GRUPA ''A''

1. Osnovne karakteristike transporta

Transport predstavlja premjetanje ljudi i tereta sa mjesta na mjesto, kao i prenos informacija i
energije sa jednog mjesta na drugo. Kao rezultat transportovanja i premjetanja, stvara se nova
dodatna vrijednost koja se realizira na mjestu opredjeljenja. Pri transportu matrijalnih sredstava,
ljudi i informacija ne stvara se novi proizvod, kao predmet rada, ve se proizvodi usluga koja
ima svoju upotrebnu vrijednost na tritu.
Saobraaj predstavlja organizovano i ureeno premjetanje, prevoenje i kretanje ljudi,
materijalnih i drugih dobara, usluga i informacija uz koritenje raznovrsnih saobraajnih
sredstava i saobraajnih puteva na odreenom podruju.
Saobraaj je iri pojam od transporta, jer, pored prevoza putnika i robe, obuhvata i sve operacije i
komunikacije u transportu. Kada se govori o drumskom saobraaju, on bi, pored transporta
putnika i robe, obuhvatio operacije utovara i istovara, pretovara, pakovanja, pediterske i druge
usluge, bez kojih se drumski saobraaj ne bi mogao odvijati.
Saobraajno sredstvo predstavljaju vozila ili medij namijenjen za izvrenje transportnog
zadatka i slue za prevoz ljudi i robe i drugih stvari kao i za prenos i informacija.
Saobraajni putevi predstavljaju povrine koje slue za kretanje saobraajnih sredstava i
informacija.
Saobraajni sistem predstavlja dinamiki sistem koji ima strukturu, elemente i vezu izmeu
elemenata, ima svoje podsisteme, hijerarhiju, okruenje i dinamiku. Prema tome, saobraajni
sistem ine svi vidovi saobraaja prisutni na odreenom podruju zajedno sa stabilnim i
mobilnim sredstvima, kadrovima i organizacijom izvoenja tehnologije.
Elementi saobraajnog sistema su: saobraajni putevi i sredstva, vozna i plovna sredstva, ureaji
za manipulisanje robom, signalno-sigurnosna oprema i ureaji, pravna regulativa, kadrovi sa
odgovarajuim znanjem i iskustvom, kole, fakulteti, naune institucije, te ministarstva i organi
uprave.

2. Podjela Saobraaja
Saobraaj se dijeli na:
1. kopneni saobraaj, koji se dijeli na drumski, eljezniki, cjevovodni i saobraaj sa
prenosivim trakama,
2. vodeni saobraaj, koji dijelimo na pomorski, rijeni, jezerski i kanalski,
3. vazduni saobraaj,
4. potanski saobraaj,
5. telekomunikacijski saobraaj.
Prema karakteristikama puta po kojem se odvija, saobraaj se dijeli na:
1. drumski, 5. cjevovodni,
2. eljezniki, 6. vazduni,
3. pomorski, 7. potanski i
4. rijeni i jezerski, 8. telekomunikacijski
Prema podruju na kome se vri saobraaj, razlikujemo domai, meunarodni saobraaj izmeu
drava i kontinenata, tranzitni i pogranini saobraaj.
Domai saobraaj moe biti gradski, prigradski, regionalni i meugradski, u BiH postoji
kantonalni u Federaciji i meuentitetski u BiH.

1
3. Vrste i metode transporta
vrste transporta:
1. transport prema namjeni.
2. transport prema teritorijalnom dometu poslovanja.
3. transport prema predmetu prevoenja.
4. transport prema nainu organizacije.
5. transport prema specifinim karakteristikama kapaciteta voznog parka.

4. Principi formiranja prevoznih cijena

Formiranja prevoznih cijena obezbjeuje se preko sljedea dva opta principa, primjenjiva u
politici cijena svih vidova transporta:
1. Principa diferenciranja cijena u zavisnosti od stepena iskoritenosti kapaciteta;
2.
Principa diferenciranja prevoznih cijena u zavisnosti od udaljenosti prevoza.
Prvi princip podrazumijeva diferenciranje prevoznih cijena u zavisnosti od veliine i teine
robnih poiljaka, odnosno broja putnika koje treba prevesti. U robnom saobraaju, u svakom
vidu transporta, u zavisnosti od transportne sposobnosti, tj. kapaciteta njegovih transportnih
jedinica, definiu se odgovarajui tonski stavovi, odnosno prevozne cijene za pojedine koliine,
(teine) roba koje se prevoze. Prevozne cijene su nie za vee transportne poiljke i obrnuto, vie
su za manje transportne poiljke. U politici tarifa ovaj princip se zove principom horizontalnog
stepenovanja tarifa.
Drugi princip rezultira u degresiranju prevoznih cijena po pojedinim zonama udaljenosti na koju
se prevoz obavlja. Podrazumijeva se da su jedinine prevozne cijene nie to je udaljenost
prevoza vea. To pravilo vai, kako za robni, tako i za putniki saobraaj. U politici tarifa ovaj
princip je poznat kao princip vertikalnog stepenovanja tarifa.
Cijene prevoznih usluga u saobraaju mogu se formirati na dva naina:
1. Slobodnom pogodbom dogovorno ili prema posebnom ugovoru izmeu prevoznog
preduzea i korisnika prevozne usluge i
2. Propisivanjem jedininih prevoznih cijena u obliku tarifa.

5. Tarife i cijene prevoznih usluga

U redovnom (linijskom) saobraaju, koji obavlja prevoz po unaprijed utvrenim redovima
vonje (plovidbe, leta), prevozne cijene odreuju se putem tarifa. Ovakav oblik organizovanja
saobraaja karakteristian je za eljeznicu, kako kod prevoza roba, tako i kod prevoza putnika,
zatim za linijske pomorske i rijene prevoze roba, a prisutan je u svim vidovima saobraaja kod
prevoza putnika.
Pod tarifama se podrazumijeva sistematski izraeni i prema zakonskim propisima objavljeni
skup svih odredaba mjerodavnih za prevozni ugovor, odnosno, prevozne cijene kojima se prevoz
regulite podjednako za svakoga ko ispuni u njemu navedene uslove.
Tarife imaju izvjesna obiljeja. Ta obiljeja su: javnost, jednakost primjene, stalnost i
jednostavnost. Tarifa mora biti objavljena u predvienom roku prije stupanja na snagu i to u
slubenim publikacijama, pristupanim svakome.
Jednaka primjena za svakog ko ispuni propisane uslove onemoguava stvarnu i linu
diskriminaciju korisnika.
Stalnost tarifa, znai da je potrebno da se tarife to rjee mijenjaju, da bi djelovale kao stabilan,
unaprijed poznat faktor na tritu. To olakava privredne kalkulacije, planiranje cijena i pozitivno
djeluje na poslovanje privrednih organizacija.

2
6. Faktori koji utiu na visinu transportnih trokova
1. stepen iskoritenja ukupno 7. stepen neravnomjernosti
raspoloivih kapaciteta, prevoenja,
2. udaljenost prevoza, 8. uslovi eksploatacije,
9.
3. teina robe, kvalitet prevozne usluge,
4. vrsta robe, 10. gustina i razvijenost saobraajne
5. odnos bruto i neto rada, mree.
6. stepen iskorienja tovarne
spsobnosti prevoznih kapaciteta,

7. Formiranje i utvrivanje cijena prevozne usluge

Stvaranje vrijednosti prevoznih usluga nastaje u procesu obavljanja prevoza robe, putnika, te
prenosa poiljaka i poruka, gdje se vri utroak opredmeenog i ivog rada, kao i kod svakog
drugog proizvoda.
Vrijednost prevoznih usluga sastoji se od vrijednosti dijela prevoznog rada za proizvodnju, od
vrijednosti ivog rada (plate zaposlenih) i od vika vrijednosti koji se stvara iskljuivo
posredstvom trinog mehanizma.
Prema tome, stvaranje vrijednosti prevozne usluge sastoji se od:
V = C + P + M gdje je:
C konstantni kapital (preneseni dio vrijednosti)
P uraunate plate zaposlenih
M viak vrijednosti stvoren u procesu proizvodnje
Specifino je pri stvaranju cijene prevoznih usluga da u vrijednost koju plaa korisnik usluge, ne
ulazi vrijednost predmeta rada, nego samo dio sredstava za rad i sam rad potreban za stvaranje
prevozne usluge.
Cijene u obavljanju prevoznog procesa formiraju se u zavisnosti prema trokovima, vrsti,
specifinosti robe i usluga, udaljenosti prevoza, odnosno prenosa, ponudi i potranji na
prevoznom tritu, prema tome obavlja li se prevoz u zemlji ili meunarodni, prema obimu
dodatnih radnji tokom prevoza i prenosa usluga i poruka u potanskom i telekomunikacionom
saobraaju i dr.
Veliina vrijednosti prevoznih usluga zavisi od velikog broja faktora, kao to su: vrsta
saobraajnog sredstva ili postrojenja, obima sredstava, gustoa i razvijenost saobraajne
infrastrukture, uslova eksploatacije, stepena neravnomjernosti prevoza ili prenosa vrijednosti
(usluga i poruke), brzina kretanja i ostali faktori znaajni za pojedine oblike prevoza.

8. Postupak utvrivanja prevoznih usluga

Utvrivanje vozarina sastoji se od dva glavna postupka:
1. utvrivanja opteg nivoa vozarina;
2. utvrivanja iznosa pojedinih vozarina.
Prvim se pristupom eli stei predstava o prihodu, to se oekuje, ostvariti naplatom svih
vozarina. Drugim se postupkom eli ustanoviti neposredni uinak predloenih vozarina na
fiziko kretanje robnog i putnikog prevoza, te na novani rezultat, odnosno veliinu prihoda.
Dok prvi postupak ima finansijsko-prognostiko obiljeje, drugi postupak upozorava na mogue
ponaanje ekonomskih subjekata na tarifne odredbe. U sutini se, dakle, radi o dva meusobno
uslovljena i praktiki neodvojiva postupka, to se mora imati na umu kad se utvruje tarifna
politika.

3
9. Cijena prodaje prevozne usluge
Jedinina cijena kotanja, odnosno cijena kotanja po 1 nkm, kao jedinica kojom se izraava
obim prevoza, predstavljae rezultat odnosa trokova poslovanja i ostvarenog obima prevoza, tj:

Cijena kotanja 1 nkm = Trokovi poslovanja/Ostvareni obim prevoza

Raspoloivi kapaciteti, (radni i tehniki), definiu proizvodne potencijale prevoznih preduzea,

odnosno definiu odreenu zonu zaposlenosti. U posmatranoj zoni zaposlenosti najvei dio
trokova poslovanja prevoznih preduzea je fiksnog karaktera, odnosno nezavisan je od
ostvarenog obima prevoza, o emu je u prethodnim izlaganjima bilo vie rijei. Visoka zavisnost
kotanja jedinice prevozne usluge od stepena iskoritenosti kapaciteta je definisana kao zakon
kotanja saobraaja. Ova zakonitost vai, kako za prevozno preduzee kao poslovni sistem,
tako i za njegov organizacioni dio, pa sve do pojedinanog prevoznog kapaciteta, (voza, broda,
aviona, kamiona, autobusa).
Stepen iskoritenosti ukupno raspoloivih kapaciteta jeste glavni faktor od koga zavisi jedinina
cijena kotanja prevoznih usluga.

10. Tarifna politika

Tarifna politika sadri osnovna naela i ciljeve, a realizacija je kroz tarifni sistem.
Najvaniji dio tarifne politike ine tarife, njihova osnova i struktura, a u operativnom smislu
nain njihovog utvrivanja i njihove primjene. Zbog opteg drutveno i ekonomskog znaenja
saobraaja drutvo pokazuje poseban interes za formiranje cijena prevoznih usluga. Stoga ono
zadrava sebi pravo uee ili bar uticaj na utvrivanje tih cijena.
Cijene usluga su jedan od glavnih faktora u poslovanju saobraajnih preduzea i u utvrivanju
uslova konkurencije na prevoznom tritu. Iskustvo pokazuje da nivo i sastav vozarina utie na
veliinu potranje za prevoznim uslugama, veliinu iskoritavanja kapaciteta, te veliinu uinaka
izraenih u koliini obavljenog rada ili novanom iznosu ostvarenog prihoda.
Efikasno iskoritavanje ekonomskih resursa jedan je od najvanijih uinaka to se cijenama
prevoza eli postii.
Sloenost i teina utvrivanja tarifa ogleda se u injenici da se one iskazuju za hiljade roba
razliite vrste, namjene i prevoznog obiljeja, to se kreu izmeu velikog broja mjesta, te
razliitih izvorita i odredita i na razliitim udaljenostima. Moe se rei da je umijee drave da
maksimizira pozitivne uinke tarifne politike, te da izbjegne ili ublai sukobe meu njima.

11. Vanije karakteristike tarifnih sistema

Postoje etiri vrste tarifnih sistema:
1. prirodni,
2. ekonomsko-politii,
3. dravni i
4. mjeoviti
Prirodni tarifni sistem - Osnovne karakteristike prirodnog tarifnog sistema ili tarifni sistem po
prostoru i teini sastoji se u tome to kao baza za utvrivanje prevoznih cijena slue trokovi
prevoza. Osnovni elementi od kojih zavisi veliina vozarine za pojedine robe jesu: teina robe i
njena koliina, odnosno teina i zapremina, nain transportovanja robe (brzovoz ili sporovoz),

4
vrsta kola u kojima se roba prevozi itd.Kod ovog sistema ne postoji irok raspon u cijenama
prevoza pojedinih vrsta roba. Znatno su sueni tarifni rasponi.
Ekonomsko-politiki tarifni sistem ima za osnovicu utvrivanja prevoznih cijena samo
vrijednost prevozne robe. U formiranju tarifa za pojedine robe vrijednost robe se uzima u raznim
varijantama. Ovaj sistem se naziva i klasifikacionim sistemom, odnosno sistemom klasifikovanja
po vrijednosti. U ovom sistemu vrsta robe i njena vrijednost imaju odluujuu ulogu. U ovom
tarifnom sistemu trokovi prevoza pokrivaju se samo u prosjeku, tako da se izvjesne robe
prevoze znatno iznad prosjene cijene prevoza, a druge ispod prosjene cijene prevoza.
Dravni tarifni sistem - Kod ovog tarifnog sistema drava ima pravo da svojom ekonomskom
politikom pomae razvoj pojedinih privrednih grana ili oblasti i da moe kroz tarife sprovoditi tu
svoju politiku. Drava moe da kroz tarife djeluje u pravcu rjeavanja izvjesnih kulturnih,
socijalnih i nekih drugih drutvenih potreba.
Mjeoviti tarifni sistem je kombinacija prirodnog i ekonomsko-politikog tarifnog sistema u
kome se uzimaju u obzir zahtjevi ekonomske politike drave u svakoj konkretnoj zemlji. Iz
ekonomsko-politikog sistema uzeta je klasifikacija roba po njihovoj vrijednosti, odnosno
platnoj spsobnosti, a iz prirodnog sistema utvrivanje prevoznih cijena u zavisnosti od
iskoritenja tovarne teine i prostora kola, teine robe, brzine prevoza, kao i daljine na koju se
roba prevozi.

12. Metode i elementi konstrukcije tarifa

Osnovni elementi koji se uzimaju u obzir pri konstrukciji tarife jesu:
1. vrsta robe,
2. daljina prevoza i
3. teina robe.
Horizontalno stepenovanje tarifa:
vrsta robe dolazi do izraaja u tarifskoj emi putem svrstavanja svih roba u odreeni
broj tarifnih razreda. Koliki e biti broj tarifnih razreda zavisi od usvojenih
teorijskih naela.
Teina roba je takoe jedan od elemenata o kome se vodi rauna pri konstrukciji
tarife i koji utie na horizontalno stepenovanje. Od teine poiljke zavisi stepen
iskoritenja kola, te e i trokovi prevoza jedne iste koine robe biti razliiti ako se
ona predaje na prevoz kao jedna ili kao vie poiljki. Od toga da li poiljka potpuno
koristi tovarnu teinu kola zavisi i vliina trokova po jedinici prevozne usluge.
Vertikalno stepenovanje tarifa:
Daljina prevoza pri konstrukciji tarifa moe biti uzeta u obzir na razliite naine:
Prvi sluaj imamo ako jedinini stav ostaje isti, bez obzira na daljinu prevoza. Kod takvih tarifa
ukupna prevozna cijena je upravo proporcionalna daljini prevoenja. Zbog toga se takve tarife u
literaturi nazivaju kilometarske ili daljinske tarife.
Drugi sluaj uzimanja u obzir daljine prevoza pri konstrukciji tarifa imamo kada jedinini stav
opada ili raste sa promjenom daljine prevoza. U tom sluaju, ukupna prevozna cijena raste, ali
degresivno ili progresivno u odnosu na daljinu prevoza. Porast ukupne prevozne cijene najee
je degresivan, a mnogo rjee progresivan. Ove tarife literatura naziva diferencijalnim ili
stepenastim tarifama.
Osnovni faktori koji utiu na nain uzimanja u obzir daljine prevoza pri konstrukciji tarifa jesu:
1. struktura trokova prevoza i
2. ciljevi tarifne politike

5
13. Formiranje cijena na eljeznici
Cijene prevoza u eljeznikom saobraaju uslovljene su, pored ostalog, i drutveno-ekonomskim
odnosima.
Formiranje cijena na eljeznici istorijski posmatrano, bitno je zavisilo od njene pozicije na
transportnom tritu. Saglasno toj poziciji teba razlikovati tri trine pozicije eljeznice, i to:
monopolski poloaj eljeznice na kontinentalnom transportnom tritu (period 1850-
1950)
izraene uslove konkurencije (period poslije 1950)
savremene trine uslove.
Monopolski poloaj eljeznice na tritu transportnih usluga dugo je omoguavala eljeznici da
vri monopolsko odreivanje i diferenciranje prevoznih cijena. To znai da je eljeznica svoje
cijene formirala odreujui njihov najvii nivo tako da ga tranja moe da podnese, odnosno da
eljeznica od korisnika naplati sve ono to se moe naplatiti,
Tarife u uslovima konkurencije na transportnom tritu, osnova za formiranje eljeznikih
cijena postaju trokovi prevoza, odnosno naelo vrijednsoti prevozne usluge. Ovaj koncept tarifa
oigledno predstavlja primjenu generalnog ekonomskog pristupa formiranju prodajnih cijena
poznatog pod nazivom trokovi plus, koji se koristi u uslovima proizvodnog koncepta
poslovne politike preduzea.
Teorijski principi formiranju prevoznih cijena na eljeznici, koji se razrauju u novijem
periodu, odravaju strukturu transportnog trita koja egzistira u savremenom periodu. Ponuda
na transportnom tritu dostigla je, po obimu i strukturi, takav nivo da konkurentski uslovi jo od
prije nekoliko decenija, u prvi plan istiu problem prodaje usluga kao opredjeljujui element
uspjenosti poslovanja saobraajnih preduzea.
Umjesto proizvodnog nuno se zahtijeva primjena trinog (marketing) koncepta ukupne
poslovne politike eljeznice, a u okviru njega i trino zasnovane politike cijena, kao bitnog
instrumenta marketing mix-a.

14. Tarife u eljeznikom putnikom saobraaju

Putnika tarifa sastoji se iz:
- uslova prevoza,
- povlastica i
- vozarine, dodaci i naknade.
Putovanje podrazumijeva vonju u jednom pravcu od polazne do uputne stanice prevoznim
putem koji je zahtijevao putnik ili, u koliko nije naznaen, podrazumijeva se da vozna karta
vai za najkrai prevozni put. Kupovanjem vozne karte po naznaenoj cijeni, putnik zakljuuje
ugovor o putovanju. Putnici su duni da se pridravaju uputstava eljeznice o sigurnosti i redu u
vozovima i na stanicama.
U eljeznikom saobraaju cijene su odreene tarifom.
Razvojem tarifnih teorija razvijaju se tarifna naela i tarifni sistemi.
Tarifna naela su:
1. naelo diferenciranja cijena prevoza prema vrijednosti robe
2. naelo bazirano na vrijednosti prevozne usluge (ovo naelo unosi ekonomske kriterije
u tarifnu politiku manje-vie svih zemalja lanica UIC-a Meunarodne unije saobraaja sa
sjeditem u Parizu).

6
15. Karakteristike tarifnog sistema kod naih eljeznica
Poznato je da robne tarife sa vie tarifnih razreda imaju sloenu konstrukciju.
Prelaskom na robne tarife sa jedinstvenim cijenama prevoza za sve robe u prevozu, konstrukcija
robnih tarifa znatno je pojednostavljena.
Kod konstrukcije robne tarife (tablica cijena), (vozarina) treba zadovoljti dva osnovna kriterija i
to:
a) da cijena prevoza bude prema stepenu koritenja teretnih vagona i
b) da cijena prevoza ima vertikalno stepenovanje prema odstojanju.
Odreivanje cijene prema stepenu koritenja teretnih vagona
eljeznica je izuzetno ekonomski zainteresirana da se teretni vagoni to racionalnije koriste u
procesu prevoza.
Zavisno od vrste robe, pakovanja, osovinskog optereenja pruge i drugih uslova, teretni vagoni
su bolje ili loije iskoriteni u odnosu na njihove tehnike mogunosti.
Ukoliko se teretni vagoni u procesu prevoza bolje koriste, popravlja se i odnos izmeu bruto i
neto rada, pa su i trokovi svedeni na jedinicu rada, (NTKM) manji, to omoguava da se za taj
iznos smanji i cijena prevoza.
Slabije koritenje teretnih vagona uslovljava da cijena po jedinici neto prevoza znatno raste.
Stepenovanje cijena ne mora se striktno vriti prema trokovima prevoza, odnosno prema
stepenu koritenja teretnih vagona, ve zavisi i od usvojene politike kod postavljanja osnovne
koncepcije sistema tarifa.
Konstrukcijom robnih tarifa (tabela 9) horizontalna degresija cijena prevoza prema stepenu
koritenja teretnih vagona uveana je iz razloga to je:
a) Kod 10, 15 i 20 tonskog vozarinskog stava radi veih mogunosti davanja
komercijalnih povlastica za odreene vrste roba, pravce prevoza, korisnika
prevoza i odstojanja prevoza.., sa intencijom ukidanja 10-tonskog voarinskog
stava.
b) Dodatnih trokova prevoza kod primjene niih vozarinskih stavova.
Vertikalna degresija cijena prevoza
Cijena prevoza sa porastom odstojanja apsolutno raste.
Odstojanje prevoza i masa osnovni su elementi koji odreuju cijenu prevoza (vozarinu).
Vozarina za istu masu prevoza ne raste srazmjerno sa porastom odstojanja, ve slabije.
Sa porastom odstojanja vozarina relativno opada ako se posmatra kod veih odstojanja, jer je
cijena prevoza u tom sluaju za jedinicu prevoza (1 NTKM) nia.
Vertikalna degresija cijena prevoza je rezultat:
a) poetno-zavrnih trokova ili
b) politike cijena prevoza u odnosu na odstojanje.

Uee poetno-zavrnih trokova u ukupnim trokovima prevoza uvijek je u apsolutnom iznosu

isto, ali opada po jedinici prevoza sa odstojanjem.
Ukoliko je odstojanje prevoza vee, utoliko se masa poetno-zavrnih trokova rasporeuje na
vei broj jedinica prevoza (kilometarskih zona odstojanja).
Degresija od poetno-zavrnih trokova sa odstojanjem sve je manja, tako da se gubi na
beskonanom odstojanju prevoza.
Robne tarife BHJK (Tabela 9) imaju uraunatu vertikalnu degresiju od 110 kilometara do
krajnje udaljenosti tablica cijena (700 kilometara), a progresiju od 110 do 300 kilometara sa
vrijednostima:

7
Tabela 9

ODSTOJANJE ODSTOJANJE
km DEGRESIJA km PROGRESIJA
110 100,00 110 100,00
150 86,51 100 105,04
200 77,33 80 118,89
300 68,09 60 141,98
450 62,12 50 158,80
540 60,04 30 234,35
600 58,99 - -
700 57,65 - -
Cijena za 1 netotonski kilometar pod dejstvom poetno-zavrnih trokova, prema odstojanju
formira se na sljedei nain:

Tpzo + (Tp + L)
Cntkm = ____________ (DM/ntkm)
L
Gdje je:
L - odstojanje prevoza (km)
Tpzo - trokovi poetno-zavrnih operacija
Tp - trokovi istog prevoza

16. Tarifni sistemi u JGS

Postoje tri osnovna principa tarifnog sistema. To je:
- jedinstvena tarifa,
- zonska tarifa,
- relacijska tarifa.
Cijena vonje kod jedinstvene tarife je ista, bez obzira na kojoj se relaciji putnik prevozi.
Princip jedinstvene tarife ima mnoge znaajne prednosti: tarifni sistem je jednostavan i ne
predstavlja nikakvu tekou za putnika, izdavanje karata je brzo, moe se primijeniti samouplata
i zastupiti sasvim jednostavni ureaji za naplatu, izdavanje i ponitavanje karata.
Relacijska tarifa se obraunava i utvruje prema broju relacija tokom vonje, pri emu se pod
relacijom podrazumijeva rastojanje izmeu dva stajalita koja ne moraju biti uzastopna. Obino
se kod primjene ovog tarifnog principa vri sistematska podjela autobuske, tramvajske ili metro-
linije na odreeni broj relacija koje postaju obraunske jedinice, ali se cijena prevoza ne mora
utvrivati proporcionalno broju relacija tokom vonje.
Kod zonskog tarifnog principa saobraajno podruje se dijeli na odreeni broj zona. Cijena
vonje zavisi od toga u kojoj je zoni zapoeto, odnosno zavreno putovanje, ali i od broja
preenih zona, tako da pri prekidu putovanja karta ostaje da vai. I kod ovog tarifnog naela
uspostavlja se odreeni odnos izmeu plaene cijene i duine vonje.
Broj zona u unutranjem i spoljnom prostoru zavisi od veliine i oblika grada i poznavanja
putnih tokova. Ukoliko broj zona nije velik, sistem nije komplkovan, a kontrola je jednostavna.
Zonski sistem se moe uspostaviti samo sa elektronskim ponitaima karata. Elektronski
ponitai rjeavaju pitanje broja zona, tako da broj i granice zona ne predstavljaju ograniavajui
faktor u zonskom tarifnom sistemu.

8
17. Vrste trokova u drumskom saobraaju
Trokove u drumskom saobraaju moemo klasificirati po veem broju obiljeja, i to:
1. po ekonomskom obiljeju,
2. po proizvodnom obiljeju,
3. prema nainu nastajanja trokova
4. prema nosiocima trokova
5. prema nainu utvrivanja torkova
Trokovi po ekonomskom obiljeju dijele se na dvije grupe elemenata trokova i to:
1. trokovi ivog rada i
2. trokovi opredmeenog rada
Trokovi po proizvodnom obiljeju su trokovi u vezi sa obimom proizvodnje, a dijele se na
stalne (fiksne) trokove koji se formiraju po vremenu i uglavnom su nezavisni od obima
transportne proizvodnje i promjenjive (varijabilne) trokove koji se mijenjaju upravo
proporcionalno sa brojem preenih kilometara voznog parka.
U varijabilne torkove ubrajamo:
- trokove goriva, - trokove plata i dnevnica vozaa,
- trokove guma, trokove ulja, maziva - trokove provizije za prodaju karata,
i nesmrzavajuih rashladnih tenosti, - trokove putarine
- trokove tekueg odravanja,
U fiksne trokove ubrajamo:
- amortizaciju, - trokove registracije redova vonje,
- trokove investicionog odravanja, - trokove kamata,
- trokove uprave, - ostale materijalne trokove,
- trokove osiguranja, - trokove promocije,
- trokove registracije vozila i putarina - poreze i doprinose.
u Bosni i Hercegovini,
Prema nainu nastajanja trokovi se mogu podijeliti na:
- direktne (prevozne) trokove koji nastaju direktno na vozilima koja obavljaju transport i
- indirektne (reijske) trokove koji nisu u direktnoj vezi sa radom vozila i ne mogu se
tano rasporediti na vozila koja su nainila ove trokove. Meutim, ovi trokovi se ipak
rasporeuju po odreenim usvojenim principima i kriterijumima, od kojih su najei
pojedinano ili kombinovano nabavna vrijednsot vozila, korisna nosivost vozila, ukupno
ostvareni direktni trokovi, ostvareni prihod vozila itd. Indirektni trokovi mogu se
uslovno podijeliti na proizvodno-radionike i administrativno-upravne trokove.
Podjela torkova prema nosiocima podrazumijeva podjelu prema vrsti i namjeni kapaciteta
voznog parka trokovi transporta tereta, trokovi odravanja i opravki voznog parka, trokovi
prevoza putnika, turizma, ugostiteljstva, ako organizacija obavlja i ove djelatnosti.
Prema nainu utvrivanja, trokove moemo podijeliti na stvarne trokove, koji se utvruju po
isteku obraunskih perioda i planske trokove koji se utvruju prije poetka poslovnog perioda,
kada se planira obim transportne proizvodnje, trokovi poslovanja i stim u vezi, cijene transporta
po raznim jedinicama proizvodnje (tkm.t.itd.).

9
18. Tarife u linijskom prevozu putnika drumskog saobraaja
Visina naknade za prevoz putnika u drumskom saobaaju odreena je tarifom. Pod tarifikacijom
se podrazumijeva sistem po kome se odreuje naknada za transportne usluge u odreeno vrijeme
i za odreene vonje, kao i za odreene kategorije putnika. Tarifa treba da obezbijedi pokrie
trokova transporta koji nastaju pri vrenju transporta.
Tarifama se odreuje visina naknade prema veliini usluge, odnosno duine putovanja putnika.
U autobuskom linijskom prevozu mogu biti primijenjene jedinstvene i relacijske tarife.
Sistem jedinstvene tarife cijena vonje ne zavisi od rastojanja prevoza i pogodan je i za
primjenu u gradskom saobraaju na veim rastojanjima.
Relacijski tarifni sistem predvia naknadu za vonju u funkciji duine putovanja putnika.
Primjenjuje se u prigradskom, meugradskom i meunarodnom transportu putnika i na duim
linijama u gradskom saobraaju. Relacijska cijena se prilikom rastojanja prevoza poveava i
tarifni modul. Porast cijene prevoza po jednom putniku je u funkciji rastojanja prevoza i raste
linearnom zavisnou

19. Pojam i karakteristike cijena u potanskom saobraaju

Cijene usluga u potanskom saobraaju pojavljuju se ve u 17. vijeku. Zasnivaju se na zonama
udaljenosti, broju listova pisma i teini potanske poiljke. Englez, Roland Hill preuzeo je
reformu potanskih tarifa godine 1840, uvodei jedinstvenu cijenu za pisma prve stope teine
(14,5 g) na podruju cijele Engleske. Sistem snienih i pojednostavljenih tarifa u potanskom
saobraaju, to ih je uveo Roland Hill, prema kome su se cijene naplaivale u potanskim
markama. Od Hillove reforme do danas taj se sistem naplate nije bitno mijenjao. Cijene
potanskih usluga odreuju se od tog vremena na osnovu jedinstvene tarife za cijelu zemlju.
Raznolikost postoji u vezi teine poiljke, posebne usluge u potanskom saobraaju (vrijednosna
pismovna poiljka, preporuena, hitna ili vazduna poiljka, novana poiljka), te raznih
uslunosti.
U meunarodnom potanskom saobraaju prodajne cijene se zasnivaju na teini pismovne
poiljke i udaljenosit zemlje u koju se ona upuuje. Dodatne cijene primjenjuju se za posebne
usluge koje zahtijeva korisnik. Njihova visina zavisna je o vrsti posebne usluge, te opet o
udaljenosit na koju se poiljka upuuje.
Osim klasinih potanskih poiljaka, korisniku se nude i nove usluge, pri emu je brzina kljuni
faktor za budunost tog trita.
To su:
1. Meunarodna ubrzana pota (EMS)
2. Eurocolins Europaket je usluga brzog prenosa robe izmeu zemalja Evropske
konferencije za PT upravu (CEPT)
3. Prioritetna pota
4. Usluga SAL (meunarodni prevoz povrinskih potanskih poiljaka vazdunim putem)
5. Sluba svrstavanja poiljaka (CONSIGNATION) najnovija je usluga u potanskom
prometu. Primjenjuje se izmeu zemalja lanica CEPT-a.
6. Sluba poslovnih pisama (BLS)
7. Sluba meunarodnog plaenog odgovora nova je usluga u zemljama CEPT-a (Evropske
konferencije PT uprava).
8. Pota bez adrese poznata je u brojnim evropskim zemljama. Poitaoc odreuje uslove
distribucije neadresiranih poiljaka. Cijene su povoljne.
9. Elektronska pota

10
20. Tarife za multimodalni transport
Definisanje nivoa cijena, pojedinanih tarifskih instrumenata i ukupne tarifske politike za
odvijanje i razvoj unutranjeg i meunarodnog multimodalnog transporta zahtijeva da se, pored
uvaavanja niza ekonomskih i trinih uslova, kao i tehniko tehnolokih modaliteta ovih
savremenih oblika transportnih usluga, postepeno izgrauju i primjenjuju odgovarajue pravne
norme i propisi. Moglo bi se rei da je pravna regulativa multimodalnog transporta u
nacionalnim, evropskim, pa i svjetskim razmjerama zaostala za tehniko tehnolokim,
organizacionim, pa i tarifskim rjeenjima.

O tome govori injenica da je posljednja, praktino jedina i sveobuhvatna meunarodna

konvencija za multimodalni transport, koja je najkompletnije dala transportno pravne osnove
za odvijanje i razvoj multimodalnog transporta, kao i za izradu i donoenje tarifskih rjeenja,
donijeta jo prije dvadesetak godina, a da ni do danas nije stupila na snagu. Jo uvijek je nije
ratifikovao dovoljan broj zemalja (njih 30). Rije je, ustvari, o Konvenciji Ujedinjenih nacija o
meunarodnom multimodalnom prevozu robe koja je donijeta jo 1980. godine.
Meunarodni multimodalni prevoz, prema Konvenciji, oznaava prevoz robe pomou najmanje
dvije vrste prevoza na osnovu ugovora o multimodalnom prevozu od mjesta u jednoj zemlji, gdje
je robu preuzeo preduzetnik multimodalnog prevoza, do mjesta odreenog za predaju koje se
nalazi u drugoj zemlji.
U nedostatku odgovarajuih konvencijskih odredaba, mnoge svjetske asocijacije (Meunarodno
peditersko udruenje FIATA, Meunarodna trgovinska komora ICC i dr.) donijele su
privremena pravila za odvijanje multimodalnog transporta. Tim pravilima predviena su,
pored ostalog, jedinstvena dokumenta (FIATA teretnica, na primjer), preduzetnici (ako to
ugovorom prihvate korisnici usluga) koji bi preuzimali odgovornost za poiljke na cijelom
prevoznom putu.
Opti je zakljuak da nema jasnih unutranjih pravnih osnova za definisanje tarifa u
multimodalnom transportu.
U nedostatku odgovarajuih zakonskih i konvencijskih pravnih osnova za odvijanje
multimodalnog transporta, u nacionalnim i svjetskim razmjerama, koriste se tzv. nekonvencijski
sporazumi. Takav je, na primjer, Evropski sporazum o vanim linijama meunarodnog
kombinovanog prevoza koji je donijet 1991. godine u enevi i u kome je, izmeu ostalog, dat
spisak eljeznikih linija, terminala i luka svih zemalja uesnica.
Prema sadanjem stepenu razvijenosti sredstava za multimodalni transport i organizacionih formi
ovog vida transporta, sve vrste i podvrste kombinovanog ili multimodalnog transporta, bitne za
koncipiranje odgovarajuih tarifskih rjeenja, mogu se svrstati u sljedee vrste:
- transport jedinica intermodalnog transporta UTI (velikih kontejnera, poluprikolica,
razmjenjivih sanduka) sa dvije ili vie saobraajnih grana (eljezniki, drumski,
pomorski, rijeni);
- transport kompletnih kamiona natovarenih raznom robom na eljeznikim vagonima
ili obrnuto, eljeznikih vagona na kamionima i brodovima.

11