Erwin Panofsky - İkonoloji Araştırmaları PDF

ERWIN PANOFSKY, 1 892'de Almanya'nn Hanno
ver kentinde dodu. Berlin, Mnib ve Freiburg niversi

telerinde eitim grdkten sonra, 1 92 1 ylnda Hamburg
niversitesi'nde sanat tarihi dersleri vermeye balad ve
1 926-33 yllar arasnda bu niversitede profesr olarak g
rev yapt. 1 93 1 -33 yllar arasnda New York niversitesi'nde
misafir profesr olarak dersler veren Panofsky, 1 934 'te m
rnn kalan ksmn geirecei ABD'ye yerleti. 1 93 5 'te
Princeton niversitesi, lnstitute for Advanced Study'de pro
fesr olarak almaya balad ve yaamnn sonuna kadar
da bu grevini srdrd. almalarnda sanat an insan
eylemlerinin btn iinde ele alm ve d grnlerin
tesinde, sanatn anlamsal yanyla da ilgilenmi, sanat ya
ptnn yaratlmasndaki zel yanlar bulup karmaya a
lmtr. Balca Yaptlar: konoloji zerine almalar
( 1 939), Huygbens El Yazmas ve Leonardo da Vnci'nin Sa
nat Teorisi ( 1 940), Albrecht Drer ( 1 943), St. Denis Manas
tr Kilisesi 'nde Rahip Suger ve Kilisenin Sanat Hazineleri
( 1 946), Gotik Mimarlk ve Skolastik Felsefe ( 1 95 1 ), Erken
Hollanda Resmi: Kayna ve Nitelikleri ( 1 953), Grsel Sa
natlarn Bir Kritii Olarak Galileo ( 1 954).
ORHAN DZ, 21 Eyll 1 974'te Erzurum'da dnyaya gel

di. Anadolu'nun eitli illerinde ilk ve orta reniminde
tamamladktan sonra 2000'de Boazii niversitesi, Mole
kler Biyoloj i ve Genetik blmnden mezun oldu. "Dos
toyevksi", "Tolstoy", "Anarist Felsefe" ve "Unutulmayan
Film Replikleri" gibi derleme kitaplarnn yan sra yaym
lanm ok sayda evirisi vardr. Halen stanbul' da yayor
ve evirmenliin yan sra editrle devam ediyor.
PiNHAN YAYINCILIK
Litros Yolu, Fatih San. Sitesi No: 1 2/2 1 4-2 1 5
Topkap/Zeytinbumu stanbul
Tel: (02 1 2) 259 27 60 Faks: (02 1 2) 565 1 6 74
www. pinhanyayincilik.com
info@pinhanyayincilik.com
Sertifika No: 209 13
Erwin Panofsky
Studies in Iconology
Humanistic Themes in the Art ofthe Renaissance
Erwin Panofsky, 1967
Pinhan Yaynclk, Eyll 20 1 2
Trke eviri Orhan Dz, 20 1 2
Yaym Ynetmeni: Sleyman zkul
Birinci Basm: Eyll 20 1 2

Yayma Hazrlayan: Kbra Grkan
Dizgi: Meltem alayan
Teknik Hazrlk, Bask ve Cilt:

Yaylack Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.
Litros Yolu Fatih San. Sitesi No: 12/197-203
Topkap- stanbul Tel: (02 1 2) 567 80 03
Sertifika No: 1 193 1
Kataloglama Bilgisi:
Erwin Panofsky/ konoloji Aratrmalar
l .Sanat Tarihi 2. Rnesans Sanat

3. konoloj i
Pinhan Yaynclk: 3 5 nceleme Dizisi: 1 0
ISBN 978-605-5302-22- 1
]JKONOJLOJJ
AJRA1rXRMAJLARJI
Rnesans Sanatnda nsancl Temalar
ERWIN PANOFSKY
eviren: Orhan Dz

PNHAN
NDEKLER
Resimler Listesi ........................................................ 7
nsz ...................................................................... 23
I. Giri ..................................................................... 25
1
II. nsan Tarihinin Kkenleri:

Piero Di Cosimo'nun ki Tablo Sergisi ............ 61
III. Zaman Baba ......................................... ........... 1 13
IV. Kr Cupid ................ ......... ............................... 161
V. Floransa ve Kuzey talya'da

Yeni-Platoncu Hareket (Bandinelli ve Titan) .... 217
V I. Yeni-Platoncu Hareket ve Michelangelo ........ 271
Ek: Casa Buonarroti'deki Kil Model .................... 353

RESMLER LSTES
RESM I
1. Roger van der Weyden, The Vision ofthe Magi.

Berfin,Deutsches Museum
2. The Resurrection ofthe Youth ofNain. Munich,
Staatsbibliothek,Cim. 58,fol. 155,v. ,ca.A.D.1000
RESM il
3. Francesco Maffei,judith. Faenza,Pinacoteca

4. The Head ofSt. John. Netherlandish Woodcarving,
Hamburg,Museumfiir Kunst und Gewerbe,
ca.A.D.1500
RESM 111
5. HerculesCarrying the Erymanthean Boar. Roman

Relief, Venice,St. Mark
6. Allergory ofSalvation. Re/ief, Venice,St. Mark,
13th century
RESM iV
7. St. John the Evange/ist. Rome, Vatican Library,Cod.

Barb.lat.711,(gii XIV, 84), ca.A.D.1000
8. Atlas and Nimrod. Rome, Vatican Library,Cod.Pal.
lat.1417,fol.1,ca.A.D.1100
9. Atlas. From Utrecht Psalter,fol.57,9th century
1 O. Terra,Detailfrom the Portrait of the Emperor Otto
il. Gospels in Aix-la-Chapelle, Treasury ofthe
Cathedral,fol.16,ca.A.D.975
RESM V
1 1 . Pyramus and Thisbe. Paris,Bibliotheque Nationale,

ms. Lat. 15158,dated 1289
12. Aeneas before Dido. Naples,Biblioteca Nazionale,
Cod. o/im Vienna 58,fol.55,v.,IOth century
7
RESM VI
1 3. The Pagan Divinities. Munich, Staatsbibliothek,

clm.14271, ca.A.DJJOO
14. Saturn, Jupiter, Venus, Mars and Mercury. Munich
Staatsbibliothek, clm.10268, 14th century
RESM VII
1 5 . The Abduction ofEuropa. Lyons, Bibliotheque de la

Ville, ms. 742, 14th centwy
1 6. Albrecht Drer, The Abduction ofEuropa. Pen
drawing, L.456, Vienna, Albertina, ca.A.D.1495
RESM VIII
1 7 . Piero diCosimo, The Finding of Vulcan. Hartford,

Conn., The Wadsworth Atheneum
RESM IX
1 8. Piero diCosimo, Vulcan and Aeolus as Teachers of

Mankind. Ottawa, National Gallery ofCanada
RESM X
19. The Discovery ofFire. Woodcutfrom Vitruvius,

Cama, 1521, fol.31, v.
20. The Discovery ofFire. Woodcutfrom Vitruvius,
Nrnberg, 1548, fol.61
RESM XI
2 1 . Erection ofPrimitive Buildings. From Filarete,

Trattato d'Architettura, Florence, Biblioteca
Nazionale, Cod. Magliabecchianus, iL 1, 140,
ca.A.D. 1470
RESM XII
22 . Erection ofPrimitive Buildings. Woodcutfrom

Vitruvius, Cama, 1521, fol.32
8
23 . Erection ofPrimitive Buildings. Woodcutfrom
Vitruvius, Paris, 1547, fol.16
RESM XIII
24. Aeo/us. Rome, Vatican Library, cod. Reg. 1290,

fol.4, ca.A.D.1420
25. Adam and Eve Doing Blacksmith s Work. Byzantine
lvory Casket, Cleveland, The Cleve/and Museum of
Art, ca.A.D.1000
26. The Four Winds. Capita/, Vifaelay, Ste. Madeleine,
ca.A.D.1125
RESM XIV
27. Piero di Cosimo, Human Life in the Stone Age.

New York, The Metropolitan Museum
New York, The Metropo/itan Museum
RESM XV

Oxford, Ashmolean Museum
RESM XVI
30. Piero di Cosimo, Battle ofCentaurs and Lapiths.

Landon, Ricketts and Shannon Col/ection, on loan
in the National Gallery
RESM XVII
3 1 . Piero di Cosimo, The Discovery ofHoney.

Worcester, Mass., The Worcester Art Museum
RESM XVIII
32. Piero di Cosimo, The Misfortunes ofSilenus.

Cambridge, Mass., Fogg Art Museum
9
RESM XIX
33. Piero di Cosimo, The Myth ofPrometheus.

Strasburg, Museum
RESM XX
34. Niccolo Soggi (?), Hercules at the Cross Roads.

Berfin, Schlossmuseum
RESM XXI
35. Kairos. Classical Relief, Turin, Museum
RESM XXII
36. Phanes. Classical Relief, Modena, Museum

37. Girolamo Olgiati, Allegory ofAlchemy. Engraving,
dated 1569
RESM XXIII
38. Saturn. Pompeian Muralfrom the Casa dei Dioscuri

Naples, Museo Nazionale
39. Saturn. From the Chronograph of354 (Renaissance
copy), Rome, Vatican Library
40. Saturn and Jupiter. From Hrabanus Maurus, De
Universo, Montecassino, 11th century
4 1 . Saturn and Jupiter. From Hrabanus Maurus, De
Universo, Rome, Vatican Library, Cod.Pal. lat.291,
15th century
RESM XXIV
42. Saturn and Rhea. MountAthos, Panteleimon, Cod.6,

fol. 162, v., 11 th century
43. Death. Munich Staatsbibliothek, clm.13601, fol.94,
early 11 th century
44. Saturn. New York, The J.P.Morgan Library,
ms. 785, fol.34, ca.A.D. 1400
45.Saturn. Rome, Vatican Library, Cod.Reg.1480, fol.5,
14th century
10
RESM XXV
46. Saturn. Silverpoint Drawing, Dresden,

Kupferstichkabinett, first third of15th century
47. Jacopo Caraglio after Rosso Fiorentino, Saturn.
Engraving, B.24, dated 1526
RESM XXVI
48. Saturn and his 'Children. ' Woodcutfrom a

blockbook, middle 15th century
49. Saturn. Rome, Vatican Library, Cod.Pal.lat.1368,
fol.1, v., 16th century
RESM XXVII
50. Time. Detailfrom a French miniature, ca.A.D.1400

5 1 . Time. Woodcutfrom Stephen Hawes, The Pastime
ofPleasure, London, 1509
RESM XXVIII
52.The Triumph of Time. Woodcutfrom Petrarch

(Jacopo Capcasa di Codeca), Venice, 1493, fol.05, v.
53. The Triumph ofTime. Woodcutfrom Petrarch
(Gregorio de Gregorii), Trieste, 1508
RESM XXIX
54. Jacopo Pesellino, The Triumph of Time. Boston, The

Isabella Stewart Gardner Museum
(Courtesy ofthe Museum)
RESM XXX
55. Jacopo del Sellaio (?), The Triumph of Time.

Fiesole, Oratorio di S.Ansano
RESM XXXI
56. The Triumph ofTime. Woodcutfrom Petrarch

(V. Valgrisi), Venice, 1560, fol.203, v.
11
57. Time Cutting the Wings ofCupid. Engravingfrom
Otho Venius, Les Emblemes de l 'A mour Humain,
Brussels, 1567, p.237
RESM XXXII
58a. Gianlorenzo Bernini, Time with Roundel. Washed

Pen Drawing, ownership unknown
58b. Gianlorenzo Bernini, Time With Obelisk. Chalk
Drawing, Leipzig, Stadtbibliothek, Artfol.90, pi5
RESM XXXIII
59. Gianlorenzo Bernini, Time Revealing Truth. Chalk

Drawing, Leipzig, Stadtbibliothek, Artfo/.90, p. 72
RESM XXXIV
60. Time the Destroyer. Frontispiece (engraving) /rom

Fr. Perrier, Segmenta nobilium signorum et
statuarum... , Rome, 1638
RESM XXXV
61 . Giovanni Rast afler Angelo Bronzino, The

Vindication ofInnocence. Tapestry, Florence,
Gal/eria degli Arrazzi
RESM XXXVI
62. Giovanni Rast afler Angelo Bronzino, 'Flora ' (here

identified as Spring). Tapestry, Florence, Galleria
degli Arrazzi
RESM XXXVII
63 . A lbrecht Drer, The Abduction ofProserpine.

Etching, B. 72, dated 1516
64. The Abduction ofProserpine. Paris, Bibliotheque
Nationale, ms. Fr. 1584, fol.144, 14th century
65. Allegory of Sloth. Leyden, University Library, Cod.
Voss. G.G.F4, fol.257, dated 1401
12
RESM XXXVIII
66. Angelo Bronzino, The Exposure ofLuxury. Landon,

National Gal/ery
RESM XXXIX
67. Nicolas Poussin, Phaethon before Helios. Berfin,

Kaiser Friedrich Museum
RESM XL
68. Nicolas Poussin, Il Balla della Vita Humana. ' Landon

'
Wal/ace Col/ection
RESM XLI
69. The Abduction ofEuropa. Byzantine lvory Casket,

Landon, Victoria and Albert Museum, ca.A.D.1000
70. Cupid Pursuing Animals. Paris Bibliotheque
Nationale, ms. Grec 2736, fo/.28, v., 15th century
RESM XLII
7 1 . Venus, Cupid and Pan. From Hrabanus Maurus, De

Universo, Montecassino, 11 tl century
72. Cupid and Jest in Fliglt. Leyden, University Library,
Cod. Voss.lat. Oct. 16, fol.40, v., 9-lOtl century
RESM XLIII
73. Cupid and Lover. From 'Le Roman de la Rose. '

Vienna. National-Bibliothek, Cod.2592, fo/.13, v.,
14tl century
74. Cupid Introducing his Clildren to the Poet
Guil/aume de Maclaut. Paris, Bibliotleque
Nationale, ms. Fr.1584, fol.D, 14tl century
75. Cupid on a Tree. Paris, Bib/iotheque Nationale,
ms. Fr.1584, fol.J, v., 14tl century
13
RESM XLIV
76. Blind Night. Berfin, Staatsbibliothek, Cod. theol. !at

fol.192, ca.A.D.975
77. Night. Verdun, Bibliotheque de la Ville, ms.l, fol. 7,
early l2th century
78. Synagogue Munich, Staatsbibliothek, clm.13601,
fol.94, early llth century
79. Synagogue and Ecclesia. Verdun, Bibliotheque de la
Ville, ms.119, 12th century
RESM XLV
80. Blind Night Led by Day. Chartres, Cathedral, North

Transept, ca.A.D.1220-5
8 1 . Blind Death. Paris, Notre Dame, West Faade,
ca.A.D. 1220
RESM XLVI
82. 'La Danse ax Aveugles. ' Geneva, Bibliotheque

Universitaire, ms.182, fol.198, 15th century
RESM XLVII
83. Vice and her Adherents. From Thomasin von

Zerclaere, Der Walsche Gast, Zrich, Private
Collection, ca.A.D.1380
84. 'A mor Carnalis. 'Detailfrom a German Woodcut,
ca.A.D.1475
85. Love Shooting the Foolish and the Wise Man. From
Thomasin von Zerclaere, Der Walsche Gast, Zrich,
Private Collection, ca.A.D.1380
RESM XLVIII
86. Blind Cupid, Venus and the Three Graces. Paris,

Bibliotheque Nationale, ms.Fr.373, fol.207,
14 th century
87. Blind Cupid, Venus and the Three Graces.
Copenhagen, Royal Library, ms. Thott 399, fol.9, v.,
ca.A.D.1480
14
RESM XLIX
88. Blind Cupid, Detailfrom the Allegory of Chastity,

Assisi, S.Francesco, ca.A.D. 1320-25
89. Blind Cupid, Detailfrom The Triumph ofLove,
Flemish Tapestry, Vienna, Gobelinsammlung,
16th century
RESM L
90. Francesco Barberino, Amor Divino. Rome, Vatican

Library, Detail/rom Cod.Barb.4076 (gii XLVI, 18),
fol.99, v., before A.D.1318
9 1 . Allegory ofLove. Fresco in the Castle ofSabbionara
su/ Avio, ca.A.D.1370
RESM Li
92. Piero de/la Francesca, Blind Cupid. Arezzo,

S. Francesco
RESM LII
93. Cupid Attacking the Pagan Divinities. Paris,

Bibliotheque Nationale, ms. Grec 2736, fol.28,
15th century
94. Blind Cupid Attacking the Pagan Divinities
(French copy offig.93, dated 1554). Paris,
Bibliotheque Nationale, ms. Grec 2737, fol.29, v.
95. Disarmament ofCupid. Frontispiece (woodcut)
/rom G.B.Fulgosus, Anteros, Mi/an, 1496
96. Eros and Anteros. Woodcutfrom V. Cartari,
Immagini dei Dei degl 'Antichi, 1584, p.242
97. Eros and Anteros Fishing. Pompeian Mural (after
Museo Borbonico, vol.XI, pl.LVI), Naples Museo
Nazionale
RESM LIV
98. Eros and Anteros Supervising a Coclifight. Roman

Sarcophagus, Paris, Louvre
15
99. Variations on the Theme ofCupid. Mosaicfrom
Antioch, Baltimore, Baltimore Museum ofArt
RESM LV
1 00. Eros and Anteros. Woodcutfrom Andrea Alciati,

Emblemata ( Wechel), Basel, 1534, p. 76
1 O 1 . Platonic Love Chasing Blind Cupid. Engraving
from Achilles Bocchius, Symbol. Quaest. Libri IV,
Bologna, 1574, p.xliv
1 02. Death Stealing the Weapons of Cupid. Woodcut
from Andrea Alciati, Emblemata ( Wechel), Basel,
1534, p.70
1 03. 'Saint Amour ' and 'A mour Mondain 'Fishingfar
Hearts. Engravingfrom Un Pere Capucin, Les
Emblemes d 'A mour divin et humain ensemble,
Paris, 1631, fol.5, v.
RESM LVI
1 04. Death Stealing the Weapons of Cupid. Engraving

afler a tost picture by Matthaeus Eril
1 05 . Blind Fortune Blinding Cupid. Engravingfrom
Otho Venius, Les Emblemes de l 'Amour Humain,
Brussels, 1667, p.15 7
RESM LVII
1 06. Lucas Cranach the Elder, Cupid Unblinding

Himself. Philadelphia, Pennsylvania Museum ofArt
RESM LVIII
1 07. Baccio Bandinelli (afler), The Combat ofReason

andLove. Engraving, B.44 dated 1545
RESM LIX
1 08. Titian, 'Sacred and Profane Love. 'Rome, Galleria

Borghese
16
1 09.St. Basilius Between Wordly Happiness and
Heavenly Life. Paris, Bibliotheque Nationale,
ms. Grec 923, fol.272, 9th century
1 1 0. Nature and Grace. From the Meda/ of Constantine,
Vienna, Kunsthistorisches Museum, ca.A.D.1400
1 1 1 . Nature and Reason. Paris, Bibliotheque Nationale,
ms.Fr.379, fol.33, ca.A.D.1500
RESM LXI
1 1 2. Truth Lifted by Earth. Landon, British Museum,

ms. Cotton, Galba E.TV. , fol.150, v., 11 th century
1 1 3. Giovanni Pisano, Fortitude and Chastity. From the
pulpit in the Cathedral ofPisa
1 14. Opicinus de Canistris, Nude Truth. Cod.Pal.lat.
1993, fol.26, dated 1350-51
1 1 5 . Sandro Botticelli, Nude Turth. Detailfrom the
Calumny ofApel/es, Florence, Uffizi
RESM LXII
1 1 6. Allegory ofProfane Love. French Tapestry, Paris,

Musee des Arts Decoratifs, 16th century
RESM LXIII
1 1 7. Allegory of Sacred Love.French Tapestry, Paris,

Musee des Arts Decoratifs, 16th century
RESM LXIV
1 1 8. Titian, The So-called Allegory of the Marquis

d 'Avalos. Paris, Louvre
RESM LXV
1 1 9. Titian, 'Education of Cupid. 'Rome, Galleria

Borghese
RESM LXVI
1 20. The Judgment ofParis. Detailfrom a Roman Relief
17
Rome, Palazzo Spada
1 2 1 . Paris Bordone, Matrimonial Allegory. Vienna,
Kunsthistorisches Museum
RESM LXVII
1 22. The Punishment ofCupid. Pompeian Mural,

Naples, Museo Nazionale
RESM LXVIll
1 23. Francesco Vanni, The Three Graces. Rome,

Galleria Borghese
124. Niccolo Fiorentino, Meda/ of the Three Graces
RESM LXIX
1 25. Detailfrom a Medea Sarcophagus. Berfin, Altes

Museum
126. Michelange/o, Pen Drawing, Fr.103
1 27. Michelange/o, The Holy Family. Marble Tonda,
London, Roya/ Academy
RESM LXX
128. Michelange/o, The Prophet Ezekiel. Rome, Sistine

Chape/
1 29. Raphael, Fortitude. Rome, Vatican, Stanza de/la
Segnatura
1 30. Michelange/o, The Prophet Isaiah. Rome, Sistine
Chapel
RESM LXXI
1 3 1 . Michelange/o, Tomb ofJulius il Reconstruction

ofthe First Projeci (A.D.1505), Front Elevation
1 32. Michelange/o, Tomb ofJulius il. Reconstruction
ofthe First Projeci (A.D.1505), Side Elevation
RESM LXXII
133. Nino Pisano, Tomb ofBishop Simone Sa/tarello.
18
Pisa, S. Caterina, A.D.1341-42
RESM LXXIII
1 34. Tomb Slab ofthe Priest Bruno (died A.D. 1194).

Hildesheim, Cloister of the Cathedral
1 3 5 . Studio ofMichelangelo (copy) Preliminary
Drawingfor the Tomb ofJulius IL Second Project
(A.D.1513). Washed Pen Drawing, Th.5
RESM LXXIV
1 36. Michelangelo, Tomb ofJulius il. Reconstruction

ofthe Second Project (A.D.1513), Front Elevation,
showing the Moses and the two Slaves in the
Louvre in place
1 37. Michelangelo, Tomb ofJulius il. Reconstruction
of the Second Project (A.D.1513), Side Elevation,
showing the Rebellious Slave in place
RESM LXXV
138. Antonio Federigli, Holy Water Rasin. Siena,

Catledral
1 39. Cristoforo Robetta, Allegorical Engraving, B.17
RESM LXXVI
140. Michelangelo, Ape. Detailfrom the Rebellious

Slave in the Louvre. After H. W. Janson, Apes
and Ape Lore in tle Middle Ages and tle Renaissance
1 4 1 . Pieter Breughel tle Elder, Tivo Fettered Apes.
Berfin, Deutscles Museum, dated 1562
1 42. Fettered Ape, Symbolizing the Subjugation ofBase
lmpulses. Engrawingfrom Jacobus Typotius,
Symbola Divina et Humana, Antwerp, 1666, p-55
143. Albreclt Drer, Fettered Monkey. Detailfrom tle
Engrawing, B.42 (Madonna)
RESM LXXVII
1 44. Michelangelo, Tomb ofLorenzo de 'Medici.
19
Florence, S.Lorenzo. Reintegration bey A.E.Popp,
showing the complete decoration ofthe entablature
and the River Gods, but not thefresco in the lunette
and the statues in the lateral niches
1 45 . Michelangelo, Tomb ofGiuliano de 'Medici.
Florence, S.Lorenzo. Reintegration bey A.E.Popp,
showing the simplified decoration ofthe entablature,
the fresco ofthe Brazen Serpent in the /unette
and the River Gods, but not the statues in the lateral
niches
RESM LXXVIII
146. Michelangelo, First Projectfor the Tombs ofthe

Medici (free-standing monument). Chalk
Drawing Fr.48
147. Michelangelo, Second Projectfor the Tombs ofthe
Medici (double wall-tambs). Chalk
Drawing Fr.47
RESM LXXIX
148. Michelangelo, Ultimate Projectfar the Tombs

of the Medici (single wall-tombs, though in this
version perhaps stili destinedfor two persons).
Chalk Drawing Fr.55
149. Free Variation on the Tomb of Giuliano de 'Medici.
Washed Pen Drawing Th. 51la
RESM LXXX
1 50. Michelangelo, Projectfar the 'Sepoltura in Testa. '

Pen Drawing, Fr.9a
1 5 1 . Michelangelo, Projectfar the 'Sepoltura in Testa. '

Pen Drawing, Fr.9b
RESM LXXXI
1 52. Free Variation on the 'Sepoltura in Testa. '

Pen Drawing, Th. 531a
1 53. Michelangelo, The 'Sepoltura in Testa. '
Reintegration By A.E.Popp showing the David
20
(Bargello) in place and thefresco ofthe Resurrection
in the lunette
RESM LXXXI
1 54. Michelangelo, Statue ofLorenzo de 'Medici.

Florence, S.Lorenzo
1 55 . Michelangelo, Statue of Giuliano de 'Medici.
Florence, S.Lorenzo
RESM LXXXIII
1 56. Prince Dispensing Favours. Detailfrom a

Florentine engraving ofJupiter and his 'Children, '
ca.A.D.1460
1 57. St. Demetrius. Relief, Venice, St. Mark, 13th
century
RESM LXXXIV
1 58. Michelangelo (after), Ganymede. Chalk

Drawing, F.r.18
1 59 . Michelangelo, Tityus. Chalk Drawing, F.r.6
RESM LXXXV
1 60. Titian 'Prometheus '(here identified as Tityus).

Madrid, Prado
RESM LXXXVI
1 6 1 . P.P.Rubens, Prometheus. Philadelphia,

Philadelphia Museum ofArt. Courtesy ofthe Museum
RESM LXXXVII
1 62. Michelangelo, The Fail ofPhaethon. Chalk

Drawing Fr. 57
1 63 .Michelangelo, The Fail ofPhaethon. Chalk
Drawing Fr. 75
1 64.Michelangelo, The Fail of Phaethon. Chalk
Drawing Fr. 58
21
RESM LXXXVIII
1 65. Michelangelo, (after), The Childrens 'Bacchanal.

Sanguine Drawing Fr.187
1 66. Michelangelo, (after), The Archers. Sanguine
Drawing Fr.298
R ESM LXXXIX
1 67. Michelangelo, (after), The Dream. Chalk

Drawing, Th.520
RESM LXXXX
1 68. Albrecht Drer, The So-called Dream ofthe Doctor.

Engraving, B. 76
1 69. Ganymede. Engravingfrom Achilles Bocchius,
Symbol. Quaest. Libri lV, Bologna, 1574, p.clxviii
1 70. The Fail ofPhaethon. Woodcutfrom Andrea
Alciati, Emblemata, Lyons, 1551, p.lxiv
1 7 1 . Scene ofArchery. Stucco Relief in the Golden
House ofNero (copy by Francisco de O/landa)
RESM LXXXI
1 72. Michelangelo, Clay Modelfar the Group on the

Piazza de/la Signoria, reintegrated by J. Wilde.
Florence, Casa Buonarroti
RESM LXXXII
1 73 . Michelangelo, Victory. Marble Group far the Tomb

ofJulius 11, Florence, Palazzo, Vecchio
22
N SZ
Bu kitapta yaymlanan Alt Mary Felxner Dersi* ksmen

yeni deildir. Giri blm yazarn 1 932' de yaymlad me
todoloj i k bir makalenin gzden geirilmi ieriiyle, 1 ertesi
yl Dr. F. Saxl ile birli kte yaymlad ortaa sanatnda kla
si k mitoloji zerine bir almann2 sentezidir; Zaman Baba
blmnn ierii, ayn e kilde Dr. Saxl ile birli kte yazd
Melancholia kitabndaki bir blmle3 ksmen ayndr; ve Pi
ero di Cosimo ha kkndaki blm Journal of the Warburg Ins
titute dergisinde4 ve Wortcester Mzesi'nin yllnda5 yakn
zamanda yaymlanm i ki makaleyi birletirmitir.
Bu durumun gere kelerini yle sralayabiliriz: Meto
doloj i k makale Almanca yaymland, Melanchloia ise yine
Almanca yaymlanacak ve her i kisine de ngiliz ve Ameri
kan o kurlar kolaylkla eriemeyebilirler. Ortaa'daki kla
si k mitoloji zerine almada ne srlen fi kirler derslerin
tamamnn anlalmas asndan ylesine nemlidir ki o fi
kirlere burada da yer verme k faydal gzkt. Keza Piero
di Cosimo zerine i ki makale prati k nedenlerden dolay i ki
farkl yerde ve dier almalarla balantlar hasebiyle ya
ymlanmak zorundayd.
Bu kitaba genel anlamda Dr. Saxl'n kat ks by ktr.
Yazarn uygulamaya alt yntemler onunla birli kte Dr.
Saxl' n merhum profesr A. Warburg'dan rendi klerine
dayanmaktadr ve yllarca srm kiisel ibirliinin r
ndr. Bu kiisel ibirlii sona erdiinde bile yazar imdiyi
gemiten ayrmay im kansz grme ktedir.
Yazar, Piero di Cosimo ha kkndaki makaleleri yeniden
*
Dersler Princeton niversitesi Sanat ve Arkeoloji
Blm'nn himayesinde Institute of Advanced Study enstits
ve Bryn Mawr Koleji dekan M.E. Park'n nazik izniyle burada
yeniden yaymlanmtr.
1 Bibl.248.
2 Bibl.238.
3 Bibl.253, Bibl.252 'nin ikinci basks basm aamasnda.
4 Bibl.239.
5 Bibl.247.
23
KONOLOJ ARATIRMALARI
yaymlama iznini verdi kleri iin Journal of the Warburg Ins
titute dergisinin editrlerine ve Worcester Sanat Mzesi'nin
yneticisi F.H. Taylor'a teekkr etmektedir. Yazar sunduk
lar bilgiler, fotoraflar ve faydal nerilerinden dolay u
kiilere minnet borludur: A.E.Austin, Jr., O. Brende!, S. C.
Chew, Frhr. H. von Erffa, A. M. Friend, Jr., G. Gerola, H.
Gray, T. M. Greene, F. R. B. Godolphin, R. Goldwater, K.
Lehmann-Hartleben, H. Janson, R. Offner, A. Panella, K.
Th. Parker, J. Rosenberg, M.Schapiro, A.Scharf, 0.Strunk,
H.Swarzenski, B.L . Ullman, K.Weitzmann, H. E. Wethey,
E.T.De Wald, Sir Robert Witt, R. Wittkower, M. Bieber, H.
Franc, B. da Costa Greene ve L.R.Taylor; keza yazar bota
nikle ilgili bilgiler iin Eleanor C. Marquand'a; indeks ve
bibliyografyann hazrlanmas iin Margot Cutter 'a; 1 3 1 ,
1 32, 1 3 6 ve 1 3 7 nolu resimler ve diyagram iin P.Underwood
ve A.M. Wic ks 'e; ve ngilizce metnin yazmndaki deerli
kat klarndan tr M. Scolari' ye teekkrlerini sunuyor.
Ayrca yazar Bryn Mawr Koleji'ndeki dostlarna, fakl
te yelerine ve rencilere bu derslerin sunulmasn keyifli
klan misafirperverliklerinden ve duyarll klarndan tr
iten teekkrlerini sunmaktadr. Son olarak yazar, nazi k ve
cmert ilgisiyle derslerin bu halde yaymlanmasn salayan
Bernard Flexner'e candan kranlarn sunmaktadr.
24
I.GR
konografi, sanat eserlerinin biimleri karsnda konu

lar veya anlamlaryla ilgilenen sanat tarihinin bir koludur.
yleyse, ilkin bir tarafta konu veya anlam, br tarafta bi
im arasndaki ayrm tanmlamakla ie balayalm.
Tandm bir kii sokakta apkasn kararak beni se
lamladnda, biimsel bir bak asndan grdm ey,
benim gr dnyam oluturan genel renk dzeni, izgiler
ve hacimlerin ekillendirdii bir yapda belli ayrntlarn de
imesidir. Otomati k olarak bu yapy bir nesne (centilmen),
ayrntnn deiimini de bir olay (apka karma) olarak
saptadmda, saf biimsel algnn snrlarn ap konunun
veya anlamn birinci alanna girmi olurum. Bylece algla
nan anlam kolayca anlalan temel bir doaya sahiptir ve biz
bunu olgusal anlam diye adlandrabiliriz; bu anlam, basite
baz grnr ekillerin, fiili deneyimden tannan baz nesne
lerle ili kilendirilmesi ve onlarn baz eylemler veya olay
larla ilikilerinde ki deiimin saptanmas suretiyle kavranr.
mdi byle saptanan nesneler ve olaylar doal olarak
bende belli bir tep ki oluturur. Tandm kiinin eylem tar
zna bakarak onun ruh halinin iyi mi yo ksa kt m olduu
nu, bana kar hislerinin kaytsz m, dosta m, yo ksa d
manca m olduunu hissedebilirim. Bu psi koloj i k ayrntlar
tandm kiinin hareketlerine ifadesel anlam dediimiz
ba ka bir anlam daha katar. fadesel anlam olgusal anlam
dan, basit saptama yoluyla deil 'empati' 1 yoluyla kavran-
Red. N.: Almanca Einfahlng kavramn Panofsky em
pati kelimesiyle karlamakta ve ayn zamanda da bu terime
olduka kiisel bir yorum kazandrmaktadr: ( 1 ) empati yoluyla
nsezi Panosky'e gre sentetiktir; (2) Aristoteles'in "cru:frr0;a"
gibi, empati de insanlar arasndaki belli bir z ortaklna dayanan
bir "duygulanmsal bir katlm" yoluyla mmkn klnmaktadr;
lakin bu ortaklk ayn zamanda bir Weltanschauung (dnya gr
) ile hem kltrel tarih hem de bireysel psikoloji tarafndan ikili
bir biimde koullandrlmtr.
Bylece empati, nseziseldir, nk bakas'nn duygusu be
nim tarafmdan bir refleksion aracl olmakszn kavranr; sente
tiktir, nk bu kavray, ifadesel izgiler ve aklanan ierik ara-
25
mas asndan ayrlr. Onu anlamak iin belli bir duyarlla
sahip olmam gerekir, ama bu duyarll k da benim prati k de
neyimimin, yani nesneler ve olaylara gndeli k ainalmn
bir parasdr. Bu nedenle olgusal anlam ve ifadesel anlamn
her ikisi de ayn snfa dahil edilebilir; bunlar, birincil veya
doal anlamlar snfn oluturur.
Ne var ki benim ap kann karlmasnn selamlamaya
den k geldiini anlamam tamamen farkl bir yorum alanna
aittir. Bu selamlama tarz bat dnyasna zgdr ve ortaa
valyeliinden kalmadr; as kerler kendi barl niyetlerini
belli etmek ve karlarndakinin barl niyetlerine gven
duyduklarn gsterme k iin miferlerini karrlard. Ne
Avustralyal bir aborjinden ne de es ki bir Yunandan ap ka
snda herhangi bir nceden belirlenmi bir iliki analizi olmakszn

"duygusal bir form" ile ekillenmitir. Duyumsal tonalite, tek bir
duyumsallk tarafndan sezilir, ve bir kltrel ve bireysel adan
belirlenmi bir zler birliini ngren bu sezi dolaysz ve btnsel
bir biimde gerekleir.
Estetik ve psikolojik bir balamda genel olarak ele alndn
da Einfhlung, "dnya ile aramzdaki nsezisel iletiimi" ifade
etmektedir. Einfhlung teorisine estetik formulasyonunu ilk The
odor Lipps vermitir; Lipps'e gre Einjhlung, "nesneletirilmi
kendilik zevki"dir. Kavranmas olduka zor bu terim iin Wilhelm
Worringer'in 1 908 ylnda doktora tezi olarak sunduu ve akabinde
de yaynlanan "Abstraktion et Einfhlung" balkl estetik eserine
gz atmanz neririz. Worringer tezini insann sanatsal duygusu:
Einjhlung 'a, yani iin ve dn doal birleiminden yola kan
organik gzellie eilim ve soyutlamaya, yani canlnn olumsuz
lamasndan kaynakl inorganik gzellie eilim olmak zere if
te eilim erevesinde incelemektedir. Lipps'e referans yaparak
Worringer Einjhlung 'un estetik deneyimini u ekilde aklar:
"Nesneletirilmi kendilik zevki ve kendiliin estetik zevki.
Holanma estetik adan, kendinden ayr ve hissedilir bir nesnede
kendini eylemek, bu nesneyle kendini Einjhlung hissetmek an
lamna gelmektedir. "Einfhlung dediim ey, en genel anlamy
la yaamn ta kendisidir. Ve yaam; kuvvettir, isel bir ilemedir,
esin ve tamam/anmadr. Tek bir kelimeyle yaam fiiliyattr. Lakin
fiiliyat, g sarfederek yaadm eyin ta kendisidir. Bu fiiliyat,
tabiat gerei, irade fiiliyatdr. Devinim haline geirilmi irade
ya da esindir." [ Wilhelm Worringer, Abstraction et Einfhlung,
Klincksieck, 2003, s.43]
Worringer'e gre ksacas Einfhlung, insan ve dsal feno
menler arasndaki mutlu ve panteist bir gven ilikisine dayan
maktadr.
26
GR
karmann belli ifadesel armlara sahip prati k bir eylem
olmann yan sra bir kibarl k iareti olduunu anlamasn
bekleyebiliriz. Centilmenin bu eylemini anlamam iin benim
sadece nesnelerin ve olaylarn fiili dnyasna aina olmakla
kalmayp belli bir uygarla zg adetlerin ve geleneklerin
dnyasn da tanmam gere kir. Keza tandm kii bu eyle
minin anlamnn bilincinde olmasayd beni selamlamak iin
apkasn karmak zorunda hissetmezdi kendini. Onun ey
lemine eli k eden armlara gelince onlarn farknda ola
bilir de olmayabilir de. Bu nedenle onun ap kasn karma
sn kibar bir selamlama olarak yorumladmda bunu ikincil
ya da uzlamsal bir anlam iinde yapyorumdur. Bu anlamn
birincil veya doal anlamdan fark, hissedilebilir deil de
anlalabilir olmas ve onu tayan pratik eyleme bilinlice
d klmesidir.
Ve son olarak, tandm kiinin eylemi, zaman ve
mekanda doal bir eylem oluturmann, doal olarak duy
gular veya ruh hallerini aa vurmann ve uzlamsal bir
selamlamay yanstmann yan sra selam veren kiinin
'ahsiyetini' deneyimli bir gzlemciye ifa eder. Bu ahsi
yet yirminci yzyla ait bir insan olmas nedeniyle, ulusal,
sosyal ve eitimsel donanm, gemii ve mevcut evresiyle
koulludur ama ayn zamanda usa vurulduunda bir felsefe
diye adlandrlabilece k dnyaya bireysel bak as ve tepki
veri biimi asndan kendine zgdr. Kendi banda kibar
bir selamlama eyleminde btn bu faktrler btnyle aa
vurulmaz ama iaret edilir. Te k bu eylemden yola karak
adamn zihinsel resmini izemeyiz; bunu ancak o k sayda
benzer gzlemleri bir araya getirip onlar adamn a, milli
yeti, snf, zihinsel gelene kleri gibi genel bilgilerimizle ba
lantl o larak yorumlamak suretiyle yapabiliriz. Yine de bu
zihinsel resmin apa k sergileyecei tm niteli kler her te kil
eylemde i kin olara k sakldr; yle ki her te kil eylem bu ni
telikler nda yorumlanabilir.
Bylece kefedilen anlam isel anlam veya ierik diye
adlandrlabilir; dier i ki anlam tr olan birincil veya do
al anlam ile ikincil veya uzlamsal anlam grnr olana
ait i ken, bu isel anlam esastr. Bu anlam hem grsel ola
yn hem de onun anlalabilir manasnn temelinde yatan ve
onlar a klayan ve hatta grsel olaya e klini veren formu
belirleyen birletirici ilke diye tanmlanabilir. Hi kukusuz
bu isel anlam veya ierik bilinli istemler alannn ne kadar
27
stndeyse, ifadesel anlam da bu alann o kadar altndadr.
Gnlk hayattan aldmz bu analizin sonularn bir
sanat eserine uyarladmzda onun konusu veya anlam
dahilinde tabakay ayrt edebiliriz:
1- BRNCL VEYA DOGAL ANLAM. Olgusal ve

ifadesel olmak zere alt kategorilere ayrlr. Bu anlam, saf
biimleri, (yani renk ve izgiden oluan kimi konfigras
yonlar veya belli bir biimde ekillendirilmi bronz ya da
ta ktleleri) tpk insan, hayvan, bitki, at, alet ve benzeri
eyler gibi doal nesnelerin temsilleri olarak saptanarak; ve
bir duruun veya hareketin matem havas veya bir evin ii
nin huzurlu scak ortam gibi ifadesel nitelikler alglanarak
kavranr. Birincil veya doal anlamlarn tayclar olarak
kavranan saf biimler dnyasna sanatsal motifler dnyas
denebilir. Bu motiflerin saylp ortaya dklmesi sanat eseri
nin n-ikonoloj ik betimi olacaktr.
2- KNCL VEYA UZLAIMSAL ANLAM.

Bu anlam, elinde bak tutan bir erkek figrnn Aziz.
Bartholomew'i temsil ettii, elinde eftali tutan kadn fi
grnn ise Doruluu simgeledii, bir yemek masasnn
evresinde belli bir dzen ve duru iinde oturan bir grup
figrn Son Akam Yemei'ni temsil ettii veya belli bir
nizamda savaan iki figrn Combat of Vice and Virtue'
(Erdem ile Erdemsizliin Sava) temsil ettii kavranarak
anlalr. Bunu yaparken biz sanatsal motifleri ve sanatsal
motiflerin bileimlerini (kompozisyonlar) temalar veya kav
ramlarla birletiririz. Bylece ikincil veya uzlamsal anla
mn tayclar olarak anlalan motiflere imgeler denilebilir;
ve imgelerin bileimine de eski sanat kuramclar 'invenzi
one' (bulu) demilerdir; biz bunlara hikayeler ve alegori
ler demeye almzdr.2 Benzeri imgelerin, hikayelerin ve
2 Somut ve tekil kiileri veya nesneleri (Aziz Bartho-
lomew, Vens, Mrs. Jones ya da Windsor Kalesi gibi) deil de
nan, Sefahat, Bilgelik gibi soyut ve genel kavramlar tayan
imgelere sembol ya da simge denir (Cassirerci anlamda deil de
sradan anlamyla, Ha ya da ffet Kulesi gibi). Bylece hikayeler
karsnda alegoriler ise simgelerin ve/veya sembollerin bileim
leri olarak tanmlanabilir. Elbette ok sayda ara ihtimal sz konu
sudur. A kiisi B kiisi klnda (Bronzino'nun Neptn' temsil
eden Andrea Doria's; Drer' in Aziz George'u temsil eden Lucas
Paumgartner'i) veya bir simgenin alldk dzeni iinde (Joshua
28
GR
alegorilerin saptanmas kelimenin dar anlamyla i konograf
yann alann oluturur. Aslnda genel anlamda'biime kar
l k konu' dan sz ederken, ikincil veya uzlamsal konuyu,
yani sanatsal motiflerde beliren birincil veya doal konunun
alannn karsnda imgeler, hikayeler ve alegorilerde beli
ren zgl temalar veya kavramlar dnyasn kast ediyoruz.
Wl ffiin'in kulland anlamda 'biimsel analiz' genelde
motiflerin ve motiflerin bileimlerinin (kompozisyonlar) bir
analizidir; zira kelimenin kat anlamyla biimsel bir analiz
"Michelangelo'nun Davud'unun bacaklar arasndaki irkin
gen" ya da "bir insan vcudundaki e klemlerin hayranl k
uyandran aydnlatlmas" gibi deerlendirmeler bir yana
dursun, 'adam', 'at' veya ' stun' gibi ifadelerden bile sak
nr. Kelimenin dar anlamyla doru bir ikonografik analizin
motiflerin doru saptanmasn ngrd aktr. Eer Aziz
Bartholomew'i tespit etmemizi salayacak bak, bak de- .
il de tirbuonsa o figr Aziz Bartholomew deildir. nemli
bir no ktaya daha deinelim: "Bu figr Aziz Bartholomew'in
bir resmidir" cmlesi, ressamn Aziz Bartholomew'i temsil
etmeye dnk bilinli niyetini iaret eder, figrn ifadesel
niteli klerini sergileme niyetini pekala tamam olsa bile.
3- SEL ANLAM VEYA ERK. Bu anlam, bir

ulusun, bir dnemin, bir snfn, bir dinsel ya da felsefi d
ncenin -bir ahsiyet tarafndan bilinsizce deerlendirilip
bir eserde somutlaan- temel tutumunu aa vuran esas il
keler saptanarak anlalr. Bu ilkelerin hem ' kompozisyon
yntemleri' hem de 'ikonografi k anlam' la aa karlp
aydnlatldn sylemeye gerek yo k. Szgelimi, on dr-
Reynold'n Tefekkr' temsil eden Mrs. Stanhope'u) resmedilebi

lir; ister insan suretinde ister mitolojik surette olsun somut ve tekil
kiilerin portreleri simgelerle birletirilebilir, vgc bir karakte
rin saysz temsilinde olduu gibi. Bir hikaye ayrca alegorik bir
fikir tayabilir, Ovide Mora/ise izimlerinde olduu gibi; ya da
baka bir hikayenin "nceden tasarlanm hali" olarak anlalabi
lir, Biblia Pauperum ve Speculum Humanae Salvationis rnekle
rinde olduu gibi. Birbiri stne bindirilmi bu anlamlar ya eserin
ieriine hi girmezler -ayn Ovid kiilerini resmeden alegorik
olmayan minyatrlerden grsel adan ayrt edilemeyen Ovide
Mora/ise rneinde olduu gibi- ya da ieriin muliiklamasna
yol aarlar. Bu muli'klk ise atan eler Rubens'in "Galerie de
Medicis" yaptnda olduu gibi ateli bir sanat mizacnn ssnda
eritildii takdirde alabilir, hatta ilave bir deere dnebilir.
29
dnc ve on beinci yzylda ( 1 3 1 O civarndan verilebile
cek en eski rnek) bir yataa veya divana uzanm Bakire
Meryem'le sa'nn Doumu eklindeki geleneksel tipin ye
rini ou zaman ocuun nnde hayranl kla diz km
Bakire sahnesi almtr. Kompozisyon asndan bakld
nda bu deiim, kabaca syleyece k olursak, gen bir e
mann yerini drtgen bir emaya brakmas anlamna glir.
Kelimenin tam anlamyla i konografi k bak asndan sz
konusu olan deiim, Pseudo-Bonaventura ve Aziz Brid
get gibi yazarlar tarafndan yaznsal olarak formle edilmi
yeni bir temayla tanmak deme ktir. Fakat bu ayn zamanda
Ortaan son evrelerine zg olan yeni bir duygusal tavr
da aa vurmaktadr. Hatta isel anlam veya ieriin sahi
den eni konu yorumlanmas belli bir l keye, dneme veya
sanatya zg te kni k yntemleri aa vurabilir. rnein
Michelangelo'nun hey kelde bronzu deil de ta tercih et
mesi ya da izimlerinde kendine zg taramalar yapmas
onun slubunun dier zgl niteliklerinin hepsinde ayrt edi
lebilen ayn temel yaklamn gstergesidir. Dolaysyla saf
biimleri, motifleri, imgeleri, hi kayeleri ve alegorileri temel
ilkelerin tezahrleri olarak alglayan bizler btn bu unsur
lar Cassirer'in 'sembolik' deerleri dedii deerler olarak
yorumluyoruz. Leonardo da Vinci'nin nl freskosunun bir
yemek masasnn etrafnda toplanm on adam gster
diini ve bu adamlarn Son A kam Yemei'ni temsil etti k
lerini syleme kle kendinizi snrlandrdmz srece, kendi
bana sanat eseriyle ilgilenir ve onun kompozisyonsal ve
i konografi k zelliklerini kendi zellikleri diye yorumlarz.
Fakat eer onu, Leonardo'nun kiiliinin veya talyan Ge
Rnesans geleneinin ya da kendine zg bir dinsel tutu
mun bir belgesi olarak anlamaya altmzda, saysz ba
ka belirtiler iinde kendini ifade eden ba ka bir eyin iareti
olarak sanat eseriyle ilgilenir ve onun kompozisyonsal ve
ikonografi k zelliklerini o 'ba ka eyin' daha belirgin kant
olarak yorumlarz. Bu 'sembolik' deerlerin (genelli kle sa
natnn kendisinin bilmedii ve hatta bilinli olarak ifade
etmeye niyetli olduu eyden kesinlikle farkl olabilen) ke
fedilip yorumlanmas, kelimenin derin anlamyla ikonografi
diyebileceimiz alann amacdr. Bu alan analizden ziyade
sentez olara k doan bir yorum yntemine sahiptir. Ve motif
lerin doru saptanmas kelimenin dar anlamyla doru iko
nografik analizin n kouluyken, imgelerin, hikayelerin ve
30
GR
alegorilerin doru analizi ise doru ikonografik yorumun n
kouludur; tabii bu tespit, ikincil veya uzlamsal konunun
es geildii ve motiflerden ierie dorudan geiin ama
land sanat eserleriyle -rnein genelde istisnai olgularla
uzun bir geliimin karmak ileri evrelerini iaret eden Av
rupa manzara resminde ve natrmort tarznda olduu gibi
ilgilenmediimiz srece geerlidir.
Peki, nihayetinde isel anlama veya ierie nfuz etme
amacyla doru n-ikonografik betimlemeye ve kelimenin
dar anlamyla doru ikonografik analize nasl ulaacaz?
Motifler dnyasnn snrlar iinde kalan n-ikonografik
betimleme durumunda mesele yeterince basit grnyor.
izgiler, renkler ve hacimlerle yaplan temsilinin motifler
dnyasn oluturduu nesneler ve olaylar, grdmz
gibi, pratik deneyimlerimiz temelinde saptanabilir. Herkes
insanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin eklini ve davrann
tanyabilir ve yine herkes fkeli bir yz neeli bir yzden
ayrabilir. Elbette verili bir durumda kiisel deneyimimizin
yeterince fazla olmamas muhtemeldir; szgelimi modas
gemi veya bilinmedik bir aletin temsiliyle veya bilmedi
imiz bir bitkinin veya hayvann temsiliyle karlatmz
da pratik deneyimlerimiz yetersiz kalr. Bu durumda pratik
deneyim alann terk etmeden, bir kitaba veya uzmana ba
vurarak pratik deneyimler yelpazemizi geniletmek zorunda
kalrz.
Ne var ki bu alanda bile ilgin bir sorunla karlayoruz.
Bir sanat eserinde gsterilen nesnelerin, olaylarn ve ifade
lerin sanatnn yetersizlii veya zekice kast yznden ta
nnmyor olabilecei gerei bir yana, pratik deneyimimizi
ayrm gzetmeden sanat eserine uygulamak yoluyla doru
n-ikonografik betime veya birincil konunun tespitine pren
sipte ulaamayz. n-ikonografik betimlemenin malzemesi
olarak pratik deneyimimiz gerekli ve yeterlidir ama betimle
menin doruluunu garanti etmez.
Roger van der Weyden' in Berlin Mzesi'ndeki
Kahin'inin (resim l ) n-ikonografik betimlemesi elbette
'Kahin', 'ocuk sa' gibi terimlerden saknmaldr. Ama k
k bir ocuun hayaletinin gkyznde grndn be
lirtmek zorundadr. Bu ocuun hayalet olarak resmedildi
ini nereden biliyoruz? evresinin sar klarn oluturduu
haleyle sarlm olmas varsaymz iin yeterli bir kant olu
turmaz, nk benzer haleler ocuk sa'nn gerek olduu
31
sa'nn Doumu sahnesinin temsillerinde de s ka grlebi
lir. Roger'n tablosundaki bu ocuun bir hayalet olduunu
ancak havada utuu gereinden karsayabiliriz. Fakat
onun havada utuunu nereden biliyoruz? Duruu yerde bir
mindere oturmu ocuun duruundan farksz; aslna bakar
sanz, Roger bu tabloyu resmederken mindere oturmu bir
ocuun tabiatna uygun bir izimi pekala kullanm olabi
lir. Berlin tablosundaki ocuun bir hayalet olarak izildii
ynndeki varsaymmzn te k geerli dayanak no ktas, o
cuun havada grnr hibir destek olmakszn resmedilmi
olmasdr.
te yandan insanlarn, hayvanlarn ve cansz nesne
lerin, yere kimi kanununu ihlal ederek, dolaysyla ha
yaletmi gibi davranmayarak havada geve ke salnyor
grnd yzlerce temsil ne srebiliriz. Szgelimi, M
nih 'teki Staats-Bibliothek ktphanesinde bulunan "III.
Otta ncilleri"nde ki bir minyatrde btn bir ehir bo bir
uzayn merkezinde temsil edilirken, eylem halinde ki figr
ler salam zeminde duruyor halde gsterilmitir (resim.
2)3 Deneyimsiz bir gzlemci pekala ehrin bir tr byyle
havada asl kalyor halde resmedildiini sanabilir. Ne var
ki bu rne kte deste k no ktasnn olmamas doa yasalarnn
mucizevi ekilde inenmesini ima etmiyor. Tablodaki ehir,
genliin dirildii gerek Nain ehridir. 1 000 yl civarna
ait bir minyatrde bu bo uzay daha gereki bir dnemde
olduu gibi, boyutlu gerek bir ortam deil de gerek
olmayan, soyut bir arkaplan temsil ediyor. Kulelerin taban
izgileri olan ilgin yarm daire ekilleri, minyatrmzn
daha gereki rneinde ehrin tepeli k bir arazi zerinde
ykseldiini ama buradan alnp artk perspe ktif gere kili k
terimleriyle tasarlanmayan bir uzayda temsil edildii ger
eini ortaya koymaktadr. Van der Weyden tablosundaki
deste ksiz figr bir hayalete karl k gelirken, Otta minyat
rnde yzen ehrin mucizevi armlar yo ktur. Bu tezat
yorumlar resmin 'gereki' zelli klerini ve minyatrn 'ger
ekd' zelliklerini bizlere sunmaktadr. Fakat bu zellik
leri annda ve neredeyse otomatik olarak kavramamz, sanat
eserinin tarihsel 'konumunu' (locus) bir bakma tahmin et
meksizin doru ni konografik betimini yapabileceimiz ka
nsna gtrmemelidir bizi. Saf ve basit prati k deneyimimiz
temelinde motifleri saptamakta kendimize inanrken, aslnda
3 G. Leidinger, Bibl. 1 90, PL.36.
32
GR
'grdmz eyi' , nesneler ve olaylarn deien tarihsel
koullar altndaki biimlerle ifade edilme tarzna gre o ku
ruz. Bunu yaparken prati k deneyimimizi slubun tarihi diye
adlandrabileceimiz bir kontrol ilkesine tabi klarz.4
Motifler yerine imgeler, hikayeler ve alegorilerle ilgi
lenen ikonografik analiz elbette prati k deneyimimizle edin
diimiz, nesneler ve olaylara ainal ktan o k daha fazlasn
gere ktirir. O, ister bir amaca binaen yaplan o kumalar, ister
se de szl gelene k yoluyla kazanlm olsun, yaznsal kay
naklarn aktard zgl temalara veya kavramlara ainal
gere ktirir. Avustralyal aborjinimiz Son A kam Yemei'nin
konusunu anlayamayacaktr; ona bu resim sadece heyecan
verici bir akam yemei partisi yapld fi krini verece ktir.
Resmin i konografi k anlamn kavramak iin nciller'in ie
riine aina olmas gere kece ktir. Ortalama 'eitimli kii'nin
bildii tarihten ve mitolojiden ncil hi kayeleri veya sahneleri
deil de temalarn temsilleri sz konusu olduunda hepimiz
Avustralyal aborjinizdir. Benzer durumda bizim de o tem
sillerin yazarlarnn o kuduu veya bir e kilde bildii ey
lere aina olmaya almamz gere kir. Fakat yine yaznsal
kaynaklar yoluyla aktarlan zgl temalara ve kavramlara
ainalk ikonografik analiz iin vazgeilmez ve yeterli iken,
o analizin doruluunu garanti etmez. Nasl ki ayrm yap
makszn yaznsal bilgimizi motiflere uygulamak suretiyle
4 Sonuta ancak tekil sanat eserlerini yorumlamak sure-

tiyle ina edilebilen bir 'slup tarihi' ile tekil bir sanat eserinin
yorumunu kontrol etmek ksr bir dng gibi grnebilir. Gerek
ten de bu ksr olmasa da bir dngdr, ama yntemsel bir dng.
(Bkz. E. Wind, Bibl.407 ve Bibl.408). ster tarihsel isterse de doal
olgularla ilgilenelim, tekil bir gzlem ancak tm serinin 'anlam
kazanaca' ekilde dier benzer gzlemlerle ilikilendirilebildii
takdirde 'gerek' diye nitelendirilebilir. Bu nedenle zikrettiimiz
'anlam' bir kontrol olarak ayn olgular yelpazesi iinde yeni bir
tekil gzlemin yorumuna tamamen uyarlanabilir. te yandan eer
bu yeni tekil gzlem serinin 'anlamna' uygun yorumlamay ke
sinlikle reddediyorsa ve eer bir hatann imkansz olduu ortaya
kmsa, o zaman serinin 'anlamn' yeni tekil gzlemi dahil et
mek iin yeniden formle edilmesi arttr. Bu circulus methodius
(dngsel yntem) elbette sadece motiflerin yorumu ile slubun
tarihi arasndaki ilikiye deil, ayrca imgeler, hikayeler ve ale
gorilerin yorumu ile tiplerin tarihi arasndaki ilikiye ve nihayet
isel anlamlarn yorumu ile genel olarak kltrel belirtilerin tarihi
arasndaki ilikiye de uygulanabilir.
33
doru ikonografik analiz yapmamz mm kn deilse, ayn
e kilde, ayrm yapmakszn prati k deneyimimizi biimlere
uygulamak suretiyle doru n-ikonografi k betimleme yap
mamz da imkanszdr.
On yedinci yzylda yaam Venedi kli ressam Frances
co Maffei'nin bir resminde sa elinde kl, sol elinde ise
bir adamn kesik bann bulunduu bir tabak tayan gzel
ve gen kadn yer almaktadr (resim 3). Bu resim Vaftizci
Yahya'nn bayla Salome'nin portresi olarak yaymlanm
tr.5 Aslnda ncil, Vaftizci Yahya'nn bann Salome'ye bir
tabakta getirildiini belirtir. Pe ki ya kl? Salome, Vaftizci
Yahya'nn ban kendi elleriyle kesmedi. Bu no ktada ncil
bize ba ka bir adamn bann kesilmesiyle alakal olara k Ju
dith adnda ba ka bir gzel kadndan sz eder. Bu hi kayede
durum tam tersine evrilmitir. Judith, Holofernes'in ban
kendi elleriyle kestii iin kl uygun derdi, ama tabak
Judith temasyla uyumazd, nk metin Holofernes'in
bann uvala konulduunu apak dile getirmektedir. u
halde resmimiz iin bavurulabilece k, ayn lde tutarl
veya tutarsz i ki yaznsal kaynaa sahibiz. Eer resmimizi
Salome'nin portresi olarak yorumlarsak metin taba a k
lar ama klc aklayamaz. Dier yandan eer resmimizi
Judith'in portresi olarak yorumlarsak, bu durumda da me
tin klc a klar ama taba a klayamaz. Dolaysyla yal
nzca yaznsal kaynaklara bal kalrsak kafamz tamamen
karr. Neyse ki sadece onlara bal deiliz. Deiik tarihsel
koullarda nesneler ve olaylarn biimlerle ifade edili tar
zn, yani slubun tarihini aratrmak suretiyle prati k dene
yimimizi dzeltip kontrol edebildiimiz gibi, deii k tarih
sel koullarda zgl temalarn ve kavramlarn nesneler ve
olaylarla ifade edili tarzn, yani tiplerin tarihini aratrmak
suretiyle yaznsal kayna klara ili kin bilgilerimizi dzeltip
kontrol edebiliriz.
Bu durumda u soruyu sormalyz: Francesco Maffei
bu tabloyu resmetmeden nce, a klanmam tabaklary
la tartmasz Judith portreleri -tartmasz, nk rnein
Judith'in hizmetisini ieriyorlar- ya da aklanmam k
llaryla tartmasz Salome portreleri -tartmasz, nk
rnein Salome'nn anne babasn ieriyorlar- var myd?
e bak! Kll te k bir Salome portresi gsteremese k de, Al
manya ve Kuzey talya'da tabakla Judith' i gsteren eitli
5 G. Fiocco, Bibl. 92, PL.29.
34
GR
on altnc yzyl resimlerine rastlyoruz.6 'Tabakl Judith'
tipi vard ama ' kll Salome' tipi yo ktu. Bundan yola
karak Maffei'nin resminin sanld gibi Salome'yi deil de
Judith' i temsil ettiini rahatl kla syleyebiliriz.
Ba ka bir soru daha sorabiliriz: Neden sanatlar tabak
motifini Salome' den Judith' e aktarma yetkinliini kendile
rinde grdler de, kl motifini Judith'den Salome'ye ak
tarma yetkinliini grmediler? Bu soru yine i ki nedenden
dolay tiplerin tarihini incelemek suretiyle cevaplandrabilir.
Birinci neden, klcn Judith' in, pek o k ehidin ve adalet
ve metanet gibi erdemlerin yerlei k ve saygn vasf olma
sdr; bu nedenle onu, ehvetli bir kza dntrmek uygun
olamazd. Dier sebep ise on drdnc ve on beinci yz
yllarda Vaftizci Yahya'nn ban tayan taban, zelli kle
Kuzey talya ve kuzey lkelerinde yaygn olan mnferit bir
dinsel imge (Andachtsbild) olmasdr (resim 4); bu imgenin,
Salome hi kayesinin bir temsilinden seilip alnma biimi,
Tanr'nn kucanda duran ncilci Yahya grubunun Son Ak
am Yemei'nden veya lousa Bakire'nin sa'nn Doumu
sahnesinden seilip alnma biimine ok benzemektedir. Bu
dinsel imgenin varl kesi k bal adamn ba ile tabak ide
as arasnda yerlei k bir ilinti kurdu ve bylece tabak motifi
nin yerini bir Judith imgesinde uval motifinin almas, kl
motifinin Salome imgesine szmasndan daha kolay olabildi.
mgeler, hi kayeler ve alegoriler yerine 'sembolik ' deer
ler dediimiz deerlerle ilgilenen, isel anlamn veya ieri
in yorumu, yaznsal kaynaklarla aktarlan zgl temalara
veya kavramlara aina olmaktan daha fazlasn gere ktirir.
Hem motiflerin seilmesinin ve sunumunun, hem de imge
ler, hikayeler ve alegorilerin retiminin ve yorumlanmas
nn temelinde yatan ve hatta biimsel dzenlemelere ve kul-
6 Romanino'ya atfedilen Kuzey talya tablolarndan biri
Berlin Mzesi'nde bulunmaktadr. Bu resim hizmeti, uyuyan as
ker ve arkaplanda Kuds ehrine ramen ' Salome' diye nceden
listelenmitir (no 1 55); Romanino'nun rencisi Francesco Prato
da Caravaggio'ya atfedilen baka bir tablo (Berlin Katalou'nda
alntlanm) daha vardr. Bir nc tablo ise Francesco Maffei ile
ayn zamanda Venedik'te etkin olan Cenoval Bemardo Strozzi'ye
aittir. 'Tabakl Judith' tipinin Almanya'da ortaya km olmas
ok muhtemeldir. Bu tipin bilinen en eski rneklerinden biri ( 1 530
dolaylarnda ismi bilinmeyen bir usta tarafndan Hans Baldung
Grien'e atfedilen) yakn zamanda G. Poensgen, Bibl.270 tarafn
dan yaymlanmtr.
35
tanlan te kni k yntemlere anlam katan temel il keleri bulmak
istediimizde XIII. John, 2 ISS 'in Son Akam Yemei'nin
ikonografisine uymakta olduu gibi o temel ilkelere uyan
mnferit bir metin bulmay umamayz. Bu ilkeleri kavramak
iin bir tehisininkiyle kyaslanabilir zihinsel bir yetiye ih
tiyacmz vardr. Bu yeti olduka pheli 'senteti k sezgi' te
riminden baka bir terimle daha iyi tanmlayamayacam ve
ok bilgili bir alimden ziyade beceri kli sradan bir insanda
geliip serpilecek bir yetidir.
te yandan bu yorum kayna ne kadar znel ve akld
olursa (zira her sezgisel yaklam yorumcunun psikolojisi
ve 'Weltanschauung'u [dnya gr. .n.] ile koullandrl
m olacaktr), sadece kelimenin dar anlamyla ikonografik
analiz veya salt n-i konografi k betimleme sz konusu ol
duunda kanlmaz olan dzeltilere ve kontrollere bavur
mak daha fazla gere kli olacaktr. Hatta prati k deneyimimiz
ve yaznsal kaynaklara dair bilgilerimiz ayrm yapmakszn
sanat eserlerine uygulandnda bizi yanltabiliyorsa, saf ve
basit sezgimize gvenmenin ne denli tehlikeli olabilecei
ni siz dnn! Dolaysyla prati k deneyimimiz deien ta
rihsel koullarda biimlerin nesneleri ve olaylar ifade edi
tarzna (slubun tarihi) dair bir kavrayla kontrol edilmek
zorundadr; ve nasl ki yaznsal kaynaklara dair bilgimiz
deien tarihsel koullarda nesneler ve olaylarn zgl te
malar ve kavramlar ifade edi tarzna (tiplerin tarihi) dair
bir kavrayla kontrol edilme k zorundaysa, bunun gibi, hatta
bundan daha fazla, senteti k sezgimiz deien tarihsel koul
larda zgl temalarn ve kavramlarn insan zihninin genel ve
temel eilimlerini ifade edi tarzna dair bir kavrayla kont
rol edilmelidir. Bunu, genel anlamda kltrel belirtilerin -ya
da Emst Cassirer' in kulland anlamda 'sembollerin' tari
-
hi diye adlandrabiliriz. Sanat tarihisi di kkatini verdii bir

veya birden o k sanat eserinin isel anlam olarak telakki
ettii eyi, o bir veya birden ok sanat eseriyle tarihsel a
dan balantl dier pe k ok uygarl k belgeleriyle karlat
rp kontrol etmelidir. Sz konusu belgeler inceleme altnda
ki bir kiiliin, dnemin veya lkenin siyasi, iirsel, dinsel,
felsefi ve sosyal eilimlerine tan klk eden belgelerdir. Dier
yandan siyasi hayat, iir, din, felsefe ve sosyal durumlarn
tarihini yazan kiilerin sanat eserlerini benzeri bir ekilde
kullanabileceklerini sylemeye gerek yo k. sel anlamlar
veya ierik aray iinde eitli insanbilim disiplinleri bir-
36
GR
birlerine hizmet etmek yerine ortak bir dzlemde buluurlar.
Sonuta, kendimizi apak ifade etmek istiyorsak (genel
balamn szlerimizin anlamn aydnlatt normal konu
ma veya yazma edimimiz iinde her zaman gerekli olma
yan) konu ya da anlamn katmann ayrt etmemiz gerek.
Bu katmanlarn en altta olan genellikle biimle kartrlr.
kinci katman ise dar anlamda ikonografinin zel alandr.
Hangi katmana gidersek gidelim saptamalarmz ve yorum
larmz kendi znel donanmmza bal olacaktr ve tam da
bu nedenle tamam gelenek diye adlandrlabilecek tarihsel
srelere dair bir kavrayla kontrol edilip dzeltilmek zo
rundadr.
imdiye kadar akla kavuturmak istediim hususla
r bir izelgede zetledim. Fakat bu zet izelgede ayr
anlam alann gsteren dzgnce ayrt edilmi kategorilerin
gerekte tek bir olgunun, yani bir btn olarak sanat eseri
nin deiik yanlarna iaret ettiini akldan karmamalyz.
Bylece burada birbiriyle balants olmayan aratrma
ilemi olarak grnen yaklam yntemleri somut almada
birleip tek bir organik ve blnmez srece dnecektir.
YORUM NESNES YORUM ETKNLG

1 - Birincil veya doal konu -(A) n-ikonografik betimleme (ve ya-
olgusal, (B) ifadesel- sanatsal mo- !anc-biimsel analiz)
tifier dnyasn oluturur.
2- kincil veya uzlamsal konu Dar anlamda ikonografik analiz
imgeler, hikayeler ve alegoriler
dnyasn oluturur.
3- sel anlam veya ierik 'sem- Derin anlamda ikonografik yorum
bolik' deerler dnyasn olutu- (ikonografik sentez)
rur.
YORUM N DONANIM YORUMUN KONT-

ROL LKES
Pratik deneyim (nesnelere ve slubun tarihi (deien
olaylara ainalk) tarihsel koullarda nes-
neler ve olaylarn biim-
ler tarafndan ifade edili
tarzna dair bir kavray)
37
Yaznsal kaynaklara dair bilgiler Tiplerin tarihi (deien

(zgl temalara ve kavramlara tarihsel koullar altnda
ainalk) zgl temalar ve kav-
ramlarn nesneler ve
olaylarla ifade edili tar-
zna dair bir kavray)
Sentetik sezgi (insan zihninin te- Kltrel belirtilerin ya
mel eilimlerine ainalk), kiisel da 'semboller'in genel
psikoloji ve 'Weltanschauung' ile tarihi (deien tarihsel
koullandrlmtr. koullar altnda insan
zihninin temel eilim-
!erinin zgl temalar ve
kavramlarla ifade edili
tarzna dair bir kavray)
il.
imdi genel ikonografi sorunlarndan, ti kel Rnesans

ikonografisi sorunlarna di kkat ekersek, doal olarak Rne
sans isminin kendisinden tredii olguyla daha fazla ilgile
neceiz: klasi k anti kitenin yeniden douu.
Lorenzo Ghiberti, Leone Battista, Alberti ve zelli kle
Giorgio Vasari gibi, sanat tarihi hakknda yazan ilk talyan
yazarlar, klasi k sanatn Hristiyanl k ann balangcnda
ktn ve Rnesans slubunun temeli olarak ilev g
rene kadar da yeniden canlanmadn dnyorlard. Sz
konusu yazarlara gre bu kn nedenleri barbar rkla
rn igalleri ve erken dnem Hristiyan din adamlarnn ve
iilimlerinin dmanlyd.
lk yazarlar bu dncelerinde hem hakl hem de haksz
drlar. Ortaa boyunca gelene kten tam bir kopu yaanma
dndan dolay hakszdrlar. Yazn, felsefe, bilim ve sanat
alanlarndaki klasik anlaylar yzyllar boyunca, zelli kle
Charlemagne ve takipilerinin sayesinde bilinlice canlan
drld ktan sonra varl klarn srdrmtr. te yandan il k
yazarlar Rnesans hare keti baladnda antikiteye yneli k
genel yaklamn k kten deimesinden dolay hakldrlar.
Ortaa, klasi k sanatn grsel deerlerine kar kesinli k
le kr deildi ve klasi k edebiyatn dnsel ve iirsel de
erleriyle derinlemesine ilgileniyordu. Ne var ki ortaan
38
GR
zirvesinde (on nc ve on drdn yzyllarda) klasi k
motifler klasi k temalarn temsili iin kullanlmazken klasi k
temalarn klasi k motiflerle ifade edilmeyii di kkate deerdir.
Szgelimi, Venedi k'te ki St. Mark'n n yznde ayn
boyutlardaki i ki rlyefi grebilirsiniz. Bir eser M.S. n
c yzyln Roma eseriyken, dieri tastamam yz yl sonra
Venedi k'te yaplmtr (Resimler 5, 6).7 Motifler ylesine
benzer ki, ortaa ta oymacsnn bir emsalini yapmak iin
klasi k eseri kasten kopyaladn dnmeden edemiyor
sunuz. Fakat Roma rlyefi Erymanthean yaban domuzunu
Kral Euristheus'a tayan Herkl' temsil ederken, ortaa
ustas aslan derisi yerine dalgal bir drape, korkmu kral ye
rine bir ejderha, yaban domuzu yerine de bir geyi k koyarak
mitoloj i k yky bir kurtulu alegorisine dntrmtr.
On i kinci ve on nc yzyl talyan ve Fransz sanatn
da o k sayda benzer rneklere rastlyoruz; bu rne klerde
klasi k motifler bir amaca binaen dorudan alntlanrken
pagan temalar Hristiyan temalara dntrlr. Bu noktada
n-Rnesans hare keti denilen hare ketin en nl rne kleri
ni belirtmek yeterlidir: Aziz Gilles ve Arles'in heykelleri,
uzun bir sre on altnc yzyl eseri diye kabul edilmi Re
ims Katedrali 'ndeki mehur Visitation (Ziyaret) grubu, Ni
colo Pisano'nun Adoration of Magi (Kahinlerin Tapnmas)
-Bakire Meryem ve ocuk sa'nn bir Phaedra Lahiti'nin
etkisini gsterdii ve hala Pi sa' daki Camposanto' da muha
faza edilen- adl eseri. te yandan bu dorudan kopyalardan
daha da yaygn olan klasi k motiflerin geleneksel olarak var
lklarn srdrd rne klerdir. Bu rne klerin bazlar o k
eidi Hristiyan imgelerinin ardndan kullanld.
Genellikle bu tr yeniden-yorumlamalar belli bir i konog
rafi k benzeimle kolaylatrld, hatta nerildi. rnein, Orp
heus figr Davud'u temsil iin kullanld. Keza Cerberus'u
Hades'ten dar srkleyen Herkl tipi de Adem'i Araf'tan
dar eken sa'y resmetmek iin kullanlmtr.8 Fakat kla
sik prototip ile onun Hristiyan uyarlamas arasnda ki iliki
nin salt kompozisyon ili kisi olduu rnekler de vardr.
te yandan Goti k bir tezhipi Laocoon'un hikayesini
sslediinde, Laocoon ada kostm iinde vahi ve tysz
bir ihtiyara dnp baltayla adak boasna saldrrken, i ki
k k olan resmin altnda yzer ve deniz ylanlar suyun bir
7 Bkz. Bibl.238, s.23 1 .

8 Bkz. K. Weitzmann, Bibl.395.
39
yerinde hareketli bir ekilde belirir. 9 Aeneas ve Dido satran
oynayan revata bir ortaa ifti olarak gsterilebilir ya da
ann nnde ki klasi k bir kahramandan ziyade Davud'un
nnde ki Kahin Nathan'a benzeyen bir grup olarak gzke
bilir (resim 1 2). Ve Thisbe bilindik han nnde 'Hic situs
est Ninus rex' yazl bir mezar tann stnde Pyramus'u
bekler (resim l l ).1 0
Klasik olmayan bir anlam tayan klasi k motifler ile
klasik olmayan bir ortamda klasi k olmayan figrlerle ifade
edilen klasi k temalar arasndaki bu ilgin ayrmn nedeni
ni sorduumuzda, cevap, temsil gelenei ile metin gelenei
arasndaki farkll kta yatar. sa imgesi iin Herkl motifini
ya da ncilciler'in (Evangelistler) imgeleri iin Atlas mo
tifini kullanan sanatlar (resimler 7- 1 0)11 grsel modeller-
9 Cod. Vat. lat.276 1 , Bibl.238, s.259.

10 Paris, Bibi. Nat., ms. !at. 1 5 1 58, 1 289 tarihli, Bibl.238,
s.272.
11 C.Tolnay, Bibl. 356, s.257SS., nemli bir noktay kefet-
mitir. Buna gre bir krenin zerine oturup semavi bir grkemi
destekleyen ncilciler'in etkileyici imgeleri (ilkin cod. Vat. Barb.
Lat. 7 1 1 ; bizim ekil 7 'de grlen) ihtiam iindeki sa'nn zel
liklerini Greko-Roman semavi tanrsalln zellikleriyle birleti
rir. te yandan Tolmay'n da iaret ettii gibi, cod. Barb. 7 1 1 'deki
ncilciler "hi de ruhsal bir aura gibi grnmeyip, daha ziyade dai
re oluturan bir btnn ana hatlarn, srasyla mavi ve yeil renk
lerdeki eitli daire paralarn ieren maddi bir arla benzeyen
bir bulut kmesini apak bir gayretle destekliyor. . . Bu, cennetin
kreler formunda yanl anlalm bir temsilidir." (italikler be
nim). Bundan yola karak bu imgelerin klasik prototipinin gayret
gstermeden dalgal bir drapeyi tutan Coelus (the Weltenmantel)
deil, semalarn arl altnda alan Atlas'tr (Bkz. G.Thiele,
Bibl.338, s. 1 9SS ve Daremberg-Saglio, Bibl.70, S.V. 'Atlas').
Cod. Barb. 7 1 1 (Tolnay, PI..I, a)'da yer alan krenin arl altn
da boynu bkk ve sol eli sol kalasnn yannda duran St. Matt
hew zellikle klasik Atlas tipinden kalmadr. Karakteristik Atlas
pozunun bir ncilci 'ye uyarlanm halinin dier bir arpc rnei
ise cim. 4454, fol.86, v. 'de bulunabilir (A.Goldschmidt, Bibl. 1 1 8,
cilt II, PI.40). Tolnay ( 1 3 ve 14. notlar) bu benzerlii fark etmi
ve cod. Vat. Pal. !at. 1 4 1 7, fol.i (F.Saxl, Bibl.299, PI..XX, resim
42; bkz. resim 8)'de yer alan Atlas ve Nimrod'un temsillerinden
alnt yapar ama Atlas tipini Coelus tipinin salt bir trevi olarak
grr. Ne var ki antik sanatta bile Coelus temsilleri Atlas temsille
rinden gelimi grnmektedir ve Carolingian, Ottonian ve Bizans
sanatnda (zellikle Reichenau ekolnde) zgn klasik formda
40
GR
den edindikleri izlenimlerle hareket etmilerdir. Gzlerinin
nndeki bu grsel modelleri ya klasik bir anttan direkt
kopyalamlar ya da bir dizi ara dnmler yoluyla kla
sik bir prototipten tremi daha yakn zamanl bir eserden
taklit etmilerdir. Medea'y bir ortaa prensesi olarak ya
da Jpiter' i bir ortaa yargc olarak temsil eden sanatlar
yaznsal kaynaklarda yer alan bir betimlemeyi imgelere e
virmilerdir.
Bu ok esaslyd ve klasik temalara, zellikle klasik mi
tolojiye ilikin bilgileri nesilden nesile aktaran ve Ortaa
boyunca muhafaza eden metinsel gelenek son derece nem
lidir, sadece ortaa inceleyenler iin deil, ayrca Rne
sans ikonografisini inceleyenler iin de. Zira on beinci yz
yl talyas'nda bile ou insan zgn klasik kaynaklardan
deil de bu karmak ve genellikle ok bozulmu gelenekten
kendi klasik mitoloji mefhumlarn ve ilgili konular alm
lardr.
Kendimizi klasik mitolojiyle snrlandrrsak, bu gelene
in ana hatlarn yle karabiliriz. Son dnem Yunan fi
lozoflar pagan tanrlar ve yar-tanrlar ya doa glerinin
Atlas figrne gerek kozmolojik karakterin bir simgesi gerekse
bir tr karyatit olarak Coelus figrnden ok daha sk rastlanmak
tadr. Rasgele yaptm alntlar unlar: Utrecht Psalter, fol.48v.
(E.T.DeWald, Bibl.74, PL.LXXVI), fol.54v., (a.g.e., PL.I.XXXV);
fol.56, (a.g.e., PL.LXXXIX); fol.57, (a.g.e., PL.XCI), bkz. resim
9. Aachen, Domschatz, il. Otto ncilleri, fol . 1 6 (Atlas duruunda
ki Terra burada evrenin hkmdar olarak telakki edilen mpara
torun tahtn destekliyor; bkz. P.E.Schramm, Bibl.307, s.82, 1 9 1 ,
resim 64, bkz. resim 1 O). Kopenhag Kraliyet Ktphanesi, cod.
2 1 8, fol.25 (M.Mackeprang, Bibl.206, PL.LXll). Menologium
of Basil il (Bib/.289, cilt il, PL.74). konografik bak asndan
da ncilciler Coelus'tan ziyade Atlas ile kyaslanabilir. Coelus'un
gkleri ynettiine inanlyordu. Atlas'n ise gkleri destekledii
ne ve alegorik anlamda onlar 'bildiine' inanlyordu; 'Scientia
coeli' ilmini Herkl'e aktaran yce astronom olduu dnl
yordu (Servius, Comm. in Aen., VI, 395: sonra, rnein, Isidorus,
Ethmologiae, III, 24, 1; Mythographus 111, 1 3 , 4, Bibl.38, s.248).
Bu nedenle Coelus tipini Tanr'nn temsili iin kullanmak tutarl
dr (bkz. Tolnay, PI..I, C), keza Atlas tipini onun gibi gkleri 'bi
len' ama onlar ynetmeyen ncilciler'in temsili iin kullanmak da
ayn lde tutarldr. Hibemus Exul, Atlas 'tan "Sidera quem coeli
cuncta notasse volunt" diye sz ederken (Monumenta Germaniae,
Bibl.220, cilt., s.4 1 0), Alcuin, ncilci Yahya'dan yle sz eder:
"Scribendo penetras caelum tu, metne, Johannes" (a.g.e., s.293).
41
ya da ahlaki vasflarn salt simgeleri olarak yorumlamaya
balamlard zaten. Bu filozoflarn bazlar onlar sonradan
tanrlatrlm sradan insanlar olarak yorumlayacak kadar
ileri gitmilerdi. Roma mparatorluu'iun son yzylnda
bu eilimler iyice artt. Kilise Rahipleri pagan tanrlarn
ya yanlsama ya da ktcl iblisler olduunu kantlamaya
alrken (dolaysyla onlara dair ok deerli bilgileri akta
rrken), pagan dnya eitimli insanlarn ansiklopedilerden,
didaktik iirlerden veya romanlardan, mitolojiye dair zel
kitaplardan ve klasik airler hakknda yaplan yorumlar
dan rendikleri tanrlarndan ok uzaklamt. Mitolojik
karakterlerin alegorik ekilde yorumland ya da ortaa
ifadesini kullanacak olursak 'ahlakiletirildii' bu ge antik
yazlar arasnda nemli olanlar Martianus Capella'nn Nup
tiae Mercurii et Phi/ologiae'si, Fulgentius'un Mitologiae'si
ve her eyden nce Servius 'un Virgil hakkndaki hayranlk
uyandrc -esas metinden ya da drt kat daha uzun olan
ve herhalde daha yaygn okunan- erhi.
Ortaa boyunca bu yazlarla birlikte benzeri baka ya
zlar enikonu kullanlp gelitirilmitir. Bu sayede mitolo
ji bilgileri korunmu ve ortaa airleri ve sanatlar iin
eriilebilir olmutur. Birincisi, geliimi Bede ve Sevilla'l
Isidorus gibi erken dnem yazarlaryla balatlan, Hra
banus Maurus (dokuzuncu yzyl) tarafndan srdrlen
ve Beauvais'li Vincentius, Brunetto Latini, Bartholoma
eus Anglicus ve benzeri yazarlarn muazzam Ge Ortaa
eserleriyle zirve noktasna kan Ansiklopedilerde mitoloji
bilgileri ilenmitir. kincisi, klasik ve ge antik metinler,
zellikle Martianus Capella'nn Nuptiae adl yapt -Johan
nes Scotus Erigena gibi rlandal yazarlar tarafndan notlarla
amlanan ve Auxerre' li Remigius (dokuzuncu yzyl) ta
rafndan yetkince yorumlanan- zerine ortaa erhlerinde
de mitoloji bilgilerine bawrulmutur.12 ncs, tarihi
olduka eskiye dayanan ve esasen Fulgentius ve Servius'a
dayanan Mythographi 1 ve il gibi mitoloji zerine zel ki
taplarda.13 Bu trde Mythographus 111 diye adlandrlan en
nemli kitap tereddtle birlikte Alexander Neckham (lm
1 2 Bkz. H.Liebeschtz, Fulgentius Metaforalis, Bibl. 1 94,

s. 1 5 ve s.44SS. Liebeschtz'n kitab Ortaa dneminde mitolo
jik geleneklerin tarihine en nemli katkdr; ayrca bkz. Bibl.238,
zellikle s.253SS.
13 Bode, Bibl. 38, s. l SS.
42
GR
1 2 1 7) adndaki byk bir ngiliz alimle zdeletirilmitir; 14
Onun bu kitab 1 200 dolaylarnda bulunabilecek ne kadar
bilgi varsa o bilgiler zerine etkileyici bir incelemedir ve
ortaa mitografisinin doruk noktas olarak dnlmekte
dir; hatta Petrarch, Afrika adndaki iirinde pagan tanrlarn
imgelerine yer verirken sz konusu kitaptan yararlanmtr.
Mythographus III zaman ile Petrarch zaman arasnda
klasik tanrlarn ahlakiletirilmesinde yeni bir adm daha
atld. (Antik mitolojinin figrleri genel ahlaki bir bak
la yorumlanmakla kalmad, ayrca Hristiyanlk inancyla
olduka belirgin ekilde ilikilendirildi, bylece szgelimi
Pyramus, sa olarak, Thisbe insan ruhu olarak, aslan kya
fetlerini kirleten eytan olarak yorumlanrken, Satrn din
adamlarnn davranlar iin hem iyi hem de kt anlamda
rnek olma ilevi grmtr. Bu tr yazlarn rnekleri un
lardr: Fransz Ovide Moralise, 1 5 John Ridewall'un Fulgen
tius Metaforalis'i, 16 Robert Holcott'un Moralitates'i, Ges
ta Romanorum ve en nemlisi Latince yazlm Moralized
Ovid -Petrarch' ahsen tanyan Petrus Berchorius veya Pi
erre Bersuire adndaki Fransz bir teoloun 1 340 dolaylarn
da yazd-17 Onun kitabnn giriinde pagan tanrlar hak
knda yazlm esasen Mythographus III' e dayanan zel bir
blm bulunuyordu ve bu giri az ve z olmas iin ahlaki
derslerin kartlmasyla Albricus, Libellus de Imaginibus
Deorum adyla byk bir ilgi grmtr.18
Boccaccio yeni ve olduka nemli bir balang yapt.
Genea/ogia Deorum adl kitabnda 1 200 dolaylarndan iti
baren byk lde geniletilmi materyal zerine yeni bir
inceleme yapmakla kalmayp, zgn antik kaynaklar bi
linlice ve titizce tekrar ele alp karlatrmal bir biim
de okudu. Onun almas klasik antikiteye ynelik eleti
rel ve bilimsel bir tutumun balangcn iaret eder ve L.G.
Gyraldus'un Historia Deorum Syntagmata 1 9 gibi hakikaten
ilmi Rnesans kaynaklarnn habercisi diye nitelendirilebilir.
14 Bode, a.g.e., s. 1 52SS. Yazar meselesine gelince bkz.

H.Liebeschtz, Bibl. I 94, s. l 6S. ve deiik yerlerde.
15 Ed. C . de Boer, Bib/.40.
16 Ed. H.Liebeschtz, Bibl.38.
17 "Thomas Walleys" (ya da Valeys), Bib/.386.
18 Cod. Vat. Reg. 1 290, ed. H . Liebeschtz, Bib/. 1 94,
s. l l 7SS, illstrasyonlarn tmyle birlikte.
19 Bib/.36; dier pek ok edisyon ve talyanca tercme.
43
Gyraldus kendi bak asndan, en revataki ortaa selefini
'avam ve gvenilmez yazar'20 diye kmseme hakkna so
nuna kadar sahipti.
Boccaccio'nun Genealogia Deorum'una kadar ortaa
mitografyasnn odak noktasnn dorudan Akdeniz gelene
inden olduka uzak bir blge, yani rlanda, Kuzey Fransa
ve ngiltere olduu dikkatten kamamaldr. Bu ayn zaman
da klasik antikitenin sonraki kuaklara aktard en nemli
epik tema olan Truva Dngs iin de geerlidir; onun d
zeltilmi ilk yetkin yazm olan Roman de Troie sk sk ksal
tlm, zetlenmi ve dier yerel dillere evrilmitir. Yazar
ise Britanya yerlisi Benoit de Sainte-More idi. Bizler asln
da bir n-hmanistik hareketten, yani merkezi Provence ve
talya olan ve klasik temalara bakmakszn klasik motiflerle
youn ekilde ilgilenen bir hareketten rahatlkla sz edebi
liriz. Rnesans hareketini doru anlamak iin, Petrarch'n
Romal atalarnn tanrlarn betimlerken bir ngilizin yaz
d incelemeye bavurmak zorunda kaldn ve on beinci
yzylda Virgil'in Aeneid'ini ssleyen talyan tezhipilerin
Roman de Troie ve trevlerinin elyazmalarndaki minyatr
lere bavurmak zorunda kaldklar gereini aklmzdan
karmamalyz. Zira saygn sradan insanlarn gzde okuma
materyali olan bu kitaplar Virgil' in metninden uzun zaman
nce bolca resimlendirilmi, ilim adamlar ve renciler ta
rafndan okunmu ve usta tezhipilerin ilgisini ekmiti.21
On birinci yzyln sonundan itibaren n-hmanistik
metinleri imgelere evirmeye alan sanatlarn onlar kla
sik geleneklerden kesinlikle farkl bir tarzda resmettikleri
ni kolaylkla grebiliriz. Bunun ilk rneklerinden biri ok
arpcdr: muhtemelen Regensburg okulunda yaplm 1 1 00
dolaylarna ait bir minyatr klasik tanrlar Remigius'un
Commentary on Martiamus Capella (Martiamus Capella
zerine alma) (resim 13) adl kitabndaki betimlere gre
20 L.G. Gyraldus, Bibl. 1 27, cilt 1, col. 1 53 : "Ut scribit Albi
cus, qui auctor mihi proletarius est, mecfidus satis."
21 6. yzyla ait "Vergilius Romanus" ile 1 5 . yzyla ait
resimli Virgiller arasnda sadece iki tane resimli Aeneid elyazma
sna rastladm: Napoli, Biblioteca Nazionale, cod. Olim Viyana 58
(kendisine resim 12; 1 0. yzyl'daki bir minyatr kopyalamama
izin verdii iin teekkr ettiim Dr. Kurt dikkatimi bu noktaya
ekmitir.) ve Cod. Vat. lat. 2761 (bkz. R. Frster, Bibl. 95; 14.
yzyl). Her iki elyazmasndaki illstrasyonlar allmadk ekilde
kabadr.
44
GR
resmetmitir.22 Apollo, elinde Gzel' in bstlerinden olu
an bir iek demeti tutar halde bir kyl arabasnda gider
ken grlr. Satrn Olimpos tanrlarnn babasndan ziyade
bir Romanesk pervaz figrne benzer ve Jpiter kartal n
cilci Yahya'nn kartal veya Aziz Gregory'nin kumrusu gibi
minik bir haleyle donatlr.
Ne var ki temsil ile metin gelenekleri arasndaki tezat
nemli olsa da Ge Ortaa sanatnn ayrt edici zellii
olan klasik temalar ile klasik motifler arasndaki garip ayr
l aklayamaz. Zira klasik imgelemin belli alanlarnda bir
temsil gelenei varolagelirken bu temsil gelenei, Ortaa
tamamen kendine zg bir sluba kavuur kavumaz hi de
klasik olmayan karaktere sahip temsillerin lehine kasten terk
edilmitir.
Bu srecin rnekleri ncelikle ehitlik ve benzeri sah
nelerde ska rastladmz pagan putlar veya armha Ge
rilme sahnesindeki gne ve ay gibi Hristiyan temalarnn
temsillerinde tesadfen beliren klasik imgelerde bulunur.
Carolingian fildileri Quadriga Solis ve Biga Lunae'nin23
tamamen klasik trlerini hala gsterirken, bu klasik trlerin
yerini Romanesk ve Gotik temsillerde klasik olmayan trler
almtr. Putlar da klasik grnmlerini paganizmin kusur
suz sembolleri olduklar iin dier imgelerden daha uzun
sre muhafaza etmelerine ramen asrlar iinde yava yava
kaybetmilerdir. Daha nemli olan ikinci hususa gelince,
putlar ge antik dnemde resimlendirilmi olan metinlerin
illstrasyonlarnda belirmitir, bylece grsel modeller Ca
rolingian sanatlar iin eriilebilir olmutur: Terence'nin
komedileri, Hrabanus Maurus'un De Universo'su ve
Prudentius'un Psychomachia'sna elik eden metinler ve bi
limsel yazlar, zellikle mitolojik imgelerin gerek uydular
(Andromeda, Perseus, Cassiopea) gerekse gezegenler (Sa
trn, Jpiter, Mars, Vens, Merkr, Ay, Gne) arasnda be
lirdii astronomi kitaplar.
Btn bu rneklerde klasik imgelerin ou zaman ace
mice olsa da Carolingian elyazmalarnda kopyalandn ve
bu elyazmalarn trevlerinde de yer aldn grebiliyoruz,
ama onlar on nc ve on drdnc yzylda tamamen terk
edilip farkl imgelerle ikame edilmitir.
22 Cim. 1 427 1 , Bibl.238, s.260.

23 A. Goldschmidt, Bib/. 1 1 7, cilt.I, PL.XX, no.40, Bibl. 238,
s.257.
45
Bir astronomi metninin dokuzuncu yzyla ait illst
rasyonlarnda Perseus, Herkl veya Merkr gibi mitolojik
figrler tamamen klasik bir slupta ilenmitir ve ayn ey
Hrabanus Maurus'un Ansiklopedisi'nde grlen pagan tan
rlar iin de geerlidir.24 Esasen kayp Carolingian elyazma
snn kalitesiz kopyacsnn yetersizliinden kaynaklanan
btn kabalklarna ramen Hrabanus illstrasyonlarndaki
figrler, besbelli ki basit metinsel betimlemelerden yola
klarak gelitirilmemektedir, ama bir temsil gelenei aracl
yla antik prototiplerinden kaynaklanmaktadrlar (resimler
40, 69).
Ne var ki aradan geen birka asrdan sonra bu zgn
imgeler unutuldu ve hibir modem seyircinin klasik tanrlar
diye kabul edemeyecei baka imgelerle -ksmen yeni icat
edilmi, ksmen de douya ait kaynaklardan alnm- ikame
edildi. Vens ud alan veya gl koklayan k bir gen ka
dn olarak, Jpiter elinde eldivenleriyle bir yarg olarak
ve Merkr eski bir filim, hatta bir piskopos olarak gsteril
mitir (resim 1 4).25 Ancak Rnesanstan sonra Jpiter klasik
Zeus 'un grnn yeniden kazanm, Merkr de klasik
Hermes'in diri gzelliine yeniden brnmtr.26
Btn bunlar klasik temalarn klasik motiflerden ayrl
masnn sadece bir temsil geleneine duyulan ihtiyala de
il, o gelenee ramen gerekletiini gzler nne sermek
tedir. Klasik bir imgenin, yani klasik bir temayla klasik bir
motifi.n harmannn ateli bir zmsemenin yaand Caro
lingian dnemde kopyaland yerde bu klasik imge, ortaa
uygarl zirve noktasna varr varmaz terk edilmi ve 1 5 .
yzyl talyas'na kadar da eski haline dnmemitir. Kritik
bir zamandan sonra klasik temalarla klasik motifleri yeniden
birletirmek Rnesansn ayrcalyd.
Zira ortaa zihniyetine gre klasik antikite ok uzakta
kalmt ama ayn zamanda tarihsel bir olgu olarak alglan
mak zere varln ok gl ekilde hissettirmekteydi. Bir
24 Bkz. A.M. Amelli, Bibl. 7.

25 Cim. 1 0268, ( 1 4. yzyl), Bibl.238, s.25 1 ve Michael
Scotus'un metnine dayanan dier illstrasyonlar grubunun tama
m. Bu yeni tiplerin doulu kaynaklar iin bkz. a.g.e., s.239SS ve
F. Saxl, Bibl. 296, s. 1 5 1 SS.
26 Bu eski haline dnmenin (Carolingian ve arkaik Yunan
modellerinin yeniden ilenmesinin) ilgin balanglar iin bkz.
Bibl.238, s.247 ve 258.
46
GR
yanda rnein Alman mparator'un Cesar ve Augustus'un
dorudan halefi olarak dnlmesi, dilbilimcilerin Cicero
ve Donatus'u nc babalan olarak grmeleri ve matematik
ilerin atalarnn izlerini klid'e dayandrmalar bakmndan
gelenek kesintisiz bir ekilde hissediliyordu. Dier taraftan
pagan uygarlk ile Hristiyan uygarlk arasnda kapanmaz
bir boluun varl kendini gsteriyordu.27 Bu iki eilim
tarihsel bir mesafe duygusunu verecek ekilde henz den
gelenememiti. ou insann zihninde klasik dnya ada
pagan Dou gibi uzak ve masals bir karaktere brnm
t, bu nedenle Villard de Honnecourt bir Roma mezarn 'la
sepouture d 'un sarrazin' diye adlandrabilirken, Byk s
kender ve Virgil doulu bycler olarak dnlmeye ba
lanmt. Bakalarna greyse klasik dnya olduka muteber
bilgilerin ve eskilere dayanan kurumlarn nihai kaynayd.
Fakat hibir ortaa insan antik uygarl kendi iinde tam
bir olgu olarak gremiyor, onu gemie ait ve tarihsel adan
ada dnyadan kopuk olarak deerlendiriyordu; yaayan
harikalar dnyas veya bilgi hazinesi olarak deil de ara
trlacak ve mmknse yeniden birletirilecek kltrel bir
kozmos. Skolastik filozoflar Risto'nun fikirlerini kullanarak
onlar kendi sistemleriyle birletirebiliyorlard. Ortaa a
irleri klasik yazarlardan serbeste alntlar yapabiliyorlard.
Ne var ki hibir ortaa zihni klasik filoloj iyi aklna getire
miyordu. Grdmz gibi, sanatlar klasik rlyeflerin ve
heykellerin motiflerini kullanabiliyorlar, ama hibir ortaa
zihni klasik arkeoloj iyi aklna getiremiyordu. Nasl ki Orta
a iin modem perspektif sistemini -gzle nesne arasna
sabit bir mesafe koyan, bylece sanatnn grnr eylerin
tutarl ve kapsaml imgelerini oluturmasna olanak tanyan
sistemi- kullanmak imkansz idiyse, ayn ekilde gemi ve
imdi arasna dnsel bir mesafe koymaya dayanan ve by
lece tarihinin gemi dnemlerin tutarl ve kapsaml kav
ramlarn oluturmasna olanak tanyan modem tarih dn
cesini gelitirmek de imkanszd.
Klasik motiflerin ve klasik temalarn yapsal olarak bir-
27 Benzeri bir dalizm aera sub lege'ye ynelik ortaa

tavrnn karakteristik zelliidir: bir yanda Sinegog Gece, lm,
eytan ve pis hayvanlarla balantl ve kr olarak temsil ediliyor
du. Dier yandan Yahudi peygamberlerin Kutsal Ruh'tan ilham
ald dnlyordu ve Eski Ahit' in karakterlerine sa'nn atalan
diye hrmet gsteriliyordu.
47
birine bal olduunu anlamayan ve anlamak istemeyen bir
dnemin bu ikisinin birleimini muhafaza etmekten fiilen
kandn kolaylkla grebiliyoruz. Bir kez Ortaa kendi
uygarlk standartlarn tayin ettikten ve kendi sanatsal ifade
yntemlerini bulduktan sonra ada dnyann olgularyla
hibir ortak paydas olmayan herhangi bir olgudan yararlan
mas, hatta onu kavramas imkansz hale geldi. Ge Ortaa
seyircisi kendisine Bakire Meryem olarak sunulan gzel kla
sik bir figr kavrayabiliyordu; keza Gotik bir mezar tann
zerinde oturan on nc yzyla ait bir kz olarak resme
dilen bir Thisbe'yi de. Fakat klasik bir mozelenin yannda
oturan klasik bir Thisbe zikrettiimiz seyircinin yaklam
olanaklarnn tamamen tesinde yer alan arkeolojik bir yeni
yapyd. On nc yzylda klasik bir yazm bile tamamen
'yabanc ' bir ey olarak alglanyordu: gzel bir Capitalis
Rustica yazsyla yazlm Carolingian cod. Leydensis Voss.
lat. 79'daki aklama notlar fazla okuryazar olmayan okur
lar iin al Ge Gotik yazmyla kopyalanmtr.
te yandan klasik temalarn ve klasik motiflerin isel
'biricikliini' fark edememek, yalnzca tarih anlaynn ek
sikliiyle deil, ayrca Hristiyan Ortaa ile pagan Antikite
arasndaki duygusal farkllkla da aklanabilir. En azndan
klasik sanata yansyan haliyle Helen paganizmi insan ruh
ve bedenin ayrlmaz birlii olarak grrken, Yahudi-Hristi
yan insan anlay lmsz bir ruhla zoraki, hatta mucizevi
ekilde birlemi 'toprak paras' fikrine dayanyordu. Bu
bak asndan Yunan ve Roma sanatnn organik gzelli
i ve hayvani tutkular ifade ettii hayranlk verici sanatsal
formller, ancak organik ve doal olandan daha te anlamlar
yklenildiinde, yani ncil' e ait veya teolojik temalara hiz
met ettiinde kabul edilebilir grnmektedir. Dier yandan
sekler sahnelerde bu formllerin yerini saraya zg davra
nlarn ve geleneksellemi duyarllklarn ortaa atmos
ferine uyan baka formller almak zorundayd, bylece ak
veya gaddarlkla lgna dnm putperest tanrlar ve kah
ramanlar grnleri ve davranlar ortaa toplumsal ya
amnn kaidelerine uyan k prensler ve gen kzlar olarak
grndler.
On drdnc yzyla ait Ovide mora/ise' den bir min
yatrde Rape of Europa (Europa'nn Karl) biraz tut
kulu ajitasyon sergileyen figrlerle sahnelenmitir (resim
48
GR
1 5).28 Europa sabah gezintisine km gen bir kadn gibi
ge dnem ortaa kyafeti iinde uysal kk bir boann
zerinde oturmaktadr ve ona elik edenler ayn kyafetlerin
iinde sakin kk bir seyirci grubu oluturmaktadr. Elbette
onlardan ac duyup lk atmalar beklenmektedir, ama on
lar bunu yapmazlar, ya da en azndan bunu yaptklarna bizi
ikna etmezler, nk tezhipi hayvani tutkular grselletir
me yetisine ve eilimine sahip deildi.
Drer'in muhtemelen Venedik'te ilk kal esnasn
da talyan bir prototipinden kopyalad bir izimi ortaa
temsillerinde bulunmayan duygusal canll vurgulamakta
dr (resim 1 6). Drer'in Europa'nn Kafrl'nn yaznsal
kayna, artk boann sa'yla, Europa'nn insan ruhuyla
kyasland bir dzyaz metin deil, Angelo Poliziano'nun
iki ho ktasnda canlanan bizzat Ovid'in pagan dizeleridir:
"Akn gcyle gzel bir boaya dnm Jpiter'e hay
ran kalabilirsin. Elbisesini arkaya uuran rzgarda gzelim
san salar dalgalanan, tatl ve korkmu ykyle ileri frl
yor. Yknn bir eli boann boynuzunu kavrarken, dieri
srtna yapm. Denizden korkmu gibi ayaklarn havaya
kaldrm ve ac ve korku iin melmi beyhude yardm
istiyor. Ne de olsa iekli kyda kalan tatl arkadalarnn
her biri 'Europa, geri gel' diye baryor. Tm deniz kys
'Europa, geri gel' sesiyle yanklanyor ve boa evresine ba
kp onu ayandan pyor. "29
28 Lyons, Bibi. de la Ville, ms. 742, Bibl.23 8, s.274.

29 F. Lippmann, Bibl. 1 96, nr.456, ayrca Bibl.238, s.275.
Angelo Poliziano'nun ktalar (Giastra 1, 1 05, 1 06) yle:
"Nell 'altra in unfarmasa e bianea taura

Si vede Giave per amar eanversa
Partarne il dalce sua rieea tesaura,
E lei va/gere il viso al !ita persa
in atta paventasa; e i bei erin d 'aura
Seherzon ne! petta per !o venta avversa;
La vesta andeggia, e indrieta fa ritarna,
L 'una man tiene al darsa, e l 'altra al earna.
Le ignude piante a se ristrette aeeaglie
Quasi temenda il mar ehe lei nan bagne:
Tale atteggiata di paura e daglie
Par ehiami invan le dalci sue eampagne;
Le qual rimase tra fiaretti efaglie
Dalenti 'Eurapa 'eiaseheduna piagne.
49
Drer'in izimi bu duyumsal betimlemeye sahiden ha
yat katyor. Europa'nn melme pozisyonu, dalgalanan sa
lar, rzgarn arkaya uurduu ve dolaysyla zarif bedenini
aa kard kyafeti, ellerinin hareketi, boann bann
kaamak hareketi, yas tutan arkadalarnn bulunduu deniz
kys; btn bunlar itenlikle ve canl bir ekilde resmedil
mitir; dahas, satirler Europa'y karana selam dururken,
kumsal 1 5 . yzyl talya'sndaki bir baka yazarn ifadesiyle
aquatici monstriculi hayatyla hrdamaktadr.
Bu karlatrma, Ortaa zamannn klasik eilimleri
nin ara sra grlen saysz canlannn karsnda, talyan
Rnesansnn ayrt edici zellii olan klasik temalarn klasik
motiflerle yeniden birlemesinin yalnzca hmanistik deil,
ayn zamanda insani bir olay olduu gereini aydnlatmak
tadr. Bu olay, Burckhardt ve Michelet' in 'hem dnyann
hem de insann kefi' diye adlandrd ok nemli bir un
surdur.
Dier yandan bu yeniden birlemenin klasik gemie ba
sit bir dn olmad apak ortadadr. Ara dnem insanla
rn zihnini deitirmiti, artk paganlara geri dnemezlerdi;
keza beenileri ve retim eilimleri de deimiti, sanatlar
artk Yunanllar ve Romallarn sanatn basite yenileye
mezdi. slupsal ve ikonografik adan hem klasikten hem
de ortaadan farkl ama yine de her ikisiyle de balantl
ve onlardan bir eyler dn alm yeni bir ifade biimini
aryorlard. Bu yaratc nfuz srecini aklamak gelecek
blmlerin amac olacaktr.
"Europa ", suona il lito, "Europa, riedi "

E 'l tor nuota, e talar li bacia i piedi. "
50
RESMLER
RESM il
RESM III
RESM iV
9 10
RESM V
N
RESM VI
RESM VII
15
16
il. NSAN TARHNN KKENLER:
PIERO Dl COSIMO'NUN K TABLO SERGS
Piero Di Cosimo ( 1 46 1 - 1 52 1 ) 'byk' bir usta deildi

ama ok etkileyici ve ilgi ekici bir ressamd. Ustas Co
sino Rosselli'nin ynetimi altnda Sixtine apeli'nin deko
rasyonuna katld Roma yolculuu dnda tm yaamn
Floransa'da geirmi grnmektedir; ve ilk eserlerinde g
rlen Signorelli etkisi bir yana, slubu Floransa geleneinin
kklerine dayanmaktadr.
Yine de Floransa resim ekolnn iinde gayet kendi ba
na durmaktadr. Hem gzlemci olarak mthi gerekiydi
hem de hayal gc son derece geni bir icatyd. Cesurca
birbirlerine dolanm n gruplar sonraki Maniyeristler'in
eilimlerini haber verirken ve Michelangelo zerinde bile
kalc bir etki yaparken, bitkilerin ve hayvanlarn 'ruhlar
na' duyduu ' empatik' ilgi ve k ve ortam deerleriyle il
gili hassas duyumu resimlerine kesinlikle bir Kuzey havas
katmtr. Dneminin dier pek ok Florensa ressamndan
-zellikle onun zdd olarak grlebilecek Botticelli'den
farkl olarak o aslnda bir tasarmc deil ressamd. eylerin
soyut formundan ziyade somut derisini hissederdi ve sanat
n izgisel modellerden ziyade renksel 'deerlere' dayand
rrd. Koyu gri bulutlarn oluturduu arka zemine kar ay
dnlk profilleri sergilerdi; gkyzne uzanan harika aalar,
sk ormanlarn snk alaca karanl, durgun sularn zerin
de mavimtrak pus ve ak manzaralar kaplayan gl gn
; ite bunlar onu byleyen oigulard. Onlar yakalamak
iin artc derecede esnek bir teknik gelitirmiti; bazen
Flaman ve Venedikli adalarnki gibi incelikle aydnlatl
m, bazen de on yedinci yzyl Barok ressamlarnki veya
hatta on dokuzuncu yzyl izlenimcilerinki gibi yaygn, dol
gun ve biraz kaba olan.
Ne var ki btn bunlar Piero'nun resimlerinden neet
eden garip cazibeyi aklamaya yetmez, her ne kadar o re
simlerin ierii sluplar gibi sra d olmasa da. Bizim de
burada tartacamz ey de ite o ieriktir.
Piero'nun Connecticut, Hartford'daki Wadsworth Athe-
61
naeum mzesi tarafndan 1 932'de alnan ilk resimlerinden
birinin Hylas ve periler mitini temsil ettii yaygn kabul gr
mtr (resim 1 7).1 Bu yoruma eitli itirazlar getirilmitir.
Mitoloji kaynaklarna gre2 Hylas, Herkl'n gzel gzde
siydi ve Arganaut seferine onu yannda gtrmt. Marma
ra Denizi'nde Mysia blgesinde Herkl, Hylas ve baz ya
zarlara gre Telamon birlikte gemiden ayrlrlar ve ormana
dalarlar. Rivayetlere gre bunun nedeni, muazzam bir gce
sahip Herkl'n kreini krd iin aatan yeni bir krek
yapmak istemesiymi. Burada yollar ayrlm, nk Hylas
akam yemei iin su aramaya koyulmu. Fakat Askanios
(znik) nehrine ulatnda onun gzelliine ak olan pe
riler kristal evlerini onunla paylamak iin onu sularn di
bine ekmiler. Hylas bir daha hi grlmemi ve Herkl,
Hylas'n adn haykrarak onu ormanda bouna arayp dur
mu (bu olaydan, kayp gence acl yakar, 'ut /itus "Hyla,
Hyla " omne sonaret' , seslendiren yerel bir ayin domu).3
Bu konunun sanatsal yorumunda aslnda Hylas mitinin
bilinen btn temsillerinin ayrt edici ynleri olan u zel
likleri karmalyz:4 ncelikle bir vazonun veya baka bir
kabn bulunmas Hylas'n getir gtr ii yapmay amalad
n ima etmektedir; ikincisi sahnede sularn baskn olmas;
ncs, perilerin ak dolu atlganl; Hylas'n kar koy
ma mcadelesine girme isteksizlii. Hartford'un resminde
bu zelliklerin hibiri yer almyor. Ne testi ne de vazo var.
Manzara iekli bir imenlikte uzanyor. Sol zeminde be
liren su uzants ana olayla olduka alakasz bir 'manzara
motifi' sadece. Alt tane peri hibir surette ak dolu heyecan
sergilemiyor. iek toplama ve kk kpekleriyle yrme
gibi huzur dolu uralaryla megulken birden ileri aksa
m gibi grnyorlar; bu aksama ylesine ani gelimi ki
dalgal rtlerinin iinde sadaki iki peri iekleri drm.
Alt kz iinde solda olan aknlk iinde admn durakla-
1 Bkz. A.E. Austin, Bibl. 1 6. Ayrca bkz. R. van Mar-
le, Bibl.209, cilt XIII, s.346, resim 237 ve L. Venturi, Bibl.375,
PL.CCXVII, her ikisi de baka referanslarla.
2 Bkz. Roscher, Bibl.290, S.V. Hylas. Ayrca bkz. L.G.
Gyraldus, Hercules, Bibl. 127, cilt I, col.578.
3 Virgil, Ecl.VI.44. Nitekim "insann bouna didinip dur-
mas" veya "imkansz denemesi" anlamna gelen Yunanca ifade "
T6v 'YA,av Kpauya:v ":
4 Bkz. Roscher, Bibl.209, S.V. "Hylas." Ayrca bkz.
Bibl. 1 5 I , PL.224.
62
NSAN TARHNN KKENLER
tyor, sadaki ise ieklerini kaybetmesine ramen olduka
eleniyor grnyor; onun yanndaki marur bir acmayla
olan iaret ediyor. Son olarak ortadaki figr anaya zg
koruyuculukla genci ayaa kaldrmaya alyor; oysa gen,
Hylas olsayd onu aa ekmeliydi.
Burada hi kukusuz trajik bir tutkunun deil, aknlk,
nezaket ve misafirperverliin sahnesiyle karlayoruz. Bir
kahramann gzdesinden baka her eye benzeyen ve ok
isabetli ekilde ' arpk bacakl gen'5 diye tarif edilebilecek
olan garip biimde aksak ve bklm bir pozisyon sergi
lemektedir. Besbelli ki uyar iareti veren ama bir elence
nin nne geecek kadar da ciddi olmayan beklenmedik bir
kazaya uram. Bu temsille uyuan tek bir olay var klasik
mitolojide: Bir tanrnn nkteli iyi miza ve yaratclk gibi
nadir grlen vasflaryla birlikte ansszlnn yol at ilk
talihsizlik onu pagan tanrlarn en gln ama ayn zamanda
en sevilen figr klmtr; bu, Vulcan'n D, daha do
rusu Bulunuu'dur.
Klasik yazarlar Vulcan ya da Hephaistos'un Olimpos
Da 'ndan aa atld" ve kayda deer bir zaman geene
kadar da Tanrlar Saray 'na yeniden kabul edilmedii konu
sunda hemfikirdirler. Sylence baz ayrntlarda farkllk arz
etmektedir; kimi yazarlara gre Vulcan ocukken, bakalar
na greyse yetikin iken kovulmutur; dier baka kaynaklar
ise belirli bir ya vermemektedir. Baz yazarlara gre onun
d mehur topallamasna neden olmutur. Bakalar
na greyse topallad iin dmtr. Dizlerinden birinin
sert yapda olmasndan nefret eden anne babas Olimpos
Da'ndan atarak ondan kurtulmaya karar vermiler. eit
li anlatlara gre okyanusta veya Lemnos (Limni) adasnda
kendine geici bir snak bulmu.6 Ne var ki Ortaa ve R
nesans genelde sz konusu mitin tek bir versiyonu zerinde
anlamtr. Buna gre annesi onun sakatlndan holanma
d iin Vulcan kk yata Olimpos Da'ndan 'atlm'
ve Lemnos adasnda yerliler tarafndan tesadfen bulunup
misafirperverce karlanp titizlikle yetitirilmitir. 7
Bu mit Piero di Cosimo'nun resminin asl konusudur.
Sol dizinin bariz sertliiyle nitelenen gen Vulcan alt ba-
, 5 A.E. Austin, Bibl. 1 6, s.6.

6 Bkz. Roscher, Bibl.290, S.V. "Heptaistos"; Gyraldus,
Bibl. 1 27, cilt I, col.4 1 3 ; ayrca H. Freudenthal, Bibl.99.
7 Bkz. aada alntlanan pasajlar.
63
kire kzn iek toplad ayra iner. lmsz olduu iin
yaralanmaz ama hafife sersemler ve ayaa kalkamaz. Bu
beklenmedik tezahrn ortak etkisi, onun garip fizii, afal
lam ifadesi ve aresiz durumu bakire kzlarn eitli psiko
lojik tepkilerini aklamaktadr: dili tutulmu aknlk, hafif
merhamet, belli belirsiz elence ve ortadaki figrde annesel
igdlerin uyanmas.
Vulcan hikayesiyle badamyor grnen bir tek nokta
vardr. Neden "Lemnos yerlileri" her iki cinsiyetten adallar
grubu olarak gsterilmemite, hususen nemfiere [Nymphe
veya Trke nemf, nimf ya da dier bir deile 'peri' ola
rak da anlrlar. Yunan Mitolojisi nde yeri ve denizi dolduran
saysz okluktaki dii, tanrsal varlklardr. lmsz deil
lerdir ama tanrlar gibi ambrosia ile beslendiklerinden ok
uzun yllar yaarlar ve hep gen ve gzel kalrlar. Ambrosia
balms bir maddedir ve uzun yllar yaam salar. Dour
ganlk ve zariflik simgesidirler. Mitlerde genellikle gzel
likleri yznden balarndan geenler anlatlr, genel olarak
perilerin gzelliine vurgu yaplr. .n.] benzeyen grn
leriyle gen kzlar olarak temsil edilmitir.8 Gen kzlar y
lesine nemf grnldr ki, Piero'nun Hylas hikayesini su
nu tarznn pek ok seyirciye 'biraz garip' gelmi olmasna
ramen Hylas yorumu tartmasz ekilde kalmtr.
' Sanatsal yetkinlie' 'ya da 'ressamn klasik eitiminin
eksikliine' bavurmak gereksiz; Birinci blmde ana hat
laryla anlattmz post-klasik mitografyann dolambal
yollarn gz nne almazsak, nemfier tamamen filolojik
yntemlerle izah edilebilir.
Hatrlarsak, erken Rnesans klasik mitoloji hakknda
bildii her eyi genellikle post-klasik kaynaklardan alm
tr. imdi, bu post-klasik kaynaklarn Vulcan'n genlik
deneyimleri hakknda syleyecei hemen hemen her ey
Servius'un Commentary on Virgil (Virgil zerine alma)
adl yaptna dayanr. Burada u satrlarla karlarz: "qui
[yani Vulcanus] cum deformis esset et Juno ei minime ar
risisset, ab Jove praecipitatus est in insulam Lemmum. Illic
nutritus ab Sintiis;"9 yani: "Sakat bedeni yznden Jpiter
8 A.E. Austin, Bibl.1 6, s.5. Hatta P. Schubring, Bibl. 309,

s.4 1 1 her ne kadar bakire kzlarn su perileri deil de kara nemfleri
olarak grndn ve ortadaki figrn olan ayaa kaldrmaya
altn vurgulasa da hi kukuda bulunmaz.
9 Servius, Comm. in Verg. Eclog., IV, 62.
64
NSAN TARHNN KKENLER
tarafndan Lemnos adasna atld ve Juno ona glmsemedi.
Orada Sintii tarafndan bytld." Bu ' Sintii' (Homeros'un
deyiiyle ivro ya da LtVrtE avpc). 1 0 Latin yaznnda
baka herhangi bir balant iinde gemez ve dolaysyla
ortaa yazarlarnn, okurlarnn ve yorumcularnn kafasn
kartrmtr. Servius Yorumu'nun elyazmasnn veya basl
nshalarnn yan sra ona dayanan ortaa kitaplarnn ok
eitli okumalar ierdiini rahatlkla tahmin edebiliriz. Bu
okumalardan bazlar hibir anlam ifade etmezken, dierleri
pasaj daha anlalr klmaya abalamtr. Bu yorumsal oku
malardan biri "lllic nutritus absintiis" 11 (ya da ' absinthio')12
idi ve tercmesi yleydi: "Orada pelinotuyla beslendi".
Dier bir okuma "Illic nutritus ab sinniis", 1 3 yani "Orada
maymunlar tarafndan bytld." nc ve son okuma
"lllic nutritus ab nimphis", 1 4 yani "Orada nemfl.er tarafndan
bytld."
Eer Piero di Cosimo Vulcan'n hayatndaki bu olay
resmetmek isteseydi elinde seenei olurdu: Sra d bir
vejeteryan beslenmeye dkn bir tanr gsterebilirdi; ya
da maymunlarn eitimsel abalarn sergileyebilirdi; veya
Vulcan' nemflerin anneye zg ilgisinin nesnesi yapard.
Hi kimse nc alternatifi seti diye onu sulayamaz.
te yandan ab simiis okumas Boccaccio tarafndan ka
bul edilmiti15 ve bu, Ferrara'daki Palazzo Schifanoia sara
ynda bulunan Vulcan freskinde maymunlarn beklenmedik
ekilde yer almasn aklamaktadr. 16 Fakat Boccaccio bu
sra d olguyu aklamaya yeltenmeyecek kadar drst ve
hayal gc geni bir yazard. Ona gre maymun insanla k
yaslanabilirdi, nk nasl ki insan doann ileyiini taklit
10 Homeros, Jlias, I , 594.

11 Servius, Comm. in Verg., Bibl.3 1 4, fol.7, col.2.
12 Mythographus II, Bode, Bibl.38, cilt II, s.44'n ne sr
d Vatikan elyazmalarna gre.
13 Mythographus I, Bode, a.g.e. ; Servius, Comm. in Verg.,
Bibl.3 1 5, fol. 1 8V'nin ne srd Vatikan ve Wolfenbttel elyaz
malanna gre.
14 Bode'nin ne srd, a.g.e., Servius, Comm. in Verg.,
Wolfenbttel, cod. 7 . 1 0. Aug. 8 1 5 .
15 Boccaccio, Genealogia Deorum, XII, 70.
16 Bkz. A . Warburg, Bibl.3 87, cilt II, s.64 1 , Kibele fres-
kinde grlen 'bo oturaklar' da benzer ekilde aklanmaktadr:
"Sedens fingatur" yerine "sedes fingatur" diye, yani "O oturmu
halde resmedilmeli" yerine "Oturaklar resmedilmeli".
65
ediyorsa, maymun da insann davranlarn taklit ediyordu.
Peki, insan doay nasl taklit eder? Sanat ve zanaat yaparak
elbette, zira Aristocu tanma gre -rtxvr "doann eyledii
gibi eyleme ekli" demektir. Fakat sanat ve zanaat yapmak
iin insann atee ihtiyac vardr ve Vulcan atei simgeler.
Sonuta Boccaccio'yla birlikte Vulcan'n maymunlar tara
fndan bulunup bytlmesi sylencesi insanlarn atei bu
lup onu canl tutmay renmelerinden nce sanat ve zanaat
yapmak iin doal becerilerini kullanamyor olduu gere
inin alegorik bir ifadesidir. "Et quoniam homines arte et
ingenio suo in multis naturam imitari conantur, et circa ac
tus ta/es plurimum opportunus est ignis, fictum est simias, id
est homines, nutrisse Vulcanum, id est ignem fovisse"; yani,
"Sanat ve dehasyla insan, doay birok adan taklit et
meye alt ve bu abalarnda en faydal arac ate olduu
iin, maymunlarn, yani insanlarn Vulcan' yetitirmi, yani
atei beslemi olduklar hayal edilmitir."
Bundan sonra Boccaccio atein ok ynl glerini
ver17 ve Vulcan'n sadece 'Jpiter'in demircisi' ve her tr
den yapay eyin yaratc olarak deil, ayrca insan uygar
lnn asl kurucusu olarak dnlmesi gerektiine iaret
eder. Zira 'Vulcan'n yetitirilmesi ' , yani bir amaca binaen
atein canl tutulmas ilk sosyal birimlerin olumasna, ko
numann icat edilmesine ve binalarn inasna yol amtr.
Bunu dorulamak iin Boccaccio, Vitruvius'un baz blm
lerinden uzun (in extenso) alntlar yapar: "Eski gnlerde
insanlar orman, koru ve maaradaki vahi hayvanlarnkine
benzer yapda douyorlar ve ham yiyecekle beslenip hayatta
kalyorlard. Bir yerde, gnn birinde, birbirine yakn by
yen aalar rzgar ve frtnalarla arpnca dallar srtnp
alev ald. Olay mahaline yakn yerdekiler alevlerden korkup
katlar. Rzgar dinince de atee yaklatlar ve atein scak
lnn bedenlerine iyi geldiini fark ettikleri iin onu odunla
krkleyip canl tuttular. Baka insanlar da yanlarna ar
dlar ve el kol iaretleriyle atei iaret edip ondan nasl fay
dalanabileceklerini gsterdiler. nsanlar bu bulumada fark
l tonlarda sesler karp rasgele oluan bu heceleri gnlk
17 Boccaccio ayrca Sevilla'l Isidorus'tan cokulu ho bir

pasaj alntlar: "Nihil enim paene quod non igne efficiatur. . . igne
ferrum gignitur et domatur, igne aurum peificitur, igne cremato la
pide cementa et parietes ligantur. . . stricta solvit, soluta restringit,
dura mollit, mollia dura reddit. "
66
NSAN TARHNN KKENLER
kullanma soktular. Sonra ska kullandklar eylere isimler
verdiler ve bu tesadfi olay sayesinde konumaya balayp
sohbet ettiler. Dolaysyla atein kefinden itibaren insani
mnasebet kuruldu ve birliktelik ve iliki balad. Artk dier
hayvanlarnkinin tesinde bir yetiye sahip doalaryla ok
sayda insan tek bir yerde toplanabildiinden yere bakmadan
dimdik yrdler ve evrenin ve yldzlarn ihtiamn grd
ler; dahas, istedikleri her eyi elleriyle kolayca yaptlar. Bu
toplulukta bazlar yapraklardan atlar yaparken, dierleri
tepelerin dibine maaralar oydu; yine bakalar krlangla
rn yuvalarn taklit ederek dal ve balkla barnabilecekleri
yerler ina ettiler. Sonra dnce gcyle baka barnaklar
bulup yeni eyler icat ederek zamanla daha iyi meskenler
yaptlar."1 8
Boccaccio, Vitruvius'tan bu uzun pasaj Genealogia
Deorum'un iine koyarak sadece Hristiyanlk kart ol
makla kalmayp, ayn zamanda kesinlikle din kart da olan
bir doktrine itibar kazandrd. aka yollu zr diler bir hava
iinde, sekin Romal yazarn dilin olduka farkl bir muci
dinin, yani Adem' in btn varlklara isimlerini verdiini 19
ve Cain'in sadece evleri deil btn ehri ina ettiini
renebilecei ncil' den kesinlikle habersiz olduunu ekleme
gereini duydu.20 ' Sekin Romal yazarn' rettii ey, tam
ifadesini Lucretius'un De Rerum Natura'snn21 beinci kita
bnda bulan ve insanl ilahi bir yaratm ve idare asndan
deil de kendiliinden gelime ve ilerleme asndan algla
yan Epikrc Evrimciliin kendine zg bir kolundan baka
bir ey deildir.
Klasik faraziyenin ta bandan beri insann ilkel yaa
mna dair iki tezat fikir varolagelmitir. Hesiod'un formle
ettii haliyle 'yumuak' veya olumlayc ilkelcilik hayatn
ilkel formunu 'altn a' olarak betimleyip, bundan sonraki
evrelerini uzun sreli bir tibar Kaybnn (Fall from Grace)
18 Vitruvius, De Architectura Libri decem, il, I. A.O. Love
joy ve G. Boas, Bibl.20 1 , s.375 'te verilen eviriyi esas aldm. La
tince metin ayn eserde yeniden baslmtr. Boccaccio'nun uzun ve
doru alnts, Vitruvius'un elyazmalarnn Poggio Brocciolini'nin
mehur 1 4 1 4 tarihli ' kefinden' ok nce de mevcut olduu gere
ini kantlamaktadr (Bkz. aynca J.v. Schlosser, Bibl.305, s.2 19).
'Rnesans ruhunun' bu miras 'fark etmesi' olduka reticidir.
19 Tekvin, il, 19.
20 Tekvin, iV, 1 7 .
21 Bibl.20 1 , s.222.
67
ardl evreleri olarak deerlendirir. Dier yandan ' sert' ya
da olumsuzlayc ilkelcilik hayatn ilkel formunu insanln
neyse ki teknik ve dnsel ilerlemeyle kurtulduu adama
kll hayvani bir evre olarak tasavvur eder.22
Her iki yaklama da uygarlam hayatn zihinsel bir
soyutlamas yoluyla ulalmtr. Fakat 'yumuak' ilkelcilik
uygar yaam iren ve sorunlu her eyden temizlenmi ola
rak tasavvur ederken, 'sert' ilkelcilik uygar yaam her tr
rahatlktan ve kltrel baarlardan mahrum olarak tasavvur
eder. 'Yumuak' ilkelcilik dnyann balang durumunu
idealize eder ve dolaysyla insan yaamnn ve kaderinin
dinsel yorumuyla, zellikle eitli lk Gnah doktrinleriyle
uyum iindedir. te yandan 'sert' ilkelcilik dnyann balan
g durumunu yeniden kurgulamakta gerekilik peindedir
ve dolaysyla rasyonalist, hatta materyalist felsefenin ema
sna gzelce oturur. Bu felsefe, insanln douunu hususen
insan soyunun doutan gelen yetenekleri sayesinde tama
men doal olarak ilemi bir sre olarak tasavvur eder. n
san uygarln atein kefiyle balatan bu felsefe sonradan
meydana gelen tm gelimeleri tamamen mantksal yolla
aklamaktadr. ncelikle, tahayyl edilen olaylarn seyri
iinde ya Vitruvius ve Pliny'nin dnd gibi rzgarda
aalarn srtnmesiyle23 ya da Diodorus Siculus'un dn-
22 'Yumuak' ve 'sert' ilkelcilik ifadelerinin yan sra

genelde ilkelci fikirler meselesinde okurlarma salk verdiim
kaynak: Lovejoy ve Boas, Bibl.20 1 . Elbette zellikle sonraki
klasik metinde atan iki dnce izgisi sk sk akmaktadr.
Metamorphoses' in banda gzel bir Hesiodian "Aurea Aetas" (1,
1 9) dyle mest olan Ovid 'ay ncesi' Arkadyallarn hayatn -
brakn, daha az uygar bir evredeki kendi durumunu- kesinlikle
cokusuz yoksun ekilde betimler (Fas, II, 289; bkz. ayrca Ars
Amat, II, 467, Bibl.20 1 , s.3 73 'te alntlanmtr). Dier pek oklar
gibi Juvenal'e gre de ilkel hayat zorluklar ve bayalklarn yan
sra ahlaki stnlk demekti (Sat, VI, Bib l.20 1 , s.7 1 'de alntlan
mtr.); Lucretius insanln kendiliinden doduunu kabul ettii
gibi bu srecin ima ettii ahlaki tehlikelere de kr deildi. Onunla
birlikte genel evrim gr dalgal bir seyir izlemitir: ( 1 ) lkel
kabalk; (2) teknik atlmlar, dil ve sosyal hayatyla insan uygar
lnn douu (nce bronz a, sonra da demir a diye alara
ayrlan); (3) sosyal ve ahlaki ltlerin k ve genel anari; (4)
yasa ana gei.
23 Pliny, Nat. Hist., II, III ( 1 07), I. Vitruvius yorumcusu
Cesare Cesariano (Bibl.379, fol.XXX ) "per simile confricatione
68
NSAN TARHNN KKENLER
d gibi imekle24 veya Lucretius 'un dnd gibi her
ikisiyle kendiliinden bir orman yangn kt.25 Sonra cesur
bir insan veya insan grubu atee yaklarken, dierleri kat;
atein verdii rahatlk duygusu hissedildi; yanan odunlarn
arasndan atein karlp canl tutulmasna karar verildi; di
er insanlarn da toplanmas karlkl anlay gerekli kld
ve bylece dil icat edildi. Nihai netice olarak kalc barnak
lar ina edildi, aile hayat kuruldu, hayvanlar evcilletirildi,
sanatlar ve zanaatlar geliti (doal erime ilemleri gzlemle
mek yapay eritme ilemlerine olanak tand)26 ve genel ola
rak sosyal dzen tesis edildi. te bu, aydnlanma felsefesi
nin klasik temsilcilerinin oluturduu emadr. Daha sonra
bu ema, ya Vitruvius metnine ya da onun retilerine da
yanan modem mimari eserlerine resimler yapan Rnesans
sanatlar tarafndan imgelere evrildi (resimler 1 9-23).27
Ne var ki balangta bu tamamen materyalist kuram
de venti come nara Vitruuio" 1 480'de Milan yaknlarnda km

bir orman yangnndan sz eder. Sz konusu pasaj hakkndaki
Cesariano'nun yorumu (fol.XXX SS.) Lovejoy ve Boas'n Do
cumentary History of Primitivism'inin habercisidir; O, ayncesi
Arkadyallar hakknda bakalarnn yan sra Hesiod, Virgil (Aen.,
VIII, Ovid (Metan., 1), Juvenal (Sat., VI), diyotorus Siculus ve
hatta Statius'un dizelerini (Thebais, iV, 275, Bibl.20 1 , s.380'de
alntlanmtr) rnek gsterir.
24 Diodorus Siculus, Bibliotheca, 1, 1 3 , s.43, N.30' alnt
lamtr.
25 Lucretius, De Rer. Nat., V, 1 09 1 :
"Fulmen detlit in terram mortalibus ignem . . .
Et ramosa tamen cum ventis pulsa vaillans
Aestuat ii ramos incumbens arboris arbor,
Exprimitur validis extritus viribus ignis . . .
Quorum utrumque dedisse potest mortalibus ignem."
26 Lucretius, De Rer. Nat., V, 1 24 1 .
2 7 Vitruvis'un ilk resimli edisyonunda, Bib/.378'de, 'atein
kefi' resmedilmitir, ok fazla inandrc olmadan, fol. 1 3 , repro.,
Prince d'Essling, Bibl. 86, il. Partie, cilt III, 1, s.2 14. Como edis
yonunda, Bibl.379, fol.xxxi, v, bu konunun ok daha kapsaml ve
zengin bir yorumunu buluyoruz ve bu yorum eviriler Bibl. 380,
fol . 1 5 ve Bibi. 382, fol.lxi (bkz. resim 20) iin model ilevi grm
tr. Bu evirilerde Como edisyonundaki kompozisyon Raphael'in
Paris'in Karar'ndan (Marcantonio Raimondi, gravr B.245) ve
Drer' in Msr'a Uu'undan, aabask B.89, alntlarla geliti
rilmitir. Vitruvius edisyonlar ve mimari zerine talyanca kay
naklarn faydal bir dizini iin bkz. G. Lukomski, Bibl.203 , s.66ss.
69
bile dini ya da en azndan mitik bir anlaya dayanyordu.
Boccaccio Vitruvius'un Epikrc uzun izahn Vulcan hak
kndaki blmne koymakta temelde haklyd, her ne kadar
Romal yazar Vulcan' veya baka herhangi bir mitik karak
terin ismini anmasa da. Nitekim atein kltrel neminin
evrimci filozoflar tarafndan ortaya koyulmasndan ok nce
Ate Tanrs mitik iirde nsanln Hocas olarak vlm
t. Homeros'un dizeleri yleydi: "Ey temiz sesli Mz [sa
nat tanras. .n.], hnerleriyle nl Hephaistos'un arks
n syle. O ki parlak gzl Athena ile birlikte dnyann her
yannda insanlara harika zanaatlar retmiti, o insanlar ki
daha nceleri dalardaki maaralarda vahi yaratklar gibi
yaarlard."28 Atina' da Hephaistos ve Athena Theseion adn
da bir tapna ve byk Chalkeia enlii'nin eref payesini
paylayorlard ve hem Helen uygarlnn ortak kurucula
r, hem btn iyi zanaatkarlarn pirleri, hem de Platon'un
cpA.ocrocpia ve cptA.O'rnxvia diye adlandrd eyin savu
nucular olarak grlyorlard. 29 Vitruvius, Lucretius 'tan
yararland kadar Hephaistos'un adn Orman Yangn
hikayesiyle balantl olarak aka anan bir Euhemeristik
[efsanelerin geleneklerden kaynaklandn savunan gr.
.n.] kaynaktan da yararlanmt: "Dalarda bir aaca im
ek arptnda ve civardaki aalar alev aldnda Hepha
istos [burada efsanevi bir Msr kral olarak alglanan] k
vaktinde scakln keyfini doyasya kard ve ate snmeye
yz tuttuunda onu odunla krkledi. Ve bylece atei can
l tutarak onun keyfini karmalar iin dier insanlar da o
ard. "30
Boccaccio'nun ' Vitruvius esinli' Vulcan yorumu Piero
di Cosimo'nun daha az bilinen ama hayli ilgin bir resminin
ikonografisine k tutmaktadr. Bu resim nceden skoya,
Dalkeith' deki Lord Lothian koleksiyonunda yer alrken ya
kn zamanda Ottowa'daki Kanada Ulusal Galeri tarafndan
28 Bibl.20 1 , s. l 99:
29 Bkz. Roscher, Bibl.290, s.v. "Heptaistos", V. Zikredilen
Platon pasaj iin bkz. Kritias, 1 09C (bkz.ayrca Leges, x, 1 20D;
Protagoras, 32 1 D ve Kritias, 1 1 2B). Theseion heykellerinin iko
nografisi Mr. E.C. Olsen'in yapt bir konumada gereince yo
rumlanmtr.
30 Bu kayna aktaran, Diyotorus Sicilus, Bibliotheca, ,
1 3Ayrca bkz. a.g.e., v,74. Burada Hephaistos insana her trl sa
nat ve zanaat reten kii olarak tasvir edilir.
70
NSAN TARHNN KKENLER
satn alnmtr (resim 1 8).31
slup ve genel karakter bakmndan bu resim 'Hylas'
resmine ok benzemektedir. Her iki resim de kaln tuva
le -dnemin envanterinde kullanlan ifadelerle 'tele' veya
'panni'ye- yaplmtr ve boyutlar neredeyse ayndr. Hart
ford resmi ereve iinde nden 60 x 66.5 in, arkadansa
6 1 . 2 5 x 68.5 in iken Ottowa resmi tuvalin gergiye koyul
mas srasnda feda edilen kk bir boyal eritle birlikte
arkadan 6 1 ,5 x 65,5 intir.
Bundan kan sonu iki resmin birbirinin ei olduu
dur. 32 Eer bu doruysa ve dier yandan eer Hartford'un
resminin 'Vulcan'n Lemnos'ta Bulunuu' eklindeki yoru
mu doruysa, dier resmin konusu da ' Vulcan hikayesi' olsa
gerektir. Nitekim gerekten de yledir ve nceki paragraflar
da dile getirilen kaynaklar ilk bakta bu Vulcan hikayesine
deinir. Ottowa resmi 'Vulcan' Ba Zanaatkar ve nsan Uy
garlnn lk Hocas' olarak gsterir.
Sylence zellii arka plandaki sahneyle ilgilidir. Drt
gl amele ilkel bir evin iskeletini dikerler. Onlarn elin
de iviler, eki ve testere gibi ara gereler var olmasna
ramen, yine de budanp dzeltilmemi aa gvdelerini
kullanrlar ve bu tam da Vitruvius ile birlikte onun birok
Rnesans takipisinin insan uygarlnn ilk 'teknolojik ev
resi' hakknda syledikleridir. "Primumque furcis erectis et
virgulis interpositis luto parietes texerunt " (Ve balang
ta kaba direkleri diktiler ve onlar dallarla birletirdiler ve
duvarlar balkla tamamladlar"). Sahne bu ilkel bina tas
virinin, grntlere harfi harfine evrilmesini yanstmakta
dr ve son derece arpc benzerliklerin Vitruvius metninde
31 Resim bata Signorelli'ye atfedilmitir ama A. Venturi,

Bibl.374, s.69 (illstrasyon 39 ile birlikte) tarafndan haklarnn
Piero di Cosimo'ya ait olduu belirtilmitir. Sz konusu resimden
van Marle, Bibl.209, cilt x, s.344 de sz eder, ama her iki oto
rite de Edinburgh'da geici olarak sergilendii Ulusal Galeri'de
bulunduunu dile getirir. Daha sonra B. Berenson hakl olarak
onun Dalkeith, Newbattle Hall, skoya'da bulunduunu syler:
Bibl. 30, s.453 ve Bibl. 31, s.389/390.
32 A.Venturi, Bibl. 374, zaten "Edinburg" resminin daha
sonra Benson koleksiyonunda yer alan szde Hylas resmine 'puo
far riscontro in qualche modo olduunu iaret etmitir. Bu gr
'
kk ebatl bir dizi panelle birlikte iki resmin "il formarsi deli '
ntelligenza humana "y temsil eden tutarl bir seri oluturmu ola
bileceini dnen C. Gamba, Bibi. 1 1 O tarafndan savunulmutur.
71
yer alan biraz sonraki aabasklarda (resimler 22, 23)33 ve
Filarete'nin Trattato di Architettura's (resim 2 1 ) gibi Rne
sans kitaplarnda yer alan biraz eski izimlerde bulunmas
tesadf deildir.34
Bu balang noktasyla birlikte Piero'nun kompozisyo
nunun her unsuru kolayca aklanabilir. Soldaki n planda
Vulcan rsyle birlikte grlebilir. Bir dnrn kana, bir
demircinin kollarna ve gsne ve onu Tanrlarn maskaras
yapan ince sert bacaa sahiptir. ekicini sallyor35 ve gr
ne baklrsa yeni bir icat yapal fazla zaman gememi:
Bir at nal yapyor (dier at naln yeni bitirmi) ve ortadaki
srcnn bu icatla yakndan ilgilendii apak grlyor.
Atein arkasnda melmi kibar yal adam Rzgarlarn
Tanrs Aeolus 'tan bakas deildir36 ve onun varl sahne
nin yerini belirler. nl bir pasajda Virgil, Vulcan'n Atl-
33 Vacat, Bib/. 378. Bibl.379, fol.xxxii (bkz. resim 22).

Bibl.380, fol. 1 6, v., bkz. resim 23. Bibl.3 82, fol.lxii. Ayrca bkz.
Polteni'nin Vitruvius edisyonunda, Bibl. 3 8 1 , cilt , PART 1,
PL.VIII'de kopyalanan G.A. Rusconi'deki aabasklar, Bibl.292,
s.25-28.
34 Bkz. M.Lazzaroni ve A. Mufioz, Bibl. 1 85, PL.I, resim 3
ve 4. Uzun stunlar, gsterili kaburgal tonozlar ve doal ssle
meleriyle Gotik slubun dorudan ilkel inaat usullerinden alnd
n savunan Rnesans kuram ve budanp dzeltilmemi aalarn
ve kklerin 'motifrustique' olarak sonradan kullanlmas hususun
da bkz. E. Panofsky, Bibl.240, zellikle s.39ss. te yandan klasik
mimaride budanp dzeltilmemi direkler Hrabanus Maurus 'un
Ansiklopedisi'ndeki Babil Kulesi temsillerinde de grlecei ze
re, yap iskelesi olarak kullanlmtr (bkz. A.M. Amelli, Bibl.7,
PL.CXIII ve cod. Vat. Pal. !at. 29 1 , fol. 1 93, v.).
35 Bkz. 'Thomas Walleys', Bibl.3 86; fol. 1 29: 'malleumin
manu tenens ' ya da Libellus de Imaginibus Deorum, ed. Liebesc
htz, Bibl. 1 94, s.122 ( 'maleum in manu tenentis ') ve resim 38.
Vulcan'n ayaklarnn zayfl nedeniyle oturma pozisyonu kla
sik sanatta grlmedik bir ey deildir (rnein bkz. S. Reinach,
Bibl.276, s . 1 89 ya da A. Furtwiingler, Bibl. 1 09, 1 896, PL.23, no
2482, PL.32, no 4266, 4268). Muhtemelen kutularn mcevherleri
saklamak iin yapld iin lk Ebeveynlerin metal iileri ola
rak gsterildii iki Byzantine Rosette Caskets'de (A. Goldschmidt
ve Kurt Weitzmann, Bibl.I 1 6, cilt 1, 1 930,PL.XLVIII, no 67 e ve
PL.XLIX, no.68d, bkz. resim 25) grlen Adem'in 'zum Schmie
den sehr wenig geeignete ' duruu bu tipten alnmtr.
36 Bkz. Roscher, Bibl.290, s.v. "Aiolos" ve Gyraldus,
Bibi. 1 27, cilt 1, col . 1 8 8 .
72
NSAN TARHNN KKENLER
yesini Aeolus'un hkmettii Lipari adas ile Sicilya sahili
arasnda bulunan adalarn birinde gsterir.
"Jnsula Sicanium juxta latus Aeoliamque
Erigitur Liparen fumantibus ardua saxis . . "37 .
Bu dizelere dayanan sonraki efsanederleyiciler Vulcan

ile Aeolus arasnda yakn bir iliki tahayyl etmeye ve so
nunda onlar i ortaklar gibi dnmeye baladlar. Nitekim
Servius yle demektedir: Vulcan'n atlyesinin Aetna Da
(Sicilya) ile Lipari arasnda bulunduunun sylenmesinin
nedeni doal bir neden, demircinin almas iin elverili
ate ve rzgardr. Aetna Da yanan bir dadr (yani volkan)
ve Lipari adas Aeolus'un hkmettii adalardan biridir."38
Bu cmle Alexander Neckham tarafndan neredeyse harfi
harfine tekrarlanmtr39 ve ayn zamanda Boccaccio tarafn
dan da dile getirilmitir.40 Bu minvalde sadece bir adm daha
atarak Libellus de Imaginibus Deorum 'da Aeolus 'un iki faal
demirci krn iletiyor halde tasvir edildii ('jlabia, ins
trumenta fabrilia')4 1 ve buna gre resmedildii gereine
ulaabiliriz (resim 24).42
37 Virgil, Aen ., VIII, 4 1 6.

38 Servius, Comm, Aen. VIII, 4 1 6: "Physiologia est, cur
Vulcanum in bis locis ofjicinam habere .fingitur inler Aetnam et
Liparen; scilicet propter ignem et ventos, quae apta sunt fabris,
"Aeoliam " autem "Liparen " idea (scil. Appellat), quia una est de
septem insulis, in quibus Aeolus imperavit. "
39 Mythogr. I, 1 0, 5, Bibl. 38, s.224.
40 Boccaccio, Genealogia Deorum, x, 70.
41 H . Liebeschtz, Bibl. 1 94, s. 1 2 1 : "tenens sub pedibus
flabia, . instrumenta fabrilia, quasi cum il/is insuflans et flata mo
vens . Servius aktard bir Euhemeristik kurama gre Aeolus as
"
lnda iyi bir meteorologdu ve bulunduu volkanik yredeki sisleri

ve dumanlar gzlemlemiti ve bu sayede rzgarlar ve frtnalar
tahmin edebiliyordu (Servius, Comm, Aen, 1 , 52; tekrar, Mythog
raph. il, 52, Bibl.38, s.92 ve Mythograph. III, 4, 1 0, Bibl.38,
s. 1 70). Bu metinlerde rzgarlar veya frtnalar 'jlabra ' diye ad
landrlr ( "praedicens futura flabra ventorumimperitis visus est
ventos sua potestate retinere "). ' Libellus 'un yazar besbelli ki bu
ok iirsel szce aina deildi ve grsel imgelerle (bkz. resim
25, 26) dnp 'flabra' (veya onun deyiiyle 'jiabia') szcn
gerek demircilerin krkleri olarak yorumlamtr.
42 H. Liebeschtz, Bibl. 1 94, PL.XXII,resim 36. Bu neden-
le Aeolus figr bizzat Vulcan figrne kesin bir benzerlik tar
(a.g.e., PL.XXIII, resim 3 8).
73
Bylece Piero di Cosimo'nun resmindeki Aeolus figr
tam anlamyla anlalr. Elleriyle presledii iki byk nes
neyi metinsel ve temsili gemilerini bilmeden saptamak
zordur. Onlarn Libellus de Imaginibus Deorum'daki illst
rasyonlarda ayakla alan krklerin ilevini gren deri
antalar olduunu saptayabiliriz. Piero di Cosimo kiisel be
enisi ve eilimleri (ksaca analiz edeceimiz) dorultusun
da arkaik ve dolaysyla daha saygn aletin yerine modern
bir alet koymu olabilir. Fakat o, ayn zamanda, Homeros'un
azgn rzgarlar arap tulumlarna hapseden Aeolus izahn
ve klasik mcevherlerde, Bizans dnemi mcevher kutula
rnda ve Romanesk stun balarnda bulunan Homeros tas
virine az ok uyan ok sayda eski temsillerden birini zaten
biliyor olabilir.43
Bir kayann arkasndan semeriyle gzken minik deve
ve utanga bir merakla bakan (ve bu arada iki Vulcan res
minin tarihini 1 1 Kasm 1487'nin biraz sonras olarak be
lirleyen) sevimli zrafa,44 Piero'nun cose ehe la natura fa
43 Homeros, Odyss., x, l 7SS. Temsiller arasnda

Odysseus'u Aeolus'un arap tulumuyla gsteren baz klasik ta
lar da belirtmeliyim (A. Furtwangler, Bibl. 1 09, PL.XX, no.20 ve
PL.XXVII, no 50, ayrca Dramberg-Saglio, Bibi. 70, cilt 1, resim
1 56); Byzantine Rosette Caskets'deki Havva; zellikle ok iyi
bilinen bir stun bandaki drt Rzgar Tanrs simgesi, Vezelay,
Ste. Madeleine, A. Kingsley Porter, Bibl.275, cilt il, pl. 3 1 , bkz. re
sim 26 (ayrca bkz. stun ba, Cluny, ili., V. Terret, Bibl.336, bkz.
PL.LVI). Vezelay Rzgar Tanrlar bkz. resim 25 'deki gibi modem
krkler ve resim 24' deki gibi deri tulumbalar kullanmaktadrlar.
Daha alldk rzgar bayla rzgar torbasnn bir kombinasyonu
bir 'Aer' temsilinde grlebilir, cod. Vind. 1 2600, fol.30, H.J. Her
mann, Bibl. 143, s.29, resim 36.
44 Garip hayvanlar (bkz. sonraki dipnot) seyretmekten
ekinmeyen ve 'disegni d 'animali' kitabn (bkz. Vasari, Bibl.366,
cilt iV, s. 1 3 8) yazm olan Piero gibi tutkulu bir ' animalier'in zra
fay hayattan aldn, ama annesiyle birlikte dikkatlice adm atan
biraz ekilsiz bebein kendinin zgr bir icad olduunu gvenle
syleyebiliriz. Luca Landucci's Diary gnlnden rendiimiz
kadaryla, Sultan'n Floransa hkmetine gnderdii ve 1 1 Kasm
1 487'de adresine varan nadir hayranlarla dolu gemide bir zrafa
da bulunuyordu: "Una girajfa malta grande e malta bela e piace
vale; cam 'ellafussifatta se ne puo vedere i malti luaghi in Firenze
dipinte. E vissi qui piu anni " (L. Landucci, Diario, Bibl. 1 8 1 , s.52,
bu balamda alntland dier kaynak: C. gamba, Bibl. 1 1 O, za
vall hayvann 1 492' den nce bir kap dikmesinde boynunu krd
74
NSAN TARHNN KKENLER
per istranezza'ya olan 'delicesine ba dndrc' ilgisiyle
aklanabilir;45 dahas bu motifler evcil hayvanlarn evcille
tirildii46 ve vahi hayvanlarn henz ekingen olmad ke
sin dnemi belirlemektedir. Yine de aka Signorelli veya
hatta Michelangelo havas tayan, n plandaki uyuyan genci
ve onun arkasndaki aileyi aklamak zorundayz.47 Bu mo
tifler de klasik edebiyatta yorumland haliyle Vulcan ka
rakteriyle balantldr. Genel olarak onlar, ilkel uygarln,
yani 'aile hayat' ilkesine gre kurulduu iin kendine yeten
ve huzurlu bir uygarln katksz mutluluunu sergilemek
tedir. (Baba, anne ve ocuk grubu resmin sol arka plannda
kk bir lekte tekrarlanmtr.) Bununla birlikte uyuyan
delikanlyla onun yanndaki 'ideal sosyal grup' arasndaki
tezat Vulcan'n kiiliiyle balants iinde zgl bir anlama
ynndeki ilave bilgiyle). Bu zrafa muhtemelen Piero'nun model
olarak kulland zrafayd (bu zrafa Schubring'in Bartolommeo
di Giovanni'ye atfedilen bir Cassone panelindeki grnyle
balantl olarak hatal bir tarihle - 1 492- belirttii zrafann ayn
sdr, Bibl.309, no 396, PL.XCIII). 1 490'dan ok sonra olmayan
bir tarih Piero di Cosimo'nun Vulcan resimlerinin badar ki bu
resimler onun erken Floransa dnemine ait olduu ve hala gl
bir Signorelli etkisini yanstt konusunda fikir birlii vardr.
45 Bkz. Vasari, Bibl.366, cilt iV, s. 1 34 : "Recavasi spesso
a vedere o animali o erbe o qualehe eose ehe la natura fa per
istranezza o da easo di molte volte e ne aveva un eontento e una
satisfazione ehe lofurava tutto di se stesso. "
46 Hem insan uygarl iin evcil hayvanlarn hayati ne-
mi hem de hayvanla insann teden beri gelen dostluu ilkellii
ileyen edebiyatta srekli vurgulanmaktadr. Birinci motif iin
Ovid, Fast, il, 295 'i rnek gstermek yeterlidir:
"Nullus anhelahat sub adunco vomere taurus.,
Nullus adhuc erat usus equi. Se quisque ferebat.
lbat ovis lana corpus amicta sua."
Dostluk motifi iin bkz. Bibl.20 1 , s.34, 93SS.
47 Bkz. zellikle Sixtine tavanndaki 'Josia' grubuna. Sig-
norelli iin bkz. Sixtine apeli'ndeki Musa freskindeki merkezi
figr ve Uffizi ve Mnih'teki Kutsal Aile tondi'sinde arka planda
yer alan figrlere. melmi figrlerden oluan bu kaynak gru
bun nihai kkeni klasik sanat dayandrabilir. Zira klasik sanatta
benzer gruplar nispeten dar bir eridin, lleri normal oranlardaki
bir alana yerletirilmi dier figrlerden daha kk olmayacak
ekilde ayarlanan figrlerle doldurulaca zaman kullanlmtr.
Bkz. rnein 'Agate de Tibere', Babelon, Bibl. 1 7, PL.I ya da u
fildileri: R. Delbrck, Bibl.72, Tafelband, 1 929, PL.2.
75
sahiptir. Nitekim Aeolus figrne atfta bulunarak dile getir
diimiz o nl pasaj n tam banda Virgil, Vulcan', erken
kalkan gayretli zanaat diye niteleyip u satrlara yer verir:
"Byk bir ksmn geirdii gecenin ortasnda mahmur uy
kusundan gzlerini ilk kez atnda, kadn ileri ve az para
getiren dokuma tezgahyla geimini kazanmak zorunda ka
lan kadn ilkin kzleri ve uyuyan atei krkleyerek, alma
sresine gecenin saatlerini ekler. . . bylece kocasnn evini
temiz tutup kk ocuklarn yetitirebilirdi. O esnada ayn
lde gayretle Ate Tanrs yumuak yatandan kalkar ve
alma aletlerini alr."48 Bu unutulmaz tasvir sz konusu
drt figrn esin kayna olduu apak ortadadr. n planda
kvrlp yatm figrle temsil edilen sradan insanlar hala uy
kudayken Vulcan ve onun inanl mritleri ve yardmclar
'byk bir ksmn geirdikleri gecenin ortasnda' almaya
balamlardr; sadece hevesli gen ift ' mahmur uykudan'
uyanmtr; henz uykusundan tam uyanmam gen koca
sertlemi kollarn ve bacaklarn gevetirken, kars 'kk
ocuuyla' ilgilenmektedir.
Bu yeni gnn afa ayn zamanda uygarln afan
simgeler.49 Dolaysyla Ottawa resmi Hartford resmine sade-
48 Virgil, Aen., VIII, 407-4 1 5 :

"inde ubi prima quies medio iam noctis abactae
Curriculo expulerat somnum, cum femina primum,
Cui tolerare colo vitam tenuique Minerva
lmpositum, cinerem et sopitos suscitat ignis
Noctem addens operi, famulasque ad lumina longa
Exercet penso, castum ut servare cubile
Coniugis et possit parvos educere natos:
Haud secus ignipotens nec tempore segnior illo
Mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit."
Baz deiiklikler yaparak A.H. Bryce, The Works of Virgil,
1 894, s.375 evirisini esas aldm.
49 Ottawa tablosunun eski sahibinin bana verdii bilgi-
ye gre, Piero di Cosimo zerine bir monograf hazrlayan Dr.
A. Scharf Argos Kral Phoroneus efsanesinin resmin muhtemel
bir konusu olduunu ne srmtr. Bu yorum Pausanias'n u
aklamas kadar anlalrdr: "Onlar (yani Argos halk) atein
icadn Pausanias' a atfederler" (Periegesis, il, 1 9, 5) ve "Phoro
neus . . . daha nce dank ve tak bana yaam topluluklar bir
araya getirdi nce; bylece onlarn ilk kez bir araya geldii e
hir Phoronicum diye adlandrld" (a.g.e., 11, 1 5, 5). te yandan
Pausanias'n dncesine gre de Argos'un yerli yurtseverleri
76
NSAN TARHNN KKENLER
ce slup ve ebat asndan deil, ayrca ikonografi asndan
da tekabl ettii aktr. Bu iki kompozisyonun sadece e
olup olmad veya bir 'Vulcan hikayeleri' serisine ait olup
olmad kukusuz bir tahmin meselesi olarak kalmtr. Ne
var ki ikinci altematif lehine gl bir sav Vasari'nin belirtti
i bir Piero di Cosimo resminden yola klarak dillendirile
bilir. imdi kayp olan veya en azndan bilinmeyen bu resim
'Mars, Cupidleriyle [Cupid: Roma mitolojisinde elinde bir
ok yay takmyla bekleyen ve bu oklar potansiyel aklarn
kalbine atarak onlar ak eden ve annesi vens olan kanatl
olan ocuu eklindeki ak tanrs. 'cupido' olarak da bili
nir. Bunun Yunan mitolojisindeki karl Eros'tur. .n.] Ve
ns ve Vulcan' gstermektedir.50 Vulcan destannn nc
blmn resmeden bu resim tutarl bir serinin nc esi
olabilir pekala. Serinin dier elerini Vasari ya grmemi,
ya hatrlamyor ya da konularn tespit edemedii iin gz
ard etmeyi tercih etmitir.51
Salt ikonolojik bak asndan, Ottowa tablosu Promet
heus ve Epimetheus mitini temsil eden iki sandk paneliyle
(biri Mnih'te, dieri Strasburg'da bulunan) karlatrla-
Prometheus ve Vulcan mitlerini aksi halde sadece ya yasa koyucu

(Platon, Timaeus, 22, A/B; Eusebius, Chranis., s.29. Helm; Isido
rus, Etymalog, v, i.6; Buronetto Latini, Tesoro, 1, 1 7, Bibl . 1 84, cilt
1, s.52; Boccaccio, Genealog. Dear., VII, 23; aynca bkz. Floransa,
Campanile'deki rlyef, J.v. Schlosser, Bibl. 304, resim 6); ya da
yerel Hera kltnn kurucusu olarak (Mythographus il, 8, Bibl.38,
s.77, Hyginus, Fabulae, 225 ve 274' temel alarak) tannacak ef
sanevi krala atfettiler. Pausanias, Argos yurtseverleri tarafndan
yceltilmi yorumu aktaran tek yazardr ve Piero di Cosimo'nun
bu yorumu bilebilmesi pek olas deildir. nk Pausanias on be
inci yzylda hemen hemen bilinmiyordu; ilk Yunanca edisyon
1 5 1 6'da Venedik'te yaymland ve Romolo Amaseo'nun yapt
ilk Latince eviri 1 547'e kadar bitirilip yaymlanmad, her ne ka
dar baka bir eviri 1 498'de balam olsa da (bkz. C.B. Stark,
Bibl.32 1 , s.93). Ayrca Phoroneus efsanesi Ottowa resminin ay
rntlarn Vulcan miti kadar aklamaz ve Hartford'daki resmin
ieriiyle de uyumaz.
50 Vasari, Bibl.366, cilt iV, s. 1 39: "E casi un quadra di
Marte e Venere can i suai Amari e Vulcana, /atta can una grande
arte e can una pazienza incredibile. "
51 Muhtemelen onun iin resimlerin yapld Francesco
del Pugliese'nin mal varlnn Vasari'nin Vite 'yi yazd srada
'
datlm olduunu hatrlamakta fayda var.
77
bilir (resim 33).52 Her iki rnekte de sanatnn imgelemi
'nsanln Uyan' evresinde ekilleniyor ve yine her iki
rnekte de bu uyan balatan ey atetir. te yandan iki
Prometheus paneli ok sonraki bir tarihe ait; aslnda onlar
Piero'nun son dnemine ait grnmektedir ve Vulcan kom
pozisyonundan hem yapl ve slup asndan hem de ierik
ve atmosfer asndan farkldr. Onlar yalnlk ve dramatik
odaklanma lehine gereki ve pitoresk ayrntlarn ciddi
arln yanstmakla kalmaz, Vulcan resminde gsterilen
ilkel evreyi kesinlikle aan insan uygarlnn bir evresini
de betimlemektedir. Hayatn teknik ve sosyal organizas
yonu halihazrda yksek standartlara ulamtr. Binalar
artk aa gvdeleriyle ve dallarla yaplmamaktadr. Keza
insanlar artk dank aile gruplar iinde yaamamaktadr
lar. nsann evriminin 'teknolojik' evresi tamamlanmtr
ve sonraki adm, kanlmaz olarak, insanilemekten ziyade
tanrlamay dillendirerek tanrlarn haklarna tecavz eden
zihinsel zgrle yol aacaktr. Bu adm zveriyi ngrr
ve cezay gerekli klar. Sonraki sylencebilimciler, zellikle
Boccaccio u gerekte her zaman srar etmitir: Vulcan ig
nis elementatus'u, yani insanla pratik sorunlarn zme
olana tanm somut atei simgelerken, gnein arabasnn
tekerleklerini aydnlatan Prometheus'un mealesinin ('rota
solis, id est e gremio Dei'), 'cahilin kalbine ileyen bilginin
aydnlna' karlk gelen gksel atei tamaktadr ve ite
bu aydnla ancak zihinsel huzur ve mutluluk pahasna eri
ilebilir. 53
52 Strasburg paneli (bkz. resim 33), Schubring, Bib/.309,

PL.XCVI, no 4 1 3 ve van Marle, Bibl.209, cilt XIII, resim 256;
Mnih paneli, Schubring, Bib/.3 1 0, PL.XV, no 4 1 2 . her iki resmin
ikonografisi iin bkz. K. Habich, Bib/. 1 3 0 ve K.Borinski, Bib/.45 .
53 Boccaccio, Genea/ogia Deorum, XII, 70'e gre (g-
rnmez) elementum ignis Jpiter tarafndan simgelenirken, Vul
can semavi atee (imek) ve yersel atee blnebilen ignis
e/ementatus'u simgeler. Vulcan'n aksamas hem imeklerin zig
zag eklini heni de alevlerin dalgal deikenliini sembolize eder
(btn bunlar iin bkz. H. Liebeschtz'n aktard Remigius'un
Martianus Capella zerine alma's, Bib/. 1 94, s.44SS., ve
Mythographus III, 1 0, 4, Bib/. 3 8, s.223). Prometheus mitine gelin
ce bkz. Boccaccio, a.g.e., IV, 44: "Hane demumfiammmam, id est
doctrinae c/aritatem, immittit pectori lutei hominis, id est ignari."
Piero'nun Strasburg panelinde bu dnce Prometheuss'un skn

tl duruuyla keskin bir tezat oluturan heykelin zafer hareketi
78
NSAN TARHNN KKENLER
Dolaysyla Prometheus kompozisyonlar somut deil de
soyut olarak ilintili olduu Vulcan destanna gecikmi bir ek
olarak deerlendirilebilir. te yandan Piero di Cosimo'nun
baka bir kk paneller serisi de vardr. Bu seriler Vulcan
resimleriyle sadece dnsel olarak deil, ayrca slup, d
nem, estetik tutum ve belki de gidecei yer asndan da
balantldr. Sz konusu seri unlardan oluuyor: ( 1 ) Her
ikisi de New York'taki Metropolitan Mzesi'nde yer alan
"Av Sahnesi" ve "Avdan Dn"; (2) Eskiden Yugoslavya
Prensi Paul'n sahip olduu, imdiyse Oxford'daki Ashmo
lean Mzesi'nde bulunan "Hayvanl Manzara" (resimler 27-
29).54
gzelce ifade edilmitir. Prometheus'un cezalandrlmas insano

lunun dnsel uyan, yani 'a meditationibus sublimibus anxiari'
(derin dnceyle eziyet edilmek) iin demesi gereken ve ancak
tekrar eziyet edilmek suretiyle telafi edilen bedeli sembolize eder.
Prometheus mitinin esas nemi iin bkz. G. Habich, Bibl. 1 3 0 ve
K. Borinski, Bibl.45; dahas E. Cassirer, Bibl.59, s. 1 00. Rnesans
ta Yeni-Platoncu hareketin kurucusu olan Marsilio Ficino'nun
nemli pasajn belirtmek istiyorum: Quaestiones quinque de met
ne, Bibl. 90, s.680; Comment. in Platon. Philebum, a.g.e., s. 1 232;
Comment. in Platon. Protagoram, a.g.e., s. 1 298.
54 Metropolitan Mzesi'ndeki iki panele, yani Av Sahnesi,
Catal.P.6 1 , I (bundan sonra 'A' diye anlacak) ve Avdan Dn,
Catal. P.6 1 , 2 (bundan sonra 'B' diye anlacak) gelince bkz. Schub
ring, Bibl. 309, no 383 ve 3 84, PL.XC ve van Marle, Bibl.209, cilt
XIII, s.248 ve resim 1 69 (baka referanslarla). nceden Yugos
lavya Prensi Paul tarafndan sahip olunan "Hayvanl Manzara"
(bundan sonra 'C' diye anlacak) iin bkz. Schubring, Bibl. 3 1 0, no
932, ili. PL.XVI ve var Marle, Le., s.346 ve resim 236 (baka refe
ranslarla). Schubring'in klliyatnda ksmen hatal, ksmen yanl
baslm ebatlar aada alntlanan Roger Fry'n makalesinde d
zeltilmitir:
A, bkz. resim 2 7, Schubring 383: 28 x 66 v. in.
B, bkz. resim 28, Schubring 3 84: 28 x 66 5/8 in.
C, bkz. resim 29, Schubring 932: 28 x 77 3/8 in.
panelin slubunda ve havasndaki aynlk ve ykseklikteki
edeerlik Roger Fry tarafndan zaten vurgulanmtr, Pictures at
the Burlington Fine Arts Club, Bibl. 1 07. Onlar birleik ikonog
rafik bir program sergilerler ve kesinlikle bir odann duvarlarn
sslemek iin yaplmtr (ayrca bkz. F.J.M [Mather], Bibl.2 1 1 .
Roger Fry tm seriyi Piero di Cosimo'ya atfetmitir ve dolaysy
la Schubring'in Bartolommeo di Giovanni 'ye atfn dzeltmitir.
R. var Marle olduka garip bir ekilde A ve B 'yi Bartolommeo
79
Bu panel, Vulcan retileriyle meydana gelmi tek
nik ve sosyal gelimelerden nceki insanlk tarihi evresi
ni, baka bir ifadeyle metal devrinin karsnda ta devrini
resmetmektedir. Hepsinin ortak noktas Ottowa resminde
vurgulanan baarlarn eksikliidir; hala atei nasl kullana-
di Giovanni'ye atfederken, C'yi Piero d_i Cosimo'ya atfeder. Be

renson dorusunu yapp tm panelleri Piero di Cosimo'ya atfeder
(Bibl.3 1 , s.389, 390). Bu l seriye Schubring drdnc bir panel
(bundan sonra "D" diye anlacak) ilave eder: imdi Londra'daki
Ulusal Galeri 'de dn olarak duran Ricketts-Shannon Koleksi
yonu'ndaki ' Lapithler ile Sentorlann Sava' (Bibl. 309, no 385
ve PL.XC, bkz. var Marle, 1.c., s.248), bkz. resim 30. Bu resmin
Piero di Cosimo tarafndan yapld elbette dorudur, tekrar bkz.
Berenson, Le. -A, B ve C ile yaklak ayn zamanda ve ayn yk
seklikte (28 x 1 02 in). Fakat onun ikonografisi onun ayn seriye
ait olduu varsaymn rtmektedir. A, B ve C ile tezat ekilde o,
yksek bir uygarln rnlerini, zellikle metal nesneler ve doku
ma materyallerini gstermektedir ve belli bir mitolojik ierie sa
hiptir, yle ki yanan bir sunan bir mermi olarak kullanlmasnn
ilgin ayrnts bile Ovid'in Centaur Grynesu tasviriyle (Met., XII,
258SS) aklanabilir. D byk ihtimalle ayn konunun szgelimi
Michelangelo 'nun Casa Buonarroti 'deki mehur rlyefi gibi dier
pek ok ada temsili gibi bamsz bir eserdi. Bu arada bu rlyef
ile Piero'nun Lapithler ile Sentorlann Sava adl eseri arasnda
bir balantnn olduunu belirtmekte fayda var. Her iki kompozis
yon da bir Lapith ile bir Centaur arasnda kalm arpc bir kadn
motifini gstermektedir ve Piero'nun resminde ortadaki grubun izi
Nuh Tufan freskinde panik iinde melmi kaynak gruplarda
(otuzlarn izimlerinde de yeniden modellenmi benzeri gruplar
grlmektedir) ve Daniel'in sandaki Ignudo'da grlebilir.
Burada sz konusu olan panellerle balantl olarak belirti
len dier iki resim (Schubring, Bibl.309, no.386, var Marle, l. c.,
s.248, her ikisi de illstrasyonsuz ve lmsz olan) Londra'daki
Francis Howard tarafndan sahiplenilmitir (eski sahipleri Lond
ra'daki Mr. A. Meyer idi) ve Pirithous ile Hippodamia'nn (ya da
Deidamia'nn) Evlilik Treni'ni temsil etmektedir. te yandan
bu resimlerin (Bibl.65, s.52 ve s.53) yaratcs Bartolommeo di
Giovanni'dir; bkz. B. Berenson, Bibl.29, 1 909, s.98. Bu resimlerle
ilgili bilgiler iin Londra'daki Dr. A. Scharf'a mteekkirim. Ayn
lmler zerine ok fazla vurgu yapmaya kar bizi uyaran garip
bir rastlant sonucu iki Howard paneli hemen hemen ayn boyutla
ra sahiptir (3 1 .5 x 5 1 in), tpk Piero di Cosimo 'nun Giovanni (ya
da Guidantonio) Vespucci iin yapt iki zgn panel gibi. Fran
cesco del Puglieser serisiyle kartrlmamas gereken bu resimler
iin bkz. s.58SS ve resimler 3 1 , 32.
80
NSAN TARHNN KKENLER
can bilmeyen insann tamamen ilkel hayatnn ayrntlar,
Vulcan etkisindeki hayat sahnesinde sergiledii ayn arke
olojik, daha dorusu paleontolojik drstlkle Piero tara
fndan ilenmitir. 55 Metal aletler ve silahlar yok; sonuta
'Avdan Dn'teki bambu kayklar ve sallar iin direk ilevi
grecek aa gvdeleri ne yzeyler iin yontulup dzlenmi
ne de testereler iin budanmtr. (kntl dallara ve kaba
kenarlara dikkat edin.) Rahatlk ve giysi iin dokuma malze
mesi de yoktur; sonuta insanlar plak dolarlar veya deri
ve post giyerler. Ne evcil hayvanlar, ne gerek binalar, ne de
aile hayat vardr. Bu yerli hayat idare eden ilke, esasen in
sanln atei kullanmay bilmemesi tm serinin 'leitmotiv' i
(ana motif) denebilecek motifle arpc ekilde vurgulanm
tr: panelde de orman tututuran ve hayvanlar korkutup
karan orman atei.56 Panelin ikisinde bu ate tekrar tekrar
belirir. Bu motifin pe pee belirmesi salt resimsel dlemle
izah edilemez. Onun garip bir kavram (concetto) deil de
ikonografik bir sembol olduu apaktr, nk o, Lucretius,
diyotorus, Siculus, Pliny, Vitruvius ve Boccaccio'nun imge
lemini etkisi altna alan mehur orman yangnyla zdetir.
Onun Vitruvius illstrasyonlarnda dzenli olarak grld
n ve Rnesans dneminde Ta Devri temsillerinin ayrt
edici zellii olduunu -tpk kulenin St. Barbara imgeleri
nin ayrt edici zellii olmas gibi- hatrlyoruz.
u halde Vitruvius'un Como edisyonundan alnt ya
pacak olursak 'priscorum homimum vita' resmin ortak
konusudur. te yandan genel program iinde Metropolitan
Mzesi 'ndeki iki resmin Oxford paneliyle balants her bi
rinin balantsndan daha gldr, sadece ebat asndan
55 'Avdan Dn' resminin (bkz. resim 28) arka plannda

grlen cesurca bklm balar ve kndaki uzun mahmuzlary
la iki gemi szgelimi arkaik Yunan vazolarnda grlen gemilere
ok benzemektedir. Bkz. rnein C. Torr, Bibl.3 59, resim 1 5 . Antik
vazolarn talyan Rnesans sanatlar tarafndan bilinip kullanl
d gerei, F.R. Shapley tarafndan Antonio Pollaiuolo'yla ba
lantl olarak yerli yerince vurgulanmtr, Bibi. 3 1 7 ve Arezzo' daki
uzun ve cokulu mlekilik tasviriyle de dorulanabilir (Risto
ro d'Arezzo, De la composizione del mondo, yeniden basm: V.
Nannucci, Bibl. 227, cilt II, s.20 1 ; bkz. J.v. Schlosser, Bibl.3 05 ve
a.g.e., Bibl.306, s. 1 52).
56 Como edisyonunda ve Fransz tercmedeki gravrler
(bkz. resim 1 9) ateten korkup ormandan kaan hayvanlar gster
mektedir.
81
deil, ierik asndan da. ki Metropolitan resmine de diz
ginsiz tutkular hakimdir. Bir tarafta insanlar ve hayvanlar
arasnda, dier tarafta satir ve sentor gibi yar-hayvanlarla
insanlar arasnda gerek bir ayrlk olmadndan, btn bu
yaratklar ayrm yapmakszn birbirini sevip iftleirler veya
ortak dmanlar olan orman ateini umursamadan savap
birbirlerini ldrrler. Yine de bu son derece ilkel dnya
bile iki farkl zellik sergiler. 'Av Sahnesi'nde (resim 1 7)
n planda korkun bir cesetle dehet ve lmden baka bir
ey yoktur: ormanda herkesin herkese kar sava (rnein,
bir aslan bir ayya saldrrken ayn zamanda bir insann sal
drsna urar), satirler ve maara adamlar olarak yeniden
dirilen Pollaiuolo'nun kahramanlarnn sopalar, diler ve
kasl kollarn kaba kuvvetiyle yaamlar iin dvtkleri
bir karlkl ykm.
"Arma antiqua manus ungues dentesque fuerunt
Et lapides et item silvarum fragmina rami. "57
Kompozisyonda hi kadn yok, ayrca yapc bir faaliye
tin izlerine de rastlanmyor.
'Avdan Dn' (resim 28) biraz daha dostane bir kta
ayn ilkel yaam biimini gsteriyor. Feci katliam bitmi
tir. Ganimet szn ettiimiz kayklarla 'eve' getirilmitir.
(Bu arada balca zanaatn rn direklere balanm domuz
kafataslar Piero'nun arkeolojiye duyduu ilginin bir baka
kantdr.)5 8 Yeni bir sal yapan bir adam gryoruz. Ve bu-
57 Lucretius, De Rer. Nat, v, 1 283.
58 Dorusu ss niteliindeki gemi mahmuzlarnn ilk tr
bronz domuz kafasyd. Bkz. C. Torr, Bib/. 3 59, s.64 ve resim 1 7,
43; dahas, Daremberg Saglio, Bib/.70, cilt IV, resimler 5282 ve
5958. Bir Rnesans 'arkeolou' bu nesnenin koruyucu bir tlsm
olarak gerek hayvan kafalarn kullanma gibi ilkel bir alkan
lktan kaynakland ve hala dnyann deiik yerlerindeki krsal
blgelerde geerli olduu sonucuna kolaylkla varm olabilir
( talya iin bkz. L.B. Alberti, De Architectura, x, 13, burada bir
srn zerine konulan at kafatasnn trtllara kar koruyucu ilev
grdne inanlr ve bu adet gnmze kadar gelmitir). Dahas,
'Aestii', yani Baltk Denizi' nin kysnda yaanlarn domuz resim
lerini 'totem' olarak kullanmay adet edindii Tacitus, Germania,
45 'den renilmiti: "insigne supersititionisformas aprorum ges
tant; id pro armis omnique tutela securum deae cu/torem etiam
inter hostes praestat. "
82
NSAN TARHNN KKENLER
rada kadnlar da var; aslnda baz gruplar ok sayda uygar
insann arzu dolu dn,59 ta devrinin 'isle de Cythere'sini
gerekletirmi grnyor.
Post-klasik sanatn en eski hakiki manzara resimlerinden
biri olan Oxford panelinde ilk-insann tutkular dinmi ve
uygarla doru belli bir ilerleme kaydedilmitir (resim 29).
Ne kadar kaba olursa olsun kk bir kulbe var ve civar
da ilkel kaplarla megul olan baz figrler grlebilmekte
( 1 5 1 1 tarihli Venedik Vitruvius edisyonundan alnma aa
baskda baknz). Dokuma kumalarn zaman henz gelme
mi, ama sa taraftaki orta dzlkte duran adam ilenmemi
deri yerine kaln deri bir palto giymi. Orman hata insanlarla
hayvanlarn geliigzel iftlemesinden doan garip yaratk
larla doludur. Nitekim bir kadnn yzn tayan domuz ve
bir erkein yzn tayan kei hibir surette Boch'un ya
ratklarna benzemez: onlar, Lucretius'un otuz be satrnda
tartmaya ak ve bu sayede etkileyici ekilde aktarlan ok
ciddi bir kurama tanklk yapsn diye oradadrlar.60 Bu ga
rip yaratklar orman ve arazileri, aslanlar, geyikler, turnalar,
inekler ve iveli ay ailesiyle bar iinde paylayor grn
mekteler. Bu, resim tekniinin hayranlk uyandran incelii
iin yaplmam olsayd insann aklna Henri Rousseau veya
59 New Yorker, Bibl.229'a gre Ealine Scroggins ve Her-

man Jarrett vahi hayvanlarn derilerinden oluan giysiler iin bir
maarada evlendiler.
60 Lucretius, De Rer. Nat., v, 890-924. Tekvin'in ar itinal
yorumuna dayanlarak, yar insan yaratklarn (Physiologus, Bes
tiary (Hayvan Hikayeleri) ve Ansiklopedi tarz kitaplar tarafndan
nakledilen) Cennet temsiline dahil edildii ve bunun sonucunda
Piero di Cosimo'nun ' ilkelci' resimlerinin etkisine benzer bir etki
nin doduu, erken ortaa sanatnda bir rnek vardr: fildii tabe
la illstrasyonu, A. Goldschmidt, Bibl. 1 1 7, cilt 1, 1 9 14, PL.I.XX,
no 1 5 8 : Adem ve Havva'nn hayvanat bahesi sadece sentor ve
sirenleri deil, geyik bal satirleri ve inek veya kpek bal in
sanlar da ierir. Rnesansta bu melez yaratklarn 'gereki' bir
yorumunu -profesr M. Schapiro sayesinde rendiim- sadece
Piero di Cosimo deil, ayrca onlar paleontolojik adan deil
de etnolojik adan aklamaya alm Cima de Conegliano da
ileri srmtr. Silenus Alay'ndaki satirler (L. Venturi, Bibl. 3 75,
PL.CCCX) aka siyahi tiptedir. Lucretius'un Floransa'nn 1 5.
yzyldaki sanat zerindeki etkisi iin bkz. A. Warburg, Bibl. 3 87,
cilt 1, s.4 1 SS., 32 l ve cilt il, S.478; dahas, H. Pflaum, Bibl. 265,
s. 1 5SS.
83
Edward Hicks gelirdi.61 Fakat aslnda bir 'Bar Krallk'
dostluu olarak grnen ey ortak korkunun ve ortak bit
kinliin eseridir; nk bu hayvanlar ve yar-hayvanlar ka
maktan bitkin dtkleri ve orman yangnn deheti kar
snda afalladklar iin o kadar da huzurlu deillerdir. nsan
da imdi bu atein farkndadr, ama ondan korkmak yerine
yanan ormandan kaan inekleri ve kzleri yakalamak iin
ateten faydalanma frsatn yakalamtr; bu hayvanlarn
geleceini emin bir ekilde omzunda tayacaktr.
Piero di Cosimo'nun evrimci kompozisyonlarnn da
yand sistem insanlk tarihinin ante /egem, sub /ege ve sub
gratia dnemlerine teolojik olarak ayrlmasna bir lde
benzerlik tar. Ayn nermeleri kullanarak, ante Vulcanum,
sub Vulcano ve sub Prometheo dnemlerinden sz edebiliriz;
her iki durumda da nc evreyi balatan kiinin kurtarma
s beklenilen insanlar iin armha gerilmesi lsnde fikir
lerin benzerlii geerlidir. Bu nedenle Hartford resminde yer
alan 'Lemnos'taki Vulcan' ve 'nsanln Hocalar Olarak
Vulcan ve Aeolus' ile Ottowa resmi sub Vulcano dneminin
bir yorumu olurken, New York ve Oxford' daki kk pa
nel ante Vulcanum dnemini yorumlayacaktr. Ve iki serinin
ayn dnemde yapld konusunda fikir birlii olduu iin
onlarn ayn zamanda daha teknik bir anlamda birbirinin ei
olduunu, yani tek bir dekoratif eria olarak planlandklarn
ve esasen hepsinin ayn at altnda bulunduunu dnmek
cazip bir hipotezdir. Bu hipotez Vasari'den rendiimiz
eylerle rtmektedir. Ona gre, Piero di Cosimo Francesco
del Pugliese'nin evi iin 'bir odann evresine yerletirilmi,
kk figrlerle baz hikayeleri' resmetmitir. Vasari y
le devam ediyor: "Onun bu resimlerde kulland fantastik
eylerin, kulbelerin, hayvanlarn, deiik kyafetlerin, ara
gerelerin ve harika olduklar iin ona uygun den dier
dsel icatlarn eitliliini laykyla ifade edemeyiz."62 Bu
dsel resimlerin, aslnda mitolojik bir 'hikaye' anlamnda
61 Bkz. Louisa Dresser'in illstrasyonlu ilgin makalesi,

Bibl. 78.
62 Vasari, Bibl.366, cilt IV, "Feee parimente in easa di
Franeeseo del Pugliese intorno a una eamera diverse storie di
figure pieeole, ne si puo esprimere la diversiti de le eose fantas
tiehe ehe egli in tutte quelle si diletto dipignere, e di easamenti e
d 'animali e di abiti e strumenti diversi, et altre fantasie ehe gli
sovennono per essere storie difavole. "
84
NSAN TARHNN KKENLER
kesin bir anlam tamayan Oxford ve New York'taki pa
nelle zde olduunu kabul etmek daha dorudur.63 Dahas,
Vasari, "Francesco del Pugliese ve oullarnn lmnden
sonra bu resimlerin kaldrldn ve onlarn bana ne geldi
ini bilmediini" vurgular.64 Bundan da onlarn fresk deil
de panel olduunu reniyoruz. Bu cmlesinden hemen son
ra Vasari kayp Vens ve Vulcan resmine geer: "Ve aynca
Mars, Cupidleriyle Vens ve Vulcan'n yer ald bir resim
vardr";65 ve Vasari'nin Ecosi'sinin bu resmin Francesco del
Pulgiese iin yapldn ifade ettii kesin olmasa da, byle
bir karm makuldr ve nitekim Vasari'nin metninden yola
kan yazarlar da bu karmda bulunmulardr zaten.66
Dolaysyla New York .ve Oxford'daki panelin ve
'Vulcan serilerinin' ayn iveren iin yapldn varsaymak
iin sahiden salam bir nedenimiz vardr. Olsa olsa ok m
tevaz boyutlardaki bir oda iin yaplm kk panelin
antsal Vulcan hikayeleriyle ssl bir Salone'a alan bir
antreyi dekore ettiini ve tam bir vahilikten nispeten insani
bir yaama geiini gsteren Oxford panelinin giri kaps
nn stne konulduunu hayal etmek istiyoruz. Eer bu e
kilde dzenlenmise sz konusu iki tablo serisi kuatc bir
seriyi oluturmaktadr. Bu dng klasik yaznda tasvir edil
dii ve Vitruvius'un edisyonlarndaki ardl iki aabaskda
resmedildii haliyle insanlk tarihinin ilk iki evresini temsil
etmektedir. nsan henz onun dostluunu kazanmamken
ormanda iddet estiren 'Vulcanus' hayvanlarn ve melez ca
navarlarn korkularn ve heyecanlarn paylamaktadr; yine
'Vulcanus' insan suretinde yeryzne inip uygarla giden
yolu gstermektedir.
Giovanni Cambi, Istorie67 adndaki kitabnda 1 490-
63 Bibl.200, no 225.
64 "Queste istorie doppo la morte di Francesco del Pugli-
ese e de 'jigliuoli sona state levate ne so ove sieno capitate. "
65 talyanca metin, s.49, N.50.
66 R. van Marle, Bibl. 1 09, cilt XIII, s.380.
67 Giovanni Cambi, Bibl. 53, cilt XXI, s.58, 1 25 ve cilt
XXII, s.28. Cambi'ye gre Francesco del Pugliese'nin 1 5 1 3 y
lnda 'sanza figliuoli d' eta 5 5 ' olmas gerei 28 ubat 1 502'de
( 1 503) mal varln kuzenlei-i Filippo ve Niccolo'ya brakmas
kararyla dorulanmaktadr; bkz. H.P. Home, Bibl. 1 48, s.52. Do
laysyla Francesco del Pugliese'nin mal varlnn 'kendisi ve
oullarnn lmnden sonra' datld ynndeki beyanat ke
sinlikle yanltr.
85
9 1 'de (resimlerimizin muhtemel tarihinden birka yl nce)
ve sonra yine 1 497-98'de Florensa'nn nclerinden biri
olan Francesco di Filippo Pugliese ya da basite Frances
co del Pugliese'den (uomo popolano e merchatante e richo)
sz eder. Bu kii, skntl 1 5 1 3 ylnda Rabelais gibi kaba
espri anlayyla yapt 'el Magnijico merda' hitab yzn
den Kk Lorenzo de Medici'nin ismini alenen aala
d gerekesiyle ehirden kovuldu. En makul ihtimalle bu
zengin, ak szl demokrat sz konusu serileri sipari eden
patronsa, onlarn konusunun Olimpos'un aylak snf iinde
tek Lucian'n De Sacrificiis 'inden alnt yapacak olursak za
naat olan Vulcan figr etrafnda dndne phe yoktur.
Hatta Ottowa resmindeki arpc ekilde ahsi Vulcan kafa
snn resmin yapld zamanda yaklak otuz be yanda
olan Francesco del Pugliese'yi resmettii muhtemeldir.68
te yandan serilerin kl krk yara ilkelliini hususen
Francesco del Pugliese'nin sosyal konumu ve siyasi dayat
malarla aklamak sama olurdu. Piero di Cosimo'nun ilkel
yaam artlar ve duygularyla fevkalade ilgilendiinin ka
ntlar konusuna, hamisine ve gidecei yere baklmakszn
resimlerinde bulunabilir.
Sanatnn zihninde her zaman canl olan zgn ve da-
68 Kendisine iten teekkrlerimi sunduum Sinyor A. Pa
nella, Soprintendente del R. Archivio di Stato di Firenze Frances
co del Pugliese ile ilgili u belgesel bilgileri toplama nezaketinde
bulundu: Aile yn ve terzilik iiyle urayordu. Francesco di Fi
lippo di Francesco del Pulgiese -kimliinin Piero di Cosimo'nun
hamisiyle ayn olduunu onaylayan, neslinin tek Francesco'su- 30
Mays 1458 'de dodu (Liber secundus approbationum aetatum,
Serie dele Tratte, 4 1 , CARTA 32 t.) 5 Ocak 1462'de (ya da ayrye
ten 1 463 'de) Arte della Lana ' ex persona Filippi sui patris' e kabul
edildi (Arte della Lana, 22, CARTA, 1 52). 1 469'da amcas Piero
di Francesco del Pugliese'nin evinde yaad ve o zamanlar ya
on diye gsteriliyor. 1480'de hala oraya kaytlyd (Casatro 1 00 1 ,
Campione del Quartiere Santo Spirito, Gonfalone del Drago, a
2 1 2) ama burada ya on dokuz olarak gsteriliyor ki ne srlen
dier iki giri gz nne alndnda aka hatal olduu anlalan
bir kayttr bu. ' Priore' olarak ilk dnemi 1 Eyll 1 490'da balar
ken, ikinci dnemi 1 Ocak 1 497'de balyor. Grne baklrsa,
Giovanni Cambi'nin Francesco del Pugliese'nin ya ve alma
koullaryla ilgili beyanatlar kesinkes doru; bu nedenle onun
Francesco 'ya 1 5 1 3 'te kovulmasna dair anlattklarn sorgulamak
iin bir neden yok, her ne kadar bu olay dier kaynaklar tarafndan
dorulanmasa da.
86
NSAN TARHNN KKENLER
imi bir ilgiyle, kesinkes ahsi bir zellikle kar karya ol
duumuz New York ve Oxford'daki panele de yakndan
benzeyen baka bir resim serisiyle de kantlanabilir; onlar
da Floransa' daki aristokrat bir sarayda bulunan 'bir odann
iinin evresine yerletirilmi' idi. te yandan slup asn
dan biraz daha gelimilerdi (onlarn 1 498'de veya o yldan
ksa bir sre sonra yapldna inanmak iin salam bir ne
denimiz vardr) ve ikonografik bir bak asndan bakld
nda, onlarn Vulcan serileriyle iki Prometheus Cassoni
arasndaki ara konumu igal ettiklerini syleyebiliriz. Zira
onlar Baks 'n insan uygarlna katklarn, zellikle Baln
Kefi'ni resmederler.
Vasari bu tablolar yle anlatyor: "S. Michele della via
de' Servi'nin karsnda yaayan Giovanni Vespucci'ye gre
o, bir odann iinin her yanna yerletirilen baz Baks en
lii resimleri ('storie baccanarie') yapmtr. Bu resimlerde
o, faunlar [kr ve orman tanrlar. .n.], satirleri, Baks ra
hibelerini, puttolar [kanatl ve plak kk ocuklar. .n.]
ve orman kadnlarn (silvani) ylesine garip resmetmitir
ki, hakiki zarafetleri iinde obanlarn torbalarnn ve kya
fetlerinin eitliliini ve deiik deiik keileri seyretmek
harikadr. Bir hikayede bir Silenus birok ocukla birlikte
bir eei srer ve ocuklar ona destek olup iki verirler. n
san burada byk bir beceriyle ilenmi yaama sevincini
grmektedir."69 Bu canl betimleme, esasen ngiltere, Be-
69 Vasari, Bibi. 366, cilt iV, s. 1 4 1 : "Lavoro per Giovan-

ni Vespucci ehe stava dirimpetto a S. Michele della via de ' Servi,
oggi di Pier Salviati, alcune storie baccanarie ehe sona intorno a
una camera; nelle quali fece si strani fauni, satiri, silvani e put
ti, e baccanti, ehe e una meraviglia vedere la diversita de ' zaini
e delle vesti, e la varieta delle cere caprine, can una grazia ed
imitazione verissima. Evvi in una storia Sileno a cavallo su una
asino can molti fanciulli, ehi lo regge e ehi gli da bere; e si vede
una letizia al vivo fatta can grande ingegno." Mevcut eviriler
de 'zaino' szcnn karl 'doru at'tr. Fakat 'zaini e vesti'
bileiminin yan sra atlarn Baks enlikleriyle bariz uyumsuz
luu, Vasari'nin 'zaino'yu deil de 'zaino'yu, yani resim 3 1 'de
de grlen bir torbay veya oban heybesini kast ettiini ortaya
koymaktadr; bu szck hiilii posttan yaplan srt antas iin kul
lanlmaktadr (dier malzemelerden yaplan ' bisaccia' dan farkl
olarak). Sra d olduu iin Vasari 'yi etkileyen bu motif burada
ele alnan iki resmin zdeliini daha da kesinlemektedir. C. Gam
ba, Bibl. 1 1 0, Vespucci serisinin Giovanni Vespucci iin deil de
87
echwood'daki Sebright Koleksiyonu'ndan Amerikan m
zelerine nakledilmi Giovanni Vespucci serilerini oluturan
panellerin ikisini saptama imkann sunmutur (resimler 3 1 ,
32).70
Bu panellerin biri bitmemitir (bkz. resim 32); hayranlk
uyandran manzara bitmi olmasna ramen figrlerin ou
hala 'yapm' aamasndadr. te yandan daha sonra belirti
lecek bir metin sayesinde konuyu tespit edebiliyoruz. n
ceki betimlemede adlandrld haliyle 'geyie benzeyen
byk hayvan' Silenus'un talihsiz srcs derken onu
tekmeleyen eeidir. Silenus kompozisyonda iki kez daha
grlyor. Sa tarafta yanndakiler tekrar ayaa kalkmasna
yardm ediyor. lerinden biri ar bir sopay kaldra ola
rak kullanrken, dierleri ortak bir aba iinde glerini bir
letiriyor. Sol tarafta o yerde uzanrken, Baks ve Ariadne
gibi arkadalar kahkaha atarak onu seyrederken ocuklar
yzne srmek iin kaseler iinde amur topluyorlar (kay
nak metni bilmeyen bir seyirci iin anlalmas g olan bu
sahne belki de Vasari' nin 'ona iki veren ocuklar' derken
aklnda olan eydi.
imdilerde Worcester Sanat Mzesi'ne bulunan ikinci
panel (resim 3 1) ahane korunmutur. Bu panel bize nde
gelen karakterler olarak, kk bir aa gvdesine dolanm
onun 1 498'de Via de' Servi'de bir ev alp ayn yl eitli ressam
larla o evi detmi babas Guidantonio iin yapm olabileceini
ne srmektedir. Bu tarih Piero'nun erken dnemine kesinkes ait
olan ama Oxford ve New York'taki panelin tarihlerinden biraz
sonraki bir tarihe denk gelen resimlerin (Gamba'nn bilmedii) s
lupsal zellikleriyle uyuurdu.
70 Her iki resmin boyutlar 3 1 .25 x 50.25 intir. Onlar il-
kin H. Ulmann, Bibl.362, s. 1 29 tarafndan Vespucci panelleriyle
zdeletirildi ama bu doru zdeletirme en yakn zamanl lite
ratrde gzkmemektedir, baz Vasari edisyonlar hari, Alman
ca eviri Bibl.367, s. 1 93 ve yeni talyanca edisyon (Collezione
Salani) gbi, Bibl.368, s.447s. F. Knapp, Bibl. 1 67, s.86s Sebright
resimlerinin ok hatal bir betimlemesini veriyor sadece (yeni
bask, s.v. 'Bartolommeo di Giovanni', P. Schubring, Bibl.309,
nolar.39 1 -392). R. van Marle, Bibl.209, cilt XIII, s.380 Vespuc
ci panellerini 'kayp' diye belirtiyor ve Sebright resimlerini Bar
tolommeo di Giovanni'ye atfediyor (a.g.e., s.248). B. Berenson,
Bibl.30 ve Bibl.3 1 onlar hi belirtmiyor ama Piero di Cosimo'nun
onlardan haberdar olduktan sonra onlarn kendisine atfedilmesinin
onaylandn kaydediyor.
88
NSAN TARHNN KKENLER
bir asma71 ve gm bir kaseyle nitelenen ve az dolusu
glen olduka tara grnml Baks ve gzelce giyinmi
ve klasik bir arap srahisi tayan Ariadne'yi gstermek
tedir. Tanr, onun thiasos'unun huzurlu kk bir da ka
sabasndan ortasna ii oyuk dev bir aacn kurulduu bir
ayra inmesine izin vermitir. Burada Silenus ve maiyetin
dekiler, her iki cinsiyetten ve deiik yalardan satirler ve
birka tane insan diisinden oluan kortej ayrt edilmektedir.
Bazlar dinlenmekte veya kk ocuklarla ilgilenmekte,
bazlar ormanda babo gezinmekte, ama en byk grup
feci bir grlt karma niyetinde. Bu grltnn amac ise
bir ar srsnn ii oyuk aacn bir dalna konmasn sa
lamak. kisinin bir yetikinle bir bebek olduu satir saye
sinde budakl aacn avantajl noktasna trmanabilmi baz
bcekler karakteristik 'zm salkmna benzer' bir salkm
oluturmaya balamlardr bile.
Ar srsnn babo dolamasna engel olmak iin g
rltl aletlerin kullanlmas -dnyann deiik yerlerinde
ar yetitiricileri tarafndan hala kullanlan bir yntem- sa
ysz klasik air ve doa bilimcisi tarafndan anlatlmtr. 72
Ne var ki Baks, Ariadne ve kendilerini onlara adamlarn
bu yntemle ne alakas olabilirdi? Cevap birinci resmin ko
nusunu da aklayan Ovid'in Fasti'nden bir pasajda (III,
725SS) sakl.73 Ovid, Baks enlii trenlerinin neden liba
adnda tatl kek sunmay ve yemeyi ierdiini aklamakla
sze balar. Ve bu keklerin isminin Baks'n Latince ismin
den, yani Liber' den trediini belirtir. Nitekim libanen ve
libatio kelimeleri de genel olarak ikramlar iin kullanlmak
tadr. Keza Asya'dan dn zerine insanlara sunakta ate
71. Asmayla rtlen aa gvdesi klasik heykelcilikte tipik

bir Baks zelliidir ve geleneksel olarak asmayla ilikilendirilen
karaaala zdeletirilebilir belki de. Bkz. Joachim Camerarius,
Bibl.54, 1, SYMB, XXIV,Catullus, Carmina, LXII, 49SS alntsy
la birlikte.
72 Bkz. Pauly-Wissowa, Bibl.256, cilt V, S.V. 'Biene',
zellikle col.444SS.
73 Ovid'in Fasti adl eserinin Piero'nun zamannda Flo-
ransa hmanistleri arasnda zellikle revata olmas ilgintir. An
gelo Poliziano onlar hakknda halka ak konuma yapmtr ve o
hmanistleri Latince manzum eserdeki bir yorum nesnesi klm
tr. Onun Michael Verinus adndaki arkada sz konusu hmanist
leri ' illius vatis [yani Ovid] fiber pulcherrimus' diye ilan etmitir
(bkz. A. Warburg, Bibl.387, cilt 1, s.34).
89
yakmay ve grkemli ikramlarla tanrlar onurlandrmay
reten de Baks'tr. Bu tatl keklerin Baks'e ikram edilmesi
en uygun davran olacaktr, nk o bal kefetmekle itibar
kazanmtr: "Kekler Tanr iin yaplmtr, nk o, tatl
uruplardan zevk alr ve bal Baks'n kefettii sylen
mektedir. O, satirler eliinde tozlu Hebrus'tan ayrlm ve
[Trakya' da bulunan] Rodop dalarna ve iekli Pangaion'a
varmtr. Yanndakiler pirinle kapl ellerini rptlar. e
bak! Grltye gelen gen bir ar srs toplap nlayan
pirincin onlar gtrd yere gidiyor. Liber srden ayrlan
hayvanlar toplayp ii oyuk bir aaca hapsediyor ve dl
olarak bal kefediyor."74 Ona kendini adamlar bu kefin
tadn karyorlar ve kendi istekleriyle ormanda petek ar
yorlar. Fakat agzl ve tembel olan Silenus eeini baka
bir ar kovan bulmay umduu ii oyuk bir karaaacn yan
na sryor ve eeinin srtnda yukar trmanyor. Ne var ki
ar cssesini tayan dal krlyor ve ar kovannn eekars
yuvas olduu ortaya kyor. Bylece o zavall bir halde kel
kafasnn stne eekten yere dyor. Eek tekme atyor,
dizi burkuluyor ve yardm aryor ve sonunda onun bu ha- ,
line glen yanndakiler aclarn amur ve balkla dindirme
sini retip onu ayaa kaldrmay baaryorlar.75
74 Ovid, Fasti, III, 735-744.

"Liba deafiunt, sucis quia dulcibus idem
Gaudet, et a Baccha mella reperta ferunt.
!bat harenasa satyris camitatus ab Hebra
(Nan habet ingratasfabula nasra iacas);
Jamque erat ad Rhadapen Pangaeaquef/arida ventum:
Aeriferae camitum cancrepuere manus.
Ecce navae caeunt valucres tinnitibus actae,
Quaque mavent sanitus aera, sequuntur apes;
Calligit errantes et in arbare claudit inani
Liber, et inventi praemia mellis habet."
75 Ovid, a.g.e., 747-760:
"Ut satyri levisque senex tetigere saparem
Quaerebantf/avas per nemus amnefavas.
A udit in exesa stridarem examinis utma,
Adspicit et ceras dissimulatque senex;
Utque pigerpandi terga residebat aselli,
Adplicat hunc utma carticibusque cavis.
Canstitit ipse super ramasa stipite nixus,
A tque avide trunca candita mella pelit:
Millia crabranum caeunt, et vertice nuda
90
NSAN TARHNN KKENLER
Bu keyifli anlat iki Vespucci panelinin artc zellik
lerinin ounu aklamaktadr. Baks kortejinin ar sahne
siyle birlemesini, ii oyuk iki aacn -birinin insann ilk
kontrol ettii ar srsnn yuvas olduu, dierinin huy
suz eekarlarn barndrd- nemini, daha fazla bal elde
etmek iin aalara trmanan satirleri ve Silenus'un birok
talihsizliini izah etmektedir. te yandan Piero, Ovidci se
naryoyu olduka ahsi bir tarzda yorumlamtr.
Daha sonra on yedinci yzyl Hollanda resimlerinde
benzerlerine rastlanlan, duygularn da vuran eek ve bir
Alman romantik sanatya yaktrabileceimiz gizemli e
kilde bklm aa gibi arpc lde mnferit zellikleri
hesaba katmasak bile,76 Piero versiyonu tanrnn kafilesini
cokulu adanmlar topluluu olarak deil de fantastik bir
gebe kabilesi olarak gstermesi bakmndan, tm dier
Baks alay temsillerinden ayrlr. Ovid lgn grltleriyle
tesadfen arlar kendilerine eken cokulu bir alay hayal et
mektedir. Piero ise bazlarnn hasattan zevk alp bazlarnn
ise duraklarken, dierlerinin serbest bir biimde tarm ile
riyle megul olduklar bir aylaklar grubu resmetmektedir.
Baks trenlerini yorumlayan dier tm sanatlar gibi Ovid
de aeriferae comitum manus'daki aletleri tren zilleri ola
rak hayal eder. Fakat Piero'nun satirleri mlek, tava, kep
e, maa, krek ve rende gibi sradan ev eyalar kullanrlar
ve davul denei olarak da sopa, kemik ve geyik toyna
kullanrlar. Ve sa tarafta n planda grlen melmi figr
-muhtemelen Pan' sembolize eden- gle bir yzle kk
Pan fltn tad srt antasndan (Vasari'nin zaino'su)
soan karmakta. Ortodoks Baks enliklerinde grlt
kararak hafif admlarla yryen Baks perileri olan iki kadn
bir satir bebei elinden tutup yattrrcasna gtryorlar ve
byk bir ibrik tayorlar.
Piero'nun ilkel koullar keskin ileyii ve Dionysusu
Spicula defigunt oraque sima notant.

/lle cadit praeceps et calceferitur aselli,
Inclamatque suos auxiliumque rogat.
Concurrunt satyri turgentiaque ora parentis
Rident: percusso claudicat ille genu.
Ridet et ipse deus, limumque inducere monstrat;
Hic paret monitis et linit ora luto. "
76 Bkz. rnein C.W. Kolbe, L.Grote, Bibl. 1 24, resim 1 3 .
91
yorumdan pastoral bir yoruma geii,77 ince bir parodi unsu
runu tasa da iyi bir akadan tedir;78 o, Ovid'in ' gldrc
anlat'snda deinilmi ama gelitirilmemi bir yan vurgu
lamaya hizmet eder. Vulcan gibi Baks de uygarlatrc bir
etkiye sahiptir. Trakya'nn vahi, kaba ve plak toprakla
rna Vulcan' n temsil ettii insann salt teknik baarlarn
tamamlayan ve kyllerin ve obanlarn ilkel yaamn say
gnlk ve saf nee halesiyle kuatan deerleri getirir: pastoral
dinin basit ritelleri, yani ilk doan hayvanlar ve baharatla
r79 ve pastoral yaamn mtevaz zevklerini, yani arap ve
bal ikram etmek. Ovid'in arclk anlatsnn bu evrimsel
yan mutlaka Piero'nun ilgisini ekmiti ve o, daha sonra
bunu ge ortaa ve Rnesans resminde ortak olan bir yol
la, manzarann arka plann sembolik adan tezat oluturan
bir karakterle iki yarya blerek vurgulamtr. 'Paysage
mora/ise' diye adlandrabileceimiz bu peyzaj, 'Aera sub
/ege' dneminin 'Aera sub grata' dnemiyle tezat olutur
duu dinsel resimlerde ve bilhassa Erdem ile Haz arasndaki
ztln gzel bir lkeden kvrlarak geen kolay bir yolla
geit vermez bir kayaya kan sarp ve tal bir yol arasndaki
ztlkla simgelendii 'Yol Ayrmndaki Herkl ' gibi konu
larn temsillerinde sk sk grlr. Bu 'Baks enliindeki'
77 Botticelli'nin ayn konuya getirdii yorumun (Ulu-

sal Galeri, Londra) karsnda benzeri bir yeni yorum Piero'nun
'Vens ve Mars 'nda bulunabilir (Berlin, Kaiser Friedrich M
zesi). Evreni yattran 'kozmik sevgi'nin yceltilmesi konusu
Lucretius'a dayandrlabilir, De Rer. Nat., 1, 3 1 -40 (bkz. H. Pfta
um, Bibl.265, s.20):
"Nam tu sola potes tranquilla pace iuvare
Mortalis, quoniam belli fera moenera Mavors
Armipotens regit, in gremium qui S<Epe tuum se
Reicit retemo devictus vulnere amoris,
A tque ita suspiciens tereti cervice reposta
Pascit amore avidos inhians in te, dea, visus
Eque tuo pendet resupini spiritus ore . . . "
Fakat yine byleyici ekilde ilkelci pastoral yorum ciddiyetle

klasikleen bir alegorinin yerini almtr.
78 Dostum F. Saxl dikkatimi Baks ve Ariadne grubunun
S. Reinach gibi klasik modelleri hicvettii, Bibl.277 ,cilt il, i, s . 1 29
ve soan motifinin bu sebzeye atfedilen afrodizyak zellikleri ta
lam olabilecei gereine ekti (Celsus, De medicina, il, 32:
"sensus excitant ... cepa ... ) .
"
79 Ovid, Fasti, III, 727-732.
92
NSAN TARHNN KKENLER
manzara eskiden Piero'ya ama imdi ekseriyetle Niccolo
Soggi'ye atfedilen 'Yol Ayrmndaki Herkl'n manzaras
na az ok benzemektedir (resim 34).80 Thiasos enliklerinin
balad resmin sol yars huzur ve refah temsil eder; or
man biimli binalarn, ayrlarn ve zerinde gkyznn
l l huzur yayd grkemli aalarla ok dzgn bir
manzaraya yol verir. Sa tarafta ise eeklerin, aslanlarn ve
aalara trmanan birka rkn vahinin yaad bir kr
bulunmaktadr; aalarn bazs plak ve ldr, dierleri
tohum vermek zeredir; engebeli yerdeki anm kaya par
alarnn arasnda evresini vzldayan sinekler ve yabanar
larnn kuatt bir hayvan lei yatar. Endie verici bulutlar
grn Patinir' e benzeyen rkn bir kayann evresinde
toplanrken, dier taraftaki ato Bellini, hata Giorgione tar
zndadr. te yandan bu ztln ne srd sembolik de
erler estetik ahlaklk ile hedonist evrimcilik arasndaki
farklla gre tersyz edilmitir. Yol Ayrmndaki Herkl
temsillerinde plak ve ssz manzara takdire ayan erdemle
ri temsil ederken, canl ve gzel manzara knanmas gereken
zevkleri temsil eder. Piero 'ya gre ayn kontrast hafifleme
yen vahiliin acmasz zorluklaryla pastoral uygarln
masum mutluluu arasndaki ztl ifade etmektedir. Ovid'i
resmederken bile zevk dkn bir kltn iirsel vizyonunu
uygarlkta ho bir ilerlemeyi iaret eden inanlmaz derecede
gereki bir resme dntrmekten kendini alamaz.
Lucretius gibi Piero da insann evrimini soyun dou
tan gelen yetileri ve yetenekleri sayesinde ilerleyen bir sre
olarak alglar. Bu yetiler ve yeteneklerle birlikte doann ev
rensel glerini simgelemek iin resimleri ncil'deki Yehova
gibi yaratc olmayan ama ' insanln ilerlemesi' iin vazge
ilmez olan doa ilkelerini tayp aa vuran yar tanrlar
ve klasik tanrlar ver. Fakat Lucretius gibi Piero da bu iler
lemenin douraca tehlikelerin farkndayd. Ta Devri 'nin
hayvani skntlarnn tesinde insanln douuna sevinle
yaknlk besliyordu ama Vulcan ve Dionysos'un egemenlii
diye tanmlayaca saf evrenin tesine doru atlm adm
lara zlyordu. Ona gre uygarlk insann doayla yakn
temas iinde kald srece bir gzellik ve mutluluk diyar
ama insann doadan yabanclamaya balad andan itiba-
80 Bkz. E. Panofsky, Bibl.243, birok yerde. The Soggi

paneli, a.g.e., PL.XXXI, resim 52 ve P. Schubring, Bibl. 309, no
4 1 9.
93
ren bask, irkinlik ve skntyla dolu bir kabus demekti.81
Erken Rnesansn sanatlarnda benzeri grlemeyecek
byle bir tavr ancak psikolojik zeminlerde aklanabilir. Pi
ero di Cosimo'yu dneminin dier sanatlarndan daha iyi
tanyoruz. Hain ve ayn zamanda etkileyici kiilii, o ld
nde dokuz yanda olan Vasari'nin son derece inandrc
bir psikolojik portresiyle lmszletirebildii lde her
kesin hafzasnda yer etmitir.
Bu noktada Piero'nun hayvanlara ve doann 'dle veya
tesadfen' rettii dier eylere duyduu 'lgnca' sevgiyi
belirtmekte fayda var. Fakat o, sottigliezze della natura'y
ne kadar 'seviyorsa', insanlarn, zellikle de kendi yurtta
larnn arkadaln da o kadar kmsyordu. ehir haya
tnn eitli grltlerinden nefret ediyordu ve yalnz bana
yaamay tercih ediyordu, her ne kadar insanlarn arasna
karmaya tenezzl ettiinde, zgn esprilerle nee sasa
da. En byk keyfi yalnz bana yapt uzun yryler
olan, 'mnzeviliin dostu bir kei' idi: "quando pensoso da
se solo poteva andersene fantasticando e fare auoi castelli
in aria." Kilise anlarnn sesinden ve papazlarn mezmur
okumasndan nefret ederdi; her ne kadar ' yabani yaamna
ramen ok gayretli ve iyi bir insan' idiyse de 'Tanr'yla
barmay' reddederdi. Vasari ayrca onun normal scak ye
meklerden holanmadn ve 'ateten tasarruf etmek iin'
nceden ok sayda hazrlad iyice halanm yumurtalarla
beslendiini nakleder.82 Atlyesini temizlemezdi, bahesin
deki bitkileri budamazd, hatta meyveleri bile toplamazd,
nk doaya mdahale etmekten nefret ederdi: "al/egando
ehe le cose d 'essa natura bisogna lassarle custodire e lei
senzafarci altro." Vulcan' n kzgn silah imekten korkar
d ama saanak yamuru seyretmeyi severdi.
Sanatnn nasl olmas gerektiine dair rasyonalist ve
bir para da zppece anlayna greVasari, Piero'nun ya-
81 Bkz. Lucretius'un ' nc Dnem' i, s.68, N.22.
82 Bir psikoanalist Piero'nun pimi yiyeceklerden ho-
lanmamas ve bir 'per risparmiar ilfuoco' zamannda iyice pimi
yumurtalardan ' elli tane' hazrlama gibi sra d alkanlnn
(van Marle, Bibl.209, cilt XIII, s.336 Vasari'nin szn yanl an
lam gibi grnyor, nk Piero di Cosimo'nun bir gnde iyice
pimi elli civannda yumurta yediini belirtiyor) sadece bir tasar
ruf meselesi olmadn, ayn zamanda onu hem byleyen hem
de korkutan bir unsurla temas kurmaktan olabildiince saknmaya
dnk bilind istei yerine getirdii sonucuna varabilir.
94
NSAN TARHNN KKENLER
an tarzn una vita da uomo piuttosto bestiale ehe umana
diye tanmlar. Onu zihinsel dengesizliin endie verici bir
rnei ve bugnn diliyle ifade edecek olursak 'hayvan
salclk' 83 ve ate kompleksine eilimli bir nevrotik olarak
tarif eder. Fakat Vasari'nin ifadelerinden biri insann doa
sna pencere ayor: "si contentava di veder salvatico ogni
cosa, come la sua natura". 'Savage' (vahi) kelimesi gibi
silva'dan tremi olan salvatico kelimesi hem Piero'nun
ilkel mefhumlara olan tutkusunu hem de onlara frasyla
can vermedeki sihirli gcn bir rpda aydnlatmaktadr.
Onun resimlerinde ilkel yaam 'Arcadia 'nn iirsel ve resim
sel armlarnda olduu gibi, topyac bir duyarllk ruhu
iinde bakalamaz; son derece gereki ve somut bir ekil
de yeniden canlandrlr. 84 Piero idealize etmez, aksine insan
yzl hayvanlar gibi en fantastik yaratklarnn yalnzca cid
di evrimci kuramlarn uygulamas olmas lsnde dnya
nn ilk evrelerini 'hayata geirir' . Budanmam ktklerden
yaplan kulbeler, ilgin ekillerde kayklar, Vasari 'nin ca
samenti e abiti e strumenti diversi diye adlandrd baln
altnda toplanan tijm pitoresk ayrntlar arkeoloj ik aratrma
ya dayanmakta ve sadece bilimsel izimlerde benzerlerine
rastlanmaktadr. Piero'nun dnyasnn fantastik grnmesi
nin nedeni, elerinin gerekd olmas deil, aksine yoru
munun doruluunun potansiyel deneyimimizden uzak bir
zaman inandrc bir ekilde hatrlatmasdr. Resimlerinde
Hristiyanlktan daha eski bir a, hatta kelimenin tarihsel
anlamyla paganizmden bile daha eski bir a aslna baklr
sa bizzat uygarlktan daha eski bir a hatrlatmay baard
iin tuhafln her eyi kuatan atmosferini yayar.
Eer duygusal atacllklarn estetik ve zihinsel inceliin
en yksek derecesiyle olduka badatn aklda tutarsak
Piero di Cosimo'yu atac bir olgu olarak adlandrabiliriz.
Resimlerinde ilkel bir an mutluluunun zlemini eken
veya yleymi gibi yapan uygar bir insann nazik nostaljisiy
le deil, gelimi bir uygarlkdneminde yaamak zorunda
kalm bir ilkelin bilinaltndaki belleiyle karlayoruz.
Piero tarihncesi dnyann dsal grnmlerini yeniden
yaplandrrken, ilkel insann duygularn, hem uyanan in
sann yaratcln ve heyecann, hem de maara adam ve
vahinin tutkularn ve korkularn yeniden yayormu gibi
grnmektedir.
83 Bkz. A.O. Lovejoy ve G. Boas, Bibl.20 1 , s. 1 9.
84 Yani, Virgilci anlamda deil de Ovidci anlamdaArcadia.
Bkz. s.40 ve E. Panofsky, Bibl.24 1 .
95
RESMLER
RESM VIII
17
RESM IX
18
RESM X
o
N
RESM XI
N
RESM XII
23
N
N
RESM XIII
26
RESM XIV
00
N
RESM XV
29
RESM XVI
RESM XVII
RESM XVIII
RESM XIX
RESM XX
111. ZAMAN BABA
Neredeyse Darwinci bir evrimcilie dayanan ve tm

tarihsel alardan nce gelen bir ilkel dnyaya geri dnen
Piero di Cosimo'nun sekler kompozisyonlar 'sacrosancta
vetustas' (kutsal eski a) canlandrmaya ynelik genel ei
limin u ve uygulamada benzersiz bir tezahrdr. Genel
likle bu eilim kendini, terimin tarihsel anlamyla antikiteyi
diriltmekle snrlandrmtr. Grdmz gibi Piero'nun
kendisi hem arkeolog hem de ilkelcidir. te yandan klasik
motiflerin klasik temalarla yeniden birletirilmesi sanat
ta Rnesans hareketinin sadece bir vehesidir. En azndan
ikonografik adan ortaa sonras bir uygarln rnleri
olmadklar gereini aa vurmayan pagan tanrlarn, kla
sik mitlerin ve Yunan ve Roma tarihinden alnan olaylarn
temsilleri elbette ok sayda mevcuttur. Fakat ortodoks H
ristiyanln bak asndan ok daha tehlikeli ve daha fazla
sayda olan sanat eserleri, Rnesans ruhunun klasik alann
snrlar iin klasik tipleri yeniden ilemekle snrl kalmayp
pagan gemi ile Hristiyan imdi arasnda grsel ve duygu
sal bir sentez yapmay amalad eserlerdi. Bu sentez hem
ayr ayr hem de ortak uygulanabilen eitli yntemlerle ba
arld.
En yaygn kullanlan yntem klasik imgelerin yeniden

yorumlanmas diye adlandrlabilir. Bu imgeler ya sekler
ama tamamen gayri klasik bir karakterin yeni bir sembolik
ieriini tayordu (Rnesans seyri iinde gelimi saysz
simgeler ve alegorilerde olduu gibi) ya da yzeyde Hristi
yanca olan dncelerin hizmetine sokuluyordu. Bu da yine
ya kontrast yoluyla (szgelimi, klasik lahitler ve harabeler
1 13
sa'nn Doum Sahnesi'nde gsterilirken1 ya da Filippino
Lippi'nin S. Maria Novella'daki freskinde, Aziz Philip pa
gan sembolizmiyle ykl bir tr scaenaefrons (sahne binas)
nnde ejderhay kovarken) ya da Apollo ve Belvedere mo
tifini tekrarlayan sa ve Vens ve Phaedra motiflerine gre
modellendirilen Bakireler rneinde olduu gibi benzetme
yoluyla. Ortaa sanat zerinde fazla durmadan klasik mo
tifleri benimserken, Rnesans bu uygulamay kuramsal te
mellerde hakl karmaya alt. Drer yle diyordu: "Pa
gan insanlar olanca gzellii kendi zndk Tanrlar Abblo'ya
atfettiler, dolaysyla onu en gzel insan olan Tanr sa'nn
yerine kullanmalyz ve onlar Vens' en gzel kadn olarak
temsil ettikleri gibi, biz de ayn zellikleri Tanr'nn annesi
Kutsal Bakire imgesinde iffetle gstermeliyiz."2
Bylece klasik imgeler bir amaca binaen yeniden yo
rumlanrken, diriltilmi klasik geleneklerin yaayan ortaa
gelenekleriyle olduka doal yolla, hatta kendiliinden bir
letii ok sayda baka rnek de sz konusudur. Klasik bir
karakter tamamen gayri klasik bir klkta ortaadan neet et
tiinde (birinci blmde ksaca aland gibi) ve Rnesans
tarafndan zgn grnne yeniden kavuturulduunda,
nihai sonu bu ilemin izlerini sergiler. Ortaa klklarnn
veya zelliklerinin bazlar yeniden ekillendirilmi biime
yapt ve bylece yeni imgeye bir ortaa unsuru katt.
Bunun sonucu ise benim 'pseudomorphosis' (sahte bi
im deitirme) dediim olgu oldu. Kimi Rnesans figrleri
tm klasikleen grnlerine ramen klasik edebiyatta sk
sk nceden ima edildii halde zikredilen figrlerin klasik
prototiplerinde bulunmayan bir anlamla donatld. Ortaa
nclleri sayesinde Rnesans sanat ou zaman klasik sa
natn ifade edilemez addettii imgelere tercme edilebildi.
Bu ve mteakip 1 . Blm'de klasik denilen iki karakteri
zmleyerek ' sahte biim deitirme'nin tipik rneklerini
1 Bkz. A Warburg, Bibl.3 87, cilt I, s. 1 55S.
2 K. Lange ve F. Fuhse, Bibl. 1 82, 1 893, s.3 1 6 da E. Pa-
nofsky ve F. Saxl, Bibl.238, s.275 'ten alnt yapmtr. ster sanat
sal ister yaznsal olsun klasik imgelerin bu tr yeniden yorumla
rna sonradan zt cephelerden saldrya maruz kalmas ilgintir:
The Council of Trent, ortodoks Katoliklik bak asyla Morali
zed Ovid' i -Ovid metnini deil- yasaklamtr; J.J. Winckelmann
Pollaiuolo'nun bir Diana tipini Teolojinin simgesi olarak kullan
masn priten klasizmin bak asyla alaya almtr (alntlar iin
bkz. E. Panofsky ve F. Saxl, a.g.e.).
1 14
ZAMAN BABA
aydnlatmaya alacam. Trnn dier pek ok rnekle
rinden farkl olarak onlar hmanist konunun ge dnem on
dokuzuncu yzyl sanatndan toptan atlmasna direnmeyi
baarabilmi ve gnmze kadar revata kalmtr; yle ki
hem Sevgililer Gn ve Ylba kartlarnda hem de komik
karikatrler ve ciddi reklamlarda arz endam etmitir. Sz
n ettiim iki karakter: Zaman Baba (Father Time) ve Kr
Cupid (Blind Cupid).
Szgelimi Bowery Savings Bank adl bankann rekla
mnda grlen Zaman Baba (metin il/. s.69) trnn basit
bir rneidir. Tannr bir simge olmaya yarayan ayrt edici
zellikleri bakmndan sadece bir trpana ve ilerlemi yaa
sahiptir. Atalar genellikle daha zengin bir donanmdadr.
Rnesans ve Barok sanatnda Zaman Baba genellikle ka
natldr ve ounlukla plaktr. En sk grlen zellii olan
orak ya da trpana kum saati, ylan, kuyruunu sran ejderha
ya da zodyak eklenir, bazen de orak veya trpan yerine bun
lar kullanlr. ou durumda o, koltuk deneiyle yrr.
Bu daha ayrntl imgelerdeki zelliklerin bazlar Za
man fikrinin klasik ya da ge antik temsillerinde bulunabilir,
ama modem anlamda Zaman Baba tipini oluturan zgn bi
leimlerin hibirine antik sanatta rastlanamaz. Onun iinde,
kabaca konuursak, iki ana kavram ve imge trn buluyo
ruz. Bir tarafta bunlar 'Kairos' olarak Zaman, yani insan ha
yatnda veya evrenin geliiminde bir dnm noktasn iaret
eden ksa ve belirleyici ann temsilleridir. Bu kavram Frsat
[Opportunity] (resim 35) diye kabaca bilinen figr tarafn
dan temsil edilmektedir. Opportunity ksa sreli bir hareket
iinde olan ve Zaman'n Yunan iirinde bazen 1roA.6; (kr
sal) olarak adlandrlmasna ramen genellikle gen kalan
ve asla ok yalanmayan bir adam (orijinal halinde plak)
olarak gsterilmitir.3 Hem omuzlarnda hem de topuklarn
da kanatlar vardr. Ayrt edici zellii ise orijinal halinde
bir tra bann kenarnda, biraz sonraki bir dnemde ise
bir ya da iki arkn zerinde dengede duran bir terazidir.
Dahas, banda, onunla kel Opportunity'nin yakalanabile
cei bir perem vardr.4 Bu anlalmayacak kadar alegorik
3 Bkz. s. 1 1 8,N. l 1 'de alntlanan Diphilos blm.

4 Bkz. Roscher, Bibl.290, s.v. 'Aion', ' Chronos', ' Kairos',
'Kronos' , ' Satumus' . Ayrca A. Greifenhaden, Bibl. 1 22, zellikle
resim 2, 3, 5. Opportunity'i pereminden kavrayan enerjik gencin
Pimanlk tarafndan takip edilen radesizlik ile tezat oluturduu,
1 15
karakter yznden Kairos ve Opportunity figr ge antik
ve ortaa aklna ekici gelmitir. On birinci yzyla kadar
varln srdrm ve ondan sonra Talih [Fortune] figry
le birlemitir. 'Kairos ' szcnn Latince karl olan
occasio'nunfortuna szcyle ayn isim cinsinden olmas
zikrettiimiz birlemeyi desteklemitir. 5
te yandan 'Kairos'un tam ztt antik sanatta esasen ran
kaynakl 'Aion' -ebedi ve bitimsiz yaratcln ilahi ilkesi
olarak Zaman kavram tarafndan temsil edilmektedir. Bu
imgeler ya Mitra kltyle balantldr -ki bu durumda onlar
kocaman bir ylan tarafndan skca sarlm, elinde anahtar
tayan, aslan bal ve aslan peneli, korkun kanatl bir fi-
Torcello Katedrali 'ndeki mehur on birinci yzyla rlyef iin bkz.

Roscher, s.v. 'Kairos' ve Greifenhagen, resim 4. Opportunity'nin
Kpti alegorisi iin bkz. J. Strzygowski, Bibl.329, resim 1 59. Ayr
ca bkz. G.L. Kittredge, Bibi. 1 64. Hafif deimi zellikleriyle Ka
iros imgesi genel anlamda Zaman' temsil etmek iin de kullanla
bilir ama bu tr rnekler olduka azdr. Benim bildiim tek rnek
kanatl Zaman'n lyada ve Odise'yi tad nl 'The Apotheosis
of Homer' (Homeros'un Tanrlatrlmas) rlyefidir.
5 Occasio ile Fortuna'nn birlemesi iin bkz. H.R. Patch,
Bibl.254, s. l 1 5 SS; A. Warburg, Bibl. 3 87, cilt 1, s. 1 50 ve 358; ve
yakn zamanda R. Wittkower, Bibl.408a (bu blm matbaaya git
tikten sonra yaymland). Kairos zellikleriyle (perem, bazen de
tra ba vb) donanm ve genellikle deniz zerinde yzen bir
kre veya ark stnde duran bir plak dii imgesi ge ortaa ve
Rnesans sanatnda eril Kairos imgesinin yerini almtr. O, sem
bolist sanatn Occasio kavramn resmetmek istedii her yerde bu
lunur; bkz. zellikle Andrea Alciati, Emblemata, Emblema CXXI
(epigram ismin 'Occasio' diye getii Lysippian Kairos'taki Pose
idippos epigramnn Latince versiyonudur) ya da Jacobus Typotius
(Typoet, 1 540/ 1 60 1 ), Bibl.36 1 , s.367. 'fortunam vel occasionem
in pila volubili statuens' ifadesiyle birlikte. Alciati'nin Emblema
ta'snn hayli etkili illstrasyonlar iin bkz. H. Gren, Bibl. 1 2 1 , en
eski Alciati edisyonlarnn Steyrer tarafndan yaplm tpkbasm
reprodksiyonlar, 1 5 3 1 (burada Occasio, fol.A 8), Wechel, 1 534
(burada Occasio s.20) ve Aldus, 1 546 (Occasio vacat). Bonhom
me tarafndan yaplm Lyons edisyonunda, 1 5 5 1 , Bibl.4, Occasio
s.133 'de bulunur ve 1 608 tarihli Paris edisyonunda -Claudius'un
ok deerli yorumunu ieren kapsaml eidsyonlarn tipik bir rne
i, recte Claude, Mignault-, s.577, Bibl. 5 . Emblemata'nn Roma
rakamlar 1 574'ten sonraki tm edisyonlarda korunan sraya atfta
bulunur.
116
ZAMAN BABA
gr gsterirler-6 ya da yaygn olarak Phanes diye bilinen
Orfeus' a zg bir ilahilii sergilerler - ki bu durumda da
zodyak tarafndan evrelenmi ve kozmik gcn pek ok
vasfna brnm gzel kanatl bir genci gsterirler; o gen
cin etrafna da bir ylan dolanmtr (resim 3 6).7
Bu antik temsillerin hibirinde kum saatine, trpan ya da
oraa, koltuk deneine ve ihtiyarln herhangi bir iareti
ne rastlamyoruz. Baka bir deyile, Zaman' n antik imge
leri, bozulma ve ykm sembolleriyle deil de ya ksa sreli
hz veya kararsz denge sembolleriyle ya da evrensel g ve
sonsuz bereket sembolleriyle nitelendirilir. yleyse Zaman
Baba'nn bu en zgl zellikleri nasl sunuldu?
Cevap Yunancada zaman iin kullanlan ifadenin
-Chronos- tanrlarn en eski ve en heybetli olan Kronos'un
(Roma'da Satrn) ismine ok benzemesi gereinde ya
tar. O, tarmn piri olarak genellikle bir orak tar. Yunan
ve Roma tanrlarnn kdemli bir yesi olarak mesleki a
dan eskiydi ve sonra byk klasik tanrlar gezegenlerle z
deletirildiinde Satrn en yksek ve en yava gezegenle
ilikilendirildi. Dinsel tapnma yava yava paralanmaya
baladnda ve sonunda felsefi dncenin glgesinde kal
dnda, Chronos ile Kronos szckleri arasndaki tesadfi
benzerlik, sahiden baz ortak zellikleri olan iki kavramn
gerek zdeliinin kant olarak ne srld. Bu zdelii
yazya dken en eski yazar olan Plutarch'a gre Koronos
zaman demekti, tpk Hera'nn Hava, Hephaistos'un Ate
demek olduu gibi.8 Yeni-Platoncular bu zdelemeyi fizik-
6 Bkz. F. Cumont, Bibl.68, cilt 1, s.74SS, cilt il, s.53; aynca

H. Junker, Bibl. 1 59, zellikle s. 1 47.
7 Bkz. R. Eisler, Bibl.82, s.2, resim 28. Ayrca E.Panofsky,
Bibl. 243, s.9, resim 8/9. Londra, Mr.G.W. Younger'n mlkiyetin
deki bir resimde tekrarlanan, Hieronymus Olgiatus'un 1 569 tarih
li bir gravrnde Phanes figr Simyann alegorisi iin kullanlr
(bkz. resim 37). zerindeki 'Hac monstrum generat, tum perficit
ignis et Azoch ' yazs zaman hammaddeyi retirken ate ve cva
onu mkemmel hale getirir (ate ve cvann birlikte tepkimeye gir
mesinin hammaddeyi ' felsefe ta'na dntrdne inanlyor
du). Beyitte belirtilen 'Turba Sophorum' Arapadan tercme edil
mi ve on yedinci yzylda ska yeniden baslm nl bir simya
kitabnn addr.
8 Plutarch, De !side et Osiride, 32; Aetia Romana, XII,
266 E, F: &crm;p Hvo -&v XP6vov ofovm -ov Kp6vov dva, -o
o' aA.r8E :upicrK: XP6vo ;
117
sel zeminlerden ziyade metafizik zeminlerde benimsediler.
Onlar, tanrlarn ve insanlarn babas olan Kronos'u,9 Nou,
Kozmik Akl diye yorumladlar (onun olu Zeus ya da J
piter ise Kozmik Akl'n 'yaylmasna' , \{'uxf, ya da Koz
mik Ruh'a benzetilirken) ve bu kavram 'her eyin babas', 10
'bilge ihtiyar inac' diye adlandrlan Chronos kavramyla
kolayca birletirdiler. 11 M.S. drdnc ve beinci yzylla
rn bilgili yazarlar Kronos-Satm'e onun zamansal nemini
vurgulamak iin kuyruunu sran ylan veya ejderha gibi
yeni zellikler yklediler. 12 Ayrca onun imgesinin zgn
zelliklerini zamann sembolleri olarak yeniden yorumlad
lar. Geleneksel olarak bir tarm aleti ya da hadm arac olarak
aklanan ora bir tempora quae sicut falx in se recurrunt
sembol olarak yorumlanmaya baland; 13 ve onun ocukla
rn yediine dair mitik efsanesinde, Simonides tarafndan
'keskin dili' , 1 4 Ovid tarafndan ise edax rerum15 (hereyi
9 Hymn. Orph., x, Abel: MaKcipwv '!E 0:&v tci<Ep it':

Kat avpwv. Aeschylus, Prometheus, satr 909S: taLpo Kp6vou.
Bkz ayrca Silius Italicus, Punica, x, 458: "Saturni ... patris."
10 Pindar, Olymp., II, 32 ( 1 7), s. 1 3 , Schrder.
11 Krates (Bibl. 1 68, cilt 1 , s. 1 42, fragm.49: TEKTWV crocp6 ;
Diphilos, Kock, Bibl. 1 68, cilt II, s.569, fragm.83; toA.o TEXVlLTJ.
Bkz. ayrca Chr.A. Lobeck, Bibl. 1 97, cilt 1, s.470.
12 Bkz. Martianus Capella, Nupt. Philolog. et Mercur., 1 .
70: " Verum satar eorum [yani Satrn, tanrlarn babas] gressibus
tardus ac remorator incedit, glaucoque amictu tectus caput. Pra
etendebat dextra jlammivorum quendam draconem caudae quae
ultima devorantem, quem credebant anni numerum nomine perdo
cere. " Eer kuyruunu sran ejderhann Yl gsterdii doruysa
o zaman onun, aslnda Satm'e deil Janus'a ait olmas muhte
meldir, Macrobius, Saturnal, 1, 9, 12'nin de belirttii gibi. te
yandan ' kendini yiyor grnen' bir canavar ran kaynakl Aion ile
de ilikilendirilir (bkz. H. Junker, Bibl. 1 59, s. l 72, note 90) ve bu
durumda onun zgn anlam Sonsuzluk veya Edebiyet olur, zaten
sonraki zamanlarda da ounlukla kabul edilen de budur. Mythog
raphus III, 1, 6, Bibl.38, s. 1 55 bu motifi Remigius'un Martianus
Capella zerine alma'sndan almtr ve onu sonraki gelenee
aktarmtr.
13 Servius, in Verg Georgica, II, 406, alntlayan Myhtog-
raphus III, , 6, Bibl.38, s.155.
14 Stobaios, Eclog. Phys. et Eth, , 8, 22:
'On XP6vo u 66vw
Kal tciVLa 'l'tlXEt Kal w Pa6wLa.
15 Ovid, Metam, xv, 234.
118
ZAMAN BABA
yutan) diye adlandrlm ve yaratt her eyi yiyen Zaman'
temsil ettii sylendi. 16
Dolaysyla Zaman ikonografisinde deil de Kronos-Sa
trn ikonografisinde tamamlayc kant aramalyz. Fakat
bildiimiz haliyle Zaman Baba imgesini sonunda ortaya
karan sentez birok deiime urad. Klasik sanatta Kronos
veya Satrn bir orak, banda bir rt (resim 38)17 ve oturdu
unda ban eline koymu yasl bir durula nitelendirilen bi
raz karanlk da olsa tamamen saygn bir figrdr. 18 Asla ka
natlar olmad gibi19 koltuk denekleri ve asalar da yoktur.
Bu durum Ortaada deiti. Birinci blmde genel hat
laryla anlatlan normal evrim emasna gre klasik Satrn
imgesi zaman zaman hem arlman hanedanl dneminde
hem de orta dnem Bizans sanatnda yeniden ortaya kt ama
nispeten ksa bir dnem boyunca varln srdrd. En iyi
rneini Pompei' deki Casa dei Dioscuri mzesinde bulunan
duvar resminin oluturduu klasik tr az ok aslna uygun
ekilde tekrarlayan Satrn temsilleri ilk nce Chronography
of 354 veya Filocalus-Calendar (resim 39) diye bilinen
drdnc yzyl takviminin kopyalarnda bulunur;20 ikinci
olarak, Carolingian ve Bizans kaynakl astronomi kitaplarn
daki 'planetaria'da bulunur;21 nc olarak da Satrn mi-
16 Fulgentius, Mitol., 1, 2, s. 1 8, Helm: "Filios vero come-
disse fertur, quod omie tempus, quodcumque gignat, consumit"
diye alntlayan Mythographus III, 1 , 5, Bibl. 38, s. 1 54.
17 Bkz. P. Hermann, Bibl. 1 44, PL. 1 22.
1 8 Bkz. rnein Vatikan'daki Comutus mezar, E . Panofsky
ve F. Saxi, Bibl.253. veya Museo Gregoriano' daki bronz heykel,
Roscher, Bibl.290, s.v. 'Kronos', resim 1 3 . Bu hareket Kronos
ta tarafndan aldatlm halde gsterildiinde bile korunmutur,
bkz. rlyef, Ara Capitolina, W. Helbig, Bibl. 1 3 9, no 5 1 1 , Roscher,
Bibl.290, s.v., ' Koronos' , resim 1 8.
1 9 Mitraizmdeki Aion'un Koronos-Satm ile zdelemesi
daha getir ve biraz phelidir. Alt kanatl dsel 'Fenikeli Kro
nos' Byblos sikkelerinden grlmektedir (bkz. Roscher, Bibl.290,
s.v. 'Kronos' , Nachtrag) ve Eusebius'un Praeparatio Evangelica,
I, 1 O, 36-39 adl kitabndaki ayrntl tasvirine dayanarak Carta
ri tarafndan resmedilmitir, Bibl. 56, s. 19. Yerli dildeki isminin "
"IA.o; " (El) de dorulad gibi ' Fenikeli Kronos' elbette melekli
grnmyle tamamen bir Sami tanrsdr.
20 Bkz. J. Strzygowski, Bibl.328. Son kuramlarn (C. Nor
denfalk, Bibl. 230) aksine muhafaza edilen Rnesans kopyalar bir
Carolingian ara kopyay varsasyor grnmektedir.
2 1 Bkz. G. Thiele, An tike Himmelsbilder, Bibl.331, s. 1 88ss.
1 19
tinin rneklerinin pagan tanrlarn lmszln gsteren
dier sahnelerin arasnda gsterildii Aziz Gregory'nin Va
azlar'nn on birinci ve on ikinci yzyllara ait elyazmalarn
da bulunur; sz konusu minyatrde Satrn kk Jupiter'in
yerini tutan rtl ta yutar (resim 42).22 Drdnc olarak,
biri 1 023 'de Montecassino'da (resim 40) dieri ise on be
inci yzyln ilk yarsnda Gney Almanya' da kaleme aln
m (resim 4 1 ) iki bamsz kopya olarak bize kadar gelmi
Hrabanus Maurus'un De universo adl ansiklopedisindeki
"De diis gentilium" blmnn illstrasyonlarnda bulunur;
Montecassino elyazmasndaki klasik oran (ok daha son
raki Almanca kopyasnda da inanla korunan) yerini trpann
almas ilgintir.23
Ge Ortaa zamannda bat sanat on beinci yzyla
kadar unutulmu ve bu arada hi de klasik olmayan tiplerin
glgesinde kalm Carolingian resimleri terk etti. Satrn'n
Jpiter ve Vens gibi bir gezegenle zdeletirilmesi gere
inden dolay bu yeni imgeler hem mitoloji hem de astroloji
metinlerinin illstasyonlarnda beliriverdi.
Gezegenlerin hkmdar olan Satrn bilhassa tekinsiz
bir karakter olarak benimsendi. Bizler hala 'saturnine' sz
cn Oxford szlnden alnt yapacak olursak 'miskin,
Cod. Leyd. Voss. !at. 79'daki Satrn resminin daha iyi bir repro
dksiyonu E. Panofsky ve F. Saxl, Bibl.253 'te yaymlanacaktr.
22 Bkz. ayrca H. Oment, Bibl.235, PL. CXVIII, 14 (ms.
Coislin 239'dan). Konunun doru yorumu ve baka rnekler iin
bkz. E. Panofsky ve F. Saxl, Bibl.253. Daha eski (dokuzuncu yz
yl) Gregory elyazmalarnda mitolojik sahnelerin ya hi olmamas
ya da bir temsil geleneinden ziyade metinsel tasvirlere dayanma
s ilgintir. Cod. Ambros, E49/50 Inf., cilt II, s.752'de hi de klasik
olmayan bir Satrn bir baltayla gkyzn yararken gsterilmek
tedir, nk pagan mitolojisini bilmeyen bir kii Yunanca idafeyi,
"O KPONOI: TON OY(PA)NON TEMNO(N) ("rans' hadm
eden Kronos" anlamna gelen) "Gkyzn kesen veya blen Kro
nos" diye yanl yorumlayabilir. Yaymlanmam Gregory elyaz
malarna dikkatimi ektii ve resim 42'de reprodksiyonu yaplan
fotoraf bana temin ettii iin Profesr A.M. Friend, Jr. Ve Dr.K.
Weitzmann'a teekkr borluyum.
23 A.M. Amelli, Bibi. 7, PL.CVIII. Gney Almanya nshas
(cod. Vat. Pal. !at. 29 1 ) iin bkz. P. Lehermann, Bibl. 1 87, II. K
sm, s.13SS ve E. Panofsky ve F. Saxl, Bibl.238, s.250. Cod. Vat.
Pal. !at. 29 1 'de oran korunmas bu nshann epey ge dnem
Gotik slubunda olmasna ramen ikonografik adan Montecassi
no msveddesinden daha doru olduu kuramn dorulamaktadr.
1 20
ZAMAN BABA
kasvetli bir miza' ifade etmek iin kullanrz. Onun gc
nn etkisinde olanlar zengin ve kudretli olabilirler ama iyi
kalpli ve cmert deillerdir. Zeki ve bilgili olabilirler ama
mutlu deillerdir. Keza Satrn'n etkisinde doan insanlar
ister istemez melankolik olurlar. Koullara olduka bal
avantajlar bile sadece Satrn 'ocuklarnn' ok kk bir
aznl iin garantiye alnmtr. Gezegenlerin en souk, en
kuru ve en yava olan Satrn genellikle ihtiyarlk, sefil yok
sulluk ve lmle ilikilendirilir.24 Aslnda Satrn gibi lm
de ok eski zamanlardan beri trpan ya da orakla temsil edilir
(resim 43).25 Satrn seller, alklar ve dier her trl afetler
den sorumlu tutulmutur. Onun etkisinde doan insanlar sa
kat, cimri, dilenci, sulu, yoksul kyl, tuvalet temizleyicisi
ve mezar kazcs gibi fanilerin en sefil ve en sevilmeyenleri
olarak snflandrlmtr. On beinci yzyla gelindiinde
Floransal Yeni-Platoncular (Rnesans sanat zerindeki
etkilerine gelecek blmlerde deineceimiz) Satrn' de
rin felsefi ve dini dncenin savunucusu ve hamisi klarak
ve Jpiter' i salt pratik ve rasyonel zekayla zdeletire
rek Platoncu Satrn kavramna dndler.26 Fakat sonunda
Satrnvari melankolinin dehayla zdeletirilmesine yol
aacak bu Yeni-Platoncu canlan bile Satrn'n en ktcl
gezegen olduu ynndeki popler inanc zayflatamad.
Ksmen Arap kaynaklarndan alnm astrolojik tahayyl
bu olumsuz imalar vurgulamaktan hi vazgemedi. Satrn
ou zaman suratsz, hasta ve yal bir adamdan ziyade kaba
saba bir taral olarak grnd.27 Banda tacyla tahta otur-
24 Bkz. rnein Mythographus III, I, 4, Bibl.38, s. 1 54 :

"Sunt tamen qui asserant eum . . . ab ejfectu frigidum nuncupari,
quod sua videlicet constellatione contraria bomines enecet. Mor
tui enimfrigidi sunt. Quod si verum est, non improprie senexfingi
tur, quoniam senum sit morti semper esse vicinos."
25 Orakl lm, Uta ncilleri clm. 1 360 1 'de (erken on bi
rinci yzyl) grlecek kadar eskidir, G. Swarzenski, Bibi. 333, PL.
XIII, bkz. resim 43. Trpanla o, Gumbert ncili'nde (ante 1 1 95)
grlebilir, G. Swarzenski, Bibl. 334, PL. XLI, resim 1 29. Her iki
motif de Apocalypse, XIV, 1 4- 1 7 ve Isaiah, XL, 6-8'deki pasajlar
la aklanabilir. Genel olarak lm'n ikonografisine gelince bkz.
H. Janson, Bibl. 1 55 .
26 Bkz. E. Panofsky ve F. Saxl, Bibl.253, birok yerde.
27 Hatal bir okuma yznden Satm'n miferli bir sa
va olarak grnd Michael Scotus elyazmalar ve onlarn
trevlerine (bkz.resim 1 4) gelince bkz. E. Panofsky ve F. Saxl,
121
mu bir kral olarak temsil edilirken bile orak veya trpannn
yerini sk sk kazma veya krek ald (resim 44)28 ve krei
ihtiyarln ve genel dermanszln iareti olan koltuk de
nei veya asaya dnt (resim 48). En nihayetinde Satrn
daha da itici ekilde ktrmleeceini sezdiren tahta ba
cakl bir sakat olarak gsterilir (ekil 49).29 Yedi Gezegen'in
insan karakteri ve kaderi zerindeki etkilerini izah eden -
talya'da on beinci ve erken on altnc yzyln gzde ko
nusu olmakla birlikte daha ziyade kuzey lkelerinde revata
olan - minyatrlerde ve tabasklarda Satrn 'ocuklarnn'
zellikleri 'babalarnn' istenmeyen doalarn bolca yans
tr; resimler yoksul kyller, ormanclar, mahkumlar, sakat
lar ve daraacndaki sululardan oluan bir kalabal gste
rir, tek kurtarc figr vita contemplative'in (tefekkr hayat)
mtevaz temsilcisi bir kei veya mnzevidir (resim 48).30
Bilhassa yaznsal kaynaklardan gelimi mitolojik illst
rasyonlarda Satrn'n grnm fantastik nitelikten rkn
ve itici nitelie kayar. Daha nce ismini zikrettiimiz, bili
nen en eski rnek olan 1 1 00 dolaylarna ait Regensburg izi
minde (resim 1 3)31 Satrn byk dalgal bir pee (caput ve
latum ya da glauco amictu cooperum rnei olarak) giyer ve
orak ve trpann yan sra kuyruunu sran bir ejderha tar.
Standart tr, Moralized Ovid ve trevlerine izimlerin yapl
maya baland on drdnc yzylda geliti. 32 Bu resimler
genellikle Satrn mitiyle ilintili olan tamamlayc figrleri
ierdi ve onun kt karakterini dramatize etmeye ve zalim
liini ve ykcln astrolojik illstrasyonlardakinden bile
daha keskin ekilde vurgulamaya yarad. Tezhipiler iren
hadm ileminin yan sra canl ocuun yenilmesini resmet-
Bibl.238, s. 1 42SS.
28 Bkz. resim 44'mz aldmz Morgan elyazmas
M. 785, Brit. Mus., ms. Sloane 3983 'ten alnmtr, F. Boll ve C.
Bezold, Bibl.4 1 , PL.XVIII, resimler 33, 34.
29 Cod. Pal. !at. 1 368, fol.i, v, F. Saxl, Bibl.299, PL. XIII.
Dahas bkz. O. Behrendsen, Bibl.25, PL.XVI (Usta J.B., gravr
B. 1 1 ) ya cja H.S. Beham, gravr B. 1 1 3 .
30 F. Lippmann, Bibl. 1 95, 1 895, PL. C, 1 ve E. Panofsky ve
F. Saxl, Bibl.253, birok yerde.
31 Bkz. yukar, s.44.
32 S.23 SS 'deki referanslara baknz. Moralized Ovid, ed.
C. de. Boer, Bibl.40'n orijinal Franszca versiyonunda Satrn
tasviri cilt I, s.22, satr 5 1 3 SS' de bulunabilir. F. Saxl, Bibl.299,
PL.XVII, resim 36' dan sonra bkz resim s. 45.
1 22
ZAMAN BABA
mekten ekinmediler ki bu sahneler klasik temsillerde hi
gsterilmezdi. Bu yamyamlk imgesi ge ortaa sanatnda
kabul edilen tr olacaktr (resim 45)33 ve sonunda astrolo
jik temsillerle birleecektir. yle ki zaman zaman ocuun
yenilmesiyle hadm ileminin birleimini (resim 46)34 ya da
tahta ayak motifiyle yemenin birleimini grebiliyoruz.35Az
ok klasiklemi biimde hem yeme sahnesi hem de hadm
sahnesi Ge Rnesansa (resim 47) ve Barok sanatna ve hat
ta daha ilerisine kadar devam etti; Goya sayesinde herkesin
tand dehet verici Satrn ve hadm ilemi rnein Giulio
Romaho'ya atfedilen Villa Lante fresklerinde hiila grle
bilir.36
Sanatlar Petrarch'n Trionfi'sini resimlendirmeye ba
ladnda durum byleydi. Herkesin bildii gibi iffet aka,
lm iffete, n lme ve zaman ne -ancak lmszlkle
elde edilebilecek- galebe ald. Zaman'n dsal grnm
n air sadece "antlar leggiero dopo la guida sua, ehe mai
non posa"37 dizesiyle betimlerken, illstratrler onu istedik
leri ekilde resmetme zgrlne sahiptiler. Zaman' n az
sayda baz skolastik simgeleri Ortaa'da kulland. Onlarn
33 Bkz. F. Saxl ve E. Panofsky, Bibl.253, birok yerde.
Satrn' bir gemi ya da gemi direiyle gsteren (Latium'a yap
t uzun deniz yolculuu anlatlrken) istisnai bir tip, baz St.
Augustine'in Civitas Dei elyazmalannda bulunabilir, A. De La
borde, Bibl. 1 78, cilt I, s. 1 98S, cilt II, s.322, 367, 385 ve PL.XXIV
b ve XXXVII.
34 1 420/25 dolaylarna ait Franszca izim, E. Panofsky ve
F. Saxl, Bibl.253.
35 Usta J.B., gravr B. II, yukarda alntlanmtr, N.29.
36 Bkz. J.P. Richter, Bibl.282, PL.X, resim I. te yandan
burada Satrn'n Jpiter tarafndan hadm edilmesi Urans'n
Satrn tarafndan hadm edilmesi diye yanl yorumlanmtr.
lk atan bir bebei yedii feci rkn bir Satrn temsili rnein
Jacopo Caraglio'nun gravr B.24'nde (bkz. resim 47) ve aynca
Rubens'in mehur bir resminde (Madrid, Prado) bulunabilir. te
yandan Poussin ocuun yerini bir tan ald klasik emaya tipik
bir ekilde dnyor (bkz. resim 67).
37 Petrarca, Triumphus Temporis, 1 .46 . 'Guida' arabasn
havada sren gnetir (Macrobius'un onu adlandrd haliyle 'Sol
temporis auctor'). llstratrlerin bu motifi benimsemeye yana
mamas yeterince ilgintir. Kanatl figrnn gnein arabasn ta
kip ettii Paris, Bibi. Nat., ms. Fr. 1 2424, fol. 1 3 7, Prince d'Essling
ve E. Mntz, Bibl.87, s.2 1 9'daki minyatr gibi rnekler olduka
nadirdir.
1 23
rneklerinden biri olan 1 400 dolaylarndaki bir Fransz min
yatr ' Temps'i (Zaman) bal (gemi, imdi ve gelecei
temsilen) ve drt kanatl (her bir kanat bir mevsimi, her bir
ty de bir ay temsilen) gstermitir (resim 50).38 Ne var ki
bu kuramsal imgeler Petrarch'n hayalindeki gl ve ac
masz ykcnn zn ifade etmek iin yetersiz grnyor
du. Petrarch'n Zaman soyut felsefi bir ilke deil, uyarc
somut bir gt. llstratrlerin zararsz 'Temps'in simge
siyle ktcl Satrn imgesini birletirmeye karar verdikle
rine phe yok.39 Birincisinden kanatlar, ikincisinden de
gaddar, eli aya tutmaz grn, koltuk deneini ve son
olarak trpan ve yiyen motif gibi tamamen Satrnvfri zel
likleri aldlar. Zaman' simgeleyen bu yeni imge ou zaman
ilk kez yeni illstrasyonlar serisinde grlen kum saatiyle,
bazen de kuyruunu sran ejderhayla vurgulanyordu.
Kendimi Petrarch'n be nevi ahsna mnhasr rneiy
le snrl tutacam: ( 1 ) figr cepheden gsterip mevsimleri
sembolize eden drt kanatla donatarak 'Temps'in ortaa
simgeleriyle eklemlenen ge on beinci yzyla ait bir Ve
nedik aabasks (resim 52);40 (2) kanatlarn normal adedi
38 Bkz. E. Panofsky, Bibl.243, s.4SS., resim 5 .
39 Petrarch illstrasyonlarnda btn Zaman temsilleri
kanatl deil, ama kanatsz rnekler nispeten az ve baka bakm
lardan da ok istisnai. Bkz. rnein bkz. resim 53. Dahas bkz.
Prince d'Essling ve E. Mntz, Bibl. 87: 1 488 ylna ait bir Venedik
aabasks iki ejderhann ektii bir arabann zerindeki yal
adam gsterir; adamlardan biri oturmu bir kre tayor, dieri de
oturmu, zerinde 'Tempo' yazan bir tabela tarken, nc kol
tuk denekleriyle yryor. Ya da e.g.y, s.2 1 4 (ayrca E. Von Birk,
Bibl.35, PL. 12, mteakip s.248): bir Flaman duvar hals iki geyik,
bir horoz ve bir kuzgunun ektii bir arabann zerine oturmu
Zaman' kum saati, koltuk denei ve zodyakla birlikte gsterir.
Yahut a.g.e., s.234: on altnc yzylaait bir Fransz minyatr yer
de dikilen Zaman' bir kum saatiyle birlikte gsterir. Paris, Bibi.
Nat. ms. Fr. 1 2424'deki minyatr zaten belirtmitik.
40 Bu aabask ilkin Petrarch edisyonu Bibl.259, fol.O,
5V. 'de bulundu ve sonraki eitli edisyonlarda tekrar gzkt.
Bkz. Prince d'Esling, Bibl.86, cilt I, no.79, s.93. Belki de ortaa
n 'Temps' simgesine daha da yakndan benzeyen brt kanatl bir
tip yaklak ayn zamana ait bir Kuzey talya minyatrnde yer
almaktadr, Prince d 'Essling ve E. Mntz, Bibl.87, s . 1 67. Bu min
yatrde grlen kafal taban elbette zamann formunu temsil
etmektedir: gemi, imdi ve gelecek (bkz. E. Panofsky, Bibl.243,
s.2SS). Yukarda alntlanan minyatrde Drt Mevsim bizzat g
rnmektedir.
1 24
ZAMAN BABA
olan ikiye dt, Pesellino'ya atfedilen bir sandk pane
li (resim 54);41 (3) iine eitli yeni ve ksmen allmadk
zelliklerin sokulduu Sellaio'ya ait bir sandk paneli: kum
saatinin yan sra bir gne saati ve her gn ve geceyle ha
yatn yok olmasn sembolize eden biri siyah, dieri beyaz
iki fareyi de burada gryoruz (resim 55);42 (4) trpan deil
de kanatlar atlrken, sonsuz yinelenme fikrinin kuyruunu
sran ejderha tarafndan sembolize edildii ikinci bir Vene
dik aabasks; dier Venedik gravrnde olduu gibi bu
rada da Zaman'n yok edici gc, plak aalar ile harap
yaplarn ssz manzarasyla gsterilmitir (resim 53);43 (5)
Petrarch'n on altnc yzyl edisyonundan alnma bir aa
bask ge ortaa Satrn geleneinde bir bebei yiyen ka
natl figr gsterirken yine de gten dm ihtiyar adam
koltuk deneine ramen din bir plaa dntrerek Ge
Rnesansn klasikleen eilimlerini gzler nne sermekte
dir (resim 56).44
O halde bu bildiimiz Zaman Baba figrnn kkeni
dir.45 Yar klasik yar ortaa, yar batl yar doulu bu figr
41 Prince d'Essling ve E. Mntz, Bibl.87, PL. s. 1 48'in kar-
snda ve P. Schubring, Bibl. 309, no.267, PL.IX.
42 Prince d'Essling ve E. Mntz, Bibl.87, PL. s. 1 52 'nin
karsnda ve P. Schubring, Bibl.309, no 374, PL.LXXXVII. Bar
laam ve Josaphat efsanesiyle Bat dnyasna geen iki fare motifi
iin bkz. E. Panofsky, Bibl.24 1 ve a.g.e., Bibl. 243, s.92 'deki refe
ranslar.
43 Petrarch, Bibl.260, 1 508, fol. 1 2 1 V.; bkz. Prince
d'Essling, Bibl.86, no 84, s.98, resim. S. 1 0 1 .
44 Petrarch, Bibl.26 1 , fol.203 . Petrarch illstratrnn yi-
yen motifi antrd baka bir rnek Madrid duvar halsdr ama
bu duvar hals Prince d'Essling ve E.Mntz, Bibl. 87, s.2 1 8 'de
gsterilmemitir. Bu duvar halsnda Zaman bir bebei boazlar
ken elinde orak tar ve sol ayan bir kum saatinin zerine koyar.
G. Pencz'nin ill. a.g.e., s.262'deki gravrnde iki bebek Zaman
Baba'nn nnde oyun oynarken gsterilir.
45 Ancak Petrarch illstatrlerinin gelitirdii anlay te-
melinde, Eusebius'un tasvir ettii 'Fenikeli Kronos' imgesini ye
niden oluturmak ve omuzlarnda ve topuklarnda kanatlar olan
klasik Kairos'u yeniden kefetmek mmkndr. Klasik Kairos
iin bkz. aabasklar, F. Saxl, Bibl. 300, resimler 2, 4. ve Lysippi
an serisi; ya da Ripa'nn tasvir ettii, s.v. 'Tempo' (no 4) ve Grei
fenhagen, Bibl. 1 22, resimler 19, 20. Dier rneklerde zincirli Eros
bir Zaman simgesine dnr (Greifenhagen, l.c., resim 1 3 ; zincir
li Satrn, Cartari, Bibl.56, s. 1 9). Occasio (orijinalinde Kairos) ile
1 25
hem felsefi bir ilkenin soyut heybetini hem de ykc bir ibli'"'
sin ktcl hrsn yanstmaktadr ve yeni imgenin bu zengin
karmakl Rnesans ve Barok sanatnda Zaman Baba'nn
sk sk belirip deiik anlamlara brnmesini aklamakta
dr.
Bazen Zaman Baba figr aylar, yllar ve asrlarn akp
gittiini belirtmek iin kullanlan bir aratr sadece; nitekim
o, Shakespeare' in K Masal oyununda beinci sahneden
nce Chorus olarak, Bernini 'nin izimlerinin birinde bir M
sr obeliskini tar halde (resim 58b)46 ve antik ya da tari
hi bir karakterin saysz alegorisinde grnr.47 te yandan
daha fazla saydaki baka rneklerde Zaman Baba figrne
daha derin ve daha belirli bir anlam yklenir; genel konua
cak olursak ya Yok Eden ya da Ortaya karan bir karakter
olarak hareket edebilir48 veya dourma ve ldrme dng
syle kozmik sreklilik diye adlandrlabilecek olguya yol
aan evrensel ve amansz bir g olarak hareket edebilir:
Shakespeare'in szyle "var olan her eyi besleyen ve l
dren sen".49
Bu yeteneklerinin birincisinde Zaman lmcl, yamyam
trpan sallayan Satrn'n zelliklerini yklenerek lm ile
giderek daha yakndan ilikili hale gelir. Ve on beinci yz
yln son yllarnda lm temsilleri, bu Zaman imgesinden
karakteristik kum saatini50 ve hatta bazen Bernini'ye ait VII.
Fortuna'nn birleimi iin bkz. s.72, N.5.

46 H. Brauer ve R. Wittkower, Bibl.48, s. 1 50, PL. 1 1 3B.
47 Bkz. dier tm rneklerin yerine Raphael Mengs'in Va-
tikan, H. Voss, Bibl.384, resim 423 'debulunan duvar resmi. Chro
nos, Clio'nun maddelerini yazd kitab kanatlarnda tar.
48 B. Stevenson, Bibl.326, 'Yok Eden Zaman' temas ze-
rine nl satrlardan oluan gzel bir derlemeye sahiptir.
49 Shakespeare, Lucrece ye Tecavz, 929. satr.
50 Hzla ok popler olan bu birleim sayesinde her za-
man paras lm fikriyle ilikilendirildi ve ' Una ex il/is ultima'
gibi yazlarla donatld. Ripa, s.v. 'Vita Breve', hemerisi Frances
co Copetta'nn kardeini kaybetmi bir akrabasna gnderdii bir
kum saatine elik eden bir ' Sonetto morale'ye yer verir. Kum saa
tini veya normal saatin sembolik deeri Ortaa'da hem ehvet' in
(bkz. ' The Dark Ages', Bibl .4 1 2, no 1 3 8 sergisinde gsterilen
Kpti duvar halsndaki Deniz Kz) hem de lm'n (Straubling,
Jakobskirche'deki u yazt gibi yaztlara:
"Sum speculum vitae loannes Gmainer, et rite
Tales vos eritis, fueram quandoque quod estis,") bir zellii
1 26
ZAMAN BABA
Alexander' n mezar rneinde olduu gibi kanatlar dn
almaya balad.51 Sonuta Zaman, lm'n ona kurbanla
rn sunan tedarikisi52 ya da ykntlarn ortasnda duran
demir dili iblis olarak gsterilebilirdi (bkz. aabasklar
52 ve 53).53 Bu 'Zaman'n dii' kavram54 arkeoloj iye ga
rip ekle uyarlanarak olduu gibi kullanld; ve dolaysyla
One Hundred Roman Statues Spared by the Envious Tooth
of Time adndaki bir on yedinci yzyl kitabnn bandaki
resimli sayfada artc ekilde yer ald. Bu sayfada Zaman
Baba'y, tpk ihtiyar Satn'n ocuklarn yedii gibi Bel
vedere Torsosu heykelini kemirir halde, yap ve heykel par
alarnn arasnda kuyruunu sran ylan ve trpanla gr
yoruz (resim 60).55
Ortaya karan olarak Zaman' (resim 59) sadece pek
ok atasznden ve iirsel deyimden deil,56 ayrca Zaman'n
olarak kullanlm aynann sembolik deerine biraz benzer.
On altnc ve on yedinci yzyllarda ayna Zaman'n bir zel
lii oldu, nk Ripa, s.v. 'Tempo', no.'e gre "del tempo solo il
presente si vede e ha l 'essere, il quale per ancora e tanto breve
e inverto ehe nan avanza la fa/sa imagine dello specchio". Buna
karn Zaman salk ve gzelliin yava yava bozulmasn a
a vurmak iin aynadan perdeyi ekmek iin de kullanld (bkz.
Bemini'nin sve Kraliesi Christina iin yapt izim, H. Brauer
ve R. Wittkower Bibl.48, l.c.). Ve sonunda ayna sanatta ('Vani
tas' resimleri) ve edebiyatta (Shakespeare' in III. ve LXXVII. so
nelerinde ve ayrca il. Richard, iV, I' daki muhteem ayna sahne
sinde) ayn lde sk grlen faniliin tipik bir sembol oldu.
Bemini'nin iziminde Zaman'n tad bo yuvarlak eyin bir
aynay m yoksa bir saati mi tutsun diye yapld meselesi tahmi
nin tesine geemez, H. Brauer ve R. Wittkower, Bibl.48, PL. l 1 3A
(bkz. 58a).
51 Sembolik sadelikle kum saatine kanat taklabilirdi.
Mr.H. Janson'n bana gsterdii bunun ilgin bir rneinde bir ku
kanadyla bir yarasa kanadnn birleimi geceyle gndzn ztl
n ifade etmek zere kullanlm.
52 Bemini'nin Bozzetto'sunu illstrasyonlara referanslar-
da bulunarak gsteren: H. Brauer ve R. Wittkower, Bibl.48, s. 1 50.
53 Ripa, s.v. 'Tempo', no 3: "Huomo vecchio alato il quale
teine un cerchioin mana e sta in mezzo d 'una ruina, li la boca
aperta, mostrando i denti fi quali sieno del colore delferro."
54 Bkz. s.74. Modem iirde en eski rneklerinden biri
Shakespeare'in Ksasa Ksas, VI, l'de bulunabilir.
55 Franoic Perrier, Bibl.258.
56 Bkz. B. Stevenson, Bibl. 326, s.2005SS, s.v. ' Time and
Truth' .
1 27
ortaya kard veya kurtard Hakikat, Zaman'n korudu
u Erdem, Zaman'n dorulad Masumiyet ve benzeri ko
nularn saysz temsillerinden tanyoruz. 57 ' Veritasfilia tem
poris' (Hakikat zamann kzdr) eklindeki klasik deyime
dayanan Zaman ve Hakikat temasnn sanatsal yorumlan Dr.
F. Saxl' n yakn zamanda yaymlad bir makalede etraflca
tartlmtr.58 Bu nedenle ben esrarengiz grnen karakteri
ve ilgili sanatnn neminden dolay kayda deer olan bir
rnei ele almakla yetineceim.
Floransa'daki Galleria Delgi Arazi galerisinde Angelo
Bronzino'nun bir resim taslana dayanan ve Flaman do
kuma ustas Giovanni Rost tarafndan yaplm resimli bir
duvar hals asldr. 59 l 549 tarihli envanterde L 'Innocentia
del Bronzino diye adlandrlan bu kompozisyonda Masu
miyet, srasyla Haset, fke, Agzllk ve Hainlii temsil
eden kpek, aslan, kurt ve ylandan oluan drt vahi hay
vann sembolize ettii eytann kuvvetleri tarafndan tehdit
edilir halde gsterilmektedir (resim 6 1 ).60 Masumiyet, kl
ve terazi tayan ve hareketi, ruhlar cehennemden kurtaran
sa'nn hareketine kasten benzeyen Adalet tarafndan kur
tarlr.61 Omzunun zerine konulmu kum saatiyle kanatl
Zaman ise eski bir yazarn 'gen kz' dedii kz kucakla-
57 spanyol mimar Herrera'nn onuruna adanan Otho van

Veen'in alegorisinde Zaman kahraman Vens'ten ayrma grevini
yerine getirir (bkz. G. Haberditzl, Bibl. 1 28, resimler 39, 40). Ayn
sanat onu silahsz brakmadan Cupid'in kanatlarn kesen Zaman
zerinde etkileyici bir talama resimlendirmitir. (Otho Venius,
Bibl.370, s.237; bkz. resim 57).
58 F. Saxl, Bibl.300; bkz. ayrca G. Bing, Bibl. 342.
59 Bkz. H. Goebel, Bibl. l l 4, il. Ksm, Cilt 1, s.382 ve
il. Ksm, Cilt 2, resim 380; ayrca M. Tinti, Bibl.343, 1 920,
s.44 ve A. McComb, Bibl.2 13, s.25.
60 Ripa'ya gre kurt 'Gula', aslan ' Iracundia', kpek
'Invidia' anlamna gelmektedir (btn bunlar s.v., 'Passione
dell'Anima'). Dahas kurt 'Rapina', 'Voracita', 'petse', 'Avarita'
vesairenin, aslan 'Vendetta', 'Frore', 'Fierezza' (s.v. 'Collerico')
vesairenin, ylan ise ' Inganno', 'acmasz Furore', 'Perfidia' vesa
irenin bir semboldr.
61 Bkz. zellikle Bronzino'nun 1 552 ylna ait kendi altar
panosundaki konunun temsili (Museo di S.Croce, Floransa). Saxl,
Bibl.300, s.204 ve resim 4'n de gsterdii zere Arafa D
emasndan Zaman ve Hakikat konusuna gei on altnc yzyl
sanatna yabanc bir olgu deildi.
128
ZAMAN BABA
maktadr.62 Fakat gerekte Zaman bu gen kz sadece ku
caklamakla kalmayp aa da karmaktadr, bylece kz
Hakikat'in bir simgesi olarak kendini aa vurur.63 Dola
ysyla bu kompozisyon bir temann birbiriyle ilikisiz
versiyonunun bir birleimidir: Zaman'n kurtard Hakikat,
Zaman' n aa kard Hakikat, ikenceden sonra aklanan
Masumiyet. Bu konularn ncs Lucian'n anlatt gibi
mehur Calumny ofApelles (Apelles'i Karalamak) tablosu
nun temasdr. 64
62 H. Schulze, Bibl.3 12, s.xxxi.
63 Hakikati Kucaklayan Zaman iin bkz. Saxl, Bibl.300,
resimler 5, 6, ve 7. Hakikati Aa karan Zaman iin bkz. a.g.e.,
resimler 9 ve 1 1 ve dier pek ok rnek.
64 Bkz. R. Foerster, Bibl. 98; G.Q. Giglioli, Bibi. 1 1 2; ve
R. Altrocchi, Bibl. 6. Zaman'n bizzat Karalamak (Calumny) re
simlerinde grnmemesi gerei bir yana, bunlar Bronzino'nun
Masumiyet kompozisyonundan ou zaman farkldr; birincisi k
tln gleri hususen insani surette temsil edilmesi bakmndan;
ikincisi, Masumiyet'in kantlanmasnn ok ge olmas bakmn
dan. Kurban infaz iin srklenip gtrlene kadar Hakikat sahne
ye girmez ve Drer Lippmann 577 iziminde buna bilhassa aklk
kazandrr, Hakikat'in nnde Ceza'nn ('Poena') bir simgesini
iin iine katarak. te yandan Karalamak (Calumny) temasnn
on altnc yzyla ait nl bir yorumu, Bronzino'nun Masumiyet
kompozisyonuyla insanlar hayvanlarla deitirme eilimini ve
'Mutlu bir son' koymay paylar. Bu yorum, Federico Zuccari'nin
Karalamas'dr (orijinal eserle birlikte suluboya taslak Giglioli,
Le. tarafndan bulunup yaynland; a.g.e. belirtilen Weimer M
zesi 'ndeki bir izim). Zuccari'nin kompozisyonu Cartari'nin ma
gini'sinin sonraki edisyonlarnda (Bibl. 56, rnein s.3 1 3) da yer
alyordu ve eitli gravrler tarafndan aa vurulmutu. Bu gra
vrlerin en iyi bilinenlerinden biri Cornelis Cort'undur, Le Blan
1 53, Frster, Le. Bu arada Hamburg Kunsthalle'deki bir izimi
(Inv. 2 1 5 1 6) belirtmek istiyorum; bu izim Cort'un gravrn
dzenlemektedir ve ilgin taraf imdi Juno'nun Zaferi tarafndan
doldurulmu bulunan st kenardaki oval madalyon orijinal olarak
Gne ve Ay tarafndan cennete tanan Hakikatin Zaferi'ni gs
termek zere yaplmtr. imdi Zuccari'nin kompozisyonunda ge
nellikle Karalamay oynayan kadnn yerini Dante'ye ge bir "Fra
ude" (Aldatma) simgesi almtr (Cehennem, XVII, balang),
yani insan gvdeli ve ylan ayakl bir canavar (ayrca bkz. Cartari,
BibL56, s.230, gravrle) ve kompozisyonda iki panter, bir kurt ve
insan yzl, yarasa kanatl ve aslan bedenli kk bir ucube (ki
yzllk sembol olarak) yer alr (bkz. F. Saxl, Bibl.300,resim 4).
Dahas, kurban sadece Zaman tarafndan aklanmakla kalmaz, iyi
1 29
Sz konusu duvar hals e bir paraya sahiptir: biraz
daha sonraki bir zamanda yaplm grnen ve yine Galleria
delgi Arazi galerisinde muhafaza edilen "Flora" adl duvar
hals (resim 62).65 Salt teknik adan bu iki eser tartma
sz biimde birbirinin eidir. Ayn boyutlara ve e kenarlara
sahiptirler. te yandan bir baat figrn merkezde yer al
d 'Flora' duvar hals, einin birbirine bal figr ayla
kompozisyon asndan rtmez. Keza ikonografik adan
da iki eser badamaz. Tasaszca iek datan tanra ideas
arbal ahlaki alegorinin ruhuna uymaz ama 'Flora' kom
pozisyonunun esasnda tamamen farkl bir temsil serisine ait
olduu gsterilebilir. Bir kou srmekten ziyade onun ze
rinde duran bu dii figr (Drer'in Abduction on the Uni
com, daha dorusu The Rape of Proserpine (Proserpine'nin
Karl) adl oyma basksndan alnma, resim 63)66 'Flora'
diye deil, Primavera diye adlandrlmaldr, nk Flora
bamsz bir mitolojik figrken Primavera, yani Bahar Drt
Mevsim dngsne aittir. 'Bir ko', 'bir boa' ve 'sarlan
bir ift' le birlikte Bahar'n ayn temsil eden bur iaret
lerinden -Mart' Ko, Nisan' Boa, Mays' kizler temsil
ediyor- oluan dier figrler de baka bir kant tekil etmek
tedir. Bu elbette Bronzino'nun kompozisyonunun, yine Ox
ford Szl'nden alnt yapacak olursak 'yln hava ve bitki
kuvvetlerin etkinliyle "zaman iinde" korunur; iddeti temsil eden

kt devin zincirlerini amaya alan aptal yargcn elini Minerva
durdurur ve burada bizzat sanatyla zdeleen kurban (bkz. Gig
lioli, l.c.; sarmak elengi iin bkz. Ripa, s.v. 'Furore poetico' ve
'Accademia') Hakikat ve Merkr tarafndan muzaffer bir ekilde
gtrlr.
65 H. Gbel, Bibl. 1 14, cilt II, I, s.382 ve cilt II, 2, resim
379; H. Schulze, Bibl.3 12, s.xxxi; A. McComb, Bibl. 2 1 3 , s.25; M.
Tinti, Bibl.343, s.45 . Bu duvar halsnn 1 553 'de yapld sylen
mektedir.
66 Drer'in oyma basksnn konusu az ok cehennem-
vari bir niteliktedir elbette. lgin olan husus hazrlk iziminde
Lippmann 8 1 7 (Morgan Ktphanesi) bir atla bir keiyi ve tek
boynuzlu bir at birletiren hayali bir canavarn yerine sradan bir
at konulmutur ve srcs de bolua atlamak yerine yenilmi
dman srsnn zerinden frlamaktadr. te yandan Plto'nun
Proserpine'yi bir arabann iinde-deil de at srtnda karmasyla
Rape of Proserpine'nin (Proserpine'nin Karl) temsil edilmesi
ge dnem ortaa sanatna yabanc bir tema deildi. Bkz. Paris,
Bibl.Nat., ms. Fr. 1 5 84, fol. 144, bkz.resim 64.
1 30
ZAMAN BABA
rtsnn durumuna gre blnmesinden' daha zengin bir
anlam ierdii gereine glge drmemektedir; zira nere
deyse iki bin yldr geerli olan bir inanca gre drt mevsim
insann drt a, drt element ve drt miza gibi kavramlar
la ilintilidir, dolaysyla Bronzino'nun Primavera's, enlik
ve sevgi gibi yan anlamlaryla birlikte iyimser ve mitli bir
mizac, genlii ve havay doal olarak ima eder.67 Szde
'Flora' duvar halsnn balangta drtl serinin bir esi
olarak dnld aktr; onun imdi Masumiyet duvar
halsyla birleimi sonradan dnlm olsa gerek ve iko
nografik bak asndan da hi de uygun bir birleim de
ildir bu. Sonuta 'Flora' duvar halsnn Masumiyet duvar
halsyla birletirilmesinin tek nedeni Masumiyet iin plan
lanan ei, dokumaclarn onu yapmaya koyulduklarnda ya
pamamalardr, bunun nedeni ise zikrettiimiz e iin ba
langta yaplm resim eskizinin artk elde olmamasdr.
Dorusu gerek biraz kalabalk dzeni, gerekse kendi
ne zg ikonografisi bakmndan Masumiyet duvar hals
na tam olarak uyan Bronzino kompozisyonu, Londra Ulu
sal Galeri' deki mehur Alegori'dir (resim 66).68 Genellikle
1 546 dolaylarna ait gsterilen bu resim Masumiyet iin
yaplm resim taslana tastamam karlk gelmektedir. Va
sari onu yle betimler: "Kral Francis iin Fransa'ya gn
derilmek zere esiz gzelliin bir resmini yapt. Resimde
plak Vens' pen Cupid ve bir tarafta Zevk (Piacere) ve
onunla birlikte Jest (Giuoco) ve dier Cupidler, dier tarafta
ise Aldatma (Fraude), Kskanlk (Geloisa) ve akn dier
tutkular yer alyordu."69
67 Ortadaki grubun bilindik Vens bmpayia tipine benze-

sin diye kasten yaplp yaplmadna (bkz. R. Hamann, Bibl. 1 34
referanslarla birlikte) karar vermek zor ama Bronzino'nun arke
olojik eilimleri gz nne alndnda bu ihtimal hibir surette
imkansz grnmemektedir.
68 M. Tinti, Bibl.343, resim 43; A. McComb, Bibl. 2 1 3,
s.70 ve PL.2 1 ; H. Schulze, Bibl. 3 1 2, s.XX ve PL.XVII. Oranlar
daki farkllk Londra panelindeki zgn kompozisyonunun geni
letilmesi veya belki daha makul olan, Floransa duvar halsndaki
zgn kompozisyonun daraltlmas ile aklanabilir. Dokumacla
rn resim taslaklarnn boyutlarn verili bir alana uydurmak iin
sk sk deitirdikleri ok bilindik bir gerektir.
69 Vasari, Bibl.366, cilt VII, s.598: "Fece un quadro di
singolare bellezza, ehe fu mandato in Francia al re Francesco;
dentro il quale era una Venere ignuda can Cupido ehe la baciava,
131
Bu betimleme elbette hafzaya dayanlarak yaplmtr,
nk resim Fransa'ya oktan gitmiti (o nedenle imdiki
zaman yerine gemi zaman kipi kullanlmtr). Bu nedenle
Vasari'nin ifadeleri ne tamdr ne de bsbtn doru. Nite
kim Vasari yine kanatlar ve kum saatiyle nitelenen Zaman
figrn es gemitir, pek ok ayrnty "akn dier tutkula
r" ifadesiyle zetlemitir ve son olarak, Jest ve Zevk'in yan
sra dier Cupidlerden sz ederek gerekte olduundan daha
fazla figr sralamtr.70 Yine de Vasari'nin betimlemesi bir
yere kadar gayet iyidir ve Zevk ve Jest 'bir tarafta' gr
lrken, Aldatma ve Kskanlk'n 'dier tarafa' yerletiril
dii ynndeki aklamas kompozisyon yapsnn bir tarifi
olarak doru olmasa da anlamdaki tezatla ilikili yorumlan
dnda savunulabilir. konografik adan resim akn zevk
lerini 'bir tarafta', tehlikeleri ve ilelerini de 'dier tarafta'
gsteriyor, ama yle ki zevkler beyhude ve aldatc faydalar
olarak aa vurulurken, tehlikeler ve ileler asl byk mu
sibetler olarak gsteriliyor.
Ana grupta Cupid bir ok ve elma tutan Vens' kucak
larken gsterilmektedir. Elma istekli olana sunulurken, ok
saklanmaktadr, belki de elmann 'tatl ama tehlikeli' oldu
unu ima etmek iin. Dahas, Cupid'in yeniyetmelik ya ve
efkatten fazlasn ieren hareketi anne ile ocuun bu ma
sum sanlan kucaklamasna mulfk bir hava katmaktadr.
Bu izlenimi, Cupid'in, ardndaki mersinin akn klasik sem
bol olmasna ve ayaklarnn dibinde pen iki kumrunun
'ak dolu ilgiyi' (amorous caresses) iaret etmesine ramen
gya cinsiyetsizmi gibi gsterilmesi; gerei, yumuat
maktan ziyade perinlemektedir.71 Sonuta resim Cupid'e
sarlan sradan bir gruptan ziyade bir ehvet imgesini gs
termektedir ve bu, Cupid'in haylazlk ve apknln yaygn
bir sembol olan yasta diz kmesi gereiyle de destek
lenmektedir. 72
ed il Piacere da un lato e il Giuoco con altri Amori; e dal/ ' altro la
Fraude, la Gelosia ed altre passioni d 'amore."
70 Bkz. s. 1 35, N.79.
71 Ripa, s.v. "Carezze Amatorie".
72 lgin bir nokta da udur ki on altnc yzylda unutulma-
m olan Berchorius'un Moralized Ovid'inde Vens ile Cupid'in
kucaklamas yle aklanmaktadr: "Cupido matrem osculans
significat consanguineous, qui mimis familiariter consanguineos
[consanguineas diye okunmal] osculantur, sic quod inde per ap
petitum luxurie ipse consanguniee vulneratur [vulnerantur diye
1 32
ZAMAN BABA
Bu zarife ehvet uyandran grubun solunda delice sa
larn yolan ihtiyar bir kadn grnmektedir. Vasari'nn bu
kadn iin 'Kskanlk' tanmn kullanmas gayet makul
dr; nk nasl ki Kskanlk, Haset ve aresizliin kor
kun yanlarn birletiriyorsa, bu figr de Drer'in "aresiz
Adam" diye bilinen oyma basksnda grlen delice sa yol
ma hareketiyle antik trajik masklarn ruh halini birletirmek
tedir.73 Sa tarafta gl serpen bir putto'nun (ocuk) sol aya
nda klasik, zellikle de Helenistik sanatta ska grlen bir
ss ya da tlsm olan kk zilli halhal bulunmaktadr. Ona
Vasari'nin 'Zevk' ve 'Jest' terimleri ayn lde dorulukla
atfedilebilir.74 Ve o, hi kukusuz fesat Kskanlk figryle
tezat olutursun diye oraya konulmutur. te yandan onun
vaat ettii zevklerin, biri gen bir kadna, dieri de art niyetli
yal bir adama ait olan iki maskn uursuz varlyla beyhu
de ve aldatc olduu ikaz edilmektedir.
okunmal]." Bkz. "Thomas Walleys", Bibl.386, fol. lxxxiii (Ovid,

Met., x, 525 zerine yorum yapyor): "Namque pharetratus dum
dat puer oscula matri . . . "
Yastk ya da minderin sembolik kullanm ve nl 'pluma Sar
danapali' ile balants hakknda bkz. E. Panofsky; Bibl.243, s.97
ve a.g.e., Bibl.25 1 , s.8; dahas E. Wind, Bibl.406. Motif 'apknlk'
ile 'uyuukluk' arasndaki balanty vurguluyor ve Acedia'nn bir
eei srd yerde (rnein Eruditorium Penitentiale, Bibl. 85,
fol.O, , v. ve Hugo von Trimberg, 'Der Renner'in tm resimli
elyazmalarnda olduu gibi) o bazen kk bir iblisin ona getirdii
bir yastkla grlr (Cod. Leyd. Voss, G.G.F.4, fol.257, bkz. resim
65).
73 Bu gravrn (B. 70) ikonografisine gelince bkz. E.
Panofsky ve F. Saxl, Bibl.253 . Onun Michelangelo ile muhte
mel balants iin bkz. E. Tietze-Conrat, Bibl.342. te yandan
Bronzino'nun "Kskanlk" Drer'in "aresiz Adam"na, son
rakinin gya Michelangelovari prototipine olduundan ok daha
yakndr.
74 Bu tr zilli ya da zilsiz halhallar zellikle soytarlar,
danslar ve fahieler tarafndan tlsm olarak giyiliyordu. Bkz. P.
Wolters, Bibl.41O ve 4 1 1 . Dahas bkz. Daremberg-Saglio, Bibi. 70.,
s.v. 'Tintinnabulum', zellikle s.342, col.2. Arkeolojik eilimleri
gayet iyi bilinen Bronzino bu tip Greko-Romen bir figr grm
olabilir, rnein Profesr A.M. Friend, Jr., Princeton mlkiyetin
deki byleyici kk bir bronz elbisesine dikilmi zillerle ve sol
ayandaki gayet ssl halhalla dans eden bir kz gstermektedir.
Bronzino'nun figrnn genel biimi ve durulu iin bkz. ayrca
Daremberg-Saglio, cilt v, 2. resim 6055'deki kk dans.
133
Masklarn dnyevilii, ikiyzll ve yalan dolan
sembolize ettii zerinde tartmay gerektirmeyecek ka
dar herkesin malumudur.75 Fakat bir yerine iki maskn gs
terilmesi ve zelliklerinin genlik ile ihtiyarlk, gzellik
ile irkinlik arasndaki ztl iaret etmesi onlar oyunbaz
Putto'nun arkasndan beliren figrle ilikilendiren daha
zgl bir anlam tamaktadr. Bazen Harpya76 [mitolojide
yz ve vcudu kadna, kanatlar ile ayaklar kua benzer
canavarlardan biri. .n.] bazen de olduka yetersiz ekilde
'yeil elbiseli kz'77 diye tarif edilen bu figr, hi kukusuz
Vasari'nin La Fraude veya Aldatma dedii eyle zdetir.
Onun araclyla Bronzino on altnc yzyl ikonologlarnn
Inganno, Hippocrisia ve zellikle Fraude balklar altnda
tarif ettikleri ikiyzl yalan dolann zellikleri hakknda tam
bir grsel yorum sunabilmitir. Bu ikonologlarn piri olan
Cesaire Ripa'ya gre Hippocrisia'nn (ikiyzllk) kyafe
tiyle yar yarya gizledii, bir kurdunki gibi ayaklar vardr.
Inganno gzel bir maskn ardnda irkin bir yz gizleyen
ve 'pe pee' su ve ate sunan bir kadn olarak temsil edile
bilir. Nihayet Fraude biri gen, dieri yal iki baa sahiptir;
sa elinde iki kalp, sol elinde bir mask tutar; ve insan aya
yerine grifon [mitolojide aslan gvdeli, kanatl, yrtc ku
bal dsel hayvan, kzl akbaba. .n.] penelerine ve ejder
ha kuyruuna sahiptir.
Bronzino'nun figrnde bu zellikler hem itici hem de
ekici olsun diye oluturulmu ve yle de olmu bir birlie
kavuur. Tezat oluturan iki maskenin sahibi olduu besbelli
kk 'Fraude' ilk bakta 'yeil elbise iinde' alml kk
bir kz gibi grnr. Fakat elbise balks pullu bedenini, as
lan veya panter penelerini ve bir ejderha ya da ylan kuy
ruunu tamamen gizleyemez. Bir elinde bir petek sunarken,
dierinde zehirli kk bir hayvan saklar ve dahas, sa
koluna bal eli, yani petei tutan eli gerekte sol el iken,
sol koluna bal eli gerekte sa eldir; dolaysyla figr 'iyi'
eli gibi grnen ama gerekte 'kt' eliyle tatll sunar
ken, 'kt' eli gibi grnen ama gerekte 'iyi' eliyle de zehri
75 Ripa mask ' Bugia', 'Fraude' ve 'Inganno'nun bir zel-

lii ol arak belirtir ve stne basldnda mask 'dispregio deltafin
tione' (s.v. 'Lealta') ve 'Dispregio delta cose mondane'i simgeler
(s.v. 'Contritione').
76 H. Schulze, Bibl.3 12.
77 A. McComb, Bibl.2 13.
134
ZAMAN BABA
saklar.78 Burada sapkn ikiyzlln bir sanat tarafndan
kullanlm en incelikli sembol sunuluyor bize. te yandan
bu semboln modem seyircinin hemen benimsemedii bir
sembol olmas da hayli ilgintir.
Bylece tm grup aldatc hazlar ve belirgin ktlkle
rin simgeleri ve sembolleriyle kuatlm ehvet' ierir;79
bu grup imdi Zaman ve Hakikat tarafndan aa vurulur.
Zaman figrne zaten deinmitik ve tm manzarann per
desini aralamaya alan soldaki dii figrn Hakikat'ten
-'Veritas filia Temporis' (Hakikat zamann kzdr) - bakas
olmad aktr. Hakikat figrnn tpatp ayn yerde grn
d Masumiyet duvar halsnda o, erdemin doruluunun
keyfini karrken, burada ihtiyar Chronos 'un eril gazabna
benzer diil bir nefretle ktl ifa etmeye alr. Dier
ktlk eitleri deil de bu ayartc cinsel ehvet dknl
n o zgl zamanda ktl temsilen seilmesi Reform
kartl ruhuyla taban tabana uyumaktadr.
Masumiyet duvar halsna e para olarak Londra ale
gorisinin kullanlmamasnn ardnda yatan neden hakknda
sadece tahmin yrtlebilir. Vasari'nin ' esiz gzelliin bir
resmi' eklindeki ifadesinden, aslnda unutulmaz bir sanat
eseri olan Londra alegorisinin Floransa saraynda byk bir
78 Bu tr simgelerde Sol El ve Sa El'in sembolizmi iin
bkz. H.R. Patch, Bibl.254, s.44.
79 Daha az kesin bir biimde -Zaman-Hakikat motifinin
ve Aldatma simgesinin kaldrld ve Vens ile Cupid arasnda
ki ilikinin daha saygn klnd- Londra Alegorisinin ana fikri
Bronzino'nun Budapete'deki resminde tekrarlanmtr (M. Tin
ti, Bibl. 343, resim 32; A. McComb, Bibl.2 1 3 , s.48 ve PL.20; H.
Schulze, Bibl. 3 1 2, s.V). Bir ok tutan Vens ve bir okla yay tu
tan Cupid'e Kskanlk yandan saldrr (sol) ve iki Putto birbir
lerinin sa iin elenk yaparlar (sa) ve onlarn arkasnda Satir
grnml iki mask yerde durur. Benim grme gre Vasari'nin
Londra resmini tasvir ediindeki hatalar ikincisini anmsayn
Budapete paneline dair izlenimiyle kartrmasndan kaynakla
nyor. Bu da unlar aklamaktadr: ( ! ) 'Zaman' ve 'Hakikat' in
unutulmasn, (2) aslnda Budapete panelinde yer alan kat simetri
vurgusunu ('da un lato-e dall 'altro'), (3) 'Giuoco' ve 'Piacere'nin
belirtilmesini ki bu hata Budapete verisyonundaki oyunbaz iki
Putto'nun varlyla izah edilebilir. Elbette her iki kompozisyon
da Michelangelo'nun Vens'nden (resim tasla Bartolommeo
iin yaplm, Bronzino'nun hocas Jacopo Pontormo tarafndan
renklendirilmi) etkilenmitir; o, kucaklama motifini masklarla
birlikte gstermektedir zaten.
135
etki yapt kansna varabiliriz. Nitekim Grandk Cosimo
bu kompozisyonun resim taslan ylesine beenmi olmal
ki, onu Flaman dokumaclara teslim etmeye gnl raz ol
mad ve resim olarak yaplmasn sipari etti, bylece taslak
skln ve effafln koruyabilir ve Bronzino'nun renk
lerinin parlaklyla cilalanabilirdi. Grandkn bu resmi en
deerli dostu iin bir hediye olarak setiini rahatlkla sy
leyebiliriz.
te yandan balangta Londra alegorisi Masumiyet
duvar halsnn e paras olsun diye yaplmt elbette. Biri
Masumiyetin Aklanmas 'n dieri ehvetin fa Edilmesi 'ni
gsteren iki e para bir arada dnldnde Ortaya
karan Zaman'n iki cihetli ilevini gzler nne sermekte
dir: "yalann maskesini indirmek ve doruyu gn na
karmak. "80
Evrensel kozmik bir ilke olarak Zaman, iirde Orfeus'un
msralarndan Edna St. Vincent Millay ve Aldous Huxley' e
kadar, felsefede Zenon'dan Einstein ve Weyl'e kadar, sanat
ta ise klasik antik dnemin heykeltralar ve ressamlarn
dan Salvador Dali'ye kadar geni bir yelpazede ilenmitir.
Petrarch'n illstratrlerinin gelitirdii Zaman imgesini K
yamet vizyonlaryla birletiren grkemli bir yaklam Step
hen Hawes'in Pastime of Pleasure (Zevk Alemi) adndaki
iir kitabnda bulunabilir; burada Zaman gl bedeni ty
lerle kapl, ihtiyar, sakall ve kanatl bir adam olarak gr
nr. Sol elinde bir saat, sa elinde ise 'zaman yakmak iin'
bir ate tar. Bir kl kuanmtr ve sa kanadnda Gne'i,
sol kanadnda Merks' tutar. Vcudunun zerinde dier
be gezegen gzkr: bann tepesinde Satrn, 'koyu alev
ler', alnnda Jpiter, aznda Mars, gsnde Vens ve beli
nin stnde Ay vardr (resim 5 1 ). Evrensel gcnn farknda
olarak hret' in iddialarn rtr ve yle der:
"Doay byten ben zaman

Doay rten ben zaman
nsan var eden ben zaman
Onu yaatan ben zaman
Onu ldren ben zaman
Genliini ve ihtiyarln elinden alan ben zaman
Her eyi dindiren ben zaman deil miyim?"81
80 Shakespeare, Lucrece 'nin Karlmas, satr 939SS.
81 Stephen Hawes, Bibl . 1 36, s.2 1 5SS. Hem bu ilgin pasaj
1 36
ZAMAN BABA
Ne var ki hibir dnem Barok dnemi kadar zaman
kavramnn derinlii ve geniliinin, deheti ve hametinin
zerine dmemitir. Barok dnemde insan Tanr'nn bir ay
rcal olmak yerine evrenin bir nitelii olarak sonsuzlukla
kar karya buldu kendini. Kralie Elizabeth dneminin
dier yazarlar bir yana, Shakespeare bir dzineden fazla so
nesinde ve Lucrece'nin Karlmas adl manzum eserinin
on bir ktasnda Zaman' a yalvarr, meydan okur, fra atar
ve galip gelir.82 Asrlarn duygu ve dncelerini bir araya
getirip onlar aar.
Grsel sanatlarda neredeyse Kartezyen zihniyete sa
hip sakin biri kozmik bir g olarak Zaman'n alamayacak
imgelerini yaratacakt: Nicolas Poussin. Phaethon'un -in
sann snrsz arzularnn ve snrl gcnn byk sembo
l- hem mthi yceltilmesi hem de mahv anlamna gelen
bir hediye olan gne arabasn istedii kader ann ilerken
Poussin, Zaman Baba figr yerine, betimlemesini kendine
model ald Ovid'in derledii ok sayda mnferit simgeyi
koyar (resim 67). 'Ballo della Vita Humana' (nsan Yaam
nn Dans) adl resminde -insaniletirilmi bir arkfelek
insann sosyal yazgsnn kanlamaz dngsn oluturan
kuvvetler -Yoksulluk Emekle, Emek Zenginlikle, Zengin
lik ehvetle ve ehvet tekrar Yoksullukla el ele tututuu
- Zaman' n lirine gre dans ederken, bir bebek Zaman'n
kum saatiyle oynar, bir bakas da geicilii ve beyhudeli
i artran sabun kpklerini fler. Btn sahneye hakim
olansa, arabasn zodyak boyunca sren Gne' in sakin ha
reketidir (resim 68). 83
hem de 1 509 ve 1 5 1 7 tarihli edisyonlarda grlen gravr dikkati

me sunduu iin Profesr Samuel C. Chew'e teekkr borluyum.
Sadece Metropolitan Mzesi'nde G.B. Tiepolo'nun yarm d
zineden fazla izimi var (bunlarn Bibl.227 a, no 40, 42, 49'da
bulunmaktadr). Bu izimler Zaman ve Fortune (Felek), Zaman ve
Hakikat, Ederhalarn ektii arabadaki Zaman, Cupid'n Zaman'a
sunan Vens ve benzeri konular temsil etmektedir. Bizim kitabn
bandaki resimli sayfadaki izim (37. 1 65 . 1 2), benim grme
gre, gemii temsil eden seyirciye srtn dnm kasvetli figrle
birlikte Gecelei yoluna koyan Zaman' temsil etmektedir.
82 Soneler XII, XV, XVI, XIX, LV, LXIII, LXIV, LXV,
LXXIII, LXXIV, LXXVI, LXXVII, Lucrece ye Tecavz, ktalar
1 33- 143 (satr 925SS).
83 Bu ve bunla ilikili baz Poussin resimleri iin bkz. E.
Panofsky, Bibl.24 1 , zellikle s.24 1 . Balla della Vita Humana iin
137
Zaman Baba figrnn geliimi iki adan ufuk acdr.
Sz konusu gelime, ortaa zelliklerinin ilk bakta tama
men klasik karakterde grnen bir imgeye dahil edilmesini
ortaya koyar; ve salt 'ikonografi' ile isel veya esas anlamla
rn yorumu arasndaki balanty aydnlatr.
Zaman'n yalnzca, ya ele geirilmez Frsat ('Kairos')
ya da yaratc Ebediyet ( Aion') olarak resmedilmesi klasik
'
sanatn alametifarikasdr. Ve bir 'Temps' simgesiyle korku

tucu Satrn figrn birletirip bir Zaman ve Yok Eden im
gesi yaratmas ve bu sayede 'Zaman Baba' tipine eitli yeni
anlamlar katmas Rnesans sanatnn alametifarikasdr.
Zaman ancak sahte, yapay deerleri ortadan kaldrarak
Hakikat' i ortaya karma grevini yerine getirebilir. Ancak
bir deiim ilkesi olarak o, sahiden evrensel olan gcn
aa vurabilir. Bu adan Poussin' in Zaman yorumlar bile
klasik yorumlardan farkllar; o, Zaman'n yok edici gle
rini yaratc gc lehine bastrmaz, bunun yerine zt ilevleri
birletirir. Onda bile Zaman imgesi klasik Aion ile ortaa
Satm'nn birleimi olarak kalr.
ayrca bkz. Patch, Bibl. 254, s. 1 7 1 ' in belirttii Wheel of Fortune

(arkfelek] zerine eitlemeler. Ve sabun kpkleri motifinin
kkeni iin bkz. H. Janson, Bib/. 1 55, s.447 (bu motif zerine W.
Stechow' a ait bir baka makale Art Bul/etin'de yaymlanacak).
'Ballo' temasnn olduka zayf bir dnm J.W. Baumgarten'in
(?) kompozisyonunda bulunabilir. Bu kompozisyon Drt Mevsimi
Zaman'n kavalna gre dans eder halde gstermektedir, J. Held,
Bib/. 1 4 1 , col.36 1 /362.
138
RESMLER
RESM XXI
35
RESM XXII
RESM XXIII
RESM XXIV
42
44
45
43
RESM XXV
RESM XXVI
00
"'1"
RESM XXVII
o
V)
RESM XXVIII
RESM XXIX
RESM XXX
55
RESM XXXI
56
57
RESM XXXII
..o
00
tr
ro
00
tr
RESM XXXIII
RESM XXXIV
60
RESM XXXV
61
RESM XXXVI
62
RESM XXXVII
r
\O
RESM XXXVIII
66
RESM XXXIX
67
RESM XL
iV. KR CUPID
Zaman Baba figr esasnda birbirinden bamsz iki

unsurun birleiminden olutuu iin olduka karmak bir
rnken, Cupid' in durumu grnte ok daha basittir. Ok
ve yay tayan kk kanatl olan Helenistik ve Roma sa
natnda ok tandk bir figrdr. Yalnz bu figr klasik ede
biyatta ok nadiren krd ama klasik sanatta hi kr olma
mtr.
"Ak sevdii kii hususunda kr olduu iin neyin
doru, iyi ve makbul olduu konusunda yanl yargda
bulunur"1 eklindeki inan elbette caecus amor, caeca libi
do, caeca cupido, caecus amor sui gibi ifadelerin bol olduu
klasik edebiyatta ska ifade edilmitir.2 Fakat bu krlk ak
ou zaman kesinlikle bencil bir doaya sahip psikolojik bir
duygu olarak niteler. Ak szgelimi onu nl bir atta ' sa-
Platon, Leges, v, 73 l e, alnt kayna: B . Jowett, The

Dialogues of Plato, cilt v, 1 892, s. 1 1 3 . " TucpA.outm yap m:pi to
cptA.ou:vov 6 cptA.Gv, ccrt: ta OlKalU Kai ta ayaea KUi ta KUAa
KUKm Kpiv:t " pasajnn u cmlenin peinden geldiini belirt
meliyiz: tO t aA.r9:i ys TCUVtCV O.aptratrov ta t'v crcp68pa
foutou cpAiav aitov EKacrtq: yiyv:tm EK<icrtot:.
2 Bkz. rnein Catullus, Carmina, 67,25: "impia mens
caeco flagrabat amore." Lucretius, De Rer. Nat., v, 1 1 5 3 : "Nam
faciunt homines plerumque cupidine caeci." Ovid, Fasti, , 762:
"et caeco raptus amorefuit." Ovid, Metam, 1 1 1 , 620: "paedae tam
caeca cupido est." Cicero, De. nvent., 1 ,2 : "caeca ac temeraria . . .
cupiditas." Seneca, Dial., 1 ,6 1 : "caecam libidinem.", Seneca
a.g.e., v, 1 0, 2: "amorem rerum suarum caecum et improvidum."
Seneca, a.g.y, v, 14, 2 : "Evenit autem hocc {erdem yitimi] nimia
intemperantia et amore caecae rei. " Seneca, Epist, cx, 1 6 : "quos
amor sui eccaecat." Propertius, Eleg., , 14, 17:
"Ante pedes caecis lucebat semita nobis,
Scilicet insana nemo in amore videt."
Horace, Satir, 1 , 3, 39: "amatorem . . . amicae turpia decipi
unt caecum vitia." Valerius Flaccus, Argonant, v, 454: "Quid, si
caecus amor saevusque accesserit ignis?" Gregory of Nazianzus,
Poemata moralia, xxx (Bibl.2 1 4, cilt 37, col.895/6): "Tam caeca
res est amor et praepostera."
161
natlann gsterdii gibi' diye betimleyen Propertius3 gibi
bir figr olarak zihinde canlandrldnda ok ve yay ya da
meale veya hepsini tayan plak, kanatl bir ocuk olarak
grnr. Bu zellikler Seneca'nn Octavia, Apuleisu'un Al
tn Eek 'inde ve birok Helenistik talamada karmza
kan Ak figrnn zellikleridir.4 Theocritus'un, 'krl'
Hipponax'n dnyevi nimetlerin adaletsiz datlmasna ha
yflanmasndan beri mehur olan Plutus (Zenginlik) ile Eros
arasnda kurduu gln benzerlik bir kenara koyulursa,5
Cupid' in kr bir kii olarak tarif edildii sadece bir tane ksa
bir Latince iir vardr ve bu iir ok sonraki bir tarihe aittir
ve orijinal olup olmad phelidir.6
3 Propertius, Eleg., 1 1 1 , 12: .

"Quicumque illefuit, puerum qui pinxit Amarem,
Nanne putas miras hunc habuisse manus?
Hic primum vidit sine sensu vivere amantes
Et levibus curis manga perire bana.
idem nanfrustra ventasan addidit alas,
Fecit et humana carde valare deum.
Scilicet alterna quaniam iactamur in unda,
Nastraque nan ullis permanet aura /ocis.
Et merita humatis manus ets armata sagittis,
Et pharetra ex humero Gnasia utraque iacet.
Ante Ferit quaniam, tuti quam cernintus bastem,
Nec quisquam ex illa vulnere sanus ahit . . . "
4 Seneca, Octavia, 1 .577SS.:
" Valucrem esse Amaremfingit immitem deum
marta/is errar, armat et telis manus
arcaque sacras, instruit saeva face
genitumque credit Venere, Vu/cana satum."
Senaca'ya gre gerekte ak genliin getirdii, ehvet ve
zgrlkle beslenen "vis maga mentis, blandus atque animi
ca/ar dur. Apuleius, Metam., v, 30: "puerum suum pennatum il
"
/um et satis temerarium, qui, malis suis maribus cantempta discip

lina publica, jlammis et sagittis armatus per alienas damas nacte
discurrens ... cammitttit tanta jlagitia. " Baka rnekler Yunan ve
Latin edebiyatnda bolca mevcuttur (bkz. Anthalagia Graeca 'da
ki epigramlar, rnein Bib/. 1 0, cilt , s.244, no 440 veya cilt v,

s.272, no 1 96; a.g.e, s.276, no 201). Bizans edebiyatnda bu kavra
mn ilenii iin bkz. aada alntlanan pasaj .
5 Theocritus, Idyll., x , 1 9S, " tucpA.O o' OUK auro 'AIJ.i Kai
O:cpp6vncno cpw ". Plutus'un dillere dm krl iin bkz.
Roscher, Bibl.290, s.v. 'Plutos' , col.2583SS.
6 Antha/ag. Lat., Bibl.II, cilt 1, 2, s.209, no 8 1 2:
1 62
KR CUPID
Helenistik ve Roma sanatnda Cupid' in saysz temsili,
Propertius, Seneca ve Apuleius'un betimlemeleriyle rt
mektedir. Onlarn hibiri gzleri kapayan bir sarg motifine
yer vermez, modem arkeologlarn klasik kaynakl gzleri
bal Cupid' den dem vurduklar her yerde (Rnesans yazar
lar Cupid'in antik sanatta kr olmadn gayet iyi biliyor
lard) onlarn beyanatlarnn yanl olduu kantlanabilir.7
Dier pek ok pagan tanrs gibi plak, ocuksu Cupid im
gesinin klasik kaynaklardan dorudan canlandrld, bir
ka Carolingian ve Bizans sanat eseri gzleri sargl motifin
Yunan ve Roma ikonografilerine yabanc olduu gereini
dorulamaktadr. Bu imge Eros'un tanrlarn, insanlarn ve
hayvanlarn igdlerini yneten byk kuvvet olarak g
rnd Bizans dnemine ait Rosette kutularnda (resim
69) 8 ve Oppian illstrasyonlarnda (resim 70),9 Hrabanus
"Parce puer, siforte tuas son us emprobus aures . . .

Sed postquam aurata delegit cuspide telum
Caecus Amor tenuique ojfendit volnere pestus,
Tum pudor et sacri reverentia pectoris omnem
Labitur in noxam ... "
7 Klasik sanatta Cupid iin bkz. Roscher, Bibl.290, s.v.
'Eros' ve Daremberg-Saglio, Bibl. 70, cilt 1 , 2, s . 1 595, s.v. 'Cu
pido.' Kr Cupid'lerin Pisa'daki mehur Phaedra lahiti, Bibl. 398
gibi antlarda grlebilecei ynndeki F. Wickhoff'un beyanat
apak bir 'lapsus calami'dir (dil srmesi). E. Mntz, Bibl.226,
s.48 (ve onun yetkinlii zerine F. Von Bezold, Bibl.33, s.4 1 ) yle
der: "un abbe de St. Etienne de Caen, au XIII siecle, faisait gra
ver autour d 'un Cupidon aux yeux bandes et portant le carquois,
l 'inscription 'ecce mitto angelum meum '." te yandan sz konusu
mhr -'contre-sceau', Abbot Nicolas of St. St. Etienne de Caen,
1282- kr bir Cupid'i deil, elinde bir elenk tutan tal ve kanatl
bir Zafer' i gsterir; bkz. G. Demay, Bibl.73, s.iv ve s.x, no.64.
8 A. Goldschmidt ve K. Weitzmann, Bibl. 1 1 6, cilt , no.23.
9 Oppian, Cynegetica, , 4 1 0SS. Elyazmalan iin bkz.
A.W. Byvanck, Bibl. 52. resimli -elyazmas hala mevcut: Ve
nedik, cod. Marc. Graec. 479 ( 1 1 . yy.), Paris, Bibl.Nat., ms. Grec
2736 ( 1 5 . yy, ilstrasyonlar ncekinden kopyalanmtr) ve Paris,
Bibi. Nat., ms. Grec 2737 (Ange Vergece tarafndan 1 554'te yapl
m ms. Grec 2736'nin bir kopyas).Bkz. resimler 93 ve 94 (Charles
Diehl, Bibi. 75, PL.LXXX'de gsterilen Marcianus'taki mtekabil
minyatr) Olimpos Tanrlar'na saldran Eros 'u gstetmektedir.
Sol tarafta Athene, Vens (?) ve kim olduu belli olmayan iki tan
r, sadaysa gkyznde Zeus ve Bizans saray grevlisine ben
zeyen biriyle iddetle tartan Hermes (bir yazyla belirtilmi) ile
1 63
Maurus'un De Universo adl ansiklopedisinin elyazmalarn
da yer alan Carolingian minyatrlerde (resim 7 1 )10 ve Cu
pid ile (szmona) erkek kardei Jocus'un (Jest), Sefahet'in
[Luxury] yz kzartc dn takiben uarken temsil edil
dii Prudentius'un Psychomachia adl iirinde (text ili. s.95
ve resim 72) yer almamaktadr.1 1
Klasik modellerden tretilmeyip yaznsal kaynaklar te
mel alnarak zgrce yeniden oluturulan ortaaa ait Cu
pid yorumlar elbette metinlerin sunduu gstergelere uy
maktadr. Cupid'in klasik tanrlarn sradan bir yesi olarak
grnp buna gre betimlendii Truva dngsnn dei
ik versiyonlar gibi Homerosvari veya Virgilvari konular
dorudan ileyen epik metinler bir kenara koyulursa,12 bu
metinler balca iki gruba ayrlabilir: Bir grup herkesin ha-
birlikte pencereden dar bakan bir kadn grlmektedir. Bu sahne

ya Hermes, Argos ve Io veya daha uygunu, Hermes, Aglauros ve
Herse diye yorumlanabilir (bkz. Ovid, Metam.11, 707SS.; bu olayn
ok benzeri bir temsili Bartolommeo Montagna'nn gravrnde
bulunabilir, B. 1 8, A.M. Hind, Bibl. 1 46, s.487, no.40). Bir Satir'in
saldrsna urayan Hristiyan Aziz skenderiyeli Aziz Theodora
olabilir (bkz. Cod. Vat. Barb. Graec. 372, fol . 1 95 ya da Londra,
Brit. Mus., ms. Add. 1 9352, fol. 1 57). Bkz. resim 70 her trden
hayvann peindeki Eros'u gstermektedir; Bizans yaznndaki bir
benzeri Eusthatius Makrembolites'te bulunabilir, Bibl.88, cilt ,
s.63. Burada Eros'un oklarn erkekleri, mealesini kadnlar, yay
n vahi hayvanlar, kanatlarn kular ve plakln da balklar
elde etmek iin kulland sylenmektedir:
YEpw -ro :paKov nA.a 1IUp cpEpov
T 6ov, m:p:v, ylvwcnv ix8uwv o.
Cupid'in Paris, ms. Graec. 2737 'de kr olup nceki iki elyaz
masnda kr olmamasyla ilgili olarak baknz aa, s. 1 2 1 S.
1 O A.M. Amelli, Bibi. 7, PL.CXII ortaa sanatnda Cupid'in
temsil geleneinin tek rnei olarak belirttii makale: 'Amor', L.
Freund, Bibl . 1 00 . Hrabanus metni iin aaya baknz.
1 1 Prudentius, Psychomachia, , 432-439. Bkz. R. Stettiner,
Bibl.325, Tafelband, PL.4 (burada sadece Jocus); 5, 1 ; 22, 4 (re
sim 72); 43,2; 60, 1 0;98 ,14; 1 1 6,4; 1 86, 1 0 ; 1 97 (Gotik kyafetiyle
Jocus'la birlikte grubun 1289 tarihli en son el yazmas). Jocus ile
Cupid'in birleimi iin locus classicus, Horace, Carmina I, 2 'dir.
Burada Vens 'ten aadaki ekilde ifade edilmitir:
"Sive tu mavis, Ericyna ridens,
Quam locus circumvolat et Cupido"
1 2 Bkz. e.g. Konrad von Wrzburg, Der trojanische Krieg,
Bibi. 1 73, s. 12, satr 964SS.
1 64
KR CUPID
fzasnda bala canl olan ama zgn anlamn yitirdii iin
metaforik veya alegorik ekilde yorumlanmaya balanm
kk pagan Cupid imgesini 'yorumlar' . Dier grup kii
letirildiinde klasik imgeden tamamen farkl olan ama
duygusal gereklik denilebilecek eyle donatlm dsel
bir figr olarak grnen ortaaa zg yce ak kavramn
gelitirir. Birinci durumda ahlak mitografide ilenip aktar
lan Cupid' in yorumsal bir betimlemesine rastlyoruz. kinci
durumda, ne kadar fazla betimsel ayrnt klasik edebiyattan
veya ge antik ve ortaa metinlerinden alnm olursa olsun
idealist iirde gelimi, Akn metafiziksel olarak yceltil
mesi temasna rastlyoruz. 13
Platon'un ak teorisi Yunan ve Roma iirlerinde iz b
rakmamtr. Lucretius ve Oppian gibi didaktik airler, ak,
her eye gc yeten ve her yerde bulunan bir kuvvet olarak
yceltmekle birlikte bu kuvveti maddi evrene yaylan ama
onu amayan, metafizik deil de doal bir ilke olarak alg
lyorlard. te yandan lirik eserlerde ak hem mutluluk ve
ren hem de ile ektiren, hem canlandran hem de can alan,
insann duygularnn en gls olarak gsterilmitir; ama
ne Theocritus ne de Tibullus, ne Callimachus ne de Ovid
bu duygunun nesnesini 'gkler tesi bir aleme' karmay
dnmtr.
te yandan Platoncu gr slami Dou 'ya cazip geldi ve
orada El Gazali ve mer Hayyam' n tutkulu mistisizminin
domasna yol at. Ayrca sz konusu Platoncu gr Kilise
Pederleri tarafndan da benimsendi ve bu Babalar, Platon'un
ak teorisini ilahi bir ak teorisine veya caritas'a dntr
dler, tpk Platon'un epistemoloj isini bir Tanr mantna
veya aklna dntrdkleri gibi. Esasnda "Tanr'nn bize
duyduu sevgi"yle (1. John iv, 1 6) snrl olan caritas kav
ram sonradan insann Tanr 'y ve dier insanlara ynelik
zverili sevgisini kapsayacak ekilde amland. Fakat o za
man bile caritas (appetitus bani ya da amor Dei veya amor
spiritualis) cupiditas bal altnda ifade edilen 'tensel' a
kn (appetitus mali, amor mundi veya amor carnalis) dei
ik eitleriyle keskin bir tezat oluturur.
Bu tezat,- muhtemelen dounun etkisi altndaki - on
1 3 Bkz. F. Wickhoff, Bibl. 398. Dahas: K. Vossler, Bibl.385;

P. Rousselot, Bibl.29 1 ; E. Wechssler, Bibl. 3 89 ve 390; H. Pflaum,
Bibl. 265, s. l SS.; yakn zamanda C.S. Lewis, Bibl. 1 93 . slami etki
ler iin bkz. A.R. Nykl, Bibl.23 1 .
1 65
ikinci yzyl iiri, ehvetli ak Troubadours ve takipileri
nin 'Amour', 'Amore' ya da 'Mine' dedikleri eyle yceltir
ken, ayn yzyln teolojisi, duygusal bir mistisizme doru
ilerlemekte ve dini tutkular Bakire Meryem zerine youn
lamakta idi. 'Tensel ak' kavram ruhaniletirildi ve ayn
zamanda pagan Bat'ya ve slami Dou'ya ayn lde ya
banc bir kadna tapnma ruhuyla telkin edildi.
Bu temele dayanan on nc yzyl Ge Gotik heykel
ciliinde ve Thomas teolojideki klasik ve ortaa ilkeleri
nin yeniden uzlatrlmasyla kyaslanabilir lde cupiditas
ile caritas' geici olarak yeniden uzlatrabilmeyi baard.
Her zaman olduu gibi varln bu sefer daha muhafazakar
bir etik ve iir iinde hala srdren eski antitezle yeni bir
neslin dehas insan sevgisinin somut nesnesi ile az ok din
sel karakterde olan metafizik bir varl zlmez ekilde
birletirebilmeyi baard. 14 Roman de la Rose gerek kad
na sunulan mistik bir iein yerini ald; Guido Guinicelli
ve 'Dolce stil nuovo'nun (tatl yeni slup) dier temsilcileri
onu bir melee evirdiler; ve Dante'nin kitabnda Beatrice'in
simgeledii doast ilke ngrlebilirlie ylesine meydan
okudu ki yorumcular onu Vahiy, man, lahi Ltuf, skolastik
Teoloji, Kilise ve son olarak Platonik Felsefe diye yorumla
yabildiler.
te yandan atan ilkelerin uzlatrlmasnda hep rast
lanld gibi bu uzla payidar kalmayacakt. Petrarch ken
di arzusunun nesnesini yeniden insani ve ehvani bir forma
sokarken, ayn zamanda onu idolletirdi, hatta tanrlatrd.
Dante'nin Beatrice'ne zt olarak Petrarch'n Laura's gerek
bir insan olmaktan hi uzaklamad ve kadn olarak ne ka
dar arzu edilir olduysa bir idea olarak da o kadar yceltil
di, hatta sa'nn efaatine mazhar bir aziz katna bile ka
rld. 'Dolce stil nuovo' ve Dante tarafndan geici olarak
ekarte edilen, caritas ile cupiditas arasndaki teolojik ztlk
Petrarch'da psikolojik bir gerilim olarak yeniden belirdi.
Petrarch bu gerilimi abideviletirecek kadar byk biriydi.
Fakat onun taklitileri zerindeki etkisi hala 'Platonik ak'
diye yanl adlandrlan biraz mulak ve ar duygusal bir
14 Bkz. rnein Guittone d'Arezzo'nun gzel bir sone-

si: 'dona del cielo, gloriosa Madre' (V. Nannucci, Bibl. 227, cilt
, s. 1 63). air burada kendisini Cupid'in 'saette aspre e quad
re'sinden koruyacak 'quel divino anore' ile dolmas iin Bakire
Meryem'i yalvarmaktadr.
1 66
KR CUPID
tavra -Goethe'nin Mephistopheles'ten alnt yapacak olur
sak sinnliehbersinnlieh 'e- yol at. 15
'Dolce stil nuovo'nun ou temsilcisi Akn grsel bir
betimlemesine girimez, nk bu temsilciler Ak tanm
gerei duyumsal deneyim alann aacak derecede yce ve
ruhsal bir ilkeyle zdeletirirler. Guido Cavalcanti'den
alnt yapacak olursak: "E non si puo eonoseer per lo viso", 16
ya da ayn dnemin ismi bilinmeyen bir airinden alnt ya
pacak olursak:
"Ma io dieo eh ' Amor non ha sustanza,

Ne e eosa eorporal eh 'abbiafigura." 1 7
Dier kaynaklar, zellikle de Roman de la Rose tipinde

alegorik epik eserler yazanlar 'il Signor Amore' ya da 'le
Dieu Amour'u (Ak Tanrs) grsel bir figr, daha dorusu
bir vizyon olarak tarif ederler. Bu eserlerde tanr artk bir
ocuk olarak deil de kendisine ou zaman mtevaz bir
hizmetinin ya da bir dizi yan figrn elik ettii prens g
rnml gzel bir ergen olarak resmedilir. 1 8 Yine kanatldr
ama gz kamatrc kyafetler iindedir, banda bir ta ya
da elenk vardr (resimler 73, 74). ou zaman bir tahtn
zerinde oturur ya da bir kulenin veya atonun efendisi ola
rak gsterilir. Dier rneklerde gzel bir bahede grnr,
tercihen bir aacn tepesinde (resim 75) - sanrm Apuleius'a
dayandrlabilecek bir motif bu. 1 9 Bir mealeyle ya da bir
15 Marsilio Ficino ve takipilerinin gelitirdii Yeni-Pla-

toncu ak kuram iin gelecek blme baknz.
16 V. Nannucci, a.g.e., s.290.
18 Bkz. F. Wickhoff, Bibl.398, L . Freund, Bibl. 1 00; da-
has H. Kohlhaussen, Bibl. 1 72, birok yerde, zellikle s.39SS; R.
Koechlin, Bibl. 1 69; ve a.g.e., Bibl. 1 70, zellikle nos. l 068, 1 07 1 ,
1 076, 1 077, 1 080, 1 092, 1 094, 1 098.
19 zellikle Guillaume de Machaut'un Dit dou Vergier
(Bibl.205) sayesinde popler olmu ama on nc yzyl Fransz
edebiyatnda da ilenen bir aata yazara grnen Ak motifine
gelince bkz. R. Koechlin. Bu mefhum Cupidler'in daldan dala
uan kulara benzetildii Helenistik iire dayanmaktadr (bkz. r
nein Theocritus, Jdyll, xv, 1 20SS .
. . . oi 8 K'po 'm:p:rcot&vm "Epcot:,
ofo av8ov8fj: a:osvov t:ri 8Ev8pov
tcot'vtm :rt:p'ycov :r:pci::vo, ov a:r' co,
1 67
mealeyle birlikte bir mzrakla ya da iki mzrakla ya da yay
ve oklarla veya ou zaman biri dz beyaz odundan veya fil
diinden, dieri siyah ve budakl olan iki yayla donatlmtr;
her bir yay uygun oklara sahiptir; ak dourmak iin altn
oklar, ak bitirmek iin siyah, genellikle de kurun oklar.20
Akn gzellii meleklerin gzelliiyle ska karlatrlr
(Roman de la Rose , "il semble que ce fust uns anges" der).
Ve Dante, "Amore"u, tpk Aziz Mark ncili'nde sa'nn
Dirilii'ni Kutsal Kadnlar'a vahyeden Melek'i betimlemek
iin kullanlan terimlerle karakterize edecek kadar ileriye
gider: "Che mi parve nella mia camera lungo me sedere un
giovane vestito di bianchissime vestimenta."2 1
Ya da Antholog. Graeca, Bibl. 10, cilt , s.2444, no. 440 sk

a resimde gsterilmitir; bu kavramn yaadnn kant Guido
Guinicelli'nin bir iirindeki u dizelerdir (V. Nannucci, Bibl. 227,
s .33):
"Al car gentil ripara sempre amore
Siccome augello in selva alla verdura,"
hatta Carmen'in Ah, l 'amore e strano augello 'su. Fakat Dit
dou Vergier sz konusu olduu srece locus classicus, Apuleius,
Metam. V, 24 olarak grnmektedir: "Nec deus amalar humi ia
centem [yani Psychen] deserens involavit proximam cupressum
deque eius alto cacumine sic eam graviter commotus adfatur."
20 Bkz. zellikle Roman de la Rose, satr 865SS. (Bibl.288,
cilt il, s.45; resimli elyazmalar iin bkz. A. Kuhn, Bibl. 1 76) ve
saysz taklitleri, rnein Echess Amoureux (E. Sieper, Bibl.3 1 8)
veya John Lydgate'in Resan and Sensuallyte'si, ki bu Echecs
Amoureux'un bir evirisidir (Bibl.204). E. Langlois, Bibl.288,
s.303 ve Sieper, Bibl.204, cilt il, s . 1 23 baka rnekler de vermek
tedir. Elbette kavramn kayna Ovid, Metam. 1, 467SS. Burada
Cupid bir altn bir de kurun oka sahiptir. Ortaa ok saysn iki
den ona veya daha fazlasna karmakla ve o oklara zgl sem
bolik anlamlar katmakla kalmad (altn oklar 'Biautez, Simplesse,
Franchise, Compaignie, Biaus Semblanz', kurun oklar 'Orgiauz,
Vilainie, Honte, Desesperance, Noviaus Pensers' i temsil eder),
ayrca her tr ok iin zel bir yay icat etti. Boccaccio, Amorosa
Visione, v, Ovid'in klasik yalnlna dner:
"in man teneva una saetta d 'oro,
Di piombo un 'altra"
21 Vita Nuova, xll, alntlayan F. Wickhoff, Bibl. 398.
Wickhoff'un Aziz Mark 'n ncilleri' nden yapt benzer alnt:
"viderunt juvenem sedentem in dextris coopertum stola candida"
(xv, 5). te yandan Dante'nin Ballata per una ghirlandetta'da
grlen naiz kk ak melei pagan 'puer alatus' ile kartn!-
1 68
KR CUPID
Gerek bu iirsel betimlemelerde, gerekse bunlardan il
ham alan sanat eserlerinde, 'Amour', 'Amore', 'Fouwe
Amour', 'Venus Cupido' ya da nasl diyeceksek diyelim Ak
asla kr deildir22 ve en asil duygunun insan ruhuna en asil
duyu organ sayesinde girdii ynndeki Platonik inanta
asla kr olamaz. Bu minvaldeki ifadelere Ge Ortaa ii
rinde ska rastlanmaktadr: "E 'l suo cominciamento e per
vedere"23 ya da "E gli occhi in prima generam l 'Amore"24
veya " Ven da vedutaforma ehe s 'intende."25 Petrarch'n bir
on altnc yzyl yorumcusu Ak imgesinden sz ederken,
onunla akn varlk kazand ve bizi honut ettii organ,
yani gzler gzel deil de kr olsayd bu ho olmazd, nk
"akn ilkesi gzellikten baka bir ey deildir ve gzel olan
seyredilsin diye aydnlktr" diye vurgular.26
te yandan Roman de la Rose ' un on drdnc yzyl
daki trevlerinde ilgin bir olguyla karlayoruz. Balan
gta Akn keskin gzll garantiye alnrken, sonraki
baz airler yollarndan sapp bu olguda srar ederler ve ken
di grlerine gre Cupid' in kr olmadn aka beyan
ederler. Szgelimi Echecs Amoureux'un John Lydgate' e ait
olan tercmesinde u dizeler yer alr:
"Geri bazlar zellikle sylyorlar

Onun hibir ey grmediini
Bir odun veya ta kadar kr olduunu
Ama yznden algladm kadaryla
Apak gryordu"27
mamaldr; o elbette Vita Nuova'da grlen abidevi 'Amore'ye
yardm eder ve dolaysyla salt bir 'angiolel d 'amore umile'dir,
ama bir melek olarak klar ve Dante elbette onu klasik zelliklerle
donanm ve plak olarak tahayyl etmez.
22 Cupid ile 'Fraw Venus Minne'nin birleimi iin bkz. H.
Kohlhaussen, Bibi. 1 72.
23 Ser Pace, Nannucci, Bibl.227, s.293.
24 Jacopo da Lentino, Nannucci, a.g.e.
25 Guido Cavalcanti, Nannucci, a.g.e. s.287. Bkz. ayrca
Troubadours as Uc Bruner, F. Diez, Bibi. 76, 1 883, s. 1 22.
26 Petrareh, Bibl.262, fol. 1 84: "Ne si eonviene, ehe quella
parte onde amor nasee et piaee, cioe la Vista, non bela ma eieea
sia, non altro essendo d 'amore principio ehe la bellezza, ma il
,,
bel/o, eome vuol inferire, e luminoso in Vista.
27 J. Lydgate, Bibl.204, satr 5379SS. Echees Amoureux 'ta
ki benzer pasaj iin bkz. E. Spieper, Bibl. 3 1 8.
1 69
Keza Chaucer yle diyor:
"Ve herkes onun kr olduunu sylyor

Oysa ben onun gayet iyi grdn dnyorum."28
Ayn ekilde 1 1 8.Sone'sinde Petrarch 'Amore'yi yle

betimler:
"Cieco non gia, mafaretrato il veggo,

Nudo, sen on quanto vergogna il vefa;
Garzan con / 'ali, non pinto ma vivo ... "29
Bu gibi iddialar elbette Cupid'in kr olduu ve dolay

syla resimlerin onu byle gsterdii inancna dayanyordu.
Bu anlayn gelimesi bizim 'ahlak mitografya' diye s
nflandrdmz dier yazl kaynaklar grubunda da buluna
bilir.
Daha nce ismini zikrettiimiz Propertius'un At30 sa
dece Cupid imgesini betimlemekle almaz, ayrca onun ka
rakteristik zelliklerinin alegorik bir aklamasn da sunar:
ocuksu grn aklarn 'mantksz' davranlarn sem
bolize eder. Kanatlar akn getirdii duygularn uucu de
ikenliini iaret eder ve oklar da akla yaralanan insan ru
hunun iyiletirilemez yaralarn temsil eder. Nitekim Roma
iiri -ve retorii- zihni tutarszla ve ocuksulua sevk
eden tehlikeli ve ac verici bir deneyim olarak ak alglad
iin ta bandan beri aka karamsar olan Cupid imgesinin
ahliik bir yorumunu ne srmtr. Mitografik yaznda bu
zarar verici yorum varln srdrmenin tesinde geliti ve
'iirsel Ak' tarihilerinin ou zaman gzden kard bir
neme kavutu.
Mitografik materyali Ortaaa aktarm ge antik dnem
yazarlar Propertius ile ayn izgide ilerlemilerdir. Ortaa
yazarlarna gelince onlarn odak noktas hala pagan gemiin
kk plak idol idiyse de, onun anlamna itirazlar teolo
jik bak alaryla keskinleti ve onlar Akn naho zellik
lerini oaltmaya sevk etti. Vergi! hakkndaki almas 'nda
Servius hiila Propertius'un 'ahliikl'n hibir kayda de-
28 Chaucer, The legend ofgood women, satr 1 69S.

29 Petrarch, Canzoniere, Sonn. CXVIII, 'Non d 'atra e tem
pestosa onda marina . . .
'
30 Bkz. yukar, s. 1 62.
1 70
KR CUPID
er deiiklik yapmadan sunmutur.31 Sevillal sidorus ve
Hrabanus Maurus 'quia injlammat'32 mealesinin bir ak
lamasn eklemi ve Mythhographus il tpk Fulgentius'un,
Cupid'in annesi Vens'n plakln izah etmesi gibi
Cupid'in plakln izah etmek zorunda hissetmitir kendi
ni: "akn ahliikszl daima ortadadr ve asla saklanmaz."33
Mythographus III (yani muhtemelen Alexander Neckham)
bu gelenein btn ieriini zetleyip, iki ok motifi gibi e
itli insancl ayrntlar da ekleyerek kimi karakteristik zel
liklerin alternatif aklamalarn ne srmtr. 34
31 Servius, In Vergi/. Aen. I, 663 : "Nam quia turpitudinis
est stulta cupiditas, puer pingitur, ut inter quas curam Clyme
nen narrabat inanem, i dest amorem, item quia imperfectus est
in amantibus sermo sicut in puero . . . Alatus autem ideo est, quia
amantibus nes levius nec mutabilius invenitur. . . sagittas vero idea
gestare dicitur, quia et ipsae incertae velocesque sunt."
32 Hrabanus Maurus, De Universo, xv, 6 (Migne, Patrolog.
Lat., cilt , col.432): "Cupidinem vocatum ferunt propter amo
rem. Est enim daemon fornicationis, qui ideo alatus pimgitur, quia
nihil amantibus levius, nihil mutabilius invenitur. Puer pingitur,
quia stultus est et irrationalis anior. Sagittam et facem tenere fin
gitur, quia amor cor vulnerat, facem, quia inflammat." Bu pasaj
olduu gibi Sevillal Isidorus, Etymologiae, vm, 9, 80'den kopya
lanmtr.
33 Mythographus il, 35, Bibl. 38, s.86, "Qui pharetratus,
nudus, cumface, pennatus, puer depingitur. Pharetratus idea, quia
sicut sagittae corpus, ita mentem vulnerat amor. Nudus, quia amo
ris turpitudo semper manifesta est et nusquam occulta. Cum face
autem, quia turpis amor cum calore et fervore quodam accendi
tur. Pennatus, quia amor cito pertransit et amantibus nec levius
aliquid nec mutabilius invenitur. Puer autem fingitur, quia sicut
pueris per imperitiamfacundia, sic quoque nimium amantibus per
voluptatem deficit." Bkz. Fulgentius, Mitologiae, , .s.40 Helm:
"Hane [yani Venerem] etiam nudam pingunt, sive quod nudos sibi
adfectatos dimittat, sive quod libidinis crimen numquam celatum
sit, sive quod numquam nisi nudis conveniat." Bu minvalde beya
natlar elbette hem Vens'n hem de Cupid'in 'ahlak dersleri'nde
tipik ekilde varln srdrd; bkz. rnein Mythographus III, ,
, Bibl.38, s.228 veya 'Th.Walleys' , Bibl.386, fol.viii: "dicitur esse
nuda propter ipsius indecentiam inevitabilem."
34 Mythographus III, , 1 8, Bibl.38, s.239: "Pingitur au-
tem Amor puer, quia turpitudinis est stulta cupiditas, et quia im
perfectus est in amantibus, sicut in pueris, sermo . . . Alatus, quia
amantibus 11011 levius aliquid nec mutabilius. Sagittas fert, quae et
ipsae incertae sunt et veloces; sive, ut, vult Remigius, quia cons-
171
mdi, Alexander Neckham'n hemen peinden gelenler
Cupid'in dier zelliklerine krl de ekleme gibi karar
l bir adm atmlardr. Thomasin von Zerchlaere'nn Der
Wiilsche Gast ( 1 2 1 5 dolaylar) adndaki didaktik iirinde
Ak yle der: "Ben krm ve kr ederim."35 Ve Petrarch' n
kasten klasikleen betimlemesi36 ve dier birka zel du
rum hari, nceki gelenek baka alardan olduu gibi takip
edilse de Cupid'in krl zerinde srar etmeyen 'Mythog
raphus Ill'ten sonra bir 'pagan' Cupid betimlemesine pek
rastlamyoruz. Bu, Moralized O vid' in Franszca versiyonu,37
Dante'nin ustas Brunetto Latini'nin Tesoretto'su,38 Latince
cientia, criminis pereptrati stimulet mentem. Aurea autem sagitta

amorem mitti!, p/umbea tol/it . . . Ideo nudus, quia turpitudo a nudis
peragitur; ve! quia in ea turpitudine nihil est secretum."
35 Bkz. A. von. Oechelhiiuser, Bibl.232, s.25, no 19, ayrca
H. Kohlhaussen, Bibl. 1 72, s.40.
36 Bkz. Sonnet CXVIII, Africa, , satr 2 1 5SS. (Bib/.263)
ve Trionfi, Triumphus Amoris, satr 23SS:
"Sopr 'un carro difuoco un garzon crudo
Com arco in mano e con saetti a 'fianchi,
Contra le qual non va! elmo ne scudo:
Sopra / 'omeri avea sol due grand' ali
Di color mille, e tutto l 'a/tro ignudo."
3 7 Ovide Mora/ise , satr 668ss., ed.C.de Boer, Bibl.40, cilt
, s.75:
" Venus tient et porte un brandan
Et Cupido / 'arc et lajloiche . . .
Jocus e t Cupido sont point
Au pointures nu, sans veue,
Quar/ole amours etjex desnue
Les musars de robe et d 'avoir,
D 'entendement et de savoir,
D 'amor et de bones vertus.
Pour ce sont il paint avug/e,
Qu 'amours etjex mainsfolz avugle."
'Jex' ile 'amours' ve Vens'n birleimi iin bkz. s.98.
38 B. Latini, Tesoretto, satr 2256SS, Bibl. 1 83, s.375:
"E'n una gran charriera
Lo vidi dritto stante
Ignudo un fresco fante,
Ch 'auea / 'archo e fi strali
E auea penne ed ali.
Ma neente uedea . . . "
1 72
KR CUPID
Moralized Ovid' e Berchorius 'un giri yazs,39 Berchorius 'un
eserinin bir zeti olarak anlm Libellus de Imaginibus
Deorum,40 Boccaccio'nun Genealogia Deorum'u (burada
Cupid kr yerine gzleri bal olarak ayaklarnda grifon
peneleriyle tasvir edilmitir)41 ve ayrca Amor Carnalis42
39 "Th.Walleys'', Bibl. 3 86, fol.viii, v.: " Ve! dic quod Cupi-
dofilius Veneris est amor carnalis filius voluptatis qui alatus pin
gitur pro eo quod amor subito volare sepe videtur. Constat enim
quod boma quandoque subito et sine deliberatione amore alicuis
persone inflamatur: et idea amor iste alatus et volatilis dici potest.
Cecus autem iste deus pingitur quia quo se ignerat aduertere nan
videtur: quia amor ita solet se ponere in pnuperem sicut in diuitem
in turpem sivut in pulchrum: in religiosum sicut in laicum. Cecus
autem aliter dici potest: quia per ipsum etiam bomines excecari
videntur. Nihil enim est cecius bomine injlammato amore alicuius
persone ve! alicuius rei. Unde dicit Seneca quod amor iudicium
nescit. Breviter igitur voluerunt poete duos deos depingere cecos
scilicet cupidinem etfortunam: quia scilicet cupido et amor (sicut
dictum est) ita cecus est quod aliquando nititur in impossibile sicut
patuit in Narcisso qui umbram propriam usque ad morfem ama
uit. Sicut etiam quotidie videntus quod una utiUs persona amabit
nobilissimam ve/ econtrario. Fortuna etiam ac si ceca esset, qu
andoque subito promouet indignos et deprimit dignos. Roma. il.
Cecitas exparte contigit in israel."
40 Cod. Vat. Reg. 1 290, fol.2, bkz. H. Liebeschtz, Bibi. 1 94,
PL.XVIII ve s. 1 1 8 : "Huic [yani Veneri] et Cupido, filius suus ala
tus et cecus, assistebat, qui sagita et arcu, quos tenebat, Appoli
nem sagitaverat . . .
"
41 Boccaccio, Genealogia Deorum, IX.4: "Hunc puerum

fingunt, ut aetatem suscipientium passionem hane et mores desig-
nent . . . Alatus praeterea dicitur, ut passionati instabilitas demons-
tretur . . . Arcum atque sagittas idea fere fingitur, ut insipientium
repentina captivitas ostendatur. . . Has aureas esse dicunt et plum
beas, ut per aureas dilectionem sumamus . . . Per plumbeas autem
odium volunt . . . Fax autem illi superaddita ostendit animorum in
cendia . .. Oculos autem illi fascia tegunt, ut advertamus amantes
ignorare quo tendant, nulla eorum esse iudicia, nullae rerum dis
tinctiones, sed sola passione duci. Pedes autem, gryphis illi idea
apponunt, ut declaretur, quoniam tenacissima sit passio, necfacile
inerti impressa ocio solvitur." Grifon peneleri iin bkz. aada
s. 120.
42 Heitz, Bibl. 1 37, cilt 59, 1 925, no 1 4 (L. Freund tarafn
dan ksmen yeniden yapld, Bibl. 1 00, col.645 ve bkz. resim 84).
Amor Carnalis ayaklarnda merhem kavanozu olan yay ve oklar
tayan, gzleri bal, plak ve kanatl bir kadn olarak temsil
1 73
veya Amor Mundanus'un revataki resimlerini aklayan
kk anonim iirler iin de geerlidir.43
Bu yeni mkl durumun alegorik yorumlar olabildi
ince ktleyicidir. Cupid 'insanlar kyafetlerinden, malla
rndan, aklselimlikten ve bilgelikten mahrum brakt iin'
kr ve plaktr. Krdr, "nk mademki ak hem yoksulun
hem zenginin, hem irkinin hem gzelin bana geliyor, o
zaman onun yzn nereye evireceinin bir nemi yoktur.
O ayn zamanda kr edici diye de adlandrlr, nk insan
lar kr eder; ne de olsa bir kiiye ve nesneye duyduu akn
etkisindeki bir insandan daha kr edici bir ey yoktur." Yahut
"ressamlar onun gzn bir bandajla rterler, aka dm
insanlarn karar verme ve ayrt etme yetisinden mahrum bir
ekilde nereye srklendiklerini bilmedikleri ve salt tutku
nun ynlendirmesi altnda kaldklar gereini vurgulamak
iin."44
edilmektedir. Onun altnda bir kafatas, bir kl ve cehennemin

eneleri grlmektedir, 'Finis amoris' yazsyla birlikte. St. Gre
gory, St. Jerome, St. Augustine (iki kez), Arosto, 'Philosophus'
[Platon?], St. Bemard, St. Ambrose, Musa ve 'Experiencia Juris
consultorum' , yazar gibi, "Dein salb istfa/sch vnd vngerecht, das
klag ich armer knecht" diyerek ona kar uyarda bulunmaktalar.
Ba yaz yledir:
"Die /ieb ist nacket vndp/int vndplos.
Des kumbt manger man von treu ['iret 'diye okunmal] wegen
in der he/le schos.
Sie hat zwen snellfugel die sein vnstill,
Sie ist zu ailen zeitten qo sie will.
Sie kann sa/ben vnd verwunden,
Wo sie woll zu stunden.
!re wort sind /isting vnd hehend.
Gar pitter ist der snoden /ieb end. "
43 Cod. Casanatensis 1404, fol.2V., F. Saxl, Bib/.295,

PLXXVI, resim 45:
"Amor mundanus cernit omnia lumine ceco.
Disce, quid sit amor. Amor est insania mentis,
Du/ce malum, mala dulcedo, gratissimus error. "
44 Bazen gzbayla sembolize edilen akn ahmakl ok

daha dorudan bir ekilde ifade edilir, John Ridewall'un Amorfa
tuus imgesinde olduu gibi, H. Liebeschtz. Bibl. 1 94, s.53, PLXI,
resim 1 5. O "imago pueri nudi, in cuius capite erat scriptum 'Ego
sum ignorant et nichil scio '"dur. Bir meale ve kl tar; alnnda-
1 74
KR CUPID
Bunun gibi dnceler sone ve ksa iir yazarlar tarafn
dan da hevesle ilenmitir. Nitekim Federico deli' Amba'nn
( 1 290 dolaylar) Cupid'i yleydi:
"Spoglia i car di /iberta regnante,

Efascia gli occhi della providenza,"45
Ayn air baka bir iirinde Cupid'i melee deil de ey

tana benzetir ('L 'Amore del Diavol tien semblanza'). te
yandan bir dizi Rnesans ve hatta Barok airi de geleneksel
'ahlaki yorumlar' yorulmak bilmeden iler.46
Bu iki farkl dnce akm on drdnc yzyln baz
'idealist' airlerinin Ak Tanrs'nn 'grnn tamamen
ak' olduu gereini srarla vurgulamalarn izah etmekte
dir. Yceltici manevi ak alaltc ehvetli tutkuyla karla
trarak onlar, adeta, felsefi iirde vlen Parlak Gzl 'Amo
re' ile, ahlak dersi veren mitograftar tarafndan icat edilip
knanan Kr Cupid arasndaki bir davaya tanklk eder gibi
davranmaktadrlar. 47
Modern bir seyirciye Cupid'in gzlerindeki rt, sevdal
duyumlarn ve seimlerin, akld ve genellikle biraz kafa
kartrc yapsna ynelik keyifti bir kinaye olarak gz
kr. te yandan geleneksel ikonografinin kstaslarna gre,
Cupid'in krl onu ahlaki dnyann kesinlikle yanl tara-
ki yaqzda u yazar: "Qui me diligit, insipiens est."

45 V. Nannucci, Bibl.227, cilt 1, s.365
"Se Amor, da cui procede e bene e male ,
Fosse visibil cosa per natura ,
Sarebbe senza fal/o appunto tale ,
Com ' el si mostra nella dipintura:
Garzone col turcassio alla cintura
Saettando, cieco, nudo e ricco d 'ale.
Dall 'ale, sembra angelicafigura,
Ma ehi l 'assaggia, egli e guerrier mortale,
Che spoglia i cor di liberta regnante,
Efascia gli occhi della providenza
Saettando disianza perigliosa . . .
"
Bkz. ayrca ayn yazda, V. Nannucci, a.g.y, s.367: "Amore ac

cieca il cor piu cognoscente."
47 Hatta Petrarch sadece Sophonisba ile Masinissa ve
Syphax arasnda geen feci olay anlatrken Cupid'den Caecus
deus diye sz eder: Africa, v, satr 1 1 9, Bibl.263, s. 1 06.
1 75
fna yerletirir. Caecus ifadesinin 'grememek' (dar anlamda
fiziksel veya zihinsel krlk) ya da grlememek (sakl, giz
li, grnmez) veya 'gz veya zihni grmekten alkoymak'
(karanlk, ksz, kara) diye yorumland yerde, bir ortaa
ahlaksnn azyla konuacak olursak krlk "bize hi de
olumlu olmayan, kesinlikle olumsuz bir eyi ifade eder ve
kr adamdan biz genellikle gnahkar anlarz."48 Bu neden
le krlk her zaman ktyle ilikilendirilir, zihnini duyusal
itahlardan uzak tuttuu sylenen Homeros 'un krl ve
tarafszln gvenceye almaya yarayan Adalet figrnn
krl hari. Ne var ki her iki yorum da gerek klasik d
nceye gerekse ortaa dncesine yabancyd, zellikle
gzleri bal Adalet figr ok yakn dnem kaynakl bir
hmanist bulutur.49
Ortaada Gndz (Gne'in ynettii) ile Hayat ve
Yeni Ahit arasnda, Gece (Ayn ynettii) ile lm ve Eski
Ahit arasnda yerleik bir ilikiye rastlyoruz. Bu balantlar,
48 Petrus Berchorius, Bibl.27, s.v. 'Cecus, Cecitas': "Nota

quod cecitas est privatio visus, unde cecitas dicit mihi proprie ali
quid negativum et nihil positivum . . . Nota igitur generaliter per
cecum intelligitur peccator."
49 Klasik gelenee gre Homeros (ve Stesichoros) Troyal
Helen'e 'iftira att' iin ceza olarak kreldilmitir (bkz. rnein
Platon, Phaidros, 243 a). Sadece Suidas, Lexikon (Bibl. 330, vilt
, s.252) bu durumu olumlu anlamda yeniden yorumlamtr. E.
Von Mueller, Bibl.225 Adalet'in krln inandrc ekilde ele
almtr ve grne baklrsa bu mefhum Plutarch ve Diodorus
Siculus'un aktard bir 'Msr' alegorisine dayanmaktadr. Bu ale
goride ba yarg tarafszlnn nianesi olarak gzsz gsterilir
ken, yardmclar rvet alacak ellerden yoksundur. Bu sorgulana
bilir kavram klasik antikiteye cazip gelmedi, nk aksine klasik
antikite Adalet'i delici ve hayret uyandrc gzlerle tahayyl edi
yordu (A. Gellius, Noctes Atticae, xv, 4). 'Msr' anlay on al
tnc yzyl hmanistleri tarafndan yeniden kefedilene kadar l
kald. Gzleri bal Adalet'e ilk kez 1 530 dolaylarnda rastlyo
ruz: Sebastian Brant' n Narrenschifl'inde ( 1 494, Latince evirisi
1 497) soytar, asl amacn boa karmak iin Adalet' in gzlerini
balar. Cesare Ripa'nn Iconologia'snda 'Giustizia', 'Ambiti
one', ' Cupido', 'Cupidita', 'Errore', 'Favore', 'Ira', 'lgnoranza'
ve 'Impeto'ya kart olarak 'occhi bendati'nin olumlu bir anlam
tad tek kiiletirmedir, ama burada bile motif Dnyevi Adalet
temsilleriyle snrlandrlmken, lahi Adalet 'occhi miri'ye sahip
tir, bu nedenle 'utrumque ius'u ele alan baz sonraki basmlarda
Adalet biri gren dieri gremeyen iki bala gsterilmitir.
1 76
KR CUPID
Kilise'nin bir simgesi de dahil iyinin eitli sembollerinin
sa'nn sa elinde, Sinegog'un bir simgesi de dahil ktnn
sembollerinin sa'nn sol elinde gzkt armha Geril
me sahnesinin saysz temsillerinde vurgulanmtr. Bu d
zenlemenin en kapsayc versiyonu erken on birinci yzyla
ait Uta ncilleri'nde bulunur. Burada Kilise simgesine Hayat
simgesi elik ederken, Pia gratia surgit in ortu yazs afak
ideasn sunar; te yandan Sinegog simgesine lm simgesi
elik eder ve Lex !enet in occasum yazs akamst ideasn
sunar.50 Bu rnekte Sinegog (resim 78) henz gz bal de
ildir. Onun karanla karmas gzlerinin de dahil olduu
bann st ksmnn zeminin ardnda kaybolmasyla gste
rilmitir, tpk batan gnein ufkun ardnda kaybolmas gibi.
te yandan hemen hemen ayn zamanda veya ondan biraz
erken bir zamanda krlk yeni bir sembolle gsterilmeye
balanmt: sarg. Sarg, Basiret aynas, Felsefe merdive
ni ve arkfelek51 gibi dier ortaaa zg motifler snf
na aittir. Bu motifler, bir ilev grmek yerine bir metafora
grsel biim kazandrmak asndan klasik temsillerin mo
tiflerinden ayrlr. Sarg 975 dolaylarna ait bir minyatrde
grnd. Bu minyatrde Gece -klasik edebiyatta hep adlan
drld ismiyle caeca nox- gz bal bir kadn tarafndan
temsil edilir (resim 76). 52 Ve az evvel belirttiimiz ilikiler
asndan baktmzda yeni motifin nce 'karanlkta kalm'
Sinegog'a (resim 79),53 sonra da kavramn yeni bir almy-
50 Bkz. G. Swarzenski, Bibl. 333, PL.XIII.

51 Bkz. H.R. Patch, Bibl.254, s. 1 76SS 'deki ilgili yorum-
lar. Gzba mefhumunun klasik Antikite' ye ne kadar yabanc
olduu Apuleius'un Kr Fortune'a 'exoculata' demesi gereiyle
izah edilmektedir (Metan., v, 2).
52 Berlin, Staatsbibl., cod. theol. !at. fol. 1 92, Adolph Golds
chmidt, Bibl. 1 1 8, cilt , PL. 1 07. Bu gz bal figrn tredii tip
Verdun, Bibi. de la Ville, ms., fol. 1 7 'de (bkz. resim 77) yans
tlmtr. Burada Gece -genel kompozisyon iine benzeri ekilde
yerletirilmi yuvarlak ereve iinde bir bst olarak- yz peeli
olarak gsterilmitir. Kara bir pee, koyu renkler ve kara bir hale
ortaa sanatnda Gece'nin normal zellikleridir. Fakat Chartres
Katedrali'nin bir bakemerinde Gece, Gndz'n elinden tutarak
gtrd bariz yz ifadesiyle kr bir kii olarak nitelendirilir (E.
Houver, Bibl. 1 49, cilt il, PL.22, bkz. resim 80). Bu sz konusu d
nemin Fransz heykelciliinde ska rastlanan klasik ruhu ortaya
koymaktadr.
53 Bkz. zellikle P. Weber, Bibl.388, s.70, 74, 76, 90, 1 1 2.
1 77
la Aldatma gibi simgelere54 ve hemen hemen ayn zamanda
lm'e nasl dntrldn kolaylkla grebiliriz.
Gzleri bal Sinegog (genellikle Vetus testamentum
velatum, novum testamentum revelatum deyimiyle tasvir
edilen) genellikle Yeremya kitabndaki u dizeyle ilikilen
dirilir: "Ta dt bamzdan, vah ki gnah iledik, bu yz

den kalbimiz snd, bu yzden gzlerimiz karard."55 Ona
on ikinci yzyln ortas kadar eski bir zamanda rastlyoruz
ve ok gemeden ortaa edebiyatnda ve sanatnda stan
dart bir figre dnt; yle ki Uta ncilleri 'nin on beinci
yzyldaki bir kopyacs 'karanla karm' figrn yeri
ne gzleri bal figr koydu kendiliinden. 56 Gzleri Bal
lm biraz daha sonra ortaya kt; herhalde en eski ve hi
kukusuz en etkileyici temsiller Notre Dame de Paris, Ami
ens ve Reims' in bat cephelerinde bulunan birbiriyle ilikili
Kyamet serilerinde bulunur. Burada gzleri bal acmasz
bir dii (la Mart) kurbannn barsaklarn karrken g
rlr (resim 8 1 ).57 Fakat bandaj motifi lm salt bir iskelet
olarak temsil edilmeye balandnda bile varln srdr
d. Shakespeare'in John of Gaunt'u olunun kovulmasna
hayflanrken Gzleri Bal lm fikrinin duygusal olanak
larn yine iler:
"Benim gazya kurumu lambam ve zaman heba eden

m
Zaman ve bitmeyen geceyle yok olacak.
Bkz.resim 79 Verdun, Bibl. de la Ville, ms. 1 1 9'dan zellikle ilgin

bir tipi resimlemektedir. ki Verdun elyazmasna dikkatimi eken
Dr.Hanns Swarzenski'ye fotoraflarn kullanmama izin verdii
iin de teekkr borluyum.
54 E. Houver, Bibl. 149, cilt , s..86.
55 Lamentations, v, 1 6, 1 7. Sinegog'un krl bazen bir
pee ya da bartsyle ifade edilir, Aziz Peter 'in lahi Kitab 'nda
ki minyatr rneinde olduu gibi (G. Swarzenski, Bibl.334,
s. 1 1 2, PL.CI, resim 341). Bu minyatrde figrn elinin kalbinin
zerine konulmas Jeremiah dizelerini hatrlatmaktadr.
56 Cim. 820 1 , 1 4 1 5 tarihli, P. Weber, Bibl.388, s.66. Sine-
gog ayrca Yahudi apkas giyer ve apka ykselen anti-semitizm
dalgasyla balantl olarak onun elbisesine eklenmitir. Ve s.77,
N.25'teki lm figrnn yerini bir iskelet almtr.
57 Paris rlyefi, Viollet-le-Duc, Bibl. 377, cilt v, 1 866,
s. 1 58 . Amiens iin bkz. Georges Durand, Bibl.79, PL.XXXVIII,
4. Reims iin: P. Vitry, Bibl.383, cilt 1, PL.LXXXII.
1 78
KR CUPID
nce mumum yanp bitecek,
Ve gzleri bal lm olumu grmeme zn
vermeyecek."58
Dolaysyla Kr Cupid olduka rktc bir birliktelik

iinde iine balad: o, Gece, Sinegog, Aldatma, lm ve
Talih (klasik caeca Fortuna, yani kr talih) -tam olarak bil
mediimiz bir zamanda gzleri bal simgeler grubuna katl
m olan- simgelerine aitti.59 Bu grup iinde zellikle lm
ve Talih'le ilikiliydi, nk bu l hem geili hem de ge
isiz fiil kipinde krd. Bunlar sadece aydnlanmam bir
zihin halinin simgeleri veya varoluun ksz biimi olarak
deil, ayrca gzsz bir kii olarak davranan aktif bir kuvve
tin simgeleri olarak da krd. Hangi ya, sosyal konum ve
bireysel erdem iinde olurlarsa olsunlar amalarna geliig
zel ulayorlar veya amalarn skalyorlard.60 Pierre Mic
hault adnda bir on beinci yzyl Fransz airi bu mefhum
lar La Danse aux Aveugles adndaki bir iirde birletirdi. Bu
iirde Ak, Talih ve lm kendi sebepsiz ama deitirilemez
kararlarnn melodisine gre insanl dans ettiren byk
kr g olarak tasvir edilir.
"Amour, Fortune et Mart, aveugles et bandes,

Font danser !es humains chacun par accordance. " (re
sim 82)61
58 Richard II, , 3,. 'Gzleri bal' szc Shakespeare

tarafndan sadece bu pasajda ve Vens ve Adonis, , 554'te kulla
nlmtr (' gzleri bal hm' ). Romeo ve Jliet, II, 4'teki mehur
'kr oku-olan' deyiminden ayr olarak Cupid' e kr denilen yer
ler: Yok Yere Yaygara, I, ; Lear, IV, 6; Veronal ki Centilmen, IV,
4 ('kr edilmi Tanr'); Frtna, IV, ('kr olan'); Sone CXXXVII
('kr ahmak Ak'); ve Bir Yaz Gecesi Ryas, I, (bkz. s. 123,
N.74). 'Kr Talih'in getii yer Venedik Taciri, II, ve Coriolanus,
IV, 6. 'Gizleyen kr Gece'nin getii yer Lucrece ye Tecavz, satr
675.
59 Bkz. J.B. <::arter, Bibl. 57, s.38 ve bilhassa H.R. Patch,
Bibl.255, s. 1 9 1 SS. Ilstrasyonlara gelince bkz. ayn yazar,
Bibl.254, bilhassa s. 1 2 ve 44, PL.3,4,9. Bkz. ayrca A. Doren,
Bibl.77. ' Caeca Mors' tabiri klasik yaznda yoktur.
60 Ayrca Cupid'in ruhsal anlamda lm demek olduu bi-
liniyordu. Ridewall'un Amorfatuus (sayfa 1 07, N.42'de belirtilen)
resmi u yazy tar: ' MORS DE ME CRESCT ' .
61 B u iir v e ilstrasyonlar iin bkz. A . d e Laborde,
1 79
Bu Kr Cupid -ya da ona 'iirsel Ak'tan ayrt etmek
iin yaktrdmz adla 'mitolojik Cupid'- imgesi tarihsel
koullara bal olarak farkl ekillerde geliti.
Muhtemelen 'Liebe' ve 'Mine' szcklerinin diil bir
cinsiyete sahip olmasndan tr Alman sanat Kr Cupid'i
plak dii bir figr olarak kiiletirmeye gl bir eilim
gsterir. Bu, Wiilscher Gast adl iirin illstrasyonlar iin
geerlidir. Bu illstrasyonlarda "kr ve kr edici" Ak, tez
hipilerin insafna gre gzleri ak veya kapal olan, ama
henz bandajsz, plak bir kadn olarak temsil edilir. O,
'akll adam' onun silahlar karsnda gvencedeyken 'sev
dal' ya da 'ahmak' adamn gzne ok atar (resim 85).62
Almanya' da plak kadn figr, saf ehvetli akn, ge orta
a dnemine ait saysz temsilinde bandajl veya bandajsz
olarak ilenmeye devam eder (resim 84).63
Bibl. 1 77. Bu tasvir edici dngde lm genellikle 1 340 dolay

larndan bir pasajdan alnt yapacak olursak bir 'doeuf chevauch
hant moult lent' i srmektedir. Ayrca bkz. P. de Keyser (ne ya
zk ki Laborde'nin almasndan habersiz), Bibl . 1 63, zellikle
s.57SS. Michault'un iirinin ilstrasyonlar sadece eitli mnferit
resimleri ve kz sren lm imgelerini deil, ayrca Petrarch'n
Trionfi'sinin temsillerindeki lm arabasnn neredeyse deimez
ekilde iki siyah kz tarafndan ekildii gereini de aydnlat
maktadr. Bu motif Petrarch metninde belirtilmemitir ama yle
sine popler olmutur ki Ripa, s.v. 'Carro della Morte' onu airin
kendisine atfetmekte tereddt etmez, Zaman'n koltuk denekleri
ni ve kum saatini ithaf ettii gibi.
62 A. von Oechelhiiuser, Bibl. 232. bize kadar ulam re-
simli el yazmalarn hepsi on drdnc yzyla veya daha sonrasna
ait, ama onlarn resimlerinin iir yazlrken, yani 1 2 1 5 dolaylarnda
kullanlm prototipleri yansttn rahatlkla varsayabiliriz. Al
man ' Kr Vens' ile uluslar aras 'Kr Cupid'in elenceli bir bir
leimiiin bkz. Tricinia. Kurtzweilige teutsche Lieder zu dreyen
Stimmen, nach Art der Neapolitanen oder Welschen Vllanellen,
Nmberg, 1 576.
"Venus, du und dein Kind,
seid alle beide blind
und pfiegt auch zu verblenden."
(alntland yer: A. Schering, Bibl. 302, no. 1 39; referans iin
sayn Oliver Strunk'a teekkr ediyorum).
63 Amor Carnalis'in aabasks (bkz. s. l 73, N.42). Ben-
zeri bir karakterin on beinci yzyla ait temsillerinde rastlanlan
baz dier plak ama gzleri bal olmayan figrler aada belir
tilmitir.
1 80
KR CUPID
te yandan Fransa ve Flanders'te Roman de la Rose ve
benzeri iirler etkisinde olumu resim gelenei ylesine
glyd ki Ovide Mora/ise ve trevlerinin illstrasyonla
rnda yer alan 'mitolojik Cupid' gzleri bal olsa da 'Dieu
Amour'un prenslere yakr kyafetlerini ve olgun grn
n koruyordu; ve bu durum, gzleri bal imgelerin ait
olduu esas metinlerin plak ve ocuksu bir figr aka
ngrmesine ramen yerleik temsil geleneklerinin yazl
szlerin iddias karsnda kendilerini inatla ortaya koymala
rnn retici bir rneini oluturuyordu (resimler 86, 87) . 64
talyan on drdnc ve on beinci yzyllarda bizim
'sahte biim deitirme' dediimiz sre tamamland. Bu
rada cinsiyeti deimeyip cssesi klen Cupid, kyafet
lerinden soyunur ve bylece Rnesans ve Barok sanatnn
popler garzone veya putto'suna dnr ve yeni kazand
krlk zelliini saymazsak, klasik puer alatus'un grn
mne yeniden kavuur.
Dier yandan talya' da bile bu evrim basit bir sre de
ildi. Mitografik metinlerin ngrd gibi gzleri bal bir
plak imgesi ile, gz sargsnn 'Dieu Amour'un saray kya
fetiyle birlikte grld karma Fransz tipi arasnda temel
bir ayrm bir sre yaplmad;65 ve Piero della Francesca'nn
64 Son moda kyafetler iinde Gzel ve tahta karlm

Ak Tanrs ile on drdnc yzyla ait Paris 'ten bir rnek, Bibl.
Nat.,ms.Fr.373 iin bkz. A. Warburg, Bibl.387, cilt il, PL.LXIV ve
bkz. resim 86 (Fransz, 14.yy.). Sonraki bir rnek (cod. Vat. Reg.
1 290, ill. a.g.e, resim 1 1 2 ve H. Liebeschtz, Bibl.1 94, PL.XVIII,
resim 28'deki gibi talyan temsillerin muhtemelen etkisinde kal
m) Berchorius'un Metamorphosis Ovidiana 'snn (bkz. M.D.
Henkl, Bibl. 1 42, 1 922) Franszca versiyonunun basl edisyonlar
iin bir model ilevi grm Flaman.ca el yazmas Copehague,Thott
399 fol.9v.'de (bkz. resim 87) bulunabilir; burada Gzeller plak
ve Cupid havada szlyor ama yine gen bir adam ocuk deil,
gzlerinin bal olmasna ramen gzelce giyinmi
65 Bunun kant Richard de Fournival'in bir elyazmas:
Bestiaire d 'Amour. Bu elyazmas J.P. Morgan Ktphanesi'nde
muhafaza edilmektedir ve Bayan Helen Franc tarafndan ilgime
sunulmutur (M.459, Kuzey talya, 14. Yzyln birinci yars).
Gzleri bal Cupid'in aa ok att fol.28, v'de o plaktr, tpk
Der Wiilsche Gast'tan bkz. resim 85 'teki 'Minne' rneindeki gibi
(aksi durum iin bkz. Roman de la Rose 'dan bkz. resim 73). Kar
sayfada, fol.29, at srtnda ve saray kyafetiyle Cupid a sevdii
kadnla bartrr.
181
Arezzo'daki S. Francesco bazilikasnda yer alan muhteem
figryle (resim 92) temsil edilen Rnesansn tipik Cupid'i
kendini ok garip bir grnten ve aslnda eytani bir suret
ten kurtarmak zorundayd. Bu imge, Cupid'i plak veya ne
redeyse plak ve kanatl bir olan olarak gsteren ve dolay
syla klasik tipe en eski dnleri tekil eden bir grup temsil
iinde belirir. Fakat onlar Cupid'i sadece gzleri bal olarak
deil, ayn zamanda eytan ve bazen de lm imgelerinde
kullanlan penelerle birlikte gsterirler.66 Bu yeni damgay
la birlikte Cupid, Federico dell'Amba'nn onu bir sonesinde
karlatrd diavolo'ya sahiden dnm olur.
Bu trn en iyi bilinen rnei Assisi'deki S. Frances
co bazilikasnda yer alan ressam Giottesk ffet alegorisinde
(imdi genellikle 1 320/25 diye tarih dlen) grnr (re
sim 88).67 Burada Cupid (Amor diye geen) ve yanndaki
plak Ardor, trpan tayan bir iskelet olan Mors ve kei
elbisesi iinde kam tayan kanatl bir kadn olan Peniten
tia tarafndan 'ffet Kulesi'nden kovulur; tm kompozisyon
Cennetten Kovulma sahnesinin izgilerine gre kasten e
killendirilmitir. Cupid ieklerden tac ve kanatlar olan
on iki veya on yanda bir olan olarak gsterilmektedir.
Gzleri baldr ve Kzlderili kuandaki kafataslar gibi
zerine kurbanlarnn kalplerinin ilendii sadann ipini
saymazsak zerinde hibir kyafet yoktur. nsan ayaklarnn
yerine grifon penelerine sahiptir.
Bunun gibi garip imgeler asrlar boyunca ylesine sk
ortaya kmtr ki peneli Cupidler sonraki dnemlerde de
kendilerini gstermitir. talyan on beinci yzyla ait baz
tondi ve sandk panellerinde karmza kyorlar;68 ve pen
eli olmann yan sra gllerle talanm ve bir kalp zinciri
66 Bkz. zellikle Francesco Traini'nin Pisa, Camposan-
to'daki mehur freski, ama ayrca John O. Westwood, Bibl.396,
PL.33 'teki Mors in the Leofric Missal gibi ok erken rnekler
neredeyse harfi harfine Londra, Brit. Mus., ms. Cott. Tib.c.v,
fol.6v. 'ye benzer.
67 yi illstrasyon, l.B. Supino, Bibl. 33 1 , PL.LI.
68 Floransa'ya ait sandk paneli, Prince d'Essling ve E.
Mntz, Bibl.87, s., metin s. l 1 5 . Ayrca bir Kuzey talya fres
ki, Louvre'da, R. Van. Marle, Bibl. 2 1 0, cilt , 1 932, resim 483,
Vens' ve onun baz byk kurbanlarn (Samson, Achilles, Pa
ris, Troilus, Tristan ve Lancelot) gstermektedir. Vens'e ayakla
r yerine peneleri olan iki kk Cupid elik etmektedir ve tm
kompozisyon Planetenkinderbilder' e benzemektedir.
1 82
KR CUPID
kuanm Cupid, Petrarch' n 'Akn Zaferi' adl iirini res
meden o.n altnc yzyla ait bir duvar rtsnde grlmek
tedir (resim 89).69 Fakat bu sonraki rnekler hi kukusuz
Asisi figrnden alnmadr ve dolaysyla o figrn kkeni
hakknda bize fazla ey sylememektedir.
te yandan Sabbionara di Avio kalesindeki ilgin bir du
var resmi vardr. muhtemelen 1 3 70 dolaylarnda yaplm bu
duvar resmi Assisi' deki freskten alnma deildir, ondan ke
sinlikle daha eski olan ayr bir gelenekten gelmektedir. Zira
Sabbionara'daki Cupid, Assisi'deki gibi kr (kafa kalntla
rndan anlayabildiimiz kadaryla), kanatl, plak, olans
olsa da ve bir yay, oklar ve grifon peneleri tasa da kalp
zincirinden yoksundur ve ilgin bir ekilde, aha kalkm bir
atn stnde gsterilmektedir (resim 9 1 ).70
Dolaysyla peneli Cupid iki ayr versiyonda yer al
maktadr: ayaklar stnde ve kalp zinciriyle birlikte ve kalp
zincirinden yoksun olarak at srtnda. Bundan karacamz
sonu her iki versiyonun kalp zincirini ve at birlikte gste
ren ortak bir kaynaktan geldiidir. Bu ortak kaynak kaderin
garip bir cilvesiyle bize dorudan deil de planl bir ters yz
etmeyle gelmitir; ama ters yz edilmi tasvir ylesine kesin
ve tamdr ki zgn olan yeniden oluturmak iin sadece ar-
69 Prince d'Essling ve E. Mntz, Bibl. 87, s.2 12, daha iyi

ilstrasyon iin bkz. E. von Birk, Bibl.35, PL.VIII, s.248'den
sonra. Kalplerin zincirin tayan ama grifon penelerine sahip
olmayan Cupid, Dnyevi Ak temsil eden on altnc yzyla ait
bir Fransz duvar halsnda da bulunabilir (Paris, Musee des Arts
Decoratifs).
70 Sabbionara duvar resimleri A. Morassi, Bibl. 22 1 ve J.
Weingartner, Bibl. 393 tarafndan yaymland. Bkz. resim 91 ken
disine ok teekkr ettiim Signor G. Gerola'nn nazike temin
ettii bir fotoraftan yola klarak yapld, R. Soprintendente dele
Belle Arti per la Venezia Tridentina. Cupid'in ba yklm, ama
dalgalanan sargnn varl ve kompozisyonun olduka karamsar
genel ruh hali figrn orijinalinin gzleri bal olduu ynndeki
Weingartner' in varsaymn dorulamaktadr. Hem Morassi hem
de Weingartner bu 'pargolo antico transmutato a meta in fiera
"
dalla torbida coscienza mediovale'yi bir yandan Assisi figr ve
onun trevleriyle, dier yanda Francesco Barberino'nun alegori
siyle ilikilendirmeyi beceremediler. Sabbionara duvar resmine
dayanan bir izim (insan ayakl Cupid) J.P. Richter tarafndan
yaymland, Bibl.280, PL.9, ama bunun sahte olduu daha sonra
anlald (bkz. G.B. Cervellini, Bibl.64; ve H. Beenken, Bibl.23).
1 83
tlar eksilere evirmemiz yeterlidir. Bu versiyon Francesco
Barberino adnda sanat seven, bilgili bir air ve hukuku
tarafndan gayretke bir abayla yaplmtr. Barberino, Do
cumenti di 'Amore adnda bir kitab kaleme alm, resimlen
dirmi ve zerinde enikonu yorum yapmtr.71
Bu kitabn illstrasyonlar aslnda Assisi ve Sabbionara
versiyonlarnn zelliklerini birletirmitir (resim 90). Sz
konusu illstrasyonlar olanms plak Cupid figrn,
kanatlar, peneleri, glleri, ok klfn, kalp zincirini ve at
aksi bir niyetle farkl bir kompozisyonda gstermektedir.
Barberino insanlar arasnda makul karlanabilecek ak olan
lahi Ak ile, ak adn hak etmeyecek kadar dk, haram
,ehevi/tensel tutkular ciddi bir dnrn mlahazalarn
birbirinden ayrr.72 "Amor Divino"yu yceltmeye alr ve
bunu daha etkileyici ekilde yapmak iin onun saggi diye
adlandrd bilgelikle gemite kullanlm bir imge hak
knda yorum yapar. Bu imge 'mitografik' ya da daha alak
Cupid'i temsil ediyordu ama Barberino onu yeniden yle bir
yorumlad ki, her ayrnt yeni ve olumlu bir anlam kazand.
71 1 640'da baslan Documenti d 'Amore cod. Vat. Barb.
XLVI, 1 8 (imdi 4076, genellikle A diye alntlanan) ve cod. Vat.
Barb. XlVI, 1 9'DA (imdi 4077, genellikle B diye alntlanan)
muhafaza edilmektedir. Her ikisi de Bibl. 8 1 'de F. Egidi tarafn
dan tasvir edilmi ve ksmen yaymlanmtr. Tam metnin edisyo
nu iin bkz. F. Egidi, Bibl.20; ayrca bkz. A. Thomas, Bibl. 34 1 .
Bkz. resim 9 0 (Bibl. 8 1 , PL., sayfa 8 ' e bakan, mtekabil resim B,
ili. a.g.e., s.8) metin Bibl.20, cilt , s.407SS'e aittir. Neredeyse
tpatp bir kompozisyon her iki elyazmasnda da resimli ba sayfa
ilevi grmektedir (Bibl. 8 1 , PL., sayfa 4' bakan ve sayfa 4. Metin
Bibl. 20, cilt , s. 1 4SS). Dahas tablonun yars boyutunda ve atn
olmad ayn Cupid figr iin bkz: 1 ) A, fol.90 (Bibl.8 1 , s.83)
ve B, fol.79 (a.g.e, s.82), Cupid'i Masumiyet'e gl atarken gster
mekte; 2) A, fol.98 ve B, fol.87, v. (her ikisi de a.g.e, s.86, burada
balklar dzeltilmi) Cupid'i ' Solicitudo', 'Perseverantia', 'Veri
tas' be ' Fortitudo'nun stnde, 'Aetemitas'n bile kendi isteiyle
kapatamad bir kitab kapatrken gstermektedir; 3) A, fol.98 ve
B, fol.87, v. (her ikisi de a.g.e., s.89): Cupid, Donna'y ldr
lm tarafndan paralanmaktadr. Rnesans dneminde yaygn
ekilde okunan Barberino'nun (bkz. rnein Mario Equicola, , 5,
Bibl. 84, fol., v.ss.; Ripa, s.v. 'Etemita') Petrarch'n Trioifi'sinden
ne lde etkilendiini aratrmak kayda deer olurdu.
72 F. Egidi, Bibl.20, cilt , s.9SS. Gayr meru ak
Isidorus'tan sonra 'una furore inordinato . . . 'd iye tanmlanr
(s. 1 7 1 , N.32).
1 84
KR CUPID
"lo nan descrivo in altra guisa amore," diyor,

"Chefaesser li saggi ehe tractaro
In dimostrar l 'ejfetto suo infigura ...
E color ehe 'l vedranno,
Nan credan eh 'io ciofaccia per mutare,
Ma perfar nova in altro interpretare.
Che quel ehe facto e malta da laudare
Secondo lor perfecta intelligena . . .
Et anca amor comandando m 'informa
Cam 'io 'l ritragga in una bellaforma.
Nudo can ali, ciecho, efanciulfue
Saviamente ritracto a saettare,
Deritto stante in mobile sostegno.
Or io nan muta este factee sue,
Ne do me tolga, ma va figurare
Una mia cosa e sol per me la tegno.
lo nal fo ciecho ehe da ben ne! segno,

Ma nan si ferma ehe paia perfetto,
Se no in loca d 'ogni villa netto ...
Fanciul nolfaccio a simile parere
Che parria poca avesse conoscena,
Mafollo quasi nel 'adolloscena . . .
!o, s i gli o facti i pie suoi di falcone,
A intendimento delforte grewire
Che fa di lor ehe! sa ehe! sosterranno . . .
Nudo l 'o facto per mostrar cam 'anno
Le sue vertu spiritual natura . . .
E poi per bonestura,
Nan per significana; il covre alquanto
Lo dipintor di ghirlanda e nan manto ...
Diedi al cavallo in faretra per pena
Li dardi per mostrar ehe inamorato
A seco quel dona 'egli e poi lanciato . . . "73
73 F. Egidi, a.g.e., cilt III, s.409SS. 'Lo nolfo ciecho' aka

Petrarch'n ' Cieco non gia'sn haber vermektedir. Barberino'nun
ba sayfa resmiyle ilgili Latince almasnda yaplan aklama
lar (a.g.e., cilt , s.9SS) talyanca iirdeki aklamalardan daha
da cretkardr: Cupid'in oku Teslis' i temsil eder, atn sada
tamas nsann kalbini ve ilerini Tanr'yla birletirecek aralar
temin etmelidir dsturunu iaret eder (a.g.e, cilt l , s.20).
1 85
evirisi: "Ben Ak onun sonularn bir imgede gs
teren bilgili insanlardan farkl surette tasvir etmiyorum . . .
Ve benim imgemi seyredecek insanlar onu deitireceimi
sanmasnlar; ben onu baka bir yorumla yenileyeceim. Zira
onlarn kullandklar kusursuz zekalarndan dolay pek bir
takdire ayandr. . . Ve hatta Ak kendi buyruklar aracly
la onu gzel bir biimde nasl resmedeceimi bana bildiri
yor. O baka seyyar bir payanda [yani at] zerinde dikilip
ok atan plak, kanatl ve kr bir olan olarak yerli yerince
resmedilegeldi. imdi ben onun bu zelliklerini deitirmi
yorum, ne bir ey ekliyorum, ne de bir ey karyorum. Ben
kendi imgemi sunup bunu sadece kendime saklyorum. He
defi gayet isabetle vurduu iin onu kr etmiyorum. Fakat
mkemmel grnecek ekilde de durmuyor, btn pislikler
den temizlenmi bir yer hari . . . Ayn nedenlerden tr onu
olan yapmyorum, nk aksi halde sezgisi kt olur; onu
neredeyse ergen olarak yorumluyorum. . . ayet ona ahin
peneleri vermisem bunun anlam, kendisini destekleye
ceklerini bildii insanlar tutacak kadar gl bir kavraya
sahip olduunu iaret etmektir. . . Erdemlerinin ruhsal bir
doaya sahip olduunu gstermek iin onu plak yaptm ve
ressam onu zel bir anlam ifade etmek iin deil de, sadelik
hatrna giysiyle deil elenkle biraz rtt . . . Ata yk olarak
ok klf iinde oklar verdim, sevdaya dm adamn daha
sonra onunla vurulaca eyi yannda tadn gstermek
iin [yani, ak yalnzca ona potansiyel olarak hazrlanm
insanlar bulur] . . . "
Cupid'in gzlerinin bal olmamas - ki bu noktada Bar
berino "ne bir ey ekliyorum, ne de bir ey karyorum"
yollu szn tutmamtr- dnda bu iirde alanm ve
uzun Latince tefsirinde daha da cesurca yorumlanm resim,
gerek Asisi gerekse Sabbionara'daki Cupid'in prototipi olan
'geleneksel' imgeyi yeniden oluturmak iin kullanlabilir.
Barberino'nun 'yeniden yorumu' nun yapt gibi kesinlik
le 'Amor Divino'yu deil, akn daha az kutsal olan trn
resmeden bu prototip, kesinlikle on nc yzyldan nce
olmasa bile, Barberino eserini yazmadan nce kullanlm
olsa gerek. O, Sabbionara duvar resmi gibi a semboli
ze eden bir at ieriyor olmalyd.74 Asisi freski gibi o da
74 Profesr B.L. Ullman bir atn zerinde yanlamasna du

ran plak olan Cupid eklindeki garip motifin Eros'u bir sant
rn srtnda gsteren klaisk gruplardan alnm olabilecei ynn-
1 86
KR CUPID
kalp zinciriyle (Barberino'nun ata ykledii) kuanm ve
gllerle talanm olsa gerekti. Gllerden oluan ta, esasn
da, Barberino'nun yazd gibi, "Kutsal Ak'n buyruklar
na uyularak kazanlacak meziyet"i deil dnyevi zevkleri
temsil ediyordu. Sonunda her iki versiyon gibi prototip de
Barberino'nun 'Amor Divino'nun sk tutuunu sembolize
eden ahin peneleri diye aklad peneleri gstermi ol
mal; esasnda onlar Boccaccio'nun tasvir ettii 'mitografik
Cupid' imgesindeki grifon penelerine sahipti elbette ve me
leksi deil de eytani bir 'sahiplenmeyi' iaret ediyordu.
Dolaysyla Boccaccio'nun Barberino'nun alegorisini
tasvir etmeye alrken bilgili airin vc 'yeni yorumu
nu' Asisi freskinde grlen daha az vg dolu orijinaliyle
kartrdn ve bu ikincisini tasvir ederek szlerini iste
meden bitirdiini kolaylkla anlayabiliriz. Boccaccio y
le demektedir: "Gz ard edilemeyecek bir ahsiyet olan
Francesco Barberino, Cupid'in gzlerini bir rtyle kapatp
ona grifon penesi veriyor ve onu kalplerle dolu bir kuakla
donatyor. "75
de cazip bir fikir ne srd (bkz. rnein Clarac, Bibl. 66, cilt il,
PL. 1 50, no. 1 8 1 ). Bu tipin Ortaada bilindiini on nc yzyla
ait aquamanilia dorulamaktadr, bir rnek iin bkz. O. Von Falke
ve E. Meyer, Bibl.88 a, PL. 1 20, NO. 273.
75 Boccaccio, Genealogia Deorum, IX, 4; "Franciscus de
Barbarino non postponendus homo in quibusdam suis poematibus
vulgaribus huic [yani Cupidini] oculos fascea vefat et griplis pe
des attribuit, atque cingulo cordium pleno circundat" (Giov. Pao
lo Lomazzo tarafndan benimsenmitir, VII, 1 0, Bibl 1 99, s.570).
.
Boccaccio'nun tasviri, Barberino'nun metni ve Assisi figr ara

sndaki balanty ilkin H. Thode tespit etmitir, Bibl.339, s.87.
Thode, Barberino'nun alegorisinin hem Boccaccio'nun amlama
sndan hem de Assisi figrnden farkl olduunu dosdoru tespit
etmi ve imdi kayp olan baka bir Barberino icadnn var olduu
sonucuna ulamtr. Egidi, Bibl. 8 1 , s. 1 4 Barberino 'nun icadnn
Assisi duvar resminde 'taklit edildii' ynnde hatal bir deerlen
dirme yapar, Boccaccio'yu anmadan. Thomas, Bibl.34 1 , s.74 As
sisi'deki figr belirtmez ama Barberino ile Boccaccio arasndaki
uyumazla iaret eder ve Boccaccio'yu Barberino'yu yzeysel
ekilde okumakla sular. Supino, Bibl. 33 1 , s.97SS kesin bir duru
almaz. Barberino tarafndan kasten tersyz edilmi uygunsuz anla
mn zgn bir alegorisine dair bizim varsaymmz, Barberino'nun
kendi ifadeleri, nceki yazarlarn bilmedii Sabbionara'daki duvar
resmi ve son olarak Boccaccio'nun kendi Cupid tasvirinin (bkz.
yukar) de kzl akbaba penelerini belirtmesi gereiyle doru-
1 87
Bu biraz kark durumdan iki sonu kyor: Birincisi
(Lydgate, Chaucer ve Petrarch 'tan yaptmz alntlardan da
karsanabilecei gibi): on drdnc yzylda Cupid'in kr
l ylesine kesin bir anlama sahipti ki onun imgesi sadece
bir gz sargs ekleyip karak bir lahi Ak simgesinden ha
ram bir Tensellik simgesine veya bunun tersine dntr
lebiliyordu. kincisi Cupid'in bilindik Rnesans tr, plak
'kr, yayl olan' kk bir canavar olarak ortaya kt ve
uyar amacyla yaratld.
te yandan bu kk canavar neredeyse ayn zamanda
Trecento sanatn tamamen dekoratif nitelikte igal etmeye
balayan plak putto' lara (bunun nl bir rnei Traini'nin
Pisa ehrindeki Camposanto'da bulunan lmn Zaferi
adl resmidir) ylesine benziyordu ki bir birleim neredeyse
kanlmazd. Deyim yerindeyse 'Assisi tr' hem gerek
anlamda hem de sembolik anlamda 'insaniletirilmiti' ve
klasik modellerin bilinlice taklidi yoluyla tipik Rnesans
Cupidi 'ne evrilmiti: plak, olans, hatta ocuksu, kanatl,
yay ve ok kuanm (nadiren meale tayan), gzleri benda
veyafascia ile bal, ama grn artk grifon peneleriyle
bozulmam olan (resim 92). Bu Cupidler'in ad Legion'dr
ve bunlar hem Assisi 'de grlen eytans kk canavar,
hem de onlarn ortaa nclleri olan meleksi 'Le Dieu
Amour' veya 'Amore' figrn glgede brakt.
Geleneksel olarak anlaml biimde gzleri bal olan bu
plak olans imge yere yayld ve gz sargs motifi genel
likle artk zel bir anlam tamamaya balad. ou zaman
o, iirdeki il fancial cieco, 'kr olan' veya le dieu aveugle
tabirleri kadar yaygn ve nemsizdi sanatta. Rnesans sa
natlarnn ounluu, Petrarch'n hmanist bir yorumcu
su olan Andrea Gesualdo'nun deyiiyle "vulgo de'modemi
pittori" Kr Cupid ve Gren Cupid' i neredeyse geliigzel
kullanmaya balamt.76 Petrarch' n Zaferler' inin illst
rasyonlarnda her iki tr de ayrcalksz grnyordu. Di-
!anmaktadr. Boccaccio'nun Barberino'nun alegorisini Assisi fig

ryle kartrmas haydi haydi anlalmaktadr, nk iki anlayn
salt grsel bir bak asndan hayli ortak noktas vardr; dahas
Boccaccio'nun Barberino'nun yazlarn anmsay biraz mulak
grnmektedir (bkz. bu nokta alntlanan pasaj ve Genealogia De
orum 'daki beyanat, alntlayan A. Thomas, Bibl.34 1 , s.35).
76 Petrarch, Bibl.262, fol. 1 84; "Cieco, com 'alcuni il disse
ro et il vulgo de ' moderni pittori il pidinge."
1 88
KR CUPID
er birok bakmdan arkeolojik gven telkin eden Fransz
tezhipi 1 554'te Oppian' n Bizans dnemine ait Cynegetica
adl uzun iirinin bir kopyasn karrken kopyalad tm
Ak Tanrlar'n gz bal yapt (resim 93, 94). On altnc
ve on yedinci yzyllarda ok yaygn olan, resimli epigram
larn veya imgelerin nkteli yorumlarnn saysz derleme
lerinin birincisi ve en nls olan Andrea Alciati'nin Emb
lemata'snn illstratrleri bile zaman getike Alciati 'nin
anlamlarn ve meflmmlarn gz ard etti veya yok sayd.
Sonraki edisyonlarda, krl metnin anlam iin gerekli
olan Cupidler bile izimciler ve gravrclerin ihmalkarl
yznden gzbalarn yitirdiler.77
Yine de Kr Cupid ile Gren Cupid arasndaki orijinal
ayrm hibir surette unutulmu deildi. Edebiyatlar ve
kltrl sanatlar her iki trn zgn anlamlarnn hep far
knda oldular. Aslnda Cupid'in kr olmas veya olmamas
77 u sembollerin ilstrasyonlarn karlatrmak

reticidir: CV (Potentissimus ajfectus Amor), CVI (Potentia
Amoris), CVII ( Vis Amoris), CX (Anteros, Amor Virtutis, alium
Cupidinem superans), CXIII (In statuam Amoris), CLIV (De Mor
te et Amore) ve CLV (In formosam fato praereptam). Semboller
CV, CVI ve CVII hibir aklama gerektirmiyor, dierlerinin ieri
i iin aadaki paragraflara baknz.
SEMBOL CV SEMBOL CVI SEMBOL CVII

(krlk seime (krlk seime (krlk seime
bal ama tercih bal ama tercih bal ama tercih
edilir) edilir) edilir)
Steyner, fol.A 4, V. fol.D 8 fol.D 7
1531 Kr. Kr. Kr.
Wechel, s. 1 1 s.80 s. 77
1 534 Kr. Kr deil. Kr deil.
Lyons, s. 1 15 s. 1 1 6 s. 1 1 7
1551 Kr deil. Kr deil. Kr deil.
Lyons, s.476 s.48 1 s.476
1 608 Kr deil. Kr deil. Kr deil.
( 1 574 sonras btn edisyonlar gibi)
1 89
tartmas, belirgin ekilde hmanist bir boyuta tanarak ve
dolaysyla ya salt bir jeu d 'esprit'e (zihin oyunu) indirge
nerek veya gelecek blmde ele alacamz Yeni-Platoncu
ak teorileriyle ilikilendirilerek Rnesans edebiyatnda ok
canl tutuldu.
Bazen yazarlar -Bir Yaz Gecesi Ryas, I' de Shakespe
are bile- Mythographus III78 veya Berchorius tarznda ok
S E M B O L SEMBOL CX SEMBOL SEMBOL

CXIII (Cupid'in CLIV CLV
(krlk terci- krl art) (her iki fig- (her iki fi-
he bal) rn krl grn kr-
art) l art)
Steyner, fol.E 7, V. fol.E I, V. fol.D 3, v.
1 53 1 Kr. Kr. Her ikisi de
kr.
Wechel, s. 1 02 s.86 s. 69 s.70
1 534 Kr deil. Kr. Cupid kr, Cupid kr,
lm deil. lm deil.
Lyons, s.123 s. 1 20 s. 1 67 s. 1 68
1551 Kr deil. Kr deil. Her iki figr Her iki figr
de kr deil. de kr deil.
Lyons, s.5 1 2 s.499 s.71 3SS. s.71 3SS.
1608 Kr deil. Kr deil. Her iki figr Her iki figr
de ( sembol- de kr deil.
!er CLIV ve
CLV'ye ait
aabasklar
takas edildi).
konografik dorulua ynelik kaytszlk 1 55 1 tarihli Lyons
edisyonuyla balyor. Bu edisyonun tahta basklar -genellikle
Bernard Salmon'a atfedilen- sanatsal kalite asndan ncekiler
den ok stndr.
78 Bkz. rnein Claude Mignault'un Alciati zerine a-

lmasnda, Emblemata, CXIII (Bibl. 5, s.5 1 2SS.) ve Natalis
Comes'te (Natale Conti), Mythologiae, iV, 1 3 (Bib/.67, s.403SS)
belirtilen rnekler. Yazarlar dolaysyla ilgi ekici olan iki rnee
deinmek yeterlidir. Birisi on beinci yzyla ait bir Alman aa
basky aklayan Enea Silvio Piccolominiye atfedilen ksa bir
iirdir (Heitz, Bibi. 1 3 7, cilt 44, 1 9 1 6, no 1 3 ):
" . . . Pingitur et nudus nullum servare pudorem,
1 90
KR CUPID
eski 'ahHiki deerlendirmeleri' yerli yerince aklayarak
veya tersinden mitografik imgenin tutarszln gstererek
kendi ince zekalarn ortaya koydular. Szgelimi Alciati ge
leneksel gz sargsnn mantksal tutarszlna vurgu yapt:
"Eer o kr olsayd, ne faydas olurdu

kr olann gzlerini rten gzbann? Daha m az
grecekti?"79
Dier yazarlar, zellikle sembolistler, Otho van Veen'in
elenceli gravrnde olduu gibi gzba motifine daha
sivri yeni bir anlam yklemeye altlar. Bu gravrde Kr
Fortune, Cupid'in gzlerini balayp kendi kresinin zeri
ne koyar, sevginin ansla birlikte deitiini gstermek iin
(resim 1 05).80 Yine baka yazarlar, yanl kiiyi vuran veya
Et meminit simplex et manifestus amans.
Nec scit, quo virtus, quo ferat error amans;
Ve! quia, que peccet credit secreta latere,
Cuncta nec in sese lumina versa videt ... "
Dieriyse Helena'nn Bir Yaz Gecesi Ryas, I'deki ak tari

fidir ki ierii eski 'ahliik dersleri' ile hala ayndr, her ne kadar
havas aklc ve kmseyici deil de 'tatl bir hzn' tasa da:
"Sradan, irkin eyler ne oktur
Ak deitirebilir, ekle emale sokup deerli klabilir.
Ak grdn gzleriyle deil, hayaliyle grr.
Kanatl Kupid resimlerde ite bu yzden krdr.
Durup dnme nedir, hi bilmez ak,
Kanad var, gz yoktur; bakmadan uar gider.
Ak bir ocuktur derler ya, nedeni budur ite,
yle ok yanlr ki yapt seimlerde . . .
"
79 Alciati, Emblemata, CXIII:

"Si caecus, vittamque gerit, quid taenia caeco
Utulis est? Ideo num minus ille videt?"
80 Otho Venius, Bibl.370, s. 1 57. Gravr Ovid'in 'Et cum
fortuna statque caditque fides 'ine (Ex Ponto Epistolae, II, 3, 1 0)
ve u sahte Cicerocu pasaja dayanyor: "Non solum ipsa fortuna
caeca est, sed etiam plerumque caecos efficit quos complexa est,
adeo ut spernant amores veteres ac indulgent novis". Elik eden
drtlk yle:
"Benda gl 'occhi al Amor Fortuna cieca,
E mobile lo tien sul globo tonda
E miracol non e s 'ei cade alfonda,
Poiche l 'vn cieco l 'altro cieco accieca."
191
yanllkla altn ok yerine gm oku seen Cupid'in krl
nn dourduu eitli facialar ilediler. 81 Bu temann bir
versiyonu, Danse aux Aveugles'in bir tr Rnesans yorumu
usta sanatlar tarafndan resimlendirildiinde sahiden etki
leyici olmaktadr. Burada Ak ve lm birlikte ava kar
lar. lm yardma hazr bir halde iki ok klf, kk Cupid
ise iki yay tamaktadr. Fakat her ikisi de kr olduu iin
yanllkla silahlarn deitirirler (ya da baka bir versiyona
gre de kasten deitirirler; lm uyumakta olan Cupid'in
silahlar alp yerine kendininkileri koyar). Bu yzden yaa
maya balamadan nce ihtiyar ak olmaya, gen de lmeye
mahkum olur (resimler 1 02, 1 04).82
Tahmin edilecei zere, Yeni-Platoncu teorilerin Rne
sans dnemi szcleri, iirsel Akn ortaadaki savunucu
lar kadar iddetli bir ekilde, Akn kr olduu inancna kar
ktlar ve hi deilse kendi yce anlaylarn ayr tutmak
iin Kr Cupid figrn bir kontrast olarak kullandlar.83 Fa-
81 Bkz. rnein Achilles Bocchius (Achille Bocchi),
Bibl.37, I, SYMB, XII, s.282, balk: ' Cupidini caeco puello haud
credito' .
82 lk versiyon iin bkz. Alciati, Emblemata, CLIV, ikinci,

a.g.e., CLV. Esasnda CLIV'ye ait olan ama sonraki edisyonlarda
yanllkla CLV iin kullanlan tahta bask hi kukusuz anonim
bir gravr (Anton Mayer, Bibl.212, PL.III, bkz. resim 1 04) aracl
yla aktarlm, Matthew Bril'in kayp bir resminden mlhemdir
ve dolaysyla konusu Alciati'nin u beyitiyle yerli yerince ifade
edilebilir:
"Cur puerum, Mors, ausa dolis es carpere Amorem ?
Tela tua tut iaceret, dum propria esse pulat."
Byk bir veba salgn esnasnda bulunduu sylenen Sembol
CLIV durumunda, takas kazaen olurken, gzel bir kzn lm
ne matem tutan Sembol CLV durumunda lm'n takas planl
bir garezle etkilemesi ince bir ayrmdr. Claude Mignault'a gre,
bu motif, J. Stecher, Bibl. 1 90, cilt III, 1 885, s.39SS 'de yeniden
yaymlanm bir iirle zdeletirilebilecek, 'Johannes Marius
Belga'nn bir iirinden alnmadr. Ne var ki Trois contes intitulez
de Cupido et Atropos'un birincisi olan bu iir sonuta Seraphin
Cimin elli dall' Aquila 'nn talyanca orijinal iirinden tercme edil
mitir ve her iki iirde de Cupid ile lm bir meyhanede ok fazla
itiklerinde oklarn takas gereklemitir. Btn olan bitenler R
nesans sanat ve iirinde yer alan ortaa fikirleriyle klasik fikir
lerin, Kuzey ile talya'nn karmak etkileimini yanstmaktadr.
83 Bkz. rnein Natalis Comes, Bibl.67, biri kr, dieri
1 92
KR CUPID
kat zaman zaman savlarnn sadece felsefi deil, ayrca antik
dncelere de dayandn kaydetmekte fayda var. Mario
Equicola, nl Di natur d 'amore adl kitabnda yle diyor:
"Yunan ve Roma antikitesinde Cupid'in krl diye bir ey
bilinmez ve akn grten doduu inanc yaygndr. Cupid
imgesini apak tasvir eden Platon, Aphodisiasl Alexander
ve Propertius ne onun gzn peeyle kapatm ne de onu
kr etmilerdir. "84
Dolaysyla gzleri bal Cupid'in gz sargs Rnesans
sanatnda geliigzel kullanlmasna ramen, tamamen ten
sel ve dnyevi ak trnn, ister evlilie dnk, ister 'Pla
tonik' isterse de Hristiyanca olsun daha yce, daha ruhsal,
daha kutsal bir akla kastlca karlatrld yerde zgl
anlamna yeniden kavuur. Ortaada 'iirsel Ak' ile 'mi
tografik Cupid' arasnda alternatif olmu ey imdi 'Amor
sacro' (kutsal ak) ile 'Amor profano' (dnyevi ak) arasn
da bir ekimeye dnmt. Szgelimi Cupid doann yaln
isteklerini temsil eden Pan' yenerken asla kr deildir.85 te
yandan zincire vurulup cezalandrlrken gzleri genellikle
baldr. 86 Bu durum, zellikle, Rnesansta Tensel Ak ile
keskin gren 'yanl' ak ve 'doru' ak zerine uzun bir tart
mayla; Giuseppe Betussi, il Raverta, yeniden basm G. Zonta,
Bibl.4 1 3 , s.3 1 ; veya Leo Hebraeus, Dialoghi d 'amore, Bibl. 1 92,
s. 1 36, en iyi 'mitografik' slupla ahlak dersiyle birlikte.
84 Maria Equicola, II, 4, Bibl. 84, fol.67: "De cecita nulla
mentione si fa, et il proverbio e 'amore nasce del vedere '. Plato
ne, Alessandro, Aphrodiseo et Propertio, quali distintamenta de/la
pittura di Amore parlano, veto nan gli danno, ne cieco ilfanno. Se
Vergilio et Catullo cieco amor nominano, intendono latente et oc
culto. Se Platone ne/le leggi ajferma l 'amante circa la cosa amata
inciecarsi, e ehe li amanti gitudicano bello quello piace" (bkz.
ayrca V. Cartari, Bibl.56, s.246).
85 rnekler oktur. Correggio 'ya atfedilen bir izimi be
lirtmek yeterlidir, A. Venturi, Bibi. 3 72, PL. 1 7 5; Achilles Bocc
hius, Bibl.37, III, Sembol LXXV, s. 1 1 0; Cartari, Bibl. 56, s.250
(daha da ilginci, insanlar zerinde zafer kazanan Cupid krdr
burada, a.g.e., s.247). Konu klasiktir ve gzel bir rnei Bibl. 1 5 1 ,
PL.709'da bulunabilir.
86 Cupid'in cezalandrlmas Helenistik sanat ve edebiyat-
ta gzde bir konudur. Bkz. O. Jahn, Bibl. 1 52, s. 1 53SS. (talamalar
iin bkz. Antholog Graeca, Bibi. 1 0, cilt V, s.272SS., nos. 1 95-1 99.)
Fakat burada ceza misillemeyle, yani ak acs ekmek zorunda
kalm kii, rnein Psyche, zincirlenmi Cupid imgesini yarat
m sanat (bu elbette talama yapanlarn bir akasyd) veya
1 93
Erdem arasndaki mcadele diye yanl yorumlanm, Eros
ile Anteros arasndaki rekabetin daha ll temsilleri iin
geerlidir. Ya Vens ya da Nemesis'in olu olarak addedi
len klasik Anteros 'un grevi gnl ilikilerinde karlkll
tesis etmekti; ama bu, antik dnemi inceleyenler tarafndan
apak anlalmken (resim 96), Platoncu eilimlere sahip
hmanistler ve ahliiklar avti edatn 'karlnda' yerine
'karsnda' diye yorumlamay tercih edip, Karlkl Akn
Tanrs 'n erdemli safln bir simgesine dntrmlerdir. 87
Ausonius'un Amor cruciatus iirinde olduu gibi kinci kadn
kahramanlarn eliyle veriliyor. (Bkz. A. Warburg, Bibl.387, cilt
I, s. 1 83-359). Akas Petrarch'n bu motifi Triumphus Pudiciti
ae 'sinde (satr 94SS) kullanana kadar Zincirlenmi Cupid bir ffet
sembol olmamt. On beinci yzyl talyas'nda sk sk resim
lendirilmi olan (bkz. A. Warburg, Le.) Ausonius'un iirinin Boc
caccio tarafndan u ekilde yorumlandn belirtmekte fayda var:
"Eum [yani Cupidinem] cruci affixum si sapimus, documentum est
quod quidem sequimur, quotiens animo in vires revocato laudabili
exercitio mollitiem superamus nostram et apertis oculis perspec
tamus quo trahebamur ignavia."
87 Bkz. E. Panofsky, Bibl.242, hakiki klasik anlamda, yani
Karlkl Ak'n bir simgesi olarak Anteros'un Rnesans ve Ba
rok ilstrasyonlar iin bkz. V. Cartari, Bibl.56, s.242; Annibale
Carracci'nin Galleria Famese'deki ke resimleri, Bibl. 242, re
sim 2; ve Otho van Veen'in Amorum Emblemata's, Bibl. 370, s. 1 1
(bkz. ayrca s.9, 1 5, 1 7). Tensel ak yenen Erdem'in bir simgesi
Guido Reni'nin Pisa'daki resminde (Bibl.242, resimler 4 ve 5) ve
Alciati'nin Sembol CX'ini gsteren tahta basklarda bulunabilir;
bunlar iin bkz. s. 1 22, N.73 ve resim 1 00. Eros'un gzlerinin ba
l olmad halde Anteros'la yapt fiili dello Roma'daki Palaz
zo Zuccari' de bulunan bir freskte (W. Krte, Bibl. 1 7 1 , s.24S ve
PL.27, 1 8A) ve eitli Barok resimlerinde bulunabilir (rnein
Giov.Baglione, H. Voss, Bibl. 384, s. 1 27). Klasik sanatta Eros ile
Anteros arasndaki ekime sadece bir gre msabakas (Bibl.242,
resim 1) veya meale yar olarak deil, ayrca baka ekillerde de
yorumlanmtr: horoz dvne hakemlik yapan iki Cupid (r
nein krmz figr Pyxis, C.E. Morgan, Bibl.224a; Louvre'daki
lahit, bkz. resim 98; Phaethon lahiti, C. Robert, Bibl. 287, cilt III,
3, PL.CXV, resim 350 b); astragaloi oyunu oynayan iki Cupid (r
nein C. Robert, a.g.y, resim 350 a); balk avlama msabakasnda
iki Cupid (mein Musea Borbonico, XI, 1 835, PL.LVI, listeleyen
W. Helbig, Bibl. 1 40, no 820, bkz. resim 97). Antakya' da yeni ke
fedilmi bir mozaik (R. Stillwell, Bibl. 326a, PL.48, no 64, s. 1 89,
bkz. resim 99) dierleriyle birlikte bu motiflerin tam bir derleme
sini tamamen dekoratif bir tarzda gstermektedir: bir horoz d-
1 94
KR CUPID
Bu hmanistlerden biri olan Petrus Haedus ya da Hoedus
idi (reele Cavretto) aka kar hakaretlerini Anterici bal
yla kitaplatrd; J.B. Fulguous (reele da Campo Fregoso)
adndaki bir baka hmanist ayn damardan gidip didaktik
kitabna Anteros adn verdi; ve bu kitabn bandaki resimli
sayfa, gzleri bal Cupid'i, dallarnn tensel arzuya kar
panzehirleri, yani Evlilik, badet, ve Perhiz'i temsil ettii
bir aaca bal halde gsterir; krk silahlar yerde dalm
tr; onun kt etkileri Alay, Yoksulluk vb ile simgelenirken
eytan (Mors Aelerna) aka dm bir ruhla kaarken gs
terilmektedir (resim 95).88 ou zaman Anteros yenilmi
Eros'u (Cupid) aaca balayan ve onun silahlarn yakan
gzel, parlak gzl bir gen olarak yorumlanr ve illstratr
umursamaz deilse Cupid'in gzleri baldr (resim 1 00).
Kar Reform 'saf' Ak ile 'tensel' Ak arasndaki bu
ztl dindarlk dzlemine tad ve genellikle ho bir din
darca ruhla yorumland. Bu ama iin yaplm ok sayda
resmin arasnda arpc olan eski bir Hristiyan mefhumu
olan nsanlarn Balks'na dayanan89 ama ayn zamanda
oltayla balk tutma rekabetine girimi Helenistik tipte iki
putto'ya da yer veren kk bir gravrdr. Sonu: keskin
gzl, haleli, ama ayn lde ocuksu Sainl Amour'a ra
kip olarak insan kalpleri iin balk tutan, gzleri bal bir
Cupid' <lir (L 'Amour mondain ). Altyazda unlar yazldr:
'Mittam vobis pisealores mullos' (Jerem., XVI, 1 6) (resim
1 03, bkz. resim 97).90
vne hakemlik yapan iki Cupid, bir Cupid (Helbig, no 820'de

grlen ikisinin birleimi) balk tutuyor, bir Cupid ayakta duruyor,
bir bakas uyuyor ve ihtiyar bir adam bir Cupid'i bir dierinin
bulunduu bir ku kafesine koyuyor, Helbig.no 825 'in olduka
aslna sadk bir kopyas (P. Hermann, Bibl. 1 44, PL. 1 99 ve Darem
berg-Saglio, Bibi. 70, cilt 1, 2, s. 1 608). Cupid 'in Cezalandrlmas
diye bilinen mehur Pompeian duvar resmi iin bkz. s. 1 66.
88 G.B. Fulgosus, Bibi. 1 08 (bkz. M. Equicola, 1, 12,
Bibl.84, fol.26SS.). Franszca bir tercmenin (Paris, 1 5 8 1 ) bal
Contramours'tur. Anterici'sinde (Bibl. 1 3 1 ) Anteros'u Hippolytus
ve Joseph'e benzeten Petrus Hoedus iin bkz. M. Equicola, 1 , 1 5 ,
fol.3 1 s.
89 Bkz. son zamanlarda L. Strauch, Bibl. 327. Helenistik
sanatta balk avlayan Cupidler iin bkz. yukars.
90 Un Pere Capuchin, Bibl.257, fol.5, v.6. Resim u beyitle
de aklanmaktadr:
1 95
Bazen Kr Cupid'in muzaffer dman Platonik Ak
ile aka zdeletirilir. Bunun rneklerinden biri Amor
Platonicus'un iki meale sallayarak gz bal dmann
kovalad bir gravrdr (resim 1 0 1 ).9 1 Ancak bu trn ok
daha ustaca alegorisini Lucas Cranach the Elder yapmtr
(resim 1 06). Pennsylvania Sanat Mzesi'nde muhafaza edi
len bir resmi, kendi eliyle gzlerinden gzban karan,
ve bylece kendini 'gren' akn bir simgesine dntren
kk bir Cupid'i gstermektedir. Bunu yapmak iin bt
nyle Platon'dan g alr, nk daha yce alemlere kmak
iin ondan 'havaland' , zerinde Platonis opera yazan bir
heybetli kitabn zerinde durmaktadr.92
"O saint Amour; pesche mon coeur

L 'Amour mondain n 'est qu 'un mocqueur"
Bu hususta ktaya gre Dnyevi Ak en 'yumuak' kalpleri
bulurken, Kutsal Ak 'choisit !es nobles et mieux naiz' (bkz. ayrca
a.g.e., s.59S., burada Victorie d 'Amour yukarda anlatld gibi
Eros ile Anteros arasndaki kavga modeline gre yorumlanmtr:
Kutsal Ak krk silahlarla yerde yatan ve ruhu temsil eden kk
bir kzla el skan Kr Ak Tanrs'n yener). Bu kk kitapta yer
alan semboller ounlukla Otho Venius veya Vaenius (van Veen),
Amoris Divini Emblemata, Bibl.371 ve Hermannus Hugo, Pia De
sideria, Bibl 1 5 0 den kopyalanmtr, ama balk avlama msaba
. '
kas hibirinde bulunmaz. Ayn trde baka bir karakteristik yaym

Benedictus Hafftenius, Schola Cordis, Bibl. 1 32'dir.
91 Achilles Bocchius, Bibl.37, 1 , Sembol XX, s.44, Plato-
nico Cupidini balyla. Her zaman olumsuz imalar tayan dier
gzleri bal Cupidler iin bkz. Bocchius, a.g.e., I, Sembol VII,
s . 1 8; III, Sembol XX, s. 1 50; III, Sembol LXXXIX.
92 Resmin listelendii ama gsterilmedii kaynak: J.G.
Johnson, Bibl. 1 56, cilt III, 1 9 1 3 , no 738 ve M.I. FriedHinder ve J.
Rosenberg, Bibl. I 04, s.68, no 204 q.
1 96
RESMLER
RESM XLI
RESM XLII
71
72
RESM XLIII
73 75
74
RESM XLIV
78 79
RESM XLV
......
00
o
00
RESM XLVI
82
RESM XLVII
r
00
M
00
RESM XLVIII
87
RESM XLIX
'
00
00
00
RESM L
O\
o
O\
KR CUPID
RESM LI
92
RESM LII
94
RESM LIII
95
96 97
RESM LIV
98
RESM LV
101
1 02 1 03
RESM LVI
1 04
1 05
RESM LVII
1 06
V. FLORANSA VE KUZEY TALYA'DA
YEN-PLATONCU HAREKET
(Bandinelli ve Titian)
Lucas Cranach gibi taral bir Alman ressamn Platon

cu retilerden destek alarak 'gzlerini aan' bir Cupid'i
temsil etmesi 'Platoncu' ak kuramnn on altnc yzyln
birinci eyreinde kazand rabetin zarif bir kantdr. Cra
nach zamannda bu kuram ok sayda kk kitap sayesinde
basitletirilmi ve modaya uygun sohbetlerin vazgeilmez
konusu haline gelmiti. te yandan bu kuram esasnda su
landrlmam haliyle insan zihninin imdiye dek diktii en
cesur dnsel yaplar arasnda saylmas gereken bir felsefe
sisteminin paras olmutur.
Bu sistemin kkeni Floransa'nn 'Platoncu Akademi'si

ne dayanr. Sekin bir grup insan karlkl dostluk, keyif ve
insani kltr konularnda ortak beeni, Platon' a neredeyse
dini anlamda tapnma ve duyarllk erevesinde, iyi kalp
li kk ilim adam Marsilio Ficino'ya ( 1 433- 1 499) sevgi
dolu bir hayranlk etrafnda toplanmlard.
Hayatn yar aka yar ciddi ekilde Platon'un hayatn
dan rnek alarak dzenlenmi olan bu 'Philosohus Platoni
cus, Theologus and Meedicis'in [Platoncu filozof, teolog
ve hekim] Careggi 'deki redivivus [yeniletirilmi] Akade
mi olarak kabul edilen (Cosimo de'Medici'nin bir hediyesi
olan) hafif konforlu villas, modem anlamda bir akademi-
217
den ziyade kulp, aratrma semineri ve tarikatn bir birle
imi olan gayr resmi bir 'cemiyetin' hem bedeni ve ruhu
hem de yapc zihniydi. Bu cemiyete baka birok insan
daha katlmt: Virgil, Horace ve Dante'nin nl yorumcu
su ve mehur Quaestiones Camaldulenses kitabnn yazar
Christoforo Landino; Muhteem Lorenzo; dou kaynakla
rn inceleyip Ficino'ya ynelik nispeten bamsz bir tavr
taknmak suretiyle 'Platonica familia'nn (Platoncu ailenin)
zihinsel ufkunu geniletmi Pico della Mirandola; Franesco
Cattani di Diacceto (bunun iin az evvel sylediimizin tersi
geerli) ve Angelo Poliziano. 1
Ficino'nun yklendii i aamalyd. Birincisi: Sade
ce Platon'un yazdklaryla kalmayp 'Platonici' (Platoncu)
-yani Plotinus ve Proclus, Porphyrius, Jamblichus, Dionysi
us Pseudo-Areopagita, 'Hermes Trismegistos' ve 'Orpheus'
gibi sonraki yazarlarn- yazdklarn da ieren Platonculu
un zgn kaynaklarn zetler ve tesfirlerle Latinceye e
virerek eriilebilir klmak.2 kinci aama: Bu muazzam bilgi
birikimini dnemin tm kltrel mirasna, hem Virgil ve
Cicero'ya, hem de St. Augustine ve Dante'ye, hem klasik
mitolojiye hem de fizik, astroloji ve tbba yeni bir anlam
dahil etmeye muktedir, tutarl ve canl bir sistem halinde
birletirmek. nc aama: Bu sistemi Hristiyan diniyle
uyumlu hale getirmek.
Kukusuz skenderiyeli Philo, Yahudilii (daha dorusu
Yahudilik ile Helenistik gizem mezheplerinin karmn)3
Platoncu bir yoruma tabi tutmutu ve Hristiyan dnrler
iin miktar giderek artan klasik fikirleri kendi dnceleri
erevesinde birletirmeleri temel bir sorun olmutu. Fakat
daha nce, tamamen gelimi bir Hristiyan teolojisini byk
Floransa Yeni-Platonculuu iin zellikle bkz. Amaldo
della Torre, Bibl.360 ve yakn zamanda N.A. Robb, Bibl.286 (fay
dal bibliyografyayla birlikte). zellikle Ficino iin bkz. G. Saitta,
Bibl.293 ve yakn zamanda H.J. Hak, Bibl. I 33; dahas, E. Cassirer,
Bibl. 59, birok yerde,
2 Rnesans hiilii Platon'a onun takipileri araclyla
yaklamak zorundayd ve Leibniz'e gelene kadar Platoncu ve
Yeni-Platoncu unsurlar arasnda temel bir aynn yaplp ne
srlmemiti; bkz. R. Klibansky, Bibl. 1 65 . Yirmi iki yandayken
Ficino'nun Jamblichus, Proclus, Dionysius Pseudo-Areopagita ve
'Hermes Trismegistos'u okumuken, Platon'un ancak 'winkte hem
van verre' olduunu belirtmek ilgintir (H.J. Hak, Bibl. 1 33 , s. 1 8).
3 Bkz. E.R. Goodenough, Bibl. 1 20.
218
pagan bir felsefeyle, hibirinin tamlna ve tekilliine zarar
vermeden birletirme abas sarf edilmemiti. Ficino'nun en
grkemli eseri olan Theologia Platonica'nn ismi bile, onun
hem 'Platoncu' sistemin yeniden ele alnmas hem de bunun
Hristiyanhkla 'tamamen uyumunu' kantlama hevesinin ha
bercisidir. 4
Kabaca konuacak olursak, Ficino'nun sistemi5
Tanr'nn snrl evrenin dnda olduunu savunan skolastik
anlay ile, evreninin snrsz olduunu ve Tanr 'nn evrenle
zde olduunu savunan sonraki panteist kuramlar arasn
da bir yerde konumlanmaktadr. Ficino'nun Tanr anlay
Plotinus'un Eu6, tarif edilemez Bir anlayna benziyordu.
Fakat zavall fanilerin tarif edilemez olan tanmlama abas
dorultusunda kullandklar iki yntemin -yani btn yk
lemleri reddetmek (Plotinus) ve belirgin elikiler asndan
nitelemek (Cusanus'un coincidentia oppositorum 'u (ztlarn
rastlamas)- ikisini de benimsedi: Onun Tanrs uniformis
ve omniformis idi, actus idi ama motus deildi. Tanr 'Kendi
zatn dnerek' evreni yaratt, nk O'nda "varlk, d
nce ve irade" ayn eydir; ve O snrsz olan ama tastamam
sonsuz olmayan evren deildir, evren O'nun iindedir. Tanr
"tamamlamakszn onu (evreni) tamamlar, nfuz edilmek-
4 Bkz. Ficino'nun Bapiskopos Giovanni Niccolini'ye

mektubu, alntlayan H.J. Hak, Bibl. 1 33, s.63.
5 Ficino sisteminin aadaki yzeysel zeti elbette bu ki
tap iin nem tayan kimi kavramlar ortaya karmak iindir.
6 Red. n. : Yunancada "Bir" kelimesini karlayan ev (hen),
varln mutlak birliini arayan Parmenides'ten itibaren Antik Yu
nan felsefesi, birlik ideasnn asln bulma amacyla varolanlarn
eitliinin tek bir ana maddeye, ilkeye (arkhe) indirgenmesine
uramtr. Platon'un "bir''i, idealar teorisini, - yani fenomenal
dnyann okluuna anlam kazandran birlik fikri - aklamaya
yneliktir. Zaten Parmenides diyalounda da Platon, bir ve ok,
var olan ve var olmayan arasndaki ilikiyi incelemektedir, ki
bu balamda "Bir" Platon'da ilk ontolojik ilkeye denktir ve yi
(Agathon) ile zdeletirilmitir. z bakmndan Varlk'n te
sinde ve tamamyla niteliksiz olan Bir, Plotinos ontolojisinde ilk
hup6stasis'e denk gelmektedir. Ona hibir ey yklenemez [iV, 9,
5], iinde hibir ey yoktur; o, ne ise o'dur, olduu ey'dir, ksaca
s kendi kendisinin etkinlii ve zdr [VI, 8, 12-13]. Plotinos'u
takip eden Neo-Platoncu ve sonrasndaki felsefi gelenekte Bir'in
aknl bir bilgi krizine (agnstos), mutlak olann, Varlk'n bili
nemezliine gtrr.
219
sizin onun (evrenin) iine nfuz eder, kapsanmakszn onu
(evreni) kapsar."7
Yce Varlk'tan olduka garip ekilde farkllam ama
ondan ayrlmam bu evren, kademeli ekilde azalan m
kemmeliyete sahip drt hiyerari iinde kendini aa vurur:
( 1 ) tamamen anlalabilir ve gn-tesinde hkm sren
Kozmik Akl (Yunanca: vou, Latince: mens mundana intel
/ectus divinus sive angelicus); Tanr gibi o da bozulmaz ve
duraandr, ama ondan farkl olarak oktur, aa alemlerde
var olan her eyin prototipi olan mefhumlar ve zekalar
(melekler) ierir. (2) Bozulmaz olan ama duraan olmayan,
kendinin balatt bir hareketle, yani kendi bana (per se
mobilis) hareket eden deildir Kozmik Ruh (Yunanca: 'l'UXtj,
Latince: an ima mundana) , saf formlar alemi deildir, saf se
bepler alemidir; bu nedenle bilindik dokuz kre veya semaya
blnm semavi veya ay-tesi alemle -sema, sabit yldz
lar kresi ve yedi gezegen kresi- zdetir. (3) Ay-alt veya
dnyevi atem olan Doa Alemi, form ve maddeden olutuu
iin bozulur bir yapya sahiptir ve dolaysyla bu bileenleri
ayrldnda dalr. Per se [kendiliinden] hareket etmez,
spiritus mundanus veya nodus ya da vinculum diye biraz be
lirsiz ekilde tanmlanm bir aracyla bal olduu semavi
alemle birlikte ve onun tarafndan hareket eder. (4) Formsuz
ve cansz olan Madde Alemi ekle, harekete ve hatta ancak
Doa Alemi'ne katkda bulunmak iin kendi olmay brakp
formla birlik kurduu srece varolua da sahiptir.
Tm bu evren bir divinum anim al' dir; kendisine hayat
verilmitir ve deiik hiyerarileri "Tanr' dan neet eden, se
malara nfuz eden, elementler yoluyla aa inen ve madde
de son bulan ilahi bir etkiyle" birbirine baldr. 8 Doast
enerjinin kesintisiz akm yukardan aaya akar ve ters d
np aadan yukar kar, bylece Ficino'nun gzde ifade
sini kullanacak olursak bir 'circuitus spiritualis ' oluturur.9
7 Ficino, Dialogus inter Deum et animam theologus,
Bibl.90, s.6 1 0 (eviri, E. Cassirer, Bibl. 59, s.20 1 ) : "Coelum et ter
ram ego impleo et penetro et contineto. Impleo, nan impleor, quia
ipsa sum plenitudo. Penetro, nan penetror, quia ipsa sum penet
randi potestas. Contineo, nan contineor, quia ipsa sum continendi
facultas. "
8 Ficino, Theolog, Platon, x , 7 , Bibl.90, s.234: " . . . divinus
infiuxus, ex Deo manans, per coelos penetrans, descendens per
elementa, in inferiorem materiam desinens . . . "
9 Ficino, a.g.e., x, 4, s11 1 (alntlayan E. Cassirer, Bibl.59, s. 141).
220
Kozmik Akl srekli Tanr 'y tefekkr edip severken ayn
zamanda altndaki Kozmik Ruh'la ilgilenir. Sonuta Koz
mik Ruh, Kozmik Akl'in iindeki sabit idealar ve zekalar
dnyevi alemi hareket ettiren ve dlleyen dinamik sebep
lere evirir ve bylece grnr eyler retmesi iin doay
tetikler. Kozmik Akl' in bir tarafta Tanr'yla, dier tarafta
Kozmik Ruh'la ilikisi Satm'n babas Urans ve olu
Jpiter'le ilikisiyle kyaslanabilir. 10
Tm bozulabilirliiyle birlikte dnyevi alem 'ilahi et
kiyle' ona mdahale eden Tanr'nn ebedi hayatna ve gzel
liine katlr. Fakat Yeni-Platoncularn gzellik tanm olan
' ilahi iyiliin grkemi,' 1 1 yolu zerinde semavi alemden ge
erken kreler veya semalar olarak birok a blnm
tr. Bu nedenle yeryznde mkemmel gzellik yoktur. Her
insan, hayvan, bitki ve mineral, semavi cisimlerin birinin
veya birden fazlasnn 'etki altndadr' (imdi nemsiz olan
bu ifade esasnda bir kozmoloj i terimiydi). Mars'n etkisi
10 Satrn'n mens ve tefekkrle balants ve Jpiter'in

anima-ratio ve fiili hayatla ilikisi iin bkz. E. Panofsky ve F. Saxl,
Bibl.253. Bu doktrinin en veciz ve ak izahlarndan biri Pico del
la Mirandola'nn Benivieni zerine yapt almada bulunabilir,
Bibl.267, I, 7, fol. 1 0 ve II, 1 7, fol.30, V. rans'n Satrn tarafn
dan hadm .edilmesi dahi Bir-Olan'n (Tanr) Kozmik Akl yarat
tktan sonra yaratmaya son verdii gereinin sembolik bir ifadesi
olarak yorumlanabilir. te yandan Satrn'n Jpiter tarafndan
hadm edilmesi ekarte edilmek zorundayd: Jpiter onu sadece
balar, bu da demektir ki mens duraan (dnceli, dalgn), ani
ma-ratio ise mobilis per se 'dir (aktif). Pico'nun Benivieni zerine
almas hakknda daha fazla bilgi iin bkz. N.A. Robb, Bibl. 286,
s.60S., 297, 305S.
1 1 Ficino, In Convivium Platonis Commentarium (bundan
byle Conv. diye anlacak) , 3, Bibl.90, s. 1 324. Bu tanmdan an
ladmz kadaryla ortodoks Yeni-Platonculuk uygun renkle bir
likte btnle ve birbirlerine gre paralarn ahenkli oran olarak
gzelliin bilindik, salt olgusal tanmna Plotinus'un itirazlarn
onaylamak zorundayd; bkz. rnein Ficino, Conv. v, 3, Bibl.90,
s. 1 335 veya Plotinus, Ennead. I, 6, Bibl. 90, s. 1 574 zerine al
mas. Burada da grsel gzelliin akustik gzellie stnl vur
gulanmaktadr: ''pulchritudo est gratia quaedam quae magis est in
his, quae videntur, quam quae audiuntur, magis etiam. quae cogi
tantur, neque est proportio." On altnc yzyln sanat kuramlarn
da gzelliin 'olgusal' tanmyla Yeni-Platoncu tanm arasndaki
atma iin bkz. E. Panofsky, Bibl.244, s.55SS., 1 22SS. Grsel ve
akustik gzelliklerin deerlendirmesi iin bkz. s. 148, N.69.
22 1
kurdu aslandan (bir gne hayvan olan) ayrr; gne ve
Jpiter'in birikmi etkisi, nanenin tbbi zelliklerini aklar.
Her doal nesne ve olgu semavi enerjiyle ykldr. 12
Yeni-Platoncu evrende cehennem gibi bir eye yer
yoktur. Pico madde alemini il mondo sotterraneo diye
adlandrr, 13 ama tamamen olumsuz yapsyla madde bile14
kt diye addedilemez, nk onsuz doa var olamaz. 1 5
Yine de bu olumsuz yapsndan dolay madde ktle yol
aabilir, aslnda amaldr da, 16 nk onun 'hilii' sum
mum bonum 'a (en iyiye) pasif bir diren olarak hareket eder:
madde ekilsiz kalmaya ve kendisine dayatlan formlara
direnmeye eilimlidir. 17 Bu durum dnyevi alemin mkem
mel olmayn aklar: semavi formlar, bozulmaz olmann
yan sra "saf, eksiksiz, etkin, arzulardan ari ve dingin" diler;
maddeden yapldklar iin kirli olan dnyevi eyler, bozu
labilir olmann yan sra "arzal, edilgen, saysz arzuya tabi
ve etkin olduunda da sonuna kadar birbirleriyle ekimeye
mahkfmdurlar."18
12 Bu bak asndan bakldnda bilim ile sihir arasnda

ki snr dnyevi gzellikten alnan hazla ilahi erdeme tapnma ara
sndaki snr kadar bulanklayor. Ficino'ya gre astral glerin
bir amaca binaen kullanlmas, hatta astrolojik tlsmlar yapmak
temelde bitkilerin tpta kullanlmasyla ayndr, nk bunlar da
niteliklerini semavi cisimlere borludur.
13 Pico, 1 , 9, Bibl.267, fol. 12SS., ve birok yerde.
14 Ficino, Plotinus'un Ennead. ' zerine alma, 11,
4, Bibl.90, s. 1 642SS., zellikle 7., 1 1 ., 1 3 . Ve 1 6. Blmler.
Ficino'nun Plotinus zerine almalar G.F. Creuzer tarafndan
1 835 'te Plotinus'un Oxford edisyonunda yeniden yaymland.
15 Ficino, Dionys. Areopag zerine alma, Bibl. 90,
s . 1 084: "Materia neque malum est, neque proprium bonum, sed
aliquid necessarium."
16 Ficino, Plotinus'un Ennead. ' zerine alma, I, 8,
Bibl.90, s. 1 58 1 SS., zellikle 8. Blm ("Quomodo materia est ca
usa mali"), ve 1 O. Blm.
17 Ficino, Plotinus 'un Ennead. ' zerine alma, 11, 4, B
lm 1 6, Bibl.90. Madde "nan simpliciter quasi nihilum, sed extre-
ma ad primum ens oppositio ... Proinde, cum acceptis bonis, i dest
formis, adluc restet informis . . . formarumque iacturae sil prona,
merito adluc dicitur esse malum."
18 Ficino, Plotinus'un Ennead. ' zerine alma, I, 8,
Bibl. 90, s.1 587: "Formae quidem sub coelo a coelestibus longe
degenerant. Jllinc [lllic diye okunmal} enim purae sunt et integ
rae et efficaces, passionis expertes, neque pugnaces. Hi [Hic diye
222
Dolaysyla kaba maddenin ekilsizlii ve canszlyla
kyaslandnda 'ilahi etkinin' bir tezahr olarak canllk ve
gzellikle dolu Doa Alemi, ayn zamanda, sema tesi alemi
bir kenara brakn, semavi alemle kyaslandnda bitmeyen
mcadele, irkinlik ve skntyla dolu bir yerdir. Floransal
bir Yeni-Platoncuya gre 'maddeseldeki ruhsaln varln'
ne srmek19 ve ayn zamanda yersel alemden saf formlarn
veya idealarn 'tannmaz halde biimsizlemi', 'gml' ve
'batk' olduu bir 'zindan' diye ikayet etmek tutarszlk ol
mad gibi kanlmazdr da. Splendor divinae bonitatis'in
bir yansmas olarak yeryzndeki hayat sematesi alemin
mutluluk dolu saflna katlr; maddeye kopmaz ekilde
bal olan bir varolu formu olarak da o, Yunanllarn Hades
veya Tartaros -bu ikinci ismin endielendirmek anlamna
gelen Yunanca mpanov kelimesinden tredii sanlmakta
dr- dedii eyin kasvet ve kederini paylar.20
Bu tr metaforlar, ounlukla, maddi oluumu esnasnda
bile sematesi kkeninin -apud inferos (cehennem) olarak
iinde yaad bedenle ilikili insan ruhu- farknda olan saf
form veya ideaya uygulanr.
Ficino ve takipileri Macrocosmos ile Microcosmos
arasndaki yapsal analojiye (benzeim) teden beri duyu
lan inanc paylarlar. Fakat onlar bu analojiyi, bizim burada
bir diyagramla aklk kazandrmaya alacamz kendine
zg bir yoruma tabi tuttular.2 1 Evren maddi dnya (doa)
ve ayn yrngesinin tesinde maddi olmayan bir alemden
olutuu gibi, insan da beden ve ruhtan oluur; beden mad
denin yapsnda bulunan bir form iken, ruh maddeye sadece
ilimi bir formdur. Ve spiritus mundanus, ayalt alemle ay
tesi alemi birbirine balarken, spiritus humanus da bedenle
ruhu birbirine balar. mdi ruh anima prima ve anima secun
da balklar altnda toplanan be melekeden oluur.
okunmal} autem commixtione aliqua inquinatae mancae, inefjica

ces, innumeris subditae passionibus, et, siquid agunt, ad pernici
em in ter se pugnantes. "
19 N.A. Robb, Bibl. 286, s.66.
20 Cristoforo Landino, Bibl. 1 79, fol.L3 v. ilgili pasajlar iin

aaya baknz.
21 Bu diyagramda kullanlan terimler asl kayna iin
bkz. Ficino, Plotinus'un Ennead. ' zerine alma, I, I, Bibl. 90,
s.1 549SS. ve De vita triplici, III, 22, Bibl.90, s.564.
223
Anima secunda ya da Aa Ruh bedenle yakn temas

iinde yaar ve fizyolojik ilevleri hem yneten hem de onla
ra bal melekeden oluur: oalma, beslenme ve gelime
melekesi (potentia generationis, nutritionis, augmenti); d
sal alg, yani d dnyadan gelen sinyalleri alp aktaran be
duyu (sensus exterior, in partes quinque divisus); ve bu da
nk sinyalleri birletirip tutarl psikolojik imgelere dnt
ren isel alg veya hayal gc (sensus intimus atque simplex,
imaginatio). Bu nedenle anima secunda (ikincil ruh) zgr
deildir, 'kaderle' belirlenmitir.22
Anima prima veya Ulu Ruh sadece iki melekeden olu
ur: Mantk (ratio) ve Akl (mens, intellectus humanus sive
angelicus). Mantk anima secunda'ya daha yakndr: hayal
gcnn salad imgeleri mantk kurallarna gre dzen
ler. te yandan Akl dorudan sematesi idealar dnerek
hakikati kavrayabilir. Mantk analitik zmleme yapar ve
yanstcdr, Akl ise sezgisel ve yaratcdr. Mantk, duyu
organlar ve hayal gcnn aktard bedensel ihtiyalar,
istekler ve deneyimlerle megulken, Akl aksine intellectus
divinus ile iletiim kurar, hatta ona itirak eder. Bunun kant
ise eer insan dncesi, ebedi ve sonsuz ze itirak etme
seydi ebedilik ve sonsuzluk gibi kavramlar idrak edemezdi
gereinde yatar. 23
Aa Ruh'un aksine Mantk zgrdr, yani ya aa
22 Ficino, Plotinus'un Ennead. ' zerine alma, III, 2,

Bibl. 90, s. 1 6 1 9: "Quomodo anima rationalis non subestfato, irra
tionalis verso subest. " Bkz. ayrca s.1673SS.
23 Ficino, Theolog. Platon, VIII, 1 6, Bibl.90, s.200, alnt-
layan E. Cassirer, Bibl.59, s.74.
224
duyumlarn ve duygularn gdmnde hareket etmeye izin
verir ya da onlarn stesinden gelir. Bu da mcadele demek
tir; ve her ne kadar Akl bu mcadelede bir tarafta yer al
masa da, mcadele srasnda Mantk' aydnlatmak zorunda
olmas bakmndan sz konusu mcadeleden dolayl olarak
etkilenir. Nitekim Mantk ancak aydnlanmak iin yksek
bir otoriteye bavurmak suretiyle insann aa doasnn ta
leplerini dizginleyebilir; ve bylece Akl, asl ii olan stn
deki sematesi aleme bakmak yerine ou zaman altndaki
arzaya bakmak zorunda kalr.
Btn bunlar Yeni-Platoncu sistemde insann biricik ko
numunu aklamaktadr. nsan Aa Ruh'un melekelerini
aklsz hayvanlarla paylar; Akln ise intellectus divinus'la
paylar; ve Mantn evrendeki hibir eyle paylamaz.
Mant bilhassa insana zgdr, hayvanlarda olmayan bir
melekedir, Tanr ve meleklerin saf aklndan aadadr ama
her iki yne uzanabilir. Bu, Ficino'nun "ilahi akla katlan
ve bir bedeni kullanan rasyonel ruh"24 olarak insan tan
mnn anlamdr. Bu tanm, tam tamna insann "Tanr ile
dnya arasndaki balant halkas"25 olduunu veya Pico
della Mirandola'nn deyiiyle 'evrenin merkezi' olduunu
syler:26 "nsan aa dnyay terketmeden yksek alemlere
ykselir ve yksek alemleri brakmadan aa dnyaya
inebilir. "27
nsann bu konumu hem vgye deer hem de sorun
ludur. taat ile isyan arasnda salnan duyusal drtleriyle,
pe pee gelen baar ve baarszlkla yzleen Mant ve
sk sk asl iinden sapan tekinsiz Aklyla insann 'lmsz
ruhu' her zaman bedenin iinde zavall durumdadr.28 Bede
nin iinde 'uyur, d grr, hezeyana kaplr ve hastalanr'29
ve ancak 'geldii yere dnd' zaman nihai olarak tatmin
24 Ficino, in Platonis Alcibiadem Epitome, Bibl.90, s. 1 3 3 :
"Est autem boma anima rationalis mentis particeps, corpore
utens. "
25 Ficino, Theolog. Platon., III, 2, Bibl. 90, s. 1 1 9, burada
insan ruhuna 'essentia tertia et media' denilmektedir.
26 Bkz. N.A. Robb, Bibl.286, s.67SS.; H.J. Hak, Bibl. 1 33,
s.93SS.; E. Cassirer, Bibl.59, s.68SS. Bu kavramn gzelce geli
tirildii Pico'nun nl ' Oratio de hominis dignitate'si iin bkz.
zellikle E. Cassirer, a.g.e., s.90.
27 Ficino, Theolog. Platon., II, 2.
28 Ficino, Quaestiones quinque de metne, Bibl. 90, s.680.
29 Ficino, Letter, alnt yeri s. 1 97, N.76.
225
edilecek sonsuz bir zlemle doludur.
Yine de insann ruhu, dnn etkisini zerinden atp
belli belirsiz de olsa30 varoluunun ncesindeki deneyim
lerini hatrlamaya baladnda, Akl normalde etkinliini
engelleyen tm dolayl arzalardan kendini kurtarabilir; o
zaman insan yeryzndeki hayat esnasnda bile te dnya
daki kurtuluunu garantiye alan geici bir mutlulua kavu
abilir. 31 Bu geici mutluluk iki boyutludur: nsann Aklyla
aydnlanm Mant insann yeryzndeki hayatn ve ka
derini mkemmelletirme iinde kullanlabilir; ve onun Akl
ebedi hakikat ve gzellik alemine dorudan nfuz edebilir.
Birinci durumda iustitia bal altnda toplanan ahlaki er
demler hayata geirir ve fiili yaamda kendini gsterir; bunu
yaparken ncil 'deki Leah ve Martha karakterlerini taklit
eder ve kendini kozmolojik olarak Jpiter'e balar. kinci
durumda ahlaki erdemlere teolojik erdemleri (religio) ekler
ve kendini tefekkr hayatna adar ki, bu durumda da Rachel
ve Magdalena'y kendine rnek alr ve Satm'n himayesi
ne girer.
Bu iki olasln deeri hakknda 'Platoncu Akademi'de
fikir ayrl vard. Fiili Hayat ve Tefekkr Hayat zerine
nl diyalounda Landino tarafsz olmaya alr. Eylem
ve tefekkr ilkeleri olan iustitia ve re/igio'yu 'ruhu yce
30 Bkz. rnein Landino, Bib/. 1 79, fol.A5.v/A6. 'Hane

ultimam 'a dnen insan ruhu 'ne kadar belirsiz' olursa olsun
nceki haline ait bir any hatrlayana kadar dnden dolay
buz kesmi olarak kalr. Bu an maddi varoluunun snrlar iin
de tatmin etmeye alt 'ardor divinarum rerum 'unu dourur
ama ancak lmden sonra zlemi giderilir. "At vero cum iam omni
mortalitate exuti fuerint animi nostri, et in simplicent quandam
naturam reversi, tum demum diuturnam silim dei cognoscendi nan
moda sedare, sed penitus extinguere licebit. "
31 Floransal Yeni-Platonculara gre Platoncu varolu-
ncesi ve reenkamasyon mefhumunu Hristiyanca anlamyla
dirili dogmasyla ilikilendirmek doald. C. Tolnay, Bib/.355
Ficino'nun Platon'un Phaedo'su zerine alma'sndan bir pasaj
aktarr (s.306, n. 1 ): "ubi videtur [yani Platon] mortuorum resur
restionem vaticinari"; Landino'nun Quaestiones Cama/dulenses,
IV, fol.L6, v'nin Princeton nshas (Alberti burada Platoncu reen
kamasyon kuramn amlar) ve erken on altnc yzyla ait bir el
yazsyla sayfa kenarna u yazlmtr: "Opinio Platonis de sur
restione".
226
alemlere karan' iki kanatla karlatrr. 32 Sadece dindar
keiler ve alimler deil, ayrca adil ve drst eylem adamla
rnn da takdire ve kurtulua layk olduu inancnn bir tan
diye anar Virgil'i.33 Ve son olarak, Martha ve Meryem'in ayn
at altnda yaayan kz kardeler olmas ve her ikisinin de
Tanr katnda makbul olmas bakmndan bir uzlaya ula
maya alr. Fakat byle olsa da u beyanatla szlerine son
verir: "Grevlerimizi insanla brakmamak iin Martha'ya
bal kalalm ama aklmzn abhayat ve gzel yiyeceklerle
beslenmesi iin Meryem'e daha sk sarlalm."34
32 Landino, Bibl. 1 79, fol.AS.v./A6. Ruh varoluncesine
ait 'belirsiz ansn' hatrladnda "iustitiaque ac religione, velu
ti duabus afis sujfulta, se in altm erigit, atque dei lucem, quoad
animi acies contagione corparis hebetata patitur, nan sine suma
valuptate intuetur" (bkz. ayrca a.g.e., fol.K2.v./3, "duae alae 'nin
retici bir aklamasyla: tatidem virtutum genera, et aes, quae
vitae actianes emendant, quas uno nomine iusstitiam nuncupat, et
eas, quibus in veri cagnitionem ducimuri quas iure aptima religi
anem naminant" . . . ). 'Basiret, Metanet ve lllk yan yana bir
erdem' olarak deil de ' bunlarn her birine kendi zgl ilevlerini
tahsis eden ruhtaki asli bir g' olarak Adalet'in yorumunun Pla
toncu kkeni ve bu kavramn ' Stanza della Segnatura' program
iin nemi konusunda bkz. E. Wind, Bibl.405 .
33 Landino, Bibl. 1 79, fol.AS, v.: "Laudat igitur [yani Vr-
gil] eas qui diuturna investigatione varias disciplinas atque sci
entias excogitarunt . . . Sed ut ne alterum vitae genus inhanaratum
relinqueret, et rectas actianes siic persequitur:
'Hic manus ab patriam pugnanda vulnera passi,
Quique sacerdates casti, dum vita manebat,
Quique pii vates et Phaeba digna locuti. "'
Ayn pasaj (Aen.v, 660ss) hakknda benzeri bir yorum dr
dnc diyalogda bulunabilir, fol.L.5.
34 Landino, Bibl. 1 79, fol.C2: "Sarores enim sunt, sub
eodem tecto habitant Maria atque Martha, amboe deo placent,
Martha ut pascat, Maria ut pascatur . . . Quapropter laerebimus
Marthae, ne humanitatis officium deseramus; multo lamen magis
Mariae coniungemur, ut mens nostra Ambrasia Nectareque ala
tur. " znde bu uzlatrc beyanat vita contemplativa adna yal
var srdrr, fol.B2: " Vdes igitur minime contemmendam esse
vitam, quae in agendo versatur. Maxime enim naturam humanam
contingit suaque industria suisque laboribus mortalium genus in
ler sese suavi vinculo colligat et, ut iustitiam et religionem colat,
efficit. Verum, cum mens nastra (qua sola bomines sumus( nan
mortali actione sed immortali cognitione perficiatur ... : Quis nan
227
Ficino vita contemplative'in nedenini benimsemekte
ok daha radikaldir. Ona gre ebedi deerlerin rasyonel pra
tii deil de sezgisel idrak geici mutlulua erimenin fiilen
tek yoludur. Bu yol Akln 'ciddiyetle' iyi, doru ve gzelin
peinde gitmeye adam olan herkese aktr ama eksiksiz
mutluluk ancak dncenin vecde ykseldii hassas anlarda
ortaya kar. O zaman 'manevi bir gzle gren'35 Akl sadece
bedenden deil, duyular ve hayal gcnden de yz evirip
bylece kendini 'ilahi olann bir aracna' dntrr.36 Ka
dn kahinler, Musevi Peygamberler ve Hristiyan sezgiciler
-Musa ve Aziz Paulus'un en iyi rneklerini oluturduu37-
bu tarifsiz mutluluk elbette Platon'un 0Eia avia ya dafu
ror divinus diye tarif ettii eydir: airin 'ho cezbesi' (bu
ifadede grlen kesinlikle ortaaa ait olmayan deha kavra
mnn Ficino'nun felsefesinden doduunu aklda tutalm);
kahinin mest olmas, mistiin koular ve sevenin vecdi.38
te yandan ilham kaynakl kendinden geiin bu drt ei
dinden en gl ve yce olan, furor amatorius, Ficino'nun
deyimiyle 'gnll lm'dr.39
Platon'u 'Atinallara konuan Musa'40 olarak gren ve
Aziz Paulus'un vecitlerini amor Socraticus'la birlikte anan
bir dnr Platoncu epco; ve Hristiyan caritas arasn
da zde bir farkllk grememekteydi.41 Ficino, Platon'un
Symposium adl kitab hakkndaki almasnn bir nshas-
viderit speculationem esse longe anteponendam?"

35 Pico, il, 7, Bibl.267, fol.23.
36 Ficino, De vita triplici, I, 6, Bibl.90, s.498.
37 Bkz. rnein Pico, a.g.e.: "Can questo viso vidde Moyse
vidde Paolo, viddono molti altri eletti la facia de Dio, et questo
e quello ehe nostri Theologi [yani Yeni-Platoncular] chiamano la
cognitione intellettuale, cognitione intuitiva."
38 Ficino, Conv. , VII, 1 4 ve 1 5, Bibl.90, s. 1 3 6 1 SS; bkz.
Platon, Phaedrus, IV, SS, a.g.y, s. 1 365SS ve dier baz pasajlar
zerine alma.
39 Ficino, Conv., 11, 8, Bibl.90, s. 1 327; bkz. B. Castiglio-
ne, il Cortigiano, burada ak 'vital morte' diye adlandrlr (alnt
layan N.A. Robb, Bibl. 286, s.1 93).
40 Ficino, De Christian. Relig., XV, Bibl.90, s.29 ve Con-
cordia Mosis et Platonis, a.g.e., s.866SS.
41 Yeni-Platoncu ak kuram iin bkz. zellikle E. Cassi-
rer, Bibl.59, s. 1 38SS.; H.J. Hak, Bibl. 1 33, s.93SS.; N.A. Robb,
Bibl. 286, s.75 SS. (Ficino'nun Symposium zerine alma's hak
knda) ve s. l 12SS (Benivieni ve Pico hakknda).
228
nn yan sra kendi kitab De Christiana Religione'nin de bir
nshasn arkadana verirken u aklamay yazmt: "te
sana sz verdiim Amor'u gnderiyorum, bununla birlikte
benim sevgimin din, dinimin de sevgi olduunu sana gster
mek iin Religio'yu da gnderiyorum."42
Aslnda sevgi mefhumu Ficino'nun felsefi sisteminin
asl eksenini oluturur. Sevgi Tanr'nn zn dnyaya yay
masn salayan, daha dorusu onunla Tanr'nn zn dn
yaya yayd ve buna mukabil Yarattklarn O'nunla yeni
den birlemeye sevk eden itici gtr. Ficino'ya gre amor,
Tanr' dan dnyaya ve dnyadan Tanr'ya doru kendini ter
sine eviren akmn (circuitus spiritualis) dier bir adndan
baka bir ey deildir.43 Seven birey kendini bu mistik dev
renin iine yerletirir.
Sevgi her zaman bir arzudur (desiderio) ama her arzu
sevgi deildir. Arzu bilisel glerle ilikisiz ise salt doal bir
drt olarak kalr, tpk bitkinin bymesini salayan veya
tan dmesine yol aan kr kuvvet gibi.44 Ancak virtu cog
nitive tarafndan ynlendirilen arzu nihai amacn bilincine
vard zaman sevgi adn almay hak eder. Nihai ama ken
dini gzellik iinde aa vuran ilahi iyilik olduu iin, sevgi
'gzelliin yeermesine duyulan arzu'45 veya basite desi-
42 Ficino, Filippo (Luca deil) Controni'ye mektup,

Bibl. 90, s.632 (bkz. E. Cassirer, Bibl.59, s. 1 39): "Mitto ad te amo
rem, quem promiseram. Mitto etiam religionem, ut agnoscas et
amorem meum religiosum esse, et religionem amatoriano."
43 Ficino, Conv. , il, 2, Bibl. 90, s . 1 324: "Quoniam si Deus
ad se rapit mundum, mundusque rapitur, unus quidem continuus
attractus est a Deo incipiens, transiens in mundum, in Deum de
nique desinens, qui quasi circulo quodam in idem, unde manahit,
iterum remeat. Circulus itaque unus et idem a Deo in mundum,
a mundo in Deum, tribus nominibus nuncupatur: prout in Deo
incipit et allicit, pulchritudo; prout in mundum transiens ipsum
rapit, amor; prout in autorem remeans ipsi suum opus coniungit,
coluptas." Allicit yklemi K<iA.A.o (gzellik)'un KaN:iv (armak)
kelimesine bal eski etimolojik trevini hatrlatmaktadr ki Yeni
Platoncular arasnda ok revatadr.
44 Pico, II, 2, Bibl. 267, fol. 1 9, alntland s.227.
45 Ficino, Conv. , I, 4, Bibl.90, s. 1 322: "Amor sit fruen-
dae pulchritudinis desiderium". Bu tanmn talyanca tercmesi
("Amore e desiderio di fruire la bellezza") sevgi stne yazlm
tm eserlerde ve diyaloglarda srekli tekrarlanmtr.
229
derio di bellezza (gzellik sevgisi) diye tanmlanmaldr.46
Bu gzelliin evrene yayldn, ama Platon'un Symposium
adl kitabnda ele alnan "ki Vens" (veya Yeni-Platoncu
larn sk sk adlandrdklar zere "kiz Vens")47 tarafn
dan sembolize edilen iki ana biimde var olur: "A.cppoohr
Oupavia" ve "A.cppofrr mivoro".
"A.cppoohr Oupavia " ya da Venus Coelestis, yani se
mavi Vens Urans 'n kzdr ve annesi yoktur, bu da demek
oluyor ki tamamen gayr maddi bir aleme aittir, nk anne
kelimesi mater (mother), madde kelimesi materia (matter)
ile ilintilidir. O, evrenin en yce, sematesi aleminde, yani
Kozmik Akl aleminde ikamet eder ve onun sembolize ettii
gzellik, ilahiliin esas evrensel ihtiamdr. Bu nedenle o
insan zihni ile Tanr arasnda arac olan 'Caritas'la kyasla
nabilir.48
Dier Vens, "A.cppoOin mivoro" ya da Venus Vulga
ris, Zeus-Jpiter ve Dione-Jeno'nun kzdr. Kozmik Akl ile
yersel alem arasndaki alanda, yani Kozmik Ruh aleminde
ikamet eder ve aslnda onun ismini 'yersel Vens' diye ter
cme etmek pek doru deildir, dorusu 'doal Vens'tr.49
Bu nedenle onun sembolize ettii gzellik artk maddi
dnyadan ayrlmayp onun iinde gerekleen asl gzel
liin mahhas suretidir. Semavi Vens saf "intelligentia"
iken, dier Vens vis generandi'dir ve Lucretius'un Venus
Genetrix' i gibi doadaki eylere hayat ve ekil verir ve do
laysyla idrak edilebilir gzellii bizim algmza ve hayal
gcmze sunar.
Her iki Vens'e de hakl olarak onun olu olduu d
nlen uygun bir Eros veya Amor elik eder, nk gzelliin
her bir biimi mtekabil sevgi biimini yaratr. Semavi sevgi
veya Amor divinus insandaki en yksek melekeyi, yani Akl
veya zekay sahiplenir ve onu ilahi gzelliin kavranabilir
ihtiamn dnmeye sevk eder. Dier Vens'n olu, amor
46 Pico, II, 2, Bibl.267, fol. 1 8 , V.
47 Ficino, Conv., II, 7, Bibl.90, s. 1 326 ('De duobus amoris
generibus ac de Duplici Venere'), aadaki paragraflarda zetle
nen doktrin iin locus classicus. Bkz. ayrca Plotinus, Ennead. III,
5, s. 1 7 1 S S zellikle 2 ve 3. Blmler zerine yorum (' Geminae
Veneres') ve Platinus, Ennead. I, 6, s.1 574SS, zellikle 4. Blm
zerine alma: "Duplex pulchritudo est. . ."
48 Ficino, Comm. in Enn. I, 6, s.1574.

49 Pico'nun iki Vens'e dair Ficinocu olmayan yorumu iin
bkz. s. 1 44, N.5 1 .
230
vulgaris, insandaki arac melekelere, yani duyusal alg ve
hayal gcne hkmeder ve insan ilahi gzelliin bir benze
rini fiziksel dnyada yeniden yaratmaya sevk eder.
Ficino'ya gre her iki Vens ve her iki sevgi kendi usul
lerince gzellii yaratmann peinde olduklarndan 'saygn
ve takdire deer'dir.50 te yandan grnr ve tikel olandan
kavranabilir ve evrensel olana ykselen ' tefekkrl' sevgi
biimi ile grsel alanda doyuma ulaan 'fiili' sevgi biimi
arasnda deer fark vardr;51 ve grsel alandan dokunsal
alana den salt ehvete balanabilecek hibir eye deer
vermemeli ve bu gibi eyler kendine saygs olan Platoncu
lar tarafndan sevgi diye adlandrlmamaldr. Sadece grsel
deneyimi kavranabilir evrensel gzellie ynelik kanlmaz
ilk adm olan kimse 'ilahi sevgi' mertebesine ular ve bu
mertebe onu Azizler ve Peygamberler katna karr. Gr
nr gzellikle yetinen kimse ise 'beeri sevgi' alannda kalr.
Ve nihayet grnr gzellie bile duyarsz ya da safahata
saplanm veya daha kts, elde ettii tefekkr halini du
yusal hazlar iin terk etmi kimse 'hayvani sevgi'nin (amor
50 Ficino, Conv., II, 7, Bibl.90, s. 1 327. Bkz. a.g.e., VI, 7,

s. 1 344: "Sint igitur duae in anima Veneres: prima coelestis, secun
da vero vulgaris. Amorem habeant ambae, coelestis ad divinam
pulchritudinem cogitandam, vulgaris ad eandem in mundi materia
generandam . . . immo vero utraque fertur ad pulchritudinem gene
randam, sed suo utraque moda."
5 1 Bu amaca ulatran evrelerin ayrntl bir aklama
sn Yakup'un merdiveniyle kyaslamal bir halde bulmak iin
bkz. Pico, III, 1 0, Bibl.267, fol.64SS.: ( 1 ) Bir bireyin grnr
gzelliinden alnan haz (Duyular). (2) Bu tekil grnr gzelliin
idealletirilmesi (Tahayyl). (3) Onun genel anlamda gzelli
in bir rnei olarak yorumlanmas (grsel deneyime uygulanan
Mantk). (4) Grsel gzelliin ahliik deerlerinin bir ifadesi olarak
yorumlanmas ("Conversione dell 'anima in sen", Mantk'n grsel
deneyimden yz evirmesi). (5) Bu ahliik deerlerinin metafizik
deerler olarak yorumlanmas (Mantk'n deyim yerindeyse Akl
lehine geri ekilmesi). (6) Metafizik deerlerin tek bir evrensel ve
kavranabilir gzelliin ilevleri olarak yorumlanmas ( nsan Akl,
Kozmik Akl ile birleiyor). Asrlar boyu metafizik iirler yazan
airlerin tahayyln etkilemi bu sistemde 4. kademeden 6. ka
demeye ykseli 1 . kademeden 3 . kademeye ykseliin manevi
alanda tekrardr, bylece bir bireyin brakn ahlfki erdemlerini,
salt ' isel gzellii'ne duyulan ak bile Platonik akn tamama er
mesine karlk gelmez; bkz. Pico, II, 1 0, Bibl.267,fol.24, V.
23 1
ferinus)52 kurban olmutur ve bu Ficino'ya gre ktlkten
ziyade hastalk olarak addedilmelidir. Kalpteki zararl huy
larn srdrlmesinin yol at bir tr deliliktir bu. 5 3
Kiisel olarak Ficino bir alimin saygnln ve saln
korumas iin uygun yaam tarz olarak telakki ettii sade ve
52 Ficino, Conv., iV, 8, Bibl. 90, s. 1 345: "Amor ... omnis
incipit ab aspectu. Sed contemplativi hominis amor ab aspectu
ascendit in mentem. Voluptuosi ab aspectu descendit in tactum.
Activi remanet in aspectu ... Contemplativi hominis amor divinus,
activi humanus, voluptuosi ferinus cognominatur." Bkz. a.g.e, il,
7, s. 1 327: "Siquis generationis avidor contemplationem deserat,
aut generationem praeter modum cum feminis, ve! contra naturae
ordinem cum masculis prosequator, aut forman corporis pulchri
tudini animae praeferat, is utique dignitate amoris abutitur."
53 Ficino, Conv., Vll, 3, Bibl.90, s. 1 357. Hekim Ficino
kontrol edilemeyen akn hereos denilen bir tr delilie yol a
t ynndeki tp teorisini elbette biliyordu (bkz. J.L. Lowes,
Bibl.202). lahi, insani ve hayvani ak trleri arasndaki ayrm iin
bkz. Pico, il, 5, Bibl.267, fol.20, V./2 1 ve ok ayrntl olarak il, 24
ve 25, fol.36, V.SS. te yandan yle bir fark var: Ficino bu ak
trlerini Platon ve Plotinus'un tartt Vens saysn artrmadan
ele alabiliyor, nk o basite amor ferinus'u hibir Vens'le veya
insan ruhunun yetileriyle ilgisi olmayan bir tr delilik olarak ad
landryor. Oysa daha az ortodoks Platoncu olan ve ahliik mesele
lerine tp bak asyla bakmaya daha az eilimli olan Pico
ak eidini psikolojik yetiyle ilikilendirmek istiyor. Sonuta o
bu yetilere karlk gelen Vens ' e ihtiya duyuyor ve ona gre
Satm'n kz olan ve dolaysyla Platon'un Aq:poohr Oupavia
(Urans' n kz) ile Aq:poohr mivoro (Zeus ve Dione'nin kz)
arasnda bir ara konumu igal eden ' kinci Semavi Vens' ne
sryor. Dolaysyla ikincisi artk 'saygn ve takdire deer' bir
figr olmaktan kyor. Bunun bir aklamas, annesiz Vens'n
geldii denizin Urans veya Satm'n cinsel organlaryla dllenip
dllenmedii konusunda mitoloji yazarlarn anlaamamas gere
inde bulunabilir (bkz. rnein Mythographus III, 1 , 7, Bibl. 38,
s . 1 55). zet niteliinde bir tabloyla Pico ile Ficino arasndaki fark
yle gsterilebilir:
Ficino Pico
Ak Mtekabi l Mtekabil Mtekabil Mtekabil

eidi insan ruhu Vens insan Vens
ve yetisi yetisi
Amor Mens Vens Intelletto Venere
divinus (intellectus) Coelestis Celeste I,
(Amore Urans'n Urans 'n kz
divino) kz
232
kanaatkar bir hayat srd. Fakat onun Symposium zerine
yapt alma bir ahlak yasalar kitab deildir. Kitabn
da ahlaki snflandrmalara kar kar, tpk tm felsefesinin
iyimserlie kar ktmserlik, ikinlie kar aknlk, du
yusalla kar dnsellik gibi ikiliklere kar kt gibi.
Bu felsefenin giderek byyen bir psikoloj ik gerilim
ler ann rktc ama verimli atmalar iin yeni ifa
de ekilleri arayan kimselerin hayal gcn nasl harekete
geirdiini kolaylkla grebiliyoruz. Szn ettiimiz at
malar, zgrlk ile bask, inan ile dnce, snrsz arzular
ile snrl imkanlar arasndaki atmalard. Ne var ki ayn
zamanda 'baya drtlerden' arnm, ama grnr ve his
sedilir gzellikten youn keyif almaya izin veren yce sev
ginin vlmesi bir cemiyetin ince veya incelecek beenisine
hitap edecekti.
Nitekim Yeni-Platoncu sevgi teorisini ileyen standart
eserler, yani Ficino'nun Platon'un Symposium adndaki kita
b zerine yapt alma daha sonra genellikle "Ficino'nun
Convito'su" diye anld ve Pico della Mirandola'nn bir Gi
rolamo Benvieni iiri -sonuta Ficino'nun doktrininin iir
sanatyla ifadesi olan- zerine yazd Yorum tam anlamyla
felsefi kitaplar sz konusu olduunda kstl bir takipi kitle
sine sahip oldu;54 Leone Ebreo'nun Dialoghi d Amore 'si ise
'
kurucu bir dnrn eseri olarak telakki edilebilecek, on

altnc yzyln tek eseridir.55 Ne var ki bu eserler, sanatlar,
airler ve Michelangelo'dan Giordano Bruno, Tassa, Spen-
Amor nsan Vens Ragione Venere

humanus ruhunun Vulgaris Zeus CelesteII
(Amore dier tm ile Dione'nin Satm'n kz
humano) yetileri Kz
Amor --
- ---- -- -
-- -- Senso Venere
ferinus (Delilik) (Delilik) Volgare, Zeus
(Amore ile Dione'nin
bestiale) Kz
54 Ficino'nun en sadk rencisi olan Francesco di

Diacceto'nun bir seri, Bibl. 62, ortodoks Floransa kuramnn sade
ce bir 'ders kitab'dr.
55 Bkz. N.A. Robb, Bibl.286, s. l 97SS., ve daha mnhas-
ran H. Pftaum, Bibl.265.
233
ser, Done ve hatta Shaftesbury'e kadar uzanan 'iirsel d
nr' diye adlandrlabilecek kimseler zerinde dorudan
ve dolayl olarak muazzam bir etki brakt.56 Dier yandan
sz konusu eserler, ounlukla Kuzey talya kaynakl olan
"Sevgi zerine Diyaloglar"n douraca sarsntya zemin
hazrlad ve bu diyaloglar gnmzde yan popler kitapla
rn psikanaliz zerinde yapt etkiye benzer bir etkiyi on
altnc yzyl talyan toplumunda yapt. nceden esoterik
bir felsefe olan ey bir tr sosyal oyuna dnt, yle ki on
altnc yzyln bir filolounun ineleyici ifadesiyle "saray
mensuplar onu ka adet ve ka eit sevginin bulunduu
nu renme iinin vazgeilmez bir paras olarak grmeye
baladlar. "57
Bu diyaloglarn prototipleri, Pietro Bembo'nun kaleme
ald Asolani58 ve Bembo'yu 'Platoncu' doktrinin szc
s klarak ona olan vefa borcunu deyen kont Baldassar
Casiglione 'nin (bir Mantua yerlisi) yazd Cortigiano' dur.59
Ficino'nun felsefesini, yazarln ve gr gcn sahiden
anlama noktasnda Asolani ve ondan biraz daha az lde
Cortigiano, bazlarnn byk bir derinlie ve bilgiye sahip
olma iddiasnda bulunduu bu trde dier rneklerin hepsini
ok geride brakr.60 Ne var ki Bembo ve Castiglione hibir
56 Bruno iin bkz. E. Cassirer, Bibl. 59, birok yerde;
ngiltere'de Floransa 'Yeni-Platonculuu'nun etkisi iin bkz.
a.g.e., Bibl. 60.
57 Tomitano, Bibl.358, alntlayan G. Toffanin, Bibl. 344,
s. 1 37. Genel olarak ' Sevgi zerine Diyaloglar' iin bkz. H. Pfa
um, Bibl.265; N.A. Robb, Bibl.286, s. l 76SS. (baka atflarla bir
likte). Ayrca bkz. G. Toffanin, l.c.; G.G. Ferrero, Bibl.89.
58 Birinci bask Venedik, 1 505, ikinci bask Venedik, 1 5 1 5 .
Bkz. N.A. Robb, Bibl.286, s. 1 84SS, baka atflarla birlikte.
59 Bkz. N.A. Robb, a.g.e., s. 1 90SS, baka atflarla birlikte.
60 Bu retinin ou Mario Equicola'dan alnmtr, Bibl.84
(bkz. yukar). Onun iin bkz. N.A. Robb, Bibl.286, s. 1 87SS, bu
rada 1 554 basks yanllkla ikinci bask diye geiyor ve J. Cart
wright, Bibl. 58, birok yerde. 1 494 gibi erken bir tarihte Latince
yazlmaya balanm Equicola'nn eseri nevi ahsna mnhasrdr.
O ne bir felsefe eseridir ne de bir sanat almas, o zaman esiz
olan tarihsel yaklamyla zel ilgiyi deer bir tr ansiklopedidir.
Birinci kitapta yazar Ficino'dan Giovanni Jacopo Calandra'ya
(Isabella d'Este sarayndaki meslekta) -Aura adl kitab hi ba
slmam- varana kadar sadece Rnesans edebiyatn aratrmakla
kalmyor, ayrca Guittone d 'Arezzo, Guido Cavalcanti, Dante, Pet
rarch, Francesco Barberino, Boccaccio ve hatta 'Joan de Meun'un
234
surette kurucu dnr deillerdir. Sekin sosyal atmosfe
rin ve gzel syleini cazibesinden faydalanarak Bembo saf
iirsel niyetleriyle, Castiglione ise biraz eitmek amacyla
okurlarn etkilemek istiyorlard. Onlarn Yeni-Platoncu fel
sefeye tepkilerinin ' znde estetik' olduunu sylemek ye
rindedir. 61
Sonuta Floransa kitaplar cazip ama daima sulandrl
m ve daha nemlisi, 'toplumsallatrlm' ve kadnlarn
zevkine hitap eder bir ekilde yayld.62
Ficino'nun Convito'sunun ortam Careggi'de bulunan
Villa Medici 'de ihtiaml bir odayd ve burada "Platoncu
aile"nin dokuz yesi toplanp zgn Symposium'u arba
llkla yeniden sahneleyerek Platon'un doum ve lm tarihi
kabul edilen 7 Kasm' kutlarlard.63 Tipik "Sevgi zerine
Diyalog" sahnesi sekin hanmefendilerin ho kokulu bah
elerinde, hatta saray mensubu bilgili kadnlarn kk zel
odalarnda sergilenirdi.64 Bu kadnlardan biri olan Tullia
d' Aragona "Sevginin Sonsuzluu" zerine bir diyalog yaz
d iin ba derde girmiti.65 Floransallar fiziksel ve ahlaki
gzelliin somut rneklerinden bahsederken bile Phaidros
ve Alcibiades'ten alnt yapyorlard. "Dialoghi"nin yazarla
r kadnn gzelliini ve meziyetini tanmlyor, tarif ediyor
ve vyorlard66 ve cinsiyetler aras ilikideki grg kuralla-
(Roman de la Rose'un yazar olarak) ve Troubadour'larn dn

celerini de zetliyor.
61 N.A. Robb, Bibl.286, s. 1 92.
62 Spenser'in Floransa Pederleri'nin esoterik eserlerinden
ziyade Castiglione'nin Cortigiano'sundan etkilendiini kolaylkla
anlayabiliriz; bkz. R.W. Lee'nin ahane makalesi, Bibl. 1 86.
63 Ficino, Bibl.90, s . 1 320. Platoncu evre aslnda bu tarihi
bir Convivium ile kutlamak iin kulland.
64 Bembo'nun Asolani'si Kbrs'n eski kraliesi Cateri-
na Cornaro'nun bahesinde sergilenmitir ve burada onun gzde
nedimesinin evlilii elenceden ve sevginin erdemi stne ho
sohbetten gn sonra gereklemitir. Birinci kitapta ak ktle
nirken ikinci kitapta vlr ve nc kitapta sorun 'Platoncu' iki
ak eidi kuramna gre zlr. Bir parkta geen baka bir diya
log ise G. Betussi'nin Leonora'sdr, yeniden yaymland yer: G.
Zonta, Bibl.4 l 3 .
65 Yeniden yaymland yer: G . Zonta, birok yer.
Betussi'nin Raverta diyalou Venedik airi Franceschina Baffa
veya Beffa'nn zel odasnda sahnelendmitir.
66 Zaman zaman gzellik matematiksel oranlarla bile ta-
235
rna dair meselelerle ou zaman youn ekilde ilgileniyor
lard. 67 Burada 'semavi' sevgiyle 'dnyevi' sevgi arasndaki
esas ayrmn zaman zaman biraz arpk ekilde yapldna
phe yok. Baz yazarlar bu ayrm 'drst' sevgi ile 'drst
olmayan' sevgi arasndaki ayrma indirgerken,68 dierleri ise
"ki Vens" arasndaki mesafeyi " Venere Volgare"den " Ve
nere Celeste"ye ykselii imkansz klacak derece byt
yorlard. 69 Ksacas bu tr literatrn aslnda rettii ey
Yeni-Platoncu bir dile oturmu Petrarch ile Emily Post'un
bir karmyd. 70
Bir yanda Ficino ile Pico arasndaki, dier yanda ise
Bembo ile Castiglione arasndaki ayrm Floransa ile Vene
dik arasndaki ayrmn gstergesidir. Floransa sanat desen
plastik sertlik ve tektonik yapya dayanrken, Venedik sanat
renge, atmosfere, resimsel canlla ve mzikal ahenge da-
nmlanmtr ki bu, Yeni-Platoncu bak asna gre aykrdr

(bkz. s. 1 33, N. 1 0).
67 pmenin Platoncu metafizii iin bkz. N.A. Robb,
Bibl.286, s. 1 9 1 ve G. Toffanin, Bibl.344.
68 Bkz. rnein M. Equicola, Bibl. 84, KitapV ya da V. Car
tari, Bibl. 56, s.454, burada 'amore dishonesto e brutto' ile 'amore
bello e honesto' arasndaki aynn ruhumuzun 'quello ehe e rio'
ve 'le cose buone'ye uygulanmasna indirgeniyor. Bu anlay
Mythographus III, 1 1 , 1 8, Bibl.38, s.239'da alntlanan Remigius
anlayna dnyor: "Duae autem secundum Remigium sunt Vene
res; una casta et pudica, quam honestis praeesse amoribus, quam
que Vulcani dicit uxorem; dicitur altera voluptaria, libidinum dea,
cuis Hermaphroditum dicit filium fuisse. ltidemque Amores duo;
alter bonus et pudicus, quo sapientia et virtutes amantur; alter
impudicus et malus, quo ad vitia inclinatur." (Remigius pasajnn
alntland yer: H. Liebeschtz, Bibl. 1 94, s.45) .
69 Bu zellikle G. Betussi, Raverta iin dorudur ve
burada 'Venere Volgare' Pico'nun arac olarak ikinci bir 'Venere
Celeste'ne srd gerei gz nne alnmadan Ficino yerine
Pico'ya gre nitelendirilmitir.
70 Platoncu felsefe iinde Petrarchizmin almas iin zel
likle bkz. G. Toffanin, Bibl. 344, s.1 34SS ve G.G. Ferrero, Bibl.89.
On altnc yzyln ortasnda ba 'Platoncu' olan Benedetto Varchi
neredeyse her sayfada Petrarch'tan alnt yapar (Bibl. 365, s.27 1 -
457). Sonuta Pietro Aretino sadece Yeni-Platoncu dille deil (Il
Filosofo, zellikle V, 4), aynca Dante ve Petrarch'tan -ska yap
lan alntlarla da alay eder ve Raggionamenti adl eserine pek de
asil olmayan bir diyalog koyar (Bibl. 1 2 ve 1 3).
236
yanr.71 Floransa gzellik anlay rnek ifadesini, gururla
dikilen Davut heykellerinde ve uzanan Vens resimlerindeki
Venediklilerde bulur.
Bu tezat biri Floransalya dieri Venedikliye ait iki
kompozisyonda aka ortaya koyulmaktadr. Her iki kom
pozisyon da Platoncu ak kuramn imgelere dkmtr ve
aralarndaki karlkl iliki, bir ortodoks Floransalnn sevgi
hakknda yazd kitabyla Pierro Bembo'nun Asolani kitab
arasndaki ilikiyle kyaslanabilir.
Bu kompozisyonlardan biri Baccio Bandinelli 'ye ait
olan gravr Vasari' nin "Btn Tanrlarn huzurunda Cu
pid ile Apollon'un kavgas" (resim 1 07) diye tasvir ettii bir
Baccio Bandinelli eserinin kopya gravrdr.72 Bu kompo
zisyon bir boazn iki yanna oturmu iki klasik tanr grubu
nu gstermektedir. Jpiter ve Apollo -dmanlarna okunu
yeni atm- nclndeki soldaki grupta Satrn, Merkr,
Diana ve Herkl yer alrken, Vens ve satire benzeyen Cu
pid -Vens'n tahrikiyle okunu Jpiter' e yneltmi- nc
lndeki sadaki grupta ise balca yardmclaryla birlikte
Vulcan ve her iki cinsiyetten isimsiz plaklar yer almakta
dr. Apollon grubunun stnde gkyz akken, sahnenin
dier yars Vens tapna ve arka planda yanan harabelerle
birlikte kocaman bir trampetten kan kara bir dumanla kap
lanmtr. Ortadaki bulutlarn stnde gzel bir kadn dur
maktadr. Sol kolunu rahatsz bir edayla ykseltmektedir ve
aadaki Vens grubuna gzlerini evirmitir, ama uzanm
sa elinde iinden dumansz bir atein ykseldii bir vazoyu
Apollon taraftarlarnn stnde tutmaktadr.
Bu gravrn anlam u satrlarla aklanmaktadr: "Bu-
71 Venedikli byk ressamlar ile iki Gabrieli arasnda sk

sk benzerlikler kurulur (o zamanlar Floransa gerekte kayda de
er bir mzie sahip deilken) ve Giovanni Bellini, Giorgione,
Titian ve Veronese'nin resimlerinde mziin byk rolne dikkat
ekilir. Bu balamda Bembo ve Betussi'nin ruhsal gzellik ve sev
ginin organ olarak gz deil de kula grmesi ilgintir (Bembo,
Asolani, III, Bibl.26, s.2 1 7 ; Betussi, Raverta, Bibl 4 1 3 ) . Bu, orto
.
doks bak asna gre sutur.

72 Vasari, Bibl. 366, cilt V, s.427: "La zujfa di Cupido e
d 'Apollo, presenti tutti gli Dei." Vasari, Ficino'nun Convito'su
nun talyanca yaymlanmasndan bir yl sonras olan 1 545 tarihli
gravr Enea Vico'ya atfeder ama genel kan Bartsch'nin Nicolas
Beatrizet'e atfndan yana grnyor. (Le Peintre Graveur, cilt XV,
s.262, no 44)
237
rada ilahi Mantk ve belal insan ehvet' i dvmekte ve c
mert Akl hakemlik yapmaktadr. Makbul emeller aydnla
tlm, dnyevi emeller bulutlarla kaplanmtr. Eer Mantk
kazanrsa gnele birlikte semada parlayacaktr. Eer Vens
kazanrsa yeryzndeki zaferi srf duman olacak. unu bilin
ki, ey faniler, yldzlar bulutlarn zerinde durur, tpk kutsal
Akln kirli zevklerin zerinde durduu gibi."73
Bu aklama ortodoks Floransa Yeni-Platonuluunun
sistemini ve terminolojisini bilmeyen kiileri aydnlatmak
tan ziyade artr. te yandan Ficino ve Pico' nun hamarat
okurlar Cupid, Vens ve Vulcan'n (burada onlarn silahtar
olarak grnen) bilge ve erdemli tanrlardan oluan takipi
leriyle gne-tanrs Apollon'a kar verdikleri savan bir
yanda Aa Ruh ile Mantk arasndaki gerilimli ilikileri,
dier yanda Akl'n zel konumunu aydnlattn hemen
kavrarlar. Hatrlanrsa, Mantk ile baya drtler arasndaki
mcadelede Akl -mens- taraf tutmad gibi, sonucu do
rudan etkilemez de (nitekim 'arbitrio tuo' ifadesi kullanl
maktadr). te yandan Mens altndaki karkl tamamen
gz ard edemez (nitekim 'Mens' kzgn bir ifadeyle aa
bakmaktadr) ve ilahi bilgeliin ateiyle Mantk' aydnlat
mak zorundadr.74
Bu gravr aklda tutarak, Titian'n Borghese Galeri
si'ndeki "Kutsal Ak ve Dnyevi Ak" adl resmini incele
mek ilgin olur.75 Bu resim Bembo'un Asolani adl kitabnn
etkisinin zirve noktasnda olduu 1 5 1 5 dolaylarnda yapld
(resim 1 08). Her ne kadar bu iki kompozisyon slup ve ie
rik asndan farkl olsa da baz ortak noktalar vardr. her iki
resimde de semavi bir atele dolu bir vazo en ok ne kan
figrn elinde gzkmektedir. Yine her iki resimde de yce
73 "En Ratia dia, en haminum aerummasa Cupida
Artitria pugnant, Mens generasa, tua.
Tu vero hine lucem factis praetendis hanestis,
Illinc abscura nube prafana tegis.
Si vincat Ratia, cum sale micahit in astris;
Si Ven us, in terris gloriafunnus erit.
Discite, marta/es, tam praestant nuhibus astra,
Quam ratia ignavis sancta cupidinibus.''.
74 Bkz. s . 1 37.
75 Bkz. E Panofsky, Bib/.243, s. l 73SS. nceki yorumlara
atflarla hirlikte. Nispeten olduka doru olan imdiki bilindik ba
lk (Amare ce/este e mandana) ilk kez D. Montelatici, Bibl.2 I 9'da
kullanlm grnyor.
238
bir ilkeyle onun kadar yce olmayan baka bir ilke arasnda
ki tezat ifade edilir ve her iki resimde de bu tezat iki tarafl
'paysage moralise'nin bilindik yoluyla sembolize edilir:76
Titian'n resminin arka plan da iki yarya blnmtr: iki
tavan ya da yaban tavan (hayvani sevginin ve dourganl
n sembolleri)77 ve mstahkem ehirle lo bir sahne ve daha
koyun srs ve bir kr kilisesiyle daha taral ve daha sade,
ama daha aydnlk bir sahne.
Titian'n resmindeki iki kadn Cesare Ripa'nn 'Felicita
Etema' (Ebedi Saadet) ve 'Felicita Breve' (Ksa veya Geici
Saadet) balklar altnda tanmlatp aklad simge iftine
yakndan benzer. 'Felicita Etema' gz kamatracak kadar
gzel, gen ve sarn bir kadndr ve onun plakl yok
olup giden dnyevi eyleri kmsemesini iaret eder; sa
elindeki ate Tanr sevgisini sembolize eder. 'Felicita Breve'
sar ve beyaz renkli elbisesinin 'tatmin'i sembolize ettii bir
'Hanmefendi'dir. Deerli talarla sslenmitir ve beyhude
ve ksa mrl mutluluun sembolleri olan altn ve mcev
herlerle dolu bir kab tutmaktadr.
Bu betimlemeden rendiimiz kadaryla on altnc
yzyln sonunda alev tayan plak bir kadnla (Bandi
nelli gravrndeki 'Mens'in ve ayrca Hristiyan nanc ve
' Caritas'n zellii olan) ssl giysili bir hanmefendinin
yan yana kullanlmas, ebedi deerlerle fani deerler arasn
daki tezat olarak anlalyordu. Ne var ki Ripa'nn terimleri
Titian'n resminin ieriini yeterince tanmlamyor. 'Felicita
Etema' ve ' Felicita Breve' uzlamaz bir ahlaki, hatta teolojik
tezad oluturur. Bu tezadn uzlamaz oluu Musee des Arts
Deoratifs adl mzedeki iki Fransz duvar halsnda gste
rilmitir. Bu duvar hallarnda emek, kendini kk grme,
inan ve umuttan g alan ve Tanr'nn lutfuyla kurtarlan bir
beyefendi, dnyevi uralarn peinde olan ve Kr Cupid'le
ilikili olan bir kadnla tezat oluturur (resimler 1 1 6, 1 1 7).78
76 Bkz. s.64.
77 Bkz. rnein Ripa, s.v. ' Fecondita'.
78 Bkz. R. van Marle, Bibl.2 1 0, cilt il, 1 932, s.462. Tuzak
motifinin aklamas iin bkz. Mezmur XXV, 1 5 (Vulgate): "Oculi
mei semper ad dominum, quoniam ipse evellet de laqueo pedes
meos". Ayrca 'Amour sacre' duvar hals anka kuunu ('jigura
ressurrectionis') ve pelikan ('jigura passionis') gstermekte ve u
Mezmur dizelerinden alnt yapmaktadr (dokumac btn rakam
lar zerinde oynama yapmtr): xcvii, 1 1 ; xvii, 1 5 ; xxx, 1 ; xvi,
1 0; cii, 6. E para arka planda k bir sevgili iftini gstermekte
239
te yandan Titian'n resmi yeni-ortaa ahliiklnn deil
Yeni-Platoncu hmanizmin bir belgesidir. Onun figrleri iyi
ile kt arasndaki ztl ifade etmez, bir ilkeyi iki varolu
biimi ve iki mkemmellik derecesi iinde sembolize eder.
Yce fikirli plak figr oturan paylamaya tenezzl ettii
dnyevi varl hor grmez ama kibarca ikna edici bir bak
la ona yce bir alemin srlarn syler; ve iki figr arasndaki
kardee benzerlii kimse grmezden gelemez.
Aslnda Titian'n kompozisyonun ismi yle okunmal
dr: Geminae Veneres. Bu kompozisyon Ficinocu anlamda
tm Ficinocu imalaryla birlikte 'kiz Vensleri' temsil eder.
plak figr evrensel ve ebedi olmakla birlikte saf bir e
kilde kavranabilir gzellik ilkesini sembolize eden 'Vene
re Celeste'dir. Dier figr ise Gzelliin yeryzndeki fani
ama grnr ve hissedilir suretlerini -insanlar, hayvanlar,
iekler, aalar, altn ve deerli talar ve sanat ya da bece
riyle yaplan eserler- yaratan 'yaratc g' sembolize eden
'Venere Volgare'dir. Dolaysyla her ikisi de Ficino'nun ifa
desiyle "kendi yordamnca saygn ve takdire deerdir."79
Cupid 'yersel' veya 'doal' Vens'e biraz daha yakn
dursa da iki Vens arasnda konumlanmtr ve pnarn su
yunu kartrmas, kozmik bir 'karm' ilkesi olan sevginin
yerle gk arasnda bir arac ilevi grd ynndeki Ne
oplatoncu inanc ifade etmektedir.80 Ve Titian'n pnarnn
esasnda bir ly tamas iin yaplm ama imdi hayat
pnarna dnm eski bir lahit olmas gerei Ficino'nun
vis generandi dedii mefhumu vurgulamaktadr sadece.81
Titian'n "Kutsal Ak ve Dnyevi Ak" tablosunu bil
gece bir Latince iirle aklamaya ihtiyac yoktu. Resmin
Geminae Veneres eklindeki doru isminden haberdar olma
yanlar bile resmi anlayabilirler ve onu yorumlamada glk
ve Ovid, Tibullus, Seneca, Propertius ve St. Ambrose'den Cupid'e
saysz svglere yer vermektedir. Kr Cupid burada da belinin
etrafna kalp zinciri takmtr.
79 Bkz. s. 143.
80 Bkz. s. 1 4 1 SS. Dahas bkz. Ficino, Conv., 1, 2, 3,
Bibl.90, s. 1 32 1 . ('Chaos'tan doan 'Amor') ve zellikle a.g.e.,
v, 3, s. 1 34 1 : "Atque ita amorem ex huiusmodi mixtione medium
quendam affectum esse volumus inler pulchrum et nan pulchrum,
utriusque participem." Titian'n Cupid'inin eyleminin sembolik
anlamna dikkatimi eken Dr.Otto Brende! oldu.
81 Titian' n klasik slupta icat ettii, lahitteki rlyefler he-
nz aklanmamtr.
240
eken "naif seyirci" deil ilim erbabdr. B andinelli karma
k ve ciddi lde dorusalken, Titian yaln ve hissedilir
lde renklidir. Bandinelli mulak ve diyalektik iken, Titi
an ak ve iirseldir. Ve Bandinelli 'Resan ve Sensuallyte'yi
keskin ve belirsiz bir mcadele iinde gsterirken, Titian an
lalr gzellikle, grnr gzellik arasnda harika bir uyum
resmeder. Ksacas bir rnekte Floransal bir Maniyeristin
yorumlad Yeni-Platonculukla, dier rnekte ise Venedik
Ge Rnesansnn bir temsiliyle karlayoruz.
Btn zgnlyle Titian'n resmi gerek ikonografik
gerekse kompozisyon asndan nceki geleneklerden ko
puk deildir.
Rnesans, Praxiteles'in biri drapeli, dieri plak iki
mehur Vens heykeli yaptn gayet iyi biliyordu. Ve p
lak olan Kos sakinleri tarafndan reddedildikten sonra Kni
dos Adas'nn medar iftihar oldu.82 Muhtemelen bu bil
ginin etkisiyle Mantegna'ya "biri plak dieri drapeli iki
Vens'" ('doi Veneri, una vestida, laltra nuda')83 "Realm
of Comus" resmine dahil etmesi nerildi. Bu resimde klasik
tanrlar topluluu, istenmeyen unsurlar kovulduktan sonra
Orpheus'un mziinin keyfini karrlar. Bu iki Vens'n
(doi Veneri) semavi Vens ve 'yersel' veya 'doal' Vens'
temsil etmek iin yapld kantlanamasa da ok muhte
mel grnmektedir, nk onun iin Comus resminin ya
pld Isabella d'Este'nin baz . alim dostlar 'Platonik' ak
zerine byk otoritelerdi84 ve Lucian, Knidos plandan
"A.cppohr Oupavia" olarak sz etmitir. 85 Her halkarda
82 Pliny, Nat.Hist., xxxv, 20 (J.A. Overbeck, Bibl.236, no

1 227). Pasaj alntlayan L.G. Gyraldus, Bibi. 1 27, cilt , col.395 ve
M. Equicola, , 3, Bibl.84, fol.60, v.
83 Mantegna tarafndan tamamlanmadan braklan ve Lo
renzo Costa (imdi Louvre) tarafndan tamamlanan bu resim
iin bkz. R. Frster, Bibl.96, s.78, 1 54, 1 73 ; ayrca J. Cartwright,
Bibl. 58, cilt , s.365SS.
84 Equicola Isabella'n zel sekreteriydi ve Bembo ve Ca-
landra, Mantegna ii almadan nce eitli sanatlarn yapmay
istedii 'Comus' resmiyle dorudan ilgiliydi. Bembo'dan Giovan
ni Bellini'ye yanap ii kabul etmesi durumunda ona invenzione
temin etmesi istendi ve Calandra, Mantegna ile grmeleri yapp
doi Venere pasajnn alntland tasviri ssledi. Nihai programn
bir Paride da Ceresa tarafndan yrtld sylenmektedir (bkz.
J. Cartwright, Bibl. 58, s.372).
85 Lucian, De Imaginibus, 23 (Overbeck, Bibl. 236, no
24 1
plak bir Vens'le giysili bir Vens'n yan yana gelmesi,
Titian'n kendi evresiyle yakndan irtibatl bir grup hma
nist ve sanatnn hayli aina olduu bir temadr.
te yanda kompozisyonun emas 'mnazara resmi' diye
yerli yerince tanmlanabilecek ok eski bir tre dayanmakta
dr: bu tr temsillerde iki alegorik figr iki farkl ahlaki veya
teolojik ilkeyi sembolize eder ve savunur. Bu mnazaralara
( cruvKpicr:;) veya klasik edebiyata ska rastlanlmas, ama
klasik sanatn Apollon ile Marsyas veya Mzler ile Sirenler
arasndakiler gibi gerek ekimelerin daha dramatik temsi
liyle kendini snrlandrmas ilgintir. 'Kelam'a Hristiyan
ca vurgu soyut simgelerin tartmalarna uyarlanabilecek
bir 'diyalog' trnn domasn salad.86 Tartan taraflar
'Doa' ve 'Akl' gibi (resim 1 1 1 ) veya 'Doa' ve 'Zarafet'
('Doa'nn genellikle Havva, 'Akl' veya 'Zarafet'in Bakire
Meryem, yani Yeni Havva ile zdeletirildii) mefhumlar
temsil ederken, onlarn biri genellikle plakken dieri giysi
lidir; 'Doa' ve 'Gzellik' figrlerinin Yaam Pnar'nn (re
sim 1 1 0) her iki yannda grld Konstantin'in Franszca
madalyonunun ters yzn Titian ne kadar iyi biliyorduysa,
dz yzn de Certosa di Pavia'nn heykeltralar o kadar
iyi biliyordu.87
Gerek btn bu rneklerde, gerekse Aziz Basilius' un
'Dnyevi Mutluluk' ile 'Cennet Hayat' arasnda gsterildii
zevkli Bizans minyatrnde (resim 1 09)88 drapeli kadn daha
1 232).
86 Bkz. F. Saxl, Bibl.297; ayrca W. Artelt, Bibl. 14.
87 Bkz.E. Panofsky, Bibl.243, s. 176 ve PL.LXIII, resimler
1 1 O ve 1 1 1 . Constantine madalyonunun etkisine ilk kez deinen
G. von Bezold, Bibl.34; Certosa di Pavia'nn rlyefleri iin bkz.
J. von Schlosser, Bibl.303, PLXXII ve resim 14. Burada biraz se
kler formda grnen tipin kkeni iin bkz Verdun'dan minyatr,
Bibi. de la Vlle, ms. 1 1 9 (bkz. resim 79), burada Kilise ve Sinegog
(yar plak) ondan kk bir han kt, yuvarlak emeye ben
zeyen bir nesnenin iki yanna yerletirilmitir.
88 Paris, Bibl.Nat., ms. Grec 923, fol .272. Dr.Kurt
Weitzmann'n dikkatimi ektii bu minyatrn aklamas iin
bkz. Basilius,Hami/ia dicta tempore famis et siccitatis, Migne,
Patrol, Graec., cilt 3 1 , col.325: dnyevi mutluluk ve cennet ha
yat biri ehvet dkn, sa'yla nianlandrlan dieri iffetli iki
kz kardele kyaslanr. Baba, ehvet dkn kz kayrp 'dou
tan gelen erdemi sayesinde kendisine gelin payesi ve vasf ihsan
edilmi' iffetli kz yoksun brakmamas iin uyarlr ve 'damadn
242
yce ilkeyi temsil eder ve bunun tersi de dorudur. Ne var ki
Titian'n Geminae Veneres resminde roller tersine evrilmi
tir. Bu ikonografik bir motif olarak plakln okanlaml
l asndan artc deildir. Sadece ncil' de deil Roma
literatrnde de fiili plaklk genellikle makbul grlmezdi,
nk o ya yoksulluu ya da arszl ifade ediyordu. 89 te
yandan figratif anlamda plaklk ou zaman dolambal
ln, yalann ve zahiri tezahrlerin karsnda yalnlkla, i
tenlikle ve bir eyin asl zyle zdeletiriliyordu. Her ey
Tanr'nn gzleri nnde ve plaktr".90 Bir yuv6; Myo;
dosdoru ve samimi bir sylemdir. Nuda virtus zenginlik ve
toplumsal ayrmcln esamesinin okunmad eski iyi gn
lerde esas erdemdi91 ve Yunanl yazarlar gayet tipik bir bi
imde Hakikat' i sade kyafetler iinde hayal etmilerse de92
Horace, nuda Veritas'tan sz ediyordu.93
Klasik dnemin sonunda fiili plaklk toplum hayatnda
ylesine allmadk bir ey haline gelip de dier herhangi
bir ' ikonografik' zellik gibi ' aklanmak' zorunda kald
nda, aklama hem lehinde hem de aleyhinde olabiliyor
du. Cupid ile Vens'n plaklndan yaknmaktan da ileri
giden yazarlar, Zarafet figrlerinin plakln bozulmam
gzelliin ve itenliin bir iareti olarak yorumluyorlard.94
huzuruna ktnda reddedilmesin diye ona edepli elbise' temin
etmesi tlenir.
89 ncil'den karakteristik pasajlar (Genes., III, 7 ve IX,
2 1 SS' in yan sra): Apoc.,III, 1 8 ve XVI, 1 5; Jerem., XIII, 26 ve Na
hum, III, 5. Roma edebiyatna gelince bkz. rnein Cicero,Tuscul,
IV, 33 (7017 1 ), Enninus 'tan u alntyla birlikte: "Flagiti principi
um est mudare inter cives orpora. '
90 Hebr., IV, 1 3 ; "Omnia autem nuda et aperta sunt oculis
eius."
91 Petronius, Sat., 88: "Priscis temporibus cum adhuc nuda
virtus placeret." Bkz. Seneca, De Beneficiis, III, 1 8 : 'Virtus . . . non
eli git domum nec censum, nudo homine contenta est.'
92 Philostratus, Imagines, I, 27 (Amphiaraos).
93 Horace, Carmina, I.24, 7.
94 Bkz. rnein, Fulgentius, Mitologiae, II, 1, s.40 Helm:
"Ideo nudae sunt Carites, quia omnis gratia nescit subtilem oma
tum"; Servius, Comm. in Aen. I, 720: "Ideo autem nudae sunt,
quod gratiae sine fuco esse debent"; Mythographus III, 1 1 , 2,
Bibl.38, s.229: "Nudae pinguntur, quia gratia sine fuco, id est non
simulata et ficta, sed et sincera esse debet." plak Gzeller'in bu
olumlu yorumu, plak Cupid'in olumsuz yorumu gibi Rnesans
iirinde varln srdrd.
243
Ortaada Horse-Tamers on Monte Cavallo (Monte Caval
lo' daki At Terbiyecileri) heykelinin, dnyevi mlkiyete ih
. tiya duymadklar ve her eyin "gzlerinin nnde plak"
olduu iin plak resmedilmek isteyen Phidias ve Praxiteles
adlarnda iki gen filozofu temsil ettiine inanlyordu.95
Ortaa ahlak teolojisi plakln drt sembolik anla
mn dile getirmitir: nuditas natura/is, insann alakgnl
lle karlk gelen doal hali; nuditas temporalis, dnyevi
mlkten yoksunluk, havariler veya keilerde olduu gibi
gnllce olabilir ya da yoksulluk yznden mecburen ya
anabilir; nuditas virtualis, bir. masumiyet sembol (tercihen
gnah karmayla kazanlan masumiyet); ve nuditas crimi
nalis, ehvet, kibir ve tm erdemlerden yoksunluun iare
ti.96 te yandan sanatsal pratik bu drt trn sonuncusunu
fiilen dlamtr ve97 ortaa sanatnn plak bir figrle giy
sili bir figr arasnda kastl bir tezat oluturduu her yer
de giysilerin olmamas aa ilkeyi temsil etmitir. Nuditas
naturalis'in iyi bir rnei daha nce bahsettiimiz 'Doa'
ile 'Zarafet' veya 'Doa' ile 'Akl' arasndaki diyaloglarda
bulunabilir.
n-Rnesans ruhu Cupid'in plakln sevginin 'ruh
sal doas' (Francesco Barberino) olarak yorumlad veya bir
Erdem' i temsil etmek iin tamamen plak bir figr kulland;
95 Mirabilia Urbis Romae, II, 2, Bibl.2 1 7. Burada kullan-

lan ifadenin ('Omnia nuda et aperta') Hebr.IV, 1 3 'ten alnt oldu
unu belirtelim.
96 Bkz. P.Berchorius, Bibl.27, s.v. 'Nudus Nuditas' .
97 Nuditas naturalis Tekvin, Son Yarglar'dan sahnelerde
bulunur, bedenlerini terk eden ruhlar, vahiler ve tabii ehitlik
sahneleri ve bilimsel illstrasyonlar; nuditas criminalis ise pagan
tanrlarn, eytanlarn, ktlerin ve gnahkar insanlarn temsile
rinde bulunmaktadr. Birka karakteristik rnee yer vermek ge
rekirse, plak Ak'n 'mitografik' imgeleri (yukarda belirttiimiz
imgelerin yan sra, bkz. rnein P. Kristeller, Bibl. 1 74 PL.C);
Leipzig'deki Stadtisches Museum'da bulunan 'ak bys' gibi
resimler; ve zellikle el sanatlarnda ska rastlanan Gotik dne
min profan temsillerinin ounluu (bkz. R. van Marle, Bibl.2 1 0;
H. Kohlhaussen, Bibl. 1 72; W. Bode ve W.F. Volbach, Bibl.39). ki
arpc rnek iin bkz. Der Walsche Gast: Ktlkler tarafndan
zincirlenmi 'Gnahkar Ruh' (A. Von Oechelhauser, Bibl.232,
s.56, no 80), yandalaryla birlikte 'Untugend' (Oechelhauser,
a.g.e., s.59, no 84; 'Untgend'in baz el yazmalarnda, bkz.resim
83 'te olduu gibi, yanllkla 'Dugende' diye yazlm).
244
yine de o zaman bile bir adam ilk bakta bir kadndan daha
az artc grnyordu. Nicolo Pisano daha 1 260 dolaylar
gibi erken bir zamanda Metanet'in bir simgesi olarak plak
bir Herkl' kullanabilmiti (Pisa'nn Vaftiz Blm'ndeki
bir minber),98 ama olu Giovanni'nin Pisa Katedrali'ndeki
minberinde Maria-Sponsa-Ecclesia'nn kraliyet figrn
destekleyen Vens grubuna klasik bir 'Venus Pudica'ya s
lup asndan benzeyen bir lllk veya ffet figrn
katma cesaretini ancak 1 302/ 1 3 l O'de gsterdi (resim 1 1 3).99
98 9 6 G. Swarzenski, Bibl.332, PL.27.
99 97 Bkz. P. Bacci, Bibi. 19, resimler 26, 2 7; A. Ventu
ri, Bibi. 3 73, PL. 1 O 1 , 1 02; klasik heykelcilikle balant iin bkz.
J. von Schlosser, Bibl.306, s. 1 4 1 SS. Bacci 'nin aydnlatc tespit
lerine (s.63 SS.) ramen krsnn ikonografisi konusunda biraz
karklk sz konusu (bkz. rnein W.R. Valentiner, Bibl.363,
s. 76SS.) Bacci'nin de gsterdii gibi, plak figr Basiret'i deil
lllk veya ffet'i temsil ederken, sarmakla rtl, pusula
ve boynuz eklinde kap tayan figr (Bacci, PL.23) lllk
deil, Basiret'tir. Bacci hakl olarak Aziz Ambroise'ye atfta bu
lunuyor,, De Paradiso, burada boynuz eklindeki kabn -zengin
lik sembol- kayna u ifade de bulunabilir: "Nan enim angutsa,
sed dives utilitatum prudentia est" (Migne, Patrol. !at., cilt 1 4,
col.297). Ayn ekilde drt byk Erdemle desteklenen figr, iki
bebeini emziren tal kadn (Bacci, resimler 22, 29) Dnya'nn,
hatta Pisa'nn bir alegorisi deildir ve Bacci tarafndan doru ola
rak Kilise'yle zdeletirilmitir. Bu yorum Sleyman 'n arks
zerine yaplm en yetkin almadan u pasajla dorulanabilir:
"Eccesiae huius ubera sunt duo testamenta, de quibus rudes ani
mae lacc doctrinae sumunt, sicut parvuli lac de uberibus matrum
sugunf' (Honorius Augustudum, Expositio in Cantic. Cantic., I,
I, Migne, Patrol. !at., cilt 1 72, col.36 1 ; bkz. ayrca P. Berchori
us, Bibl.27, s.v. 'Ubera'). Hiilii aklanmas gereken tek figr
Herkl'dr (Bacci, resim 2 1 ) ve bu Herkl, Nicolo Pisano'nun
krssndeki Herkl'den farkl olarak Metanet'i temsil edemez,
nk bu erdem zaten Maria-Sponsa-Ecclesia'y destekleyen drt
figr arasnda temsil edilmitir. O, yedi (veya daha fazla) zel er
deme kar virtus generalis kavramn sembolize ediyor olabilir.
Bu kavram kesinlikle 'modem' bir kavramdr:On beinci yzyln
nc eyreinde Antonio Filarete 'in una solafigura'da erdemin
yeni bir sorun olarak temsilini dnyordu (bkz. E. Panofsky,
Bibl.243 , s. 1 5 1 SS.,1 87SS.); fakat Francesco Barberino'nun ah
snda bir habercisi vard (bkz. s. 1 1 7SS.) ve Barberino tam da Gi
ovanni Pisano'nun krssnn yapld zamanda 'genel olarak
erdem'in resmedilemez olduu ynndeki inanc rtmeye a
lt ve bir aslan paralan Samson-veya-Herkl benzeri bir figrle
245
Erdemlerin bu plak simgeleri ikonografik adan hala
kat dinsel karaktere sahiptir ve bu, 'plak Hakikat'in en
eski yorumlar iin de geerlidir. 'plak Hakikat' , Mez
mur LXXXIV' deki u dizeyi resmetmek zere drapeli bir
Misericordia'ya elik eder halde, ilk kez 1 350 dolaylarn
da grld: "Merhamet ve Hakikat bulutular; Doruluk
ve Huzur ptler." (resimler 1 12, 1 1 4).100 te yandan on
beinci yzyl talya'snda 'plak Hakikat' kavram sekler
bir dzleme tand. Bunun ba sorumlusu Leone Battista
Alberti idi. "Treatise on Painting" (Resim zerine) adn
daki kitab (ilk Latince versiyonu 1 436'da kt) modern
zihinli ressamlarn dikkatini, Lucian'n masum bir kurba
nn mahkum edilip cezalandrlmasnn intikam Nedamet
ve Hakikat tarafndan ge de olsa alnd diye betimledii
"Apelles 'in Karalanmas"na ekti. 10 1 Alberti bu alegoriyi
betimlerken Guarino da Verona'nn Yunanca metninin sadk
tercmesini esas ald. Hakikat'in grlmesi konusunda ses
siz kalan Lucian Nedamet'i 'utan dolu bir halde alyor'
diye tasvir ederken, Alberti yle syleyerek durumu tersine
evirdi: "Nedamet'ten sonra Hakikat adnda utanm mah
up gen bir kz belirdi" ('una fanciulletta vergogniosa et
pudica, chiamata: la Verita'). 102 Pudica veya pudibunda s-
onu temsil etmeyi nerdi (F. Egidi, Bibl. 8 1 , s.92 ve resim.s.89).
1 00 Ps., LXXXV, 10 (LXXXIV, 1 1 ). Benim bildiim en
eski rnek bir minyatrdr, Pal. lat. 1 993, 1 350/5 1 , bkz. resim
1 1 4; bkz. imdi R. Salomon, Bibl.294, s.29, PL.XXXII. Genellikle
bu sahne dini bir bayramda buluan iki drapeli kadnla gsteril
mitir ve bu Utrecht Psalter ve trevleri iin de geerlidir. Ne var
ki bu el yazmalar grubu iinde ' Hakikat yeryznden doacak
ve doruluk gkyznden bakacak' dizesi plak bir Hakikat'i de
ieren bir grupla resmedilmitir: Hakikat Yeryzn temsil eden
bir kadn tarafndan havaya kaldrlm hemen hemen plak bir
ocuk olarak temsil edilmitir; bkz. E.T. DeWald, Bibi. 74, s.38,
PL.LXXVIII ve M.R. James, Bibl. 1 54, s.3 1 , fol. 1 50, v., bkz. resim
1 1 2 (kadn hatal bir ekilde Yeryz yerine Hakikat ile zdele
tiriyor). te yandan DeWald, temsili geleneklerin bak asndan
bu grubun ocuk sa'yla (Aziz John, xiv, 6'ya gre Veritas olarak
sa) birlikte Bakire Meryem olduunu sylerken kesinlikle hakl
dr.
101 Bkz. R . Frster, Bibl.98 ve R . Altrocchi, Bibl.6.
1 02 Bkz. R. Frster, Bibl.98, s.33S, burada dier ver-
siyonlar da yeniden yaymlanmtr ve R. Altrocchi, Bibl.6,
s.459, Guarini'nin tercmesinin tarihi iin; ve s.487, Bemardo
Ruccellai'nin Triompho della Calumnia's iin. Sz konusu deyim
246
fatnn Nedamet'ten Hakikat' e bu ekilde kaymas -ok k
k bir deiiklik olduu iin imdiye dein dikkatten ka
mtr- nemlidir. Zira nedamet, utanca benzer bir sululuk
duygusunu ima ederken, Hakikat plak olmasayd 'utanm
mahup' olarak dnlemezdi: Alberti'nin Hakikat' i Bot
ticelli'ninUffizi paneli, Karalanma temasnn dier pek ok
yorum ve temsilinde grld gibi, plak bir 'Venus Pudi
ca' olarak zihninde calandrd aktr (resim 1 1 5).
Bylece nuda Veritas (plak Hakikat) figr Rne
sans ve Barok sanatnda en revata simgelerden biri oldu.
Nitekim 'Zamann rtsn At Hakikat' in saysz tem
silinde onunla karlayoruz. Ve bu tarz plaklk zellikle
kartyla kyaslandnda genel felsefi anlamda bir hakikat
sembol olarak anlalmaya baland. Salt aksesuar takla
rn (EnEiaaKLOV KaA.M, ornamentum) karsnda doutan
gelen gzelliin (cpumKV KaAA.6, pulchritudo in nata) bir
ifadesi olarak yorumland; 1 03 ve Yeni-Platoncu hareketin
ykseliiyle birlikte fiziksel ve duyumsanabilir olann kar
snda ideal ve kavranlabilir olan, eitli ve deiken 'suret-
deiik dzeltilerde yle geiyor:

L u c i an Guarino Gua- L.B:Alberti Anonim e- Bernardo
Calumn rini ofVerona (Latince e- viri, 1 472 Ruccella
( 1408) viri, 1439) (Berlin, Sta- Triompho
atsbibl, cod, della
Hamilton Calumnia
4 1 6) ( 1 493 dolay-
!ar)
'obortis igitur ' P o eniten- ' la c r i m a n - L a tarda peni-
lacrimis hec tia proxime do si volta tentia
[yani Peni- sequente indietro La in negro
tentia] Ret- pudica et verita, ehe amanto
r o v e r t i tu r , verecunda ne viene ver-
ut Propius Vcritate.' gognosa et Sguarda la
accedentem timida rag- Verita, ch'e
Veritatem pu- huardando.' nuda e pura.'
dibunda sus-
cipiat.'
1 03 Bkz. E. Panofsky, Bibl.243, s. l 74, Alberti'den bir pasaj

alntsyla (De re aedificat., v, 2) ve onun klasik kayna (Cicero,
De Nat. Deor., 1 , 79). Bkz. ayrca Propertius, Eleg. 1, 1 'e dikka
timi eken profesr Godolphin'di: "Quid iuvat ornato procedere,
vita, capillo Et tenues Coa veste movere sinus? ... "
247
!erinin' karsnda yaln ve 'hakiki' z temsil eder oldu.104
Nitekim Titian'n "Kutsal Ak ve Dnyevi Ak"resmine de
inen ilk yazar olan S. Francucci ( 1 6 1 3) adndaki airin nasl
plak figr Belta disornata olarak yorumladn ve giyi
nip kuanm yanndakinin pahasna ona vgler dzdn
kolayca grebiliyoruz: "O, asil kalbin sssz gzellii sevip
saydn, barbar kalbin ise kendine benzeyen barbarca gs
teriten holandn bilir. Doal ltuflar asndan zengin
Gzellik altn bakmndan yoksul olduunda, o [barbar kalp]
onu hor grr, sanki gkyzndeki gne klarndan baka
bir eyle donanabilirmi gibi."105
"Kutsal Ak ve Dnyevi Ak'', Titian' n Yeni-Platon
cu felsefeye bilinli bir yolculuk yapt tek kompozisyon
gibi grnmektedir. te yandan birinin etik ilkeyi, dieri
nin salt doal ilkeyi temsil ettii ki Vens' e sonraki al
malarnda da rastlarz. Uzanan Vens, Aynadaki Vens, 106
Philostratus'a Gre Vens enlii, 107 Vens ve Adonis gibi
resimlerin ok saydaki versiyonu tanray hayvani gzelli
in ve tensel sevginin tanras olarak yceltirken, dierleri
onu evlilik mutluluunun tanras olarak idealletirir.
Bu rolle Vens Titian'n en nl "sembolik resimlerinin"
1 04 Ripa'nn Iconologia'snda ikonografik plakln
bilgilendirici rnekleri-tarttmz 'Felicita Etema' bir yana-:
'Amicizia', 'Anma', 'Bellezza' , ' Chiarezza', 'lngegno', ' Sapi
enza', 'Verita' , 'Virti heorica' . 1 645 tarihli Venedik basksnda
(Bibl.284) bir ' dea' kiiletirilmesi eklendi: bir 'sostanza semp
licissima' (Ficino'ya gre) olarak o da plak ama safln iaret
etmek iin effaf bir pee giymi; 'Felicita Etema' ve Titian'n
'Venere Celeste'si gibi o da alevlidir.
1 05 Francucci'nin La Galleria del Illustrissimo Signore
Scipione Cardinal Borghese'deki pasajn -bir sre dorulana
maz gibi grnen (bkz. E. Panofsky, Bibl.243, s. 1 74)- tespit eden
Dr.Hanns Swarzenski, Vatikan Ktphanesi, Fondo Borghese,
S.IV, TOM. 1 02, fol.55S. Kta 1 66 metinde yle tercme edilmi:
"Sapea Costei ehe quanto s 'ama e apprezza
Disornata be/ta da car gentile,
Tanla barbara car prende vaghezza
Di barbarica pompa a lui simile.
E se pouera e d 'or rica bellezza
Di natie gratie, ei la si prende a uile:
Quasi ehe d 'altro s 'adornasse mai
Nel Cielo il sol ehe de 'snoi proprii rai."
1 06 Bkz. S.Poglayen-Neuwall, Bibl.27 1 .
1 07 Bkz. F. Wickhoff, Bibl.399.
248
ikisinde grnr: Louvre mzesindeki "Marquis Alfonso
d' Avalos'un Alegorisi" diye adlandrlan resimle Borghese
Galerisi'nde bulunan "Cupid'in Eitimi" diye adlandrlan
resm.
Aslnda bu deerli generalle bir ilgisi olmayan "Marquis
Alfonso d' Avalos 'un Alegorisi,"108 dnceli bir halde kuca
nda byk cam bir kre tayan gen bir kadnn gsne
sevgi dolu ama saygl bir ekilde dokunan arbal gr
nml sekin bir beyefendiyi zrhl halde gstermektedir
(resim 1 1 8). Bu kadn sadan yaklaan figr karlamak
tadr. Kanatl Cupid omzunda bir denek demeti tamakta,
mersin tal kzn ifadesi ve hareketi derin bir ball yan
stmakta ve nc figr ise sevinli bir heyecanla gkyz
ne bakp ii glle dolu bir sepeti kaldrmakta.
Bu kompozisyonun konusu, erkek figrn Marqu
is d' Avalos olduu sanldndaki gibi savaa giden bir
condottiere'nin (paral asker) vedas deil, aksine yeni ev
lenmi veya nianl bir iftin Mutlu Birliktelii'dir. Beye
fendinin hareketine Jacob ile Rachel 'in Nian, 109 hatta daha
dini bir formda Rembrandt'n "Yahudi Gelin" tablosu gibi
temsillerde rastlyoruz ve ilave figr ortama uygun zel
nitelikler gz nne alndnda Sevgi, nan ve Umut'tan
bakas deildir.
Cupid tanm gerei Ak' temsil eder, ama bilindik si
lahlarnn yerine demet tamas birliin gayet bilindik sem
boldr. 110 Onun arkasndaki tutkulu kz ifadesi, ifadesi ve
tutumuyla, nanc temsil etmektedir1 1 1 ama mersin tac zel
1 08 Bkz. K. Wilczek'in inandrc makalesi, Bibl.400. Wilc

zek tereddtle birlikte resmin tarihini genelde sanlann aksine
1 533 deil de ayn yzyln ellili yllar olarak tespit eder ki bu zt
ynde biraz fazla ileri gittiini gsteriyor.
1 09 Dirk Zandvoort, Berlin, zel Koleksiyon'daki resme
dikkatimi eken Dr.Jacob Rosenberg oldu.
1 1 O Ripa, s.v. ' Concordia' . Fascio, 'la moltitudine de gl 'ani
mi uniti insieme col vincolo de/la cariti et de/la sinceriti'y iaret
eder. Dahas s.v. 'Unione Civile' . Sanatta birliin bir sembol ola
rak demet iin bkz. Paolo Veronese'nin 'Virtl Coniugali'si, Villa
Barbaro-Giacomelli, Maser'de (G. Fiocco, Bibl.9 1 , PL.XXXVIII)
ve Rembrandt'n 'Eendracht van het Land' , Boymans Mzesi,
Rotterdam.
111 Bkz. Ripa, s.v. 'Fede Cattolica' ('Donna . . . ehe si ten-
ga la destra mana sopra il petto') ve saysz nanlar, dua eden
azizler temsillerinde. Veronese'nin ' Fedelta' ya da ' Mutlu Birlik-
249
'Fede Marita/e ' (Evlilik Sadakati) roln stlenmektedir,
nk Vens'n uzun mrl bitkisi ve dolaysyla sonsuz
sevginin sembol olan mersine klasik edebiyatta myrtus co
niugalis (evlilik mersini) denilmitir. 112 Son olarak nc
figr mest olmu bak (Ripa'nn deyiiyle occhi alzati) 1 13
ve iek sepetiyle Umut olarak tehis edilebilir, nk
'Umut meyvelerin beklentisi olduu' iin iekler Umut'un
iaretidir.114 Fakat ieklerin gl olmas Cupid'in sadann
yerini bir demetin almasyla paralel bir anlam tayor, nk
gl 'kalc yaknln zevklerini' iaret eder.115
Kadnn kucandaki krenin anlam o kadar kolay ak
lanamaz, nk kre ikonografik denklemlerde en deiken
elerden biridir. Bu konu hakknda bir yaz yazmaya ha
zrlanan Dr.Otto Brende!, 'en mkemmel biim' olarak k
renin en yaygn anlamlarndan biri olan 'uyum' yorumunu
nermektedir116 ve bu neri Cupid'in demetinin ve Umut'un
gllerinin sembolizmiyle de gayet gzel badamaktadr. Ne
var ki krenin camdan yaplm olmas bu uyumun kolayca
bozulabileceini ima etmektedir, nk cam "krlganlyla
yeryzndeki her eyin faniliini iaret etmektedir".117 Ve
telik' adl resminde (Brit.Mus., no 1 326, ili. G. Fiocco, Bibl.9 1 ,
PL.LXXXIX) saray hanmefendisi Titian' n Louvre resminden
kopyalanmtr: sadakatin mehur sembol olan bir kpek (rne
in Ripa, s.v. 'Fedelta') hanmefendinin kuana zincirlenmitir
ve bir Cupid kpei zmeye alr (bu motif iin bkz. Sebastiano
Ricci'nin bir resmi Cupid'i bir kpei Vens'ten uzaklatrrken
gsterir, resmin ad 'Amour jaloux la Fidelite', Bordeaux Musee,
no 56).
1 12 Pliny, Nat. Hist., XV, 1 22. Vens bitkisi olan mersin
iin bkz. Pauly-Wissowa, Bibl.256, cilt XVI, V, S, V. 'Myrtos',
zellikle col. 1 1 82. Sonraki dnem iin bkz. Mythographus III, II,
1, Bibl.38, s.229; Boccaccio, Geneal. Deor., III, 22.
113 Ripa, s.v. ' Speranza divina e certa' .
1 14 Ripa, s.v. ' Speranza', II: "La ghirlanda difiori. . . sig-
nifiea Speranza, sperandosi ifruti all 'apparire, ehe fanno iflori."
115 Ripa, s.v. 'Amicizia', II: "La Rosa signifiea la piae-
eevolezza quale sempre deve eserte tra gli amici, essendo fra loro
eontinua unione di volonta."
1 16 Bkz. Ripa, s.v. ' Scienza' : "La palla dimostra ehe
la seienza non ha eontrarieta d 'opionioni eome l 'orbe non ha
eontrarieta di moto."
117 Ripa, s.v. 'Miseria Mondana' (banda effaf cam bir
kre olan kadn): "il vetro ... mostra la vanita dele eose mondane
per lafragilita sua."
250
belki de bu tm alegorinin en ince noktasdr. Adam arba
l bir halde kadna sahip olurken, ona sevgisini, imann ve
umudunu adamaktadr; buna karlk kadn onun nfuzunu
ve balln kabul ederken mkemmel olduu kadar narin
olan bir eyin sorumluluunu stlenir: ortak mutluluklar.
te yandan Titian' n resmi sadece alegorik deil ayn
zamanda mitolojik bir resimdir. Gzel bir kadnla zrhl bir
adamn arasndaki sevgi dolu iliki Cupid'in varlyla birle
ince Mars ve Vens' iaret eder. Aslnda Titian'n takipi
lerinin ve taklitilerinin bazlar "d' Avalos" kompozisyonu
nun alegorik unsurlarn deitirmeye almlar ama bunda
fazla baar kaydedememilerken, 118 dierleri onu Mars ve
Vens klna girmi zarif iftlerin ifte portreleri iin bir
model olarak kullanmlardr. Bu durum rnein Paolo Ve
ronese ekolne bal bir resim, 119 Paris Bordone'nin iki res
mi iin ve Rubens'in bir resmi iin geerlidir. 120 Bordone'nin
szn ettiimiz iki resminden en azndan birinin bir evlilik
resmi olduu apak ortadadr, nk kadn limon yerine
mkemmel bir dn meyvesi olan ayvay koparrken gste
rilmektedir (resim 1 2 1 ). 121
Saygn iftlerin ve hatta yeni evlilerin, ilikileri ok da
meru olmayan Mars ve Vens klnda resmedilmeleri
garip grnebilir. Ne var ki gemi rnekleriyle bu usule
gereke bulunmutur. Gzellik ile yiitliin birliktelii g
zellikle hnerin birlikteliinden bir bakma daha doaldr;
1 18 Bu eitlemelerin ikisi iin bkz. O. Fischel, Bibl.94,

s.2 12. ok popler olan 'D' Avalos' kompozisyonu fayansa bile
kopyalanmtr (Roma, Palazzo Venezia, cam kre yerine karpuz
konulmutur).
1 19 Frankfurt, Stiidelsches Kunstinstitut, no 893. Sebasti-
ano Ricci'nin resminde olduu gibi Ak Tanrs bu durumda sald
ran taraf olan kpekle bir dve tutuur.
1 20 Dulwich Gallery, ill. R. Oldenbourg, Bibl.234, s.330.
121 Viyana, Kunsthistorisches Museum, no 233. B u re-
simdeki 'limon'u ayva olarak saptad ve dn gnlerinde
iftlere bir ayva taba ikram etme eklindeki eski bir adete -So
lon yasasyla tasdik edildii sylenen- tanklk eden ok sayda
metne dikkatimi ektii iin Sayn Eleanor C. Marquand'a teek
kr ediyorum; bkz. Ripa, s.v. ' Matrimonio' ve H.N. Ellacombe,
Bibl.83, s.234S. Dier Bordone resmi (Viyana, no 246) Mars' Ak
Tanrs'n silahsz brakrken gsterirken Vens' de kucanda bir
avu mersinle gsterir, bu arada gen bir kadn mersin dallaryla
meguldr.
25 1
aslnda Mars'n, Homeros'un onu Vulcan ile evlendirmesin
den ok nce Vens'n meru kocas olduu122 ve A.povia,
Harmony (Uyum) adnda bir kzlarnn olduuna dair ka
ntlar vardr Hesiod ve Pausanias'ta. Bu eski gelenek, Ho
meros versiyonu tarafndan asla fazla bozulmamtr. Ge
antik ve ortaa mitografisinde123 ve Rnesansn daha ilmi
yazlarnda ise biraz arpk bir forma brnmtr. 124 u bir
gerek ki Maximos Planudes adndaki bir Bizans airi, Mars
ile Vens'n dn trenini sanki Vens, Vulcan' la hi ev
lenmemi gibi anlatmt; 125 ve daha nemlisi, bu her zaman
kozmolojik ve daha sonra astrolojik mlahazalarn temeli
olarak kalmtr. Hatrlarsak, Vens' doadaki byk ya
ratc g olarak yorumlayan Lucretius'la birlikte tek bana
Vens, Mars'n simgeledii ykc ilkeyi dengeleme gc
ne sahiptir;126 Nonnos'un Dionysiaca ve Statius'un Thebais
adndaki iirlerinde yalnzca sevgi ve gzelliin didime ve
nefreti yok edebilecei ve onlarn birlikteliinin evrensel
uyumla sonulanaca ynndeki dnce ylesine nem
kazand ki, Vens ile Mars' n kz olan Harmonia her iki i
irde de neredeyse her yerde hazr ve nazr bir figrdr; 127
her astroloji kitabnda yumuakllyla Vens'n Mars'n
gazabn hafiflettii, ama 'taliplisi' Mars'n hibir zaman
Vens'n narin gcn datacak .kadar gl olmad y
nnde bir aksiyoma rastlarz. Floransal Yeni-Platoncular bu
1 22 Bkz. Roscher, Bibl.290, s.v. ' Ares', zellikle col.646

ve ' Harmonia'. Profesr Godolphin eski bir genelee dikkatimi
ekti; bu gelenee gre Hephaistos sonuta Afrodit'le deil Charis
(Homeros, !/. XVIII, 3 82) veya Aglafa ile (Hesiod, Theogon, 945)
evlenmitir.
1 23 Bkz. Mythographus I, 1 50. 1 5 1 ve Myhographus II, 78,
burada Harmonia yanllkla Hermione diye adlandrlr ( ortaa
edebiyatnda genelde yapld gibi) ve ayrca ona 'ex Matris et
Veneris adulterio nata' denilir.
1 24 Bkz. Natalis Comes, Bibl.67,IX, 1 4, s. 1 007SS. Natale
Conti doru ismi veriyor ama Hesiod pasajndan alnt yapsa da
adulterio nata ifadesini kullanyor.
125 Ho ksa iiri yaymlayan C.R. von Holtzinger, Bibl. 1 4 7.
Anthologia Graeca'nn nl derlemecisi, ok sayda Latince eseri
Yunancaya evirmi mtercim ve bir zamanlar Bizans'n Venedik
olmu Planudes iin bkz. K. Krumbacher, Bibl. 1 75, s.543SS.
126 Bkz. s.92, N.77.
1 27 Statius, Thebais, III, 295SS'i alntlayan V. Cartari,
Bibl.56, Vens hakkndaki blmn sonunda.
252
doktrin iin esasl metafizik aklamalar sundular. 128
Dolaysyla Titian sekin bir ifti Mars ve Vens'le z
deletirirken, onlarn birlikteliini Homeros'taki sevgili
lerin kaamak tutkularyla deil, ahengi ortaya karan iki
kozmik kuvvetin hayrl birlikteliiyle kyaslar. Bylece o,
alegorik mit yorumunun ve mitolojik tasvirin ayn lde
modaya uygun dt (en vogue) Roma sanatnn Anto
nine dneminde zaten bilinen bir tr yeniden ortaya koy
mu oldu. Titian, emperyal ifti deyim yerindeyse 'birlikte
Mars ve Vens' olarak gsteren Commodus ve Crispina'nn
ok fazla tekrarlanan heykel grubunu129 ve 'Mars'n deil
de 'Vens'n daha aktif rol oynamasnn dnda"d' Avalos"
resminin kompozisyonuna benzeyen bu kompozisyonu iyi
biliyor olsa gerekti (text ili. s. 1 29).
"Marquis d' Avalos'un Alegorisi" denilen resmin
Titian'n son bayaptlarndan biri olan Borghese Galeri
si'ndeki "Cupid' in Eitimi" tablosunun eitli alardan ha
bercisi olduu kabul gren bir gerektir (resim 1 1 9). 130 Bu
tabloda banda kk bir tac olan gzel gen bir kadn -
kolu Louvre mzesinde bulunan resimdekine benzer bir tr
bilezikle dirseinden yukarya svalanm- kucanda yatan
kk bir Cupid'in gzlerini balarken, gzleri bal olma
yan ikinci bir Cupid kadnn omzuna yaslanr ve ilgisini ken
dine eker. Sevgi silahlaryla iki bakire sadan yaklarlar.
Onlardan biri yay tutarken, ana grubuna daha yakn olan
128 Bkz. Pico, II, 6, Bibl.267, fol.22 veya Ficino, Canv.V,

8, Bibi. 90,s. 1 339: "Diis aliis, id est planetis aliis, Mars fartitudine
praestat ... Venus hunc damat . . . Matris, ut ita dicamus, campescit
malignitatem ... Mars autem Venerem nunquam damat ... Mars ite
rum sequitur Venerem, Venus Martem nan sequitur, quaniam au
dacia amaris pedissequa est, nan amar audaciae. "
1 29 Bkz. H. Stuart Jones, Bibl. 1 57, PL.73 ve S. Reinach,
Bibl.277, cilt 1, s.346 (J.J. Bemouilli, Bibl.32, cilt II, 2, 1 89 1 ,
s.249'da belirtilmi). Bkz. aynca S . Reinach, a.g.e., cilt 1 , s . 1 65 ve
cilt III, s.257. Bu gruplara dikkatimi ektii iin profesr Marga
rete Bieber'e teekkr ediyorum.
1 30 te yandan kendi bulularna dnp onlar deitiren
byk bir usta ile bu pastileri "Cupid'in Eitimi" diye uydu
ran baya taklitiler arasnda fark vardr, bkz. W.R. Valentiner,
Bibl.364, cilt 1, 1 930, PL.25 (imdi Chicago Art lnstitute) ve onun
Ceneviz ve Mnihte'ki benzerleri (Aite Pinakothek, no 484, nce
den 1 1 6, Morelli tarafndan 'bir okul resmi bile deil' diye haklca
eletirilen; bkz. G. Morelli, Bibl.223, s.6 1 ).
253
ok klfn tar.
Kompozisyonun genel anlam mulak deildir. Titian'n
eserlerinde baka hibir Kr Cupid'e rastlamadmzdan iki
kk ak tanrs arasndaki tezadn kastl yapldn rahat
lkla syleyebiliriz. Omuzlarnn stnden Cupid'e bakan
tal gen kadn figr 'Doast ikna' diye adlandrlabi
lecek klasik bir formlden alnmadr. Bu forml szgelimi
Eros'un tahrikine sunulan Polyphemus veya Paris' in Hele
nistik temsillerinde kullanlmtr (resim 1 20);13 1 Eros'un bir
melee dnmesiyle birlikte, Rnesans sanat zerindeki
etkisi Michelangelo'nun Isaiah'nda grlr. te yandan bi
zim resmin kahraman iknadan ziyade caydrmaya tabidir.
Kucandaki Cupid'in gzlerini balyor ve olaylarn nor
mal seyri iinde iki bakire tarafndan getirilen yay ve oklar
Cupid'e verilirdi ki, dnyaya karp 'en fena eyi yapsn' .
Buna dier Cupid kesinlikle ka kar. Gzleri ak ol
duu iin eer tehlikeli silahlar gzleri bal kk rakibine
verilirse kim bilir hangi skntlarn yaanacan, rasgele at
t oklarla ksa mrl ve aldatc tutkulara yol aacan
ngrr. Rakibinin gzlerinin almasn m yoksa yay ve
oklarn kendisine verilmesini mi talep ettii tahminden teye
geemez, 132 her ne kadar ikinci yorum daha makul grnse
de, nk sadece bir silah takm mevcut ve hanmnn yz
ne endieli bir halde prdikkat bakan n plandaki kz onun
la ne yapacan bilmiyormu gibi sadak tutuyor. Ne var ki
bir husus kesin: kahramanmz olan kadn omzundaki kk
tnn nerecei eyi benimseyecek; Kr Cupid'in yay
ve oklaryla fenala yol amasna izin verilmeyecek. Kadn
131 Th.Schreiber, Bibl.308, PL.IX, XXVIII ve LXV; C.

Robert, Bibl.287, cilt il, resim s. 1 7.
132 Bu yorum veya buna ok benzeyen bir yorum iin bkz.
Mostra di Tiziano Katalou, Bibl.369, no 84: " . . . si vede Vene
re ehe benda Amore a prima di lasciarli andare, fors eper quello
ehe dietro le spalle le susura !mene, dubita se stringer la benda."
Resmin benim bildiim dier btn yorumlar inandrc deil.
Hatta konunun Apuleius, Metam, V, 29 (Bibl.3 74 a)'dan alnd
n syleyen L. Venturi'nin ekici hipotezi bile ikna edici deil.
Apuleius'un anlats kk bir ocuu deil ergen bir Cupid'i
ngryor ve gzlerin bal olmas motifini aklamyor. Dahas,
Vens'n 'senden daha iyi bir olana sahip olma' veya 'daha fazla
ie yarasnlar diye sana verdiim kanatlar, alevleri, yay ve oklar
ona verebileceim kk hizmetilerimden birini evlat edinme'
yollu tehditleri de ilenmemitir.
254
zaten onu gzlerini balayarak durdurmu durumda ve kula
n onun rakibine uzatrken 'aklselimi dinleyen' birinin d
nceli ve hafif somurtkan ifadesini sergilemektedir. Dahas,
sadak tayan kz "D' Avalos Alegorisi"ndeki Evlilik Sada
kati figrne trsel benzerlik tamaktadr; ne var ki daha al
benili giyinmi olmas Evlilik Sevgisi diye adlandrlmasn
daha yerinde klmaktadr. Omuz kayyla av kyafeti iin
de gl ve ciddi grnen yanndaki figrn iffet tanras
Diana'y temsil ettii apak ortada.
Nitekim Titian' n "Cupid'in Eitimi" tablosu da bir ev
lilik resminin gerekli elerinin hepsine sahiptir. Kadn kah
raman "Marquis d' Avalos'un Alegorisi"ndeki kadn kadar
mahhastr ve zellikle Evlilik Sevgisi ve ffet akllca bir
kararn alnmasn salama balamak iin orada bulunuyor
sa hangi balk Kr Cupid ile Apak Gren Ak -ya da d
nemin gzde ifadesiyle Eros ile 'Anteros, Amor Virtutis' 133
- Arasnda Gzelliin Tercihi balndan daha uygun de
bilir?
te yandan ana figre uygun bir isim bulma sorunu ka
lyor. Somut bir insan olarak o, oynak maceralarn kr tanr
sna elveda diyen gzel bir gelin elbette. 134 Fakat ' sembolik
bir kiilik' olarak kimdir o?
Yine bizim en eski tanmz olan Francucci onu Vens 'le
zdeletirip iki bakire kz "gzleri bal vefasz Cupid'in
133 Titian'n Borghese resmi ile mehur Pompeii tarz du-

var resmi arasnda kesinlikle bir benzerlik vardr. "Cupid'in Ceza
landrlmas" adndaki ikinci resimde (bkz. resim 1 22) bir Cupid,
Vens 'n omzunun stnden bakarken, mezar kazmaya mahkum
edilmi bir dieri ciddi bir kadn -Vens, Peitho veya Nemesis
diye deiik ekillerde yorumlanan- tarafndan srklenerek gt
rlr (P. Hermann, Bibl. 1 44, ek levha ve s.5SS.; R. Curtis, Bibl. 69,
s.280SS, resim 1 65- 1 66; O. Jahn, Bibl. 1 52, zellikle s. 1 66). Ba
ka bir versiyon (P. Hermann, a.g.y, Text Vol., resim 7) Vens'
iki Cupid ile gsteriyor. Benim fikrime gre bu kompozisyon,
hatrlarsak, gnl ilerinde hakszl nleyen veya cezalandran
Anteros'un ikayeti zerine Eros'un cezalandrlmasn gsterir.
Bu, Curtius'un ikinci kadn, Anteros'un annesi olduu dnlen
ve olu gibi, zellikle sevgililere adalet datan Nemesis'le zde
letirmesini dorular (bkz. Pausanias, Periegesis, I, 33, 6).
1 34 "Cupid'e veda" olarak evlilik anlay (gelin isterse
istedii sayda aa sahip olabilirdi ama makbul bir kocaya odak
lanmas tercih edilirdi) iin bkz. E. Panofsky, Bibl. 242, s. 1 99,
Note 3.
255
zerine eilmi", "Aka dman iki nemf' diye adlandrr.
Hatta onlarn isimlerini bile verir: birisi "Dori, Ninfa pudica
e bela", "av iin kuanm" dieriyse "Armi/la, gloria deli '
honestate"dir.135 Bu yorum resmi ksaca "una Venere con
due Ninfe" diye listeleyen Jacopo Manili ( 1 650) tarafndan
kabul edilmitir.136 Ne var ki Carlo Ridolfi resmin konusunu
"le Gratie con Cupidine et a/cune pastorelle" olarak tarif
eder. 137 Ridolfi'nin yorumu -resimde ten fazla figr ol
madndan salt olgusal adan bile yanl olan- Manilli'nin
Veneresi yorumu zerinde az ok fikir birlii salam mo
dern sanat tarihileri tarafndan es geilmitir. Ana figrn
Vens'le zdeletirilmesi aslnda kabul edilemez, zellik
le eer bu Vens -Eros'tan Anteros'a dnm- " AcppoOin
Anocrrpocpia" veya "Gksel Vens ile Yersel Vens'n yan
sra nc Vens" olduu dnlen ve "ruhu edepsiz ar
zulardan arndrp bakirelerin ve evli kadnlarn akln ehevi
sevgiden safla evirdii" iin tapnlan Vens Verticordia
idi.138
1 3 5 S. Francucci, l.c., fol. 1 1 1 SS. Betimleme ok uzun (yirmi

ktadan fazla), nk Francucci Armilla'sn ideal diil gzelliin
ncelikli tasvirini sunmak iin kullanr. 'Perfido Amor bendato'
ktalar 400 ve 401 'de geer, burada yazar Armilla'yla ilgili yle
der: " . . . nan e Amor cieco, qual 'hor apre i belgi occhi, O, eh 'egli
e teco. "
136 Jacopo Manili, Bibl.208, s.64.
1 37 Carlo Ridolfi, Bibl.283, cilt I, s. 1 97. G.P. Lomazzo, VII,

1 O, Bibi. 1 99, s.570 Borghese resmini dier Vens temsilleriyle ka

rtrm gibi grnyor u yazsnda: "Fu dipinto [yani Cupid] dal
nostro Ticiano appoggiato soprala spalla di Venere can le altre
stagioni, la primavera ornata di verde, co '! specchio in mana, fi
colombi a piedi di Cupido."
138 Bkz. Roscher, Bibl.290, s.v. ' Verticordia' . Rnesans
tarafndan bilinen loci classici (bkz. rnein J.G. Gyraldus,
Bibi. 1 27, cilt I, col.390 ve V. Cartari, Bibl.56, s.260): Pausanias,
Periegesis, IX, 1 6, 2:Valerius Maximus, Fact. et Dict., VIII, 1 5
ve Ovid, Fasti, IV, 1 57SS. Cartari'nin aklamas yle: "E come
ehe da Venere venghino nan menogli honesti pensieri ehe la las
cive voglie, le votarono gia i Romani ... un tempio, acchioch ' ella
rivoltasse gli animi dele done lora . . . a piit honeste voglie, et la
chiamarono Verticordia ... Et era questa Venere de 'Romani simile
a quella ehe da ' Grecifu chiamata Apostrofla . . . perche era cont
raria a ' dishonesti desiderii, et rimovera dalle metni humane le
libidinose voglie . . . Apresso di costoro [yani Thebani] f anco una
Venere celeste, dalla quale veniva quel puro e sincero Amore, ehe
256
Belki de Francucci'nin Gzel'e tekrarl atflarn salt
yanl anlamasndan kaynaklanan Ridolfi 'nin bu artc
beyanat,139 Rnesans dnceleri nda deerlendirildi
inde Vens kuramyla olduka uyuan erken bir yorumu
yanstabilir. Zira imdiki mitografik kaynaklar Gzel'i
Vens'n hizmetisi veya 'refakati kadnlar' (pedissequae)
diye gsterse de Rnesansn Platoncu hmanistleri onlarn
Vens ile ilikilerini daha felsefi bir adan yorumlamaya
balayacaklard. Gzel, Vens denen varln vasflar
olarak dnlyordu, yle ki onlar Vens 'n 'Birlii 'ni
oluturan bir ' leme' olarak adlandrlyordu: Onlarn
Vens'n boyutlu ehresini, yani yce Gzellii ta
dklarna inanlyordu, tpk Baba, Oul ve Kutsal Ruh'un
Tanr 'nn boyutlu ehresi olduunun dnlmesi gibi.
Dolaysyla onlarn geleneksel isimlerini (Aglai'a, Euphrosy
ne, Thalia) yerine Vens'le olan ortak zlerinin dorudan
gstergesi isimlerle deitirmek mmknd. Szgelimi on
lar Pulchritudo, Amor ve Voluptas veya Pulchritudo, Amor
ve Castitas olarak adlandrldlar ve bu her iki adlandrma
biimi de Niccolo Fiorentino'nun madalyalarnda buluna
bilir (resim 1 24).140 Bu adlandrmalarn dayand gerek
in tutto e alieno dal congiungimento de i corpi, et un' altra ve ne f,

detta popolare et commune, ehe faceva l'Amore, d'onde viene la
generatione humana." Omzunda duran bir Cupid'le klasik Vens
tipinin doru ya da yanl Venus Verticordia ile zdeletirildiini
belirtelim (bkz. Roscher, Bibl.290; O. Jahn, Bibl. 1 52; ve E. Babe
lon, Bibl. 1 8, cilt I, s.383).
1 39 Francucci, l.c., kta 382, iki nemf' y yle betimler:
"Ambe son belle, ambe leggiadre, e altere,
E di gratia celeste ambe fornite,
Si ehe ceder potrian di numer solo
De le tre Gratie all 'amoroso stuolo."
Kta 396'da Gzel'in 'Armilla'nn gzel boynunu kolla
ryla sardklar' sylenir.
140 Bkz. zellikle A. Warburg, Bibl. 387, cilt I, PL.VIII,
resim 1 1 ve s.29 ve 327, Pico'dan u pasajn alntsyla: "Qui [yani
Orpheus] profundee et intellectualiter divisionem unitaris Venere
ae in trinitatem Gratiarum intellexerit. " Bkz. ayrca Ficino, Conv. ,
V, 2, Bibl.90, s. 1 335 veya mektup, a.g.e., s.8 1 6 . Plotinus, Ennead.
zerine almasnda Ficino asl gzellik olan lahi Akln zel
liinin 'quasi Gratiae tres se invicem complectentes ad integram
pulchritudinem plenamque gratiam aeque conducunt' olduunu
257
ise pulchritudo ile zdeletirilmenin Vens'n bir ayrca
l olmasyd. Bu bak asndan bakldnda Titian' n
"Cupid'in Eitimi"nin iki yorumu arasnda pek fark olma
d grlr. Her iki durumda da, ana figr ister -bana
gre en doru ifadeyle- Evlilik Sevgisi ve ffet'i temsil eden
iki ninfe'nin elik ettii Vens Verticordia, isterse de 'kz
kardeleri' Voluptas ve Castitas'n elik ettii 'Grace Pulc
hritudo' diye tehis edilsin, Kr Cupid ile Apak Gren Ak
arasnda seim yapan kadn, Gzelliin bir simgesidir. 1 4 1
syler.
141 Biraz sonraki dneme ait ressam Francesco Vanni
( 1 565-1 609) Gzel'in klasik grubunu, birinin uykuda gzleri
bal, dierinin neeyle kanat rpp ok att iki Cupid ekleyerek
Eros ve Anteros anlayyla itribatlandrr (Roma, Borghese Gal
lery, bkz. resim 1 23). Hatta Achilles Bocchius, Bibl.37, SYMB.
LXXX, s. 1 70S, Eros ve Anteros'u eitim iin Gzel'e emanet
eder.
258
RESMLER
RESM LVIII
1 07
RESM LIX
00
o
RESM LX
1 09
1 10 111
RESM LXI
1 14 1 15
RESM LXII
1 16
RESM LXIII
1 17
RESM LXIV
118
RESM LXV
RESM LXVI
RESM LXVII
1 22
RESM LXVIII
1 23
1 24
VI. YEN-PLATONCU HAREKET
VE MICHELANGELO
Vasari diyor ki "Michelangelo ylesine gl ve salam

hafzaya sahip bir adamd ki bakalarnn eserlerini bir kez
bile grse, onlar btnyle hatrlyor ve kimsenin o gne ka
dar fark etmedii biimde o eserlerden yararlanabiliyordu."1
"Kimsenin o gne kadar fark etmedii biimde" ifade
sini anlamak kolay, zira Michelangelo klasik ya da modem
olsun "bakalarnn eserlerinden" faydalanrken onlar yle
sine kkten bir deiime uratyordu ki sonu, kendi bam
sz eserlerinden daha az "Michelangelovari" grnmyordu.
Aslnda Michelangelo'nun "alntlar" ile onlarn prototiple
ri arasnda yaplacak bir kyaslama, tamamen kendisine ait
olan ve slubu son eserlerinde ayrt edilebilecek kkl bir
deiime urayana kadar, znde deimeden kalm belli
kompozisyon ilkelerinin bilhassa farkna varmamz salar. 2
Buna rnek olarak Piero di Cosimo'nun esinledii
motifleri ele alabiliriz; Yeremya'nn solundaki Ignudo'yu
(plak) veya Giuliano de' Medici'nin heykelini Belve
dere torsosuyla karlatrabiliriz; keza Erythrean Sibyl'i
(Erythrai'li Kadn Kahin) Signorelli'nin Musa'nn gen
liindeki ortadaki figrle, Fr. 1 57 izimindeki dvler
grubunu, Signorelli'nin "Infemo"sundaki (Cehennem) bir
sahneyle, Merdivendeki Madonna'y yeni-Attik cenaze rl
yefleriyle veya Fr. 1 03 izimindeki (resim 1 26) bklm
figr Medea Sarcophagi'de (resim 1 25) grlen yanan
Creusa'yla karlatrabilirsiniz;3 aadaki deiimleri ke-
l Vasari, Bibl. 366, cilt III, s.227; K. Frey, Bibl. 1 03, s.25 1 .
2 Bkz. s. 327.
3 Michelangelo'nun izdii veya onunla ilikilendirilen
izimler, Karl Frey, Die Handzeichnungen Michelagniolos Buo
narroti (BibL 1 02)'de yer aldnda 'Fr.' olarak alntlanrken, bu
yaymda yer almayp, H. Thode, Michelangelo, Kritische Unter
suchungen ber Werke (Bibl.340), cilt III, l 9 l 3 'de listelendiinde
' Th.' diye alntlanmtr. Genel olarak Michelangelo iin bkz. E.
Steinmann ve R. Wittkower, Bibl.323 (E. Steinmann, Bib/. 324'teki
ekle birlikte) ve mkemmel makele Michelangelo, K. Tolnay,
Thieme-Becker'in Allgemeines Knstlerlexikon, Bibl. 349'unda.
27 1
sinlikle grebiliriz:
( 1 ) Delikleri kapatmak ve yansmalar ortadan kaldrmak

suretiyle birimler, figrler ve gruplar kendilerini evreleyen
alandan kesin bir biimde ekilde ayran sk bir kitleye d
ntrlyor. Michelangelo'ya atfedilen iyi bir heykel bir
tepeden aa brakldnda krlmadan yuvarlanabilmelidir
sz abartl olsa da onun sanat anlaynn gayet gzel bir
ifadesidir.
(2) ster iki boyutlu yapya, yani sabit bir bak asndan
bakldnda bir resim, bir rlyef ya da bir heykelin gze
dorudan sunduu cepheye odaklanalm, isterse de dikka
timizi boyutlu hacim zerinde odaklayalm, her iki du
rumda da Michelangelo'nun figrleri 'uzanm temel ynleri'
denebilecek eylerin keskin ekilde vurgulanmasyla proto
tiplerinden ayrlr. Eik izgilerin yerini yatay ya da dikey
izgiler alr; ve olduundan daha kk gsterilen hacimler
ya nden (cepheden) gsterilir veya dikeyletirilir (yani n
dzlemle 90 derecelik a yapacak hale getirilir). Onlar ge
nellikle figrn iki ya da daha fazla nemli noktasnn loci'si
(yeri) ilevi grdnden dolay n ve dikey dzlemlerin
Klasik sanatn Michelangelo zerindeki etkisi iin bkz. zellikle
F. Wickoff, Bibl. 397; A. Grnwald, Bibl. 1 25 ve Bibl. 1 26; J. Wil
de, Bibl. 402; K. Tolnay, Bibl.35 1 , zellikle s. 1 03SS.; A. Hekler,
Bibl. 1 3 8 (bkz. te yandan, E. Panofsky, Bibl. 246). Metinde be
lirtilen rnekler iin aaya ve yukarya baknz (Piero di Cosi
mo); K. Tolnay, Bibl. 3 5 1 , s. 1 1 2 (Merdivende Madonna; arpc bir
benzerlik Syra'dan bir stele'de (dikili ta) bulunmaktadr, rnein
bkz. Springer-Michaelis, Bibl.320, resim 655); ve E. Panofsky,
Bibl.246. Elbette Creusa edasnda poz veren canl bir modelden
yaplm izim Fr. 1 03 'n motifi sadece Cascina Sava'nda deil,
ayrca daha gelimi bir biimde Deluge (Tufan) ve Libyan Sibly
(Libyal Kadn Kahin) fresklerinde kullanlmtr. Medea lahitinin
etkisi (C. Robert, Bibl.287, cilt il, PL.LXII-LXIV) ayn zamanda
Londra'daki Kraliyet Akademisi'ndeki mermer tondo'da (resim
1 27) da aikardr, ocuk isa'nn duruu bir stun parasnn ze
rinde yryen kk bir oladan alnmtr. Bandinelli'nin yasl
figrnn dans eden bir Baks perisine gre izildii sylenmek
tedir ve 'koma eylemi iinde talamtr' (F. Antal, Bibl.8, s.7 1
ve PL.9D) diye ok ikna edici olmayan ekilde betimlenmektedir.
Gerekte bu figr Creusa'nn baka bir uyarlamasdr, sadece sa
kolu bir Baks perisi olma ihtimali sz konusu olan ikinci bir pro
totipe gre yeniden ekillendirilmitir.
272
YEN-PLATONCU HAREKET VE MICHELANGELO
yan sra dikey ve yatay izgilere daha fazla vurgu yaplr.
Sonuta gerek resim dzleminde gerekse boyutlu uzayda
tm dzenleme bir i koordinat sistemiyle belirlenmi g
rnmektedir.
(3) te yandan gen sistemin sabitlii statik deil de
dinamik bir ilke olarak iler. Baz eik motifler karlrken,
dierleri eklenir ve temel elerle keskin tezat iinde vurgu
lanr. Ayrca simetri ou zaman biri 'kapal' ve sabit, dieri
'ak' ve hareketli iki yar arasndaki kartla yol aarken
45 derecelik alar ok sk kullanlr. Dahas dorusal izgi
ler ve dz yzeylerin etkisi bir bakma ikin dbkeylikle
yumuatlr.
izimlerde ve bitmemi heykellerde bu ztlklar, Drer
veya Raphael' in bir iziminde organik formlarn ime ha
reketini izleyen uzatlm erisel izgilerin deil de kendile
rinden gstermeleri beklenen yuvarlaklkla elien ksa do
rusal kesit-taramalarn i modellemeyi ortaya karmasyla
daha da keskinlemektedir.
Michelangelo'nun eserlerinin, onun takipilerinin ve
kopyaclarnn elinde geirdii dnm, prototiplerin
Michelangelo'nun elinde geirdii dnmle karlatr
mak bir fikir vermesi bakmndan ilgin olur. Grne ba
klrsa taklitilerin tam da Michelangelo'ya zg olduunu
dndmz zellikleri hep elimine etmeleri, Michelan
gelo slubunun brakn Barok'u,4 ne Ge Rnesans ne de
'Maniyerist'5 olduu gereini ortaya koymaktadr.
Ge Rnesans figrleri genellikle, ba, omuzlar, alt
karn, kol ve bacaklarn serbest ama dengeli hareketi iin
bir dayanak ilevi gren bir merkez eksen etrafnda kuru
lur. te yandan onlarn serbestlii Adolf Hildebrand'n
Reliefanschauung dedii bir ilkeye gre dzenlenmitir.
Hildebrand'in genel bir sanat yasasyla kartrd bu ilke,
4 rnekler sonsuz. Raphael'in Michelangelo'ndan bilindik
alntlarn -izimler gibi, O. Fischel, Bibl. 93, PL. 8 1 (Cascina Sa
va), 82 ve 85 (David), 1 72 (St. Matthew), Borghese Gallery'de
Madonna Doni tondosundaki melmi kadn, ayn resimde o
cuk sa' dan alnma ocuk figrleri (G. Gronau, Bibi. 123) veya
Camera della Sengatura'daki Metanet (Ezekiel ile Isaiah' birleti
ren)- onlarn orijinalleriyle (resimler 1 28, 1 29, 1 30) karlatrmak
retici olacaktr.
5 Wlffiin'in Die Klassische Kunst adl kitabnda 'der
Verfall' diye nitelendirdii Maniyerizmin tanm iin bkz. W.
Fried!ander, Bibi. 1 05 ve 1 06; dahas, F. Antal, Bibi. 9.
273
klasik olan veya klasikleen sluplara uygulanan zel bir
kuraldr sadece: Hacim 'eziyet verici niteliinden'6 arndr
lr, bylece seyirci evresinde dolanlarak yaplm bir hey
kelle karlatnda bile ' boyutlu bir nesnenin etrafnda'
dolayormu hissine kaplabilir. Bu benim 'iki boyutlu yap'
dediim yapnn kusursuzlatrlmasyla baarlr. Onun bu
ekilde dzenlenmesinin birinci nedeni, kendi iinde uyum
lu bir grnm sunmak (yakn simetri; sert yataylar, dikey
ler ve erilere kar ll alar; ve her zaman zellikle
'uyumlu' olsun diye kullanlan dalgal d hatlar vurgusu);
ikincisi, boyutlu cisimlerin yapsna aklk kazandr
mak; seyirciden hayal gcn kullanarak "eksiklikleri" te
lafi etmesi beklenmez, bunun yerine ona, ar kltmeler,
kapayc rtmeler ve benzeri eylerden arnm bir resim
sunulur. Bu nedenle bir Ge Rnesans heykeli 'yuvarlak' bir
nesneden ziyade bir rlyeftir, ve Leonardo da Vinci'nin bir
heykelin, aslnda biri figr nden, dieri de arkadan gs
teren iki rlyefin birleimi olduunu syleyerek boyutlu
heykelcilik fikrine kar kmasn anlayabiliyoruz.7
te yandan, Maniyerist figura serpentinata8 Hilde
brand'n das Qualende des Kubischen (' boyutun eziyet
verici nitelii') dedii eyden saknmayp aslnda onu ada
makll kullanr. Maniyerist figrlerin eilip bklmesi ve
kltlmesi seyircinin hayal gcyle tamamlanamasayd
izah edilemezdi. Sonuta Maniyerist bir heykel, seyircinin
gzn baskn ve tatmin edici bir grne dayandrmasna
izin vermekten uzak durarak, bu slubun balca temsilcile
rinden biri olan Benvenuto Cellini'nin deyiiyle, "bir deil
de yz, hatta daha fazla grn sunmak iin yava yava
dner".9 Bu grnlerin her biri dierleri kadar ilgin ama
6 AdolfHildebrand, Bibl. 145, s.71 (ve birok yerde) .
7 Leonardo da Vinci, Bibl. 376, cilt 1, s. 95 : "diee lo seultore
ehe non puo fare una jigura, ehe non facia infinite, per l 'injiniti
temrini, ehe hanno le quantiti eontinue. Rispondesi ehe l 'infiniti
temrini di taljigura si ridueono in due mezzefigure, eioe una mez
za del mezzo indietro, e l 'altra mezza del mezzo ananti, le quali
sendo ben proportionate, eompongono unafigura tonda."
8 Bizzat Michelangelo'nun bulduu sylenen ifade iin
bkz. G.P. Lomazzo, VI, 4, Bibl. 1 99 , s.296 .
9 Benvenuto Celini, Bibl.63, s.23 1 : "La seultura si eomin-
eia aneora ella per una sol veduta, di poi s 'ineommineia a volgere
poeo a poeo . . . e eosi gli vien fatto questa grandissima fatiea eon
eento vedute o pii, aile quali egli e neeessitato a levare di quel bel-
274
ayn zamanda ' eksik' olduu iin seyirci aslnda heykelin
evresinde dnme zorunluluu hisseder ve Maniyerist d
nemde kendi bana duran emeler ve antlar gibi heykeller
bol iken, Ge Rnesans heykellerinin tercihen oyuklara ko
nulmas veya duvara yaslanmas tesadf deildir.
Maniyerist 'oklu-grn' ilkesine veya benim tabi
rimle 'dnen grn' heykelciliine karn10 Barok sanat
tek-grn ilkesini yeniden, ama Ge Rnesansta yaygn
olan Reliefanschauung ilkesinden tamamen farkl bir temel
de olacak biimde ne karr. Barok, dolak kompozisyon
ve eik bkk durulara ynelik Maniyerist beeniyi, klasik
disiplin ve denge iin deil, dzenleme, klandrma ve ifa
dede snrsz grnen zgrlk iin terk eder. Barok heykel
ler, artk bizi kendi etraflarnda dndrmez, gya gerek bir
rlyef dzlemine uysunlar diye plastik birimler dzletirildi
i iin deil, evre alan uyumlu bir grsel resimle -sadece
retinamzdaki grntyle ayn anlamda ve ayn lde iki
boyutlu olan- birletirdikleri iin. Dolaysyla kompozisyon
sadece bizim znel grsel deneyimimize uyumlu olduu
srece jliichenhaft'tr; nesnel bir tasarm olarakjliichenhaft
deildir o. Onun grn bir rlyeften ziyade bir tiyatro
sahnesinin grnyle kyaslanabilir. Bernini'nin Piazza
Navona alanndaki Drt Nehir emesi ya da on yedinci
yzyln saysz bahe heykeli gibi kendi bana serbeste
duran antlar bile benzer trdeki Maniyerist eserlerde olduu
gibi dnen-grnn cephelerinin sonsuzluundan ziyade
tek-grnl cephelerin (onlarn her biri mimari veya yar
mimari evreye gre 'tatmin edici' grnen) okluunu su
nar.
Serbeste duran heykellere kar olan Michelangelo'nun
olgun slubu figrlerinin, az sayda hakl istisnann dnda, 1 1
seyirciyi tam ve nihai olduu iin etkileyen tek bir baskn
grne odaklanmaya itmesi bakmndan Maniyerizmden
lissimo moda, in ehe ella si dimostrava per quella prima veduta."
Benedetto Varchi'ye gnderdii mektupta Celini biraz mtevaz
bir ekilde 'otta vedute'nin her heykel yapt iin ayn lde m
kemmel olduunu iddia eder (G.G. Bottari ve S. Ticozzi, Bibl.47,
cilt 1, 1 822, s.3 7).
10 Buna gre Maniyerist rlyefler bir relievo schiacciato
uygulamas ile hayli kntl figrler arasnda keskin bir tezat ser
giler. Bunun bir rnei olarak Cellini'nin Deliverance of Andro
meda, ill. A. Hildebrand, Bibl. 1 45, resim 1 2.
1 1 Bkz. rnein s.288, N.57 ve s.355.
275
ayrlr. 1 2 Sz konusu slup, bu baskn grnn znel
grsel deneyime deil nesnel cepheletirmeye dayanmas
bakmndan Baroktan ayrlr. Keza bu cepheletirmenin es
tetik ve psikolojik etkisinin, Hildebrand'n rlyef ilkesinin
uygulanmasyla elde edilen etkiye taban tabana zt olmas
bakmndan da Ge Rnesanstan ayrlr. Michelangelo hac
min gcn iki boyutlu yapnn uyumuna feda etmeye kar
kar; hatta kimi durumlarda figrlerinin derinlii genilik
lerine baskn kar. O, seyirciyi figrn etrafnda dndre
rek deil de, daha etkili bir ekilde, bir duvara zincirlenmi
grnen hacimlerin nnde tutarak veya s bir oyua yar
hapsederek seyirciye ' eziyet eder'. Ve onun formlar birbir
lerine srekli kenetli olan kuvvetlerin sessiz ve lmcl m
cadelesini ifade eder.
Benim 'dnen grn' dediim Maniyeristlerin figu
ra serpentinata's istenildii kadar uzatlabilecek ve iste
nilen ynde bklebilecek yumuak bir tz ieriyor gibi
grnmektedir. O, gvensiz ve kararsz bir durum izleni
mi vermektedir; te yandan bu durum figrlerin amasz
dnekliinin sabitleyici ve kontrol edici bir kuvvetin y
netimi altna girmesiyle klasik dengeye dntrlebilir.
Michelangelo'da byle bir kontrol kuvveti yok deildir. Ak
sine, onun figrlerinin her biri, grdmz gibi, neredeyse
Msr kesinliinde bir hacim lme sistemine tabidir. Fakat
bu hacim lm sisteminin, hi de Msrl olmayan bir can
lla sahip organizmalara uygulanmas bitmek bilmeyen bir
isel atma izlenimi yaratmaktadr. Ve Michelangelo'nun
figrlerinin 'kaba arpklklarnn, uygunsuz oranlarnn ve
uyumsuz kompozisyonunun' ifade ettii ey, dsal yn ve
disiplin eksiklii deil de bu isel atmadr. 13 Onlarn ayk
rl zde ve kanlmazken, Maniyerist paralelliklerinkisi
arzi ve koulludur.
Hi kukusuz o dnemde ortaa Hristiyanlyla
12 Bkz. yakn zamanda C . Aru, Bibl. 1 5.
13 C.R. Morey, Bibl.224, s 62 . Morey' in cmleleri tam
.
olarak alntlanmay hak ediyor: "Michelangelo'nun gl ekil

le engellenmi figrleri Hristiyan duygusu ile antik ideal, insan
iradesi ile Tanr iradesi arasndaki uyumsuzluu yanstr. Klasik
heykelciliin rasyonel biimleri bir Hristiyan mistiinin vecdi
iin yaplmamtr; onlar bilinmedik bir ruhla kvranrlar ve kaba
arptmalar, uygunsuz oranlar ve uyumsuz kompozisyon aracl
yla ortaa Hristiyanl ile Rnesansn atmasnn iddetini
aa vururlar."
276
klasizmin uyumadnn son dnemde fark edilmesin
den doan kltrel bir nalaise (maraz) vard. Fakat bu,
Michelangelo'nun figrlerinde yansyan geici bir tarihsel
durumun rahatszl deildi sadece; onun figrleri bizzat
insani deneyimden muzdariptiler. Kar konulmaz bir e
kilde zincirlendikleri iin hem grnmez hem de kurtuluu
olmayan bir esaretten kaamyorlard.14 atma iddetlen
dike isyanlar da byr; zaman zaman zirve noktasna va
rr, bylece yaam enerj ileri tkenir. Kleler veya Cascina
Sava 'ndaki askerlerde olduu gibi, fiili fiziksel engelle
rin grnmedii yerlerde bile onlarn hareketleri ya batan
ksteklenmitir ya da tamamlanmadan akamete urar ve en
iddetli eilip bklmeleri ve kassal gerginlikleri brakn
devinimi hibir zaman etkin eylemle bile sonulanmaz. te
yandan Michelangelo'nun dnyasnda baarlm bir eyleme
rastlayamadmz gibi tam bir dinginlie, skunete de rast
lamayz. Zafer grubundaki (resim 1 73) gen fatihin muzaf
fer hareketi ve hatta Son Yarg'daki sa'nn knayc hareketi
dnceli bir hzn tarafndan dizginlenirken, skunet tavr
lar huzurlu bir dinginlii deil tam bir bitkinlii, lmcl
bir canszl veya rahatsz bir uyuukluu artrr.
Dolaysyla Michelangelo'nun figrleri organik eksenle
deil de dikdrtgen bir bloun yzeyleriyle ilikisi iinde
anlalr, figrler tatan, yavaa szlen bir kaptaki sudan
kyormu gibi kar. 1 5 Onlar bir izimde bile keskin izleri
gibi grnen karakteristik kesit taramalarla modellendiri
lir; alanla birlemek yerine plastik hacimlerinin snrlarna
hapsedilirler; ve enerj ileri karlkl olarak birbirini harekete
geiren ve akamete uratan kuvvetlerin i atmas iinde
tkenir. Btn bu slup ilkeleri ve teknik alkanlklar biim
sel bir anlamdan tesine sahiptir: onlar Michelangelo'nun
kiiliinin asl znn gstergesidir.
Onlar 'perfarza di levare ' (dorudan sert alp tan kes
mek) yerine 'per via di porre ' (kil veya mumda modellen
dirmek) suretiyle yaplm herhangi bir esere heykel adn
14 Bkz. s . 1 96S.
15 Bkz. Vasari'nin nl 'Boboli' Kleleri tasvr,
Bibl. 366,cilt VII, s.272SS. (Frey, Bibl. 1 03, s.247). Vasari'nin sa
dece metafor olarak ' su arknn iinde uzanan bir model' den sz
etmesi, biimlerin ister cephesel isterse dikey olsun dz bir yzey
den 'ortaya kt' ynnde son derece nemli bir gerei ortaya
koyma niyetini tad akldan karlmamaldr.
277
vermeyi reddeden16 ve bir mermer yontusu ykld veya y
klma tehlikesiyle kar karya olduu zaman kalbi krlan
doutan ta oymacsnn neredeyse totemist duygusunu a
a vurmaktadr. 17 Onlar meslektalaryla temas kurmaktan
saknan ve kendi cinsiyetindeki erkeklere ynelik eiliminin
bastrlamayacak kadar gl ama sradan ak trlerinin ye
rini alamayacak kadar da zayf olduu bir adamn yalnzl
na grsel bir ifade katarlar. 18 Ve keza onlar bir Platoncunun
dncelerini yanstr.
Michelangelo'nun iirinin 'Platoncu' kavramlarla dolu
olmas adalar tarafndan fark edilmiti zaten19 ve modem
literatrde de neredeyse herkes tarafndan kabul edilmi
tir.20 Hatta hakknda ok ey bildii Dante'ye hayranlnn
dillere dt21 ve yazlarnn basbaya Petrarch etkile
riyle dolu olduu bir Floransal 'nn dnce ve dilinin n-
16 'Perfarza di levare' iin heykelcilik ile 'per via di por-

re' iin heykelcilik arasndaki ayrm iin bkz. Michelangelo'nun
Benedetto Varchi'ye gnderdii mektup, G. Milanesi, Bibl. 2 1 6,
s.522 (bkz. ayrca E. Lwy, Bibi. 1 98 ve K. Borinski, Bibl.44, cilt
II, s. 1 69SS. ' Pietra alpestra e dura' deyimi Michelangelo'nun i
irlerinde ska gemektedir; bkz. rnein K. Frey, Bibi. l O 1 ), no
LXXXIV; CIX, 50; CIX, 92.
17 Bkz. Bramante'nin Old St. Peter kilisesinin stunlarna
yeterince zen gstermemesi konusunda Michelangelo'nun fke
sine dair (Frey, Bibl. 1 03, s. l l OSS) veya Floransa'daki Mediccean
Ktphanesi'nin epeydir unutulmu giriindeki ' imbasamento'ya
derin ilgisine dair (E. Panofksy, Bibl.249, zellikle s.272)
Condivi 'nin aklamalar.
18 Michelangelo'nun slubunun ok ayrt edici bir zellii
olan 'devinimsiz hareket' ile ilintili olarak u sylenebilir: Psiko
analistlere gre yukarda sz edilen trden bir duygusal durum
sradan insanlarda kapal alan korkusuna (agorafobi) yol aabilir,
nk hareket etmeye dnk her itk ters ynde bir tepkiyle kont
rol edilir.
19 Bkz. Francesco Bemi, alntland yer Frey, Bibl. 1 0 1 ,
no CLXXII ve Condivi, Frey, Bibi. 1 03, s.204.
20 Bkz. zellikle K. Borinski, Bibl.46; dahas, L von Scheff
ler, Bibl.30 1 ; V. Kaiser, Bibl. 1 6 1 ; J. Oeri, Bibl.233; E. Panofsky,
Bib/. 244, s.64 (Michelangelo'nun sanat kuramndaki Aristocu un
surlara vurguyla). Yakn zamanda: G.G. Ferrero, Bib/.89; C. Tol
nay, Bibi, 357; ayn yazar, Bibl.355; O.G. von Simson, Bibl.3 1 9,
s. 1 06SS.
21 Bkz. zellikle K. Borinski, Bibl.46, s.2SS ve birok yer-
de.
278
Ficinocu unsurlarla hafife renklenmesine engel olamazd.22
Fakat bu katk Poliziano'nun mezinin genken temas kur
duu hakiki Yeni-Platonculuun nemiyle kyaslandnda
gz ard edilebilir. Ve nitekim Dante'nin lahi Komedya's
zerine yapt ciddi inceleme 'Platoncu Akademi'nin dokt
rinlerine duyduu ilgiyi derinletirmiti. Hi kimse Dante'yi
tefsirsiz okumuyordu. Ve 1 500'den ne baslm on veya on
bir Dante edisyonundan dokuzunda, Cristoforo Landino'nun
almas vard ve bu alma'da Dante'nin her dizesi Ye
ni-Platoncu temellerde yorumlanyor ve Landino'nun di
er yazlarnda ne srlen kuramlarla ilikilendiriliyordu.
Michelangelo'nun bu alma'ya Dante'nin metnine oldu
u kadar aina olduunu biliyoruz;23 ve Ficino'nun Latince
eserlerinden olmasa bile Benivieni'nin Canzona d 'A more
adl metni zerine Pico'nun talyanca almas'ndan ha
berdar olduu kuvvetle muhtemeldir.24
22 Bkz. zellikle G.G. Ferrero, Bibl. 89 ve k. Borinski,

Bibl.46, s. 1 9SS. Petrarch 'tan yaplan alntlarn Michelangelo 'nun
baz izimlerinde bulunan rasgele notlarda da rastlanmas il
gintir, rnein FR. 1 7' deki "Rott ' e ! 'alta colonna" veya Casa
Buonarroti'de bulunup Trionfo della Morte diye tehis edilen bir
taslak-yaprandaki "La morte el fin d 'una prigione scura", C.
Tolnay, Bibl.347, s.424. Fakat bu sonuncusu daha da ilgin, n
k Michelangelo'nun Petrarch'n Latince yazlarna ainaln
gstermektedir ve izim Fr.54'teki "etwas zweideutige" satr ve
" Valle lochus chlausa toto miehi nullus in orbe" Petrarch 'tan bir
alntdr: o, Cavaillon Piskoposu olan Philippe de Cabassoles'e
gnderilmi bir mektupta yer alan Vaucluse zerine ksa bir atn
ilk satrlardr:
" Vale locus clausa toto mihi nullus in orbe
Gratior aut studiis aptior ora meis."
(Petrarch, Bibl.264, cilt il, 1 934, s.330).
23 Bkz. Donato Giannotti'nin Dialoghi'nden pasaj , alnt
land yer K. Borinski, Bib/.46, s.3.
24 Michelangelo'nun kulland kelimelerle Benivieni'nin
kelimeleri arasndaki benzerlik pek de tesadf olamaz.
Michelangelo'nun Sone'siyle (Frey, Bibl. 1 0 1 , XCI) kyaslamak
iin Benivieni'nin Canzona'dan birka satr alntlamak bu nokta
da yeterlidir(Pico, Bibl.267, s.4IV):
" . . . quanto ellume
Del suo uiuo splendorfia al car mio scorta" (st.).
"Ma perche al pigro ingegno amor quell 'ale

Promesso ha . . . " (st.).
279
Btn bunlar istisnai deildir. On altnc yzyln bir
talyan sanatsnda Yeni-Platoncu etkilerin varln ak
lamak yokluunu aklamaktan daha kolaydr. Fakat tm
adalar arasnda Michelangelo, Yeni-Platonculuu kimi
yanlaryla deil de btnyle benimseyen tek kiidir ve b
rakn zamann modas olmasn, inandrc felsefi bir sistem
olarak deil de kendi benliinin metafiziksel bir izah olarak
benimsemiti. lkin Tommaso Cavalieri'ye duyduu sevgi
de, ikinci kez de Vittoria Colonna'yla olan yaknlnda zir
ve noktasna varan duygusal deneyimleri saf anlamyla Pla
toncu sevgi fikrine yaknlamasn salad. 'Maddede yatan
tinselliin varl'na duyulan Yeni-Platoncu inan gzellie
duyduu estetik ve tutkulu cokusuna felsefi bir arka plan
salarken, Yeni-Platonculuun kart yan, insan yaamnn
Hades'teki bir hayatla kyaslanabilir nitelikteki varoluun
gerekd, tremi ve eziyetli formu olarak yorumlanmas,
kendisine ve dehasnn asl imzas olan evrene kar besle
dii yattrlamaz honutsuzluuyla uyumluydu. Nasl ki
Piero di Cosimo Lucretius'tan etkilenmi pek ok sanat
arasnda tek hakiki Epikrc diye adlandrlabilirse, Miche
langelo da Yeni-Platonculuktan etkilenmi pek ok sanat
arasnda tek hakiki Platoncu diye adlandrlabilir.
Duyarl bir talyan kulana sert ve czrtl gelen
Michelangelo'nun dizeleri, hakikatin tnsn tamas ba
kmndan adalarnn daha ahenkli rnlerinden ayrlr.
Bu dizelerde bilindik Yeni-Platoncu mefhumlar onun sanat
eserlerinde aa kan ayn psikolojik gerekleri ifade eder.
Zahmetli 'scoltura per farza di levare'yi srarla tercih edii
ve blok-biimine kafa yormas, bir heykelin biiminin inat
tatan karlmas sreci hakknda Plotinus 'un alegorik yo
rumunu yeniden dile getirdii iirlerine psikoloj ik bir anlam
katt gibi ayn zamanda o iirlerden psikoloj ik bir anlam da
edinir.25 Figrlerinin bilinli dnceler ya da belirgin duy-
"Rafrena el uan disio . . . " (st.9).
" . . . . . . quinc 'eleuando

Di grado in grado se nell 'increato
Sol torna, ond'eforinato" (st.7).
"Quest 'al ciel uolga, et quello ad terra hor pieghi" (st.2).

"Quel lume in noi, ehe sopr 'aciel ci tira" (st.4).
25 Bkz. Frey, Bibl. I O 1, LXXXIII, LXXXIV, CI, CXXXIV;
bkz. yukar ve E. Panofsky, Bibl.244, s.65 ve Notlar, 59, 1 57,
280
gularn nitelemedii birey tesi, hatta doatesi gzellii,26
ya bir 'furor divinus' heyecanyla parlar ya da bir cezbe ha
linde sner ve onun Yeni-Platoncu bir inancn hem yanstr
hem de bu inantan yansr. Bu inanca gre cezbelenmi zih
nin tekil suretler ve ruhsal zelliklerin ' aynasnda' hayran
kald ey,27 ruhun dnyaya inmeden nce mest olduu28
ve indikten sonra da zlemle hatrlad29 ve zaman zaman
'de/la carne ancor vestita' olarak tekrar kavutuu ilahi
n biricik tarifsiz grkeminin bir yansmasdr. 30 Dier pek
ok insann yapt ve yapmaya devam ettii gibi, Miche
langelo insan bedeninden 'carcer terreno', yani lmsz
ruhun 'dnyevi hapishanesi' olarak sz ederken,31 bu ok
kullanlan metaforu ileli mcadele veya yenilgi durumlar
na uyarlar. Onun figrleri maddenin esaretinden kurtulmak
iin ruhun at sava sembolize eder. Ama onlarn plastik
izolasyonu zindanlarnn delinemezliini iaret eder.
Michelangelo'nun gerek hayatta gerekse sanatta kar
snda yer alan Leonardo da Vinci, Yeni-Platonculua taban
tabana zt bir felsefe ne srd. Michelangelo'nun figr
leri ne kadar 'ketlenmise'32 onun figrleri o kadar zgr
olan ve sfumato ilkesinin plastik hacmi uzayla uzlatrd
28 1 SS, baka referanslarla birlikte.
26 Bu balamda Michelangelo'nun ' ifade' fikri klasik anla
yla taban tabana zttr. Klasik anlaya gre bir figr ancak seyir
ci sadece figrn ne 'olduunu' deil ayn zamanda ne 'dnd
n' de apak algladnda o figr bir ey ifade eder (H. Jouin,
Bibl. 1 58, s.56, Charles de Brun'un konumas). Roger de Piles'in
'Balance des Peintres' inde Michelangelo 'ifade' iin Raphael'in
1 8 ve Le Brun'un 1 6 'sna kar sadece 8 puan verir (bkz. J. Schlos
ser, Bibl.305, s.605).
27 Bkz. rnein Frey, Bibl. 1 0 1 , CIX, 99, 1 04, 1 05 .
28 Bkz. rnein Frey, a.g.e., CIX, 96, 1 05 .
29 Bkz. rnein Frey, a.g.e., LXXV.
30 Frey, a.g.e., LXIV.
31 Frey, a.g.e., CIX, 1 03, 1 05 . nsan bedeninin hapishaney-
le ska kyaslanmasnn Platoncu kaynaklar iin bkz. W. Scott'un
Hermes de castigatione animae adl kitaba yazd notlar (Bibi. 3 1 3 ,
cilt iV, 1 936, s.277SS, zellikle s.335). Platon'un Phaedo'da, 62,
B, kullanlan terim, cppoupa' dr; Axiochus 3 77, D 'de ise ;ipK'r) 'dir,
Corpus Hermeticum 'da T f.v 'tQl m:Oan EyKEKAf:crf.vi 'l'UX,
Frey, Bibl. 1 0 1 , CLII'de geen 'salma' ifadesi iin bkz. rnein
Marcus Aurelius'un insan 'l'uxapov mnaffiv VEKp6v 'bir ceset
tayan kk bir ruh' diye tanmlamas.
32 C.R. Morey, Bibl. 224, Le.
28 1
Leonardo'da ruh bedenin esareti altnda deildir, aksine be
den -daha doru ifadeyle onun maddi unsurlarnn 'z' (qu
intessence)- ruhun esareti altndadr. Leonardo' ya gre lm
ruhun teslim edilii ve yurduna dn anlamna gelmez.
Oysa Yeni-Platonculua gre ruh, beden onu hapsetmeye
son verdiinde geldii yere geri dner; aksine Leonardo'ya
gre lm; ruh, bedensel unsurlar bir arada tutmaya son
verdiinde zgrleen bu unsurlarn teslim edilii ve yur
duna dn demektir. Leonardo yle diyor: "Yurdumuza,
ilk halimize geri dn ummak ve arzulamak pervaneleri
a eken drtyle ayndr. Daimi zlem ve neeyle dolu
insan her zaman yeni bahar, her zaman yeni yaz, her zaman
yeni aylar ve yeni yllar iple eker. Kendi mahvn istedii
nin farknda deildir. Fakat bu istek kendini ruh tarafndan
hapsedilmi bulan ve her zaman insan bedeninden, kendi
lerini gnderen O'na dnmeyi zleyen unsurlarn asl z,
cevheridir. "33
Michelangelo'nun eserleri bu Yeni-Platoncu tutumu sa
dece biimlerde ve motiflerde, deil ayrca ikonografi ve
ierikte de yanstr, her ne kadar onlarn Bandinelli 'nin Akl
ve Tensellik Arasndaki Mcadele'si (Combat betweei Re
ason and Sensuality) gibi Ficinocu sistemin salt rnekleri
olmalarn bekleyemesek de (resim 1 07).34 Bandinelli'nin
Yeni-Platoncu kuramn ince noktalarn yorumlamak iin
simgeler icat ederken, Michelangelo yaad haliyle insan
hayatnn ve yazgsnn grsel sembollerini aray iinde
Yeni-Platonculua bavurur.
Bu Yeni-Platoncu sembolizm zellikle Papa il. Julius'un
Mezar ve Medici apeli'nde apak grlmektedir.35 Nite
kim insanlk tarihinin en eski zamanlarndan beri mezar sa
nat insann metafizik inanlarn dier sanatsal ifade biim-
33 J.P. Richter, Bibl.28 l , cilt II, no 1 1 62. "Or vedi la spe
ranza e '/ desiderio del ripatriaarsi e ritornare ne/ primo caso fa
a similitudine de/la faifal/a al /ume, e 'uomo ehe can continui de
sideri sempre can fes ta aspetta la nouva primavera, sempre la nu
ova state, sempre e nuovi mesi e nuovi anni . . . : E 'nan s 'avede ehe
desidera la sua disfazione; ma questo desiderio e la quintessenza,
spirito delgi elementi, ehe, trovandosi rinchiusa per / 'an ima, dal/o
umana corpo desidera sempre ritornare el suo mandatorio."
34 Bkz. s. l 48S.
35 Sixtine Tavan'ndaki Yeni-Platoncu sembolizm iin bkz.
C. Tolnay, Bib/.357. Tommaso Cavalieri iin yaplm izimler ve
ilgili konular iin bkz. s.2 1 6SS.
282
!erinden daha dorudan ve ak ekilde ifade etmitir.36
Eski Msrllar kendi gemi hayatlarn yceltmek yeri
ne llerin gelecekteki ihtiyalarn temin etmeyi istiyorlar
d. nsan gznden saklanan mezar heykelleri ve rlyefleri
llere te hayatn ihtiyalarn temin etmek iin yaplmt:
bol bol yiyecek ve iecek, kleler, avlanma ve balk tutma
keyfi ve her eyden nce yok edilemez bir beden. lnn
seyyar ruhu olan Ka yalanc bir kapdan defin odasna gire
cek, mezar heykelinin iine szacak ve onu kullanacakt, tp
k yaayan ruhlarn kendi bedenlerini kullanmalar gibi. Bu
arada duvarlardaki suretler ustalarnn isteklerini yerine ge
tirmek iin sihirli bir ekilde canlanacakt. Msr heykelleri
nin hareketsizlii gerek yaamla dolu bir insan gstermek
iin deil, sihirli bir g tarafndan canlandrlmay hep bek
leyen bir insan bedenini yeniden oluturmak iin yaplmtr.
te dnyadaki hayattan ziyade bu dnyadaki hayatla il
gilenen ve lleri mumyalamak yerine yakmay tercih eden
Yunanllar szn ettiimiz bak tersine evirdiler. Mezar
iin Yunanca ifade vfja'dr, yani (ansna dikilmi) ant.
Ve buna gre klasik mezar sanat retrospektif (gemie d
nk) ve temsili iken, Msr mezar sanat prospektif (gelece
e dnk) ve sihirlidir. Attik stelai [stel veya stela, dikilmi,
ykseklii eninden uzun yekpare bir tatan oluan bir yapt
tr. Szck Yunanca stele yani '(dikili) duran blok'tan gelir.
Ahap olanlarna da rastlanmtr. .n.]dman yenen kah
ramanlar, savata len savalar, son yolculua hazrla
nrken kocalaryla vedalaan kadnlar gsterir ve bir Roma
devlet adam veya tccar lahitinin rlyefi.erinde mesleinin
evrelerini yeniden canlandrabilir. 37
Klasik uygarln k ve beraberinde dou inanla
rnn yaylmasyla birlikte ilgin bir tepkinin aa ktn
grebiliyoruz. Mezar sanat yeniden gemi yerine gelecee
odaklanmaya balad. Fakat artk gelecek kalcl ilan edi
len dnyevi hayatn salt sreklilii olarak deil, tamamen
farkl bir varolu dzlemine gei olarak tasavvur ediliyor
du. Msr mezar sanat lye fiziksel yetilerini ve maddi
mallarn temin eden sihirli bir ara iken, ge-antik ve erken
Hristiyan mezar sanat ruhsal kurtulularyla ilgili sembol
ler retti. Ebedi hayat sihir yerine inan ve umutla garantiye
alnd ve somut kiiliin devam olarak deil lmsz ruhun
36 Bkz. A. della Seta, Bibl.3 1 6.
37 Bkz. K. Lehmann-Hartleben, Bibi. 1 88, s.23 1 -237.
283
ykselii olarak tasavvur edildi.
Pagan rneklerde bu dnce yuvarlak bir ereve veya
deniz kabuuyla erevelenen l suretlerinin, Zaferler ta
rafndan yukarya tand sarcophagi clipeati benzeri abi
delerde dorudan ifade edildi ve Baks sahnelerinin veya
Ganymede, Endymion, Meleagros ve Prometheus mitleri
gibi uygun mitlerle temsiliyle dolayl olarak ifade edildi.
Erken Hristiyan sanat bu aralar kolaylkla benimseye
bildi, tek artla ki o da Zaferlerin yerini Meleklerin, pagan
sahnelerin ve sembollerin yerini de Hristiyan emsallerinin
almasyd. Afrika stelai' de yer alan tam boy portreler bile
gemii anmak yerine gelecekten haber verir: ller genel
likle kular, balklar, kuzular ve amdanlar gibi sembollerin
elik ettii orante'ler olarak gsterilirdi.
Birka asr boyunca Hristiyan mezar sanat elbette me
zarlar gmtten ziyade tapnak olan azizlerin ilerini ve
kat bir dinsel bak asndan unutulmaz olan zelliklere ve
eylemlere sembolik antrmalar dnda llerin gemi ya
amlarn resmetmekten uzak durdu. Bata bulunanlar ina
ettikleri kilisenin minik bir modeliyle birlikte mezarlarnda
temsil ediliyorlard.38 Erdemli piskoposlar bir ahlakszlk
veya zndklk semboln delen asalaryla resmediliyordu.39
Hayatnda yardm ettii dilencilerin yasn tuttuu hayrse
ver bir rahibi temsil etmek (resim 1 34) 1 200 dolaylarnn
ltlerine gre olabilecek en st vg mertebesiydi.
Presbyter Bruno'nun sade mezar levhas, 'qui sua pa-
38 On nc yzyl Fransz mimarlarnn yksek sosyal

konumunun bir zellii olarak bann bir kilise modelini elin
de tutma ayrcal zaman zaman magister operis'e kadar uzan
yordu (bkz. Reims'teki St. Nicaise mimar Hugues Libergier'in
mezar, E. Moreau-Nelation, Bibl.222, s.33).
39 En iyi bilinen rnek asasyla minik bir Spinario suretini
delen Friedrich von Wettin'in Magdeburh Katedrali'ndeki mezar
levhasdr. On nc yzylda sekin kiiler aslan ve ejderha ze
rinde gsterilirdi (Ps. xci'ye gre), esasnda sa'ya zg olan ama
on ikinci yzylda Bakire Meryem'e de aktarlm bir tip. Ba
piskopos Philipp von Heinsberg ( 1 1 64- 1 1 9 1 ; Cologne Katedra
li 'ndeki mezar lmnden neredeyse iki yzyl sonra dikilmitir)
asasyla bir aslan deler ve mezar levhas ina ettii surdan kalan
mazgall bir duvarla evrilmitir.
284
uperibus tribuit' (lm 1 1 94)40 yaygn olarak enfeu41 ola
rak bilinen abidevi Gotik duvar mezarlarnn karakteristik
zelliklerinin ounu gstermektedir.42 Nihayetinde oyuk
mezarlardan bozma bu enfeu pagan ve erken Hristiyan za
manlarda ayn lde yaygndr ve Ge Ortaa teolojisinin
zerinde durduu kurtulu kuramna grsel bir biim verme
niyetiyle yaplmtr. Duvarn kemerli oyuuna konulan la
hit, alaanlarn (pleureur'ler) yasn tuttuu ve cenaze me
rasimini dzenleyen rahiplerin elik ettii lnn uzanm
bstnn (gfsant) zerinde durduu katafalk (fit de parade)
ilevi grr. Bu dnyevi sahne ounlukla zel azizlerin e
lik ettii koruyucu Bakire Meryem suretiyle uhrevileirken,
oyuu evreleyen ba kemerin tepesi minik bir insan fig
r eklinde ruhun melekler tarafndan yukarya tanmasn
gsterir. Tm yap sa veya Tanr (Baba) imgesiyle talan
drlr.
Gotik dalga talya'y kasp kavururken, bu enfeu-sahnesi
byk lde benimsendi ve Giovanni Pisano bunun daha
da gelitirilmesinin yolunu gsterdi. Szgelimi Melekler o
unlukla ruhun suretini kaldrmak yerine perdeleri uzanm
bstten ekerler ve bylece grevini yapan rahiplerin yerini
alrlar. Bu arada alaanlar (pleureur) ve sa veya Tanr'nn
parlak sureti son rneklerden genellikle karlmtr.43 te
yandan genel dzenleme, Gotik biimlerinin yerini klasik
leen biimler alrken bile byk lde ayn kald ve erken
ve Ge Rnesansn temsili duvar mezarlarnda hala tanna
bilirdir.
Yeni bir 'hmanist' duygunun gstergesi olan tek kkl
deiim on drdnc yzylda gzlemleyebileceimiz bi-
40 Hildesheim, Katedralin Kulliye Avlusu, H. Benken,

Bibl.22, s.247. Ayrca bkz. lahitteki zarif iffet sahnesiyle Leon
Katedrali'nin Klliye Avlusu'nda yer alan Martin Femandez'in
mezar, F.B. Deknatel, Bibl. 7 1 , resim 9 1 -93. Mayence'nin iki ba
piskoposunun (Siegfried von Eppstein ve Peter Aspelt veya Aich
spalt) mezarlarndaki Alman krallarn ta giyme trenleri kendi
bireysel amellerinden ziyade grevlerinin biraz tartmal ayrcal
n ifade etmektedir.
41 Red. N.: "Enfeu" kilise duvarlarndaki mezar yuvalar-
na verilen addr.
42 Bkz. L. Pillion, Bibl.268; ve D. Jalabert, Bibl. 1 53 .
43 Pleureurs Naples, S. Chiara'daki Tino da Camaino'nun
mezarlarnda hala bulunmaktadr; bkz. W.R. Valentiner, Bibl. 363,
resim 4 ve PL.60, 67, 70, 7 1 .
285
yografik methiye unsurunun yava yava devreye girmesi
dir. ly canl bir kiilik olarak gsteren tam boy heykeller
uzanm suretin stne konulur, hatta onun yerini alr.44 Me
ziyetler ve daha sonra Liberal Sanatlar lnn karakterini
ve baarlarn vmek iin eklendi. Lahitleri ssleyen rlyef
lerde prensler ruhsal danmanlaryla dnyevi danmanlar
arasnda tahta oturur45 ve prensler byle onurlandrlmadan
nce bile Bolonez retmenleri mezarn tesinde en azn
dan temsilen derslerini devam etmekte srar etmilerdir.46
te yandan on drdnc yzyln ikinci veya nc on
ylna gelindiinde alegorik imgelerin ve sembolik bir ka
rakterin tipik temsillerini bireysel hikayeler veya olaylarn
yorumlar tamamlyordu, Pisa, St.Caterina'daki mezarnda
Piskopos Simone Saltarelli'nin hayatndan kesitleri (resim
1 33)47 veya Scaligeri'nin savalarnn Verona'daki mezar
larnda yer alan kahramanlklar gibi.48
Genel olarak bu gemie ynelik (retrospektif) tutum
ou zaman Hristiyan geleneklerinin snrlar iinde tutu
lan geleneksel enfeu-dzenlemesine ilavelerle snrlyd.
Atl heykellerinin hem dnyevi hem de dinsel sahneleri gl
geledii Scaligeri veya Colleoni'nin heybetli abideleri gibi
rnekler nispeten enderdir; ve daha da ender olan, byk
anatomist Marcantonio della Torre'nin mezarndaki And
rea Riccio'nun rlyefleri gibi pozitif paganizm rnekleridir.
Torre'nin mezarnda hibir Hristiyan sembole rastlanmaz
44 Bkz. W.R. Valentiner, a.g.e., birok yerde. Tino da

Camaino'nun yapt Piskopos Antonio delgi Orsi'nin mezarnda
(Valentiner, s.63 , PL.27, 34) ilgin bir uzlaya rastlyoruz: pisko
pos bir gisant'n aprazlanm elleri ve kapal gzleriyle oturmu
halde gsterilmektedir.
45 Bkz. W.R. Valentiner, a.g.e., PL.60, 62, 63, 72SS.
46 Bkz. Corrado Ricci, Bibl. 278. imdi Agnolo di
Ventura'ya atfedilen, Pistoia'daki Cino de' Sinibaldi'nin mezarn
daki gibi scuola sahnesine Bologna'nn dnda da birok yerde
rastlanmaktadr, bkz. W.R. Valentiner, Bibl. 363, s.84 ve s. l l , resim
l.
47 Bkz. M. Weinberger, Bibl.392 . Bu gzel mezarda per-
deleri eken ve ruhun suretini tayan melek motifleri birlikte g
rnmektedir.
48 Can Grande della Scala'nn mezar (lm 1329) Bellu-
no, Feltre, Padua ve Vicenza ehirlerinin simgelerinin yan sra on
larn fethinden olaylar gstermektedir. Rnesans mezarlarndaki
zafer sembolizmi iin bkz. W. Weisbach, Bibl.394, s.98SS.
286
ve hakiki bir Suovetaurilla kurban kesimi de dahil, bilim
adamnn btn hayat tamamen klasik bir kostm ve ortam
da yeniden sahnelenir.49
Quattrocento, zellikle Floransa' da, daima en grkemli
on beinci yzyl mezarlarnn karmak ikonografisini, de
sen sadelii ve asil yalnl lehine snrlandrma eiliminde
olmutur; ve bu stil, Bemardo Rossellino ( 1444) tarafndan
yaplan Leonardo Bruni 'nin mezaryla doruuna ulamtr:-5t!
Ancak on beinci yzyln son eyreinden itibaren Hristi
yanca bir yoruma imkan tanmak iin seilmi klasik konu
lar ilkin pek gze arpmayan yerlerde ilenmeye baland.51
Yaklak ayn dnemde dnyevi ahsiyetlerin mezarlarnda
ilk vg iaretlerine rastlyoruz. te yandan hret figr
Ge Rnesansn sonuna kadar mezar sanatnda grnmedi.52
Aslnda S. Maria del Popolo'daki Andrea Sansovino'nun
Rovere mezarlar gibi 'altn dnem'in en sekin antlar en
azndan ikonografi sz konusu olduunda, azametlerinden
ziyade suskunluklaryla seyirciyi etkileme amac tarlar.
Bu gelime iinde Michelangelo'nun Papa il. Julius'n
Mezar adl eserinin yerini belirmek iin nihayetinde Vinco
li, S. Pietro'da dikilen kasvetli yapdan ziyade ilk projeleri
ele almalyz.53 Zira ilk projeler gzellik ve gurur, ssleme
lerin zenginlii ve heykelciliin bolluu asndan antik em
peryal mezarlarn hepsini glgede brakr.54
Birinci projeye ( 1 505) gre Mezar iinde oval defin oda
s bulunan etkileyici ebatlara ( 1 2 x 1 8 cubit veya 7 .20 m x
1 0.80 m) sahip serbest duran bir antt. D ksmn alt kat ke
sintisiz bir dizi oyukla sslenmitir ve her oyuun iinde bir
49 Bkz. L. Planiscig, Bibl.269, s.3 7 1 SS.; Suovetaurilia

sahnesi iin resim 487.
50 Desiderio da Settignano'nun yapt, ayn kilisedeki
Carlo Marzuppini mezarndaki gibi burada da merhumun mevkisi
ve yaptklar, sadece kucandaki kitapla vurgulanr.
51 Bkz. A. Warburg, Bibl.387, cilt I, s. l 54SS ve F. Saxl,
Bibl.298, s. l 08SS.
52 Medici apeli'ndeki Magnifici mezar n
Michelangelo'nun projesindeki hret figr (Fr.9a, bkz. resim
1 50, bkz. s.200) en eski rneklerden biri olarak grnyor ama bu
fikir sonraki projede, Fr.9b, bkz. resim 1 5 1 'de terk edilmitir.
53 C. Tolnay'n, Bibl.349 ahane inceledii mezarn tarihi
iin bkz. Thode, Bibl.340, cilt I, s. 1 27SS.; Tolnay, Bib/. 347, 348,
353; J. Wilde, Bib/.40 1 ve 403 ; E. Panofsky, Bibl.250.
54 Vasari, Bib/.366, cilt VII, s. 1 64; Frey, Bib/. 1 03, s.63.
287
Zafer grubuyla ona elik eden, deiik durularda Klelerin
(prigioni) bal olduu iki stun bulunur. Platformun ke
lerinde drt byk heykel yer alr, bunlar da esasen Musa,
St. Paul -Vasari 'ye gre-, Vita Activa ve Vita Contemplativa
heykelleridir. Basamakl bir piramit, arca (tabut) ya da bara
(tabut atl veya sedye) gibi deiik adlarla anlan eyi ta
yan iki Melek iin taban zemin grevi gren ve muhtemelen
Papa'nn oturmu suretiyle bir sella gestatoria olan ikinci
bir platforma ykselir.55 Meleklerden biri "Papa'nn ruhu
kutlu ruhlarn arasna kabul edildii iin mutluymu gibi"
glmserken, dieri "dnya byle bir insandan mahrum kal
d iin Papa sanki kederliymi gibi" alar.56 'Krktan fazla'
(gerek saylar muhtemelen krk yediydi) mermer heykele
ilaveten Antmezar 'hametli Pontiff'in yaptklarn' temsil
eden eitli (muhtemelen alt) bronz rlyefler ve ok sayda
dekoratif heykelle donatlrd (resimler 1 3 1 , 1 32).
1 5 1 3 'te Papa'nn lmnn ardndan, antn 7,70 met
relik bir kntyla, mozole ile duvar-mezar karm garip
bir karma yap olmasna karar verildi. konografik program
daha da karmaklat. Alt blge, boyutlar ve eserlerdeki de
iiklikler dnda hemen hemen ayn kalrken, platformdaki
heykellerin says altya karld ve artk heykeller kele
me yerine birbirine uygun alarda yerletirildi. 57 Geni bir
katafalkn zerinde ikisi banda, ikisi ayaklarnda olmak
zere drt melein destekledii Papa'nn bst vard ve bu
grubun stnde duvardan knt yapan yksek bir yarm
kubbe (capelletta) vard. Burada be tane ok byk heykel
yer alyordu, Madonna ve muhtemelen drt aziz. te yan
dan rlyefler e inmiti, her n cephenin merkezinde bir
tane olmak zere. Bu ikinci planla balantl olarak Musa
(platformun sa cephesinin kesinde duran) ve pencerede
iki Kle (alt katn sol cephesinin kesinde duran) sonraki
55 Bkz. E. Panofsky, a.g.e.
56 Bu nedenle Vasari ilk figr 'Cielo'y gkyznn tanrs,
ikinci figr 'Cibale'yi (Kibele) yeryznn tanras olarak adlan
drmaktadr. Bunu yaparken Michelangelo'nun Medici apeli iin
projesini dnm olabilir (bkz. s.3 0 1 ).
57 Bu dzenleme Michelangelo'nun slup ilkeleriyle ol
duka uyumludur. Yanndaki figrle bal olan bir ke-figr ola
rak Musa heykeli elbette birden fazla makul grne sahipti; yine
de nden grn kesinlikle baskndr. Ayn ey Louvre'daki Asi
Kle ve iki 'Boboli' Klesi iin de geerlidir (Thode, Bibl.340, cilt
I, s.2 1 3 SS, no I ve IV), burada yandan grn baskndr.
288
yllarda yapld ve Vincoli, S. Pietro'daki Antmezann alt
katn oluturan mimari blmler becerikli bir ta iiliiyle
tamamland (resimler 1 35, 1 3 6, 1 37).
1 5 1 6 yl skntl bir kltme srecinin balangcn
iaret eder. nceden boyutlu olan bir yap imdi 3 met
reden daha ksa bir knt yapan bir duvar mezar formunu
almt. n cephenin alt blgesi elbette deimeden kald
ama 1 5 1 3 'de planlanan kark st yap terk edilip alt katla
ayn seviyede ikinci bir kat yapld. Merkezi unsuru, saylar
ikiye indirilmi meleklerin tad Papa'nn bulunduu bir
oyuktu; yan ksmlar tepelerinde kare rlyeflerin bulunduu
oturan heykellerin olduu daha kk oyuklara sahipti.
1 526'da bu ara proje klp basit bir duvar mezarna
dnt ve 1 532 tarihli bir szlemeyle, taraflar 1 5 1 6 'da
planlanan dzenlemeye benzer bir dzenleme zerinde an
latlar ama artk duvardan knt yaplmayacakt ve kesin
likle imdiki yapndan ok farkl bir yap olmayacakt. imdi
lahitine dayanan Papa bst bir yana, Michelangelo 'nun yap
t heykel says altya indirildi: Kadn Kahin, Peygamber,
Madonna, Musa - imdi alt blgenin merkezine nakledilmi
olan - ve iki Louvre Klesi. Herhalkarda, bu unsurlar, du
rumun en kts dnlerek, programa dahil edilmiti: bu
heykellerin dahil edilmesinin tek nedeni hazr olmalar ve
Musa'nn her iki yanndaki oyuklar dolduracak baka bir
eyin olmamasyd. Fakat onlar artk programa uymuyordu
ve bundan yola karak OJl yl sonra Michelangelo'nun onla
rn hepsini geri alp yerlerine tefekkr hayatn ve fiili hayat
simgeleyen Rachel ve Leah figrlerini koymay nermesini
rahatlkla anlayabiliyoruz. Antmezar bu plan dorultusunda
1 542 ile 1 545 yllar arasnda yapld.
te yandan 1 532 dolaylarnda antmezarn kltlp
basit bir duvar mezarna dntrlmesinin kanlmaz ol
duu anlalnca, Michelangelo mimari grkemdeki kayb
plastik gle telafi etmek iin son bir umutsuz abada bulun
du. Hareketin ihlali ve hacmin gc asndan (derinlikleri
geniliklerinden bykt) klasik veya modern olsun baka
herhangi bir heykelle asla kyaslanamaz olan drt adet nis
peten daha byk Kle heykeline ve ayn byklkte yeni
Zafer gruplarna yer amak iin 1 5 1 3 - 1 4'te tamamlanan ya
pt komple bir kenara brakmaya karar verdi. Bu plan yine
yaplm her eyi topik bir vizyon dorultusunda bir kena
ra atmay dnd, S. Giovanni dei Fiorentini iin geli-
289
tirdii son projeleri kadar asil bir ekilde akla aykryd.58
Baarsz olmaya mahkumdu. Sadece imdi Floransa'daki
Akademi'de korunan bitmemi drt 'Boboli' Klesi ve Pa
lazzo Vecchio'daki Zafer grubu (resim l 73) Condivi'nin
la tragedia de/la Sepoltura dedii son derece kahramanca
hikayeye tanklk eder. 59
Vasari ve Condivi'nin anlattklar gibi, eer Papa il.
Julius'un Mezar 1 505 tarihli projeye (resimler 1 3 1 , 1 32)
gre yaplm olsayd, atla uurlanp neeyle karlanan
bir muzaffer komutan (triumphator) gibi te Dnyaya gi
derdi. Rlyefler onun yaptklarn lmszletirirdi; kleler
ya "bu Pontiff'in boyunduruk altna alp Havari Kilisesi'ne
itaat ettirdii eyaletleri"60 ya da resim, heykel ve mimari
gibi Liberal ve Teknik Sanatlar ("btn meziyetlerin Papa
Julius' la birlikte lmn tutsaklar olduunu, nk onlarn
kendilerini destekleyecek ve gelitirecek Papa gibi bir ada
m bir daha asla bulamayacaklarn" gstermek iin)61 veya
nihayetinde her ikisini simgelerdi;62 ve oyuklardaki gruplar
mecazi anlamda deil de gerek anlamda Zaferler olurdu.
Yine de Mezar, ilk versiyonu iin bile salt bir zafer ant
ali ' antica olarak yorumlamak hata olur.63 inde eriilebi
lir bir tabut odas barndran gerek bir mozole fikrinin bile
58 57 Bkz. E. Panofsky, Bibl.237; C. Tolnay, Bibl. 346, baka
referanslarla birlikte.
59 58 Frey, Bibl. 1 03, s . 1 52. 'Boboli' Kleleri ve Zafer gru
bunun boyutlarnn 1 5 1 3- 1 4'de yaplm ve Vincoli, S. Pietro'daki
mimariye uyumad gereiyle birlikte bu eserlerin ge tarihini
(C. Tolnay, Bibl.349, onlarn tarihini 1 532 ile 1 534 arasnda gs
terse de) J. Wilde, Bibl.403 kantlamtr. te yandan Casa Bu
onarroti'daki kil modelle ilgili Wilde'n parlak hipotezi (Thode,
Bibl. 340, cilt III, no 5 82, bkz. resim 1 72) -kil modelin Zafer gru
bunun e paras olduunu ngren- ayn lde kesin deildir ve
ek blmnde tartlacaktr, s.23 1 SS.
60 59 Vasari, Birinci bask ( 1 550); Frey, Bibi. 1 03, s.66.
6 1 6 Condivi, ( 1 533); Frey, birok yerde.
62 61 Vasari, kinci bask ( 1 568), Bibl.366,cilt VII, s . 1 64;
Frey, birok yerde.
63 62 Bu yorum C. Justi, Bibl. 1 60 ve W. Weisbach, Bibl.394,
s. 1 09SS tarafndan savunulmutur. Weisbach ikonografisi terimin
dar anlamyla zafer sembolizmiyle pek uyumadndan Zafer
grubunun il. Julius'un Mezar'yla balantsna kar kacak kadar
ileri gitmitir.
290
"paganca" bir yan olduu dorudur. Plastik dekorasyon
Costantine ve Septimus Severus kemerlerinden ve hatta faz
lasyla fantezist bir klasizm yaplarndan - tpk Filippino
Lippi'nin, Michelangelo Roma'ya gitmek zere Floransa'y
terk ettiinde henz yeni tamamlanm olan, Ejderha'y ko
van Aziz Philippe freskinde olduu gibi - etkilenmi ola
bilir. Biyografi yazarlarnn elikili ve tereddtl beyanlar
dnemlerinin yaygn grn gayet iyi yanstmaktadr. Ne
var ki Papa II. Julius'un Mezar'nn salt insani iftihar ve an
iin yaplm bir ant olmad aktr; bunun birinci nede
ni, l Papa'y ebedi istirahatgahna tayan meleklerdir ki
bu, Ortaa mezar sanatnda her zaman rastlanan bir motifin
apak geliimini sergiler. kinci nedense Musa ve muhteme
len Fiili Hayat ve Tefekkr Hayat 'nn simgeleriyle birlikte
St. Paul' temsil eden drt heykelin platformda durmas
dr.64 Bu motifler byk bir olaslkla salt siyasi ve askeri
mcadelelerin ve zaferlerin tesinde bir alem vizyonunu a
mak iin kullanlmtr. Fakat bu alem daha eski bir dnemin
mezar talarnda umutla resmedilen Hristiyan Cenneti'yle
tamamen zde deildir.
Bunlarda yersel alemle semavi alem arasnda ylesine
keskin bir ztlk sergilenir ki, ortaa eefeu'lerinde ve hat
ta Piskopos Saltarelli mezar (resim 1 3 3) benzeri Trecento
antlarnda, fiziksel kii olarak lnn portresini [bu kiinin]
ruhunun kk suretinden ayrt etme alkanlmz vard.
Keza Julius'un Mezar'nda cennet ve yeryz artk birbirin-
64 Vasari, kinci bask. Musa ile Aziz Paul'un yan yana dur
mas gerek ncil gerekse Yeni-Platoncu gr asndan gelenee
uyduu iin Vasari'nin ikinci erkek figr Aziz Paul ile zdele
tirmesi istisnai deildir. ki dii figr Vita Activa ve Vita Con
templative diye yorumlamas tartmaya aktr, nk Rachel ve
Leah figrlerinin atlan Louvre Kleleri'nin yerini ald 1 542'den
nce sz konusu iki dii figrn dahil edildiinin belgesel kant
yoktur. te yandan 1 532 tarihli programn bir kadn kahin ile bir
peygamberi ierdiini biliyoruz. Dolaysyla 1 505'de planlanan
iki dii figrn Aktif Hayat ile Tefekkr Hayat 'nn simgeleri deil
de kadn kahinler olduu ve byk olaslkla pe pee btn erkek
ve dii figrleri ieren 1 5 1 3 'te planlanm alt tane oturan fig
rn Musa, Aziz Paul, bir kadn kahin, bir peygamber ve iki simge
yerine Musa, Aziz Paul, bir peygamber ve kadn kahini temsil
etmesi kuramsal olarak mmkndr. te yandan bu veya baka bir
varsaym Vasari'nin beyanna tercih etmek iin mspet bir neden
yoktur.
29 1
den ayr deildir. Kleler ve Zaferler'in olduu alt blge ile
Papa'yla birlikte bara'y tayan iki melein oluturduu en
yksek grup arasna yerletirilen platform zerindeki drt
dev figr, yersel aiem ile semai alem arasnda bir arac ilevi
grr. Onlar sayesinde Papa, ani ve mucizevi bir dnmle
deil, kademeli ve tamamen doal bir ykselile; baka bir
deyile, Ortodoks Hristiyan dogmasndaki dirilile deil,
Yeni-Platoncu felsefedeki ykselile yceltilir.65
FloransaAkademisi 'ninLandino 'nun formle ettii dokt
rinine gre gerek vita activa gerekse vita contemplativa'nn
Tanr'ya giden iki yol olduunu hatrlayalm, her ne kadar
fiilen doruluk drstlk dnce aydnlanmas iin gereken
tek art olsa da. Landino iustitia ve religio'yu 'ruhun onlarn
zerinde cennete ykseldii iki kanatla' karlatrrken, bu
metafor biri drst ve verimli bir eylem hayatnn sonuna
zlrken, dieri Tanr 'nn ebedi tefekkrne adanm bir
hayatn balamasna sevinen iki Melek iin rahatlkla kul
lanlabilir.
Musa ve Aziz Paul, Floransa Yeni-Platoncular tarafn
dan eylem ve vizyonun mkemmel bir bileimiyle dnyada
ki hayatlar srasnda bile ruhsal lmszle erimi kim
selerin en byk rnekleri olarak hep birlikte gruplandrlr.
Nitekim Musa insanln hafzasnda bir vizyonerden ziyade
kanun koyucu ve idareci olarak yaasa da o da 'kalp gzyle
gryordu'66 ve Michelangelo, Musa'y hem bir lider hem
de ilham verilmi bir peygamber olarak resmetmitir. On al
tnc yzylda 'tefekkr' kelimesinin Yeni-Platoncu bir te
rim olarak kullanlmaya baland gerei hesaba katlrsa,
Condivi'nin "bakana hem sevgi hem de korku veren k ve
Kutsal Ruh'la dolu yzyle derin bir dnrn pozisyonun
da grnen Yahudilerin kumandan ve lideri"67 eklindeki
Musa tasviri, Michelangelo'nun en mehur heykeline, ak-
65 Bkz. zellikle K. Borinski, Bibl.46, s.96SS. ve O.G. von
Simson, Bibl.3 1 9, genel olarak Borinski 'yi takip ediyor ama yersel
kre ile gksel kre arasnda arasnda bir gei blgesi veya ara
blge gstermeyen, II. Julius'un Mezar ile nceki antlar arasnda
gzel bir kyaslamayla.
66 Bkz. zellikle K. Borinski, Bibl.46, s.96SS, ve O.G. von
Simson, Bibl.3 1 9 , genel olarak Borinski'yi takip ediyor ama yersel
kre ile gksel kre arasnda arasnda bir gei blgesi veya ara
blge gstermeyen, II. Julius'un Mezar ile nceki antlar arasnda
gzel bir kyaslamayla.
67 Condivi, Frey, Bibl. 1 03, s.66.
292
!anmayan nedenlerden dolay oturduktan sonra Altn Buza
etrafndaki dansa fkelenip tabletleri paralamann eiine
gelen yine yaygn Musa anlayndan -eer heykel nceden
belirlenmi yerinden uzaklatrlmasayd hi uydurulma
yacakt bu yorum- ok daha uygundur. Michelangelo'nun
Musa's, Yeni-Platonculann 'ilahi n ihtiam' dedii
eyden baka bir ey grmez. Sixtine tavanndaki Kahin Ka
dnlar ve Peygamberler ve her ikisinin atalar olan ncilciler
gibi68 o da birden durdurduu hareketi ve korkun ifadesiy
le fkeli aknl deil, Ficino'dan alnt yapacak olursak,
"bedeni talatrp adeta ldrrken ruhu mest eden" doa
st heyecan aa vurur.69
Nitekim platformdaki drt figr dnya alemiyle semavi
alem arasndaki araclar olarak hareket ederek lmszl
garantiye alan gleri sembolize ederler. Sonuta alt katn
dekorasyonu Papa'nn kiisel baarlarn verken ayn za
manda bu dnyadaki hayat sembolize eder.
Zaferler ve Esirler'n anlam hibir surette bir zafer
sembolizmiyle snrl deildir, ismini zikrettiimiz Filip
pino Lippi'nin freskindeki durumda olduu gibi, tamamen
pagan evrene renk katmak zere yaplmadklar srece. Ye
ni-Platoncu fikirlere olmasa bile Psychomachia geleneine
68 Peygamber ve kadn kahin motifleri ksmen nceki

talyan geleneinden (yukarda belirttiimiz gibi, Signorelli 'den
rythrae'li Kadn Kahin; Quercia'dan Delphian -Fonre Gaia- ve
Goivanni Pisano; Floransa'da Vaftizhane'nin (Baptistry) eski ka
psndaki Ghiberti'nin St. John'undan Jeremiah), ksmen klasik
sanattan -Isaiah ve Libyal Kadn Kahin rneindeki gibi- aln
mtr. te yandan Zekeriya ve Farisi Kadn Kahin, Aziz Matt
hew iin ska kullanlan ncilciler tipiyle balantldr ve Joel
szgelimi Reims ncilleri 'ndeki Aziz John tarafndan temsil edilen
ncilci tipiyle arpc bir benzerlik tar, Morgan, M. 728, fol. 1 4 1 ,
Bibl.228, PL.3. Ortaa ncilcileri 'nin portrelerinin byk R
nesans sanatlarnn zerindeki olas etkileri iin bkz. H. Kauff
mann, Bibl. 1 62, s . 89, PL. 1 9 .
69 Musa'nn eyleminin hatal bir yorumu, dramatik olana
yaygn ilginin gsterildii ve Yeni-Platoncu gelenein unutulmaya
terk edildii ge Barok dnemde ortaya km grnyor (bkz.
G.B. Zappi'nin sonesi, 1 706, yaymland yer, Thode, Bibl. 340,
cilt I, s. 1 97); bu hatal yorum Borinski tarafndan dzeltilmitir,
Bibl.46, s. 1 22SS. C. Tolnay Musa heykelinin bir ' Weiterbildung
der Propheten der Sixtinischen Decke' olduunu hakl olarak be
lirtmitir (Bibl. 349).
293
aina olan on altnc yzyl seyircisine gre bir 'Zafer' gru
bu esasen askeri bir zaferden ziyade iyi ile kt arasndaki
bir ahlaki mcadeleyi ifade eder. Michelangelo'nun sonraki
Zafer grubu aslnda her zaman sembolik anlamda yorumlan
mtr: Vincenzo Danti onu, Onursuzluk'u yenen Onur'un
bir temsili iin kulland; Giovanni Bologna onu Erdem
ile Erdemsizlik arasndaki bir Sava'a dntrd. Keza
Michelangelo'nun en gnlsz hayrannn ironik ekilde
oynak zelliiyle Caravaggio onu "Amor vincit omnia " ve
cizesinin bir izimine dntrd.
Rnesans, ahlaki alegorilere olduu kadar Zincirlen
mi Kleler'e de ainayd. Onlar doal arzular tarafndan
esir tutulan slah olmam insan ruhunun sembolleri olarak
kullanlyordu. Byk olaslkla bu zellikleriyle Siena Ka
tedrali 'ndeki Antonio Federighi'nin Kutsal Su Havzas'nda
grndler ki, Michelangelo'nun gayet iyi bildii bu eser
hakl olarak Julius Mezar'nn sade habercisi olarak deer
lendirilmitir (resim 1 3 8).70 Ortaa amdanlar gibi71 o da
Hristiyan evrenini sembolize eder. Bu evren dnyann drt
kesi zerine kurulmutur, yeryznn (kaplumbaala
rn) zerinde durmaktadr ve doa (Kleler) ve paganizm
halinden (bucrania) ihsan haline (Kutsal Su) ykselir. Da
has Cristoforo Robetta'nn bir gravrnde (B. 1 7) (resim
1 39) zgr insan ruhu ile tutsak insan doas arasnda bir
kartlk gsterilir: zgr insan ruhu iki boynuzunu kald
ran bir satir, arp alan plak bir kz ve gsn sunan bir
baka plak kz tarafndan simgeletirilen ' Wein, Weih und
Gesang'n ayartc glerine asilce kar koyan temkinli bir
gen tarafndan temsil edilmektedir. Tutsak insan doas ise
zincirlenmi bir halde ac iinde kvranmaktadr.
te yandan Michelangelo'nun Kleleri daha zgl bir
anlam tar. Louvre'daki "len Kle"ye biimsiz bir k<J.ya
ktlesinden kan bir maymun suretinin elik ettii ve bu
maymunun, Kleyi Resim'in bir kiiletirilmesi olarak tayin
eden bir niteliin sembol olabilecei uzun zamandan beri
biliniyordu.72 Bu aklama ikonografik geleneklerle uyutu-
70 P. Schubring, Bibl.3 1 1 , s.66, PL.11.

7 1 Bkz. Adolph Goldschmidt, Bibi. 1 1 5, birok yerde.
72 Thode, Bibl.340, cilt l, s. 1 8 I SS. Thode ressamn ska
'scimmia della natura' diye adlandrld gereine atfta bulunur (bu
metaforun tarihi iin bkz. E.Panofsky, Bibl.244, s.89, Not 95); ama
ayn zamanda Cesare Ripa'dan alnt yapm da olabilir, s.v. 'Pittura'.
294
u gibi, Condivi'nin kleler sanatlar simgelerler ynndeki
deerlendirmesiyle de uyumaktadr; ama belli belirsiz de
olsa maymunluuna kuku drmeyecek ekilde izilmi
bir maymunun ayn zamanda syankar Kle ile ilikili ol
duu gereiyle uyumamaktadr. Yuvarlak kafatas, alak
karemsi aln ve kk az Kle'nin sol dizinin arkasndan
aka seilmektedir (resim 1 40). Bu nedenle maymun bir
mnferit kleyi bir dierinden ayrt etme amacyla kullanl
m zgl bir sembol olarak yorumlanamaz; o, bir snf ola
rak Klelerin anlamn aydnlatmak iin kullanlm genel
bir sembol olmaldr.
mdi, maymunun brakn dier sanatlar ve zanaatla
r resimle olan ilikisinden ok daha yaygn olan, hatta en
yaygn anlam ahlaki bir anlamdr. Grn ve davran ba
kmndan insana dier hayvanlardan ok daha yakn olan,
ama akldan yoksun ve bilindii zere ehvetli olan (turpis
sima bestia, simillima nostri) maymun insandaki sfli olan
her eyin, ehvetin, agzlln, oburluun ve en geni
anlamyla arszln bir sembol olarak kullanlrd.73 Dola
ysyla maymunun gsterdii gibi, Klelerin 'ortak paydas'
hayvani doa olurdu. Ve bu aklmza u gerei getiriyor:
Yeni-Platoncular 'Aa Ruhu' commune cum brutis diye,
yani insann aklsz hayvanla paylat ey olarak adlandr
mlard. Bu bak asndan Aa Ruhu temsil eden may
munlar zincirlenmi tutsaklarn gayet mantkl sembolleri
dir. Maddenin kendi yzn gsterdii ta stunlara bal
73 Bkz. rnein Ripa, s.v. ' Sensi' (Gula) ve 'Sfacciataggi

ne'; dahas, E : Mil.le, Bibl. 207, s.334S. Ortaa sanatnda zincir
lenmi maymun veya empanze genellikle Yeni Ahit'ten nceki
dnyann halini sembolize eder (Annunciation in Aix, Ste: Ma
deleine; Lucas Moser'in Tiefenbronn'daki sunak panosu, burada
zincirlenmi maymun ve knk heykel paganizmi iaret etmekte ve
Bakire Meryem' in heykelini desteklemektedir; Hubert van Eyck,
New York Metropolitan Mzesi'ndeki Annonciation (Mjde). R
nesans sanatnda bu motif genellikle baya duygularn dizginlen
mesini gstermek iin kullanlmtr, Drer' in B.42 (resim 1 43)
gravr veya Jacobus Typotius'undaki keyifti illstrasyon rne
indeki gibi, Bibl.36 1 , s.55S, 'genius Luxuriae'nin bastlmas an
lamna gelen 'Exacuerunt dentes suos' mottosuyla birlikte (resim
1 42). Eer Peter Breughel'in Berlinz Mzesi'ndeki Zincirlenmi
Maymunlar' (resim 1 4 1 ) kr ve mutsuz insan ruhunun imgele
ri diye yerli yerince yorumlandnda (bkz. C. Tolnay, Bibl.345,
s.45) bu yorum Michelangelo'nun dncesiyle uyuur.
295
olan Kleler bir bakma zgrlkten mahrum insan ruhunu
sembolize ederler. Bizler hem carcer terreno ve prigion
oscura'nn asrlk gllerini74 hem de manevi ruhu maddi
bedene balayan ilkenin Yeni-Platoncu ifadesini hatrlaya
biliriz; sz konusu ilke vinculum diye adlandrlyordu, yani
'balayan halka' veya 'zincir' .75 Ficino'nun maddi dnyaya
dtkten sonra ruhun rahatsz halini anlatt baz cmle
ler, balangta saylar yirmi olmasna niyet edilmi, saysz
isyan ve tkenmilik hali iindeki Michelangelo'nun Kle
ler'inin76 (Louvre'daki "len Kle"nin gerekte lmediini
sylemeye gerek yok) bir izah olarak ilev grebilir: "Eer
kk bir kuruntu (Ficino humar melancholicus'un insan
sal zerine etkilerinden sz etmektedir) bize bu kadar
tesir edebiliyorsa, semavi ruhun hayatmzn banda karan
lk, maddesel ve lml bedene derken zgn halinden
ne ok uzaklatn dnn artk. . . Pisagorcular ve Pla
toncular yce ruhumuz baya bir bedene mahkum olduu
srece zihnimizden kaygnn eksik olmayacan ve sk sk
uyuklayp daima delilik hali yaayacan sylerler; yle ki
hareketlerimiz, eylemlerimiz ve isteklerimiz hasta insanlarn
ba dnmeleri, uyuyanlarn ryalar ve delilerin lgnlkla
rndan baka bir ey olmaz."77
74 Bkz. s.280-28 1 .
75 Bkz. s. 1 36SS. Pico, Heptaplus, iV, 1, Bibl.266, fol 5V. u
tanma sahiptir: " Verum inler terrenum corpus et coelestem animi
substantiam opus fuit medio vinculo, quod tam distantes naturas
invicem copularet. Hine munere delegatum tenue illud et spiritale
corpusculum quod et medici et philosophi spiritum vocant."
76 Louvre'daki iki Kle ve drt 'Boboli' Klesi'nin yan
sra izim Th.5 'te alt kleye (alt kat 1 505 tarihli plana sahip), i
zim Fr.3 'te ( 1 5 1 3) alt kleye, eitli izimlerde ve kopya izim
lerde mnferit klelere sahibiz (bkz. C. Tolnay, Bibl.353).
77 Ficino, Locterius Neronius'a mektup, Bibl.90, s. 1 38.
Mektupta u yazl: "Anima in corpore dormit, somniat, de/irat,
aegrotat". Burada tercme edilen pasaj yledir: "Sifumus quidam
exiguus tantam n nobis vim habet,- . . . quanto magis censendum
est coelestem immortalemque animum, quando ab initio ab ea pu
ritate, qua creatur, delabitur, id est, quando obscuri !ereni mori
bundique corporis carcere includitur, tunc, ut est apud Platonicos,
e suo illa statu mutari?... Quamobrem totum id tempus, quod sub
limis animus in infimo agit copore, mentem nostram velut aegram
perpetua quadam inquietudine hac et illac sursum deorsumve iac
tari necnon dormitare semperque delirare Pythagorici et Platonici
arbitrantur, singulasque mortalium motiones, actiones, passiones
296
Eer Kleler maddenin esir ald ve dolaysyla aklsz
hayvanlarn ruhuyla kyaslanabilecek insan ruhunu temsil
ediyorlarsa, Zafer grubu da anima proprie humana'y yani
baya duygularn aklla yenebilecek zgr insan ruhunu
temsil eder. Kleler ve Zaferler, yenilgileri ve Pyrrhus 'un
kazand trden zaferleriyle bu dnyada insan yaamnn
bir suretini sunmak zere birbirlerini tamamlarlar.
Zira akln zaferleri, Papa'nn 'ameller' inin bulunduu
manzara rlyeflerinde vlp yceltilecek kadar deerli
olsa da lmszl garanti altna almaya yeterli deildir.
Ne kadar faziletli olursa olsun yeryz hayatnn Hades'teki
bir hayat olduunu hatrlayalm. Kalc zafer ancak dnyevi
mcadelelere katlmayan ve yenmekten ziyade aydnlatan
insan ruhunun yce gcyle kazanlabilir: Mens ya da in
tellectus angelicus'un iki vehesi, Fiili Hayat ve Tefekkr
Hayat figrleriyle sembolize edilir ve Musa ve Aziz Paul
ile kiiletirilir.
Dolaysyla il. Julius'un Mezar'nn ierii siyasi ve
askeri bir zaferden ziyade tinsel bir zaferdir. 78 Papa sadece
geici hretiyle deil, ayn zamanda ebedi kurtuluuyla ve
sadece bir birey olarak deil, ayn zamanda insanln bir
temsilcisi olarak da 'lmszletirilir'.79 Her grsel eye a
kn bir anlam ykleyen bir felsefenin hakiki ruhuyla man
zara temsilleri, alegoriler ve simgeler Ficino' nun Theologia
Platonica ve Conconantia Mosis et Platonis adl metinle
rinin sanatsal rnei denebilecek bir programn hizmetine
sokulmutur. Bu program dnyadaki hayatn yceltilmesi ile
nihil esse aliud quam vertigines aegrotantium, dormientium som

nia, insanorum deliramenta."
78 Bu ayn zamanda W. Weisbach'n derledii dier Rne
sans mezarlarndaki nadir zafer temsilleri iin de doru olabilir,
Bibl.394, s . 1 02SS. K.Lehmann-Hartleben'in de gsterdii gibi,
Roma dneminde bile zafer trenlerinin temsili cenaze sanat
na aktarlmt ve dinsel anlamda ycelme fikriyle ilintilenmiti
(Bibl. 1 89).
79 il. Julius'un Mezar'nn alt kat iin klasik prototip, Va
tikan'daki lahit (E. Panofsky, Bibl.250, baka atflarla birlikte)
yeryznde hayat ve lmszle dair nispeten benzer grler
tayor grnmektedir: Profesr K. Lehmann-Hartleben'e gre,
Drt Mevsim (zaman sembolleri) temsilleriyle donatlm odaya
alan ve stnde Zaferlerin bulunduu genii plan yannda yer
alan kar koca temsili, lmden sonra yeniden birlemeyi ve 'ha
yat tacnn' ihsan edilmesini dile getirmektedir.
297
te dnyadaki hayatn mjdelenmesi arasndaki eski seime
kar kar.
Papann lmnden itibaren Pagan olan ile Hristiyan
olan arasndaki bu mkemmel dengenin pek de Ortodoks
olmad dnlmektedir. 1 5 1 3 tarihli bu projede (resimler
1 35, 1 3 6, 1 37) Hristiyan unsur Madonna ve Azizler'in bu
lunduu apelin (cape/letta) eklenmesiyle epey glendiril
di ki bu enfeu trne apak bir dn iaret eder. 1 542'de
Kleler ve Zaferler ayn ekilde karldnda yersel alemin
sembolizasyonu tamamen elenmi oldu. Nihai sonu sade
ce sanatnn bireysel ylgnlna tanklk etmekle kalmad,
ayn zamanda Yeni-Platoncu sistemin ortaa sonras kl
trde farkl eilimler arasnda kalc bir uyum salamaya
ynelik giriiminin baarszln da iaret eder: 'Musa ile
Platon' un uyumuna' adanm bir ant Kar-Reforma [Onal
tnc yzylda Protestan reformu baladktan sonra Katolik
kilisesinde meydana gelen reform hareketi. .n.] adanm bir
anta dnt.
Michelangelo'nun mezar sanat alanndaki ikinci byk
projesi olan Medici apeli80 de tamamen hayata gemedi.
Fakat burada, Michelangelo'nun Floransa' dan kalc ekilde
ayrld 1 534 ylnda yarm kalan mevcut ant onun nihai
niyetlerinin eksik olmakla birlikte arptlmam bir belge
sidir. 1 520'nin sonuna doru belirlenen kesin program81 il.
Julius'un Mezar iin hazrlanan ikinci projede yer alan fi
kirlerin daha ayrntl izah olarak adlandrlabilir ki burada
'Platoncu' unsur Hristiyan unsura tabi klnm ama feda
edilmemitir. Ne var ki Michelangelo bu fikirleri dorudan
hayata geirmedi, bunun yerine baka ynlerde eitli de
neysel admlar attktan sonra o fikirlerine geri dnd.
Kk Lorenzo de Medici 1 5 1 9'da ldnde, S.
Lorenzo'nun New Sacristy [kilise eyalarnn sakland
oda. .n.] odasnn ailenin gen kua iin bir ant apel
olarak kullanlmasna karar verildi, tpk Old Sacristy oda
snn eski kuak iin ant apel olarak kullanld gibi. Yeni
odann iki Muhteemin (Magnifici), Muhteem Lorenzo
( 1 492'de ld) ve Muhteem Giuliano'nun ( 1 478'de Pazzi
tarafndan ldrld) ve iki Dkn (Duchi), Urbino Dk
Kk Lorenzo ve Nemours Dk Kk Giuliano'nun
80 Medici apeli'nin tarihi iin bkz. zellikle Thode,

Bibl.340, cilt 1, s.429SS.; A.E. Popp, Bibl.273; C. Tolnay, Bibl.354.
81 Bkz. C. Tolnay, a.g.e., s.22 .
298
( 1 5 1 6'da ld) mezarlarn barndrmas gerekiyordu.82
Balangta Michelangelo bu drt mezar ya masif bir
talk rnei (izim Fr.48, resim 1 46) veya Janus Kemeri
(arcus quadrifrons) olarak dnlen mstakil bir yap iin
de birletirmeyi planlamt. 83 Bu proje84 yan duvarlarn her
birinde biri Dkler, dieri Muhteemler iin iki ift mezar
yaplmasna karar verilmesi neticesinde terk edilirken, su
nan karsndaki giri duvar yanlarnda Medici ailesinden
Azizler, Cosmas ve Damian'in heykellerinin elik ettii bir
Madonna'yla donatlacakt izim Fr.47, resim 1 47; basite
Fr.48'de grlen n cephenin ikilenmesiyle gelitirildi).
Yan duvarlar sadece Dklere tahsis edip, giri duvarn
daki 'Sacra Conversazione'nin Muhteemler'in mezarlary
la birletirilerek tek bir kompozisyona dntrlmesiyle
nihai zm bulunmu oldu. ift kiilik duvar mezar ve
sunak panosunun ilgin bileimi iin yaplan ilgin alma
lar Fr.9a ve 9b izimleridir. Fr.9a'da (resim 1 50) yap henz
eksene kavuturulmam ve bstsz bir durumdadr ama la
hit ile 'Sacra Conversazione ' arasndaki bir blgenin merke
zinde ant tabletleri "yerinde tutan" bir hret figr gr
lr.85 Fr.9b'de (resim 1 5 1) kompozisyon daha sk bir ekilde
82 Bu drt mezara Medici Papalar X. Leo ve VII. Clement' in
iki mezarn ekleme fikri genel emay etkileyemeyecek kadar ge
kalmtr (23 Mays 1 524). Michelangelo'nun aklna gelebilecek
tek zm papa mezarlarn kk ek binalara (lavamani) yerle
tirmek olabilirdi ama tm fikir ok gemeden iptal edildi.
83 C. Tolnay, Bibl. 354'n a kard bu plana gre
drt lahit drt kemerin stne yerletirilecek, Kardinal Giulio
Medici'nin (daha sonra Papa Vll. Clement olan) mezar ise kesi
im noktasnn altna yerletirilecekti.
84 Bkz. izimler Fr.48, 1 25a, 267b, 39, 70 (C. Tolnay,
Bibl.354, resim 8-12). Fr.70 (Tolnay, resim 1 6) zerine baka bir
eskiz de serbest duran anta gnderme yapyor olabilir; ie kk
yerlerdeki lahitlerin kntsnn gsterilmemesi bu varsayma ters
dmektedir, nk benzeri bir iptal Fr.48 'de de grlebilmekte
dir. Fr.39 eskizinin merkezinin (Tolnay, resim 1 0) Janus Kemeri
projesiyle zdeletirilmesi biraz kuku gtrmektedir, nk b
yk kemerler Fr. 1 25a'daki (Tolnay, resim 9) gibi masif bir yapy
gerektiren yatay bir batabanyla birbirine balanmaktadr.
85 ok belirsiz izilmi bu figrn eklenmesi sonradan akla
gelmi gibi grnyor. "La Fama teine gli epitaffi a giacere" ifa
desi yle tercme edilmelidir: "hret mezar yaztlarn yerinde
tutar." Epitaffi szc yan yana duran suretleri deil de sadece
yaztlar ifade emektedir; bu da izimdeki figrn pozisyonu ve
299
koordine edilmitir ve lnn oturan heykelleri ortas bo
kalan ara blgeye yerletirilmitir. Kesin dzenlemeye daha
yakn olan bir plan ok sayda kopyayla gnmze gelmitir.
Bu kopyalarda nihayet ara blge tamamen karlrken, tepe
si yuvarlak oyuklardaki kk heykeller iki Azizin zerine
konulmu halde gzkmektedir (resim 1 52). 86
Dklerin tek kiilik mezarlarna gelince tartmasz tek
bir taslak izim, Fr.55 bize kadar ulamtr (resim 1 48, bkz.
ayrca resim 1 49), 87 ve burada bile mezar ikonografi ve bu
lunaca yerden ziyade ebatlaryla tek kiilik grnmektedir.
Bir btn olarak Fr.55 izimi fiilen yaplm mimari, hey
keller ve modellere dier almalardan ok daha yakndr. 88
Fakat tam bir kare eklindeki merkezi alan portre heykeli
iin uygun dmezken, lahitin yanlarnda duran ve gerek
dzenlemede paralel olmayan oturmu figrler brakn aziz
leri, alegorik figrlerden ziyade portre heykellerinin izleni
mini verir. 89 Dolaysyla Fr.55 izimi her ne kadar tek bir
lahiti gsterse de balangta ift kiilik mezarlar iin yap
ltr (Verrocchio'nun Old Sacristy odasndaki nl lahit de
iki kiinin bedenlerini barndrr: Giovanni ve Piero dei Me
dici). Sonradan bu kompozisyon yaplm haliyle tek kiilik
mezarlar iin benimsenirken, elbette lahitin her iki yannda
ki iki oturmu heykelin karlmas gerekiyordu.90
Eksik olsa da bu materyal ikonografik programn gelii
mini gzlemleme imkann bize sunuyor. Fr.48 'de izilmi
projenin hi bst iermemesi gereiyle uyumaktadr.

86 izim Th.53 la (A.E. Popp, Bibl.273, PL.28); bkz.
Th.246b, 3 86a, 424, 459b, 462, 53 l b. A.E. Popp, s. 1 3 1 , bu kopya
larda grlen bstlerin Michelangelo tarafndan pek de planlanm
olamayacan gstermektedir. izim Th.24 1 (Popp, PL.30A ve K.
Borinski, Bib/.46, resim s. 1 36'nn kars) iin bkz. Popp, s . 1 29S.
87 izim Fr.39 'nn sa st eskizinin (C. Tolnay, Bib/.3 54,
resim 1 3 ) tek kiilik duvar mezarlara m yoksa serbest duran antn
bir yanna m atfta bulunduu tartmaldr.
88 izim TH.5 1 1 a (A.E. Popp, Bibl.273, PL.29) hari; bu
izim hem n almalara hem de yaplan mezarlara dayanlarak
yaplm bir serbest eitlemedir, bkz. A.E. Popp, s. 1 34.
89 Bkz. izim Fr.9b.
90 Yakn zamanl literatrde genellikle kabul edilmeyen bu
yorumu B. Berenson ne srmtr, Bib/.28, no 1497. Fr.55 ile ift
kiilik duvar mezar evresi arasndaki balanty, Fr.55 'te grlen
yaslanm figrlerden birinin Fr.47'de izilmi olmas gerei de
desteklemektedir.
300
serbest duran ant sadece rlyefleri - drd muhtemelen
Drt Mevsimi temsil eden ve dolaysyla geleneksel biimde
zaman kavramn sembolize eden -91 ve matem tutan sekiz
figrn heykelini iermektedir. Azizlerle Madonna, llerin
bstleri ve lahitin altna uzanan Nehir-Tanrlar ift kiilik
mezar projesiyle (Fr.47) balantl olarak planlanmt ve
Gnn Vakitlerinin yerine Drt Mevsimi koyma fikri biraz
daha sonra ortaya km grnyor (Fr.55 ve Fr.47'de kenar
izimi).
Kesin program aadaki unsurlar ieriyordu:
( 1 ) Sunan karsnda Mhteemler' in ift mezar
(Michelangelo 'nun deyiiyle 'la sepoltura in testa '), resim
1 53 . Resimsiz lahitin stnde 'Medici Madonna' grlecekti
ve onun yanlarnda S.Lorenzo'daki haliyle Azizler, Cosmas
ve Damian heykelleri yer alacakt; ve bunlarn da zerinde
ilerinden birinin Bargello' daki Davud' la zdeletirildii
kk heykeller bulunacakt.92
(2) Giuliano ve Lorenzo de' Medici mezarlar (resimler
1 44, 1 45). S. Lorenzo'daki figrlere, yani Dklerin ve G
nn Drt Vaktinin oturan heykellerine ilaveten aadakiler
gsterilecekti:
(a) Mezarlardan birinin tabanna uzanan iki Nehir
Tanrs (onlardan birinin modeli Floransa' daki
Akademi'de muhafaza edilmektedir). (b) Gi
uliano heykelinin yanlarnda duran oyuklarda
kederli Yeryz ve glen Gkyz heykelleri.93
Yeryz figr elbette gecenin zerinde, Gk
yz figryse gnn zerinde.94 Lorenzo'nun
.mezarndaki mtekabil heykellerin konusunu
ancak tahmin edebiliriz; onlar Mezmur lxxxiv,
1 2'ye gre ya Hakikat veya Adalet idiler: "Ha
kikat yeryznden fkrsn ve doruluk gk
yznden aa baksn" ya da Landino'nun
Iustitia ve Religio'su gibi bir ey.95 (c) Fr.55 i-
9 1 Bkz. A.E. Popp, Bibl. 273, s. 1 3 0 ve 1 65SS.

92 Bu tespiti yapan A.E. Popp, a.g.e., s. 1 4 1 S.
93 Fr. 1 62 zerindeki not; bkz. Vasari, Bibl. 366, cilt VI, s.65;
Frey, Bibl. l 03, s.360.
94 Bkz. izim Th.5 1 1 a; ne var ki bu izimde sa ve sol ters
evrilmitir ve Gndz Gne, Gece i se Ay olarak temsil edilmi
tir.
95 Bkz. s. 1 3 8S. Lorenzo de' Medici'nin yanlarndaki
301
ziminde grlen saakln incelikli plastik de
korasyonu: bu dekorasyon, her ne kadar zengin
ce sslenmi arka taraflardan mahrum olsalar
da Medici apel'de hala grlebilen, iftlenmi
gmme ayan tepesinde bo tahtlar;96 mer
kezdeki yadigarlar; ve yan oyuklarn zerinde
duran iki ift melmi ocuu -biri Lening
rad' daki melmi Olan ile zdeletirilmi-97
ieriyordu.
Ayrca mezarn tepesindeki geni aylamalar freskler
le donatmak da planlanmt. Mignifivi mezarnn zerindeki
aylamada sa'nn Dirilii (izim Fr. 1 9) resmedilecek, Dk
lerin Mezarlarnn stnde ise bir tarafta Pirin Ylan (izim
Fr.5 1 ),dier taraftaysa muhtemelen Judith'in hikayesi yer
alacakt.98
Giuliano ve Lorenzo de Medici 'nin heykellerinin her
ikisinin de Madonna'ya doru evrildii gzlemlenmitir.99
Aslnda onlarn sepoltura in testa'ya evrilmesi gerekiyor
du, kurtuluun araclarn, Bakire Meryem ve azizleri ve kat
Hristiyan anlamda lmszln byk tann, sa'nn
Dirilii 'ni seyretmek iin.
Ayn zamanda dk mezarlarnn her biri Ficino ve ev
resinin anlad anlamda ycelii resmeder: ruhun Yeni-Pla-
iki heykelin Ate ve Su elementleri temsil etmesi (A.E. Popp,

Bibl.273, s. 1 64) pek muhtemel deildir, nk glen ' Cielo' fi
gryle kederlenen 'Terra' figr metafiziksel anlamda gkyz
ve yeryzn temsil etmektedir, Hava ve Toprak elementleri anla
mnda deil. Dorusu drt element kompozisyonun en alt blgedeki
Nehir Tanrlar'nca sembolize edilmektedir (bkz. aa).
96 Bu eksilmenin nedenleri tam olarak aydnlatlmamtr.
Bo tahtlar zerine dikkatli bir inceleme izim Fr.266'da yer al
maktadr.
97 Bu tespitin kayna A.E. Popp, Bibl.273, s. 1 42.
98 izimler Fr. 1 9,59 ile 5 1 ' in muhtemelen Mideici ape
li'ndeki aylamalarn dekorasyonu iin yaplm olabileceini ilk
fark eden A.E. Popp, l.c., s. l 58SS. Judith sahnesinin (Bakire'nin
Ktl Yenmesini temsil eden) Pirin Ylan'n ( sa'nn arzusunu
temsil eden) bir ei olarak dnlm olabileceini Sistine
Tavan desteklemektedir ve Michelangelo'nun otuzlu yalarndaki
bir kompozisyonunu yanstyor grnen ama orijinallii pheli
izim Fr.306 doldurulayacak yere uygun grnmektedir.
99 C. Tolnay, Bibl.355.
302
toncu evrenin hiyerarisi iinde ykselii. 100
Hatrlanaca zere, Floransa Neoplatoncular madde
alemini il mondo sotterraneo diye adlandrp 'beden iine
hapsolmu' insan ruhunun varoluunu apud in/eros bir ha
yatla kyaslamlardr. 1 0 1 Bu nedenle antlarn tam dibine
yerletirilen Nehir-Tanrlar'n Hades'in drt nehriyle -Ac
heron, Styx, Phlegethon ve Cocytus- karlatrmak yanl
olmaz. Bu nehirler gerek Platon'un Phaedo'sunda102 gerek
se Dante'nin Cehennem'inde nemli bir rol oynad; ama
Floransal Yeni-Platoncular onlar ok farkl bir biimde
yorumladlar. Gerek Platon gerekse Dante'de sz konusu
nehirler insan ruhunu lmden sonra bekleyen kefaret niteli
indeki cezann drt evresini temsil etmektedir. Landino ve
Pico' daysa onlar doum annda insan ruhunu esir alan mad
denin drt ehresini temsil etmektedir. Nitekim insan ruhu
sematesi yurdundan ayrlp nceki varoluunun mutlulu
unu unutmasn salayan Lethe nehrinden geer gemez,
kendini 'needen mahrum' halde buldu (Acheron, sevinmek
anlamna gelen Yunanca 6. - xaip::v'den tremi olmal): s
traba (Styx) dar oldu; "delice gazap veya hiddet gibi ya
kc" arzularn yemi oldu (Phlegethon, alev anlamna gelen
Yunanca cpA61;); ve dinmeyen gz yal kederin batakl
na sapland (Cocytus, yas anlamna gelen Yunanca Kd.rua
veya Londino'dan alnt yapacak olursak, il pianto ehe sig
nifica confermato dolore) . 103 Dolaysyla cehennemin drt
nehri, ruhun mutluluunu yok eden "tek bir kaynaktan, mad-
1 00 Medici apeli'nin 'Platoncu' yorumunu ne sren V.

Kaiser, Bibl. 1 6 1 ve J. Oeri, Bibl.233 "dr; Bu yorumu K. Borins
ki, Bibl.46, s.97SS. ilemi ve onun fikirleri O.G. von Simson,
Bibl.3 19, S . 1 06SS. tarafndan desteklenmi ve C.Tolnay, Bibl.355
tarafndan son kertede kantlanmtr. Borinski'nin materyale kar
eletirel olmayan yaklamna ve ok sayda olgusal hatasna
ramen Michelangelo'nun eserlerinin yorumunun bizzat Platon'a
deil de Floransal Yeni-Platonculara dayandrlmas gerektiini
fark ettii ve bu balamda kaynaklara dikkat ektii iin takdire
deerdir. nmzdeki analiz hem Borinski'ye hem de Tolnay'a
ok ey borludur.
1 0 1 Bkz. ss, 222-223 . .
1 02 Bkz. J. Oeri, Bibl. 233; K. Borinski, Bibl. 46, s. 1 30SS.;
O.G. von Simson, Bibl.3 1 9, s. 1 07; C. Tolnay, Bibl.355, s.305.
1 03 Landino, Dante, Cehennem zerine alma, XIV, 1 1 6,
Bibl . 1 80, fol.LXXI, V. (bkz. ayrca a.g.e., Inferno zerine, III, 78,
fol.xx; dahas, Landino, Bibl. 1 79, fol.K2SS.)
303
deden neet eden btn ktlkleri"104 temsil eder: Marsilio
Ficino'nun dedii gibi, "Duyu organlarnn derin boaz her
zaman Acheron, Styx, Cocytus ve Phlegethon akntlaryla
sarslr". 105 Ve bu drt yeralt nehrinin Yeni-Platoncu yoru
mu ylesine revatayd ki Vincenzo Cartari 'nin lmagini'nde
bile karmza kmaktadr.106
O zaman eer Michelangelo'nun Nehir-Tanrlar
Pico'nun mondo sotterraneo dedii plak maddeye karlk
geliyorsa, dklerin antlarnn sonraki daha yksek alann
igal eden Gnlerin Vakitleri de yersel alemi, yani madde ve
biimden oluan doa alemine karlk gelir. insann yery
zndeki hayatn da ieren bu alem aslnda zamana tabi tek
alemdir. plak madde saf biimden daha az ebedi ve yok
edilemez deildir ve semavi kreler zamana tabi olmadan
onu retir. Yalnzca doadaki madde ve biimin geici birli
i balamaya ve bitmeye mahkumdur.
afak, Gn, Akam ve Gece figrlerinin esasen zamann
ykc gcn gsterme amacn tadn, "Gn ve Gece ko
nuurlar ve derler ki hzl seyrimizle Dk Giuliano'yu lme
srkledik" eklindeki Michelangelo'nun kendi szleri107 ve
1 04 Landino, Bibl. l 79, fol.K2SS. "Ex Hyle igitur unicaflu
mine mala haec amnia eveniunt."
1 05 Ficino, Andrea Cambino 'ya mektup, Bibl.90, s.67 1 .
1 06 V. Cartari, Bibl.56, s. 145: "Circanda questa Palude
l 'Jnferna, perche altrave nan si trava mestitia maggiare, ep percio
vi fu anca il fiume Lete, Acheronte, Flegetante, Cacita, et altri
fiumi, ehe siginificana pianta, dolare, tristezza, ramarica el alt
re simili passioni, ehe sentona del continuo i dannati Le quali i
Platanici vagliono intendere, ehe siano in questo manda, dicen
do ehe l 'anima al/hora va in Inferno, quando discendo ne/ corpa
mortale, ove trava ilfiume Lete, ehe induce oblivione, da questo
passa all 'Acherante ehe vuol dire privatione di allegrezza, perche
scordatasi l 'anima le cose del Cielo .. ., et e percio circondata dalla
Palude Stigia, et se ramarica sovente, et ne piange, ehe viene a
fare ilfiume Cacita, le cuit acque sona tutte di lagrime et di pian
ta, si came Flegetante la ha di fuaca et difiamme, ehe mastrana
l 'ardare dell 'ira et de gli altri affetti, ehe ci tarmentana mentre ehe
siamo neli ' inferna di questa carpo."
1 07 "Il Di e la Notte par/ana, e dicona: Nai abbiama cal
nastro veloce corsa condatta alla marte il duca Giuliano" (Fr. 1 62
ve Frey, Bibl. 1 O 1 , XVII). Eski gelenekte, rnein 14 70 dolaylarna
ait bir Alman aabaskda benzerlikler bulunabilir (F.M. Haber
ditzl, Biib/. 1 29, 1, s . 1 68 ve PL.CVIII, ayrca E. Panofsky, Bibl.243,
PL.LXIII, resim 1 02). Zikrettiimiz Alman aabaskda gne ve
3 04
Gn ve Gecenin birlikte il Tempo ehe consuma il tutto'yu
sembolize etme amac tad ynnde Condivi 'nin beya
nat ortaya koymaktadr. Condivi 'ye gre Michelangelo bu
iki figre bir de fare eklemeyi planlam, "nk bu kk
hayvan her eyi yutan zaman gibi srekli kemirip tketir." 108
te yandan Medici apeli'nde bu mefhum bata plan
land gibi Drt Mevsim benzeri geleneksel zaman simge
leri veya alegorileri iinde deil, nceki ikonografi iinde
benzeri grlmeyen ekilde youn ve aresiz acnn ifade
sini sunan drt figr iinde ekillenmitir. il. Julius 'un Me
zar'ndaki Kleler gibi bu drt figr de "rya grr, uyur,
hastalanr ve fkelenir". Genel olarak hayata kar derin bir
tiksintiyle uyanan 'Aurora' , nedensiz ve faydasz bir hiddet
le kvranan 'Giomo', tarifsiz bir bitkinlikle tkenmi "Cre
puscolo" ve gzleri tamamen kapanmam, gerek huzura
erememi "Notte".
Bylece drt Nehir-Tanrs potansiyel ktln kay
na olarak maddenin drt vehesini gsterirken, Gnn
Drt Vakti fiili strap hali olarak yeryzndeki hayatn drt
vehesini gsterir; ve bu iki figr kmesi arasndaki isel
balanty grmek kolaydr. Bir Rnesans dnrne gre
cehennemin drt rmayla sembolize edilen maddenin drt
formunun olsa olsa drt element olabilecei bariz bellidir:
ayla sembolize edilen gn ve gece aadaki satrlar okuyor:

"wir tag und naeht dieh ersleielen
des kanstu n (it ent) weiehen."
te yandan Michelangelo'nun metninin geri kalannn Ye
ni-Platoncu lmszlk doktrinine gnderme yapt (C. Tolnay,
Bibl.355, s.302) pek kantlanamaz. Zira 'Che avrebbe di noi dun
que fatto, mentre vivea' (Canl olsayd bize ne yapard?) satrn
"Daha uzun yaasayd ruhu bize ne yapard?" (yani "Eer ruhu
dnyada daha uzun sre yaamas sayesinde daha da byk bir
gce kullansayd?") diye yorumlamak metinden karlamaz.
hret' in Fr.9a projesine sokulmas Michelangelo'nun planlar ol
gunlamadan nce ayrntl alegorik methiyelere keskinkes kar
olmadn gstermektedir.
1 08 Condivi, Frey, Bibl. 1 03, s. 1 36: " . . . signifieandosi per
queste il Giorno et la Notte o per ambi duo il Tempo, ehe eonstuma
il tutto ... Et per la signifieatione del tempo volueua fare un topa . . .
pereioehe tale animalueeio di eontinuo rode et eonsuma, nan alt
rimenti ehe! tempo ogni eosa diuora." Fare motifi iin bkz. s. 125,
N.42.
305
havay temsilen Acheron, atei temsilen Phlegethon, topra
temsilen Styx ve suyu temsilen Cocytus. 109 Dier yandan bu
drt element insan bedenini oluturan ve insann psikoloji
sini belirleyen drt mizala birlikte var olduu konusunda
fikir birlii salanmt. Ve bu drt miza sonuta dier ey
lerle birlikte drt mevsimle ve gnn drt vaktiyle ilikiliy
di: hava neeli miza, ilkbahar ve sabahla ilikiliydi. Ate
asabi miza, yaz ve gnortasyla ilikiliydi. Toprak melan
kolik miza, sonbahar ve akam karanlyla ilikiliydi. Su
arkanl miza, k ve geceyle ilikiliydi. 110
Daha nce Bronzino'nun "Flora" ad verilen duvar ha
lsyla balantl olarak dile getirdiimiz ve asrlar boyu i
irsel cazibesini korumu olan bu kozmolojik emaya gre
Michelangelo'nun Gnn Vakitleri aslnda drt elemente
dayanan doann tm yaamn ierir1 11 ve dolaysyla ga
yet tutarl bir ekilde Nehir-Tanrlar ile ilikilendirilebi
lir. Acheron, 'Neesiz', Aurora'nn altnda yerini bulurdu,
1 09 Bkz. Pico, 1 , 9, Bibl.267, fol. 1 2SS ve Ficino, Argumen

tum in Phaedonem, Bib/.90, s. 1 394: "Acheron ... respondet quon
que aeri partique mundi meridianae. Ph/egethon igni respondet
atque orienti ... Styx Cocytusque respondet terrae atque occasui."
(bkz. ayrca Theol. Plat., XVIII, 1 0, Bibl.90, s.42 1 ). te yandan
Ficino'nun filolojik bilinci Hades'teki nehirlerin maddi elementler
ve onlarn zelliklerinin sembolleri olduunu can gnlden
kabul etmesini nlemitir, nk Platon'un onlardan tamamen
eskatoloj ik anlamda sz ettiini anlamtr: "quae [yani ftumina]
quisquis secundum nostri corporis humores animique perturba
tiones in hac vita nas affiigentes exponit, nonnibil adducit simile
vero, veruntamen veritatem integram nan assequitor. Plato enim
et his et in Republica significat praemia virtutum et supplicia viti
orum ad a/teram vitam potissimum pertinere." (Argum. in Phaed.,
l.c.; roman benim.)
1 1 0 Ficino'nun nceki notta alntlanan pasajdaki 'corpo
ris humores animique perturbationes' ifadesine baknz. Gece'nin
suyla zdeletirilmesi iin bkz. 'nox umida', Virgil, Aen., V, 738
ve 835.
1 1 1 E. Steinmann Gnn Vakitleri 'nin bir bakma element
lerin faaliyetini ve mizalar ima ettiini varsayarken olduka
haklyd (Bib/.322). te yandan nce mnhasran bir karnaval
arksna ("man stutzt von vorn herein" diyor Thode) -byk bir
kozmolojik gelenein zayf bir yansmas- dayanmasyla; ikinci
olarak, program btnyle gz ard etmesiyle; nc olarak da,
yerleik gelenein temeline dayanmadan drt figr drt element
le rasgele ilikilendirmekle hata etmitir.
306
nk hem Acheron'un hem de afan hava elementine
ve neeli mizaca karlk geldii dnlyordu. Phleget
hon, "Alevlenen", Giorno'nun altnda yer alrd, nk hem
Phlegethon'un hem de gnortasnn ate elementine ve asa
bi mizaca karlk geldii dnlyordu. Styx, 'Kederli',
Crepuscolo'nun altnda yer alrd, nk hem Styx'in hem
de akamn toprak elementine ve humor melancholicus' a
karlk geldii dnlyordu. Ve Cocytus, 'Gzya Bata
' , Notte'nin altnda yer alrd, nk hem Cocytus'un hem
de gecenin su elementine ve arkanlla karlk geldii
dnlyordu.
Michelangelo'nun Gnlerin Vakitleri elbette Drt Mi
zac 'simgelemiyor' . te yandan onlar insan ruhunun drt
'maddi' unsurdan oluan bir beden iinde yaad srece
maruz kalaca eitli rahatsz edici ve sknt verici etkileri
aydnlatmaktadr. Yeni-Platoncularda ve zellikle sahiden
neeli veya gerekten huzurlu bir figr retmeye duygusal
hali elvermemi olan Michelangelo'da 'neeli' ve 'arkan
l' koullar ' asabi' ve 'melankolik' koullardan farkldr ama
onlar hibir surette daha mutlu koullar deildir. Neeli mi
za dahil drt mizacn her birinin melankolik sknty dou
rabileceine dair kuram bilen ada bir seyirci Gnn Drt
Vaktini melancholia ex sanguine, melancholia ex phlegma
te, melancholia ex cholera rubra ve melancholia ex cholera
nigra paradigmalar olarak yorumlam olabilir. 112
Maddenin atl alemi ve zamann hkm srd ezi
yetli doa aleminden, on altnc yzyldan Giuliano ve
Lorenzo'nun -'Pensieroso ' veya 'Pensoso ' diye bilinen
imgeleri belirir. 113 Aa bir varolu formundan st bir va
rolu formuna geii dile getiren figrlerin elik ettii ve
Michelangelo'nun adalarn artacak kadar gayr ahsi
karaktere sahip olan bu imgeler, ne canl bireylerin portrele
ridir ne de soyut kavramlarn kiiletirilmeleridir. Yerli ye
rince sylenildii zere onlar llerin somut kiiliini deil
de lmszlemi ruhlarn resmederler ve onlarn, altlarn
daki Gnn Vakitleri ile olan kompozisyon ilikisi, Roma
lahitlerinden kalmadr. Bu lahitlerde lnn sureti, uzanan
Okyanus ve Yeryz figrleriyle sembolize edilen dnyevi
yaam aleminin tesine tanr (text ili. s. 1 7 1 ). 1 14
112 Yaygn kuram iin bkz. Bibl.252 ve 253.

113 Vasari, Bibl. 366, cilt VII, s. 1 96, Frey, Bibl. 1 03, s . 1 33 .
1 14 C. Tolnay, Bibl.355, s.289, 292 ve resim 1 0.
307
Yine de ne kadar deitirilmi olursa olsun Giuliano ve
Lorenzo de' Medici'nin imgeleri sadece duru ve ifadele
riyle deil, ayn zamanda ayrt edici zellikleriyle de ifade
edilen bir tezad iaret eder ve bu tezat, fiili hayat ile tefek
kr hayat arasndaki eski ztlk asndan en yetkin ekilde
ifade edilebilir. 115
Yeni-Platoncu bak asnda, iki dkn lmszlemi
ruh olarak temsil edilmesi gerei ile, Lorenzo vir contemp
lativus olarak nitelenirken, Giuliano'nun vir activus olarak
nitelenmesi gerei arasnda bir eliki yoktur. 116 Aksine bu
nitelemeler onlarn yceliini izah eder. Zira bildiimiz gibi,
ancak iustitia veya religio'nun ynlendirdii sahiden aktif
ve sahiden dnceli bir hayat srerek insanlar salt doal va
roluun ksr dngsnden kap hem geici mutlulua hem
de ebedi lmszle eriebilirler.
Peki, ideal vir contemplativus ve ideal vir activus Ye
ni-Platoncu ltlere gre resmedilebilir mi? Ancak birin
cisini Satrn'n kusursuz taraftar, ikincisini de Jpiter'in
kusursuz taraftar olarak gstermek suretiyle resmedilebilir.
Hatrlarsak, Plotinus Satrn' Nou, Kozmik Akl, Jpiter' i
de \J'uxf, Kozmik Ruh olarak yorumlamt. Sonuta insan
ruhunun dnyaya iniiyle birlikte Satrn tarafndan ' ayrt
etme ve dnme gcyle', Jpiter tarafndansa ' eylemde
bulunma gcyle' donatldna inanlyordu.117 Ve Floran
sal Yeni-Platonculara gre Satrn 'ocuklarnn' -sradan
yarg astrolojisine gre lmller arasnda en talihsiz olan
lar- gerekte zihinsel tefekkr hayatna yazgl iken, Jpiter
ocuklar rasyonal eylem hayatna yazgl olduklar apak
1 1 5 Bu yorum ilk kez J. Richardson tarafndan ne srl-

m grnyor, Bibl.279, cilt III, s.1 36SS. te yandan bu yorumu
ilk kez ada Yeni-Platoncu kaynaklarla balantl olarak ele alan
Borinski 'dir.
1 1 6 Dolaysyla C. Tolnay'n dk protrelerini "immagi-
ni dele anime trapassate, divinizzate alla maniera antica" diye
yorumlamasn kabul etmek gayet mmkndr (Bibl. 355, resim
289), onlarn bariz kontrastnn her ikisinin de lmszlk iddi
asnda bulunduu aktif hayat ile tefekkr hayat arasndaki tezad
ortaya koyduunu inkar etmeden.
1 1 7 Bu doktrin iin Ortaada bile unutulmu ama Rne
sansta yeni bir nem kazanm locus classicus, Macrobius, Comm.
in Somnium Scipionis, I, 1 2,- 14: "In Saturni [yani sphaera produ
cit anima] ratiocinationem et intelligentiam, quod A.oyowov et
fkwpl/rK6v vocant; in Jovis vim agendi, quod ;rpaKTK6v dicitur."
308
ortadayd.
Btn byk adamlarn melankolik olduu ynndeki
Aristocu kuramn 'yeniden kefiyle' birlikte modem deha
kavramna gtren bu doktrinin daha evrensel yanlarn bu
rada tartmak imkansz olduu gibi, bir metin sekisiyle
onu aydnlatmak da gereksizdir. Pico della Mirandola'nn
Benivieni zerine yapt bir alma'dan u karakteristik
pasaj alntlamak yeterlidir: "Satrn anlama ve tefekkr
etme amac tayan ve buna adanm entelektel tabiat ia
ret eder. Jpiter eylerin ona tabi olduu yasalar dorultu
sunda hareket etmeyi, denetlemeyi ve kontrol etmeyi ieren
aktif bir hayat iaret eder. Bu iki zellik ayn adlarla, yani
Satrn ve Jpiter'le anlan iki gezegende bulunur. Nitekim
denildii gibi, Satrn dnce insanlarn retirken, Jpiter
onlara eyaletleri, devleti ve insanlarn idaresini verir."1 1 8
Bu pasaj n st rtk biimde atfta bulunduu kaynak
lar, yani astrolojinin yazl ve grsel kaynaklarnda Satrn
ve Jpiter' e ait karakterler modem psikologlarn 'iednk'
ve 'dadnk' dedii tiplere bariz benzerlik tarlar. Hatta
antik dnemin astrologlar bunlar kadar temel farkllklarn
parayla ilgili tutum gibi zelliklere de yansdn kabul et
milerdir. Dnceli Satrn karakteri 'dnyaya kapal' dr;
ask suratl, sessiz, tamamen kendine odakl, yalnzlk ve
karanlk dostu ve tamahkar ya da en azndan cimri tiplerdir.
Aktif Jpiter karakteri 'dnyaya ak', uyank, gzel konu
an, samimi, arkada canls ve alabildiine cmerttir. 9
Medici apeli'nde bu ztlk Giuliano heykelinin (resim
1 55) 'ak' kompozisyonu ile 'Penseroso' heykelinin (resim
1 54) ' kapal' kompozisyonu arasndaki tezadn yan sra on
larla birlikte iki heykelin -gruplandrld iki ift simgeyle
genel olarak gsterilmitir: Giuliano kuvvetli Giomo ve do
urgan Notte Mfnp Nul; veya klasik iirin Mater Nox'u-
-
1 1 8 Pico, 1 , 7, Bibi. 267, fol. l O: "Saturno e significatiuo de/

la natura intellettuale, laquale solo attende et e uolta al/o intende
re et contemplare. Gioue e significatiuo de/la uita attiua, laquale
consiste ne! reggere, administrare et muouere con lo imperio suo
le cose a se soggiette et inferiori. Queste dua proprieta si truouano
ne pianeti da e medesimi nomi significati, cioe Saturno e Giuoe;
perche come lore dicono, Saturno fa li huomini contemplatiui,
Gioue da lora principati, gouerni, et administratione di popoli."
1 1 9 Bkz. tm dier rneklerin yerine Jpiter' in ocuklan'n
temsil eden Floransa gravrlerindeki yazlar (F. Lippmann,
Bibl. 1 95, PL.A II, B II).
309
stne yerletirilirken, 1 20 Lorenzo bakire Aurora ('blge 'ye
dikkat) ve yal Crepuscolo'nun -ya ve ruh hali muhteme
len Aurora ve ebedi genlik deil de ebedi hayat bahedil
mi kocas Tithonus mitini antran- stne yerletirilir. 121
Fakat iki portrenin Satrn ve Jpiter'le ilgili armlar
daha belirleyici zelliklerle vurgulanmtr. Drer'in Melen
colia'snn yz gibi 'Penseroso'nun yz de Satrnviiri bir
melankoliin/acies nigra'sn ifade eden kesif bir glgeyle
karartlmtr. Sol elinin iaret parma Satrnviiri sessizlik
hareketiyle azn kapatr. 122 Dirsei Satrnviiri cimriliin
tipik bir sembol olan kapal bir para kutusunun zerine
dayanmtr; 1 23 ve sembolizmi daha da aklatrmak iin
para kutusunun n yz Drer'in Melenco/ia I gravrnn
sembolik hayvan olan yarasa kafasyla sslenmitir. 1 24
te yandan Giuliano bir prens asas tutar ve ak sol
eliyle iki madeni para sunar. Da ynelik eylemle kendi
ni "harcayan" kii ile kendine dnk tefekkryle 'kendi
ni da kapatm' kii arasndaki sembolik ztl sunan bu
iki motifi Ripa, 'Magnanimita ' bal altnda tarif etmitir
ve u zellik cimriliin Satrn zellii olmas kadar Jpiter
zelliidir: en popler astroloji metinlerinden birinden aln
t yapacak olursak, "Jupiter dat magnanimitatem animi" . 125
120 Bkz. J.B. Carter, Bibl.57, s.v. 'Nox' ve C.F. Bruchmann,

Bibl.5 1 , s.v. Nul;.
1 2 1 K. Borinski, Bibl.46, s. 1 57SS.
1 22 Bkz. Ripa, s.v. ' Silentio' : 'il dito indice alla bocca',
'un dito aile labbre della bocca', 'col dito alla bocca' . Ripa'nn
'Malanconico'sunun (s.v. 'Complessioni') az bile 'significa il si
lentio ' (sessizlii temsil eden) bir bala kapaldr.
1 23 Cod. Vat. lat. 1 398, fol. l 1 'de Satrn bir kasaya
anahtarlar uzatrken gsterilir. Cod. Tublingensis M.d.2 'de me
lankolik parayla dolu kasay yakmaya balar ve parayla dolu masa
ve/veya anta hem Satrn hem de melankolik temsillerinde ska
grlr (bkz.Melancholia, Bib/.253'deki illstrasyonlar); Lenardo
Dati'nin Sfera'snda dncelilik ve para hrs ayn anda belirtilir:
'Disposti [yani melankolikler] a tucte larti davaritia, et a molti
pensieri tempre hanno il core.'
1 24 Lorenzo'nun sol elinde buruuk bir mendil tutmas
Ripa'nn 'Pensiero'sundaki ilgili crewel nakyla ayn fikri
yanstyor olabilir.
125 A. Hauber, Bibl. 1 35, s.54'te yeniden yaymlanan, 'Kye
ser' elyazmalarnda yer alan, yukarda belirttiimiz Macrobius'un
pasajnn dzeltisine gre.
3 10
Jpiter ocuklar'n gsteren Floransa gravrlerinde asas
n tutan ve tebaasna ihsanda bulunan bir prense rastlyoruz
(resim 1 56). 1 26 Giuliano heykelinin genel kompozisyonunun
St. George ve St. Demetrius'u gsteren St. Mark'n n cep
hesindeki iki Bizans rlyefinden esinli olabilecei dnl
mtr (resim 1 57); 1 27 eer bu dnce -Michelangelo'nun
Giuliano heykeline balamadan ksa sre nce Venedik' i
ziyaret ettii gerei hesaba katldnda tamamen ihtimal
d olmayan- doruysa, onun azizlerin sembol olan klcn
yerine Jpiter'in cmertliinin sembollerini koymas daha
anlaml hale gelmektedir.
Hem derin dnr hem de cmert fail Yeni-Platoncu
ycelie mazhardr. Onun tamamlanmas dk mezarlarnn
drdnc ve en yksek alann ssleyen motifi.erle sembo
lize edilmitir. Bu alan semann stndeki sematesi alem
olarak yorumlanabilir. Merkezdeki ganimetler aa varolu
biimleri zerindeki nihai zaferi antrmaktadr; keder ve
korkuyla melmi ocuklar muhtemelen aa alemlere
inmeye mahkum domam ruhlar temsil etmektedir; 1 28
ve bo taht bir lmszn grnmez varlnn en yaygn
kullanlan en eski sembollerinden biridir. - Hetoimasia diye
adlandrlan - Son Yarg iin bo tahtlarn hazrlanmas muh
temelen Daniel, VII.9'a dayanmaktadr. Fakat onun sanat
taki yorumlar 1 29 bize kadar ok sayda gelmi pagan tem
sillerden sonra ekillenmitir. Kadim Roma'da bo tahtlar
kimi tanrlar iin yaplan kefaret trenlerinde kullanlyordu
ve daha nemlisi, !udi scaenici durumlarnda onlar tiyatroya
vakur bir ekilde tanp tanrlarn kullanmna sunuluyordu.
Sezar'n lmnden sonra bu ayrcalk ona verildi ve daha
sonra da dier tanrlam imparatorlara. 130 Eer Michelan
gelo, Hadrian idaresi altnda yaasayd, bir Divus Caesar
antn talandrmak iin bundan daha zarif bir sembol see
mezdi. Fakat Medici apeli 'nde bo tahtlarn zerinde Eski
1 26 F. Lippmann, Bib!. 1 95, PL.A il, B il.

1 27 E. Steinmann, Bibl. 322, s. l l OS., resim 27-28.
1 28 K. Borinski, Bibl.46, s. 1 3 5 .
1 29 Bkz. P. Durand, Bibl.80; J. Wilpert, Bibl.404, cilt I,
s.58SS. St. Maura'nn dnde (alntlayan Wilpert, /.c.) taht tm
pagan temsillerde olduu gibi 'drapeli' grmesi karakteristiktir;
bkz. text ili. S . 1 98 .
1 30 Bkz. L.R. Taylor, Bibl. 335; ayrca A.L. Abaecherli,
Bibl. l .
311
Ahit'ten hikayeler olurdu ve bu hikayeler dk mezarlarnn
tm ieriini, sepoltura in testa'daki imgelere tercme edil
mi Hristiyan kurtulu mefhumuna bal klard.
Kubbe iin de bir freske niyet edilmiti. Sebastiano del
Piombo 7 Temmuz 1 533 tarihli mektubunda bu plandan sz
ederken yle der: "Bacann kubbesindeki resme gelince
Efendimiz [yani, Papa VII. Clement] onu sizin keyfinize. b
rakyor. Bence Ganymede orada gzel durur. Ona bir hale
ekleyebilirsiniz, bylece cennete tanan Kyametin Aziz
John'u olarak grnr."131 Sebastiano'nun mektuplarnn,
zellikle 'esiz' Michelangelo'ya gnderdiklerinin slubu
nun ayrt edici zellii olan alaycln ruhunu anlayan bir
kii onun bu nerisinin aka olduunu anlar. 132 Fakat ok iyi
bir akadr bu. Zira Sebastiano hatrlasn ya da hatrlamasn,
Moralized Ovid'de Ganymede aslnda ncilci Yahya'nn n
temsili iken Kartal, sa'y veya Aziz John'a cennetin srlarn
ifa etme olana tanyan yce Aklk' temsil ediyor diye
yorumlanmtr133 ve bu yoruma on altnc yzylda hala atf
ta bulunuluyordu.134
Bu tr ahlak derslerine Rnesansta da karlayoruz;
hatta hmanistler Jpiter' in gzel bir olana duyduu akla
balantl olarak Siniteparvali ad me verniant ve Nisi efficia
mur sicut parvali dizelerini alntlarken tereddt etmezler; 135
ve Kilise'ye gre pagan mitlerin bu tr iyi niyetli Hristi
yanlatrlmas onlarn hakiki klasik iirde ileniinden daha
sakncaldr.136 te yandan yorumlarn tarihinde bir blm
vardr ki burada Olympus'a kabul edilen Zeus'un tek gzde-
1 3 1 G. Milanesi, Bibl.2 1 5, s . 1 04.

1 32 Pasaj sadece K Bronski, Bibl.46, s. 1 42 ve onun yetkinlii
zerine O. G. Von Simson, Bibl. 3 1 9, s. 1 09 tarafndan ciddiye
alnmtr. Sebastiano i szlemelerinde pek ciddi olamamtr;
bkz. rnein Dk Ferrante Gonzaga'ya yapt elenceli neri
(P.D.' Acchiardi, Bibl.2, s.276).
1 33 ' Thomas Walleys', Bibl.386, fol. LXXXII.
1 34 Bkz. rnein Claudius Minos'un Alciati zerine
almas, EMBLEMATA, iV, Bibl. 5, s.6 1 SS. Kartal (aquila
szcnn acumen szcnden tredii sanlmaktadr) Aziz
John'un bir zelliidir, 'ut eius in divinus rebus acumen longe
perspicax et oculatum ut ita dicam, ostenderent'. Miinos pasaj u
cmleyle bitirir: 'Sed hic me cohibeo, quod id esse videam Theo
logorum pensum ' .
135 Claudius Minos, a.g.e.
136 Bkz. S . 1 14, N.2.
3 12
si olan Ganymede miti asrlar boyunca ilenmitir.
Milattan nce drdnc yzylda iki zt anlatla karla
yoruz: Platon Ganymede mitinin, erkekler ile olanlar ya
da ergenler arasndaki gnl ilikilerini hakl karmak iin
Giritliler tarafndan uydurulduuna inanrken, 137 Xenophon
onu bedene kyasla akln stnln iaret eden ahlaki bir
alegori diye aklar; ona gre, Yunanca yavucr8a (zevkini
karmak) szc ile fca (zeka) szcnden tremi
olduu varsaylan Ganymede ismi bile fiziksel deil de zi
hinsel avantajlarn tanrlarn sevgisini kazand ve lm
szl garantiye ald gereine tanklk etmektedir. 13 8
Ganymede temasnn (elbette daha sonra Kilise
Papazlar'nn paganizme kar hakaretlerinde kullandkla
r) daha gereki versiyonu, 139 ya Euhemeristik [efsanelerin
geleneklerden kaynaklandn savunan gr. .n.] bir ruh
iinde gelitirildi1 40 veya astral bir mit olarak yorumland. 1 4 1
te yandan idealist versiyon ahlaki dzlemden metafizik,
hatta mistik bir dzleme tand. Ruhun yeryz ve Okya
nus aleminin tesine ykseliini gsteren bir Roma lahitinde
Ganymede ve Kartal grubu kompozisyonun merkezine yer
letirilir (text il!. s. 1 7 1 ).1 42
Ge Ortaa ya Euhemeristik ve astronomik yorumlar
dan tatmin olmutu 1 43 ya da zellikle Hristiyanca bir ahlak
dersi vermenin vakti geldiinde Ganymede ile ncilci Yahya
arasnda benzerlikler bulmaya giriiyordu. Ne var ki Rne
sansa gre Ganymede mitini Yeni-Platoncu furor divinus
doktriniyle ilikilendiren bir yorumu tercih etmek gerekti.
Dante, Purgatorio, IX, 1 9 ss. zerine yapt almada
Landino eski moda seleflerinin savunduu Hristiyan yo
rum ile Neoplatoncu yorum arasna apak bir izgi izer.
137 Platon, Leges, 1, 636C.
138 Xenophon, Symposium, v, 30.
139 Bkz. rnein Augustinus, De Civ. Dei, VII, 2 6 ve
XVIII, 1 3 , muhtemelen Cicero, Tuscul., iV, 33 (70, 7 1 )'e dayana
rak. te yandan Tuscul., 1, 26'da (65) Cicero Xenophon'un yoru
munu savunur.
1 40 Bkz. rnein Fulgentius, Mitol., 1, 25, Mythographus
il, 198 tarafndan alnmtr.
141 Bkz. Hyginus, De Astronomia, il, 29, Mythographus
III, 3 , 5, Bibl.38, s. 1 62 tarafndan alnmtr.
142 Clarac, Bibl.66, cilt 11, PL. 1 8 1 , no 28.
1 43 Bu gelenek izgisi Boccaccio, Geneal. Deor., VI, 4 'te
zetlenmitir.
313
Francesco da Buti'den ( 1 324-85) alnt yapar. Buti'ye gre
Kartal la divina charita'y temsil ederken, Ganymede'nin
karld yer, Ida dann orman, dier fanilerden ziyade
ormanda tvbe eden keilerin kurtulmalarnn daha muhte
mel olduu gereini akla getirmektedir. Buti bu yorumun
''pietosa er accomodata alla christiana religione" olduunu
syler. Fakat Buti Ganymede'nin insan ruhunun aa yeti
lerinin karsnda Akl (mens) temsil ederken onun karl
masnn Akln mest edici bir tefekkr haline ykseliini tem
sil ettiini dnr. "O zaman Ganymede Jpiter'in sevdii
mens humana'y, yani Yce Varl temsil eder. Onun yann
dakiler de ruhun nebati ve duyumsal olan renmeye y
nelik dier yetilerini temsil eder. Akln ormanda olduunu,
yani fanilerden uzak olduunu anlayan Jpiter onu kartalla
cennete gtrr. Bylece Akl yanndakileri, yani nebati ve
duyumsal ruhu arkada brakr; ve bedenden uzaklatrlm
veya Platon'un deyiiyle boanm olarak cennetin srlar
n tefekkr etmeye kendini verir."144 Xenophoncu etimoloji
tarafndan da dorulanr grnen bu Yeni-Platoncu yorum
Alciati (Emblema IV' yavucr9m ; ve "in Deo laetan
dum " eklinde iki balk tar), 145 Achille Bocchi146 ve Natale
'conti147 gibi hmanistler tarafndan neredeyse fikir birliiyle
1 44 Landino, Dante zerine alma, Bibl. 1 80, fol.CLVI. :
"Sia adunque Ganimede / 'humana metne la quale Gioue, idest. el
sommo Idio ama. Sieno e suoi compagni l 'altrepotentie dell 'anima
come e vegetatiua et sensitiua [burada mektup kukusuz hen sen
sus exterior 'u hem de sensus interior yani tahayall iermekte
dir]. Apposto adunque Gioue, ehe essa sia ne/la selua, idest remo
ta dele cose mortali, et con l 'aquila gii delta la analza al cielo.
Onde essa abbandona e compagni, idest la vegetatiua et sensitiua;
et abstratta et quasi, come dice Platone, rimossa dal corpo, e tuta
posta nella contemplatione de ' secreti del cielo."
145 Claudius Minos'un bu Emblema zerine almas
(bkz. s.2 13, N. 1 3 1 ) neredeyse Ganymede zerine bir monograf
niteliindedir.
146 A. Bocchius, Bibl.37, SYMB.LXXVIII (" Vera in cog-
nitione dei cultuque voluptas"; Oux ']U o6aro voao9: a)J..a
']M yv<lmv) ve LXXIX ("Pacati emblema hac corporis atque
animi est"; ravu9m ']:o) . Bu iki concetto'nun illstrasyonlar
iin aaya baknz.
1 47 Natalis Comes, Bibl.67, IX, 13, ok bilgi ve kuatc yak-
!amyla idealist bir yorumu desteklemektedir: "Nam quid aliudper

hane fabulam demonstrabant sapientes, quam prudentem virum a
Deo amari, et il/um solum proxime accedere ad divinam naturam?"
3 14
kabul edilmiti. Ve o Sebastiano del Piombo'nun akasnn
amacn aydnlatr: Ganymede'nin Michelangelo'ya gn
derdii mektupta belirttii "kii", bu mektubun yazlma
sndan yaklak yarm sene nce Michelangelo'nun gen
dostu Tommaso Cavalieri iin yapt ve bu arada ok me
hur olmu izimdeki kiidir elbette (resim 1 58). 148 Bu izim
Ganymede'yi kendi iradesi veya dncesinin rol olmadan
girdii bir trans halinde gstermektedir, dev bir kartaln de
mir penesi altnda edilgen bir hareketsizlie mahkum ol
mutur. Kollarnn duruu bilinsiz bir kiinin veya cesedin
hareketini anmsatmaktadr149 ve ruhu Landino'nun deyiiy
le sahiden rimossa dal corpo'dur .
Bu izimin furor divinus'u,150 daha dorusu furor

amatorius'u sembolize ettii ve bunun soyut ve genel bir
anlatm deil de Michelangelo'nun Tommaso Cavalieri'yle
karlatnda hayatn sarsm, her eyi kasp kavuran sahi
den Platoncu tutkunun bir ifadesi olduu tartma gtrmez.
Cavalieri'ye 1 532'nin sonuna doru verilen Ganyme
de izimine baka bir izimin elik ettiini ve sahibinin bu
iki izimi bir arada dndn biliyoruz: Tityus (Fr.6,
resim 1 59). 1 51 Tityus Hades'te azap ekmi drt byk
gnahkardan biridir, dierleri ise Tantalus, Ixion ve Sisy-
148 Kayp orijinalin en iyi kopyas izim Fr. 1 8 'dir. Di-

er kopyalar, gravrler vb. iin bkz. Thode, Bibl.349, cilt il,
s.350SS. Not 1 42 'de alntlanan Bocchi'nin SYMBL.LXVIII ve
LXIX illstrasyonlarnn da Michelangelo'nun kompozisyonun
dan alndn belirtmek gerek. te yandan ikinci illstrasyon
Ganyemede'yi plak deil de drapeli gsterir (Pliny'nin klasik
heykeltra Leochares'le ilgili yorumuna atfla, Nat. Hist., XXIV,
8), ruhla bedenin mkemmel uyumunu gstermek iin, Ganymede
kartaln penelerinden etkilenmez.
1 49 Clarac, Bibl.66 III, PL.407, no 696'daki gravr arac-
lyla bilinen epey onarlm klasik bir prototipi H. Hekler ne
srmtr, Bibl. 1 38, s.220. Fakat Michelangelo'dan nce hibir
temsil Ganymede'yi kartal tarafndan skca kavranm halde gs
termez.
150 Bkz. K. Borinski, Bibl.46, s. 1 42, Landino'nun aln-
tsyla birlikte. F. Wickhoff, Bibl.397, s.433 iirsel benzerlikler
olarak Frey'den u satr: " Voto con le vostr 'ale e senza piume'',
Bibl. l O 1, CIX, 1 9 ve sonenin ikinci ktasn alntlar, a.g.e., XLIV.
151 Bkz. Thode, Bibl.340, cilt il, s.350 ve 3 56SS, baka
atflarla birlikte. Frey'deki reprodksiyon ters evrilmitir; doru
bir reprodksiyon iin bkz. B. Berenson, Bibl.28, PL.CXLXXX.
315
phus. Apollo ve Diana'nn annesi Latona' ya saldrd iin
cezalandrlmtr ve cezas Prometheus'un cezasyla ayn
dr, tek farkla ki sadece 'lmsz karacieri' 152 kartal yerine
akbaba tarafndan yenilmitir. 153 Karacierin kan rettii ve
dolaysyla bedensel arzularn ota olduu sanldn (ba
ka pek oklar gibi Petrarch da karacieri Cupid'in oklarnn
hedefi olarak grmektedir)154 gz nne alrsak Latona'nn
talihsiz sevgilisine verilen cezann 'lsz akn yol at
cefalarn' bir alegorisi olarak yorumlanmasn kolaylkla an
layabiliriz. Nitekim Lucretius yle demektedir:
"Sed Ttyos nobis hic est, in amore iacentem
Quem volucres lacerant, atque exest anxius angor
Aut a!iae quaevis scindunt cuppedine curae" 1 55
Bembo'ya gre "sevenin strab kendi benliiyle ilele-
rini besledii iin artar. Tpk Tityus'un karacieriyle akba-
1 52 Virgil, Aen., VI, 497.

1 53 Tityus 'un iki akbaba tarafndan ikence grd Home
ros versiyonu (Odyss., XI, 576SS.) on altnc yzyla kadar unu
tuldu. Ovid, Met., iV, 456SS 'den itibaren yukarda belirtilen drt
karakterin birletirilmesi Hades veya 'Gazap Alemi'nin tasvirleri
nin ve temsillerinin standart bir zelliidir. Ovid, Met., IV, 453 'te
' kz karde'ten Hades'in hademeleri diye sz edilir. Tityus ile
Prometheus arasndaki biimsel benzerlik modern yaznda fazlaca
karkla yol amtr. Michelangelo'nun Tityus'u bile zaman za
man yanl alntlanr (F. Wickhoff, Bibl.397, s.434; izim aslnda
Rubens tarafndan Prometheus iin kullanlmtr, R. Oldenbourg,
Bibl.234, s.74, resim 1 6 1 ) ve Titian'n Prado'daki Tityus hep Pro
metheus diye anlp reprodksiyonu yaplr. Bu resmin (resim 1 60)
Tiyus 'u temsil ettii hem yeralt dnyasnn iareti olan ylanla,
hem de Sisyphus (hala mevcut), Tantalus ve Ixion'u (bu iki re
sim Macaristan Kraliesi Mary'nin envanterinde belirtilmitir; R.
Beer, Bibl. 24, P.clxiv, no 86) ieren bir seriye ait olmas gereiyle
dorulanmaktadr. Drt resim basite Hades Odas anlamna ge
len ve V. Carducho, Bibl.55, s.349'da dosdoru betimlenen ' la pi
eza de !as Furias' adndaki bir odada birletirilmitir. Karkln
nedeni dier trl bilinmeyen bir Prometheus'u Tityus'la birlikte
belirten ama Prometheus resminin spanya'ya hi ulamadn
aka ekleyen Vasari'dir (Bibl.366, cilt VII, s.45 1 , tekrarlayan .
G.P. Lomazzo, VII, 32, Bibl. 1 99, s.676, blm "Dellaforma dele
trefurie infernali").
1 54 Petrarch, Africa , Bibl.263, yukarda anlan, s. 1 75, N.47.
1 5 5 Lucretius, D e Rer. Nat., III, 982SS.
316
bay beslemesi gibi. 156 Ve Ripa'nn 'Akn ileleri' alegorisi
bir akbaba tarafndan gs yarlp paralanm kederli bir
adam ierir."157
Dolaysyla bu iki izim teknik anlamda olmasa bile
ierik asndan birbirinin "ei"dir. Bir kartaln kanatlarn
da cennete ykselen Ganymede yok olma noktasna varacak
kadar gl, ama ruhu bedensel esaretten kurtarp cennet
saadetine kavuturan Platoncu sevginin cokusunu sembo
lize eder. Cehennemde akbabann ikencesine maruz kalan
Tityus ruhu esir alp dnyevi halin bile altna indiren tensel
arzunun straplarn sembolize eder. Birlikte ele alndnda
iki izim 'Amor Sacro e Profano" temasnn Michelangelo
versiyonu olarak adlandrlabilir. Her iki kompozisyonda da
mitolojik bir konunun geleneksel alegorik yorumu benim
senmitir, ama bu yoruma kiisel bir itirafn derin anlam ka
tlm, bylece sevginin her iki tr de temelde tek bir trajik
deneyimin iki ehresi olarak alglanmtr. 158 Eer Palazzo
Vecchio'daki 'Boboli' Kleleri ve Zafer (resim 1 73) gerek
te 1 532-34 kadar ge bir zamanda yaplm olsayd bu be
heykelin tartmasz 11. Julius'un Mezar iin yaplm olsa
da Michelangelo'nun Cavalieri'ye olan tutkusunu yanstt
n sylemek mmkn olabilirdi. Kendi zaferiyle hznlenen
kanatsz Victor'un yerine neeli kanatl Zaferlerin konulma
s ve genlik ile ihtiyarlk arasndaki trajik tezat (Michelan
gelo 1 532'de elli yedi yandayd) kanlmaz olarak "Resto
prigion d 'un Cavalier armato" dizesini hatrlatmaktadr. 159
Mitolojik bir 'ahlak'n benzeri znel bir yorumu,
Michelangelo'nun Tommaso Cavalieri iin yapt nc
bir kompozisyonda bulunabilir: Phaethon'un D. 160
versiyonu vardr (Fr.57, 75, 58, resimler 1 62, 1 63 , 1 64). So
nuncusu (Fr.58) Cavalieri tarafndan 1 533 ylnn eyll ay
nn banda alnm, birinci versiyon (Fr.57) ise bu tarihten
1 56 P. Bembo, Asolani, 1, Bibl. 26, s.85.

157 Ripa, s.v. 'Tormento d'Amore'.
158 Bkz. rnein Bartolommeo Angiolini'ye mektup, Mila
nesi, Bibl. 2 1 6, s.469.
1 59 Frey, Bibl. 1 0 1 , LXXXVI. Bu bak asndan bakld
nda Zafer grubunun Platoncu armla bir tr ruhsal otoportre
olarak yorumlanmas il. Julius'un mezar iin yaplm olmas ger
eine ramen hayli savunulabilir.
1 60 Thode, Bibl.340, cilt 11, s.358SS. Klasik kaynaklar iin
bkz. makaleler, alntlanan yer, s.27 1 , N.3 .
317
daha erken bir vakitte, 1 6 1 hatta belki Ganymede ve Tityus
izimlerinden bile nce yaplm gibi grnyor.
Kanlmaz Euhemeristik ve natralist yorumlar bir
kenara koyarsak, 162 Phaethon mitinin tek bir alegorik ak
lamas vardr: nsan snrlamalara meydan okumay dene
mi cretkar lmlnn kaderi kendisine tahsis edilen 'hal
ve durum'un snrlarn aacak kadar haddini bilmez her
temerarius'un kaderini sembolize ediyordu. 163
Bu noktay aklmzda tutarak, Michelangelo'nun dost
luklarnn ta banda Cavalieri'ye verdii Phaethon izi
minin, Michelangelo'nun gen asilzadeye gnderdii ilk
mektuplarda grlen su katlmam aalk duygusunun bir
ifadesi olduunu kolaylkla anlayabiliriz: "ok dncesiz
ce size yazma cretinde . bulundum ve sizin cevap vermenizi
edebince beklemeden ilk hamlede bulunarak haddimi a
tm," diye yazmt 1 Ocak 1 533 'de ve yle devam ediyor-
161 Thode (Fr.57, 75, 58)'de verilen sra neredeyse genel

kabul grmektedir (A.E. Brincknann, Bibl.49, s.45SS Fr.57, 58,
75 srasn nermektedir) ve akas dorudur. Fr.57'de Miche
langelo esasnda yata bir alanda dizilmi motiflerin dikey dzen
lemesinden dolay gl bir simetriyle klasik modellere nispeten
yakn durur. Fr.75 sk ekilde simetrik gruplara blnm atlar
ve kompozisyonun merkezinde ba aa Phaethon'la sk ekil
de eksenlendirilmitir ve klasik olmad vurgulanmtr (bkz.
Alciati'nin Emblema LVI'snn illstrasyonlar, bkz. resim 1 70).
Fr.58 dier iki kompozisyonda takip edilen ilkelerin harmanlan
masyla nihai zm sunmaktadr.
1 62 Bkz. rnein Lucretius, De Rer. Nat., v, 396SS.;
Mythographus III, 8, 15, Bibl.38. Euhemerist ve naturalist yorum
lar silsilesi iin bkz. Boccaccio, Geneal. Deor., VII, 4 1 ve Natalis
Comes, Bibl.67, VI, I, s.552.
1 63 Bkz. rnein Franszca Moralized Ovid, C.de Boer,
Bibl.40, cilt I, s.1 86SS. ( sa kart kibirli bir filozof olarak Pha
ethon ve sa'y savunan Sol); 'Thomas Wallets', Bibl.3 86, fol.
XXVI, V. (Phaethon kt yarglar ve barahipleri simgeliyor);
Gaguin, De Sodoma (Sodom'un kaderine benzeyen Phaethon ka
deri Cite de Dieu el yazmalarnda gsterilmitir, her ne kadar me
tinde onun ad anlmasa da, bkz. V.de Laborde, Bibl. 1 78, cilt II,
s.4 1 0 ve PL.XI.VII, CX); Landino, Dante, Inferno zerine al
ma, XVII, 1 06, Bibl . 1 80, fol.lxxix (Phaethon ve Icarus'un temsil
ettii "tutti quelli e quali mossi da tropa presumptione di se me-
desimi et da tenerita ardiscono a fare emprese sopra le forze e le

facu/ta lora"); Alciati, Emblemata, LVI in temerarios (bkz. resim
1 70).
318
du: "Asrmzn dnyadaki biricik siz, einiz benzeriniz
olmad iin bakalarnn eserleriyle tatmin olamazsnz."164
Hatta sonra unlar da syler: "Her ne kadar sizden ok aa
olan ben byle kendini bilmezce konusam da dostluumu
zun nnde hibir eyin duramayacan dnyorum."165
Bu rezilce alakgnlllk duygusu rasyonal bir bak
asndan anlalmaz olduundan Michelangelo'nun mek
tuplarnn olsa olsa bir arac grevi grm Cavalieri 'ye de
il de Vittoria Colonna'ya gnderilmi olmas gerektiine
inanld; 1 66 ne var ki mektuplardaki sevgi kanlmaz olarak
akn bir sevgi tryd. Platonik ak tutkusunun somut
nesnesini metafizik bir ideayla zdeletirip ona neredeyse
dinsel bir ycelik katar ve kendini yine kendinin yaratt
tanrya layk hissetmez: "Hakiki zveriyle dostuna tapnaca
ndan deli saylmaktan endie duymaz."167
Dolaysyla Michelangelo kendi hayali 'cretkarln'
Phaethon'un korkusuzluuyla kyaslamasn ve tutkusunun
lmcl ateini Phaethon'u yakp kl eden ateli yldrm
lara benzetmesini anlayabiliyoruz. Phaethon mitinin byle
sine znel erotik yorumunun on altnc yzylda mmkn
olduu sadece Michelangelo'nun kendi iirlerinden deil,168
ayrca yaklak ayn zamanda Francesco Maria Molza adn
daki bir airin yazd bir soneden de karsanabilir. Bu air
Michelangelo'nun evresine girmi ve elbette Cavalieri'nin
kompozisyonlarn grmtr.
"Altero fiume, ehe a Fetonte involto
Ne/fumo gia saette ardenti
11 grembo de ' tuoi rivi almi e lucenti
Apristi di pieta turbato il volta:
E le caste sorelle, a cui l 'accolto

Dolarforma cosi dogliosi accenti,
Ch 'en selve se n 'andar meste a dolenti,
1 64 G. Milanesi, Bibl. 2 1 6, s.462-464 ('prosuntuoso' sz-

cnn kullanmnn Landino'nun 'presumptione'sinden kalma
olduunu belirtelim).
1 65 28 Temmuz 1 533 tarihli bir mektup, a.g.e., s.468.
1 66 Bkz. Milanesi'nin 28 Temmuz 1 533 tarihli mektuba
cevab.
1 67 Platon, Phaedrus, 25 1 a.
168 Bkz. zellikle Frey, Bibl. 1 O 1 , CIV, belirten K. Borins-
ki, Bibl.46, s.35.
3 19
Pasci ancor su le sponde e pregi molto:
A me, ehe 'ndarno il pianto e la voce ergo,

Cinto difuoco alla miafiamma viva,
Pietoso dal tuo verde antro rispond:
E se pur neghi entro 'l gran letto albergo

Al duro incendio, almen su questa riva
Verdeggi anch 'io con pure e nove frondi. "169
Cavalieri iin yapld apak olan kompozisyonlarn

sonuncusu Fr. 1 87 (resim 1 65) kopyasnda muhafaza edilen
ocuklarn enlii'dir.170 Resmin ortasnda yedi putta l
bir geyii tamaktadr. 171 st ksmda bir grup ocuk gen
bir domuzu kaynatmak iin hazrlklar yaparken, bariz sar
holuk emareleri gsteren baka bir grup da bir arap fs
etrafnda glp oynamaktadr. Alt sol kede yal bir kadn
Pan bir bebei emzirirken kucanda baka bir bebek oyna
maktadr. Alt sa kedeyse drt ocuk Silenus'u temsilen
yaplm olma ihtimali bulunan sarho bir adamla elenmek
tedir. 172
Pagan bir ruh Michelangelo'nun bu kompozisyonu
na dier kompozisyonlarna sirayet ettiinden daha faz
la sirayet etmitir. Genelde anlamda bu kompozisyon
Donatello'nun Judith heykelinin dibindeki rlyeflerle173 ve
Michelangelo'nun muhtemelen 1 529'da Dk Ferrara'lu
Alfonso'yu ziyaret ettiinde grd Titian' n Vens ve
169 F.M. Molza, Bibl.2 1 8, no LVI, s. 145; bkz. E. Panofsky,

Bibl.246, col.50, Molza'nn Michelangelo'ya yazd bir sone ad
geen yerde yeniden yaymlanmtr; Michelangelo'nun rilievo
slubu sonede zarif bir alegori iin kullanlmtr, no CXXVII,
s.4 1 6. Ksa bir kesintiyle Molza 1 529'dan 1 535'e kadar, Famese
Cavalieri izimleriyle zel olarak ilgilenen Kardinal Ippolito Far
nese ile birlikte yaamtr (bkz. Thode, Bibl.340, cilt II, s.3 5 1 ).
1 70 C. Tolnay, Bibl.349'a gre. Dier kopyalar, gravrler vb.
iin bkz. Thode, Bibl.340, cilt II, s.363 SS.
1 7 1 Bu bariz ayrk ayakl hayvandan hep eek diye sz edil
mesi ilgintir; K. Borinski, Bibl.46, s.69 bu varsaym zerine eko-
nografik bir aklama bile gelitirmitir.

1 72 Rnesans sanatnda nispeten ' idealist' bir Silenus slubu
vardr.
1 73 K. Frey, Bibi. 1 02, Fr. 1 87 metni.
320
Andrii 'nin enlii 'yle ilikilidir.174 eitli motifi.er Roma la
hitinden alnmtr, 175 dumana kar kendini koruyan olan
gibi dier figrler ise kendinin parodisini yapmak diye ta
nmlanabilir176 ve Michelangelo'nun ocuklarn enlii ile
Piero di Cosimo'nun Vespucci panelleri arasnda sadece ge
nel kompozisyon emas asndan deil, ayrca tekil motif
ler asndan da kesin bir balant vardr: Michelangelo'nun
kompozisyonunun alt sol kesinde bebeini emziren kadn
Pan motifi besbelli ki Piero'nun Baln Kefi resmine (resim
3 1 ) benzer ekilde yerletirilmi byleyici gruptan alnm
tr. 177 dn alnan parada sa ve sol ters evrilmitir, ama
biimsel benzerlik apak ortadadr. Hata bu benzerlik an
nenin kolunu vcudunun zerinde aprazlamas motifi gibi
ayrntlara kadar uzanmaktadr.
te yandan Piero'nun resminin anne grevi ile naif bir
merak arasndaki komik atmay da vurduu contrappos
to, Michelangelo tarafndan umutsuz bir keyifsizlik ve uyu
ukluu ifade etmek iin kullanlmtr. O, Vasari 'nin una
letizia al vivo diye adlandrd durumda dipten akan bir s
trap ve kk dmeyi duyumsuyordu. Aslnda genel man
zara pek nee aksettirmiyor. Gzel l hayvan evresindeki
grup -Mantegna ve Raphael tarafndan sa'nn armhtan
ndirilii iin kullanlm ayn klasik kompozisyon tarzndan
esinlenilerek ekillendirilmi- bizi elenceli olarak deil de
ackl olarak etkilemektedir; birka ocuk sahiden mutlu
grnmektedir; ve yorgun yal kadn-Pan'n ei rolndeki
'Silenus' lmcl uyuukluun bir yann temsil eder. yle
ki Michelangelo l sa'daki benzeri bir motifi Vittoria Co
lonna iin ok sonra yapaca Pieta'da kullanabilecektir. 1 78
Eer varsa garip kompozisyonun sembolik ieriini
1 74 Titian'n 'Bacchanal'nda (recte Andrii) ieyen olann
Michelangelo'nun ocuklarn enlii'nin ana kaynaklarndan biri
olan ayn lahit tipinden (Bibl.66, cilt II, PL. 1 32, no 38) alnt olma
s ilgintir.
1 75 Bkz. Thode, Bibl.340, cilt II, s.363SS.; klasik kaynak-
lar iin bkz. s.27 1 , N.3 'te sralanan makaleler.
1 76 Bu figr sonuta klasik bir modele gre yaplm
Nuh'un Kurban Edilii'ndeki gen kadnn minik bir basksdr
(bkz. E. Gombrich, Bibl. 1 1 9). Bir ktk yn tayan olan fi
gr ayn freskteki mtekabil figrden gelitirilmitir ve ' Silenus'
grubu genelde Nuh'un Utanc 'na gre yaplmtr.
1 77 Bkz. s.87SS.
1 78 Bkz. Thode, Bibl.340, cilt II, s.492SS.
321
aklamak zor. teden beri elenceli enlik sahneleri eh
vet ile ilikilendirilir179 ama bu yorum Michelangelo'nun
genel tavr iin ok ahlak olur. Daha iyi bir zmleme
bulmak adna Landino'nun Ganymede mitini anlatmna ha
trlayabiliriz. Yksek alemlere uuu srasnda Akl ruhun
aa yetilerini -'duyumsal' ve 'nebati'- terk eder demiti.
Duyumsal olan be duyuyu ve hayal gcn olutururken,
nebati olan 'oalma, beslenme ve gelimeyi' (Ficino'nun
deyiiyle "vis generationis, nutritionis, augmenti") ierir. 180
te bu en ilkel doal ilevlerin erevesi iinde ocukla
rn enlii'ndeki manzaralar almaktadr: yemek, imek
(ve her ikisinin zdd), bebeklerin beslenmesi ve sarhoa
uyku; btn bunlar da hayvanlardan ayrt edilemeyecek ka
dar ok gen veya kk ya da tamamen insan olamayacak
kadar bilinten ve haysiyetten yoksun varlklar tarafndan
yaplmaktadr. Eer Ganymede'nin uuu Akln mest olmu
halde ykseliini sembolize ediyorsa ve yine eer Tityus'un
cezalandrl ve Phaethon 'un d, duyularn ve hayal
gcn kontrol edemeyen kimselerin yazgsna emsal tekil
ediyorsa, ak dolu gerilimden tamamen yoksun olan ocuk
larn enlii de yine aa bir alemin imgesi olabilir: Zihnin
hassaten insani snrlamalarn stnde olmas kadar hassaten
insani haysiyetin altnda olan salt nebati bir hayat alemi.
Bu noktada ayn dnemin baka kompozisyonlarna da
baklmal, her ne kadar onlarn da Tommaso Cavalieri iin
yaplm olup olmad bilmesek de. yle olsa bile onlar
burada ele aldmz drt izimle ifade zellikleri asndan
yakndan balantldr.
imdi inceleyeceimiz iki kompozisyona bu geleneksel
mitolojik konularda sembolik bir anlam yklenmi olsa da
onlar tamamen hayali bir karakterin zgr icatlardr. Onlar
Michelangelo 'nun yorumunun dntrd somut kiilerin
deil, Michelangelo 'nun hayal gcnn canlandrd soyut
kiiletirmelerin oynad sahneleri temsil eder.
Bu kompozisyonlarn genellikle Rya veya 'Sogno ' diye
anlan birinde (orijinallii biraz pheli olan Th.520, resim
1 79 Bkz. E. Wind, Bibl.406. F.G. Bonsignori'nin Ovid,

Bibl.42 evirisinin Met. XII, 2 1 9SS. satrlarn "Uno delgi centa
uri ardea di duplicata luxuria cioe damore e per ebrieza di vino"
diye niteler (alntlayan C. Tolnay, Bibl.35 1 , s . 1 06, Not 2).
1 80 Bkz. s.224.
322
1
1 67) 8 1 bir gen trl eit ifadelere sahip masklarla dolu bir
kutunun zerine oturmaktadr; bedeninin st ksm ekvator
izgisinin belirgin olduu bir yersel kreye yaslanmaktadr;
ou kopyalarnda kreye ktalar da eklenmitir. Hayali belli
belirsiz tarzda izilmi ve dolaysyla rya grntleri oldu
u kolaylkla seilebilen kk figrler ve gruplardan olu
an yarm daire eklinde bir haleyle evrelenmitir gen; bu
rya grntleri tartmasz yedi Byk Gnah temsil eder:
soldan saa, Oburluk, Kibir, Agzllk, ehvet Dknl
, fke, Kskanlk ve Tembellik. Fakat gkyznden inen
kanatl bir peri veya melek trompet alarak genci uyandrr.
Bu kompozisyonun anlam Hieronymus Tetius tara
fndan yeterince aklanmtr. Tetius 1 642' de yaymlanan
Palazzo Barberini saray anlatsnda 'Sogno 'nun boyanm
kopyasn betimler ve onu yle yorumlar: "Benim dn
ceme gre bu gen Gnahlardan Erdeme dnmeye davet
edilen insan Akln temsil etmektedir, sanki o uzun bir yol
culuktan sonra yurduna geri dndrlm gibi. 1 82
Bu yorum kendi adna konumaktadr ve masklarn ya
lan ve aldatma eklindeki ok bilindik anlamalaryla183 ve
daha belirgin olarak, Ripa'nn trompet tutuyor diye tarif et
tii 'zenme, yarma ve kazanma drtsnn' figr hak
knda syledikleriyle de dorulanabilir. "hretin trompeti
erdemlilerin zihnini uyandrr, onlarn tembellik uykusun
dan kaldrr ve onlar kalc gece nbetinde uyank tutar."184
Aslnda ahliik ikonografide olduka sk rastlanan bir temsil
trn kullanan Michelangelo'nun "Sogno"su yaygn olarak
181 Baka referanslar iin bkz. Thode, Bibl.340, cilt II,

s.375SS.; bkz ayrca A.E. Brinckmann, Bibi 49, no 59 ve T. Bore
nius ve R. Wittkower, Bibl.43, s 39.
.
1 82 Hieronymus Tetius, Bibl.337, s. 1 5 8 : "Mundi globo Ju

venis innixus, nudo corpore, eodemque singulis membris ajfabre
compaginato, primo se intuentibus ojfert; quem angelus, tuba ad
aures admota, dormientem excitat: hunc non aliud referre credide
rim, quam ipsam Hominis, mentem a vitiis ad virtutes, longa velti
postliminio, revocatam; ac proinde, remota ab eis oclis longis,
vitia circmspicies. " Michelangelo-Bibliographie, Bibl.323, no
1901 'de bu pasaja atfta bulunulmu ama son metinde sz konusu
pasaj gz ard edilmitir.
1 83 Bkz. s. 1 34.
1 84 Ripa, s.v. "Emlatione, Contesa e Stimolo di Gloria ":
"La tromba parimente de/la fama escita gli animi de ' virtosi dal
sonno de/la pigritia etfa ehe stiano in continue virgilie. "
323
"Doktorun Ryas" diye bilinen ve gerekte tembelliin bir
alegorisi olan Drer gravrne (B.76, resim 1 68) verilmi
ters bir cevap diye nitelendirilebilir. Bu gravrde martl
m ihtiyar bir aylak dev bir frnn yannda uyurken, eytan
onun uyumasn frsat bilip Vens Carnalis'in ayartc g
rntsn hayalinde canlandrmas iin onu bir ift krk
le kkrtr. 185 Michelangelo 'nun "Sogno"sunda gnah dolu
ryalara dalm ama yardmsever bir melein trompetiy
le uyandrlm gl bir gen gryoruz. Fakat bu ahlaki
alegori bile Yeni-Platoncu metafizikten az da olsa nasibini
almtr. Gencin kreye yaslanmas krenin genellikle dei
kenlii temsil etmesi gereiyle aklanabilir; bu balamda
Giotto'nun "lnconstantia" temsilini ve bazen "Sedes Fortu
nae rotunda; sedes Virtuis quadrata" aklamasyla birlikte
Erdem'in kiiletirilmesiyle tezat oluturan kaypak tanra
Fortuna imgelerini akla getirmek yeterlidir. 1 86 Ne var ki bu
kre yeryz kresi olarak nitelenmitir ve dolaysyla insan
Aklnn durumunu artrmaktadr. Nitekim insan Akl,
uyandrc esinin eytani ryalar defetmek iin indii gk
sel alem ile yeryzndeki aldatc ve dsel hayatn arasna
yerletirilmitir. Tetius, longum postliminium 'dan, "insan
Aklnn uzun bir yolculuktan sonra asl yurduna dnn
den" sz ederken akas kompozisyonun bu Yeni-Platoncu
havasna antrmaktadr.
kinci kompozisyon, Okular ya da Vasari'nin ifadesiyle
Saettatori (izim Fr.298, mkemmel bir kopyas resim 1 66)
ocuklarn enlii kadar gizemlidir. 187 Bu kompozisyon
da ikisi kadn olan dokuz plak figr bir bstn gsnn
nnde asl duran bir hedefe ok atarlar. Fakat muhtemelen
Mishelangelo 'nun bir model olarak kulland, Golden Ho
use of Nero'daki kk al rlyefle (resim 1 7 1 ) tezat olu
turan figrler sessiz sakin planl bir ekilde nian almyorlar:
1 85 Bkz. E. Panofsky, Bibl.25 1 .
1 86 Bkz. A. Doren, Bibl.77 ve E. Cassirer, Bibl. 59, PL.11;
ayrca Ripa, s.v. 'Fortuna' ve ' lnstabilita'.
1 87 Bkz. Thode, Bibl. 340, cilt il, s.365SS., ayrca A.E.
Brinckmann, Bibl.49, no 52. izim Fr.298'in sadece bir kopya ol
duunu A.E. Popp ne srmtr, Bibl.274 ve 272 . Yazar onun
orijinalliini iddia ederken hata yaptn kabul etmek zorunda
(Bibl.245, s.242). Yorum iin bkz. K. Borinski, Bibl.46, s.63SS.;
R. Frster, Bibl.97 (inceleyen E. Panofsky, Bibl.246, col.47). Kla

sik modeller iin bkz. A. Hekler, Bibi. 1 3 8, s.222 (Kairos tipi) ve F.
Weege, Bibl.39 1 , s. 1 79.
324
drt oku koarken, biri diz km, ikisi yerde uzanm ve
iki kadn da havada salnyor. Onlarn ardnda satir benzeri
bir figr dalgal bir rtnn iinde bir yay bkyor; oku
larn arasna iki putta karm, dier iki putto da ate yakp
ktklerle krklyorlar, ok ularn akkor halde bir kupaya
daldrmak suretiyle sertletirmek amacyla. Bstn ardnda
Cupid bir destenin zerinde uyurken grnyor.
Kompozisyonun en kafa kartrc zellii ise ' satir' ta
rafndan bklen yay zenle sunulurken, hedefe saplanm
oklar grlse de okulara silah verilmemi. Bu kompozisyo
nu kopyalam gravrcler ve ressamlar zgn kompozisyo
nun bitmemi halinden dolay onu zihinlerinde bitirmekten
ekinmediler. Fakat ortaya kan yaylar, teller ve oklarn
arapsan kompozisyonun etkisini fena bozduu iin ek
sikliin kastl yapld dnlebilir. ok iyi kopya olan
Fr.298'e bakarak yargda bulunmak gerekirse zgn izim
Michelangelo'nun dier izimlerinden daha eksik deildir.
Bu nedenle ben oklarn ve yaylarn illa estetik nedenlerle
olmasa bile kasten karld kansndaym, nk Miche
langelo isteseydi figrlerini silahlandrmann biimsel soru
nunu gayet iyi zebilirdi. Silahlarn karlmasnn belli bir
dnceyi iaret ettii varsaylabilir. Baz figrler koarken,
bazlar da hedefe doru fiilen yzyorlar, dieri ise ykl
m; sanki onlar gerekte bizzat kendileri okken ok atyor
larm gibi hareket etmelerini salayan kar konulmaz bir
gcn etkisi altndalar. Eer bu kla izime bakarsak ok
ularn iradelerinin ve bilinlerinin tesinde bir gcn ara
larna dntrmek iin silahlarn karlm olabileceini
grebiliriz ve bu yorum kompozisyonun dier ikonografik
zelliklerine de uymaktadr.
Desiderio della bellezza (gzele duyulan arzu) ola
rak akn tarifini aydnlatma abas iinde Pico della
Mirandola'nn bilinli arzu ile bilinsiz arzu (desiderio sen
za cognitione ve desiderio con cognitione) arasnda ayrm
yaptn hatrlayalm. Sadece gzellii bilinli olarak ama
layan arzuya ak denilebilir. Bilme yetisiyle ynlendirilme
mi arzu sadece doal bir drtdr (desiderio naturale), yer
ekimi yasas gibi kar konulmaz ve her yerde mevcut olan
bir drt. Bilinli arzu ise akll varlklara mahsustur. Doal
drt yaratklar gzellik deil de mutluluk hedefine kendili
inden ynlendirir: "Ve desiderio naturale'nin anlamn tam
olarak kavramak u husus aklda tutmalyz: yi her arzunun
325
amac olduundan ve her mahluk ilahi iyilie katlmak iin
kendine zg bir mkemmellie sahip olduundan . . . btn
mahluklar kendi kapasiteleri lsnde mutluluu bulacak
lar belli bir amaca (fine) sahip olsa gerek ve onlar doal
olarak her ar cismin merkeze yneldii gibi o amaca yne
lirler. Mahluklardaki bilile donatlmam bu eilime "doal
arzu" ad verilir ve bu arzu ilahi takdirin byk bir tandr.
Nitekim ilahi takdirle bu mahluklar hedeflerine ynlendiri
lir, tpk okunun okunun hedefe (berzaglio) ynelmesi gibi.
Burada ok, hedefi bilmez, yalnzca gelecei gren bilgeli
iyle bakarak oku eken grr hedefi."188
imdiye kadar 'Saettatori'nin btnyle ikna edici
bir aklamas sunulmadndan, 189 onlar byk ihtimal-
1 88 Pico, il, 2, Bibl.267, fol. 18, V- 1 9, yukarda atfta bu-

lunduumuz: "Et per piena intelligentia ehe cosa e desiderio na
turale, e da intendere ehe essendolo oggietto del desiderio el bene,
et hauendo ogni creatura qualche perfettione a se propria per
participatione della bonta diuina . . . bisogna ehe habbia una certo
fine, ne! quale quel grado, di ehe lei e capace difelicita, ritruoua,
et in quello naturalmente si diriza et uolga, come ogni cosa graue
al suo centro. Questa inclinatione nelle creature ehe nan hanno
cognitione, si chiama desiderio naturale, grande, testimonio della
prouidentia diuina, dalaquale sona state queste tali creature al
suo fine dirizate, come la saetta del saggitario al suo berzaglio, il
quale nan e dalla saetta conosciuto, ma da colui ehe can occhio di
sapientissima prouidentia uerso quello la muoue."
1 89 nceki yorumlar arasnda sadece R. Frster, Bibl. 97
tarafndan savunulan kabul edilebilir grnmektedir, yle ki ya
zar Pico'nun yukardaki pasajyla (Bibl.246, col.47) karlama
dan nce o yorumu savunmutur: Michelangelo'nun kompozisyo
nunun, iyi ekilde ifade edilmi bir felsefi konumann etkisinin
iyi nian alnm bir atn etkisine benzetildii Lucian, Nigrinus,
36'dan esinli olduuna inanlmaktayd. Nitekim bu yorum Lucian
pasajnn sonunda yer verilen Homeros deyiminin aM.' oihm,
bir matta olarak Kardinal Alesandro Famese tarafndan benimsen
mesi ve izim Fr.298'de grlen kalkanl bst stunuyla gsteril
mesi gereiyle dorulanmaktadr. Bu da Saettatori kompozisyo
nunun Lucian pasajyla balantsn dorular grnmektedir, F.M.
Molza'nn mottoyu ileri srmesi ise iin cabas. te yandan uyuyan
Cupid, satir benzeri figr ve silahlar hazrlayan putta/ar ve figr
lerin kendi rzalaryla hareket etmiyor grnmeleri Lucian metniy-
le (R. Frster, l.c. 'de tercme edilmi) pek uyumazken, Pico'dan

pasajla tastamam uyumaktadr. Molza, Michelangelo'nun izimi
ni grdnde onun ieriinden olduka bamsz olarak kalkanl
326
le Michelangelo ' nun bildii bir kitaptan alntladmz bu
pasajla ilikilendirmek mmkn grnmektedir. Kompozis
yon "desiderio natura/e" temas zerine bir fantasia olarak
yorumlandnda mnferit mahluk ap dse de "doal
drt"nn amansz gcn ve amaz kesinliini ifade eden
cesur bir imgelem diye aklanabilir. Kendilerinden isabet
etmeleri beklenen bste doru srklenen figrler ve onla
rn atamayaca oklarla hedefin vurulmas, "kendi bilgileri
dahilinde olmayan bir gle hedeflerine doru ynlendiril
mi mahluklar" fikrini "sadece oku tarafndan grlen he
defi vuran" oklar metaforuyla birlikte grsel bir sembole e
virir. Okulara enerji veren ve onlarn silahlarn hazrlayan
puttolar ve 'satir' alldk anlamlan dorultusunda okular
harekete geiren doa glerinin simgeleri diye yorumlana
bilir. Ve Cupid'in uyumas gerei Pico'nun akla kavu
turmay amalad temel ztl zarife aydnlatmaktadr:
Desiderio naturale bilme yetilerinin kontrol altna girme
den nce ne yersel ne de semavi akla ilintili deildi. Ancak
doal drt bilinli mahluklarn iinde etkin hale geti, ite
o zaman desiderio naturale bilinli bir gzellik arzusuna ve
canl bir tanr-sevgisine dnt.
Bu blmleri baka bir 'nan liquet' ile bitirmek hayal
krklna yol aabilir. Ne var ki ikinci snf sanatlarn ale
gorik icatlarndan ziyade dahilerin sembolik yaratmlarn
belirli bir konuya balamak ne yazk ki zordur.
Bir btn olarak Michelangelo'nun ikonografisine d
np baktmzda sekler konulara sadece ilk dnem yapt
larnda ve daha sonra tekrar 1 525 ile Roma'ya kesin dn
yapt 1 534 yllan arasndaki dnemde rastlyoruz ve bu
sre Cavalieri'yle dostluunun ilk evrelerinde zirve nok
tasna ulayor. yle deniliyordu onun iin: "Sanki genli
ine geri dnm gibiydi. yle ki Michelangelo tutkusunun
etkisi altnda klasik antikiteye dnp bizi tek bir itiraf olarak
etkileyen bir dizi izimini tamamlad."190
Sanatsal eilimlerin bir tezahr olmaktan ziyade si
yasi bir dokman olan Brutus bst hari tutulursa191
Michelangelo'nun 1 534 ylndan nce yapt eserlerin hi-
bst stununu aA.A' oihw mottonun -bu arada Lucian'dan deil

de dorudan Homeros 'tan alnm olabilecek- bir resmi olarak kul
lanma fikrine kaplm olabilir.
1 90 F. Wickhoff, Bibl. 397, s.433 .
1 9 1 Bkz. C Tolnay, Bibl.350.
327
birinde sekler bir konuya rastlanmaz. Hatta slubu klasik
ideallere ters bir ynde geliti ve nihayet nceki eserlerin
de grdmz kompozisyon ilkelerini terk etti. iddetli
ama ayn zamanda engelli contrapposti doal olan ile tinsel
olan arasndaki mcadeleyi ifade eder. Son dnem eserle
rinde bu mcadele dinmitir, nk ruhsal olan, mcade
leyi kazanmtr. Sahinden bir "ge" slubun gelimesinin
ncesine denk gelen bir gei dneminin btn iaretlerini
tayan Son Yarg'da Torso Beldevere, Niobe grubu ve dier
Helenistik eserlerin izlerini hala bulabiliyoruz. Paolina a
peli' ndeki Aziz Peter' in armha Gerilii ile balayan192 ve
'dnya masallarna' duyduu eski ilgiyi ve sa'ya snn
iledii soneleriyle devam eden 1 93 en son eserleri ortaa sa
natn andran manevi bir efafl ve donmu bir younluu
sergiler ve baz rneklerde Gotik prototiplerin kullanld
grlebilir. 194
Bylece Michelangelo'nun son eserlerinde Hristiyan
ile klasik arasndaki ikilik zlmtr. Ama bu zm fe
ragat yoluyla gereklemiti. Baka bir zm ise ancak bu
iki alan arasndaki atmann gerekliini yitirdii zaman
mmkn olabildi; bunun de nedeni gereklik ilkesinin znel
insan bilincine kaymasyd. Bu olay modem drama, modem
opera ve modem roman gibi tamamen yeni sanatsal ifade
biimlerinin Kartezyen ' Cogito ergo sum ' (Dnyorum, o
halde varm) ile paralel gittii Barok dneminde gerekle
ti. Bu dnemde telafi edilemez ztlklarn farkndah Cer
vantes veya Shakespeare'de bir k yolu buldu ve deiik
sanat dallarnn birleik abas kiliseleri ve saraylar grl
meye deer grkemli yaptlara dntrd. Bu zm znel
karar yoluyla gerekleti. Fakat bu znel karar doal olarak
hem Hrisiyan inancnn hem de klasik hmanizmin yava
yava paralanmasna yneldi, ki bunun sonularn gn
mz dnyasnda apak grmekteyiz.
1 92 Bkz. F. Baumgart ve B. Biagetti, Bibl.2 1 , s. 1 6SS.
1 93 Frey, Bibl. 1 0 1 , CL.
1 94 Bkz. rnein eski Y eklindeki armh (Fr. 1 29 veya
Fr. 1 28, 1 30) yeniden kullanan ge armha Gerili sahneleri Ba
kire Meryem'i 1 385 tarihli Mhlhausen sunak panosu gibi on dr
dnc yzyl eserlerinde grlen pozisyonda gsterir (C. Glaser,
Bibl. 1 1 3, s.20); Pieta Rondanini (bkz. C. Tolnay, Bibl.352); Mjde,
Fr. 140 Floransa'daki Akademi'de bulunan Lorenzo Monao'nun
panelinin rnekledii tipe geri dner (bildiim kadaryla bu husus
C. Tolnay'n henz yaymlanmam bir konumasnda dile getiril
mitir); ve Floransa Katedrali'ndeki Pieta.
328
RESMLER
.RESM LXIX
1 25
1 27
1 26
RESM LXX
128 1 29
1 30
RESM LXXI
-
(")
RESM LXXII
1 33
RESM LXXIII
135
RESM LXXIV
RESM LXXV
00
("')
RESM LXXVI
1 40 141
1 42
143
RESM LXXVII
RESM LXXVIII
/
RESM LXXIX
00
"""
RESM LXXX
RESM LXXXI
N
on
-
RESM LXXXII
RESM LXXXIII
RESM LXXXIV
1 58
1 59
RESM LXXXV
1 60
RESM LXXXVI
161
RESM LXXXVII
RESM LXXXVIII
1 65
1 66
RESM LXXXIX
1 67
RESM LXXXX
1 68 1 69
1 70
RESM LXXXXI
1 72
1 73
EK
CASA BUONARROT'DEK KL MODEL
il. Julius'un Mezar zerine yazd makalede,' J. Wil

de Casa Buonarroti 'deki kil modelin (resim 1 72) -"kayp"
kafas bulunduktan sonra baarl bir ekilde yeniden bir
letirilmi- genel kansnn aksine Piazza della Signoria'da
ki mehur mermer grubunun -srasyla Michelangelo ve
Bandinelli'ye havale edilmi ve sonunda Bandinelli tara
fndan Cacus'u fetheden Herkl olarak yaplm- deil de
Palazzo Vecchio' daki Zafer grubunun e paras olarak ya
pldn gstermeye alr. 2
Vasari, Life of Bandinelli (Bandinelli'nin Hayat) adl
metninde 'anlamazln nedeni'nin boyutlarn verir: 1 508
dolaylar kadar eski bir tarihte ta ocandan karlm 20
Temmuz 1 525'e kadar Floransa'ya getirilmemi kocaman
bir mermer blok: 5 x 9,5 cubit,3 dolaysyla 1 :2 ebatlarn
da. Kil model ise yaklak 1 :3. te yandan ok daha yetkin
bir kaynakta, Community of Florence'n resmi kaytlarnda
bloun boyutlar 2,5 x 8,5 cubit ve zemin plannda neredey
se kare olarak gsterilmektedir;4 dolaysyla o 1 :3 'ten bile
incedir. Bu, cepheden yaklak 1 :3 yandan ise 1 :3,5 ebatla
rnda olan, Bandinelli'nin Piazza della Signoria'daki Herkl
ve Cacus grubuyla da dorulanmaktadr.5 Dolaysyla kil
1 J. Wilde, Bibl.403; bkz. ayn yazar, Bibl.40 1 .

2 Bkz. Thode, Bibl. 340, cilt il, s.288SS., burada belirtilen
tm kaynaklara atflarla.
3 Vasari, Bibl. 366, cily VI, s. 148; Frey, Bibl. 1 03, s.365.
Michelangelo'nun yaad srada, Bibl. 366, cilt VII, s.200 (Frey,
Bibi. 1 03, s. 1 43) ykseklik 3 cubite kadar inmitir.
4 Floransa, Bibi. Riccardiana, ms. Riccardiano 1 854,
fol. 1 28, yeniden basm G. Gaye, Bibl. l 1 1 , cilt il, 1 840, s.464.
Gaye'nin metni okuduunu dorulad iin Sinyor A. Panella'ya
teekkr ederim. Vasari'nin hatas 3 'n 5.3 x 9 cbit diye yanl
baslmasndan kaynaklanm olabilir, 3 x 9.5 nispeten doru olur
du.
5 Kelerde drt hayvan kafasnn bulunduu geni taba-
nn bloun bir paras olmad aklda tutulmaldr; o, Sayn H.
Amasson'dan rendiim kadaryla ayr bir mermer parasdr.
353
modelin lleri Piazza projesiyle balantsn ihlal etmiyor.
konografiye gelince bilinen gerekler unlardr: ( 1 )
1 508 dolaylarnda Michelangelo blou bir Herkl ve Ca
cus grubu iin kullanmaya niyetlenmi.6 (2) 1 525'te ise bir
Herkl ve Antaeus grubu iin kullanmay planlam.7 (3) 1 2
Austos 1 528'de "unafigura insieme o congiunta con altra,
ehe et come para et piacera a Michelagniolo decto",8 yani
Michelangelo'nun keyfine gre bir baka figrle balantl
bir figr olarak yaplmak zere resmen sipari edilmi. (4)
Bundan sonra Michelangelo iki Filistinliyle birlikte bir Sam
son yapmaya niyet etmi; bu kompozisyonu Vasari biliyordu
ve gerek heykel gerekse izim olarak saysz kopyasyla bize
kadar gelmitir.9
u halde aslnda Michelangelo'nun 1 525 ile 1 530 (g
revin kesinlikle Bandinelli 'ye verildii) yllar arasnda bir
Herkl ve Cacus grubu yapmaya niyetinin olduuna dair bir
kant olmasa da aksi ynde de bir kant yoktur. Zira 1 528
tarihli szleme ona konu olarak carte blanche ' vermitir;
ve Michelangelo'nun Samson ve iki Filistinli lehine Herkl
ve Cacus konusunu brakt ynndeki Vasari'nin beyana
t Michelangelo'nun sadece iki figrl bir grup modelini de
yapm olabilecei ihtimalini geersiz klmyor. Vasari'nin
belirtmedii bu grupta ya bata planland gibi Herkl ve
Cacus yer alyor olabilirdi ya da sadece bir Filistinliyle bir
likte Samson. 10 Bu durum bloun 'perfarne la imagine etfi
gura di Cacco' 1 525 'te Floransa'ya getirildii gereini be
lirtmekle yetinmeyip ayrca 'unafigura insieme o congiunta
con altra', yani sadece iki figrl bir grubu koul olarak ne
sren 1 528 tarihli resmi komisyonla daha ok uyumaktadr.
Bu nedenle Casa Buonarroti' deki kil modelin Piazza
6 Vasari, Bibl.366, cilt VI, s. 148; Frey, Bibi. 1 03 , s.365.
7 Giovanni Cambi, lstorie, yeniden basm G. Gaye,
Bibl. l l l , l.c., s.464; bkz. izimler Fr. 1 45 ve Fr.3 1 , grubun oranlan
Fr.3 1 ve Fr. 1 45 'in sol eskizinde 1 : 2.5 ve Fr. 1 45 'in sa eskizinde
l : 2.8'dir.
8 G. Gaye, Bibl. I l l , l.c., s.98; G. Mielanesi, Bibl. 1 26,
s.700.
9 Vasari, Bibl.366, cilt VI, s. 1 45; Frey, Bibl. 1 03, s.368.
Bkz. Bibl.366, VII, s.200; Frey, Bibl. 1 03, s. 1 43 . Bu kompozis
yonun A.E. Brinckmann Bibl.50 tarafndan yaymlanan kopyalar
oranlar yaklak 1 : 2.5 olarak gstermektedir.

1 O Bu yorum K. Frey, Bibl. l 02, Fr. 1 57 metni tarafndan ne
srlm ve F. Knapp, Bibl. 1 66, s. 1 66 tarafndan benimsenmitir.
3 54
EK
della Signoria iin yapld ynndeki eski varsaym terk
etmeye gerek yok, nk bu eski varsaym iki gerekle do
rulanmaktadr: ( 1 ) ki Filistinliyle Samson grubuna benzer,
ama Micheangelo 'nun olgunluk dnemi dier tm eserlerine
benzemez ekilde kil modeli eitli ikna edici yanlar arz et
mektedir; Wilde' n iaret ettii gibi, belli bir bak asndan
grubun eksen simetrisini bozan gsn eimi ene kemiiy
le ya da denekle kalkm sa kolla dengelenirdi. Dolay
syla kompozisyon 11. Julius'un Mezar'ndaki oyuklardan
birinden ziyade ak bir meydana uygun grnmektedir. (2)
Wilde' n kefettii ba, orta yalarda sakall, yapl ve hatta
biraz kaba grnml bir figre aittir. Bu tip hem Herkl'n
hem de Samson'un geleneksel zellikleriyle uyuuyor ve
aslnda iki Filistinliyle olan grubundaki Samson tipine ne
redeyse tpatp benzemektedir; fakat szn ettiimiz tip,
Zafer grubunda grdmz daha ince yapl ergenin ei ol
maya pek uygun deildir.
355

Erwin Panofsky - İkonoloji Araştırmaları PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Erwin Panofsky - İkonoloji Araştırmaları PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ERWIN PANOFSKY, 1 892'de Almanya'nn Hanno

ver kentinde dodu. Berlin, Mnib ve Freiburg niversi

ORHAN DZ, 21 Eyll 1 974'te Erzurum'da dnyaya gel

Yaym Ynetmeni: Sleyman zkul

Birinci Basm: Eyll 20 1 2

Teknik Hazrlk, Bask ve Cilt:

l .Sanat Tarihi 2. Rnesans Sanat

Resimler Listesi ........................................................ 7

II. nsan Tarihinin Kkenleri:

III. Zaman Baba ......................................... ........... 1 13

IV. Kr Cupid ................ ......... ............................... 161

V. Floransa ve Kuzey talya'da

V I. Yeni-Platoncu Hareket ve Michelangelo ........ 271

Ek: Casa Buonarroti'deki Kil Model .................... 353

1. Roger van der Weyden, The Vision ofthe Magi.

3. Francesco Maffei,judith. Faenza,Pinacoteca

5. HerculesCarrying the Erymanthean Boar. Roman

7. St. John the Evange/ist. Rome, Vatican Library,Cod.

1 1 . Pyramus and Thisbe. Paris,Bibliotheque Nationale,

1 3. The Pagan Divinities. Munich, Staatsbibliothek,

1 5 . The Abduction ofEuropa. Lyons, Bibliotheque de la

1 7 . Piero diCosimo, The Finding of Vulcan. Hartford,

1 8. Piero diCosimo, Vulcan and Aeolus as Teachers of

19. The Discovery ofFire. Woodcutfrom Vitruvius,

2 1 . Erection ofPrimitive Buildings. From Filarete,

22 . Erection ofPrimitive Buildings. Woodcutfrom

24. Aeo/us. Rome, Vatican Library, cod. Reg. 1290,

27. Piero di Cosimo, Human Life in the Stone Age.

29. Piero di Cosimo, Human Life in the Stone Age.

30. Piero di Cosimo, Battle ofCentaurs and Lapiths.

3 1 . Piero di Cosimo, The Discovery ofHoney.

32. Piero di Cosimo, The Misfortunes ofSilenus.

33. Piero di Cosimo, The Myth ofPrometheus.

34. Niccolo Soggi (?), Hercules at the Cross Roads.

35. Kairos. Classical Relief, Turin, Museum

36. Phanes. Classical Relief, Modena, Museum

38. Saturn. Pompeian Muralfrom the Casa dei Dioscuri

42. Saturn and Rhea. MountAthos, Panteleimon, Cod.6,

46. Saturn. Silverpoint Drawing, Dresden,

48. Saturn and his 'Children. ' Woodcutfrom a

50. Time. Detailfrom a French miniature, ca.A.D.1400

52.The Triumph of Time. Woodcutfrom Petrarch

54. Jacopo Pesellino, The Triumph of Time. Boston, The

55. Jacopo del Sellaio (?), The Triumph of Time.

56. The Triumph ofTime. Woodcutfrom Petrarch

58a. Gianlorenzo Bernini, Time with Roundel. Washed

59. Gianlorenzo Bernini, Time Revealing Truth. Chalk

60. Time the Destroyer. Frontispiece (engraving) /rom

61 . Giovanni Rast afler Angelo Bronzino, The

62. Giovanni Rast afler Angelo Bronzino, 'Flora ' (here

63 . A lbrecht Drer, The Abduction ofProserpine.

66. Angelo Bronzino, The Exposure ofLuxury. Landon,

67. Nicolas Poussin, Phaethon before Helios. Berfin,

68. Nicolas Poussin, Il Balla della Vita Humana. ' Landon

69. The Abduction ofEuropa. Byzantine lvory Casket,

7 1 . Venus, Cupid and Pan. From Hrabanus Maurus, De

73. Cupid and Lover. From 'Le Roman de la Rose. '

76. Blind Night. Berfin, Staatsbibliothek, Cod. theol. !at

80. Blind Night Led by Day. Chartres, Cathedral, North

82. 'La Danse ax Aveugles. ' Geneva, Bibliotheque

83. Vice and her Adherents. From Thomasin von

86. Blind Cupid, Venus and the Three Graces. Paris,

88. Blind Cupid, Detailfrom the Allegory of Chastity,