu. Fransz ordusu Toledo'ya girmjti. Sorgu
lama diimannn kollar arasndayd.
O kadar ani bir dle karlanca, insan, "sonra uyandm" cm
lesinde olduu gibi, Poe'nun pek fazla ayrntya girmemi olmasn
bekliyor. Onun iin gerekten gerekli olan ey, katedral yksnn
yazar iin gerekli olan eydir: Zaman zaman kahramannn yzn
den ve grnnden uzaklaprak baka yerlerde neler olduunu
grmemiz iin istedii yetkidir. te o zaman Toledo kaplarndaki
Fransz ordusunu grmemize, kamerann ulat yerler zerindeki
etkisine tanklk etmemize, tutuklunun nerede olduunu renmek
iin gardiyann grtlan skan ve zindana inmek iin acele eden Ge
neral Lasalle'n gerek kiiliini tanmamza, kulenin tepesine kmak
iin acele eden bir snr mfrezesini grmemize olanak tanyacaktr.
Daha sonra kurtarclar ok yapay olmadnda, kurtulu da o kadar
rastlantsal olmayacak.
Ama sonra kahramann ayakkabsnn iindeki by bozulnutU.
Bu ksa yk, aniden kesilen bir izienin noktas noktasna verebili
yor.
Gemite nc k ynteminin (genellikle 'her eyi bilen yazar'
olarak da adlandrlan yntem) bu serbest sralan versiyonu, gerekte
geleneksel bir yntemdir. nc k ynteminin avantjlarn, geli
gzel yaylmadan, nc kii anlatrrna Iamak isteyen Henry
James'in mkemmel olarak kulland, karakterin bak as yntemi,
son zamanlarda ok kullanlsa bile, bir dereceye kadar yenilik sayla
bilir.

1 85
 Bu anlatm ynteminin rnekleri ("karakterin bak as" ve "her
eyi bilen yazar" yntemlerinin de her ikisine ait rnekler) o kadar
fazla ki, herhangi bir liste yapmak gereksiz. Bu almaya uygun bir
ka rnek seilebilir. Henry Fielding'in Jonathan Wild adl yaptnda,
rnein, sknt verici nokta olarak her eyi bilen, karakterleri ele almak
iin ara veren ve okurlaryla ayn yaznsal sorunlar tartan bir yazarla
karlayoruz:
Gerei itiraf etmek gerekirse, son zamanlarda Avrupa turu yapan
birok gen beyeftndiden dn almay dndmiiz gazetelerdeki
kendi gemjimize p"ddet uyguladmz ve bir serven/e ya da birka
yolculukla ilgilendiimiz, ama vicdanmzdaki hrszl hakl karmak
iin yeterli tek bir olay bulamadmz bu bliimiin ksalndan dolay
ok iizgnz.
(.. .) birbirinin hrsz olduunu bilen bu beyefendilerin, baka hibir
f!damn aznda bu kadar sk gnllmeyen drst/k, onur ve arkadalk
gibi szcklein yer ald, bir zamanlar hep birlikte ama birbiine ka
konumalarnda buna benzer szlerin en kk belirtisinin bile bulunma
mas, baz okur/ara tuhafgelebilir.
Okurum, o bir kumarbaz olsa bile, her erkein baarsnn doru bir
iljkisi iin bana teekkr etmeyeceine inanyorum. Onun, paralar masa
da tkenene kadar oynayarak doymasna izin ver.
Hemen hemen romann her sayfasnda o kadar ok nlem g
rlyor ki, gerekten, Fielding kahraman olan general karakterinin
doasn okurla tartmak iin kendini apdaki cmlelerle balayan
ilk blm n tamamna adyor:
Mkemmellik adna sekin ve nemli insanlar tarafndan yaplan
sanatn ve insana ait bulularn btn gcyle, gemjin tam bir benzeri
gibi biimlendirilmi hayatlar olan btn byk ve artc olaylar, ortaya
koyulmtj tasarmlar olarak gereklidir.
ilerleyen ykde blmn ksmen ksalnn bir sknt olmasn
dan kaynaklanan byle bir gecikmeden baka (yalnzca en son 3-4
sayfa), ksmen yazlan ironi - bi ironi blm balnda slogan olarak
yer alsa bile (BtJ'YK ADAMLAR olarak adlandrlan, doann harika
rnleri olan bu adamlarn kaydedilen baprlarndan oluturulmu
salkl grnt), kitabn btn balklarnda yer alyor: Son Byk

1 86
Bay Jonathan Wild'n YaJamnn yks (The History ofThe Lifo of The
Late Mr. Jonathan Wild The Great) . u gerei de eklemek gerekir ki,
gerek Jonathan Wild'n hrsza km olan adnn ada okur tara
fndan iyi bilinmesini, Fielding byk bir risk olarak grmyor. ler
sine, Wilkie Collins'in ilgin kurmacaya dayanan yazarlnn temel
ilkesini grmek iin, okuru bekletirken gldrdn belirtmeliyiz.
Ama yntemin tehlikeli yan Udur: Bir yazar keskinlqmedike, her
eyi bilen yazar nitelii ve zekas bir Fielding'in dzeyinin altnda
kalacaktr.
Jane Austen'in elbette zekas vard ve stelik Gurur ve nyarg 'nn
(Pride and Prejudice) nceki blmlerinde her eyi bilen yazar zelli
ini uygulad yerlerde grld gibi, Fielding'in zekasndan daha
keskindi. Bu yzden bir karakterden bakasna gemeyi, dnceleri
ve drtleri gstermeyi, kiisel tarihin ayrntlarn vermeyi daha gl
yanstyor. Ama onun kendi kiisi hibir zaman okura dorudan ses
lenmiyor. rnein zmlernek iin insafszca numaraladm VI.
Blm'n ilk paragrafna bakalm:
( 1 ) Langbourn'un, Netherfiel'n hanmefendileri ksa bir sre hizmet
ettiler. (2) Ziyaret kalklyd. (3) Bayan Bennet 'in hoJ tavr/an, Bay
Hurst ve Bayan Bingley iyi niyetleri zerinde geljti; ama anne dayanl
maz biri olarak grii/se ve daha gen olan kzn konuJmas deersiz olsa
bile, iyilik dilekleri yaja daha biiyk olan iki kardeJe ynelmjtir. (4) Bu
zen Jane tarafndan byk bir zevkle kabul edildi. Ama Elizabeth yine de
herkesin da,ranJnda burnu biiyklk grd. Hatta onlara benzemeyen
kz kardqi hari, Jane'e olan Jefkatlerine ramen byleydi, byk olaslkla
babalarnn hayranlnn etkisiyle bir deere sahip olduu anlaJlyordu.
1 . ve 2 . cmlelerde yazar bize olup bitenieric ilgili ksa ve kiisel
olmayan bilgiler veriyor. 3. cnlede verilen ayrntlarda, Bay Hurst ve
Bayan Bingley'in, Bayan Benett'le ilgili dncelerinin ne olduunu
reniyoruz. 4. cnlede, Bayan Bennet'in Bay Hurst ve Bayan Bing
ley 'in tepkileri hakknda iki dnce ve katln daha fazla ka
ntlaryla geldiimiz sre iinde, Jane'i bak asyla karlatrln
olarak Elizabeth'in bak asnn niteliklerinin daha fazla anlalnas
hakknda bilgi cdiniyoruz. O kadar fazla bilgiyi, o kadar ksa bir pasaj
iindeki bir cnlede ssleyerck paketlernek, nemli bir baardr. Bu

187
 ksa olmayan yn tercih ederek yazmak, bilginin dzenlenmesinde
ve onu tayan cmle yapsnda sarka nitelii gsterir. l .'den 2.'ye,
Longbourn'dan Netherfield'e ve geriye; sonra 3. ve 4. arasnda, Bing
ley iftinin iki Bennet kzyla ilgili dncelerinden olduka gen
ani dn de byledir. Ve paragrafn sonunda bu dn, cmlenin
son birka szcnde geniledii kadar derinleir, bylece konunun
kalbine ulam oluruz: Elizabeth'in Jane ve Bingley hakkndaki spe
klasyonlar.
Poe'nun "Kzl lmn Maskesi" adl yksnde benzer bir yakla
m buluruz: Her eyi bilen bir esneklik, yknn olduka dar snrlar
iinde biraz kstlanm olsa bile, hemen hemen hi sorun yaratmaz.
Ve bu dikkate deer yknn kendi ruhsal durumu zerinde bir b
yk belirsizlik durumuna bel balamamasn, bylece gr asnn
zgrce sralannn ok uygun duruma gelmesini, "Kuyu ve Sarka"
n sonunda grlen ka anlatan blm fark etmemiz ilgintir.
Hemingway'in, gemite nc ki ynteminin baaryla kulla
nld "Katiller" adl yksyle yeniden karlatmzda, bir byk
belirsizlik durumunu tekrar grrz. Ama yazar btn gcn tek bir
bak as olan Nick Adams'n bak asnda younlatrrken, uygun
olduunda dnmeye hazrdr. Bylece Nick'in gzlerinde, yazarn
hipnotik olarak aama aama merkeze gelmesini olanakl klan, katil
leri kiralamalar gibi korkun gerein yaratt gerilirnde en kk bir
d olmadan, iki yabancnn giriini grrz. Ama sonra durumun
lojistii olas en byk tehlike alanndan, arka odada a ile balanan
ve gr as aniden tezgahtan -yemek odasnn tezgah- saldran
adama, George'a dnen Nick'in bir sre iin uzaklatrlmasn
gerektirir. Blmn genel biim ve havasna kazandrlan bu dn
d urumu (ve sonra Nick'e doru dn) ok baarldr. Yalnzca diya
logda ve eylemde ortaya kan karakterlerin bak as duygularyla
ve dnceleriyle belirgin biimde nesnel verildiinden, okur demi
kavramakta zorlanr, hepsi bu.
Etkin olan szck, "istemek"tir (demand). Hemingway, hisseden
biri olarak, karyerinin bu aamasnda, bir ykde kesinlikle bu kadar
gerekli olmayan bir dnC girmezdi. Ama burada bir ikilemle kar
lat. Bir yanda tezgaha her zamanki adarnn yerine geici bir yardrnc

1 88
alarak, katillerin Nick'i brakmalarn salamayacakt; dier yandan,
kurban olarak tasarlanm kiinin birden ieri girmesi iin n taraf
taki spot nda kalmak gerekliydi. Burada o kadar fazla mantksal
ya da psikolojik zen olmamasna karn, her naslsa, Hemingway
asla yolundan amad. Byk ki Kalp Nehri adl yaptta, Nick'in
tek karakter olarak grlmesi, olduka prtcdr. Hi kimse btn
yazarlardan beklemedii gibi, Hemingway'den de doa ve insan hak
knda flozofa konmasn beklemez. zen gstermekten iddetle
saknmas retici olsa bile, bu iki uzun ykde, karakterlerin gr
alannn tesine gidilerek, kasabann ve nehrin btn evresi, sanki bir
ift ayak gibi nesnel olarak betimlenmitir.

imdiki Zamanda nc K.ii Anlatm Yntemi

Gemi zamanda nc kii ynteminin versiyonlarndan biri
olan imdiki zamanda nc kii anlatm yntemini kllanmann
balca etkilerinden biri, okura bir imdi duygusu vermektir. Zaman,
gemiten imdiye doru deir, bu yzden, yknn ierdii me
raklandrma unsuru ne olursa olsun, bu etkinin ve younluun g
lennesini bekleyebiliriz. Bu genellikle gerekte olan yapar ve bazen
bir yazar, bir eylemin doruk noktasnda, anlaty birdenbire gemiten
imdiye doru deitirir. "Katedral Kulesi" yksnde geen U tm
eder, Peter'in, sonunda adamn ilgisini ekmek iin geldii noktaya
yaplan birok dn, rnek verilebilir:
"Brak beni, " diye lk atar adam.
Korkulua skm olan bir dizini kuvetle ekerek, bu tarafa dndr
meye balar.
Peter genye doru eili: atnn zeminine iiket: Riizgann kendinden
yana olmasn umarak ve ceketin abucak yrtlmamas iin dua ederek,
zeminde topuunu yerletirecei bir atlak bulmaya allr.
Ama imdiki zaman yukardaki rnekte olduu gibi genellikle do
al grnse de, hareketsiz bir blmde -adamlarn hala merdivende
olduklar blmde olduu gibi- doal olmayan bir rahatsz edici etki
yapabiliyor:
"ylece dur!" diye inler ljman adam. "Dur'! Oh evet! Duracam,
tamam! Duracam! Duracam! Seyret!

1 89
 Konumasn bitirmeden, tekrar tmanmaya balamt.
"Dur!.. Dur! ..
"

Szck nce bir mrlt olarak kar azndan, sonra bir soluma olarak,
ve sonunda bir h knk olarak. Pete; adamn set botlanyla kendi'si arasn
da uygun bir mesafeyi komyarak, hala onu izlemektedir.
Bu durumda bir yapaylk olarak gerekleen d, doal olmad
ndan, istenmeyen noktadr. Ama bir yazarn bazen doal olmayan
bir etki yaratmak istedii zamanlar da vardr -tuhaf, belki dsel, belki
doast duygular-. Sonra, zellikle yknn gerekiere dayanan
yanlar kastl olarak bulanklatrldnda ve birok entrikayla g
lendirildiinde, imdiki zamann kullanm ok fazla etkili olacaktr.
Aada olduu gibi:
at... at...
Karanlk ve helezon merdivenle11"n yukansndan gelen ayak sesleriyle
jarmp. Souk ve rzglirl bir mart le sonuydu. Sf manzara iin,
keyif olsun diye kulenin tepesine klacak trden bir giin deildi. Ger
ekten, eer ekmeyi dnd fotoraflar olmasayd ve yukandakinin
ne tr bir insan olduunu merak etmeseydi, kuleye kmay aklndan bile
geimeyecekti.
at... at...
Kahramann adn ve dier sradan bilgileri gizlemenin etkisi
nemlidir. Adamn orada ne ii var, nasl bir yer, ne tr bir kule ve ayak
sesleri gibi en nemli gizlerin etrafnda kmelenen ikinci derecedeki
gizlerle anlatm ok farkl bir atmosfere tamak, en azndan okuru
meraklanmaya ynlendirir. Ayn gizler, gemite nc kii anlatm
ynteminde de kullanlabilirdi, a ma onlarn -bu balamda daha az
yaygn ve biraz zahmetli olsalar da- imdiki zamann kullanmnda
daha iyi gittikleri grlyor.
Bu yntemin tehlikesi, eer dikkatli kullanlmazsa, okur zerinde
skc bir etki yaratmasdr. Yine, yanl aniayarak dalma riski vardr.
ykdeki isimsiz er.in elli yalarnda bir ngiliz olduu ve olayn
getii yerin bir sava kalesine ait kule olduu sansna kapldktan
sonra, sayfa ileride erkein gen bir Amerikal olduunu, mekann
da bir katedral kulesi olduunu anlamak ok sinirlcndirici olabilir.

1 90
 Baz modern yazarlar okuru kastl olarak iine drdkleri bu
aknl yine de ama edinirler. Okurun kendi ayaklar stnde dur
masn, tm dikkatlerini ykye verip veremediklerini bilmeyi ya da
buna yeterli esneklikte cevap vermeyi, ancak aptalca hesaplar iinde
olmadan, yknn ierdii deerleri karmamaslll isterler. Bu yeterli
bir amatr, ama bu deerlerin gerek olmas, camdan yaplm inciler
ve elmaslar olmamas artyla ... Belirsizliin yaratt heyecanlll ok
nemli olduu "Katedral Kulesi" yksnn dramatik kurgulanma
smda, gereken merak ve aknln tesine taarak, okurun gelecekte
ne olacan bilmesini istemek, bana sama gelirdi.
Yntemin rneklerine, onun eitli kullammlarnda rastlanabilir.
Ama yine de kesin rnekler zerinde almak aydnlatc olacaktr.
Edebi skeler verimli bir kaynaktr. Bunlar yaygn olarak kurmaca ka
rakterlerin kullanld bir almamn nasl yapldlll gstermek iin
izlenen, tammlanm bir sahnenin ya da kurgulanm bir konunun
bulunduu, kurgusal deneme biimindedirler. Ama, "yaadm his
setmek" iin ok yakn bir imdiki zaman etkisi vermektir ve bu ama
hep imdiki zamann kullamlmasyla gerekletirilir. Turgenyev'in,
Bir Sporcunun Skeleri'nin (A Sportsman's Sketches) ou, dramatize
edilmi denemelerden daha fazla ey lerdir -"ske" burada zayf, ent
rikasz, doal olmayan anlamnda kullanlyor, ama bunlardan "Or
man ve Bozkr" adl derlemenin bir son blm var ki, gerekten bir
denemeyi amnsatmaktan teye gemiyor- ve burada yazar bir olay
kurgularken, ok yakn olmasn salamak iin, ikinci kiiyle birlqik
imdiki zamam kullamyor.
Dickens, Boz'n Skelerinde (Sketches by Boz), yknn temel esi
olarak ok saydaki blmde birok dramatik etkiyi olduka cesur bi
imde kullamr:
Gelecek ylbanda, yeni yln gelii, hayattaki en gzel yldnmd:
Birka paragrafa kadar aym yapda iterler, sonra yeni yl partilerin
den sz etmeyi srdrr:
Bu partilerden birini dleyebiliriz, hattafraklar giyinmj halde, kabul
salonuna giriimizin duyuru/masn bile dnebiliriz.
rnein, gz kapal toylarla evde toplanmay ...

191
 Eer kurgu, yazarn alma modelinin buluma yeri ise, biz imdi
bir somut durumla tantrldk. Ev sahibinin ortaya kmasyla ilgili
sonraki paragraftaki biraz canl ayrntlarda tkanr:
Dinle! Bir araba! Bu ayn ofisteki gen grevli; soua ve patlam1
msra eilimli, n yz siyah kumatan ayakkablarla gelen, salonda ok
ksa siire giydgi ayakkabsn ceketinin cebinde getiren gen insanlarn
temiz/erinden.
Partide, grevliyle salona alndmz noktadayz.
Dickens, zellqtirilri dramatik kurguya benzer geii, ayn der
lemenin baka yerinde, zellikle "Bir Ylba Yemei"nde (A Christ
mas Dinner) ve "Rehincinin Dkkan"nda (The Pawnbroker's Shop)
genel gerekiere dayanan gzlemlerle yapar. Ama bir romanc olarak,
yaknl, somutluu, zgnl, bireysellii yazma isteini, hatta
sabrszln genel bir tavr olarak srdrme konusunda yeteneksiz
bir yazar olarak, hala gizli olan gcnn belirtilerini belki de "Yeni
Yl"da (The New Year) verir. nsan zerinde iyilqtirici bir etkiye sahip
olduu izlenimini brakan bu yaptta, Dickens'la ayn teknii kulla
nan komik denemecilerin sradan rneklerinde yansyan tatlar vardr.
rnein, Stephen Leacock, "Bir Doktor Nasl Olunur"un (How to
Be a Doctor) balarnda, olaylar yazmak iin ayn byk sabrszl
gsterir. (Vurgulamak istediim nokta, modern daktorun ilerinin ona
iki haftada kazandrlacak son derece basit eyler olduu ve yazlabile
cek eylerin de sadece bunlar olduudur.) Ama izlenen kurgu, iyi yk
anlatan bir stand-up komedyeni kurgusudur.
Sz konusu kurguya btn edebiyatta yalnzca imdiki zamanda
nc kii ynteminin en iyi rneklerinden biri olan, Dickens'n bir
romanc olarak gcnn doruunda olduu Rzgarl Ev'de (Bleak
House) rastlyoruz. Bununla birlikte, bu yapt, gya kadn kahraman
tarafindan yazlm olduu sylenen gemite birinci kii anlatmnn
yer ald deiik blmlerle birletirilmi olmas yznden de dik
kate deer. Bunun ak nedeni, nc kiiye geitir. Bu blmlerde
yazar, kadn ka,ramann ulaabilecei durumlarn, karakterlerin, sah
nelerin tesinde hzla ilerleyen btn bir parann genel fotorafn
verebilmektedir. Ama merak edilen ey, kzn doal olarak heyecanl
kiisel bak asna ve imdiki zamann etkisini yaratmak zorunda

192
olmann kanlmaz gereine karn ayakta duran etkinin, nadiren
kaybolmasdr. Ve bu primler yoluyla, bu ak yeterince hzl salamak
iin, varsaylm aniatcs olan yazarnn sesi arasndaki fark da ortaya
kyor.
Ancak Edgar Allan Poe, "Kzl lm Maskesi"nde (The Masque
of Red Death), ok kk bir farkla, imdiki zamana bir dn yapar.
Bu ykde Prince Prospero'nun manastryla, dostlarnn bin kadary
la ve salgn hastalktan snaklara saklanan nedimelerle karlarZ.
Uzun kuptnayla ilgili mekan donanmyla ve belli gecelerde Prens'in
konuklarna verdii maskeli balolarda konuklarnn giydii kostmler
le ilgili dekor ayrntlarndan haberdar ediliriz:
Delilere zg lgnca dfler vard. Tiksindirici bir yn harika, vahfi,
acaip fey vard. Gerekte, yedi odann fUrasna burasna sinsice dalmf
bir dj kalabal vard. li' bu djler, yabanl bir orkestrann, bir odadaki
yanklan gibi kvranan gz alc renk/ere benziyordu. li' kadife salondaki
abanoz duvar saatinin vurujlar vard. li' sonra, bir an iin, saatin sesinden
baika herjey hareketsiz ve sessizdi. Djler de onlargibi donmujtu. Ama zil
sesinin yanklan, uzakta bir an iin pariayp lyorlard. Sonra yar sessiz
bir kahkaha kopuyordu. li' jimdi mzik tekrar ykseyor. Her yanda dj
ler yajyo; gz alc renkle; sehpalardaki camlarda akan tjnlann iinde
her zamankinden daha ok kvranyor. Ama yedi odann en batsnda bu
lunan odada, ik gittike azald iin, lgn maskelilerden hi bir yok;
burada kan rengindeki camda akan, sam ur krkn karanl n paralayan
ve ayaklar sam ur krkJe kaplanmj djemeye basan adama vuran krmz
bir ik var; ve abanoz saatin yaknndan, dier evlerin ok uzaklardaki
jma-k nejesinden salan, maskelilenn jimdiye kadar duyduklarndan
daha nemli ve olduka dinsel, bouk bir an sesi geliyor.
Ama dier evdekiler daha yaundu ve l ayatn kalbindeki atej ritim
lerde arpyordu.
Gemite nc kinin azndan anlatlan fina! blmne, en
heyecanl blme, ayn <ursuz saatte, gece yarsnn Prens ve ilk kez
Kzl lm olarak maskclenmi ve kendilerini Kzl lm gibi bir cia
vetsiz misafir olarak fark eden elenceciler zerindeki etkisine doru
h zla geliiyor.

1 93
 imdi bu, balangta yalnzca szdizimsel bir gereksinim olarak
yaplm olan geiten olabileceince fazladr. Bu gei, apdaki pa
ragrafta grlecei gibi, ok kullanSIZ bir yapy kullanma anlamna
gelebilecek genel balam ierisinde, ayn sesin tanmlanmas ve saatin
etkisi iin, gemi zamanda yaplm olan bir genel gzleme kadar
srer:
U. bu gz alc djsel renklo; arkesrann vahji mziinin ritmine
uygun biimde odalarda kvrand. U. biraz sonra kadife salondaki abanoz
saat vuracakt. U. sonra, bir an iin, her jey hareketsiz kalacak ve sessizlik
saatin sesiyle artacakt. Diijler donup kalacakt.
Ve bylece "-ecek" stne ylm "-ecek", gsterili yap kme
tehlikesine girene kadar srer. Poe kesinlikle gemi zamanda devam
edecekti ("ve biraz sonra, salondaki abanoz saat vurdu") ama bunun
iin gerekte hazr olmadan nce zel rneklere genel tanmlardan
vard izlenimini vermek iin, bir kez iki odaa dalan bir eilime
girmiti.
Ama Poe'nun zamansal geileri ok fazla yapmasn olanakl k
lan, byk olaslkla tasarlanp denenmi olan bu deiim ("tolerans"
tanmann balangta biraz uyumsuz olmas iyi denk dm olsa bile,
sonunda ok fazla "toleransl" davranarak gerekletirilen bu deiim),
yalnzca dilbilgisel olarak aml grnyor. Bu durum, Kzl lm'n
kimliinin saklanmasyla, kt kahraman karmak iin ona frsat
veriyor. Sreklilik, kanlmazlk, lmn hazr bekleyii ve zamann
geii duygusunu veren anlatmnn salam yapsnda onu aktarmasn
da olanakl klyor. Bu yzden biz tanmlanan arkada topluluklannda
olduu gibi, onun olaylara katlmasn zor fark ediyoruz.
Sz konusu deiim ve geiler, nadiren imdiki zamanda nc
kii anlatm biimini kullanan Anton ehov'un, olunun yaknlardaki
lm hakknda arkadalanyla ve nterileriyle konumak iin can
atan araba srcsn konu alan '1\c" (Misery) adl yksnde yap
t gibi, belki de bu d uygulara benzer ey!eri anlatmak iin bilinli bir
giriimdi. Orada fiziksel bir yaknlk etkisi ve kesin bir meraklandrma
amalanmant. Elbette, kal ramann mutsuzluunun bykl
nn anlatld eylem zamanlan ("usuz bucaksz 'inmense', btn

1 94
snrlarn tesinde"), baz yerlerde szcklerin srekli imdiki zaman
da kullanl ve gizli nermder biiminde gerekletirilmitir.
Yntemin modern kullanm iin -ilikilerden ya da gerilimlerden
yeni anlamlar karmak ya da dikkatleri canl tutmak iin olaylarn
dzeninin kastl olarak kartnlp kartrlmad- Yeni Fransz
okulunun yazariarna bakmak ok yararl olabilir. rnein Alain
Robbe-Grillet'nin Yolcu (The Tiyeur) adl yapt, gemi zamandan
imdiki zamana ilgin dnlerin yer ald en nemli yapt olarak
gsterilebilir. Gizemlilik duygusu ya da belli bir karabasan esi, ilk
okumacia basit yaplm gibi grlyor. Ama onlar aklama olanan
da tayorlar. yk, kk bir adada yapyaniara ucuz saatler satmak
iin yolculuk yapan bir adamla ilgilidir. Adam, bu ziyaretin ak s
rasnda, bir kzn ldrlmesiyle ilgili olarak karmak dncelere
kaplr. Yazar gereklqen ya da gereklqmeyen olaylar hakknda bir
ipucu sunarken, imdiki zaman nadiren mi kullanacakt ?
Nathalie Sarraute'nun Gzlernevi (The Planetarium) adl yaptn
da, btnyle imdiki zamanda nc k.ii anlatmyla yazlm bir
romaula karlarz. Bu yazar, ileride ne olacayla ilgili ipular ver
meyi reddederek, tembel okuru sarsna endiesini gizlemez:
... yanlsamalar yaratmak iin djt bir doal eilimin sonucu ola
rak, kendine ramen btn belirtilerden mmkn olduu kadar ok yok
sun kalmak zorunda... Faulkner'n ikifarkl karaktere ayn Hristiyan ad
vererek oluturduu Ses ve fke 'de kulland y"ntemde, okuru artmak
iin kastl olarak yaplan yanllara ve ocuka beklentilere bel balam
olsaydk, gnmz yazarnn sorunu olan cesurluuna ve g"ze alnmaya
deer deneylerine kar fazla hakszlk etmj alacaktk. (Ku:Iku a, 'The
Age ofSuspicion')
Bir zil alar. .. mutfak kapsnn zili... bir , bir ayak sesini fark
eden ve ko:IUP kapy aan kadnda daha "nce yaad ayn mutlulua
endieyle katlan "lde kaybolmu{ bir yolcu... "Oh! sonunda sen, demek
burdasn, asla geri gelmeyeceini djnyordum... biliyorsun, btn
bunlar olmayacakt ... " Kadn daha dikkatli olmas gerektiini anlar. .. bir
kak, perjan g"rnml bir yajl ocuk. Kadn b"yleleri iin bir kadn
gerektiini biliyor ama kendini tutacakgc yok, stelik tam tersine onlan

195
yattrmak. tatllkla ikna etmek, birazck elenmek iin onun karikatr
gibi zelliklerine nem vermenin gln olduunu hissediyor.
Burada, bizden nce kiisellikle arpan bir nabz atyla kar
karyayz. Noktalama (zellikle nokta) bu izlenirnin yaratlmasna
yardmc oluyor. Ama paragraf gemi zamanda ve kapal bir eylem
iinde gereklqiyor. Bcek yakn denetim iin inelenerek monte
edilmi ve korunmutUr. Belki de bu bizi ilgilendiren yaratrnn basit
yapsna karn, byk bir kayp deildir. Ama elbette biz bir eit ha
fif esintiyle ya da n ve kokunun kaynayla etkilenerek olay iine
giren UUU, onun hareket iindeki davrann okumak isteriz. Daha
sonra onu imdiki zamana braknakla iyi yapm oluruz.

Gemite Yazan Birinci Ki Anlatm Yntemi

(Burada, masamda oturuyorum.)
Kiisel anlarn ya da yaamyksnn yazlmas biiminde yazma
yntemi, btn dier anlatm yntemleri iinde en eski ve olduka sk
kullanlan yntemdir. Bu yntemin belki de en bilinen rnei, yaza
rnn gerekten kendi yaamyksn anlatyormu izlenimi verdii,
Robinson Crouse'dur.
Anlatrnn konuan birinci ki ynteminde, yknn iziekieri
yaam ve lm olduunda, anlatcnn, aka yaadn anlatmak
istemesi nedeniyle, ykde belirsizlii oluturabilmek iin kendine
zg baz glerinden vazgemesi, bir olumsuzluk olarak gsterilebi
lir. Ama bu uygulama yalnzca bir yknn "ben" aniat asnn temel
karakter olduu zaman sz kon usudur ve genellikle yazar onun ey
lemsel olarak bizzat yer ald ok nemli olmayan blmler dnda,
bir izleyici olmasna dikkat eder.
Yntemin avantajlar olduka byktr. Olup biten her eyin ta
mamen doru olduu duygusunu okurda uyandrmak -en azndan
yknn okunma sreci ierisinde- ve inanmamas gerektii halde
inandrmak, yazarn temel amalarndan biridir. Yntem gven verici
bir nitelie sahiptir. Yazlm bir yaamyks gibi, sanki gerein bir
parasdr. "Ben" aniat asnn, doal olarak, "o" aniat asndan
daha fazla gvenilirlii vardr.

1 96
 Yntemin baka bir avantaj, olaslklardan "uzaklama" olana
tanmasdr. Bu, U demektir: Anlatc yllar nceki olaylar anlatr
ken, imdi'den geriye bakt iin, gerei rten toz bulutu kalkm
olacandan, gr as iinde olup biten her eyi aka grme
frsat bulmu olacaktr. zellikle olaylar traj ik, hatta melodramatik
verilirken yararldr. nk yaam byle anlatmak isteyen ciddi yazar,
melodram kendi bana deil, yapndaki karl ierisinde vermek
isteyecektir. Bir yazar bu yntemi kullandnda, okuruyla bir trajik
doyum noktas arasnda, U anki acnn Okunu emen bir tampon
olarak yer alabilir (gerekte anlatcnn Yunan tragedyasndaki koroya
benzer bir ilevi vardr) ya da olaylar gerekten gerektii kadar uzun,
geni bir zaman ve yer perspektifi ierisinde sahneleyerek sz konusu
etkiyi brakabilir.
Yntemin nemli bir avantaj da, yazarn tanmlamak istedii
eylem ya da eylem dizilerini sahneye koymak iin gerekli zaman ta
nmasdr. Gerekli hazrlk yaplmazsa, bir yknn z geri planda
kalabilir ve her ey bir kpk gibi yzeysel grlebilir. Karakterlerin
genel koullar ve onlar hakknda olabildiince ksa srede ve olabil
diince fazla bilgiye ihtiyacmz vardr. Eylemin younluu ierisinde
onlar gzlediimiz zaman, yaptklarn, kararlarn, yanllarn, he
sapszlklarn ve anslarn itenlikle onaylayabilmeliyiz.
Anlaty, okura belli etmeden, olaylarn ak ierisinde btn
bunlarn, onlara nemsiz detaylarn gibi grnmesini salayarak bi
imlendirmek, bir yazarn en zor ilerinden biridir. Bir yazar bunlar
yaparken, okura U mesajlar vermek zorundadr: "imdi benimle bir
likte katlan, vazgeme, btn bunlar ok nemli, greceksin, hemen
imdi . . . " Eer yazar nc kii anlatm biimini kullanyorsa, kendi
yorumlarn olabildiince gze arpmadan katmak isteyeceinden, ii
daha da zordur. Bununla birlikte, birinci kii anlatm ile -zellikle
olaylardan sonra yksn aka yazan birinci kii- ok fazla araya
girmeler, okurun dikkatini ekmek iin onu drtklemeler, gz krp
malar ve umutlandrmalar, yalnzca btnyle doal gsterebilmek
iindir. Bir yazar bu oyunlar ok fazla kullandnda, alternatif yol
lara dikkat ekerek ve seimin nemini vurgulayarak, karakterler ve

197
 onlarn eylemleri zerindeki yorumlarn ayn doallkla yapma, hatta
moral kazanma frsatna sahip olur.
Ynternin drdnc avantaj -zellikle katedral kulesi d ururnun
da grlen-, yazarn bir yerden bir yere sorunsuz ve doal biimde ha
reket etmesine olanak tanmasdr. Bu dururnda yazar kulede bou
rna olurken, anszn yere, merdivenlere ve kuleye geri dnebilecektir.
Yaklarrrnz birinci kiyle snrlamadan, bunun nc kii anlatm
yntemiyle yaplabildiini daha nce grmtk, ama yle bir ksa an
latda ani gei hem artc, hem de rahatsz edici olacakt. Eer buna
ramen Peter daha sonra, dier insanlarn ona sylediklerini ieren
olaylarn yksn kendisi yazm olsayd, olduka doal olacakt ve
yazar apda old uu gibi, anlaty ykletirirken hibir eyin kaybol
masna izin vermeyecekti :
Kancann aja diijebilecei n"skine girmek istemediimden, kameray
kutusundan kararak, kilisenin atsndan kujbaki bakan bin"sinin ol
madndan emin olmak iin, kenardan gz attm.
Sonra kameray aja attm.
Buraya kadar her jey yolmdayd. Orada kalmama gerek yoktu ve yal
nzca kamerann ajaya djjne baktm, yaptn jey jjman adamn
dikkatini ekmeliydi. nk daha sonra bu olanlarla ilgili duyacaklanm
doru deildi.
Onu ilk gren bahvanlardan biriydi. Gerekte onunla ayn fikirdey
dim: "Beynimi patlatt. " Kulenin kenanndaki imleri biiyordu.
Ama bu d urumda Peter'in kendisi, anlatc olarak en iyi seim
deildir. nk tehlikede olan kii kendisidir ve ayrca anlarn ya
zan ki durumunda da deildir. (Dier yandan, onunla ilgili verilen
bilgilerden anladmz kadaryla bir amatr sinema fanatiidir. Onun
yapnyksnn biimi dier temel roller iin arkadalarn kulla
nld, rastlantyla kaydedilmi bir ksa film biiminde olabilirdi. Bu
da Peter'in yapdklaryla ilgili bir yky ierebilecek batan savma
yazlm trden bir senaryoyu gerektirecekti. Gereklerden hi sapma-
dan bir yaamyks yazabiirnek iin yaplacak en iyi seim, katedra
lin papaznn yaamyks, yaamnn bir blm ya da ksa zaman
aralklaryla, yetkililere olaylar konusunda verdii raporlar olabilir. u
yk rnek verilebilir:

198
 Byk Kule'nin alt yz yllf( tarihinde kurbanlar, hatta hayranlar
olmayan bir gn olmamjtr. Elbette benim zamanmda en az bej lm
olay meydana gelmij olan katedralde, yani yaklajk yz metre ykseklik
teki bir yapda lm olaylannn olmamas, olaanst bir dumm olurdu.
Kuledeki lm olaylanndan ikisinin intihar olduu ortaya kt, ikisi
kazayd ve birinin infaz olduu anlajld. Meydana gelecek lm olayla
rnn saysn da Allah bilir. unu sylemek istiyorum; atlama noktasnda
djncelerini dejtiren ya da engellenen insanlarn davranjlanndan,
yaknda yine atiayacaklar anltlyor. Bir kez diijjn bajlad aktr ve
yaralanma!(, hayatta kalmak gibi samnlar bojunadr. Elbette kijisel tank
lk ettiim dumm/arda, o kadarfazla etkileniyomm ki, ne burada kalmak
istiyorum, ne de bunlar kaldracak midem var. .. Bunlar hzl getiim
iin okur beni bajlasn.
(. . .)
Sylediim gibi, an kulesi kurbansz olmuyor ve her zango er ya da
ge byle bir olay olacan biliyo: Yeni bir kurbann olmamas mmkn
deil. Kuleye kmak zorunda olan btn insanim; elbette, bir bilet satn
almak zorundalar ve bilet/en' toplarken herhangi bir lm ya da intihar
niyetiyle ilgili bir belirti grmefrsat yakalamj olan zangoca vemek zo
rmdadrla: Ama dikkat ekmenin tek garantisi olan eylemlen'n belirtileri
arasnda ok az farkl bir dnya vardr. Byle durumlardan bin', sendele
yen bir sarhojtu: Zango st baj yrtk, gzlerinden yajlar akan, salan
darmadan bir adann korkulu bir ifadeyle kuleye girjini engel/erken,
soluu brendi kokan bir kadna nasl da,ranabilir? zellikle, herkesin
byle grnd bir zamanda...
Hay; martn on dokuzunda, le sonu grevi bajndaki zangocu jj
nan gen adann kuleye girmesine izin verdii iin kmayaman.
Gerek rnekler ierisinde en ilginlerinden biri, Robinson Cro
use dur. Kahramann yalnzlk ierisindeki zor durumuna karn
'

hayatta kalmay nasl baprd, iki nemli noktadan biridir. "Ben"

szc, bana, anlatm yntemiyle ilgili nerimi, nc kiiden
daha yi vurgulam gibi grnyor. Anlatc yksiinii '" yazarken,
bazen belirsizliin kysnda kalarak, her bunalm srasnda hayatta
kalmak zorundadr. Ama Robinson Crause'da nasl hayatta kaldn
bilmekle ok ilgilendiimizden bu yana, bu zor bir sorundur. Yine de

1 99
Defoe'nun, yntemin avantajlarndan yararlanmakta baarsz kalma
sna U almda olduu gibi nadiren rastlanr: Bu duvar sona erdiinde
ve onu kapatmak iin dtjars bir im duvarla evrildiinde, kendimi oraya
herhangi birilerinin geleceine, eve benzer bir jey gremeyeceklerine ikna
ettim. Bu durum ok iyi, diye djndm, olaanst bir jeydi...
Defoe ayrca kahramanna adada kald ilk ylda gnlk tutturmak
la ok iyi yapar. Bu ekilde alma, on uncu blmdeki baz ayrntlarda
incelenecek olan amalarn anlatmnda olduka yararl bir numaradr.
Ama bizi burada ilgilendiren ey, gnln kolayca nc kii anlatm
yntemiyle sunulabilme olanana ramen, Defoe'nun kahramann ge
niini ieren ve anlatma derinlik kazandracak yorumlarn ve notlarn
doal ve dolaysz bir biimde yapta aktarma ansn kullanmasdr.
Sherlock Holmes yklerinde, kendini tehlikeli ve lmcl du
rumlar ierisinde bulmaya yatkn olan - gerekte "Son Problem" adl
ykde gerekten ldrlen- bir kahramann gzlemlerini, "Ben" an
lat asyla anlatmasn iyi bir rnek olarak gsterebiliriz. Ama traj ik
olaylarla alrken, yntemin ok nemli uzaklatrna etkileri iin
en uygun rnek olarak, yknn karmak bir in Kutusu ierisinde
gsterildii, kt ve tuhaf bir drama olan Wuthering Heits'i verebiliriz.
Burada Lockwood'un yazl- aklanalar hem Catherine'in kendi
gnlne, hem de Nelly Dean'n gnlne, mektuplarna ve szl
aklamalarna karr. Doruk noktasna ulamak iin, Nelly Dean ta
rafndan szl olarak anlatlan, Lockwood'un dolaysz yksne geri
dner.
Melodramatik olaylarla alrken, yntemin uzaklk ve geveklik
etkisinin daha az karnak olan iyi bir rneini, Bronte kzkardqler
de, Jane Eyre'de grebiliriz. Eer yazar, kadn kahraman bir taliplinin
evlenme teklifini kabul etmek iin bask altndayken, kadnn, birka
mil uzaktaki baka bir erkein kendi adn ardn duyduunu
aka anlatyorsa, okurun safl ar zolanm olacaktr. Eer yazar,
kadnnn bu sesi duymaktan ar heyecanl olduunu sylerse, oku
mn o kadar da zor olmad kabul edilmi olacdktr. Ama bu durumda
birok duygusallk, doruk noktasnn gcn ok nemli bir sahnede
ya da sahneler dizisinde kaybetmi olacaktr. Ayn biimde, Jane'in
kendi yksn, o sesi gerekten duymu gibi vermesiyle (elbette etki-

200
li bir biimde) dramatik etki bozulmam olarak kalr ve okur bu sesin
fiziksel koullaryla ilgili yorumu kendisi yapar.
Yntem ayrca bir yknn diisel ve doast elerini de kabul
edilebilir biime getirebilir. Poe'nun birok yks, M. R. James'in
hayalet ykleri bu biimde yazlmtr. "Bir Antikacnn Hayalet
ykleri", aprak alntlardan, Latin etiketlerinden ve biletlerdeki
dipnotlardan nefret eden bir adam olan anlatcnn sessiz ve kuru an
latmyla birletirilerek yntemin nasl baarldna ilikin muhteem
rneklerle doludur.
Birinci kii yazyormu gibi ynteminin baka bir ustas Joseph
Conrad'dr. "Sakin Paralar" adl iki yksnde ("Gizli Hissedar" ve
"Glge izgisi") ayn anlatm tekniiyle nasl byk avantaj lar elde
ettiini grrz. rnein, "Gizli Hissedar"da, anlatcnn nemsiz
grnen konular bize gsterirken, sabrl olmamzda srar ettiini
grrz (Olaylar izieyecek durumlarla ilgisi olduu iin bunu belir
tiyorum). "Glge izgisi"nde yntem yeni bir olay konusunda uzun
deneyimlerden elde edi lmi bilgelikle doal yorum yapmak iin ona
olduka fazla olanak tanr. Olayn bu deneyimin nemli bir blmn
oluturmas gereklilii, yknn olumasn glendirir ve kendini
destekleyen youn btnlk, byk sanatn gstergesidir.

Bilinak Yntemi
at... at... Evet ayak sesleri... at...
lgin. Bu gnm de haftann dier gnleri gibi, hafta ortas, souk.
Kendi kendine? Yank? Dinle... at... Hayr. .. at. . . Kim olursa olsun,
adamn vaktini almak... ya da kadnn. imdi bu devam eden diiiince,
adam diindii. Diyelim ki o bir kz, gzel, sarn. Ama hayu: Dinle. ..
Yat'a. ok yava. Yal biri, syleyebilirsin, dinle, at, dinle...
Adam durdu. Ya da kadn. Belki de bir nesne. .
yi, hibir zaman bilmezsin, bu eski ngiliz katedrallei, bahse girerm
hayalet doludu; eer byle eyler varsa, ki yok, ama eer varsa, buras tam
ye: ri. Merdivenlern tepesi tam onlara gre bir ye; oj.. sus, trmanmak ka
fan aydnlatyo; gittike genileyerek hayr ama ya varlarsa... yokla: . .
H/illi duruyor m u ? B u ht de ne? Tuvalete su fikrttktan sonra evin
ardnda, at katndaki e.rki tanktan kan .re.r gibi, o... Hrldyo: O yal,

201
bove; o her neyse soluk solua. Neyse ne. Evet. Haydi. Sonra gr. TC ka
meraya bak.
Bilinak -ya da zaman zaman sylendii gibi "i konuma"
yntemi (method), bir yknn, karakterin, zihninden geen dn
celer, izienimler ve duyulada anlatlmas demektir. Bu yntemi ne
renierin kimilerine gre, ideal olan, okura bu dnceler sanki kendi
zihninde gerek.lqiyormu duygusunun verilmesi; karakterin gzleri,
kulaklar, burnu, dili ve sinir ular sanki okurun kendisininmi gibi
hissettirilmelidir. yle ki okur kendini karakterle zdelqtirebilsin.
Bu etkiyi yaratabilmek iin, yazar araya giren engelleri mmkn
olduunca ortadan kaldrmaldr. Metnin iine ok dikkatli yerlqti
rilmedik.leri srece, "dnd", "prd" vb. biimindeki gereinden
fazla aklamalar, okura enikonu olup bitenlere dprdan bakan birisi
olduunu hatrlatacaktr. Ayn biimde, "ona Unu hatrlatt" ya da
daha kts "aklna Unu getirdi" biimindeki kalplarn ok fazla
kullanlmas da ayn etkiyi gsterir (Joyce, Ulysses'in kontrol blmn
de -examination seetion of Ulysses- bunu alayc biimde taklit ediyor
gibidir. Sanki Molly Bloarn'un gece dncelerindeki son dnce sa
anandaki zlmesine ve akna izin vermeden nce, bizi donmt{
bilinakyla tantrmak iin, sreci bir sreliine yavalatmaya karar
vermi gibidir.) Dier yandan tm bu engellerin insafszca ortadan
kaldrlmas, kendi sonunu hazrlamak gibidir. Birok yazar bu kalp
larn snr duvar olmasnn yannda, dayanak da olduunu, ya da zel
mlkiyet snr uyar levhas olduu kadar yn levhas da olduunu ve
bunlarn metinden tamamen karlmasnn izienim akn yorumla
ma glne neden olacan unutmu grnmektedir. Kald ki bu
durumda okur bu izlenimlerin ok formel anlatlmas durumuna k
yasla bile kendini karakterden daha uzak hisseder. Karakter genellikle
kendine ynelmektc ve soru sormaktadr. konuma diyebileceimiz
bu kendi kendine iletiimin yaygn biiminde, karakterin kendinin ya
da dier karakterin konumalar, tpk 6erek yaamda olduu gibi,
"dedi", "diye yantlad" gibi kalplar kullanlmadan isel akn arasna
girer ve ondan ayrlr. Ama akn ynnn belirlenmesi iin belli bir
alama salanr. Metnin balarnda bir yere, okuru mmkn oldu-

202
unca erken ve kolay fark edilmeyen bir biimde yneiten bir "dn
d" (he thought) eldenmitir.
Okuru, dnen karakterin erkek mi kadn m olduu ynnde
meraklandrmak ok olumsuz olabilirdi ve bu kalb akc bir biimde
cmleye yerletirmekle yazar, merak edilen bu eyin genel ak ie
risinde, fazla gze arpmayacak biimde yakalanmasn salamaya
almtr. Benzer biimde, destekierin (props) mecaz anlatmlardan
karlmas iin de bir aba gsterilmcmitir. "Soluun sesi at arasn
daki eski bir tanknki gibi." Bu trden imajlar, bilincimizin yzeyine
karldnda, bunu, "gibi", "sanki" szcklerinden bamsz gcr
eklqtirirler (ama bamsz mdrlar? Bu her zaman geerli midir?).
Bu anlaytaki baz yazarlar, bunlar tamamen bir kenara iterler. Bu
durumda okur, olas bir pknlkla, bozuk bir sarnla karlamtr
ve kendi kendine, yapabileceini yapmaya braklmtr. Bu metnin
ieriinde, baianty zebilmek ok zor olmayabilir, ama yine de
karakterinkiler bir yana, yaanan yanlsama bu noktada krlabilir.
Yine de bu yntemi savunanlar, bu trden kendi kendine anlam
landrlan yanlsamalar kullanma konusunda ilgisiz davranmlardr.
Bu konuda bir eletiriyle karlatklarnda, byk olaslkla, okura
vermek istedikleri yanlsama trnn, baka birinin dndklerinin
tamamen ayrcalkl bir gzlemcisi olmak olduunu belirteccklerdir.
Bu yntemin en nemli savunucularndan Joyce, Ulysses indc, Blo
'

om'un bilinak iine girmesinde, Stephan'n bankta otururken ge

miten aklna gelenlerle bylenmesinde bir kutuptan baka bir kutba
gidip geliyor gibidir. Ama bu yalnzca kiisel bir izienim olabilir.
Bilinak ynteminin kullanld iki tr metinden sz edilebilir:
a) Bilinak ynteminin izlerini tayan paragraflar ieren roman ve
ykler: 'Histam Shandy, Pickwick Papers, Martin Chuzzlewit, Humphy
Clinker, Anna Karenina ve Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi (A
Portmit ofthe Artis as a Young Man) , b) Bilinak ynteminin bilinli
ve youn biimde kullanld roman ve ykler: Ulysses, Mrs. Dallo
wey ve The Sound and Fury.
Tristam Shandy, Locke'un dncelerin irrasyonel birliktelii kura
mndan dorudan esinlenmitir ve bunun bilinak ynteminin te
meli olduu anmsan rsa, romann bu yntemden izler tayan birok

203
paragraf iermesi, hi de prtc gelmez. Dier romanlarda, ynte
min izleri genel olarak konumalar ile dnceler arasnda ok fazla
bilinsel dzenleme olmadan, karakterlerin karlkl konumalarnda
yansmaktadr.
"yi, kadn kendi zihninde nasl biim/endiini bilir -Ama ya deilse?
-Hayr -Hibir jey olmad -Elbette olabilirdi -Her ne olursa olsun, o
olana kadar bekle -Bir para danklk -Zarifbacakla7nn merdivenlere
dou frlayj -Kader -0/gunlajyor jimdi -Faydasz -ok. "
ngiliz kzlan spanyollar kadar hoj deiller. Soylu yaratklar. F:ikran
salar. Siyah gzler. Hoj endamla: Tatl yaratklar: Giizel.
Yukardaki paragrafn ilki, Ulysses'ten, Bloom'un trnak iindeki
ve Bay Jingle'n Pickwick Papers'daki konuma biemiyle noktalanan,
kzyla ilgili derin dnceleri. kinci p;ragraf, daha baka birinin,
Joyce'ca bir biemle noktalanm ve trnak kaldrlm. Burada U il
gin noktay grebiliriz: Kuramn aydnlatcl ile, Jingle'n konuma
biimi bir tuhaflktan, delilikten daha farkl bir ey, rastgele seilmi
ve tam anlamyla elence amacyla seilmitir. Aslnda tam olarak
zekice bir parlamadr, her ne kadar byk olaslkla igdsel olarak
kavranm ve uygulanmSa da, bize Jingle'n kiilii hakknda ok
ey sylemektedir. Ne aklszdr, ne de kafas karktr. Peki yleyse
konumalarnda neden byle gevek bir denetim vardr? Dnceleri
neden hzl biimde szcklere dnyor? Bunun yant yapn bii
minde yatyor; genellikle zararsz dnceleri azndan hzla karken,
en nemli grlerini kendine saklamas gerekiyor. Benzer biimde,
Martin Chuzzlewit'te, Bayan Gamp'n tasalar, ahmakla ve baka
tuzaklara dmesine neden oluyor. Her ne kadar tutarsz ve youn
biimde ylm olsa da, apdaki parada olduu gibi, konumalar
bilinakna renk katyor:
"imdi biz de"l miydik bu elenceli le sonundaki giizellikler iinde
zengin olan. Eminim. Bir hanmefendi tanyorum, ad, sizleri kandrma
yacam, Bayan Chuzzlewit, Hams, kocasnn kardejinin alt admlk
ayakkab dkkannda bin"si sevgili annesinin cann skt iin, Welling
ton 'da azgn bir boa tarafndan sol kolundan yaraland. Bayan Hams'e,
'Bayan Han-is, Hanmefendi! Sizin deste"niz tpk bir meleinki gibi'
dedi. Pakat Pirnp/es iin...
"

204
 Humphry Clinker'n, Win Jenkins mektuplarnda da, yirminci
yzyla kadar bilinli biimde uygulanmam olan bu yntemin pek
ok rneini buluruz. Ama Joyce'un yazd Finnegas Wake deki kulla
'

nm, bilinak (stream of consciousness) teriminin kullanlmas iin

daha uygundur.
Joyce"un, Sanatnn Bir Gen Adam Olarak Portresi nde, bu yn
'

temle ilgili deneyiminden sz etmitik. Bilinak ynteminin tm

rnekleri iin en arpc yapt, Anna Karenina nn yedinci blmnn
'

28, 29 ve 30. ksmlardr. Caddede arabasn srmekte olan kadn

kahramann, qitli grnt ve seslerin, gemi yaanyla ve iinde
yaad kmazlada ilgili d nceleri zerindeki etkisiyle dikkati
dalmtr. Bu durum, trnak iindeki alntlarda ve dier konu d
belirtilerde grlmektedir. Daha sonraki kitaplarda da yer alacak olan
bilinak ynteminin en doru biimidir ve kendi btnl iinde
incelenmelidir. Ancak burada zerinde durulmas gereken nokta, bu
ok biimsel at, Tolstoy'un kadn kahramannn dncelerini, ka
dnn bilinaknn koptuu aralarda zetiernesine olanak tanmtr
(rnein, "ve o ok ok uzun zaman nce, on yedi yanda bir kzken,
teyzesiyle Toitsa 'ya gittiini anmsad ") Burada olduu gibi, bilinak
bktrc bir dolamba haline geldiinde, okuru akn dna karmak,
okura kestirme yol salyor.
Daha sonraki kitaplardan, Virginia Woolf'un Bayan Dalloway'i
bu balam iinde en ilgin olanlardan biridir. Okuru bilinak bo
yunca mmkn olduu kadar skrnadan srkleyebilnek iin byk
sarclar ekrnitir. Ancak bunu yaparken, zorunlu durumlarda, hangi
karakterin dndn, hangisinin gzlem yaptn, hangisinin
hissetmektc olduunu belirtneyi de ihmal etmerritir. Ayn zamanda
bu beli rtiler genellikle gze arpmayacak bir biimde, yaptn kendine
zg ritmi ile uygun duruma getirilmitir. Apdaki satrlar rnek
olarak verilebilir:
Bayan Dalloway, iek/en kendisi iin atn aldn syledi.
Lucy iin ijinden olmtIU. Kap/ann menteeleri kanlmt. Rum
pe/mayer'in adamlar geliyordu. If sonra Clarissa Dalloway 'i dnd,
nasl bir sabah -plajdaki ocuklardan kaynaklanyormu gibi taze- .

205
 Nasl bir ku! Nasl bir frlay! Ona genellikle grld zaman
larda, mentqelerin kk bir gcrtsyla, imdi duyabilecei, Fransz
pencerelerini grltyle at ve ak havada Burton'a dald.
Bu, ak iinde kendi kendine dal deil, derece derece bir kay
olmal. Kimin d nd bize ilk szckte ve ikinci paragrafta ol
duka planl bir biimde sylend i. Ama sonra, hemen suyun iinde, var
olan glendirmelerle aramz kapatlr:
Nasl taze, nasl sakin, bu kesinlikten daha dingin, hava fafaktaki gi
biydi; bir dalganm VUrtfU gibi, souk ve keskin, henz (on yedi yafndaki
bir kzn hep olaca gibi) arbafl, yle olduunu hissetmek, ak pence
rede dumak, olabilecek kt bir jey; ieklere bakmak, aalarda onlar
dndren dumanla ve kalelerin yiikselji, diifiijii. . .
Yazar aniat sresince bizi birok karakterin belleine ynlendiriyor
ve yntemin kiisel doas gerektirdii iin, bir karakterden dierine
geerken ok dikkatli olmak gerekiyor. Peter Welsh iin Clarissa'dan
ayrldmzda, okurun dikkati iki dsal durumda odakland: Peter'in
aks ve Clarissa'nn elbisesi. Kadn erkein aksn dnr, erkek
de kadnn elbisesini. kisi, ntr bir cmlede bir araya getirildi.: '"Ve
btn bunlar nedir?' dedi adam, aksn kadnn yqil elbisesine do
ru yaklatrarak." Bu cmleyi hemen ardndan bir cmli izler: ':Adam
ok iyi giyinmi, diye dnd Clarissa ... " -bundan sonra "giyinmi"
szc bak/elbise kprsnde bir uzantym gibi gei tamamlan
d: "Burada kadn kendi elbisesini onaryor, her zamanki gibi, diye
dnyor adam ... "- ve biz kendimizi yeni bir karakterin "elbisesini
yama mak, elbisesini yama mak" biimindeki derin nabz at larnn rit
miyle, zorla ilerleyen bilinaknda bulduk: "Ben Hindistan'dayken
kadm hep burada oturdu; elbise yamamak, oyun oynamak, partiye
gitmek, eve dnmek, btn yapt buydu, diye diind adam, ok
bymek, kzgn ve zlm bymek. .. " diye dnd'nn sradan
lna karn, hipnotik (hypnotic) ritm ve tekrar boyunca, evlenmi
geimsiz kadn olmak:
Dnyada baz kadnlar iin evlilik kadar ktii bir fey yoktur, diye
diifiindii adam; ve politikala; tutucu bir kocaya sahip olmak, hayranlk
uyandran Richard gibi. Bu byledi; bu byledir diye dnd ve aksn
bir faklamayla kapatt.

206
 James Joyce, Wirginia Woolf'tan yl nce, Vlysses'de bu yntemi
kullanr. Bu yaptta, kimin ne dndne ve kimin ne yaptna dair
daha uzak belirtiler vardr. Joyce, bizi bir karakterin belleine ynlen
dirir ynlendirmez, gvenli ve uygun olarak, dncelerin doasnn
ve yapsnn nerede olduumuz konusunda kukuya yer vermeyecek
biimde bizi yalnz brakr. Ama bizi ilk bulunduumuz yere getirmek
zorundadr. Bu bizi rahatlatr. Aadaki rnekte, bizi bir yumuatlm
Ortodoks tavr iindeki Leopald B loom'un belleine nasl sokuyor:
Bay Leopald Bloom, kmes hayvanlarnn ve drt ayakl hayvanlarn
i organlarn jtahla yedi. organlardan yaplmJ. orbay, fndk/ kur
sak/ar, kzartlmJ. yrek dolmasn, kretonlu kzamJ. cier dilim/erini,
kzarn . havyarlar beendi. En ok da, damanda hafif idrar tad bra
kan zgara koyun bbreini sevdi.
Mutfaa doru yat1af.a giderken, aklnda bbrekler vard...
Ama biz kendimiz birka satr sonrasna kadar gerekten onun
belleine girmiyoruz ve snrlarndayz: Bir baJ.ka yal ekmek dilimi:
, drt: Doru. Kadn taban pek sevmedi. Adam tabladan dndii. . . ki
sayfa sonrasna kadar da deil, Bloom'a yatak odasnda qlik ediyoruz
ve karsnn yatakta gevek pirin halkalar ngrdatarak dnmesiyle
birlikte, artk tam olarak Bloarn'un iindeyiz.
Bu dejmezlikler gerekten kabul etmelisin. Yazk. Btn yollar
Gibraltar'dan. Kadn biraz bildii ispanyolca'y muttu. Babas onun iin
neler verni.ti. Eski tarz. Ah, evet, elbette. Ksa bir vurma sesi. Onu yne
ticinin akartrmasndan satn almJ.t. Kefepirdeki iviler kadar giilii,
yaJ.l Tweedy. Evet, baym. Bu Plevne'deydi. Rtbemi braktm, baym, ve
ondan gurur duyuyorum. Kafasna yerlef.tirmek iin h/ila yeten"nce beyni
vamJ.. J.te bu uzakgrJ.lliiktii.
Eli askdaki ilk ar paltasunun stndeki J.apkasn ve kaybedilmj
eJ.ya ofisinden edindii ikinci el yamur/uu ald. Putlar: Arkas yapJ.kan
resimle: Sanrm subaylarn kaybettikleri .eyler de suda yziiyordu. Emi
nim onlar da yleydi. Plasto'nm yksek riitbesi, ha!
Bloom'un eli apkasn ald. ikkat, Bloom'un kendisi deil. Ona
etiket syliiyor, o okumuyor. Ulysses iin, Bloarn'un dikkati, gerekten,
Ulysses-Bioom'un kendisi, ama baka yerlerde, belli bir amac olma
dan, merakl, kendisiyle birlikte ve olaanstlyle bizi de tayarak

207
dolamas, Penelope'ye dn yolculuunun abartmasz harika gn
leridir.

Bel gelerden Yararlanma Yntemi

Modern kurmacada en gl eilimlerden biri, yazann yzey
sellikten uzaklamasdr. Son zamanlarda, rnein Fielding'de ya da
daha yeni yazarlardan Thackeray ve Trotlope gibi yazarlarda bir karak
terin davrann ve baz eylemlerini anlatmak iin, anlatcnn, anla
tnn akn keserek araya girmesine pek en der rastlanyor. Bir yky,
genel olarak karakterler, olay rgs, salneleme gibi, anlatnn ele
rinin bizzat kendilerinin biimiendirmesi gerekiyor gibi glyor. Ki
isel zelliklerin anlatlmas, onlarn istenip istenmedii, karakterlerin
seiminin iyi yaplmas konulannda olduu gibi, yky elbette her
zaman yazar anlatt iin, gibi grlyor ifadesini vurguluyorum.
\alnzca dramatik oyun, eer yazar bir darama yazan ya da zellik
le sahne yazar deilse, ona tamamen sahnenin arkasnda, gr dn
da kalma pnsn en iyi verir. Byle bir yazar da byk olaslkla, uzun
sre bu biimde yazarak kalmayacaktr. Eer her ey anlatlarak ya da
yazlarak bir karaktere yaptnlmak isteniyorsa, byle durumda yazann
kendini aradan ekme istei, okunmak iin tasarlanm kurmacada,
birinci k anlatm ynteminde en iyi grlr. Yeterince somut ve canl
biimde gerekletirilmi karakter ok etkileyici olduundan, yazann
grlmesini. engelleyen bir maske oluturur. Ama yazar olan maske,
ayn zamanda zorluk karr. Yazarn ve anlatcnn ilevleri (biri yk
y anlatyor, dieri anlatyormu gibi) ok benzer. Bu benzerlik, en iyi
biimde, o kurun, yazann taklitiliine hayran kalarak cevap vermesin
de ortaya kar. Yazar, rnein kurmacann karakterlerinden olan bir
papazn ya da polisin derisinin altna girerek, geri plandaki eylerin n
plana tanmasn salayacak ve kendini geriye ekerek silecektir.
Doal olarak, bir mektup ya da bir gnlk ierisinden szlm
olan "ben", okur asndan bir yaamyksel romann ya da yknn
birinci ya da ikinc cmlesinde kendini ele veren, plak ykleyici
olan "ben"den daha rtk, daha silinmi "ben"dir. Belki de bu yzden,
belgeler yoluyla yk anlatlmas, bu tr yazarlar arasnda yaygndr.
Kurmaca mektuplar, gnlkler, not defterleri, haber kuprleri, fatu-

208
 ralar, baka kitaplardan blmler, kurmaca rportaj metinleri, radyo
senaryolar, hatta ek koanlar: Onlarn tm, okura akl banda bir
komisyoncu yazar tarafndan, bir irketten dzenli olarak giden ticari
mal gibi, anlatnn gereklqmesine yardm ederler ve anlatnn gerek,
somut ve doru olduu duygusunu verirler. Gide'in amacna ulamak
iin kulland gnlk girilerinin, bir roman iin alnm notlarn ve
gazete kesiklerinin yer ald Kalpazanlar adl anlats, uzun bir anla
tnn geni bir blmn oluturmas asndan, bu yntem iin dik
kate deer bir rnektir. Edgar Alien Poe, Morg Soka Cinayet/en adl
yksnde, gazete paralarn, aniatsal ama iin olduka iyi kullanr.
Hatta James Joyce, " zc Bir Olay" adl yksnde, bir soruturma
raporunu daha iyi kullanr. Bu rapor, baz ayrntlarn ykde ustalkla
yerlqtirilmesi ve dzenlenmesi asndan verilebilecek iyi bir rnek
tir.
Bu yk, kendine olduka d kn ve sert bir adam olan James
Duffy adnda, orta yal, bekar bir erkekle ilgilidir. Bir gn, Emely
Sinico adnda, kendi yandaki bir kadnn yaknlk kurmasna gz
yumar. Konser iin ziyaretler, kent yryleri, sanat ve politika ze
rine tartmalar evresinde, scak bir ortamda oluan tomurcuklar, on
lar, James Duffy'nin kadnla yan yana olmaktan huzur duyduu bir
alkanln merkezine tar. Ama kadn, birlikteliklerine daha derin
anlamlar yklemektedir. Erkekten ok daha fazla scak ve daha cmert
davranmaktadr. Adama iiktr. Ve bir akam, daha ileri giderek, ada
mn elini tutkuyla kavrar ve yanana bastrr. Adam Ok olur ve yar l
anlaldn belirtir. Arkadaa ayrlmak iin anlarlar. Adam uzunca
bir sre sonra, drt yl nce ilk kez geldikleri yerde, gazetede, kadnn
lmyle ilgili bir soruturma raporuna yer veren bir paragraf okur.
Kadn bir lokomotif tarafindan ezilmtir. O anda ikili olabilirdi.
nk son iki yldr iki imek, alkanlklar arasndayd. Bay Duffy
tekrar Ok oldu ve onun lmnden kendini sorumlu tuttu. (Bu kadar
yozltjm bir yaratkla iliikia:: bulunmU{ olduunu djndyse de, habei
okudukfa, yava{ yava{, kendi kijisel yetersizliklen"nin, kijisel ya{amnn ve
yalnzlnn byle k"tii bir sonucu dourduunu, "ya{amn jleninde bir
serseri" olduunu hissetmeye ba{lad.)

209
 Sz konusu yk, sertliine karn, ackl zelliiyle ok derinden
etkileyen, ince bir duyarlla sahip, kuru bir ykdr. Baz noktalarda
bu kuruluk, temel karakterin bir yansmasdr. Aslnda biz onun fizik
sel zellikleri zerine konumadan nce, kitaplndan yola karak,
ender rastlanan dzenliliine dikkat ekmeliydik.
Kitaplar konusuna gre a{adan yukanya doru dzenlenmjti. Alt
raflarn birine bir Wordsworth seti yerlejtirilmjti ve en st raflarn bi
rinde, kapandaki yazdan Maynhoot Catechism 'in bir kopyas olduu
anlafllan bir not defteri duruyordu. Masann zen"nde her zaman yazl
katlar bulunurdu. ekmecede, Hauptmann'n, zerinde mor mrek
keple oyun talimat yazl olan Michael Kramer adl oyununun bir el
yazmas evirisi ve pirin ineyle tutturulmu{ baz gazete kesikleri vard.
Gazete kesiklerinin {Urasna burasna, alays bir anda yazld anlajlan
cmleler yazlmjt ve ilk sayfaya Safra Beyinler iin bir reklam bajl
yapprlmjt.
Bylece adamn iyi betimlenmesi, zetlenmi belgesel kolajn bir
tr zerine temellendirilmtir. Duffy'nin karakteri, salar ve gzleri
stnden abucak geilerek, izienim glendirildikten sonra, Joyce
bizi adamn dncesinin iine gtrr:
Kendi hareketlerine kuikuyla bakarak, vcudundan biraz uzakta
ya{ad. Kafasnda zaman zaman kendisi hakknda, znesi nc kiji,
yklemi gemj zaman olan bir cmle krnak iin ona yol gsteren tuhaf
bir ya{amyksel alfkanla sahipti.
Ama doru ilev gren belgesel eler daha sonra gelir. nce,
olayn beklenmedik ac sonu karsnda, adamn geirdii oku geride
brakrken, bir an iin onun yazd cmlelerden biriyle kaq kaqya
brakldk "Erkekle erkek arasnda ak mmkn deildir, nk cin
sel iliki olmamaldr ve kadnla erkek arasnda arkadalk mmkn
deildir, nk cinsel iliki olmaldr." Ksaca bu aklamadan sonra
(ya da dorulayc kantlardan sonra), lmcl olay okuduumuz
cmleye geliyoruz.
Joyce bizi, "George Caddesi'nde mtevaz" ve "aperatif iin akam
gazetesi" okuyarak cmlelerinde olduu gibi, alays bir gndermeyle
Dufty'nin akam yemei alkanlna hazrlar. Biz bunlara glmser
ken, Dufty'nin gazete okurken yemekten tam bir lokma ald srada

210
bir habere tepkisini anlatr. Adamn yemekten vazgeip, ayn haberi
tekrar tekrar okuduunu grrz. Haberin ne konuda olduunu
tahmin edebiliriz. Ama Duff'yi ac ierisinde tekrar eve dndrecek,
"pencerenin yetersiz nda, alak sesle, Secreto duasn okuyan bir
papaz gibi dudaklarn oyna tarak" okutacak neler yazl olduunu hala
bilemeyiz. Bu erteleme taktii elbette okurun dikkatini ekmek iin en
etkili ve en uygun zaman kollamak amacna yneliktir. Haber met
ninin balyla, gazetecinin giri yazsyla, yan-teknik bir dille harfi
harfine verilmesi, onu istekli biimde okumamz salar. nk olayn
bu kadar yaln bir doallkla anlatlmas, onu bir haber zetiyle verilen
bilgiden daha arpc, daha canl yapyor.
ki- sayfayla anlatlan haber yine de ok uzun ve beceriksizce ya
zlmtr. Buna kafn nasl oluyor da bir btn olarak ykde sanatsal
bir bozulmaya neden olmuyor? Bunun yant, yky deerli yapan
ok fazla ayrntl zmlerneye uygun, mkemmel bir ustalkla ya
lan sylemekte yatyor. Dikkat edersek, ykdeki ilk blmn, zaten
artn olan merakmz iyice keskinlqtirmek iin geciktirilerek, ok
dikkatli kurulduunu grrz. Ama daha sonra blmn ieriini
oluturan olaylarn, merakmz koruduklar gibi, giderek daha ok
meraklanmamz salayacak biimde nasl dzenlendiklerinc tank
oluruz. Evet, Bayan Sinico'nun, trenin ok )'aVa gitmesine ve uzun
uyarlarna karn ezilmesi, ne kadar kt durumda olduunu gste
riyor. Hatta intihar olasln bile dndryor. Ama sonra, kazann
neden olduu yaralarn lme neden olacak dzeyde olmadn,
kadnn kalp yetmezliinden ldn reniyoruz. ilerleyen cm
lelerden, maktuln gece ge saatlerde, tren raylarnn arasndan, pe
rondan perona geme alkanl edindiini renerek prtlyoruz.
Ve bylece, yava yava, Bayan Sinico'nun, aknn DuffY tarafndan
reddedilmesi sonucunda, iine dt acnn iddetiyle bir alkolik
olduunu grmeye balyoruz. Paragrafn son cmlesi yeterince iro
niktir: "Hi kimse sorumlu tutulmad." Ama bu DuffY'nin ve okurun
iki ayr ynde gelien Okunun iranisiyle karlatrlamaz. Bir akarsu
iinde duran bir kaya gibi, bir belgenin harfi harfine yerlqtirilerek
sunulmas, yknn finalinde Joyce'un iki ayr ynde gelien merak
uzlatrmasn salayacakt.

211
 Joyce rneinde olduu gibi, yazarn perdelendii blm, oku
run heyecan zerinde ok fazla hareket zgrl salar. Belgesel
yntem, tek bir olay gnlklerin, gazetecilerin, bir grg tannn
mektubunun ya da Citli benzer bileimlerin iki farkl bak asndan
sunulmasyla hem komik, hem de alays etkiyi baarmak iin kullan
labilir. (Tmyle mektuplardan dzenlemi ve bu yzden bu kategori
iinde mkemmel olmayan Humphry Clinker, glnlk etkisini ok
iyi gereklCtiren bir rnektir.) Stephen Leacock, glmece yk ala
nnda, belgesel yntemi yaygn olarak kullanan bir yazard. Onun en
iyi yklerinden biri olan, viski ieleriyle sabaha kadar kafa akmenin
sonularnn anlatld, "Polis Hogan le Bir Deney" (An Experiment
with Policeman Hogan) adl yk, bir polis memurunun not defterin
deki ve bir gazetecinin ke yazsndaki ifadelere dayanmaktadr.
Katedral Kulesi yks, apdaki rnekte olduu gibi dzenlene
bilseydi, belki de belgesel alma iin ok iyi bir rnek olacakt:

1 . Kuleden atlama duygusunu yanstmak iin, iman adamn gnl

nden yararlanlabilirdi.
2. Peter'den manzara fotoraflar ekmesinin istendii konusunda,
amcasnn mektubundan yararlanlabilirdi.
3. Peter mektuba ksaca cevap vererek, fotoraflarn yandn bildire
bilirdi.
4. Peter'in amcas bir itiraz mektubu yazarak, nedenini sorabilirdi.
5. Peter'in arkadalarndan biri bir mektup yazarak, olaya yer veren
bir yerel gazete kesiini mektuba ilitrebilirdi ve ulusal bir gaze
teye ait daha byk bir kesikte, Peter'le yaplm bir grmenin
yks yer alabilirdi.
6. Yerel gazete kesikleri.
7. Ulusal gazete kesikleri.

Dier belgeler de, rnein Peter'in ya da iman adamn polisteki

ifadeleri:Jen paralar, bir tp raporu, polisin mahkemeye nduu
...

rapor, papazn kayt defterincieki bir giri yazs da bu yk iin kulla

nlabilirdi. Hatta yksek yerlerden atlayarak gerekletirilen intiharlar
hakkndaki, intihar tehlikesi tayan erkek ve kadn ya gruplar hak-

212
kndaki istatistikleri ieren bilgisayar programna ait bilgilerden bile
yararlanlabilir ve yknn sonunu okurun kurmas istenebilirdi.
Yntemin balca tehlikesi imdiye kadar ortaya km olmal.
Kurmaca belgeler ustaca kullanlmadka ve her malzeme yerli yerine
oturtulmadka, yk baarsz olacaktr. Doal olarak, yazl metinler
den paralardaki sluplar farkl olaca gibi, ykdeki dier baz kay
naklarn zerine yapprak, tamamen sonuca bal olmaldr. Katedral
Kulesi yksnde kayna oluturan olay rgs belgelere dayanm
olsayd, her sahneye mkemmel biimde hizmet edeceklerdi. Her biri
yknn ortaya kmasnda kendi blmne ait ilevini gereklqti
rerek, okuru, ne olduunu bilmek iin istekli biimde ilerletecekti ve
okur her sahnenin sonunu okuduunda tatmin olmayarak bir sonraki
sahneye geecekti
Dier birok ykyle benzer ilginlikler gsteren ve daha nce tar
tlm, dikkate deer baz rneklerin listesi aada verilmitir.
" zc Bir Olay" (A Painful Case), Dublinliler, James Joyce.
"Polis Hogan ile Bir Deney" (An Experiment With Policeman Ho
gan) , Edebi Yanljlar (Literay Lapses), Stephen Leacock.
"Morg Soka Cinayeti" (The Murders in the Rue Mogue), Edgar
Alien Poe.
"Gsz El" (The Withered Hand) ve baka ykler, Guy ge Ma
upassant.
Bir Antikacdan Hayalet yklen" (Ghost Stories ofan Antiquay), M.
R. James.
Kalpazanlar (The Coiners) , Andre Gide.
Sahte ve Gerek (Ape and Essence) , Aldous Huxley.
Ortaa, John Dos Pasos.
Bitmij Bir Dava (A Bumt-Out Case) , Graham Greene.
"Dava Belgeleri" (The Documents in the Case) , Dorothy L. Sayers
ve Robert Eustace.
Kurmacalar (Ficciones) , Jorge Luis Borges.
Anlatnn yaluzca bir blmnde belgeler kullanm olan, "Dava
Belgeleri"ni ve Borges'in baz yklerini dierlerinden ayr tutarsak,
yukardaki listede yer alan ykler gibi, deiik belgelerden dzenlen
rni yk rnekleri ok az bulunur. Buna karn, kurmacann nemli

213
blmlerini oluturan belgeler (kayp vasiyetler, antaj mektuplar, de
fine haritalar vb.) arasndaki fark ve belgelerin temel ilevinin anlatya
yardmc olmak olduu doal kaqlanmal.
Bir btn olarak listeyle ilgili dikkat etmemiz gereken zel nokta
lar Unlardr:
1 . Gerekte "hal, olay, durum, sorun, dava" anlamlarna gelen
"case" szcnn karl olan "olaylar" (occurs), belgelerin kul
lanmnda kiisel olmayan bir eilimin gstergesi olarak, en fazla
yk adnda kullanlmtr.
2. Oysa Poe, Maupassant, Borges ve M. R. James'den verilen r
neklerde, doast ve korku yklerinde, yknn olumasnda daha
fazla etkin olmulardr.
zellikle M. R. James belgeleri kullanmaya dknd ve Antika
c'nn koleksiyonundaki neredeyse btn ykler, sakin okuru kukU
ya yneiten ilevi gerekletiren bir dizi belge ieriyordu. Bu belgeler,
"zel katlar", eski rehber kitaplar, az bulunan eski kitaplardaki mar
jinal yazlar, mektuplar, hatta anlatc tarafndan evrilmi bir yn
Latince laf yndr.
Btn bu nlarla birlikte, Huxley'in, Dos Pasos'un ve Graham Gre
ene'in romanlarn zellikle vurgulamak gerekir. renin, Huxley'in
"Sahte ve Gerek" adl yks geni lde bir sahne oyunu biimin
de yazlm olduu halde, senaryo tarznda yazlm bir belge olarak
sz edildi. Dos Pasos'un "Ortaa" adl yks, genellikle abartl
biimde ekonomik, kltrel, politik, toplumsal alt yap ayrntlarn
ieren belgesel yntemi ieriyor. Gerek rklamlar, haber balklar
ironik bir yap ierisinde yan yana kullanlyor. "Bitmi Bir Dava"da,
"Ortaa"n tersine, beceriksizce ve rastlantsal olarak bu ynteme
bavuruluyor.

Mektup Yntemi
Mektup yntemi, Samuel Richardson'n nl Pamela ve Clarissa
adl yaptnda kulland gibi, belki de yk yazmann en eski yntem
lerinden biridir ve roman kadar eski olduu sylenebilir. Genellikle bu
yntemle yazlm bir yky anlamak iin okur belli lde zamana
gereksinim duyar. nk temel karakterlerin bu yntemle yazlm bir

214
ykye girii hzl bir biimde gereklemez. Belki de yk yazarlarn
roman yazariarna gre daha az popler yapan bu yavalktr. Yine de
yk ve ksa yk bu yntemle baarl biimde yazlmtr.
Bu yntemin nemli avantajlar vardr. ':\nlatan" birinci kii ve
"anlarn yazan" birinci kii anlatm yntemlerinin ikisi iin de en
nemli ilevi gerekletirebilir. rnein, belli insan tipleri iin an
larn yazmak imkanszken, oumuz sktmzda ya da harekete
getiimizde mektup yazma yeteneini gsteririz. Bu tr mektup
larda, zellikle yakn arkadalara yazlanlarda, byk lde gerek
konumann tazeliini yanstrz. Ayrca bu yntemle, olaylara daha
yakn trden yklerde, mektupla iletiim kuran birok karakteri ve
onlarn bastrlrn COkularn ortaya karmak mmkndr. Ksaca,
heyecan ve canll scak tutarken, karakterler en azndan iki mektup
arasndaki birka saat, doru yazarn onlardan istedii kurnaz ya da
aptal, hakl ya da haksz bir sonu yazabiirnek iin birbirlerinden uzak
tutulabilirler.
Bu yntemin belki de en byk avantaj , yine de, mektuplarn bir
olayn paras ya da btn olmas ve okurun da kendini olaylarn
iinde grmesidir. Thomas Hardy bunu not defterinin girilerinin
birinde ok iyi anlatr: "Mektup biimiyle bir yk anlatmamn avan
tajlar Unlardr: Bir tarafn ne sylediini duyarken, dier tarafn ne
sylemesi gerektiini kafamzda canlandrabiliyorsunuz ve sonunda
eer dier taraf sizin gibi dnyorsa, heyecan ianyorsun uz."
Yntemin temel dezavantajlar, yine yntemin doall ve gve
nilirlii ierisindedir. Gerek mektuplarda konumann dolaysz akta
rlmas pek seyrektir. Bu yzden eer yazar yazmann etkisini bt
nyle doru vermek isterse, romann diyalog gibi ok deerli dramatik
ve grsel elerinin ounu feda etmek zorunda kalacaktr. Eer bunu
yapmay reddederse, yalmzca oluturduu inandrcl kaybetmekle
kalmayacak, okurun, mektup yazan karakterin yeteneinden kuku
duymasna, hatta ok ksa bir diyalogu bile szc szcn e aklnda
turabilme surununa neden olacaktr. Elbette yazar fotografik beilee
sahip olduunu ne srd bir karakterin mektuplaryla diyalogu
snrlandrabilir. Ama bu ama birok okurun gvensizlii ni harekete
geirmeye yetecektir ve bylece onlarn dikkatini ykden baka yne

215
ekecektir. Bir kiinin, konumalar kendi btnl ierisinde anm
satmasnn, herhangi bir birinci kii aniat asyla yazlm bir yky
okurken, o kurun safl zerinde bir bask olabilecei tartlabilir. An
cak ou durumda yk eer yeterince heyecan verici ya da ilgi eki
ciyse, okurun ayrntsal ereve ile ilgili bir gr kaybna uramasna
yol aar ve okur ykde kullanlan allagelmi deerleri daha kolay
kabul eder. Yine de bu yntemde adres, selamlama, vedalama gibi
donatlada ayrntsal ereve okura hatrlatlr. Baka bir sorun da, bir
mektuplamann uzunluu ve eksiksizliidir (Ka insan btn kiisel
mektuplarn saklar? Her iki taraf ne kadar sklkla bir mektuplama
balamnda bir araya gelir?), ama ben bunlar baz yazarlarn gster
dii kadar nemli bir sorun olarak grmyorum. nsan genellikle bir
roman birisinin eilimlerine kar okumaya balamaz ve ou okur bu
trn yaygn geleneklerini grlt patrd karmadan kabul etmeye
hazrdr. Yine de btn yky anlatmak iin karakterlerin geree
uygun nicelikte yazmak zorunda olduklar mektuplar okumak kadar
skc ne olabilir? Ayn biimde, diyalog yntemiyle yazlm bir yk
de bir an iin bir virgln kart ldn dnn, karakterini geree
uygun konuturmak isteyen yazar, nasl samalam olacaktr. nsan iyi
bir romancnn ayn kitabnda kendine en uygun bulduu ok deiik
yntemleri kulland m hisseder.
Eylemin ok geni bir dneme yayld olay &gs, mektup yn
teminin kullanlmas iin en uygun oJindr. Olayl r arsndaki ksa
zaman farklar, mektuplarn yeterli uzunlukta deitirilmesine frsat
verir. Bununla birlikte, ok ksa zaman aralnda gereklqen birok
ykde bu yntemin pek fazla kullanlmamasnn nedeni, bu ykle
rin tek bir olay evresinde gelinesidir. Katedral Kulesi yksnde bu
yntem Peter'dan amcasna aceleyle yazlrr olaand ve gizemli bir
notla ya da en iyisi amcann byle bir nota cevab ile yk balatlarak
kullanlabilirdi. O zaman yk U mektupla balard:

Sevgili Peter,
ller -Iey yolunda m? Biz burada yengen ve ben, ngiltere'de geen
ocukluk yllanmz hatrlatacak Katedral Kulesi'nden manzaralar
beklerken ne bulduk? Evet manzaralar gndennjsin ama bunlar yan-I
pisti, tepeler ve bir oyuncak demiryolu gibi grnen kasaba deil, bir tahta

216
basamak zerinde yatan bir iman adamn bulank grntleri. Bulank
bir ift ayafv bulank bir gkyz ve bulank bir duvar gibi grnen ey
neyse? Nasl grntler bunlar? ardm sana olum. Oduda sama sa
pan bir i yapmadndan eminim. Neler oldu? Yazdklarn bize hibir ey
anlatmyor. Hibir ey!
Sevgiler"mle
Andy Amca
Gerek rnekler iki kategoriye ayrlr: a) Anlatnn nemli bir b
lmnde bu yntemin kullanld romanlar ve ykler, b) Anlatnn
btnnde bu yntemin kullanld romanlar ve ykler. Birinci
kategoride, anlatnn nemli bir blmn oluturan ve olay rg
snn nemli bir blmnde ilev gren mektuplar sz konusudur.
Bu mektuplar, daha nce de belirttiimiz gibi, yknn anlatlmas,
daha sonra gereklCecek olaylarn biimlenmesi ve olay rgsnn
oluumunu salayan nedenlerin somutlamas iin anlatnn nemli
bir blmnde ilev grrler. Bazen iki kategorideki mektuplarn i
levleri akabilir. Conrad, Tayflm (Typhoon) adl anlatsnda, Kaptan
MacWhirr, Solomon Rout ve Jukes'n, btnyle anlatya yardm
eden mektuplarn kullanr. Bu mektuplar yorum ve bilgilendirme
iin nemli aralar olarak lev grrler ve olaylarn sonularn etki
lemezler. Gurur ve nyarg 'da (Pide and Prejudice) yazar tarafndan
zedenen ya da alnt yaplan birok mektup genellikle st ste gelir.
Belirttiimiz gibi, romann nceki blmlerinde bak as Elizabeth
Bennet'in bu etkinliin bir tr ekseni olarak davranmasna ramen,
karakterler zerinde farkllk gsterir. Yine de ok sonra, bak as az
ya da ok Elizabeth'in yalnzl zerinde snrlandrlr. Bu yzden,
onun ok uzanda nemli gelimeler olduu zaman, bunlar okura
gerekli ayrntlar ieren mektuplar yoluyla aktarlmaldr. Ama ou
kez olay rgsnn blmleri olarak snflan d nimak zorunda olunan
bu mektuplarn alnmas birok pknla ve panie neden olur.
Samuel Butler'n llein Yolu (The Wty ofAll Flesh ) adl yaptn
da mektup yntemini tamamen farkl amala kulland bir blm (8.
Blm) vardr. Bu blm, Theobald Pontifex ve babas George ara
snda, Theobald'n Cambridge'deyken Kutsal Emirler dersini ald
srada salk sorunlar yapd dnemde gerekiCen mektuplamala-

2 17
rna aittir. imdi, Theobald'n romann en kt kiisi -Ernest'e yapt
zalimlik- olmasna kafn, ou yarumcu tarafndan btnyle hakl
olarak belirtildii gibi, Theobald'n Ernest'e kar zalimlii, yaratcs
Butler tarafndan Theobald'a yaplan zalimlik kadar deildir. Bu
yzden yntemin bu temel kan davasnn srmesinde bir ara olarak
kullanldn gryoruz. Doru, bu, yazara hzl davranmas iin
olanak tanr ama temel eylemden nce yer alan bir blm bunun
iin yeterlidir. Evet, Butler, Ernest'e babasnn katlar arasndaki
mektuplar kendine buldurarak, kitabn sanatsal deerine bir katkda
bulunuyor. Ama bunlardan da nemlisi, belki de, olayn dolayszca
sunulmasndan dolay bir tehlike yaratlm olacakt: Theobald'a adil
davranma tehlikesi. Enikonu gen bir adam iin o zamanda ve yle
bir babaya yaplabilecek biraz cesurca bir neriydi. Ayrca olay normal
bir yolla anlatan bir romanc, ya adama yeterli zeni gstermek ya da
yorumlarna yksnn akn bozacak biimde zen gsterneyerek
karaktere karI taraf tutUUflU ok aka vurgulamak zorunda kala
cakt. Yine de mektuplamalar sayesinde Buder bir yazar olarak geri
ekilip, karakterin kendi azyla kendi kendini mahkum etmemesine
izin veriyor (ama gerekte yapyor) . Bylece Theobald'n mektubu ko
nudan ekingenlikle sz ederken, bunu soylu bir bakaldr olmayan,
ie yaramaz bir gen adann asla deitirilemez utangalndan -ger
ekte kendisinin de deitirmek istemedii utangalktan- bir adm
teye tamada Butler'n okuruna btnyle kolaylk salyor. Ayrca,
mektuplarndaki yalvaran ses tonlar imdi aka kurnaz bir slub.
dni11, Theobald'n eitiminin maliyetine karn, miktar ok
fazla olmasa da, baz burslar aldn belirterek sertlenitir. Bylece
zorbalk potansiyelini tayan bir korkaklkla tantrlyoruz. George
Pontifex'in yantlar rtk olmasna karn sessizce tehditkar, olunun
iddialarndaki tutarszlklar gstermede, para konusunda yaptklar
tartmalarda olduka hzldr.
Elbette emir almaya ihtiyacn yok. Kimse seni zorlamyo tamamen
zgrsn; 23 yajdasn ve kendi kararlarn kendin vermelisin. Buna
inanmasam asla para yollamam. Kald ki onca masrafa girdiim ni
versiteden sonra da kararlarn niin kendin vermeyeceksin? Emir almak
istediini aks,a belirttiin mektuplarn var bende. Kardejlerin, senin ze-

2 18
rinde herhangi bir basknn olmadna tanklar. Yanlyorsun ve bo yere
kendini zyorsun. yi deilim ve mektuplarn doal olarak beni zyor.
Bu, ngiliz orta snfnn keye skt zaman gsterdii tipik bir
iki yzl tepkidir (ract-reaction). Ama George Pontifex bir temel ka
rakter deildir ve "sevimli lcit" (lovable rogue) olduu iin onun
ikiyzllyle elenebiliriz. Ama Theobald byle deildir. O roma
nn merkezidir. Yapmak zorundadr. Bu yzden Butler onu yeterince
ikiyzl ve aptal gstermek zorundadr.
Btnyle mektup ynteminin kullanld birok roman arasn
da, teknik olgunluun doruu olmas asndan, zellikle Humphry
Clinker' belirtmek gerekir. Smollett yalnzca karakterlerin mektuplar
arasndaki kurmacay dzenleyen olaylar aktarmakla kalmaz, gr
asn ok ynl biimlendiren olaylar elenceli bir tutumla anla
tr. Dahas, srekli bir uyum ierisinde, anlatrnn deiik ilevlerini
onlar arasnda paylatrr. rnein, bir mektuplar zinciri ierisinde
Smollett, Scarborough'un deniz kysnda, Humphry'nin mdr
nn yanllkla boulma tehlikesi iinde olduunu dnp, adamn
btn itirazlarna kar kulandan ekip karmasn anlatt bir
olay sunar. Squire'n kendi mektuplarnn birinde, "deniz banyosuyla
kaslarlll glendirme" niyetini anlatt olay olduka cafcat1 sunar.
Daha sonra sahne, gen Melford'un kyy ve ykama makinasyla ilgili
baz ayrntlar anlatan bir mektubuyla kurulur. Bir sonraki mektupta
Brambel, yeni bir yanl anlalma kurbannn bana gelenleri, btn
nqesi ve scaklyla kendisi anlatr. Daha sonra, Melford'un sonraki
mektubunda, olayn sonucu olduka gln anlatlr:
Bu baarnn sabrsz, sinirli, incelik ve uygarlk diinceleri bakmn
dan savugan bay Bramble 'n nasl houna gittiini tahmin edebilirsin.
-lk fke/endiinde Clinker' bir yumrukta yere sermjti ama daha sonra
insanlarn dikkatini eken bu kaba davrann unutturmak iin Scarbo
rough 'u terk etti-.
Henry James'i bir yzyldan fazla ilgilendiren, tahmin edilebi
lecei gibi, yntemin ok ynl bak as boyuluydu. "Bir Tomar
Mektup" da (A Bundle of Letters), bir Paris pansiyonundaki bir grup
turist iin bu yntemi uygular. Birka yl sonra, en gzde temalarndan
birinin (bir Avrupal-Amerikal evlilii) ilendii, Amerika'y ziyaret

219
eden Avrupallar'dan ve Amerika'ya geri dnen Amerikallar'dan gn
derilen mektuplarn yer ald, "Gr Noktas"nda (The View Point)
tekrar uygular. Bu mektuplarda, gr noktasn bir aristokratn ve bir
demokratn yazd mektuplarla belirler. Gemite bu yntem uzun
sre birok yazarn ilgisini ekti. Ama insan, eer bu tr keiflerden
daha nemli bir projesi yoksa, yazara karlatrmal bir hamln
kendini dayatmadndan da kukulanyor. Dahas, mektuplarn daha
karmak kullanmyla ilgili olarak, 27 Ocak 1 879 tarihli bir not defte
rinin giriindeki dnceleridir. B u giri olduka alakgnll balar:
" yk, bir anne ve kz tarafndan yazlm ve bir duruma deiik
yaklamlardan bakan mektuplardan oluuyor. Anne ve kz olduka
yakndr ve aralarnda hibir srtme yoktur. kisi de olduka nazik,
zeki ve kararldr." Ama insani ilgilerini kendi durumuyla ilikilendir
meye geldii zaman, teknik deneyimlerini daha iyi kullanabilmek iin,
tamamen kendine yontarak ve marka srar eder. Kz gen bir adam
sever, adam da onu. Bu sevgi, aralarnda hibir aklama yapmakszn
oluur. Gen adam sonunda annesine bilinen duygularn aklar ve
bir takm elbise almasn ister. Annesi, kzn olunu sevmediini ne
srerek reddeder. Sonra James devam eder: "Gen adam kza kez
yazar. Annesi mektuplarn gitmesini engeller. Kz hi kukulanmaz
ve gizli tutkularn anlarnda yaatr." Bu olduka umut verici bir du
rum. "Bir Tomar Mektup" (A Bundle of Letters) gibi olabilirdi ama.
Akas, yalnzca gen adamn mektuplarndan sz etmesi, annenin
kzna yazd mektuplara yer vermemesi, mektuplarn ekseninin
anneden kzna, kzdan anneye olmamas, anlaty mekanik bir al
madan teye gtrmyor. James'in ilgisi bu rnekte, yknn nemli
bir blmnde yer alan mektuplarn atmasyla ortaya kan krlma
noktasnda younlayor. Ancak acmaszca benimsetilmi bulu bir
uzlama grnts verecekti ve James elbette bunu denemek iin bile
olduka duyarl bir sanatyd.

Gnlk Yntemi
Buraya kadar zerinde durduumuz yntemler ierisinde, Ka
tedral yks iin en elverisiz olan yntem, gnlk yntemidir.
Gerekten, aka sylemek gerekirse, "yazan" birinci kii anlatcnn

220
tutkularn ve gdlerini ortaya karmak iin, yaanyks yntemi
ya da bir dizi mektup yntemi deil de, anlatcnn bir gnnde olup
bitenlerin kendisi tarafndan anlatlnas yntemi tercih edilseydi,
aniat iin gereken gvenilirlik ve itenlik oluturulamazd. Katedral
Kulesi yksnde gnlk ynteminin kullanlabilmesi iin, grebil
diimiz kadaryla savunulabilecek iki olaslk var: a) Eer anlatlanlar
Peter'le ilgili yaanyksel bir romanda ya da katedralin tarihiyle ilgi
li bir romanda geiyor olsayd; b) ya da anlatlanlar iman adamn ac
lar ve psikolojik sorunlaryla ilgili uzun bir yknn zellikle sonu
blmnde geiyor olsayd. Bunlarn her ikisi de, gerek yaamdaki
trl gnlk tutma biiminden birini belli lde yanstacakt: ( 1 )
Gnlk tutan kiinin aa yukar uzun bir dneminin genel olarak
kaydedilmesi, (2) bir dizi nemli toplumsal olayn kaydedilmesi, (3)
evlilik, deprem, hastalk gibi bir dizi zel olayn kaydedilmesi.
Gerekte yazarlarn en ok terci h ettii gnlk biiminin, bireylerle
ve onlarn sorunlaryla ilgili aniatlarda kurmacann doasna egemen
olan kiisellik gz nne alndnda, nc tr olmas h i artc
gelmeyecektir. Dier yandan, eer anlatnn konusuyla ilgili daha iyi
bir yntem bulunamamsa, kurmaca yaam bir btn olarak nadiren
gnlk zerine kurulur. Bir beyin sarsnts da, gittike iddetlenen bir
frtna da son derece ematize edilebilen konulardr. Byle olaylarn
daha etkili olabilmeleri iin, gnlk yntemi son derece kusursuz bir
dramatik aratr.
Gnlk yntemiyle yaz! m roman ve ykiiiere ek olarak, gnlk
ynteminin yer yer kullanld baz baka almalar da vardr. yi
yazarlar her zaman almalarnn genel uyumuna ve btnlne
aykr d meyecek biimde deiiklikler uygulamaya alrlar. Bu
deiiklikler bazen yazarn temel yazma giids bile olabilir. Bu bir
tr onursuzluk anlamna gelmemeli. Bununla birlikte, en iyi yazar
larn, bu tr eyler yapmak iin daha gl nedenleri vardr. Birok
blmii n allmas srasnda, ok fazla denemeye deer balamlarda,
igdsel olarak hareket edebilirler. Sanatnn Bir Gen Adam Olarak
Portresi'nin son blmnde gnlk yntemine bavurulmas, yaptn
yazar olan James J oyce'un dciiklik yapma isteinden daha fazla bir
eyin sonucu olduuna iyi bir rnektir. Ayrca Joyce'un daha sonraki

221
kitaplarnda kulland bilinak tekniine bir giri olarak, yazarn
mesleki yaamnda teknik olarak mkemmel bir kpr ilevi grm.
Yine gnlk ynteminin kullanld baka rnekler iki kategoride
ele alnabilir:

1) Btnyle gnlk ynteminin kullanlmad ama bu yntemin

anlatnn nemli bir blmn oluturduu roman ve ykler. Andre
Gide'in Kalpazanlar adl yaptyla Graham Green'in Bitmj Dava adl
yaptlar buna rnek verilebilir.
2) Btnyle gnlk yntemiyle yazlm romanlar ve ykler.
Buna rnek olarak, her ikisinde de psikolojik bir hastaln ilerlemesi
nin konu edildii, Sartre'n A ntoine Roquentin'in Gnl (The Journal
ofAntoine Roquentin) ve Mauppasant'n Le Horla adl yaptlar rnek
verilebilir.

Birok rnek gz nne alndnda, yky anlatmak iin neyin

kullanlmas gerektii ile anlatlan olaylarda neyin gerein bir paras
olmas gerektii arasndaki fark bilinmelidir. Her iki kategoride de
gnln nemli bir ilevi olabilir. rnein, gnln Graham Gre
en'in Bitmi Bir Dava snda bir dedektifn kukulu bir kocay sulama
'

kant olduunu gryoruz. Ama gnlk anlatnn baz ar yklerini

tayor.
Robinson Crause'da gnlk, zellikle kendi baiarn ierisinde
ayrntl bir alma olarak, ok ustaca ve zekice kullanlyor. Roma
nn dikkatli bir incelenmesi, Crause'un adada kald ilk alt haftada,
gnln kez kullanldn gsterir. lk nce en yakn fiziksel
tehlikelere, acil sorunlara ve zmlere tanklk ederiz; ikinci olarak,
kat, kalem, kitaplar, kartlar, mrekkep gibi kurtarlm paralara,
Crause'un kmaznn mantksal deerlendirmelerine ve gnln
giriine tanklk ederiz. Sonra bize gnln sayfalarnda daha nce
sz edilen eylerin ksa bir zeti verilir.
Bylece gnlk yntemi ad<...1a kalmann yksn anlatr. Olay
dan sonraki krk yl yazarken, yazarn birok ayrnty anmsayp an
latmasna da olanak verir. Ayrca yknn nceki nemli sahnelerinde
kopular ve deiiklikler yaparak, anlaty estetik olarak destekler.

222
Ancak bu etkiler gerekletiinde (okur ikna edildiinde ve dikkati
ekildiinde) Defeo yava yava gnl brakr.
Yal Crouse'un U girile gnlne baladn gryoruz:
Her gnk jlen"min bir gnln tutmaya bladm zaman,
gnlm balatmtm. Gerekte, balangta ok telalydm. Yalnzca
jlerimi yaparken telal deildim, aklm da kankt ve gnlm sama
eyler/e doldurmutum. rnein yle demipim: Boulmaktan kurtul
duktan sonra, tanrya iikr edeceim yerde, karnma dolan tuzlu sulan
kustum. Biraz kendime geldiimde, eller"mi yzme ve kafama vurarak_,
haykrarak_, bitkin bir halde, glenrnek iin yere uzand n. Yok olmaktan
korktuum iin, uyumaya kalkmadm.
Daha sonra, iki ay iinde olup bitenlere tanklk ederiz:
30 Eyl/ 1659. Ben, zavall Robinson Crouse. Korkun bir firtnada
gemim karaya oturdu ve bu berbat adaya diitm. Buraya "Umutsuzluk
Adas " adn koydum. Gemi tamamen denizin dibinde. Ben de lm
saylrm.
Aralk aynn sonundan itibaren, Crouse genel olarak yaadklarn
aniatmay brakp, olaylar gn gnne anlatt gnln tutmaya
balyor.
25 Aralk. Tm gn yamur yad.
26 Aralk. Yamur yok. Hava nceki gne gre daha gzel.
27 Aralk. Gen bir geyik ldiirdiim. Bir"ni de ayandan yara/adm.
Kulm ayan sadm. Yaamas iin ona baktm. Krk haca eskisin
den daha iyi oldu.
1 Ocak. Bu afuan adann daha "telerindeki vadinin iler"ne kadar git
tim. Orada ok geyik buldum. ok rkektiler ve onlara yaklamak zordu.
Avlamak iin kpeimi getirmemeyi diii'indiim.
2 Ocak. Ertesi gn kpeimle birlikte ktm.
Genel anlatmlardan zaman zaman gnlk yntemine bavurulan,
sonra tekrar genel anlatma ynelen trden bir anlatm, Defoe'ya ayn
zamanda birok olayn genel bir zetini verme olana salyor.

223
 BiR DELiN i N HATIRA DEFTERi'nden 1 Gogol

4 Ekim

Bugn aramba olduu iin, genel mdrn odasnda altm. Mah

sus erkenden geldim, ne kadar kalemi varsa hepsini yonttum ...
Bizim mdr ok akll adam besbelli: Yazhanesi kitap dolaplaryla
dolu ... Kitaplarn bazlarnn adlarn okudum, hep eitli bilimler hakkn
da. Bizim anlayamayacarnz kadar yksek eserler - Franszca, Almanca
filan ... Zaten adamn yzne bakmak yeter, hamet tayor! Azndan bir
tek gereksiz laf ktn d uymad m. Bazan evrak getirince,
- Hava nasl? diye sorar.
- Yayor Ekselans, derim.
yle bizlere benzemez. Devlet adam. Ne olursa olsun, bana ayr
bir sevgisi olduunun da farkndaym. Bari kz da . . . ey... Aah ... Neyse,
susalm! ..
O gnnk r"y okudum. u Franszlar ne ahmak millet. Nedir
istedikleri? Eli me gese, hepsine basardm so pay vallahi ... Bir de Kurskiu
bir derebeyinin pek ho bir baloyu anlatn okudum. Ne gzel yazar U
Kursklular! Bir aralk saatin yarm aldn duydum; bizimki dairesinden
henz kmamt . . . Ama bir buua doru yle bir ey oldu ki, bunu
aniatmaa hibir kalemin gc yetmez: kap birdenbire ald, ben de
mdr geliyor diye dosya elimde yerimden frladm. Mdr deildi . . .
O'ydu ... Tanrm! Azizlerim! .. Ya stnde k i beyaz elbise ... Tpk b i r ku
uya benziyordu. Bak, gne! Gnein ta kendisi . . . Selam verdi bana.
Sonra,
- Babam gelmedi mi? diye sordu. (Ne sesti o, ne ses!.. Kanaryalar
onun yannda hi ...)
Diyecektim ki ona,
- Kk hanmefendi! .. Kulunuz, kleniz olaym kk hanmefendi! . .
Diyemedim ama. Allah canm alsn, dilim varmad! Sadece,
- Hayr efendim, henz gelmedi ler, deyiverdim; o kadar.

(*) Gogol'n Bir Delinin Hatra Defteri adl kitabndan setiimiz bu paray, gnlk yn
temi asndan okuyunuz .

224
 O da bir bana, bir raflardaki kitaplara bakt, sonra elindeki mendili
drd. Atlarak yerden kaptm, ama krolas cilal parkede az kalsn
kapaklanyordum! Mendilini sundum. Nasl anlataym o mendili! En ince
patisten, kar gibi beyaz, generaliere yakr amber kokusu sinmi, min
nack bir mendil. .. Teekkr etti, gzel dudaklarn belirsizce oynatarak
glmsedi ve odadan kt. Ben de bir saat daha oturdum. Sonunda Ek
selansn ua geldi.
- Eve gidebilirsin iz Aksenti ivanovi, dedi. General dar ktlar.
Nefret ederim uak gruhundan! Antred e bacak bacak stne atarak
kurulur, selam vermeye enirler. Kstahilkiarna da diyecek yoktur!
Geen gn biri yerinden kprdanmaya bile lzum grmeden ttn ku
tusunu, "Buyrun, siz de sarn bir tane ... " diye uzatt. O herif, karndaki
bugne bugn bir memur, soylu bir adam, senin gibi uak paras deil,
man kafa!
Antreden apkam aldm, tabii paltomu kendi m giydim, nk hibiri
aldr etmedi. Eve gittim. Bir sre yataa uzanp dinlendim. Sonra ok
gzel bir iiri deftere kopya ettim:

"Sevgili mi bir saat grsem

Bir yl grmedim sanrm,
Yaamaktan nefret eder,
Yaayabilir miyim, derim."

Pukin'den olmal ...

Akam paltomu srtma attm. Ekselansn kapsnda hayli durdum.
Bekledim, belki bir yere giderler de arabaya binerken onu bir daha g
rrm diye... Umudum boa kt.

(ev. Nihai Ya/aza Taluy, Varlk Yaynlar, 2004)

225
 YKLERN KON TROL
(Satlmayan ykler in Kontrol Listesi)

ALLAN W. ECKER

ykleri yaymianmayan bir yazarn qitli yaknma i fadelerinden

biri yledir: "Ah, kqke birisi bana bu ykde neyin yanl olduunu
sylese!"
Eer bu szckler size tandk geliyorsa, bir iddiay kaybettiniz
demektir: Yazmaya baladnzdan bu yana, uygun bir elqtirmene
sahipsiniz. O da yalnzca sizsiniz!
Elbette, kendi almalarnz elqtirmek zordur ama ie yeni ba
layan yazarlar arasndaki yaygn kannn aksine, imkansz da deildir.
Satmayan parlak dncelerini yrtp atmayan ve yklerinin niin
satmadn dnp duran bir yazarn yklerinin satmas mmkn
deildir. Genellikle ykterin satnama nedeni abucak anlalm, ka
bul edilmi ve bunun sonucunda da satabilen ykler yazlmtr. Ama
bu durum her yazar iin sz konusu deildir.
Doru, siz bir yazar olarak, hatta diyelim satmayan bir yazar ola
rak, ykterinizi yazarken, sk sk hatalarnzn ne olduunu bulmaya
alsanz bile bulamayabilirsiniz. Ama yanllarnzn neler olduunu
dnmeye birka hafta ara verdikten sonra yeniden bulmaya alt
.
nzda, onlarn neler olduunu aka grmeni.z karsnda aracak
snz.
Btn bunlar, elbette, sizin yazdnz eye geri dnmenizle ve ne
yazdnz okumanzla mmkndr. Ne yazk ki birok yazar aday,
yksn yazdktan sonra, onu a sla yeniden okumaz ve yalnzca ya
ymcya gndermek zere zarfa koyarken ya da geri dnen yksn
baka yaymcya gnderirken eline alr.
Aslnda kurmaca yaptlar iin kurallar koymak yle kolay deildir.
Buna karn, yaratL yazarlk sz konusu olduunda, baz temel do
rularn ve yanllarn neler olduunu saptamak da yanl olmaz. En
azndan, yazdnz satmaya alrken, bunlarn neler olduklarn
bilebilirsiniz. Elbette kabul edilmi yazarlarn bazlar, aada sz

226
edeceimiz konular gz ard etmi olabilirler ama bunlar ne yaptkla
rn ok iyi bilen ve szn ettiimiz sakncalar, yky bozmadan,
dikkatli biimde kullanabilmi yazarladr. Eski bir yknn anlatt
gibi, yara katlmadan nce, yrmeyi renmek gerekir.
Genel olarak, yaymclarn reddettii yklerin ounda, ok sk
rastlanan 25 nemli nokta vardr. Bunlarn bazlar, yknn hemen
reddedilmesine neden olacak kadar belirgindir. Dierleri ise yalnzca
yazma teknikleriyle ilgili bilgisizlikle ya da ak seik bir dnceden
yoksun olmakla ilgilidir.
Eer bir ksm atlmay gerektiren ok uzun bir yk n z varsa, ap
da belirtilen 25 hatay kontrol ettiinizde, buna neden olan suluyu
onlarn arasnda bulabilirsiniz. Mmkn olduu kadar, soukkanl,
analitik bir gzle ve kendinize kar drst kalarak kontrol etmelisi
nz.

1. Doru ba1lang yaptnz m?

yknn balang yerini belirlemek hi kolay deildir. Setiiniz
giriin dru olup olmadn anlamak iin en iyi yol ikinci, nc ve
daha sonraki olaylar aniatdan karp, girii tekrar formle etmektir.
En uygun balangc yknn gvdesine nasl hapsettiinizi grp
aracaksnz.

2. Balangcnz yav{l{ m?
lk birka satrnzla ya da ilk iki paragrafnzda okur geri dn
lemez bir engelle mi karlat yoksa girii ok mu uzattnz? lk elli
satr temiz bir kada yeniden yazn ve ertesi gn bir dergiyi okuyan
bir okur gibi yle bir okuyun. Eer bu szckler sizi sarmyorsa ve bir
trl iinize sinmiyorsa, en iyisi onlar hemen deitirmektir. nk
okurun ilk elli szckte kaybedilme olasl, anlatnn herhangi bir
noktasnda kaybetme olaslndan yksektir.

3. yknn genel atmosferini oluturdunuz mu?

lk sayfann sonuna gelindiinde, belirgin bir atmosfer oluturul
maldr. Bu atmosfer yk gelitike deiebilir. Ama yine de belirgin
ve temel bir atmosfer yknn btnne yaylmaldr. Bu atmosfer
mutluluk, korku, kuku ya da umut gibi bir dzineden fazla durum
olabilir. lk sayfay okuyup bitirdiinizde, kendinizi bu atmosfer iinde

227
buluyor musunuz? Eer bulmuyorsanz, yaz makinasnn bana geri
dnmelisiniz arkadam !

4. Geri dniijlerde (jlashbacks) dikkatli davrandnz m?

yknzde geri dnler var m ? Bu konu usta yazarlar iin bile
dikkat gerektirir. imdi'den anszn bir kopu ve anszn bir geri d
n, okurun ilgisini abucak kaybettirebilir. Alien Durury'nin neri
ve Kabul (Advise and Consent) adl romannda hi karlamadm
birok muhteem geri dn rneklerinin yer aldna inanyorum. Bu
romanda geri dn 1 48. sayfada, ABD Senatr Seabright Cooley'in,
Senato binasnn koridorunda, bir toplantya katlmak iin yrme
siyle balar; Cooley'in genliine ve meslek yaamnn ilk yllarna
yumuak bir dn yapar. 1 6 1 . sayfaya gelindiinde, bir paragrafta o
kadar usta bir biimde imdi'ye dner ki, okurun durup bu geiin
nasl gerekletiini incelemesi gerekir. Ama kendi yklerinizde, bu
teknik konusunda usta deilseniz, mmkn olduu kadar geri dn
kullanmaktan kann ve yknn batan sona doru dzenli akp
gitmesi iin gerekeni yapn.

5. Bildiiniz eylen mi yazdnz?

"Bildiiniz eyleri yazn" derken, esrar konusunda yazmak iin
esrar inemenizi, soluksuz kalmak konusunda yazmak iin de deni
zin yz metre derinliinde dalg maskenizi karnanz nerdiimiz
anlalmamal. Ama dleyebileceiniz herhangi bir eyi ak seik
anlatan kaynak kitaplar var. Tembel olmayn ve bunlarn nasl eyler
olduuna bir gz atn. Baz insanlar aldatabilirsiniz, ama birka
kt seilmi szck, birok insan iin yky mahvedebilir. Yllar
nce iyi bir ses getirmi olan Everglades' yazdmda, bir okur Flori
da'da ne kadar sre yaadm sorduunda kendimi ukala hissetmi
ve gururlu biimde, orada hi bulunmadn sylemitim. Gurur
balonuro abucak snd. nk Florida'da yaam olan bir okur,
Everglade'larn, Florida'da yetimeyer byk nar aalar olduunu
sylemiti. Br yzden ne yazdnz bilin.

6. ykniizii gncellqtirdiniz mi?

Belli bir dnemle ilgili yazmyorsanz, o dneme zg argoyu ya
da sylem biimini ieren diyaloglar kullanamayacanzdan emi-

228
nim. nk bu birok modern ykde rastlanan hatadr. Bize sk sk
hatrlatlan, "habersizce deien eyler" olan fiyatlardan, tarzlardan ve
dier etkenlerden nasl sz ettiinize dikkat edin.

7. Gereksiz eylemler mi kullandnz?

Eer karakterleriniz ykyle ilgisi olmayan eyler sylyor ya da
yapyorsa, en iyisi onlar kartn. Okurun bir yere gtrmediine
inand ve sonu olmayan eyler kadar rahatsz eden pek az ey vardr.

8. Gerektiinden okfazla m szck kullandnz?

u kk tuzaklara dikkat edin: "Onunla akam 20.00'de karla
t. " ya da "Alyordu. Gzyalar gzlerinden alabildiine akyordu."
Sabah 8.00 denmediine gre, akpm olduu zaten anlalyor. stelik
alayan kii byk bir soan doramyorsa, alad belli. Ayn cm
lede ya da paragrafta gereinden fazla szck kullanlmaz. Yazdnz
paragrafta, sayfada ya da metinde bu tr tuzaklara dmemeye dikkat
edin. Baz d urumlarda, yknn atmosferini yakalamak ya da vurgu
yapmak iin gereinden fazla szck kullanlabilir ama buna ok ka
nlmaz olduunda bavurun.

9. yknzde gereksiz karakteriere mi yer verdiniz?

Bu ok sama bir soru gibi gelebilir, ama yknn amacna uy
mayan ve gerekmeyen karakterlerin yalnzca okuru prtmak iin ne
kadar sk ortaya ktn grmek ilgintir. Yazdnz yky tekrar
okuyara k geriye doru gidin ve karakterlerinizi gzden geirin. Vazge
ilmez gibi grnen bir ya da iki karakterin, aslnda ne kadar gereksiz
olduunu greceksiniz. Onlar ykden karmaktan ekinmeyin.

1 O. Karakterlerinizi "karakter" olarak koruyabildiniz mi?

Birok yk, farkl zelliklerle biimlendirilmi bir ya da daha faz
la karakterin, yknn istenilen bir sonia bitmesi uruna anszn dei
iklie uratlmas yznden kalitesini yitirir. Kurmaca tekniklerinde
ustalaana kadar, bu tr deiikliklere ok seyrek olarak bavurun.

1 1 . ok sk kullananz szck ya da cmle var m?

Bazen usta yazarlar bile, szckleri ya da cmleleri denetleyebil
mek iin byk aba harcayabilirler. Baz szckler bir ykde kesin
likle sk kullanlabilir, ama dierlerinin bir kez kullanlmas yeterlidir.

229
altnz ykde sk kullanlan ayn szck ya da cmlelere rastl
yorsanz, geri dnp szck daarcnz gzden gerneli ve gerekli
dzeltmeleri yapmalsnz.

12. Diyaloglarnz ok mu resmi?

Eer yknzn ilk taslann tamamn, ykde yer alan konu
malardaki diyaloglar grmek iin okumadysanz, bunu yapmaya
hemen balayn. Zihinde tasarlanm konumalar, gerek konuma
lardan farkldr. Diyaloglarn bir blmn sesli olarak okuduunuz
zaman, bir de okumakszn, diyaloglar doal biimde konumaya
aln. Diyaloglarnzn, ilk taslanzdaki yapay konumalar daha
doal biime getirdiini greceksiniz.

13. Ele aldnz olaylar doru mu?

Ay bir gezegen olarak m tanmladnz ? (O bir uydudur) Bir uy
garlk savann askeri, yarm yz yl sonra yazlacak olan bir besteden,
armonikasyla bir blm m alyor? 1 820'de yaplan bu savataki as
ker, 1 835'de icat edilecek olan "revolver" mi kullanyor? Birok insan,
sizin gibi bu yanllar fark etmeyebilir ama yknz mahveden bu
yanllar gren bir editrn gzleri pknlktan fal ta gibi alacaktr.
Bu duruma dmemek iin yknz birka kez kontrol edin, doru
olmas iin ne yapmanz gerektiini aratrn. Tahminlere gvenme
yin!

14. yknzn sahnesini ya da atmosfer"ni mi bozdunuz?

.
Kahraman Bill Jones, tehlikeli bir da yolunda tkezledi zaman,
krlan kolu, gzleri kanlanmadan nce acdan titriyordu. lde, hemen
yannda am. olan mavi ieklerin kokusunu hissetmiyordu bile. . ve siz
.

de hissetmemelisiniz. Sally, drt gzle bekledikten sonra, sonunda pistte

grd yldz Tom Brown, ona dans etmek isteyip istemediini sormak
iin yakla.rken, iri bir hava kabarcn azndan ier ittirmedi. . . ve siz
de bunu ona yapmayn. Konu d sorunlar yknze nasl soktuu
nuza dikkat edin, zellikle yknn doruk noktalarnda.

15. yknz sradan m yoksa zgn m?

Eer yknzdeki kadn, "salar olgun buday renginde, gzleri
d uru havuzlar gibi, vcudu Vens gibi ve seviirken cilveli bir ekilde,

230
'daha nce hi byle hissetmemitim"' gibi ifadelerle anlatlyorsa,
kesinlikle editr de byle hissetmemitir ama duygusu yalnzca mide
bulants olacaktr. Sonu: yknz reddedildi! Eer dipteki bir delii,
bir kuyu kadar derin bir ukur olarak tanmlyorsanz ya da kck
bir sandalyede oturan iman bir adam, bir hamakta uzanm bir fl
kadar rahat olarak tanmlyorsanz ya da yemekten tka basa kalkm
bir iman adam, bir n sergisindeki sivrisinee benzetiyorsanz, ba
nz dertte demektir. Sradan olmak ya da zgn olmak ayn derecede,
kolayca dlebilecek ama uzak durulabilecek yanllardr. Bu yzden
siz uyank olun.

16. yknzdeki eylemler tutarl m?

yknzde aniattnz her ey sorunsuz ve doal biimde ge
liiyorsa, iler yolunda demektir. Ama yknzle badamayan bir
olay, dnce ya da betimleme varsa, kahraman yknn ak iinde
mantkl, anlalr ve kabul edilebilir biimde izlenemiyorsa, ansnz
kaybediyorsunuz demektir.

1 7. Okunmaya deer, anlaml jeyler aniattnz m?

Yeni bitirdiiniz bir ykye hafif bir romantizm, derin bir gizem
ya da etrefl bir dm egemen olabilir, ama yeniden okuyup bitir
diinizde, gerekten okunnaya deer bir eyler anlattnz gryor
musunuz? letmek istediiniz mesaj ya da dersi verebildiinizi d
nyor musunuz? Eer yknz okur tarafndan on dakika sonra
unutulacak trden bir yk ise, emin olun yaync tarafndan da on
dakika iinde p kutusuna atlacaktr.

18. yknz mantkl m?

En dsel bilimkurgular bile, yazlrken bir mantksal sistem
erevesi iinde gelitirilmelidir. yknzn tr ne olursa olsun, bu
kural geerlidir. Yazdnz ykde mantktan uzaklatnz zaman,
genellikle pek az okur ve yaync, bu durumun yarataca travmadan
kurtulabilir. Yazdnz bir yky tekrar okurken, U soruyu sormay
asla unutmayn: 'i\nlatlan olaylar mantkl bir ak izliyor mu?"

231
 1 9. yknzn kahraman kendi sorunlarn kendisi mi ziiyor?
Kahramannzn sorunlarn zmesi iin, depremlere, yldrmla
ra, tren ya da otomobil kazalarna, doal felaketiere ya da tanrya g
venmeyin. Eer kahramannz kendi sorunlarn kendisi zmemSe,
yknz havada kalm demektir.

20. Yazdnz bir yk m yoksa dzyaz m?

Bu soru da size ok artc gelebilir ama birok yeni yazar, yk
ile dzyaz arasndaki fark bilmiyor. ki trn kendine zg yanlar
vardr, ama birini yazyorsanz, dierine gemeye almayn. yk bir
aklama ya da betimleme deildir. yk, belirli bir zm ve sonu
gerektiren bir durum yaratan olaylar dizisidir. Bunu sakn unutmayn.
Oysa dzyaz, Bay Webster'e gre, bir yaznsal kompozisyondur, ana
litik ya da yorumlayc bir doas vardr; anlatt konuya daha znel ya
da nesnel bak alar ile bakar ve biim ve yntem zgrl tar.

21. Dm blm ok mu ksa?

yknz tasarlarken, kurduunuz dmle ilgili altyapy olu
turmak iin sayfalarca ey anlatp, okurun ne olduunu anlayamadan,
hatta kendini aldatlm bile hissedebilecei biimde, ksaca zedeyip
bitirdiniz m i ? Unutmayn, yknn doru k noktas (climax) ok nem
lidir. Bu noktay dier olaylar gibi zetleyip, havada brakamazsnz.

22. yknzt ok erken ya da ok ge mi bitirdiniz?

yknz doruk noktasnn hemen banda bitrneniz okuru
rahatsz eder. Ancak doruk noktasn gereksiz yere uzatarak, yknn
sonuna gelmek iin zaman geirmeniz de okuru skar ve d krkl
na uratr. Bunun iin en uygun zaman neresidir? Sanrm, doruk
noktasnn akn bozmadan, kendi doall iinde tamamland
zamandr.

23. Yalnzca kendiniz iin mi yazdnz?

Hepimizin lise yllarnda anlar olsa da, sayn okurun muhteme
len oaka bir lisede okuduunu ve iyi bir betimleme yapimad sre
ce, anlarnzn bir anlam olmadn unutmayn. Bir yazar kesinlikle
kendini mutlu edecek yaznsal giriimlerde bulunmaldr, ama, eer
gnlk yazmyorsa, anlatt eylerin okur iin de ilgin biime gelme-

232
sini salamaldr. Bir yazar iin, gemite tanm olduu bir karakteri
anlatmak ok kolaydr. nk kendisi bu karakteri tanmaktadr ama
okur onu tanmad iin anlamszdr. Kendinize her zaman U soruyu
sorun: "Eer ben okurun yerinde olsam ve karakterleri yalnzca bu
yazdklarmla tanmak zorunda olsam, acaba yazdklarm yeterli olur
mu?"

24. yknz okuru dJndryor mu?

Birok yknn baarsz olmasnn nedenlerinden biri, okurun
yaratcln ve d gcn zorlayc bir ey brakmamasdr. Anlat
lanlar grselletirebilmesi ve bir ereveye oturtabilmesi iin, okura
ans tanyn. Ama kaybolup gidecei sonlara da izin vermeyin.
Yukardaki kontrol listesi, yazarlarn yapt tm yanllar ier
memektedir. Ayrca uyulmas gereken kat ve kesin kurallar olarak
da grlmemeli. Bunlar yalnzca yazarlarn genel olarak yapt ortak
yanllardr.

233
 UYGULAMA
"iiristan'da Bir Olay" adl yky okuduktan sonra, yedi anlatm
yntemini kullanarak yeniden yaznz.
 R S TAN'DA B R OLAY

SALiH ROLAT

iiristan'a geldiimden bu yana, isizliimin onuncu gnyd.

Paraszlk artkcanma tak etmiti. Geri ev sahibim, topya dergisinin
son saysnda yaymlanan iirimi ok beendiini, beni dllendirmek
iin bu ay kira bedelini almayacan sylemiti. Bu adan iim rahat
t. Bir de, "iiristan Meclisi" nin verdii, "air Kart"yla, belediye oto
bslerine yar yarya indirimli bine biliyor, "D Kurma Evi" ne parasz
girebiliyordum . Ama en ksa zamanda geinebileceim bir bulmam
gerekiyordu. Tek yapabileceim , kendi yazdm irlerimi satmakt.
Bunun iin kentin ke balarndaki camekanlarda sirnit satanlardan
bilgi aldm. iir satabilmem iin Belediye'den izin alnam gerektiini
sylediler. Ayrca, Belediye'ye ok erken saatte gitmem gerektiini, il
gili mdrn o saatlerde bala ktn, irle ilgili konular da ancak
balk tutarken grtn vurguladlar.
iiristan, bir gl evresini kuatacak biimde yerlqmi, byke
bir kentti. Belediye binas da kentin merkezindeki gln kysndayd.
Sabah erkenden gln kysna geldiimde, gnq tepenin ardndan
kmant henz. Geceyi stlerde geirni birka kumrunun ka
nat sesleriyle, uzakta, sabahn sisleri iinde giden bir teknenin motor
sesinden baka bir ses duyulmuyordu. Bir de suyun stne zplayan
balklarn, pariayarak suya derken kardklar sesler duyuluyordu.
Bu sesler, suyun altndaki yaann, sanki suyun stne yansmasyd.
Ben de elimdeki dilekeyle kyda dururken, suyun altndaki yaamn
uzants gibiydin.
Belediye binasnn biraz ilerisinde balk tutan adam, iir lerinden
sorumlu mdr olmalyd. Benim iin ok nemli olan konuyu gr
neden nce, bu scak temmuz sabahnda, biraz erinlenek iin suya
girdim. tede, oltasn suya atn, bir kedi sabryla bekleyen mdrn
ciddiyeti beni korkutuyordu. Bu yzden, balklar rktmenek iin,
elden geldiince, onun blgesinden uzakta yzyordun. Bulundu-

237
um yer kk bir koydu . Koyun iki yannda makilerle kapl tepecikler
ykseliyordu. Tepelerin hemen doruunda ise, belediye binas ve dier
nemli kamu binalar vard. Arada bir, kk balk motorlarnn,
burnun ucundan getiini gryordum. Az tedeki nilferlerin yanna
geldiimde, kydan yz metre kadar uzaklamtm. Kyda, sazlkla
rn orda, dizlerine kadar yasunlara gmlm, balk aviayan md re,
Manet'nin bir suluboya tablosuna bakar gibi bakyordum.
Bir yandan kurulanrken, bir yandan da altasn toplayan mdre
dilekemi uzattm. Dilekede, iir satmak istediimi, bunun temiz bir
olduunu, iiristan halknn gdasnn iir olduunu belirtmi, bu
konuda bana izin verilmesini istemitm. Dilekemi okuyan mdr,
isteimi olumlu karlad. Mdrn bu yaklamn, belki de yaka
lad birka turna balna borluydum. Ancak mdr, isteimi bir
ayrntl proje olarak sunman nerdi.
Ertesi gn, hazrladm projede, kendi irlerimi rulo biimindeki
krmz, mavi, siyah kordelalarla balanm l.citlarda satmak istedii
mi belirttim. Yanmda da birka rnek getirmtm. Otogarda ve tren
istasyonunda ayrlk iirleri, mezarlkta lm iirleri, yatl kz lisesinin
nnde de ak iirleri satacama dair garanti vermitim. Heyecanla
mdrn kapsn alp ieriye girdim. Mdr projemi ilgiyle okudu.
rnek olarak getirdiim rulolar da alp yle bir gz gezdirdi. Ne var
ki, son ruloya bakarken, "Kesinlikle olmaz! Martnn hayatn kurtar
madan, size izin veremem! " dedi ve rulodaki U iki dizeyi okudu:
"Dalga/ara sorun ki beni bir denizkz vurdu
Poseidon sunaklannda bir mart alyordu "
Martnn hayat gerekten tehlikedeydi ve onu kurtarmazsam,
benim n yatacan anlamtm. Mdre, dizeleri U biimde de
tirmeyi nerdim:
"Mart/ara sorun ki beni bir denizkz vurdu
Poseidon sunaklarnda bir dalga alyordu "
Mdr, dizeleri bu biimde detrmekle martnn hayatn kur
tardm, ancak ikinci dizenin dernliini yitirdiini ne sryordu.
Dizeleri U biimde detirmemi nerdi:
"Dalga/ara sonm ki beni bir mart vurdu
Poseidon sunaklarnda bir denizkz alyordu"

238
 kinci dizeyi derinliine yeniden kavuturmutuk. Ne var ki, bu
kez birinci dize basitlemiti. in iinden kamayacamz anlayn
ca, mdr, Belediye Bakan'na telefon aarak, onun dncesini sor
du. Bakan, dizderin en mkemmel biimi olarak Unu neriyordu:
"Poseidon'a sorun ki beni bir denizkz vurdu
Mart sunaklarnda bir dalga alyordu "
Bakann nerdii biimiyle, iir iirlikten kmt. Bunu kesinlik
le kabul edemeyeceimi belirttim. -be kuru iin iirimin estetik
dzeyinden dn veremeyeceim konusunda srar ettim. Umutsuzluk
iinde belediye binasndan ktm. te o gnden bu yana, kaak olarak
umutsuzluk iirleri satyorum. Bu iten iyi kazandn da syleyebi
lirim.

239
 Oyk
Yaz m a Te k n i k l eri
Hazrlayan :

S A LH B O LAT

Son yllarda lkemizde "Yaratc Yazarlk" zerine yaymlanan

e i t l i kitap lara, baz niversitelerimi zde veri l en d ers l ere ve
seminerlere karn, bu alandaki boluk henz k apanm de i l .
Salih Bolat ' n hazrlad yk Yazma Teknikleri, b u boluun
kapanmas ynnde n e m l i bir ad m ; gen yazarlar i i n b i r
k a y n a k ki tap ve y a z m a s a n a t z e r i n e d n e n , e d e b i ya t l a
i l gilenen herke s i n i l gi s i n i ekecek b i r a l m a . M a ry Golden ,
John G . F i tzgeral d , J o h n H o ward Gri ffi n , Jean Z . O w e n ,
Ru s t H i l l s , F r e d S h aw, P a u l i n e B l o o m , A l l an W . E c ker,
Marilyn Granbeck, F. A. Rockw e l l , Th omas H . Uzel l , Louise
B ogge s , James Hilton, Pearl Hogrefe ve Wal l ace H i l di c k ' in
k i tapta yer a l an deneme leri metn i n n i i n yaz l d , an l a t m
y n t e m l e r i , kurm a c a n n z e l l i k l eri , karakter y aratm a n n
esasl ar, ykde olay g i b i konu l ara nem l i a l m l ar getiriyor.
B o l at ' n Gogo l , Jack London, Jam e s Joyc e , S ai t Faik, B i lge
Karasu, Tomri s Uyar, Hasan Ali Topta, S evgi zel, Ahmet
n el ' den setii ykler kitabn kuramsal ynn destekleyen
rnekler o l ma l ar n n yan s r a , e d ebiyat s e v eri ere ykye
farkl b i r a d an bakma o l ana sal yor.

. 'f]lfH:Gl VA R L I K