Pierre Bourdieu ve Alain Darbel

Dominique Schnapper ile birlikte

Sanat Sevdas
Avrupa Sanat Mzeleri
ve Ziyareti Kitlesi

PIERRE BOURDIEU 1930'da, Fransa'nn gney batsnda kk bir ky

de dodu. Ecole normale superieure'de felsefe renm grd. Dok
tora tezine balad srada silah altna alnd. Yedek subay olmay red
dettii iin ordunun psikolojik rehberlik servisine atand, fakat Cezayir
savayla ilgili yasak bir yaynla yakalannca "cepheye". Cezayir'e s
rld. Zorunlu askerlikten sonra Cezayir'de kalp Berberi halklarndan
lkbayliyen zerine bir antropoloji tezi yazd. eitli niversitelerde
grev ald. Yeni br aratrma merkezi kurdu. Akademik bir kitap dizisi
ve dergi yaymlad. 1981'de Fransa'nn en saygn eitim kurumu olan
College de France'da sosyoloji krssne seildi. 1990'1arda kreselle
me ve neoliberalizmin yka etkilerine dikkat eken klaryla ve eit
li grevlere ve sosyal hareketlere verdii destekle kitleler nezdnde de
saygnlk kazand. Bu dorultuda yayn yapan, gen sosyologlarn a
lmalarn yaymlayan bir yaynevi kurdu. 2002'de Paris'te hayatn kay
betti. zellikle "kltr sosyolojisi" alanna younlaan Bourdieu ok
retken bir yazard. Dncesinde Marksizmin. yapsalcln, ksmen
fenomenolojinin, Wittgenstein ve Pascal'in etkilerine rastlanr. Kitap
lannda dncelerini titiz saha aratrmalan stne bina etme eilimi
dikkat eker. Balca eserleri arasnda Les Heritiers: Les etudiants et la
culture (Varisler: renciler ve Kltr, 1964). La Distindion: Criti
que sociale du jugement (Ayrcalk: Yarg Yetisinin Toplumsal Eletirisi,
1979), Televzyon Ozerne (ev. Turhan Ilgaz, YKY, 2000), Loic Wac
quant ile birlikte Dnmsel Antropoloji iin Cevaplar (ev. Nazl k
ten, iletiim, 2003), Bekarlar Balosu (ev. ar Eroglu, Dost, 201 Ol
saylabilir_ Yazarn Mt!ditations pascaliennes'I (insan stne Pascalva
ri Dnler, 199712003) de Metis yayn programndadr.

ALAIN DARBEL. 1932-75 yllar arasnda yaam olan Fransz sosyolog

ve istatistiki, zellikle ynetim sosyolojisiyle ilgili almalar yapmtr.
Bourdieu ile Les Heritiers'de de birlikte almlardr.

DOMINIQUE SCHNAPPER, Sosyoloji Dncesinin znde tekiyle

iliki (ev Ayegl Snmezay, lstanbul Bilgi niv. Yay.) ve Yurttalar
Cemaat: Modern Ulus Fikrine Dair (ev. zlem Okur, Kesit Yay.) gibi
kitaplan dilimize de evrilmi olan Fransz sosyolog, EHESS'te dersler
veriyor, zellikle gmenler ve yurttalkla ilgili ok sayda almas
bulunuyor.

(6}
Metis Yaynlan
ipek Sokak 5, 34433 Beyolu, lstanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726

Sanat Sevdas
Pierre Bourdieu ve Alain Darbe!
Dominique Schnapper ile birlikte

Franszca Basm:
L'amour de l'art: Les musees d'art
europeens et leur public.
Les editions de Minuit, 1969

Les editions de Minult, 1969

Metis Yaynlar, 2011
eviri Eser Serta Canbolat, 2011

Birinci Basm: Aralk 2011

Yayma Hazrlayan: Sava Kl

Kapak Tasanm: Emine Bora

Kapak Fotoraf: Teun Hocks, isimsiz. 2000 .

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No.12/197-203
Topkap, lstanbul Tel: 212 5678003
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-975-342-840-8
Pierre Bourdieu ve Alain Darbel
Dominique Schnapper ile birlikte

Sanat Sevdas
AVRUPA SANAT MZELER
VE ZYARET KTLES

eviren:
Serta Canbolat

metis
 iindekiler

Onsz .. .... .. 9

A IN HAVASI _ _ . . . 13
ARATIRMANIN AMALARI ................... . ..... 1 8

Birinci Ksm
KLT RELHAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI . . ....... 29
kinci Ksm
KLTREL ESERLER V E KLT RE DK NL K . . . 57

cii Ksm
K LT REL DA IUMIN YASALAR! . . . . . . - . . 93
.

Sonu ... 135

Aratrmann Kronolojisi .. . . . . . . 143

EKLER
Ek I - Soru izelgeleri ve Soruturma Yntemi 1 47
Ek 2 - Ulusal rnekleme Gre Fransz Mzelerinin
Kitlesi . . . . . . . . . . . . . . . . 1 60
Ek J - Dorulama Soruturmalar . . 1 74
Ek 4 - Yar Ynlendirmeli 250 Grmenin
zmlemesi 1 80

Ek 5 -Avrupa Mzelerinin Kitlesi 1 85

Kaynaka ..... .197

Dizin ..... . . . . . . . ..
. . . . 199
 n sz

SONULAR! burada aktan lan byle geni bir soruturma ancak tam
bir takm almasyla gerekletirilebildiinden, n itelik ve nicelik
asndan eit olmasa da eit derecede vazgeilmez katk larda bulu
nanlarn hakk olsa olsa tam bir "jenerikle" verilebilirdi.
Pierre Bourdieu ve Dominique Schnapper aratrmay birlikte
idare etti ler ve bu metni ortaya kard lar; Alain Darbe! ise alan
aratrmasn tasarlad ve mzelerdeki ziyaret sklyla i lgili mate
matiksel modeli gelitirdi.
Francine Dreyfus, eitli mzelerde soruturmalarn gerekle
tirilmesinden kimi mzelerde sorutuma grevlilerinin yetitiril
mesine, sonularn saymndan saysal dkmlerin hazrlanmasna
kadar aratrmann btn evrelerine katld. Ayrca Atina Toplum
B ilimleri Merkezi'nin de desteiyle Yunanistan'daki soruturmay
dzenledi.
Yveue Delsaut. Lille'den bir renci grubunun (F. Bonvin, D.
Chave, M. Davaine, P. Dubois, M. El Bahi, J.-P. Hautecoeur, M. Pin
on) yardmyla Lille, Arras ve Douai mzelerindeki nsoruturma
Jar hazrlad, soruturmalar gerekletirdi, ziyaretilerin tutumu
zerine kesin ve ayrntl gzlemlerde bulundu . Blaise Pascal Enstit
s'nn hesap uzman Pierre Riv iere, mekanografk veri deerlendir
me programn gelitirdi. nsan Bilimleri Kurumu Hesap leri Mer
kezi'nden Wenceslas Femandez Della Vega. faktoryel zmleme
programnn uygulamasn gerekletirdi.
Eric Walter, Louvre Dostlar Dernei yeleri arasndaki soru
turmay mektup yoluyla gerekletirdi. Sayn Loubinoux. Vida!,
10 SANAT SEVDASI

Darmon ve Grignon ortaretim kurumlarnda (Paris ve dier ken

lerdeki liselerde. dz ve teknik okullarda) sanat retimi zerine ya
plan soruturmalar yrttler.
Sayn Barrat. Bacaheille, Carrera, de Catheu, Cnocat, Constans.
Couland. Cron. Devaulx de Chamhord, Hippula, Lcfevre. Marca
don. Marechal, Massoutier. Rouquette. de Thezy, Fontaine, Sempe
re ve Van Loyen meklemdeki mzelerde sorutunna yaptlar.
Avrupa Sosyoloji Merkezi'ndeki uzman alma arkadalarmz
Sayn Moreno, Sastre. Abbas. Benyahia, Benyacoub, Bouhedja. Ma
illet. Mindja, Saghi ve Settouti. sonularn ou zaman olduka kar
maklaan saysal dkmlerini ortaya kardlar; Salah Bouhedja.
mekanografik veri deerlendirmesinin salamasn gerekletirdi.
Sayn Villaverdc, Madrid niversitesi retim grevlisi Sayn
Aranguren'in ynetiminde Prado Mzesi'ndeki soruturmay dzen
lerken Sayn Sastre ve Moreno, Barcelona mzelerinin sorumlulu
unu stlendi: Helene Argyriades, retim grevlisi Peristiany y
netiminde sorutunnay Yunanistan'da yrtt; Angela Cacciari, Mi
lanc ve Bologna'daki mzede soruturmay dzenleyip gerek
letirdi; Hollanda'daki soruturmay Gilbert Kirscher dzenlerken,
Nina Lagneau-Markiewicz, Polonya Bilimler Akademisi'nin yard
myla Polonya mzelerine eildi.
Agen. Arles. Arras,Autun. Bourg-en-Brcsse. Colmar, Dieppe, Di
jon, Douai. Dreux, Laon, Lille. Louviers. Lyon. Marsilya, Moulins.
Pau, Rouen, Tours, Paris Dekoratif Sanatlar ve Jeu de Paume mze
lerinin koleksiyon yneticilerinin gsterdii anlay ve aralarndan
bazlarnn ibirlii olmasayd. bu sorutum1a baarya ulaamazd.
Onlara ve giriimimize hep destek olan Sayn Fransa Mzeler M
dr ile ekibine burada teekkr bir bor hiliriz. Sayn Tara Mze
leri Mfettii ve alma arkadalarnn tavsiyeleri ok deerliydi;
Dekoratif Sanatlar Mzesi'nin koleksiyon ynetimi de "Kartlk
lar" sergisinde toplanan 4 000 soru izelgesini bize geici olarak ver
mekle byk bir incelik gsterdi.
Yine u mzelerin koleksiyon yneticilerine de teekkr ederiz:
Prado Mzesi: spanya halk mzeleri; Barselona Modem Sanat M
zesi ve Picasso Mzesi; Atina'daki Benaki Mzesi ve Ulusal Arkeo
loji Mzesi; Delphoi ve Mora-Yeniehir mzeleri; Amsterdam Rijks
nuseum; Lahey Gemeentcmuseum; Utrecht ve Groningen; Mila-
 NSZ 11

no'daki Castello Sforlesco v e Pinacoteca di Brera; Poznan, Lublin,

Varova. Krakov, Lodz mzeleri. Yardmlan sayesinde soruturma
nn Avrupa aya gereklemi oldu.
 an Havas

"Brakn sanat eserleri doal mlatmlarn kullansn, byk

ounluk anlayacak; bu yntem btn klavuzlardan. kon
feranslardan ve sylevlerden daha etkili olacaktr."

F. SCHMIDT-DEGENER.
"Musees", les cahiers de la repuhliqe dts Jettres,
des sciences et des arrs. x.

''Vaktiyle aristokratlann kalesi olan bir yer (mze! gitgide

sokaktaki insann buluma noktas haline geldi.."

"Lt musee en tam que cenre clre/Je. son rfle dans le

df\'eloppemelll de la rnllectiite",
UNESCO

SANAT DNNN DE eriatlar ve yenilikileri vardr, ama bunlar

kltrel selamet sorununu hidayet veya kerem diliyle ifade etmekte
uzlarlar. Pierre Francastel yle yazyor: "Genel olarak u saptama
y yapmamz gerek; mzik kula yok denen kiiler olduu genel ka
bul grd halde, herkes kendisinin biimleri kendiliinden doru
grdn dnr. Oysa byle deildir, biimleri ve renkleri gre
meyen zeki insanlarn okluu artcdr; kltr ktt kiilerin ise
gz salamdr." 1 Selamet sofusunun sesi deil mi bu? "Kalbin ken
dine zg bir dzeni vardr; akln ise esas ve serimlemesi itibariyle
bambaka bir dzeni." Kimilerine seilmiliin gsterge ve nitelikle
rini atfederken, eitimsizlerin ve ocuklarn o ilahi saflklann v
meye vardran da ayn mantktr: "Bilgelik. bizi ocuklua glrr:

1. P. Francastel . "Problcmcs de la Sociologie de !'Art", G. Gurvitch. Traie dt>

Sociologie iinde. Paris: PlJF. 1960, c. il. s. 279. lham aldmz onca kaynak ara
sndan zellikle anlaml bulduumuz iin alnt yaptm. metinlerin knyelerini
vermemizin tek nedeni. alntlarn dorulanabilmesi kaygsdr.
14 SANATSEVDASI

Nisi efjiciami11i sicut parl'lli." "Akla bavurmadan inanm saf insan

lar gnnek sizi artmasn."2 Estetik deneyimin mistik temsili de
ayn ekilde kimilerini, adna "gz" dedikleri u sanat basiretini se
kinci bir tavrla sadece birka seilmie uygun gmeye. baka nite
likleriyse cmert bir tavrla "akldan yoksun kimselere" atfetmeye
yneltebiliyor.
Buradan u sonuca varlabilir: Gelenekiler ile nodernistler ara
sndaki kartlk, gerekte deil grnte olan hir kart! ktr. Gele
neki l er. sanat dininin mekan ve aralarndan, mminlerin inayete
erecei hal dnda bir ey beklememektedir. Mahrumiyet ve perhiz.
vuslata erdiren ile iin cesaret verir: "Mzelerin kapsn kalabalk
larn almas iyi bir ey olsa da, kapdan giren ziyaretinin sanat ese
riyle derinlikli bir karlama yaamas iin u biricik eyi bulmas
gerekir: sessizlii.''3 Her ey i st idat ve kabiliyete balyken -reni
lemeyecek hir eyin aklc bir eitimi de olamayacana gre- sade
ce kimi lerinde bulunan kuvvelerin fiile gemes i ne yardmc olacak
koullar yaratmaktan baka ne yap labi lir ki? Ziyaretilerin kltrel
ve toplumsal niteliklerine eilmek, u ngrlemeyecek biimde da
tlm yeteneklerin yaratt fark l l klardan baka farkllklarla bir
birlerinden ayrlabileceklerini varsaymak demek dei l midir? "Zi
yaretileri toplumsal snflarna. milliyetlerine gre ayrmak yeterin
ce karmak bir i olmakla birlikte, grne baklrsa hunun ne bir
nemi ne de yarar vardr. Kimi m zeler bu sorunun bir geerlilii ol
mad. hatta yakk almad kansndadr. ( ... ) Pek ok mze. bu

2. P ascaf. Dncefer, eitli sayfalarda geiyor. [Latince deyi ("kk o

rnklar gibi olmazsanz") ncil' den (Matta 18:3) bir alntdr: "Size dorusunu sy
leyeyim. yolunuzdan dnp kiik ocuklar gibi olmazsanz, Gklerin Egemenli
ine asla giremezsiniz." -..]
3. Aant-projer de pm/?,ranme por le msee d XX< ,iecfe, eksir. s. 5: ayn.:a
bkz. P. Gazzola. Msees et Col/ecins phliqes de France iinde. Nisan-Hazi
ran l 961, s. 84-5: "Sergilenen eserler. anlatmlarnn ierdii anlam ancak byle
bir 'tarafszlk iinde' serbeste iletebilirler. Bylesi bir ortamn. olas telkinlerden
saknmak amacyla titizlikle oluturulmas gerekir ki, ayn 7.ananda kendiliin
den yalnlaarak nesnellik kazansn ve ziyareti asndan ideal psikolo,iik koul
lar salasn." Ayrca bkz. M. N icolle "Musees", l.es Caliers de la repllique des
ferrres, des s.-iemes et des ars. no. Xlll. s. 141: "Bu genci bilgilendirmelerin. sa
lonlarda yaplan sesli okumalarn ve mzenin sessiz sedas7. alanlann ok ra
hatsz eden bir glirltye neden olan refakali gezilerin uygunsuzluuna daha n
ce de iaret emitik.''
 AGIN HAVAS! 15

dorultuda henz bir giriimlerinin ya da deneyimlerinin bulunma

dn kabul etmekte. ayrca byle bir eyin olanaksz olduunu be
litmektedir." 4
Erwin Panofsky anlatyor:"Aziz Bernard 'Mihrapta altnn ne ii
var?' diye hiddetlcnince, Suger kendisi idarenin bandayken aln
m o muhteem kyafetlerin ve kutsal kaselerin kiliseye getirilmesi
ni ister( ... ). Dnyevi olan Tanr'nn evinden uzak tutmak Suger' nin
anlayna ok uzakt; olabildiince byk bir kalabala kaplarn
amak istiyordu, ama kemekein de nne geilebilmeliydi ve elbet
te daha byk bir kiliseye ihtiyac vard. Merakl kitleyi kutsal eya
lardan uzak tutmay hakszlk addediyordu: Kutsal emanetleri mm
kn mertebe 'asilce' sergilemek ar1.usundayken, tek endiesi, iti ka
k ve curcunann nlenebilmesiydi."5 Gnmze gelirsek. eserle
htnlemenin biricik yolunun ile ekme ayini ve Citeaux tarikat
merebince perhiz olmadn savunanlar ve mminlere bu kadar
sarp ol mayan yollar nerenler tam da bylesi bir himayeden --deer-
1 i talar, nadir vazolar, vitraylar, mineler ve kumalar satn almasyla
"ada mze mdrnn kiisel kar gzetmeyen agzllnn
ncs" olan Suger'nin himayesinden-dem vurabiliyorlar. Eserin tek
bana, iyi yaradll ruhlar doru yola ekmeye veya o yolda kal
maya ikna edecek kadar mucize ierdii inancndan esinlenniyorlar
m bunlar da onun gibi? Hepsi de anagogicus mos yolunun, maddi
eserlerin ahengine ve nuruna (compactio et claritas), "maddi olan
maddi olmayana intikal ettirerek" (de materialibus ad immaterialia
transferado) ilahi ilhama eritirme kudretini atfeden bu yceltme yn
teminin savunucusu deil mi?
"Nesneler plastik bir deer tayorsa yle bir telkin gc barnd
rrlar ki, dikkati o deerde toplamak, dikkati o deerden uzaklatr
maktan ok daha kolaydr ( ... ).Yar olabilmek iin. nesne haz almaya

Aagogie: Kutsal metinlerin ilahi anlamlarn yommlamak. Saint-Deis Ba

rahibi Suger'in anahtar kavranlanmlan biridir; "aa olandan (bu dnyadan) m
hani -yksek, Tanrsal- olana ulalan yol." -.11.
4. UNESCO. CUA/87. s. 4
5. E.Panofsky, "L'abl:C Suger de Saint-Denis", Arclitecure gotliqe et pen
see sdu/r,tique iinde, eviri
ve sonsz P. Bourdieu. Pais: Mi m i 1967. s. 30;
,

Trkesi: Gotik Mimari l'e Skolasik Fel.w1<!. ev. Engin Akyrck. stanbul: Ka
bak, 1995. Trke eviride bu metne yer verilmemi. -.r.
16 SANAT SEVDASI

olanak tanmaldr."6 "Mze. dalgn ziyaretisine yce eserlerle kar

latnda titremeyi telkin eden bir mekan olmaldr."7 "Turizmin
asl mknats. tarih ve sanat merakdr. "K "Nesnelerin dorudan izle
nimini kullanarak retmek gibi benzersiz bir olanaktan yararlanmak
dururken. az ok yzeysel birtakm bilgileri tamamen dnsel kav
ramlar araclyla aktarmak isteyen bir dizi retim teknii arasn
da insan kaybolup gidiyor. Byle didaktik yntemlerle ziyaretinin
ruhuna nfuz emek zaten asla mmkn olamaz."9En cokulu tank
lar. resim eserinin ekim gcnn bugn iki katna km olduuna
kendilerini inandm1ak iin. uygarlmzn grntye verdii yeri
kant gsteriyorlar. Rene Huyghe yle diyor: "Sanat, hi gnmz
deki kadar nemli olmamt, stne bu kadar kafa yorulmamt;
hi bu derece yaygnlap bu derece tadlnuun ve hi bu derece ir
delenip aklanmamt. Sanat (ve zellikle de resim). grntnn
uygarlmzda ele geirdii baat rolden yararlanmakta."10 Grnt
kltrnn insan. resim eserini. yani bir grnty, zecek kltr
le donanm deil mi zaten'? "Mzenin doasnda var an dilini
konuma yetenei; yani Rrntiiniin dilini, herkese anlalan ve her
lkede ayn olan dili( .. . ). Mze. geleneklerimizden biri oldu. Yakn
da btn etkinliklerimizin olmazsa olmaz bir paras. bir tamamlay
cs olacak."11 Hem grntlerin gcn grnt tapnmasnn hiz
metine koamayz m? "Sanat koleksiyonlarmza son derece geni
bir yeni hayran kitlesi kazandrabilecek tek ey. akllca hazrlanm
bir reklam kampanyasdr."
Zaman geldii iin Sanatn Krall'nn dnyaya hkmettii im
diden grlebiliyor: "Devletlerin dikkatini srarla ve ciddiyetle bu
noktaya ekmek, artk manevi bir aln penesinde kvranan. yeni
bir yeryz nimeti arzulayan ada toplumlarn bu yeni ve zorunlu

6. G. Salles. Le Regard, l 9:W. aktaran G. Wildenstdn, Spplement ala Ga:et

e Jes Beax-Ars, no. 1110-11. Temmuz-Austos 1965. [G. Salles, dnemin Lo
uvrc Mzesi mdriidr. -.n.I
7. A. Lhoe. Les Caliers iinde. a.g.y. . s. 273
8. G. Douassain. Les Caliers iinde. a.g.)'. . s. 368.
9. G. Swarzenski. Les Caliers iinde. a.g.y. s. 153.
.

1 O. R. 1-luyghe, /Jitloge avec le isihle. Paris: Fhnnarion. 1955, s. 8.

11. G. Salles, Msees t'I Collecios phfique.I' de Frw!'e iinde, Temmuz-Ey
ll 1956. s. 138 ve 139.
12. G. Pascal. Les Caliers iinde. a.g.y., s. 117.
 AGIN HAVASI 17

ihtiyalarna cevap vermeleri asndan arttr."13 Bu selamet inanc

doaldr ki ahiretten haberlerle talanyor.
Ksacas, kltrel selametin bahtn keremin usuz bucaksz te
sadflerine veya daha da iyisi "istidatlarn" keyfine brakmada eski
ler ve modernler tam bir uyum iinde. Kendileri ve bakalar iin
kltrden bahsedenler, yani eitimliler, adeta kader mant dnda
bir kltrel selamet dnemiyorlar, erdemleri sonradan edi ni lmi
ol unca gzden dyor galiba, bu adamlarn kltr tasavvurlarnn
tek amac ok kltrl bir ihtiyarn u szne inanmak iin gerekli
izni koparmak sanki: "Eitim doutandr."

13. UNESCO.CUA/87, s. 16.

 Aratrman n Aamalar

Bu /Jiiliimde kitaba malzeme salayan eitli sorutur

malam s01111lar11111 langi koullarda elde edild(i.
hunlar zmlemeye ve yorumlamaya giriilmeden
nce olahildi_ince ak hiimde ortaya konacak.

EL M ZDE kltrel dalm srelerini inceleyen daha nceki aratr

malarn snamaya olanak verdii bir varsaym omurgas olduu iin,
Avrupa mzelerinin ziyareti kitlesi zerine, bu kitleye mensup olan
larn eitim durumlar i le toplumsal konumlarnn ayrt edici zel
lik lerini, mze konusundaki tutumlarn ve sanatsal seimlerini ele
alacak sistematik bir sorutunnay, tutarl bir kuramsal nermeler
sistemi ile -geerl ilii llecek varsaymlara uyan deil, bu varsa
ynlar tarafndan retilen- tutarl bir olgular sistemini k yaslamaya
ynelik bir dorulama adm olarak tasarlamak mmkn oldu.

Soru izelgesi

Bireylerin birtakm deerlere bal olduklar, en soyl u grdkleri

cevaba farknda bile olmadan ynlenerek kendilerine tle deer atfet
me yolunu tuttuklar bir alanda. ok basit bir soru izelgesinin 1 Bkz.
Ek 1] kullanlmas artt. Mzeye geli nedenleri hakkndaki soruda
(lll) "nk sanat seviyorum" trnden "soylu" cevaplardan bile
rek kan ldysa. hunun nedeni estetie dair felsefi bir bil inemezci
lik tutumu deil, Lille Mzesi'nde gen.;eklctirilen nsorutunna ve
seenek li mlakatlarn gsterdii gibi bunlarn mzeye aslnda ba-
 ARATIRMANIN AAMALAR! 19

ka nedenlerle gelmi bireylerin ekici bulduu cevaplar olmasdr.

Ayn skntlar gr bildirme sorularnn hazrlanmasna da hakim
di: Soru izelgesinin amac mzelere ok ve tabelalarn yerletiril
mesini oya sunmak (V ve Vl numaral sorular) deil. halkn nso
ruturma ve serbest mlakatlarda saptanabilen pedagojik beklenti
lerini dolaylt olarak lmekti. Dier taraftan bu soru izelgesi, su
nulduu ortamdaki koullarn bir gerei olarak apak anlalabil
meli, ksa srede (15 dakikay amayacak ekilde) bitirilebilmeli ve
zellikle de farkl roplumsal evrelerden ziyaretilerin kafasn ka
rtracak hibir ey iermemeliydi. Bu son koulu yerine getirmek
kolay deildi, zira birilerine basit gelen tekilere zor gelebiliyordu
(bkz. aa.ftda, bo braklan sorularla ilgili zmleme).

meklem ve soruturma

Seilen meklem ynteminin verimli olabilmesi iin. mzeler ve zi

yareti kitlesi hakknda bilinebileceklerden yararlanmak gerekiyor
du. Oysa mze ziyaretlerini dkmleme ilemleri lkelere ve hatta
mzelere gre farkllk gsterdii iin <farkl ziyaret biimlerinin, he
le de cretsiz girilerin ayr ayr saymnn eksiklii ncelikli bir yer
tutuyor} ve yine bu girilerin ay tk istatistikleri bulunmad iin. e
itli Avrupa lkeleriyle ilgili eldeki istatistikler pek ok belirsizlik
sunmaktayd. Bununla birlikte, sorutunnann verilerinden hareket
le ziyaretlerin gnlk ortalamalarnn hesab, resmi istaristiklerdeki
ondalkl yuvarlamalarn pekala doru olabileceini grmemizi sa
lad.1
Sergilerin veya yerel etkinliklerin ekim gcne bal olarak ay
n mzede yldan yla saptanan dalgalanmalar, aratrmann yksek
bir kesinlie ulamasn engellese de yllk ziyaret saysnn mze hi
yerarisini doyurucu bir biimde tanmlad sylenebilir. u halde
Fransa iin. temsil rnekleni seiminde yirmi bir mzenin kullanl-

1. Soruturmann verileri grnrdeki istisnalarn nedenlerini de onaya koyu

yor; rnein. Bourg-en-Bressc Mesi'ndc ziyaret Brou Kilisesi'nin avlu rcvaky
la kesiiyor, buna karlk resmi isaisikler kiliseye gelenlerin pek az bir ksmnn
a.lnda me salonlarna girdiini hesaba katmyor.
20 SANAT SEVDASI

mas, bunlarn zgl nitelikleri (rnein ziyaret says) arasndaki

bantlarn ok-deikenli zmlemesine oturtulabilirdi. Be sa
nat uzman ve koleksiyon yneticisinden oluan bir jri, Fransz m
zeleri arasndan2 bu amala yz yinni sanat mzesi(yani resim ve
heykel bulunan mze) seip her mzeyi ulam kolayl. koleksiyon
yneticisinin etkinlii. sergilenen eser says, sahip olunan eser say
s. eser trleri(resimler, heykeller, tarihi paralar, folklorik nesneler,
vb.), eserlerin evrensel nitelii (0 ila 5 arasnda bir not verilerek), su
num biimi asndan deerlendirdi. Bunun dnda, Yeil Rehber'in
sz konusu kente, mzeye ve sergilenen eserlere verdii yldz says
gsterge kabul edilerek. her mzenin turizm asndan cazibesi sap
tanp u dalm elde edildi: Bir yldz Arras. Douai, Dreux, Laon.
,

Louviers, Moulins; yldz, Agen. Dieppe. Lille, Lyon; drt yldz.

Arles, Bourg-en-Bresse, Marseille, Pau. Tours; yedi yldz, Autun:
sekiz yldz. Dijon; on yldz. Colnar. Rouen. Son olarak da kentin
turizm asndan cazibesi (mzeyle ayn gstergelere gre) ve iktisa
di durumu ile kentcki veya mzenin bulunduu blgedeki niversi
te yerleimi gz nne alnd.
zmlemcue, mzelerin pek ok zgl niteliinin birbiriyle ya
kndan ilintili olduu ortaya kt: Y lda 2 OOO'den az ziyaretisi olan
mzeler(toplam al mze, ulam olanaklar son derece snrl, az sa
yda eseri sradan bir sunumla sergiliyorlar) bir kenara braklrsa,
sergideki eser says ile ziyareti says arasnda gl bir ilinti oldu
u grlyor (baz byk mzelerin grece daha az eser sergilemesi
istisna. bunlar ya yksek nitelikli ya da ok nl eserler). Eserlerin
tannmlklar ve nitelii (uzmanlardan oluan jrinin deerlendir
mesine gre) ile ziyareti says arasnda da ayn durumun sz konu
su olmas. bize bu konuda, mzelerin turistik rehber kitaplarla ere
velenen "resmi" hiyerarisinin, hem ziyaret saylarnn dile getirdii
"yaantsal" hiyerari hem de "kltr uzmanlarnn" belirledii "me
ru" hiyerari ile rttn gsteriyor.
Y llk ziyareti saysnn mzelerin zgl niteliklerinin pek o
uyla balam iinde olmas, sonularn kesinliini gvence altna
alan bir hiyerari lt olarak kabul edilebilir bylece: Demek olu-

2. G. Bamauu. Repertoire des musees de Frcnce et dt la Comm1111aue. Paris:

lnstitut pedagogique national. 1959.
 ARATIRMAN iN AAMALARI 21

Tabaka Mzeler AkJ Yldz Nitelik

30OOO'den fazla Colmar 180000 2 4

Bourg-en-Br. 85 000 o 2
Dieppe 70000 o 2
Lyon 35 000 2 5

20 000 - 30 000 Toul o use 25 000 2 5

Dijon 30000 2 5
Lille 26 000 2 5
Rouen 25000 2 5

10 000 - 2 0000 Tours 19 300 2 4

Auun 11 70 0 o 3
Marsilya 11 000 1 4
Ari es 14000 o 2

5000-10000 Arras 8 900 o 4

Moulins 6500 1 2
Douai 7800 o 3
Pau s 500 1

1000-5000 Laon 3300 o 2

Agen 2500 1 3
Dreux 1650 o 1
Louviers 3000 o 1

yor ki ziyaretlerin yllk akn lt alarak hirka geni tabaka be

lirlemek. bu tabakalarn karlatrlmasn salamak amacyla da en
yksek ziyareti akna sahip olan ve toplamda en az mze bulunan
st tabaka hari (ayn kesinlie biraz daha dar bir meklemde ula
maya kap aralyor), her tabaka iin ayn sayda mzeyi rasgele se
mek yeterlidir. Dier kentlerle karlatrlamayacak kadar zel bir
durumu bulunan Paris'in mzeleri arasndan da alan aratm1as pla
n dnda iki ayn trde sanat mzesi, Jeu de Paurne Mzesi ile De
koratif Sanatlar Mzesi seildi.
Dier lkelere ynelik olarak da ayn rnek lem yntemi izlendi:
Yunanistan iinAtina'dan Ulusal Arkeoloji Mzesi ile Benaki Mze-

3. Fransa MzderGenel Mdr Sayn Ddesalle arnfndan iletilen rakamlar.

22 SANAT SEVDASI

si. Delphoi ve Mora-Yeniehir mzeleri; Hollanda iin Amsterdam'

<lan Rijksmuseum, Lahey'den Gemeentenuseum, Groningcn ve Ut
recht mzeleri; Polonya ii n Poznan, Lublin, Varova, Krakov ve
Lodz mzeleri. Ziyareti istatistikleri bulunmadndan, spanya iin
yntemsel bir rneklcm o luturulamasa da ziyareti kitlelerin i n z
gl nitel ikleri dier lkeler iin konan kurallara-t btnyle uygun
<len Prado, Picasso mzeleri ile Barselona'dan spanya Halk M
zesi ve ada Sanat Mzesi. lkenin mze toplamnn temsiline y
neli k rnekler olarak kaydedi ldi. 5
Mzeler bu ekilde sei ldikten sonra, soru yneltilen kiilerin ras
gele seilmesine geilmesi gerekiyordu. Sorutu rman n gerekleti
rilmesi srasnda mzeye adm atan herkesi n rnekleme dahil edil
mesi nemli bir noktayd. Soruturmay yrtenler (bazlar Avrupa
Sosyoloji Merkezi tarafndan gnderildi, bazlar da ayn evreden.
ounlukla koleksiyon yneticilerini n katksyla bul undu ve temel
eitimleri ASM aratrmaclar tarafndan veri ldi ) soru izelgesini,
nsoruurn1a srasnda aydnl a kavuturul mu kesin ynergeler
uyarnca ziyareti lere yneltme grevi n i stlendi ler. Ayn k iinin r
neklemde bir defadan fazla yer almas (sorutum1a sresince ancak
istisnai olarak gereklemi olabilir) ve mzelere yapt ziyaretle
rin ortalama sklyla orantl bir arlk kazanmas gibi kat stn
deki hir olasla kar. istatistik birimi olarak ziyareti deil mze
ziyareti esas al nd. Oku l gezileri ile turistlerin grup halinde ziyaret
leri yle bir sorun douruyordu: Grubun her yesine, oraya bam
sz olarak gelmi bir ziyaretiyle ayn arl k m tannacakt? Hatta
ayn sorun ailece yaplan ziyaretler iin de geerliydi. En az kusurlu
zm olarak. gruplarn zmlemede ayr tutulmamas pahasna,
her yetikine ayn arlk veri ldi. By lelikle (gruplarn hesaba katl
ma.yla) mzelerin te ikisinde. yzde 75 veya biraz stnde bir se
viyede cevaplama oranna ulalabildi.

4. Ek l 'de rneklemin yapsna dair daha denli ve ayrnl hir sunum bulun
maktadr.
5. La Castello Sforzesco (Sfonesco Kalesi ve Milano'daki Brcra Resim Mze
si. <lyan mzelerini temsil etmediinden. hu z.elerden cld.: edilen gzlemler
de. talyan ziyareti kitlesinin tercih ve tutumlarna dair aklamalarn tesinde bir
zmlemeye gidilmedi.
 ARATIRMANIN AAMALAR! 23

Sorutumaya katlmay kabul eden ziyaretilerden kimi sorular

bo brakanlar oldu. "Cevaplanmayan sorularn" oran, sorularn ve
toplumsal kategorilerin trne gre. daha kesin ifadesiyle, ayr top
lumsal kategorilerdeki bireylerin sorulara ykledii anlama gre be
lirgin biimde deiiyor. Denebilir ki. ziyaretlerin nedenleri ve ko
ullar hakkndaki sorular (ili ve TV) ziyaretilerin ounluuna olan
bitene dair birer soru gibi grnyor, ama st snfn kaymak tabaka
s burada bir art niyet olduundan kukulanabiliyor: Mzeyi gezme
nin bir soylu nedenleri vardr, bir de o kadar soylu olmayan nedenle
ri, rehber eliinde veya elinde bir katalogla gezildi mi daha ciddi
olunur; sanat retmenleri ve uzmanlar. dier toplumsal gruplardan
ziyaretilere gre biraz daha fazla bo brakmlar seenekleri l Bkz.
Ek 2. Tablo 3 1, bu yolla sorularn ve soru izelgesinin ngrd ce
vaplarn ("soylu" cevaplar bilerek darda tutulmutu) yerindelii
ne itiraz etmek istedikleri dnlebilir.
Ayn ekilde mze ziyaretlerinin sklyla ilgili sorular da (VJII
ve IX) tm katlmclara ayn anlam ifade etmiyor: Halk snflarnn
yzde 25'i sadece bir mzenin adn verebiliyor ve, dorulama so
ruturmasnn da gsterdii zere, seenek iaretlememe onlar iin
sadece bilgisizliklerinin ifadesiyken. eitimli snflardan ziyareti
Ierdeyse "safa" bir soru karsnda sabrlarnn tatn gsteriyor.
Yine ayn ekilde, ressam tercihiyle ilgili soru halk snflar tarafn
dan bilgi derinlii sorusu olarak alglanrken. st snflardan ziyaret
iler tarafndan basit addediliyor.
Yl iinde ziyareti saysndaki ve yapsndaki dalgalanmalar ne
deniyle sontunna dnemlerinin de yine yntemli bir ekilde belir
lenmesi gerekiyordu. Lille Mzesi'ndeki nsorutuma ziyaretile
rin toplumsal yapsnn haftann gnlerine gre deitiini gsterdi
i iin, tatil gi.inlerinde de henzer deiimlerin saptanaca varsay
labilirdi. Dnemsel dalgalanmalar soruturmann si.iresini artnna
dan yakalamak iin Paskalya tatili de sorutuma devresine dahil edil
di. Paskalya turistlerinin ounluunu yksek gelirli kesimler olu
turabilecei iin. Paskalya'nn tatil dnemlerinin btnn temsil
edebileceinden kuku duyulahilirdi. Elde edilen sonularn geer
liliini snamak amacyla. turistlerin az ilgi gsterdikleri blge
(Arras, Laon. Lille) ile iki turistik blgede (Arles, Autun) yer alan he
Fransz mzesinde, temmuz aynda tamamlayc bir sorutuna y-
24 SANAT SEVDASI

rtld [Bkz. Ek 3, Tablo 1 ]. Loire nehrinin gney inde kalan blge

lerde yaz mevsimi ile Paskalya'da ziyareti yapsnn deimedii.
iki dnemde de turizmin etkisinin hemen hemen ayn olduu ortaya
karken; daha az turist eken kuzeyde yaz mevsimi ile yln dier
mevsimlerinde neredeyse zde olan ziyareti yaps, soruturma s
recinde temsil dzeyleri bir kerte dk kalm yksek gelirli kesim
lerin yln bu dneminde turizme daha sk ynelmesine bal olarak.
Paskalya tatilinde deiiyor.
Her iki dneme ait sorutumalara tannacak arl belirlemek
iin. her dneme denk den greli ziyaret saysn belirlemek yeter
liydi. Kesin yllk istatistikler bulunmadndan. Fransa'da mze zi
yaretlerinin yaklak yarsnn(% 45) tatiller srasnda (yaklak drt
ay sresince) gerekletii ister istemez hesaplamayla bulundu.5
ki aamal (nce mzeler, ardndan ziyaretler) gerekletirilen
bu alan aratrmas, meklemin temel hatasnn seilen mze says
olduu tek aamal aratrmaya benzetilebilir. Ama rasgele bir r
neklem genellikle iyi belirlenmi ve boyutu iyi snrlandrlm bir
ana toplulua dayandrlr, oysa mzelerin olas ziyaretilerinin me
kan ve zaman snr yoktur. kat zerinde bir mze tm dnyadan
ziyareti ekebilir. Buradan da mze ziyaretilerini hedefleyen an
ketlerde, dk seviyede bile kalsa bir denge arpkl tehlikesi ile
sonularnn kesinliine dair kendi iinden kaynakl belli bir snrla
mann sz konusu olduu sonucuna varlabilir.

Sonularn kodlanmas ve zmlenmesi

Tek tek yantlarn ve bunlarn olas birleimlerinin mantksal zm

lem es ini billurlatmann. gerein eklemlenilerine uygunluu sa
lamaya yetmeyeceinden hareketle. tablo hcrelerinin her biri, so
nulardan ksmi olarak yararlanlarak ve karlalan durumlar her ge
rektirdiinde ereveleri belirginletirilerek oluturuldu. 1 000 an
ketlik hir mcklem zmlemesi ardndan, mekanografiye dayal

5. Ayn meklem sre,;leri daha nce Yunanistan ve Hollanda"da, Paskalya ta

tilleri deil de yaz tatilleri kullanlarak gerekletirildi. Turist aknn ok zayf
olduu Polonya iin byle bir sorun yok. spanya'da ise soruturmalar sadece yaz
aylarnda yrtldnden, nemli bir sapma erisi tamaktadr.
 ARATIRMANIN AAMALARI 25

bir bilgi ileme programnn hazrlanmas da ayn kaygyla geldi:

bakaca yntemlerle aklayc temel deikenler arasndaki iliki
lerin kavranlmasnn hemen ardndan da birfaktoryel analiz progra
mna yneldik. Bu faktoryel analizi gerekletirmek iin Fransz m
zelerinden toplanan 9 226 soru izelgesi iki alt kmeye ayrld: Lise
mezunu olmayanlar (M 1 ) lise veya st eitimi olanlar (M2).n Te
.

mel incelemedekinin tersine her soru izelgesine eit arlk verildi;

izelgede yer alan 53 maddeden sadece en anlaml olan 14' esas
alnd. Kitabn ekler ksmnda, M 1 ve M2 iin hem balam matris
leri hem de her iki alt kmedeki bu deikenler iin ortalama ve stan
dart sapma rakamlar bulunuyor. Bu altkmelerin her birinin ilgili
"zdeer" ve "zyney" hesab, yeni bir ey getirmediinden burada
verilmeyecek.
Temel sontunna. ok geni bir rneklem dzleminde, mze zi
yaretilerinin zgl toplumsal nitelikleri ile tutum ve grleri ara
snda manal ve manidar ilikiler kumay salarken, edinilen bilgi
lerin u veya bu noktada salamasn yapmak veya nanslarn fark
etmek hem olanaklyd hem de gerekli. te bu yzden, bir veya bir
den ok mzede, zgl nitelikleri bilinen ziyaretilerle grece dar
rneklemlere (300 ila 1 000 ziyareti arasnda) dayal sorutunna
tekrarlar yrtld ve ziyaretilerin beyan ettii ziyaret zamanlar
ile gzlemcilerin lt gerek ziyaret zamanlar arasndaki iliki
zerine, mzelerin ald ziyaretlerin sklk ritimleri ve sz konusu
ritimlerin ziyaretilerin zgl toplumsal niteliklerindeki farklla
bal olarak sergiledii eitlilik zerine. mzelere gitme skl ile
baka kltrel etkinlikler arasndaki iliki zerine bilgi toplanmasy
la birlikte, farkl zelliklere sahip Fransz mzelerinde 2 000 kiiyle
gerekletirilen 1965 tarihli bir soruturma kerteriz alnarak btn
bu sonularn son bir salamas yapld. Sorrurmonn tekrarlan
mas ynremi bataki soruturmann salad bilginin boluklarn
doldurmakla kalmad, zellikle de ilk istatistiksel aratrmann sun
duu verilerin zmleme ve yorumlamasnn ortaya koymu oldu
u varsaymlar en az maliyetle snamaya olanak tand.

6. Bkz. W. F. de la Vega. Analysefacrnrielle des domees d'enquhe sur la j"re

qemation des msees.
nsan Bilimleri Kurumu Hesap ileri Merkezi. i no 14
Haziran 1965/0DD, 5 sayfa, teksir.
26 SANAT SEVDASI

Biimselletirme denemesi

Bu kitab eline alan ilk kii. ilk okurumuz, matematik sembollerle

dolu sayfalar karsnda. Matematik Maceralar'nda Kosins Hoca'
nn U =O formlne varan uzun tantlamas n gren u Christople
karakteri gibi kalakaldm, metni okumann bir dirhem bal ii n bir
eki keiboynuzu inemek gibi bir i olduunu syledi. Matematik
u s lamlamadaki o dourgan kesinlie daha duyarl olanlar ise bu
"kapsaml" zmlemelerde belki de sadece izlenime dayal kesti
rimler grecektir. Bir bilim dalna ait yntemin ampirik ierie "uy
gulanan" soyut ve hiimsel bir teknik olarak alglanmasna yol ama
tehlikesine ramen, daha nce biroklarnn yapt gihi, biimsel
letirme almasn yntemsel adan dorulamaya girimemiz m i
gerekmektedir? "Doa bilimleri," diyordu Henri Poincare. "ulatk
lar sonulardan, toplum bilimleri ise yntemlerinden" bahsederler.
Hu nkteyi bir kez o lsun boa karmak iin doruca sonulara. ste
lik ayn biimde kesin iki yntemin ok yakn ittifak olmadan elde
edilemeyecek olan kimi sonulara gnderme yapmakla yetineceiz. 7

Karlatrma l inceleme

Sonularn karlatnlabilir olmasn salamak amacyla. aratnna

nn her evresinde be lke ( spanya, Fransa. Yunanistan. Hollanda
ve Polonya) iin de zde srelerin kullan lmasna zen gsterildi.
Ayn soru izelgesi (ulusal durumlar hesaba katmak iin gerekli ki
mi kanlmaz uyarlamalar dnda) bu lkelerdek i ziyareti kitlele
rine ayn koullarda uyguland. Toplanan malzemeye, ziyaretilerin
zellikle de renim durunlanyla ve zgl toplumsal n i telikleriyle
ilgili olanlara ayn zmleme tablolar uyguland. u da yadsna
maz ki, kodlarn biimsel trdelii peinde komak. yanltc biim
de birbirinin yerine kullanlabilen soyut gstergelerin karlatrl-

7. Matematik uslamlanalann temel evreleri ve ulaklar nokta daha sonra

gndelik dille ifade edildiinden, okuyucular sz konusu paragraflar atladkla
rnda metnin ana hann kaybetmi olnayacakr.
 ARAT!R\1ANIN AAMALAR! 27

masna bal bir tehlikeyi. biimsel olarak karlatrlabilir olup da

gerekte karlatrlamayacak olgular karlatmay ve. tam tersi
ne, gerekte karlatrlabilir olup da biimsel olarak karlatrla
mayacak olgular gzden kanna tehlikesini beraberinde getirecek
ti. Dier taraftan. yapsal bir yonm. biimsel adan zde ilemler
kullanlarak bilinli bir biimde ortaya konmu olgular. ayn aman
da anlam ve deer de kazanmalarn salayan btncl bir bant
dizgesi iinde her zaman yeni bir balama oturtabiliyorken. eitli
ulusal koullarn zelliklerine uyarlanm zmleme kategorileri
nin (rnein renim seviyeleriyle ilgili olanlarn) benimsenmesi,
her trl karlatmann nne daha en batan bir engel karyordu.
Kcndileriie zg niteliklerini konumlandklar ba11111 dizgcle
rindcn alan olgular veya olgu dizgeleri arasnda ilgi kurulmasna y
nelik her karlatrmal aratman111 kar karya kald sorunlara,
bir de istatistik kaynaklarndaki belirsizlik veya boluklardan kay
naklanan sorunlar ekleniyor. Aratrmann dorudan aa kard
grnrdeki benzerlikten veya benzemezlikten kanabilmenin tek
koulu. dizgesel bir karlatrmada dizgesel ayrmlar veya. daha
dorusu, gerek hayatta ampirik olarak saptanan her olgu stnde
"yap etkisi" diye adlandrlabilecek bir etki uygulayan farkl etmen
dizgelerini gz nnde bulundurmaktr. Bu yntem ilkelerinin kusur
suz biimde uygulanmas, mze ziyaretilerinin zgl toplumsal ni
telikleri ve renim durumlaryla ilgili sorutumann sunduu veri
lerin dnda. zde kategorilere dayanan, ak seik istatistiksel bil
gilerin (cinsiyet. ya, toplumsal snflar ve renim dzeylerine gre
kaynak nfuslarn yaps. mzelerdeki turist ve ziyareti ak. sergi
lenen eserlerin her mzeye gre nitelii ve says. vh.) de ie koula
bilmesini gerektirirdi. Tam anlamyla yapsal bir zmleme ortaya
konabildiyse de. bu bilgilerin allan her lkeden elde edilmesinin
olanakszl ve, lkelerin kulland smflandrna sistemleri rt
medii iin. elde edilenlerin de her defasnda karlatrnaya alna
mamas nedeniyle, ibu yapsal zmleme pek ok belirsizlik ieri
yor. Sz konusu zmlemelerden szlen ve ounlukla da art de
il eksi ynde kar lan temkinli sonular farkl siyasi rejimlerin y
rrle koyduu kltr politikalarnn greli verimlilii gibi sorula
ra basit ve kestime cevaplar bulmay umanlar d krklna ura
tacak olduuna gre. ne srlen bu yntem en azndan-hakkn ve-
28 SAN Af SEVDASI

relim- ncelikle veriler nispetinde amaz bir karlatrmay ola

mkl klyor ve. daha da nemlisi, pervasz ve i karlallnnalara
kar. srekli bir uyar gibi karmzda duruyor- szn ettiimiz bu
karlatrnalar uyduruk rakamlara dayanmadk lar halde karla
t nnann gerek nesnesinin, dier bir deyile karlatrlan olgularn
bant dizgelerinin, ister istemez ayraca alnmasn gerektirdikleri
iin hem hayali hem de aldatcdr.
 Birinci Ksm

K ltrel Hayatn Toplumsal Koul lar

Bamszlk ve genelleme gleriyle kiinin zihnini amaya ve

ortak dnyann stne karmaya son derece uygun olan kesin
bilimleri gelitirenler aklc felsefeye. hak ettii ve bekledii
kadar hizmet etmediler. Yanamaya bile cesare edememi. ol
duklar kimi nazik sorunlar ak, kesin ve doru yntemleriyle
alnda ele alsalard ( ... ) epey bir tartmadan uzak kalnm,
ok ciddi zorluklar zlm, derinlere kk salm birtakm
ok eski nyarglar bertaraf edilmi olurdu. Ve iki- sayfalk
bir zmleme, hatta arzu ediliyorsa iki satrda ifade edilen ba
sit bir fom1l, filozoflarn da kefetii -ama daha az yetkin
aralarla- hakikatleri kukuya yer brakmayacak bir kesinlik
ve aklkla ortaya koyacak. bunlar rtme gayretindeki so
fistlerin btn o kurnazlk ve gevezelikleri de boa gidecekti.

NAIGEON
Encyclopedi mhlodiqe, c. III

ZYARETLERN gelir dzeyleri. toplumsal statleri ve eitim du

rumlarna ilikin zgl nitelikleri ile mzelerin gezilmesi arasnda
ampirik olarak saptanan ilikilerin zmlemesi. mze gezilerini
belirleyen veya zendiren etmenler toplamnn kavranmasna, her
birinin greli arlnn tayin edilmesine ve aralarndaki ilikilerin
oluturduu yapnn kurulmasna olanak saladna gre (ilk k
sm), bu aklayc etmenlerin ne derece etkili olduu. klrel eser
ler konusunda zellikle mze ziyaretiyle kendini davuran eilimin
douu ve yaps ele alnmadan aklanamaz ( ikinci ksm). Son ola
rak, kltrel derinlii olan bir eserin (bir tiyatro oyunu, roman, kon
ser veya resim) uygun biimde almlanmasnn en genel koullar in
celenerek, mze ziyaretini aklamaya ve anlamaya yarayan neden
ler ve gerekeler dizgesini genelleme testine tabi tutmak da nemli
( nc ksm).
JO SANAT SEVDASI

Ei t i m dzeyi y kseldike i yiden iyiye artan mze gezileri, k l

t r l snflara zg hir olgu hal ine geli yor. 1 Fark l toplumsal-mesle
ki kategorilerin Fransz z iyareti k itlesindeki oran, lkenin toplam
nfusunda.ki oranlarn n neredeyse tam tersidir: Fransz mzelerinin
ortalama ziyaretisinin bakalorya dzeyinde (yzde 55'lik kesimin en
azndan bakalorya sahib i ) olduunu bildiimize gre, nfusun top
lumsal kategoriye (toplumsal stat-ge l i r seviyesine) gre dal m
n n Fransz ni versitelerindeki rencilerin toplumsal kklerine g
re dal mna ok yakn olmas da artc deildir; Fransz sanat
m ze leri n i n k itlesi i i nde i ftilerin oran % 1 , iilerin %4. zanaat
ve ticaret erbaplar %5, al anlar v e orta kademe memurlar %23
(%Si retmen), st sn flarn ise %45 dzeyindedir. Ziyareti k i t l e
sinin. ei t i m dzeyine gre dal m ise daha fazla ey sylyor: Zi
y aret i lerin sadece %9'u ( drtte i l kretim renci s i ) d i ploma
sz, i l kokul d iplomas olanlar % 1 1 . ortaokul diplomas olanlar % 1 7 ,
ha.kaloryas olanlar %3 1 , lisans veya daha iist bir eitimi olanlar ise
%24. Buradan da anlal yor ki Latince (kltrl bir ortama aidiyetin
en ak gstergesi ) grn olan ziyaret i oran %40' bulurken, b u
oran ii nde halk snfl ar. orta sn flar ve s t snfl arn pay srasyla
%4. %24 ve %75 'tir.
Orta s tlardan ziyaretilerin. kendi kategori leri n i n gene l i nden
biraz daha yksek bir eitim d zeyiyle ayrt edilmesi (dorulama so
rutunnasnn da gsterd ii zere) kendilerine k i m i zaman diploma
larnn iaret ett i inden biraz daha yksek bir k ltr dzeyi atfetme
lerine baldr ki, d i er pek ok tutumlarnda olduu zere bu tutum
lanyla da kltre l alanda hevesli olduklar n , keza d iplomann da k i
m i kazanmlar. rnei n kendi kendini yetitiren znelerin (ze l l i k le
orta sn flarda otodidaktlarn say s ok y ksektir) veya diploma al
madan l i se okumu olanlarn durumunu, hesaba katmad iin k l
t r dzeyinin her zaman kusursuz h i r gstergesi olmad n i fade et-

1 . Fransz ana mzeleriyle i l g i l i bilinen btn "yasalar" dier Avnpa lke

lerinde yrlen soruurnalarla dorulann bul unduuna gre. baka bir ak
lamaya bavurmadan veya bir tek Fransa rneine gm.leme yaplarak ne sr
len her nenne. allm l kelerin m iin geerli saylabilir. Rakamlar arasn
da bou lmamak iin. dier Avrupa lkeleri konusunda sadece kimi nem l i gster
gelere yer verilmiir IAvnpa mzeleriyle ilgili belli bal isaistik verilerini Ek
S'e bulabilirsiniz).
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 31

tikleri sylenebilir. stelik diplomayla llen eitim dzeyi, arzu

lanan kiiltiir dzeyi kadar nemli ve anlaml olmayabilir (en azndan
kltrel etkinlikler ve tutumlar asndan) : Sadece i lkretimi bitir
mi veya ortaret i m i terk et m i olduu halde kendisine bakalorya
derecesi yaktran ziyareti. mzeyi ziyaret e t mesin i hakl gstere
cek bir kltr dzeyinde olduunu dnmese admn atar m mze
ye'? Bakaloryal olmaya zenmenin. bak a l orya l olmayanlarn "ba
k a lorya l davranlarndan" birini hayata ge i rmelerine bel l i derece
de katk salad. mzenin ortalama ziyare tisinin bakal oryal ol
duu gz nne alndnda, hakl bir varsaym de i l m idir'!
Z iy areti kit lesi gendi bakmndan grece gen bir kitledir, zira
1 5-24 ya aras genliin Fransa nfusundaki pay % 1 8 olmasna
ra men ziyareti ler iindeki pay %37 'd i r ve bu yksek temsil oran
zellikle alt ve orta snflarda be l i rg i nd ir (stelik alt ve orta snflar
da ziyaret ilerin % 1 3', bir mzeyi ilk kez ergenlik dneminde arka
d a l ary l a gezdiini ifade ediyor); toplumsal hiyeraride basamak
ykseldike ziyareti lerin y a nn da dzenli olarak artmasnn, ei
tim d zeyi artka eitim grm olmann yapt etkinin kalcla
tmn gstergesi olmasndan hareketle denebilir ki. renim basa
maklar kldka. eserlerle erken ve dorudan (uras da belli ki,
toplumsal hiyerari de yukar kldka daha sk) temas etmi olduk
larndan d i er le rinden nce edinecekleri yeterlilikler de artacak. el
verili bir kltrel ortam da mevcutsa bu duruma destek olup etkisi
ni ileriki yllara tayacaktr. 1 5-24 ya grubunda yer alan ziyareti
lerin %78'ini ortareti m ve niversite rencileri ol utum1asma kar
n, ayn ya grubunda Fransa'daki okullama oran %24,5 dzeyin
dedir ve oku l lam a orannn en yksek olduu bu ya diliminin d
na k ld nd a mze ziyareti y zdesinde nce sert bir d (yzde
36'dan l 7 'ye) . ardndan da st ya gruplarna kldka (33-44, 45-
54, 55-64 ya aras ile 65'ten y ukar olanlar iin srasyla yzde 1 5,
IO, 8 ve 4) d zen l i ve hzl bir ini gr lyor k i . bu durumda ya ile
ziyaret arasndak i bantnn sadece renimin etkisini i fade edip et
medii sorgulanali l i r. Mze ziyaretleri ile toplumsal-mesleki kate
gori veya ikamet yeri il ikisi de ayn soruna gebe olduundan. mze
z iy are t l eri yl e i l k bakta ayn lde ilgili grnen eitli l tl e ri n
kendi lerine zg etki lerinin bakaca tekniklerle bel i rlenmeye al l
mas gerekmektedi r.
32 SANAT SEYDASJ

Olgunun aklanmasna ynelik aratrma u halde, ziyareti ka

tegori lerinin mze kitlesinin toplam iindeki temsil oranlarnn ye
rine her znenin -o zneyi tanmlayan zgl niteliklere gre- belli
bir zaman dilimi iinde bir mzeye girme olaslnn temel alnma
sn gerektirmektedir. B ir mzenin olas ziyaretileri kolay kolay ta
nmlanamad veya (en azndan kat zerinde) snrsz olduu iin,
her kategorinin somut ziyareti saysyla ilikilendiri lmesi gereken
kategorilerin toplam mevcudu hakkndaki deerlendirme kanlmaz
olarak belirsiz kalmakta, ama seilen zaman ve mekan biriminin b
ykl lsnde de bu belirsizli k azalmaktadr: Lille Mzesi'nin
ziyareti saysn Lille'in nfusuna balamak sama olduuna gre
aklc olan tutum, her kategorideki y l l k ziyareti says ile o katego
rinin toplam mevcudu arasndaki ilikiyi. yahut da bir lkenin yine
lke iinde u veya bu mzeyi ziyaret eden vatandalarnn toplam
says ile o lkeni n toplam n fusu arasndki ilikiyi hesaplamakt r
ki bu sonuncusu lkeler arasndaki kltr turizmi hareketlerinin bir
birlerini aa yukar dengelediinin kabul edildii anlamna gelir.
Her ziyareti kimi ltlerin topl amyla (A, B. C harfleriyle belli
edilecek olan ya, mezuniyet ve meslek ltleriyle) tammlysa, bun
larn P olasl klar (Ai, Bj, Ck). yani u halde ya Ai, mezuniyeti Bj
meslei Ck olar birinin sanat mzesine gitme olasl hesaplanabi
lir. Dier taraftan. farkl deikenlerin balak deikenlik (co-vari
ation) iinde olmas ve bu deikenlerin ancak ilerinden bazlarnn
yardmyla kavranabilen bir terkip olutunnalar. karmza o bildik
ortak izgisellik sorununu karyor. Bununla birlikte eer P (Ai, Bj)
= P (Ai, Bj, Ck) ise, yani ya ve renim dzeyi biliniyorsa, mesleki

durum verisi ek bir bilgi katmamaktadr, bu lt ziyaret sklndan

bamsz addedilebilir (tersi geersizdir, nk tek bilinen mesleki
durumsa, mesleki durum zaten renim durumuyla i likili olduun
dan. ziyaret sklyla ilgili elimizde bir bilgi var demektir) ve bu da
meslein zel bir arlnn olmad, ziyaret sklyla ilgisinin de
renim dzeyi ile ziyaret skl arasndaki ilikinin bir baka ifade
si olmakla snrl olduu anlamna gelir.
satisik deneyin koullan bu y n tem e kimi kstlamalar getinnektedir:
ltlerin birbirleriyle ilikili olmasyla birlikte meklem bykl de
ksl olacandan kimi kategorilerin yeterince temsil edilememesi ve ola
slklarn ancak kk bir ksmnn (Pi. j. k . ... ) anlaml biimde hcsaplana-
 KLTREL HAYATIN TOPLU MSAL KOULLARI 33

bilmesi kanlmazdr. Ya. cinsiyet. diploma veya meslek dunnlarmn et

kisini yaltmak kolay olsa da diploma ile meslein veya diploma ile yaam
alannn ezarnanl etkisini anlamak zordur. nk bu ltler birbirlerine
sk skya baldr.

Sonuta renim dzeyi saptandktan sonra (Tablo 1 J, cinsiyet ve

ya toplumsal-mesleki durum kategorilerine dair veriler genellikle pek
az yeni bilgi sunmaktadr. Elbette sanat uzmanlar ve retmen-
retim grevl i leri kategorisinde, bununla e dzeydeki dier toplum
sal-mesleki kategorilere gre mze ziyareti belirgin biimde daha
sk gerekletiriliyor; el bette yksek gel irli snflardaki kadnlar m
zeye erkeklerden daha sk gidiyor. 2 Elbette ziraat alan !arnn ince
cik bir dilimle temsil edi lmesinin (bu kategorideki ziyareti says
nn istatistik asndan bir anlam ifade etmenin tam snrnda durma
s dolaysyla) nedenini ortaya koymak iin mesafelerin uzakln
dan baka. taradaki kl trel havann elverisizliinden de bahis
almas gerekmektedir. Ama u da var ki st dzey yneticiler ara
s nda, kendi kategorilerindeki ortalamann altnda bir renim dere
cesine sahip olanlarda (i lkokul veya ortaokul diplomas ) dier top
lumsal kategorilerden daha dk bir ziyaret oran grlmesi, re
nim dzeyinin y i ne burada da sadece en st sn llara aidiyetle ve r
nek gruplarn etkisiyle telafi edilemeyen zgl ve belirleyici bir g
c olduu sonucuna iaret ediyor gibi. Zanaatkar ve esnaf kategori
sinde yer a lanlarn ziyaret yzdesinin dier kategori lerdcki lere gre
her renim dzeyinde daha yksek olmas, bun larn nemli bir b
lmnn, hem kendi kategorilerinin ortalamasnn zerindeki re
nim dzeyleri3 hem de baka orta snfl ardan ziyade st snflara ya
k n grleri (zellikle de yn oklarnn kon umu ve tercih edilen zi-

2. Soru ilelgesini cev apl ayan erkeklerin saysnn kad nlardan biraz daha
fazla olmasnn nedeni. hi k uku yok ki, aile geleneklerinin erilliine bal olarak.
estetik bilgisi alannda bir gr ortaya koymann (zellikle de halk snflarnda)
kocaya daha ok yakac a nn dnlmesi ve kadnlarn, kocalar cevaplyorken
soru izelgesini cevaplamaktan geri dunalardr ("Ben bilmem. be y im bilir").
Lille'deki Danimarka sergisi bir istisnaya iaret ediyor: Kadnlar, "entelektel"
yarglar gnll olarak kocalarna braksalar da gndelik beeni yargsnn sarsl
maz uygulayclar sfatyla gndelik nesne ve ev eyas (mobilyalar ve seramik e
yalar) kapsamna giren eserler iizerine dnce aklamaya daha i stekl i oluyorlar.
3. Latince grdn syleyenle rin oran yzde 4 1 . o ys a orta kademe yneti
cilerde bu oran 20.5, eitimcilerde ise %22.
.H SANAT SEVDASI

yaret tipiyle ilgili grleri) nedeniyle atipik bir alt kategoride yer al
masyla 1 bkz. Ek 2, Tablo 2 1 aklanabilir: Gerekten de bu kategori
dekilerin % 1 5'i halk snflarna zg bir meslek icra ederken, %8'i
kitap veya matbaac ve hemen hepsi Parisli olmak zere %36's da
bir zanaatla/sanatla ( antikac veya i tasarmc, seram iki, mlek
i, mcevher veya afi tasarmcs ) urayor.

Tahlo 1

KATEGORLERE GRE YILLIK ZYARET ORA N I '

( B ir yl iin ziyaret beklentisinin yzdeyle ifadesi)

"'

"" !!)
::::
3 c >
o :r. E
5 _;;; -;; o;
9 ; ::l
.. o
t:
-"" "' - c..
o;
es :::!: o :o :.::i : F
-- -- -- -- --

ifi 0.2 0,4 20.4 0.5

ii 0,3 1 .3 2 1 .3 1
Esnaf ve zanaatkar 1 .9 2.8 30,7 59.4 4. ll
alanlar ve orta
kadrolu memur 2.8 19,9 73,6 9.8
st dzey ynetici 2,0 1 2 ,3 64.4 77.6 4 3,3
retmen ve sanat
uzman (68. 1 ) 1 53,7 ( 1 63.8) 1 5 1 .5
-- -- --- -- --

Toplam 1 2.3 24 70, 1 80. 1 6.2

Erkek 1 2.3 24.4 64,5 65. 1 6, 1

Kadn 1.1 2.3 23,2 87,9 1 22,8 6.3
-

15 ita 24 ya 7 ,5 5.8 60 286 258 2 1 .3

25 ila 44 ya 1 1.1 1 4,7 40,6 70.5 5 ,7
45 ih 64 ya 0,7 1 .5 1 5.3 42,5 69.8 3.8
65 ya ve s 0.4 1 ,6 5.3 24.6 33.2 1 .6

* Dier lkeler iin bkz. Ek 5.

 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 35

Ziyareti lerin byk ounluu. giri cretlerin i n gayet uygun

olduunda [Bkz. Ek 3. Tabl o 3] hemfikir olduu halde. mzeye git
menin maliyetine bakaca m asraflar, en azndan ularn harcamalar
veya ailece gezmekten kaynaklanan masraflar eklendiine gre. bir
ailenin toplam gelirinin ziyaret skl zerinde her eye ramen zel
bir etkisi yok m udur. giriler diyelim ki cretsiz olduunda aile bt
esindeki olas zorunlu kstlamalarn etki s i kaybolmakta mdr diye
de sorul abilir. Ziyaretilerin toplumsal-mesleki kategori lere gre ge
lir dalm, ayn kategori lerin I N SEE istatistiklerinde [ Ek 3, Tablo 4
ve 5 ] gsterilen gelir dalmlarna uygun dmektedir. ancak ziya
ret sklnn hem gelir hem de renim seviyesine gre olan yzde
s i n i (Franszlarn gel i r dzeylerinin mezuniyetlerine gre dalm
henz bilinmemektedir) hesaplayabi lme olana bulunmadndan
buradan b i r karmda bulunmak da mmkn deil. Halk snflarnn
m ze z iyaretlerinin. sadece giri cretlerindeki indirime bal olarak
artmasn beklemekten daha safyane bir dnce olamaz. Mzeye ai
lece, ounlukla da ocuklara el ik etmek amacyla pazar gn gi
denlerin toplam iindeki pay, stel ik o gn mzeye giri cretli ol
masna ramen, toplumsal hiyerari basamanda y ukar kld ka
dzen l i bir biimde dyorsa. bunun nedeni her eyden nce halk
snflarn n bo vakit etkinliklerinin hayatn temposuna tabi olmas
dr [bkz. Ek 2 . Tablo 1 6] .

Yaam alannn zgl etk i s i . bu deikeni topl umsal-mesleki ka

tegori ve renim dzeyiyle birletiren ok yakn balar olmas ne
deniyle -krsal blgeler hari- yal tlamaz. Eldek i btn veriler, ika
met yeriyle i l i k i l i kltrel eitsizl ik lerin eitim dzeyi ve toplumsal
durumdan kaynak l eitsizli k lere bal olduuna i aret ediyor. Yeil
Rehber'in tek y ldzla geitirdii kk mzeler hari mzeler ne
redeyse tmyle niversite kentlerinde oturan ziyareti leri ekiyor
sa. bunun nedenlerinden biri toplumsal hiyeraride basamak yksel
dike byk kentte oturma olaslnn artmas. dieriyse kk kent
lerde kltrel etkinliklerin ve bu etkinliklere zendirmenin pek az ol
masdr.
Genleri kapsayan ya gruplarnn mze ziyaretlerinde ok daha
fazl a tensiliyet bulmas ( zi yaret yzdesi . 25 ya dolaylarnda gr
len keskin koputan sonra 65 yaa kadar istikrarl bir izgide i lerli-
36 SANAT SEVDASI

yor), okulun etkisini apak gsteriyor. Btn etmenler arasnda ger

ekten de en belirleyici olan renim dzeyi. lkok u l dzeyinde ei
timi olan bir kiinin bir yl iinde m zeye gitme olasl yzde 2,3:
bu da demek oluyor ki matematiksel olarak byle birinin mzeye gir
diini grmek iin 46 y l beklemek gerekir:4 Bu kategoridekilerin o
u. okul gezileri dnda mzeye asla gitmez. Ortaokul seviyesinde
ise mzeye gitme oran ortalama hc ylda bire inmekte. okul a
getikten sonra ise ziyaret skl alt veya yedi y lda bire gerilemek
tedir. Bakaloryallarn ziyaretleri renim srasnda y lda ken, okul
sonrasnda ise hu oran iki ylda hire dmektedir. renimine daha
i leri dzeyde devam edenlerin ziyaret oran , yzde olarak. nceki
renim dnemlerinde gerek letirilen mze ziyaretleriyle ayndr -
bu da anlalabilir bir ey. nk okulun etkisi hemen hemen ayn .
Ancak niversite sonrasnda ritim istikrara kavutuu iin ziyaret
skl aa yukar " y lda iki kere" olarak sabitleniyor.
Mezuniyetin k ltrel dzeyi gstermede ok ham bir gsterge
ol masndan hareketle, ayn renim dzeyindeki ziyareti ler arasn
da ikincil derecedeki fark l ayrt edici zelliklere bal ayrmlar ol
duu syleneb i lir. Gerekten de ayn seviyedeki ler arasnda. klasik
mfredat grm olanlarn mze ziyaretlerindeki temsil oran, La
tince grmemi olanlara kyasla her zaman iin daha yksek, ziyaret
aralklar da (kendi beyanlarna gre) daha sktr. Klasik mfredata,
tek i l durumlar zel inde ounlukla yapld tiJ:ere. kltrel birikim
anlamnda gizemli bir etki atfetmekten kanmak istiyorsak. onu be
lirleyici bir etmen olarak deil, kltrl bir evreye aidiyetin bir ni
anesi olarak grmek gerekir, nk toplumsal hiyerari basama
ykseldike. dier eler ayn kalmakla beraber. bildiim i z en kla
sik eitime ynelme durumuna daha sk raslanmakadr. Bel l i bir
renim dzeyine ulam, rnein dzenli mze ziyaretleri asn
dan gerekli ama yeterl i olmayan bir koul olan bakalorya alm, kii
lerin farkl basamaklarda kltrel hevesleri olduu ortaya konabildi
ine gre, ortarenim tr de ne ikincil dereceden tek ayrt edici

Latince. Yunanca ve s7. sanatlarn ieren edebiya ve dil arlkl mfredat

-.11.
4. Byle bir istatistik kategorisi iin y llk ziyaret yzdesi % 1 O demek, bu ka
tegorideki birinin bir mzeye gitmesi iin onalama 1O yl gemesi gerek demektir.
 KLi)REL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 37

zellik ne de belirleyici zelliktir. Ayn renim dzeyindeki, ayn

toplumsal katmandaki bireylerin, kltrel etkinlikler ve sanatsal rer
c ihlerinde, yetitikleri ailenin (ana veya baba arafndan aile byk
lerinin renim ve meslek durumuyla llm) kltr dzeyine g
re byk oynamalar saptanabilmektedir. Kltr kazanm sreci zel
likle sanatsal konularda ar ilediinden, kltre ulama srecinin ne
kadar gemii olduuna bal k imi ince farklar, toplumsal konum ve
hatta renim durumu grnte eit olan bireyleri birbirinden ayr
maya devam eder. Ayrca kltrel soyluluun kendine ait semt leri de
vardr.
renim seviyesinde basamak artyla birlikte -tpk ziyareti
orannda olduu zere- ziyaretlerin (zaman iindeki sklyla l
lm olan) younluunda da bir art yaand ortaya konacaksa,
kendi kategorilerinde nemli bir temsil yzdesine sahip ziyaretile
rin, bu temsil lsnde youn bir ziyaret yarattnn, dahas re
nim derecesine gre d i l i mlenen farkl kategori lerin ziyaret skl
ilikisi bakmndan trde olduunun salamas da yaplabilmelidir.
Mze kitlesi iinde en ok temsil edilen toplumsal snllarn ayn za
manda mze ziyaret ini en sk gerekletirdiini beyan eden snflar
olmasn bu salamann bir kan!l olarak grebiliriz. zira Fransa ve
ya Hollanda'ya kyasla resim konusunda daha az yetkin ve daha gen
bir nfusa sahip Polonya gibi bir lkede de ayn durum gcerli;5 ay
rca bir mzenin ilk kez ne zaman ziyaret edildiinin (ziyaret skl
bantsnda kategorilerin trde olduu varsaymndan hareketle he
saplanan) kuramsal yzdesi ile gerekte saptanan yzdesi arasnda
ki karlatrma gsteriyor ki, belirli bir kategoride ilk ziyaret yz-

5. nceki mze ziyaretlerinin says hakknda ziyaretilere fazlasyla doru

dan surular ynelip asl sorutumrnnn baarsn ehl ikeye sokmamak adna. n
celikle bulunduklar miizeye daha nce ka defa gekl iklerini sormak ve ardndan
da ziyaret etmi olduklar son niizenin adlarn istemek yelendi < Bkz. 1 ve i l
numaral soru izelgelerindeki. !'inci v e X'uncu sorular). Dier taraftan. dorula
ma soruturmasnda. bir mzeye. hangi mze olursa obun. yaptklar nceki ziya
retlerin says hakknda dorudan doruya ayr soru soruldu. Ancak. bellekle
rin zellikle de topluca yaplanlar dndaki eldnlikler konusunda epeyce zayf
olmas ve kl trel etkinliklerle ilgil i her ankette grlen ortak bir zellik olarak o
sradaki ziyarete fazlaca deer bime eilimi. toplanlan bilginin nieliini tehli
keyc aryor. Daha nce ziyaret edilen mzelerin says. znlemedc. ziyan:I rit
minin en iyi gstergesi olarak ortaya kt (Bkz. Ek 2. Tablo 7 ve 8).
38 SANAT SEVDASI

desi arttka ayn kaLcgorinin ziyareL skl yzdesi dmekte veya

tam tersi. ilk ziyaret yzdesi dtke sklk yzdesi artmaktadr.

Nfusun trde olduu varsaymnda, yllk ziyaret ortalamas oran p

olarak hesaplanmak zere. t ve t + dt ya aralnda ilk kez bir mzeyi ziya
ret edenlerin says ( 1 - p)1- pdt fomlylc elde edilecek. " ilk ziyaretlerin"
toplam orann verecek ilk yaklak hesap da u ekilde olacaktr:

p = __!__ t ( 1 - p )l-I pdt

pT

Burada ziyaretlerin gerekletirilebilecei yaam sresinin (diyelim k i 50

veya 60 yl) byklk basama olarak T ile birlikte denklem:

-1
P = ( 1 - qT)
Tq log q

Burada q = 1 - p olacaktr. ok kk p deerleri iin de:

Tp
P1 = 1 -
2
-

(p sfr'a yaklatnda P1 bir'e yaklar).

Tam tersine, p yeterince bykse P 1 neredeyse sfr olur. P1 'in bire yakn
olmas iin p'nin %20'ye yaklamasnn yeteceini de ekleyelim. Eer ziya
ret yzdesi ok dkse ilk ziyaret orannn ok yksek olduu, tam tersi du
rumdaysa, yani ziyaret yzdesi nemli bir rakansa gelenlerin ounun m
zenin daimi ziyaretisi olduu sonucu kacaktr. zet olarak. P . p'nin aza
lan fonksiyonudur.
lkokul mezuniyeti dzeyinde p = %2,3 ve T = 60 olmak zere P 1 =
%55 sonucu. gzlemin de gsterdii zere uygulamadaki oranla ayndr ve
buradan da bu renim dzeyindeki ziyareti kitlesinin trde olduu ka
rm yap labilir, zira bir mzedeki ziyaretilerin (T ve p deerleri az nceki
lerle ayn ve parametresi /, = Tp olmak zere) Poisson Daln'na uymas
dolaysyla da ayn sonular elde edilebilmektedir.
Salamasn yapmak iin trdelik varsaymndan hareketle p'nin a p 1
biimini alacan kabul edersek. p 1 grece neme sahip (ve grece dk
saydaki) hir alt grubun ziyaret oran olurken. bunun, 1-n) arlmdaki a
namlayc alt grubunun p2 biimindeki ziyaret oran sfr olacaktr. Buradan
da:
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 39

J c.:t T J
- . f
-
P ( 1 - P ) I P tl 1 1 - q TJ
q 1 T log q 1
= -- =

a P T 0

Bylece i lk denkleme ul a m oluyoruz; ancak hu seferkinde m ze "hac

larndan" oluan alt grubun ziyaret yzdesi olarak p1 var. u d u ru m da "p" de
erinin s fra yakn varsay lmasa karn p1 deeri de sfra yakn gelecektir.
Daha genel konuulacaksa. eer p2 deeri kesinkes sfr deilse denklem
yle gsterilir:

p,
P 1 # - -----=
p

B urada p2 eer p"ye gre ne m s i zse varsaymsal o l arak sonu sfra ya

kn kabul edil ir.6 K u ram s a l sonu ile de n ey im l e saptanm sonu arasnda
ki hu ayrma sayeinde trde.lik varsaym reddedilebil ir.

u halde, ren i m derecesi n e gre be l irlenm i farkl zi yareti

kategori leri n i n , y i ne bu kategorilerin ay rt edici ze l l i i olan ziyaret
yzdesine gre deien z iyaret younluu bakmndan, yani re
n i m seviyesi arttt lde mze gezilerinin younlamas bakmn
dan, trde olduk l ar kantlanm say l abi l i r.
Toplumsal yaamn ileyiindeki d zen lemelerden neredeyse ba
msz kaldnda bile. mze ziyaretleri n i n ritmi, kltrel etk i n l ikle
rin artmasna olanak tanyan t u rizm sayesi nde, mesai ve tatil dnem
leri arasndaki birbirine kart mevsimsel koullar dolaysyla, sz
n ettiimiz dzenleme lere h i de azmsanmayacak lde katkda
bulunmaktadr. B u radan hareketle. ounlukla ne srld zere.
tek bana bir etmen olarak turizm i n mze ziyaretleri zerinde be l i r
leyi c i bir etkisinin olduunu syleyeb i l i r m i y iz? lk mze ziyaretle
rin i n lmle belirlenen yzdesi, ele alnan kategorilerin zi yaret sk
l bants bakmndan tam anlamyla trde olduklar varsay m y
la hesaplanan kuramsal yzdes i n i -en ayrcal k l kategorilerde bi lc
asla gemiyorken, tatile kan Franszl arn toplam yzdesinde g l
bir artn olduundan e m i n olduumuz halde Fransz toplumunun

<. Byksi bir hes.planadan harekelc u 1 u 2 u 1 ve gersi iin kar larlabi

lir hilyilklktc olmak kou luyla ayr ayr eitli alt gnplar olaca varsay mnn
dlanamayaca aktr. Bu da demek ol uyor ki. farkl alt gruplar stnde fark l
ikincil etmcnkrin (temel cncnc koul olarak) etkisi oluyorsa. gzlcnlcnebilcn rc
nomenler elbt:te raslaya bal ulac:akr.
40 SANAT SEVDASJ

(ve buna ba l olarak mzeleri ziyaret eden kitlenin) btnnde zi

yaret yzdesinin gzle grl r biimde arttn karsamamz sa
layacak hibir veri yoktur. Srf bu bile, mze gezisine sadece tatil ler
de ynelenlerin ( i lk ve ortaretim retmenleri hari) toplamdaki
paynn her zaman ince bir dil im olduunu ve ziyaret yzdesi byr
ken ilk ziyaret orannn (ziyaret skl nn gstergesi) her kategoride
kldn bilmeseydik dahi, turizmin zgl etkisinden kuku duy
mamza yeterdi : O halde turizm toplumsal kategoriler asndan sa
dece ayrmsal bir etki retebi l i r, zira turizm alt dzeyde kltrl olan
bireyi bir mze gezisine ynlendirebilse de kalc "ihtida" iin tek ba
na bel irleyici olmayacaktr 1 Ek 2. Tablo 6 1 .
Aslnda turizmi n renim durumundan bamsz olmad bili
niyor. nk turistik gezilerin kapsam, sresi ve yinelenme aral ,
meslek ve gelir, yani renim durumu i le yakndan i l iki l idir: Aylk
600 frank dzeyinde (veya altnda) geli ri olan ailelerin sadece %23'
tatile karken, aylk gel iri 2 000 frangn zerinde olan ailelerde bu
oran %93; dier taraftan meslek kategorisine gre "tatilci lerin" oran
da byk deiiklik gsteriyor: ifti lerde % 18.5, iilerde %55, za
naatkar ve esnafta %60. orta kademe ynetici lerde %8 1 ve st dzey
yneticiler i le serbest meslek sahiplerinde %93.7
Bunlara ek olarak, turizm tr ve kl trel etkinl iklerin turizm iin
de tuttuu yer bir tek tatilin sresine ve yerine bal deildir. Klt
rel bir ynelimin gndeme gelmesinin olanaklarndan biri olan kl
tr turizmi , yani mze gezilerine yer veren turizm, al ldk turizm
den ok daha fazla bamldr renim dzeyine [ Bkz. Ek 2, Tablo
1 1 ]. Topl umsal hiyeraride yukar kldka mzeleri turizm saye
sinde gezen bireylerin oran da artmaktadr: Halk snflarnda %45'1ik
oran orta snflarda %6 1 'e ykselirken, st snflarda %63'tr [ Bkz. Ek
2, Tablo 17]. B unun tam tersine, imtiyazsz snflardan z iyaretilerin
%56's ikamet etlikleri kentin mzesini gezerken, bu oran orta snf
larda %52'ye ve st snflarda ise %33'e geriliyor I Bkz. Ek 2, Tablo
1 0 ] .8 Ayn ekilde, nfusu 30 binden az olan yerleim birimlerinde
oturanlarn drtee nn kent mzesine gidiyor olmasna yklene
cek anlam, baka anlamlar yerine, kk kent sakinlerinin veya kom-

7. " 1 964 ylna dair Franszlarn tatilleri hakkndaki soruturmann ilk sonu
lar". Etdes e m11jo11c111re.1" ek n. 4, 1965.
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 41

ularnn byk turistik bir mzeye gre hemen her zaman daha gs
terisiz olan yerel mzede pek yabanclk ekmemeleri veya kltrel
dzeyi en dk olanlar asndan da hazr kente inmiken biraz za
man geim1ek amacyla ylesine mzeye gim1eleri olabil ir. Nitekim
mzeye tesadfen girdiini aka beyan edenler ziyareti kitlesinin
toplamnda clz bir dilim (%8) olarak kalsa da oun luunu imti
yazsz snflardan bireyler oluturmakta (ziraatle uraanlar %36. i
iler %27) ve bu dil imde ocuklara el ik etmek iin geldiini beyan
edenlerin oran da toplumsal hiyeraride basamak ykseldike veya
ziyaret edilen m zenin turistik cazibesi olduu dnld lde
azalmaktadr [ Bkz. Ek 2, Tablo 1 7 ] . Tm bun lardan kan sonu u
dur: Turizm olanaklannn kuramsal hir nem1e olarak eitlii ne s
rlse bile, farkl toplumsal kategorilerin kltr turizmine ynel imi
eitsiz kalmaya devam edecektir.
Turizmin zgl etkisinin neredeyse sfra yakn olduu pek ok
gstergeyle sabittir. Mzeye i l k kez turizm dolaysyla giren ziya
reti saysnn son derece dk (%8) olmasn rnek gsterebiliriz
[ B kz. Ek 2. Tablo 5 ve 6 j . Ziyaretilerin 1 5 ila 24 ya arasndaki kesi
minin drtte birinden fazlasnn (%28) bir mzeyi turizm dolaysyla
gezdii de apaktr, ama bu ya kategorisi ziyareti toplamnn sa
dece drtte b iridir; mze kapsndan ieri 24 yandan sonra girenlerin
yans bunu rurizme borludur kukusuz ama, ziyareti kitlesindeki
tems i l paylar hepi topu %3'tr. Ksacas, yan i l erlemesiyle birl ikte
mzeleri turizm vesilesiyle kefetme olas) artmakta, d ier bir de
yile mze ziyareti olasl aslnda azalmaktadr. u halde, kii lerde
bir i l k istek uyandrsa bile. turizm sanatsal ve dnsel birikim ek
sikliini telafi edememektedir.
Turizm maddi gelir dolaymyla renim dzeyine bal olduu
iin. mzeleri sk sk gezme olana olanlar ile byle bir gezi ger-

8. Mzelerin yabanc ziyaretilerinin toplumsal yaps. hangi lkede olursa

olsun, yerli ziyaretilerden yksektir. rnein. Barselona'da Picasso mzesinde
(sergi nitelii ortalamann biraz zerindedir) austos aynda soruturulan Fransz
ziyaretilerin dalm yle: % 1 halk snflan, %3,5 zanaakiir ve esnaf. % 18 urt;
kademe ynetici. % 7 renci , % 3 1 niversite rencisi. %23 st dzey ynetici.
% 1 6,5 retmen ve sanat uzman. Turizmin oplumsal snf ve kl!Uretkinlii ara
sndaki al ldk dzeni ek bana etkilemediini teyit etmek iin bu dalm ile
Fransz mzelerinin genel ziyareti dalmn karlatmak yeterlidir.
42 SANAT SEVDASI

ekletinne eilimi olanlar ayn kiilerdir. Kltr konusunda elve

risiz koullar kadar elverili koullarn da st ste binmesine neden
olan kavak noktalarndan biri budur. Demek ki turizmin mze zi
yaretlerindeki ritme etkisi, mevsimlik bir olgu olmasyla ncelikle
sre asndan, ikinci olarak mzeyi dayatan bir neden deil de ko
laylatran bir koul olmasyla kapsam bakmndan kstldr: Ziya
ret frsatlann genileterek kltr etkinliini kolaylatrsa da peki
mesini salamada yetersiz kalr. Dier bir deyile kltr turizminin
zorunlu bir koul olarak turizmi ngrd apak olduu gibi, tu
rizmin deil renim dzeyinin belirledii snrlar erevesinde de
ikenlik gsterdii de ortadadr.
Kltr turizmi de tpk sergiler gibi, kltrl bir evreye ait olma
duygusunun bir paras olan ykmllk duygulann canlandrr; her
zaman herkese ak s radan bir mzeye yaplan gezi kolektif haya
tn ritim ve denetimlerinden kaar ve kiileri kolektif trenlere
(bizzat ve temsilen) katlmaya zorlayan yaygn basklarla uzaktan
yakndan ilgisi yoktur; kltr turizmiyse geziler dolaysyla zorunlu
birtakm etkinlikleri kapsayan, kltrel tutkular en gl olanlara
-yani kltrl bir evreye ait olanlara veya ait olmay arzulayanla
ra- hitap eden bir programdr: Bu programn zorlayc gcn -en
azndan ksmen- oluturan kimi normlarn belirlenmesi, yaylmas
ve hatrlatlmas referans alnan gruplara -rnein tatil anlarnn
anlatlaca dostlar veya alma arkadalarna-, hatta insann ken
disine ve bakalarna Yunanistan veya talya'da "unu yaptm," di
yebilmesi iin neleri yapmas gerektiini kafasna kazyan turistik
"yaama sanat" rehberlerine (zellikle st snflarca kullanlan Ma
vi Rehber'e, orta snflarda daha yaygn olan Yeil Rehber'e) den
bir grevdir. st kademeden bir yneticinin szleri aynen yle:
"Lille'den mzeyi grmeden ayrlamazdm. ok gzel tablolarn ol
duunu sylemilerdi . " Dolaysyla toplumsal ve kltrel adan
imtiyazl sntlan n temsi l orannda tatil dnemlerine bal olarak ki
mi mzelerde gzlemlenen yzdelik art (bu ayn zamanda genel
ziyareti saysndaki artla da balantldr), sz konusu mzelerin
turistik cazibe gc (bulunduklar kentlerin tannmlyla ve zel
likle de salonlarndaki eserlerin hretiyle tanmlanr) arttka. keza
ziyaretilere sunduklar bilgi dzeyi ykseldike belirginlemekte
dir (Ek 2. Tablo 9).9
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 43

Byk bir turistik mze olan (sahip olduu nl eserler ve sunumunun

srad nitelii sayesinde) Autun'n ziyareti kitlesinin neredeyse tamam
kltrl turistlerden (%75 orannda bakaloryal) olumaktayken, Moulins
(tek yldz) veya Agen ( yldz) gibi edeer nemdeki kentlerde bu oran
srasyla %2 1 ve % 14'tr. Tek yldz ila drt yldz arasndaki mzelerin ge
nelinde iilerin ziyareti kitlesi iindeki bal oran % 1 4' bulurken. dier
mzelerin toplamnda bu oran %4 dzeyine ekilmekte. hele ki aristokrat
bir kitlesi olan Paris'in iki mzesinde (Jeu de Paume ve Dekoratif Sanatlar)
sfra inmektedir. Buna karlk st dzey yneticilerin ek yldzl mzeler
de %4 1 ,5 olan temsil oran, Jeu de Paume'da % 7 l .3'e ykselmektedir.

Kltrel zorunluluklarn, kltrel bir evreye aidiyetlerini. sa

dece bu aidiyeti belirleyen kurallara uyarak gstermek isteyenler iin
balayc olabi leceinden hareketle denebilir ki, turizmin tevik et
tii bu trden etkinlikler, daha yksek bir almlama dzeyiyle tanm
lanan kltrl snflara doru kldka daha youn gerekletiril
mekte ve bu turistik geziler, ounlukla tesadfen mze ziyaretinde
bulunan halk snflarndan znelerin ziyaret olasln birazck ar
trmak dnda bir ey yapmamaktadr. Kltrl snflarn bireyleri,
toplumsal varlklarnn olmazsa olmaz esi olarak kendisini daya
tan kltrel ykmllklerin arsna uyduunu hissederken, gn
delik hayatlarnda evrelerinin estetik ve kltrel nomlanndan ko
pan (evlerini pazar ii posterler yerine tablolarn rprodksiyonlary
la ssleyen veya ark-trk yerine klasik mzik dinleyen) halk s
nflarndan bireyler. onlarn bu "kendilerini gelitirme" abasn der
hal "burjuvalama" eilimi olarak grecek olan evrelerce hizaya e
kilirler; orta snflarn kltrel konulardaki iyi niyeti aslnda toplum
sal piramitte yukar trmanmann sonularndan biri olduu gibi. ayn
zamanda ok temel bir boyutuyla da burjuvazinin haklarna (ve dev
lerine) duyulan bir zlemi iermektedir. zlemler ancak nesnel du
rumlarla llebildii iindir ki, yksek bir kltre kavumak kadar
o dorua erime tutkusu da kltrel bir "ihtida"nn mucizevi meyve
si olamayacandan, u an iin iktisadi ve toplumsal koullarda bir
deiimi art komaktadr.
O halde, ziyaret ile mesleki-toplumsal stat, ya veya yaam ala
n kategorileri trnden deikenler arasnda gzlemlenen ilikiler

9. Bildiri dzeyi (veya arz/sunum dzeyi) ve almlama dzeyi (veya talep d

zey i ) hakknda bkz. ileride nc blm.
44 SANAT SEVDASI

neredeyse tamamen renim dzeyi ile ziyaret oran arasndaki ili

kiye indirgenmektedir. B unun tamamlayc kantn faktoryel anali
zin (renim dzeyini etkisiz e yapabilmek amacyla) ayr ayr
uyguland iki alt grupta, bakalorya dzeyinin altndaki ziyaretiler
ile en az bu dzeyde diplomas olanlarn oluturduu gruplarda, bu
labiliriz: Kayda geirilen farkl deikenler (ayrt edici toplumsal ve
kltrel nitelikler veya tutum ve grler) arasnda anlaml balam
lara rastlanamazken, kit lenin toplam nfusu asndan bu deiken
lerin her biri ile renim dzeyi arasnda son derece gl bir i liki
bulunmaktadr. o

Bakalorya dzeyinin altndaki ziyareti kitlesi biraz daha az trdetir:

Bu kitlenin balamlarnn anlamllk eiinin altnda kald. ama dier
kategoriye gre biraz daha vurgulu olduu grlmektedir. Bu durum, orta
lama ziyaretiyi tanmlayan dzeyin altnda kalan eitim-retimde "ve
rimliliin", kltrel dzeydeki kk farklann kiilerin tutumlannda nemli
farklara yol amas anlamnda (bakalorya dzeyinin zerindekiler iin ter
si geerlidir) hzla trmanan bir art erisine sahip olmasyla aklanabilir
[ Ek 2, Tablo 22). Buradan da ileride tekrar karlaacamz u sonuca van
yoruz: Bakalorya veya bakaloryann st bir diplomaya sahip olanlar yeri
ne renim dzeyi dk snflarn renim sresinin bir yl artnlmas m
zelere daha ok ziyareti kazandrabilir.

renim dzeyi ile kltrel etkinlik arasnda gl bir ilikinin

bulunmas, bu ilikiye hkmeden rtk nkabuller gz nne alnd
nda, geleneksel eitim s isteminde eitimin sadece aileden ald
eitim sayesinde sanat dnyasna belli bir ainalk kazanm birey
lerde olabildiince srdrld takdirde btn etkisini gsterebil
diini gizlememeli. u sonucu karabiliriz: Okuldaki eitim, farkl
toplumsal snflardan bireylerin ocuklarna (sresi bakmndan) son
derece eitsiz biimde u laarak ve ulatklar stnde de eitlikten

10. Bunlann hepsi tam da una iaret ediyor: Mze ziyaretine hkmeden ya
salar- incelemeye alnan kltrel etkinlikler ile renim dzeyi arasndaki temel
iliki ikincil etmenlerin (rnein ikamet veya gelirler) hareketlilii yznden ze
delenebilecek olsa da- baka kltrel etkinlikler iin de geerlidir. 1 966-67 ylla
rnda IFOP tarafndan gerekletirilen bu tr bir soruturmaya (la c/ientele d li
re, Syndicat national des edieurs. 1 967) gre, kitap satn alma ve okuma alkan
l renim dzeyiyle yakndan ilikilidir ve yala birlikte azalmaktadr. Dier
taraftan aratrmamz sayesinde bil iyoruz ki tiyatro ve konsere gime alkanl
ile mzeye gitme alkanl birbirine sk skya baldr (Bkz. ileride. s. 86-7).
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 45

uzak baar lar gstererek ilemekte, verd ii diplomann gndelik

hayattaki sonularyla da kltr alannda zaten batan mevcut olan
eitsizlikleri -en azndan- Fransa ve Hollanda 1 1 gibi lkelerde art
rp perinlemektedir. u halde aile iinde nceden kltr alma oran
nn renim dzeyiyle birlikte ciddi biimde artmas olgusunda da
tank olunduu zere. renim dzeyi olarak karmza kan ey as
lnda, kiinin aile iinde ald eitim ve kiiyi yetitirecei ngr
len okul srecinde renilenlerin birbirine eklenmesiyle oluan biri
kimden baka bir ey deildir.
Farkl deikenlerin anlattmz farkl ilikileri yle bir man
tksal emayla zetlenebilir.

KULLANILAN SEMBOLLER

Dei k en le r Operatrler

o Okul X--Y: X, Y'nin olas nedenidir.

y Ya X=Y : X ve Y olaslk anlamnda birbirine

baldr.
c Cinsiyet
X_.Y: Hi kukusuz X=Y denkliini ierir
M Mesleki kategori ama ersi geerli deildir.

G Gelir X -:t Y: X ve Y olaslk olarak birbirinden ba-

mszdr, bu da demek oluyor ki X
renim dzeyi Y'nin veya Y X'in nedeni deildir.
(aileden ve okuldan)
X x Y ....z: Y'ye uygulanan X, Z'yi verir; X, Z'nin
T Turizm nedenidir; Y serbest bir deikendir,
ama illaki X'in nedeni deildir.
Z Ziyaret frsatlarnn
yaylm alan X-Y: Sonu olarak eer X = Y ise X-Y
simgesi, X ve Y arasmda saptanan
D Ziyaret oran ampirik iliki ntrlcirilerek elde
edilen artk deikendir; Y-X ek
linde ayn bir deiken anmlanabilir.
46 SANAT SEVDASI

Deneyim verileri u ekilde ifade edilebilir:

(l) D =
(2) D = M
(3) D = G
(4) D = Y
(5) D :t C
ve (6) D- -t:. M (ilk yaklatnm olarak)
(7) D- :t G
ama (8) D- = Y

Son bant (8) aslnda (9) 0-+D nedensel bantsn (okulun doru
dan etkisini) dile getirmektedir.
yleyse temel nedensel ilikinin u olduu sonucu karlabilir:

( 1 0)

u halde btn ampirik ilikileri hesaba katmak zor deil, nk

_.G demek ki G =

-+M demek ki = M

( 1) ile (7) arasndaki ilikiler ampirik deil de mutlak olma zellii ta

sayd, gerek bir tantlama sz konusu olurdu. O halde D-M veya D-G'
yi belirlememek ve u ilikileri kurmamak iin hibir engel yoktur:

D-+M = ve D-M -t:. G

D-+G = ve D-G = M

Buradan da 'nn en aklayc e olduu sonucu kyor. Buna kar

lk istatistik srecin kendi snrna vard bu noktada nedensellik i likile
rinin mantnn kurulmas gerekmektedir.
Son olarak turizmi bu ilikilere dahil etmek gerekiyor. imdiki iliki,
yani ( 1 0), apak bir i likiyle tamamlanmal:

(11) x Z ...... D

1 1 . Mze ziyareti ile toplumsal hiyeraride basamak ktka artan aile saye
sinde mzeyle tanma olasl arasndaki ba kuran genel yasalar asndan Po
lonya birtakm istisnalar sunmaktadr: lk mze ziyaretlerini okula borlu olanlar
ile ailesine borlu olanlarn oran bu lkede hemen hemen ayndr (Ek 5, Tablo 5).
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 47

renim dzeyi ziyaret frsatlarnn yaylm alan [W(x) toplamnn

nc ksmna karlk gelir] zerinde etkide bulunur.
Eer bu yaylm alan bosa (sfra eitse),

x (Z = 0)--+0

T, o halde Z'nin bir parasdr. Buradan da:

( 1 2) x T_,.D

Buna karlk eer T O ise her zaman iin x (T = O) ......D olacaktr ve

=

T -.. D ilikisi sadece mevcutsa dorudur.

Sonuta D-.D ilikisinin teyit edilip edilmedii, yani ziyaret orannn
kendi bana ziyaretlerin younlamasn getirip getirmedii sorulabilir. As
lnda, daha az eitimli bireyler iin tek seferlik ziyareti herhangi bir sonuca
yol amayabilir ama, belli bir saydan sonra ziyaretlerin tekrarnn yaratt
ainalk duygusu mzeye gitme eilimini glendirebilir.

Bylece u emaya geebiliyoruz:

Bu ema doruysa o zaman tam da Lazarfcld'in kulland anlamda

gizli deiken (variable /atem) grevi stlenir, yani g (i, j, ) gibi brn
ksmi balamlar sfra eit olduka. i ve j zellikle de tutuma bal sonsuz
saydaki deiken arasndan akla gelebileceklerden b i ri olarak atanabilecek
deikenler olacaktr. Buna karlk bu deikenlerden her biri ile iliki
iinde olabilir. Bakalorya dzeyinin altndakiler ile stndekilerin [Bkz. ge
ride. s. 44 ve Ek 21 nfusu iin hesaplanacak maris {giil aynca "gizli snf
lar ", d ier bir deyile her biri gizli deikenin yaylm alannn belirlenmi
48 SANAT SEVDASI

bir noktasnda ekillenen snflar -yani bakaloryann stndeki bir snf

(tam da kltrl insanlar adlandrmasna uygun debilir) ve bu dzeyin al
tndaki en az iki snf- ortaya koyacaktr.

Aklayc deiken ile aklanan deiken arasndaki ilikinin,

pek ok bamsz deiken araclyla kurulduundan dolay son
derece istikrarl olduu, ayr ayr bantlar bakmndan spanya,
Fransa. Yunanistan. Hollanda ve Polonya gibi ok farkl lkelerdeki
ziyareti kitlelerinin karlatrmal toplumsal yap zmlemesin
de ortaya kmaktadr. Arac deikenlerden biri veya dieriyle (r
nein turizm veya mesleki-toplumsal kategorilere gre dalmla) il
gili farklar, ok az yabanc turist eken Polonya rneinin gsterdii
gibi, ziyaret orannda veya ok farkl toplumsal yaplar olan lkele
rin ziyareti kitlelerinin yapsal srekliliinde hibir nemli deiik
lik meydana getirmemektedir. kincil etmenlerden her birinin gste
recei etki, etmenlerin toplamnn meydana getirdii yapya bal
olarak gerekleiyor gibi; dolaysyla btnn yaps renim ile zi
yaret oran arasndaki temel i likiyi hissedilir biimde etkileyebile
cek sistematik bir dnm geirmedike, bu ikincil etmenlerin et
kisi her zaman telafi edilebilir.

Ana toplumsal-demografik deikenlere gre zmlenen ziya

reti kitleleri, incelenen eitli lkelerde gzle grlr derecede ben
zer niteliklere sahip. Ortareni m ve st eitim gren ziyaretile
rin oran lkelere gre yle: Yunanistan %89, Fransa %78, Hollan
da 63.3 (ortaokuldakiler de dahil edilirse %90,4), Polonya ise sade
ce %60 [ Bkz. Ek 5, Tablo l ]. 1 5 i la 25 ya aras genlerin mze kit
lesi iinde her zaman nemli bir pay vardr: Yunanistan %4 1 , Fran
sa ve Hollanda %39, Polonya ise %47 [ Bkz. Ek 5, Tablo 2]. Ziyaret
yzdesi, her yerde yala birlikte, ayn yasa uyarnca ve gzle gr
lr biimde d kaydediyor. Ziyareti kitlelerinin toplumsal yap
s lkeden lkeye ok az deiiklik gsteriyor: ilerin oran Yuna
nistan ve Hollanda' da %2, Fransa'da %4, Polonya'da ise % 1 O, ta
rmla uraanlarn oranysa her yerde daha dk (yzde 1 ila 3 ara
snda); orta ve st dzey yneticiler ile retmenler veya sanat uz
manlarnn oran ise kayda deer biimde dz bir izgide, srasyla
% 1 7 (Yunanistan iin % 13), % 1 5 ve yzde 8 ila 1 0 dolaynda seyre-
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 49

diyor [Bkz. Ek 5, Tablo 3 ] . Ziyareti okul eitiminin etkisine dolayl

olarak veya dorudan bal ziyareti lerin pay da son derece istik
rarl : Orta ve yksekrenimdekilerin mze kitlesindeki oran Fran
sa, Yunanistan ve Hollanda iin yzde 3 1 -32 ve Polonya iin %39.
Cinsiyete gre dalm da lkeler arasnda benzerlik gsteriyor, er
keklerin temsil oran her yerde kadnlardan fazla: Fransa'daki durum
tam tersi olmakla birlikte, en st renim dzeylerinde bile kadn
ziyaretilerin orannn erkeklerinkinden dk olmasnn nedeni, ka
dnlar arasnda yksekrenimi bitinne orannn erkeklere gre d
k olmasdr. Bu durumda, en azndan ilk bakta, sadece Polonya
okul etkisinin daha youn olduunu gsteren farklarla dier lke
lerden ayrlmaktadr. 1 2
Ancak eitli lkelerin sanat mzelerindeki ziyaretilerin eitli
deikenlere gre dalm toplam nfusun ayn deikenlere gre
dalmyla ilikilendirilemedii iin, yzeydeki biimsel farklara
bal olabi lecek kimi benzerlik veya benzemezlikleri birtakm ku
rumsal veya kltrel farklara atfetme tehlikesi domaktadr. uras
kesin ki. iki lkedeki ziyareti kitlesinin dorudan doruya kar la
tnlmas, ancak bu iki lkenin genel nfusu en azndan ya ve re
nim dzeyi bakmndan ve -phesiz- mze ziyaretiyle ilgili etmen
lerin toplam bakmndan benzer bileimler sunuyorsa anlamldr. Bu
koullar salanamadnda zde kategorilerin sadece zellikleri kar
latrlabil ir, kald ki byle bir karlatrmann dayandrlabilecei
tek varsay m da udur: Farkl kategorilere bal zelliklerin veya bu
zelliklere egemen olan etmenlerin genel yaps, farkl trdeki pra-

1 2. istatistiksel veri eksikliinden dolay spanyol ziyareti kitlesinin zm

lemesinde zorunlu olarak belli saydaki mzenin ziyareti bileiminin zmle
mesi temel alndndan. bu gzlemler spanyol mzelerinin toplam kitlesi iin ge
erli addedilemez. Kadnlarn lspanya'da ulusal ziyareti kilesi iindeki yzdesi
nin Franszlardakine veya turist kitlesindekine gre dk olduu aktr (Fran
sa'da %50'ye karlk sadece %35 ). spanya'da kadnlar arasnda okula gitme or.
nnn erkeklere gre dk olduunu ve lke genelinde okullama orannn da her
dzeyde Fransa'dakinin altnda kaldn bildiimize gre, spanyol mzelerinde
ki sunum dzeyinin Fransa'dakilcrden ou zaman daha dk ve daha dank ol
duu sonucuna varabiliriz. Yar olan durumda. bakalorya veya stnde renim d
zeyindeki ziyaretiler oran ada sanat mzesinde %57, Picasso ve Prado mze
lerinde %56. spanya Halk Milzcsi'nde %46 ve folklorik bir mze olan Katalan Sa
nat Milzesi'nde %43 olarak saptanmken Franz mi11.elerinde bu or.nm ortalamas
%60'n zerindedir.
50 SANAT SEVDASI

tikler iin bal bana belirleyici bir etmen olarak addedilemez. o

unlukla zppelik olarak tanmlanan bylesi bir "ayrcalk" (distinc
tion) araynn btnsel ve ksmi olarak belirledii her pratik, buna
katlan topluluun veya toplumsal snfn grece saysal nemiyle,
dahas o topluluun toplumsal yapdaki konumuyla ilikili olduun
dan, ilgili topluluklar arasndaki ilikiler dizgesinin bir ynyle ge
irecei her deiim topluluklar btnnn zelliklerinde de bir de
iime yol aar.

eitli lkelerdeki ziyareti kitlelerinin zelliklerini yntemsel

adan eksiksiz bir ekilde karlatrabilmek iin, ilkin her lkede
ziyareti kitlesini tanmlayan ayr ayr deikenler arasndaki iliki
dizgesinin yapsn bir baka yapya dntrmeye olanak salayan
balak deikenliklerin dizgesi oluturulabilmeli, bylece incele
nen her sistemin olanakl durumlar -zellikle de gerekten gzlem
lenmi durumlar- kmesi iindeki yeri belirlenebilmelidir. Bu da de
mektir ki, farkl Avrupa mzelerinin ziyareti yapsnn -yani cinsi
yet, ya, renim dzeyi, toplumsal-mesleki kategoriler, resim sana
tndaki tercihler, mzenin ileyiine ve eserlerin sergilenmesine dair
beklentiler gibi baml veya bamsz deikenler arasndaki doru
dan veya dolayl ilikiler dizgesinin- bu soruturma sayesinde ku
rulmasnda, gnl isterdi ki. bu ilikilerin her birinin, zel bir il iki
ler dizgesine aidiyetlerinden kaynaklanan konum deeri de hesaba
kat labilsin; ancak bylesi dizgesel bir karlatrma her lkenin alt
dizgelerinin zgl niteliklerine dair dizgeli bir bilgi btn, zellik
le de her lkenin eitim sistemi hakknda -bunlarn zgn pedagojik
gelenekleri. kltr politikalar gibi balklar da darda brakma
yan- verilere bal derinlemesine bir birikim gerektirir. Her ne olur
sa olsun, karlatrlamaz olanlar karlatrp da karlarlabilir
olan darda brakmaktan saknmak iin, istatistik iliki dizgelerin
den herhangi birine, daha dorusu bu ilikilerin temel ilkesine, diz
geli biimde uyguland zaman dier iliki dizgelerinin yaplarna
-says grece az veya ikincil konumda bul unan, deikenlikleri as
lnda balantl deikenlerden bamsz olan birka bamsz de
iken eksiine karn- ulamaya olanak salayan dnm yasala
rnn belirlenmesi; bylece her lkenin zgl toplumsal ve demog
rafik niteliklerinin oluturduu dizgenin (yani cinsiyet, ya. meslek
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 5l

ve renim dzeyi bakmndan nfus yapsnn) her bir i l iki zerin

de uygulad dizgesel etkinin kontrol edilmesi gerekiyordu.
lk aamada. eitli lkelerdeki ziyareti kitlelerinin bileiminde
gzlemlenen farklarn her lkede o lken i n toplam nfusunun de
mografik (renim durumunu da kapsayan) yapsndan kaynaklanan
farklara bal olup olmadnn belirlenmesi amacyla. ziyareti kit
lesinin ya ve renim dzeyine gre dalm ile toplam nfusun
ya ve renim dzeyine gre dalm karlatrlabilir. Bu ere
vede, yaa gre da lmlarn dorudan okumasnn da ortaya koya
ca zere, ziyareti kitlesi iinde gen kesimin greli olarak en b
yk paya sahip olduu lke Polonya' dr. Sanat mzesi ziyaretilerin
de 1 5 ita 25 ya aras kesim ile bu kesimin ul usal nfus iindeki ora
nnn il ikisi Polonya'da 3, Fransa'da 2,8, Yunanistan'da 2, 1 5, Hol
landa'da 2 iken, gen nfus orannn yksek olduu her lkede ya
la birlikte ziyaret orannda hzl bir d grlmektedir [Ek 5. Tab
lo 3]. Hangi etmenlerin yaa. hangilerinin kuak farkna balanma
s gerektiini belirlemek olduka zor; nk, zellikle de Polonya r
neinde, farkl nesiller ok fark l eitim srelerinden gemitir ve
tm bulgular eitim srecinin demokratiklemeyle birlikte kltrel
sermayesi daha dk snflara ulatn, ancak etkisinin bu yeni ka
tegorilerle beraber azaldn dndrmektedir.
Ziyaretilerin farkl renim dzeylerindeki oranlan ile bunlarn
genel nfus iindeki oranlar arasndaki ilikilerin yntemsel bir kar
larrmasn yapmaksa zaten ok daha zor bir i. N itekim farkl ei
tim anlaylar arasnda dizgesel farkllklar sz konusu ve karlat
rlacak her ilikinin altnda da bir biimde bunlar kaytl: lkelerin,
renim yl veya diploma asndan birbirine denk saylabilen okul
eirim leri retimle, hele de kltr retimiyle ilgili ierikler, bu
ieriklerle birlikte uygulanan pedagojik yntemler, kltr ve zel
likle de sanat kltrnn iletimine aktan ve st kapal etkide bu
lunan kimi deerler, eitimci ve rencilerin seimi. renim basa
maklannda nitelik belirleme usulleri (snav, merkezi snav veya ba
sit bir aklama belgesi), vb. neden iyle nemli lde eitlilik gs
termekte, dier bir deyile biimsel olarak denk kabul edilen diplo
malara gre belirlenmi kategoriler, kltr uygulamalarnn hayata
geirilmesine ne kadar elverili olduklaryla, kltr karsndaki tu
tumlaryla keskin farkllklar gsterebilmektedir. Bu ekincelere ra-
52 SANAT SEVDASI

men ziyaret orannn btn lkelerde tek bir yasas olduu gzlem
lenmektedir. st dzey renim grm olanlarn ziyaretiler ara
sndaki oran i le bunl arn genel nfus iindeki oranlar aras ndaki
katsaylar srasyla lkelere gre yle: Hollanda'da 1 7,3, Fransa'da
1 2,5, Polonya'da l 1 ,7, Yunanistan'da 1 1 ,5 ve ortaretim dzeyinde
ise Hollanda'da 20 olmasna karn Yunanistan'da 1 0,5, Fransa'da 1 O
ve Polonya'da l , i lkretim dzeyinde ise Polonya hari ( 1 ,5) btn
lkelerde 0,5 civarnda seyrediyor [Bkz. Ek 5, Tablo 4 ]. B
Ziyareti kitlelerinde gzlemlenen yaplarn, hatta ele alnan ka
tegorilerde bunlarn lke nfuslarndaki arlklar hesaba katlarak
dzeltilmi yaplarn basit bir karlatrmasnn tesine gemek iin,
ziyaret skl bakmndan trde kabul edilen her kategori iin zi
yaret oran tahminlerinin, tpk Fransa iin yapld zere. mutlaka
hesaplanabilmesi gerekir. Ancak, nfus saymlar. her zaman iin ya
ve renim dzeyine gre bir nfus dalm ortaya koyaman1akta,
ziyaretilerin yllk aklarna i likin resmi tahminler de yerli ve ya
banc ziyaretileri birbirinden aymayan, yani farkl lkeler ara5n
da veya ilgili lkenin farkl mzeleri arasnda bir karlatrma yap
labilmesi kaygsn gtmeyen mze istatistiklerine dayanmaktad,r,
cretsiz giriler ve toplu geziler farkl biimlerde .saymdan karl
makta, hatta kimi zaman gz ard edilmekte, kimi mzelerdeki gi
riler hesaba katlmamakta, stelik bunlara bir de ziyareti lerin sa
ysnn belirlenmesinde kimi usullerin (grev lilerin tahminleri, tur
nike veya fotosel) sunduu ve sadece bireysel veya toplu biletlerin
say lmasyla n alnabi lecek birtakm farkl olumsuzluklar da ek
lenmektedir.
Yunanistan rneinde olduu zere, elimizde ziyareti lerin cin
siyet, ya ve renim dzeyine gre bir dalm varsa, bu kategori
lerdeki Yunan ziyaretilerden beklenen ziyaret saysnn yine bu ka
tegorilere denk den Fransz ziyaretilerinkiyle ayn olaca varsa
ymndan hareketle, Yunan ziyaretilerin kat zerinde yl l k ak
n bulmak iin Fransz ziyareti kategori lerindeki matematiksel zi-

13. Hollanda'da eitimdeki nitelik derecelendirme usul. diplomas olmayan

birey saysn baka lkelere gre fazlasyla ykseltmekte. bunun sonucu olarak
da ortaretim dzeyindeki katsaylar tahminlerin zerinde kmaktadr. Polon
ya'da ortaretim dzeyindeki dk yzde ise ortareim tanmndaki ayrmdan
kaynaklanmaktadr.
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLARI 53

yaret beklentilerinin (bkz. Tablo 1 ) kullanlmas yeterlidir: Bu yllk

ak da 640 000 ziyareti olarak tahmin edilebilir, ama Yunan ziya
reti kitlesiyle ilgili soruturma, Yunan mzelerine yaplan toplam 1
300 000 giriin sadece % 1 O' unun ulusal kitle tarafndan gerekleti
rildiini ortaya koyarak: bu kitlenin ziyaretlerinin Franszlarnkinden
ok daha az olduunu apak gsteriyor. Ayn yntem Polonya iin
kul lanldnda bu matematiksel ak beklentisi yllk 1 850 000 zi
yaret gstem1ekle birlikte en byk be Polonya mzesinin (Var
ova. Krakov, Lodz, Lublin. Vroslav) toplam ziyareti kitlesi 1 963'te
yaklak 2 300 000 k iiydi (hu rakama Varova mzesinde fotoselli
giri kartlaryla yaplm cretsiz ziyaretler de dahil olduundan hi
kukusuz abartl bir tahmin de iermektedir): Buradan da Polonya
l larn ziyaret orannn, baka her ey ayn olmakla birlikte. Fransz
lannkinden biraz daha yksek olduu sonucuna varlabilir. Ziyareti
kitlesinin ya ve renim dzeyine gre dalmnda Hollanda iin
veri bulunmamas nedeniyle mevcut verilerden hareketle bir tah
minde bulunulmas gerei ek bir belirsizlii beraberinde getirmitir:
rnein l ise ve st retim kurumlarndan diplomas olanlarn, il
gili dnemde diploma alacak yata olmalarna dayanlarak: ya kate
gorilerindeki says ile l ise ve st eitimden diploma alanlarn her
yataki toplam gerek says orantl kabul edikli (bu da rnein ni
versite eitimi grm 40-50 ya grubundakilerin says ile 1 940-50
dolaylarnda verilen diploma saysnn orantl olduunu varsaymak
demektir). B u hesaplamadaki yaklakln derecesi ne olursa olsun,
Hollandallarn ziyaret oran -her ne kadar 2 300 000 dolayndaki
kat zerindeki rakam Hollanda mzeleri iin verilen resmi saynn
(3 500 000 ) altnda kal yorsa da yabanc ziyareti lerin karlmasy
la (ziyareti ler arasnda yaplan soruturmaya gre toplamn yakla
k %42'si) belirlenebilecek ulusal ak gz nne alndnda- Fran
sz ziyareti lerinkini aa yukar tutmaktadr.
u halde, ziyaret yzdeleri arasndaki i likiye bakldnda Po
lonya. Hollanda ve Fransa, bu lkeye kyasla okullama asndan
ok dk yzdelere sahip olmakla birlikte eitimde temel arl
eski dil ve edebiyata vererek resim ve sanat tarihine ok dar bir alan
brakan Yunanistan ile taban tabana zt durumdadr. Polonya'nn yk
sek yzdesi n i ise (mzeyi ilk kez yetikinliinde, bir kurulu veya
kltr kurumunun dzenled ii bir etkinlik sayesinde ziyaret ettiini
54 SANAT SEVDASI

ifade eden ziyareti orannn ok dk olmasnn da gsterdii ze

re) yetikin nfusu dorudan etkileyen bir eylemlilie deil de m
zenin toplumsal anlam bakmndan geirdii dnme, dahas hem
ziyaretiler arasnda ortaretim ve niversite rencilerinin (dola
ysyla da genlerin) yzdesinin ok yksek oluu hem de ilk mze
ziyaretlerini okul sralarnda gerekletirenlerin orannn azmsan
mayacak dzeyde oluu dolaysyla okulun dorudan etkisinin yo
unluuna balamak uygun olacaktr. Sonuta btn bunlar, ziyaret
oran asndan Hollanda veya Fransa'daki ziyareti kitlesiyle ayn
dzeyde olan Polonyal ziyareti kitlesinin. Yunanl ziyaretilere da
ha yakn bir sanatsal yetkinlik dzeyine sahip bulunduunu gr
nrde ortaya koyan tutum ve grleri bakmndan Hollandal ve
Franszlardan apak biimde ayrldna iaret etmektedir. Nitekim
tutum veya yetkinlik gstergelerinin son derece eitli olduu -arzu
lanan ziyaret tr [ Bkz. Ek 5. Tablo 5], ar1.ulanan katklar zerine
grler lBkz. Ek 5, Tablo 6 ) , resim zerine [ Bkz. Ek 5, Tablo 71 ve
ya sanat dal zerine tercihler [Bkz. Ek 5, Tablo 8 ], ilk ziyaret biimi
f Bkz. Ek 5, Tablo 9] veya daha nce ziyaret edilen mze says f Bkz.
Ek 5, Tablo 1 O]- gz nne alndnda Yunanistan. Polonya, Fransa
ve Hollanda'nn hep ayn srayla sraland grlmektedir ki, belirli
bir lkenin incelenen lkeler hiyerarisindeki basama ne kadar yk
sekse, o lkede yksek bir renim dzeyine (ve dolaysyla toplum
da yksek bir konumda bulunmaya) bal olan tutum ve grleri ifa
de etme olas l da kategorilerin btn iin o kadar yksektir. Her
lkede sanatsal kltrn ayrcalkl aktarmn (bu aktarm, kltrn
ayrcalkl iliki biiminin de temel ilkesidir) ortaya koyan. kltrel
gelenein gcn ve ne kadar eskiye dayandn gsteren ey hi
kukusuz ziyareti kitlesinin ilk mze ziyaretinin tr asndan da
lmdr. Aileyle gerekletirilen ilk mze ziyaretine Hollanda ve
Fransa'da (zellikle de Hol landa'da) daha sk raslanmaka, Polon
ya'da arlkl olarak okul sayesinde, Yunanistan'da ise ounlukla
rastlant sonucu veya bir arkadan tavsiyesi zerine mzeye gidil
mektedir [ Ek 5, Tablo 9]. u halde, deiik lkelerden olup da ayn
eitim dzeyine sahip ziyaretilerin saydklar ressam veya. resim
ekol adlarnn ortalan1as zerinden bir karlatnnann da [Ek 5,
Tablo 7 ] gsterdii zere, Holl anda ile onun biraz gerisinden gelen
Fransa, sanatsal gelenein hem kkl hem de canl, yani ayrcalkl
 KLTREL HAYATIN TOPLUMSAL KOULLAR! 55

snflarn adetlerine derinlemesine ilemi olmasndan tr, Yuna

nistan gibi mze ziyaretlerinin ve sanat beenisinin aznlktaki tut
kulu sevdallara kald veya Polonya gibi kltrel sermayesinin g
rece zayfln toplum leindeki iyi niyetli tutumuyla telafi etme
ye alan lkelerle taban tabana zttr. 14 Her ey unu gsteriyor gibi:
Davranlarn renim dzeyi veya toplumsal snflara gre gster
dii farkl dalm yaplar kendi aralarnda birbirlerine tercme edi
lerek elde edilebilir, nk sanatsal yetkinlik ve belki zellikle de kl
trle ilgili tutum konusunda bulunan, eitli lkelerin ziyaretilerini
birbirinden ayran dizgesel farklarn kayna. adeta ulusal kltrel
sermaye adn verebileceimiz. eitim sisteminin gelimilik dze
yiyle (ve bu gelimiliin eskiliiyle) ve sanatsal sermayenin byk
lyle (ki bu da resim ekolleri ve zel koleksiyonlarn, vb. bulun
masyla kendini belli eden sanatsal geleneklerin eskilii ve canll
nn bir sonucudur) llen eyden ibarettir. 1 5 Polonya'nn ikili du-

14. Ayn renim dzeyindeki Yunanl ve Polonyal ziyaretilerin pek ou

nun daha nce mze ziyaret ettiklerini belirtmesinin nedeni, kkl bir kltre
sahip lkelerin ziyaretilerine safa veya ilgisiz bir soru gibi grnen bir soruyu
daha bir kesinlikle yantlamay gerekten nemsemeleri, dahas tm bir kltrel
gelenein destekleyip srmesine katkda bulunmad bir cokuyu dzenli ziya
rcle pekitirmeye ihtiya duymalar olabilir.
1 5 . ncelenen eitli lkelerdeki ulusal kltrel sermayenin greli dzeyini
yaklak olarak belirlemek iin mzelerin sergideki eserlerinin say, nitelik ve e
itlilii. bu eserlerin mze kaytlarndaki gemii, ayrcalkl snflar tarafndan
zel koleksiyon olarak biriktirilen sanatsal sermayenin hacmi, kamu koleksiyon
larndaki balarn grece hacmi gibi gstergelerin yan sra lise ve st eitim
deki okullama (ve bu okullamadaki artn) yzdesi. dolaysyla da eitim karar
llnn gc (ve bunun zaman iindeki geliimi) gz nnde bulundurulabilir. n
celenen lkelerde 15-24 ya grubundaki okullama yzdesine gre kurulan hiye
rarinin tutuma ilikin gstergelerden kanla rttne iaret etmek bu noka
da yeterli olmakla birlikte, unu da eklemek gerekiyor: Polonyann oluturduu is
tisna. okullama yzdesinde yakn tarihli ve hzl bir ivmenin ardndan Hol landa
ile neredeyse ayn dzeyi yakalamasndan dolay gerek anlamda deil grn
itibariyle istisnadr. stelik Hollanda, dier btn Avrupa lkeleri iinde sanatsal
eitime en byk arl veren lke olarak grnmektedir. Dier taraftan. yapt
i stne pek dnmeyen sosyoloji izgisinin "eski bir kltr olan lkeler" veya
"yeni lkeler" gibi mefhumlarna ilem yapmaya uygun bir biim kazandrlabil
mesi iin, sanatsal sermaye ile eitsel sermaye arasndaki ilikilerin de karlatr
mal incelemeyle saptanmas gerekir. Bu karlarma ayn zamanda her lkedeki
killtrel arL-talep iliki lerinin, hana belki de tarih iinde arz ve talep arasnda bel
li bir denge uturan kltrel aklarm mekanizmalarnn ( baka kltrel gelenekler-
56 SANAT SEVDASI

rumu, u halde, okulun dorudan etkisinin tutumlarda ve eilimler

den ziyade uygulamalarda daha dolaysz gzlemlenebilir olan yo
unluunun kltr kazanma srecine hz kazandrmasyla aklana
bilir. Polonyal ziyareti kitlesinde ya ykseldike ziyaret yzdesi
nin hzla dmesi aslnda unu gsteriyor: Sadece okulda alanm
mze gezme eilimi, " k ltr eskiye dayanan" lkelerdeki ayrca
lkl snflarn ocuklar gibi erken yalarda edinilmi bir tankl
bulunan bireylerde okulun rettii ayn eilime kyasla ok abuk za
yflamaya yz tutmaktadr. Sanat kltrnn aktarmnda aileye d
en paydan. kltrel etkinliklerde bulunmann, bunun da tesinde
sanatsal yetkinliin ve kltrel eserler konusundaki tutumlarn ulu
sal kltrel semayeyle yakndan ilikili olduunu anlyoruz: Kkl
gelenei olan lkelerin tm bir kltr gelenei aslnda, ancak klt
re dknln daha ocukluktan itibaren aile geleneindeki zen
dirmeler ve yaptrmlarla -kltr tapnmasn rgtlemekle ykm
l kurumlarla da su ortakl iinde- alanmas durumunda kendi
ne zg bir tarzda kurulabilen geleneksel bir ilikiyle davurur ken
disini.

den dn almay da bunlar arasnda saymak gerekir) belirlenmesine olanak tan

yacaktr: Nasl ki sanatsal bir mirasn oluturulmas belli bir sanatsal yetkinlik ge
rektiriyorsa, ayn ekilde belli bir sanatsal yetkinliin edinimi de hazr bir miras
gerektirir - bu durumda da ulusal kiiltiirel sermaye arz-talep etkileiminin art ar
da gelen nesiller tarafndan biriktirilmi sonucunu ifade eder.
 i kinci Ksm

Kltrel Eserler ve Kltre Dknl k

SERPENTIN: "Dncemi size younlatrdrnda. e

deerli fikirler ve uygun szcklerle karlayor zihni
nizde. Szlerin, duyuyonuuasna algladnz sz
lerin kalbna giriyor, sizin dilinize, alk olduunuz
cmlelere brnyor. Beraberinizdeki kiiler de ok
byk olaslkla size sylediklerimi duyuyorlar, tabii
kendi sz daarcklar ve anlaumlanyla anlyorlar."
BARNSTAPLE: "te bu yzden de zaman zaman, rne
in ( ... ) bizim zihinlerimizin hayal bile edemedii fi
kirlere ykseldiinizde, hibir ey anlamyoruz."

H. G. WELLS
Banstaple Tanr-nsanlar lkesinde

STATSTK, kltrel eserlere eriimin kltrl snfn ayrcal ol

duunu ortaya koymaktadr; ancak bu ayrcalk, d grn itiba
riyle tamamen merudur- yani aslnda sadece kendisini darda b
rakanlar darda kalmaktadr. Buna gre mzelerden daha eriilebi
lir hibir ey olmadndan ve etkisi baka alanlarda grlebilen
maddi engeller burada neredeyse ortadan kalktndan, grnt
itibariyle, "kltrel ihtiyalardaki" doal eitsizlikten dem vurul
mas yerindedir. Bu ideolojinin kendi kendisini yok etme nitelii
hemen gze arpyor: Toplumumuz mzelerde sergilenen eserler
den yararlanma gibi safbir olana tartmasz herkese tanmsa da
sadece bazlar bu olasl gerekletirecek gerek olana,a sahip
tir. Kltrel etkinlik istei kltrel etkinlikle ayn biimde deitii
ne ve "kltr ihtiyac" da doyurulduu srece katlanarak arttna
gre, kii mze ziyaretinde bulunmadka bu eksiin farknda olma
yacaktr. Mzeye gitme niyeti ancak ortaya ktktan sonra gerek
letirilebileceine gre, buradan da ancak gerekletirildii takdir-
58 SANAT SEVDASI

de var olabilecei sonucu karlabilir; az rastlanr olan ey sanat

nesneleri deil onlardan yararlanma eilimidir, nk "temel ihti
yalardan" farkl olarak bu "kltrel ihtiyac" eitim yaratr. Bura
dan da u sonu kar: Kltr eserleri karsndaki eitsizlik, "kltr
ihtiyacn" yaratan ve ayn zamanda bu ihtiyac gidennek iin gere
keni veren okulla i lgili eitsizliklerin brnd ehrelerden birid ir.
Mze ziyareti ve ziyaret sklndan da te, ziyaretilerin davra
nlar ve sergilenen eserlere k ar tutumlar , hem aldklar diploma
lar hem de rencilik sreleriyle llen eitimlerine baldr do
rudan doruya. u halde sergilenen eserlere verilen deerin nesnel
bir gstergesi saylabilecek (buradaki znel deneyim ister estetik
zevk, i ster iyi niyet, ister zorunluluk duygusu veya btn bunlarn
toplam, her ne olursa olsun) ziyarete harcanan ortalama sre alnan
eitimle birlikte artmaktadr: Halk snflar iin 22 dakika, orta s
nflardan ziyaretiler iin 35 dakika. st snflardan olanlar i inse 4 7
dakika. Dier taraftan ziyaretilerin mzede geirdiklerini beyan et
tikleri srenin, renim dzeyleri ne olursa olsun ayn kaldn bil
diimize gre, mzede geirilen gerek zamana dair (ziyaretinin
renim dzeyi ne kadar dkse o derece yksek oranda) kastn
aan tahminlerin, tpk dier gstergelerde olduu zere, kltr d
zeyi en dk olan ziyareti lerin ziyaret dsturu olarak kabul ettik
leri bir lye (belirli bir mzede farkl kategorilerden ziyaretiler
iin neredeyse hi deikenlik gstermeyen bir lye) ayak uydur
ma abasn yansttn varsayabiliriz.

Ziyaretilerin her mze iin beyan ettikleri ortalama ziyaret sreleri. o

mzenin hak ettii ziyaret sresine ilikin toplumsal lnn gstergeleri
olarak dnlebilir. Ziyarete bir saatten fazla sre ay rdn ifade eden zi
yaretilerin yzdesiyle ortaya kan mze hiyerarisi. turizm rehberlerinde
bu mzelere verilen yldzlarla kabaca rtmektedir: Rouen: %59.5; Jeu
de Paume: %58.5; Lyon %55,5; Dijon: %5 1 ; Lille: %47; Colmar: %46; Do
uai : %43; Tours: %42: Laon: %40: Bourg-en-Brcsse: %37: Agen % 35.1

Ayn mantk. ziyaretilerin. ziyaretleri ne kadar az ve eitim d

zeyleri ne kadar dkse mze etkinliklerinin skl hakknda o ka-

1. farkl mze hiyerarisinin -turizm rehberlerinin telkin ettii. yllk ziya

reti saysndan kan ve koleksiyon yneticilerinin hazrlad hiyerarilerin-te
melde birbiriyle uyutuu grlmtr.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 59

dar yksek rakam vermelerini, kendilerine ylda -drt ziyareti (bel

li ki byk ounluun uygun sklk konusundaki kans budur) ya
ktrmalarn da aklar [Ek 3, Tablo2] .
Ziyaretinin, sergilenen eserleri izlemeye ayrd sre, yani ile
tilen anlamlar "tketmesi" iin gerekli olan sre, bu anlamlar z
meye ve tadn karmaya yatknl konusunda hi kukusuz iyi bir
gslergedir:2 "Mesajn" tketilemezliinin bir sonucu olarak, "alm
lamann" (kabaca sresiyle llen) zenginlii her eyden nce "alm
layann'' yetkinliine, yani "mesajn" koduna hakimiyet derecesine
baldr. Her bireyin eserin sunduu "bildiriyi" kavramas iin belir
li ve snrl bir kapasitesi vardr; bu kapasiteyse -ister genel olarak
resim, ister belli bir dneme, ekole ya da sanatya ait bir resim sz
konusu olsun- deerlendirilen mesajn tr kodu hakknda sahip ol
duu genel bilginin sonucudur (bu da evresinin veya ald eiti
min sonucudur). Mesaj izleyicinin kavrama olanaklarn at m,
"maksad" karamayan ziyareti alacal bulacal bir renk cmb,
gereksiz birtakm rengarenk lekeler olarak grd eye ilgisini kay
beder. Dier bir deyile, kendisi iin fazlasyla zengin olan, -iletiim
kuramnn deyiiyle- mesaj tufan karsnda "boulduunu" hisse
der ve mesajn stnde pek durmaz.
Simgesel olduu dnlen sanat eseri sadece, onu zmseyebi
lecek, yani deifre edebilecek kiiler iin var olur. Eyleyen znenin
sanatsal yetkinlik derecesi de belirli bir anda sanal eserini zmseme
si iin gerekli aralar kmesine (kltrel sermayeyi zmseme/sa
hiplenmenin veya, dier bir deyile, belirli bir anda belirli bir toplu
ma sunulan sanat eserlerini zmlemenin koulu olan yorumlama
emalarna) ne kadar hakim olduuyla llr. Sanatsal yetkinlii.
imdilik, bir temsil evreninin birbirini tamamlayan snflarnda bu
lunan olas blmlemelere dair sahip olunan/olunmas beklenen n
bilgi olarak tanmlayabiliriz: Byle bir snflandrma dizgesine vakf
olmak demek, o temsil evreninin her esini, ister istemez -bilin! i
veya bilinsiz olarak deerlendirilsin, sonuta sz konusu olacak o

2. Buradan u sonucu karabiliriz: Beyan edilen "zevklerle" karmayacak

gerek tercihlerin en yerinde lilstinil, bir milzcdeki farkl eserlere ziyaretilerin
ayrdklar srenin llmesi (uzun ve zor. dolaysyla da pahal bir ilem) sal a
yacaktr.
60 SANAT SEVDASI

snfn dnda kalan btn sanatsal temsillerin oluturduu- bir ba

ka snfa gre tanmlanan bir snfa yerletinnek demektir. Bir dne
min veya bir toplumsal kesimin slubu, o evrenin darda brakt,
dolaysyla da kendisinin tamamlaycs olan eserlerin oluturduu
snfla kartl iinde tanmlanm falanca snftan baka bir ey de
ildir. Tanma (veya sanat tarihilerinin kulland mantk terimiyle.
atf l auribtion]) denen olay). sz konusu eserde fiilen gereklemi
olasln ait olduu snfla (negatif anlamda) ilikili olaslklarn art
arda elenmesiyle vuku bulur. O halde, ele alnan esere atfedilebile
cek eitli zgl nitelikler (sanatlar. ekoller, dnemler, sluplar. te
malar. vb.) asndan oluabilecek bir belirsizlik durumunun snflan
dnna dizgesi olarak ilev grecek iki farkl kodun devreye sokulma
syla ortadan kaldrlabilecei grlr hemen: 1 ) slupla ilgili z
gllklerin deifre edilmesine izin vererek sz konusu eseri bir top
luma. ekole veya sanatya ( " B u bir Cezan ne") ait eserler btnnn
oluturduu snfa atfetmeyi olanakl klan tam anlamyla sanatsal
kod: 2) (gsterenler evreniyle gsterilenler evreninin birbirini ta
mamlayan snflarndaki olas blmlemeler konusunda ve bu iki
evrenin blmlemeleri arasndaki balamlar konusunda sahip olu-
nan/olunmas beklenen n bilgi sfatyla) gsterge olarak ele alnan
belli bir temsili belli bir gsteren snfna atfetmeye ve bylece-gs
terilenler evreniyle arasnda bulunan balamlar sayesinde- buna
tekabl eden gsterilenin belli bir gsterilenler snfna ait olduunu
bilmeye olanak salayan gndelik yaam kodu. lkinde, izleyici, ger
eklemi olasl (bir eser snfnn zgl niteliini) slupla ilgili
olaslklar evreni karsnda bir yere konumlandrarak, yapraklarn
veya bulutlarn ileni tarzma, yani sluba dair gstergelere ynelir;
ikincideyse, yapraklar ve bulutlar. yukarda tanmlanan manta uy
gun biimde, sz konusu temsile akn olan anlamlarla ilikili gs
tergeler veya imler olarak grr ("Kavak aac bu, bu da frtna"),
ama temsili bu ekilde tanmlayan, ona zglln veren eyi, yani
slubu (zel temsil slubunu) bsbtn gz ard eder.
yleyse sanatsal yetkinlik, bir temsilin, ierdii slupsal gster
gelerin snflandrlmasna gre, sanatsal evrendeki olas temsiller
iinde konumlandrlmasn salayan sanatsal blmleme ilkeleri
hakknda sahip olunan n bilgi olarak tanmlanabilir. Bu snflandr
ma tarz ile eseri gndelik nesneler (daha ak bir ifadeyle, eyalar)
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 61

evrenini veya gstergeler evrenini oluturan olas temsiller iine yer

letiren tarz birbirine zttr; ikinci tarzda eser, basit bir abide, yani a
kn bir anlam iletmekle ykml olan basit bir iletiim arac oluve
rir. Sanat eserini tam anlamyla estetik ynnden (baka bir deyile,
kendisinden baka bir eyi imlemeyen bir gsteren olarak) kavramak,
kimi zaman sylendii zere onu "kendisi dnda bir eyle duygusal
ve dnsel olarak balantlandrmadan" ele almak, ksacas eserin
indirgenemez tekilliine kaplmak deil, onu ait olduu snf olu
turan eserlerin toplamyla ve sadece o eserlerle ilikilendirerek slu
bunun ayrt edici elerini bulmak demektir. Halk snflannn bee
nisi, bunun tam tersine, Kant'n Yarg Yetisinin Eletirisi'nde "barbar
beeni" bal altnda betimledii gibi, "hoa giden" ile "haz veren"
arasndaki, daha geni ifadesiyle izlemenin estetik niteliinin tek g
vencesi olan "karszl k" (desinteressement) ile "ho olan " veya
"Akln ilgisini" tanmlayan "duyularn ilgisi" arasndaki aynn dev
reye sokmaya yanamamayla veya bu ayrm devreye sokmann ola
nakszlyla ("hem yanamama hem olanakszlk" demek lazm as
lnda) tanmlanr: u halde sanat eserinin bu ilevci temsili. her im
genin bir ilev stlenmesini, -gerekirse oradaki gstergenin ilev i
olsun- isteyen bu temsil, karlkszln reddi, eserdeki iiliin y
celtilmesi veya "i lgin" olann tersine "retici" olann kymete bin
dirilmesi, hatta bir olanakszlk, yani salt slupla ilgili snflandrma
ilkeleri olmad iin her eseri temsiller evreninde konumlandrma
nn olanakszl stne temellendirilebilir.3 Buradan kan sonu u
dur: En yoksullar iin, gstereni aan bir anlam ak seik ifade et
mesini bekledikleri sanat eseri , anlatlama ve tanmlama ilevini ne
kadar ortadan kaldrmaya alrsa (tpk figratif olmayan sanatlar
gibi) o kadar afallatc olur.
Sadece mevcut snflandrma dizgesine ne lde vakf olundu
una deil, ayn zamanda bu snflandrma dizgesinin karmaklk
veya inceliine bal olan sanatsal yetkinlik derecesi, bu nedenle tem
siller evreninde says yle veya byle yksek olan birtakm ardk

3. "Halk beenisinin" ilkeleri. itaat araynn yol at yarglar ferman bu

yurma gcyle benimsetebilen yllksek kltr eserleri (rnein resimler ve heykel
ler) hakkndaki grlerde deil de fotoraflktaki retimde ve fotoraf grsel
leri 1.erine yarglarda kendini belli ediyor. (P. Bourdieu, Un Ar moyen: Essai sur
/es usage. sociaux de la plotograplie, Paris: Minuit. 1 965, s. 1 1 3-34.)
62 SANAT SEVDASI

blmlemeler yapabi l me ve, dolaysyla da, az ok girift snflar be

lirleyebilme yeteneiyle llr. Roma sanat ve Gotik sanat blm
lemesinden baka temeli olmayan birine gre btn Gotik katedral
leri ayn snfta yer al r, dolaysyla da aralarnda hirfark yokmu gi
bi dururlarken. daha kapsaml bir yetkinlik "ilkel", "klasik" ve "ge"
dnemlerin sluplar arasndaki ayrmlarn farkna varmaya, hatta
sz konusu sluplarn her birinde farkl ekollerin eserlerini tanmaya
olanak verecektir. yleyse bir dneme ait eserlerin baka bir dne
m in eserlerine gre veya bir sanatnn eserlerinin o sanatnn eko
lnn veya dneminin eserlerine gre veya bir sanatnn belli bir
eserinin ayn sanatnn btn eserlerine gre zgnln belirle
yen zell iklerin anlalmas, gereksiz sslemelerin anlalmasndan.
yani belli bir slubu tanmlayan resimsel malzemeyi ileyi biimle
rinin farkna varmaktan geer: Ksacas, benzerliklerin fark edilmesi
farkll klara, farkllklarn fark edilmesi benzerliklere rtk veya ak
gndem1e yapmay gerektirir.4
Tarihin bel l i bir annda bell i bir topluma sunulan temsiller evre
ninin birbirini tamamlayan sn flara blnmesini yneten i l kelerin
oluturduu dizge olan sanatsal kod, adeta toplumsal bir kurumdur.
Belli bir toplumda, beli i bir anda sanatsal mallarn (daha genel ifade
siy le kltrel mallarn) sah iplenilme tarzn yaplandran alglama
aralar kmesi, tarihsel olarak olumu ve toplumsal gerekl ie te
mellenmi bir dizge olduu iin, bireylerin iradelerine, bilinlerine
bal olmamas bir yana kullanabildikleri ve gzden kardklar ay
rmlar tanmlayarak dayatr kendisini bireylere, stelik onlar da o
unlukla bunun farkna bile vam1az. Her dnem, sanatsal temsiller
btnn. kendine zg kurumsal bir snflandrma dizgesine gre,
dier dnemlerin ayr tuttuu eserleri yaknlatrarak, dier dnem
lerin yaknlatrdklarn ayrarak dzenler; bireyler de mevcut snf
landmm dizgesinin dnmelerine izin verdiinden baka ayrmla
r dnmekte zorlanrlar. Longhi yle yazmaktadr: " Varsayalm

4. En azndan bu bakmdan, bir eyi resimleyen bir eserin ifre zm her

hangi bir mesajn ifre zmnn nanna tabidir. Buyssens. Saussure'n "Dil
de farkllklardan baka bir ey yoktur" ilkesini (Genel Dilbilim Dersleri. Payot,
1 960, s. 1 66) yorumlarken, farkllklann anlalmasnn, hem anlam hem de ses d
zeyinde. ses veya anlam benzerliklerine rtk biimde bavurmay gerektirdiini
ortaya koyar ( Cahiers Ferdinand de Sassre. no. YIII. l 949, s. 37-60).
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 63

ki l 680 i l a l 880 arasndaki doalc ve izlenimci Fransz ressamlar

eserlerin i imzalamam, onlarn mutucusu olarak da yan balarn
da Geffroy ve Duret zekasnda bir eletirmen ve bir gazeteci bulun
mam olsun. Unutulduklarn hayal edelim. beeninin tersyz olmas
nedeniyle ve tarihsel aratnnalarda uzun bir gerileme dolaysyla yz
yl, yz elli yl unutulmu olsunlar. Dikkatler tekrar bunlara odaklan
dnda nce ne olabilir? Bu d i lsiz malzemelerdeki tarihsel deil de
simgesel esaslarn ayrt edilmesiyle zmlemeye balanacan tah
min etmek ok zor deil. lki. Manet gibi simgesel bir ad tayacak,
Renoir'n genlik dneminin bir ksmn ve, endiem odur ki, Ger
vex'den de birka rnek ierecektir - Gonzales'i , btn bir Morizot'
yu ve Monet'nin tm genliini saymyorum bile. Yine simgesel bir
ad haline gelmi Monet'ni n ge dnemiyse neredeyse btn Sisley'yi ,
Renoir'n nemli bir ksmn v e e n kts de birka dzine Boudin'i,
pek ok Lebour'u v e Lepine'i yutacaktr. Hal byleyken birka Pissar
ro, hatta -vnlecek bir dl olmasa da- bir-iki Guillaumin neden
Cezanne'a atfedilmesin?"5 Cravaggio'nun sanatnn birbirini izleyen
dnemlerde nasl betimlendii konusunda Beme-Joffroy'nn tarihsel
incelemesi yukardaki kurmacadan daha ikna edici bir ekilde gste
riyor ki sanat eserinin bel l i bir dnemde bireylerin kafasndaki top
lmsal imgesi. apak sylemek gerekirse, iinde bulunduklar top
lum tarafndan sunulan ve tarihsel olduu iin tarihsel olarak da de
ien alglama aralarnn bir rndr: "Atf tartmalar hakknda
ne dnldn gayet iyi biliyorum; bunlar sanatla ilgisi olmayan
apsz eyler, sanatsa ok byk bir ey ( ... ). B i r sanat hakkndaki
dncemiz ona atfettiimiz eserlere baldr; her eserine bakmz
da -houmuza gitsin gitmesin- bu btncl dncemizin izini ta
r. " 6 Ayn ekilde eserin alglama aralarnn tarihi ayn zamanda
eserin retim ara l arnn tarihidir, nk her eser bir bakma i k i kere

5. R. Longhi. aktaran A. Bcrne-Joffroy. le dossier Caraage. Paris: Minuil,

1 959, $. 1 00- 1 .
6. A. Beme-Joffroy, a.g.y, s. 9. Gemie ait eserlerle ilgili toplumsal imgenin
geliimi sanatn geliimine sk skya bal olduundan. alglama aralarnn d
nm ile sanatsal retim aralarnn dnm arasndaki ilikinin dizgesel bir
incelemesi gerekmektedir. Lionello Venturi'nin de belirttii zere Yasari. Miche
langelo'dan yola karak Giotto'yu kefederken Belloni de Carracci ve Poussin'den
kalkarak Raffaello'yu yeniden dnr.
64 SANAT SEVDASI

retilir, nce yaratcs, ardndan da izleyicisi tarafndan - daha do

rusu izleyicinin mensup olduu toplum tarafndan.
Bir sanal eserinin (belli bir dnemde, belli bir toplum asndan)
ortalama okunabilirl ii, sz konusu eserin nesnel adan gerektirdi
i kod ile tarihsel bir kurum olarak kod arasnda bulunm mesafe ta
rafndan belirlenir: B ir sanat eserinin b irey asndan okunabilirlii
de eserin gerektirdii az ok karmak ve incelikli kod ile yine az ok
karmak ve incelikli toplumsal koda vakf olma lsyle tanmla
nan bireysel yetkinlik arasndaki mesafenin sonucudur. Belli bir d
nemde belli bir toplumun kltrel semayesini oluturan eserler, eit
derecede kam1a k ve incelikli olmayan, dolaysyla kurumsal
renimle kolay ve hzl, kurumsal olmayan (bireysel aba sonucu)
renimleyse daha zor ve daha yava kazanlabilen kodlar gerektirdi
inden dolay bu tr eserlerin ayrt edici zelliklerinden biri farkl
yaylm dzeylerine ulamalardr; bunun sonucunda bir eserin oku
nabilirlii, eserin gerektirdii ve esere ikin karmaklk ve incelik
derecesi olarak tan mlanan yaytlm dzeyP ile ayn bireyin, aa
yukar eserin gerektirdii koda denk den toplumsal koda vakf ol
ma derecesi olarak tanmlanan almlama dzeyi arasndaki mesafe
in sonucu olarak ortaya kar. Eserin kodu incelik ve kannaklk
asndan izleyicinin kodunu ayorsa. izleyici. hibir gerekl ilii ye
rine getirmediini dnd bu mesaja vakf olamayacaktr.
Her ada, an sanatnn okunabilirliini tanmlayan kurallar,
genel okunabilirlik kuralnn zel uygulamasndan baka bir ey de
ildir. an sanatnn okunabil irlii de belli bir a ve toplumdaki
sanatlarn nceki an koduyla srdrdkleri ilikiye gre deiir.
u halde kaba hatlaryla iki tr dnem ayrt edilebilir: Sanatlarn
miras alnm bir sanatn salad yaratm olanaklarn gerekle
tirdii. hatta tkettii. dolaysyla bir slubun kendi zirvesine eri
tii klasik dnemler ile yeni bir yaratm sanatnn filizlendii. bii
min yeni bir retici dil bilgisinin. zellikle de bir devrin ve evrenin

7. uras apak ki, bir eser, ele alnd yorumlama rgsne bal farkl d
zeyde imlenler yayabileceinden dolay yaylm dzeyinin mulak bir belirleme
si yaplamaz. kald ki bu dey, rnein, bir anya veya bir malumat kapsamna
(zellikle de arihsd nitelikli) ynelik ilgiye cevap verilmesi olduu kadar ayn il
giyi biimsel zellikleriyle yakalamak da olabilir.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 65

estetik gelenekleriyle kprleri atarak doduu kopu dnemleri. u

ras besbelli ki toplumsal kod ile eserlerin gerektirdii kod arasndaki
mesafe kopu dnemlerinde deil de klasik dnemlerde ksadr -
hele ki iinde bulunduumuz trden srekli kopu dnemlerinde ol
duundan ok daha ksadr. Sanatsal retim aralarnn dnm
kanlmaz biimde sanatsal alglama aralarnn dnmnden n
ce olur ve, uras da apak ki, alglama tarzlar ister istemez yava
bir dnm geirir. nk kanlmaz olarak uzun ve zor olan yeni
bir iselletirme sreci sonunda yerine yenisi getirilecek bir sanatsal
yetkinliin (ki alkanlklara ve belleklere derinlemesine kaznd
ndan dolay bilind dzeyde ileyen toplumsal kodun iselleti
rilmesinin rndr) kknn kaznmas sz konusudur.s Sanatsal
yetkinliklere (isterseniz Jahitus da diyebiliriz bunlara) zg ar
kanll n sonularndan biri budur: Kopu dnemlerinde, yeni sa
natsal retim aralarnn ortaya kard eserler, bir sreliine de
olsa, tam kart olarak karsna dikildikleri eski alglama arala
ryla alglanmaya mahkumdur.
Bu da demek oluyor ki h ibir sanatsal yetkinliin bulunmamas,
yeniliki eserlere veya. daha da nemlisi, bu tr eserlerin retimine
uygun decek alglamann zorunlu koutu olmad gibi yeterli ko
ulu da deildir. yle olsayd, bakn toyluu gzn incelikli du
yumsamasnn alabilecei en stn biim olurdu. Anahtarlardan yok
sun olmak. k iileri, eski anahtarlar tmden terk etmelerinden baka
bir ey istemeyen eserleri anlamaya. hele hele eserin deifre edilme
si iin gerekli anahtar yine eserden beklemeye hi mi hi hazrla
maz. Hatta, grld zere, yksek sanat karsnda en donanm
sz olanlarn almaya en az hazr olduu tavr budur. Figratif olma
yan sanatn yepyeni biimlerinin, arpk olduu sylenen okul ei
timi benzeri renim sreleriyle edi nilmi yetkinlikten ziyade o
cuklarn veya cahillerin safl iin daha kolay eriilebilir olduunu
syleyen ideolojik yaklam her eyden nce olgular yalanlamakta
dr: sanatn en yeniliki biimleri sadece birka usta iin (kald ki

8. Bu durum her kltrel oluum, her sanatsal biim, her bilim veya siyaset
kuram iin geerlidir. Eski lahis'lar, toplumsal kodlarda, hatta bu kodlarn top
lumsal iireim kou llarnda meydana gelen bir devrimden sonra uzun bir sre
ayakta kalabilirler.
66 SANAT SEVDASI

bunlann nc konumlar ksmen dnsel alanda ve genel anlamda

da toplumsal yapda tuttuktan yerle aklanr) ulalabilir durum
daysa, bunun nedeni sz konusu biimlerin gndelik varolu ko
dundan balayarak btn kodlardan kopabilme yeteneini gerektir
mesi ve bu yetenein de farkl kodlar gerektiren eserlerle yaknla
ma ve sanat tarihini yerleik kodlardan srekli bir kopu olarak de
neyimleme sonucu edinilen bir yetenek olmasdr: zetle, ilk bak
ta ok tuhaf gelen esere teslim olmak zere mevcut btn kodlar
askya alabilmenin nkoulu, belli bir zaman diliminde var olan es
er toplamnn nesnel olarak gerektirdii farkl toplumsal kodlarn en
doru ekilde uygulanmasn dzenleyen "kodlarn koduna" ayrn
tsyla vakf olmaktr.9
Sanatla ili dl olmak iin gerekli aralar ailesinden veya okul
eitiminden almam olanlar, kategorilerini gndelik deneyimden
dn alan ve temsill nesnenin basite tannmasyla sonulanan bir
sanat eseri alglamasna mahkumdur: Sanat eserinin slubunun z
gl nitel iini asla ortaya koymayan kimi basit anlamlardan baka
bir ey gremeyecek olan donanmsz izleyici, Panofsky'nin de be
lirttii zere, en iyi olaslkla "resmedici kavramlara" bavuracak,
eserin ancak duyumsanabilir zelliklerini (tenin kadife gibi veya
dantelin incecik olduunun sylenmesi trnden) veya bu zellikle
rin uyandrd duygusal deneyimi (renklerin ciddi veya cvl cvl
olmasndan bahsedilmesi gibi) yakalayp ifade edebilecektir. o
"Grnewald'n Diri/i adl tablosunun tam kalbinde duran u ak
renkler iin 'elleri ve ayaklar delinmi, ge ykselen bir adam' de
diimde, tam anlamyla biimsel olan bir betimlemenin snrlarn
aarm ( ... ). ama bakana, grsel sezgisi ile dokunma ve hareket algs
asndan, ksacas dolaysz varolu deneyimi asndan tandk gelen
ve ulalabilir olan bir alanda, duyu temsilleri alannda kalnn yine
de. Oysa ayn renkleri 'ge ykselen sa' olarak tanmladmda,
kltrel olarak edinilmi bir eyi de iin iine katm olurum." K-

9. Bu ilkelerin dizgeli serimlemesi u makalede bulunabilir: P. Bourdieu.

"Elements pour une thforie sociologique de la perception artisique" (Sanatsal ;l
g zerine sosyolojik bir kuram iin temel kavramlar). Reve i111er11aioale des
Sciences socia/es, cilt XX ( l %8). no 4.
10. E. Panofsky. "Uber das Verhiilnis der Kunsgcschiche zur Kunstheorie",
Zeischriftftir !Es/eik md al/gemei11e Knstwisseschaf. X Y l l l . l 925, s. 1 29 vd.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 67

sacas, "varolu deneyimimizden yola karak nfuz edebi ldiimiz

anlamlarn oluturduu ilk katmandan" veya baka bir deyile "ey
lerin anlam ve anlatmlarn anlam eklinde iki alt gruba ayrlabile
cek fenomenal anlamdan", bu kez adna " gsterilenir anlam alan " 12
diyebileceimiz ikinci katmana, "ancak edebi tarzda aktarlan bir
bilgiden yola klarak deifre edilebilecek bir anlam katmanna"
gemek iin, duyumsanabilir zelliklerin basite sralanmasnn te
sine geip sanat eserinin btnyle sluba ilikin zgl niteliklerini
(bunlarn "resimleniini" veya "biimleniini") yakalayarak eserin
gerek anlamda bir "yorumunu" ortaya karacak kavramlar olan "z
gllk niteleyici kavramlardan" ("resmedici kavramlarn" tam kar
t) yararlanmamz gerekir. u "Yorumlama ilkesini kuran ey her za
man iin ( ... ) yorumu yapan znenin tanma yetisi ve tanma miras
dr, yani fenomenal olann anlam sz konusu olduunda varolu de
neyimimiz, gsterilenin anlam sz konusu olduundaysa edebiyat
bilgimizdir." 14 Fenomenalin anlam ile gsterilenin anlamnn deif
re edilmesini dzeltebilecek yalnzca iki ey vardr: S rasyla "slup
bilgisi" ve "tipler kuram". Bu ikisinden yoksun olan kltrsz zne
ler. sanat eserlerini fenomenal maddesellikleriyle kavramaya, yani
bunlar basit gndelik nesneler olarak grmeye mahkumdur; zgl
alglama kategorileri olmad iin eserlere gndelik yaamlarnda
ki nesneleri anlaml bulmalar n salayan "ifre"den bakasn uygu
layamamalar, temsilde gerekilik aramaya ve istemeye fazlasyla
eilimli olmalarnn da balca nedenidir.
Sanat eseri, dier kltrel nesnelerde de olduu zere, ele alnd
yorumlama erevesine gre farkl dzeylerde anlamlar iletebil
dii iin, alt dzey anlamlar, bir baka deyile en yzeysel anlamlar,

1 1 . E. Panofsky, "Zum Problem der Bcschreibung und lnhaltsdeutung von

Werken der bil denden Kunst". logos, XXI, l 932, s. I 03 vd. Tankln koulu
olan kltrel bilgiye az veya ok hiikim olmak. pek doaldr ki, sanal nesnesine ve
onu alglayan zne.nin toplumsal-kltrel konumuna bal dr.
1 2. E. Panofsky, "Zum Problem der Beschreibung und Inhaltsdeuung von
Werken der bildeaden Kuns", a.g .y.
13. E. Panofsky. "Uber das Verhaltnis der Kunstgeschichte zur Kunsttheorie",
a.g.y.
14. "Zum Problem der Beschreibung und lntaltsdeutung von Werke n der bil
deaden Kunst", a.g.y.
68 SANAT SEVDASI

bunlar k uatan ve deitiren st dzey anlamlar gz ard edildike,

ksmi ve gdk kalrlar. dolaysyla yanl olurlar. Eserlerin "anlatm
sal" ve deyi yerindeyse "fzyonomik" niteliklerinin "anlalmas"
estetik deneyimin alt dzey bir biimidir, nk ikonoloj i bilgisinin
destei. denetimi ve dzeltmesi olmadan uygun ve zgl bir ifrey
le donanamaz. i deneyim. rnein eserin yan-anlamna duygusal
karlk verebilmek, sanatsal deneyimin anahtarlarndan biri olarak
kabul edilebilir elbette. Ancak eserin yol at duyumsamann veya
duygunun deeri, eserin anlatml l (expressivite) denebilecek e
yin alglanmasna indirgenmi bir deneyimin (sanat eseri deneyimi
nin) btnn oluturup olutunnadna, uygun bir deneyimin b
tnlne dahil olup olmadna bal olarak deiir.
u halde sosyolojik gzlem, kuramsal zmlemelerin akl y
rtmeyle ayrt ettii farkl dzeylerdeki alglama biimlerinden bil
fii l gereklemi olanlarn kefini salar. Mutfaktan western'e, ora
dan da dizisel mzie, Bat'nn tm kltrel varl, anlk gerekleen
bir duyumdan balayp gelenekleri tanyan ve trn kurallarn bilen
bir yetkinlikle alnan keyfe kadar uzanan eitli kavray larn konu
su olabilir. Estetik zevkin arada birok gei dzeyiyle ayrlan iki
kart biimi, iki u biimi -basit bir aistlesis'le (duyumsama ve
duygulanmla) snrl estetik algya elik eden haz ile uygun bir
zmleme gerektiren ama bunu yeter koul yapmayan birikimli bir
tadmdan alnan zevk- soyutlamayla ayrt edilebiliyorsa da en do
nanmsz olanlarn algs, her zaman iin duyumsama ve duygulan
mn, yani saf ve yaln aisthesis'in tesine gemeye meyillidir: Bu
zmseyici yorumlama, eldeki yorumlama erevelerinin, yani bi
linen evreni anlamlandrarak anlalr klan yorum erevelerinin
yabanc ve bilinmeyen bir evrene uygulanmas yoluyla tmleik al
gya birlik ve btnln yeniden kazandracak bir ara olarak or
taya kar. Dilbilimciler, hem nesnesine denk dmeyen kategorile
rin iletilmesinden hem de "kltrel sarlk" adn verdikleri kav
ramla benzetirilerek "kltrel krlk" olarak an l abi lecek durum
dan doan hatal bilgi veya hatal deerlendim1e gibi fenomenleri
yakndan tanmaktadrlar: N. S. Troubetzkoy'un gzlemine gre,
"Rus iirinde vezin. vurgulu uzun heceler ile vurgusuz ksa hecele
rin dnml kullanlmas zerine ina edilmitir. Kelimelerin e
perleri dizenin herhangi bir yerinde bulunabilir; bu eperlerin s-
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 69

rekli byle dzensiz bekleniyor oluu da dizelerin yaplarnn can

lanmasn ve eitlenmesini salar. ekede dize, her kelimenin ba
gr bir sesle vurguland iin kelime eperinin dzenli dalm
na dayanr: Dier taraftan ksa ve uzun hecelerin dzensiz yaylma
Ian ve buna bal olarak serbeste bekleniyor oluu dizeyi canlan
dm. Rusa iir dinleyen bir ek, veznin niceliksel, iirin btn
nn ise tekdze olduu deerlendirmesini yapacaktr. lk defa ek
e iir dinleyen bir Russa ipin ucunu karr, iirin nasl bir vezni ol
duunu syleyemez." 1 5 Derin bir kltr gerektiren eserlerin dilini
adeta yabanc bir dil gibi dinleyen kiiler, gndelik alglamalarn
dzenleyen ve pratik yarglann ynlendiren kimi dsal kategoriler
ve deerleri sanat eseriyle ilgili alg ve deerlendirmelerine aktar
maya mahkumdurlar. B i r temsili tam bir estetik ynelimle kavraya
madklar iin, bir yzn rengini renkler ( arka plana yerletirilmi
apkann, ceketin veya duvarn renkleri) arasndaki iliki dizgesi
nin bir esi olarak anlamaz, tpk -Husserl gibi syleyecek olur
sak- gnlk hayatlarnda yaptklar zere "dorudan doruya ren
gin ne anlama geldii stnde durarak " psikolojik veya fizyolojik
bir anlam ararlar o yzde. Bir tabloyu, renkler arasndaki kartlk
ve tamamlayclk ilikilerinin oluturduu bir dizge olarak kavra
mak, sadece sanat eserinin sanat eseri olarak kurulmasnn, yani bir
eseri yine ayn eserin nesnel ynelimiyle uyuan (ve sanatnn y
nelimine indirgenemez olan) bir ynelimle dnmenin koulu olan
birincil algdan kopuu deil, ayn zamanda szgelimi Tumer'n ve
ya Bonnard'n u ya da bu tablosunda gelikin bir modlasyonun
kurallar uyarnca dzenlenmi renkleri birbirinden ayran ince
farklar yakalamak iin gerekli zmleme erevesine sahip olun
masn da art koar. 1 6
u halde estetik, kimi durumlar dnda, snf etiinin (daha do
rusu, ethos'unun) bir boyutudur. Donanmsz seyirci, sunulan eserle-

15. N. S. Troubetzkoy, Principes de plono/of?e. Paris: Klincksieck, 1 957, s.

56 ve 66-7.
1 6. Colin Thompson bir dizi deneyle gsterdi ki seyircilerin dikkati imgenin
anlatsal veya anekdotik ynlerine younlat iin. kendinde renkler ve kendi
iin renkler, ak bir ynergeyle iaret edildiinde bile, (ortaretirnin sonuna gel
mi bireylerce dahi) ok nadiren fark ediliyor (C. Thompson. Response to Colour,
Research Center in Art Education. 1 965).
70 SANAT SEVDASI

ri "tatmak", yani "farklarn ayrdna varmak ve beenmek " 1 7 ve tabii

eserlere niin deer atfedildiini kendisine aklamak iin, alma
nn nicelik ve niteliinden dem vuracak, estetik hayranln yerini
ahlaki bir sayg alacaktr. "Buradaki eylerin deerin i grmeli, yz
yllar ncesinin almas sonuta. . . B unlar byle korunduuna g
re, yzyllar nce yaplan alma grlsn diyedir. yani bunlar bo
yere yaplm de i l . " "ok zor i bunu yapmak, ok beendim."
"Tabloyu deerlendinnek iin tarih olarak ne yazldna bakarm;
ok eskiyse, o devirde nasl da gzel yapmlar diye arr m . " Ser
gilenen eylerin ya, bunlara geri dnlmez bir hayranlk beslen
mesi iin en salam, en sarslmaz nedendir hi kukusuz. "ok g
zel . . . ok eski. Belki yeni eylerden de mzelerde olmal ama o za
man onlar <la gerek mze olmaz ki. Buradakiler hakikaten ok es
ki." Srf korunmu olmalar bile eski eylerin deerini kantlamyor
mu, korunan eylerin esk i l i i de korunmalarn yeterince hakllatr
myor mu? B urada sylemi n tek ilevi u: Telaffuz eden k iiye, bir
esere nedenini bilmeden koulsuz olarak balanmasnn nedenlerini
sunmak. Eserler ve bunlarn sergilenii hakknda gr bildiren en
az donanml kitlenin, tm benliiyle kafa sallamas, aslnda el pen
e divan durduklar kadar akn da olduklarn gsteren bu durum.
anlaml deil midir? "ok iyi. Bundan daha iyi sergilenemezdi za
ten." "Bence her ey mkemmel." Kitle ne kadar az donanmlysa,
adeta mzenin sunduu eyi takdir edebildiklerini ifade etmek ister
miesine giri cretlerinin ucuz olduunu belirtenlerin says o ka
dar fazla oluyor [Ek 3, Tablo 3] .
Dzenleyici ilkelerden bylesine uzak bir alg, bilgi birikiminin
harcna katlan dzenli anlamlar nasl kavrayacak? "Hatrlamak ayr
bir dert. Picasso'yu anlamadm, brleri n in adlar neydi bilemiyo
.rum" (esnaf, Lens). "sa'nn olduu btn resimleri seviyorum" ( i
i, Lille). Halk snflarndan ziyaretilerin te ikisi. ziyaretin so
nunda, holarna giden bir resmin veya bir ressamn ismini zikrede
m iyor, nceki bir ziyarette belleyip o gnk ziyaretlerinde kullana
bilecekleri bilgileri de yok: Anlalan o ki, .ounlukla rastlant so
nucu gerekleen tek bir mze ziyareti . kiileri yeniden mze gez-

17. Bkz. E. Kant. A111Jropologie d pint de vue pra.matiqe. c;ev. M. Foucault.

Paris: Yrin. 1 964, s. 100.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 71

meye ynlendinniyor veya buna hazrlamyor. B tnyle mzenin

sunaca katkya bam llar ve ziyareti kitlesinin -doal olarak
donanml olmasn gerektiren mzede nce bir aknlk geiriyor
lar: %77'si bir rehberin veya bir arkadalarnn yardmyla gezmi
olmay (Ek 2, Tablo 2) tercih ediyor. %67'si ziyaret gzergahnn ok
larla belirtilmi olmasn ve %89'uysa eserlere tantma yazlannn
ilitirilmi olmasn temenni ediyordu. Gr belirtenlerin yandan
fazlasnn bek lentisi uydu: "lgi duyacak olann ii zor. Sadece re
simleri ve yanlarnda tarihleri gryorsun. Ne nedir ayrt edebilmek
iin bir kitap olmal. Yoksa hepsi ayn" (ii. Lille). "Biz faniler
iin kimi karanlk noktalar aklayacak bir kitapkla gezmeyi ye
lerim dorusu" (memur, Pau).
Halk sntlan, mze ziyaretini kolaylatraca dnlebilecek
herhangi bir uyarnn eksikliini. bilgisi az olanlar dlayan gizem
li bir iradenin yansmas veya -daha donanml snflarn her zaman
daha bir istekle dile getirdii zere- rnein katalog satlarnn art
masna ynelik ticari bir kayg olarak gryorlar. Aslnda yn okla
r. tantm ibareleri, kitapklar, rehberler okul eitiminin a ka

payamaz; ama sadece bu maddi varlklar bile cahil olma hakknn,

kiilerin btn cahillikleriyle orada bulunma hakknn, cahillerin de
orada bulunmaya haklar olduunun iareti gibidir; asl katklar zi
yaretideki eserin ulalmazl ve yetersizlik duygusunun hafifle
mesi olacaktr ve bunu da Versay atosu'nda kulamza alnan u
yorum gayet iyi dile getirmektedir: "Nasl ki bu ato vaktiyle halk
iin yaplmam, imdi de deien bir ey yok ... "

Halk snflarndan ziyaretilerin her davran, m zenin insanda uyan

drd "kutsallatrma amal u zakJa rma " etkisinin kantdr. Gervaise ve
Coupeau'nun Louvre salonlarndaki dn alayn anlatrken Zola'nn be
timledii de ite bir bayram gnnn cokusuyla veya yamurlu bir pazar g
nnn skntl boluuyla savrulup geldikleri koridorlarda gezerken mda
vimlerin olumsuz yarglaryla. ressam raklarnn glmeleriyle veya g
revlilerin iharlaryla karlamaya mahkum olan kazara gelmi ziyaretilerin
yzndeki saygyla kark aknlk i fadesidir: "Merdivenlerin o kaskat p
lakl bir ciddiyet kazandrd onlara. Sahanlkta sanki onlar bckliyonnu
gibi duran. zerine bir de krmz yeleini geirdii s m1a ilemel i giysisiy
le ak gibi bir grevli bu duygularn daha da pekitirdi. Fransa galerisine o
en sessiz admlarla girmeleri grlmeye deerdi dorusu."
72 SANAT SEVDASJ

Geleneksel mzenin nesnel anlamn ortaya koymak iin, Lille Mzesi'

ndeki ziyaretilerin Danimarka sergisinden mzenin salonlarna geiteki
tutum deiikliinden daha iyi bir gsterge yoktur: "Danimarka sergi salo
nuna epeyce yal bir ift girdi; kadnn nden kuakl mantosu biraz ypran
mt, ayaklarnda ucuzundan yarm izme vard; adam ise topuklaryla dv
d upuzun pardss iinde hala titriyordu; grmek istedikleri eyi par
maklaryla birbirlerine iaret edip yksek sesle konuarak rasgele dola
yorlard. Baz sergi tablalarnn nnden, hi duraksamadan geip gidiyor
lard. Byle dolanrken rastlantyla mzenin seramik salonuna daldlar. Ba
tan baa gezerken her camekan birbiri ardna titizlikle incelediler; adamn
elleri cebindeydi artk, seslerini alaltmlard. halbuki orada o ikisinden
baka kimse yoktu." Mzenin iki ksmnn havas birbirinden ok farklyd.
"Burada belli bir dzende ve skunet iinde ar a r ilerleniyor duvar bo
yunca; dier tarafta ise leden sonra kalabalnda grltl konumalar
dan biraz kafa iiyor, yerinden kmldatlan eyalar demeyi gcrdatyor.
ana-babalan srarla uslu dur derken ocuklar koturuyor. Bu arada gerek
ten ok fazla ocuk vard. grevli aknln gizleyemedi: 'Amma ok ge
ni aile varm be!' Ziyaretiler her eye dokunuyor. koltuklar deniyorlar,
divanlann iltesini kaldryorlar, eilip masalarn altna bakyorlar. Ahaba
veya metale parmakla tklatp malzemesine bakyorlar, atal-baklarn ar
ln yokluyorlar. Gm atal-bak takmnn zerine eilmi bir ift. ka
dn yle diyor kocasna: 'Bak. atal-bak takn1n yenilemem gerekseydi.
bunlardan alrdm.' atal ba alp hayali bir tabakta_bir eyleri keser gi
bi yapp atal azna gtryor." Ziyaretilerin davranln birbirinden o
derece farkl ki, ilk anda ayakst sosyolojiye (sociologie spontanee) sap
lanan gzlemcinin aslnda istatistiksel zmleme tarafndan yalanlanan bir
yorumla ziyareti kitlesinin mesleki dalmna balayaca ayrmlar nce
likle mzenin ve serginin toplumsal anlamyla ilikilidir, kald ki sz konu
su serginin mzeye istisnai olarak katt hava tam da bir maaza -evet, yok
sulun mzesi budur- havasdr, bu hava da geleneksel mzenin yol yordam
bilen ziyaretilerinde elbette belli bir honutsuzluk uyandracaktr. Ziyaret
ilerin tavr deiiklii, kutsal olmayan evren ile kutsal olan arasna bir iz
gi eken u kartlklarla zetlenebilir: Dokunulabilir - dokunulmaz: grl
t - dnceli sessizlik; arabuk ve rasgele dolama- yava ve dzenli ge
zinme: sattaki eserlere alc gzyle bakma - 'paha biilemez' eserlere y
nelik saf beeni."

Donanmsz ziyareti ler, mzenin temsil ettii snav karsnda,

yetersizliklerinin ortaya kaca kaygsyla kitapa veya rehbere
(mzenin byle bir hizmeti varsa) bavunnaya pek rabet etmiyor
lar. "Buraya ilk kez gelen biri, bana kalrsa, kendini biraz kaybolmu
hisseder. . . Tabi i oklar batan yardmc oluyor; i nsan ok soru sor-
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 73

maktan zaten holanmaz" (gndeliki, Lille). Uygun tavr bileme

diklerinden ve en nemlisi de grgszlk edip kendilerini ele ver
me kaygs tadklarndan dolay, etiketleri (varsa tabii ) olabildiin
ce gizli sakl okumakla yetiniyorlar. Ksacas, "yanl yerdeyim" duy
gusu tayp baz iliklerle gze batmamak iin her admlarna dik
kat ediyorlar. "Bilen birine denk geliriz diye korkuyor insan ( ... ). Bun
lar nceden hatmetmek iin iin bu olacak, uzman olacaksn. Yani
benim gibi biri buraya kimseye grnmeden gelip kimseye grn
meden gider" (ii, Lille). iftilerin ve iilerin aklayc etiketler
den ok yn oklarn yelemelerinin nedeni, belki temel kltrn ek
sikliine bal olarak aydnlatc bilgilere acil bir gereksinim duy
mamalardr veya belki de mze mekannn yol at kaybolmuluk
(kimi zaman szcn gerekten dz-anlamyla) duygusunu byle
dile getiriyorlardr: Laykyla, fark edilmeden geip gidebilme kay
gsna ilk elde hi kukusuz, bu "adm adm" ynlendirme cevap ver
mektedir. " Yn oklar mutlaka gerekl i; ilk geliimizde, sis iinde
kalm gibiyiz" (ii, Lil1e). "En ok da yn oklar eksik ! Yani nereye
girileceini bilmek iin .. . yle bir an oluyor ki, btn odalar gr
yorsun, hangisine girilecek bilemiyorsun" (ii, Lille). Halk snfla
rnn mzeye aileden birileriyle veya arkadalarla gelmeyi yele
mesinin ardnda, hi kukusuz topluluu tedirginliklerinden kurtul
mann bir aresi olarak grmeleri yatyor. Mzeyi tek bana gezme
arzusu ise toplumsal h iyeraride yukar kldka belirgin bir artla
dile getiril iyor (Fransa'da iftiler ve iiler % 16, orta snftan birey
lerde %30, st snflarda %40; bkz. Ek 2, Tablo l ).

Mzeyi tek bana gezmeyi yelediini syleyenlerin oran, btn lke

lerde eitim dzeyi veya toplumsal hiyerarideki konum ykseldike art
yor: Yunanistan'da halk sntlannda % 1 7, st snfl arda %20 (orta snflar
daki oran % 1 3); Polonya'da halk snflar iin %28, orta ve st snflarda s
rasyla %42 ve %44; Hollanda'da yine srasyla %33, %5 1 ve %59. lkeler
arasnda oluan hiyerari de mzeyi tek bana gezmeyi isteyenlerin oran
nn ulusal kltrel sermayenin byklne bal olduunu gsteriyor [Ek
5, Tablo 5].

Kltrl snflardan bireyler, okul tarz yardmlardan nefret edip

bilgili bir arkada rehbere ve rehberi de inceden inceye dalga gei
len kitapa yelerken, halk snflarndan ziyaretiler, sevk ve ida-
74 SANAT SEVDASI

renin apak okul gezisi grnmnden dehete kaplmyor: "Ak

lamalar konusu yle, ne kadar olursa o kadar iyi ... Her ey iin bir
izahat almak her zaman iyidir ( ... ) En nemlisi kitapk, hem yol gs
teriyor hem bilgi veriyor" (ii, Lille) "Tek bama olmay istemem,
bilen biri olsun yanmda. Yoksa geip gidiyorsun, bir ey grm
yorsun" (ii. Lille). Bilinmesi gerekenlere dair boluklar nasl ka
patacaklarn aka tanmlayamadklarmdan. ulalmaz olan eseri
yakn edebilecek ermilerden efaat istiyorlar. Konudan anlayan bir
arkada yerine rehberi tercih eden ziyaretilerin oran Fransa'da halk
snflar iin %57.5, orta snflar iin %36.5 ve st snflar iin %29
[Ek 2, Tablo 2).18 "Rehberler sayesinde bilgin oluyor... Rehberlerin
hepsi okulda hoca neredeyse, her eyi su gibi biliyorlar, eitimciler
yani. ok yararl." yle grnyor ki, halk snflarnn okul eitimi
ne kar tiksintisinden bahsedenler. gerekte kltr ve okul konu
sundaki tutumlarn, poplist ideolojinin ayrt edici zellii olan s
nfsal kavim-merkezcilikten hareketle halk snllarma yanstmakta
drlar.19 Buradaki sorun, btn o aydnlatc aklamalarn "grme
yenlere" bir "gz" kazandrp kazandrmayaca veya aklamalarn
ciddiyetle okunup okunmayaca deildir. Okunmamalar veya, tah
min edilecei zere, sadece bunlara en az gereksiim duyanlar tara
fndan okunmalar. simgesel ilevlerini yerine getirmelerine engel
olmaz.
Meru kltrn kutsal evrenine du yd u kl ar saygnn adeta altn
da ezilen donanmsz kitlenin yakasn kurtaramad u yo un liya-

1 8 . Polonya'da rehber isteyen ziyaretilerin oran halk sn tlannda %3 1 , orta

snllarda %26 ve st smllarda % 1 4 lllarak ortaya karken, mzeyi bilgili bir ta
ndkla gezmeyi yeleyecek olanlarn oran yine ayn snflar iin srasyla %23.
%29 ve %35,5. Yunaisan'da ziyaretini rehber eliinde yapmak isteyenlerin ora
n halk snflarnda %33, orta snflarda %27 ve st snflarda %3 1 , bir tandn
dan yardm alacaklarn oran ise yine ayn snflar iin srasyla % 17, %40 ve %46.
Klrel sermayesi en yksek lke olan Hollanda'da ise btn snflar bilgili bir
arkada rehbere ye tutuyor ve aradaki fark eitim dzeyiyle birlikte alyor
( H alk snflar iin l 'e l.3. orta snflar iin l 'e 6 ve st snt1ar iin l 'c 5 ) [Ek 5.
Tablo 5].
19. Charpentrau ve Kacs yle yazyor: "O rtalama halk kitlesinde 'renim'
grme istei zerre kadar yoktur. Doru veya yan l . okulu anmsatacak her eye
kukuyla yaklarlar nk yetikin muamelesi grmek isterler" (Lu c ltre pop
/aire en Frace, Paris: Les Editions Ouvrieres, 1 962, s. 1 22).
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 75

katsizlik (veya yetersizlik) duygusunun ziyaretileri mzeden uzak

tutmaya fazlasyla katkda bulunduunu dnmek elbette yersiz
deildir. Mzeyi kutsallatran ziyaretilerin oran toplumsal konum
ykseldike keskin bir inie geerken (mzeye kilise imgesini yak
tranlarn oran halk snflarnda %79. orta snflarda %49 ve st s
nflarda %35), apelin samimiyetini kilisenin kalabalna yeledi
inden mzenin daha tenha olmasn arzulayanlarn orannn. bu kez
tam tersine. toplumsal konum ykseldike artmas (halk snflarnda
%39, orta snflarda %67 ve st snflarda %70) manidar deil midir
[ Ek 4, Tablo 7 ve 8 )'?
Eserleri daha ulalr klma abalarnn zellikle de kltrl s
nflardan bireyler tarafndan dmanca karlanmas yine ayn e
kilde manidar deil midir? Grnrdeki paradoks u: Kitapk veya
katalog trnden kiisel kullanma ynelik yardmc gerelerden en
iyi yararlanan snflar (nk bu aralar hakknda bilgi sahip olabil
mek ve bunlar kullanabilmek de bir kltr iidir) kurumsal ve or
tak yardm aralarn sklkla reddediyorlar: " Mze ziyaretinin mut
laka belli bir dorultuda gereklemesini istemek gereksiz bana ka
lrsa. Ben ahsen zgr olmay, esinlenirken ve seim yaparken tek
bama olmay seviyorum. ok ileri gitmek istemiyorum, fakat m
ze ziyaretini yolculua benzetebilirim - ama Montaigne tarz bir
yolculua: Kendini havaya ve rzgara brakarak, sapalara girerek, o
ann tadn kararak, acelesiz, klavuzsuz. gemii hayal ederek ... "
(Louviers). "Louvre'un u eski Kare Salonu'nu zlemle hatrlyo
rum. kefedilecek ne ok ey vard. .. imdilerde bizi bu kefin haz
zndan mahrum brakyorlar, tablolar blmlere ayrmlar, bunu
dayatyorlar. Blm blm grmek zorundasn. Bu ziyaret artk bir
enlik deil de ilkokula gitmek gibi. Her eyi gr, her eyi anla. her
eyi bil, eitimin bu kutsal lemesiyle birlikte tad tuzu kalmad"
(Lille).

Farkl uluslarn eitsel gereler konusundaki tavr, bir kez daha. kltrel
sermayenin byklne gre dizilen lkeler arasndaki hiyerariye iaret
ediyor: Bir lkedeki farkl toplumsal snflarn tutumunda saptanan ayrm
larn nedenlerinin ortaya konmas iin bavurulan aklama. farkl lkeler
arasndaki ayrmlara da uygunluk gsteriyor. Nitekim Hollandal ziyareti
ler yn oklar ve bilgi etiketlerine Franszlardan ok daha belirgin bir d
manlk gsteriyorlar. Mze ziyaretlerinin okul eitimine daha fazla bal ol-
76 SANAT SEVDASI

duu Polonya ise, Fransa ile Yunanislan arasnda bir yerde duruyor; bir istis
na olarak Polonyal renci ve relmenlerin. her trl yardm hakknda,
Fransz renci ve retmenlere gre ok daha gnlsz bir tutum aknmala
nnn nedeni, bu disiplin aralarnn onlar iin nasl bir ceremesi olabilecei
ni daha iyi tartabilmeleri olabilir. Yeterlilik dzeyi genellikle dk olan Yu
nanl ziyaretilerse zellikle arkeolojik buluntularn sergilendii mzelerde
bilgilendirilmeye youn bir gereksinim duyuyorlar [Ek 5. ema 6).

"Doal yetenek" ve "yeni bir gz" ideolojisinin hem kltr dzeyi

yksek ziyaretilerin ounluunda hem de azmsanmayacak say
daki koleksiyon yneticisi arasnda yaygn olmas, stelik bilimsel
sanat eseri zmlemesinde uzmanlam profesyonellerin, konu
nun acemilerine, yanlarnda tadklar ve kendilerin i n k ltrn
oluturan donanml alg programnn bir edeerlisini veya dengini
vermekten genellikle tiksinmesi artc deil mi?20 Eserle tanma
y tanrnn keremine nail olma frsatna eviren keramet (claris
ma) ideolojisi, ayrcalkl olanlara, eseri alglamann zorunl u olarak
birikim gerektirdiini, birikimin de edinildiini unutturup kltrel
ayrcalklarnn en "tartlmaz" gerekesini temin etse de, halk s
nflar sanat sevdasnn ilk grte aktan deil uzun sre ili dl
olmaktan doduunu bilecek konumdadr: "lk bakta lmne
sevmek diye bir ey var elbette. ama bunun iin nce okumak gerek,
zell ikle de ada resim iin ... " (ii, Lille).
Alg eer tip bilgilerini -ne kadar bulank olursa olsun- kuana
bilmise. sergilenen eserler karsndaki aknlk gerilemeye ba
lar; estetik yetkinliin ilk derecesi n i tanmlamamz gerekirse, fark
llklan adlandrmaya ve adlandrarak kurmaya olanak tanyan sz
cephaneliine -yani , tr kategorileri olarak ilev grebilen nl res-

20. Heinrich Wlfflin'in figratif sanatlardaki slup zerine genel kuramlar

n konu edinen "Das Problem des Stil in der bildenden Kunst" (Zeitchrift fiir
Aistletik nd allgemeine Kmstwissensdaft, X. 1 9 1 5) balkl makalede. Erwin
Panofsky, Wffiin'in kulland "grmek", "gz". "optik" gibi kurucu kavramlarn
bulank olduunu, ounlukla iki farkl anlamda kullanldn ortaya koymakta
dr, oysa bu kavramlarn "yntemsel bir aratrmann mantnda doaldr ki ak
seik ayrt edilmesi gerekirdi". Dar anlamyla gz, grme organdr ve bu zelli
iyle "slubun kuruluunda hibir rolil yoktur". Mecazi anlamyla gz (veya "op
tik tutum"). uras kesin ki. "optik veriler karsnda psikolojik bir tuum"dan ba
ka bir ey deildir, nk "gzn dnyayla ilikisi" aslnda "gzn dnyasyla i
dnyann ilikisi"nden ibaretir.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 77

sanlarn adlarna (Da Vinci, Picasso, Van Gogh)- vak.f olmakur di

yebiliriz, nk gerekilikten esinlenmeyen her resmin (veya her
sanat nesnesinin) karsnda "Bu Picasso tar.ll" veya Floransal res
samn tarzn uzaktan yakndan artran her eserin nnde " Da
Vinci'yi andryor" denebilir; keza " izlenimciler" (tanm -tpk Jeu
de Paume mzesinin benimsedii tanmda olduu zere- Gauguin,
Cezanne ve Degas'y da kapsar genell ikle) veya "Hollandallar" ve
ya "Rnesans" gibi daha geni kategorilerin adlarna. Son derece ka
ba bir gsterge olarak almak zere. resim tercihlerinin neler olduu
sorulduunda yant olarak bir veya birden ok ekol sayanlarn sa
ys kltrel dzey ykseldike belirgin bir art gsteriyor (ilkokul
mezunlar iin %5. ortaokul mezunlar iin % 1 3, bakaloryas olan
lar iin %25, lisans mezunlar iin %27, lisansst mezunlar iin
%37). Dier taraftan, halk snflarndan ziyaretilerin %55'i tek bir
ressam ad bile veremiyor, verebi lenlerdeyse neredeyse hep ayn
isimler var - okul gelenei ve tarih kitaplar ile ansiklopedilerde yer
verilen rprodksiyonlarn takdis ettikleri: Leonardo da Vinci ve
ya Rembrandt.

Ekol ad sayan ziyaretilerin oran, her lkede, renim seviyesine ba

l olarak ykseliyor. Polonya' da oran hep dk; orta snflarda %2, st snf
larda %5. D ier taraftan sadece ok nl ressamlarn adn sayanlarn ora
nysa halk snflarnda %39, orta sn tlarda %24 ve st snflardaysa % 1 5.5.
Yunaistan'da ilkokul eitimi dzeyinin stne kmam olanlarda resim
ekol sayabilen yok, teknik meslek eitimi alm olanlarda bu oran %6, ba
kalorya dzeyinde olanlarda %24 ve niversite dzeyinde % 19. Hol landal
ziyaretiler asndan da ayn hiyerari geerli olmakla birlikte ekol ad sy
leyebilme oran toplamda daha yksek: bunun nedeni kolaylkla anlalabi
lir, hem lise ve st eitim hi kukusuz dier lkelere gre daha yaygn
hem de resim koleksiyonlarnn zenginlii ve eitlilii, Hollanda mzeleri
ne -en azndan resim konusunda- Polonya ve Yunanistan'daki sanat mze
lerinin ok tesinde bir arz olana salyor. En az bir resim ekolnn adn
verenlerin lkedeki oran, ilkokul mezunu olanlarda % 1 4, teknik meslek d
zeyindckilerde %25, bakaloryas olanlarda %66 ve niversite dzeyindeki
Ierde %43 fEk 5, Tablo 7]. Fransa'daki oranlar biraz daha geriden gelmekle
birlikte, iftilerin %22'sinin mzede olmayan bir ressamn adn verebildi
i gzlemlendi. Bu oran iilerde %39, esnaf ve zanaatkarlarda %54, me
mur ve orta kademe yneticilerde %63, st dzey yneticilerde %70, i lko
kul retmenlerinde %77, lise ve niversite retmenleri, sanat uzmanlar
ve niversite rencilerinde % 78.
78 SANAT SEVDASI

Ayn ekilde, halk snflarndan ziyaretiler, daha kolay kavra

dk larndan olsa gerek, mobilyalar veya seramikler, folklorik veya
tarihsel nesneler bata olmak zere " ikincil nemde" eserlerle daha
ok ilgileniyorlar. Bunlarn kullanmna yabanc olmadklarndan
karlatnnasn yapabilecekleri elere ve deerlendirme (tam an
lamyla "takdir") ltlerine sahipler, stelik bu tr nesnelerin anla
i mas iin gerekli olan kltr -adyla sylenecek olursa, tarihsel
kltr- st snflardan bireylerin en soylu sanat eserlerine (resim ve
heykel) gsterdii ilgiden daha yaygndr [Ek2, Tablo 1 4 ve 1 5] .21
Yine ayn ekilde mzede grmeye geldikleri eserleri nceden tan
yanlarn oran toplumsal hiyeraride yukar kldka keskin biim
de artmakta (halk snflarnda % 1 3, orta snflarda %25 ,5, st snf
larda %54,5 ), ziyaretilerin bir blmnn (halk snflarnda %26,
orta snflarda %45 ve st snflarda %26) eserler hakkndaki n bil
gileriyse eitli mecralarda yaplm rprodksiyonlara dayanmak
tadr [Ek 4, Tablo 4] . K sacas, ayrmlarn alglanmasnn ve anm
sananlarn (zel isimler, tarihsel. teknik veya estetik kavramlarn)
yerli yerine oturmasnn koulu olan tr bilgisi kltrl snflara gi
dildike younlamakta ve zgll artmaktadr.
En tannm ve eitim sistemi tarafndan en ok ycelti len res
samlar ounlukla en az eitimli kesim tarafndan yelendii halde,
okul eitiminde kendilerine yer bulma olasl ok dk olan mo
dern ressamlarn adlarnn sadece byk kentlerde yaayan, kltr
dzeyi yksek ziyareti kesimi tarafndan zikredilmesinde [Ek 2.
Tablo 20] yukardaki nermeleri rtecek bir kantn tam aksini gr
mek gerekir. " Kiisel" sfatyla nitelenen beeni yarglarna erimek

2 1 . En gz kamatrc sanal eserlerini (resim ve heykelleri) gm1eye geldii

ni belirtenlerin oran, lkelerin hepsinde, renim dzeyiyle birlikte art gsterir
ken, folklorik ve arihsel nesneleri grmeye gelenlerin oran am tersine azalmak
tadr. Hollanda'da resim ve heykel dknlerinin oran halk snflar iinde %59.
orta snflar iinde %7 1 ve st snflar iinde %76. Buna karlk folklorik ve tarih
sel nesnelerle ilgilenenlerin oran srasyla % 19, % 1 2 ve %9. Polonya'da da resim
ve heykel cevab verenlerin oran yine srasyla %36. %57 ve %7 1 . Heykel gr
meye gelen ziyarcilerin oran, Yunanistan"da. orta snflar iin % 1 2 ve st snf
lar iin % 1 9 dzeyindeyken, yine ayn snflarda folklorik nesnelerle ilgilenenle
rin oran srasyla %48 ve %39'dur. u halde burada da farkl lkelerin kltUrel
semmyeleri ile bu lkelerdeki kitlelerin uumlar arasnda bir ba gzlemlenmek
tedir 1 Ek 5. Tablo 8].
 KL:fREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 79

de yine alnan eitimin etkilerinden biridir: Eitimin kskacndan kur

tulma zgrl, eitim sisteminin verdii kltr karsnda serbest
bir tutum taknacak kadar bu kltr zmsemi olanlarndr ancak:
okul kltr egemen snflarn deerlerine o kadar nfuz etmitir ki
okul pratiklerini gzden dnne iini yine bu snflar stlenir. Ku
rallam, birrneklemi ve Max Weber'in deyiiyle "kalplam"
kltr ile okul syleminden bamszlam sahici kltr arasndaki
kartlk sadece ok kk bir kltrl aznlk iin anlamldr, nk
bireyin okul kltrne tamamen hakim olmas, burjuva snfnn ve
onun eit iminin "deerlerin nihenkta " olarak grd zgr kl
tre -zgr, yani okuldaki kklerinden kurtulmu- ulamak iin okul
kltrnn almasnn kouludur.

Fransa'da bakalorya dzeyinin altndaki ziyaretilerin seimlerinin ne

redeyse tamam, en nl (Van Gogh ve Renoir gibi filmlere konu olanlar
veya Picasso ve Buffet gibi [kitabn yazld dnemde] hayatta olanlar) ve
ya okul geleneinde (Da Vinci, Rcmbrant veya Michelangelo) ve rehber ki
taplarda (Le Nain. David. La Tour. Grcuze veya Raffaello) en ok benimse
nen ressamlarda toplanyor: bakaloryas olanlar gnn ansna daha az
kaplyorlar (Van Gogh birinci sradan ikiye. Picasso ten altya. Buffet de
beten aluya iniyor) ve "okul eitiminin" rettii ressamlarn adlarn da
ha az verip Gauguin, Braque. Cczanne, Dufy, Fra Angelico, El Greco ve
Velasquez adlarn ne kanyorlar. Eitim dzeyi bakaloryann stnde
olan ziyaretiler kesinlikle daha geni bir yelpazeye sahipler (en ok belirt
tikleri yimli ressamn. ad geen ressamlarn toplam saysna orannn %44
olmas da bu oran orta snflardaki %56'1k ve halk snflarndaki %65'lik
oranlaryla karlatrdmzda yine bu geni yelpazeye tanklk etmekte
dir). stelik bunlarn takdir listesi hem kapsamndaki adlarn zgnly
le (Botticelli, Klee. Poussin. Venneer, Bosch, Tiziano) hem de seim srala
masyla ne kyor (Van Gogh altnc, Da Vinci sekizinci ve Raffaello on
beinci sraya geriliyor): Kukusuz en nemlisi de ad pek sk gemeyen iz
lenimciler ile btn listelerde ortak olarak yer alan byk klasik ressamlar
(Da Vinci, Rembrandt. Delacroix. vb.) yannda Klee (7) ve Braque (8 ) gibi
modern adlarn ve Poussin (8), Venncer (8), Velasquez (8) veya Tiziano ( 1 5)
gibi daha az tannan klasik ressamlarn da st sralarda bulunmasdr [Ek 2,
Tablo 2 1 ].
Toplumsal hiyeraride yukan kldka zgn isimlerin artmasna ra
men, Avrupal ziyaretilerin kimi ulusal vurgular dnda hemfkir olduklar
tannmlar hiyerarisinde nceki kuan klasik isimleri ve devrim yaratan
isimler (Van Gogh. Rembrandt, Picasso. Goya, Cezanne, Renoir ve Da Vin
ci) hemen hemen ayn oranda yer alyor. Her lkedeki ziyareti kitlesinin ilk
80 SANAT SEVDASI

sralara ulusal ressamlarn yerleti rmeye eilimli olmas, eitim gelenekle

rinin (zellikle de arih ders kitaplarnn) ulusal deerleri glendirme iste
iyle olduu kadar ulusal koleksiyonlarn ieriiyle de aklanabilir. Polon
yallar, seimlerini arlkl olarak (yimi isimden on ikisi) ulusal tarihleriy
le yakndan ilikili eserleri bulunan ressamlardan yana kullanrken. ilk sra
ya El Greco'yu koyan Yunanllarn ise ulusal ressamlarn Polonyallar l
snde dile getinnemelerinin nedeni, hi kukusuz. Yunanistan'daki okul
eitiminde modem a Yunan resmine, Polonya'da Polonyal modem res
samlara verilen nem ve anlamn verilmemesidir. Sanat tarihine son derece
kstl yer veren eitim sistemi Yunanllarn beeni ve seimlerinde doru
dan belirleyici olmadndan, yabanc ressamlara daha fazla yer ayryorlar.
smi en ok zikredilen yinni ressam, Yunanistan'da verilen isimlerin %94, 1 '
ine denk derken bu orann Polonya'da %8 1 . 1 . Hollanda'da %60.9 ve
Fransa'da %50,8 olmas ve buna ek olarak ismi en ok geen iki ressamn
Yunanistan ve Polonya'daki cevaplarn neredeyse yarsnda (%54,2 ve
%46.3). Hollanda ve Fransa'dakilerin de srasyla %37 ,3 ve % l 6,3'nde bu
lunmas unu gsteriyor ki. ziyaretilerin tand (ve sevdii ) ressamlarn
says ulusal kltrel sennayenin byklne bal olarak artyor. Fransz
ve Hollandal ziyaretiler arasndaki farklar bir lde iki lkedeki sanal ko
leksiyonlarnn ieriiyle aklanabilir. Dier araftan Klee (Fransa'da zel
likle de st sntlarn seimlerinde ortaya kmaktadr), Mondrian ve Kan
dinski gibi ressam isimlerinin Hollandal ziyareilerin btnnde arlkl
olarak gemesi de kayda deer bir durum !Ek 5, Tablo 1 J ]. Ulusal ve zel
likle de blgesel geleneklerine sk skya bal olan talyanlar. Botticelli ve
Da Vinci gibi en tannm isimlerin yan banda st sralarda kendi blgesel
deerlerini sayarlarken, Rembrand. Goya ve izlenimciler sadece Milano'nun
kltrl kesiminin seimlerinde karmza kyor.

Kltr dzeyi en yksek ziyaretiler seimlerini, alkanlk ve

sahte bir ainalk dolaysyla gzden dm eskiler yerine, oun
lukla bir nceki kuan devrim yaratan ressamlar veya ada ya
ratclarn en yenilikileri arasndan yaparak zgr kiillrn bir par
as olduklarn h issediyorlar.

niversite rencilerinin resim sanat konusundaki grleri ve pratik

leri zerine nceden yaplm bir soruturma gsterdi ki, Fransz rencile
ri, zgnle olan dknlklerine ramen, nlerine sralanan isimler ara
sndan en kklemi olanlar yeliyorlar - hem de ezici bir ounlukla. Yer
leik deerlere bu ballk, genel resim tarihi -Da Vinci. Poussin, Chardin,
Leger ve Dali gibi isimler bata geliyor- asndan olduu kadar izlenimci
lik sonras Fransz resminde de gzlemlenebiliyor. Bununla birlikte. ziya
retilerde konfonnizm eilimi ne kadar yksekse toplumsal ve kltrel hi-
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 81

yerarideki yerleri o kadar altta bulunuyor; herkesin bildii e n tannm

klasik ressamlarn isimleri ounlukla kyl ve ii ocuklar tarafndan sa
ylyor. Daha incelikli bir zmlemeyle baka seim kmeleri de saptana
biliyor. Snf kkenleri ne olursa olsun btn ziyaretiler arafndan yele
nenler unlar: Van Gogh, Gauguin, Monet, Buffet; toplumsal konum yksel
dike daha ok yelenenler: Dega. Sisley, Modigliani; halk snflarndan
rencilerin en ok yeledikleri: Renoir, Cezanne; orta snflara zg se
imler: Utrillo. Toulouse-Lautrec.

Kltr dzeyi en yksek olan bireylerde, kaynan okul eitimi

nin trde ve trdeletirici, "kalplam" ve "kalplatrc" etkisin
de bulan beenilerin ve doru beeninin son derece geleneki olma
s ve Boas'n da belirttii zere " Kltrl dediimiz snflarn dn
cesinin ncelikle eski kuaklarn aktardklar ideallerle ynleniyor"
olmas size artc geliyor mu?22 Belli bir kltr mirasndan en yok
sun olanlar, gzlemleyene kltrel deneyimin nesnel hakikati ola
rak grnen eyi bakalarndan daha fazla sahiplenip dillendiriyor
larsa, nedeni udur: Nasl ki kltrel evrenin dorudan doruya
kavrand yanlsamas ancak kltrel davranlar ve nesnelerin ip
ak renilen kalplarla biimlendii dnyada, yani kiinin doduu
dnyada olanaklysa. ayn ekilde kltr nesneleriyle ili dl ol
maktan doan inayet yanlsamas da ancak doduu dnyann o kl
trl dnya olduuna inanan kiilerde geliip serpilebilir. Dier bir
deyile, kltrel "ifreden" yoksun olanlarda grlen aknlk ve te
dirginlik, kltrel bir davran veya bir kltr nesnesini kavramann
-nesnel ve nesneletirilen kltr uzun ve yava bir iselletirme s
reci sonucunda znenin kltrne dntnde bile- her zaman
iin dolayl bir ifre zme ilemi olduunu dndrmektedir.
te bu yzden, kltrl kiilerin bir kltrlerinin olduunu sy
lemek salt bir totolojiden ibaret deildir. rnein, miras aldklar ka
tegorileri iinde bulunduklar an eserlerine uygularken, dolay
syla da alg kategorilerini kendi ilerinde tayan eserlerin yok edi
lemez yeniliklerini gm1ezden gelirken, bu kltrl insanlar, nasl
kltr onlara aitse kendileri de kltre ait olan bu insanlar, yleyse
kltr deneyiminin tanm gerei geleneksel olan hakikatini ifade
etmekten baka bir ey yapm olmazlar. Kendilerini sanatn lm

22. F. Boas, Antmpology a11tl Modern life, Ncw York: W.W. Norton. 1 962. s.
1 96.
82 SANAT SEVDASI

peygamberlerine ait kutsal eserlere tapnmaya adam kltr mrit

leri ile bu dini rgtlemeye ahdetmi kltr rahipleri. gryoruz ki,
ayinleen bu vecdin rutinini sarsan kltr peygamberlerinin tam kar
snda durmaktadr - elbette bir gn gelecek, bunlar da yeni mrit
ler ve rahiplerce "kalplatrlacaktr".
Peki, en azndan Fransa'da en gerekli maddi ve kurumsal ara
gerelerin eksiklii yznden okulun dorudan etkisinin (sanat ei
timi. sanat tarihi retimi, mzelerdeki rehberli geziler. vb.) son de
rece zayf kaldn bildiimiz halde, renim dzeyi ile kltr et
kinliinin zgl nitelikleri arasnda kurulu ilikilerde belirleyici et
kiyi yine de okula atfetmek doru olur mu? Mzelerin mevcut ziya
reti kitlesinin %3' hayatnda ilk defa bir mzeye 24 yandan son
ra (yani i iten getikten ok sonra) adm atm olduundan ve alt
kaunanlardaki ailelerin ocuklar ancak okul sayesinde bir mze ge
zebildiklerinden [Ek 2, Tablo 5 ], bu yetersizlik ok vahim bir durum
oluturuyor. Dorudan doruya sanatsal kltrn alanmasn he
defleyecek ve bu kltrn zmsenmesini resmiyete dkecek zgl
bir dzenleme olmad srece. kltr yaygnlatm1ay hedefle
yen okul etkinlikleri eitimcilerin bireysel tuunlanna bal kalmak
tadr, bu yzden de okulun dorudan etkisi son derece zayftr: Fran
sz ziyareti lerin sadece %7'si mzeyi okul sayesinde kefettiin i
belirtmektedir. Resme olan ilgilerinin bir retmenden kaynaklan
dn syleyenler de grece azdr [Ek 2, Tablo 6].

Fransa'nn mfredatnda son derece snrl bir yeri olan resim retimin
de, resim retmenlerinin, allageldii zere sadece renciler tarafndan
deil lise ynetimleri tarafndan da hangi pedagojik ve maddi koullar
(derslere zel mekan ayrlmamas ve malzeme eksiklii. kurumsal destein
olmay) beraberinde getirecei bel li olan ikincil nemdeki bir retimin
ikinci snf eitimcileri olarak grlmesini ve sanat tarihi eitiminin de ayn
ekilde. resim teknikleri eitiminin snrlan iinde kalan resim retmenle-

23. En azndan Frasa'da. gerek durum genellikle resmi belgelerdeki tanm

lamalardan ok farkldr. lkreim mfreda, biiyk kentlerde konunun uzman
remenlerin, dier yerlerde ise snf retmenlerinin yilriltilcillilndc resim ve
etii almalanna hafada en az 1 ,5 saat aynlnas n ngryor. Ancak ders ie
rikleri, tarih retiminde. sanat tarihine ne oranda yer verileceini belirtmiyor. Or
taretimin ilk be senesinde haftalk bir saat olan resi dersi sonraki yllarda se
melidir. Yabanc lkelerdeki mfredatlar iin kaynak: l/k e Oraiireimde Plastik
Sanatlar Eitimi, Uluslararas Eitim Dairesi yayn. No. 1 64, UNESCO.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLOK 83

rine deil de mfredatn buyruuyla. sanata ancak -ilerinden birinin deyi

iyle- "her derste bir yzyl" ileyerek yer veren tarih retmenlerine ema
net edilmesini, btn bir eitim sistemine. belki de toplumsal sisteme ha
kim olan deerler hiyerarisinin ifadesi olarak grmek gerekir.23 Sanat ei
timinin deerini yitirmesi, teknik eitimin, yani kol gcn gerektiren "za
naat" eitiminin tmden decrsizlemcsinden payna deni alrken. resim
retmeninin bir lde saygnlk bulduu yerin tam da buras. bir btn
olarak deerini yitirmi teknik eitimin evreni olmas anlamldr. Dahas.
sanat tarihi eitiminin sanat teknikleri eitiminden koparlarak tarihe, ka
nonik bir bilgi dalnn retmenlerine verilmi olmas. Fransz eitim siste
mindeki genel eilimi, yani eser retiminin eserler zerine sylemin boyun
duruuna sokulmasn aa vuruyor. Dier taraftan resim veya mzik eiti
minin as konumunun bir nedeni de, eserlerin tketimini ycelten burjuva
toplumunun elence sanatlarnn iaas111a veya sanat eserlerini retenlere
pek az deer vermesidir. Burada Hoffman'n Kreisleriana'sn anmak gerek:
"ocuklar bydklerinde, sylemeye bile gerek yok. sanatla uramaktan
vazgemeleri gerekiyor, nk bunlar ciddi adamlara gre eyler deil. ka
dnlar asnda da bu tr uralar daha nemli baka sorumluluklarn sav
saklanmasna neden oluyor. te bundan dolay da ocuklarnn veya mes
lekten mzisyen olanlarn icra ettii mzikten edilgen bir haz almann te
sine geemiyorlar. Bu isabetli sanat tanmndan kalkarak. sanatlarn. yani
mrlerini dinlenme ve elenceye yarayan bir eye (ne kadar sama olursa
olsun. dorudur bu!) adam olan kiilerin en alt tabakadan saylmas ve
miscere mili dulce'yi" hayata geirdikleri iin de eziyeti hak ettikleri sonu
cuna varabiliriz. Mantkl ve olgun dnen hi kimse, alkan bir zabt ka
tibine, hatta avukatn yazhanesinde. tccarn tezgahndayken stne otur
duu m inderi yapm olan demeciye verdii deeri en byk sanatya
bile vermeyecektir, nk birinin kafasnda yararl eyler d ierindeyse sa
dece holuklar vardr. O halde sanatya nezaket ve sevecenlik gsteriliyor
sa bunun nedeni uygarlmzn ve iyiyrekliliimi;:in bir sonucu olarak o
cuklara ve ciddiyetten uzak baka kiilere nazik davranabiliyor. glp gee
biliyor olmamzdr."

Okuldaki eilim. sanat renimine snrl yer aynnasna, yani kl

tr etkinliine ynlendinnemesine, dahas plastik sanatlarn eserleri
ne gre kurulmu bir kavram erevesi sunmamasna ramen. ken
disini i lk gelene teslim etmeyen sanat eserlerinin yetkili alcs ola
rak kendimizi yuvamzda. dostlar arasnda hissettiimiz sanat evre
niyle belli lde bir tamklk (kltrl evreye ait olma duygusu-

Horatius'un iir Sanat'nda geen. "elenceli ile yararl y harmanlama" an

lamna gelen bir ifade. -.11.
84 SANAT SEVDASI

nun temeli) kazandn yor. Benzer biimde, szgelimi niversiteye git

mek ou rencinin kltrel etkinlik itahn kabartr, nk o ka
pdan adm atmak, -pek ok baka eyle birlikte- kltrl dnyaya
girildiine. yani kltre sahip olma hakkna ve -ayn kapya kan
devine iaret eder, nitekim kltrel etkinlik, referans alnan gruplar
tarafndan da bu durum zelinde sk sk zendirilir. Ayn ekilde, il
kretim dzeyindeki ziyaretiler i le ortaretim dzeyindekiler ara
sndaki byk oran fark, ortaretimin (en azndan halk snflannn
neredeyse tamamnn, orta snflann ise byk blmnn ortare
timden yoksun kald lkelerde ve dnemlerde) toplumsal anlamy
la olduu kadar gndelik yaamdaki anlamyla da mze gezisi olas
ln ieren bir kltrel ilikinin paras olduunu kantlyor.
Dier yandan okul, akademik bir yatknlk veya renmeye d
nk bir yatkniLk, yani sanat eserlerinin deerinin bilinmesi ve sanat
eserlerini benimsemeyi salayacak aralar benimsemeye dnk ka
lc ve kapsaml bir yatknlk (deiik Avrupa lkelerinde farkl l
lerle) alanmasn da gzetir.24 Okuldaki eitim, yzn neredeyse
tamamen edebiyat eserlerine dnerken, kabul ettii eserlere ynelik
bir hayranla, daha ak ifadesiyle kiinin bel li bir akademik ve top
lumsal statye balanmasnn getirisi olarak gitgide kimi eserlere
veya eser snflanna hayranlk duyma ve sevgi besleme namna dev
irilecek bir yatknlk ile sanatlara, trlere, ekollere veya alara
gre snflama namna devirilecek genel bir yatknlk yaratma ama
cn gder: Okulun edebi zmlemeye dayal kategorilerini kulla
nabilme ve eletirel tavr taknabilme alkanl iin, en azndan
baka alanlardan edeeri i kategoriler edinmek ve edebi eretileme
lere bavurmaya veya grsel deneyimden dn alnm analojileri
kullanmaya dayal temel bir temsil kavrayn olanakl klan bir bil
gi birikimine -d kaynakl ve anekdotik bile olsa- ulamak gerekir.
Rehber kitapk veya katalog almak sanat eseri konusunda, kiinin
bir tutumu, eitimle kazanlm bir tutumu olmasn gerektirdii iin,

24. Okuldaki bilgi aktarm her zaman bir 111erlatr111u ilevi grr; aktard
eserleri srf aktamasyla bile hayran olunacak eserler olarak kurarken ve byle
likle belli bir anda belli bir toplumda deerli olan kltr varlklarnn hiyerarisini
tanmlamaya katkda bulunurken sz konusu eserlere ykledii kutsalln bir so
nucudur bu ( Kltr varlklar hiyerarisi ve meruluk dereceleri iin bkz. P. Bour
dieu, Luc Bolanski. Jcan-Claude Chamboredon. Un Ar 111oye11. s. 1 34-8 ).
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 85

belli bir "donanml alg program" sunan bu tr el kitaplann kullan

mak zellikle en kltrl ziyaretilere zg bir davrantr; bir baka
deyile, bu kitapklar zaten aydnlanm olanlardan bakasn ay
dnlatmazlar.

Yeil Rehber'den (program daha hafif ve uygulamas daha kolaydr) alan

ziyareilerin oran Fransa'da, halk snftan iin %2, orta snflar ve s d
zey yneticiler iin % 7, retmenler ve sanat uzmanlar iin %8: son ikisi
nin daha kapsaml malumata ulat, yani uygulamas daha zor ve ierii da
ha eksiksiz olan Mavi Rehber'in kullanm (bu rehberden edinenlerin oran
bu ikisi iin %8 ve %5, orta snflardaysa %3) basit alglama ile uzmanlk bil
gisinin birbirinden ayrlmasn gerektiriyor. Polonya'da sadece ilk ve orta
retim retmenlerinin % l4', sanat ve y azarlarn %7'si ve liseyle ni
versite rencilerinin %6's katalog kullanyor. "Uzmanlk bilgisi" ieren bir
rehberin (Mavi Rehber veya edeerlisi) kuJJanm, hatta basit bir turizm ki
tapnn kullanm bile Yunanistan'da dk kalyor; bunlarn oran sra
syla bakaloryas olanlar iin %3,5 ve % 1 . niversite diplomas olanlar ii n
% 1 . Ayn ekilde Hollanda'da bakaloryal olanlarn o/o4' Yeil, %6's Mavi
Rehber kullanrken, daha st dzey renim grmlerde rehber kullanma
oran %2'ye dyor.s

B ilgi aktarmnn genel ilkelerinin okuldaki retim iin de ge

erli olduunun en iyi kantn u olgu ortaya koyuyor: Ayn bireyin
veya, en azndan, bir top! um sal kategorideki veya belli bir eitim d
zeyindeki bireylerin pratikleri bir bakma bir sistem oluturur, klt
rn herhangi bir alanndaki belli trden bir pratik ile dier alanlarda
ki benzer bir pratik arasnda ok byk olaslkl bir ba bulunur. D
zenl i biimde mze gezmek biraz da edeer sklkta tiyatroya gitme
yi, ayn dzeyde olmasa da konsere gitmeyi gerektirir. B una benzer
biimde, bilgi ve beeni lerin (eilim dzeyine sk skya bal) ta
kmyldzlar halinde yan yana ekillendiinin belirtilerini gryo-

25. Killtrel sennaycsi daha yksek olan lkelerde st dzey yneicilcrin

(rehberi veya katalou bir i malzemesi olarak gren sanat uzmanlan hari), "okullu
gibi davranma", daha da kts "urist gibi" grnme kaygsyla rehber kitapk
kullanmama veya kullandklanm yine bu kaygyla beyan etmeme yolunu tutmasa
lard farklar daha da belirgin olurdu. Bu gibi davranlar, yle de denebilir, kl
rel sennayesi gl lkelerin ayrcalkl snflarna zg klnm davran biim
leri, praiin simgesel karlnn ve, kesin ifadesiyle sylenecek olursa. pratiin
farkl trleri veya tarzlar arasndaki ayrmlam bilinli deilse bile bilind ola
rak hesaba katlmasn gerektirir.
86 SANAT SEVDASI

ruz; resim alanndaki bilgi ve tercihlerin rnek yaps ile mzik ala
nndaki, hatta caz ve sinema alanlanndaki ayn trden bilgi ve bee
nilerin yaps arasnda bir ba olmas olasl gayet yksektir.26

Mze ziyaretilerinin beyan ettii konsere gitme sklklar, toplamda.

mze ziyaretlerinden ok dk kalyor: Halk snflarndan bir kii hari
herkes, orta snflarn %5 1 'i ve st snflarn %26.6's hi konsere gitmedii
ni sylerken mze ziyaretinin ortalama ritmi veya drt ayda birdir. Hangi
sklkla konsere gittiklerine gre dzenlenen ziyareti dalm iki lek su
nuyor: lki ounluu oluturan "hi", ikincisiyse "ylda veya drt kez";
tpk mze ziyareti sklnda olduu gibi konsere gitme skl da toplumsal
hiyeraride yukar kldka gzle grlr biimde artyor. Buradan hare
ketle, orta snflardan st snflara gidildiinde sklk oranlar arasndaki ba
lamn artmas (srasyla d=0.39 ve d=0,50) toplumsal hiyeraride yukar
kldka genel bir tutum olarak kltre yatknln da giderek arttn gs
teriyor. Ortalama ritmi veya drt ayda bir olan konsere gitme sklndan
yksek kan tiyatroya gitme skl ile mze ziyaretlerinin skl arasnda
yakn bir ba var(orta snflar iin d=0,3 1 ve st snflar iin d=0.33); ayrca
tiyatro skl da yine toplumsal hiyerarideki konuma ve eitim dzeyine
gre deiiyor. Halk snflarndan ziyaretilerde tiyatroya ve konsere gitme
orannn son derece dk oluu mzeleri ziyaret etmelerinin gerek anlam
da bir kltr yatknln ifade etmediini doruluyor. Sinemaya gitme sk
l dier kltrel etkinliklerden daha yksek olduu halde (ortalama ritmi
haftada bir). tam tersine, mze ziyareti sklyla arasnda hibir ba bulun
muyor (halk snflar iin d=O, 1 1 ve st sn llar iin d=0,07), eitim dzeyi
ne gre neredeyse hi deimiyor ve sinema konusundaki tutumlarn tiyat
ro veya mze iin de gsteren bir avu sanat dknn darda brakrsak

diyebiliriz ki. sinemaya gitme skl soylu ekiliklerinkinden haka bir man
ta tabidir [ Ek 3, Tablo 7].27
Ayakst sosyolojinin kimi tasavvurlarnn tersine, okul eitimine ya
banc kltr alanlarndaki yetkinliin, rnein caz ve sinema, dorudan do
ruya okul tarafndan benimsenen ve retilen tiyatro gibi alanlardaki yk
sek dereceden yetkinlie bal olmas. dahas, okul hiyerarisinin en stn-

26. nceki birok gzlemle (zellikle bkz. P. Bourdieu ve 1.-C. Passeron. Les
etdiants et /ers !tdes. Paris: Mouton. 1 964 ve P. Bourdieu. e di .. Un Art mo
yen) dorulanm bu nenneler, beeni yargsnn toplumsal deikenliklerini ko
nu alan ve u anda zmleme aamasnda olan bir sorutunnann sonular tara
fndan da onaylanm ve kesinletirilmitir.
27. B ey an edilen ritimler ister istemez znel ve abartl olmasna ramen, ba
lam katsaylannn (burada sadece bilgi amal verilmitir) hesaplanmas iin ge
rekli koullar yerine getirilmitir.
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 87

deki, yani uzmanlk tarzn sinemaya uygulamaya ve ynetmenlerin adlar

gibi bilgileri bellee almaya en yatkn olan rencilerde bu yetkinlikle kar
l almas , okulda renilenlerin aktarmnn bir dier kant olarak d
nlebilir.

Sanat eserlerine, edebiyat tarihi gibi alanlarn kendilerine zg

say lamayacak kategori ve kavramlaryla yaklalmasndan daha k
t bir yntem olamayaca sylenerek itiraz edilebilir. Eitim siste
minin res i m le ilgili sylemlerinin karsna konan "yeni bir gzn
saf izlenimleri " , kltrller arasndaki tartmann basmakalp bir
szdr. B urada aslnda ve i l k elde, sanatsal kltrn "toplumsal kar
lnn", sanatsal deneyimlerin dorulanabilir olmayan dsal nite-
1 iklerine, ama bir o kadar da bunlan ifadelendirmeye yatknla da
yand unutuluyor. Dier taraftan. kltrl adamn tutumunu hem
edilgen zevkin hem de renci tarz yatknln kart yapan, zev
kin elik ettii ayinleri zevkten stn tutan ileci sapknla kucak
ama zanls olan bu tasavvu r, bell i bir renimin rn olan belli
bir yaklam arzm, eserlere yaklamann tek meru tarz olarak ta
nmlamak suretiyle ideolojik bir ilevi de yerini getirmi oluyor. Kl
tre yatknln pek ok biimi arasnda oluumundan en az iz ta
yan -rahatl k veya "doallk" denebilir- ne kannak. u sayacak
larmz arasna almaz bir duvar ryor: Kltr rn tketmenin
yolunu yordamn. tketeni de (kimi zaman tketilenin pahac;n da)
belirleyen yolu yordam bilenler; bir kltr yeterince edinememi
olmann yol at girift eksik leri etkinliklerinin en nemsiz ayrnt
larnda bile a vuran kltr tredileri, yani kurallara uygun ve
gerekli srayla edinmedikleri blk prk bilgileri eitimli birinin
ll birikiminden her zaman ayrt edilebilen, kendi kendini yeti
tirmi insanlar. btnyle kitabi bilgi ve ilgileriyle kltrel edinim
lerini tamamen okula borlu olduklarn ortaya koyan "okbilmi
ler" ve "dar kafallar". Proust'un bahsettii "bin bir trl mesafe koy
ma sanat ", simgesel dizgelerin (d grn ve araba, giyim ve mo
bilya, dil ve tav rlar) kullanlma tarznda ama daha da ncesinde ge
rektirdii ve olanakl kld pekitirmeler ve incelikler yoluyla sa
nat eserlerinin seiminde billurlar. nk her eyin bir tarz sorunu
olduu bu alanda, doru tarz, hem yaygn hem de btncl bir ana
eitimin bilind ve belirsiz renim evreleriyle edinil ir: Ksacas,
edinme abasn asla antrmayan gerek bir kltr yatknlnn
88 SANAT SEVDASI

kk ve sonsuz nanslar, son zmlemede, zel bir edinme tarz

na gnderme yapmaktadr.
S anat eseri. kendisini slubu tanmlayan i lke ve kurallar kar
lamayacak bir somut bireysellik olarak sunduu iin sanat eserleriy
le tankl olanakl k l an aralar ancak sre iinde edi n ilebilir.
Meraklsnn yetkinlii hele ki t ve ynergelerle hi aktarlamaz;
sanat eitimi geleneksel eitimdeki usta-rak ilikisinin youn te
masnn edeerlisini, yani eserle (veya ayn snftan eserlerle) s
rekli yinelenen bir temas gerektirir: u halde, rnein, ekollere, d
nemlere veya sanatlara gre yntemli biimde snflandrlarak su
nulan eserlerle sregiden i likinin, eserlerin ilkeleriyle genel ve bi
l ind bir tanklk salamas sayesinde, kltrl bir izleyici, ba
l bana bir eseri, dorudan doruya bir snflama iinde. yani sa
natnn tarznn, dnemin veya ekoln slubunun sz konusu oldu
u yerle birlikte ele alr. Nasl ki rak veya tilmiz, bizzat ustasnn
bile ak ak bilmedii sanat kurallarna. -sanatsal tutum rneinin
elerini ayklayp zmlemeksizin- srf kendini adamasnn kar
l olarak bilinsiz bir ekilde vakf olabiliyorsa, sanat sevdals
da benzer biimde eserin kuruluunun i lke ve kurallarn, birer ilke
ve kural olarak form l letirmeden ve bilin dzeyine karn1adan
(sanat kuramcs ile ou zaman yarglarnn i l kelerini kesin olarak
belirtebilecek durumda olmayan- sanattan anlayan arasndaki fark
da budur) iselletirir. Okul eitimi, dier alanlarda olduu gibi (r
nein anadilinin dilbilgisi kurallarnn renilmesi) bu alanda da ya
ratc dilbilgisinin i lkelerini (rnein ahenk, kontrpuan veya resim
kompozisyonunun kurallar) ak seik formle ederek ve salt se
zinlemeye dayal ayrm lar adlandrmann zorunlu koulu olan s
zel ve kavramsal malzemeyi sunarak, nceden bilinsiz ekilde kul
lanlan dnme, alglama ve ifadelendirme emalarn bilinli bir
ekilde kullanmaya ynlendirir. Eserler zerine tarihsel. estetik ve
ya baka trden bir syleme indirgenen bir sanat renimi ister iste
mez ikincil derecede bir renimdir. Anadili eitimi gibi edebiyat
veya sanat eitimi (yani geleneksel eitimdeki "beeri bilgiler") de
nceden edinilmi bir yetkinlikle ve -farkl toplumsal evreler ara
snda son derece eitsiz biimde dalan- geni bir deneyim yelpa
zesiyle ( mzelere veya antlara gitmek, konserlere, okumalara katl
mak, vb.) donanm bireylerin olduunu varsayar, ama bu nkoul
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 89

uyarnca hemen hi dzenlenmez.

Mzeye aileleriyle ilk defa geldiini syleyen ziyaretilerin oran top

lumsal hiyeraride yukar kldka hzl biimde artmaktadr (iftilerde
%6, iilerde ve orta snflarda % 1 8, st dzey yneticilerde %30). Oranlar
arasndaki farklar daha da yksek olabilir, nk tek balarna ilk kez geldi
ini beyan eden ziyaretilerin oran (doru olsun olmasn, ailelerinin youn
bir etkisini veya dorudan ynlendirmesini grmedikleri anlamna gelmez)
ayrcalkl snflara kldka yine art gstem1ektedir [Ek 2, Tablo 6]. Ei
tim seviyesi ne kadar ykselirse ilk ziyaret de o kadar erken gereklemek
tedir, 1 5 yandan nce mzeye adm atm ziyaretilerin oran halk snfla
rndan bireylerde %26 iken (ilk ziyaret genellikle turizme balanmaktadr)
orta snflarda okul eitimine bal olarak %37'ye kan bu oran st snflar
da %56'dr (Ek 2. Tablo 5).

Okul, kltrn aktar lmas grevini aileye braktka, verimlilii

nceden edinilmi ve eitsiz biimde paylatrlm bir yetkinlie
bal olan okul eitimi de etkiledii kiilerin baat eitsizliklerini be
nimseyecek ve merulatracaktr.s Dier taraftan , her trl sanat
eitimi iin gerekli olan eserlerle tank olma koulunu dorudan
kendisi salamaya alarak, aktarmn geleneksel bileenlerinin ye
rini ksmen alabilecek olsa bile, bunun sonucunun her zaman iin,
baskn kltr eilimi temsili kendisini tek meru temsil olarak dayat
tka ve okul eitimi bu ideolojik temsille uyum iindeki aktarm
tarzlaryla bir arada olmaya devam ettike (nk szn ettiimiz
tarzlar bu ideolojik temsilin hem kurucusu hem dorulaycsdr) as
lolan yatknln deersiz bir ikamesi olmas gibi bir tehlike olacak
tr. Etkili olmas iin illa kesin ereveli ve yntemli olmas gerek
meyen ve ou zaman etkisini de hissettirmeden gsterdiinden do
lay kendisini apak etmesi de pek gerekmeyen zendim1e eylemi,
keramet yanlgsn beslemekten baka bir eye yaramaz, nk kl
tr eserleriyle tanklk duygusunu, aile yaantsnn bildik ritimle
rinin bir paras olarak erken yata gerekletirilen m ze ziyaretin
den daha iyi veren bir ey yoktur aslnda.
renciliin daha ilk yllarndan itibaren mevcut btn aralar
devreye sokarak yntemli ve sistemli ekilde okuldaki herkesin eser-

28. Polonya rnei. kltr politikasnn baarsnn sadece okul eitimine de

i l baka yollarla aktarlm kltrel sermayenin boyutuna da bal olduunu
,

gstermektedir.
90 SANAT SEVDASI

!erle dorudan tema"n veya bu deneyimin hi olmazsa yaklak ola

rak edeerlisini salamaktan kanan okul eitimi, asl grevini,
kltrel sekinlii tekelinde bulunduranlar -yani kltrel varlklar
benimsemenin koulu olan dnme, alglama ve ifadelendirme e
malarna vakf olan, keza bu kltrel varlklar benimsemek iin ge
rekli genel ve kalc yatknla sahip olan yetkin bireyleri- kzdmak
pahasna yerine getirdii srekli ve uzun sreli, yntemli ve birr
nek. ksacas evrensel veya evrensel eilimli bir etki uygulama -ki
bu etkiyi seri olarak retebilecek tek kurum odur- grevini icra et
me kabiliyetinden feragat etmi olur. zgl ilevi, ncelikle kiiyi
kltrl bir insan haline getirecek yatknlklar (ayn yatknlklar hem
nicelik hem de nitelik ynnden uzun ve youn bir eitime de destek
olacaktr) gelitinnek veya yaratmak olan okul, aile ortamnda klt
rel etkinlie zendirilmemi. yani -eserlerle ilgili pedagojik sylem
lerde gerekli grld zere- eserlerle tanklk salayamam
olanlarn daha en batan geri dm olmalarn ksmen de olsa telafi
edebilir. ama bunun bir koulu vardr: Elindeki btn olanaklar her
trl kltr eitiminin mahkum olduu birikim srecinin dngsel
silsilesini km1ak iin kul lanmas. Tarihler, ekoller veya dnemler
gibi temel bilgilerin (rprodksiyonlar gsterilmsi ve resim ile res
sam eletirme gibi) basit tekniklerle aktarlmasn hedefleyen bir
eitime "kaba taslak" diyerek burun kvranlar, ne kadar stnkr
olursa olsun bu yntemlerin -ancak daha zorlu aktarm tekniklerine
kyasla kmsenebilecek-sz konusu asgari bilgileri aktarabilece
ini unutmaktadr. Kltr konusundaki eitsizlikler sanki doal eit
sizliklerden, yani yetenek eitsizliklerinden, ileri geliyormu gibi ya
pan ve bazlarnn ailelerine borlu olduu eyi herkese venneyi ih
mal eden eitim sistemi, temel eitsizlikleri hem onaylamakta hem
de srdrmektedir.
Toplumsal avantaj veya dezavantajlarn okul yaamna. daha ge
nel ifadesiyle kltr yaamna damgasn vurmasnn nedeni. sz
konusu avantaj ve dezavantajlarn -farkna varlsa da varlmasa da
her zaman iin birikerek artmasnda bulunabilir. Ayn ailedeki birey
lerin kltrel dzeylerinin birbirlerine sk skya bal olduunu ve
byk veya kk bir kentte. ortaokul veya lise snflarnda. klasik
veya "moderne" mahkum bir eitim grme olanann ailenin top
lumsal konumuyla yakndan ilgili olduunu, keza en st renim dil-
 KLTREL ESERLER VE KLTRE DKNLK 91

zeyinde dahi ocukluktaki kltrel hava v e okul gemii ile sanatsal

birikim ve deneyimdeki eitsizlikler arasnda smsk bir ba oldu
unu bilince, anlyoruz ki btn rencileri hak ve ykmllkleri
bakmndan eit gren eitim sistemi. kltr karsnda ounlukla
temel eitsizlikleri krkleyerek srdrmektedir. Mzelerin ziyaret
i kitlesinin yaps ile yksekretim kitlesinin yaps arasndaki kar
latrmann da gsterdii zere, mze karsndaki eitsizliklerin
okul karsndakilerden daha iddetli olmasnn nedeni, kltrel ay
rcaln en ok "zgr" (yani okuldan olabildiince uzak) kltr ala
nnda etkili olmasdr: u halde. rnein, rencilerin mensup olduk
lar toplumsal evre ne kadar st dzeyse tiyatro konusundaki bilgi
leri de o kadar geni olduu iin. halk snflarndan rencilerin ge
riye dme durumu tiyatro kltrnn en ok yceltilen alanlarnda
-yani "klasik" eserlerde- yumuuyor olsa da zel likle avangard ti
yatroda ve bulvar tiyatrosunda, fazlasyla belirgindir; ayn ekilde,
resimde, en ok kabul gren ressamlar (Renoir, Van Gogh, Cezanne)
asndan farkllklar azalrken, okul eitiminin. ibu durumda lise
nin, daha az ele ald konulara -rnein Cranach, Chasseriau, Mo
reau gibi ok nl olmayan ressamlara veya Klee. Mondrian, Dubuf
fet gibi modem ressamlara- geildiinde btn iddetiyle apak be
lirmektedir.29 Kltrel etkinlie aileleri tarafndan aktan aa ve
ya dolayl olarak zendirilmi olanlar ayn zamanda okul eitimine
uzun sre devam eme olanana. dolaysyla. okul eitiminin istedi
i ama asla yntemli olarak vermedii "zgr kltr" okula getir
melerinden hareketle erken eitimin bilind kazanmlaryla yo
rulmu yatknlklarn kltr yatknlna dntrebildiklerini gr
me olanana da en ok sahip olanlardr.
Sanat eseri karsndaki sahici deneyimi. bir "gnl duygusu" ve
ya sezgiyle gelen dolaysz anlama olarak tanmlayan ve akln zah
metli ilemleri ve souk am lamalarnn karsna koyan. uzun bir
tanklkla veya yntemli bir renimin temrinleriyle edinilmi us
talk sanki doutan gelen bir ltufmu gibi yapp bylesi bir deneyi
mi olanakl klan toplumsal ve kltrel koullar sessizce geitiren
keramet ideolojisine kar, sosyoloji, kltr ve zellikle de yksek

29. Ayn gzlemler mzik, sinema ve caz bilgisi iin de geerlidir (bkz. P. Bo
urdieu ve J.-C. Passeron, Les Heritiers, s. 1 64-70).
92 SANAT SEVDASI

kltr eserine uygun kavrayn ncelikle eseri kodlayan ifreye sa

hip olmay gerektirdiini -hem mantksal hem de deneysel olarak
kantlar. "ifre" veya "kod" diye tanmlanabilecek nesnel anlamyla
kltr, dzenledii somut anlam dizgelerinin anlalabilmesinin n
kouludur (ama nasl ki dil sze indirgenemezse, kltr de bu dizge
lere indirgenemez); yetkinlik anlamndaki kltrse, tam da bu nes
nel kltrn iselletirilmesi, kltrel nesneleri ve davranlar an1
da onlar ifreleyen kodu kullanarak zmeye dnk kalc ve genel
bir yatknla dnmesidir. Yksek kltr eserleri denen zel du
rumda, gnlk deneyimin basit ve yaygn temrinleriyle tam olarak
hakim olunamayacak yorumlama kodu, bu amaca dnk bir kurumun
dzenledii yntemli bir almay gerektirir. yleyse, bir sanat ese
rini kendi younluuyla, tarzyla. dahas varoluuyla anlamak, bakan
kiinin, eserin trne ve esere zg koda ne kadar hakim olduuna
(dier bir deyile sanatsal yetkinliine) baldr ve bu hakimiyet de
ksmen okulda grd renimden kaynaklanr; te taraftan baka
ilevlerinin yan sra yksek kltr eserlerinin kodunu (ayn zaman
da bu yorumlama dizgisine gre gerekleen) aktarma ilevini stle
nen pedagojik iletiimin deeri, younluu ve tarz da (tarihsel ola
rak kurulmu ve toplumsal olarak koullanm alglama, deerlendir
me, dnme ve eylem emalanndan oluan bir dizge olan) kltrn
rndr; almlayann aile ortamna borlu olduu bu kltr, okulun
aktard yksek kltrle ve bu aktarm gerekletirirken kulland
dilsel ve kltrel modellerle (hem ierii hem de yksek kltr eser
leri karsndaki tutumu veya art kotuu kltrel bilgiler bakmn
dan) u veya bu lde akr. Yksek kltr eserlerinin dorudan
deneyimlenmesi ve bu deneyimlemenin zorunlu koulu olan klt
rn kurumsal dzenlemeyle edinilmesi ayn yasalara bal olduun
dan. kltrel sermayenin kltrel sem1ayeyi ekmesini salayan dn
gnn krlmasnn ne kadar zor olduu anlalabilir: Aslnda okul
denen kurumun kltrel dalmn nesnel mekanizmalarn kendi ha
linde ilemeye brakmas. bir de -pedagojik mesajla ve mesaj iin
de-okulun mesaj nn uygun almlamasn koullandran aralar her
kese vermeye almaktan vazgemesi, temel eitsizlikleri katmer
lendim1esine ve yaptrmlaryla kltrel sermayenin aktarmn me
rulatrmasna yetiyor da artyor bile.
 nc Ksm
Kltrel Da l mn Yasalar

Eitim her eye kadirdir: Aylan dans ettirir.

LEIBNIZ

oGUNLUKLA rastlant sonucu gerekleen mze ziyaretinin tersi

ne, mzeye dzenl i gitme alkanl, sunulan eserler ile resim sana
t yetkinlii -bildirileri deerlendirip deifre ederek resimlerde bir
takm anlamlar veya. daha dorusu, anlaml biimler grebilmek
olarak tanmlanabilir- arasnda az ok bir uygunluk olmasn gerek
tirir.
Dier bir deyile, mze ziyaretleri iletiim kuramnn yakndan
tand bir manta gre iler: Radyo veya televizyon vericisi gibi
mzenin de yapt, yeni bir masrafa yol amadan her zneye hitap
edebilen, ama sadece deifre edebilecek ve tat alabilecek znelerin
gznde anlam ve deer kazanan bir bildiri sunmaktr. Hem dene
yimleme hem de akl yrtmeden u sonu kyor: Mesajn uygun
hedef kitlesini tanmlayan ey mzelerin bu kitlede uyandrd "is
tek" veya, daha dorusu, mzelerin sunduu bildiriyi almlamaya
yatknlktr; nitekim ayn bildiri farkl bireyler tarafndan farkl ve
eitsiz biimde deifre ediliyor olsa da dzenli ziyaret alkanl
nn, mesajdaki koda hakim olmay ve belli bir deer sistemine -de
ifre edilen anlamlara, bu anlam deifre etme srecine ve bu srecin
verdii zevke deer yklemeyi salayan sisteme- balanmay ge
rektirdii varsaylabilir. Yine buradan u sonu kyor: Mzeleri
dzenli ziyaret eden kitlenin (ve bir mesajn btn hedef kitlesinin)
yaps (eitim yetkinliine de bal olarak) mzenin sunduu bildiri
dzeyinin yaklak gstergesi olarak dnlebilir; mzelerin ziya-
94 SANAT SEVDASI

reti kitlesinde en geni kategori y i lise mezunlarnn oluturmasn

dan ve bu dzeye erimemi ziyaretilerdeki aknln pek ok gs
tergeyle ortaya kmasndan hareketle, Fransz mzelerinin sundu
u bildirinin -deyim yerindeyse- "bakalorya dzeyinde" olduu so
nucuna varlabi lir.
Ziyareti yapsn aklamada byk bir ilemsel deeri olsa da
mzelerin genel olarak sunduu bildiri, dahas bu bildirinin dzey i ,
b i r soyutlama olarak kalmaktadr. Her mze ister istemez belli bir
genel bildiri sunar; bu genel bildirinin dzeyi de kabaca. serg ilenen
eserlerin tr. nicelik ve niteliiyle tanmlanr. gelgelelim bu dzey
ayrntl olarak tanmlanamaz, nk -kimi az rastlanr istisnalar d
nda- bir mzenin. hatta se rgi n in kapsam hibir zaman tam anla
myla trde olmamaktadr. Mzelerin ou folklorik nesnelerden ta
rihsel objelere. mobilya veya seramie, resim ve heykele kadar ok
farkl trde eserler, hatta ayn tr iinde izlenimciler ve soyut ressam
lar gibi toplumumuzun "kltrl" bireyleri iin eit lde okunabi
lir olmayan eserleri sergiler. Ayrca her eser, tpk western filmlerinin
safiyane bir zdelemenin de yksek kltrl bir okumann da konu
su olabi lmesinin gsterdii zere. farkl filtrelerle deifre edilebilir,
ayn grsel eser farkl dzeylerdeki izleyiciler tarafndan farkl d
zeylerde almlanabilir: B irisi resimlenen ykye i lgi duymakla yeti
nirken br sadece biimsel zel liklerine bakabilir. Apak grl
yor ki kltrel dzeyin noktas noktasna belirlenemeyecek olmas
nn nedeni , ncelikle. bu dzeyin her yeni alglamann nceki algla
may dntnnesiylc birlikte srekli yeniden "olumasdr", kald
ki alglamann yinelenmesi eserdeki bildirinin her seferinde daha
byk bir lokmas sindirilerek "zgnlnn" (iletiim kuramn
daki anlamyla) azaltlmasnn bir yoludur; ikinci bir nedeniyse bu
dzeyin esere gerek anlamn veren esinlerden bamsz tanmlana
mamas, kltrel iyi niyetin kendi dzeyinin zerindeki eserleri -
retici olduklar iin- seyre dalma yolunu tutabilmesidir.
Farkl dzeylerde anla tam anlamyla trde bildiri lere yant ve
recek ziyareti yapsn karlatrmaya olanak tanyacak deneysel
durum yaratlamad iin, farkl dzeylerde bildiri sunan mzele
rin ziyareti kitlesinin yapsal zmlemesine yaslanarak, sunulan
bildiri dzeyindeki deiimlere okul yetkinliine gre dalan kitle
nin yapsndaki deiimlerin elik edip etmedii ve ayn ekilde kitle-
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 95

nin trdelik derecesinin sunulan eserlerin trdelik derecesine denk

dp dmedii kontrol edilebilir.

Sunulan bildiri dzeyleri noktas noktasna saptanamayacandan ve her

mzenin farkl dzeylerde bir eser yelpazesi sunmasnn sonucu olan ak
malar dikkate almadan mzelerin dorusal snflamas yaplamayacan
dan, vericiler-yani mzeler-ve alclar-yani ziyaretiler- ncelikle iki d
zeye ayrlabilir ve mesajn, ayn dzeydeki alclara ulatnda, dier bir
deyile verici ile alcnn dzeyleri rttnde daha fazla yank bulabile
cei kabul edilebilir. Bu ekilde kurulan hiyerarinin kesintisiz olduu var
saylrsa. kald ki eitim dzeyi lei kullanldnda yaklak olarak du
rum budur, her nfusun, yine o nfusun eitim dzeyine gre dalmn. d i
er bir deyile o nfusu oluturan kiilerin almlama dzeyine gre dal
mn yanstan "talep" (0) erisiyle tanmland grlecektir; sunulan bildi
rinin. ayn ekilde her eseri (veya her mzeyi) tanmlayacak dzeyini, gra
fikteki dikeyde (0) yer alan x0 apsisi gsterecektir.

ZYARET SIKLIGI

x KLTREL DZEY

B ir dier ifadeyle. mesajla ilikili nfus, Xo apsisi ile mevcudun D(x0)

kesiti olacaktr; iletiimin belli bir zaman diliminde kurulmas olasl u
halde x0 deikeninden bamsz olacaktr.

(1) x ;t: x0 iin t(x) = O

x = Xo iin t(x) = ..,
96 SANAT SEVDASI

ZYARET SIKLICH

D(x)

KLTREL DZEY

Ancak, bir eser, daha da nemlisi bir mze arafndan sunulan bildirinin
dzeyi (daha nce belirtilen gerekeler nedeniyle) tam olarak saptanamaya
candan, ancak hiyerarik lein her dzeyine bal bir younluk ilevi
olarak dnlebilir; u halde. nceki varsaymda bulunan w(x) ilevi, x'in
belli bir deeri hari sfra eit kabui edilmitir. Sunulann dalm .Q(x)
olursa, talep -yani eitim dzeyine bal olarak eseri' almlamaya yatkn
lk- hem nceden amlanan nedenlerden hem de grece trde bir grupta
yatknlk ve beenilerin dalmnn olaslk nitelikte olmasndan dolay
(rnein bir snavdan alnan notlarn dalm genellikle Laplace-Gauss e
risine uygundur) ayn genellemenin konusudur.
Almlama dzeyi ile iletme dzeyini belli bir gsterge deil de olaslk
lann dalm yardmyla belirlediinden, nerilen model tam anlamyla ola
slk bir modeldir. Aynca, arz ve taleple ilgili bilgi, mzeye kimin gittii
ni kestim1cye olanak vennez, ama belli bir eitim dzeyine gre ayrt edi
len ziyareti kategorilerinin ziyaret sklna gre trde olduu -daha n
ce dorulanm olan (ilk blm)- varsaym dorultusunda her bireyle iliki
li mze ziyareti olasln tanmlar. Rastlantya bal etmenler (rnein k
t hava koullar veya bir aile gezintisinde kendiliinden gelien koullar)
birrnek olduuna ve etkileri birbirini dengelediine, dier taraftan mze
ziyaretini zendirebilecek olan turizm ek bana (dier her ey eit olmak
zere) ziyaretleri kalclatramadna veya ziyaret olaslklarn ve sklk
oranlarn kalc olarak deitiremediine gre, bu olgularn modelde hesa
ba katlmamas pekala dorudur.
O halde x dzeyindeki birinin mzeye adm atma olasl -( 1 ) nolu for
mllere gre- t(x) = w(x) denklemiyle ifade edilebilir; o dzeydekilerden
 KLTREL DAILIMIN YASALARI 97

milze gezmeye gidenlerin oram ise d(x}. w(x) form l y le ifade edilebilir;
de i kenin toplam deikenlik aral iin de bu oran yle hesaplanabilir:

I d (x ) w(x)
00

(2) t =
=O

I d(x) ilemini n deeri. her birey iin, toplam bir talep dzeyini ifade
00

=0

eder ve bir bireyden dierine kltrel edinimine gre deiir; gsterecei

miz zere, her eyin ayn olmas kaydyla bireysel farkllklar toplamda gz
ard edilebilir:

I. d(x) c.
00

:\=O
=

BtncUI bir akl yrtme srdrii lrse, x deiken in e gre kitlenin D(x)
da l m , belli bir lke iin talep dalm hakknda bir fikir verirken,

w(x ) ilemi, sergideki eserler sayca ne kadar fazla ve ne kadar yceltil-

milerse o kadar yksek dee re sahip olacaktr.

Ziyaret oran yle olacakbr:

k... kd.
00

t I D(x) H(x)
=il
=

ve I. D(x) = I O(x) = 1
00

" x=ll

K = k,.. . k. sonucu ulusal kltrel sermaye olarak yorumlanabilir. Bura

daki k.,. ve k. deikenlerin in bamsz deikenler olmad aktr, zira bir
lkenin sanatsal hazinesinin zenginlii ile kltrel geleneinin gc uygu
lamadaki yatknln derecesi asndan her zaman belirleyicidir.
Doaldr ki, sunum ilevinin biimi deitiinde almlayc kitlesinin
yaps deiecek . ancak. sunum dzeyi x ekseniyle arasndaki basit yaknlk
dolaysyla deitiinde ziyaret skl oran da yaknlk ilikisine e it bir
ilikiyle deitiine gre kitlenin yaps deimeden kalacaktr. u halde.
00

I w(x) ileminin sonucundaki miktar yapy bozmadan artran sergi, da-

ha kalabalk ama yaps hemen hemen zde bir kitleyi eker.

98 SANAT SEVDASI

Sanat eserlerinin almlanmasn belirleyen yasalar aslnda klt

rn dalmyla ilgili yasalann zel bir alt kmesini oluturur: Me
saj n doas ne olursa olsun, ister dinsel vahiy, ister siyasi sylem,
reklam resmi, tekni k nesne vb., almlama, almlayc ya ait kavrama.
dnme ve deerlendinne emalarnn bir sonucudur ve farkllk
lar ieren bir toplumda. ulatrlan bildirilerin doas ve nitelii ile
kitlenin yaps arasnda yakn bir i liki kurulur. 1 Dier bir deyile.
bildirinin farkl biimlerde dalmasyla ilgili yasalar -peygambe
rin ilettii vahyin yaylmas gibi- kltrel dnlemeleri yneten
mantn. zel bir alt kmesidir. yle demektedir Joseph Schum
peter: "Cihad. Celile'li barl 'gnahkarlara'. Filistin'in 'kk hal
kna' tebli edilmi olsayd ne olurdu diye bir dnmek yeter. B u
arya cevap vermeyeceklerini, l'eremeyeceklerini kesin saymak
hi de abart l olmaz, nk teki trl hezimete urayp yok olup
giderlerdi. Peki tam tersine, Muhammed bedevi svarilerine tevazu
ve teslimiyet tlemi olsayd ona srtlarn dnmezler m i ydi? Ve
ya szn dinleyecek olsalar, topluluklar yok olmaz myd? Pey
gamber dediin sadece ilk havarileri iin kabul edilebilir bir mesaj
bulup sylemekle kalmaz: o an hemen kabul edilebilir bir siyaset
gelitirdii takdirde baarl olur ve anlalr. Baanl -'hakiki'- pey
gamberi uvallam olan -'sahte'- peygamberden ayran da tam ola
rak budur ite. Hakiki peygamber mevcut durumun -kendisinden
tamamen bamsz olan durumun- gereklerini yakndan bilir ve bu
gerekler deitiinde de inananlarn deiiklii bir ihanet gibi gr
melerinin nne geecek hazrlklar yaptktan sonra yeni bir siya
set benimser."2
Bylelikle, farkllklar ieren bir toplulua her sunulduunda,
ayn mesaj hem nicel ik hem de nitelik olarak eitlilik gsteren bir
almlamann konusu olur: Mesajn okunabil irlii ve etkililii, almla
yclarn eitimden gelen ak veya rtk beklentilerini dorudan
karlayabildii lde artarken referans alnan grubun yaygn bas-

!. David Ricsmann. revata olan zde eserlerin, farkl toplumlar tarafndan

ok farkl biimlerde ve yine farkl amalarla kullanldn ileri sryor (D. Rics
nann. -"Listening o Popular Music". lndividalism Rec011sidered iinde, Glen
coe, 1 954).
2. J. Schumpeter. Tle Socinlogy of!m(Jl'l"ialism ( Emperyalizmin Sosyolojisi),
Almancadan eviren Heint Nordcn. New York: Mcridian Books, 1 95 1 . s. 39-40.
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 99

ks, lnn her daim anmsatlmasyla ("Okudunuz mu?", "Bunu

mutlaka gm1ek gerek! ") srer, desteklenir ve berkitilir, kltrel me
ruiyetin farkl makamlar (akademiler, niversiteler, eletirmenler,
edebiyat ve sanat dllerinin jrileri), -daha dorudan ifadesiyle
kltr konusunda iktidar verilmi evre, yani "style leaders" (tan n
derleri) veya "taste makers" (yeni beeniyi belirleyenler) ise parla
menter seimlerdeki "opiion leaders"dan (kanaat nderlerinden)
bile hi kukusuz daha belirleyici rol oynar.3 Bir mesajn ifresi, ku
rumsal olarak hazrlanm uzunca bir renimle edinilen bir koda sa
hip olanlar tarafndan zlebiliyorsa, o halde almlama da almlay
cnn kod zerindeki hakimiyetine gre deiir veya. dier bir deyi
le, almlama sunulan bildirinin dzeyi ile almlayann yetkinlik d
zeyi arasndaki mesafenin bir sonucudur.
Akas, nceki varsaymlardan u kmaktadr: Ziyaret skl oran,
ortalama (veya tepe-deerli) arl ile ortalama (veya tepe-deerli) talep ara
sndaki ayrmn bir ilevidir. Sezginin hayr demeyecei bu zellik n(x)
veya D(x) ilevlerinin cebirsel biimine oturmamaktadr.
Tmlenebilirliin veya tretilebilirliin genel koullar araclyla il
kin 'nin t = t (w - d) biiminde yazlabilecei kolaylkla gsterilebilir, ikin
ci olarak da dalmlar eer tek zirveliyse ziyaret sklnn en yksek dee
ri c> - d sonucuna gre sfra yakn. ama eer Q ve D dalmlar simetrik
ise sadece sfra eit olabilir; dahas ikinci durumda bir (ro - d) ilevi nem-

Tepe-deer: istatistikte saysal o lmayan bir deikenin (rnein oy veme

davran) ararmada en sk rastlanan biimi. Diyelim ki X kynde A. B. C par
tileri srasyla %40, 30, 20 oy almsa A partisi bu meklemde tepe-deeri emsil
eder. -.11.
3. Seim sosyolojisi almalan gstermitir ki seimlerdeki tercihlerde kii
sel "tesirlerin" nemi byktr. ada iletiim aralarnn etkisini dolaymlamak
ta, halla yerini almaktadr (Bkz. Bemard Berclson, Paul F. Lazarfeld ve Willam M c
Phec, Voting. ikago, 1 954: Paul F. Lazarsfeld, Bemard Berclson ve Hazel Gaudet,
Tle People's Cloice, New York. 1 944; Elihu Katz ve Paul F. Lazarsfcld, Personal
lj7uece, Glencoe, 1 955). "Tarz nderlerinin" rolne Bemard Barber ve Lyle S.
Lobel'in almasnda iaret edilmitir: "Fashion in Women's Clohes and thc Ame
rican Social System", Soda/ Forc:es, c. 3 1 , Aralk 1 952, s. 1 24-3 1 . "Kanaat nderle
ri" ile "tarz nderleri" arasnda burada kurulan benzeim. ilkine genel bir kabul
olarak yakrlan zendirme rolnn bir benzerinin ikincisinden de beklenebile
ceini dndmemelidir: zendirici olmalar deil denetleyici olmalar sz ko
nusu ve her bildiri gibi. ulaklar kiilerin almlamasna bal olan etkileri, birey
ler arasndaki iliki alarnn toplumsallndaki trdelik nedeniyle bireylerin ka
naatlerini dorulama, tavrlarn pekiime ynndedir.
1 00 SANAT SEVDASI

lidir ve buradan hareketle ziyaret skl oran arz ile talep arasndaki orta
lama farkn kresinin azalan ilevidir denebilir.

Arz ve talep ilevlerinin aadaki gibi olduunu ne srelim:

D = D(x, d)
Q = Q(x, w)

d ve w iki parametredir, rnein bir ortalama, bunun veya baka para

metrelerin erileri

(3) bir tarafta D(x, d1) ve D(x, d2)

(4) dier tarafta Q(x, w1) ve Q(x, w 1 )

a ve byklkleri evrilerek ayn srayla birbirlerinden karsanrlar,

yani
D(x+a. d2) D(x, d1)
ve Q(x+, w2) Q(x, w1)
''
( D Q dx tmJevi d ve w'nin bir ilevidir, yani F (d, w).
Jo
F bir d - o. ilevi olacaksa u hem gerekli hem de yeterlidir:

F F
- -
d W

Ancak

(3) ve (4) trevleri alndnda:

(5 ) D' d = D'x ve (6) n:w = n'x

dd dw

(6) ve (5) arasnda iliki kurulduunda u sonu kar:

F da
d = d
J D' Q dx ve F =
&o
Jill
dro
f D Q' dx
 KLT REL DAG ILIMTN YASALARI 101

Kollar tmlendiindeyse u sonu:

F = da
d dd
[o n ]"' o
_ da
dd
f D Q' dx

(D Q) tmletirnesinin zorunlu koulu olarak ilk e sfrdr.

Bundan baka, eer

dx = ise,
dd dw

F F
varlan sonu u olur: - --
d m

Modeli zel bir duruma uygulayalm; d yl eitim alm olanlar kategori

sinde yer alanlarn talep ilevinin Laplace-Gauss erisini yle gsterece
ini ortaya koyalm:

x, yl olarak llen talep dzeyidir; bu dalmn ad standart sapmas x'ten

bal bana bamszdr; o halde d ortalama veya tepe-deer dzeyidir.

Arz ilevi yledir:

Mze (bykl de bir gstergedir) tarafndan sunulan kltrel sermaye k

olmak 7.ere, w standart sapmas ayn ekilde x'ten bamsz kabul edilir.
1 02 SANAT SEVDASI

ZYARET KTLESNN KLTR DZEY

250 AGEN ARLF.S ARRAS

150

"'\..
tOO

: "--
!00 DIEPPE DIJON DOUAI

Ui

Z OO LILLE LOUVJERS LVON

150

oo ROllEN TOURS TOPLAM

L l b c o L !l b c o L ll b c o
 KLTREL DA ILIMIN YASALARI 1 03

ZllO DEKORATiF COLMAR

SANATLAR
zoo

t50

~
tDO

110

zoo DREUX JEU DE PAUME LAON

uo

tOO

110

o ~
zoo MARSLYA MOUUNS PAU

tllO

L B b c o L B b c o L l! b c o

Apsisler : L lisans
B bakalorya
b (ortaokul)
c (ilkokul)

Ordinalar: O dzeydeki kiilerin meklem iindeki oranlar ile toplam

Fransz nfusu iindeki oranlarnn ilikisi. 1 00 puan iki orann
eit olduunu gstermektedir.
1 04 SANAT SEVDASI

ARZIN TEPE-DEGER DZEY

Her mzede her renim dzeyine gre
ziyaret oran (yaklak) ve arz dalm

f
1,30 1 1,4
4,4
13
4t
60
&8
100
88
60

3 1,0 DOUAI 1,30 1,4

4,4

I
2 13
4Z
60
88
o 100
u
60

ULLE t,t LOUVIERS LYON 1,4

4A

/ /
2 13
ift dunmlu 42
(temsili olanaksz) 60
88
o 100
88
60

3 1,!0 1,ts MZELERiN 1,0

7
24

77

l>O
95

o 77

L B o o L B b c o L B b c o
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 1 05

ARZIN TEPE-DEGER D ZEY

(devam)

1,311

;/ 7'- .,
4,4
13
42
60
81
o 100
18
60

3 DREUX 0,4!1 1)1

LAON 0,1 1,4
4,4
2 13

~
42
60
81
o 100
..
60

l MARSLYA
1,Z
MOULINS
o,t
PAU
1,0 1,4
4,4

/ /
13

y
42
60
81
o 100
118
110
L B b o o L B b o D L B 6 o o

( 1 ) Tepe-deer dzeyi (w) dikey izgiyle verilmitir (Agen iin w = 3,7

okunmaktadr).

Ziyaret sklklar yle verilmitir:

- Yzde olarak ve lisans dzeyi % 1 00'e eit kabul edilerek (Cetvel f).
- Gauss erisine dntrlm olarak (Cetvel g).
- Sklk eimi sa keden aaya indirilerek.
1 06 SANAT SEVDASI

HER M ZEDE ARZIN TEPE-DEGER DZEY

VE ARZ DA ILIMI

0,5 4-
3__________________..,
Tepe-dee

+ Jeu de Paume

+ DekoraifSanalar
+ Douai + Arras
Tours + + Arles
+ + Roen
Marsilya
+ Lille

Toplam Dijon Colmar

+ Pau + + +
Autun

+ Moulins

+ Agen

t1 oep
pe +
Laon
Dalm
o a = 1 .4
 KLTREL DAGILJMTN YASALAR! 107

Ziyaret oran u biimi alyor:

( w - dF
t= J D. Q dx = __ K

./'Iir. vo2d +u
. e 2 (o+ot,)

(w - d)2 hesabnn azalan ilevi olduu dorulanabilir.

stelik mzeler ile ziyareti kitlesi toplamnn deikenlii olarak yorum

lanabilecek u2 = ud + aw parametresine gre deiir. Sonuta:

1 l'
(7) t= _ K_ e- 2 02
Y2iCO
_

olmak zere : . = w -d
Grafiklerin de gsterdii zere (bkz. s. 1 22-6) deneyimsel oranlar bu tr
den anlatmlara baldr. nerilen zmsel biim, aratrma yoluyla sap
tanm ziyaret skl oranlarn akladna gre, belirli olmak kaydyla u
veya bu siyasi eylemin sayya dklebilir koullarn anlamak iin bu biimi
kullanmak yanl olmayacaktr; ama bu dorulamann sonular harfi harfi
ne alnmamaldr, yoksa hesaplama tekniiyle ilgili snrlarn tesine ge
mek olur bu.
D talebinde birbirine eit uzaklkta drt dzey saptanabileceini kabul
ederek lisans dzeyine 4, bakaloryaya 3. ortaokul dzeyine 2 ve ilkokul dip
lomas dzeyine 1 deeri verilmitir. Ardk iki dzey arasndaki farkn, ya
ni birinden dierine gemek iin gereken ortalama eitim sresinin (genel
likle -drt yl), belki retimdeki verimin (burada incelenen balamyla)
ister istemez azald en st iki dzeyin aras hari, sabit olduu grlecek
tir. Okuma-yazmas olmayanlara sfr deeri atandnda. diplomasz ziya
retilere sfr ile bir arasnda bir deer vem1ek gerekir. ama bunun keyfi ol
mayan bir yolla saptanmas zordur. Sunulan bildiri dzeyinin (arzn) imdi
lik tam olarak 4'e eit olduunu veya, genel olarak. daha nce belirlenmi bir
dzeyle rttn varsayalm. Bu durumda her mze iin u ilikilerin
hesaplanmas yeterli olur:
t (4, d)
= f (d)
t (4, 4)

ardndan, bir Laplace-Gauss tablosu kullanarak y'nin deerlerini aadaki

gibi belirleyelim:
1 _!_ yl
./'Iir. e
_

= f (d)

Varsaym geerliyse, d ve y arasndaki dorusal bant yledir:

4-d
(8 ) ( =y
J
Burada o daha nce belirlenmi standart sapmadr.
1 08 SANAT SEVDASI

Bu durum elbette grece seyrektir ve aslnda meklemdeki birka m

zeyi kapsamaktadr (Autun, Colmar, Dijon). Bu dzeyin konumland ara
lk, genel olarak ve ounlukla da 3 < w < 4 biiminde biliniyor. Bu neden
le de biraz farkl bir biimde ortaya koymak gerekiyor f(4) = f0; buradan da
kacak sonu udur: f(3). t(>(2), f0( 1).
u halde zincirleme yaklamlarla belirlenen bir deer vardr her zaman
iin ve (8) denklemini dorulayan bu deerden arz dzeyi ve her milzeye
bal standart sapma sonucu douyor. Batan nerilen bu tr zmsel bir
biimin ilgili deikenlerin dntrlmesiyle de elde edilebilecei; keza
deneyimsel noktalann saysnn dk ve Lantlan1ann da pozitif olmaktan
ok negatif olduu (tam da her deneyimsel tantlamada olduu gibi) syle
nerek itiraz edilebilir.4

Sunulan bildiri dzeyi ile almlaycnn yetkinlik derecesi ara

sndaki edeerlilik ilkesine uygun biimde, mzelerin sunum d
zeyleri (ziyaretilerin tepe-deer dzeyine gre llmtr) i le
sergiledikleri eserlerin nitelik ve tr farkllklar rtmektedir. Bu
na gre, Mona Lisa'dan sonra Fransa'nn en nl tablolarn sergile
yen Colmar mzesi, nl eserler bakmndan zengin Dijon ve Aut un
mzeleri (ilki turistik bir blgede olmasyla, ikincisi sunum niteli
iyle dikkat ekmektedir) en yksek bildiri dzeyine ve en aristok
rat kitleye sahiptir. Benzer biimde, Laon Mzei (kitlesinin geni
lii ve sunum niteliiyle az nce saylanlardan ok farkldr) Yunan
vazosu koleksiyonu sayesinde kltrl bir kitleyi ekmektedir. Bu
na karlk u mzelerin dzeyi dktr: Tarih arlkl Dreux m
zesi; yeni kurulan ve koleksiyon yneticisinin gen bir kitleyi ek
meye alt Douai Mzesi: kitlesi kk bir tara mzesinin kit
lesi olan Marsilya Gzel Sanatlar Mzesi (sergiler, yeri kent merke
zinde olan ve koleksiyonun bulunduu Cantini Mzesi'nde gerek
lemektedir); arlkl olarak gndelik nesnelere yer veren Moulins
Mzesi; son olarak da ift durumlu (temsili olanaksz), yani orta
okul veya meslek lisesi dzeyi ile bakalorya dzeyi arasnda ikinci
tepe-deeri olan bir kitleye sahip tek mze olarak zellikle ilgin bir
durum arL eden Louviers Mzesi. Aratnna koullan iyi resim m
zelerini geleneksel olanlardan (Jeu de Paume, Tours, Arras, Arles,
Rouen veya Lille) ayran farklarn, ki bunlar her zaman iin ok in
ce ayrmlardr, llmesine izin vermemitir.

4. i lerleyen sayfalarda (s. 1 32) bu modelin baka ierimleri de belirlenecek.

 KLTREL DAGILJMIN YASALARI 1 09

Ancak, koleksiyon yelpazesi. kimi zaman ayn binada birden

fazla mzenin bulunduu izlenimini verecek kadar genilediinde,
sunum (veya arz) dzeyi son derece beiirsizletiinden (Louviers
Mzesi rneinde grld zere), mze kitlesinin dalmnn da
gz nne alnmas ve kitledeki dar dalmn sunulan eserlerin yk
sek trdeliine denk dp dmediinin (veya tam tersi) doru
lanmas gerekir. Gerekten de Jeu de Paume veya Dekoratif Sanat
lar Mzesi gibi neredeyse tamam trde olan eserler sergileyen m
zelerde kitle dal mnn dar bir aralkta olduunu. byk lde re
sim sergileyen mzelerde de (Arras, Tours, Douai, Arles, Rouen.
Marsilya, Lille) durumun ayn olmasa bile yakn olduunu gryo
ruz. Buna karlk u mzelerde ziyareti kitlesi geni bir dalma
sahiptir: Ziyareti kitlesini. tarihi atolar gezmeyi sevenlerin ve
mzenin bir blmnde sergilenen tablolar grmeye gelen resim
merakllarnn ol uturduu Dieppe Mzesi; kitlesini, kk ve ye
rel bir arkeoloji ve tarih mzesinin geleneksel ziyaretileri ile Yu
nan vazolar koleksiyonunun cezbettii, daha kltrl, zellikle de
retim grevlilerini kapsayan bir kesimin oluturduu Laon M
zesi; genellikle gndelik eyalar, ayn zamanda da sanat meraklla
r ve uzmanlannn tand kimi resimleri sergileyen Moulins M
zesi ve tarihncesi objeler ile spanyol ekolnden resimler barnd
ran Agen Mzesi.
Aratrma koullar, mzelerin sunduklar bildiri dzeyine gre
kesin bir hiyerarisinin karlmasna izin vermiyorsa da bir mze
veya antn resim dnda folklorik nesneler veya tarihsel objeler su
narak orta snflar ekmeye altn bildiimize gre bu mzele
rin, daha-; btn mzeler ve antlar arasnda birtakm geni "dzey"
kategorileri belirlenebilir. Ayrca bir mzenin ziyareti kitlesi ne ka
dar eitliyse sunduu eserlerin de o kadar eitli olduunu ve res
min yan sra orta snflan cezbedebilecek nesneler sunduunu kabul
edebiliriz. Mzeleri ekici klan ayrmlarn halk snflannn gzn
den neredeyse tamamen kamas ve, buna bal olarak, ziyaretleri
nin sergilenen eserlere dair bir n bilgi dolaysyla deil de oun
lukla rastlant sonucu gereklemesi, nerilmi olan modelin geer
liliinin son bir dorulamas olarak grlebilir.

Mzeye evrilmi bir ato. -.n.

1 10 SANAT SEVDASI

Koleksiyon yneticisinin kendi mzesinde yapaca eylemler,

durumun doas gerei, sergilerin bildiri dzeyine baldr ve yap
labilecekler kstl olmasna ramen hi de ie yaramaz deildir: Eser
lerle tek seferlik rastlantsal buluma bir ziyaretiyi mzenin gedik
lisi yapmaya yetmediine gre, tan tm etkinlikleri, turizm veya rast
lant sonucu gnn birinde yolu den ziyaretinin en azndan cesa
retini km1amak. onu kaybetmemek mzenin grevidir. Mzelerin
ziyaret sklnn artrlmasna ynelik bir aba, ok farkl iki ama
dorultusunda biimlenebilir: Ziyareti kitlesinde en ok temsile sa
hip toplumsal kategorilerden mritlerin orann artrmak veya var
olan kitlenin ziyaret skln younlannak gibi bir yol "seilebi
lecei" gibi, ziyarete hi gelmemi veya ok az gelmi topl umsal s
nflardan kiilerin mzeye ekilmesine de al labilir. Bu amalar
dan hangisine yneldiimize bal olarak, kullan l acak aralar da
farkllaacak, hatta kimi zaman duruma zel aralar kullanl acak ve
buna bal olarak kitlenin toplam byklndeki art daha yava
veya daha hzl, maliyet daha dk veya daha yksek olacaktr.
Mzeleri zaten ziyaret etmekte olan kltrl snflardan bireyle
ri bu etkinliklerine devam eti m1ek iin, ncelikle, resim konusunda
ounlukla azalan i lgilerini canlandrmak. mze gezisini, oun
lukla iaretlenmedii etkinlik takvimine yeniden katmak nem ka
zanyor. Koleksiyon yneticisinin " mzebilim" tarafndan tanm
lanm geleneksel e tkinliinin anlam da galiba budur; kald ki, "m
zebil i m " dedikleri de adna ramen bir bilim deil , yapla edile yer
lemi, gayriresmi bir tanda. kulaktan kulaa aktarlan ampirik
tler ve ilkeler toplamdr. Katalog yaymlamak, eserlerin sunu
muna ada bir grnm kazandmak. mze dernei kurmak ve
daha da nemlisi sergi amak. B u iin en gzde biimleri de eitli
mzelerde srekli sergideki eserleri bir balk altnda veya bir sanat
ya odaklanarak allmadk bir yerde yeni bir dzenlemeyle bir
araya getirmek ve, Washington'da U lusal Galeri'deki "haftann ese
ri" rneinde olduu gibi, i lgiyi bel li bir sre boyunca bell i bir ese
re younlatrmaktr. Bunlarn hepsi , yakndan tannan. ama sanat
sevdal larnn sosyal etkinlik takvimine girecek bir olay sunmad
srece akllarna gelmeyen bir mze iin, sz konusu sevdallarn il
gisini uyandrmaya. canl tutmaya. hatta bir sanat olayna sosyetik
bir trenin veya "sosyal" bir olayn ekim gcn kazandrabilecek
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI ili

olaanst bir deer ykleyerek olaand ziyaretileri ekmeye

dnk admlardr. Birka seilmiin ehli iman beslemeye geldii,
uyaroullarnn ve kaba softa ham sofularn snf ayinlerinden birini
alelacele yaptklar bir kilise olan mze, kitlesel cokuya sunulan
bir bayapta yle bir gz atmak iin New York'ta. Washington'da,
Tokyo'da veya Paris'te, eskiden bir ha veya kutsal emaneti pmek
iin olduu gibi, mminlerin uzun kuyruklarda sabrla bekleyip ie
riye ynla dolutuklar bir hac yerine dnebilir bir anda; ancak bu
harikalarn uyandraca hayranlk, bir anda tutuuveren bu kitlesel
cezbe yangnn kutsal bilmenin bir yolu -kukusuz kutsallktan
arndrlm bir yolu- olarak gnnek isteyenler iin geerlidir.
Picasso veya Tutankamon sergisinin i lgi grmesi gibi durumlara
entelektellerin heyecanla yaklamasnn nedenini anlamak iin,
entelektelin kltrle kurduu ilikiyi. dahas bu ilikinin de ente
lektelin entelektel durumla ilikisinin ne olduu sorusunu bt
nyle kapsadn grmek gerekir; bu soru da en arpc ifadesini
"Halk sn flarnn kltrle ilikisi nedir?" sorusunda, entelektelin
halk snflar iin, yani onlarn yerine sorduu ve entelektelin kl
tr alanndaki mlksz snflar oluturan halk snflaryla ilikisi
nin ne olduu sorusunun stn rten ite bu soruda bulur. Entelek
tellerin bu meseleye (veya ada iletiim aralarnn. "popler
kltrn", kltr merkezlerinin veya cep kitaplarnn etkisi de sz
konusu okluundan, benzer dier meselelere) ilgisinin dorudan
doruya karlar icab olduunu gstermek iin kltre eriimdeki
en kk demokratikleme gstergelerine nasl drt elle sarldkla
n11 gzlemlemek yeterlidir. Birileri "Avignon'lu Kadnlar tablosu
nun nnde yan yana duran beyaz vizon krkl kadnlar i le mavi tu
lumlu iiler" diye yazarken. brlerine gre televizyon herkesin
eriebildii byk bir kltrel mesaj aracdr. yani bu mesajlara her
kes eriebilir, yani bu mesajlar herkes iin zde, yani bu mesaj lar,
bunlar alan herkesi zde kLlmaya yneliktir. Bu hezeyanlarn kar
sna rakamlarn byleri bozan gerekliini koymak gerekiyor.

Hollanda'da l 950-62 arasnda dzenlenmi sergilerde kaydedilen isa

istiklerin zmlenmesi sergilerin ne derece etkili olduunun belirlenme
sini salayacaktr: Bu srete, Van Gogh ( l 953) ve Rcmbrand ( 1956) ser
gilerindeki iki tavan darda tutulursa. mze ve sergilerin toplam ziyareti
1 12 SANAT SEVDASI

says dilzenli biimde artmtr ( 1 952'de 2 500 000 kiiden l 962'de 5 000
000 kiiye). Toplam saynn aksine tek tek sergilerdeki ziyareti says, ser
gi says srekli artt halde ( 1 952'de 275, 1 96 1 'de 360 ve 1 962'de 460 ser
gi), 700 000 ila 800 000 aralnda dalgalanarak neredeyse sabit kalmtr
(yine 1 953 ve l 956 yllar hari). Bu gzlem, sergi ritmini younlatrmay
gzeten bir siyasetin (byle bir hareket tarz. verimlilikte iddetli d ya
sasna tabi olduuna gre) etkisinden kuku duyulmas iin yeterli olmas
nn yan sra mze ve sergi ziyaretilerinin toplam saysnn. baz sergilerin
yakalad baaryla ayn derecede artmad da gzlemleniyor, nk ser
gi gncesinde az nce an lan "tavanlar", -mzelerin ziyaret gncelerindeki
"dip noktalarn" telafi ettikleri iin- mze ve sergilerin toplam ziyareti kit
lesinin gncesindeki "tavanlara" karlk gelmiyorlar. u halde, srad ser
gilerin yeni ama e,.eti bir kitle ektii, mzelerin toplam kitlesinin artma
snn sergi dzenleme politikasndan bamsz olarak hem genci eitim d
zeyindeki artla hem de kltr turizmiyle aklanabilecek bir olgu olduu
sonucuna varmak yerinde olur [Ek 5, ema 1 2].5

Sergi, belli bir ziyareti kitlesi ekse de, dorusu kitlenin aristok
rat niteliini perinlemektedir (geici sergileri ziyaret edenler ve zi
yaret ettikleri sergilerin adlarn verebilenler halk snflarnda % 1 7.5,
orta snflarda %30 ve s snflarda % 70 dzeyindedir) [Bkz. Ek 4,
Tablo 5]. u durumda, tarihsel olduu iin grece almlanabilir olan
bir sergi, " kinci mparatorl uk Gnlerinde Pau'da Yaam" sergisi,
mzeye kalabalk bir kitle ekmitir, ama orta snflar ve halk snfla
rndan ziyareti kesiminin hem greli oran hem de toplam rakam
dktr [ B kz; Ek 2, Tablo 1 2]. Dekoratif Sanatlar Mzesi'ndeki
" Kartlklar" bal altnda ada sanatn en cretli biimlerine
ayrlm sergide st snflardan ziyaretilerin oran %90'a eriirken
(% 1 8'i st dzey ynetici, %33,4' niversite rencisi, %2 l ,6's
retim grevlisi ve sanat uzman, % 1 7'si st dzey yneticilerle ev
li olan almayan kadnlar) alan ve orta dzey ynetici oran %8'
de, zanaatkar ve esnaf oran % l ,S'ta, iilerin oran %0,S'te kalm,
iftiler ise hi yer almamtr.

5. Sergilerde tpk kllr turizmi gibi. ziyaretilerde sreklilik yar.tamaz. La

hey'deki Gemeentemuseum'da 1 953-54 arnsnda gerekletirilmi soruturmann
da gsterdii zere, Vatikan'a aynlm olan bir sergi, Katolik ziyaretilerin akn
na uram ancak sergiden sonra bu ziyaretileri hibiri mzeye bir daha gelme
mitir (G. J. Van Der Hoek, "Bezockers Bekeken", Mede/efinge Gemeenemuser
van der Haag, cilt 2, no 2).
 KLTREL DAILIMIN YASALAR! 1 13

Farkl "dzeylerde" serginin ezaman l olarak ve gl bir ta

ntm desteiyle (radyo ve televizyon yaynlan, yerel basndaki ha
berler, afiler, vb.) yer ald Lille Mzesi'nde deneysel bir durum or
taya kt. Ziyaretiler, mzeyi gezerken 1 8. yzyl resi m sanatn
konu alan hem eserleri hem de bunlarn sunumlar asndan (plak
duvarlarda, yanlarnda basit etiketlerle) klasik bir sergiyi, Lille ni
versitesi'nin himayesindeki bir Msr sanat sergisini v e gndelik e
yalarn, cam ve kristal eyalarn. seran1ik ve mobilyalarn yer ald
"Danimarka'da Dekorasyon Sanat " balkl nc bir sergiyi ge
zebil iyordu.
Birbirinden ok farkl "dzeydeki" ve sluptaki sergilerin eza
manl birlikteliinin, farkl coplumsal kesimleri toplayaca, Dani
marka sergisinin mzeye veya dier sergilere orta snflar ve halk s
nflarndan ziyaretiler ekeceinin beklenmesi doaldr. Gerekten
de gndelik giriler neredeyse iki kat artm, ancak serginin ziya-

Mesai Dneminde Sergi

Mze

c
QJ
a ;;;<il

....
o Vi

o
>. >. <il
,-..
;;:
c;J
.g ;;:
..:.: -
:::: <il

c t::
o
'--' c t::
o
'-'
:::: i5.. :::: i5..
o o

iftiler 0,4 1 ,5 o o
iler 4 1 ,2 1
Zanaatkarlar ve esnaf 1 .9 8 7,2 7
alanlar ve orta d-
zey yneticiler 6.4 27 2 1 .2 2 1 .5
lkokul retmenleri 0,8 3.5 5,2 5 ,5
niv. rencileri 6.4 27 3 1 ,6 32
st dzey yneticiler 4 17 1 8.8 19
retim yeleri ve
sanat uzmanlar 2,9 12 14 14
1 14 SANAT SEVDASI

reti yaps mzenin her zamanki kitlesinin toplumsal yapsyla ben

zerlik gstermi, hatta halk snflarnn temsil oran dmtr (%5,5'
tan % 1 ,2'ye ve ortalama 1 ,36 ziyaretiden 1 ,20 ziyareiye).6
Ziyareti kitlesinin eitim dzeyine gre dalm. bu halka yay
ma giriimlerinden en ok ayrcalkl snflarn yararlandn do
rulamaktadr, nk sergi gezmeye gelen bakalorya dzeyinin altn
daki ziyaretilerin oran mzenin olaan kitlesindeki orann ok al
tnda kalm. buna karlk lisans diplomas olanlarn % 1 8.5 olan
ortalamas sergilerin toplamnda %34'e ve Danimarka sergisi iin
%36,5'a km, bakaloryal ziyaretilerin oran ise hemen hemen
ayn kalmtr.
Danimarka sergisi halka maazada satlabilecek eyalar sunma
sna ramen. konumu ve ncesinde yaplan tantmyla kltrel bir
etkinlie dnerek kllrl bir kitleye seslenir oldu. Kutsal bir yer
de sergilenmeleri. bildik bir yerde daha eriilebilir olacak eserlerin
anlamnn (zellikle de sunum dzeylerinin) btnyle deimesi
ne yetti. Bourges'daki Jacques Creur malikanesinin bekisi. koleksi
yon yneticisine verdii cevapta tam da bunu ifade etmemi miydi:
" yi de buray bir mze yaparsanz gelen olur mu ki?"7 Ziyaretile
rin neredeyse te birinin (%27 ) ilk kez mzeye gidiyor olmasnn
yannda (bunun %68.5'luk bir ksmmn tek amac sergiyi gezmek),
Lille' den veya civar yerleim birimlerinden gelenlerin orannn
%80'i bulmas, orta snflar ve halk snflarndan ziyaretilerin d
k temsil orann daha da dikkat ekici klyor. Tpk antlarn ve
ren yerlerinin turistik kitapklarda belirtilmesinde olduu zere,
eserlerin sergilenmesi mze ziyaretini tam anlamyla bir ykml
le dntren toplumsal bir anlam kazanyor. "Al lmadk" sunu
mun ve halka ak al trenlerinin eserlere ykledii art deer
yine ancak bu eserlere deer ykleyen toplumsal snftan olanlar ta
rafndan fark edilip deerlendirilebil ir. Toplumsal ilikilerden kay
naklanan ynlendirmeler ile bir toplumsal etkileme yntemi olarak

6. Toronto Mzesi'nin ziyareti kitlesinin olaan yaps. sergilerin gerekle

tirildii zaman diliminde, hatta " Mt!tropolitan Torono Area iin yeni bir kitle ya
ratma progmmnn nemli bir adm olan" (Tle Mseo/ogist, Rochestcr, no. 80.
Eyll 1 96 1 , s. 1 1 -6) bir sergi srecinde bile deime<len kalmtr.
7. Fransa Devlet Mzeleri Yneticileri Genci Birlii'nin altaynda ( 2 1 Ma
ys 1 965 ) Bourges mze mdrnn aktard bir konuma.
 KLTREL DAILIMIN YASALARI 115

kulaktan kulaa yaylan bilgiler, bu alanda. ada tantm teknikle

rinden, baka alanlarda olduundan ok daha etkilidir. Zorunlu bir
giriim olarak sergi, ite bu yzden, farkl evrelerden ziyaretiler
stnde ayn derecede etkili olmaz ve en bata amalad serginin
yannda baka bir sergiyi daha gezenlerin ounluunu en ayrca
lkl snflardan ziyaretilerin oluturmas tam da bu nedenledir; di
er bir deyile kltr deerleri ne kadar ok benimseniyorsa, refe
rans alnan grubun basks ne kadar younsa, sunulan kltrel prog
ramn gc de o derece iddetli hissedilecektir.
Dinsel vaaz gibi kltrel vaaz da ancak inanmayanlardan bazla
rn yola getirmekle baarya ular. Fakat misyonerlik ruhuyla hare
ket etmeyen ve her eyden nce abalarnn sonucunu (mmin say
syla llr) hemen almak isteyen koleksiyon yneticisi, doaldr ki.
ncelikle mritlerinin en ok bulunduu kategorilere seslenecektir.
Mze Dostlar Demei'nin, sergilerden sonra "mzebilimsel" girii
nlin ikinci oda olmas da anlalabilir bir durum.

Mze Dostlar Demei'ne ye olanlar. bu oluumun sunduu kimi avan

tajlardan yararlanmak, ama ayn zamanda, belki zellikle de kk kentler
de. bu oluumun dzenledii kltrel gsterilerin sadk bir takipisi olduk
larn da gstennek isterler: Louvre Mzesi Dostlar Dernei'nin %23' ne
rilen btn etkinliklere katldklarn (ylda 20 etkinlikten fazla)8 beyan edi
yorlar. Etkinliklere katlmdaki olaanst yksek oran, dernein neredey
se tamamen kltrl snflardan (st dzey yneticiler ve bunlarla evli ka
dnlarn % 77 .5 olan oranna karlk, zanaatkar ve esnaf oran sadece %3,
ifti ve ii oran ise %0.5 dzeyindedir) olutuu bil indiinde anlalr bir
durum olmaktadr. yelerin eitim dzeyine gre dalm da anlamldr:
Mze ziyaretileri ortalama bakalorya dzeyindeyken Louvre Dostlar Der
nei'nin %47'si niversite mezunu (Fransa genelinde bu oran % 1 .8'dir),
%30'u bakalorya sahibidir. B akaloryann almda bir diplomaya sahip olanla
rn oran ise sadece % 1 9'dur.
Toplumsal kategorileri fark etmeksizin. demek yelerinin, ye yazlma
dan nce de mzenin gediklisi olmalar, dernein yeni mrit toplamaktan
ok kdemli mritleri bir araya getirdiinin kant saylabilir. Bunlarn %90'
nn mzeyle ilk tankl 1 8 ya ncesine dayanyor. %55'iyse dernee bir

8. Louvre Mzesi Doslan 1 897 ylnda kuruldu; kurucular. "halk Louvre'un

zenginlemesine katkda bulunmaya anna" niyetiyle yola kmt. l 922'de der
nein ye says 3 000 kiiyi bulmutu. 1 897-1 922 arasnda. Demek ok sayda tab
lonun yan sra mzeye 1 milyon frangn zerinde bir bata bulunmutu.
1 16 SANAT SEVDASI

arkadalarnn tavsiyesiyle veya aile geleneini srdnnek iin katldklar

n belirtiyor. u halde demek, yelerinin, ocuklukta veya ergenlikte aile or
tamnda edinilmi ve okul eiliminin srdrlmesiyle gelimi bir kltrel
etkinlik alkanlna kendilerini adamaya devan edebilmeleri olanan su
nuyor. Demek ba'lkannn temennilerinin tam tersine, dernek, evre veya
kltr eksiklii nedeniyle mzeden uzak kalm olanlar mzeye ekmeye
hizmet etmiyor: Her yl 2 500 yeni ye katlmasna ramen (yeliklerini ye
nilemeyenler de neredeyse ayn saydadr) bunlarn toplumsal nitelikleri es
ki iiyelerinkilerle birebir uyumaktadr. Burada zellikle de aristokratik yap
da bir Parisli topluluu sz konusu olmakla birlikte tara kentlerindeki m
ze derneklerinin de hatr saylr kiileri ve entelektelleri bir araya getirmi
ve mze evresine sekin bir kitleyi toplamay hedeflemi olduklar ortada
dr: Lille iin orta snflar % 1 9 ve st snflar %8 1 . Douai iin halk snflar
%2, orta snflar % 1 1 ve st snflar %87. Mzeye yeni bir kitle ekmeyi
amalamlarsa bile, uygun yntemi henz bulamamlar.

Baka hibir kayg gtmeden, sadece mzeye ok sayda ziyaret

i ekmeye odaklanlan ou durumda, halihazrdaki yntemler, hi
kukusuz mzelerin mevcut personelinin "doal eilimine" en uy
gun ve en ok denk den yntemlerdir. Oysa mze gezisine gereksi
nim duymayanlar mzeye getirme isteinin yn verdii bir politika,
ksa vadede son derece snrl bir baar yakalasa bile, hi kukusuz
hem baka aralara bavurmay hem de -grnen o ki- baka tiirl
yetimi ve baka trl dnen bir mze personeli gerektirecektir.
Mzelerin sunum dzeyinin belirlenmesinde topluca etkili olan
verilerden (mzenin toplumsal anlam da bu verilerin en nemsizi
deildir) sadece ikisi mze sorumlularnn kararna (ksmen de olsa)
baldr: Sergilenen eserlerin tr ve sunum tarz. zellikle de tarih
sel. folklorik veya etnografk nesnelere, seramiklere ve mobilyalara
ilgi gsteren ziyareti orannn. toplumsal tabakalarda aa inildik
e dzenli ve hzl bir biimde arttn [ B kz. Ek 2. Tablo 1 4 ve 1 5]
bildiimize gre, en soylu ve en zorlu eserlere ayr lm mzelerin
orta snftan ziyaretileri ekebilmelerinin bir yolu olduu sonucu
na varabiliriz: Mobilya. fayans ve porselen gibi gndelik estetik de
neyiminin konusu olan eyalar ile tarihsel, folklorik, hatta etnolojik
nesnelere yer vererek bu snftan ziyaretilerin ev dekorasyonunda
ki beenileri dolaysyla gelimi estetik ilgilerine cevap verebile
cekleri gibi. hem yksek tirajl tarih dergilerinin yakalad baarnn
hem de atolarda veya tarihsel antlarda bulunan mzelerdeki ziya-
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 1 17

reti kitlelerinin hacim ve bileimlerinin (ok daha geni ve ok da

ha demokratik) ortaya koyduu zere insanlarn tarihsel konu ve nes
nelere meraklarn giderebilirler.

Mzelerin ortalama sunum/arz dzeyi drlebilecek gibi grnm

yor olsa da sergilenen eserlerin tr ve niteliinde eitlilie gidilerek ziya
reti eitlilii (bu modele gre a2) deitirilebilir. Ziyaret skl olarak t
orannn zmsel biimi gsteriyor ki, ziyareti eitliliinin, arz ve talep
ansndaki farkn karesine (.:V) eit, bundan kk veya byk olmasna bal
olarak, ziyaret oran o2'nin artan. sabi veya azalan ilevidir. Eserlerin da
lmndaki byme, eer bu bymeye -tpk Lille Mzesi'ndeki Danimarka
sergisinde olduu zere- arnn younluuna veya mzenin hacmine ilikin
bir byme elik etmiyorsa. en kltrl (ve talep dzeyi de en yksek olan)
snflarn ziyaret orannda bir d beraberinde getirebi lir. Dalmdaki
bu byme, her ne olursa olsun, gndelik deneyimlerine en yakn ve ilgileri
ne en uygun eserleri ziyarete gelen en dk kltr dzeyindeki ziyaretile
rin temsilinde kk bir arta yol aabilir. B u arada, davranlan "ilgin"
olan ile "eitici" olan kartl erevesine --rnein Danimarka sergisinde
yer alan ve ilgileriyle tamamen rten bildik eyalar ile mzenin sunduu
estetik beeni bakmndan da "temsil ettii yarar" bakmndan da farkl olan,
srarl ve zorlama denebilecek bir ilgi gerektiren eserlerin oluturduu kar
tlk erevesine- yerleen orta snftan ziyaretilerde bu vesileyle ziyaret
lerinin asl amac olmayan eserlere ulaarak kltr konusundaki iyi niyetleri
ni ifade etme frsatn yakalayabilirler.

Bir eserin bildiri dzeyini drmenin yolu. eseri ifreleyen ko

du eserle ezamanl olarak sunmaktan geiyor; bu szel veya yazl
anlatm ya almlayc tarafndan ksmen veya tamamen biliniyor ol
mal ya da -tam anlamyla aklc olan pedagoj ik iletiim modeline
uygun olarak- ifresinin zlmesi iin gerekli kodu h i kesintisiz
salamal. Mze ziyaretine yeltenen halk snflarnn ounlukla
oraya ait olmadklarn, dahas yabanc bir ortamda bulunduklarn
hissetmelerinin temelinde. sergilenen eserlerle karlamaya hazr
olmamalarnn yan sra mzede de bylesi bir ziyareti kolaylatra
cak yardmc elerin bulunmaynn yattn bildiimize gre,
sergilenen eserlerin anlalma zari uklar birbirlerine eitse en az kl
trl bireylerin skntsn azaltmann yolunun, onlara, bekledikleri
yardmn sunulmasndan getiini varsayabiliriz. Sergilenen eserler
hakknda verilecek yazl ve szl bilginin, dikkatleri eserlerin d
sal veya anekdotik zelliklerine ekeceinden dolay ziyaretileri
1 18 SANAT SEVDASI

eser karsndaki isel bir yolculuktan alkoyacandan kayglan

mak demek. tek bir sz veya davran gerekmeksizin eseri seyre dal
ma idealinin. uzun ziyaretlerin farknda olmadan kazandrd bilgi
ler sayesinde eserlerle dorudan tanklk kurmu kiilere zg ol
duunu grmezden gelmek demektir; ayn zamanda kendi-iinde ve
kendi-iin esere gsterilen ilginin ve eserin sunuyor olabilecei
-adeta fazladan- bilgi ierii karsndaki ilgisizliin zel bir estetik
tutumu, tpk halk snflarnn gzellik deneyimi gibi yine toplumsal
olarak koullandrlan ve sonuta toplumsal koullardan -"zevkli in
sanlarn" varln olanakl klan koullardan- hibir biimde ba
msz olmayan bir estetik tutum u tanmladn grmezden gelmek
demektir. Estetik tutumun bu toplumsal tanmnn anlam ve ilevinin
en ak grnd yer, orta snflar ve halk snf1arnn "rekabetinin"
st snflarn kltrel "tekelini" ve estetik veya etik kesinlikleri teh
dit ettii alanlardr. Dolaysyla. tutkulu fotoraflarn ve fotoraf
dknlnn kalburst sohbetlerdeki artk basmakalplam
yergisi, aslnda estetik bak sekinlerin gznden tanmlayacak
kurallar ortaya koyuyor: Tpk kendilerini hatralk biriktirme ile
sine adayan 35 mm. fanatikleri gibi veya grmedikleri flmlerin je
neriklerini sayabilecek sinema sevdallar gibi, anekdotik bilgiler bi
riktirmeyle uraan bu mze ziyaretileri de kataloglardaki zm
lemelere eserlerden daha fazla dikkat ediyorlar ve tabii ki estetin u
sekinci " umurumda m dnya" tavrnn ayrt edici zellii olan o bir
anlk, o uar duyguya kendilerini brakma sanatndan habersizler.
Tarihsel veya teknik bilgilendim1eler. aa. de.erde olduu ka
bul edilecek bir bak cesaretlendirecek olsa da grme. bilme, anla
ma ve renme arasnda hibir aynm gzetmeyen. eitsel yarar salt
hazzn nne geiren orta snftan ziyaretilerin beklentilerini bt
nyle yerine getirebilecek, dahas, anlamamaya veya anlamak iste
meye de haklarnn olduunu, renmelerine ve anlamalarna yne
lik aralarn sunulmasnda rtk olarak greceklerinden. ayn ziya
retilerin m zeyi hi hazrlksz gezmeye cesaret etmi olmalarn
dan kaynaklanan skntlarn da hafifletecektir.

Eserler hakkndaki aydnlatc bilgilerin. ounlukla kayg duyulduu

zere, ziyaretilerin yargsn bozmasndan ve mzenin estetiine dokun
masndan saknmak iin, bunlarn yazlmasn uzmanlara, sunumlarnn ise
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 1 19

sanatlara braklmas yeterli olacakr. Ziyaretiye. sergi lenen eserler hak

knda, pk Washington'da Ulusal Galeri'de olduu zere. mze iinde bi
limsel bir sunum yaplmasna veya rnein British Museum'da olduu ze
re sabit projeksiyon cihazlar veya kii lerin dorudan yararlanabilecekleri
grsel-iitsel cihazlarn kullanlmas gibi istenen noktaya vamasa da, her
mzeden, en azndan ziyaretinin ucuza alabilecei veya cretsiz olarak in
celeyebilecei . hatta ziyaret sresince dn kullanabilecei -ne kadar ksa
olursa olsun- bir katalog veya mzenin plann ieren brorler hazrlama
lar beklenemez mi? Koleksiyon yneticisini ayncalksz snflardan uzak
latran yanl anlamay en iyi aklayan rnek udur: Koleksiyon ynetici
si . baka sorumluluklar da olduu iin, su gtnnez bir eser sergilemek ar
zusuyla kimi zaman katalog yaynlamakta gecikirse, anla lmaz bir eser kar
snda hissedilen tek banalk duygusundan kaynaklanan huzursuzluu
gidenneye katkda bulunacak birka sayfa, kimi noktalarda eskimi bilgiler
ieriyor olsa bile ziyareti kitlesine yetecektir. Mzeleri daha eriilir klabi
lecek pek ok teknik. yabanc mzelerde zaten uygulanyo_r. Rijksmuseum'un
ziyaretilerine aklayc panolar yardm ediyor. Cambridge'deki Fitzwilliam
Mzesi'nde kk sralara orumu rg ren yal teyzeler. taran n ssz
mzelerindeki ya uyuklayan ya da ziyaretiyi adm adm izleyen ask surat
l bekilerin yerini ald: Ulusal Galeri ziyaretilerinin yanlarnda tadklar
brorler de ziyaretin havasnn deimesinde etkili oldu, nk bu bror
lerde kilisede murakabeye dalmaktan ok bahede gezinmekten sz edili
yor. eride alnacak mziin. ziyareti lere, dinsel bir sessizlii bozmadan
da birka kelime edebilecekleri duygusunu verebilecek olmas neden ng
rlmez? Az eitimli veya bilgisini biraz daha derinletirmek isteyen ziya
retilere klavuzluk edecek veya onlar bilgilendirecek rehberler neden ie
alnmasn? Eitsel hizmetler (ABD mzelerinde her zaman muhafaza biri
mi kadar nemlidir) neden desteklenmesin. neden ktphanelerle. konser
salonlaryla, kitaplarla. hatta rprodksiyonlar, folklorik taklar ve obje
ler satan dkkanlarla donatlmasn? Ziyaretilerin tm gn mzede geir
melerini salayacak barlar. kafeler veya lokantalarla mzelere neden daha
konuksever bir grnm kazandrlmasn? A BD'de ok sk grld ze
re. resim retmenlerine. mzelerin salonlannda ders yapma olana ne
den salanmasn?

Koleksiyon yneticileri, nesnel adan olanakl iki politikadan,

neredeyse her zaman mzenin aristokratik niteliini younlatnna
ya ve aristokratik kitlesini geniletmeye yne l i k olann seiyorlar
sa. bunun nedeni, bekil iini yaptklar kltrn demokratikletiri l
mesine aldklar kararlarla kendi balarna belirleyici lde katk ya
pamayacaklarnn b i lincinde olmalar deil. tam tersine. paradoksal
1 20 SANAT SEVDASI

biimde "yeni gz" mitine ba l bu uzmanlarn. sanal eserine i likin

bir keramet ta'iavvuru adna, k utsal olanla aradaki hrmet mesafesi
nin aklc bir eitimle ksaltlmas ynndeki btn abalar "zndk
l k" ilan ederek reddetmeleridir. Gerekten de koleksiyon ynetici
leri, seimlerini, tpk bu se imlerini hakl gstermek iin bavur
duklar ideolojiler gibi, aklc kararlarlarn mantndan ok, meslei
tanmlayan nesnel koullara. sz konusu meslei tam bir gelenekilik
adasna dntren zgl toplumsal niteliklere borlular.
Nitekim koleksiyon yneticileri. geleneksel bir topluluun b
tn niteliklerini gsteriyor. Fransa'da, l 945'e kadar, tara kentlerin
de (bugn hiila bunlarn pek ounda) koleksiyon yneticilerinin g
revini. kimi srad durumlar dnda, ne yetenekleri ne de birikim
leri bu ie yetecek arivciler, ktphaneciler veya o yreden birta
km ressamlar yrtyordu. Paris'teyse mzelerde alacaklarn is
tihdamyla ilgili hibir aklc tanm olmadndan ve seim ltleri
aka belirtilmediinden, kiisel i likiler ve aile gelenekleri ere
vesinde kapal bir evrede belirlenen, stel ik mzenin -en azndan
koleksiyon yneticilii mertebesine gelinceye kadar- ne bir mesle
ki unvan verdii ne de bir gel ir (helki sadece gstermelik o larak)
sunduu zengin birer sanat merakls olan koleksiyon yneticileri,
kamu koleksiyonlarn "kar gtmeyen bir agzllkle" koruma
ve zenginletinne ykmlln koleksiyonculuun mirac ola
rak gryorlard.9 Kamu kesiminde yneticilie. zellikle de eitim
cilie pek eilimleri olmad, dahas akademik grevlere hibir ha
zrlklar bulunmad halde, sanat yaratclar karsnda Sanat'n
bekisi ve Gelenek'in mutemedi, niversite kadrolar karsnda Sa
nat'n dava adam ve uzman . simsarlar karsnda ise kar gtme
yen estetik dostlar olarak grnebilecekleri geni kapsaml , ere
vesi bulank ve bu zelliklerinden tr de saygn bir statyle yeti
niyorlard. u halde, Pari s l i koleksiyon yneticileri ile taradaki bir
ka byk koleksiyonun yneticileri gerek anlamyla bir mesleki
oluum deil, (kelimenin dar anlamyla) bir "cemaat" oluumuydu.

9. Uzak gemiten bir tek rnek bile yeterli gelecektir: 15 Ocak 1 856'da, Sa
uvageot (Balzac'a. Kuzen Pons adl eserini yazarken esin kayna olan kii) kolek
siyonunu Louvre Mzesi'ne ba lad; 4 Mart'ta koleksiyon yneticisi tayin edildi
ve mzede oturma ayncalna nail oldu.
 KLTREL DAGILTMIN YASALARI 121

ok yakn v e youn iliki lerle bir araya gelmi (ve blnm) kii
lerden oluan bir toplamd.
Bu topluluun zgl toplumsal niteliklerini belirleyen temel il
ke, zayf saysal toplamnda veya topluluun mantn ifade etmek
ten ve mantken srekli liini salamaktan baka bir ey yapmayan
istihdam dzeninde aranmamaldr; sz konusu ilkeyi, ilevleri bir
birinden kopuk ve pek tanmlanmam bir kurumu yaratan mevcut
koullar deitirmek yerine merulatrmaya ynelen pe pee rast
lantlar. bireysel giriimler ve idari kararlarda. zellikle de sanatn
bir paras ve kltrn selametinin kutsal ve kelimelerle anlatlama
yacak deerlerinden biri sayld iin sradan bir meslein brokra
tik erevesine hapsedilmeye asla gelemeyen -nesnel ve znel- bir
"grev" imgesinde buluyoruz. te bu yzden, bu geleneksel "cema
atin'' derin hakikatini, apak biimde ilk kez, her ne kadar utanga
bir aklclatrma giriimi de olsa, 1 945 kararnamesi ortaya koy
mutu. Kamu Ynetimi Yksekokulu'nun kurulmasyla ayn dne
me rastlayan mzeler kararnamesi. koleksiyon yneticilerine, ei
tim ve istihdam konularnda birtakm kurallarn (yllarca sren uz
manlk eiliminin ardndan merkezi snavdan geme zorunluluu
getirilmesi gibi) yan sra, idari ykmllklerin bilimsel ykml
lklerden ayrlmas veya ileyile ilgilenecek bir personel birimi
oluturulmas gibi meslein yaps veya grev tanm konularnda
da kamu hizmetlerinin genel erevesine uygun kurallar getirmeye
alyordu. Koleksiyon yneticilerinin oluturduu geleneksel ce
maatin nne konan bu aklclk snav, -kltr deiiklii uzman
larnn yakndan bildii bir srece uygun biimde- eskiler tarafn
dan kar gzetmeyen sanat sevdals alayllar i le gzn hrs br
m "mektepliler" arasndaki bir anlamazlk olarak grlen iddet
li bir kuak atmasnn fitilini ateledi (baka nedenler de vard el
bette). 1 945 kararnamesi, 1 964 kararnamesine kadar (ok yakn bir
zamanda yrrle girdiinden sonular henz helli deil) somut
adan kat stnde kald. Ne snav lt ne de sonraki eitimler
mzelerde grev almann bir gvencesi olamad: 1 96 1 yl rakamla-

Fransa'da yneici sekinleri yetitiren ve genellikle niversitelerden daha

prestijli olan birka "yksekokuldan" biri. -.11.

Kitap l 966'da yaymlanm. -.11.
1 22 SANAT SEVDASI

ryla Louvre Okulu'nun en st kademesinden diplomas olanlarn

sadece %37'si mzelere girebi ldi, nk ayn m zeler bu diplomaya
sahip olmayanlara koleksiyon asistanl grevi vermekte srar edi
yordu. Hatta Louvre Okulu renci ve Mezunlar Demei'nin bu ata
malardan biri zerine yapt iptal bavurusu Dantay tarafndan
rcddedi ldi.0 dari ve bilimsel grevleri ellerinde tutan koleksiyon
ynetici leri her trl ak lclatmla giriimine kar ellerinden gelen
en iyi biimde direndikleri ve rnein yrtme grevlerine teknik
adan hazr kiilerin yerine kendi dnyalarndan km arkadala
rnn gnll yardmlarna bavurmaya devam ettikleri iin, tm bir
ileyi, yeni ilkelere verilen birka dn dnda, kiisel i likilerin
mantna uygun ekilde devam ediyordu. Aslnda, grev lerin o
unun tek bir kii iin ve tek bir kii tarafndan dzenlendii. hatta
ounlukla da "yaratld" bu kapal ve dar evrede, kiilerden ba
msz bir dzenleme yapmaya dnk her giriim kiisel tercih veya
retlerin keyfi l iini -neredeyse ister istemez- gizlemeye dnk bir
adm olarak gr lyor, bu da kiisel ilikilerin veya ortak karlarn
birletirdii gizli topluluklarn kapal kaplar ardnda ayak direme
sine yol ayordu.
Aydn. ticaret erbab (resmi belgelerde nasl yer al rsa alsn ko
leksiyon yneticilerinin eser al m gibi bir ykmll vardr: di
er bir ifadesiyle koleksiyoncular ile olas balarn yannda sim
sarlara kar rekabete girmek. eserlerin gmrkten kmasn dur
durmak, vb.), idari sorumlu ve eitimci olan Fransa'daki mze y
neticisi. aslnda dier lkelerin (Polonya veya ABD) farkl memur
lara ve farkl uzmanlk hizmetlerine balad birden ok ilevi yk
lenmi olmasn, bu ilevler arasndan "gnlden ballk" grnt
syle en ok uyuanlara ayrcalk tanmasn meru latrmak iin
kullanabiliyor. Akas , koleksiyon yneticilerinin eserler kom
sundaki kayglar ile mzenin kitlesi konusundaki kayglar srekli
bir ama iinde. Mzeye eriimin demokratikletirilmesi kaygs
na dair ounlukla szel olan uzlamlanna ramen, koleksiyonlar-

1 0. Rapport sr les diplmes d'Eudes sp;rieres de /'Eco/e d Lore. tek

sir, 1 96 1 .
1 1 . Ayn ekilde, e n nesnel sosyolojik zmleme bile tarafl sulama ve v
glerin ilan olarak grlme tehlikesiyle kar karyadr.
 KLTREL DAGILJMIN YASALARI 1 23

nn zerine titreyen bu koleksiyoncularn ou. mzelerinin ve zi

yareti kitlelerinin mevcut durumundan memnun aslnda: 12 Mzeye
yeni bir kitle kazandmak iin bo yere uratklarn dorudan ve
ya dolayl bir deneyimle bilm iyor olsalar bile, sergi dzenleme a
balarn veya mzeye eser kazandrmadaki kahramanca almalar
n takdir etmekten aciz ziyaretilerin anlayszl bu koleksiyon
yneticilerini aristokratik bir karamsarla itmeye yetiyor. Burun
kvrdklar bu abalardan snrl verim alnmasn, ynetmelik tara
fndan eitimcilik greviyle snrlandklar iin buruk bir sevinle
karlayan ve ou yine ayrcalkl snflardan gelen Polonyal ko
leksiyon yneticilerinin Fransz meslektalar da kendilerinin sana
ta duyduklar gnlden balla yaktrdklar bir ziyareti kitlesi
nin. yani sekin sanat sevdallarnn. hadi onlarn azyla "tar: yara
tanlarn" 13 diyelim, sanatsal klavuzluu grevini yrtme cesareti
ni, ellerindeki gcn bilimsel tanmnn snrlar iinde bulacaklar
na hi kuku yok. l 947'de Chagall, l 948'de Klee. 1 95 1 'de Villon,
l 953'te Dufy. l 959'da Max Emst veya l 963'te Corbusier ve Milo
sergilerini (Ulusal Modem Sanat Mzesi) dzenlediklerinde veya
gemi dnemlerdeki falanca tannmayan veya filanca az tannm

1 2. Penguilly-l'Haridon, modem mzeyi koleksiyonun karsna koyarak. m

zenin koleksiyon yneticisini koleksiyoncudan ayran eyin ne olmas gerektiini
belirtmektedir: "Topuluk Mzesi gibi bir mze dncesi. modem bir dnce
dir. Bu nitelikteki bir kurumun kendisi iin belirledii hedef, aklc ve yntemsel
bir sn flama uyannca bir araya geirilmi ve gruplanm bir dizi eyay insanlara
retmek, bu kolay ve ciddi eitim ymemini halka amaktr. retimi bu yolla
herkesin eriimine amak. amzn dnme biiminin de bir paras. zel ko
leksiyon ile mzeyi kartrmamak gerek. Koleksiyon, gerek ilgin el iiliiyle
gerekse kullanlan malzemelerin veya uygulanan sanatn zengin liiyle gze ar
pan u veya bu nitelikteki ilgin nesnelerin belli bir sayda ama belli bir dzen g
zetilmeden bir araya getirilmesidir. Bizim abaladmz gibi bir mzeyse bnye
sindeki her balk altndaki objelerin gidebildii kadar kklerini aratrmay. ste
lik hunun kronolojik sralamasn da ilgin paralarn apak niteliklerini. tarihsel
deerlerini. iiliklerinin gilzelliini de vurgulayarak yapmay ve elbette pek bil
yk bir abaya gerek kalmadan anlalan. kiinin bundan sonra da yararlanabile
cei yeni bilgi leri aktaran bir btn sunmay gerektirir" (Pcnguilly-l'Haridon. "Le
Musee d'Artilleric", Paris Gide. par /es principaLr ecril'ains et aristes d la
France iinde, 1 . Blm, Paris. 1 867, s. 478).
1 3. Raymonde Moulin'in eseri, koleksiyon yneticilerinin "tar: yaratanlar"
olarak rolilne dair yntemsel bir alma: Le Marcli de la peintre en France. es.mi
de socio/ogie eronomiqe, Paris: Minuit. 1 967.
1 24 SANAT SEVDASI

ressam dirilttiklerinde -yani yeniden tanttklarnda-. temel grev

lerini, adn koyacak olursak, yerleik deerleri kutsama grevini
yerine getirmiyorlar myd zaten?
Koleksiyon yneticilerinin toplumla olan ilikilerinin yine ken
dileri tarafndan retilmi temsilinin elikileri de ite buradan hare
ket edince anlalabiliyor. cretsiz giri, ziyaret saatlerinin uzatl
mas. tantm etkinlikleri gibi ulusal veya uluslararas oturumlarda
hi sektirilmeden anmsatlan bir avu geleneksel balk. "demokra
tikle(tir)me" kaygsna kar en geerli savunmay sahyor, nk
mzelerin byk yoksulluunun asla gerekletirmeye olanak tan
mayaca kimi teknik ve teknik olduu kadar da sihirli reetelerin ve
rimlilii hakknda sonu gelmeyen tartmalarn zem ininde bir taraf
tan -diyelim ki- tantm konusundaki kutsal ilkelerin hatrlanmasna
ve ortak deerlerin yeniden stlp ne srlmesine olanak tanrken,
dier taraftan da bu deerleri ve ilkeleri tehdit edebilecek sorgula
malara kar baklk kazandryor. Halka ak salonlar ve sadece
uzmanlarn eriimine ak kaynaklar olan mzenin tam kalbinde yer
alan bu ikilik, koleksiyon yneticilerinin elikisini, dahas, kiisel
balanmlarna kar duran bir toplumun veya bir dnemin talepleri
ile snfsal evrelerinden veya mesleklerinden kaynaklanan sekin
ler kulb olma eilimi arasnda blnm olmalarn da son derece
iyi ifade ediyor. t4
Ne var ki koleksiyon yneticilerinin tutumlarna ekilen snrlar
ayn zamanda kltrel davranlar zendim1eye dnk her tr olas
giriime ekilmi snrlar oluyor. Mze ziyaretlerini zendim1e po
litikasnn, zellikle de basn, radyo ve televizyon tantmnn muci
zevi etkisine inananlar, bu tarzn, aslnda klavuz kitapklarda. tu
rizm ofislerinde veya turistik yerleimlerin girilerindeki tabelalar
da zaten fazlasyla verilmi bilgileri yinelemekten teye gitmedii
nin farknda olmadklarndan bir yabancya meramn daha iyi an
latmak iin yksek sesle tane tane konumann yeteceini sananlara
benziyorlar.

14. Mzelerin kendi aralarnda nasl ayrldklarnn Caliers de la repblique

des lettres, des sciences et des arrs (Xlll. "Musees'', Paris, tarih yok) iin asl ek
sen olmas son derece anlaml. Depolardaki eserlerin bir ksmnn sergilenmesi
karar toplumda byk bir yank uyandrdysa, hi kukusuz sanat merakllarnda
da sanatn gizemlerine yolculuk yaptklar duygusu uyandrmtr.
 KLTREL DAILIMTN YASALARI 1 25

Dorudan zendinneler toplumsal direnleri krp ilk ziyareti ko

laylatrabilirler hi kukusuz, ancak kltrel etkinliin dzenli ger
ekletirilmesine insanlar daha yatkn yapmaya yetmeyeceklerinden
baarlar ksa mrl olmaya mahkumdur. Benzer biimde, doru
dan seslenme abas, an iletiim aralaryla yaplan bilgilendir
me-zendirme almalar veya "popler kltr" kurumlar tarafn
dan yrtlen kltr yaygnlatrma giriimleri, ancak dzenli ve
srekli bir okul eitiminin byle bir etkiyi almaya hazrlad birey
lerde yanksn bulabilir. Grnen o ki. ocuklara ynel ik sanatsal
eitim almalarnda sk sk tank olunan ksmi baarszlk da bu
nunla aklanabilir. Okulla iliiin kesilmesinden sonra. ocuklarn
nemli bir blmnn, okulun alamaya alt bir etkinlii red
detmesinin nedeni, ounlukla zannedildii gibi erken yalardaki bu
eitimin etkisinin okul ve mzeyi bir araya getirmesi ve dolaysyla
bir taraftaki kopuun dier tarafta da kopu yaratmas deil. tam ter
sine toplumsal evresinden kltr etkinliinin dzenli yaplmasna
ynelik yaygn bir destek alamam olanlarda mze ziyareti gibi
kltrllere zg bir tutumun geliebilmesi iin okula gitme sresi
nin yeterince uzun, eitimin de yeterince derin olmamasdr.

Ayn biimde bugne kadar mze ziyaretlerinin artrlmasna ynelik

btn zcndim1e giriimleri, ilgiyi ekmek iin hangi ara ne derece doru
dan kullanlyor olursa olsun kitlenin toplumsal ve kltrel niteliklerinin ay
n kaldn gstermektedir. Bu erevede rnein UNESCO'nun 1 956 yln
da Limoges'da gerekletirdii deneyden de sz edebiliriz: lkin, mzede,
rehberl i gezi olanann saland ve 3 000 adet kataloun datld bir
resim sergisi; ikinci olarak, eserlerin tanabilir panolara yerletirilmi ift
kopya rprodksiyonlaryla hem Haute-Vienne kantonunun on iki ilesinin
belediye etkinlik salonlarnda hem de Limoges'daki fabrika ve okullarda,
Ulusal Mzeler Heyeti'nden iki temsilcinin sunumuyla gerekletirilecek bi
rer sergi: nc olarak, Limoges garnda, postane salonunda, belediye k
tphanesinde ve kimi okullarda tanabilir panolarla iki kez sergi: drdnc
olarak, genlik ve spor dairesinden bir ekip tarafndan "halk kitlelerinde a
da resme kar duyarllk yaratmay hedefleyen" fi lmlerin gsteriminin d
zenlenmesi; beinci ve son olarak, belediye ktphanesinin desteiyle sanat
ierikli kitaplarn datlmas. s Btn bu etkinliklere reklamlar, afiler. Li-

1 5. Deneyin erevesini ve soruturmann sonularn bizimle paylaan J.

Dumazedier'ye teekkr ederiz.
126 SANAT SEVDASI

moges garna ve erkek lisesine yerletirilmi panolar, gndelik yaynlardaki

makaleler ve Limoges radyosunun yaynlar youn biimde elik etti.
Bu deney, en ada bilgilendime aralar olan gazete, radyo ve rek
lamlarn en geleneksel yntemler olarak kabul edilen konferanslar ve kitap
lar destekledii en iyi koullarda yaplan dorudan eylemin etkisinin ll
mesine olanak tand. zellikle de basn, radyo veya televizyon yoluyla bil
gilendirme gibi dorudan eylem yollarnn etkisinin farkl biimde ortaya
ktn bildiimiz iin, sanat eserlerinin sergilendii mzenin kitlesinde bu
deney boyunca hibir deiiklik grlmemi olmasn da anlayabiliyoruz . 1 6

Limoges Mzesi'nin Fransz mzelerinin

ziyareti kitlesi toplam kitlesi
% %

iftiler 2 1
iler 4 5
Esnaf ve zanaatkarlar 5 6
Memur ve st dzey yne- 1 5,5 23
ticiler
renciler. retmen ve il 18
eitimciler 43,5 l 54,5
38 } 56

Dierleri 21 9
Toplam 1 00 100

Yine burada radyo ve televizyonun etkisinin dzenli ve trde olmad

n anmsamak mmkn. Televizyona sahip olma orannn farkl toplum
sal kategorilerde son derece eitsiz bir dalm gstermesi (cretli tarm i
ilerinde %3.8, iftilerde %5.9, iilerde %20.8, orta kademe yneticiler
de % 3 1 ve st kademe yneticilerde 35.5) bir tarafa, hildiriyi a/mlayahilir
olmak da hem bildirinin trne hem de onu almlayan bireylerin toplumsal
ve kltrel niteliklerine gre deimektedir. Radyo ve televizyonun "klt
rel" yaynlarn (tiyatro oyunlar, konserler, vb.) izlemek, eitim dzeyine
ve toplumsal hiyerarideki konuma17 bal olduuna gre, mzeler veya ser-

1 6. Ayn ekilde. Torono Mzcsi'ndeki sergiye gelen zi yarei leri n sadece % l 'i,
ncesinde ehirdeki afileri grdklerini ifade emilerdi (1'/e Museologis, Roches
er, no. 80, Eyll 1 96 1 , s. 1 1 -6).
1 7 . Bkz. "Une cnquete par sondage sur l'ecoue radiophonique en France",
Edes et conjocrre, Ekim 1 963.
 KLTREL DAGlLIMlN YASALARI 1 27

gilerle ilgili haberlerin televizyon izleyicilerinin ancak en kltrl kesimi

ne ulaabilecei ve doal olarak belli bir etki uya.ndrabileceinden veya.
daha dorusu. bu haberlerin izleyicilere ancak eitim dzeyleri lsnde
ulaabilecei ve tesir edebileceinden emin olmak iin deney yapmaya ge
rek yok. Sanatla ilgili yaynlar en ok ve en iyi almlayan kitlenin, kltr
leriyle buna oktan hazr olan izleyiciler/dinleyiciler olduuna ve hangi
yntem kullanlrsa kullanlsn. kitle ne kadar kltrlyse kltrel etkinlie
ynlendirmenin ancak o kadar baarya ulatna kuku yok. IR
Tiraj kayglarnn deneme yanlma yntemi zerine kurulu bir ayakst
sosyoloji gelitirmeye zorlad gazeteciler. mem iletiim aralarna ya
ktrlan mucizevi gleri kullanmaktan zellikle saknmaktadr. Eitici-
retici olmaya gnlden bal olduu tescilli olan haftalk Elle dergisi, 1963
ve l 964'te hi mze ziyareti nermedi okuyucusuna. ocuklara mzenin na
sl gezdirileceini konu alan ve aslnda mze gezisine zenmelerinin nede
nini oun! ukla ocuklarna elik etme arzusunda bulan annelere ynelik bir
makaleyi istisna kabul edersek. tiyatroya, edebiyata ve sinemaya dzenli
ke ayran (kadna dair vurgularla ele alndndan bahsetmeye bile gerek
yok) bu haftalk dergi. iki yllk srete. hepi topu Fransz mzelerinin bir
listesini vermekle. geici sergileri bildirmekle, Hautc-Provence'taki el sanat
lar sergisine bir tr turistik gezi nermekle ve son olarak da Noel saysnda
renkli bir rprodksiyon vermekle yetindi. Byle bir haftalk derginin o
unlukla halk snflar ile orta snflardan oluan bir okuyucu kitlesinde
(%4 ifti, %22 ii, % 1 O zanaatkar ve esnaf. %25 orta dzey ynetici, sade
ce % 1 8 kadar st dzey ynetici ve %2 1 isiz veya dier) bir ilgi kvlcm
akabileceini. hata kltr seferine kma istei uyamlrabileceini yads
mak sz konusu olamaz ama. kalc bir dnm ve kltr etkinliine kal
ma bakmndan sreklilik salayamayaca da aktr.
Kltr etkinliine zendirmeye ynelik her trl dorudan eylemin kar
karya geldii snrlar kltr merkezlerinin omuzlarnda da arln his
settirmektedir. ster Havre'daki gibi srtn mzeye versin. ister Caen'daki gi
bi tiyaroya. klr merkezleri sadece ald eitim ve ait olduu toplumsal
evrece kltrel etkinlie hazrlanm bireyleri ekmi, bir araya getimi
tir. Havre Kltr Mcrke.i'nin ye says 1 96 1 -64 arasnda 1 38 kii ile 3 500
kii arasnda gidip gelmi. ancak mzelerin ziyareti kitlesinin yapsyla b
yk benzerlik gsteren kitlenin yaps dikka ekici biimde sabit kalmtr:
st dzey yneicilerin, serbest meslek sahiplerinin ve niversie renci
lerinin oran. toplam ye saysnda %57 .2 ile %67 .2 arasnda salnarak yine
toplam sayya koul olarak artmtr. Havre Kltr Merkezi'nin tpk Deko
ratif Sanatlar veya Aut un mzeleri gibi zellikle yksek dzeyde eserler su-

1 8. Daha nce bahsi geen IFOP soruurmas da gsteriyor ki. 1 00 kitap sat
ndan sadece nde televizyonun, birinde de radyonun etkisi grlmektedir.
1 28 SANAT SEVDASI

narak yaps mze kitlesininkine yaklaan bir kitleyi ekmesinin nedeni, hi

kukusuz, ada eserlere adanm cretkar mimarisi olan bir mzeye yas
lanmas, dolaysyla da bu tr mzelerin olaan killesini cezbetmesidir.
lk sray tiyatro etkinliklerine tanyan Caen Kltr Merkezi'nin (al
ndan bir yl sonra 30 Mays 1 964 itibariyle) kitlesinin drtte n orta ve
yksckrenim rencileri, geri kalann ise %7,8 ile st dzey yneticiler
ve eitimciler, %8,5 ile alanlar ve esnaf olutururken ii ve iftilerin
oran sadece %0,7'dir. 9 Ayn ekilde Bourges Kltr Merkezi'nin kitlesini
(alndan dokuz ay sonra, 30 Haziran 1 964 itibariyle) %26,8 oranyla or
ta ve yksekrenirn rencileri. %52.5 ile st dzey yneticiler ve eitim
ciler. orta dzey yneticiler ve alanlar, %9,6 ile iiler ve % 1 .2 ile ifti
ler oluturmaktadr. 20 Spor veya aileyle ilgili teden beri var olan profesyo
nel kurulular tarafndan yrtlen etkinlikler orta snflarn bir blmn,
halk snflarnn ise kk bir ksmn, alk olmadklar bir kltr etkinlii
ne zendirebildii iin, kltr merkezi de tiyatro veya mze gibi kurumlarn
niteliklerini kuand dncesiyle, bu kurumlar tarnan1ladn veya bun
larn yerini aldn ileri srebilmitir: Kltrl snfn mensuplar. kltrn
bu kutsal mekanlarn ziyareti bir hak ve dev olarak grrken, yeterli kl
trleri olmayan dierleri dlandklarn hissediyorlar. Popler kltrn bir
kuruntuyla ykledii ilevden uzak olan kltr merkezi. kltrl insanlarn
topland merkez olmaya devam ediyor.

Bir izleyicinin herhangi bir mesaja ilgisini y_n eltmesi ve, daha
da nemlisi, onu kavrayabilmesi, "kltrne" dorudan doruya ve
sk skya bal olduundan, kltrl davran yaratabilecek tek ku
rum olan okul karsndaki eitsizlikler srdke, gerekten kalc
anlamda azaltamayacaklar kltrel eitsizlikleri rtmeye (gizleme
ye) devam edecek olan dorudan kltr eyleminin -kltr merkez
lerinden "halk eitimi" giriimlerine uzanan- eitli yntemlerinin
etkililiinden olsa olsa kuku duyulabilir. Kltr eserlerine ulatra-

1 9. M. ve R. Fichelct, Maiso11s de la cltre et dfveloppeme11t fconomiqe:

Cen. teksir. 1 965. Blm 1 . s. 12.
20. S. de Schonen ve E. Matalon, U11e equee par smulage sr lafrequetati-
011 de la Maism de la cltre de Bourges. teksir (Comite national pour un amcna
gemen des temps de travail e des temps de loisir. 1 965). Grenoble Kltr Merke
zi'nin 23 7 1 5 yesini kapsayan Haziran 1 968 tarihli (alndan ay sonra) bir is
tatistik almasna gre ziyareti kitlesinin %38,7'si orta ve yksekrenim
rencisi ile stajyer. % 1 0,8'i eitimci. %3 l 'ini alan. orta dzey ynetici ve zanaat
kar, %3,8'i serbest meslek sahibi ve st dzey ynetici olmasna karn sadece
%9,7'si ii-ustaba ve %0, l 'i ifti (Bkz. "Nos adherents. qui sont-ils?" Rouge er
Noir. no. 1 . Temmuz 1968, s. 1 ).
 KLTREL DAILIMIN YASALARI 1 29

cak kestime bir yol olmad gibi, yapay olarak retilmi ve doru
dan ynlendirilmi bulumalarn da gelecei yoktur.
Halk eitimi giriimlerinin ou ve zellikle de kltr merkezle
ri, genellikle belli bir toplumsal durumun ifadesi olarak tezahr eden
ve ortak nyarglar etrafnda rlen bir ideoloj iden esinleniyor. Hal
kn ounluunu eserlere yaklamaktan, bunlar seyre dalmaktan ve
tadn karmaktan sadece fiziksel olanakszlklarn uzak tuttuunu
zanneden sorumlular ve dzenleyiciler, halk eserlere ekmede ba
arsz kaldklarnda eserleri halka gtrmeni n yeterli olduunu sa
nyorlar. Renault fabrikalarnda resim sergileri veya Villeurbanne
iilerine ynelik tiyatro gsterileri hibir ey kantlayamamakta
dr, nk zeceklerini ne srdkleri sorunu, nceden kararlat
rlm ve dzenli bir giriim olarak kltrel etkinliin koullan so
rununu, zlm bir ekilde nlerine koyduklar iin deneyin biz
zat hedefi ortadan kalkmaktadr. Bu deneylerin tek etkisi, halk eiti
mi giriimlerinde bulunanlarn kendi giriimlerinin meruluuna
ikna olmalardr. Ayrcalksz snflar kltr etkinliklerine zendir
mek ve hazrlamak iin sorumlu eitimcilere bavurulduundan halk
eitimleri grnte gerekidir, ancak eserle yz yze gelmenin,
kalc bir kltr etkinliinde bulunma eilimini tek bana belirle
meye yeteceini neren ideolojiden btnyle kopmu da deildir.
En az kltrl, yani niversite eitiminin u kalplatnc etkisiyle
en az bozulmu olan snflarn, o kltrel masumiyetleriyle sanatn
en cretli ve zgn biimlerini nyargsz olarak benimseyecekleri
ne bsbtn ikna olmu olan kltr merkezi sorumlular, nc este
tiin araylaryla halk kitlesinin arayn hi el ikisiz uzlatrabi
leceklerini dnmektedirler. Bu durum da ilettikleri mesajn ger
ek muhataplarndan -yani klasik kltrlerinin yan sra o kltr
ama yetenekleri ve arzu larn da okula borlu olan entelekteller
den- baka kimseyle neden karlamadklarn aklamaya az buz
katkda bulunmaz.
Kltr an kapatmay hedefleyen bu giriimler, bunlar dzen
leyenlerin aklndan geen ne olursa olsun, nesnel adan okul eiti
minin eperinde yer aldndan okul eitimiyle rekabet etmez, onu
tamamlar; bu yineleme ve eperinde olma konumu kendi dorulama
sn da doal olarak bir ideoloj ide, okul denen kurumun yetersizlik
lerinin eletirisinden hareketle, eitimin (dier bir deyile, kltrl
1 30 SANAT SEVDASI

davran belirleyen alkanlklar ve yatknlklar btnnn retim

ve temrin yoluyla belletilmesinin) meruluk ve veriminin eletiril
mesi sonucuna varan bir ideolojide bulur. Alt dzey bir okul olarak
grnme tehlikesiyle her zaman yz yze olan bu kurulularn, ken
dilerine kaydolanlardan pek ouna niversite kurumunun esirgedi
i birtakm meslek ve grevleri sunduklar bilindiine gre, kltrn
yaygnlatrlmasna veya kltrel etkinlik dzenlemeye odakland
n ileri srenlerin pek ounun okulun rolne getirdikleri eletiriyi
neden ament/erinin ilk cmlesi yaptklar anlalabiliyor.21 Bu ide
olojik inanlar, bunlar tebli edenlerin ereti bir konumda kalmala
rna ve bu konumu konmalarna katkda bulunuyor olabilir, ama o
konumdan kmak iin hi olmazsa grnte makul olan bir yol bul
malarna da engel oluyor. Yine de baarszlkla ilgili saptamalar. bu
baarszl amann koul larn rtk olarak ierir.

Brancion Kaps, Mercreur Soka, Paris-Merkez ve Paris-Charonne gi

bi genlik merkezlerinde yrtlen etkinliklere dair bilgi veren Seinc Val i l i
i Genlik, Spor ve Gzel Sanatlar Mdr Sayn Eyraut szlerini yle
balyor: " ncelikle halktan kiiler mzeye gitme gereksinimi duymuyor ve
mzede de kendisini rahat hissetmiyor: ikinci olarak. insanlar mzeye ek
mek iin kesinlikle bir sorumlu eitimcinin bu etkinlikle zel olarak ilgilen
-
mesi gerekiyor; nc olarak da hu giriimin meyves ini almak iin aylar.
hatta yllar gemesi gerek."22 Bu da demek ol uyor ki. dorudan kltrel etkin
lik. ancak akademik yntemler kullanldnda ve sre bakmndan da okul
da insanlar "kltrl" yapmak iin harcanandan geri kalmayan sreler be
lirlendiinde gnll ler (grne baklrsa kendi kategorilerinin ortalama
sndan daha eitimli ler) zerinde fark edilebilir sonulara yol aabil iyor.

nsanlar kltr eserleriyle dorudan temas ettirme deneyimleri

mevcut biimiyle kltr deiiklii uzmanlarnn yabanc olmad
bir yasaya gre iliyor: Her teknik mkemmelen renilebilir veya
anlalabilir. ama kuvveden fi ile kmasn salayacak koullar su-

2 1 . Jacques Charpentreau ve Rene Kaes'in La C/111re poplire en France

(Editions Ouvricrc. 1 962) adl kitab bu ideolojiyi tam olarak yanstan bir rnek.
Benzer biimde B illieres projesi hakknda da yle yazyorlar: ''Billieres projesi.
kesintisiz eitimin merkezine okulu alyor. Projenin zaaf tam da bu. Btn Fran
sa'nn tekrar okula dnerek bir klr yaam bulmas, psikc>lojik nedenlerden til
r pek olas grnmyor. Kltr yaanr. deneyinlcnir, yaratlr; 'okul sralarnda
renilmez'."
22. uba 1965'e sunulmu rapor.
 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 131

nulmazsa veya ona anlam kazandrabilecek. stnde durabilecei

temeli verebilecek biricik ey olan tutum ve alkanlklar sistemiyle
btnlemezse daha sonra unutulabil ir. renim programnda n
grlen eitli mze ziyaretlerini Louvre Mzesi'nin eitim birimi
nin desteiyle gerekletiren okullu gen kzlardan ite bu yzden
sadece % l 9'u, bu zorunlu ziyaretleri izleyen drt ay iinde baka bir
mzeyi ziyaret etmitir. Bu orann da genlerin hala ortarenimde
olmalanna karn bu dzeyde kaldn sylemek gerek.n Ayn ekil
de kbayliyen'de grev yapan ilk retmenlerin on dokuzuncu yz
yln sonunda en ok yakndklar ey, rencilerinin renmi ol
duklar her eyi, yani ister aalarn boylar sz konusu olsun, ister
aritmetik. aslnda dnya karsndaki tutumu yakndan ilgilendiren
ve, bu rnekte. okulun tek bana aktaramad birbirine bal tek
nikleri okul biter bitmez unutmalaryd .
yleyse bu giriimlerin belli bir etkisinin olmas iin okulun elin
deki aralarla donanmalar m gerekmektedir? Aslnda kltr yay
gnlatm1aya alan ve okulun eperinde kalan kurululara akade
mik grevleri ve disiplinleri kabul ettirmeye ynelik her trl aba,
meru eitim kurumuyla btnlemenin getirisi ile eperde bulun
mann getirisi arasnda yalpalayan sorumlulann ideolojik direnle
rine toslayacak olmas bir yana. bu kurulularn veriminin mevcut
durumda gz ard edilebilir boyutta olduu bilindiine gre, byle
bir abann maliyeti sorgu lanabilecei gibi, bunun da ncesinde. me
ru eitim kurumunun hem gerekte hem de yasal olarak kendisinden
beklenen grevi yerine getinnesi -yani hibir ayrm gzetmeksizin
toplumun btn bireylerinde, ounlukla en soylu saylagelen kl
tr etkinliklerine kar bir yatknlk gelitirmesi- konusunda nnn
almas veya buna zorlanmas iin her ey devreye sokulmamken
etkisi pek h issedilmeyen bu eperdeki kurulular cesaretlendirme ve
destekleme politikasnn asl ilevi sorgulanabilir. Dorudan etkile
me tekniklerinin (basn. radyo veya televizyon mecrasndaki tantm
larn veya kltr yaynlarnn) hapsolduu dngnn krlmas iin
rencilik sresinin uzatlmasnn ve sanat eitiminin mfredattaki

23. Bu gen kzlann nemli bir blmnn. ziyaret programndan sorumlu

olan okulun gerekletirdii yoklamay. etkinliin sonularna dair bir snav gibi
grerek "doru cevaplamak'' kaygsna kapldklar varsaylabilir.
1 32 SANAT SEVDASI

paynn artn imasnn bal bana yeterli olduu bilimsel olarak orta
ya konabildiine gre bu sorgulama, hakl bir sorgulama deil midir?

Ayn ekilde mzelere dnecek olursak, sunulan bilgilerin dalmndaki

greli artaelik edecek olan mze ziyareti sklndaki greli art (veya
E, "esneklik"i) temsil edecek denklem, daha nceki aklama nda udur:
t,2
E= - -1
a

Sunduu bilginin tepe-deer dzeyi bakalorya (ro 3 birim) ve bunun

=

dalm da bir birim olan (en sk gzlemlenen durum budur) bir mzede
bilginin sunulmasnda dalm bir birim artrmaya ynelik bir etkinlik,
diplomal ziyareti kitlesinin saysnn e katlanmasn salayacaktr
(nk E= (3 - l >2- 1 3 ) . Ancak bu sonucun, mzelerin mevcut ynelim
=

lerinde kklti bir dnm yaanmadan ve ellerindeki olanaklar nemli l

de artrlmadan elde edilemeyecei de ak. Ampirik olarak gzlemlen
mi ziyaret skl oranlarnn ilkokul ve ortaokul dzeyleri arasnda ! 'den
I O'a doru arttn bildiimize gre. okulun arz zerindeki etkisinin, bu
ikinci dzeyde, her trl dorudan eylemin etkisinden en kt varsaymla
ka daha nemli olduu kyor, kald ki ortaokul diplomas dzeyindeki
ziyareti asndan dorudan eylemin arz zerindeki etkisi, yine ayn ekil
de hesaplanacana gre. sfr olacaktr (E = (3 - 2)2 - 0). =

u durumda, 1954 ve 1 962 nfus saymlarnn karlatrlmasndan

kan eitim dzeyindeki genel ykseli, yllk ziyareti saysndaki % 1 ,6'lk
artn tek nedenidir: bununla birlikte, demografik dalmdaki % 1 , l 'lik yl
lk artla birlikteulusal mzelerdeki yllk ziyareti artnn hesaplamayla
elde edilen oran ile gzleme dayanan24 oran (% 1 , 1 ) arasndaki %0,3'lk
farksa hi kukusuz kltr turizmin artna baldr.

Mevcut durumda ilkokul diplomas dzeyindeki Franszlarn ei

tim dzeyini yl (yani bir birim /dzey) ykseltip ortaokul diplo
mas dzeyine ektiimizi, imdiki ortaokul diplomas sahiplerini de
bakalorya dzeyine ykselttiimizi hayal edelim, basit bir hesapla
grebiliriz ki uzun vadede -yani kuaklk bir srete- Franszla
rn toplam ziyaret oran % 1 50 artacaktr. Burada nerilen model, ki
mi kk ayrmlarla birlikte kltr etkinliklerinin btn biimleri
iin geerlidir: okulun etkisinin artrlmasnn hem kltrel etkinlik
(mze ziyareti, tiyatro oyunlar ve konserler, hatta radyo ve televiz-

24. Bkz. H. Landais. Musees e collections puhliques de Frace. 1965, no. 1 .

 KLTREL DAGILIMIN YASALARI 1 33

yondan kltr yaynlarnn izlenmesi) orannn artrlmasnn hem de

dier yntemlerin etkili olmasnn zorunlu koulu olduuna kuku
yoktur; dier bir ifadeyle. kltrel gerelere yaplan yatrmlar. bu
gerelerin kullanclann "retebilecek" tek alan olan okul kurumuna
yatrm yaplmad srece pek verimli olamaz.
Daha nce ortaya konduu zere, geleneksel biimiyle okulun
baar derecesi, yani retmenlere emanet edilenleri dntrerek
onlara kltr etkinliine ynelik kalc bir yatknlk kazandrmada
ki baar derecesi, eitimin yine bu eitimdekilerden rtk olarak
bekledii n edinimlerin nicelik ve niteliine bal olduundan ha
reketle unu ngrebiliriz: Okulun insan kaynaklarnn gerekten de
mokratikletirilmesinin bir sonucu olarak okullu ziyareti kitlesinin
artna, elbette sadece "ezeli ahengin" kimi yeteneklerle donattk
larna uygun olarak hazrlanm, stelik sz konusu yetenekleri de
zaten rtk olarak zorunlu sayan bir eitim-retim etkinliinin etki
sinin kanlmaz ve kademeli zayflamas elik edecektir - meer ki
pedagojik yntemlerde, hatta tm pedagojik tercihlerin temelinde
yatan rtk postlalarda kkl bir deiim gereklesin.
Mze ziyaretlerinin ve aslnda genel olarak bo zamanlarda yap
lan kltrel etkinliklerin toplumsal ve kltrel koullarnn bilimsel
adan belirlenmesi, "kltrel gereksinimler" ideoloj isinden keskin
bir kopuu temsil eder; bu ideoloji, kimilerini, kamuoyu veya klt
rel tketim soruturmalarnda fiilen belirtilen ve kayt altna alnan
grleri veya tercihleri kiinin sahici arzular olarak grmeye kadar
gtryor, nk bu grlerin veya tketim biimlerinin iktisadi ve
toplumsal koullanmalara bal olduunu, dahas iktisadi ve toplum
sal koullarn baka trden grleri ve kiiltrel tketimleri de ola
nakl kldn unutuyorlar, nk ksacas. bu nedensellii telaffuz
etmeden veya ak ak knamadan, toplumun "kltrel gereksinim
leri" olanlar ile bu gereksinimlerden yoksun olanlar olarak ikiye b
l nmesini tasvip ediyorlar. Sanat eseri, ancak algland lde sa
nat eseri olarak kavrandna gre, bu alglamaya bal doyumlar da
(ister tam anlamyla estetik haz sz konusu olsun, ister ayrcalk his
si gibi nispeten dolayl ikramiyeler) ancak sanat eserlerini benimse
meye, eserlere sahip olmaya yatkn olanlar. dier bir ifadeyle sanat
eserlerini benimsemek iin gerekli olanaklara sahip olmalarnn do
al bir getirisi olarak sanat eserlerine deer atfedenler yaayabilecek-
1 34 SANAT SEVDASI

tir. Sonuta, kltrel mallara sahip olma gereksinimi, sahip olmak

iin gerekli olanaktan aile evresinden veya okuldan edinmi olan
lar iin geerli olabilir, dolaysyla da ancak bu gereksinimi gidere
bilecek olanlarda ortaya kabilir, ortaya ktnda da giderilebilir.
O halde "kltr gereksinimi", "temel" gereksinimlerden farkl ola
rak doyurulduka artan kltrel bir gereksinimdir, nk eserleri be
nimsemeye, eserlere sahip olmaya ynelik her giriim, sahip olma
veya benimseme olanaklarna hakimiyeti, buradan hareketle her ye
ni benimsemeyle/sahip olmayla birlikte gelen doyumlar da artra
caktr; dier taraftan yoksunluk bilinciyse yoksunluun artmasyla
ters orantl olarak azaldndan, sanat eserlerini benimsemek iin
gerekli olanaklardan taman1en yoksun olanlar, bu yoksunluun, bu
mlkszln bilincine de en az sahip olanlardr.
 Sonu

"Burada ortaya konan yasalar. eer doruysalar ( ...).

malumu ilamdr."
A. R. RADCLIFFE-BROWN
Smcure andftnction i primiive society
(lkel Toplumda Yap ve lev)

"Gzlk takan biri iin, gzlk 'burnunun dibinde' de

necek kadar yakn olduu halde. kiinin evresini ku
atan dnyada, yine o kiiye. kar duvarda asl tablo
dan daha uzaktr. Bu aletin yaknl o derece az his
sedilir ki, olaan koullarda fark edilmez bile."
HEIDEGGER
Varlk ve Zaman

APAIK KM GEREKLER ortaya koymak iin bunca zahmete giril

mesine aranlar, sanat eseri deneyimlerinden aldklar o apak
ama szcklerle anlatlamayan tad bu malumu ilamda bulamamala
rndan rahatszlk duyacaklardr. yle diyecekler: Van Gogh'un ne
rede ve ne zaman domu olduunu bilmenin. yaamnn dnm
noktalarn ve sanat yaantsnn dnemlerini bilmenin ne nemi
var? Gerek sevdallar iin nemli olan tek ey. bir Van Gogh tablo
sundan alnan hazdr. Sosyolojinin bir tr indirgemeci, bir tr keyif
kanc phecilikle reddetmeye azmettii ey tam da bu deil miy
di zaten? Sosyolog gerekten de estetik hazzn sahiciliini ve sami
miyetini tartmaya atndan. tam da o hazzn varolu koullarn
betimlediinden her zaman pheli konumundadr (sosyolojinin
deil sanat sevdalsnn mant asndan). Her sevda gibi sanat sev
das da kendi kklerini bilmekten hi holanmadndan. yazg ola
rak yorumlanmaya elverili tek tek rastlantlar koullanmalara ve
genel koullara yeler.
1 36 SANAT SEVDASI

Sanat eserine hayranlk duymann keyfilii konusundaki kasvet

li bilin haz deneyiminin de yakasn brakmaz: ster kiisel olsun
isterse kolektif, beeninin tarihi, grece zerk bir tarihsel srete
ortaya konan kurucu yasalar uyarnca retilmi yksek kltr eser
leri gibi karmk nesnelerin kendi gleriyle doal tercihler telkin
ettikleri kansn geersizletirmeye yeter. Kltrel etkinliklere ka
tlma konusunda kalc ve azimli bir yatknln olumas iin uzun
sreli ve azimli bir katlmn olmasn art koan " kltrel gereksi
nim" dngsn ancak pedagojik bir otorite krabil ir: Ebeveynleri
ni mze gezilerinde veya sergilerde takip eden kltrl ailelerin o
cuklan, bu kltrel etkinlie katlma eilimini bir biimde onlardan
alrlar. keyfi olan ve balangta keyfi biimde dayat lan bir katlm
dan doacak olan katlm yatknln edinmek iin gerekli zaman
onlar salar. Kltrel bir keyfilik dayatmaya yetkili merciler, ancak
kimi eserleri ve mekanlar (kilise kadar mzeyi de) "ziyarete layk"
diye tanmlayarak ve ycelterek, yani -buradaki kapsam gz nne
alnrsa- hayran olunmaya, sevilmeye veya sayg duyulmaya deen
ler ile demeyenler arasna belli bir snr izerek ziyaretler zerinde
belirleyici bir etkide bulunabilirler - ve ancak bu ziyaretlerden son
ra sz konusu eserler zellikle veya, daha dorusu. doal olarak
hayran olunup tadna varlmaya deer grlr. Aile veya okul eiti
mi, kltrel keyfiliin iselletirilmesinden baka bir ey olmayan
bir kltr (habitus) rettii lde, keyfilik alayarak, alamann
keyfiliini maskeler. "Doutan gelen beeni" efsanesi, btnyle
doutan geliyorsa renim uygulamalarndaki zorlamalara veya
etkilenmelerdeki rastlantlara hibir ey borlu olamayaca iin,
kiinin doasnda her trl eitimden nce bulunduu varsaylan
kltre yatknlk yanlsamasnn -"dayatlm anlamlarn keyfilii
ni ve bunlarn nasl dayatldn unutmay dayatabilecek bir keyfi
liin dayatlmas" olarak eitimin zorunlu bir paras olan bu yanl
samann- srekli nkseden ifadelerinden biridir sadece.
Sosyolog, Kant'n "gzel, kavram olmadan hoa giden eydir"
formln rtme amacn gdyor olmasa da bu deneyimi ola
nakl klan toplumsal koullan, o koullarn bu deneyimi kimler (sa
nat sevdal lar veya "beenisi olanlar") iin olanakl kldn tanm
lamay, buradan da hareketle sz konusu deneyimin hangi snrlar
iinde var olabildiini saptamak ister. Kavramla anlalan eyin ho-
 SONU 1 37

a gideceini veya, daha dorusu, bir eyin hoa gidebilmesi iin kav
ramyla anlalmas gerektiini; eitimli biimiyle estetik hazzn bir
renme srecini, -konumuz bakmndan sylersek- alunna ya
parak ve alkanlk kazanarak renmeyi gerektirdiini; doal ola
rak yaanmakla veya yaand dnlmekle birlikte, btnyle sa
natn (art) ve suni srelerin (artifice) suni bir rn olan bu hazzn
aslnda kltre bal bir haz olduunu mantksal ve deneysel olarak
ortaya koyar.
Kant'n "barbar beeni" dedii ey, yani avami beeni, kltrl
beeninin yine Kant tanmyla her adan -zellikle de kltrl be
eninin kavramlar kuanm olmas 1 asndan- elikili grnme
sine ramen, aslnda kltrl beeninin gizli hakikatini ortaya karr.
Nasl ki Hegel saf niyet ahlaknn karsna "gereklemi ahlak" ola
rak ethos'u karmsa, biz de saf estetiin karsna kltrl beeni
de (kalc bir varolu biimi olarak kiinin ilk doasnn almasn
ve yceltilmesini salayan "ikinci doa"da) gereklemi estetii
karabiliriz. Beeni yargs (ve ona elik eden estetik haz), "gerek
lemi estetik" veya, daha dorusu. kiinin doas haline gelmi bir
kltr (bir snfn ve bir dnemin kltr) olduundan dolaydr ki
serbeste yaanan, hatta ortak kltr karsnda ele geirilen znel
bir deneyime dnebilir. Kltrl bireylerin kendi kltrlerine ili
kin tutarszlklarna veya belirsizliklerine zemin salayan, bunlar
besleyen ey kltrn do,a/amasn tanmlayan paradokstur. Eer
kltr ancak kltr olduu yadsnarak, yani yapay olduu ve yapp et
meyle edinildii yadsnarak. kltr oluyorsa. buradan u kar: Be
eni yargs statlar kltr cenderesinden o kadar kurtulmu, rn
olduu renim srelerindeki o byk sabrn izini o kadar az ta
yan bir estetik inayet deneyimine ( kald ki kltr ancak bu deneyimi
atnda tam anlamyla gereklemi olur) nail olurlar ki, bu dene
yimi olanakl klan toplumsal koullarn ve koullanmalarn anmsa
tlmas hem bir malumu ilam hem de bir skandal olarak grnr.
Kltrn byleme ilevini yerine getirebilmesi iin, hem kl
tre (toplumun insann yetkinliinin farkna varmasn salayan ve
doal bir ayrcalk olarak grlen ikinci doaya) sahip olmay hem
de kltrden yoksun braklmay (insanlarn doasna temellendirii-

1 . Bkz. P. Bourdieu ve di., Un Ar moye11, l. ksm, 2. blm, s. 1 13-34.

138 SANAT SEVDASI

mi olduu iin insanlarn mahkum olduklar "doal durumu") ola

nakl klan toplumsal ve tarihsel koullarn fark edilmeden kalmas
yeterl i ve gereklidir.
nayet ve istidadn btn grnmleriyle donanm olmakla bir
likte yine de edinilen, yani "layk olunan" klrr ve doalaan kl
tr, kltrl doay olanakl klan toplumsal koullarn askya
alnmas, kltre ve zellikle de "sanat sevdasna" burjuva "sosyo
disesinde" merkezi konum salayan keramet ideolojisinin olanak
llk kouludur. Burj uvazinin tarihsel olarak aristokrasiye tanmad
kan hakkndan, eskiden soyluluk ayrcalklarna dorultulan, bu
gn de burjuva "ayrcalna" dorultulabilecek bir silah olan Doa
haklarndan veya ilk kuaktan burjuva giriimcilerin baarlarn li
yakatleriyle merulatnnalarna olanak veren ileci erdemlerden
dem vuramayan burjuva ayrcalklarnn mirass, ancak unlara
gvenebiliyor: Kltrl doa ve doalaan kltr, dil srmesiyle
kimi zaman "klas/snf' .. dedikleri ey, eitime hibir ey borlu
olmayan bir eitim rn anlamnda kullandklar "eitim", liyakat
olarak inayet ve inayet olarak liyakat demek olan, layk olunmayan
edinimleri, yani miras merulatran "ayrcalk" . Kltrn, miras
kalan ayrcalklar merulatrma ilevini yerine getirebilmesi iin
kltr ve eitim arasndaki ilikinin ak ama ayn zamanda da gizl i
ilikisinin unutulmu veya yadsmm olmas hem yeterli hem de ge
reklidir. Kimilerine Doa tarafndan bahedildii iin doutan gel
dii varsaylan kltr ve kltrel istidat kavramlarnn doaya ayk
r dnce tarz. kltrel mirasn karl ln gvenceye alan eitim
kurumunun ilevleri konusunda hem gzleri kr etmeyi gerektirir
hem de gerekten kr eder ve eitim kurumunun byle bir i grd
n gizleyerek sz konusu mirasn aktarmn merulatrr: Okul.
sonuta, kltr konusundaki toplumsal koullara bal eitsizlikleri,
istidar eitsizlikleri olarak yorumlanan ve hi kukusuz liyakat eit
sizlikleri anlamn da tayan baar eitsizliklerine -stelik usul y-

Felsefedeki "Tanr'nn ktlklerle dolu bir evren yaratm olmasn meru

latrmaya alan" teodise kavramna kout olarak kurulmu sosyodise, "oplum
daki adaletsizlikleri merulanna sylemini" anlatr. -.r.
Franszcada "snf' anlamna gelen classe szc "varlkl snflarn sekin
beenisine uygun" anlamyla Trkeye de gemi olduundan bu ekilde karla
maya altk. -.r.
 SONU 1 39

nnden her trl eletiriden muaf olan hkmleriyle- dntren

kurumdur.
Burjuva toplumunun ayrcalkl snflar, iktisat alannda kendi
lerini dier snflardan ayran ilkeyi kltr alanna simgesel biimde
tayarak, daha dorusu dar anlamyla maddi mallarn belli ellerde
toplanmas sonucunu douran iktisadi farklar sanat eserleri gibi sim
gesel mallara sahip olmann yaratt farklarla veya bu mallar (ikti
sadi veya simgesel anlamda) kullanp simgesel ayrcala kavuma
abasyla perinleyerek, ksacas kendi kendilerinin (szcn dil
bilimdeki anlamyla) "deerini"*, ayrcaln/farkn (distinction)
-yani, Littre szlnn de dedii gibi, "zarafeti . asaleti ve grg
syle" avamdan ayrlmalarnn nianesini- tanmlayan her eyi do
al bir veriye evirerek. eitimin tarihsel olarak yeniden rettii iki
kltr arasndaki farklln yerine. doalnda kltrl olan bir doa
i le doalnda doal olan bir doa arasndaki z farklln geirir.
K ltrn ve sanatn bu sayede kutsallatrlmas, parann mutlakl
na kle olmu bir toplumun tapt bu "mutlan geer akesi" ..
toplumsal dzenin kutsanmasna katkda bulunarak yaamsal bir i
lev grr: Kltrl insanlarn barbarla inanmalar ve kendi ilerin
deki barbarlar barbar olduklanna ikna edebilmeleri iin, kltrn, in
sann yetkinliinin toplum tarafndan farkna varlmasn salayan ve
doutan gelen bir ayrcalk olarak deneyimlenen ''insann ikinci do
as" haline getirilmesi, dolaysyla kltrn bu zel tanmnn me
ru tahakkmn (veya isterseniz sadece "meruluunu" diyelim) ha
zrlayan toplumsal koullar gzlerden rak tutmalar ve grmezden
gelmeleri hem yeterli hem gerekl idir. deolojik emberin tam olarak
kapanmas iin, mensup olduklar toplumu barbarlar ve medeniler
diye ikiye blen zc bir temsilde kltrel mallara sahip olma tekeli
ni merulatracak gerekeyi bulmalar onlara yeter de artar bile.
Kltrn ilevi bu olduuna ve sanat sevdas da grnmez ve al
maz bir engel olarak bu inayete erenler ile eremeyenleri ayran sei-

Yapsalc dilbilimde "deer", bir dil biriminin dier birim veya birimlerle
arasnda bulunan fark(lar), kartlk(lar) sayesinde belirlenen dizgesel konumu
dur. -.11.
Andre Malraux'nun 1 949'da yaymlad La Psyclo/ogic de /'art (Sanal Psi

kolojisi) kitabnn nc cildinin bal La Mo11naie de /'absol"ye gnderme.

-. 11.
1 40 SANAT SEVDASI

min belirtisi olduuna gre, mzelerin yaplarndaki ve rgtlen

melerindeki en kk ayrntda bile gerek ilev lerini, yani ziyaret
ilerinin bir ksmnda aidiyet duygusunu, dier ksmndaysa dlan
ma duygusunu pekitirme ilevini ele verdikleri anlalyor. Burjuva
toplumunun kendisine ait olmayan bir gemiin kutsal emanetlerini
koyduu btn o kutsal sanat mekanlarndaki her ey, eski saraylar
daki veya byk tarihsel yaplardaki, ayrca 1 9. yzyln ekledii hey
betli binalardaki. ounlukla Yunan-Roma tarznda ina enii bu gs
terili tapnaklardaki her ey, sanat dnyasnn, gndelik yaamn dn
yasyla arasnda kutsal olan ile olmayan arasndaki kartlk gibi bir
kartlk kurmak istediini gstermeye katkda bulunur: Nesnelerin
dokunulmazl , ziyaretilere arln hisseuiren o ilahi sessizlik,
hep az olan ama pek rahat ettirmeyen mobilyalardaki o edepli i leci
lik, ziyaretiler iin retici olan her eyden neredeyse srekli ka
nlmas, sunumdaki grnmn ve grg kurallarnn o trensellii,
stunlar, geni galeriler, resimli tavanlar, devasa merdivenler, dn
yevi olandan ilahi olana geiin "gerek bir bakalam". dnce
lerde kkten bir dnm gerektirdiini hatrlatmaya ynelik gibidir
hep; Durkheim 'n da dedii gibi, iki evren arasnda bant kurulma
s, "bal bana kimi nlemler ve az ok karriak bir eritirme (initi
ation) sreci gerektiren hassas bir ilem" olduu iin "dnyevi olan
kendi zgn niteliklerini kaybedi p belli bir lde ilahilik kazanma
dan olanakl olmaz" .2 Sanat eseri , kendi kutsalyla zel yetiler ve yat
knlklar gerektiriyorsa, o halde buna karlk kendi kutsalln da
bu gereklilikleri karlayanlara, arsn cevaplamaya yetenekli ol
duklar iin kendiliinden seilmi olan bu seilmilere baheder. Sa
nat eserine, kltrel adan ne kadar yoksunluk iinde bulunuyor olur
sa olsun herkesi estetik aydnlanmann inayetine erdirme ve yayl
mnn koullarn kendi bana retme gc yklemek, eitsiz da
lan bir eitimin rn olan yetenekleri. sdurcu mistiklerin omne
bomm est diffusium sui (iyi olan her ey yerini bulur) ilkesine uygun
olarak. her durumda inayetin anlalmaz rastlantlarna veya "istida-

* Her eyin, Tann'nn ilahi znden ktn savunan yaklam. -.11.

2. E. Durkheim, Les Formes e/!memaires de la ie religieuse. Paris: PUF.
1 960, 6. Bask. s. 55-6; Trkesi: Dinsel Yaamm lk Biimleri, ev. zer Ozan
kaya. stanbul: Cem, 20 1 O.
 SONU 141

d m " keyfi l iine dayandrmak, yani bunlar miras alnm yetenekler,

hem doal hem de liyakatle edinilen meziyetler saymak demektir.
Mze, grkemli bir gemiin kamusal miras olan antlarn, yani
gemiteki byklere abartl vgler dzmek iin yararlanlan ara
lar kor nmze: S ahte bir cmertlik olan serbest giri olana. ayn
zamanda istee bal olduuna gre. eserleri benimseme yeteneiy
le donanm olduklar iin bu serbestiyi kullanma ayrcalna sahip
olanlara ve bylelikle de kendilerindeki bu ayrcalklar, yani klt
rel mallar benimsemek iin gerekli donanma sahip olmay veya.
Max Weber gibi syleyecek olursak, kltrel mallar ve kltrel se
lametin kurumsal gstergelerini kullanma tekelini meru grenlere
mahsustur.
 Aratrmann Kronoloj isi

1964

- Lille Mzesi'nde. Pierre Bordieu gzetiminde Yvette Dclsaut ve Made

leine Lemaire tarafndan gerekletirilen n soruturma.
- 2 1 mzenin (Agen, Arles, Arras, Autun, Bourg-en-Bresse, Colmar, Diep
pe. Dijon, Douai, Dreux. Laon, Lille, Louviers, Lyon, Marsilya, Mou
lins, Pau, Rouen. Tours, Paris'teki Dekoratif Sanatlar ve Jeu de Paume
mzeleri) kitlesinden alnan meklem zerine Alain Darbe), Pierre Bo
urdieu ve Dominique Scnapper'in, Francine Dreyfus'n katksyla ger
ekletirdikleri temel soruturma (l) (s=9 226).
- Doninique Schnapper'in Eric Waler ile birlikte Louvre Dostlar Der
nei yeleri arasnda mektup yoluyla gerekletirdikleri soruturma
(s=800).
- Arles, Arras, Aut un, Laon ve Lille mzelerinde, Pierre Bourdieu ile Do
minique Schnapper'in hazrlam olduu ve temmuz aynda gerekletiri
len yardmc sorutuma (Il) (s=625).
- Paris'te Dekoratif Sanatlar Mzesi'ndeki "Kartlklar" sergisi srasnda
gerekletirilen soruturma (s=4 000).
- Pinacoteca di Brera. Castello Sforzesco ve Milano'da Bilim ve Teknik
Mzesi'nde Angcla Cacciari tarafndan gerekletirilen soruturma
(VIlJ (s=2 1 80).
- Meijer ynetiminde. eitim mdr olduu Rijksmuseun'da (Amser
dam) haziran aynda gerekletirilen soruturma ( Vll ) (s= 1 400).
- Villaverde tarafndan haziran aynda Prado mzesinde gerekletirilen
soruturma (Yii) (s=I 200).
- Sastre ve Moreno tarafndan temmuz ile ekim aylannda Barselona'daki
mzelerde gerekletirilen soruturmalar (VIIJ (s=900).
1 44 SANAT SEVDASI

1 964-65

- Pierre Bourdieu ynetiminde ve Yvette Delsaut tarafndan Kasm 1 964'

te gerekletirilen serginin kitleleri zerinde gerekletirilen soru
turma (III) (s=500).
- Compiegne, Dreux, Lille ve Jeu de Paume mzelerinde, Yvette Delsaut,
Francine Dreyfus ve Madeleine Lemaire tarafndan ocak-haziran ara
snda ayrntl grmelerle gerekletirilen soruturma (iV) (s=250).
- Pierre Bourdieu ynetiminde ve Yvette Delsaut ile Francine Dreyfus
tarafndan mart aynda Lille Mzesi'nde gerekletirilen, ziyaret sresi
ve resim bilgisi lm (V) (s= l 2 1 ).
- Autun, Douai, Lille ve Moulins mzelerinde Dominique Schnapper ve
Francinc Dreyfus tarafndan hazrlanan, ziyaret ritimlerini dorulamak
amacyla yaplan soruturma (VI) (s=73 1 ).
- Nina Lagneau Markiewicz tarafndan hazrlanan ve Varova B ilimler
Akademisi'nin katksyla Polonya mzelerinde gerekletirilen soru
turma (VII) (s= l 260).
- G ilbcrt Kirsher tarafndan hazrlanan Lahey, Utrecht Merkez ve Grnin
gen mzelerinde gerekletirilen soruturma (VII) (s#2 000) .
- Francis Dreyfus tarafndan hazrlanan ve Atina Toplum Bilimleri Mer
kezi desteiyle Atina Ulusal. Benaki, Yeniehir-Mora ve Delphoi mze
lerinde gerekletirilen soruturma (VII) (s#3 000).

Fransz mzelerini kapsayan soruturmalara, Fransa'daki temel soruturma

(1) iin maddi destek salayan Kltr Bakanl'na bal nceleme ve
Aratrma Hizmetleri'nin talebiyle baland.
EKLER
 Ek 1

Soru izelgeleri ve Soruturma Yntemi

SORU ZELGELER

I. ve 11. SORUTURMALAR

..... MZES
TARH
- Sabah - leden sonra
- Giri saati (yaklak) - k saati (yaklak)
- cretsiz giri - cretli giri - Geici sergi

Cinsiye: Ya:
Meslek (tam olarak aklaynz):
Einizin meslei:
Alman son diploma: - diplomasz
- ilkokul diplomas
- ortaokul
- meslek lisesi
- bakalorya
- lisans veya dengi.
kamet yeri:

1 . - Mzeye ilk defa m geliyorsunuz? Evet - Hayr.

Cevabnz "hayr" ise, bugne kadar ka kere mzeye gittiniz?

2. - Bugn mzeye kimlerle geldiniz?

1 ) Yalnz, 2) ocuklarnzla, 3) Ailenizle, 4) Arkadalarnzla, 5) Ge
zi grubuyla.

3. - Sizi mze ziyaretine ynlendiren etken aadakilerden hangisidir?

1 ) Arkada tavsiyesi. 2) ocuklarnza elik etmek iin. 3) Kenti gez
dirdiiniz bir tandnza elik etmek iin. 4) u sralar kentte bu
lunduunuzdan dolay, 5) Gittiiniz kentlerin mzelerini ziyaret et-
1 48 SANAT SEVDASI

me alkanlnzdan dolay, 6) Tesadfen, 7) Dier (Ltfen ak

laynz).
4. - Mzeyi nasl gezmeyi yeliyorsunuz?
l ) Bir gezi grubuna dahil olarak ve rehber eliinde, 2) Bilgili bir ar
kada eliinde. 3) Tek bana, 4) Dier (Ltfen aklaynz).
5. - Gezeceiniz alanlara yn belirten oklar konmu olsayd mze ziya
retiniz kolaylar myd? B u neriyi destekliyor musunuz?

Kesinlikle evet yi olabilir Fark etmez Hayr Kesinlikle hayr

6. - Sergilenen eserler hakknda aydnlatc bilgiler ieren levhalar kon

mu olsayd mi.ize ziyaretiniz kolaylar myd? Bu neriyi destekli
yor musunuz?

Kesinlikle evet yi olabilir Fark etmez Hayr Kesinlikle hayr

7 . - zellikle hangi eserleri grmek iin mzeye geldiniz? Heykeller,

Resimler, Tarihsel eyalar, Folklorik eyalar, Belli bir eser (Hangi
si?), Seramikler, iniler veya porselenler, Dier (Ltfen aklay
nz).
8. - Bu mzeyi nasl ziyaret ettiniz?
l ) Mavi Rehber kullanarak, 2) Micheln Yeil Rehber kullanarak,
3) Kent hakkndaki bir bror kullanarak, 4) Etiketlere veya tablo
larn yanlarndaki notlara bakarak, 5) Bir retmenin veya rehberin
eliinde, 6) Dier (Ltfen aklaynz).
9. - B ir resim mzesine ilk ne zaman gitmitiniz?
l ) Kiminle? 2) Hangi mzeye? 3) Hangi nedenle? (Turizm, ailece,
okul gezisi, vb.) 4) Ka yanzda?
1 0. - Bundan nce ziyaret etmi olduunuz en son mzeyi ltfen be
lirtiniz.
1. 2. 3.
1 1 . - Gzde ressamlannzn isimleri nedir?
 EKLER 1 49

lll . SORUTURMA

TARH
Sabah veya leden sonra:
Giri saati (yaklak olarak): k saati (yaklak olarak):
cretsiz veya cretli giri:

Cinsiyet: Ya:
Meslek (tam olarak aklaynz):
Einizin meslei:
Diploma dzeyi: - diplomasz
- ilkokul diplomas
- ortaokul
- meslek lisesi
- bakalorya
- lisans veya dengi.
kamet yeri:

l . - Mzeye neyi gnneye geldiniz? 1 . Mzenin kendisini 2. Msr sergi

sini 3. Danimarka sergisini 4. XVlll . yy. resim sergisini.
2. - Ziyarete karar vermenizde hangisi etkili oldu?: 1. Gazete yazs 2.
Televizyon yayn 3. Arkada tavsiyesi 4. Afiler 5. Mzenin giriin
deki afi 6. Dier (Ltfen aklaynz).
3. - Rprodksiyonlardan satn aldnz m? Evet - Hayr.
4. - Mzeye geli nedeniniz: l . Mzenin kendisi 2. Msr sergisi 3. Da
nimarka sergisi 4. XVIII. yy. resim sergisi.
5. - Bu mzeyi ilk kez ne zaman ziyaret ettiniz? 1. Bugn 2. Baka bir
vesileyle (Ltfen aklaynz).
6. - 1 Ocak l 964'ten bu yana hangi mzeleri ziyaret ettiniz?

Ziyare vesilesi
Mzenin ad (Tatil, okul gezisi, vb.)

.
2.
3.
1 50 SANAT SEVDASI

7. - Hangisini tercih ettiniz (Ltfen tercih srasna gre numaralandn

nz)? Neden?
1 . Mzenin kendisi . 2. Msr sergisi, 3. Danimarka sergisi, 4. XVI
II. yy. resim sergisi.

8. - Lille Mzesi'ndeki sergilerden sizce akademik bilgi, nceden hazr

lk veya rehber gerektiren veya hi hazrlksz gezilebilecek olanlar
hangileridir? (Ltfen ilgili kutucuu iaretleyiniz).

Resim salonu .........................

mlek ve seramikler ............

Msr sergisi ............................

Danimarka sergisi ................. .

XVIII. yy. resim sergisi ......... .

9. - Bugnk sergiden kafanzdaki ideal mze grntsne en yakn

olan hangisi? 1 . Msr sergisi 2. Danimarka sergisi 3. XVITI. yy. re
sim sergisi.
Neden?
 EKLER 151

SORUTURMA VI

Cinsiyet: erkek - kadn Ya:

Meslek (Tam olarak aklaynz):
Einizin meslei:
kamet yeri:
En son aldnz diploma (Ltfen ayrntl olarak belirtiniz)?1
lkokul dahil toplam ka yl eitim aldnz?
Latince eitimi aldnz m? Evet - Hayr.
Gzel sanatlarn herhangi bir dalyla uratnz m? Evet - Hayrr.
Evet ise hangisi?

Aadaki cetvelde, size gre hangi dzeyde olduunuzu (diplomanzdan

bamsz olarak) iaretleyiniz.

lkretim Ortarctim Yksekretim

Ailenizin (sadece aile reisinin deil, aile bireylerinin toplamnn) aylk ge

lir dzeyini aadaki cetvelde yaklak olarak belirtiniz'?

500 750 1 000 1 250 1 500 1 750 2000 2250 2500 2750 3000

1 . - Sizce mzedeki eserlerin sunumu:

ok iyi iyi gerektii gibi kt ok k

2. - Sizce mzenin giri creti

ok pahal pahal orta ucuz ok ucuz

1 . DUz veya teknik eitim diplomas. rnein bakaloryann birinci kademesi,

sanat meslek mezunluu, edebiyat lisans (felsefe) vb.
1 52 SANAT SEVDASl

3. - Sizce mzenin, ziyaretileri karlama biimi

ok iyi iyi gerektii gibi kt ok kt

4. - Louvre Mzesi'nin 5 zerinden 5 alacan kabul edersek bu mze

nin notu sizce ka olur?

o 2 3 4 5 6
Neden?

5. - Bu kanc mze ziyaretiniz? (lgili ksm daire iine alnz)

lk kez kinci kez nc kez Drdnc kez Beinci kez Daha fazla

Ziyaret ettiiniz
Bir kez ki kez kez
mze(ler)in ad(lar)

Drt kereden fazla ziyaret ettiiniz mzeleri geriye doru srasyla

ltfen belirtiniz:
2 3 4
6. - 1 964 yl iinde ka kere mzeye gittiniz?
lk aylk dnemde : .. . . . . . . . . . . . . . . kere
Paskalya tatilinde : . . . . . . . . . . . . . . . kere
.
_

kinci aylk dnemde : . . . . . . . . . . . . . . . . kere

aylk yaz dneminde : . . . . . . . . . . . . . . . . kere
Drdnc aylk dnemde : . . . . . . . . . . . . . . . . kere
Noel tatilinde : .. . . . . . . . . . . . . . . kere
Toplam : .. . . . . . . . . . . . . . . kere

Yukarda hatrlamanza yardmc olmak amacyla belirtilen dnem

lerde ka kere mzeye gittiinizi hatrlamyor olsanz da toplamda
ka kere gitmi olduunuzu ltfen belirtiniz.

7. - Konsere gitme sklnz (yaklak)

- Haftada bir
- On be gnde bir
- Ayda bir
- Ylda -drt
- Ylda bir
- Hi
 EKLER 1 53

8.- Tiyatroya gitme sklnz (yaklak)

- Haftada bir
- On be gnde bir
- Ayda bir
- Ylda -dn
- Ylda bir
- Hi

9. - Mzeye gitme sklnz (yaklak)

- Haftada bir
- On be gnde bir
- Ayda bir
- Ylda -drt
- Ylda bir
- Hi

1 O. - Sinemaya gitme sklnz (yaklak)

- Haftada bir
- On be gnde bir
- Ayda bir
- Ylda -drt
- Ylda bir
- Hi

l 1 . - zellikle sevdiiniz sanat eserini sayabilir misiniz?

Ad Sanats Bulunduu Asln gr- Rprodksi yo-

mze dnz nunu grdnz
-- ---

1 2. - Size verilen bu soru izelgesinde hounuza gitmeyen, gereksiz ve

ya safa bulduunuz sorular var m? Evet - Hayr.
Hangileri? Numaras: Nedeni:
1 3. - Sorulmasn istediiniz baka sorular var m? Evet - Hayr.
Hangileri'? Nasl cevaplardnz?
1 54 SANAT SEVDASI

SORUTURMA YNTEM

Ana birim rnek/eminin oluturulmas

Soruturulan kitle m saydaki (m= 1 23) mzenin kitlesi ve her bir mze
nin ziyareti ak da N; olduuna gre, toplam ziyareti kitlesi N saylarn
bykten ke sralanyla ifade edildiinde

N; m m

N = P;
O halde ve 2. N; = N 2. P; = 1 olacaksa,
l= I 1

toplamda,
N. N1 + N2 ... , N1 + N + ... + N;. N + N2 + ... N;, ... , N

Rasgele bir h; rakam seildiinde, h;, o :5 h; S N;; iki tarafl bir eitsiz
lik ortaya kacaktr:
-J 1

2. Nl S h; < 2. Nk ( J S i S m)
k k

O halde i saydaki mze rneklem iinde P; olaslyla yer alacaktr.

Alnacak rneklemin bykl ise, u halde
N
h = h 1 ( l pozitif tam saydr)
J

( l ) trndeki btn eitsizlikler yukardaki ileme bal olduundan j sa

ysndaki mze yine rneklem kapsam dahilinde olacaktr.

Eer Ni < ise, j saysndaki mzenin meklemde belirme olasl

N
nn Pi olduu apaktr: dier taraftan eer
< Ni < 2

ise j saysn-

daki mzenin ortaya kma beklentisi I +P; olacaktr. En az bir kez byle
dahil edileceinden emin olunabilir.
Bu sre, ziyareti akna gre bir tabakalamann salanmas ve en
byk ziyareti saysna sahip olan mze (Colmar) hari, her mzeye, ken
di ziyareti ak oranna gre meklemde belirme olaslnn verilmesi de
mektir. Corafi dalm, uygun dmeyen j saydaki mzenin yerine j+ 1 sa
ydaki mzenin katlmasyla denetleniyor. Geri corafi konum ile ziyaret
i ak arasnda bir balam bulunduundan bu dzeltmeler son derece az.
 EKLER 1 55

Ziyareti olasl

meklem grubunda yer alan bir mzeye giden herhangi bir ziyaretiye
soru yneltilmesi olasl, soruturma sresince, btn ziyaretiler asn
dan aynyd. Bu nokta ok nemli, zira soruturma grevlileri ve ziyareti
ler asndan hibir ereve tanmlanman olsayd soruturmann temsil
yetenei zedelenir ve hesap sonularnda, tanmlanmas mmkn olmayan
bir yanllk deeri ortaya kard. Aynca ziyaretilerin tmne ulalmaya
alld.
mzesinde soruturmayla ulalan ziyareti saysn ni olarak kabul
edersek, -soruturma sresince akn ayn kalmas kouluyla (ama kalm
yor)- j saydaki ziyaretiyi kapsama olasl. (Colmar hari) yle gsteri
lebilir:

N ni n;
p. . = -1 - = -
IJ N Nj N

Ancak mevsimlik ziyaret verileri olmad iin bu emann uyarlanmas

gerekiyordu. Yine ayn ekilde, soruturmalarn dorudan doruya karla
tnlabi lmesini veya hepsine ayn arln verilmesini salayabilecek eit n;
rakamlarnn btn mzeler iin elde edilmesi olanakl deildi; n; aslnda N;
ve ziyaret sresi ile orantl olduundan kk mzeler iin kimi zaman ok
uzun sre beklenmi olmasna ramen byk mzeler iin ok byk n; ra
kamlar kolaylkla elde edildi. Bu durum, tahminlerin kesinliini en azndan
ksmen artnyor.
Gndelik yaamda, bir yl, mesai dnemi ve tatil dnemleri olarak iki
ye ayrlabilir. O halde n 1 ve n2 ile N1 ve N2 bu iki dnemin n ve N karl
olarak deerleridir:

n = n 1 + n2
N = N + N

Her bir mzenin temsil edilebilmesi iin gereken udur:

-
n1 n2 n
= - = -

N N N

Bu denklik ancak N 1 ve N2 deerlerinin saptanmasyla a posteriori ola

rak (bkz. ileri) elde edilebilirdi.

Ziyareti olas lklarnn hesaplanmasnn mantkl olduu bu noktadan

itibaren ziyareti kitlesinin zgl nitelikleri doru biimde kestirilebilir:

xi;
_!_ ss
N P;;

ilemlerinin toplam az nceki ifadedeki doru tahmini ortaya koyar.

1 56 SANAT SEVDASI

- 1
X L l X;
N i i
=-

Bu fonnlde Xii, ziyaretiye bal deikendir; bunun niteliksel oldu

unu da belirtmek gerekiyor.
P;i says 40'tr (=20, iki dnem). Tahmin hesaplamas Blaise fascal
merkezindeki bilgisayarlar sayesinde gerekletirilebilmitir.
Bu olaslklar yle ifade edilebilir:

P; ( I ) =
_!_ ni ( l )
ve P; (2) = .!.__ . n; (2)
veya
N a; N 1 - a;

N; (l) N; (2)
= Cl; ve 1 - a' =
N; N;
--

Uyar: Yoklamann isabetiyle ilgili bir tahmin kuramsal olarak imkan

szdr, zira P; ( 1 ) ve P1 (2) ancak a posteri01i olarak bilinebilmektedir ve de
ikenlik hesab, matematik tahmin hesabnn tersine, btn P1 deerlerinin
bilinmesini, yani mevcut durumda elimizde olmayan a priori bilgiyi gerek
tirmektedir.
Bununla birlikte, her mzedeki yoklama orannn aa yukar eit ola
candan hareketle bir fikir edinilebilir: yle ki, i saydaki mzeden n; sa
yda toplanan sorutunnalar 0 (soruturma sresi) ile orantldr: yani n; = 0
N;.

O halde deikenliin yaklak ifadesi yledir:

1 m N 1 m N
1: (X; - Y;)2 C;) + 1: o1
-

V = - - (1 - - 2 -1
N n N

Burada Y;. i katmanndan elde edilmi X deikeninin ortalamasdr;

tabakalamann etkisiz kald ortaya kyorsa Y1 = Y = X olarak ifade edi
lir. Yukardaki ilemde c1, tabakadaki mzelerin nemli bir blmnn r
nekleme alnabilecei gz nnde bulundurulacaksa dzeltici unsurdur ve
yksek N; (i kk) deerine sahip tabakalar iin 1 'e, kk N; (i byk)
deerleri iinse hemen hemen sfra eittir.

-c2 ise X deikeninin i saydaki mze iindeki deikenliidir.

V tahmini ise bu noktada ancak son derece yaklak olabilir. Tabakalar
gruplayp, denklemleri her bir gnp iin daha sonra hesaplamak yerinde ola
caktr.
 EKLER 1 57

ve sonuta v = _!_

vk eitlii V'nin dk bir yanllk deerine sahip tah
1

mini olacakur.
Eitim dzeyi deikeni iin bilgisayar destekli hesap yapld. B uradan
da yoklamann ikinci derecesinin salad deikenin zayf olduu grld.
Bu sonu aslnda ri deerinin grece arlna baldr. Tabakalamann ke
sinlik konusunda getirdii kazan gz ard edilebilir; artk biliyoruz ki bir
mzenin ziyareti aknn o mze kitlesinin yapsyla illa ilikili olmas ge
rekmemektedir.
Lisans Bakalorya Ortaokul ilkokul

Toplam deikenlik (x 1 04) 2,3 3,6 2,2 2

Standart hata (%) 1 .4 1 ,9 1 ,5 1 .4
Nispi hata (%) 6.6 6,3 9 15
kinci dereceden deikenlik ( x 1 ()4) 0.2 0,3 0,2 o.

meklem hatasnn zayf olduu dnlebilir; eitim dzeyi deike

ni asndan, sorutunnada yer alan ziyaretilerin beyanlarndaki hatalarn
byklyle ayn olacaktr.
Ancak yine de bu hesap bilgilendinne amaldr. Sonuta, grme ya
plan ziyaretilerin seilme usul tartmaldr. Ziyaretiler, bir aile toplu
luu veya bir kentin sakinleri gibi belirli bir nfus oluturmamaktadr: Zi
yareti "nfusu" bir dnemden dierine srekli deimekte, buna ek olarak
bir sergi. ziyareti akn bsbtn deitirebilmektedir.
Sonu olarak, bu yoklama yntemi, aklarn saysal gstergeler asn
dan istikrarl olduu (iki kronolojik dizinin karlatnnasnn da ortaya
koyduu zere, baz. zel sergiler hari. gerekten istikrarllar) gibi temel
bir varsayma ve a poseriori olduu iin geici, dolaysyla apak kusurlu
bir tabakalamaya dayanmaktadr.

Mesai dnemi ve tatil dnemlerinin belirlenmesi

(a1 hesaplamas)
Ni deeri biliniyor; soruturma buna ek olarak her iki dnemde (mesai
dnemi hi ve tatil dnemi vi), gerekletirilen ziyaretlerin ortalamasn da
vermektedir. Yine ayn biimde, bilinmeyen mesai dnemi iin t, bunun ta
mamlaycs olarak bilinmeyen tatil dnemi iin de zaman birimi bir yllk
sreye eit olmak zere (bu dnemin her mzede ayn olduu varsaymyla)
1 - t olarak verilmektedir.
1 58 SANAT SEVDASI

O halde

ifadesine ularz; burada j soru izelgelerinin gnlk ortalama rakam

dr, yani mzenin ak olduu yllk gnler ile N i arasndaki i likidir. B u du
rumda:

vi
t = j; - = t; ve O ::;; t ::;; 1
hi - Yi

Sonularn muhasebesi zerine yaplan bir dorulama Bourg-en-Bres

se Mzesi'nin genel deerlendirmenin dnda braklmasn gerekli klmur.
Bu durumda deeri aadaki denklemle tahmin edilir:

Ni ti
t s
1 ---w-
=

Buradan da
hi t
a; =

ji

saysal olarak

l = 0,64 = 7,7 ay
1-t = 0,36 = 4,3 ay

Bu sonular eri azndan byklk olarak kabul edilebilir rakamlardr.

u halde ortalama a deerinin %55 olduu ortaya kmaktadr.
Bu tahminin kesinlii zerine fikir edinmek olanakl deil.
 EKLER 1 59

Yllk ziyaret rakamlar dorultusunda mzelerin

( 123 sanat mzesi) zgl nitelikleri

Ylllk ziyaret rakamlar

5 000'dcn 5 000- 1 0 000- l 5 000 v e

az 1 0 000 1 5 000 st

Nitelik1 . . . . . . . . . . . . .. . . . . . l ,46 2,20 3,66 3,80

Eserin hreti2 ........ 0,04 0,38 0 35

, 0,76

Genel hret3 .......... 0,28 0.83 1 ,06 1 ,40

Byklk4 .............. 270 400 1 1 00 1 200

Turistik deer5 ..... . .. 0,64 1 ,08 1 ,33 1 ,33

Not ortalamas (Cetvel: O ita 5 aras).

2 ve 3 Yldzlarn ortalamas (Cetvel: O ile 3 aras).
4 Ortalama eser says.
s Beyaz: O; Knnz izgi: 1 ; Knnm: 2, turizm genel mdrl tara

fndan hazrlanan Fransz Mzeleri adl almadan alnmtr.

 Ek 2
Ulusal rnekleme Gre
Fransz Mzelerinin Kitlesi (5=9 226)

1. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre ziyaret tercihi (Soru iV).

.

Rehber e- Bilgili bir Yalnz Toplam

liinde arkadala

Halk snftan ........... 42 41 17 1 00

Orta snflar ........... 26 40 34 1 00

st snflar . . . . .. .....
. . . 17 43 40 1 00

1 . Bu tablolarda verilen yzdeler ile metnin iinde geenlr arasndaki kimi

farklllklar, bo braklm sorularn gz nnde bulundurulup bulundurulma
masndan kaynaklanmaktadr. Bo braklm sorular aadaki tablolarn hibi
rinde dikkate alnmamtr.

2. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre ziyaret tercihi.

c
c:
Q; v
1

"' >.
...._. _
v - s - o
o.
o. ,:ij
N U
::: = . -
. c e a c
:;; :: i) - v

= -"' "O "O c: -e e

v o; o
:.... :;:::> E :O N -
: o

u o; :: :O
o

v
-- -- -- -- -- -- -- --

Rehber eliin-
de ..................... 69 46 31 42 38 36 22 20
-- -- -- -- -- -- -- --

Bilgili bir arka-

dala 31 54 69 58 62 64 78 80
-- -- -- -- -- -- -- --
.............

Toplam .. .......
. .. 1 00 1 00 1 00 100 100 1 00 100 1 00
 EKLER 161

3. - Ziyaretilere yn gsteren oklar ve bilgilendirici tabelalar aslma

s hakknda toplumsal-mesleki kategorilere gre grler (Soru V ve VI).

Yn oklan Tabelalar

-N N
;;:.. ;;:.. N ;;:.. ;;:.. !:) ';;; 3 :::s
.,, . _ 'E E
- - :o - -
-

.:. o:
o..
"' - .;.:: "'
Q.]
., ,_
:
.;.:: .;.:: -a. -a.
u-
o >.
o Q) "
o >.
Q) >. o Q)
> o: .:.:

u u- > u e,.r >
-- -- -- -- -- --

Halk snflar 71 27 2 1 00 92 8 o 100

-- -- -- -- -- -- --

Orta snflar 65 30 5 1 00 86 12 2 1 00
-- -- -- -- -- -- --

st snflar 57 35 8 1 00 82 16 2 1 00

4 . -Tercih edilen ziyaret trne gre yn gsteren oklar v e bilgilendi

rici tabelalar aslmas hakkndaki grler.

Yn oklan Tabelalar

N
-
;;:..;;:.. N "'
- :::
<1> - :O
- - Q. o.o ,,.:: :o
..:.:: o: o: ::: -a.

o >. > "' -""= .;.::
o Q)
u- e u- >
>
-- -- -- --
Rehber
eliinde 75 23 2 1 00 93 6 100
-- -- -- --

Bilgili bir
arkadala 61 32 7 1 00 85 13 2 100
-- - - --

Yalnz 52 39 9 1 00 78 19 3 100
162 SANAT SEVDASI

5. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre bir mzenin ilk kez ziyaret

edildii ya (Soru IX).

Cevapsz 1 5'ten 1 5-24 24'en Toplam

k k aras byk

l 2 3 4 %
---

Halk snflar ..... 53 26 19 2 1 00

---
Orta snflar ....... 36,5 37,5 21 5 1 00
---
st snflar ......... 23 56 20 1 1 00

Tabloda koyu yazlm rakamlarn iaret ettii yapnn anlalabilmesi iin s

tunlarn 1 , 4, 3, 2 srasyla okunmas gerekmektedir.

1 . Halk snflar : ifti, ii.

Orta snflar: Zanaatkar, esnaf, alan, orta dzey ynetici.
st snflar: renci, st dzey ynetici, eitimci.
Cevapsz: lk ve ortaokul rencileri hesaba katlmamtr.

6. -Toplumsal-mesleki kategorilere gre ilk kez gerekletirilen m

ze ziyaretinin tr.

il)
..: <.>
"' CJ ;;; ]
o..> -

N
il) v
<ii :;; N o - ... E
ij
o. ::: c: :a
::: c: <il
u - e. il) :'S
S E N E :.;;; >bil .
>
il)
. ::i:iil) - - :n- en
o
u c: ::
N 3 l - -
S t)
Cll o
g ...
il) ::
Cll <.>- v >-. -
<.>-
-- --- --- --- ---
Halk snflar . . . 51 16 3 9 21 1 00
-- --- --- --- ---

Orta snflar . . .... 37 17 9 il 26 1 00

-- --- --- ---

st snflar ...... 24.5 32 il 8,5 24 HXl

 EKLER 1 63

7. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre yakn zamanda gerekleti

rilen mze ziyaretleri (Soru X).

Cevapsz 1 2 3 Toplam
mze mze mze
ad ad ad
---

Halk snflar ..... 53 15 19 13 1 00

---

Orta snflar ....... 30 1 2,5 2 1 .5 36 oo

---

st snflar ......... 14 12 24 50 1 00

8. - Kltrel dzeye gre yakn zamanda gerekletirilen mze ziya

retleri .

Cevapsz 1 2 3 Toplam
mze mze mze
ad ad ad
-- -- --- ---

lkokul mezuniyetil .... 37 16 24 23 100

-- -- -- ---

Ortaokul ve meslek
!.isesi mezuniyeti ....... 29 15 27 29 1 00
-- -- --- ---

Bakalorya ......... 18 13 25 44 1 00
-- --- --- ---

Lisans ve lisans sl
diplomas 13 il 20 56 1 00

1 . "Diplomaszlar" dahil edilmemitir nk bu grup %70 orannda ilkokul

rencilerinden olumaktadr.
1 64 SANAT SEVDASI

9. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre mzelerin cazibesi.

Etkinliklerine gre snfland-

Turistik cazibe
nlm mzeleri

v; "N : r;; :
<il o
: ;;.. ;;..
</J

t; ... - o o
N E 00 '
N
-
N :>.-

o ::: <il :::

"'O N o E c.. ..><: <'! --: E c..
- :::s
-;:: :::
=" --: =: ..o
:>. E E ._ o
..:.: :.;;;
</J

"'!' 00 -
o... ii t.J
....
o...
...:
-

-- -- -- --

Halk
snflar 96 4 -
1 00 60 40 1 00

Orta
snflar 77 15 8 1 00 38 54 8 1 00

st
snflar 60 26 14 1 00 25 62 13 1 00

1 . Mze etkinliini tahmin iin sergi dzenlemeleri (3 1.erinden iiotlandrla

rak), mze dostlar derneklerinin etkinlikleri, mzede gerekletirilen konferans
veya konserler. turizm irketleriyle ilikiler. yaynlar (hepsi 2 zerinden notland
nlarak) gz nne alnmlr. Koleksiyon yneticisinin kiisel giriimlerinin not
Janmas olanann bulunmad aktr. Ancak. koleksiyon yneticisinin bu giri
imlerinin sonulan ve davrannn nesnel koullan deerlendirilebilir.
 EKLER 1 65

1 0. - kamet yeri ile mze arasndaki mesafeye gre ziyaretilerin

toplumsal-mesleki kategorisi.

'; cu ;;;
c
ot:: u
-

"'
c:;
u
..:
. c :: E c
i :o

c.U :: !) N u
- ....
-

- >. "O >O.O ::

G >.
c u cu >Cl.
v; :
:::::>
;; i)'
""' u o
: >
U- "O en
-- -- -- --- --- --- ---
Mzenin bulun-
duu kent veya
idari yerleim 71 64 60 52 43 48 58
-- -- -- --- -- -- --
Fransa'nn dier
blgeleri 29 36 40 48 57 52 42
-- -- -- --- --- -- --
Toplam 100 100 1 00 1 00 1 00 1 00 100

1 1 . - Ziyaretilerin kltrel dzeyine gre ikamet yeri ile mze ara

sndaki mesafe.

Mzenin bulun- Fransa'nn di Toplam

duu kent veya er blgeleri
idari yerleim

lkokul mezuniyeti 64 36 100

Ortaokul ve meslek
lisesi mezuniyeti.. ... 63 37 100

Bakalorya ................ 55 45 100

Lisans ...................... 41 59 1 00

Lisans st diplomas 37 63 1 00
166 SANAT SEVDASI

1 2. Pau Tarih Mzesi sergisinin toplumsal-mesleki yaps (Nisan

-

Mays 1964).

Halk Orta st Toplam

snflar snflar snflar

Sergi dnda . . .. ..
.. . . 6 43,5 50.5 1 00
(s=38)

Tarih sergisi ........... 3 32 65 100

{s=I69)

13. -Lille Mzesi'ndeki sergiye gelen ziyaretilerin oplumsal

mesleki yaps (Soruturma nl).

Halk Orta st Toplam

snflar snflar snflar

Sergi dnda .......... 5,5 35 59.5 1 00

(s=637)

Sergi srasnda .. .... . 1 28.5 70,5 100

(s=500)
 EKLER 167

14. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre tercih edilen sanat tr

(Soru VTI).

Nesneler Heykel-resim Heykel- Toplam

ve nesneler resim

Halk snftan ..... 31 40 29 100

Orta snflar ...... 23 33 44 1 00

st snflar ......... 17 22 61 1 00

1 5 . - Kltrel dzeye gre tercih edilen sanat tr.

Nesneler Heykel-resim Heykel- Toplam

ve nesneler resim

lkokul mezu-
niyeti ................. 30 37 33 1 00

Ortaokul ve
meslek lisesi
mezuniyeti ........ 26 33 41 1 00

Bakalorya .......... 18 23 59 1 00

Lisans ve lisans
st diplomas ... 18 21 61 1 00
1 68 SANAT SEVDASI

1 6. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre ziyaret gn . '

"'
..o ..8 .,
.... f E E a
11) :
N
"' i5..
ti)

u-
e' u s
:
u
P.

-- -- -- -- -- -- -- --
Halk 2

snflar ............ 20,5o 6 4 1 24,5 44 100

-- -- -- -- -- -- -- --
Orta
snflar ............. 15 2,5 8 11 9 1 4,5 40 1 00
-- -- -- -- -- -- -- --
st
snflar.............. 16 4 15 14 11 15 25 1 00

1 . Alt snflann %68'i hafta sanlan mze ziyaretine gitmesine karn b u oran
orta snflarda %54, st snflarda %40 dzeyindedir.
2. Ziyaretilerin te ikisi Paskalya haftasnn pazartesi gn, yani tatil gn
mzeye gitmitir. Sal gn ak olan tek mze Tours mzesidir.

1 7. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre beyan edilen ziyaret gerek-

eleri (Soru lII).

::;
11)
>. ....
;;; 11) .:.: .... : 11)
., .:.: =: : -
"'
""
s
>

c:
a Eo
-
.:.: ...
"' c:
...
- 11)
"C
- c:
>. u
0 -c i5..
"' c: ;:: 11) ti) 11)
: c:
c: g
i:i5 '
--- --- ---
Halk
snftan ............ 32 10,5 9 45 3,5 1 00

Orta
snflar ............. 8 10 7 61 14 1 00
--- ---
st
snflar ............ 5 5 2 63 24 1 00
 EKLER 1 69

1 8. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre beyan edilen ressam ve

ekol says (Soru XI).

. o a
>
N
c;;;
E
os
<il
E
os
E
:IS e !:!
OS N

tl'J
o.
"'
<il "'
"'
"' <il - <il
<'2

l:!
<il

> "'
.... ..c
>-- - i5.
. ..:.:
u .;
o-
t:: "'
..c ::: :o -o ....
-
. o
> ::
-- -- -- --- --- -- ---

Halk
snflan .............. 67 12 9,5 7,5 3 1 1 00
-- -- -- --- --- - ---

Orta
snflar ............... 36 9 15 15 9 16 1 00
-- -- -- --- --- - ---
st
snflar ............... 21 8 12 16 17 26 1 00

1 9: - Toplumsal-mesleki kategorilere gre beenilerde konformizm

(Soru XI).

7
"'1 ' ...
;;; .
;;. B
' N

(U - "' t:
-

t ....
..:.: i5.
>
<
'Ol) o
u
. :: u Ol)
---
Halk
snflan ................ 71 16 10 2 1 00
---

Orta
snflar . .... . .. . .. . . .. . . 45 24 21 10 1 00
---
st
snflar ................. 37 19 27 17 1 00
1 70 SANAT SEVDASI

20. - Toplumsal-mesleki kategori l ere gre tercih edilen ekol ve/veya

dnemler.

a
a ::g]>.
;;;
a N -
::: 5 ....
"' : - :::: a ....
"'
E
,..
v: "'
c: '1)
>
.....; '1)
- >
>.N "
E"'
c.. :o >. N "' - "'
"' .. - ....
> !
:: . -s.
> '>.. ..
c:
-g
8
>.
-;
'O c.. XN "'
:E

"' u ><
-
J. .]
. 3 -

> c:
..... "' ><

:::: ;> Lt
><
-- -- -- -- -- -- -- -- , _

Halk
snflar 67 2 8 1 4 3 10 5 1 00
-- -- -- -- -- -- -- -- , _

Orta
snflar 36 7,5 13 3 4 4,5 22 o 100
-- -- -- -- -- -- -- -- -

st
snflar 21 10 1 5.5 5 4 4 24 1 6,5 1 00
-- -- -- -- -- -- -- -- -
Toplam 30 9 1 35 46 5 5 2 17 1 38 1 00

1 . Cevapsz sorular iki tablo iin de farkldr zira ziyareti kiUesinin belli bir
ksm herhangi bir ressam ad vermeden ekol ad beyan etmitir.
2. A Kategorisi: En sk saylan be ressam: Renoir. Van Gogh. Renbrandt. Pi
casso, Da Vinci.
3. B Kategorisi: Daha sonra en sk saylan on be ressam: Delacroix, Monet,
Corot, Goya, Buffet, Manet. Raffaello. Cezanne. El Greco. Gauguin, Bonicelli,
Braque, La Tour, Rubens, David.
4. C Kategorisi: Dier ressamlar.
5. %6's "Rembrandt".
6. %3' "Goya".
7. % 1 4' "Van Gogh" ve "Renoir".
8. %8'i "Picasso".
 EKLER 171

2 1 . - Ressam adlannn beyan edilme skl.

c c
"'
c -
v:
o.. C: o >. c =a
il) o -
- "' i!;l o :r.
:: "' ,:,,!, :;:: :;::
.:.: "' "O
"' a:
c:: co
-- -- -- -

Renoir 18 Van Gogh 7.7 Renoir 6.8 Renoir 5,5

Van Gogh 17 Renoir 6 Rembrandt 6,3 Delacroix 3
Rembrandt 14 Picasso 5,5 Van Gogh 6,3 El Greco 3
Picasso 1 0,4 Da Vinci 5 Da Vinci 3,6 Rembrandt 3
Da Vinci l 0,4 Buffet 4,5 Goya 3 Monet 3
Delacroix 9,5 Rembrandt 4,5 Corot 2.7 Van Gogh 2,7
Monet 9 Monet 4 Delacroix 2,7 Botticclli 2,2
Corot 7 Delacroix 3,6 Gauguin 2.7 Klee 2,2
Goya 1 Corot 2,7 Manet 2,7 Picasso 2,2
Buffet 6 Le Nain 2,7 Picasso 2,7 Braque 1 ,8
Manet 5 ,5 Cezanne 2,2 Raffacllo 2,7 Goya 1 ,8
Raffaello 5,5 Degas 2,2 B raque 2,2 Poussin 1 ,8
Cezanne 5 Mikelanj 2,2 Cezanne 1 .8 Velasquez 1 ,8
El Greco 5 David 1 ,8 La Tour 1 ,8 Venneer 1 ,8
Gauguin 4,5 Goya 1 ,8 Mi ke lanj 1 ,8 Da Vinci 1 ,8
Botticelli 4 La Tour 1 ,8 Bufffe 1 .3 Bosch 1 ,3
Braque 4 Mane t 1 ,8 Du fy 1 ,3 Corot 1 ,3
La Tour 4 Rubens 1 ,8 F.Angelico 1 ,3 David 1 ,3
Rubens 4 Crcuzc 1 ,3 El Greco 1 ,3 Raffaello 1 ,3
David 3,6 Raffacllo 1 ,3 Velasqucz 1 .3 Tizi ano 1 .3

1 . Sonular. rasgele rneklem oluturma ilkesine gre Laon. Arras. Pau. Ro

uen, Colmar ve Dekoratif Sanatlar mzelerinden seilen yz soru izelgesinin
zmlemesiyle elde edilmitir. zerinde allan meklemde. bakalorya dzeyi
nin altndakilerde cevapsz brakma oran %22. bakalorya dzeyindekiler iin
% 17, bakalorya stnde diplomas olanlarda % 1 0, cevap vermeyi rcddeiklerini
beyan edenlerin oran bakaloryann ahndakiler iin % 1, bakalorya dzeyindekiler
iin %9, bakalorya stilndekiler iin %20 olarak gereklemitir. Ad en ok anlan
20 ressamn. btn ressamlar iindeki oran bakalorya dzeyinin altndakiler iin
%65 , bakaloryas olanlar iin %56 ve bakalorya stndeki ler iin sadece %44'r.
 22. - Balam matrisi (Bakalorya dzeyinin altndaki ziyaretiler).
tj
M 1 (< Bakalorya) .1 2 3 4 5 6 7 8 9
--
10 1 1
--
11
--
12 13 14

1 Mze etkinlii ............... 1

M 1 (< Bakalorya)
2 Ziyaret saati .................. 012 1
3 Cinsiyet ........................ 020 1 05 1
4 Ya ................................ 004 020 023 1
5 Meslek ......................... . 131 025 067 1 79 1
en
6 Alnan son diploma ....... 019 017 044 064 082 1 >
z
7 ikamet yeri .................... 214 053 068 1 20 1 o 043 1
en
8 Mze asndan
ikamet yeri ..................... 004 146 050 1 04 072 1 40 1 48 1


9 Tercih edilen ziyaret tr 048 008 053 061 064 034 085 058 1
1 O Oklar hakkndaki gr 1 54 1 03 029 084 053 006 012 00 1 038 1
1 1 Grlmek istenen ey .... 153 1 53 049 056 038 027 1 04 006 085 066 1
1 2 Ziyaret etme biimi ....... 1 80 1 80 037 048 094 046 004 04 1 027 027 066 1
1 3 Ziyaret tr ................... Ol! 011 027 014 032 094 04 1 037 002 023 027 026 1
1 4 Tercih edilen ressamlar . 018 064 064 015 1 79 058 1 48 027 018 018 063 1 00 1 34 1
-- -- - -- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --

Standart sapma .................. 1 ,36 0.50 0,55 1 ,69 2,03 1,19 2,19 1 ,69 1 ,24 1,10 1 .04 1 ,76 .02 2.66
Onalama ........................... 2,99 l .44 1 ,5 1 2.87 4, 1 6 1 ,72 3,15 2,52 2,20 1 ,79 1 .29 1 ,89 ,89 2,97
 23. - Balam matrisi (Bakalorya dzeyinin stndeki ziyaretiler).

M 2 ( Bakalorya)
--
1
--
2
--
3
-
4
--
5
--
6
--
7
--
8
--
9
--
10 1 ili
-- --
12
--
13 14

1 Mze etkinlii ............... 1 M 2 ( Bakalorya)

2 Ziyaret saati .................. 284 1
3 Cinsiyet ........................ 039 036 1
4 Ya ................................ 056 026 l l7 1
5 Meslek .......................... 043 074 030 101 1
6 Alnan son diploma ....... 005 055 1 72 283 426 1
7 kamet yeri . . 098 043 014 042 026 068 1

. . . . . ........ .....

8 Mze asndan r
m
ikamet yeri ..................... ;:
025 1 20 005 040 099 118 029 l
9 Tercih edilen ziyaret tr 059 024 087 017 064 06 1 057 060 1
1 0 Oklar hakkndaki gr 345 218 017 096 006 035 047 1 15 049 1
1 1 Grlmek istenen ey .... 372 302 015 044 00 1 008 050 025 03 1 269 1
12 Ziyaret etme biimi ....... 005 033 02 1 009 048 043 002 009 000 053 026 1
13 Ziyaret tr ................... 063 016 016 007 002 016 002 037 034 029 024 047 1
1 4 Tercih edilen ressamlar . 015 003 072 037 064 1 08 057 009 043 038 064 04 1 073 1
-- -- -- -- - -- -- -- -- -- -- -- -- --

Standart sapma .................. 1 ,22 0.50 0,5 1 l ,5 1 l ,97 0,63 2,20 1 .68 1 .25 l ,26 0,93 1 ,85 l ,92 2,98
Ortalama ........................... 3,40 1 ,50 1 ,43 3,28 6,27 4,50 3,74 3,28 2.56 1 ,84 0.99 2,09 1 ,97 4,43 l:;l
 1 . - Ziyareti kitlesinin yl iindeki dnemlere gre toplumsal-mesleki yaps (geici meklemin temsi
li yetinin dorulamas).

LILLE ARRAS LAO N ARLES AUTUN

o
P Y M p y M p y M p y M p y M o
C1Q<
....
- - - - - - - - - - - - - - - ::
I
Halk snflar ....... ] () 10 5 6 4 4 14 2 14 3 3 1 1 3 5 3
I
- - - - - - - - - - - - - - -
v
o
Orta snflar ......... 55 33 35 38 33 31 33 35 25 27 31 24 18 16 25 ....
:: m
- - - - ""'
- - - - - - - - - - - .... "
:: w
....
st snflar .. . .. . ... . 35 57 60 56 63 65 53 63 61 70 66 75 81 81 70 3
- - - - - - - - - - - - - - -
I
::!
Toplam ................ 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 1 00 100 1 00 100 1 00 1 00 -:::::
- - - - - - - - - - - - - - -
<
Soruturma says 1 96 1 64 277 75 1 10 1 17 42 42 42 437 201 1 34 238 1 08 98 <
.:::::

1. P. Paskalya
Y. Yaz
M. Mesai dnemi
 EKLER 1 75

2. - M zede gerekten geirilen sre ile ziyaretinin beyannn kar-

latrlmas' (Soruturma V).

1 Beyan edilen sre

stnde
N
;; "'
"'O "' "'
E
"'
- "' d "'
p,,
"'
;:;;. ..:.: ..:.: .:.:: - c..
:> (JJ
"' . ::

u
:;;: :s
"O "'O "'O "O ::
o..
"' o ll'l
::

Halk snflan .... 40 20 40 100 1 00

(s=5)

Orta snflar ...... 9 3 17 3 14 17 37 71 1 00

(s=44)

st snflar ....... 4 20.5 7,5 6 il 19 32 68 1 00

(s=72)

l . Gerek ziyaret sresi ile beyan edilen arasndaki karlatrma, bir grup so
numa grevlisi tarafndan ziyaretilerin haberi olmadan kronometreyle yaplan
lmler sayesinde gerekletirilmitir.
 3. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre sunum, karlama ve giri creti hakkndaki grler.

Sunum Karlama cret

() ..(") ..(') ..(') ..(')

..(") z 'Q z o z o
:;c:: (11
7::
o
:::: r.
()

o < o
<

3 o: r.
r.
-o <
.g
o
r.
q- o:
r.
r.
-o I
r.
::
n
:: 3 -o -o

N : e:..
e, o:
e:
j;;"
3 '3: e:.
2: o:
2:
-o
V>
;:
n
::
N
e:.
;: ;
"'

""'

- - - - - - --- - - - - - - - - - - - - ---
---

Cevapsz 5 39 39 1 4 2 1 1 00 4 59 22 14 l 1 00 8,5 26 3 1 'i 33 1 1 00

2:j""'
- -

(s=I 04) (s=I04) (s= I04)

m
<
o
- - - - - - --- - - - - - - - - - - - - ---
---

1 00 35 24 38 27 34 34 1 00 ;..
Halk snflar 3 34 39 24 - -
3 - -
1 00 5 - -

(s=38) (s=38) (s=38)
- - - - - - --- - - - - - - -- - - - - - ---
---

Orta snflar 2 28 3 15.5 o.s 1 1 00 4 7.S 37 2 1 1 ,5 -

1 00 3 29 33 34 1 -
100
(s=247) (s=247) (s=247)
- - - - - - --- - - - - - - --- - - - - - - ---

st snflar 3 27 47 1 9 4 -
1 00 5 33 38 23 l -
1 00 8 22 28 40 2 - 1 00
(s=342) (s=342) (s=342)
 4. - Kltrel dzey ve aile gelirine gre ziyaretilerin dalm (Sadece Lille Mzesi iin).

("} v
o - - -
<
/\ -..J V -..J
- N - N N w N
w o
V o
-

"' V "O
"O

;;
"' 8
V
o 8
,
8 o , g
-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --

1 00
lkokul mezuniyeti .................... 25 -
28 5 14 14 8 3 -
3
-- -- -- -- -- -- -- -- --
(S=36)
--

1 00
Ortaokul mezuniyeti ................. 25 10 20 10 15 15 5
(s=20)
- - -

-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --

Meslek Lisesi mezuniyeti .......... 37 1 00

1 3 1 1 ,5 1 2.5 3 17 7,5 4,5 3
-- -- -- -- -- -- -- -- -- --
(s=65)
--

Bakalorya 1 00
25 7 7 10 5 14 1 1 ,5 16 3,5 rr
(S=l 1 3)
-
.................................

-- -- -- -- -- -- -- -- -- -- --

1 00
Lisans ve lisansst diplomas .. 3 1 ,5 5.5 5,5 9,5 9,5 1 6,5 11 il
(s-=13)
- -

5 - Lise eitiminin trne gre ziyaret skl.

("} :::: :::.< c

o ....:: o
<
g:

o.. ;>';'
o o..
:-;- c::
o "'
:-;-
o
::..
o.. "O
"'
N I N "' N ,_,., N :> o
"O o.. N - - 3
.., "'

;:; .j,. ..;;;

"'
"'

100
-- -- -- -- -- -- --

Klasik eitim
(Latince var) ...................... 1 7,5 5 10 1 4,5 40 13 - (s=292)
oo-
-- -- -- -- -- -- --

Modem eitim
(Latince yok) ..................... 1 3.5 2 2 4 39 34 5,5 (s=439)
:::i
 -..
-
6. - Her toplumsal-mesleki kategori asndan mze ziyareti ritmine gre kltrel etkinlik skl. 00

1 Sinema
1 Tiyatro
1 Konser

::: -< -< o ::: -< -< o ::: -< -< o

:.>
o.
o :.> 1'11
< :.>
o.
o.
(')

<
(') (')

< ;:::> o. o: 5: " ;:::> o. o.

:.> o: o: " ;:::> :.> :.> o: o: "
.,,

:.> :.> :.> :.> . o

:.> :.> o
"O o. N "O o. N
"'
N
"" "'
w
"" "" "'
w :.> w
""
v.
3 "' 3 3
.,,
Snflar Mzeler - - - - -

.J,. N
-

N . ,;;; N .;;;
"'
.
"'
.;;;
""
- - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

8.5 8,5 8,5 en

Cevapsz >
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - z
Haftada 1
en

:::

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

:.>
Ayda 2 8,5 8,5 8,5

:;;:
- -

5
"' - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

:! Ayda 1
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

,-..
Ylda 3-4 17 8,5 8,5 17
il
"'

w - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ylda 1 8,5 8,5 17 8,5 1 7 8,5 8,5 25
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

l
Gitmemi 8,5 8,5 8.5 8,5 8,5 8,5 17 32
 Cevapsz 3,5 2,7 0,9 2,7 0.9 0,9 1 ,8 5,5 4,5 3,5 6,5 l ,8 l ,8 0,9 2,7
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

o Haftada 1 0,9 0,9 0,9

- - - - - - - - - - -
a
"'
- - - - - - - - - -
Ayda 2
5 0,9 1 ,8
- - -
0.9
- - -
0,9 0,9
- -
1 ,8
- - -
0.9
- -
0,9
- - - - -
2,7
- -
1 ,8
-
:: Ayda 1 0,9 0,9 0,9 0.9 0,9 1 ,8 0.9 0,9 0,9 0,9 0,9
e; - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
- -
"'
8 6,5 1 5,5

il Ylda 3-4 6,5 6,5 10 7 1 ,8 1 .8 1 ,8 2,7 2,7 1 2,5 4,5 9 1 .8 1 ,8

N - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
"""
:::::! Ylda 1 0,9 6,5 10 4,5 9 2,7 0,9 0,9 0,9 1 ,8 1 3.5 9 8 2.7 0,9 5 ,4 4,5 2 1
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Gitmemi 0,9 0,9 0,9 1 .8 0,9 3.5 0.9 1 .8 6,5 1 ,8 7,2

Cevapsz 7.6
- -
1
-
1
-
1 7,6 0,5 2, 1 0,5
-
8
- -
0,5 0,5 1 ,6
- -

- - - - - - - - - - - -

c
;!:.
Haftada 1 1
- -
1 ,6 2.7
- -
1
- -
0,5
- -
0,5 0.5 3,2 0,5
- - - - -
1
- - - -
0,5 1 ,6
- -
2.7
-
1
-

1 1 ,6 0,5 1 1 3,2 4,8 1 0,5 3,2 3,2 2, 1 0,5
5 1 ,6 3.8 0,5
:r.
Ayda 2 1
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
5
: Ayda 1 0,5 7, 1 4,3 2,7 2.7 0,5 0,5 0,5 5,4 8 2,7 0,5 0,5 1 ,6 4 , 3 3,8 2,7 5
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
w
..,,
Ylda 3-4 9,2 8,7 7,6 1 0.3 0.5 1 ,6 0,5 1,6 1 8 19.1 5 .4 2. 1 2. 1 1 2,7 14,7 7,6 9,8
""" - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Ylda 1 2. 1 2,1 5 5 1 0,5 0.5 1 ,6 6,5 5 2, 1 1 1 4 ,3 9.2
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Gitmemi 0.5 0,5 0.5

1. Her etkinliin (sinema, tiyatro. konser) oran mze ziyareti ritmine gre ve toplumsal-mesleki kaegorinin etkisi uyarnca he
saplannr. Her oplumsal-mesleki kategorinin klr etkinlikleri siltunlannn toplam 1 OO'e eittir. ::::i
>.:;>
 Ek 4

Yar-Ynlendirmeli 250 Grmenin zmlemesi (iV)

1. - Kltrel dzeye gre ailenin etkisi.1

o .:. o
N;;:._ N .:.
::: :;;
:;: :!;! : -
: :;;:-
"'C: - o>
=a :: r;;. -a
cS::: o
:r:
"'=' ""
.!! B
<
>Ol) u
o-
;:.;.

-- --- -- -- ---
Diplomasz (cevap
1 00
vermeyenler dahil (s=l7)
edilmemitir) .......... 87,5 1 2,5
-- --- -- --
lkokul .................... 100
7 79 7 7
-- -- ---
(s=32)
------
Ortaokul ve meslek 100
lisesi 55,5 5 1 0,5 29 (s=82)
-- --- -- ---
.......................

r---
1 00
Bakalorya ............... 48 4 36 .12
(s=54)
-- --- -- r--- ---
Lisans ve lisans st 100
diplomas .............. 38 7 38 17 (s=63)

2. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre evdeki sanat kitaplar.2

N c:
tb '2
1

:;;; o

o. >
a 2
"'
>
o ""<t:- ]6 - f:!
> "" o o..
u --- _
c -
-- --
Halk 1 00
snflar ................... -- 69,5 13 1 7,5 (s=53)
--
Orta 1 00
snflar .................... 40 15 45 (s=98 )
-- --
st 1 00
snflar .................... 2 9 s 74 (s=99)

1 . Anne babanz sanatla ilgileniyor mu? Evet - Hayr. Eer ilgileniyorsa si

zin de ilgilenmezi salamak iin bir ey yaptlar mt'? Evet - Hayr. Neden?
2. Sanatla ilgili kitaplarnz var m? Evet - Hayr. Hangileri?
3. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre sanat eserlerinin grlmesi iin en ok tercih edilen koullarn tanmlanmas.1

n - m 13:1 o Q: ;::: o: el? ;;; el?

!ll
- "'
o :: r:: 2
< - :: f "O
::r ::r ::
[ O"
(') (') (')

:o - ., r:: - r::
(')
O"
::. er g 3
-
"O o o: o
3
(')

v. 3 s o: ::
-
::. (10
N :: o < o<
.,

f
...,
::
g: o. o
O"
j;,;" s ciQ" s E'.
"
"O
-
3
o
-- -- -- -- -- -- -- -- --- -- ---

Halk snftan ...................... 22 30 4,5 8,5 4, 5 4,5 26 1 00

tT1
(s=53)


-- -- -- -- -- -- -- -- --- -- ---

2 2 21 17 6 8,5 20 23,5 1 00
Orta snflar .......................
(s=98)
-- -- -- -- -- -- -- -- --- -- ---

2 2 27 1 00
1 3,5 1 5.5 13 7 9 20
st snflar .........................
(s=99)

! . Sizce sanat eserlerini seyretmek iin en uygun koullar nelerdir?

1 82 SANAT SEVDASI

4. - Sunulan eserler hakknda toplumsal-mesleki kategoriler asn

dan n bilgi.

Halk 1 00
snflar ................... 9 52 26 13 (s=53)
Orta 100
snflar .................... 1 2,5 17 45 25,5 (s=98)
st 1 00
snflar .. . ... . .. . .. . ...... . 4,5 15 26 54,5 (s=99)

1 . zellikle hounuza giden eserler hangileriydi? Bunlar daha nceden gr

m mydnz? Evet-Hayr. Nasl grmtnz?

5. -Toplumsal-mesleki kategorilere gre geici sergi ziyaretleri.

'[lr-.
. _ ,.....

.,,.. :, ::
N
;;;
o.
- a
e_ o
0 0
Cll -g
o
Cll
-;;;; e
>
o:
o E
Cll N
2 o - o i5..
o
u o
c
E >
N
o -
E >
N -
o"

o "i o "'
-- ---
Halk 1 00
snflar ................... --
65 1 7.5 17,5 (s=53)
---
Orta 1 00
snflar .................... 51 19 30 (s=98)
-- ---
st 1 00
snflar ... ... . ..... . .. .. . . . 6,5 17 6.5 70 (s=99)

1 . Geici sergilere gidiyor musunuz? Evet - Hayr.

 EKLER 1 83

6. - nceki mUze ziyaretlerinin saysna gre geici sergi ziyaretleri.

o'2
"
u .><:
- e
""

c:n
._, "O
o c:n
o..
"'

"'
>
e!J o
o e .!!?' E '-' f:!
- O
]o..
o tn N s "
u fil N >
E >
N -
o "O

o -
o "g o "'
-- ---

Cevapsz ................. 8 77 15 1 00
---
(s=28)
Mzeye ilk 100
ziyareti 33 67
............ . . . . . . . .
--
(s=6)
---

Sanat mzesi olma- 1 00

yan mzeler ............ 56 22 22
(s= 1 9)
-- ---

1 mze ad
100
sayyor . . . . . .
. .... . . . .. ....
3 52 17 28
(s=76)
-- ---

2 mze ad
say yor . .
. . . . . . . . . . .. . . .. ..
33 1 6,5 49,5 1 00
(s=39)
-- ---

3 mze ad 100
sayyor .................... 2,5 19 7,5 71
(s=82)

7. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre mzedeki kalabalk hakkn

daki grUler.

N c -
>bit o 2 s """
- o
"'

i'
ca >-
.o ;.::
go ;:;.. E
"'

>
a: s :.::
>Ol) .
"' >tD ..:.: a-
F?
B -
....

r...
"'
N I
-- ---

Halk 1 00
snflar ................... 4 39 18 39 (s=53)
-- --

Orta 100
snflar . . . . .
. . . . . .. . .. ...
.. 10 10 14 66 (s=98)
-- ---

st 100
sn flar ... . .... . . ... . .
... . . 8,5 2 19,5 70 (s=99)

1 . Sizce sanat eserlerini seyretmek iin en uygun koullar nelerdir? ... rnein
ziyaret ettiini1.de, mzenin kalabalk olmasn m. yoksa az ziyareti olmasn m
tercih edersiniz?
 00
8. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre mze hakkndaki benzetmeler.

() ;;><: g :<" -
;<: Q. ;;><: :::
... c:: ...
.... :<" ""
c::
c. ==
c: .;:; o
"O
,.,<
...
a,
"O
- ()Q<
... '"O ...


...
"'
- ::: CT
"O
;:r "O
a:
-

"' ;:r

N ,., ti <
...
:>';" ;:r

... g,; ti ... Q.
... ...
- '< .... <
g ,., "' ...
c:

-- -- --- -- --- -- --- -- ---
ti)
9 9 4 4 :>
Halk snflar . ..................... 8 66 100 z
(s=53)
-- -- -- --- -- -- -- ---

4 45
---

34 4
1 00
Orta snflar ....................... 7 2 2 2
(s=98)
-- -- --- -- --- -- --- -- ---
1 00
st snflar ....... . .... . . . . . . ... . ... 9 30,5 28 4 ,5 2 4,5 2 1 9,5 (s=99)

1 . Aada verilen kamusal alanlardan hangisi bir mzenin sizde uyandrd izlenime en yakndr: Kilise. ktphane, derslik,
maaza, bekleme salonu? Neden?
 1 . - Avrupa mzelerinin ziyareti kitlesinin eitim dzeyine gre dalm.

Diplomasz lkokul Lise Yksekrenim 1 Toplam

Yunanistan ...... o 65 24 1 1 00
)>
<
....
c
lkokul "tl
Diplomasz Teknik Dz Dz Teknik Yksek- Yksek- Toplam

veya okul okul lise meslek renim renim
ilkokul terk terk c:
N
--- --- --- tD
9 9 15 il 14 16 20 1 00 tD" m
Polonya
6
::l. 7"
::J U1
5
"
lkokul ;:;:
Diplomasz Ortaokul Bakalorya Yksekrenim Toplam
tD"
!!!.
-
Fr.nsa o 12 19 33 26 1 00 s
-

Diplomasz lkokul Ortaokul Lise Yliksekrenim 1 Toplam

Hollanda 8,6 27, I 47,6 1 5,7 1 1 00

 00
-

2. -Avrupa milzelerinin ziyareti kitlesinin yaa gre dalm. '

15 ya 25 ya 35 ya 45 ya 55 ya 65 ya Toplam
-- -

Yunanistan 1 41 34 12 6 4 2 1 00

Polonya 6 47 1 7.5 1 4,5 6 6 3 1 00

Fransa 6,5 39 17 1 5,5 o 8 4 1 00

Hollanda 1 39 17 12 13 o 8 1 00 Cll
>
z

v.

3 . - Ya - ziyaret skl orants.1

1 5 ya 25 ya 35 ya 45 ya 55 ya 65 ya

Yunanistan ............... 0,03 2, 1 5 1 ,95 1 0,50 0,45 0,25

Polonya ................... 0,55 3 1,10 . . o 0,65 0,66 0,47

Fransa ...................... 0,25 2,80 1 ,33 1,15 1 0,75 0,33

Hollanda .................. 0,22 2 1 ,30 1 ,09 1 1 0,50

1 . Belirtilen yalardaki ziyaretiler ile ayn ya dilimindeki nfus arasndaki iliki.

 4. - Eitim dzeyi - ziyaret skl orants. 1

Diplomasz lkokul Ortaokul ve lise Yksekrenim

Yunanistan .
.......... .... 0,02 0,30 1 0,5 1 1 ,5

Polonya .................. . 0, 1 2 1 ,50 1 ,04 1 1 ,7

Fransa ...................... 0, 1 5 0.45 10 1 2,5

Hollanda ................. . 0,50 20 1 7,3

n
::<:
r

1 . Belirtilen eitim duzeyindeki ziyaretiler ile ayn eitim dilimindeki nfus arasndaki iliki. gj

co
-

'-1
 00
-

00
5. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre tercih edilen ziyaret tii.

Cevapsz Rehberle Arkadala Yalnz Toplam

veya dier

Halk snflar
Yunanistan ............... 33 33 17 17 1 00
Polonya ................... 18 31 23 28 1 00
Fransa 16 36 34 14 1 00
v
......................

Hollanda .................. 14 20 33 33 1 00 ;..

z

V>
Orta snflar CT1
Yunanistan ............... 20 27 40 13 1 00
Polonya ...................
Fr.nsa ......................
3
3
26
23
29
40
42
34
1 00
1 00

Hollanda .................. -
13 36 51 1 00

st snflar
Yunanistan ............... 3 3.1 46 20 1 00
Polonya ................... 6 14 36 44 1 00
Fransa ...................... 3 14 43 40 1 00
Hollanda .................. -
10 31 59 1 00
 6. - Eitim dzeyine gre yn oklan ve bilgilendirici tabelalar hakkndaki grler

f
OKLAR 1 TABELALAR

1 0D 100 -

--
90

-:.,-- '"'""
90 --- - - Yunanistan

80 - - - -- Yunanisan 80 ,; Fransa

70 /\ tTl

70
' \'
60 60 I \..

::t
\ I
Fransa
50 -
50
'
Polonya I "-- - - Hollanda
1
o
\ /'
40

30 -
Hollanda
30 - I
20
\,/',,.,/ 20 -
1

I
10 10--

o o --

Dplmsz lk Ort. Baki. Lis. Lisst. Dplmsz lk Ort. Baki. Lis. Lisst.
00
'

o
7. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre beyan edilen ressan1 ve ekol isimleri.

Cevapsz l ressam 2 ressam 3 ressam 4 ressam ve l veya 2 ekol

daha fazlas + ressamlar

Halk snftan
Yunanistan ............... - - - - - -

Polonya 1 00 3 1 ,5 24 23 1 7.5 3,5 1

Fransa 1 00 67 12 9,5 7,5 3 l
tn
Hollanda

- - - - - -
..................

Orta snflar tn

Yunanistan 100 40 27 7 6 -
20
Polonya 1 00 1 9,6 1 7.2 1 7,2 32, 1 28,8 2,3 Z

Fransa 1 00 36 9 15 15 9 16
Hollanda 1 00 23,4 1 6,2 1 3,6 15,2 1 0,2 2 1 ,5

st snflar
Yunanistan 100 18 23 19 15 6,7 17
Polonya 1 00 6,4 5.5 12 25,2 46 4,9
Fransa 1 00 21 8 12 16 17 26
Hollanda 1 00 23,8 3,7 8,2 9,8 15 39,6
 8. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre tercih edilen sanat tr.

Resim-heykel Dier sanat dallan, folklor, vb. 1

H alk sntlan
Yunanistan .................................. .

Polonya ....................................... . 36 12
Fransa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 49
Hollanda ...................................... . 59 19

[T1
Orta snflar

Yunanistan ..................................
Polonya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................
. 12
57
48
12

Fransa .......................................... . 61
Hollanda ...................................... . 71 12

st snflar
Yunanistan .................................. . 19 39
Polonya ....................................... . 71 8
Fransa .......................................... . 72
Hollanda ...................................... . 76 9

'-!:>
-

1 . Fransa ile ilgili olan rakamlar tam anlamyla karlalnlabilir nitelikte deil.
 -

9. - Toplumsal-mesleki kategorilere gre ilk ziyaret tr. t3

Sanat mzesi ve Sanat mzesi ve Sanat mzesi ve 1 Dier 1 Toplam

dier mzeler. dier mzeler, dier mzeler,
ocukken ailece ocukken okul gezisi yetikinlikte
--

Halk snftan
Yunanistan ............... - - -
1 00 1 00
Polonya ................... 9 8 12 72 100
Fransa ...................... 16 6 12 65 1 00 V)

Hollanda .................. 25 25 5 50 1 00 1 >

z

V)
1 t't1

1
Orta snflar
<
Yunanistan ............... 1 8,5 17 11 66,5 1 00 o
>
Polonya ................... 26 20 5 50 1 00
Fransa ...................... 32 13 7 48 1 00
Hollanda .................. 33,5 17 il 38,5 1 00
---

st snflar
Yunanistan ............... 18 16 3 63 1 00
Polonya ................... 32 1 5,5 2,5 49,5 1 00
Fransa ...................... 33 9 9,5 48 1 00
Hollanda .................. 27 18 11 44 1 00
 1 O. - Toplumsal-mesleki kaegorilere gre daha nce ziyaret edilen mze says.

Cevapsz 1 mze 2 mze 3 mze Toplam

Halk snflar
Yunanistan ............... - - - - -

Polonya ................... 52 6 11 31 1 00
Fransa .................... 53 15 19 13 1 00
Hollanda .................. - - - - -

CT1
;o::
Ona snflar
Yunanistan ............... 27 7 13 53 1 00
Polonya ................... 14 5 14 67 1 00
Fransa ...................... 30 1 2,5 2 1 ,5 36 1 00
Hollanda .................. 16 1 4.5 34 35,5 1 00

st snflar
Yunanisan .............. 5,5 5,5 3 1 .5 57,5 1 00
Polonya .................. 4.5 3 14 78,5 1 00
Fransa ...................... 14 12 24 50 1 00
Hollanda .................. 7 8 3 1 ,5 53,5 100

 ll. Ressam isimlerinin beyan edilme skl. \&)
...
-

Yunanistan % Polonya % Fransa % Hollanda %

EI Greco 23,7 Mateiko 20, I Renoir 6 Remhrnndt 1 4,4

Picasso 1 3,4 Chelmonski 9. 1 Van Gogh 5,7 Van Gogh 8,9
Da Vinci 9,6 Wyspianski 6.4 Rembrand 3,6 Fr Hals 5,9
Mikelanj 8,9 Van Gogh 5.7 Picasso 3.5 Jan Steen 4.7
Van Gogh 8.2 Kossak 5 Da Vinci 3,5 Vermcer 3.4
Raffaello 4,5 Cybis 3,4 Delacroix 3.2 Picasso 2,7
Renoir 5,9 Rembrandt 3,3 Monet 3.0 Goya 2,2 (/)

Rembrandt 5,2 Gierymski 3,1 Corot 2.7 Renoir 2.1

Toulouse-Lautrec 3 Malczewski 2,7 Goya 2,7 Mondrian 2
(/)
Goya 2,2 Wyczolkowski 2,6 Buffet 2 Appel 1 .8 tTl
<
Van Dyck 2,2 Canaletto 2.4 Manet 1 ,8 Chagall l ,7 o
Degas 1 ,5 Picasso 2.3 Raffaello 1 .8 Klee 1 ,7 ;..
:!:
Gauguin 1 ,5 Da Vinci 2, 1 Cezanne 1 .7 Toulousc-Lautrec 1 .5
Cezan ne 1 .5 Grottger 1 ,9 EI Greco 1 ,7 Brcitner 1 ,4
Rousseau 0,7 Makowski 1 ,9 Gauguin l ,5 Monct l ,4
Monet 0,7 Cezanne 1 ,7 Botticelli 1 .3 l srael 1 ,2
Rubens 0,7 Bacciarelli 1 ,7 Braque 1 ,3 Manet 1,1
Manet 0.7 Rodakowski ,6 La Tour 1 ,3 Kandinski 1
Michalowski 1 ,5 Rubcns 1 ,3 Cezanne 0,9
J. Falat 1 ,4 David 1 ,2 Brueghel 0,9
Goya 1 ,2
--

94, l 81,1 50,8 60,9

 1 2. - Hollanda'daki mze ve sergi ziyareti says.

./
s'oa Ziyarei says
(bin)
SQ

Toplam= Mze+sergi
000'"

m

3000 r
liJ

2 000

1000

1938 1950 1951 11152 1953 1951. 1955 1956 1957 1958 1159 1960 1961 1962

...,.
 Kaynaka

Mzelere dair genel bir tarih almas bulunmamakta. Sayn H. Landais,

Louvre Okulu'nda okutulan. birtakm baslmam ders notlarn bize iletti,
biz de kimi bilgiler asndan onlardan yararlandk. B unun dnda, Fransz
mzelerinin kataloglarna giri blm olarak konan tarihelere bavurduk.
Mzeleri kubak grebilmek iin Luc Benoist'nn Musees et museo
logie (Que sais-je? dizisi, no. 204 ), Georges Poisson'un Les Musees de Fran
ce (Que sais-je? dizisi. no. 447) ve G. Bemaud'nun Reperoire des musees
de France et de la Communaue (Paris: Institut pedagogique national, l 959)
eserleri incelendi.
Mzelerin kitlesi hakknda bilimsel bir alma bulunmuyor. Belli bir
konuya younlam almalar ise ounlukla koleksiyon yneticileri tara
fndan gerekletirilmi bulunuyor.
Milwaukee Halk Mzesi'nden F. de Borhegyi ve Irene A . Hanson tarafn
dan l 964 ylnda yaplm olan ve UNESCO'nun Belgeleme Merkezi'nde bu
lunan Bihliograplie clronologique des enquhes sur /es visieurs des mustes
adl almaya da bavurduk. Zikredilen metinler arasnda zellikle u say
dklarmz zerinde durduk:

Fechner, G. T., 'v'orschle der !Esletik, Lcipzig, 1 897.

Colcman, L. V. " Public Relations Attendance", A merican Associaion of
Museums. cilt 2.

Robinson. E. S. "The Behaviour of Museum Visitors", American Associai-

011 of Museums, no. 5. 1 928.

Melton. A. N. "Distribution of Attention in Galleries of Museums of Scien

ce and lndustry", Museum News, cilt XVII, No. 1 4, 1 936.
"Problems in Installation in Museums of Art", American Associaion of
Museums, no. 1 4. 1 935.

"Ex.perimantal Studies of the Education of Children in a Museum of Scien

ce". American Associaion of Museums. no. 1 5, 1 936.
1 98 SANAT SEVDASI

Porter, M . C. B. " Behaviour of the Average Visitor in the Peabody Museum

of thc Natura! History Yale Universty", American Association of Muse
ums, no. 1 6, 1 938.

Keams, W. E. "Studies of Visitor Bchaviour of the Peabody Museum of Na

tura! History", Museum News, cilt XVII, no. 1 4, 1 940.
UNESCO, "Records of the General Conference 91h Session New Delhi",
1 956, Ek A. Paris: UNESCO, 1 957.
Monzon, A. "Bascs para incrcmcntar et publico que visita el Museo Naci
onal de Antropologia", Annales del lnstituto Nacional de Antropologia e
Historia, cilt VI, no. 35, 1952.

Van Der Hock, G. J. "Bczoekers bekcken, Mcdedilingen", Gemeentemuse

um Var Der Haag, cilt 2, no. 2, 1 956.

I.C.O.M. (Uluslararas Mzeler Konseyi) Soruturmas, UNESCO, C.U.A.,

87, Nisan 1 958.
Okunacak dier almalar:
Svenska Museer: no. 3, 1952; no. 3, 1 958; no. 3-4, 1 954; no. 1, 1 955; no.2,
1 956.
B igman, S. K., "Art Exibit Audiences", Tle Museologist, no. 59-60, 1 956.
Zetterberg, H. L., Social Tlzeo:v and Social PraN:e, New York: The Bed
minster Press, 1 962.

Kltrel dalm konusunda koleksiyon yneticilerinin kar karya

kald sorunlar hak.knda I.C.0.M. kolokyumlannn (Japonya, 1 96 1 ; Meksi
ka, 1 962; Essen, 1 963; Paris, 1 964) sonu bildirgeleri ile Musem ve Fran
sa'da yaymlanan Musees et collecios publiques de France dergilerinin
saylanna baklabilir.
Mzeden bir eitim arac olarak yararlanlmas sorunu hakknda ise G.
Cart, M. Harmisson ve C.R. Russcl tarafndan hazrlanm olan bir kaynaka
Museum a11d Yomg People (l.C.0.M., 1 952) balkl kitapta mevcuttur.
 Dizin

ABD. 1 19, 1 22 bkz. bildiri, kod, kltre/ ifre,

aile, 35, 37. 40. 44-6, 54, 56. 89-92. 1 1 6, mesaj ve iletiim kuram.
1 36 dilbilgisi, 64, 88
aistlesis. 68 dilbilim, 68, 1 39
alglama. 62-9, 76, 78, 85, 94, 1 33 dolaysz anlama, 9 1
donanunl alg program, 76, 85 donanmsz ziyaretiler. 65-72. Ayrca
almlama dzeyi, 43, 64, 95-6 bkz. lalk srflar ve alglama.
anlam, 59-61 , 62n. 66-8. 70. 92-3 DURKHElM E., 140
anlamllk. 68
atf (sanatya). 60. 63, 82 Elle dergisi, 1 27
ayncalk (distinction), 50, 1 39 enclektellcr, 1 1 1 , 1 29
esnaf, 33, 40, 4 1 n, 77, 1 12. 1 1 5, 1 27, 1 28
BALZAC H., 1 20n estetik, 1 8, 33n, 43, 6 1 , 64, 68-9, 1 17-8,
barbar beeni, 6 l, 1 37 1 33-40
oarbarlk, 1 39 deneyim, 14, 68, 1 1 6, 1 37
BERNE-JOFFROY A .. 63 haz. 133-7
bildiri (dzeyi). 59, 93-9, 107-10, 1 17, yetkinlik, 54-65, 76
1 26. Aynca bkz. iletiim kuram. eitsizlikler, 35, 44-5, 58. 89-9 1 , 1 28,
BOAS F., 8 1 1 38
BONNARD P. , 69 ehos, 69, 1 37
BUYSSENS E. , 62n
fotoraf, 6 ln. 1 1 8
CEZANNE P., 63, 77, 79, 8 1 , 9 1
cinsiyet, 33. 49 geleneksel eitim. 44, 88
gsteren-gsterilen, 60- 1
iftiler, 30, 33. 40. 4 1 , 48, 73, 77, 89, "gz", 1 3-4, 74, 76. 1 20. Aynca bkz.
1 12. 1 1 3. 1 26, 1 2 8 kiilrre/ krliik ve alglama.

DA VTNCI L.. 77. 79, 800 habits. 65,

1 36
dekorasyon, 1 1 6 HEGEL F. , 1 63
demokratikleme. 5 1 , 1 1 1 , 1 19, 1 22, HEIDEGGER M., 1 35
1 24, 1 33 HOLLANDA, 22, 24n, 37, 45, 48-55,
deneyim, 66-8. 84, 9 1 -2, 1 178, 1 35-7 73-80. 1 1 1
duygusal, 66 HUSSERL E., 69
gndelik. 66. 92, 1 1 7
kltrel, 8 1 ideoloji, 65, 74, 76, 87, 89, 1 29-3 , 133.
varolu. 66-7. Ayrca bkz. estetik. Ayrca bkz. inayet ve keramet.
deifre eme. 59, 60, 65, 93-4. Ayrca ikamet yeri, 3 1 , 35, 40, 44
200 SANAT SEVDASI

iletiim, 59, 92, 95, 1 1 7 (turistik) cazibesi, 20. 35, 4 1 , 42, 109,
kuram. 59. 93, 94 ili
ilk ziyaret ya. 89 "milzebilim", 1 10
inayet yanlsamas, 8 1 , 1 37-40. Aynca
bkz. keramec ideolojisi. orta kademe yneticiler/alanlar, 30,
SPANYA. 22. 24n, 49n 33n, 40, 4 ln, 77, 1 1 2. 126-8
ilevcilik, 6 1 otodidaktlar. 30, 87
TALYA. 80
renciler, 30, 3 1 , 54, 76, 80- 1 , 84, 87,
KANTI., 6 J , 1 36-7 91
kvramlar, 66-7, 76n, 87, 1 37 renim dzeyi, 32-45, 58, 82, 104
keramet ideolojisi, 76, 89, 9 1 , 1 20, 1 38. retmenler. 23, 40 . 48, 76, 77, 82-3, 85
Ayrca bkz. iaye. nc eseik. 65, 1 29
keyfiliin dayatlmas olarak eitim, 1 36 zgnlk, 62. 94, 1 29
kilise imgesi, 1 5, 75, i l 1 . 1 19, 1 36
kitap okuma alkanl, 44n PANOFSKY E., 1 5, 66. 76n
klasik dnemler, 64-5 PASCAL B .. 14
klasik klilr. 1 29 pedagojik otorite, 1 36
KLEE P., 79, 80, 9 1 PICASSO P.. 70. 77, 79
kod, 59-60, 62. 64-6, 92-3, 99, 1 1 7 POINCARE, H., 26
koleksiyon yneticileri, 1 19-24 POLONYA, 22, 24n, 37, 46n, 48-9, 5 1 -
koleksiyonculuk, 1 20-3 6 , 76, 77, 80, 1 22, 1 23
konformizm. 80-1 popler kltr, i l 1 , 1 25, 1 28
konser, 44n, 85-6 POUSSIN N., 63n. 79. 80
kopu dnemleri. 64-5 PROUST M., 87
klr,
deiiklii, 1 2 1 , 1 30-1 rehber, 7 1 -4
dzeyi, 30- 1 , 36. 37, 44, 58, 76, 77, Renoir A 63, 79, 8 1
.

80. 94. 1 1 7 resim ekolleri, 54-5, 59-62, 77

ka7.anm, 37, 56 resim reimi, 82-3
turizmi. 32. 40-2. 1 1 2. 1 32' rprodksiyonlar: 77, 78
kltrel ihtiya, 57-8 sanat, modem, 78-80, 1 68
kltrel iyi niyet. 43, 55, 94, 1 1 7 ve din. 1 3-4, 82, 1 1 1
kltrel krlk, 68 eitimi. 83, 88-9, 1 3 1 -2
kltrel selame. 1 3, 1 7. 1 4 1 grece zerklii. 1 36
kltrel ifre, 67-8, 8 I . 9 1 -2, 99, 1 1 7 kuramclar, 88
okul kltr. 79 kltr. 5 1 , 54, 56. 82. 87
zgr kltr, 79-80. 9 1 Roma sana, 62, 140
yksek kltr. 6 1 n . 92. 94, 1 36 sanasal tercihler, 37, 59n. 77, 86. 99n
sanat. 62-4
Latince, 30, 33n, 36 burjuva toplumundaki yeri, 83
SAUSSURE F. de, 62n
mesaj, 59, 92-3, 98, 1 1 1 , 1 28. Ayrca SCHUMPETER J., 98

bkz. bildiri ve ileriim kuram.
merulatrma, 84, 1 2 1 , 1 22, 1 3 8
miras (kltiirel), 56n, 67, 8 1 . 1 38
mze, giri Ucrcleri, 1 4, 35, 70, 72, 1 9,
1 40
sergiler, 20, 33n, 42, 72, 94, 1 1 1 -5, 1 25-9
sermaye, kilhrcl. 5 1 , 55-6. 59, 64, 73,
75, 92
sansal, 55
sinema, 86-7, 9 1 n, 1 1 8
 DZN 201

snflar. halk snflar, 23, 30, 33n, 35,
43. 58. 6 1 , 70- 1 , 73-5. 78. 86, 9 1 .
1 09. . 1 17-8
orta snflar, 30- 1 , 33, 43, 84, 1 09,
1 1 7-8
st snflar. 23, 30, 33. 78, 86. l 1 8
snfsal kavim-merkezcilik. 74
sosyodisc. 1 38
sosyoloji, 55. 68, 72. 86, 9 1 . 99n. 1 22n,
retim aralar (sanatsal). 63-5. Aynca
bkz. alglama.
st dzey yneticiler, 33, 40, 4 in, 43. 48,
77,85. 89. 1 12, 1 15. 1 27-8,Aynca
bkz. st smflar.
VAN GOGH V.. 77. 79, 8 1 . 9 1 . 1 1 1
WEBER M 79, 141
..

1 27, 1 35 WFFFLN H 76n .

sylem. 70. 83. 87. 88

yorum, 62n. 67-8
atolar, 1 09. 1 16 yapsal yorum, 27
yorumlama enalan. 59
tabela ve oklar. 1 9, 33. 7 1 -3, 75 YUNANSTAN, 2 1 . 24n, 26, 48, 5 1 -5.
tatiller. 23-4, 39-40, 42 73, 74. 77-80. 85
TROUBETZKOY N 68 . zanaat eitimi, 83
TURNER W., 69 zanaatkarlar. 30, 33-4, 40, 4 1 n. 77, 1 12,
tkeim. 83. 87. 1 33 1 1 5. 1 26. 1 27, 1 28n
ziyareti kitlesinin trdelii, 94-5
 METS YAYINLARI

Jacques Ranciere

ZGRLEEN SEYRC
eviren: E. Burak ama11

"Gren, grmeyi bilmez": Tuhaft r ama, Platon'un maara

sndan bugnn gsteri toplumuna yneltilen eletirilere ka
dar btn tarih boyunca benimsenen nkabul budur. Herke
sin kendi yerini bilmesini isteyen filozofun da, ezilenleri bu
lunduklar yere mahkum eden yanlsamalardan kurtarmak
isteyen devrimcilerin de benimsedii ilke budur. Bakar kr
lkle mcadele etmek iin hala iki stratej i ne kyor. Bun
lardan biri krlere gremediklerini gstermek istiyor (seyir
ciyi eitmek): Mze simsarlarnn aklayc pedagojisi nden
tutun. "grmeyen" yurttalara tketim toplumunun imgele
rinin istilasna uradklarn anlatmaya alan enstalasyon
lara kadar benimsenen strateji hep budur. Dier strateji ise
(eyleme geim1ek) gsteriyi icraya ve izleyiciyi eyleme ge
ebilen bir insana dntrmek suretiyle grme denen kt
ln kkn kazmak istiyor.
Ranciere, bu iki stratejinin karsna basit ama sarsc bir
hipotez karyor: Grme olgusu herhangi bir zaaf barndr
maz; eylem konusunda birtakm kstlamalara ve hiyerarile
re tabi olduu varsaylan kiilerin seyirciye dntrlmesi,
toplumsal konumlarn altst edilmesine katkda bulunabilir
pekala. O halde seyircinin zgrlemesi demek, seyircinin
grdne ilikin ne dneceini ve ne yapacan bildiini
kabul etmek demektir. Bu hipotezin nda kitap, ada
sanat iinden u sorulara cevap vermeye alyor: Siyasal
sanat veya sanatn siyasallndan ne anlamak gerekir? Ele
tirel sanat geleneinin ve hayat sanatsallaurma arzusunun
neresindeyiz? Meta ve grntlerin tketilmesine yneltilen
militan eletiriler nasl oldu da birden meta ve grntlerin
her eye kadir olduunun melankolik bir ekilde kabulne
veya "demokratik insan" hedef alan gerici bir eletiriye d
nebildi?
 METS YAYINLARI

Thorsten Boz-Bomstein

FLMLER VE RYALAR
Tarkovski, Bergman, Sokurov,
Kubrick ve Wong Kar-wai

evire: Cem Soydemir

Rya kuramn film almalan balamnda ele almak, bu

kuramn iinde gelitii zgn, klinik balamdan karak
esasen estetik kayglarn ekillendirdii bir ortama gemeyi
gerektiriyor. te Filmler ve Rya lar'da Botz-Bomstein da
tam bunu yapyor: Ryalar estetik ifadeler olarak deerlen
dirip bu zel ifadelerin ne ekillerde gelitirildiine odakla
nyor. Ryalar psikolojik hayatmzn sndan olaylan gibi
deil, varlklarn belli bir rya-zamannda srdrme.lerin
den dolay ilgin. kendine yeten fenomenler olarak ele al
yor. Bu noktadan yola karak. Tarkovski'nin estetik rya
fenomenlerini ileyerek gelitirdii gerekilik kartln,
Sokurov'un modem imaj ideolojisine ynelik ykc saldn
lann, Arthur Schnitzler'in allm olan nasl fekinsize d
ntrdn, Kubrick'in bir Schnitzler uyarlamasi olan
Gzleri Tamamen Kapal'da bu yapsal modelden nasl ka
ndn ve Wong Kar-wai'nin parodiletirilmi kapitalizm
manzaralarn inceliyor. Psikanalizin allm ilgi alannn
tesine geerek, filmlerle ryalarn bnyevi benzerliklerini
gn yzne kanyor.
 METS YAYINLAR I

Pavel Florenski

TERSTEN PERSPEKTF
Sunu: Zeynep Sayn
eviren: Yeim Tkel

Bir an iin gzlerinizi yumun. sonra an. Gzleriniz sizi

merkeze koyan bir tablo serer nnze: Uzaktaki eyler k
lr. ndeki nesneler arkadakileri kapatr, uzaklaan yatay
izgiler birbirine yaklar. Allm bir algdr bu. Her insa
nn byle grdn kendiliimizden kabul ederiz. Sanat
yaptndan da bu algmz taklit etmesi beklenir. Pek ok re
sim bu algmz bir-yasa haline sokarak, nesneleri ve mekan
perspektife uygun olarak temsil eder. Gzel resimde. pers
pektife uyulmu mu diye bakarz. ya da ocuklardan daha g
zel resim yapmalarn beklerken perspektife uygunluk ararz.
Florenski'nin 1 920 tarihl i metninin sorgulad tam da
budur. Perspektif ilk anda varsaydmz kadar "doal" m?
Bizans ikonalarn ya da Msr kabartmalarn yapanlar ger
ekten perspektifi bilmiyor ya da yapmay beceremiyorlar
myd? Perspektif, bir grme biimi olarak ne zaman, niin
ve nasl bir yasa haline geldi?
20. yzyln bana ait bu metnin anlam nedir? Burada,
bugn, bizler iin ne anlam tayabilir? Zeynep Sayn'n bu
nu irdeleyen Sunu'uyla yaymlyoruz Tersten Perspektifi.
 METS YAYlNLARI

Jonathan Crary

GZLEMCNN TEKNKLER
On Dokuzuncu Yzylda Grme ve Modernite

eviren: ElifDa/de11iz

"Grmeye ilikin sorular her zaman bedenle ve sosyal iktida

rn ileyiiyle ilgili olmutur. Bu kitabn byk bir blmn
de bir yanda insan bedeni, te yanda ise kurumsal ve sylem
sel iktidar biimleri arasnda kurulan yeni ilikilerin, gzlem
ci znenin statsn l 9. yzyln balannda nasl yeniden ta
nmladn ve bu yeni statyle modernizm arasndaki i liki
yi inceliyorum ...
"Neden yeni bir tarih? Sanat tarihi insan algsnn tarihiy
le fiilen akmyor mu? Zaman ierisinde sanat yaplarnda
ortaya kan biim deiiklikleri. grmenin kendisinin tarih
sel olarak urad mutasyonlarn en arpc delilleri deil
mi? te benim bu incelemem, am tersine, grme tarihinin
(eer byle bir ey mmknse), temsil pratiklerinde yaanan
kaymalarn sralanmasndan ok daha fazlan. ierdiini sa
vunuyor. Bu kitabn hedefi sanat yaptlan stne ampirik ve
riler oluturmak ya da yallabilir bir 'alg' kavram gelitir
mek deil, en az bunun kadar sorunlu olan gzlemci olgusu
na eilmek. nk gzlemci sorunu, aslnda grmenin tarih
iinde maddiletii. bizatihi grnr hale geldii alandr.
Grme ve etkileri. belli pratiklerin. tekniklerin, kurumlarn
ve znelletirici usullerin hem tarihsel rn hem de gerek
leme alan olan gzlemci znenin olanaklarndan hibir za
man ayrlamaz." - Jonathan Crary