HAYAL DOU Thierry Hentsch

Thierry Hentsch kitaba Batnn tam kart terimleriyle ifade ve snrlar belirsiz olarak
tasavvur edilen hayali Douyu sorunsallatrarak balyor. Dou algsnn merkezine de
Akdenizli Dou dedii, aslnda yzyllardr Bat ile youn kltrel alverii olan ve Batya
corafi olarak en yakn olan Douyu yerletiriyor. Burada sz edilen Dou tasavvuru yani
teki sayesinde de aslnda Bat kendi kimliini kurma/ifade etme olana buluyor.
Hentsche gre Dou-Bat kartlnn kltrel-politik anlamda tam anlamyla
kurulduu zaman dilimi, Aydnlanma ve Rnesans hareketlerinin besledii 19. yzyl dnce
atmosferi.

1- EFSANEV SINIR

Dou-Bat arasndaki kltrel-politik-corafi snr sorunu incelendiinde, Bat

merkezli dncenin bu snr ve kartl Antikaa tama eiliminde olduu grlyor. Bu
dnceye gre Bat uygarl Antik Yunan ile birlikte ekillenmitir ve rnein Med
Savalar, Avrupa-Asya arasndaki uzun soluklu kavgann ilk dura olarak kabul edilir.
Yunan zaferi aklcln ve zgrln simgesidir; Perslerin yenilgisi ise despotizm ve
zorbaln hsrandr. Oysa Hentsche gre Yunan uygarl modern Batnn o dnemdeki
karl olmaktan ok, Akdenizli Dou ile btnleik, bu corafyadan beslenen/besleyen,
iinde Baty olduu kadar Douyu da barndran bir muhteviyata sahiptir.

slamiyetin 6. yzylda douu ve 8. yzyldaki Arap yaylmacl ile birlikte

Hristiyan Batnn olaanst bir tehdit algs duyduu sav ve bu yolla slama kar
Avrupalla tarihsellik kazandrma abas gerei yanstmaz. Hentsche gre asl Dou-Bat
kartl Hristiyanln iindedir; yani Bizans ile Papalk arasnda.

2- ORTAKYAAM VE ATIMALAR

O halde Dou-Bat ayrm 11. ve 13. yzyllardaki Hal seferleri ile mi balad?
Hentschin cevab yine hayr; Katolik kilisesinin banazlnn artt bu yllarda Akdenizli
Dou ile Bat arasnda ticaretin de etkili olduu balar kurulur ve Bat bilim-sanat
anlamnda kendini besler. Hal seferleri ise slama en uzak corafyada bulunan, Akdenizle
dorudan ilikiye girmeyen kuzeybat Avrupada filizlenir. Oysa ayn dnemde Bizans ile
slam corafyas arasnda husumetten ok karlkl kar da ieren belirli anlamda hogrye
dayal bir iliki mevcuttur.

Hal seferleri Asya-Avrupa arasnda kalc ilikilerin kurulduu bir gidi-geli yaratsa
da, bu seferlerle birlikte tanan masalvari sylentiler, bir dnce sistemi olarak, kar
tarafn ideolojisi hakknda, genel, yapay, kendisini elendiren ve tatmin eden bir imaja
susam geni halk ynlar1 yaratr. Salaheddin Eyybi gibi Dou figrlerine kar korkuyla
kark bir hayranlk vardr ancak bu kahraman da slam inancyla rttrlmez; onun iin bu
valye Hristiyan olmaldr denir.

Bu dnemde teki olarak konumlanan slam dnyas ve peygamberi hakkndaki kltc

imgeler Katolik kilisesi tarafndan retilir. Kilise tekinin kimliini dlayarak ve
aalayarak/sapknlatrarak kendi evrensel hakimiyetini tesis etme yoluna gider. Bylece

1
Thierry Hentsch, Hayali Dou, ev. Aysel Bora, stanbul: Metis Yaynlar, Austos 2008, s. 68.
slamiyet ve Muhammed hakknda bu gne kadar tanan birok basmakalp ve kmseyici
imge oluur. slama kar zaman zaman gsterilen anlay bile onu Hristiyanlk iinde eritme
hedefi tar. Sonu olarak 11. ve 13. yzyllarda teki olan sadece dinsel manada slam
dnyasdr; kltrel anlamda ise Bizans teki olarak adlandrlabilir. nk Arap ilmine
ynelik kuvvetli bir ilgi mevcuttur ve bu corafyaya ynelik dini saldr Papalk merkezli bir
ortak dman yaratma deneyimidir.

3- ATLAIN OLUUMU

15. ve 16. yzylla birlikte Osmanl Devleti ykselie gemi ve Trk hegemonyas
Balkanlar ve Akdenizli slam kontrol altna almtr. Osmanl bahsedilen dnemde fetihi
politikasnn sonucu olan geni topraklarn idare etmek iin enerji harcarken; Avrupa yeni
kta ve pazarlar kefetmeye, ekonomik-toplumsal dzeni tmden deitirmeye dnk araylar
ierisine girmitir.

Bu dnemde teki olan Trk-Osmanl corafyas hakknda gzlemler yapan

Machiavelli, Avrupada ykselie geen aklcln da etkisiyle, Dou-Bat ayrmn dinsel
balamdan politik alana tar. Osmanl ynetimi Dou despotizminin simgesi haline gelir
ve Batnn aklcl kendisini Dounun otoriterlii zerinden tanmlamaya balar. Postele
gre ise Trkler Hristiyanla toparlanmas iin gnderilen bir uyar mesajdr ve slam tek-
tanrl dini benimsetme grevini bitirdikten sonra Hristiyanla evrilmelidir. Postel, Avrupa
oryantalizminin habercisidir: teki daha imdiden yutulup sindirilecek bir madde gibi
grlmeye balanmtr bile.2

Bodin ise dnyann gidiatna yn veren, bilimsel anlamda da lokomotif olan bir Baty
tarihsel ilerlemenin merkezine koyar. Dou ise Batnn ilerlemesine katk sunabilecek bir
mirastr, deeri kalmamtr. Avrupann kuzeyinin ykselie getii bu dnemde sosyal-
tarihsel bir atlama gerekleir ve Akdenizli Dou merkez olma zelliini yitirmeye balar.

4- DOUNUN UZAKLII

Akdenizli Dou 17. yzyl ile birlikte, kendini dnyann merkezine yerletiren Avrupa
tarafndan her anlamda tekinin temsili konumunu alr. teki, fethedildike, boyun
edirildike, satldka, smrldke, hatta sadece kefedildike eyletirilir Dou merak,
bilgi, moda (egzotizm) ve ayplama (despotizm) nesnesidir. Daha sonra, bir kyaslama ve fikir
yrtme malzemesi, pencere ve ayna. Artk uygulanan bask var olduu oranda- yapsal ve
entelektel niteliklidir3

Bu yzylda Batl entelektellerin Douyu tanma amacyla yaptklar seyahatler

younlar; ancak bu gezilerin notlar realiteyi yanstsa bile sadece belli bir aznlk
tarafndan okunabildii iin halkn Douyla ilgili yerlemi kalplarn kramaz. Bu
seyahatlere, kendine gven, aradaki kltrel mesafeyi salamlatrma/dorulama, ilerleyen
Avrupann modern konumunu kartyla ispatlama aray egemendir. Bylece toplumsal alt-
st olularla modernizmi yaayan Avrupa, duraan Dou aynasndan kendi canlln yeniden
retir ve kurar. Leibnize gre de Dou sadece geri kalm deil, gemiinden kopmu ve
ilerleme basamaklarn trmanamaz haldedir. 19. yzyl smrgeciliinin habercisi olan bu
mantk Dounun teki konumunu yok saymaya kadar ilerletir. Artk Hristiyan Avrupa tm
dnya zerinde bir egemenlik kurma arzusundadr.
2
A.g.e., s. 112.
3
A.g.e., s. 126.
 18. yzylla birlikte Batl aydnlanmaclarn eletirileri bir din olarak slama deil,
Dounun despotizmle zdeletikleri politik varlna ynelmitir. Montesquieuda da
Batnn lml iktidar ile Dounun despotik iktidar kart kutuplara yerletirilir. Dou
despotizmi hem kartl vurgulayan bir ayna, hem de beterin beteri var anlayyla Bat
iin bir korku malzemesi haline gelir. Daha nce ortak dman kavramn dolduran slam
yerini despotizme brakr. Kle, cahil ve aydnlanmaya ulaamayan Dounun kart imgesi
bundan byle tpk Asyann kendisi gibi sabitlenip dondurulur.4 Artk ilerlemenin kant,
mmkn olan tek akl, zne Avrupa medeniyeti; duraanln kayna, egzotizm ve
elence reten nesne ise Doudur.

5- MODERNLN DOUSU

Napolyonun Msr seferi ile balangc iaretlenebilecek 19. yzylda ise Akdenizli Dou,
Batl devletlerin g mcadelelerin bir nesnesi, topun tfein, sermayenin ve fantezilerin
kurban haline gelir. 19. yzyln banda Msrda yaand gibi, artk Akdenizli Dou byk
glerin karlaryla biimlenmi bir arpma alanna dnr. Ekonomik anlamdaki
smrgecilik, mali olarak kendine baml hale getirme; politik aralarn yannda Batnn
elinde bir koz olarak belirir. tekilik de bir egemen olma, smrme ve hegemonya kurma
nesnesi olur. Douya modernlemenin zorla ithali, zgrlk gtrme hayali; gnmzde
de trevlerini grdmz gibi smrgecilie kap aar. Bylece Aydnlanma mant ile
emperyalizm birleerek Batnn ykcln arttrr.

Sylenenler zetlenirse, Batnn merakla balayan, dntrme isteine evrilen Dou

ilgisi, smrme boyutuna ular. Dou, Batl bilginin sorumluluu haline gelir ve
Aydnlanma smrgeciliin hizmetine sunulur. Bu dnemde Douyla ilgili gelmi gemi en
berbat imgeler retilir ve bu corafyaya olan baka el koyma isteiyle beraber, hor
grme/kmseme duygusu egemen olur. Avrupal iin kendini stn grme doal bir
duyguya dnr. Batnn yce ruhunun bileenleri artk unlardr: istilac bir
cmertlik, fetihi bir kurtarclk, tekinin inkar, onun fiziksel ve insani kaynaklarn
smrme, yabanc egemenliini dayatmak amacyla yerel zerklik hareketlerini ve
dmanlklar kullanma, Avrupal gler arasnda rekabet. 5

te yandan, felsefi dzeyde, Fransada Aydnlanma Dou ile politik adan bir tekilik
ina ederken; sanayi toplumunun aklclna dsel/ideolojik bir denge arayan Alman
romantizmi Douyu Antikaa gtrerek Avrupa evrenselliinin hizmetine sokar ve Bat
uygarlnn tamamlaycs haline getirir. Hegelin Dousu Batnn bilincindedir ve akln
tarihinde ocukluu temsil eder. Bu Avrupa merkezci bak asyla Dou, insan aklnn
ilerlemesinin ilk safhas konumuna indirgenir ve Bat felsefesinin nesnesi olmas dndaki
gerekliini kaybeder. Hegel oluturduu tarih felsefesiyle sanayi toplumunun kazanmlarn
gvence altna alr. Marxa gre de Dou, ya Bat evrenselliine karacak, onun maddi
stnlne boyun eecek ya da yok olup gidecektir. Bylece aslnda gemi yzyllarda bir
d malzemesi olarak ilgi gren Dou, kendi gereklii ve ilerleme mant iinde
deerlendirilence d krkl yaratr. Dou, modernliimizin rettii o can ekien
ryadr.6

4
A.g.e., s. 168.
5
A.g.e., s. 196.
6
A.g.e., s. 223.
 6- TEDRGNLN DOUSU

Batnn bir malzeme ve nesne olarak bakt Dou, 20. yzyla girildiinde ise,
dnen, yara alan ve talep eden bir zne olarak Batnn karsna geer. slam, Batnn
dayatt modernizme tek ciddi ideolojik diren noktas olarak ortada belirir. gal edilen,
incelenen, ziyaret edilen, smrlen, fantazmalar ssleyen Dou, bir yerlerde boyun emez
ve baskya gelmez olarak; grltl ya da sessiz ama azimli bir reddedi, Batnn tm
gcne ramen bir trl stesinden gelemedii bir engel, durmadan yeniden kapanan bir kap
olarak kald.7

Bir yandan Bat, 20. yzylla beraber, kendisini var eden aklclk ve evrensellie kar
da bir eletiriye giriir; dnya savalarnn yaratt toplumsal/ekonomik ykm da bu aklclk
eletirisini perinler. Toynbeeye gre Batnn yanlgs vardr: Benmerkezci yanlsama,
hi deimez Dou kliesi ve bymenin dz izgi halinde ilerledii yanlgs. Tm
modernizm/zgrlk ihracna, smrye ve paylama ramen, Batnn ierisinde eritemedii
Dou, kendi gerekliinde yerli yerinde durmaktadr. Bunu pimanlk ve korkuyla kark bir
smrlen halklarla barma duygusu takip eder.

Hentsch noktada Batl aydn kendi ky evini, gerek kyllerin yaam biimleriyle
pek de badamayan bir tarzda dzenleyen bir kentliye benzetir. Btncl baktmzda,
Batl entelektel yine Dounun gerek sesine kulak tkar ve onda kendi duymak istediklerini
bulmaya devam eder. slamdan elikili olarak, hem modernlii tartmas ve benimsemesi;
hem de kendisi olarak, Bat aklclnn snaca bir vaha olarak kalmas beklenir.

Hentsche gre etnik-merkezli bak asndan kurtulmak mmkn deildir ve tekiye

ilgi/efkat hissiyle yaklamak da bir sonu getirmez. nemli olan onunla ilgili olarak
anlaya dayal bir iliki kurmaya almaktr. Baty kusursuz, ilerlemenin son noktas olarak
grerek idealletirmek; tekinin burukluunu ve dmanln derinletirmekten baka bir ie
yaramamaktadr. Ancak Hentsche gre, Edward Saidde grld gibi, tekine kar vicdan
azab dilimizi de balamamaldr. Kltrel diyalog, tekinin yzyllardr hedef olduu bak
asnn onun tutumuna yapt etkinin de hesaba katlmasyla balayabilir.

Bu adan bakldnda, tarihe ve toplumlara etnik-merkezci bak as, ksa bir

zihinsel artlanma ile stesinden gelinebilecek bir sorun deildir. Bu bizim alglaymz
gsteren bir prizma, bizim dnya grmz, kurtulmay dlemek yerine gerekliliini kabul
etmemiz gereken bir mercektir. O kadar ki, kendi kendini tanmak tekine yaklamann
nkoulu olmaktadr8 Hentsche gre tekini tanyabilmemiz iin, ncelikle kendimizi
tanma ilemini bitirmi olmamz gerekir. Biter bitmez yeniden balanmas ve tersine dnmesi
gereken bir sre.

Hentsch bu noktada Bernard Lewis ve Edward Said arasndaki mehur tartma

zerinden, bilimin arkasna snp Dou toplumlarn kolaylkla mahkum etme tarzn
eletirir. Bernard Lewis, Edward Said ile ilgili yazlarnda onun maddi hatalarn bulup karr
ve Saidin bilimsellikle badamayan znel karakterdeki yorum ve grlerine saldrr.
Hentsche gre bu noktalarda itiraz hak etmese de, Lewisin bilimsellik perdesi altndaki
nesnellik/tarafszlk iddias, deer yarglarn ve duyarllklar grmezden gelerek
7
A.g.e., s. 225.
8
A.g.e., s. 274.
kltrleraras diyalog imkann ortadan kaldrr. rnein Bernard Lewis Hahailer
Ortaa slamnda Terrizm ve Politika isimli bir kitap yazmtr. Kitap tarihsel gereklik
ve bilimsel metodoloji asndan sorunsuz gzkmektedir; ancak yapt iin seilen balk ne
gsterir? Gnmzde terrizmle tm slam corafyasn bir tutan egemen gre tarihsellik
kazandrmak ve bir anlamda onu daha da derinletirme ilevi grmez mi? Buradaki
bilimselliin kltrleraras iletiim asndan pozitif olarak nitelendirilmesi mmkn mdr?

Batnn bilimselliine ilemi olan smrge zihniyetinin ve tekini nesne olarak

inceleme abasnn, kltrleraras iletiim balamnda herhangi bir iyileme getirmeyecei
aktr. Bat aslnda yzyllardr tekini tanmlama ve inceleme aray ierisindeyken
farknda olmadan kendisine bir ayna tutmutur: Bu kendini tanma abasdr. Ancak
gereklikte ortada sadece edilgen bir inceleme malzemesi yok; biz hakknda da farkl
imgeler retip bunlar tersine yani bize gerisin geri gnderen bir zne var. Hentsche gre
tekinin zne olarak kabul ve Batnn etnik-merkezci bak asnn farkna varmasnn
gereklilii, bu kitabn gstermeye alt ana iskelet olarak ortaya kyor.

7- LMCL SINIR

Kitaba (1988 basm) sonradan 1992 ylnda eklenen bu son blm, Dou-Bat
arasndaki, dsel unsurlarla tamamlanm, jeopolitik, kltrel ve bilimsel snra odaklanyor.
Hentsche gre modern Batnn ortaya k ile ona kart bir Dounun belirii ayn tarihsel
dneme denk der. Temelleri Rnesansa kadar gtrlebilecek yeni bir dn biimiyle
Dou-Bat arasna simetrik kartlklardan mrekkep bir snr ekilmitir. Evrensel aklclk
yazgs gelime ve refah olan bir zken; Douya matuf akl dlk tarihncesi bir kalnt, yok
olmaya mahkum bir biimdir. Ama o halde, Batnn Irakta evrensel deerler adna
merulatrd ve kendi modern ilkelerine taban tabana zt olan ykm nasl aklanabilir?

Bilimsel, teknik, ekonomik, sosyal ve politik gelimeler, sadece Bat dnyasna zg

bir evrimle genel bir ilerleme dncesi altnda kolektif belleimize sklp atlamaz biimde
kaznd.9 Bu dnce, 20. yzylda yaanan iki dnya sava ve trajedileri ile darbe alsa da,
zihinlere bir ezber (Hentschin deyimiyle ament) olarak kaznd. Batnn aments, Dou-
Bat arasna izilen o ebedi snr: Modernizm. Batnn biz dedii ey aslnda
modernizm ve tm dnyann bu olmadnn da farknda; bu sebeple tekine de kendisi
gibi olmasn emrediyor. te bizi en rahatsz eden de bu: Bilgisiyle, modern tekniin
evrensel somutluunu reten bir uygarln, deerleriyle evrensel kabul grmemesi.10

Hentsche gre tekinin bu bitmek tkenmek bilmeyen direncine kar bizde oluan
honutsuzluk sakat temelde kk salm: Sahip olduumuz tm bilginin tarihsel olarak
Batl olduu inanc, Bat bilgisinin ortaya kard modern teknikle ayn evrensellikte
olduu sanrs ve Batl Akln bilginin yannda deerleri de evrenselletirdiine olan itikat.

Bat tarafndan dayatlan bu evrensel deerlere dnyann geni bir blmnden

itirazlar ykseliyor. Ancak neden Mslman-Arap kltrnn Akdenizli Douda gsterdii
diren en grnr olan ve Baty en ok fkelendireni? Hentsche gre bunun nedeni,
Batnn kolektif muhayyilesinde Akdeniz corafyasnn Antikadan beridir bize ait
olduu ynndeki derinlere kk salm inan. Ayrca Kitab- Mukaddes mitosu da bu
muhayyileyi olumsuz ynde beslemeye devam ediyor. Bat hep ayn noktada tekliyor: Ona,

9
A.g.e., s. 302.
10
A.g.e., s. 304.
bitmez tkenmez insani zenginlii iinde bakmak yerine, bir bakma bilinli olarak, onu bir
uygarl merulatrma aracna indirgiyoruz.11

Hazrlayan: M.Fatih mleki

11
A.g.e., s. 306.