DOAN lCUBAN

KLTR DZS

BATIYA GN ANATSAL EVRELER

(Anadolu'dan nce Trklerin Sanat
Ortaklklar)
Doan Kuban
Dizgi: Cem Y aJnevi
Montaj: Ouz Oztrk
Kapak: Sait Maden
Kapak Resmi: Bir Sduk Prensi Portresi
Bask: Gn Matbaas
l . Bas Arallk 1993 ! Cem Yaynevi
ISBN 975-406-462-8
< 'q t Y ,yncvi: K kparmakkap !pek Soka No: l 1
80060 Taksim - lstanbul
Td: 241 05 50 / 243 20 23 Faks: 24415 33
 DOGAN KUSAN

Batya Gn-Sanatsal
Evreleri
ANADOLUDAN NCE TRKLERN
SANAT ORTAKLIKLARI

cem n
y0y1nev1 V
Sabiha'ya
 NSZ

slam Taihi, zellikle Arap e Tiirkgerlein polilik ira

delerini yerlemi toplumlara kabul ettirmeleri taiiuli: En es
ki kltrlerin bei!,"rz. olan lkelere empoze edilen bir yeni dn
ya gn."i Fe politik. rgtlenme ortamnda gi.derek zgn kl
liirler yarailmu. Tirk gerler.n hareketlei, yerleimeleri ve
politik konumlan, 10. yiizylidan 20. yzyla gelene kadar s
lam tarihi iinde en giil bileendir. Ne var ki yzyllar sren
bir yerleme sil reci iinde politik egemenlik kiiltiirel egemenlie
l:ne dnJmedi_i gibi, baz alanlarda hibir zaman gerek
lememitir. Semitik-Arap kkenli dini normmn oluturduu
genel ereve iinde, ger kltn:,, egemen olduu coJrafi
blgelerdeki yerleik ki.Utr alanlan.mn erileriyle yeniden bi
(mlemnitir. Fakat yerletii. blgelerde deiim :e etkileim
mekanizmalannm doiisndan kaynaklanan yeni yaam bi
(mleri, onaya kanmtlr. Bu arada maddi ew-enin olutunl
mas ve yeni diizenleri.nin yaratlmas Dou A!>)'O.'dlm Atnt
pa )"il uzanan Avrasya, ger akunlaruun eFre/eri iiule bi
,.;imlenen karmak dnm mekanizr.alarna bal olmu
tur. Bu dnmler hibir zaman stereotip bir fonniile bal
olarak aklanamaz. Ne vr ki Tarih yazm bir yerleik dnya
liriiniidlir. Tarihiler de Js{:m Taihini yerleik dnya tarihi
yntemiyle yazmlardr. 'l.-/am Sawt l', 'Trk Sanat' gi.bi
kavramlarn, zellikle Trk tarihifrrini doyurmayan boyut/an
'ardu Buna kar ulusal, bazen ki.,ltrel tepkiler, ne yazk ki,
tutarl e nesnel hir tarih yalcltuz olanak,z kimJtr.
Bu altma Anadolu-Trk Sanaurun kkeniei konisun
da otuz yllk alma ve yommlann somlanm ieriyor. nce
bir Tiirk satall laihinin ilk cildini ol..tmnak iin hazrlan-

5
 mt. () 1965'de yaynlad.m 'Anadolu-Trk Mimarisi'nin
Kaynak ve Sorunlar' adl kitabmda da burada sz geen
srekliliklere deinmitim. Yeni verilerle tazeleyerek orada Or
taasya ilgi,li bilgiieri burada kullandm.
Bu alma geni bir maaeme temeline dayanma/da bir
likte, yapt katalouna dayal bir sanat tarihi deil, Trklerin
Anadolu ya gelmeden nce iinden getikleri sanat ortamlan
nm bir panoramasuir. Gerlerin uzun sreli yerleme sre
cinde, tadk/an, gzledikleri, zmsedikleri ve yarattklan bi
imler dnyasnn sorunlann tanmlamaya al;llm. Bu, ayu
zamanda Jslam Tarihinde ger-yerleik ilikilerinin saptad
bir kltrn doasmt irdelemek anlamna geliyor.
Trk Sanat Tarihinin Trki.ye d ndaki kkeni sonnu
bir yandan politik rgtlenmelerin zaman ve mekan smrlan
na bal olarak dei,en boyutlanna, te yandan iinden gei
len ya da iine yerleilen kltr ortamnn niteliklerine ve yeni
gelenlerle yerlilerin etkileimlerinin yer yer farkllamasna
bal kannak bir olgudur. De.jmeyen bir maddi temel ya da
kltr vizyonu sz konusu deildir. insan da deimenin bir
parasdr.
Anadolu 'da gerin yerleik d2ene geiJi byk oranda
gereldetii zaman bilinli ya da bilinsiz, eski deneyler, imge
ve simge olarak, Trkiye 'deki yaratma/ara yansmtr. !. P.
Rox Afganistan Trkleriyle Anadolu gerleri arasnda bul
duu baz zelliklerin Gney Sibiya 'nm Birinci Yzyl yaztla
nnda aklanan trenleri yansttn syler. Kukusuz Trkle
rin Anadolu 'ya gemeden nceki kltrleri ne denli nemliyse,
kendilerine yurt yaptklan Anadolu 'nun Trk ncesi kltrleri
de o denli nemlidir.
Ksaca bu kitap Trk gerlerinin tadklan ya da ta
dklan varsaylan sanat kltrleri ve biim anlan konusunda
tmel bir deerlendinne sav tamaktadr.
C') 1982'de Cem Yaynevi iin ha:,rlamaya baladm bir Trk Sanat
Tarihi'ni, istediim ayrntlarda gcrekletiremediim iin, kendi iin
de bir btn olan birinci cildi bamsz olarak yaynlamaya karar ,t,;r.
dim.

6
 itNDEKLER

GRl
1RK SANAT TARH SORUNSALL. .............................. -.. 9
BRNC BLM
GER KLTR EVRESNDE TRKLERN
MADD KLTR VE SANATLARI.................... .-............. 33
Ger Kltr ve Sanatnn Tarihsel Konumu ................... 35
AtlL Gerlerden nce Bozkr Arkeolojisinin
Genel Grilnm................................................................... 38
Altay Blgesi oban Gerlerinin Maddi Kftrleri...... 40
Hayvan slubu Sorunu ......................................................... 53-
KNC BLM
BOZKIRDA YAZILI TARHN
LK TRK TOPLUMLARI....................................................... 63
Trk Gerleri-Yerleik Toplum likileri ....................... 67
in Kltr evresinde Trkler............................................ 68
Dou Gktrkler'in Maddi Kltr Ortam ....................... 73
Uygur Kltr Alan................................................................ 75
Ortaasya ve Trkler Sorunsal............................................. 77
Bat Gktfirkler..................................................................,-.80
Trk Gerler Smnnda Ortaasya ......................................84
NC BLM
SLAMDAN NCE YERLEK ORT;\ASYA.'NIN
MADD KLTR VERLER VE SANATI ........................ 87
Tarihi Olgular......................................................................... 89
Kentler ve Mimarlk .............................................................. 94
slam ncesi Ortaasya Resmi ............................... :.............. 99
Dier Sanatlar ....................................................................... 101

7
nrnNC BLM
SLAM KLTR DNYASINA GE .............................103
Ortaasya Snrlarnda Trk Gerleri ve
Mslmanlar ......................................................................... 105
RENC HLJ\f
ORTAA SLAM-TIJRK KLTR SORUNSALl ... 113
Onaasya ve iranslam Khr Ortamnda Trkler ....... 115
ALTINCI ULM
ERKEN TRK--SLAM AGININ SANAT RNLER....127
Mimri ....................................................................................129
Ana Biimler ve Yap Teknikleri ...................................... 130
Ba!iltca Yap Programlar.................................................... 133
Camikr ................................................................................... 133
lk Mcdr<..--sclcr ....................................................................... ..2
lk Tarikat Yaplar ..............................................................1-.7
Mezar Yaplar ...................................................................... 148
Saray Mimarisi ........................................,............................. 153
Kervansaraylar ...................................................................... 159
Mimari Bezeme .................................................................... 162
Anadolu 'yu Etkileyen Doulu Prololiplcr....................... 164
Kent Yaps ........................................................................... 165
YEDNC BLM
EL SANATLARI VE BEZEME SANATLARl... ................ 167
Dokuma ................................................................................. 171
Pimi Toprak .......................................................................173
Mac.len Sanat ........................................................................ 179
Aa Oyma ................................................................:...........183
Bezeme Konulan .................................................................. 183
Resin Sanat ......................................................................... 184
SONSZ
Anadolu ncesi fslam-ran-Trk Sanat
zerine Genel Yarg ........................................................... 187
NOTl.AR............................................................................................. l89

8
 Gii:r,J

TRK SANAT TARHi SORUNSAL!

 Trkiye Trklerinin tarihi kltrlerini aklamak iin iki
deiik boyutun ayr ayn deerlendirilmesi gerekir. Bunlar
dan biri Trkiye corafyasmn saptad1 tarih boyutudur. Ve
ancak Cumhuriyet'in kurulmas ve Atatrk'n Trkiye'deki
Trk ulusu tezi ile kltr bilincimizde yerini mlmutur. kin
cisi Anadolu'yu Trkletiren boylarn Trkiye'den nceki ta
rihidir. Bunun bilincine Osmanl mpatorluu'nun son dne
minde varlmsa da, Osmanl mparatorluu'nun Mslman
imgesi iinde fazla bir gelime gsterememi, :-:\ncak Cumhu
riyet'ten sonra byk bir ivme kazanmtr. Kolayca belgele-
nebilecek bu gzlemler, bir ulusal tarih yazn ve oa bal
bir kltr ve sanat tarihi yal.illmn,'mparatorluun son ylla
roda balaml olsalar blle ancak Cumhuriyet dneminin bi
linli urlan olduunu gsterir. Bu ura Cumh uriyct d
neminde garip bir ikilemle sonulanmtr: -Bir yanda Turk
kltr sanatmm Ortaasyal kkeninin vurgulayanlar; te
yanda Anadolu'yu vurgulayanlar.
Oysa Trkiye kltrnn Anadolu ve Anadolu d iki
ayn kkenini yadsyarak herhangi bir maddi kltr verisini
doru deerlendiremeyiz.. Trklern Anadolu'ya dardan
geldikleri ne kadar gerekse, gelirken bir eyler getirdikleri
de o kadar gcrckr. te yandan Anadolu'da Trkler geldi
inde Anadolu "da rulduklan kltr ortam verilerinin srek
lilii de o kadar gerektir. Bu deiik kken] katmanlar, n
yargsz olanlar iin o kadar a.1k ve yaygn olarak ortaya .
_ konmutur ki, Anadolu-Ortaasyc kavgasmn bilimsel hatta
rasyonel bir yan kalmamEtr w bugnk tarih yazclnn
bu duygusal ikilemi am olmas1 gerekir.

11
 Trk San.at Tarihi deyiminin karmza kard dier
bir sorun corafi. ve tarihi boyutlar arasndaki tutarszlktr.
Bugnk corafi snrla.r referans olarak ahndnda maddi
kltr rnlerinin bu ortamn saptanabilen bileenleri iinde
deerlendirilmesinde bir zorluk yoktur, Bugnk Trkiye s
nrlar iinde bir Trk Sanat Tarihi yazmak erevesi belirli
bir konudur. Fakat Asya bozkrlar tarihi iinde, zeUik!e Cj.
lalta a'na kadar uzanan bir zaman sresinde neyin Trk
olduunu, neyin olmadm saptamak olanakszdr. Bu konu
da Batl tarihiler ve daha yakn dnemlerde Rus aratrma
claryla Trk tarihileri arasmda, maddi kltr verilerini yo
rumlama asndan, byk gr aynlklar vardr. Bir ya odan
Batthlar'm ve Rusiar'm Trkler zerindeki baz nyarglar,
te yandan Trk tarihilerinin, yine d kaynaklardan edin
dikleri bilgileri tek tarafl yorumlama eilimleri, gerekleri
renmek isteyenlerin kafalarn kartracak dzeydedir.
Kald ki bugnk bilgiler, A;ya'nn 57..ellikle yazl olmayan
ger tarihi, hatta onu izleyen slam dneminin baz dnem
leri iin ak bir etnik panorama izmeye olanak vermeyecek
kadar :monimdir. Her kazlan yerde bulunan arkeolojik veri
lerin deiik bir ::d vardr. in, Arap, Hint, Roma ve Bizans
kaynaklarnn zellikle kabile ve boy adlaryla ilgili olarak
verdikleri bilgilerin deerlendirilmesi byk dilbilgisi cam
bazlklar gerektirmektedir; Bo'lkrm arkeolojisi ile ilgili veri
leri decrtcndirirkcn herkes kendi nyarglarna uygun bir
ka veri bulabilmektedir. Kazlarda bulunan insan iskeletle
rinin antropolojik incemelerine dayanarak yaplan snflan
drmalar, herhangi bir kltrn srekli tayclarn sapta
mak asndan yetersizdir. Hunlar zerinde en byk otori
tdcr<len olan Maencbcn-Hdfen btn mezar verilerinin
rklann oktan karm olduunu gsterdiini syler. (l) Bu
na karJin iizcrindc fazla deiik yorum yaplamayacak maddi
tarih verileri vardr. A1a yukar btn bozkr blgesine yay-

12
 gn birok maddi kltr verisinin nasl bir ortam yaratt ve
ne tr bir ekonomik, sosyal ve teknolojik yaam yanstt
anlalabilmektedir. Tpk Boaz Kprs'nn Trk ya da
ngiliz olduu konusunda ne kadar deiik yorum yaplrsa
yaplsn. stanbul'un yaamndaki etkisinin daha kolay anla
labilmesi gibi.
Ayn paralelde Trk slalelerinin egemen olduklar l
kelerde bir yap plannn, bir bezeme deseninin ustasn ya
da kkenini saptamak olasl, bugnk bilgilerle yoktur ya
da ok snrJdr. Bunu o blgeyi on yl nce ele geirmi bir
emirden dolay Trk, Afganl ya da Iranl olduunu savun
mak da anlaml deildir. Oysa Erken ve Ortaa s1am tari
hinin de zellikle kltr alanndaki birletirici rol belgelen
mitir. Ve maddi sanat verilerinin beHi blgelerde grlebilir
sreklilikleri vardr. Bunlarn toplum yaps, teknoloji ve di
er kltr verileriyle ilikilcrini gstermek daha kolay ve bi
lim asndan daha tutarldr. Bu nedenle de sanat yaptlar
nn u ya da bu etnik gruba ilikin olduklarm savunmak yeh
rine, onlarn tanmladklar kltr ortamnn zelliklerini
saptamak ve o ortamn verilerini ortak olarak kullanm ve
onlara sahip km toplumlann ortak mal olduunu kabul
etmek dala uygundur. Bylece Trk Sanat sorunsal, dei
en kltr ortamlarnn tanm ve ctkilcimlerinin belirlen
mesidir.
Genelde Trk sanatnn evrelerini corafi karakter ve
tarih asndan iki farkl evrede izliyoruz: Gebe Trk top
lumlarnda sanal ortam, yerleik Trk toplumlarnda sanat
ortam ve bunlarn aamalar ya da blgelemeleri. Bunun
tesinde de Trkler'in g(iebe ve yerleik yaam ortak olarak
srdrdkleri uzun bir Ortaa vardr. Bir bakma bu Orta
a'n, ok yakn zamanlara kadar uzadn da biliyoruz. Fa
kat maddi yaam rnlerinin tketimi asndan gebe ve
yerleik iki ana kategori yeterlidir. Bunlar kltr asndan
farkl dnyalarn rnleridir: Birincisi Avrasya bozkrlar g
ebe kltrne, ikincisi Dou'da Budist ve Manihefr,t kltr

13
 alanna, Bat'da slam kltr alanna baldr. Gebe ve
yerleik bu toplumlarn klasik biimkrini aldklar dnemler
de gi.inliik ya.amlan, sosyal yaplar, retim dzenleri, inan
lar, politik, ekonomik ve kltrel ilikileri ve teknik yaplan
ve yaadk1an corafi ortamlarn zellikleri birbirlerinden
farkldr. Bu toplumlarn egemen gruplarnn yaps da dei
iktir_ Gktrk devletinde kendisine Trk diyen bi:- ynetici
grubun egemen olduu, ounluu Trk olan toplum kat
manlar vard. Gazneliler'in egemenliinde Kuzey Hindis
tan'da ise ynetici ve ordu dJmda Trk yoktu. Ve o sultan
lar ran tarih gelenekleri iinde kendilerine egemenlik sim
geleri aryorlard. Osmanh klasik a sulmlan ise kendi k
kenle_rinin semitik peygamberier kuana balantsn kant
lamaya al! an silsilcnameler yazdrnlar, Trk adm- kullan
madk.lan gibi-' ordularnn en gzde blmlerini -Gazneli
ler'in gulam1ar tersine- Trk olmayanlardan semiler ve
Trk katmanma da baka cemaatler yannda zel bir yer vcr
memilerdir. Gelibolulu Mustafa Ali Efendi'nin 16. yzyl
sonunda kaleme alnm bir tr grg kitab olan Meva'
dn-Nefais fi Kava'di-1-Mecalis'i asmanh'mn Trk konu
sundaki gr__n belgeleyen olumsuz yarglar asndan ka
rakteristiktir.c) Kukusuz bundan tr toplumun genelde
Trk kimlii deimemtr. Fakat bu kimlik sornmmun a
mza kadar gelerek slam ve Trk kimlikler arasnda toplum
kltrn sarsan eitli ikileml-er yarattn da unutmamak
gerekir.
Gebe ve yerleik dnemterine ilikin bilgileri eski
dnyann byk dillerindeki yazl belgelerin kannak Iingu
istik yorumlar iinde deerlendirdiimiz ve tesadfi arkeolo
jik buluntularla da pekitirmeye ahttm1z Trk tarihindeki
sreklilikler ve sreksizlikleri saptamak g bir kaynak ve
rn kritii gerektirir ve byk yntem zorluklar karr. A
raplar"n slam'dan nce ve sonraki tarib[eri bunun yannda
ok sade kalr. Dorusu istenirse T,urkler'in tarihinin her-

14
hangi bir am ve blgesini aklamanm zorluu dnya tari
hinde Trkler'den baka bu tr bir gemi!ii olan ve eski dn
ya tarihinde bylesine merkezi bir rol oynam!.' baka bir in
san grubun.un clmamasmdan kaynaklanyor. Hint-Avrupal'
hrdan bugn Bat u!uslanm olturanlarm yazh ve belgeli
bir gebe tarihi yok gibidir. Kimliini yitirmeden Asya'mn
bir ucundan Orta Avrupa'ya kadar, deiik corafi iklimkI
de iie geen haUcafar hahnde devlet strktrleri kuran da
yoktur. Bu nedenle de byle bir tarih yazmna iIkin ynte
min yaratlmas gerekliliini aklnda ve gnlnde hisseden u
lusal tarihiler de Avrupa'da kmamtr. Biz Fransz ya da
ran tarihi zerine kurulmu strktrlerle Trk tarihini yaza
mayz ve yazamadk.
Bu .in yapl tarih yapmm bir baka zellii; ikinci ev
resinin dnyann en byk kltrlerine yurt olmu. lkelerde
gelimi olmasdr. Yeni bir topraa s.ahip olmamn maddi ge
reklerini ve tarihte izlediimiz sonularn anmsarsak, Trk
kltr. Trk san.at ile iigiH geneHemeler zerinde ok ihti
yatl davranmak gerektii anlalr. te yandan bu byk
perspektifler Trk t.:riheri iin byk bir itici g kabul
edilmeEdir. Bu Battl ulusal tarih yazclnn dmda bir sis
tematik gerektirir. Bunun tarih yazmn byk bir yaratcl
a da ynlendirmesi olasdr. Tarihe bak, ada sosyal bi
lmterin (zellikle antropolojinin) olgulara ynelmi ynte
mine eker, nyargdan annarak ve doruya politik ve oven
amalar iin srrt evirmezsek, Trk tarihinin yapsal zorunlu
luunun daha evrensei bir kaideye oturtulmas gerekliliini
grebiliriz. yle yapttmzda Dou slam'a Samaniler'den
sonra egemen olan Karahanl, Gazneli ve Seluklu dnyas
n, siHaleler arasnda kavgalara dayayp kompartmanlara b
leceimize ortak olarak tanmladk.lan kltr ortamnn b
yk izgileri iinde anlamaya .alabiliriz. O zaman Trk Ta
rihi, Trk Kifr ve Trk Sanall dediimiz olgular deiik
boyut ve anlamlar kazanrlar. Ancak byle bir dzeyde Bu
hara'nm Karahanl minareleri ile Afganistan'da Cem'deki

15
 Gazneli minaresnm ya da Gnbedi-Kabus'la Sultan III.
Mesut'un minaresi ve Sivas Ulucamisi minaresi arasndaki
gerek ilikilcri grebiliriz. Gnmz Trk toplum kltr
iinde tarihten gelen bileen)erin. bugn deer verdiimiz
maddi kltr rnlerine nasl yansdn ve hangi sreklilik
lerin ve deime mekanizmalarnn onlar dourduunu an
lamaya, ancak insan ve toplumun geirdii niceliksel ve nite
liksel deiikliklere sadece kltrel simgeler olarak deil, bir
maddi olgu olarak baktmz zaman balayabiliriz. Gn
mzde kyden kente g edenin girdii kltr deiimi sre
cindeki kopukluklar. sreklilikler, yadsmalar ve yabancla
malar nasl izlediimiz gereklerse, ikihin yl iinde daha kar
mak sreler iinde oluan ve giderek biriken deimclcrin
anlalmas zor, belki de bazen olanaksz hircimlcre girdii
de bir gerektir.
Trk tarihinin karmak yapsnn kendine zgln
ve tekliini ve kc.:ncJinc zg bir aratrma ve yorum gerektir
diini vurguladktan sonra bir dier sorun hangi lkeler ve
hangi snrlar iinde hu konularn ileneceicJir. Bu kitapta
kabul ettiim ana lt ancak tek ynl srekliliklerin sapt<1-
nabikcci deimelerdir. Baka hir dcyiIC cJnyann her k
CSine deil, Anadolu'ya doru bir insan ve kltr akmnn
sanatsal verilerini esas konu aldm_ Bylece hir yandan c.Jc
incyi etkileyen parametreleri doru saptarken, te yandan
bugnk Trkiye'yc kadar uzanahilm sreklilikleri bulup
karmak gerekmektedir. Bizim iin bata gelen sreklilik
kendini Trk sayan bir toplumun kendine zg diliyle bir
dnce yapsn ve herhalde duyarllklarn, analizini kesin
olarak yapamam ol-ak bile, bugne kadar ilctehilmi olma
sdr. Gcri inan ve sosyal geleneklerde olduu kadar maddi
kltr rnlerinde de gebe dnyasndan bu yam, kimlik
leri konusunda kukU uyandrmadan bugne kadar gelmi
sreklilikler saptamak zordur, fakat, rnein ran ve Trk

16
Larikat yaamnda aman geleneklerinin sreklilii gstcril
m tir. l mumyalamay Ortaa Anadolu'sunda bulmak da
bozkr geleneinin ]\1slman ortamnda hemen ortadan
kalkmadn belgcler:(3) rf ve adederdc slam'n yorumu
na karm inan ayrntlarnda, balla dokuduumuz kilimler
de, yorumunu rasyonalize edemediimiz davranlarda, de
imi de olsa, varlm buJd uumuz sreklilikler olduunu
da yadsyamayz. Bylece cleimc parametreleri kadar,, ba
zen onlardan da te, si.irek.:!i:ltiUerin de nemli olduunu u
nutmamak gerekir. Mezara verilen nem bir gebe kltr
geleneidir. Eski yerleik lmmrlcrin hepsinde de vardr. A
nadolu'<la mezar yaps kaya: :zerinde dururken bu gele
neklerden sadece birini deer,lendirerek saiam bir yargya
varamayz.
Bu kitapla szn ettiim .sanat rnleri hi olmazsa bir
boyutlaryla sonraki dnemlere bir lde .uzanme),udr. Bu
nun sresi ve yeri deiik olahi[i,r. Snnra bu ger.iden gelenle
baka kltr kkenli verikr.lc kanacaktr. Kgin'.in meza
rnda alan inliler T'ang sararmman gelecektir. Birinci
Mahmut Topkap'nn resimlerini frnnsrZ'[.ra yaptracaktr.
Belli evrimlerden sonra zgn k1mlikler de ortadan kalkm
olabilir. slam geometrik desenlerinin Roma mozayiindeki
kkenlerini ya da Erzur:um evinde.ki tavan kirilcmcsinin
Hcllenistik aa uzanan kkleri unululacaktr. Fakat hln
hunlar, bir srekli yok olan Ye yinelenen zincirin halkalar
gibi, grnmez sreklilikler mokus:u dokumulardr. Slcyma
niye kubbesinde Hun admm grmek eklinde hir basit C
maya indirgcrncmckle bidikte Timur'un adrl ordugahnda
ki byk otag!a Selimiye arasnda da.. ya;ps belki kolay ta
nmlanamayacak baz ilikiler u!ah:ihxci:.i kabul ederek
Trk sanatnn evrelerine ,eilmek cickir. k
Her rtamada sa
nat olayn kendinden gelen srclddiilerile. evreden ve y
reden gelen srekliliklerin kesimesinde ve bikkgcsimlc gr
meye almak zorunludur.

17
 Trk sanatmm etnk te.mele ,otaI1tu1masnmn lar;.ak1z ol
duunu ve bunun onu lhi a;[mramak Ja da karakterini de-
. itinnekle e olduunu da betirt;mekte yarar ar. Trkler
Ortaasya'da bugn de yayoflar. Eger 'J:urk samalum etnik
adan yorumlamaya kalkarsak Aima-Aitadaki Sit0J1in d0nemi
heykellerini de Trk san.at .tadhi ime :almak gerekebilirdi.
Geri dnccrnizn smrlan btl tfir 1Dir woruna da uzanabilir.
Fakat byle bir tutum iinde i1en.ecek kcnr\!nt11 kaypakl
aktr. Dou Trkistan'da Uy;gudar Maniheist Uygur devle
tini kurduklar gibi, bu,gne kadar da "ifnnk olank yaamlar
m srdrrniilerdir. Ama yukarda :sfrun: ettiim sreklilik
leri gerekten izleyip, keneli .deiimleri ,iinde saptamadan,
Uygur sanatn Trk .sanat ii,r:cle deerlendirmenin, bizim
iin fazla bir anlamJ yoktur. Uygur sa,atNiln in'le, Hint'le,
Tibct'lc ve Fergana 1ile etkileimleri iinde Bat'ya uzatt
kollar olabilir. Onlar bizin baz. gdirneieri aklamamza
yardmc olurlar. Bir Kttadg.u iBilig'in ya da Kagarh Mah
mud'un 'Lugat'nn Bat'ya nasrl. uzad,m saptyorsak, Be
zeklik'teki resmin de Dp.:i'ya uzand:1,:u da amJ1rcrms,.crnr!il:1!lmz
gerekir. Kltr ottarn kavramn.:n ier,iini., ,deiik kia.1liir
evrelerine giren gebe 1Yrl<ler'in :gelitirdikleri r,fil.n1ere
bakarak anhyailiriz. Uygur Han herriz Changan'da (bu
gnk Sian) yaarken ran k@ken,fi Ma!lil (dii,nii:,i oradaki ra
hiplerin etkisiyle kabul etmiti_ Ve Bo.u Aya'da Trk aris
tokrasisi Maniheiz;ne byk bir destek 0ldu. 1fnc ayn bl
gede gl Budist etkiisi a]tn.da "['tttr!k gruplar Bmcfmi. de
benimsediler. Kara Hogo :Sanat bu kli kayna e onlara ek
olarak Uyguriar'n sk iliki iiAde .dkil.;llan in S.anat etki
lerini gsterir. Bu in etkileri Bezekltk ve JMuwk',ta'ki duvar
resimlerinde ok ak olarak grlr. M.imariide ise IBuclist
gelenei ve Ortaasya gney blgeJleri.nin toprak rn:i.marisi e
gemendir. Game Sanat, !bilinen rnekleriyle, Ortaasya'da
daha nce gelimi biimkr dnyasn ya.str, aynca Hint
etkilerini ierir. Daha ayrntl incelemeler bu deiik tiSlup
kaynaklarna yeni politik ortamn ve Trk egemenliinin
ne tr bir karakter kazandrdin gsterebilir. Fakat bu ay
mitlar belirleyecek veriler yeterli olmad gibi, veriler
zerinde slup zellikleri saptayacak almalar da ok y
zeyseldir.
Halife Mutasm'dan bu yana, hem Trk ve hem de Trk
olmayan devletlerde slam lkelerinin balca asker kayna
olan Trkler giderek slam dnyasnn politik egemenliini
ele geirdiler. Trk slaleleri ran, Kurey Hindistan, Mezo
potamya, Msr ve Bat Asya'nn birok blgesinde ve Rusya
bozkrlarnda, Karadeniz evresjnde devletler kurdular. Eer
politik egemenliklere ve slalelere dayanarak bir tarih yaz
maya kalklrsa, ran'da Samaniler'den sonra bir ran Tarihi
yazmak olasl olna:dL Safavi ve Kaar dnemlerinin sa.
natlarn da Trk sanat tarihi iinde yorumlamak gerekirdi.
Byle abartmalarn bilimsel tarihle bir ilikisi yoktur. Tarihi
anlamamza da, kendimizi anlamamza da engel olur.
Bu tutum Anadolu-Trk tarihinin Uygur tarihi ile ya da
Safavi tarihi ile ve sanat ile ilikisini.unutmak anlamna gel
mez. Anadolu-Trk tarihinde ve sanatnda, slam tarihinin
ve Trk tarihinin yukarda deindiim zelliklerinden tr,
btn bu gemilerin, bu ok uzak, unutulmu ilikilerin iz
leri, hatta biz bugn saptamam olsak bile vardr. slam tari
hinin eski dnyann ortasndaki merkezilii bu tr alveri
lerin Trk egemenliindeki slam topraklarnda ve bizim l
kemiz zerindeki geli gidiini younlatrmtr. Ne var ki
bu tr ilikiler ortak kltr alanlarnn giriimleridir. rne
in in seramiinin Rey atlyelerinde taklit edilmesi, in
porselenini taklit eden Seluk seramiini inli'yapmad1 gi
bi, in sanatm da Mslman yapamaz.
zellikle Or.taa'da btn slam lkeleri kltrlerinde
ortak baz ynelimlere sahip grnyorlarsa, bu ortak bir

19
 ta.sdan. orba_ imeye -_- Fakat.orba tas herkesin malt
olmad gibi; herkesin yedii baka yemekler de varqr
Btn u t yarglada,_ Ttk sanatmm_ki byk ev.resi
ve orilar atasidaki geit dnemleri .ve onlar. hazrlayan. alt
ve ,komu- kltr ktlat\ Trkiye'de yaanan Tler iin
Trk Saiat tarihinin kaynaktaki verilerinin bir blmn o
luturur, fakat eski kltrJede Anadolu-Trk kltrn e
.letiti.ez. Bu kitapta tanml_amaya- altm sanat ortamlar.
tarihi bu yaygn, karma_[k ve hareketli ortamn
i:etlenm
bir panoramasdr.

DeVirmeden yetiin. bir Tijrk vezirini etnik bakmdan

Trk saymak ne kadar. olanakszsa; .Osmanl kltrn Trk
saymamak da o. kadar olanaksizdr. Bu _basit gzlem Trk
Sanat deyimindeki 'Trk' srfat1nm etnik bir _nitelik.ta.mad
in fakat bir.kltr kavram olduunu gsterir. Bugn Dou
Trkistai'da oturan Uygurlar'ta, olduka farkh bir diyalekt
olsa da,. ayn dm 'konuuruz r fakat Kagarl'runsap ile ilgili
olarak kullandr sllzciiklerin.:ancak kk bir yzdesi A;;a
dolu _ yap kltrnde vardrr. Bu sanatlar arasnda. b;inisel
yaknlklar,: da bulduumuz.halde, deiik yap szlklerinin
ortaya. kmasna_ neden olar tarihi gelimeler, .ka birbirle-.
rinden farklidr. Edinteli ile -Turfanh nerede hhabilirler?
Niin Ariadoti halk oyunlarnda ayklar Dou Trkistan
halk oyunlarnda is.e _kol.ve eller oy1,1n dziiine egeendir?
Bu tr farkllamalarn varl Trk sf:atnm ok geni kap.,
saml ve kltrel ierildi:bir temelde aklanmasr getek iliini
. ortaya koyar.
Eski dnyann bir ucundaq br ucna, srekli deien
politik. snrlar iinde, ger. ve .yerleik yaan duzenlerini
birlikte srdrerek ve her .yeni rgtlenmede deiik etnik .
grup!arla kaan bir toplumlar kltr konu alanm.z olu-

-20.
 turuyor. fiei aamda nceki kuftr kattar- ve yeni komu
kltr alailanyia etkilc;:imler stece katlnitr. Hunlar bat
ya gid!nce . Certienier'le karlalrlar,. Dou'<la . inliler'le;
Uygurlar gneye iner; Mariiheiznfi bulurlar. Sultan Mahmut
Hindistan'a inince ordusuna Hintliler'{ katar; sava taktiini
, deitiren filleri bulur. Saraylana $ntli usalat gtirir. Or
hun yaztlarnda Trkikletiyle vnenler, Iran'da kimlikle7
rini unutur. ranl olmaya-zenirler. Bozkrda kimz ienler
. ran'da arap imeye balar. Turkiye'de tulann deseni taa
geer. te yandan ran. ve Anado! u _yerlileri Trke konu
maya balarlar, Bat Andolu.'ya geln Trkler, yzme bilme
den kotsan olurlar, Bu tr deiiklikler ve anoma-iler Tiirk
ler'e zg deildir. Fakat Trk tarihinin byk hareketlilii
iinde sk sk karmza kar: Byle .bir srete. hemen kav-
. ranabilecek btnlk ve horiojenlikler bulmak zordur.
Trk tarihinin evrelerini ksaca anmsarsak, hibir tezle
bilimse] anlamazla dmeden yle bir panratna -izebili
riz: Birincil kltr karakteristi Trk dili olan ve, corafi :
klan bizim tarihlerimizde Ortaasya olarak .tanmlanan,_ fa'.'.
kat daha belirgin olarak Asya'nh orta kuann gney boz
ku ve dalarnda bugiikif in T:kistan'mn kuzeyinde Al
tay btgesinde yaayan byk bi.r ger- grubu As.ya'ri.n ve
Avrupa 'ilm 30. ve 4.Q. enlem kuaklar arasnda; isa:'dan nce
baJayarak mza gelene kadar ok etkili bir ro) oyna
tntr. B:u tarihi serveni iinde, .uzun bit Sre ger yaatt
sn srdren Trk dilli halklarn, yerleik yaantya getik
teri .sonra, smrh da otsa, gerlii bugne. kadar, de_vl:\m et
mitir.. Kendi aman inanlarndan sonra Asya'rin btn b
yk dinlerini, Budizmi: Maniheizm'i, I-ristiyanhk't ve Yahu
dilik'i ve en byk boyutta da- islam'i kabul eden bu halklar,
dnY. ve isati tarihinin en byk imparat9rhiklarm kur-
mu ve btn bu yzyllar iinde _sayisz baka rklar. kendi .
iinde zmsemiler, in smrlarmdari Orta Aviupa'ya. kadar
btn rklarla kai:im. ran'da ranh, Hindistari'd_a Hintli

, 21
(Pencapllar); Balkanlar'da Slav (Buigarlar), Suriye 1de Arap
olurken, kendi km olduu ooraf blgede de kimliklerini
bagne kadar korumUlaror. Daha sonra Anadolu ve Ru
meJi'ye yerlemiler ve bin yla yakn bir sre bu en eski uy
garlklar lkesinde yerlik dzene gemilerdir. Dnya tarih
yazmnda Trkkr zerinde slam, Histiyan kavgalanmmn
gemiine dayal olumsuz yarglar vardr. Fakat Balkanlar ve
Dou Akdeniz'den ,in snrlarna ve Hindistan'a kadar dn
yann bugnk politik grntsnde Trk faktrnn kkl
bir rol olduu yadsmamayacak kadar aktr. Ne var ki bu
kkW roln niteliini Trkler'e metriyder yazarak anlaya
mayz. nk bugne; dne, ya da daha e.skilere1 Trkis
tan'a ya da Azerbaycan'a ya da Musul'a hatta Trkiye iinde
Erzurum'a ve zmir'e baktmzda konuulan dilin snrlar
iinde hap:edilemeyecek kltrel farklhkiar grlr.
Deien bir olguyu bir tek kez tanmlayamayz. Tanm o
olgunun sadece bir dnemini kapsayabilir. Trk tarihinin ev
relerini de, eer tutarl btnler bulursak, ayr ayn tanmla
yabiliriz. Ve bu btnlerin sonunqa ,srekli ve farkl gelime
zincirlerinden soyutlanm bir zincir bulamayacamz bil
mek gerekir-. Bu gelime zincirinin her halkas baka gelime
zincirlerinin halkalar ile edetir. rnein eer Musul'un bir
Trk tarihi varsa. ranl ve Arap tarihi de varlr. Bulgaris
tan'n, Romal, Bizansl, Trk Bulgar, Slav ve Hristiyan Bul
gar, Osmanl ve nihayet yine Bulgar tarihleri vardr. Osmanl
dnemi Bulgar tarih, aym zamanda Bulgar tarihinin de bir
halkasdr. Tarih birbirinden bamsz aalardan oluan bir
orman gibi gelimemitir. Fakat her seferinde yeni kombine
zonlara giren molekler bir yapst vardr. Bu yaplama iin
de ou kez sabit corafi referanslara dayal btnlemeler
ve sreklilikler olmutur. Ve ancak byle sreklilikler, geli
me srecini tanmlayabileceimiz btnlemeleri. devletleri,
kltrler sluplar meydana getirebilmitir_ Fakat bu tanm-

22
layabildiimiz btnlerde de, t>aka tr srekliliklerin, baka
corafi mekan ve zaman iinde tanmlanabilen btnlerin e
eleri vardr. rnein Bursa Ulu Cami'si Osmanl Mimarisi.
diye adlandrabileceimiz bir btnn esidir. Fakat slam
Mimarisi diyebileceimiz bir baka btnn de esidir. Ve
baka bir kavram alanna geersek, kubbeli mimar diyebile
ceimiz baka bir teknolojik srecin de esidir. Anadolu
Mimarisi diyebileceimiz bir baka btnn da esidir.
Kukusuz bunlardan biri ile ilikisi daha yakndr; Osmanl
Mimarisi ile. Fakat bu, onu baka btnlerin tanmlanmas
na yardmc olmaktan alkoymaz. Daha. karmak durumlar.
da vardr. Artuklu Erniri Necmeddin Alpi'ye, muhtemelen
kendisi de bir Syan, olan Mihran ibn Mansur adl birisi
Dioscurides'in De Materia Medica adl antik yaptn Srya
nice'den Arapa'ya Kitab al-Ha;ayi ad altnda evirmi
ve kim olduu bilinmeyen bir nakka da kitab sslemitir.
imdi bu yap1t Trk Artuklular'm dneminde, bugnk Tr,
kiye snrlar iinde ve bir Trk emiri iin yapldna gre
Trk kltr ve sanatnn tammlanmasna yardm edecek bir
rndr, Fakat aslnda Antik a kltrnn bir rndr.
Diline baklnca Arap kltr iiude de ele alnmas gerekir.
eviriyi yapan bir Sryani olduuna gre, eer Sryani
kltr diye bir. baka btn tanmlarsak onun da bir para
sdr. Resimlerini ise kimin yapt bilinmedii ve bu kitap
slam kltrnn ok bilinen ve kullanlan bir yapt olduu
iin, slam kltr ve sanatnn da bir esidir. Fakat o re
simlerde slam ncesi Suriye Ge Antik kltrnn de et
kileri vardr. Byle durumlarda, yaptlar u ya da bu klt
rn rn diye deerlendirmek anlamszdr. Yapt hangi
kltr ortam kendi yaamnda kullanmsa, ondan etkilen
mise ve onun oluumuna katkda bulunmusa, o yapt onun
maldr. Bakalarnn da olabilir. Bir sanat eseri bir toplumun
belirli bir dneminde onun yaama kltrnn bir paras

23
 ise burada kaynak olma sorunundan ok toplumun kendi i
in tanmlamaya, yaratmaya alt ortamn nitelii nemli
dir.
Bu rneklerdeki kltrel etkileim yorumunu Trk Ta
rihinin btn evrelerine uyguladm1z zaman ilk karmza
kan sorun gebe kltrn kendi yaamna zg maddi
kltr rnleri ile, iiikide bulunduu yerlcmi toplumlarn
rnleri arasndaki farklar ve aralarndaki alveriin nitelii
dir. Daha sonra Trkler'in baz gruplarnn yerleik dzene
geii, slam dnyas iinde yeni kltr ortamlarnn ortaya
kmasn salayan politik rgtlmeler, Trkler'in egemen
lik alanlannda slam ve slam ncesi geleneklerinin sreklili
i, yeni akm ve biimlerin gelimesi ve bu ortamlarn kimlii
:;orunlar gelmektedir_ Baa bir deyile bir Gaznc!i ya da
Harczmh, ran Seluklu ya da Osmanl devlet ve toplum
sentezine -ya da sinkretizminc- katlan hileenlerin hangile
rinin tupluma damgasn vurduunu, rnein Horasan'da
corafi blgenin ranl olan yerel geleneinin mi, Araplar
kanal ile gelen slami bleenlcrin mL yoksa Trk egemenli
.lnin getirdii bileenlerin mi kltrn fizyonomisinde ta
nmlayc olduunu irdeleme gerekmektedir. Gazne sultanla
n kendilerini ven Farsa iirlerde Sa:rnni hkmdarlarna
zenir, onlarn adlarn kullanrken, slale ve ordu Trk qiyc
-b!<l ki ordunun Hintli clcri de vard- G,Enc dnemi e
debiyatna Trk diyemeyiz. Firdevsi ehname'sini Sultan
Mahmut'a ithaf ettii ve Sana'i Gaznc saraylarnda )'aad
iin yaptln Trk olmuyor. Ayn Ckilde Gazne Saray da
Gazne Sultan yaptrd iin Trk olmuyor. Ne var ki bu
Afganl ya da ranl ya da Hintli de olmuyor. Burada tanm
yaplacak olan kltr ortamdr. Byle bir ortamda bir sanat
rnnn ortaya knda sanat iveren, kltre[ simgesel
lik, kullanlan teknoloji ve sanat-kltr ortamnn tmel ka
rakteri bilcskeninin dorultusuntt saptar. ah Cihan Trki
ye'dcn Tac Mahal iin bir mimar istemtir. stad sa Tac
Mahal'de almtr. Fakat yapnn asl mimar deildir. Tac

24
 Mah.ai'in de bir yap olarak Osmanl yaplanyla ilgis San Pi
etro'dan fazla deildir.
Mevlana Mesnevi ve Divan 'm Farsa yazmtr. Bunlar
<liHerin<lcn tr Trk Edebiyat rn saytlamazlar. Ama
Mevlevilik kurucusu Trk Ortaa dncesinde nemli bir
katmandr. Trk kltrnn etkisi bugne kadar sren bir
parasdr. Kuron Arapa inmitir. Arap Edebiyatnn bir
bayaptdr_ Fakat Kuran'sz bir Trk kltr tanm yapla
maz. Byle rnekler kitr ortamlarnn etnqs st yapsm
aka belirler. Kagarh Mahmut, Sana'i, Attar, Muhjddin
clArabi, Mevlana. Yunus Emre byk bir Ortaa Islam
dnyasnn rnleridir. Fakat deiik ortamlar, duyarlhkfar
deiik dillerle yanstrlar.
Bunun gibi maddi kltr rnleri iin homojen bir yar
gya varmak olana da yoktur. Halt iin baka, mimarhk iin
baka. seramik iin baka bileenler devreye girecektir. Dili,
dini kendi geleneinden gelmeyen, gelenekleri gerin kar
smda, ycr1qik bir yaama ait bir toplum dzeninde ancak
ortak olunan bir kltr sz konusudur. Btn Ortaa kl
trleri de ayn nitelikte idi.
Genellikle Trk .sanal tarihilerinin Anadolu ncesinde
ki en byk sorunJan rnnslam s zgecinde Trk kltr
nn ne olduu sorunudur. Bu, kltre deimeyen hir olgu
gibi bakmaktan ileri geliyor. Oy.sa btn dinsel inancn de
itirip aman'kcn Mslman olan bir toplumun baka alan
larda da her tur dci.1iklii kabul etmesi doaldr. Trklcr'in
egemen olduu bir lkede her rnn Trk olduunu kabul
etmek birtakm deimez parametreler olduu kabuln ge
rektirir. Bu dcimczler de btn hir kltr ve sanat anla
maya yetmezler. Batan soru yanl sorulduu iin yamtm
vermek olana da yol<tur. nk o dnem sanat yerel b
tn!eme!er, ulusal ya da etnik kategorilere girmeyecek kadar
karmak bir srecin rndr
Asya bozknnm ortak ger kltrnn yapclar aras-

25
na kartktan sonra Maverannehr ve Fergana'mn ipek yolu
zerindeki kentlerinin kltr alanna giren ve orada Msl
man olan Ouzlar burada da etnos st bir ortamla karla
rlar. Bu blgedeki toplumlarn etnik yaps zerinde tarih
iler anlam deildir. Byle olduu halde, rnein Aksu,
Kzl zerinden geen kuzeydeki kervan yolu zerinde ranl
kavimlerin oturmad kansnda olan Z. V. Toan, Trk Sa
nat ile ilgili bir makalesinde Ortaasya Sanatm etnik deil,
fakat corafi bir blgenin ortak sanat olarak tanmlamann
daha doru olacan syler.
Yinelemek gerekirse burada Trk Sanat deil, Trkler'
in de katldklar bir Ortmsya kltr ve sanat ortam vardr.
Bylece slam ncesi iin genel yarg ulusal nitelii olmayan
yaygn bir kltr blgesinin orta, reticisi ve tketicisi ol
duumuzdur. rnein sonraki slam resmini, rnekleri pek
kalmamsa da, etkilemi olabilecei dnlen Pencikent
duvar resimleri ya da ak etkisini Osmanl minyatrne ka
dar uzattmz Uygur resmi Trkler'in de katldklar bir Or
laasya uygarlnn rndr. Resimlerin Trk ya da Trk
olmayan bir prensin saraynda yaplm olmas bu nitelii de
itirmez.
Trkler dier Ortadoulular ve zellikle ranllar kadar
slam ncesi Ortaasya kltrnn sahipleri ve tayclardr.
Bu kltrn Dou'dan Bat'ya geiinde nemli bir ilev gr
dkleri tartllamayacak kadar aktr. Bunu sadece politik
etkinliklerinde deil, Samarra duvar bezemesinde, Budist
stupa mimarisinin anlarn srdren bir Sancar trbesi tasa
rmnda, ya da doulu motifleri taa geirmi Anadolu taoy
ma bezemesinde gstermek kolaydr.
10. yzyldan sonra slam dnyasnn politikasnn ege
men esi hep Trkler'dir. Harezm, Maveranehr, Afga
nistan, Horasan, Dou Trkistan ve giderek batya doru ya
ylan bir Trk egemenlii Dou slam dnyasnn btn poli
tik kaderini saptamtr. Karahanllar, Gazneliler hemen he-

26
 men ayn zamanlarda ortaya karlar. Onlar Seluklular iz
ler. Bunlarn arasnda M slman olup oJmad belli olma
van ger Ouzlar, bazen bir sultan, bazen bakasn destek
leyerek Dou slam dnyasnn politik yapsn srekli dei
tirirler. Bir blgeye ya da kente bazen Gazneli!er, bazen bir
blmne Karahanllar. bazen Hareahlar, bazen Seluk
hlar egemen olur. Bunlar srekli kz alp verirler. Srekli
savarlar. Topraklar, eski Trk gelenei uyarnca ailenin or
tak mal olduu iin, bazen bir buyk sultan gl bir mer
kez kursa bile, genelde snrlar belirli bir devlet yoktur. Kar
de kavgalar vardr. Egemenlik aianlan vardr. Yerli slale
ler de vergi vermek kayd ile yaamlarn srdrrler. Politik
ortamn bu kargaasma karn sanat ve kltr yaygn zellik
ler tair. Mimarlk daha nceki gelimeleri izler. Sanatlar
her lkede dolar, ya da zaferler sonucu. kimin eline geer
lerse ona hizmet ederler. 'Bu arada, byk saraylarn, cami
Jerin, kervansaraylarn yaptmna karn, sultanlar kat da da
hil olmak zere, gebe yaam bir alternatif yaam d1..eni
olarak srer gider.
10. yzyldan teye bu ortamdaki sanat rnlerinin bile
enleri hangi kkenli olursa olsun, sanatlarn kimlii ve df
ne olursa o!sun, 'patronage' Trkler'ndir. Yeni sanat geli
melerinin politik ve sosyal erevesi Trkler tarafndan izil
mi, byk sanat Trk sultanlarna hizmet etmek i;in yaratl
mtr. Maddi olanaklarn, biimlerin, isteklerin dorultusu
bu yeni insanlarn yaratt toplum dzeninde olumaktadr.
te bu temele zerinde Isfahan Mescid-i Cumas gibi bir
yapnn Trk ya da ranl olduu konusunda kart' yorumlar
ortaya kar. Yukarda da belirttiim gibi bu yorumlar an
lamszdr. Bugn ran deniJen lkenin Gazneli, Seluklu,
Harezm'li, Mool dnemlerinde meydana getirdii sanat
ranltlar'n, Trkler'in. Araplar'n, Ger Asya'nn, Budist ve
Maniheist Ortaasya'nn ortak katksyla olumutur. Bunda
deiik etnik gruplarn, hele kiilerin katkiarm saptamak

27
 ou kez olanakszdr. Yerleik sanat teknikleri kukusuz
yerlqik toplum geleneklerinde gelir. Fakat zellik1e bir et
nik ad olmadka, sanatlarn !slami adlarndan etnik kim
liklerini saptamak olas deildir. te yandan bunda Trk k
kenlilerden ok ran kkenlilerin ar bastrn sylemek de
yanl olmaz. zellikle mimaride, anak mlekte yerlem
Rkenli, fakat kilimde ger kkenli, dier alanlarda kartk
bir sanat grubu olduu varsaylabilir. Fakat, zellikle 6ni
kinci yzylda, artk salt geleneksel tekniklerin snrn aan,
dciik yorum isteyen ve politik ortamn genilii orannda
geni ve yaygm bir byk devlet sanat domtur. Fakat
halk katmda ge!enebel teknolojinin srp gittii de yadsna
maz. nk bugne dek srmtr.
ran Seluk Sanat bir slam mparatorluk vizyonuna te
kabl eder. Ama bu vizyonun arkasnda Sasaniler'i de hul
mak artc deildir. Burada yeni sentezi salayn sadece
biimsel gelenekler, yerel teknikler deildir. Yeni bir dnya
grdr. O zamana kadar olmayan bir dnya gr ve
rgtlenmedir. Nizam l-Mlk Siyasetname'siri yazarken
rneklerini Gaznelilcr'den getirir. M_edrese byle bir orta
mda ortaya 9kmltr. Drt eyvanl lran tipi denilen cami
byle bir ortamda gclimitir. Mezar yaplan hu kltr orta
mnda en yaygn biimlerine ulamlardr. Bugne kadar u
zanan corafi anlamda Iran sentezi Iran-Trk Seluk an
da ortaya kar. Burada Islam. Irnn ve Trk katmanlar bir
lcmilcrdir. Moo!Iar dneminde, falan d faktrlerin gel
mesine btrn, Seluk sentez1 Blmam1, belki daha ok ycr
lcmitir. fran iinde kltr bu adan sonra stabiljze olmU
tur. Rnesans bitnilir. Safavi a1 bir klasisizmdir.
In:(dm teye kltr halkalar batya doru yeniden u
zanyor. Iran eiinden gctikten sonra bu kez karLmza b
tn karmakl ile bir Trk Sanal-Trkiye Sanal ikilemi
kmaktadr. nce Dou'nun Anadolu'ya uzants iinde olu
an Anadolu-Trk sanau, slami olmayan bir kltr orta
mnda, tpk slamln balangcnda olduu gibi, kkl ve

28
 gl yerel geleneklerle yeni birlc.melere zorlamyor. Ger
ekten de Anadolu'da 12 Yzyl, bir yandan eski slam l
kelerinden gelenleri srdrrken, bir yandan. d daha nce
rnei" olmayan yeni biimler yaratyor. Anadolu'yu be-leyen
ana kaynak henz ran ve Ortaasya'dr, ama ondan uzakla
tka ilikiler zayflamakta ve bamsz bir _sanat dny.smn
foleri ortaya kmaya balamaktadr. Bat'daki hu y eni
Trk dnyas Akdniz'le hu)umktadr. Trkler katlp de
itir<likleri kltr halkalarnda Bat'ya uzanyorlar. Her se
ferinde yeni bir katman sentezi renklendiriyor ve daha kar
mak yapyor_
Bug ran, Arap, Trk ya da lke ?dlanyla anlan, ge
nelde de [slam sanat bah altnd toplanmaya allan sa
nat geleneklerinin bir ulusa ya da Islam kmenizmine ba:.
lanmas ok yakn zamanlara kadar olanakszdr. Byle yo-
- rumlar bugn gemie tamak gibi yanl bir tarih perspek
tifine oturur ve bilimsel bir deer tamaz. nk o alarda
bir ulus kltrne bah sanat kavram olamayaca gibi, spe
sifik kltr alanlan var olsalar bile snrlar, bugnk snrlar
la ilikisiz, saptanmas da zordur. slam kmenizmi ise, spi
ritd alanda Kurarr'm ve yazh dnccnin birlctriciliine
ramen. maddi kltr homojen klma konsunda yeteri ka
dar gl olamazd ve olamamtr. Ve ilk lsJam jmparator
luklar 9. Yz:yl'dan bu yana paralanp deiik Lopluluklann
kurduklar politik rgtlere blndkten sonra, yava yava
blgesel kltr alanlar ortaya km, deiik sluplar geli
mitir. Moollar'dan kaarken yannda eitli_ lkelerden
toplad sanatlar birlikte dolatran Harc6mah'm, Hindis
tan'dan getirdii bir ustann, rnein Dou Anadolu'da belki
bulabileceimiz bir yaptm hangi tr bir ulusal kltre male
debiliriz?
Devletlerin hkmranl snrlarnn kesin olarak sap
tanmas olana olmayan, izlenmesi olanaksz bir oynaklk i
inde bir sultandan tekine deien - politik harita- zerinde
rnein bir ortaa minyatrn yerele balamak olana

29
 yoktur. Nasl Belh'den kalktp Konya"ya yerlen Mevlana'ya
bugn deiik nedenlerle, Afganlllar, Ortaasya T:rk.:teri, - .
ranllar ve Trkler sahip kyorlarsa,. o saraydan ,bu sar.aya
dolaan ya da savata esir olduu. sultan iin 11:aurlanan :bir
yazmay resimleyen nakka o sultann flkesni,n nnfi say
ma olas deildir. Btn Ortaasya ve ran saraylanmn :ai.rii
Sanai de, kanmca ne Gazneli ne de Safovi ya da Sekh:
oluyor. Byle bir gereklilik de yoktur. nk sa111at ,rn.ce o
nu retenin, sonra da ona sahip kanndr.
Ortaa sanat, sanat trnn niteJiine gre pofik e
gemenlik snrlar dnda ve geni kltr ,e,.releri iinde an
lam kazanr. Bugn Trkiye'tle ulusal lfai:irm.m-en .sz e
derken, belki de doduu halde Km1J(a'da yiaa,:p yaratt
iin Mevlana bizden 'oluyor .. Byk ha4tait Mutasami'yi de
Badad halifesinin saraynda alt halde,, -yanfal.kJ..a Amas
yal olduunu ileri srp Trk sayanlar var. 'Bu g.1ur1p -eliki
ler, sadece banazlk olarak kalmyor, fokat tadhfa anlamn
tahrif ediyor. Onu anlalmaz yapyor. Srek[i bir 1gelime He
bir slup nitelii kazanan davranlar haen !bir politik g
merkezi ile ede gibi grnse de, geaeflde ooratii ve kro
nolojik boyutlaryla, onu aar. Bazea de daha ,gera.,i polik
snrlar iinde sadece bir blgeye ,zg ,oJur. Diy.a;rb:11."br rnu
camisi tasarm ve gelimesiyle Artuklu hllgende olduu i
in Artuklu saylamayacat ,gibi (nk Emei amisi i ve Su
riyeli kaynaklar di:ii.lnmeden amiyi .anlamaya ,olanak yok
tur) Divrii Klliyesi de Seluk dnemi ,i91n yayg:n olmayan
deiik zellikler tar.
Islam tarihinin yine ulusal olmasa da az ok k,utipla'ffm
ve blgesel zellikleri sreklilik gsteren dnem. daila ok
corafi ekirdeklere ve g menkezleri- n h[gd[e-mesire
bal olarak, Kuzey Afrika, Anadolu, ran :ve Ortaasya ve
Hindistan'da ortaya kmtr. O nedenk de hir Ortaa
Trk minyatr ya da bir Ortaa Trk iat sanan kavram;al
olarak tanmlanamaz. Mimarinin zel ,d:mmu: da An:adoil<l
zerindeki kltrel snrda ortaya kmttr.
 Osmanl dnemine gelene kadar btnlemi sanat slu
bu da yoktur. Ya da btnlemeler deiik merkezlidir. r
nein Van Ulucamisi ya da Eski Malatya Ulucamisi'ni ranla
btnletirirken, Diyarbakr' ya da Adana'y Suriye ile bir
likte dnmek gerekiyor.
Osmanl dneminin uzun ve gerekten btnletirici or
tamnda da Rodos'a ya da Bosna'ya ya da am'a stanbul'
dan ihra edilen, sanat ve mimari biimlere karn; oralardan
ithal ettiimiz artifakt'lar da vardr. Fakat Osmanl'nn tek
merkezlii ve byk sanatn saray evresinde olumas ho
mojen sluplarn gelimesine olanak vermitir.
Bugn bir Krgz adrnda bulduumuz sa'dan nceki
motiflerin rneklerine, Trkiye'de rastlamak artc-deil-
. dir. Trkler'in kltrlerini, deiik kltr ortamlar ile ede
leen evreler olmutur. Ve bu evrelere deik sanat sentez-.
leri tekabl eder. Trkler bozkrda ortak bir gebe kltr
paylacs, Orta.a slam'nda ortak bir kltr ortamnn ku
rucusu, Osmanl sentezinde ise kurucusu ve tek taycs o
larak grnyorlar. Baka bir deyile kimseyle paylamadk-
lan tek kltr, belki de ulusal diyebileceimiz kltr, klasik
Osmanl dneminden bu yana Anadolu'da kristallemitir.

31
 BRNC BLM

GER KLTR EVRE.SNDE

L
TRKLERN MADD K TR :ViE SA.l\4.TLARJ
 Avrasya bozkrnn tfimitnde byk bir btlin
hk ardr. H.erodot'u skitler iin sylediklerini
Ge Oraa Trk toplumnu1 bullbiliriv
J. P. Rom:

Ger Kiiltr ve Sanatnn Tarihsel Konumu

Byk Asya insan deposundan Bat'ya ve Gncy'e g

ederek ycrleik toplum dzcline geen Hint-Avrupal ve U
ral-Altay kkenli insan gruplarnn servenleri, dnya tarihi
nin en nemli ve karmak olgusudur. nk btn eski
dnya tarihi bu karmak olgunun alm ile dile gelmekte
dir. Asya'daki binlerce yllk tarih ncesi ve sonras gelime
lerini bir yz yl bile doldurmayan. -gerekten zellikle g
crkri ilgilendiren blm ancak [kinci Ony Sava'ndan
sonra younluk kazanml- arkeolojik aratrmalarn verileri
ve yorumlaryla kesin bir yrngeye oturtma olasl yoktur.
Biz Avrasya bozkrlarnda birbirlerini izledikleri saptanabi
len, fakat kronolojik snrlar ancak yzlerce yllk birimler
iinde verilebilen kltrlerin co genel fizyonomilerini re
nebiliyoruz. Yer dcitirl!n, cxogam ve ycrlcik toplumlar s
rekli ilikiler iindeki ger toplumlarn rettikleri maddi
kltr verilerinin kesin olarak bugnk etnik ve kltrel ka
tegorilere sokulmas sz konusu de;i!dir. Baz yaklatrmalar
daha sonraki alardaki toplum kltrk:riyle yaplan benzet
melere ve yerleik toplumlarn rcfcrars olarak kullarnlmas
na day?nyor. Bugn Avrasya bozknmn gebe dnemi tari
hi -ki I. O. Birinci Bin'dcn halyor- arkeolojik buluntularn
betimlenmesine ve Yunanllar'dan, iniler'e kadar uzanan

35
 bir smrh ve ou kez tek ynl referanslar ortamnda tarih
ilerin 'intution'lanna bal olarak yorumlanyor; bu ok g
receli bir tarih yazmdr, bazen de ideolojik genellemeler a
amasmdadr.
Gebelikten yerleiklie bir ekonomik zorunluluk ola
rak uzanan bir tarihsel evrim iinde Avrasya gebe kltr
nn konumu ve gebe sanatmm genelde Asya Sanat'mn
Avrupa ve Yakmdou sanatlar zerindeki etkisine ilikin
sorular Birinci Dnya Sava srasnda nem kazanntr.
TafU:na Viyanal Sanat tarihisi Strzygowski'nin 191 Tde
ya:1,nlanan dltai-lran. adl kitab ile balamtlr, denilebi
f_(4)
Bu konu Trkler'in kltr ve sanatlarnn dnya kltr
iindeki yeri tartld zaman, sadece ger dnemi iin de
il, daha sonraki dnemler iin de nem LaL Bat Sanat
Tarihi yazmnn Riegl, Herzfeld gibi nl adlar btn
ncmii Sallat yaratmalamm Akdeniz evresinde, yani tek
merkezden ge!itii kansnda idiler. Bu tek merkezli tez'e
kar deiik yaratma merkezleri olduu kansnda olan
Strzygnwski Allai-fmn adl yaptnda gebe kltr ve sana
tmm genel dnya tarihi iindeki yerini ve katklarn ortaya
koymaya almt,Ef. Strzygowski'ye gre, Asya tarihi Helle
nizrn, Budizm ve falan 'la halam olamazd. Sanat tarihinde
de sadece bugne kadar yaam olan antlar deil, fakat bu
gn olmayanlar da, tarihin genel gelime izgisinde etkili ol
mulard. Onlarn niteliklerinin bilinmesi kltr ve sanat ta,
rihi sluplarnn daha iyi anlrujlmasm salayacakt. Onun
Ger Sanat olarak zellikle zerinde durduu zeHiklc a
dr yaamna ilikin maddi kltr verileri idi.
Yerleik toplumkmn tarihi hem daha yeni. hem yazl,
hem de daha ok veriye day.ah olarak tarih yaznnrda ku
km;uz byk arlk: tamaktadr. Ne var ki Ortaa'a kadar
Avrasya tarihinde hareket halinde olan kavimlerin glerinin
ve gerlerin byk rol yadsnamayacak kadar aktr. Dn
ya kltrnn kaynan Yakmdou, Yunan-Roma ve Hris
tiyan geleneklerine dayandirmca ve uygarl trl aamalar-

36
 dan gemi bir sre deil, sadece son yzyllarda tarih yaz
nnn tekelini zerine alm yerlqik toplumlann yaam dze-
ni olarak kabul edince, gebelere uygarlk dman barbar
lar olarak bakmak doald. Hunlar'n yaam dzenlerini
renmek ve onlarn tarihin ynn ne tr zorladklarn
renmek nemli deil, fakat Avrupa tarihi iin oluturduklar
tehlikeyi anmsamak nemliydi. slam tarihinin nl uzman
lar, bu arada Nldekc, ayn tutumla, Trkler'i dnya tarihi
iin bir felaket olarak gryordu. Bu tavrla ger kitr
zerinde nesnel yarglara ulamak olas deildi.
Gnmzde ger kltrnn tarihi deeri zerinde da
ha olumlu grlerin gelimesi(.:) ve bat tarih yazarlnn
kendine dzd vglerden uzaklamas. tarihe bir zaferler
yks deil, her boyutuyla insann deiik koullardaki se
rveni olarak bakan bir anlaym giderek ycrlemeye bala
m olmasndandr.
Kuzey Asya 'nn ger kavimleri srekli aknlar, yava
yava eski kltr alanlarna yerlemelcri, ticaret yollarn
kontrol etmeleri sonucu yerlcm blge kltrleriyle srekli
bir ctkilcm ve alveri iinde bulunuyorlard. Bu alveriin
iki ynl olduu saptanmtr. El sanatlarnda, dcbbalka
ve metalurjide olduka ge!mi, ve yerlemi toplumlarla
boy lebilen bir retim gcreklqtirdikleri gibi, toplum ve
askeri rgtlenmede stnlkleri de ge Ortaa'a kadar
srmtr.
Gebe kltrnn en nemli tarihi ilevlcrindcn biri
ctkilcim iindc bulunduu kltrlerin laycs olmasdr.
Kuzey A,;ya ger kltr c.lciik kavimlerin Pasifik'ten Do
u Avrupa'ya uzanan en byk ve hareketli tarih-corafya
mekannda yaraltklar, btnl iinde byk deiiklikleri
de ieren bir kltrd. Tayclarnn hareketlilii, btn
bokr boyunca ger yaannn birbirine benzemesi ve ck
zogami gibi nedenlerle bozkr kltr olduka homojen dav
ranlar s.ergiler C6). te yandan Altaylar'da Pazirik kazlanm

37
yapan Rudenko'nun belirttii g ibi, nceleri Dou Avrupa'
daki skit ve Sarmat verilerine ve Akdeniz kaynaklarna da
yanarak yaplan genellemelerin erken ve abartmal olduu
ortaya kmlr. Ornein Rudenko raporunda gebe sanat
ile cde gibi kullanlan Hayvan slubu deyimini genelletir
menin doru olmadn, nk bu slupta yaplru sanat ya
p tlarmn yansra, gereki hayvan tasvirleri, geometrik ve
bitkisel motiflerin de varolduunu belirtir ve Hayvan slubu
deyiminin sktt Sanat terimiyle bile edC kullanlmamas ge
rektiini vurgula/?)_
Ger Trkler'in aa yukar btn Avrasya kavimleriy
le ortak ktillur evresinin rn olarak kabul edilmesi gere
ken Kuzey Asyd arkeolojik verileri Trkler'i sanat etkinlik
leri tarihinde ancak bu genel perspektif iinde bir anlam ka
zanr. Kald ki daha sonraki alarda bu geleneklerin c yol
da bir evrim geirerek yerlemi slam ve Trk kltrlerine
malolduu ya da terkedildi birka genel gzJem dnda,
incelenmi bir konu da deildir. Bu blmde i. . Birinci
Bin'den . S. Birinci Bin'in sonlarna doru uzanan ok uzun
bir zaman kesiminde atl ger olarak yaayan toplumlarm,
Trkler'in de ortak olduklar kltr etkinlikleri ve sanatlar
na ilikin verilerin genel gelime izgisi ele ahnntr.

Atl Gerlerden nce Bozkr Arkeolojisinin

Genel Grnm (. . 3000 - . . 700)

Trkler'in kesin olarak katldklan oban-gebe kltr

katndan nce Avrasya'nm Karpatlar'Ia Manurya arasnda
uzanan geni bozkrnda . . Drdnc Bin'e kadar uzanan
yerlemi toplum kltrlerinin verileri bulunmutur. Paleoli
tik'in avc ger yaamn izleyen bu kltr evrelerinin en
tannm olanlar arasnda Dou Avrupa'da Tripolye, Bat
Trkmcnistan'da Anav ammsanabilir. Harezm'den Kuzey Si-

38
 hirya'nn ormanlk blgelerine kadar yavgm veriler Rus ar
keologlan tarafndan ortaya kormutur(S)_
Bakr a banda Yeniscy'e kadar uzanan btn boz
kr blgesinde ve Altay blgesiyle de ilikisi saptanan bir ilk
kltr kat, ilk verilerin hulunduu yerin adn tayan A!'a
ncscvn kltrdr. L . nc Bin'c kadar karlan bu
kltr alan Susa ve Sialk gibi Yakmdou kltr katmanla
ryla ilikilidir(9)_
Bunu izleyen yerleik ve gebe yaamn birlikte srd
ren toplumlara [likin hir Bronz a kltr katnn vcrilcri
Urallar'la Yenisey-Altay blgesi arasnda saptanmtr.
Hint-Avrupal kavimlere malcdilcn ve Andronovo ad veri
len bu kltr . . 1700 - 1200 arasnda tarihlcnmitir( n)_
Bir nc kltr kat en nemli verileri Yeniscy'in Ka
rasuk kolu zerinde bulunan ve i'ncekilcrc oranla daha ge
limi bir mctalurji ile karmza kan Karasuk kltrdr.
Bu kltrn Kuzey in'lc ilikileri de saplanmllr. . .
1200 - . . 700 arasnda tarf]cncn ycrlqmi Karasuk kl
lr verileri retilirken A;ya tarihinin karakcrini tkiirc.>
cek toplumsal ve ekonomik yap dciikfikkri ortaya \lkm
ve bozkr lorlumlan yeniden giichc yaamna gcmilrdir.
Bylece . . Yedinci Yzyl'a ka<lar Avrasya hoLkr ku
anda hirbirlcrini izleyen ve bozkr ;cvrcsindcki Yakmlo
u ve in'lc likilcri saptanan. hir ycrlqik kltrler etkinlii
saplanmakladr. Bu kltrlerin Turk olarak lanmlan,hik
cck toplumlarla ilikisi saptanmamtr. Ne var ki hunlar son
radan Trk diye tanmladmz toplumlar da clkikmi ol
mas gereken bir tarihsel ge1imcnin rnleridir. Genellikle
Trklcr'in Anayurdu olduu konusunda nk yaygn bir yarg
ya varlm olan Altay Blgesi de bu kltr alannn genci
corafi snrlar iindedir. Ve Karasuk kltr katnn verik
riylc . . Birinci Bin iinde qzamanl ol;m b.b hulgular
yerleik toplumdan oban gebelie ge<.iil<liin giistcrnd-
tedir. Bu gelimenin ilgin yam bu gerlik aamasnda top
lumun sayca byk blmn, imdiye kadar saptanann ak
sine, 'mongoloi<l' nitclikeli insanlarn oluturmasdrC l l)_
oban gerlii yer yer gnmze kadar srdren
Trklcr'in yaadklar maddi evrenin verilerini doal olarak
arayacamz ilk hlge Altaylar yresidir. Kukusuz bu bl
gedeki her bulgunun Trklcr'e art olduu sylenemez. Bu
konuda deiik savlar ve sonulanmam tartmalar vardr.
Ne var ki tarihi gclimclerin i mant, sonradan btn bu
blgeleri Trklqtirmi byk bir insan grubunun, stelik
sonraki yaarnnda da hulduumuz zellikleri tayan Altay
bulgularnn Trkler'Ic ilikisi olduunu kabul etmemizi ge
rektirir. Ayrca tek tek bulgular kime ait olursa ulsun, oban
ger yaamrna ilikin bu veriler, benzetme yoluyla da olsa,
Trklcr'in yaamlarn en iyi ekilde aydnlatmaktad/ 12)_

Altay Bi>lgesi oban Gerlerinin Maddi Kltrleri (l 3}

Mikhail G yaznov Gney Sibiya adl yaptnda yerle

ik d zcndcn gebelie geiin mekanizmasn anlatrken
hu Loplumlarn birok zelliklerinin de kaynan aklar:
Ge Bronz a'nn hozkr toptumlar be yz yl boyunca
klak ve yaylaklar arasnda yer <lcitirirkcn yava yava s
rekli gebe yaamma <la hazrlanmlardr. yi binici idiler.
Arnha kullanmc1ya almlar<l. i. . 8. Yzyl civarnda bun
lrdan baz kabileler, byyen srlerine taze ayr bulmak
iin, ho;:krn dciik blgelerinde gebe yaamna getiler.
Bu geni alanlar ancak savaarak elde edilebilirdi. Bu. yz
den de gebeleme bir aile ya da klan deil; bir kabile bo
yut unda olabilirdi... Bylece ok d.aha byk srler beslc
nebiliyor<lu. Kabilenin savalar ise, srekli at zerinde ol
duklarndan yerleik gruplarla yaptklar atmalarda hep
galip kyorlard. stelik zaten gebe olduklarndan, yap-

40
IJklar aknlar gebe ekonomisinin dzenini de pek etkile
miyordu. Bu ilk gebeler klan ya da kabileler halinde hare
ket ederlerken her ailenin kzlerle ekilen bir arabas var
c.h. Bu araba iinde doulan. yaanan ve lnen evleri ydi.
Erkekler ata binerken kadnlar da araba kullanyorlard( 4).

Orua Tatar yarlar ve arabalar (Yule-Cordier'den.)

Avrasya bozkrlarnn btn yerlemi toplumlar ksa bir s

rede, gebenin kesin stnl karsnda, ayn dzene
geme wnnluluunu duymutur. Bu yeni ya.am biimi top
lum rgtle nmesini de ctkilcmitir. Srekli savalarla birlikte
askeri liderler nem kazann, sosyal statleri ykselince
yama pay ile zenginlikleri de artn. byk sr sahibi ol
mulardr. Pazirik bulgulan bu toplumlara zengin ailelerin e
gemen olduunu gstermektedir. Btn toplum bir askeri
rgte dnmtr. Bozkrlarda tarmsal faaliyet ve re(im
azalm, yap1 faaliyeti de a.alm, artk sadece klaklarda ko
nut yapmakla yetinilmiir. Bu dnemlcr<le bozkr snrlarn
da, ormanlk hlgooe ya da daha eski yerleme blgelerinde

41
gebelere kar yerlemelerin evresine giderek glenen
surlar, hendekler yaplm1, bozkrn iki ucunda ise byk in
Seddi, Moldavya'daki Trayanos Duvar gibi srekli koruma
duvarlar da ina edilmitir.
Bu gelimeler sonunda, bozkrlarn deik blgelerinde
farkllklar gsteren kltrlern giderek birbirine yaklap
btn bozkr toplumlarnn, gemten gelen miraslar ne o
lursa olsun, benzer kltrel zellikler edtndikleri sylenebi
lir(l5).
G ryaznov atl gebe kltrnn bu byk homojenlii
nedeniyle Antik yazarlarn ve bir hlm modern tarihinin
btn ger kavimlere ayn ad verdiklerini, rnein hepsini
skit diye ad1andrdklann, gerekte kltrel benzeim dn
da, <lek gruplarn deiik tarihleri olmas1 gerektiini sy
le/16)_
Bo;ckrda yerlemilikten gerlie doru bu dcim i
inde eski yaan geleneklerini srdren yan-ger ve yerle
k topluluklar da vard. Ob vadisinde ve doudaki ormanlk
blgede, Minusins.k blgesinde daha nceki Karasuk kltr
katn izleyen Tagar kltr tayclarnn yar ger bir ya
am sr<lkkri saptanmtr. Bu blgeler sonralar kesinlikte
Trk-Mool kavimlerinin egemenliine geince de eski sos
yal gelenekler, deierek de olsa, varlklarn srdrmlcr
dir. Gryaznov Trk ve Mool epik irinin kkcntcrinin bu
alardan kaln olduunu dnrCl7J . Eliadc'n syledii
gibi Ortaasya amanlarnn zeHikie yeralt dnyasna simge
sel inilerin<le ba.'ilanndan geen olaylarn benzerleri sonra
dan szl dc:tan edebiyatnn kahramanlarna (Alplcr' c,
Bagaturlar'a) da malcdilmi ve Tiirkler'in masal ve destanla
rnda gnmze kadar yaamlardrC tS)_
Bylece gerin gnlk eyasna yansyan yaarnnn li
rik eleri ile Trk dilinin yaad lkelerde halkn efsane
dnyasmn e ve olaylan arasnda uzun zaman kesimlerini
birbirine balayan bir duyarlklar a dnlcbilir. Fakat

42
bunun nesnel ierii ve toplum psikolojisindeki yeri tutarl
bir alma konusu henz olmamtr.
Altay blgesinin atl ger kltr bu klt re ilkin bu
luntu. Y!lerine bal olarak . . 7. - 6. '(:ryllar'da _Maye
mir, 1. O. 5. - 3. Yzyllar'da Pazirik ve 1. O. 2. ve I: S. 1.
Yzyllar arasnda fe katlar olarak adlandrlmtr. Ileriye
doru geldike parlakhn kaybedip monotonlaan bir geli
me iinde bu dnemin altn a Pazirik kurganlarnn verile
rinde en gzalc artistik ifadesini bulur. 'Hayvan slubu' te
r1mir_1in.. ortaya kmas.na ..neden olan bozkr sanat rnleri
nin 1. O. 5. Yzyl'la I. O. 3. Yzyl arasnda tarihlenen bu
blm(l9) evresindeki hayvana doann srl yaammn bir
simgesi olarak bakan gyer sanatsnn hayvanda balayp
doa stnde biten sanatsal servenini anlalr. Pazirik kaz
lar oban ger kltr ve sanat zerinde bilgi sahibi olma
mz salayan nemli verilerdir. Btn bu arkeolojik bulgular
kurgan ad verilen mezarlardan elde edilmitirC20>
Ger inanlarnn teki dnyaya verdii nem, Yeralt
Dnyas Tanrs Erlik Han'n Gk TanrsL'ndan sonra gelme
sinden de anlahr. Gerler yeniden dnyaya gclic inan
mlard. Bu da mezar yapsnn nemini arttrmtr. Kurgan
larn boyutlar, her kltrde olduu gibi kiilerin sosyal sta
Llcri ile orantl olarak bym:tr_ O dnemden kalan tek
yap tipi olan mezarlar yap teknolojisi konusunda bilgi ve
ren tek kaynak oluyorlar.
Genelde kurgan bir ukur iine yaplm bir aa mezar
odasndan ve onun stne ylarak meydann getirilen bir
kk tepecikten olumaktadr. Tip olarak herhangi bir mal
zeme ile ve deiik boyut_arda yaplan mezar tepelerinden
(tmls) farkl deildir. Omein bir kabile reisinin mezar
4-7 metre derinlikte bir ukur iine yerlemi, 6-7 metre ke
narl ift duvarl ve atl bir mezar odas ve bu odann iine
konmu bir ahap sandukadan oluuyordu. ukur doldurul
duktan sonra mezann evresine 25-30 metre apnda daire
sel bir ta duvar rlyor ve iine birka metre yksekliin
de byk talar, kukusuz ok bol olan mezar hrszlarn
caydrmak iin, doldurulduktan sonra zerine bir toprak te-

43
 5. PazMk mezar {l'lillips). 1..,'nfil Pazirik hf!/tsmn fmhl
d"tj, bu. meznnta, fqitli kefele, arabalar, tabuw ve bafka
. eyalar bultnmtftur.

pedk yaplyordu. Mezar odasnda ve mezar.ukuruha _g

crydamnn btn oeleri gmlyordu. Ahap sandukada
kar kocann mumy-,ilanm cesetleri vard. ukurun kuzey
arnfnda saylar 5 ila .22 arasnda deien at, btn koum
tamJaryla 'birlikte sahipleriyle birlikte. -gmWmt. Ger
yaamnda at sad-ce ilevsel bir e deil, dnyann ve. yaa
mn yenilenesinin kozmolojiimgesiyd_i. .ve aman mera
simlerinin nemli bir esiydi . Ahap_ mezar odasmn du
varlarn kaln kee hah!ar rtyordu. O _ daya erkeklerin ka"
ma, bak; ok, yay gibi silahlan, kadnlarn bak ve aynalar
gibim eyalan, gnlk eyalar, anak mlek ve bir _tr tlsm
olarak. bir koyunuQ..kuyruk soku.muhda}(i omurga kemii-il
. pelvis kemii.konuyordu

44
 2. Palirik largon kisl.ti (Mongai[J.

:_ Bu eyalar Altay gerlerinin . . 5:-3. yzyllardaki

.
maddi evrelerinin rkon.-;{fksiyon'un. yapmaya yardmc
- olmaktadr ..
Gerlerin klaklarnda olduu sanlan ahap vlcrin
dcn ,herhangi bir kalnt kalmam- olsa da, mezar odalarnn.
yps dlgelik.te olduka. huncr sahibi olduklarna iaret et
mektedir. Ge.lim bfr gme tel.rii kul lanmlardr. Bu ah
ap teknikleri daha nceki yerleik dnem:fen miras kalm
. olabilir. Yine mezarlardan elde edilen veriler adrJano ke
e, deri ve krk lerden 'yapt.ddarm ve adrlarn. ilerini qo
l-urna ile ss.lediklerini gsteriyor. Araba zerine yerltir.il-
nii. yine ahap st:iiktrl(Ly_ kee ya da aa kabuu ile r
Hilen kulbeleri de vard.l"J

45
 Altay gerlerinin olduka gelimi bir metalurjileri var
dr. Demir teknolojisinin . . 4_ Yzyl'dan sonra geltii
dnlmektedir. Ge dnemlerde mezarlarda dkme demir
kalplar bulunmuturC23). Trkler'in demir ilerinde gl
bir gelenekleri olduu kabul edilebilir. rnein .S. 5. Yz
yl'da Kuzey in'de Juan-Juan egemenlii altnda yaayan
Trklerin bir grubu demir eya retmek iin Altay blgesine
yerletirilmiti. Sinof24) Trkler'in zgn karakteristikleri
nin retimleriyle ve bunun da daha ok metalrji ile belir
lendiini syler. Buna karm Paiirik dnemi gebeleri bol
ve iyi kalitede bronz elde ediyorlar, bror.zdan her tr eya
yapyorlard. Bronz dkmnde eritikleri ustahkJa ok b
yk boyutta kazanlar yapnlar ve Demir a'nda da bronz
silah yapmay srdrmlerdir(25).
Altay gerleri bronz dnda altn ve kalaj iliyorlard_
Dkerek ve dverek yaptklar altn ss eyalaryla elbiseleri,
koum takmlarm sslyorlar, kadnlar iin de ss eyalar
yapyorlar, ok ince levhalar haline getirdikleri altnla ma
den, aa, hatta deriden yaplm eyalar kaplyorlard.
Aatan kabartma ve ronde-bosse bezemese) olaans
t gzellikte ya yaparken, keser ve kk balta gibi alet
lcrie yontu yaptklar anialrnaktadJT.
Ger yaamnn gelitirdii en nemli tekniklerin deri
ve kilimde dokumada bulunmas doaldr. Pazirik'teki birinci
kurganda on iki tr deri ileme teknii saptanmtr. Ve deri
kadar nemli bir malzeme olarak da kalnl birka milimet
reye kadar inebilen deiik trlerde keeler bulunmutur.
Gerler ev ileri iin kullandklar anak, torba, sepet gibi
eyalar iin de deri ve kee kullanmlardr.
Altay kurganlarnda giyim eyalar tm olarak ele ge
memitir. Fakat batda skit ve Sannat blgesinde bulunma
yan zenginlikte giysi paralar elde edilmitir. Keeden o
raplar, deri ya da krkten yaplm ayakkablar bulunmu
tur.

46
 Alta_v liu/gi.fan, t ara hiu:um eden ku bal, aslan gvdeli
Grijon. Altn plak, .. 6.-1. yllzyl (Grynamov).

Zengin kadnlarn ok ssl giyim eyalarna ilikin bir rnek

daha ge dnemde yin Altay blgesinde KaLanda'da alan
bir kurganda bulunmutur: Krmz ve yeil renklere boyan
m krkl deri para]arnn birbirine dikilmesiyle elde e
dilmi bu palto binlere kk altn levhack ile sslenmi
t{26)
l .
Gencide an giyim kuamlanyla ilgili bilgiyi o ada
yaplm olan bczemescl altp plaketler zerinde buluyoruz.
Erkekler dar pantalonlar ve ksa ceketler ve geni kemerler
le tasvir edilmilerdir. Kadnlarn da benzer elbiseleri olmal
dr. Kn da, doal olarak. krk giyiyorlard. in kaynaklar

>.
nn Hyung-Nular'n giysileriyle ilgili olarak 9lattklar da bu
bilgileri tamamlamamza yardm etmektedir
Pazirik bulgular kilim, kee dokumann ve dikiin, sanat
urann en ok younlat alan olarak atl ger yaa
mndaki yerini vurguluyor. Hal, kilim, kee. yn kumalar
bu yaamn ilevsel. ve vazgeilmez paralardr. Trkkr'in

- 47
 Baadar Kurgan Alwy koyun balar-kee e altnla kpl
aa eer ssli, i.. 5.-4. y.zytl (G)'naznovJ.

sadece dokuma tarihleri iin deil, btn biim szlkleri.

renk duyarlklar, bezeme yzeyine kar tutumlar asndan
irdelenecek bir konudur.
Pazirik'tcki ikinci kurganda tek ve ok renk_li ve yedi ay
n teknikte dokunmu dokuma kalntlar bu lunmutur. Mal
zeme o larak yerli yn kullanmlardr. Bezeme geometrik
motitlcrden o lumaktayd. Bu biraz da dokuma tekniinin il-
kell iine bal bir sonutur<28) . . .
u9.cnko'nun hu kurganda bulduu kuma paralar ta
rihi l. O. 5. - 4. Yzyllar'a kadar dayanan en eski ger
kuma rnekleridir. Daha ge dnemlerden hunu izleyen r
nekler Noin-Ula kazlarnda bulunan ve kee zerine yn
( applique) teknii ile yaplm ve desen asndan Pazirik r
neklerini anmsatan bulgulardr.
Pazirik'te hah tarihi asndan nemli bir bulgu beinci
kurganda kan ve tarihi saptanabilen en eski hal olmutur.
Bu hal 'Grdes Dm' denilen ve genellikle sonraki Trk
hallarna zg bir teknikle dokunmutu. Ortalama 2 metre

48
 Pazirik 'dt!k! (ird:s diigt"Jnlii haldan morijle:

kenarl kare planl hah bezemesi bir orta blm evreleyen

iie eritlerden oluuyor: En d eritte kare ereveler iin
de kanatl grifonlar, onu izleyen eritte daha byk boyuna
atl figrleri bulunuyor. Kare motiflerden oluan geometrik
karakterli bir eridi, geyk motifleriyle ssl bir erit ve onu
da bczcmesel bir erit jzfiyor. Bunlarn evreledii orta alan
kareler iine yerlctirilmi palmet ve lots motifleriyle ss
lenmitr. Bu haldaki birok motif Mezopotamya..ran ve
Helenistik sanat gelenehlerine uzandndan bu hal bir g
ebe rn olarak kabul edilmekrnektedir. Ne var ki doku
ma alannda bu kadar erken baka bir bulgu olmad i.in,
bu motifler dnda bir referans kayna da yoktur. te yan
dan bu halda ,grlen geyik karakteristik bir gebe dnyas
motifdirC29). Ku.ilamlan hal teknii de Trkler'in bilinen r-

49
nekler boyunca kullandklar bir tekniktir. Buna dayanarak
bu halnn Altay blgesine olmasa bile ran'a da maledile m e
yecei ve rtaasya'mn yerlemis kusa rn olduu savu
nulmutur( 0). nemli olan bu haly gebelerin kullanm
olmasdr. Baka bir deyile bu motifler onlarn dnya vizyo
nuna katlm bulunuyordu.

l'ark 5. mc:zar e:r riisli J.CJ. 5. -./. yy. (Ciyna.mL'. J

Kukusuz atl gerler gneydeki yerlemi kltr alan

larndan gelen eyalar da kullanmlar ve o kaynaklardan
gelen birok OJf1fi kopya etm ya da kendilerine gre yo-
rumlamlardrl !) ._ '

50
 oban gerlerin adr deyen en nemli e olan d
m tekniiyle yaplml halLy yarat1V olmalar birok sanat
tarihisinin katld bir grt/3 1. Hah tekniinin erken
dnemlerinde insan rigr ya da canl figrnn zor yapla
bilecei ve ok gcometriklcccci ve bylece giderek geo
metrinin egemen olduu bir desen geleneinin gelitii d
nlebilir. Trk geleneinin insan figrn ve desenle
hikaye ,rnlatmax sevmediini i!ri 1rlmcsi de bu gzlem
den karlan hr sonu say labblr. (- - )
Hal sanat1m1zn eh iyi uzmanlarndan biri olan Erd
mann. Grdes dml halmn en erken rneklerinin Ana
dolu'<l.a Scluklular eliyle getirilmi olduunu bcJirterek by
nakta Trklcr"in roln vurgulamtr. Dorudan slup kar
lalrrr11.arna daynr k ayn eyi Georg Jacoh da savun
ffiUlUr( - J. Rasony gb halnn anayurdunun bQzknJa ol
masn iklim koullarna balayanlar da olmuturC3 :J_
Gebe hal ve dokumalarndan baz rnotil1erin sonraki
dnemlere gemi olanlar it;indc geometrik kvrm Trk sa
nalnn en f1rn motilkrin.kn hiri ohr,k kabul L":Jilir. Bu
nun da Trklr'in divlc J slam bezeme sunatna girdii
varsa-
ylabilir_)
(,'()
1

RoshJvzcff de geometrik kvrmn kkenink gebe

yvn sl_uhunu :f,COmdrikJemcsi ve. s!upJamast oldu
guru kr surmutu ( - >.
Burada dokuma ve giicbc yailnls ilikikri Lcrimkki
baz gtirkri anmsamak j'<lrarh olur. Atl g\icbc sanatnn
anlarnn doku,m sanat yoluyla y,L,H.!:n ileri sren Jctt
mar. gebe tuplumlarun daha ge Jncnlcrindc_ zdliklc
Hunlar'n ve Trklcr'in bozkra egemen okluklar dCincnde,
Loplum strktrnn daha kat olduunu. artk. Altay top
lumlarnda yukarda an_lattmz trden bln toplumun.
pek fazla uzmanl:madan katld bir bezeme sanalnn bl
madn, onun yrinc silah kulla11cn gu(;] aileler \T klanlar
ve obanlarn ana snllan oluturduu u ,,e g,erckli sanatn
da evreden gdcn uzmanhm ustalar tarnrndnn yapldn

51
 ve kadmlarm dokuma sanat.mm te;k reticisi olarak adrla
rnda ya da evlerincle ,eski ge:Ieaekleri srdrdklerini ileri
sryor. Kukusuz hal ve kilim gebe ya da yerleik btn
Trk toplum.larmda, 'bildiimiz .dnemlerden bu yana, kadm-
lar.n .i'idir. Daha nce de yle olmas olasdr. Fakat erkek
)erin baka tr zanaatkarl uzmanlara brakmalarndan son
ra sar.at geleneinin .asl tayclarnn kadmlar olduu gz
lemi daha sonraki dr.emlere uzanabilecek sanat biim!eri
nin trleri asndan t1a deerlendirilmelidir.
Ger yaamnda sanatsal ifade bezeme alannda youn-
1.r. Ger mitoloJisim:in hayvanlar aleminde simgelenen ef
saneleri, gebe yaamr.m ayrlmaz paras olan ruhlarn de
iik hayvanlarla tem9it edilmesi, aman pratiinde bu ruh
larla iliki kurmak i in onlarm simgeleri olan hayvanlar ale-

52
miyle fiziksel iliki kurma zorunluluu<38) aa, deri, maden,
kee, dokuma gibi her tr malzeme ile giysilerde, hayvan ko
umlannda, adrlarda, arabalarda, ad1r ve kulbelerin du.,
var ve rtlerinde, maskelerde ifade edilmitir. Usuz bu
caksz Asya bozkrnda gebe yaamnn hareketli, fakat tek
dze ortamnda, her tr gnlk eyann insann fiziksel ev
resinde bin renkli ve canl evre oluturmas bezemenin g-
rcvi olmutur. Bir bakma yerleik dzen insannn evresin
de mimarinin roln gebe yaamnda bezeme almaktadr.
Bu yaamn kadn ve erkeklere bezeme tekniklerini dene
mek ve gelitirmek iin daha ok zaman veriini, kullanlan
tekniklerin saysna bakarak syleyebiliriz. iki boyutlu, ok
renkli ss eyalar yaptklar zaman oyma, kakma, 'applique'
dikme hatta yaptrma teknikleri kullanmlardr. eitli
renkli paralarla, sadece konturlar belirli hayvan figrleri
yapmlar, bazen 'applique tekniinde, bazen diki ve nak
la, ve rengi de bir mcevherci gibi kullanarak, eyalannn
yzlerini sslemilerdir. Bozkrn pek de renkli olmayan
dnyasnda, bu renkler hibir zaman gereki olmam fakat
soyut ve bezemese! nitelii ile gebe ile iie yaayan efsa
ne dnyasn da vurmutur.

Hayvan slubu Sorunu

Avrasya atl gebelerinin yazl tarih ncesi yaamlar

nn sanal etkinlikleri arasnda zengin ss eyalar zerinde
ve hayvan motiilcrinin gl ve soyut 'pressionisme 'inin
evrensel sanal tarihinde zel bir yeri vardr. Hayvan slubu
(l11c Animal Style) teriminin yaratcs Rostovzeff olmutur.
Bu slubun kayna ve gelimesi zerinde bu yzyl bandan
bu yana iki ana fikir gelimitir. Yarglarn Hayvan slubu
nun Gney Rusya ve Kafkasya'da bulduklar skit verilerine
dayanan bir grup tarihiy gre bu slup Tuna Blgesi'ndeki
Hallstatt a kltr (1. O. 1000-450) ve Mezopotamya

53
 Ge Asur Sanat etkisi altnda gdimiti. Btn skit Sanat' -
nn Asur ya da Grek doac sanatnn bezemese! amalara
yneltilerek s lupla_mas eklinde tanmlanabileceini savu
nanlar da olmuturP9). Rostovzcff ise skit atl gebeleri
nin sanatlarnn kaynan Ortaasya'da bir yerde aramak ge
rektiini, bunun sonradan Gney Rusya'<la ve Sibirya 'ya ge
liini ve slubun in'e doru giderek fakirletiin dn
yor<lu. Fakat gclim dneminde cn kaynann Iran ve 1-
yonya kkenli oiduu kansndaydi4 )_
Bu grte olanlar Volga blgesinde ve Altaylar'da g
rlen geometrik, soyutlayc karakterin doac kaynan bat
da olduunu gslerdiini sylerler.
Bu konuda. dciik bir gr Hayvan slubu'nun _k
yerinin Altaylar olduunu kabul eden Borovka'mnctrC41 O
na gre Altaylar'da demir ileyen kavimler ilk basit hayvan
motillcrini meydan<1 gctirmilcr, bu erken slup sonradan
hal<la skit ger sanatnda Yakndou sanatnn etkisiyle,
do,4da Hyung-nularda ise in Sanat etkisiyle zenginlemi
urfl.... )
Ath gerlerin maddi kltr rnleri bozkrn btn
blgeleri iin byk .benzerlikler gsterir. Birbiriyle srckJi
hir mcadele iinde, Iskitlcr, Sarmat1ar, Avarlar, Hunlar, Ef--
Lalitlcr, Topa-lar, Tabgalar ve daha baka adlar altnda kar
mta .kan bu hayvan. ger toplumlarn . . 8. Yzyl'
dan bu yana Hayvan Uslubu ad altnda tannan genellikle
ht:zcmcscl sanat rnlerinin deerlendirilmesi nce Katkas
va c Gne\' Rus\'a 'da skitlcr'e ve daha sonra da Sarmatlar
:a ilikin hulgu!ar; dayanmaktat.lr.
Allay'daki hulgularla zamanl olarak Kuzey Kafk.asya'
d, Kuhan rn..:_hri blgesinde ve.daha sonra Krm'da yaplan
aratrmalar Iskit ve Sarmal kltrne ait en tannm r
nekleri. oluturur. Fakat, daha kuzeyde, Kazan blgindc,
Fin-Ugur kavimlerine ilikin olduu dnlen ve I. O. 6.-2.
Yzyllar arasnda tarihlenen, saf bir geometrik slupla bir
likte, daha az gelimi bir hayvan motifi szl de ieren
yaptlar da hulunmutur. Altaylar'n dousunda ise bulun-

54
duklar blge nedeniyle_ Ordos Sanat denilen ve Hyung
nulara ait olduu kabul edilen ve in'le etkileimi gsforen
bir baa payvan slubu vardr. Ve Ordos'daki hayva3'1slu
bunun I. O. 7. Yzyra kadar uzand savunulmutur< )_
: Hayvan slubunun aha ge dnemleriAJtaylar'daki ibc
ve Karakul kazlarnda, Isa'dan sonraki dnemlere ah verileri
de yine Altaylar'da Katanda'da bulunmutur. Hun dnemine
balanan nemli veriler Mogolistan'da Ulan-Bator civarnda
Noin-Ula'd<i yaplan kazlarda ortaya kar!mtr. Bu blge
de iki yzden fazla kurgan iinde, toplumun, yani genellikle
Hunlar'm, in ve Yakndou ile sk ilikiler i,inde olduunu
gsteren eyalar, zellikle kumalar bulunmutul WJ .

A'oin-Ula kazftrrla kee lalda ieyik motifi.

Sibirya'nm byk lde Trklemesi sa 'dan s:mraki

yzyllarda olmutur. Karasuk ve Tagar kltr taakalann
izleyen Tatk kllr verileri Yer.i-cy blgesine L S. 1.-3.
Yzyllar iinde tarihlenir ve . S. 3. Yzy'l'da arkeologlar
Hint-Avrupal etnik gruplarn ortadan kaybolduunu bcfirl

55
 mektedirle/45). Gittike byyen mezarlar, llerin mumya
lanmas, hayvanlarn sahipleriyle birlikte gmlmesi, demir
silah holiuu bu kltrn Pazirik toplumlaryla ilgisi olduu
nu gstermektedir.
Bugn Trk olduklar kans bilim adamlarnda hemen
h emen kesinlemi olan Hunlar'n(46) , sa'dan sonraki yzyl
daki kltrlerine ilikin veriler de Tiyanan Dalan kuzeyin
de Is ve Balka Glleri blgesinde bulunmutur. Pazirik
yaptlarm meydana getiren toplumlarn sonradan Altaylar'
dan aa inerek Hunlar'm esas ekirdeini oluturduu sa
nlmaktadrC47)_
Eski dnyann bir ucundan bru ucuna kadar yaplan
aratmnalarda bulunan verilerin ana konusu hayvan motifi
olduu iin genel bir 'Hayvan slubu' ad altnda toplanan
ve ger dnyasnm bezemeci niteliini vurgulayan eitli
ss eyalar zerindeki motifler gerekte kesin bir slup b
tnl gstcrmcdikJcri gibi, ezamanl da deillerdir. zer
lerinde yaplan aratrmalar ayn younlukta da deildir. Bi
rinci arlkl blge nceleri Avrupa'dayd. Gney Rusya ve
Kafkasya'da skit ve Sarmatlar'la ilgili almalar hem Yunan
hem de Yakndou sanat1 ile ilikileri asndan ok daha
fazla youn olmutur. Genellemeler de Akdeniz ve Yakn
uou'da oturup douya bakan bir gzle yaplmt.
kinci arlkl hlgc ise daha sonra incelenmeye bala
nan Altaylar'n kuzeyinde Yenisey evresinde Minusnsk
Blgcsi'dir i .J.8)_ Burada bulunan bronz eyalar inceleyen sa
na( tarihileri ve arkcologlarm ilgi alanna gre bazen Bat,
bazen de Cin 'le iliskilcr fakat daha ok ran zellikle Aka
mcnc Jnm hir sin kayna olarak kabul edilmitir( 49).
Fakat Grynaznov'un dedii gibi, rnein Pazirik sanat
nn ilikilerini saptamak, onu u ya da bu kltr alanna ba
lamak bugnk bilgilerimizle olanakszdr. nk Ortaasya
bulgular zerinde ayrntl ve yaygn incelemeler yeterince
. . . -SO)
ge1.memtr

56
 Bu sanatta hayvan motifinin ana tema oluunun kltrel
anlam nedir? Daha sonraki Trk ve Mool geleneklerine
uzanp yorumu oradan karmadan, arkeolog ve antropolog
larn genel olarak vardtklar yarg yle zetlenebilir: Bu
hayvanlarn herhangi bir tanrsal nitelikleri yoktur. Baka bir
deyiIe birok kltrde grld gibi kendilerine tapnlan
Tannlar' simgelcmezler. Ve gerlerin hayvan dnyas ve
hayvan mcadelesini ok iyi bilen gzlemlerini yansttklar
ve bezcmesel nitelikli olduklan halde bir doa tasviri ama
lar da yoktur. Bu kaplanlar, kurtlar, aylar, geyikler, kular
ve baltklar kendi kendilerini deil, fakat srl yaratklar tem
sil ederler. Nasl Yunan mitolojisinde Tannla( insan grn
tl tasvir edilmilerse, bu hayvanlar da, rnein Altay nito-
lojisinde, fantastik yaratklar temsil etmektedirler. ou kez
bunlara kanal takld balarnn ejdere benzetildii ya da
insan gvdeli yapldklar grlr. Gryaznov belki ok daha
eski dnemlerde bunlarn klan ve kabilelerin totemi o1dukla
nm, fakat bu dnemde srl gleri olan mitolojik yaratklar
niteliinde olduktan kansndadr.(:,!)
amanlar'n yardma aLrdklar ruhlar da hayvan kl
nda oiuyordu. Hay,mnlar kiisel koruyucu, yol gsterici o
larak da simgesel bir deer kaza ndrm olmald r1arC52) .
Hayvan slubunun en nl konulanndan biri olan hay
van kavgas da Gryaznov'a .gre srekli bir kavga ve sava
ortamnda yaayan gchc toplumlarn kendi z yaamlar
nn onlarn mitoloji dnyasna yansmasdr. Gebe sanat
evresinde gzledii hayvan kavgal.-mn byk bir doruluk.la
izip oyarken gerekte onlarn simgeledikleri srl yara11kla
nn mcadelelerini yanstmak isliyordu. Kukusuz keskin bir
g.!cmin varln gsterse de bu figrlerde grlen slup
lama konunun doay gstermekten te mitolojik ierii ol
masndan ileri geliyordu.
Bunun ilcvscl nedenlerinden biri, tasvir edilen hayva
nn bir baka olguyu simgeleyen bir ara olmasdlf. Deriyi
kesen ya da altn dven iin sz konusu olan, kuaklar boyu

57
 srp gdmi klielerin yinelenmesi ve o arada hayvanlann
herkesin bikfii ve v.azgeilemeyee:k kadar aina olunan zel
likk.rinin de belirti.lmesidir. zeUikle hayva.nlarm. karakter1s
tik r. cr:Jan bir.bii1e.ryle kavga ederken dav:ranrian, tekniin
zorladi ve amacn kO:lyl:ahrdt .soyut biimlemeye yne
lirken .. hayvann 'da esas kim1.iini kaybetmemesni salamak
tadr. Bir geyiin .geyik olduktan Kfi.ra re:rginin soyut para
lardan olumas., srtma kanat taklnas) bir hayv.amn bir ,oe
s.inin baka bir hayvana dnmesi, belki de bir bitkiye ben
zemesi nemli deildir. Ve bu tur 'biimseL dnuuro bu ya
pt:lar reten ve top:lumun herhangi bir esi -0:la:n kiinin
yarat1c gcn., duy arln ve yeteneini gsterdii alan ol-
.. maktadr. Szl edebiyatlarnn bu dnemini. bilmek de_, bu
tasvirlerin iir.sel bir meafor'daki zgnln aire kazand,
raca saygnl bu sanatlara da kazandraca syle-

A koun slislemel:ri 6ywznvv'un .J:c:iku.:w:iflwij,:u.

nehilir. Hayvanlarn birlikte gsterilmesi de ok rastlanan bir
uygulamadr. Toplumun en gzde hayvan olan atlara, me
zarlara konulduklar ya da trenlere katldklar zaman tak
lan hayvan figrl balklar bu konuda aydnlatcdr.
Bu sluplamann iinde. ister yon.tna (ronde-bosse) ya
da kab:irta aa. maden ve deriden siluet, kee zerine app
liqte, her trdeki hayvan figrleri genel bir emaya uyarlar.
Artistik bakmdan Altay sanatnn en ilgin rn ahap
yontma figrlerdir. Kaba bir yontu tekniiyle yaplan kabart
ma; 1:pnde-bossc yu da ikisinin karm figrler de zellikle
hayvan balarnda. kesin bir simetriye dikkat edilmi. iki bo
yutlu kabartmalarda eer cepheden verilmiyorsa tam profl
verilmitir. Buna karn vcudun dier blmleri kafaya ve

l'azirik 1. mezurda aa kdrcl. I.. 5.-1. yii01! (Gynazno'

dan).

59
 birbirlerine gre keskin al olarak biimlenerek gl bir
hareket etkisi yaratlmtr. ki boyutlu yaptlarda hayvanda
hareket etkisi yaratmak. iinse yzeyde ters ynl eriler,
'S'ler, dalgal izgiler ve kvnmlar ritmik dzenler iinde kul
lanlmtr.
Btn bu yaklamlar madenden, boynuzdan, deriden ya
da deri ve kee gibi malzemenin birlikte kullanlarak yaplld
heykel ve kabartmalarda, malzemenin karakterine bah o
larak az ok deimekle birlikte, gene! zellikJeri ayn kal
mtr.
Bu heykeller, kabartmalar ve iki boyutlu siluetler dn
da hayvan figrler i diziler halinde bezemese! amalarla dei
k eyalar zerinde ve dokumalarda kullanlmtr.
Altay gebelerinin bu denli gl slubu Avrasya atl
gebe sanalnn her blgesinde ayn younluk ve nitelikte
brmza kmaz. Fakat genel eilimleri hayvanlarn tasviri
ve kullanma yerleri birhirinin ayndr. Baz eyalardaki ben
zerlik dah a rzladr. e!li I ko m takmlarnda ve si
. .
lahlarda buyuk br hcnzcrlk gorulu/ -)_
Totem anlar ve beylik. hkmdarlk alameti olarak
zellikte yrtc ku figrleri, yine mitolojik bir hayvan olarak
geyik, Ortaa Anadolu mimarisinde Sivas Gkmedresc ta
kapsnda mermere oyulmu ve kesin olarak hayvan slubu
karakterinde bezemeler ve yine Ortaa Anadolu becmcsi
nin hayvan motillcri, hayvan figrnn geometrik .'ilupla
mas, Asya'nn Trk toplumlannm hah ve kilim sanatndaki
C:izcl ve srekli yeri ve Islan sanatnn bcz.cmc!crindcki geo
metrik yaygn karakter, zellikle Ortaasya, ran ve Ortaa
Anadolu'sunda sanata bezemese! bir tutumla yaklama, all
oban gebelerin kltrlrinin sonraki alara birok miras
braktna tanklk ede/:4)_ Bir zamanlar H. Glck soyut
hezcmede geometrik frizin shm sanatndaki yaygnln
Trklcr'in dnya sanatna bir katklar olarak vurgulamt.
Hayvan slubu ad altnda genclletirilen slubun bczcmescl

60
ve simgesel ierikli biim szlnn slam ve Anadolu
Trk sanatlarna u1aan en nemli zellii bu sluplama
(stylisation )dr.
Kukusuz slam uygarl iinde tmden zgn sentezler
olumutur. Fakat nasl Avrasya gerleri komu yerleik uy
garlklarndan aldklar verileri kltrel bireimleri iinde e
riterek kendi yaamlarma uygun hale getirmilerse, yerleen
gerler de, deiik iklimlerde, geleneklerini yerleik yaa
mn koullarna uydurmu, yeni sen tezlere ynelmilerdir.

61
 KNC BLM
BOZKIRDA YAZILI TARHN
LK TRK TOPLUMLARI
 Trk ad ilk kez in kaynaklarnda ve yazl Gktrk
belgeleriyle karmza kyor. . S. 6. Yzyl'da zel bir alfa
be geltrm olan ve yazl belgeleri olan bir toplumun ok
c..laha eski bir kltr tarihi olaca aktr. Ne var ki kabileler
halinde yaayan gerlerin Trk o_Janlar da Trk ad tam
yorlard. Trk ad sonradan gcncllcmtr. Bugn bile Trk,
Trkmen, zbek, Krgz. Uygur ve baka adlar yaamakta
dr.
Fakat bugn en '-! Hyung-nu (Dou Hun) dnemine
kac..lar (. . 3.-2. yy.)(Y:) Trk olduuna kesin gzyle bak
lacak toplumlarn rgtlenerek Ac;ya hozkrlarna ve Bat
Hunhr gibi Do Avrupa'ya egemen olduklar ddncmlcr ol
c..luunu biliyoruzt:'10 )_ ok kez vurguland gibi, bozkrda be
lirgin antropolojik tipler saptanrn ve hunlarn zaman z,a
man bir kultr blgesinc..lc okluk olduu gstcrilmisc de()?)
Trkc_onuan byk toplul uklarn homojen bir tipolojisi
yokturl: l.
Bozkr tarihi de byle bir safla kahu1 etmeyecek kadar
kartk ve uzundur. Fakat Hyung-nu konfederasyonu. Bal
Hunlar, in\k To-pa (Wci) slalesini kuran Tahga Trk
kri. Ortaasya\b egemenlik alanhrn Hindistan'c kadar uza
tan Akhunlar (Ertalitlcr) bwkr Trk gerlerinin kurdukla
r Gktrk ncesi dcvlctkriJir. Bu kitahn kurgusu iinde
hunlardan zel olarak sz edilmeyecektir. Anadolu'da sonla
rnn byk gn ban Gklrklcr'lc halatacaz.
Gktrk (ince Tukyu) devleti Trkln vurgulayan
bir politik rgtlcnme c..lir. Chavannes'a gre kuruluundan

65
 hemen sonra . s. 582'de dou ve bat! olarak iki_ paraya
blnen bu devletin doudaki merkezi bugn d Moolis
tari'da Orhun blgesi, bat,dakiriii merkezi de bugnk Ye
di-su (Semireye) blgesi idi. Dou Gktrk devletinin gev - ..
ek egemenlii' iinde .yaayan Uygur, Karluk ve Basmil gibi
dier Trk boylar i. S. 742'de bu egemenlii sona erdirmi
ler ve . S. 745'de bu kez Uygur egemenliinde b.ir devlet
kurulmuturC59)_ .
. .
Bat Gktrk 'devleti ise . S. 657'de inliler'in egemen-
. ITine girmi ve 7. Yzyl'n ikinci yarsnda do.id,m gelen
Trk boylar devleti datm ve 8. Yzyl balarnda Bat
Trkler'i i'inde Trgi. boyun'a. mensup bir aile dalan dev
let yapsn yeniden
. rgtleyerek . S. 739'a kadar h4km s
rebilmitir. Bat Gktrk devletinin bu ikinci dnemi, bat-
dan Arap, gney doudan in basks ve boylar arasndaki
kavgalarla gittike geveyerek , S. 776'da bu kez Bat Tiyen
an. blgesinde yaayan Karluklar tarafndan datlmtr: Bu
tarihten son.ra szc bir hakan varsa da, 11. Yzyl'da Kara
han!Har dnemnc gelene_ kadar bozkrda b.aka hir Trle
. devleti olmam, boylar gevek . konfederasyonlar halinde
balarna buyruk, birbirleriyle ve gneydeki yerlemi dF1ya
ile' bazen savaarak, bazen ticaret yaparak ilgin bir modus
vivendi _iinde yaamlardirC60>.. - . . . .
_Dou Trkleri'ni egemenlii. altna alan Uygur TrkJe.:
ri'nin !urduu devlet . S. 840'da kuzeyden gelen .Krgzlar
taraf11dan datlm, Uygurlar'rr byk bir bJm in'de _.
Kansu . eyaletine yerleerek. bu kc.z Tangutiar tarafncian
1025'de ortadan kaldrlana kadar politik kimliklerini koru
mulardr. Arnplar'n Dokuz Ouz ddikleri Uygurlar'_n bir .
baka grubu ise Tarm . Bgesine gm ve MooLegemen-
liine kadar Trk tarihinn)slam dndaki,e byk yer1eik
kltrn retmitiL
Bat Gktrk deyletinii ortadan kalkmasndan sonra, .:

66
 Kuzey Kafkasya ve Hazar Denizi kuzeyinde bir devlet kuran
Hazar Trkleri dnda, 8. yzyldan 10. yzyl sonuna kadEJ:r
Bat Trkleri yeni bir devlet rgtleyememilerdir. Fakat.
Bat Trkistan'da Karahanl (lekhan) Devletinin Msl
manl kabul eden Karluk ve Yama Trkleri tarafndan
kurulmas ve bir Trk slalesi olan Gazneliler'.in Trk toplu-
. .

mu zerinde olmasa bite daha ok Trkler'den oluan bir

orduyla: Ortaasya, ran ve Kuzey Hindistai'da egemenlik
kurmalaryla slam Tarihinin Trk sayfas 10. Yzyl'la birlik
te almaktadr. Bu kitapta ilgileneceimiz kltr ve.- sanat
dnyas Bat'ya u'zanan tarihi glerii izgisini izlemektedir.
:u Gktrkler'in ve Tarm Blgesine yerieen Uygurl-ar
'ri bu izgi dnda kalan kltr ve sanatlarnn,. 2:ellikle
Mslmanln kabi.lntien sonra, batdaki gelimelerle ili..-.
kisi snrldr; Fakat Ttkler'in tarihinde eiik kltr alan
larnn etkisini aklamak asndan bizi aydnlatan verilerdir.

Trk Gerleri--Yerleik Toplum likileri

Sadece Trk ve slain tarihinin deil, fakat dnya tarihi

nin en . byk olgularndan biri olan ger-yerleik toplum .
ilikilerini,n" yaps zerindeki gzlem ve deerlendirmeler,.
driya tarih yaznnda yeterli bir analiz lconusu olmamtr.
Gerlerle yerlemi toplumlarn atmalar her . nedense
doadaki baka tr yaam _biimlerinde kabul edilen bir
'symbiosis' kavram ve balam iinde_ grlmemi, tarihin
yerlemi toplumlar tarafndan yazlmas, gerin taril. s-.
relerin neredeyse dnda, bir kar-tarih esi gibi gsteril-.
mesine yol amtr. Oysa ger-yerlerk arakesitinde bir
maddi kltr tarihi yazlrken, zellikle. uygarln erken d.,.
nemlerinde,. yerleik dnya imgesinin kouUandrd . nyar
glardan uzaklamak gerekmektedir. 'frk tarihini yazmann .
bir baka gl de buradan gelektedir: , .

67
 . ,,.
;

tn Kltr evresinde Trkler

Andolu'ya uzanan Trkler'in kltr ve sanatlarn han

gi balamda etkilediini sylemek g olsa da, bozkr ger
lerinin, bu arada Trkler'in in'Je ilikileri zerinde ksa bir.
inceleme gereklidir ve ger-yerleik toplum ilikilerinin ya
psn aydnlatc bilgiler verir. Bu kltrleme (cross-cultu
ration) sreci Trk-ran, Trk-Bizans ilikilerini de aklay-
. cdr. Kukusuz Trk-in ilikileri bunlarin en eskisidir ve
balangta bu toplumlarn daha ilkel bir uygarlk aamasn
da balamtr. Bu bakmdan da ilgi ekicidir. nk o
.nemde toplumlar arasndaki farkllklar ok keskinlemem.i
tir. in'in Trk tarihi asndan bir baka nemi de i. S. 6.
Yzyl'a kadar Trk tarihinin doudaki tek kaynann in
belgeleri olmasdr .. in alfabesinin fonetik olmamas bu d
nemle ilgili adlar kesinlikle anlalmaz yapmakta, bu neden-
e de Trk tarihinin balangc ince adlarla balamaktdr.
. Kald ki Trkler'j.:n tarihinin batya ulaan ucu .ile ilikiler za
. mania qk zayflam olsa bile, Trk-in kltrleme olay
. Dou Trkistan'da gnmze kadar srmtr.
. . 1550-1030 arasnda ang Slaleleri anda Kuzy
in halk da Ac;ya gerleri gibi aman'd ve gelimi l
gmme merasimleri vardr. Aa kulbelerde oturan ve ta-
rmla geinen bu toplumlarn ana-erki! bir aile dzenleri
vard. Bunlarn proto-Trk gerlerin etkisiyle baba-erki!
ve ger bir dzene, atlara, at kurban etmeye, gk cisimleri
ne tapmaya, tmls tr mezarlar yapmaya yneldikleri g-
rlmektedir<61).
- , . . . .
.
Trk kltr tarihi asndan zerinde durulmas gerekn
olgulardan biri l gmme kltdr. ang ainn en nemli
kalntlar mezarlardr. O ada inliler de Trkler gibi, bu
dnyadaki malla;i ve hizmetilerin oteki dnyada ayn ilevi .
 yapacana inamyqrlard. Mezarlarnda lenle birlikte ld
rlen insan kurbanlar bu pratiin yaygm oldunu. gster
mektedir. Bilindii gibi bu adet _bozkr gerlerinde de var
d:
u Slaleleri dneminde (. . 1030-256).gerlr dn
yas. ile benzerlikler srer. Atl gerlerle rekli atma zo
runluluu inHier'i onl;mn silah ve sava yntemlerini lcabu
le zorlar. Fakat gebe etkisi sadece bu kadarla kalmaz. Sul-.
livan, gerlerin sanat alarinda da u sanatn etkiledikleri
ni, -nce aa sonra bronz eyalar zerinde grlen geyik,
kz, at, kaplan, kartal rnotifleri ve hayvan kavgalarn gs
teren sahnelerin, in slubuna yabanc grnsnn, zel
likle ge u ve Han (. . :s. yy.-. S. 3. yy.) Slaleleri d
nemlerinde ortaya tn,. bunun Dou Hunlar'a (Hyung
nu) kar ii seddinin yapld, baka bir deyile Hunlar'n
kuzey in 'i istilalarnn en ok korkulduu zamanda olduu.
nu belirtir. Ordos slubu denilen bu bozkr hayvan slubu
gerler arasnd olduu gibi, in'de de kemer tokalarnda
ve bronz ss eyalar zerinde uygalanintr (62 )
Han Dnemi (. . 202-:i. S. 22) in 'in batya bakmaya
balad adr. Hunlar'a kar onlarn batsndaki Yue-i
. ler'le anlamaya ahan inli eliler. onlarn lkesinde Hint'-
ten gdmi in kumalar grrler. in 'le Hint ve Ortaasya
arasnda balanty salayan pek Yolu bu dnemde ortaya
kar. inlilcr'in Ortaasya ile ilgileri, nceleri nl Fergana
atlarn ithal etmek iin de olsa, sonradan politik ve ticari bir
ierik kazanr. Ve in ipei Bat'nn yolunu tutar. . S. 1.
. Yzyl'tla. Han slalesinin -ad Ortaasya'da duyulmutur. Ba
. kentleri' Chang-an'da (bugnk Sian). Afganistan'a o sra
larda egemen olan Kuanar'n (Hunlar'n batya srd
Yue-iler tarafndan kurulrru devlet) elisi vardr. Ortasya'
ya Hint kltr de bu ada girer. Ve oradan Tarm blgesi
ne girerek in'e ular. in-Trk-Odaasya ilikilerinde ipek
Yolu bir kaburga oluturmutur. Tak!amakan \'nn g-

69
ney ve kuzeyinden geere Kagar'.a ulaan. bu yol, Ferga
na'dan ,ve Zerefan vadisinden geerek Akdeniz'e, Afganis
tan zerinden de Hint'e geer.. Ogst anda in ipeklisi
Roma'ya kadar ulat gibi,. btn ger airet reislerinin
adrlarn da slyordu. Gerekten de in ipeklileriniri en
gzel rnekleri Moolistan'da Hun 8ana ilikin Noin-Ula
tmls mezarlannda .bulunmuturC6 )_ Ipeklilerin bir grubu
geometrik in motifleriyle susl ik. en, baka bir grubu Ordos
bronzlarndaki hayvan slubunu anmsatan desenler, bir
nc grubunda ise in bulutu motifleriyle hayyan ya da ef
sanevi yaratklarla ssl desenler bulunuyordu64 ) _ ipek Yo
luy'la btn bu motifler ve desenler szlnn Bat'ya g-
p slam sanatnda kullanldm biliyoruz;
. in'de Han slalesinin son bulmasindan sonra 6. Yzyl
sonlarna kadar kuzey in genelde Hun ve Mool (Hsien
pi) kavimlerinin egemenliine girmitir. . S. 3ll'de Hunlar
Loyang ve eski bakent Chang-an ' tahrip etmiler ve kuzey
in'e yaylmlardr. Topa Trkler'i 439'da btn kuzey in'
e egemen olan bir devlet kurmular ve bakentleri kendi
kurduklar ansi eyaletinde Ta-t'ung olmutur. Giderek g
er yaamn brakp inlilemilerdir. Hatta Top (iabga)
dilinin . konuulmasn bile . yasaklamlardr... itliletikten
sonra kuzeyden gelen ger Trk ve baka kavimlere kar
in'i savunmular, Tarm blgesine aknlar yapmlar. ve,
pek Yolu 'nu yeniden iler hale getirrriilerdi/()()J. Kuzey
in'de Topa egemenlii 581 'e kadar yerli Sui Slalesi kn-
ca sona ermL Bu dnem kuzey in'in barbarlamas ola
rak anlatlr ( )_ Fakat yeni sente.zlere gebe olan bir dnem

olarak grmek daha doru olur.
. Bu tr olgular Ortaasya'da, birka yzyl sonra Msl'
an olan ve olmayan Trkler arasnd yeniden yaanacaktr.
1. S. 2. Yzyl'la 6. yzyl arasnda ve ipek Yolu'nun dou ye
bat ucunda hem Trkler'i hem de Ortaasya'ni ve erken Is
lam'n kltr yaamn etkileyecek olan. tarihi olgular sadece

70
 . .
bu yol zerinden gelip geen kervanlar ve onlarn. tadklar
ipek, seramik, bronz 'gibi eyalar deildir: Dn \;e inan
alan.nda Budizm'in rolnde deerlendirmekgerkir.
Ipek Yolu'nun bat ucunda Kuan anda, L S. 2. Yz
yl'da, Gandara'pa Mahayana Budiznii'nin ;ana ilkeleri Kral
Kanika dneminde saptanmtr. Budizm'in .sanat .. alannda,
Helenistik ve Romal .etkiler gsteren ilk rnekleri o. srada
ortaya kmaya.balam ve in'e gemitir. Grousset, in'de
Budizmin yaylmasnn . lfurlar'in varl ile kolaylatin,
nk nlarin Ko?f)i ya da taoist retipip etkisi altn-
da olmadklarn soyle/6 ), . :_ . .
B_ yaylma dneminde Ortaasya'nn da, kuzey in gibi,
ger kkenli, kukusuz bir blm Trk olan, kavimlerin
egemenli altnd; olduunu anmsamak gerekir. Nitekiin
Trkler zerinde Budizm etkisi; sadece Tarrri havzasn ele
geiren Uygurlar'da deil; Bat Trkleri'nde de vard. Bu
ada in'e gelen Budist ikonlar ya da kutlu emanetleri
Hint olduu kadar da Ortaasya kkenlidir(68 ). Hirit dnya
sndan in'e Budizm kanalyla pek ok dnce ve maddi
kltr hiimi gemitir. rnein mimaride nemli 'yap bi- .
imlerinde!]. biri stupalardf. O dnemin nl antlarndan
biri Kuan Kral Kanika'nn Gandara'daki. ok byk ve
grkemli stupasyd. B aa kule, inli gezginlerin anlatt-
na gre, olaanst yksek (200 metre?) on katl. bir ya
pY,d ve on altn halka ile ssl bir . direk ile sonlanyor-
du(69)_ . . . . . . . . . , .
Boyutlar._bir yana braklrsa, Ortaasya kkenli silindirik
kule minarelerin kkenleri koqusunda kule stupalar dn-
.drc yaplard/70).
Kayalara oyulmu Budist tapnak gelenei de in 'c pek
Yolu ?erinden gelmitir. Bu yol zerinde evredeki daha.
yk devletlerin buyruunda olan kk kent devletikleri.
Iran, Hint ve in kltr alanlar a'ra.snda gidip gelen- kcr
vanlan. tad her dnce ve slubun, ticaret merkezleri
ne zg'.i kQzmopolit bir dnya gr iinde, birbirine kar"
t ortamlard.

71
 Wei slalesi ad altnda kuzey
in'e egemen olan To-pa Trkler'i
hatda Kuan'lar gibi Budizm'i be
nimsemi ve onlarn dneminde
Kuzey in Budist kaya tapnakla
ryla sslenmitir. jpek Yolu ze
rinde daha sonraki yzyllarda g
rlen duvar resmi geleneinin er
ken rnekleri To-pa anda pek
Yolu;nun in'deki balangc olan
Tun-huang'daki Budst duvar re
simlerinde grlr. in sanat tari
hinde Wei Dnemi resmi olarak
tannan bu resimlerde Ortaasyal
, a b.r pcgo1a (ya
.,t ,, ressamlarn da alm olabilecei
Blis spm ). .S. 669.
dnlr(71).

T'ang dnemine kadar in sanatnn birok alanlaFnda

Ortaasya etkilerinin grlmesi yukarda sz edilen tarihi o
laylarn sonucudur. in kltrnde nemli bir stabilizasyon
ve gelime dnemi olan T'ang anda Trk dnyas ile iliki
de srmektedir. Bozkrda Gktrk a T'ang slalelerinden
nce balamtr. Dou ve Bat Trkler'inin ve Uygurlar'n
T'ang Devleti ile sk ilikileri olmutur. inliler dou Gk
trk hakanlarna kar Bat Gktrkler'le iyi ilikiler srdr
me politikas izliyorlard. Bylece onlar hakkr.daki bilgileri
mizi T'ang tarihilerinden reniyoruz.
7. yzylda T'ang slalesi Ortaasya'ya kadar egemendir.
Bakent Chang-an, Semerkant gibi, her ulustan insann
kendi inanc, dncesi, giysisi ve eyas ile yaad kozmo
polit bir kenttir. Orada geri Budizm en ba keyi tutmakta
idiyse de, slam'dan nceki Ortaasya kentlerinde de grld
gibi Zerdt ve Mani dinlerinin mensuplar ve Hristiyan-

72
 lar da vardr. 751'de Talas'da inliler Araplar'a yenildikten
sonra, 8. Yzyl'dan teye Mslmanlar da bu alaya katlr.
. Chang-ari'da ilk cami 8. Yzyl'dandr. Bugn de in Msl-
manlar'nn merkezi ayn kenttir (Sian). in'in en byk ca-
misi de oradadr.
in ve Trk dnyas ilikilerinin bu ksa panoramasn
tamamlamak iin bir iki olguyu daha anmsamak gereklidir.
T'ang slalesinin yklmasndan sonra 10. Yzyl'n nc
eyreinde kuzey in'e ksa mrl Trk slaleleri egemen
olur. Ve yerli Ming slalesinin geliine kadar da (1368-
1644) Hitanlar, Tangutlar ve Curcenler gibi ger Mool
boylar hkm srerler. Ger dnyasnn kuzey in'deki
devlet kurma yks Cengiz oullaryla noktalanr. (Yan
boylar 1260-1368). Bylece . . 1. Bin'den . S. 14. Yzy
l'a kadar in ve Trk-Mool dnyas srekli bir iliki ve
gerek bir 'simhiosis' iinde yaar. Ouzlar'n yakn A<;ya'ya
getikleri dnemde Uzakdou ile Ortaasya arasndaki ba
lant Uygurlar taarfndan kurulur. Unutmamak gerekir ki
Kubilay Pekin'dc Yan mparatoru iken kuzenleri de Ana
dolu ve ran'da egemendir ve ona baldrlar. Rusya bozk
rnda Altnordu'dan arta kalan Krm Hanlar devleti ise 18.
Yzyl'a kadar Osmanl Devlcti'yle kader birlii yapmtr.

Do! Gktrkler'in Maddi Ki.iltiir Ortam'72 >

Dou Gktrk dnyas in uygarlk alan ile sk ilikiler

iinde yaamtr. Tarihiler Gktrklcr'le T'ang slalesi ara
sndaki ilikileri Htung-nular'la Han slalesi arasndaki ili
kilere benzctirlerC 3 )_ Dou Trkeri kendi aralarndaki an
lamazlklarda in'e gidip yerletikleri gibi. 630-683 tarihleri
arasnda tmden T'ang egemenlii altnda yaamlardr.
T'ang hkmdarlarnn Trk kaganlarna iiler gnderdiini

73
de biliyoruz. Orhun Amtlan'nda in etkisinin Trkler'i nasl
zayf drd dile getirilir. Orhun antsal yaztlarnn Ha
kan Bilge Kagan'n yardmcs Tonyukuk in'de yetimitir.
Fakat 682'den sonra, zellikle 8. Yzyl'n ilk eyreinde Bil
ge Kagan ve Kltigin dneminde Trkler Kuzey in'i akn
larla ok hrpalamlardr.
Gktrkler'in braktklar yaptlarn en nemlileri Or
hun Yaztlar, antsal heykelcikler, sunaklar ve mezar yapla
rdr. Gktrk andan kalan kurganlarda eyer takmlar,
zerlerine hayvan motifleri ve av sahneleri olan ss eyalar,
toprak ve madeni kaplar bulunmutur. Genelde gebe tek
nolojisine ilikin verilen bozkrda
binlerce yllk gelimelerin izgisin
dedir. Fakat in kltr etkisi b
tn alanlarda. hissedilmektedir.
Mezar talar ya in etkisinde
ya da dorudan inli sanatlar ta
rafndan yaplmtr. Mezarlar etra
fna konan ve lenin ldrd .
dmanlar simgeleyen ve gebe
l gmme merasimlerinin gele
neksel eleri olan insan figr bi
iminde mezar talarnn (Balbal)
sanatsaldan ok simgeler ierikleri
sz konusudur(74) _
Dou Gktrk dnemi sana
tyla ilgili en nemli verilerden biri
o-lan Kltigin'in mezarnda yaplan
kazlarn gsterdii gibi yap in- Krgzisan:clan bir Halba( '
li ustalar tarafndan bir in mezar Takent Miizesi.
gibi yaplmtrC75). Kesin bir simet-
rik dzene gre .ve tayc sistemi
ve planna baklnca iki katl bir in pavyonu biiminde bir
yapnn Kltigin'in mezarnn zerinde ykseldii ve yapnn
aksnda bir kaplumbaa zerine yerletirilmi, bir yz in-

74
ce, teki yz Trke yazl bir stel olduu anlalmaktadr.
Bu p<\vyonun dzeni in mezar geleneinde bulunan bir
mezar tipine aittir.

Uygur Kltr Alan

Yine Hint ve in kltr ortamnda kalan bir Trk kl-

tr evresi Tarm Blgesinde Uygur kltrdr. Mool a
na kadar uzanan Uygur Devleti Ortaasya'da Mslman ol
mayan en byk politik rgtleme ve yaratc bir Budist ve
Maniheist kltr ortamdr.
Uygurlar zerinde edinilen bilgiler 1898'de Dou Tr
kistan'a yaplan Rus seferi ile balam ve bu yzyl banda
Grnwedel ve von Le Coq heyetlerinin gezileri ile bu bulgu
lar bilim dnyasna duyurulmuturC76).
Tarm havzasnn ok eski tarihlerden bu yana dou ve
baty balayan pek Yolu zerinde saysz kltrlerin bir ka
rm noktas olduunu biliyoruz. Politik idare Uygurlar'n e
linde olmakla birlikte toplum her boydan Trkler, Moollar,
Sogd ve Toharlar gibi Ortaasya kavimleri, Tibetliler, inliler
ve hatta Suriyeliler'den oluuyordu. Egmen dinler Budizm,
Maniheizm ve Nasturi Hristiyanl icti1.17).
Uygur devletinin merkezi olan Hoo ya da Kara-Hoo
(Uygurca dikut), Yarhoto ve Turfan evresinde grld
gibi, Tarm Havzas mimarisi de Ortaasya'nn batdaki blge
leri gibi genelde kerpi ve tula zerine kurulmutur. Hoo
kalntlar tm kerpi kalntlardr. rt olarak kubbe ve to
noz kullanlmtr. Bu blgede kullanlan yap teknikleri ve
mimari biimler.btn pek Yolu boyunca Harezm'den Ta
rm havzasna kadar, hatta bunu genileterek Asya'nm btn
merkez kuanda ok geni ve homojen bir toprak mimari
geleneinin varlnn kantlar olmaktadr. Bat'ya uzanan
biimsel anlar arasnda, Kuan andan bu yana, bu blge

75
 mimarisiniq byk antsal yaplar olan Budist stupalar zel
likle anmsanmaldr. :Bunlarn kule gibi olanlan yannda b
yk boyutlu, . masif kubbeli trleri de vard. Her iki tr de
Islam dnemindeki kule yap ve byk mezarlar zerinde et-
. kifi olmu olmaldr.
Yap teknii asndan Bat in'den Bat Anadolu'.Ja ka
dar uzanan kuak zerinde gnmze kadar yaanan biim
lerin deiik dnemlerde varolduunu gsteren bir yap ay
rnts bindit:rie ahap tavan tekniidir. Bezeklik'de ve Kzl'
da kaya tapnaklarnda, kayaya oyulmu 'rnekleri ya da tava
na boyanm rnekleri olan diyagonal atkl bu bindirme.ta-'
vanlara Ortaasya'da olduu kadar Anadolu'da Roma dnemi .
mozolelerinden Erzurum evlerinekadar her blg_ede rasdan-.
mas ilgi ekici b.ir yap srekliliinin tanklandrU8) .
Bir yap biiminin bu kadar yaygn 9luu ve deiik mal
zeme ile kullanlm olmas, eski dnyann iki ucunda, sadece
ilevsel hatta simgesel nedenlerle aklanamaz. Fakat Akde
niz evresiyle in rasnda ok eski 'ilikilere bal olabilece
ini de dndrmektedir. Bugn yokolmu aa yap d
zenlerinden tula mimariye de geen biim alkanlklar,
vaktiyle Strzygovski'nin beirttii gibi, yadsnacak bir olgu
deildir. Burada ilk aatan rnein yerlemi ya da ger
kkenli. olduu konusunda da kartlan neriler ileri sr
lcbi.lir. rnein karakteristik bir konstrksiyon yntemin
dayanan bir yap tip.i, Rubruck'un anlatt yanyana getirilmi
aa ktklerinden yaplm, dairesel planl kulemsi yaplar
dr, Butilcr gc)er dnyasnda arabalarla tanyorlard. Byle
a.a kulelerin Memluk sultanlarnn kamlarnda da bulun
7
duunu yazl kaynaklardan rcniyoruzC )_ Bu aa kulele
rin- Kanika'nn nl, aa kule stupas ile akraba olduunu
dnebiliriz. Tula ile na edilmi rnek.Jerini ise 10. Yz
yl'dan bv yana ran ve Trkistan'da buluyoruz.
Uygurlar'n merkezi olan,Hoo ya da dikut l.>luntular-

76
 nn nemli bir blmn olutu-
, ran duvar resimlerinde Hint ve
in Budist sanatlarnn ak etkisi
grlr. Bu resimlerdeki insan fiz
yonomisi inli ve Trk karm bir
tip olarak sonradan Seluklar ka
nal ile slam-ran minyatrne .
gemitir. Bununla birlikte 13. yz- Jk
ylda ortaya kan ran minyatr
ile Uygur Maniheist minyatrleri
arasndaki ilikilerin ok fazla ol
duu da savunulamaz. Turfan, Be
zeklik, Tun-Huang ve Ho.o'daki
resimlerde giysilere bakacak olur
sak, Uygur dnyasndan batya Bir Uygur Prensi Bezeklik'e.
gemi olan en nemli verilerin 19. Ta pnak.
dokuma ve giyime ilikin olduu
sylenebilir. Fakat bu konuda da
ayrntl aratrmalar yoktur. Uygur resminde insan portresi
nin klieden uzaklap kiisel bir nitelik kazanmas, daha n
celeri Ortaasya resminde grlen renk ve biim dzenlerinin
sadelemesi gibi eilimler grlr. Fakat bu zellikler Uygur
resmini daha ncei resim geleneinin dnda gstermek i
in yeterli dcildir(SO)_

Ortaasya ve Trkler Sorunsal

Trk tarihinde Ortaasya snr ak tanmlanmam bir

corafi terimdir. Bunun tarihi bir nedeni vardr. Dikkat edi
lirse bir btn olarak deerlendirilen tarihi blgeler ya da
lkeler, rnein, Hint. in, Mezopotamya, ran gerekte
corafi snrlarnn homojenlii ya da belirginliinden ok
zerlerinde yaanan tarihi olaylarn srekliliinin, ayrclnn

'77
 onlara verdii zelliklerle bir corafya btn olarak alglanr.
Oysa Gney in'le Kuzey in, Himalayalar'la, Ganj Deltas,
attlarab ile Musul'urt ortak corafi,.hatta etnik ve kltrel
zellikleri bugn bile byk ayrlklar gsterir. Asya'nn boz
kr gerleriyle gneydeki . yerleik toplum kuan kapsayan
bozkrn gneyi Hazar Denizi'nden, in'in Kansu oyaleti a-
rasndaki .kuakta, snrlar her devletle birlikte deien. ve
Asya gerlerinin en ok ve en kolay girip ktklar blge,.
srekli bir tarihi olgunun birletirici corafi imajna ulaama
Iiutr. Yakn tarihin tesadflerine bal bugnk politik s
nrlar ise bu kargaay daha da arttrmaktadr. Ne bugnk
Ortaasya Cumhuriyetleri, ne ran, ne Afganistan ne de Do
u Trkistan ya da in Otonom Uygur Cumhuriyeti bu bl
genin Ortaadaki yapsn yanstmaktadr. Btn bu blge- .
ler M. slman'dr. Bugn blgenin Trke konuan toplum
larn yurdu olmas kukusuz bir srekli oluum sonucudur.
Ne var ki sonula sreci. birbirine kartran tarih yorumu
hatalan da yapmamak gerekir.
Bu blgeleri, Trk gerleri tarihi asndan bakldn
da, Asya'mn in, Hint ve Iran gibi byk yerleik kltr a
lanlar arasnda kalan ve srekli olarak Trkler'in dolap,
tarihini etkiledikleri ( zellikle Hunlar'n ortaya kmasndan
sonra) bir byk tarihi-corafi referans olarak grmek ola
na vardr. Trk tarihileri de yle yaparlar. Gerekten, in .
tarihi de, ran tarihi de, Hindistan tarihi de Trk slalelerini,
. . .

Trk ger esini dnmeden yazlamaz. Ayn ekilde da

ha batda slam, Bizans, Rus ve Avrupa tarihleri de Trk ,
ger esini dnmeden yazlamaz. Fakat bun. un kart da
dorudur. Bu evrelerin kltr anlalmadan cta ,Trk tarihi
yazlamaz.
Ortaasya terimine yerleik toplumlar asndan baklrsa
durum deiir. in, Hint ve Iran arasnda, srekli olarak on
larla ve bozkr blgesiyle ilikili, fakat son arkelojik verile
rin gsterdii gibi onlardan olduka bamsz ve zgn bir
. .

78
 kltr alan olarak kartmza kan Ortaasya, Hazar'l& Tiyan- .
anlar arasnda, bozkrn gneyinde daha snrl bir blgedir.
Hazar dousunda Amuderya deltasna kadar Harezm, Amu
Derya ile Sir Derya arasnda Maveraunnehr (Transoxiana)
ve bunun en nemli blgesi Semerkant ve Buhara vahalarn
ieren Zerefan vadisi (Sogd) ve daha gneyde Bell). douda
Trkler'in Yedi-Su dedikleri. Issk gln gneyi (ki bu blge
daha ok gerlerin blgesidir) douya zor geit veren Ti-'
yananlar'm eteinde Fergana, daha. douda Tiyaanfar'm
gneyinde Tann havzas. Gerekte Tarm havzas ipek Yo
lu zerinde oluan kltr ile, in ve .Htnt dnyalar arasn- .
da bir alt blge, Harezm, Maverannehir, Fergana ve Bak
trian ise Hint'Ie ilikileri yannda . Bat Asya'ya, ran'a ve s
kender sonriiSl Helenistik dnyasna daha yakn bir ikinci alt
blge olutururlar.
Yerleik dzene geen ya da gemeye hazrlanan Trk
. ler'in tarihinde de bu iki alt blge birbirlerinden farkl kltr
alanlardr. Turfan evresinde Uygur kltr Moollar tara
fndan ortadan kaldrlana kadar Budizm ve Maniheizmin e
gemen olduu hir kltrdr. Taklamakan lnn batsnda.
Kagar blgesi ise Karahanlitarla birlikte. Mslman klr
alanna girmitir. Daha batida ise Budizm 8. Yzyl'a kadar
.etkinliini srdrebilmi ve Araplar'n inliler'i 751'de
Talas'da yenmelerinin ardncian 9. Yzyl'dan sonra yerini
slam'a brakmitr.
Daha sonralan btn bu blgelerin Trklemesi, baka
bir dcyiIC Trk dili konuulan blgeler olmas nedeniyle da
ha nceki dnemlerde de bu blge halklarna ve kltrne
Trk olarak bakmak yanl yorumlara neden olmaktadr. Sa
nal tarihi asndan soun blgenin etnik yaps deil, ege
men kltr s. orunudur. Bu konuda ise arkeolojik ve tarihi
belgeler yeteri
. kadar aktr. Vazh bdgelc; 8. Yzyl'a ka
dar yerlem toplum kltrnn Harezm, Sogd ibi Dou
ran kavimleri dilleri kullandni-gstermektedil8 .
Blgede Do Asya bozkr. kkenli ilk .gebeler inli-

79
ler'in Yue-i dedikleri Kuan Devleti'ni uran ve Budizm'in
yaylmasna nayak olan kavimlerdir. Yue-iler'in etnik ori
jinleri tartmaldr. Bunlar byk bir aratrc grubu tarafn
dan Hint-Avrupal. olarak grlmlerdir.
te yanc.ian Kuan dnemi mezarlarnda yaplan antro
polojik incelemeler daha nce bozkr mezarlarnda da grl
d gibi, hem Europoid hem Mongoloid gruplarn birlikte
olduklarn gstermektedir(82). Bugn btn Asya bozkrla
rnda Trke konuanlar Mongoloid izgilere sahiptir. By
lece bugn grdmz karmn ok daha nceleri de va
rolduunu kabul etmek en doru tutumdur. Yue-iler'den
sonra blgeye 6. Yzyl'a kadar egemen olan Akhunlar ise,
bHyk bir olaslkla bir Trk lehesi konuuyorlard(83).
Fakat nasl Hellenistik ada Yunanl kral ve prensler
Ortaasya'y Yunanl yapmamlarsa, ya da Arap egemenlii
ran' Arap yapmamsa, Trkler'in egemenlii de 9. Yzyl'a
kadar bu blgeleri Trk yapmamtr. Trkleme, Trk ege
menlii uzayp, yerlemeye geen gerlerin says artt ve
ekonomik nedenler Trklemeyi faydal kld dnemde ol
mutur. Bu da Bat Ortaasya'da, Harezm, +vfaverannehr,
Fergana ve Kagar blgesinde 10. Yzyl'dan sonra kesinle
mitir. Bylece tarih asndan Trkleme snrn 10. yzyla
gtrmekle birlikte, blgenin Trk etkisi altna girmesini en
azndan 5. yzyla, Akhunlar dnemine kadar karabiliriz.
Ortaasya-Trkler sorunsalnda da en nemli boyut Timurlu
ana kadar uzanan yerleik toplum-ger ilikileridir.

Bat Gktrkler.

Gktrk mparatorluu'nun kurulmasyla birlikte Orta

asya'nn Trklemesi sreci de balamtr. Bat Trkleri
(byk ounluunu Ouzlar oluturuyordu) kendilerinden
nceki Yue-i ve Akhunlar gibi, giderek gneye szmlardr.

80
 Tolstov, Aa Sir Derya boylarnda Ouzlar' daha nceki
gebe kavimleri olan ve Masagetler ve Akhunlarla kartk
larn ve 10. Yzyl Ouz kltrnn 5.--6. Yzyl Akhun
ktrnn.devam olduunu yazarC84 ).
Tabari'ye gre Sasaniler 5. yzyln ikinci yarsndan
sonra Kafkasya'da ve Hazer'in dousunda ve Curcan rma
nn kuzeyinde Trkler'e kar duvarlar ina etmilerdi. 6.
Yzyl'da, Hsrev Anuirvan dneminde bu duvarlar brakl
m ve gneyde Asterabad yaknnda yeniler ina edilmi
ti( 5). Barthold _da Kitab-al-Agani'ye dayanarak, Araplar'n
Curcan' istilalar srasp.da buraya egemen olan ailelerin
Trk olduklarn sylerC86).
Harezm'e 9.-10. Yzyl'a egemen olan Hazarlar'n da
blgenin Trklemesine yol atklar kukusuzdur. Bu blge
lerdeki Hazar, Peenek, Bulgar Trkleri'nin yerini giderek
Ouzlar almlard/87). Samani Devlet ortadan kalkt sra
da (990) Maverannehr ve bir lde Horasan Trklemi
bulunuyordu. Yine e bu dnem Trkler'in byk lde
ger kaldklar bir dnemdir. Ve onlarn yerleik kltrle
iie yaamalar, Trk kltrn yerleik kltryapmamtr.
Trkler'in byk blmnn ger olduklar, slam coraf-
yaclar tarafndan kesinlikle vurgulanmaktadr. Bu alima
nin kapsam iinde, izini srebildiimiz tarihi gelimeler s
resince, Anadolu'ya gelene kadar byk Trk ktleleri g
er kalmlardr.
Bat Trkleri'nin Maverannehr'de Araplar'n bu blge
ye gelmesinden nce yerlemi blgelerle ilikilerinin niteli
ini rendiimiz en nemli T'ang dnemi kaynaklarndan
biri olan inli Budist Hac Hiuan Tsang'n gezi notlarnn
ksaca anmsamak yararl olur:
Ktize'y pek Yolu zerinde Kua'dan Kzl jjzerinden
Aksu'ya doru .yol alan inli Hac Bat Trkleri'nin o srada
Kua kuzeyinde Akta'da yaylak'da bulunan Karargah'n zi
yaret etmitir. O srada Altaylar'dan (li) Sir Derya'ya kadar

81
 bu blge Bat Gktrkler'in kontrolnde idi. Aksu vadisin
en ykselip Tiyananlar' aan Hiuan Tsang Issk Gl'n
kuzey batsnda . S. 630 yllarnda orada avlanan Trk yab
gusunu grmt. Tang slalesi yllklarnn cesur ve bilgili
olarak szn ettikleri bu Han'n egemenlik ala:. Gandara'
ya kadar uzanyordu. Bakenti a (bugn Takent) kenti i
di. Douda Turfan kral ona tabi bulunuyor, Baktrian'da bir
olu hkm sryordu.
Bat Trkler'i Sasaniler'e kar Bizansla bir anlama i
indeydiler. . S., 567-68'de bir Trk elisi Bizans'a gelmi,
\ ertesryl da Bizans elisi Zemarkos o zamanki Trk Han'm
Kua yakmndaki yaylanda ziyaret etmiti. 620'de bir in
prensesi ile evlenmek isteyen Trk Han' in sarayna hedi
ye olarak be bin at ve on bin deerli tala ssl_ bir altn
kuak gndermiti. Bu ilikiler o dnemdeki gebe Trk
dnyasnn Avrasya'nn btn yerlemi kua ile ilikilerini
aka gsteriyor. inli Hac Trk Yabgusu'nun evresini
yle anlatyor:
Bu barbarlarn saysz at vard. Han yeil ipekten bir
manto giyiyordu. Ba akt. Yalnz alnnda ipek bir erit sa
rlyd. Ve critin bir ucu arkadan sarkyordu. Etrafnda sr
mal giysiler giymi, hepsinin salar rlm iki yz subay
vard. Ordunun geri kalan blm ata ya da deveye binmi,
ynl kuma ve krkler ve uzun mzraklar, bayraklar ve yay
lar tavorhrd. O kadar oktular ki saflarn sonu grnm-
yordu. ,lS8).
Grousset, bozkrn bu byk insan kaynann in'i za
yflattn. sonra Gaznclilerle Hint'i, Uygurlar eliyle Tohar
ellerini (Dou Trkistan), daha sonra Araplar'n Mslman
latrd ran' ve sonunda Anadolu ve Bizans' ele geirmek
iin beklcdiini( 89l, inli hacnn Alata eteklerinde grd
Kurultay'n (. S. 630) belki de son kurultay olduunu ve on
dan sonra paralanan devletin yerine korkun bir zgrle
kavuan Trk kabilelerinin evredeki yerlemiler dnyasna

82
 Gazneliler'in, Seluklular'n, Harezmah'n Cenz'in, Ti
mur'un ordular olarak nasl girdiklerini anmsatr 1 >. Trk
lerin, en azqdan idare edenler katnda kltrel ve dinsel i
likileri de nemlidir. 6. Yzyl'da Bat Gktrk hanlar da
Kuanlar, Akhunlar ve Topa'lar gibi Budizm'e yakn bir ilgi
gsteriyorlard. inli Hac Trk Yabgusu'nun yannda Prab
hakaramitra adl bir Hindli Budist misyonerin uzun sre ka
.Iarak han ok etkilemi olduunu anlatr.
Hiuan Tsang Han'la birlikte Tokmak'taki karargaha gi
der. Han'n kee adr ierden byk iek desenli srmal
kumalarla ssldr. Subaylar yerde yayglar zerinde iki sra
dizilmi oturmaktadrlar. Hepsinin srtnda ssl giysiler yar
dr. O gnlerde Turfan Kral'nn ve inliler_'in elileri Han'
ziyaret. ederler. Verilen lende arap iilmi ve dou ve ba
tnn musikileri alnm ve bugnk Trk sofras iin yaban
c olmayan, koyun eti zerine kurulmu yemekler, pirin u
nundan yaplm rekler, st, bal ve zm yenmitir. Bir din
adamna hrmet ifadesi olarak inli Hac demirden yaplm
bir koltua oturtulmu ve kendisinden Budizm'in ilkelerini
anlatmas istenmitir.
Hiuan Tsang'n Bat Trkleri'ni'n egemenlii altndaki
Ortaasya blgelerinin politik, sosyal ve ekonomik yapsn da
anlatan gzlemleri vardr. O srada Maverannehr'in en n
l kenti Semerkant'tr. Trk Yabgusu'nun emri altnda, bir
Tarhan'm idaresindedir. Halknn ounluu ranl'dr, Bu
dist ve Mazdeist'dir. Gktrklcr'dcn nce Eftalitle'rin (Ak
hunlar'n) egemenliinde idiler ve Trkler'e kar inlilcr'in
desteini salamaya alyorlard(91 )_
Hiuan Tsang bu blgedeki Budist manastrlarnn varl
ndan da sz eder. Pamirler'den geerek Demirkap geidi
ne gelene kadar inli Hac Trk Hakan'nm yazl emrini ta
m ve bylece rahatlkla yoluna evam etmitir.
Trkler sadece inle Sasani Iran ve Bizans arasndaki
ticaret yollarn deil, fakat Ortaasya ile Hint arasndaki tica-

83
 .
ret yolla.rrida kontrol ediyorlard. Bylece Ara-plar'n Orta-_ .
asya'ya Islam' getirdikleri dneme kadarinleBizans ara:..
sinda, bunlarla ok sk ilikiler iinde bir Trk kta- vardr.
B blgelerin insanlar in mimarsini Budist mi marisini,.
9n kuma ve seramiini ya da ortaasya resimlerini bilir ve
kullamrlar. Budizm, Maniheizrn, Hristiyanlk'tan. haberleri
vardr. Kmzla birlikte arap ier ve eitli.lkelerin mzik
lerini dinlerler. At, koyun ve develerle birlikte.yaarlar, ama
adrla rnn lks ve giysileri in ve Bizans elilerini arta-
cak kadar zengindir; . .
. Sonradan Hindistan, ran ve .Anadolu'yu fethedenler
buralara.bozkrn amuru ile deil, yzlerce yllk bu iliki ve
deneylerin iinden geerek gelmilerdir. Arap fetihlerinin
rtaasra':ya ulat dnemde b_tii bozkr Trk egemenl
gndectr. Islm fetihleri Ortaasya Budist klt;-n yava ya
va ortadan kaldracaktr. Fakat bu kltrn slam mistisiz
mi, dou slam mimari. biimlerivesanat zerindeki etkisi
ve sonradan batya geden Trkler'in inan dnyasndaki
katlm, yeterli bir aklk kazanmam olsa bile, kesindir.
Erken dnem Anadolu Trk kltrn renklendiren bu
doulu verilerin ayrntl bir analizi gerekmektedir.

Trk Gerler Snrnda Ortaasya

-- - .

. Bozkrn gney kuanda gerler dnyasyla yerlemi

. dnyann iie girilerinin karmak ve tartmal bir tarihi
vardr. Hazar denizinin dousundan Dou Trkistan'a. kadar
uzanan blge dnya tarihinin 'plaque toumantianndan biri
dir. Trk gerlerinin yerlemi kltrler dnyasna ge en
keskin izgileriyle burada olmu ve n'de inlileen, Dou.
Arupa'da Slavlaan ya da .baka kltrler tarafndan zmle-
nen gerlerin aksine, bu .blge yakn Asya 'y Trkletiren
. ger gruplarnn yurdu olmutur.
in'le ilikilerde szn ettiimiz durum Ortaasya'da

84 ..
 daha byk on.em kazanr. nk Anadotuya gelen Trk
ler'in yerleik dzen deneyimi bublgede edinilmitir. Ana
dolu'ya gelen Trkler slam.'la bu blgede .arlamlar,
kendi aman inalar ve. Bll4izm retisi ile lslam' bu bl
ge geleneklri iinde yorumlarplardr. Seluklar dneminde .
gelien ve Iran'a zg bir slup kazanan Islam dnemi mi-
marsi ve sanat ilk byk karakteristik yaptlarn genellikle
dou -ran'da vermi, mimari elc::ri erken rnekleri bu bl
gede ortaya kmtr. Medrese, mear kulesi, kervansaray
gibi yaplarn prototipleri Ortaasya'da bulunmutur. Anadolu.
tarikatlarnn, byk bir ounluu Ortaasya. ve Horasan k
kenlidir-. B_tn bu gelimeler; Trkle'r'e maledilmese de
zellikle Bat Ortaasya'rin Anadolu Trk kltrnn oluu
munda birincil nemini . ortaya koymaktadr. Kald ki blge
nin Anadolu Trkl ile dorudan ilikisi 15. yzyla kadar
srmtr.
Trk Sanat tarihinde Ortaasya sorunsaln t>u snrlar i
. imle tanunladmzda blgenin sanat geleneklerini, urun
gelime izgisi iinde grmek, Trkler'in bu yaama katlma
ve katklarn doru deerlendirmek Trk Sanat 'Tarihinde
birincil bir yeri olan _Ortaasya ve ran szgecinin niteliini
anlamak iin zrinludur.

85
 NC BLM
SLAM'DAN
- NCE _YERLEK ORTAASYA 'NIN
MADD KLTR VERLER - ..
VE SANATI
 Tarihi Olgular

f ozknn Bat tarihinde ad geen ilk kavimleri skitler'

di. "-Ierndot Yunanhlar'n skit dediine ranllar'm Saka
f.. .. dediini yazar. Gnmzde Saka, Pari, Massaget, Sogdlu di
t ye anlan ve hem ger hem yerleik tarihleri olan btn bu
blge kavimlerinin Dou ran kkenli olduklar kabul edilir
(92)
Ahaeni Devleti'nin zor. kontrol edebildii bu blgede
. iskender andan nce yerli bir toprak aristokrasisinin var
.
l saptanmi/93): Bir baka deyile bu blgenin halknn
bir blm. gerliini srdrrken bir blm tarmsa t d
) zene ok eski tarihlerden beti gemitir - ve bir" kent yaamla-
',- . r vardr. _
. . 6-4 Yzyllar'la _Merv'in ilk yerleme blgesinin
. (Gavurkale), Semerkant'n ilk yerleme blgesi-_olan .Mara
kan'da (Afrasiyab) ve ijaktirian;da Bala-Hisar'n Ahameni
a kentlerinin surarn, gelimi bir ketpi. mimarisinin ve
rilerini rtaya koyarlar. Sir Derya blgesinio . ezaman ger
mezarlarnda bozkrda yaygn hayvan slubu ile ssl :eyalar
yansra ycrle__k.blgelcrfe yak_n ilikileri gsteren V<,!"lCr de
,: bulunmutur(94)'.
t_. - skeider'e - kar gl ,bir direnitep sonra _ boyu n emek
. zorunda kalan Ortaasya'da Makedonyallar _eski kentlere ek
> olarak ok sayda :yeni kentler, de kurarak kentsel yaam .
: zcnginletirmilerdir. Polilik!ar da yerel aristokrasiye daya-
. narak yaamak olrtiulur. 1. O. 2, Yzyl ortalarna kadar u-
;.. zanan ve Harezin'le Gandara arasnda bir: yzyl kadar ege
.::" men olan bu Grek-Bktia Devleti'niri -yn - sta yine Har-

89
ezm'de Kang-ki'u ve daha gneyde Partlar'n kurduklar
devletler de vard. Partlar daha sonra, Ahamenisler'in yeri
ne, . S. 3. Yzyl'a kadar, btn ran'a da egeen olacak
lardr.
Makedonyallar anda, . . 329-130 arasnda, ok sa-
yda kk kente ve gelimi bir sulama sistemine dayanan
tarimi ile Ortaasya Akdeniz kltrnn Hind'e kadar ulat
bir a yasar. TermezC95), AfrasiyabC96), Koy-Krlgan Ka
laC97), NisaC98) kazlar bu dnemin ok gelimi sur sistemle
rini, kerpi ve pize zerine kurulmu mimarisini, toprak hey
kelciliini ve seramiinin zengin rneklerini ortaya koymu
tur.
Bu blgede Makedonyallar'n egemenliiKuan devleti
ni kuran Yue-iler tarafndan ortadan kaldrlmtr. Dou
Asya'da Mao-tun (Mete) Hun mparatorluunu kurduun
da, Hunlar'n batya srd Yue-iler bu blgeye gelerek,
yerli halkn da yardmyla Grek Baktrin devletine son ver
milerdir. Hunlar'a kar Yue-iler'le ilikilerini srdren

Orraasya kerpi mimari gelenei, Mer-'de Biiyk Kz Kale

.S. 8. yatyl

90
inliler'in . . 140'da byk Yue-iler'in, Amu Derya ky
lanndaki karargahna gelen elisi ang Kian blgedeki kent
lerin okluundan ve gelimi tarmndan sz etmekte-
d. (9
r 9) .
Kuan devletinin sona erme tarihi tartniald/ 100)_ Fa
kat Maverannehr'e egemen olduklar kesindir. pek Yo
lu'nda in'le baty birletiren ticari etkinlikler bu ada ba
lamtr. Sogdiyana (baka bir deyile Zerefan Vadisi) tc
carlar bu dnemde eski dnyann yerleik ve ger btn
blgelerinde mal ve kltr tayclar olmulardr. Halayan
(Gney zbekistan) (. . Birinci-. S. 2. Yzyllar), Toprak
kale, Tali Barzu (. . 1.-. S. 4. Yzyllar) Kuan dnemine
ilikin verilerin bulunduu sitlerdir. Bundan nceki dnem
de olduu gibi, Ortaasya kentlileri ve gerler birlikte yaa
mlardr. . . 2. Yzyl ile . S. 4. Yzyl arasnda tarihle
nen ok sayda kurgan genelde bozkr arkeolojisinde grl
d gibi, kesin bir tarihlemeye olanak vermezler. Etnik ie
rik asndan da belirsizdirler. Fakat gerlerin maddi klt
rn sergileyen veriler salamlardr. Kuan Dcvleti'ni orta
dan kaldran Akhunlar (Eftalitler) bir Trk-Mool halk ol
duuna ve 6. Yzyl ortalarnda btn bozkr Gktrk ege
menliinde birletiine gre, Kuan dnemi ile ezamanl
Yedi-su, Fergana ve Aa Sir Derya zerindeki kurgan ve
rilerinin Trk maddi kltr iin de aydnlatc olduunu ka
bul etmek doru olur. Bu kurganlarda bulunan clhiscler, se
ramik ve aatan trl kullarim ve ss eyalar. artistik a
dan byk hir kalite gstermezler, fakat antropolojik adan
deerli belgelerdir.
. S. 563-{)5 arasnda Akhunlar, Gktrkler tarafndan
ortadan kaldrlm, Ortaasya, ksa bir sre Trkler ve Sasa
niler arasnda paylaln, daha sonra tmyle Trk egemen
liine gemitir. Ger Trklerin politik kontrolu ele geir
meleri yerel toplumun sosyal ve politik alt yapsn ortadan

91
 kaldrmam, Trk hanlarna tabi olarak yerel ailelr nfuz-
tarn yrtmlerdir.. Ortaasya'nn maddi kiiltr de, ege
men yabanclarn getrdikleri erilerle de zenginleerk geli
imini sr_drmtr. in kaynaklan bu ada da kent yap
ve tarmn canlln belirtirler(lO I). Gktrk anda kentler
ya da kal'al_a r dihkanlar'a (byk toprak sahipler q aittir. Ve
bunlarn bir blm Yue-i ve Akhn kkenlidir< 02 ).
Yedi-su blgesinde yaayan Bat Trk hanlar.iin.pek
Yolu ticare.lin srmesi ve Ortaasya kentlerinin refah b
yk bir gel_ir kaynadr. Trk ger devletinin emsiyesi al-
tnda zellikle Sogdlular Yedi-su'dan Hotan'a kadar pek
Yolu'dun zerindeki btn kentlerde ticaret kolonileri kur
mWjlardr. Kent yaam bu dnemde eski snrlarn kuzeyine
de tamtr. in kaynaklar i. . 2. yzylda Yedisu ve Sir
Derya'nn dousunda sadece gerlerden szederken i. S. 1:
ylda kentler ve tarm iletmelerinin varlndan sz eder
lero3)_ Trkler'le Ortaasya tccar.lan arasndaki iikiyi gs-.
teren ilgin bir olay Maniyak adl Semerkantl bir tccara
Tarhan unvannr verilerek, kendisiyle ticaret ilerini gr
mek zere, Trkler adna Bizans ve Sasani saraylarna eli
olarak gnderilmesidir< 104). .. _
Ger yerleik ilikisi, eskiden dnld gibi bir kar:
tlklar dnyas deildi-. Gcrieri bir blm yerleik d
zene geiyorlard. Yerleik v Ger ekonomileri birbirlerini
tamamlyorlar, etnik ve kltrel bir karma oluyordu(!OS).
Ticaretin zenginlii tccarlar da eski toprak aristokrasisi ka
dar' gl yapmt. Barthold dihkanlar'la byk tccar-ar a
rasnda pek fark lmadn sylcr<106 ). Ortaasya kltifr, A
.raplar'n. gelmesinden Qce, belirli bir inat sistemi tarafn
_dan kontrol pa edilmemitir. Bu kentierde Zerdtlk, Bu
..
dizm! Manihcizm, Hi_ristiyanlk, amantk gibi her tr inanca
sahip gruplar bulunuyoru. Pcncikent, Varaka gibi kent ka
zlarnn. ortaya.
kard
.
gibi bu blgenin .6.-8. Yzylla('.'daki
 . .
u ygarlk dzeyi in, Hint, slam evrelerinden aa deildir
ve kendine zgdr. Belenitskiy-Sasani mparatorluti'iu cm
beyilda (637.:.(,51) ykan Araplar'n Ortaasya'y ele geire:.
bilmek iin bir yzyl uratklarna dikkati eker C107 ). Ms
lmaln blgeye gl olarak yerlemi 9. Yzyl' bul
maktadr. Ve blgenin arkeolojisi Mslan ncesi kltr
nn fetihlerden sonraya uzanan sreklliini gtermektedir.
Bylece Akhunlar'n blgeye geldii 5. Yzyl'dan 8. Yzyl'
n iJcinci yansna kadar yz yl _bir gebe Trk-egemenli
,i altnda bir Ortaasya kltr ve sanat ortam vardr. Bu
yz yln Trk kltr tarihinde brakt izler yeteri kadar ta;.
nniny6rsa, bunun nedeni verilerin zmlemesindeki zor
luklar ve yntem yanllar ve klt;irn yerleik topluma a_it
olduuna ilikin nyarglardr. Kukusuz bu dnemin miras,
duvar resmi ve seramii Trkler'in yaratt sanatlar deildir.
Fakat Trkler bunlann kullanclardr. Blgenin Trkleme- .
si bu dnemde balamtr. Ve giderek onlar da retime ka-
tlmlardr Kald. ki ger dnyasndan yerlem kltre ge-
. en retim teknikleri ve biimler vardr ..Bu nedenle Trk
ler'in kltr tarihinde bu blgenin deerlendirilmesi o za- .
manki kltr ortamnn btn boyutlaryla tannmas.iin zo-
runludur. .
Ortaasya'da ger-Trk-yerli siinbiosisi iide, ortak
yaamn doasn -tanmlamak kolay deildir. Fakat Sogd s_a
natnn nl ve;ileri, Pencilcent, Varaka, Afrasiyab blgeleri
Trk Yabgusu'na vergi_ verirken yapllmtr. Afrasiyab'da bu
lunan duvar resimlerinde zellikle sava( sahnelerinde br k
bir olaslkla Trkler'in_ resimlendiiQ I08) gryoruz, Ote
yandan Trk hannn ordusunu ziyaret eden Bizansl elile
.
rin orada .grdkleri gm hayvan-. heykelleriyle ssl ve
. drt. altn yaldzt tavus motfli ayak zerine oturan taht
Sogdtu sanatlarin iiydi( l09). Uygur alfabesi Sogd alfabesin
den alnmt. Btn bunlara T'ang_ bakentinden Ak.deniz'e

93
kadar uzanan Sogd ticaretinin etkinliklerini, Budizm'in ortak
etkilerini de katnca, blgenin ran kkenli yerlileriyle,
Trkler arasndaki ilikinin kapsam baka bir anlam kazanr.
Trkler'in batya ve gneye gleri srecinde Ortaasya, Ak
hunlar'dan bu yana, nemli bir bileen olmaktadr.

Kentler ve Mimarlk

Ortaasya'nn corafyas merkezi burada kurulacak b

yk politik rgtlenmeleri hem zendiren hem zorlatran
bir nitelik tar. Srekli ger hareketlerine ak olan bu bl
gede ancak ger kkenli devletler kurulabilirdi. Onlarn da
mr pek uzun olmamtr. Buna karn politik egemenlikle
rin tarihi snrlarn aan bir kltr ortam, zellikle Amu
Derya deltasnda, binlerce yl, deiik politik strktrler
iinde yaamtr. Yaygm bir tarma dayah bir kk kentler
aristokrasisi, nceleri esir altraya, sonralar bir tr dere
bcylie dayal bir sosyal sistem, d glere hizmet verip, on
larla iyi geinerek yakn zamanlara kadar gelmitir. Bu sre
iinde dini inanlar ve etnik yap deimi, fakat maddi ya
am koullar sreklilik ve dinginlik iinde, birbirine yakn
bir biimler dnyas retmeyi srdrmtr.
Bu dnyann fiziksel grnts, birka byk merkezin
dnda ok sayda kk kent ve kale'ye dayal bir sulama ve
tarmsal retim dokusudur. Bu yapsyla Ortaasya, Bat Orta
a 'nn derebeylik dzenine benzer bir fiziksel rgtlenme
gsterir. Kukusuz bunun arkasnda Avrupa'ya benzer bir
sosyal dzen olduu sylenemez.
Kesilmeyen bu gelenein verileri Part dnemine uzanan
kent ve mimari kalntlarn genel karakteri ve yapm zellik
lerine slam dneminde de rastlamamza neden olmaktadr.
Bu kent geleneinin incelenmi bir rnei Harezm'de nem
li buluntular Kuan dnemine ilikin . S. L Yzyl'la . S. 6.

94
Yzyllar arasnda tarihlenen Urgen kuzeyinde Toprakkale
kentidir. Kent 350x500 metre karelik bir alan kaplamakta
dr. Toprak, fakat pimi tula bir kaplamas olan bir surla
evriliydi. Kentin drtte birini i. S. 3. Yzyl'a tarihlenen b
yk bir saray kompleksi kaplamaktadr. Kentin pazar duvar
larla ayrlmi zel bir alan iindeydi. Bir de ate tapna bu
lunmutu/1 ).

Harezn 'de Toprakkal.e klntlar (Tolso'clan).

Toprak sahibi Dihkanlar'n kk kale-saraylar (kal'a)

da ilgin yaplardr. Bunlar genellikle bir avlu evresine dizil
mi odalar, gl d duvarlar ile slam dnemi ribatlar (s
nr kaleleri) ve kervansaraylarnn protolipleridir. Bu kale
konutlarnn boyutlar kktr. Termez yaknnda Balalk
tepe Arap ncesinin ilgin rneklerinden biridir. Alt metre
yksekliinde bir subasman zerinde ykselen 30x30'luk av-

95
 !ulu yapda on be kadar oda bt.?-lunmaktadr.. En byk o<t,a.
inisafir odas olduu sanlan 4.85 m. kenarl bir kare idi. Du
varlar boyunca amurdan yaplm yerli sedirler bulunuyor:
du. Bu an btn yaplarnda olduu gibi duvarlar resim
lerle sslenmiti.
Bu kale k0nutlar ya da kk kentlerdeki sa.raylar zen
gin toprak sahiplerinin ve kentlerdeki zengin tccarlarn ol
duka incelmi bir sanat zevki ile erelerini donattklarn
gstermektedir. Toprakkale'deki sarayda duvarlarda heykelli
niler, byk bir olaslkla, Helenistik an anlarn srdr
mektedir. Bu heykeller pimemi topraktan yaplyor ve bo-
. yanyordu. Sarayda alabasterden oyulmu kabartma frizler
(geyik, grifon ve bitkisel motifler), antsal duvar resmi kaln
tlar bulunmutur. Bu veriler ran ve Hind dnyasna akra
ba, fakat bQzkrla da alverii olan bir toplumun maddi kl
tr ortamn yanstmaktadr.
slam ncesinin 8. Yzyl ortalarna k_adar yaayan en
nl rnei, arkeolojik buluntularnn zenginlii ile Semer
kant' n 68 km. dousunda bulunan Pencikent'dir(l l l). Orta
asya' nn en nemli arkeolojik sitlerinden biri olan bu kent
1946'dan sonra Yakubovski tarafndan bilim dnyasna tan..
tlmtr. Kent sonradan slam dneminde de karakteristik o
lan drt eden oluuyordu: Kale-saray, 19 hektarlk ehris
an (asl kent) rabad (nkent) ve mezarlk alanlarndan olu
an kentin ana bulgular . S. 5. ve 6. Yzyl'dan kalmtr.
Kentin yap malzemesi kerpi, bykl lm2'ye kadar ula
an amur bloklardan (paksa) yaplm duvarlar, pimi top
rak duvar ve deme kaplamalar, tula tonoz ve kubbe, da
ha az kullanlmakla birlikte ahap direklerle tanan ahap
atdan oluuyordu. Ta hi kullanlmamt. Masif duvarlarla
ina edilmi sarayn iinde ahap direklerle tanan ahap ta
vanl, byklkleri 80 m2'ye kadar kan salonlar bulunuyor-

96
 du.. Duvar boyunca toprak sedirler saraylarda da kullanl
yordu. Gelimi bir ahap oyma tekniiyle stunlar, kaplar,
kiriler sslenmi, duvarlar resimlerle bezenmiti. Genellikle
. iki katl olan saray ve konutlarda ikinci katlar oturma kat
olarak kullanlyordu.

Penciken'e bir ahrna odasnn bindirme amnl. sedirli r

konsm'iksiyonu (Voronina'dan).

97
 Dorusu istenirse Maverrannehr ve Harezm toprak
malzeme ile ulalan antsal mimari btimler asndan Mezo
potamya ile boy lCbilir. Gerek boyut gerekse biimsel
szln zenginlii bakmndan ola_ ansl bir gelimeye. ta
nk olan bu blge mimarisi Dou Islam mimarisinin ana kay
nan oluturmaktadr.. Kukusuz bu gelime uzun bir ge-
mie dayanmaktadr. Helenistik etkiler gsteren Part a
yaplarnda gelimi bir mekan tasarmn belgeleyer rnek
ler vardr. Gcer kkenli .Partlar'n kurduklar devletin ba
kenti olan Ni;a'd} 112) akl 18 metreyi bulan ve kasetli
bir kubbeyi rtl olduu sanlan yaplar ortaya karlm
tr. Merkezi planl ve 1 metre aklnda ve ahap bir ta
vanl rtlm salonlar bulunmutur. Bunlar blgedeki mi
mari deneyimim eskiliini ve kapsamn belgeleyen rnekler
dir. Yap planlarnda Sasani dneminde Fars blgesinde g
rlen tonozla rtl, uzunluuna gclimi ve_ i payandal ha
cimler bu ht)lgede de van.lr( 113 )_ Prncikcnt 'de n revakl
. evv_anlar( merkezi planl, kubbeli ve drt eyvanl yaplar
( t: Anadolu'nun erken kapal medreselerinde aynn bul-
duumuz konul trleri bulunmaktadr(! 16)._
_ Dou ran'da Samimiler, Gazneliler ve Seluklar dne
mimle gelien bu yap tiplerinin yansra, cephe dzenlerinin
de bu blgede erken rnekleri vardr. Kerpi ve pizeye da-
. yal yksek duvar, struktrcl nedenlerle, payanda ve kuleler
le desteklenmek zorundayd. Ortaasyal duvarc ustalar bu
nu gereklqtirirke!) antsal dzenler yaratmlardr. Erken
rnekleri arasnda 1. S. 1. Yzyl'a tarihlenen Merv yaknn
da ilbur kalesinin surlarnda derin, silindirik duvar pqyan
dalarn birbirlerine birlctirc VC Cmerkezli kemerJcren O
luan nilerle sonlanan plastik gvdeleri, daha sonra 1. S. 3.
Yzyl'da Toprakkale'nin surlarnda, 7.--8.' Yzyl'da Buhara
yaknnda Varaka'da Buhara Hudat Saray duvarlarnda g
rlr(l l 7)_ Giderek yaygnlaan bu duvar lslam anda silin-
dirik ya da gensel duvar payandalar biiminde rnein bir
Ribat- Melik'te (1078'den nce), antsal knbetlerde ve A
nadolu minarelerinde yaamtr.

98
 -Merv yaknnda ilbur-Nili antsal duar (Pgae"';;kom'.
4nn).

slam'n en karakteristik yap trlerinden biri olan b

yk kubbeli. mezar yapsnn da daha. geni bir Ortaasya'nn
corafi snrlar iinde Budist stupalarla ilikisi olduunu ka
bul' etmek doruolur. Kuan dnemi kule stupalarnn Or-ta
asya'.nn silindirik kule minarele:i iin rnek olabilecei yu
karda blirtilmiti(l IB) _

slam ncesi Ortaasya Resmi

Arkeologlarn kinci Dnya Sava'ndan sonra ortaya

kardklar bulgular,. resim sanat asndan Ortaasya'nn ola
anst zenginliklerini ortaya karmtr. Ve bu bulgularla
Ortaasya sanat verilerit1in bu bulgulardan nce ypld gibi,
Bat ran sanatnn tara rnekleri saylmasnn bugn icin
anlam kalrrmmitrC 11 )_ Hatta Ortaasya zerinde ran\n
hibir etkisi olrriado syleyenler de vardr P20). Ortaasya'
nn tarihi gerekte douyla, bozkrla ve Hindistan'la daha s
k bir iliki iindedir. Ve pek Yolu'nun tccarlar olan Orta-

99
 asyallaf ve.bu blgeye egemen olan gler, batdan ok do
udan gelmilerdir. Belenitski Ortaasya'ya hala D-Iran ad
:verjlmesinin bile eski nyarglardan kaynaklandn vurgu-
larl1 21) . . ... . . .
Trkler'in katldklar bu kltr ortamnn resim sanat- .
mn bir sanat teknii ve biimler szl 9larak onlar tarafn-
dan yaratldmi ve daha sonraki sanatlanid etkili oiduu- .
iu sylemek olana yoktur. Fakat Tiirkler'in bu resimlerin
kullancs olduu belgelenmitir, retimine de katlm ola
bilirler. Arap corafyacs Yakut Karluklarn tatan yapln
bir tapnaklarnn duvarlarnn eski krallarnn resimleriyle
bezenmi olduunu yazar.E1f2) . Karluk illerindeki byle bir
uygulama, Kasr el-Ha:yr'daki Emevi resimlerine gre daha
fazla airtc deildir. .Ve Belenitski'nin dedii gibi, Ortaasya
resminden kaynaklanan bir balantnn varln da dnd --
rebilir. Bu resim geleneinin Trkler'in sonraki sanatlannda
'etkili oldunu sylemek olana yoktur. Fakat slam resmi- ..i
!]n Ortaa'dak ortak gelimesi ve zellikle konusal ierii 1
asndan. Trk"".'Islam kltrnn deerlendirilmesi ve yoru
munda, bu blge gelenklerinin bugn yeterince zerinde
durulmam ve nitelii bilinmeyen bir pay olmas gerekir:
En grkemli rnekleri Pencikent'te bulunan, fakat Va
raka, Afrasiyab ve daha pek k sit de ou kez fragmanter
verileri olan bu re sim sanat saray resmi ve dini resimler ola
rak karmza kar. Dini resimler genelde Budist ie riklidir
ve bunda Hind sanatnn byk etkileri vardir. Dou Trkis
tan'n pek Yolu zerindeki nl-kentlerinin udist ierikli
resim sanah ile Ortaasya resmi arasndaki arlkl etkileim
saptanmtr. Fakat bu ilikilerin gerek tarihleme, gerekse .
slup ayrntlarna bal. incelemeleri inandrc bir nitelie
kavumamtir. . .
Ortaasya saray resmi kkeni Helenistik ve Kuan d
nemlerine uzanan bir gelene._k iiride ziyafet, av, sava ve
ln konular zerinde. younlar, tenalarn Ortaasya efsa
nelerinden alr; Firdevsi'nin ehname'sinin konular bu re-
simlerde ilenmitfr{1 23). Bu duvar resimlerinin Ortaasya kl-

100
 tr asndan bir baka nemi dokum, kullanlan ey.alar,
mimari konularnda da birok bilgi vermesidir. rnein Va
raka'da Buhara Beyi'nin saraynda kanatl develer tarafn
dan tanan bir taht resmi grlr. Bu, Bi;zansl elilerin
Trk Han'nm saraynda sznfr ettikleri taht. trnden bir
rnek olmahdr. Filler zerinde kaplan avlan ise, aka mo-
delleri Hind'ten gelen bir temay ilemektedir.
Baz yazarlar bu resmin ieriini .dini ierikli bir simge
sellie dayandrmaya almlarsa da Belenitski tunun. ke
sinlike bezemesel niteHkte olduu kanisidadrC1 ). Chich.,
kin de bu duvar resminin ok stn kalitede eskisler olarak
bezemesel niteliini vurgularC125) . Kukusuz Gazne sarayla
rnn duvarlarn ssleyen resimler de bu gelenein uzantsy
dlar. Kusayr Anra sahnelerindeki krallar sahnesinin de bu
gelenekle ilikili olabileceini belirtilmitirC126). Ne var ki
gelim slam kltr bu tr resmin. yaamasna olanak ver-
memi, resim minyatr ve iniye snmtr.

Dier Sanatlar
Ortaasya'da 'byk sanat retimi resim, aa oymac
l ve toprak heykel alanlarnda . idi. Kazlarda,. 'zeUikle
Pencikent'te gzel, fakat para halinde rnekleri bulunan a-
a oyma sanatnn verileri snrldr: Bunda gerlerin eski
aa oyma geleneinin etkisi dnlebiJir.
Toprak plastik Hellenistik dnemden hu yana gelimi.
bir heykel sanatnn yine snrl verilerini sergiler. Keramik
. sanatnn ilgin zelliklerinden biri toprak kaplarn madeni
kaplar taklit eden biimlerde yaplmasdr. Kazlarda trl
aletler, silahlar, koum takmlar gibi bol sayda demir eya .
bulunmutur. Bu ssl demir eyalarn gebelere ihra edil
dii de anlalmaktadr.
Burada zetlediimiz s.anat etkinlikleri Trkler'in reti
mine dolayl olarak katldklar etkinliklerdir.. Fakat bu or
tamda yaam bu rnleri kullanmlardir;
. . lde re-
bir
mi olduklarm da dnebiliriz.

101
 DRDNC BLM
SLAM KLTR DNYASINA GE
 Ortaasy-a Sinrlarnda Trk Gerleri ve Mslmanlar

Trkler'in Ortaasya'ya ya da yakn Asya'ya girip yerli u

luslar ve kltrlerle karm gruplar olmutur. _Fakat kkl
gelimelerden sz ederken sla kabulden nceki 'yzyllar-.
da Mslman Araplar ve ranllar'la slam snmndf!ki ger
Trkler .arasndaki ilikilerin niteliini saptamamz gerekir.
BatTrkistan, Maverannehr ve Harezm'in kuzeyinde Bat
Gktrk 4evletinin aria grubunu oluturan tizlar yayor
du. 8. Yilzyl ortalarnda Bat Trk mparatorluu da dal
dktan sonra Trklcr'in slam dnyas ile ilikileri ar_tm, 9.
Yzyl'da Samaniler'in ve Badad halifelerinin devlet rgt
lerinde yava yava nemli _mevkiler elde etmeye balam
lardr. Bu slam ortamnda ortaya kan yeni Trk-slam as
keri aristokrasisi Tulunoullar, GazneHler gibi-Trk politik
strktrlerinin kuruluunda balca rol oynamtr. Fakat
. Trkler'in byk gruplar halinde Mslman olmalar iin
yzyUann gemesi gerekmitir. slam snrlarndaki Trkler
'in yaamna ilikin bilgiyi 7. Yzyil'dan bu yana ranl ve A
rap Mslman corafyac ve tarihilerden reniyor.uz< 127).
7. Yzyl'la lOc Yzyl arasnda Mslmanlar'm Trkler
'i nasl grdn incelemek, Trklcr'in slam' kabulleri Si
. rasnda ve onun savunucusu olmalarndaki sreci daha iyi
anlatmaktadr;
Araplar en douda Gog Magog (in) lkesiyle snrda
Dokuz Ouzlar'n ve bunlarn en nlleri olan Uygurla(n
varlm biliyorlrd. Kuzeyinde yine Uygur ve Krgzlar\n,da
yaadi, Altay ve Tiyenanlar' v<? Baykal gl ile Issk gl

105
 arasn iine alan blgedeki Trkler'e.Da Trkler'i diyodar-
d. Krnak boylar bunlarn daha kuzeyinde batya doru Bal
. ka blgesinde yayorlarda Imaklar ve batya doru Kp
. aklar, Bakirtlar, Macarlar, Peenekler ve Bulgarlar. ve en
batda Hazarlar Kuzey Kafk:asya'ya kadar uzanyorla,rd. K-
maklar'dan Hazarlar'a kadar btn boylar Araplar iin ova
Trkleri'ydL slam snrnn Trkler'i, Hazar'n dousundan
Aral gl evresine, Mavrannehr. ve llarezm'i. iine alan
blgede Sir Derya boyuna kadar egemen olan .Bat Trkle
ri'nin Ouz (Guz) grubuydu. slamlama ve sonradan Trk
letirme srelerinin Trkler'i bunlardr. Sopradan ilk Ms-,
lman Trk devletini kuran Karahanl . slalesini karan
Karluklar ise Tiyananlar'la Baykl arasnda ve Ouzlar'n
dousundayayorfarctP 28). Ouzlar, Mslmarilar iin kr-
ku yaratan, cengaver, dinsiz, saylar'kalabalk gebe (Bede-
. vi) topluluklard. Cahiz, onlar sava sanatnda. birinci gste
rirken, inliler'i teknik ve zenaatte, Hindlilcri"i matematik,
mzik, astronomi gihi kuramsal bilimlerde, Bizanshlar' tp,
. fclsefo1 teknik ve kimyada; Araplar'- din ve iirde stn say'-
. yordu (29).. . , . . . . .. . . .. .. . . . . .
Mesudi Trkler iin; <<Hibir sultann emrinde c,ieerli
ve kan dkmeye hazr, bu kadar sava ve at yoktur! der
(l30)_ Cahiz. risalesinde atlk (furusiyya) sz konusu oldu
unda Trkler kendi bana bir 'umma'dr diyor. Trk de
yince bir kineme, toz, tnahmu;zanan atlar; elbise v silal.ilar
yalayan rzgar, atnah sesleri, kovalarken yakalayan. kovala- . .
mrken gzden kaybolan bir uiusun dnyas>> anlalyordu
(131) . . '.
Trkler yaz k demeden Mslman lkelere aknlr ya-
parlard. Souk, scak,. l, neir onlar durdurmuyordu. Ir
maklar deye derisindenyaplr kiilik kayklar!a geer- .
lerdi(l32>. Islari snrlarn 5. Yzyl'da Sas,milcr'in gerleri
durdurmak i in yaptrd duvarlar yerine bu . kez Ribatlar
koruyorctuC13 >. Bu snr.boylarnda Mslman olan Trkler
de vard ve bunlar Mslman olmayanlarla savayorlard1C134)_
106
..Kukusuz Mslman olan' Trklde Mslman, olmayanlar
atasnda: fazla. ayricalik. yoktu.'. Qeri .O sr
. ad& Musimaii ola
. Trkler'in sayisnn pek. faza pldui: sy}ynemz. rneii
.Sitkand ve Sahran gibi kentlerd Mslinai l\rrkler biri ka-
. dar adrda yaamakta idilel 135 ) Gebe Tr_kler srekli o- .
. farak kendi aralarnda . da . savarlardt. Ya lcubi, Karluk, Do .
kuz Ouz, Trgi;Kmak ve Ouzlar'n.ayr l?lgelerde yaa-.
.. .
yp birbirleriyle sava;tkInni: anlatrC136) '. ,.
. Ouzlar,. Bat. Gktrk devleti ykldkt'an sonra ksa -bir
ste Trgiler.'_ elinde birleir gibi olmularsa da, gerkte s -:
lam dnyasna girene kadar . da.mk ve bamsz yaartJar
dr. Szde bi( Hakan ya ela ygur kkenli Yabgu hana ya.da
' Uygur hna ballklar .vardr. bn Hurdadbjh Trk hakan
n,. Hind ve:in hiikmdarla_rndan sonra, . . fakat B4,lns h:-
kmdarndan 'nce sayarC 137).
. . Arap yazarlar ii}Jde TrkJer'i olumlu tanmlayanlar
vardr, Cahiz; Trk, Arap olmayanlarin Arab'clr. de( e
Trk1er'in . Abb_a'si halifesinin-t.emsil ettii Snni slam 'n kur:. ..
tarct olacan syler138). Araplar'n Trkler karsndaki
tutumu Bayhaki ve bakalariui :szn ettikleri bi_t- szde
hadist ifade edlmitir: <Size dokunmadldar srece Trk -:
ler'e dokunmayn. Zira mmetime verilen nime. tteri 'ille gasb .
edecek Kantura oullardr. (l39) Cahiz gibi bi_r ild yazar d- .
.
nda Araplar Trkte:r'dei kh:.k olumsuz bir diHe . sz - et- . .
'milerdir. rnein yzleri rsle dvlm_ bir 'kavimle 'sa
vam_amz. kyamet alametlerindendir.<140)>> sz Trk kar
s_ ndak psikolojik tepkinin bir ifadesidir.
. Ouzlar'n_ .kentleri vard. .bn Hurdadbih on alt kentleri
olduunu . yazarC141) . Mesudi- Trkle r'den Reni olarak _da .
szetm ektedir. brahim bin Vasfah da Muhtaiar-lAcaib- ,
'inde Trkler'in kent ve kalelerinden sz etmitir. Bu kent
ler hem kh,k hemde_ Ouz tccarlarnn ticart bazlar idi,
rrie ii'. Sir Derya zetin- de Dih..:.i N (Karyai -a.:.:Hadta.),.
Trke Y engikent Bat, uz Hakan 'mu kla- idi;;'\t( bu
' '
. . '

107
 kentte ona tabi bir Mslman kolonisi oturuyordu. Ouz s
:rnda sficab'da (bugnk Sayram) Ouzlar, Karluklar, Fa
rab kentinde Ouzlar ve Kmaklat yayorlard. Ouzlar'da
tarm yapanlar olduu gibi byk bir _tccar grubu da olduu
anlahyorC 142). Ouz tccarlar sadece kendi blgelerinde
deil, gneydeki T k elne olmayan kentlere de gidf:. geli
yorlard. Amuderya,rnm k yann9a Gurgen ve Kat< 1 3J O
uz tccarlarnn gelip ticaret yaptklar iki byk kenttir. O
uz tccarlar Volga, Harezm, Gurgan .arasnda ticaret yap.,.
yorlar ve ticaret yollarnn kontrolunu ellerinde tutmak iste- _
dileri. iin de, kendilerinden olmayan kervanlara zorluk
karyorlard. Volga zerinde Bulgar kentine gitm ek isteyen
bn Fadlan'n bana byle bir durim gelmitir. bn. Fadlan
Trk toprandan geerken onlarla iyi geinilir, . hediyeler
verilirse, karlnda konaklama, at ve .deve. alma,. hatta bor
.
olanann bile bulunduunu yazarCl-W). . . . . .
Trkler slam dnyasna, kle bata -olmak zere aa,
koyun, boynuz, niadr, balmumu, krk, misk otu ihra.edi
yorlardtKleler eitli boylardan Trkler, Slavlar ve ele ge
en baka kavimlerden oluuyordu. Fakat ounluu yine
Trkler'di. Kle ihracr giderek slam dny asnda Trkler'in
egemen olmasn salayan bir mekanizmaya . dnmtr.
bni Havkal Trk klelerin baka hibir grupla karlatrla:-
. mayacan, dnyann en gzel kleler i olduunu ve ticari
deerlerinin yksek olduunu yazar(145 ): _ .
Ouz Trkleri; baz kentlere sahip olsalar bile, genelde
ger idiler. 10. Yzyl hatta ondan teye aman inanlar
iinde yaadklar da kesindir. Mslman yazarlar onlarn
Tengri adl byk bir Tanrilar olduun u bilmekle birlikte,
aman inanlarn zelliklerini fazla dikkate almadan, gne
C; yldzlara, gkkuana; aac, rzgara ve hayvanlara tap
tklarn sylerler. (Ibn Fadlat I. S. 920-21 tarihinde Bulgar
kentine gierk en rastlad_ bir l gmme merasimini. a'la
tr:< 146} l oturmu ve giyinik olarak byk bir ukura ko-

108
 nuyr ve eline kmidolu bir-anak verilyordu. Ayak ucuna
btn eyalar ve yine kmz dolu bir baka anak konuyor-
'' du. Daha sonra. ukurun st aalarla j'atay olarak rtl
yor, mezarn zerine bir tr tavan yaprlyordu. Sonra btn
atlar (bazen yzlerce) kurban ediliyor ve, mezarn etrafna
gmlyordu. Etleri yenen atlar; balar, kuyruklar ve deri
leri direklere aslyordu. Toplananlar ',teki dnyada bu atla
ra binerek gidecek' diye baryorlard. Sonra ldrd in
sanlarn says kadar tahta heykelcikler (balbal) mezar zeri
ne konuyor 'bniar sana teki dnyada hizmet edecek.' de
niyordu. Makdisi yakma adetinin de olduunu ve lenle bir
likte hizmetilerinin de gmldn yazar. Hildud al-A "
_ lam'da da ayn bilgiler vardr. Fakat aka grlyorki . S.
9. Yzyl'da l. gmme adetleriyle; inlile(in . ._ 10. Yz
yl'da ve Altaylar'da . : 5, Yzy['daki l gmme adetleri
arasnda byk bir fark yoktur. Buna karn bozkrda l
gmme 'adetleririn zaman ve mekan iinde ok deiebildij
ve tek bir toplum kltr ile ede olmad da belgelen- .
mitir< 147) .. .
. Ouzlar'n maddi.kltrlerine ilikin fazla bir: bilgi yok
tur. Yerlemeye getikleri blgenin mimari ve sanat aada
anlatlacaktr, adrlar yukarda anlatlan gebe adrndan
farkl deildir. Yuvarlak. byk adrlar kee ile rtlyd.
Ve keeden panolar birbirlerine kz derisinden elerle
tutturnyorlardt Kee yapmakta byk . ustalklar vard. n
148
k ondan giysi de yapyorlan:t.C J: Ouzlar atan silindi
rik kulbeler yapyorlar ve onlan da kee ile rtyorlard.
Ger yaam ile ilgili olarn;k bir adr Sanat gelenein
. den sz edilir. Bu terim iki ayr balamda kullanlmaktadr:
Biri adrl yaamn ierdii her tr maddi kltr rn anla
mna gelir. adrn atksndan kee rtsneder-i balant
" lar,ma, adrn iini demek ve,sslcmek iin kullanlan hal,
:. . kilim,. dokuma ve.belki de, biraz zorlayarak! btn bir ger
! yaama dzeni aralar olarak anlalabilir. ikincisi daha ok
.
i' . adr biiminin (kohik ve kubbesi. yurt olarak iki ana bi-
109
.
 im) ,sonraki tula mimari dzenleri etkileyen ana kaynak ol
duu kansn aklamak iin kullanlr.
Gerekte ge dnem gerlerinin adrlar dnda, eski
dnemlere dek bir adr verisi kalmad iin, deil slam n
cesi gerlerinin adrlarn, Seluk, Cengiz ve Timur mpa
rat6rluklarnn, saray zenginliindeki grkemli adrlarn da
sadece yazl kaynaklardan ve Ortaa resimlerinden reni
yoruz.
adrn gnlk yaamda olduu kadar l(.i merasimlerin
de, hakan ordugahlarnda zel bir yeri olduu ve kubbesel
biimini _si1:1esl bir nilik
- tad_ dudur.. Ne var ki
kubbe bmnn smgesellg evrenseldr.C . )
. _ adr.sanatnn asl nemi Trkler'in yaamnda gerlik
esinin uzun sren etkisini simgelemesi ve kukusuz, g-
. er-yerleik dzen ilikilerinde mekan ve duvar bezemesine
bal -ren ve dzen duyarlklarnda, geici ve srekli biim
dnyalar arasnda bir ortak davran ve belki de, szlk ya
ratm olmasndandr. Ota ve oda szckleri bu ilikiyi, ka
nmca, vurgulayan bir kkten gelmektedir. (lSO) ran ve Trk
mimarilerinin yzey dzenleri ve renk kullanmlaryla adrn
kilim ve dokumaya dayal bezemesi de ak sreklilikler ie
rir. nk adr Trk saray yaamnn her dneminde, ok
yakn zamanlara gelene kadar, sultan simgesi olarak yaa-
mtr( 151) .
Asya gerlerinin maden iilii alanndaki retme d-
- zeyinin Ouzlar arasnda gerilemi olduu dnlebilir. Al
Yakubi demir iinin nadir olcuunu, onun iin oklarn ke
mikten yaptklarn syler(lSZ)_ Ouz gerlerin.in zenaatlar
konusunda bilgimiz Rus arkeologlar.mm Hazar'la Sir Derya
arasnda yaptklar kurgan aratrmalarina dayanmaktadr.
Bu bulgularn balcalar kemer; kemer tokalar,"kee ve do- -
kuma kalntlar gibi giyime ilikin eyalar, ok, bak, klc gi
bi silahlar, atlarn koum takmlarna ilikin ayrntlardrCI'53)_
Manurya'dan Orta Avrupa'ya kadar iki bin yldan uzun

110
 Bir Tiirkmen yurdu ii (E. Therond'un bir grav:n,).

bir sre iinde bozkrda at koturan gerlerin sanatlarna

ilikin sistematik bilgi dzeyine gelmi deiliz. Bu adan bir
ger yaamnn genel izgileri ve bu, ortamn ilgi eken
rnlerini sunmaktan teye ayrntlara girmek bu kitabn a
malanni amaktadr. Burada_ vurgulanmas gereken olgu,
- Tt.\rkler'in ran, Anadolu ve Yakndou'nun dier lkelerine
gelen grupLannn yerleik dnya ilikileri ne. denli uzun ve
yerleik kltrle tankliklar ne denli youn olursa olsun
genci toplumsal karakterlerinin gerlik oluudur.
Hiam'n temsilc'isinit kendilerini slama davet eden
szlerine kar Yakut Halife Trk hakannn onbinlerce kii-

111
 tik ordusunu bir tepenin eteine topladktan sonra elinin
evirmenine unu sylediini yazar: Bu eliye syle, efendi
sine haber versin ki bunlarn iinde salk ileri ile uraan,
ayakkabc, dokumac kimse yoktur. Bunlar .Mslman olup
slamn koullarn yerine getirecek olurlarsa geimlerini ne
reden salayacaklar?<154 ) Burada Yakut'un abartt kesin
dir. Gebe toplumu yukarda sylenen btn ileri yapacak
yetenekteydi. Burada asl vurgl!lanan ger kalma isteidir.
1038'de Turul Bey Niapur'a girdii srada uzun panto
lonlar, kee .akkablar, uzun ya ve oklan ile tam bir g
'1)
er reisiydi(lS . Sadece bandaki Iranl sark, adeta egemen
olaca lkeyi simgeliyordu.

Bir Seluk prensi portesi.

112
 BENC BLM
ORTAAG SLAM-TRK KLTR
SORUNSALI
 Ortaasya ve ran-slam Kltr Ortamnda Trkler

Bugn ran. Afganistan ve Trkistan adn verdiimiz

klasik slam dnyasnn Do lkelerinde Samanoullan 'nn
knden sonra Kaar dnemine kadar genellikle Trk
slaleleri egemen olmulardr. Bu sre iinde Trkler
. Hint-Avrupa kkenli ran dnyasnn paras olarak kabul
edilen Harczm, Mavernnnehr, Gurgan, douda daha erken
tarihlerden bahyank Fcrgana, Dou Trkistan. bir ldl!
Horasan, Afganistan, batda Azerbaycan, Musul ve Anado
lu'yu Trk dili konuan lkeler yapmlardr. Ortaada
Trk politik egemenlii altnda idare dili Farsa. kltr dili
Arapa kaldna gre Trklme bir devlet politikas sonu
cu deil, byk Trk gruplarnn bu blgelere gmesi sonu
cudur. Bunun politik ve ekonomik olduu kadar saysal ne
denlere dayan<l1 aktr. Bu dnemin kltr tarihi yazmn
da byk bilgi boluklar. oryantalist gelenein eilimleri ve
o a iin hibir anlalJl tamayan bugnk corafi snrlar ve
ulusuluk akmlarnn nyarglar vardr. Balca yntem ha-
Las da olduka karmak verilere dayanan bir tarihsel olUU-
. mu, ve o sn:da kendini lanlamam bir tarih srecini; ken
. dinden ok nce varolan ya da ok sonra yeniden olumu
bir btnn paralar olarak grmek eilimidir. Bu dnemi
. sreklilikleri olduu kadar yeni ortaya kan boyutlaryla da
tanmlamak zorundayz. Batl tarih yazmnn yakn zaman
Jarn kadar skendcr ve Sclcvkuslar. tarihini byk bir i>zcnlc
vurgula.rken hin yllk bir Trk dneminin niteliklerini sapla-

115
 .
niak iin :bir . aba. gstermenii sadece nyarg . deil; bir
yntem hatasdr.
Bu soninu birpolemik havasnda kurtarmak iiri nce
u olguyu belirtmekte yarar var: 11-12. Yuzyllar'da Tdde
rin slaml kabul ederek ran ve Yakndou'ya geileri s
-lani tarihi;. ran tarihi ya da Trk tarihinip birbirlerinden ba
n
. msz vreleri olarak-anlalamaz. Melikah'n kendisi i Ab-
basi. Halifesi;_nio devam ya da :byk slam dnyasnn b-
. :tnleyici bfresi ya:da Kltigin'in,uzaits ne de gerekten
. ran uygadnin bir esi olarak grdn sylemek abart-:
ni:a olur Kentlerde mezhep kavgalarnn surp giUii, .Tric:.
menler'in bugnden yarna yer ve dostluk deiti;dikleri bir
dnemde bir ulusal bilin, fatta halk katnda bir devlet
. bilin-
ci 'olduunu sylemek de yersizdr.
te yandan btn b_ilim ve din yazmnn Arapa olduu
.
bir dnemde, Trk :ve slam devlet geleneklerinin birbirine
. kart bir sc;,syo-politik sisteme, baunsz bir ran klt
. rnden sz etinek de.olanakszdr. Trkten ok Mslman-
l vurgulayan ve . idari dilii ve saray evresi . edebiyatnn
. . ' . .
Farsa olduu bir evre Trk de.deildir.
Gazlle egemenlik dnemi. ne bir rnes.ans ya da reform,
e de .bir restorasyon dnemidir Gazne idari sistemi tmy
le Samani sistemi zerine kurulnitU. Fakat Seluk dnemi
. o zamana kadar olmayan gt;lerJe,. yani ilevlef tanmlayan
. bir sosyal ve ekonomik orta snni slamn Gazali okulu ve
A.ariyyun elinde bir sen.teze ve dogmatizme gittii, tasavvu-
fun kurumlat,_ sanat ve mi:aride yeni.biimlerin olutu-
. u an dunrlerininTrk sultanlar iin yeni bir isami- .-
otokratik devlet tarim yapt bir dnllm dnemidir. Bu
nu Sasani' ya da erken slam gelenekleriyle tanmlamaya a.
lmak' onu aklama ol-aQa vermez. . .
. .
Hindistan'dan Ariadolu'ya kadar uzan . a n bir Trk _ege
. mnlik alannh varl, kukusuz kapsanb yerel v aryasyonla-
ra kirm_, zellikle kltr ve sanat alannda, ortak kavram ve . . .

116
 -
. biimleri tevik etmitir.Nizam l-Mlk bir - yanda Gazne ve
Belh'de, .te yandan Badacl ve am'da medreeler yaptrd
-
- zaman b. etkinliklerde benzerlik ve sreklilikler olaca a
. ktr. Seluk Sultaril, Yakndou Seluk Atbeleri ve A
nadolu Seluku egemenlik blgelerinde - ayn kltrn -
. .dei:.
ik diyalektleri kullaruliiir.: . _ _- __ __ _
Dou slama ve gidert:k Halifelik aann egemen olaria
Turkler'in kurduklar Karali,inl, Gazneli ve Seluklu Msl-
- man devletleri deiik yapilarla karlllza karlar.. ;Karahanl -
(ya da lek Hanlar)Devleti idare eden ve edileniyle bir -
TrkMslman _yar ger devletidir.(156) Gkt rk konfe.:.
_ cjerasyonu iind e - Ka,rluldar'n .(Bunlar Yagrta, Tuksi, - igil
- -
- : diyetannan boyfa_rdiin oluni.tur:) balarinn741'den sonra _ _
_ Yabgu ve Kagan (Arapa: Hakan) unv antamaya_ balad
. saptanyor. Samani devleti snrlarnda y.aayan bu Ttkler a-
. rasnda Sufi dervilerfo Mslmanl yaydklar anlalyor. _
Mslmanhi ilk :kabul edenler_de Karluklar - olm_utur..Sa- _
mani rdusunda hizmet edenler arasnda da. Trk kkenliler:
_ ounluktaydi.:rriein - Gazneli Slalesi kurocusu. Sebkte., - -
kin'de bii" Karhik. Trk idi.(157). ilk Miislnan Trk Hakan:
-
_ Yama boyundan Satuk Bura Hari- (l.344/955) kendi ege
. menlik alann Kagar ve Talas;dan idare etmiti. Satuk'un
. olu Bayta (Arapa ad Musa)'ise 'Poudalci I<arahanl _Ka-
an'n yenerek ve Sufi vaizi Abu'! Hasan: Muhammed bin -
- Sufyan al-Kalamati'nin y ardm il htn devleti Mslman-_
58 -- . - : - - - - - -- -
. .tatr.mtP )
- . Kar.ahallar'n 'egemenlik alanlar .:,alangta; slam'-.
dan ncede genelUkle Trkler'in yaad blgelerd. Gen el-;
de ger yaamnsrdrdkleri anlalyor: Falat 10. yzyl
sonlarnda Sarianilar elindeki Fergana'y daha soira 999'da
' da Buhara'y ele .geirerek Samanolu D_evleti'ni ykmlar' .. _
ve ok esk bir yerleik 'toplumun id_aresirii yklen.riilerdfr. . ..

- Yine de Tamga Han .brahim'in olu N ast bin brhm .

(106g...:1080)
. . -- . . yan- gerliini srdryor,- !
sadece kla,n.-ilia-

. - :. . - -:'

117
 ra yaknnda klyr ve askerlerini kesinlikle adrda yaat-
yordu(159).
Fakat ayn Han Ribat- Melik gibi antsal bir kervansa
ra y, Buhara'da emsabad denen nl bir saray ve byk bir
cuma camii ve baka yaplar yaptrarak yerlemi toplum i
indeki hanlk grev ve statsnn gereklerini de yerine ge
tiriyordu.

Buhara-Senerkant arasnda Rabat- Melik Kervansaray

(1 J. yii.zyl).

Gazneli ve Seluklu blgelerinden farkl olarak Kara

hanl politik ve sosyal yapsnda bir Trk bilinli olma zelli
i vardr(J(O). Divan Lugati't Trk ve Kutadgu Bilig gibi ya
ptlarn bu blgede rctil!11esi bu gzlemi glendirir. Bart-
, ho.ld Karahanl Hakanlar'nn Seluklar'dan daha kltrl
olduunu ve bunu Dou Trkistan'daki Uygur kltrne
borlu olduklarn zellikle vurgulal 161 ).
Kukusuz Seluk ailesine gre Ilek Hanlar daha nl ve

118
 soylu bir ailcdeh gelmekteydi. Onlarn adlan Turfan tekst'lc
rinde de gemektedi/ 162.l.
Karahanl egemenlik alannda Trklcr'in. Seluklu ve
Gazneli devletleriyle srekli hir mcadele iinde de olsalar,
Ortaasya slam kltrne byk katklar olmUtUr. rnci11
Alp Kutlug Tonga Bilge Kl<s Tamga Hakan (il. Mesut)
(1160-1178) zellikle Buhara'daki imar etkinlikleri ve cevre-

. ick' b"l
snc . ve ar
gn .. a1 mt< 161 ) .
. 1er 1c un
Gazncli Devleti Sehktckin'in dzenli ve paral asker
gcne dayanan, fakat egemenlik alannda Trktcn ok ba
ka etnik ve kltr katmanlarna dayanan bir 'com.lotticri'
devletiydi. Sebktekin Afganistan'a, Turul Bey'in ran'da
yapt gibi, bir eyalet valisi olarak Samanoullaryla bam
szlk ve hkmdarlk kavgasna girimitir. Devlet imgesi de.
sonradan Nizam l-Mlk'n Scl.:uklu sultanlarna cirnck
gsterecei ran-slam gdcnei iindc olumutu ve Sama
nolu sistemini esas alyon.lu( -+)_ Gazncliler'in kltr .dn
yas Finkvsi'nin ehnam'sinin doduunu gc1ren bir Jranl
kltr ortamnn gdisncsinc clvcrislivdi. Gaznc egemenlik
alannn zellii Mslman olmavan Hint ve Orl,Hl\'a Dn
yas ile slam; snrlar zerinde,bir kpr uc,/i grm ol
masdr.
Egemenlik alanlarn. ka srede Harczn'e ve Horasan'
a uzatan Gazncliler 1030'c.la Sultan Mahmut ldnde A
mudcrya gneyindeki htn Samanolu topraklarna sahipti-
lcr( 16:J_
Seluk Devleti ise hyk Trk gleriyle eZamanl bir
egemenlik alan tanmlar. Egemenliini ger ve gmeye
devam edenler zerinde kurmustur. Fakat Karahanl ve
Gaznclilcr'in aksine slamn gl ve ycrlcni alanlarnda
gclini ve kolay kavranabilen tarihi ve corafi nedenlerle,
yerini ald glerin sosyo-kltrd ve ekonomik srcklilik
lcrinc daha fazla sahip km, hunlar kendi koullaryla
hadatrmaya almtr. nk gerin yerlcik dnyaya
gciindcki balca mekanizmalardan hiri yerleik loplum
lerme (166)
ypntem
.. . sah"p kmaktr ..

119
 - Bayhaki, Seluklular Horasan'da Gazne egemenliine
Deridanekan Ribat Sava (1040) ile son vermeden nce
birok Trk boyunun Harezn'de olduunu bclirtirC167 ) .
Bunlar sonradan Horasan'a gemilerdir. Iran, zellikle Ho
rasan, krsal oban ekonomisi iin elverili bir- blgeydP 68).
. >ban Trk ve Tarmc- Tacik birbirlerini tanamlyorlar
dP 69)_ Genelde Trkler'in bu blgelere girmesi sadece sa
va yaparak deil, gp yerleerek oluyor. Harezm ve Ho-
- rasan'da Seluk Ailesi ve boylar (Knklar) -bu tarihte A
raplar onlara Trkmen, Karluklara Trk demektedirler- on
yl iinde Mslmanl kabul etmi - grnyorlar(l70)_ Sel
uklu ailesi devlet idaresini ranl vezir ve memurlarla Trk
kkenli, fakat kle (Memluk) Emirler ve ounluu Trk
ler'den oluan, fakat Daylaml, Ermeni gibi paral askerler
de kullanan bir orduya dayandmyor, asl gcn oluturan
Ouz gqlcriyle de srekli atma iinde bulunuyordu. Bu
da Byk Seluklu Dcvleti'nin sonunu getiren en nemli ne-
denlerden biri olarak decrlendirilmiti/171).
Seluklar batda Hristiyan dnyas snrlarnda yeni bir
fetih ve genilemenin arac olmular, bir yandan devletin s
lam vizyonunu korumaya ve glendirmeye alrken te
yandan Arap ve ran kkenli yerleik yaam alanlarna gelen
Trk gerlerin yerleik devlet dzeni iinde yaayabilmele
rini salayacak bir yaplama kurmaya almlardr. dare
sistemi ranllarn elinde olmakla birlikte, aile iktalar, ata
bcklik kurumu gibi olgular Trk gelenei iin de yetimi h o
lanlara da yabanc gelmeyecek biimde yenileniyorduC 2).
Bu kurumlama, aha sonra Osmanl'da daha da kesinlee
cek olan, Trk csinden bamsz devlet strktr kurma
eilimlerini -glendirecektir.
Yaplsal farklarna karn Ortaasya'dan Anadolu'ya ka- _
dar bu Trk egemenlik blgesi kesintisiz bir dnce ve eya
aleriinc elverili-srekli bir kltr ortamdr. Baka bir de
yile bu egemenlik blgesi, snrlar srekli deien, fakat
Talas'tan Ahlat'a kadar, Harezm'linin Peavar'da, Karahanl
prensinin Isfahan'da, Gazneli Emirin Azerbaycan'da kolayca

120
 yaayabilecei, zenaatkar ve sanatlar bir savatan teki sa
vaa lke deitiren, bilginleri, fakihleri, eyhleri, Buhara' -
dan Badad'a, Horasan'dan Anadolu'ya, kolayca gebilen
bir sonsuz hareket ve etkileim dtinyasdr. Bu dnyada A
rapa bilim ve din dili, Farsa edebiyat dili, blgesine gre
Trke, Farsa, Arapa konuma dilidir, politikaya ve ordu
ya egemen olanlar Trkler'dir.
Bu dneme ran tarihinin yaratc alarndan biri ola
rak baklmtr. Oysa bu -ran'da, fakat ranl olmayan, Trk
egemenliinde, Trk olmayan, Arap-slam kltr izgisin
de, fakat Arap olmayan bir slam sentezidir. Gazali, mer
Hayyam, Nizam l:_Mlk bu an yetitirdikleridir.
Ksacas buradaki kltr ortam denkleminde bilim, sa
nat. ve kltr .adamlar, etnik kken asndan, birbirlerinin
yerine kolaylkla geebilirler. Biz sultan, emir ve atabeylerin .
ve askerlerin okluk TrkJer'den olutuunu, idari ve dini
levlcrin- ise daha nceki ran-slam gelenei iinde yetimi
Iranl hir snf tarafndan grldn biliyoruz. Uretilen
dn ve sanat yaptlarnn hangi mteriler iin yapldn
da. biliyoruz. Fakat reten sanat, bir Arapa. isim altnda
saklanm, genellikle etnik kkcnj belirsiz, sadece corafi
kkeni Horezmi, Hilati, gibi ifade edilmi bir kii olarak kar
mza kyor. Ve birden fazla yaptn saptamak da ou
kez olanaksz oluyor. Bu nedenle de sanat'dan deil, pat
rondan, corafyadan, rnn kendisinden ve tarihi olgularn
yorumundan kaynaklanan bir sanat tarihi sz konusu oluyor.
Bu an sanat retiminde Trk kkenli sanat ve zenaat
larn yaratc olarak s(ece katip katlmadklar sorunu hi
bir zaman kesin olarak yant vcrilcmiyecek bir nitelik tayor.
Geri bu Bat Ortaa iin de ayndr, Biz bu sanatn yapc
snan ok kullancsndan hareket etmek zorundayz. Orta
dou 'ya kendilerine yurt yapmak iin gelen Trkler'in bu sa
nata_ ne kadar sahip ktklarin, ya da kabileceklerini irde
lemek iin, gerin bu dnyadaki konumunu deerlendirme-
ye almak zorundayz..

121
 slam'dan ok daha nce Avrasya bozkr gebeleriyle
.
onlarn gney kua n da yaayan gebelerin. iri'den Bal- . .
-. Jcanlar'a kadar bir yerleik'-gebe simbwsi i iinde yaadk-,
Ianm biliyoruz. Partlar'dan sonra ran da bir .ger-yerleik
deerler dnyasdr. Planhol sam tarihjnin corafi temelle
rinden sz ederken Trk-ran dnya sndan ortak olarak sz .
eder ve burada.yerlf,\trii ve ger yaam dzenlerinin_ iie
yaadm vurgutarC 1 J. Sadece Hind-Avrupal kkenli g
. erler deil, Trkler de in, Tarm, Kaga:r, Fergam, Mave-
. rarinehr ve iarezrn'e slam_ dneriinden nce girmilerdir,
Topalar in'in. baina getiren . olgular, . Akhun egemenlii,
. Tarm Blgesine, Karluklar'n -Tiyanan ve g--
Uygurlarn
. neyde Kagar blgesirie
. egemen olmafa r bu szmann boyu- .
tu u gsteriyor. KabuI-Gazne-Bust . arasnda erken . slam
n
d,neminde Hala ve Ouz boylarndan Trk gerleri ya
btlard. So Hular _da Araplar'a kar Trkler'i yarna a- .
4
grmlard} ) Ve onlar uzun zamandan bu yana Hak, a
ve Fergana da bulumiyorfard. Trkler'in Seluk dnemin-
den ok nce tann.yapan gruplar da vard.<17)). - . -
s
Trkler'in giderek. Hora an'a yerlemeleri de Samaniier
dneminde balam, Gazneliler dneminde .hzlanm ve
Sel.uklular dneminde de byk bir boyut kazanmtr. Ho
rasan 'n Anadolu-Trk tarihinin balangcpdaki nemi yad
smamyacak
. biim9e kaynaklarda
. vurgulanmaktadr;
(ahiz ger Trk ile yer leik Horasanl arasndaki fark
. Mekkeli ile. Medineli, ovai ile dah ya da bedevi ile kentli' . .'
ara idaki fark gibi gryordu. Fakat ?nlar ? !r AJ:ap'Ja rri-
l gb farkl saymyordul 176). Snr bolgelernde Iranl Dh-
kanlar yannda Trk olanlarn da varln, Ortfisya ucare-
tinde Trk tccarlarnn da, Sogdlular kadar olmasa bile, et
kili olduklarn da biliyoruz. Bl,itn bu yerleik ortamda 'yaa-
- yan, yan yerleik. tarmc, dihkan, tccar, sultan, emir, kle,
asker Trkler yerlemi dz enin paralaryd. Abbasi, Sarria- .:;
1 . . . .. . . . .

- :'

122
 ni ve Buveyhi saraylan'nn, 6-azne saraylarnn gulanlar, .
kendi kuk ya da byk ikti4arlarn kurduklarnda yerle-.
me nimetini bilen ve arayan kiilerdi. Kltr ve sanatn yeni.
patronlar
. bu Trkler'di. . . . . . . .. . . .
Gazne saray kukusuz adrda yaamakta. devam eden
ler tarafndan yaplmamt. Fakat yapnn program, boyutla- ,
r ve yaptrann istekleri ustalar nasl etkilemiti? Karahanl
Tamga H;an brahim, Buhara'da Karamin Mahallesindeki,
Barthold'un dediine gre, Tak-i Kisra gibi" nl saray ya
da ems al---MIk Rabab Melik'i hangi anJarla yaptryor
lard? Yeni bir san,<\t ortamnda deiik politik dzen, dei-
en bir toplumyaps, yeni egemen katmanlar, baka tr ta
nmiInan istekler, -baka bir deyile, sanatortamnn o zama
na kadar varolmayan boyutian, yeni sluplarn doup geli-
nesini hazrlamtr. Askerleriyle. Trke konuan ve sara
ynda Trke konuulan Sultan Mesut halifenin menurunu
getiren dinin Arapa'sm anlayabil\yordu ve Farsa iir ya
zyordu. (l 7) . .
Byle. bir kltr ortamnda yaratma me kanizmasn anla-
. yablmek iin Trk'n ctuyarlndan .ve kltrnden Farsa
.
iire ne getiini saptamak gerekir. Sultan Mesut bir Trk' ..
n dnce ve duyguiann m dil getiriyordu? Y6Jcsa daha
eskiden saptannii birtakm klielere. uygun egzersizler mi"
yapyordu? Ya da karmak bir kltr ortamnn analizi ola-
. . miksz eilimlerini mi dil e getiriyordu? Bir klt_r deiiminin
verilerini gnmf:de bile derlemenin zorluu dnlrse
bu ko_nuyu ak.lama asndan fazla iyimser olamayz. t')Iam
yazarlar Seluk 'sultanlar ite" Trk.ler;in genel toplumsal dav
ranlar arasnda ilgi ekici gzlemler yapmlard. drisi,
. Trk Sultanlarnn harpi, tedbirli, salam karakterli, doru
ve yksek nitelikle olduunu, Trklerin se insafsz, vah
kaba ve-cahil olduklarn' yazarC l:78). .
Bu dnemiri sanat ortamnn anlalmasnda zorluk, a.,
. ntsal kule ile adrn, Leg_eri Bazar Saray ile adrl ordu-

123
 gahn yanyana bulunmasdr. Byle bir ortamn modeli Bat
tarihinde yoktur. O nedenle de bu tarihin yorum yntemi
Batl tarih yazmnda ortaya kmamtr.
Gerin yerleik alanlara girerek orada egemenlik ku(
mas, bir yandn tahrip, bir yanda!] yapmadr. Seluklular'n
uzun bir sre Iran'da kendilerini Iranh deil yabanc hisset
mi olmalar doaldr. Kald ki, zellikle kent ortamnda,
Trkler bu alarda hep aznlkta idiler. Bu nedenle de, tp
k yukarda bozkr gerlerinin ortak kltr etkinlikleri yap
sndan sz ettiimiz gibi, burada da Trklerin deiik kapasi
telerle ortak olduklar bir Trk-ran-slam kltr ortamnn
etnik, ulusal, dinsel, corafi snrlar tek bir szckle belirle
nemeyecek bir hareketli ortamdan sz ediyoruz. Bu ortamda
politikaya ara edilecek bir dinsel ilev, bir Budist yap tr-
nn imgesiyle birleebiliyordu. Horasan'da slam ncesi
Harezm sanatnn an ve teknikleriyle biimlenir, Anadolu'ya
ranl bir ustann aracl ile gelebilir ve orada bir yerli ta
nn yorumuyla gerekleebilirdi. Bugnk tarih szlmz
bu olgular anlatacak kategorileri daha gelitirememitir.
. Anadolu ile sreklilii asndan incelediimiz Dou-s
lam dnyasnn Trk egemenlii altnda, 11.-13. yzyllarda
ki sanat politik ortamn btn karmaasna karn homojen
liini Seluklu slalesinin ran'daki yerlemesine dayandran
bir retim olgusudur. Biim formlleri bir merkezden ya da
bu merkez araclyla yaylmtr. Geri Seluklu dneminde
rastlayacamz her biim ve tekniin daha nceki aamalar
n ran'da ve Ortaasya'da bulabiliriz. Fakat bunlarn yeni
sentezlerde bulumalarnda ve Batya gemelerinde ara Sel
uklu politik egemenlik alannn hareketli yaygnldr. Ger
ekte aada szn edeceimiz rnler sadece Seluk ege
menlii deil, Karahanl, Gazneli, hatta Gur ve Kuzey Hin
distan 'da Trk slaleleri egemenlik alanlarnda da etkili ol
mu ve yukarda szn ettiimiz kltr ortam hareketlilii
iinde akrabalar Anadolu'ya ve Msr'a .kadar uzanmtr.
10.-12. Yzyl aras Trk egemenlii, ran'm da kesin Ms-

124
 lmanlama yllardr. Bunu izleyen Mool egemenliinde
- Ortadou'da Trk esi daha byk bir hzla artmtr. ( 79)
11 ....:.14. Yzyllar Trk egemenliinin genelde ran...:.islain yo
rumuna bir Trk faktr katt yllar oluyor. Bu snni Ab
basi evrenselliinin modeli zerinde deiik, yeni bir slam
ummas_ yorumu saylabilir. Bu yeni dnya hem politik rgt
lenme hem kltr retimi asndan yeni yollara uzanmtr.
zellikle klasik slam dnyasnn d kuanda Hindistan ve
Anadolu'da (her iki blgede de Trkler'le birlikte, Msl
manlk balamtr) slamn ilk yaylmasndan drtyz yl son
ra, daha byk varyasyonlar ortaya km ve slam dnyasn
da blgesel. sluplarn oluumu Trkler'lc balamtr.

125
 ALTINCI BLM .

ERKEN TRK-SLAM AGNIN

SANAT RNLER
 Mimari

Btn sultanlar ve devlet bykleri yerleik toplumun

en nemli politik g gsterisi olan yap etkinliklerine.nem
vermilerdir. Turul ilk bakentler olan Niapur ve Rey'de
sonra da zellikle Isfahan'da inaatlara byk masraflar yap
mtr. Badatta da surlarla evrili bir mahalle, bir Cuma ca
misi ve pazarlar ina ettirmiti. Mclikah da, Isfahan'daki ya
p etkinliklerinden baka Badad'da bir Cuma ca{Jlisi ve
Mcrv' de bir mahalle yaptrmtrl 180)_ .
Gazndi Mahmutvc olu Mesut'un byk bir ounluu
yokolmu, fakat anlar kalan saraylar, baheleri, su yaplar
devlete ve halka gerek fiziksel, gerek parasal Olarak byk
ykler getiriyordu. Bu sultanlarn hcricn her kentte saraylar
vard. Gazne'dc Afganal ve Firuzi adl saraylar, Bclh 'de ba
km halkn verdii vergilerle yaplan grkemli bir bahe i
inde Abd cl-A'la Saray, Hcrat da Adnani Saray, Bust' da
kalntlar ortaya karlan Lcger-i azar Saray bunlarn en
tannmlaryd. Sultan Mesut'un kendisinin yaplarnn plan
larn hazrladn Bayhaki anlatmaktadr. Mesut Hcratta'ki
Adnani Sarayn yeniden ina etmi. Niapur dnda planla
rn kendi hazrlad adyak Sarayn yaptrm, Gaznc\k de
yeniden bir saray ina ettirmiti. Drt ylda biten bu saray
iin halk an ,v 1a olarak alm ve yedi milyon dirhem para
harcanmt 81 .
Karahanl hakanlari iinde yap etkinlikleri ile tannan
lar arasnda Muhammed bin Sleyman Arslan Han, Buhara
Kalesi ve sudarn onartm, Eski emsabad Saray yerine
byk bir musalla yaptrm, byk bir Cuma Camiisi, bir ta-

129
 nesi sonradan medreseye evrilen iki baka saray yaptrm,
Pcykcnt kentini imar etmiti. Buhara'da ilk yaptrd Cuma
Camisi yandktan sonra ehristand'a yeniden yaplan caminin
minaresi bugn henz ayakta olan nl Kalyan ya da (Ka
lan) Minar'dr(lS)_
Yerleik toplum imgesine zenen Trk egemen snfnn
lkelerindeki yerel yap geleneklerini, yap teknik ve malze
melerini kullanmalar doaldr. Karahanllar'n egemenlik a
lanlarnda da ayn kent ve mimarlk imgeleri yaamtr. n
k antsal mimari ancak ger olmayan bir dnyann ifadesi
olabilirdi. Ne var ki bu yeni g sahipleri o zamana kadar bir
. arada olmayan baka tarihi faktrlerin de bir araya gelmesi
ne olanak vererek deiik mimari sluplarn domasna yol
amlardr.

Ana Biimler ve Yapt Teknikleri

Yap programnn iinde yaanlan dnemin koullarn

yanstmasna ve yeni isteklerle ortaya kmasna karn bu
yzyllarda karmza kan inaat karakteri ve bezeme tek
nikleri ve yap clcrinin ana biimleri, bundan nce zellik
le Ortasya'da rneklerini grdmz mimari gelenek zeri
ne oturmaktadr.
Kerpi ve tula tayc duvar, tonoz ve kubbe rts,
tromp gibi geit elcri, pimi toprak mozayik cephe beze
mesi, ahap dz ya da bindirme rt, al bezeme, byk du
var resmi ve mimari dzen eleri olarak avlulu yap, eyvan,
ok ayakl salon, poligona!, silindirik yksek kubbeli yap, re
vak tmyle Seluk dneminden nce varolan Mimari e
!crdir. Bunlarn byk bir blm temelde slam ncesi ge
leneklerinin uzantsdr. Nasl erken slam mimarisi kendin
den nceki Ge Roma Bizans ve Sasani ge.lencklerinin veri
leri zerine kurulmusa, Trk egemenliindeki Dou slam
dnyasnn mimarisi de kendinden nceki mimari veriler
zerine kurulmutur. Fakat yeni bir ierik, anlam, boyut ve

130
kompozisyonlarla, Erken Arap-slam evrensellii ile, Yeni
zamanlar slamnn blgesellii arasnda bir Trk-ran-slam
evrensellii formllerini yaratmtr. Sonradan bu formller
Ortaasya, ran ve Afganistan'da ayn yerde kalm, Trkiye
ve Hindistan gibi corafr slam ularnda yresel sentezlere
dnmtr..
Bu dnem mimarisinin ana biim dzenlerinin ifade e
dildii toprak mimarinin etkileri, Gney Kafkasya, Azerbay
can, Suriye ve Anadolu gibi ta mimari malzeme gelenei
olan lkelere ithal edildii zaman da, bunlar taa, kkenleri
ni yadsmadan, geirilmilerdir. Bu zellikle Anadolu'da be
lirgindir.
Burada balca yap programlarna girmeden birok yap
trnn de ortak olan avlu, eyvan, takap gibi mimari e
lere ilikin baz genel gzlemleri dile getirmek yararl olur.
Bu clerin mekan tasarm asndan olduu kadar s
lam dnyasnda ilevsel nitelerin ie dnk karakterine en
uygunu avlulardr. Gerekten de herhangi bir toplumsal ile
ve ve ie dnk bir etkinlie ya:-t olan herhangi bir yap
iin i avlu evrensel, hemen her uygarlk dneminde varol
rnu, zellik.le kuru, rzgarl, scak ve gneli iklimlerde ok
kullanl ve byk estetik potansiyeli olan bir mimari e
dir. Bizim ilgilendiimiz dnemde Camilerin, medreselerin
kervansaray ve ribatlarn, konutlarn ve saraylarn plan e
malarnda avlu mekan rgtlenmesinin merkezini oltturur.
Avlu mimarisi, avluyu eviren ilevsel birimlerle olduu ka
dar revak, eyvan, havuz gibi elerle de zenginleir ve bu
elerin simetrik, aksiyal dzenleriyle de kimlik kazanr. Ge
nelde avlu motifi kendi iinde bamsz bir tasarm esidir.
Camide, medresede, kervansarayda ya da sarayda, kullanld
yapnn ilevinden bamsz bir estetik e olarak dzenle-
nr.
Dier nemli bir mekansal kompozisyon esi mimari
tasarmda byk bir vurgu eleman olarak kullanlan eyvan-

131
 dr. Eyvan Part dnemine kadar uzanr. -o ada saray ve
mezar cephelerinin antsal motifidir. Seluk dneminden
ok nce Ortaasya mimarisinde eyvanl avlunun, kk bo
yutlarda; zellikle konut yaplarnda yaygn olarak kullanld
n grmtk. Bunun birincil bir plan esi olarak cami,
medrese, kervansaray gibi yaplarda ne zaman yaygnlat
sylenemez. Fakat erken rneklerine rastlamak zor olsa bile
drt eyvanl ift aksl avlunun Mool anda ok nce geli
tii anlalyo/ 183 ).
Bazen sylendii gibi drt eyvanl avlulu caminin Seluk
dneminden sonra gelitiini sylemek anlamszdr. nk
avlunun kullanl ve biimi cami ilevinden bamsz bir ni
telik tamaktadr. Eyvan gibi takap da ie dnk bir yap
tasarmnn ana cephe esidir. Tpk avlu ve eyvan kullanl
nda olduu gibi takap da bamsz bir tasarm esidir.
Baka bir deyile takap dzeni ve bezemesi yap tryle
ilikisi olmayan bir niteliktedir. Bu nedenle de bir cami ile
bir mezar yapsnn ya da bir medrese ile bir kervansaray ta-
kaplar birbirlerinin ayns olabilir.
Mimari tasarma slupsal badaklk getiren bu tr e
lere her yap trnde ortak olan tonoz ve kbbe biimlerini
de katmamz gerekir.
Bezeme alamna da daha ok tula inozayik tekniine
bal kufi yaz, geometrik erit bezeme ve bitkisel motiflerin
yaplardan bamsz bir szlkleri vardr. Bunlarn yukarda
sz edilen mimari elerin cephelerini ssleme iin kulla
nlmalarnda, yine yap trlerinden bamsz yaygn klielere
uyulduu grlr. Kukusuz bu gelimenin ilk dneminde,
zellikle onbirinci yzylda, klieler kesinlememitr. Dola
ysyla ister bir takap bezemesi, ister eyvann vurgulad
bir avluda sonradan rutin haline dnen kullanmlar grl
meyebilir.

tn
 Nizam iil-Miilk 'iin JJargird'de Melik.ah iin yaptrd med
resede kft yaz (11. yzyl), (Godard'dan).

BALICA YAPI PROGRAMLARI

Camiler

Seluk dneminde, sonradan ran tipi cami denilen ey-

133
vanl avlulu camiler ortaya kar. zellikle Onikinci yzylda,
nemli kentlerde eski ok ayakl camilerin bu yeni planlarla
yeniden ina edildikleri grlmektedir. Geri zel bir tipolo
jik n kazanm bu eyvanl avlulu cami tek kullanlan cami
emas deildir. ok ayakl Arap Camisi, ahap ya da tonoz
rtl olarak, uygulanmaya devam edilmitir. Fakat bu e
m.adan varlan mimari kompozisyonlar ve mekan dzenleri
byk deiiklikler gsterebilmitir. rnein 11. Yzyl'da
yaplm olan Hazara Camii (Buhara yaknnda) ayakl bir
yap olmakla birlikte, drt aya ve orta kubbesiyle merkezi
planl bir mekan tasarm gsterir. Yine de Arap prototipi
nin balca eleri hibir zaman yadsnmamtr. Ancak daha
bandan bu yana cami biiminin bir tr snnet sayldm
gsteren hibir bilgi yoktur. Batda olduu gibi Ortaasya'da
da, rnein Buhara'da Arap fatihler bir kiliseyi camiye evir
miler ( rn ) ve Samanoullar dneminde, byk bir olaslkla
bir Budist olan Mah adnda biri evini camiye evirmitir. (lBS)
Samanoullar'ndan smail de Buhara beylerinin saraylarn
cami yapmak istemiti(186 ).
Giderek geleneksel ok ayakl yap nemli camiler iin
balca emay oluturmutur. Abbasi dneminde Damgan,
N ayin, Eski Isfahan Mescid-i Cumas gibi yaplar, kullanlan
ina teknii ne olursa olsun, Arap emasnn srekliliini
gstermektedir. Kald ki mihrab nnde byk kubbeli mak
sure ve eyvanl aylu uygulanan yaplarda da, ikincil namaz
alanlar ok ayakl mekanlardr. Eyvanl avlu bir merasim av
lusu nitelii tar. Hatta baka tr yaplarda da ortak bir mo
tif olduu iin huna antsal mimarinin ran ve Ortaasya 'ya
zg zel ve vazgeilmez bir simgesi olarak da bakabiliriz.
Caminin sosyal ve kltrel statsn din ve devletin iicli
ini ve Arap kkenli din imgesinin gcn dnrsek, cami
biiminde kkl bir plan deiikliinin aklanmasn ancak
Sultan-Devlet imgesinin gcne balayabiliriz. Bylece, E
mevi dneminden bu yana ortaya kan maksurenin gelime
sine ve byk camilerle polit* otoritenin ilikisine bal ola-

134
rak, eski cami biimini giderek deitiren ve mekan vurgusu
nu caminin iinden alarak avluda ve caminin kble aksnda
younlatran bir cami tipi Seluk dneminde ran ve Orta
asya'da gelimitir.

,______
- h ,,. ... :-!_Lt_(-

Isfahan Mescid-i Cumas. Seluk ncesi caniine Melikal

iin eklenen byk Jabbeli maksure.

Burada iki ayr mekan esini birbirinden ayrmak gere

kir.. Mihrabn nne giderek byyen bir kubbe yerlemesi
fikri ile cami aksnn belirgin hale getirilmesi Hindistan'dan
Msr'a kadar Trk Egemenlik alanlarndaki camilerin belir
gin bir zelliidir.

135
 Bu benzer bir program (ki burada sultann maksuresi ve
maksureye gelen kadar cami iinde yrnen yol nem ka
zanmaktadr) yaygn bir cami imgesinin varln gste
ri/187)_
Leger-i Bazar'daki byk cami (11. yy.) kble duvar
nnde enine gelimi bir yapyd. Mihrab nnde byk bir
kubbesi vard. Mclikah dnemind Arap tipi ok ayakl Es
ki .Isfahan Mescid-i Cuma'sna . ,
Nizam l-Mlk tarafndan
eklenen maksure ok byk bir kubbe ve nndeki eyvan-
dan olurnvordu. Bu rnekten sonra bu dzenin genelle'-tig i
v
1
anlalmaktadr
(188)
.
Mihrab nnde byk tek
kubbeli hacmin bamsz olarak
bulunduu dier Seluk a yap
lar da (Kazvin de Mcscid-i Cami
(1113-1119), Kazvin de Mescid-i
Haydariye, Barsiyan da cami.
muhtemelen yokolmu aa ok
ayakl haremlcriyle, maksure'yc
Seluk anda verilen nemi gs
termektedir. :Mayafarikin (bugn
k Silvan)'in 1030 da yaplm ulu
camisinin yenilenerek Artuklu e- lJal.u-\az.;il \/akr,
miri Timurta olu Nccmcddin Kubbesi (Pugaenkova'dan. )
Alpi dneminde yaplan maks,u-
re'si, Van Ulucamii (12. yy. sonu),
Erzurum Ulucamisi, Kayseri Ulucamisi, Kahire'de Sultan
Baybars'n Camisi mihrab n kubbeli mekannn yeni cami
planlarn etkileyen maksure gelimesini yaygnln gsterir
ler. Byk camilerde sultanlara, meliklere emirlere, valilere
mihrab nnde zel bir yer ayrlmas bylece Trk egemen
liindeki btyp lkelerde yeni cami planlarnn gelimesini
etkikmitir(l89)_ .
Maksure'nin antsal gelimesinin dier ilgin rnekleri

136
kent d musallalarda grlr. -Bunlarn en karakteristik r
neklerinden biri Merv'de 12. Yt11 bandan kald d
nlen Talhatah Baba Musalla'sdr 190). Bu Musalla'nin mih
rab nnde byk kubbeli bir harem ve onu iki yannda
evreleyen iki ikincil hacim vardr. Bu plan dzeninin byk
bayram namazlarnda emir'e evresinindekilere ve muhafz
askerlere ayrld, kanmca kesindir. Camilerde maksure' -
nin caminin dier blmlerinderi adeta bamsz bir me
kan olarak ayrlmasnda Seluk dneminde smaili fedailerin

\/en: yaknlarnda Ta/hatan Baba Msallas 'nn maksuresi

(12. yzyl).

devletin srni dzenine kar ba kaldrarak sultan, emir ve

vezirlere kar suikast dzenlemeleriyle ilgili olduu savunu
labilir. Nitekim Emeviler dneminde maksure'nin ortaya
k da halifelere kar suikast yaplmasyla ilgili idi.
Bu dnem cami planlarnn gclimcsirn.l.e eyvanl avluya
verilen nem belirginleiyo'r. Fakat bu, yukarda belirtildii
gibi, eyvanl avlu motifinin yaygnlamasndan tr ortaya

137
 kmtr, cami iin zel bir gelime ifadesi deildir. Eyvanl
avlu ile kubbeli maksurenin birlemesi ise, belki Sasani saray
geleneinin anlar iinde rnaksureniri sultanla ilikisi nede
niyle, zel bir vurgu kazanmtr.
iraz Mescid-i Cumas'nn tarihi pheli eyvan bir yana
braklrsa Nayriz Mescid-i Cumas, Isfahan Mescid-i Cuma
s, Glpayegan (1108--1118), Kazvin (llB--1119), Ardistan
(1158--1160) ve bir aamada ina edilmi Zavare (1136) ca
mileri Eyvanl Avlu'nun tasarma egemen olmaya baladn
gsteriyorlar.Ct9) Fakat eyvanl avlulu cami, ran ve Trkis
tan dnda dier Trk egemenliindeki blgelerde karakte-
. ristik deildir. Gerek Kuzey Hindistan'da gerek Anadolu'da
-Malatya Ulucami rnei dnda- yaygn olmamtr. ran da
avlunun giderek caminin en nemli esi haline gelmesi
bunlarn kent merkezlerinde dier yaplarla evrilerek -tpk
Kuzey Afrika camileri gibi- ilerine dnk gelimelerinden
ileri gelmektedir. Bu yaplarn kaplarndan baka mimari ta
sarm esi olarak ele alnan bir cepheleri yoktur. Btn
sosyal ilevlerin evresinde topland ve politik olaylarn
halka duyurulduu yer olarak bu avlular artan bir nem ka
zanm, biimsel olarak da nce kubbeli maksure odas ve
ona bal geleneksel saray motifinin maksureyi belirlemesi,
sonra da mimari tasarmn kendi i dinamii ile eyvanlarn
oaimas ve simetrik olarak dzenlenmesi karakteristik
drt-eyvan avlulu camiyi ortaya karm olmaldr. Geri ay
n dnemde Forumad Mescid-i Cuma's gibi iki eyvanl ca
milerin varln da anmsamak gerekir.
Ortaasyann, 11. Yzyl'dan bu yana cami tipolojisine
kazandrd dier hir e silindirik, poligona), ya da yldz
biciminde minarelerdir.
Kkeni kesinlikle slam ncesi Ortaasya geleneklerine
bal byk ana mimari biimler iinde bu kule yaplarn da
vurgulamak gerekir. Geri bamsz kule yaplar olarak 9.
Yzyl'm Samarra Minareleri de anmsanabilir. Fakat d
rampal bu iki minare (malviya) baka bir mimari ana bii
min, ziguratn anlarn tamaktadr. Trk dneminde ran

138
ve Ortaasya'da gelitiini grmz kule yaplar karakte-
rinde deildir.

Bufara'da knlyan (ya da knlan) Mnar ( 12. yzyl).

Narahi Buhara tarihinde Samanolu minarelerinin o

unun tahtadan_ olduunu' ve kolayca yandn, 1)ahanlla(
n bunlar tuladan yapmaya baladklarn yaza/ ). Genel
likle tuladan yaplan bu byk kule yaplarn erefeleri ve
st blmleri ahaptan yaplyordu. Mukaddasi Buhara'da
1068'deki karklklar esnasnda byk cami minaresinin st

139
 blmnn yandn, sonradan da caminin yandn anla
trC193).
Yksek tula kuleler olarak cami kompozisyonlarna ba
msz katlan tula ve baz blgelerde ta olan bu kuleler
iinde bugn de ayakta kalanlar arasnda tarihi bilinen en .
eski rnekler arasnda Balasagun civarnfa 11. Yzyl'dan
kald sylenen Burana Kala renindeki Karahanl dnemi
minaresi vardr. Turul dneminden tarihi belli ilk srl mal
zeme ile bezeli 450/1058 tarihli Damgan ve 453/1060 tarihli
Save camilerinin minareleri 11. Yzyl sonu ya da 12. Yzyl
bana balanacak Sivas Ulucami Minaresi, 12. Yzyldan
1108 tarihli Tirmiz'de ar Kurgan, Afganistan da 1115 tarih
li nc Mesut ve (1117-1140) tarihleri arasnda yaplm
Behram ah Minareleri, Karahanl Sleyman Arslan Han'n
Mcscid-i Cumas 'ndan kalan Buhara da Kalyan minar, yine
Karahanl dneminin Buhara'da Mugaki Attari, (12. yy.)
ran'da Barsiyan ve Ardistan Canileri'nin 12. yzyl ortasn-,
dan kalan minareleri ve Hint stupa geleneine uzanabilecek,
Delhi'de Kutub Minare (1193) ve Musul Ulucami Minaresi
ayn kule yap imgesinin varyasyonlardr. Bu tr minare
Trkiye'yc de ayn biimsel ve bezemese! anlarla gelmitir.
Sivas Ulucami Minaresi, Antalya'da Yivli Minare bunun en
gze arpan rnekleridir. Bamsz silindirik minare kulesi
Osmanl dneminde Edirne erefeli Camisi'ne kadar uza
nan ve Ortaa Trk tarihindeki kltrel sreklilikleri belir
leyen nemli bir mimari veridir.
Burada kule yapnn kltrler aras ieriini aklayan
bir iki olguya deinmek gereklidir. Kule yap slam gelenei
nin yaratt bir yap tr deildir. Dou Islam lkelerinde
Hind ve in kltr alanlar arasnda, Budist stupa gelenei
nin etkisini tayan Trk egemenlii dneminde gclimitir.
Gerekte kule yapnn kaynan (in pagodasnn da kke
nini) oluturan Ortaasya Budist stupa geleneine, zellikle
birinci blmde szn ettiimiz Kral Kanika'nn nl ah-

140
 ap kule stupasna ve belki de daha eskiye uzanan bir kule
geleneine balandn syleyebiliriz. Burana Kentinin mi
naresinin on kuakla bezenmi olmas, akla Kanika'nn
ok katl byk stupasn getirir. Ortaasya minarelerindeki
bu yatay bantlar, katl Budist stupa gelenei ansn srdr
m olabilirler. Kesin olan Bat slam'n, Trkiye dnda, bu
biimi hi uygulamam olmasdr. Dou'da ise yukarda say
dmz ok sayda antsal rnek 11.-13. Yzyllar arasnda
yaplmtr. Kule yapnn Budist stupa dnda bozkrlarn ah
ap kule geleneine balanabilecei de ileri srlm-
t ur
.. (194)
skitler'in balca ynlere dorulmu drt kesinde drt
kule olan kentleri olduu, ayn _eyin Hun ve Trkler'de de _
grld . ve bu kuleli yaplar (Idiz eb, yani kutlu ev) dendi
.. Esn en. surer_
gn .. (19:,). _ .
Kukusuz kule yap o an yerleme siluetinde kale ka
dar nemli bir e idi. Barthold Balasagun yresinde Tok
mak'taki Burana kent harabesinin 'minare' szcnn Kr
gzca syleniinden kaynaklandin iaret eder.
Stupa biimleri iinde kare tabanl, sekizgen planl ve
bir kresel takke ile biten rnekler de minare iin esin kay
na olmu olabilirler. A Hutt yldz biimli kulenin 8. ve 9.
Yzyllar'da Tibet'teki rneklerini saymakta ve onlar Gazne
Minareleri iin prototip olarak dnmektedir.
Kukusuz varlklar her zaman dile getirilmi olan ahap
ya da kargir gzetleme kuleleri de Orlaasya tarihinde in
snrlarna kadar uzanmaktadr. Bylece zellikle 12. Yzyl'
dan kalan rnekleriyle antsal kule minarenin, silindirik, po
ligona! ve hazen yldz biimindeki planlaryla Karahanl,
Gazneli, Seluk egemenlik alanlarnda yaygn bir minare im
gesi yaratt grlmektedir.
Bezeme asndan tula minare tayc gvdeye kapla
nan mozayik pimi tulann olanak verdii geometrik de
senlerle sslenmektedir. Yatay kufi yaz eritleri 11. yzylda
ortaya kn olmaldr. Gencide bu bezemenin dier tula
yap bezemesinden karakter asndan bir ayrcal yoktur.

141
 Cami bezemesi mimari elerin pimi toprak mozayik
ve ierde alya da.yal bezemesiydi. Mihraplarn zel olarak
vurgulanmas dier slam lkelerinde olduu gibi Ortaasyada
da erkenden grlmektedir. 9. Yzyl'da Buhara Cuma Ca
mii mihrab altn yaldzla bezenmi ve deerli talarla sslen
miti. Altn yaldzl bezemenin Maverannehr'deki baka ca
milerde de kullanld anlalyor. Mihraplarn mozayik ini
ile bezenmesi ise Seluklu dneminde balamt.

lk Medreseler

Daha nce ayn ad altnda ve benzer ilcc sahip olarak

varolan medrese gelimi bir kurum ve ona tekabl eden bir
yap tr olarak Seluklu dnemi yaratmasdr. Devletin
snni politikasn yrtecek yeni idari ve dini snf yetitir-:
mek amac ile kurulmutur. Abbasi dneminde eski Sasani
gelenekleri iinde yetimi idareci snf ile slam retfri
ayn deildi. Bunlarn bir lde birlemesini salayan med-
reseler olmutur(l%)_ ,
Medresenin bir plan tipi olarak nce Horasan'da belki
de Budist manastr (Vihara)lardan esinlenerek gelimi ol
mas olasdr. Bu konuda E. Diez'in nceleri pek tutulmam
olan gr biimsel geliim ve tarihi ilikiler asndan do
ru olabilir. Bu Manastrlar arasnda en nllerinden biri
Bclh yaknnda Nevbahar Budist manastr idi. bn el-Fakih
bu konuda ayrntl bilgi vermektedi/ 197). Medreselerin ilk
ortaya cklarnda ar bir snni tarikat olan Karamiyya zav
iyc!rin<len rnek aldklar da ileri srlmt/ 198). Bylece
balangta medrese ve zaviyenin benzer amalarla ortaya
kn olmas ve genel biimleriyle avlulu viharalardan esin
lenmeleri ve medrese ve zaviye arasnda fazla bir fark olma
mas gzard edilcmiyecck bir tezcti/ 199).
Seluklu egemenliinde bu iki yap tr Ortaasya, ran,
Irak, Suriye ve Anadolu'da, blgesel deiikliklere urasalar

142
 bile, ayn kkten t_reyen biimlerde yaplnilardr. lk yne
ticilerin, rnein Turul'un 1046'da Niapur'da, ar Bey'in
Mcrv'de, Alp Arslan'n Badad'ta, Melikah'n Isfahan'da
yaptrdklar medrest:lerden sonra medrese kurumunu bir
devlet rgt olarak gelitiren Nizam l-Mlk'n kurduu
'Nizamiye Medreseleri (Badad (1065--67), Niapur, Amul,
Musul, Herat, am, Ceziretul-bni mer, Belh, Gaznc,
Merv ve Basra) kurucularnn olduu kadar medrese kuru
munun da nn slam dnyasna yaymlard/200). Ne var
ki bu yaplarn tarihleri belli ve kaynaklarda nl rnekleri
nin 12. Yzyl'dan kalan rnekleri kesin arkeolojik verilerle
ortaya konamamtr.
lk dnemde medrese ilevi iin tek ir yap biiminin
kullanldn dnmek doru deildir. Ozcllikle o ada
medreseler, sonradan Osmanl dneminde grdmz gibi,
sistematik bir retimin paralan da deillerdi. Medreseler
genelde nl bir bilim adamnn, zaviyeler ise nl eyhlerin,
birincisi kendisinden feyiz almaya gelen talebeleri ya da mol
lalar, dieri mritleriyle birlikte kaldklar, daha ok konut
niteliinde yaplard. Bu nedenle de ilk rnekler, byk bir
olaslkla yapldklar blgelerin konutlarna benziyorlard.
Bu konuda zaviyelerin medreselere nclk ettikleri de d
nlebilir. Gerekten de Ortaasya ve Horasan'n avlulu ve
eyvanl evleri ile Anadolu ve Suriye'nin baz zaviye ve med
reseleri arasndaki plan benzerlikleri ok fazladr.
Ve medrese ve ,rnviycnin eyvanl ev rneklerinden gel
dii eklinde yaygn kabul doru olabilir. Bu sadece o evlere
benziyen yaplarn varl ile deil, ilevsel olarak da akla ya
kndr. Tek eyvanl bir eve renci hcreleri eklenerek kaba
bir medrese ya da zaviye plan elde edilebilir. Bu hcreler
ak bir avl evresinde de kapal bir orta sofa evresinde de
olabilirdi. Her iki tipe.le plan vardr. Budist manastr gelene
inin bu tipin gclimcsin<lc etkili olmas, zellikle I3udizm'in
daha nce Ortaasya'ya yaylmas ve Gazncliler'in egemenlik
alanlan balamnda akla yakn gelmektedir.

143
.

Ortaasya ev plan rnekleri (11. - 12 yzyllar), (Pugaenkova 'dat.)

Medrese plannn gelimesinde sanat tarihileri en geli

mi tip olarak grdkleri drt eyvanl medrese zerinde, -
zellikle drt eyvann drt snni mezhep ile ilikileri asn
dan uzun tartmalar yapmlarqr. Oysa konut mimarisinde
drt eyvanl avlu medreseden ok nce vard. Kald ki drt
eyvanl avlu ya da dik kesien akslar zerinde gelimi i me
kan tasarm, sadece Ortaasya'da deil, Fustat kazlarnn
gsterdni gibi Tulunoullar dneminden sonra Bat'da da
vardrC2 )_ Drt avlunun bir medresede drt ayr mezhebin
barnmas iin yapld dncesinin salam bir dayana
yoktur. Drt mezhep iin yapldn bildiimiz ilk medrese
Badad'ta Mqstansriye (1234)'nin drt eyvan yoktur. Buna
karn tarihi bilinen ve henz ayakta duran en eski medrese
olan Kayseri ifte Medresesi (1206) bu amala ina edilme
miti. Nizam l-mlk'n Badad'taki medresesi afiler i8in
yaplmt. Mderrisi, Vaiz'i ve Hafz- Ktb' afii idi.(2 2)
Buna karn Diyarbakr'da Artuklular dneminde yap
lan Mesudiye Medresesi tek eyvanl olduu halde her drt
mezhebe ait fkh bilgisinin okutulabildii _bir kurumdu. (203)

_ 144
 \
\
'

ift Medrese (ifahane Ksm) Kaysei

Kukusuz medreselerde sadece bir mderris yoktu. Ha

dis, usul el-fkh, kelam, Arapa dil ve edebiyat, edeb, riyazi
ye ve Feraiz gibi konularda deiik hocalar da bulunabilirdi.
Medreselere bal kitaplklar da kurulurdu. Merv'de 10
vakf kitaplk olduu sylenirC204) Baz medreselere hasta
neler de ekleI).i rdu. Niapur'da Nizamiye ile birlikte bir de
hastane varct l26 ). Trkiye'de Kayseri ifte Medresesi med
rese ve ifahane_yi birletiriyordu.
Birok hallerde cami ile medresenin birlikte yaplmas
slam geleneinin din ve 'ilm'i birletirici eilimin ifadesidir.
Medresenin cami ile birletirilmesi snni doktrini daha kolay
yayabilmek amacyla da dnlm olabilir. Melikah Isfa
han Mescid-i Cuma'sna renciler iin hcreler yaptrmt.

145
 A:dolu Sduklular da camiyle birl"etirmeseler bile, cami
ve medreseyi yanyana yapmlardr. Msr'da Memluklar ise
bunlar tek bir plan iinde zellikle birletirmilerdir. Baz
medreselere minber de konularak buralarda cuma namazlan
da klnmtr(ZOGJ.
Medreseler daha byk leklerde Sultanlar-Emirler ve
vezirlerin bykln ve dindarln simgeleme iin yapl
dklarnda avlu, eyvan, dershane gibi odalar, artan boyutlar
ve bezeme istekleriyle orantl olarak daha antsal, dolaysy
la ou kez simetrik, takap ve eyvanlar vurgulanm yap
lar olarak ina ediliyorlard.
Dou'daki Seluklu blgelerinde olduu gibi Suriye ve
Anadolu'da Seluk emirleri, vezirleri ve sultanlar, rnein
Suriycde 12. Yzyl'dan kalan tek medresenin kurucusu olan
Atabey Nureddin, yap tipini ve ilevini Bat slam'a da ta
mlardr.
Seluklu dneminin en antsal olmasa bile tarih bak
mndan en eski ayakta kalm medreseleri Suriye ve ze1Jikle
Anadolu'dadr. Bunun bir nedeni bunlarn ta malzeme ile
yapln olmalardr. Anadolu ile ran ve Ortaasya'nn mima
ri adan bir farkna iaret etmek gerekir. Tula malzemeye
dayanan yap teknii, zellikle tayc duvarlarn ilerinde
kerpi kullanlmasndan dolay ktlesel olmak zorundadr.
Bu ktlcscllik gereklilii, mimari tasarmn proporsiyon ge
reksinmesiyle birletirildiinde byk boyutlu yaplar ortaya
kmtr. Kald ki ran ve Ortasya 'ya egemen olan Byk
Seluklu Devleti, Anadolu Seluklular ve dier Trkmen
Beyliklcri'nc gre ok daha geni kaynaklara sahipti. Ayrca
btn medrese yaplarnn, sanat tarihilerinin pek fazla iti
bar ettikleri byk boyutlu yaplar olmad da kesindir. A
k avlu, bir ya da daha fazla eyvan, takap, Anadolu'da ba
zen rtl orta so[a, renci hcreleri, cami ile iliki gibi
zellikleriyle btn medrese yaplar Doulu prototiplerin
- belli bal elerini ierirler. Fakat ta malzemenin karakte
ri, Anadolu devletlerinin snrl ekonomik olanaklar, yerel

146
gelenekler giderek proporsiyonlan ve mimari tasarmyla z
gn biimlerin ortaya kmasna neden olmutur. Ayn dei
imler Eyyubiler dneminde kurulan ilikiler iinde Dou'
dan Msr'a geen medresenin ald Msrl biimlerde de
grlr.
Anadolu'oun Dou ile balan 13. Yzyl'da Mool ege
menliinde daha da fazla olmutur. Moollar'dan kaan
Trkler'in Anadolu'yu Trkletirmeleri asl bu dnemde ol
mu ve bamsz Seluklu dneminden daha antsal medrese
yaplar, Sivas ve Erzurum'da grld gibi, Dou'yla bi
imsel ilikiler iinde ve daha byk boyutlarla bu dnemde
yaplmtr. unu da anmsamak gerekir ki Anadolu medre
selerini besleyen ulema kayna, byk arl ile ran ve
Ortaasyal idi.

lk Tarikat Yaplar

Sufiliin beii Horasan'drC207)_ Medreselerden ok da

ha fazla sayda ribat ve zaviyenin kurucular, (aa yukar e
anlama gelmek zere).bata Horasanh tarikat eyhleri olmak
zere, tmyle Ortaasya ve Horasan'dan Anadolu'ya gel
milerdir. Trkiye tarikatlerinde icaze ve silsile hep Douda
balar. Zaviye yaplar da genelde eyh iin bir devlet by
, bir emir tarafndan ya da dorudan eyh ve mridleri ta
rafndan kurulmu kk boyutlu konut niteliinde yaplar
dr, ve Trkiye'deki tarihi belli rneklerini bulduumuz bu
yaplarn planlar1 kesinlikle Ortaasya kkenlidir.
Kkenleri Islamn Ortaasya snrlarndaki ribatlara daya
nan bu yaplar giderek tarikat mensuplarnn mcahit olarak
doldurduklar yaplar olmutur. ou kez, Mslman olma
yan Trkler arasna giderek onlar Mslmanl aran
mi:-;yoncr!er tarikat eyhleri ve dcrvilcrdi. Riballarn hala
rnda da eyhler bulunuyordu. Nitekim 10. Yzyl'dan bu ya
na bir sufi tarikatnn bulunduu yer anlamna kullanlan
hankah ad ribatla e anlaml kullanlyordu.(lOB)

147
 Anadolu'da da zaviyeler bu snr boyu ribat karakterini
uzun sre, tam olmaldr. Bunlar ayn zamanda belli bal
yollar da kontrol ediyor, gelen geene (ayende ve revende
ye) snak devi gryorlard. Ortaasya snrlarnda ak av-.
lulu kerpi ok sayda ribat kalnts bulunmutur. Arap ya
zarlar bunlarn saylarnn binlere vardm yazarlar. Ribat
_ sonradan das gerei kervansaraylar iin_ de prototip olu
turmutur. te yandan gerekten bir tarikat merkezi olan
zaviyeler avlulu yaplar deil, yukarda szn ettiimiz Or
. taasya ve Horasan konut yaps izgisindedir.
Sosyal adan Hankah (ya da zaviyeler) Seluklu dne
mirin bandan bu yana, medreseler gibi, devletin destei ile
kurulmutur. Bunlar snnilikle sufiliin bir tr kaynamas
anlamna gelir. bn al-Cevzi 12. Yzyl'da sufilerin birok ri
batlar olduu:u ve orada ho vakit geirildiini ve sufilerin,
eski sufiler gibi riyazetle uramadklarn sylyorC209>. M
zik ve iirin bu ortamda gelimesi doald.

Mezar Yaplar

Peygamber'in ve onu izleyenlerin davranlarna baklr

sa mezar yapsnn ve gm yerine bal aziz kltnn s
lam'da gelimemesi gerekirdi. Peygamber, Ebubekir ve
meJ Peygamberin kars Aye'nin odasna gmlmlerdi."
c j Gerekten de 9. Yzyl'a gelene kadar Islam lkelerin
de mezar yaps gelimemitir. Peygamber'in Miraca kt
Kuds'teki Sahra denilen kayann zerine yaplan Kubbet
es-Sahra tek nemli antsal yapdr. Ne var ki Peygamber ve
halifelerin olduu kadar, ashabn, eyhlerin, nl din adam
larnn, evliyalarn mezarlarnn, slam ncesi gl gelenek
ler etkisiyle, giderek kutsal bir nitelie brnd de gz
lenmektedir. 9. Yzyl'da Halife Mustansr'n Hristiyan k
kenli anas ?unun m zar zerine Kubb t ei- aybiye)i
_ - -
yaptrmt(2 .- Narah 9. yuzylda Buhara da buyuk bakm
Ebu Hafs'n mezarnn Afrasiyab'n Tmls diye bilinen

148
b k tm.ls yannda bir ikinci tmls olduunu yazar
(Zl). K aynaklarn belirledii kadar slam dnyasnda antsal
mezar en erken gelitiren ve belki de ihra eden blge Or
taasya'dr. K.ukusu mezar gelenei btn Akdeniz blge
sinde olduu kadar Iran, Hindistan ve Bozkr dnyasnda da
vard. Fakat bunun antsal mimari rnekleri ilk kez Ortaas
ya'da ortaya kyor. Bunu bu blgelerdeki ran, Gebe
Bozkr ve Budist etkileriyle aklayabiliriz. Bu ilk trbelerin
Bat'da !'.ellikle ii byklerinin, Ortaasya'da byk din a
damlar, Islam evliyalarnn mezarlar zerine yaplmas ba
langta bir t aziz klt _nitf'1 iinde olduuna iaret edyor.

Tarihi kesin olarak bilinme

mekle birlikte Tirmiz'de Hakim el
Tirmizi'nin trbesi olarak bilinen
yap 9. Yzyl sonlarna tarihlenir.
Zerefan blgesinde Tim'de Arap
Ata trbesi H. 367/977-8 tarihlidir
(Zl3)_ Kukusuz hkmdarlar da
kendilerine mezar yaps yaptrma
ya balamlardr. Samanoullar
'nn Buhara'daki nl trbesi 943'
ten nce yaplmt. Genel olarak
bir kare planl mezar odas zerine
kubbe emasna dayanan bu mezar

Mezar- ir Kabir, Trkmenistan, 10. yzyl Ene,yr, (Pugaenkova'dan).

149
yaplarnn Krgz bozkrndan Horasan'a kadar ok sayda
rnekleri kalmtr. Dehistan'da (bugn.k Trkistan'da
Mestoryan) 10. Yzyl'a tarihlenen Mezar- ir Kabir bu
mezar tipinin deiik antsal_ biimlere ula,abilecek bir tasa
rm potansiyeli ierdiini gstermektedirP 4)
. Trk politik egemenliinin mezar yapsn vurgulad ve
sultanlarn da evliya ve eyhler gibi antsal trbeler yaptr
dklar grlyor. Merv'de Sultan Sencer'in nl trbesi Or
taasya mezar geleneinin olduu kadar dnya mezar mimari
sinin de en gl tasarmlarndan biridir. Biimsel adan .
mezar yaplaryla stupalar arasndaki iliki kesindir. zellikle
Ortaasya, sonralar Timur dnemi mezarlarnda da grl
d gibi, bu etkiyi her zaman duymutur.

Dou slam dnyas Trk egemenliinden nce balayan

fakat zellikle Karahanl ve Seluklu dneminde byk bo
yutlu antsal bir gelenee dnen iki tr mezar yc:1ps ge-

150
 litirmitir. Birincisi Kbik bir alt yap zerine kubbeli r't
den oluan ve alt yap ile kubbe arasndaki geit elerinin
biimine ve giri cephesinin dzenlenmesine gre farkllaan
ve gelien ve burada kare-kubbe diyeceimiz tip; ikincisi si
lindirik ya da poligona! bir kule yapnn konik bir at rtl
mesiyle oluan kule mezar ki Gunbad, kmbet genel_ ad ile
tannmaktadr.
9. Yzyl'dan bu yana gelien kare planl kubbeli mezar
tr, byk arl ile Ortaasya ve Horasan'a zg kalm.
Seluk egemenliinde Anadolu'ya ulamamtr. Buna kar
n Aral gl ile Azerbaycan arasnda ran platosunun ku
zey kuanda gelien kule mezar, deiik proporsiyonlar,
daha kk boyutlar ve benzer planlarla bu corafi blge
nin Trkle.mc izgisi boyunca Anadolu'ya da uzanmtr.
Kule mezarlarn bulunduu blgeler Kuzey ran ve A
zerbaycan 'da gerlerin Bat'ya gei yollar zerinde Ana
dolu'nun en yakn ilikiler iinde bulunduu blgelerdir. Or
ta Anadolu'dan Gurgana kadar orta:k bir pr9totipe dayanan
kmbcdin farkl yap geleneklerine sahip blgelerde biimsel
deiikliklere urad izlenmektedir. Kule mezarlarn tarihi
bilinen en eskisi Gurganda Gnbed-i Kabus (1007) gen
payandalarla desteklenen silindirik gvdeli ve kule klahl
51 metre yksekliinde bir tula kuledir.(215) Ve kulcsel
kken 'e iaret eder. Gerekten de kulesd mezarlarn kkeni
sorunu btn Dou slam-Trk dnyasnn mimari tarihi a
sndan nem tar. Gurgan yerel bir slaleye mensup Sul
tan Kabus'un dneminde Gaznelilcr'e tabi bir blge idi. Bu
kule mezarn bugn daha eski rnekleri kalmam bir kule
yap geleneine, belki de, minareler iin .de belirtildii gibi,
Ortaasya Budist kulcscl sluJ?a rneklerine uzand giderek
g ka.canan bir dnccdir.{216) Kule-mezar' ger adr-.
nn antsal yapya ykselii olarak grenler de olmutur. Di
cz 'inscnlk kltrnn baslangcn temsil eden cadr hakct
tW antsal sreklilii bu tr asal ycplarda bulutur' der
( 7). Dorusu istenirse bozkrn ve btn eski kltrlerin

151
 Rey cvarnda kle mezar, 11. yzyl

mezar tepesi (tnls) geleneinin giderek kubbeli mezara

dntn kabul etmek, adrdan kule yapya geildiini
dnmekten daha kolaydr.
.
Kuzey ran'da 11. Yzyl'dan kalan mezar kuleleri daire
ve sekizgen planl olarak ina edilmilerdir. Yzyl banda
Damgan ve Lacim'de grlen rnekler basit silindirik kule
lerdir. Fakat giderek gelimi bir plastie ulaanlar yaplm-
tr. Tahrann Batsnda Harrekan'da biri H. 460/1067-8 dier
486/1093 iki knbet zellikle dairesel ke pilastr'lar ve ge
ometrik tula cephe bezemesinin va asyonlaryla olaans
t etkili kompozisyonlar olutururlar( 18).
- Knbet'in Batl rneklerin ounluu Rey'de Turul'a
.
atfedilen yap (1137) ve Azerbaycan'da Nahevan'da Mmi
ne Hatun Trbesi'nde (1186)'grld gibi pligonal plan
zerine kurulurlar. Anadolu'da da Seluklu dnemi mezar
yaplar ayn emay srdrmlerdir.
Mezar yapsnn bu iki ana tipi daha sonra, Mool.dne
minde daha karmak mezar yaplarna yol aacaktr. Bunla-

152
 Pni toprak bezeme. Ta/ran 'n basinda l larakan 'da
Seluk Kmbeti (12. yiizyl).

rn en nls olan Sultaniye'de Olcaytu Hdabende Han'n

Trbesi kule yap ve kubbeli kareden gerekten zgn bir
kompozisyona geecektir. Ne var ki Anadolu'da mezar yap
lar erken dnemdeki Seluklu knbedi antlarndan sonra
Dou'daki bu byk yaptlarn etkisini mimari biim olarak
pek duymayacaklar, kendi tipolojiler.i iinde, daha snrl bir
gelime gstereceklerdir.

. Saray Mimarisi
Ortaasya Arkeolojisi birinci blmde rnekleri verilen,

153
dihkanlarn tahkim edilmi kk saraylar ya da daha byk
kent saraylarnn rneklerini slam ncesi ve sonrasndan
gn na karmtr. Bu yaplarn bir blmnn ribat hat
ta kervansaray olabilecei de ileri srlr. Bu tr arkeolojik
tartmalar gerekte o an, gnmze gre tipolojik olarak
birbirlerinden o kadar farkllamam yap ortamnn yorum
lanmasn zorlatrmakta, hatta saptrmaktadr. Kesin olarak
bildiimiz, balca kompozisyon eleri Avlular, eyvanlar,
ha planl merasim salonlar, ta kaplar, kuleler ve masif du
varlar olan, belirli bir aks dzeni ve simetri endielri ieren
bir saray mimarisinin varldr. Trkler'in egemenlik alanla
rnda da ayn mimari, anlald kadar, kesiksiz olarak sr
mtr. Abbasi dneminin Samarra ve Badad saraylar gibi
toprak malzemeyle (tula ile kapl kerpi ya da sade kerpi)
ve byk bir hzla yaplan bu saraylar, tonoz ve kubbe ile
olduu kadar byk bir olaslkla ahap bindirme aty da
kullanmlardr; bezcmenin ana malzemesini al, boyal de
kor, aa oyma ve dokuma oluturmutur. Sonralar buna i
ni de katlmtr. Gerek politik stt'ktrlerin ve egemenlik a
lanlarnn hzla deimesi, gerek malzemenin karakteri sonu
cu tarihlerde adn bildiimiz bu saraylarn ayakta kalan r
nekleri pek azdr. imdilik arkeolojik kalntlar iinde en
nemlileri Afganistan'da Legcr-i Bazar ve Gaznc'de yaplan
kazlar da ortaya kan veriler, ya da daha ge dnemden
kalan yaplarda yaplacak gzlemlerin sonularna dayanacak
greceli yorumlardr. Maverannchr ve Horasan'da, Saman
oullar dneminden bu yana Trk emirlerinin saraylar yap
trdklarn biliyoruz. Alptkin'in Maverannchr ve Hora
san'da 500 ky vard ve her kentte bir saray (bycek bir
konak olarak anlamal), bir bahe, bir ribat ve bir hamam
yaptryordu.
Buhara'th Karahanllar dneminde daha eskiden yapl
m cmsabad Saray'ndan baka Ahmet Han'n Cuybar Sa
ray, onun yklmasndan sonra Arslan Han'n kalede yaptr-

154
 d saray, yine Arslan Han'n be yl sonra yaptrd Der
vage saray, bunun bir medresey dntrlmesinden son
ra yaplan Saadabad Saraylarn Narahi belirtirC2 19 ).
Byk yap ve saray bir sultanlk simgesiydi. Turul Bey
Niapur'u alnca Gazneli Sultan Mesut'un adyak sarayna
yerlemi ve tahtna oturmutur<220).
zerinde fazla bilgimiz o-
lan yaplar Gazneliler'in yaptr
dklar saraylardr. Bunlardan
Leger-i Bazar Saray Afganis
tan'da Bust kenti (Kala-i Bist)
kuzeyinde Helmand nehri ky
snda Sebktekin zamannda
balam (1030-36) yllar ara-
ow snda tamamlanmtr ve devle
tin idare merkezi grevini de
gren byk bir yap kompleksi
5
-<fD. idi. Daha ok bir k dnemi sa
T
ray olarak kullanlan bu saray,
byk bir ana avl.u evresinde /
dzenlenmi ve kk avlulara
aclan birimlerden oluuyordu
.22t ). Part ve Sasani dnemi sa
raylarnda ve Samarra'da da
bulduumuz gibi avluya byk
bir eyvan (baka bir deyile ka
bul salonu alyordu) ve arka
snda ona bal karakteristik
Leger-i Pazar saraynda bir kubbe rtl kare planl bir sa
bliin (Scflwnberger'den.)
lon bulunuyordu. Yine eyvanl
avlular evresinde oluan harem
bunun evresinde ve arkasnda
bulunuyordu. Bu Gaznc saray Gur egemenlii. zamannda
yeniden elden geirilmiti. Kazlarda stk bezeme, Ortaasya

155
 resim gelneinin srdn gsteren uvar freskleri bulun
, mutur. Kabul salonunun evresirl.de dadp zepncle sultann
. muhafzlarn temsil eden krkdrt tanesi :bulunan, bugn

balan tahrip edilmi asker figrleri ilenen temalarn gun
. ll( yaamdan seildii:i gsterrriekte<:Iir. Nitekim Bayhaki
resim konular iinde ak sak olanlarn varlndan da. s
zeder. Kukusuz ok daha i?nceleri Emevi saraylarnda da
. grld gibi bu resimlerin Islam'la ilgisi yoktucfl22).
Mimari bezeme, btn Ortaasya bulgularnda belgelen
dii gibi,.kerpi zerine kaplanan tulann geometrik bir be
zeme yaratmak iin istiflenmesi ve . aralanida al dkme
motiflerle
. sslenmesine dayanmaktaydi..
Gzne'de IllMesut'un sarayda (1-099-1115) yine Le-.
geri Bazar'daki gibi eyvanl bir avlu evresinde dnlenro
til223). Burada al,ve fresk.o bezeme dnda, byk bir oJa
slkla Hintten esinlenen . mermer kaplamann da kullanld
.
..grulmektedir. .: ..
Malzemenin klitesi;. harplar v_ikHm koullan, deprem
ler ve . zaman: bu destanms saraylar, zellikle Mahmut ve
olu Mesut dnemi verilerini ortadan kaldrmtr. Kuramsal
dzeyde gebe kkenli sultanfa.nn yaptlarnn kalcl d-.
ncesine ulamad sylenmitir. Ne var ki Ortaasya'nn
yerleik slalelerinin saraylar da kal.mamtr. Geri srekli
lik kavram slam kltr iin, ger ya da yerleik her tr.,.
<len insaniin karakteristik olmamas gereken bir .zellik sa
.ylabilir..Yaplar. da elbiseler, atlar, silahlar.ve adrlar gibi
Sultan'la varolan eyalard. Saray h_kmdann nian ;(rega- .
lia)s idi. Fakat bir yerlemilik iareti deildi.
l3u saraylar halkn byk ktleler haHnde angarya yolu
ile altrrlmas ile yaplyordu.-Bu gelenekantik dnemden
.bU: yana etkili bir yntem olarak kullanlmtr. Nitekim Sa
sani mpadtqru apur da Niapur kentini ayn yntemle
224).
kurmuti
. . . . . .

Mahinut'un ilk yaptrd .Gazn . aray bu yntepile

156
 drt ylda bitirilmiti. Sultan Mahmud'un Afgan-al; v.e bah
trsine sevgili kedisini gmd Firuze adl saraylarndan. da
sz edilir. Btn Dou dnyasnda egemen gruplarn ortak
sevgisini toplayan hvuzlu pavyonlu baheleri Gazneliler de
yaptrmlardr. Sultan Mahmut'un Gazne'de yaptrd Sad
Hazara adl bahesi, Niapur'da olu Mesut'un: kendi tasar
lad bahe, Belh de halkn bakmn stlenmek zorunda ol
duu baheler belgelerden rendiimiz sultan baheleridir.
Bayhaki'nin szn ettii Mesut'uq saray. talyan kaz
heyetinin ortaya kard saraydr. Fakat Mesut'un birok
yerde saraylar vard. Bu saraylarn miinar ve ustalari ve be
zemecileri slam dnyasnn ya da Gazneliler'in seferlerinin
onlar gtrd her yerden gelebilirdi; Bayhaki sultan
Mahmufun nerede herhangi bir sanat alannda usta birini
bulursa onu Gazneye gtrdn syler. Bosworth Gazne'
de gl bir yerel yap gelenei olmad karisndadr<225).
Bu nedenle de Gazne saraylarnda hem ran ve Mavetan
nehr kkenli pimi toprak -ve al bezemeye, hem Hind k
k mermer ve taoyma bezemeye rastlanmas doal-
. d . ). .
Sultan Mesu'un sarayndaki byk bir tren nedeniyle
Bayhaki tarafndan aa aldm betimleme hem saray, hem
de kullanlm anlatan ilgi ekici bir paradr (429/1038):

Altn taht, harika hallar ve yldan bu yna ina edi-

. len byk kabul salonu artk hazrd. S,ultan tahtn byk
platform (sofa) zerine konmasn ;ve yapnn dzenlenmesi
ni emretti. Taht krmz altndan yaplmt. Ve mce".herler
. le donanm dallar ve byk yapraklarla ssluyd. Korkulu-
un kfes biimindeki oyna parmakl da mcevherlerle
sslyd. Taht zerinde Rumi (Rum'dan, yani Bizans'tai
gelmi) ileme kumalar vard. pek kumatan altn srma ile
ilenmi drt yastk ayaklar altna konmutu; Bir tane arka
snda, ikier tane de yanlarnda yastklar vardi. Taht tavan-
dan sarkan ince altn zincirlerle aslmt. Ve insan klnda

157
 bronz drt figr (Karyatiq) taht aik ollanyla salamca tu"'. _ -
tuyordu. -- - " - -
_ -
- Tahtn zerinde bulunduu sofa:hallar rumi ileme ku-_
malar,_ simli -kmalarla -rtlmt. 380 altn tabak salona
yerletirilmiti. Ilerinde !cafurdan.rekler_, misk otu saplan,
sandal aac ve. amber vard.
Tahtn nde mor renkli Badahan yakut ve zmrtle-
ri, inci ve firuze talaryla ssl_ tabakl.arla on be- kiilik bir
sofra kurulmutu. Salonun ortasnda bir.masa ve zerinde
tavana kadar ykselen helvadan yapli _ bir kk vard. Ay-
rca trl. yiyecekler bulun'uyordu. -
abann 21'inde Emir -Allah ondan raz olsun... Mah
mudi bahelerinden_ yeni saraya geldi. Ve altn tahtna otur-
-du. Tac balnn zeri_nde aslyd. Giydii kirmz altn sr
ma ilemeli kaftan o kadar sslyd ki kuma-ancak grle
biliyordu. Salonun her yann saklatun, badadi ve_ Isfahan
giysileri; iki tepeli balklar, srma ilemeli bel kuaklan ask
lar ve ellerinde topuzlaryla hassa gulamlan dolduruyordu. -
Sofa zerinde drt ibikli balklar, ar mcevherlerle sl
kuaklar ve klhkfaryla oi gufam bekliyordu. Salonun or
tasnda da ustar ilemeler giyini iki sra gilam dizilmiti.
Atlardanon tanesinin mcevherli, yirmi tanesinin altn ile-..
- meli eer takm vard.
-Devlet bykleri tahtn yannda duruyordu. Darda re-
- vaklar altnda yine silahl hizmetkarlar ve .askerler vard.
Merasim balad. Byk memurlar ne geldiler Kendi
lerine zengiQ hediyeler verildi, nemi memurlara sofada o
turmak_ zere yer gsterildi. Emir sabaha kadar oturdu. Sa.:..
bahleyin nedimleri gelip yine hediyeler dattlar. Sonra emir
kalkt. Atna bindi. Baheye kt. Elbiselerini deitirdi.
Tekrar dnd. Ve yemek iin yerine oturdu. Dier devlet
bykleri de geldiler: Sofra rtleri sarayn dnda iki. tarafa
da_yaylmt. A;kcrlcr orada yemek yemeye baladlar.
Muzisycnlcr almaya baladlar. Ve arap su gibi akt;
sarho olanlar_ sofray icrkeuilcr. Emir neeli bir tavrla sof
radan kalkt, atma bindi ve yiie baheye kt. Bu kez dar-

158
 da uhteem bir mecJi daha urdular. - !mlr geldiler ve
sabah namazna kdar meye devam etter< 27). .

Bu betimlemede: yzlerce.kii alan byk salonlar, altn

. tahtlar,. dnyann. drt bir . tarafndan getirilmi ilemeli .ku..,
malar giymi insa"ilar;. altn, gm ye mcevher iinde, yere
yaylm yayglar etrafnda -bada. kurmu ve yap iinde bile .
atlardan ayrlmayan Emiri;"yerlerii.-topluniun hkmdarlk
dzeni ile gebe yaantrsnn iie girmi grntsn izli
yoruz. Ayn ekilde sa'ray mimarisi . ve bezemesinde de motif
lerin kkenlerini inle Akdeniz, Hintle Asya bozkr arasn-
daki. eski dnyada bu_lrriak olasdr. Taht' tayan karyatidler
Akdeniz kkenlidir. Tavana aslan balk {ya da ta) Sasani .
inparatoru Hsrev'in Kte.sifon 'daki tacndan esinlenmitir.
. Ayn ey EinevHerin Hrbet el--:Mefcef Sarayn'da da vard.

Kervansaraylar

Ortaasya slam-Trk snr boylarindaki ribtlarn ker

vansaraylarla ilikisinden szedilmiti. Ribatlar snr kalele
riydi. Bu kaleler slam .ordularnn bozkra yapaca aknlar
. i.in bir dayanak, bir dinlenme yeri devini de kukusuz g- .
recek ve svariler iin ya da oradan geecek kervanlar iin
bir snma yeri olacakt. Btn bu ilevler kervansarylarn
. da levleridir._Gerekten de mimarl.k tarihine byk ve er
ken kcrvc;ilsaray rnekleri_ olarak geen btn yaplar Orta ..
asya'da ribat adn tar. Nizan l-Mlk de Siyaseiname'de
'Sultan ordusuyla hareket ettiinde konak yerlerinde halka
. zahmet edilmemesi iin bu gibi yerler suitann hasfan arasna
konmal ve bu gibi yerlerde yapl rihatlar .civan ordunun
konak yeri olmaldr' dcinektedir2 . . . .
Borada ribat teriminin gerekten kcnansaray anlamna
kuHanld ve snr kalesi anlamna gelmedii aktr. Bu tr .
yaplarn sadece Ortaasya da deil, slam dnyasnn batsn
da da ayn. mimari dzenler ietdii Susa 'daki nl 9. Yzyl

.159
 ------&.: -.---
Harezm'de Belevli Kervansaray Takaps (10.-11.JY.J, Tolstov'dan.

ribatnda olduu gibi grlmektedir. Genellikle Ortaasya'da

erken ribat rnekleri orta avlulu, avluyu eviren odaar ve
akslar zerinde eyvanlar olan yaplardr. Harezm'de Belevli
Kervansaray bu trn 10. ya da 11. yzyla tarihlenen erken
rneklerinden biridir<229 ). Btn ribat-kervansaraylar dik-
drtgen planl dardan keleri kulelerle glendirilmi ve
tek takaph yaplardr. Ve bu ema hibir za.man deime
mitir.
Ortaasya yap geleneinin Trk egemenliinde rettii
antsal mimari rnler -iinde byk kervansaraylar nemli
bir yer tutar. Buhara Semerkant arasnda Karahan hkm
.dar Nasr bin brahim'in yaptrd Ribat- Melik
(471/1078-79) zellikle masif duvar mimarisinin eski Ortaas
ya yap geleneklerine uzanan plastik grntsyle ok etki-.
leyici bir yapd/230). .
Seluk kervansaraylarnn en grkemlisi Niapur Merv
arasnda Sultan Sancar dneminde yaplm olan Ribat- e
refti/231 ). Bu yap belli boyutlar atktan sonra kervan
saraylarn saray niteliine brnebildiini gstermektedir.

160
 /

! O I 2 J 4 S,

Kurl Kerrnnsaray,.11.-12. pi zyd plan e

harabesi. (Pgaenkorn 'dat7.)

nk byk avlular evresinde dzenlenen planlarnda sa

dece eyvanl avlu, takap, kubbeli oda gibi yaygn eeler de-

161
 il, ayrntl tasarlai.m'. i mekanlar. da sergilenrnektedirler..
Bunlarn iki katl oianlan da vard. rnein Karahanl h- -
. kmdar Nasr bin brahrnin Sernerkant'la Hoent arasnda
yaptrd bir kervansaray iki katl idi:
Anadoiu kervansaraylar baz tipolojik defiklikler ge:
irmilerse de, ilev ve genel. ema olarak doulu prototipleri
ve rnekleri 'anrnsamlardr.
lgin olan Anadolu'da deiik rneklerini buludumuz
. ve gerekten bir ribat-zaviye. niteliinde. Alanya'.daki A!ara
Han gibi yaplarn, bir u blgesi olduu halde bir iki rnek-

le sirl.kalmalandr.<23

Mimari Bezeme

Mimari Bezeme tek11ikleri -sonradan gelien mozayik

ini ve ini levha dnda- btn corafi blgelerde slamdan
nce grlen tekniklerdir. Fakat bata Kufi yaz olmak ze
re slam dneminde yeni bir kimlik kazanmaya balayan ye
rel ve genel sluplar 11. Yzyl'dan sonra gerek motif S(?zl-
,. gerek yeni kompozisyonlar bamndan byk bir zen
ginlie .lam -v yeni sluplar gelitirmitir.
Bu dnemin genel yap tasarimnda nce tula, sonra
mozayik tula ve onu izleyerek al ve sonra da ini mozayik
bezeme malzemesi qlarak kullamlmlardr. Tul.a ya da k
. k boyutlu pimi top.rak malzeme ile yaplan bezeme .he
. men her tr. yapda btn Ortaa'n, ta rnal?em kullan
mayan bfg . e lerinde, bata gelen tekniini oluturur.
Bir mimari bezeme teknii olarak mozayik ini' uygula
masna varan srl. malzeme kaplama, kerpi ve tula yap
tekniinin doal ,sonucudur Suya dayanmayan kerpi duvar
gvdesini iimi tuladan strktrel pr gmlekle kapl<yarak
balayan duvar ina teknii, tula yzeyqe giderek daha be-
.
'

162
 zemesef _ rglere yolain, spnunda gittike klen tula .
.
paralan ya da. zel olarak dkillm- pa"ralirla_ yaplarak W
yzeylerdeki strktrel if adenin t_ mden ortadan kalkinasna
yo amtr. Bu kk paralara renkli sr uygulanmasyla
balayan gelime, byk bir olasilkla mlekilik teknikleri_-,
. _ nin katksyla mozayi!c ini kaplamaya dnutr(233): _ _
- Mozayik' ini ygulall)asni erken qrnekleri 11. Yzyil'
n birini yarsna ratlar.- Ei erken nieklerdei bti Damgan
da - Mescid'."'"i Cami Minaresi Kufi yaztlarnn -firuze srl harf-
,. feridir.- (h. 450/1058). Bu tekn.ik Ort<ia$ya'dan Anadoh.i'ya
kadar btn blgelerde _.12: Yzytl'da kullanlmtr. Trkis
- tan'da. Uzgend'de Celaleddin Ki_be di -(H. 547/1152)<234 \
, - - sfahan kuzeyind Sii'de _ Seluklu Minaresi zerinde (H.
526/1132)<235) Azerbaycan'da Maraga Knbetleri'ne -ki
bunlarn en eski tarhlis.i Gnbed-i Surh (H. 542/1147) tur
-Naheanda -Mmine Hatun irbesinde {H: 582/1186)'236)
ve 13. Yzyl -banda Sivas- Keykavus ifahanesi'nde (H.
614/1217-8) gelimekte olan yaygn bir cepbe bezeme tekni
i olarak mozayik ini kulla-mlma _tank olunmaktadr. -
randa 'Ga' denen ve bugne kadar kuflanlagelen al '
bezeme 12. YzyJ'da says az fakat gelimi rneklerle kar
mza kyor. Fakat eriilen estetijc dzeyi a)klalij a asn
dan K.zey Ferganaa Ka_san'da 12 Yzyl ortalarna tarihle-
nen ah Fffil Trbesi irndeki al bezell)e il"gin bir rnek .
oluturur.( )c Kare kubbe emal, gs.tetisfa tj.irbenin ii _
kubbe altna kadar, geometrisi ok belirgi, izgisel, bezeme
anlay ve uygulamadaki yetkinlik asndan bir erken Orta
a lrlanda ki.tap sslemes_i ya ,da: erken Rnesans _alak ka-:
bartiasiyla kyaslnabilecek yetkinlik ve gzellikte" al be
zeme ile sslenmitir;_.Bu tr incelmi ve kusursuzlam bir
bezeme .ile kartlaan sssz ve kUesei d mimar bu. a
mimarisine- kendin-e zg bir gerilim vermokte _.ve karakter
kazandrmaktadr. _ . _
- - Anadoluda al ran ve Ortaasya'ya gr az kullanlm
tr. Mimari bezemenin - arl taoyma ve iniy kaymtr.

-_ 163
Dou slam lkelerinin al bezemesinin Anadolu ile ilikile
ri yeterince aydnlanmamtr.

Anadolu'yu Etkileyen Doulu Prototipler

Mimaride Anadolu'yu etkileyen Doulu prototipler yu

karda aklanan panorama zerinde yle zetlenebilir:
Trk politik egemenliinin srekli yer ve snr deiti
ren, fakat dnce, biim ve sanat alveriinin hibir snr
tanmayan ortamnda (Mool dnemini de byk lde ii
ne almak zere) byk Seluklu egemenliinin en gl ol
duu Harezm, Maverannehr ve Horasan gibi Trkler'in
ktle halinde ilk defa girdikleri ve Mslmanl kabul etlik
leri blgelerden prototiplerini seen bir mimarlk, nce ran
da, sonra Anadolu'da gelimitir. Fakat ran'da Seluklu d
nemi kendi zgn koullar iinde bir gelimeyi belirlerken,
Anadolu'da bu deneyler baka bir kltr ortamnn szgecin
den geecektir.
Caminin Arap-slam kkenine karn, medrese, yap tipi
olarak klasik slam'da varolmayan bir Trk dnemi yaratma
sdr. levi de biimi de o dnemde gelimi ve Seluklu kl
tr ortam iinde Anadolu'ya uzanmtr.
Ayn kilde Antsal mezar da Arap-slam kkenli de
ildir. ran-Trk-Hind kltr ortamlarnn arakesitinde
Trk egemenlii srasnda gelimesini tamamlam bir yap
dr.
Ribat-zaviyc ve bunun bir vayasyonu olan kervansaray,
ilev ohrak Arap-slam dnyasnda da vardr. Fakat ran'
dan Anadolu'ya geen karakteristik biimler Orlaasya proto
tiplcridir.
Saray ve kol)ut yaplar ise yerel gclcneklcrle, yaptran
larn o srada hizmcindc bulunan sanatlarn kijkcnlcrinc
gre biimlcnmilcrdir. Fakat biim dzenleri ran ve Ortas
yann eski geleneklerine dayanmaktadr.

164
 Btn bu yaplarn, kkenli neresi olursa olsun, temel
biimleriyle hibir yreye zg olmadklarn syleyebiliriz.
Fakat Ortaa'daki arlk merkezleri Karahanl, Gazneli ve
Seluklu egemenlik alandr. 11., 12. Yzyllar'da gelitiini
grdmz ana biimler Hind, Azerbaycan, Suriye ve Ana
dolu gibi d lkelerde deiik yorumlara uramlardr.
Trk egemenlii 10. Yzyl'da sonra klasik Arap sla
m'nn (ve u arada Bu":eyholu, Samanolu ve dier slaler
idaresinde Iranllam Islam'n) sonu ve yeni bir nemin
balangcdr. Bugn Msrda, Hind'te, Ortaasya-Iran ve
Trkiye'deki blgesel gelimeler bu Trk brtaanda filiz
lenmitir.

Kent Yaps

Yazl kaynaklara gre hu dnemin kent yaps daha n

ceki dnemden pek Farkl deildi. <238 ) Daha sonraki slam
kentleri imgesi iinde geerli olan d surlar, i kale, kendine
yeterli, bazen duvarlarla evrili mahalleler, geceleri kilitle
nen suk'lar, pazar, cami ve hamamlar, zmimiler (Mslman
olmayanlar) iin mahalleler karakteristik clcrdir(239 ).
Sosyal yapda. 20. Yzyl'a kadar uzanacak bir dzen
kurulmutur. Mezheplerin reisleri, sufilcrin, suklardaki lon
calarn eyhlcri vardr. Toplumsal rgtlenme kooperatifscl
niteliktedir. Tccarlar. zellikle toptanclar kent dnda ya
da pazardaki kervansarayda ilerini grrler, Nasr- Hsrev
sfahan'da 50 Han'da sz edcr(Z-40)_ Kentli sultana boyun e
er. Vergisini verir. O da onlar korur. Fakat kesin bir bal
lk sz konusu deildir.
Bugn arkeolojik aratrmalarn snrl ve hlank vcrile
rin byk hir ounluu yokolmu sadece adn ve ksa
dcskripsiyonlarn bildiimiz yaplarn listesine bakarak. ve
yakn dnemlere kadar Ortaa'dan kmadn bildiimiz

165
bir toplumsal ve ekonomik yaamn daha belleimizde yaa
yan imgesine dayanarak, tmevarm yoluyla Ortaa kentle
rinin restitsyon unu yapmak ve bundan sonular karmak,
heyecan verici olsa da, ok salkl bir yntem deildir. Daha
iyi _inceledike daha kaps_amb tanmlamalar yapabiliriz. An
cak tek tek yaplar iin gsterebildiimiz sreklilikleri kent
yaps111da da gstereceimizi sanmak aldatc olabilir. Ortaas
ya, ran ve Anadolu'da Ortaa slam kenti zerinde bilgile
rimiz kesinlikle snrldr: Kentlerin sosyal yapsn, fiziksel
yaplarndan daha iyi biliyoruz. Birok eski yerleme yerinin
bugn de zerinde oturuyoruz. Isfahan ve Konya gibi kent
lerin Seluk dnemi yapsna ilikin fiziksel verileri bir btn
halinde ortaya koymak, bugn iin bir hayal gibi gzkyor.
Bu nedenlerle Anadolu kenti tarihini ortaya koymadan Do
u ile sreklilikler aramak yanl bir yntemdir.

166
 YED-NC BLM
EL SANATLARI VE BEZEME SANATLARI
 Kk gnlk eyann byk sanat niteliinde ele aln
sultan ve emirlerin byklk, zenginlik, gsteri ve c
mertliinin -ki Ortaa'da ger ve yerleik ortamlarda b
yk bir mevki sahibi olmann en nemli gstergelerinden bi
ri idi- simgesel gerekliliine bal olarak geliiyordu. Sultan
Mahmut'un Karahanl Hakan Kadir Han' Semerkant'ta
karlama ve arlamas hkmdarlk gsterisinin bu boyutu
nu vurgulad kadar kk sanat alanndaki CYann nitelii
ve kkeni zerinde de aklaycdr:
lk karlama treninde Sultan Mahmut Kadir Han'a de
erli bir kumaa sanl bir mcevher sunmutu kinci gn i
pekli byk bir adr kurulmu ve burada Kadir Han'a bir
ziyafet verilmiti. Yemekten sonra elence yaplacak blme
geilmiti. Buras nadir iekler nefis meyveler, deerli ta
lar, srmal kumalar, kristal eyalar, aynalar ve az grlm
eyalarla donatlmt. Bir mzik leninden sonra Kadir
Han ayrlrken kendisine altn ve gm kaplar. deerli ta
lar, Badattan gelmi nadir eyalar, deerli kumalar. pahal
silahlar, altn gemli on at, deerli talarla bccli asalar ve yi
ne altn gemli on dii fil ve onlar drtmek iin mccvhcrlcr
lc ssl sopalar. srmal eerli Kafkas katrlar altn ve gm
uhuklar ve anlar, lcmcli ipek torbalar, Ermenistan ha
llar, Tabaristan'n gl renkli basmalar, Hint klH)ar, Kam
boyadan dcaac ya, Sandal aac. dii Ceklcr, kaplan
postlar. av kpekleri'. av ahin ve kartallar hediye cdilmi
ti.
Kendi adrna dndndt.: bunlara nasl karlk vere
ceini bilemeyen Kadir Han <la. ok miktarda pra ile birlik-

169
te altn eerli atlar, altn ilemeli kemerler ve altn tokalar,
okluklar, ahinler, samur, kara tilki, kakm, zerdeva gibi e
itli bozkr hayvan krkleri, deriden su mataralar, hutu (de
niz ays) dileri, in ipeklileri gndermitP41 ).
Btn bu eyalarn yapmnn sultan ve idare eden sn
fn tketim amacna ynelik olarak retildii aktr. te
yandan iki sultann birbirlerine verdikleri hediyelerin nitelii,
ger blgesi ile yerleik blge arasndaki retim farkn da
olduka iyi yanstmaktadr.
Btn kl.trler tarihi boyunca grld gibi gnlk
kullanma dnk eyalarn iilik, teknik ve malzeme asn
dan zenginlemesi egemen snf tketimine dnktr ve ge
nelde modeller saraylardan halk katna doru, kabalaarak
-zorunlu olarak artistik kalitesi bozulmadan- giderler. Hint,
in; Bozkr ve Abbasi ve Bizans kltr alanlar arasnda ha
kanlarn, sultanlarn ve emirlerin kullandklar eyann kke
ni de ticarete, fetihlere, elilerin tadklar hediyelere bal
olarak ok deiiktir. Malzeme ve teknik bakmndan Trk
. .

egemenlik alanlarnda eski yerel tekniklerin srp gitmesi

doald. Madeni eyann, dokumann, seramiin eski teknik
leri kullanmalar retim srecinin doal bir boyut idi: Buna
karn yeni fetihlerle alan lkelerden zellikle Hind'ten,
bir para Anadolu'dan ve ticaret yoluyla in'den zenaatkat
lar, motifler ve belki de teknikler geliyordu. zellikle o d
nem teknolojisinin ilkel durumunda biim ithli sanat itha
line eitti. Bu nedenle de btn askeri seferlerde emir ve
komutanlarn ele geirdikleri ganimetler iinde en nemlisi-
ni ele geen kentlerdeki zenaatkarlar oluturuyordu. Bu bo
yut Osmanl ana kadar btn fetihlerin gze arpan bir
karakte rlstiidir. zellikle Moollar'm slam dnyas fethin
de, rnegm Merv'in btn halk kl8an geirilirken drtyz
zanaatkar esirgemeleri ilgi ekicidir 42).
Ayn ekilde sultanlarn, bey ve emirlerin zel hazinele-

170
rinde para ile birlikte deerli ve nadir eyalarn varl, altn
ve gm gii malzemenin alm, satm ve retim kontrolu
nun sultan ve idarenin elinde oluu, deerli kuma retimi
nin saray atelyelerinde yaplma, sultanlarn, maiyetlerinde
geni bir .zenaat grubu bulundurmalar gibi olgular el sana
t, bezemese) sanat, endstriyel sanat bazen de kk sanat
denilen bu etkinlikler grubunun ayn zamanda bir prestij,
sosyal stat hatta saray sanat niteliine tank olmaktadr.
Bununla birlikte 12. Yzyl'dan bu yana, zellikle Seluk e
gemenliinin glenip kentlerde daha emniyetli bir yaamn
genelletii ve ticaretin gelitii ran'da sultan ve emirlerin
yan sra ticarete dayanan bir kentsoylu snfn da ortaya k
t, seramik ve maden eyalar ve kukusuz zengin dokuma
y kendi adna rettirecek kadar zenginleip glendii g
rlmektedir.(243) Seluklu dnemi balangc ile Sancar d
nemi sonlarna kadar kk sanat verileri ok snrldr. Fa
kat daha sonra. tarihi bilinen rnleri giderek arlarC244).

Dokuma

ncelediimiz dnemde dokuma, zellikle yaamlarn

hala adrlarda geiren bir egemen snf varken, hi kuku
suz en nemli zenaat dallarndan biriydi.
Dokuma .alannda en nemli sanat etkinlii hal alann
dadr. slam kltr ortamna halnn Seluklular dneminde
11. Yzyl'da bozkr sanatnn bir armaan olarak girmi, da
ha dorusu, yerlemi toplumlarda daha az gelimi olan bu
zenaat, adr sanatnn etkisiyle gledirip, sonradan bu a
landa ki byk gelimeleri hazrlam olmas gl bir olas
lktr. Erdmann Safaviler dneminde bile ahlarn mrleri
nin byk bir blmn adrda geirdiklerini belirterek g
er yaam ile hal retimi arasndaki ski ilikinin vurgulan-
mas gerekliini sylerC245). - . .

171
 Ne var ki tarihi saptanabilen birka haldan en eskisi 13.
yzyldan kalmadr. Kuma alannda ise nce Koptik ve Sa
sani gelenekleri zerine kurulan erken slam dokuma sanat
lar, giderek, zellikle halifelerin ve hkmdarlarn saray a
tlyelerinde, byk bir gelirne gstermi ve kendine zg
bir slup yaratmtr.
Abbasi ve Tulunolu dneminde (8-10. yy.)'Suriye, M
sr ve Mezopotamya da keten ve ipekli, Fatimi dneminde
daha da mkemmelleerek retilmiti. ran, Horasan ve Ma
vcrannchr'de 8. Yzyl'dan bu yana, yine Sasani geleneine
dayanan bir dokuma sanayii, yazl kaynaklara gre olduka
ok ve lkenin her yanna yaylm tirazlarda rctilmi
til 2 "'6)_ retim yerleri arasnda Niapur ve Merv gibi Hora
san kentleri ve Semerkant gibi Zerefan kentleri de vardr.
Sir Aurel Stein'in Dou Trkistan'9a Tun-Huang'da buldu
u ipekliler Semerkant kkenli ipeklilerle benzer slupta i-
di(2+7)_ ..
Bu kumalarn Trkler'in egemen olmasndan nce
Trk emirleri iin de, belki de kendi tiralarnda, dokundu
unu gsteren ilgin bir rnek %0 tarihli bir Horasan ipekli
sidir, ve zerindeki kufi yazda Emir Mansur Bugtekin ad
okunmaktadr(248)_
Seluklu dneminde zenaatlarn byk gelimesini vur
gulayan Dimand 11. Yzyl'da henz eski rnekleri izleyen
dokuma slubunun 12. yzylda Seluklu bezeme sanatnn
genci zelliklerini kazandn, keskin izgili motitlerin yerle
rini clegan ve dalgalanan izgpere ve ok gzel biim dzen
lerine braktn sylemektedir. Bugn birok Batl kolck.i
yonda bulunan bu dokuma rnekleri genellikle 12. Yzyl'
dandr(2-+ 9). 11. ve 13. Yzyl'lar arasnda Ortaasyadan Ana
dolu 'ya kadar Seluklu ailesi egcmGnlii altndaki btn bl
gclcnk benzer sluplarla y,plm ipek ve altn srma ilc
mdi kumalarn rnekleri arasnda Lyon mzesinde Konya

172
Seluklu Sultan Keykubafn adn tayan bir altn srma i
lemeli brokar vardr.
Bu rnekte de grld gibi, bu dnem dokumalarnn
ana motillcri. dier el sanat eserlerinde de gqrlcn ikono
grafi iinde, hayvan motitleri ve genel slam bezemesinin a
rabesk biimleri, palmetler ve dolamadal kompozisyonlardr.
Ve yine dier el sanatlar rnlerinde olduu gibi Kufi yaz
bandlan da, bazen tarih ve yaptrann adn da iererek,
kompozisyona katlmaktadr.

Pimi Toprak

Aratrma rnlerinin en tannmlar Seluklu egemen

lik blgesinden zellikle ran'dan geJdii iin ran Seluklu
dnemi slubu ad altnda karmza kan Ortaa slam se
ramik sanatlarnn Anadolu erken Trk dnemi retimi ile
kesin bir sreklilii vardr. Baz tarihi belli rnleri iinde
Anadolu'da retilcnierin ncelik tad ve gclirncsinin aa
malarn Anadolu'da izlediimiz srl toprak sanat teknikleri,
motif szl ve uygulama alanlarnn Trkiyc'tlcki gelimesi
iinde ele alnmas daha aydnlatc olabilir. Burada ran'daki
Seluklu dnemi pimi srl toprak sanatnn mimari beze
medcki ilk uygulamalarna ve mlekilik alanndaki genci
zelliklcriic deinilmitir.
slam dnyas btn hlgclcrde kendine zg hir pimi
toprak sanat gditirmtr. Fakat 9. Yzytl'a kadar slam l
keleri seramiinin artistik yaratma asndan daha. sonraki
dnemlc_rlc karlatrlabilecek bir dzeyde olmad syle
nehili/2:O)_
Ancak 9. Yzyl'da Abbasi saray in seramiini kcfct
mitir. Bayhaki Horasan valisi Ali hni sa'nn Harun Rcit'c
yirmi par; 'fafuri ini' yani in imp,irator saray iin );apl
m ini gnderdiini bunlarn o tarihe kadar Badad'ta hi-

173
 !inmediini yaza/251 ). slam mlekileri bu rnekleri nce
taklit etmiler, fakat ksa srede gl bir seramik sanat ya
ratmlardr. Her tr seramik tekniinin kullanld bu re..
tim ortamnda yaldzl (lster) ini teknii bir slam sanat
yaratmas olarak ortaya kmtr.
Abbasi dnemi ini sanat iinde zel bir yer alan ve
gerekten ok yksek bir soyutlama iradesi ve soyut desenle
karmza kan rnler Maverannehr ve Horasan kkenli
ve 'perdahl' denilen teknikle yaplm mleklerdir. En b
yk retim merkezi Scmcrkant (Afrasiyab) ve Niapur olabi
lecek olan bu mleklerin Trklerin sanat tarihi asndan
nemli bir zelilini vurgulayan Lane Semerkant anak
mlek deseninde insan figr hi grlmei. Tannabilir
hayvan ve kularda azdr. Bat slam atlyelerinde arbal
kufi yaz bezemeli kaplar daha barbar bir zevke yerlerini b
rakmtr. Blgenin yerlileri Trklerdir. Ve Ortaasya bozkir
lar en eski alardan bu yana soyut bezemenin vatandr.
Arap yazs ve kular Semerkant seramiinde byk bir_ s-:
luplamaya urayp tannmaz oldular. Noktal dolama erit
ler, palmetin vahi trleri desene egemen oldular.(252) de
mektedir.
Ortaa slam seramiinin zengin Abbasi dneminden
sonra ikinci - byk dnemi Seluklu egemenlii altnda orta
ya kmtr. Bu dnemde byk yaratc merkezler orta ku
zey ran'da Rey ve Kaandr. Kuzey Irak'ta Frat zerinde
byk kervan kentleri olan Rakka ve Rusafa, deiik slub
lar ile alt retim merkezleri olarak tannmlardr.
Seluk anda ve ksa bir sre mu izleyen Harzemah-
lar dneminde srl pimi toprak sanat en gl rneklerini
12. Yzyl'da ve 13. Yzyl banda Mool istilasndan nce
vermitir. mlekilikte kullanlan biim szl dokuma,
al ve aa oyma ve rnekleri hemen hemen kalmayan min-.
ya tr szlyle ayndr. Bitkisel motiOcr szl daha n- _

174
 Maverahiirnehr'den 10. Yzyl seramii (Los Angeles onty
M'seum ofArt).

ceki slam rneklerinden esinlenir, fakat daha zengin ve yu

muak erisel hareketli bir karakter kazanr. Ayn eilim ya
zya da egemen olur. mlek yzn ssleyen yaz keskin
keli kufiden iekli kufiye ve daha sonrada nesih kullan
mna kayar. nsan ve hayvan figrleri giderek yzeyi ssle
yen dier eler gibi kiiliklerini kaybeder, kk boyutlu
bezemese) eler olurlar. Sslenecek yzeyin btn, hic
boluk brakmadan dolduruJu/253 )_
Abbasi dneminde olduu gibi 0 dnemde de mleki
ler in porselenlerinden etkilenerek zellikle mlein ana
malzemesi olan kilin hazrlanmasn gc! tirmcyc alrlar.
stanbul'da Ayasofya Kitapl'nda bulunan Kaanl Ebulka-

175
sm adl bir mlekinin ini tekniine ilikin 1301 tarihli ki
tabndan rendiimize gre mlein gvdesinde kullanlan
killi malzeme ile sr'n yaplmasnda kullanlan malzemenin
birbirlerine ok yakn nitelikte olmas nedeniyle, her tr tek
nikte kullanlabilen dayankl bir srl yzeyin elde edilmesi
Seluklu dnemi. pimi toprak sanatnn gelimesinde etkili
olur.(254)
12. Yzyl mlekiliinde kilin oyularak biimlendirildi
i mleklerde, bazen tek renkli bir srla, bazen 'lakabi' kap
lar ad verilen rnlerde grld gibi, ok renkli srlarla
kaplanr. Kabartma iniler ( zellikle Kaan inileri), insan ya
da hayvan biimli kaplar kalpla yaplr. Oyarak ya da izerek
tek renkli (genci olarak kara) kompozisyonlar effaf mavi,
yeil bir srla kaplayarak ilgin kompozisyonlarla ve etkilerle
karmza kan 'siluetli' denilen kaplarda hu dnemde geli
mitir.
Abbasiler ve Fatimiler dneminde Msr'da retilen yal
dzl (lster) seramik, Seluklu dneminde bu kez Rey, Ka
an ve Rakka'da ortaya kar. Bu dnem merkezi Seluk g
cnn zayOad yzyln ikinci yarsdr. Fakat Atabeylcr'in,
yerel slalelerin hlgescllemi idaresinde ve sonradan Har
zemahlarm glendii dnemde birok retim merkezi, da
ha nceki dnemin ekonomik olanaklarn srdrm olma
ldr. Yaldz tekniinin Batl, Msrl kkenini gsterecek bi
imde moliilcr ieren Rey kaplarna karn Kaan'da Msr
etkisi grlmez Desenin elcri yukarda Slizn ettiimiz
Seluklu dneminin btn zdliJslcrini tar. nsan figrleri
karak tcrst
. . k Tur . . o 1mutur(2-)))
.. k tp .
Kaan dnemde kaplarndan ok ini ve ini retimi
ile nldr. Yaldzl ve kabartma ve koyu mavi yaztlaryla
zgn bir slup yaratmtr. Kaan inileri, daha sonra zmit
inileri gihi birok hc'lgcye ihra cdilmtr. Kaanl sanatlar
da gittikleri yerlere kendi sluplarn tamlardr. Anadolu'
da ini karl Ortaa'da kullanlan 'Kai' szc benzer

176
 Liister tekniinde yplm tabak, 12.-13. yzyl Rey iiriinii.

trde ini ve belki de mihraplarn kaynan gstermektedir.

Yine rneklerini Anadolu'da da bulduumuz yldz ya da ha
biimli, ayn teknik ve slupla yaplm iniler, minyatrleri,
ayn nitelikte desenleri ve onlara eklenen iirlerle o an
sosyal yaamnn pitoresk boyutlarn yanstrlar.
Seluklu bezemesel arabesk desenlerinin gl rnekle
rini bulduumuz byk kavanozlar ve nesihle yazlm bor
dr panolarn reten Rakka ve Rusafa atlyeleri de Anado
lu ile yakn ilikiler iinde olmu olmaldr.
Seluklu dneminin dier bir teknii. desen, hikaye ve
renk bakmndan minyatre en yakn olan minai tekniidir.
ok renkli bir yzey elde etmek in kimisi sr stnde ve
deiik slardaki frnlamalarla kap yzeyine uygulanan

177
 renkli desenlerle zg .-bir pimi toprak tr yaratlm .
tr C256 ). Bu tekniin Kaap :rilekileri tarafndan kullandan
deiik bir triint ad ,.da Atiulkasirri'ri kitabnda belirttii .
'heft reng' 'yedi tenk,.adh teknktir.
Trkiye Seluklu drimi _ini sanat zellik1e Mol isti
lasndan sonra Anadolu Seluklu egenienHi. altndaki top
raklarda. ran ve. lrak'taki' merkezlerin etkisi altnda bu tek
nikleriri .bir blmn srdrm, iran ve Irak,.tan getirilen
malzemeyi de -kullanrrtr.
Seluklu dneminin pimi toprak sanat ne.Hgili bu ksa
panoramay Artl\ur Larre'n slam kerarriii zerindeki gz
lemteriyle pitirnek yerinde olur: 'ok gzel biimlerle kar
mza ksa da slam kaplarnn standart tipleri ok deildir.
Orada biimin hassasli. da Yunanilar gibi vurgulanmam,
aranmamtr. Bu, te_ melde,. srl. ve. renkli pimi topraktr.
. Sr, -renk ve onlar zerinde k: mlekiler n renkli sr-
l yzeyde yansmas, n:hafif modle edilmi yzeyde oy
namas ya da kafes gibi delinmi bir yzeyden szmas, gl
koyu bir motifin effaf sr ._ altnda . yzmesiyle ilgilenirler.
Mslman mleki inli gibi malzemenin salaml ve m
kemmel uygulanrl ile de birinci derecede ilgilenmemidir.
Bu belki de dnyann geici oluu He de kartlaan- bir dav
nin olurdu. Onlarda kullanlan eyann ilevi ile bezemesi
arasmda dorudan bir iliki vardr. Hibir ayrntya gerekti
inden fazla nem Verilmemitir. Kaplarn, tpk kalemle ya
z yazan katibin yaz yazmas gibi, doal olarak retiyorlard.
Bu kaplarda zel olarak ilgi ekmek isteyen bir tavr yoktur.
Fakat arayan. gz dllendiren .ayrntlar vardlf. Ve dokt- .
tiner bir sanat deildir'(257). Gerekten de gnlk yaamn
ayrlmaz paras olan ve sultanlar kadar halkn da kulland
pimi toprak eya btn zcllideriyle aatl ya da Uzakdo
(julu olmayan bir dnya grnn sanatta . bulduu en gl
)fade aralarndan biriydi.

1'78
. Madn s_aat:

Pimi topran olduka iyi bilinen ve tarihlenebilen bu

hikayesine paalel olarak, ayn younlukta olmasa bile. Sel
uk dnemi made.n sanat. da yeterli ve ok etkileyici rnek
!eriyle bilinrektdir. Ne var ki madeni eya, pimi toprak
gibi her smfdan halkn deil, fakat zenginlerin kulland
pahal bir eya trdr. Fakat buna bl olarak tekine g
re daha zenle yaplmtr. Seluklu dnemi, pimi toprakta
olduu gibi madeni eya yapmnda da byk bir gelime d
nemidir. - -
Bundan: nceki dnemde altn ve gm .eyann ar
basmasna. karhk, belki de yeni tketici snflarn artmas.a
dan tr, bakr _alamlan; zellikle 'tun ve 12. Yzyl'n i
:.kinci yansndan sonra pirin e ya daha fazla kullanlm,tr.
Kukusuz: sultanlar altn ve -gm eya kullanmaktan vaz
gememilerdir. Erginsoy altn ve gm kullanfmasmn a
zalmasmn.tun ve pirin yaptlarda zengin bir bezeme ola-.
:f ren.
s
kakma tekniinin gelime ine yol atn sy-

Kullanla11: tekriikle-rin _ banda en eski maden ileme
tek11ii . olan dvr:e teknii gelir. Gm ve zellikle pirin
bu teknik in uygun mlzemelerdir.. Dkm ise daha koiay
ve. yinelencbilen. bir teknik . olarak seri retime olanak ver
mitir Tun; dkme te:Irnii -iin en uygun malzemedir: Bu
.eyalar uzerindeki bezemeler iinen ok kullanlan kazma
tekniiydi. Kazman desen kabartma olarak da yaplabilir, da
ha. zeriginlctirme-k iin iine bka madenden okluk 'g
mten kakma yaplrd, Bu kakma {kkrt ve maden kar
m) nicll denilen malzeme ile yapldnda (savatlma) il
gtn ve zengin bczcmcscl etkiler. yaratm olciria bulunmu
tur. Az rnekleri bulunmalda birlikie- kakmann deerli ta-

179.
larla yapld mine teknii de kullanlmtr. Deiik teknik
lerle maden yzne mine (enamel) uygulanmas, delinerek
desen elde etme (kesme, ajur) gibi teknikler Seluklu dne-_
minde yksek kalitede iilikle kullanlmlardr. Az bulunan
hayvan biiminde altn kpe ve gerdanlk.gibi eyalar da ayn
yksek kalite iilii gstermektedirC258).
Mutfak, banyo, temizlik eyalar gibi kap kaak dnda
amdanlar, buh.urdanlklar, hokkalar, kalemdanlar, aynalar,
tokalar, eitli kutular biim ve bezemeleriyle byk sanat
yapt niteliinde retilmilerdir. Biim zellikleriyle ilgi e
ken madeni eyalarn banda efsanevi hayvanlar biiminde
yaplan buhurdanlklar gelir. Bunlarn iinde ok byk ho
yutlu olanlar vardr. New York Metropoliten Mzesindeki
aslan biiminde buhurdan 85 cm'lik. boyu ile bunlarn ban
da gelir. zerindeki yaztta 1181 ylnda Cafer ibni Muham
met ibni Ali bir usta tarafndan
Emir Muhammed el-Maverdi i
in yapld anlalmaktadr.
Bronz dkme olarak paralar ha
linde yaplan buhurdan delik ii
ve .kazma tekniiyle sslenmitir.
Gsndeki kabartma madalyon
da sulh, bereket, saadet yazlm
tr. Bunun bir tr tlsm olduu
sylenebilir. Horasan'da Kariz
reninde bulunan bu yapt bir Ho
rasan rnqr. Kanmca yine
bir tr koruyucu tlsm olarak ya-
plm, buhurdan ya da baka bir ..,.,
un br
buhurdanlk 12 Y.Y
.. ..
amac olmayan .buyuk boyutlu (New York Metropolitan Mze.
bir tun grifon Pisa antsal me- si).
zarlndadr. Son yaplan ara-
trmalarda 11. Yzyl sonunda yi-
ne Horasan -da yapld savunulan bu kayna tartmal

180
ejderC260) heykel sanatnn geli- 1
medii slam kltr ortamnda,
frsat dtnde heykel niteli
inde yaptlar ortaya konduu
nu gsterir:
Biim asndan olaanst
yaptlara rastladmz dier bir
tr ara ibriklerdir. Mslman
yaantsnda abdest almann ay
rlmaz paras olan ibrik zengin
ler iin gerek ana biim gerekse
bezeme asndan gerekten b
yk bir eitlilikle retilmitir.
Bunlardan bir blm daha eski
dnemlerin yuvarlak gvdeli ve
uzun boyunlu tipinin deiik
varyasyonlarn sergilerken, Ho
rasan kkenli olduu kabul edi
lenler iinde, gvdeleri mimari
den esinlenmie benzeyen bir Gm kakmal pirin ibrik, er
tr silindirik, poligona! ve yivli ken 13. yzyl (New-York Metro
gvdeleri ve gm bezemele politan mzesi).
riyle gerekten antsal komo
zisyonlar oluturmulardr. (26 )
Tifs mzesinde bulunan 1181/82 tarihli ve Heratl bir
usta tarafndan yaplm olan Pirin ibrikle, Modena'da Gal
leria Estcnse'de bulunan, kukusuz yine ayh tarihlerden bir
dier ibrik kendi trlerinin olaanst rnekleridir. Gerek
ana biimlerinin plastii. gere.k _zerlcrindcki bezemese! ka
bartmalarn ele aln bu yaptlar heykel sanat rn ola
rak grmemizi kolaylatrr. Yzeylere ilenmi konular, mo
tillcr ve yaz frizleri, yukarda belirttiim gibi. orta Seluklu
bc{cmc szlnden lnmaldr.
Biimsel adan yukardaki trlerle boy femiyecek,

181
fakat bezeme asndan ayn zenginlikte ele alnm madeni
eyalar iinde byk bakralar gelir. Bunlarn en tannm
-fakat en gzeli deil- Leningrat'ta Hermitage Mzesi'nde
bulunan ve Bobrinski Bakrac diye tannan 1163 tarihli He
rat'ta yaplm tun bakratr. zerinde Farsa ve Arapa ya
zlm yazttan bunun ranl bir tccar iin dkmeci ustas
Muhammed ibn Abdlvahid ve kakmac Haiib Mesud ibn
Ahmed tarafndan yapld anlalmaktadr. Bylece bu tr
zengin eyalarn, yukarda da belirttiim gibi, zengin tccar
lar iin de yapldn ve dkme iiyle kakma iinin baka
baka ustalar tarafndan yapldn reniyoruz. te yandan
Bobrinsski bakrac zerindeki bezeme ikonografisi hem ben
zer bezeme emalarn ta.rihlcndirmemize, hem de bir bakra
bezemesine giren konularn ayrntl ikonografisini renme
mize yardm etmcktedir( 262).
Byk amdanlar, ayakl taslar, aynalar madeni aralarn
ayn zenginlikte yaplm ok sayda rnei dnya mzelerin
de vardr. Cleveland Mzesi'nde bulunan gm kakmal pi
rin tas -ki sanat tarihinde 'Wade Cup' olarak tamnmtr
yine Horasan kkenlidir ve 13. Yzyl'a- tarihlenir. Burada
tasn klasik biiminin arl kada rzey zerindeki kesien
frizlerin geometrisi ilgi ekicidir.( 2 3
Seluk dneminde madeni eya reten birok merkez
vardr. Bunlarn iinde Horasan'n balatc, ihra edici ve
re tici bir rol olduu zellikle tun zerine kakma tekniin
de, kabul edilmitir.(264) Herat, Merv, Niapur nemli re
tim merkezleridir. Ortaalarda en byk maden reten bl
gelerden biri Takent gneyinde Kara Mazar madcnleriydi.
Ilak blgesinin zellikle gm nlydi265 ). Batda en - -
nemli merkez Atabeg Zengi slalesinin egemen olduu Mu
sul'dUr. Kakma tekniinin burada Dou'dan daha ile:ri gitti
ini dnen sanat tarihileri vard/ 26>)_
Seluklu Dneminde Artuklu blgesindeki madeni qya
retimi Musul etkisinde kalm ya da Musullu sanatlar ta
rafndan yaplm olmaldr.

182
 Gm khlonal pirin tas (]he watle-cu p). Erken 13. Yizxil
(Cleveland Mzesi).

Aa Oyma
Aa oyma bozk_r gerler.inin sanat geleneklerini oldu
u kadar Emevi ve Abbasi dnemindeki Yakmdou'.nun
Ge Antik ve ran'm Sasani geleneklerini de srdrr. Dier
bezemese) sanat alanlarnda olduu gibi, bezemenin ierii
daha ok geometrik desen.e ve bitkisel arabeske ynelerek
gelitir(!litir. Bu arada Samarra gibi Ortaasya etkilerini his
settiren merkezlerde ve sonra ondan etkilenen Msr Tulu
noiu dnemi aa iiliinde,
. Ge Antk modelleri bir yana
brakarak, zellikle bozkr gerlerin_in Islam ncesi sanatla
rnda da karaktcritik olan, bir eik kesim tekniinin belirle
dii soyut bir aa oyma slubugelimitir.

Bezeme Komtlar
Kesien daire \'C poligon modllerine oturan geometrik
desenler
. ve bitkisel arabesk soyut
. bczemenin temel.ini olu-

183
turur. Bu desen dzenleri ve motiflerin, malzemenin nitelii
ne dayanan deimelere karn, benzer klielerden hareket
ettii belirgindir.
Figrl bczemede ise, kuma, seramik, maden her tr
malzeme ve teknikte konular edebiyattan (zellikle ahna
mc), astrolojiden, saray yaamndan (mzik, dans, len) ve
av'dan alnr.
Dini nitelikli olmayan yaplarda da figrl bezeme kulla
nlmtr. rnein zbekistan'da Margilan'daki kazlarda bu
lunduu gibi. yaz ve bitkisel motiflere karm, efsanevi ba
yanlar ve hayvan kavgalarna 12. Yzyl yaplarnda rastla
n/267)_
Yaz (hat) zel bir yer alr bezemedc. Mimariden en k
k eyaya kadar .hczcmcsel bir tutumla ele alnr. Anlamsal
ieriinde bata Kuran ve Hadis, sonra yaptran ve yapanlara
rcfcranslar, sonra iir gelir. Burada da malzemenin trnden
ok, yaz trnn o dnemdeki slubu nemlidir. rnein
kufi yaz trnn egemen olduu dnemde mimaride de, se
ramik zerinde de kufi grlr. Kukusuz kufi mimari tula
yzeyler iin en elverili sluptur. Fakat sonraki dnemlerde
yerini Ncsih'e brakt grlmektedir.

Resim Sanat

Asya'dan Anadolu'ya uzanan kltr ortamlarnda Re

sim Sanatnda ran, Seluk dneminden sonra, duvar resmi
nin Batya gemesine engel olan bir smr gibi grnyor.
nk Ortaasya 'da ve sonra Gaznc dnemi sanatnda byk
duvar resminin varln gryoruz. Bu resim Trklcr'in Do
u Trkistan'da katldklar Manihcist ve Budist kltr alan
larnn da yabanc olmadklar byk boyutlu gerek bir du
var resmi gdcncidir. 1san Figrnn Onaasya Trkleri a
rasnda pek de yadsnmad 18. yzyla kadar Trkmcnis-

184
tan'daki mezar talarnda grlen insan figrlerinden anlal
maktadrC276). Ayn gelenek daha Bat'da, Anadolu'da grl.:
myor. Her ne kadar slam'da kesin bir resim yasa olmad
kantlayan minyatr uygulamas varsa da, Ortodoks slam
lkelerinin kltr alan iine girildiinde, erken Emcvi ve
Abbasi ann Samarra uygulamasndan sonra, figratif b
yk boyutlu resmin gelimesini ve kullanlmasn engelleyen
bir tutuun varln da yadsyamayz. Bu nedenle Bat
Trkleri'nin son dnemlere. gelene kadar yaratc olarak hi
katlmadklar bu alann Ortaasya, Afganistan, Dou Trkis
tan'daki gelimesini burada incelenmemitir.
nsann evresini iki boyutlu olarak ifade etmesinin ad
resim olduuna gre minyatr sanat da bir resim sanatdr.
Fakat ge slam'da bu sanat ayn zamanda bir kitap sanat
dr. Batlnn terimiyle bir (illustration), resimleme sanatdr.
Baka bir deyile bamsz bir byk sanal deil, baml ve
ou kez 'kk sanat' olarak adlandrlabilen bir sanattr.
slam tarihinde minyatrc yani nakka, kitap sanatlar i
inde, kesinlikle yazar ve hattat'dan sonra, kitab ssleyen..
'mzehhip'dcn de nce gelir. Ve bu hiyerari iinde biz kita-
bn yazar ve katibini (hattat)n biliriz. fakat minyatrn
yapan daha az biliriz. ou kez de bilmeyiz.
ncelediimiz dnemde resimli kitaplarn bulunduunu
biliyoruz. takri eski ranl ailelerin elinde slam ncesi re-
. yazyor(269).
. ktap
sm . 1arnn b'r haznc g'b' sakiand gn
Ne var ki varlri bildiimiz halde Seluklu dnemine
ilikin. tarihi kesin olarak bilinen bir minyatrl yazma bu
lunmamtr. Sadece Irakta Atabeyler dncminde Yarka ve
Glah adl Farsa nazm hikaye kitabnn mint atrlcrinin
Seluklu minyatr sanatn yanstt kabul edili/ 70).
Bu minyatr sanalnn daha kaha bir malzeme zerinde
ki yansmasn yukarda szn ettiimiz Rey de retilen mi
nai tekniinde boyanm, pimi toprak malzemede ve Kaan

-85
ve Save'de retilen altn yaldzl lsterli pimi toprak malze
mede ye Anadolu'daki kazlarda ele geen rneklerde gr
yor ve duvar kaplamalarnda buluyoruz. Genellikle Seluklu
dnemi minyatrl yazmalar Nizami'nin Hamse'si, Firdcvsi'
nin ehname'si gibi yaptlard ve ayni konular anak mlek
zerinde de ilenmitir. .
Bu dnem minyatrnn daha ok kitap ssleyici ve ob
jeden kurtulamam niteliinin, Mool anda in etkileriy
le ok daha deiik ve resimsel bir nitelie brnd kabul
edr(271)

186
 SONSZ

Anadolu ncesi slam-ran-Trk Sanat zerine

Genel Yarg

Arap ve ran slam sanatnn ilk sentezinden sonra Trk

esinin yeni bir slam evrenselliini Dou slam dnyasna
getirmesiyle birliktG sanat sentezinde, ya da sanat uygulama
snda slami nitelik sorunu da yeniden deerlendirilmelidir.
Politik gcn en nemli simgesi ve gerlikten yerleik dn
yaya geen insann en byk tutkusu olan mimari bu konuda
en aydnlatc ipu)arn verecektir.
Bu nitelii ierik ve biimde paralel olarak aramak gere
kir. slam top!umunun ana yaps olan cami ilevsel ve simge
sel ieriini ve deerini kesin ve deimez olarak srdrm
ve fatihlerin ele geirdii kentlerde bir bakma srekli ege-
menlik iareti olmutur. Bu dnemde henz yaptrann adn,
sonraki dnemlerde olduu gibi tamaz. Daha genel adlar
ve okluk Cuma Camisi gibi sfatlarla anlr. slam fethin.in
iareti olduu halde, biimi putlamarntr. Geri basit ve
kolay uygulanr bir emas olduu iin avlulu ok ayakl Arap
tipi cami btn slam tarihi boyunca ina edilmitir. Fakat
incelediimiz dnemde ortaya kp daha sonra ran ve Or
taasya 'da egemen olacak eyvanl avlulu cami, yerel hiim im
geleri zerinde yeni bir yaratma olarak grnyor.
Medrese bir bamsz kurum ve yap tr olarak, daha
nce varolan_ benzer ilevler zerinde. fakat camiden daha_
bamsz ve daha yeni bir yap tr larak yine Seluklu d
neminde geliiyor.
Ayn Ckildc Ribat, Zaviye ve Kevansany daha _ nce

187
 varolan ilevler, belki de biim anlan zerine medreselere
paralel bir zgn gelime gsteriyor. Yap trleri iinde s
lam geleneine ve doktrinine yabanc ve kesinlikle bu dne
min yaps olan Trbenin biimsel anlar slam ncesi Hind
ve in snrlarna kadar uzanan bir Ortaasya'nn gelenekleri
ne dayanyor. Mezar saf slam doktrini ile en ok kartlaan
bir yap trdr. Ve kiinin putlatrlmas anlamna geliyor.
Saray, kale, konut gelenekleri slami bir zellik, zorunlu
olarak tamyorlar. nk dzenlemelerinde eskiyle ak bir
sreklilik gze arpyor. Kald ki zellikle bezcmelerindcki
byk boyutlu figratif resim uygulamas slam hir endie
nin yaptranlarda var olmadn aka gsteriyor. Yap tek
niinde kan geometrik bezeme szl slam ncesi gele
neini srdryor ve Trk egemenlik blgesinde geliiyor.
Sadece yaz (hat) slamn birletiriciliini ayn gte koruyor.
Gnlk qya retimi ise yerel geleneklere, malzemeye,
d ilikilere bal pragmalik tutumunu srdryor. Genelde
sanatn ilevsel ieriini (mezar yaplan dnda) toplumun
slam nitelii belirliyor. Biimler ise herhangi bir simgesel
deer yargs ya da gelenek korkusuna dmeden pragmatik
ve estetik bir dzeyde ortaya kyor.
Byk sanat yaptnn balca patronlar politik g sa
hipleri olan Trkler ve onlarn emirleri, vezirleri ve valileri
idi. Bu sanat patronluunun retimi ne yolda etkilediini
saptamak kolay deildir. Kesin olarak bildiimiz tek ey sa
natnn gezici oluuclur. Bu gezicilik sanatnn kendi hr
iradesiyle dolamasndan ok, patronlarn, onlar egemenlik
alanlarnn her kesinden toplamalar ya da hizmetlerini,
nereden gelirse gelsin, satn almalardr. Bu nedenle de sa
nat ifadesinin yerel boyutu tekniklerdedir. Fakat slup hibir
blgenin dorudan mal olmamtr.

188
 NOTLAR

GR VE BRNC BLM

1. Maenchen-Helfen Ginzburg'un verilerine dayanarak Kzl Alay vadi

sindeki Kkyald'da 6.-7. Yzyl'a tarihlenen bir Gktrk mezarln
da, geni ve dar yzl mongoloid'ler yannda Andronovo tipi Europo
id'ler, Mongoloidler'le karm proto-Akdenizli tipler bulunduunu
anmsatr. Bu tr bulgular Bat Trk Hakanlnn etnik yaps zerin
de bir fikir vermektedir: bak. Maenchen-Helfen Otto J., yaynlayan
Max Knight The World of the Hns: Stzdies in their histoy and cltzt
re, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, 1973, s. 364
2. Al,Gelibolulu Mustafa, Meva'dun -Nefais fi Kava'idi'l-Mecalis. G
nmz Trkesine evirerek yaynlanan Cemil Yener, stanbul 1975,
s. 77,110,117.
3. Bu konuda genel bir yalclam iin;
Kprlzade, Mehrned Fuad, Influence du chamanisme tz,rc<rmon
gol sur !es ordres mystiques msulmans, stanbul 1929 (Memoires de
l'lnstitut de Turcologie d l'Universie de Samboul, No. 1) Melikoff,
I. Islam Heterodoxe en Anatalie,. Turcica XIV (1982), s. 142-154
4. Strzygowski, J.,Altai-Jran und Vlkerwandenng, Leipzig, 1917; Trk
Sanat ile ilgili blm: 'Die Trk Vlken und der altaische Kreis' Ay.
Es.,s.153-187;
Strzygowski, 'Trkler ve Oraasya Sanat Meselesi', Trkiyat Mecmua
s, say 3 (1935), s. 1-80.
5. Vcrnadsky, G., 'The Eurasian Nomads and their Art in the History
of Civilization', Saeculwn, Xl/1 (1950), s. 74-86.
6. l gmme adetlerinde, ayn etnik gruba ait olduu sanlan toplum
lardaki eitlilik ve farkl toplumlardaki benzerlikler, bu pratiklere da
yanarak toplumun etnik yapsn saptamay hemen hemen olanaksz
yapmaktadr. l Gmme adetleri iin; bak Jetmar, K., Die Friihen
Seppen vlker, Baden Baden, 1964, Passim. Kazlarn hemen hepsi
Rus arkeologlar tarafndan yaplm ve genelde Rusa yaynlanmtr.

189
 Bu kaynaklar iin Jettmar'n kitaboda olduka geni bir bibliyografya
vardr. Geni ve tutarl bir panorama iin bak: Gryaznov, Mikhail P.,
Soutlern Siberia, Nage Publishers, Geneva, 1969, passim.
7. Rudenko, S. I., Der zweite Kurgan von Pasyryk, Staalliche Ermitage,
16. Beiheft ur Sowjetwissenschaft, Ber!in 1951, s. 90
8. Buradaki genel bilgileri destekleyen yaptlar iin bak: Griaznov, Ham
bis, Jettmar, Kiselev, Mongaft, Phillips'in kitaplarndaki bibl.iyografya
dan yararlanlabilir.
9. Kiselev'e dayanarak Hambis, L., 'Steppe' maddesi, Enciclope dia Uni
versale dell' Arte, Firenze, 1958.
10. Bu kltr katlarnn yaklak kronolojileri iin K Jettrnar ve Mikhail
Gryaznov'un ad geen yaptlarna baknz.
11. Gryaznov, M., a.g.e., s. 131 ved.
Kendisi bu gzlemi yapt halde kitabnn banda ve sonunda btn
\ltay sanatn 'Europoid' kavimlere mal etmektedir. Geri bu da
Trklerin bu kltr ortamndaki yeri sorununa bir zm getirmez.
nk Trklerin Mongoloid ve Europoid rki zellikleri sorunu
zlm deildir.
12. Ortaasya verileri konusunda Trk tarihilerinin gl bir Trkletir
me ve Trk olmayanlarn da gl bir Trkletirmeme eilimleri sap
tanmaktadr. Bu uzman olmayanlar iin salkl yarglara varmay en
gelleyen bir durum olmaktadr.
13. Bu blmde bozkr kltr ve sanatn en iyi ekilde dile getirmi olan
Mikhail Griaznov ile, Bozkr Hayvan slubu zerinde ayrntl al
malar olan Kari Jenmar'n yaptlar esas alnmtr. Ayrca Mongait'n
Ruya Arkeolojisine ilikin ank eskimi saylabilecek el kitab, Ru
dcnko ve Kiselev'in Rusa olmayan yaptlarnda yararlanlmtr.
14. Gyaznov, A.g.e. s. 13 l.
15. Bu blmn, etnik zellikler .zerindeki tartmalar bir yana braka
rak, yaygn kllilrel zelliklerin Trk ya da baka etnik kk.enli kavim
ler iin benzer oEduunu kabul eden bir tutumla ele alnmas, Bozkr
kltrnn, genelde, etnos st olduu yargsna dayanmaktadr.
16. Gryaznov,A.g.e. s. 133
17. A.g.e.. s. 19-t, 198.
18. Eliade, M., Slamanism; Arclaic Teclmiques of Ecstasy, Princeton

190
 1972 , s. 213 ved., s. 510 ved. (Franszcadan eviri)
19. Bu tarihi .S. Birinci Yzyla kadar getirenler varsa da burada Ru
delko ve Gryaznov gibi bu blge kazlarnn sorumlular olan Rus
arkeologlanmn, bugn genel olarak kabul edilen, tarihlendirmeleri e
sas alnmtr. Emel Esin, Potopov (1953) ve Gavrilova (1955) gibi
yazrlanmri grlerini verir; Bak E. Esin, slamiyetten nce Trk
Kii.lnr Tarihi ve slama Giri, stanbul 1978, s." 14 ved.
20. Kurgan szc Gktrk yaztlarndan bu yana bilinmektedir. ge!
bu szcn mezar ya da kale anlamna gelebileceini yazar; bak.
ge!, Trk Kltr Tarihi, 1. Cilt, stanbul 1978, s. 303
21. Eliade, A.g.e., s. 79 ved.
22. Arabalar zerinde tanan aa kulbeler Bozkrda ok daha sonraki
dnemlerde de vardr. Arap corafyaclar Trklerin bu tr arabal ev
lerinden sz ederler. Rubruck gezi notlarnda bu tr arabalar zerine
konmu yurtlarn arabadan iki yana beer ayak tatn ve yirmi iki
kzn ektii arabalar grdn syler; bak: Dawson C., ed., Mis
sion to Asia; Nan-arives and lett(ers of the Franciscan Missionaries in
Mongolia and China in the Tli1eentl and Forteenth Centuries, Har
per Torchbooks, New York 1966, s. 94 ved.
23. Gyaznov,A.g.e:, s. 153
24. Snor , D. , ed. The Cambridge Histoy of Early Jnner Asia, Cambridge,
1990 , p. 295.
25. A.g.y. s. 153
26_. A.g.y., s. 156
27. Grousset, R., L'Empire des Steppes, Paris, 1939, s. 55
28. Rudenko, A.g.e., s. 88
29. J. Yviesncr'in bu haldaki geyik motifini Kkasya'ya balamak iste
yen grfin Jettinar, ayn motifin Bozkrdaki saysz bezemese! kul
lanllarn anmsatarak ok tutarsz bir yarg olarak deerlendirmek
tedir; Jettmar,A.g.e., 139.
30. Gryaznov , A.g.e, .s, 158. Gryaznov dayanak olarak M. ToLstoy'un bul
gularn gsterir.
31. Yetkin, ., 1/istorical Trkisl Carpefs, stanbul 193 , s. 12-13.
32. Erdma nn , K. , Orientalische Knpfteppicle, Tbingen, 1955, s. 13..

191
33. Strzyogwski, J., 'Trlcler ve Ortaasya Sanat Meselesi', Trkiyat Mec
muas, lII (1935), s. 22.
34. Jacob, G., 'Hinweise auf wichtige stliche Elemente in der islamisc
hen Kunst', Kunst der Islam (1910), s. 46-47.
35. Rasonyi, L., Tarihte Trklk, Ankara, 1971, s. 46 ved.
36. Strzygowslci rnek olarak Kahirede lbn Tulun carniindeki al duvar
bezemesini gsterir; 'Trkler ve .. ..', s. 24.
37. Rostovzeff, M., The Animal Style in Southem Rssia and China, Prin
ceton, 1929, s. 4.
38. Eliade, A.g.e., s. 88 ved.
39. Riegl A., Stillfragen, Viyana, 1893, s. 3 ved.; Groussct, A.g.e., s. 42-
43.
40. Rostovzeff, A.g.e., 105 ved.
41. Borovka, G., The Scyhian Art, Londra, 1928.
42. Gebe ve yerleik blgeler arasndaki alveriin ok sk olduu her
geen gn daha fazla ortaya kmaktadr. Fakat bunun tek ynl ol
mad da anlalmaktadr. Kuzey inde Ordos uslubu adn tayan
.. 3. yzyl-.S. 1. Yzyl arasnda tarihlenen dnemde bu iki ynl
etkileimi J. Werner ok nceleri vurgulamt; Werner, J., 'Zur Stel
lung des Ordos Bronzen' Erasia Septentrionalis (1934), s. 261.
43. Karlgren, ,8., 'New Studies on Chinese Bronzes', Bul/etin of Museums
of Far Eastem Antiqities, Stockholm, 9. cilt ( 1937), s. 97; Grousse,
A.g.e. s. 60.
44. Kozlov, P. K., Comptes-rendus des expediions pour l'exploi-ation du
Nord de Mongolie, Leningrad, 1925; gel, B., slamiyetten nce Trk
Kltr Tarihi, Ankara, 1962, s. 57-60; Rudenko, J. 1., Noin-la: Die
Kulnr der Hsiang-nu. Die Hiigelgraeber von Noin-ula Bonn, 1969.
45. Tepluhov'dan nakleden Hambis, A.g.e., siltun 8. Geri Mongoloid
gruplarn varlklar bundan bin yl nce de saptanmtr.
46. Maenchen-Helfen, A.g.e., s. 441.
47. Hambis, A.g.e., stun 8.
48. Jcnar dnya mzelerinde bu blgeden geldii kabul edilen
40.000'dcn fazla eya bulunduunu yazar: A.g.e., - 63.

192
49. Jettmar,A.g.e., s. 182.
50. Gryaznov, A.g.e., 157
51. A.g.y.,s.197
52. Jetmar, A.g.e., s. 238
53. Gryaznov, A.g.e., 134-35, 157
54. Trkmen halarnn ortalarnda bulunan hayvan motiflerinin kabile
totemi olduklar saptanmtr; Jeumar, A.g.e., s. 9.

KNC BLMN NOTLARI

55. Baz aratrmaclar in'de u slalesinin de (. . 10. yzyl) Trk

olduunu ileri srerler. Bu konuda bak: Toan, A. Zeki Velidi, Un-
ni Trk Tarihine Giri, 2. Bask, stanbul 1970, s. 14 vect:
56. Birok etnolojik zellikleri ve zellikle kii adlar ve bilinen baz sz
cklere dayanarak Bat Hunlarnn Trk kkenleri zerine: 13ak: Ma
enchen-Hclfen, A.g.e., s. 359 ved.
57. Trkler Europoid, Mongoloid rklarn yaad hozkn.la, Rasonyi'yc
gre Europoid'in bir alt grubu olan Turanidler'dir. Fakat byk l
de Moollarla kararak Douda mongoloid zellikler tarlar.
Rason- .
yi, L, Tarihte Trkler, Ankara, 1971, s. 7 ved.
58. A.g.y., s. 8 ved.
59. Grousset, R., Bozkr mparaorl. stanbul, 1980. Grousset'nin
'Empires des Steppes' Paris ! 939 adl kitabnn bu evirisi henz rn
yararl bavuru kayna olma niteliini korumaktadr.
60. Bu kiapta Batya doru alarak 1 !azar ile Dou \vrupa arasnda
egemenlik kuran, fakat Anadolu'ya uzanan izginin dnda kalan
Bakr, Hazar, Peenek, Bulgar gibi dier Trk txylarnda v..:: onla-
rn henz arkeolojik yaynlar arasnda da)).lk olarak bulanan sam
etkinlikleri ya da kltr ortamlarnn zellikleri ele alnmayacaktr.
61. Sullivan, M., A.g.e., s..25.
62. A.g.y.. s. 56-57.
63. kttmar I,A.g.e., s. J.,2 vcd.
64. Sullivan, A.g.e., s. 88 ved.

193
65. A.g.y. 95.
66. Grousset, Bozlar mparatorlt, 71 vcd.
67. Grousset, R., The Rise and Splendor of Chinese Empire, Berkeley,
1962, s. 107-7.
68. Sullivan, A.g.y., s. 105-7
69. A.g.y., 107.
70. Bu konu, zerinde kesin bir anlama olmadan, uzun bir sreden bu
yana iICnmektedir. Bak: Diez, E., Jslamische Baukunst in Churasan,
Hagcn, 1923, s. 55--60.
71 Sullivan,A.g.e., s. 117.
72. Gktrk maddi kltr zerine bak: ge!, B., slamiyetten nce
Tiirk Kii/Jiir Tarihi, Ankara, 1%2, s. 127-206: Esin, E., rlamiyetten
nceki fork Kiiltrtr Tarihi ve slama Giri stanbul, 1978, s. 75-115.
73. Hambis, L., La Hae Asie, Paris, 1968, 2. Bask, s. 34-5.
7.. Ebcrhard, W., inin imal Konlar, Ankara, 1942, s. 87.
75. Bu mezarn rkonstrksiyonu burada alan Bulgar arkeologu bayan
Novogradova tamndan 5. Uluslararas Trkoloji kongresine sunul
mutur.
76. Bu blgede aratrma yapanlarn erken yaynlan arasnda zellikle,
Grnwedel, A., 'Bericht ber archaeclogische Arbeiten in Idikutscha
ri und Umgebung in Winter 1902-3' Abhandlungen bayrische Akad.
d. Wissenscfafen, Mnih, 1906;
Le Coq, A von, Clotsclo, Berlin 1913
Grnwedel, A, Alt Ktscha, Berfin, 1920
Grn\\'edcl, A., Albrdistiscle Kultstaetten in Clinesiscle Tiirkesan,
13erlin. 1912
Le Coq A, vem, Bilderalas zr Kns und Klrgeschiclte Mittelasi
ens. Bertin 1')25
Le Coq, \. vem, Auf ! lef/as Spren in Owtrkestan, Leipzig 1926,
Scin, A., lnerm A.ia, Oxford 1928
Scin, A, H.ins of /).:sat Calay, Lomlon 1912
f
W:lddrnidt. 1 : .. (;al/wra. Kcla. ' ir/in. !:"ie Ein.{lrig in lie
Jdilnielalerlicle Knst Zemfmie:,, Lcpzig, L lJ2'i.

194
77. Gabain, Annemarie von, Das uigurische Knigreich von Chotsc/Jo,
85 0--1250: Sitzungberichte der deutschen Akademie der Wissenscha f
en zu Berlin, Klasse fr Sprache, Literatur und Kunst, 1961, No: 5,
Berlin, 1961, s. 13.
78. Trkistanda eski Nisa'da Part dnemi Sarayndaki kare salon rkon
strksiyonunda bugn Mli Erzurum evlerinde grdmz tavan
k:ullanlmtr. Bak: Pugaenkova, G. A, Pti Razvitiia Arhitekturi
Yu jnogo Turkmenistana pori rabovladeniia i Feodalisma, Moskova,
1958 s. 95.
79. Joinville, J. Sire de, Histoire de Saint Louis , Paris, 1867, s. 229.
80, Gabain,A.g.e., 49-50.
8 l . Belenitzki, A., Zentral Asien, Cenevre, 1968, 187-8.
82. A.g.y., s. 108.
83. Genelde Akhunlar bir Trk-Mool karm olarak grlr: Grousset,
Bozkr mparatorlu u, 81 ved.
84. Tolstoy, S. P., Af den Spu.ren der alhoresnisclen. Klmr , Bcrlin,
1953, 5. 264.
85. Tabaridcn alarak Barthold, V. V., Four Snulies in tle Histony of
CentralAsia, 3. cilt, Leiden, 1962, s. 87.
86.. A.g.y., 87-8.
87. A.g.y:, 91 ved.
88. Grousset, R., Sur les Traces du Bddla, Paris, 1957, 62-64.
89. A.g.y., 62 ved.
90. A.g.y., s. 63.
91. A.g.y., s. 68 ved.

NC BLMN NOTLARI

92. Barhold, V.V., For Sndies....., 1. cilt, Lcitlcn, 1962, 1 vcd.

93. Bclcnizki; J\., A.ge., s. 56.
94. A.gy., s. 58-9.
95. Termez ve evresinde B. P. Dcnike ( 1926-28) ve M. E. Masson

195
 (1930-38) ve daha sonrada o evrede G. A. Pugaenkova Halayan'
da kazlar yapmlardr: Bu bulgularn en nemlileri Kuan ama
aittir. Bak: Pugaenkova, G. A, ve Kempel, /storija slamtvo Uzbe
kiswna s drerneyi deyacatogo veka, Moskova, 1965 (Tarih nce
sinden 19. Yzyla kadar zbekistanda Sanat Taribi)
Termezskaja arkeolocieskaya ekspedisiya, Trudy, Akademii Nak
UzSS, 1. seri, 11. cilt, Tkent, 1945.
96. Afrasiyab bugnk Semerkant'a bitiik byk bir yerleme yeri ola
rak . . 6. ve 5. yzyllardan Moollar tarafndan tahrip edildii
1220'ye kadar yaamtr. Buradaki aratrmalar Vyatkin (1925-:27)
ve A. I. Terenozhkin (1945-48) tarafndan yaplm!tr. Bak: Shis
hkin, V. A.,Afrasiab, Moskova, 1966.
97. Tolsto-, S.P., A.g.e.; ayrca Sovyet Bilimler Akademisi Blteninde
Koy-Krlgan kale ile ilgili Rapor, Mart-Mays, 1952.
98. Part'larn ilk bakenti olan Yeni Nisa nce A. A. Marushchenko
(1930-36) daha sonra M. E. Masson (1946'dan bu yana) tarafndan
kazmlrntr. Nisa iin Trkmen Bilimler akademisi yaynlarndan
baka Pugaenkova, G. A, A.g.e., 30 ved. Mongait, A., A.g.e., 296
vcd.
99. A.,A.g.e., 96.
100. A.g.y., 99.
101. Bitchurin'den alarak Belenitzki, Mitelasien, Kuns der Sogden, Lcip-
zig 1980, s. 218.
!02. Bclcnitzki, Zentralasien, s. 114.
103. Barthold, For Swlies ..., . cilt, s. 7.
104. Bclenitzki, Zetra!a:sien, s. 115.
105. A.g.y.. 195.
106. Barhold, V.V., Trkestnn down o the Mongol Jnvasion, 3. bask,
Londra, 1%8, 108 vcd.
107. Zentraln.en, s. 137.
108. Pcncikcnt resimlerimle Firdcvsi'nin ahnamesine konu olan ran ve
Turan savw1ar ilendiine gre zellikle epik temalarda o srada b
tn Oraasynn snrlarna oktan girmi olan gcrlcrin de resme
dilecei aktr. Kald ki bu hlgede Dihkan snfnda da Akhunlar
clan hu _yana Trkler bulunuyordu.
109. Banhold, For Sdies ..., 1. cilt, 7-S.
l I O.. TolL<W, /1.ge.. s. 1 (-1--90. 7.eralasie. s. 10-1-5. Mongai, A.g.e. s.
239-iO.

196
111. 1950'den sonra Pencikent kaz!lann Belenitzki yrtmtr. Rusa
olmayan yaym iin bak: A., Miuelasien, Kunst der Sogden, Leipzig,
1980.
112. Bak: .99 No. 1 dipnot.
113. rnein Kuzey Horasanda Haraba Kouk (Harabe Kk), bak: Pu
gaenkova,A.g.e., 125.
114. V. Vor'onina L. Gurevi'in rkonstrksiyonlarf iin bak: Belenitzki,
Kunst der Sogden, s. 30-36.
115. Pugacnkova, A.g.e., 154-158.
116. Sulu Kouk'taki ik.i evin plann Pugaenkova vermektedir: Pugacn
kova, A.g.e., s. 156.
l 17. A.g.y., s. 53-56.
118. Kuban, D. Anadolu-Tiirk Mimarisinin Kavnak ve Sonnlar, stan
bul, 1965, s. 38 Suba kentindeki Uygur Stupas bir trbe prototipi
olarak gsterilmitir.
119. Kust der Sogden, s. 219.
120. Marshall, J., A Gide to Tm:iln, Cambridgc, 1960, s. 37. Anmsatan
Belenitzki.
121. Belenitzld, Kunst der Sogden, 222.
122. Ebu Dleften naklen een, R., 10. Asrda Trkistndn bir lslan
Se;yah, lbn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1975, s, 90.
123. Belenitzki, Kmst der Sogdan, s. 199 ved.
124. A.g.y., s. 212.
125. Chchkin, V. A., Varaha, Moskova, 1963, s. 205. Bclcnitzki, Buhara
yaknnda Varaha'da bulunan duvar resimlerinin ierii konusunda
ikin'le ayn gr paylatklarm Sylcmektedir.
126. Belenitzki, Knst der Sogden, s. 225.

DRDNC BLMN NOTLARI

127. Bu konuda en nemli kaynaklar olar.:k ;

Barthold, V. V., Turkestan Do.n ta le Mangal lnvasion, 3. Bask

197
 Londra, 1968, Ekler ve dzeltmelerle yaynlanan C. E. Bosworh.
Hudud al-Alam 'The Regions of the World, A Persian Geograph
372 AH. 96a9 A.D., eviren ve aklayan V. Minorsky.
Le Strange, G., The Lands of Eastem Caliphate, 3. bask, Londra,
1966 (Birinci Bask 1905)
Londra 1937, Reprint 1980, lndus Publicatio, Karai Miquel, A, La
Geographie Humaine du Monde Musulman; 1usq'au milieu du ile
siecle, 2. cilt, Paris., 1975.
Rom:, J.P., Histoire des Tw-es, Paris, 1984
Sinor, D. ed., The Cambridge History ofInnerAma, Qmbridge 1990
Togan, A. Z. V., Umumi Trk Tarihine Giri, 1. Cilt, En Eski Devir
lerden 16. Asra Kadar., 2. Bask, stanbul 1970 Smer, F., Ouzlar
(Trkmenler, Tarihleri-Boy Tekilatlan-, Destanlan, eklerle 3. Bask,
stanbul, 1980.
128. Miquel,A.g.e., 203-220.
129. El-Cahiz, Kitab el-amsar ve acaib el-buldan dan alarak Miquel, A.g
.e., 66, not 6.
130. El-Mesudi Mmj ad-Dahab'dan alarak Miquel, A.g.e., 232, not 4.
131. EI-Qhiz,A.g.e.,'den alarak Miquel,A.g.e., 235.
132. Jbn Fadlan Seyahanames4 28 Miquel, A.g.e., 221.
133. lbn Hurdadbih Kiab el-Mesalik ve Memalik'den alarak Miquel, A
g.e.; 247, not 4.
134. El-Mukaddesi Ahsan el-Takasim fi Ma'rifet el-Akalim'den alarak
Mique!, 247, not 3.
135. Hudut al-Alam, Mukaddasi ve bakalarm kaynak veren Miquel, s.
220, not 6.
136. E. Yakubi Kitab el-Buldan'dan alarak Miquel, s. 225.
137. El-Ohiz,A.g.e.,'den alarak Miquel, s. 232;
138. een, R., 'Eski Araplara gre Trkler', Trkiyat"Mecmuas, 15. cilt
(1968), not3.
139. A.g.y., s. 31.
140. A.g.y., s. 28.
141. lbn llurdadbih,A.g.e.,'dcn alarak Miqucl,A.g.e., s. 223.
142. Mique,A.g.y., s. 233.

198
 143. Bugiln kullandmz kent szcnn Ortaasya'da birok
. kent adn-
da. varolan 'Kat' kknden geldii sylenebilir.
144. Ibn Fadlan,A..e.- ,'dcn alaralc Miquel,A.g.e., 246, not!.
145. Jbn fvkal KirabSret eJ.:.Arz'dan alarak iquel, Ag.e., 245, not 4.
146. lbn Fadlan Seyahatnamesi, s. 36.
147. A.g.y., 117 ved.
148. Yakubi, A.g.-e.,'den alarak Miquel, A.g.e., s. 226.
149. Smith, E. B:, 17t D.one: A sttdy in tle History of ldeas. Princeton,
197 i.
150. Develiolu Otan Toharca'dan dilimize getiinin sy!cndiini yazar;
hak: Devcliolu, F., Osmanlca-Trke Ansiklopedik Luga, Ankara,
1962.
151. adra ilikin gzlemler iin bak: B. ge! Trk Kii!fiir Tarihine Giri,
Cilt 7, (2. Bask, 1991). Trklerde Ordu, Ordugah ve Otag.
152. Yakubi, A.g.e.,'dcn Miquct, A.g.e., s. ?26.
153. Ouz gerlerin sanal! konusunda Esin, E., s/aniyeuen nceki Tiirk
K'il.iir Tarihi, 107-8. Ve gel.
154. een, 'Eski Arap. ..', Trki yat Mecnuas 15. cilt, s. 35
155. Miquel, A.g.e., s. 223, n. 5.

BENC BLMN NOTLARI

156. Karahanl Tarihi iin bak; Prit_sak, O., _'Karahanllar' Maddesi, A, 6.

cilt, s. 251-73.
!57. Bosworth, C. E., 17e Glraznaids. Tleir Empire in Af1;hnnisan and
Eastern Iran, Beiru, 1973;s:.39.
158. Barhold, Trkestan ..., s. 255; Prisak; A.g:e.
. 159. Iarhold, Turkesan ... , s:315.
.
.1(,0. ::kcnt\!eki rhe kitabelerinde 'Trk n. vurgulanan bir sfat olarak
grldn Prisak hclirtiyor: A.ge., s. 270_ (,:r:kcn Karahanllar
slami Unvanlar yannda ocnik n\'anlar da kullanyorlard.

199
' I61. Banhold, Turkestan ..., s. 311.
162. Bosworh, C. E., 'The Political aod Dynasic History of the Iranian
World', The Cambridge 1/istory of Iran, 5. cilt, The Saljuq and Mon
gol Periods, Ed. J. A Byle, Cambridge, 1968, s. 5.
163. Pritsak, A.g.e., s. 269.
164. Bosworth, The Ghazruvids, s. 129-39.
165. Bosworth, The Canbridge History of Iran ..., s. 13.
166. Kuban, O. Trk ve slam Sanat :erine Denemefer, stanbul, 1982,
s. 82 vcd.
167. Bayhaki; Ta'rikh-'-i Mes'udi, den alarak Bosworth, The Cambridge
llistory of lran..., s. 7-8.
168. A.g.y., s. IO.
169. A.gy., s. 4.
170. A.g.y., 18 ved.
171. Smer, F., Ouzlar, s.. 117.
172. Lamhon, A., Thc Internal Structure of the Saljuk EmP.ire', The
Cmnbridge l lisory of Iran..., s. 203,
173. Planho!, X. de, Les Fondements geographiques de l'histoire de l'lslam,
Paris, 1968, s. 196 ved.
Hodgson, M.G.S., Tle Venture of Islam; Conscience and History in a
World Cii/ization, 3. cilt, Thc Uoiversity of Chicago Press, Chicago,
197-; 2. Cilt, 771e fapansion of lslam in the Middle Periods, s. 81-91.
l 7-+. Bosworh, 7le Ghaznavids, s. 204, 207. Bosworth Gazne egemenli-
inin bu Trkler tarafmdan hazrlanm olduu kansndadr.
175. Boswortt, Tle . cambridge llistory ..., s. 3.
176. Bosworth, llc Glaznaids, s. 206 ..
177. A.g.y.. s. 129-30.
178. Barhokl, Turkesan ..., s. 305.
179. Bosworh, 77e Cambridge !listoy.; s. 195.

200
ALTINCI BLMN NOTLARI

180. Turul bey hkmdarlnn son 12 ylnda bakent olan Isfahanda

kentif f gzelletirilmesi ve kamu yapla iin 500.000 dinardan fazla
para harcamt; bak: E.G. Brownc, 'Account of a rare manuscript
his stoiy of Isfahan', Jornal of tle Royal Asiatic Society (1901), s.
66T ved.; bilgiyi eren lambton, A., '1le Jnterml Strucure of the
Se! Juk Empire', The Cambridgc Hisory ... , s. 222-23.
181. Bosworb, Tle Ghaznavids, s. 139 eq.
182. Barthold, Turstan ..., s. 319.
183. Anadolu'da ilk drt eyvanl yap H. 602/1205 tarihli Kayseri ifaiye
medresesidir.
184. Barthold, Trkestan ..., s. 106.
185. A.g.y., s. 107.
186. A.g.y. s. 11.5.
187. Sauvaget, J., 'Obscrvation sur quelqucs mosquees Seldjoucidcs' An
nales de l'lnstitt d'Etdes Orienales, 4. cilt (1938) Faculte des let
tres de L'universie d'Alger, s. 81-120.
188. Isfahan Mescid-i Cuma's iin bak: Galdicri, E., Isfahan, Mesgid-i
Gna, Roma, 1972.
189. Mihraplar nndeki kubbeli mekann bu adaki yaygnln Aslana
pa da vurgulamtr: Aslanapa, O., Trk Sanat: Ba l.angcndan Bil
yk Selukll.ann Sonuna Kadar stanbul, 1972, s. 119.
190. Pugaenkova, Pti Razviti ya ... , s. 248-56.
191. ran Seluk Dnemi Camileri iin bak: Pope, A A.,A Survey of Per
sian A11. Godard, A, Les ancicnnes mosquees de !'Iran,. Athar..:.e
Iran, 1 (1936), s. 187-210; Godard'n Athar-e lran'dak.i dier maka
lelerine de baknz.
192. Narahi Taril-i Bliirii'dan alarak Barthold, Turkestan... , s. 109.
193. Mukadr.lasi'dcn alarak Mirza B.ala, 'Buhara' Maddesi, iA, 11/765.
194. Esin, E., 'Muranlk', Uygur 'Buyan' yapsndan 'Vihara' Hakanl Mu
yanlna 'Ribat' ve Seluklu Han ile Medresesine Gelime', Malaz
girt Armaan, Ankara; 1972, s. 96--7.
195. Toan, z.. , 'Balasagun' maddesi, A, Il/296--72
196. Lambton,A.g.e., 216.

201
197. !im el-Fak.i/.'den alarak Barthold, Trkesan .. , 77.
198. Lambton,A.g.e., s. 216.
199. A.g.y., s. 216. Kuban, D.,Anadolu-Tiirk Mimarisinin ... , s. 137 ved.
200. Nizam el-Mlk'n medrese ve riba yapm iin her yl 600.000 dinar
harcad sylcnmitir. Bak: Lambton,A.g.e., s . 263.
201. Fusta Evleri iin bak: Rahgat, A. Gabriel, A., Les fouilles de Fous
at, Paris, 1921; Creswell, K.A.C., The Muslim Architecture of E
gyp, L cilt,Oxford, l 95 2, s. 119 ved.
202. Lambton,A.g.e., 216.
203. Altun,A.,\Iardinde Tiirk Devri Minaris stanbul, 1972, s. 131.
204. Bausani, A., 'Religion in the Seljuk Pcricx.l', Cambridgc Histoy of
Iran ..,s. 290.
205. Lanbton, s. 217.
206. Madrasa !'il Cma.
207. Lanbton,s. 296 vcd.
208. Hankah iin bak; Trimingham, J. S., Tle Sufi Orders n Ilam, Ox
ford Uniersity Press, (Paperback,New York, 1973, s. 166-172)
209. Bausani, A.g.e.; 299 ved.
210. (fabari, bn Hiam ve dier kaynaklar.) A, 8. cilt, 'Mescid ve Mu
hammed Maddeleri.
21 l . Creswell, K.A.C., Early Mslim Architecture; 2. cilt, Oxford, 1940, s.
283-286.
212. Narahi'den alarak Barthold, Trkestan.., 101.
213. Pugacnkova, G. A., 'Mazar Arab Ata v Time', Sovetskaia Arheolo-
gia 1961/4,s. 198 ved.
214. Pugaenkova,Puti Razvitiya .., s. 169-177.
215. Diez. E., Survey of Persian An, Ed. A A. Pope, 2. cilt, s. 927 Go-
dard, A.g.y., 97.
216. Diez, E., Persien, islamische Baukunst in Churasan, Hagen, 1923, s.
51-54.
217. Diez, E., Survey, 2. cilt, s. 926.

202
 .-dm el-Mlk, Siyasetname, Tfe Book of Goernen or R/es for
Kings, eviren: Hubert Darkc, Landon, 1960, s. 113 ved.
219. Naralli'dcn alarak Barthold, Trkestan..., 11 l.
220. Bosworth, Histoy of Iran..., 23.
221. Leger-i Pazar Saray iin bak: Schlurnberger, D., 'Le Palais Ghaz
ncvidc de Lashkciri Bazar', Syria, XXIX (1952), s. 252-270.
222. Gray; B., Persian Painting, Skira, Lozan, 1961, s. 15.
223. Bombaci, A., 'Gazncdeki kazlara giri', Trk Sanm Tarihi Aratmna
e incelemeleri, I, st. 1963, s. 537-560.
224. Bosworth, Tle Glaznavids, s. 141..
2!5. A.g.y., s. 134.
226. A. Godard meroerin l lint kkenli olduu kansndadr. Bombaci ise
Hint etkisinin daha sonraki dnemlerde ortaya ktn dnr.
Bombaci, A. 'Summary Report on the Italian Archaclogical Mission
in Afghanistan, I: lntroduction to thc Excavations in Ghazni', East
and West, Nr. X (1959), s. 3 22 -
227. Bayhaki, Tarih-i Mesudi'den bak: Bosworh, Tbe Ghaznavids, s. 136
vcd.
228, Siyasetname'den alarak anmsatan Turan. O., 'Seluk Kervansanyla
r', Belleten; X (1946); s. 491.
229. Harzemde Belevli Kervansaray iin bak: Tolstoy, a.g.e.,
230. Rbat- Melik tarihi kesin olarak bilinen en eski Onaasya yaplarn
dan biridir. Bibi. iin bak: Field, H.-Prosov, E., 'Archaeological ln
vesigations in Central Asia, 1917-37' Ars Jslamica, /2 (1938); '.s.
249-50.
231. Ribat- eref iin bak: Godard, A. 'Khorasan', Athar-e lran, IV
(1949), s. 7--68. Ribat- eref Sultan Sancarn kars Terken Hatun
tarafndan H. 549/(154-SS'de tamir ettirilmitir. J. M. Rogers yap
nn bir saray olduunu ileri srmse de, byle bir yerde izole bir
sarayn anlam olmad gibi, bunu dorulayacak herhangi bir kaytta
yoktur. Bak: 'The Origins of the Seljuk Style', 71e Elevenh Century,
A Turning Point in tfe Histoy of Islam. Ed. D. Ricbards and D.
Hopwood, Oxford, 1972.
232. Ortaasya kervansaray ve Ribatlarn toplu halde veren bir kaynak o
larak bak: Cezar, M., Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk
stanbul, 1977, s. 196-213.
233. Wilber, D. N., 'The Developmcnt of Mosaic Faience in Islamic Ar
chitecture in Iran', Ars Islmica, Vl/1 (1939), s. 18. Wilber Kayrevan
Camii ve Samarrada srl _toprak malzeme kullanldn anmsatr, fa-

203
 kat bunun mimari tasarmn bir paras olmadna iaret eder: A
g.e., 22.
234. Cohn-Wiener, E., Turan, islamiscle Bakms in Mielasien, Bcrlin,
1930, s. 19, 35.
235. Smit!J, M. R, 'Material for a Corpus of Early lranian Islamic Archi
tecture, III. Two dated Scljuk Monumemcnts at Sin (Isfahan)', Ars
lslanica, Vl/1 (1939), s. 6.
236. Wilber, A.g.e., s. 34.
237. Cohn-Wicner, E., 'A Turanc Monumcnt of the. Twclfth Centill)'
AD.' A'. lslanica VI/1 (1939), s. 84-89.
238. Onaasya tarihi corafyas iin Barthold ve Minorski henz en nemli
otoriteler olmakta devam ediyorlar. Fiziksel veriler ise Rus Arkeo
loglarnn giderek artan yaynlarnda bulunmaktadr.
239. Ortaasya kentleri konusunda Trke bir bavuru kitab olarak; Cezar
A.g.y. Barthold, Trkesan., s. 100--113 (Ortaa Buhara's iin ilgin
bilgiler verir.)
240. Lanbton, A.g.e., s . 274 vcd.

YEDNC BLMN NOTLARI

241. Bayhaki'cn alarak Barthold, Turkestan., s. 283 ved.

242. Juvaini, 'Ata-Malik, The HistOI)' of the World Conqueror, eviri: Mir
za Muhammed Kazvini'nin 'tekst'indcn J. A Boyle, Haivard Unier
sity Press, Cambridgc, 1958 s. 162.
243. Grabar, O., Thc Illustrated Makamf of the Thirteenth century: The
Bourgeousic and the Arts, The lslamic Ciy, ed. A. Hourani, Oxford,

1970, s. 217 vcd.
244. Grabar, O., 'llc Visual Arts', The Canbridge History of Iran, The
Seljk and Mongol Perods, Cambridge 1968, s. 626.
245. Erdmann, K, Thc Art of Carpet Making A Survey of Persian Art;
Rezension, Ars lslamca VIII/9 (1961)
246. Tiraz terimi rlm ya da ilenmi yaz eritlerine, bu tr bezemesi
olan kumalara ve giderek kuma dokuma atlyelerine (Dar at-Ti-
raz) ad olmutur.
247. Dimand, M. S., A Handbook of Mhammadan Art, New York, 1938,
s. 262.

204
 248. Dimand, s. 262. Bu ipekli bugn Louvre mzesindedir.
249. Ag.y., s. 263.
250. Lane. A., Enrfv lslanic Poffery, 5.. Bask, l.ondra, 1%5, s. 5
251. Bayhaki, Tarih 'i Afns 'di'dcn alarak Lane, s. l O
252. A.g.y.. s. 18.
. 253. A.g.y., s. 3 l;
254. A.g.e., 32; Ebu 1-Kasm'n Farsa kitab ve Almanca evirisi: Ritter,
R., Ruska, vcd., 'Oricntalischc Steinbchcr und pcrsische Faience
cchnik, istnnhl:r !4iteilmgcn IH (1935).
255. A-.fiY 39: Einghausc, R., 'Thc Iconography of a Kashan Luster"
l'lac', A:t Orienwlis, iV
256. Bu ekniin-Kaan mlekileri arafndan kullanlan deiik bir tr
nn ad da Abu 1-Kasm'n kitatnda belirttii J left Rengi 'yedi renk'
adl tekniktir.
257. Lane, s. 47-8.
258. Erginsoy, ., isi.om Maden Sanatnn Gelimesi, lstanbul, 1978, s.
123; Btn teknikler iin en ayrntl bavuru kitabdr.
259. Dimand, s. 136.
2W. Melikian-Shirvani, A. S., 'Le Grifon Iranicn de Pise', Knst des Ori-
ent, 2. cilt, (1968), s. 68-80.
261. Aaolu, M. A., 'The use of architecural Forms in Seljuk Metal
work.', Art Qanerly, Vl (1943), s. 92-98.
262. Ettinghausen, R., 'The Bobrinski Kettle' Gazete des BeaxArts, 24.
. cilt (19-B ), s. 193-208.
263. Rice, DS., The Wade Cup, Paris, 1955.
264. Dinand, A.g.e., s. 138.
265. Field-Prostov, A.g.e., s. 255
266. A.g.e., s. 146.
267. Ficltl-Prostov, A.g.e., s. 253.
268. A.g.y., s. 259.
269. Gray,A:g.e., s. 15
270. A.g.y., s. 17.
271. A.g.y., s. 18.

205
 DZN

Abbasi: 122, 172, 173, 174, l 75, Altay kurgnl:r: 46

183, 185 Altaylar: 37, 40, 54, 55, 56, 81
Abbasiler: 176 Altn: .6
Abd el-\"la S:nw: 129 Altnordu: 73
Abu'I l l asan l\1ulmmed bin Anuderya: 79, 108, 119
Sufyar al-Kalanati: 117 Amul: 143
Ahlk:sn 178 A:dolu mimarisi: 23
Aclai Saran: 129 .\.n:dol: 30, 115, 121, 124, 173
Afant'seH: 3 An:n: 38
Afga-:l: 12'>. 157 Antalr: 140
Afganistan: 15, 26, 69, 115, 15-t, Applif: 48
155, 185 Aral Giilii: 106, 161
Afr:siy:h: 89, 90, 93, 100 Arap Ata Trbesi: ..9
Afrnsirnh Tiiiiliisii: 148 Araplar: 122
A,!a: 08 Ardistan: 1..O
Alamei: 89 Arslan ilan: 154, 155
Alaneniler: 90 Arthur Lane: 178
Ahmet 11:: 154 Artld Eniri Necmeddi Alpi:
Ahap d;: ya da bindirme rtii: 23
130 Artkl: 30, 182
Aklun: 81, 92, 122 Arhkll:r. ....
Aklnlar: 65, 80, 81, 83, 91, 93, A'iur: 54
9-l \_4ja Sir Derya: 91
Akaee diinemi: 56 A:riyyun: 116
Aksu: 26, 81 At:he,: Zen,:i: 182
Akh: 81 Atabey Nureddin: 146
AI-Yakbi: 110 Atabeyler: 185
Alanya: 162 Attar: 25
Alan. Han: 162 Avarhr. 54
Ahta: 82 Avlu: 131
Al_ beze_e: 130 Avlulu evler: 143
Ali ilmi lsa: 173 A\'lulu yap: 130
Alm:i-Ata: 18 A,-r:srn: 60
Alp Arsl:: 14.1 Ayaso..fya Kitpl: 175
Alp Kutlu,: Tonga Bil,:e Kl Alerbayca: 22, 115, 120
Taga llak;: 119
Alpler: 42 Bad:h_an: 158
Alptekin: 154 Hadat: 117, 121, t..3, 144
Altai-r:n: 36 H:dat halifcleri: 105
Altay: 21, 43, 45, -U,, -l7, 50, 54, Badat sara)lar: 15..
59, 60 Bahe: 157
Altay hlgesi: 39 Bakralar: 182

206
fktirian: 79, 82, 89 Buhara: 15, 79, 117, 118, 121,
Uala-11 isar:89 123, 13+, l+O, I, 154,
Blk Tepe:95 160
Halhal: 74, 108 Buhara Beyi: 101
Balk:nlar: 22 Buhara Cuma Camii: 142
Balk,: 106 Buhara Iludat Saray: 98
Balmumu: 108 Buhara Kala: 140
Barsiya: 136, 140 Buhara Kalesi: 129
U.rthold Balasagun: 81, 92 118, Buhurdan:.180
. 140, 141 Bulgar: 81, 108
fsmil: 66 Bulgarlar: 22, 106
fkrtlar: 106 Burana: 14 l
Bat Gktiirk: 72, 83, 105 Bursa Ulu Camisi: 23
Hat Gktrk l)evl:ti: 66 Bust: 122, 129, 155
B:t ,Gktrkler:82 Buveyhi saraylar: 123
Bat Trkistan: 105
Haturlar: 42 Cafer ibni Muhammet ibni Ali:
fylaki: 107, 120, 129, 156, 157, 180
173 Cahi: 106,.107, 122
fnkal: 106 Cami: 140
B:kal Giil: 105 Celaleddin Knbeti: 163
ua;ta: 117 Cem: 15
Behramah: 140 Cengiz:73, 83
Uelt:itski: 93, 100, 101 Cermenler:21
lklt:YI Kervesaray: 160 Ceziretul-bni mer: 143
Belh: 30, 79, 117, 129, 1+2, 143, Chang-an:69, 70, 72, 73
157 Clickin: 101
Bezeklik: 18, 76, 77 Clevelaid Mzesi: 182
Uezeme: 46 Curcan: 81
Bak: l 10 Curcenler: 73
Bil ,:e Kagan: 74 Cuybay sany: 154
Uirinci 1\-tahmut: 17
Uitkiscl arahesk: 183 adr sanat: 109
Bitkisel motifler: 132 ar Bey: 143
Bizns: 92, 130 ar Kurgan: 140
Robriski bakrac: 182 igil: 117
Uoswortl: 157 ilbur: 98
noynu: 108 in: 18, 22, 39, 54
Bronz:46 in bulutu: 70
Bronz ail: 39 in porselenleri: 175
lhdist: 18, 26, 184 in sanat: 54
fdist ,:elenei:18 in seramii: 19, l 73
Budist ikonlar: 71 in Trkistan: 21
Budist: l-W ok ayakl salon: 130
Uudist stupa mimarisi: 26 slalesi: 69
Budizm: 21, 36, 72, 79, 83, 92, 94
Damga: 1-lO, 152, 163

207
Daylaml: 120 Erzurum Ulucamisi: 136
De Materia Medica: 23 Esin: 141
l>ehistan: 150 Eski sfhan l\tescid-i Cumas:
Demir teknolojisi: 46 134
Dendanekan Rihat Sava: 120 Eyvan: 130, 131, 132
Dervge saray: 155 Eyvanl avlu: 138
D-lran: 100 Eyvanl evler: 143
Diez: 142 Eyyuhiler: 147
Dih-i No: 107
Dihkan: 122 Fafuri ini: 173
Oihkanf.r: 95, 154 Farah: 108
Dinad: 172 Fars: 98
Dioscurides: 23 f.atimi: 172
Divan: 25 Fatimiler: 176
Ohan el Lugat it-Trk:. 1 18 1''ergaa: 18, 26, 69, 70, 79, 80,
lJh-rii Kiilliyesi: 30 91, 115, 117, 122, 163
Diyarh:kir: 144 Hn-Ugur: 54
))oji Akdeniz: 22 irdevsi: 119, 186
l>ojiu Avrupa: 37 Firdevsi ahnamesi: 24, 100, 119
Dou Gktiirk: 66, 73, 74 Firuze: 157
Oou Gktiirkler: 67 Firuzi: 129
J)ojlu Hunlar: (,9 Forumad Mescid-i Cumas: 138
Dou Tiirkista: 18, 20, 26, 68, Furussiyya: 106
75, 82., 100, 115, 172, 184,
185 Galleria Estense: 181
Dokmnn: 110 G:nd:ra: 71, 82, 89
Dokuz O_ilz: 66, 107 Ganj Deltas: 78
Dokuz Ouzlar: 105 Garnrkale: 89
.Drt eyvanl medrese: 144 Gazali: 116, 121
Duvar freskleri: 156 Gazne: 116, 117, 122, 123, 143,
Duvar resmi: 130 154
Gaze dnemi: 184
Ebubekir: 148 Gazne minareleri: 141
Edirneli: 20 Gazne sanat: 18
Eft:litler: 54, 65 Gazne saray: 24, 101, 156
Eik kesim: 183 Gaze sultanlar: 24
Eliade: 42 Guznl'li: 15, 30, 117, 119, 124,
Emevi: 183, 185 141, 165
Eevi c:nisi: 30 G:zneli Devleti: 119
Emevi diiei: 134 Gazeli l\lahmut: 129
Enevi s:rayl:r: 156 Gazneliler: 26, 27, 28, 82, 105,
Emir l\fans.ur lhgtekin: 172 122, 143, 155
Erdman: 51, 171 Ge Bronz a: 40
Erginsoy: 179 Ge Roma: 130
Ermeni: 120 Gelibolulu Mustafa AJi Efendi:
Erzurum: 22, 76, 147 14
Erzurum evi: 17 Gelpayegan: 13

208
Geometrik desen: 17,183 Hazarlar: 81, 106
Geometrik erit bezeme: 132 ..r reng: 178
Georg .Jacob: 5 l llellenistik: 49,100
Geyik: 49 lle_llenizm: 36
Gog Magog: 105 IIernt: 1291 143,182
Gebe mitolojisi: 52 Hermitage !\fzesi: 182
Gebe sanat: 36, 60 Herodot: 89
Gk tanrs: 43 Herzfeld: 36
Gktrk: 14,65,72,74,117 Ilrbet el-Mefcer Saray: 159
Gktrk u)1: 72 Hristiyan: 36
Grdes dml: 51 llristiyanlar. 72
Grdes diimii: 48 llristiyanlk: 21, 92
Grek: 54 Hindistan: 21, 22,29, 30
Grek Baktrin: 90 llint: 18
Grosset: 71 Hint-Avrupa: 115
Gryazov: 40, 42, 56, 57 Hint-Avrupal: 35, 39, 55, 122
Gur:124 Jlint-Avrupallar: 15
Gurgan: 115, 151 Hiam: 111
Glah: 185 , llitanlar: 73
Giinbed-i Surh: 163 lliuao Tsang: 81, 82, 83
Gnbed-i Kabus: 16,151 Jloent:162
Gney Rusy: 53, 54,56 lloo: 75, 76,77
Hontsai: 24, 26, 81, 85, 115,
Hadis: 184. 119, 120,. 121, 122, 124,
Hakim el-Tirnizi: 149 142, 143, 147, 148, 151,
11:layan 91 154, 164, J72, 174, 180,
H:llstatt a kiiltr: 53 181, 182
Hamse: 186 Hotan: 92
ifan dnemi:69 llsien-pi: 70
ilan slalesi: 69, 70 lludud al-Alam: 109
llarezm: 24, 26, 38, 75, 79, 80, lln adr: 17
81, 89, 90, 94, 98, 105, llun: 70
106, 108, 115, 119, 120, Hunlar. 12, 21, 51,54, 56,71.
124, 160, 164 il ntu:170
l larezmah: 29, 83 Hsrev: 159
Jlareznahlar:" 27, 174 Hsrev Anuirvar: 81
llarrekanda: 152 Hyung-nu:65,69
J hrun Reit: 173 Hyung-nular: 47, 54, 55, 73
llat: 184 Uz. Aye: 148
llathat: 185
llavuz; 13 l nak:al82
Hayvan slubu: 43, 51, 53, 54, Illustration: 185
56,60 lrnk: 185
Hazar: 67, 79, 81, l 10 Jsf:han: 27, 120, 129, 145
Hazar Denizi: 78 Isfahan l\fescid-i Cumas: 136,
Hazar Trkleri: 67 133
Hazara Camii: 134 lssk Gl: 82, !05

209
 Kansu: 66
ln AJ-Cerii: 1..i8 Kantur:: 107
ln Fadlan: 108 Kara lloo: 75
bn llurdadlih: 107 Kara lloo sanat: 18,
li llavkul: 108 Kan l\faiar: 182
lmhim bin Vasf.ah: !OT Kara tilki: 170
itrik: 181 Karahanl: 15, 106, 117, 118,
dikut: 76 119, 120, 124, 140, 150,
di eb: 141 165
itak: 122 Kar.hanllar: 26, 27, 79, 130,
lek ilanlar: 117, 118 139
lt>klan: 67 K.rakl: 55
pek Yolu: 2(,, 69, 70, 71, 75, 79, Kanmin: 123
99. 100 Kannhia: 142
pt>kli: 112 Kar:suki 39, 42, 55
ran:. 19, 21, 30, -49, 54; 5C, 60, Kari: 180
172 Karluk: 6(,, 67, 107
nr-Selukl: 24 Karluklar: 66, 100, 106, 108,
r:nl: 21 117, 120, 122
isticah: os Karpatlar: 38
skedt>r: 89. 115 Kanatid: 158
iskit: 46, 53,'5. 56, 89 Kas;: 163
skit sanat: 54 Kas' el-Hayr: 100
skitlt>r: 54 K:a: 176, 178, 185
istan: 36 Kaan inileri: 176
slam mimarisi: 23, 100 Kandr: 174
smail: 134 Kaal Ehulkasn: 175
smili: 137 Kagar: 70, 79, 80, 117, ti2
!?takri: 185 Kagarl: 20
Yova:
. 54 Kagarl Mahmut: l8, 25
mi r: 22 Kai: 176
Kalanda: 47, 55
Juan-Juan: 46 Kayseri ifte l'-ledresesi: 144,
145
Kahartma iniler: 176 Karseri Ulcamisi: 136
Kabul: 122 Kazan: 54
Kaar: 19 Kavi: 138
Kadir I lao: 169 Kee: 110
. Kflrnsya: 53, 56, 8 l Kemer: l 10
Kakm: 170 Kemer tokalar: 110
Kukru:c 11:cil l\lt>sut ihn Ah- Kerpi: IJO
ml't: 182 Kervansaray: 85
Kalay: 46 Ketl'n: 172
Kalv: 130. 140 Keyl...rns if;hansi: 163
K:ho)a: 69 Keykh.t: 173
Ka)!-ki u: 90 Kl: 110
Kanika: 71, 76, 140, 141 Krnak: 107

210
 Kmaklar. 106, 108 . Leger-i Hazar: 123, 136, 15-t,
Knk1r: 120 155
Krgzlar: 66, 1.05 Leger-i Hazar Sany: 129
Krm ilanlar: 73 Loyang: 70
Kzl: 26, 76, 81 Li.ister: 174, 176
Kitab al-llaayi: 23 Lyon !\tzesi: 172
Kitab al-Agaii: 81
Kitaplk: 145 Macarlar: 106
Konfyiis: 71 l\faenchen-llelfen; 12
Konya: 30 l\fah: 134
Kon taknlan: 1 I l\fahavana Rudizmi: 71
Koy-Krlgan Kala: 90 Maludi baheleri: 158
Kovun: 108 Mahmut: 156. 157
Kt;sifor: 159 l\fakedonyallr: 89, 90
Kuhhat el-Siilayhiye: 148 Maksure: 134, 136
Kubbe rts: 130 Malatya Ulucami: 138
Khbet es-Salm: 148 Malviva: 138
Ktlilav: 73 Ma;r:ra: 38
Kua: 81, 82 !\fani: 72
Kufi: 175, 184 Mai dini: i8
Kufi yaz: 132, 162 Manileist: 18, 184.
Kuli yaztlar: 163 - l\laniheiz: 18, 21, 79, 92
Kule mezar: 151 M}niyak: 92
Kle stupalar: 71 Mao-tun: 90
Kle yap: l+O, 1+1 Maraga kiibetleri: 163
Kule yaplar: 139 l\larakanda: 89
Kulesel stupa: 151 Masaget: 89
Kuma: 157 IH.sagetler: 81
Kuran: 25, 18-+ Ma\'i!raiinnelr: 26, 79, 80, 81,
Kurgan: 43, 47, 91 83, 91, 98, 105, 106, 1!5,
Kurultay: 82 122, 142, 154, 164; 172,
KusayrAmra: 101 174
. Kuan: 71, 72, 75, 83, 91, 100 Mayafarikin: 136
Kuan dnemi: 94 Mayamir: 43
Kanhr: 69 Medrese: 28, 85
Kutadgu Bilik: 18, 118 Melikah: 116, 129, 136, 143,
Kutlu ev: 141 145
Kuzey Afrika: 30 Memluk sultanlar: 76
Kuzey in: 46 MemlukJar: 146
Kuzey Hindistan: 124 Mermer kaplama: 156
Kuzey K . afkasya: 67 Merv: 89, 92, 129, 137, 143, 145,
Kuzil: 26 150, 160, 170, 172, 182
Kltigin: 74 Mescid-i Cami: 163
Krk: 108 Mescid-i Haydariye: 136
Mesnevi: 25
Lacim: 152 Mestoryan: 150
Mesudi: 106, 107

211
 Mesudive Medresesi: 144 N:he,an:152, 163
l\lest: .16, 129, 157 Nakka: 185
Mete: 90 Nar:hi: 139, 148, 155
1\-letropoliten !\fzesi: 180 Nasr bin brahim: 160, 162
Me"a'dr-Nefais fi Karn'di-1- Nasr- lliisrev hfolan:.165
1\leculis: 14 Nayin: 134
l\fovbahar Budist Manastm: 142 Nayriz Mescid-i Cumas: 138
Mevlana: 25, 30 Niello: 179
Mezar: 44 Nisa: 90, 98
!'lezar kulesi: 85 Niadr: 108
l\lezar talar: 74 Niapur: 112, 129, 143, 145, 155,
l\tezar- ir Kabir: 150 156, 157, 160, 172, 174,
Mezopotamya: 49, 172 182
Mezopotamya Ge Asur sanat: Nizam l-l'fiilk: 28, 117, 119,
54 121, 1-+3, 144, 159
Msr: 124; 1-16, 172 Nizami: 186
Miai: 185 Nizamiye: 143, 1-15
Miar: l+O Noin-Ula: 48, 55, 70
Mine: 180
l\ting: 73 Ob Vadisi: 42
Miusinsk:-42, 56 Oda: 110
Miraca: 148 Ouz: 106, 122
l\lisk otu: 108 Ouz Hakan: 107
Modena:181 Ouzlar: 26, 81, 107, 108, 109,
Mool: 7 0 110
l\loolistan: _66, 70 Ok: 110
l\loollar: 29, 170 Olcaytu Hiidahende Hann Tr-
Molduvva: 42 besi: 153
Mo:ayik: 132, 162 Ordos: 55, 69, 70
Mugaki Attari: 1-W Ordos Sanat: 55
l\hlumned bin Siileyman Ars- Orhun: 21, 66, 74
lan ilan: 129 Ortaasya: 30, 50, 54, 60, 143,
Muhammed el-M:\erdj; 180 148, 151, 185
Muhammed ibn Ahdlvahid: 182 Ortaa: 60-
Muhiddin el-Arabi: 25 - Osmanl:24
l\foltasar-iil-Acaib: 107 Osmanl mimarisi: 23
J\Iukaddasi Buhara: 139 Ota: 110
Mustansr: 148
J\tustansrive: 1-1-1 deaac ya:169
l\fostasami; 30 l gmme: 68, 109
Musul: 22, 115, 1-13, 182 l mnralana: 17
J\-lusul Uhicami: UO mer Ha,"Vam: 121
J\-ltasm:19 er Peyamber: 148
Mutk: 18 zbekistan: 184
Mmine Hatun Trbesi: 162,
163 Paksa: 96
Miizehhip: 185 Palnet: 49

212
Parkat: 89 Samanolu minareleri: 139
!'art 155 Samanoull:r: 119, 134, 149,
Parta: 98 154
Partlar: 90, 122 Sararra: 26, 154, 155, 183, 185
Pasifik: 37 Samur: 170
Pazirik: 37, 41, 43, 46, 47,.4:, 56 San Pietro: 25
Peenek: 81 S:rna'i: .25, 30
Peenekler: 106 Sancar dnemi: 171
Pekin: 73 Sancar trbesi: 26
Pencapll:r: 22 Sandal aac: 169
Pencikent: 92, 93, 96, 98; 100, Sarmal: 46, 54
101 Sarmatlar: 54, 46
Perdahl: 174 Sas:rni: 24, 92, 98; 116, 130, 155
Peavar: 120 Sasaniler: 81, 82
Pisa: 180 Satuk: 117
Pimi toprak mozayik: 130 Sah k lhra l la o: 117
Planhol: 122 Savatlama: 179
l'rabhakaranitra: 83 Save: 186
Save caHileri: 140
Rahat: 96, 147, 160 Sehiiktekio: 117, 119, 155
R:kk:.: 174, 176, 177 Seluk: 118, 141
Rasowi: 51 Seluk ailesi: 120
Renklf basmalar: 169 Seluk dnemi minyatr: 186
Revak: 131 Seluk minaresi: 163
Rey: 19, 129-, 17 4, 176, 185 Selk minyatiir sanat: 185
RihaH !\lelik: 98, 118, 160 Seluk seramii: 19
Rbatlar: 1"06, 147, 159 Seluklu: 15, 30, 11.7, 124, 150,
Riegl: 36 165
Roma dnemi mozoleleri: 76 Seluklular: 27
Roma nozayii: 17 Selevkuslar: 115
Ronde-bosse: 46 Selimive: l 7
RostovzetT: 51, 53, 54 Semerknt: 72, 79, 83, 89, 96,
Rubnck: 76 160, 162, 169, 172
Rdenko: 48 Sialk: 39
Rii: 157 Sian: 18
Rusafa: 174, 177 Sibirva: 54
Siluetli: 176
Sadabad saraylar: 155 . Silvan: 136
Sahran: 107 Sin: 163
Sad Hazara: 157 Sinor: 46
Safavi: 19, 28, 30 Sir Aurel Stein: 172
Safavi tarihi: 19 Sir Derya: 79, 81, 89, 92, 107,
Safaviler: 171 . 110
Saman ianlan: 21 Sivas: 147
Samani: 81, 117, 122 Sivas Gkmedrese: 60
Samaniler: 15, 19, 105, 122 Sivas Ulucami Minaresi: 140
Samanllar: 117 Siyasetname: 159

213
 Sogd:79,93,94 ustar ilemeleri: 158
Sogd alfabesi: 93
Sogdh: 89, 122 T'ang: 17, 72, 73
Sogdlular: 92 T'ang a: 72
St:lin: 18 T'ang dnemi: 72, 81
StrzygoYsk.i: 76 Ta-t'ung: 70
Stupa: 71, 14 l Tahari: 81
Stpa mimarisi: 26. Tabaristan: 169
Stupalar: 150 Tah,::a Trkleri: 65
Sufi: 117 Tahahr: 54
Sufiler: 148 Tacik: 120
Sufilik: 147 Ta l\fahal: 24, 25
Sui siilalesi: 70 Tagar:42,55
Sultan lfavhars Camisi: 136 Tak-i Kisra: 123
Sultan lalnt: 21, 24, l 19, Taklan:k:n: 69
169 Talas: 73, 79, 117
Sultan Mesut: .16, 125, 155 Tali Uarz: 91
Sultan Sancar: 160 Talt:tan Haha Musalhs: 137
Sultaniye: 153 Tamga ilan hrahin: 123
Sur)'e:22, 172 Tarng: I lan lralin-'i olu
Susa: 39, 159 Nasr bin hralim: 117
Sutkand: 107 Tanl!tl:r: 73
S ii leymaniye kuhhesi:. l 7 Taoist: 71
Sryani: 23 Tarm: 66,vO, 71, 75, 79, 122
'Sryanice: 23 Tas: 182
Takent: 82, 182
adyak saray: 155 Taoyra: 26
ah Cihan: 24 Tavan kirilemesi: 17
ah Fazl Trbesi: 163 Tengri: 108
alname: 184 Tennez: 90, 95
am: 117, 143 Tibet: 18,141
aman:108 Tibette: 141
aman gelenekleri: 17 Titlis: 181
amrnlar: 42, 57 Tim: 149
amanlk: 92 Timur: 150
ag slaleleri: 68 Timurta olu Necmeddin: 1'36
ansi: 70 Timurun adrl ordugi'ih: 17
a: 82, 122 Tirmiz: 149
ehname: 186 Tiyanan: 56, 79, 106, 122
elristan: 96 Tiyan.anlar: 82, 105
ems al-1\folk Rabnt- Melik: To-pa:-65
123 Topa--lar: 54
emsabad: 118 To-pa Trkleri: 72
emsahad Saray: 129, 154 Tohar:82
ihe: 43 Tokmak: 83, 141
ifahaneyi:145 Tolstov: 81
iraz Mescid-i Cumas: 138 Tonoz: 130

214
Tonvukhk: 74 Van Ufocamii:136
Topakk:le: 91, 95, 96, 98 Varnka: 92, 93, 98, 100, 101
Totem: 60 Yarka:185
Tripolye:38 Vihara: 142
Tromp: 130 Volg:1:54, 108
Tulu: 130 Von Le Coq: 75
Turul IJey: 112, 119, 129, 140,
143, 155 Wade Cup: 182
Tk!,i: 117 Wei: 65
Tkvu: 65 Wel.dnemi:72
Tult;noh: 172
Tuhnou!lar:105, 144 Yahgusu: 93
Tm-lhang: 72, 77, 172 Yama: l17, 67
Tuna Blgesi: 53 Yahudilik: 21
Tun grifon: 180 Yakmdoti: 36, 39
Tc zerine kakma: 182 Yakhi: 107
Trf: 75, 77, 79, 82, 119 Yakubo,ski:96
Tiimiiliis: 152 Yakut: 100, 112
Ti.irgi:66, 107 Yakut Halife: 111
Trkistan:. 22 Yarhotc:75
Trknm: 120 Yedi-su: 66, 79, 91, 92
Tiirknenistan: 184 Yengikent: 107
Yenisey: 39; 55, 56
Ulan-Bator: 55 Yenisey-Altay: 39
Ural..:.Altav: 35 Yeralt dnyas tanrs erlik
Urallar: 39 ilan: 43
Urgen: 95 Yivli l'.\fare:140
Uygur:.66 Ye-i: 80, 92
Uygur alfabesi: 93 Yue-i'ler: 69, 90
Uygur han: 18 Yunan-Roma:36
U)gur kiiltiir:75 Yunus Emre: 25
Uygur mniheist minyatrleri: Yan: 73
77
UJgr sanat: 18 Z. V. Toan: 26
U)gur tarihi: 19 Zavare: 138
Uygurl.r:18, 20, 72, 82 105, 122 Zemrkos: 82
Uzgend: 163 Zerdeva: 170
Zerdiit: 72
ncii l\lest: 140 Zerdiitlk: 92

stad sa:24 Zerelan: 70, 91, 172
Zerelan Vadisi: 79

215
!------Jli'-""
-'--'-------
_____( ' ,
'
"' ;;..... ,. ,.

I r \
\
-----
-

,' -- - .--. --
'>.-c,< ./. ...fi'., - 'm-od. r
_,,
......- "" ".",
',
1 ,'/
( " '. .J. ""
--,..
r-.
1 t' ..,..__ '>
l
..,.-- r:;.;,. ..{, ..- .-?".
.
"7
( ,\rol : - --
) s
_/
Go,J
" :::,..;> _,,.,'/..
.., \..
.
,. . , ..;.,e''-_-
1J \ ,.J . ._two ..,.J,;,
. j ,,_,....-

T
f'//' ,,,,. ,.r,T,, / . , . e
... .-
'\
,_,-1,

t.
-"'/. ,.,.
\, , u
IIJ d .1"Ak
{rc-, ...
r.. .
1
'

k
\_; (, ls<
, , Uh
,,
', :,R,
. -" .- , , /'"''-.... .
...J \ HRE2M /'.
.s e. ' -1:'- .:.;, ;
1
\ :;; -\.. )
"' -1;:
;;c..;,v +-
. '\.
Q: / "-_;
,

r
'o\
)
",r.,, \U '
.
'\...'
'.'.
h,

d
...=
vrkond
,.,
[...
Kcgo Jl

iJ
'>o.,,:F'
t ..

--'
4. uhoro /'
fr)l ll -::
" Cureon , ,,
-
K;,
' ,,. ; ;coron
p

lc
.-
.

C
m r
1
Mc" ' '='.,'
- . / ',,.f' ;;;
l
"'" ",
-
::
. 0.!h _,r I
','{l,GU A N y
1:
,";_ '' ::,,.,j,t '
,,
. -..d
.-
R.ey
':(:

"' e . ,,\

'=
,,r- j f4', .

;>', --,..
'
.'!;,-.,
Nlw
-- "

o::.= ,.' ,..:,.._,_,' :,;

r.-- ..,,_,.t/
00
, , '" :..,,,
:.' ......
\
J>e10vor
.,_.,..,,,.
" O SAS A "" e / f'

,
",i,
t
Tobo,
Hcrn
...
_....!
.__._--
,,,--
l
o.-:;,1,
, ...,.,; ;,.<;_ --.. .::
-
' =- . -,,..-

-
,'\ r
r.G U
rr,;; j ,/ _.- .r.--,..-

"','"'- - .,,
// /":
:c,I

,,, ,(/, .,
B
,
/
l
usr.

.
'"""' S...,
, ,. '6J' ) /! ' :,:C..-- .--;, "-""'- ,:

,.,., ' '

FAR ,. ,
JO..
C"n) ..

1 /(
-:::,:r S!S<f'AN.

\ '''"'
'"\'.,; ...';. :r r'
r., ,!'
. _, , ..\ ,, ' / --------
9 -tt97l1JJ