You are on page 1of 6

PSICO

v. 41, n. 3, pp. 393-398, jul./set. 2010

A cultura organizacional: O impacto visvel


de uma dimenso invisvel
Joana Vieira dos Santos
Gabriela Gonalves
Universidade do Algarve
Faro, Portugal

RESUMO
No quotidiano, muitas vezes sem que se apercebam, os sujeitos so influenciados pelas caractersticas culturais do
meio em que vivem. A cultura considerada toda a totalidade dos padres de comportamento socialmente transmitidos,
artes, crenas e muitos outros processos considerados a expresso de um determinado perodo, classe, comunidade
ou populao (Choudhry, Fang e Mohamed, 2007). Ao nvel organizacional encontramos um conjunto de valores,
normas e padres de comportamento que influenciam os diversos membros. Este leque de valores varia consoante a
organizao, correspondendo Cultura Organizacional. O presente artigo terico constitui uma singela anlise em
torno da temtica, com vista a despertar reflexo e, eventualmente, futuros estudos.
Palavras-chave: Cultura; organizao; constructo; cultura organizacional.

ABSTRACT
The organizational culture: The visible impact of an invisible dimension
In everyday life, often without noticing, the people are influenced by cultural characteristics of the environment in
which they live. Culture is taken across the whole of socially transmitted behavior patterns, arts, faiths and many
other cases considered the expression of a particular period, class, community or population (Choudhry, Fang and
Mohamed, 2007). In the organizational level we find a set of values, norms and behavior patterns that influence the
various members. This range of values varies with the organization, corresponding to Organizational Culture. This
theoretical article provides a simple analysis about the construct, in order to increase discussion and possible future
studies.
Keywords: Culture; organization; construct; organizational culture.

RESUMEN
La cultura de organizacin: Los efectos visibles de una dimensin invisible
En la vida cotidiana, a menudo sin darse cuenta, los sujetos se ven influidos por las caractersticas culturales del
entorno en que viven. La cultura es tomada en el conjunto de patrones de comportamiento socialmente transmitidos,
artes, creencias, y muchos otros procesos considerada como la expresin de un cierto perodo, clase, comunidad o
poblacin (Choudhry, Fang y Mohamed, 2007). El nivel organizativo nos encontramos con un conjunto de valores,
normas y pautas que influyen en los diferentes miembros. Este rango de valores vara segn la organizacin, que
corresponde a la Cultura Organizacional. Este artculo ofrece un anlisis terico simple sobre el asunto con el fin de
suscitar el debate y posibles estudios futuros.
Palabras clave: Adaptacin; la violacin; ruptura; contrato psicolgico.

How things are done around here. mento das empresas e com poder de determinao na
(Deal & Kennedy, 1982) eficcia da mesma (Yilmaz e Ergun, 2008). A Cultura
Organizacional tem impacto sobre os processos orga-
O conceito de Cultura nizacionais e os seus resultados, em particular sobre
Organizacional a eficcia (Carmeli e Tisher, 2004; OReilley, 1991;
Powell e Dent-Micallef, 1997; Powell, Francesco e
As recentes pesquisas organizacionais consideram Lings, 2009). As pessoas optam por trabalhar em
a Cultura Organizacional fundamental no funciona- diferentes contextos e reas profissionais, mas a sua
394 Santos, J.V. & Gonalves, G.

eficcia , em parte, dependente da Cultura Orga- reforados passam para o nvel das crenas,
nizacional percepcionada, porque a Satisfao Profis- assumindo-se como pressupostos, filosofias,
sional, o Empenhamento Organizacional, a criativida- objectivos e estratgias.
de ou as intenes de sada so afectados pela Cultura O nvel dos pressupostos bsicos refere-se s ba-
Organizacional vigente (Gregory, Harris, Armenakis e ses fundamentais dos sistemas de significados e
Shool, 2009; Kwantes e Boglarsky, 2007; Neves, 2000; constituem a verdadeira essncia da cultura de gru-
Schneider, Hanges, Smith e Salvaggio, 2003). po. Assim, constituem solues encontradas pelos
O interesse pelo campo da Cultura Organizacional grupos para resolver determinados problemas, tor-
advm de um conjunto de factores, essencialmen- nando-se indiscutveis e passadas (de forma incons-
te econmico-sociais (Peters e Waterman, 1984, in ciente) para os novos membros da organizao.
Martinez, 2009). tomada de conscincia da sua A melhor maneira de caracterizar o presente
importncia nas prticas de gesto aliou-se a crena de constructo , na nossa perspectiva, atravs do modelo
constituir um factor de diferenciao entre as empresas de Hofstede (1997). O autor, para ilustrar o modelo,
bem e as menos bem sucedidas (Neves e Jesuno, sugeriu a forma de anis concntricos, em que a cada
1994). Noutra ptica, o sucesso empresarial japons anel corresponde uma manifestao de cultura. A
despertou a ateno para o impacto das diferenas imagem da cebola (ou das camadas) tambm permi-
culturais na gesto e nos resultados (Pina e Cunha, te uma visualizao, conforme se pode observar na
Rego, Campos e Cunha e Cabral-Cardoso, 2006). Ao Figura 1. As diferentes camadas variam num contnuo,
mesmo tempo, abalou a crena universal no modelo de desde um nvel consciente e de fcil acesso (camadas
gesto americano (one best way). perifricas), at um nvel inconsciente e de difcil
Numa breve reviso ao constructo Cultura Orga- acesso (camadas mais profundas).
nizacional aparece insistentemente, desde as primei-
ras definies, a concepo de um sistema de valores,
normas, crenas e costumes (Allaire e Firsirotu, 1984;
Peters e Waterman, 1982). Deal e Kennedy (1982),
referem que a mesma constitui o modo como as coisas
so feitas na organizao (how we do things around
here). Uma das definies que fornece mais consenso
para a compreenso da Cultura Organizacional con-
sidera-a um conjunto de valores nucleares, normas de
comportamento, artefactos e padres de comportamento
que governam a forma como as pessoas interagem
numa organizao e o modo como se empenham no
trabalho e na organizao (Schein, 1992). Assim, a Figura 1 A cultura como camadas de cebola
(adaptado de Hofstede, 1997).
cultura constitui uma qualidade dos grupos que
composta por vrias camadas de elementos, como
valores, normas, pressupostos bsicos, artefactos e Os smbolos so palavras e gestos com significa-
padres de comportamento. do particular apenas para aqueles que partilham a
De acordo com a sua definio de Cultura Or- cultura. Os heris so pessoas reais ou imaginrias
ganizacional, Schein (1992), considera importante muito valorizadas numa cultura e so paradigmas
distinguir trs nveis essenciais que englobam as vrias comportamentais. Os rituais constituem actividades
componentes da cultura: colectivas para atingir determinados fins, essenciais
Os artefactos traduzem a dimenso compor- para a cultura. Por seu turno, os valores so a camada
tamental da cultura e constituem o nvel mais mais profunda e invisvel.
superficial e palpvel, mas so difceis de A proposta de Hofstede foi entretanto ampliada por
operacionalizar. Estes elementos incluem desde Neves (2000), sendo especificadas mais camadas (ver
a disposio fsica, o modo de vestir, a forma Figura 2).
como as pessoas se dirigem umas s outras, a As camadas mais perifricas (A1 e A2) representam
intensidade emocional, etc. a ideia de clima (percepes descritivas). A primeira
O nvel dos valores e das normas situa-se num corresponde aos atributos organizacionais que originam
plano consciente e tem a funo normativa do o clima (i.e. variveis de contexto, de estrutura e de
comportamento dos membros em situaes processo). A segunda representa os atributos indivi-
decisivas. medida que os valores vo sendo duais, ou seja, o campo psicolgico do indivduo.

Psico, Porto Alegre, PUCRS, v. 41, n. 3, pp. 393-398, jul./set. 2010


A cultura organizacional 395

at mesmo no sistema avaliativo (mais descritivo para


o clima e mais avaliativo para a cultura). No contexto
escolar, os estudos apontam para que o clima possa
ser analisado como uma componente do constructo de
Cultura Organizacional (Schoen e Teddlie, 2008; Van
Houtte, 2005)
O vasto e complexo conjunto de caractersticas da
Cultura Organizacional pretende garantir-lhe objecti-
vidade, todavia h aspectos que se mantm pouco
consensuais na literatura: a organizao tem ou
uma cultura? (cultura como varivel ou como me-
tfora); devemos falar em cultura ou subculturas
organizacionais? (cultura una ou plural).
Figura 2 Camadas de Clima e Cultura Podemos estabelecer um paralelismo entre as
(adaptado de Neves, 2000, p. 105). diferenas nas orientaes centradas no processo,
que perspectivam a organizao como uma metfora
(enfatizando o carcter simblico do contexto orga-
A terceira camada (A3) equivale dimenso nizacional) e as orientaes centradas no contedo
comportamental da cultura (os artefactos), ou seja, (cultura como uma varivel do contexto organizacional
aquilo que tem uma forma concreta e fsica e fruto da em que se procura descrev-la para gerir a organizao)
interveno humana, nomeadamente a estrutura fsica e (Prez, 2009).
material (logtipo, espao fsico, padres de vesturio, A existncia de uma cultura das organizaes (a
etc.) e tambm a estrutura no tangvel (linguagem, cultura entendida como nica ou corporate culture)
mitos, terminologia, etc.). ou de culturas nas organizaes (a unidade de anlise
camada quatro (A4) correspondem os padres e so os grupos, a cultura entendida como plural
as normas de comportamento. Os ritos e as cerimnias subculturas) est, para Martin (1992), na origem do
constituem expresses que a estruturao dos padres confronto de trs orientaes distintas: a perspectiva
de comportamento pode assumir. Estes pretendem integradora, a perspectiva diferenciadora e a perspectiva
socializar as pessoas, em termos do desempenho dos fragmentadora.
papis individuais e das relaes interpessoais, logo o
foco pode estar no indivduo ou no grupo. A Tipologia de Quinn como
A camada cinco (A5) composta pelos valores, Modelo de Referncia: adaptao
pelas crenas e pelas ideologias que constituem o do modelo dos valores
mago da Cultura Organizacional. Os valores re- contrastantes ao estudo da
presentam convices relativamente preferncia de cultura organizacional
uns modos de conduta sobre os outros. As crenas j
se relacionam com o que as pessoas pensam ser ou no A riqueza heterognea da Cultura Organizacional
verdadeiro (i.e., acreditar ser remunerado em funo pode ser caracterizada atravs de diferentes tipologias,
do desempenho). as quais so identificadas a partir de quadrantes de
A ltima camada (A6) (pressupostos bsicos) estruturas dimensionais e que podem resultar da
a mais profunda, logo invisvel e inconsciente. combinao de eixos unipolares (cf. Deal e Kennedy,
Funciona como um cdigo para interpretar o modo 1982) ou bipolares (cf. Quinn e Spreitzer, 1991).
como as pessoas pensam, sentem e agem, reflectindo a Foi numa tentativa de clarificarem o conceito de
socializao extra-organizao. eficcia que Quinn e Cameron (1983) desenvolveram
Em sntese, embora o modelo de Neves (2000) o modelo dos valores contrastantes, atravs de um
preconize uma ideia conjunta dos conceitos Clima estudo exploratrio no qual se solicitava que tericos
e Cultura Organizacional (dada a proximidade dos e investigadores caracterizassem esse conceito. Dos
aspectos conceptuais e metodolgicos), no exclui as resultados obtidos foi possvel identificar os factores
respectivas diferenas e singularidades de cada conceito, de eficcia organizacional em torno de trs dimenses
nomeadamente no que concerne relao de cada um ou eixos:
com a mudana (maior vulnerabilidade no clima do A dimenso contrastante controlo/flexibilidade
que na cultura), na incidncia do seu significado (o relaciona-se com a estrutura organizacional e d
clima mais individual e a cultura mais grupal), e indicaes sobre a orientao da organizao para a

Psico, Porto Alegre, PUCRS, v. 41, n. 3, pp. 393-398, jul./set. 2010


396 Santos, J.V. & Gonalves, G.

estabilidade, e estrutura burocrtica (controlo) ou para confiana e o relacionamento humano, ao nvel pes-
a inovao e estrutura informal (flexibilidade). soal e social.
A dimenso contrastante interno/externo traduz A Cultura de Inovao (Modelo dos Sistemas
uma procura de desenvolvimento individual, valorizando Abertos) caracterizada pelas dimenses flexibilidade
a estabilidade na estrutura do trabalho, em oposio ao e externo, na qual so valorizadas a adaptao s
alcance de objectivos e competitividade. mudanas internas e externas, s sugestes inovadoras,
A dimenso contrastante meios/fins traduz uma competitividade, etc. A flexibilidade e rapidez de
dicotomia ao nvel dos processos (i.e., produtividade e resposta constituem os meios pelos quais se atingem
lucro) ou dos resultados (i.e., planeamento e definio os fins propostos.
de objectivos). A Cultura de Objectivos/Racional (Modelo dos
Os eixos de plos opostos representam dilemas Objectivos Racionais) caracterizada pelas dimenses
com que as organizaes se deparam ao longo da de controlo e externo, onde o circular de informao, os
existncia e competir ao gestor efectuar a integrao objectivos, os resultados e o planeamento estratgico
das vrias tenses. Ao integrar estas dimenses podem- so os valores mais expressos. Atribui nfase
se identificar quatro modelos de eficcia organizacional produtividade e ao desempenho.
(ver Figura 3). O modelo das relaes humanas enfatiza A Cultura de Regras/Burocrtica (Modelo dos
a flexibilidade e a vertente interna e dar relevncia Processos Internos) caracterizada pelas dimenses
coeso (meios), bem como ao desenvolvimento dos controlo e interno, na qual o respeito pelas regras, a
colaboradores (fins). O modelo dos sistemas abertos ordem ou a hierarquia so valores que a racionalidade
salienta a flexibilidade numa vertente externa, logo dos procedimentos e a formalizao procuram servir.
destaca a rapidez (meios) e o crescimento e apoio A natureza contrastante dos quadrantes revela-
externo (fins). O modelo dos objectivos racionais dora de um funcionamento organizacional paradoxal
enfatiza o controlo e a vertente externa, atribuindo e complexo, cujo fundamento, isto , a Cultura Orga-
destaque aos critrios de eficcia para alcance de nizacional, ser ela prpria tambm a expresso de tais
metas (meios) e produtividade (fins). O modelo dos contrastes. A forma como os balanceamentos de plos
processos internos denota o controlo e o interno, pelo se expressam pode ser entendida como indicador do
que destaca a informao (meios) e a estabilidade e grau de complexidade da Cultura Organizacional.
controlo (fins). De acordo com Cameron e colegas (2006), o
Modelo dos Valores Contrastantes de Quinn uma
das mais importantes estruturas tericas relacionadas
com a actividade de gesto e tem sido estudada e
testada em organizaes h mais de vinte e cinco anos.
Presentemente utilizado em centenas de organizaes
em todo o mundo para promover o sucesso e melhorar
a eficcia organizacional.

A Formao e a Manuteno da
Cultura Organizacional
A passagem anterior permite reconhecer que
as definies de Cultura Organizacional sempre se
confrontaram com uma vasta complexidade conceptual
(Schoen e Teddlie, 2008). Recentemente Van Houtte
Figura 3 Modelos de Cultura Organizacional (2005) apelou comunidade cientfica que clarificasse
(adaptado de Neves, 2000). o constructo e o que engloba. De igual modo, os
contributos ao nvel da sua formao e daquilo que a
permite manter-se tambm so ambguos.
A cada um destes modelos corresponde um tipo de Alguns autores tm enfatizado a importncia
cultura que se caracteriza da seguinte forma (Cameron das culturas nacionais na formao das culturas
e Quinn, 1999; Quinn e Cameron, 1983). organizacionais (Hofstede, Neuijen, Ohayv e Sanders,
A Cultura de Apoio (Modelo das Relaes Hu- 1990). Os padres motivacionais de gestores de
manas) caracterizada pelas dimenses de flexibilida- diversos pases encontram-se fortemente influenciados
de e interno, prevalecendo valores como a abertura, a pelo factor cultural inerente a diversas nacionalidades.

Psico, Porto Alegre, PUCRS, v. 41, n. 3, pp. 393-398, jul./set. 2010


A cultura organizacional 397

Aquando da fuso de empresas internacionais, as a diminuio da inteno de abandonar a instituio


dimenses das culturas nacionais tm um impacto (Machintosh e Doherty, 2007), ou no Bem-estar dos
maior no comportamento dos activos humanos do que colaboradores (King, 2007), no Clima interpessoal
as dimenses meramente organizacionais (Gerhart e (Reiman e Oedewald, 2007) e ainda no suporte per-
Fang, 2005; Meschi e Roger, 1994). cebido (Sebastio, Santos e Jesus, 2010).
H ainda autores que defendem que a Cultura Alm destes outcomes com influncia directa sobre
Organizacional se estabelece atravs da comunicao os activos humanos, a investigao recente demonstra
(Gomes, 2000). atravs das pessoas que os acon- a relao entre a Cultura, nomeadamente atravs do
tecimentos e as aces adquirem sentido, auxiliando modelo de Hofstede, e o Marketing da instituio e
as pessoas acerca do que apropriado fazer perante o Marketing internacional experienciado (Soares,
situaes sociais especficas. Autores como Gounaris Farhangmehr e Shoham, 2009).
(2006, 2008) tm demonstrado que a Cultura Orga- Assim, parece que a orientao cultural uma
nizacional influencia o Marketing Interno que se estratgia ao servio das organizaes do sculo
vivencia na instituio, e que este ltimo representa a XXI, caminhamos para uma progressiva confirmao
comunicao interna existente. emprica da sua determinao para o desempenho
Quanto mudana da Cultura Organizacional, organizacional.
para Dorson (1971, in Trice e Beyer, 1993) no h
qualquer possibilidade de actuar ao nvel da mu- Consideraes Finais
dana organizacional, uma vez que esta emerge espon-
taneamente das interaces informais; como tal quais- A Cultura Organizacional apresente uma grande
quer alteraes devero ser espontneas. Contrariamen- amplitude, logo tem sido passvel a diferentes pers-
te, diversos autores (Schneider, White, e Paul, 1998) pectivas de anlise (Trice e Beyer, 1993). A cultura
consideram a possibilidade de actuao ao nvel da no um atributo de um indivduo, mas dos grupos
Cultura Organizacional, sendo para tal necessrio inter- (Morey e Luthans, 1985) dimenso colectiva. Todos
vir na aprendizagem social. Outros autores, com uma os actores da organizao ou instituio interferem e
posio intermdia, defendem que existe alguma influenciam a cultura escolar atravs do processo de
resistncia mudana, quando essa iniciativa no sociabilizao organizacional e profissional. A cultura,
provm do prprio grupo (Trice e Beyer, 1993). como produto social, tem subjacente o simbolismo
Atravs dos diversos contributos revistos, nomea- decorrente da interaco estabelecida pelos indivduos
damente o ltimo, parece que a eficcia da mudana de carcter simblico. (Gomes, 1996). As organizaes
Cultura Organizacional depende do Empenhamento e adaptam-se evoluo das sociedades, as instituies
da responsabilizao directa dos colaboradores (Lok evoluem, o que obriga a uma evoluo dos valores
e Crawford, 1999; Lok, Westwood e Crawford, 2005; culturais carcter dinmico. A cultura uma forma
Weng, 2009). de gerir incertezas, ao tornar o futuro mais previsvel,
com base nas experincias afectivas, ou seja, os laos
Consequentes da Cultura entre as pessoas garantem a sua unio. A cultura tam-
Organizacional bm contempla contradies e um carcter ambguo,
decorrentes do carcter dinmico do meio envolvente.
A Cultura, e as suas repercusses, tem sido uma das Assim, importa considerar a discordncia meto-
dimenses mais estudadas em contexto organizacional dolgica e os diversos pontos de vista tericos que
(Lopes e Reto, 1990; Neves, 2000; Quinn e Spreitzer, integram a dinmica da cultura das organizaes, para
1991). que consigamos compreender a importncia da Cultura
Para Gregory, Harris, Armenakis e Shook (2009) Organizacional numa perspectiva algo particular: a
o facto da cultura influenciar a eficcia da empresa realidade visvel para as pessoas e nas pessoas!
um pressuposto implcito de muitos gestores, contudo
reconhecem que poucos estudos empricos forneceram Referncias
uma viso detalhada sobre estas relaes. Os mesmo
autores concluem ainda, atravs da anlise de noventa Allaire, Y., & Firsirotu, M. (1984). Theories of Organizational
e nove unidades de sade dos Estados Unidos, que as Culture. Organization Studies, 5, 3, 193-226. doi: 10.1177/
atitudes dos activos humanos tm um papel mediador 017084068400500301.
da relao entre a Cultura Organizacional e as diversas Cameron, K. S., Quinn, R. E., Degraff, J., & Thakor, A. V. (2006).
Competing values leadership: creatine value in organisations.
medidas de eficcia organizacional. Cheltenham: Edward Wlgar Publishing.
Num outro sentido, estudos recentes apontam a sua Carmeli, A., & Tisher, A. (2004). Resources, capabilities and
repercusso positiva sobre a Satisfao Profissional e the performances of industrial firms: a multivariate analysis.

Psico, Porto Alegre, PUCRS, v. 41, n. 3, pp. 393-398, jul./set. 2010


398 Santos, J.V. & Gonalves, G.

Managerial and Decision Economics, 25, 67, 299-315. doi: Pina e Cunha, M., Rego, A., Cunha, C. R., & Cabral-Cardoso, C.
10.1002/mde.1192. (2006). Manual de Comportamento Organizacional Gesto.
Choudhry, R. M., Fang, D., & Mohamed, S. (2007). The nature of Lisboa: RH Editora.
safety culture: a survey of the state-of-the-art. Safety Science, 45, Powell, T., & Dent-Micallef, A. (1997). Information techology
10, 993-1012. doi:10.1016/j.ssci.2006.09.003. as competitive advantage: the role of human, business and
Deal, T. E., & Kennedy, A. (1983). Culture: a new look through technology resources. Strategic Management Journal, 18, 5, 375-
new lenses. Journal of Applied Behavioral Science, 501-515. 405. doi:10.1002/(SICI)1097-0266(199705)18:5<375::AID-
SMJ876>3.0.CO;2-7.
Gerhart, B., & Fang, M. (2005). National culture and human
resource management: assumptions and evidence. International Powell, G., Francesco, A. M., & Lings, Y. (2009). Toward
Journal of Human Resource Management, 16, 971-986. culture sensitive theories of work-family interface. Journal of
Organizational Behavior, 30, 5 , 597-616. doi:10.1002/job.568.
Gomes, A.D. (1996). Cultura Organizacional. In C. Marques,
& M. P. Cunha, Comportamento Organizacional e Gesto de Quinn, R. E., & Cameron, K. (1983). Organizational life cycles
Empresas (pp. 353-396). Lisboa: Publicaes Dom Quixote. and shifting criteria of effectiveness: some preliminary evidence.
Management Science, 29, 1, 33-51. doi:10.1287/mnsc.29.1.33.
Gounaris, S.P. (2006). Internal-market orientation and its
measurement. Journal of Business Research, 59, 4, 432-448. Quinn, R. E., & Spreitzer, G. M. (1991). The psychometrics of
the competing values culture instrument and an analysis of the
Gounaris, S. P. (2006). Internal-market orientation and its
impact of organizational culture on quality of life. Research in
measurement. Journal of Business Research, 59, 4, 432-448.
organizational change and development, 5, 115-142.
doi:10.1016/j.jbusres.2005.10.003.
Reiman, T., & Oedewald, P. (2007). Assessment complext
Gregory, B. T., Harris, S. G., Armenakis, A. A., & Shook, C. L.
sociotechnical systems theoretical issues concerning the use.
(2009). Organizacional culture and effectiveness: a study of
Safety Science, 45, 7, 745-768. doi:10.1016/j.ssci.2006.07.010.
attitudes, and organizational outcomes. Journal of Bussiness
Reserach, 62, 7, 673-679. Schein, E. H. (1992). Organizational Culture and Leadership. San
Francisco: Josey-Bass.
Hofstede, G. (1997). Culturas e organizaes: compreender a
nossa programao mental. Lisboa: Edies Slabo. Schneider, B., Hanges, P. J., Smith, B., & Salvaggio, A. N. (2003).
Which comes first: employee attitudes or organizational financial
Hofstede, G., Neuijen, B., Ohayv, D., & Sanders, G. (1990).
and market performance?? Journal of Applied Psychology, 88, 5,
Measuring international cultures; a qualitative and quantitative
836-851. doi:10.1037/0021-9010.88.5.836.
study across twenty cases. Administrative Science Quarterly, 35,
2, 286-316.doi:10.2307/2393392. Schoen, L. T., & Teddlie, C. (2008). A new model of school
culture: a response to a call for conceptual clarity. School
King, W. R. (2007). A research agenda for the relationship between
Effectiveness and School Improvement, 19, 2, 129-153. doi:
culture and knowledge management. Knowledge and Process
10.1080/09243450802095278.
Management, 14, 3, 226-236. doi:10.1002/kpm.281.
Sebastio, D., Santos, J. V., & Jesus, S. (2010). A influncia da
Lok, P., Westwood, R., & Crawford, J. (2005). Perceptions for
cultura/clima organizacional e da satisfao com o suporte social
organisational subculture and their significance for organisational
no stresse percebido. Psychologica, 53, in press.
commitment. Journal of Applied Psychology, 54, 4, 490-514.
doi:10.1111/j.1464-0597.2005.00222.x. Soares, A. M., Farhangmhr, M., & Shoham, A. (2007). Hofstedes
dimensions of culture in international marketing studies. Journal
Lopes, A., & Reto, L. (1990). Identidade da Empresa e Gesto pela
of Business Research, 60, 277-284.
Cultura. Lisboa: Edies Slabo.
Trice, H. M., & Beyer, J. M. (1993). The cultures if work orga-
Machintosh, E. W., & Doherty, A. (2007). The influence of
nizations. New York: Prentice-Hall.
organizational culture on job satisfaction and intention to leave.
Sport Management, 2, 1-12. Van Houtte, M. (2005). Climate or culture: a plea for conceptual clarity
in school effectiveness research. School Effectiveness and School
Martin, J., & Siehl, C. (1983). Organizational Culture and
Improvement, 16, 1, 71-89. doi:10.1080/09243450500113977.
counter-culture. Organizational Dynamics, 12, 2, 52-64. doi:
10.1016/0090-2616(83)90033-5. Weng, G. (2009). National culture and global diffusion of business-
to-consumer e-commerce. Cross Cultural Management, 16, 1,
Martinez, P. M. (2009). Cultura Organizacional: algunas reflexiones
83-101. doi:10.1108/13527600910930059.
a la luz de los nuevos retos. Revista Venezolana de Gerencia, 14,
46, 183-194. Yilmaz, C., & Ergun, E. (2008). Organizational culture and firm
effectiveness: An examination of relative effects of culture traits
Meschi, P. X., & Roger, A. (1994). Cultural context and social
and the balanced culture hypothesis in an emerging economy.
effectiveness in international joint ventures. Management
Journal of World Business, 43, 3, 290-306. doi:10.1016/j.jwb.
International Review, 34, 4, 197-205.
2008.03.019 .
Morey, N. C., & Luthans, F. (1985). Refining the displacement
of culture and the use of scenesand themes in organizational
studies. Academy of Management Review, 10, 2, 219-229. Recebido em: 27/05/2010 Aceito em: 15/09/2010.
doi:10.2307/257964. Autores:
Neves, J. G. (2000). Clima Organizacional, Cultura Organizacional Joana Vieira dos Santos Licenciada em Psicologia, rea Social e das
e Gesto de Recursos Humanos. Lisboa: RH Editora. Organizaes. Mestre em Psicologia, na especialidade em Psicologia da Sade.
Doutoranda em Psicologia das Organizaes. Assistente no Departamento de
Neves, J. G., & Jesuno, J. C. (1994). Cultura Organizacional: Psicologia da Universidade do Algarve.
estudo emprico com base no modelo dos valores contrastantes. Gabriela Gonalves Doutora em Psicologia Social. Professora Auxiliar no
Psicologia, 327-346. Departamento de Psicologia da Universidade do Algarve. Coordenadora do
Mestrado em Psicologia Social e das Organizaes
OReilley, C. (1991). Corporations, culture and commitment:
motivation and social control in organizations. California Enviar correspondncia para:
Management Review, 31, 9-25. Departamento de Psicologia, Faculdade de Cincias Humanas e Sociais,
Universidade do Algarve
Prez, M. A. (2009). Cultura Organizacional: algunas reflexiones Campus de Gambelas
a la luz de los nuevos retos. Revista Venezolana de Gerencia, 8005-139 Faro, Portugal
14, 46, 183-194. E-mail: <jcsantos@ualg.pt>

Psico, Porto Alegre, PUCRS, v. 41, n. 3, pp. 393-398, jul./set. 2010

You might also like