You are on page 1of 5

2017626 ALFREDO\anped\htm\simeone

Opensamentocomplexoeaconstruodeumcurrculonolinear*


MrcioSimeoneHenriques
simeone@fafich.ufmg.br

Duascategoriasvmtomandolugardedestaquenacinciacontempornea:acomplexidadeea
incerteza.Maisdoquesintomasdeumacrisenoparadigmapositivistaatentodominantenocenrio
cientficoouumameramudanadeatitudesdoscientistas,oqueseevidenciaumatransformaovelozda
prprianaturezadoconhecimentocientficoquetemseusreflexoscadavezmaisvisveisnacomposioda
vidaedasociabilidadedomundoatual.Issonosprovocaeestimulaatentarlanarumolhardiferentesobre
osmaisdiversosaspectosqueconfiguramnossavidacotidiana.
Abuscaincessantederesoluodasincertezas,deumpontofixoesegurocapazdeeliminaro
indeterminado,oimprecisoeocomplexodenotaatentativadedominarummundoemdesordemou,na
afirmativadeDeleuze&Guattari(1992),"nosprotegerdocaos".Oitinerriodacinciaocidental,construiu
sesobaprimaziadosmodelosexplicativosracionais/tcnicosemrelaosnarrativassimblicase
mitolgicasdosensocomum.Aracionalidadetcnicafundousenoprincpiodequeorealuniversale
objetivamentevlido,ouseja,dequearealidadepoderiasercompreendidaatravsdeargumentosracionais
objetivos.
TendoadquiridoahegemonianopensamentoocidentaldesdemeadosdosculoXIX,aomesmotempo
emqueosengenhosmecnicosalcanavamextraordinriapreciso,acinciaconheceuumprocessode
dogmatizaoque,atravsdomtodoexperimental,buscouorganizaremtotalidadesasexplicaessobreo
mundoeprovocouumaseparaoentreteoriaeprtica,entreaoepensamento.Revestidodecarter
utilitrio,odesejodeexplicaobaseadoemumaleinica,pretensamenteuniversal,seriafortemente
abaladocomasidiasdeinstabilidadeecaosintroduzidasnaFsicapelamecnicaqunticaepela
cosmologia,elevadasacinciasdepontaapartirdoinciodosculoXX.Adescobertadasestruturasdeno
equilbrioedeinstabilidadedaspartculaselementarespromoveram"adescobertadeummundode
processos,decriao,dedestruio,deevoluo,muitodistantedomundoregidoporleisintemporaisque
constituaoidealdafsicaclssica"(Prigogine&Stengers,1992).
Maturana&Varela(1995)afirmamsuaperplexidadecomofatodequeatagora"avidaculturaldos
diferentespovosdaterraestejacentradanadefesadasfronteirasdesuascertezasparticulares".Buber(1982)
denunciaqueoolharodernoentrehomemehomemanaltico,redutorededutivo,isto,reduza
multiplicidadedapessoaaestruturasesquemticasrecorrentes,numprocessodeobjetivao,oquese
expressanofatodequeaexploraocientficadanaturezatemsetornadoindissociveldaexploraosocial
dohomempelohomem.Nestesentido,oproblemadainteraosocialtemavercomasformasdeproduo
edetransmissodeconhecimento.
Numparadigmafundadonacomplexidade,hqueseconsideraranecessidadedenovassolidariedades,
espontaneamentevividasenoimpostas,deformaaincorporaremasredesinformais,asautonomiaseas
desordens,reconhecendoquehumadiferenabsicaentreassituaesdeinteraocaracteristicamente
programadas(institucionalmentearquitetadas)eoscontatosaleatrios,espontneos,orientadosparaa
surpresaeparaaimprevisibilidade.ParaMaturana(1989),onossomovimentonavidacotidianased
atravsderedesdeconversaesentrelaadas.Participamosdemuitossistemassociaisdiferentes,diferentes
domniosdeconversaesque,apesardeindependentes,afetamsemutuamente.
SegundoMorin(1991),umamatrizdepensamentocomplexadeveserpensadasnumalgicade
recursividade,umtipodeorganizaoemqueosprodutoseefeitossoaomesmotempocausaeprodutores
daquiloqueosproduziu:"asociedadeproduzidapelasinteraesentreosindivduos,masasociedade,
umavezproduzida,retroagesobreosindivduoseosproduz".Assim,umaformadepensareagirna
incertezadevepossuirplasticidadeeindeterminao,nascidasdoprprioprocessointerativo.
Grandecontribuionosentidodecompreenderesteprocessotemsurgidodosmaisrecentesestudos
sobreaintelignciahumana.Oquepareceserumsbitointeressepelaschamadas"cinciascognitivas",
nadamaisdoqueaculminnciadeumlongoprocessodeacumulaodesaberesquepassaramcommuita
rapidezdoterrenodasespeculaestericasparaumcampofrtildeestudosempricosemreasto
diferentesquantodesafiadoras.Estapassagem,semdvida,foigarantidapeloextraordinrio
desenvolvimentodoinstrumentaltecnolgico.Indo"dotomoaoneurnio",porestescaminhossecruzam
osfsicos,osbilogos,osneurofisiologistas,oslingistas,ospsiclogos,ospedagogosedezenasdeoutros
especialistasdosquaissvezesnemsuspeitamos.
http://smeduquedecaxias.rj.gov.br/nead/Biblioteca/Forma%C3%A7%C3%A3o%20Continuada/Curr%C3%ADculo/pensamento%20complexo%20e%20a% 1/5
2017626 ALFREDO\anped\htm\simeone

ParaacinciadaEducao,estasnovasabordagenscorrespondemaumsalto,manifestadosobretudo
nestasegundametadedosculoXX,emqueumaconcepodeintelignciaestticafoisendosubstituda
cadavezmaisporumavisodinmica.OstrabalhosdeJeanPiaget,apartirdaBiologia,foramlargamente
disseminadosentreospedagogosetiveramumpapelcrucialnamedidaemquedemonstraramnaprtica,
comgrandeclareza,osdadosevolutivosdasnossasfaculdadescognitivas.Apartirda,tornouseumgrande
desafiomelhoraranossacompreensoacercadosfatoresquedesencadeiamepropiciamodesenvolvimento
desdeashabilidadessensoriomotorasatomaisaltograudasnossascapacidadeslgicoanalticas.Com
isso,oconceitodeintelignciavemsetransformando,nocabendomaisdefinilasimplesmentecomoum
potencialdeaprendizadocaractersticodeumindivduo,quedeterminaoespaoquelhedadoocuparno
mundo,paraserumconjuntodehabilidadesemconstanteprocessodetransformao,frutodoseucontnuo
trabalhodeinteraoeadaptaoscoisasqueocercam.
Sobestengulo,emvezdeumsistemafechadoqueprocessaestmulosdoambienteaeledevolvendo
respostas,aintelignciaumsistemaaberto,comotambmosoosorganismosvivos.Oavanodos
estudosbiofsicosmodificoualgumasdasconcepesclssicassobreoprprioconceitodeevoluodos
seresvivosque,emvezdetenderaummovimentomecnicoemdireoaumestadodeordemeequilbrio,
dizrespeitoaumprocessoaleatriodeconstanteinterao,adaptaoecriao,eportantodemudana
constitutivacontnua,queoconfiguracomobasicamenteabertoeindeterminado.
dentrodestecenrioqueprocuramosenquadraremnossoestudoaquestodaordenaodastarefas
educativasnasociedade,emparticularaquelasquesoatribudasinstituioescolarequesematerializam
naformulaodeseuscurrculos.Considerandoosproblemasdoconhecimentoedaaprendizagemcomo
pontoschavedaexperinciadevida,aemergnciadeumamatrizdepensamentocomplexa,
pluridimensional,emcontraposioaosesquemaslineareseunidimensionais,afetanoapenasanossa
compreensoacercadoproblemadoconhecimentoescolaraserselecionadoeordenado,mastambmdo
prpriofundamentoordenadorquesubjazaocurrculoescolar.
Partimosdoprincpioqueanoodecurrculoquepassouapresidirosprocessosdeaprendizagemno
mundomodernoassumiuumsignificadotranscendente,ouseja,compsumesquemalgicoobjetivocapaz
defornecerumacoernciatotalizadoraqueorientasseoquedeveriaserobjetodeconhecimento.A
aprendizagemaltamentoprogramadaedirigidaqueseinstalounoambienteescolarfundamentousenum
tipodeautoridadequeconfinaaspossibilidadesdeconstruocognitivadosujeitoaumaestruturalinear
prdeterminada.

Crticaaomodelolineardecurrculo
Omodelolineardecurrculoformousedemodocompatvelecoerentecomummodelo
epistemolgicoracionalpositivistaquesefirmoucomohegemniconopensamentoocidentaleformatouas
feiesdaescolamoderna,fundadonasnoesdenorma,seqnciaedisciplina.Sinteticamente,podemos
enumeraralgumascaractersticasbsicasqueconferemtalfeioaocurrculoequeseapresentaramcomo
fatorespreponderantesnaconstruodoformatoassumidopelaescolarizaomoderna:

homogeneidadeaformulaocurricularbaseiasenapossibilidadedeunificarumcorpode
conhecimentostornadoshomogneosemfunodeumpadroescolhido(geralmenteumpadro
mdioquesedesejadominante).
unidimensionalidadeocurrculorepresentaaescolharacionaldeumatrajetriadeaprendizadoque
sedefinecomoamelhor,emdetrimentodeoutrasopesigualmentevlidas.Pretendeserclaro,
simplesedireto.
normatividadeestruturasedemodoprescritivo,impondoobedincia(nopermitedesvios).
seqencialidadesupeumaordenaodecontedosemconsonnciacomumaseqnciapr
definida.
previsibilidadebaseiasenacapacidadedepreveraformacomoocorreraaquisiode
conhecimentoseosseusresultados.
disciplinaridadeordenaoscontedosdentrodematrizesdisciplinares.

precisoconsiderarqueodesenvolvimentodemodeloscurricularessobosprincpiosda
homogeneidade,docontrolesocialedovalorutilitriodosconhecimentosmuitocontribuiuparaum
engessamentodaprticadocente,tendendoareduziroprocessoeducativoaocumprimentodeumcurrculo
meramenteprescritivo.Essaespciede"hipertrofia"docurrculocorrespondenteaumavalorizao
excessivadoscontedoscurricularescristalizadosemdisciplinasobscureceuatmesmoasmargenspara
criatividadeeinovao,cadavezmenosutilizadaspeloprofessor,transformadoemsimplesexecutorde
programas,oquesemanifesta,porexemplo,nasuafortedependnciadasinstruescodificadaspeloslivros
http://smeduquedecaxias.rj.gov.br/nead/Biblioteca/Forma%C3%A7%C3%A3o%20Continuada/Curr%C3%ADculo/pensamento%20complexo%20e%20a% 2/5
2017626 ALFREDO\anped\htm\simeone

didticos.Desdeosanos60,osestudossobreocampodocurrculotmalertadoparaaexacerbada
cientificizaodoprocessoeducativoeparaumavisotecnicistaestreitaque,dealgumaforma,contriburam
paraempobreceroproblemaeducacional,reduzindoosquestesprogramticas.
Muitosfenmenosconcorremparaprsobsuspeitaavalidadeatualdosfundamentosquepresidemesta
concepohegemnica.Apluralidadededestrezasqueavidacontemporneareivindicaeamultiplicidade
defontesdeinformaoquesetornamdisponveiscomasnovastecnologiassofortesfatoresdepresso
noapenassobreoarranjodocontedodocurrculo,massobreaformadeconcebersuaprpriaestrutura.
Emoutraspalavras,queremosargumentarqueainversodecarterepistemolgicofazcomqueoproblema
deoquecomoensinarnaescolanopossamaisserresolvidodentrodoslimitesdoparadigmaorganizador
atagoradominante,carecendodaexploraodeoutrasalternativas.
Asprpriascontradiesdamodernidade,taiscomoocrescimentoaceleradodacomplexacultura
urbanaedeumsistemade"racionalizaoeletrnica"iriamlogoabalaraspretensesdehomogeneidadee
decontrolesocial,sobretudonoperodoseguinteSegundaGuerraMundial.Agrandevelocidadedas
transformaesnopanoramasocial,polticoeeconmicofoiacompanhadadocrescimentovertiginosoe
agressivodeumaculturademassaqueseopunhacadavezmaisconcepotradicionaldeculturacomo
acumulaoecristalizaodaexperinciahumana.Tambmsetornavisveloinciodeumprocessoemque
aorientaoutilitriacomeaasofrerasconseqnciasdeumdistanciamentocadavezmaiorentreosaber
escolareosaberdasociedade,oqueprogressivamenteampliaosdilemasdaformulaodoscurrculose
programasedespertaoseducadoresparaosestudosnestecampo.Torres(1994)alertaparaafaltadeateno
aocontrasteentreosconhecimentosescolaressubmetidosaocarteresttico,rgidoeprescritivodo
currculoeosfenmenosextraescolaresessencialmentedinmicos.Estefenmenovemsendoadmitido
cadavezmaisnosrecentesdebatesquepropemreconheceradiversidade,arelatividadeeamudana,
contraasverdadesinquestionveissedimentadasnaprticacurricular.
Outropontocrticorefereseprogressivaquebradomonopliodainstituioescolarcomoolocusda
transmissodacultura,estabelecidopelosistemadeescolarizaodemassa,diretamenteinfluenciadopela
visoenciclopdicaecientificista.Aspossibilidadesdedifusorpidadainformaopormeiodasnovas
tecnologias,oconseqentedesenvolvimentodeumacomunicaodemassaeoestabelecimentodeuma
slidaindstriaculturalviriampormprovocarvriosquestionamentosemrelaoescolacomosendoa
nica(oupelomenosamaislegtima)fontedeinformaescomaqualsepoderiacontarparaatransmisso
dacultura.
Aoladodarpidaobsolescnciadoscurrculosescolaresedamudanadestatusdainstituioescolar
quepeemjogoasuaprpriarazodeser,podemosaindaacrescentarumfatordeextremaimportncia:as
demandasdosistemaprodutivoporhabilidadescognitivasdealtonvel.Tornasecadavezmaisevidenteque
ossetoresprodutivosvmrequerernoapenasashabilidadesbsicasfornecidaspelaescolarizaodemassa
tradicionaller,escreverecontarcomotambmoutrasdestrezasqueserelacionamdiretamenteao
tratamento,conservaoetransformaodeinformaes,soluocriativadeproblemasparaadaptao
contnuaanovassituaes,compreensoglobaldeconjuntosdetarefascomplexaseencadeadase
aberturaparanovasaprendizagens(Machado,L.,1992Markert,1990).
Estespontoscrticosevidenciamqueumaordenaolineardatarefaescolar,emboraaindamantenha
umaaparnciadelegitimidade,nopossuimaisacoernciasobreaqualassentouasuainstitucionalizao
nomundomoderno.Contudo,podemosentenderqueummodelodecurrculolinear,fundamentalmente
disciplinar,quenosacostumamosavercomonatural,nonecessariamenteanicaformadeordenamento
possvelparaoscontedosdainstruoeparaacriaodeumambientequeostornemensinveisenesse
sentidoquebuscamosavaliaracoernciadaconstruodeummodelonolinear.

Aconstruodeummodelonolinear
Algunsestudosjesboamumatentativadetratarastransformaescontemporneasdentrodaprpria
lgicaeticadosmeiosqueascondicionam,queimplicamaproduodenovascapacidadesmentais,
cognitivaseafetivas.Pareceserbastantesintomticoquemuitosefaleediscutasobreanecessidadede
"flexibilizaocurricular",emvriosnveisdeensino(inclusivenoEnsinoSuperior),buscandonovas
articulaesentreosconhecimentosetentandoimplementarumaconcepomenosrgidadatrajetriado
aluno.
Hamilton(1993)destacaquenosltimosanostemtomadocorpoumaescoladepensamentoquesugere
umainterposiodeconfiguraes(mapas)deconhecimentodeprocessosintelectuais(estruturacognitiva)e
decompetnciatcnica(habilidadenasoluodeproblemas),deformaqueaaprendizagemescolarnodeve
serestringiraumaconfiguraolinear(mapabidimensional),masorganizadaemtornodaimagemdeum
hipertextoaberto,favorecidopelastecnologiasdainformao.Ametforahipertextualrefereseaoconjunto
derelaesearticulaesqueseatualizampermanentementeetemcomofonte,almdaprpria
http://smeduquedecaxias.rj.gov.br/nead/Biblioteca/Forma%C3%A7%C3%A3o%20Continuada/Curr%C3%ADculo/pensamento%20complexo%20e%20a% 3/5
2017626 ALFREDO\anped\htm\simeone

compreensosobreosistemanervosohumano,odesenvolvimentodossistemasdeconexeseassociaes
(redesneurais),quejsematerializamtecnicamentenasredesenoscircuitoseltricos,nosmicrocircuitos
eletrnicosenosdispositivosdeintelignciaartificial.
ArgumentaNlsonMachado(1995)queainsatisfaocomoscurrculosatuaispareceestarmais
relacionadacomaformacomooconhecimentoseorganiza,semconsonnciacomosnovosparadigmasde
umasociedadealtamenteinformatizada,doquecomoscontedosdisciplinaresemsi.Alves(1995)sugerea
necessidadedecompreenderaformaeainventividadeprpriasdaintroduodasnovastecnologiasedas
novasconcepesdeconhecimentonavidacotidiana(eemespecialnaescola)queseorganizamcadavez
maissobumaestruturaderede:daconstruodaidiadeconhecimentoemredeserpossvel"abrirespao
etempocompreensodasrelaesentreconhecimentoreal,ocurrculoconcretoeasnovastecnologiase
novosconhecimentosexistentesnasociedade".
AfirmamMaturana&Varela(1995)quevivemosemumespaoconstrudopelasnossasprprias
percepes:habitamosummundocompostodecamposvisuais,cromticos,olfativos,tteis,auditivos,
acsticos,ondefazemosasnossasdistinesdascoisas.Estetransitarpeloespaoperceptivo,estabelecendo
relaesentreestasdistines,permiteextrairsentidosqueassimilamosparansmesmosaomesmotempo
emqueosfazemoscircularcoletivamente,constituindoterritrioscomunsdeconversao,domnios
compartilhadosqueoperamnumadinmicadeconflitoeconsenso.
Umaprimeiradecorrnciadaaplicaodametforadaredehipertextualaocurrculoqueeledefine
umterritriocomumdeconversao,umespaodeaprendizagem,conformandoumconjuntode
possibilidadesdeproduziredenegociarsentidos.Sobestepontodevista,estamospermanentemente
dedicadosaotrabalhodeorganizarcoerentementeasnossasdistineseformularexplicaes,quesiro
adquirirsentidoinseridasnumsistemacomplexodeinteraeseconversaes.Oquefazemos
ordenamentosdostiposlinearesdestacarpreviamente(earbitrariamente)umcaminhonicoaser
percorrido,interditandoosdemaiscriarumeixocentralemrelaoaoqualosdesviospraticamentenoso
tolerados,desconhecendoumasriedeoutrasalternativas.Oordenamentonolinearbaseiasenumroteiro
queseconstriacadamomento,mastemsuasestratgiaslimitadasrecursivamentepeloalcancedonosso
prpriohipertextoindividualepelasuacapacidadede,numdadoinstante,estabelecerpontosdeconexo
comosdemaishipertextos.Ocurrculoescolarpodeserconcebidocomoumamatrizlinear,queordenaa
aprendizagemapartirdeumeixocentralfixo,definindopreviamenteumalgicaexternaaosujeitoda
aprendizagem.Maspode,poroutrolado,serumhipertextocoletivo,umespaocomumdeconversaoe
aprendizagemondeosprpriossujeitospossuempapelativoequepodefavorecermltiplasconexes.
Aestruturadisciplinar,comoanalisaCherryholmes(1993),tornouseumsignificadotranscendental
paraocurrculo,poiscentravaosistemaefixavaoseusignificado.Podemosafirmarqueaconstruode
umaestratgianolinearparaocurrculoprecisaincorporaraidiadequeosatosdavidacotidianaso
continuamentenegociadosecaracteristicamentetemporais,limitados,falveisecontraditrios.Diz
Cherryholmesque"anorma,nocampodocurrculo,noconsenso,estabilidadeeacordo,masdissenso,
instabilidadeedesacordo,porquesetratadeumprocessodeconstruo,seguidadedesconstruo,de
construo...daquiloqueosestudantestmoportunidadedeaprender".
Assim,comosegundadecorrnciadeumenfoquehipertextualdecurrculotemosdeassumirque,por
serumespaorelacionaleletambmumespaoconflitual,umcampodeforas.E,comoobservam
Deleuze&Guattari(1992),"caminhosinteiramenteprontosimplicamnumtraadoprvio,mastrajetosque
seconstituemnumcampodeforasprocedemporresoluesdetenso".NaspalavrasdeBurbules&Rice
(1993),"oatodeaprenderedesedesenvolvercomopessoaenvolveincorporarlies,fracassose
frustraes,semserparalisadoporelesenvolvevivercomtenses,aoinvsdetentarmascarlascom
simplificaesquepodemfazercomqueomundopareamaispalatvel".
Podemosdizer,emsuma,queaconstruodeummodelonolineardependefundamentalmentede
considerarmosocurrculocomoumterritriocomumdeconversao,comoumambientedeaprendizagem
quedelimitaumconjuntodepossibilidadesecomoumcampodeforas.
Aaceitaodeumaabordagemcurricularcomosendoumconjuntodepossibilidadesnoestligadaa
umaespciedereformadisciplinar,masaumamudanadeenfoqueepistemolgico.Porissonecessrio
compreenderqueomodeloquevislumbramoscomoemergentedeveconsiderarantesdemaisnadaa
possibilidadedepromoverainteligncia,atravsdodesenvolvimentodehabilidadescognitivas(aocontrrio
dasconcepesestticaseinatistasdeinteligncia).Algunsparmetrospoderiamsertraadosemrelao
definiodecontedospreferenciais:

(a)conjuntodeconhecimentosmaispermanentes(oumenosperecveis)
(b)potencialdedescortinaroutroscamposeabriroutrasperspectivasinterdisciplinares
(c)possibilidadededesenvolveropotencialcognitivodosalunos
http://smeduquedecaxias.rj.gov.br/nead/Biblioteca/Forma%C3%A7%C3%A3o%20Continuada/Curr%C3%ADculo/pensamento%20complexo%20e%20a% 4/5
2017626 ALFREDO\anped\htm\simeone

Devemosdestacaraindaaintroduodenovasperspectivasdeaodocente,sobreasquaisdevemser
pensadasasformasdeorganizaodatarefaedoambienteeducativoseaconstruodeumaautoridadee
umalegitimidadeprpriasdessemodelo.Aaprendizagemdirigidateriaporcritrioamediaode
experinciassignificativas.Atarefadopedagogo(comoevocaoprpriotermo),seriadeacompanharo
estudanteemseupercurso,propiciandoaelevivnciaspormeiodasquaistenhaacessoacoisas,lugarese
processos,aeventosearquivos.Dessaforma,aproximasetambmdosentidooriginaldotermoeducar,ex
ducere:conduzirparafora(paraforadocaminhotraadodeantemo).Aindamais,almdeserumespao
vivencialdoqualtantoprofessoresquantoalunosseriamarquitetoseondereciprocamentecoordenariam
assuasexperinciasacreditamosquedeveriasertambmcaracteristicamenteacentrado:numcurrculoque
funcionenumalgicadeconhecimentoemrede,nofazsentidocentrloqueremdisciplinas,querno
mtodo,ouaindanoprofessorounoaluno.
Detodomodo,ainstituiodeumaformadepensareagircomplexaemrelaoaoordenamentodas
tarefasescolaresnosemostraumatarefafcil,aindamaissepensarmosquenecessrioinvestigarcom
cuidadoascontradieseosdilemasticosqueacarretar.Masestaconcepopressupeumavisocoletiva
enoindividualdotrabalhodocente,oqueseguramenteumcaminhoenriquecedordebuscadenovas
coernciasedemodosoriginaisdedefrontarcomassituaescontemporneassemabdicardosensocrtico
que,sejasobqualquerparadigma,devepautaraaodoseducadores.

Refernciasbibliogrficas

ALVES,Nilda.Encontros.MemorialapresentadoUniversidadeFederalFluminense.Niteri:1995.mimeo.
BUBER,Martin.Dodilogoedodialgico.SoPaulo:Perspectiva,1982.171p.
BURBULES,NicholasC.&RICE,Suzanne.Dilogosentreasdiferenas:continuandoaconversao.In:Silva,TomazT.da.
Teoriaeducacionalcrticaemtempospsmodernos.PortoAlegre:ArtesMdicas,1993.p.173204.
CHERRYHOLMES,CleoH.Umprojetosocialparaocurrculo:perspectivaspsestruturais.In:Silva,TomazT.da.Teoria
educacionalcrticaemtempospsmodernos.PortoAlegre:ArtesMdicas,1993.p.143172.
DELEUZE,Gilles&GUATTARI,Flix.OqueaFilosofia?RiodeJaneiro:Ed.34,1992.279p.
HAMILTON,David.Comnioeanovaordemmundial.ProPosiesRevistadaFaculdadedeEducaodaUNICAMP.Vol4,
n.o2[11],julhode1993.p.719.
LUNDGREN,UlfP.CurrentThoughtonCurriculum.In:1985ASCDYearbook.Alexandria,VA(USA):Associationfor
SupervisionandCurriculumDevelopment,1985.
MACHADO,Arlindo.Mquinaeimaginrio.Odesafiodaspolticastecnolgicas.SoPaulo:Edusp,1993.313p.
MACHADO,LucliaR.deSouza.Mudanastecnolgicaseaeducaodaclassetrabalhadora.In:TrabalhoeEducao.
ColetneaCBE.Campinas,Papirus,1992.p.1314.
MACHADO,NlsonJ.Epistemologiaedidtica.Asconcepesdeconhecimentoeintelignciaeaprticadocente.SoPaulo:
Cortez,1995.
MARKERT,Werner.Novasformasdetrabalhoecooperaonaempresa.Possibilidadesdeformaodoindivduoe
desenvolvimentodecompetncianaformaodoambiente.In:EducaoeSociedade.n.o36,agostode1990.p.21.
MATURANA,Humberto.Emocionesylenguajeeneducacinypoltica.Santiago(Chile):Hachette/CED,1989.98p.
MATURANA,Humberto&VARELA,Francisco.Arvoredoconhecimento.Campinas:EditorialPsy,1995.281p.
MOREIRA,AntnioFlvioB.&Silva,TomazT.da.(orgs.)Currculo,CulturaeSociedade.SoPaulo:Cortez,1994.154p.
MOREIRA,AntnioFlvioB.&SILVA,TomazT.da.(orgs.)TerritriosContestados.Ocurrculoeosnovosmapaspolticose
culturais.Petrpolis:Vozes,1995.202p.
MORIN,Edgar(org.).Oproblemaepistemolgicodacomplexidade.2.ed.Lisboa:EuropaAmrica,s.d.135p.
MORIN,Edgar.[s.t]Idiascontemporneas.EntrevistasdoLeMonde.SoPaulo:tica,1989.p.3340.
MORIN,Edgar.Introduoaopensamentocomplexo.Lisboa:InstitutoPiaget,1991.145p.
PRIGOGINE,Ilya&STENGERS,Isabelle.Entreotempoeaeternidade.SoPaulo:CompanhiadasLetras,1992.226p.
SILVA,TomazT.da.Osnovosmapasculturaiseolugardocurrculonumapaisagempsmoderna.In:MOREIRA,AntnioFlvio
B.&SILVA,TomazT.da.(orgs.)TerritriosContestados.Ocurrculoeosnovosmapaspolticoseculturais.Petrpolis:Vozes,
1995.p.184202.
TORRES,RosaMara.Que(ecomo)necessrioaprender?Campinas:Papirus,1994.158p.

*Estetrabalhofoiselecionadoparaserapresentadona21ReunioAnualdaANPEd(Caxambu,MG,
setembrode1998),noGTCurrculo.

CliqueaquipararetornarpginainicialdoGTCurrculodaANPEd.

http://smeduquedecaxias.rj.gov.br/nead/Biblioteca/Forma%C3%A7%C3%A3o%20Continuada/Curr%C3%ADculo/pensamento%20complexo%20e%20a% 5/5

You might also like