Empatinin Yitimi

Kaytszlk politikas M iB u B r
zerine
Tiirkesi: lknur igan

Kurban
durumunda
oluumuzu
inkr
etmek
ve bunun
sonular

itlem bik
p s ik o lo ji
Arno Gruen, 26 Mays 1923'te Berlin'de dodu. 1936 ylnda ABD'ye
g edip ayn lkede 1961 ylnda Teodor Reik rencisi olarak psika
nalist unvann almaya hak kazand. eitli niversite ve kliniklerde
grev alan Gruen, en son New Jersey'deki Rutgers niversitesi'nde
profesr olarak grev yapt. 1958'den itibaren zel muayenehanesinde
psikoterapi alanndaki almalarna devam eden Gruen'n alanyla il
gili birok dergi ve gazetede saysz yazs yaymland. 2001'de imiz
deki Yabanc (itlembik Yaynlar, 2005) adl kitab Geschwister-Scholl
dl'ne layk grld. Dier eserleri arasnda, Normalliin Delilii
(itlembik Yaynlar, 2003), Kendine hanet (itlembik Yaynlar, 2004),
hanete Urayan Sevgi-Sahte Tanrlar (itlembik Yaynlar, 2007) ve
Demokrasi Mcadelesi (itlembik Yaynlan, 2010) bulunuyor. Gruen,
1979'dan beri svire'de yayor.

itlembik Yaynlar, 2006

nc Basm, Temmuz 2012

Deutscher Taschenbuch Verlag GmbH & CO. KG

Mnih, Almanya, 1997

Kitabn zgn ad: Der Verlust des Mitgefhls

Trkesi: lknur gan
Kapak Deseni ve Tasarm: Deniz Akkol
Redaksiyon: Aysn nen

Bask ve Cilt: Ayhan Matbaas

Mahmutbey Mah. Deve Kaldrm Cad.
Gelincik Sok. No: 6 Kat: 3 Baalar/stanbul
Tel: (0212) 445 32 38

ISBN: 978-9944-424-11-0

ehbender Sokak 18/5 Asmalmescit Tnel 34430 stanbul

Tel: 0 212 292 30 32 / 252 31 63 Fax: 0 212 293 34 66
www.citlembik.com.tr / kitap@citlembik.com.tr
 EMPATNN YTM
aytszlk politikas zerine

ARNO GRUEN

T rkesi
lk n u r g a n

itlem b ik Y aynlar 1 1 0
 N D E K L E R

nsz: nsan Olmann Anlamn Sorgulamak ...................... 11

Kurbanlar ve Sulular M esele si.................................................15
ocukluk Dneminin ve ocuk Oluun Tarihine Dair . . . .26
K im liim iz...................................................................................... 40
Duygudalmzn yitimini nasl telafi ediyoruz?............... 40
Niin dmanlara ihtiya duyuyoruz?................................... 42
Bilincin oluumu......................................................................... 44
Bilin, kendiliin nasl gelitiine baldr:
Yalnzlmzn varolusal endiesi......................................50
Yetersiz bir kendiliin ifadesi olarak cinsler mcadelesi . . .55
Erkein indirgenmi bilinci zerine bir yorum olarak
Shakespeare'in "H am let"i..................................................... 56

Dil, Bilin ve Sa ve Sol Beyin Yarmkreleri........................ 60

Yabanclam Beden..................................................................... 75

Korku ve Kimlik Yitimi .............................................................. 83

Kaytszlk Fenomeni ...................................................................93

Narsisizm ve K im lik ...................................................................102

Narsisizm .................................................................................. 102
K im lik.........................................................................................105

Saldrganla zdeleme: Uygarlmzn Temeli ............... 108

aresizliin erken yaanmas lmn kefine gtryor. . 108
Snrlan koymak ve ihlal etmek ............................................ 111
renm ek.................................................................................. 113
Snr ihlalleri: Vaka aktarmlar...............................................117
Korku korunmuluk duygusuna dnrse........................ 122
 Saldrganlk kendilie ynelirse............................................ 124
Onaylanmamaya kar hayatta kalma stratejileri............... 127

Ahlak ve nsanlk .......................................................................131

Suun katlanlmazl.............................................................. 131
Su ve utan ..............................................................................140
Vicdan ve st b e n .....................................................................145
ocuklar suu nasl stlenir: Vaka rnekleri ...................... 148
Kurban durumunda olmak ve sululuk duygulan............. 156

Sevgiyi nkr Temel Sutur ..................................................... 162

Cezalandrma ........................................................................... 162
U tan........................................................................................... 168
Utan ve kendine ihanet: Vaka aktarmlan.......................... 173
Mutlak anne-baba sevgisi miti ...............................................180
lmn maskelenmesi olarak kurbanlk h a li...................... 184

liki ve Ballk Ayn eyler Deildir................................... 192

syankr ve uzlamac.............................................................. 197
Sa ve sol isyankrlar.............................................................. 201

dealler, dealletirmeler ve Bunlann Politik Sonulan . . .206

Kari M arx...................................................................................... 212

ocuklarmz ve Tersine Dn:

Hakikat Ktle Dnyor, Yalan se y ili e ..................215

Bilim ve lk ellik ........................................................................... 226

lkellik.........................................................................................226
elikiler.................................................................................... 233
lkellik cennette olmakla ayn ey deildir.......................... 234
Kendimize yabanclamamzn ifadesi olarak b ilim ........... 235
Ruhsal hastaln szde biyolojisi asndan
geliim kavram .....................................................................242
Bilim ve acnm yadsnmas..................................................... 249
Bizim Korkumuz
lkel nsanlarn Korkusundan Farkldr................................. 259

Tarihsel Bilincimiz .....................................................................266

Terrence DesPres ve Hayatta Kalanlar.

Var Olmamak ve Onur Hayatta Kalmay Salyor.
nsan Olmak ve izofreni zerine Bir Deerlendirme . . .270
Umutsuzlua kar mcadele bir kendilik kavgasdr . . .274
Hayatta kalan ve izofren........................................................282
Bir kez daha: Hayatta kalan,
izofren, ilkel insan, bilim ve politika .............................288

Var Olmama M cadelesi:

Hastalar K endilerini Koruyor . ...........................................298
Var olmamak iin mcadele................................................... 298
Vaka aktarmlar.......................................................................302
ARKIN .................................................................................... 302
D O RIS.......................................................................................304
H A N S.......................................................................................304
EVA ............................... ......................................................... 306
BARBARA ................................................................ .............317

Hastann Byl Zenginlii ...............................................321

"Gereklik": Bir insann lm
Bir vaka rnei .....................................................................328
Edebi bir v ak a.................................................................. . . . 329

Yaamn Anlam ve im izdeki iddetin Tem eli Olarak

Kurban Durumunda O lm a ................................................... 332
Kurban durumunda olma: Vaka rnekleri...........................332
BELLA...................................................................................... 332
AXEL........................................................................... ............. 334
JA M ES.......................................................................................336
iddetin temeli olarak kurban durumunda o lm a ................337
 Sevgi olmayan sevgi ve kimlik olmayan kimlik:
Toplum iin so n u lan ................................................................ 339
yi anne ve kt a n n e .............................................................. 339
Doyumu, olmas imknsz bir yerde aryoruz .................... 345
Toplumsal sonular...................................................................347

Tarih Nedir? Ne Yaplmal? ..................................................... 350

Teekkr ................................... ...................................................352

K aynaka.......................................................................................354

Kii D iz in i.................................................................................... 373

H er iki Zoe ve
gelecekleri iin
 nsz:
nsan Olmann Anlamn Sorgulamak

nsann duygudaln sorgulamak, onun insanln,

onun kimliini sorgulamaktr. Bu ayn zamanda insann,
ald bedensel ve ruhsal hasarn hangi derecesine kadar
insanln korumaya devam edebildiine dair bir sorun
dur.
Auschwitz, bakasnn duygularm anlamaktan aciz in
sann ne denli yozlaabileceim gzler nne seren uyana
bir rnektir. Primo Levi, "1st das ein Mensch?" (Bunlar Da
M nsan, 1992) balkl sarsc Auschwitz raporunda, Ausc-
hwitz'in insanlar tarafndan dnlm ve gerekletiril
mi olmasndan utan duyduunu yazyordu. Ama
Auschwitz, byle bir utancm ne balangcyd ne de sonu.
Bu utan antik adaki ocuk katliamlaryla balad, bugn
de Gney Amerika'da, Afrika'da, eski Yugoslavya'da, Rus
ya'da, Yakn Dou'da, Endonezya'da kadnlarn ve ocuk
larn iddete maruz kalmalaryla, tecavze uramalaryla;
Avrupa'da yabanc dmanlndan kaynaklanan arlk
larla, ocuklarn ocuklara uygulad iddetle hl gnde
lik yaamn iinde. Bugnk politik durum bir yanda b
rokratik egemenliin pekitirilmesi ile dier yanda aresiz
liin neden olduu fke patlamalar arasnda gidip geliyor
(E. R. Wolf, Diamond 1976'da).
 Ekonomik knt, konjonktr gerilemesi, savalar, y
km, nefret, karde kavgas, iddet, uyuturucu tketimi,
su, kadnlarn ve ocuklarn hor grlmesi, kabalk ve zu
lm neden tm dnyada artyor? Bu krizi ulusal, ekono
mik ve teknolojik sorunlara indirgemek mmkn m? Ha
yr, bu, insan insan yapann ne olduuna dair tanmmz
la, kendi insan olu anlaymzla ilgili. inde yaadmz
ortam gururla "uygarlk" diye adlandryoruz, ancak uy
garln iinde hkim olan yasalar ve gler, bizden, ruh
sal ve bedensel refahmz hedef alan bamsz bir varlk
gelitirmi drmdalar.
Gemiten niin ders almyoruz? Bilgi toplumu anda
yaamamza ve yksek bilim dzeyine ramen niin hl
gemii geride brakamyoruz? Birbirimize olan bamll
mzn giderek artt, ama ayn zamanda da birbirimizle
hep daha fazla attmz bir dnyada yayoruz. nsan
lar niin onlar birbirine balayan balara, aralarndaki or
tak yanlara kar tavr alyorlar?
nsan olmann ne anlama geldii, Auschwitz'i de aan
bir soru. Ausdvvvitz, insann neler yapabileceine dair bir
anttr ye insan olmamn ne demek olduu sorgulamasn
hakl klar.
Bu soruya bir yant vermek g. Gerek ihtiyalarmz
ile insan olarak bilincimizi ve kendimizi alglaymz bi
imlendiren eyler toplumsal dzene tabidir, dolaysyla
dardan belirlenmitir. Ortaya koymaya alacam gibi,
bize iktidar ve itaati kendi hedeflerimiz gibi dayatan, by-
lece bizi, scaklk ve sevgi temel ihtiyalarmzdan uzak
latran, hatta bunlar yadsmaya gtren gler i ban
dadr. imizden sklen bu ihtiyalar, bireyde -ykc bir
fke eliinde- paralanmaya yol aan deneyimlere dn
r.
nsan olmann ne demek olduu sorusunu ou kii in
sanlarn stlendii toplumsal rollere iaret ederek yantlar.
nsan oluun bu trden tanm insan kimliini, roller ve
simgelerle zdelemeyle bir tutar. Ancak toplumsal
knt dnemlerinde, ekonomik ve politik kaosun hkim
olduu zamanlarda bu zdelemelere yaslanmak mm
kn olmaz, nk roller giderek anlamlarn yitirir, top
lumda gvensizlik ve huzursuzluk hkim olur: nsanlar
karmaaya der, nereye bastklarm bilemez ve kendileri
ni tehdit altnda hissederler. Bu durumda bazlar, yitir
dikleri zdelemeyi kendilerine tekrar kazandracana
inandklar eski ortam iddet yoluyla geri getirmeye al
rlar. Tarihiler, insan kimliinin gerekten toplumsal rol
lere dayanp dayanmad sorusunu sormakszn dalma
dnemlerinden ve yeni kimlik oluumlanndan sz eder
ler. Ancak byle bir tammlama, insan oluumuzun zn
dlar ve insani anlayn iktidar ve itaatin devamn sala
yan ksmyla snrl kalr.
Buna ramen, insan oluun arlkta olan, dncemi
ze byk lde hkim tanm bu tanmdr. Halbuki, kim
lii zdelemeyle bir tuttuumuz anda milliyetilii de
kimlik geliiminin bir ifadesi olarak kabul etmek zorunda
kalrz. Ardndan da bunun iddete, en zayf olanlarn -ka
dnlarn ve ocuklarn- ezilmesine ve istismarna, cinayete
ve savaa kadar uzanmasm onaylamak zorunda kalrz.
Kendimize milliyeti bir kimlik giydirilmesini kabullendi
imiz anda, ona teslim olmu ve bizi kurban durumuna
getirmesini kabullenmi oluruz.
Elbette ki bir lkeyle ve gelenekleriyle zdelemek, or
tak deneyimleri, umutlan, sevinleri ve yaslar paylamak
insanlara bir birlik ve gvenlik duygusu veriyor. Biz be
densel ve ruhsal geliimimiz iin dier insanlara ihtiya
duyan toplumsal varlklarz. Ancak insann kendi yeter
sizlik duygusundan kaynaklanan ve onu bir iktidarla z
delemeye gtren durum, empatinin yitimine yol a
maktadr.
ster sadan, ister soldan gelsin, faizm buna ok uy
gun bir rnektir. Organize sulular arasnda veya orduda
yerini bulan paralanm birey, otorite sembolleriyle z
delemesi sonucu emirlere boyun emeye hazr hale ge
lir. Bu zdelemede, hemen ardndan dizginsiz ve nihilist
bir fkeyle patlamak zere, kendi kimliini bulur. Kendi
sorumluluunu, st sistemlere devreden bir insan olu,
yabanclam bir insan olutur. Yabanclam insan, asl
kaynaklarndan kopmu, havada kalm deneyimlere d
nerek krelmi duygulanmlarn tutsadr. Kimliklerini
iktidarla ve onun sembolleriyle zdelemeye dayandran
bireyler, insan olularnn zeminini yitirirler ve bylece
kendilerini alglay biimleri, gce dayal bir toplumsal
sistemin srekliliini salamaya hizmet eder hale gelir. K
srdng balar.
Bir baka tehlikeyi de, vicdann yerini grevin, kimliin
yerini de iktidarla zdelemenin ald "brokratik" kii
lik oluturur. nk bu noktada iddet ve cinayet st d
zeyde organize gerekleir ve sadece teknolojik olarak uy
gulanabilirlie dayandrlr. Aslnda bu tr davran bi
imleri sadece merhametten kopuu maskelerler.
Empati, iimizdeki insaniyetsizlikle aramza duvar
ren bir engeldir. Uygarlmzn tarihi, acma duygusu
nun bastrlmas ve paralanmasyla sadece i ie gemek
le kalmaz, ayn zamanda bunun temelini de oluturur. Uy
garln tarihi ayn zamanda, bu kitabn ithaf edildii em
patinin; empatinin geliiminin ve kaderinin de tarihidir.
 Kurbanlar ve Sulular Meselesi

Eer insan, zayflk olarak alglamaya yneltildii iin

kendi acsn yaayamazsa, bu acy baka canllarda ara
ma ihtiyac duyacaktr. Bu durumdaki insan kendi yadsn
m ve bastrlm acsn yakalamak iin bakalarn aa
layacak, bakalarna ikence edecek ve hasar verecektir.
Ayn zamanda kendi ruhsal hasarn gizlemek iin de bu
edimini inkr edecektir. nkr, kurban durumunda olan
sulu haline getirir ve kurbanlarla sulular ayrt etmeyi
hepimiz iin belli lde gletirir: Kurbanlar sulu, su
lular da kurban durumunda grlr. Bunlar birbirine ka
rtrmak bizim kltrmz iin tipik bir zelliktir.
Bizim kltrmzde ocuklar -zellikle de erkek o
cuklar- gzyalarmdan, aresizliklerinden, ruhsal incin
melerinden utandrlarak bytlr. Oysa, hangi lde
olursa olsun acy inkr etme basks altnda kaldmzda
kendi acmz alglayamayacak duruma geliriz. Ve ayn
nedenle bir bakasna verilen acy da alglamak istemeyiz.

Bunun pek ok rnei vardr:

Liverpool'da, aile iinde kendileri de mthi bir sevgi
sizlik kurban olan on bir yalarndaki iki olan, iki yan
daki baka bir olan karp ldrrler (Neue Zrcher
Gazetesi, 25. 11. 1993). Yirmi yedi tann ifadeleri, yoldan
geenlerin zamannda mdahale etmeleri durumunda ci
nayetin rahatlkla engellenmi olacam gsteriyor. Ancak
kk ocuun barlarn duymalarna ramen kimse
mdahale etmez. Bylece kurban durumunda olann are
sizliine aldrmayarak sulularn yannda yer alm olur
lar.
Nikolay avuesku'nun kurduu ve Romen halkna
acmaszca davranan "Securitate" gvenlik birimleri o za
manki yetim ocuklar arasndan devirilmiti (Frefel,
1989). Yaamlar sevgisizlik ve umutsuzlukla damgalan
m olan ve hayatta kalmalar, aclarn baaryla bastrma
larna bal bulunan bu ocuklar bilhassa ldrmek zere
eitilmilerdi.
Johannes Glde ve Stefanie Landgraf'n "Geraubte
Kindheit" (alnm ocukluk) adl filmlerinde (Terre des
Hommes iin ekildi) Mozambik'te Renamo ad verilen is
yan rgt tarafndan karlan, tecavze urayan ve so
nunda robot gibi baka insanlar ldrmeye koullandr
lan on yalarndaki ocuklar anlatlyor. Film, itaat ve deh
et zemininde gelien bir toplumsallama srecinin snr
lar zorlayan bir durumda insan nerelere gtrebileceini
ok sert biimde gzler nne seriyor. Korkusu, krlganl
ve utanc, cezalandrma yoluyla silinen ocuk, kendisini
ezenlerin elinde bir araca dnyor. Daha da tesi, ocuk
bakalarna ac vererek, ekmesine izin verilmeyen kendi
acsndan kurtulmaya alr (Glde ve Landraf, 1991).
Bu tr mekanizmalarn ne kadar rtl biimde iledi
ini aadaki rnek gstermektedir (Tages-Anzeiger, T. A.
Zrih, 11. 2. 1994). Yetmi yedi yandaki bir adam tram
vaydan inerken kendisini, ofrle konutuu iin geii
kapayan bir baka adam tarafndan engellenmi hisseder.
Yal adam bir tabanca kartr, birka metrelik mesafeden
dier adama ate eder ve kaar. Bir ay sonra tesadfen bir
restoranda grlr ve tutuklanr. Ate etmi olduunu in
kr eder, ama zerinde ruhsatsz tabanca bulunur. Evinde
arama yapan polis bir silah deposuyla karlar. Adam so
nunda suunu kabul eder. Ancak dieri tarafndan "kor
kutulduunu" ve ani bir "heyecan" iinde davrand id
diasn kabul ettirir.
nce dava alr, sonra durdurulur. Cumhuriyet savc
snn yorumuna gre, yal adamn "gerei alglamada
karklk" yaadna, durumu yanllkla bir tehdit ola
rak algladna ve bu yzden de kendisini savunmakta
hakl olduuna karar verilmitir. Savc, adamn "tehditkr
ortamlar ve saldrgan tavrlar karsmda ar duyarl"
davranmasnn anlalr olduu sonucuna varmtr.
Kurban durumundaki kii ise gazetecilere "Bana ate
etmesini hakl kldracak ne yaptm ben?" diye sorar.
Bu cumhuriyet savcsnn "duygudaln" nasl anla
malyz? Niin saldrya urayan vatanda ona kar koru
mak yerine sulunun yannda yer ald? Savcnn bu tutu
mu herkese cinayet ileme izni kartmyor mu? Kendi ih
tiyalarmza ve karlarmza uymayan, kurban duru
munda olann acsn bir kenara itmemizi ve failin yaratt
lm tehlikesini inkr etmemizi salayan bu duyguda
lk nasl bir duygudalktr? Savann ac hissetme yetisini
kaybetmi olmas gerekir. Savc failin lme sebebiyet ve
rebilecek giriimini hakl grmekle, kurbann yaad zor
durumu grmezden gelmitir. Kurban durumunda olann
acsn alglamam, ama sulunun korkusunda o acy
grdn sanmtr.
Bu olaym hem rkn, hem de tipik yam, kendi acsn
kabullenmeyen bir insann bakasnn acsn da alglama
yeterliliinde olmamasdr. Dierinin acsn alglamak,
ona, bastrp ok gerilerde brakt kendi acsn anmsata
caktr. Bu yzden failin gstermelik korkusuyla empati
kurup kurban durumunda olann sahici acsndan ka
maktadr. Kendi yaamna ait acy alglamasna izin veril
memesi, bakalarnn acsnn inkrna yol amaktadr.
Sahici acnn bu ekilde inkrn her yerde grebiliriz.
rnein bir psikanalist, kaleme ald bir dergi makalesin
de (Erb, 1991) eletirel bir kltr-sanat makalesi yaymla
yan bir yazar, kk olunu ldren anneyle duyguda
lk kurmad iin knamaktadr (Gruen, 1989). Anne, kib
ritle oynad ve mutfak dolabndan alt cent ald iin ce
zalandrmak amacyla neredeyse iki saat boyunca olunun
gsnn zerinde oturmutur. ocuun nefes alamad
m gren on ya byk kz kardei sonunda polis ar
mtr. ocuk birka gn sonra nefes alamamann yol at
beyin kanamas sonucu lmtr. Yeminli jri ise anne
nin bu olayda "yaam karsnda duygusuzca davranma
d" ynnde karar vermitir. Sz geen inceleme, duy
gudaln bu biimde sapmasna dikkat ekmekteydi.
Bu, susuz kurbann yaknlarna tek bir basal sz
c edilmezken, katile medya ya da akademik veya dini
gruplar tarafndan duygudalk veya hayranlk gsterildi
i pek ok olaydan sadece biridir. Olayda, inceleme yaza
rnn anneye duygudalk gstermemesinden yakman psi
kiyatr da sapm bir duygudal savunuyordu. Yani su
luyla zdeleip kurbann acsn inkr edenlerin yannda
yer alyordu. nsan kendi iindeki kurban grmezden gel
dii iin gerek empati devre d braklyor.
Genel olarak insanlar dncelerinde zgr olduklar
na, eletirel ve "bilimsel" temellere dayanan bir yarg yeti
sine sahip olduklarna inanrlar. Buna zellikle de ilerici
kabul edilen veya devrimci dnce mirasn sahiplenen
gruplara dahil insanlarda rastlanr. Ancak srf byle bir
gruba dahil olmak insan nceden programlanm bir iz
gide dnmekten korumaz. Programlandmz izgi de,
kendi kurban durumunda oluumuzun inkrn iselletir-
mektir. Programlanma kavramn kullanmamn nedeni,
bunun, aktaranlar farkna varmakszn, hi sorgulanmak-
szm kuaklar boyu aktarlmasdr. Kendi iimizdeki acya
set ekerken, gerekten kurban durumunda olanlara kar
kendimizi kapatp sulu olana acrz.
Elbette sulular da ayn zamanda kurban durumunda
drlar. Ancak onlarn kurban durumunda olanlardan fark,
kendi kurban durumunda olularndan en fazla nefret
edenlerin, bunu en iddetle inkr edenlerin yine kendileri
olmalar ve kendi varolularn ayakta tutabilmek iin ba
kalarn kurban durumuna sokma zorunluluu duymala
rdr. Sulular, sulu olarak grmeyi baarrsak onlara ac
mayz. O zaman bizim gsterdiimiz acmann sadece on
larn, sularn hakl kartmak iin ne srdkleri kendi
kendilerine acmalarn glendirdiini de anlarz. Gerek
empati sulunun kendini hakl karmasn desteklemek
deildir; gerek empati daha ok, gerek anlamda insan
oluun yolunun insann kendi gemi acsyla yzleme
sinden getiini kavramasdr.
Judith Lewis Herman'm "Die Narben der Gewalt" (id
detin Yaralar, 1993) adl kitabnda travmatik deneyimler
zerine yazdklar bir anlamda dorudur. Psikolojik trav
malarn aratrlmasnn politik hareketlerin desteini ge
rektirdiini syleyen Herman, kurbanlk halinin tm yel
pazesini temsil ettiini kabul edebileceimiz cinsel travma
zerine unlar yazyor: "Cinsellik alannda ve aile iinde
yaanan travmatik deneyimlerin aratrlmas, ancak ka-
dnlarm ve ocuklarn kk grlmesini sorgulayan bir
erevede gerekleirse merudur." Bir baka deyile: Eer
kadnlar ve ocuklar kurban haline getiren kapsayc
koullarn yaps alglanamyorsa, onlarn travmatik dene
yimleri de alglanamaz. Herman, gl bir insan haklar
hareketinin gerekli olduu grnde. Bu olmad sre
ce, yaananlarla etkin bir hesaplamann, ileyen bastrma
mekanizmas karsnda kanlmaz olarak gsz kalaca
, bunun sonucunun ise inkr, bastrma ve zlme olaca
kansnda.
Ancak Herman, insan haklar hareketlerinin tek bana
yeterli olamayacan grmyor. nce kendi kurbanlk
durumumuz karsnda bizde bir bilin gelimeli, sonra da
bunu toplumsal btnlk iinde deerlendirebilmeliyiz.
Bu bilin gelimeden, kendimizi eski otoriter yaplardan
kurtarmann ne kadar gerekli olduunu gremeyiz ve
kendimizi tekrar sadece ad deimi baka bir otoriteye
tabi klarz. Ancak otoriteyle zdeleme ve kendi acmzn
inkr arasndaki balanty anladktan sonra kendimizi
suluyla zdeletirmekten ve bunun bir paras olan kor
kudan kurtarabiliriz.
Herman tezini orijinal bir ekilde isteri aratrmalar ta
rihinden yararlanarak destekliyor. Travma yaayp iddet,
istismar ve tecavzden kurtulmak iin Paris'teki nl Sal-
petriere hastanesine sman hastalar, ki bunlarn byk
ounluu kadnd, ilk kez nl Fransz nrolog Jean-
Martin Charcot tedavi etmiti. Bu tr kurbanlardan daha
nce sadece iirlerde sz edilirdi. Charcot'u Janet (1889),
Breuer ve Areud (1895) izledi. Bu doktorlarn nclk etti
i almalarn ortaya kard sonu, isterinin psikolojik
travma neticesinde meydana geldii ve tipik bir kadn has
tal olarak bir kenara itilemeyecei ynndeydi.
 Freud ve Breuer'in kadn hastalan, cinsel tacizden, is
tismardan ve ensestten sz ediyorlard. Ksa srede isteri
nin Paris ii snfna zg bir fenomen olmad, aksine
Viyana orta snfnda da epey yaygn grld ortaya
kt. Fakat ayn zamanda toplumsal bir fenomen olduu
henz fark edilmemiti. Bylece Herman'a gre, parlak ve
devrimci dnr Freud'un dinlemeleri aslnda bir duya-
mama olarak kald, dolaysyla psikanaliz de temelde ka
dn gereinin inkrna dayandrld (Herman, 1981). Ka
dnlara genel bir istismar olup olmadn sormak yerine,
amal olarak, yaananlar srasnda baz cinsel zlemlerin
giderilip giderilmedii soruldu. Herman, bu saptrmay
kadm ve erkek arasndaki iktidar savann bir yansmas
olarak yorumluyor. Ancak eer bu sava toplumumuzun,
ocuu ezmeye ve patolojik bir kendilik deerinin suna
zerinde kurban etmeye ynelen daha derin bir ihtiyac
nn ilan olarak grrsek, bu sonu gelmez savan asl ne
denini de anlarz: Kendi kurban durumunda oluumuzun
inkr, bunun kendi kurban durumunda oluumuz kar
snda nefret duymamza yol amas ve bakalarn kurban
durumuna sokma eilimi.
Bir ey daha: Nefret ve buradan kaynaklanan iddet
karsnda gzlerimizi kapamann bir yolu da, nefret ve
iddeti toplumumuzun alt tabakasna, aa insanlarna, il
kellerine ait bir ifade biimi olarak grmektir. Doru; alt
tabaka kendi nefret ve iddeti karsnda drsttr, biz st
tabakadakiler ise aym drstl gstermez. Bylece ken
di kendimizi tanmak zorunda kalmayz; "kltr"mzn,
niversite eitiminin, yksek deerlere dknlm
zn ardna saklanrz. Freud, alt tabakann kendini ifade
edi biimlerinin st tabaka tarafndan yarglanmasn, bu
nunla balantl olarak, kendi iddet eilimini grmezden
gelmeyi Michelangelo'nun Musa's zerine ele ald tar
tmasnda tarif eder (1914): "Sevimsiz Corso Cavour'dan
tenha Piazza'ya kan dik merdivenleri ne kadar ok tr
mandm ve kahramann (Musa) baklarndaki fkeli aa
lamay ne kadar ok inceledim! Bazen ierisinin yan ka
ranlndan darya karken sanki ben de o baklarn y
neldii ayak takmndan -hibir gre balanamayan, ne
inanc ne de sabr olan ve yanlsamalarnn yaratt idol-
lere tekrar kavutuunda sevinen ayak takmndan- biriy
miim gibi temkinli davrandm."
iddeti grmezden gelmekle onu destekliyoruz. Gerek
ac karsnda kaytszlk ve korku, acy giderek daha az
alglamamza yol ayor. Alglayacak olsak bir ey yapma
mz gerekir. Ama sorumluluk stlenmek korku vericidir,
biz de kaytsz kalmay tercih ederiz. Bir ocuk sokakta an-
ne-babas tarafndan kmsenip utandrldmda kim
kar kmaya cesaret edebilir ki? ocuklarn sert anne-ba
balara ihtiya duyduunu syleriz bu durum karsnda.
Ama ocuk utan duyar ve anne-babasna yaranamama
korkusuyla kendi acsn unutmaya balar.
Bir yavru empanze yaralandnda anne onu hemen
kucana alr, onunla ilgilenir. Biz uygar insanlarda ise
ebeveynlerin, yaralandnda ocuklanna kzmalar pek
de allmam ey deildir. Kk bir kz buz pistinde d
p yzn yaraladnda anne ve babas fkeyle tepki
gsterip ceza olarak hemen eve dnmesini emretmiti. a
resizlik onaylanan bir ey olmad iin anne ve babalar
ocuklarn korumuyorlar. Kendileri ocukken kurban du
rumuna dtkleri ve bu yzden utan duymak zorunda
kaldklar iin, ocuklarnn kurban durumuna dmesine
izin vermiyorlar.
Anne ve babalar kendilerine yaplanlar ocuklarna
yapyorlar: Kendilerine inkr etmeleri ve nefret duymalar
gerektii retilen eyler iin, yani krlganlk ve aresizlik
duygulan iin ocuklarn cezalandryorlar. Bunlarn her
ikisi de, dar vurduumuzda kendi deerimizin dme
siyle ayn anlama geleceini dndmz, ac verici de
neyimlerdir. Bylece bir ocuk yaknarak bardnda,
aladnda veya aresiz kaldnda mdahale etmiyoruz.
Kendimizi koruyucular olarak grsek bile ocuklarmz
korumuyoruz. Kendi acmzla bamz kaybettiimiz iin
biz hem sulu hem de kurban durumunda olanz. Bir za
manlar kendi iimizde hissettiimiz kurban cezalandr
mak iin srekli yeni kurbanlar anyoruz.
Bir hastam kansnn kendisiyle ba baa bir hafta sonu
geirmek istediini anlatt: "Ben istemedim. Sonra da
znt, sululuk ve korku duydum." Ona iinde nasl bir
eyin n plana ktn sordum. "Negatif bir grnt. An
nemin grnts. O kadar talepkr grnyor ki. Annette
(ei) talepkr deildir. Ona mesafeli kalmamdan ac duy
duunu sylyor. Ama o bana fazla yaklatnda bu sefer
ben ac duyuyorum. Bu onu yaralyor. Abartl davranyor.
Bu yzden ayrlmamzn anlaml olacan dnyorum."
Ondan annesinin grnts hakknda daha ok ey anlat
masn rica ettim. "Tuhaf/' dedi, "Bu Annette'yi etkiliyor
aslnda. Annemin nasl olmam gerektiine dair baz tasav
vurlar vard: Nazik, uslu, sempatik, onu koruyan bir oul.
Her zaman benim iyiliimi istediini sylerdi." "Peki, An
nette ne istiyor?" diye sordum. "Onu sevmemi," diye ya
ntlad, "ona ilgi gstermemi, onu anlamam ve ona sahip
kmam." Annesiyle kars arasnda nasl bir fark grd
n sordum. "Farkl deer yarglarna sahipler, ama her
ikisi de bana kar beklentili bir tutum iindeler." "Peki, siz
ocukken annenizden ne beklerdiniz?" diye sordum.
"Analk, ilgi, sayg." "Ama bunlar alamadnz. Annenizi,
ilgi beklentisi iinde olan ve bunu gremeyince size kzan
biri olarak tarif ediyorsunuz." Hastam dnd: "Hmm,
yani daha nce annemin talepkr grntsnden sz eder
ken, onun tarafndan reddedilmenin ne kadar canm yak
tm grmemek iin onu idealletirdiimi sylemek isti
yorsunuz." "Bana yle geliyor ki, siz Annette'yi annenizin
sizi cezalandrd biimde cezalandryorsunuz: Sizden il
gi bekledii iin kendinizden uzaklatrarak."
Hastam bir sre sonra unlar syledi: "Annem beni ok
ihmal etti. ocukken durmadan aladm anlatr. ok ba
rdm iin alveri yaparken beni bebek arabasyla dk
knn kapsnn nne brakrm. Yaygaramdan utanr
m. Annette'ye hayr dediimde bu yzden mi aniden
znt duyuyorum? Onu 'ocuksu' ihtiyalar olduu iin
mi cezalandryorum? Annem torunlar iin hep byk
gayret iinde grnr. Ama aslnda torununun birinin be
zini deitirmek bile onun iin byk strestir. Her zaman
bir eyleri yanl yapabilecei duygusu iindedir. Ve ben
de bu yzden yle dnrm: Ne kadar iyi bir anne, hi
bir eyi yanl yapmak istemiyor. Aabeyimin ocuklar
onda kaldklarnda sk sk cezalandrlr, akam yemei ye
meden yataa gnderilirler. Aabeyim, ayn eyi bize de
yaptm anlatt, ama ben hatrlamyorum. Annemi kt
gsterirsem ona ihanet ettiim duygusuna kaplyorum.
Genliimde bir kza ak olmutum. Bu byk bir sr ola
rak kald, nk tm sevgimi anneme saklamam gerekir
di." "Sanki annenizi sevmek zorunda olduunuz iin An
nette'yi cezalandryor gibisiniz. Aksi halde siz cezalandr
lacaksnz nk." "Annem kt olamaz. O kadar kendine
gvensiz ki... Biliyor musunuz, geen hafta ok uzun bir
aradan sonra ilk kez ocukken annemle sk sk trmand
mz bir daa ktm. Aklmda ok daha az eimli, kk bir
tepe gibi kalmt. Ama bu sefer tehlikeli bir trman oldu
unu fark ettim. Sanrm korkumu kendimden de annem
den de saklamm. Bu kez ykseklik korkusu yaadm."
Bu rnek, kendisinin ocukluunda cezalandrlmasna
neden olan ihtiyalar nedeniyle bir erkein karsn nasl
cezalandrdm, onu nasl aaladn gsteriyor. O za
manlar duyduu ac, annesini -veya babasn- tatmin ede
meme korkusuyla kaybolmu. Korku, emniyet duygusuna
dnm ve bylece ac, dolaysyla empati yitirilmi.
Ac ve empati birbirleriyle sk bir ba iindedirler; ay
n ekilde, acy yaayabilme yetimiz empati yetimiz iin
belirleyicidir. Ayn zamanda, acnn inkr da, sevgisizlii
sevgi olarak gsteren bir dnyann terr altnda her biri
mizin yaam yksnde kendiliin tam olarak geliimini
engeller. Bylesi koullar altnda oluan bir kimlik, sadece
kendisini ekillendirmi olan korkuyu yanstabilir ve bu
durumda hayat dolu ve zgn olmas mmkn deildir.
Bylesine kstlanm koullar altnda insan oluun pek
ok olas tezahr krelir. Auschwitz, bu koullarda nele
rin oluabileceine dair bir uyardr; bizi, eer insan ac ve
merhamet hissetme yetisini yitirirmise geriye insanln
dan ne kald sorusuyla kar karya getirir.
Tam geliim gstermi veya krelmi bir insan oluun
temelleri ocuklukta atlr. Sonradan bilincine varmadan
kuaktan kuaa aktarlan uursuz hatalar burada oluur.
Bu nedenle, kltrmz iindeki ocukluk dneminin ta
rihine eilmek ve ok farkl temellere dayanan dier kl
trlerdeki ocukluk dneminin tarihiyle de karlatrmak
anlamldr.
 ocukluk Dneminin ve
ocuk Oluun Tarihine Dair

iddetin ve ykcln temeli, ocuklarmzla kurduumuz

ilikinin biiminde yatar. ocuklarn kendilerine zg ya
amlarnn ve canllklarnn inkr, ocukluun ileri me
deniyetler dediimiz kltrlerdeki alt bin yllk tarihinin
iinden krmz bir erit gibi geer.
ocuklarn dilini anlamyoruz. Bunun iin aba da gs
termiyoruz, nk sahip olduumuz gl konumunun
kibri iinde kendimizi ok iyi, ok ileri, ok bilgili gryo
ruz. Dilimiz, ilk ocukluk dnemindeki deneyimlerimize
dair szcklere sahip deil. Aratrmalar bu alana daha
yeni yneliyor (dierlerinin yan sra Stern, 1992; Dolto,
1988) ve sanki ocuklar ve geliimleri zerinde travma ya
ratan etkenleri grmek istemiyormuuz gibi byk bir di
renle karlanyor.
Freud, bu konudaki dilsizliin farkndayd, ama bunun
ocukluk dnemindeki cinsel fantezilerin bastrlmasna
dayanan bir amneziden kaynaklandn dnyordu.
Ancak burada cinsel tabularn tesinde eyler sz konusu.
Freud'un terminolojisiyle konuursak amnezi, ocuun
empati dzeyinde, duygudaa alglarnn entelektel bir
dzeye kaydrl srasnda oluuyor. Kayma bilincimizde
bir yarlma yaratyor ve bu, yalnzca cinsel olaylarn bast
rlmasna hizmet etmiyor. Bunlar, yarlma srecinin bir
blmn olutursalar da esasn kapsamyorlar. Srece
yol aan daha ziyade, ocuun aresizliinin grlmeyi-
inden ve bu aresizlikten yararlanlmasndan kaynakla
nan ve belli blmlerini yararak bilincini indirgeyen trav
malar oluyor. Sonra bilin varln bu indirgenmi haliyle
srdryor ve bu da yaammza ve toplum iindeki ili
kilerimize yansyan sonulara yol ayor.
Ancak ilk ocukluk dneminin dilsizlii, ocuklarn
duygulanmlar olmad anlamna gelmiyor; duygula
nmlar var, ama dile getirilemiyor. Ve bu duygulanmlarn
ifade edilememesinin nedeni hem inkr edilmeleri hem de
anne-babalarn da bunlar karlayacak szcklere sahip
olmamalar. Bu szsz duygulanmlar kendilerini en ok
ocuklarmzn gsterdii gndelik iddette ortaya koyu
yorlar.
rencileri arasnda Maori ocuklar ve beyaz ailelerin
ocuklar bulunan Yeni ZelandalI retmen Sylvia Ash-
ton-Warner (1963), be ya grubundaki rencileri arasn
da iddeti azaltmak iin bir yntem uygulad: ocuklar ile
inkr edilmi aclar arasnda szcklerin yardmyla bir
ba kurdu. Sonu: ocuklar yok edici ve ykc bir tepki
vermek yerine yaratclklarn ortaya kardlar, resim
yaptlar, iir yazdlar veya baka yaratc retimlerde bu
lundular.
Ashton-Wamer bunu nasl baard? Be ya grubunda
ki rencilerine nce her birinin zerinde, rnein "anne",
"baba", "korku", "ruh" gibi, bir ocuk iin youn anlam
tayan bir szcn bulunduu kartlar datt. Sonra ara
larna yeni katlan Mohi adndaki isyankr ocua sordu:
"Hangi szc istersin?" ocuk "Jet" diye yantlad. G
lmseyerek szc kk bir karta yazp ocua verdi ve
"Yarn onu geri getirebilirsin," dedi. Ardndan ok saygn
bir annenin ocuu olan, klasik, disiplinli ve dier ocuk
larn hmna urayan Gay'e sordu: "Peki, sen hangi sz
c istersin Gay?" "Ev", diye fsldad Gay. Ashton-War-
ner, bu szc de bir karta yazd ve kk kzn sabrsz
lkla uzatt eline brakt. "Sen ne istersin Seven?" Seven,
iddet eilimli bir Maori'ydi. "Bomba! Bomba! Ben bomba
istiyorum!" diye bard. Seven, "bomba" yazl kartm al
d ve kart elinden almaya alan dier ocuklara meydan
okudu.
Her ocuk kartn alana kadar bu byle devam etti. Her
biri okunacak bir szce sahip olduunda ve Ashton-
Warner hallerinden honut olduklarn grdnde onla
ra "korku" szcn gsterdi. Hepsi birden kendilerim
korkutan eyleri ortaya dktler. Maorilerin hemen hepsi
ruhlardan korkuyordu, beyaz ocuklar geri daha hi kar
lamadklar, ama tehlikeli olduklarn bildikleri "kap
lan", "timsah" gibi hayvanlarn isimlerini sylediler. Kor
ku veren hep bilinmeyen oluyordu. Tehlikeli hayvanlar
Avrupal ocuklar iin, duymalarna izin verilmeyen kor
kuyu temsil ediyorlard.
Sylvia Ashton-Wamer, daha sonra unlar yazyor:
"Dennis, iyi giyimli, para kazanan, saygn ve kendisini kr
bala dven bir annenin kurbanyd. Daha be yanda
ruhsal bir knt yayordu. 'Ben hibir eyden korkmu
yorum!' diye baryordu. Onun iin geerli korku szck
lerini asla bulamadm. Dennis'in annesi beni yendi. Sabah,
ocuklarn hepsi resim yapar, seramik alr, dans eder,
kavga eder, ark syler, konuur veya yazarken, Dennis
benim eyalarm yerden topluyor, minderleri dzeltiyor
du. Benim onda grdm, isimlendirilemeyen bir korku
tarafndan izlenen bir ocuun grntsyd." Bu ayn
zamanda Dennis'in, annesinin ona verdii acy ve korku
sunun kaynan adlandramad, buna izin verilmedii
anlamna geliyordu.
Ashton-Wamer, "Korku ifade eden szckler her eye
baskn kanlard," sonucuna varyor. "Baba", "anne",
"ruhlar", "bomba", "pck", "karde", "kasap ba",
"hapishane", "sevgi", "dans", "alamak", "savamak",
"kavga etmek", snfndaki ocuklarn kullandklar sz
cklerdi. Yeni Zelanda'daki dier okullardan ise baka
sesler ykseliyordu: "Jonnie gelsene, bak Jonnie, gemileri
gryor musun?" Ashton-Warner'a gre ngiliz orta st
snfnn kulland szckler iki boyutlu ve uyumlandrl-
mt.
Eer bir ocuk iindeki acya ulamann yolunu bula
myorsa ve bunun iin ona yardm edilemiyorsa canll
dumura urar, o zaman i yaamn da, maddesel olana
kaydrr. Tketim toplumumuzun bu i iin hazr tuttuu
saysz rnle yaamn satn alr. "nsan, mekanik aygt
lardan filmlerde devreye giren yaantlara kadar ihtiyac
olduunu dnd hemen her eyi satn alabiliyor. Bu
ekilde yaamn kendisi satn alnabiliyor, konserve edil
mi bir yaam gibi (anned life)," diyor bu sra d ret
men.
Ashton-Warner unlar yazyor: "Bir sre nce, bir pro
fesr arkadama niversitedeki rencilerinin nasl kii
ler olduunu sordum. 'Hepsi birbirinin tpatp ayn!' dedi.
'Ama, bu nasl olur,' dedim, 'temel eitimin balca amac
ocuklar zenginletirmek deil mi?' 'Bana geldiklerinde
hepsi de ayn tornadan km gibi oluyorlar/ dedi. 'Biz-
deyken, anaokulundayken henz birer kimlikleri oluyor/
dedim." (ngilizceden Almancaya eviren: A.G.)
 ocuklarmzn acsn duyamaymz, DeMause'nin
ocukluunun hikyesini yazd kitabna "Hrt ihr die
Kinder weinen?" (ocuklarn Aladn Duyuyor musu
nuz? 1980) adn vermesine neden olmu. Bu, burada ksa
ca aktaracam korkun bir hikye.
Antik dnemde ocuklarn canavarca cezalandrlmas,
hatta ldrlmesi gndelik olaylardand. "ocuklar ne
hirlere frlatlyor, gbre ynlarna ve bok ukurlarna
atlyor, alktan lsnler diye flara kapatlyor, yrtc
kulara yem, vahi hayvanlara av olsunlar diye yol kenar
larna ve dalara braklyorlard," (Euripides'ten alnt ya
pan DeMause). Boyu, kilosu veya grnts normlarn d
nda olan, veya jinekoloji metinlerinde "yetitirmeye de
er" (Soranus: Jinekoloji, alnt DeMause) olarak kabul
edilenden farkl zelliklere sahip ocuklar ldrlyorlar
d. Genel olarak ilk doan erkek ocuklar hayatta brakl
yordu. .. birinci yzylda yaam olan tccar Hilari-
an'n karsna syledikleri: "Eer bir ocuk dourursan, ki
bu pekl mmkn, olan olursa brak yaasn, ama eer
kz olursa terk et," (N. Lewis, 1990).
ocuklar srekli olarak cinsel tacize uruyorlard. An
tik ada her kentte olan genelevleri vard. Erkek bebek
ler, daha sonra genelevlerde kullanlmak zere daha be
ikteyken hadm ediliyorlard. Etik meselesi bir itaat soru
nuna indirgenmiti. rnein filozof Musonius Rufus, ba
bas tarafndan geneleve satlan bir erkek ocuun gitmeyi
reddetme hakknn gerekli olup olmadn sorguluyordu.
Reddederse itaatsiz mi olurdu? (DeMause) Otoriteye inan
c insann kendisini aalamasyla bir tutan Martin Luther
bile l bir olun itaatsiz bir ouldan daha iyi olduundan
sz ediyordu (A. Siirala, 1964).
ocuklara gsterilen bariz acmaszln DeMause'nin
umut ettii gibi yzyllar boyunca azald doru olabilir.
Ancak bunun arka plannda bulunan ocuun reddi ve on
dan talep edilen itaat ayn kald. Her eyin stndeki ikti
dar ilkesi hibir dnemde tartlmad. ocuklarn ezilme
sinin biimleri deimekle birlikte z ayn kald. ocu
un acs her zaman olduu gibi inkr edilmekte.
lk kez Hristiyanlkla birlikte yava yava kamu ahlak
gibi bir ey olumaya balad. .S. 374 ylnda ocuklarn
ldrlmesi ilk kez kanunen ceza kapsamna alnd. Ama
ortaaa kadar bebekler nehirlere, lamlara, gbre yn
larna atlmaya devam etti. 18. yzyla dek, ocuklarn l
m anlamna gelse bile onlar stannelere teslim etmek s
radan bir durumdu. 1780 ylnda Paris polis mdrl
nn yapt bir deerlendirmeye gre, yeni doan yirmi
bir bin bebekten iki ila bini ocuk yurtlarna brakld,
on yedi bini taradaki stannelere verildi, yedi yz ken
di evlerinde stanneler tarafndan bakld ve sadece yedi
yz kendi anneleri tarafndan emzirilip bytld. 19.
yzyln sonlarna gelindiinde bile Londra sokaklarnda
bebek cesetlerine rastlamak olaan bir durumdu.
Hristiyan ahlak, genelde gstermelik duygularda bir
deiim yaratt. Ahlak, iselletirilmi bir tavrn ifadesi de
ildi, sadece bir pozdu. Aksi takdirde ocuklarla olan ili
ki de deiir, ocuk oluun onay gerekleirdi. Hristiyan
lk retisi, duygusal gerekler karsndaki bilinci artrd
iin bunu ierse de, hkim kilise ahlaknn bu anlayla
pek ortak bir yan yoktu. "Kilise byklerinin ocuk katli
karsnda getirdii eletiri, (...) ocuklarn hayatndan
ok, (kilisenin) anne-babalarm ruhundan umulan karla
ilgiliymi gibi grnyor. Bu tutum, rnein, bir Hristi
yan'n daha sonra genelevde karlamak istemiyorsa o
cuklarn asla terk etmemesi gerektiini syleyen din ehi

d i-
di Aziz Justinus'ta gzlemlenir," (DeMause). ocuklar iin
duyulmas gereken gerek sorumluluun yerine onlara
kar sululuk duygusu oturtuldu. Ancak burada sz ko
nusu olan, insann bir bakasna verdii acy hissedebil
mesinin derinliklerinden gelen bir vicdan azabndan ok
ahlaki bir pozdan ibaret olan sululuk duygusudur. Yani,
sz konusu olan sahici insan sevgisi deil, sadece bakala
rna kar doru grnmek, inanl ve drst bir insan g
rnts yaratma kaygsdr. sa, insann kendisine kar
sorumluluundan sz eder, kilise ise bir otoriteye kar so
rumlu olunan grev ve itaatten. Bu durumda kendilik de
eri de grnty kurtarma temelinde oluur. Bunun da
ocuklarla duygudalk gelitirmeye pek katks olmaz.
Ahlaki poz taknma sonradan insani tavrn lt hali
ne gelmitir. Bu nedenle en korkun sular ahlak parava
nas arkasnda gerekletirilmitir. "Yksek" idealler y
znden insanlar katledilmitir; insanlara ikence edilmi
tir, hl da edilmektedir. Eski Yugoslavya olsun, Rusya,
Gney Amerika, Ruanda veya Endonezya olsun, drt bir
yandan halkn kannn an tutulmas iin atlan lklar
ykseliyor. Ama biz kendimizi uygar insanlar olarak g
ryoruz, bu tr edimleri ekonomik ve toplumsal artlarn
neden olduu bozulmalar olarak niteliyoruz. Ve kimse bu
rada bir eylerin eksikliini hissetmiyor, yani insan insan
yapan temelin, empatinin eksik olduunu gremiyor.
Sorunun zne deinmeyen aklamalarmzla dnya
nn iinde bulunduu felaketi srekli olarak grmezden
gelmeye alyoruz. Dier insanlarn sevincini ve acsn
hissedebilmeye dayanan sahici bir sorumluluk duygusu
yerine, kendi gzmzde kendilik deerimizi dren
sululuk duygularndan syrlyoruz. Duyduumuz tr
den sululuk, karmzdakini kt bir duruma drd
mz, ona ac verdiimiz iin hissettiimiz derin bir
duygudalktan deil, aksine, "doru" olan yapmam ol
maktan kaynaklanyor. Ve bunu kendimize itiraf edeme
den bu ekilde ykc davranmaya devam ediyoruz. Daha
s: Kkenlerine bakmay unuttuumuz iddetimizi de
"yksek ideallere" hizmet ediimizle hakl karmaya al
yoruz.
Bu, ocuklarmzn kendilerine ait birer yaamlar oldu
unu grememekle balyor. Kendimizdeki iddeti fark et
meyi baaramadmz srece de byle davranmaya de
vam edeceiz. ocuklarmz karsndaki tutumumuzu sa
dece altrma yoluyla deitirmemiz ise sorunun ertelen
mesi sonucunu getirecektir. Sorunu zmemizin tek yolu,
ocuklarmza kendi arzularmzn yanstma alan olarak
ihtiya duyduumuzu, onlar sadece zayflam kendilik
deerimizi ykseltmek iin kullandmz grmektir. id
det ancak o zaman son bulur.
ocua sevgi ve ilgi gsteriyormu gibi davranmak du
rumu daha da zorlatryor. Bu, bizi ya ykcla gtren
ya da gerekten hasta eden ikiyzlln kaynadr.
Ruhsal hastalklardan biri olarak tanmlanan izofreninin
bu ikiyzlle bir tepki olduuna ve zmlenmesinin
bu ikiyzllkten kurtulmamza yardm edebileceine ni
in inandm daha sonra anlatacam.
Ama biz tekrar ocukluun tarihine dnelim ve daha
"iyiye" olduu umulan deiimin hi de yle olmadn
grelim. Fransa Kral XIII. Ludwig'in (1755 - 1824) zel
doktoru Heroard, veliaht prensin daha on iki aylkken kral
ve kralienin yan sra "saygn" saray ileri gelenlerinin de
cinsel oyunlarna nasl alet edildiini anlatyor (Marvick
1974). "Veliaht prens, pipisini herkese ptrrd. Markiz
elini sk sk onun giysisinin altna sokard. Veliaht prens
stannesinin yatana uzanrd ve kadn elini giysisinin al
tna sokarak onunla oynard." Son olarak da, kral babasna
cinsel oyuncak olarak hizmet edip krbala korkutulurdu.
Fransz devriminden sonra iddetin biimi deiti: Ak
cinselliin yerini her trl cinselliin sadiste yasaklanma
s ald. 18. yzyln sonuna gelindiinde ocuklarn cinsel
organlarna dokunmalar yasaklanmt. Bu koullarda
snnet, klitorisin alnmas, cinsel organlarn dikilmesi sra
dan durumlard (DeMause). Bu tr cerrahi mdahaleler
19. yzyln ikinci yarsnda zellikle ngiltere'de "mo
da" yd. Bunlarn yerini daha sonra al sarglar ve demir
ubuklarla donatlm kafesler ald, bunlar yzylmzn
banda bile hl yaygnd. Bunlarn altnda hep ocukla
rn bask altna alnmas ve cezalandrlmas vard. Ceza
landrma biimleri deiti ve bunlar deitike temellerin
deki iddet eilimi giderek daha iyi maskelendi.
Bu dnemin ardndan ocuklarn dks anne-babala
rn en byk sorunu haline geldi. Temizlik eitimi o d
nemde gelitirildi. Eskiden cezalandrma geerli eitim
yntemi olarak kabul edilirken gnmzde bunun yerini
dllendirme ald. Ama dllendirme de iddetin iyilik ve
fedakrlk maskesi arkasna gizlenmi bir biiminden ba
ka bir ey deil. Bunu grebilmek anne-babalar iin de, o
cuklar iin de giderek zorlayor.
Christopher Lasch (1986), anne-baba "kaygs"nm g
nmzde ocuk zerinde nasl bir bask ve denetim siste
mi halinde yozlaabildiim gsteriyor: Yemek yemeyi red
deden bir ocuk, onunla ilgili "kayg" duyulduu iin
doktora gtrlyor. Doktorun otoritesi ocuu sindiri
yor. Eer buna ramen itaatsizlie devam ederse bir psiko
terapist devreye sokuluyor. Bylece ocua "sorun"unu
halletmesi iin "yardm" edilmi oluyor. Otorite ve bunun
ardna gizlenmi olan iddet, ocuun "dostlar" haline
geliyor.
Antik dnemde ocuklara uygulanan ve aka sergile
nen gaddarln yerini gnmzde sahtekrca bir iyilik al
d. Aslnda deien sadece biim, zde bir fark yok. Ve bu
nu grmek daha da zorlat.
Yaam hikyemizi yitimler belirliyor. ocukluumuz
da, bilincimiz yarld ve bu srada empati yetimiz bast
rld iin insan oluumuzla bamz yitiriyoruz. Kendi
acmz ve bir bakasnn acs karsnda duyarszlayo
ruz. Deerler sistemimizin ne denli iktidara ve otoriteye
ynelik olduunu gremiyoruz veya grmek istemiyoruz.
Bu durumda tarihin akn niin sava ve ykmn, iddet
ve gaddarln belirlediine bir aklama getiremiyoruz.
Gaddarlk az sayda insandan kaynaklansa da, ou insan
da buna katlyor.
Aslnda hi de kurban durumunda olmadmz bir
noktada kendimizi kurban gibi hissetmemize neden ola
cak kadar bakmz bulandran nedir? Niin aslnda ken
dimizden bakas olmayan farazi dmanlara kar sava
yoruz? Sorunun z, grmemize izin verilmeyen, ama
uyanaca tehdidini hissettiimiz iin srekli bastrd
mz iimizdeki kurbanda odaklanyor. Bunun iin farazi
bir d dmandan daha uygun ne olabilir?
ocuu kendi iinde tahrip etmek iin yle ok yol ve
ynteme sahibiz ki. Ayn zamanda da iyi ve uygar insan
pozunu taknarak bunu yalanlyoruz. Eer etrafmz bir
incelersek ocuklar ne kadar sk aldattmz grebiliriz.
Bir ocuk acsnda srar ettiinde onun kendisini gln
hissetmesini salyoruz. Ac karsnda glmek sadizmi-
mizi perdeliyor ve ocuun gl olduunun kant kabul
ediliyor. Bu noktadan itibaren de geerli olan tek ey kii
nin hibir eyden yara almayacan kantlamas oluyor.
Eisner (1994), Zrihli genler arasnda iddet zerine yap
t sosyolojik aratrmada, genlerin iddet yoluyla gle
rini kantlamalar gerektiine inandklarn ortaya koyu
yor.
Btn bunlar, gerek iyilik ve anlay duygularnn ye
rine iyi ve anlayl olma pozunu koyan bilgiye dayal bir
pedagojik dnce ortamnda gerekleiyor. Bize biilen
rollere uymak iin hararetle abalarken duygularmz
doru ve sahici sanyoruz.
imdi btn bunlar anne rolnn idealletirilmesiyle
ilikilendirerek gzden geirelim.
Finli psikolog Pirkko Niemel (1982a ve b), yapt bir
dizi aratrma iinde orta halli yaam koullar iinde ya
ayan ve normal seyreden bir hamilelik sonrasnda komp-
likasyonsuz doum yapmay umut eden anneleri inceledi.
Kadnlar iki gruba ayrd: Birinci gruptaki kadnlar bir ka
dnn kendisini ancak anne olduktan sonra gerek bir ka
dn olarak hissedebileceine inanyordu. Kyaslama gru
bundaki kadnlarsa ne anneliin byle idealletirilmesini,
ne de "gerek" kadn oluun ancak annelikle gerekleece
i grn savunuyorlard.
Birinci gruptaki kadnlar kadn oluun balca zellikle
ri olarak gzellik, gler yzllk ve zveriyi ne kart
yorlard. det kanamas, cinsellik gibi bedenlerine ait zel
konular ise kafalarm kartryordu. Kadn olarak kendilik
imgelerini daha ok annelik rollerine dayandryorlard.
Bu gruptaki kadnlarn tm daha dk bir kendilik de
eri duygusuna sahiptiler, ilgi alanlar yoktu, kimliklerini
ve hayatlarnn anlamn annelikte aryorlard. Aile kavra
m onlar iin pek de honut olmadklar evliliklerinin ze
rinde geliyordu, erkekle kadn arasndaki ilikiye nem
vermiyorlard. Anne olmay ve bir aileye sahip olmay e
leriyle yakn bir ilikiden daha nemli buluyorlard.
Judith Hollenweger (1989), buradan bu kadnlarn anne
olma isteinin bir ocuk sahibi olma isteinden daha g
l olduu sonucuna varyor. ocuun kendisinden ok
anne olma rolne odaklandklarn belirtiyor. Ancak bu
kadnlarn kendilik imgesi, ocuklarnn kendilerine mut
luluk verdiine inanmalarn salyor. Aslnda annelik rol
lerini ve bu rol srdrme abalarn gerek duygularnn
stnde tutuyorlar. Bylece srekli sabrl ve dengeli olma
abalar iinde rnein ocuklarna kar gsterdikleri sal
drgan davranlar inkr ediyorlar. ocuklarna kar fke
duymuyorlar ve onlar bandan beri olaanst sevdikle
rine inanyorlar. Kendine zg ihtiyalar bulunmayan bir
anne olarak mkemmel anne olduklarn dnyorlar.
Kyaslama grubunun ok anlaml duygularnn ve kor
kularnn arkasnda durabilen annelerinin tersine, bu an
nelerin doumlar genelde daha zor oldu ve emzirme d
neminden de pek honutluk duymadlar. Yine de doum
dan sonra -rollerinin gerektirdii gibi- kendilerini ok
mutlu hissettiklerini sylediler. Ayn zamanda da, ocuk
lar iin duyduklar kaygy vurgulamak ister gibi, ocuk
larnn uykuda boulmasndan veya yanl bir ey yap
maktan duyduklar korkulardan sz ettiler.
Niemel iki, ve drt yl arayla izleme incelemeleri
yapt. Birinci grubun duygularyla balarn yitirmi ka
dnlar her trl olumsuz duyguyu reddetmeye devam
ediyor ve ocuklarndan gelen titreimlere karlk veremi-
yorlard. Kendi kendilerine bitikleri roln dnda kalan
gerek ihtiyalarn bastrdklar iin ocuklarnn kendile
rine zg ihtiyalarn da alglayamyorlard. Bu yzden
ocuklar da gvensiz ve baml bir yap gelitiriyordu.
Test sonularna gre ilk gruptaki iki yandaki ocuklar
kyaslama grubundaki ocuklar kadar da ak deildi.
Drt yl sonra yaplan testte farkllk arpcyd: lk grubun
ocuklar uyumlu ve ibirliine ok yatknd, ama -ayn
anneleri gibi- her zaman uslu ve gler yzl olmak, sal
drganlklarm bastrmak zorundaydlar ve yanstma tes
tinde de en yksek saldrganlk deerleri onlarda grld.
Ayrca ailelerinden duygusal sorunlar karsnda ne ger
ek scaklk, ne de yardm grdkleri gzlendi. Kyaslama
grubundaki ocuklara gre daha baml ve itaatkrdlar.
Aratrmada ayrca, bu ocuklarn bir yandan bakala
rna ac verirken, te yandan bunu reddetmeye ynelik
davran biimini benimsedikleri grld. Niemel'nin bi
rinci grubundaki anneler de ayn ekilde kendi annelerini
idealletiriyorlard. ocukluklarnda anneleriyle ilikileri
nin souk bir iliki olmasna ramen. Burada, kurban duru
munda olma halini, kabullenilmedii iin bir sonraki kuaa
devreden mekanizma aka grlyor. Bu mekanizma ayn
zamanda, insann kendi yaralanmlm gz ard etmesi
ne izin veren insani bir anlayn varln mmkn kl
yor. Kadnlar gibi erkekler de idealletirilmi rollere bo
yun eip kendi aclarn gremez hale geliyorlar. Bu idea
lin gerek hayatlaryla elikisi onlarda ykcl tetikliyor.
Acnn yadsnmas da dahil btn bunlar iktidara dayal
erkek ideolojisine uygun dtnden, bunlar srekli
kendimizi tahrip ediimizin asl nedeni olarak grmemiz
gerekir.
Antropoloji bize, toplumsal yaamn baka biimlerinin
de bulunduunu ve bunlarn daha nceleri de mevcut ol
duunu retiyor. (Bu konuya ayrntl olarak "lkellik"
blmnde deineceim.) Burada ksaca Leacock'un er
kek stnl miti zerine yapt, aile-ocuk ilikisinin
ok farkl bir trnden, dolaysyla acnn ve kurban duru
munda oluun ok farkl bir alglanndan sz eden al
masna (1981) deineceim. Leacock, 1632/33 yllarnda
Montagnais-Naskapi Kzlderililerini tanmak ve misyo
nerlik yapmak zere St. Lawrence nehir havzasnda (bu
gnk Kanada'daki Quebec blgesi) yaayan Cizvit papa
z Paul Le Jeune'den alnt yapyor. Le Jeune misyonerlik
almas srasnda karlat byk zorluklardan sz
ediyor: "Bu ilkel insanlar ocuklarna bir ey retmemizi
imknsz hale getiriyorlar. ocuklarnn terbiye edilmesi
ne izin vermiyorlar, sadece sert bir ikazla yetiniyorlar (...)
Bu barbarlar ocuklarnn cezalandrlmasna veya sadece
azarlanmasna bile katlanamadklan iin ocuklara ailele
rinden ayr bir yerde ders vermek istiyorum. Alayan o
cuktan bir eyi esirgemeyi beceremiyorlar. Hatta en kk
bahanede ocuklarn dersten uzak tutacak kadar ileri gi
diyorlar."
Bu "ilkel insanlar" iin ocuklarnn duyduu ac, an
ne-baba olarak davranlar iin bir klavuzdu. Buna kar
lk biz ocuklarmzn isteklerine serbest alan brakmamak
iin elimizden geleni yapyoruz. Buradan kendimize itiraf
etmediimiz bir iktidar mcadelesi douyor. nk itiraf
etsek, ok gerilerde kalm kendi acmz hatrlayacaz,
onunla yzlemek zorunluluu duyacaz.
 Kim liim iz

Duygudalmzn yitimini nasl telafi ediyoruz?

Eer bir zamanlar yaadmz kurban durumunda oluun
yaralarn bastrmak zorunda kalrsak bakalarnn acsn
hissetme yetimizi de kurban etmi oluyoruz. Bunun yeri
ni, bizi insan oluumuzun felce uramasndan kurtaraca
n sandmz bir kendine acma alyor. Kendine acma
duygusu bize iki ekilde yardm ediyor: Birincisi, bizi ger
ek yaramz ve gerek acmz alglamaktan "koruyor",
bunun yerine, oynadmz rol yeterince takdir grmedii
iin kendimize acyoruz. Dier yandan kendimize acy-
mz bizi yine sevilmemenin acsndan "koruyan" bir tr
zseverlik, bir narsisizm oluturuyor. Klinik literatrde
yanl yorumlanan ve onursuzca bir zseverlik olarak k
msenen bu narsisizm aslnda psikolojik bakmdan ha
yatta kalmamz salyor: nk bir ocuk kendisine veri
len acya ve yaralara ancak bunlar tersine evirerek, yani
inkr ederek ve dnya dzgnm gibi davranarak katla
nabilir. Narsisizm, uyum salam kii roln ne kadar iyi
oynadmza, ne kadar "doru" davrandmza ynelik
bir zseverlik biiminde, sevilmeyi mmkn klyor.
ocukluun tarihi bu yzden sadece ocuklarmzn ki
iliklerinin yok saylmasnn, inkrnn tarihi deil, ayn
zamanda kendi acmza ve bizi deersiz hale getiren kendi
iimizdeki kurbana duyduumuz nefretin kuaktan kua
a devredilmesinin de tarihidir. Varlmz esasen kendi
iimizdeki kurbana duyduumuz nefretle belirlendii
iin, geen alt bin yl boyunca insan oluumuzun tarihi as
lnda empatinin bastrlmasnn tarihidir. Ancak empati-
nin bastrlmasyla iddet ve ykm merulatran bir bi
lin gelimektedir.
Kendilik snrlan dnda kalann ele geirilmesi, canlla-
nn veya eyalarn mlkletirilmesi yaamn amac haline
gelmektedir. Bu da ynelik tutum, yaralanm kendilii
mizle yzlemekten kamak iin bir yardmc ilevi grr.
nsann kendine tam olarak sahip olmasnn yerini baka
eylere veya baka insanlara sahip olmak alr; bu arada sa
hip olma istei bir rahatlama getirdii iin kendi i dinami
ini de gelitirir. Amerikal oyun yazar ve Nobel dl sa
hibi Eugene O'Neill Amerikallara ynelttii eletiriyi ayn
paydaya getiriyor: Amerikallarn kendi ruhlarna sahip
olabilmek iin her zaman kendilerinin dndaki bir eye sa
hip olmaya ynelik yaadklann sylyor. O'Neill, bu sap
tamayla, kendiliin deersizlemesinden oluan ve insann
d objelere sahip olmak suretiyle bou bouna kapatmaya
alt a gzler nne sermi oluyor (Gruen, 1989).
Hem kendi kurban durumunda oluumuzu hem de ele
geirdiimiz insann kurban durumunda oluunu inkr
ederek kendimizi iyicil, anlayl ve duyguda hissedebili
yoruz. Ama byle bir kendilik deerlendirmesi yalnzca,
gerek duygularala bir tuttuumuz bir hissetme pozu ta
knmaktr. ou insan farazi duygularla gerek duygular
arasndaki uyumazln farknda deildir. nsan bartan
yana olduuna inanp ban iin savamak zere savaa
katlabilir. Burada eylemle niyet rtmez.
 Ama ou insan bunu grmez. Kimliklerini daha gl
biriyle zdelemeye dayandrrlar, nk bu onlar yaral
kendilikleriyle yzlemekten korur, onlara d dmanlar
salar. Bylece nefret ve saldrganln hedefi da ynelir
ve i "dman" dan duyulan korku bylece dei toku
edilir. Byle bir boyun ei dier yandan da iktidar, ele ge
irme ve iddeti glendirir.
Kendi iimizdeki dman aramak yerine farkl gr
nen, farkl davranan insanlarda "dardaki" dman ar
yoruz. Bu farkl insanlar sonra "kt dman"a dnyor;
Nietzsche'nin (1980) yazd gibi "Onlar 'ktleiyorlar, hem
de sulunun, sureti ve ztt olarak iinden bir de 'iyi' tasav
vuru -kendisini!- kartt bir temel kavram olarak."

Niin dmanlara ihtiya duyuyoruz?

Henry Miller (1946) dman zerine unlar yazmt:
"Evet, kimdir dman? Korkun bir canavardr mutlaka,
yoksa onun yznden sava alanlarna kmazdk." D
manlara, kendilik nefretimizin hedef ta olarak ihtiya
duyarz. Anne-babalarmzn bizde aaladklar veya
reddettikleri eyler iin cezalandrmak zere dmanlar
ararz.
Dmanlar bizi kendi yaralanmlmz grmekten
uzak tutarlar. nsan bakalarn cezalandrabildii, aala
yabildii, hatta yok edebildii srece kendi kendisiyle
yzlemek zorunda kalmaz. Zaten yzletii an kendi
kurban durumunda oluuyla gz gze gelecektir. Sayfa
23'te deinilen hastada sz konusu olduu gibi, insan ken
di aresizliini alglamak istemiyorsa veya buna izin veril
miyorsa, bu yzden aresiz durumda olan bir bakasn ce
zalandryor.
 Dmanlar bizim aresizliimizin yerini alrlar. Kendi
mizi gl, kat, hatta iddet eilimli gstererek kendi y
zmz, kendi zayflmz ve aresizliimizi dierlerin
den olduu gibi kendimizden de saklarz.
Heinrich Bll (1984), insann bu kendi yzne bakama
mas durumunu yle ifade ediyor: "Ama nmzdeki on
yl suya sabuna dokunmadan atlatmay baarrsam y
zmden kurtulmaya almam gerekir." Yeter ki insann
gerek duygulan ve deneyimleri yanstan bir yz olma
sn.
Eer zenle kurulmu korunma mekanizmalar yklr
sa, grmezlikten gelme stratejileri artk ilememeye balar
sa, eer tepedeki koruyucu ekonomik ve toplumsal ere
ve dalma tehlikesiyle kar karya olduu iin dayatl
m roller artk dllendirilmiyorsa, insan ancak o zaman
tekrar kendisiyle yzlemek zorunda kalr. Kendi kurban
durumunda oluumuzla yzlemek katlanlmaz olduu
iin nefretimizi her zaman danya ve bakalarna ynelti
riz. Nefret ettiimiz kendiliimizi, onu sonsuza kadar or
tadan kaldrabilmek iin bir d dmana yanstrz. Bu
arada da sahte peygamberler nefret duygularmz onaylar
ve krklerler.
Kendi uydurduumuz dman her yerdedir; bunu her
gn yabana dmanl yapanlarn taknlklarnda, Bal
kanlardaki, Rusya'daki, Gney Amerika'daki, Afrika ve
Asya'daki savalarda yayoruz. Bakalanna yneltilen
iddet ok farkl ideolojik renkler tayabilir ve zayflara
-yoksullara, hastalara, sakatlara- kar saldrganlktan,
"rkn safl" iin savatan "kutsal" savaa kadar uzanabi
lir. Ancak bunlarn ardndaki nefretin kkleri her zaman
kendilik nefretinde, inkr edilmesi gereken kendi kurban
olu durumuna duyulan nefrette yatar.
Bilincin oluumu
Gemiimizi aramak, kendimizi aklama ve varlmz
iin bir anlam bulma abalarnn bir parasdr. Bu aray
kendimizi nasl algladmza, grdmze ve kavrad
mza baldr. Araymz daha bandan, kendi kurban
durumunda oluumuzu alglamak zorunda kalmamak
iin dmanlar bulmaya ynelikse, o zaman gemiimiz
zerinde almaya ynelik abamz da bilincimizdeki s
nrlanmaya bal olarak bulank olacaktr. Kendimizi uy
gar, dier halklar ise ilkel, barbar ve yamyam olarak gr
memiz sadece indirgenmi bilincimizin bir belirtisidir. Oy
sa oumuz gemiin deerlendirilmesinde kendimize ve
dierlerine kar adil olacak yetkinlikte olduumuza ina
nrz.
Bu yzden kendimize sormamz gereken ilk soru, in
sanlmzn tr zerine olmaldr. nk ancak kendisi
iin olaanlam olan sorgulayan ve ne kendisine ne de di
er insanlara yabanclam biri kendisini anlayabilir. Sa
dece byle biri kendisini ve dierlerini anlayacak durum
da olabilir.
Bu yzden bu noktada ncelikle bilincin geliimi ze
rinde durmamz gerekir. Buradaki sorun bilin anlaydr
zaten. Bunu kendimiz yaptmzda bile sorunlarla kar-
layorken, bir bakas yaptnda onu hemen dman ilan
ederiz. nk dmanlar bu tr bir bilincin ad anlmayan
gereksinimidir.
Kendimizi doru alglamay ve anlamay nasl rene
biliriz? Kendimizi tanma yolunda hemen ilk engelle kar
larz. rnein, bir ocua bandan beri gerekliin
retilmesi gerektiini kabul ederiz. Yaammzn bu "yapc"
mecburiyet ksm olmazsa, Henry Bergson'un (1992) ifade
ettii gibi "elenceden elenceye koacamz" sanrz.
Ama burada da karmzda bir dman imgesi var: Kk
bir ocuun elenmekten baka hibir ey yapmad var
saymna dayanan bir dman imgesi. Ve kendimizde he
men azimle bunun stne gitme hakkn grrz. Ancak
kendi aldmz kar tedbirleri bunlardan kabul etmeyiz.
Zorlamasz renmenin bir sonu getirmeyeceini d
nr, ama bu nyargmzn farkna varmayz.
Bir insann renmek iin mmkn olduunca az hata
yapmas gerektiini dnrz. Bu yanl varsaym o
cuklarmzn oynayarak renme olanan ortadan kald
rr. Eer bir ocuk keif gezilerine kamyorsa, alglama
yeteneini de gelitiremeyecektir (Heinrich Jackoby, 1987).
Yani ocuklar doumlarndan itibaren bir yasaklar
bombardmanyla karlayorlar. Kendi ocukluklarnda
yasaklarn acsn ekmi olan yetikinler imdi yasaklar
kendileri koyarken bir telafi hissediyor. ocuklarmz,
onlarn iyilii adna cezalandryoruz ve bunun itiraf etmi
yoruz. Bilakis, kendimizi koruyucu ve iyi anne-babalar gi
bi hissediyoruz. ocua "gereklii" retmek, onu itaate
zorlamak bize ahlaki bir tatmin veriyor.
Bylece Bergson'un "kendimizi anne-babalarmza ve
dier otoritelere tabi klmak" olarak tanmlad durum
erkenden geliiyor. nk ocuk, cezalandrlmay her za
man kendi iledii suun bir sonucu olarak tecrbe ediyor.
Yetikinler ve anne-babalar olarak bir yandan kendi ii
mizdeki ocuu, dier yandan canllklaryla eski sular
yeniden hatrlatan ocuklarmz cezalandryoruz. Bize
yaplm olan, bilincine varmadan aktarmaya devam edi
yoruz.
Olaanlam kendiliimizi bu balam iinde sorgula
yacak olduumuzda da, eitimin byle bir ey olduunu
dnerek hemen kendimizi rahatlatyoruz. Peki, bu nok
tada yaanan nedir ve neler ters gidebilir?
ocuklar varlklarndan dolay deil de, ortaya koy
duklar ve bir zamanlar anne-babalarndan da beklenmi
olan performanstan dolay sevildiklerinde sorun kyor.
Erikson (1958) bu konuda, ocuun kimlii uruna uur
suz bir kavgaya itildiini, zira yle bir ikilemle kar kar
ya brakldn yazyor: ocuk anne-babas tarafndan
kendisi olduu iin sevilmek ister, ancak anne-babas onu
sadece yapt eyler iin sever ve dllendirirler, o olduu
iin deil. Bu ayrm bazlarna anlalmaz gelecektir. Pek
ok insan iin, insann ne yaptyla ne olduu ayn eydir,
nk tanmlama hep bu ekilde yaplmtr, insan kendi
sini de byle tanmlar. Erikson, bu konuda yazdklarna
devamla, anne-babalarn, ocuklarnn kendilerini hakl
kartmak, dorulamak iin var olduuna inandklarn be
lirtiyor. Dile getirilmemekle birlikte ok net bir biimde
ocua yneltilen talep udur: Ne performans gsterdin,
benim iin ne yaptn?
Burada birbirine ayrlmaz bir biimde bal duygu
ortaya kar: Birincisi, beklentiyi karlayamama korkusu.
kincisi: ocuun kiiliini tanmayan gllere kar (hak
l) saldrganlk. Bu saldrganlk, anne-baba byle bir eye
izin vermedii iin ocuu ayn zamanda korkutur. n-
cs: ocuun varl nedeniyle sevilmesi yerine, dl ve
vg yoluyla yaratlan itaatkarlk. Btn bunlar ocuun
anne-babaya olan bamlln artrr ve dl ve vgye,
motivasyon olarak gerek sevgiden daha fazla deer veril
diini renmesini salar.
Byle bir toplumsallama sreci "ileri medeniyetler"
dediimiz kltrlerin hepsinde ayn grnyor. nsan,
kendini sevdirmeyi renmesi gerektiini, sevginin kendi
bana bir hak olmadn reniyor. Hatta psikanalistler
(Eckstein ve Motto, 1969) bile bu gr yaptlarnda (Sev
meyi renmekten renme Sevgisine) desteklediler. An
cak kimliimizi de ekillendiren bu tutumun bize dar
dan, iinde bulunduumuz kltrden dayatldna bu ki
tapta deinilmiyordu. Bu rnek bir yandan da, insanlar bi
lince vardrmay grev edinenlerin bile ne denli ayn bilin
sizlik iinde olduunu gsteriyor. Ayn zamanda da kimli
in bu olaanlna ne kadar kaplp kaldmz, bunu sor
gulamaktan ne kadar uzak olduumuzu da vurguluyor.
renmenin dllendirilmeye ynelik olmas ve dl
lendirilmenin bir gereksinim haline gelmesi de -buna ba
ml olmamz- ayrca vahim sonular douruyor. Bu e
kilde kendiliimize yabanclayoruz, bunun ykc sonu
lar dourmas da kanlmaz.
Helen Bluvol (1972) ve Ann Roskam (1972), City Uni
versity of New York'ta bamsz kendilik zerine yaplan
aratrmalarda, onaylanma ihtiyac alanm lise renci
lerinde bilinaltnda kendi snrlarndan duyulan korku
nun en st dzeyde grldn saptadlar. Bu renci
ler, buna bal olarak anne, baba, retmen gibi otorite fi
grlerine mesafeli bakma ve onlar iyi ve kt zellikleriy
le bamsz insanlar olarak deerlendirme yetisinden de
yoksundular. Bu figrleri topyekn olumlu snflandr
yorlard. rencilerin tipik bir zellii de, bakalarn ez
diklerinde kendilerini bamsz hissetmeleriydi. Yani ba
mszln onlar iin bamszlkla hibir alakas kalma
mt. steklerinin odana kendiliklerini, kendi duygular
n, kendi alglarn koymak yerine sava aabilecekleri ba
kalarn -kendilerine rakipler- aryorlard. Yani bamsz
lklar adna bakalarn bask altna alyorlar ve bunu ya
parken davranlarnn ardndaki gdnn otorite temsil-
 ileri tarafndan onaylanmaya duyulan derin bir ihtiya
.olduunu fark etmiyorlard. Yeterli olamama, baarszl
a urama, anne-babalarn veya dier ynlendirici figrle
rin isteklerine cevap verememe korkusunu bilinaltna
bastrmlard.
Gereklik karsndaki tavrmz da ayn. Bu durumda
gereklik duygusu gerei olduu gibi alglamak deil,
aksine sevginin yaps hakknda kendisine yalan syleyen
ve bu yalan gereklik dzeyine ykselten bir toplumun
davran normlarna uyum salamak oluyor. Buna kar
kan insanlarsa ruhsal bakmdan hasta kabul ediliyor.
Bir ksrdng iinde bulunuyoruz: Canllklarnn be
deli olarak kimlikleri ekilsizletirilen insanlar, kendi o
cuklarn da canllklar iinde alglayamazlar ve dolaysy
la kendi ocukluklarna bunu yanstamazlar. Ama bir o
cuun kendisini yaayabilmek ve bamsz bir kendilik ge
litirebilmek iin bu karlamaya -nce annenin, sonra da
babamnkine- ihtiyac vardr. Bu sre, bu ekilde tanm
lanmadan nce de bilimsel aratrmalarda (dierlerinin
yan sra Pawl tarafndan, 1995) ele alnmtr.
Bamsz bir kendiliin geliim srecini tanmlamak ko
lay deildir. ocuun kendini bulmasnn nkoulu nce
likle anne ve babayla dolaysz bir balantdr. ocuk dn
yaya, kendisine ve evresine ynelik belli ihtiyalar ve tep
ki olaslklaryla birlikte gelir (Stem, 1992; Domes, 1993;
Gruen, 1969; 1974; 1986; 1993). Bu evre, anne-baba ve ocuk
arasndaki etkileimle oluur ve bu dar iliki yaps iinde
hkim olan uyarc deerlerin niteliiyle, yani "yumuak",
dolaysyla grece dk uyarc deerlerin varlyla belir
lenir. Eer anne-babann tepkileri yerindeyse, uygunsa,
uyarc deerler grece yumuak demektir, bu durumda be
bek evresine youn bir ekilde eilebilir. Ama eer anne-
baba ocuklarm dikkate almyor ve evreyi kendi ihtiyala
r ve tasarmlan uyarnca belirliyorlarsa, o zaman bebein
evresini ret, umutsuzluk ve fke gibi youn duygularn ka-
nb yksek uyana deerler belirliyor demektir.
Schneirla (1959), yapt aratrmalarda insann btn
leme ve gelime yeteneinin ancak yumuak uyana de
erlerle mmkn olduunu gsteriyor. ocuunu ar
uyanm yklenmesinden koruyan bir anne, onun kendilik
geliimini temelde desteklemi olur. nk ocuk ancak
yumuak koullar altnda nemli uyaranlar ve kendisinin
bunlara tepki vermedeki i eilimi arasnda balant kura
bilir. Fuller'in (1967) uyanm azaltmyla ilgili almas da
bir etkileime dayandmlyor: renmenin, ancak insamn
yaamn belli bir durumunda, yani bir uyarm karsnda
esas olan unsurlara younlamas ve dierlerini gz ard
etmesiyle mmkn olduunu gsteriyor. nk kendini
renmenin z de budur. Bu ancak insamn iindeki tep
ki verme eiliminin kendisine hitap eden uyancy bulma
syla gerekleebilir. Buna karlk kiideki tepki verme
eilimi kendisine denk den uyanayla karlamazsa
renme gerekleemez.
Anne buna uygun bir tutum gsterirse, isel srelere
bal bir renmeyi mmkn klar. ocuunu sezgisel ola
rak an uyan yklenmelerinden koruyan bir anne, ona
kendiliine dayanan bir renmenin zeminini hazrlam
olur. Eer anne veya baba bunu salayacak durumda de
ilse, ocuun bilincine ya aresizlik deneyimi hkim olur
veya korunmasz kalm olma duygusu bastmlr ve olu
makta olan kendilikten kopartlr. Eer bu gerekleir de
bunun zerine evresi ocuk iin ciddi bir tehdit haline ge
lirse, o zaman ocuun evreye kar tepkisi sadece korku
temelinde olabilir.
 Korku ise ounlukla, evre tarafndan her ikisi de inkr
dildii iin aresizlik deneyiminin ve empati yetisinin dev
re d braklmasna yol aar. Bylelikle, gelimekte olan in
san varlnn belli paralar bilinten kopartlr. Kopula
baa kabilmek iin de aresizlik, ac ve duygudaln,
nefret ve inkrn nesnesi haline getirilmesi gerekir. Bu s
rete i dnya tamamen devre d braklr. Bylece bilin
de da ynelik bir "gereklik duygusu" haline gelir.
Piaget, bir uyarmn ancak bir i emaya denk dmesi
halinde gerekten nem tayabileceini grd (Flavell,
1963). Davis (1957), bir tepkinin uyaranm "arad" sre
ci deneysel olarak kantlad. Ancak ar bir uyarm yl
mas ve korkunun hkim olduu bir dnyada bu tr s
reler yaanmaz ve bir i renim mmkn olmaz. nk
bu tr bir geliim, tamamen inkr edilmi korkunun, dola
ysyla boyun eiin -ya da baka bir ifadeyle saldrgann
yceltilmesinin ve onunla zdelemenin- belirledii bir
kendilie balamr. R. R. Laing'in (1987) tanmlad gibi
bir "sahte kendilik" oluur.

Bilin, kendiliin nasl gelitiine baldr:

Yalnzlmzm varolusal endiesi
ocuk kendisine ve dnyaya dair ilk deneyimlerini do
kunma duyusu, grme duyusu ve annesiyle devinduyum-
sal temas zerinden yapar. Yeni domu bir bebek do
umdan hemen sonra annesinin karnnn zerine brakl
dnda ban dorultup annesinin gzlerine bakmaya a
lr. Ama bebek nce ykanrsa bu ilk temas yaanmaz ve
ayn nitelikte bir iliki ancak uzun bir sre sonra oluur
(Welch, 1994).
Bebein evresiyle temasa geii dorudan doruya an
nesiyle ve annesi zerinden gerekleir. Erikson (1958), bu
sreci "pasif alm yetisi" olarak adlandryor ve bunu en
erken ve en ihmal edilmi insani deneyim olarak deerlen
diriyor. Erikson'un kavramna gre anne "setting"dir (ge
liim salanabilmesi iin gerekli evre anlamnda kullanl
maktadr); yani iinde, kk ocuun kendisine dair, kim
olduuna dair bir duygu gelitirdii ortamdr. nk bir
ocuk hayatta kalabilmek, varln srdrebilmek iin an
lam duygusuna sahip olmaldr. Varlm srdrmesi bu
anlam garanti etmesine baldr.
Byle bakldnda, kk ocuun kendi hayatm an
lamlandrmas annesinin onun hayatm anlamlandrma
syla zdetir. ocuk kendi hayatnn anlam ve nemini,
annesinin ona verdii anlam ve nemden kartr. Bu yz
den geliiminin tr ve snrlan, anne-babasnn bunu sa
lamaya hazr olmasna baldr. Ancak her halkrda ken
disi olua giden yol endieler, korkular ve tehlikelerle do
ludur. Btn bunlarn yaanmas gerekir ve burada anne
nin, daha sonra da babann, ocua bu yolda elik etmeye
ne kadar hazr olduklar byk rol oynar. ocuk ancak
sevgi dolu bir refakat yaamsa daha sonra anne-babasm-
dan ayrlabilir ve bamsz bir insan olarak geliebilir.
imdi, bamsz kendilii iin mcadelesi bandan be
ri anne-babas tarafndan desteklenmi bir ocua rnek
vereceiz. Bu rnek ayn zamanda, ocuklar her zaman
farkl olaslklar denediklerinden bu kendisi olu sreci
nin ne kadar geriye dlerle belirlendiini ve ne kadar
kestirilemez olduunu gsteriyor. Drt yandaki Zoe, an
nesine Angelika'y oyun oynamaya davet edip edemeye
ceklerini soruyor. Annesi de Angelika'nn kim olduunu
soruyor. "Onu tanyorsun." "Susam Soka'ndaki Angeli-
ka'y m diyorsun?" "Hayr." "Yuvada da Angelika adm-
da kimse yok. Kimden bahsediyorsun peki?" "Bunu senin
bilmen lazm." "Zoe, ben dnceleri okuyamam. Sen k
k bir bebekken barp aladnda altn deitirmem
veya mama vermem gerektiini anlyordum. Ama imdi
sen de bir eyler dnyorsun ve senin dncelerini ne
yazk ki okuyamyorum." Zoe ksa bir duraklamadan son
ra yantlyor: "Yani, imdi kendimi yere atp kk bir be
bek gibi barp tepinsem Angelika'nm kim olduunu an
layacan m sylemek istiyorsun?"
Burada insann kendi olu srecinin karmakl ak
a grlyor. Zoe, bamsz bir insan olmaya doru gelii
mini srdrrken "her eyi bilen" annesiyle olan eski ba
n da brakmamaya alyor. Bir yandan annesinden
kopma altrmalar yaparken, dier yandan da annesinin
onun ihtiyalarn anlamasndan oluan eski ba koruma
ya alyor. Ancak Zoe'nin, belli bir anlamda yalnz oldu
unu, ama bu yalnzlk temelinde ayn zamanda bir eyler
alp bir eyler de verebileceini anlayabilmesi iin bir ey
den -annesiyle olan direkt ba- vazgemesi gerekecek. Ve
btn bunlar korkmadan yaplacak.
nsan, kendiliine belli bir biimde, yeni tamamlanma
lar mmkn klmak iin durmadan kesintiye urayan bir
srele ulayor. Bu sre bir anlamda bir aamalar silsile
sidir ("discontinuities"); yani birbirinden ayr ve kendi i
lerinde btn geliim periyotlardr. Btn bu periyotlar,
ana ama olarak yalnzln denenmesini ierir. Ama anne
ocuuna bir geribeslem sunamad ve dnyaya doru
att ilk admlarnda ona emniyetli bir korunmuluk duy
gusu salayamad iin yalnzlk hl hiliin dehet ve
rici duygusuyla birlikte alglanyorsa, o zaman, bamsz
lk yerine fke ve dehetin elik ettii bir durum oluur. Bu
da yalnzl imknsz klar.
 Kadn hastalarmdan biri, olunun dnyay kefetme
ihtiyacm deil desteklemek, hogryle karlayacak du
rumda bile deildi. Bu yetersizlii, ilikilerinde ocuun
stesinden gelemedii bir krlmaya neden oldu. Olan,
anne-babanm birbirini srekli kmsedii bir kavga orta
mnda byyordu, ama yine de annesi iin byk bir sev
gi nesnesiydi. Birinci ya gnnde btn konuklarn
nnde birdenbire emekleyerek annesinin kucandan ka
nca kadn ondan nefret etmeye balad. Hastam bundan
sonra ocuuna kar ya abartl bir sevgiyle ya da souk
ve dmanca bir fkeyle davranmaya balad. ocuk so
nunda tamamen ona baml hale gelince, bu sefer de ken
disine zgrlk tanmad iin ondan nefret etmeye ba
lad. Olan ergenlik ama geldiinde izofren oldu.
Bir baka vakada da yine anne, hastam olan kznn an
lay ve dikkatinin artmasyla kendisini gsteren bam
szlama abalaryla baa kamyordu. Anne bu geliimi
ne kavrayabiliyor ne de anlayla karlayabiliyordu. Kz
bunun zerine kendisini nce deersiz, sonra sulu, k
m ve bo hissetmeye balad. Hastam kendisini annesi
nin gznde daha nce deerli ve sevilen biri olarak hisse
diyordu. imdi ise kendisini annesinin duygularm tke
ten, onu emen biri olarak alglyor ve bu yzden kendisini
yarglyordu. Sonra annesini reddetmeye balad, ama bu
kez de kendisini hem terk edilmi, hem aresiz hissediyor
du. Burada, iinde ayn zamanda kendiliindenlik azalma
s ve duyumsama yetisinde dle kendini gsteren bir
bamlln da yer ald bir tr bamszlk geliti. Bu sa
vunmac bamszlkta duygudalk ve acnn alglanmas
da zayf kalmt.
Bamszlamann diyalektiini grrsek, o zaman bu
srecin nasl gce teslim olmu ve bu yzden de farkna
varlmadan ykc hal alan bir bilince vardrabileceini de
grebiliriz. Anne-babalarm ocuklarna devrettikleri, duy
gudaa olan devre d brakan kendi kendini reten bir
renme srecinin yaratt, kendi kendini reten bir ger
ekliktir. Anne-babalar, kendi yaralanm kendilik deer
lerini telafi etmek iin byle bir her eye muktedir olma
duygusuna ihtiya duyduklarndan ocuklar karsndaki
iktidar pozisyonlarndan vazgemek istemiyorlar. Bu s
re, insan olu geliiminde temel bir hasara yol ayor. n
szde de deindiimiz gibi bunun sonucu, asl kaynakla
rndan kopmu ve sreklilik tamayan deneyimler halin
de krelmi duygulanmlara tutsak bir insandr.
Eer bir ocuk her eye ramen anne-babann iktidar
n sarsabilirse, sevgiden yoksun braklarak cezalandrlr.
Bu durumda boyun emek zorundadr. Bylece kltr
mz iin tipik olan bir temel yarlma ortaya kar: Bir yan
dan gerek anlamda seven anne-babayla ballk istei, di
er yandan anne-babaya duyulan nefret. Bu elikili duy
gulanmlar yan yana var olurlar, ama bu yan yanalk bi
linle kavranmaz.
Kltrmz dman imgelerine izin vererek ve bunu
destekleyerek dikkati bu yarlmadan uzaklatryor ve
bylece devamm salyor. Ykc fke potansiyeli de var
ln koruyor. En kts de saldrganlmzn ncelikle
duygu dnyamzdaki ift deerlilikle ilikili olmas ve bi
zi belirleyen bu bilinci savunmaya hizmet etmesi. Daha
beteri, buna kar ksak bile hibirimizin bu bilin yap
sndan bamsz olamaymz. Otoriteyle zdeleme yo
luyla gl bir biimde belirlenmi olan bu bilinci yeniden
gzden geirmek o kadar da kolay deil.
Yetersiz bir kendiliin ifadesi olarak
cinsler mcadelesi
Hi kimse kendiliinin korkularla belirlendiini ve yeter
sizliini maskelemek iin srekli olarak d dmanlar
aramaya ynelik olduunu kavramak istemez. Cinsler
mcadelesi de bakalarna yneltilen bu tr arpk ve asl
sz bir fkenin ifadesidir.
Huzursuzluumuzun asl nedenini, yetersizlik, aresiz
lik, ac, umutsuzluk ve korku duygularmz saldrganl
mzn nedeni olarak kabul etmek yerine, bunu kadn ile er
kek arasndaki farazi rekabete yanstrz. Burada da kendi
mizi savunmamz gerektiinden yola karz ve bu kez de
kendimizi kar cinsin hkimiyetine kar savunuruz.
Erkekler, bu cinsler mcadelesini, yaam, ac ve endie
karsndaki korkularn rtmek iin kullanrlar. Canllkla
balantl olan kadna zg yanlarn bylelikle bastrm,
grmezden gelmi olurlar. Ayn ekilde, sadece erkeklerin
g, kudret ve iktidar sahibi olduu mitiyle zdelemi
olan kadnlar da kendi kadna zg yanlarm reddederler.
Pek ou iin erkein bu ekilde indirgenmi kendilii ide
alleir. Bu tr kadnlar iktidar yceltirler ve -ounlukla
eitlik bayra aarak- kendi kadnlklarn aalarlar.
Kadnlar gibi erkeklerde de bulunan ve aslnda onlar
birletiren kadna zg yan, cinsler mcadelesinde ayrm
noktas haline gelir. Bu da, "erkeke" ve "kadnca" tanm
laryla yaplan blnmeyi desteklemek iin kullanlr. Ka
dnlar ve erkekler, kendileri iin gerekten ykc olana
kar birlikte mcadele etmek yerine birbirleriyle mcade
le etmeyi yeliyorlar.
Erkekler, kadna zg olan aalayarak kendi kendi
liklerini kstlyorlar. Ayrca ana yann koruyan her er
kek, indirgenmi bilince sahip erkekler tarafndan da, ka
dnlar tarafndan da "zayf" olarak aalanyor. Ancak bu
bak as ve bununla birlikte de indirgenmi ve kstlan
m erkek kendilii, aktarlmay ve yerini pekitirmeyi
srdryor.

Erkein indirgenmi bilinci zerine

bir yorum olarak Shakespeare'in "Hamlet"!
Amerikan yazar George Trow (1992), bu sorunun dnya
edebiyatnda da ortaya konduunu, Hamlet'in syledii,
"var olmak ya da olmamak" cmlesi zerine yapt derin
lemesine incelemeyle gsteriyor. Bu monolog Shakespea-
re'i iyi tanyanlar iin bile hep bir bilmecedir.
Bu monolog, dorudan kavranmaya kapal olmasma
ramen bizi yzyllardr etkiler. Shakespeare burada, hepi
mizin iinde var olan kukularla ok gl bir ba kurdu
u iin bizi bu kadar youn bir biimde etkiliyor olmal.
Shakespeare, tiyatro yoluyla oyuncularn azndan eliki
lerimizi ortaya koyuyor. Bylece kendimiz kar karya
gelmek zorunda kalmadan bu elikileri yaayabiliyoruz.
Trow, Hamlet'in monologunun, tam da gelien bir
dnyann daraltc, indirgeyici bir bilinle att sreci
tanmladn yazm. Sz konusu olan da zaten bizi indir
geyen bilincin, kendimize zg empati olanaklaryla olan
elikisidir.
Trow'a gre Shakespeare bizi Hamlet'in ikilemiyle kar
karya getiriyor: Bir yanda erkee zg onur bilinci var,
dier yanda ise "onurun artk onurlandnlmad" geli
kin bilin var. Bu gelikin bilin, yaamdan yana olan ka
dn bilince denk dyor.
Erkee zg indirgenmi bilin, monologun "olmak"
ksmn meydana getiriyor; bu alternatif, kadna zg ola
n (monologda "olmamak") zayf olarak grp kenara at
mak anlamna geliyor.
Karklk da burada balyor: Aslnda "olmak" daha
ziyade daha kapsaml olan kavram ifade ediyor (buna da
ha sonra tekrar deineceim). Shakespeare, "var olmak"
kavramn burada "erkek olmak" anlamnda kullanm.
"Olmamak" ise dncenin aslnda daha kapsayc olan
kadna zg ilkesi: Bu duyumsama yetisi ve insan olu an
lamna geliyor.
Oyunda babas Hamlet'ten ok "erkeke" bir tavr bek
liyor: Amcasn ldrmesini. Ancak Trow unlar yazyor:
"Hamlet, babasmn uymasm talep ettii gelenein ok il
kel olduunun bilincinde olmal. stelik kendisinin de ba
basndan ok amcasyla benzerlik iinde olduunun far
knda. Ama aym zamanda iindeki bir ey Hamlet'e bu ge
lenee () uymas gerektiini sylyor."

Shakespeare'den:
Var olmak m, yok olmak m, btn sorun bu!
Dncemizin katlanmas m gzel,
Zalim kaderin yumruklarna, oklarna,
Yoksa diretip bela denizlerine kar
Dur, yeter! demesi mi?
(Sabahattin Eyubolu evirisi,
Remzi Kitabevi, 1974)

Trow, bu konuda unlar yazyor: "nsan 'Var olmak ya

da olmamak?' sorusundan sonra iki alternatifin u veya bu
lde rasyonel biimde tartlmasn bekler, ama byle
bir ey olmuyor. Aslnda sadece tek bir amac varm gibi
grnen bir szckler sralamas oluuyor sadece. Ama
da u: Hepimizi korkutan bir eyi kavramaktan kanmak.
Bu, kendi kendimizle tam bir uyum iinde yaayabilmek
iin ihtiya duyacamz genellikle sakl kalan bilgilerin
yaratt an kavranmasdr."
Eer bu an yerine "indirgenmi bilin" kavramn
koyarsak, Trovv'un zmlemesinin benim yukarda ne
srdm noktaya denk dtn hemen grrz. Bu
ak ayn zamanda, bilincimizi daraltmak iin -hayatta ka
labilmek iin saldrgana boyun ediimiz o zamanlarda-
hepimizin yaadklarna ilikin bilgileri de ierir.
Shakespeare, bu elikiyi oyununda, Hamlet'in sonun
da umutsuzluk iinde lmekten, daha sonra ise -daha az
umutsuzlukla- uyumaktan bahsetmesine kadar gtrr.
Bu, derinlere kk salm korkumuzla, indirgenmi kendili
imizle kar karya gelmenin ne kadar byk bir ac ver
diini ifade eder.
Hamlet, bu monologun geri kalan ksmnda kendi ken
dine neredeyse anlamszca sylenir. Trovv'a gre bu,
"onun iindeki derin korkuyu yattrma tarzdr."
Hatta sonunda Hamlet sama sapan konutuunu fark
ederek unlar syler: "Vicdan hepimizi byle dlekletiri
yor ite." Sorunun zyle karlatnda bylece tkanp
kalr.
Bu monolog bize, insann ancak dehet verici olanla
yzletikten sonra konuabileceini gsterir. Bu, Trovv'un
Hamlet monolou yorumunun zdr.
Yani Shakespeare aslnda, bilincimizdeki, erkein soyut
dnce birikimini duygudalktan kopartan yarlmay yo
rumluyor. Erkee zg olan indirgenmi bilintir. Bu bilin
kadna zg olann zayflk olduunu dayatarak yaam
mz daraltr. Bylece erkek, hissetmeye ve ilgilenmeye da
yal olan gelikin bilinci dlar, kendisini kurtaracak, tekrar
insan haline getirecek eyi karalar. Cinsler mcadelesi, do
al bir sre deil, erkek bilincin bir sonucudur. Trow, eer
bu yarlma alabilirse gerekten konumay renebilece
imizi dnyor. Ama bu gerekleinceye kadar indirge
yici olmayan bir dili alglayamayacamz grnde.
Shakespeare'in oyununun zmlemesinden sonra
baka bir sorunla karlayoruz: Dil ve alglama birbirle-
riyle sk bir ba iindedir. Dilin kendisi indirgenebilir ve
ya gelikinletirebilir. Dil, gereklikle ilikimizi belirleyen
alglaymzn bir organ gibidir.
 D il, Bilin ve Sa ve
Sol Beyin Yarm kreleri

Dilsel iletiimimiz her zaman bir balama sahiptir. Bu ba

lam, en bata anne ve ocuk arasndaki duyumsal iletiim
dir, bunun yerini daha sonra toplumsal rg alr. Dilsel
geliimle ilgili kuramlarn ou, duyumsal yan hi dikka
te almazlar. Dilin, gereklie ilikin olduundan ve gelii
minin rasyonel srelere bal olduundan yola karlar.
Bylece, Georg Trovv'un "var olmamak" olarak adlandr
d bilin tr devre d kalr. Bu durumda dilin kendisi
nin bir alglama organ olduunu ve bizim iin erkek ide
olojisini temsil ettiini fark edemeyiz.
Carol Gilligan, "Die andere Stimme" (teki Ses, 1988)
adl kitabnda, dilimizin kadna zg kendilik duygusu
nun yaplarna denk decek zellikler tamadna dik
kat ekiyor. Tomatis'in (1987) aratrmalar da, dilsel geli
imimizin ok erken bir dnemde indirgenmi bilincimize
baml hale geldiini ve bunun ne denli zorlu gerekleti
ini gsteriyor.
itme duyumuz hamileliin drdnc aynda gelimi
oluyor. ocuk, hamileliin en ge son ay iinde anne
sinin sesini duymaya balyor (Locke, 1994). DeCasper ve
ekibi (1980), yeni domu bir bebein daha yaamnn ilk
 gn iindeyken sadece annesinin sesini dier insanla-
rnkinden ayrt etmeye baladn ve bununla kalmayp
emzirme srasndaki az hareketleriyle anne sesini geri
dndrmeye altn saptadlar. Eer bir anne ocuu
nun ihtiyalarna karlk veriyorsa, ocuun kendi dnya
syla bir alveri iinde olduunu, bir eyleri harekete ge
irebildiini, ynlendirebildiini, belirleyebildiini ban
dan fark edecektir. ocuun kendiliinin ve dilinin gelii
mi birlikte gerekleir.
Tonlar, ritimler, annesinin duygulanmlar, beklentileri
ve iletiimsel tepkileri kendilii gelimekte olan ocuun
dilsel geliiminin "setting" ini (ortamn) oluturur. Ama
eer evresi, ki bu ilk bata annesidir, ocua yeterince
karlk vermiyorsa ocuun bilinci daralacak ve buna
bal olarak dilsel yetileri de snrlanacaktr. Eer anne in
dirgenmi erkek bilincini stlenmise ve ancak bu dar er
evede davranabiliyorsa bu yaanr. Yeni aratrma sonu
lan da, dilin reniminin ocuun insanlar aras iletiim
deki en erken deneyimlerine dayandn gsteriyor (Saff-
ran, Aslin ve Newport, 1996; Bates ve Elman, 1996).
Bir yetikinin sol beyin yarmkresi hasar grdnde
afazi geirdiini yzyldan uzun bir sredir biliyoruz.
Afazi konuma yetisinin yitimidir, yani afazi geiren bir
yetikin ne szckleri bulabilir ne de telaffuz edebilir. Ye
tikin insann dil merkezi ounlukla beynin sol yarsnda
yerlemitir. Kk ocuklarda ise durum farkldr. Asi
metri ancak yaamn nc ve yedinci yllar arasnda
oluur.
Son on yldr yaplan aratrmalara gre beynin sa ya
rsnn duygusal yaantlarn, sol yarsnn ise mantkl d
nme, devinimlerin hatasz gereklemesi ve dolaysz
duygulanmlarn devre d braklmas alannda ilev gr
d kabul ediliyor. Bu yzden yzmzn, nrolojik
olarak beynin sa yars tarafndan ynlendirilen sol yar
snda daha fazla duygu belirtisi gstermemiz anlalr bir
durumdur (Locke, 1994). Dier eylerin yan sra bu yz
kaslarn da denetleyen sinirler, beynin sa yarsndan be
denin sol yarsna doru, sol yarsndaki sinirler ise bede
nin sa yarsna doru uzanrlar.
Ama eer iki ya ncesi dnemde beynin sa yars ha
sar grrse, bu dilsel kavray zerinde beynin sol yars
nn hasar almasna kyasla daha byk bir etki brakyor.
Yetikinlerdeki zelliklere gre artc bir eliki kyor
ortaya: Bu, beynin her iki yarsnda yava yava gelien
farkllamann daha ok bireyin geliimiyle ilinti tad
ve nceden programlanm, her bireyde ayn gelien bir
organik sre olmad anlamna geliyor olmal. Yani in
dirgeyici erkek bilin, beyinsel etkinliklerin her iki yarya
aktarlmasnda bir etki yapyor olmal.
Burada dorudan bilincimizle ba kuramadmz,
ama dilsel geliim ve dili ekillendiren bilin geliimiyle
senkron oluturan bir ey devreye giriyor olmal. Duygu
lanm dnceden ayrann bandan beri kltrmzde
ki dilsel geliim olduuna inanyorum. Bu sreci ortaya
karmak kolay deilse de, ben denemek istiyorum.
Edward Sapir 1929 ylnda, dilin ilevinin sadece dene
yimleri iletiime dntrmek olmadn, ayn zamanda
da deneyimleri tanmlamak olduunu yazyordu (Hoijer,
1954). Benjamin Lee Whorf (1958), "ilkel" olarak tanmla
nan halklarn dilini inceledi ve dnyay bilimsel olarak ka-
tegorize ediimize zenginlik getirebileceklerini ortaya
kartt. Hopi dili, yani Amerikan Plain Kzlderililerinin di
li zerinde yapt inceleme bu dilin "zaman", "gemi"
ve "gelecek" kavramlarna ilikin szcklere veya gramer
yaplarna -hem de bunlar evrensel veriler olarak kabul
ettiimiz anlamda- sahip olmadn gsterdi. Bu dil buna
ramen gzlemlenebilen btn fenomenleri dikkate al
yordu, ancak bunu pragmatik ve operatif bir yoldan yap
yordu.
"Hopiler, zaman ve devinime ilikin kavramlar opera
tif bir anlamda kullanyorlar, yle ki zaman unsuru mekn
unsurundan ayrlmyor ve bylece gzlemlenen srece
bal kalyor. Bizim nesnelere ilikin kavramlarmz onlar
olaylara ilikin kavramlara dntryorlar." (Hoijer,
1954). Burada, dilin ekillenmesiyle geliim gsteren bir
bilincin rol belirginleiyor. Bizim bir srecin dinamik ya
nm, devinimi "ey"e indirgediimiz dilsel anlamda soyut
dzlem yerine, Hopilerin dili, belli bir olayla iliki iinde
yaanan duygularla balanty ifade ediyor. Hopilerin dili,
her eyi eyletiren bizim dilimizin aksine, onlar duygula
rndan uzaklatrmyor.
Antropolog Dorothy Lee de Pasifik okyanusundaki
Trobriand ada yerlilerine ilikin olarak benzer eyler sy
lyor (1944). Lee, Wintu toplumunda btnln bir du
rum olarak alglanmadm sylyor. "Wintular iin (bir
fenomenin) z veya nitelii, doayla ilikisinin bir ala
metidir; sreklilik tar ve insan etkisinden uzaktr. Buna
karlk, eylerin biimleri iradi bir eylem olarak insan ta
rafndan oturtulmutur. (...) Ksmi olan doada deil, ko
nuann bilincindedir. Bizim iin kategori, oulluk ve ay
rnt karakteri tayan eyler VVintular iin bir ktle, bir ni
telik veya bir zelliktir." Birey, Wintu iin toplumun fark
llk tayan bir blmdr, bizim iinse, toplum, bir fark
llk gstermeden, toplumsal bir btnlk, bir birlik yara
tan ok saydaki tekillerden oluur; her iki tutum da ken
disine ait dilde ifade bulur.
 Dilimizde gerekliin dmdz bir izgide kodlanmas
-eyleri birbirinden ayrr (Lynd, 1958). Ama ayrlm olan
artk gremez oluruz, bu durumda ifade de edemeyiz ve
paralar bir btn halinde tamamlamaya altmzda
sorunlar kar.
Schachtel (1959), ocukluk amnezisi ve bellek zerine
yapt bir incelemede, bunlarn dilimiz zerinde ne ekil
de etki yaptm gsteriyor. lk ocukluk anlan, cinsel is
teklerle ilgili olduundan ve bastrlmas gerektiinden
deil, toplumsallama sreci ocua bu anlar karlayabi
lecek bir dil vermediinden unutuluyor. Dilimizde ilk o
cukluk dnemimizin yaantlarna denk decek szck
ler yok. "ocuun toplumsallamas arttka eskiden ken
disine ak olan o dnemdeki kapsaml yaantlara ulama
imkn azalmaktadr, nk dilsel kategoriler buna uygun
deildir.
Bu durumda ocukluk amnezisi srasnda toplum tara
fndan bastrlan belli srelerin gr amzdan silindii
sonucuna varabiliriz. Ve bunlar varsaylan cinsel atma
lar deil, ok daha temel eylerdir: ndirgenmi bilin, ger
eklii kapsaml olarak alglamamz engeller ve ayn za
manda da, yaantlarmzn yarlmasyla aktarlmay sr
drr.
Getalt ekol psikologlarndan Martin Scheerer (1959)
bunu deneysel olarak ortaya koymutur. ocukluk anlan,
ancak yaanm bedensel alglar canlandrldmda hip
noz yoluyla geri getirilebilmektedir. Albert Einstein (1971)
da ocukluunda yaad dil sorunlanyla ilgili sorulan
bir soru karsnda bu sreci yorumlamtr, ama farkl bir
bak asndan. Konuamad ve bylelikle yetikinler
dnyasyla iletiim kuramad iin kendi ocuksu algla
ylarna bal kalabildiini sylemitir. Dnyay yetikin
lerin dilinin mantndan etkilenmeden kendi gzleriyle
grebilmesi sonucunda grecelik kuramn formle ede
bilmitir.
Colin Wilson'in (1956), toplumd yaayanlar ve sanat
lar zerine yapt bir aratrma, Schachtel ve Einstein'm
tanmladklar durumu dorulamtr. Sanat, kendi em-
pati temelindeki alglayna dayanarak, dierleri tarafn
dan bir kenara itilmi, soyutlamalar nedeniyle bastrlm
yitik yaantlara ve dolaysyla kendisine ulaabiliyor.
Ama sanat ayn zamanda bizim dilimizi de konutuun
dan bizi bir zamanlar bilincimizden kopartm olduklar
mza ulvi bir yoldan geri gtrebiliyor ve bylece kopua
elik etmi olan olumsuz duygulara dokunmakszm bir
btnlk ve doyum duygusu yaratabiliyor. Hamlet'in
"Var olmak ya da olmamak" szcklerinin bizi nasl etki
lediini bir dnmek yeterli.
Genelde bebeklerin szcklerin anlamlarm anlayama
dklarm ve bu nedenle de erken ocukluk dnemindeki
alglaylarn szcklerle ifade edilemediini dnrz.
Ancak Tomatis, dilin daha anne rahmindeyken ekillendi
ini ortaya koydu. Dolto (1988, 1989), Eliacheff (1994) ve
Stork (1994) gibi ocuk terapistleri, ocuklarn doumdan
itibaren yetikinlerin szcklerine tepki verebildikleri ko
nusunda gr birlii iindeler. Elisabeth Bates ve ekibi
(Locke almtlamtr, 1994), bebeklerin sekiz aylkken keli
meleri ve cmleleri anlayabildiklerini ve dilin soyutlama
larna dair kurallar kavradklarn deneylerle ortaya koy
mulardr.
Belirleyici bir dnem olan alg geliimi srasmda beyin,
soyut dnme ve empati temelinde alglama ilevlerinin
dalmna denk decek biimde sa ve sol yarmkrelerde
rgtlenir. Davidson ve Fox (1989), beynin daha yaamn
onuncu ayndayken kederi ve sevinci ayr ayn ileyebilecek
kadar rgtlendiini kantladlar. On aylk bebekler, neeli
veya kederli bir yz ifadesiyle karlatklarnda belirgin bir
biimde farkl sa ve sol beyin tepkileri verdiler. Keder uya
rm srasnda her iki beyin yarmkresinin etkinliklerinde
bir farkllk olmazken, sevin uyarm sol tarafta daha b
yk bir etkinlik yaratyor. Sevin, devinduyumsal olarak
daha fazla kas etkinliiyle ifade ediliyor (glerken kollar se
vin kayna olan nesneye doru yneliyor, nefes al-veri
sklayor) ve bu beynin kaslarn denetiminden sorumlu
olan sol yarsna daha byk bir hareketlenme olarak dn
yor. Buna karlk keder halinde bedensel devinimler azal
yor. nk keder daha ok bir i sre. Bilincimizdeki ya
rlma da bu dnemde balyor; bu, erkek bilincin kendini d
a ynelik beden hareketleriyle (ele geirmek, baskn k
mak) ifade etmesiyle daha da gleniyor.
Ayrca erkek bilincin ac ve kaygy reddetmesiyle ya
rlma biraz daha derinleiyor. Bunun sonucu olarak beyin
sel etkinlikler sol yarmkreye aktarlyor ve alglama ye
timiz de sonradan buradan ynlendiriliyor. Duygu arlk
l alglaylarmz, "kadnca" olarak nitelenip kmsen-
dikleri iin bilindma iteriz. Zamanla empati ve keder gi
bi ie ynelik alglaylarn bizim iin tad deer daha
da azalr. Bunun dnda bir de erkek bilin tarafndan o
cukta korku, dehet, umutsuzluk ve katlanlmaz bir are
sizlik retilirse bu basn altnda alglama yetisi daha da
daralr. Bylece alglaymz giderek daha fazla sol beyin
yarmkresiyle, yani duyumsal olann aktarlmad bir
yerle snrlanr. Geri bir zamanlar kapsayc olan bilinci
miz yine varln srdrr, ama bilindmn "yeral
tn d a . Bir ocua korku ve deheti bastrmas iin ne ka
dar bask uygulanrsa bilin daralmas o kadar fazla, sa
beyin yarmkresinin alglama olanaklarnn bu ocuun
beyninde ald yer ise o kadar az olur.
Bilincin yarlmasndaki derinleme, sadece alglayta
deiimler getirmekle kalmaz -empati temelinde deil, so
yut olarak kavrayabildiimiz eyleri alglarz-, ayn za
manda yapsal deiimleri zamanlayan ilevsel sreleri
de deitirir. Beyin kanamas geiren insanlarn ou, san
ki sol beyinleri, sa beynin algladklarn alglamyormu
gibi grnrler. Nropsikolog Martin Keller (1990), bu du
rumda sa yarmkrenin duygulanmlarnn sol yarmk
renin mantkl, mekanik dnme emasna uymadn
tahmin ediyor. Yani, beyin kanamas geiren insanlar du
yumsal olan sadece indirgenmi bilin erevesinde kav
rayabilirler.
Bu nedenle Keller'in varsaymndan bunun tersi, yani
snrlayc sol yarmkreyle, gelimeye zorlayan sa ya
rmkre arasnda bir elikinin de beyin kanamasna yol
aabilecei karsamas yaplabilir. Beyin kanamas geir
mi hastalarmla yaptm almalarda da (Gruen, 1962;
Ullman ve Gruen, 1961; Ullman, 1960) istatistiksel olarak,
yaama ve dnceye baklar kat olan insanlarn bu tr
beyinsel ilev bozukluklarna daha ak olduklar grl
yor. Bu insanlarn, sa yarmkrenin btnleyici zellii
ne kar direndikleri sylenebilir. Byk bir abayla bastr
dklar ise empati temelinde olandr, yani kadnca olan.
Beyin kanamasnda, burada yerleik olan duyumsal alg
lar ok ac verdii iin beynin sa yarsnn etkilenmesi bu
nedenle alas deildir.
Bir kez daha vurgularsak: Deneysel gzlemler (Hecaen,
1962; Keller, 1995), sa beyin yarmkresinin alglamalar
nn btnsel sreler iinde gerekletiini gsteriyor; ay
rntlar ve tek tek blmler, ancak onlar kapsayan bir ba
lam iinde anlam kazanyor. Buna karlk sol beyin ya
rmkresinin alglamalar tek tek blmlere ynelik: Bu
nedenle de bunlar daha ok ayrc ve kategorize edici an
lamda analitiktir. Burada ayn zamanda toplumsal norm-
landrlm dilsellik yerleiktir.
Yani dil sadece bir iletiim arac deil, ayn zamanda
bir alglama organdr. Dil, alglama sistemi zerinde snr
layc olarak da, gelitirici olarak da ilev grebilir. Julian
Jaynes (1976), beyin yarlmas konusundaki ok zgn kat
ksnda dikkatlerimizi, metaforlarm, iirsel dil kullanmla
rnn bir bilin genilemesine yol aabilecei zerine eki
yor. Buna karlk soyut erkek bilincimizde hkim olan
szckler (rnein ulusal onur, ideolojiye tam ballk) al
glama potansiyelimizi indirgiyor.
George Trow'un Hamlet monolou zmlemesi (bkz.
s 56), bir metaforun -"var olmak" sz- nasl olumsuzla-
yan bir merci haline dnebileceini gsteriyor. "Var ol
mak" sol beyin yarmkresi babnda ok somut bir anlama
sahiptir, yani erkeke onur kodlamasna gre bir var ol
maktr. "Var olmak" bu balamda kahramanlk ve ller
karsnda sorumluluk tamak anlamna gelir; ayn za
manda bir baka insan ldrmeyi de ierir. Erkek bilin,
"var olmak" sznn anlamna -"olm ak" kken olarak
Sanskriteden gelir ve "gelimek" anlamndadr- kendi
adna el koyduunda, "var olmamak" genilemi bilinci
karlayan bir metafora dnr. Bylece air Shakespea-
re, "var olmak" ve "var olmamak" kar karya getirebi
lir ve -sezgisel olarak kavrad- bilin yarlmasn betim
leyebilir. Bylece izleyiciyi snrlanm bilinciyle yzleti-
rebilir ve bir bilin genilemesine ynlendirebilir. Bu, sa
natn bykl iinde mmkndr.
Olaslkla indirgeyici ve indirgenmi bilincin kendini
gstermesi de, bundan alt-yedi bin yl nce Kuzey Afrika,
Asya ve Avrupa'da ileri medeniyetler dediimiz kltrle
rin balangcyla birlikte gerekleti. Bu nedenle, iki bin yl
nce Homeros tarafndan yazlan ve kltrmzn edebi
incisi kabul edilen kahramanlk sylencesi "Ilias"ta (lya-
da) kahramanlarn ne i yaamlarnn ne de ie baklar
nn ele alnm olmas artc deildir. Jaynes, yukarda
deindiimiz aratrmasnda "Ilias" kahramanlarnn bir
i sorumlulukla deil, tanrlara olan itaatleriyle davran
dklarna dikkat ekiyor. Empatiye ilikin olan; ieriye y
nelen her ey, yani beynin sa yarmkresinde ilenen al
glamalar dlanm durumda. "Eylemlerin kkeninde (l-
yada'da) bilinli planlar, nedenler ya da gdler yoktur;
kkende tanrlarn edimleri veya sylemleri vardr. Sava
n sonuna doru Ail, Agamemnon'a, kadnm elinden al
dn hatrlattnda kraln verdii yant udur: 'Bunu ben
istemedim, nedeni Zeus'tur. (...) Ben ne yapabilirdim?
Tanrlar hepimizin zerinde.'"
Bu fikir yrtmeler, gerek anlamda sorumlulukla dav
ranmann ancak -basit bir ifadeyle sylenirse- akl ve duy
gunun birlikte hareketiyle mmkn olduuna iaret edi
yor. Amerika'daki Rockefeller niversitesi'nde nrolog
olan Paul D. MacLean (1967), son otuz yldr beynimizin
eitli blmleri arasndaki ibirliini inceliyor. MacLean,
empati rgsnn ocukluumuz srasnda uyarlmas ge
rektiini, yoksa asla ilemeyeceini vurguluyor. Daha son
ra yaymlanan bir yazsnda (1987), empati temelindeki
hissedilerin kiisel bir kimlik duygusunun nkoulu ol
duunu belirtiyor. Byle bir kimlik elbette sadece sol be
yin yarmkresinin alglay ve tepki olanaklarna daya
nan bir kimlikten temel bir farkllk gsteriyor.
Jaynes de, Martin Nilsson (1964) gibi, manevi alanlarda
alan biliminsanlarmm, "Ilias"tan alntladmz para
y yorumlarken Agamemnon'un tutumunu, "egosuna ya
banclam" olarak tanmladklarn ve "Ilias" kahraman
larnn esasen "egolarnn olmadn", yani kendilerine
zg kimlikleri bulunmadn belirttiklerini iaret ediyor.
Grlen o ki, indirgenmi ve uyumlanm bilincin yer
letii sol beyin yarmkresinin ne kmas kapsaml bir
kimliin oluumunu engelliyor; buna karlk sa beyin
yarmkresinin etkinlikleri bilincimizi gelitirebiliyor ve
oluumu snrlanm kimliimizi tamamlayabiliyor. Bu
nedenle de uygarlmzn balangcndan beri indirgen
mi bir bilincin belirledii kiilerle gelikin bir bilincin be
lirledii, insanln btnselliini yeniden yaratmaya al
an kiiler arasndaki mcadele sryor. Bu asla tam ola
rak snmeyen, durup durup alevlenen, ama her birimiz
daraltc olan bir lde iselletirdiimiz iin; suluyla
zdeleerek iimizdeki kurban ve de kendimizi inkr et
memiz nedeniyle srekli olarak kendimize ihanete zorlan
dmz iin hibir zaman tam baarya ulaamayan bir
mcadele.
Peki, toplumsal balam, her iki beyin yarmkresinin
etkinliklerini ve dolaysyla kendiliimizin geliimini nasl
ynlendiriyor? Toplumsallama srecimiz boyunca bilin
cimize ve bilindmza ne oluyor?
Sol beyin yarmkresinde, toplumumuzda ok deer
verilen o bilgiye dayal yetenekler yerleiyor. Bu ekilde
empatik-devinduyumsal alglama yetilerimizden giderek
daha fazla kopuyoruz; bilincimizden yava yava uzakla
yorlar. Ana grevi, analitik ve dilsel etkinlikleriyle sol
beyin yarmkresi stleniyor ve alglaylarmz "resmi"
-toplumsal- onay bulana uygun olarak filtre ediyor. Yani
btnsel dnce yerine yaltc dncenin hkimiyetine
teslim oluyoruz. nk sa beyin yarmkresi paralarn
anlamm sadece bir balam iinde grr ve iler; sol, yani
baskn olan beyin yarmkresi ise paralar balamdan ko
puk olarak grr. Sol beyin yarmkresindeki soyut d
nceye younlama, yaam balamyla ilikisi olmayan
davran biimlerine gtrr.
Galin ve Omstein (1972), dilsel ve analitik grevleri ye
rine getirmeleri gereken deneklerin sol beyin yarm yuvar
larnda youn bir etkinliin (sol temporal ve parietal lopta
dk voltajl hzl dalgalar) kamtlanabilir olduunu de
neysel olarak ortaya koydular. Deneklerden beklenen n
ceden belli biimleri paralarna ayrp kategorize etmele
riydi; yani btnn paralara ayrlmas sz konusuydu.
Sa beyin yarmkresinin bu sre boyunca etkinlemedii,
bu blgede grlen alfa dalgalarnn hareketsizliinden
saptanabiliyordu. Deneklere bundan sonra, tek tek para
lar btnlkleri iinde dzenlemelerini isteyen, yani b
tnsel ve tamamlayc bir bak gerektiren testler verildi
inde beyindeki youn etkinlik sa yarm yuvara kayd.
Eer bir toplum sol beyin yarmkresinin ilevlerini
dllendiriyor, ama sa yarmkrenin ilevini hor gr
yorsa, o zaman, o toplum bilindm reten bir toplum
dur. Bu Freud'un, bilindnm oluumunda cinselliin
bastrlmasnn belirleyici olduu varsaymyla eliir. Bu,
srecin bir paras olabilir, ama asli deildir. Bilind da
ha ok, insann sa beyin yarmkresinin aktard dene
yimleri, bunlar kendilik deerini drd iin bastrma
syla oluur. Bunlar dllendirilmez, aksine hor grlr
ve cezalandrlr.
Bastrlanlar, temel deneyimlerdir. Yani aresizliiyle
yalnz brakldnda, duygular tannmadnda, "var ol
mad" tehdidini hissettiinde bir ocuun iinde ykse

li-
len dehet ve korkudur. Bunun aksine, eer bir ocua de
neyimlerinde annesi tarafndan elik ediliyorsa ve varl
tannyorsa, o zaman aresizlii bir tehdit unsuru halinde
bymez. Byle bir anne-ocuk ilikisi iindeyse ocuk a
resizliin alabileceini, korkunun sadece sorunun ste
sinden gelmeye yardmc olan bir n aama olduunu
renir. Ama eer yetikin, kendisi de duygudaln bastr
mak zorunda kalm olduu iin ocuunun beklentisini
karlayamyorsa, bastrmaya yol am olan kendi korku
sunu da ocuuna aktarr.
Analitik, soyut ve blmleyici dnceyi, sa beyin ya
rmkresinin empati yetilerinin deersizletirilmesine
bal olarak sol beyin yarmkresinin baskmlamasm ge
tiren deerlendiriimiz, maddesel dncemizi dier kl-
trlerinkilerle karlatrdmzda da kendisini gsteri
yor. Ynelimimiz benmerkezci; sa ve solu kendi konu
mumuza gre belirliyoruz. Avustralya'nn ilk yerlilerin
den olan Guugu-Yimithirr kabilesi de geri bizim Kuzey,
Gney, Dou ve Bat anlaymza denk den eyrek dai
re sistemi iinde yn tayin ediyor, ama bunu tekinin ko
numuna gre yapyor. Bu alglama bilgiye dayal, soyut
srelere deil de, dierinin konumunu duyumsama ve
empati yoluyla belirleyen devinduyumsal srelere daya
nyor (Max-Planck-KG-Spiegel, 1994).
Biz yaltc, tekilletirici dnme biimimizden yola
karak belirleme yapyoruz; tekili her zaman balam iin
de alglayan tamamlayc ve btnsel bir bak asna g
re deil. Bu saptamann btn insanlar ayn biimde kap
samadm ve bazlarnn empatiye ak olduunu Einste
in rneinde gryoruz. Gestalt yntemiyle alan psiko
log Wertheimer (1945), Albert Einstein'n yaratc dn
me biiminin yaltc srelere dayanmadna iaret edi
yor. Genetik yaplarn "srayn" kefetmi olan Nobel
dll Barbara McClintock, kendi dnme biimim bir
"duyumsay" olarak tarif ediyor (Keller, 1983).
Ama varlmzn oluumu ncelikle baarl olma an
layyla belirlendii iin, byk lde sol beyin yarm
kresinin dnme olanaklaryla snrl kalyoruz. Sa be
yin yarmkresinin gelitirici bilinci ounlukla devre d
braklyor. Sol beyin yarmkresinin basknlna baml
durumdayz ve bir eksiklik duygusu yaayp buna kar
ksak bile eylemimizi yneten yine de sol yarmkre olu
yor. ndirgenmi bilincimizin tutsayz, empatik yetenek
lerimize izin vermeyen bir kendilik deeri duygusuna ya
pp kaldmz iin tutsaz. Bakaldr eilimli olanlar
da bu noktada tutsak, yle ki toplumumuz btn bakal
dr ve isyanlara ramen srekliliini koruyor (Leonhard,
1955).
Bu toplumun belirleyici zellii acnn inkr edilmesi,
dolaysyla devre d braklmas. ocukluumuzda ac
nn yaatt korku ve dehet duygular toplumsal sistem
tarafndan cezalandrma ve dllendirme yoluyla bastr
lr. Bunlar sadece bastrlmakla kalmaz, ayn zamanda b
tn hayatmz deitiren ve krelten bir tersine dn
devreye sokarlar: Korku ve dehet yaratanlar idealletiri
lir! Saldrganla bu ekilde zdeleme, btn insan oluu
muzu bozan bir sreci balatr ("Saldrganla zdeleme"
balkl blmde daha ayrntl iele alnmtr). Korku ve
dehet yine varlm srdrr, ancak kkenlerinin bilinci
ne varlmadan. Bu deforme edici gvensizlik, toplumu-
muzda her zaman ortaya kabilen kr iddetin potansiyel
kayna haline gelir.
Bilincimizde sol beyin yarmkresinin baskmlamasy-
la oluan yarlma, gce dayal snrlandrc erkek mitinin
 bir yansmasdr. Pek ok insan bu baskya diren gsterir-
, ken farkl sonular alr. Buna bal olarak da toplumumuz-
da ounlukla "kadn ii" olarak damgalanan empati zel
lii farkl biimlerde aktarlr. Bu balamda erkek ocukla
rn sa ellerinde, parmaklaryla dokunarak deiik biim
leri ayrt etme duygusunun sol ellerine gre daha dk
olmas karakteristiktir. Kz ocuklarda ise bu fark yoktur.
Olanlar, devinduyumsal alglar zerindeki etkilerin de
gsterdii gibi erkek olma basksyla daha erken karla
yorlar. Bu alglar, sol beyin yarmkresinin basknlna
bal olarak geriliyor (VVitelson, 1976).
 Y abanclam Beden

Moshe Feldenkrais (1949), bilincimizin gelikinlikten snr

lla kaym bedenimiz asndan tanmlyor.
Feldenkrais, insann, beden duruu ve hareket edi bi
imi bakmndan bir rnee uyum gsterdiini, ancak bu
nun bedeninin gerek gereksinimlerine uygun olmadn
yazyor. Nikolaas Tinbergen de 1973'te Nobel dl'n
alrken yapt konumada, oturmaya, ayakta durmaya ve
yrmeye dair kat tasavvurlarmz olduunu, bunlara
uymak iin de kaslm boyun kaslar, gergin omuzlar ve
sklm kala kaslaryla dolatmz vurgulamt. Ancak
bunlarn bedenin gereksinimleriyle pek ilikisi yok.
Bu tasavvurlar, iimizden gelimeyen, aksine bize da
rdan dayatlan "olaanln" bir paras. Bize rnekler ve
eitim vastasyla aktarlyorlar, biz bilincine varmyoruz.
Bu sre, bizim iin ok olaanlat iin ne olduunu
fark edemediimiz bir itaatkrlm rn.
Tasarmlar bize sahip olmamz gereken duygular yoluy
la aktarlyor. Bu duygu rollerini stleniyoruz ve bunlar
kendi duygularmz olarak gryoruz. Kendimiz olduu
muzu sanyoruz. Ama aslnda farknda olmasak da sadece
itaatkrz. Boyun edirme basks, ocuun kendi imknla
r dahilinde buna kar direnmesine ramen, daha bebek
likte anne-baba tarafndan destekleniyor (Domes, 1993).
Anne-babasnn ilgisi olmadan hayatta kalamayaca iin,
ocuk sonunda boyun emekten baka are bulamyor.
Terk edilme korkusunun yaratt dehet duygusu, boyun
edirme basks douruyor. Ancak ne boyun emeye, ne de
korku ve dehete aka izin verilemeyecei iin bunlar bi-
lindna atlyorlar. Bylece bilinsiz korku ve bilinsiz
boyun ei kendiliimizin paralar haline geliyor.
Yani bedenimiz bile artk kendimize ait deildir, ama
biz bedenimizin denetimimiz altnda olduunu sanrz.
Onu denetlediimiz dorudur, ama kendi irademizle de
il, yabanc bir iradeye gre.
Bedensel duru ve hareket etme biimine dair kesin ta
sarmlarmz bir kavram, soyut bir dnceyi yanstr,
ama konuma uygun bir eyi deil. Bunlar, gl, hkim
bir erkeklik anlayna uyarlanmtr ve daha ok, bedeni
mizin dinamik zelliine aykr olan statie ve dengeye
yneliktir. Tinbergen, insann uyumlu bir beden duygusu
varsa, oturmakta olsun, ayakta durmakta veya yrmekte
olsun hareketlerinin akc olacan sylyor. Ama hare
ketlerimizi bilinle denetlemeye kalktmz anda bir hare
ketten dierine geebilmek iin nce kendimizi isel olarak
hazrlamamz gerektiini grrz. Harekete devam ede
bilmek iin nce bizden ne beklendiini dnmek zorun
da kalrz. Yani bunu kendimize itiraf etmesek de, bedeni
mizin denetiminde de bamsz deiliz.
Feldenkrais unlar yazyor: "Tam uyum salam bir
insan ancak 'doru' hareket ettiinde doruluk hisseder."
Bu ekilde doru hissetmekle sadece bize dardan veri
len bir bilince uymu oluyoruz. Bylece kaslm boyun
kaslar, gergin omuzlar ve sklm kala kaslaryla dola
rz ve kendimizi iyi hissederiz.
 Bir kez daha vurgularsak: Erkeke davran kodeksine
denk den beden tutumu, denetim, onur ve hkimiyet
ifade eden bir beden tutumudur: Dik duru, gergin omuz
lar: son derece askerce bir duru. Feldenkrais (1978), bu
konuda unlar sylyor: "Eitim anlaymzda sonulara
arlk veriliyor, buna nasl ulatmza deil. Ve bu ta
mamen gereksiz bir g sarfiyat pahasna yaplyor."
Fechner, geen yzylda m, sesin, scakln, acnn,
kokunun ve kas almasnn alglanmasna dair bir yasa
gelitirdi (Boring, 1969). Bu yasaya gre, duyumsanabilir
bir alglama art yaratan en kk uyarm art, balan
g uyarmyla orantldr. Kas duygusu iin bunun anlam
Weber-Fechner yasasna gre udur: nsann elinde tuttu
u arlk ne kadar az olursa, buna katlan veya bundan
eksiltilen para, arlk azalmas veya artmas olarak alg
lanabilmesi iin o kadar az olmaldr. Kas yapmz alt
ran proprioseptif alglama sistemi bu ekilde tarif edilmek
tedir. Bunun anlam, "hassas devinduyuma sahip insanla
rn (...) dk bir kas gerilmesi gsterdikleri ve ancak en
az g sarfiyatm gerektiren hareket biimini bulduklarn
da honut olacaklardr. (...) Daha byk bir g harcand
nda daha ince ve kk farklar alglanamaz ve hareketin
belli bir lnn stnde dzeltilmesi mmkn olmaz,"
(Feldenkrais, 1978). VVeber-Fechner yasasnn ilerlii by
lelikle (rnein gl bir kas gerilimi sz konusu olduun
da) snrl kalyor. Otorite tarafndan tannma, onay ve v
g, kendi alglaylarmzn yerine geiyor. "Alkanla
dayal davran modu, tekrar tekrar olumlu addedildii
iin doru olarak alglanyor," (Feldenkrais, 1978).
Feldenkrais, bedensel tutumumuzun, i alglaylarm
zn ihmalini yansttna iaret ediyor. Geri bu ihmalin
derecesi kiiden kiiye deiiyor, ama kimse durumun bi-
lininde deil. Geerli ve toplum tarafndan onaylanan -s
nrlanm bir duygu dnyasndan kla oluan ve snrl
bir duygu dnyas gerektiren- bir beden tutumuna al
mak bilindmda gelien bir sre. Ve kltrmzn ka
rakteristik bir zellii.
Proprioseptif ve devinduyumsal alglaylarn kltrle
belirlendii bir dizi aratrmayla ortaya kondu. Getalt
yntemini benimseyen Amerikal psikologlar son krk yl
iinde, devinduyumsal alglayn bilincine varlmakszn
indirgenebileceim, hatta tmyle devre d braklabile
ceini ortaya koydular. Bu aratrmalarn amac, sava pi
lotlarnn grsel ve devinduyumsal alglarnn nasl ile
diklerini zmlemekti. Pek ok pilotun yere aklmasnn
nedeni, gsterge irtifa kaybn gsterdii halde ykseldik
lerini dnmeleri olmutu.
1948'de Ash ve Witkin, grsel ve proprioseptif algla
ylarn kar karya getirildii bir dizi deneyin sonular
n akladlar. Grsel olarak alglanan dnya ile, dnyann
beden duygusuyla alglan kar karya getirildi. rne
in, deneklerden, sandalyede otururken ve bulunduklar
mekn saa veya sola eik hale getirilerek gerek dikey
ekseninden saptrlmken, dik pozisyonda ayaa kalkma
lar isteniyordu. Meknla, dikey eksen artk tannmayacak
kadar oynanmt. Baz denekler, grsel olarak hazrlan
m meknla uzlaarak kendilerinden isteneni yerine getir
diler. Ama bu uzlamay yaparken beden duygularn gz
ard etmek zorunda kaldlar. Hatta pek ok denek bulun
duu pozisyonu gerekten dikey alglad.
Deneklerin tepkileri uyarnca sonunda, grsel veya be
den duygular temelinde davranan kiiler arasnda net bir
ayrm yapmak mmkn oldu. VVitkin ve ekibi (1954) bir
aratrmalarnda, alglarn bu kadar aykrlamasnn ne
denlerini bulmak iin deneklerin kiilik yaplarn ve ger
milerini incelediler. Burada alman sonular da akt:
Grsel ynelimli olanlar kendi tepilerini bastran, oun
lukla kendilerini aa gren, edilgen davranan, igr ye
tileri dk, kendi duygu ve gereksinimlerini daha az al
glayan kiilerdi. ou kendisini kabullenmekte glk
ekiyordu. Kiilikler zerine yaplan bu aratrmay geli
tirmi olan Max Hertzman, bu grubu zetle yle tanml
yordu: "Meknla oynanarak yaratlan grsel alann bu ki
ilerin tepkilerini arlkl olarak belirledii sonucuna va
rabiliriz. (...) Kendi ynlendirdikleri bir etkinlik biimine
sahip olmadklarndan grselliin dnda ynelebilecek
leri bir lt yoktu."
Ben bu deneyleri, halen mesleklerini srdrmekte olan
eitimli balet/balerinlerle yaptm (Gruen, 1955). Hepsi
uzun yllara dayanan beden hkimiyetine ve deneyimine
sahip olmalarna karlk, deneyde belirgin farkllklarla
davrandlar. steneni yaparlarken n plana kan, eitimi
ni aldklar bedensel denetim veya deneyimleri deil, bi
linsizce grsel, yani bedenin belirledii alglaylarna
ynlenme tarzlar oldu. zmleyi biimleri, bedensel
becerileri ve yetileriyle deil, kiilik yaplar ve gemileri
ne ilikin bulgularla ilikiliydi. Hepsinde ortak olan be
densel denetim ve deneyimlerin, alglaylarnda etkili
olan isel tutumlaryla ilgisi yoktu.
Grsellie bamllkla, kltrmze zg kiilik geli
imi arasndaki balant, empati yetimizi krelten sreci
anlamada son derece yol gstericidir. Dier insanlarla ili
kilerinde daha bamsz olan kiiler, bedensel alglayla
rnda da daha bilinliydiler. Kendileriyle daha uyum iin
deydiler ve bu nedenle beden duygularna dayanan devin-
duyumsal alglaylar ile grsel alann basks arasnda e
likide kaldlar. Grsellie baml olanlarda bu eliki be
lirgin deildi. Uzlama basksn kabul ettiler. Buradan,
devinduyumun zgn bir kendilik oluumunda byk
nem tad karsamasn yapabiliriz. Eer eksikse veya
zayf kalmsa, uzlamacla kar mcadele gc eksiktir
ve bu durumda i yaam d yaam uruna ihmal edilir ya
da tmyle dlanr.
Hertzman deneylerin sonunda ortaya kan baka bir
tepki biimine daha iaret ediyor. Denekler arasnda bir
nc grup daha vard ve bunlar grsel olan tmyle
yadsyordu. Ar biimde bedenlerine balydlar ve gr
sel alan hi dikkate almyorlard. Hertzman buradan bu
gruptakilerin, kiilik testlerinde de yansyan bir aalk
duygusundan kurtulabilmek iin beden duygularna fazla
sarldklar karsamasn yapyor. Bu insanlar, i ve d
dnyann birbirini tamamlamasna deil de, d dnyann
tmyle dlanmasna dayal bir tr zerklik iinde ya
yorlar, nk d dnya onlarda kendilik deerlerinin d
k olduu duygusunu yaratyor. Kendilerinden beklenen
toplumsal davran kodeksinden uzak durmaya alyor
lar, nk bu, utan duymalarna ve kendilerini deersiz
hissetmelerine yol ayor. Kendi beden duygularna sms
k sarlmalar, bu insanlarda bakalarna kar duygudaa
bir alma izin vermiyor, aksine srekli bir tehlike kayna
olarak grlen d dnyaya kar tamamen kapanmala
rna yol ayor. Belli ki, erken ocukluk dnemlerinde sev
gi dolu bir anne-baba-ocuk ilikisinin deil de, anne-o-
cuk ilikisinden alaltc ve yerici duygular yaratan bir
uzak kaln sonucu oluan bu tr bir zerklik gelitirmi
ler (Gruen, 1993b).
VVitkins'in aratrmalar da uzlamacla, uyuma y
nelmenin toplumsal baskya bir tepki olduunu ortaya ko
yuyor. Grsel alan en byk etkiyi sekiz ile on ya arasn
daki ocuklar zerinde gsteriyor; bu, ocuklarn bedenle
riyle en az ilikili olduklar ya grubu. Ergenliin balama
syla birlikte devinduyum tekrar arlk kazanyor ve bu
durum on yedinci yatan sonra tekrar yava yava dei
meye balyor. Cinsel olgunlamaya elik eden, kiilik ya
pma ve hormonlara ilikin deiimler bedensel uyarm
larn daha gl bir biimde alglanmasn beraberinde ge
tiriyor, yani bedene ilikin olana arlk kazandryor. Bu
dnemin bir zellii de uzlamacla kar bakaldrdr.
Ergenlik dneminin sonuna doru yeniden bir uyum sz
konusu olur ve bundan sonra grsel olan tekrar arlk ka
zanr.
Bu deneylerin bir baka sonucu da, duygularn hazme-
dilmesinde cinsiyetler arasnda bir farklln olduunu
gstermesi. Genel olarak kadnlarn erkeklere kyasla gr
sel alana daha baml olduklar dnlr. Ancak bu
farkllk, isel alglaylarnn temelde yadsnmasna da
yanmaktan ziyade bir gizleme abasnm sonucu gibi gr
nyor. Hertzman, Rorschach testinin sonularn mkem
mel bir ekilde deerlendirdikten sonra, pek ok kadmn
kiilik yaps itibariyle beden duygularyla hareket eden
erkeklere yakn olduklarm ortaya koyuyor. Kadnlar gr
sel olana bamlym gibi grnmelerine ramen kendi
yaamlaryla gayet iyi baa kabilecek drmdalar.
Benim kendi aratrmalarm da (1957) bu sonular
dorulad. Pek ok kadn ilk bakta d etkilere bal dav
ranyor gibi grnse de, yine de kendi isel alglaylarna
gre ynleniyor (kadnlarn yaklak drtte ). Buna
karlk erkekler daha tek tip ve daha "salam" tepki veri
yorlar. Buradan, toplumumuzda kadnlarn, i derinlikle
rinde yaadklar deneyimler toplumun "resmi" d gere
inin kendilerinden talep ettiiyle elitii iin iki ayr
dzlemde yaamak zorunda kaldklar sonucu kyor. Ka
dnlar kendilerine serbest alan yaratabilmek iin gerek
kendiliklerini ulalmayacak bir mesafeye ekmek zorun
da kalyorlar ve ou zaman mantksz, istikrarsz veya is
terik damgas yiyorlar. Ama bu ekilde kendi duygu dn
yalaryla, temelde duygudalklaryla olan ilikilerini ko
ruyorlar ve toplumdan onay grmekle birlikte indirgen
mi bir bilin olan erkek bilince sadece szde katlyorlar.
 Korku ve Kim lik Yitim i

Kendi ruhsal acmzla olan bamz yitirdiimiz iin duy

gudalmz da yitirdik. Acyla artk uyumlu bir iliki
kuramyoruz. Doktor muayenehanelerinde sk sk organik
nedenleri bulunamayan arlardan ikyet edilmesinin ne
deni de bu samrm. Bu ncelikle ocuklarda sk grlyor.
Muhtemelen, ocuun aslnda ruhsal olan acs, bu ekilde
yetikinler tarafndan daha kolay kabul edilebilecei iin
fiziksel acya dnyor. ocuklarnn ruhsal aclar oldu
unu kabul etmek, yetikinler iin ocuklaryla olan iliki
lerini gzden geirmeleri gerektii anlamna geliyor; bu da
kendilik deerlerinin azalmasyla ayn anlam tayor. Ay
rca ocuun acsnn bedene kaydrlmas anne-babaya
ona acma olana da salyor. Bu da, ocuklarnn gerek
ruhsal durumunu anlamadan ona duygudaa davrandk
lar ve ilgi gsterdikleri yanlsamasn yaratyor.
Lyn S. Walker ve ekibi (1993), ocuklar organik nedeni
bulunamadan karn ars eken 236 aileyi kapsayan bir
aratrma yapt. Bu almann nedeni, ABD'de ocuklarn
ve genlerin yzde otuzunun bu tr arlardan ikyeti
olmasyd. Walker arlardan ikyet eden ocuk hastala
rnn, byle ar belirtileri vermeyen ocuklardan daha b
yk duygusal sorunlar yaadklarn gzlemledi. Kyasla
ma grubundaki ocuklarn ve genlerin duyduundan da
ha byk bir korku iindeydiler, ayrca ekingendiler ve
sosyal davranlarnda ar uyumluydular. Aileleri arla
rndan dolay bu ocuklara acmayla yaklayordu. Fakat
bu acma, Osborne'un (1989) bir baka aratrmada ortaya
koyduu gibi, ocuklarn giderek kendileri iin bir eyler
yapmay unutmalarna yol ayordu.
Buradaki sre geri rtk bir ekilde geliiyor, ama
tam da toplumun hedefi dorultusunda: ocuun ruhsal
acsn ifade etmesine izin verilmemesi, ancak bedensel
acnn kabul grmesi ocuklarn bamszlklarn kstl
yor. Anne-babann, ocuklarnn sal iin en iyiyi yap
tklarna inansalar da, acma gstermeleri ocukta bir ba
mllk yaratyor. Ancak, "sahte" acmayla (burada ac
mann kendisi deil nesnesi sahte), gerek duygusal sre
lerin alglanmas engelleniyor ve bilindna itiliyorlar,
ama bu arada anne-babann bilgiye dayal aklamalar ye
rine oturuyor. ndirgenmi bilincin bir zaferi daha.
Bylesi bir acma klk deitirmi kibirden baka bir
ey deildir: Acnan kii kltlr, zayf konuma getirilir
ki acyan kendisini bir o kadar gl, yce gnll ve s
tn hissedebilsin. Bu acma bize, kendimizi sevebilecek ka
dar doru davrandmz duygusunu verir. Bunun dier
kiinin alaltlmas pahasna gerekletiini her iki taraf da
reddeder.
Lludvvig Greve, "Wo gehre ich hin" (Ben Nereye Ai-
tim, 1994) balkl otobiyografisinde, bu sreci ok iyi ta
nmlayan bir ocukluk ansn anlatyor. Sz konusu olan
acma ifade etmek iin "zavall" kavramnn kullanl.
"N., annem ve teyzemin, kendisi de zavalllna boyun
einceye kadar acma gsterdikleri biare bir adamd. N.
talepkr davranmaya balar balamaz, ki ok kk eyler
di bunlar, hemen bu acmann gerek yz, yani aslnda
aalama olduu ortaya kt. Normal szcklerle karla
namayacak kadar karmak bir durum olduu belliydi."
Acma, z olan aalamay maskeleyen bir iktidar
oyunudur. Walker ve Osbom'un aratrmalarnn da gs
terdii gibi ocuklar ok erken yalarda uyum gstermeyi
reniyorlar. Baka seenekleri yok. Gen bir kadn hasta
mn yaamndaki u olay bunun ne kadar abuk psikoso-
matik bir rahatszla dnebileceine bir rnek: Hastam
drt yandayken anne-babasyla birlikte bir restorana git
mi. Daha o zamandan duygu dnyasnn anne-babas ta
rafndan reddediliini ve kederini ya da krgnln belirt
tiinde cezalandrlmay yaam. Babas restoranda kar
latklar tandklarla bir sre sohbet etmi. "Ben de yanla
rna gittim, ama babam beni ok sert ekilde tersledi. Bu
ok canm yakt. Annemin yanma kotum, ama yreimi
ona da aamayacam iin kendimi onun yannda da are
siz hissettim ve o an yaral bir hayvan gibi brdm. K
sa bir sre sonra da ok arl bir ortakulak iltihab geir
dim. Babam beni o kadar acmaszca terslemiti ki, arada
ki balanty imdi grnce korkuyorum."
nsanlarn duygudaa davranamamasnn nedeni ne?
Doduumuz andan, belki daha da ncesinden itibaren
sevinci ve acy devinduyumsal kas sinir yollaryla anne
mizle paylayoruz. Onun kucamdayken bu duygular
dolayszca alglyoruz. Bu alglaylar annemizin yz hat
larndan ve gzlerinden aldmz grsel idrakle gleni
yor. Ama ksa bir sre sonra bu dolaysz alglaymz de
itirmek zorunda kalyoruz, sonra annemizi ve babamz
onlarn alglanmak istedikleri gibi alglamaya balyoruz.
Duyumsama yetimize kar direnmeyi reniyoruz.
Psikolog Pennebaker, "New York Times" taki bir yazsnda
(1993) duygudaln karsna kartlan u "suskunluk
komplosu"nu anlatyor: Ekim 1993'teki San Francisco dep
reminden sonra kentin banliylerinden birinin sakinleri
nin giydikleri tirtlerde unlar yazlyd: "Depremde ya
adklarn kendine sakladn iin teekkrler!"
ocuk olarak, baml konumumuzun aresizlii iinde
yetikinlerin beklentilerine karlk vermeye alrz. Bu
bizi onlara baml klar, onlara tabiyizdir; sonra da s-
zmona dostu dmandan ayrt edebilmek iin gelenekle
re, kurallara ve talimatlara tabi oluruz. yiyle kty ayr
makta zorlanrz, drst insanlarn drst olmadn sa
nrz, ykc insanlarn barl olduunu dnrz. Dier
insanlar alglaymz nceden programlanm bir izgi
zerinde gerekleir, ak deilizdir, bu nedenle de insan
lar olduklar gibi gremeyiz.
Bir rnek: 27 Nisan 1993'te Londra'da bir ton arln
da patlayc infilak etti ve zellikle borsanm ve finans dn
yasnn yerleik olduu "City" mahallesinde hayat tama
men durdu. Bir nceki gn tm lkede gvenlik kuvvetle
rine, IRA'nm bir terr eyleminde bulunacann aklan
m olmasna ramen, video denetim ekranlarn gzle
mekte olan grevliler drtl farlarn yakm bir nakliye
aracnn yasak biimde park alannda durduunu ve mas
keli iki kiinin aratan indiini grdkleri halde -video fil
minde grlyor- kukulanmyorlar. Bu hezimet resmi
aklamada bir aksama olarak nitelendirildi ve gelecekte
yol geilerinde silahl korumann artrlmas nerildi.
Ama gvenlik grevlilerinin olan biteni alglayamaylar,
algladmz ey karsndaki tutumumuzla ilgilidir. Eer
nceden program yaplm rneklere uymuyorlarsa, ne
suluyu ne de kurbam ayrt edebiliyoruz. Ak drtl far
lar, tarifi yaplm bir sulu grntsne uymuyor. Peki,
bizim bunu anlayabilmemiz iin niin nceden tanmlan
m olmas gerekiyor? Aktarlan olay, alglay kendiliin-
denliimizle ilikimizin kesildiini, alglaymzn otori
telerin bize ynelttii beklentilere uygun olarak filtre edil
mi olduunu gsteriyor.
Bu rnek varoluumuzdaki temel zgrlkszl or
taya seriyor. Hepimiz ayn lde zgrlk yoksunu dei
liz elbette. Bir zamanlar anne-babalarmzn irade ve istek
lerine uymak zorunda kaldmz lde kendi gzleri
mizle grme olanamz yitiriyoruz. Bu nedenle ou za
man sahte dostluklar da fark edemiyoruz. Yine ayn sk
lkla bize kar gerekten dosta davranan insanlarn ku
yumuzu kazdklarn sanyoruz. Eer gerek bir glmse
meyi sahtesinden ayrt edebilsek, sahtesi bamza bela ol
mazd.
1862'de Fransz nroanatomist Duchenne de Bologne
(1990), gerekten sevin hissedildiinde merkez gz kas
mzn -orbicularis oculi lateralis- ekildiini saptad. Buna
karlk, sevin sahte veya taklitse bu kasta bir kprt ol
muyor. Sahte glmsemeyi gereinden ayrt etmekteki
yetersizliimiz, bu kas tepkisini alglamadaki yetersizlii
mizle ilikili olmal.
Bu srete olanlar doru deerlendirebilmek iin anne
ve ocuk arasndaki gz temasnn doumdan itibaren gi
derek nasl gelitiini daha yakndan incelemeliyiz. Klaus
ve Kennell (1970), doumun hemen ardndan anneyle o
cuk arasnda, kendi tanmlaryla "baklarn dans" dedik
leri alverii her ikisini de etkin klan bir sre olarak gz
lemlemiler. ocuklar kendilerini bandan itibaren anne
lerinin gznden grr ve yaarlar; annenin gzleri, yolu
almaya balayan anne-ocuk ilikisi ve ocuun kendisi
ni gr iin tayc sath gibidir. Annenin tepkileri, r
nein sevinci, yeni doan bebein yaant btnselliinin
paralardr. Aronson ve Rosenbloom (1971), Cramer
(1989), Domes (1993), Gruen (1986,1993), Schneirla (1959)
ve Stem (1992) yaptklar almalarda bu konuya ayrntl
biimde deinmilerdir. Aronson ve Rosenbloom'un ince
lemeleri, otuz gnlk bebeklerin annelerine ilikin btn
sel alglar zedelendiinde nasl ac ve kaygyla tepki ver
diklerini ok etkileyici bir biimde gsteriyor. On iki gn
lk bebekler de yetikinlerin yzlerindeki duygu ifadeleri
karsnda farkl tepkiler verebiliyorlar (Meltzoff, 1977).
Hatta Field, Woodson, Greenberg ve Cohen (1982), sevin,
keder ve aknlk arasndaki fark ayrt etme yetisinin do
umdan sonraki ilk otuz alt saat iinde olutuunu sapta
dlar. Bunun proprioseptif-devinduyumsal alglama siste
mi zerinden nasl gerekletiini de akladlar.
Eer sahte glmsemeyi niin gereinden ayrt ede
mediimizi anlamak istiyorsak, bir bebein anne ve baba
sna ynelttii beklentileri gzlemlemeliyiz. Bebek varl
n koruyabilmek iin gereksindii uyarm ve tepkileri an
ne ve babasndan almak zorundadr. Eer anne-babasn
dan tepki alma ihtiyac ve beklentisi karlanmazsa umut
suzlukla tepki verir, hatta apati yaayabilir. (Ribble, daha
1943'te efkat ve scaklk gremeyen ocuklarn apati yaa
dn anlatmt). Beklentiler, duygusal yaammz asn
dan byk nem tar. Eer anne ile baba ocuun beklen
tileri karsnda sadece sahte duygularla tepki verirlerse,
eer ocuklarna gsterdikleri ve verdikleri sadece anne-
baba olarak kendilik deerlerini ykseltici rol anlayna
uygunsa, o zaman ocuk kendisi iin hayati nem tayan
anne-baba temasn koruyabilmek iin sahte duygular kar
snda sanki gerekmiler gibi tepki verir.
Eer annesi bebee sadece sahte duygularla yaklayor
sa bebein geirdii geliim nasl olur? Annesinin sahte
duygularm alglamak zorunda kalmak onu ok derin bir
acya ve katlanlmaz bir umutsuzlua srkleyecektir. An
ne-babasnn uygun olmayan tepkilerinin yaratt kor
kuyla nasl baa kacaktr? ocuk, hayatta kalabilmek iin
orbicularis oculi lateralis'in tepkisiz kalm atlatacak bir al
g bulmaldr. Bu, ikencecisini "idealletirmek"ten (Pro-
ust veya Ferenczi'ye gre), uyarmn eksik olduunu red
detmekten veya Silverberg'in (1947) formle ettii gibi,
yaanann tersine evrilmesinden baka hangi yolla olabi
lir? oumuzun bakalarmn yz ifadesindeki gerei ni
in gremediim ancak byle anlayabiliriz. Hayatta kalabil
mek iin sahtekrlkla yaamay ok erken reniyoruz. Ta
rif edilmez bir acya katlanabilmek iin grmemeyi reni
yoruz.
Ancak byle iz brakc deneyimlerin sonucunda gerek
duygulan ayrt edemez hale gelmisek, ayn ekilde ger
ek niyetini dosta bir glmsemenin arkasna saklayan
bir suluyu da fark edemeyiz. Zamanla gerek bizde kor
ku yaratmaya balar. nk baka insanlarn gereini
grmek, ocukken yaadmz umutsuzluk ve sululuk
bilincine dair duygular tekrar uyandrr. Sululuk bilinci
nin nedeni, anne-babamzn sevgisizliine bir aklama
bulabilmek iin onlarn yetersiz sevgisinin suunu stlen-
memizdir.
Eer ocuklarn sululuk duygularm itiraf etmeleri ve
bu duygulanyla yzlemelerine izin verilmezse kaytszla-
rlar. Bylece kurban konumunda olduklarn ve dolay
syla gemilerini inkr etmeye balarlar. Ayn ekilde,
dnyay -grnrde- iler halde tutmak iin, bize uygula
nan iddeti de inkr ederiz. Bylece Jakob VVassermann'n,
"Kaspar Hauser" adl romannda ie ileyen biimde be
timledii gibi yrek tembellii oluur. Kurban karsnda
acma duymak yerine kendimizi onun tarafndan kandrl
m hissederiz. Ancak bu duygu tuhaf bir biimde doru
dur da, nk kurban engelsiz bir ekilde alglamak, ha
yal rn gvenliimizi elimizden alr.
Ama suluya hayranlk duyarz, onun szmona ac
sndan etkileniriz. Bylece Himmler de, Alman halkndan
Yahudi kadn ve ocuklar katleden adamlar ve kendisi
iin merhamet dilediinde yrekleri kprdatabilmiti
(Gruen, 1989). Sonra da ne utan ne de sululuk duyarz.
Peki ya sulular ne hisseder? Bir dazlak u itirafta bulu
nuyor: "Dvemezsem geberirim," (Tophinke, 1989). "Bir
can aldm, nk bir cana ihtiyacm vard," diyor bir katil
(Cox, 1989). Bu adam kendi acsn alglayamad iin ya
am boyunca can sknts, boluk, llk hissetmi. Baka
bir katil iin de benzer eyler sz konusu (Cox ve Gruen,
1989): Annesinin lmcl niyetlerini bilincine karmasna
izin verilmedii iin, kendi acsn kendisinden tamamen
uzaklatrm. Bu adam, daha yandayken annesinin
bandan aaya kaynar su dktn hatrlyor. Ancak
bunun kendisine verdii acy artk hissedemiyor. Bakala
rn duygusuzca katlederek acy geri getirebiliyor ve her
seferinde yeniden inkr ediyor.
nsan kendi acsn, baa kmas olanaksz olduu iin
yaamndan tamamen kartrsa, o zaman bakalarnn ya
amn elinde tutma duygusu, bu i boluu dolduracak
bir ikame olur. Bylece iddet yaamn amac haline gelir,
canllk duygusu yaratan bir ey haline gelir. lerindeki
her trl duyguyu yitirmi olan insanlar, ancak canl bir
eyi ele geirip paraladklarnda kendilerini duyumsaya
bilirler. Bir baka yaam dize getirip sndrdklerinde
yaama hkim olduklarna inanrlar.
 Hitler'in konumalarna bu adan bakacak olursak
gaddarca eylemlerinin ardndaki itici kuvvetleri grebili
riz. Onca insann niin Hitler'e hayranlk duyduunu da
anlayabiliriz: nk iddet yoluyla kendilerini canl his
setmelerini meru klyordu. Hitler veya benzerleri tara
fndan kkrtlarak baka insanlara ikence eden veya kat
liam yapan insanlarn dehet verici oklukta olmas, uy
garlmzda ocuklarn anne-babalaryla yaadklar en
erken ilikilerde aldklar duygu tahribatnn lsn
yanstyor. Ayn zamanda rktc lde yksek olan
kimlik yitimine de ayna tutuyor.
Bu kimlik yitimi, bir yanda kurbanla suluyu kartr
mamzla, dier yanda cezalandrmada srar etmemizle kol
kola yryor. Eer kimliimizi gelitirmede olanaklarmz
kstlanrsa, kendimize ynelttiimiz nefret de byk olu
yor ve bu kendisini, bakalarn bizim de cezalandrld
mza inandrma eiliminde gsteriyor. Bylece iddeti
azaltmak iin uygun bir lde kar iddet kullanma ei
limi ortaya kyor. iddet hibir zaman ceza ve kar id
detle engellenememi olmasna ramen bu gr her yer
de destekleniyor. nsan olmaya dair soruyu, ancak iddeti
hakl kartma anlamnda yantlanabilecek ekilde sorarak
iddete iddetle karlk verme eilimimizi akla uygun ha
le getiriyoruz. ABD'de bu nedenle su olaylarndan kay
naklanan yllk gider -nlem ve cezalandrma giderleri de
dahil olmak zere-, drt yz milyar dolarn zerindedir.
Bu miktar, ABD'nin savunma btesinin toplamndan da
ha fazladr (T. A., 3 Ocak 1994).
Otantik bir kimlik duygusuna sahip olmadan, insan
olua dair sorguyu da doru yapmamza olanak yoktur.
Bu soruya verdiimiz yantn douraca sonular iz bra
kcdr. Bilincimizin, soyut, analitik ve yaltc dnce tar-
 zm barndran baskn bir sol beyin yarmkresi ve ihmal
.edilmi bir sa beyin yarmkresi arasnda blnmesi, in
san oluumuza dair sorunun yantn zaten nceden belir
liyor. Dost ile dman, kurban ile sulu arasnda ayrm ya
pabilme olanamz ok snrl. Ama insan oluumuzun
tam bir tanmn yapmadka iddet ve sua gerek anlam
da kar kamayz. Kendimizi uygar olarak grmekte s
rar ettiimiz srece bak amz da, deerlendirme yeti
miz de son derece kstl kalacak.
 K aytszlk Fenomeni

Kurban ve suluyu ayrt etmekte hepimiz zorluk ekme

yiz. Ama hepimiz grmemize izin verilmeyen acmaszlk
lar yaadk. Kurbanl tatmak hepimizin ortak yan, ama
bu bulunmamamz gereken bir konum. "Uygar" kltrle
rimizin ortak yan bu temel inkr. nsan oluumuza yaban
clamamz mmkn klan da zaten bu inkr.
1994'te Ruanda'da yaplan kitle kymn ka kii hatrl
yor? Ka kii buna kar tavr ald, bir eyler yapt? Sava
bittikten sonra Almanlara Auschwitz sorulduunda haber
leri olmadn bu yzden de bir ey yapmadklarn syle
diler. Peki Ruanda'dan haberdar olan, haberlerini her gn
televizyonda izleyen bizler gndemimize neyi aldk ve ne
yaptk? "Snr Tanmayan Doktorlar" grubunun eski baka
n Rony Baumann, 27. 01. 1995 tarihli "Woche"de unlar
yazyordu: "kinci Dnya Sava'mn sonunda toplama
kamplar ortaya ktndan beri Bat dnyasnda, imdiye
kadar baka kurgulanan hibir gereklie yerini kaptrma
yan bir inan yerleti. nan yle: Kesin zm iin rgt
lenme ve uygulama sadece gizlilik ve suskunluk sayesinde
mmkn olabildi. (...) Harekete geilmemesinin nedeni ka
ytszlk deil, durumdan haberdar olunmamasyd. (...)
Ruanda'daki trajedi, sava sonras dnemin son illzyonla
rm da nihayet ortadan kaldrd: Aslnda Auschwitz de
televizyondan canl yaynlanm olabilirmi."
Bugn Batl politikaclarn da Hitler'in kesin z
mnden haberdar olduklarn (Wyman, 1986), ama hibir
ey yapmadklarn biliyoruz. Bugn de hibir ey yapm
yorlar. Biz de yle. Eer Ruanda'da, Yugoslavya'da, Rus
ya'da olanlar, Gney Amerika'daki lm tugaylar ve
in'deki rejim karsnda tepkisiz kalyorsak, biz nasl in
sanlarz, iimizden ne geiyor? oumuz byle bir deer
lendirmeye kar kacak elbette. imizde sululuk duy
gular uyandryor ve utan duymamza yol ayor nk.
Kendimizi kurbanlarn yannda hissettiimizi, onlarn ac
laryla zdeletiimizi, Ruanda'daki kolera salgm kur
banlarnn yannda olduumuzu syleriz. Dnya Gven
lik Konseyi bir "insani kriz"den sz etti, ama toplu katliam
adyla anlmad. Duygusall duygudalkla kartryo
ruz. Rony Baumann hakl: Zaten kaytsz olan insanlar ci
nayetleri bilseler bile etkilenmiyorlar.
Almanlarn Birinci Dnya Sava'ndaki szmona zu
lmlerine dair yalanlara inanldna, ama Auschwitz'de-
ki ceset fabrikasna kimsenin inanmak istemediine "Der
Wahsinn der Normalitt"te (Normalliin Delilii, 1989)
deinmitim. Aslnda iddetten etkileniyoruz, ama bizde
yaratt duygu kendimizden nefret oluyor ve bu da ken
di iimizdeki iddet eilimini hakkaniyet maskesi ardnda
serbest brakmamza yol ayor. Oysa kurbanlar karsn
da duygudalk gstermiyoruz. Aksine kurbanlar bizde
tedirginlik yaratyor, hatta kendi iimizdeki kurbandan
nefret etmeye zorlandmz iin kurbanlardan nefret edi
yoruz. Yazar ve Bavyeral monarist Fritz von Reck-
Malleczewen, 1 Haziran 1942'de tuttuu sarsc gnle
unlar yazyordu (1971): "Bugn H. ile insann vaheti
zerine konutuk. H. Dou Cephesi'nden yeni dnd ve
K/da otuz bin Yahudi'nin ldrld kym yaad. Tek
bir gnn ve yaklak bir saatin iinde her ey olup bitmi,
makineli tfek mermileri yetmedii iin alev makineleri
kullanlm. Bu olay seyretmek iin tm kasabadan ii g
c olmayanlar toplanm; on dokuz-yirmi yalarndaki b
y yeni terlemi delikanllar. Ne alaklk, ne onursuz bir
yaam."
Robert Neumann, "Ausflchte unseres Gewissens" (Bi
lincimizin Kaamaklar, 1960) adl kitabnda, statistik ve
Demoskopi Enstits'nn Adenauer dneminde yapt
bir kamuoyu aratrmasndan sz ediyor. Sorulan soru u:
Yeni bir nasyonalist partinin iktidara gelmeye altn
varsayalm, nasl davranrdnz? Sonu: Soruyu yantla
yanlarn drtte biri, byle bir eyin gereklememesi iin
elinden geleni yapacan sylyor, yzde yirmi alts bu
na kar olduunu ama bir ey yapmayacam belirtiyor;
yzde yirmisi kaytsz kalyor; yzde bei bunu honut
lukla karlayacan, ama destek vermeyeceini sylyor;
yzde yeni bir Nazi partisini aktif olarak destekleye
ceini belirtiyor, yzde on dokuzluk bir kesim ise kararsz.
"Yreimize ne oldu?" diye soruyor Neumann. Bu soru
turmaya gre halkn drtte birini, vicdan tembellii, bil
mek istememe ve "Durum o kadar da kt deil" anlay
yla kendini gsteren dleklik belirliyor! Ve bu, Nazi ikti
dar dehetinin zerinden henz on be yl gemiken olu
yor. Belli ki gemiimizden renme kapasitemiz yok. Bas
trlm kurban durumunda oluumuz dncemizi ve ey
lemimizi fazlasyla belirliyor. Bylece kendi kendimizi
kandrmaya devam ediyoruz; duygusall mazeret gste
riyoruz ve Amerikan siyaset bilimci Goldhagen'in ksa s
re nce "Hitlers willige Vollstrecker" (Hitler'in Gnll
nfazclar, 1996) balkl kitabnda yapt gibi birisi mas
kemizi drrse, fkeleniyoruz.
Ancak kaytszlk sadece Nazi dnemiyle snrl kalan
bir fenomen deil. New York'un Queens mahallesinde
1964 ylnn bir mart gecesinde bir kadnn ldrlne
en az otuz sekiz kii seyirci kald. Katilin cinayeti gerek
letirmesi yarm saat srmesine ramen ne bir kii mda
hale etti ne de polis arld. Bu olay, Latane ve Darley'in
(1964) gerekletirdikleri ve sosyal psikoloji alannda
nemli bir dl olan Amerikan Bilimsel lerleme Cemiyeti
dln alan "seyretme apatisi" konulu aratrma projesi
ne alt yap oluturdu. ("Der Verrat am Selbst" (Kendine
hanet) adl kitabmda bundan ayrntl olarak sz ettim:
Gruen, 1986, s. 54)
Aratrma ekibi bu dehet verici olay inkr ederek za
rarsz gstermeye alt. Bu olayn ardnda apatinin, kayt
szln, duygusuzluun, insanln kaybetmi olmann
veya baka insanlarn halinden anlamamann yattn ka
bul etmedi. Yardm etmekten kanmak ahlaki bakmdan
olaan olarak deerlendirildi: "(...) evredeki insanlar iin
avantaj getirmeyecek bir davran olmas asndan birisi
nin mdahale etmesi artc olurdu. (...) Zor durumlara
mdahale edenler pek olumlu tepkiyle karlanmazlar." n
san oluumuzun temel bir zellii olarak kurbanla duygu
dalk kurma ise burada hi dikkate alnmyor, aksine insa
nn kendisine ve toplulua yabanclamas bilimsel onay
buluyor. Byle bir tavr, kesin zm hakknda konuma
yaparken en azndan vicdani rahatszlk belirten Himm-
ler'in tavrndan daha acmasz ve daha lmcl, nk k
tl hakl kartyor, bilin yarlmamz, yabanclama
mz ve insaniyetsizlememizi daha da krklyor.
Kaytszlk ve insaniyetsizlik dnyann her yerinde h
kim, her yerde de hakl kartlyor. 9 Aralk 1981'de El Sal
vador'da bir antigerilla kampanyas srasnda El Mozote
ky, ordunun yarbay Domingo Monterosso komutasn
daki Atlaca taburu tarafndan halkyla birlikte yerle bir
edildi. 131'i on iki yan altndaki ocuklar olmak zere
794 insan tecavze urad, snglendi, paraland, vurul
du. Btn bunlarn hepsi antikomnizm ideolojik maskesi
ardnda yapld. Sa kurtulanlardan biri sonradan unlar
anlatyor: "Olay srasnda yedi yandaydm ve bir askerin
tad yalarndaki bir ocuu havaya frlatarak sn
gsyle ilediini grene kadar olan biteni anlayama
dm," (Danner, 1993).
Tabur komutan Salaazar'a unlar sylyordu: "imdi
onlar ldrmezsek byyp gerilla olacaklar. lerini
imdiden bitirmeliyiz." El Salvador'da yerli Kzlderilile
rin kk kaznrken ABD, hkmete milyonlarca dolarlk
destek verdi. O dnemin bakan Ronald Reagan bunu, bir
dost lkeye komnizmle mcadelesinde destek vermek
olarak gryordu. Kongreyi, para desteini onaylamaya
ikna etmek iin Reagan hkmetinin El Salvador'un
"uluslararas kabul gren insan haklarna uygun davran
mak iin esasl bir aba gsterdiini" dorulamas gerekti.
El Mozote hakknda yaplan rportajlar yalan olarak dam
galand ve ellerini bizzat kana bulamamakla birlikte kanl
eylemlerin gereklemesini salayan hkmet yeleri ak
land. nsan haklaryla ilgili devlet bakanl sekreteri ve
insani sorunlarda yetkili Eliot Abrahams da bu giriime
dorudan katkda bulunanlardan biriydi.
Kendisiyle yaplan syleilerden birinde unlar syl
yordu: "Politik veya ekonomik nedenlerle FMLN'nin (El
Salvador'daki gerilla hareketi) zaferinin desteklenebilece
im daha nce de syledim, ama insan haklarna dayana
rak byle bir ey yapmak? Delilik!" Peki, ne kendileri ge
rillalarn arasnda olan, ne gerillalar destekleyen, ne de re
jim kart olan El Mozote sakinlerinin insani haklan ne
durumdayd? Reagan ynetim kadrosunun insani sorun
larda yetkili "reel politikaclar" iin El Mozote'deki insan
lara olanlar gerek bir nem tamyordu. Belirleyici olan
daha ok, El Salvador hkmetinin, uluslararas kabul
grm insan haklanna uymak iin "aba" gsterip gs
termemesi sorusuydu. Bylece kongrede de tartma El
Salvador ordusunun anlamsz katliamlar zerinde deil,
hkmetin gsterdii "aba" zerinde geliti. Sorun, insa
na verilen acnn gerekliinden kopartlarak soyut bir
dzleme ekildi ve cinayetler devam etti.
nsana ac ektirildii gereinin karsna kmak yeri
ne imaj cilas atld, da kar gerek duygular bastran
gstermelik duygular sergilendi. Gstermelik duygular bir
imajn korunmasna ynelikti. Ancak ne olaya katlanlar, ne
de izleyiciler gerek duygular alglamadlar. Duygularn
taklit edilmesi kanklk yaratyor: Gerek olmayan duygu
lar bize duyguymu gibi sunulduunda bunlar daha nce
gelien soyut dnce srelerinin bir ifadesi olarak tan
makta zorlanyoruz. Ama dnceyi duygu olarak yorum
layp tersine evirenler, gerekten hissettiklerine kendileri
inandklar iin biz de, her ne kadar kukularmz ve ekin
celerimiz olsa da, onlara inanma eilimi gsteriyoruz.
Burada bir baka rnek de Almanlarn Polonya'y igal
ettikleri dnemde yazlm mektuplar. Bu mektuplar, kre-
matoryumlan doldurmakla grevli ordu brokratlarndan
biri yazm (Goettle, 1992). Bir gettonun boaltlmas sra
snda "malzeme tespiti ve kayt tutma" ile grevli bir r
gtn yesiymi. Kansma gnderdii mektuplardan bi
rinde unlar yazyor:
 "29. 11. 1942. Sevgili annecik! Dorle'm bana yine kek
gndermi. (...) Tad memleketim gibi geldi. Yaknda yine
byk bir eylem var (getto boaltm), ondan sonra sana
sz verdiim gibi tuzlu sardalye, tereya, ikolata ve olur
sa yn gndereceim. Bunlar olmazsa sana (Yahudilerden
msadere edilen) iyi durumdaki eyalardan yollarm. (...)
'Seilmi halk' burada ne hazineler biriktirmi. (...) O ka
dar kilo aldm ki, otururken kemerimi gevetmek zorunda
kalyorum. Yani sevgili annecik, gryorsun salm ve
keyfim yerinde. ki km benim iin p, bykanne-
cie selam, syle, senin iin de uzun bir pck var. Seni
seven baback."
"Noel akam, 1942. ten sevdiim annecik! Canm
Dorle, byk bir sevgiyle hazrlayp bana gnderdiin ha
rikulade hediyemi (...) aldm. Paketi ap da her bir hedi
yenin ne kadar zen ve sevgiyle sarldn grnce yre
im szlad."
Drt gn sonra yazlan bir mektup: "Buradaki ocukla
rn Alman ocuklaryla hi ilgisi yok. Pisler, arszca dileni
yorlar ve bunu acma uyandrmasn bekledikleri bir yz
ifadesiyle yapyorlar. 'Ekmek verir misiniz?' diye soruyor
lar. (...) Ayakkablar ocuklara biraz byk gelecek san
rm. Ama naslsa ayaklar byyecek. Hans'mkiler yepye
ni, Gerlinde'ninkiler de neredeyse hi giyilmemi gibi. (...)
ki yumurcam da p benim iin."
19. 01. 1943 tarihli bir mektuptan: "Yahudiler llerini
gmmyor, ylece sokan ortasna atyorlar. Tifo ve di
zanteri yaylrsa amamak lazm! Bu Almanlara kar son
derece sinsi bir saldr sanrm, nk az ok medenilemi
her halk llerine zen gsterir. Bu aa insanlarn btn
gelenekleri sadece yabanc deil, ayn zamanda tiksin ve
itici. Buradaki pozisyonum dzelir dzelmez meseleyi b
yk bir sertlikle ele alacam. Hogrl davranmann
hibir anlam yok. (...) Eer Alman halknn refah, ocuk
larmzn ve torunlarmzn gelecei iin deilse btn
bunlar niin yapyoruz ki? Gnn birinde Hans ve Gerlin-
de de bugn babalarnn yapt gibi dnyay tanmal. El
bette o zaman her yerde dzen ve temizlik hkim olacak.
Bu yzden canmdan ok sevdiim annecik, i rahatlyla
biraz sert davranabilirsin, ki ileride titiz ve yararl insanlar
haline gelsinler. (...) Baback hepinizi kucaklayp per."
Bu adamn ifade ettii duygular byk bir itenlik ta
yor gibi grnyor. Yine de bunlar sevgi ve empatiden
kaynaklanm duygular olamaz. H. Cleckley'in (1964) kita
bnn balna gnderme yaparsak, okuyucu burada ok
inandrc bir duygu normallii maskesiyle kar karya.
Adamn dnce biimi de ok normal bir ak gsterir gi
bi. Yine de: ldrlen Yahudilerin giysilerini ve yiyecek
lerini nasl bir olaanlkla karsna ve ocuklarna gnder
diine; alk eken ocuklardan ve alktan lm olanlar
dan nasl bir kmsemeyle sz ettiine, hatta "aa in
sanlar" olarak nitelediine baktmzda bu adamn d
nce biiminin salam olabileceini, ama ayn eyin duy
gular iin kesinlikle geerli olmadn gryoruz. Daha
ziyade insan kiiliini taklit eden bir robota benziyor. Ser
giledii hisleri tamamen normal olan bir insann kopyas o
kadar mkemmel ki, insaniyetsizlii ve robotsuluu gr
memek iin elikileri kolayca gz ard ediyoruz.
Burada da sz konusu olan imaj korumak, gstermelik
duygular ve poz yapmak. Bu mektuplarn yazar gibi in
sanlar, normal grnmek iin normallik tavr taknrlar.
Kendileri de duygular olduuna inanrlar. Ama doluluk
la yaanan bir hayattan kaynaklanan gerek duygularla
bunlarn ilgisi yoktur. Byle insanlarn tipik zellii, rolle
rini iyi oynadklarna dair onay alma ihtiyalardr. Mek
tuplarn yazar da srekli olarak "annecik"in ve i arka
dalarnn onayna ihtiya duyuyor. O da ktle imkn
veren ve onu srekli klan btn o "iyi" insanlardan biri.
nsanlar lme gnderirken hepsi de "son derece nor-
mal"diler.
 N arsisizm ve Kimlik

Narsisizm
Bizimki gibi bir toplumda, "doru" ve "yakk alr" dav
ranmak zere yetitiriliriz. Ama sonuta geerli olan do-
ru-ve-yakk alr olmak deil, insann gerekten yle oldu
unun kant olan davram biimidir. Sadece biimle yetin
mek isteyen insanlar poz verirler, oyuncudurlar ve bu
yzden de srekli izleyici karsmdadrlar. Davranlar
nn ardndaki drt gerek bir duygudan deil, yeterli ola
mama, geerli normlara uygun davranamama korkusun
dan kaynaklanr. Hatta sonunda kendilerine biilmi rolle
ri "doru" oynamaktan, kusursuz sergilemekten haz al
maya balarlar. Narsisizmin z buradadr: "Doru" tav
r, istenen grnty sunmaktan dolay kendini sevmek.
Byle insanlarn normlar aniden deitiinde "duygular
n" byk bir hzla deitirebilmeleri, sz konusu olann
gerek duygular olmadn gsterir.
Duygularn hzla ve esnek bir ekilde deitirebilen ve
hkim normlara uyum salayabilen insanlara dair pek ok
rnei Nazi dneminde bulabiliriz. Burada duygularn,
bir yaplabilirlik ideolojisi maskesi ardnda bozulmasn
net bir biimde gzlemleyebiliriz. Hitler'in silahlanma ba
kan Albert Speer, bu konuda bir prototip kabul edilebilir.
Bugn her baarl ynetici ve politikacnn sahip olmak
zorunda olduu zelliklere sahipti: Nazikti, kiiselliin s
tnde bir amaca ynelmiti, akt ve altnda alanlarn
bastrlm saldrganlklarn sezgileriyle kendi niyetleri ve
hedefleri iin kullanmay biliyordu. Btn bunlar Mills'in
de (1956) formle ettii gibi byk bir doruluk yanstma
lyd. Sonuta Speer'e inanan sadece birlikte alt in
sanlar deildi, aksine eski rakipleri ve kendisi de inanyor
du. Silah sanayisinde kle gibi altrd iilere kar
hibir hassasiyet gstermeyen bu adam, savatan sonra es
ki rakipleri tarafndan olaanst insani biri olarak tanm
land (Gruen, 1986). nsann ne hissetmesi gerektiini her
zaman ok iyi biliyordu. Tm duygularn, daha dorusu
duygu pozlarnn repertuarna hkimdi. Ama gerek duy
gular mmkn klan bir i kimlikten yoksundu (Sereny,
1995). Nazi dneminin bize asl rettii de budur: Eer
yaamn anlam sadece baaryla tanmlanyorsa, o zaman
aslnda bir kimlik sahibi olmayan, ama bu boluu top
lumsal beklentilere gre doldurarak rol yapmay beceren
insanlar gerekten baarl olanlardr. Bu dersi almamz
ise, baary insan oluumuzun tek kriteri olarak grme
yaklamn sorgulamakla mmkn olur.
Nazi Almanyas'nda Albert Speer gibi ok hzl sivrilen
bir dier isim de Hans Frank't. Daha otuz dokuz yan
dayken Polonya protektorasnn genel valisi olmutu.
Frank da, gerek olmayan duygular gsteren kimliksiz in
sana bir baka rnektir. kartld Nrnberg'deki sava
sulular mahkemesinde unlar sylyordu: "imizden
birinin drst ve ak davranmasnn yarglar etkileyece
ine gerekten inanyorum. (...) Drstlmn onlar et
kilemesi beni gerekten sevindirdi," (Manvell, 1967). Bu
davaya katlan Amerikan mahkeme psikologu Gustav
Mark Gilbert (1948) de onu, gerek anlamda ne utan ne
keder hissedebilen, ama vicdan tasarmnn dikte ettikleri
ni inandrc bir ekilde sahneleyebilen bir "vicdan tiyatro
cusu" olarak betimlemiti. Utan sergileyii gereklie de
il, teatrallie denk dyordu. Buna karlk, duygu po
zu yapanlar iin karakteristik olan, srekli yaad duygu
ini klar son derece ilginti. Mahkeme salonunda Hit-
ler zerine bir film gsterildiinde Frank unlar syledi:
"Bir an iin (...) yine kendimi kaptrdm. Byle hassas bir
insanm ite." Sonra kendi kimliinin saldrgann idealle
tirilmesinde yitirildiini ifade eden bir ey syledi: "nsan
bir an iin sarho oluyor, ama geiyor, sonra elinizi ap bir
bakyorsunuz ki bo, bombo." Kimlik gzden kartld
iin idealletirme farazi bir g veriyor.
Frank, genel vali olarak Krakov'da yapt bir konu
mada unlar sylemiti: "Beyler, sizden duygularnz her
trl acmadan arndrmanz rica etmek zorundaym. Ya-
hudileri her bulduumuz yerde ve frsatta yok etmeliyiz."
Mahkemede Frank'a byle bir eyi nasl syleyebildii so
rulduunda yamt uydu: "Bilmiyorum, bunu kendim de
anlayamyorum," (Manvell, 1967). Herhalde doruyu sy
lyordu, zira kimliksiz olan, dolaysyla geerli normlar
temelinde "doru" ve "yakk alr" davranmaya dayanan
bir kimlie sahip insan, bir baka otoriteye itaat etmesi ge
rektii zaman, bir anda eski kendiliini yenisiyle deiti
rir. Artk otoriteyi temsil edenler savan galipleriydi.
Frank da artk yeni bir kendilie sahipti, eskisini ise kavra
yamyordu, kendisini eski yzyle gremiyordu.
Frank, ifade ettii gibi, kendisini dakikalarca bombo
hissedebiliyordu. Ama bu boluk derhal, yeni kimliini
oluturacak yeni zdelemelerle dolduruldu. Hzla dei
ebilen, bukalemunsu bir kimlie sahip insanlar gerek ac
ve znty alglayamazlar. Kimlikleri de d kabuklar
dan baka bir ey deildir.

Kimlik
Kimlikleri olmayan ya da st ste ylm ok sayda kim
lii olan byle insanlarn verdii rneklere bakldnda
"kimlik" kavramm bir kez daha ayrntl biimde gzden
geirme ihtiyac ortaya kyor. Eer kimlii, benzeri olma
yan kiilik zelliklerinin temel bir bileimi olarak tarif
edersek, o zaman bizim toplumumuzun rettii kimlik ta
mamen farkl bir eydir: Korku verici otorite figrleriyle
zdelemeye dayanan bir davran biimleri rgs. Sa
dece korku ve mitsizlik bile bir ocuu kendi imknlar
na ve kendi kendiliine ynelmekten uzaklatrabilir. Fa
kat yolunda byle engeller varsa, o zaman ok varolusal
bir biimde kendine ihanet etmesinin yolu alr. Bu du
rumda kendi alglaylarnn yerine, otoritelerin beklenti
lerinin kendi beklentileri olduu yanlsamasn yaratan ya
banclam bir kendilik geer. Bu durum, bakalarnn
beklentilerinin stlenilmesi, kendi yerine getirilmemi
beklentilerine kar saldrganlk, baka kurbanlara kar
nefret ve kendilikte bir boluk duygusu yaratr. Bizim uy
garlmzdaki yaam belirleyen de ite bu nefrettir.
Uygarlmzn kimlik oluturduu iddias ancak, st
ste ylm kimlikleri kimlik olarak kabul edecek olursak
dorudur. Ama geri planda hep insann kendi kurban du
rumunda oluu vardr. Eer bir insana kurban durumun
da oluunun nedenlerini ve kaynaklarn grmek yasakla
nrsa, biriktirilmi fkenin yklenebilecei bir dman
aray yaamnn amac haline gelir. Stat kayb veya eko
nomik sknt gibi d koullar, bakn dolaysyla duygu
larn i kurbana evrilmesine neden olduunda bu aray
hep tekrarlanr. Bunun sonucu bir iddet ksrdngsdr.
Burada kendine acma, insann kendi iddet eilimini mas
kelemesinde ilev grr. Aslnda kendine acma iddeti
krkler ve vicdandan arta kalan ne varsa bastrr.
iddeti harekete geiren, insann kendi kurban duru
munda oluu karsnda duyduu nefrettir. nsanlar sulu
luk duygularndan ne lde kurtulabilirlerse, yani bu
duygular bastrmada ne kadar baarllarsa dierleri tara
fndan liderlie getirilme olaslklar o kadar artar. El Sal
vador'daki El Mozote kyn yerle bir eden Yarbay Mon-
terossa, byle liderlerden biriydi. Kkeni itibariyle bir in-
dioydu, yani askeri ynetim tarafndan yzlerce yldr
ezilen kesimdendi. El Salvador Askeri Akademisi Gerado
Barrios'ta okudu ve on dokuz kiilik snftan snf drdn
cs olarak mezun oldu. Dier beyaz rencilerin aksine
elimsiz yaplyd ve bir El Salvador kylsnn yz hat
larna sahipti. Ama ayaklanmaclara duyduu nefret, hep
si spanyol kkenli olan snf arkadalarnn nefretinden
daha bykt. Liderleri Villalobos onun iin, kendi inkr
edilmi ve nefret ettii kendiliinin bir aynasyd. Gerilla
nn kendi alter ego'su olduunu hissediyordu," (Danner,
1993) ve bu yzden de onu ldrmeliydi. Ayn ekilde
Lyon gestapo efi Klaus Barbie de Fransz direniisi Jean
Moulin'i ldrmek zorundayd. Monterossa, ayaklanmac
Villalobos'ta kendiliinin kendisinden kopartlm para
sn, kendi potansiyel isyanc yann gryordu, ama bu
yanndan nefret etmeyi renmiti, bu nedenle de onu di
erinin iinde, onunla birlikte ldrmeliydi.
Burada lider yapsn karakterize eden baka bir ey da
ha sz konusu: Monterossa tmyle, annesini elinden kur
tard kt babayla zdelemiti. Bu nedenle bakalar
zerinde uygulad basky tamamen hakl gryordu.
Monterossa kendisini, ocuklarn katlederken onlarn sa
dece iyiliini isteyen bir baba olarak gryordu. ndiolara
yle sylyordu: "Biz sizin gerek kardeleriniziz. Zen
ginleri pohpohlamyoruz. Aramzda hi zengin birini g
ryor musunuz? Kanmz topraa veriyoruz," -burada
"kahramanln" kendine acma ynn u noktalara
kartyor- "ama siz de topra verimli klmalsnz." Bunlar
bir Hitler'in veya benzerinin szckleri deil mi? Kendi
kurban durumunda oluunun intikamm almak iin ko-
yunlarn lme sren oban deil mi bu?
Yarbay Monterossa gibi ldren, rza geen, yabanc
lardan nefret eden, zayflar ezen insanlar, kendileri daha
kk ve aresizken kendilerini ezen insanlarn aala
masn iselletirmi insanlardr. Zorbayla bu zdeleme
ve bunun nasl gerekletii sorusuyla ileride ilgilenece
iz. Bu sre boyunca, fke ve dehet gibi, kurban asn
dan "rahatsz edici" duygulara izin veren empatinin kopa
rak ayrlmas yaanr. Burada yine, empatinin deforme
edilmi bir hali olan kendine acmayla karlarz.
 Saldrganla zdelem e:
U ygarlm zn Temeli

aresizliin erken yaanmas lmn kefine gtryor

lgisizlik ve insandaki genel deer yitimi, ocuklar arasn
da iddet, utan ve korku eiklerinin alalmas; artk snr
getiremiyor olmakla eletirilen aile, okul, politika ve kilise
gibi geleneksel kurumlardaki bir kriz olarak grlyor.
"ocuklar dengeli bir kimlik gelitirebilmek iin snrlara
ihtiya duyarlar," szlerini her yanda duyuyoruz.
ocuklarn snrlara ihtiya duyduu dorudur, ama
bu snrlarn tam yeri neresidir? ocuklarn kendi yollar
n bulmalarn kolaylatran snrlar vardr: rnein, anne-
babalar tarafndan, zerlerine akn eden uyarmlarn a
rlndan korunmalar. Ama ocuksu alglaylar ve tepki
ler gz ard edildii iin ocuklarn geliimini engelleyen
snrlar da vardr. Bu tr snrlar koymak genelde gerekli
grlr. Byle bir dikte altnda ocuklarn sadece kendi
geliimlerine deil, anne-babalarnn yanl zdeerlerine
ynelik kurallara da uyumu salanr.
Fransz ocuk terapisti Franoise Dolto (1988), beklenti
leri ve tepkileri dikkate alnmadnda bir bebekte oluan
aresizlii "lmn kefi" olarak tarif etmitir. Eer anne-
baba ocuun ihtiyalarna uygun davranmazsa, duygu
dnyasn gz ard ederse, ocuk onlardan bir yank bula
mazsa, bunlar ocukta apatiye yol aar. Bu ar durumlar,
Ribble'm (1943) iaret ettii gibi, ocuu lme bile gt
rebilir, ama geliimi engellemesi daha sk grlen bir du
rumdur. Pennsylvania niversitesi Pediatri Enstit-
s'nden Eleanor Shaheen (1968), bunu "failure to thrive",
yani eksik geliim olarak tanmlyor. ocuun geliimi, or
ganik bir neden olmakszn duraklyor. Neden, ocuun
varlnn tannmamas.
Anne-baba sorumluluk hissetseler ve ocuun rahat
iin her eyi yaptklarm dnseler bile, bir ocuun duy
gusal ihtiyalarna karlk vermemek bir tr iddettir. Bu
bedensel cezalar gibi dolaysz bir travma yaratmasa da ay
n derecede olumsuzdur. Bunun geliim bozukluklar ek
linde grlen sonular "Shaheen sendromu" olarak ad
landrlyor. Anne-babalar ocuksu ihtiyalarn kmsen
mesini sevgi sandka ve bunun bir snr ihlali olduunu
anlamadka, ocuklarna nasl bir zarar verdiklerini kav-
rayamayacaklardr. Gndelik bir rnek: Bebek bedensel
temasa ihtiyac olduu iin baryor. Anne-baba onu bir
emzik veya bir oyuncakla oyalamaya alyor. O anda
doruyu yaptklarna inansalar da ocuun ihtiyalarn
dan ok kendi ihtiyalarn karlam oluyorlar.
Bunun ocukta yaratt aresizlik kaslarn zayflat
yor, heyecann yok ediyor. ocuk anne-babasyla ilikisi
ni ayakta tutabilmek iin onlarn beklentilerini tahmin et
meye ve bunlara karlk vermeye alyor. O korku veri
ci aresizlii tekrar yaamamak iin elinden gelen her eyi
yapyor.
Kadn hastalarmdan biri tatil nedeniyle terapiye iki
hafta ara vermeden nceki seansmzda huzursuzlukla
unlar syledi: "Zor durumlarla tatilde karlamak iste
miyorum." Bu cmleyle seans srasnda duygularnn orta
ya kmasna izin vermek istemediini anlatmaya al
mt. Ona sorduum bir soru zerine unlar anlatt: "K
kken neredeyse hi barmazdm, kprdamazdm bile,
ylece hareketsiz yatardm, ama uyank olurdum. Eer in
san annesini arr da karlk alamazsa ok byk bir
korkuya kaplyor. Ama bir beklentiniz yoksa, bir ey ol
masa bile sakin kalabiliyorsunuz. Eer duygularm dene
tim altnda tutmak zorundaysam ylece yatyorum; bu ba
na ok ekonomik geliyor. Kardeim ve ben yzme ren
mek istediimizde annemin ok beceriksizce davrandn
hatrlyorum. O sralar yedi-sekiz yalarndaydm. Bizi su
da nasl tutmas gerektiini ona anlatmaya altm. Ama
her seferinde yanl yapyor, belimizden tutup bamza
destek vermiyordu. Sonunda kzdm ve vazgetim. An
nem bebekken gl olduumu syler. O dnemlerdeki
fotoraflarda gerekten de gl grnyorum. Ama em
zirirken beni durup dururken kenara braktn biliyo
rum. Bu kadar sorunsuz oluumu anlayamyorum. Sonra
lar hep hzl yemek yedim. Geri bu yzden kamma a
rlar giriyordu, ama masada daha uzun oturmak da istemi
yordum. Hep kendi kendime bakmam gerektii duygusu
iindeydim, bu yzden ya daha sonra uyanamazsam diye
uykuya dalmak istemezdim."
Anne bir olan ocuk istedii iin kzn doumdan
sonraki gn boyunca grmek bile istememi. Kz red
detmi. Hastam ok sevecen bir bebek hemiresi sayesinde
ve kendisinin ifadesiyle "zorla uyank kald" iin hayat
ta kalabilmi. Bylece kederini uzaklatrm, kendisine
yaklatrmam ve "ok tasarruflu" yaayarak hayatta ka
labilmi: "Rahatlam bir ekilde yatsam ok kederlenir-
dim." Hatta bu nedenle tatil ncesinde duygularnn uyan
masna bile izin vermek istemiyordu.
aresizlikle baa kamaymzn nedeni, bunu hepi
mizin az veya ok travmatik bir durum olarak yaamamz
dan kaynaklanyor. ou zaman aresizlii adyla anmak
tan bile kamyoruz. Yetikin olarak da aresizlik zerinde
alamyoruz bu durumda. lm aresizlik karsnda
bir tepki olarak aratran nrologlar Cannon (1942) ve
Richter (1965), aresizlie elik eden dehet ve panikten
sz ediyorlar. Eer anne-baba ocuklarnn aresizliini
kabul etmiyorsa ve ocua bunu adyla anmas yasaklan
yorsa, lm balyor. Eer anne-baba aresizlikle baa
kamyor, hatta bu yzden ocuklarn cezalandryorsa bu
durumda aresizlik duygularn yok olmasna, hatta lme
yol aabiliyor.

Snrlan koymak ve ihlal etmek

Yararl ve anlaml snrlar koyabilmek, ocukla heyecanla
rnda ve alglaylannda uyumlu olabilmeyi gerektirir.
Aame Siirala (1964a) bunu yle ifade ediyor: "Eer kif
gibi yaayamyorsa her ocuun geliimi zarar grecek
tir." Demek ki ocuk yetitiren kii iin u soru ortaya k
yor: ocuun keif isteinin tadna varabilir miyim, bunu
onunla birlikte yaayp destekleyebilir miyim? Burada s
nr koymann anlam, ocuu ar bir uyaran yklenme
sinden koruyarak onu kendi iinde ve dndaki yeniyi
kefetme isteinde desteklemektir. nk renmeyi en
gelleyen uyaran fazlaldr. Fuller (1967), bir canlnn,
uyarm halinde, dier eyleri gz ard ederek nemli b
lmler zerinde younlama imkn bulamyorsa hibir
ey renemeyeceini deneysel olarak gstermiti. Anne,
ocuun kendi kendine renmesini salamak iin onu
sezgisel biimde ar uyaran yklenmesinden korumal
dr. Buna ocuk da yardmc olacaktr, nk gereksiz uya
ranlar devre d brakmak iin belirleyici bir destek alr
almaz ok hzl renir.
Ama bir ocuk iin neyin nemli olduunu bildiimizi
sanmamza yol aan, ok yaygn olan kendi deerimizi
abartma eilimi, bir ocuun i olanaklarna uygun biim
de snr getirmeye deil, uygunsuz bir biimde smr ihlali
ne gtryor. Eer ocuk anne-babann tepkilerinde kendi
yansmasn bulamyorsa, beklentileri ve ihtiyalar kar
snda bir yank, bir karlk yoksa, o zaman korunuyor ol
mann verdii emniyet duygusu kaybolur ve yerini trav-
matize edici bir aresizlik alr.
Bir ocuun ruhsal snrlarnn nerede olduunu sora
cak olursak, bu soruyu yanl sormak olur. Snrlan dina
miktir nk, yani srekli deiim iindedir. Bu yzden s
nrlarla ilgili soru da snrlayc biimde sorulmamaldr.
Yine de insan snrlan tanmlama giriiminde bulunur, r
nein yle: "Snrlann anlam sadece, belli bir yerde ken
dine dair olann, el albnda olann sona ermesi ve baka bir
eyin, yabanc, el altnda olmayan bir eyin balamasdr,"
(Diekmann, 1995). Bu cmle doru olmasma ramen yan
ltr. "El altnda olan"n, snrlar belli olan, elle tutulur bir
varlk olduundan yola kar. Ama kk bir ocuk iin el
altnda olan dinamiktir, her zaman dnm iindedir ve
bu yzden de sabit bir deer deildir. Bu daha ok ocuun
o anki varoluuna ve anne-babasnn gzndeki oluunu
srdrme imknlarna baldr. Eer anne-baba el altnda
olan ncel olarak snrl bir ey olarak gryor ve buna g
re tepki veriyorlarsa, o zaman ocuun olanaklarndaki di
namiklii gz ard ediyorlar demektir. nk ocuk aray
a balam olabilir, kefetme istei oktan yol alm olabi
lir, anne-babasnn el altndakinin snrllndan yola k
tklar iin ona daha sunmadklar uyarmlara ihtiya du
yuyor olabilir. Davis, 1957 ylnda, tepkinin uyarann ara
dm gstermiti. Piaget'nin, bir uyaramn ancak bir i s
recin emasma uyduu takdirde nem kazanaca nerme
si de bu almay dorulad ve gelitirdi (Flavell, 1963).
Snr koymakta da sz konusu olan tam budur: El altn
da olan, statik deildir; kendine zg bir eye dnm,
ocuun kendisini annesinin -daha sonra da babasmn-
gzlerinde ne kadar iyi grebildiine bal dinamik bir
eydir. El altnda olan ikin, dalgalanan, tanmlanmas
mmkn olmayan, bilincine varlmasa da ve kendine ait
snrlan olmasa da, srekli deiim iindeki bir deer ola
rak yine de mevcut bir eydir. El altndaki, kendisini bir
yasak gibi bulan ve bazen sonsuza kadar yaanmamla,
yani sadece potansiyel yaanabilirlie mecbur eden btn
yankszlklann evreledii bir olaslk olarak vardr. Eer
anne-baba, ocuklannn iindeki canll ve merak fark
eder ve desteklerse, ona oluumu iin gereken ivmeyi ver
mi olurlar. Bu durumda ona, yaamn tam olarak gelitir
mesini salayan snrlar getirirler.

renmek
Kendine zg bir kendiliin balang admlar daha anne
rahmindeyken, hamilelik srasnda atlr. Beklentilerin, be
lirsiz veya net alglaylarn ynlendirdii isel dnyas,
bebein, kendisini evreleyen uyarmlarla ilgilenmeye ha
zr oluuyla iliki iinde mevcuttur. (Bu srecin ayrntl ve
eksiksiz bir tanm, Dores Beckord'un 1987 ylnda yaym
lanan "Praenatale Psychologie und Schwangerenbera
tung" (Doum ncesi Psikoloji ve Hamilelik) adl makale
sinde vardr.) Geliimimiz bu ilgi temelinde oluur; hep
zannettiimiz gibi bir yaamda kalma mcadelesi temelin
de deil. Btn canllarda yaamn bandan itibaren var
olan yumuak uyarmlara ynelme yetisi, bu ilgi eilimini
mmkn klar.
Yumuaklk burada zayflk olarak anlalmamaldr.
Darwin'in retisinin yanl anlalmasna dayanan bu
yanl anlama, hem toplumumuzda hem de biyoloji bili
minde olduka yaygndr. Bu daha ok dncenin faist
yann ortaya kartmaktadr. Balca bilimsel almasn
da bu yumuak uyarmlar ile evrim ve filogenez asndan
nemlerini zmleyen Schneirla unlar yazyor: "(...)
durmadan evrimin ykc yanlarndan sz eden popler
gr ve bilim alannn elitleri, evrimin filogenezde ger
ekten stlendii ibirliinin anlamn bulandrmlardr."
Buna karlk mevcut bilincimiz, yaamda kalmada, yani
szmona bir yaamda kalma mcadelesi uruna bakala
rn ykma uratma yetisinde, bir "gllk" ifadesi g
rr. Ancak yaamn evriminde belirleyici olan, rahatsz
edici uyarmlardan uzaklamak deil, yumuak uyarmlar
ve onlara gsterilen ilgidir.
Ancak toplumun anlayna gre bir ocuun, ya da bir
kendiliin geliimini belirleyen, tehlikeli uyarmlara kar
gsterilen direntir. Bu yzden gerekliin renilmesi,
bu diren balam iinde grlr ve ocuklarmza tehlike
leri fark edip olabildiince hzl bir ekilde geri ekilme ve
ya saldn hazrlklar yapmay ne kadar erken retirsek,
onlara o kadar yararl olduumuzu dnrz. Bunu bir
de, mevcut uyarm pozisyonunu tersine eviren geneldeki
saldrganla zdeleme durumumuz karmaklatrr: Y-
k uyarmlara ok erken ilgi gstermeye balarz, nk
onlar olumlu (yumuak) uyarmlar sanrz ve yumuak
uyarmlar tehlikeli sandmz iin onlara srt eviririz.
Ancak bu durumda, olumsuz olan, yaratcln da zarar
na bir biimde olumlu bir geliim ilkesi dzeyine kartl
m oluyor.
rnein renme kavram: Genelde onaylanm ren
me hedefi tek bana gereklikle iliki kurmaktr; gereklik
olarak kabul gren ey renmeye deerdir, yle ki gerek
lik ve renmek tek bir ama olarak i ie geerler. Ancak
bu gerekliin bir ksm da, kendi gzlerinle grmeye gs
terilen her eilimin batan bir ihanet olarak dlanaca e
kilde glnn idealletirilmesidir. renme kavrammz
eletirel adan gzlemleyen Heinrich Jacoby (1987), geer
li anlaya gre renmenin, "olabildiince abuk hedefe
varmak, olabildiince az hata yapmak, dolaysyla 'doru'
yantlar hazr tutmak," olduunu sylyor. Ama tam da
renmenin olmamas gereken eydir bu; renme, yumu
ak uyarmlara -Schneirla'nm anlayyla- ilgi gsterme
eilimiyle ilikili olmal. Jacoby, bu renmeyi "zerinde
almak", kendi deneyim ve keif yetisiyle ilemek olarak
tanmlyor. Bir ocuk bu ekilde sadece doru olan ren
mekle kalmyor, daha da nemlisi dorunun nasl olutu
unu ve niin doru olduunu da reniyor.
Kabul gren renme anlayna greyse ocuklarmz
gereklii kendileri kefetmeden nce tarifle renmelidir.
Bu, zorlama bir renmedir; tersine evirme yoluyla olum
lu bir nitelik kazanm keskin uyarmlara dayal bir ren
medir. renmek burada, yaratcln yitirilmesi pahas
na otoriteye itaati pekitirme anlamndadr; ama ocukla
rn dnce biiminin sterillemesi de aknlkla karla
nr. Yaratcln yerini nceden programlanm dnme
alr. Burada ocua, onun kendine zg kendiliini tama
men gz ard eden hatta silip yok eden snrlar dayatm
oluyoruz.
Gnmzde bu smr ihlali -nk nceden programla
ma bir smr ihlalidir- rtl biimde yaplmaktadr:
renmeyi salayan eski eitim anlayndaki cezalandrma,
zoraki itaatle deil, dllendirme olmaldr. Nitekim, ei
tim yntemi olarak dllendirmeyi semek, ocuun z
gr karar verebilecei, kendi yolunu bulabilecei yanlsa
masn ayakta tutmaya yaryor. Ama kendiliini bulmas
ve gelitirmesi hibir ekilde kolaylatrlmyor. dllen
dirme ilkesiyle btn seimlerin ocuun zgr iradesine
brakldna, kendileri tarafndan kullanlmadna, zor
lanmadna inandklar iin kendilerini iyi hisseden sade
ce eitmenler oluyor. Fakat dllendirme, baar basks
yapmann rafine bir ekilde maskelenmesinden baka bir
ey deildir. Ve bu baar basksyla kendilik oluumu n
ceden programlanyor.
Btn bunlar daha nce de belirttiimiz gibi byk bir
incelikle gerekleiyor. Dier kltrlerle bir karlatrma
yapmak bunu ortaya kartabilir. Max-Planck Etnoloji Ens-
tits'nde davran aratrmalar yapan Eibl-Eibesfeldt
(1993), Bat Yeni Gine'de Eipo kabilesinden bir anneyle k
k kz ve olu arasnda geen olay aktaryor. Olan bir
kk paras yiyor, kz da elini uzatp almak istiyor ve ikisi
birden barmaya balyorlar. Anne yanlarna gelince iki
ocuk da ona glmsyorlar. Olan elindeki kk kendi
liinden annesine uzatyor, kadn bunu ikiye blp tekrar
olana geri veriyor. Olan aknlkla elinde imdi iki par
a kk olduunu gryor, bir an ikisine de baktktan son
ra bir tanesini kz kardeine veriyor.
Biz anne-baba olarak benzer bir durumda nasl davra
nrz? Paylamay retmek zere bir para ekmei blp
ocuklara kendimiz paylatrsak, kendimizi rnek olmu
hissetmez miydik? Bunu yapmay ocua brakmak hangi
mizin aklna gelirdi? ki- yalarnda bir ocuun byle
bir eyi yapacan, hatta kavrayabileceini dnmeyiz.
Toplumumuzda hkim olan nyarglara gre davranmay
yeliyoruz ve bylece kendi gerekliimizi snrlyoruz.
nsan "doasnn" bu ekilde deforme olan "gereklii"
bylelikle srekli devrediliyor.
ocuun olanaklarn kmsyoruz, nk onlar
fark etmiyoruz bile ve ayn ekilde onun gerek snrlarn
da kmsyoruz. Bylece snrlar kayboluyor ve ocuk
yumuak uyaranlarla ilikisini yitiriyor. ocuk, davran
larn kendi iinden karak kendi inisiyatifiyle olutur
mak yerine, otoritenin iradesine boyun eiyor. Ama bu bo
yun eme ayn zamanda, bilinmeyen ve bu yzden de de
netlenemeyen ve ynlendirilemeyen bir saldrganlk kay
na yaratyor. nk dardan gelen her mdahale, d
dnyay harekete geirmenin i olanaklarn bask altna
alyor. Bylece aresizlik, sadece bilindma atlarak uzak
tutulabilen katlanlmaz bir durum halini alyor. aresiz
likle birlikte, insan kaynam artk gremedii iin da
yneltilen saldrganlk da oluuyor. ocuklar bu ekilde,
kendilerini korumak adna duygusuz veya iddet eilimli,
ya da ikisi birden oluyorlar.

Snr ihlalleri: Vaka aktarmlar

Hastalarmdan biri, kzma atele oynanmayacan nasl
rettiini gururla anlatan bir kadndan sz etti: Kadn k
znn elini mum ateinde yakm.
Bir baka hastam, bir ey canm yaktnda annesine as
la syleyemediini, nk onun srekli arlardan ikyet
ettiini anlatt. Bugne kadar ac duygusunu da vurama-
mt. ocukken annesinin dikkatini kendisine ekmek is
tediinde taklit yapmak zorunda kalyordu ve tkezlemek
ya da dmek gibi etkili bir yola bavuruyordu. Annesinin
davranlar nedeniyle zamanla hissetmeyi unuttu ve duy
gularn aslnda kandrma olduunu kabul etti. Biri ona
duyguyla yaklatnda da, bu kiinin kendisine kandm
bu yzden de kmsenmesi gerektiini dnd.
Eer ocuklar kendi snrlarn kendileri koymak ister
ve "Buraya kadar, burada dur!" derlerse, onlara bunun
bencillik olduu aklanr. Bu yzden ocuklar silikleir.
Bir renci bana bir psikiyatrn bir psikiyatri kliniinde
verdii konferans erevesinde bir hastasn tanttn ve
ocukluunun ne kadar silik getiinden sz ettiini anlat
t. rencim, bunlar duyduunda kendisini fkeden at
layacakm gibi hissettiini syledi, nk sz konusu
hastann ocukluunda yaad aresizliin aresizlik
olarak tannmam olduunu ve hl tannmadn d
nmt. Anne-babas bu hastaya ocukken ok "anlay
l" davrandklar iin asla fke gsterememiti. Bu yzden
de herkes ocukluunun ok silik getiini dnyordu.
nsanlar kendilerine "anlayla" davranlmsa, daha do
rusu bu "anlaya" maruz kalmlarsa snr ihlallerini g
remiyorlar. Bu hastann siliklii, anne-babasnn snr ih
lallerini kendisinden gizlemek zere ie evrilen bir fke
nin sonucuydu. fkesini alglamasna izin yoktu, bu du
rumda fkesini kendisine yneltmiti.
ocuklar kendi alglaylarnn yardmyla kendi ken
diliklerini oluturmada engellendiklerinde snrlar ihlal
edilmi olur. Eer bir ocukla kavga etme noktasna gel
misek, ocuu kendi varoluu iinde anlamayarak bu g
mcadelesini biz balatmz demektir. ocuk smr ihlalle
rine aslnda saldrganlkla karlk verir. Ama cezalandr
ma veya dllendirme yntemine bavurularak protesto
etmesi engellenirse, o zaman ocuk tek bir eyi renir: S
nr ihlallerini alglamamalym ve snr ihlallerinden dola
y kendimi incinmi hissetmemeliyim. Bir ocuk bu tutu
mu iselletirdiinde toplumumuzun ona verdii temel
dersi alm olur. Kurbanlk ile kahramanln tersine ev
rilii burada balar. ocuklar kendilerini incinmi hisset
tiklerinde, bu ou anne-babamn kendilik deerini tehdit
eder, nk anne-babalk niteliklerini sorgulanm hisse
derler. Yani bu anne-babalaryla ilikilerini tehlikeye att
iin incinmiliklerini ve korkularn ne hissetmeli ne de d
a vurmaldrlar.
Bir hastam smr ihlalinin bir baka biimim anlatt:
"Her zaman uyum salamaktan korktum. Dncelerim
bakalarnn dncelerinden kesinlikle etkilenmemeliy-
di. Bu yzden okumayla aram da bozuldu. Bir tr direni
gibiydi." Bu hastam pritanizmin belirledii dar bir dn
ya iinde yetimiti. Att her adm annesi ve babas tara
fndan denetlenmiti. Bu yzden bakalarna kar kendi
snrlarn izme olanan asla bulamam, aksine hep ba
kalarnn kendisine getirdii snrlar kabul etmiti. Geri
kendisini buna kar savunmutu, ama protestolar yan
yollarda tkanp kalmt ve buradan da fkesi kendisine
ve rnein okumak gibi, kendi imknlarna ynelmiti.
Kendi snrlarn kendisi bulma ve belirleme olana ve
rilmi bir ocua rnek: Zoe on sekiz aylkken "stop" sz
cn rendi. Hemen ardndan da bu szc, arala
rndaki bedensel mesafeyi ayarlamak iin oyun arkadala
rna ve anne-babasna kar kullanmaya balad. Oynarken
bir baka ocuun yanma ok yaklamasna izin verirken,
ayn ocuk oyundan ktnda ve tekrar yanna gelmek is
tediinde daha aralarnda iki metre mesafe varken "stop"
diye baryordu. Ayn eyi anne-babasna ve dier yeti
kinlere kar da yapyor ve mesafeyi srekli deitiriyor
du. Bu ayarlama birka hafta srd ve Zoe bedensel yakn
lk asndan kendi snrlarm ortaya kartt ve kendisi
iin hangi mesafenin en iyisi olduunu anlad.
Genelde ocuklarn byle bir ey yapmasna izin ver
meyiz. ocuklara kendi snrlarmz dayatarak onlar top
lum iinde yaamak zere eittiimizi dnrz. Ama
bunu yaparak ocuun toplum iinde yaamaya kendi
ykledii anlam; nceden konulan snrlara deil de ken
di deneyimlerine dayanan anlam bulmasn batan engel
lemi oluruz. Yukarda szn ettiim hastam, baka bir
insanla olan yaknlnn kendi duyduu yaknlk ihtiyac
na denk dp dmediini ya da bu yaknln ardnda
itaatsizlik korkusunun yatp yatmadm hibir zaman an-
layamyordu. Onun kendine zg durumu ayn zamanda
bir baka insann yaknl karsnda nasl davranabilece
imize, buna nereye kadar katlamp nereden sonra katlana-
mayacamza da bir rnek oluturuyor.
ocuklar snrlar her gn ihlal edildii iin srekli kor
ku ve iddete maruz kalyorlar. Ama ikisi de alglanmyor;
ne "saldrgan" konumundaki anne-baba tarafndan, ne de
ocuk tarafndan. Ancak bu alglayamay yoluyla ocu
un iindeki kendine zg olan bastrlyor ve alglanma
sna izin verilmeyen korku dehet verici bir terr kayna
haline geliyor. ocuk, anne-babas grmedii, bu iyi anne-
baba rollerini tehlikeye atacandan grmemeleri gerekti
i iin bir yandan korkusuyla yalnz braklyor; dier yan
dan bu korku, anne-baba dnda kald iin ocuun on
larla ilikisini bozuyor. Gerek korunmuluk sadece, her
iki tarafn da birbirlerinin yaanm duygu ve gereksinim
lerine karlk verebildii bir karlkllk ilikisi iinde ge
liir. Korku duygusu, ba koruyabilmek amacyla inkr
edilip devre d braklr braklmaz ocuun "ilikisi",
kendine zg olan bastrarak anne-babann beklentilerine
karlk verme giriimine dnr. Anne-babayla ban
kesilmesinden duyulan dehet, ocuk iin bir baka z
mn sz konusu olamayaca kadar byktr. (Kkten
zm giriimleri, lmek, izofreni veya otizmdir.) Bir ocuk
ruhsal olarak hayatta kalabilmek iin kendisini anne-baba-
syla bann kopmasndan ne pahasna olursa olsun koru
mak zorundadr.
Monika Nienstedt ve Amim VVestermann (1994), anne-
babann kendilik deeri duygusunun tehdide maruz kal
mas ve bunun ocuk iin sonular konusunda unlar
yazdlar: "Mutlulukla glen, kendilerini narsisiste onay
layan bir ocuu kabul etmek pek ok anne-babaya kolay
gelir. Ama alayan, huzursuz ocua katlanmak, onun
mutsuzluunu, onun acsn hissedebilmek, ocuk kar
sndaki kendi ift deerli duygularm itiraf edebilmek,
kendi yetersiz sevgisini, ocuun ihtiyalarn anlama ve
karlayabilmedeki kendi yetersizliini grebilmek ve do
laysyla kendisini ocuun ikyetlerinin kayna olarak
kavrayabilmek, ki bu ocuu gerekten anlamak ve onun
duygularm ve alglaylarn hakl bularak onaylamak de
mektir, pek ok anne-baba iin kendilik deerlerinin d
mesi anlamna gelir. O zaman da ocuun duygularn ve
alglaylarm yadsr, bunlarla birlikte dalgalanp ocuk
mutsuz, hayal krkl iinde veya fkeli de olsa onu bu
mutsuzluuyla birlikte sk tutmak yerine bunlara kar
sava aarlar. Bu durumda da ocuk kendisini bu duygu
lar ve heyecanlarla birlikte kabul edilmemi ve sevilmemi
hisseder." Bir ocuun snrlarnn gndelik ihlalinin geri
plan tam da budur. Sorunun z yine de bu anlamda s
nr ihlalinden ok ocuun yadsnmasndan kaynaklanan
korku ve acdr.
Bir kadn hastam annesinin kendisine her gn taknd
tavr yle anlatyor: "Bana srekli 'Sen beceremezsin/
derdi. Bylece srekli olarak snrlarm ihlal ederdi. G
sz veya l olmam yeleyecei duygusuna kaplrdm.
Bu bana bir tandmn- ryasn hatrlatyor; ryada o
cuklar ondan kap bir kprye kyorlar. Bu ryay, o
cuklarnn kendi yollarna gitmelerine izin vermesi gerek
tii eklinde yorumlad. ocuklar ryada kprnn par
maklklar zerinden de atlamaya alyorlard. Kpr
den dseler bile buna da sayg gstermesi gerektiini d
nyordu. Annemle benim aramdaki durum da buna
benziyordu. Kendimi benim lmm isteyen annemden
kurtarsam yine de lecektim. Bylece benim gcm inkr
eden ve snrlarm ineyen bir insana sarldm."

Korku korunmuluk duygusuna dnrse

Eer bir ocuk aslnda kendisini korumas gereken bir ye
tikin tarafndan ruhsal ve/veya bedensel olarak ezilir, s
nacak baka kimse de bulamazsa snrsz bir korkuya ka
plr. ocuk bu muazzam ve fel edici korkudan kurtul
mak iin ya lmek ister -baz ocuklar bunu yapar da
(Gruen, 1993)-, ya bir psikoz gelitirir (Gruen ve Prekop,
1986) ya da olaand bir hayatta kalma stratejisi izler. o
cuk bu korkudan ve buna bal olan acdan uzaklaabil
mek iin kendisini ezeni, tacizcisini idealletirmeye ve z
deleme nesnesi haline getirmeye balar.
Bu sreci, annesi ne yapaca kestirilemeyen bir kadn
olan hastamn anlattklarnda canlandrabiliriz. Bir kere
sinde elindeki ba kzma frlatt bile olmu. Hastam
bir seansta bu olaydan ve benzeri durumlardan sz ettik
ten sonra bir dahaki seansta unlar syledi: "Son seanstan
ktktan sonra anneme mthi bir zlem duydum. Ama
ayn zamanda da kendimi bir boluun iinde hissettim.
Omuzlarm kaslmt. Aniden iimden annemi ardm.
Sanki canl olan her eyi benden kopartan kara bir enerji
alan iindeydim. Bu annemle ilikili bir eydi. Ama ayn
zamanda da onun yannda olsam bama hibir ey gelme
yecei duygusunu hissediyordum. imden ona seslendik
ten sonra kendimi tekrar o kara boluun iinde hissettim
ve bu bana bir para korunmuluk duygusu verdi."
Hastam o ar dehetin korunmulua dnd an
tekrar yaam. aresizlik ve terk edilme duygusu katla
nlmaz hale geldiinde, bir ocuun duyduu korku tersi
ne, yani korunmuluk duygusuna dnebilir.
Sandor Ferenczi korkunun korunmuluk duygusuna
dnmesini 1932 ylnda tanmlam ve bu srecin, yeti
kinlerin, ocuklarnn kendilerine olan bamlln kendi
lik deerlerini ykseltmek iin istismar etmelerine izin ve
ren bir toplumsal evrede kklendiini gstermiti. "o
cuklar kendilerini bedensel ve ruhsal olarak aresiz hisse
diyorlar, kiilikleri daha dnce dzeyinde bile protesto
edecek kadar salamlamam oluyor, yetikinlerin ezici
gc ve otoritesi onlar dilsizletiriyor, hatta ounlukla
zihinlerini kreltiyor. Ancak ayn korku doruk noktasna
ulatnda ocuu otomatik olarak saldrgann iradesine
boyun emeye, onun btn isteklerini tahmin etmeye ve
yerine getirmeye, kendini tamamen unutmaya ve saldr
ganla tmyle zdelemeye zorluyor," (1984).
Bu zdeleme kurbann suluyla ittifakna yol ayor.
Sulu kurbann gznde korunmuluk duygusu vaat edi
yor. Bylelikle kurban, duyduu acy zayflk olarak red
dediyor, ancak bunu kendisinden baka bir kurbanda tan
dnda onu dman olarak alglyor. Yani dman imge
si, saldrgan idealletirmeye ve onunla zdelemeye da
yal kiilik yapmz ayakta tutmamza yardmc olduu
iin dmanlara ihtiya duyuyoruz. Bu ekilde olumu
bir kimliin var olabilmek iin dmanlara ihtiyac vardr;
dmanlar olmadan varln srdremez.
Eer bir ocuk bu hayatta kalma stratejisini izleyemez
se hastalamr veya apatiye der. Saldrganln da y-
neltemeyip sadece kendisine evirebildii iin depresyon
ve d dnyayla her trl ilikide donukluk ortaya kar.
Franoise Dolto (1989) bu konuda unlar yazyor: "Byle
likle otizmdekine benzer bir durum oluuyor. Bu, ocuun
zdelemesine dair bir yke reaktif uyum sreci, bebein
annesiyle olan duyumsal, sembolik ilikisini yitirmesine
yol aan veya duygusal yaplanmasn engelleyen travma-
tize edici bir durum. Bu durum genelde bebein drt ila on
aylk olduu dnemde grlyor." Deneyimli bir ocuk
terapisti olan Dolto bylelikle, bir insann yaamnda te
rrden ka yollarnn ne kadar erken belirlendiim de
onaylam oluyor.

Saldrganlk kendilie ynelirse

Korkudan bir baka olas "k yolu" da lme doru y
neliyor. 1988 ylnda ani ocuk lmleri zerine yaptm
aratrmamda (1993a) bu konu zerinde ayrntl olarak
durmutum. Joachim Stork (1994) alt aylk bir bebekte
byle bir lm kalm mcadelesini tespit etmiti; ocuk so
nunda hayatta kald. Ama be ay boyunca bebein hayatta
kalmasn salayan ey sadece, bir monitre bal alarm
dzeneinin bebein soluu veya kalp atlar durmaya
meylettiinde bunu haber vermesiydi. Stork'un gzlemleri
ylesine aydnlatc ki, burada ksaca deinmek istiyorum.
Caesare, nefes darl ve vcudun karbondioksiti brak
mamas nedeniyle bir gzlem monitrne (EKG soluk mo
nitr) balandnda iki haftalkt. Evde geirdii ikinci
ve nc aylar srasnda sekiz kez soluksuz kalma ve
kalp at yavalamas krizi yaad. ocuk ay gn
lkken temel bir muayeneden geirildi ve herhangi bir or
ganik bulgu saptanamad. Bebek alt aylk olduunda
Stork psikoterapiye balayncaya kadar on iki kriz daha
geirdi. imdi Stork'un baba, anne ve bebekle yapt ilk
seansla ilgili izlenimlerine bakalm.
Anne, olunun geirdii krizlerin kendisi iin ne kadar
korkun olduundan; hastanede oluna baktnda hisset
tii yabanclk, dehet ve isteksizlikten sz ediyor ve sonra
unlar sylyor: "Sarn ve mavi gzl bir olum olmas
n o kadar istemitim ki. Annem de her zaman olanlarn
ounlukla anneye ektiini sylerdi." "Annenin ocuu
nu dizlerinin zerine oturtarak bana takdim edi tarzma
ok uyan dehet verici bir aklamayd dinlediim," diye
yazyor Stork, "ocuu dizinin tam ucunda tutuyor ve sr
tm kendisine yaslayabilmesine imkn vermeden ereti bir
ekilde sadece sol eliyle kavryordu. Sonra unlar syledi:
'Gryor musunuz, dizlerimin zerinde oturan bu ocuk
benim istediim ve bana vaat edilen ocuk deil.'"
Stork yle devam ediyor: "Bebekle ilgilenmek iin an
nenin szn kestim. ocuun korku dolu, tereddtl ba
klarnn bir an babaya kaydn hissettim. Bebee, aa
doru bklm azyla bana korku dolu ve ayn zaman
da korkutucu bir inli eytan gibi grndn syledim.
Ayn zamanda annesinin kucandaki ereti duruuna ve
her an debileceine deindim. Sonra ona korkuyla ba
kan gzlerinden ve annesinin farkl hayal etmi olduu
koyu renk salarndan ve arzu etmi olduundan farkl ol
masnn annesini hayal krklna urattndan sz ettim.
Bunun zerine anne tasavvurlarndan ve korkularndan
sz etti: 'Nasl uyuduunu grnce onu tabutun iinde g
rr gibi oldum ve ona tabutun iinde gzel grneceini
syledim.'"
Yaanm duygulara dair gereklerden sz edilen bu ilk
seanstan sonra Caesare'nin gsterdii belirtiler deiti.
Uyku bozukluu dzeldi, apne ve bradikardi krizleri
-toplam otuz iki seansn on ncsnden sonra geirdii
bir tane dnda- bitti. On nc seanstan sonra iki alarm
sinyali daha geldi, ama bu kez soluu kesilmedi. Caesa
re'nin tekrar cihaza balanmas gerekmedi. Profesr Stork,
paskalya tatili nedeniyle iki seans iptal edince anne korku
ve fkeyle tepki gstermiti. Kendisini yalnz braklm
hissetmiti. Bunun zerine Stork, anneye Ceasare'nin
onun korkularyla ne kadar derinden zdeletiini anlat
maya alt. Anne onu artarak, oluyla btnleme ge
reklilii duyduunu ve byle bir btnlk salamak iin
de olaanst aba gsterdiini syledi. Bunu ifade etmek
annenin kendisini korkuttu, nk ani bir yzleme yaa
mt, ama imdi balantlar daha iyi anlayabildii iin ay
n zamanda rahatlamt da.
Otuzuncu seanstan sonra monitr kapatld. Caesare on
drt buuk aylk olmutu. Soluk alma kapasitesi daha ilk
haftalarda yzde elli dzelmiti ve artk lme mahkm
deildi.
Caesare'nin hikyesinde, bir ocuun duygularnn ve
alglaylarnn, snrlarnn zedelenmesi anlamna gelen
dikkate alnmaynn varlnn inkryla ayn anlama
geldii grlyor. Bu, sadece ocuun kendiliini geri pla
na itmekle kalmyor, ayru zamanda da ocukta snrlarnn
ihlaline kar gelien saldrganca tepkileri de bouyor. Bu
vakada saldrganlk ie dnm durumda. lk terapi sean
snda aile iinde kantlanabilir bir rahatlama salanyor,
bu nedenle de Caesare, fkesini ilk kez da yneltebiliyor.
Stork, annenin ikinci seansn banda unlar anlattn
aktaryor: "(...) Caesare dn ok itici bir ekilde alamaya
balad, her zamanki gibi gz yalaryla deil, gl bir f
keyle. imdiye kadar onda byle bir eyi hi grmemitim.
(...) Gece de uykusunda her zamanki gibi yaknarak ala
mad, sadece birka kez korkarak uyand, ama yine sakin
leti." ocuun saldrgan duygularn aka ifade edebil
mesi, annesinin de onun varln kabul etmeye balamas
n salad. Anne gznde olunun daha "byk" ve daha
"nemli" grnmeye baladm syledi.

Onaylanmamaya kar hayatta kalma stratejileri

Saldrgann idealletirilmesi ve onunla zdeleme, are
sizlikten, umutsuzluktan ve onaylanmamann yaratt
dehetten kamak iin bir stratejidir. lmek istemek ve u
bir durum olarak lm baka bir eydir. Amerikal nro
log Walter B. Cannon (1942), "Voodo-lm"ne ilikin
r ac aratrmalarnda da lm aresizlie dayandr
mtr. nsanlar ve hayvanlardaki aklanamayan lm
olaylarn aratran Curt Richter (1965) de, zor durumlar
dan ne mcadeleyle ne de kaarak kurtulabilen Norve fa
relerinin de kelimenin tam anlamyla "yaamlarn gzden
karttklarn" ortaya koydu.
William James (1950), 1905 ylnda yaymlanan psikolo
ji klasiinde, bir insann varlnn onaylanmamasnn var
olmamakla aym anlama geldiini yazyor. Byle bir yaan
t u bir travmayla, sonucunda insann kendisini alglaya
maz hale geldii ve felletirici bir aresizlie dt in
sanlk d bir cezalandrmayla karlatrlabilir. ocukla
rn, yaamlarnda merkezi rol oynayan yakn kiiler var
lklarna karlk vermediklerinde yaadklar da aynen
budur. Bunun sonucunda ortaya kan umutsuzluk lm
cl olabilir.
Dolto (1988), unlar yazyor: "Takdir grmek, bakla
ve dinleyerek iliki kurmak besin almaktan daha temel bir
ihtiyatr ve uykunun bir sre sonra korku verici bir uyku
suzlua dnmesi, d dnyayla ruhsal ve zsel ilikiler
den artk umut kesildiinde ortaya kan bir ie kan ifa
desidir. Eer uzun sre canlandrc bir etkileim olumaz
sa, ocuk d dnyayla iliki arayndan vaz geer, kendi
ni lme gtrebilecek fizyolojik bir uykuya dalar." Ben
zer bir tanmlamay "Der frhe Abschied"de (Erken Veda,
1993a) ben de yaptm. Ruanda'da benzer ekilde tanmla
nan bebek lmleri zc bir gndelik gerek. Anne-ba
balarm aniden kaybeden bebekler, onlarn duygusal ola
rak uyana rollerini kimse stlenmeyince karlk bulma
beklentilerinden vazgeip lyorlar. Margaret Ribble, bu
hayat verici alveriin gerekliliini daha krkl yllarda
saptamt.
M. Lewis'in (1992) raporu da, sonulan daha az trav-
matize edici olmakla birlikte, aym sreci ortaya koyuyor.
Lewis, saldrganndan kaabilmek iin sululuk duygula
rna snan buuk yandaki Rebecca'nm durumunu
anlatyor. Kendisini sulu hissetmek, bu kk kzn are
sizliiyle baa kmak iin gelitirdii bir strateji. Sululuk
duygusu, ocuun duygusal bakmdan lmcl bir izolas
yona girmesini nleyip d dnyayla alveriini salad
ndan hayatta kalmasn mmkn klyor. Raporda Re-
becca'nm annesinden kzyla birlikte deil, ona kar hare
ket eden duygusuz bir kadn olarak sz ediliyor.
Lewis'in aratrma projesinde Rebecca'nm oynarken gi
derek dalacak ekilde yaplm bir bebekle oynamas ge
rekiyor. nce annesi bebei Rebecca'ya veriyor. dakika
sonra bebein bir baca dyor. Rebecca omuzlarm k
sp sandalyesinin stnde kp kald iin annesi "Ne
oldu?" diye soruyor. Rebecca annesine bakmyor. Bir sre
sonra bebei ve kopan bacan tekrar rafa kaldrdktan
sonra rasgele bir yerlere bakarak dier oyuncaklarn nn
de kprdamadan oturuyor. Deneyi yapann deerlendir
mesi yle: "Kz, kimse bir ey sylemese de bebei kendi
sinin krdm dnyor ve knt iinde geri ekiliyor.
Annesi ne olduunu sorduunda Rebecca cevap vermiyor.
ocuk kendisini sulu hissetmeye nceden hazr." Annesi
nin kendisine tepki veremeyiinden, ilgi gstermek yerine
sadece aratrma sorularyla yetmiinden doan boluu
sululuk duygusuyla dolduruyor. Bu kz sululuk duygu
su sayesinde kendisini hayatta tutuyor.
aresizlik karsnda baka ve yaygn bir tepkiyi de
psikanalist W. V. Silverberg (1947), Rilke'nin "Die YVeise
von Liebe und Tod des Comets Christoph Rilke" (Cornet
Christoph Rilke'nin Sevme ve lm Biimi) adl iirini yo
rumlayarak gsteriyor. Burada kanlmaz aresizliin his-
sedilii, onu yaratan dnyay inkr etmeye ve ayn zaman
da idealletirerek iselletirmeye gtryor. dealletirme
burada sadece fantezi veya halsinasyon dzeyinde de ol
sa varolu garantisi yerine geiyor.
Rilke'nin iirinin kahraman kendini snrlamak ve
lm korkusuna brakmak yerine dmanla btnleiyor.
Bylece, dmanlar etrafm sarmken, salladklar kllar
zerinde kvlcmlanrken, bunlar aldayan bir eme
den zerine serpilen su olarak gryor. Silverberg bunu,
Rilke'nin iirinde, bir insann varoluunu her eyi kapsa
yp dntren bir ruh hali ile onaylamasn canlandrd
eklinde yorumluyor. Rilke, insann kendisine eziyet ve
tehdit edenleri tam tersine dntrd bu n tespit edi
yor. Kurbana dmamnm yannda yer alarak ruhsal ola
rak hayatta kalma ans vermek iin gerei tersine eviri
yor. air bylelikle, insann kendi kurban durumunda olu
unun ve dolaysyla kendiliinin de silinmesini iirsel bir
ekilde ifade ediyor.
Varlmzn onay bulmay lsnde kendiliimizin
kayboluunu hepimiz bir ekilde yaamzdr. Kurban
durumuna geenlerin saysn, -kurban durumuna girmek
bizi genelde utandrd iin- bakalarmn kurban hali y
znden kendilerini taciz edilmi hissedenlerin saysnda
grmek mmkndr. Utancmz, bizi kurban durumuna
sokanlarn, kurban durumunda oluumuzu inkr etmele
riyle balar. Bu inkr, saldrgann tarafna geiimizin ger
ekletii srecin bir parasdr. Bu utan -ya da Rebec-
ca'nn durumunda olduu gibi sululuk- kurban olma du
rumuyla birlikte bilincine varlmadan kuaktan kuaa ak
tarlr. Bylece g, varlmzn temel ilkesi olarak srek
li biimde yerleikleir.
 Ahlak ve nsanlk

Suun katlanlmazl
Vicdan ve su, toplum iinde birlikte yaamamzn ahlaki
temelleri olarak kabul edilir. Bunlar olmadan toplum ha
yatnn ilemeyeceine inanrz. Sigmund Freud da uygar
yaamn temellerinin vicdan ve su olduuna inanyordu.
Bu balamda baba katli tabusu Freud (1955) iin birincil
rol oynuyordu. Freud'a gre babay ldrme drts, o
lun anneyle ilikisinin dipal temelinden kaynaklanyor
du. Byle bakldnda her toplum, varsaylan baba katli
drtsn denetim altnda tutmaya yarayan yasalara ve
kurallara dayanmaktadr. Bu yasalar ve kurallarla elien
haz ilkesinin yerini de bu yzden baba tabusu almaldr.
Geree sadece bunun hizmet ettiine inanlr. Bylece an
ne-baba otoritesinin insan olma olgunluunu yaamak iin
vazgeilmez olduunu dnrz. Bu adan bakldn
da ahlak, toplumu korumas beklenen kurallar ve cezalar
dan ibarettir. Freud bu konuda unlar yazyor: "nsan sa
dece birinden holanmad iin onu ldremeyeceini
renmek zorundadr. Ahlak byle balar."
Ac yoluyla cezalandrma burada ahlak korumak iin
motor grevi grr. Ama empati yetisi gibi, baka canlla
rn acsn hissetme yetisi gibi insan insan yapan eyler
burada tamamen gz ard edilmektedir. Aksine, yetimek
te olan bir insann kendine zg alglay yetileri ncelikli
olarak ykc kabul edilmektedir ve bu yzden de her tr
l saldrganlk davurumu drtsel ve kt olarak kate-
gorize edilir. Bu nedenle toplumsallamann istek ve niyet
lerin bastrlmasna dayanmas gerektiine inanlr. Ancak
bu durumda insan her zaman kendisini uygarlatrmas
beklenen zincirlere kar mcadele etmeye mahkm olur;
temelde bu, otoritenin ve onun karlarnn korunmasna
adanm ktmser ve umutsuz bir sretir.
Bu dnme biimi empatiyle ilikisi kesilmi bir d
nme biimidir. Bu sav desteklemek iin, kendimize ve
kendi toplumumuza uygun bir mesafeden bakabilmek
amacyla, ilkel insanlarn antropolojisinde bir gezinti yap
mamz gerekecek. Bu mesafeden bak bize su olmadan
da uygarlk olabileceini gsterecektir. Yaptmz "ilkel
lik" yaktrmas zerine ayrca, ilkel toplum tanm yap
mamzn nedeninin, bylece kendimizi szm ona "ileri
medeniyetlerin" alaltc tutumundan kurtararak sivril
mek isteimiz olduunu sylemeliyiz.
Stanley Diamond (1976), uygarlmza ilikin eletirel
gzlemlerini yle dile getiriyor: "Dinamik denge konu
munda bulunan ve doayla insann ritminin ifadesi olan
bir toplum olarak ilkel toplum dncemiz, uygar toplum-
lann manta uygun bir idealidir ve uygarln u anki du
rumuyla eliir. Ama ayn zamanda ilkel toplumlann ger
ek tarihsel koullaryla da rtr. lkel bir varolu biimi
ne duyulan zlem bo bir hayal ya da duygusal bir heves
deildir, yerine getirilmesi varlmz srdrebilmemizin
koulu olan temel insani ihtiyalara tamamen uygundur."
 Snrsz tketim basksndan ve para kazanma abasn
dan kurtulmak iin ablan lklar, "gaspla edinilmi mlki
yete ve kr amacyla retime yer olmayan ilkel toplumlara
ilikin yerinde bir onay ierir. (...) Bu nedenle ilkellik aray
uygarln kendisi kadar eskidir, uygarlk tasavvurunun
ayrlmaz bir parasdr. Hibir peygamber ve hibir byk
filozof daha yksek bir uygarla dair nkoullarm, ilkel
bir yaam biiminin unsurlarna ve insan doasnn dei
mez zelliklerine, ksacas antropolojiye bavurmadan for
mle etmemitir. u iki stuna -insan doasnn bilinci ve
uygarlk ncesi gemiin bilinci- dayanmadan ayakta dur
mak isteyen bir topya ancak kbusa dnr. nk aksi
takdirde, insann sonsuz derecede uyum yetisi olduundan
ve bu nedenle tarihi anlayacak ve kendisini dzeltecek du
rumda olmadndan yola kmak gerekir.
"ada uygarlk her yerde, ister 'kamusal' ister 'zel'
temelde olsun kolektiflemeye doru geliiyor ve bu kor
kun manzara tek bir sisteme zg deil. Bu yzden gn
mz devletleri tarihi ya kurguluyorlar ya da tamamen gz
ard ediyorlar. nsan doasma ilikin resmi bir versiyon ve
bugn btnyle ve tamamen hakl kartan nceden be
lirlenmi bir gemi anlaym yaygnlabran politik mitler
retiyorlar. nsandaki ikililii ve ortak bir insan kimlii
iin verilen bitimsiz mcadeleyi ortaya karan ilkel mitler
retme yetisi, artk kullanlmayan bir kas gibi eriyor."
Diamond daha sonra unlara deiniyor: "lkellik d
ncesi uygarlk kadar eskidir, nk uygarlk insan kim
lii aray srasnda bunu kendisi yarabr." Bunun anlam,
ilkellik dncesinin tarihsel anlama eyleminin temel un
suru olduudur. "Tarihsel bir bilincin mutlak nkoulu
nun, kendiliin sk bir ekilde arabnlmasna bal oluu
belirleyicidir. (...) Bir baka kltrn kavramsal olarak an
lalmas, kendilik bilincinin baka zamanlarda ve baka
yerlerde insan becerisiyle yaplm nesnelerle etkileimi
nin sonucudur. (...) lkellik dncesi bu nedenle bir tasa
rmdr. Sonuta bylece btn tarihsel dncenin
'kurgulayc' olduu kabul edilir, ancak bu da tarihsel bil
ginin katksz bir znellik tamasn gerektirmez. Daha
ok insanlarn ayn trn yeleri olarak baka insanlarn
davranlarnn doasn anlayacaklar varsaymndan yo
la klr. Bu nedenle tarihsel bilgi, yaayan insanlar arasn
daki dolaysz alverie benzer bir iletiim biimidir."
Yani ilkel olanla karlatrma, toplumsal ve bireysel bi
linci anlama abasnda bunlar hem reten, hem de yans
tan kltr aygtmzn zmlenmesine yarar. "Aksi halde
insann zmlenmesi, insann zmlenmesi deil, top
lumsal, ideolojik, ekonomik veya teknik biimlerin zm
lenmesi, yani bir tr kltrfizii olur. Ancak ama yn
temde deil, onlarn yerinde olsak bildiimiz kadaryla
onlarn yapaca ekilde tepki vererek, insanlar yarattk
lar yoluyla anlama abasndadr."
Ancak bu anlama abamzn, uygarlmz geniledike
bir o kadar zorlaacan gzden karmamalyz. Ne ka
dar ok yaam alan uygarlk tarafndan kapsanrsa, aba
larmzn o denli profesyonellemesi gerekir. Ancak bu s
rada merkezi sorunlarmzn acillii gr alanmzn d
na kar, hatta giderek acilleen sorunlara bir yant verme
giriimi riskler de getirecei iin inkr edilir. Bylece an
tropoloji, sosyoloji ve dier bilimler, mekanik yntemlere
ve sradan hedeflere sahip snrl disiplinler haline gelirler.
Bu nedenle Diamond unlara dikkat ekiyor: "Asl sorun,
yani insan oluumuzun hangi ksmn yitirdiimiz, onu
nasl ve hangi ekilde tekrar kazanabileceimiz, antropo
lojinin (rnein) ilgi alannn tamamen dna bile kabi
lir. Belki de insan hakkndaki nemli tespitler artk antro
pologlar tarafndan yaplmaz olacak; nasl ki bu alma
alanlar, kltrmzde ve bu kltrn giderek analitikle
en (yani sistematize edici) zihniyeti iinde kapsayc i b
lmnn suretleri olarak birbirlerinden giderek uzakla
tklar iin ou sosyolog toplum hakknda, siyaset bilimci
politika hakknda, ekonomist ekonomi hakknda heyecan
verici bir eyler syleyemiyorsa. Ancak insan durmadan
paralanamaz; (...) organizmann btnyle aratrlmas
gerekir."
Bu yaknlktan kanmak iin ilkel insanlar, bireysel
liklerini krelten ve varlklarn belirleyen bir toplumun
damgasn yemi, gerek bir kimlii olmayan insanlar ola
rak grrz. Ancak aada gstereceimiz gibi durum
bunun tersidir. Aslnda varolularnda snrlanan ve zgr
olmayan bizleriz, ama yine de bizi ekillendirenin bizi
"uygar" latrdma inanyoruz.
Franz Boas'm rencisi antropolog Gene Weltfish
(1965), otuz yldan uzun bir sre Amerikan Pawnee Kzl
derililerini inceledi. almalarn deerlendirdii raporda
unlar yazyor: "Kiisel ilikiler de, bir toplulua dahil in
sanlar da, sabit aile yaplaryla snrlanmyor. Bireysel kii
lik, cemaat yapma uydurulmak iin budanmyor, tam ter
si sz konusu. Cemaat yapsndan bireysel kiilii gelitir
mek iin yararlanlyor. PawneeTerin toplumsal yapsn ne
bir yasa kitabnda bulmak mmkn, ne bir doktrin stats
ne dayanyor, ne de bir kumanda ilikisinin zorlamasyla
ayakta duruyor. Cemaat yaps kemiklemi de deil, in
sanlara dayatlmyor da. Toplumsal yap insanlara doru
bulduklar lde hizmet etmek iin kiiler tarafndan ikin
bir ekilde tamyor. Burada iktidar sahibi birini temsil ede
bilecek ve dierlerinin yaamm daraltabilecek kurgulan
m bir su kavram yok. Kiisel ilikiler her zaman yarat
cla dayanyor.
"Dnyalar ham, yaamlar zor, ama bizimkinden daha
zgr. Toplumsal biimler herhangi bir dini veya doas
t onayla zorlanmyor. Cemaat yapsn ihlal etmenin ye
gne olas cezas topluluk grnn buna kar kmas.
Bu nemli bir caydrma arac, ama dini, askeri veya politik
yaptrmlardan ok farkl bir nitelie sahip. Bu, topluluun
yaayan rgs iinde olan bir ey, bu alanda uzmanla
m bir sektr iinde deil, bu nedenle de gndelik yaa
mn seyri iinde bu durumla baa kmak her birey iin
mmkn. Pavmee'lerin yaam bir topya deildi. Bu ya
amn getii yer ve zaman byle bir umuda izin vermedi
(Pawnee'ler beyaz adam tarafndan ezildi ve katledildi).
ktidar yapsndan bamsz olularnda iimize yaraya
cak, ama nasl kullanmamz gerektiini bilemediimiz
eyler var," (eviri A. G.).
Bizde durum farkl. Bizler zor ve kabul edilmez buldu
umuz sululuk duygularyla doluyuz. Bizim deneyimi
mizde su, kt olmakla, aa olmakla, bir baka deyile
kendilik deerindeki eksiklikle ilikilidir. Bu nedenle su
inkr edilir. Bizde insanlar azap verici sululuk duygula
rndan kurtulmak iin saldrgan, iddet dolu davranr. Bir
rnek: Bir kayak pistinde insanlar kuyrua girmi teleferi
i bekliyorlar. Birka kii ne gemeye alyor. Bekleyen
lerden biri yksek sesle ve anlalr biimde sesleniyor:
"Hey, biz yarm saattir burada bekliyoruz. Kuyruun so
nuna gesen iyi edersin!" ne gemeye alanlardan biri
karlk veriyor: "Seni sr, seni budala! Kapa eneni!" Bu
saldrganca davran adamn sululuk duyduuna, ama
yzleemediine iaret ediyor. Sululuk duygusu belirdii
anda bastrlyor ve da yanstma yaplyor.
 Ancak buradaki eliki, suun reddedilmesi ile, kendi-
ni-sulu-hissetmeme ile birlikte yine de gizli bir sululuk
duyma eiliminin var olmas. Yoksa adamn sulanma
karsnda gsterdii saldrganca tepki nasl aklanr?
Ama sululuk, kendi eyleminin bakas zerindeki etkile
rini fark etmek anlamna gelseydi, niin bu kadar zora gi
derdi? Gerekten byleyse, bu, sululuk duygularnn,
kendi eyleminin sorumluluunu stlenmeyi olanaksz kl
d anlamna geliyor. Eer sululuk, deersizlikle bir tu
tuluyorsa, o zaman sorumluluunu stlenerek davranmak
sorun haline geliyor.
Kendini sulu hissetmenin pek ok nedeni olabilir. r
nein: Bir bebek uyumuyor. Anne-babas, onun bu uyum
suz davrann kendilerine kar, iyi anne-baba olmadk
larna dair bir eletiri olarak kabul ettiklerinden fkeleni
yorlar. Bebein uyumay reddetmesini kendilerine kar
bir cezalandrma ve eziyet olarak alglyorlar. te byle
bir durumdan, anne-baba ve ocuk ilikisini onca zorlayan
su douyor. Annemiz, akrabalarmz, doktor, retmen,
biliminsanlar gibi otorite kiileri bir ocuun uyumas ge
rektiini syledikleri iin, ocuumuz uyumak istemedii
ve alad zaman ona anlay gstermemekte kendimizi
hakl buluruz.
Buna karlk, McKenna ve Kaliforniya niversitesin
deki meslektalar (1990a, b, c), bebekler ve kk ocuk
larn, "jlkel insanlar" diye tanmladmz insanlarn ok
tan bildii gibi, ne derin ne de uzun bir uyku uyuduklar
n ortaya koydular. ocuklar yaamlarnn ilk ylnda s
rekli olarak bedensel temas ihtiyac duyarlar. Ama biz de
ocuumuzun mmkn olduunca erken ve yalnz, hem
de olabildiince derin ve uzun uyumasnda srar ederiz.
Byle olunca da kendimizi iyi anne-babalar olarak onay
lanm hisseder ve gurur duyarz. ocuklar gerekten de
zamanla daha uzun ve derin uyurlar, ancak bu yava ya
va gelien ve henz glenmemi olan merkezi sinir sis
temine, soluk alma ve uykudan kma halini uyumlu bir
ekilde dzenleme imkn vermez. Bu da dier eylerin
yan sra ani ocuk lm riskini ykseltir.
ocuun uyku tutumu anne-baba ve ocuk arasnda
bir mcadeleye dnebilir, sululuk ve aalk duygula
rna neden olabilir.
Psikoterapik bilgiler, ikisi arasnda mantksal bir ba
olmasa da, anne-babann cezalandrmas ve ocuktaki su
luluk duygular arasndaki ilikiyi aydnlatyor. Bu iliki
nin en net grld durumlar, cinsel istismar gibi ar
aresizlie yol aan durumlar. yandayken babas ta
rafndan cinsel tacize urayan bir kadn hastam kendisini
suluyordu. Babasnn deil, kendisinin kt ve kirli oldu
u duygusunu tayordu.
"Bazen sabahlar erken uyandmda baheden baba
mn bildik slm iitir ve ok byk bir sevin duyardm.
Yataktan frlar ve gn onunla birlikte geirmek iin yan
na koardm. Elleri scakt, bana avuntu verir ve hissettiim
dier eyin hemen sona erecei umudunu yaratrd. Bu di
er ey, rnein babamn gzel, scak ellerinin hep biraz
fazla sk kavramas, bazen cinsel blgelerime uzanmas,
babamn neesinin ok abuk fkeye veya zarar vermekten
doan sevince dnebilmesi, bana hep yanl bir ey yapt
m duygusunu verirdi. Bylece bir gn bunlarn sona ere
ceini ve onun iindeki iyiliin ne kacan umut eder
dim. Buna gerekten de saplantyla inanyordum. Bana so
nuta iyi olmayan her eyin, bunlara katlanmasn ren
mek iin var olduunu belletmilerdi. Ama bu anlay ve
duygularla hata bendeydi; annemde veya babamda deil."
 Suun burada iki ilevi var: Anne-babayla olan ba ko
ruyor -aresiz bir ocuk iin elzem bir ba- ve kendi gc
ne dayanarak bir iyileme olabilecei umudunu veriyor.
Su bu durumda, mutlak bamlln, aresizliin katla
nlmaz konumu iinde deiik bir kurtulu oluyor. Berabe
rinde bir yandan deersizlik duygusunu getiren su, dier
yandan kurtulu oluyor. Su, yanstma yoluyla saldrgan
lk zerinden boaltlsa da, varlmz ayakta tutan g de
olabiliyor.
Eer ocuk, yukarda aktardmz rnekte olduu gibi
bir yetikin tarafndan taciz ediliyor, ama yetikin kendi
eylemi ve ocuk tarafndan alglan yokmu gibi davran
yorsa bu durumda ocuk mthi bir aresizlie der. Wil
liam James'in daha nce de fark ve ifade ettii gibi, varl
nn yetikin tarafndan kabul grmemesi, ocukta bir var
olmama duygusu uyandrr. ocuk bunun oluturduu
boluu doldurmak zorundadr. Tacize urayan hastam,
babasnn inkr ettii ve bilindma ittii sululuunu
hissedip kendisi stlenmi. Bylece sulunun itiraf etme
dii su kurbann suu haline gelmi. Kk bir ocuk her
eyi tamamen dolaysz bir ekilde alglar. Eer anne ve ba
bas onun alglarm inkr ederlerse, o zaman bu alglay
larn nedenini kendi iinde aramaya balar.
Saldrgann itiraf etmedii suu kendi suu haline ge
tirmek, geni anlamda bizim toplumumuzdaki toplumsal
lama srecini karakterize etmektedir. Byle bir suu st
leni, bu suun, ahlaki tutumu tanmlama anlamnda kul
landmz "su" ile bir ilikisi olmasa da, bilinsiz bir ken
dini sulu hissetme eilimine yol amaktadr. "Su" szc
nn bilgiye dayal kullanmyla ikin alar arasndaki
uurum, gerek geri planlar gremediimiz iin bizi su
luluk duygusunun daha da derinlerine eker. Kendini su
lu hissetme eilimi, sululuk duygularna katlanma yeti
siyle telafi edilmedii iin fke, saldrganlk ve iddet or
taya kar. Su bizim kendilik deerimizi drr, bir bo
yun edirme arac olarak kullanlr. Ve kendi suumuz bi
le olmayan bir su yznden itaati kabulleniriz.

Su ve utan
Gerek su ok baka bir eydir. Jacob Wassermann'n
"Der Fail Maurizius" (Maurizius Olay, 1928) adl roma
nndaki tiplerden Ghisel, gerek suun tanmn yapar:
"Bence iyi ve kt insanlarn birbirleriyle ilikilerinde de
il, sadece insann kendi kendisiyle ilikisinde belirlenir."
Gerek su, bir bakasnn suunu stlenmek deil, aksine
kendi suunu hissetmektir ve insann kendisinden duydu
u utanla kendini gsterir. Kendimize ve dier insanlara
kar sorumluluumuzu sadece bu olgunlatrabilir. Kendi
suumuzu kabul etmenin koulu, yeterlilik duygusu ve
kendimizi deerli hissetme yetisidir. Ama bu yetimiz yle
sine darbe almtr ki, kendilik deeri ounlukla, aslnda
aalk duygusu olan bir duygunun ar ekilde aa itil
mesinden baka bir ey deildir.
ok erken maruz kaldmz aresizlik, bizi saldrgan
larn gerek sulann stlenmeye hazr hale getirir. Bu a
resizlik ayn zamanda, kendi ihtiyalarmzn ve alglay
larmzn inkrn salayarak bir deersizlik duygusuna
yol aar. Saldrgann suunun stlenilmesinden kaynakla
nan sululuk duygular, kendini sulu hissetme eilimini
artrr, ama ayn zamanda da suun bir bakasna yklen
mesini beraberinde getirir. Bu tr sululuk duygular, aa
lk duygusu retir, katlanlmazdr ve sadece onlardan
bir an nce kurtulma abas yaratr. Bunun sonucunda da
suu srekli bakalarna ykleme istei ortaya kar.
 Adolf Eichmann, Nasyonal Sosyalist Almanya dne
minde rgtlemesine katld Yahudi kym nedeniyle
1962'de srail'de mahkeme nne ktnda kitle kym
nn kt ve gaddarca olduunu inkr etmedi. Ancak ken
di katlmn sadece itaatkr bir memurun grevini yerine
getirmesi olarak gryordu. Eyleminin sorumluluunu
stlenmedi. Hannah Arendt (1963) bu konuda yle yaz
yordu: "O grevini yapt. (...) Sadece emirleri yerine getir
di. (...) Kant'm ahlak anlaym, zellikle de Kant grev
kavram anlamnda davranmay benimsemi olduundan
tr yaam boyunca pimanlk duydu. (...) Ve Eich
mann herkesi artacak biimde kategorik emrin olduka
eksiksiz bir tanmn yapabildi. (...) Daha sonra, 'kesin
zm' iin nlemleri hazrlamakla grevlendirildii anda
Kant ilkelerine gre yaamaktan vazgetiini aklad, bu
nu biliyordu ve kendisini artk 'kendisinin efendisi' olma
yaca dncesiyle teselli etmiti."
Burada Kant'm dncelerinden geriye kalan fazla bir
ey yok. Eichmann'n yapt daha ziyade kendi iradesini
yasann ruhuyla, kendisini de iktidarn sahibiyle, yani Hit-
ler'le zdeletirmek. nsann kendisine kar duyduu so
rumlulukta ortaya kan bir kendine zglk bu kiilikte
mevcut deildi. Kendine zg olann eksiklii ve sorumlu
luk yoksunluu grev bilinci maskesinin ardna saklan
mt. nsan kendi kendisine Eichmann'n vicdan neredey
di diye soruyor. Grevin vicdanla ne alakas var? Eich
mann, kendi inanlarna gre biimlenmi, empati yetisi
olan bir insan olarak kendine kar sorumluluk duymak
yoluyla belirlenmi bir vicdana sahip deildi.
Psikanaliz, yeterince farkllatrmad iin bu vakaya
belirleyici aklamalar getiremez. Psikanaliz vicdann olu
umuna saf kuramsal bir adan bakarken srecin kendisi
ni gzden karr. Psikanaliz anlayna gre vicdan, tabu
larn ve yasaklarn da rol ald bir eitimin sonucudur.
Ancak burada empatinin, Erikson'un tanmna gre an
neyle ocuk arasndaki o temel uyuumun rol atlanmak
tadr. Psikanalizin vicdana baknda daha da sorunlu olan
yan, srecin kendisini, yani bizi ve vicdanmz biimlen
diren dinamii -saldrganla zdeleme- gz ard etmesi
dir. Bu koullarda elbette gerek ve zgn bir vicdan olu
maz, aksine sadece bir otoriteye uyum salama, kendini
onun gznden grme durumu sz konusu olur.
Dolto (1988), bu sreci ok somut tanmlyor: "Eer o
cuk, 'iyi', 'kt', 'terbiyeli', 'terbiyesiz' gibi belirleyici sz
cklerin yardmyla kendi eylemleri hakknda ahlaki yar
glar ifade etmeye balamsa, bu yarglar her zaman ak
veya rtk bir mimik; onay, ret veya hiddet belirten bir
yz ifadesi eliindedir. Bu, ocuun bir yandan kavram
zerinde bir seme zgrlne sahip olduunu; bir eyi
yapmamann mmkn olabileceini bildiini, dier yan
dan da kendi verdii kararn bir bakas tarafndan onay
lanmas iin abaladn gsteriyor. Bu bakas daha b
yk veya yetikin biri, tercihen de selameti onlara bal ol
duu iin sevdii anne-babadan birisi olabilir. (...) Yeti
kin kii 'honut' mu grnyor yoksa 'honutsuz' mu?
Mesele budur. Eer yetikin honutsa bu iyidir, ocuk ken
disini terbiyeli hisseder; eer deilse bu ktdr ve ocuk
kendisini terbiyesiz hisseder."
Dolto, bu yaanty bir ya civarndaki ocuklarla yap
t bir deneyle canlandryor. Deneyin amac, bu ocukla
rn tanmadklar bir yiyecek kendilerine verildiinde han
gi koullarda kabul edip, hangi koullarda reddettiklerini
grmek.
"Gzlemlerimizin sonucuna gre ocuklar, yeni yiyece
i kendilerine sunan kiinin kendisi bu yiyecekten holan
myorsa, bunu ocuklara hibir ekilde belli etmese de, ta
dna bile bakmaya yanamyorlar. Yani burada bilincine
varmadan telkin edilen bir fobi sz konusu. Deneyler da
ha sonra, eer ayn yiyecei, bunu seven bir insan ocua
sunarsa fobinin bir etkisi kalmadm ortaya koyuyor."
Bu deney, zdeleme srelerinin ne kadar erken ba
ladn gsteriyor. Ayrca, anne-baba ocuklarna kendi
varlklarnn onay iin ihtiya duyuyorsa neler yaand
da grlyor. Anne-baba ocuun kendi iinden gelime
sine izin vermiyor. Bylece sorumluluk tayarak davran
ma olanandan kopuk bir vicdan geliiyor. Varlk ve g
rnt arasndaki temel yarlmann kkeni burada. Gerek
bir varolua sahip olmayan sadece taklitten ibaret bir in
san olu burada balyor. Geliimi bu yarlma temelinde
gerekleen ve devam eden bir insanda sz konusu olan i
yaant deil, imajdr; var olmak deil, poz yapmaktr.
Kaynam duygudalktan ve bir bakasnn durumu
nu hissedebilmekten alan utan, insan olarak ne olduu
muzu, kendimizle yan yana ve kar karya nasl durdu
umuzu gsterir. Primo Levi (1992), Ausdvvvitz'i dn
m ve uygulam olanlarn insan olmasndan kendisinin
utan duyduunu sylerken insanlkla duygudaa ban
da ortaya koymu oluyordu. Otorite karsnda hazr ola
geme ve edepli grnmekten ibaret olan utanla Eich-
mann rneinde bir kez daha karlayoruz: "Kendisine
yklenen dehet verici sular saylrken Eichmann'm kl
bile kprdamad (...) Ama mahkeme bakan kendisiyle
konuurken ayaa kalkmas gerektiini hatrlattnda, bir
yn zr cmlesi sarf edip kekelemeye balad ve utan
tan kzard," (Gruneberger, 1994). Otorite karsnda gs
terdii d tutum Eichmann'm utanmasn gerektiriyordu;
yegne ahlaki drts buydu. Byle bir ahlaki tutumda
nemli olan varlk deil, iyi olma pozudur. Ancak Eich
mann gibi insanlar iin poz, insan olularnn hakikati ha
line gelmitir. Ve bu insan olu biiminin artk kendine z
g, isel kendilikle alakas yoktur.
Ancak bizim uygar toplumumuzda hkim olan, "ilkel"
olarak tanmladmz toplumlarn aksine, bu insan olu
biimidir. ocuklarmzn snrlarnn zedelenmesi sonucu
oluur. ocuklar aresizlikleri ve umutsuzluklar iinde
poz yapmaya ynelmek zorunda kalrlar. Vicdanmz ger
ek bir empatiye deil de, bunun yapmacna, yani gr
nrde insanla dayand iin, bu srete pay olan idde
te ve bunun sonucunda yaanan acya kar kapanm du
rumdayz. Bunu grebildiimizde, duygudalklar taklit
ten ibaret olanlara kar kma gcn de buluruz. Byle
likle, hem insanl rol olarak yaayanlarda, hem de hasta
lklara (ruhsal) snarak insan oluun bozulmuluuna
kar direnmeye alanlarda bir iyileme srecini balata
biliriz.
Bir keresinde izofren bir hastam bu noktaya ok net bi
imde deinmiti: "Maazada mankenlerle insanlar birbi
rinden ayrt etmek mmkn deil. Ama mankenlerle ko
nutuumda deli damgas yiyorum." Sadece taklitle ne ka
dar benzetiimizi deil, insanlarn, gerek hastalnn,
yani pozu insan varoluuyla bir tuttuunun tespit edilme
si halinde ne kadar ileden ktklarn da grmt.
Bir kez daha grev ve sorumlulua dair: Pozu var ol
mann yerine koyan bir kii, grevle sorumluluu kart
rr. Bu durumda grevi yerine getirmek daha ok anne-ba
bamzn veya dier otoritelerin gznde oluturmaya a
ltmz itaatkrlk imgesine yakndr. Bylece onaylan
mayla dllendiriliriz ve rollerin iyi oynanmas yaamn
amac haline gelir. Pozu varoluun yerine koyan bir insan
iin suun anlam, "doru" davranlmam olduu iin de
er yitimine uranddr. Sulu addedilmemek iin s
rekli "doru" davranmak gerekir. Bu da onaylanmayla
dllendirildii iin sorumlulukla davranmann yerini
alr. "Doru" davranmak, sorumlulukla alakas olmad
halde sorumlu davranld izlenimi yaratr.
Ancak bakan olarak etkinliine deinildiinde Abra-
ham Lincoln'n yapt konumada ifadesini bulan sulu
luk duygusu ok farkldr. Bu gerek bir sorumluluktan
kaynaklanmaktadr: "Umarm, yneticiliimi her koulda
yle yrtebilirim ki, iktidar devrettiimde dnyada tek
bir dostum kalmamsa bile, geriye tek bir dostum kalm
olsun ve o da iimin derinliklerindeki dost olsun," (Sand-
burg, 1968).

Vicdan ve st ben
Vicdan veya -psikanaliz terminolojisiyle- st ben farkl
oluum biimlerine sahip olabilir. Geliimin nasl gerek
letiine bal olarak sonunda ortaya ya gerek sorumlu
luk veya taklidi kar, yani szmona grev bilinci. Yasak
lar gerek bir ahlak bilinci deil zahiri bir vicdan olutu
rur: Geliim tamamen saldrganla zdelemeye dayann
ca da empati bastrlr ve buna bal olarak gerek anlam
da sorumluluk imknszlar. Buna karlk empatiye izin
ve yer veren bir geliim, gerek sorumluluu ve gerek
sululuk duygusunu olgunlatrr. Buna bir rnek: Antro
polog Donner (1983), fkeyle bir tekme indirerek rakibesi-
nin canm yakan Iticcoteri Kzlderilisi bir kadnn davra
nn betimliyor. Kadn vurduu kiiye ne kadar ac ver
diini fark ettii anda onun acsn azaltmak iin elinden
geleni yapyor. O anda karsndaki kiinin imgesi, d
man imgesinden kendisi gibi bir insannkine dnyor.
Kadnn sululuk duygusu, deersizlik duygusundan de
il, gerek bir sorumluluktan kaynaklanyor ve empati ie
riyor.
Kendiliin deersizlemesine bal olan dier ekilde
olumu sululuk duygusu ise deersizlik duygusuna
baldr. Davran normlarna uymamak, insana kendisini
deersiz hissettiren bir sululuk duygusuna yol aar. Bu
durumda bir de bir bakas zeletiri beklerse bu derhal
bir tehdit olarak alglanr. Bunun tehdit olarak alglanma
s yerindedir, nk kendine eletirel bir gzle bak, sal
drganla zdelemeye gtren korkular ve aclar tekrar
uyandracaktr. Kii ayn zamanda, kendilik deeri duygu
su veren pozun aslnda bir poz olduuyla da yzlemek
zorunda kalacaktr. Bu da genellikle insann gcn aar.
Kii, "doru" davran ve sahnelenen "doru" duygu
lar iin onay bekler. Bu arada gerekten ne hissedildiinin
hi nemi yoktur. nsann kendisini sulu ve deersiz his
setmek zorunda kalmamas daha nemlidir. Bylece insan
doruluk yanlsamas yaratmay renir. Ancak geride de
ersizlik duygusu pusudadr ve bu srekli bir kendi ken
dini yanltma manevrasna yol aar. Kii, pozu yegne ger
ek duygu kabul ederken, asl duygular giderek yok olur
lar. Ancak bu kandrma, kendine ve bakalarna sylenen
bu yalan, insann kendisine kar duyduu, ancak bakala
rna yanstt gizli kmsemeyi glendirir. Btn bun
lar, "doru" yapma abalarn ikiye katlar; insan bunun
yanl olduunu hissetse bile. Sosyolog C. Wright Mills
(1956), byle bir srete oluan insan "etkileyici kiilik"
olarak tanmlyor ve yle tarif ediyor: "Hep naziktirler,
sk sk glmserler, iyi bir dinleyici gibi grnrler, kar-
larndakinin ilgi alanlar zerine sohbete girerler ve kendi
sini nemli hissetmesini salarlar. Btn bunlar byk bir
hataszlkla yaplr."
Mills, bu tr insanlarn kiisel ilikilerinde de sadece
kendini pazarlamann sz konusu olduuna deiniyor.
Ama onay bulmaktr, "iliki"nin kendisi sadece ustaca bir
numaradr. Bylece gerek duygular silinir, gerek kendi
lik feda edilir. Btn bunlarn hepsi baar uruna gerek
leir. "nsan srekli olarak bakalarm -ayn zamanda ken
disini- aslnda olduu eyin tersi olduuna inandrmak
zorundadr."
nsanlar aras gerek ilikilerin yerini poz alrsa, gerek
yaknlk da yok olur. Ayn ekilde vicdan da poza dn
rse gerek sululuk ve sorumluluk duygusunu hissetme
imkn da ortadan kalkar. nsan herhangi bir sorumluluk
hissetmeden sadece grevleri yerine getirmeye balar. O
zaman da iinde bir rperti bile hissetmeden dier insan
larn ykmn hazrlayabilir. nsan, dier insanlarla olan
ban yitirir, ancak pusuda bekleyen su ve deersizlik
duygusu kaybolmaz. Yeterli olamama korkusu her an
mevcut bir karabasana dnr.
Gerek vicdan ve gerek sululuk duygusu ise, bir insa
nn bir bakasna ac verdii iin kayglanmasnda kendi
sini gsterir. Bu kayg sorumluluk duyarak davranmay
getirir. Bunun dnda her ey gstermeliktir. Sarsc bir r
nek: Anne-baba grnrde neden yokken len ocuklar
nn kaybndan dolay sululuk duyuyorlar. Sululuk duy
malarnn nedeni anne-baba olarak "baarszla" ura
m, yetersiz kalm olmalar. Onlar harekete geiren duy
gu, ocuklar iin duyduklar keder deil, yetersiz kalm
olmann korkusunun yaratt itiraf edilmeyen fke.
Aadaki baz vaka rneklerinde, ters etki yapmasna
ramen empatiye dayal sululuk duygularna sk sk sa
rlan insanlar greceiz.

ocuklar suu nasl stlenir: Vaka rnekleri

Otuz drt yandaki bir erkek, duygularn gsteremedii,
kendisini srekli sulu hissettii ve ok dnd halde
kafasn bombo hissettii iin terapiye geldi. ocukluun
dan sz ederken unlar anlatt: "Anneme kar saldrgan
ca davrandmda gvensizleirdim. Eer akll ve uslu
davranmazsam beni bir yetitirme yurduna vermekle teh
dit etmiti. Bu bana srekli bir eyleri yanl yaptm duy
gusunu veriyordu. nk anne-babalarm syledii eyle
rin doru olduuna inanyordum. ocukken insann 'do
ru' ve 'yanl' iin kendine ait kriterleri olmuyor henz. Ve
annem beni, benim iin her zaman en iyisini yaptma
inandrd. Ama benim kzmla kurmaya altm gibi
gerek bir arkadalk annemle aramzda hi olmad.
"Olmak istediim gibi olamadm iin kendimi srek
li gsz hissederdim. Hep kendi kendime oturup d
kurmak isterdim, ama annem benden srekli bir eyler is
terdi ve ben kendi kendimle kalamazdm. Bylece bir bo
luk duygusu olutu ve bugn bile birisi benden bir ey is
tediinde hl o boluk duygusunu yaarm.
"Fakat rnek bir anne-babam vard. Yazlar benimle
birlikte yzmeye gider, yrylere karlard. Annem ve
babam ou ocuun byle bir aileye sahip olmadn
sylerdi. devlerimi yaparken annem yanmda olurdu.
Oturur beklerdi, ben de bir trl konsantre olamazdm.
Ama daha nce bunu dnmeye bile cesaret edememi
tim. nk annem her zaman haklyd. Her eyin lt
oydu. Tepkileriyle neyin 'doru', neyin 'yanl' olduunu
belirleyen oydu. Bu konuda konumak beni korkutuyor
du, hatta titriyordum. Annem her zaman bir cevap bekler
di, ben de hep hazrda bir cevap bulundurmak zorunday
dm. Frlatlm ok gibi cevap vermezsem kzard. Bu hzla
cevap verince de ounlukla yanl olurdu. Sonuta farkl
bir ey dnmem mmkn deildi ki. Zaten farkl bir fi
kir yrtmek aklma bile gelmezdi.
"Annem bir keresinde planlanmam bir bebek olduu
mu sylemiti. Bunun benim iin anlam, kardelerimin
bana gre ncelikli ve benden daha deerli olduklaryd.
Dn annemin doum gnyd ve ilk nce ben gittim. Ba
na daha sonra dierlerine daha rahat oturmak iin yer kal
sn diye hemen yemek isteyip istemediimi sordu. Karde
lerim byk bir cokuyla karland ve ben annem iin te
sadfen var olduum, dolaysyla fazlalk olduum duy
gusuna kapldm. Aslnda size bunlar anlatmak yerine
aileme sarlmalydm. Ama orada bana sadece tahamml
ediliyor. Onaylanabilmek iin hep bir eyler yapmak zo
rundaym.
"Annem kendisinin en iyi olduuna inansa da, hi de
yle deil. Dn eski komumuzla karlatm. Bana kz
kardeimin bebekken bir keresinde annem yamurluu
zerine rtt iin neredeyse boulacak duruma geldii
ni anlatt. Ayrca annemin ben daha veya drt aylkken
km pataklad iin gururlandn syledi. Bunlardan
sz ederken hem buz kesiyorum hem ate basyor. Anne
min gzlerinin iine bakamyorum. O bir ey anlattnda
devreyi kapatp dinliyormu gibi yapyorum. Benim sy
leyeceim eyler onu zaten hi ilgilendirmiyor.
"Anne-babam her zaman kendi isteklerini bana dikte
ettiler. Annem bunun nedeninin bana yardm etmek iste
meleri olduunu sylyor, ama asl niyetleri ne yapaca
m kendilerinin belirlemek istemesiydi. Bundan holanm
yordum, ama onlar dinlediimde de doru yaptm his
sine kaplyordum. ocukken anne-babam benim iin bir
tasarruf hesab amt. Bir sre nce annemden hesab ba
na devretmesini rica ettim, ancak paray nereye kullanaca
m sylersem yapacan syledi ve ben otuz drt yan
daym!"
Bu hastam bir baka seferinde seansn balangcnda
unlar syledi: "Bana annemi hatrlatyorsunuz. Orada
oturup bir eyler sylememi bekliyorsunuz. O zaman ken
dimi bir ey sylemeye zorlanm hissediyorum. Benden
byle bir ey beklendii anda da kendimi bo hissediyo
rum ve bir ey syleyemiyorum." Bu oturumda kendisini
bir zamanlar nasl hissettiini tekrar yaad. Bavurabildi
i tek direni yolu baarszlkt. Her eyi belirleyen anne
si karsndaki yegne koruna boluktu. Daha sonra p se
anstan titreyerek kt halde sonradan kendisini iyi his
settiini syledi. "Yava yava o kadar da bo olmadm
fark ediyorum. Trl trl ey gryorum ve duyuyorum.
Bu boluktan bana sesler ulayor ve onlar anlamaya al
yorum. O zamanlar annemin o boluu ap bana ulaa
madn fark etmitim. Bu benim iin honutluk vericiydi.
Ama bunu dikkatle kendime sakladm, yoksa tokad yer
dim." Bir anda soluk almakta zorlanmaya balad. Ancak
bu nefes darl, iinden ykselen ve eskiden ne itiraf ede
bildii, ne de yaamasna izin verilen saldrgan duygula
rn ve ayn zamanda buna elik eden ezici korkunun bir
belirtisiydi.
Bu adam sevgisiz, kat ve kuralc bir aileye ramen ba
kasnn duygularn anlama yetisini ve insanln hibir
zaman kaybetmemiti. On yedi yandayken "Gesichter
des Todes" (lmn Yzleri) adnda bir film grdn
hatrlyordu. Bu filmde hayvanlarn nasl kesildikleri anla
tlyordu. Bu katlanamayaca kadar acmasz bir ey ol
mutu. "Ama grubumuzda bu filme tahamml edebilen
herkes saygnlk kazanyordu. Gl kabul ediliyordu.
Ben ikinci bir kez seyretmeyi baaramadm. Benim iin ok
gaddarcayd."
Toplumun hi de yadsmamayacak derecedeki basks
bile bu adamn duygudaln ezememiti. Bu arada, bu
rnekte toplumun bask altna alma mekanizmasnn nasl
iledii ve davranlarn d mdahalelere nasl tabi oldu
u da ok net grlyor.
Bir baka rnek: Krk yandaki bir kadn eini utan
duyduu iin kmsyor. "Yetikin biri utanmamak, bu
aptalca. Eer yetikinler ne yaptklarn biliyorlarsa utana
cak duruma da dmezler. Utanmak zayflktr. Benim iin
utan, sula aym anlama gelir. Annemin babamn syle
dikleri hl kulaklarmda: 'Sulusun, utanmalsn!' Bunu
yarglayc bir tonda sylerlerdi. Onlar bylesine hayal k
rklna uratmak benim iin korkun bir eydi."
Bu hastann sz ettii utan iten gelen bir duyguda
lktan kaynaklanmyor, aksine da ynlenmenin bir ifade
si: Kendini bir bakasnn gznde onaylanm ve deerli
hissetme ihtiyac. Hastam ocukluunda, anne-babasnn
beklentileri karsnda yetersiz kalmak ve bu yzden de-
ersizlemek korkusunu derin bir ekilde yaam. Bu
yzden utanmak zorunda kalaca durumlara dmekten
kamyor. Bunun sonucu olarak da her zaman mkemmel
olmaya alyor. Ama bu hayatn cehenneme eviriyor.
Bylece yetersiz kalma korkusu yznden, ounlukla
serbest hareket etmeye, yaama katlmaya, kendisi olmaya
cesaret edemiyor. nk yetersiz kalmak utanmay gerek
tiren bir durum.
 unlar anlatyor: "Bir pazar gnyd, zerime ok da
rald iin ceketimi giymek istemedim, o sralar on iki
yalarndaydm. Ceza olarak bana kahvalt verilmedi. Son
ra kiliseye gittik ve orada babam beni herkesin gz nn
de dvd. Kt biri olduumu herkes grd iin ok
utandm." Bu olayn ardndan evden kap bir hafta arka
danda kalm. "Arkadamn anne ve babas aileme ha
ber verip beni bir hafta yanlarnda tutacaklarn sylediler.
Anne-babamn bu sre zarfnda benim iin kayglanacak
larm dndm iin utandm. Ben de eve dndm
de o srada bahede almakta olan babamn yanma git
tim ve zr diledim. Ama o bana srtm dnd ve kendimi
ok aptal ve terslenmi hissettim. Bundan sonra bir daha
utanacak ve zr dilemek zorunda kalacak bir duruma
dmemek iin yemin ettim. Bu yzden kocamn utan
duygusunu aptalca buluyorum."
Hastama, babasnn ona srtn evirmesinin nedeninin
arkadann ailesinin yardmyla onun otoritesinden ka
m olmas olup olamayacan sordum. "Babanz belki de,
kendisini baka insanlar tarafndan eletirilmemek iin on
lara ho grnmek zorunda kald bir duruma drd
nz iin tersledi sizi. Belki de dierlerinin tutumu sonu
cunda, size kar doru davranm olduundan artk o ka
dar da emin olamad iin srtn dnd. Ama kendisini
olumsuz bir adan gstermemek iin dierleri karsnda
bu iyi baba imajm korumak zorundayd." Bunun zerine
hastam, babasnn, kendisinin davranndan dolay deil
de, arkadann anne-babas aka kznn tarafm tuttuk
lar ve onlarn karsnda iyi baba olarak puan kaybettii
iin fkelendiini anlad. Ayrca kz zerindeki iktidarm
yitirdii iin de fkelenmiti.
"Ah, Tanrm, bunca yllk yaamm bakalar karsm-
da utanacak duruma dmeme abam belirledi. Oysa
utan babamn utancyd, gerek yzn ortaya kartan,
ama kendine itiraf etmedii suuydu. Kendi glln
onaylayabilmek iin iktidarm biz zayflar -ben, kardele
rim, annem- zerinde kullanyordu. Bense, onun utancn
stlendiim, o kendisini gl hissedebilsin diye kurban
durumuna dtm iin kendimi zayf hissettim. Bunu
imdi kavryorum. Bu yzden utancmn grlmesini iste
miyordum! Kendimi, yasak bir ey yedii zaman kendisi
ni sulu hisseden ve orada kimsenin grmeyeceini sand
iin masann altna saklanan kpeimin hissettii gibi
hissediyordum. Niin hep saklandm imdi anlyorum;
ancak kt duruma dmeyeceimi garanti edebilirsem
saklanmyorum. Burada sz konusu olan aslnda utan
duygusu deildi. Daha ziyade benim kiiliimin annem ve
babam tarafndan kmsenmesiydi: Ben deersizim,
kimsenin karsna kmamalym. Bu yzden de herkes
ten katm. Bir keresinde benim iin neden 'yedii kaba
pisliyor7 dediklerini de imdi anlyorum. svire, Irak'la si
lah ticareti yaptnda bakalarnn hayat pahasna kr
saladmz sylemitim. Beni yle niteleyenler kendilik
bilinleri son derece dk insanlard. Ah! Boynuma bir
anda kkken sz dinlemediimde babam enseme vu
runca duyduum acya benzer bir ar girdi. u anda ze
rime dehet verici bir korkunun geldiini hissediyorum."
Bu dorudur: Kendi gemiinin karsna kmak ve ger
ekleri ortaya kartmak byk bir korku yaratr.
Bu iki vaka rneinde, ocuklarn anne-babalarn inkr
ettikleri duygularn stlendikleri sre netleiyor. ocuk
lar anne-babalarnn utanlarm ve bunun ardndaki deer
sizlik duygusunu alglyorlar, ama bu duygularn yerini
kendi kaynaklarnda, yani anne-babalarnda saptayam-
yorlar. Ardndan ocuklar bu duygular kendi duygulan
olarak stleniyorlar. Bylece toplumumuzun iselletirmi
olduu temel mekanizmalardan birinin kurban durumuna
dyorlar: Sahte utan ve sululuk duygusunun aktarm.
Bu ekilde, ancak ok byk bir abayla -o da eer yapabi
lirlerse- kurtulabilecekleri zincirlere vurulmu oluyorlar.
Utan ve sululuk duygusunun kleleri haline geliyorlar.
Bakalarnn inkr ettii duygulan stlenme sreci, te
rapi ortamnda kolaylkla gzlemlenebilir. Terapistler s-
pervizyon srasnda sk sk, hem bir yandan kendi duygu
lar hem de ayn zamanda kendilerine yabanc olarak alg
ladklar duygulardan sz ederler. Bu fenomen daha ya
kndan analiz edildiinde, burada hastalarn bastrdklar
ve inkr ettikleri duygularn sz konusu olduu ortaya
kar. Terapist bu bilgiden, hastasm bu bastrlm duygula
ra geri gtrmek iin yararlanabilir.
Bir ocuk iin byle bir mesafeli duru neredeyse im
knszdr. Sonuta sadece kendisine kar deil, anne-ba-
basma kar da mesafeli durmas gerekir, bunu da dar
dan yardm almadan yapmak zorundadr. Bylece, empa-
ti dzeyinde alglama yetisi kendisi iin ba belasna d
nr. nk duygusal gerilimi alglamasna bir anlam
kazandrmak iin tekinin suunu kendi suu olarak kav
rar. Anne-babasnn kendi duygularn inkr ettiklerini g
remez, grmesine izin de verilmez. Ancak anne-baba suu
inkrlar ve aktarmalaryla ocuun snrlarn inemi
olurlar ve bu ocukta saldrganca duygulara yol aar; an
ne-baba buna da katlanamaz. Bunun sonucunda ocuk
kendi hakl saldrganln bir i dman gibi alglar ve
kendisini daha da sulu hisseder. Bylece suun ve saldr
ganln varoluumuzun drtsn oluturduu ksr
dng ilemeye balar.
 Pek ok insanda bu fenomen gzlenir. Babas tarafn
dan cinsel tacize uram olan bir kadn hastam her zaman
kendisini kirli ve sulu hissediyordu. unlar sylemiti:
"Babamn lmne kadar onun iindeki iyiliin bir gn
ortaya kacana inanmtm. Onun lmnden hemen
sonra Leonard'la tanm olmam anlamldr. Onun yann
da kendimi ylesine emniyette hissediyordum. Yakkly
d, salar ve gzleri babam gibi koyu renkliydi. Yaknla
katlanamazd. Ama sahip olduu sorunlar bende bir gn
her eyin dzelecei umudunu yaratyordu. Umut etmek
ve beklerken her eye katlanmak benim iin bildik bir ey
di. Ama zamanla her ey ktye gitti ve ben kendimi yete
rince dayankl olmamakla suladm. Benden hep kendisi
ni iyi hissedebilmesi iin 'iyi bir atmosfer' salamam bek
liyordu. Ben bunu salayamazsam yaama yetisine sahip
olamayacama kesinlikle inanyordum. Kendi kendime
vermi olduum bu ac beni hl korkutuyor."
Kendimizi sulu hissediyoruz ve bu bizi her zaman kur
ban roln stlenmeye hazr klyor. Bakalarm honut et
mek, kendi alaltlm kendilik deerini kurtarmak iin
srdrlen kesintisiz bir aba haline geliyor. eliik gr
nyor, ama kurban durumunda olunca kendimizi canl his
sediyoruz. Bu, yaamaya devam etmemizi salayan bir tr
kendini sevme, bir tr narsisizm. Kurban durumunda olu
iki yne gtrebilir: Ya protesto ve bakaldrya veya em
patinin yadsnmasna ve faizme. Her halkrda, kendilik
deerimizin dmesi ve kurban durumunda oluumuz ne
deniyle saldrganlmz da yneltmekte ve bakalarn
kurban durumuna getirmekte kendimizi hakl grrz.
Sululuk duygusuyla davranmaya, bakalarn kurban
durumuna drmeye izin verdii iin suluyu kurtarc
olarak grmeye her an hazr olmak toplumumuzun karak
teristik bir zellii. Eer tarihimize bir gz atarsak, onu bir
arada tutan haran iddet, iddetin maskesinin de kahra
manlk olduunu grrz.

Kurban durumunda olmak ve sululuk duygulan

nsann kendi iindeki kurban kmsemesi gerektiin
den, kurban olmak kendini sulu hissetmek demektir. Bu
sululuk duygularnn basks altnda insanlar, acmaszl
n maalar olmaya srkleyebilirsiniz. Johannes Glde
ve Stephanie Landgraf'm ektikleri ve benim bu kitabn
banda deinmi olduum "Geraubte Kindheit" (aln
m ocukluk) adl film, byle bir maniplasyonu belgele
yen sarsc bir rnek. Bu otantik film, Renamo tarafndan
karlan, tecavz edilen ve ardndan baka insanlar katle
den robotlara dntrlen ocuklarla ilgili. ocuklarn
korkulan ve incinebilirlikleri burada an boyutlarda s
mrlyor: Kendilerini ezene mutlak bir itaat gstererek
kendilik deerlerini bakalatrmaya zorlanyorlar.
Acmasz bir iddeti belirleyen byle bir tutumu korku
ve deersizlik hissi pekitirir. Ruhuna yaplan bylesi ma-
niplatif bir mdahaleyle ocuun incinebilirliine ve
duygudalna dair bilinci elinden alnm olur. Geriye
kalan ise sadece, insan kendine eziyet edene ve saldrga
na koulsuz itaate, saldrgann taleplerine uyulmad tak
dirde de yeni sululuk duygulanna gtren, kendini su
lu hissetmeye hazr olma halidir. Bu sululuk duygulan,
geri kalan insani kendilik deerinin son artklarn da yok
eder, tamamen siler ve insan insan olmann tad anla
mn tam ztt olan, bozulmu bir insan olua gtrr. Aa
lama yoluyla, kendilerini ancak insaniyetsizlikleri saye
sinde gl hisseden insanlar retilir.
 Bir baka rnek daha: Nikaragua eski diktatr Somo-
za'nn kt naml Ulusal Muhafzlar'n eiten bir uzman,
uyguladklar "zel eitim"i yle anlatyor: "Birisine itaat
etmeyi retmek iin ona, rnein ortada durup koyun gi
bi melemek gibi aalayc eyler yaptrrz, (...) hibir so
ru soramayacan anlayana kadar btn birlie kna tek
me attrrz," (Kaltenegger, 1982). Bylesine acmaszca aa
lanarak eitilen askerlerden birisi unlar sylyor: "Ben
ufak tefek ve elimsiz biriyim. Ulusal Muhafzlar'a katl
madan nce her eyden ve herkesten korkardm. Artk
korkmuyorum. En nemlisi bu. Erkek dediin byle olur."
taatin kapsad her aalamann altnda yatan potan
siyel burada kendisini gsteriyor: Kendi iindeki kurban,
cezalandrmak zere kendi kendilik snrlarnn dnda
aramak. Kii kendisini o zaman gl ve deerli hissedi
yor. iddete dayal her gruplamann iindeki geliim bu
yndedir. Hepsi bu geliim izgisinde birleir: Yabanc
dmanl yapanlar da, kkn kazmak iin kar dev
rimci kovalayanlar da (Huynh, 1994). nkr etmi oldukla
r kendiliklerini hatrlatan hep en zayflardr, bu yzden
de onlar aalamak ve ezmek zorunluluu hissederler.
Bu, onlar kurban durumunda olmamn verdii sululuk
duygularndan kurtarr, aym zamanda da bakalarnn sr
tndan kendilik "deeri"ni ykseltir.
deolojik iarlar insanlar Mozambikli ocuklarn veya
Nikaragua'daki Ulusal Muhafzlar'm durumuna getirebi
lir. deoloji ounlukla cinayeti "kutsar". Ama cinayet ci
nayettir. deoloji sadece cinayetin motiflerinin stn r
ter ve suluyu hakl kartr. Ama cinayeti hangi balamda
ilemi olursa olsun katil katildir. Katil, alalm kendilik de
erinden kamak, kendiliini yitirmi olduu gereiyle yzle
mek zorunda kalmamak iin ldrr.
 Otuz yln zerinde New York Public Library'nin Sla-
vonca blmnn efliini yapan Amerikal eletirmen,
biyografi yazar ve yazar Abraham Yarmolinsky, "Road to
Revolution" (Devrime Giden Yol, 1962) balkl kitabnda
son yzylda yaayan Rus terristler zerine bir aratrma
ortaya koyuyor. Kitapta terristlerin nce nasl soyut bir
ideolojiye balandklarn, sonra da zedelenmi ve yitik bir
kendiliin boluunu doldurmak iin nasl terre ynel
diklerini gz nne seriyor. Hakszla kar mcadele et
mek istemelerine ramen, burada sz konusu olan asla yi
tik kendiliklerinin tekrar kazanlmas deil. Kendilerini
ancak baka insanlarn hayatlaryla oynadklarnda canl
hissedebiliyorlar. Terrizmin onlara verdii yksek ikti
dar duygusu, kendi kurban olularnn verdii zayfl in
kr etmelerini salyor.
Fakat iktidara ve onun adaletsizliine kar yrtlen
ve da aktarlan bakaldrnn ardnda iktidarla gl bir
zdeleme yatyor; asl korkun ve knt verici olan da
bu. Erich Fromm, devrimcinin, gerek anlamda yeniliki
olabilmesi iin otoriteyle ilikisini ve buna bal olan ba
kalarna hkmetme arzusunu amas gerektiini syler.
Paolo Freire (1971) ayn eyi daha ak biimde dile getirir:
"Ezilenler, ezenin imgesini iselletirdikleri ve izgisini
kabullendikleri iin zgrlkten korkarlar. zgrlk, bu
imgeyi ilerinden atmalarn ve yerine bamszlk ve so
rumluluu koymalarn talep eder." Sorun da budur. Sal
drganla zdeleme kendiliklerinin geliimini, dolaysyla
da bamszlk ve sorumluluklarn engeller. Uruna m
cadele edilen ideoloji, iktidar karsndaki derin boyun
eii gizler.
Bu saptama pek ok isyanc iin geerlidir. Eer saldr
ganla zdeleme zgn bir kendilii engelliyorsa, bunun
yerini insani boluk alr, bu da daha sonra insani olan her
eyin zerinde bir soyut ideolojiyle doldurulur. nsan
olutan geriye kalan son artklar bylece yiter gider; bu
nun yerine rnein "parti" gibi soyut deerler insanst
deerler haline getirilir. nsan bunlara, tam da bu teslim
oluun, ilk ocukluk dneminin inkr edilen, ama gizliden
gizliye de aranan stn gcyle, yani stn anne ve ba
bayla kendine ba oluturduunun farkna varmadan tes
lim olur. Bu durumda terrizm, aslnda mcadele etmesi
gereken o iktidara boyun emenin dolambal bir yoludur.
Yarmolinsky, bu durumu. ar II. Aleksander'i katleden
isyanc grubunun lideri Tikomirov rneinde gz nne
seriyor. Tikomirov, iktidardan aman dileyerek sonradan
tutucu bir gazeteci olarak etkinlik kazanyor. Ezilen, onu
ezenin veya onun temsilcisinin yannda yer alarak, nefret
etmi olduu dmann yerine geiyor. ocukluk dnemi
dzleminde bakldnda bunun anlam udur: Anne-baba
iktidarszlatnlmaz, daha ziyade isyankr onlarla zde
leir ve onlara benzer.
Alexander Solschenizyn, kaleme ald Lenin biyografi
sinde (1975) Lenin'i, davran ocukluundaki anne-baba-
snm karlar uruna kullanlm olma tecrbesine daya
nan, insanlar kendine tabi etmeyi bilen birisi olarak gste
riyor. "Yannda sadece parti almasnda neyin sz konu
su olduunu anlayanlar kaldlar (...)," Yani kendileri de
bu soyut iktidara boyun emi olanlar. "Ancak, acil bir g
rev halledildiinde (...), greve katlm olanlar geerlilii
ni yitirmi yol tabelalar gibi ortada kalyorlard. (...) Yer
lerinden sklyor veya unutuluyorlard (...), bazen bir
dnemecin ardnda bu kez dman olarak tekrar ortaya -
kveriyorlard. Aslnda Lenin onlar kendi ateiyle, tutku
suyla doldurmu, mcadelenin kanlmaz zorunluluunu
beyinlerine ilemiti; sanki bu dnyadaki en nemli, en se
ilmi insanmasna her birine tek tek. Ama bir saat son
ra sanki hi var olmamlar gibi unutuluyorlard."
Ronald Sampson, "Die Psyehologie der Macht" (ktida
rn Psikolojisi, 1966) adl incelemesinde, anne-babann o
cuklar kullanmasnn nasl isyana, ve bunun yam sra eze
nin kleliini kabullenmeye gtrdn pek ok vaka
rnei temelinde ortaya koyuyor. Bu erevede byk sa
natlarn yaamlarndaki hrsl annelerinin roln de in
celiyor. Erkek baskn dnyamzda kadnn ezilmesinin, ge
liimi engellenmi ihtiraslarna bir ekilde alan aabilmek
iin annelerin ocuklarm kullanmalarna yol atm orta
ya koyuyor. ocuklar, zellikle de oullar, eitli numara
larla anneye baml hale geliyor. Daha sonra gerekleen
isyanlar sadece ok derinlere kk salm bu klelii rtbas
etmeye yanyor. Geri bu ocuklar grnrde anne ve ba
balarn reddediyorlar, yenilenme uruna mcadele edi
yorlar, ama her eye ramen bilindndaki boyun ei
varln srdryor.
Lenin elbette iktidara hayranlk duyuyordu, rnein
imparatorluk Almanyas'ndaki iktidara. Ordu st yneti
mine hayrand; tarafsz Belika'ya girilmesini cesurca bul
du. Dman kabul etmesine ramen Almanya'nn iktida
ryla zdeleti.
Sa ve sol isyanclar arasndaki ayrt edici temel zellik,
sol isyanclarn hakszl ayrt edebilmeleridir. ntikam ve
cezalandrma drts ikisinde de aymdr. Her ikisi iin de
asl dman, yani basks altnda kaldklar anne-babalar,
ayn ekilde gr alam dnda kalr ve bunu her iki taraf
da snf dmanlar, Yahudiler, yabanclar gibi farazi d
manlara ykler. Bir kurban bulup cezalandrma gereksini
mi onlar kendilerini kandrlarn grmekten alkoyar. Ja-
kob VVassermann'm "Fail Maurizius" (Maurizius Olay,
1928) adl romanndaki gardiyan tipi Klakusch, unlar
syler: "Cezalandran kii, yalanlayarak kendi gnahlarn
dan kurtulan kiidir." Gnmz Kuzey Vietnam'nn
(Huynh, 1994) ve in'in (Zhisai, 1994) devrimci kadrolar
nn tanmlamalarnda da benzer eylerle karlayoruz:
Sz konusu olan hep saldrganla zdelemektir; kendi
kimliim oluturmak deil.
Bir zamanlar kendisi de Alman terristler arasnda yer
alan Bommi Baumann (1976), bu balanty tespit etmiti.
Her tr terrizmin aslnda bir sevgiden ka olduunu
yazmt.
nsanlar yaamlarn ve bakalaryla ilikilerini ya sev
gi ya da iktidar temelinde ekillendiriyorlar (Sampson,
1966). Aslnda hepsi -terrist de, devrimci de- sevgiye n
celik vermeyi yelerlerdi. Ama ocukluklarnda sulu ilan
edilmi olmalar buna engel oluyor. Bylece, ulalmaz an
nenin yerini alan ve aslnda sadece tek bir amacn -anne-
nin kucanda kalmann- sz konusu olduunu gzden
saklamaya yarayan bir ideolojiye boyun eiyorlar. Ancak
bu sakl kald srece, zamannda suluyla zdeleilmi
olduu da grlmyor. Bu durumda iddet, sevgi ve ihti
mam temelinde kimlik gelitirme olanann yitirilmesine
kar bir ikame oluyor.
 Sevgiyi nkr Temel Sutur

Cezalandrma
Yaptmz ey sadece kurban aramak deil, birilerini ce
zalandrabilmek iin de kurbanlara ihtiya da duyuyoruz.
Her taraftan ykselen cezalandrma arlar, cezann biz
zat ama olduunu, burada suun da, sulunun da o kadar
nemli olmadm dndrtyor. Birisi cezalandrld
nda kendimizi rahatlam hissediyor, bunun nedenlerini
renmek bile istemiyoruz. Byle bir cezalandrmann ra
hatlama salad grlyor. Umberto Eco'nun bayapt
"Der Name der Rose"da (Gln Ad), cezalandrmann
kendi adna nasl bamsz bir varolu gelitirdii anlatlr.
Engizisyoncu Bernardo Gui, dier herkesi suun mevcudi
yetinden kurtarmak iin rnek olsun diye cezalandrmak
zere "sulular" bulur. Ayn ekilde bizim toplumumuz-
daki insanlar da kendilerini deersiz hissettikleri iin s
rekli sululuk duyuyor gibiler. Onlar da cezalandrmak
zere kurbanlar aryorlar. Bu kurtulu salyor.
Ancak ne gerek sululuk ne de hakiki vicdan bu tr
edimlere yol aar; bunlarn kayna, bize szde deersizli
imizin sulusu olduumuzu telkin eden toplumsallama
srecimizin yaratt arlktr. st ben kavram burada sa
dece kafa kartrmakla kalmaz, rahatszlmzn asl kay
nan grmemizi de olanakszlatrr. Freud'un kadirim
durumu karsnda sergiledii krlk, yreimizdeki has
taln, kadn ve erkek arasndaki eitsizliin irdelenmeme-
sine neden olmutur. Bylece iktidar istei ve stat drt
s byk lde eletirilmeden varln srdrmtr.
Sampson (1966) bu konuda unlan yazyor: "Bir insan hl
dier insanlarn stnde yer alma istei duymaya devam
etse de, psikanaliz asndan iyilemi kabul edilebiliyor.
Bu bizim kltrmzde doal kabul ediliyor."
Bylece kendimizi kurtarmak iin srekli bakalarn
cezalandrmaya alyoruz. Sonusuz bir aba, nk in
san kendisini deersiz hissettii srece ne bakalarn ne
de kendisini gerekten sevebilir. Ayrca birini cezalandr
mak sonuta insana, birikmi fke ve saldrganlm ze
rinden atmak iin onaylanm ve kutsanm bir neden su
nar. Hakkaniyet ars, birisine yaplan hakszl elden
ele geirmeye yarayan soyut bir dnceye hizmet eder.
Jakob VVassermann bu konuda unlar yazyor: "Hakkani
yet ve sevgi aslnda kardetiler; bizim uygarlmz iin
deyse yakn akraba bile deiller."
Bu cezalandrma drtsn yaratan bizim rettiimiz
trden bir su; iimize alanan deersizlik duygusu nede
niyle kendimizi sulu hissediimiz. Antropolog Eleanor
Burke Leacock (1981), baz Montagnai Kzlderililerinin
Hristiyanl kabul ettikleri anda -17. yzylda geen bir
olay-, cezalandracak kurban aramaya baladklarn kay
dediyor. Bu din deitiriin yrein retisi olan sa'nn
retisiyle pek ilgisi yoktu. sa zayflara ve ac ekenlere
hitap etti ve onlara yardm etmenin kurallara uymaktan
daha nemli olduuna inand (Kahler, 1953). nsanlarn
kendileri iin sorumluluk stlenmelerini istiyordu. Byle
likle umut uyandrd ve isel duygu-gerekliinin alglam-
m glendirdi. Buna karlk Hristiyanlkta, sa'nn l
mnden sonra gelien din deitirtme giriimleri, soyut
ahlaki ilkelere boyun emeye dayanr (Pagels, 1981).
Leacock, din deitirmi bir Montagnais Kzlderilisi
nin karsna syledii u szleri aktaran Pater Le Jeu-
ne'den alnt yapyor: "Hristiyan olmasaydm, sana 'Beni
sevmiyorsan baka bir koca ara,' derdim. (...) Ama imdi
Tanr'ya, lm bizi ayrana kadar seni terk etmeme sz
verdiim iin, sana krldm halde bunu syleyemiyo
rum." Bu adam karsn terk etmek istiyor, yaad gerek
bu, ama bir anda soyut bir davran kuralna boyun emek
yaanandan daha nemli hale geliyor. taate zorlama, bir
ilke ve bir haz haline geliyor. Kendini iyi ve inanl gr
mek, kendini bu ekilde bir otoriteye sunmak, "kendini
bulma"ran amac haline geliyor. O zaman cezalandrma,
insann artk yaayamad ve katlanamad canlln
ikamesi haline geliyor.
Le Jeune, baka bir Kzlderili ve karsyla arasnda ge
en u diyalogu da aktaryor: "Eer Tanr'ya inanrsan, se
ni dnyadaki her eyden daha ok seveceim. (...) Seni
kendimden de ok seveceim." Sonra kendi koluna bir
imdik atarak devam ediyor: "Bu eti gryor musun? Onu
sevmiyorum, ben Tanr'y ve ona inananlar seviyorum.
Eer sen Tanr'ya inanmayacaksan benden ayrlmalsn,
nk Tanr'y sevmeyen birini sevemem." Kars yantl
yor: "Bize Tanr'ya inanmamz emretmelerinden sonra
hepimiz ldk, grmyor musun? Senin akrabalarn nere
de? Benimkiler nerede? ou ld. imdi bir eye inanma
nn zamam deil."
Le Jeune, baka bir Kzlderilinin, "ibadete yaamn ken
disinden ok deer verdiim ve bundan vazgemektense
lmeyi yelediini" aktaryor, ocuklarn yle bardkla-
nn belirtiyor: "taat etmeyenleri cezalandracaz!" Ayn
ekilde erkekler de kadnlara yaptrmlar uygulamaya ba
lyor: "zgr olmak istediiniz iin eytan aramza sokan
siz kadnlarsnz. Ama kocalarnza itaat etmek zorundas
nz. Eer etmezseniz yiyecek bir ey bulamayacaksnz."
Ancak kadnlar erkeklerin baskn olmasna alkn deiller.
Hristiyanl kabul eden Montagnais Kzlderilileri ile
kendilerinden ve geleneksel yaam biimlerinden vazge
meyenleri arasndaki uyumsuzluk, Le Jeune'nin ayrntl
olarak anlatt bir olayda belirgin biimde kendisini gs
teriyor. Hristiyanla geenler, "Bize, Tanr'mn itaatkrla
r sevdiini rettiler; kadnlarn nasl itaate almaya a
ltklarn gryoruz, bu erdeme, baarszla urayan
herkesin cezalandrlaca kadar byk sayg gsteriyor
lar: Anne-babalar ocuklarn eitir, efendiler de hizmet
krlarm," derken, dierleri iddete katlanamyorlar.
Le Jeune bununla ilgili olarak, ancak on iki yalarnda
olan bir Fransz trampetinin bir Kzlderiliyi trampet so
pasyla yaralad olay anlatyor. Bunun zerine Fransz-
lar ocuu Kzlderililer nnde krbalatmak istiyorlar.
Montagnaisler, trampetinin henz ne yaptn bilmeyen
bir ocuk olduunu syleyerek affedilmesini istiyorlar.
Ama beyazlar bunu kabul etmiyorlar. O zaman Kzlderi
lilerden biri soyunup giysilerini ocuun stne rterek,
"O halde beni krbalayn, onu deil!" diye baryor. "Uy
gar" insanlarn mantn anlamtr. Bir kurban gerek
mektedir ve ilenen su iin kimin cezalandrlacann o
kadar da nemi yoktur.
Bizim amz ve kltrmzde de kurbanlar deitiri
lebilir. nemli olan insann kendi yetersizliinin suunu
ykleyebilecei ve ardndan cezalandrabilecei bir kur
ban bulmasdr.
 te yandan, neden pek ok Kzlderilinin Hristiyanl
kabul ettikten sonraki on yl iinde karsna ve ocuklarna
eziyet etmeye ve onlar cezalandrmaya balad, ak bir
sorudur. Belli ki empati temelindeki alglaylara dayal
kimlik oluum sreleri kesintiye uramtr. Bu elbette
birka Cizvit papaznn misyonerlik etkinlikleri sayesinde
deil, blgeye yerleen beyazlarn, eskiden geerli olan i
birlii ve bireysel bamszla sayg temelini yerle bir
eden farkl ekonomik koullar yaratmalaryla gerekleti.
Kzlderililer, AvrupalIlarn krklerle yaptklar ve topla
nan krklerin tccar iin istiflendii takas ticaretine gir
dike, bu, onlarn her eylerini paylama gelenekleriyle e
liti. Bylece geleneksel deerler dalmaya balad ve bu
kltrlerinin sonunun balangc oldu. Kendi kltrlerine
uygun yaamaya alan az saydaki Kzlderili de silinip
gitti (Murphy ve Steward, 1955).
Peki bu "ilkel insanlar"da sz konusu olan su neydi?
Cizvitler ve onlarn retileriyle niin zdeletiler? Pek
ou din deitirmedi, deitirenler ise kimlik oluumla
rnda isel empati srecinin en az rol oynad bireyler ol
mal. Ama tam da bunlar, geleneksel davram biimlerine
daha yakn olduklarndan, ilaveten baka tr bir su daha
ortaya kt. Finli psikanalist Martti Siirala (1983) buna
"yaanmam yaam suu" adn veriyor. Siirala, yaam
daki potansiyelimizi tam kullanmadmz, aslnda insani
olarak geliebileceimiz tam kapasiteye ulamadmz
iin kendimizi sulu hissettiimizi ne sryor. Belki de
Kzlderililerin ceza karsnda duyduklar hayranln ne
deni bu tr bir sutu. Meerwein (1959), knt hissettii
mizde cezalandrma yoluyla suumuzdan kurtulmak iin
umutsuzca abaladmza iaret ederek bu bak am
gelitiriyor. Bu durumda cezalandrma bizi, kendimize y
nelteceimiz kendi saldrganlmzdan koruyor.
nsan cezalandrma edimi vastasyla, itaatkrlnm
onayn elde eder. Ve itaatkr olmak, deerli olmak de
mektir. Siirala unlan yazyor: "Eer yasaya kar kma-
dysanz, en azndan susuz olduunuz ve sevilmeye hak
knz olduu dncesini koruyabiliyorsunuz demektir."
nsanlar itaate zorlayan, ocuklukta yaanan ve ounluk
la yeterince karlk bulamayan sevgiye hakk olma duy
gusudur. Henry Miller (1988), Jakob VVassermann'm "Fail
Maurizius" (Maurizius Olay) adl romann yorumlarken
unlar sylyor: "Sevgi hakk yadsnm olan her insan
sakatlanm, varlnn kkleri baltalanm demektir."
Tekrar tekrar ocuun durumuna bakma gerei hisse
deriz. Defalarca bu noktaya dnp, ocukluk durumunun
bizim kltrmzdeki insan olu srecinde ne kadar be
lirleyici olduuyla yz yze geliriz. Bizim toplumumuzda
ocukluk ounlukla korku ve terrle i iedir. Ama anne-
babalarmz bizi seven insanlar olarak idealletirdiimiz
iin bunu grmeyiz. Pek ok insann ocukluunda trav-
matik yaanmlklar bulunduu sk varsaylan bir du
rumdur: Rank (1988), bunun doum travmas olduunu
dnd, Melanie Klein (1975), kt anne varsaymndan
yola kt, hatta Rheingold (1964, 1967), annelerin, kendi
annelerinden duyduklar korku temelinde ilerinde lm
getiren bir yan barndrdklarn ne srd. Btn bu nc
isimleri birletiren sanrm, ocukluun ilk bandaki trav-
matize edici o geliimi grmeleridir. Bunu besleyen, insan
lar empati yetilerinden kopartan ve dolaysyla bilinte
bir yarlmaya yol aan da iktidarn idealletirilmesidir. n
san saldrganla, iddete, cinayetlere srkleyen de bu-
dur.
Utan
Utan nedir? nl Amerikan VVebster szl utana, bi
lincine varlm suun yol at ac verici duygu olarak ta
nmlyor. Bu tanm, utancn itiraf edilmi suun bir sonucu
olduunu sylemek ister gibi. Ama sula ilikili olmayan
baka tr bir utan daha vardr. Primo Levi, Auschwitz'i
dnp onu gerekletirmi olanlarn insan olmasndan
utan duyduunu sylediinde, burada sz konusu olan,
insanlarn bu denli bozulabilmesinin insan olarak hepimi
zin ortak kimliinin sorgulanmasn gerektirdiini fark et
menin ac verici deneyimiydi. Bu durumda insan olarak bu
kadar onursuzlalmasndan utan duyarz. Bu insanlarn
duymad utan bizim utanamz olur. Bylesi bir utancn
kaynaysa saldrganla zdelemek deil, kendimize kar
duyduumuz sorumluluktur. Bu suluyla ortak yanm
z grmekten kaynaklanr ve bir yamyla ok ac verici ve
ezicidir, ama dier yanyla tekine bir kpr oluturur.
Primo Levi'nin hissettii trden bir utan bilinlenme
yi hareketlendirir. Bu srete insan kendi kendisinin ve
kendi eyleminin gzlemcisi olur; bunun sonucuysa insa
nn kendi tutumunu, dolaysyla eylemini deitirebilme
sidir. Fakat toplumumuzun u veya bu lde engelleme
ye alt da ite bu utan trdr. Buna bir rnek:
Bir kadn hastam, kendisine duygularn yaama izni
vermediini anlatt. Yas tutmay kendisine yasaklamt,
nk bu ekilde bakalarna yardmc olmuyordu. Kk
bir kzken bir keresinde eve kan iinde dndn hatr
lyordu. Annesi souk ve tepkisiz davranm, yaray te
mizleyip balamt. Buna karlk babas kplere binmi
ti. Bunun zerine annesi ona alamamasn, duygularn
gstermemesini tembihlemiti, aksi takdirde yaplmas ge
rekeni yapamazd. O zamandan beri acsn, incinmilii-
ni, kederini hep tm gcyle bastrmt, nk "etkin"
kalmak istiyordu. "nsan ancak bu ekilde gl olabilir ve
gl kalabilir," diyordu.
Babasnn duygulardan korktuunu hibir zaman gre
memiti. Babas geirdii kaza karsnda o yzden fkeyle
tepki gstermiti. inde katlanamad ac ve kayg duygu
lan ykseldii ve bunlara kar direndii iin kzma yar
dm edememiti. Annesi de, acmm yadsnmas konusunda
eini desteklemi ve bunu gllk gibi gstermiti. Baba
nn ac ve znty yaama yetersizliini kznn yaralan
mas karsnda duyduu hakl bir fke olarak yorumla
mt. ocuk ise kendisine dikte edilen duygusuzlua uya
mayaca iin duygusu sululua dnmt. Ama son
radan ok sevdii bir yeeninin lmnn yasn tutama
dnda bu duygusuzluu yine de stlenmiti. Duygulara
sahip olma zayflm gstermekten utanyordu. Utanc,
iine ekilmi sululuk duygusundan kaynaklanyordu.
Bu hastamn hissettii trden bir utan, iddet dolu ve
gaddarca davranlara yol aabilir. Aleksandar Tisma
(1993), "Die Schule der Gottlosigkeit" (Tanrszlk Okulu)
adl kitabnda bu sreci klinik bir dorulukla tanmlyor.
Gnmz Balkanlarnda bir gizli servis yesi olan Dulics,
"kendi iinde de hissettii, ama atn sand iin zayf
lktan nefret ederdi. Zayfl kendisinin ve ailesinin say
gnl adna geride brakmt. (...) Sorgusunu yapaca
delikanl, bir nceki gnn sorgusundan kalma iliklerin
yzn bozmasna ramen yakklyd. (...) Bu durumda
bile ipeksi prltsn koruyordu, sarya alan kumral saka
lnn kvrk ular yznn evresinde altndan bir hare
oluturuyordu; dudaklar imi ve alt duda patlam ol
makla birlikte, aznn inat bir yay izdii belli oluyordu,
ak olan tek gz tuhaf bir tan donuk gvercin mavisin-
deydi. Delikanlnn gzelliinde, bir kz ocuunun hava
s vard ve Dulics, Ostoyin'in sorguya ilk geldii gn, he
nz bakml ve dzgn grn, alnna den dalgal
salar, dolgun ve bklml dudaklaryla karsna kt
nda zerinde brakt, bir kadnla karlamadakine
benzer batan kartc yumuaklk izlenimini hatrlad.
(...) Bu, delikanldan tiksinti duymasna ve ayn zamanda
da kendisini iinde kabaran fkeye tamamen brakmasna
neden olmutu. 'Seni it', dedi ve Ostoyin'i ceketinin yaka
sndan kavrad, vcudunun tm arln kullanarak de
likanly boynundan ve omuzlarndan duvara arpt, son
ra kendine doru ekip ban duvara evirerek bir daha
arpt, bir daha ve bir daha, bu arada 'Seni it! Seni it!' diye
baryordu. Ellerinin altnda hibir diren hissetmeyince-
ye kadar devam etti. (...) Nefret ettii o beden olduu gibi
duvara ylarak aaya kayd, ortasndan ikiye bklp
yana devrildi, ayn srada salam olan gz kapand, du
daklar sarkarak kan iinde kalm dileri ortada brakt."
Bu tam da, insann zayflk olarak grp reddettii in
sani duygular yznden oluan trde bir utantr. Ayn
ey Dulics'in, aslnda kadna kar duyulan korku nede
niyle kadna zg olann aalanmasna dayanan ecin
sellik korkularnda da ortaya kyor. Dulics bir ikenceci;
kendiliini ayakta tutabilmek iin -bunu ancak kendi za
yflm eline dm kiilere ykleyerek baarabiliyor-
bakalarma ikence etmeye zorunlu bir insan prototipi. Bi
zim toplumlarmz, ikenceyi devlet aygtnn bir arac ola
rak merulatrarak bu davran biimini kurumsallatrr.
Elbette ikence yoluyla bu yapnn varln srdrmek
iin gerekli itiraflar elde edilir. Bylelikle ikence, aslnda
daima kendisini kandran ve yalann uygun nlemleri ala
rak srdren bir toplumsal sistemin varln korumasn
salayan bir nlem haline gelir.
ylesine yaygnlam olan bu utan, genel bir kayt
szlk gerektirir. Bu sayede utantan kurtulmak istenir, an
cak bu kaytszlk ktye zemin hazrlar. Bu kaytszlk, ar
tk insani olann inenmesi olarak grlmeyen ve ceza-
landnlmayan ikenceye izin verir.
AvusturyalI air Peter Turrini (1986) bu yaygn utanca
ve utancn kkenine bir iirinde deinir:

Birdenbire bastran
Bu yorgunluk,
rts m
ocukluumun tm gzyalarnn?

Dierleri ac ekerken
Hissettiim bu kaytszlk,
Onlardan biri olma
Korkusu mu?

Kendime ramen
Ayakta tutuyorum kendimi
Tm gcmle.

Genken,
Bir sandalyeyi
Havaya kaldrrdm
Bazen dilerimle,
Bunca gcn
Zayflklarm
Geersiz klacan
Umut ederek.
 Bugn,
- Salam dilerim eksildi,
Kaldramyorum artk sandalyeleri.
Ama gze arpmasn diye zayflklar
Uyguladm g gsterisi biimi
Kald baki.
Daha ne kadar
Yutacam her eyi
Ve sanki hibir ey
Olmam gibi yapacam?

Daha ne kadar
Herkese eyvallah deyip
Yzm glerken
Kendimi unutacam?

Bir insan
Ne kadar sreyle
Kendisini sevmemeyi baarabilir?

Eer gleryzllk sayesinde hayatta kalmay

renmise insan
ylesine zor ki,
Sylemek gerei.

Ancak dier utan, gerek utan da var. insanlar var ol

duu srece de olacak, hatta Bar-On'un "Last des Schwei-
gens"den (Suskunluun Yk, 1993) yaplan aadaki
alntnn da gsterdii gibi Nazi Almanyas'nda bile vard.
"1938 sonbaharyd. Andre on iki yandayd ve ailesiy
le birlikte bir Kuzey Almanya kasabasnda yayordu. Bir
akam bir genlik toplantsndan (Hitler genlii) eve dn
d. 'Baba, dedi, 'toplantda bize, yarn Yahudilerin dk
knlarn talamamz sylediler. Ben de onlara katlmal
mym?' Baba, dnceli bir ifadeyle oluna bakt. 'Evet,'
dedi, 'baka ne yapacaksn ki?' 'Bilmiyorum. Aslnda Ya-
hudilere kar olumsuz bir duygum yok, onlar tanmyo
rum bile. Ama herkes onlar talayacak; ben ne yapmal
ym?'
"Konuma sorular ve kar sorularla devam etti. 'Anla
dm,' dedi Andre, 'karar kendim vereyim istiyorsun. Do
lamaya kacam ve geri dndmde sana kararm
syleyeceim.' Andre ksa bir sre sonra geri dnd ve an-
ne-babasmn oturduu masann bana gitti. 'Kararm
verdim, ama verdiim karar biraz sizi de ilgilendiriyor.'
'Nasl yani?' 'Yahudi dkknlarn talamamaya karar
verdim, ama yarn herkes bay X'in olu Andre talamaya
katlmad diyecek. O zaman sana bir ey yapmaya kalka
caklar. Sen ne yapacaksn peki?'
"Babasnn i geirmesinde hem bir rahatlama, hem de
bir para gurur vard. 'Sen dolamaya ktnda annenle
bu konuyu konutuk. unlar dndk. Talamaya katl
ma karar verseydin, bunu kabul etmemiz gerekecekti,
nk kendi kararlarn her zaman sana braktk. Ama ka
tlmamaya karar vermen halinde Almanya'y derhal terk
etmemiz gerekecekti/ Ve terk ettiler de."

Utan ve kendine ihanet: Vaka aktarmlar

Saldrganla zdelemenin utanc nasl sildiine bir rnek:
Hem alan hem de aktif politikada yer alan bir kadn
hastam seanslardan birine gelmedi. Randevuyu tamamen
unutmu, ancak ertesi gn hatrlamt. Bir nceki seansta
ise ilk kez, mimar olarak alt irkette st olan ve ken-
diini ve dierlerini srekli aalayan, herkesi kk g
ren bir adam karsnda duyduu fke ve deheti ifade et
miti. Seans unuttuunu fark ettikten sonra bunun nede
nini bulmaya almt, ama aklna ev aramakla megul
olmasnn, dnda bir neden gelmemiti. "Kendime yeni
bir ev aryorum ve o tela iinde her eyi unutuyorum."
Ona son seansmz hatrlayp hatrlamadm sordum.
"Evet, canm yakanlara verip veritirmitiniz, ama ben
buna katlanamyorum." Kendisini aalayan st kar
snda kendisini ifade etme giriimini desteklemitim. "O
adama ylesine acyorum ki, herkesten izole olmu du
rumda. imde byk bir acma yaylyor. Uzun zamandr
yanna gidip, 'Senin durumun iyi deil/ deme istei duyu
yorum. Pozisyonunu kendi iktidar iin ktye kullanma
snn ardnda aslnda ok zavall biri gizleniyor."
yle yantladm: "Buraya geliyorsunuz ve bu adama
kar tavr aldnzda sizi desteklediim iin sizden bir
ey istediimi dnyorsunuz. Sanki ortada kalm gibi
siniz; sanki onun veya benim istediim gibi davranmanz
ona veya bana boyun emeniz anlamna gelirmi gibi dav
ranyorsunuz, ama kendinize zg bir duruunuz yok. Bu
eliki size ylesine zmsz grnyor ki, son seansm
z tamamen unutarak onu zdnze inandnz."
Bir aradan sonra unlar syledi: "Bu bildiim bir ey,
taraflar arasnda oradan oraya ekilmek benim iin ok ta
ndk bir durum. Babamn srtm svazlamann nasl oldu
unu biliyorum. (Duruma uymad belli olan bu cmle
acmasz babasyla zdelemesini ortaya koyuyordu.)
Evimizin arkasnda baka bir ev daha vard, orada bir b
ykanneyle bir kz ocuu yayordu. Harika bir aile. K
zn ad Susan'd. Bir de, yaknmzda oturan ve bir kzlar
olan Doring Ailesi vard. Kzlar beni hep Susan'la olan
kavgalarna kartrmak isterdi. Taraf tutmam beklerdi.
Susan' kendime daha yakn buluyordum. Ayn bykan
nesi gibi drst ve scak bir kzd. Dier kzn ad Ani-
ta'yd, daha gzel bir kzd ve ailesi de daha zengindi. An
nem babam onlarla iyi anlayordu. Olanlarn hepsi Ani-
ta'nm peindeydi. Star oydu, gzel ve mank. Susan'larm
evi pek gzel bir ev deildi. Ben Susan'a ihanet edip Ani-
ta'dan yana ktm. On iki yandaydm. Anita'mn yann
da yer alarak onun gznde Susan'a ihanet ettiim iin
ok zlyordum. Bunu Susan'a asla syleyemedim. Su-
san' sevdiimi Anita'ya sylemeye ne gcm ne de cesa
retim vard. Susan, Anita kadar prltl ve gzel olmad
iin, o kadar iyi giysiler giyemedii iin kendimi daha da
kt hissediyordum. Onlarn Anita'mn ailesi gibi bir tek
neleri de yoktu."
Sonra stne ilikin olarak unlar syledi: "O zavall
nn yannda durmalym; zaten keye skt."
Burada hastamn ihanetinden duyduu utanc gryo
ruz, ama ayn zamanda da glnn yannda yer alyor.
Gl olann yannda yer almak varoluunun motoru ha
line gelmi; hakl fkeyi ve kendini ortaya koymasn en
gelliyor. Bunun yerine hayatnn pek ok alannda, durum
hi de yle deilken sanki her ey yolunda ve iyi gidiyor
mu gibi davranyor. Saldrganla zdelemek, aslnda
duyduu derin utanc siliyor. Hastam anne-babasn ok
seviyordu ve onlar -ne yapaca belli olmayan babasn
ve ailesiyle ilikileri ok ykc olan, ama kendisini seven
anne olarak gsteren ve buna kendisi de inanan annesini-
idealletirmiti. Hastam, annesi tarafndan reddedilmenin
ve iddet kullanan babasnn aalamalarnn yol at
kendi acsm daha ok kk yata bastrmak zorunda kal
mt. Adalet iin mcadele etmek istemesine ve bunu po
litik dzlemde yapmasna ramen, giderek daha sk derin
bir ters dnn etkisinde kalyordu. ktidar idealletiri
yor ve gerei, suluyu kurban olarak gsteren bir acma
penceresinden gryordu.
O halde bylesi bir geliimin yaratt koullarda ger
ek duygular nelerdir? Bir erkek hastamn geliiminde,
duygularn, insann saldrganla zdelemesinin ls
orannda, ilgi, scaklk ve sevecenlie duyulan gerek ihti
yacn deil de gstermelik duygularn yol at bir korku
bann ifadesi olduu grlyor. Bu adam kendi kendisi
ni terk etmiti ve doyumsuz ilikileri doyurucu ilikilermi
gibi yayordu. Akl ve giriimcilii iin kendisini ven bi
rine tahamml edemiyordu. Dk kendilik deeri, bir
bakasnn da kendisine deer vermesini kabul etmesine
izin vermiyordu.
Ortaya kmalarna izin verilen ve bylesi bir insanm
aynasnda yansmasn grd duygular, toplumun "iyi
insan" tanmyla uyuur. Ancak bu insanlarn gncel dav
ranlarn belirleyen, sulularn beklentilerine uyum gs
termeleridir. Bu tr insanlarn duygu dnyalarnn, tm
insanlarda ortak olduuna ve empati temeline dayand
na inandmz duygularla alakas yoktur. nsanlarn tera
piye gelmelerinin nedeni, bu geliimden ayn zamanda ac
duymalardr elbette. Bazlar daha iyi uyum gsterip, bu
acy artk hissetmeyecek duruma gelme umuduyla terapi
ye karar verirler. Bazlar ise duyduklar bu acdan, kendi
lerini ve dnyay yeni bir biimde tanmlamak iin yarar
lanma umuduyla gelirler.
Aadaki vaka rnei (Nienstedt, 1988), ounlukla
"akll uslu yaamak" olarak tanmlanan bir uyum biimi
ni ortaya koyuyor. Ayn zamanda da bu uyum biiminin
kap aabilecei terr gsteriyor. On iki yandaki Nora
sekizinci yama kadar asl ailesinin yannda yaam. "No-
ra babasndan cinsel taciz grm ve dayak yemi; kendi
si de ocuksu bir bamllk iinde bulunan, srekli yak
nan, kocas tarafndan tehdit edilen ve dvlen annesi ta
rafndan da korunmam. Nora, d grn olarak sorun
suz ve gler yzl bir ocuk. Bir ar uyum, uysallk ve
itaat eilimi iinde. Neredeyse kendine ait ilgi alan yok gi
bi. Kendisine zg istekleri ve gereksinimleri de yokmu
gibi grnyor. Daha ok bakalarnn isteklerini kendi is
tekleriymi gibi stleniyor. Her trl eletirel bak mesa
fesi ve snrlama salama yetisinden yoksun. atmalara
hi katlanamyor. Kendisini hemen sulu hissediyor ve her
eyi tekrar yoluna koymak ve dierlerinin rahatn sala
mak iin byk aba gsteriyor. Bu ocuk tmyle, baba
snn saldrganlnn kurban olan annesiyle ve ocuu ol
duu iin kzn (ayn kars olarak annesine de yapt gi
bi) cinsel bakmdan istismar etme, tehdit etme ve zerinde
tmyle ve keyfi olarak tasarruf kullanma hakkn kendi
sinde gren saldrgan babasyla zdelemi durumda.
Bylelikle bu ocuk, sadece saldrgan babayla zdeleme
ve bunun sonucu olarak onun suunu ve sorumluluunu
stlenme nedeniyle deil, yan sra kurban durumunda
olan anneyle zdeleme ve onun uygulad 'ac ekme
terr' yoluyla da glenen biimde, aile iindeki her tr
l sorunu giderme, daha dorusu dierlerinin tm yk
n kendi elimsiz omuzlarna alma zorunluluu hissedi
yor."
Bu vakada etkileyici olan madurun kendisinde her
hangi bir biimde saldrganlk grlmemesi. Kzn saldr
ganla zdelemesine ayn zamanda onun kurbanyla z
deleme de elik etmi. Kendi acs varoluunun nesnesi
haline gelmi ve bylece saldrganlk da deil, ie tam-
m. Yani ocuk saldrganca duygularn kendisine ynelt
mek dnda hibir ekilde ifade edemiyor.
Kzn durumu, aclarndan saldrganlklarm da y
nelterek kurtulmay renmi olanlarm durumundan te
mel bir farkllk gsteriyor. Ancak belirleyici olan da acy
la olan ba. Bu varln koruduu srece de hem bir tera
pi, hem de kendilii yeniden kazanmak mmkn olabilir.
Bu anlamda psikoterapi, yaanann bir tekrardr, ancak
baka bir n altnda. Bylece yaantlar, olmas gerekti
i haliyle telafi edilebilir.
Yaanan travmann verdii acnn ileni biimi, insa
nn kendi gcne kavuup kavuamayacan, dolaysyla
da terapinin baarsn belirler. nsann kendi acsyla yz
yze gelmesi kendi gcnn de uyanmasn salar. Tols
toy'un "Der Tod des Iwan Iljitsch" (van lyi'in lm,
1960) adl anlats, empati dzeyinde bir karlk ve elik
olmas kouluyla bunun bir ilikinin iinde nasl oluabile
ceini ortaya koyuyor.
lmcl hasta olan van, yreiyle yaayan, basit bir
insamn empatisiyle tanyor ve o da kendisini bu duygu
daa ilgi ve elie aabildii iin tekrar kendi yreinin
sesini duymaya balayabiliyor. Bundan sonra ailesi iinde
ki acy yaama gcn gsterebiliyor ve fke dolu kendi
ne acymdan kurtulmay baararak gemiteki tutumu
ve davranlaryla yzleebiliyor. Bu berraklamadan ald
gle karsyla ve ailesiyle yeniden yaknlk kurabiliyor.
Aadaki vaka rnei byle bir ac temelindeki mca
deleyi gsteriyor. Sosyal yardm alannda alan krk drt
yandaki bir kadn, kendisini isel olarak paralanm his
settii iin terapiye geldi. Her eyi "ortak bir payda" altn
da birletiremediini sylemeye alyordu. Bazen, kendi
kimliinden bile kuku duyuyordu.
 zellikle de kadnsalar, kurbanlardan nefret ediyor ve
sululara hayranlk duyuyordu. "Onlar daha drst," di
yordu. On drt yandayken ayrda ocuklarla top oyna
d srada bandan geen bir olay anlatt. Komulardan
birinin kpei de aralarndaym. Top bir ara caddeye ka
nca kpek peinden koturup bir araba tarafndan ezil
mi. Hastam dndaki btn ocuklar kpek iin zlp
alamlar. Bunu yle aklad: "Kurbanlar beni fkelen
diriyor, insanlarn kurban durumuna dmesi karsnda
fke duyuyorum. Kurban roln stleniyorlar, kendilerini
savunmuyorlar. Kurban durumunda olularnn suu ken
dilerinde. Sulular daha sempatik buluyorum. Geri ak
lm, sulularn ykc olduunu sylyor, ama bunu duygu
dzeyinde devam ettiremiyorum."
Bir baka seferinde de, "Benim gemiim bitmi," dedi,
"yitik, artk mevcut deil. Her eyi unutuyorum, dnden
ok yarn iin yayorum. Beni yoran sadece yalnzlm.
Bir kurban mym, yoksa bir sulu mu? Eer bir yeniden
doum olsa, kendimi sulu olarak alglarm. Sulularla z
delemek bana kurbanlarla zdelemekten daha kolay
geliyor. Sekiz yandayken bir rya grmtm: Bir dan
tepesinde duruyorum, yanmda da kendi yaptm bir i
kence makinesi var. Makinemin ldrd insanlar pe
pee dadan aa dyorlar. Ksa zaman nce yine ben
zer bir rya grdm. Ben ya kastre eden rolndeyim, ya
da kaybeden. Bir eyleri doru yapamadm. Acma duygu
su uyandrmaya katlanamyorum. Bu durumda bakala
rnda aresizlik duygularna yol ayorum." Bu kadn,
kendi inkr edilmi aresizliinden kurtulmak iin saldr
ganla zdelemi.
Bu hastamn, hamilelik ve doum srasnda ektii ac
lardan dolay srekli onu sulayan bir annesi var. "An
nem, kt olan her eyi benim stme ykler; ben kt bir
ocuum, annemin doumda o denli ac ekmesinin sulu
su benim. Annem bunu anlatrken hep alamaya balar."
Bunlarn dourduu sonu, hastamn ilgiye olan btn ih
tiyacn reddetmek zorunda kalmas olmu. Ald yara,
hibir duyguya izin veremeyecei kadar arm.
lk yaz tatilinin ardndan geldii ilk seansta, seanslar
mz zlediini syleyerek derinlere gmm olduu ilgi
ihtiyacn ilk kez ifade etti. Ama bunu syler sylemez de,
ayaklarnn altndaki zemini kaybettii duygusu iinde ol
duunu syledi. "Sanki bouluyormuum gibi bir duygu
iindeyim," dedi. Bastrm olduu ilgi istei su yzne
kt iin kendisini aresiz hissediyordu. Ancak bu arada
annesine bu alanda teslim olmamak iin ihtiyalarn bas
trm olduunu fark etti. Annesinin kendisine ykledii
sulan iselletirmiti. "Ben sevilmeye deer biri deilim.
Kendi isteklerimle bakalarna zarar veriyorum." Annesi
nin kendisine bakyla tamamen zdelemiti, bu yz
den kendisinden nefret ediyor ve nefretini baka kurbanla
ra aktaryordu. Amac dierlerinden daha uzun sre ayak
ta kalabilmekti. "Eer ayakta kalrsam, bana bir ey ol
maz." Bir keresinde benim duygudalm karsnda ken
disini savunurken, "Duygular da nedir ki zaten?" diye sor
mutu.

Mutlak anne-baba sevgisi miti

Bu hastamn yaam olduunun, anne tarafndan redde
dilmenin genel bir tutumu yansttn ou insan algla
mak istemez. Anne-baba tarafndan reddedilmenin bir is
tisna olduuna inanrlar, aksi halde toplumumuzda yay
gn olan koulsuz anne-baba sevgisi mitiyle elimi olur
lar. Bu mitin varln srdrmesi, saldrganla zdele
meyi gerektirir ve onun iktidarnn srmesine hizmet eder.
Sadece bu mitin var olduu gerei bile bunu kantlamak
tadr. Ancak bu saptama her yanda kar k ve fkeyle
karlanmakta. Bilimsel kantlar getirilmesi bile bu duru
mu deitirmiyor.
Thomas ve Chess (1968), yirmi yl boyunca 136 ocuu
ve ailelerini gzlemledikleri uzun sreli aratrmalar so
nucunda, anne-babalarn yzde on altsnn souk, redde
dici, hogrsz veya ar korumac olduunu ortaya
koydular. (Ar korumaclk, bir ocua ilgi gstermeme
nin ok daha rtk bir biimidir.) Cameron (1978) ve
Gruen'n (1980) aratrmalar da, reddetme biiminin o
cuun cinsiyetinin deerlendiriliine bal olduunu orta
ya kartt. Erkek ocuklara ynelik reddedi, kzlarn red-
dediliine gre daha rtk. Annelerin oullarn reddedi
leri, ocuklarn ya bydke artyor. Annelerin kzlar
karsndaki ak reddedileriyse ok daha erken balyor.
Toplumumuzda ocuklarn mutlak biimde reddedildi
i vakalarn says muhtemelen ok yksek. Rottmann'm
(1974) Avusturya'da 141 anne zerinde yapt gzlemler,
bu annelerin yzde altm yedisinin aka reddedici oldu
unu gsteriyor. ocuklarna kar souk ve ifte standart
l davranyorlar. Amerikan Salk Bakanl'nm Nisan
1997'deki resmi verilerine gre, ABD'de her yl en az bir
milyon ocuk istismar veya ihmal ediliyor. "Neue Zrc-
her" gazetesi (12.4.97'de), bu rakamn kaydedilemeyenler-
le birlikte en az iki katma ulatn tahmin ediyor. Gr
nrdeki durum bu. Ama burada bizi ilgilendiren nedensel
sorunlar ve bunlarn insan oluumuza ilikin verdii ipu
lar (bkz. ayrca Amendt, 1992).
Asl mesele, bunun bilincine varmadan ve bunun top
lumsal varoluumuz zerindeki etkilerini grmeden ge
nelde ocuklarmzn iindeki canll reddetmemizdir.
Reddedilme ocuun duygu dnyasnda snr ihlalleri
ne neden olur. Ama ocuklar bunun sonucunda yaadkla
r aresizlik duygusuna hayatta kalabilmek iin uyum sa
ladklarndan, duygu dnyas sahici olan ocuklarla duy
gular oynamay renmi ocuklar ayrt edebilmek hepi
miz iin imknszlayor. Duygu pozlar genel olarak hepi
mizin gzn balyor. ocuk aksi takdirde anne-babasy
la ba oluturamayaca iin, kendi snrlarn ve kendine
zg duygu dnyasn terk etmek zorunda kalyor.
nsanlar zaman zaman bize yaam diye sunulan yala
nn farkna varabiliyorlar. Bunun hepimize yardm olu
yor. Ludwig Greve (1994), bunu baarm olanlardan biri.
Otobiyografik anlatsnda unlar yazyor: "Konuumuz
olduunda annemin sergiledii tavr benim iin olduka
rutinlemiti. Hayr, kendisini ylesine srarla yaam ola
rak ortaya koyan aldatmacayla baa kabilmek iin kendi
niz de srekli olarak aldatmaca yapmalsnz; bu da bir
yerde aldatmaca, nk gerek bir ey gerektiriyor, ama
ben doarken bu unutuldu herhalde. Bu durumda bana
Tanr'mn her gn kendimi neredeyse tepeden trnaa ye
ni batan kefetmekten baka yapacak bir ey kalmyor, ki
akama kadar idare etsin (...); srf aldatmacann yetmeme
si, durumu yle zorlatryor ki, zellikle de bizde en st
makamdan, yani babamdan, en alttaki mutfaa kadar ayp
salyrken." Yalanlar sahici grnmeliydi!
Bize gereklik diye sunulan bu korkun oyunu sululuk
duygular yznden yetikin yalara kadar gremeyen bir
kadnla ilgili baka bir rnek: Bu hastamn anne-babas iin
yaamn anlam sadece st dzeydeki toplumsal konumla
ryd. Yetitirirken ocuklarn tmne de ayn yaam ama-
an alamlard. zellikle anne srekli bir lmcl tehli
ke kayna olmakla birlikte, ocuklara sunulan bu emada
korkuya yer yoktu. Kadn, ocuklar yanndayken de ar
hzl araba kullanyor, srekli kazalara neden oluyor ve
lmden kl pay kurtuluyordu. Ama kimsenin korkmas
na veya yaknmasna izin yoktu. Herkes her zaman sessiz
ve uslu olmalyd, nk btn dnyaya "Biz ok iyi du
rumdayz," mesajn vermek zorundaydlar.
Ailesinin verdii bu dikteci eitimin izleri on iki yana
kadar hastamn yz ifadesine yerlemiti: Yz ifadesi bir
maske gibiydi. Genlik yllarnda bir karnaval elencesin
de gerek bir maske takt zaman birdenbire maskenin ar
dnda glmsemekten holandn fark etmiti. Bu gerek
bir isyann balangcyd.
Ksmen psikoterapinin yardmyla yllarca kendine ait
bir kendilik bulmaya alt. ocukluunda yaad keder
ve aadan kopmu olmas bunu daha da zorlatrd. Sk sk
bir depresyon deheti yayor ve lmek zere iine ekildi
ine inanyordu. Bu, souk, sevgisiz, ama riskli davranla
ryla "heyecan verici" olarak grd anneyle zdelee
rek kurtulduu lm simgeliyordu. O zamanlar ektii
aayla yzlemek ve annesinin "heyecan verici yanndan"
uzaklamak hastam iin neredeyse mmkn deildi, "ya
am" m bu oluturuyordu. Baar, titizlik ve her zaman ha
reket halinde olmak bu aadan kamasn salyordu. Do
ru pozu taknmak en nemlisiydi. Annesinin yannda yer
almasnn nedeni annenin otoriter tavr deil, kznn dav
ranlarn dl ve "vg" ile ekillendirmi olmasyd.
Christopher Lasch, "Das Zeitalter des Narzissmus"
(Narsisizm a, 1986) adl kitabnda bu sreci eksiksiz
yorumluyor. ocuk otorite vastasyla deil, "anlayllk"
yoluyla anne-babann istedii biimde ynlendiriliyor. Bu
tr bir snr ihlali de yine ocuun kendine zg olan terk
etmesine yol ayor. Ancak bu srete fazladan yaanan,
ocuun anne-babasyla ilgili gerei grmesinin daha da
zorlamas. Byle ocuklar kendilerini ancak, empati yeti
lerinden tamamen koparak ve her eyi soyut dnceye
kaydrarak savunabilirler. (Bu sreci "YVahsinn der Nor-
malitt"te (Normalliin Delilii) Paula'nn hikyesi ere
vesinde ayrntl biimde anlattm: Gruen, 1989, s. 139.)

lmn maskelenmesi olarak kurbanlk hali

nsanlarn ocukluklarnn en erken dneminde kurban
durumuna sokulmalar, lme deneyiminin yaanmasna
denktir. Saldrgann idealletirilmesi, ocuklar iin geli
imleri iinde yaadklar ezici korkuyu silmenin bir yolu
dur. Bu mekanizmaya ounlukla, kurban durumunda ol
mann asl acsn, acnn bir baka dzeyine aktarma elik
eder; bylece hem asl yaantyla hem de ona elik eden
korkuyla balant kesilmi olur. Bunun sonucu olarak or
taya kan davran biimi, bir kurban olu durumu gibi
grnr, fakat mazoist temeldedir. Bununla ifade etmek
istediimiz, insanlarn srekli olarak kendilerini eleri,
dostlar ve terapistleri tarafndan bile incitilmi, terk edil
mi, istismar edilmi hissedecekleri durumlar yaratmalar
dr. Bu davran rnei srekli tekrarlad iin bir "tekrar
lama drts"nden sz edilir.
Ancak ne yazk ki bu belirgin tekrarlama drts vas
tasyla kkendeki asl acdan ve korkudan kald, terapi
ortamnda bile ortaya konulmaz. nsan bir kurban duru
munda olma duygusunun iinde tutsak kalr. Ama bu
duygunun gncelliini korumas sayesinde de asl acdan
ve lmenin deneyimlenmesinin katlanlmazlndan ka
m olur. Aadaki rnein gsterdii gibi, bu ok ak bir
eliki deildir.
Saaltma pedagojisi alannda alan bir kadn hastam,
kimlik oluturma konulu bir atlye almasna katlaca
iin birka randevumuzu iptal etmesi gerektiini bildirdi.
Bu atlyeye, niversiteden ok hayranlk duyduu bir
profesrle birlikte katlacakt. "Eer bu almaya katlr
sam terapiyi brakacam diye korkuyorum. Bunu istemi
yorum." "Niin korku?" diye sordum, hastam yle yant
lad: "nk oraya gitmenin size kar dmanlkla ilgili
bir ey olduu duygusundaym, bu terapiyle badamaya
cak bir ey."
Buna verdiim yantn anlalmas iin nce bu hasta
mn yaammn geri plamn ksaca betimlemek istiyorum.
Srekli "gl" biri tarafndan seilme umudu iinde ya
yordu. Uzun sre bu onun, kkende babasyla ilintili gizli
fantezisi oldu. Ancak babas tarafndan "seilmek" anne
siyle olan ilikisini tehlikeye sokard. Babasyla ortak yan
larn aramaya veya oluturmaya ok dolambal biimde
bile teebbs etse, annesi derhal onu k m seyerek baba
sna ne kadar benzediini vurguluyordu. Babasysa, vaat
lerinin tersine, kzm hep ortada brakyordu, hem de tam
ona iini amak istedii anlarda. Kendisi iin bir ey yap
maya kalktnda ebeveynlerinden biri tarafndan, die
rinin tarafn tutmakla sulamyordu. Bylece hibir zaman
bamsz ve sorumluluk alan bir tutum gelitirmesine izin
verilmemiti. Bunun yerine hastamda giderek arlaan
yle bir umut belirmiti: Beni se, sana ait olaym.
Bylece, hastam iin asl yaralanma nedeni olan anne-
babann sevgisizliini rten ve kendini srekli nafile "sei
me" sunmaktan ibaret bir kurban rol gelimiti. Nafile
diyorum, nk kendisine ilgi gsteren erkekleri ve kadm-
lan, kendisi farkna varmadan hissettii kendilik deeri
dkl yznden kmseyip reddediyordu. Buna
karlk kendisine ilgi gstermeyen, aksine kullanan er
keklerin yannda kalp kendisini onlarn seimine sunu
yordu. Gerek bir onay grmekten kanmak zorundayd,
nk bu onu annesi tarafndan reddedilmi ve yarglan
m olmann korkusuyla tekrar kar karya getirirdi. By
lece kendisine yaklamak isteyen herkesten kap kendisi
ni srekli yalnz hissediyordu.
Onun terapiye ara verme, hatta son vermeyle ilgili ak
lamasn, kendisi bilincine varmadan beni onu "semeye"
zorlama giriimi olarak anladm. Karlk vermezsem, bu
nu kendisini ortada braktm eklinde yorumlayacakt.
Bu yzden yle konutum: "Ah, ayn evdeki gibi, sizin
kendi istediinizi yapmamanz iin annenin veya babann
sizi semesi gerekiyor." Yantmn son ksm ona, kendi
pozisyonunu belirleyerek "seilme" durumundan kmak
iin bir yol sunmu olmal. Ama ilk tepkisi yle oldu:
"imdi yalnz kaldm. Beni ortada braktnz duygusu
iindeyim."
Hastam onu semediim -yani anne veya baba olarak-
iin hayal krkl yaamt. Eer onu seseydim, bu sefer
de beni, onu profesrnden -yani dier ebeveynden-
uzaklatrmaya almakla sulayacakt.
Bu hastann davrannda grlen ncelikle, kurban
durumunda oluunun verdii acya ramen, kendisini
ulalmaz bir mesafede tutarak, yaamn kendi ellerinde
tuttuu duygusunu yaaddr. Yalnz kald srece ona
kimse bir ey yapamaz. Kendisiyle ilgilenmeyen veya ken
disini kullanan erkeklerin peine dmesi ona bir tr sz
de bamszlk duygusu veriyor ve kendisini bu sayede o
cukluunda yaad asl aresizlikten uzak tutuyor. Bu
erkekler iin kendini feda etmesi de hastama bir yaknlk
duygusu yaatyor.
Hastam, daha nceki terapilerinde ilikisizlikle eleti
rildii iin, reddedici bir annenin ve yaralayc bir babann
yaatt asl travma burada dile getirilmemi. Ama kendi
sini benim tarafmdan ortada braklm hissetme duygu
suyla yzlemek zorunda kald bu seansta, lmek gibi
bir ey olarak hissettii asl yaralarna geri dnp bakabil
di. Bu seansta ayrca, kendisini kimseye balamamak ve
"zgr" kalmak uruna daha nce ayn zamanda iki tera
piste birden gittii ve ikisinin de bundan haberi olmad
ortaya kt. Asla tek ilikiye bal kalmamay salayarak
-iki terapist olaynda olduu gibi- ocukluunun katlan
mas ar aresizliinden kayor ve ayn zamanda kendi
sini kendi yaamnn efendisi hissediyordu. "Terapistler
benim iin ikame edilebilirdi. Aslnda gerek bir yardm
kabul etmekten panik halinde korkuyordum."
Onu asl korkutan annesinden gelecek yardmd. "An
nemin zerimde ok youn bir iktidar vard. Bende, san
ki bana ait ne varsa elimden almak istedii duygusunu
uyandryordu. Bugn bunu hl deniyor." Hastam, dier
leri tarafndan "seilmek" istemekle kendisini hep annesi
nin ulaamayaca bir yere yerletirmi oluyor. nk ba
msz olmak onu sadece, bamszla tahamml olma
yan annesinin ellerine teslim ederdi. Bu seansn sonunda
hastam ilk kez aslnda bir ressam olmak istediinden sz
etti. "Daha nceki terapilerimde, srekli iliki kurmam ge
rektii gndeme getirildii iin, temelde hep ocukluu
mun dehet verici konumuna sokulmu oldum."
Bu hastam, tekrar tekrar idealletirdii suluyla, yani
anne veya dolaysyla baba tarafndan "seilmek" isteye
rek kurban durumunda oluunu tekrardan yayordu.
Kendini feda edici davranlaryla bu "seilme"yi salaya
mamas ise onun gznde sadece hibir eyin deimeye
ceini bir kez daha kantlam oluyordu. Bu "ikame aclar
la" asl kkende yaad lme duygusundan kurtuluyor
du. nsanlarn kendilerini bir daha maruz brakmak iste
medikleri ey ite bu katlanlmaz aresizlik, kendi olanak
larnn bu lmdr, nk aksi halde kendilerini tekrar
ocukluklarnn ilk dneminde yaadklar o ksz are
sizlie geri dnm hissedeceklerdir. Bu genelde, sevgi
zerine sylenmi yalanla yzleme konusundaki yeter
sizlikle ilgilidir. leriye kan, hatta kendi hazrlad
kurban rollerine snn umarszca tekrarlanmas, l
mn daha nce yaanm olan deneyimlenmesini inkra
yarar.
Aadaki rnek, ok erken lmek-zorunda-kalmanm
insanda yaratt deheti biraz daha yakndan gsteriyor.
Burada sz konusu olan kadn hastam yaam boyunca in
tihara sk sk yaklam birisi. Kendi acsn grm du
rumda, ama kimlii henz bamszlamad iin buna
katlanamyor. Babasyla, ama ncelikle de annesiyle ara
snda, kimliinin bamszlm pekitirmek iin gereken
o mesafeyi oluturmakta zorluk ekiyor. Fakat YVester-
mann'm (1994) ak biimde ifade ettii gibi, bu mesafe an
cak hakl saldrganlk bir kez aka ifade edildikten sonra
oluturulabilir. Yirmi yedi yandaki bu hastam, tp ala
nnda alyor. Terapinin balarndaki bir seansta unlar
sylemiti:
"ocukken benim iin en ktsnn ne olduunu as
lnda tam olarak biliyorum. Bunu bir kere daha aklama
ya alacam, nk son seferinde anlatabildiimden
emin deilim. Annem, biz ocuklarn ona kar bir dolap
evirdiimizi aklna koyarsa, bunu azmzdan mutlaka
zorla alrd. Bunu o ekilde yapard ki, ardndan kzkarde-
im de ben de, kendimizi posas kartlm limon gibi his
sederdik. Gerekten de benden -neden ibaretsem- geriye
hibir ey kalmad duygusuna kaplrdm. Sanki iimi ta
mamen boaltm gibi, bana ait hibir ey kalmam gibi.
Annem tam anlamyla sorguya ekerdi bizi ve ayr ayr
'konutururdu'. Bu arada hakkmda ne dndn de
belirtmekten kanmazd. Hep yalan syleyen ve anneleri
ni desteklemeyen ocuklardan sz ederdi. Bana kar duy
duu nefret ve kmsemeyi duyumsardm.
"Benden ne sylememi beklediini bilemediim iin
kendimi her seferinde son derece aresiz hissederdim.
Duymak istediini sadece tahmin ettiim eyleri bile en
kk ayrntsna kadar anlatmam salard. Bylece her
zaman bililerine ihanet ettiim duygusu iinde olurdum;
ncelikle de kendime. Bazen kendi kendime on be yl bu
na nasl katlandm soruyorum. ocukken sk sk her e
yin sadece kt bir ryadan ibaret olmasn, sabah uyand
mda her eyin geride kalmasn dilerdim. Bu umutsuzlu
u, bu kendini kanlmaz bir kadere teslim edii bugn
bile ayn younlukta hissediyorum. O gszlk, o are
sizlik. Bazlar zamann btn yaralar iyiletirdiini sy
ler. Ben evden ayrlal on iki yl oluyor ve o ac hl yerli
yerinde. Hatta sanrm younluu da ayn kald.
"Ve hep bu acnn bana korku verdiini hissediyorum.
Bu acya geit vermekten ok korkuyorum. Kendimi o za
manki gibi ocuk olarak hissetmekten korkuyorum, ylesi
ne kk, aresiz, yaralanm, keder dolu, fke dolu, nefret
dolu. Bu acya geit verirsem, kendi zerimdeki, duygula
rm zerindeki denetimimi kaybetmekten korkuyorum.
Eer bu acy tekrar hissedersem, alamaktan baka bir ey
yapamam. Annemin yannda bu yzden alamaksa bana
her eyden daha zor gelir. Bunun ok canm yakacam bi
liyorum. Bunu dnmek bile u anda gzmden ya geti
riyor. Gemiimden baz eyler canm, zerinde konua
mayacak kadar ok yakyor. Resmen bir dilsizleme. Bunca
acnn iinde szcklere yer yok. Byle olunca kendimi
sanki sadece acdan ibaretmiim gibi hissediyorum.
"O acy bir kez daha hissetmek ne getirecek? Beni s
rkleyip gtrebilir. Bir keresinde kendime, iimdeki b
tn acy dar salsam geriye ne kalr, diye sormutum. n
san acdan nasl kurtulabilir? Acdan nasl kurtulabilirim?
ocukken dp bir yerimi yaraladmda teselli edilmez
dim. Alamama da izin verilmezdi ve stelik pantolonu
mu kirlettim veya yrttm diye azarlanrdm. Bir tarafmn
yaralanm olmas nemsizdi. Acmla yalnz kalrdm. o
unlukla bir de dayak yerdim, ya alamay kesmediim
iin, ya da giysilerime zarar verdiim iin. Bylece bir de
ayrca cezalandrlrdm.
"Hep annemin beni sevmesini istedim. Bunu asla baa
ramadm. Bugn bile bazen, asla olmayacan bildiim
halde hl bunu beklediimi hisseder gibi oluyorum. Bu
gerekle yaamak zorunda olmak benim iin zor: Annem
beni sevmiyor, hibir zaman sevmedi ve gelecekte de sev
meyecek."
On ay sonra bir rya grd: "Annem bende kalyor.
Ben bir nedenden evimden ayrlmak zorundaym, ama an
nemi orada yalnz brakmak istemiyorum. Etraf kartra
candan korkuyorum. Bu yzden mektuplarm ve btn
gnlklerimi saklyorum. Onlar okuyacandan ok kor
kuyorum."
Bir kesinti ve hemen ardndan u rya sahnesi: "Bir
denbire annem elinde bir tabancayla beni kovalamaya ba
lyor. Beni ldrmek istediini biliyorum. Kayorum, ama
srekli peimde. Btn bunlar ocukluumda yaadmz
sokakta oluyor."
Sonra u grnt: "Bir hastanenin ameliyathanesi. An
nem kendisini ldrmek istiyor. Oradaki herkes hemfikir.
Boynuna bir elektrik kablosu dolayp bir aleti altryor.
Birdenbire ben annem oluyorum. Elektrik akmn hissedi
yorum, dilim kuruyup iiyor. ene kaslarm kaskat olu
yor. Acy ve lm getirecek elektrik akmn bekliyo
rum."
Yine ryadan bir kesit: "Kendimi hasta ve bitkin hisse
diyorum. Hastaneye gidip almam gerektiini biliyo
rum. Gecikmemek iin tramvaya biniyorum. Ama birden
nerede inmem gerektiini bilemiyorum. ofre sorduum
daysa ineceim dura gemi oluyoruz."
Annesiyle zdeleme hastamn kendi kimliini gelitir
mesinde bugn bile engel durumunda. Bylece -pek ok
eyi grm olmasna ramen- daha iyi bir anne-baba is
teini tatminsizlik verici nesnelerde sabitlemeye alyor.
Bu ancak iinde bulunduu zdelemeden saldrganca
bir uzaklamayla gerekleecek. Bu kez artk lmeyeceini
kavramas iin yaanmas gerekenlerin verecei korku ve
kederin ls hl ok yksek. Ancak kendisini korku
tanlar karsnda mesafeyi koymay ve bu sayede kendi s
nrlarn bulmay ve gvenceye almay baarabilirse bu
mmkn olacak. Ve kendisine bu yolda elik etmem iin
bana izin vermeye hl cesareti yok. Bu, ocukken aresiz
lii amak iin ihtiya duymu olduu refakatin yerini ala
cak. Hastamn yaad byk korkuyu atlatlabilir biim
de yemden yaamasn mmkn klmak iin elik etmek
her terapinin temel grevidir. Aksi halde hasta, bir zaman
lar yaam olduu lme halini gizlemek ve kendisinden
uzak tutmak iin her zaman kurban durumunda kalr.
 liki ve Ballk Ayn eyler D eildir

Son olarak deindiim hastam kendi nefretini ve bunun

kkenini, annesine olan ball erevesinde kavryor.
Ama ne nefretiyle ne de annesine olan ballyla baa
kabiliyor. Kendisini sulu hissediyor ve bu ykc anneden
kopamyor. Snr ihlalleriyle zedelenmi olan pek ok kii
nin durumu byledir: Gelimekte olan kendiliklerini yara
layan ve serpilmesini engelleyen kiiden ayrlamazlar. n
sann, daha iyi bir anne, ya da daha iyi bir baba arad s
rece gerek anne-babasyla ban kesemeyeceini aa
daki rnekte gstereceim. Gerek sevgi iin alternatif
kaynaklar bulunamaynca bu hep yaanr.
Bu balanma tutumuna "iliki" adn veriyoruz. Ve el
bette anne-babamzla bir "iliki" iinde yaadmzdan
yola kyoruz. Dolaysyla ocukluk yaantlarmz da bu
kabulleniin nda gryoruz. Ama bu doru mu? "li
ki" szc ve kavramyla balantlandrmamz gereken
nedir aslnda? "liki", zellii alveri olan bir iletiim
dir, burada alveri, karlkl olarak birbirine sayg gste
ren, kendi snrlarna sahip bireyler arasnda karlkl et
kileimdir.
"liki"den anladmz gerekten her zaman bir iliki
midir? Eer yleyse bir alveri iermelidir. Yoksa "ili
ki"yi, "ballk"la m kartryoruz? Bu iki kavram arasn
da bir balant olsa da asla eanlaml deillerdir. "Bal
lk" karlkl bamllk davrann ierir. Bir bebek anne
sine -veya kendisine bakan kiiye- yaamsal nem tayan
gereksinimlerinin karlanmas anlamnda bamldr. Bu
ballktan bir iliki geliip gelimeyecei, yetikin kiinin,
ocuu kendisiyle iletiim kuran bamsz bir insan olarak
kabul etmeye yanap yanamayacana baldr. Cramer
(1989), Lebovici (1990) ve Stern'in (1992) almalar, iliki
geliiminin bu srecini tanmlamaktadr. Buna karlk da
ha eski ve ounlukla psikanalitik yndeki almalar, bir
balanma tutumunun istisnailiinde srar ederken, bunu
yine de "iliki" olarak tanmlar.
Snr ihlalleri fenomeni ve bunun anne-baba ocuk ili
kisi zerindeki etkileri, burada balk yerine ilikiden yo
la kld iin tmyle gz ard edilir. ocuun terrize
edilmesi ve bunun, gerek bir iliki kurma imkn zerin
deki etkileri, bu yanl varsaym sonucu dikkate bile aln
maz. Alice Miller'in (1979), bu alandaki en byk katks,
bu anlaya kar mcadele etmi olmasdr. Yine de psika
nalizin st tabakas, korku temelindeki bir balln ba
msz bir kendiliin geliimini engellediini byk bir te
reddtle kabul etmektedir. "Yeni Narsisizm Kuramlar"
(Modena, 1981) trnde bir kitaba baktmzda, btn
anne-babalarn iyi olduu ve bu yzden bir ilikiden sz
edildii yolundaki uzlamac saptamann sorgulanmas
karsnda psikanalistlerin derinlere kk salm bir rkn
t duyduklarn gryoruz.
Bir ilikinin anlamm alveri oluturur. Bir iliki an
cak, anne-baba, ocuklarnn iindeki canl varla, ocuk
onlarn anne-baba olarak deerini onaylad iin deil de,
sadece ocuun kendisi iin deer verdiklerinde oluur.
Alveri olarak grlen ey ounlukla, kurbann ve zor
bann verili rolleri oynadklar bir oyundur aslnda. Gl
olan zayf olana kendi varln dayatr ve ezilen, btn
bunlarn karsnda bir de kran gstermelidir. Bu k
ran, herkesi yanltr, stelik kurban bu korkun oyuna ka
tlmaya zorlayan korkuyu da gzden rak tutar. Bu korku
ban inkr eder, bunun yerine ona iliki adn veririz.
Bylece uygarl ve bak asn mahkm etmemek iin
hepimiz kendi kendimizi krletiririz.
Anne-babamzn bu oyuna katld lde korku yaa
rz. Ama bu korku alglanmaz, nk alglanmasna izin
verilmez. Aksi halde sevgi zerine sylenen yalan aa
kar nk. Buna bir rnek: Amerikal bir dostum Alman
ya'daki bir niversitede konuk profesrl srasnda bir
meslekta tarafndan akam yemeine davet ediliyor. Ak
am yemei, arkadamn meslektann, kendisi de emek
li profesr olan babasmn evinde yeniyor. Arkadam, ken
disini davet eden meslektamn burada tam bir deiim
geiriini yayor: "Bir anda benim tandm yetikin bili-
minsan olmaktan kt, ancak babas izin verdiinde ko
nuan kk, itaatkr bir olana dnt." Anne-babalar
mzla ilgili mitleri sorgulamak asla aklmza gelmez. Aym
ekilde, uyumlu ve baarl rencilerin anne-babalarma
dair gereki deil, idealletirilmi imgelere sahip oldukla
r, Roskam ve Bluvol'un yukarda deindiimiz aratrma
larnda da ortaya kyor.
Anne-babalar ounlukla yetikin grnmnde o
cuklardr; kendi anne-babalar onlar ocukken onlarn ihti
yalarn karlamakta yetersiz kaldklar iin onlar da
kendi ocuklarnn ihtiyalarna cevap veremezler. Bunun
ocukta bir korku ba oluturup oluturmad ve bu ba
n ne kadar gl olduu, ocuun buna alternatif olarak
sevgi ve anlay temelinde bir iliki yaayp yaamadna
baldr. Eer byle bir iliki varsa, bu, ocuun anne-ba
basna bamlln ve dolaysyla korkusunu azaltr.
Ludwig Greve'nin (1994), son derece bilgilendirici bi
yografisi, bazen yardmn hi beklenmedik bir yerden ge
lebileceini bir kez daha gz nne seriyor. Greve, drt
yandayken annesi ve yeni domu kz kardeiyle birlik
te Berlin sokaklarnda dolayor. "Gnein altnda kalan
bebek alamaya balad, sonunda sinirleri boalan annem
de ona barmaya balad. Kendimi greve arlm bir
valye gibi hissederek drt yama ramen yumruklarm
la zerine gittim. Bir tane yetti, annem herhalde dikkat
ekmekten korkarak bebei rahat brakt ve bam nne
eip arabay Masurenallee'den aa doru benim zor
adm uydurduum bir hzla srmeye balad. Reichskanz
ler Meydan'nda yalca bir polis memuru ellerini arkasn
da birletirmi dncelere dalmt. Annem ona doru
gitti. 'Memur bey, u grgsze bakn, annesine el kaldr
d. Ne tr bir ceza hak etti sizce?' Kelimesi kelimesine 'el
kaldrd' demiti. Polis dnerek: 'Dncesiz kadn,' diye
kt terzi elinden kma giysiler iindeki anneme, 'Ola
n neden bizimle korkutuyorsunuz? Bir gn ihtiyac oldu
unda kimden yardm isteyecek?' Bana aka gz krpa
rak devam etti, 'ocuklarnz alm ve evinize gidin.'"
Roskam ve Bluvol'n aratrmasna gre bakalarn
kendi karlarnda kltmek, uzlamac rencilere bir
"bamszlk" duygusu veriyordu. ocuklar da ayn anne-
babalar gibi, bakalarn daha aa duruma getirince ken
dilerini deerli hissediyorlar. Greve'nin anlatt olayda
polis, Ludwig'in annesinin niyetini baltalamt. Buna ben
zer yaantlar, bir ocuun, baml olduu yetikinlerden
zlme srecinde nemli olabilir. Ancak ocuklar korku
bandan kurtulamadklarnda, her eyin ileride daha iyi
olaca umuduna sarlrlar. Annesine baml kalan hasta
mn dile getirdii gibi: "Hl beni sevmesini bekliyorum."
Bu umut kendine zg bir yarlma yaratr: Korku veri
ci gerek annenin ve korku verici gerek babann yan sra,
ocuun fantezisinde gerek ihtiyalarn onaylayan ve gi
deren bir anne ve baba oluur. ocuk aradaki elikinin bi
lincine varmadan bu ikili yap birlikte varlklarn srd
rr. Yarlmaya yol aan bu fantezi yznden ocuklar -ile
ride yetikinler- annelerinin ve babalarmn ezici ve redde
dici yanlarna her zaman baml kalrlar. Ama bu fantezi
ocuu ayn zamanda kntden ve gerei grmenin
yaratabilecei dehetten korur.
Ancak bu yarlma nedeniyle ocuk, doyum vermeyen
anne-babadan umudunu kesmez. Bu yzden de, onlarn
bunu yapacak yeterlilikte olmadklarn gremeden, yara
layc anne-babann kendisini onaylamasnda srar eder.
Deindiim hastam da bu nedenle annesinden gerek an
lamda kopamyor ve hakl saldrganlk duygularn anne
sine kar ancak sulama olarak yneltirken onu deitir
me umudunu tayor. Saldrganca duygular, anne-babay
deitirme arzusu olmakszn ifade edilemediinden, sal
drganlk kendisi olarak ifade edilemiyor. Farkl bir deyi
le: Kii saldrganl, ancak bir ilevi olduunda ifade ede
bildii iin, saldrganca duygularn ifadesi engelleniyor.
Baka trls bir yenilgi olarak, kendini bakalarnn ikti
darna teslim etme olarak alglanyor.
Ancak bu alglama sadece, -anne-baba tarafndan ge
len- saldrganlk ifadesinin ocua kar bir iktidar oyu
nuyla arm iinde ortaya kt noktada gerekleiyor.
Bylece eer kii dierini deitirme gcne sahip deilse,
saldrganca duygular ylesine ifade etmek imknsz hale
geliyor. Bu durumda hepimiz, karmzdakini sulama yo
luyla harekete geirmek iin, sulayc davranma eilimi
gsteririz. O zaman sulama saldrganlk ifadesinin yerini
alr ve ayn zamanda da duyulan saldrganl yoksaym
olur. Bunun sonucu, btn taraflar iin geerli olan, kendi
ni kurban durumunda hissetme duygusudur.
Bu tr "saldrganlk" ancak, rnein dierini deitir
mek gibi bir etkisi olursa "kurtulu" getirir. Bu yzden bu
tr "saldrganlk" yoluyla yaralayc anne-babadan gerek
bir mesafe almak mmkn deildir. Grnrde bir bakal
dr olmakla birlikte bamllk devam eder. Yukarda de
indiim hastamda kt anneye duyulan nefret sryor
du. Bunu ifade de ediyordu, ama sadece annesini deitir
mek amacyla. Bu yzden annesine bamllndan kurtu-
lamyordu. inin ok derinliklerinde annesinden bir ey
ler istediini, ama onun bunu verebilecek kapasitede ol
madn grebilecek durumda deildi. nsan hibir eyi
deitiremeyince de mutlak bir gszlk duygusu olu
ur. Bylesi "saldrganca" duygular ifade etmek bu du
rumda zgrletirmez, nk kii dierini deitirebilmek
zorunda olduuna inanr. Yarlma ve ballk, insann aile
rneinden vazgemeden kendi konumunu deitirebile
cei yanlsamasnn srmesini salar.

syankr ve uzlamac
Bu srete baka bir ey daha olur. Rasyonel dnme s
recimiz byk lde duygusal yaantmzla blnd
iin, bir ocuk anne-babasndan bilinle kopabilir ve onlar
tarafndan tannma ve onaylanmaya olan bamll bu
koputan hi etkilenmeden kalabilir. Bir ocuk, bir gen
veya bir yetikin bilin dzeyinde anne-babasna kar is
yan edebilir, bilindmda ise bu isyann arkasnda inkr
edilen bamllktan duyulan korku vardr. Bu korkunun
arkasnda ise, ocuun doyurulmadan kalm olan kendi
ilgi ihtiyacnn yaratt ve onu anne-babasna ylesine ba
ml klan, daha da derin bir korku vardr.
Yani anne-babayla olan "iliki", altndaki korku bana
hi dokunulmadan yzeysel dzeyde krlabilir. Korku ba
, asla gerek bir iliki olumasna izin vermeyecei iin,
anne-baba kayb da yaanamaz. Bir kayp, ancak bir ayr
lk mmknse yaanabilir. Ancak bir ayrln mmkn
olabilmesi de yine bir ilikiyi gerektirir, yani teki insann,
btn gl ve zayf yanlaryla gerek anlamda kabul
edilmesini gerektirir. Ama bu, anne-babann tehdit edici
bir g olarak grld korku ballnda mmkn de
ildir.
Yani isyankrn da, batan ezenin yannda yer ald ve
aresizliinden dolay onunla zdeletii iin hibir za
man isyan etmeyen uzlamacnn da sorunu burada yat
maktadr.
sel olarak anne-babasndan ayrlamayan isyankr,
onlarla bana son veremez, anne-baba kaybm yaaya
maz, bunun zerinde alamaz da. Bu nedenle onlara tu
tuklu kalmay srdrr. Gerek anlamda ayrlabilmek, is
yankr insanlna geri dndrecek bir yas sreci gerekti
rir. Bu ise ne yazk ki ou insann gsteremedii bir g
ister. Bu yzden de, grnrde insanla, ama aslnda in
saniyetsizlie hizmet eden bir ideolojinin soyutluuna
adanm bir yaam yelerler.
Buna karlk, tmyle uyum salam ve uzlam
olanlarsa baka tr bir yarlma yaar. Uzlamacda kendi
ne zg bir kimliin temelleri tamamen silinmitir. O sa
dece, saldrganla zdeleerek kazand "kimlik"te srar
edebilir. Byle insanlar, bir inam asla kendi bireysellii
iinde yaayamadklar, dolaysyla bir insann kaybn da
tecrbe edemedikleri iin asla gerek anlamda yas tuta
mazlar (bkz. Ayrca Nienstedt ve Westermann 1990.) Uz
lamacnn, -idealletirilmi anne-babadan biri veya onla
ra benzer bir otorite temsilcisi kaybolduunda, ldnde
ya da onu hayal krklna urattnda- bunun yerine ya
ad bir eit amptasyondur (bir uzvun kesilerek be
denden ayrlmas). Bu kayp, byle bir insann kendilik
olarak alglad eyde, yani saldrganla zdeleme halin
de eksilme yaratr.
Eski Amerikan bakan Ronald Reagan, otobiyografi
sinde (1982), bu tr bir amptasyonu yaadndan sz
eder. Kendi zdelemesinin bakalar tarafndan yazlm
bir rol olduunu grm olduundan kendisini bir yar
otomat olarak hissetmektedir: "imdi bakasnn yazd
bir rol uygulayan bir yar otomata dnmtm. (...) Ken
dimden arta kalanlarn peine dmemin nedeni bu."
Ama bu aray onu kendi kendiliine deil, i korkusuna
yanstma yoluyla hkim olma noktasna gtrd. Ve by
lece Amerikan film sanayisindeki szde komnistlere kar
bir glge sava balatt. Gerek dmann, yani anne-
babasyla olan korku ban grecek durumda deildi, bu
nun yerine dmanln komnistlere, gerek veya szde
isyankrlara yanstyordu. Onlar cezalandrarak kendisini
emniyete alyordu, nk nefret ettii kendi isyankr ya
nn kkrtmlard.
Bu i bozulma u ekilde meydana geliyor: yi anne-ba
ba imgesinin, anne-babann gerekte var olan kt yanla
rnn nne gemesi gerekiyor. ocuun hayal etmi oldu
u gerekten iyi anne ve gerekten iyi baba vizyonu, are
sizlik ansna baldr ve bu nedenle ocuk bunu, fiziksel
varl karsnda bir tehdit olarak alglar. Bu iftanlaml-
lk katlanlmazdr. Bylece ocuk anne-baba tarafndan ya
ratlan mutlak anne-baba sevgisi mitine sk skya sarlr.
Ama iteki huzursuzluk saatli bomba gibi ilemeye devam
eder. Bir kenara itilmi ve byle bir anne-baba dolaysyla
tehdit olarak yaanm kendiliine duyulan fke bir supap
gerektirir. Bu durumda bu insan otoriteye kar deil, ak
sine "zayf" olarak algladna kar bakaldrr. Bu isyan
kendine ynelik nefretin serbest kalmasn salar, nk
zayfn imha edilmesi, bunun temelinde yatan "iyi" anne-
babaya ilikin yalana dokunulmadan iyi bir edim olarak
gsterilebilir. iddet ieren hesaplamalarda d dmann
genelde erkek olmas, annenin babaya kar bilind di-
pal dzlemde savunulmasna ayrca sembolik bir anlam
ykler.
D dman ilgin bir biimde asl durumun tersine
evrilmesine imkn verir. Bu d dman, annenin gizli
den gizliye stn, gl, insanst ve kt olarak yaad
ve bu yzden de nefret ettii ve korktuu kt babay
cisimletirir. Gerek baba kt ve otoriterdir, ama Pil-
grim'in (1986), Hitler, Stalin ve Napoleon gibi erkekler
zerine yapt aratrmada ortaya koyduu gibi aslnda
zayftr. Ama iyi baba kabul edilen, gerein grlmesine
yardmc olan deil, aksine i elikiye izin vermeyen, oto
riter, ezici olan ve annenin kurtarc fantezilerine denk d
endir. Bylece ar sa isyankrlar, ykcla izin vererek
insan kendi vicdanyla boumaktan kurtaran gerekten
otoriter baba iin "bakaldrr". Bu durumda iyi baba ola
rak yaanan baba aslnda, annenin bir zamanlar onda iyi
olarak yaadklarndan arta kalan da yok eden ve bylece
zlenen, ama ayn zamanda korkulan sevgiyi de tahrip
eden kt babadr.
Sa ve sol isyankrlar
Sa ve sol isyankrlar arasndaki fark u ekilde akla
mak mmkndr: Sol isyankr sevgiden korkar, nk
aksi halde adalet talep ederken aslnda annesinin sevgisini
aradm itiraf etmek zorunda kalacaktr. Buna karlk
sa isyankr sevgiden nefret eder, nk aksi halde anne
si tarafndan hibir zaman kendisi olduu iin sevilmedi
ini, sadece babasna kar bir ara olarak kullanlmak
zere sevildiini itiraf etmek zorunda kalacaktr. Sol is
yankr sevgiden vazgeebileceine inanr; sa isyankr
sevgiden nasibini aldna inanr. Politik tavrlarndaki
fark getiren, sol isyankr iyi olarak yaanm annenin va
atlerinde srar ederken, sa isyankrn kt anne tarafn
dan onaylanmada srar etmesidir. Ancak her ikisi de anne
ve babay hem iyi, hem de kt olarak yaam olduklar
n gzden karrlar. Her ikisi de yaralanmtr ve her ikisi
de, sevgiye ilikin duygularndan vazgeerek aresizlie
ve umutsuzlua kar direnirler. Ancak sa isyankr kt
y iyi ilan ederek duygu yitimini inkr eder.
Bir kez daha vurgulayalm: Ballk ve iliki, olaan bi
imde i ie geen sreler deildir. Eer bir ballk hibir
zaman bir ilikiye dnmezse, tekinin kayb hibir za
man bir kayp olarak yaanmaz, yalnzca bir amptasyon
olarak yaamr. Bir bam kopmas, bilind balln da
mutlaka kesilmesi anlamna gelmez. Bilind ballk de
vam ettii srece, bu ba asla gerek bir iliki olamaz. Bu,
Reagan'm durumunda olduu gibi, kaybn amptasyon
olarak yaanmasnda kendini gsterir. Byle bir durumda,
bir ilikinin gerek anlamda kesilmesi yerine, bilincine va
rlmayan ve insann devam eden ballkla ilikisini kura
mad bir kayp yaanr. Nienstedt ve Westermann
(1990), bunu travma yaam ocuklarla ilgili aratrmala-
rmda ok ak bir biimde tanmlyorlar. Ancak kaybedi
len bir kii karsnda fke ve hiddetin ortaya kabildiini
yazyorlar: "Bu durumda sevgi ve nefret uzlamasz bir e
kilde yan yanadr." Burada, sevginin nefretin iinde olduu
sylenebilir.
Bu dnce yrtme bir sonucu zorluyor: Eer bir in
san kendisine annelik yapan kiinin karsna denk bir bi
rey olarak kabilecek ekilde gelimise, ancak o zaman
bir ilikiden ve dolaysyla bir ilikinin yitiminden sz edi
lebilir. Eer kayp, arada bir iliki kurulmu gerek bir sev
gi nesnesinin kaybysa, yas tutma sreci ancak bu durum
da gerekleebilir. Buna karlk, eer "iliki" saldrganla
zdelemenin bir treviyse, yas tutma gerekleemez. Po
litikaya aktardmzda bunun anlam, uluslar ve halkla
rn, eer toplumsallama sreleri bamsz bir geliime
deil de uyum gstermeye dayamyorsa, vicdanlarnn
kaybnn yasn tutamayacaklardr. Nienstedt ve Wester-
mann bundan, bir kaybn alglannn ve ac verici kabul-
leniinin ve bunu takiben bir nesneye ballktan yava ya
va zln ancak, eriilmez kalan bir nesneyle yeniden
btnlemek iin beslenen gerekd umutlarn destek
lenmemesi ve glendirilmemesi halinde mmkn olabi
lecei sonucunu kartyorlar. Saldrganla zdelemeyi
olanakszlatran da budur zaten.
"Kayplarla baa kma yetisi ya da 'yas tutamama bece
riksizlii', ocuun ne tr bir sevgi grm olduuna ba
ldr. Eer ocuk ncelikle, anne-baba tarafndan ideallerini
gerekletirerek sadece dk kendilik deerinin ykseltil
mesine hizmet eden bir ara olarak sevilmise veya anneye
toplumsal onay salamak ve toplumsal olarak kabul gren
bir roln iinde gvence salamak iin kullanlmsa zl
me srecini yaamas engellenir." Bu durumda gereklee
bilecek tek yas tr, kendi kendine acmaktan ibaret sahte
bir yastr. Kii kayb, amptasyon olarak yaad iin ken
disini kurban olarak hisseder. Bu karmaadan kurtulabil
mesi, dehetli bir korkunun stesinden gelebilmesi iin o
cukken ne yapm olmas gerektiini grebilmesini gerekti
rir. Ancak burada, ocuun korkusuyla baa kabilmek
iin sarld ve korkusunu atlatmasn salayan sululuk
duygusu devreye girer. Mitscherlich (1983) bu sreci yle
tarif ediyor: "ocuk konumunun gszl iinde (kor
kusunu kendisine verilen bir ceza olarak ve) anne-babas
nn himayesini ve sevgisini elinden alan suunun, aybnn
sknt verici sonucu olarak alglar."
Bylesine eziyet eken bir ocuk, asla kendisi olmasna
izin verilmedii, aksine sadece bakalarnn ondan bekle
dii gibi olmas istendii iin artk kendisinin kim olduu
nu bilemez. Ancak saldrganla zdeleip de suu kendi
zerine almas halinde umutsuz durumunun dzelmesini
bekleyebilir. Bu sorunu bir psikoterapide ele alabilmek
iin bu eski korkunun -bir ocuun kendiliinin yok edil
mesi olarak yaad dehet- yeniden yaanmas gerekir.
Bu hem hasta, hem de terapist iin zorlu bir itir. Ralph
Greenson, burada terapistin maruz kald tehlikeler hak
knda unlar yazyor: "Eer terapist kendi derinlerindeki
yaantlar netletirmemise, byk olaslkla sert ve yar
glayc bir tavr taknarak kendi yaayabilecei potansiyel
karmaaya kar direnecektir, fakat bu durumda terapiye
kar alm (countertherapeutic) olur," (Cox, 1982). By
lelikle terapi almas hibir ie yaramaz. Pek ok terapist
hastasnn iindeki terrize edilmi ocukla ibirlii yapar.
Ama bu durumda her ikisi de kendi zorbalarnn yannda
yer almaya devam ederler.
Hastalarmdan birinin hikyesi (Gruen, 1969) bu duru
mu ortaya koyuyor. Bu erkek hastam otuz drt yanday
ken bana geldiinde daha nce bir analizden gemiti.
Ama kendisini hl bo hissetmeye devam ediyordu. An
nesinin sevgisini ve ilgisini garantiye almak adna kendi
karlarm ve ihtiyalarn gzden kartt iin kendilii
nin geliiminin engellenmi olduu abucak ortaya kt.
Annesinin, anne-oul arasnda neredeyse tanrsal bir birli
e dair tahayyllerine uygun davrand srece sevgi al
yordu. Kendi karlarnn ve meraklarnn peinden gitti
inde de annesi kendisini geri ekiyor, souk ve depresif
bir tutum iine giriyor. Annesine kar saldrganca tepkile
rinden ok erken vazgemiti, nk bunun karlnda
annesinin tavr uzaklama, yani soukluk ve fke ykl
bir depresyondu. Bylece hastamn iindeki her tr saldr
ganca kprtya kendisinden duyduu bir korku elik eder
olmutu. Btn duyarlln annesinin isteklerini sezmeye
ve daha annesi bunlar dile getirmeden gerekletirmeye
younlatrmt. Bylece kendi sistemi iinde kalarak -sa-
dece annesinin beklentilerine uygun davranyordu- anne
sinin eriemeyecei bir yerde durmu oluyordu. Bu ne
denle, aktarm tepkilerinin zmlemesini yaparken un
lar syleyebildi: "Sizin istediiniz gibi olduum srece
bana dokunamazsnz." Kendine zg tutumunu asla bel
li etmeyip sadece bakalarnn beklentilerine uygun davra
narak kendisini dokunulmaz ve incinmez hissediyordu.
zdelemeleri de ayn amaca hizmet ediyordu. Anne
sinin ve babasnn bak asyla zdelemi olduu iin,
kendi duygular hibir zaman nem kazanmamt. rne
in, annesinin ve babasnn korkularn yaayabiliyor, ama
kendi korkularm yaayamyordu. Babasn kendisi iin
bir eyler yapan bir insan olarak deil de fkeli, canavars
bir yaratk olarak gryordu. Babasna kar kiisellikten
arndrlm bir blgeden tavr gsterdii iin asla kendisi
olmuyordu. Ama geirdii birinci analiz srasnda dipus
kompleksinin zmlemesi, kendine zg bir kendilii
varm gibi sonu vermiti. Fakat bylelikle kiisel cisim-
sizlik ve kendiliinin geliimindeki yetersizlik ortaya k
mamt.
Hastam elbette bu oyuna da katlmt. Birinci analiz s
rasnda analist, annesinin ihaneti karsndaki duygular
nn ne kt bir ryay, babas ile ilgili dipal bir yorum
la deerlendirmiti; aslnda annesi hastamdan, kendisine
en fazla ihtiya duyduu bebeklik dneminde uzaklam
t. Terapistin deerlendirmesine gre ise annesi tarafmdan
terk edilmemiti, buna babasnn iktidan yol amt. Bu
sayede de analist kendisine dokunamayaca iin hastam
bunu kabullenmiti: "Bir zamanlar annemin anlamad
gibi o da beni anlamyordu. Ama ona uyum gsterirsem
sevgisini -aynen annemin sevgisini olduu gibi- garantiye
aldma inanyordum." Hastam ancak, annesi ve ondan
ayr ve yalnz olmaktan duyduu youn korku karsnda
duyduu fkeyi yaayabildikten sonra dnyayla kendi
inisiyatifi temelinde kar karya geldi.
 dealler, dealletirm eler ve
Bunlarn Politik Sonular

deallerin ezenin idealletirilmesiyle olutuu bir dnyada

idealler ne anlama gelir? yinin peinde olduumuza ina
nrz, ama kendimizi inkr etmemizi salad iin aslnda
bamz ktyledir. Ezene dair olumlu imgeyi koruyabil
mek iin iimizdeki bu kurban inkr etmek zorunda kal
dmz srece bou bouna ktlk biimindeki iyinin
peinde komaya devam edeceiz. Gemiimizde yaad
mz ac ve terrle yzlemedike idealler gerekletirile
mez. Bu uygunsuz gemii srekli tekrarlamamzn gn
delik yolu sevgi peinde komamzdr. deal kadna veya
ideal erkee dair bir hayalimiz vardr, ama onu ok farkl
ilintiler iindeki biimlerde ararz.
Klinik psikolog olan bir meslektam, Amerikan ordu
su subay olarak Gney Kore'de grev yapmt. Koreli bir
kadnla birlikte geri dnd. Bana ve altmz hastane
deki dier meslektalarmza sk sk, denetleyici ve yapt
rmc tarzndan nefret ettii annesinden sz ederdi. Bir ke
resinde bizi evine davet ettiinde hepimiz yzmze tokat
yemi gibi olduk: Kars da aym annesinin narsistik ve
yaptrmc tarzna sahipti. Ama grn itibariyle talyan
olan annesinden ok farklyd. Kars Asyal yz hatlarna
sahip olduu iin meslektam bilin dzeyinde onca nef
ret ettii eyi onda sevebiliyordu. Bilindmdaki daha de
rin idealletirmesi ise, kt olarak tecrbe ettii annesinde
odaklanyordu.
Bir hastam gzel ve hayat dolu grnen bir kadnla ili
kiye girmiti. Kadnn hayat doluluu -ayn hastamn ba
basnda olduu gibi- srekli etkinlik iinde bulunmasyla
eanlamlyd. Ama kadnn srekli hareket halinde olmas,
aslnda babas iin de geerli olduu gibi daha derin duy
gulardan katan baka bir ey deildi. Bu kadnla evlen
di. Bilin dzeyinde nefret ettii babasyla evlendii syle
nebilirdi.
Byle bir gerek ortaya ktnda -belki de yllarca bir
likte yaadktan sonra- hayal krkl yaarz. O zaman bi
zi hayal krklna uratann karmzdaki olduunu d
nrz ve yine yanl kadm ya da yanl erkei aramaya
devam ederiz. Ama bize olan ve bizimle gerekleen eyin
politik sonulan da vardr.
nk bilindmzdaki ballmza denk den po
litikacnn peinden gideriz. Onun idealletirilmesi de -ay
n bou bouna sevgi peinde komamzda olduu gibi-
ocuun, onlar tarafndan yaratlan korkun tehlike ann
da korunmuluk duygusuna geri dnmesinin -terrn ter
sine evrilerek korunmulua dnmesi veya Silverberg'in
(1952) tanmlad gibi, tehdidi her eyi kapsayan ve koru
yan bir ruh haline dntrme giriimi- ilk deneyimini
yaad anne-baba konumundaki eski zorbalarn idealle
tirilmesine dayamr. Kendi kendini srekli tekrarlayan ve
bize zarar veren politik tutumumuzun kkeni de burada
dr. Bize eitli vaatlerde bulunan, ama bunlar yerine ge
tirmeyen herkese kaplrz. Bylelikle ilk ocukluk dne
mimizde bize sevgi diye yutturularak yaatlan iddeti
tekrar tekrar yaam oluruz. Politikaclar da sevgiden ve
saygdan, sorumluluktan ve onurdan sz ederler, ama bizi
bilind olarak onlara eken ey, dudaklarnn kenarna
yerlemi olan bize kar duyduklar kmseme ifadesi
dir. Bu bizim iin, anne-babamzda yaadmz ve onlarn
bize dayatt kmsenmeyle ayn kmsemedir.
Bize gerekten deer verenlere gvenmeyiz, nk ii
mizin derinliklerinde kendimizi deersiz hissederiz. Ayn
ekilde, bize ihtiyacmz olan sevgiyi sadece onlarn vere
bileceine inandmz iin bo ve souk olan kadnlarn
ve erkeklerin peinden koarz. Gerek bir ilgiyle karla
nca sknt ve gvensizlik hissederiz. Bizi kim ve niin
gerekten sevsin ki? Anne-babamzn kendi ezilmi kendi
likleri karsnda duyduklar ve bizim de iimize yerletir
dikleri nefrete ballmz srdrrz. Bu yzden de bi
zi, aslnda nefret ettikleri eyi sevdiklerine dair syledikle
ri kendi yalanlarn desteklemek iin istismar edenlerin pe
inden gideriz srekli.
deallerin nasl olutuunu daha yakndan inceleme a
bas gstermemiz gerekir. Kurtulu ihtiyac da aslnda
idealletirme gerekliliiyle ayn kaynaktan kar. Kendi
kendimizi sevmemize izin verilmediinden -nk kendi
kendimizden holanmamz anne-babamzn kendilik de
erini drr- her zaman bizi kurtulua ulatracak tan
rlarn peinde oluruz. Barbara Myerhoff'un (1978) Kali
forniya'da babalar zerinde yapt sosyokltrel aratr
masndaki zeki gzlemci ve doutan filozof Shmuel, bu
yanl tanrlar arayn espri ve duygudalkla yle zet
liyor: "nsanlar ne zaman kurtulu arayarak birine yaslan-
salar, -bunun bir tanr ya da dalgal sal, mavi gzl ya
banclar olmas nemli deildir, hepsi aym yola kar- bir
talihsizlie urarlar. Eer bir bakasnn dlerine kapl-
yorsan sonularn da gze almalsn."
Burada hassas bir noktaya deiniyoruz. Kendi admza
sorumluluk stlenmemize izin verilmedii iin bir baka
sn idealletirmek zorunda kalyoruz. Ancak kendiliine
sahip bir insan sorumluluk stlenebilir. Eer kimliimiz
sadece idealletirmelerden ibaretse, o zaman bizi alm
olduumuz biimde yanllklardan kurtaran Tann'y ara
mak zorundayz ki tekrar kendimizi idealletirdiimiz iyi
leri aramaya adayabilelim. Ancak bu idealletirilmi iyi de
yaanm ktden trer. Bu allm mekanizmaya gre
btn uluslar, bilincine varmadan ve hibir ey renme
den tarihlerini tekrarlayp dururlar. dealletirmelerimiz
sayesinde kendimizi kendi irademizle iyinin egemenliine
braktmza inanrz, fakat aslnda giderek daha fazla
tutsak olduumuz yer kendi ykclk dolu gemiimizdir.
dealletirme, bize ac verenlerin elinden kurtarlmak
umuduyla balantldr. dealler ise kendimizi dzeltmek
ihtiyacyla balantldr, bunun anahtarm her insan kendi
iinde tar. deallerin ne olduuna ve idealletirmenin
farkllklarna ilikin bir rnek:
Gene Weltfish (1965), Amerikan Pawnee Kzlderilileri
zerine yapt antropolojik aratrmada kendi kiisel ara
yna ilikin unlar yazyor: Bir Pawnee'nin hedefi hep
kendi kendiliinde kk salmtr, kendi kiiliiyle ll
dr, bir bakasyla rekabet sonucunda ortaya kmaz. Ya
ni, bizde olduu gibi kendini deerli hissedebilmek iin
bir bakasn gemek zorunda deildir. Pawnee'nin lt
kendi performansdr ve amac bunun tesine gemektir.
Weltfish'e gre Pawnee'nin nne koyduu hedef kiisel,
zel ve gizli bir meseledir; gizlilii sadece kendi kiiliiyle
ilgili oluundandr. Ancak bunun nkoulu yalnz olabil
mektir ve bu da insan anne-babasyla bam kesemedii
srece mmkn deildir.
Pawnee Kzlderililerinin rneinde ideal, bakalarnn
idealletirilmesinden bamszdr. Bundan, bir Pavvnee'nin
kendisine ac veren bir baka insana bal olmad sonu
cu kartlabilir. Bu onlarn uygarln bizimkinden belir
leyici bir biimde ayrr. Politik gemiimiz bize gsteriyor
ki, oumuzun bize ac verenlerle ba henz kopmam-
tr ve hl bilindnda varln srdrmektedir.
dealler, kendilik deerimiz ve yaamn anlamn aray
mz asndan nemlidir. Ama bunlar, kendinden vazge
ie gtren trden bir kendilik geliiminin iinde yer al
yorsa, o zaman bu, merkezinde sulunun idealletirilmesi
nin bulunduu bir geliim olacaktr. Bu da, uruna insan
larn birbirlerini yok ettikleri kutsal idealleri beraberinde
getirecektir. Sonra bu iddet, ilerici bir geliimin paras
gibi grlecektir.
lerleme inancnn kendisi, ktlkle ilikisini gizleyen
bir idealdir. Bu "ideal", ilerleme iddet ve ykm olgunla
trdnda bunun grlmesini neredeyse imknszlatrr.
lerlemeyi "ideal" olarak gstermek, bunun ardndaki y
kc niyetleri gizlemenin yollarndan biridir. lerleme, insa
niyet pozunu o kadar iyi maskeler ki, savalarn acmasz
ln ve dehetini grmemizi bile engeller. Komnizmle
somutlanan "ktln gleri"nin, kapitalizmle somut
lanan "iyiliin gleri" tarafndan yenilgiye uratld bir
ada yaadmza inanyoruz. Her ikisinin de ayn l
de ykc olduu bu arada gzden uzak tutuluyor. Doru
olan tek ey, her zaman umut uruna bir mcadelenin
alevlenmesi, ama bunun her seferinde iktidar ve iddet he-
defleyenlerce stlenilmesidir.
sa, yrein ve empatinin bakaldrsn ynlendirmi
ti. Bakasnn acsn ve endiesini hissedebilmek ktl
olanaksz klar. Ama eer ac bilinten kopartlmsa, o za
man bu ac, ifadesini insann ve doann tahrip edilmesin
de bulan bir aadan intikam aln temeli haline gelir. Has
talmzn ilksel temeli buradadr; karlkl tahripkrl-
mzm bahanesi haline getirdiimiz ekonomik, siyasi ve di
ni ideolojilerde deil. ocukluumuzda yaadmz ger
ek aann inkr, dnce biimimizde kendisini tekrarla
yan bir dngye, aslnda daha iyi dnce modellerinin,
yani ilerlemeci bir izgide kalmamz salayan daha olum
lu bir toplumsal ya da ekonomik dnme biiminin sz
konusu olduuna dair bir tasavvura yol aar. Ancak bu
yalnzca duygudalmzn bastrlmasnn devamn sa
lar ve bylece yaammzdaki iddetin amac srekli ya
lanland iin insanlmzn bilincine varmamz engel
ler.
 Karl Marx

Hkimiyet biimlerinin deimesine ramen, iddetin ya

ammzn motoru oluu gereinde hibir eyin deime
diini Karl Marx'in dnce biimi zerinden ortaya koy
mak istiyorum.
Marx'i harekete geiren ey, insann bask altna aln
masndaki adaletsizlik ve insana yaatlan aclard. Bu bas
knn kklerim kapitalizmde gryordu. Onun gznde
dman kapitalizmdi, ancak byle bakarken erkek iktidar
ideolojisine uzanan daha derindeki kkleri gzden kar
d. Bunlar grebilmesi, Marx'm kendisinin bu iktidar ide
olojisiyle olan ilikisini fark etmesini gerektirirdi.
ngiliz siyaset bilimcisi, filozof, bar savas ve Tols
toy uzman Ronald Sampson, bunu Tolstoy'un "What
Then Must We Do?"su (Ne Yapmal?) iin yazd ve iin
de Marx'a eletiri ve hayranlk barndran bir yzlemenin
yer ald nszde (1991) dile getiriyordu. Marx art deer
kuramn byk bir mkemmellik ve aklkla gelitirmi,
bylece aalanma ve bedensel zarar grme temelinde
ounluun iinde bulunduu katlanlmaz koullarn
rastlantsal deil de, retim aralarnn, iilerin rettii
art deere el koyan sayca ok kk bir ayrcalkl snfn
elinde bulunduu bir ekonomik sistemin sonucu olduu-
nu ok net biimde gstermiti. Fakat Marx, kontrol, zen
ginlik ve byklk hrsm hi sorgulamamt. Aksine, bu
kez ii snf adna iktidar ve fetih onun amac olmutu.
Sampson, bu temelde, Marx'in zenginliin reticisi olarak
makinelerin roln eletirellikten tmyle uzak bir biim
de kabul ettii sonucuna varyor. Bu nedenle de, iiler
den rettikleri art deerin artk almmamasm salamak
iin tketim sorunu zerinde younlat, bu meseleyi esas
grd.
Ancak, prz de burada. "retimin bir st ama haline
getirilmesiyle Marx'in sistemi de kapitalist sistemle benzeiyor.
retimin snrsz bymesi ve artmas ideal haline getiriliyor."
Sampson bylelikle, hangi sistemin, dolaysyla hangi ide
olojinin daha iyi olduu sorusunun, bu st dzeydeki b
ymeye kimin daha iyi ulaabilecei sorusuna indirgendi
ine dikkat ekiyor. Ve burada iilerin refah konusunda
sadece bo lafla yetinmedikleri iin kapitalistlerin stn
olduunu belirtiyor. Karakter itibariyle kapitalist liderler
le yakn akraba olan komnist liderlerse, aksine bo lafla
ra sk sk sarlmak zorundalar. Her iki sistemde de ortak
olan gr retimin artrlmasnn gereklilii. kisi iin de
itici g bu. Ama sadece insan ve refah gz nne alnd
nda retimde snrlama ok daha ncelik kazamyor. Bu
gr Club of Rome yaynlarnda da, zellikle D. H. Mea
dows, D. L. Meadows ve J. Randers tarafndan yazlan
"Die neuen Grenzen des Wachstums"da (Bymenin Yeni
Snrlar, 1992) savunuluyor.
Sampson unlar yazyor: "Ne pahasna olursa olsun
retimin bymesi zerinde younlaanlar, insan btn
l iinde ve balca meselesi yaamn anlam olan bir
varlk olarak grmekten vazgemi demektirler. Bunun
yerine insan retimin vazgeilmez bir paras statsne
indirgemilerdir," (Sampson alntlar A. G. Tarafndan
evrilmitir). Marx, retimin bymesine ncelik tarad
anda yreiyle ilikisini kaybetmitir. Marx'm biyografisi
nin zmlemesinde bu noktaya Erich Fromm da (1989)
deinmektedir. Kendi kendimizle iliki kurabilmemiz,
hastalmzn kkenlerine inebilmemiz iin, iktidar hrs
mzn ocuklarmza neye mal olduunu grebilmemiz,
ocukken bizlere neler yaplm olduunu ve bunun bu
hastal sonsuzlatran saldrganla zdeleme srecini
nasl balattn saptayabilmemiz gerekir.
 ocuklarm z ve Tersine Dn:
H akikat Ktle Dnyor,
Yalan se yilie

ocuklarmza neler yaptmz gremekte sknt yaad

mz ortada. Gremiyoruz, grmek de istemiyoruz. ocukla
rmzn durumunun daha nce hi olmad kadar iyi oldu
una eminiz. Yaygn kan bu. Refah toplumlannda ocuklar
oyun alanlarna, ocuk bahelerine, okullara, zel eitimli
retmenlere, tatile, sinemaya, konsere gitme imknna ve
daha baka pek ok ansa sahipler. Buna ramen, Neil Post-
man'n formle ettii gibi, ocukluklarna sahip deiller.
Tm dnyada, rnein futbol malarnda genlerin iddet
eilimli taknlklar karsnda akna dnm durumda
yz. Grnte itaatkr ocuklarn anne-babalarn ldr
dklerini, ocuklar arasnda intihar orannn ykseldiini,
okullarda iddetin trmandm duyduumuzda bamz
sallyoruz (Gruen, 1989). ocuklarmza ne yaptmz alg
layamadmz ve grmek de istemediimiz iin bakaldr
larn da anlayamyoruz. Bizim iin hi olmad kadar anla
lmaz, nk yrekle yaplmayan bir bakaldr bu.
Bakmzdaki yetersizliin ve anlayszlmzn bilin
cinde olmaymzn nedeni de her eyi bildiimize, medya
nn btn bilgileri bize aktardma inanmamz. Fiziki Otto
Hahn'n ifadesiyle her renci komitesi bakan bunu bili
yor, ama kavrayamyor. Bilgimiz bizi ocuklarmzn ekti
i acdan uzaklatryor. Burada bilimin de bize yarar yok,
nk o da acya ve acnn tannmasna geit vermiyor.
fke doluyuz, ama bunu inkr ediyoruz, nk kendi
mize ilikin tasarmmza uymuyor. ocuklar bu fkeyi di
le getirdiklerinde de etkilenmi ve ne olduunu anlayama
yan bir tavr takmyoruz. Bylece Glasgovv'da katledilmi
olan iki yandaki James Bulger'in hareketsiz, keder verici
grntsyle, "katil ocuklar" hemen orackta lin etmek
isteyen yetikinlerin hareketli grntleri yan yana izlene
biliyor. Bu yetikinlerin bu "katillerden" fark ne?
Bu ocuklarn srdrd sava, biz yetikinlerin onla
ra ykledii bir sava. ocuklarmz sevdiimizi sylyo
ruz. Ama yarattmz dnya ocuk dman bir dnya. o
cuklar artk tehlikelere maruz kalmadan sokaklarda oyna-
yamyorlar. Bir ocuun hayal gcn zgr brakabilmek
iin kefedecei yerler nerede? Kent planlamacs Helmut
Holzapfel (1997), arabalara daha byk ncelik tandmz
iin ocuklarmzn yaam alanm giderek daralttmza
dikkat ekiyor. Bir ocuun artk hi deney yapma ans
yok, bir eyi deitirip yeniden balatma ans yok. Sadece
da doru ynelebildii, sadece verili alanlarda hareket
edebildii iin i yaam daralyor. ocuklarn ihtiyalar,
tketim mallarna, satn alnabilir eylere kaydrld. Bura
dan gayet mantksal olarak kan sonu, insann bu suni sta
t sembollerini satrn alacak paras yoksa, ama bunlar do
yum ve mutluluk bulmann yegne geerli yolu saylyorsa,
bunlara ulamak iin her an almaya veya ldrmeye hazr
olabileceidir. Eer bir ocuk bu ekilde kendine yabanc
latrlmsa, bakalaryla duygudalk kuramamasna a
mamak gerekir. Bu durumda teki de, ayn insann kendisi
ni alglad gibi alglanr; yani fabrikalarda retilen ihtiya
lara gre ynlenen makineler ve robotlar olarak. Bylelikle
duygusuzluk ve bunun sonucunda doan kah iddet eili
mi amzn ocuklarnn tipik zellii haline geliyor.
Toplumumuzdaki zykm eiliminin ekirdei burada
dr. ocuklarmza ne yaptmz gremez ya da grmek
istemezsek, gerekten de ktl hedefleyenlerin ibirlik
isi oluruz. Aada aktarlan olay insanlarn bunu grme
mek iin ne kadar direndiini gz nne seriyor.
Anne Frank iin yaplan bir anma treninde (Gruen,
1994), bir zamanlar -ocukluumuzda- hepimizin kurban
durumunda olduumuzdan sz ettim ve Rus air ve insan
haklan savunucusu rina Ratushinskaya'mn, ocuk haklar
savunucusu Janusz Korczak'tan da sz ettii kendi ocuk
luk yksnden bir alnt yaptm. Ratushinskaya, Korc-
zak'a deinerek, daha yedi yandayken fazlasyla kitap
okumu olduunu ve iyi kitapla kt kitap arasnda aynm
yapacak kadar kendi grn gelitirdiini belirtiyor ve
devamnda unlan yazyor: "Yetikinlerin iki guruba aynl-
dndan kesinlikle emindim. Birinci grup, bir zamanlar
kendileri de ocuk olan annelerin dourduu gerek insan
lardan oluuyordu, dier grupsa bir ekilde fabrikada re
tilmiti ve kendileri hibir zaman kk olmadklan iin o
cuklarla anlaamyorlard," (Ratushinskaya, 1993).
Bu alnt srasnda dinleyicilerim gzle grlr ekilde
donuklatlar, sanki Ratushinskaya'mn szckleri onlan
dondurmu gibiydi. Belli ki ocukluklanndan bir eye, vaz
gemek zorunda kaldklan yreklerindeki bir eye dokunan
bu szckler karsnda savunmaya gemilerdi. Bir sonraki
konumac Ratushinskaya'mn ocuk gznden aktard
gzlemleri, ocuklarn acmasz veya iyi insanlar haline gel
mesinin ilk ocukluk dnemi yaantlanyla deil de ekono
mik ve siyasi koullarla ilgili olduunu ne srerek redde
dince, dinleyici kitlesi fkeyle bana dnd. O anda ben, bir
zamanlar hepsinin iinde bulunduu, ama kendilerini zede
leyen anne-babalarna itaatleri nedeniyle onlarn iyi olduu
mitini ayakta tutabilmek iin inkr etmek zorunda kald
kurban durumuna girmitim. te, gerekten kt olann bi
ze hkmetmesini mmkn klan koyunlar haline byle geli
yoruz. imizdeki kurban susturmak iin ktnn yarmda
yer alyoruz. imizdeki kurban tekrar konuturmaya al
anlar da, dnyann dzgn olduu yanlsamasn ne olursa
olsun srdrmek uruna hemen hain ilan ediliyorlar.
ocuun snrlarnn grmezlikten gelinmesi, varoluu
nun taranmamas ocukta korku ve terr yaratyor. Buna
karlk bunu ocua yapanlarsa, ocukla ilikilerinin insan
lar arasndaki yaknl srekli artrdna kesinlikle inan
yorlar. Fakat korku bamllk getirdii iin, aralarnda ya
knlk yerine bamllk geliiyor. ocuk bu korkuyu berta
raf etmek iin her eyi yapmak zorunda kalyor. Srekli oto
rite figrlerine bal kalmasn ve onlara sabitlenmesini ge
tiren bouna bir aba.
Bazen bir ocuk daha sonralar anne-baba otoritesinden
uzaklaabilir ve bu, otoriteden zlme olarak grlr. An
cak bu sre hibir zaman bamllktan zlmeyi iermez,
aksine yalnzca yeni otorite nesnelerine ynelitir. Yani bu
rada sadece bamllk nesneleri yer deitirir, bamllk ise
bamllk olarak kalr. zlme bir yas tutma srecini ge
rektirir. Bu ancak daha nce korku temelinde bir ballk
deil, gerek bir iliki yaanmsa mmkndr.
Korku balaryla tutsak olan insanlar, sevgiye ak ol
duklar inanc iinde yaarlar. Byle insanlar, asla gerekten
sevilmedikleri iin bakalarnda, kendilerini nihayet seve
bilmek zere sadece kendi yansmalarn ararlar. Bu da so
nusuz bir ideal partner arayna yol aar. D. H. Lawrence,
"Regenbogen" (Gkkua, 1949) adl romannda VVinnif-
red Inger'e bu erevede erkekler hakknda unlar syletir:
"Onlar birine varp onu sevmezler, onlar bir hayale varrlar
ve 'sen benim hayalimsin' derler, bylece kendi kendilerini
severler."
Politikada da baar bu tr hayallerin maniple edilme
sine baldr. deal sevgi nesnesi araynn ardnda, "sevgi"
olarak yaanan eye, yani aslnda korku ballna duyulan
gizli nefret vardr. Ayn zamanda, geliimi bir korku bal
lna dayanan her insann iinde kendisine ac verenden
kurtulma arzusu bulunur. Bunun politikadaki yansmasy
sa, nefretlerini dman imgelerine ynelten politik liderle
rin, taraftarlarna bu nefreti baka kurbanlar zerinden bo
altmalardr. Bu onlara, kendilik nefretiyle dolu bir kurtu
lu salar. Yani kurtulu umudu da drst olan politikac
lara deil, insanlar kk grenlere balamr.
Soukluun tersine dnerek sevgi olarak alglanabildi
ini grebilirsek, o zaman bizi bir zamanlar penesine al
m olan ve sevgi ihtiyacmz iddete ve iddet uygulayan
lara kar hayranla dntren korkuyla da yzleebili
riz. Elbette bunlar hepimiz aym llerde yaamyoruz.
Toplumumuz ve politika adna umudumuz da zaten bura
da yayor.
Erich Fromm'un, "Falsche Gtter" (Sahte Tanrlar, 1989)
kitabmda ele alm olduum, toplum karakterlerine ilikin
aratrmalar, sevgi olmayan sevginin ve bunun ardmdaki
korkunun ne kadar yaygn olduunu gsteriyor. Fromm,
yapt ampirik bir aratrmada, soru ynelttii kiilerin
yzde beinin dominant-ykc olarak tanmlanmas gerekti
ini saptam. Bu grup, yaam, insann yutulmamak iin
dierlerini ezmesi ve aa itmesi gereken bir cangl olarak
gryor. Ancak bu gruptakiler smrc zihniyetlerine
ramen olumlu toplumsal deerlere sahip olduklarna ina-
myorlar. Dominant-otoriter olanlarn toplam (dominant-y-
kc olanlarla birlikte) yzde on alt. Bu oran bize sevgiyi hi
tanmam olanlarn says hakknda fikir veriyor. Ve bu
gerekten politik gereklere denk dyor. Batdaki ends
tri toplumlarmda, siyasi deiim ve kriz dnemlerinde halk
oylarnn yzde sekizi ile on sekizi arasndaki bir oram d
zenli biimde sa radikallere gider: Otoriter yaplarn zl
mesi ne kadar gl, ekonomik durum ne kadar skntlysa
bu oran o lde artar. Sa radikal liderler, Fromm'un do-
minant-ykc olarak snflandrd yzde iki ile yzde be
arasnda arl olan gruptan karlar. Bunlar iin dman
imgeleri varlklarnn srdrlmesi iin vazgeilmezdir.
Kendilerinin ve tm insanlarn tehdit altnda olduu yolun
daki grlerinin onay bulmas iin iktidara gelmek uruna
her eyi yapmak zorunluluu hissederler. Acnn inkr edi
lebilecei yalanyla birlikte yaamaya ancak bu ekilde de
vam edilebilir.
Fromm'un dominant-otoriter olarak snflandrd yz
de on altlk grubun tamam da eik altnda kalm sululuk
duygularndan kurtulabilmek iin bu yzde belik domi-
nant-ykc gurubun liderliine ihtiya duyar. Benimle bir
likte Pilgrim'in de (1986) kabul ettii bu yzde bein oun
luu kendi hrslarm gerekletirmek iin ocuklarm kulla
nan ve bu yzden ocuklarm sululuk duygusuna yer ver
meyen bir megalomaniye sokan annelere sahip kiilerdir.
Birbirine sembiyotik olarak bal bu iki grup bir olarak, top-
lumumuzun izledii ykc izginin devamm salar.
Bu tezin netlemesine yardmc olan bir baka yol da is
tatistiklerdir. Yzde on altlk dominant-otoriter grup (buna
yzde iki ile yzde be arasndaki dominant-ykc grup da
dahil olmak zere), Gauss'un normal dalm kesimlerine
yaklak olarak denk derler. ki grup birlikte ele almd-
nda (grafikte grlen taral alan), sevgi olmayan sevgiyi
yaayanlarn orannn rte kadar yksek olduu grlyor.
Tipik zelliklerine dair pek ok ampirik bulgu canllarn
zelliklerinin Gauss'un normal dalm anlayna gre b-
lmlenebileceini gsteriyor. Eer klinik deneyimlerimiz
temelinde "ocukluk dneminde sevgi ve ilgi", bir ucunda
sevgi-olmayan-sevginin, dier ucunda varl-iin-sevilme-
nin bulunduu kesintisiz bir sreklilik olarak anlalyorsa,
bu durumda Fromm'un aratrmalarndan kan sonula
rn, Gauss'un normal dalmna uygun istatistik sonular
na az ya da ok denk dtn kabul edebiliriz.

Varsaymsal bir Gauss normal dalmna gre sevgi olmayan sevgi ile
gerek sevgi deneyimlerinin dalm

Normal dalm erisi iindeki blmlemelerin her biri

orta deerden (50) standart sapmay gsteriyor. Ancak
ilk kesime -sa ve sol tarafta hemen orta eksene dayanan-
llen tipik zelliklerin yzde 34' denk dyor, ikinci
kesime yzde on drd, nc kesime ise -yani orta ek
senden en uzak kesim- yzde ikisi denk dyor.
Fromm'un sonular (yzde 5 dominant-ykc ve kalan
yzde 11 dominant-otoriter), standart sapmann 2. ve 3. ke
simlerine (grafikte taral alan) ok yakn dyor.
Bana gre Gauss'un normal dalmnn bu yorumu bi
ze, sevgi-olmayan-sevgi ve sevgi deneyiminin toplumumu-
zun iindeki dalmn, sevgi-olmayan-sevgi deneyimini
yaayanlarn orannn ne kadar yksek olduunu ve bunun
politik sonularn gsteriyor: nefret, paranoyaka korku ve
kendi kurban durumunda oluunu yanstma eilimi. Al
manya'daki an sac genliin en iddet yanls olanlary
la alan Christian Eggers'in de, sevgi-olmayan-sevgiyi, ti
pik zellii kimliksizlik olan bir geliimin temeli olarak gr
mesi ilgintir. Eggers (1996), bu durumu "kendiliksizlik"
olarak niteliyor.
Ancak ruhsal tahamml snrlarna ilikin veriler, sevgi
deneyimlerinden, nefret deneyimlerinden olduundan ok
daha gl etkilenen (Gauss'un normal dalm erisinin
sa yam) insanlarn da olduunu gsteriyor: Vietnam'da sa
vam Amerikan askerlerinin yaklak te ikisi, evlerine
dndkten sonra travma sonras knt belirtileri gster
diler (Keane, Herman, 1993'te; bu "arazn" politik-sosyolo-
jik yanlarndan "Falsche Gtter"de (Sahte Tannlar) sz et
mitim: Gruen, 1993). En ar etkilenenler, Rambo gibi, dr-
tsel ve izole bir ekilde iddet eylemlerine dalm olanlar,
yani sevgiyle deil, "erkek" ideolojisiyle ekillenmi olan
lard. Mantel (1979), bunu Vietnam Sava'ndaki bir zel
tim olan ve ocukluklarnda itaat ve otoriteye ballkla e
killenmi kiilerden oluan Yeil Bereliler zerine yapt
aratrmasnda onaylyor. Buna karlk, korkularm kabul
eden, kendilerine kar ahlaki beklentileri olan, bakalar
iin gl bir duygudalk hisseden ve dman karsnda
nefret ve intikam duygularyla dolu olmayan kiiler kn
tye uramadlar (Hendin ve Haas, 1984). Bu adamlar sivil
lere ve sava esirlerine uygulanan tecavzlere, ikencelere
ve katliamlara ya da cesetlerin paralanmas eylemlerine de
katlmadlar. Tahamml daha yksek bu kesim, travmatik
olaylara maruz kalan askerlerin yaklak yzde yirmisini
oluturuyordu.
Yine ruhsal anlamda benzer ar yklere maruz kalan
bir halk grubunun ocukluu zerine yaplan bir aratrma
nn (VVemer, 1989) sonucu da kiilerin yzde onunun bir
araz gstermediini ortaya koyuyor. kntye urama
yan Vietnam askerlerinde olduu gibi bu yzde on da, o
cukluklarnda yaadklar duygudala dayanan bir ig-
vene sahiptiler. Bu normal dalm erisinin iki d kesimi
ne (+2* ve +3*), yani ocukluklarnda ortalamamn zerinde
sevgi yaam olanlara denk dyor. Umudumuz, insan
olularnda hepsi de ayn lde hasar alm olmayan ve bu
nedenle de kendi kurban durumunda olularm bakalarna
yanstma eilimi gstermeyen bu insanlarda.
Sevgi-olmayan-sevginin yol at yozlamaya kar m
cadelede bireyin ekonomik gvencesi, bilinaltnda uyuyan
kurbann uyandnlmamasmda nemli bir faktrdr. Bu
zellikle, sevgiyle ekillenmemi ya da ok az sevgi deneyi
mi yaam olanlar (dalm grafiimizde orta deerin altn
da olanlar) iin geerlidir. Bu yzden burjuva dnyas gz
lerini amal ve iindeki kr drtsnn, sevgi-olmayan-
sevgiyle ekillenmi olanlarn iindeki nefreti uyandrabile
cek bir tehdit oluturduunu grmelidir. Bu zor bir eydir,
nk yarta en baarl ekilde yer alanlar ounlukla,
kendilerine ve dier insanlara en fazla yabanclam olan
lardr.
 Ekonomik sistemimiz, byklk drtsn abartal bir
hedef haline getirerek bu sreci bugn her zamankinden
daha fazla destekliyor. Bu drtye her eyin zerinde bir
ahlaki deer biildii iin bireyler, ne kendi kiisel yakn
lk ihtiyalarn ne de evrenin bu ihtiyacm grebiliyorlar.
Bu sre gnmzde pazar ekonomisine ynelik giriim
lerin globallemesiyle, sosyal ve kiisel balarmzn nere
deyse btnyle yok olmas tehlikesini yaratacak denli
keskinleti.
Ignacio Ramonet (1997) mevcut durumu ok net biimde
zmlemitir: "Siyasi iktidar aygtnn, hkmettii toplu
mun eitli srelerini kstlamasz bir biimde belirledii"
totaliter rejimlerin yerini son yzyl balarnda global rejim
ler ald. "Bu rejimler, globalleme ve tek tip dnme dog
masna dayanyor ve dier tm ekonomi politikalarn ye
tersiz ilan ediyorlar. Vatandalarn sosyal haklan serbest re
kabet ilkesine tabi klmyor ve toplumsal yaamn tm alan
lar, finans piyasalarnn keyfiyetine teslim ediliyor." Bu
globalleme, sermayenin ve maln serbest dolammdan
oluuyor. Politikaclardan imdi ulusal toplumlan bu glo
ballemeye uyumlandrmalan isteniyor.
"Globalleme yanls rejimlerin mant tam da burada
yatmaktadr. Siyasi sorumlular son yirmi yl iinde giderek
artan biimde monetarizmi, yeniden dzenlemeyi, serbest
mal deiimim, engelsiz sermaye akn ve kapsaml zel
letirmeleri desteklediler ve bylece yatrm, istihdam, sa
lk sektr, kltr ve evre korunmas gibi alanlarda karar
yetkisinin, kamu sektrnden zel sektre aktanlmasn
saladlar. Bu yzden dnya zerindeki iki yz byk eko
nominin yarsndan ounu artk devletler deil, iletmeler
oluturuyor."
"Ekonomik globalleme ve sermaye younlamas, ku
zeyde olduu gibi gneyde de toplumsal btnl tahrip
ediyor. Bunlar ortaya ktklar yerde, piyasalarn egemenli
inin engelsizce yayld lde artan ekonomik eitsizlii
arlatryorToplumsal balarda, globallemenin sonucu
olarak ortaya kan tahribat, bu srecin aktrleri olan eko
nomi liderleri, ykc edimlerinin kendi ihtiyalar ve dier
insanlarn ihtiyalar zerindeki etkilerim gremeyecek ka
dar kendi balarm da yitirmi olduklar iin, daha lmcl
oluyor. Bunun nedeni ncelikle, bu insanlarn baka insan
lara gre ok daha fazla (C. W. Mills'in tanmlad ekliy
le) ikame ihtiyalarla ekillenmi ve sisteme tam olarak
uyum salam olmalardr.
Bu yzden uygarlmzn tarihi aslnda, sevgiye ve can
lla kar sorumluluk tayan gler ile bunun tersine hiz
met eden gler arasndaki mcadeleyle ekillenmitir.
 Bilim ve lkellik

lkellik
Yaam, dzenli olarak birbirini izleyen aklarla karakteri-
ze olan devinimdir. Ama biz bu yaam oluumu ve ak
iinde kavrama yetimizi kaybetmi durumdayz. ok ey
biliyoruz, ama Otto Hahn'm syledii gibi hibir eyi kav
ramyoruz. Zaman duygumuzu yitirmi gibiyiz. Geri za
man lmek iin saat kullanyoruz, ama gemiimizi de
erlendiremiyoruz sanki. Biyokimya ve genetik biliminin
sunduu nedensellik ve etkisellik, insan olma yoluna giri
in ve insan oluun ok eitli yaantlarna pek de uygun
gibi grnmeyen bir dnce kalbna zorluyor bizi.
Bir rnek: Depresyon ve izofreni alanndaki aratrma
lar sonucu, beyin yaps, genler ve nron aktarclar, bu
belirtilerin direkt nedenleri olarak akland (Cohen, 1992;
Crow, 1987; Holden, 1991; Roberts, 1991). Benzer biimde,
korku amnda beyinde gzlemlenen nronal geiim, kor
kunun yaanmasyla bir kabul edildi. Bunun nedeni, kor
kunun yaanmasm ve anlalmasn, korkunun ifadesinin
denetimiyle bir tutmamz. Ama bu durumda korkunun
yaanmasna neden olan ba kaybediyoruz ve bylece
korkuyu aran tm yaanmlklar gr asnn dn
da kalyor.
 Soyut dncenin bu tr, yaamn gncelliini kavra-
yamaz, nk duygularmzn anlalmasna deil, denet
lenmesine yneliktir. Denetlemekle anlamak bir tutulduu
srece duygularmzn geliimini ve an iindeki devinim
lerini gremeyeceiz. Yaamann kendi geerlilii vardr.
Hedefi denetim olan bir bilim, yaamn gerekliklerini
kavrayamaz.
Burada sz konusu olan dolayl bak tarzlar, yani d
nce biimleridir, bunlarn yaplarnn bilincinde deiliz-
dir, ya da sadece ksmen bilincine varrz. Bu nedenle bun
lar dierleriyle karlatrmak anlamldr. Dierleriyle
karlatrmann uzun bir gemii vardr zaten: Uygarl
mzn kendisi kadar eskidir. Bu, kendimize ilikin, belli be
lirsiz algladmz bir honutsuzluktan kaynaklanr. Pla
ton, "Der Staat" (Devlet) adl yaptnda, uygar insann ne
ler kaybettiim bilmezse neler kazanacan da kestireme-
yeceini syler. Ne olduu arayna girmemizin nedeni
budur. Ben, ilkel dncenin ana unsurlarn zmleme
nin kendimizi daha iyi anlamamza yardmc olacana
inanyorum.
Antropolog Stanley Diamond (1976) unlar yazyor:
"Uygarln gelitii her yerde (...), ortadan kaldrlann
peinde, insan olmann deiik olanaklarnn, ilkelliin pe
inde bilmecemsi bir aray ortaya kar." Burada kullan
lan "ilkellik" terimi bizi yanltmamak, bunun "ilkel" ol
makla pek bir ilgisi yoktur. "Bu szckle nitelenen halkla
r en az bir yzyl boyunca u veya bu lde sistematik
olarak aratrdk. (...) Kanmca 'ilkel' szc, antropoloji
nin esas aratrma alannn belirleyici terimidir, fakat birbi-
riyle balantl bir dizi toplumsal, politik, ekonomik, zihin
sel ve ruhsal anlam birletirmekle birlikte onlara hibir za
man tam olarak denk dmediinden tanmlayc olmaz.
Yani, 'ilkel' szcyle belli bir tarihsel dzlem ve belli bir
kltr biimi anlatlr. (...) Bu kltr biiminin uygarlama
srecinde srekli olarak st rtlr, veya ortadan kaldr
lr ve bu bizim sahip olduumuz grme istei ve yetimizle
alglayabileceimizden daha byk bir etkiye sahiptir. Bu
nun sonucu olarak, zdeleilebilmesi mmkn, her trl
uygarlktan nce kltrlerst var olan imge, insana pein
verilmi bu ans tahayyl dnyamzdan pratik olarak kay
bolmutur. nat kltr grecelii, kltr determinizmi ve
inanca deil de sadece bilimsel veriye dayanan toplumbi
limci anlay, kendisine hangi sorular sormas gerektiini
unutan bir uygarln ksmen ve farkl biimlerde rasyo-
nelletirilmesidir. (...) lkeli aray, en eski insan olanan
tanmlama araydr. (...) rnein insan doasnn karak
terini yeniden kefetmeye ynelik bir antropoloji olmaks
zn tp bilimi olduu yerde sayacak, saaltma sanat kre-
lip yok olacaktr. Saaltma, 'uygarlk ncesi', ilk insani s
relerin kavranmas sonucu ortaya kar; ilkel olana dair
bir bilgiyi, minimal bir insanilie ilikin duyguyu, insan
insan yapan asli unsura dair bir duyguyu ngrr. (...)
Kendi kendimizi anlayabilmek ve bu soyut dehetler dne
minde iyileebilmek iin insani tecrbenin dolayszl ve
btnselliine dair duyguyu yeniden kazanmamz gere
kir. (...) Tarih, insan insana kurduumuz ba ve kendimi
ze giden yolu bulabilme yetimizin ltdr."
Kendi bakmzn daha iyi bilincine varmamz, bizi
gittike kendimizden uzaklatran bilimsel dncenin
kmaz yollarndan kurtulmamz salayan ilkel dnce
nin temel unsurlar nelerdir? Belki de dnrken duygu
sal tecrbelerle balanty kopartmama yetisi belirleyici
dir. Diamond unlar yazyor: "lkel dnme biimleri
yaplar gerei somuttur, varolusal ve kiisel bir btnlk
iinde nominalisttir, ama bundan soyutlama yetisinin ol
mad sonucu kmaz." Bunun anlam, ilkelin kendi duy
gularyla ban koruduudur.
Kendi bilim alanna r aan katklarda bulunan
nemli antropologlardan Boas (1966) bunu dorular: "lkel
insamn dier insanlarla sohbetinde soyut dnceleri tar
tma alkanl yoktur. Ait olduu nesneyle ilikisi olma
dan zellikler zerinde konumann veya edimlerden ya
da durumlardan, edimde bulunann veya znenin belli bir
durumdaki tahayyllerinden kopuk olarak sz etmenin il
kel insanlarn dilinde neredeyse hi yeri yoktur." Belirleyi
ci olan budur: lkel insan, tartt eyde btnl asla
kaybetmez; bu yzden de dnrken her zaman, sadece
sonulara ve denetime ynelmeyen btnsel dnme
dzleminde kalr.
Boas bu konuda baz rnekler veriyor: "Bylece bir K
zlderili, pekl bir insamn iyi oluundan sz edebilir, ama
iyilik olarak iyilikten sz edemez. Ayn ekilde, bu durum
da bulunan insandan sz etmeden hayranlktan da bahse
demez. (...) Bylece, aidiyet dncesinin btnn para
laryla ifade edildii dillerde btn soyut terimlerin srek
li olarak olumlu unsurlarla iliki iinde ortaya kt gr
lr. (...) Eer doru bir yargya ulamak istiyorsak, Avru
pa dillerinin (...) geni erevede filozoflarn soyut dn
celeri tarafndan ekillendirildiini gz nne almamz ge
rekir. lerinden ou artk gnlk kullanmda yerini al
m bulunan 'varlk', 'z', 'varolu', 'dnce', 'gereklik'
gibi terimler balangta soyut dncenin anlatlarn ifa
de edebilmek iin kullanlan yapay kavramlard. Bu an
lamda, ilkel dillerde oluturulabilen yapay ve eanlaml
olmayan soyut terimlere benzeyebilirler."
Burada dilin bizde, "Dil, Bilin, Sa ve Sol Beyin Yarm
kreleri" blmnde bahsettiim gibi dnceyi ekillen-
direbildiini gryoruz. Diamond bu konuda bir baka r
nek daha veriyor: "Nijerya platosundaki Anagutalar, hi
bir zaman soyut (say) saymazlar, aksine saylar hep so
mut nesnelere veya kiilere ilikindir; say belirten szck
ler saylan nesne snflarna gre biim deitirirler, ama
gramer olarak onlarla uyum iinde deildirler. Buna ra
men Anagutalar, sayy belli bir nesneyle balant kurma
dan kavrayabilecek durumdadrlar. Ancak sayya zel sayg
gstermez ya da onu ey'letirmezler."
lkel toplumla bizimki arasnda, onu ve bizi bak ve ya
am biimi dzeyinde doumumuzdan itibaren deiik e
killendiren bir baka fark daha vardr: lkel insanlarda top
lumsal yaam bizde olduu gibi itaate dayanmaz. Geri on
larda da itaat vardr, ama bizdekinden ok farkl bir yaan
t deneyimine baldr. Biz bir eyi biimine gre, yani i
deneyimle deil de genelletirilmi, soyut biime gre yar
glamaya alkn olduumuzdan bu ayrm fark etmeyiz ya
da yanl anlarz." lkel toplumlarda ynetimin temel ilev
leri ve rolleri, siyasi ve dnyevi deil, cemaatsel ve gele
nekseldir. (...) Yneticilere kar itaat simgeseldir; kendi
geleneine olan saygnn, dolaysyla kendine saygnn bir
iaretidir. Bu itaat bir zorlamaya ya da kurumsal ve ma-
niplatif bir toplumsal edime dayanmaz," (Diamond, 1976;
vurgulayan A.G.). Kendine sayg: in pf noktas budur.
Ama biz bu noktadan yola karak hareket etmediimiz
iin kendimize saygy yitirmi durumdayz. Biz ocuklu
umuzdan itibaren dikkate alnmadk ve bakalaryla olan
ilikiyi, birbirine eit kiiler arasnda sayg temelinde bir
iliki olarak deil de temelde sadece birbirini maniple et
mek olarak, bir iktidar mcadelesi olarak alglyoruz.
Ama uygarlmza onu idealize eden bir adan bakt
mz iin gerei itiraf etmiyoruz, hatta etmek istedii
mizde bile zorluk ekiyoruz, nk dnme ve konuma
biimimiz bizi empati dzeyinde alglaymzn gerein
den uzak tutuyor. Ekonomik ve sosyolojik aklama mo
dellerine kesin geerlilik tanmak ne ilkel toplumlar, ne
de, insanlar aras ilikilerde kendine saygnn gerek bir
faktr olduu noktada, bizim toplumumuzu anlamak iin
uygundur. Ancak kendilerine olan sayglarnn anm ol
duu noktada insanlar soyut retim unsurlarna indirge
mek mmkndr. Marksist ve kapitalist dncenin in
dirgeyici dnme biimi ancak, bu uygarln smr
ilikilerinde, itaat ve kendine sayg arasnda bir i gerili
min olmamas halinde "geerli"dir.
Eer Erich Fromm gibi bir dnr insanlar gelikin
bir bak asndan deerlendiriyor, yani kendine sayg
olasln da gz nne alyorsa, o zaman bu tutum kar
snda saf ekonomik ve sosyolojik modellerin yetersiz kal
d grlecektir. Fromm'un Herbert Marcuse'yle (Marcu-
se ve Fromm, 1989) tartmalarnda bu iki dnya belirgin
lemektedir: Gncel bilimin bak as ve insann bak
as; bir baka ifadeyle, uygar dnyamz ve ilkel
insanlarn dnyas. Marcuse iin i dnya yoktur. Fromm,
ahlaki tutumun sadece ekonomik ve sosyal faktrlerle
aklanmadn gstermek iin bu bak asna kar
kar. Zorda kalan btn insanlarn insaniyetlerini kaybet
memeleri buna yeterli bir kanttr, Karl Marx da (1992)
benzer bir yaklamdadr, ama indirgeyici dnme bii
mine kaplr: "Tm bulularmz ve btn ilerleme, maddi
gleri zekyla donatmaya ve insani yaam maddi bir g
ce dntrerek kreltmeye ynelik grnyor."
Bir baka arpc farkllk da, bizlerin ve ilkel insanlarn
cadlara yaklam biiminde ortaya kyor. Cadlar bizim
iin, uygarlmzn rettii nefret ve sululuk duygulan
iin bir yanstma alandr. Kadnlar, yabanclar, Yahudiler,
ingeneler veya herhangi bir baka kesim cad kabul edile
bilir. Buna karlk ilkel insanlar cadya ok youn ve kii
sel yaklam gsterirler. Bycl, baka insanlara kar
, belli alanlarda tehlikeli bir duyarll harekete geiren
olaanst bir hissetme yetisi olarak grrler. "Fakat, in
sanlarn baka insanlan hasta edebilecei inana ak bir
gerei barndryor iinde; bu inan ne insanlar aras ili
kilerdeki kronik bir gvensizlie dayanmak zorunda ne de
bilimsel grmezden gelmenin bir sonucu (...)." Diamond
(1976) unlar yazyor: "Cadnn olaand narsistik bir ki
ilik, kt bir anne veya tatminsiz bir kadn olarak algla
n aydnlatc olabilir. lkel kiisellik en olumlu anlamy
la, 'tm dnyay bizim gibi klan bir doaya dokunutur.'
Her eyi kapsayan bir akrabalk, bir birlikte dou zelli
ini telkin eder," (Diamond, 1976). En nemli varoluu fi
lozoflarmzdan biri olan Paul Claudel (1903), yaptlarn
da, yaanann temeli ve bu nedenle de hayatn bir olgusu
olarak kendi bilincine bavurarak -ayn ilkel insanlar gibi-
eserlerinde tam bu noktaya deinmitir.
lkel insanlarda bunun sonucu olarak btnsel bir ba
k, yani daima gerek srelerin btnselliine dayanan
bir bak geliiyor. Buna karlk bizim dnce biimimiz,
iinde yer ald gerek srelerden kopuk soyutlamalara
izin veriyor. rnein, Anagutalar yle syler: "Bir insamn
karakterini kmseyebilirsiniz, ama kendisini asla. (...)
Bunun anlam insamn ne yaptna gre yarglanmas ge
rektiidir, nk ne olduu, sadece dokunulmaz olmakla
kalmayp, ayn zamanda birok elikili eyleme yol aabi
lir. Yani hakknda hibir zaman nihai bir yargda bulunula
maz, olsa olsa davramlanmn u veya bu yn yarglana
bilir," (Diamond, 1976). Burada eylem ve varlk arasnda
ayrm yaplarak bir insann ne olduuna kar sayg olu
maktadr. Buna karlk bizim dnce biimimiz, insan
varlnn evrensel bir ideal olarak Platoncu tanmna daya
nr. Bu soyutlama, insanlar gncelliklerinden kopuk ola
rak alglamamza neden olur. Bylece sulular idealletiri
riz; Hitler, Stalin veya Mussolini gibi psikopatlara, elikili
davranlarn bilmemize ramen tanrymlar gibi taparz.
Stalin'in on yl alma kampna mahkm ettii Grc
air Edward Radzinski'yle ilgili olduu iin burada zel
likle uygun den bir rnek var. Kamptan serbest brakl
dktan sonra Stalin tarafndan davet edilir ve bu karla
ma hakknda unlar yazar: "Bana sevgiyle bakt, ben de
onu seviyordum." Radzinski Stalin'in ne yapt ile kim ol
duunu birbirinden ayrt edemiyordu. Ayrca bu uygarlk
iinde zerimizdeki etkisi ylesine belirleyici olan saldr
ganla zdelemenin sonucu ksmi bozulma sz konusuy
du. Bylece Stalin'in kim olduunu gremiyordu. Kendi
kendine acma duygusu iinde onu onaylama zorunluluu
hissediyordu; Stalin de kendisini kendi katlettirdii dost
lan tarafndan terk edilmi hissetii iin gz ya dkm
t (Gruen, 1993).

elikiler
Soyut idealletirmeye olan baskn eilimimize tutsak kal
yoruz. Bu, elikileri alglamamz imknszlatrmasa da
zorlatmyor. lkel insanlar, somut gereklie ynelik olma-
lan temelinde elikileri asla bastrmazlar. Ritellerinin ya
plan i atmalann dinamik srecini sembolize eder. Biz
de ise riteller zt duygularn tannmasna deil, bastrl
masna hizmet eder. Biz vatanperver kutlamalarda kutsa-
nara asla ktlemezken, ilkel insanlar arasnda kutsal olay
lar sk sk herkesin ortasnda, hatta trenlerde alaya alnr.
Bu yzden bizde tm devlet yaplarnn, bizi gerek
duygusal alglarmza yabanclatran totaliter eilimleri
vardr. Biz de bu yabanclamay gayet normal karlarz.
Bu yabanclama ilkel insanlarda da saptanrsa, bu, uygar
lama yolunda olduklarnn bir iaretidir. Diamond, buna
kar, bir Amerikan sava filmi seyretmeye ikna ettii bir
Anaguta'nn tepkisini aktaryor: "Bu adam, perdede yaa
d geliigzel, rastlantsal ve ayakst cinayetin zerinde
brakt etkiden kurtulabilmek iin saatlerce urat. n
sanlarn, baka insanlara kar bu ekilde davranabilmeleri
onun iin inanlmaz bir eydi ve bunun beyaz adamlarn bir
zellii olduuna karar verdi: insanlk d ve ayn zaman
da insan onuruna yakmaz bir durum," (Diamond, 1976).

lkellik cennette olmakla ayn ey deildir

Ancak btn bunlar ilkel toplumlarda her eyin mutluluk
ve keyif dolu, sorunsuzca yaand anlamna gelmiyor.
Ama yaananlar karsndaki tavrlarnn farkll ve bu
yzden kskanlk gibi tm insanlarda ortak olan sorunlar
la farkl ekilde baa kmalaryla ayrt ediliyorlar. (...)
Bizde tek bana bireye yklenen yk onlarda topluluk
stleniyor," (Fortes, 1956).
Ancak, bizde bireyin kendilik deeri zayflamtr.
nk doduu andan itibaren yara alr. Bu yzden bizde
gruplamalar, kimliksizliin korunmas iin sylenen ya
lanlar srdrmeye hizmet ederler. lkel insanlarda ise
topluluk, bireye kendilik deerini desteklemekte yardm
eder. Biz elbette ilkel topluluklarn birey olua izin verme
dii grndeyiz. Ancak gerekler baka bir grnty
-yani zengin bir kiilik yelpazesi olduunu- ortaya koyu
yor ve bu, pek ok aratrmac (Diamond, 1976; Donner,
1983; Eibl-Eibesfeldt, 1993) tarafndan da dorulanyor.
Fortes (1956) bu konuda unlar sylyor: "lkel insan
duygusal bir sarsntyla bir sre iin savrulsa bile, deer
bilirlik dier insanlar zerinden tekrar kendisine yansd
iin gndelik varoluunun rutinini kolaylkla yeniden
yakalayabilir. Bu, ilkel toplumlarda kolaydr, nk bun
larda kendiliin i dnyas ile topluluun d dnyas ara
sndaki snr bir ayrm izgisinden ziyade bir diki hatt
gibidir." Esas olan da budur. Bizde bir birleme izgisi sz
konusu olamyor, nk aldatc bir dnya uruna i ger
ekliklerimizi inkr etmek zorunda kalyoruz. Eer kim
liklerimizi kendimize ait kendilikler zerine kurabilsey-
dik, byle bouna sahte tanrlarn peinden komak zo
runda kalmazdk. Romantik ak bu yzden bizde yaan
mam akn ifadesidir. Romantik ak, ak hakknda bir ta
hayyl eklinde gelimitir ve biz buna sarldka, ift ili
kilerinde yok edici bir silah haline gelmitir. Karmzda
kinin, o zamana kadar yaadmz sevgi eksikliini ka
patmak iin bizim bytlm hayallerimize karlk ver
mesini bekleriz. Bylece baarszlk nceden yazlm
olur ve bu sevgi ideali sonunda, aslnda amas iin yara
tld eyleri, yani insani yabanclamay ve izolasyonu
beraberinde getirir.

Kendimize yabanclamamzn ifadesi olarak bilim

Soyut dnme biimimizin belirleyici zellii, yaanan
dan kopukluudur. Bunun byle olmas gerekmez, nk
ilkel insanlarla yaplan karlatrmann gsterdii gibi,
soyutlamann, asl olan kavramlara dkebilme ve byle
likle dnce srelerini ksaltabilme avantaj vardr. Da
ha nce de belirttiimiz gibi ilkel insanlarda soyut dn
ce yaanandan ayr biimde gelimez. Onlar iin yaanan
olaandr. Ayrca ilkel insanlarn yaantlarn bizdekinin
aksine, kendilik saygsnn azl ve bakalarna duyulan
saygnn eksiklii belirlemez; bu doularndan itibaren
byledir. Eer bir ocua gsterilen zen, onun geliimine
olaan bir biimde elik etmiyorsa, ocuklukta yaananlar
karsnda bir korunma mekanizmas olarak niin soyut
dncenin gelitii anlalr. nk soyut dnce o
cuklukta yaanan yaralanmalarn tekrarn engeller.
Bu yaralanmalarn varln kabul etmemek, hatta hi
deinmemek yaygn bir tutumdur. Hatta Harvard niver-
sitesi'nin nl davran bilimcilerinden B. F. Skinner
(1972), onur ve zgrln varlnn bile sz konusu ol
madn kantlamay amalad bir kitap yazd. dnya
onun iin dmand. Bir keresinde Noam Chomsky (1959),
Skinner'm tavrn, onun indirgeyici dnme biiminin
gerek yaant iinde dayanaca bir nokta olmadn sy
leyerek yorumlamt. Chomsky, bu nedenle Skinner'm
"bilimselliini" bir "play acting at Science"; yani bir tr
"bilimde rol kesmek" olarak nitelemiti.
Skinner'in dn biimi, 17. yzyl bilim dnyasnda
mutlak bir nkoul haline gelen, gerein nesnel olmas
gerektii grn yanstyor. Bylece soyut dncenin
yaantdan ayrlmas resmen yerleiklemiti. nsann g
remedii ve lemedii eyin varl da kabul edilemezdi.
Bylece doal ruhsal srelerin, bilimsel nesne olarak ka
bul reddedildi. Bunun felsefi temellerini atan da Descar-
tes't. Descartes iin ideal insan, yava yava nesnellikle
doldurulmas gereken bo bir zneydi. Finli teolog ve filo
zof Ame Siirala (1964b) Descartes'm hedefini yle zetli
yor: "nsan, ocukluuyla olan ilikisini kesmeyi ve unut
may renmelidir."
E. Rosenstock-Huessy (1969), "Out of Revolution: The
Autobiography of Western Man" (Devrimden k: Batl
nsann Otobiyografisi) adl kitabnda unlar yazyor: "Bir
kez daha Descartes'a dnelim. (...) Yntem zerine yazd
kitabnda gayet ciddi biimde, espriden iz olmakszn,
insann ruhunun mantksal gcn tamamen kazamncaya
dein etkilere ak olmasndan yaknyor. Yirmi yl boyun
ca nesneler tarafndan aklnn kartrldndan ve anlaya
mad eylerin etkisinde kaldndan dert yanyor. Yirmi-
sindeyken bo bir kt gibi olaca yerde beyninde yer et
mi pek ok yanl dnceyle karlatm sylyor ve
insann doduu andan itibaren eski yaadklarm hatrla-
makszm berrak dnememesine hayflanyor. (...) Bu
yaklam bize, insan zihninin sadece kendilii dnda olu
an duygulanmlar zmesi gerektiini sylyor. Bu yz
den bugn biliminsanlannm ou -nk hepsi de kartez
yen dnce ekolne dahiller- etkilenmemeleri gerektii
ni, soukkanl, ilgisiz, tarafsz ve tutkusuz kalmakla y
kml olduklarn dnyorlar. Decartes'la birlikte, son
derece kendimize ait olan doum ncesi ve sonras tepki
lerimiz karsndaki sayg eksiklii bilimsel kabul edilerek
kurumsallat. Gnmzde bilim bu miras aktarmay
srdryor: Yetikin gibi ocuun duygularnn ve algla
ylarnn da nesnel gereklikte temeli yoktur ve bu yz
den gz ard edilebilir.
Rosenstock-Huessy aynca unlar yazyor: "Bir insan,
zerinde etkili duygulanmlar ne kadar bastrrsa, yne
limlerinde ve karsamalarnda, yaamn bakalar zerin
de brakt izlere ve kalntlara o kadar baml olur. Ar
bir zihinle altn sand yerde, dnyann renmeye
alt tantlarnn bir ksmn bastrmaktadr. (...) Ger
ek u ki, byk Decartes ocuk Rene'nin izlenimlerini,
duygulanmlarn silerek, doa bilimleri dndaki herhan
gi bir toplumsal alglay konusunda kendisini kreltmi
tir. Doa bilimlerinde savunulan yntemin bedelidir bu.
Yntem uyguland ve bir jeologu, fizikiyi veya biyo-
kimyacy ntrletirdii lde onun kiisel, toplumsal ve
siyasi tecrbelerim de siler. Bilimler bylece toplumcu d
nrler asndan fena sonular douran bir alkanlk
gelitirmilerdir," (Rosenstock-Huessy alntlar A.G. tara
fndan evrilmitir). Bylelikle bilimin kendisi, sadece o
cukluun aclarn ve yaralarn inkr etmekle kalmayan,
ayn zamanda yaamaya alan tanmayan bir yalana adan
m, yabanclatrn ve ztrc bilincin destei ve ifa
desi haline gelmektedir.
Tm biliminsanlar ve dnrler bu dnce gelene
ine mahkm kalmamlardr. Pek ou canlln kayna
olarak ocukluklarna tutunabilmitir. rnein Albert
Einstein, daha nce de deindiim gibi, ocukluuna sarl
d iin yeni bir bak gelitirebildiini sylemitir. Yaa
maya sayg duyan, onu ciddiye alan bir baka sahip k
mak, yerleik bilimin yapt bask nedeniyle zordur. Ya
kn zamanda bunu deneyenlerden biri de Amerikal bilim
filozofu J. R. Searle'dr. Searle, yerleik bilimsel dnme
biimini sorgulad "Die VViederentdeckung des Geistes"
(Ruhun Yeniden Kefi, 1993) adl kitabnda, tm gerekli
in nesnel olmas koulunun pek ok bakmdan yararll
m kantladn, ancak znel duyumsaymzm bir anlk
yansmasnn bile gsterdii gibi yanllnn da aka
ortada olduunu yazyor. "Ruhun felsefesinde (...) bu
alanda nde gelen dnrlerden pek ou -belki de o
unluk- rutinlemi biimde en ak olgular tartma ko
nusu yapyorlar: rnein, znel ve bilinli ruhsal durum
lara sahiden de sahip olduumuz ve bunlarn bir baka
ey iin bir kenara itilemeyecei gibi."
Yerleik bilim anlay, ruhu veya bilinci aratrmann
tek bilimsel yolunun, nesnel fenomenleri incelemekten ge
tiinden yola kyor. Ama bu varsaym iki baka varsay
m daha ieriyor: "Nesnel olan her eyin her gzlemci iin
ayn lde ulalabilir olmas gerektii varsaymn onay
ladmzda sorular kendiliinden anlam deitiriyor; bu
durumda sz konusu olan artk ruhsal durumlarn znelli
i deil, d davranlarn nesnellii oluyor. Bunun sonu
cundaysa u soru artk sorulmuyor: "Bir dilee sahip ol
mak nedir peki?" Bunun yerine nc kiinin bak a
sndan sorular oluturuyoruz. "Hangi koullar altnda d
ardaki bir baka sisteme inanlar, istekler vb. atfedebiliriz?"
Bu bize ok doal geliyor, nk olaan durumda ruhsal
fenomenlere ilikin ou soruyu kendimize deil, bakala
rna ynelik soruyoruz. (...) Ama, nc kii bak as
nn bilgi kuram asndan karakteristik olmas, ruhsal hal
lerin asl ontolojisinin birinci kii ontolojisi olduu gerei
karsnda gzlerimizi krletirmemeli. nc kii bak
asnn uygulan biimi, gerekten ruhu olan bir eyle (r
nein bir insan), sanki ruhu varm gibi davranan bir ey
(rnein bir bilgisayar) arasndaki fark grmemizi zorla
tryor. Gerek ruhsal durumlar kapsayan bir sistemle, sa
dece m-gibi davranmaktan ibaret bir sistem arasndaki
fark bir kez gr alanmzn dna kt m, o zaman ruha
dair olann temel zelliklerinden birini de gzden kaybedi
yoruz: Yani ruhsallm ontolojisinin aslnda bir birinci kii
ontolojisi olduunu. nanlar, istekler vb. her zaman birisi
nin inanlar ve istekleridir ve bunlar her zaman potansiyel
olarak bilinlidir, fiilen bilinsiz olsalar bile."
 Bu ayn zamanda, kendi bilincimizin dnyaya bak
mzn temel ta olmas gerektiine inanan Paul Claudel'in
de (1903) grdr. Bu bilin kendi iinde dingin, basite
indirgenemez bir gereklii yanstr. Bilince tam ereve
den bakmaktan vazgetiimizde ve onu rnein sadece
yaptalarndan biri olan nrolojik yapsyla snrlad
mzda, bilin yaantlar dzlemini terk eder ve bir baka
dzlemde hareket etmeye balarz. Ancak bilin yarlmas
nn izini brakt bir dnme biimi, her iki dzlemin
varln kabul edemez ve bilin dzleminin varlna kar
kar.
Searle de, yaanan indirgeyen bu gr Decartes da-
lizminin balangcyla tarihlendirir. Dnyamn ruh ve be
den olarak blnmesiyle, her yaantnn znel olduu, do
laysyla gerek olmad kurallatrlmtr. Sadece "nes
nel" fenomenler bilimsel aratrmamn konusu olabilirdi.
Bylece yaanamn incelenmesi de otomatikman nesnel
olarak incelenebilir eylere kayd. Bylece psikoloji alan
nn tmne, bilinle olmasa da, sadece nc kiiler a
sndan yaklald, ki bu da gzlemciye yine, bir birinci ki
i ontolojisi olan kendi bilgilerimizin gerek ontolojisine
giden yolu kapatt. Bu durumda, belli insani davranlarn
ve insani geliimin iinde gerekletikleri koullara ilikin
sosyolojik aklama modelleri de kendiliinden devreye
giren, yegne geerli yorumlama biimi haline geldiler,
oysa sonuta sorun her zaman, bireyin bu koullan nasl
btnlediidir.
Eer birinci kii bak as devre d braklrsa bu ba
ka ar sonulara da yol aar. Bilim, aratmlacak olan her
eyin btn aratrmaclar iin ayn lde ulalabilir ol
masn ngrr. Ancak aratrmaclann alglay bireysel
farkllklar gsterdiinden ve hibir zaman ayn olmad
ndan bu noktadan yola kmak hi de yerinde deildir.
Bilimin bu yola k noktas her eyi bir dzleme getir
meyle kstldr. nk sadece "herkes iin ulalabilir"
olam bilimsel tartmann nesnesi yapmak demek, bilinci
daha geni bir erevede kavrayabilenleri dlamak de
mektir. Bir baka deyile: Bilim kendi kendisini gzlemci
lerin alglayabilecekleri en kk ortak paydada snrlam
oluyor.
rnein, geliimleri srecinde inkr etmek zorunda ka
larak kendi aclaryla ba kuramayanlar, acy alglayama
yacaklardr, hatta reddetmek ve inkr edilemeyecek teza
hr biimlerini baka dzlemlerde aklamak durumunda
kalacaklardr. te bu aratrmaclar, acy nrolojik ve ge
netik temelde "aklayan" biliminsanlanndan olacaklar
dr. Bilinlerinden kopardklar bir eyi gzlemlemeleri
mmkn olmayacaktr.
Bylece aratrmaclar, kendi yaamlarnda tanyp tak
dir etmeksizin, ac hakknda fikir belirtebilecek konumda
olduklarna inanyorlar. Bu sadece bilimsel beklentileri
mizdeki yoksulluun bugnk lsn yanstmakta.
zellikle de bizim uygarlmzda ruhsal acyla herkes ay
n lde ba kuramad iin, nesnel olann herkes iin
aym lde ulalabilir olmas gerektiine dair saptama
zellikle ykc oluyor. Kendi aclarn yaayacak durumda
olmayanlar bylece neyin nesnel olup neyin olmad ko
nusunda hakem konumuna geliyorlar. Sonra kalkp acy
bizi biimlendiren bir yaant olarak devre d brakmak
iin ac adna, ac konusunda aratrmalar yapyorlar; r
nein, daha sonra rnek gstereceim gibi, izofreni ala
nnda.
Acnn nrolojik rgsn ve bunun genetik temelleri
ni acnn yaanmasyla bir tutma giriimi buna bir rnek
tir. Ancak bu dnce hatas -uygarlmz iin tipik olan-
genel bir yanl anlamaya dayanmaktadr, bu da acy ila
larla ortadan kaldrabildiimiz iin bunun o duygu duru
munu anlamakla ayn ey olduunu ve acy denetimimiz
altna alabildiimizi sanmaktr.
Acnn aratrlmas burada sadece, insani geliimin ge
nel inkrn, anlam ve nemi olan bir yaant sreci olarak
ortaya koymaya bir rnek olarak geerli olabilir. Bu ne
denle imdi bu sorunsala, yani yaam iindeki geliim ta
savvuruna deinmek istiyorum.

Ruhsal hastaln szde biyolojisi

asndan geliim kavram
Geliim kavram, yani zaman iinde bir organizmada ken
disini gsteren geliim rgs deiimleri, insann ve ayn
zamanda tm canllarn psikolojik adan gzlemlenme
sinde temel nem tar (Gruen, 1997).
Davranlarn ve psikolojik yetilerin molekler nko
ullar genetik srelerde giderek daha byk bir aklkla
ortaya kartldndan, davranlarmzn temelinde bulu
nan biyolojik yaplarn saptanmasnn davranlarmzn
aklanmasyla eanlaml olduu eklinde temelsiz bir ina
n geliti. Needham (1929) gibi Schneirla da (1949) her za
man, molekler dzlemde aklanan ile btnsel dzlem
de aklananm birbirinin yerini alamayacan vurgula
mtr. Her dzlemde kendine zg bir geliim vardr ve
bunlarn snrlar devamllk arz etmez. Buna ramen bu
gnk dnme biimi bu ayrmlar alglamad iin dav
ran temellerimiz giderek daha yaygn biimde genetik
yaplara dayandrlmaktadr.
Daha nce de deindiimiz gibi, korku deneyimi sra
snda beyinde gzlemlenen nron rglerinin korkunun
yaanmas ile bir tutulmas gibi, beyin yaps, genler ve n
ron aktarclar da, depresyon ve izofreninin dolaysz ne
denleri olarak grlmektedir. Yakn zamanda erkeklerin
cinsel ynelimlerindeki farkllklara aklama olarak hipo-
talamus ve genetik yaplarndaki farkllklar gsterilmitir
(Le Vay, 1991; Hamer, 1993). Btn bunlar, kendi iinde
davranlar ve bunlarn temelindeki yaplar arasnda ay
rm yapmayan bir dnce biimine dayanmaktadr. Bu
dnce biimi, insan davrannn insan yaantsndan
kopuk olarak anlalabileceinden yola kmaktadr. Bu
koullar altnda yntemsel olarak doru allabilse de,
aratrld iddia edilen ey, yani deneyim anlamndaki
yaant kavranamaz.
Bilimde genel olarak bu yaklam gzlemlenebilir. Yn
tem mkemmel gelitirilmi olabilir, ama bu, aratrlan
dan varlan sonuca geerlilik kazandrmaz. Kavanau, 1967
ylnda yapt bir incelemede bu sorunu ayrntl biimde
ortaya koymutur. Sonularndan insanlarn renme tar
zna dair veriler alnabilen, farelerin davranlar zerinde
bir incelemedir bu. Kavanau, deney koullarnn oun
lukla, sonularn biliminsanlarnm varsaymlarn doru
layacak biimde yaratldn gsteriyor. Hayvanlarn ger
ek davranlar ve bunun arka planyla ilgili bilgiler gz
ard edilmektedir. Eer hayvanlar bir deney srasnda do
al hareket aklarn snrlayan durumlara zorlanyorlar
sa, rnein farkl renme devlerini bir labirentte gerek
letirmek zorunda kalyorlarsa, sonular gzlemcinin ba
k asndan baar veya baarszlk olarak deerlendiri
lir. Ancak Kavanau, hayvanlarn davranlar asndan
bakldnda "baarszln" aslnda baar olduunu, k
stlayc artlar altnda "hata"larn zenginleme olarak de
erlendirilebileceini gsteriyor. Hayvann davran dei
imleri, evresini daha "ilgin", yani daha uyarml hale
getiriyor. Gzlemci, hayvann asl performansn, yani k
stlayc duruma uyum salamasn hata olarak gryor;
bu bak as da gzlemcinin renme sreleri veya biyo
lojik srelere ilikin olarak nceden belirlenmi tasarm
lara sahip olduunu doruluyor.
Bu tr aratrmalarda renme veya geliim sreleri
sadece grnte incelenir. Aslnda bu aratrmalar nce
sinde var olan tasanmlara dayanr. Burada sz konusu
olan ama gerein saptanmas deil, bir varsaymn do
rulanmasdr. Deneylerle ncelenenler bu durumda, dene
yim ve deneyimin biyolojik altyapsnn birbirinden ayr
tutulmas gereken iki ayr birim olduu ve ikisinin de l
lebilir ve belirlenebilir olduu eklindeki ncel tasar
mn dorulanmasna yarar. Buradaki "ncel-dnce",
buradaki "bilimsel nyarg", deneyimin ve biyolojik altya
psnn bamsz, kendi bana ve dolaysz biimde etki
eden sreler olduklardr.
Ama geliimin ak iinde gerekte yaanan ile bu g
r eliir. Elli yl akn bir zaman nce Kuo (1923 a, b), bir
dizi aratrmayla, deneyim ile biyolojik altyap arasnda
byle bir ayrm yaplmasnn gerek geliim sreciyle r-
tmediini gsterdi. Bir civcivi yumurtadan kmaya ve
derhal einmeye ynelten eyin igdsel veya nceden
programlanm olmadm deneylerle olarak gsterdi.
"Organik", "igdsel" veya "renme faktr" gibi kav
ramlar, bu davrann tanmlanmas iin uygun deil; bu
daha ok, organlarn (beyin gibi, sinir sisteminin geliimi
ni srdren renme yetisi gibi) geliim sreleri iin ihti
ya duyduklar zaman sresiyle, yine yaplar biimlendi
ren doum ncesi ve rahimsel deneyimlerden oluan dei
im iindeki bir d dnya karsndaki tepkilerin yaplan
mas arasndaki bir karlkl etkileim temelinde oluur.
Bu nedenle biyolojik yaplar ("nature versus nurture" slo
ganyla) renme deneyimlerine kar kullanan aratrma
lar, geliimin nasl gerekletii hakknda bilgi verme ye
terliliinde deildir.
"Geliim" konsepti, bireyin davran rgtlenmesinde
ki deiimlerin kesintisiz varln srdrmesini ierir. Bu
deiim iindeki rgtlenmeyi bireyin yaam yks iin
de mutlaka ortaya kan ilevsel bir uyum olarak grrsek,
pek ok aratrmann sonucunu isabetli sayamayz. rne
in "olgunlama" kavram, davran geliimindeki genetik
katky kantlamas beklenen nedensel bir gc tanmla
mak iin kullanlr. Bu dnce biimi, yap (nature) ve de
neyimin (nurture) birbirlerinden aynlabii yolundaki ka
ntlanmam bir ncel tasarma dayanmaktadr. Deneyim
burada sadece renmekle bir tutulmakla kalmyor; geli
im srecinde renmenin etkinletii zgn bir dnm
noktas bulunduu eklindeki yanl varsaym da buna e
lik ediyor (Schneirla, 1957).
Schneirla bu nedenle davran geliimi alannda bili
min, dorudan ve tmyle ekillenmi olarak biyolojinin
dier alanlarndan devralmak yerine kendi kuramlarn
ortaya koymas gerektii grn savunuyor. Schneirla
ayrca, tm trlerde geliim boyunca davranlarn kendi
iindeki yaplarla -her filogenetik dzlemin kendisine z
g olan karakteristik yapsndan bamsz olarak- farkl
derecelerde dolayl bir ilikiye sahip olmasnn ok muhte
mel olduunu belirtiyor. Her aratrmann k noktas,
ilevsel uyumlu bir sistemin kendisini srekli gelitirerek
kuran bir rgtleniinin varl fikrinden yola kan ve bu
nun bir organizmann yaamn tmyle kapsadndan
hareket eden bir gr olmaldr. Byle bir gr, bizi ken
diliinden geerli sonular verecek doru aratrma yn
temlerine gtrr.
Geleneksel soyaekim-evre kuram, bu tr bir grn
ifadesi deildir. Gncel aratrma sonular, btn hay
vanlarda isel ve dsal unsurlarn birbiriyle ok sk ba
iinde bulunduunu ve bunun ontogenileri asndan ka
rakteristik olduunu gsteriyor. Geliim, ne yaplarn ge
likinlemesi, ne doutan gelen davran kaynaklarnn
entegrasyonu, ne de yaplandrc dsal unsurlarn sonu
cudur. Genetikbilimciler, evre etkisi olmakszn (gelii
min tm evrelerinde) hibir hayvanda geliim grleme
yeceinden yola kyorlar. Bu nedenle asl soru, soyae-
kim veya evrenin zgn olarak neyi belirlediine deil,
geliimin nasl olduuna younlamal (Schneirla, 1957).
Dobszhansky (1950), genetik unsurlarn organik ilevlerin
istikrarna olan katklarnn hibir biimde soyaekimin
tek bana geliimi belirledii izlenimine yol amamas ge
rektiini vurguluyor. rnein Hamly (1941), meyve sine
i drosofila zerinde yapt aratrmalarda, oluumlarn
da hep ayn gen etkin olsa da sineklerin her birinin kanat
byklklerinin farkl olduunu saptad. Kanat byk
lklerindeki farkllklarn nedeni, sineklerin geliimleri s
rasnda hkim olan scaklk farkyd.
Bu nedenle geliim zerine konumak her zaman yaa
nan zerine konumak demektir. Geliim zerine konu
mak temelindeki biyolojik yaplar da asla inkr etmemek
demektir. Her geliimin olmazsa olmaz, kendi kendini
uyarmn bir organizmann geliimi zerinde dairesel ola
rak gerekleen etkisidir. Eer yaananlar yadsnyorsa, bi
reyin kendisiyle ve geliimiyle karlkl bir etkileim iin
de bulunduu tamamen gz ard edilmi olur. Geliimin
her aamasnda, hepsi de gzlem annda hkim olan isel
ve dsal koullara bal yeni etki-tepki olanaklar ortaya
kar. rnein Birch (1957), boyunluk takldnda arka be
denini ve genital blgesini yalama yoluyla gerekleen
kendi kendini uyarmdan yoksun kalan dii farelerin ya ih
mal ettikleri ya da yedikleri iin doumdan ksa sre sonra
yavrularn kaybettiklerini saptad. Bunun anlam, kendi
kendim uyarmn annenin doum sras ve sonras bakm
dnemindeki davranlarnda belirleyici rol oynaddr.
Deneyimin bu nedenle her bir organizmann geliimin
de ince bir katks vardr. Doutan kazanld veya iten
geldii dnlen pek ok beden ve davran ritmi, isel
ve esasen dsal unsurlarn karlkl etkileimiyle oluur.
Harker'in (1953) sinekler zerinde yapt aratrmann so
nucu byle bir karlkl etkileimin grece basit bir rnei
olarak grlebilir. Yetikin bir mays sineinde normal
gndz-gece etkinlii ritmi ancak, eer yumurtalar en az
yirmi drt saatlik bir karanlk-aydmlk ritminde kalmlar
sa geliiyor. Burada, geliimin ok erken bir evresinde ya
anan ve ok ksa bir sre etkili olan zgn bir fiziksel du
rumun, yetikinlik evresine gelindiinde ok derinlere kk
salan, karmak bir davran biimine yol at grlyor.
Bu nedenle, ilk biyolojik sonulardan balayarak ren
meyi destekleyen sonraki deneyimlere kadar bir trn
standart evresinin karakteristik zelliklerinin asla tabii
karlanmamas veya azmsanmamas gerektiini her za
man gz nnde bulundurmalyz. Bunlar her zaman
muhtemel ve vazgeilmez faktrlerin yaratt koullarn
bir paras olarak dikkate alnmaldr. Bu yzden de, ilkel
doal yapya dayandrlan bir kuramn geerlilii kuku
ludur. Bu anlay, temelinde yaltma kuramnda bulunan
ve doutan gelenle sonradan kazanlann ayrt edilebile
ceinden yola kan bir apriori dnceden destek alr.
Eer bir hayvan doumundan hemen sonra trdelerin
den ayrlr ve yaltlm ekilde byrse verdii tepkilerin
doutan geldii veya kaltmla gemi olduu kabul edi
lecektir. Bu bak as, evreyle alveri sonucu oluan
deneyimin katks dnda tepkiler olutuunu ngrr.
Ancak bu, aratrmacnn grne fazla arlk vermeyen
bir baktr. "Aslnda yaltm testinde ortaya kan durum
lar -zmlenmeleri iin uygun olmayan bir aratrma
yntemi temelinde bakldnda- sadece, birisi allm,
dieri allmam iki durumdan birinde hangi davranla
rn geliip hangilerinin geliemediinin ve nedenlerinin
henz ortaya konamadm gsterir," (Schneirla, 1957).
Sorun, geliimin tipik zelliini tandn ne sren bir
biliminsannn iki ortamn erevesini tammay nkoul
olarak kabul etmek zorunda olmasndadr. Ancak farkl ol
duu kabul edilen bu ortamlarn nemli fakat aratrmac
nn bilmedii bakmlardan zde olmalar mmkndr.
Bylece, rnein organik veya davrama ilikin zellikle
riyle bir birey, bir tr iin normal geliimi balatan bir di
zi uyanma neden olabilir. Yaltm yntemi burada yanl
sonulara gtrebilir.
Bunu, Kuo'nun (1967) "davran neofenotipi" (behavi-
orial neophenotyp) olarak adlandrd durum zerine
yapt deerli alma kantlamaktadr. Kuo, erkek av k
peklerinin dii kpeklerle iftlemeye ynelik normal dav
ranlarnn nedeninin bile sadece igdler ve genetik do
nanm olmadn, ayn zamanda allm veya normal ge
liim koullarnn varlnn da gerektiini gsteriyor.
Gottlieb'in de (1992) destekledii gibi, normal iftleme
davran ancak bundan sonra geliiyor. Gottlieb aynca
unlan belirtiyor: "Kuo'nun, belli davran neofenotipleri-
nin youn biimde gelime koullarnn etkisiyle olutuu
ve bunun artk deneysel hayvan aratrmalarnda daha
arlkl olarak ele alnmas gerektii eklindeki yaklam
ne yazk ki kabul grmedi. Bu gr unu kantlyor: Eer
belli biliminsanlan, organik bir yap veya ilevin seyrini
veya dier ynlerini 'genetik' olarak deerlendiriyorlarsa,
genlerin protein yaplandrdn, ama tam teekkll bir
organizmann zelliklerini oluturamadn gz nne al
myorlar demektir. Ve sinir sisteminin erken geliimi ze
rine yaplan deneyler, protein yaplanmasnn lsnn
nronal etkinlikler vastasyla kendiliinden dzenlendi
ini gsteriyor; ki bu da yine bireysel geliim srasnda et
kilerin birlikteliini ve iki ynlln ortaya koymakta
dr," (Gottlieb, 1992; Bom, 1988).
Bu nedenle bir biliminsannm k noktas yntem de
il aratrmasndaki sorulan sorma anlay olmaldr. Ya
ni btnsel bir bak yetisi ar basmaldr. Yntem dn
cenin yerini alamaz.

Bilim ve acnn yadsnmas

Eer biliminsanlan depresyonda oluun veya olmayn
acnn duyumsanmas veya duyumsanmamasyla zde
olduunu kantlamak iin antidepresana bavuruyorlarsa,
o zaman tam Kavanau'nun tanmlad eyi yapyorlar;
yani acya, onu anlamak deil, zerinde hkimiyet kur
mak asndan bakyorlar demektir. Acnn uyuturulma
sn ve devreden kartlmasn acmn yaanmamasyla bir
tutuyorlar. Ancak bu ekilde sadece acnn hasta iin ifade
ettii anlam inkr etmekle kalmyor, ayn zamanda bu
acmm hastann kiisel geliimi iinde bir hikyesi olduu
nu da inkr ediyorlar demektir.
 Alg alannda Nobel dl sahibi George Wald bana
hir keresinde unlar yazmt: "Yaamm, grme gc
nn mekanizmasn zmekle geirdim, bu alanda byk
de ilerleme kaydedildi, buna ramen 'grme'nin ne anla
ma geldii hakknda pek bir fikrim yok; eer bu alanda de
neysel olarak kazanlm ne varsa tmnden bir sonu -
kartlsa ve bunun tam bir baar olduu varsaylsa bile,
tm bunlar bizi grme tecrbesinin kendisine yaklatr
maz. Bilinlilik sanki bir baka evrene ait. Dsal bir fizik
ten isel bir fizie geiyoruz. (...) Dolaysz olarak tand
m tek ey, bilinle yaadklarm; ve bilimin kayna el
bette bu," (8 Ocak 1975 tarihli mektuptan). Wald, mekaniz
malarn ve yaplarn bir dzeyde, bilincimizin ve yaant
mzn bir baka dzeyde bulunduunu biliyor. Psikoloji
veya psikiyatride yapld gibi bu iki dzeyi bir tutmak,
sadece bilincimizdeki yarlmay biraz daha pekitirmek
anlamna geliyor. Burada iddet barndran bir eyler var,
nk eer insanlara btnlkleri iinde bakmazsak, sa
dece nyarglarmz dorulayan eyleri alglarz.
Fizikte, zellikle Heisenberg'den bu yana, gzlemcinin
bilincini gzlemlenmesi gereken eyin bir paras olarak
kabul etmek olaan grlr oldu. Sadece resmi bilincin be
lirledii eyin bilin olarak kabul edilmesine izin verilen
psikoloji alannda ise bu zor. Btn laf kalabalna ra
men aratrmaclar ounlukla gerekten yaanana ulaa
cak durumda deil. Acnn inkr edilmesi burada temel bir
rol oynuyor. Bunun yol at iddetin lsn gster
mek iin hastalarmdan bir rnek veriyorum.
Ellili yalarda bir kadn olan hastam, yaam boyunca
aptal bir kadn olduu ve temizlikilikten baka bir ey ya
pamayaca duygusuyla yaam. Geliimini annesinin ye
tersiz sevgisi ile onu cinsel bakmdan kullanan, stelik bir
de ondan kendisine acmasn bekleyen bir baba belirle
mi. ikyetlerinin odanda, hayatta kalabilmek iin ken
disinden vazgemek zorunda kalnn verdii dinmek bil
meyen ac vard. Bana unlar yazmt: "Sanki bu bir insa
nn bir kamyonla arpmas veya kk bir ocuun ba
basyla arpmas gibi bir ey olacak diye kendi bama
bir kii olmaktan korkuyorum. Bylesi bir karlamada
insann dmdz olmas kanlmaz. Ama eer o kiiye bal
mumu gibi yaprsam daha az canm yanyor, en azndan
dmdz olmuyorum. Anlalan her ey insann mutlaka
hayatta kalmak istemesine gre dzenlenmi, bundan bi
linli olarak hibir sevin duymasa bile."
Otuz yl boyunca eitli psikiyatri kliniklerinde tedavi
grm ve zerinde psikoterapiler uygulanm, ama bu
sre zarfnda asl acs, yani kendisinden vazgemek zo
runda kalnn verdii ac gzden karlm. Grlen sa
dece hastamn bir korunma perdesi olarak oluturduu
ey, yani "aptall" ve "yaknmalar" olmu. Onda neler
bulgulanm?
"Hasta ok byk beklentilerle, ok byk duygusal
taleplerle geldi. Ruh hali depresif olmaktan ziyade, ho
nutsuz ve sulaycyd. (...) Hemire olmak istemi, ama
annesi bu meslek iin uygun olmadn sylemi. Hasta
bunun zerine mesleiyle ilgili planlarn deitirmi. Ka
nlmaz bir kar aktarm (bununla hastann psikiyatrn
annesi gibi grd kastediliyor) gsteriyordu. stedii gi
bi davranmasn neyin engelledii sorusuna daima kendi
sinin de bilmedii eklindeki basmakalp yant verdi. Bu
arada hastann terapistiyle ne kadar az iliki kurduu da
dikkat ekici. Onun iin terapist her an deitirilebilir bir
ey gibi. Psikoterapiyi, kendiliinden ileyen byl bir
mekanizma gibi gryor."
 Hasta hakkmdaki dier betimlemeler de yle: "... be
densel olarak gsz, elimsiz ve izoid bir kadn, son de
rece karamsar, koskoca bir karanlk alama duvar kadar
kskn grnyor. Srekli olarak saldrgan nitelikli bir
savunma hali iinde, bu da kadna uzun sreli katlanmay
zorlatryor. Ortaya kan diferansiyel tam, izoid kiilik
te bir karakter nevrozuna kar borderline-izofreni. (...)
zerindeki ac basks sahte, en azndan zor duyumsanabi-
lir grnyor. Hastann, ne kendisine ne de evresine ili
kin en kk bir olumlu deerlendirmeye bile izin verme
yen mazoiste ve mutlak bir olumsuzlamaclm hkimi
yeti altnda olduu grlyor. Hastann karsndakini ka
nlmaz bir kar aktarmla maniple etmeyi dzenli ola
rak baard grlyor. (...) Hastadaki bu davran diren
cini krmak iin bir ila tedavisi uyguladk," (hastann
1971 ile 1987 yllar arasndaki klinik tedavilerinin zeti).
Hasta, bu dnemde duyumsadklarn kendisi yle ak
taryor: "Korkun bir gerilim altndaydm ve durduk yer
de haykracam diye srekli panik yayordum. Bir eyler
olmadan mutlaka yardm almam gerekiyordu. Doktorun
ne sylediini hl ok iyi hatrlyorum: 'Bunlara inanm
yorum.' Kendimi yerle bir olmu hissettim. Beni dinleye
cek birini bulamamak gerilimi daha da artrmt. Bir kere
sinde bana sayfalar dolusu bir soru formu ve bir kurun
kalem verdiler, koridor benzeri bir yerde oturdum ve 'Be
nim bir insana ihtiyacm var, onlarsa kt veriyorlar/ di
ye dnp durdum, dndke daha da fkelendim.
Daha sonralar en ok kzdm eyse, dev bir kar koyu
hissetsem de sorular yantlam olmamd, oysa o ktlar
frlatp atmalydm.
"Bana ne olduunu, niin byle durumlara dtm
anlamay ok istiyordum. yle sanyorum ki, bir ocuun
neye ihtiya duyduunu bilmeme ramen makul zm
ler bulamaym bir yana, kzmn doumundan sonra du
rum daha da ktleti. Onu bebek bakmevinde eline bir
biberon sktrlm, kucaa alnmakszn ylece yatarken
grdmde bu benim iin kesinlikle katlanlmaz bir du
rumdu. Onun iin bakc aile aradm. Hep grdm,
elimde biberonla ocuumu bulamadan oradan oraya do
latm ve onu beslemeye ge kaldm bu ryann ne za
mandr devam ettiim hatrlamyorum. Sanrm daha son
ra ortaya kt. Ama her halkrda kzmn durumu iin
bir zm bulamadm.
"Klinie kabul edildiimde mthi sevindim. Nihayet
kendimle ilgilenebileceimi ve bende bu korkular ve o
katlanlmaz basky neyin yarattn bulmaya alabilece
imi dnyordum. Klinikte uzmanlar bulunduunu ve
alma basksndan uzak olacam dnyordum.
"Daha klinie varr varmaz dndm gibi olmaya
cam anladm. Sabahki doktor kontrolnde gzlerimi
aamyordum, ama sylenenleri duydum. 'Bayan X'e b
tn gn alma terapisi.' Kendimi lme mahkm edil
mi gibi hissettim. 'almak zgrletirir/ gibi bir eydi
sanki bu. Ya da J.'nin dedii gibi bunlarn makine sanayii
ile bir anlamalar vard, insanlar yeniden alabilmeleri
iin hizaya getiriyorlard. Ama insan olmak hep sorun ya
ratyorsa, bu durumda dnyaya insanlar salmak yerine
robotlar yapmak daha doru.
"Bir topak seramik amurundan bir eyler yapmam ge
rekiyordu, birdenbire ezici bir ekilde evdeki atmosfer ak
lma geldi: Byk bir masann bir ucunda annem oturu
yor, dier ucunda ben. Annem kesekd yaptryor ve
ortaya yyor, benim de onlar sayp dzeltmem lazm.
Tam bir ilikisizlik iindeyken ellerimi hareket ettirmek
bana imknsz geliyor. nce ayamla masann bacana
vuruyorum, annem kzyor, en azndan bir tepki. Sonra ih
tiyalarm nasl insanst bir gayretle bastrdm ve a
ltm hatrlyorum. Klinikte btn bunlar o kadar net
hatrlyorum ki, amuru alayarak alp masann ortasna
atyorum. Ve bu byle devam ediyor, iimde birden bir y
n ey su yzne kmaya balyor, belli ki bunlar beni
oluturan eyler ve ben bunlarla ilgilenmek istiyorum. Ve
dardan bir alma terapisi bombardmanna urayp
kendimden uzaklatrlyorum. Grevler beni kendimden
uzaa tayor ve umutsuzluk hissediyorum.
"Ryamda pek ok kez kaln, geirgen olmayan bir i
ek rtsn boulmak kanlmaz olacak ekilde bama
geirdiimi gryorum. Ertesi sabah oda arkadam iki sa
at boyunca inlediimi sylyor.
"lalar bende byk bir huzursuzluk yaratyor, yle ki
bir ey okumak veya yapmak iin be dakika bile younla
acak halde deilim. ef doktorla konuurken bunu belirt
tiimde asistanna yle sylyor: 'Bu dayanlabilir bir
ey.' Bu beni daha da fkelendiriyor, daha dorusu are-
sizletiriyor.
"Bir keresinde otobsle Z.'ye, ailemin yanma gidiyo
rum. Ama annem o kadar gergin ki, ister istemez geri dn
mek zorunda kalyorum. Annem kalmadm iin mem
nun. Bana klinikte bir rt-terapisi (olay rtmesi beklenen
bir davran terapisi) uyguluyorlar, ama ben fkemin kay
nana inmek istiyorum. Nedenini bulmak istiyorum."
Burada bilimsel eitim grm doktorlar ve terapistler
den oluan bir grup sz konusu; ac hakknda konumak
la birlikte acy hissedemiyorlar, daha da kts bir yana
itmek istiyorlar. Bunun hastann zerindeki ykc etkisi
ok byk. Hibir ie yaramadna dair kendisi hakknda
gelitirdii imge dorulanm oluyor. Ancak hasta ayn
zamanda doktorlarn diren hakkmdaki tezlerini de do
rulam oluyor. "Uzmanlar" acnn varln inkr etmekle
onun anlamn kabul ediyorlar.
Elbette bunun ardndan hasta bir aktarm yapyor. An
cak terapistlerin hastamn ocukluunda yaam olduu
korkuyu ve acy grmeleri gerekirdi. Ama ac ve korkuyu
kendi ocukluk hikyelerinde de inkr ettiklerinden, bun
lar hastann hikyesinden de, kendilerine yapt aktarm
dan da silmeleri gerekiyor. Hastann srekli yaknmalar,
annesine kar sulama getirebilmek iin bulabildii tek
kar yol, ancak bunun getirdii sonu da kendisini sevim
sizletirmesi (istenmeyen kii haline getirmesi) ve bela du
rumuna drmesi oluyor. Bylece hasta dikkatleri, kor
kutucu annesine ynelttii sulamalardan baka yne ek
mi oluyor.
Ama doktorlar kendi ocukluklarndaki acy kabul et
medikleri srece, hastann acsn da ters yorumlayp has
talnn suunu ona yklyorlar. nk insann kendi
yaam hikyesinde her eyin mkemmel olduu miti an
cak byle ayakta tutulur. Bu yzden hastann, kendisinin
de isimlendiremedii acsnn varl inkr ediliyor. Onun
acsn hissetmek terapisti kendi gemiindeki korkuyu ye
niden yaama tehdidiyle kar karya getirebilir. Ancak
bu olmamas gereken bir eydir, hele bir hastanede otorite
roln iselletirmisemz. Ayrca hasta da kendisine bii
len kurban rolne uygun davranmaya hazrdr. Bylece
muayeneler ve tamlar srdrlr, ancak saldrganla z
deleme noktasna dokunulmaz.
Psikiyatri dnyamz aratrmaya deil, onaylamaya
hizmet ediyor. Bu alandaki tm ilerlemelere ramen bunu
sylyorum. ocukluun ilk yllarndaki ac inkr edildi
i srece, bu acnm kayna ve dolaysyla toplumdaki asl
ykc unsurlar rtl kalacaktr.
Alman filozof Georg Simmel'in, insann acsnn insa
nn bak asnda ne kadar az yansdn yazmasndan bu
yana temelde ok fazla ey deimedi (Siirala, 1964b). As
lnda "ac" kelimesi, ruh hastalklar iin uluslararas tam
kodeksi DSM'de yer almaz. Bylece, bir izofrenin yaam
daki yerini bulmak iin gsterdii ac verici ve umutsuzca
abann hastalnn geliiminde sanki hibir rol yokmu
gibi bir izlenim oluuyor.
Gaetano Benedetti'nin (1983) izofren hastas duygusal
alglaylar kimse tarafndan anlalmad iin acdan de
ilmi gibiydi. Kendisini yle ifade ediyordu:

Bardm
Ve ne grdm
Kimse anlamad
Dehetle sarsldm
Ve dnyaya geldiim gne
Lanet ettim
Bir hastalk
Olduunu sylediler
Ve buna iren bir isim verdiler
Delilik!

Adli psikiyatri alannda almalar yapan ngiliz ara

trmac Murray Cox (1982) bir vaka rneinde bize acnn
inkrn baka bir adan gsteriyor. Psikotik bir katil ze
rinde yapt analiz, bu adamn kendi acsn yaamaktaki
yetersizliinin onu ldrme noktasna getirdiini ortaya
koyuyor. Kendi acsn yaayamad iin kendisini canl
hissedemiyor. Yaadn hissedebilmek iin ldrmek zo
runluluu duyuyor; toplumumuzda sahip olmak yaama
alan kapnn anahtar olarak grldnden, bir baka
snn yaamna sahip olma zorunluluu duyuyor. Adam
bunu yle ifade ediyor: "Bir cana ihtiyacm olduu iin
bir can aldm."
Bu rnek, acnn inkrnn neyi harekete geirdiini
gsteriyor: iddeti. iddet amzda btnsel olarak ac
nn yadsnmasyla ok sk bir ba iinde. Bu sk iliki, Vi
etnam Sava'mn pek ok eski askerin ruhunda brakt
etkilerde ve konulan tanlarda da kendisini gsteriyor. Son
zamanlarda resmen PTSD (Post Traumatic Stress Disorder,
Delayed) olarak kabul edilen durum, yetmili yllarda psi
kiyatrik yardm almaya balayan Vietnam'da savam as
kerlerin ruhsal arazlarna konulan gecikmi bir tandr. O
zaman bu arazlara korku arazlar tans konmu veya sa
vatan dnenler psikotik veya paranoid-izofren olarak s
nflandrlmlard (Eng, 1988a, b).
Fakat Erling Eng, belirtilerin altnda baka bir eyin
yattm fark etti: Savan doruluunu savunan propa
ganda tarafndan inkr edilen acyla baa kmadaki yeter
sizlik. ldrmenin verdii acy itiraf etmek sadakatle e
liecekti, nk lkenin politikasna ters decekti. Bu ne
denle analiz ne psikiyatrinin bak asndan yaplmalyd,
ne de -bugn kabul edilen ekliyle- bu sendroma neyin
yol at sorulmalyd. Eng (1988a), hastalarndan birinin
anlattklarm yle aktaryor: "Bu klinie elektrook teda
visi iin geldiimde sadece Vietnam'da yaadklarm
unutmak istiyordum. imdi ise o yaadklarm hayatmn
bir paras olarak kabul ediyorum ve unutmak istemiyo
rum. (...) nsan, yaayabilmek iin lmn ne olduunu
bilmeli."
Eer insanlarn yaadklar sadece biyolojik ve genetik
yaplara indirgenerek inkr ediliyorsa, byle bir bak ve
buna dayandrlan aratrmalar daha ziyade ykc bir d
nce biimine hizmet eder. Schachtel (1959), byle bir bi
lim anlaynn aratrd nesnelere btnlkleri iinde
yaklaamayacan yazar: "Byle bir bak asnn kendi
si, aratrma nesnelerinde kendi iine yaramayacak tarafla
r dlayarak (...) iddet dolu bir edim haline gelir."
 Bizim Korkumuz
lkel nsanlarn Korkusundan Farkldr

Acy inkr etme noktasna getirildiimiz iin, yarlm bir

ekilde yayoruz. Bu yarlma bilincimiz zerinde de etki
sini gsteriyor ve korkularmz fark etmemizi zorlatr
yor. Biz, korkuyu ilkelce, akld ve zayflk ifadesi olarak
gryoruz. Yani korkumuzu bastryoruz, ama tam da bu
bastrlm korku varoluumuzun itici gc haline geliyor.
Korkudan kamak iin gsterdiimiz srekli aba iinde
durmadan baar ve onay peinde komak zorunda kalyo
ruz. Bu arada bastrlm korkumuzun zerine bir de far
knda olduumuz baarszlk korkusu ekleniyor. nk
bu, her eyi kontrol altnda tutma istei, iktidar ve baar
rm arlkl olduu bir dnyann temeli kabul ediliyor.
Ama bu st hedefler bizi giderek daha fazla d uyarma,
baarmzn d iaretlerine, tketim toplumumuzun rn
lerine baml klyor. D uyarmlar ayrca, pazar ekono
mimizin yasalar uyarnca durmadan yeni uyarmlara is
tek yaratlmasndan ibaret olan kendi dinamiklerini olu
turuyorlar (Gruen, 1986). Yani korkularmz bastrmakla
d uyarmlara giderek daha baml hale gelmenin ksr
dngsne hapsoluyoruz.
Ekonomik gerileme dnemlerinde tketim imkn k-
stlanmca iteki korkularn yzeye kmas tehlikesi ba
gsterir. Bu durumda, kendimizi kimlik yetersizliimizle
desteklenen bastrlm korkudan korumak iin dman
imgeleri yaratma gereksinimi duyarz. Bylece iddet, ye
tersiz bir kimlii ayakta tutmann arac haline gelir.
Bunu, milliyetiliin yaamn anlam haline getirildii
her yerde somut olarak grrz. Bu tr giriimlerin teme
linde her zaman, insann i boluu karsnda duyduu
korkuyu sembolik bir gle zdeleerek rtme abas var
dr. Geri bu giriimler grnrde bir kimlik izlenimi ya
ratr, ama baarszla uramaya mahkmdur. Nasyonal
sosyalist Almanya'nn grntlerini, "operet niformala
r" iinde dier insanlar aalayan ve katleden insanlar
n hatrlamamz yeterlidir. Bu grntler gibi, Yugoslav
ya'dan, Ruanda'dan, Rusya'dan ve bu yolla bir kimlik ka
zanma giriiminin olduu her yerden bugnk grnt
lerde de yzlerine kibir ve kmseme kaznm insanlar
gryoruz. nk kendi kimliini bu ekilde onaylay
belli bir ruh halini de birlikte getiriyor.
Grnten ibaret byle bir kimlii ve szmona ken
dilik deerini ayakta tutmak iin de, szde dmanlarn
aalanmasnn ve katledilmesinin sona ermemesi gereki
yor. Kurbanlarn aalanmas, ykc saldrganl hayata
geirmek ve vicdamn son artklarn da bastrmak iin bir
bahanedir. iddet byle insanlarn kendi vicdani kprtla
rn da susturduu iin bu insanlar durmadan katletme ge
reklilii duyarlar. Bylece ykclk, kendilik deerinden
duyulan kukuyu ve kendi deersizliinden duyulan kor
kuyu gizleyen bir ama haline gelir. Terr duygusunu ya
ratan, insann kendi kendisiyle karlamas ve iindeki
boluk ve anlamszlkla yzlemesi tehlikesidir. Bu en es
ki korku, insann kendisi olarak tannmamas korkusudur
ve her an tekrar ortaya kabileceinin tedirginlii duyu
lur. Bylesi insanlar bu korkuyla karlamak istemezler.
Bu yzden de iinerek, fkelenerek ve iddet gstererek
savunmaya geerler.
Bu uurumun ardnda uygarlmzn insanlarnn pe
ini brakmayan korku vardr. Ama aym zamanda toplu-
mumuzun ilerliini salayan da bu korkudur. Baarsz
lk korkusu bu toplumun bilinli motorudur. Bu da yre
imizi susturmamza, empati yoksunluuna ve Msr'dan
Babil, Hint, in, Yunan ve Roma kltrne kadar btn
ileri medeniyet denen kltrlerde rasyonel ve nesnel d
ncenin ar basmasna yol aar.
"lkel" halklar olarak tanmladmz toplumlann akl
d korkular iinde olduklar yanlsamasn yayoruz.
Kendimizi deersiz hissetmemize neden olan kendi kor
kularmzdan katmz iin onlar bu ekilde kms-
yoruz. Elbette onlarn da korkular var. Ama onlarn kor
kulan bizimkilerden farkl. leride bu korkular daha ya
kndan inceleyeceiz.
Korkuya yaklama ilikin belirleyici fark, ilkel halklar
yeryzndeki yaam n plana kartrken, uygar insanla
rn br dnyadaki yaam temel mit haline getirmeleri
dir. Antropolog Paul Radin (1953) bu durumu yle tanm
lyor: "Bizim mitlerimizin esas amac (...) sanki gerein
unutulmasdr." Bizim toplumsal gerekliimiz kendi ken
dilik deerini sorguluyor ve bu yzden de korku dolu.
Ama biz bu balantlar bastryoruz. Bu korkuyla birlikte
yaama gcn gelitiremiyoruz. lkel insansa kendi ruh
lar dnyasnn zerinde korkusuyla uyum iinde duruyor.
Korkuyla baa kabilmek iin gerekli olan igveni geli-
tirebiliyor, nk kimlii balangcndan beri kendi yaa
mna saygya ve varlndan duyduu sevince dayanyor.
Radin, ilkel bir toplumda ya gz nne alnmakszn her
insana sayg gsterildiini yazyor. Birisinden bu saygy
esirgemek, "onun artk yaamadm, l olduunu" ka
bul etmekle ayn anlama gelir.
Bizim toplumsal yaammzn tipik zelliiyse kendi
mizi ve bakalarn dikkate almamak ve sonucunda kendi
mize yabanclamaktr. Daha nceki kuaklar kendilerini
br dnyadaki yaama hazrlayarak kendilerine bir de
er yklerken, bugn bizler satn alnabilir eyleri mlki
yetimize geirerek bu deeri elde ediyoruz. Ama bunlar
hzla tkenir niteliktedir; statmz korumay salayacak
-yine byk bir hzla deien arz yelpazesindeki- yeni
rnler peinde koma gayretinde ibre en stlere dayan
m durumda artk. Baarszlk korkusu da ayn lde
bymekte. Bu ava katldmzda stat, isel deerlerin
yerine geiyor. Ama stat zerinden tarif edilen bir ben,
kendi edimlerini grmeye hazr olmayan bir bendir. Bu
nun yerine, nesneleri olduu gibi insanlar da mlkiyetine
geirme drts iinde kendisini kaybeder.
Bu sreler kendi ilerinde bir yaam olutururlar; ay
n ekilde bu sreleri balatan ve yine bunlar sayesinde
varlklarn srdren -makineler, sanayi gibi- ereve ko
ullar da. Zaman kavrammz makineler belirliyor. Ayar
mz makineler yapyor, kendimizi onlara gre deerlendi
riyoruz. Doal ritimlerimizi yitiriyor ve bylece giderek
kendimizden uzaklayoruz. "Bugn artk topra nere
deyse sevmiyoruz, neredeyse gzlerimizle grmyor ve
kulaklarmzla iitmiyor ve yreimizin sesini ancak bizi
protesto edip teklediinde dinliyoruz," (Diamond, 1976).
Burada ilkel insanlardan temel bir biimde ayrlyoruz,
korkumuz da onlarnkinden farkl bir korku.
lkel insanlarn korkusu kendine yabanclamaktan
kaynaklanan bir korku deil; onlarn korkusu, "Kye, aile
ye, topran kendisine yabanclamakla ilgili. Onlarn kor
kusu, insan, toplumu ve doay sonsuz bir geliim ilikisi
iinde birbirine balayan kiisel ilikilerden dlanma kor
kusu," (Diamond, 1976). Bu ballk ile bizim aidiyetten an
ladmz ey arasnda temel bir fark var. Biz, dnyamzn
btnl tarafndan kucaklanm olduumuzda deil
de, toplumsal normlara uygun davrandmzda kendimi
zi emniyette ve onaylanm hissederiz, ki yledir de. Biz
indirgenmi, yarlm bir dnyada yayoruz; burada b
tnln sz bile edilemez. lkel insanlarn tersine bizde
davran rnekleri ve onlara uygun davranp davranmad
mz n plana kyor. lkel toplumlarda insan, farkll
ve alarnn zenginliiyle onaylanyor.
"lkel toplum, bir kaleydoskop gibi, ancak grece sabit
bir noktada kendi ekseni evresinde dnen dengeli bir sis
tem olarak grlebilir. Uygarlk ise i dengesizlii olan bir
sistem olarak deerlendirilebilir; teknik, ideoloji veya top
lum dzeni birbirine hep farkl zamanlarda temas ederler,
sistemi nceden izilmi izgide ilerleten de budur. Hare
ket duygumuz, tamamlanmamlk duygumuz, ilerleme d
ncesine katkda bulunur," (Diamond, 1976). Korkumu
zun bir baka kayna da buradadr, ama bunu bizim gr
mememiz gerekir ve bu da bizi kendimizden uzaklatrr.
"Bu nedenle ilerleme dncesi yaps itibariyle uygar
la aittir ve bizim, dinamik denge durumunda bulunan
ve doayla insann ritminin ifadesi olan ilkel toplum fikri
miz, uygar toplumlarn tasavvur ettii mantksal bir ideal
dir ve uygar toplumun mevcut durumuyla eliiktir. Ama,
ayn zamanda gerek tarihsel ilkel toplum anlayyla da
rtmektedir. lkel bir varolu biimine duyulan zlem
sadece bir hayal veya duygusal bir heves deildir; temel
insani ihtiyalarla da tamamen rtmektedir, ki bunlarn
(bir baka biimde de olsa) yerine getirilmesi varlmz
srdrebilmemiz iin gereklidir. 18. yzyl ngiltere-
si'nden keskin bir gzlemci olan (dikkat eken A.G.) Sa-
muel Johnson unlar yazyor: 'nsan zel mlkiyet iin a
ba gstermeye baladnda iddet, dolandrclk, hrsz
lk ve gasp ortaya kt. Hemen ardndan gurur ve kskan
lk dnyay sarp hep beraber yeni bir zenginlik lt ge
tirdiler, nk o zamana kadar bir eksikleri olmadnda
kendilerini zengin hisseden insanlar, taleplerini artk do
al ihtiyalarna gre deil, bakalarndaki fazlalara gre
belirliyorlar ve komularnn kendilerinden daha fazla ma
l olduunu grnce kendilerini yoksul hissediyorlard,'"
(Diamond, 1976).
lgintir, ama uygar insan durup durup ilkel inam ve
onun yaam biimim akimdan geirir. Geriye dnk bir
topya aray zellikle de faist sistemlerde gzlenmekte
dir. Ancak bu bir gerei aray deildir. Bu trden bir ara
y i boluu doldurma ihtiyacndan kaynaklanr. Ayrca
gemiimizin tersine dnm bir imgesini vererek byle
likle gndelik iddeti hakl kartan mitler retme ilevine
sahiptir. Oysa ilkel insanlarn mitleri hem insan oluun iki
deerliliine hem de insanlar arasndaki ortaklklara daya
nr. Bu anlamda onlarn korkular da bizimkinden farkl
dr.
Bizim korkumuzun kkeni kendine yabanclamada,
bilinteki yarlmadadr. Kendilik deerimizin yaralanm
olmasndadr. Korku bizi, oynadmz roller zerinden
onay aramaya gtrr, ki bu da bizi kendimize biraz daha
yabanclatrr ve kendimizi daha da deersiz grmemize
neden olur. Sonuta bizim peinden kotuumuz ey, bize
ac vermi olanlarn onaym ve takdirim almaktr.
 lkel insanlarn korkusu ise scaklk ve korunmuluk
hissi salayan ilikilerin dna itilmektir. Bu, doru grn
meme korkusu deildir. lkel insanlar, her ilikide gelien
ikili duygulan hogryle karlarlar, ama biz kendimizin
ve bizi bask altna alanlarn idealletirilmi imgelerine sa
rlma zorunluluu duyduumuz iin ikili duygulara ho
gr gsteremeyiz. lkel insanlar dzgn bir kendilie sa
hiptir; bizim iin bu geerli deildir.
 Tarihsel Bilincim iz

lkel insanlar iin tarihsel bilincin nkoulu, kendi kendi

liklerinin hem o an hem de gemite tasavvur edilebilecek
halleriyle tm plaklyla hesaplamaktr. nk insan,
ayn trn yeleri olarak dier insanlarn eylemlerini, ya
ni baka zamanlarda yaam olanlar da anlayacak du
rumda olmaldr. Tarihsel bilgi, yaayan insanlar arasnda
ki alveri meideki gibi, zamanlar arasnda bir iletiim
biiminde olmaldr.
Tarih bilimi, olaylarn belgelenmesi, kurumlarm ve ka
lntlarn kataloglatrlmas ve sistematikletirilmesi yo
luyla tarihin hareket mekanizmasn zebileceine inanr.
Ancak olaylar ve onlar yaratan insanlarn kazanmlan ay
rtrlm olarak grldkleri ve sreler halinde soyut-
latrldklar andan itibaren bu soyutlamalar sadece kendi
kendilerini retebilirler. Ortaa tarihi ve kltr uzman
Aaron Guryevi (1996) unlar sylyor: "Gemie nfuz
edebilmek iin tarihsel kaynaklar yegne aracmz deil,
ayn zamanda da yolumuzda engeldir. (...) Tarihi, toplu
mun kendi kendisini tanmasna gerek anlamda katkda
bulunabilmek iin toplumun tmne ynelmelidir."
Geri tarihsel olaylarn ve kazanmlarm sosyal, ideolo
jik ve ekonomik ilintileri anlamldr. Ancak bunlar, inam
iten harekete geiren ve motive eden bir anlay -Gurye-
vi buna mentalite diyor- temelinde aratrlmad tak
dirde tarih bilimi temelinde yaplan zmlemelerin so
nular, tarihin kendisinden ok, bu zmlemeyi yapan
hakknda bilgi verir. Bir baka deyile: Byle sonular sa
dece, kendilerini ortaya karm olan yetersiz kimlikleri
yanstr. Eer bilincimizdeki yarlmay ve bunun tarih an
laymz zerindeki etkilerini gremezsek, tarih bilimi
asndan yaplan zmlemelerin sonulan da btnlk
l olamaz.
lkel halklar gerek bir kimlik yaps iinde kklendik
lerinden, kiilik geliimim de ok daha gl bir biimde
alglarlar, bu da yine tarihsel bilinleri zerinde etkili olur.
Radin ve Diamond gibi antropologlar, ilkel insanlarn
dnyay aklaylarnn daha kapsaml olduunu ve daha
zgn bir geliim temelinde olduunu belirtiyorlar. lkel
insanlar insana empati dzeyindeki yaantlan asndan
bakyorlar. Kltrleri, ilgi, sevgi ve sayg ihtiyacnn tatmi
ni ve korunmasna ynelik olduu iin ilerlemeyi bir ideal
olarak nlerine koymuyorlar. Bu yzden de kiisellikten
uzak, dsallatrlm bir tarih bilincine sahip deiller. (Bu
noktada, Radin ve Diamond'un ilkel halklar deil, n
c dnya olarak adlandmlan blgelerin halklarn kastet
tiklerini de belirtmek gerekir. rnein Afrika'daki Zulula-
rm, Hutularm veya Tutsilerin, yzyllar boyunca yerleik
lemi olan iktidar yaplarndan, ncelikle de her eye
hkmeden bir itaat anlayndan etkilendikleri -zellikle
Hutularn- sk sk grlyor. Bkz, Malkki, 1995; Keane,
1996; Lemarchand, 1995; Gourevitch, 1996.)
Bizim tarih bilincimiz insan doasnn empati dzeyin
deki bir alglama yetisine dayanan ve bylece bize, hem
kendimizi hem de tarihimizi alglamada ok farkl bir im
kn sunabilecek biimde kavranna izin vermez. Eer bu
imkn kullanma ans olsayd, o zaman tarihimizin ana
hatlar yle tarif edilebilirdi: Tarihimiz sadece ilerlemenin
tarihi deil, ayn zamanda iimizdeki insani yana dnmek
iin gsterilen srekli abann tarihidir. Tarihin bu ak
bir dizi devrim ve savata kendini gsterir. Ancak iddet,
insanlarn mahrum edildikleri sevgiye duyduklar zle
min dile geliidir. nsanlar zlemlerinin sesini, kendilerini
inciten sevgiye duyduklar nefreti serbest brakarak sus
turmaya alyorlar.
Gerek tarihin saptrlmas -tersine evrilmesi- byle
gerekleiyor. nsanlar, yaadklar sevginin sahteliine
kar mcadele etmek yerine, kendilerine gerek sevgiyi
hatrlatan ve yaadklar sevgisizlie dair korkun gerei
ortaya kartma tehlikesi yaratan ne varsa ona kar mca
dele ediyor. Kendilerini, ocukluklarndaki asl dmanla
r olan sevgisiz anne ve babalann rten szde dmanla
rn kurban grdklerinden, bu davranlarnda kendileri
ni hakl hissediyorlar. Saldrganla zdeleme ve onun iyi
olduu yalan burada, nefreti aslnda iyi olana yneltmeye
yaryor. Bu sreler, nefret ve aalamay uygarlmzn
ana hatlar haline getiriyor. Bunu grememekse tarih bili
mini ii bo bir bilim haline getiriyor.
Uygarlmzn gndemindeki kmaz, ancak sevgi
dolu olana ans tanyan bir ocuk eitimiyle ortadan kal
drabilir veya zararsz hale getirebiliriz. Politika, ykc ve
lmcl olana borlu kald srece sevgi olasl gz
nne alnmayacaktr. Buna rnek verelim:
Ekvador Devlet Bakan Sixto Duran Bailen (1995), l
kesiyle Peru arasnda sren atmalar nedeniyle bakent
te yapt bir konumada u arda bulunuyordu: "Vatan
iin lmek yaamaktr."
 Ryszard Kapuscinski (1994), Sovyetler Birlii'nin ykl
mas zerine yazd kitab "Imperium"da, bu ekilde
kimlik kazanacana inanarak kendisini nefretlerim vaaz
eden nderlere adayan bir kadm anlatyor: "Moskova'da
yal, yoksul bir kadn sokan aasna doru yryp,
'Kurilleri geri vermeyeceiz,' diye barmak iin ekmek al
mak zere bekledii kuyruktaki yerini brakyor."
Amerikan hkmetinin federal maliye brosunun 1993
ylnda yapt bir aratrma, ABD'deki byk iletmeler
den yzde krkndan fazlasnn 250 milyon dolar ve ze
rindeki varlk deerlerine ramen dedikleri verginin ya
100 bin dolarn altnda olduunu veya hi vergi deme
diklerini ortaya koyuyor (Barnet, 1994). Buna karlk ellili
yllarda byk iletmelerin dedii vergi miktar toplam
vergi miktarnn yzde 23'n buluyordu. 1991'de bu
oran yzde 9,2'ye dmt. Rakamlara ulusal topluluk
duygusu asndan bakldnda bu geliim topluma kar
giderek artan ykc bir tutumun varlna iaret ediyor.
Bu rnek de tarihimizin kahramanlklarn deil,
kimlik yitiminin etrafnda dndn gsteriyor. Bundan
bir eyler renebilmek ve gelecekteki tutumumuzu nasl
gelitireceimizi belirlemek iin nce kendimize bakabil-
meli ve kimliimizi nelerin zayflattn grebilmeliyiz.
lm kamplarndaki insanlarn hayatta kallarna ilikin
bir aratrma paradoksal bir biimde bu renme srecine
katkda bulunuyor. Ruh hastas olarak tanmlanan kiile
rin katettikleri zorlu yollara ilikin raporlardan da umut
kartabiliriz. Dikkatimizi bu iki srece yneltirsek bizi
tehdit eden tehlikeleri daha iyi grebiliriz.
 Terrence DesPres ve H ayatta Kalanlar:
Var Olmamak ve Onur H ayatta
Kalm ay Salyor. nsan Olmak ve
izofreni zerine Bir Deerlendirm e

DesPres (1976), dnyada bulunan tm toplama kamplarn

dan sa kurtulmu olanlar iin yazd iirsel anma met
ninde unlar sylyor: "Gemiimiz olmakszn, zerine
basacamz bir zemin, varoluumuzun ahlaki yan iin
enerjimizi organize edecek bir balammz olmaz." nsan
gemiini aktarma, diren gsterme ve yardm isteme hak
k iin sesini ykseltiyor. "Sessizlik birincil zellii
bakmndan terrn bir sonucudur; kendiliin ve dnya
nn zlmesidir. Sovyetler'deki kamplardan birinde tu
valet duvarna karalanm yle bir yaz vard: 'zgrl
n tekrar elde ettikten sonra susana lanet olsun.'" Na-
dezhda Mandelstam ise unlar yazyor: "Gerek insanlk
suu susmaktr." Tamk olmak, aksi halde, umudu ve ken
dine saygy kreltecek olan o aresizlii amak demektir.
Ve burada tuhaf bir elikiyle karlayoruz. DesPres,
unlar vurguluyor: "Psikiyatrik tedavinin amac uyum
dur, kabul ve unututur, yani lm kamplarndan sa
kanlarn reddettii bir tutumdur." Tanklk etme gereklili
i hayatta kalanlar, tutumunu unutturmaya alan sis
temle ak bir elikiye dryor. Psikiyatrik adan ba
kldnda, kamplardan sa kanlarn duyduklar tanklk
etme ihtiyac ve kantlar iin srekli seslerini ykseltmele
ri nevrotik birer tepki iaretidir.
Robert Lifton da (1967) kamplardan sa kanlarn ruh
sal durumunun anahtarnn sululuk olduunu ne sr
yor. "Hayatta kalan, hayatta kaln dierlerinin lm
karsnda gerekelendirme ihtiyac duyar." Lifton iin
lleri hatrlamak, ak bir nevroz iaretidir. DesPres kar
t olarak yle yazyor: "Ancak tanklk etmek istei, he
nz sululuk duygularnn birikmesine izin vermeyecek
kadar erken ortaya kyor." Kendini anlatma istei, katla
nlmaz bir durum karsnda en dorudan tepkidir.
DesPres'in hayatta kalanlardan birinin yazd mek
tuptan yapt alntda, tanklk etmenin her trl sululuk
duygusunun nne getii aka grlyor: "Hayatta
kaldm iin kendimi sulu hissetmiyorum, ama yerine
getirmem gereken bir sorumluluk olduunu hissediyo
rum. Bu sorumluluk hayatta kalanlar iin bir grev olarak
tanmlanabilir ve bu, benim ben idealimin bir paras, st
benimin deil. Bu grev bilinci bende, otuz drt yl nce
ilk kez Buchenwald toplama kampndaki bir tutuklular
toplants srasnda ortaya kt, oysa o zamanlar hayatta
kalacama dair hibir garanti yoktu."
Bir acy grmezden gelmemiz ve inkr etmemiz, yarl
m bilin yapmzn bir parasdr. Ama entelektel d
zeyde acy "bildiimiz" iin yarlmamz yarlm yollar
dan ifade ederiz: Hayatta kalann tanklna, asl nedenle
ri gz ard eden ve lafta kalan bir ilgiyle yaklarz, ama
ayn zamanda da onun tanklk etme ihtiyacn nevrotik
diye karalarz.
Kendi iimizdeki kurban gremeyiimiz lsnde ha
yatta kalanlarn tankln hafife alma ihtiyac duyarz.
Ar zorlayc bir durumun katlamlmazlm grmekten
ka, bilincimizdeki yarlmann ayrlmaz bir parasdr.
DesPres unlar sylyor: "Zihinsel rahatlmz bu ne
denle, dehetin kaynaklarn dlayan meditasyon teknik
lerine dayanr. Ruhsal incinebilirlie, ktle, insamn ye
tersizliine ilikin bilinle alglanan yaknlk fazla olursa,
bu varoluu tehdit eden bir ey olarak alglanr." Ama ha
yatta kalanlarn literatrnn merkezi temas, anlamsz
bir ekilde ekilen inamlmaz ac ve acnn anlamszldr.
Bu durumda hayatta kalann tutumu, zorlukla koruduu
muz i huzurumuzu tehdit eder. Bunu aka sylemesek
bile, "huzurumuzu bozduu" iin kendisini sulu hisset
mesi gerektiini kastederiz. Ama hayatta kalan iin sulu
luk duygularna yol aan ey susmaktr.
Primo Levi (1965, 1992) "st das ein Mensch" (Bunlar
Da M nsan?) adl kitabnda, "Adil bir insamn bir bakas
nn iledii suu yaarken hissettii utan"tan ve "byle
bir suun varl yznden duyulan sululuk"tan sz
eder. Ancak bu farkl bir sululuktur: Auschwitz'i ve ben
zerlerini dnen ve gerekletirenlerin insan olmasndan
duyulan sululuktur bu.
Kim tanklk etme ihtiyacnn bir nevroz belirtisi oldu
undan yola kyorsa, hayatta kalanlarn aktardklar de
neyimlerin zne kar gsterdii temel direnci ifade edi
yor demektir. Ve bu direncin kkeni de yine bizim uygar
lmzn ekillendirdii zdedir. Sol beyin yarmzn so
yut yetileri, insan ykclnn verdii dehetten kamam
z salar. Ancak hayatta kalanlar bu dehetle yzlemek
zorundadr.
"1944 ylnn k. Yer Neumark, kadnlar iin kk bir
toplama kamp. Burada deinilen 'Stuthof' (dii atlarn tu
tulduu yer anlamnda) deyimi tipik bir SS fkrasndan
kmadr. Vurulacak olanlara 'Stuthof a nakledilecekleri'
-burada herhangi bir mantk yoktur- sylenmekteydi. (...)
Stuthflulann adrna kimsenin girmesine izin yoktu.
Eer biri kzkardeini ya da annesini grmeye alrken
yakalanrsa, onun da adrdan bir daha kmas mmkn
deildi. Stuthoflulara ok ender yiyecek verilirdi ve veril
diinde de karanlkta adrn nne braklrd. adrdaki-
lerden gc yetenler yiyecei ieriye alr ve datrd.
"Karlarn gz kamatran parlaklndan adra girdi
imde lolukta nce hibir ey gremedim, yere serilmi
yatan kadnlan da pek seemedim. adr havadar olmas
na ramen ieride ok ar bir koku hkimdi. Bir sre son
ra gzlerim ierideki a alt ve grdm ey karsn
da ezildim.
"Dehetle bir lk atp grdklerim karsnda gzle
rimi kapattm. Dizlerim titremeye, bam dnmeye balad
ve adr direine tutunmak zorunda kaldm. Yerde yatan
kadnlann insan olduklarna inanmak mmkn deildi.
Katlam bedenleri iskeletlemiti. Gzlerinde uzun bir
aln yol at panlt vard.
"Stuthoflular iki aydan beri plak olarak yerde yat
yorlard. Altlanndaki az miktarda saman yaygs sidik ve
dkdan rmt. Donmu uzuvlarndan kt kokular
kyordu, alan yaralar ve bcek srklan kamyordu,
rinlerin iine bitler yuvalanmt. Salan ok ksa olmas
na ramen bit srleri kafalanna da yerlemiti. Dgc-
nn hibir abas ve yazl hibir szck bu adrdaki vah
eti ifade edemez. Ve kadnlar bu durumda hl yayor
lard. (...) Atlar ve iliine kadar kurumu, irin ve kirle r
tlm elleriyle iskeletlemi bedenlerini ekitiriyorlard.
Artk onlara hibir yardmn yarar yoktu. Buna ramen SS
muhafzlar, hepsini birden vurma ltfunu bile gstermi
yordu. Her gn ilerinden sadece veya drd alnp
ldrlyordu.
"Gnlerce bir ekmek krnts bile yutamadm. Bu i
kenceyi grm olmann verdii dehetten mrmn so
nuna kadar kurtulamayacam. Daha sonra benim gibi
binlerce tutsan vurularak ldrldn grdm, ama
bunu Stuthoflularn ektii rktc ve tarifi imknsz
azapla karlatrmak mmkn deil," (Weiss 1961, alnt
yapan DesPres).
Hayatta kalanlarn tutumu bu yaananlar balamnn
dnda anlalamaz. Kitle katliam insanlk tarihinde yeni
bir ey deil. "Ama lmn ynetimi brokratik bir sre
haline gelirse, ldrmek bilgisayara balanrsa ve elde ka
lan tek deer etkinlikse, yaamn bilinen kmseniinin
de tesinde bir durumla kar karyayz demektir. a
mzda iktidarn sonucu, yaamn kendisine kar bir d
manlktan baka bir ey deil," (DesPres, 1976).

Umutsuzlua kar mcadele bir kendilik kavgasdr

Katlanlmaz alglamaktan kamak, uygarlmza zg al
glay yapsnda isellemitir. Bylece lm ve lmn
boluu reddedilir ve bir kahramanlk ideolojisiyle tevik
edilir. Bylece ancak yaam ve canllk karsnda bir k
mseme retilir. Ve bu ekilde, acya en az katlanabilen
ler lmn szcs haline gelir.
svireli biyoloji uzman Portmann (1961) unlar yaz
yor: "nsan, toplumsall sadece akla dayanan bir uzla
mayla deil, aksine btn gelimi hayvanlarla ortak yan
olan doal bir zellikle yaratr." ster insan topluluu ol
sun, ister hayvan, her trl topluluu besleyen empati ye
tisidir. Bu yzden Portman ayn zamanda, akl yoluyla ge
lienin ahlak ve toplum deil, sadece bunlarn eletirisi ol
duunu syler. Topluluk ancak, eer empatik alglaylar
mz bilgiye dayal bozulmalarla ilevini yitirmezse olua
bilir.
T. C. Schneirla (1949,1956,1957,1959), memeli hayvan
lar ve bceklerle yapt almalaryla, yaamn geliimi
nin ve rgtleniinin tekilin hayatta kalma mcadelesine
deil, ibirliine dayandn gstermitir. "Hayatta kalma
mcadelesine ve evrimin dier iddet barndran yanlar
na bilim tarafndan da yklenen byk nem, soy oluta
ki ibirliinin anlamn rtmtr," (Schneirla, 1956). Bu
yzden ibirliinin insan oluun asli bir nkoulu olduu
nu gzden karyoruz. Buna karlk hayatta kalma mca
delesinin biyolojik bakmdan tm canllarn geliimine ve
rgtlenmesine hizmet ettiine inanyoruz. Ama lm
kamplarnda hayatta kalmay mmkn klan, lmne re
kabet deil, dostluk ve ibirliiydi. Caniyane iddete ve
umutsuzlua kar direncin dayana insan olua bala
nan umuttu; insanlkd bu koullar altnda herkesin ken
disini dnmesi deildi.
nsanlar o koullarda iliki kurma yeteneklerini kaybet
mediler, aksine -duygudaln verdii ivmeyle- glen
dirdiler. Srekli olarak kendilerini tamamen insaniyetsizli
e teslim etmek ile diren gstermek arasnda seim yap
mak durumundaydlar. Ama hayatta kalmak boyun eme
rol oynamak ve insan oluun onuruna sarlmakla mm
kn oldu; bunu salayansa yalnzca empatiydi.
Bylesi u durumlarda, Brno Bettelheim (1953) ve Elie
Cohen'in (1943,1960) ne srdkleri gibi psikanalitik ak
lama modelleri iflas ediyor. DesPres ise yle diyor: "nsa
ni davranlara byk aresizliklerin ve skntlarn uza-
mda, sembolik dzlemde yaklatnda psikanaliz byk
bir potansiyele sahip. Yoruma dayal olan psikanalitik
yntem, uygulanabilir olmak iin, anlam dzleminde bir an
lamdan daha byk bir anlam tayan davramlara yne
lik olmaldr. Ama davranlar ar bir aresizliin belir
ledii noktalarda durum byle deildir. Kadnlar ve er
kekler katlanlmazlm yaratt aresizlik karsnda do
rudan tepki vermek zorunda kaldklarnda -tacize lm
tehlikesi elik ediyorsa veya dorudan lm sz konusuy
sa- davranlarn sembolik veya psikolojik anlamda hibir
'nemleri' yoktur.
"Kamplardaki yaam bir ikililik belirliyordu: ki dav
ran dzlemi arasnda ayrm yaplabilir; birincisi aa
lanmayla ilgili birincil dzlem, kincisi direnile balantl
ikincil dzlem. Bu tepkilerin her biri gerekti, kendi an
lamlar vard. Psikanaliz iin, gizlenmi davranlar rtk
davranlardr. Hayatta kalan iinse ak, gncel, tamamen
o na bal ve pratik olarak gereklidirler. Bu yzden, ha
yatta kalann kendiliini yitirdiine, sululara tabi oldu
una inanan Bettelheim ve Cohen'in tutumu tmyle yan
ltr. Bettelheim'm dnceleri, eletirdiini sand kl
tr yanstmaktadr. Onun iin lmn inkr kahraman
lktr. Bylece u tanm yapar:'(...) bir grup plak tutsak
gaz odasma giriyordu. Komutada bulunan SS subay tut
sak kadnlardan birinin dans olduunu bir ekilde
renmiti. Ona kendisi iin dans etmesini emretti. Kadn is
tediini yapt ve dans ederken ona yaklat, aniden silah
n alp subay vurdu. Kadn da derhal vurdular.'
"Bettelheim bundan, kadnn tekrar zgrln elde
edebilmek iin hayatn riske atmaya hazr olduu sonucu
nu kartyor. Ama W , yaam riske atmaya bir rnek olu
turmuyor. Bettelheim'm vgyle sz ettii eylem bir inti
har. Cesur, gzel bir eylem ve mevcut koullarda edilgen
boyun eie tek alternatif. Kahramanca, ama intiharn te
sinde bir ey deil. Eer kiinin kendisini yok edii paha
sna elde ediliyorsa 'bamszln' anlam nedir? Yeralt
eylemleri veya direniin herhangi baka bir biimi bylesi
koullar altnda ne kadar etkin olabilir? Bettelheim'n ge
rekeleri u noktaya indirgenebilir: 'Erkeklik' dramatik
anlamda sergilenen bir kendini onay gerektirir ve bu an
cak kamplarda lmle bire bir kar karya gelmekle ger
ekletirilebilir. Yani, hayatta kalma mcadelesi ak bir
bakaldrya dnemedii srece, tutsaklar onun iin 'o
cuksu' olmaktan kamyor," (DesPres, 1976).
Bu biliminsanlannn sorunu, hayatta kalanlarn psiko
lojisine ve iinde bulunduklar duruma empati dzeyinde
yaklaamamalandr. Dnme biimlerini sol beyin yar
snda odaklanan soyutlamalar belirlemektedir. Bylece in
sanlarn iinde gerekte neler olup bittiim alglayamaz
lar. Hayatta kalanlarn asl davramlar anlalamyor,
"nk rtk, dramatik deil ve kahramanla ilikin bek
lentilerimizle hibir biimde rtmyor," (DesPres,
1976).
Bu bak as, uygarlmz ekillendiren dnce bi
imiyle belirleniyor. Buna gre insan d faktrlerin, varl
n biimlendiren siyasi, ekonomik ve sosyal glerin bir
rndr. Eer bu kimlik anlayn toplama kamplarma
aktaracak olsaydk, hayatta kalanlar insanlklarn koruya
bilmi olamazlard, nk Bettelheim'a gre canavarlk sa
dece canavarlk retir. Gerekten de, sayesinde insaniyet
sizlie kar direnebildikleri isel bir gce sahip insanlarn
varl Bettelheim gibi dnrlere tamamen yabanc bir
durumdur. Bu trajik bir bak asdr ve sadece hayatta
kalanlar deil, ruh hastas olarak tanmlanan hastalar;
ncelikle de izofrenler gibi, insaniyetsizlie kar direnen
dierlerini de yanl deerlendirir. nsann, grnrdeki
boyun eie ramen onurunu koruma yetisini grmezden
gelir. Varln bu zn inkr eden, sadece d grnte
kalan bir boyun eiin insanlarn, kiiliklerinin yok edil
mesi abalar karsnda kimliklerini korumalarna yaraya
bileceini de gremez.
Amerikal davran bilimcisi Skinner iin onur, varl
olmayan bir eydir. Onun grne gre bizi ekillendiren
sadece d dnyadr, onun iin insanda bir i varlk mev
cut deildir. Erich Fromm, Herbert Marcuse ile tartmala
rnda buna kar kmtr (Marcuse ve Fromm, 1989). n
sanlar eit ekonomik ve siyasi koullar altnda yaasalar
da ahlaki tutumlar arasnda net farkllklar vardr. Baz in
sanlar bakalarna ac veremezler. Bazlarysa ama-kapa-
ma dmeleri olan makineler gibidirler. Bilin yarlmas
bu insanlarda o kadar ardr ki, davranlar gerekten de
sosyal veya ekonomik soyutlamalarn sonular olarak
aklanabilir. "Ama," diyor Fromm, "insani faktrn ih
mal edilmesi Stalinizmin zaferinin nedenlerinden biriydi."
Oysa, insanlar varlklarnn zn d glere kar koru
duklar srece, bu direncin yan rn olarak zgrlk
umudu da varln srdrecektir.
Anlam yaamn kendisinde deil, ideallerde ve ideolo
jilerde aryoruz. Yaamla dolaysz bamz yitirmi du
rumdayz ve hayata anlam verebilmek iin onu metafizik
formllerle aklyoruz. "Bizim d ynlendirmeyle yapt
mz onlar aka yapmaya zorlandklar iin hayatta ka
lanlara kukuyla bakyoruz; bir de, bunu yaparken tarz sa
hibi deiller ve bizim davranlarmz gizlemek iin kul
lanmaya alkn olduumuz kibirli dili kullanmyorlar.
'Srf hayatta kalmak' karsndaki nyarg derinlerde yer
lemi durumda. Bu nyarg gcn, hepimiz hayatta kal
ma terminolojisiyle dnsek dahi, bunu, yaanan kendi
mizden uzak tutmamz salayacak ekilde eletirel bir
mesafeyle yapmamzdan alyor. (...) nsann hibir ey is-
teyememektense hilii istemeyi yeleyeceim Nietzsche
saptamt. (...) Nietzsche'nin bununla kast ettii, sembo
lik deiken yaplarmzla ilgili sorunun bizi, yaam red
detme yoluyla yaam kurtarmaya gtrddr," (Ni
etzsche'nin "Wille zur Macht" (ktidar stei) zerine,
DesPres).
Bu soyut ilkeler, yeryzndeki yaamn daha ulvi, da
ha ar, ama bu dnyaya ait olmayan bir yaam uruna red
dedilmesine yol aar. Bu anlamda varolu lme dnr,
lm de yaama doru atlan adma. Burada yaamn an
lam lmde bulunur ve bir insann en yksek edimi yaa
mn "stn" bir amaca adamak olur. Bylece yaam, lm
zlemi eklinde yozlar. Franco'nun generallerinden
Miln, spanya i savanda u ary yapyordu: "ok
yaa lm!" (Payne, 1962).
Ama toplama kampnda yaam dolaysz yaanr; Na-
dezhda Mandelstam bunu "Hoffnunf gegen Hoffnung"ta
(Umuda Kar Umut)" "yere yakn" ifadesiyle tanmlyor
(1970, DesPres tarafndan da alnt yaplmtr). "Yaam
mz ayaklarmz yere yakn tuttu, akn gereklerin aran
d bir yaam deildi bu. Ne zaman intihardan sz etsem
Ossip Mandelstam (ei) yle derdi: 'Acelen niye? Son her
yerde ayn, hatta burada senin iin hzlandrlm halde.'
lmek, yaamaktan ok daha gerek, ok daha basitti, y
le ki hepimiz elimizde olmadan bu dnyadaki varoluu
muzu uzatmaya alyorduk, sadece bir an iin, srf belki
yarn bir rahatlama getirir diye. Savata, kamplarda ve
dehetin iindeyken insanlar lm, normal bir yaam s
rerken olduundan daha az dnyorlar (intihan daha
da az). Dnyann herhangi bir yerinde lmcl bir terr ve
tmyle zmsz sorunlar olaanst bir younlukla or
taya ktnda, varoluun doas zerine tm genel soru
lar geri plana itilir. (...) Gidiatn dehet vericiliine ra
men, tuhaf bir biimde bu durum yaammza belli bir
zenginlik katar. Mutlu olmann ne olduunu kim biliyor
ki? Belki varoluun younluu veya doluluu hakknda
son derece somut konumak daha iyi ve bu anlamda yaa
ma umutsuzca sarlmzda fazlasyla doyum veren bir
ey, belki de insanlarn genelde elde etmeye ahhklann-
dan daha derinlerde doyum veren bir ey vard."
Nadezhda Mandelstam, bir yaamla-yksek-devirde-
ilgilenme-durumu betimliyor. Bu, i yaama sahip olan in
sanlarda, mutlak bir katlamlmazlkla karlatklarnda
grlr. Bir baka rnek: Dostoyevski genliinde nem
siz bir devrimci eylem nedeniyle tutuklanm, lme mah
km edilmi ve infaz yerine gtrlm. lm seremoni
si tamamlanp vur emri verilmek zereyken lm cezas
hapis cezasma evrilmi. Dostoyevski o na kadar lecei
ne inanyorm. Sonradan kardeine unlan yazm: "(...)
knt yaamadm ve ruhumu yitirmedim. Yaam her
yerde canllk dolu, yaam bizim iimizde, danda deil.
(...) Bu dnce etime kemiime iledi. Evet, gerekten y
le! Bu yaratc kafa, yaamn en yce sanatyla yaayan, ru
hun en yksek taleplerini tanyan ve kabul eden bu kafa,
omuzlanmn arasndan kesilip alnd. (...) Ama yreim
bende kald ve hem sevebilen, hem ac ekebilen, hayran
lk duyabilen ve hatrlayabilen aym et ve kan, stelik tm
bunlardan sonra. Yaam; on voit le soleil," (alnty yapan
DesPres, 1976).
DesPres yle yazyor: "Dostoyevski mektubu yazar
ken belli ki daha nce farknda olmad bir eyi grm
t." Yaamn asli iyilii gznde netlemiti. Yaam bizim
iimizde, darda deil ve eer insan bir i varlk gelitire-
biliyorsa yaamnn zor bir dneminde onu yamnda bulur.
Ve bylece DesPres unlan syleyebiliyor: "Hayatta kalan
yayor olmaktan honuttur. Kamplardan sa kanlar ya
amn kabul konusunda nadiren sevinle ve rahatlkla
konuabilirler, zaten bu kabul ounlukla inat bir acdan
oluur. (...) Geerli olan sadece yaamn kendisidir. (...)
Bizler kurbanz. Ama ayn zamanda da hayatta kalanlarz.
(...) Hayatta kalanlar, mezardan geri dnenlerdir, cehen
nemden geenlerdir. (...) U koullarda varoluun isel bir
anlam vardr. (...) Yaam iin mcadele, hayatta kalanla
rn iine derinden kk salar ve bizzat yaamn gcnn
ilamdr," (DesPres, 1976).
Hayatta kalan, lmn muhakeme yntemi kurallarn
benimsedii iin, ayn zamanda "ldrmemelisin" emrini
de en st dstur olarak kabul eden olur. DesPres'e gre:
"Korkun ironi buradadr, nk lm bilinci yaam iin
kararl bir zen olutururken, lmn reddi de delice bir
ykcla yol aar." Hayatta kalan, uygarlmzn insanla
r getirdii noktann; yani ancak yaam deersiz grmek
suretiyle baa klabilecek lm korkusunun tam tersine
kanttr. "Hayatta kalan, erkeklerin ve kadnlarn artk l
m hemen tanyacak ve bylece yaam koulsuzca kucak
layacak kadar gl, olgun ve ak olduklarnn kantdr."
DesPres'in kitab yaam adma bir amt, bir ok-yaa
ldr. Bize, insanlarn sadece kendi plak varlklarna ge
ri frlatlm olsalar ve kendilerinden baka hibir eye sa
hip olmasalar bile yine de umut edebildiklerini ve bir ba
kasnn halini anlama yeteneklerim kaybetmediklerini
gsteriyor. Belirtildii gibi bu, boyun eiin ardna gizleni
lerek yaplyor ve bylece onur ve ruh korunmu oluyor.
"Ruhu bedeninin iinde ve bedeni, insann ok aalara
debileceini, kirlenebileceim, szle ifade edilemeyecek
sertlie ve korkuya maruz kalabileceini, ama yine de ya
amaya devam edebileceini spylyor. amzda insanl
n kaderi ile acnn tarihi bir ve ayn ey. Hayatta kalanla
rn sesine kulaklarmz tkarsak pek de bilgece davranm
olmayz. Sadece lklarna ve buna yol aan dehete de
il, dierleriyle basit konumalarna da kulak vermeliyiz.
Hayatta kalanlardan biri Sachsenhausen'deki ilk gecesin
de yeni tutuklulara unlar sylyordu: 'Bamzdan ge
enleri size ikence etmek iin deil, sizi glendirmek iin
anlattm. Kuku duymanza gerek var m, imdi kendiniz
karar verin,"' (DesPres, 1976; DesPres aktarlan Jrg Wich-
mann ve Arno Gruen tarafndan evrilmitir).

Hayatta kalan ve izofren

Hayatta kalann yaadklar ile izofrenin yaadklar bu
lunduumuz noktada kesiiyor. kisinin arasndaki fark,
yaamn, katlanlmaz olann yaand ve onurun yara al
d, yok edilme giriimine maruz kald dnemde yat
yor. izofreninki, toplama kamplarnn karakteristii olan
mutlak fiziksel iddetle ayn nitelikte deil. Ama sonuta
sz konusu olan ayn ey: Daha zayf olarak smflandm-
lanlarm kiiliklerini ellerinden alma giriimi.
Yaanan Holocaust cehenneminin en korkun yan, in
sann iindeki canllktan nefret edenlerin intikam niteli
inde olmasyd. ntikamlar, kendi ellerinden alnm
olan bireysellie ynelikti, bu yzden de yok etme hakk
n kendilerinde gryorlard. nsanlarn isimleri ellerin
den alnd, bunun yerine numaralandrldlar. Birey olu
silinmeli ve artk isimsiz kalan bedene hkmetmek yoluy
la sulunun kendilik deeri ykseltilmeliydi. Bu tr sulu
lar, kendileri isel bir kiilie sahip olmadklarndan kur
banlarn kiiliksizletirme zorunluluu duyarlar. Kendile
rini ancak bu yolla canl hissedebilirler. Hl ben olan ben
inkr edildii zaman hibir yankyla karlamadnda,
sonsuz aresizlik duyanlar sulular deil, kurbanlardr.
Hayatta kalanlarda ve izofrenlerde ortak yan bireysel
liklerinin tanmmamasdr. izofren bunu varoluunun
balangcndan itibaren yaar, hayatta kalansa daha sonra
tecrbe eder. Ama her ikisi de kendilerini aym hayatta kal
ma formlyle, yani bir yandan boyun eii, dier yandan
kendine zg olann i vizyonuna tutunuu barndran iki
katmanl bir tutumla kurtarrlar. Hayata yeni gelen iin
varlnn tannmamas lmle eanlamldr. Boluk anne
lik rol stlenen kiinin gzlerinden yansyp geri dnd
nde veya baklarndaki fke hibir kiilik onayna yer
brakmadnda yaanan dehet tedaviye gelenlerin anla
rnda -gelmeyenlerin de- su yzne kar. Bu sreci "Sal
drganla zdeleme" blmnde daha ayrntl olarak ta
nmlamtm.
Burada izofrenin veya hayatta kalann i vizyona nasl
tutunduu zerinde duruyorum. Ronald Laing (1987) bu
sreci, kendine ait bir varolu umudunu, "denizin dibinde
bir inci olma" hayaliyle ayakta tutan izofren bir kz rne
i zerinden anlatyor. Hastalarmdan biri unlar syle
miti: "Ben hizmetiydim, ama bu ekilde kendimi yitirdi
imi fark ettiimde deliye dndm." Hizmeti oluu, ev
resi tarafndan aptal olmak eklinde alglanmt. Bylece
hastam kendi gerek varln perdelemi ve annesinin,
babasnn ve kardelerinin ulaamayaca bir mesafede
tutmutu. Ruhundaki lme artk katlanamad iin orta
ya kan delilii ise toplum hastalk olarak damgalamt.
Bu mesafeden ona yaplanlar kimse gremeyecekti ve ya
knmalar da sakl kalacakt: hastam giderek daha fazla
izolasyona iten bir korunma kalkan.
izofren bu kiiliksiz olma halini, ayn hayatta kalann
var olmama hali gibi (Paul Celan bunu "Niemandsrose"
(Sahipsiz Gl) adl iirinde dile getirmiti) bir lm olarak
yayor, ancak her ikisi de bu duruma, bir i direnile, i
sel onurlarna sarlla kar koyuyor. Bu anlamda, hayatta
kalan ve izofren, bize sadece uygarlmzn katlanlmaz-
lm anmsatmakla kalmyor, ayn zamanda herkesin de
kendi varlk ve irade yitimini, kendi kurban olu durumu
nu aktarmadna iaret ediyorlar. Hayatta kalan ve izof
ren bu uygarln terrn tamyor. Umut burada. Her iki
si de, insan iin neyin katlanlmaz olduu, kendilik ykm
nn ksrdngsn krmak iin neyin gerekli olduu ko
nusunda yol gsterici durumunda.
SS'ler -itaati kendine grev bilmi tm dierleri gibi-,
iktidar ve korkunun her bir insan para para edecein
den ve bylece ekillendirilebilir hale getireceinden asla
kuku duymadlar. Zaten kendileri de bu "ekillendirme
nin" rnleriydiler ve yaam karsnda besledikleri inti
kam duygularyla kimse olamamay aktarma zorunluluu
duyuyorlard. Ayn Skinner gibi, onlar da iktidar kurma
ve korku yoluyla her trl davrann kontrol altna alna
bileceine inanyorlard. Bu yzden bu tr insanlar tutsak
larnn onurunu yerle bir etmek zorundaydlar. Ancak bir
tutsak onurunu kaybettiinde -bu bir ocuk veya bebek de
olabilir- ikenceci iini daha rahat yapmaya devam edebi
lir. Ama kurbann i varlna dokunulamamsa onur ko
runur ve bu krlmas mmkn olmayan bir direnitir.
Hayatta kalann aalanm gibi grnd doru
dur; izofren de tkanp kalm acsyla hayalimizdekine
uygun bir deli grnts sergiler, ama her ikisinin de iin
de bir yaam kvlcm varln srdrr. Hayatta kalan
zgrlne kavutuktan sonra ayakta kalacak gce sa
hiptir. Fakat izofren ancak iindeki kvlcm gelitirilebi
lirse, insani geliimin mmkn olduuna gven duyabilir
se zgrleir. Bu anlamda izofren birinci derece hasarl
dr. nsanlar aras iletiimi yaayamad iin i varl do
kunulmadan kalmtr. Oysa hayatta kalan bu iletiimi
yaamtr ve imdi zerine ina edebilecek durumdadr.
Her ikisi de insanln umudunu tamaktadrlar, nk
insan onurunun btn zor koullara ramen zn koru
duunun kantdrlar. nsann korku ve iktidar yoluyla e-
killendirilebileceine inananlarn kendileri onur yoksunu
durlar ve byle bir direnii gerekletirebilecek durumda
deillerdir. Aksine, byle bir direni gsterebilenleri gr
dkleri yerde yok etme ihtiyac duyarlar. Gerek anlamda
uyum gstermi olanlar ancak g sahibi olanlarla zde
leebilirler. Bylelikle szde bir kimlik kazanrlar ve buna
bal olan ykc saldrganlklarn aktarmaya devam eder
ler.
Hayatta kalamn ve izofrenin deerlendirili biimle
rinde paralellikler vardr. Her ikisi de regresyonla, bunun
da toplumsal normlar ve regresyon ihtiyac arasndaki a
tmadan kaynaklanmasyla eletirilir. rnein psikanalist
Blum (1948), hayatta kalanlarn ounun, dklarn ve si
diklerini yiyip imeye zorlandklarnda psikotikletikleri-
ni tahmin etmektedir, "nk onlar iin ilk ocukluk d
nemlerinde rendikleri davran kurallarnn bu ekilde
inenmesi katlanlmaz bir durumdu." Ancak psikolojik
adan regresyon haz almaya veya acdan kanmaya hiz
met ettii iin, bu anlayn hayatta kalann acsna uyar
lanmas dpedz gln oluyor. DesPres'e gre hayatta
kalann umutsuz l, kimliinin dalmasna kar bir
direniti. Bu lsz acy bir tabu inenmesine indirge
mek, hayatta kalan tamamen yanl anlamak anlamm ta
maktadr. Temizlik eitimi ve onun ocuksu geliim dr
tsn duraksatan etkisinin, daha ziyade insann isel
onurunun korunmasna yarayan bir davran iin neden
oluturmad kesin. Bunu grememek, bu aratrmaclar
daki duyarllk eksikliine iaret etmektedir.
Davranlar regresyon olarak smflandnldmda aym
ey izofrenin bana gelmektedir. Erken geliim dnemle
rine geri ekili izofrende gzlenebilir, ancak sorun bu
nun neye hizmet ettiidir. izofren iin nemli olan i ger
eini desteklemektir: Dnyann ikiyzlln, itki ve
davram arasndaki elikiyi tanmaktadr. Duygudalk
gstermek iin scak gzyalar dklrken aslnda gerek
bir keder hissedilmez. kiyzllk izofrene yabancdr.
Bu yzden de bu toplumsal anlamda znm duygu
dnyasn reddeder. Bu ounlukla yaamdan tamamen
ekilmeye, yani canl bir lme yol aabilir. Ama izofren
regresif tutumuyla kendi gereini ve onurunu umutsuzca
ve pasif biimde korumaya almaktadr. Eer bu davra
n regresyon olarak grp bir kenara itersek, kendi duy
gularmzdaki yarlml rtm oluruz.
Hayatta kalan ve izofren bize sahte olmayan, gerek
duygu neyse, ona giden yolu gstermektedirler. Ama in
san, insani geliimi saldrganla zdelemenin belirledii
noktada gerek anlamda bir onura sahip olma yetisini yi
tirmektedir. Onur, tekilin toplumun iktidar rgs iinde
ki statsyle bir tutulmaktadr.
Fransz srrealist air Robert Desnos toplama kampn
da u iiri yazmt:
Mezar Yazt

Ben bu zamanda yaadm, bin

yldr
lym ben. Gururlu yaadm, ama ounlukla
kovalandm.
zgr olmak istedim, arasnda maskeli
klelerin.

Ben bu zamanda yaadm ve

yine de zgrdm.
Baktm, rman, gkyznn
ve yeryznn
etrafmda hl dnlerine, bana hl
destek verilerine
kular ve bal barndran
mevsimlerin.

Ey insanlar, bu hzinelere
neler yaptnz?
Benim kavga verdiim zaman dnyor musunuz
hl zaman zaman?
Ektiniz mi bir zamanlar herkesin
biebildiim?
Benim geldiim ehri
zenginletirdiniz mi?

Siz yaayanlar, yeter ki korkmayn, nk

ben lym.
Ruhum, bedenim; kalan hibir ey yok,
sizi tehdit eden hibir ey.

(Franszcadan A lm ancaya eviren R alph D utli)

Bir kez daha: Hayatta kalan,
izofren, ilkel insan, bilim ve politika
Hayatta kalanda, izofrende ve ayn zamanda ilkel insan
da ortak olan ey onurla alakaldr. Aadaki anlat bunu
gstermek iindir. Anlatlan, Kaliforniya'nn Oroville bl
gesinde yaayan Yahi kabilesinin son yesi Ishi'dir. shi'yi
1911 ylnn austos aynda buldular. Yzyln ilk eyre
inde Kaliforniya niversitesi'nde ders veren nl Ameri
kal antropolog Albert Louis Krber ona rastladnda a
lktan lmek zereydi. Ishi bundan sonra lmne kadar-
ki drt yl Kaliforniya niversitesi'nde Krber'in himaye
si altnda geirdi. Son Yahi'nin, Krber'in ei Theodora ta
rafndan kaydedilen (1962) yks, kendine dman be
yazlar dnyas iinde srdrd uzun ve umutsuz bir
hayatta kalma mcadelesine ramen ne insanlm ne de
ahlakn yitirmeyen bir insan ve ait olduu kltr gste
riyor. Yahiler beyazlarn kendileri iin onurlu bir yaam
imknsz hale getirdiklerini grdklerinde bu dnyadan
geri ekilmeye ve yok olmaya karar verdiler. Bu karar
ksknlk duymadan aldlar. Acmasz beyaz d dnya
nn aksine "Ishi ve kabilesi, rvet kabul etmez, insani,
merhametli ve aclar ekerek alktan lmeyi gze alacak
kadar inanl kaldlar." (Krber)
sellik zerine kurulu byle bir kimlikle, shi'nin yap
t gibi kendiliklerini yitirmeden bir baka kltrn iin
de de yer alabilirlerdi. Theodora Krber, unlar yazyor:
"Sululuk duygularnn esiri deillerdi, egolar ve gayret
leri (bizde olduu gibi) solmamt." Yahilerin ocuklar
sevgi ve saygyla yorulmulard. ocuun yaamm e
killendiren, kendine has yanlar karsnda grd ef
kat, zgrlk ve rahatlkt.
 Krber ok hrsl bir adamd, ama antropolojik adan
bu kadar ilgin olmasna ramen bu konu zerine kitap
yazmad. lk drts bu olmasna ramen, son Yahi zeri
ne bilimsel bir aratrma yaymlamay asla gze alamama
s Ishi'nin kiiliiyle ok ilikiliydi. Ishi'nin insaniyeti, i
sel onuru, insana gsterdii sayg, aslnda kat bir adam
olan Krber iin, Ishi'nin dolaysz yaamn mesafeli, kii
liksiz bir aratrma objesi haline getirmeyi imknsz kld.
Sonunda dnyaya Yahilerin otantiklii ve beyazlarn kl
tryle mcadelesi hakknda bir imge brakabilmek iin
aratrmay Krber'in ei kaleme ald.
Yahilerin zengin iyaamlannn bir kant da ryalary
la youn biimde ilgilenmeleridir. Ayrca bunu, ilkel ola
rak tanmlanan dier halklar da yaparlar, rnein Avus
tralya yerlileri. Ryalar onlar iin gerein glgeleridir,
gndelik yaamn yzlerim temsil ederler. Buna karlk
biz ryalarmzdan ok katmanl varoluumuza bir baka
perspektif, daha derin bir gr getirmek iin yararlanma
yz. Ya nem vermez bir yana iter, ya da ryalarmzla e
leniriz.
Bir sre Aborjinlerin arasnda yaayan Amerikal dok
tor Marlo Morgan (1995) yle bir olay aktaryor: Kabile
nin alet yapcs ryasnda bir kurbaa grr. Kurbaann
birdenbire bedeninin bir yanndaki bacaklarm kaybettii
iin ok yamuk yrdn fark eder. Adam bu rya hak
knda kabilenin dier yeleriyle de konutuktan sonra
zanaatn bir bakasma devretme zamammn geldiine ka
rar verir. "Bir zamanlar alet yapmcs olarak stlendii ro
ln getirdii sorumluluu sevmiti, ama artk kendi yarat
t basknn (yalanma) mesleinin tadma varamayacak
kadar etkisi altndayd." Ryasndaki kurbaa gibi artk i
ve oyun arasndaki dengeyi kuramyordu. "Rya onun
iin deiim zamannn geldiine iaretti." Morgan bize,
ruhsal yaamn ciddiye alan, stlendii roln performans
beklentisine ayak uydurmak iin kendi duygularn inkr
etmeyen bir insandan sz ediyor. zerinde iyi dnl
m kararyla kendisi ve tm topluluk iin sorumluluk
stlenmi oluyor. Bizim toplumumuzdaysa byle bir ka
rar, kendilik deerimiz gerek kendiliimizle kartrd
mz toplumsal poza bal olduu iin, ancak byk i ve
d direnlere karlk alnabilir.
AvustralyalI Robyn Davidson, Avustralya l boyun
ca yapt byk yry srasnda kendisinde ve Abor-
jinlerin duygularyla olan farkl ilikileri konusunda ben
zer gzlemler yapm. ln yalnzl iinde kendi duy
gularna ve isel alglarna giderek daha da yaklatka
poz yapmaya dayal sahte ben ile asl duygulan arasnda
ki elikiyi fark etmi. "Eskiden hayatta kalm emanet
ettiim Ben, burada darda, bir baka ortamda dmana
dnt. (...) Bu yeni gereklik bilincine olan dnm,
eski koullara kar uzun bir mcadeleyi gerektirdi. (...)
hesaplamamn altndan neredeyse kalkamayacaktm. En
telektel ve eletirel yetiler eski snrlan koruyabilmek iin
akla gelebilecek her trl engeli koyuyorlard. Anlar can
landryor, zamana ve ltlere sanlyorlard. (...) Ancak
bilinmeyen, duygular ve ryalar biiminde olmakla birlik
te ok daha etkin ve nemli bir hal ald. Belli bir noktann
niteliine, onun benim iin sakinletirici etkiye sahip
olumlu bir yapda m yoksa korkutucu mu olduuna dair
giderek artan bir bilin gelitirdim. Btn bunlarn hepsi
Aborjinlerin gereiyle ve sk skya bal olduklar dn
yann grnyle ilikiliydi. Bu onlarn dillerinde belir
ginleiyordu. Pitjantjara'da 'var olmak'a karlk gelen bir
szck yok. (...) Tm evren sonsuz bir 'karlkl iliki'
iinde bulunuyor. Bu bir kayadr, diyemiyorsunuz. Orada
bir kaya duruyor, dyor, dayanyor diyebiliyorsunuz,"
(Davidson, 1982). Bu yerliler objeleri bir balam iinde g
ryorlar, bizim yaptmz gibi yaltlm biimde deil.
Her ey bir baka eyle ve btnle iliki iinde bulunuyor.
nsann dnyayla bu trden bir ilikisi varsa, bizim ka
rakteristik zelliimiz olan kendine ve evreye yabancla
ma gerekleemez. Acdan kamayan insanlar btnlkle
rini koruyorlar. Morgan bunu kabile bynn szleriy
le ifade ediyor: "nsanlar holarna gitmeyen her eyi anla
mak yerine siliyorlarsa, varlklarn srdremezler."
Morgan'a gre Aborjinlerde ikiyzllk yok, dikkat
ekmek iin mcadele eden bir ego yok. Dedikodu yok, bir
bakasna stn gelmeye almak yok. "Kabile yeleri be
ni olduum gibi kabul ettiler. Onlarn yanndayken kendi
mi onaylanm, benzersiz ve harika hissediyordum. Eer-
siz, amasz, olduun gibi kabul edilmenin nasl bir duygu
olduunu rendim." Onlar, bir bakasn inciten insann
kendisini de incittiini anlamlard. "Yaayan ve yaama
yan zamandan sz ediyorlar. nsanlar fkeli, kederli, kor
kulu veya kendine kar acma dolu olduklarnda yaam
yorlar. Sadece nefes almak Aborijinler iin tam yaamak
anlamna gelmiyor. (...) Nefes alan btn insanlar canl sa
ylmyor. (...) Onlara Amerika'da spor karlamalarna
ok ilgi gsterdiimizi anlattm, (...) bir spor karlamas
nn nasl olduunu anlatabilmek iin koarak yarmay
nerdim. (...) nce iri, kahverengi ve gzel gzleriyle
uzun uzun bana baktlar, (...) sonunda ilerinden biri un
lar syledi: 'Ama sadece bir kii kazanacaksa dierlerinin
hepsi kaybedecek demektir. Bu elenceli mi? Oyun insana
sevin vermeli,"' (Morgan, 1995).
Bu kabilenin insanlar ayrca "insann bakalarn ancak
kendi yaamsal dnmyle, kendi tutumu ve davran
biimiyle etkileyebileceine inanyorlar. (...) Bu inan da
her gn daha iyi bir insan olmak iin abalamalarn sal
yor." Bir keresinde kabilenin usta terzisi olarak kabul edi
len kadn beyazlarn ekonomik sisteminin tehlikede oldu
unu syledi: "Yalnz yapmaktansa birlikte daha ok reti
lebildii ve etkili olunabildii iin bu sistemi balattnz.
Sisteminiz tek tek kiilerin de bireysel yeteneklerini destek
liyor ve herkese para sisteminiz iinde yer alma imkm ve
riyor. Ama bu arada tm ilerde sz konusu olan ama sa
dece ii srdrmek haline geldi. Bu bize ok yabanc, n
k biz bir eyde sadece gerekte neyse onu grrz, bir in
sanda da gerekte neyse onu grrz, ama i gerek deil
dir. Bir i sadece bir fikirdir, bir anlamadr, buna ramen
ne pahasna olursa olsun iin iinde kalmak geerli kabul
ediliyor, byle bir eyi anlamak ok zor," (Morgan, 1995).
Eer insan dorudan yaanan bir eyle temas iindeyse,
bunun soyut aktarm daima bir yabanclamadr, asl ya
amdan mesafe almaktr, ki bu, insan bunun bilincinde ol
duu srece yararl olabilir. Ama bu soyutlama insanst,
Tanr'ya benzer bir eye dntnde inam ykma ura
tacaktr. Sosyolog C. W. Mills (1956), sanayi iktidar zeri
ne yapt esasl aratrmasnda, bir kez soyut iktidar siste
mine girdikten sonra bir daha kmann mmkn olmad
m gsteriyor. Soyutlama zerine kurulan bir bilin insa
nn duygularna ulamasn zorlatryor. Eer alglaymz
saldrganla zdeleme yoluyla belirlenmise, bu alglay
lar deitirmek ve otantik duygularmza ynelmek ok
zordur. klim deiiklii gibi evre felaketlerinin tehdidin
den kendimizi koruyamama beceriksizlii, alglama al
kanlklar karsndaki tutsaklmza gncel bir rnektir.
Duyumsama yeteneimizden ne kadar kopartlrsak
gerekliimiz o kadar snrlanr. Aborjinler yeryzndeki
yaam karlkl etkileim iinde tutmay grev kabul edi
yorlar. C. G. Jung (1985) benzer bir durumu New Meksi
ko'daki Pueblo Kzlderililerinde gzlemledi. Bu Kzlderi
liler her sabah dualaryla dnyann btnln koruma
y sorumluluklar olarak benimsemilerdi. Ancak bu arada
Avustralya yerlileri, gezegendeki tahribatn artk kendile
rinin yarar dokunamayacak kadar ilerlediini hissediyor
lar. "Yamurun dngs artk deiti, scaklklar artt, bit
kiler ve hayvanlar dnyasnda gelime yllardr gittike
azalyor. Ruhlarmz iin bedensel bir klf hazr tutmay
artk pek fazla srdremeyeceiz, nk yaknda lde su
ve besin kalmayacak. (...) Yeryzn terk edeceiz. Artk
ocuk douramayacaz," (Morgan, 1995).
Bizde yaplabilir'lik inanc gerei grmemizi engelli
yor. Bu inancn ardnda, ne kadar elikili grnse de, by
le bir korkudan ka yatmaktadr. Bu korku ve ondan ka
ma giriimi bize yaammz boyunca elik eder, nk o
cukluumuzdan itibaren korkuyu bastrmay, onu tersine,
yani yaplabilirlie dntrmeyi reniriz. Aslnda bu
yeni bir ey deildir. Bizim uygarlmzn insanlar her
zaman byk baarlar kazanarak lm korkusunu yen
mek istemitir. Bugn de kendimizi lmszletirmeye
altmz baka antlar kuruyoruz. Btn bu antlarn
bir ortak yan var: Byklk fikri. Sanayi veya siyaset ala
nnda bir rgtn gelimesi ya da bymesi olsun, sz ko
nusu olan daima insann kendi yetersizliinden ve anlam
szlndan uzaklamasdr. Bazen de bu, deiimlerin,
korkuyu hissetmemek iin kendimizi uyuturmaya yara
yan lgn temposudur. Bilim burada merkezi bir rol oy
nar. ktidarn arac olmu, bu yzden de kendini tanma
nn ve eletirmenin bir arac olarak krelmitir.
 Bu konuda u rnee deinmek istiyorum: 29 Ekim
1993'te bilimsel dergilerin herhalde en etkini olan "Scien-
ce"ta yaz ileri mdr Profesr Daniel E. Koshland, Jr.
tarafndan kaleme alnm bir makale yaymland. Yazda
unlar okuyoruz: "Eer beyin fonksiyonlarn tam olarak
yerine getirmiyorsa, biliminsan olmayan bazlar bunun
nedenini kt anne-babalarda, kt evre koullarnda,
hatta kt ruhlarda arama eilimi gsterirken, bir bilimin-
san nedenleri beyin kimyasndaki arzalarda arar. (...)
Nrologlar, ekme yay kopmu bir saati sevgiyle tamir et
mek ne kadar mmknse, mutasyona uram genden
kaynaklanan beyin araznn sevgiyle iyiletirilmesinin de
ancak o kadar mmkn olduunu bilirler. (...) Konuma
veya psikiyatrik tedavi yoluyla iyiletirilemeyen manik
depresif hastalklar kimyasal bir madde olan lityuma ga
yet iyi cevap vermektedir. izofreni (...) ilala tedavi edi
lebilir. (...) Normal bir durumla patolojik durum arasnda
ki fark, iyi kimyayla kt kimya arasndaki farktr. (...) Te
mel bilimsel gerekler hakknda yeterli bilgisi olmayan bir
hkimin, rnein bir tenis yldzn srtndan baklam
bir suluyu serbest brakmamas iin, veya sadece psiki
yatrna iyi davranyor diye bir hastamn aniden iyiletiini
var saymamak iin, beyin hastalklar konusunda daha ge
ni bilgiye ihtiyacmz var."
Bilimsel dncenin bu tr duygu dnyasm redde
der, bunu sadece beyindeki doru veya yanl kimyann
rn olarak grr. Koshland, insan bir makine haline
getirerek hayatmzdaki btn korkular ve gvensizlikle
ri bertaraf etmeye alyor. Bu ekilde, bizi evreleyen
dehetin artk alglanamamas ve bizim iin nemli bir yol
gsterici olan korkularmzn bastrlmas gibi bir felakete
srklenebiliriz.
 Ama kendi duygularyla ilikilerini yitirmemi olan in
sanlar, davranlar ve duygular temelindeki sorumluluk
larn kendi stlerinden atmak iin kimyaya devretmek ih
tiyac hissetmezler. Siyaset ve ekonomi alamndaki sekin
lerimiz ise kararlar, sanki kendi kiisel varolularyla hi
bir ilikileri yokmu gibi alyorlar. Oysa ilkel diye km
sediimiz insanlar iin bireysel sorumluluk ok byk
nem tayor. Antropolog Paul Radin (1953) bu balamda
bir Winnebago Kzlderilisi ile ABD-Wisconsin'deki kar
lamasndan sz ediyor. Radin, Kzlderili'deki kutsal dua
yaygsn satn almak istiyor. Geri bu varlk Kzlderili
iin artk yk haline gelmitir, ama onu satmas kabile iin
byk bir kayp anlamna gelecektir. Bu durum alverii
imknsz hale getirmi gibi grnmektedir. Kzlderili
bylesine ar bir kararn sorumluluundan kamak iin
iip sarho olur. Radin'e gre Winnebago iin nemli olan
sadece etik sorumluluk meselesi deildi, "Mesele artk
kendisinin ne olduuydu, dlanm bir birey mi, yoksa
ballk iinde yaayan bir varlk m?" (Radin, 1953). So
nuta Winnebago, ancak kendisini alkoln etkisi altnda
dlayarak yaygy satabilmi!
Ama, kendimiz ve dahil olduumuz topluluk adna ta
dmz sorumluluk aklmza ne sklkta geliyor? Winne-
bagolar bu iki sorumluluu birbirinden ayrt etmesini ga
yet iyi biliyorlard. Eer bir kabile yesi, kabile bunu ken
disine aka yasaklamasna ramen bir kavgaya girer ve
ldrlrse, bu intihar olarak deerlendiriliyor, deersiz
ve sahte bir ey olarak grlyordu. Eer onu sava yo
lunda kabilenin bir baka yesi daha izlemise, ilk giden
nder kabul ediliyor, takip eden kii lrse nder kabul
edilen onun lmnden sorumlu tutuluyor ve cinayetle
sulanyor, nk bir bakasn kendi meru olmayan tu
tumuna ortak etmi ve onun yaamsal sorumluluunu
zerine alm kabul ediliyor.
Sadece gerek bir kimlik ve sorumluluk duygusu teme
linde ortaya kabilecek bu i ilintiye bir baka rnei de
Gene YVeltfish, Pawnee Kzlderilileri zerine yapt ara
trmada (1965) veriyor. Bu kabile zerine yapt aratrma
otuz alt yl srmt. VVeltfish, aktardklar arasnda bir
de, birisinin kendisine kara aldndan gittike daha ok
emin olan bir adamdan, bir kabile yesinden sz ediyor.
Bu adam ok zyor, ama aym zamanda da fkelendiri
yor. Gnn birinde atn ve arabasn alyor. Arabasn ye
niden boylyor, atm sslyor, kendisi de sslenip salar
na tyler takyor ve iftiracnn evine gidiyor. Eve varnca
arkasndan konuan adam arp elini tutuyor ve diyor
ki: "Bu at ve arabay gryor musun? kisini de sana veri
yorum." Bunlar syledikten sonra ekip gidiyor, dieri de
bir daha onun arkasndan konumuyor.
Kabilenin dier yeleri iin bu adam ok cesur bir
adamd. Sahip olduu tek at ve tek arabay vermiti. Ama,
dierinde utan uyandrarak, bu ekilde onun kendisine
gelmesini salayarak, topluluu, rahatsz edici bir duru
mun tehdidinden kurtarmt. Bizde olsa iftira karsnda
intikam eylemine giriilir ve topluluk iindeki karklk
daha da artrlrd.
Bizde birey topluluktan giderek daha fazla yaltlyor:
Mekanik asansrler, bireysel hizmet verilmeyen alveri
merkezleri, ofr olmadan yaplan kitle tamacl. Sade
ce bu otomatizasyon bile insanlar arasndaki temas engel
liyor, azaltyor ve duygularmzla aramza giderek by
yen bir mesafe koyuyor. Paralanml iyiletirme imk
nn ocukluktan itibaren giderek daha da yitiriyoruz.
Kendimizi ekonomik ve siyasi srelerin arac olarak g
ryoruz. Ve kendimizi bu ekilde algladmz iin haki
katen de aralayoruz. Bizi birey haline getiren eyleri
grmezden geliyor ve bastryoruz. Kendi benzersizliimi
zi savunamadmz iin halen mevcut olan kukumuzu
dahi yitiriyor ve sistemi sorgulama yetimizi kaybediyoruz.
imizde byyen yegne duygu ise, bilin snrnn altn
da ve kkeninden kopmu bir fke.
Her ne kadar bamsz olmasa ve rtk kalsalar da ken
di alglaylarna sarlanlar, ounlukla sadece ruh hasta
lan oluyor. Eer onlar duyabilirsek, bize ocukluumuz
da ve somalar iimizde nelerin yanl gelitiini anlat
yorlar. Bylece, gnmz biliminin deilse de ilkel insa
nn ve hayatta kalann aktard bilgileri tamamlyorlar.
Ruh hastalarnn, ne kadar dilsiz ve dolayl da olsa, kendi
varolulanna tutunmalar ise uyum salam olanlar deli
ediyor.
 Var Olmama M cadelesi:
H astalar K endilerini Koruyor

Var olmamak iin mcadele

Toplumsal, ekonomik ve siyasi kuramlarda ifadesini bulan
insan ruhuna dair bugnk dnce, dsal glerin isel
varoluu biimlendirdiinden yola kar. Hem tutucu hem
ilerici dnrler tarafndan temsil edilen bu bak asna
gre kendilik, bireyin denetimi dndaki gler tarafn
dan belirlenir. Fakat ruh hastalarnn ve hayatta kalanlarn
ok katmanl davran biimleri, daha nce deindiimiz
d grnteki boyun eile iteki kendilik grntsne
sarl arasndaki ikililik, insann sadece ok gl bir d
dnya karsndaki tepkilerinin bir ylm olmann te
sinde bir varlk olduunu gstermektedir. DesPres, bu iki-
lilii "layering" -katmanlar- olarak tanmlyor; sosyolog
Irvving Goffman (1969) ise "primary and secondary adjust-
ment" (birincil ve ikincil uyum) olarak sz ediyor: Birincil
olan, d dnyann istedii davrana uygun den da
ynelik boyun eiken, ayn zamanda ikinci ve daha derin
bir dzeyde otantik kendilik korunuyor. Bu iki davran
iin bir rnei, dtan bakldnda Stalin'i ver grnen
ancak bunu hibir zaman yapmayan Gney Afrikal yazar
Coetzee, Ossip Mandelstam zerine yazd denemede
(1996) veriyor: "ini gerekten doldurmakszm sadece bir
kaside bedeni oluturmutu."
Ben bu fenomeni, bir hastamn ifadesine dayanarak ye
raltna inen direni olarak adlandryorum (Gruen, 1976).
Hastam unlar sylemiti: "Eer senin istediin gibi olur
sam bana dokunamazsn." Fakat bu, dandan dayatlan
bir varolu karsnda yeraltna inmek zorunda kalan bir
direni olduundan hastamn kendisi tarafndan bile o
unlukla alglanmaz. Hayatta kalan burada izofrenden
farkldr. Bamsz varoluunu tehdit eden bir tehlike ol
mad zaman bile, izofren kendi ilksel kiiliini aka
savunmakta varolusal bir tehdit grecektir. Yine de buna
cesaret etmenin izofren iin anlam uzun ve ac verici bir
yola girmektir. Eer bu yola psikoterapide girilmise, bu
durumda hastann kendi yaantsn yeniden kurabilecei
ve formle edebilecei ereveyi, terapistin hayata geir
me yetisi, yani kendi kendiliiyle yzleme ve hastay du-
yumsayabilme yetisi oluturur.
Grdmz gibi, ruh hastalar lm kamplarnda ha
yatta kalanlardan daha farkl bir geliimden geiyorlar.
Kendiliklerini salamlatrma imknn bulamadan ok
nce, onlar mevcut olmayan bir kii haline gelmeye zorla
yan bir d baskyla karlayorlar. Eer bir ocuk bu ko
ullar altnda, reddedilmeye ve onay bulmamaya ramen
kendi alglaylarna sarlmak istiyorsa, geri ekilmek zo
runda, evresine varln ve savunusunu kendisinden bi
le gizledii bir duvar rmek zorunda. Bu ekilde hayatta
kalanlar gibi davranm oluyor. yi anne-baba imajlarn,
yani onlarn kendileri hakknda kendilerinin yapt pro
paganday stlenme yoluyla d dzlemde baskc anne-
babayla zdeleme, terrden korunmaya yaryor. Yaam
sal nem tayan hibir geri plana sahip olamamaktansa,
anne-babann beklentilerine gre davranmak ve bylece
hi olmazsa minimum bir onay elde etmek ocuk iin da
ha iyi. Bylece daha derin bir dzlemde (yeraltmdaki ikin
cil varolu) kendi olanaklarna ve gerek sevgi umuduna
sarlabiliyor.
Baz insanlarn yaad terr ile onaylanmamaya bal
ac o kadar byk oluyor ki, bu katlanlmaz yaantlarla
olan balarn sonsuza dein kaybetmi gibi grnyorlar.
Buna ramen ben yle olmadm umut ediyorum. Oliver
Sacks (1985) beyin hasarl hastalarda bile, kltrel olarak
dayatlan alglay modeli zlnce empati yetisinin geri
dndn gzlemi. Bu konuyu "Der Wahsinn der Nor
malitt" (Normalliin Delilii, 1989) adl kitabmda ayrn
tl olarak ele almtm. Jacob Wassermann da (1990), her
insann annesi vastasyla bir kez empatik ilginin zn
yaad iin duyguda kendiliine tekrar ulaabileceine
inanyor. Bununla birlikte nrolog ve biliminsan Paul D.
MacLean'm (1987), empatinin nronal balantlarnn, o
cuklukta uyarlmamlarsa tekrar ilev kazanabilecekleri
ne dair ekinceleri var. Ama en korkun vaheti uygula
yanlar da, kendi insanlklarndan duyduklar korkuyla
empatiyi tamamen bastranlar oluyor.
tekinin gznde var olmamann yaratt terr l
lemeyecek denli byk. Kendilikleri gndelik olarak ev
relerinden onay alamayan yetikinler de, duyusal yoksun
luk alanndaki aratrma sonularnn (Lilli, 1956; Grune-
baum, 1960; Heron, 1953) gsterdii gibi psikoz iinde ola
biliyorlar. Yaama haklarn borlu olduklarna inandkla
r kiiyle temas srdrebilmek iin ocuklar da yetikinler
de ellerinden gelen her eyi yapacaklardr. Buna karlk
otistik bir ocuk, tannmamann acsndan sonsuza kadar
kaabilmek iin canl olmayan nesnelere balanacaktr.
Hastalar, kendilerini annelerinin gzlerinde bulamamann
verdii dehetten, bu duygunun yaratt boluun ter
rnden sz ediyorlar. Bu kaybolmak gibi bir ey. Anne be
densel olarak mevcut olmakla birlikte ocuk iin duygusal
anlamda ulalmaz kalm olabilir. Eer anne ocua sevgi
ve ilgi veriyorsa ocuk bunu onunla gz temasnda eklen
grebilir. Eer bu yoksa, sonucu terr ve boluktur. Klaus
ve Kennell (1970, 1976; VVelch 1994), doumdan hemen
sonra -ykanmadan nce- annenin karnnn zerine yatr
lan bebeklerin yerlerinde dorulmaya alp annenin gz
lerini aradn belirtiyorlar. Bir ocuun anneyle gz te
mas gereksinimi duymamaya balamas, bu temas olma
dan da kendi varlndan emin olmas ve baka bir deyi
le kendi gznde var olmaya balamas ok zaman alr.
Belli ki baz insanlar bu duygusal bamszla hibir za
man eriemiyorlar. Kendilerini tekinin gzlerinde arama
noktasnda taklp kalyorlar.
Ronald D. Laing (1987), Sigmund Freud'un "Jenseits
des Lustprinzips" (Haz lkesinin tesinde, 1968) adl al
masnda kk bir ocuun, annesinin gzlerinden kendi
gzlerine geiinde nemli bir aama oluturan saklamba
oynayn betimlemesine dikkat eker. ocuklarn bir ya
ndayken, tekrar geri verilmesini bekleyerek ellerindeki-
leri frlattklarn ve verildiinde de sevinle bartklar
n biliyoruz. Pek ok yetikin bu oyundan hemen sklr.
Artk kendilerini ocuk yerine koyamadklar iin, kendi
empati yaantlar boulmu olduu iin, bu oyunun ocu
a ne ifade ettiini anlayamazlar. Freud, bir buuk yan
daki bir erkek ocuunun annesinin yokluunda bir ayna
nn nnde nasl "kaybolmaca" oynadn anlatyor. Ay
nadaki yansmas bir "o yana" bir "bu yana" kayordu ve
olan bu oyunu oynarken bir anlamda kendi kendiliini
yakalyordu. ocuklar, annelerinden bamszlklarn bu
ekilde adm adm kazanrlar.
Hebbel'in bir iirinin dizesi, "Gzlerindeki mucizede/
Olutuumu gryorum", hastalarmdan birinde, annesi
nin kara delikler olarak alglad gzlerine ilikin terrize
edici bir any uyandrmt. Amerikal yazar Ellen Glas
gow (1955), bir yandayken benzer bir ey yaamt. Be-
densiz bir yz grmt; bo, solgun, dman bir yz ve
tm bedeni bu ezici dehetin altnda sarslmt. Kendisini
artk yokmu gibi, btn canllardan kopartlm gibi his
setmiti. O srada duygusal olarak kendisinden kopuk
olan annesinin kucanda oturuyormu. Ellen Glasgow'da
bu kopartlma duygusu, yaralanabilir olduu bilgisini
oluturmu, ama ayn zamanda kendi kendiliinin bilinli
kefini salam.
Korku ve ac baz insanlarda artc biimde olas ken
dilii bir kenarda korumay getirir, bazlarndaysa kendi
liine ulaamamasna gtren bir gelimeye yol aar. By
lece ac ve korku da devre d braklm olur. Geriye ka
lan reddedilmi kendilie duyulan nefrettir, ama ac ve
korkunun peinden gidi devam eder. Bylesi insanlar
kendilerine ulaabilmek iin bakalarna ac ve korku ya
atma zorunluluu duyarlar.

Vaka aktarmlar

ARKIN
Ruhsal geliimimizin yk, sevgiye ihtiya duymamz,
ama bu yzden de szde bir sevgiyle ilikimizi koruyabil
mek iin kendimize zg yaay feda etmek zorunda kal-
mamzdadr. Hastalarmdan biri olan Arkin, anne-babas-
n ziyaret ettii srada onlarn bir tandklaryla beyinsel
bir zr olan ocuklar hakknda konumakta olduklarn
anlatt. Bu "konuma" Arkin'e daha ok bir sorguya eki
gibi gelmiti, nk anne-babas kadn ve ocuu hakkn
da kibirli ve souk yarglarda bulunuyorlard. Arkin, an-
ne-babasmm evini kaarcasma terk etti. Anne-babasm du
yumsama yetilerinin yetersizlii ve sertlikleriyle yzletir
meye kalkm olsayd kendisini deli yerine koyacaklarm
sezmi olduundan Arkin lk atabilirdi. Oysa anne-ba-
bas kendilerini sonuta bir tandklarnn acsn paylaan
insanlar olarak hissetmekteydiler. Arkin bu olay bana an
latrken birden kendi alglaylarndan kuku duymaya
balad. Ancak ayn zamanda da anne-babasmn kendisine
kar da ayn byle davrandklarm hatrlad. elikili ihti
yalarn ve alglaylarn -anne-baba sevgisine duyduu
ihtiya, kendisine verdikleri acyla ilgili anlar ve anne-ba-
basmn sevgi dolu insanlar olarak kendilik imgeleri- akl
n yitirmeden birletirmenin imknszlnn acsn eki
yordu. Bylece seansn sonunda yine kendi alglaylarn
dan kuku duymaya balamt.
ocukluunda anne-babasyla zdelemesi, onlar g
rlmek istedikleri gibi grmesine yol amt. Anne-baba-
snm kendisini reddetmesini veya sevgisizce davranmala
rn engellemek istiyordu ve bylece anne-babas tarafn
dan dayatlm kendiliiyle kendi gerek alglaylarn
birbirinden ayrt etmekte giderek daha fazla zorlanr oldu.
Bunlarn iinde yaratt gszlk ve fke sadece yaad
tehlike duygusunu artrd. Bunun yol at saldrganlk
ve korkuysa, anne-babasnn bak asn daha ok stlen
mesine neden oldu.
DORIS
Bir baka hastam Doris ise, terk edilme ve scakla olan
ihtiyacnn tannmamas korkusuyla kendisini uyaran bir
i ses oluturmutu: "Senin sevgiye ihtiyacn yok!" Bu ses,
annesinin reddedici tavryla aktard duyguyu yineliyor
du. Annesini bu ekilde iselletirerek onunla olan ilikisi
ni koruyabiliyor ve sevgiye olan umutsuzca ihtiyacm bas-
trabiliyordu.
zdeleme bylesi yollarda geliimi bozan bir sre
haline geliyor. Kendine has olanla balantsz bir zdele
me insann kendi yaam iin asla sorumluluk alamamas
na yol ayor. "Ben, senin beni istediin gibiyim. Sadece
senin istediklerini yapyorum. Bir ey yolunda gitmezse
bu benim suum deil." Dile getirilmese de bu cmle bi
zim uygarlmzn insanlarnn bilgisinde bilin eii al
tnda yerleiktir ve srekli yakndmz o sorumsuzlua
neden olan da budur. Bylece bize dardan yklenen g
revlere gre yaarz, iimizden gelien bir sorumluluk
duygusuna gre deil. Her insan haklar komitesi bu gr
gndeme getirir. Btn sorumlular da sadece itaatle g
revlerini yerine getirmi olduklarnda srar ederler.

HANS
ou insan sevgi ve yaknlk umudu tasa da, bunun ye
rine getirilmesi, ulama alanlarnn dmda kalr. Durmak
szn bir beklenti ve bunu izleyen hayal krklnn ksr
dngsn yaarlar. Sanki ocukluklarndan kalma iz b
rakm yaantlar sonsuza dein tekrarlamaya mahkm
edilmi gibidirler. Krk yandaki bir hastam, Hans, ocuk
luunda anne-babasndan ar ikili bir davran biimi
grm, dncelerine ve drtlerine asla onay verilme
mi, ama hep kiiliine ne kadar deer verildiinden sz
edilmi.
Hans bydkten sonra, her zaman, kendisini srekli
eletiren, ama ardndan bunlar yalanlayan partnerler ara
m. Terapide ksa srede, partnerlerini -anne-babasnn
yerine- elikilerini itiraf etme noktasna getirmeye alt
ortaya kt. Ama kadnlar bunu yapar yapmaz da il
ginliklerini kaybediyorlard, nk bu durumda Hans
kurban rolnden vazgemek zorunda kalyordu. Oysa
kurban durumunda olmak onun iin yaamnn ierii ha
line gelmiti, nk kendisini ancak bu ekilde yaralan
maz hissedebiliyordu. u iki noktay gremediimiz sre
ce eliik bir durum gibi grnyor: Hans, reddedilmi ol
mann acsn koruma yoluyla durumun hkimi oluyor.
Bana ne geleceini biliyor ve bu lde yaamm kendi
denetiminde tutabiliyor. Yaadklar, iinde acnm bir ken
dilik deeri oluturduu, bo ve korkun bir yaralanmaz-
lktan ibaret. Kendisini ancak bylelikle sevebiliyor.
Ama bu tekrarlaylar daha derin bir dzlemde ikinci
bir ileve daha sahip: Partnerlerine ilikin yaad her
"hayal krkl", onun bak asndan, bir yandan da sa
dece anne-babasnn her trl elikinin zerinde oldukla
rm onaylyor. Bylece balangta ald yaray grmenin
onu drecei derin umutsuzluktan kaabiliyor. Bu sre
vastasyla derin acsna ramen, bir zamanlar kendisini
yaralam olanlarla bam koruyabiliyor. Aslmda umut
suzca aradmz sevgiden kamak istediimizde ayn za
manda hem tekrarladmz hem direndiimiz durum, var
olmamann bu eski deneyimi, bu terrdr.
EVA
Eva terapiye geldiinde otuz yandayd. O sralarda ok
snrl bir yaam sryordu, yapt ite kapasitesini yak
lak olarak bile ortaya koyma imkn bulamyordu ve he
nz balad doktora almasn sonulandrabilecek du
rumda deildi. O ana kadar yaamnda sk sk yoksunluk
ve zorlukla mcadele etmesi gerekmiti.
lk grdmde Eva'y donuk, kat, dmanca, hrsl
ve incelik yoksunu bulmutum. Kendisini bo, honutsuz
ve bitkin hissettiinden yakmyordu. Ksa srede ondaki
bu katln, btn erdemlerin en stn olarak grd
istikrar anlayndan kaynaklandn fark ettim. stikrar
btnlkle bir tutuyordu ve bu ona bir ahlaki stnlk
duygusu veriyordu. Etrafnn deersiz insanlarla evrili
olduuna inanyordu ve kimsenin ona gerek anlamda bir
ey veremiyor oluu da bu inancn doruluyordu. Daha
sonra bunu yle formle etti: "Biimsiz ve irkin bir insa
nm, ama dierlerinden daha iyi biriyim. irkin olduum
iin bana hibir zaman kimse bir ey vermeyecek, ama ben
de asla bir ey talep etmeyeceim." Kendisini irkinletire
rek, bu ekilde kendisine sadk kalabildii iin kimsenin
kendisini istemiyor oluundan dolay kendisine hayranlk
duyuyordu. Kendisini, kendi yaps iinde salam bulu
yordu, bu da kendisinde yaamdan uzak durma hakkn
bulmasn salyordu. Bylece szde bir ahlaki stnlk
zerine kurulmu ve onu gerek ihtiyalarn grmekten
alkoyan sahte bir kendilik oluturmutu. Baskn tavrla
ryla da aresizliini rtyordu.
Eva'nn annesi kzyla bedensel temas arayan ama bu
nun dnda onunla ilikisiz kalan bir kadnd. Eva
byrken ona olan sevgisini "Yerim seni," gibi cmlelerle
ifade ediyordu. Oyun oynarlarken kendi bedeni ve
Eva'ran bedeni arasndaki snrlar siliyordu; rnein y
le sylyordu: "imdi imdiklenen kimin poposu?" veya:
"imdi kimin parma acd?" Bir szde yaknlk ve dei
ken bedensel snrlar dnyas. Kz byyp de anneden
uzaklamaya balaynca bunu tehdit edici bir ey olarak
alglam. Anne iin Eva, onu doldurmak yerine boaltan
duygular barndran bir kaynak haline gelmi.
Bu annenin "sevgi"si yerini derhal Eva'dan uzaklama
ya brakm. Annesini bu koullar altnda hl sevebilmek
Eva iin gerekten de katlanlmaz bir ey olurdu. Annesi
nin, "Beni artk sevmiyorsun," eklindeki sulamasn i
selletirmek zorunda kalrd. Bunun yerine annesine kar
souk kald. Bu tepkisi, ona artk Eva'nn sevgiye ihtiyac
olmadn hissettiren annesinin tavryla da pekitirildi.
Bu durum Eva'y terrize etti. Bylece duygularyla ban
kesti, kendi ihtiyalarn bastrd ve annesinin pek vd
szmona bir bamszln ardna sakland. Bu durumda
anne yine kzma yaslanabiliyordu.
Eva ok souk ve bamsz biri oldu. Daha be yan
dayken dman bir d dnyann iinde, Nazi igali altn
daki Fransa'da kendi bann aresine bakabilecek yeterli
likteydi. Terapide eskiden yaad o aresizlii yeniden
canlandrabilecek dili bulmas uzun zaman ald. "htiya
larm olduunu bilmek o kadar kt ki... htiyalarma srt
eviriyorum, nk aksi takdirde kendime sinirleniyo
rum. Bu ihtiyalar o kadar ar bir his ki, di ars, kemik
szlamas veya yrek szs gibi ac veriyor. Bu kadar muh
ta olmaktan utanyorum. O zamanlar annemin teselliye
ihtiyac vard. Ben ise tmyle yalnzdm. htiyalar beni
bakalarnn ellerine teslim ediyor."
Bir baka sefer de unlar syledi: "htiyalarma izin
verdiimde hibir ie yaramadm hissediyorum. Eer
iy bir ocuk olsaydm, o zamanlar ihtiya duyduklarm
da alm olurdum." Bastrd duygulan yzeye ktnda
da unlar syledi: "Kendimi yabanc biri gibi hissediyo
rum, sanki kendi kafamn dnda gibiyim, sanki kendim
deilmiim gibi -kendimden nefret ediyorum- nerede ol
duumu artk bilemiyorum. Annem burada deil." O an
bana bakmasn rica ettim. yle yantlad: "Ah, imdi tek
rar kendime aitim. Ama size bakamam, bu sizi ok nemli
bir duruma getirir."
Sanki Eva gemii tekrar yaamt. Hayatnn ok er
ken bir dneminde annesi onun iin var olmaktan vazge
miti, bu yzden Eva, bamsz bir insan olma duygusunu
gelitirememiti. Annesi, kznn iinde erime ihtiyacn n
plana kartarak bu imkm onun elinden almt. Eva ayn
zamanda da anne zlemine kar direnmek zorundayd ve
bunu benimle tekrar yaamt. nk eer onun iin ok
nemli olursam, bende kimliini kaybedecekti. ocukken
ancak btn ihtiyalarna srt evirerek kendisini savuna-
bilmiti.
"Sabahlan kalktmda kendime ait bir kendiliim ol
muyor. Kafam karmakark oluyor. Darda aalarn i
ek atm gryorum, ama kendimi km hissediyo
rum. Bir uurumun ekim gc gibi bir eylerin beni yata
a ektiini hissediyorum. Kendimi dalm hissediyo
rum. Bana kalan bir ey yok, hibir ey yok. Neydim ve
imdi neyim, grebiliyorum. Artk konuamyorum. Ger
ekten istediim ey, kendimden kamak -bende kant
yapyor- bunu size sylemeli miyim? Kendimi annemin
veya sizin ekiminize kaplm m hissediyorum? Annem
benden holanmyor -ben zayfm-, elimden hibir ey
gelmiyor. u anda konuan hangi yanm, kim olmak isti
yorum, bilmiyorum. Size hiliin iinden konumam
mmkn deil herhalde. Kendi kararlarm kendi verebilen
kz olmak istiyorum. Oysa kendim olabilirdim, ama ola-
mayabilirdim de. imdeki o zamanki kk kz daha g
l, imdi yine de bir eyler hissediyor. Hah, sizinle oynu
yorum, neredeyse gleceim." Kendi kendisini hissetmek
birden katlanlmaz olmutu. Fakat sonra lk atma gc
n buldu. "htiyalarnn olmas demek, bo olmak de
mek! Beni yalnz brakn! Hasta olmak daha iyi, ama ok
da deil, o zaman kk ok aresizlik hissediyor!"
"Kendim olmak, muhta olmak anlamna geliyor." hti
yalarnn olmas demek, annesinin eline dmek demek
ti; kzna yapan, Eva'yla arasnda mesafeye katlanama
yan bir annenin eline dmek. Hastam sonradan u duy
guyu gelitirdi: "Bir bataklk hayvanydm, annesini yrtan
ve le kokan dileri olan. Annem haklyd, ben kty
dm." Eva lm olmay diliyordu, ama bu lm istei
canl bir teselli barndryordu. "Bu isel lm de, parma
n emip glerek unlar syleyen bir kz ocuu 'Bana
dokunamazsn'. Ah, bu korkun bir duygu, utanyorum."
Eva kkken bir keresinde babasyla bir mzeye git
mi, orada bir Msr prensesinin ta heykelini grm. Bu
onun gizli fantezisi, kendinin grnts haline gelmi.
Gizliden gizliye kendisini bu heykel gibi gzel ve souk
bulmaya balam, ama bir mozolenin iinde, yani hkme
den, kendine hayran, gl, ama l.
Babas apkn bir adamm; havai, aldatan ve kmse
yici. Annesi bunun ok acsn ekmi, ama acsna bilin-
d bir avuntu elik etmi: "Erkeklerin ne kadar hayvan
olduunu grn ite!" Acsndan ayn zamanda, "egemen
likleri altna girerek kendilerini daha gl hissetmek iin
erkeklerin peinden koan kadnlardan" daha iyi biri olma
duygusunu alm. Annesinin acsn ve stne bir de ken
di, acsn yaamak Eva iin ar bir durumdu. Babasna
kar annesinin yannda yer almak, taraf olmak istemiyor
du.
Eva veya drt yandayken babas ona bir bebek he
diye etti. Eva bunu, sanki babas ona "bir ocuk vermi"
gibi hissetti. Bu ocuksu fantezi annesini gerek anlamda
incitti. Anne kendi ocuksuluu iinde kk bir kzn fan
tezisini, ocuk fantezisi olarak grebilecek durumda deil
di. Eva bir keresinde, kap zilinde sadece babasmn ad ya
zl olduundan evde sadece onun yaayabileceini syle
miti. Annesi, kznn bu fikrini esprili bir yorum olarak
ele almak yerine btn gn onunla kavga etmiti. Babas
akam eve geldiinde, annesinin evde kalma hakkna sa
hip olduunu Eva'ya aklamak zorunda kalmt.
Eva yaam olduu acy ne ocukken, ne de terapinin
bu dneminde kabul edebilmiti. Seanslar srasnda bu ilk
yaananlar hatrladnda, bir kere alamaya balarsa bir
daha susamayacan sylemiti. Acs onun gznde dip
siz bir kuyuydu. "Eer ne kadar yalnz olduumu hisset
meme izin verirsem darmadan olurum. Bu duyguya kat
lanamam. Yanmda benim iin hibir ey ifade etmeyen bir
insan bulunduunda kendimi bir btn gibi hissediyo
rum. Ancak yalnzlk hissi nce hissizlikle geliyor, sonra
korku duyuyorum, ardndan infilak edeceim duygusuna
kaplyorum, sanki lklar iimden dar fkracak gibi
geliyor. Kendi ihtiyalarmn farkna vardka bana kza
canz ve seans bitireceinizi sanyorum. Sonra annemi
gryorum, yle baryor: 'Senin yznden kendimi k
t hissedeceimi sanmyorsun herhalde!' Kendimi aresiz
lik ve korku iinde, kbustan uyanm bir ocuk gibi hisse
diyorum. Oysa ben hi kbus grmedim. Bir tane bile ha
trlamyorum. Bu korku yreimde balyor ve bir spiral
gibi yukar doru ykseliyor. Bunu tanmlayacak yeterli
szck bilgisine sahip deilim. ocukken kendimi ok yal
nz hissederdim, var olduumu alglayabilmek, birisi ola
bilmek iin bir bakasnn varlna ihtiyacm varm gibi
hissederdim. Yatakta anneme sarlmam gerektiini hisse
derdim."
Eva imdi, annesi onu bamsz bir kii olarak alglaya
mad iin ocukken hissettii var olmamann yaratt te
rre izin verebiliyor. Tannmama duygusu onun iin lmek
zorunda olmakla ayn eyi ifade etmiti. Ancak acy ve te
rr iinde duvarlar arkasma iterek "hayatta kalabilmiti."
Bu hayatta kalma mcadelesi korkun bir deneyimdi. Eva,
bu acya ilk kez izin verebilmesinden birka hafta sonra ba
na unlan syledi: "imde yalnz olua dair muhteem bir
imge var, ldayan bir kadn heykeli gibi grnyor. Dn
iimdeki kk kz size 'hayr' demek istedi, yaknlnza
izin vermek istemedi, bunun yerine heykele yaknlat. An
cak bu bir hayat deil, sadece prltl bir gzellik. Kk
kz heykelin kucana trmand, bylece kendisi de heykel
oldu. O zaman bunun l bir ihtiam olduu hissediliyor
elbette, ama oraya varncaya kadar insan muhteem bir ey
yaayacana derinden inanyor.
"Yaknlama korkumun ne kadar byk olduunu an
lamam yllar srd. Oysa btn bu zaman boyunca yakn
lktan baka bir ey istemediimi dndm. Bir keresin
de dmde iki erkekle birlikte bir arabada gittiimi gr
dm. Birini tanyordum, ok iyi kalpli bir adamd. Dieri
ise souk ve aalayc tavrlaryla tannan bir politikacy
d. Ryamda bu kincisini izlemeye karar verdim. Beni b-
ylyordu. Byle bir adam ac ekmez, diye dndm,
asla gerginlik veya gvensizlik yaamaz. Ayn zamanda
da bana hi aldrmayan insanlarla ilgilendiim iin kendi
mi aptal gibi hissettim. Olmayan birine zlem duyduum
iin yreimde bir delik hissediyor, bu arada o kiinin hi
bir zaman var olmayacan da biliyordum. Ama incin
mekten korkuyordum. Heykel yzeyinin ardna saklan
dm ve kendimi bozuk bir robot gibi hissettim."
Annesi Eva'ya ne sevgi ne de onay vermiti, bylece e
kici ve uar babas Eva'nn kendilik deerinin kayna ol
mutu. Babas onu sk sk hayal krklna uratsa ve onu
gerekten anlamak iin hibir zaman aba gstermese de
Eva, babas iin nemli olduunu dnyordu. Bu seven
baba grnts sayesinde aresizliini ve nemsizlik duy
gusunu baaryla bastrabiliyordu. Bu dipal durum ac
sndan ve aresizliinden daha da kopmasma yol at. An
nesine kar zafer kazandna inamyordu. Bylece Eva,
iinde bir stnlk duygusu gelitirdi, yaam boyu sre
cek gizli bir sahtelik: "Olaanst bir gcm var; irkinli
im annemi yumuatyor ve ayn zamanda da beni sadece
babama saklyor."
O daha alt yandayken babas Gestapo tarafndan iz
lendii ve tutukland iin, Eva dipal bozukluklarm d
zeltme imknm hibir zaman bulamamt. Babasnn tu
tuklanmas karsnda gsterdii tepki ise buz gibi bir so
ukluk olmutu. Yaad ey korku deil, bir lmd.
Herhangi bir duygu kprts duymadan yayordu ve bu,
o zaman hayatta kalmas iin elverili bir durumdu. Ailesi
politik takibat altnda olduundan Eva ve annesi ortadan
kaybolmak ve birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar.
Eva tarada bir ifti ailesinin yanma gtrld. Kendisi
ne gsterilen her trl duygudal reddetti. "Bana yar
dm etmelerinin nedeni a olmam deildi, bana bir ey
verdiklerinde kendilerini iyi hissediyorlard. Onlar iin bir
nesne oldum. Bylece hayatta kalmak iin onlarn 'acma'
duygusundan yararlandm. O zamanlar, aalanmann
dnda hibir eyden korkmuyordum. Tehlikeyle karla
tmda sadece kendimi aresiz hissediyordum. Bunu k
ltc buluyordum. Bana korkuyu hatrlattnz iin siz
den nefret ediyorum. Her zaman bir eyler yapabileceimi
hissediyorum." Bylece korkusunun -ve btn duygular
nn- yerine faaliyetlerini koydu. ocukluundakine ben
zer biimde, bir baka insan iin nemli olmann yerine
baskn olmay geirdi. Gc, onu faaliyete srkleyen
gl olamama korkusundayd.
Terapinin korkusunun giderek daha fazla farkna var
d bu blmnde bana kar ounlukla fke duydu.
"Size fke duyuyorum. Korku hissetmem gerekirdi, ama
sadece keder hissediyorum. Sanki lmek zorundaymm
gibi umutsuzum." Yani ocukken maruz kald korku
bylesine bykt ve dalmamak iin bunu kendisinden
kopartmak zorunda kalmt.
Korkusuna yaknlat lde Eva'mn erkeklere duy
duu fke de byd. imdi babasnn kendisine ve anne
sine kar duyduu kmsemeyi grebiliyordu. Ayn za
manda erkeklerin genelde kadnlara duyduklar kmse
menin de daha ok bilincine varyordu. Bazen babas onla
r birden "yar yolda brakt" iin de fkeleniyordu. Par
alanm penisler grme saplantsnn kkenini de buna
balyordu. Bu srete erkekler dnyas iinde kadn ola
rak hissettii aresizlik duygusuyla da iliki kurmaya ba
lad. O na kadar seks yoluyla bir erkein gcn ele ge
irebileceine inanmt. Oysa imdi, erkeklerle rekabete
girerek erkek stnl mitini iselletirmi olduunu ve
bylece kadn olarak kendi kendisini inkr ettiini fark
ediyordu.
 "Bir erkein bana tecavz edebilecei dncesi kadn
olmay ylesine aalayc klyor ki..." Bu aalk duygu
suyla, hep yalnzca acmasz, kmseyici ve kadn d
man erkekleri "gl" bulmu olmas arasnda bir iliki
olduunun da o zamana kadar asla bilincine varmamt.
Artk bu erkeklerin aslnda ruhsal olarak yoksul ve bozul
mu olduklarn gryordu. Erkekleri kmsemesinin de
onlarla rekabete girimesinin de, babasna benzemeyen
hibir erkekle gerek bir ilikiye girmemesine hizmet etti
ini grene kadar bu farkmdala kar direndi. Saldrgan
l ve aclar Eva'y doyurucu ilikilerden uzak tutmu ve
babasnn idealletirilmi imgesini korumasn salamt.
Eva'daki isel deiimler onda, terapist olarak bana kar
saldrganca duygular uyandrd ve terapi bu dnemde
ok alkantl bir hal ald. Eva balangtaki empatik algla
ylarn tekrar yaadnda, bu her seferinde eski yaralar
ve yaad eski korkuyu canlandryordu. Bu yzden duy
gusuzluk maskesinin ardna saklanmak, bir ey ummamak,
dolaysyla hayal krklna da uramamak, onun iin her
zaman daha ekici oluyordu. "Bakalarnn aresizliine
katlanamyorum, bu beni depresifletiriyor. aresiz kal
mak ve krk bir kalple yaamak zorunda olmak ylesine
korkun ki... Sevgi ve scaklktan yoksun yaamak zorunda
olmann ne kadar ar olduunu bilmek dahi istemiyorum.
Sevdiim birine yakn olma dncesi beni korkutuyor.
Byle bir ey bana eroin etkisi yapard; artk onsuz yaaya
mazdm." Eva yaknl bamllkla kartryordu. Bir
yandan ok byk olan kendi ihtiyalarndan korkuyordu,
nk onlara izin verirse ilerinde kendisini kaybedeceini
sanyordu. Dier yandan ocukluunda "yaknlk" onun
iin kendi ihtiyalarn inkr etmek ve tamamen bir baka
snn ihtiyalarna uyum salamak anlamna gelmiti.
"Kendini birisine teslim etmek, zayf olmak anlamna geli
yor. nsan kendisini gln hale dryor. Kendimi b
raktm bir yaknlktan sonra tekrar bo kalma riskine gir
mektense her zaman bo kalmay tercih ederim."
Eva'nm ar basan ihtiyac hl acdan kanmakt.
"Yzm sanki tatanm gibi hissediyorum. Eer mutlu
olursam annem beni sevmeyecek. Ancak babamla oldu
um zamanlar onun gznde mutluydum. En azndan be
ni bununla sulard. Bana yle sylerdi: 'Eer bir bakas
n benden ok seversen gnn birinde ac bir hayal krkl
na urayacan greceksin ve bana geri dneceksin.' K
rlm bir kalpten mi daha ok korkuyorum, salam bir
kalpten mi, bilmiyorum." Bunu sylemeyi baard anda
korku yeniden canland. "Kendimi ylesine gerek d,
ylesine yokmu gibi hissediyorum ki... Btn bunlar siz
den nefret etmeme yol aacak, nk size ihtiyacm var ve
beni terk edebileceinizden korkuyorum. ocukken fke
lendiimde annem beni hep ortada brakrd. Haftalarca
benimle konumazd. Benden nefret etmeniz gerekir elbet
te, ylesine zehir ve safra, irin ve krklarla doluyum ki!
Kendimi aarsam btn bunlarn acya dneceini his
sediyorum. Beni yok etmedikten sonra bana nasl nem
verebilirsiniz? Kendiliim paralanm durumda ve benli
imin snrlar bo bir alan. Bu boluu yeniden doldurma
ya alyorum, bir zamanlar bir baka insann doldurmu
olduu o boluu." Bu rktc anlatda onu reddeden
bir anneyle yaad deneyimin terr vard. Sonra unla
r syledi: "Tenim yaralarla dolu, evrenin boluuna d
yorum, varacak bir zemin yok, bunu tarif edebilecek
szck yok. Asla yalnz olamyorum ve bu durumda tam
bir insan da olamyorum."
Eva burada insani varoluumuzun temel ikilemini tarif
ediyor: Gerek bir iliki yaamadan hibir zaman gerek
bir insan olamayz. "lmcl bir korku duyuyorum. ler
liimi kaybetmemek iin abalayacam, ama kendimi tek
rar sesleniime hibir yank bulamadm o yerde bulmak
tan korkuyorum." Bununla kastettii, reddedici annesinin
yaratt var olmama durumuydu. Bir geliimin temelin
deyse, anne rolndeki kiinin ocuun varln onayla
mas gerekiyor.
Eva imdi, saldrganla zdelememek iin kendisini
korumak zere kulland o mthi i gc grebiliyordu.
Ancak annesinin ihtiyalarna kar kabilmek iin duy
gular dnyasn terk etmesi gerekmiti, kendisini dpedz
duygular dnyasnda olmama haline indirgemesi gerek
miti. Hayatta kalabilmek iin yaamdan geri ekilmiti.
"Aslnda dmanm olan insanlarn beni ektiini hisset
mek istemediim iin bir param, gz yalarna, melanko
liye ve kedere kar mcadele ediyordu. Artk bana hi do-
kunamasalar daha iyiydi. Bunu itiraf etmek zor geliyor,
ama o zamanlar yalnzlmdan ve duygusal soukluum
dan kendimi sorumlu tutuyordum. Bunun benim iin an
lam ayn zamanda, bana kzan ya da beni reddedenlerin
aslnda hakl olduklaryd. Tam da bu tr insanlarn ze
rimde uyandrd ekim gcne katlanamyordum. Hi
bir ey hissetmemek daha iyiydi.
"Bylece yaammn ierii mcadele etmek ve kazan
mak oldu. Bunun ardna saklanan panii ancak imdi fark
ediyorum. Kendimi artk l mermer heykele dntre-
miyorum. Korku dalgalar halinde geliyor, titriyorum. D
ardaki dnya korkun. Sizde saklanmak isterdim. Ah,
bylelikle gerek yaknlktan kamaya altm imdi
fark ediyorum. Kendimi dardan tehdit edilmi hissetti
imde buna kar bir eyler yapabilirim ve kendimi gl
hissedebilirim. Ama bir baka insamn beni ektiini his
settiimde, o zaman tehlike benim iimde, beni bakalar
nn eline brakan kendi ihtiyalarmda ba gsteriyor." Bir
sonraki seansta bana bir gndz dnden sz etti: "zole
halim ve mermer prensesim karlayorlar. Kendimi bir
den bir baca ezilmi bir kralie olarak gryorum. Byle
bir eyi kim ister ki?"
Hemen ardndan unlan syledi: "imdeki kk kz
intikam istiyor. ikyeti u: 'Babam beni terk etti, o zaman
dan beri de aresizlik iindeyim.' Bunu itiraf edersem, bu
babam kaybettiim ve annemin kazand anlamna gelir.
u an kendimi bir yetim gibi hissediyorum, ama nceden
olduumdan daha da fazla. Belki de arlmdan, ahlaki
stnlmden vazgeme zaman geldi." Eva artk mer
mer kaideyi terk edip hayata katlmaya cesaret edebilirdi.
O na kadar hayata katlmay reddediinin narsistik ken
dini tatminle ilgisi yoktu. Durumun tmne birden bak
madmzda yle grnse bile...
Bu hastann yksne bir gz attmzda onun mca
delesinin kendi ruhsal varoluunun tehdidine kar bir
mcadele olduunu gryoruz. Annesinin istemine bo
yun emeyerek, yetersiz ve sahte sevgi gerek sevgiymi
gibi davranmayarak kendi kendisine tutunmutu. l
prensesle ilgili fantezide ifade edilen ey elbette sadece bir
umuttu. Bu, onu varolusal bir lme gtrd. Ancak ya
amdan kanmak, yaamda olmama giriimi, gerek bir
yaam umudunu ayakta tuttu.

BARBARA
Var olmamak iin mcadele durumunu, bir baka hastam
la, Barbara'yla gerekletirdiimiz bir seans zerinden bir
kez daha sergilemeye alacam, ancak bu kez bir baka
adan. Hasta krk be yandayd ve yldan beri terapi
grmekteydi. Kendisini hep kasvetli ve acnas hissettii,
srekli korku ve sululuk duygular iinde olduu iin te
rapiye gelmiti. Terapinin ikinci ylnda anne-babann her
ikisi tarafndan da cinsel bakmdan taciz edildii gittike
daha net ortaya kmaya balamt. Ancak bu bilgiyle ya
amak hasta iin katlanlmaz bir durumdu. Daha sonraki
seanslarda ortaya kt zere, kendi kendisinden tiksini
yor ve kurban rolnden kurtulamyordu. Burada aktar
mak istediim seansa u szlerle balad: "Kendimi biraz
daha iyi hissediyorum. Ancak kendimi o kadar aptal ve
beceriksiz buluyorum ki; sanki daa trmanmas gereken
bir eek gibi. Sylemek istediim her ey bana ok aptalca
geliyor, eskiden okulda olduu gibi... Sonra da utanyo
rum. ok alak sesle konuuyorum, kendi kendimi inkr
ediyorum. Aslnda imdi fke duymam gerekir, ama ken
di kendime fkelenmem gerektiini syledike daha da
yok oluyorum."
Bu hasta, sanki ben kendisinden fkelenmesini istemi
im gibi davranyordu, sanki benim btn taleplerime
(varsayd) karlk vermek zorundaki bir robotmu gibi.
Bu beklenti basksndan kurtulabilmek iin de btn duy
gularn dizginliyor ve aresizlik paravan arkasna gizle
niyordu.
Ona unlar syledim: "Sanki benim robotum olmaktan
baka bir ey yapamazmsnz gibi davranyorsunuz, ama
aslnda kimsiniz siz?"
Yant: "Sanki birbirimize krgnmz gibi geldi bana.
Sizi nasl memnun edebilirim? Bu dnceden bir trl
kurtulamyorum."
Ben: "Kimseyi yannza yaklatrmamak iin elinizden
gelen her eyi yaparsnz siz. Ama son seansta bana trtln
kelebee dnmnden sz etmitiniz, yani kendiniz iin
umut ettiiniz geliimden."
Barbara: "Kendimi gerekd, kt ve aptal hissediyo
rum. apallm siz de onaylyorsunuz zaten. Kt koku
yorum, budalaym, budalaym, budala! Sizi kandrmak
iin elimden geleni yapyorum. Bunu kasten yapyorum,
nk fkeli olmam gerektii halde deilim."
Ben: "Ah, aslnda kimseyi memnun edemezsiniz. Do
rudur, dnyaya gelmi olmak zordur ve korku verir."
Barbara: "Herkesi memnun etmeye almaktan baka
bir ey yapmyorum aslnda. Bundan nasl vazgeebilirim?
Bunu kt niyetle yapmyorum ki..." Bunu uzun bir ara iz
ledi. "ylece yol alnabileceini dnyorum. Bu kapal
lk...buna daha ne kadar dayanrm, bilemiyorum. Nasl
bir duygu uyandrdn anlatamam. Uyanyorum, kalk
yorum ve akama kadar alyorum ve bunlarn hepsini
grev duygusuyla yapyorum, kendim istediim iin de
il. Gn boyunca, aslnda kim olduumu anlamasnlar di
ye herkesin gnln yapmaya alyorum. Bunu hibir
zaman u anki kadar ak bir ekilde grmemitim. Sonra
ok ender olarak, kendimi daha nce hi hissetmediim
kadar canl hissettiim gnler oluyor. Sonra iimdeki her
ey yine yerle bir oluyor ve ben yine kapanyorum. yl
dan beri de sizi memnun etmeye alyorum."
Ben: "Barbara, hibir ey yeniden domaktan daha zor
deildir, ama bu kez baaracaksnz." Hasta alak sesle a
lamaya balad. Ben: "Mesele rahat brakmak deil mi? Bu
na cesaret edip edemeyeceinizi bilmiyorsunuz. Hakls
nz da, ocukluunuzda gvenebileceiniz kimse yoktu.
Kendi kendinizi bu ekilde kurtarabildiniz." Divann ze
rinde uzanan hasta yan dnd. Birka dakika sonra ondan
daha nce hi duymadm yumuaklktaki bir sesle un
lar syledi: "u varolmak, yaammn ilk gnleri de ayn
byleydi gibi bir duygu iindeyim. Daha fazla nefes almak
istemiyordum. Yaamdaki ilk saatimden sonra kendimi
bir bakla ldrebilirdim." Bu, onun varolusal saptama-
syd, rktc ve ayn zamanda iine doduu ailenin
durumuna ilikin ok keder verici bir fark edi. Ona unla
r syledim: "Siz istenmeyendiniz, ama siz kendiniz deil,
yaamn kendisi anlamnda. Anne-babanz yaam sevmi
yorlard, kendilerinden ve yaamdan nefret ediyorlard.
Babanz bir Nazi'ydi (gerekten de yleydi), anneniz sizi
hi korumad, daha kk bir kzken erkeklerin nne itti
ve sk sk lm olmanz diledi." Barbara karlk verdi:
"Ama ben yaam seviyorum."
Bu kapalln, yaama bu srt evirmiliin ve herkesi
memnun etmeye almann bu hasta iin hayatta kalma
nn tek yolu olduunu anlayabiliyoruz. Kendi zn te
mastan korumak iin bir ocuun evresine ektii duvar
lar terapide krlabilir. Fakat buna cesaret etmek terapist
iin de, hasta iin de aresizliin, ve hayatn ilk yllarnda
bastrlm olan terrn yeniden yaanmas demektir. n
sann bir ocuk olarak stesinden gelemedii, ama yeti
kin yaamnda sonradan tekrar entegre edilebilen terrn
nerede yuvaland ancak byle anlalabilir.
 H astann Byl Zenginlii

Bize ruhsal bakmdan hasta olarak tantlan insanlarn va

roluundaki tanmlayc ama, onlarn kendilerini uygarl
mzda egemen olan bilin yarlmasna kar koruduklar
gereinin bizden gizli kaldn ifade eder. Toplum ze
rinde en kk bir etki bile yaratmadan -fark edildikleri
zaman da itici ve yakman insanlar olarak alglanrlar- b
yk bir umutsuzluk iinde direnirler. Hepimizi giderek
daha fazla bozulmann iine iten yarlmann aprakln
dan bir k yolunu onlarn gsterebileceini inkr ederiz.
Saldrganla zdelemekten kaynaklanan huzursuzluu
muzun nedeninin bilincinde olmadmz iin onlarn if
reli mesajlarn anlayamayz. Bunun yerine huzursuzluu
muzun sorumlusu olarak grdmz siyasi ve toplum
sal glere kar -bir lde sorumludurlar da- mcadele
eder ve kendimizi, kendi yarattmz hayaletlere kar gi
derek karmaklaan bir kavgada kahramanlar gibi hisse
deriz.
Kendimizde aka karlamaktan korktuumuz ey
lerin hepsini hastada grrz. Aslnda onun derdi bizim
derdimizdir, onun acs, bizim acmzdr. Ancak bunu fark
etmememiz gerekir, yoksa kendi eski ezilmiliimiz ve bu
nun verdii korkuyla baa kmak iin gelitirdiimiz ide
alletirme gerei tam acziyle ortaya kar. Bylece bu kor-
kiyu hastalarmza yanstr, onlar bilimsel yntemlerin
de yardmyla ok farkl hastalk tablolarna dntr
rz. Bylece kendi eylemimize ulamamz engellemeye
devam eden, bilimle desteklenmi bir "gereklik" yarat
rz.
Bir insan, acdan ve dertten balann kopartmsa bi
zim gzmzde "normal" dir. Hastann acsna, bizi evre
leyen toplumsal patolojiden bamsz baktmzda, onun
derdini narsistik bir kendine dnklk olarak bir kenara
itip kendimizi de salkl grebiliriz. Psikiyatri bu bak
asn destekledike uygarlmzn insanlkd yannn
aleti oluyor ve acsn inkr etmeyenleri cezalandryor.
Oysa baka kltrlerde bu hastalara saygyla yaklalr.
Aclaryla tm insanlara dair bir eyi ifade eden ve byle
ce dnmeye zorlayan bir durumu dile getirdikleri iin
Tanr olarak veya khin olarak grlrler (Diamond,
1976). Deveraux da (1939) -dier antropologlar gibi-, ilkel
toplumlarda izofreninin grldn, ama bizdeki gibi
"klinik" bir tablo olarak deil, kendi sreci iinde grl
dn sylyor. Yani tansal kategori olarak nemsen-
memekle birlikte yaps itibariyle biliniyor. izofreninin bu
toplumlarda -bizim arptmalarmzn dna karan- yol
gsterici bir ilevi var. Hastalar kurban haline getirilmi
yor. Bizde ise onlara, kendi kurban durumunda oluumu
zun kkenini saklamay srdrme ilevi ykleniyor.
Ama bu tekileri, rnein izofrenleri kendimiz gibi in
sanlar olarak grdmzde tan koymann geerlilii
kalmyor. Ortaya baka bir ey kyor. Amerikal edebiyat
uzman Edmund Wilson (1965), bu konuyu Sophokles'in
"Philoktet"i zerinden ele almt. Wilson, bir ruh hastas
na nasl yardm edilebilecei sorusunu soruyordu. Ve var
d sonu tekini insan olarak grmemiz gerektiiydi, bir
canavar veya kendilik deerimizi artrmamza yarayan
byl bir mlk gibi deil. Ama psikiyatrlar ve psikolog
lar kendi aclarn alglayamayp da hastada yabanc ve te
dirgin edici bir ey olarak acyla yeniden karlatklarnda
bunu yapyorlar. Kendilerinin daha iyi ve daha stn ol
duunu onaylamak iin bunu hastada grmek zorunlulu
u duyuyorlar. Kii kendi acsndan kaabilmek iin ba
kasn kendinden aada grebilmelidir. Bylece hepimi
zi birbirimize balayan ey, yani ortak acmz grmezlik
ten gelinir. Bu yzden de insan olarak ortak konumumuza
ilikin gerek bir anlay gelitirmek mmkn olmaz.
Sophokles'in Philoktet'i, toplumsal gndelik yaam la
netleri ve lklaryla altst eden, kendisini topluluktan
dlayan ve bir adada tutsak tutan insanlarla birlikte ve in
sanlar iin almay reddeden itici bir zrldr. Yunan
llar Truva'ya kar savata ondan yardm isteyince, kendi
sini yalnzla mahkm edenlere yardm etmeyi reddeder.
Bunun zerine Odysseus, Phitoklet'in yaym -bir zaman
lar Herakles'e ait olan mucizevi bir silah- Yunanllarn sa
vata kullanmas iin almakla grevlendirmek zere see
see drst ve duyarl Neoptolemos'u seer. Ama Neopto-
lemos, hasta bir insan kandrarak eyasn almaya kar
kar, nk iyi yrekli, insancl ve drsttr. Philoktet'e
itici bir sprnt gibi bakmaz, onu, acs duygudaln
uyandran ve cesaretine ve onuruna hayranlk duyduu
bir insan olarak grr. Neoptolemos, hasta ile ortak insani
yanm inkr etmeyerek, toplum dna itilme ve topluma
yabanc biri haline gelme riskini gze alr. Ama bu ekilde
Phiktolet iyileir.
Genel anlamda, ruhsal hastalklara szde bir insani uy
garlk mitinin korunmasna hizmet edecek bir tarzda yak
laan psikolog ve psikiyatrlardan sz ederken tm psiko
log ve psikiyatrlar kast etmiyorum. Foucault (1973), Szasz
(1961), M. Siirala (1979) ve Ingleby (1970) kendi bakn
gelitirmi olanlardan bazlardr. Gaetano Benedetti
(1978), ayrca izofrenlerin yaratc yanlarna dikkat ek
mi ve bunu onlarla birlikte yaamtr. Terapistin, iyileti
rebilmek iin hastamn dnyasna girmesi gerektiini ne
srer. Hastamn gerei ancak byle hayata geirilebilir,
kendi gereimiz de byle gelitirilebilir.
Kendimizi hastann dnyasna brakrsak yava yava
bir baka bilince geeriz ve tamlamann bir baka olas t
r, bu uygarlktaki insann geliim srecinin nereye da
yand anlaym -yani bir insamn insan olu geliimi
iinde insanl iin mcadele etmesi gerektii anlaym-
temel alan bir tanlama tr ortaya kar. Bu anlay temel
bir ilke olarak kabul edebilirsek, uygarlmzdaki gelii
min iki zt ynde blnd sonucuna varrz. Bir tanesi,
ocuun aresizlii ykc bir yaantya dnmedii iin
tm yaam deneyimlerini btnleyebilecek bir geliime
gtrr. Dieri ise, ocuun bu aresizliinin bir terre
dnt ve bunun da hayatta kalnn temel yaants
haline geldii bir geliime varr. Bu durumda ok erken
yata, belki de bebein yaamnn ilk aylarnda, haftalarn
da, hatta gnlerinde, ruhsal bir yarlma meydana gelir.
Ancak yaanan bu terrle birlikte yaam srdrebilmek
iin, bunun bilinte devre d braklmas gerekir. Bu nok
tadan itibaren ocuun hayatta kalmasn salayacak olan
la zdeleme sreci balar.
nam yaralayan ve terre izin veren dnya, bak a
snn ocuk tarafndan kendisininkiymi gibi stlenildii
bir dnyaya dnr. Ancak aresizlik, terrize edici bir
yaantya dnmezse ocuk kendi alglaylarna gven
meyi, bunlarn zerinde yaplandrmay ve kendi verileri
ne uygun bir kimlik gelitirmeyi renir. Geliim bu ekil
de olumazsa, o zaman kimlik oluumu sreci her zaman
terr yaratann yararna geliecektir. Bu tr bir kimlik,
yaad terr inkr ederek, ama bir yandan da, kurbann
inkr ettii eyle baa kabilmek iin baka kurbanlar ara
yaca ekilde bakalarna aktarmaya devam ederek ken
disini oluturan eyi ebediletirir. Bu durumda kii, kendi
ufkunun genilemesi karsndaki engelleri de kendi yara
tr, nk varl iktidarla zdelemeye dayaldr (Gruen,
1993b).
Silverberg (1947), bu saldrganla zdeleme mekaniz
masn, daha ocukluun en erken dnemindeyken ar
aresizlik karsnda oluan bir tepki olarak tanmlyor.
Burada olup biten, ok tehdit edici bir durum olarak alg
lanan, annelik eden nesneden ayrlma, ondan farkllama
karsnda bir reddedi gibi grnyor. Bu ayrlma alg
lanmamal, alglanamaz, yoksa hayatta kal tehlikeye gi
rer. Silverberg'e gre, bunun mmkn olabilmesi iin ha-
lsinasyon, fantezi veya d benzeri ustaca bir numaraya
ihtiya vardr. Bu, gerein kiinin kendisi ve teki arasn
da evrilmesiyle oluur. Sanki ilk ocukluk dnemindeki
Ben daha iyi bir eyler yaam, imdi de hayatta kaln
mmkn klmak iin dlenmi bir homoeostatis'i (psiko
lojik vcut fonksiyonlarnda denge) koruyarak o durumu
geri getirmeye alyormu gibi bir durum (Silverberg,
1952). Ani ocuk lmleri (Gruen, 1993a) ve otizm (Victor,
1983), bazlarnn bu yoldan gitmediine dair rneklerdir.
Ama dierleri -ki bunlar az da deiller, nk uygarl
mzn tarihinde d dman aray her zaman ar bas-
yor- iin bir yalana dayanan ve tam da bu nedenle gerek
kabul edilen bir yaam balar. Bu kendi rahatszlnn,
kendi yetersizliinin, kendi deersizliinin kaynaklarna
dokunmayan ve bu nedenle de topluma dair gerei hibir
zaman grmemesi gereken bir yaamdr. nk bu, insa
nn tamaya gcnn yetmedii eski terr ve aresizlik
duygusunu yeniden canlandrr, bylece insanlar, iselle-
tirdikleri bir kendi gereklerini tanma yetersizliiyle ve
iktidarla zdelemeyi tehir eden ve sorgulayan her eye
ve herkese saldrmaya hazr bir biimde yaamlarm sr
drrler. Ama bu zdeleme "tek gereklik"in yaratlma
sn getirir, nk iktidarla zdelemeyi rtbas etmek iin
"tek" olmak zorundadr. nsan bir kez bu yola girdi mi
kendi duygudalyla olan ba kopar ve varlnn ger
ek kklerinden zlm olarak yaar. Yaantlarmz,
toplumsal sisteme geri dnerek birer kendinde ama hali
ne gelen kopuk deneyimler halinde krelir. Kendine zg
olann bu boazlanmas, m eydana geli nedeninden kop
mu ve her an patlamaya hazr nihilist bir fkeye yol aar.
Bu saldrganlk ve bunun sonucu olan iddet, insann
kendi iindeki kurbandan kaabilmesi iin baka kurban
lara yneltilir. Ama bylelikle btn bu sre daha da
maskelenir. Bakalarn kurban durumuna sokarak, ayakta
kalabilmek iin kendimize dmanlar yaratarak kahra
manla giden bir yol aarz. Bu yola bir kez girdik mi, her
trl eletirel uyar, ihanet ve ar hakaret kabul edilir.
nk bir kahraman olmak, gmlm terr kontrol al
tnda tutar. Bu kahramanlktaki ikilem, aslnda kendini
lme adam kahramamn yaam savunduuna inanma
sdr.
Varolu biimi bizim itiraf edilmemi korkularmza
denk dt iin izofren bize deli grnr. O kendisini
byle sunarken, yani bizim beklediimiz gibi deli gr
nrken, kurban damgas yiyerek dikkatleri gsterdii di
renten uzaklatrr. Bu z fark edilmedii srece sahte
sevginin tuzana dmeyeceinden emindir. Bu durum
da tahrip edilmesi olas deildir.
Laing (1987), bir keresinde bir izofrenin kendisine an
lattklarn yle aktaryor: "Bir psikiyatrla yapt ilk g
rme srasnda doktor iin youn bir kmseme duydu
unun bilincine varyor. Bu kmsemeyi gstermekten
korkuyor, nk bir lkotomi (artk uygulanmayan bir be
yin mdahalesi) istenmesinden korkuyor, ama yine de
umutsuzca kendisini ifade etmeye alyor. Grme sra
snda sahte bir grnt sergiledii iin, kendisini giderek
daha fazla yapay ve bo hissediyor ve psikiyatr sunulan
bu sahte grnty tamamen ciddiye alm grnyor.
Hasta, psikiyatrn giderek aptallatn dnyor. Psiki
yatr ona bir ses duyup duymadm soruyor. Hasta, elbet
te psikiyatrn sesini duyduu iin, bu ne aptalca bir soru,
diye dnyor. Bu yzden evet, diye yantlyor, sonraki
soruya da duyduunun bir erkek sesi olduu yantn ve
riyor. Sonraki soru 'Bu ses size ne sylyor?' oluyor. Yant:
'Sen bir aptalsn.' Bylece 'deli'yi oynayarak, psikiyatr
hakknda ne dndn cezalandrlmadan sylemi
oluyor."
nsanlarn gerei inkr ettikleri ve korkularndan ka
abilmek iin kendilerini kahramanlk ve iddetle onayla
maya altklar bir dnyada asl delilik, btn bunlarn
normal kabul edilmesidir. Bu hastal olduu biimde
grmenin anlam, uygarl hasta olarak yarglamak olur
du, ama bunu yapamayz. Bylece kendimizi ele geirebil
mek iin, izofreni, acsna fazla yaklamamak iin bir kol
boyu mesafede tutarak da olsa ele geirerek -bizimle ibir
lii yapmyor mu sonuta- "resmi" hasta ilan ediyoruz.
Ancak bu mlk, sadece hayali bir mlk, nk izofren
kendisine dokundurtmaz, onu elimizde tuttuumuza san-
rsal biimde inanan bizleriz sadece.

"Gereklik": Bir insann lm

Bir vaka rnei
Burada gayet "normal" ve saygn bir aileden gelen bir ka
dn hastama ilikin vaka rneini anlatmak istiyorum. Elli
yandaki hasta terapiye sululuk duygularndan kurtul
mak iin geldi. Hayat dolu ve tuttuunu koparan biri izle
nimini brakyordu. Terapisinin ikinci ylnda babas ld
ve babasnn lm hakknda konutu: "Kendi dengesini
bulamadndan dolay onun iin de bizim iin de bir ezi
yetti. Burada hayat boyunca ok inandrc biimde din
den sz eden, herkes tarafndan kynn direi olarak ka
bul edilen bir adamdan sz ediyoruz. Ancak sona vard
nda ylesi bir cehennem korkusunu yaayan da o oldu.
Bunu grmek ve yaamak zorunda kalmak beni tketti.
Onun iin nemli olan sadece grn kurtarmakt.
"lmnden iki gn nce, kendisiyle o mthi kavgay
verirken bard: 'Cehennem (...) tutun beni.' Annem ve
kzkardeim bunun zerine 'Onu kaldrmamz istiyor/ de
diler. Gen ve duygudal youn bir adam olan doktor da
tesadfen yanmzdayd ve yle syledi: 'Kaldrmak m?
Hayr, cehennemden sz etti,' dedi. Sonra babama sordu:
'Cehennemden korkuyor musunuz?' Ve babam birisinin
onu anlamasndan rahatlam grnerek yantlad: 'Evet,
evet.' Sonra sakinleti. Cehennemden bu kadar korktuu
iin ona ok acdm. Ben de dahil herkes onu dindar bir
adam olarak grse de gerek bir dinsel temeli yoktu belli ki.
Ancak gnlerce sonra, bugn bile annem ve kz kardeim
hl onun kalkmak istediinden sz ediyorlar."
 Bu vaka rnei, saldrganla zdeleen insanlarn, her
eyi sadece onun gznden grdklerine iyi bir rnek te
kil ediyor. Hastamn babas, ailesine nefes aldrmayan bir
despottu. Ama kimse ona kar mcadele etmiyordu, bu
durumda kars da kz da kendi gzleriyle grp, kendi
kulaklaryla iitmekten uzaktlar. Eer byle insanlar, sa
dece btn yaamlar boyunca uyum gsterdikleri iin
"normal" kabul ediliyorlarsa, bu bizim tan sistemimizi,
yanl yola gtren bir ilem haline getiriyor.

Edebi bir vaka

Benzer bir olay bir izofrenin bak asndan nasl gr
nrd? Ac bastrlmad iin kendisini gsteren var ol
mamann aresizlii, saldrganla zdelemeyi imknsz
klar. Aada, Erich Maria Remarque'm "Der schwarze
Obelisk" (Siyah Amt, 1957) adl romanndan edebi bir "va
ka" yi aktarmak istiyorum. Remarque, izofren bir kadna
ilikin duyarl tasviriyle, bu hastaln ne anlama geldiini
ok iyi bildiini gsteriyor: Uygarlmzn ykclna,
dncesizce, kr yzeyselliine direnmek iin umutsuz
bir giriim. Byk sanatlarn bize, toplumumuzdaki sah
telikleri ve maskelemeleri gstermek iin yaptlaryla yar
dm edebildiklerini de gryoruz. Remarque, Laing'in
"Das geteilte Selbst" (Blnm Kendilik) adl kitabnn
yaymlanmasndan yllar nce izofren bir kadnn yk
sn ve annesiyle psikiyatrnn ona olan ihanetlerini anla
tyor.
Romann ba kiisinin ad Isabella. Birinci Dnya Sava
'ndan sonra bir tmarhanede yayor. Cephede arpan
eski bir asker olan Ludwig Bodmer, Isabella sayesinde te
mel bir deiim geiriyor. Sava sonras dnemin kendisi
ne ekil veren acmasz kinizminden kurtuluyor ve yaam
dolaysz hissedebilmeyi baaryor. Isabella'nn acs so
nunda ona "sadece yaamak iin" yaadm gsteriyor.
Isabella'nn hastalnn ve Ludwig'in geliiminin tasviriy
le izofrenin dnyasna ve kendilik imgesine nfuz edebi
liyoruz. Isabella alglaylar hakknda dolaysz olarak ko
nuuyor: "Ben mi? Ben burada deilim ki. Eer yalnzsa
nz aynalarn ne yarar var? Aynalar olan bir eyi yanstr.
Ya hibir ey yoksa? (...) O nerede (kendiliim)? Bana
onun nerede olduunu syleyin. Her yerde bir param m
braktm? Baktm btn aynalarda? ok fazlasna bak
tm, saysz. Btn onlarn iine daldm m? Hepsi ben
den bir para m ald? Benden ince bir iz, incecik bir dilim?
Aynalar beni, rendenin bir para ahab enttii gibi dilim
ledi mi? Benden geriye ne kald? (...) Eer o (kendiliim)
binlerce ve binlerce aynaya gmlmse? Nasl geri getiri
lebilir? (...) Yitirildi! Peydahlanrken yz kaybolan bir
heykel gibi yontuldu. Benim yzm nerede? Benim ilk y
zm nerede? Btn aynalarn nndeki yzm? Aynalar
beni almaya balamadan nceki yzm nerede?"
Bu, kendilii daha olumadan nce alnmaya allan
bir kadnn dehet verici varolusal saptamas: "Benim ilk
yzm nerede? Btn aynalarn nndeki yzm?" Bu
aynalar, onu benzersizlii iinde yanstmas gereken anne
nin gzleri. Bunun yerine onu baka bir iradenin arac ha
line getirmeye alyorlar. Isabella, var olmamaya, bo ol
maya snarak kendisini kurtaryor. Bylece gerei ken
di gzleriyle grmeye devam etmeyi baaryor. Kendisini
satn almalarna izin vermiyor, direniyor ve "inat" bir sa
bit fikirlilik sergiliyor:
"Ban sallad ve kiliseyi gsterdi. 'Oradakiler! Onu
oraya kapattlar,' diye fsldyor. 'Darya kamyor. Ama
kmak istiyor. Onu haa ivilediler. (...) Dar kmak is
tiyor, ama onu tutsak ettiler (rahipler). Durmadan kanyor
da kanyor ve hatan aa inmek istiyor ama brakmyor
lar. Onu hapishanelerinde smsk tutuyorlar (...) ve ona
ttsler ve dualar veriyorlar, ama dar brakmyorlar.
(...) O ok ok zengin. Ama onlar onun hzinesine sahip
olmak istiyorlar. Eer dar karsa hzinesini geri alacak
ve tekiler birdenbire yoksullaacaklar. Burada (tmarha
ne) yukarya kapatlan biri gibi; o zaman servetini dar
daki dierleri idare ediyor ve istediklerini yapyorlar, zen
gin insanlar gibi yayorlar. Benimle olduu gibi.'" Bunun
la kendi i zenginliini kastediyor; paray deil, kendilii
ni, dierlerinin kendilerini canl hissedebilmek iin aldk
lar canlln. "nsan kendini belli etmemeli, yoksa arm
ha geriyorlar. Ama onlar aptal. Onlar kandrmak mm
kn."
Remarque, psikiyatrinin hastann byl zenginlii va
stasyla onun canlln nasl ele geirdiini biliyordu, ay
n ekilde izofrenin, bakalarnn mlk olmamak iin ya
amdan uzak durduunu da biliyordu. Bu sre, yaamn
dnda durmak pahasna hayatta kalmay mmkn kl
yor. Eer bu srecin bilincine varrsak, ona katkmzn ne
lde olduunu ve belki de farkna varmadan kendi ken
dimizi ne lde kurban durumuna soktuumuzu gr
rz. Bu kurban durumunda olma durumu, insann iinde
sadece sahip olmak ve hkmetmekle grnrde ayakta
kalabildii bir uygarlktaki ilikilerimizin temelidir.
 Yaamn Anlam ve
im izdeki iddetin Tem eli Olarak
Kurban Durumunda Olma

Kurban durumunda olma: Vaka rnekleri

BELLA
Hastam Bella unlar anlatt: "Franz ve ben parkta tesad
fen onun olu ve olunun yeni kz arkadayla karlatk.
Birbirleriyle sohbet ettiler ve sanki ben orada yokmuum
gibi davrandlar. Kimse beni yeni kz arkadala tantrma
d. Benim iin yaralaycyd. Olu beni tanyor sonuta.
in iin kaynyorum!" Ben: "Evet, yaralayc, ama niin
'Hey, ben de buradaym!' demediniz? Bunu yapsaydnz
kurban rolnden syrlm olurdunuz. Evet yaralayc,
ama o oyuna katlmak niye?" Bu hasta yldr terapiye
geliyordu, artk onu kendisiyle yzletirmem mmknd.
"Aslnda haklsnz," diye yantlad. "Bu da beni kzdr
yor. u anda diren gsteriyorum. Bu beni yava yava sa
ran bir soukluk, herkes bana nasl olmam gerektiim sy
lyor. Franz'm annesinin yannda neeli bir kz arkada
rol oynamalym, burada sizin yannzda kendimi grp
stne glebilmeliyim. Hibiri umrumda deil!" Ben: "Siz
kurban durumunda olmay ok erken renmisiniz. Ken
diniz hakknda elle tutulur bir eyler hissetmek iin tek
kar yol buymu sizin iin ne yazk ki. Ama bunu hl yap
mak zorunda msnz?" Bella: "Biliyorum, kurban duru
muna girmekten vazgemeliyim, ama bunu yaparsam l
rm." Ben: "Bu, bir zamanlar geerliydi." Bella: "ocuk
ken bunun nasl bir ey olduunu hatrlyorum. Ben pislik
tim ve bana unu sylyorlard: 'Pisliin iinde kal!' Buhar
olup umalydm." Ben: "O zamanlar ne yazk ki byley-
mi, o korkun kurban olma durumu size znz sal
yormu. Mesele bunu bir kenara itmek deil, bunun size
hayatta kalmak iin o koullarda nasl yardmc olduunu
anlamak." Bella: "Bunu anlamak m?" Ben: "Evet, ve im
di kendi yaamnz kendiniz nasl zenginletirebilirsiniz,
bunu grmek." Bunun zerine unlar syledi: "Mcadele
etmek istiyorum, sizinle, herkesle."
Aka saldrgand ve bu yeni bir balangt, nk
imdiye kadar hep herkese kar minnettarlk gstermek
zorunda kalmt. Yaknmalar ve kurban durumunda olu
u, baka insanlara duygusal yatrm yapmasn engelle
miti. Kendisine asla duygudaa davranma izni verme
miti, bunun yerine her eye ve herkese kar eletirel dur
mutu. Bu yzden kendisine yaklaan insanlardan hibir
zaman bir ey alamamt. Kurban olarak kimseye ballk
"borcu" yoktu.
Eer ocuklar kurban durumuna getirilirse kurban du
rumunda olma tutumunu koruyorlar ve kendilerini hayat
ta hissedebilmek iin srekli tekrarlyorlar. Bella, annesi
karsnda kurban roln stlenmek zorundayd, onunla
bir baka ba imkm yoktu. Byle bir tutum, ardnda ya
tan hayatta kalma mekanizmas dikkate alnmadan mazo
izm olarak kategorize edilir. Bu koullar altnda kiinin
kendi saldrganlnn hedefi haline gelmek zorunda kal
mas anlalr bir durumdur. Ama Bella'y basit bir biim
de mazoist olarak snflandrmak onun yaam isteini
grmezlikten gelmek anlamna gelir ve ayn zamanda da
bu ekilde mcadele ettii gerek sulular grmeyi zorla
trr.

AXEL
Bir terapist, hastalarndan biri olan Axel kendisini onun ta
rafndan aalanm ve reddedilmi hissettii iin bana
spervizyona geldi. Axel seanslarda yaknyor, baryor,
umutsuz grnyordu. Terapistin ona anlay ve scaklk
la yaklat belliydi, kendi kendime Axel'in kendisini ni
in aresiz hissettiini sordum. Belli ki Axel, terapistin
kendisini sulu hissetmesini salamay baarmt. Bylece
terapi srecini de durdurmutu. Ne olmutu?
Eer hastann yaknmalarn sadece terapiye kar di
ren olarak grrsek aresizliini anlayamayz. Hastann
direnci daha ok, kendisinin de terapistin de henz fark et
medikleri bir terre kardr. Bylece hasta kendisini de,
terapisti de kurban durumuna getirir ve kendisini kurban
olarak yaad ilk balangtaki durumu terapiye getirmi
olur. Bunu alglamak ve analiz etmek gerekir. Terapisti ta
rafndan reddedildii yaknmasyla st rtl biimde,
aslnda kendisine bask yapan annesine ynelik olan, ama
asla dile getirmedii sulamay tekrarlamaktadr. Axel'in
terapistine dolayl olarak aktard, "Bak, bana ne yaptn!"
mesajyd, ama bunu gerek anlamda dillendirmiyordu,
nk bunu, onun tarafndan reddedilmeden annesine de
syleyemezdi.
Bylece seanslarda ocukluundaki gibi yaknd ve
kendisini, hem bakalarna hem kendisine itici gelen bir
kurban haline getirdi. Annesinin yaknlna zlem duy
mutu, ama bulduu yaknlk tehlikeliydi, nk annesi
onu kendine iyice bastrp, serbest hareket etmesine ve ge
limesine imkn brakmyordu. Terapistin scakl ve em-
patisi hastaya gerek bir yaknlk verdi. Ama annenin bo
ucu "sevgi"sini yaam olan herkes iin her trl yakn
lk tehlikelidir. Hasta henz, kendisine sayg duyan yakn
lkla, kendisini yutan yaknlk arasndaki ayrm grecek
durumda deildi. Bylece ocukluunun korkulan ve
umutsuzluu iinde tekrar ykseldi. Axel, kendisini sade
ce annesine kar da uygulam olduu yntemle koruma
sn biliyordu: Durmadan terapistin kendisine gerektii gi
bi yaklamadndan yaknarak, ama ayn zamanda da on
dan kopamayarak.
Axel'in henz deiik yaknlk biimlerini ayrt edeme
mesinin nedeni hem ocukken, hem de yetikinken yaad
umutsuzluk tryle ilgiliydi; bu kkenindeki ac tekrar
yaantlayamayaca kadar derin bir uuruma gmlm
olduu iin Axel'in anlayamad bir umutsuzluktu.
Hasta kurban durumunda oluunu tekrarlayarak anne
sini koruyordu. Terapiste, hi kimsenin annesinin yerini
alamayacan gstermiti. Eer terapistin yaknlna izin
verebilse, yetersiz ve terrize edici anne "sevgisi"nin ver
dii ac tekrar geri dnecekti. Bu da onu -ocukluunda
olduu gibi- kendisini lme yakn hissettirecek kadar de
rin bir kntye srkleyecekti, ayn ocukluunda da
hissettii, ama kurban roln stlenerek kaabildii
knt gibi. "Mazoist" tutumu onu ocukluunda btn
aclara ramen uurumdan korumutu ve sanki her eyi
eskisi gibi brakmak daha iyi olacakmasna imdi de ay
n eyi tekrarlamaya alyordu. Yeniden duyulan bu kor
kunun ardnda, balangta yaanm olan terr gizliydi.
Kurban durumunda olu, btn izolasyona ve acya ra
men Axel'e gven veriyordu. Annesinin de despot babas
nn kurban oluu, sadece onunla zdelemesini glen-
dirmekteydi. Bu balantlar grmek, Axel'e derin acsna
yaklarken sabrla ve ar ar elik etmesi iin terapiste
yardmc oldu.

JAMES
Peki, bir ocuun elinden kurban durumunda olma ve
"Bakn, bana ne yaptnz," deme olana alnrsa ne olur?
James otuz yanda bir zanaatkrd. Annesi ve babas o
cukluunda da daha sonralar da onun her trl duyguyu
da vurumunu ve karlarn gz ard etmi ve srekli ola
rak James'in kendilik deerini drmlerdi. Yakmp da
bu durumun kendisini incittiini belirttiindeyse, kendi
kendisine acmaktan vazgemesi syleniyordu. Hissetme
sine izin verilmeyen acy zamanla kendisinin dnda ara
maya ve bakalarna ac vermeye balad. Kendi acsn ifa
de ettiinde anne-babasmm syledii hep u oluyordu:
"Fazla duyarlsm, normal olsan buna dayanabilirsin."
Anne-babasndan dayak yemi, bir yere kapatlm, ta
ciz edilmiti. Terapide duyduu byk korku -benimle te
rapisti tarafndan spervizyonda tantrld-, terapistin
"kendisine acmasn" onaylamamas ihtimaliydi. Ama
asl elinden alman ey, anne-babasnn kendileri korktuu
iin "kendine acma" olarak adlandrp bir yana ittikleri
keder duygusuydu. Kendi kederiyle iliki kuramad iin
-bir bakma bunu ifade edecek szcklere de sahip deil
d i- baka insanlar, ncelikle de kadnlar aalamak,
dvmek ve ruhsal ykma uratmak ihtiyac hissediyordu.
Kendi kederiyle iliki kuramad srece gerek kendilii
ne ulamas, saldrganlklarn grebilmesi mmkn deil
di, yapabildii sadece saldrganln da evirmekti. Tam
anlamyla, kendisinden kopartlan acnn peindeydi.

iddetin temeli olarak kurban durumunda olma

Bu son vaka rnei, ister resmen sulu kabul edilmi ol
sunlar, ister sava kahraman saylsnlar, btn iddete
bavuranlarn geirdii geliim srecini yanstmaktadr.
Bu insanlar aldklar yaralarn kederini duyamazlar, n
k zayflk olarak nitelenip yok sayld iin kendi acla
ryla ilikileri kopmutur. Bylece acya elik eden saldr
ganl darya aktarmak zorunda kalrlar. ocukken ken
dileri de cezalandrldklar iin kurbanlarnn duyduu
acy hak edilmi bir ceza olarak grrler. Bu kendi ceza
landrmlarnn durmadan bakalarna aktarlmasdr.
Sulular, kendilerini bakalarn cezalandrmak "zo
runda" olduklarna inanacak kadar "madur" hissederler.
Bu kendine acma, vicdanlarnn geri kalan krntlarn da
yok eder ve kurban bardnda veya kendini savundu
unda onu daha da cezalandrmalarna yol aar. Yani bu
tr iddet da vurmakla da azaltlamaz. Daha ziyade ken
dine bamsz bir varolu yaratr: Uygulanan iddet arttk
a, vicdann sesini bastrmak iin iddet uygulama ihtiya
c da artar. Bu tr insanlar eylemleri engellenmedii sre
ce iddet uygulamaktan vazgemezler. Engellenmezlerse,
iddet varlklarnn temeli haline gelir.
Bu, SS gibi, Gney Amerika'daki, Ruanda'daki, eski
Yugoslavya'daki lm tugaylar gibi ve her trden politik
grteki terrist kanatlar gibi gruplarn karakteristik
zelliidir. Bu gruplar yumuaklkla kanalize edebilecek
lerine inanan politikaclar iddeti krklemekten baka bir
ey yapmyorlar. iddet uygulayanlar, eylemlerine izin ve
gereke olarak grdkleri her eyi, iddetin yceltilmesi
ve yaygnlatrlmas iin kullanrlar. Alman anayasasnn
16. maddesinin deitirilmesinin yapt etki aym bu ol
mutur. Dorudan yabanclara ynelik iddetin artmasna
yol amtr.
Ancak anlalmas en zor taraf, bu iddet yanllarnn
kendilerini tehdit altnda olanlar ve kurbanlar olarak gs
termeleridir. Bunlar kendilerini drt bir yandan dmanla
sarlm hissederler. Bu da yine bizde onlara kar bir ac
ma uyandrr ve bilince daha az kan bir dzeyde de, biz
de kendimizi, balangtaki kurban olma durumumuzla
yz yze gelmemek iin, aslnda dman olmayan d
manlarn tehdidi altnda hissettiimizden, kendimize kar
bir acma uyandrr. Uygarlmzn hastal bu ekilde
aktarlr. nsan kendisinin kurban durumunda olduunu
grmek zorunda kalmamak iin kendisine kurbanlar arar.
 Sevgi Olmayan Sevgi ve
Kimlik Olmayan Kimlik:
Toplum in Sonulan

yi anne ve kt anne
Saldrganla zdelemenin neyi desteklediine bir kez da
ha bakalm. Bir kadn hasta bana unlar anlatt: "Bayan
Laxner'in konferansma gelmi olmasn dilerdim. O be
nim annem gibi." Bayan Laxner birka yl boyunca has
tamla ok ilgilenmi, ancak daha sonra onu sorumsuzluk
la eletirmeye balamt. "Onun yamnda bir bebek gibi
oluyorum," diye devam etti hasta, "geri hapsedilmi gibi,
ama onunla kalabilseydim iyi bir dnyada yaardm, bu
onun belirledii bir dnya olsa bile. Onun yamnda aydn
lk ve sevin var. Byle bir eyi kendi annemle hi hisset
medim." Kendi annesini hibir zaman memnun edeme
miti, tamamen ona tabi olmaya altnda bile. Bu yz
den, zerinde hkimiyet kuran, ama sembiyoza varan bir
ballk gelitirmesine de izin veren bir iyi anne zlemi ge
litirmiti.
Burada duygu dnyasnn bir "iyi" bir de "kt" anne
olarak yarlmasnn ne sonu dourduu grlyor. Has
ta, ihtiyalarnn doyurulmas umuduyla, karar zgrl
n ve kendi hayatn belirleme hakkn kstlayan veya
yasaklayan bir anneye yapp kalmay srdryordu. K
t anne, ulalmaz olan anneydi. "Hareketlerimi kstlasa
da Bayan Laxner'in beni adeta hapsetmesi nemliydi. Yine
de buna kar direnmeye baladm." "Evet", diye cevap
verdim, "umutlarnz belirleyen iinizdeki ocuun
umutlan, ii zorlatran da bu." Hastann yz karard.
"Size srt evirdiimi hissediyorum. Bayan Laxner'e kar
bir tutumunuz var. Siz anneme karsnz."
Hasta aka anneyle zdelemeyi savunuyordu; kz
nn bamsz varoluunu asla tanmayan ve onaylamayan
bir anneyle. Belli ki hasta bunu hissetmiti, nk imdi
ocukken yaad elikili duygulan hatrlyordu. "Dn
leden sonra anneme gitme ihtiyac duydum. Ama ayn
zamanda da ondan korku duyuyordum, ocukluumda
duyduum korkuyu, ve ne olursa olsun ondan kamak is
tiyordum." Bu hastann ayrt edici zellii, kendisini sade
ce bask altnda tutmakla kalmayp pek ok kez de ldr
meye alan bir anneyle zdelemesine ramen balan
gtaki korkusunu hatrlayabilmesi ve srekli olarak kendi
alglaylann ve deerlerini aramasyd.
Hasta yle devam etti: "imdeki gerekten de sevimli
ocuu da hissedebiliyorum. Annem ve babam beni srek
li aalad iin ok olumsuz bir kendilik imgesi gelitir
dim. Ama ite bir de bu teki ocuk var ve onun grnt
snn iinde annem yok." "Bu grntnn kkeninin ne
rede olduunu dnyorsunuz?" diye sordum. "Belki de
bu benim kz kardeim. Hayr, Bayan Laxner bana kz kar
deimi hatrlatyor. O halde Helga Teyze'dir. O ve babaan
nem benim iin nemliydiler. Babaannem dnyaya ak
biriydi."
 Hasta bu kaybedilmi cennet iin alamaya balad. Ba
baannesi ona nemli olduu duygusunu vermiti. Babaan
nesinin bunu nasl yaptm sordum. "Ben on yamday
ken ona hep kitap okurdum. rnein Gnter Grass'n 'Die
BlechtTommel'ini (Teneke Trampet) okumutum." "Kitab
o zaman anlayabilmi miydiniz?" "Aslnda huzursuz edi
ci bulmutum, o ocukla ilgili yerleri okumak bana korku
vermiti." Byle bir kitabn on yandaki bir ocuk zerin
de yarataca etkiyi dnmeyen bir babaanne bana pek
de duyarl biriymi gibi gelmemiti. Bu yzden hastadan
babaannesiyle ilgili baka eyler de anlatmasn istedim.
"Aslnda benim kim olduumu anlamyordu, ama onun
iin nemliydim." Bunun zerine tekrar alamaya balad.
Babaannesinin yannda, herkesin onu ayakba olarak gr
d evinden farkl olarak nemli biriydi. Ama bu baba
annesinin narsistik kendilik duygusunu onaylayan bir
nemlilikti: Eer benim iin bunu yaparsan iyi ve nemli
sin, nk bana ne kadar harika biri olduumu hissettiri
yorsun. Babaanne iin nemli olan aslnda ocuun deeri
deildi.
"Anneannemse, annem daha on iki yandayken inti
har etmi. Kendisini asm. Herhalde cesedini annem bul
mutu. Annesini bulduunda att lm l sanrm
benim lklarnm iinde de devam ediyor. Dn, anne
min benim iimde kendi annesini araym hissettiim
duygusuna kapldm. Ben on iki yandayken annem ar
bir depresyon geirip yataa dt. Yan odadan on be ya
ndaki kz kardeimle konumasn dinledim. O zaman
anneannemin annem benim yamdayken intihar etmi ol
duunu ve imdi annemin ayn eyin benim bama da
gelmesinden korktuunu rendim. O zaman ilk kez onu
kaybetmekten korktum. Babam fkesini hep anneme in
gene diyerek belli ederdi. Herhalde anneannem de inge
neydi. Bundan gurur duydum." "Belki de", dedim, "anne
niz sizde kendisini arayarak bilmeden size bir kendilik de
eri vermi oluyordu." "yleydi sanrm. Bu sayede dok
tor oldum. Bakalar iin var olmak hayatmn anlamn
oluturdu."
"Acaba bu yzden mi nceleri bana fke duydunuz?"
diye sordum, "Elinizden bir eyi mi aldm?" "Evet, ama
ayn zamanda Bayan Laxner'e de nefret duyuyordum. O
beni iyice bu roln iine itti. Biliyor musunuz, anneannem
ksa boylu ve imand. Ksa boylu, iman kadnlara hay
ranlk duyuyorum." Bu anneanne zerinden annesiyle z
delemesi, annesiyle olan ban srmesini salam.
Bir sonraki seansta akl kartrc bir dten sz etti:
"Ryada nemli biriyim, ama ayn zamanda da gsterili
yim. Eri masalarn zerinde yemekler var ve buradaki i
et bana babam (babas avcyd) hatrlatyor." Sonra kendi
sine ok yardmc olan bir hastadan sz etti. Onunla tesa
dfen saunada karlam ve bu tekrar grmenin ken
disi iin ok fazla olduunu dnm. "Sanki elimden bir
ey alnm gibiydi." Giderek hep yoksun kalaca korku
su iinde yaayan muhta bir ocukluk haline geri dn
yordu. Ama bu regresyon terapi ak asndan yararlyd.
Ayakta kalmak iin yasland eski ruhsal yaplar (eri
masadaki yiyecekler) daldka, geici olarak daha eski
geliim aamalarna geri dnyordu, bylelikle derinlere
kk salm olumsuz kendilik duygular ulalabilir oluyor
du.
"Sizi de babam da ldrebilirdim. O iren pislik he
rif! (Kkken babas onu cinsel olarak istismar etmiti.)
Bayan Laxner beni size kar uyarmt. niversitedeki
szlemem bitiyor. niversite devam etmemi istiyordu.
Ama ben bunu yapabileceimden kuku duyuyordum.
Kendime gveniyordum, ama baz meslektalarmn bana
kar olduunu dnyordum. Henz yeterli uzmanlk
bilgisine sahip olmadm duygusundaydm. Yapamam."
Hasta sadece kendisini deersiz bulmakla kalmyor, ayn
zamanda da kt olduunu dnyor izlenimine kapl
dm. Tam da duygularyla dolaysz bir balant kurmu
ken ona unu sordum: "Sadece 'yanl' yapmayp ayn za
manda da kt olduunuz duygusu hissediyor musu
nuz?" "Evet, ve beni kkrtan da sizin bana kar olma
nz." "Peki, baka?" "Btn hafta boyunca hep 'annem'
boazma dmlendi. Ne zaman omuzlarm kprdat-
sam grtlamdan o lk frlamak istiyordu. Sizi dn
yordum ve iimde 'annem' kprdyordu. kinize de 'pis
likler' diyorum. Size 'darmadan olan' bir aktarmm var.
Tasnif etmem lazm. Huzursuz ve fkeliyim. ki hafta gidi
yorsunuz ve ben kolayca bir kenara itiliyorum. Bu duygu
iki yandayken hastanede kalmla ilgili olmal. Kolayca
bir yana itilmeye izin vermeyeceim. Burada kendimi na
sl gstereceimi hayal ediyorum, zaptedilemez bir ocuk
gibi yerde tepineceim. ngilizce yaplacak bir kongreye
katlacam. Bana ngilizce retmenizi dilerdim. Bunun
babamla bir ilikisi var. Kz kardeim beni yok etmeye a
lt (gerekten de bir kere kardei hastam bomaya al
mt); o ngilizceyi babamdan renmiti."
Sanki o an hasta kendi kendisine ok itici geliyor gibiy
di. Sesinin tonu bunu gsteriyordu. Annesi ve Bayan Lax-
ner de onu ayn eyle suluyorlard. Bu yzden ona unu
sordum: "u anda kendinizle ilgili ne hissediyorsunuz?"
yle yantlad: "Hastaneye yattmda iki yandaydm.
Sanki zel ortamm bir anda yok olmutu. Kendimi oraya
terk edilmi hissediyordum. Tamamen yaltlm bir ekil
de bir cam kutunun iindeydim (oksijen verilmiti). Sonra
annemle babam beni aldlar. Annem bir paket ikolatayla
bana srpriz yapacam dnmt. ikolatay arabada
yere frlattm. Annem fkeme tahamml edemiyordu; siz
benim sponsorum olmalydnz, beni finanse eden, benim
iin her eyi yapan biri."
Hastann taleplerinin belli bir hakll vard. ocukken
alm olmas gerekeni alamamt. Ama o zamanki tepkisi,
yani inad, onu gemie kenetliyordu, babasna ve ncelik
le de annesine, ama aym zamanda Bayan Laxner'e de. Bu
seansta babas -dolaysyla ben- daha nemli grnyor
olsa da, hastann davranlarm etkileyen annesiydi. Anne,
kzma hibir zaman baarl olamayacan dolaysz bir e
kilde bildirmiti. Bu hasta iin, hibir zaman baar kazan
maya hakk olmad anlamna geliyordu. Baml olduu
annesi, dolaysyla Bayan Laxner de, hastann kendilerin
den daha fazlasn olabilmesini engellemek istiyorlard. Bu
yzden niversitedeki szlemesini de yenilememeliydi.
"Tuhaf, Bayan Laxner ve niversitedeki dierleri kz kar
deimle ayn yatalar. Bayan Laxner hayranlk grmek is
tiyor, sizin aksinize, benim ocuksuluuma ve geriye d
nme tahamml edemiyor." Ardndan lm getiren an
neler zerine konutuk ve bana annesinin birka kez ona
bir makas saplamaya altm anlatt. Annesinin, kzn
kurban olarak sunarak kendi annesini sakinletirmeye a
lt netlik kazand.
"Annemin zlemlerini iimde tamak zorunda mym?
Onun iin kendimi ldrmek zorunda mym? Dn bir o
cuun bardn duyduumda kendimi pencereden aa
atmak, kendimi ldrmek iin gl bir drt hissettim.
Annem de bu duygunun iine saplanm durumda. Bana
her eyi yasaklad, buna kar bir ey yapamyordum. Ha,
niversitede Bayan Laxner'inkine kar bir seminer dzen
lemek istiyorum. Bu ksa boylu, iman kadnlarda beni
byleyen bir ey var." Hasta bamszlamak iin mca
dele ediyordu, ama aym zamanda da hl eski balantla
r koruma isteini tayordu.

Doyumu, olmas imknsz bir yerde aryoruz

Bu srecin ne kadar karmak olduunu ve doyum istei
nin, asla doyum veremeyecek olanlara ne denli gl ya
pp kaldm aadaki rnek gsteriyor. Krk yandaki
bir erkek hasta, eski sevgilisinin imdiki erkek arkadann
evinin nnden arabayla getiim anlatt. Kadn tarafn
dan aldatm olmasna ramen hl barabilecekleri umu
dunu tayordu. Eski sevgilisi de eitli vesilelerle ondan
yardm isteyerek bu umudu canl tutuyordu. Hastam o
evin nnden geerken boynu kaslm ve dilerini gcr
datm. "Ona bir ev, bir araba ve pahal tatiller sunabilen
bu adamla rekabet edemem," dedi.
Bylece ocukluunun balangcndaki durumu tanm
lam oldu. O zamanlar, annesi tm sevgisini babasna
vermek "zorunda" olduu iin annesinin sevgisini hibir
zaman alamayacan hissetmiti. "Eski kz arkadamn
evinin nnden getiimde arabasmn evin nnde dur
duunu grp rahatladm. O anda beni kucakladn, hi
bir ey sormadm ve hibir ey sylemediini hayal et
tim. Sonra birden iimde u cmle ekillendi: 'Anne beni
niye terk ettin?' Asmda onun (eski kz arkada) peinden
deil, beni kucaklayan ve hibir ey sormayan bir kadnn
peinden kouyorum. Birka gn nce eski kz arkadam
telefon etti. imdiki erkek arkadayla yaad sorunlar
yznden umutsuzluk iindeymi gibiydi." Burada m
dahale ettim: "Oysa bana onu kurtarmak istediinizi an
latmtnz. Ama siz bunu denediinizde o erkek arkada
ndan kurtulamayan aresizi oynuyor. Siz bana annenizi
de ayn bu ekilde anlatmtnz." "Annem hakknda geli
tirdiim imgenin gerek annemle ilgisi yok. Sanki beni
hapseden annem deil de S.'ymi (eski kz arkada) gibi.
Gerek annemin imgesiyle, benim onun hakknda geliti
rip iimde tadm imge birbirine uymuyor. yi anne
hakknda hibir tahayylm yok. Kty ise iyi tanyo
rum. Ama onun gerekten kim olduunu sylemek zor. yi
anneyi ktnn iine tktramam, hele kty iyinin ii
ne hi tktramam. yi anne benim iin kutsaldr."
Bu hasta, ok eliik olarak yaad annesinin deforme
ve bulank grntleriyle bouuyordu. Tek tek paralar
tam bir grnt halinde btnleyemiyordu, nk o za
man kutsal anne ideali yklacakt. Bu yzden annesinin
grnts blnm ve para parayd ve hastann bilinci
zerinde baskn olan da idealize edilmi anneydi. "Eer
beni doumumdan nce terk etmi olsayd, gerek bir an
nem olmayacakt. O komularn gznde ocuklar yzn
den durmadan almak zorunda olan zavall kadnd.
Ama ondaki iyi neredeydi? Bilmiyorum, belki hastaland
mda bana ok iyi davranyordu. Ama hasta olmak benim
suumdu. Bir ocuk annesinin sevgisini talep edebilir mi?"
Bunu sanki bir ocuun sevgiye hakk olduuna inanam-
yormu gibi sylemiti. Bu nedenle ona unlar syledim:
"Bana ocuklarn barmasnn her zaman cannz yakt
ndan ne kadar sk sz ettiniz." "Bu doru. Ama u tal
yan aileyi Milano'dan aldmda ocuklar hi barmad
lar. Her zaman da ocuklar her yere birlikte tadlar. Biri
si benden bir ey talep ettiinde isteyerek yapmyorum."
Bana hep kzyla ilgilenmekten ne kadar holandndan
bahsettii iin, "Peki kznzla durum nasl?" diye sordum.
"O baka, onunla isteyerek ilgileniyorum ve bundan ger
ekten zevk alyorum." "Gryor musunuz," dedim, "siz
anneniz gibi deilsiniz."
nsan iyi anneyi gerekten yaam olduu anne grn
tsnde arar. Bylece bu hasta da scak kalpli bir kadn
aryordu, ama bunu hep kendi iyi davranan, ama yanltc
annesinin zelliklerinde aryordu. Bana babasnn aslnda
annesini kk grdn, ama annesinin ocuklar hep
babann cezalandracayla tehdit ettiini anlatt. Ayn
davran S. iin de anlatmt. Sk sk onun yalanlarn ya
kalyordu, ama onun uyduruk aclar iinde acma uyan
drd iin ho gryordu. Ayn annesinde olduu gibi.
Ama bu aclar kandrd insanlarda acma uyandrmak
zere kulland bir kendine acma deildi. Hasta tand
bu en eski durumu terk edemedii iin kurban durumun
da kalmay srdryordu. yi kadn aryordu, ama so
nunda hep ktsyle beraber oluyordu. yiyi ktnn
iinde aramak geneldeki bir srecin yansmasdr. Hitler
veya Stalin gibi baka insanlara byk aclar ektirmi
olan insanlar da ayn, iyi anne olarak yaadmz kt an
neler gibi idealletirilmilerdi.

Toplumsal sonular
Daha iyiyi aryoruz ama hep bizi bask altna alan, zor kul
lanan, bask ve bakaldrnn bireysel tarihini tekrarlayan
liderleri seiyoruz. Bylece ac ekme tarihimiz srekli ile
riye aktarlyor. Farkl bir ak gsterebilmekle birlikte ac
ekmenin ve basknn ierii deimiyor. Buna ramen iyi
iin duyulan umut ve iyi eyler yapma istei varln sr
dryor. Her zaman yeniden canlanyorlar. Burada sz et
tiim rgtl politik hareketler deil, kendiliklerini bul
mu olan ve iddete ve sahtekrla kar kan bireyler.
Bunun bir i direni eklinde mi yoksa ak bir bakaldr
halinde mi gelitii burada nemli deil.
Byle insanlar her trl direniin annda ezildii Nazi
Almanyas gibi bir lkede bile vard. kinci Dnya Sava
'nda en az 14.500 asker sava sulusu olarak lme mah
km edildi. Eer ngiliz ordusunda uygulanan lm ceza
snn krktan fazla olmad ve ve Birinci Dnya Sava-
'nda "sadece" krk sekiz Alman askerinin sava sulusu
olarak idam edildii gz nne alnrsa cepheden kama
suunun ardnda diktatrln insaniyetsizliine kar bir
tr direni gizliydi. Kammler, "leh habe die Metzelei satt"
(Kasaplk Yetti Artk, 1985) balkl tarihsel incelemesinde,
orduda bu biimde direni gstermi olanlarn saysnn
aslnda ok daha fazla olduunu belirtiyor. Kassel blge
sindeki krk sekiz askerin lmyle ilgili bilgilerde lm
nedeni olarak "intihar" kaydedilmi. Naziler, intiharn di
reniin ar bir biimi olabileceini fark etmi ve intihar
giriimlerinin cezalandrlacan ilan etmilerdi. Kammler
ayrca, Gestapo'nun tehditlerine ramen zor durumdaki
insanlara yardm etmekte bir an bile tereddt etmemi
binlerce kiiye deiniyor. Nazilerin peinden giden kitle
nin byklne bakldnda (Goldhagen, 1996), direni
gsterenlerin says ok fazla deildi. Ama nemli olan
byle insanlarn var olmasyd.
nsani kimliklerinin sarslmasna izin vermeyen insan
lar her yerde var. nemli olan bu insanl, kukusu olan
larn iinde glendirmek. Bu yol ocuklarmzdan gei
yor. Onlar karsnda kendimizi duyarllatrmak hepimi
zi glendirecektir. Bunun iin iki yol gemeliyiz: Bir yan
dan iimizdeki ocuu zgrletirmek ve bilin yanlmas-
na kar koymak iin ocua hayatmzda daha byk bir
rol vermeliyiz. te yandan gemiimizi hatrlamaktan ka
nmamalyz. Czeslaw Milosz da (1995) hatrlamann kul
lanmamz gereken bir silah olduunu vurguluyordu. Bu
nu btn iddet ve ykm iin yaayanlara kar kullanabi
liriz.
Ama bu nasl yaplabilir? Janusz Korczak, "Wie man
ein Kind lieben soll" (Bir ocuu Nasl Sevmeli) (1992, n
ce Almanca olarak 1916) balkl kitabnda, yetikinin o
cuktan renebilmek iin ona doru eilmesi gerektiini
syler. Ayn izofrenler gibi ocuklar da hepimizin iinde
gizli olan insani yamn yolunu gsterirler. ocuklarn ok
doal olarak bu rol stlendikleri pek ok kltr vardr.
1996'da basnda isyanlarndan sz edilen Meksika, Chia
pas'taki Laconda yerlileri nemli kararlar sadece ocukla
rn onay varsa alrlar. Bizde ise ocuklarmz ciddiye al
mama ve ocuklarmzdan kendileri ve kendimiz hakkn
da hibir ey renemeyeceimiz biimde onlar mmkn
olduunca kk tutma eilimi vardr. ocuklar ve bu tr
neriler karsnda sergilediimiz kmseyici glmse
me, kendi ocukluumuz karsndaki cinayetin savunul
masn yanstr.
 Tarih Nedir? Ne Yaplm al?

Eer empatinin hayatmzdaki merkezi roln grrsek,

uygarlmzn tarihini de empati iin mcadelenin tarihi
olarak tanmlayabiliriz. Ancak empatinin kendine acma
olarak bozulmas sadece yaama duyulan nefreti besler.
Empati hepimizin sahip olduu ve en karmak koul
larda bile ortaya kabilen bir eydir. Ancak yaama duyu
lan nefreti ortadan kaldrmak zordur. nn kestiimizde
baka bir biim altnda geri dner ve onun nefret olduu
nu hemen anlamak ounlukla mmkn olmaz. Kendimi
zi bu nefretten koruma beceriksizliinin temelinde zorba
larmzla zdeleme yatar ki bu herkeste farkl yer eden
bir zdelemedir. Bizi korkudan ve terrden kurtarmas
n beklediimiz ve bizi suluyu idealletirmeye zorlayan
otoriteye duyulan zlem, sevgiye duyulan zlemi engeller.
Aslnda gerei ilksel olarak fark ettiimiz iin kendimizi
sulu hissederiz, ayn zamanda da bakalarn, kendi kur
ban durumunda oluumuz iin cezalandrmak zere kur
ban durumuna sokarak bu suu srekli inkr ederiz.
Refah ve grnrdeki dzen devam ettii srece ii
mizdeki kurban sessiz kalr. Ama ekonomik sknt ve po
litik karmaa dnemlerinde uyanr, ayn zamanda kendi
mize duyduumuz nefret ve bu nefreti "dmanlar" a ak
tarma gereklilii de uyanr. Ve bylece sevgi olmayan sev
gi tarafndan ekillenmiliimiz lsnde ktye izin ve
ririz. Ayrca oumuz kendimize zg bir kimlik gelitire
nleyiz, bunun yerine sadece bakalarnn boyun eiini ya
amlarnn anlam haline getirmi olanlarla zdeleiriz.
Grevimiz iimizdeki ocukla ilgili anlar canlandr
mak ve duygudalmzn meruluunda srar ederek
kendimizi ocuklarmza adamaktr. Jakob Wassermann
bunu yle anlatyor: "Fazlasyla yorulmu atn, hayvann
damarlar dar frlayacak ve sinirleri boanp titremeye
balayacak kadar krbalayan bir arabac grdmde ve
acyarak da olsa sesini kartmadan orada durmu seyre
denlerden biri bana ne olacan sorduunda yle syle
rim: 'nce bu gaddar adamn elindeki krbac alm.'
"Biri buna yle bir yant verirse: 'Beygir inat ve kt,
dikkatleri zerine ekmeye alyor; bu iyi beslenmi bir
hayvan ve araba da sadece samanla dolu. O zaman ona u
nu sylerim: 'Bunu daha sonra aratrabiliriz, nce bu gad
dar adamn elindeki krbac aln.'" ocuklarmza davra
nlarmzla olan benzerlii vurgulamaya gerek yok san-
nm. Ama bu benzetmeden tekil olarak veya kollektif olarak
ne yapmamz gerektiini karsayabiliriz: iddete ve idde
tin ideolojik olarak hakl kartlmasna kar direnmeliyiz.
ocukluumuzdan beri zorlandmz otantik duygu
larmzdan vazgeme durumuna kar mcadele edemez
sek insanln yenilgiye uramas ve gerek kimliimizi
yitirmemiz tehlikesi sz konusu olur. Doarken insanl
iimizde tamaktayzdr. Ama buradan gelien ounluk
la sadece, insanln sesini taklit etmekle birlikte insann
yreine ihanet etmi olan sahte bir grnt olur. Sonra
da ngiliz air Edward Young'un daha 18. yzylda syle
mi olduu ey gerekleir: "Orijinal olarak douyor, ama
kopya olarak lyoruz."
 Teekkr

Bu kitap ncelikle hastalanma adanmtr. Kiisel gerek

leri iin verdikleri mcadele, onlarla geen her gn be
nim iin yeni bir yaant haline getirdi.
Kitapta baka pek ok kiinin de katks var: Monika
Nienstedt ve Arnim Westermann bana ocuklarmzn du
rumuna ilikin dncelerimde ilk nemli ve temel des
tekleri verdiler; Frenz Wurm insann dik yryne ili
kin fikirlerdeki katklaryla; Marie Louise Brtsch, George
Trow'un Hamlet zerine denemesinin evirisinde yard
myla; Jrg Wichmann, DesPres'in tm hayatta kalanlara
ynelik almasyla ilgili; Monika Binkert ve Louise Naef-
Greber kitabn ilk yazmnn zerinde yaptklar almay
la ve yayncm Hannelore Roeckelein, dncelerimi ve
slubumu okuyucuya daha kolay ular hale getirmemde
ki deerli abasyla beni desteklediler.
Hamlet zerine denemesinden yararlanmama izin ver
dii iin George Trow'a ve "Le Monde Diplomatique"ten
Ignacio Ramonet'e katklar iin zellikle teekkr ediyo
rum. Burada, bilincimiz zerine bana yazd kiisel cm
leleri yaymlamama izin verdii iin Georg Wald'a da te
ekkr etmek istiyorum.
Gertrud Hunziger-Fromm, kitabn btn yazl sre
cinde duyarllyla bana bu alma iin harekete geirici
ivmeyi verdi. Eim Simne da bana desteini ve ihtiya
duyduum anlay verdi.
Son olarak -"bu t not least"- bu sreteki manevi deste
i iin arkadam Helmut Holzapfel'e teekkr ediyorum.
ngilizce dnerek, ama Almanca ekillendirerek Alman
ca yazdm bu kitabn son hali onun kavrayna ok ey
borlu.

Zrih, Haziran 1997

Kaynaka

Amendt, G. (1992): Das Leben unerwnschter Kinder. Fischer,

Frankfurt/Main.
Arendt, H. (1963): Eichmann in Jerusalem. Ein Bericht von der Bm alitaet
des Bsen. Piper, Mnih.
Aronson, E. ve S. Rosenbloom (1971): Space Perception in Early Infancy.
Perception within a common auditory-visual space. Science 172,1161.
Ash, S. E. Ve H. A. Witkin (1948): Studies in Space Orientation. Blm 1:
Journal of Experimental Psychology, 38, 325-337.
Ashton-Wamer, S .(1963): Teacher. New York, Simon and Schuster.
Ballen, S. D. (1995): Haber: Neue Zrcher Zeitung, 1.2.1995, 3.
Bar-On, D.(1993): Die Last des Schweigens. Gespraeche mit Kindern von
Nazi-Taetem. Campus, Frankfurt /Main.
Barnet, R. J.(1994): Lords of the Global Economy. The 1993 Study o f the
USA Generel Accounting Office. The Nation, 19.12.1994, 756.
Bates, E. ve J. Elman (1996): Learning Rediscovered. Science 274,
13.12.1996
Baumann, B. (1975): Wie Alles Anfing. Trikont, Mnih.
Baumann, R. (1995): Die grosse Solidaritaets-Show. Die Woche, 27.1.1995.
Beckord, D. (1987): Praenatale Psychologie und Schwangerenberatung.
Dialog Spezial, 4. Yaymlayan: Institut fr Ehe und Familie,
Viyana.
Benedetti, G. (1973): The Irrational: The Irrational in the Psychoterapy of
Psychosis. Journal of the American Academy of Psychoanalysis 1,
243.
- (1978/79): Psychoterapie bei Schizophrenen: Schweizer Aerzte Bulletin,
1978/79, 453-459.
- (1983): Possibilities and Limits of Individual Psychoterapy o f Schizophrenic
Patients: Psychosocial Intervention in Schizoprenia. Yaymlayanlar: H.
Stierlin, L.C. Wynne ve M. Wirsching. Springer, Berlin.
Bergson, H. (1992): Die beiden Quellen der Moral und der Religion.
Fischer, Frankfurt.
Bettelheim, B. (1943): Individual and Mass Behavior in Extreme Situations.
Journal of Abnormal and Social Pschology 38, 4, 417-452.
- (1960): The Informed Heart. Autonomy in a Mass Age. Glencoe: Free
Pres. Almancasi: Erziehung zum berleben. Zur Pschologie der
Extremsituation. Deutscher Taschenbuch Verlag 1992, Mnih.
Birch, H. G.: Ontogenetic Sources for Order in the Maternal Behavior o f the
Rat. T. C. Schneirla: The Concept o f Development in Comparative
Psychology. Aynca: Concept of Development, Yaymlayan: D. B.
Haris. University of Minnesota Press, Minnesota, 1957.
Blum, H. O. (1948): How Did They Survive? American Journal of
Psychoterapy II, 1, 3-32.
Bluvol, H. (1972). Differences in Patterns o f Autonomy in Achieving and
Under-achieving Adolescent Boys. The University of New York.
Boas, F. (1966): The Mind o f Primitive Man. AMS, New York.
Bll, H. (1984): Mein trauriges Gesicht. Lamuv, Bomheim.
Boring, E. G. (1942): Sensation and Perception in the History of
Experimental Psychology. New York: Appleton-Century-Crofts, 34-
45.
Bom, D. E. Ve E. W. Rubel (1988): Afferent Influences on Brain Stem
Auditory Nuclei o f the Chicken. Presynaptic Action Potentials Regulate
Protein Bythesis in Nucleus Magnocellularis Heurons. Journal of
Neuroscience 8, 901.
Boswell: Alntlayan S. Diamond: Kritik der Zivilisation. Anthropologie
und Wiederentdeckeng der Primitiven. Campus 1976, 59,
Frankfurt /Main.
Breuer. J. ve S. Freud: Studien ber Hysterie. S. Freud: Gesammelte Werke,
Cilt 1, Fischer, Frankfurt/Main.
Bulger-Mordprozess, bkz. Neue Zrcher Zeitung.
Call, J. (1986): Commentary on "An Antropological Perspective on the
Sudden Infant Death Syndrome" by James ]. Me Kenna. Medical
Anthropology 10 (1), 56.
Cameron, J. R. (1978): Parental Treatment, Children's Temperament and
the Risk o f Childhood Behavior Problems. American Journal of
Orthopsychiatry 47,140-147.
Cannon, W.B. (1942): Voodoo"-Death. American Anthropologist 44.
Celan, P. (1965): Die Niemandsrose. Gedichte. Fischer, Frankfurt/Main.
Chess, S. Ve A. Thomas (1976): Defense Mechanisms in Middle Childhood.
Journal of the Canadian Psychiatric Association 21, 519-525.
Chomsky, N. (1959): A Rewiew o f B. F. Skinner's Verbal Behavior.
Language 38.
Clark, R.W. (1971): Einstein. The Life and Times. New York: World.
Almancasi: Albert Einstein. Eine Biographie. Herbig 1979, Mnih.
Claudel, P. (1903): Kritische Schriften. Benziger, Zrih.
Cleckley, H. (1964): The Mask o f Vanity. St. Louis: Mosby.
Coetzee, M. J. (1996): Ossip Mandelstam and the Stalin Ode. Giving
Offense. Essays on Censorship. University of Chicago Press, Chicago.
Cohen, E. A. (1953): Human Behavior in the Concentration Camp. Norton,
New York.
Cohen, J. D. Ve D. Servan-Schreiber (1992): Context, Cortext and
Dopamine: A Connectionist Approach to Behavior and Biology in
Schizophrenia. Psychological Review 99, 45.
Cox, M. (1982): I Took a Life Because I Needed One. Psychoterapeutic
Possibilities with the Schizophrenic Offender-Patient.
Psychoterapy and Psychosomatics'te. Yaymlayan: P. E. Sifneos.
Karger, Basel.
Cox, M. Ve A. Gruen (1989): Interview with Patient in Boadmoor,
(yaymlanmam).
Cramer, B. (1989): Frhe Erwartungen. Unsichtbare Bindungen zwischen
Mutter und Kind. Ksel, Mnih.
Crow, T.J. ve E.C. Johnstone: Schizophrenia. Nature o f the Disease Process
and its Biological Correlates. Handbook of Physiology'den. The
Nervous System. Yaymlayan F. Blum. Baltimore: American
Physiological Society 1987.
Danner, M. (1993): The Truth of el Mozote. The New Yorker, 6.12.1993.
Davidson, R. (1982): Spuren. Eine Reise durch Australien. Rowohlt,
Reinbek.
Davidson, R.J. ve N.A. Fox (1982): Assimetrical Brain Activity
Discriminates Between Positive and Negative Affective Stimuli in
Human Infants. Science, 12/1982,1235.
Davis, R.C. (1957): Differences in Response Patterns. Results and Problems.
Transactions of the New York Academy of Science 118.
DeCasper, A. J. ve W. P. Fifer (1980): O f Human Bonding. Newborns
Prefer Their Mothers' Voices. Science 208,1174.
DeMause, L. (1980): Hrt ihr die Kinder weinen. Eine psychogenetische
Geschichte der Kindheit. Suhrkamp, Frankfurt/Main.
DesPres, T. (1976): The Survivor. An Anatomy o f Life in the Death Camps.
Oxford University Press, Oxford.
Deveraux, G. (1939): Sociological Theory o f Schizophrenia. Psychoanalytic
Review 26.
Diamond, S. (1976): Kritik der Zivilisation: Anthropologie und die
Wiederentdeckung des Primitiven. Campus, Frankfurt/Main.
Diekmann, D. (1995): Identitaet und Gewaltbereitschaft. Neue Zrcher
Zeitung, 4. 2.1995.
Dobszhansky, T. (1950): Heredity, Environment and Evolution. Science 3,
161.
Dolto, F. (1988): ber das Begehren. Die Anfaenge der menschlichen
Kommunikation. Klett-Cotta, Stuttgart.
- (1989): Mein Leben auf der Seite der Kinder. Eine ungewhnliche
Therapeutin erzaehlt. Ksel, Mnih.
Donner, F. (1983): Shabono. Eine Frau inder magischen Welt der Iticoteri.
Zsolnay, Viyana.
Dorenwend, L.N. vd. (1992): Socioeconomic Status and Psychiatric
Disorders. The Causation-Selection issue. Science 255, 946.
Domes, M. (1992): Der kompetente Saeugling. Die praeverbale Entwicklung
des Menschen. Fischer, Frankfurt/Main.
Duchenne de Bologne, B. (1990; tlk basim 1862). The Mechanism of
Human Facial Expression or an Electro-Physiological Analysis o f the
Expression o f the Emotions. Cambridge University Press,
Cambridge.
Eckstein, R. ve R. L. Motto (1969): From Learning to Love to Love of
Learning. Brunner-Mazel, New York.
Eco, U. (1982): Der Name der Rose. Hanser, Mnih.
Egeland, J. A. vd. (1987): Bipolar Affective Disorders Linked to DNA
Markers on Chromosome 11. Nature, 325, 783.
Eggers, C. (1996): Selbstlosigkeit als Ursache flir auslaenderfeindliche
Gewalt. Neue Sammlung: Zeitschrift fr Erziehung und
Gesellschaft 2, April/Mai/Juni 1996.
Eibl-Eibesfeldt. Sein Schlssel zur Verhaltungsforschung. Yaymlayanlar:
W. Schiefenhvel, J. Uher ve R. Krell. Realis 1970 (170), Mnih.
Eisner, M. (1994): Delinquenz, Gewalt und Opfererfahrungen von
Jugendlichen in der Stadt Zrich. ETH Zentrum/UNB 13 (Zrih,
Kanton Teknik Yksek Okulu Yaym), Zrih.
Ekman, P. (1993): Facial Expression and Emotion. American Psychologist
48,4.
Eliacheff, C. (1994): Das Kind, das eine Katze sein wollte.
Psychoanalytische Arbeit mit Saeuglingen und Kleinkindern.
Kunstmann, Mnih.
Eng, E. (1988a): Creative Patient/Patient Therapist. Psychothrapy and the
Creative Patient. Yaymlayan: E, M. Stern. Haworth, New York.
- (1988b) Love That Is Not All Pain Is Not Love. IX Intemaional Syposium
of the Psychoteraphy of Schizophrenia, Turin, 15 Eyll 1988.
Erb, H. (1991): "Der Wahnsinn der Normalitt" Psychologische
Theoriebildung als Identifikation mit dem Aggressor. Journal des
Psychoanalytisches Seminars, Zrih, Juni 1991.
Erikson, E. H.(1958):YoungMan Luther. New York: Norton. Almancasi:
Der junge Mann Luther. Eine psychoanalytische und historische
Studie. Suhrkampf 1975, Frankfurt/Main.
Feldenkrais, M. (1949): Body and Mature Behavior. New York:
International Universities Press. Almancasi: Der Weg zum reifen
Selbst. Phaenomene menschlichen Verhaltens. Junfermann 1994,
Paderborn.
- (1978): Bewusstheit durch Bewegung. Der aufrechte Gang. Suhrkamp,
Frankfurt /Main.
Ferenczi, S. (1984): Sprachverwirrungen zwischen den Erwachsenen und
dem Kind. Bausteine zur Psychoanalyse, Bd. 3, Ullstein, Berlin.
Field, T. M., R. Woodson, R. Greenberg ve D. Cohen (1982):
Discrimination and Imitation of Facial Expressions by Neonates. Science
218,179.
Flavell, J. H. (1963): The Developmental Psychology o f Jean Piaget. Van
Nostrand, New York.
Fortes, M. (1956): Mind. The Institutions o f Primitive Society. Yaymlayan
E. E. Evans-Pritchard. Glencoe, New York.
Foucault, M. (1973): Madness and Civilization. New York: Vintage.
Almancasi: Wahnsinn und Gesellschaft. Suhrkamp 1969,
Frankfurt /Main.
Frank, H.: Alnt yapan: A. Gruen: Der Wahnsinn der Normalitt'te.
Realismus als Krankheit: eine grundlegende Theorie zur menschlichen
Destruktivitt. Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnih, 43-46.
Frevel, A. (1989): Rumaenien, das Konzentrationslager des Ostens. Tages
Anzeiger, Zrih, 21.12.1989.
Freire, P. (1971): Paedagogik der Unterdrckten. Bildung als Praxis der
Freiheit. Kreuz, Stuttgart.
Freud, S. (1993): The Moses o f Michelangelo. Penguin Freud Library, Bd.
14. Almancasi: Der moses des Michelangelo. Schriften ber Kunst
und Knstler. Fischer, Frankfurt/Main.
- (1969) Jenseits des Lustprinzips. S. Freud: Gesammelte Werke, Bd. 13.
Frankfurt/Main: Fischer. ngilizce basks: Beyond the Pleasure
Principle. Hogarth 1950, Londra.
- (1968): Das Unbehagen in der Kultur. S. Freud: Gesammelte Werke, cilt
14. Fischer, Frankfurt/Main.
Fromm, E. (1989): Empirische Untersuchungen zum Geselschafts-
Charakter. Gesamtausgabe, cilt 3. Deutscher Taschenbuch Verlag,
Mnih.
- (1989): Karl Marx'in "Selected Writings''i iin nsz (1964).
Gesamtausgabe, cilt 5. Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnih.
Fuller, J. L. (1967): Experimental Deprivation and Later Behavior. Science
158.
Galin, D. Ve R. E. Omstein (1972): Lateral Specialisation o f Cognitive
Mode. EEG Study. Psychophysiology 9, 412-418.
Gelb, B. Ve A. Gelb (1964) O'Neill. Delta, 870, New York.
Gilbert, G. M. (1948): Nuremberg Diary. Eyre and Spottiswood, Londra.
Gilligan, C. (1988): Die andere Stimme. Lebenskonflikte und Moral der
Frau. Piper, Mnih.
Glasgow, E. (1955): The Woman Within. Eyre and Spottiswood, Londra.
Goettle, G. (1992): Lieber Vati, liebe Mutti. Die Tageszeitung, 28. 12.
1992.
Goffman, I. (1969): Asylums. Oldline, Chicago.
Goldhagen, D. J. (1966): Hitler's Willing Executioners. New York, Knopf.
Almancasi: Hitlers willige Vollstrecker. Ganz gewhnliche Deutsche
und der Holocaust. Siedler 1996, Berlin.
Gottlieb, G. (1992): Individual Revelopment and Evolution. The Genesis of
Novel Behavior. Oxford University Press, New York
Gourevitch, P. (1996): The Poisoned Country. New York Review of
Books, 6. 6.1996.
Greenson, M.: Almb yapan M. Cox: I Took a Life Because I Needed One.
Psychotherpeutic Possibilities With the Schizophrenic Offender-Patient.
Psychoterapy and Psychosomatics'te. Yaymlayan: P. E. Sifneos.
Karger 1982, Basel.
Greve, L. (1994): Wo gehre ich hin? Geschichte einer Jugend. Fischer,
Frankfurt /Main.
Gruen, A. (1955): The Relation o f Dancing Experience and Personality to
Perception. Psychological Monographs 69, 14. (Visual and Postural
Determinants o f Perceptual Organization in Subjects Having Special
Postural Training. New York University 1951).
Gruen, A. (1957): A Critique and Re-evaluation ofWitkin's Perception and
Perception-Personality Work. Journal of General Psychology 55, 73-
93.
(1962): Psychologic Aging as a Pre-existing Factor in Strokes. Journal of
Nervous and Mental Disease 134, 2.
(1969) The Oedipal Experience and the Development o f the Self.
Psychoanalytic Review 56, 2.
(1974/75): The Discontinuity in the Ontogeny o f Self. Possibilities for
Integration or Destructiveness. Psychoanalytic Review 61, 4.
(1976): Autonomy and Compliance. The Fundamental Antithesis. Journal of
Humanistic Psychology, 16.
(1980): Maternal Rejection and Children's Intensity. Confinia Psychiatrice
23, 223-229.
ve J. Prekop (1986): Das Festhalten und die Problematik der Bindung im
Autismus. Praxis der Kinderpsychologe und Kinderpsychiatrie 7,
248.
(1986) Der Verrat am Selbst. Die Angst vor Autonomie bei Mann und Frau.
Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnih.
(1989): Der Wahnsinn der Normalitaet. Realismus als Krankheit: eine
grundlegende Theorie zur menschlichen Destruktivitaet. Deutscher
Taschenbuch Verlag, Mnih.
(1993a): Der frhe Abschied. Eine Deutung des pltzlichen Kindstodes.
Deutscher Taschenbuch Verlag (Originalausgabe 1988), Mnih.
(1993b) The Integration vs. Splitting o f the Wholeness o f Experience. The
Psychotherapy o f Schizophrenia. Yaymlayanlar: G. Benedetti ve P. M.
Furlan. Hogrefe und Huber, Bern.
(1993c) Falsche Gtter: ber Liebe, Hass und die Schwierigkeit des Friedens:
Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnih.
(1994a): Anpassung als Sucht. Lindauer Texte zur psychoterapheutischen
Fort- und Weiterbildung. Yaymlayanlar P. Buchheim, M. Cierpka ve
Th. Seifert. Springer, Berlin.
(1994b); Anne Frank und wir. Stapferhaus'ta konferans. Lenzburg
atosu, 7. 4.1994.
(1998): Reductionistic Biological Thinking and the Denial o f Experience and
Pain in Developmental Theories. Journal of Humanistic Psychology.
CUt 38,2. lkbahar 1988.
Grunebaum, H. U., S. J. Freedman ve M. Greenblatt (1960). Sensory
Deprivation and Personalty. American Journal of Psychiatry 116.
Gruneberger: Alnt yapan A. Westermann: Aggresive Distanzierung.
Klage und Anklage. Lindau Psikoterapi Haftas erevesinde
seminer, 28. 4.1984.
Guide, J. Ve S. Landgraf (1991); Geraubte Kindheit. Film. Terra Media,
Mnih.
Gurjewitsch, A. (1996): Ein Blick Auf die Geschichte. Neue Zrcher
Zeitung, 13. 5.1996, Feuilleton, 24.
Hamer, D.H., S. Hu, V. L. Magnuson, N. Hu ve A. M. L. Pattatucci
(1993) A Linkage Between DNA Markers on the X Chromosome and
Male Sexual Orientation. Science 261, 321.
Harker, J. E. (1953): The Diurnal Rhythm of Activity erf Mayfly Nymphs.
Journal of Experimental Biology 30, 525.
Hamly, M. H. (1941): Flight Capacity in Relation to Phenotypic and
Genotypic Variations in the Wings of Drosophila Melanogaster. Journal
of Experimental Zoology 88, 263.
Hecaen, H. (1962): Clinical Symptomatology in Right and Left Hemispheric
Lesions. Interhemispheric Relations and Cerebral Dominance. V. B.
Mountcastle. Johns Hopkins Press, Baltimore.
Hendin, H. ve A. P. Haas (1984): Wounds o f War. The Psychological
Aftermath o f Combat in Vietnam. Basic Books, New York.
Herman, J. L. (1981): Father Daughter Incest. Cambridge: Harvard
University Press.
- Die Narben der Gewalt. Kindler, Mnih.
Heron, W., W. H. Bexton ve D. O. Hebb (1953): Cognitive Effects of a
Decreased Variation in the Sensory Environment. American
Psychologist 18.
Hoijer, H. (1954): The Sapir-Whorf-Hypothesis. Language in Culture.
Yayimlayan H. Hoijer. Publikation der American Association, Bd. 56.
Holden, C. (1991): News. Science 254,1450.
Hollenweger, J. (1989): Das vorgeburtliche Geschehen und seine
Auswirkungen. Marie-Meinhofer-Institut, Zrih.
Holst, E. von ve H. Mittelstaedt (1950): Das Reafferenzprinzip.
Naturwissenschaften 37, 464.
Holzapfel, H. (1997): Autonomie statt Auto. Zum Verhaeltnis von
Lebensstil, Umwelt und konomie am Beispiel des Verkehrs. Economica
(Kapitel: Verkehr und Lebenswelt der Kinder), Bonn.
Huynh, J. N. Q. (1994): South Wind Changing. Greywolf Press, New
York.
Ibsen, H.: Peer Gynt: Almtilayan A. Gruen: Der Wahnsinn der
Normalitaet. Realismus als Krankheit: eine grundlegende Theorie zur
menschlichen Destruktivitaet. Deutscher Taschenbuch Verlag, 1989,
Mnih.
Ingleby, D. (1970): Ideology and the Human Sciences. Some Comments on
the Role o f Reification in Psychology and Psychiatry. Human Context
2, 2.
Jacoby, H. (1987): Jenseits von "Begabt" und "Unbegabt". Zweckmaessiges
Fragestellung und zweckmaessiges Verhalten, Schlssel fiir die
Entfaltung des Menschen. Christians, Hamburg.
James, W. (1950, lk basm 1905): Principles of Psychology. Dover, New
York.
Janet, P. (1889): L'automatisme psychologique. These, Paris.
Jaynes, J. (1976): The Origin o f Consciousness in the Breakdown o f the
Bicameral Mind. Houghton, Boston.
Jung, C. G. (1985): Erinnerungen, Traeume, Gedanken. Kaydeden ve
yaymlayan: Aniella Jaffe. Walter, Olten.
Kahler, E. (1953): Man the Measure. Bobbs-Merrill, New York.
Kaltenegger, M. L. (1982): Als Soldat und brav. Kursbuch 67.
Kamlar, J. (1985): Ich habe die Metzelei satt und laufe ber. Hesse,
Fuldabrck.
Kapuscinski, R. (1994): Imperium. New York: Granta. Almancasi:
Imperium. Sowjetische Streifzge. Fischer 1996, Frankfurt/Main.
Kavanau, J. L. (1967): Behavior o f Captive White-Footed Mice. Science 155,
1623.
Keane, F. (1996): Season o f Blood. Viking, New York.
Keller, E. F. (1983): A Feeling for the Organism. Freeman 1983, New
York.
Keller, M.: Persnliche Mitteilung. 1990.
(1995): Die Effektivitaet neuropsychologischer Rehabilitation nach
rechtshemisphaerischem Schlaganfall. Tez, Zrih niversitesi.
Klaus, M.H., J.H. Kennell, N. Plumb ve D. Zuehlke (1970): Human
Maternal Behavior at First Contact with her Young. Pediatrics 46,187.
ve j. H. Kennell (1976): Parent to Infant Attachement. Maternal Infant
Bonding. Mosby, St. Louis.
Klein, M. (1975): The Writings of Melanie-Klein. Londra: Hogarth.
Almancasi: Gesammelte Schriften. 4 cilt. Frommann-Holzboog
1995, Stuttgart.
Korczak, J. (1992): Wie man ein Kind lieben soll. Vandenhoeck und
Ruprecht, Gttingen.
Koshland, D. E., Jr. (1993): Frontiers in Neuroscience. Science 262, 29.10.
1993.
Krber, T. (1962): Ishi in Two Worlds. University of California Press,
Berkeley.
Kuhn, T. S. (1967): Die Struktur Wissenschaftlicher Revolutionen.
Suhrkamp, Frankfurt/Main.
Kuo, Z. Y. (1932a): The Structure and Environmental Factors in Embryonic
Behavior. Journal of Comparative Psychology 13, 245.
- (1932b): The Influence o f Embryonic Movements upon the Behavior after
Hatching. Journal of Comparative Psychology 14,109.
- (1978): The Dynamics o f Behavior Development. An Epigenetic View.
Geniletilmi bask, Plenum Press, New York.
Laing, R. D. (1987): Das geteilte Selbst. Eine existentielle Studie ber gestige
Gesundheit und Wahnsinn. Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnih.
Lasch, C. (1986): Das Zeitalter des Narzismus. Deutscher Taschenbuch
Verlag, Mnih.
Latane, B. Ve J. Darley (1969): Bystander "Apathy". American Scientist
57.
Lawrence, D. H. (1949; ilk basm 1915): The Rainbow. Penguin,
Harmondsworth.
Leacock, E. B. (1981): Myths o f Male Dominance. Monthly Review Press,
New York.
Lebovici, S. (1990): Der Saeugling, die Mutter und der Psychoanalytiker.
Die frhen Formen der Kommunikation. Klett-Cotta, Stuttgart.
Lee, D. (1944) Linguistic Reflections o f Wintu Thought. International
Journal of American Linguistics X, 4.10.1944.
Lemarchand, R. (1993): Burundi. Ethnocide as Discourse and Practice.
Cambridge University Press, New York.
Leonhard, W. (1955): Die Revolution entlaesst ihre Kinder. Kiepenheuer
und Witsch, Kln.
LeVay, S. (1991): A Difference in Hypothalamic Structures between
Heterosexual and Homosexual Man. Science 253,1034.
Levi, P. (1965): The Reawakening. Little, Brown and Co, Boston.
- (1992): Ist das ein Mensch? Ein autobiographischer Bericht. Deutscher
Taschenbuch Verlag, Mnih.
Lewis, M. (1992) Shame and the Exposed Self. 4/1992. Yaymlayan:
National Center for Clinical Infant Programs, Arlington.
Lewis. N. Ve R. Meyer (1990): Roman Civilization. Columbia University
Press, New York.
Lifton, R.J. (1967): Death in Life. Survivors o f Hiroshima. Random House,
New York.
-1972: Questions of Guilt. Partisan review XXXIX, 1972 K says.
Lilli, J.C. (1956): Mental Effects o f Reduction o f Ordinary Levels o f Physical
Stimuli on Intact, Healthy Persons. Psychiatric Research Reports 5.
Locke, J.L. (1994): Phases in the Childs Development o f Language.
American Scientist 82, 9/10 Lynd 1994.
Lynd, H.M. (1958): On Shame and the Search for Identity. Routledge,
Londra.
MacLean, P.D. (1967): The Brain in Relation to Emphaty and Medical
Education. Journal of Nervous and Mental Disease 144, 5.
(1987): Triune Brain. Encyclopedia of Neuroscience, cilt 2, ek 1.
Yaymlayan: G. Adelman. Birkhaeuser, Boston.
Malkki, L.H. (1995): Purity and Exile. Univesity of Chicago Press,
Chicago.
Mandelstam, N. (1970): Hope Against Hope. A Memoir. Atheneum,
New York.
Mantell, D. M. (1972): Familie und Aggression. Fischer, Frankfurt/Main.
Manvell, R. Ve H. Fraenkl (1967): The Incomparable Crime. Mass
Extermination in the Twentieth Century. Heinemann, Londra.
Marcuse, H. ve E. Fromm (1955); Dissent Magazine 1955. Politics and
Psychoanalysis. Ayrca: E. Fromm: Die Auswirkungen eines
triebtheoretischen Radikalismis auf den Menschen. Gesamtausgabe,
Cilt 8. Deutscher Taschenbuch Verlag. 1989, Mnih.
Marvick, E. W. (1974): Childhood History and Decisions o f State. The Case
o f Louis XIII. History of Childhood Quarterly 2, 2, 1974 Sonbahar
says.
Marx, K. (1992): Deutsche Ideologie. Marx,-Engels-Werke, Cilt 3. Dietz,
Berlin.
Max-Planck-Gesellschaft-Spiegel, Nisan 1994.
McKenna, J.J. (1990a, b, c): Evolotion and Sudden Infant Death Sydrome.
Human Nature 1/2, 145, 1990 (a); 1/2, 179, 1990 (b); 1/3,
291,1990(c).
Meadows, D.L. vd. (1972) Die Grenzen des Wachstums. Bericht des Club
o f Rome zur Lage der Menschheit. DVA, Stuttgart.
Meadows, D.H., D. L. Meadows ve J. Landers (1992): Die neuen Grenzen
des Wachstums. Die Lage der Menschheit: Bedrohung und
Zukunftschancen. Bild der Wissenschaft. DVA, Stuttgart.
Meerwein, F. (1959): berlegungen zum Schuldproblem bei Depressiven.
svire Nroloji ve Psikiyatri Arivi, 1959, LXXXIII.
Meltzoff, A. N. ve M. K. Moore (1997): Imitations o f Facial and Manual
Gestures by Human Neonates. Science, 198,10/1977.
Miller, A. (1979): Das Drama des begabten Kindes und die Suche nach dem
wahren Selbst. Suhrkamp, Frankfurt/Main.
Miller, H. (1946): Maurizius Forever. Colt, New York.
(1980): Rimbaud oder vom grossen Autand. Rowohlt, Reinbek.
(1988) Nachwort zu Jakob Wassermanns "Etzel Andergast". Deutscher
Taschenbuch Verlag. 1989, Mnih.
Mills, C.W. (1956): The Power Elite. New York: Oxford University Press.
Almancasi: Die amerikanische Elite. Holsten 1962, Hamburg.
Milner, B. (1965): Visually Guided Maze Learning in Man. Effects in
Bilateral, Frontal and Unilateral Cerebral Lesions. Neuropsychologia 3.
Milosz, C. (1995): Year o f the Hunter. New York Review of Books, 23. 3.
1995. Mitscherlich, A. (1983): Der Reflex reicht nicht aus. Grundzge
einer sozialpsychologie. Makaleler, Cilt 7. Suhrkamp,
Frankfurt /Main.
Modena, E. (1981): Unter dem Banner des Narzissmus. Die neuen
Narzissmustheorien. Zurck ins Paradies. Yaymlayan:
Psychoanalytischen Seminar, Zrih. Syndikat, Frankfurt.
Morgan, M. (1995): Traumfaenger. Die Reise einer Frau in die Welt der
Aborigines. Goldmann, Mnih.
Murphy, R. F. ve J. H. Steward (1955): Toppers and Trappers. Paralel
Processes in Acculturation. Economic Development and Cultural
Change 4.
Myerhoff, B. (1978): Number Our Days. Simon and Schuster, New York.
Needham, J. (1929): The Sceptial Biologist. Chatto and Windus. Neue
Zrcher Zeitung, 28.4.1993: Sicherheitsdebakel, Londra.
25.11.1993: Schuldspruch im Bulger-Mordprozess.
12. 4.1997: Eine Million Kinder in den USA jaehrlich missbraucht.
Neumann, R. (1960): Ausflchte unseres Gewissens. Verlag fr Literatur
und Zeitgeschehen, Hannover.
The Neurosciences Second Study Program. Yaymlayan: F.O. Schmitt.
Rockefeller University Press, New York, 1970.
New York Review of Books, 3.11.1994: Rezension von R. Kapurinskis
Imperium" (1994).
New York Times, 2. 9.1981: Nachruf auf Albert Speer.
18. 8.1993: San Francisco Erdbeben.
18. 8.1993: Rough Emotional Seas for Flood Victims, C -ll.
Niemel, P. (1982a): Idealized Motherhood and the Later Neality. Advances
in Psychosomatics, Obstetrics and Gynecology. Yaymlayan: H.J. Prill
ve M. Stauber. Springer, Berlin.
(1982b): Psychological Work after Abortion. Health and Clinical
Psychology. Yaymlayan: J.J. Sanchez-Sosa. Elsevier, North
Holland.
Neenstedt, M. (1989): Die Angstbindung des Kindes und die Identifikation
mit dem Aggressor. Mitteilungen des Landesjugendamtes
Westfalen-Lippe 101.
Ve A. Westermann (1990): Pflegekinder. Psychologische Beitraege zur
Sozialization von Kindern in Ersatzfamilien. Votum, Mnster.
Ve A. Westermann (1994): Die schmerzlichen Erinnerungen bleiben. Zur
Bewaeltigung traumatischer Erfahrungen in Ersatzbeziehungen.
Sozialmagazin 7/8.
Nietzsche, F. (1980): Zur Genealogie der Moral. Deutscher Taschenbuch
Verlag, 273 f., Mnih.
Nillson, M. P. (1964): A History o f Greek Religion. Norton, New York.
Osborne R. B., J.W. Hatcher ve A.J. Richtmeier (1989): The Role o f Social
Modeling in Unexplained Pediatric Pain. Journal of Pediatric
Psychology 14,43-61.
Pagels, E. (1981): Versuchung durch Erkenntnis. Die gnostischen
Evangelien. Suhrkamp, Frankfurt/Main.
Pawl, J. H. (1995): The Therapeutic Relationship as Human Connectedness.
Being Held in Another's Mind. Cilt 15, 4, 2/3. Yaymlayan: National
Center for Clinical Infant Program, Arlington.
Payne, R. (1962): The Civil War in Spain. Premier Boks, New York.
Pilgrim, V. E. (1986): Muttershne. Claasen, Duesseldorf.
Portmann, A. (1961): Animals as Social Beings. New York, Viking.
Almancasi: Das Tier als soziales Wesen. Rhein 1953, Zrih.
Radin, P. (1953) Gott und Mensch in der primitiven Welt. Rhein, Zrih.
Ramonet, I. (1997): Globalitaere Regime. Le Monde Diplomatique 1,
Ocak 1997.
Rank, O. (1998): Das Trauma der Geburt und seine Bedeutung fiir die
Psychoanalyse. Fischer 1988, Frankfurt/Main.
Ratushinskaya, I. (1993): My Best Teacher. Times Evening Standard, 9.
7.1993.
Reagan, R. (1982): Woher ich komme. Mnih: Langenmller.
Reck-Malleczewen, F. P. von (1971): Tagebuch eines Verzweifelten.
Fischer, Frankfurt/Main.
Reeves, D. L. ve C. B. Carville (1938): Complete Agenesis o} Corpus
Callosum. Report o f Four Cases. Bulletin of the Ls Angeles
Neurological Society 3.
Reiff, J.: Kiisel aktarm. Kasm 1994.
Remarque, E. M. (1989; ilk basm 1957): Der schwarze Obelisk. Geschichte
einer verspaeteten Jugend. Kiepenheuer und Witsch, Kln.
Rheingold, J. C. (1964): The Fear o f Being a Woman. Grne & Stratton,
New York.
- (1967): The Mother Anxiety and Death. Boston: Little, Brown and Co.
Ribble, M. (1943): The Rights o f Infants. New York: Columbia University
Press.
Richter, C.P. (1965): The Phenomenon of Unexplained Sudden Death in
Animals and Man. The Meaning o f Death. Yaymlayan H. Feifel.
McGraw Hill, New York.
Riefenstahl, L. (1994): Memorien. Ullstein, Berlin.
Roberts, G.W. (1991): Schzophrenia. A Neuropathological Perspective.
British Journal of Psychiatry 158, 8.
Robins, L.N. vd. (1984): Lifetime Prevalence o f Specific Psychiatric
Disorders in Three Sites. Archive of General Psychiatry 41, 949.
Rosenstock-Huessy, E. (1969): Out of Revolution. Autobiography o f
Westemman. Argo, Nodwitch.
Roskam, A. (1972): Patterns o f Autonomy in High Achieving Adolescent
Girls Who Differ in Need for Approval. Tez. The City University of
New York.
Rothman, G. (1974): Untersuchungen ber die Einstellungen zur
Schwangerschaft und zur ftalen Entwicklung. Praenatale Psychologie.
Yayimlayan: G.H. Grber. Kindler, Mnih.
Sacks, O. (1985): The President's Speech. The New York Review of
Books, 15. 8.1985.
Saffran, J. R , R. N. Aslin ve E. L. Newport (19%): Statistical Learning by
Eight Month Old Infants. Science 274,13.12.1996.
Sampson, R (1996): The Psychology o f Power. Pantheon, New York.
(1991): Vorwort zu Leo Tolstois What Then Must We Do?" Gren,
Bideford.
Sandburg, C. (1968): Abraham Lincoln. The War Years. 2 eilt. Dell, New
York.
Saul, R. E. ve R. W. Sperry (1968): Absence o f Commissurotomy Symptoms
with Agenesis cfthe Corpus Callosum. Neurology 18.
Schachtel, E. G. (1959): Metamorphosis. On the Development o f Affect,
Perception, Attention and Memory. Basic Books, New York.
Scheerer, M. (R Reiff ile; 1959): Memory and Hypnotic Age Regression.
International Universities Press, New York.
Schneirla, T. C. (1949): Levels in the Psychological Capacities o f Animals.
Philosophyfor the Future. Yayimlayanlar: R.W. Sellars. V.J. Mcgill ve
M. Frber. MacMillan, New York.
(1956): Interrelationships o f the Innate" and the "Acquired" in Instinctive
Behavior. P.P. Grasse: L'instinct dans le comportement des animaux et
de l'homme. Mason, Paris.
(1957): The Concept o f Development in Comparative Psychology. Concept
of Development'ta. Yayimlayan: D.B. Haris. University of
Minnesota Press, Minnesota.
(1959): An Evolutionary and Developmental Theory o f Biphasic Processes
Underlying Approach and Withdrawal. Nebraska Symposium on
Motivation, cilt 7. Yayimlayan: M .R Jones. University of Nebraska
Press, Nebraska.
Searle, J.R. (1993): Die Wiederentdeckung des Geistes. Artemis, Mnih.
Sereny, G. (1995): Das Ringen mit der Wahrheit Albert Speer und das
, deutsche Trauma. Kindler, Mnih.
Shaheen, E., D. Alexander, M. Truskowsy ve G. J. Barbero (1968):
Failure to Thrive. A Retrospective Profile. Clinical Pediatrics 7, 255.
Shakespeare, W.: Dramatische Werke. evirenler: A. V. von Schlegel ve
L. Tieck. Yaymlayan ve redakte eden: H. Matter. Birkhaeuser
1943, Basel.
Siirala, A. (1964a): The Voice o f Illness. Melen, New York.
(1964b): Divine Humaneness. Fortress, Philadelphia.
Siirala, M. (1972): Psychotheraphy o f Schizophrenia as a Basic Human
Experience, as a Ferment for a Metamorphosis in the Conception of
Knowledge and the Image o f Man. Psychoterapy of Schizophrenia.
Yaymlayanlar: D. Rubinstein ve Y. O. Alanen. Experta Medica,
Amsterdam.
(1983): From Transfer to Transference. Helsinki: Therapeia Foundation.
Silverberg, W.V. (1947): The Schizoid Maneuver. Psychiatry 10.
(1952): Childhood Experience and Personal Destiny. Springer, New York.
Simmel: Almb yapan A. Siirala: Divine Humaneness. Fortress 1964,
dipnot 212, Philadelphia.
Skinner, B.F. (1972): Jenseits von Freiheit. Rowohlt, Reinbek.
Solschenizyn, A. (1975): Lenin in Zurich. Scherz (23), Bem.
Stem, D.N. (1992): Die Lebenserfahrung des Saeuglings. Klett-Cotta,
Stuttgart.
Stork. J. (1994): Zwischen Leben und Tod. Aus der Behandlung eines
Saeuglings-ein Beitrag zum pltzlichen Kindstod. Kinderanalyse 1,60-94.
Szasz, T.S. (1961): The Myth o f Mental Illness. New York, Harper and
Row. Tages-Anzeiger, Zrih, 3.1.1994: US-Kriminalitaet.
11. 2.1994: Einfach niedergeschossen, grundlos.
20. 5.1995 (Magazin): Saeuglingssterben in Ruanda.
Thomas, A vd. (1963): Behavioral Individuality in Early Childhood. New
York University Press, New York.
S, Chess ve H. G. Birch (1968): Temperament and Behavior Disorders in
Children. New York University Press, New York.
Tinbergen, N. (1974): Ethology and Stress Disease. Science, 185, 20.
Tisma, A. (1993): Die Schule der Gottlosigkeit. Hanser, Mnih.
Tolstoy, L.N. (I960): The Life and Death o f Ivan Illych. Signet, New York.
Almancasi: Der Tod des Iwan Iljitsch. Insel, Frankfurt/Main.
Tomatis. A.A. (1987): Der Klang des Lebens. Vorgeburtliche
Kommunikation, die Anfaenge der seelischen Entwicklung. Rowohlt,
Reinbek.
Tophinke, C. (1989): Das Prinzip Langeweile. Tages-Anzeiger Magazin,
Zrih, 7.10.1989.
Trow, G.: Reflections. The "New York Post" and the Dominant Black Male.
10/1992. Yaymlanmam.
Turrini, P. (1986): Ein paar Schritte zurck. Gedichte. Europa, Viyana.
Turnbull, C.M. (1961): The Forest People. Simon and Schuster, New
York.
Ulman, E., E.M.Aschenhurst, L.J.Hurwitz ve A. Gruen (1960):
Motivational and Structural Factors in the Denial o f Hemiplegia.
Archives of Neurology 3 , 9 / 1960.
ve A. Gruen(1961): Behavioral Changes in Patients with Strokes. American
Journal of Psychiatry 117,11, Mays 1961.
Victor, G. (1983): The Riddle o f Autism. A Psychological Analysis. Heath
and Co, Lexington.
Wald, G.: Privatbrief vom 8.1.1975.
Walker, L.S., J. Garber ve J.W. Greene (1993): Psychosocial Correlates of
Recurrent Childhood Pain. Journal of Abnormal Psychology 102, 2,
248-258.
Wassermann, J. (1988; ilk basm Berlin: Fischer 1928): Der Fall
Maurizius. Deutscher Taschenbuch Verlag, Mnih.
(1983): Caspar Hauser oder Die Traegheit des Herzens. Deutscher
Taschenbuch Verlag, Mnih.
(1990): Christian Wahnschaffe. Mnih: Deutscher Taschenbuch Verlag.
(1994): Mein Weg als Deutscher und Jude. Deutscher Taschenbuch
Verlag, Mnih.
Webster's New Collegiate Dictionary. Merriam Webster, Springfield.
Weiss, R. (1961): Journey Through Hell. Valentine, Mitchell, Londra.
Welch, M.: M. H. Klaus ve J. H. Kenneil tarafndan yaplan bir
konferans sunumu hakknda kiisel gr aktarm. Annual
ATTAC Conference, Cleveland, Ohio, Ekim 1994.
Weltfish, G. (1965): The Lost Universe. Basic Books, New York.
Werner, E.E. (1989): High-Risk Children in Young Adulthood. A
Longitudinal Study From Birth to 32 Years. American Journal of
Orthopsychiatry 59.
Wertheimer, M. (1945): Productive Thinking. Harper, New York.
Westermann, A. (1994): Aggresive Distanzierung. Klage und Anklage. 28.
4.1984 tarihli Lindau Psikoterapi Haftas erevesinde seminer.
Whorf, B.L.: alnt yapan H. M. Lynd: On Shame and the Search for
Identity. Routledge 1985,173 f., Londra.
Wilson, C. (1956): The Outsider. Delta, New York.
Wilson, E. (1965): The Wound and the Bow. Oxford, New York
Witelson, S.F. (1976): Sex and the Single Hemisphere. Science 193, 425ff.
Witkin, H.A., H. B. Lewis, M. Hertzman, K. Machover, P.Bretnall
Meissner ve S. Wapner (1954): Personality Through Perception.
Harper, New York.
Wolf, E.R. almh yapan S. Diamond: Kritik der Zivilisation. Anthropologie
und die Wiederentdeckung des Primitiven. Campus 1976,
Frankfurt /Main.
Wurm, F.: Der Mensch und sein Verhalten. Nachbemerkungen zu Moshe
Feldenkrais 1994. Yaymlanmam.
Wyman, D.S. (1986): Das unerwnschte Volk. Amerika und die
Vernichtung der europaeischen Juden. Hueber, Mnih. Yarmolinsky,
A. (1962): Road to Revolution. Collier, New York.
Zhisui, L. (1994): The Private Life o f Chairman Mao. Random House,
New York.
Kii Dizini
Abrahams, E. 97
Adenauer, K. 95
Alexander II., ar 159
Amendt, G. 181
Arendt, H. 141
Aronson, E. 88
Ashton-YVamer, S. 27, 28, 29
Aslin, R. N. 61
Ballen, S. D. 268
Bar-On, D. 172
Barbie, K. 106
Barnet, R. J. 269
Bates, E. 61, 65
Baumann, B. 161
Baumann, R. 93, 94
Beckord, D. 114
Benedetti, G. 256,324
Bergson, H.44,45
Bettelheim, B. 275, 276, 277
Birch, H. G. 247
Blum, H. O. 285
Bluvol, H. 47,194, 195
Boas, F. 135, 229
Bll, H. 43
Boring, E. G. 77
Bom, D. E. 84, 85, 249
Breuer, J. 20, 21
Bulger, J. 216
Cameron, J. R. 181
Cannon, W. B. 111,127
Celan, P. 284
Charcot, J.-M. 20
Chess, S. 181
Chomsky, N. 236
Claudel, P. 232, 240
Cleckley, H. 100
Coetzee, M. J. 299
Cohen, D. 88, 226
Cohen, E. A. 275, 276
Cox, M. 90, 203, 256
Cramer, B. 88,193
Crow, T. J. 226
avuesku, N. 16
Danner, M. 97,106
Darley, J. 96
Darwin, C. 114
Davidson, R. 290, 291
Davidson, R. J. 65
Davis, R. C. 50,113
DeCasper, Al J. 60
DeMause, L. 30, 32, 34
Descartes, R. 236, 237
Desnos, R. 286
DesPres, T. 270, 271, 272, 273,
274, 275, 277, 279, 280, 281,
282, 283, 285, 287, 289, 291,
293, 295, 297, 298
Deveraux, G. 322
Diamond, S. 12, 132,133,134,
227, 228, 230, 232, 234, 235,
262, 265, 266, 267, 322
Diekmann, D. 112 Fromm, Fe. 158, 214, 219, 220,
Dobszhansky, T. 246 221, 222, 231, 278
Dolto, F. 26, 65,108,124,128,142 Fuller, J. L. 49,111
Donner, F. 145, 235
Domes, M. 48, 76, 88 Galin, D. 71
Dostoyevski, F. M. 280 Gilbert, G. M. 104
Duchenne de Bologne, B. 87 Gilligan, C. 60
Glasgow, E. 216,302
Eckstein, R. 47 Goettle, G. 98
Eco, U. 162 Goffman, I. 298
Eggers, C. 222 Goldhagen, D. J. 95, 348
Eibl-Eibesfeldt, 1.116, 235 Gottlieb, G. 248, 249
Eichmann, A. 141,143,144 Gourevitch, P. 267
Einstein, A. 64, 65, 72, 238 Grass, G. 341
Eisner, M. 36 Greenberg, R. 88
Eliacheff, C. 65 Greenson, M. 203
Elman, J. 61 Greve, L. 84,182,195
Eng, E. 257 Gruen, A. 1, 2, 3,18, 41, 48, 67,
Erb, H. 18 79, 80, 88, 90, 96,103,122,181,
Erikson, El. H. 46, 51,142 184, 204, 215, 217, 222, 233,
Eurpides 30 242, 259, 282, 299, 325
Grunebaum, Hl U. 300
Fechner, G. T. 77 Gruneberger 143
Feldenkrais, M. 75, 76, 77 Guide, J. 16,156, 362, 375
Ferenczi, S. 89,123 Gurjewitsch, A. 266
Field, T. M. 88 Haas, A. P. 223
Flavell, J. H. 50,113 Hahn, O. 215, 226
Fortes, M. 234, 235 Hamer, D. H. 243
Foucault, M. 324 Harker, J. E. 247
Fox, N. A. 65 Hamly, M. H. 246
Frank, A. 217 Hebbel, F. 302
Frank, H. 103,104 Hecaen, H. 67
Frefel, A. 16 Heisenberg, H. 250
Freire, P. 158 Hendin, H. 223
Freud, S. 21, 26, 71,131,163, 301 Herman, J. Lewis 19, 20, 21, 222
Hroard 33 Klein, M. 167
Heron, W. 300 Korczak, J. 217, 349
Hertzman, M. 79, 80, 81 Koshland, D. El, Jr. 294
Hilaran 30 Krber, A. L. 288, 289
Himmler, H. 90, 96 Krber, T. 288
Hitler, A. 91, 94, 95,102,104, Kuo, Z. Y. 244, 248
107,141,172,200,233, 347
Hoijer, H. 62, 63 Laing, R. D. 50,283,301,327,329
Holden, C. 226 Landgraf, S. 16,156
Hollenweger, J. 37 Lasch, C. 34,183
Holzapfel, H. 216 Latan, B. 96
Homeros 69 Lawrence, D. H. 218
Huynh, J. N. Q. 157,161 Le Jeune, P. 39,164,165
Le Vay, S. 243
Ingleby, D. 324 Leacock, E. Burke 38,39,163,164
Lebovici, S. 193
Jacoby, H. 115 Lee, D. 63
James, W. 127,139 Lemarchand, R. 267
Janet, P. 20 Lenin 159,160
Jaynes, J. 68, 69, 70 Leonhard, W. 73
Johnson, S. 264 Levi, P. 11,143,168, 272
Jung, C. G. 293 Lewis, M 128
Justinus, Hl. 32 Lewis, N. 30
Lifton, R. J. 271
Kahler, E. 163 Lilli, J. C. 300
Kaltenegger, M. L. 157 Lincoln, A. 145
Kammler, J. 348 Locke, J. L. 60, 62, 65
Kant, 1 .141 Ludwig XIII., 33
Kapuscinski, R. 269 Luther, M. 30
Kavanau, J. L. 243, 249 Lynd, H. M. 64
Keane, F. 222, 267
Keller, M. 67, 73, 232, 234, 236, MacLean, P. D. 69, 300
263 Malkki, L. H. 267
Kenneil, J. H. 87, 301 Mandelstam, N. 270, 279, 280,
Klaus, M. H. 87, 301 299
Mandelstam, 0.279,299
Manvell, R. 103,104
Marcuse, H. 231, 278
Marx, K. 6, 212, 213, 214, 231
Marvick, E. W. 33
McClintock, B. 73
McKenna, J.J. 137
Meadows, D. H. 213
Meadows, D. L. 213
Meerwein, F. 166
Meltzoff, A. N. 88
Miller, A. 193
Miller, H. 42,167
Mls, C. W. 103,146,147, 225,
292
Milosz, C. 349
Mitscherlich, A. 203
Modena, E. 193
Monterossa, D. 106,107
Morgan, M. 289,290, 291,292,
293
Motto, R. L. 47
Moulin, J. 106
Murphy, R. F. 166
Musonius Rufus 30
Mussolini, B. 233
Myerhoff, B. 208
Napoleon 200
Needham, J. 242
Neumann, R. 95
Newport, E. L. 61
Niemel, P. 36, 37, 38
Nienstedt, M. 121,176,199,201,
202, 352
Nietzsche, F. 42, 279
Nilsson, M. 70,377
O'Neill, E. 41, 360,377
Omstein, R. E. 71,360,377
Osbome, R. B. 84
Pagels, E. 164
Pawl, J. H. 48
Payne, R, 279
Piaget, J. 50,113
Pilgrim, V. E. 200,220
Plato 230
Platon 227,233
Portmann, A. 274
Postman, N. 215, 377
Prekop, J. 122
Proust, M. 89
Radin, P. 261,262,267, 295
Radzinski, E. 233
Ramonet, 1.224,353
Randers, J. 213
Rank, 0 . 167, 369
Ratushinskaya, 1.217
Reagan, R. 97, 98,199, 201
Reck-Malleczewen, F. P. Von 94
Remarque, E. M. 329, 331
Rheingold, J. C. 167
Ribble, M. 88,109,128
Richter, C. P. 111,127
Rilke, R. M. 129,130
Roberts, G. W. 226
Rosenbloom, S. 88
Rosenstock-Huessy, E. 237, 238
Roskam, A. 47,194,195 Tinbergen, N. 75, 76
Rottmann, G. 181 Tisma, A. 13,169
Tolstoy, L. N. 178, 212
Sacks, O. 300 Tomatis, A. A. 60, 65
Saffran, J. R. 61 Tophinke, C. 90
Sampson, R. 160,161,163, 212, Trow, G. 56, 57, 58, 59, 60, 68
213, 214 Turrini, P. 171
Sandburg, C. 145
Sapir, E. 62 Uliman, M. 67
Schachtel, E. G. 64, 65, 258
Scheerer, M. 64 Victor, G. 325
Schneirla, T. C. 49, 88,114,115, Villalobos 106
242, 245, 246, 248, 275
Searle, J. R. 238, 240 Wald, G. 250
Sereny, G. 103 Walker, L. S. 83, 85
Shaheen, E. 109 Wassermann, J. 89,140,161,163,
Shakespeare, W. 56, 57, 58, 59, 68 167, 300, 351
Siirala, A. 30,111, 236, 256, 324 Weiss, R. 274
Siirala, M. 166,167, 324 Welch, M. 50, 301
Silverberg, W. V. 89,129,130, Weltfish, G. 135, 209, 296
207, 325 Wertheimer, M. 72
Simmel, G. 256 Werner, E. E. 223
Skinner, B. F. 236, 278, 284 Westermann, A. 121,188,199,
Solschenizyn, A. 159 201, 202
Somoza, G. A. 157 Whorf, B. L. 62
Sophokles 322, 323 Wilson, C. 65
Soranus 30, 378 Wilson, E. 322
Speer, A. 102,103, 368, 371, 378 Witelson, S. F. 74
Stalin 200, 233, 298, 347, 357, 378 Witkin, H. A. 78, 79
Stern, D. N. 26, 48, 88,193 Wolf, E. R. 12
Steward, J. H. 166 Woodson, R. 88
Stork, J. 65,124,125,126,127 Wyman, D. S. 94
Szasz, T. S. 324
Yarmolinsky, A. 158,159
Thomas, A. 181 Young, E. 352
Tikhomirov 159
Uygarlmzn hastal bu ekilde aktarlr: nsan kendisinin
kurban konumunda olduunu grmek zorunda kalmamak
iin kendisine kurbanlar arar.

1993 ylnda, Liverpool'da on bir yandaki iki ocuk, iki yandaki

baka bir ocuu karp ldrdler. Yoldan geenler zamannda
mdahale etmi olsa, cinayet nlenecekti. Ancak kk ocuun
barlarn duymalarna ramen kimse yardm etmedi. Bu kiiler
bylelikle sulularn yannda yer alm oldular...

Amo Gruen'e gre, insanlarkendi aclarn yaayamadklarnda,

bu acy bakalarnda yaama ihtiyac duyarlar. Bunu yapabilmek
iin bakalarn aalar, onlara zarar verir ve bu zayflklarn inkr
ederler. nkr da kurban durumunda olan sulu, sulu olan ise
kurban durumuna getiren ksrdngnn balangcdr.

Gnmzde souk, hain, iindeki ocuu artk fark edemeyen

insanlar idealize ediliyor. nsanlar kendi kiiliklerini gelitirmek
yerine gl olanla zdeleiyor. Bu da insan oluun temelini
btnyle sarsyor.

Empatinin yitimini nlemek ve kaytszlk politikasna son vermek

iin bir k yoluna ihtiyacmz var... Gruen bu kitabnda, ilkel
toplumlar, ruh hastas olarak adlandrlan kiileri ve lm
kamplarndan sa kanlar inceleyip karlatrmalar yaparak
insanln ihtiya duyduu bu k yolu iin ipular belirliyor.