SSC meeceeve DeOeeve

2016-17

(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, mveeleke mlejere hejer#ee, meerheerDees (CPO)
hejer#ee leLee ceuereefmkebie SJeb msveeseehej Deeefo SkeefoJemeere hejer#eeDeeW kes efueS efJeMes<e)

DeOeeeJeej DeOeeve meeceeer SJeb

efJeiele 15 Je<eeX kes nue eMveesej Yeer DeOeeeJeej

cetue : ` 275

7R/5 leeMekebo ceeie&, (efmebie [sue veme&jer mketue)

kes meeceves, efmeefJeue ueeFvme, Fueeneyeeo,
ceesyeeFue veb. : 09335151971

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 1

SSC meeceeve DeOeeve
mebheeoke : Deefveue DeeJeeue

ISBN : 978-93-82684-22-0
eOeeve keeee&uee
cebLeve ekeeMeve 7R/5 leeMekevo ceeie& (efmebie [sue veme&jer mketue kes meeceves), Fueeneyeeo
ceesyeeFue veb. : 09335151971
cetue : ` 275/- (oes meew heenej heS cee$e)
Deefveue DeeJeeue
website : www.manthanprakashan.in
email : manthan.prakashan@gmail.com
www.facebook.com/parikshamanthan

JewOeeefveke metevee
mebheeoke keer efueefKele Devegceefle kes efyevee hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve mes efkemeer meeceeer kee ve lees
DevegkejCe efkeee pee mekelee nw Deewj ve ner Fmes efkemeer he ceW hegve: efkemeer ceeOece eje ekeeefMele ee
emeeefjle efkeee pee mekelee nw~ hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve ceW ekeeefMele efJeeej uesKekeeW kes Deheves nQ,
Gvemes mebheeoke kee mencele nesvee pejer veneR nw~ mecemle Jeeo-eefleJeeo Fueeneyeeo Ge veeeeuee
kes veeefeke #es$eeefOekeej kes DeOeerve ner ceeve neWies~

hejer#ee cebLeve/cebLeve ekeeMeve keer hegmlekeW

efheuehekee& hej Yeer GheueyOe nQ~ mebheke& kejW

hejer#ee cebLeve kes efueS Deefveue DeeJeeue eje 7R/5 leeMekevo ceeie& mes ekeeefMele Deewj eeefheke Deehemes
186 wieesj eGve, Fueeneyeeo eje cegefle

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 2

 mecheeokeere

SmeSmemeer (SSC) eje Deeeesefpele efJeefJeOe hejer#eeDeeW pewmes- mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, mveeleke
mlejere hejer#ee, meerheerDees (CPO) hejer#ee leLee ceuereefmkebie SJeb msveeseehej Deeefo hejer#eeDeeW kees Oeeve ceW jKekej
nceves hejer#eeefLe&eeW kes efueS Keemeleewj hej SSC meeceeve DeOeeve efJeMes<eebke leweej efkeee nw~ Fme efJeMes<eebke kees leweej
kejves ceW nceves hejer#eeDeeW kes PeeveeW SJeb eMveeW kes eehe kees Oeeve ceW jKekej Ssmeer meeceeer mebpeeskej emlegle keer nw,
pees eefleeesefieeeW kees Ske cepeyetle DeeOeej eoeve kejsieer Deewj meheuelee kes heLe kees eMemle kejsieer~ pees meeceeer nceves Fme
efJeMes<eebke kes peefjS hejer#eeefLe&eeW kees GheueyOe kejJeeF& nw, Gmekeer Yee<ee-Mewueer menpe Je mejue nw~ Fmemes hejer#eeLeea
YekeeJe Je Yece keer efmLeefle kes efMekeej veneR neWies Deewj megiecelee mes meejieefYe&le hee"de-meeceeer kees mecePe mekeWies~ nceves
Fme efJeMes<eebke kees hetCe&le: hejer#eesheeesieer efJe<eeeW hej kesefvle efkeee nw~ hejer#eeefLe&eeW kes mecee kees ve kejves Jeeues Deveie&ue, DeveeJeMeke SJeb
cenJenerve efJe<eeeW mes yeeles ngS nceves meeceeer kes eeve ceW efJeMes<e meeJeOeeveer yejleer nw Deewj Fmes hetCe&le: hejer#ee keer ef mes Gheeesieer yeveeves kee
eeeme efkeee nw~ Fme efJeMes<eebke keer en efJeefMelee nw efke nceves FmeceW DeOeeeJeej DeOeeve meeceeer lees GheueyOe kejJeeF& ner nw, efJeiele 15 Je<eeX
kes nue eMvehe$e Yeer efoS nQ, efpevekeer hejer#eeefLe&eeW kes efueS efJeMes<e Gheeesefielee nw~ hets iees eMveeW mes peneb hejer#eeefLe&eeW kees eMveeW kes eehe Deewj
Peeve kees mecePeves ceW ceoo efceuesieer, JeneR Fvekee nue Gvekes %eeve SJeb peevekeejer ceW DeefYeJe=ef kejsiee~ kegue efceueekej, Fme efJeMes<eebke kees nceves
Fme lejn mes ie{e nw, efke Fmekes iebYeerjleehetJe&ke DeOeeve-ceveve kes yeeo hejer#eeefLe&eeW keer meheuelee Mele-eefleMele megefveefMele nes~ nceejs Fme
eeeme kee cetueebkeve Deehekees ner kejvee nw~ nceW Deehekes megPeeJeeW SJeb eefleefeeeDeeW keer eleer#ee jnsieer~

Deehekee
Deefveue DeeJeeue
mebheeoke

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 3

 SSC meeceeve DeOeeve
(SSC General Studies)

DevegeceefCekee
1. Yeejleere Fefleneme Yeejleere kecegefvem heeea, mJejepe heeea leLee keebesme meceepeJeeoer
I. eeeerve Yeejleere Fefleneme 6-103 heeea; 7. yebieeue kee SkeerkejCe;8. nesceue ueerie Deeboesueve;
9. cenelcee ieebOeer; 10. peefueeebJeeuee yeeie nleekeeC[; 11.
1. HegjelelJe Deewj eeiewefleneefmeke keeue 6
meeFceve keceerMeve, ieesuecespe meccesueve, ieebOeer-FjefJeve mecePeewlee,
2. efmevOeg Ieeer keer meYelee 7 meeceoeefeke hebee leLee hetvee hewke; 12. osMeer efjeemeleW;
3. Jewefoke meYelee 9 13. Deepeeo efnvo heewpe; 14. efleere efJeMJeeg; 15.
4. mebiece keeue 11 Yeejle es[es Deeboesueve; 16. heeefkemleeve keer ceebie; 17.
5. eeeerve Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve Deewj cenepeveheo 12 efehme efceMeve SJeb kewefyeves efceMeve eespevee; 18. Debleefjce
mejkeej, Sueer Iees<eCee leLee Yeejle efJeYeepeve 74
6. ceewe&-keeue 18
2. Yeejle kee mebefJeOeeve 104-155
7. ceeweexej keeue 22
8. ieghle keeue 25 1. Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce 104
9. ieghleesej keeue 29 2. GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe 107
10. jepehetle keeue 32 3. mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e 109
11. Yeejle hej legke& DeeeceCe 34 4. veeieefjkelee 110
II. ceOekeeueerve Yeejle kee Fefleneme 5. cetue DeefOekeej 110

12. efouueer meulevele 35 6. jepe keer veerefle kes efveosMeke lelJe 113
13. eebleere jepeJebMe 42 7. cetue kee&Je 115
14. Oeeefce&ke Deeboesueve 43 8. mebIe keer keee&heeefuekee 116
15. cegieue meeceepe 46 9. jepe keer keee&heeefuekee 128
16. ceje"e meeceepe 53 10. Yeejle keer veeeheeefuekee 129
III. DeeOegefveke Yeejle kee Fefleneme 11. ueeskeleebef$eke efJekesverkejCe 132
17. etjesheere kebheefveeeW kee Deeieceve-1. F&m FefC[ee kebheveer SJeb 12. kesv-jepe mebyebOe 134
yebieeue; 2. efyeefMe DeeefLe&ke veerefle kee Yeejleere DeLe&JeJemLee 13. efveJee&eve Deewj Yeejle oueere JeJemLee 135
hej eYeeJe 56 14. keg JeieeX kes mebyebOe ceW efJeMes<e GheyebOe 137
18. 1857 kee efJeesn SJeb Deve peveeboesueve Je efJeesn- 1. 15. jepeYee<ee 138
1857 kee efJeesn; 2. ecegKe peveeboesueve SJeb DeeefoJeemeer
efJeesn 61 16. Deeheele GheyebOe 138
19. efyeefMe Yeejle : efMe#ee, meceeeej he$e SJeb meeceeefpeke-meebmke=efleke 17. mebefJeOeeve kee mebMeesOeve 139
hegvepee&iejCe- 1. efyeefMe Yeejle ceW efMe#ee SJeb meceeeej-he$e; 18. DemLeeeer, mebeceCe keeueerve Deewj efJeMes<e GheyebOe 140
2. Yeejle ceW meeceeefpeke SJeb meebmke=efleke hegvepee&iejCe 64 3. Yeeie-1 Yeewefleke Yetieesue 156-183
20. ieJeve&j SJeb ieJeve&j pevejue 68 1. yeeeC[/DeekeeMeiebiee/meewjceC[ue 156
21. Yeejleere je^ere Deeboesueve- 1. Yeejleere je^ere keebesme; 2. 2. mLeue ceC[ue 163
vejce SJeb iejce je^erelee kee keeue; 3. Yeejle ceW eebeflekeejer
Deeboesueve SJeb ieefleefJeefOeeeb; 4. keebesme kes eefe&le DeefOeJesMeve; 3. JeeegceC[ue 177
5. yebieeue efJeYeepeve Je mJeosMeer Deeboesueve; 6. cegefmuece ueerie, 4. he=LJeer : peueceC[ue 180

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 4

Yeeie-2-efJeMJe SJeb Yeejle kee Yetieesue 184-228 5. ke=ef<e 350
5. Yeejle : eeke=efleke eosMe (hene[/veoer/efceer) 184 6. Geesie 353
6. Yeejle : efmebeeF& SJeb ke=ef<e 195 7. Mesej yeepeej 354
7. Yeejle : Keefvepe mebmeeOeve/Geesie 202 8. cege SJeb yeQefkebie 355
8. Yeejle keer heefjJenve JeJemLee 207 9. jepemJe 360
9. Yeejle keer pevemebKee SJeb veiejerkejCe/pevepeeefleeeb 211 10. JewosefMeke #es$e 362
10. efJeMJe kee #es$eere Yetieesue 215 11. Debleje&^ere DeeefLe&ke mebie"ve 363
11. heee&JejCe heeefjefmLeeflekeer 221 6. efJeef JeOe 370-380
4. meeceeve efJe%eeve 229-340 1. Meyo meb#eshe 370
[A] Yeewefleke efJe%eeve (Physics) 231 2. je^ere SJeb Debleje&^ere efoJeme 374
1. eebef$ekeer 231 3. hegmlekeW 378
2. OJeefve 243 4. Hegjmkeej/mecceeve 385
3. T<cee 245 5. je^ere SJeb Debleje&^ere mebmLeeve/mebie"ve 392
4. ekeeMe 250 6. Yeejle kes je^ere eleerke 403
5. efJeegle 257 7. jepekeere eleerke 406
6. egcyekelJe 263
8. efJeMJe kes ecegKe osMeeW keer jepeOeeefveeeb/cegeSb 407
7. kechetj/Fbjves 264
9. osMeeW Je veiejeW kes Gheveece 410
8. Yeewefleke efJe%eeve hej DeeOeeefjle efJeefJeOe eMve 273
10. efJeMJe ceW eLece 411
[B] jmeeeve efJe%eeve (Chemistry) 280
11. Yeejle ceW eLece 412
1. Yeewefleke jmeeeve 280
12. efJeMJe/Yeejle ceW meyemes ye[e-meyemes ese 415
2. Dekeeye&efveke jmeeeve 292
13. efJeMJe kes cegKe osMe Deewj Gvekeer mebmeoW 418
3. keeye&efveke jmeeeve 306
14. keg cegKe osMe Deewj Gvekes je^ere efe 418
[C] peerJe-efJe%eeve (Biology) 313
15. efJeMJe keer cegKe Debleje&^ere meercee jsKeeSb 419
1. peerJeOeeefjeeW kee JeieeakejCe 313
16. Jeee eb$e 419
2. keesefMekee Je keesefMekee mebjevee 314
17. Meeeere ve=le Mewefueeeb 421
3. efJe<eeCeg SJeb peerJeeCeg 317
18. ueeske ve=le keuee Mewueer SJeb ueeske keuee Mewueer 422
4. heeohe peiele/heewOeeW ceW jesheCe 319
19. efe$ekeuee/cetefle&keuee 427
5. pebleg-peiele kee DeeOegefveke JeieeakejCe/pebleg 323
Tleke/peblegDeeW ceW hees<eCe 20. efJeMJe kes ecegKe Oece& 430
6. ceeveJe Mejerj leb$e/DeevegJebefMekeer/ceeveJe jesie 326 21. efJeefYeVe OeceeX kes heJe&/leesnej/cesues/GlmeJe 435
5. Yeejleere DeLe&JeJemLee 341-369 22. Yeejle kes eefme Ssefleneefmeke SJeb oMe&veere mLeue 437
1. Yeejleere DeLe&JeJemLee keer efJeMes<eleeSb 341 23. efJeMJe kes Ssefleneefmeke SJeb oMe&veere mLeue 439
2. je^ere Deee 342 24. HecegKe JeefelJe 440
3. iejeryeer Deewj yesjespeieejer 343 25. Yeejle kes jepe 449
4. DeeefLe&ke efveeespeve 345 26. Kesue 469

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 5

 Yeejleere Fefleneme
I. eeeerve Yeejleere Fefleneme
Yeejleere Fefleneme kes eeeerve keeue kees meeceeveleee leerve keeueKeC[eW ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw(1) eeiewefleneefmeke keeue, (2) Deee
Ssefleneefmeke keeue SJeb (3) hetCe& Ssefleneefmeke keeue~ eeiewefleneefmeke keeue kes Debleie&le meeceeveleee hee<eeCe mebmke=efleeeW kees jKee peelee nw SJeb Deee
Ssefleneefmeke keeue kes Debleie&le meQOeJe meYelee (n[hhee meYelee) Deewj $e+iJewefoke meYelee kees jKee peelee nw~ hetCe& Ssefleneefmeke keeue kee DeejbYe ceewe&
keeue mes ceevee peelee nw~
eeeerve Yeejle kes Fefleneme kees DeOeeve keer ef mes efvecve YeeieeW ceW yeebe ieee nwhegjelelJe Deewj eeiewefleneefmeke keeue efmevOeg Ieeer
keer meYelee Jewefoke mebmke=efle mebiece keeue eeeerve Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve ceewe& meeceepe ceeweexej keeue (Megbie JebMe, Yeejle
hej efJeosMeer DeeeceCe, henueJe JebMe SJeb keg<eeCe JebMe) ieghlekeeue ieghleesej keeue jepehetle keeue (Yeejleere Gheceneerhe hej DejyeeW
kee DeeeceCe Deewj Yeejle hej legke& DeeeceCe)~
1. HegjelelJe Deewj eeiewefleneefmeke keeue
eeiewefleneefmeke keeue (Pre-History Age) kees ceeveJe meYelee keer ef mes meyemes DeejbefYeke keeue ceevee peelee nw~ ceeveJe peeefle kes Fme
DeejbefYeke keeue kes Fefleneme kee DeOeeve kejves nsleg GheueyOe meeceeer kes DeeOeej hej leerve cegKe YeeieeW(1) hegje hee<eeCe keeue (Palaeolithic
Age), (2) ceOe hee<eeCe keeue (Mesolithic Age) leLee (3) veJe hee<eeCe keeue (Neolithic Age) ceW efJeYeeefpele efkeee ieee nw~ veJe hee<eeCe
keeue kes Debeflece ejCe ceW OeelegDeeW (ceeveJe eje meJe&eLece efpeme Oeeleg kee eeesie efkeee ieee Jen leebyee ner Lee) kee eeesie eejbYe nes ieee, efpeme mecee
ceeveJe ves helLej kes meeLe-meeLe leebyes kes DeewpeejeW kee Gheeesie eejbYe efkeee, Fmekees leece-emlej (kewukeesefueefLeke DeLee&led helLej Je leebyes kes Gheeesie
Jeeueer DeJemLee) keeue kenles nQ~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW hegjelelJe Deewj eeiewefleneefmeke keeue
kewefueeeheer efkemes kenles nQ? meguesKeve kees (msveeseehej emlej egie kes ueesieeW kes heeme keewve mee Iejsuet heMeg Les?
(es[-meer) hejer#ee, 1999) kegee (msveeseehej
hegjeuesKe efJeee kee keee DeefYeeee nw? (es[-meer) hejer#ee, 1998)
efMeueeuesKe kee DeOeeve ceeveJe DeefmlelJe kee eejefcYeke keeue keee Lee?hegje hee<eeCe keeue
(C.P.O. hejer#ee, 2003) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe eeiewefleneefmeke keeue

eeiewefleneefmeke keeue keer meYelee kee GoYeJe SJeb efJekeeme eeflevetleve
keeue ee hueeFmesmeerve Spe ceW ngDee~
hegjelelJe DeJeMes<eeW kes efleefLe efveOee&jCe leLee meYelee kes efJeefJeOe
henuegDeeW kee DeOeeve kejves efJeefJeOe efJeeveeW eje keF& efJeefOeeeb
DeheveeF& ieF& nQ, keg efJeMes<e SJeb Jew%eeefveke efJeefOeeeW kee JeCe&ve Fme
ekeej nw
1. heueesjerve hejer#eCe efJeefOe kes eje efleefLe kee efveOee&jCe efkeee
peelee nw~ Fme efJeefOe ceW pees ner ee oeble efpelevee hegjevee nesiee
GmeceW Glevee ner DeefOeke heueesjerve keer cee$ee nesieer~ Fmekee
eeesie meJe&eLece Deeskeues ves efkeee~
2. Je=#e Jeuee efveOee&jCe efJeefOe keer Keespe [ieueme ves efkeee~
Fme efJeefOe kes Debleie&le JeueeeW keer mebKee kes DeeOeej hej
3000 Je<e& henues leke kes keeueece kees %eele efkeee peelee nw~
3. jsef[ees keeye&ve efJeefOe keer Keespe efueyyeer cenesoe ves efkeee~
Fmekes Debleie&le C14 kes eje heoeLe& keer cee$ee kes efJeIeve kes
DeeOeej hej %eele efkeee peelee nw~ Deiej heoeLe& 50 eefleMele
efJeIeefle ngDee nw, lees Fleves efJeIeve ceW 5568 Je<e& kee mecee
ueiesiee~
cegeMeee kees vetefcemcesefkeme kenles nQ, Fmekes Debleie&le efmekekeeW kee
JeCe&ve kejles nQ~
hegjeuesKeMeee kees Sefheeeheer kenles nQ, Fmekes Debleie&le DeefYeuesKeeW
(efMeueeuesKe) kee DeOeeve kejles nQ~
hegjeefueefheMeee kees hesefueeeeheer kenles nQ Fmekes Debleie&le eeeerve
efueefhe kee DeOeeve efkeee peelee nw~
meguesKeve kees kewefueeeheer kenles nQ~ mebgoj nmleuesKe (meguesKeve) kes
efueS cegncceo efyeve legieueke Fefleneme ceW eefme nw~
efvecve hegjehee<eeCe keeue kes ecegKe mLeuekeMceerj, yesueve Ieeer kes
Devleie&le efcepee&hegj (et.heer.), Yeerceyeskee (ceOe eosMe)~
Yeejle ceW hee<eeCe keeueerve meYelee kee DevegmebOeeve meJe&eLece 1863
F&. ceW eejbYe ngDee~
oef#eCe Yeejle mes nwC[Skeme hejcheje kes GhekejCe meJe&eLece ceeme kes
heuueeJejced veeceke mLeeve mes jeye& yegme heg ves 1863 ceW eehle
efkeee~
ceOehegje hee<eeCe keeue ceW helLej kes ieesues mes JemlegDeeW kee efvecee&Ce
nesves ueiee~
ceOehegje hee<eeCe keeue kes cegKe mLeueefcepee&hegj (et.heer.), vesJeemee
(ceneje^), Deesef[Mee Deeefo~
ceOehegje hee<eeCe keeue kees heueke mebmke=efle (Flake Culture) Yeer
kene peelee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 6

 Ge hegje hee<eeCe keeue meyemes hegjeveer efe$ekeejer kes eceeCe (Yeerceyeskee)
Fmeer keeue kes nQ~ helLej kes yues[eW mes GhekejCe yeveves ueies~
Fme keeue kes ecegKe mLeue nQyeerpeehegj, Fveece ieeBJe (ceneje^),
yesueve Ieeer (Gej eosMe)~
DeeOegefveke ekeej kes ceeveJe kee efJekeeme Fmeer keeue ceW ngDee~
ceOe hee<eeCe keeue ecegKe mLeue nQuebIeveepe (iegpejele), Deeoceie{
(ce. e.), yeeieesj (jepemLeeve) Deeefo~
ceOe hee<eeCe keeue Deeoceie{ Je yeeieesj mes heMegheeueve kes eeeervelece
mee#e eehle ngS nQ~
veJe hee<eeCekeeue mLeue kees u[er nJee (G. e.) mes ef JeMJe ceW
eeJeue Glheeove kee eeeer velece mee#e eehle (6000 F& . het .)
ng Dee nw ~
ke=ef<e kee meJe&eLece mee#e cesnjie{ mes eehle neslee nw~

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

Yeejleere Gheceneerhe ceW ke=ef<e kes eeeervelece mee#e eehle ngS nQ efkeme ceOe hee<eeefCeke mLeue mes heMegheeueve kes mee#e eehle ngS nQ
cesnjie{ mes mejee veenj jee
(5000 F&. het.) Yeerceyeskee eefme nw ieghee Mewue efe$e kes efueS

2. efmevOeg Ieeer keer meYelee

meQOeJe meYelee kees n[hhee meYelee, efmevOeg meYelee, efmevOeg-mejmJeleer meYelee, keebme egieerve meYelee leLee eLece veiejere eebefle Deeefo
mebyeesOeveeW mes DeefYeefnle efkeee peelee nw~ en Yeejleere meYelee Je mebmke=efle kes uebyes JewefJeOehetCe& keLeeveke kee eejbefYeke efyevog nw~ yeermeJeeR meoer kes
DeejbYe leke FeflenemekeejeW SJeb hegjeleJeJeseeDeeW (Yeejleere hegjelelJe efJeYeeie kee pevceoelee DeueskepeW[j keefvebIece kees ceevee peelee nw, peyeefke hegjelelJe
efJeYeeie keer veeRJe Jeeemejee uee@[& kepe&ve kes keeue ceW he[er) keer en OeejCee Leer efke Jewefoke meYelee Yeejle keer eeeervelece meYelee nw~ peye Yeejleere
hegjelelJe efJeYeeie kes ceneefveosMeke peeve ceeMe&ue Les, leye oeejece meenveer ves 1921 ceW n[hhee leLee jeKeeue oeme yevepeea ves 1922 ceW
ceesnvepeeso[es veeceke mLeueeW mes hegjeleeefJeke JemlegDeeW kees eehle kej en efme efkeee efke Jewefoke meYelee mes hetJe& Yeer Yeejle ceW Ske Deve meYelee
(meQOeJe meYelee) efJeeceeve Leer~ efmevOeg Ieeer meYelee efJeMJe keer eeeerveleced meYeleeDeeW (efcee, cesmeesheeseefceee, megcesj SJeb eer) kes mecee mes ner
efJekeefmele Leer~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW efmebOeg Ieeer keer meYelee

n[hhee meYelee efkememes mebyebefOele nw?keebme egie (meercee megj#ee FeW keer ke=ef$ece ieesoer ([e@keee[&) Jeeuee Ske cee$e efmebOeg mLeue keewve
yeue (meye-Fbmheskeme&) efJeMes<e Yeleea, 1997) mee Lee? ueesLeue
iegpejele kes efkeme mLeeve hej n[hhee keer meYelee kes DeJeMes<e efceues (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005)
Les? ueesLeue ueesLeue veeceke mLeeve hej efkeme meYelee kee penepeer ceeueIee Lee?
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& hejer#ee,, 1998) efmebOeg Ieeer
Yeejle ceW Deee& meJe&eLece keneb Deekej yemes? efmebOeg Ieeer (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
(msveeseehej (es[-meer) 1999) efmebOeg Ieeer meYelee keer ecegKe efJeMes<elee keee nw?
hewceeveeW keer Keespe ves en efme kej efoee nw efke efmebOeg Ieeer kes ueesie ceehe Deewj JeJeefmLele Menjer peerJeve
leewue mes heefjefele Les~ en Keespe keneb mes eehle ngF& Leer? n [hhee (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2007)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) efmebOeg meYelee kes ueesie eee: Deheves cekeeve yeveeles Les?
n[hhee keeue keer cegeDeeW kes efvecee&Ce ceW cegKe he mes efkeme Je kee hekekeer FeW mes
Gheeesie efkeee ieee Lee? sjekeese (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) efmebOeg meYelee kes MenjeW keer ieefueeeb kewmeer LeeR?eew[er Deewj meerOeer
(C.P.O. hejer#ee, 2011)
efmebOeg Ieeer kes Iej efkemekes yeveeS peeles Les? F
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) efmebOeg Ieeer meYelee keer ecegKe efJeMes<elee keee Leer?
veiej meYelee
n[hhee kes efveJeemeer kewmes Les? Menjer (F.C.I. DeefmemW hejer#ee, 2012)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
Oeeleg mes yeves efmekekes meyemes henues eie ngS?n[hhee meYelee mes
efmebOeg Ieeer keer meYelee kes ueesieeW kee cegKe JeJemeee keee Lee? (msveeseehej (es[-meer Je [er) hejer#ee, 2011)
ke=ef<e keee&
efmebOeg meYelee kee yebojieen Jeeuee veiej Lee ueesLeue
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
(msveeseehej (es[-meer Je [er) hejer#ee, 2011)
DeheJeen leb$e kee efvecee&Ce meyemes henues efkeme meYelee kes ueesieeW ves
efmevOeg Ieeer meYelee kes ueesie efkeme osJelee keer hetpee kejles Les?
efkeee Lee? efmebOeg Ieeer meYelee kes ueesieeW ves
heMegheefle
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 7

 efmevOeg Ieeer meYelee keer efueefhe keewve meer nw?
De%eele (efe$ee#ej efueefhe)
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efJeMeeue mveeveeieej efmLele Lee ceesnvepeeso[es
(petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe efmebOeg Ieeer keer meYelee
efmebOeg meYelee kee keeue(a) hetJe& n[hhee keeue (3500-2600
F&. het.), (b) heefjhekeJe n[hhee (2600-1900 F&. het.), (c)
Gej n[hhee (1900-1300 F&.het.)~
mewvOeJe meYelee kee Deekeej-ef$eYegpeekeej Lee~
mewvOeJe meYelee kee kegue #es$e 12,99,600 Jeie& efkeceer. Lee~
n[hhee meYelee keer Deheieeefvemleeve ceW oes yeefmleeeB cegC[erieeke leLee
meesle&gieF& eehle nesleer nQ~
jsef[eeskeeye&ve C14 kes Devegmeej Fme meYelee kee keeue 2350-
1750 F&. het. (meJe&ceeve efleefLe) ceeveer ieF& nw~
n[hhee : en mLeue heeefkemleeve kes hebpeeye #es$e kes ceeCieescejer efpeues
ceW jeJeer veoer kes le hej efmLele Lee~
Yeejleere hegjelelJe efJeYeeie kes ceneefveosMeke mej peeve ceeMe&ue kes
efveoxMe hej 1921 F&. ceW oeejece meenveer ves Fme hegjemLeue keer Keespe
keer~
en mewvOeJe meYelee kee otmeje meyemes ye[e mLeue nw~
eneb mes eefceke DeeJeeme efceuee nw~
eneb mes mJeeefmleke efe keer eeefhle ngF& nw~
efceer kee cetmee leLee DeVeeieej Yeer eehle ngDee nw~
ceesnvepeeso[es : ceesnvepeeso[es kee efmevOeer Yee<ee ceW leelhee& nw
ce=lekeeW kee eruee~
ceesnvepeeso[es keer KegoeF& 1922 F&. ceW jeKeeueoeme yevepeea ves kejeF& Leer~
heeefkemleeve kes efmevOe eevle kes uejkeevee efpeues ceW efmevOeg veoer kes le
hej efmLele nw~
eneb mes Ske cegnj efceueer nw, efpemeceW Ske ef$ecegKeer heg<e kees eesie kes
heodceemeve cege ceW yew"e ngDee efoKeeee ieee nw~ Fmes efMeJe kee eeeerve
he ceevee ieee nw~
eneb mes efJeMeeue mveeveeieej kee eceeCe efceuee nw~ Fme mveeveeieej kes
efvecee&Ce ceW "T" ekeej kes FeW kee Gheeesie ngDee nw~
ceesnvepeeso[es mes efJeMeeue DeVeeieej kes eceeCe eehle ngS nQ (pees
ceesnvepeeso[es kes meYeer YeJeveeW ceW ye[e nw)~
eneR mes meerhe kee hewceevee efceuee nw~
metleer Jee kes mee#e Yeer eehle ngS nQ~
keeueeryebiee : keeueeryebiee kee leelhee& nwkeeues jbie keer etef[eeB~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
meQOeJe meYelee kes ceneve mveeveeieej keneb mes eehle ngS nQ
ceesnvepeeso[es
n[hhee mebmke=efle hej ekeeMe [euelee nwhegjeleeeflJeke KegoeF&
ceeveJe eje meJe&eLece eege Deveepe Lee peew
efmebOeg Ieeer meYelee kee heeve veiej Lee ueesLeue
efmebOeg meYelee efkeme keeue ceW he[lee nw Deeefo Ssefleneefmeke
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 8
efmevOeg Ieeer keer KegoeF& mes eehle JemlegSb nQ
ve=le kejleer ue[keer keer Deeke=efle
(emeej Yeejleer Fbpeerefveeefjbie
hejer#ee, 2013)
DeJeefmLeeflejepemLeeve kes nvegceeveie{ efpeues ceW~
eneb Iej keeer FeW kes yeves Les~
evnto[es ceW mewvOeJe mebmke=efle kes yeeo Petkej mebmke=efle leLee PeeBiej
mebmke=efle efJekeefmele ngF&~
eneb mes Jeeekeej FW efceueer nQ~
eneb mes eehle keebme keer yewueiee[er Je Fkekeeiee[er cenJehetCe& nQ~
eneb efceueer Ske F hej efyeuueer kee heere kejles keges kes hewjeW kes
efveMeeve kee mee#e efceuee nw~
jbiehegj : iegpejele kes ceeoj veoer kes le hej efmLele Lee~
jbiehegj Je ueesLeue mes Oeeve keer Yetmeer kee mee#e efceuee nw~
eneb mes keeer FeW kee ogie& efceuee nw~
ceesnvepeeso[es mes eehle heMegheefle efMeJe keer cegnj efJeMes<e he mes eefme
nw ~
mewvOeJe meYelee ceW veejer ce=Cecetefle&eeB peeoe heeF& ieF& nQ~
mewvOeJeJeeefmeeeW kes yele&ve cegKele: ueeue ee iegueeyeer jbie kes nQ~
efmevOeg meYelee ceW mebYeJele: oeme eLee kee Yeer eeueve Lee~
mewvOeJeJeemeer keheeme kes eLece eeesee Les~
mewvOeJeJeemeer heebmes kee Kesue Je ve=le eje Dehevee ceveesjbpeve kejles Les~
mewvOeJe meYelee kes ueesieeW kees ueesns kee %eeve veneR Lee~
mewvOeJe meYelee Jewefoke DeeeeX mes henues keer leLee mebYeJele: DeeeesX mes
efYeVe meYelee Leer~
eeefhe mewvOeJeJeemeer Iees[s mes Deheefjefele Les (Devegceeve) leLeeefhe megjkees[e
mes Iees[s keer nefeeW kes mee#e eehle ngS nQ~
mewvOeJeJeemeer efuebie Je cetefle&hetpeke Les, peyeefke Deee& eke=efle hetpeke~
ceesnvepeeso[es kes DeefOekeebMe efveJeemeer YetceOemeeiejere epeeefle kes ceeves
peeles nQ~
meQOeJe meYelee kes heleve kee keejCe DeYeer leke heee&hle mee#e kes
DeYeeJe ceW efveefele veneR efkeee pee mekee nw~
efJeefJeOe efJeeveeW ves meQOeJe meYelee kes heleve kes keejCe efvecve yeleeS
nQ1. Jneruej ves DeeeeX kee DeeeceCe, 2. eeFu[ Je heerie ves
yee DeeeceCe, 3. Deejsue meFve Je Iees<e ves peueJeeeg heefjJele&ve
leLee 4. uewefcyeke ves DeefmLelej veoer leb$e yeleeee nw~
keeue
efmebOeg Ieeer kes ueesie efJeMJeeme kejles Les ceele=Meefe ceW
efmebOeg Ieeer kes efveJeeefmeeeW keer meYelee kees peeveves kee cetue eesle nw
veiejeW kes DeJeMes<e
ceesnvepeeso[es SJeb n[hhee keer hegjeleeeflJeke KegoeF& kes eYeejer Les
mej pee@ve ceeMe&ue
 efkeme ecegKe heMeg kee Debkeve n[hhee mebmke=efle keer cegnjeW hej veneR keueeke=efleeeW ceW efveheCe veneR nw? ieee
efceuelee? Iees[e n[hhee keer GVele peue eyebOeve eCeeueer kee helee euelee nw
pegles ngS Kesle keer Keespe keer ieF& Leer keeueeryebbiee ceW ceesnvepeeso[es ceW
megcesueueesLeue - ieesoeryee[e n[hhee meYelee keer Keespe ngF& Leer
keeueeryebiee - peglee ngDee Kesle 1922 F&. ceW
OeewueeJeerje - hekeer efceer keer yeveer nue keer eefleke=efle efmebOeg meYelee kee efyevee ogie& kee Skecee$e veiej keewve mee Lee?
yeveJeeueer - n[hheve efueefhe kes ye[s Deekeej kes evnto[es
10 efeeW Jeeuee efMeueeuesKe n[hhee ceW efceer kes yele&veeW hej meeceevele: efkeme jbie kee Gheeesie
efkeme Ske heMeg kee n[hhee mebmke=efle keer cegnjeW Deewj sjekeese ngDee nw? ueeue

3. Jewefoke meYelee
efmevOeg meYelee kes yeeo Jewefoke meYelee kees Yeejleere meYelee SJeb mebmke=efle kee DeeOeej mlebYe ceevee peelee nw~ Yeejleere Fefleneme ceW
1500 F&. het. mes 600 F&. het. leke kes keeueKeC[ kees Jewefoke meYelee keer meb%ee oer peeleer nw~ Jewefoke meYelee kees oes keeue KeC[eW ceW efJeYee
kej emlegle efkeee peelee nw1500 F&. het. mes 1000 F&. het. leke kes keeueKeC[ kees $e+ie-Jewefoke meYelee keer meb%ee oer peeleer nw leLee
1000 F&. het. mes 600 F&. het. leke kes keeueKeC[ kees Gej Jewefoke meYelee kes veece mes peevee peelee nw~ Jewefoke Meyo keer Jeglheefe Jeso
(DeLee&led %eeve) mes ngF& nw~ Fme meYelee Deewj mebmke=efle kes efvecee&leeDeeW kees $e+iJeso ceW Deee& (Deee&-mebmke=le Yee<ee kee Meyo nw, efpemekee DeLe&
es nw) kene ieee nw~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Jewefoke meYelee

leerve efJeogef<eeeb ieeieea, cew$eseer leLee keefheuee kee Iej efkeme Menj ceW je^ere eleerke kes heueke kes veeres osJeveeiejer efueefhe ceW GlkeerCe& Meyo
Lee? efceefLeuee melecesJe peeles efkeme Gheefve<eo mes efueS ieS nQ? cebg[ke
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2007/ (F.C.I. (DeefmemW) hejer#ee, 2012/
C.P.O. hejer#ee, 2004) C.P.O. hejer#ee, 2006/neej meskeW[jer hejer#ee, 2011)
Yeejleere oMe&ve Meee kee meyemes cenJehetCe& Deewj meyemes hegjevee eesle megeefme mebmke=le JeekejCe efkemeves efueKeer nw heeefCeveer
keewve nw? Jeso
(mveeleke mlej (efej-I)
(DeefmemW es[ (P.T.) hejer#ee, 1998)
hejer#ee, 2010)
meyemes hegjevee Jeso keewve mee nw? $e+iJeso
(DeefmemW es[ (P.T.) hejer#ee, 1998) eesie oMe&ve kes heLe eoMe&ke Les Helebpeefue
(C.P.O. hejer#ee, 2011)
efkeme Jeso ceW eeeerve Jewefoke egie keer meYelee kes yeejs ceW metevee oer ieF&
nw? $e+iJeso Jewefoke ueesieeW kee cegKe JeJemeee keee Lee? ke=ef<e
(mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Jewefoke ieefCele kee meJee&efOeke cenJehetCe& ebLe keewve mee nw Gej Jewefoke egie kee Ske henuet veneR Lee
MeguJe met$e Deeejve (ueewn) keer Keespe
(mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000)
(msveeseeHej (es[ [er, hejer#ee, 2013)
DeeOeeeer efkemekeer jevee nw heeefCeveer
efkemekees $e+iJeso keeue ceW veneR peevee peelee Lee? JeCe& eLee
(meneeke efvejer#eke efveeb$eCe hejer#ee, 2003/
msveeseehej (eghe-[er) hejer#ee, 1997) (petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe Jewefoke mebmke=efle
Jewefoke mebmke=efle eeceerCe mebmke=efle Leer~ DeeeeX kees efueefhe kee %eeve ve yeesiepekeesF& (SefMeee ceeFvej) DeefYeuesKe ceW Jewefoke osJeleeDeeWFv,
nesves kes keejCe Jeso eJeCe hejcheje kes ceeOece mes Ske heer{er mes otmejer efce$e, JeCe leLee veemele kee JeCe&ve nw~
heer{er leke hengbeees peeles Les, Fmeefuees JesoeW kees egefle kene ieee~ JesoeW ceW JeeIe kee GuuesKe veneR efceuelee~
JesoeW kee mebkeueve ke=<Ce wheeeve Jeeme ves efkeee Lee~ DeleSJe Jes Gej Jewefoke keeue mes ueesns kee mee#e efceuelee nw~
JesoJeeme kenueees~ Jewefoke keeue ceW cekeeveeW kee efvecee&Ce hetme Je yeebme yeuueer mes efkeee
iesJeCeea ce=oYeeC[ (Ochre Coloured Pottery) $e+iJewefoke keeue peelee Lee~
kee eefleefveefOelJe kejlee nw~ Jeso : eej JesoeW kes eej GheJeso nQ(1) $e+iJeso kee DeeegJexo,
efeef$ele Oetmej ce=oYeeC[ (Painted Gray Ware) Gej Jewefoke keeue (2) epegJexo kee OevegJexo, (3) meeceJeso kee ievOeJe&Jeso leLee (4)
kee eefleefveefOelJe kejlee nw~ DeLeJe&Jeso kee Meue Meee~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 9
 Jeso$eeer : Jewefoke ceb$eeW kees eej mebefnleeDeeW ceW mebkeefuele efkeee ieee meeceJeso
nw~ FveceW $e+ke, epeg, meece Deewj DeLeJe& ceW eLece leerve kees Jeso$eeer meeceJeso ceW Ssmes ceb$eeW kee mebkeueve nw, efpevnW ieeee pee mekes~
kene peelee nw~ meeceJeso kes hegjesefnle Godieelee kenueeles Les~
yeeeCe : iee ceW jefele leLee eleske mebefnlee kes Deheves-Deheves
mebieerle kes meele mJejeW keer peevekeejer meJe&eLece meeceJeso mes ner efceueleer
yeeeCe nQ~
nw ~
DeejCeke : es yeeeCeeW kes ner Debie nQ~
Gheefve<eod : Jewmes Fvekeer mebKee meew mes DeefOeke ceeveer peeleer nw, efkevleg meeceJeso kee GheJesoieebOeJe& Jeso nw~
11 (F&Me, kesve, ke", eMve, cegC[ke, ceeC[gkee, Sslejse, lewejere, epegJexo
evoesie, Je=noejCeke leLee MJeslee) DeefOeke eefme nQ~ epegJexo ceW e%e mebyebOeer efJeOeeveeW kee JeCe&ve nw~
eej keuhemet$e : eewle met$e, ie=e met$e, Oece& met$e SJeb MeguJe met$e~
mce=efleeeb : cevegmce=efle, ee%eJeukee mce=efle, efJe<Ceg mce=efle, keeleeeve Fmekee GheJeso OevegJexo nw~
mce=efle, ye=nmheefle mce=efle, hejeMej mce=efle, ieewlece mce=efle, JeefMe epegJexo kes hegjesefnle DeOJee&g kenueeles Les~
mce=efle, veejo mce=efle, osJeue mce=efle~ epegJexo kee Debeflece Yeeie F<eesheefve<eo nw~
Jesoebie : JesoeW kes DeLe& mecePeves Deewj Jewefoke kece&keeC[eW kes eefleheeove
nsleg Jesoebie (efMe#ee, keuhe, JeekejCe, efvee, bo Je peesefle<e) DeLeJe&Jeso
keer jevee keer ieF&~ mecemle JesoeW kee meej DeLeJe&Jeso ceW nw~
hegjeCe : Fvekeer mebKee 18 (yee hegjeCe, heodce hegjeCe, efJe<Ceg Fmes yee Jeso Yeer kenles nQ~
hegjeCe, efMeJe hegjeCe, eerceodYeieJeled hegjeCe, veejo hegjeCe, Deefive
eeBoer Je ieVes kes yeejs ceW meJe&eLece GuuesKe DeLeJe&Jeso ceW efceuelee nw~
hegjeCe, yee JewJele& hegjeCe, Jeejen hegjeCe, mkebo hegjeCe, ceeke&C[se
hegjeCe, Jeeceve hegjeCe, ketce& hegjeCe, celme hegjeCe, ie[ hegjeCe, ceieOe kes ueesieeW kees eele kene ieee nw pees Jewefoke efveeceeW kee
yeeeb[ hegjeCe, efuebie hegjeCe leLee YeefJe<e hegjeCe) nw~ heeueve veneR kejles~
Jeso yeeeCe DeejCeke Gheefve<eod yeeee& kes yeejs ceW meJe&eLece peevekeejer DeLeJe&Jeso mes efceueleer nw~
$e+iJeso Slejse/MeebKeeeve Sslejse/keewMeerlekeer Sslejse keew<eerlekeer DeLeJe&Jeso kee GheJeso efMeueeJeso nw~
epegJexo lewef ejere/MeleheLe lewef ejere/MeleheLe lewef ejere/ke"esheefve<eod/
JewMe JeCe& kees DeLeJe&Jeso ceW yeefueke=le (kej osvesJeeuee) kene ieee nw~
MJesleecyej/Je=noejCeke/
FMeesheefve<eod iees$e Meyo kee meJe&eLece GuuesKe DeLeJe&Jeso ceW efkeee ieee nw~
meeceJeso leeC[d/pewceveere evoesie/pewceveere evoesieesheefve<eod ieesheLe yeeeCe kes jeveekeej ieesheLe $e+ef<e ceeves peeles nQ~
DeLeJe&Jeso ieesheLe keesF& DeejCeke veneR cegC[keesheefve<eod, ceg C[keesheefve<eo ceW e%e keer leguevee t er-heter veeJe mes keer ieF& nw ~
eMveesheefve<eod,
DeLeJe&Jeso ceW jesie veeMeke ceb$e, peeot-esvee, efJeJeen ieerle, ke=<ekeeW kes
ceeC[tkeeesheefve<eod
efueS Je JeeheeefjeeW kes efueS DeeMeerJee&o meteke ceb$e nw~
$e+iJeso
otmejs mes meeleJeW ceC[ue kees eeeerve ceC[ue, $e+ef<ekegue ee JebMe $e+iJewefoke keeue ceW heMegheeueve cegKe keee& leLee ke=ef<e ieewCe keee& Lee,
ceC[ue kene peelee nw~ peyeefke Gej Jewefoke keeue ceW ke=ef<e cegKe keee& nes ieee~
le=leere ceC[ue ceW ieee$eer ceb$e kee GuuesKe nw~ ieee keer cenee DeeeeX kes peerJeve ceW DeefOeke Leer~ ieee mes Deveske
omeJeeb ceC[ue meyemes yeeo kee nw~ MeyoeW keer Jeglheefe ngF& nw~ pewmes :ieesceleOeveer Jeefe, ieesOetueer
eewLee ceC[ue ke=ef<e mes mecyeefvOele nw~ Meece kee mecee, ieesnveeDeefleefLe, DeIeveeve ceejer peeves Jeeueer
meeleJeeb ceC[ue JeCe kees meceefhe&le nw~ ieee~
veewJeW ceC[ue kes 144 meteeW ceW meesce kee JeCe&ve nw~ $e+iJeso ceW JeefCe&le ieefJeef Meyo kee leelhee& ieee kes Keespe mes mLeeefhele
Fme keeue keer efJeog<eer ceefnueeDeeW ceW ecegKe nwueesheecege, Iees<ee, efkeee peelee nw~
Deheeuee, efmeee Fleeefo~ heg$eer kees ogefn$eer (ieee ognves Jeeueer) kene peelee Lee~
Iees<ee kees ece&jesie Lee~ heefMece kee Meemeke - mJeje Gej
$e+iJeso kee GheJeso DeeegJexo nw~ hetJe& kee Meemeke - mecee ceOe
eLece ceC[ue ceW Fme yeele keer eee& nw efke DeefMJeveeW ves ceveg kees nue oef#eCe kee Meemeke - Yeespe heefMece hetJe&
eueevee efmeKeeee~
ceOe kee Meemeke - jepee oef#eCe
meJe&eLece eejeW JeCeeX hegjesefnle, jepeve, JewMe Je Met kee GuuesKe
$e+iJeso kes 10JeW ceC[ue kes heg<e mege ceW ngDee nw, efpemeceW hegjesefnle Gej kee Meemeke - ef Jeje
kee GuuesKe 15 yeej, jepeve kee GuuesKe 9 yeej Deewj JewMe Je Jewefoke evLeeW ceW kegue 33 osJeleeDeeW kee GuuesKe nw~ efpevnW leerve
Met kee GuuesKe Ske-Ske yeej ngDee nw~ YeeieeW ceW yeebe pee mekelee nw
$e+iJeso ceW meyemes peeoe efmebOeg veoer kee GuuesKe nw~ Fmes efnjCeeveer $e+iJewefoke keeue kes meyemes cenJehetCe& osJelee Fv Les efpevekee 250
Yeer kene ieee nw~ $e+iJeso ceW mejmJeleer veoer kees veoerlecee (veefoeeW ceW yeej GuuesKe nw~
Gece) kene ieee nw~ Fv kees hegjvoj Je jLes<" kene ieee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 10

 <e[doMe&ve (kegue 6)
oMe&ve eefleheeoke oMe&ve eefleheeoke
1. meebKe oMe&ve keefheue cegefve~ 4. JewMesef<eke oMe&ve cegefve keCeeo~
2. eesie oMe&ve helebpeefue~ 5. hetJe& ceerceebmee pewefceveer~
3. veee oMe&ve ieewlece~ 6. Gej ceerceebmee JeeojeeCe~

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

Yeejleere oMe&ve keer eejbefYeke MeeKee keewve nw meebKe JesoeW ceW mes efkeme Ske ceW peeogF& ceeee Deewj JeMeerkejCe kee JeCe&ve nw?
Yeeie Deewj yeefue Les jepemJe kes eesle DeLeJe&Jeso
kece& kee efmeeble mebyebefOele nw ceerceebmee mes efkeme Jeso ceW eeeerve Jewefoke egie keer meYelee kes yeejs ceW metevee oer ieF&
nw? $e+iJeso
JeemegosJe ke=<Ce keer hetpee meJe&eLece efkemeves eejbYe keer
YeeieJele ves ieee$eer ceb$e efkeme hegmleke ceW GefuueefKele nw? $e+iJeso
keefheue cegefve eje eefleheeefole oeMe&efveke eCeeueer nw Oece&MeeeeW ceW Yet-jepemJe keer oj yeleeF& ieF& nw
meebKe oMe&ve Ghepe kee 1/6 Yeeie
Gheefve<eo hegmlekeW nQ oMe&ve hej DeejbefYeke Jewefoke meeefnle ceW meJee&efOeke JeefCe&le veoer nw efmebOeg
eesie oMe&ve kes eefleheeoke nQ helebpeefue efkeme Jewefoke meeefnle ceW cees#e keer eee& efceueleer nw? Gheefve<eod
6"er Meleeyoer F&mee hetJe& kes 16 cenepeveheoeW kes efJe<ee ceW efkeme yeew cevegmce=efle mebyebefOele nw meceepe JeJemLee mes
ebLe mes peevekeejer efceueleer nw ? Debiegej efvekeee eesie oMe&ve kes eefleheeoke nQ cenef<e& helebpeefue
veee oMe&ve kees eeeefjle efkeee Lee ieewlece ves Meg DewleJeeo kee eefleheeove efkeee Lee JeuueYeeeee& ves
DeepeerefJekee mebeoee kes mebmLeeheke Les cekeKeefue ieesMeeue ieee$eer ceb$e keer jevee keer Leer efJeMJeeefce$e ves ($e+iJeso)
$e+iJeso mebefnlee kee veewJee ceb[ue hetCe&le: meceefhe&le nw melecesJe peeles Meyo efueee ieee nw cegC[keesheefve<eod mes
meesce osJelee kees meebKe oMe&ve kes eefleheeoke ceeves peeles nQ keefheue cegveer
eefme ome jepeeDeeW kee eg efkeme veoer kes le hej ue[e ieee Lee efJeMJe kee henuee ieCeleb$e mLeeefhele efkeee ieee
he<Ceer (jeJeer) efueefJe eje (JewMeeueer)
Jewefoke egieerve meYee Leer cebef$eheefj<eo
megcesue
meJee&efOeke $e+iJewefoke mete meceefhe&le nw Fv kees
Jeso efJe<ee-Jemleg
eeeerve keeue kes ceneve efJeefOe efvecee&lee Les ceveg
eeeerve veiej le#eefMeuee efkeve veefoeeW kes yeere efmLele nw $e+iJeso - mlees$e SJeb eeLe&veeSb
efmebOeg Je Pesuece epegJexo - mlees$e SJeb kece&keeb[
Deee& Meyo Fbefiele kejlee nw es JebMe kee meeceJeso - mebieerlecee eesle
meyemes hegjevee Jeso keewve mee nw? $e+iJeso DeLeJe&Jeso - leb$e-ceb$e SJeb JeMeerkejCe (Deew<eefOe)

4. mebiece keeue
mebmke=le Meyo mebiece kee DeLe& neslee nwmeYee~ leefceue mebiece leefceue efJeeveeW Deewj keefJeeeW keer Ske meYee Leer~ Fme meeefnefleke meYee
keer mLeehevee heeb[de jepeeDeeW ves keer Leer~ leefceue hejbheje kes Devegmeej heewjeefCeke mecee ceW leerve mebiece Deeeesefpele (henuee mebiece eeeerve ceogjw ceW, otmeje
mebiece keheehegjced leLee leermeje ceogjw ceW) ceeves peeles nQ~ keeflehee FeflenemekeejeW eje le=leere mebiece F&mee egie mes keg MeleeefyoeeW hetJe& ceevee peelee nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW mebiece keeue

mebiece egie kee mebyebOe keneb kes Fefleneme mes nw? leefceuevee[g eesue JebMe ceW eece eMeemeve kes yeejs ceW efkeme efMeueeuesKe ceW GuuesKe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) efceuelee nw? Gejecesj
ueeue esj kes veece mes eefme Jen esj jepee keewve Lee efpemeves (ceuer eefmkebie mehe (MTS) hejer#ee, 2013)
keCCieer kes cebefoj kee efvecee&Ce kejeee Lee? efmebeiegJeve mebiece keeue ceW jesceve Jeeheej kee kesv Lee Deefjkeeces[g
(mebege cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
leefceuevee[g Yee<ee kes efMeueehheefokeejce Deewj ceefCecesKeuee veeceke heefMeceer eeuegkee JebMe kee eefme Meemeke keewve Lee?
ieewjJe ebLe efkememes mebyebefOele nw? efnvot Oece& heguekesefMeve efleere
(mebege cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 11
 efkeme eesue Meemeke ves veF& jepeOeeveer iebieF&keeb[eeesuehegjce kee efvecee&Ce eesue kes mLeeveere mJeMeemeve ceW efkeleves ekeej keer meYeeSB Leer?
efkeee? jepesv eLece leerve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (emeej Yeejleer Fpeerefveeefjbie DeefmemW hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe mebiece keeue
mebiece keeue kee mecee henueer Meleeyoer mes leermejer Meleeyoer ceevee ieF&~ Fme cenekeeJe kes cegKe hee$e keesJeueved, Gmekeer helveer (keCCeefie)
peelee nw~ leLee ceeOeJeer veece keer Ske JesMee nw~
mebiece keeue keer peevekeejer kee cegKe eesle cesiemLeveerpe keer FefC[kee, ceefCecesKeuew keer jevee Ske yeew Devve Jeeheejer meerleuewmeeveej kes
KeejJesue kee neLeeriegchee DeefYeuesKe leLee Fjwveej Deiehheesue keer eje keer ieF& Leer~ Fme cenekeeJe kee cegKe hee$e keesJeueved leLee
jeveeSb nQ~ ceeOeJeer mes GlheVe heg$eer ceefCecesKeuew nw~
mebiece kee leelhee& leefceue efJeeveeW keer heefj<eo mes nw~ Fve mebieceeW ceW peerJeke efebleeceefCe, efpemes efJeJeen ebLe Yeer kene peelee nw, kes uesKeke
meeefnleeW kee mebkeueve efkeee ieee~ heeC[de MeemekeeW kes mebj#eCe ceW eflelebkekeosJej nQ~
leerve mebieceeW kee Deeeespeve efkeee ieee Lee~ mebiece meeefnleeW ceW oef#eCe Yeejle kes leerve JebMeeWeesue, heeC[de
eLece mebiece kee Deeeespeve $e+ef<e Deiemle keer DeOe#elee ceW ceogje leLee esj kee GuuesKe nw~
(leefceuevee[g) ceW ngDee~
eesueeW kee jepe keeJesjer Ieeer ceW efmLele Lee~ Fmekeer jepeOeeveer ceveuetj
efleere mebiece kee Deeeespeve henues $e+ef<e Deiemle leLee yeeo ceW
(yeeo ceW Gjwetj) Leer~
leesuekeeefhheej keer DeOe#elee ceW keheehegjced ee DeueJew ceW ngDee~
le=leere mebiece Gejer ceogje ceW vekekeerjj keer DeOe#elee ceW Deeeesefpele eesue jepe kee meyemes cenJehetCe& jepee keefjkeeue (DeLee&led Peguemes ngS
efkeee ieee~ ebieeW Jeeuee) Lee~
peneb eLece mebiece kee keesF& Yeer ebLe GheueyOe veneR nw, JeneR otmejs eesue jepe kee eleerke efe yeeIe Lee~
mebiece kee Skecee$e GheueyOe ebLe leesuekeeefhheej jefele JeekejCe ebLe esj kee jepe keeWkeCe, ceeueeyeej le Je keeseerve Lee~ Fmekeer
leesuekeeefhheeced nw~ jepeOeeveer Jeefppe ee kej Leer~ MesveiegJeve Fme jepe kee meyemes
le=leere mebiece kes ebLeeW kees keF& mebkeueveeW ceW mebkeefuele efkeee ieee nw~ eleeheer jepee Lee~ eleerke efe Oeveg<e Lee~
efMeuehheeefokeejced, ceefCecesKeuew leLee peerJeke efebleeceefCe kees leefceue hee[de jepe jeceveeLehegjce mes $eeJeCekeesj leke Lee~
meeefnle kee cenekeeJe ceevee peelee nw~ hee[de jepe keer jepeOeeveer ceogjw Leer~
efMeuehheeefokeejced kee DeLe& nw- veghetj keer keneveer~ Fme cenekeeJe keer Fme JebMe kee meyemes eleeheer jepee ves[gpesefueeve Lee, efpemeves jesceve
jevee esj Meemeke MesveiegJeve kes YeeF& FueebieesDeeef[ieue kes eje keer Meemeke Dee@iemme kes ojyeej ceW Dehevee otle Yespee Lee~
5. eeeerve Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve Deewj cenepeveheo
eeeerve Yeejleere Fefleneme kee DeOeeve peneb Yeejleere meYelee Deewj mebmke=efle kes efJeefYeVe keeueKeC[eW kes efJekeemeece hej ekeeMe [euelee nw,
JeneR efJeefYeVe Oeeefce&ke DeeboesueveeW Je OeceeX kes GodYeJe kees Yeer eeceeefCekelee eoeve kejlee nw~ Jemlegle: F&mee hetJe& "er Meleeyoer kesJeue Yeejle kes efueS ner
veneR Deefheleg mebhetCe& efJeMJe kes efueS Ske efJehegue eebefle-heefjJele&veeW keer Meleeyoer Leer~ en keeueKeC[ eyeg oeMe&efveke efJeeejeW SJeb meleevegmebOeeve kee
keeue Lee~ Fmeer keeue ceW Yeejle ceW ceOe iebiee keer Ieeer ceW oes ecegKe OeceeX- yeew SJeb pewve kee eeo&gYeeJe ngDee~
"er meoer F&. het. ceW Jeeheej keer eieefle, ueesns kee Jeeheke eeesie, cege kee eeueve Deewj veiejeW kes GlLeeve ves yeewefke Deeboesueve kes he ceW
peneb Ske Deesj meeceeefpeke SJeb Oeeefce&ke #es$e ceW eebeflekeejer heefjJele&ve efkeS, JeneR GvneR heefjefmLeefleeeW ves jepeveerefleke JeJemLee ceW Yeer egieeblekeejer
heefjJele&ve efkeS~ Gej Jewefoke keeue kes peveheo (heeefCeefve ves Deheves DeeOeeeer ceW 22 peveheoeW kee GuuesKe efkeee nw) Deye cenepeveheoeW ceW
heefjJeefle&le nes ieS~ peneb leke cenepeveheoeW keer mebKee kee eMve nw, efJeefYevve ebLeeW ceW Fmekeer Deueie-Deueie mebKeeSb efceueleer nQ~ yeewebLe Debiegej
efvekeee kes Devegmeej, 16 cenepeveheo ner DeefmlelJe ceW Les~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW eeeerve Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve

uegefcyeveer efkemekee pevcemLeeve nw? yeg kee
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1997)
ieewlece yeg kee pevce efkeme mLeeve hej ngDee Lee?
uegefcyeveer (vesheeue)
(DeefmemW es[ (P.T.) hejer#ee, 1998/
cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999)
pewefveeeW kes henues leerLekej keewve Les? $e+<eYe osJe
(mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999)
ceneJeerj keer ceelee keewve LeeR? ef$eMeuee
(cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999)
yeew ebLeeW efhekeeW keer jevee efkeme Yee<ee ceW keer ieF& Leer?eeke=le
(cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
ef$eefheke efkemekee Oeeefce&ke ebLe nw? yeeweW kee
(cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
DeepeerefJekee Ske meceoee Lee yeg kes mecemeceeefeke
(wkeme DeefmemW hejer#ee,, 2004)
veeueboe efJeMJeefJeeeuee efJeee kee Ske ceneve keW Lee~ en efkeme Oece&
mes mebyebefOele nw? yeew Oece&
(cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 12

 yeeweW kee heefJe$e ebLe keewve mee nw? ef$eef heke
(mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2005)
ceeveJe kes og:KeeW kes Deble kes efueS Debebefieke ceeie& heLe kee
eefleheeove efkemeves efkeee? ieewlece yeg
(wkeme DeefmemW hejer#ee,, 2004)
yeew Oece& ves meceepe kes oes JeieeX kees Deheves meeLe pees[kej Ske
cenJehetCe& eYeeJe es[e, es Jeie& Lee efeeeb SJeb Met
(C.P.O. hejer#ee, 2003)
eeeervekeeue ceW eesle meeceeer efueKeves kes efueS eege Yee<ee Leer
yeeeer
(C.P.O. hejer#ee, 2006)
yeew Oece& ceW yegue kee mebyebOe cenelcee yeg kes peerJeve keer efkeme Ievee
kes meeLe nw? pevce mes
(wkeme DeefmemW hejer#ee, 2006)
yeg kee keee DeLe& neslee nw? %eeve keer eeefhle
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[)
hejer#ee, 2006)
hee&t<eCe heJe& efkemekes eje ceveeee peelee nw? pewefveeeW eje
(cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2006)
Sueesje ceW iegheeSb Deewj Mewueke=le cebefoj nQ
efnvot, yeew Deewj pewve
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
efJeefMe leLe eeeerve Yeejleere Oece& SJeb oMe&ve
efkeme ce=odYeeC[ (hee@jer) Yeejle ceW efleere MenjerkejCe kes eejbYe kee
eleerke ceevee ieee? efeef$ele Oetmej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
DeejbefYeke yeew meeefnle efkeme Yee<ee ceW jes ieS? heeefue
(ceuer eefmkebie me@he hejer#ee, 2011)
Fe meye keeW kee keejCe nw Fmekee eeej kejves Jeeuee Oece& keewve
mee nw? yeew Oece&
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
pewve meeefnle kees keee kenles nQ? Debie
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
eLece yeew heefj<eo keneB Deeeesefpele keer ieF&? jepeie=n
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keewve mee Meemeke yeg kee mecekeeueerve Lee?
efyeefcyemeej Je emesveefpele
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keefve<ke eLece efkemekee he= hees<eke Lee?ceneeeve yegJeeo
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
yeg kes eLece eJeeve kees kene peelee nw
Oece&eeeJele&ve (Oecceekekeheyelevemege)
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
yeew Oece& kee meceoee keewve veneR nw? LesjJeeo
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)

yeew Oece& yeg ves Deeueej keueece leLee ke jeceheg$e mes mebveemekeeue ceW
"er Meleeyoer F&. het. ceOe Je efvecve ceOe iebiee Ieeer ceW pees 62 efMe#eeSb eehle keer LeeR~
Oeeefce&ke meceoeeeW kee Goe ngDee, GveceW meJee&efOeke cenJehetCe& yeew Oece& ke"esj lehemee kes yeeo Yeer %eeve eeefhle ve nesves hej yeg ves GJesuee
Lee~ Fmeves yeeeCe Oece& kes Devoj Jeehle kegjerefleeeW Je kece&keeC[eW kees (yeesOeieee) ceW megpeelee veeceke ue[keer kes neLeeW Keerj Keekej Dehevee
meMee egveewleer oer~ GheJeeme lees[e Lee~
cenelcee yeg kees ieee ceW heerheue Je=#e kes veeres JewMeeKe hetefCe&cee kes
ieewlece yeg
efove 35 Je<e& keer DeJemLee ceW %eeve eeefhle ngF&~ yeg ves Dehevee henuee
ieewlece yeg kee pevce ueieYeie 563 F& . het . ceW keef heueJemleg kes GheosMe $e+ef<eheeve, (meejveeLe) ceW efoee~
meceerhe ueg ef cyeveer ceW ng Dee Lee~ (ef pemekeer heneeve Jele& ceeve mecee %eeve eeefhle kes yeeo efmeeLe& kees yeg (%eeveer) leLee leLeeiele (JemlegDeeW
ceW efceVeos F& veeceke mLeeve mes keer peeleer nw ) ~
kes JeemleefJeke peevekeej) kene ieee~
ieewlece yeg kes efhelee MegesOeve keefheueJemleg kes MeekeeeW kes eOeeve
(cegefKeee) Les~ Gvekeer ceelee kee veece ceeee Lee, pees keesmeue ieCejepe cenJehetCe& IeveeSB Je eleerke
keer kevee Leer~ ieewlece yeg kes pevce kes keg ner efoveeW kes yeeo Gvekeer ceelee kes ieYe& ceW Deevee neLeer
ceelee ceeee kee osnevle nes ieee leLee Gvekee heeueve-hees<eCe Gvekeer yeg kee pevce keceue
ceewmeer ceneepeeheefle ieewleceer ves efkeee~ ie=n leeie Iees[e
ieewlece yeg kee eejbefYeke meebmeeefjke peerJeve JewYeJehetCe& Jeleerle ngDee, %eeve eeefhle yeesefOeJe=#e
uesefkeve efevleveMeerue yeg ves 29 Je<e& keer DeJemLee ceW Deheveer helveer eLece GheosMe Oece&ee
eMeesOeje leLee heg$e jengue kees es[ ie=n leeie kej mebveeme enCe kej ceneheefjefveJee&Ce mlet he
efueee~
%eeve eeefhle kes yeeo Jes $e+ef<eheeve (meejveeLe) iees~ eneb hej GvneWves
ieewlece yeg kes peerJeve mes mebyebefOele eej MeeW ceWJe= Jeefkele kees
heebe yeeeCe mebveeefmeeeW kees efMe#ee (GheosMe) efoee~ es Jener yeeeCe
osKevee, jesieer kees osKevee, ce=leke kees osKevee leLee mebveemeer kees
osKevee, Meeefceue nw~ mebveemeer Les, efpevneWves cenelcee yeg kee meeLe es[ efoee Lee~
yeg kee ie=n leeie yeew meeefnle ceW ceneefYeefveef<eceCe kene peelee nw~ Fme eLece GheosMe kees Oece&ee eJele&ve kene ieee~ Oece&ee eJele&ve
yeg kes ie=n leeie kee eleerke Iees[e ceevee peelee nw~ Gvekes Iees[s kee kes Devleie&le GvneWves eej Deee& mele keer yeele kener Leer~
veece kebLeke leLee meejLeer kee veece eVee Lee~ cenelcee yeg kee efee Je eOeeve efMe<e (Gvekee efvepeer heefjeejke Yeer)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 13

 Deevebo Lee~ cenelcee yeg Deheves GheosMe Deevebo kees ner mebyeesefOele Gvekeer efJeceelee Leer) kees GvneWves JewMeeueer ceW meJe&eLece yeew mebIe ceW
kejkes osles Les~ Deevebo kes ner kenves hej cenelcee yeg ves yeew mebIe ceW eJesMe keer Devegceefle eoeve keer Leer~ Gmekes yeeo ceewmeer (efJeceelee) keer
efeeeW kes eJesMe keer Devegceefle oer Leer~ ceewmeer ceneepeeheefle ieewleceer (pees heg$eer megveboe Deewj Gmekes yeeo eMeesOeje ves eepee enCe keer Leer~

yeew mebieerefleeeB
ece mecee mLeeve DeOe#e Meemevekeeue
eLece yeew mebieerefle 483 F&. het. jepeie=n cenekeMehe DepeeleMe$eg
efleere yeew mebieerefle 383 F&. het. JewMeeueer meeyekeceerj keeueeMeeske
le=leere yeew mebieerefle 251 F&. het. heeefueheg$e ceesiieefuehegeeflemme DeMeeske
elegLe& yeew mebieerefle F&. keer eLece Meleeyoer kegC[ueJeve Jeemegefce$e (DeOe#e)/ keefve<ke
(keMceerj) DeMJeIees<e (GheeOe#e)
efhheCeer : elegLe& yeew mebieerefle kes yeeo yeew Oece& oes YeeieeW (nerveeeve-ceneeeve) ceW efJeYeeefpele nes ieee~
eej Deee& mele : yeg ves meebmeeefjke og:KeeW kes mebyebOe ceW 4 Deee& ceneeeve MeeKee ceW mJeie&-vejke keer DeJeOeejCee nw~
meleeW kee GheosMe efoee~ es nQ(1) og:Ke, (2) og:Ke mecegoee, ceneeeve MeeKee kes hees<eke Meemeke Leskeefve<ke, n<e&JeOe&ve Fleeefo~
(3) og:Ke efvejesOe, (4) og:Ke efvejesOeieeefceveer eefleheoe~ ceneeeve ceW yeesefOemelJe keer DeJeOeejCee kee efJekeeme ngDee~ yeesefOemelJe
Deebefieke ceeie& : yeg ves meebmeeefjke og:KeeW mes cegefe nsleg Deebefieke kee leelhee& Gme DeJemLee mes efueee ieee nw, efpemeceW yeglJe keer eeefhle
ceeie& (meceked ef, meceked mebkeuhe, meceked JeeCeer, meceked kecee&vle, kes yeeo Jeefe meejer ogefveee kes ueesieeW kees cees#e eeefhle kes GheosMe osves
meceked DeepeerJe, meceked Jeeeece, meceked mce=efle leLee meceked meceeefOe) ceW mebueive nes peelee nw~
keer yeele kener~ ceneeeve kee leelhee& ye[er meJeejer leLee nerveeeve kee leelhee& eser
efveJee&Ce : yeg kes Devegmeej Deebefieke ceeieeX kee heeueve kejves kes meJeejer neslee nw~
Ghejeble ceveg<e keer meye le=<Cee ve nes peeleer nw leLee Gmes efveJee&Ce yebieeue kee kej MewJe Meemeke MeMeebke Lee efpemeves Gme yeesefOe Je=#e
(yeew Oece& kee hejce ue#e, efpemekee DeLe& nw oerheke kee yegPe (heerheue Je=#e) kees keJee efoee Lee, efpemekes veeres yeg kees %eeve keer
peevee DeLee&led peerJeve cejCe ee mes cege nes peevee) eehle nes peelee eeefhle ngF& Leer~
nw~ meeleJeeR meoer kes Deemeheeme Jeeeeve veeceke Ske Deewj MeeKee yeveer
ome Meerue : yeg ves efveJee&Ce eeefhle kees mejue yeveeves kes efueS 10 efpemekeer he{eF& veeueboe efJeMJeefJeeeuee ceW nesleer Leer~ Fmekee ieJeve&j
MeerueeW, Deefnbmee, mele, Demlese (eesjer ve kejvee), Deheefjen (efkemeer Oece&heeue Lee~
ekeej keer mebheefe ve jKevee), cee mesJeve ve kejvee, efeeeW mes otj JeCe& JeJemLee hej pewve Oece& keer Dehes#ee yeew Oece& peeoe kej
jnvee Deewj ve=le-ieeve Deeefo mes otj jnves hej yeue efoee~ (eebeflekeejer) lejerkes mes enej kejlee nw~ Dele: yeew Oece& peeoe
ef$ejlve : yeg, Oecce SJeb mebIe~ eebeflekeejer nw~
ef$eefheke : Fmekee Meeefyoke DeLe& leerve eskejer nw~ es nQmege, yeew Oece& kees efJeefYeVe MeemekeeW kee mebj#eCe eehle Lee~
efJevee SJeb DeefYeOecce efheke~ yeew Oece& kees Deece pevelee eje mJeerkeej efkeee ieee~
%eeve eeefhle kes Ghejeble cenelcee yeg 45 Je<eeX leke OeceexheosMe (Je<ee& yeew mebIe eje heeefue Yee<ee ceW Deheveer yeeleeW kee pevelee kes meeceves
$e+leg kees es[kej) osles jns~ jKevee~
yeg ves peerJeve kee DeefOekeebMe mecee (ueieYeie 25 Je<e&) eeJemleer ceW yeew Oece& kes Devegmeej cees#e eeefhle kes efuees ce=leg nesvee pejer veneR
ner Jeleerle efkeee Lee~ eneR hej Fvekes meJee&efOeke Devegeeeer Les~ nw, cees#e Fme peerJeve ceW Yeer mebYeJe nw~ yeew Oece& ce=leg kees ceneheefjefveJee&Ce
yeg keer ce=leg 80 Je<e& keer DeJemLee 483 F&.het. ceW egvo veeceke Ske ceevelee nw~
kece&keej kes neLeeW Megkej ceebme Keeves kes keejCe heeJee (kegMeerveeje) ceW yeew Oece& hegvepe&vce ceW efJeMJeeme kejlee nw~
ngF& Leer~ cenepeveheo egie
yeew Oece& kes efJekeeme ceW eej yeew mebieerefleeeW kee cenJehetCe& mLeeve
nw, pees cenelcee yeg keer ce=leg kes yeeo Deeeesefpele keer ieeer LeeR~ i. "er Meleeyoer F&. het. ceW meeceeefpeke-Oeeefce&ke megOeej Deeboesueve eues~
veeuevoe efJeMJeefJeeeuee kee mebmLeeheke kegceejieghle eLece Lee~ ii. "er Meleeyoer F&. het. ceW pewve Je yeew Oece& kee Goe ngDee~
ceneeeve MeeKee kes Devleie&le ceeOeefceke (MetveJeeo, mebmLeeheke veeieepe&gve) iii. otmejer veiejere ee veeieefjke eeefvle ngF&, efpemekes Devleie&le 16
leLee efJe%eeveJeeo (eesieeeej, mebmLeeheke cew$eseveeLe) MeeKee kee efJekeeme cenepeveheoeW kee DeeefJeYee&Je ngDee, FveceW ceieOe cenepeveheo Deeies
ngDee~ euekej meeceepe yevee~
veeieepe&gve keer hegmlekee%eeheejefcelee met$e~
iv. ueesns kee Gheeesie eejbYe ngDee~ (keeyeexjeFp[ ueesns kee Jeeheke
ceneeeve MeeKee kes Devleie&le yeg keer henueer cetefle& yeveer~ yeg
Gheeesie Meg ngDee~)
kees F&MJej kes he ceW hetpeves keer hejcheje Fmeer MeeKee ves DeejbYe keer~
veeieepe&gve kees Yeejle kee DeeFbmerve kene peelee nw~ Yeejle kes keeC- v. he_eceeke& efmekekeeW kee eeueve~
Oece&keerefle& kees kene peelee nw~ vi. ke=ef<e eeefvle~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 14

 "er Meleeyoer F&. het. ceW cenepeveheoeW kes yeejs ceW
peevekeejer osves Jeeues cegKe meeOeve
yeew meeefnle kes Debleie&le pewve meeefnle kes Devle&iele
~ ~
Debiegej efvekeee~ YeieJeleer met$e~
yeew evLe Debiegej efvekeee kee JeCe&ve cenJehetCe& ceevee peelee nw~
Debiegej efvekeee kes Devegmeej 16 cenepeveheo efvecve Les :
(1) keeMeer, (2) keesMeue, (3) Debie, (4) ceieOe,
(5) ceuue, (6) Jeefppe, (7) esefo, (8) kecyeespe,
(9) Metjmesve, (10) ieevOeej, (11) DeJeefvle, (12) hee_eeue,
(13) keg, (14) DeMceke, (15) Jelme, (16) celme~
Fve cenepeveheoeW ceW keg ieCeleeefv$eke cenepeveheo Les, lees keg
jepelev$eelceke cenepeveheo~
ieCelev$e cenepeveheoSsmes jepeeW kee Meemeve jepee eje ve
neskej ieCe DeLeJee mebIe eje neslee Lee~ Fme ekeej kes oes cenepeveheo
ecegKe LesJeefppe leLee ceuue~ Jeefppe Dee" jepeeW kee mebIe Lee~
FmeceW Jeefppe Yeer Ske jepe (cenepeveheo) Lee leLee Gmekes DeueeJee
JewMeeueer, efceefLeuee, kegC[eece Yeer eefme Les~
jepeleb$e cenepeveheoSsmes cenepeveheo jepeleb$eelceke cenepeveheo
kenueeles Les efpevekee DeOe#e jepee neslee Lee~ Fme ekeej kes jepe
LesDebie, ceieOe, esefo, Jelme, keesMeue, Metjmesve, DeMceke, ievOeej
Fleeefo~ jepeleb$e Jeeues cenepeveheoeW keer mebKee-14 Leer~
Jele&ceeve JeejeCemeer leLee Gmekee meceerheJeleea #es$e ner eeeerve mecee ceW
keeMeer cenepeveheo kenueelee Lee~
Gej ceW JeCee leLee oef#eCe ceW Demeer veefoeeW kes yeere ceW JeejeCemeer
veiejer Fmekeer jepeOeeveer Leer~
Deeies euekej keeMeer ceieOe kes efJemleejJeeo ceW Dee ieee~ otmejs MeyoeW
ceW, ceieOe ves keeMeer hej DeefOekeej kej efueee~
ceieOe jepe, Jele&ceeve efyenej kes hevee Je Gmekes Deemeheeme kes efpeueeW
ceW DeJeefmLele Lee~
ceieOe jepe, keeueevlej ceW en Gej Yeejle kee meyemes MeefeMeeueer
jepe yevee~
ceieOe kes #es$eeW hej meJe&eLece ne&ke JebMe kee Meemeve mLeeefhele ngDee~
ceieOe kes #es$eeW ceW eeke=efleke mebmeeOeveeW keer DeefOekelee Leer~
ceieOe ecegKe Jeeheeefjke ceeie& hej DeJeefmLele Lee~
ceOe Je efvecve ceOe iebiee Ieeer kee GhepeeT #es$e ceieOe kes heeme Lee~
jesheveer keer lekeveerke, efmekekeeW kee eeueve Je ceieOe kes meceeeW kee
cenJeekeeb#eer nesvee Fmekes efJekeeme kee keejCe Lee~
ne&ke JebMe kee mebmLeeheke efyeefcyemeej Lee pees cenelcee yeg kee efce$e Je
Gvekee mebj#eke Lee~ efyeefcyemeej ves Deheveer jepeOeeveer jepeie=n ee
efieefjepe kees yeveeee~ Gmeves esefCee (mesvee jKevesJeeuee) keer GheeefOe
OeejCe keer~ Gmeves leerve veerefleeeW kees cenJe efoee- ketveerefle, JewJeeefnke
veerefle Je DeeeceCe veerefle~ ketveerefle mebyebOeeW kes Debleie&le ieevOeej
vejsMe heew<kej meejerve kes heeme Dehevee otle Yespekej Gmekees efce$e
yeveeee~ JewJeeefnke veerefleeeW kes Devleie&le Gmeves leerve efJeJeen efkees
efueJeer keer jepekegceejer esuuevee mes, keesMeue keer kevee cenekeesMeuee
osJeer mes (cenekeesMeuee osJeer mes efJeJeen kes yeeo Gmes keeMeer onspe ceW
eehle nes ieee) leLee ce osMe keer jepekegceejer #escee (ee Kescee) mes~
heuele: Gmekee he[esmeer cenepeveheoeW mes mebyebOe ceOeg j nes ieee~
DeeeceCe veerefle kes Devleie&le Gmeves Debie kes Meemeke yeeole keer
nlee kej Debie kees ceieOe meeceepe kes Devleie&le efceuee efueee~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 15
ceieOe
(leerve JebMeeW kee Meemeve)
ne&ke JebMeefyeefcyemeej, DepeeleMe$eg, Goeefeve~
efMeMgeveeie JebMeefMeMegveeie, keeueeMeeske
vevo JebMeceneheevevo, Ievevevo~
efyeefcyemeej kes yeeo DepeeleMe$eg Meemeke yevee, Gmeves kegefCeke keer
GheeefOe OeejCe keer~ DepeeleMe$eg ves Deheves ceb$eer Jemmekeej keer meneelee
mes efueefJeeeW ceW het [ueJeekej GvnW hejeefpele kej JewMeeueer kees
ceieOe meeceepe ceW efceuee efueee~ Gmeves jepeie=n keer efkeuesyevoer Yeer
kejeF& Leer~ Jen oes ekeej kes nefLeeejeW kee eeesie kejlee Lee
jLecegmeue Je ceneefMeueekebke~
Fmekes yeeo Goeefeve Meemeke yevee~ Fmeves heeefueheg$e kees ceieOe
meeceepe keer jepeOeeveer yeveeee~ Goeefeve pewve celeeJeuebyeer Lee~
Fmekes yeeo efMeMegveeie JebMe keer mLeehevee ngF&~ efpemeves keg mecee leke
ceieOe meeceepe hej Deheveer meee mLeeefhele efkees jKee~
"eR Meleeyoer F&. het. kes Deve cenJehetCe& ef{Jeeoer cele
eefleheeoke cele (meceoee)
hegjCe keMehe DeefeeJeeoer
cekeKeefueheg$e ieesMeeue DeepeerJeke meceoee kes mebmLeeheke
mebpee DeefveMeeJeeoer Deewj mebosnJeeoer
hegkegOe keeeeve kece& Je hegvepe&vce hej efJeMJeeme veneR Lee
pewve Oece&
pewve Oece& kees yeew Oece& keer Yeebefle Ske eefleefeeeJeeoer Oece& ceevee
peelee nw~
pewve Oece& kes eJele&ke $e+<eYeosJe Les, efpevekee GuuesKe $e+iJeso ceW
efceuelee nw~
pewve Oece& kes leerLekejeW kes veece Fme ekeej nQ
(1) $e+<eYeosJe ee DeeefoveeLe, (2) DeefpeleveeLe, (3) mecYeJe veeLe,
(4) DeefYevevove, (5) megceefle, (6) heodceeYeg, (7) megheeMJe&, (8)
eveYee, (9) heg<heovle, (10) Meerleue, (11) eseevme, (12)
Jeemeghetpe, (13) efJeceue, (14) Devevle, (15) Oece&, (16)
Meeefvle, (17) kegvLeg, (18) Dejn, (19) ceefuueveeLe, (20)
cegefvemegyele, (21) vesefceveeLe, (22) Deefjvesefce, (23) heeMJe&veeLe,
(24) ceneJeerj~
ceneJeerj kee pevce 540 F&. het. ceW JewMeeueer kes meceerhe kegC[eece ceW
#eef$ee heefjJeej ceW ngDee Lee~ ceneJeerj kes efhelee efmeeLe& kegC[eece
(%eele=ke #eef$ee) kes eOeeve Les, pees Jeefppe mebIe kes Devleie&le Lee~ jepee
efmeeLe& kee efJeJeen JewMeeueer keer efueJeer jepekegceejer ef$eMeuee mes
ngDee Lee, pees efueJeer Meemeke eske keer yenve Leer~ efmeeLe&-
ef$eMeuee kes ess heg$e kee veece JeOe&ceeve Lee, pees YeefJe<e ceW ceneJeerj
veece mes eefme ngDee~
pewve hejcheje kes Devegmeej, JeOe&ceeve henues yeeeCe $e+<eYeoee keer
helveer osJeveboe kes ieYe& ceW Deees, hejvleg DeYeer leke kes mecemle leerLekej
#eef$ee JebMe ceW GlheVe ngS Les, Fmeefuees Fv ves JeOe&ceeve kees osJeveboe
kes ieYe& mes nekej ef$eMeuee kes ieYe& ceW mLeeefhele efkeee~
JeOe&ceeve kee efJeJeen eMeesoe veeceke kevee mes ngDee, efpememes GvnW Ske
heg$eer efeeoMe&vee keer eeefhle ngF&~
efeeoMe&vee kee efJeJeen peeceeefue mes ngDee Lee~
 30 Je<e& keer DeJemLee ceW JeOe&ceeve ves Deheves Deepe veefvoJeOe&ve mes ceneJeerj eje efkeee ieee~
Dee%ee eehle kej ie=n leeie kej efoee~ yeejn Je<eeX keer ke"esj lehemee i. Deefnbmeeefkemeer Yeer ekeej keer efnbmee veneR kejvee~
kes heeeled pegefcYeke eece kes efveke $e+pegheeefuekee veoer kes le hej
ii. melencesMee mele yeesuevee~
Meeue Je=#e kes veeres GvnW %eeve (kewJeue) keer eeefhle ngF&~
iii. Demleseeesjer ve kejvee~
%eeve eeefhle kes yeeo Jes efpeve (FbefeeW kee efJepeslee) kesJeefueve, efveevLe
(yebefOeve-jefnle), Den&le (eesie), ceneJeerj (hejeeceer) Deeefo kenueees~ iv. Deheefjenpejle mes peeoe Oeve meben veneR kejvee~
efpeve kes DeeOeej hej ceneJeerj kes DevegeeefeeeW kees pewve kene ieee~
v. yeeee&yeeee& kee heeueve kejvee~ en ceneJeerj mJeeceer eje
Oece& eeej pees[e ieee~
ceneJeerj kees 42 Je<e& keer DeJemLee ceW %eeve eehle ngDee Lee~ GvneWves ie=nmLe peerJeve ceW jnvesJeeues pewefveeeW kes efuees he_e ceneeleeW ceW
peerJeve kes Deefvlece 30 Je<e& Oece&-eeej ceW ner Jeleerle efkees~ veive ke"esjlee ceW keceer kes keejCe FvnW DeCegele kene ieee~
jnves kes keejCe ceneJeerj pevemeeOeejCe kes DeleefOeke efveke veneR Dee
meuuesKevee kes Debleie&le pewve Oece& ceW efvepe&ue Je efvejenej jnkej eeCe
mekes, leLeeefhe GvneWves ueesieeW kees eYeeefJele efkeee~ jepeheefjJeej mes
mecyeefvOele nesves keejCe ceneJeerj kees Oece& eeej ceW heee&hle meneelee leeie efkeee peelee nw~ ceewe& Meemeke evieghle ceewe& ves Dehevee eeCe
efceueer~ leeie meuuesKevee heefle mes ner efkeee Lee~
%eeve eeefhle kes yeeo ceneJeerj ves Dehevee henuee GheosMe jepeie=n ceW pewve efJeeve nsceev kes evLe heefjefMe heJe&ve kes Devegmeej ceieOe ceW
efJehegeue hene[er kes heeme efoee~ 12 Je<e& kes Yeebkej Dekeeue kes mecee Yeyeeng kes vesle=lJe ceW pewve
ceneJeerj kes veece efYe#egDeeW kee Ske oue kevee&ke kes heeme eJeCeyesueieesuee euee ieee~
kesJeefueve, efveevLe, veeLehege, efpeve, Den&le peyeefke mLetueYe kes vesle=lJe ceW pewve efYe#egDeeW kee Ske oue ceieOe ceW
Fvekee henuee efMe<e Fvekee oeceeo peeceeefue yevee~ kee jne~ Yeyeeng kes Jeeheme ueewves hej pewve Oece& oes YeeieeW ceW
echee vejsMe oefOeJeenve keer heg$eer evovee ceneJeerj mJeeceer keer eLece efJeYeeefpele ngDee~ Ske Yeeie kes oue ecegKe mLetueYe Les, peyeefke otmejs
efYe#egCeer yeveer~ Yeeie kes oue ecegKe Yeyeeng Les~
ceneJeerj kes eOeeve efMe<e 11 Les, efpevnW ieCeOej kene peelee Lee~ Jee henveves Deewj ve henveves kes efJeJeeo hej eLece pewve mebieerefle
ceneJeerj mJeeceer ves Oece& eeej keer Yee<ee eeke=le kees Deheveeee peyeefke (yew"ke) ngF&~
cenelcee yeg ves heeefue Yee<ee ceW Oece& eeej efkeee Lee~ mLetueYe kes vesle=lJe ves efoiebyej (veive jnves Jeeues) efYe#egDeeW kee Ske
ceneJeerj ves Deveske jepeeW ceW mJeeb peekej Oece& eeej efkeee~ pewve Oece& oue yevee~
kes eeej kes efuees GvneWves heeJeehegjer ceW pewve mebIe keer Yeer mLeehevee keer
Yeyeeng kes vesle=lJe ceW MJesleecyej (MJesle Jee henveves JeeueeW) kee Ske
Leer~ eejbYe ceW ceneJeerj Dekesues ner Oece& eeej kejles Les, uesefkeve yeeo oue yevee~
ceW Gvekes efMe<e Yeer Gvekes meeLe jnkej Oece& eeej kejves ueies, efpeveceW eLece pewve mebieerefle
cegKe LesDeevebo, megjosJe, kegC[keesefuee, keeceosJe Deeefo~ DeOe#emLetueYe
ceneJeerj keer ce=leg 72 Je<e& keer DeJemLee ceW heeJee (efyenej) kes ceuue Deeeespeve mLeueheeefueheg$e
Meemeke Meefmleheeue (ee nefmleheeue) kes ojyeej ceW ngF&~ mecekeeueerve Meemekeevieghle ceewe&
ceneJeerj mJeeceer keer ce=leg kes yeeo pewve mebIe kee DeOe#e megOece&ve yevee~
Fme mebieerefle kes heefjCeecemJehe pewve Oece& MJesleecyej Je efoiecyej pewmeer
pewve Oece& kes efmeeble oes MeeKeeDeeW ceW yeb ieee~
ceneJeerj mJeeceer pewve leerLekej hejcheje kes eewyeermeJeW Je Deefvlece Fme mebieerefle ceW 12 Debie kes he ceW pewve Oece& kes efMe#eeDeeW Je
leerLekej Les, FvnW pewve Oece& kee JeemleefJeke mebmLeeheke ceevee peelee nw~ efmeebleeW kee mebkeueve efkeee ieee~
otmejer pewve mebieerefle
GuuesKeveere nw efke pewve Oece& kes mebmLeeheke DeeefoveeLe (henues leerLekej)
kees ceevee peelee nw~ Deeeespeve Je<e&512 F&mJeer~
Deeeespeve mLeueJeuueYeer (iegpejele)~
kece& efmeeble
DeOe#eosJeeefOeOeefce&Ceer #eceeeceCe~
pewve Oece& ceW kece& kes efmeeble kee efJeMues<eCe efkeee ieee nw~ Jeefe pewve meeefnle : pewve meeefnle kees Deeiece (Fmekee DeLe& neslee nw-
Fme meebmeeefjke yebOeveeW mes Fmeefuees peke[e jnlee nw, keeeWefke kece& kee efmeeble) kene peelee nw~ FmeceW 12 Debie, 12 Gheebie~
peerJe keer Deesj yeneJe (DeeeJe) neslee nw~ keceeX kee peerJe keer Deesj MJesleecyej Je efoiecyej ceW Deblej
yeneJe ke peevee mebJej kenueelee nw~ peyeefke henues mes efkees iees
kece& heue kee ke peevee efvepe&je kenueelee nw~ MJesleecyej efoiecyej
pewve Oece& ceW ef$ejlve kene ieee nw Fme meceoee kes cegefKeee Fme meceoee kes cegefKeee
mLetue Ye Les~ Yeyeeng Les~
i. meceked oMe&veleerLekejeW kes GheosMeeW ceW efJeMJeeme~
es MJesle Jee henveles Les es veive jnles Les
ii. meceked %eevepewve Oece& kes efmeebleeW kee %eeve~ es ceneJeerj mJeeceer kees es ceneJeerj mJeeceer kees efJeJeeefnle
iii. meceked eefj$eDes keeeeX kees kejves kee efveoxMe~ ef JeJeeef nle ceeveles Les veneR ceeveles Les
heeMJe&veeLe (lesFmeJeW leerLekej) ves pewve Oece& kes he_e ceneeleeW ceW eLece Fvekes Devegmeej 19JeW leerLekej Fvekes Devegmeej ceefuueveeLe
eej ceneele kee eefleheeove efkeee Lee~ heebeJeW ceneele kee eeefleheeove ceefuueveeLe eer Les~ heg<e Les~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 16

 Yeyeeng ves keuhemet$e efueKee Lee~ ceeveles nQ Deewj efJe<Ceg keer Yeefe kees cees#e kee hejce meeOeve ceeveles nQ~
eYeeev ves ecese keceueceele&C[ keer jevee keer Leer~ DeJeleejeW keer keuhevee Fme Oece& kee Ske cenJehetCe& lelJe nQ~ Jewmes lees
heeMJe&veeLe henues Ssefleneefmeke leerLekej ceeves peeles nQ~ 24 DeJeleej ceeves ieS nQ efkevleg 10 ecegKe (oMeeJeleej) nQketce&,
heeMJe&veeLe ves efveevLe meceoee (pewve Oece& kee eeeerve he) keer celme, Jeejen, vejefmebn, Jeeceve, hejMegjece, jece (jeceev), yeuejece,
mLeehevee keer~ heg<heeguee veeceke eer efveevLe meceoee keer eer mebIe keer yeg Deewj keefuke~ Ssmee efJeMJeeme nw efke keueegie ceW keefuke DeJeleej
DeOe#ee Leer~ nesiee~ ke=<Ce mee#eeled efJe<Ceg Les Deewj GvnW DeJeleejeW keer esCeer ceW veneR
pewve Je yeew Oece& ceW Devlej jKee peelee nw~
pewve Oece& yeew Oece& MewJe Oece& : Jew<CeJe Oece& kes meeLe ner meeLe MewJe Oece& kee Yeer efJekeeme
-yeew Oece& keer leguevee ceW en Oece& pewve Oece& mes yeeo kee nw ngDee~ YeieJeeve efMeJe Fmeer Oece& kes DevegeeefeeeW kes Gheeme nQ~ Fme
pewve Oece& eeeerve nw Oece& kes efJekeeme keer eefeee ceW keg meceoeeeWMewJe, heeMeghele,
-pewve DeelceJeeoer nw yeew Oece& DeveelceJeeoer nw keeheeefueke Deewj keeueecegKe kee efJekeeme ngDee~ MewJe efmeeble kes
-pewve Oece& keeee keuesMe hej en ceOece ceeieea nw Devegmeej me=ef kes cetue lelJeheefle (efMeJe), heMeg (peerJeelcee), heeMe
efJeMJeeme kejlee nw (peerJeelcee kees yeebOeves Jeeuee lelJe) nw~ MewJe Oece& kes Devegmeej heeMe
-en yeew Oece& keer leguevee ceW yeew Oece& JeCe& JeJemLee hej eej ekeej (ceue, kece&, ceeee Deewj jesOe) kes nQ, peyeefke 4 heeo
JeCe& JeJemLee hej peeoe eebeflekeejer enej kejlee nw~ nQefJeee, efeee, eesie Deewj eee&~
peesjoej lejerkes mes enej ecegKe leerLekej Gvekes eleerke
veneR kej heeee $e+<eYeosJe yewue (Je=<eYe)
-pewve Oece& peeoe Deefnbmeke nw pewve Oece& keer leguevee ceW kece Deef peleveeLe neLeer
Deefnbmeke nw vesefceveeLe veeruee keceue
pewve Meyo keer Glheefe efpeve mes ngF& nw, efpemekee leelhee& efJepeslee neslee Deefj vesceer MebKe
nw~ 42 Je<e& keer Deeeg ceW peye ceneJeerj kees kewJeue (%eeve) keer eeefhle heeMJe&veeLe mehe& heCe
ngF& lees Jes efpeve ee efJepeslee kenueees~ ceneJeerj efmebn (Mesj)
ceneJeerj mJeeceer kes henues pewve Oece& kes 23 leerLekej ngS~ otmejs MeyoeW pewve Je yeew Oece& ceW meceeveleeSb
ceW, pewve Oece& ceW kegue 24 leerLekej Les~ oesveeW Oece& DeefveMJejJeeoer nw~
leerLekej kee leelhee& nw, pees Jeefe Deve JeefeeeW kees jemlee yeleekej oesveeW Oece& yeeeCe Oece& kes efJejesOeer nQ~
YeJemeeiej mes heej kejees~
oesveeW Oece& efveJe=le ceeie& kee DevegmejCe kejves hej yeue osles nQ~
Jew<CeJe Oece& : Jew<CeJe Oece& kees henues YeeieJele Oece& kes veece mes Yeer
oesveeW Oece& kes eJele&ke #eef$ee JeCe& kes Les Je oesveeW kee mebyebOe
peevee peelee Lee~ Fmekee eeueve meJe&eLece ceLegje kes meceerheJeleea #es$eeW
jepeheefjJeej mes Lee~
ceW ngDee~ Jew<CeJe ueesie Deefnbmee hej yeue osles nQ~ ceebme Ye#eCe kees heehe
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
ce=ieoeJe (meejveeLe) ceW yeg eje efoee ieee eLece GheosMe efkeme veece Deeeesefpele keer ieF& Leer ? heeefueheg$e
mes peevee peelee nw Oece&eeeJele&ve ceneJeerj pewve keer ce=leg efkeme veiej ceW ngF&? heeJeehegj er
meejveeLe ceW henuee eJeeve efkemeves efoee Lee ?cenelcee yeg ves keefve<ke kes Meemevekeeue ceW yeew meYee efkeme veiej ceW Deeeesefpele keer
yeew leLee pewve, oesveeW Oece& efJeMJeeme kejles nQ ieF& Leer? keMceerj
kece& leLee hegvepe&vce kes efmeeble ceW cenelcee yeg ves henuee Oece&eeeJele&ve efkeme mLeeve hej efoee Lee
efkeme yeew ebLe ceW mebIe peerJeve kes efveece eehle nesles nQ? meejveeLe
efJevee efheke efkeme Meemeke ves efleere yeew meYee kee Deeeespeve efkeee Lee
yeg kes peerJeve keer eej ecegKe IeveeDeeW kee mebyebOe efkeve mLeeveeW mes keeueeMeeske
nw? megcesefuele kejW
Ievee mLeeve Ievee eleerke
pevce - uegefcyeveer pevce - keceue
%eeve eeefhle - yeesOeieee eLece eJeeve - Oece&eeeJele&ve
eLece eJeeve - meejveeLe ceneyeesefOe - yeesefOe Je=#e
efveOeve - kegMeerveiej leeie - Iees[e
pewve Oece& kes eJele&ke ceneJeerj mJeeceer kee pevce mLeeve Lee megcesefuele kejW
kegC[eece Jeeo eJele&ke
efkeme veiej ceW eLece yeew meYee Deeeesefpele keer ieF& Leer? DewleJeeo - Mebkejeeee&
jepeieerj efJeefMe wleJeeo - jeceevegpeeeee&
DeMeeske kes Meemevekeeue ceW le=leere yeew mebieefle efkeme veiej ceW wleJeeo - ceeOeJeeeee&

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 17

 wleewleJeeo - efvecyeekee&eee& eejeW yeew mebieerefleeeW kee mener keeueece nw
MegewleJeeo - JeuueYeeeee& jepeie=n, JewMeeueer, heeefueheg$e leLee kebg[ueJeve
keMceerj ceW keefve<ke kes Meemevekeeue ceW Deeeesefpele yeew mebieerefle keer Sueesje kee iegne cebefoj mebyebefOele nw efnbot, yeew Je pewve Oece& mes
DeOe#elee keer Leer Jemegefce$e yeg ves Deheveer ce=leg kes heeeled yeew mebIe kes vesle=lJe kes efueS veeefcele
yejeyej keer iegheeDeeW kee Deeee kes he ceW Gheeesie efkeee Lee efkeee Lee Deevevo kees
DeepeerefJekeeW ves ieewlece yeg kee pevce ngDee Lee 563 F&.het.
YeeieJele Oece& kes eJele&ke Leske=<Ce (600 F&.het. - Je=ef<Ce keyeeruee) (uegefcyeveer eece)
efkeme ebLe ceW meJe&eLece osJekeer heg$e ke=<Ce kee JeCe&ve nw? Yeejle kee meyemes ye[e yeew mlethe nw meeBeer mlethe
eboesie Gheefve<eod ieewlece yeg kee ceneheefjefveJee&Ce (eeCe leeievee) ngDee Lee
efceefuevohevnes jepee efceefuevo Deewj efkeme yeew efYe#eg kes ceOe mebJeeo kegMeerveiej
kes he ceW nw? veeiemesve yeg efkeme JebMe mes mebyebefOele Les? Meekee JebMe
veefekeslee Deewj ece kes yeere eefme mebJeeo GefuueefKele nQ ef$eefheke efkeme Oece& kee heefJe$e ebLe nw yeew Oece&
ke"esheefve<eod ceW DeMeeske ves le=leere yeew heefj<eo keneb yegueeeer Leer? heeefueheg$e
ieewlece yeg ves meJe&eLece Dehevee GheosMe efoee Lee Depeblee keer efe$ekeejer kee efJe<ee Jemleg mebyebefOele nw?
meejveeLe ceW (Oece&eeeJele&ve) yeew Oece& mes
yeew ebLeeW ceW GefuueefKele Oece& ee eJele&ve nw Depeblee keer efe$ekeejer ceW keee efveefhele efkeee ieee nw?
meejveeLe ceW efoee ieee yeg kee eLece GheosMe peeleke keLeeSb
ef$eefheke keee nw yeg kes GheosMeeW kee meben leefceue kee ieewjJe ebLe peerJeve efebleeceefCe efkememes mebyebefOele nw?
(ef$eefheke- efJeveeefheke, megeefheke leLee DeefYeOecce efheke heeueer pewve Oece& mes
Yee<ee ceW jefele yeg kes GheosMeeW kee meben nw) pewve Oece& kes eLece leerLekej Les $e+<eYeosJe

6. ceewe&-keeue
ceneheodcevebo ceieOe kee meJee&efOeke MeefeMeeueer vebo jepee Lee~ ceneheodcevebo kes 8 GejeefOekeejer ngS~ Fme JebMe kee Debeflece Meemeke Oevevebo Lee~
Deheves ieg eeCekee keer meneelee mes Oevevebo kees hejeefpele kej efpeme Jeefe ves ceewe& JebMe keer mLeehevee keer Gmekee veece etveeveer uesKekeeW ves mewv[^eskeesdme
(meJe&eLece mej efJeefueece peeWme ves Gme mewv[^eskeesdme keer heneeve ebieghle ceewe& mes keer) yeleeee~ efJeMeeKeoe ke=le cegeje#eme ceW ebieghle ceewe& kes
efueS Je=<eue (efvecue kegue) Gheveece kee eeesie efkeee ieee nw, peyeefke yeew SJeb pewve meeefnle kes ebLe Gmes #eef$ee kegue ceW GlheVe yeleeles nQ~ 305
F&. het. ceW evieghle ves heefeceesej Yeejle ceW etveeveer Meemeke mewuetkeme efvekesj kees hejeefpele kej Sefjee (nsjele), Dejekeesefmeee (kebOeej), pes[^erefmeee,
hesjeshesefveme[eF& (keeyegue) kes Yet-YeeieeW kees DeefOeke=le kej efJeMeeue Yeejleere meeceepe keer mLeehevee keer~ efyevogmeej (298 F&.-273 F&. het.) ebieghle
ceewe& kee heg$e Je GejeefOekeejer Lee, efpemes etveeveer uesKeke Deefce$eesesdme kenles Les~ efyevogmeej DeepeerJeke meceoee kee Devegeeeer Lee~ pewve Devegegefle
kes Devegmeej DeMeeske (273 F&. het. - 232 F&. het.) ves efyevogmeej keer Fe kes efJe ceieOe kee Meemeve Deheves DeefOekeej ceW kej efueee Lee~
jepeeefYe<eske mes henues DeMeeske Gppewve kee jepeheeue Lee~ DeMeeske yeew Oece& kee Devegeeeer Lee~ mebmeej kes Fefleneme ceW DeMeeske keer eefmeef kee keejCe
Gmekeer efJepeeW veneR, Deefheleg Oecce nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW ceewe&-keeue
ueesieeW mes meerOes mebheke& jKeves Jeeuee/meerOes yeele kejves Jeeuee jepee keewve efkeme Jeefe kee veece osJeveece efeeoMeea Yeer Lee?
Lee? DeMeeske ceewe& jepee DeMeeske
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1997) (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2003)
DeMeeske ves Deheves meYeer DeefYeuesKeeW ceW Skehelee mes efkeme eeke=le evieghle ceewe& kes eefme ieg eeCekee efkeme efJeee keW mes mebyebefOele
Yee<ee kee eeesie efkeee nw? ceieOeer Les? le#eefMeuee
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
efyevogmeej efkeme JebMe kee Ske Meemeke Lee? ceewe& JebMe ceieOe kes GlLeeve kes efueS keewve mee eLece Meemeke Gejoeeer Lee?
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) efyeefcyemeej
meebeer ceW efmLele efJeMeeuelece mlethe efkeme keeue kee ceevee pee mekelee (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
nw? ceewe& keeue
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) DeMeeske ves efkeme yeew meeOeg mes eYeeefJele neskej yeew Oece& Deheveeee
hejer#ee, 2000) Lee? Gheieghle
(mveeleke mlej (efej-I)
Jen Meemeke keewve Lee, efpemeves jepeefmebnemeve hej yew"ves kes efueS Deheves
efhelee efyevogmeej keer nlee keer Leer? DeMeeske hejer#ee, 2010)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) evieghle kes ojyeej ceW Yespee ieee etveeveer jepeotle keewve Lee?
cesiemLeveerpe
efkeme efJeosMeer ee$eer ves Yeejle kee oewje meyemes henues efkeee Lee?
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
cesiemLeveerpe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) eeeerve Yeejle kee eefme Meemeke keewve Lee, efpemeves Deheves peerJeve kes

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 18

 Debeflece efoveeW ceW pewve Oece& Dehevee efueee Lee? evieghle efkeme JebMe ceW keewefue kee JeCe&ve efceuelee nw? ceewe&
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
DeMeeske hej keefuebie eg kee eYeeJe keneb efoKeeeer oslee nw? ceewe& JebMe kes lelkeeue yeeo efkeme JebMe ves Deekej ceieOe jepe hej
efMeueeDeeW hej GlkeerCe& 13JeW jepeeosMe Meemeve efkeee? Megbie
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
SefMeee kes keF& YeeieeW ceW yeew meceoee kee emeej kejves kes efueS keeEueie kes efJe DeMeeske kes DeefYeeeve keer peevekeejer kee cegKe
DeMeeske ves efkemes efveege efkeee Lee? Oece& cenecee$e eesle keee nw? efMeueeuesKe XIII
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (kesvere hegefueme mebie"ve (CPO)
efkemeves henueer yeej Yeejle ceW meele peeefleeeW kee DeefmlelJe kee mJeerkeej Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)
efkeee? cesiemLeveerpe keewve mee jepeJebMe ceewe& kes yeeo Deeee? Megbie
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (keebmsefyeue (GD) Yeleea hejer#ee, 2013)
Fbef[kee efkemeves efueKeer nw? cesiemLeveerpe nmle efueefheeeW kes cetue mebmLeeheke Deewj keewefue kes DeLe&Meee kes
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) mecheeoke keewve Les? Deej. Meece Meeeer
(mebege neej meskeW[jer (102) mlej hejer#ee, 2014)

efJeefMe leLe : ceewe& meeceepe

ceewe& JebMe kee mebmLeeheke evieghle ceewe& Lee~ Gmeves ceieOe kes vevoJebMeere evieghle ceewe& kes Meemevekeeue ceW heeefueheg$e ceW mLetueYe kes vesle=lJe
Meemeke Ievevevo kees ceejkej Deheveer meee mLeeefhele keer Leer~ ceW eLece pewve mebieerefle kee Deeeespeve efkeee ieee Lee~
ceewe& JebMe keer peevekeejer kes cegKe eesleeW ceW hegjeCe, keewefue jefele evieghle ceewe& eje yeveJeeee ieee jepeeemeeo (cenue) keeheer eefme
DeLe&Meee, #escesv keer Je=nledkeLeecebpejer, efJeMeeKeoe keer cegeje#eme, Lee~ etveeveer uesKeke Sefjeve ves Gmekes jepeeemeeo keer leguevee metmee Je
efmebnueer meeefnle oerheJebMe leLee ceneJebMe, cesiemLeveerpe keer Fbef[kee, Skeyelevee kes cenueeW mes keer nw~
DeMeeske kes DeefYeuesKe, oeceve kee petveeie{ DeefYeuesKe nQ~ peerJeve kes Deefvlece mecee ceW eJeCeyesueieesuee (cewmetj, kevee&ke) ceW
hegjeCeeW kes Devegmeej ceeweeX ves kegue 137 Je<eeX leke Meemeve efkeee~ evefieefj veeceke heJe&le hej meuuesKevee heefle eje Deheves eeCeeW kee
Yeejle ceW eeefuele henuee efmekekee Deenle efmekekee kenueelee nw efpemekee heefjleeie kej efoee~
eeesie heebeJeeR Meleeyoer F&. het. (yeew egie mes) mes nesves ueiee~ Deenle cesiemLeveerpe
efmekekes kee Jeeheke mlej hej henueer yeej eeesie ceewe& keeue ceW efkeee cesiemLeveerpe mesuetkeme efvekesj kee otle yevekej evieghle ceewe& kes
ieee~ Deenle efmekekeeW hej Je=#e, mete&, evcee Deeefo pewmes eleerkeeW kees ojyeej ceW Deeee Lee~ Jen meele Je<eeX leke Yeejle ceW jne~
Debefkele efkeee peelee Lee~ ceewe& keeue ceW eeefuele Deenle efmekekee cesiemLeveerpe ves FefC[kee veeceke ebLe efueKee, pees Deeehe nw~
eeBoer kee heCe (3/4 leesues kes yejeyej) Lee~ Fmekes DeueeJee Deenle efkevleg Deve efJeosMeer uesKekeeW ves Gmekeer ke=efle kee GoenjCe efoee nw~
efmekekeeW ceW kee<ee&heCe cee<eke Je kekeCeer Yeer Les~ cesiemLeveerpe kes Devegmeej
ceewe& keeue ceW ueesns kee Jeeheke eeesie DeejbYe nes ieee Lee~ Gejer
1. Yeejle ceW 58 veefoeeb nQ~
Meece ecekeerues ce=odYeeC[ (Northern Black Polished Ware,
2. leesles yeeeW keer lejn yeesueles nQ~
N.B.P.W.) kee Jeeheke hewceeves hej eeesie ceewe& keeue ceW nesves ueiee~
3. ceieOe keer jepeOeeveer heeefueheg$e kees heeefueyeesLee kene~
jepevewefleke Fefleneme
ceewe& JebMe kee mebmLeeheke evieghle ceewe& Lee~ Jen Yeejle kee eLece 4. Yeejle ceW oeme eLee veneR~
mecee Lee, efpemeves Yeejle ceW jepeveerefleke Skelee kee met$eheele efkeee~ 5. Yeejleere meceepe 7 Jeie& ceW efJeYeeefpele nw~ke=<eke, efMekeejer Je
heMegheeueke, Jeeheejer-efMeuheer, eese, oeMe&efveke, efvejer#eke leLee
evieghle ceewe& ceb$eer~
etveeveer uesKekeeW eLee : m^syees, Sefjeve Je peefmve ves evieghle ceewe& 6. heeefueheg$e veiej kee eMeemeve heebe-heebe meomeeW Jeeueer :
kees Deheves evLeeW ceW mesv[^eskeesdme, peyeefke huegeke& ves Gmes SC[^eskeesdme meefceefleeeW eje mebeeefuele efkeee peelee Lee~
kene nw~ 7. heeefueheg$e veiej 80 msef[ee (16 efkeceer.) uecyee leLee 15
evieghle ceewe& kes evieghle veece kee GuuesKe oeceve kes petveeie{ msef[ee (3 efkeceer.) eew[e Lee~
DeefYeuesKe ceW efceuelee nw~ 8. keewefue (DeLe&Meee) kes veece kee GuuesKe veneR efkeee ieee~
keewefue ee eeCekee veeceke yeeeCe keer meneelee mes evieghle ceewe& eeCekee kee cetue veece efJe<Cegieghle Lee~ Fvekes efhelee kee veece eCeke
ves hebpeeye eeble kes etveeveer ieJeve&j eg[sceme leLee efmekeboj kes GejeefOekeejer Lee~ FvnW Yeejle kee cewefkeeeJesueer Yeer kene peelee nw~
mesuetkeme kees hejeefpele efkeee~
es evieghle ceewe& kes eOeeveceb$eer leLee cegKe meueenkeej Les~ Fvekeer
evieghle SJeb mesuegkeme kes yeere mebefOe ngF&~ Fme mebefOe kes heefjCeecemJehe
ke=efle DeLe&Meee nw, efpemekee efJe<ee jepeJeJemLee nw~
evieghle ceewe& kees nsjele, kebOeej leLee keeyegue kes eosMe eehle ngS
hebn DeefOekejCeeW ceW efJeYeeefpele DeLe&Meee ceW jepe kes meele Debie
leLee Gmekeer Meeoer mesuetkeme keer heg$eer nsuesvee mes mecheVe ngF&~
yeleees iees nQmJeeceer (jepee), Deceele (ceb$eer), efce$e, mesvee, kees<e,
cesiemLeveerpe kees otle yeveekej mesuetkeme ves evieghle ceewe& kes ojyeej
ogie& leLee peveheo~
ceW Yespee~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 19

 hegjeCeeW ceW GvnW efpe<e&Ye (es yeeeCe) kene ieee nw~ DeMeeske keeueerve eevle Je Gvekeer jepeOeeefveeeb
DeLe&Meee DeefOekejCeeW, ekejCeeW Je MueeskeeW ceW efJeYeeefpele nw~
GejeheLe keer jepeOeeveer le#eef Meuee
DeLe&Meee cegKele: met$e kes iee he ceW nw~
eg kes ceeceues ceW keewefue ves veweflekelee kees ieewCe ceevee nw~ oef#eCeeheLe keer jepeOeeveer megJeCe&efieefj
leLe : oeceve kee petveeie{ DeefYeuesKe (150 F&. kes ueieYeie kee) DeJeefvle heLe keer jepeOeeveer Gppewve
henuee DeefYeuesKe nw, efpemeceW henueer yeej mebmke=le Yee<ee kee eeesie ceOe #es$e keer jepeOeeveer heeefueheg$e
efkeee ieee nw~ Fmeer DeefYeuesKe ceW evieghle ceewe& kes veece kee
GuuesKe efkeee ieee nw~ Fme DeefYeuesKe mes ceewe& keeue ceW efveefce&le keefuebie keer jepeOeeveer leesmeueer
megoMe&ve Peerue kes yeejs ceW peevekeejer efceueleer nw~ megoMe&ve Peerue kee DeMeeske Deheves eesjs YeeF& megMeerue ee megceve kes heg$e veeesOe kes
efvecee&Ce evieghle ceewe& kes Meemevekeeue ceW heg<eefce$e JewMe ves iegpejele eJeeve kees megvekej yeew Oece& keer Deesj Deekeef<e&le ngDee Lee~
kes meewje^ eeble ceW eEmeeeF& JeJemLee nsleg kejJeeee Lee~ DeMeeske kees yeew cele ceW Gheieghle ves eefMeef#ele efkeee~
evieghle ceewe& keer ce=leg kes yeeo Gmekee heg$e efyevogmeej ceewe& meeceepe DeMeeske ves keMceerj ceW efJelemlee veoer kes efkeveejs eerveiej veeceke
keer ieer hej yew"e~ efyevogmeej ves Deheves efhelee kes meeceepe kees Menj keer mLeehevee keer~
De#egCCe yeveees jKee~ DeMeeske kees yeew Oece& kees mebj#eCe eoeve kejves kes keejCe otmeje
etveeveer uesKeke efyevogmeej kees Deefce$eeses[dme kenles Les, efpemekee mebmke=le yeg Yeer kene peelee nw~
ceW celeueye Deefce$eIeele (Me$egDeeW kee veeMe kejves Jeeuee) yeleeee ieee DeMeeske yeew Oece& kes mLeefJej MeeKee kee Devegeeeer Lee~
nw DeMeeske kes peerJeve SJeb Gmekes veerefle-efveoxMeve keer peevekeejer Gmekes
eeCekee keg mecee kes efuees efyevogmeej kee Yeer eOeeveceb$eer jne Lee, efMeueeuesKeeW mes eehle nesleer nw?
Fmekes yeeo Keuueeke eOeeveceb$eer yevee~ (1) ueIeg efMeueeuesKekegue 14 nQ (4 yeeo ceW Yeer efceues nQ)~ ueIeg
efyevogmeej keer ce=leg 273 F&. het. ceW ngF&~ efMeueeuesKe kes eeefhle mLeue nQ
DeMeeske (269 F&. het.-232 F&. het.) heefMeceesej #es$e kebOeej
efyevogmeej keer ce=leg kes yeeo Gmekee heg$e DeMeeske Meemeke yevee~ jepemLeeve Jewje Yeeyeg (peehegj ceW)
DeMeeske keer ceelee kee veece megYeebieer Lee~ ceOe eos M e iegpe&je leLee heveeLehegj mes
Deheves egJejepe keeue ceW DeMeeske le#eefMeuee Deewj DeJebefle kee ieJeve&j Gej eosMe Denjew je
jn egkee Lee~ Meemeke yeveves kes henues Jen Gppewve kee ieJeve&j Lee~ ef yenej meemeejece
DeMeeske kee Meemevekeeue Yeejleere Fefleneme kee Deleble ieewjJeceeer kevee&ke ieefJece", heeuekeer iegJeC[g,
keeue Lee, keeeWefke Gme mecee ceW DeMeeske ves Deheveer #eceleeDeeW mes yeeefieefj, peefbie jecesMJejced
Yeejle kees meJe&leesvcegKeer GVeefle eoeve keer~ Je efmehegj
DeMeeske keer helveer eLee : DemebefOeefce$ee (Deeceefn<eer-hejeveer), keeJeekeer DeebOe eosMe ceemkeer, jpegueeveboe
(Fmemes GlheVe heg$e kee veece- leerJej Lee) LeeR~ Je esjeiegCer mes~
DeMeeske kes DeefYeuesKeeW ceW keeJeekeer Je leerJej kee GuuesKe efceuelee (2) Je=nle efMeueeuesKe Yeer oes ekeej kes nQ :
nw~ A. esCeer ceW
DeMeeske keer Ske Deve helveer kee veece veeie osJeer Lee, efpememes GlheVe B. he=Leke
heg$e-heg$eer kee veece censvmebIeefce$ee Lee~
A. Je=no esCeer efMeueeuesKeeW keer mebKee-14 nw, uesefkeve es Dee"
DeMeeske keer oes hegef$eeeb : mebIeefce$ee Je eeceleer LeeR~ mebIeefce$ee
mLeeveeW mes eehle ngS nQ~
efYe#egCeer yeve ieF& Leer, peyeefke eeceleer keer Meeoer vesheeue efveJeemeer
osJeheeue mes ngF& Leer~ keeuemeer osnjeotve
DeMeeske kes DeefYeuesKeeW ceW Gmes osJeeveebefee (osJeleeDeeW kee efee) Oeew u eer hegjer (Deesef[Mee)
jepee Deeefo GheeefOeeeb oer ieF& nQ~ peewie{ iebpeece, (Deesef[Mee)
ceemkeer Je iegpe&je uesKeeW ceW Gmekee veece DeMeeske efceuelee nw~ ceevemes nje heeefkemleeve
keefuebie kee eg Menyeepeie{er heeefkemleeve
keefuebie kee eg DeMeeske ves Deheves Meemevekeeue kes Dee"JeW Je<e& ceW efiejveej meewje^ iegpejele
efkeee Lee (261 F&. het.)~ keefuebie keer jepeOeeveer leesmeueer yeveeF& mees h eeje ceneje^
ieF&~ esjeiegCer DeebOe eosMe kes kegjvegue mes
Fme mecee keefuebie (G[ermee) kee Meemeke keewve Lee, Fme hej DeMeeske B Je=no he=Leke efMeueeuesKe Oeewueer (G[ermee) Je peewie{ (G[ermee) mes
kes DeefYeuesKe ceewve nQ~ KeejJesue kes neLeeriegchee DeefYeuesKe kes efceues nQ~
Devegmeej, Fme mecee keefuebie vebojepe kes eje Meeefmele Lee~ mlecYe uesKees DeefYeuesKe Yeer oes ekeej kes nQ :
Fme eg keer efJeYeeref<ekee kees osKekej DeMeeske kee ceve efJele nes ieee
(i) meeceevemeeceeve DeefYeuesKeeW keer mebKee 07 nw~ es 6 mLeueeW
Deewj Gmeves ueieYeie 11/2 Je<eeX kes Ghejeble yeew Oece& enCe kej mes efceues nQ~ es mLeue nQjecehegjJee, ueewefjee vevoveie{, ueewefjee
efueee~ Dejjepe, efouueer-esheje, cesj" keewMeecyeer-I (eeeie)~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 20

 (ii) mceejkeeremceejkeere DeefYeuesKe oes peieneW mes efceues nQ peeoe mecceeve eehle Lee~ keewefue ves MeteW kees Yeer Deee& kene nw~
efveefiueeemeeiej (vesheeue) leLee efcceveosF&~ ceewe&keeueerve DeLe&JeJemLee hej keewefue kes DeLe&Meee, cesiemLeveerpe
mebIeYeso DeefYeuesKemebIeYeso DeefYeuesKe meebeer, meejveeLe leLee keewMeecyeer- keer FefC[kee leLee efJeMeeKeoe kes cegeje#eme mes Jeeheke ekeeMe
II mes eehle nesles nQ~ he[lee Lee~ ceewe&keeue ceW jepe DeeefLe&ke he mes mece= Lee~ jepe keer
iegneuesKeiegneuesKe yejeyej keer heneef[eeW (yeesOeieee, efyenej) mes DeLe&JeJemLee ke=ef<e, heMegheeueve Je Jeeheej-JeeefCepe hej DeeOeeefjle
eehle nesles nQ~ Leer, efpevekees meefcceefuele he mes Jeelee& kene peelee Lee~ (Jeelee&
DeMeeske kes DeefYeuesKeeW ceW GlkeerCe& yeeeer efueefhe kees meyemes henues Je=efle kee meeOeve)~
pescme efevmeshe (1837) ves he{e Lee~ ceewe&keeueerve efmekekes
DeMeeske kes DeefYeuesKeeW kes Devegmeej, Gmeves Deheves Meemevekeeue kes meesves kee efmekekee efve<ke ee megJeCe& kenueelee Lee~
14JeW Je<e& ceW kevekecegveer mlethe (efveefiueeemeeiej) kes Deekeej kees
eeBoer kes efmekekes kee<ee&heCe/OejCe kenueeles Les~
ogiegvee kejeee Lee (255 B.C.)~
leeByes kes ess efmekekes keekeCeeR nesles Les~
Deheves Meemevekeeue kes 21JeW Je<e& DeMeeske ves uegefcyeveer keer ee$ee keer
Fve efmekekeeW hej mJeeefcelJe Jeeues efe Yeer ueieees peeles Les~
Leer~ uegefcyeveer ceW Yet-jepemJe keer oj kees 1/6 mes Ieekej 1/8 kej
ceewe&keeue ceW leeceefueefhle (hetJeea le) leLee Ye=iegke Je meesheeje
efoee~
DeMeeske kes DeefYeuesKe yeeeer, Kejeser, DejecesFke Je eerke Yee<eeDeeW (heefeceer le) cenJehetCe& yevojieen Les~
ceW efceueles nQ~ leLe
yeeeer efueefhe yeebes mes oebes efueKeer peeleer nw, peyeefke Kejeser oeefnves mes ceeweeX kee jepekeere efe mebYeJele: ceetj Lee~
yeebes~ ceewe&keeue ceW cegKe Oece& Jewefoke, pewve, yeew Je DeepeerJeke (meceoee)
DeMeeske kes meJee&efOeke DeefYeuesKe eeke=le Yee<ee ceW efceues nQ~ Les~
DeMeeske kes otmejs Je=no efMeueeuesKe mes Gmekes meerceeJeleea MeemekeeW keunCe (jepelejbefieCeer kee uesKeke) DeMeeske kees keMceerj kee eLece
eesue, heeC[de, leeceheCeea, meleereheg$e, kesjueheg$e Je Deefvleeeske keer Meemeke ceevelee nw~
peevekeejer efceueleer nw~ ceewe& keeue ceW meeOeejCe pevelee keer Yee<ee heeueer Leer~ yeeeer efueefhe
DeMeeske kes le=leere Je=no efMeueeuesKe mes eeosefMeke jepegke Je ege kes mechetCe& Yeejle ceW eeefuele Leer~
efveegefe keer peevekeejer efceueleer nw~ ceewe& keeue ceW mebYeJele: peveieCevee kes efveefcee Ske efJeYeeie Yeer Lee~
Oecce cenecee$e keer efveegefe keer peevekeejer heebeJeW Je=no efMeueeuesKe mes Ye[ewe hetJe& kee meyemes ye[e Jeeheeefjke kesv Lee~
efceueleer nw~ Geesie #es$e keer mebmLeeSbesCeer kenueeleer LeeR~ peeleke evLeeW ceW 18
Yeeyeg uesKe ceW DeMeeske ves mJeeb kees ceieOe kee mecee kene nw~ ekeej kes esefCeeeW keer eee& nw~
DeMeeske ves Deheves 13JeW Je=no efMeueeuesKe ceW keefuebie efJepee kee ceewe& keeue ceW le#eefMeuee Ge efMe#ee kee eefme kesv Lee~
JeCe&ve efkeee nw~ Fmeer efMeueeuesKe ceW DeMeeske kegue heebe efJeosMeer keeleeeve ves Deheves evLe Jeeefle&kee keer jevee ceewe& keeue ceW ner keer~
jepeeW keer eee& kejlee nw~ en heeefCeveer keer DeeOeeeer kes keef"ve MeyoeW kee DeLe& yeleeves kes
DeMeeske kes yeeo MeemekeeW ceW oMejLe kee veece GuuesKeveere nw~ Gmeves efueS efkeee ieee~
efyenej eeble kes ieee efpeues ceW efmLele veeieepe&gveer hene[er hej DeepeerJeke DeMeeske kes mecee yeg keer cetefle&hetpee kee GuuesKe veneR efceuelee~
meceoee kes meeOegDeeW kes efveJeeme kes efuees leerve iegheeSb efveefce&le kejeF& cesiemLeveerpe veefoeeW ceW iebiee kees meyemes peeoe heefJe$e yeleelee nw~
LeeR~ Gmeves DeMeeske keer lejn ner osJeeveebefhee keer GheeefOe OeejCe keer efJeMeeKeoe keer jevee cegeje#eme (mebmke=le jevee) eLece Yeejleere
Leer~ peemetmeer Gheveeme ceeveer peeleer nw~
hegjeCeeW kes Devegmeej ceewe& JebMe kee Deefvlece Meemeke Je=nLe Lee, efpemes ceewe& MeemekeeW ves keuee kes #es$e ceW DeYetlehetJe& eesieoeve efoee Deewj
yegefnerve kene ieee nw Deewj efpemekeer nlee Ske yeeeCe ceewe& mesveeheefle Deheves mebj#eCe ceW keuee Je mLeehele kees mebj#eCe eoeve efkeee~
heg<eefce$e Mebgie ves kej oer Deewj vees JebMe, Mebgie JebMe keer mLeehevee keer~ ceewe& mecee DeMeeske ves Deveske veiejeW keer mLeehevee keer~ Gmeves
efhheCeer :
keMceerj ceW eerveiej Je vesheeue ceW ueefuele heeve keer mLeehevee kejeF&~
etjesheere Fefleneme uesKeke DeMeeske keer leguevee jesceve mecee keevmsveeFve
heeefueheg$e kes yeejs ceW cesiemLeveerpe kenlee nw efke Fmekee efvecee&Ce
mes kejles nQ~
meceeveevlej elegYe&gpe kes he ceW efkeee ieee Lee? pees iebiee Je meesve
DeMeeske kees Dekeyej kee hetJe&ieeceer kene peelee nw~
veefoeeW kes mebiece hej efmLele Lee~
DeMeeske kees DeefYeuesKe peejer kejves keer esjCee heejme kes Meemeke
[sjereme-I (oeje-I) mes efceueer Leer~ evieghle ceewe& kee jepeeemeeo (cenue) ueke[er kee yevee Lee~ eerveer
JeCe& JeJemLee ke"esj he ueskej ceewe& keeue ceW peeefle JeJemLee ceW ee$eer heeeeve kes Devegmeej, ceevees Fme jepeeemeeo kees osJeotleeW ves
heefjCele nes peeleer nw efpemekee DeeOeej pevce Lee~ yeveeee nes~
ceewe& keeue ceW ner meJe&eLece oemeeW kees henueer yeej ke=ef<e mebyebOeer keeeeX ceewe& keeue ceW Jeemlegkeuee kes #es$e ceW Ske veJeerve Mewueer kee pevceoelee
ceW ueieeee ieee~ DeMeeske Lee~ DeMeeske ves efYe#egDeeW kes efuees hee<eeCeeW kees keekej
oemeeW keer efmLeefle meblees<epeveke Leer~ GvnW mecheefe jKeves leLee yeseves kee iegneDeeW kee efvecee&Ce kejeee~ FveceW ieee kes efveke yejeyej hene[er
DeefOekeej eehle Lee~ keer iegheeDeeW ceW megoecee keer ieghee (meyemes eeeerve) meyemes eefme nw~
ceewe& keeueerve meceepe ceW (DeLe&Meee kes Devegmeej) yeeeCe kees meyemes Fme #es$e ceW DeMeeske kee DevegmejCe Gmekes heew$e oMejLe ves Yeer efkeee~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 21

 oMejLe ves ueesce<e $e+ef<e (yejeyej mecetn keer meyemes eefme ieghee) Je leLe :
veeieepe&gveer mecetn keer ieesefhekee iegne yeveJeeF&~ mletheeW kee meJe&eLece GuuesKe $e+iJeso mes efceuelee nw~
DeMeeske kes mlecYe Ske ner helLej mes lejeMekej (SkeeMceke) yeveees DeMeeske kes mlebYe SkeeMceke nQ, efpevekes efvecee&Ce ceW mebYeJele: egveej
iees nQ~ kes yeuegDee helLej kee eeesie ngDee nw~
DeMeeske kes mlecYe mehee efceueles nQ~ Fme keeue kes cetefle&keuee kee meJeexlke= GoenjCe eecejeenCeer keer
mlecYe Meer<eeX ceW meejveeLe kes mlebYe kee efmebn Meer<e& meJeexlke= nw~ e#e cetefle& kees ceevee peelee nw~
yeew hejcheje kes Devegmeej DeMeeske ves 84000 mletheeW kee efvecee&Ce helLejeW hej MeerMes keer lejn ecekeoej heeefueMe ueieeves keer keuee ceewe&
kejeee Lee~ keueekeejeW ves DeKeeceefveeeW mes meerKeer Leer~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

meebeer kee mlethe efkeme Meemeke ves yeveJeeee Lee? DeMeeske keer ogjefYemebefOeeeW kes efJe<ee ceW
keewefue eeCekee eOeeveceb$eer Les ebieghle ceewe& kes Jen keewve mee Meemeke nw efpemekee veece osJeeveece efheeoMeer Yeer Lee?
eeCekee kes yeeheve kee veece keee Lee efJe<Ceg ieghle ceewe& jepee DeMeeske
Jen Skecee$e mlebYe, efpemeceW DeMeeske ves mJeeb kees ceieOe kee mecee keewefue kee DeLe&Meee mebyebefOele nw jepeveerefle mes
yeleeee nw Yeeyeg mlebYe cegeje#eme veeceke hegmleke kee uesKeke Lee efJeMeeKe oe
DeMeeske kes efMeueeuesKeeW ceW eege Yee<ee nw eeke=le Jele&ceeve veiej heeefuekee eMeemeve kee keewve mee keee& ceewe&keeue ceW Yeer
cesiemLeveerpe ves Yeejle kees efkeleveer esefCeeeW ceW efJeYeeefpele efkeee nw? eeefuele Lee? pevce SJeb ce=leg kee hebpeerkejCe
meele efkeme Ske jepeeosMe ceW DeMeeske kes Jeefeiele veece kee GuuesKe
cesiemLeveerpe keer hegmleke kee veece nw Fbef[kee nw? ceemkeer DeefYeuesKe
ceewe& keeue ceW efMe#ee kee eefme keW Lee le#eefMeuee keewefue ceneceb$eer Les ebieghle ceewe& kes
DeMeeske ves yeew nesles ngS Yeer efnbot Oece& ceW DeemLee veneR es[er, Fmekee meeBeer kee mlethe yeveJeeee Lee DeMeeske ves
eceeCe nw osJeeveeceefee keer GheeefOe DeMeeske kes efMeueeuesKe kees he{ves Jeeuee eLece Debespe Lee
eefme etveeveer jepeotle cesiemLeveerpe Yeejle ceW efkemekes ojyeej ceW DeeS pescme efevmeshe (1837)
Les? ebieghle ceewe& mewC[^eskeesme mes ebieghle ceewe& keer heneeve keer Leer
efJeMeeKeoe kes eeeerve veeke cegeje#eme kee efJe<eeJemleg nw efJeefueece peesvme kes
ebieghle ceewe& kes mecee ceW jepeojyeej Debeflece ceewe& mecee Lee Je=nLe
7. ceeweexej keeue
Debeflece ceewe& mecee Je=nLe keer nlee kejkes, Gmekes mesveeheefle heg<eefce$e Mebgie ves 184 F&. het. ceW Mebgie jepeJebMe keer mLeehevee keer Leer~ Mebgie
JebMe (184 F&. het.-75 F&. het.) kes Debeflece mecee osJeYetefle keer nlee kejkes Gmekes meefeJe JeemegosJe ves 75 F&. het. ceW keCJe jepeJebMe (75 F&.
het. mes 30 F&. het.) keer veeRJe [eueer~ JeemegosJe heeefueheg$e kes keCJe JebMe kee eJele&ke Lee~ keCJe JebMe kes Debeflece Meemeke megMecee& kees meeleJeenve
JebMe kes eJele&ke efmecegke ves heoegle kej efoee Lee~ DeebOe meeleJeenve JebMe keer mLeehevee efmecegke ves keer Leer~ meeleJeenve JebMe kes mebyebOe ceW efJemle=le
peevekeejer celme Je JeeeghegjeCe ceW GheueyOe nw~ e%eeer MeelekeCeea meeleJeenve JebMe kee Debeflece ceneve Meemeke Lee~ Gej-heefece mes heefeceer
efJeosefMeeeW kee DeeeceCe ceeweexej keeue keer meJee&efOeke cenlJehetCe& Ievee Leer~ FveceW meyemes henues DeeeceCekeejer yewefke^ee kes eerke (efpevnW eJeve
kes veece mes peevee peelee nw) Les~ etveeefveeeW kes yeeo ceOe SefMeee kes MekeeW ves Yeejle hej DeeeceCe efkeee leLee GvneWves etveeefveeeW mes DeefOeke Yeeie
hej keypee efkeee~ Yeejle kes Meke jepee Deheves Deehe kees #e$ehe kenles Les~ heefeceesej Yeejle ceW MekeeW kes DeeefOehele kes yeeo heeefLe&eeF&
(heeefLe&eeF& ee henueJe ceOe SefMeee ceW F&jeve mes DeeS Les) ueesieeW kee DeeefOehele mLeeefhele ngDee~ henueJe kes yeeo keg<eeCeeW (keg<eeCe ceOe SefMeee
ceW heefeceer eerve kes eteer peeefle kes Les) kee Yeejle ceW Deeieceve ngDee~ ceeweexej keeueerve pees Yeejleere jepeJebMe eefme ngS, Jes nQMebgie JebMe, keCJe
JebMe, DeebOe-meeleJeenve JebMe, DeeYeerj JebMe, F#Jeekeg JebMe, eggMeelekeCeea JebMe, keefuebie kee esefo JebMe leLee Jeekeeke JebMe~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW ceeweexej keeue

efkeme Jeefe kees efleere DeMeeske kene peelee nw? keefve<ke Yeejle mejkeej eje eeesie ceW Deeves Jeeuee Meke-mebJeled efkemeves eejbYe
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) efkeee Lee? keefve<ke
YeejleereeW kes efueS ceneved efmeuke ceeie& efkemeves DeejbYe kejeee? (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000)
keefve<ke Yeejleere jbiecebe ceW eJeefvekee (heoe&) kee MegYeejbYe efkemeves efkeee?
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) etveeefveeeW ves
efkeme JebMe kes MeemekeeW ves yeeeCeeW leLee yeew-efYe#egDeeW kees kej cege (mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999)
eece osves keer eLee eejbYe keer? meeleJeenve ieebOeej efe$ekeuee kes ecegKe mebj#eke Les? Meke SJeb keg<eeCe
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) (meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2000)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 22
 le#eefMeuee kes eefme mLeue kes he ceW nesves kee keee keejCe Lee?
ieebOeej keuee
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
Yeejle ceW eLece mJeCe& cegeSb efkemeves eueeF&? etveeveer
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
Yeejleere Deewj etveeveer keuee kes DeefYej#eCeeW kees meceefvJele kejves
Jeeueer keuee Mewueer kee keee veece nw? ieeb Oeej
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
etveeveer-jesceve keuee kees keneb mLeeve eehle ngDee nw? ieeb Oeej
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
ejke efkemekes jepe efeefkelmeke Les? keefve<ke
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
Jen cenevelece keg<eeCe veslee keewve Lee, pees yeew yeve ieee Lee?
keefve<ke
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
eeruebkee hej efJepee eehle kejves Jeeuee eesue JebMe kee meyemes eleeheer
jepee keewve Lee? jepejepe-eLece
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
meeleJeenveeW ves henues mLeeveere DeefOekeeefjeeW kes he ceW henues efkemekes
eneb keece efkeee? ceeweeX kes eneb
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
Yeejle ceW meJe&eLece meesves kes efmekekes peejer kejves Jeeues keewve Les?
efnvo-etveeveer
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
F&. meved 78 mes eejbYe nesves Jeeuee Meke mebJeled kee mebmLeeheke keewve Lee
keefve<ke (C.P.O. hejer#ee, 2003)
efe$ekeuee ceW ieebOeej Mewueer kee met$eheele efkemekes eje efkeee ieee Lee?
ceneeeve meceoee
(C.P.O. hejer#ee, 2003)
efJeefMe leLe ceeweexej keeue
hetJe& ieghlekeeue DeLeJee ceeweexej keeue
ceewe& JebMe kes Deefvlece Meemeke Je=nLe keer nlee heg<eefce$e Mebgie veeceke
yeeeCe ves kej oer, heuele: ceewe& meeceepe kes heleve kes meeLe ner Yeejle
keer jepevewefleke Skelee efJeueghle nes ieF&~ DeleSJe Yeejle keer Gejer-
heefeceer meercee mes ue[eket peeefleeeb Yeejle ceW eefJe nesves ueieeR~
Mebgie JebMe kee mebmLeeheke heg<eefce$e Lee, efpemeves Deefvlece ceewe& Meemeke
Je=nLe keer nlee kej ceewe& meeceepe kes #es$eeW hej Deheves DeeefOehele
keer mLeehevee keer~
heg<eefce$e kes hegjesefnle kee veece helebpeefue (heeefCeefve kes DeeOeeeer hej
ceneYee<e keer jevee keer) Lee~
heg<eefce$e kes mecee Gmekee heg$e Deefiveefce$e efJeefoMee kee jepeheeue Lee,
peyeefke IeveosJe DeeesOee kee jepeheeue Lee~
heg<eefce$e Mebgie ves oes DeMJecesOe e%e kejees~
Jemlegle: heg<eefce$e Mebgie kes mecee ceW ner meebeer kes mlethe kee Deekeej
ogiegvee kejeee ieee Lee~
heg<eefce$e kes Meemevekeeue keer meyemes cenJehetCe& Ievee eJeveeW kee
Yeejle hej DeeeceCe Lee~ keeefueoeme kes veeke ceeefuJekeeefiveefce$eced
kes Devegmeej heg<eefce$e Mebgie kes heew$e (Deefiveefce$e kee heg$e) Jemegefce$e ves
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 23
ieebOeej keuee efkeme keeue ceW efJekeefmele ngF& Leer?
keg<eeCe keeue ceW
(C.P.O. hejer#ee, 2003)
ejke efkemekes ojyeej kes efeefkelmeke Les? keefve<ke
(kej meneeke, hejer#ee, 2005)
keefve<ke kes Meemevekeeue ceW jnves Jeeues cegKe meeefnlekeej keewve Les?
Jemegefce$e Deewj DeMJe Iees<e
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 2005)
keuee keer ieebOeej Mewueer efkemekes Meemevekeeue ceW heveheer Leer?
keefve<ke
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2006)
eewLeer yeew heefj<eo kee Deeeespeve efkemeves efkeee Lee? keefve<ke
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2006)
keefve<ke keer jepeOeeveer keneb Leer? heg<ehegj
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2007)
Meke mebJeled efkemeves Deewj keye Meg efkeee Lee?
keefve<ke ves 78 F&mJeer ceW
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2008)
ejke efkeme jepee kes ojyeej ceW eefme efeefkelmeke (DeeegJexoeeee&)
Les? keefve<ke
([ee SC^er Dee@hejsj (E.E.O.) hejer#ee, 2009)
keg<eeCe keeue ceW Yeejleere Deewj eerke Mewueer kes efceeCe mes efJekeefmele
keuee efJeeeuee kee efkeme veece mes peevee peelee nw?ieebOeej keuee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
iebOeJe& keuee efJeeeuee Deewj efkeme veece mes peevee peelee nw?
eerke-jesceve yeew keuee
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
eJeveeW kees (mebYeJele: efmevOeg veoer kes le hej) hejemle efkeee~
Mebgie keeue ceW ner henuee mce=efle evLe cevegmce=efle keer jevee keer ieF&~
Mebgie JebMeere veewJeW Meemeke YeeieYe kes ojyeej ceW SefCeeefuke[me kee
otle yevekej nsefueees[esjme Yeejle Deeee Lee~ eneb Deekej Gmeves
YeeieJele Oece& enCe kej efueee Lee leLee efJeefoMee (yesmeveiej) ceW ie[
mlecYe keer mLeehevee kej YeeieJele (efJe<Ceg) keer hetpee keer Leer~
Mebgie keeue ceW mebmke=le Yee<ee Je yeeeCe JeJemLee kee hegvelLeeve ngDee~
keCJe JebMe keer mLeehevee JeemegosJe ves keer Leer~
Fme JebMe kes Debeflece Meemeke megMecee& keer nlee DeebOe peeleere Ye=le
efmecegke (efmevOegke) ves kej oer~
meeleJeenve JebMe kee mebmLeeheke efmecegke Lee efpemeves keCJe JebMe kes
Deefvlece Meemeke megMecee& keer nlee kej Deheves JebMe keer mLeehevee keer~
meeleJeenve meee kee hegveej ieewleceerheg$e MeelekeCeea kes mecee ceW
ngDee~ hegjeCeeW kes Devegmeej, ieewleceer heg$e MeelekeCeea Fme JebMe kee
23Jeeb Meemeke Lee~
e%eeer MeelekeCeeameeleJeenve JebMe kee Deef vlece MeefeMeeueer Meemeke
Lee, Fmekes efmekekeeW hej ceueer, penepe Deew j MebKe kee efe$e
Deb ef kele nw ~
 Yeejle hej DeeeceCe kejves Jeeues efJeosMeer
ceeweexej keeue ceW Yeejleere #es$eeW hej etveeveer, Meke, henueJe leLee
keg<eeCeeW kee nceuee ngDee~
etveeveer DeeeceCe
Yeejle hej meJe&eLece DeeeceCe etveeefveeeW (FC[es-eerke ee yewefke^eeF&)
kee ngDee~
etveeefveeeW eje efkees iees DeeeceCe kee vesle=lJekelee& ef[cesef^eme eLece keg<eeCe jepeJebMe
Lee (efpemeves 220-175 F&. het.) ceW Yeejle hej DeeeceCe efkeee~
Fmeves Meekeue (heeefkemleeve meeuekees) kees Deheveer jepeOeeveer yeveeF&~
Feflenemekeej peefmve ef[cewef^eme kees Yeejle kee jepee yeleelee nw~
ef[cewef^eme kee GejeefOekeejer efceefuevo ee efceveeb[j Ske ceneve Meemeke
Lee~ Yeejle Deeves kes yeeo efceveeb[j ves yeew Oece& enCe kej efueee~
Gmeves Deheves mecekeeueerve efJeeve veeiemesve (ee veeieepe&gve) mes yeew
Oece& kes efJe<ee ceW mebJeeo efkees~
heeueer meeefnle efceefuevohevnes ceW jepee efceefuevo Je veeiemesve kes ceOe
ngS Jeelee&ueehe kee efpee nw~ (efceefuevohevnes-jepee efceefuevo kes eMve)~
efceveeb[j keer cegeSb eeboer Je leebyes keer nQ~ efnvo-etveeveer MeemekeeW ceW
meyemes peeoe efmekekes efceveeb[j kes ner nQ~
Fme JebMe kes eefme Meemeke Sefveeueefke[dme ves Deheves Meemevekeeue
kes 14 JeW Je<e& efJeefoMee efmLele Mebgie JebMeere veewJeW Meemeke YeeieYe kes
ojyeej ceW Dehevee otle yeveekej nsefueees[esjme kees Yespee Lee~
nsefueees[esjme ves Yeejle Deekej YeeieJele Oece& enCe kej efueee~
efhheCeer :
etveeefveeeW kes DeeeceCe mes Yeejle hej etveeveer eYeeJe efoKeeF& he[lee
nw~
Yeejleere peesefle<e hej etveeveer eYeeJe efoKeeF& oslee nw~
YeejleereeW ves etveeefveeeW mes meebes ceW {euekej cege yeveeves keer keuee
meerKeer~
etveeveer MeemekeeW kes uesKeeW ceW Kejeser Je etveeveer efueefhe efceueleer nw~
Yeejleere jbiecebe hej Yeer etveeveer eYeeJe efoKeeF& oslee nw~
efeefkelmee efJe%eeve kes #es$e ceW Yeer etveeveer eYeeJe nw~
ieebOeej Je ceLegje keuee Mewueer etveeveer eYeeJe mes Yejs he[s nQ~
YeejleereeW ves Deveske etveeveer MeyoeW-keuece, hegmleke Fleeefo kees enCe
efkeee~
Meke
efnvo eJeveeW kes yeeo ceeweexej keeue ceW Yeejleere #es$eeW hej nceuee kejves
Jeeues Meke Les~
Yeejleere meeefnle ceW MekeeW kes eosMe kees Mekeerhe kene ieee nw~
Meke
Gejer Meke heefMeceer Meke
le#eefMeuee ceLegje veeef meke Gppewve
Yeejle ceW Meke hetJeea F&jeve kes #es$eeW mes neskej Deees~ GvneWves heefeceesej
eosMe mes eJeve-meee kees meceehle kejkes GejeheLe Je Deve #es$eeW hej
Deheves eYeglJe keer mLeehevee keer~
Meke vejsMeeW kes Yeejleere eosMeeW kes Meemeke #e$ehe kens peeles Les~
henueJe cetuele: heeefLe&ee kes efveJeemeer Les~ heeefLe&eve meeceepe kee
JeemleefJeke mebmLeehekeefceLeoele eLece Lee~
Fme JebMe kee meJee&efOeke MeefeMeeueer jepeeieesC[esheveer&pe Lee~ Gmekes
Meemevekeeue kee Ske DeefYeuesKe leKles yener (hesMeeJej) mes eehle
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 24
ngDee nw~
ieesC[esheveeape keer jepeOeeveer le#eefMeuee Leer~
henueJe jepeeDeeW kes efmekekeeW hej Oeeefce&e (Oeeefce&ke) GheeefOe GlkeerCe&
nw ~
ieesC[esheveeape kes Meemevekeeue ceW ner F&meeF& Oece& eeejke mesv e@ceme
kee oue Yeejle Deeee Lee~
keg<eeCe JebMe kee jepevewefleke Fefleneme eerveer eesleeW mes eehle neslee nw~
Fme JebMe kee Meemeke efJece ke[efhemesme ves ner Yeejle ceW meJe&eLece mJeCe&
efmekekes eeefuele kejees Les~
keg<eeCe eteer peeefle keer Ske MeeKee Les~
keefve<ke
keg<eeCe jepeJebMe kee meyemes ceneve Meemeke keefve<ke Lee~ Gmekes
ueieYeie 12 DeefYeuesKe leLee yengmebKe mJeCe& cegeSb efceueer nQ~
keefve<ke ves Meke mebJeled kees eueeee~ ener Gmekes jepeejesnCe keer
efleefLe nw~
keefve<ke keer oes jepeOeeefveeeb LeeRhesMeeJej leLee ceLegje~
eewLeer yeew mebieerefle keefve<ke kes Meemevekeeue ceW ngF& Leer~ keMceerj ceW
keefve<ke ves keefve<kehegj veeceke veiej keer mLeehevee keer Leer~
keefve<ke ves ceOe SefMeee ceW keeMeiej, eejkevo, Kesleeve Deeefo eosMeeW
hej Deheves DeeefOehele keer mLeehevee kej henueer yeej Ske Debleje&^ere
meeceepe keer mLeehevee keer Leer~
keefve<ke Meemevekeeue ceW Yeejle kee Jeeheeefjke mebyebOe ceOe SefMeee Je
heefeceer efJeMJe kes meeLe yevee~
Deheves eejbefYeke Je<eeX ceW ner keefve<ke yeew nes ieee Lee~ Gmeves hesMeeJej
ceW ewle kee efvecee&Ce kejeee Lee~
eerve kes jepee heeve-eeT ves keefve<ke kees hejemle efkeee Lee~
DeMJeIees<e keefve<ke kee jepekeefJe Lee~ DeMJeIees<e keer jeveeSb
meewvojevevo, yegeefjle leLee meeefjheg$e ekejCe~
keefve<ke kes DeefYeuesKeeW ceW Gmes osJeheg$e-<eeefn-<eeneveg<eeefn kene ieee
nw ~
keefve<ke kes jepeJewe ejke Les (ejke mebefnlee kes jeveekeej)~
keefve<ke ves yeew Oece& kes ceneeeve MeeKee kees jepeeee eoeve efkeee
Lee~
keefve<ke kes Meemevekeeue ceW keuee kes #es$e ceW oes mJeleb$e MewefueeeW kee
efJekeeme ngDee(i) ieebOeej keuee Mewueer, (ii) ceLegje keuee Mewueer~
etveeveer keuee Mewueer kes eYeeJe mes ieebOeej keuee Mewueer kee pevce ngDee
(keefve<ke kes keeue ceW)~
lehemeejle yeg kee Ske Me (efpemeceW GheJeeme kes keejCe Gvekee
Mejerj efveye&ue nes ieee nw) ieebOeej keuee kee meJeexece GoenjCe nw~
ceLegje keuee Mewueer keer cetefle&eeb ueeue-yeuegDee helLej keer nQ~
ceLegje keuee DeeoMe&Jeeoer nw~
ceLegje Mewueer ceW ner yeg keer mebYeJele: meJe&eLece cetefle&eeb yeveveer Meg
ngF&~
meJee&efOeke Meg meesves kes efmekekes keg<eeCeeW ves eueees~
FC[es-eerkeeW ves meJe&eLece meesves kes efmekekes eueees~
meeleJeenveeW ves meermes kes efmekekes eueees~
F&mee keer henueer meoer ceW (45-49 F&.) efcee kes veeefJeke efnhheeueme
kes eje Dejye meeiej ceW eueves Jeeues ceevemetve keer peevekeejer osves mes
meceger ee$ee mejue nes ieF& Leer~
ceeweexej keeue ceW Deenle cegeDeeW kee eeueve yebo nes ieee~
 cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

Meke mebJeled keye eejbYe efkeee ieee? 78 F&. Yeejle ceW meJe&eLece mJeCe& cegeSb eueeves Jeeues Meemeke Les
keg<eeCe Meemeke keefve<ke kee jepeeefYe<eske keye ngDee? 78 F&. Yeejleere egveeveer
efJeece mebJeled keye eejbYe ngDee? 57 F&. het.
efkeme JebMe kes MeemekeeW ves Deenej (kej cege eece oeve keer eLee Meg
keer? meeleJeenve
ieebOeej keuee Mewueer Ske mebMues<eCe nw Yeejleere leLee
YeejleereeW kes efueS ceneve efmeuke ceeie& efkemeves eejbYe kejeee?
etveeveer keuee kee
keefve<ke
efceefuevohevnes nw heeefue ebLe
keuee keer ieebOeej Mewueer efkeme mecee ceW heueer-hetueer?
nsefueeesoesjme kee yesmeveiej mlebYe mebyebefOele nw JemegosJe mes keg<eeCeeW kes mecee
jepee KeejJesue kee veece peg[e nw neLeer iegchee DeefYeuesKe pees keuee Mewueer Yeejleere Deewj eerke (etveeveer) keuee Mewueer kee
kes meeLe efceeCe nw, Gmes kenles nQ? ieebOeej Mewueer
eeeerve keeue ceW Yeejle hej DeeeceCe kes meboYe& ceW keewve mee mener Yeejle mejkeej eje eeesie efkees peeves Jeeues Meke mebJeled kee eeesie
keeueevegece nw? etveeveer-Meke-keg<eeCe efkeee Lee keefve<ke ves
keg<eeCe keeue ceW meyemes DeefOeke efJekeeme ngDee Lee eeeerve mebmke=le ebLeeW ceW eJeve efee Meyo eesleke Lee
Jeemlegkeuee kee keeueer efcee& kee
keefve<ke kes mecekeeueerve Les veeieepe&gve, DeMJeIees<e eeeerve Yeejle ceW efveeefcele he mes meesves kes efmekekes eueeS Les
Je Jemegefce$e keg<eeCe MeemekeeW ves
8. ieghle keeue
ceewe& meeceepe kes efJeIeve kes heMeeled eeeerve Yeejle ceW ieghleeW ves ner efJemle=le meeceepe keer mLeehevee keer~ ieghleeW keer JebMeeJeueer kes meboYe& ceW
nceW cenJehetCe& peevekeejer mecegieghle kes eeeie eMeefmle, kegceejieghle kes efYeuemeo mlebYeuesKe leLee mkeboieghle kes Yeerlejer mlebYeuesKe mes eehle nesleer nw~
Fve DeefYeuesKeere mee#eeW kes DeeOeej hej ieghleeW kes Deeefo heg<e kee veece eerieghle Lee, Gmekee GejeefOekeejer Je heg$e Ieeslkee Lee~ hejvleg, ieghle
JebMeeJeueer ceW meyemes henuee eleeheer Meemeke ebieghle eLece (319 F&.-335 F&.) Lee~ Fmeves cenejepeeefOejepe keer GheeefOe enCe keer Leer~
mecegieghle (335 F&. - 375 F&.) ieghle JebMe kee Ske ceneve eese leLee kegMeue mesveeheefle Lee, Fmeer keejCe Gmes Yeejle kee vesheesefueeve kene
peelee nw~ ebieghle efleere (380-412 F&.) efJeeceeefole kes Meemevekeeue ceW ieghle meeceepe Deheves Glke<e& hej hengbe ieee Lee~ Gmekee Meemeve
keeue eeeerve Yeejleere Fefleneme ceW mJeCe&egie kes veece mes peevee peelee nw~ ebieghle efleere efJeeceeefole kes heeeled Gmekee heg$e kegceejieghle
eLece (413 F&. mes 455 F&.) efmebnemevee{ ngDee~ ieghle MeemekeeW ceW meJee&efOeke DeefYeuesKe kegceejieghle kes ner eehle ngS nQ~ Gmeer kes Meemevekeeue
ceW veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer mLeehevee ngF&~ 455 F&. ceW kegceejieghle keer ce=leg kes heeeled Gmekee eleeheer heg$e mkeboieghle (455 F&. mes 467 F&.)
efmebnemevee{ ngDee~ kegceejieghle le=leere, ieghle JebMe kee Debeflece Meemeke Lee~ ieghle meeceepe kes heleve ceW ntCeeW kee DeeeceCe Ske eOeeve keejCe Lee~
ieghleeW kes heleve kes meeLe ner veJeerve jepeJebMeeW (yeuueYeer kes cew$ese, keVeewpe kes ceewKeefj, LeevesMJej ceW JeOe&ve) kee Goe ngDee~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW ieghle keeue

keefJe keeefueoeme efkemekes jepekeefJe Les?evieghle efJeeceeefole
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999)
ieghle egie kee eJele&ke keewve Lee? eerieghle
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000)
cegeje#eme kes uesKeke keewve Les? ef JeMeeKeoe
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000)
Metve keer Keespe efkemeves keer? Deee&Ye
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000)
ieghle Meemeve kes oewjeve Ssmee Jeefe keewve Lee, pees Ske ceneve
Keieesue-efJe%eeveer leLee ieefCele%e Lee? Deee&Ye
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
ieghle jepee efpemeves efJeeceeefole keer heoJeer enCe keer Leer, Jen
Lee? evieghle efleere
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
ieghleJebMe kee Jen jepee keewve Lee, efpemeves ntCeeW kees Yeejle hej
DeeeceCe kejves mes jeskee? mkebo ieghle
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
efkemekees Deheveer efJepeeeW kes keejCe Yeejle kee vesheesefueeve kene
peelee nw? mecegieghle
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000)
ce=keefkeced kes jeveekeej keewve nQ? Metke
(meneeke efvejer#eke efveeb$eke hejer#ee, 2003)
Yeejleere vesheesefueeve keer GheeefOe efkemes oer ieF& nw?
mecegieghle
(C.P.O. hejer#ee, 2003)
Gej jeceeefjle veeke efkemeves efueKee nw? YeJeYete fle
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005)
DeeegJexo kes Jewe efeefkelmee kee YeieJeeve efkemes ceeveles nQ?
OeveJebleefj
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005)
ieghle JebMe kee eLece ceneve mecee keewve Lee? evieghle
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2005)
mebKee eCeeueer Metve kee DeeefJe<keej efkemeves efkeee Lee?
Deee&Ye (kej meneeke hejer#ee, 2005)
Yeejleere mebmke=efle kee &mJeCe& egie Lee? ieghlekeeue
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke&, 2005)
nefj<esCe efkeme jepee kee jepekeefJe Lee? mecegieghle
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 25

 Jen Meemeke keewve Lee pees efJeeceeefole kes veece mes peevee peelee Lee?
evieghle efleere
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2006)
eeeerve Yeejle kes efJeKeele efeefkelmeke OevJevleefj ves Dehevee hejeceMe&
efkemekes ojyeej ceW efoee Lee? evieghle efleere
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2006)
heeeeve ves Yeejle keer ee$ee efkeme keeue ceW efkeee Lee?
ieghle keeue ceW
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2006)
Deee&Ye Deewj Jeejenefceefnj kes megefJeKeele veece efkemekes egie kes meeLe
mebyebefOele nw? ieghle JebMe
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2006)
eefme keeJe ieerleieesefJebo kes jeefelee keewve nQ? peeosJe
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[)
hejer#ee, 2006)
$e+legmebnej kes uesKeke keewve nQ? keeefueoeme
(C.P.O. hejer#ee, 2008)
eerveer ee$eer heeeeve efkeme ieghle Meemeke kes Meemevekeeue kes oewjeve
efJeefMe leLe ieghle keeue
ieghle keeue 319 mes 550 F&. leke Lee~
ieghle keeue kees Yeejleere Fefleneme kee mJeCe& egie (Golden Age)
kene peelee nw~ ceeweeX kes heleve kes yeeo ve ngF& jepevewefleke Skelee
kees ieghle MeemekeeW ves hegve: Deefpe&le kej ueieYeie mechetCe& Yeejle kees
Ske jepevewefleke #es$e kes DeOeerve kej MeefeMeeueer efJeosMeer DeeeebleeDeeW
kee meheueleehetJe&ke meecevee kejkes DeeefLe&ke, meeceeefpeke Je meeefnefleke
#es$e ceW Gvveefle kee ceeie& eMemle efkeee~
evieghle eLece ieghle JebMe kee JeemleefJeke mebmLeeheke Lee~
evieghle eLece ves 319 F&. ceW Ske veee mebJele ieghle mebJele
eueeee~
evieghle eLece kes Meemevekeeue keer meJee&efOeke cenJehetCe& Ievee
ieghleeW leLee efueefJeeeW kes yeere JewJeeefnke mecyevOe keer mLeehevee Leer~
Gmeves efueJeer jepekegceejer kegceejosJeer mes efJeJeen efkeee~
kegceejosJeer mes efJeJeen kes yeeo Gmeves jepee-jeveer ekeej ee evieghle-
kegceejosJeer ekeej kes efmekekes peejer efkees~
ieghle JebMe ceW meJe&eLece evieghle eLece ves ner jpele cegeDeeW kee
eeueve kejeee~
mecegieghle kee Meemevekeeue 335 mes 375 F&. leke Lee~
mecegieghle, evieghle eLece kee heg$e Lee, Fmeves efueJee: oewefn$e
(efueefJe kevee mes GlheVe) keer GheeefOe OeejCe keer~
mecegieghle Ske meeceepeJeeoer Meemeke Lee~ mecegieghle kes Fefleneme kees
peeveves kee meJe&ecegKe eesle Fueeneyeeo mlebYe uesKe (ee eeeie eMeefmle)
nw~ eeeie eMeefmle keer jevee Gmekes meefvOe-efJeeefnke (eg Je meefvOe
kee ceb$eer) nefj<esCe ves keer Leer~
eeeie eMeefmle kes eejbYe ceW DeMeeske (ceewe& Meemeke) kee uesKe Debefkele
nw~ leledheeele mecegieghle kee uesKe Debefkele nw~ en yeeeer efueefhe leLee
efJeMeg mebmke=le Yee<ee ceW (echet Mewueer ceW) efueKee ieee nw~ Fme Mewueer
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 26
Yeejle Deeee Lee? ebieghle efleere
(C.P.O. hejer#ee,, 2008)
Fueeneyeeo mlebYe kes efMeueeuesKe ceW efkemekeer GheueefyOeeeb JeefCe&le nw?
mecegieghle
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2008)
ieghleJebMe kes efkeme jepee kees Yeejle kee vesheesefueeve kene peelee nw?
mecegieghle
(kej meneeke hejer#ee, 2008)
Deheveer emeej keer veerefleeeW kes keejCe Yeejle kee vesheesefueeve kenueeves
Jeeuee jepee nw? mecegieghle
(msveeseeheme& (es[ meer SJeb [er) hejer#ee, 2010)
ieerleieesefJebo kee uesKeke keewve Lee? peeosJe
(mebege ne@ej meskesC[jer mlej hejer#ee, 2010)
eeeerve efmekekeeW hej JeerCee yepeeles ngS efoKeeee ieee efnvot jepee keewve
Lee? mecegieghle
(mebege ne@ej meskesC[jer mlej hejer#ee, 2010)
Yeejle kee vesheesefueeve efkemes kene ieee nw? meceg ieghle
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
ieghle meeceepe kee mebmLeeheke efkemes ceevee peelee nw eerieghle
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
kees keeJe kene ieee nw~ ceOekeeue ceW cegieue Meemeke Dekeyej ves Fmes
keewMeecyeer mes cebieekej Fueeneyeeo kes efkeues ceW megjef#ele keje efoee~
FmeceW Dekeyej kes ojyeejer yeerjyeue kee Yeer uesKe efceuelee nw~
mecegieghle kes SjCe DeefYeuesKe (ceOe eosMe kes meeiej efpeues ceW SjCe
veeceke mLeue mes) mes helee euelee nw efke Gmekeer helveer kee veece oe
osJeer Lee~
yeew evLeeW kes Devegmeej mecegieghle keefJe, mebieerle%e Deewj efJeee kee
Goej mebj#eke Lee, Gmeves eefme yeew efJeeve JemegyevOeg kees mebj#eCe
eoeve efkeee Lee~
mecegieghle ves Jewefoke Oece& kes Devegmeej Meemeve efkeee, Gmes Oece& keer
eeeerj kene ieee nw~
mecegieghle keer mesJee ceW eeruebkee kes jepee cesIeJeCe& ves Ghenej Yespes leLee
ieee (efyenej) ceW ce" yeveJeeves keer Devegceefle eener Leer~
Feflenemekeej efJevmeW DeeLe&j efmceLe ves mecegieghle kees Yeejle kee
vesheesefueeve kene nw~
mecegieghle kes efmekekeeW hej Gmes JeerCee yepeeles efoKeeee ieee nw~
Gmeves DeMJecesOe eeeceebke keer GheeefOe OeejCe keer Leer~
evieghle efleere efJeeceeefole kee Meemevekeeue 380 mes 414 F&.
leke Lee~
evieghle efleere mecegieghle SJeb oe osJeer mes GlheVe heg$e Lee~
en ieghle jepeJebMe kee MeefeMeeueer SJeb cenJehetCe& Meemeke Lee~
evieghle efleere kes keeue ceW ieghle meeceepe Glke<e& hej pee hengbee~
evieghle efleere ves Deheves heg$e kegceejieghle eLece kee efJeJeen keocye
osMe ceW efkeee~
cesnjewueer mlebYe uesKe (efouueer ceW keglegyeceerveej kes efveke) kee mebyebOe
evieghle-II efJeeceeefole mes mLeeefhele efkeee peelee nw~
evieghle-II efJeeceeefole ves DeMJecesOe e%e efkeee Lee~
 evieghle-II efJeeceeefole kejceoC[e uesKe kes Devegmeej DeJeOe eosMe kee jepeheeue he=LJeer<esCe
MewJe celeevegeeeer Lee~
GheeefOeeeB Deve veece eerveer ee$eer ojyeej ceW ie{Jee uesKe ceW Gmes hejce YeeieJele kene ieee nw~
efJeeceeb, osJe, osJeeer, heeeeve kee veew jlveeW kee Gmeves efYelejer veeceke mLeeve hej YeieJeeve efJe<Ceg keer eeflecee mLeeefhele
efJeeceeefole, osJejepe, Deeieceve Fmeer efveJeeme kejeF&~
hejceYeeieJeled osJeieghle kes mecee eMeemeefveke megefJeOee kes efuees mkeboieghle ves Deheveer jepeOeeveer DeeesOee
Deeefo~ ceW mLeeveebleefjle keer~
evieghle-II efJeeceeefole ves meele ekeej kes efmekekes peejer efkees Les~ petveeie{ uesKe ceW ntCeeW kees ceues kene ieee nw~
Gmekes efmebnnblee ekeej kes efmekekeeW mes helee euelee nw efke Gmeves MekeeW mkeboieghle kes Fvoewj uesKe ceW mete& hetpee kee GuuesKe nw~
kees hejeefpele efkeee Lee~ yeye&j ntCeeW kes efJe Deheveer meheuelee mes ieewjJeeefvJele neskej mkeboieghle
Gmekes Goeefieefj iegne uesKe kes Devegmeej evieghle efleere efJeeceeefole ves eceeefole keer GheeefOe OeejCe keer Leer~
kee GsMe mechetCe& he=LJeer kees peerlevee Lee~ efJeosMeer ee$eer Je Gvekeer jeveeSB
Gmekes meebeer DeefYeuesKe ceW Deecekeeo&Je veeceke (yeew) mewefveke heoeefOekeejer heeeeveFu-Ko-Ki
kee GuuesKe nw, pees mewke[eW egeW kee efJepeslee Lee~ Jeebie-sveFA-UWAN-CHOLIN
evieghle-II efJeeceeefole keer jepeOeeveer heeefueheg$e Leer, MekeeW hej svemeebieSi-U-Ki
efJepee kes yeeo evieghle-II efJeeceeefole ves Deheveer otmejer jepeOeeveer mkeboieghle ieghle JebMe kee Debeflece ceneve Meemeke Lee~
Gppewve ceW mLeeefhele keer~ mkeboieghle kes efYelejer DeefYeuesKe (ieepeerhegj, Gej eosMe) ceW efpeve
evieghle-II efJeeceeefole ves 40 Je<eeX leke Meemeve efkeee~ Me$egDeeW kee GuuesKe ngDee nw, Jes yeee Me$eg Les~
cesnjewueer uesKe kes Devegmeej, evieghle efleere efJeeceeefole ves mkeboieghle kes yeeo yegOeieghle leke ieghle meeceepe keer Skelee keeece
efJe<Cegheo heJe&le hej efJe<CegOJepe keer mLeehevee kejJeeF& Leer~ jner~ uesefkeve yegOeieghle kes yeeo Fmekee Gejesej eme neslee jne~
keeefueoeme kees Yeejle kee Meskemeefheej kene peelee nw~ evieghle-II ves efJe<Ceg ieghle ieghle JebMe kee Debeflece Meemeke Lee~ Gmekes yeeo mebYeJele:
keeefueoeme kees Dehevee otle yeveekej, kegvleue vejsMe kes ojyeej ceW Yespee 550 F&. ceW ieghle meeceepe kee efJeueeshe nes ieee~
ntCeeW kee eLece cenJehetCe& jepee leesjceeCe Lee, efpemeves Gejer Yeejle
Lee~
hej Meemeve efkeee Lee~
evieghle-II kes efJepeeeW kee JeCe&ve cesnjewueer ueewn mlebYe uesKe ceW
ieghle keeue ceW vees efJeMJeeme, Gvekes mecyevOe kee veee peerJevle
efceuelee nw~
jesceebeke-ueescen<e&ke meeefnle Fme veJeegie keer osve Les~ ieghlekeeue ceW
jepeMesKej keer jevee keeJeceerceebmee nw~ ef$ecetefle& kes Devleie&le yeee, efJe<Ceg Deewj censMe keer hetpee eejbYe ngF&~
heeeeve ves Deheves ee$ee efJeJejCe ceW mecee kee veece GefuueefKele veneR (yeee- mepe&ve kejves Jeeues, efJe<Ceg- heeueve kejves Jeeues leLee censMe-
efkeee nw~ mebnej kejves Jeeues)~
keeefueoeme keer jeveeSB efJe<Ceg kes ome DeJeleej
veeke evLe 1. celme 2. ketce&
3. Jejen 4. vejefmebn
jIegJebMeced $e+legmebnejced cesIeotleced kegceejmebYeJeced
5. Jeeceve 6. hejMegjece
Deve evLe 7. jece 8. yeuejece

DeefYe%eeve

ceeefuJekeeefiveefce$ece

efJeeceesJe&Meereced 9. yeg 10. keefuke
ieghlekeeue ceW efnvot Oece& kes Devleie&le yeeeCe Oece& kes efuees hegvelLeeve
Meekegvleueced kee keeue ceevee peelee nw~
kegceejieghle eLece kes Meemevekeeue kes oewjeve veeuevoe efJeMJeefJeeeuee ieghle Meemeke Jew<CeJe Oecee&Jeuebyeer Les~
keer mLeehevee ngF&~ Fme efJeMJeefJeeeuee ceW yeew Oece& keer ceneeeve Fme mecee Yeefe efmeeble kees eeslmeenve efceuee~
MeeKee keer efJeMes<ele: he{eF& nesleer Leer~ Fme efJeMJeefJeeeuee kees ieghle keeue ceW MewJe Oece& kes meeLe-meeLe yeew Oece& kee Yeer hegvelLeeve
Dee@kemehees[& Dee@he ceneeeve yege Yeer kene peelee Lee~ ng Dee~
veeuevoe efJeMJeefJeeeuee kees ceesncceo ieesjer kes Ske mesveeheefle yeefKleeej keueegie keer keuhevee efJe<Ceg kes keefuke DeJeleej kes Deeieceve mes
efKeuepeer ves ve kej efoee Lee~ mebyebefOele nw~
veeueboe efJeMJeefJeeeuee keer ee$ee svemeebie ves Yeer keer Leer~ Fme keeue ceW mebmke=le Yee<ee kees yeue efceuee~
mkeboieghle kes efYelejer DeefYeuesKe (ieepeerhegj, Gej eosMe mes eehle) mes keeefueoeme keer jevee efJeeceesJe&Meerece ceW GJe&Meer Je hegjJee keer eCee
helee euelee nw efke Gmekes Meemeve kes Debeflece efoveeW ceW heg<eefce$e veeceke keLee kee JeCe&ve nw~
peeefle kee ieghle meeceepe hej nceuee ngDee Lee~ Fme eg ceW DeeeceCekeejer mechetCe& mebmke=le meeefnle ceW DeefYe%eeveMeekegvleuece meJeexlke= veeke
hejemle nges, uesefkeve Fme efJepee keer metevee efceueves mes hetJe& ner mecee nw ~
kegceejieghle eLece kee mJeie&Jeeme nes egkee Lee~ Fme keeue kes yeew oeMe&efveke LesDeee&osJe, Demebie, JemegyevOeg,
kegceejieghle eLece ves Yeer DeMJecesOe e%e kee Deeeespeve efkeee, keeeWefke cew$ese Je efoveeLe~
Gmekes efmekekeeW hej e%eethe ceW yebOes ngS Iees[s keer Deeke=efle efoKeeF& cegeje#eme (efJeMeeKeoe keer jevee) ceW eeCekee keer eespeveeDeeW kee
he[leer nw~ JeCe&ve nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 27

 keecevoke kee veereflemeej Je Jeelmeeeve kee keecemet$e Fmeer keeue ceW ceW Depeblee Je yeeIe keer iegheeSb cenJehetCe& nQ, pees yeew Oece& mes
efueKee ieee~ mebyebefOele nw~
evLe Je Gmekes jeveekeej Depevlee keer iegheeSb : Depevlee ceneje^ kes Deewjbieeyeeo efpeues ceW efmLele
efJeeceebkeosJe eefjle : efyeunCe nw~ eneb hej kegue 29 iegheeDeeW kee efvecee&Ce efkeee ieee nw, efpeveceW ieghee
cegeje#eme : efJeMeeKeoe mebKee 16, 17 Deewj 19 kee mecyevOe ieghle keeue mes nw~
ieew[Jeenes : Jeekedheef le ieghee mebKee-16 ceW cejCeemeVe jepekegceejer kee efe$e yevee nw~
veJemeenmeebke eefjle : heoceieghle ieghee mebKee-17 ceW peeleke keLeeDeeW (yeg kes pevce mes hetJe& keer
DecejkeesMe : Decej efmebn keLeeDeeW) kee GuuesKe nw~
ieghlekeeueerve DeefYeuesKeeW mes ner meJe&eLece keeemLe kee GuuesKe efceuelee yeeIe keer iegheeSB : yeeIe ceOe eosMe kes Oeej efpeues ceW efmLele nw~
nw~ eneb kegue 9 iegheeDeeW kes nesves kee eceeCe efceuee nw~ eneb keer mecemle
efJeefYeVe oMe&ve Je eefleheeoke iegheeSb ieghle keeue keer ceeveer peeleer nQ~ Fve iegheeDeeW kes efe$eeW kes
veee oMe&ve ieew lece efvecee&Ce ceW mecehelee efoKeeF& he[leer nw~ Depeblee keer iegheeSb peneb
JewMesef<eke oMe&ve keCeeo Oeeefce&ke Deewj DeefYepeele Jeieeae nQ, JeneR yeeIe keer iegheeSb Oece&efvejhes#e
meebKe oMe&ve (meyemes eeeerve) keefheue Je ueewefkeke nQ~
eesie oMe&ve helebpeefue efJe%eeve kes #es$e ceW Metve kee efmeeble leLee oMeceueJe eCeeueer kee
ueeskecele (eeJee&ke) eeJee&ke efJekeeme ieghle keeue ceW ner ngDee~
ieghleegieerve Jeemlegkeuee kes meJeexece GoenjCe ceefvoj nQ~ ieghlekeeue ceW ieghlekeeueerve cetefle&keejeW ves cetefle&eeW kees yeveeves ceW ceess Gejere JeeeW
pees ceefvoj eejbefYeke mecee ceW yeves Gvekeer leW mehee nQ, uesefkeve yeeo kee eoMe&ve efkeee nw~
ceW efMeKej ege ceefvojeW kee efvecee&Ce Yeer nesves ueiee~ efMeKejege JeJemeee DeLeJee Geesie kee mebeeueve esefCeeeb kejleer LeeR~ esCeer Ske
ceefvoj kee henuee GoenjCe osJeie{ (Peebmeer) kee oMeeJeleej ceefvoj ner ekeej kes JeJemeee DeLeJee efMeuhe kee DevegmejCe kejves Jeeues
nw~ oMeeJeleej ceefvoj Jew<CeJe Oece& kee meJee&efOeke cenJehetCe& GoenjCe ueesieeW keer meefceefle nesleer Leer~
nw~ ieghlekeeueerve ceefvojeW ceW en meJee&efOeke Ketyemetjle nw~ efJe<Ceg Mecee& ves hebeleb$e keer jevee keer efpemekee efJeMJe keer Deveske
iebiee Deewj ecegvee keer cetefle& ieghlekeeue keer ner osve nw~ Yee<eeDeeW ceW DevegJeeo ngDee nw~
ieghlekeeueerve Deve cenJehetCe& ceefvoj nQ- veeieeso jepe ceW DeJeefmLele pewve Deeeee& efmemesve ves veee oMe&ve hej veeeeJeleej keer jevee
Yetceje kee efMeJe cebefoj, efleieJee (peyeuehegj) kee efJe<Ceg cebefoj, veevee keer~
keg"ej kee heeJe&leer cebefoj, efmejhegj kee ue#ceCe cebefoj, efJeefoMee kes efJe<Ceg kee Deieuee DeJeleej nesvee nw, pees keefuke DeJeleej nw~ Jen
efveke Goeefieefj kee efJe<Ceg cebefoj Deeefo~ meheso Iees[s hej meJeej neskej neLeeW ceW vebieer leueJeej efuees DeeeWies Je
keuee Deewj meeefnle keer ef mes ieghle keeue kees Yeejleere Fefleneme kee meejer ogefveee kes ueesieeW kees cees#e efoueeeWies~
keueeefmekeue egie Deewj mJeCe& egie kene peelee nw~ efJe<Ceg kes 10 DeJeleejeW ceW veewJeeb DeJeleej yeg ceeves peeles nQ~
eeeerve Yeejleere Fefleneme ceW cebefojeW kee efvecee&Ce meJe&eLece ieghle keeue jepeMesKej keer jevee keeJeceerceebmee nw~
mes ner eejbYe ngDee~ MekeeW hej efJepee kes yeeo evieghle efleere ves Deheveer jepeOeeveer
ieghle keeue Deheveer efe$ekeuee kes efuees eefme nw~ ieghee efe$ekeueeDeeW Gppewve kees yeveeeer~

cenJehetCe& eMve-Gej SJeb leLe

Yeejle kee vesheesefueeve efkemes kene peelee nw? mecegieghle eeeerve Yeejle ceW JeeheeefjeeW kee efveiece Lee ceefCeeece
eeeerve Yeejle kes efkeme JebMe kee Meemevekeeue Yeejle kee mJeCe& egie ieghlekeeue ceW Deheveer DeeegefJe&%eeve jevee kes efueS peevee peelee nw
kene peelee nw? ieghle JebMe megegle mebefnlee
ieghle egie ceW Yetefce jepemJe keer oj LeerGhepe kee "e Yeeie (200 BC)
Fueeneyeeo kee DeMeeske mlebYe efkeme Meemeke kes yeejs ceW metevee eoeve eeeie eMeefmle efkemekes mewve DeefYeeeve kes yeejs ceW peevekeejer oslee nw?
kejlee nw? mecegieghle mecegieghle
ieghlekeeue ceW Gej Yeejle kee Ske cenJehetCe& heeve Lee DeefYe%eeve Meekebgleuece kes uesKeke nQ keeefueoeme
leeceefueefhle (leeceuetke-heefece yebieeue) (keeef ueoeme keer Deve ke= ef leee nQ - jIeg Jeb Me, keg ceejmecYeJe,
Fueeneyeeo mlebYe ceW efkemekeer GheueefyOeeeb GlkeerCe& nQ? efJeeceesJe&Meerece, ceeueefJekeeefiveefce$ece, cesIeotle, $e+legmebnej)
mecegieghle efkemekes Meemevekeeue ceW ntCeeW ves Yeejle hej DeeeceCe efkeee?
henuee %eele ieghle Meemeke Lee eer ieghle mkeboieghle
ieghle MeemekeeW eje peejer eeboer kes efmekekes kenueeles Les ieghle keeue kee keewve mee Meemeke Yeejle kee vesheesefueeve kene peelee
heke nw? mecegieghle

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 28

 9. ieghleesej keeue
(eeuegkee, je^ket, Jeekeeke, heuueJe, eesue SJeb n<e&)
ieghle meeceepe kes heleve kes meeLe-meeLe Deveske veS jepeJebMeeW kee Goe eejbYe ngDee~ Jeeoeceer (Jeeleeheer) kes Glke<e& kee keeue "er Meleeyoer
F&. kes ceOe mes ueskej 8JeeR Meleeyoer kes ceOe leke jne~ Fve eeuegkee vejsMeeW kees hetJe& keeueerve heefeceer eeuegkee Yeer kene peelee nw~ je^keteW kes
DeefYeuesKe ceW Gvekee cetue efveJeeme mLeeve ueuetj (DeeOegefveke ueetj-yeeroj kes meceerhe) Lee, GvneWves Sefueehegj ceW jepe mLeeefhele efkeee Lee~ keueeCeer
kes eeuegkee JebMe keer mJeleb$elee kee mebmLeeheke lewuehe efleere Lee, Fme jepeJebMe kees eYeglJe je^keteW kes heleve kes heuemJehe eehle ngDee Lee~
oef#eCehebLe ceW jepe mLeeefhele kejves Jeeuee Jeekeeke JebMe meJee&efOeke mecceeefvele Je megmebmke=le jepeJebMe kes he ceW Yeejleere Fefleneme ceW eefe&le nw~
heuueJe jepeJebMe kee mebmLeeheke efmebn efJe<Ceg Lee~ eesueeW kee eejbefYeke Fefleneme mebiece egie (leermejer Meleeyoer F&. het.) mes eejbYe neslee nw efkevleg eesue
meeceepe kee jepeveerefleke Glke<e& veJeeR Meleeyoer F&. ceW ngDee Lee~ eesue meeceepe keer mLeehevee efJepeeeuee (850-880 F&.) ves keer Leer~ n<e& mes hetJe&
JeOe&ve JebMe (heg<eYetefle) keer jepeOeeveer LeevesMJej Leer~ hejvleg, n<e& ves keVeewpe kees Deheveer jepeOeeveer yeveeF& Leer~ n<e& kes mecee ceW keVeewpe kee jepeveerefleke
Glke<e& Je jepeveerefleke kesv kes he ceW eefleeefhele nesvee Gej Yeejle ceW meeceble egie kes Deeieceve kee eleerke Lee~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW ieghleesej keeue
eerveer ee$eer svemeebie efkemekes Meemevekeeue ceW Yeejle YeceCe efkeee Lee? (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
n<e& JeOe&ve je^ket meeceepe kee eJele&ke keewve Lee? oefvleogie&
(meercee megj#ee yeue (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 1997) (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
Yeejle kes efkeme Meemeke ves peeJee Deewj megcee$ee hej efJepee eehle keer efkeve MeemekeeW kes jepekeeue ceW Depeblee Deewj Sueesje keer ieghee
Leer? jepesv eesue efe$ekeuee efJekeefmele ngF& Leer? je^ket
(meercee megj#ee yeue (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 1997) (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
yeeCeYe efkeme mecee kes jepe ojyeejer Les? n<e& JeOe&ve heeb[de meeceepe keer jepeOeeveer keneb Leer? ceogjw
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
Gej-ieghle egie ceW keewve mee efJeMJeefJeeeuee keeheer eefme nes ieee eesue jepeeDeeW keer jepeOeeveer keneb Leer? lebpeewj
Lee? veeueboe efJeMJeefJeeeuee (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001)
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) eeuegkee JebMe kee meJee&efOeke eefme Meemeke keewve Lee?
eLece Yeejleere Meemeke keewve Lee, efpemeves Dejye meeiej ceW Yeejleere heguekesefMeve-II
veewmesvee keer meJeexelee mLeeefhele keer? jepejepe-I (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) Debeflece yeew jepee keewve Lee pees mebmke=le kee ceneve efJeeve Deewj
eesue jepeeDeeW ves efkeme Oece& kee mebj#eCe eehle efkeee? uesKeke Lee? n<e& JeOe&ve
MewJe Oece& (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) lebpeewj ceW Je=nosMJej cebefoj kee efvecee&Ce efkemeves efkeee Lee?
eeoJe meceeeW keer jepeOeeveer keneb Leer? osJeefiejer jepejepe eesue
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 1999) (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
leefceuevee[g ceW ceneyeueerhegjce cebefoj efkemekes Meemevekeeue ceW yeveeee ceneyeefuehegjce keer mLeehevee efkemeves keer Leer?heuueJe Meemeke
ieee? heuueJe (mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2002)
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) keewve mes MeemekeeW ves Sueesje cebefojeW kee efvecee&Ce kejeee Lee?
heeb[de MeemekeeW keer jepeOeeveer keneb Leer? ceogjw je^ket
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1999) (mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2003)
efJehee#e cebefoj kee efvecee&Ce efkemeves efkeee Lee? eeuegkee lebpeewj kes Je=nosMJej cebefoj kees pees nceejs osMe ceW meyemes ye[e nw,
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000) efkemeves yeveJeeee? jepejepe-I
eeuegkeeeW ves Dehevee meeceepe keneb mLeeefhele efkeee Lee? (meneeke efvejer#eke efveeb$eCe hejer#ee,, 2003)
ceeueJee ceneyeefuehegjce kes jLeeW kee efvecee&Ce efkemekes Meemevekeeue ceW ngDee?
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000) heuueJeeW kes
Sueesje ceW megefJeKeele kewueeMe efMeJe-cebefoj kee efvecee&Ce efkeme je^ket (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005)
Meemeke ves kejJeeee Lee? ke=<Ce-I efkeme eesue Meemeke ves eeruebkee kes Gejer Yeeie kees peerlekej Deheves
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000) meeceepe kee Ske eeble yeveeee Lee? jepejepe-I
hegnej veiej keer veeRJe efkeme eesue Meemeke ves jKeer Leer? (mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2008)
jepeW eesue leeie meceg keer heoJeer efkemeves OeejCe efkeee Lee?
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2000) eesue jepee jepeW
n<e&JeOe&ve kes mecee ceW keewve mee eerveer leerLe&ee$eer Yeejle Deeee Lee? (mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2007)
svemeebie heuueJeeW keer jepeOeeveer kee veece keee Lee? keeb eer
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2001) (meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
eeuegkee jepee heguekesefMeve efleere kees efkemeves hejeefpele efkeee Lee? hejer#ee, 2006)
vejefmebn Jece&ve eLece kene peelee nw efke meW Lee@ceme F&meeF& Oece& kee eeej kejves kes efueS

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 29

 Yeejle DeeS Les~ es efkemekes Meemevekeeue kes oewjeve DeeS Les? (mebege neej meskesC[jer mlej hejer#ee, 2011)
heeefLe&eve svemeebie efkemekes Meemevekeeue kes oewjeve Yeejle Deeee Lee?
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008) n<e& JeOe&ve
ceneyeueerhegjce ceW jLe cebefojeW kee efvecee&Ce efkeme heuueJe Meemeke kes (mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
Meemevekeeue ceW ngDee Lee? vejefmebn Jece&ve eLece eeuegkee Meemeke heguekesefMeve ves n<e&JeOe&ve kees efkeme veoer kes le hej
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2008) njeee Lee? vece&oe
efkeme eesue jepee ves uebkee (efmebnue) kees henues peerlee Lee? (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
jepejepe-I heguekesefMeve efleere efkemekee cenevelece Meemeke Lee?
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2008) yeoewjer kes eeuegkee
Ssueesje ceW eefme kewueeMe cebefoj kee efvecee&Ce efkeme jepee ves efkeee (mebege mLeeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Lee? meDeeole Keeb
(mebege cewef^ke mlej (P.T.) hejer#ee, 2008) jefJekeerefle&, pees Ske pewve Les Deewj efpevneWves Snesue eMeefmle keer jevee
n<e&JeOe&ve kees efkemeves hejeefpele efkeee Lee? heguekesefMeve-I keer Leer, kees efkemekee mebj#eCe eehle Lee?
(mebege mveeleke mlej (P.T.) hejer#ee, 2010) heguekesefMeve II (efleere)
jlveeJeueer efkemekeer jevee nw n<e&JeOe&ve keer (mebege ne@ej meskeW[jer (102) hejer#ee, 2014)
(meyeDee@ef[&ves SkeeGb meefJe&me DeeQefme je^keteW kee meJee&efOeke efejmLeeeer eesieoeve nw?
hejer#ee, 2010) kewueeMe cebefoj
n<e&Je&ve kes jepekeefJe keewve Les? yeeCeYe (mebege ne@ej meskeW[jer (102) hejer#ee, 2015)
efJeefMe leLe ieghleesej keeue
"eR Meleeyoer kes ceOe ieghle meeceepe hetCe&le: efJeYee nes ieee~ ieghle enJecee& Lee, efpemekee efJeJeen LeevesMJej vejsMe eYeekejJe&ve keer kevee
meeceepe kes heleveeshejeble mLeeveere MeemekeeW ves Deheveer-Deheveer mJeleb$elee jepeeer kes meeLe ngDee Lee~
Ieesef<ele kejveer Meg kej oer~ n<e& kes Goe kes hetJe& Gej Je heefeceer oef#eCe Yeejle
Yeejle ceW efvecveefueefKele ecegKe MeefeeeW kee eeogYee&Je ngDee :
yeeoeceer (Jeeleeheer) kes eeuegkee
JeuueYeer ceW cew$eke JebMe ves meee mebYeeueer~
hebpeeye ceW ntCeeW kee Meemeve Lee~ yeeoeceer kes eeuegkeeeW kee Glke<e& heguekesefMeve eLece kes mecee ceW ngDee~
keVeewpe ceW ceewKeefj JebMe ves meee mLeeefhele keer~ heguekesefMeve eLece ves yeerpeehegj kes efveke Jeeleeheer ee yeeoeceer kees
ceeueJee ceW eMeesJece&ve kee Meemeve Lee~ Deheveer jepeOeeveer yeveeF& Leer, Fmeerefuees Fme JebMe kees yeeoeceer kes
oef#eCe Yeejle ceW Fme mecee heuueJeeW kee Meemeve jne~ Fmekes meeLe ner eeuegkee Yeer kenles nQ~
oef#eCe Yeejle ceW leerve MeefeeeW kee eeogYee&Je ngDeeyeeoeceer kes heguekesefMeve-I kes yeeo keerefle&Jece&ve Meemeke yevee~ Fmes Jeeleeheer kee
eeuegkee, keebeer kes heuueJe leLee ceogje kes heeC[de~ eLece efvecee&lee kene ieee nw~ keerefle&Jece&ve ves ieesJee hej DeefOekeej efkeee
ntCe ceOe SefMeeeF& yeye&j peeefle Leer~ Lee~
leesjceeCe kes yeeo Gmekee heg$e efceefnjkegue Meemeke yevee~ DeejbYe ceW keerefle&Jece&ve kes yeeo Gmekee yese heguekesefMeve-II Meemeke yevee~ Fmeves
Fmekeer jepeOeeveer ieebOeej ceW Leer~ n<e& kes efJepee DeefYeeeve kees mebYeJele: vece&oe kes le hej jeskee Lee~
efceefnjkegue kes iJeeefueej uesKe ceW Gmes he=LJeer kee mJeeceer kene ieee nw~ heguekesefMeve-II kes mecee ceW ner heuueJe-eeuegkee mebIe<e& keer MegDeele
nesleer nw~ heguekesefMeve-II kes mecee ceW ner svemeebie ceneje^ kes #es$e ceW
efceefnjkegue MewJe celeevegeeeer Lee leLee yeeweW kee Ieesj Me$eg Lee~ keunCe
ieee Lee~
Deheveer jevee jepelejbefieCeer ceW efueKelee nw efke Gmeves eerveiej ceW efMeJe
heguekesefMeve-II ves Ssnesue DeefYeuesKe efueKeJeeee Lee~ Fme DeefYeuesKe
cebefoj yeveJeeee Lee~ Jen yeeweW hej yengle peguce kejlee Lee~
keer Yee<ee mebmke=le Je efueefhe yeeeer nw~
ceeueJee ceW eMeesOece&ve kee Meemeve Lee~
(Ssnesue eMeefmle uesKeke jefJekeerefle& pewve celeevegeeeer Lee)
eMeesOece&ve ves veeueboe ceW Ske ye[e efJenej yeveJeeee Lee~ hejJeleea MeemekeeW kes keeue ceW Meefe kee Oeerjs-Oeerjs eme neslee jne~
cebomeewj eMeefmle ceW Gmes peveveW kene ieee nw~ Devlele: je^ket Meemeke oefvleogie& ves 757 F&. ceW Fme JebMe keer meee
eMeesOece&ve kes GlLeeve Je heleve kee keeue 528-543 F&. kes yeere kees meceehle kej Deheveer meee keer mLeehevee keer~
(mebYeJele:) jne nesiee~ eeuegkeeeW ves Jeemlegkeuee kes #es$e ceW okekeveer ee yesmej Mewueer (efJe[
keVeewpe ceW ceewKeefj JebMe kee Meemeve Lee~ Mewueer veeiej Mewueer kee efceeCe) keer MegDeele keer~
ceeueJee kes Meemeke eMeesOece&ve kes yeeo Deeee&Jele& hej ceewKeefj JebMe kee eeuegkeeeW kes keeue ceW Ssnesue, yeeoeceer Je heokeue ceW Deveske
Meemeve mLeeefhele ngDee~ Fvekeer jepeOeeveer keVeewpe Leer~ Ketyemetjle cebefojeW kee efvecee&Ce ngDee~
keVeewpe kes ceewKeefjeeW kes henues Meemeke, nefjJecee& Lee Gmekes yeeo cebefojeW ceW cesiegefle pewve kee cebefoj Je uee{ kee mete& cebefoj eefme nw~
Gmekee heg$e Deeefole Jecee& Meemeke yevee, hejvleg ceewKeefjeeW kees meecevle Snesue kees cebefojeW kee Menj kene peelee nw~ eneb kegue 70 cebefoj kes
efmLeefle (es hetJe&Jeleea Meemeke ieghleeW kes meeceble Les) mes mJeleb$e efmLeefle ceW mee#e efceueles nQ~
ueeves Jeeuee Meemeke F&Meeve Jecee& Lee~ heuueJe
F&Meeve Jecee& kes efJepeeeW kee GuuesKe njne DeefYeuesKe ceW nw~ heuueJe JebMe kee Glke<e& censv Jece&ve eLece kes MeemeveejesnCe kes
F&Meeve Jecee& Jewefoke cele kee hees<eke Lee~ mecee Meg ngDee~ censv Jece&ve ves ceeefJeueeme enmeve keer jevee
F&Meeve Jecee& kes yeeo kes GuuesKeveere Je cenJehetCe& MeemekeeW ceW keer Deewj Jeemlegkeuee kes #es$e ceW Gmeves ceC[he Mewueer kees eejcYe
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 30
 Yeejle kee mebefJeOeeve

1. Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce

(A Historical Background of Indian Constitution)

heb. vesn ves kene Lee efkeJeemleefJeke ueeskeleb$eelceke mJeleb$elee kes efueS nceejs heeme mebefJeOeeve meYee kes Deefleefje Deve keesF& ceeie& veneR
nw~....mebefJeOeeve efvecee&Ce kes Fme keee& kees ceneyegefceeve JeefeeeW kes efkemeer ieg hej veneR es[e pee mekelee Deewj ve ner Gve eser meefceefleeeW keer
meneelee mes Fme keee& keer hetefle& nes mekeleer nw, pees cee$e efnleeW kes meblegueve kees mebefJeOeeve efvecee&Ce kee veece os jner neW~ Fmes yeenjer eeefOekeej keer eee
ceW Yeer hetCe& veneR efkeee pee mekelee~ eYeeJeer he mes en keee& leYeer hetCe& nes mekelee nw, peyeefke jepeveerefleke SJeb meeceeefpeke efmLeefleeeb efJeeceeve neW Deewj
Fmekes efueS meeceeve pevelee mes GlkeC"e Je mJeerke=efle eehle nes~ Yeejle ceW mebefJeOeeve meYee kes efmeeble kes meJe&eLece oMe&ve 1895 kes mJejepe
efJeOeseke ceW nesles nQ, efpemes efleueke kes efveoxMeve ceW leweej efkeee ieee Lee~ 20JeeR meoer ceW Fme efJeeej keer Deesj meJe&eLece mebkesle cenelcee ieebOeer ves
efkeee, peye GvneWves 1922 ceW Deheves efJeeej Jee kejles ngS kene efkeYeejleere mebefJeOeeve YeejleereeW keer Fevegmeej ner nesiee~ efomecyej,
1936 kes ueKeveT keebesme DeefOeJesMeve ceW mebefJeOeeve meYee kes DeLe& Deewj cenJe keer JeeKee keer ieF&~ 1939 kes keebesme DeefOeJesMeve ceW Fme ceebie
kees oesnjeles ngS Fme DeeMee kee emleeJe heeefjle efkeee ieee efkeSke mJeleb$e osMe kee mebefJeOeeve efvecee&Ce kee Skecee$e lejerkee mebefJeOeeve meYee nesieer~
efmehe& epeeleb$e Deewj mJeleb$elee ceW efJeMJeeme ve jKeves Jeeues ner Fmekee efJejesOe kej mekeles nQ~ Deiemle, 1940 kes emleeJe ceW efyeefMe mejkeej ves kene
efkeYeejle kee mebefJeOeeve mJeYeeJele: mJeeb YeejleJeemeer ner leweej kejWieW~ Je<e& 1942 keer efehme efceMeve kes eje efyesve ves mheleee mJeerkeej
efkeee efke Yeejle ceW Ske efveJee&efele mebefJeOeeve meYee kee ie"ve nesiee, pees eg kes yeeo Yeejle kes efueS mebefJeOeeve leweej kejsieer~ hejvleg, YeejleereeW eje
Deve cenJehetCe& DeeOeejeW hej efehme efceMeve kees DemJeerkeej kej efoee ieee~ Deblele: 1946 ceW kewefyeves efceMeve eespevee ceW Yeejleere mebefJeOeeve
meYee kes emleeJe kees mJeerkeej kej Fmes JeeJeneefjke he eoeve kej efoee ieee~ mebefJeOeeve meYee kee 12Jeeb DeefOeJesMeve 24 peveJejer, 1950 kees
ngDee Deewj 308 meomeeW eje mebefJeOeeve hej nmlee#ej efkeS ieS~ Fmeer DeJemej hej [e@. jepesv emeeo kees Yeejleere ieCeleb$e kee eLece je^heefle egvee
ieee Deewj en mebefJeOeeve 26 peveJejer, 1950 mes ueeiet nes ieee~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce

Yeejle kee mebefJeOeeve keye mes ueeiet ngDee? 26 peveJejer,
1950 mes (ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C.)
hejer#ee, 1998)
mebefJeOeeve meYee kee DemLeeeer DeOe#e keewve yeves Les?
meefeoevevo efmevne
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
Yeejleere mebefJeOeeve kes eehe meefceefle kes DeOe#e keewve Les?
[e@. yeer.Deej. Decyes[kej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
Yeejle kee mebefJeOeeve efoee LeeYeejle keer mebefJeOeeve meYee ves
(meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
Yeejleere mebefJeOeeve ceW henueer yew"ke keer DeOe#elee efkemeves keer Leer
meefeoevevo efmevne
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2007)
Yeejle kee mebefJeOeeve efkeme efleefLe kees mJeerkeej efkeee ieee?
26 veJebyej, 1949 kees
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2007)
Yeejleere mebefJeOeeve ceW cetuele: efkeleves Devegso nQ?
395 Devegso
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
Yeejle kees DeefOekeej #es$e kee opee& ([esefceefveece msdme) efkeme
leejerKe kees efceuee? 15 Deiemle, 1947 kees
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2010)
mebIeere eCeeueer kee henuee emleeJe Yeejle mejkeej DeefOeefveece
eje efkeee ieee Lee? 1935 F&. ceW
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
Yeejle kee mebefJeOeeve yeveeves Jeeueer mebefJeOeeve meYee efkeme Je<e& mLeeefhele
keer ieF&? 1946
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
heefjmebIe yeveeves kee efJeeej meJe&eLece emleeefJele efkeee Lee?
vesn efjhees&, 1928
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Yeeejle mejkeej DeefOeefveece, 1935 kees oemelee kee veee Iees<eCee
he$e efkemeves kene Lee? peJeenjueeue vesn
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
ieJeve&ceW Dee@He FefC[ee Sske, 1935 efkeme hej DeeOeeefjle Lee?
meeFceve keceerMeve
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe : Yeejleere mebefJeOeeve keer Ssefleneefmeke he=Yetefce

16JeeR Meleeyoer ceW peye Yeejle Deheveer mece=ef kes ejce hej Lee, Jeeheejer Yeer Yeejle mes Jeeheej kejves kes efueS eeemejled Les~ 1600 F&. kes
uebove kes keg JeeheeefjeeW ves 1599 F&. ceW Yeejle mes Jeeheej kes eeespeve Debeflece cenerveeW ceW uebove kebheveer kees Yeejle mes Jeeheej kejves kee DeefOekeej
mes uebove kebheveer keer mLeehevee keer~ FvneR efoveeW etjeshe kes keg Deve he$e (Royal charter) efceuee~ MeerIe ner Fme kebheveer ves F&m Fbef[ee kebheveer

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 104

kes veece mes Yeejle mes Jeeheej kejvee Meg efkeee~ Deewjbiepesye keer ce=leg kes
yeeo keWere eMeemeve kes Meefenerve nesves kes meeLe-meeLe Yeejle keer jepeveerefleke
ieefleefJeefOeeeW ceW kebheveer kes DeefOekeeefjeeW ves efe uesvee Meg kej efoee~ Je<e&
1757 ceW hueemeer kes eg ceW efmejepegewuee kees hejeefpele kej kebheveer ves yebieeue
hej DeeefOehele peceeee~ 1764 ceW yekemej kes eg ceW kebheveer ves efJepee
eehle keer~ MeerIe ner kebheveer ves Deveske Yeejleere #es$eeW hej DeefOekeej eehle
kej efueee~ Yeejle hej kebheveer kes ye{les jepeveerefleke eYeeJe hej mebmeoere
efveeb$eCe kes efueS efyeefMe mejkeej eje mecee-mecee hej DeefOeefveece heeefjle
efkeS ieS~ Fve DeefOeefveeceeW ves Yeejle ceW mebmeoere Meemeve JeJemLee kee
yeerpeejesheCe efkeee~ meeLe ner, Yeejleere mebefJeOeeve kes efvecee&Ce kes efueS Ske
DeeOeej Yeer leweej efkeee~
jsietuesefbie Ske, 1773 (Regulating Act, 1773)
Fme DeefOeefveece keer ecegKe yeeleW Fme ekeej LeeR-
F&m Fbef[ee kebheveer hej mebmeoere efveeb$eCe keer MegDeele~
yebieeue kes ieJeve&j kees yebieeue, yecyeF& leLee ceeme leerveeW esmeer[WefmeeeW
kee ieJeve&j pevejue yeveeee ieee~
keuekeee ceW Ske meJeexe veeeeuee keer mLeehevee keer ieeer, efpemekes
efveCe&e kes efJe mecee kes meccegKe Deheerue keer pee mekeleer Leer~
veeeeefOekejCe DeefOeefveece 1781 (Tribunal Act, 1781)
meheefj<eod ieJeve&j pevejue kees meJeexe veeeeuee kes DeefOekeej #es$e mes
cege jKee ieee~
meJeexe veeeeuee keer DeefOekeeefjlee yebieeue kes meYeer efveJeeefmeeeW hej
efveOee&efjle keer ieeer~
kebheveer keer DeoeueleeW kes efJe ieJeve&j pevejue kees Deheerue keer pee
mekeleer Leer~
efhedme Fbef[ee Ske, 1784 (Pits India Act, 1784)
kebheveer keer Jeeheeefjke ieefleefJeefOeeeW kees kees& DeeHe [eejskeme& leLee
jepeveerefleke ieefleefJeefOeeeW kees yees[& DeeHe keb^esuej kes DeOeerve efkeee
ieee~
ee&j DeefOeefveece, 1793 (Charter Act, 1793)
yees[& DeeHe keb^esuej keer MeefeeeW kees Fmekes DeOe#e kes neLe ceW kesverke=le
efkeee ieee, pees efyeefMe cebef$eceC[ue kee meome neslee Lee~
kebheveer kees Deieues 20 Je<eeX kes efueS Jeeheej kee SkeeefOekeej efoee
ieee~
yees[& kes meomeeW leLee kece&eeefjeeW kes Jesleve Yeejle kes jepemJe mes osves
keer JeJemLee keer ieeer~
ee&j DeefOeefveece, 1813 (Charter Act, 1813)
keg efyeefMe JeeheeefjeeW kees Yeer Jeeheej kejves kee DeefOekeej efoee
ieee~ Fme ekeej kebheveer kee Jeeheej hej mes SkeeefOekeej meceehle
ngDee, efkevleg eee kes Jeeheej kee SkeeefOekeej kebheveer kes heeme ner
jne~
ee&j DeefOeefveece 1833 (Charter Act, 1833)
kebheveer kes meYeer Jeeheeefjke DeefOekeej meceehle nes ieS leLee kebheveer kees
cee$e jepeveerefleke keee& kee DeefOekeej efceuee, Jen Yeer efyeefMe eeGve
kes veece hej~
yebieeue kee ieJeve&j pevejue mebhetCe& efyeefMe Yeejle kee ieJeve&j pevejue
yevee~
Yeejleere keevetveeW kees Skeerke=le SJeb mebefnleeye kejves kes efueS efJeefOe
Deeeesie kee ie"ve~
ee&j DeefOeefveece, 1853 (Charter Act, 1853) :
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 105
1853 kee Ske Debeflece ee&j Ske Lee~
yebieeue kes efueS uesefheveW ieJeve&j pevejue kee heo me=efpele efkeee ieee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1858 (Government of India
Act, 1858)
kees& DeeHe [eejskeme& leLee yees[& DeeHe keb^esueme& kees meceehle kej
Yeejle meefeJe veeceke veS heo kee me=peve efkeee ieee~
Yeejleere eMeemeve keWerke=le nes ieee~ meejer MeefeeeB ieJeve&j pevejue kes
neLe ceW Dee ieeeR, pees Yeejle meefeJe kes eefle Gejoeeer Lee~
Fme ekeej F&m Fbef[ee kebheveer keer meee hetjer lejn meceehle nes ieeer~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1861
(Government of India Act, 1861)
ieJeve&j pevejue keer MeefeeeW kee efJemleej efkeee ieee~ Gmes DeOeeosMe
heeefjle kejves keer Meefe eehle ngF&~
ieJeve&j pevejue kees yebieeue, Gej-heefece meercee eeble Deewj hebpeeye ceW
efJeOeeve heefj<eo mLeeefhele kejves keer Meefe eoeve keer ieeer~
Fve efJeOeeve heefj<eoeW eje heeefjle efJeefOeeeB ieJeve&j pevejue keer mJeerke=efle
kes yeeo ner eJele&veere LeeR~
Yeejle ceW Debespeer jepe keer MegDeele kes yeeo henueer yeej YeejleereeW kees
efJeOeeeer keee& kes meeLe pees[e ieee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1892
(Government of India Act, 1892)
kesvere leLee eebleere JeJemLeeefhekee heefj<eo ceW iewj-mejkeejer meomeeW keer
mebKee ceW Je=ef keer ieeer~
Deele#e egveeJe eCeeueer keer MegDeele ngF&~
JeJemLeeefhekee kes meomeeW kees Jeeef<e&ke yepe hej efJeeej efJeceMe& kejves
leLee eMve hetves keer Meefe oer ieeer~
Yeejle Meemeve DeefOeefveece, 1909
(Government of India Act, 1909)
Yeejle meefeJe SJeb ieJeve&j pevejue keer keee&keeefjCeer ceW YeejleereeW kees
eefleefveefOelJe efoee ieee~
cegefmuece mecegoee kes efueS henueer yeej he=Leke eefleefveefOelJe keer JeJemLee keer
ieeer~ eneR mes he=LekeleeJeeoer efkeesCe kee pevce ngDee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1919
(Government of India Act, 1919)
eebleeW ceW wOe Meemeve keer MegDeele~
eebleere efJe<eeeW kees megjef#ele Deewj nmleebleefjle oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele
efkeee ieee leLee megjef#ele efJe<eeeW hej ieJeve&j Deheveer keee&keeefjCeer kes
meneesie mes efveCe&e ueslee Lee, peyeefke nmleebleefjle efJe<eeeW kee eMeemeve
Jen Deheves cebef$eeeW kes meneesie mes kejlee Lee~
keW ceW efmeoveelceke efJeOeeefekee keer mLeehevee keer ieeer~ eLece-jepe
heefj<eo leLee efleere-keWere efJeOeeve meYee~ jepe heefj<eo (60 meome)
kee keee&keeue 5 Je<e& leLee efJeOeeve meYee (meome 144) kee keee&keeue
3 Je<e& Lee~
Yeejle kes efueS Ske Geeege keer efveegefe keer ieeer, pees etjeshe ceW
Yeejleere Jeeheej keer osKeYeeue kejlee Lee~
Ske vejsMe ceC[ue keer mLeehevee keer ieeer~ osMeer vejsMeeW kee en ceb[ue
meeceeve efnle hej efJeeej kejlee Lee~
Yeejleere Meemeve DeefOeefveece 1935
(Government of India Act, 1935)
en DeefOeefveece 1932 kes MJesle-he$e hej DeeOeeefjle Lee~ Yeejleere
mebefJeOeeve kee en cegKe DeeOeej yevee~
 DeefOeefveece ceW DeefKeue Yeejleere mebIe yeveeves kee eeJeOeeve jKee ieee~
eebleeW ceW wOe Meemeve JeJemLee kees meceehle kej eebleeW ceW hetCe& Gejoeeer
mejkeej yeveeF& ieeer~
keW ceW wOe Meemeve keer mLeehevee keer ieeer~ megj#ee JewosefMeke mebyebOe SJeb
Oeeefce&ke ceeceueeW kees ieJeve&j pevejue kes neLe ceW keWefle efkeee ieee leLee
Deve ceeceueeW ceW ieJeve&j pevejue keer meneelee kes efueS cebef$eceb[ue keer
JeJemLee keer ieeer~
mebIeere veeeeuee keer mLeehevee keer ieeer, efpemekes efJe Deheerue efeJeer
keewefmeue (uebove) ceW keer pee mekeleer Leer~
efyeefMe mebmeo kees meJeexe ceevee ieee~
kewefyeves efceMeve Deewj mebefJeOeeve meYee
mebefJeOeeve keer jevee
kewefyeves efceMeve : 24 ceee&, 1946 kees kewefyeves efceMeve Yeejle
Deeee~ Fme efceMeve kes meome Les- uee@[& hewefLeke ueejWme, mej m^shees[&
efehme, leLee S.yeer. SueskepeW[j~
kewefyeves efceMeve kes emleeJeeW ceW Ske emleeJe mebefJeOeeve meYee kes ie"ve
kee Yeer Lee~
kewefyeves efceMeve eespevee kes Deveghe mebefJeOeeve meYee kes meomeeW kee
egveeJe eebleere efJeOeeve meYeeDeeW kes meomeeW eje Deele#e he mes
efkeee ieee~
eebleeW mes eefleefveefOeeeW keer mebKee kee efveOee&jCe eefle ome ueeKe keer
pevemebKee hej Ske eefleefveefOe kes efnmeeye mes efkeee ieee Lee~
mebefJeOeeve meYee kes efueS kegue 389 mLeeve efveOee&efjle efkeS ieS,
efpemeceW eebleeW mes 292 meomeeW, osMeer efjeemeleeW mes 93 meomeeW leLee
keefceMvejer #es$eeW mes 4 meomeeW kees efueee peevee Lee~
kegue 296 mLeeveeW kes efueS egveeJe ngS efpemeceW 208 mLeeve keebesme
kees leLee 73 mLeeve cegefmuece ueerie kees efceuee~ 8 mLeeve mJeleb$e
eleeefMeeeW kees leLee 7 mLeeve Deve jepeveerefleke mebie"veeW kees eehle
ngDee~
mebefJeOeeve meYee kee cegefmuece ueerie ves yeefn<keej efkeee, efpemekes keejCe
mebefJeOeeve meYee kes meomeeW keer mebKee 389 mes Iekej 299 nes
ieeer~
9 efomebyej, 1946 kees mebefJeOeeve meYee keer eLece yew"ke ceW [e@.
meefeoevebo efmevne kees DemLeeF& DeOe#e egvee ieee Lee~
11 efomecyej, 1946 kees [e0 jepesv emeeo kees meYee kee mLeeeer
DeOe#e egvee ieee~ yeer0Sve0 jeJe kees mebefJeOeeve meYee kee mebJewOeeefveke
meueenkeej efveege efkeee ieee~
mebefJeOeeve meYee keer eLece yew"ke veF& efouueer efmLele keeQefmeue escyej kes
hegmlekeeuee YeJeve ceW ngF&, efpemes Deye keebmerdetMeve nelee kene
peelee nw~
Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947
(Indian Independence Act 1947)
(i) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 kee eehe ceeGbyessve
eespevee hej DeeOeeefjle Lee~ Fme eespevee kees 3 petve, 1947 kees
emlegle efkeee ieee~
(ii) FmeceW Yeejle leLee heeefkemleeve oes [esefceefveeveeW keer mLeehevee kee
emleeJe Lee~
(iii) oesveeW jepeeW keer meercee kes efveOee&jCe nsleg meercee Deeeesie kee ie"ve efkeee
ieee Lee, efpemekes DeOe#e mej efmeefjue js[efkeueHe Les~
(iv) Fme DeefOeefveece keer eJele&ve efleefLe 15 Deiemle, 1947 Leer~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 106
(v) 15 Deiemle, 1947 mes Yeejleere Meemeve DeefOeefveece, 1935 kes
Debleie&le mLeeefhele meYeer mebJewOeeefveke heo mJele: meceehle nes ieS~
(vi) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 kes eJele&ve kes meeLe ner
efyeefMe eeGve kee Yeejle hej DeeefOehele meceehle nes ieee~
(vii) oesveeW jepeeW keer mJeleb$e meee kees ceevelee oer ieeer leLee GvnW efyeefMe
keeceveJesuLe mes Deueie nesves kee DeefOekeej efoee ieee~
(viii) oesveeW jepeeW kees Deheves-Deheves efueS he=Leke mebefJeOeeve meYee kes ie"ve
kee DeefOekeej efoee ieee~
(ix) efmeefJeue mesJekeeW keer mesJee MeleeX ceW keesF& heefjJele&ve veneR efkeee ieee
leLee Gvekeer mesJeeSb Gmeer ekeej peejer jneR~
(x) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 ceW en JeJemLee keer ieeer
Leer efke oesveeW osMeeW keer JeJemLeeefhekee eje yeveees ieS keevetveeW kees
Fme DeeOeej hej egveewleer veneR oer pee mekeleer nw efke Jes Yeejleere
Meemeve DeefOeefveece, 1935 DeLeJee Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece,
1947 mes cesue veneR Keeles~
(xi) Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece, 1947 efyeefMe mebmeo eje 18
pegueeF&, 1947 kees heeefjle efkeee ieee Lee~
mebefJeOeeve meYee eje mebefJeOeeve keer jevee
eehe meefceefle kes DeOe#e [e@. yeer. Deej. Decyes[kej Les~
mechetCe& mebefJeOeeve kes efvecee&Ce ceW 2 Je<e& 11 cenerves Deewj 18 efove
ueies~
mebefJeOeeve kes eehe hej Keb[Jeej efJeeej 15 veJecyej, 1948 mes
17 Deketyej, 1949 kes oewjeve hetje efkeee ieee~
Deefvlece he mes mebefJeOeeve ceW 395 Devegso Deewj 8 DevegmetefeeeB LeeR~
mebefJeOeeve kes keg eeJeOeeve 26 veJebyej, 1949 kees ueeiet kej efoes
iees Deewj Mes<e 26 peveJejer, 1950 mes ueeiet ngS~
mebefJeOeeve meYee hetCe& eYegmeee mecheVe mebmLee veneR Leer~ 15 Deiemle,
1947 Yeejleere mJeleb$elee DeefOeefveece eJeefle&le nesves kes yeeo en hetCe&
eYeglee mebheVe mebmLee nes ieeer~
mJeleb$e Yeejle kee eLece cebef$eceC[ue
peJeenj ueeue vesn : eOeeveceb$eer, efJeosMe, keeceveJesuLe
mebyebOe Deewj Jew%eeefveke MeesOe
mejoej JeuueYe YeeF& hesue : ie=n, metevee SJeb emeejCe Deewj jepe
[e@. jepesv emeeo : Keee SJeb ke=ef<e
Deyegue keueece Deepeeo : efMe#ee
peiepeerJeve jece : ece
meer. Se. YeeYee : JeeefCepe
jHeer Denceo efkeoJeF& : mebeej
jepekegceejer Dece=le keewj : mJeemLe
[e@. yeer. Deej. Decyes[kej : efJeefOe
Deej. kes. <eCecegKece eser : efJee
[e@. Meecee emeeo cegKepeea : Geesie SJeb Deehetefle&
Sve. Jeer. iee[efieue : keee& Keoeve SJeb Tpee&
23 Deiemle, 1947 kees mejoej JeuueYe YeeF& hesue Ghe eOeeveceb$eer
yeveees iees~
mebefJeOeeve meYee kee 11JeeB SJeb Debeflece me$e 14-26 veJebyej, 1949
kees mebheVe ngDee~ Fmeer efove mebefJeOeeve kees Debeflece he mes mJeerkeej
efkeee ieee~
26 veJecyej, 1949 kees mebefJeOeeve meYee eje efveefce&le mebefJeOeeve
Deefvlece he mes mJeerkeej efkeee ieee~
 24 peveJejer, 1950 kees mebefJeOeeve keer leerve eefleeeB meYee heue hej kee meceeheve nes ieee Deewj 26 peveJejer, 1950 kees en Yeejleere
jKeer ieeeR~ Fme mebefJeOeeve hej 284 meomeeW ves Ske-Ske kejkes Fve ieCejepe keer Devleefjce mebmeo kes he ceW DeJeleefjle ngF&~ veS mebefJeOeeve
leerveeW eefleeeW hej nmlee#ej efkees Deewj Gmekes yeeo peve-ieCe-ceve leLee kes Devleie&le 1952 ceW Deece egveeJe nesves hej veF& mebmeo yeveves leke
Jevos ceelejced kes ieeeve kes meeLe mebefJeOeeve meYee kes he ceW Fme meYee en keee& kejleer jner~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
Yeejle kes efueS mebefJeOeeve keer jevee nsleg mebefJeOeeve meYee kee efJeeej kewefyeve efceMeve eespevee kes Debleie&le mebefJeOeeve efvecee&$eer heefj<eo ceW
meJe&eLece emlegle efkeee Lee mJejepe heeea ves (1934 ceW) eleske eeble kees DeeJebefle meome mebKee efveOee&efjle kejves kes efueS
yeer.Deej. Decyes[kej kee mebefJeOeeve meYee ceW efveJee&eve ngDee Lee eefle-eefleefveefOelJe pevemebKee kee Devegheele Lee ome ueeKe
heefMece yebieeue mes Yeejle kee mebefJeOeeve hetCe&he mes leweej ngDee Lee
meved 1946 ceW efveefce&le Debleefjce mejkeej ceW keee&heeueke heefj<eo kes 26 veJebyej, 1949 kees
GhemeYeeheefle Les peJeenj ueeue vesn mJeleb$e Yeejle kes efueS mebefJeOeeve keer jevee nsleg mebefJeOeeve meYee kee
(Debleefjce mejkeej kes meYeeheefle ieJeve&j pevejue Les) efJeeej emlegle efkeee Lee meJe&oue meccesueve ves 1946 ceW
Yeejle kees mebefJeOeeve osves kee emleeJe mebefJeOeeve meYee eje heeefjle Yeejle kes OJepe ieerle (PeC[e ieeve) kes jeefelee Les
efkeee ieee Lee 22 peveJejer, 1947 kees Meece ueeue ieghlee hee<e&o
Yeejleere mebefJeOeeve keer eehe meefceefle kee DeOe#e Les Yeejle keer mebefJeOeeve meYee kee ie"ve efkeee ieee Lee
YeercejeJe Decyes[kej kewefyeves efceMeve eespevee (1946) kes Debleie&le
Yeejle mejkeej eje jepekeere efe Debieerke=le efkeee ieee mebefJeOeeve meYee kes kegue efkeleves DeefOeJesMeve ngS? 12
26 peveJejer, 1950 kees mebefJeOeeve meYee kes mebIe mebefJeOeeve meefceefle kes DeOe#e Les
Yeejle kee mebefJeOeeve Deheveeee ieee 26 peveJejer, 1950 kees peJeenj ueeue vesn
mebefJeOeeve meYee kes egves ngS mLeeeer DeOe#e Les efkemeves kene Lee, Yeejleere mebefJeOeeve DeefOeke ke"esj Je DeefOeke
[e@. jepesv emeeo (11 efomebyej, 1946 F&0) ueeerues kes ceOe Ske Dee meblegueve mLeeefhele kejlee nw?
mebefJeOeeve meYee kess eLece yew"ke keer DeOe#elee efkemeves keer Leer? yeer. Deej. Decyes[kej
[e@. meefeoevevo efmevne (9 efomebyej, 1946) Yeejle kes henues je^heefle kes he ceW [e@. jepesv emeeo kee egveeJe
Yeejle keer mebefJeOeeve meYee ceW je^ere OJepe kees meJe&eLece keye mJeerkeej efkeee ieee Lee mebefJeOeeve meYee eje
efkeee ieee? 22 pegueeF&, 1947 Yeejleere mebefJeOeeve meYee kes mebIeere Meefe meefceefle kes DeOe#e Les
mebefJeOeeve meYee kee ie"ve keye ngDee Lee? veJebyej, 1946 heb. peJeenj ueeue vesn
Yeejle keer mebefJeOeeve meYee kee eLece DeefOeJesMeve keye Meg ngDee Lee? Yeejle kee mebIeere mJehe meJe&eLece emleeefJele ngDee Lee
9 efomebyej, 1946 1935 kes DeefOeefveece eje
mebefJeOeeve efvecee&$eer heefj<eo keer PeC[e meefceefle kes DeOe#e keewve Les? Yeejleere mebefJeOeeve keer jevee ceW efkemekee meJee&efOeke iebYeerj eYeeJe nw?
pes. yeer. ke=heueeveer Yeejle mejkeej DeefOeefveece, 1935
mebefJeOeeve meYee ceW meomeeW kee egveeJe ngDee Lee Yeejleere mebefJeOeeve kees mebefJeOeevemeYee eje Debieerke=le efkeee ieee
eebleere efJeOeeve meYeeDeeW eje Deele#e 26 veJebyej, 1949 kees
efveJee&eve eje
2. GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe
(Preamble and Salient Features)
eleske mebefJeOeeve kes eejbYe ceW meeceeveleee Ske emleeJevee nesleer nw, efpemekes eje mebefJeOeeve kes cetue GsMeeW kees mhe efkeee peelee nw~ Yeejleere
mebefJeOeeve kes eejbYe ceW Yeer emleeJevee (Preamble) nw Deewj en emleeJevee ee GsefMekee mebefJeOeeve mes peg[e Ske es DeeYet<eCe nw~ [eemeer ves efueKee
nw efkemebefJeOeeve keer leguevee Gme osMeer heewOes mes keer pee mekeleer nw, pees efJeosMeer Yetefce hej veneR Gielee~ hejvleg, [eemeer kee en keLeve Yeejleere
mebefJeOeeve hej hetCe& he mes ueeiet veneR neslee, keeeWefke Yeejleere mebefJeOeeve kes efvecee&Ce ceW osMeer Je efJeosMeer Deveske ekeej kes eYeeJeeW ves ecegKe Yetefcekee
efveYeeF& nw~ otmejs MeyoeW ceW,Yeejleere mebefJeOeeve ceW Deve mebefJeOeeveeW keer vekeue kejles ngS Gvekes efmeebleeW kees peeW kee leeW veneR enCe efkeee ieee nw,
Fme ekeej, mebefJeOeeve efvecee&leeDeeW kee GsMe ceewefueke mebefJeOeeve keer jevee veneR Jejved Ske JeeJeneefjke mebefJeOeeve Lee Deewj Ssmee Fmeer keejCeJeMe
efkeee ieee~ Fme meboYe& ceW [e@. Decyes[kej (eehe meefceefle kes DeOe#e) kee keLeve nwceQ cenmetme kejlee nBt efke Yeejleere mebefJeOeeve JeeJeneefjke nw,
GmeceW heefjJele&ve keer #ecelee nw Deewj FmeceW Meebeflekeeue leLee egkeeue ceW osMe keer Skelee kees yeveeS jKeves keer Yeer meeceLe& nw~~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe

Yeejle ceW JewOe eYegmeee efkemeceW efveefnle nw? mebefJeOeeve ceW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
meceepeJeeoer Deewj Oece&-efvejhes#e Meyo kee meceeJesMeve mebefJeOeeve kes
efkeme mebMeesOeve eje mebefJeOeeve keer GsefMekee ceW efkeee ieee?
42Jeeb mebMeesOeve
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002/C.P.O., 2003)
Yeejleere mebefJeOeeve efkeme Meemeve eke=efle keer Deesj Fbefiele kejlee nw?
mebmeoere mejkeej
(meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
Yeejleere mebefJeOeeve keer GsefMekee ceW heefjJele&ve efkeme mebMeesOeve DeefOeefveece
ceW efkeS ieS Les? 42Jeeb mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 107

 Yeejleere mebefJeOeeve veeieefjkeeW kes efueS DeeefLe&ke veee efkemekes ceeOece
mes megefveefele kejlee nw? jepe veerefle kes efveosMeke
efmeebleeW kes ceeOece mes
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
Yeejleere mebefJeOeeve kewmee nw? mebIeere
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kee mebefJeOeeve keye ueeiet ngDee? 1950 F&.
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW mejkeej keer mebmeoere eCeeueer keneb mes enCe keer ieF& nw?
efyeefMe mebefJeOeeve mes
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
MeefeeeW kee efJeYeepeve Deewj mJeleb$e veeeheeefuekee efkemekeer oes cenlJehetCe&
efJeMes<eleeSB nQ? mejkeej kee mebIeere mJehe
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe GsefMekee SJeb efJeefMe ue#eCe
mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW mebefJeOeeve kes Oese SJeb Gmekes DeeoMeeX kees
meejieefYe&le mJehe ceW emlegle efkeee ieee nw~
mebefJeOeeve keer cetue emleeJevee ceW 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 1976
eje meceepeJeeoer, hebLe efvejhes#e leLee DeKeb[lee MeyoeW kees pees[e ieee~
GsefMekee
nce Yeejle kes ueesie Yeejle kees Ske mechetCe& eYeglJe-mecheVe, meceepeJeeoer,
hebLeefvejhes#e, ueeskeleb$eelceke ieCejepe yeveeves kes efueS, leLee Gmekes
mecemle veeieefjkeeW kees :
meeceeefpeke, DeeefLe&ke Deewj jepeveerefleke veee, efJeeej, DeefYeJeefe,
efJeMJeeme, Oece& Deewj Gheemevee keer mJeleb$elee, eeflee Deewj DeJemej keer
mecelee eehle kejeves kes efueS, leLee Gve meye ceW
Jeefe keer ieefjcee Deewj je^ keer Skelee Deewj DeKeC[lee megefveefMele
kejves Jeeueer yebOeglee ye{eves kes efueS { mebkeuhe neskej Deheveer Fme
mebefJeOeeve meYee ceW Deepe leejerKe 26 veJecyej, 1949 F&0 (efceleer
ceeie&Meer<e& Megkeuee mehleceer, mebJeled oes npeej n efJeeceer) kees Sleod eje
Fme mebefJeOeeve kees Debieerke=le, DeefOeefveeefcele Deewj Deelceeefhe&le kejles nQ~
hetJe& ceW emleeJevee kees mebefJeOeeve kee Yeeie veneR ceevee peelee Lee, efkevleg
yesyee[er yeveece Yeejle mebIe kes Jeeo ceW meJeexe veeeeuee eje
emleeJevee kees mebefJeOeeve kee Yeeie ceevee ieee~
kesMeJeevebo Yeejleer yeveece kesjue jepe (AIR, 1973, SC, 1461) ceW
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
Yeejle Ske ieCeleb$e nw, Fmekee DeLe& nw Yeejle ceW JebMeevegiele
Meemeve veneR nw
Yeejle kes keueeCekeejer jepe nesves kee efJeeej heeee peelee nw
mebefJeOeeve keer emleeJevee/jepe kes
veerefle-efveosMeke lelJeeW ceW
Yeejleere mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW efpeve DeeoMeeX SJeb GsMeeW keer
hejsKee oer ieF& nw, Gmekeer JeeKee keer ieF& nw
mebefJeOeeve kes hee" ceW keneR veneR
keewve Yeejle kees Oece&-efvejhes#e jepe JeefCe&le kejlee nw?
mebefJeOeeve keer emleeJevee
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 108
efkemekees Oece& efvejhes#e jepe kene peeSiee?
OeceeX kes yeere YesoYeeJe ve kejves Jeeuee jepe
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
mJeeleb$eJeeo efkemekee eesleke nw?meeceeefpeke, jepevewefleke leLee
DeeefLe&ke henuegDeeW keer mJeleb$elee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
Skeleb$e kee DeLe& nw?cee$e Ske Jeefe eje efvejbkegMe Meemeve
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
hee@efmepce kee efJeMJeeme Fme efmeeble kees ueeiet kejves ceW nw?
meJe&meeeJeeo
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
jepe kes efJe<ee ceW heemeerJeeo keee nw? jepe JeefeJeeo kes
mebyebefOele OeejCee kees ye{elee nw
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
meJeexe veeeeuee ves en Yeer mhe efkeee efke mebefJeOeeve keer emleeJevee
ceW mebMeesOeve efkeee pee mekelee nw, efkevleg mebmeo kees keesF& Ssmee mebMeesOeve
kejves kee DeefOekeej veneR nw, pees mebefJeOeeve kes DeeOeejYetle {ebes kees
efJeKebef[le kejlee nes~ Fmekee meerOee DeLe& en nw efke mebefJeOeeve keer
emleeJevee ceW GefuueefKele cetue oMe&ve ceW efkemeer ekeej kee mebMeesOeve veneR
efkeee pee mekelee nw~
emleeJevee ceW Yeejle kees ieCejepe Ieesef<ele efkeee ieee nw, efpemekee DeLe&
mebefJeOeeve kes DeOeerve meYeer eeefOekeejeW kee eesle Yeejle keer pevelee nw~
meeLe ner, mebefJeOeeve kes Debleie&le keesF& heo DeevegJebefMeke veneR jnsiee~
emleeJevee ceW Ske ueeskeefnlekeejer ueeskeleb$eelceke eMeemeve keer keuhevee keer
ieeer nw, pees Yeejle keer pevelee eje efveefce&le nw~ Fme ekeej emleeJevee ceW
meb0je0 Decesefjkee kes je^heefle leLee ueeskeleb$e kes cegKej meceLe&ke Deyeence
efuebkeve keer pevelee eje, pevelee kes efueS, pevelee kee Meemeve pewmeer
heefJe$e YeeJevee kees hetjer lejn Deelcemeele efkeee ieee nw~
42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976 eje mebefJeOeeve keer
emleeJevee ceW hebLe efvejhes#e Meyo kees pees[e ieee nw~ Fmekee DeeMee en
nw efke jepe kee Dehevee keesF& hebLe DeLeJee Oece& veneR nesiee~ jepe meYeer
celeeW kee meceeve he mes Deeoj kejsiee leLee efkemeer Yeer cele DeLeJee
efJeeejOeeje kees eee veneR osiee~
emleeJevee mebefJeOeeve kee Ske Yeeie nw, efkevleg Jen veee eesie veneR nw~
Yeejleere mebefJeOeeve keer GsefMekee ceW heefjJele&ve efkeee ieee Lee
42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976 eje
26 peveJejer, 1950 kes yeeo Yeejle nw
Ske mebeYeglee mebheVe epeeleebef$eke ieCeleb$e
Yeejle kee mebefJeOeeve Deheveeee ieee Lee mebefJeOeeve meYee eje
Yeejleere mebefJeOeeve keer emleeJevee ceW Yeejle kees efkeme he ceW JeefCe&le
efkeee ieee nw? mebhetCe& eYeglJe mebheVe meceepeJeeoer
hebLe efvejhes#e, ueeskeleb$eelceke ieCejepe
efkeme mebefJeOeeve mebMeesOeve eje emleeJevee ceW meceepeJeeoer, hebLeefvejhes#e
leLee je^ keer DeKeb[lee Meyo pees[s ieS?
42Jeeb mebMeesOeve, 1976
 3. mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e
(Union and It's Territory)
Yeejle mebIe kee leelhee& Yeejle kee jepe #es$e mes efYeVe nw~ mebIe ceW kesJeue Jes jepe nQ, pees mebIeelceke JeJemLee kes meome kes he ceW nQ
Deewj Meefe kes efJelejCe ceW pees mebIe kes efnmmesoej nQ~ Yeejle kes jepe #es$e kes Debleie&le Jen mecemle jepe #es$e nQ, efpeme hej lelmecee Yeejle keer
eYeglee kee efJemleej nw~ mebIe jepe #es$e, kesvMeeefmele eosMe nQ, efpevekee Meemeve je^heefle eje efveege eMeemeke kes ceeOece mes je^heefle eueeles nQ~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e

Yeejle kee mebefJeOeeve osMe kees efkeme he ceW JeefCe&le kejlee nw?
jepeeW kee mebIe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999/2000)
Meemeve keer mebIeere eCeeueer efkeme DeefOeefveece kes Debleie&le keer ieF&
Leer? ieJeve&ceW Dee@he FefC[ee Ske, 1935
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
mebefJeOeeve kes Devegso-I ceW Yeejle kees keee kene ieee?
jepeeW kee mebIe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 2002)
veee jepe yeveeves ee Jele&ceeve jepeeW keer meerceeSb yeoueves kee DeefOekeej
efkemekees nw? mebmeo kees
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C.)
hejer#ee, 2005)
jepe hegveie&"ve Deeeesie keer efmeheeefjMeeW kes Devegmeej Yeejleere jepeeW
kee Jeeheke hegveie&"ve keye hetje efkeee ieee Lee?1956 F&. ceW
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
keewve mee jepe Yeejle kee mebjef#ele jepe nw? efmeefkekece
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yee<eeeer DeeOeej hej Yeejle ceW henuee jepe keewve mee yeveeee ieee?
DeevOe eosMe
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ue#eerhe mecetn kee cegKeeuee keneb nw? keeJeejeer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW jepeeW keer meerceeDeeW kees yeoueves kee DeefOekeej efkemekes heeme
nw? mebmeo
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe : mebIe Deewj Gmekee jepe #es$e

mebefJeOeeve kes Devegso 1 ceW Yeejle kees Fbef[ee (India) mebyeesefOele #es$e kees efkemeer jepe kes Yeeie kes meeLe efceueekej veS jepe kee efvecee&Ce kej
kejles ngS kene ieee nw efke en jepeeW kee mebIe (union) nesiee~ mekesieer~ meeLe ner
Yeejle mebIe keer mebmeo Devegso 2 kes Devegmeej mebIe ceW veS jepeeW kee (ii) efkemeer jepe kee #es$e ye{e mekesieer~
eJesMe DeLeJee Gmekeer mLeehevee kej mekeleer nw~ (iii) efkemeer jepe kee #es$e Iee mekesieer~
Devegso 3 kes Devegmeej mebmeo efJeefOe eje- (iv) efkemeer jepe #es$e keer meerceeDeeW ceW heefjJele&ve kej mekesieer~
(i) efkemeer jepe mes Gmekee jepe #es$e Deueie kejkes DeLeJee oes ee (v) efkemeer jepe kes veece ceW heefjJele&ve kej mekesieer~
DeefOeke jepeeW kees ee jepeeW kes Yeeie kees efceueekej DeLeJee efkemeer jepe

Jele&ceeve efmLeefle (Yeejle mebIe : 28 jepe)

1. DeebOe eosMe 8. ceneje^ 15. peccet-keMceerj 22. efmeefkekece
2. Demece 9. kevee&ke 16. veieeueQ[ 23. efcepeesjce
3. efyenej 10. Deesef[Mee 17. nefjeeCee 24. DeCeeeue eosMe
4. iegpejele 11. hebpeeye 18. efnceeeue eosMe 25. ieesJee
5. kesjue 12. jepemLeeve 19. ceefCehegj 26. eermeie{
6. ceOe eosMe 13. Gej eosMe 20. ef$ehegje 27. GejeKeC[
7. leefceuevee[g 14. he0 yebieeue 21. cesIeeuee 28. PeejKeC[
mebIe jepe #es$e : 7
1. Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn 2. eb[erie{ 3. oeoj SJeb veeiej nJesueer 4. oceve SJeb oerJe
5. efouueer 6. ue#eerhe 7. heg[gesjer

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

Yeejleere jepeeW kee Yee<eeF& DeeOeej hej hegveie&"ve efkeee ieee Lee Yeejleere mebefJeOeeve Yeejle kee JeCe&ve efkeme he ceW kejlee nw?
1956 ceW jepeeW kee mebIe

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 109

 4. veeieefjkelee
(Citizenship)
efkemeer Yeer mebeYeg je^ ee osMe ceW efveJeeme kejves Jeeueer pevemebKee kees oes JeieeX ceW DeLee&led veeieefjke Deewj efJeosMeer ceW efJeYeeefpele efkeee pee mekelee
nw~ leovegmeej veeieefjke kesJeue Jener Jeefe nesiee ee neslee nw, efpemes jepe keer Deesj mes meYeer veeieefjke Deewj jepeveerefleke DeefOekeej eoeve efkeS peeles nQ~
eeefhe mebIeelceke Meemeve Jeeues keeflehee je^eW pewmes efke Decesefjkee, efmJedpejuewC[ ceW oesnjer veeieefjkelee kee eeJeOeeve nw, leLeeefhe Yeejle ceW meYeer Yeejleere
veeieefjkeeW kes efueS Fkenjer veeieefjkelee kee eeJeOeeve nw~ Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie-3 ceW Devegso 15, 16, 19, 29, Deewj 30 kes Debleie&le
eehle cetue DeefOekeej kesJeue Yeejleere veeieefjkeeW kees ner eehle nQ~ %eeleJe nw efke keg heefjefmLeefleeeW ceW veeieefjkelee kes DeheJeeo mes mebyebefOele efJe<ee ceW
keevetve yeveeves kee Skecee$e DeefOekeej mebIe keer mebmeo kees Devegso-16(3) kes Debleie&le eehle nw~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW veeieefjkelee

Ske Jeefe veeieefjkelee kes DeefOekeej kewmes Kees mekelee nw? (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
eefo Jen otmejs jepe keer veeieefjkelee ues ueslee nw~ Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve-mee Devegso mebmeo kees veeieefjkelee kee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) DeefOekeej efJeefveeefcele kejves keer Meefe oslee nw?
Yeejleere mebefJeOeeve ceW veeieefjkelee kes eeJeOeeve keye ueeiet ngS? Devegso 11
1949 F&. (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2014)
efJeefMe leLe veeieefjkelee

mebefJeOeeve kes Devegso 5-11 ceW veeieefjkelee mebyebOeer GheyebOe efoS ieS nQ~ (ii) pees mebefJeOeeve ueeiet nesves kes "erke hetJe& kece mes kece 5 Je<e& leke
mebefJeOeeve kes Devegso 5 ceW mebefJeOeeve kes eejbYe nesves kes mecee keer Yeejle kes jepe #es$e kee ceecetueer leewj hej efveJeemeer jne nes,
veeieefjkelee keer JeeKee keer ieeer nw~ Fme Devegso kes Devegmeej- (iii) efpemekes ceelee-efhelee ceW mes keesF& Ske Yeejle kes jepe #es$e ceW pevcee
(i) pees Yeejle kes jepe kes #es$e ceW pevcee Lee, Lee, Yeejle kee veeieefjke mecePee peeesiee~
5. cetue DeefOekeej
(Fundamental Rights)

Jele&ceeve mecee ceW Ssmee ceevee peelee nw efke jepe keer Meefe hej Ssmes efveeb$eCe mLeeefhele efkeS peeves eeefnS, efpevemes jepe veeieefjkeeW hej ceveceeveer
Meefe kee eeesie ve kej mekes~ jepe keer Meefe hej Ssmes eefleyebOe ceewefueke DeefOekeejeW kes ceeOece mes ner ueieeS pee mekeles nQ~ Fmeer yeele kees ef ceW
jKekej eebme, Decesefjkee, Deeefo osMeeW kes mebefJeOeeveeW ceW ceewefueke DeefOekeejeW kees mLeeve efoee ieee nw~ heeeueer kes Devegmeej, ceewefueke DeefOekeej Ske
ner mecee hej Meemekeere Meefe mes Jeefe mJeelev$e keer j#ee kejles nQ Deewj Meemekeere Meefe eje Jeefe mJeelev$e kees meerefcele kejles nQ~ Fme ekeej
ceewefueke DeefOekeej Jeefe Deewj jepe kes yeere meecebpeme mLeeefhele kej je^ere Skelee Deewj Meefe ceW Je=ef kejles nQ~ Yeejleere mebefJeOeeve meYee kes
meomeeW ves efyeefMe Meemeve kes Deleeeej ele#e he ceW osKes Les Deewj yengleeW kes eje Fve DeleeeejeW keer Yeeevekelee mJeeb DevegYeJe keer ieF& Leer~ ener
keejCe Lee efke [e@. Decyes[kej ves kene LeeYeejle ceW Fve DeefOekeejeW kees efJeOeeveceC[ue ee mejkeejeW keer Fe hej es[ osvee Gefele veneR nw,
keeeWefke Yeejle ceW ueeskeleb$e Deye leke hetCe& he mes hevehe veneR heeee nw, FmeefueS Fve DeefOekeejeW kees mebefJeOeeve ceW jKe efoee ieee~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW cetue DeefOekeej

eefo efkemeer ceveg<e kees mebeeueve keer mJeleb$elee veneR oer peeleer nw, lees efkeme ceewefueke DeefOekeej kees [e@. yeer.Deej. Decyes[kej ves mebefJeOeeve
Fmekee DeLe& keewve meer mJeleb$elee mes Jebefele kejvee nw? kee oe SJeb Deelcee keer meb%ee oer?
veeieefjke mJeleb$elee mebJewOeeefveke GheeejeW kee DeefOekeej
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
Yeejleere veeieefjkeeW kes ceewefueke DeefOekeej efoS ieS nQ? efkeme eeefekee (efj kes DeOeerve efkemeer kece&eejer kees Ssmeer keee&Jeener
mebefJeOeeve kes Yeeie-III ceW kejves mes jeskee pee mekelee nw, efpemekes efueS Jen mejkeejer leewj hej
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) nkeoej veneR nw? DeefOekeej-he=e efj
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
ceewefueke DeefOekeejeW kees ueeiet kejves kes efueS efkemeer veeeeuee eje Yeejle kes mebefJeOeeve ceW ceewefueke DeefOekeejcetue mebefJeOeeve kes efnmmes Les
keee peejer efkeee peelee nw? meceeosMe (efj) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002) Yeejle kes mebefJeOeeve ceW mebJewOeeefveke Gheeej kee DeefOekeej efkeme

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 110

 Devegso ceW efoee ieee nw? Devegso 32 cetue DeefOekeejeW mes mebyebefOele ceeceuee nw?
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) ieesuekeveeLe yeveece hebpeeye jepe (1967 F&.)
veewkeefjeeW Deewj Mewef#eke mebmLeeDeeW ceW meceepe kes kecepeesj Jeie& kes efueS (ne@ej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
Deej#eCe GheueyOe kejeves nsleg keW mejkeej kees mebefJeOeeve kee keewve mee Yeejleere mebefJeOeeve ceW cetueYetle DeefOekeej efkeme osMe kes meebefJeOeeve mes
eeJeOeeve DeefOekeej oslee nw? Devegso 16 efuees iees Les? Decesefjkee
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2004) (ceuer eefmkebie meHe
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso veeieefjkeeW kees keevetve kes (MTS) hejer#ee, 2013)
meeceves meceevelee Deewj keevetveeW keer meceeve megj#ee kees ieejber oslee nw? Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej mecheefe kee DeefOekeej Deye keee nw?
Devegso 14 efJeefOeke DeefOekeej
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kee Devegso-19 eoeve kejlee nw? metevee kee DeefOekeej efkeme hej DeeOeeefjle nw?
mJeleb$eleeDeeW kees Deveg0 19(S) kes Debleie&le veerefnle
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005) yeeleeW kees peeveves kee DeefOekeej
ceewefueke DeefOekeejeW kees megefveefele kejves keer efpeccesoejer efkemekees meeQheer (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ieF& nw? Ge veeeeueeeW Deewj Gelece veeeeuee kees mebefJeOeeve keer efkeme Oeeje kes Debleie&le keesF& Yeer Jeefe cetueYetle
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006) DeefOekeejeW kes nveve kee ceeceuee meerOes meJeexe veeeeuee ceW G"e
mekelee nw? Oeeje 32
efkemeer Oece& efJeMes<e kes mebJeOe&ve kes efueS kejeW kes Yegieleeve kees DeefveJeee&lee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
mes cegefe keer ieejCer mebefJeOeeve kes efkeme Devegso ceW efoee ieee nw?
Devegso 27 Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso ceW mejkeejer jespeieej ceW veeieefjkeeW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006) kes efueS meceeve DeJemejeW kee eeJeOeeve nw? Devegso 16
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO)
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej peerJeve kee DeefOekeej kewmee DeefOekeej Sme. DeeF&. hejer#ee, 2013 )
nw? ceewefueke DeefOekeej
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2006) Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso kees [e@ yeer.Deej. Decyes[kej ves
Yeejleere mebefJeOeeve kee oe Deewj Deelcee kene?Devegso 32
cetueYetle DeefOekeejeW keer meteer ceW mes efkeme mebefJeOeeve mebMeesOeve eje (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
mecheefe kes DeefOekeej kees neee ieee? 44Jeeb mebMeesOeve
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso kes Debleie&le meMee yeueeW kes
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
meomeeW kes ceewefueke DeefOekeejeW kees efJeMes<e he mes eefleyebefOele efkeee
mebefJeOeeve kes Debleie&le efMe#ee kee DeefOekeej kewmee DeefOekeej nw? pee mekelee nw? Devegso 32
ceewefueke DeefOekeej (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011) ceewefueke DeefOekeejeW hej eLeesefele eefleyebOe keewve ueiee mekelee nw?
efkemeer keevetveer Deoeuele eje ueeiet efkeee pee mekelee nw? mebmeo
ceewefueke DeefOekeej kees (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011) Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso eje Demhe=Melee (gDeetle)
Jen keewve meer efj nw, pees kesJeue efkemeer mejkeejer heoeefOekeejer kes kees meceehle efkeee ieee nw? Devegso 17
efJe ueeiet keer pee mekeleer nw? hejceeosMe (kesvere meMee hegefueme yeue/efouueer
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hegefueme Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)
hejer#ee, 2011)

efJeefMe leLe ceewefueke DeefOekeej

mebefJeOeeve kes cetue eehe ceW kegue 7 ceewefueke DeefOekeejeW kee GuuesKe Jele&ceeve ceW mebefJeOeeve eoe cetue DeefOekeejeW keer mebKee 6 nw-
efkeee ieee Lee~ 1. meceevelee kee DeefOekeej - (Deveg. 14-18)~
44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve eje 1978 ceW mebheefe kes DeefOekeej mes 2. efJeeejeW keer DeefYeJeefe keer mJelev$elee kee DeefOekeej- (Deveg0 19-22)~
mebyebefOele Devegso 19 (1) (e) leLee Devegso 31 kees efvejefmele kej
3. Mees<eCe mes j#ee kee DeefOekeej- (Deveg. 23-24)~
efoee ieee~
4. Oeeefce&ke mJeleb$elee kee DeefOekeej-(Deveg. 25-28)~
Fme ekeej mebheefe kes DeefOekeej kees cetue DeefOekeej keer esCeer mes ne
5. mebmke=efle Je efMe#ee mecyevOeer DeefOekeej-(Deveg. 29-31)~
kej efJeefOeke DeefOekeej keer esCeer ceW jKeles ngS Devegso 300 (ke) kee
6. mebJewOeeefveke GheeejeW kee DeefOekeej-(Deveg. 32-35)~
me=peve efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 111

 Yeejle kes veeieefjkeeW leLee iewj veeieefjkeeW kees eehle ceewefueke DeefOekeej
Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie 3 ceW GefuueefKele meYeer ceewefueke (ii) iewj veeieefjkeeW kees Yeer eehle ceewefueke DeefOekeej
DeefOekeej Yeejle kes veeieefjkeeW kees eehle nQ~ FveceW mes keeflehee DeefOekeej Devegso 14- efJeefOe kes mece#e meceevelee~
cee$e veeieefjkeeW kes efueS nQ, peyeefke keeflehee ceewefueke DeefOekeej iewj Devegso 20- oes<e efme kes mebyebOe ceW mebj#eCe~
veeieefjkeeW kees Yeer efoS ieS nQ- Devegso 21- eeCe SJeb owefnke mJelev$elee~
(i) cee$e veeieefjkeeW kees eehle ceewefueke DeefOekeej Devegso 23- ceeveJe Jeeheej SJeb yeueeled ece kee eefle<esOe~
Devegso 15- Oece&, cetueJebMe, peeefle, efuebie, pevce mLeeve kes DeeOeej Devegso 24- mebkeeheVe mLeeveeW hej yeeuekeeW kes efveeespeve kee
hej efJeYeso kee eefle<esOe~ eefle<esOe~
Devegso 16- veewkeefjeeW ceW DeJemej keer meceevelee~ Devegso 25- Oeeefce&ke mJelev$elee~
Devegso 19- Jeeked SJeb DeefYeJeefe keer mJeleb$elee~ Devegso 26- Oeeefce&ke keeeeX kes eyebOe keer mJelev$elee~
Devegso 29- DeuhemebKeke JeieeX kes efnleeW kee mebj#eCe Devegso 27- efkemeer efJeMes<e Oece& keer DeefYeJe=ef keer mJelev$elee~
Devegso 30- DeuhemebKekeeW eje efMe#eCe mebmLeeDeeW keer mLeehevee Devegso 28- efMe#eCe mebmLeeDeeW ceW Oeeefce&ke Gheemevee ceW GheefmLele
SJeb eMeemeve~ nesves kes mebyebOe ceW mJelev$elee~

ceewefueke DeefOekeej (Fundamental Rights): leLeelceke meejCeer

mecelee kee DeefOekeej mJelev$elee kee DeefOekeej Mees<eCe kes efJe Oece& keer mJeleb$elee mebmke=efle Deewj efMe#ee mebJewOeeefveke GheeejeW
DeefOekeej kee DeefOekeej mebyebOeer DeefOekeej kee DeefOekeej
(i) efJeefOe kes mece#e (i) Jeeked SJeb DeefYeJeefe (i) ceeveJe kes ogJee&heej (i) Deble:kejCe keer (i) DeuhemebKekeeW (i) meYeer heebeeW
mecelee leLee efJeefOe keer mJelev$elee, meccesueve SJeb yeueeled ece kee leLee Oece& kes DeyeeOe kees Deheveer Yee<ee ceewefueke DeefOekeejeW
kee meceeve mebj#eCe mebiece, efJeejCe, Je=efe, eefle<esOe (Devegso he mes ceeveves keer efueefhe leLee mebmke=efle kees veeeeuee eje
(Devegso 14)~ SJeb efveJeeme keer mJeleb$elee 23) mJeleb$elee (Devegso kees yeveeS jKeves eJeefle&le kejeves kee
(ii) Oece&, peeefle, (Devegso 19)~ (ii) mebkeeheVe mLeueeW 25)~ keer mJeleb$elee DeefO ekeej~ veeeeuee
JebMe Deeefo kes DeeOeej (ii) DehejeOeeW kes efueS ceW yeeuekeeW kes (ii) Oeeefce&ke keeeeX (Devegso 29)~ eje yeboer
hej efJeYeso kee oes<e efmeef kes mebyebOe ceW efveeespeve kee kes eyebOe keer mJeleb$elee (ii) efMe#ee mebm LeeDeeW ele#eerkejCe,
eefle<esOe (Devegso mebj#eCe (Devegso20)~ eefle<esOe (Devegso (Devegso 26)~ keer mLeehevee leLee hejceeosMe, eefle<esOe,
(15) (iii) eeCe SJeb owefnke 24)~ (iii) efkemeer efJeefMe eMeemeve kejves kee Gles<eCe leLee
(iii) ueeske efveeespeve mJeleb$elee (Devegso21)~ Oece& keer DeefYeJe=ef DeefOekeej (Devegso DeefO ekeej he=e
ceW DeJemejeW keer mecee- (iv) keg oMeeDeeW ceW kes efueS kejeW kes 30)~ veeceke euesKe peejer
velee (Devegso 16)~ efiejheleejer SJeb efvejesOe mes meboee mebyebOe ceW kejJeeS pee mekeles nQ
(iv) Demhe=Melee kee mebj#eCe (Devegso22)~ mJeleb$elee (Devegso (Devegso 32)~
Deble (Devegso 17)~ (27)~
(v) GheeefOeeeW kee Deble (iv) efMe#ee mebm LeeDeeW
(Devegso 18)~ ceW Oeeefce&ke Gheemevee ceW
GheefmLele nesves kes mebyebOe
ceW mJelev$elee (Devegso 28)~
euesKe : leLeelceke meejCeer
euesKe ekeej DeeJesove keewve kej efpemekes efJe peejer peejer efkeS peeves keer efmLeefle
mekelee nw efkeee peelee nw
yeboer ele#eerkejCe meeceeve heeref[le Jeefe keer Deesj mes efve kejves Jeeueer jepe Jeefe kees efve efkeS peeves
(Habeas corpus) keesF& Yeer meefnle keesF& Yeer SpeWmeer kes yeeo
hejceeosMe meeceeve heeref[le Jeefe ueeske DeefOekeejer, mejkeejer efveiece, mebyebefOele ke=le ueeske DeefOekeejer
(Mandamus) veeefeke DeefOekeejer kee efJeefOeke kele&Je nesvee eeefnS
eefle<esOe veeefeke heeref[le Jeefe DeOeervemLe veeeeuee, DeOe& veeefeke $egef nesves kes hetJe&
(Prohibition) veeefeke DeefOekeejer
Gles<eCe veeefeke heeref[le Jeefe DeOeervemLe veeeeuee, DeOe& veeefeke $egef nesves kes heMeeled
(Certiorari) veeefeke DeefOekeejer
DeefOekeej he=e meeceeve keesF& Yeer Jeefe ueeske DeefOekeejer ueeske DeefOekeejer kees efJeefOeke
(Quo warranto) he mes heo OeejCe kee DeefOekeej
veneR nesvee eeefnS~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 112

mebJewOeeefveke GheeejeW kee DeefOekeej
(Right to Constitutional Remedies)
Devegso 32-35 ceW efoS ieS mebJewOeeefveke GheeejeW kes DeefOekeej kes
eje ceewefueke DeefOekeejeW kees veeeeuee eje eJele&veere yeveeee ieee
nw~
Fve DevegsoeW kees [e@. YeercejeJe Decyes[kej eje mebefJeOeeve keer Deelcee
kene ieee nw~
Fve DevegsoeW kes Debleie&le veeeeuee euesKe (writ) peejer kej Deveglees<e
eoeve kejlee nw~
Devegso 352 kes Devleie&le Ieesef<ele Deeheele keeueerve efmLeefle ceW Devegso
21 Deewj 22 kee efveuecyeve veneR neslee, efkevleg Devegso 19 kee efveuecyeve
mJele: nes peelee nw~
Devegso 32 kee efveuecyeve mebefJeOeeve eje DeveLee GheyebefOele efkeS
peeves kes Deefleefje veneR efkeee pee mekelee nw~
metevee kee DeefOekeej (Right to Information)
eeefhe metevee kee DeefOekeej efJeefOeke DeefOekeej nw, leLeeefhe Fmes meJeexe
veeeeuee ves mebefJeOeeve kes Devegso 19(1-ke) kes Debleie&le meefVeefnle
ceevee nw~
veeieefjkeeW kees efkemeer Yeer mejkeejer DeLeJee meeJe&peefveke eefleeve mes
metevee eehle kejves kee DeefOekeej metevee DeefOekeej DeefOeefveece 2005
kes Debleie&le efkeee ieee nw~
keesF& Yeer veeieefjke efveOee&efjle Meguke pecee kejkes efkemeer Yeer ueeske
DeefOekeejer mes mebyebefOele metevee 30 efoveeW kes Deboj efueefKele he ceW
eehle kej mekelee nw~
metevee ve eehle nesves hej jepe metevee Deeeesie leoghejeble kesvere
metevee Deeeesie mes efMekeeele (Deheerue) keer pee mekeleer nw~
veeieefjkeeW kee en DeefOekeej osMe keer megj#ee, JewosefMeke mebyebOeeW hej he[ves
Jeeues eYeeJeeW, ieghleej yetjes Fleeefo kes ceeceueeW ceW eefleyebefOele nw~

efJeefMe leLe cetue DeefOekeej

Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Deveg. ceW esme keer mJeleb$elee Debleefve&efnle DeefOekeej eoeve kejlee nw? Devegso 30
nw? Deveg. 19(1)ke keewve mes DeefOekeej Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegso 32 kes Debleie&le
mebefJeOeeve kes efkeme Devegso eje efmeKeeW eje ke=heeCe OeejCe kejvee eJeefle&le efkeS pee mekeles nQ? ceewefueke DeefOekeej
Oeeefce&ke mJeleb$elee kee Debie ceevee ieee nw? Deveg. 25 Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso Jeefe kes efJeosMe ee$ee kes
cetue DeefOekeejeW kes Debleie&le veneR Deelee nw DeefOekeej kees mebj#eCe eoeve kejlee nw? Devegso 21
mebheefe kee DeefOekeej/metevee kee DeefOekeej (eeCe Je owefnke mJeleb$elee kee DeefOekeej)
Yeejleere mebefJeOeeve kes keewve mes Devegso ceW efkemeer Yeer he ceW Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso efJeOeeeve meee hej hetCe&
Demhe=Melee efve<esOe kee eeJeOeeve nw? Devegso 17 efveeb$eCe ueieelee nw? Devegso 14
mebheefe kee DeefOekeej Ske JewOeeefveke DeefOekeej nw (efJeefOe kes mece#e mecelee)
(Devegso 300ke) mebefJeOeeve kes Devegso 13 kee cegKe GsMe efkemekes meboYe& ceW
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegso 25 kee mebyebOe nw mebefJeOeeve keer meJeexelee megefveefele kejvee nw?
Oece& keer mJeleb$elee kes DeefOekeej mes ceewefueke DeefOekeej
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso DeuhemebKekeeW kees Deheveer Yeejle kee mebefJeOeeve mhele: esme keer Deepeeoer keer JeJemLee veneR kejlee,
hemebo keer efMe#eCe mebmLeeDeeW kees mLeeefhele SJeb mebeeefuele kejves kee efkebleg en Deepeeoer Debleefve&efnle nwDeveg. 19(1)ke ceW

6. jepe keer veerefle kes efveosMeke lelJe

(Directive Principles of State Policy)
Yeejleere mebefJeOeeve keer Ske ecegKe efJeMes<elee veerefle efveoxMeke lelJe nQ~ efJeMJe kes Deve osMeeW kes mebefJeOeeveeW ceW DeeejuewC[ kes mebefJeOeeve kees
es[kej Deve efkemeer osMe kes mebefJeOeeve ceW Fme ekeej kes lelJe veneR nQ~ mebefJeOeeve efvecee&leeDeeW kee ue#e Yeejle ceW ueeske keueeCekeejer jepe keer
mLeehevee Lee Deewj FmeefueS GvneWves veerefle efveoxMeke lelJeeW ceW Ssmeer yeeleeW kee meceeJesMe efkeee, efpevnW keee&he ceW heefjCele efkeS peeves hej Ske ueeske
keueeCekeejer jepe keer mLeehevee mebYeJe nes mekeleer nw~ Yeejleere mebefJeOeeve kes Yeeie 4 ceW Devegso 36 mes 51 leke jepe kes veerefle kes efveosMeke lelJe
kee GuuesKe nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW jepe kes veerefle kes efveosMeke lelJe

ogefveee kes efkeme osMe mes Yeejleere mebefJeOeeve ceW jepe kes veerefle
efveosMeke efmeeble keer mebkeuhevee kees Debieerkeej efkeee ieee?
DeeejuewC[
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee 2003/ S.A.S.A.
hejer#ee, 2010/(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,
2011)
jepe kes veerefle efveosMeke efmeeble kes meeLe Yeejleere mebefJeOeeve kee
keewve mee Yeeie mebyebefOele nw? Yeeie-IV
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
Yeejle kes mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso Yeejle kees keueeCekeejer
jepe Ieesef<ele kejves mes mebyebefOele nw? Devegso 39
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2011)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 113

 Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Yeeie ceW meeceeefpeke SJeb Deee|Leke ueeskeleb$e efkeS pee mekeles? Devegso 37
kees megefveefele efkeee ieee nw?jepe veerefle kes efveoxMeke efmeevle (mebege neej meskeC[jer (102)
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) mlej hejer#ee, 2013)
hejer#ee, 2013) Yeejle kes mebefJeOeeve ceW Meeefceue jepe veerefle kes efveoxMeke efmeevleeW keer
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso en efveOee&efjle kejlee nw efke DeJeOeejCee efkemekes mebefJeOeeve mes ueer ieF& Leer? DeeejueQ[
jepekeere veerefle kes efveoxMeke efmeevle efkemeer veeeeuee eje ueeiet veneR (mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe jepe kes veerefle efveosMeke lelJe

mebefJeOeeve kes Yeeie 4 ceW Devegso 36-51 kes Devleie&le jepe kes veerefle 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve eje pees[s ieS veerefle efveosMeke lelJe
efveosMeke lelJeeW kee JeCe&ve efkeee ieee nw~ heee&JejCe SJeb Jeve peerJe mebj#eCe (Deveg0 48 ke)
veerefle efveosMeke lelJeeW mes DeeMee Gve efmeevleeW mes nw, efpevnW jepe Deheveer yeeuekeeW, DeuheJeemkeeW kees Mees<eCe mes yeeevee leLee mJemLe efJekeeme kee
veerefleeeW kes efveOee&jCe ceW DeeOeejYetle mLeeve eoeve kejsiee~ DeJemej heeves kee DeefOekeej (Deveg0 39 (e))
mebefJeOeeve ceW veerefle efveosMeke lelJeeW kee efJeeej DeeejuewC[ kes mebefJeOeeve meceeve veee SJeb efve:Meguke efJeefOeke meneelee eehle kejves kee DeefOekeej
mes efueee ieee nw~ (Deveg. 39ke)
veerefle efveosMeke lelJeeW kees JewOeeefveke Meefe veneR eehle nw, DeLee&le Fmes GeesieeW kes eyebOe ceW kece&keejeW keer menYeeefielee (Deveg. 43ke)
veeeeuee eje ueeiet veneR kejeee pee mekelee nw~
44JeW mebefJeOeeve eje pees[s ieS lelJe
ceewefueke DeefOekeej veee eesie nQ, peyeefke veerefle efveosMeke lelJeeW kees
efJeefYeVe JeJemeeeeW ceW ueies ngS ueesieeW kes mecetneW kes ceOe eeflee,
veeeeuee eje eJeefle&le veneR kejeee pee mekelee~
megefJeOeeDeeW, Deewj DeJemejeW keer Demeceevelee kees meceehle kejves kee
ceewefueke DeefOekeej kee Gheeesie veeieefjkeeW eje efkeee peelee nw, peyeefke eeeme jepe kejsiee~ (Deveg0 38 (2))
veerefle efveosMeke lelJe jepeeW kes efueS nw~
veerefle efveosMeke lelJeeW keer Yeebefle cenlJe jKeves Jeeues Deve Devegso
ceewefueke DeefOekeejeW kee mhe SJeb efveefMele GuuesKe efkeee ieee nw,
Devegso 350 (ke)- eeLeefceke mlej hej ceele=Yee<ee ceW efMe#ee osvee
peyeefke veerefle efveosMeke lelJeeW ceW meeceeve GsMe SJeb efmeevleeW keer
eee& keer ieeer nw~ Devegso 351- efnoer Yee<ee kees eeslmeenve osvee~

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

keueeCekeejer jepe keer mebkeuhevee kee meceeJesMe mebefJeOeeve ceW nw veerefle efveosMeke lelJeeW ceW Meeefceue nw
jepe kes veerefle efveosMeke lelJeeW ceW ceeoke hese Deewj mJeemLe kes efueS neefvekeejke
meceeve keee& kes efueS meceeve Jesleve mebefJeOeeve eje megefveefele Ske Debie Deew<eefOeeeW kee Deew<eOeere eeespeve mes
nw jepe kes veerefle efveosMeke lelJe kee (Deveg. 39) efYeVe Gheeesie kee eefle<esOe
megcesue veerefle efveosMeke lelJeeW kees Yeejleere mebefJeOeeve ceW Meeefceue kejves kee
Devegso ef Je<ee GsMe nw meeceeefpeke Je DeeefLe&ke epeeleb$e
40 - eece hebeeele kee ie"ve keer mLeehevee kejvee
41 - keece kejves kee DeefOekeej veerefle-efveosMeke lelJeeW ceW mes keewve mee Devegso Debleje&^ere Meebefle Deewj
44 - meceeve veeieefjke mebefnlee megj#ee kes mebJeOe&ve mes mebyebefOele nw? Devegso 51
48 - ke=ef<e SJeb heMegheeueve JeJemLee mebefJeOeeve kes efkeme Yeeie ceW veeeheeefuekee leLee keee&heeefuekee kes heeLe&kee
keewve mee Deveg. mebefJeOeeve kes 42JeW mebMeesOeve eje veerefle-efveosMeke kee eeJeOeeve nw? jepe kes veerefle
lelJeeW ceW pees[e ieee? efveosMeke lelJeeW ceW
meceeve veee Je efve:Meguke keevetveer meneelee 39(ke) Ske keueeCekeejer jepe kes efveosMeke DeeoMe& JeefCe&le nQ
Mees<eCe mes yeeeW SJeb JeemkeeW kees megj#ee 39(e) jepe kes veerefle efveosMeke lelJeeW ceW
GeesieeW kes eyebOeve ceW eefcekeeW keer Yeeiesoejer 43(ke) jepe kes veerefle efveosMeke efmeeble efkeme ekeej ceewefueke DeefOekeejeW mes
heee&JejCe mebj#eCe SJeb Jeve peerJeeW keer j#ee 48(ke) efYeVe nQ? veerefle efveosMeke efmeeble
jepe kes veerefle-efveosMeke lelJeeW ceW Meeefceue veneR nw eJele&veere veneR nQ peyeefke ceewefueke
metevee kee DeefOekeej DeefOekeej eJele&veere nQ

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 114

 7. cetue kee&Je
(Fundamental Duties)
26 peveJejer, 1950 kees ueeiet cetue mebefJeOeeve ceW veeieefjkeeW kes kesJeue ceewefueke DeefOekeejeW kee ner GuuesKe efkeee ieee Lee~ cetue kele&JeeW kees
Yeejleere mebefJeOeeve ceW meceeefJe kejves kes GsMe mes DeefKeue Yeejleere keebesme meefceefle ves 29 ceF&, 1976 kees veF& efouueer ceW Deheveer yew"ke ceW Ske
emleeJe kes ceeOece mes mejoej mJeCe& efmebn keer DeOe#elee ceW mebefJeOeeve megOeej kes efueS Ske meefceefle kee ie"ve efkeee~ Fme meefceefle ves mebefJeOeeve ceW 8
cetue kee&JeeW kees meceeefJe kejves keer mebmlegefle oer~ meefceefle kes megPeeJeeW kes DeeOeej hej 42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 1976 eje mebefJeOeeve
ceW 10 cetue kee&JeeW keer meteer meefcceefuele efkeee ieee~ Fmekes efueS mebefJeOeeve ceW Ske veee Yeeie 4-ke pees[e ieee, efpemeceW Devegso 51(ke) ceW 10
cetue kee&Je DebleefJe& nQ, peyeefke 86JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve DeefOeefveece, 2002 eje Ske Deewj ceewefueke kee&Je (kegue 11 ceewefueke kee&Je nQ)
keer Je=ef kej oer ieF&~ eeefhe mebefJeOeeve ceW cetue kee&JeeW kes meerOes eJele&ve nsleg ee GuuebIeve kes efveJeejCe nsleg efkemeer DeefOeMeeefmle (Sanctions) kee
keesF& GheyebOe veneR nw, leLeeefhe en eleeMee keer pee mekeleer nw efke efkemeer efJeefOe keer meebefJeOeeefvekelee DeJeOeeefjle kejles ngS, eefo keesF& veeeeuee en
heelee nw efke Jen Fve kee&JeeW ceW mes efkemeer kees eYeeJeer kejves kes efueS nw, lees Jen Ssmeer efJeefOe kees Devegso 14 ee 19 kes mebyebOe ceW egefkeleege ceevesiee
Deewj Jen efJeefOe DemeebefJeOeeefveke nesves mes yee peeSieer~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW cetue kee&Je
mebefJeOeeve kes ceewefueke kee&Je pees[s ieS Les Yeejle kes mebefJeOeeve kes Devegmeej Yeejleere veeieefjkeeW kes cetue kele&Je
42JeW mebMeesOeve eje keee nw? je OJepe, je^ieeve Deeefo kee mecceeeve
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008) Jew%eeefveke eJe=efe kee efJekeeme
mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso ceewefueke kee&JeeW mes mebyebefOele nw? je^ere SJeb meebmke=efleke efJejemele kee mebj#eCe SJeb heefj#eCe
Devegso 51ke
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2010) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW meeJe&peefveke mebheefe kee mebj#eCe nw? ceewefueke kee&Je Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Yeeie ceW cetue kele&Je efveOee&efjle efkees iees
(lekeveerkeer meneeke (Tech-Asst.) nQ? Yeeie IV A
hejer#ee, 2010) (mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
ceewefueke kee&JeeW kee mecegee meoe Ske Debie neslee nw veeieefjkeeW kes cetueYetle kele&JeeW keer efmeHeeefjMe efkeme meefceefle ves keer
meceepeJeeoer mebefJeOeeve kee Leer? mJeCe& efmebn meefceefle
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011) (emeej Yeejleer Fbpeerefveeefjbie DeefmemW hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe ceewefueke kee&Je

kesMeJeevebo Yeejleer kes Jeeo ceW meJeexe veeeeuee eje efoS ieS megPeeJe
kes yeeo ieef"le mJeCe& efmebn meefceefle keer mebmlegefle kes yeeo ceewefueke
kele&JeeW kees mebefJeOeeve ceW mLeeve efoee ieee~
meefceefle ves 8 ceewefueke kele&JeeW keer mebmlegefle keer Leer~
42JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 1976 eje mebefJeOeeve ceW Yeeie 4 (ke) kes
Debleie&le Devegso 51 (ke) ceW kegue 10 ceewefueke kele&JeeW kee
GuuesKe efkeee ieee Lee~ Jele&ceeve ceW Fvekeer mebKee 11 nw~
ceewefueke kele&Je keer DeJeOeejCee kees hetJe& meesefJeele mebIe kes mebefJeOeeve mes
enCe efkeee ieee nw~
peeheeve leLee Yeejle kees es[kej efkemeer Yeer epeeleebef$eke osMe kes
mebefJeOeeve ceW ceewefueke kele&JeeW kees mLeeve veneR efoee ieee nw~
86JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve, 2001 eje 11JeeB ceewefueke kele&Je pees[e
ieee~
Devegso 51(ke) kes Devegmeej osMe kes eleske veeieefjke kee en kele&Je
nesiee efke Jen-
(i) mebefJeOeeve kee heeueve kejs Deewj Gmekes DeeoMeeX, mebmLeeDeeW, je^ OJepe
Deewj je^ieeve kee Deeoj kejs~
(ii) mJeleb$elee kes efueS nceejs je^ere Deeboesueve kees esefjle kejves Jeeues
Ge DeeoMeeX kees oe ceW mebpeesS jKes Deewj Gvekee heeueve kejs~
(iii) Yeejle keer eYeglee, Skelee Deewj DeKeC[lee keer j#ee kejs Deewj Gmes
De#egCCe jKes~
(iv) osMe keer j#ee kejs Deewj Deeeve efkeS peeves hej je^ keer mesJee kejs~~
(v) Yeejle kes meYeer ueesieeW ceW mecejmelee Deewj meceeve Yeele=lJe keer YeeJevee
kee efvecee&Ce kejs pees Oece&, Yee<ee Deewj eosMe ee Jeie& hej DeeOeeefjle
meYeer YesoYeeJe mes hejs nes, Ssmeer eLeeDeeW kee leeie kejs pees efeeeW kes
mecceeve kes efJe nw~
(vi) nceejer meeceeefpeke mebmke=efle keer ieewjJeMeeueer hejcheje kee cenJe mecePes
Deewj Gmekee heefjj#eCe kejs~
(vii) eeke=efleke heee&JejCe keer, efpemekes Debleie&le Jeve, Peerue, veoer Deewj
Jeve peerJe nQ, j#ee kejs Deewj Gmekee mebJe&ve kejs leLee eeefCe cee$e kes
eefle oee YeeJe jKes~
(viii) Jew%eeefveke efkeesCe, ceeveJeJeeo Deewj %eeveepe&ve keer YeeJevee kee
efJekeeme kejs~
(ix) meeJe&peefveke mecheefe kees megjef#ele jKes~
(x) Jeefeiele Deewj meecetefnke ieefleefJeefOeeeW kes meYeer #es$eeW ceW Glke<e& keer
Deesj ye{ves kee meleled eeeme kejs~
(xi) Deheves 6-14 Je<e& keer Deeeg kes yeeeW SJeb heeueeW kees DeefveJeee& he
mes eeLeefceke efMe#ee GheueyOe kejees~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 115

 8. mebIe keer keee&heeefuekee
(The Executive of the Union)

Yeejle #es$e Deewj pevemebKee keer ef mes DeleefOeke efJeMeeue Deewj yengle DeefOeke efJeefJeOeleeDeeW mes heefjhetCe& nw, Ssmeer efmLeefle ceW Yeejle kes efueS
mebIeelceke Meemeve JeJemLee kees ner Deheveevee mJeeYeeefJeke Lee Deewj Yeejleere mebefJeOeeve kes eje Ssmee ner efkeee ieee nw~ mebefJeOeeve kes eLece Devegso
ceW kene ieee nw efke "India, that is Bharat shall be a Union of States." (DeLee&led Yeejle jepeeW kee Ske mebIe nesiee)~ Deveske efJeeejkeeW
eje Fme ekeej kee cele Jee efkeee ieee nw efke Yeejleere mebefJeOeeve kesJeue osKeves ceW ner mebIeere nw, JeemleJe ceW en Skeelceke (Unitary) JeJemLee
keer mLeehevee kejlee nw~ ees. Jnerej (Wheare) kee cele nw efkeYeejleere mebefJeOeeve Ske Ssmeer Meemeve eCeeueer keer mLeehevee kejlee nw, pees DeefOeke-
mes-DeefOeke De&mebIeere nw~ en Ske Ssmes Skeelceke jepe keer mLeehevee kejlee nw efpemeceW mebIeelceke Meemeve kes lelJe ieewCe he mes neW~ [e@. ke=<Cee heer.
cegKepeea kee cele nw efke Yeejleere mebefJeOeeve DemebIeere DeLeJee Skeelceke nw~ eer ogiee&oeme yemeg kee cele nw efke Yeejleere mebefJeOeeve ve lees efveleeble
mebIeelceke nw Deewj ve ner Skeelceke, Jejved oesveeW kee efceeCe nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW mebIe keer keee&heeefuekee

Yeejle kes efveeb$eke Deewj ceneuesKee hejer#eke keer efveegefe keewve kejlee
nw? je^heefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
jepemeYee kee heosve DeOe#e (Ex-Officio) keewve neslee nw?
Gheje^ heefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
je^heefle kee heo DeefOekelece efkeleves cenerves kes efueS efje jn mekelee
nw? n ceen
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
yejeyej Jees he[ves hej efveCee&eke cele keewve oslee nw? DeOe#e
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
jepeheeue keye leke Deheves heo hej yevee jn mekelee nw?
je^heefle peye leke eens
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
efJee efJeOeseke keneb hesMe efkees pee mekeles nQ?
kesJeue ueeskemeYee ceW
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
ce=legoC[ kees keewve ceehe kej mekelee nw? je^heefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
mebmeo kes oesveeW meoveeW keer mebege yew"ke kees Yespee ieee efJeOeseke kee
heeefjle nesvee neslee nw
GheefmLele meomeeW kes meeOeejCe yengcele mes
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
eefo je^heefle leeie he$e osvee eens lees Jen Dehevee leeie he$e efkemes
mebyeesefOele kejsiee? Gheje^heefle kees
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2008)
keWere cebef$e-heefj<eo kes efJe DeefJeMJeeme emleeJe keneb emlegle efkeee
pee mekelee nw? kesJeue ueeskemeYee ceW
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
mebmeo ceW Meeefceue nQ je^heefle, jepemeYee Deewj ueeskemeYee
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
ueeskemeYee eje heeefjle Oeve efJeOeseke jepemeYee eje efkeleves mecee kes
Deboj heeefjle efkeee peelee nw? 14 efove
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2009)
Yeejle kes efveeb$eke Deewj ceneuesKee hejer#eke keer efjhees& keer mebJeer#ee
kejves Jeeueer mebmeoere meefceefle nw ueeske-uesKee meefceefle
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2009)
ueeskemeYee kes Metvekeeue keer DeefOekelece DeJeefOe efkeleveer nesleer nw?
Ske IeCe
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2009)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 116
Yeejle ceW eOeeveceb$eer efkeme eefeee mes yeveeee peelee nw?
ceveesveeve mes
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
ueeskemeYee DeOe#e kees Dehevee leeie he$e efkemekees mebyeesefOele kejvee
neslee nw? ueeskemeYee GheeOe#e kees
(mveeleke mlej (efej-II) hejer#ee, 2010)
je^heefle hej ceneefYeeesie keewve Meg kej mekelee nw?
mebmeo kes efkemeer Yeer meove kes 1/4 meome
(meye-Dee@ef[&ves SkeeGb meefJe&me DeeQefme (S.A.S.A.) hejer#ee,
2010)
mebmeo kes oesveeW meoveeW ceW eMvekeeue kes "erke yeeo kes mecee ceW keee
kene peelee nw? Metvekeeue [Zero hour]
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
mebmeoere ekeej keer mejkeej keer Ske ecegKe efJeMes<elee keee nw?
mebmeo kes eefle cebef$eheefj<eo kee meecetefnke GejoeefelJe (ne@ej
meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
veeieefjkelee eehle kejves kes efueS MeleX efveOee&efjle kejves Jeeuee me#ece
efvekeee keewve mee nw? mebmeo
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
mebmeo keer efkeme efJeeere meefceefle ceW jepemeYee kee keesF& eefleefveefOelJe
veneR neslee? eekekeueve meefceefle
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
Yeejleere mebmeo ceW ueeskeuesKee meefceefle kee DeOe#e keewve neslee nw?
efJehe#eer oue kee veslee
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2010)
je^heefle hej ceneefYeeesie keer efJeefOe efkeme osMe mes DeheveeF& ieF& nw?
etSmeS mes
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
Yeejle kes je<^heefle kes egveeJe kes efueS veeieefjke kees efkeleveer Deeeg hetjer
kej uesveer eeefnS? 35 Je<e&
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
Yeejle kes je^heefle eje jepemeYee ceW efkeleves meome ceveesveerle efkeS
peeles nQ? 12 meome
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
mebmeo jepe meteer ceW efoS ieS efJe<eeeW kes yeejs ceW keye keevetve yevee
mekeleer nw? oes ee DeefOeke jepeeW kes DevegjesOe hej
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998)
Yeejle kes keewve mes je^heefle ueieeleej oes keee&keeue leke Deheves heo hej
yeves jns? [e@. jepeW emeeo
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998)
 je^ere Deeheele efmLeefle keer Iees<eCee peejer veneR jnleer eefo mebmeo Gmes keevetveer ceeceueeW ceW keWere mejkeej kee cegKe meueenkeej keewve neslee
Devegceesove ve eoeve kej os? Ske ceen kes Yeerlej nw? ceneveeeJeeoer
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) (meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
ueeskemeYee keer yew"ke kes efueS kece mes kece efkeleves meomeeW kee keesjce ueeskemeYee ceW mebIe jepe #es$eeW kes efueS efkeleveer meerW Deueie mes
nesvee eeefnS? meove kes kegue meome efveOee&efjle keer ieF& nQ? 24
mebKee kee 1/10Jeeb Yeeie (meneeke efvejer#eke efveeb$eke (A.I.C.) hejer#ee, 2003)
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) mebIe ueeske mesJee Deeeesie kes meomeeW kees heo mes kewmes neee pee mekelee
Yeejle kes je^heefle eje ueeskemeYee ceW Sbiuees-Fbef[eve mecegoee kes nw? meJeexe veeeeuee eje peebe Deewj efjhees&
efkeleves meomeeW kees ceveesveerle efkeee pee mekelee nw? oes kes DeeOeej hej je^heefle eje
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 1999) (C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2004)
mebmeo kes oesveeW meoveeW kes mebege DeefOeJesMeve kee meYeeheeflelJe keewve jepemeYee ceW jepeeW kees eefleefveefOelJe efkeme DeeOeej hej efoee ieee nw?
kejlee nw? ueeskemeYee kes DeOe#e pevemebKee kes DeeOeej hej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005)
efkemeer efJeMes<e efove, ueeskemeYee ceW DeefOekelece efkeleves leejebefkele eMve mebmeo kees Yebie kejves kes efueS keewve me#ece nw? je^heefle
hets pee mekeles nQ? 20 (meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) hejer#ee, 2005)
efJee Deeeesie kes DeOe#e keer efveegefe keewve kejlee nw? je^heefle mebmeo ceW DeeefOekeeefjke efJehe#eer mecetn kes he ceW ceevelee eehle kejves
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) kes efueS Gmekes efkeleves meome nesves eeefnS?
Yeejleere mebefJeOeeve Devegso 74 Deewj 75 efkeve efJe<eeeW hej efJeeej kegue meome mebKee kee 1/10 Yeeie
kejles nQ? cebef$eheefj<eo (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) ueeskemeYee kee egveeJe ue[ves Jeeues eleeMeer kes efueS efveOee&efjle vetvelece
jepemeYee kee Ske mLeeeer meove nesves kee keee keejCe nw? Deeeg keee nw? 25 Je<e&
keeeWefke Ske-efleneF& meome eefle oes Je<e& hej mesJeeefveJe=e (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
nesles nQ (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) Yeejle kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee-hejer#eke keer efveegefe keer DeJeefOe
mebmeo kes oesveeW meoveeW kes mebege DeefOeJesMeve kees keewve yegueelee nw? efkeleveer nw? 6 Je<e& ee 65 Je<e& keer Deee, pees
je^heefle Yeer henues nes
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
Yeejle kes Gheje^heefle kees keewve heoegle kej mekelee nw? jepemeYee kes meome kee keee&keeue efkeleves Je<e& kee neslee nw?
ueeskemeYee keer menceefle mes jepmemeYee n Je<e&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 1999) (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
Yeejle ceW mesveeDeeW kes meJeexe mesveeheefle mes keewve meboefYe&le neslee nw? Yeejleere mebefJeOeeve kes DeefOekeebMe GheyebOeeW kee mebMeesOeve efkemekes eje
je^heefle efkeee peelee nw? Dekesueer mebmeo eje
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee 2007)
mebIeere mebmeo (Federal Parliament) keer mebege yew"ke efkeme efueS Yeejleere mebmeo keer meyemes cenJehetCe& efJeMes<elee nw efke
yegueeF& peeleer nw? efkemeer iewj-efJeeere efJeOeseke hej mebmeo kee Thejer meove keYeer Yebie veneR neslee
oesveeW meoveeW ceW ieeflejesOe kes meceeOeeve nsleg (kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2006) ueeskemeYee ceW DeOe#e kes cele kees keee kene peelee nw?
Yeejle kes je^heefle kee efveJee&eve kejves kes efveJee&eke-ceC[ue (Elec- efveCee&eke cele
toral College) ceW keewve Meeefceue nesles nQ? (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
ueeskemeYee, jepemeYee leLee jepe ef JeOeevemeYeeDeeW kes mebIe ueeskemesJee Deeeesie keer Jeeef<e&ke efjhees& efkemes emlegle keer peeleer nw?
efveJee&efele meome (meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) je^heefle
hejer#ee, 2006) (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
efJeosMeeW kees Yespes peeves Jeeues efJeefYeVe mebmeoere eefleefveefOeceC[ueeW kes Yeejle kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke kee keee&keeue efkeleves Je<e&
efueS JeefeeeW kee veeceebkeve keewve kejlee nw? kee neslee nw? 6 Je<e&
ueeskemeYee DeOe#e (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) je^heefle eje jepemeYee kes meomeeW kes veeceebkeve kee efveece efkeme osMe
jepemeYee kee heosve DeOe#e keewve neslee nw? Gheje^ heefle kes mebefJeOeeve mes efueee ieee Lee? DeeejuewC[
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
jepemeYee kes efueS meomeeW kees veeefcele kejves kee DeefOekeej efkemekees keesF& Jeefe mebmeo kes efkemeer Yeer meove kee meome ngS efyevee keW ceW
nw? je^heefle kees efkeleveer DeJeefOe leke ceb$eer jn mekelee nw? 6 cenerves
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
Yeejle ceW mebmeo keer mebege yew"ke keer DeOe#elee keewve kejlee nw? mebmeo keer ueeskeuesKee meefceefle kes meomeeW kee keee&keeue efkeleves Je<eeX
ueeskemeYee DeOe#e kee neslee nw? Ske Je<e&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
ueeskemeYee ceW keesF& Yeer Oeve efJeOeseke efkemekeer hetJee&vegceefle efueS efyevee mebefJeOeeve kee keewve mee Devegso cebef$eheefj<eo kes ie"ve kes yeejs ceW
emlegle veneR efkeee pee mekelee? je^heefle DeeOeejYetle efveece efveOee&efjle kejlee nw? Devegso 75
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 117
 osMe kes meMee mesveeDeeW kee meJeexe keceeC[j-Fve-eerhe keewve neslee
nw? je^heefle
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW) hejer#ee, 2012)
Yeejle ceW meYeer j#ee yeueeW kee meJeexe keceeb[j nw
Yeejle kee je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kes kesvere cebef$eheefj<eo keer yew"ke keer DeOe#elee keewve kejlee
nw? je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve efkeme mecyevOe ceW mebmeo kes oesveeW meoveeW keer mebege
yew"ke kee eeJeOeeve kejlee nw? meeOeejCe efJeOeseke
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
je^ere Skelee heefj<eo kee DeOe#e keewve neslee nw? eOeeveceb $eer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
eefo ueeske meYee kes DeOe#e SJeb GheeOe#e oesveeW heo efje nesles nQ lees
meove kes yew"keeW keer DeOe#elee keewve kejsiee?
meove eje Devegceesefole esejheme&ve
kes hewveue mes eLece meome
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes Devegmeej efJee Deeeesie efkeme ekeej kee efvekeee/
mebmLee nw? meebefJeOeeefveke
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
mejkeej keer je^heefle eCeeueer kes DeOeerve keee&keeefjCeer kes meome
efJeOeeveceC[ue kes efkemeer Yeer meove kes meome veneR nesles
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
jepe meYee kes egveeJe nsleg Ske DeYeLeea keer Deeeg efkeleves Je<e& mes kece
veneR nesveer eeefnes? 30 Je<e&
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ueeskemeYee kes meYeeheefle kees efkemekes eje neee pee mekelee nw
ueeskemeYee kes yengmebKeke meomeeW eje
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejleere eespevee Deeeesie keer mLeehevee keye ngF& Leer? 1950
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW keewve meer Meemeve eCeeueer nw? mebmeoere Meemeve eCeeueer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW je^heefle kes efJe ceneefYeeesie emleeJe heeme kejves kes efueS
efkeleves meomeeW kee meceLe&ve eeefnes?
meove ceW GheefmLele Deewj celeoeve kejves
Jeeues kece mes kece 2/3 meome
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efkemeves eYeeJeke mecetn (oyeeJe mecetn) kees efJeOeeve ceb[ue kee leermeje
meove ceevee nw? Se.Sce.HeeFvej
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
jepe kes DeOeerve keee nw?Deebleefjke SJeb yeee oesveeW meceYeglee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kes je^heefle kees mJeseefveCe&e DeefOekeej (efJeJeskeeefOekeej) kes
Debleie&le keee eehle nw? eOeeveceb$eer keer efveegefe
(mebege neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
je^heefle eje mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efueS kegue efkeleves meomeeW kees
veeefcele efkeee pee mekelee nw? 122
(mebege neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 118
Yeejle ceW mejkeej keer mebmeoere eCeeueer keneb mes enCe keer ieF& nw?
efyeefMe mebefJeOeeve mes
(mebege neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efkeme Deeeesie kes efueS Yeejleere mebefJeOeeve ceW keesF& eeJeOeeve veneR efkeee
ieee nw? eespevee Deeeesie
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW jepeeW keer meerceeSb yeoueves kee DeefOekeej efkemekes heeme nw?
mebmeo
(msveeseeHej es[-[er hejer#ee, 2013)
yengue keee&heeefuekee kee GoenjCe nw efmJepejueQ[
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
oyeeJe mecetneW kes yeejs ceW mener veneR nw oyeeJe mecetneW kee ue#e
mejkeej hej keypee kejvee neslee nw~
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebmeo kes mebege me$e keer DeOe#elee keewve kejlee nw?
ueeskemeYee DeOe#e
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
kesvere cebef$eceC[ue ceW cebef$eceC[ue meome kee heo efkemekees efceuelee
nw? eespevee Deeeesie kee GheeOe#e
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
je^ heef le heo keer efjef e DeJeMe Yejveer nesleer nw......kes Yeerlej
6 ceen
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
peye efkemeer meeceeve efJeOeseke hej jepemeYee Deewj ueeske meYee kes yeere
ieeflejesOe Deelee nw, lees Gmekee meceeOeeve keewve kejsiee?
mebmeo kee mebege me$e
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
Gheje^ heefle meebmeo (mebmeo meome) veneR neslee nw
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
eespevee Deeeesie keer mLeehevee efkeme Je<e& keer ieF& Leer?1950F&0
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
je^heefle kes egveeJe kes efueS efveJee&eke ceb[ue ceW nesles nQ
mebmeo kes oesveeW meoveeW leLee efJeOeeve
meYeeDeeW kes efveJee&efele meome
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
Oeve efJeOeseke heeefjle kejves kes efueS jepe meYee kees efkelevee mecee
efoee peelee nw? 14 efove
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efkeme meove ceW DeOe#e Gme meove kee meome veneR neslee nw
jepe meYee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
mebmeo keer ueeskeuesKee meefceefle kee DeOe#e efveege efkeee peelee nw:
Yeejle kes je^heefle eje
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
jepe meYee kes efueS je^heefle eje efkeleves meome veeefcele efkees peeles
nQ? 12
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
Gheje^heefle kee egveeJe kejves Jeeueer efveJee&eve mebmLee kes meome keewve
nesles nQ? mebmeo kes oesveeW meoveeW kes meome
(kesvere meMee hegefueme yeue/efouueer hegefueme
Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)
 Yeejle kee je^heefle Dehevee leeiehe$e efkemekees mecyeesefOele kejlee nw?
Gheje^ heefle
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,2013)
mebmeo kes efkeme mecee kes oewjeve keesF& Yeer meome efkemeer Yeer cegs hej
efyevee hetJe& metevee kes eMve G"e mekelee nw? Metve keeue
(emeej Yeejleer Fbpeerefveeefjbie DeefmemW hejer#ee, 2013)
mebIe ueeske mesJee Deeeesie DeefKeue Yeejleere mesJee kee|cekeeW kee
eeve kejleer nw~
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keewve-meer mesJee DeefKeue Yeejleere mesJee veneR nw?
Yeejleere efJeosMe mesJee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS)
hejer#ee, 2013)
efleere escyej kees DeveeJeMeke, JeLe& Deewj meyemes Kejeye efkemekes eje
ceevee ieee Lee yesvLece cenesoe eje
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
vees : efleere escyej Deve osMeeW ceW jepemeYee kes mecelegue neslee nw~
DeefOeMeemeer (keee&heeueke) eje yeveeS ieS keevetveeW kees kenles nQ
eleeeesefpele efJeOeeve
efJeefMe leLe mebIe keer keee&heeefuekee
je^heefle
mebefJeOeeve kes Devegso 52 kes Devegmeej Yeejle kee Ske je^heefle nesiee~
mebefJeOeeve kes Devegso 53 kes Devegmeej mebIe keer mecemle keee&heeefuekeere
Meefe je^heefle ceW efveefnle nw, efpemekee eeesie Jen mJeeb ee Deheves
DeOeervemLe heoeefOekeeefjeeW kes ceeOece mes kejsiee~
mebJewOeeefveke heo ece ceW je^heefle kee heo meJeexe neslee nw~ je^heefle
kees osMe kee eLece veeieefjke kene peelee nw~
eesieleeSb
keesF& Yeer Jeefe pees Yeejle kee veeieefjke nw, 35 Je<e& keer Deeeg hetCe&
kej egkee nw leLee ueeskemeYee kee meome efveJee&efele nesves keer eesielee
jKelee nw, je^heefle kes heo hej efveJee&efele nes mekelee nw~
ueeYe kee heo OeejCe kejves Jeeuee je^heefle heo kes efueS hee$e veneR
nesiee, efkevleg Fme meboYe& ceW ueeYe kes heo kes Debleie&le je^heefle,
Gheje^heefle, jepeheeue, keW mejkeej SJeb jepe mejkeej kes cebef$eheo
kees ueeYe kee heo veneR ceevee peeesiee~
je^heefle mebmeo DeLeJee jepe efJeOeeveceb[ue kee meome veneR nesiee Deewj
eefo Jen FveceW mes efkemeer kee meome nw, lees je^heefle heo kes efueS
efveJee&efele nesves kes Ghejeble heo enCe keer leejerKe mes Ge efJeOeeefekee
keer meomelee mJele: meceehle nes peeesieer~
je^heefle heo kes efueS efkemeer eleeMeer kees Yeejle ceW pevce DeLeJee
Yeejleere cetue kee nesvee DeeJeMeke veneR nw~ mebefJeOeeve kes Devegmeej Gmes
Yeejle kee veeieefjke nesvee eeefnS~
efveJee&eve eefeee
je^heefle kee egveeJe je^heefle leLee Gheje^heefle efveJee&eve DeefOeefveece,
1952 kes Debleie&le mebefJeOeeve kes Devegso 55(3) kes Devegmeej
Deele#e he mes Deevegheeefleke eefleefveefOelJe eCeeueer kes Skeue mebeceCeere
cele heefle eje ieghle celeoeve eje neslee nw~
je^heefle kee efveJee&eve Ske efveJee&eke ceb[ue eje efkeee peelee nw~ Fme
efveJee&eke ceb[ue ceW efvecve meome Meeefceue nesles nQ-
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 119
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
keewve-mee DeOe#eelceke mejkeej kee Ske iegCe nw keee&heeueke keer
efveele keeee&JeefOe Deleble efmLejlee keer YeeJevee eoeve kejleer nw
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
Yeejleere mebmeo kes Dehej neGme kees efkeme veece mes peevee peelee nw
jepe meYee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
efmJeme je^heefle kee keee&keeue efkeleves Je<e& kee neslee nw 1 Je<e&
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
efmJeme mebIeere meYee kes oes escyejeW kees keee kenles nQ
je^ere heefj<eo Deewj jepe meYee
(vesMeveue keeGbefmeue Sb[ keeGbefmeue Dee@he msdme)
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
jepe efkemekes ceeOece mes keece kejlee nw mejkeej kes
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
meeOeejCe efJeefOe kee keee DeLe& nwmejkeej eje yeveeee ieee Deewj
ueeiet efkeee peeves Jeeuee keevetve
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
-mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efveJee&efele meome~
-jepe keer efJeOeeve meYeeDeeW kes efveJee&efele meome~
je^heefle kes efveJee&eve kes efueS yeveves Jeeues efveJee&eke ceb[ue ceW mebmeo
leLee jepe efJeOeevemeYeeDeeW kes ceveesveerle meome Yeeie veneR ues mekeles~
efveJee&eke ceb[ue ceW jepe efJeOeeve heefj<eoeW kes meomeeW kees mLeeve veneR
efoee ieee nw~
je^heefle : MeheLe enCe SJeb leeiehe$e
je^heefle heo enCe kejles mecee cegKe veeeeOeerMe DeLeJee pesleced
veeeeOeerMe kes mece#e heo keer MeheLe ueslee nw~
Ske Jeefe efpeleveer yeej eens je^heefle heo hej efveJee&efele nes
mekelee nw~ mebefJeOeeve ceW Fme hej keesF& meercee efveOee&efjle veneR keer
ieeer nw~
je^heefle Dehevee leeiehe$e Gheje^heefle, DeLeJee eOeeve veeeeOeerMe
kees GheueyOelee kes Devegmeej emlegle kejlee nw~
je^heefle kee efveJee&eve heo efje nesves keer efleefLe mes n ceen kes
Yeerlej nes peevee eeefnS~
je^heefle efkemeer Yeer meove kee meome veneR neslee~
ceF& 1992 ceW 70JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve eje kesvMeeefmele eosMe
heebef[esjer leLee efouueer keer efJeOeevemeYee kes meomeeW kees efveJee&eke
ceb[ue ceW Meeefceue nesves kee DeefOekeej efoee ieee~
efkemeer jepe keer efJeOeeve meYee kes Yebie nesves kee je^heefle kes efveJee&eve
hej keesF& eYeeJe veneR he[lee nw~
je^heefle heo kes eleeMeer kes veeceebkeve kee kece-mes-kece 50 emleeJekeeW
eje emleeJe leLee 50 DevegceesokeeW eje efueefKele meceLe&ve DeeJeMeke
nw ~
je^heefle heo kes efueS peceevele jeefMe 15,000 heS nw~ kegue [eues
ieS celeeW kes 1/6 mes kece cele eehle kejves Jeeues eleeMeer keer peceevele
peyle nes peeleer nw~
 efYeVe-efYeVe jepeeW kes eefleefveefOelJe ceW Skehelee kes efueS eleske jepe eKeeefhele kejves keer je^heefle keer Meefe kee GuuesKe nw~
keer efJeOeevemeYee kes meome kes cele kee cetue efvecve efJeefOe mes eehle Ssmee DeOeeosMe mebmeo eje heeefjle DeefOeefveece keer Yeebefle eYeeJekeejer
efkeee peelee nw- nesiee~ DeOeeosMe DeefOekelece 6 ceen leke eJeefle&le jn mekelee nw,
jepe keer pevemebKee 1 efkebleg eefo mebmeo kee me$e eejbYe nesves kes yeeo mebmeo eje DeOeeosMe

efJeOeevemeYee kes efveJee&efele meomeeW keer mebKee 1000 kee Devegceesove veneR efkeee peelee, lees DeOeeosMe mebmeo kee me$e eejbYe
= efJeOeevemeYee kes Ske meome keer cele mebKee
nesves keer efleefLe mes 6 mehleen keer DeJeefOe kes yeeo mJele: DeeJele&veere nes
peeesiee~
mebmeo meomeeW kes celeeW kee cetue eehle kejves kes efueS efvecve met$e
(me) veeefeke MeefeeeB : je^heefle mebIeere efJeefOeeeW kes efJe DehejeOe
Deheveeee peelee nw :
kes efueS meeOeejCe veeeeuee leLee mewefveke veeeeuee eje obef[le leLee
osMe kes meYeer efJeOeevemeYeeDeeW kes efveJee&efele
ce=legob[ eehle DehejeefOeeeW kees #eceeoeve os mekelee nw, DeLeJee Gvekes
meomeeW kes celeeW keer kegue mebKee
ob[ kees kece kej mekelee nw~
mebmeo kes efveJee&efele meomeeW keer kegue mebKee
eeefhe je^heefle kes Gheeg&e veeefeke DeefOekeej kes eeesie kes heeeled
Ske efveJee&efele mebmeo meome kes cele kee cetue
mebefJeOeeve kes Debleie&le veeeeuee eje meceer#ee veneR keer pee mekeleer,
heoeJeefOe
leLeeefhe meJeexe veeeeuee kes Deketyej, 2006 kes Ske cenJehetCe&
je^heefle Deheves heo enCe keer leejerKe mes Deieues 5 Je<e& leke heo
efveCe&e kes DeeOeej hej Deye Fmekeer meceer#ee keer pee mekeleer nw~
OeejCe kejlee nw~ 5 Je<e& keer meceeefhle kes yeeo Yeer Jen leye leke heo
je^heefle keer #eceeoeve keer Meefe jepe kes jepeheeueeW leLee mewefveke
hej yevee jn mekelee nw peye leke efke Fme heo kes efueS Gmekes
veeeeueeeW keer #eceeoeve Meefe hej keesF& efJehejerle eYeeJe veneR [eueleer
GejeefOekeejer kee eeve veneR nes peelee nw~
nw ~
je^heefle kees oes-efleneF& yengcele mes heeefjle ceneefYeeesie eje Yeer heocege
je^heefle DeeJeMeke nesves hej meeJe&peefveke cenJe kes efkemeer efJe<ee hej
efkeee pee mekelee nw~
meJeexe veeeeuee mes meueen ues mekelee nw, efkevleg Jen Fme meueen mes
Jesleve SJeb Yees
yeeOe veneR nesiee~
je^heefle kee ceeefmeke Jesleve 1.5 ueeKe heS nw~ Fmekes Deefleefje
Gmes mebmeo eje mJeerke=le Deve Yees eehle nesles nQ~ Gheje^ heefle
je^heefle kee Jesleve hetjer lejn Deeekej mes cege neslee nw~ mebefJeOeeve kes Devegso 63 ceW Yeejle kes efueS Ske Gheje^heefle kee
heo efveJe=efe kes yeeo je^heefle kees 9 ueeKe heS Jeeef<e&ke heWMeve efceueleer eeJeOeeve efkeee ieee nw~
nw~ mebefJeOeeve ceW Gheje^heefle mes mebyebefOele eeJeOeeve Decesefjkee kes mebefJeOeeve
je^heefle keer MeefeeeB mes enCe efkeee ieee nw~
Gheje^heefle jepemeYee kee heosve meYeeheefle neslee nw~
(De) keee&heeefuekeere MeefeeeB : je^heefle Deheveer MeefeeeW kee eeesie Jen jepemeYee kee meome veneR neslee Fme veeles Gmes celeoeve kee
eOeeveceb$eer SJeb cebef$eheefj<eo keer meneelee mes kejlee nw~ (Deveg. 74) DeefOekeej veneR nw, efkevleg meYeeheefle kes he ceW Gmes efveCee&eke cele osves
je^heefle eOeeveceb$eer kes hejeceMe& hej cebef$eeeW, ceneveeeJeeoer, meJeexe kee DeefOekeej nw~
veeeeuee leLee Ge veeeeueeeW kes meYeer veeeeOeerMeeW, jepeheeueeW Gheje^heefle kee keee&keeue 5 Je<e& neslee nw, efkevleg Gmekes hetJe& Jen
leLee Deveskeeveske cenJehetCe& heoeefOekeeefjeeW keer efveegefe kejlee nw~ je^heefle kees mebyeesefOele leeiehe$e eje heo leeie mekelee nw~
je^heefle jepemeYee kes efueS 12 JeefeeeW leLee ueeskemeYee kes efueS je^heefle kee efveJee&eve Ssmee efveJee&eke ceb[ue kes meome kejlee nw,
Sbiuees-Fbef[eve mecegoee mes oes JeefeeeW kee ceveesveeve kejlee nw~ efpemeceW mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efveJee&efele meome Deewj jepe keer
(ye) efJeOeeeer MeefeeeB : je^heefle mebmeo kes oesveeW meoveeW kees Deengle efJeOeevemeYeeDeeW kes meome nesles nQ, peyeefke Gheje^heefle kes efveJee&eve ceW
kejlee nw, mebyeesefOele kejlee nw, me$eeJemeeve leLee efJeIeve kejlee nw~ jepe efJeOeevemeYeeDeeW kes meome Meeefceue veneR nesles~
mebmeo eje heeefjle DeefOeefveece je^heefle keer Devegceefle kes efyevee ueeiet je^heefle kes heo keer efkemeer Yeer keejCe mes efjefe keer efmLeefle ceW
veneR nesles~ Gheje^heefle je^heefle kee heo Yeej enCe kejlee nw Deewj Ssmeer efmLeefle ceW
je^heefle mebmeo ceW efJeOeeeer efJe<eeeW leLee Deve efJe<eeeW kes mebyebOe ceW Gheje^heefle kees Jes meYeer ueeYe efceueWies, pees je^heefle kees eehle nQ,
mebosMe Yespelee nw~ mebmeo ceW Jeeef<e&ke efJeeere efJeJejCe, efveeb$eke ceneuesKee efkevleg leye Gmes Gheje^heefle keer nwefmeele mes efceueves Jeeues ueeYe eehle
hejer # eke keer ef j hees & , ef J ee Deeees i e keer ef j hees & leLee veneR neWies~
Deve DeeeesieeW keer efjhees& je^heefle kes veece mes emlegle keer peeleer nQ~ peye Gheje^heefle je^heefle kes heo hej keece kejlee nw, leye jepemeYee
Yeejle keer mebefele efveefOe mes Oeve efvekeeueves mebyebOeer efJeOeseke, Ssmes kee GhemeYeeheefle meYeeheefle kes he ceW keece kejlee nw~
kejeOeeve hej efpemeceW jepe efnle efveefnle nw, hej eYeeJe [eueves Jeeues Gheje^heefle kees heo mes neves keer eefkeee jepemeYee ceW ner eejbYe keer
efJeOeseke, jepeeW kes ceOe Jeeheej, JeeefCepe Deewj meceeiece hej eYeeJe pee mekeleer nw~ Gheje^heefle kees heo mes neves kee emleeJe jepemeYee ceW
[eueves Jeeues efJeOeseke kees mebmeo ceW emlegle kejves kes hetJe& je^heefle keer GheefmLele mecemle meomeeW kes yengcele eje heeefjle nesvee eeefnS leLee
Devegceefle DeeJeMeke nesleer nw~ heeefjle emleeJe hej ueeskemeYee keer Yeer mJeerke=efle nesveer eeefnS~
Devegso 31 (ke) (1) ceW JeefCe&le efJe<eeeW mes mebyebefOele efJeOeseke Ssmes emleeJe kes efueS 14 efove hetJe& metevee osvee DeeJeMeke nw~
leLee Oeve efJeOeseke hej mebmeo ceW emlegle kejves mes hetJe& je^heefle keer Gheje^heefle heoeJeefOe hetCe& nesves kes yeeo Yeer leye leke heo hej yevee
Devegceefle DeeJeMeke nesleer nw~ jnlee nw, peye leke efke Gmekee GejeefOekeejer heo Yeej enCe veneR kej
Devegso 123 kes Debleie&le mebmeo kes efJeeebeflekeeue ceW DeOeeosMe ueslee~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 120
 Gheje^heefle kee Jesleve 1,25,000 heS eefleceen nw~ meeLe ner Yeee leLee jepemeYee Oeve efJeOeseke kees DeefOekelece 14 efoveeW leke jKe mekeleer
kewefyeves cebef$eeeW kees eehle nesves Jeeueer meYeer megefJeOeeSb oer peeleer nQ~ nw~ Fme DeJeefOe kes Deboj eefo efJeOeseke Jeeheme veneR neslee, lees Fmes
1997 kes hetJe& Gheje^heefle kees heWMeve osves kee eeJeOeeve veneR Lee~ heeefjle ceeve efueee peelee nw~
Gheje^heefle je^heefle DeLeJee Gmekes eje efveege efkemeer Jeefe kes jepemeYee Oeve efJeOeseke ceW keesF& mebMeesOeve veneR kej mekeleer nw~ Jen
mece#e heo SJeb ieesheveerelee keer MeheLe ueslee nw~ Fmes DemJeerkeej Yeer veneR kej mekeleer nw~
Gheje^heefle hej ceneefYeeesie veneR ueieeee peelee~ jepemeYee ceW Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn, eC[erie{, oeoje SJeb
je^heefle SJeb Gheje^heefle : legueveelceke DeOeeve veeiej nJesueer, oceve SJeb oerJe leLee ue#eerhe kees keesF& eefleefveefOelJe
je^heefle mebmeo kee Ske cegKe Debie neslee nw, peyeefke Gheje^heefle veneR nw~
mebmeo kes Ske Debie jepemeYee kee meYeeheefle neslee nw~ jepemeYee Deheves meYeeheefle kees emleeJe heeefjle kejkes heo mes ne
je^heefle kee efveJee&eve mebmeo kes oesveeW meoveeW kes efveJee&efele meome leLee mekeleer nw~ Fme lejn kes emleeJe hej eee& DeLeJee celeoeve kes mecee
jepe efJeOeeveceb[ue kes efveJee&efele meomeeW eje neslee nw, peyeefke meYeeheefle (Gheje^heefle) meYee kee meYeeheeflelJe veneR kej mekelee nw~
Gheje^heefle kee efveJee&eve mebmeo kes oesveeW meoveeW kes meYeer meomeeW eje ueieeleej 60 efoveeW leke meove keer yew"ke mes DevegheefmLele jnves hej
neslee nw~ jepemeYee keer meomelee meceehle nes mekeleer nw~
je^heefle heo kes efueS eleeMeer ceW ueeskemeYee kee meome efveJee&efele nesves ueeskemeYee leLee jepemeYee ceW mLeeveeW kee DeeJebve
keer eesielee nesveer eeefnS, peyeefke Gheje^heefle heo kes efueS eleeMeer jepe #es$e ueeskemeYee ceW mLeeve jepemeYee ceW mLeeve
kees jepemeYee keer meomelee kes efueS Den&lee nesvee eeefnS~ DeebOe eosMe 42 18
je^heefle kees heo mes neves kes efueS 14 efove keer veesefme kes meeLe DeCeeeue eosMe 2 1
mebmeo kes efkemeer Yeer meove ceW emleeJe ueeee pee mekelee nw~ Fmes Demece 14 7
ceneefYeeesie kenles nQ, peyeefke Gheje^heefle kees heo mes neves kes efueS efyenej 40 16
emleeJe jepemeYee ceW ner mebefmLele efkeee pee mekelee nw~ ieesJee 2 1
iegpejele 26 11
mebmeo nefjeeCee 10 5
Yeejleere mebmeo je^heefle, jepemeYee leLee ueeskemeYee mes efceuekej yeveleer efnceeeue eosMe 4 3
nw~ peccet-keMceerj 6 4
mebmeo kes efveeues meove kees ueeskemeYee leLee Ge meove kees jepe meYee
kevee&ke 28 12
kesjue 20 9
kenles nQ~
ceOe eosMe 29 11
ueeskemeYee ceW pevelee kee eefleefveefOelJe neslee nw, peyeefke jepemeYee ceW
ceneje^ 48 19
Yeejle kes jepeeW kee eefleefveefOelJe neslee nw~ ceefCehegj 2 1
jepemeYee cesIeeuee 2 1
jepemeYee Ske mLeeeer meove nw leLee Fmekee efJeIeve veneR neslee~ Fmekes efcepeesjce 1 1
meome 6 Je<e& kes efueS efveJee&efele nesles nQ~ veieeueQ[ 1 1
jepemeYee kes Ske-efleneF& meome eefle oes Je<e& hej DeJekeeMe enCe Deesef[Mee 21 10
kejles nQ~ hebpeeye 13 7
jepemeYee keer DeefOekelece meome mebKee 250 nesleer nw, efpemeceW 238
jepemLeeve 25 10
efmeefkekece 1 1
meome jepeeW leLee mebIe jepe #es$eeW mes efveJee&efele nesles nQ leLee 12 leefceuevee[g 39 18
meome je^heefle eje ceveesveerle nesles nQ~ ef$ehegje 2 1
jepemeYee kes meomeeW kee efveJee&eve jepe efJeOeeve meYeeDeeW kes efveJee&efele Gej eosMe 80 31
meomeeW eje Deevegheeefleke eefleefveefOelJe heefle kes DeeOeej hej Skeue heefece yebieeue 42 16
mebeceCeere cele eje neslee nw~ eermeie{ 11 5
Gheje^heefle jepemeYee kee meYeeheefle neslee nw~ GhemeYeeheefle kee eeve GejeKeb[ 5 3
jepemeYee kejleer nw~ PeejKeC[ 14 6
Jele&ceeve ceW jepemeYee keer meome mebKee 245 nw, efpemeceW ceveesveerle
mebIe jepe #es$e
Deb[ceeve efvekeesyeej 1 -
12 meomeeW keer mebKee Meeefceue nw~ eb[erie{ 1 -
jepemeYee keer meomelee kes efueS vetvelece Deeeg meercee 30 Je<e& nw~ oeoje Deewj
cebef$eheefj<eo jepemeYee kes eefle Gejoeeer veneR nesleer~ veeiej nJesueer 1 -
jepemeYee oes-efleneF& meomeeW kes yengcele mes DeefKeue Yeejleere mesJeeDeeW efouueer 7 3
kee me=peve kejleer nw~ oceve Deewj oerJe 1 -
jepe meteer kes efkemeer efJe<ee kees jepemeYee oes-efleneF& yengcele mes je^ere ue#eer he 1 -
cenJe kee Ieesef<ele kej mekeleer nw~ hegogesjer 1 1
Oeve efJeOeseke kes mebyebOe ceW jepemeYee kees kesJeue efmeHeeefjMeW kejves kee
eesie 543 233
veeefcele 2 12
DeefOekeej nw, pees ueeskemeYee hej yeeOekeejer veneR nw~
kegue eesie 545 245

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 121

ueeskemeYee
ueeskemeYee mebmeo kee efvecve meove nw~
ueeskemeYee kes meome meerOes pevelee eje ele#e efveJee&eve eje egves
peeles nQ~
ueeskemeYee keer meomelee kes efueS eleeMeer keer Deeeg 25 Je<e& mes kece
veneR nesveer eeefnS~
ueeskemeYee kee meome heebe Je<e& kes efueS egvee peelee nw, efkevleg Jen
leeiehe$e eje meomelee kee leeie kej mekelee nw~
ueieeleej 60 efoveeW leke ueeskemeYee keer yew"ke mes efyevee Deveg%ee kes
DevegheefmLele jnves hej Gmekeer meomelee meceehle nes mekeleer nw~
ueeskemeYee keer DeefOekelece meome mebKee 552 nw, efpemeceW 530
meome jepeeW mes leLee 20 meome keW Meeef mele eos MeeW mes
egves peeles nQ~ Jele&ceeve ceW ueeskemeYee keer meome mebKee 545 nw~
je^heefle Sbiuees Fbef[eve mecegoee mes oes meomeeW kee ceveesveeve kejlee
nw~
ueeskemeYee eefo henues efJeIeefle ve kej oer peee, lees en eLece
DeefOeJesMeve keer leejerKe mes 5 Je<e& leke eJele&ve ceW jnsieer~
Deeheele GodIees<eCee keer efmLeefle ceW mebmeo efJeefOe eje ueeskemeYee keer
DeJeefOe Ske Je<e& kes efueS ye{e mekeleer nw, efkevleg Fme ekeej mes ye{eF&
ieF& DeJeefOe efkemeer Yeer efmLeefle ceW Deeheele GodIees<eCee kes meceehle nesves kes
heeeled 6 ceen mes DeefOeke veneR nesieer~
eLece yew"ke kes yeeo eLeeMeerIe ueeskemeYee DeOe#e leLee GheeOe#e kes
egveeJe Deheves meomeeW kes yeere mes kejleer nw~
ueeskemeYee kes efJeIeve kes heMeele DeOe#e Deheves heo hej Deieueer
ueeskemeYee kes DeOe#e kes egveeJe leke yevee jnlee nw~
ueeskemeYee kes DeOe#e SJeb GheeOe#e kees yengcele mes heeefjle emleeJe
eje heo mes neee pee mekelee nw~ efkevleg Ssmes emleeJe keer 14 efove
hetJe& veesefme efoee peevee DeefveJeee& nw~
Ske mecee ceW Ske Jeefe kesJeue Ske ner meove kee meome nes mekelee
nw~
eleske meove keer keee&Jeener kes efueS kegue meomeeW keer mebKee kee
omeJeeb Yeeie keer GheefmLeefle DeefveJeee& nw~ Fmes ieCehetefle& kenles nQ~
ieCehetefle& ve nesves keer efmLeefle ceW meove keer keee&Jeener ieCehetefle& nesves leke
mLeefiele kej oer peeleer nw~
Oeve efJeOeseke kesJeue ueeskemeYee ceW emlegle efkeS pee mekeles nQ~
Jeeef<e&ke efJeeere efJeJejCe (yepe) kesJeue ueeskemeYee ceW emlegle efkeS pee
mekeles nQ~
Oeve efJeOeseke leLee efJee efJeOesekeeW kees es[kej keesF& Yeer efJeOeseke
mebmeo kes efkemeer Yeer meove ceW emlegle efkeS pee mekeles nQ~
mebege DeefOeJesMeve keer DeOe#elee ueeskemeYee kee DeOe#e kejlee nw~
ueeskemeYee ceW kesJeue Devegmetefele peeefleeeW SJeb pevepeeefleeeW kees ner Deej#eCe
eoeve efkeee ieee nw, Deve efkeeer peeefle ee Jeie& kees veneR~
efkemeer meome kes eesielee mebyebOeer efJeJeeo hej Debeflece efveCe&e je^heefle
egveeJe Deeeesie keer meueen mes kejlee nw~
mebmeo meome kees DeefOeJesMeve kes mecee ee Jen meefceefle efpemekee Jen
meome nw, keer yew"ke kes mecee DeLeJee DeefOeJesMeve ee yew"ke kes hetJe&
ee heMeeled 40 efove keer DeJeefOe kes oewjeve efiejheleej veneR efkeee pee
mekelee nw~
mebmeo meomeeW kees oer ieeer en Gvcegefe oerJeeveer ceeceueeW ceW ner oer ieeer
nw~ DeehejeefOeke DeLeJee efveJeejke efvejesOe kes Debleie&le nesves Jeeueer
efiejheleejer mes en t veneR oer ieeer nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 122
DeOe#e ee GheeOe#e eefo ueeskemeYee kes meome veneR jnles nw, lees GvnW
DeOe#e ee GheeOe#e kes heo mes leeiehe$e osvee nesiee~
oesveeW meoveeW kes mebege yew"ke keer DeOe#elee ueeskemeYee DeOe#e kejlee
nw ~
mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOeseke efkemeer Yeer meove ceW eejbYe efkeS pee mekeles
nQ ~
Oeve efJeOeseke ceW jepemeYee keesF& mebMeesOeve veneR kej mekeleer nw~
Oeve efJeOeseke kees jepemeYee 14 efove ceW Deheveer efmeHeeefjMe kes meeLe
Jeeheme kej osleer nw~
meeOeejCe efJeOeseke kees otmeje meove 6 ceen leke jeske mekelee nw~
meeOeejCe efJeOeseke hej oesveeW meoveeW ceW he=Leke he mes leerve Jeeeve nesles
nw; Fmekes heMeele je^heefle kes Devegceefle mes Jen DeefOeefveece yeve peelee
nw ~
ueeske uesKee meefceefle ueeskemeYee keer meefceefle nesleer nw, efpemeceW ueeskemeYee
mes 15 leLee jepemeYee mes 7 meome nesles nQ~
mebmeo jepe meteer kes efkemeer efJe<ee hej leYeer efJeefOe efvecee&Ce kej mekeleer
nw, peye jepemeYee ceW GheefmLele Deewj celeoeve kejves JeeueeW ceW mes kece
mes kece oes efleneF& meome Gme efJe<ee kees je^ere cenJe kee Ieesef<ele kej
oW~
efkemeer efJeOeseke kees peye je^heefle ve lees mJeerke=efle oslee nw Deewj ve ner Gmes
ueewelee nw, leye Ssmeer efmLeefle kees pesyeer Jeeres kene peelee nw~
mebmeo kes me$e, me$eeJemeeve SJeb efJeIeve
mebmeo kee me$e je^heefle eje Deentle efkeee peelee nw~
mebmeo kes Ske me$e kes Debeflece yew"ke Deewj Deieues me$e keer eLece yew"ke
ceW 6 ceen mes DeefOeke kee Deblej veneR nesvee eeefnS~
mebmeo keer keee&Jeener ceW keesF& meome DevegheefmLele nw ee keesF& DeveefOeke=le
meome GheefmLele nw~ en eMve meove keer keee&Jeener kees eYeeefJele veneR
kejsiee~
je^heefle mecee-mecee hej meove kee me$eeJemeeve kejlee nw~ meove kes
me$eeJemeeve kes heefjCeecemJehe meove ceW ueefcyele efJeOeseke DeLeJee keee&
meceehle veneR nesles~
mLeieve SJeb me$eeJemeeve ceW cenJehetCe& Deblej nw~ me$eeJemeeve DeefOeJesMeve
kees meceehle kejlee nw, peyeefke mLeieve me$e kes Debleie&le ngF& yew"ke kees
mLeefiele kejlee nw~
Ske me$e ceW keF& yew"keW nesleer nQ~ mLeieve mJeeb meove kee keee& neslee nw,
pees mheerkej ee meYeeheefle eje efkeee peelee nw, peyeefke me$eeJemeeve
je^heefle eje efkeee peelee nw~
efJeIeve meove keer keeueeJeefOe kees meceehle kej oslee nw~ jepemeYee kee
efJeIeve veneR neslee~ ueeskemeYee kee efJeIeve je^heefle eOeeveceb$eer keer
meueen mes kejlee nw~
mLeieve me$e keer yew"ke kees meceehle kejlee nw, me$eeJemeeve me$e kees meceehle
kejlee nw, peyeefke efJeIeve meove kees ner meceehle kej oslee nw~
ef JeIeve
ueeskemeYee kes efJeIeve keer efmLeefle ceW ueefcyele efJeOesekeeW leLee keee&JeeefneeW
hej efvecveefueefKele eYeeJe he[lee nw-
eefo keesF& efJeOeseke ueeskemeYee eje heeefjle veneR efkeee ieee nw leLee
jepemeYee ceW ueefcyele (eefeee ceW) nw, lees Jen meceehle veneR efkeee pee
mekelee nw~
eefo efJeOeseke jepemeYee eje heeefjle kejkes ueeskemeYee ceW Yespee pee
egkee nw leLee ueeskemeYee ceW ueefcyele nw, Gmes meceehle ceevee peelee nw~
Jen efJeOeseke pees ueeskemeYee eje heeefjle kejkes jepemeYee kees Yespes ieS
 Les Deewj JeneB ueefcyele nQ, meceehle ceeves peeles nQ, Fme ekeej kes uesKeevegoeve
efJeOesekeeW kees eefo je^heefle eens, lees efJeIeve kes hetJe& mebege DeefOeJesMeve efJeefveeesie efJeOeseke kes heeefjle nesves ceW efJeuecye keer efmLeefle ceW ueeskemeYee
yegueekej yeee mekelee nw~ uesKeevegoeve efJeOeseke heeefjle kej Oeve GheueyOe keje mekeleer nw~
ueefcyele efJeOeseke ceW Jen efJeOeseke veneR Deelee, pees oesveeW meoveeW eje yepe ceW GefuueefKele ve efkeS ieS efkemeer efJeMes<e ceo kes efueS ueeskemeYee
heeefjle nesves kes heMeeled je^heefle keer menceefle kes efueS jKee ngDee nw~ DeheJeeoevegoeve heeefjle kej Oeve GheueyOe keje mekeleer nw~
efkemeer efJeOeseke hej efJeeej nsleg eefo je^heefle ves mebege yew"ke keer Yeejle kee ceneveeeJeeoer
metevee peejer kej oer nw, leye Ssmes efJeOeseke meceehle veneR ceeves peeeWies~
ceneveeeJeeoer keer efveegefe je^heefle kejlee nw~
jepemeYee cesb hegve: mLeeefhele keesF& efJeOeseke pees ueeskemeYee ceW Yespes peeves
ceneveeeJeeoer kes efueS Gelece veeeeuee kes veeeeOeerMe kes meceke#e
kes heMeeled Deewj ueeskemeYee eje mebMeesOeveeW kes meeLe jepemeYee kees
eesielee nesveer eeefnS~
ueewe efoS peeves kes heMeeled Gme meYee ceW ueefcyele nes meceehle ceevee
ceneveeeJeeoer Yeejle mejkeej kee meJeexe DeefOeJeee neslee nw~
peelee nw~
ceneveeeJeeoer kees mebmeo keer keee&Jeener ceW Yeeie uesves leLee efkemeer Yeer
je^heefle eje hegveefJe&eej nsleg Yespes ieS efJeOeseke meceehle veneR nesles
meove ceW yeesueves kee DeefOekeej eehle nw, efkevleg Jen celeoeve veneR kej
Deewj Gve hej veS meove eje efJeeej efkeee pee mekelee nw~
mekelee nw~
ueeskemeYee ceW ueefcyele Mes<e meYeer ceeceues Jes eens emleeJe, mebkeuhe,
ceneveeeJeeoer je^heefle kes emeeoheele heo OeejCe kejlee nw~
mebMeesOeve DeLeJee Deveghetjke Devegoeve ceeBie nes DeLeJee eeefekee meefceefle
kees Yespeer ieeer eeefekee nes, ueeskemeYee kes efJeIeve kes meeLe ner meceehle efJeefYeVe mebJewOeeefveke heoeW kes efueS efveOee&efjle Jesleveceeve
ceeves peeles nQ~ heo Jesleve eefleceen
efJee efJeOeseke je^ heef le - 1,50,000 hees
efJee efJeOeseke ceW kej ueieeves, ye{eves, $e+Ce uesves Deeefo kes emleeJe jKes Gheje^ heefle - 1,25,000 hees
peeles nQ~ meeceeveleee en efJeOeseke Jeeef<e&ke yepe emlegle efkeS peeves jepeheeue - 1,10,000 hees
kes legjble yeeo je^heefle keer hetJe& menceefle mes ueeskemeYee ceW emlegle efkeS Ghejepeheeue - 80,000 hees
peeles nQ~ Gelece veeeeuee kee cegKe veeeeOeerMe - 1,00,000 hees
Yeejle keer mebefele efveefOe hej Yeeefjle Jee mebyebefOele eekekeueve mebmeo ceW
Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe - 90,000 hees
celeoeve kes efueS emlegle veneR efkeS peeles, efkevleg Gve hej eee& nes Gelece veeeeuee kes veeeeOeerMe - 90,000 hees
mekeleer nw~
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe - 80,000 hees
Jeeef<e&ke efJeeere efJeJejCe ceW Devegceeefvele Jee oes ceoeW- Yeejle keer mebefele
cegKe efveJee&eve Deeege - 90,000 hees
efveefOe hej Yeeefjle Jee leLee Yeejle keer mebefele efveefOe mes efkeS peeves
mebIe ueeskemesJee Deeeesie kes DeOe#e - 90,000 hees
Jeeues Deve Jee keer hetefle& kes efueS Deehesef#ele jeefMeeeW ceW efoKeeee
peelee nw~ meebmeo (cetue Jesleve) - 50,000 hees
Yeejle keer mebefele efveefOe hej Yeeefjle Jee Yeejle kee efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke
Yeejle kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke keer efveegefe je^heefle eje
je^heefle kee Jesleve SJeb Yeee~
jepemeYee Deewj GhemeYeeheefle leLee ueeskemeYee DeOe#e Deewj GheeOe#e 6 Je<e& DeLeJee 65 Je<e& keer Deeeg, pees Yeer henues nes leke kes efueS keer
kes Jesleve SJeb Yees~ peeleer nw~
meJeexe veeeeuee SJeb Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kee efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke kees ceneefYeeesie eje heo mes neee
Jesleve, Yeee leLee heWMeve~ pee mekelee nw~
Yeejle kes efveeb$eke-ceneuesKee hejer#eke kee Jesleve, Yeee leLee efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke mebyebOeer eeJeOeeve Yeejle Meemeve DeefOeefveece,
heWMeve~ 1935 mes efueS ieS nw~
Ssmee $e+Ce Yeej, efpevekee oeefelJe Yeejle mejkeej hej nw~ efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke kee eefleJesove je^heefle eje mebmeo ceW
Yeejle mejkeej hej efkemeer veeeeuee eje oer ieF& ef[eer ee emlegle efkeee peelee nw~
hebee~ jepe mes mebyebefOele eefleJesove jepeheeue eje jepe efJeOeeve ceb[ue ceW
keesF& Deve Jee pees mebefJeOeeve eje ee mebmeo efJeefOe eje Fme emlegle efkeee peelee nw~
ekeej Yeeefjle Ieesef<ele kejs~ mesJeeefveJe=efe kes yeeo ceneuesKee hejer#eke Yeejle mejkeej kes DeOeerve keesF&
efJeefveeesie efJeOeseke heo enCe veneR kej mekelee nw~
Yeejle keer mebefele efveefOe mes keesF& Yeer Oeve, efJeefveeesie efJeOeseke kes efveeb$eke SJeb ceneuesKee hejer#eke efvecve efJeeere mebefeeeDeeW kee uesKee
heeefjle ngS efyevee efvekeeuee pee mekelee nw~ hejer#eCe kejlee nw
efJeefveeesie efJeOeseke ceW Devegoeve keer jeefMe leLee mebefele efveefOe hej Yeeefjle (i) Yeejle kes jepeeW leLee mebIe jepe #es$eeW kes mebefele efveefOe hej Yeeefjle
Jee keer jeefMe ceW heefjJele&ve kejves Jeeuee keesF& mebMeesOeve veneR efkeee peelee~ meYeer JeeeW kee~
heer"emeerve DeefOekeejer kee efveCe&e ner Fme mebyebOe ceW ceeve neslee nw~
(ii) mebIe Deewj jepeeW keer Deekeefmcekelee efveefOe hej Yeeefjle Jee kee~
Deveghetjke Devegoeve
efkemeer ceo efJeMes<e kes efueS efveOee&efjle jeefMe keer Deheee&hlelee keer efmLeefle (iii) mebIe leLee jepe #es$eeW eje efkees iees Jeeheej leLee efJeefvecee&Ce eje
ceW je^heefle eje meove kes oesveeW meoveeW kes mece#e Deveghetjke Devegoeve eehle ueeYe SJeb neefve kee~
nsleg efJeJejCe emlegle efkeee peelee nw~ (iv) mebIe leLee eleske jepe kes Deee-Jee kee~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 123

kesvere cebef$eheefj<eo
mebefJeOeeve kes Devegso 74 kes Devegmeej je^heefle kees Gmekes ke=leeW kes
efveJe&nve ceW meneelee Deewj meueen osves kes efueS Ske cebef$eheefj<eo nesieer,
efpemekee eOeeve eOeeveceb$eer nesiee~
je^heefle cebef$eheefj<eo keer meueen hej keee& kejsiee~ 44JeW mebefJeOeeve mebMeesOeve
(1978) kes eje keer ieeer JeJemLee kes Devegmeej je^heefle cebef$eceb[ue kees
Deheves efveCe&e hej hegveefJe&eej kes efueS ken mekelee nw, efkevleg hegveefJe&eej kes
yeeo oer ieeer meueen je^heefle kes efueS yeeOekeejer nesieer~
je^heefle eOeeveceb$eer keer efveegefe kejlee nw, leoghejeble eOeeveceb$eer keer GheeOeeveceb $eer
meueen mes Deve cebef$eeeW keer efveegefe kejlee nw~
je^heefle eje cebef$eeeW kees heo enCe mes hetJe& leermejer Devegmeteer ceW efoS ieS
eehe kes Devegmeej heo SJeb ieesheveerelee keer MeheLe efoueeF& peeleer nw~
je^heefle efkemeer Ssmes Jeefe kees pees mebmeo kes efkemeer meove kee meome veneR
nw, cebef$eheo hej efveege kej mekelee nw, efkebleg Ssmes Jeefe kees 6 ceen kes
Deboj mebmeo kes efkemeer meove kee meome nes peevee DeefveJeee& nw~
cebef$eheefj<eo ueeskemeYee kes eefle meecetefnke he mes Gejoeeer nesleer nw~
je^heefle ueeskemeYee ceW yengcele oue kes veslee kees eOeeveceb$eer heo hej
efveege kejlee nw~
cebef$eieCe je^heefle kes emeeo heele Dehevee heo OeejCe kejles nQ~
cebef$eeeW kes Jesleve SJeb YeeeW kee efveOee&jCe mebmeo eje mecee-mecee hej
efkeee peelee nw~
JeeJeneefjke he mes eee: leerve ekeej keer ceb$eer nesles nQ- cebef$eceb[ue
mlej kes ceb$eer, jepeceb$eer leLee Gheceb$eer~
mebefJeOeeve ceW cebef$eceb[ue (Cabinet) Meyo kee keneR Gheeesie veneR efkeee
ieee nw~ cebef$eceb[ueere JeJemLee JeemleJe ceW mebmeoere hejbheje keer osve nw,
efpemekee efJekeeme efyesve ceW ngDee nw~ efyesve kes Deefleefje DeeejuewC[,
eebme leLee Fueer ceW Yeer en hejcheje nw~
cebef$eceb[ue mlej kes ceb$eer (Cabinet Ministers) Deheves efJeYeeieeW kes
ecegKe nesles nQ~ eOeeveceb$eer leLee GheeOeeveceb$eer Yeer FmeceW Meeefceue nesles nQ,
cebef$eceC[ue keer DeOe#elee eOeeveceb$eer kejlee nw, veerefle efveOee&jCe kee
keee& eLeeLe& ceW ener mebmLee kejleer nw, Fmekeer yew"keeW keer keee&Jeener
ieesheveere jKeer peeleer nw~
eOeeveceb$eer
eOeeveceb$eer ueeskemeYee ceW yengcele oue kee veslee neslee nw~ Gmekeer efveegefe
je^heefle eje keer peeleer nw~
mebIe kee Meemeve
je^ heef le
(keee&heeefuekee)
cebef$eheefj<eo
kewefyeves ceb$eer jepeceb$eer Ghejepeceb$eer
je^heefle eje veeefcele
12 meome
jepeeW mes DeefOekelece 530 meome
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 124
meeceeveleee eOeeveceb$eer kee keee&keeue 5 Je<e& neslee nw, efkevleg mecee
hetJe& ueeskemeYee kes Yebie nes peeves, Gmekes eje leeiehe$e os efoS peeves
leLee Gmekes efJe DeefJeMJeeme emleeJe heeefjle nes peeves keer efmLeefle ceW
Jen heebe Je<e& mes hetJe& heocege nes mekelee nw~
eOeeveceb$eer je^heefle leLee cebef$eceb[ue kes ceOe keer Ske ke[er kes he ceW
keee& kejlee nw~
eOeeveceb$eer cebef$eheefj<eo kes meYeer veerefleiele leLee eMeemekeere efveCe&eeW keer
metevee je^heefle kees oslee nw~
mebefJeOeeve ceW GheeOeeveceb$eer keer efveegefe kee keesF& eeJeOeeve veneR efkeee
ieee nw~
15 Deiemle, 1947 kees peJeenj ueeue vesn ves mejoej JeuueYe
YeeF& hesue kees osMe kee eLece GheeOeeveceb$eer efveege efkeee Lee~
jepeceb$eer (State Ministers) kewefyeves mlej kes ceb$eer mes veeres kes
mlej kes ceb$eer nesles nQ~ meeceevele: en kewefyeves keer ceerefbie ceW Yeeie
veneR uesles~
jepe ceb$eer kees efkemeer ess efJeYeeie kee mJelev$e eYeej Yeer efoee pee mekelee
nw~ en Deecebef$ele kejves hej kewefyeves keer yew"keeW ceW Yeeie uesles nQ~
Gheceb$eer (Deputy Ministers) leermejs mlej kes ceb$eer nesles nw~ Fvekee
keee& kesJeue eMeemeefveke neslee nw~ veerefle efveOee&jCe ceW Fvekee keesF& eesieoeve
veneR neslee leLee es cebef$eceb[ue keer yew"ke ceW Yeer Yeeie veneR uesles~
cebef$eheefj<eo leLee cebef$eceb[ue ceW Deblej
(i) cebef$eheefj<eo Ske Je=nej mebmLee nw, peyeefke cebef$eceb[ue Ske ueIeglej
mebmLee nw~
(ii) cebef$eceb[ue kes meYeer meome cebef$eheefj<eo kes meome nesles nQ, efkebleg
cebef$eheefj<eo kes meYeer meome cebef$eceb[ue kes meome veneR nesles~
(iii) cebef$eceb[ue je^ keer veerefleeeW kees efveOee&efjle kejlee nw~
(iv) cebef$eceb[ue meecetefnke he mes efveCe&e ueslee nw, peyeefke cebef$eheefj<eo
Fmekes efueS yeeOe veneR nw~
(v) cebef$eceb[ue cebef$eheefj<eo kes keee&keeefjCeer meefceefle kes he ceW keee&
kejleer nw~
(vi) cebef$eceb[ue ueIegej mebmLee nesves kes yeeJepeto cebef$eheefj<eo keer Dehes#ee
DeefOeke MeefeMeeueer mebmLee nw~
(ef JeOeeveceb[ue)
mebmeo
(Ge meove) (efvecve meove)
jepemeYee ueeskemeYee
DeefOekelece 250 meome DeefOekelece 552 meome
jepeeW leLee mebIe jepeeW mes
DeefOekelece 238 meome
Deebiue Yeejleere mecegoee mes mebIe jepe #es$eeW mes
je^heefle eje veeefcele 2 meome DeefOekelece 20 eefleefveefOe
 cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

mebmeoere Meemeve ceW JeemleefJeke keee&heeefuekee Meefe nesleer nw mebIeere cebef$eheefj<eo kes ceb$eer Gejoeeer nesles nQ je^heefle kes eefle
eOeeveceb$eer (cebef$eheefj<eo) kes heeme mebefJeOeeve ceW cebef$eceb[ue Meyo kee Ske ner yeej eeesie ngDee nw
eefo Yeejle kes eOeeveceb$eer mebmeo kes Ge meove kes meome nQ, lees Deveg. 352 ceW
Jes DeefJeMJeeme emleeJe keer efmLeefle ceW Deheves he#e Deeceleewj hej Yeejle kes eOeeveceb$eer nesles nQueeskemeYee kes meome
ceW Jees veneR os mekeWies Yeejleere jepeveerefleke JeJemLee ceW keee&heeefuekee efkemekes DeOeerve keee&
uesKeevegoeve mebIe mejkeej kees Devegceefle eoeve kejlee nw kejleer nw? efJeOeeveheeefuekee kes
efveefele DeJeefOe kes efueS Yeejle keer efJee efJeOeseke kes efueS hetJe& mJeerke=efle DeeJeMeke nw
mebefele efveefOe mes Oeve efvekeeueves kee Yeejle kes je^heefle keer
efkeme emleeJe kee mebyebOe mebIeere yepe mes nw? keewleer emleeJe keewve Yeejle kes je^heefle kes efveJee&ekeieCe kee Yeeie nw, hej Gmekes
pees Jeefe mebmeo kee meome veneR nw, keWere ceb$eer jn mekelee nw ceneefYeeesie kee Yeeie veneR nwjepeeW keer efJeOeevemeYeeSb
6 ceen leke ueeskemeYee DeOe#e kees Gmekes keee&keeue keer meceeefhle mes hetJe& heo mes
Yeejleere mebefJeOeeve ceW DeJeefMe Meefeeeb eoeve keer ieF& nQ neee pee mekelee nw ueeskemeYee eje Fme DeeMee
mebIeere mejkeej/mebmeo kees kee heeefjle emleeJe hej
Yeejle mejkeej kee keesF& ceb$eer pees mebmeo kes oesveeW ceW mes efkemeer meove mebmeo kes ueeske uesKee meefceefle kes DeOe#e keer efveegefe keer peeleer nw
kee meome veneR nw, ceb$eer heo mes cege nes peeSiee ueeskemeYee DeOe#e eje
6 ceeme yeeo (Deveg. 75) meeJe&peefveke uesKee meefceefle efJeJejCe emlegle kejleer nw mebmeo kees
mebefJeOeeve kes efkeme Deveg. kes Debleie&le Oeve efJeOeseke kees heefjYeeef<ele Yeejle kes Gheje^heefle efveJee&efele nesles nQ
efkeee ieee nw? Deveg. 110 mebmeo kes oesveeW meoveeW kes meome eje
keewve mee emleeJe cebef$eheefj<eo eje jKee peelee nw? ueeskemeYee DeOe#e Dehevee leeiehe$e meeQhelee nw GheeOe#e kees
efJeMJeeme emleeJe je^heefle ueeskemeYee kees Yebie kej mekelee nw
Metvekeeue mebmeoere JeJemLee efkeme osMe keer osve nw? keWere cebef$eceb[ue keer DevegMebmee hej
Yeejle keer Yeejle kes je^heefle kee efveJee&eve neslee nw Deele#e heefle
kewefyeves ceW Meeefceue nesles nQ kesJeue kewefyeves ceb$eer mes Skeue mebeceCeere cele kes DeeOeej hej
Yeejle kes Gheje^heefle kee egveeJe neslee nwueeskemeYee Deewj
mebefJeOeeve kee keewve mee Deveg. cebef$eheefj<eo keer efveegefe leLee heoegefle
jepemeYee kes meebmeoeW eje (Deevegheeefleke eefleefveefOelJe heefle kes
kees efJeJesefele kejlee nw? Deveg. 75
Devegmeej Skeue mebeceCeere cele eje, Deveg. 66)
efkeme mebefJeOeeve mebMeesOeve ceW en eeJeOeeve efkeee ieee efke keW Je Yeejle kes je^heefle leLee Gheje^heefle kee heo Keeueer nesves keer efmLeefle
jepeeW ceW cebef$eheefj<eo kee Deekeej ueeskemeYee/jepe efJeOeevemeYee kes ceW, je^heefle kes heo kee efveJe&nve kejsiee
kegue mebKee kes 15 mes DeefOeke veneR nesiee? Yeejle kee cegKe veeeeOeerMe
91Jeeb mebefJeOeeve mebMeesOeve, 2003
je^heefle hej ceneefYeeesie kee Deejeshe ueieeee pee mekelee nw
Oeve efJeOeseke mebmeo kes efkemeer Yeer meove eje
je^heefle keer menceefle mes ueeskemeYee ceW hesMe efkeee peelee nw (Deveg. mejkeeefjee Deeeesie mebyebefOele nw keW jepe mebyebOeeW mes
110)~ Yeejle kee je^heefle Dehevee leeiehe$e meeQhelee nw
keesF& efJeOeseke Oeve efJeOeseke nw ee veneR, Fme hej Debeflece efveCe&e Gheje^heefle kees (Deveg. 56)
ueeskemeYee DeOe#e kee neslee nw~ Yeejleere mebefJeOeeve ceW efkeme ekeej keer Meemeve eCeeueer keer JeJemLee keer
ueeskemeYee ceW heeefjle Oeve efJeOeseke kee jepemeYee eje 14 efoveeW kes ieF& nw? mebmeoelceke epeeleb$e
Deboj heeefjle efkeee peevee ee efJeeejeLe& Yespee peevee DeeJeMeke nw~ Yeejle kes eleske veeieefjke kee kee&Je nesiee efke Jen eeke=efleke
je^heefle Oeve efJeOeseke kees hegveefJe&eej kes efueS veneR ueewe mekelee~ heee&JejCe kee mebj#eCe Je megOeej kejs~ en keLeve Yeejleere mebefJeOeeve
DeOe#eelceke mejkeej kes keece kejves kee efmeeble nw kes efkeme Deveg. mes meboefYe&le nw?
MeefeeeW kee he=LekekejCe Deveg. 51ke (ceewefueke kee&Je)
Deekeefmcekelee efveefOe kees je^heefle kewmes Jee kej mekelee nw?
Yeejleere ieCeleb$e ceW JeemleefJeke keee&keejer eeefOekeej neslee nw
mebmeoere mJeerke=efle kes yeeo (Deveg. 267)
cebef$eheefj<eo kees
je^heefle heo kes GcceeroJeej keer keee DeeJeMeke eesieleeSb nQ?
cebef$eheefj<eo Gejoeeer neslee nw mebmeo kes eefle
Yeejle kee veeieefjke nes, 35 Je<e& keer Deeeg kee nes leLee
ueeskemeYee kee veslee neslee nw eOeeveceb $eer meebmeo egves peeves keer eesielee jKelee nes~ (Deveg. 58)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 125

 Yeejle ceW je^heefle kes egveeJe kes efueS efveJee&eke ceb[ue kes meome jepeeW kes efkeme egice kees ueeskemeYee ceW meceeve meerW eehle nQ?
nesles nQueeskemeYee, jepemeYee leLee jepe efJeOeevemeYee DeebOe eosMe leLee he. yebieeue (42)
(efouueer Deewj heg[gesjer meefnle) kes egves ngS meome (Deveg. ueeskemeYee DeOe#e eje DeefOekeeefjke leewj hej efkemeer jepeveerefleke oue
55) ee ie"yebOeve kees efJehe#e keer ceevelee osves nsleg kece mes kece nesves
Yeejle kes je^heefle kees keee& DeJeefOe keer meceeefhle mes hetJe& Yeer heo mes eeefnS kegue meome mebKee kee 1/10
neee pee mekelee nw ceneefYeeesie eje (Deveg. 61) Jele&ceeve ceW ueeskemeYee leLee jepemeYee kes meomeeW keer mebKee efkeme
Yeejle kee je^heefle efkemekeer efveegefe veneR kejlee? Gheje^ heefle Ske peveieCevee hej DeeOeeefjle nw? 1971 F&.
meJe&mecceefle mes efveJee&efele Yeejle kes je^heefle Les ueeskemeYee leLee jepemeYee ceW ieCehetefle& mebKee nw
Sve. mebpeerJe jser (pegueeF&, 1972) kegue meome mebKee kee 1/10
je^heefle efkemekeer efveegefe kejlee nw Yeejleere mebmeo yeveleer nw
Yeejle kee ceneveeeJeeoer, efveeb$eke SJeb ceneuesKee ueeskemeYee, jepemeYee Deewj je^heefle mes
hejer#eke, jepe kee jepeheeue megcesue
Yeejle mejkeej kee meebefJeOeeefveke DeOe#e nw je^heefle jepe ueeskemeYee ceW mLeeve
keesF& efJeOeseke Oeve efJeOeseke nw, Fmekee efveCe&e keewve kejlee nw? DeebOe eosMe 42
ueeskemeYee DeOe#e Demece 14
ueeskemeYee meefeJeeuee efveebef$ele neslee nw hebpeeye 13
ueeskemeYee kes DeOe#e eje he. yebieeue 42
eLece ueeskemeYee kes DeOe#e Les peer. Jeer. ceeJeuebkej keewve meer Meefe ueeskemeYee kees jepemeYee keer leguevee ceW Deveve he
(1952-56) mes eehle nw?
eLece ueeskemeYee DeOe#e efpevekes efJe ueeskemeYee ceW DeefJeMJeeme Oeve/efJee efJeOeseke kesJeue ueeskemeYee ceW emlegle efkeee pee mekelee nw
emleeJe ueeee ieee Lee peer. Jeer. ceeJeuebkej (1954)
Oeve efJeOeseke kes efvejmleerkejCe DeLeJee mebMeesOeve kes mebyebOe ceW
keewve ueeskemeYee leLee jepemeYee kes mebege DeefOeJesMeve keer DeOe#elee
cebef$eheefj<eo kes GejoeefelJe kes mebyebOe ceW
kejlee nw? ueeskemeYee DeOe#e (Deveg. 118)
ueeskemeYee ceW Deveg. peeefleeeW kes efueS efkeme jepe ceW meJee&efOeke
Yeejleere mebmeo efkeme jerefle mes eMeemeve hej efveeb$eCe kejleer nw? Deejef#ele meerW nQ? Gej eosMe
mebmeoere meefceefleeeW kes ceeOece mes
mebmeo kes oesveeW meoveeW kes mebege yew"ke kees Yespee ieee efJeOeseke kee
DeOe#e meove kes efkemeer Yeer meome kees yeesueves mes jeske mekelee nw heeefjle nesvee neslee nw GheefmLele meomeeW kes meeOeejCe
Deewj Deve efkemeer meome kees yeesueves os mekelee nw~ en Ievee yengcele mes
kenueeleer nw yew" peevee (Yielding the floor)
keewve mee ueeskemeYee kee #es$eheue kes Devegmeej meJee&efOeke ye[e efveJee&eve
jepemeYee meome egves peeles nQ #es$e nw? ueeKe
jepe keer efJeOeevemeYeeDeeW eje
ueeskemeYee kee keee&keeueDeeheelekeeue keer Iees<eCee kes oewjeve
jepemeYee ceW jepeeW kees eefleefveefOelJe efkeme DeeOeej hej efoee peelee nw Ske yeej ceW Ske Je<e& kes efueS ye{eee pee mekelee nw (Deveg.
jepe keer pevemebKee kes Devegheele ceW 83(2))
jepemeYee ceW Ske-efleneF& meomeeefle oes Je<e& hej DeJekeeMe ueeskemeYee ceW Devegmetefele pevepeeefleeeW kes efueS Deejef#ele meereW keer
enCe kejles nQ mebKee meJee&efOeke nw ceOe eosMe ceW
jepemeYee kes Skeeefvleke Meefe kes Debleie&le Deelee nw? (Devegmetefele pevepeeefleeeW kes efueS Deejef#ele meereW keer mebKee- PeejKeC[-
veF& DeefKeue Yeejleere mesJeeDeeW kee me=peve 5; ceOe eosMe-6; eermeie{-4)
(Deveg. 312) Debleje&^ere mebefOeeeW kees Yeejle kes efkemeer Yeeie ee mebhetCe& Yeejle ceW
efkeve jepeeW kees jepemeYee ceW meceeve eefleefveefOelJe eehle nw? ueeiet kejves kes efueS mebmeo keevetve yevee mekeleer nw
DeebOe eosMe leLee leefceuevee[g (18) efyevee efkemeer jepe keer menceefle mes
(Deveg. 253)
ueeskemeYee eje efJeeejeLe& Yespes ieS efJee efJeOeseke kees jepemeYee
DeefOekelece efkeleves mecee leke jeskes jKe mekeleer nw?eewon efove keesF& Oeve efJeOeseke, pees Ske yeej ueeskemeYee eje heeefjle efkeee pee
egkee nes, efkebleg jepemeYee eje mebMeesefOele efkeee ieee nes, heeefjle
ueeskemeYee eje heeefjle efkemeer mebefJeOeeve mebMeesOeve efJeOeseke kees Ge
mecePee peeSiee eefoueeskemeYee Fmes oesyeeje mebMeesOeve kees
meove (jepemeYee) DemJeerkeej kej os lees
mJeerkeej ee DemJeerkeej kejles ngS heeefjle kej os
efJeOeseke Debeflece he mes meceehle
nes peelee nw Ske Je<e& ceW kece mes kece efkeleveer yeej mebmeo keer yew"ke nesvee
DeeJeMeke nw? oes yeej (Deveg. 85)
efkeme emleeJe kee mebyebOe mebIeere yepe mes nw?keewleer emleeJe

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 126

 efkeme jepe kee ueeskemeYee Deewj jepemeYee ceW eefleefveefOelJe meyemes (Deveg. 304)
DeefOeke nw? Gej eosMe meeceeve efJeeere efJeOeeeve ceW meefcceefuele ejCe nQ
Yeejleere mebmeo kes oesveeW meoveeW keer mebege yew"ke efkeme mebyebOe ceW nesleer yepe kee emlegeflekejCe, yepe hej eee&, efJeefveeesie efJeOeseke
nw? meeOeejCe efJeOeseke (Deveg. 108) heeefjle kejvee, efJee efJeOeseke heeefjle kejvee
efkeve jepeeW ceW Devegmetefele pevepeeefleeeW kes efueS ueeskemeYee ceW mLeeve mebmeo ceW DeeefOekeeefjke efJehe#eer mecetn kes he ceW ceevelee eehle kejves
Deejef#ele veneR nw? kesjue, efyenej leLee leefceuevee[g kes efueS Gmekes efkeleves meome nesves eeefnS?
ueeskemeYee keer yew"ke meceehle keer pee mekeleer nw? kegue meome mebKee kee 1/10 Yeeie
mLeieve, me$eeJemeeve ee efJeIeve eje mebmeo kes oes eefceke DeefOeJesMeveeW kes yeere efkeleves mecee kes Deblejeue
Yeejleere mebefJeOeeve kee keewve mee Deveg. mebmeo kees Debleje&^ere mecePeewleeW keer Devegceefle nw? 6 ceen
kees ueeiet kejves kes efueS efJeefOe efvecee&Ce keer Meefe eoeve kejlee nw? jepemeYee kees Yebie kejves ceW me#ece nw keesF& veneR
Deveg. 253
efkeme mebyebOe ceW jepemeYee kees ueeskemeYee kes Dehes#eeke=le DeefOeke
Yeejle keer mebefele efveefOe mes Oeve efvece&ce hej efkemekee efveeb$eCe nw? DeefOekeej eehle nw? veF& DeefKeue Yeejleere mesJeeDeeW
mebmeo kee (Deveg. 266) kee ie"ve
efkeme jepe ceW ueeskemeYee ceW Deveg. peeefle leLee Deveg. pevepeeefle kes mebmeo keer Jen mLeeeer meefceefle keewve meer nw efpemeceW jepemeYee kes meome
efueS Deej#eCe veneR nw? ieesJee leLee peccet-keMceerj Meeefceue veneR nesles? eekekeueve meefceefle
efkeme meYee kee DeOe#e Gmekee meome veneR neslee? jepemeYee keewve mee efJeOeseke kesJeue ueeskemeYee ceW ner eejbYe efkeee pee mekelee
jepemeYee kee DeOe#e keewve neslee nw?Yeejle kee Gheje^heefle nw? Oeve leLee efJee efJeOeseke
Yeejle kes Gheje^heefle kees heo mes neves kee mebkeuhe emleeefJele efkeee Oeve efJeOeseke kes Deefleefje efkemeer Deve efJeOeseke hej mebmeo kes oesveeW
pee mekelee nw kesJeue jepemeYee ceW meoveeW ceW celeYeso nesves hejje^heefle efJeOeseke hej efJeeej kes
Yeejle kes Gheje^heefle kee egveeJe efkeee peelee nw efueS meove keer mebege yew"ke yeguee mekelee nw
mebmeo kes meomeeW eje ueeskemeYee eje heeefjle Oeve efJeOeseke jepemeYee eje Yeer heeefjle ceeve
efkemekeer efveegefe je^heefle eje keer peeleer nw? efueee peelee nw, eefo Ge meove
efJee Deeeesie kee DeOe#e 14 efove leke Gmes uebefyele jKes
je^heefle kes efje heo kees Yej efueee peevee eeefnS jepemeYee kes meome kes efueS vetvelece Deeeg nw 30 Je<e&
6 ceen kes Yeerlej (Deveg. 62) jepe efJeOeeve heefj<eo kes efkeleves meome efJeOeevemeYee eje egves peeles
efJeefOe kes eMve hej meJeexe veeeeuee mes hejeceMe& uesves kee DeefOekeej nQ? 1/3 meome
nw je^heefle kees (Deveg. 143) keesF& efJeeere efyeue emleeefJele nes mekelee nw
je^heefle heefle ceW mecemle keee&heeefuekee MeefeeeB efveefnle nesleer nw kesJeue ueeskemeYee ceW
je^heefle ceWW ueeskemeYee mheerkej kee efveJee&eve neslee nw
efkemeer Yeewieesefueke #es$e kees Devegmetefele #es$e Ieesef<ele kejves kee mebJewOeeefveke ueeskemeYee kes meYeer meomeeW eje
DeefOekeej efkemes nw? je^heefle kees Yeejle kes je^heefle kees Gmekes heo mes neee pee mekelee nw
Yeejle kes efkeme cegKe veeeeOeerMe ves je^heefle kes he ceW keee& mebmeo kes eje
efkeee? peefmme efnoeeleguuee ueeskemeYee kees Gmekes keee&keeue kes hetJe& ner Yebie efkeee pee mekelee nw
je^heefle kes GcceeroJeej kes emleeJe kee DevegmeceLe&ve efkeee peevee je^heefle eje, cebef$eheefj<eo
eeefnS 50 celeoeleeDeeW eje (eOeeveceb$eer) keer meueen hej
mebmeo kee egveeJe ue[ves kes efueS eleeMeer keer vetvelece Deeeg nesveer ueeskemeYee egveeJe kee keesF& eleeMeer Deheveer peceevele Kees oslee nw,
eeefnS 25 Je<e& eefo Gmes cele eehle ve nes mekes JewOe celeeW kee 1/6
mebmeo kes efkemeer Yeer meove kes oes me$eeW kes yeere Deblejeue efkememes Jele&ceeve ueeskemeYee ceW, eleske jepe kes efueS mLeeveeW kee DeeJebve
DeefOeke veneR nesvee eeefnS? 6 ceeme DeeOeeefjle nw 1971 keer peveieCevee hej
mebmeo ceW efJeOeeeve emleeJe keer henue kejves mes henues Yeejle kes mebmeo kes oesveeW meoveeW kee mebege DeefOeJesMeve Deeeesefpele neslee nw
je^heefle keer hetJe& mJeerke=efle DeeJeMeke nw Ssmes efJeOeseke kees heeefjle kejves kes efueS
efpeme hej oesveeW meoveeW ceW celeYeso nes
veJeerve jepe kes ie"ve Je jepe keer meerceeDeeW ceW heefjJele&ve (Deveg. 3),
Oeve efJeOeseke (Deveg. 117), Ssmes kejeOeeve kees eYeeefJele kejves jepemeYee kees mLeeeer meove kenles nQ, keeeWefke
Jeeues efJeOeseke, efpeveceW jepeeW kee efnle efveefnle nw (Deveg. 274), Fmes efJeIeefle veneR efkeee pee mekelee
Yeejle keer mebefele efveefOe hej Yeeefjle Jee (Deveg. 117(3), Jeeheej je^heefle eje jepemeYee ceW efkeleves Jeefe ceveesveerle efkeS peeles nQ?
keer mJeleb$elee hej efveyeOeve DeefOejesefhele kejves Jeeues jepe efJeOeseke 12
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 127
 Ske Je<e& ceW ueeskemeYee kes kece mes kece efkeleves me$e yegueeS peeles nQ? ueeskemeYee egveeJe ceW eleeMeer nesves kes efueS vetvelece Deeeg meercee nw
Je<e& ceW oes me$e 25 Je<e&
jepemeYee kes meome efkeleves Je<eeX kes efueS egves peeles nQ? jepemeYee kee meYeeheefle neslee nw Gheje^ heefle
6 Je<e& Jen keewve meer meYee nw, efpemekee DeOe#e Gme meove kee meome veneR
efkeme jepe kee ueeskemeYee ceW meJee&efOeke eefleefveefOelJe nw? neslee? jepemeYee
Gej eosMe Yeejle kee je^heefle neee pee mekelee nw mebmeo eje
ueeskemeYee ceW Deebiue Yeejleere meome kees ceveesveerle kejves keer Meefe Yeejle kee je^heefle Deheves heo hej jnlee nw
efkemekes heeme nw Yeejle kes je^heefle heo enCe kejves kes efove mes 5 Je<e& leke
Yeejle kes keee&heeefuekee kee DeOe#e nw je^heefle keewve mee Gheje^heefle je^heefle veneR efveege ngDee Lee?
Yeejle ceW je^heefle kee egveeJe efkeee peelee nw ieesheeue mJehe hee"ke, ke=<Cekeeble Je
Skeue nmleeblejCeere cele eCeeueer eje Yewjesefmebn MesKeeJele

9. jepe keer keee&heeefuekee

(The Executive of the State)

jepe keer keee&heeefuekee ceW jepeheeue Deewj Ske cebef$eheefj<eo nesleer nw, mebefJeOeeve kes eje jepeeW ceW Yeer mebmeoelceke JeJemLee keer mLeehevee keer
ieF& nw Deewj Fme mebmeoelceke JeJemLee ceW jepeheeue jepe keer keee&heeefuekee kee JewOeeefveke eOeeve neslee nw, peyeefke cegKeceb$eer Deewj Gmekeer cebef$eheefj<eod
jepe keer keee&heeefuekee meee keer JeemleefJeke eOeeve nesleer nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW jepe keer keee&heeefuekee

eleske jepe ceW ceneefOeJeee keer efveegefe keewve kejlee nw?
jepeheeue
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efkemeer jepe kee jepeheeue efkemekes eefle Gejoeeer neslee nw?
Yeejle kes je^heefle kes eefle
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 2005)
ceveesjbpeve kej efkeme mejkeej eje ueieeee peelee nw?
jepe mejkeej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006)
cegKeceb$eer keer efveegefe efkemekes eje keer peeleer nw?
jepeheeue eje
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
jepe efJeOeeve ceb[ue kes Devegceesove kes efyevee jepeheeue eje peejer
DeOeeosMe efkeleveer DeJeefOe kes efueS ueeiet jnsieer? n mehleen
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efpeuee veeeeueeeW kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe efkemekes eje keer peeleer
nw? jepeheeue
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe jepe keee&heeefuekee

mebefJeOeeve kes Yeeie 6 ceW jepeeW kes Meemeve nsleg JeJemLee keer ieeer nw~
Devegso 152 kes Devegmeej jepe Meyo keer heefjYee<ee ceW peccet-
keMceerj jepe Meeefceue veneR nw~ peccet-keMceerj jepe kees Devegso
370 kes Debleie&le efJeMes<e opee& efoee ieee nw~
jepeheeue
mebefJeOeeve kes Devegso 153 kes Devegmeej eleske jepe kee Ske
jepeheeue neslee nw~
efkevleg je^heefle Ske ner Jeefe kees Ske mes DeefOeke jepe kee jepeheeue
efveege kej mekelee nw~
jepeheeue keer efveegefe je^heefle eje meeceeveleee 5 Je<e& kes efueS keer
peeleer nw~
Jen je^heefle kes emeeoheele heo OeejCe kejlee nw~
jepeheeue hej ceneefYeeesie veneR ueieeee pee mekelee nw~
jepeheeue heoeJeefOe kes meceehle nesves kes yeeo GejeefOekeejer kes eeve
nesves leke keee& kejlee jnlee nw~
jepeheeue kes ceveesveeve kee eeJeOeeve kevee[e kes mebefJeOeeve mes efueee
ieee nw~
jepeheeue kee Jesleve 1,10,000 heS ceeefmeke nw~
jepeheeue heo hej efveegefe nsleg 35 Je<e& keer Deeeg nesvee DeeJeMeke nw leLee
GmeceW jepe efJeOeeve meYee kee meome egves peeves keer eesielee nesveer eeefnS~
efmeoveere efJeOeeve ceb[ue
eosMe ceW efmeoveere efJeOeeve ceC[ue Jeeues jepeeW keer kegue mebKee
n nw~ Fve jepeeW kes veece nQ- Gej eosMe, efyenej, kevee&ke, peccet-
keMceerj, ceneje^ leLee DeebOe eosMe~ FveceW DeebOe eosMe efmeoveere
efJeOeeve ceb[ue Jeeuee veJeerveleced jepe nw~ DeebOe eosMe ceW Deewue
2007 ceW efJeOeeve heefj<eo hegve: DeefmlelJe ceW Deeee nw~ eneB efJeOeeve
heefj<eo kee me=peve 1957 ceW efkeee ieee Lee, efkevleg 1985 ceW Fmes
meceehle kej efoee ieee Lee~
jepeheeue Deheves heo SJeb kele&JeeW kes efueS efkemeer veeeeuee kes eefle
Gejoeeer veneR nw~
jepeheeue Ge veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe kes mece#e heo SJeb
ieesheveerelee keer MeheLe ueslee nw~
peye leke jepeheeue heo hej nw Gmekes efJe efkemeer veeeeuee eje
efiejHeleejer kee DeeosMe veneR peejer efkeee pee mekelee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 128

 jepeheeue cegKeceb$eer, Deve ceb$eer, jepe ceneefOeJeee Deeefo keer efveegefe ceneefOeJeee kees jepeheeue eje efveOee&efjle heeefjeefceke SJeb Yees eehle
kejlee nw~ nesles nQ~
jepe efJeOeeve ceb[ue ceW Deebiue Yeejleere mecegoee mes Ske Jeefe kees mebIe-jepe #es$eeW kee eMeemeve
ceveesveerle kejlee nw~ Yeejle mebIe ceW oes ekeej kes jepe nQ- (ke) mebIe ceW meefcceefuele jepeeW kes
jepeheeue efJeOeeve ceb[ue kee me$e yegueelee nw, me$eeJemeeve kejlee nw leLee jepe#es$e leLee (Ke) henueer Devegmeteer ceW efJeefveefo& mebIe jepe #es$e~
Gmekee efJeIeve kejlee nw~ Jele&ceeve ceW Yeejle mebIe ceW 28 jepe leLee 7 mebIe jepe #es$e nQ~
jepeheeue efJeOeeve ceb[ue kes me$e ceW ve nesves hej DeOeeosMe peejer kej mebIe jepe #es$eeW kes eMeemeve nsleg mebefJeOeeve kes Devegso 239-242
mekelee nw~ ceW eeJeOeeve efkeee ieee nw~
jepeheeue efJeOeeve ceb[ue kes mece#e Jeeef<e&ke yepe emlegle kejlee nw~ efouueer, heg[gesjer, Deb[ceeve leLee efvekeesyeej erhe mecetn kes eMeemeke
eefo 14 efoveeW ceW Fmes Jeeheme ve efkeee ieee, lees Fmes Gmeer he ceW kees Ghejepeheeue leLee oeoj SJeb veiej nJesueer, eb[erie{ Deewj ue#eerhe
heeefjle ceeve efueee peelee nw~ kes eMeemeke kees eMeemeke kene peelee nw~
meeOeejCe efJeOeseke efJeOeeve ceb[ue kes efkemeer Yeer meove ceW emlegle efkeee Devegso 239 kes Devegmeej mebIe jepe #es$eeW kee cegKe eMeemeke
pee mekelee nw~ je^heefle neslee nw~
meoveeW kes me$eeJemeeve kes keejCe keesF& Yeer efJeOeseke meceehle veneR neslee nw~ je^heefle Ssmes jepe #es$eeW kes efueS eMeemeke DeLeJee Ghejepeheeue keer
Oeve efJeOeseke emlegle kejves kes hetJe& jepeheeue keer mJeerke=efle DeefveJeee& nw~ efveegefe kejlee nw~
oesveeW meoveeW ceW ieeflejesOe keer efmLeefle ceW mebege DeefOeJesMeve kee eeJeOeeve je^ere jepeOeeveer #es$e efouueer leLee efJeOeeve meYee mes ege mebIe jepe#es$e
veneR nw~ Ssmeer efmLeefle ceW efJeOeeve meYee keer Fe meJeexheefj nesieer~ heg[gesjer kees es[kej Deve meYeer mebIe jepe #es$eeW kes eMeemeve kes efueS
efJeOeeve heefj<eo ceW emlegle SJeb heeefjle efJeOeseke kees eefo efJeOeeve meYee efJeefveece yeveeves kee keee& je^heefle eje efkeee peelee nw~
heeefjle veneR kejleer, lees efJeOeseke kees JeneR hej meceehle ceeve efueee efJeOeeve meYee mes ege jepe #es$eeW ceW efJeOeeve meYee keer efJeeebefle keeue ceW
peelee nw~ Ghejepeheeue DeOeeosMe peejer kej mekelee nw, efkevleg Fmekes efueS
efJeOeeve heefj<eo meeOeejCe efJeOeseke kees kesJeue leerve ceen leke jeske je^heefle keer hetJe& Devegceefle DeeJeMeke nw~
mekeleer nw leLee efJeOeseke kees hegveefJe&eej kes efueS kesJeue Ske ceen leke mebIe jepe #es$e efouueer kes efueS Ge veeeeuee keer mLeehevee 1966
jeske mekeleer nw~ ceW keer ieeer~
jepe ceneefOeJeee Mes<e mebIe jepe #es$eeW hej Deve jepeeW kes Ge veeeeueeeW keer
jepeheeue jepe kes efueS Ske ceneefOeJeee keer efveegefe kejlee nw~ DeefOekeeefjlee Fme ekeej nw-
ceneefOeJeee keer eesielee Jener nesveer eeefnS, pees Ge veeeeuee kes cegcyeF& Ge veeeeuee - oeoj SJeb veeiej nJesueer, oceve SbJe oerJe
veeeeOeerMe keer nesleer nw~ keuekeee Ge veeeeuee - Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn
jepe ceneefOeJeee efJeefOeke ceeceueeW ceW veeeeuee ceW jepe keer Deesj mes ceeme Ge veeeeuee - heg[gesjer
hewjJeer kejlee nw~ kesjue Ge veeeeuee - ue#eerhe
ceneefOeJeee jepeheeue kes emeeo heele heo OeejCe kejlee nw~ hebpeeye/nefjeeCee Ge veeeeuee - eC[erie{
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
efkeme Devegso kes DeOeerve, jepeheeue efkemeer efJeOeseke kees je^heefle heo OeejCe kejlee nw
kes efJeeej kes efueS Deejef#ele jKe mekelee nw? Devegso 200 peccet-keMceerj kee meojs efjeemele heoveece yeouekej jepeheeue kej
efJeOeeve meYee keer meomelee kes efueS vetvelece Deeeg efveOee&efjle keer ieF& efoee ieee 1967 ceW
nw 25 Je<e& mebefJeOeeve ceW efveJee&efele jepeheeue kes cemeewos keer eespevee kees es[
efyevee efJeOeeve meYee kee meome efveJee&efele ngS keesF& ceb$eer heo hej yevee efoee ieee Lee, keeeWefkeFmekee DeLe& neslee, Ske otmeje efveJee&eve
jn mekelee nw 6 ceen leke efveJee&efele jepeheeue mJeeb kees cegKeceb$eer mes es<" ceevelee
jepeheeue efkemekes eefle Gejoeeer neslee nw? je^heefle
jepeheeue kees mebmeoere eCeeueer kes Deb leie& le ner keee&
efkemeer jepe kee jepeheeueYeejle kes je^heefle eje efveege neslee nw, kejvee Lee
Ske mes DeefOeke jepeeW kee jepeheeue nes mekelee nw, heebe
Je<e& leke heo hej yevee jnlee nw, je^heefle kes emeeoheele efkemeer jepe kee jepeheeuece=legoC[ kees #ecee veneR kej mekelee
10. Yeejle keer veeeheeefuekee
(The Indian Judiciary)

ieeve&j kes Devegmeejveee efJeYeeie kes DeYeeJe ceW Ske meYe jepe keer keuhevee veneR keer pee mekeleer~ keesF& meceepe efyevee efJeOeeveceC[ue kes jnlee
nw, en yeele mecePe ceW Dee mekeleer nw, efkevleg Ssmes efkemeer meYe jepe keer keuhevee veneR keer pee mekeleer, efpemeceW veeeheeefuekee ee veeeeefOekejCe keer
keesF& JeJemLee ve nes~ meeOeejCeleee mebIe jepeeW ceW veeeheeefuekee kee oesnje {ebee neslee nw, efkevleg Yeejle Ske mebIe jepe nesles ngS Yeer FmeceW Fkenjer
veeeheeefuekee kees Deheveeee ieee nw~ veeeheeefuekee kes Fme Fkenjs {ebes kes Debleie&le Gelece mlej hej meJeexe veeeeuee (The Jurisdiction
and Powers of this Court are wider than those exercised by highest Court of any country in the Commonwealth or the
Supreme Court of America) efmLele nw, Fme meJeexe veeeueee kes DeOeerve jepeeW kes Ge veeeeuee nQ~ Ge veeeeueeeW kes DeOeerve efpeueeW
kes veeeeuee leLee oerJeeveer Deewj heewpeoejer veeeeuee nQ~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 129
 efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Yeejle keer veeeheeefuekee
efkemeer jepe kes ceneefOeJeee kes he ceW efveegefe efkeS peeves kes efueS
Jeefe ceW efkemekeer eesieleeSb nesveer eeefnS?
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe kee
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998)
je^heefle Deewj Gheje^heefle mes mebyebefOele egveeJe efJeJeeoeW kee mecePeewlee
kejves kee DeefOekeej Gelece veeeeuee kees nw~ en Gmekee kewmee
DeefOekeej nw? ceewefueke DeefOekeej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
efkemeer Jeefe kes kewo nesves hej Devegso 226 kes Debleie&le keer ieF&
keee&Jeener kee veece keee nw? veeefeke keee&Jeener
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMe efkeme Deeeg ceW mesJeeefveJe=e nesles nQ?
65 Je<e& keer Deeeg ceW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
Ge veeeeuee DeLeJee meJeexe veeeeuee eje veeieefjkeeW kes ceewefueke
DeefOekeejeW keer j#ee nsleg peejer meceeosMe kees keee kenles nQ?
yeboer GhemLeeheke
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
Gme DeefOekeejer kee GejeefOekeejer (Successor) keewve nw, pees Yeejle
kes mebefJeOeeve kees DeefmlelJe ceW Deeves mes henues eerJeer keeGbefmeue kes he
ceW keee& kej jne Lee? Gelece veeeeuee
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2001)
mebmeo Deewj efJeOeevemeYeeDeeW keer efJeOeeeer GheeoefleeeW (Deeflejske) keer
peebe kewmes keer peeleer nw? veeefeke emleeJe eje
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe keer mesJeeefveJe=efe keer Deeeg keee nw?
62
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee 2001)
Yeejle ceW Gelece veeeeuee (Supreme Court) kes veeeeOeerMeeW keer
mesJeeefveJe=efe keer Deeeg efkeleveer nesleer nw? 65 Je<e&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
Yeejle kes je^heefle kes egveeJe mebyebOeer efJeJeeo kes ceeues kees efkemekes heeme
Yespee peeSiee? Yeejle kee Gelece veeeeuee
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
veeeheeefuekee kee cegKe keee& keee nw?
keevetve kee veee-efveCe&e
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005)
meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kes Jesleve Deewj Yees efkemes eYeeefJele
efkeS peeles nQ? Yeejle keer mebefele efveefOe kees
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2005)
eMeemeefveke veeeeefOekejCe kes efveCe&e mes Demebleg ueeskemesJeke keneb
Deheerue kej mekelee nw? meJeexe veeeeuee ceW
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2005)
Gelece veeeeuee kes veeefeke hegvejer#eCe keee& kee keee DeLe& nw?
keevetveeW keer mebJewOeeefveke JewOelee kee hejer#eCe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
Gelece veeeeuee eje efkeleves ekeej keer efj peejer keer pee mekeleer
nw? heebe ekeej keer
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 130
Yeejle ceW Gelece veeeeuee kes veeeeOeerMe kes he ceW efveegefe kes
efueS vetvelece Deeeg-meercee keee nw? keesF& meercee veneR
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2010)
veeeheeefuekee eje yeveeS ieS keevetve kees keee kenles nQ?
efveCe&e efJeefOe (neej meskesC[jer
(102) mlej hejer#ee, 2010)
Yeejle kes Gelece veeeeuee kee #es$eeefOekeej nw?
eejbefYeke, Deheerueere Deewj hejeceMe&oeeer
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMeeW keer efveegefe keewve kejlee nw?
je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Ge veeeeuee kes veeeeOeerMe kees keewve ne mekelee nw?
efJeMes<e yengcele mes heeefjle emleeJe hej je^heefle
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle kes cegKe veeecetefle& kes yeejs ceW mener keLeve veneR nw?
Jen meYeer Ge veeeeueeeW kes
cegKe veeecete|le keer efveege kejles nQ
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW meJeexe veeeeuee kes veeeeOeerMeeW kes efueS DeefOeJeeef<e&leer
keer DeefOekeece Deeeg keee nw? 65 Je<e&
(msveeseeHej es[-[er hejer#ee, 2013)
Yeejleere mebefJeOeeve kes efkeme Devegso kes Debleie&le kesvere eMeemeefveke
DeefOekejCe kes (CAT) kes efveCe&e keer Gelece veeeeuee ceW egveewleer
oer pee mekeleer nw? Devegso 323S
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
efkemeer Jeefe kes DeJewOe efvejesOe kes ceeceues ceW veeeeuee eje keee
peejer efkeee peelee nw? yevoer ele#eerkejCe
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
hejeceMe&oe$eer DeefOekeej #es$e kes Debleie&le Gelece veeeeuee efkemeer
efJeefOe kes eMve ee pevelee kes efueS efJeMes<e cenlJe kes ue#e hej
hejeceMe& oslee nw pees Gmes Yespee peeS je^heefle eje
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efJeefOe kee Meemeve heoeJeueer ceW eege Meyo efJeefOe efkememes mecyeefvOele
nw? ueeske efJeefOe
(petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee, 2013)
Ge veeeeuee kes cegKe veeecetefle& Deewj Deve veeeeOeerMe efkeleveer
Deeeg leke heo hej yeves jnles nQ? 62 Je<e&
(kesvere meMee hegefuemeyeue/efouueer hegefueme,
Sme.DeeF&.hejer#ee 2013)
Yeejle ceW efkeme mebefJeOeeefveke heo hej keesF& ceefnuee veneR jner?
Gelece veeeeuee kes cegKe veeeeOeerMe
(kesvere meMee hegefuemeyeue/efouueer
hegefueme, Sme.DeeF&.hejer#ee 2013)
Yeejleere veeeheeefuekee kee DeOe#e nw meJeexe veeeeuee
(ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
 Yeeie-1
Yeewefleke Yetieesue

1. yeeeC[/DeekeeMeiebiee/meewjceC[ue
yeeeC[ (Universe)
yeeeC[ kes Debleie&le Ske Ghe-heejceeefCJeke keCe mes ueskej DeekeeMeiebiee Deewj DeekeeMe iebiee mecetneW pewmes meYeer lelJe meefcceefuele efkeS peeles nQ~ Fme
KeC[ kes Debleie&le yeeeC[ keer Glheefe SJeb efJekeeme kes meeLe-meeLe Fmekes efJeefJeOe mJeheeW mes mebyebefOele leLeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
DeekeeMeiebiee (Milky Way)
ieglJeeke<e&Ce yeue kes DeOeerve yebOes leejeW, OetuekeCeeW leLee iewmeeW kes leb$e kees ceboeefkeveer (Galaxy) kenles nQ~ DeekeeMeiebiee Yeer ceboeefkeveer kee Ske Yeeie
nw~ ceboeefkeefveeeW kees Jew%eeefvekeeW eje Gvekes Me kes DeeOeej hej leerve YeeieeW ceW yeebe ieee nwmeefhe&ue ceboeefkeveer (Spiral Galaxy), oerIe&Je=eere
ceboeefkeveer (Elliptical Galaxy) leLee Deefveebef$ele ceboeefkeveer (Irregular Galaxy)~
leejs : Glheefe SJeb eme
(Stars : Birth and Death)

iewmeere Je mes yeves oerefhleceeve yeeeC[ere efheC[ efpemeceW veeefYekeere mebueeve eje Tpee& hewoe neslee nw, kees leeje kenles nQ~ KeieesueefJeoeW ves keYeer Yeer
leeje efvecee&Ce keer eefeee kees veneR osKee nw, keeeWefke en eefeee keeheer uebyeer nesleer nw~ leejeW kee pevce ee Glheefe leLee Gvekee eme Ske peefue
Yeewieesefueke heefjIevee nw~
ke=<Ce efJeJej ee ke=<Ce ef (Black Hole)
mebkegefele leejs pees DeMe nes peeles nQ, GvnW yuewke nesue kene peelee nw~ Fvekeer ieglJeere Meefe Fleveer DeefOeke nesleer nw efke Fvemes ekeeMe kee Yeer
heueeeve veneR nes mekelee~ ke=<Ce ef DeMe nQ keeeWefke Fvekes eje mebhetCe& ekeeMe kees DeJeMeesef<ele kej efueee peelee nw~ Fvekeer ieglJeere Meefe
Fleveer DeefOeke FmeefueS nesleer nw efke Ske ess mes #es$e ceW FveceW Ske ye[e Jeceeve meceeefnle jnlee nw~
Gukee, Oetcekesleg, #eg en, keJeememe& leLee heumeme&
(Meteors, Comets, Asteroids, Quasars and Pulsers)

Gukee tles ngS leejs (Shooting Star) keer Yeebefle jeef$e ceW efieesej nesles nQ, efkevleg en JeemleJe ceW "esme DeekeeMeere keCe nesles nQ, pees he=LJeer kes
JeeegceC[ue ceW eJesMe kejves hej Ie<e&Ce kes keejCe peueves ueieles nQ~ Oetcekesleg keer jevee iewmeere heoeLeeX mes nesleer nw~ cebieue Deewj ye=nmheefle eneW keer
ke#eeDeeW kes yeere heefjecee kejves Jeeues DemebKe ess-ess efheb[ kees #eg ee DeJeeblej en kenless nQ~ keJeememe& Jes leejeJeled (Quasistellar) jsef[ees
eesle nQ, pees 4 mes 10 Dejye ekeeMe Je<e& keer otjer hej efmLele nQ~ 1967 ceW peye keJeememe& keer Keespe nes jner Leer, leye kewefcyepe kes jsef[ees KeieesueefJeoeW
ves heumeme& keer Keespe keer~ en Yeer Ske Keieesueere efheC[ nQ~ Fvekeer efJeMes<elee en nw efke Jes mhebo kes he ceW efveeefcele Deblejeue hej jsef[ees lejbieW
Glmeefpe&le kejles jnles nQ~
meewjceC[ue (Solar System)
cegKeleee mete& leLee mete& kes ieglJeere #es$e ceW heefjecee kejves Jeeues eneW kes mecetn kees meewjceC[ue kenles nQ~ Skeleejke heefjkeuhevee (Monistic
Theories) kes Devegmeej meewjceC[ue keer Glheefe kesJeue Ske leejs mes ngF&~ wJeleejke heefjkeuhevee (Dualistic Theories) kes eje meewjceC[ue
keer Glheefe kees oes leejeW kes mebheke& mes efme efkeee ieee nw~ iewme Je Oetue kes yeeoue hej DeeOeeefjle efmeeble ceW meewj heefjJeej keer Glheefe iewme
Je Oetue keer efJemle=le jeefMe pewmes Deee heoeLe& (Primordial Matter) mes ngF& ceeveer peeleer nw~
efheues 15 Je<eeX kes SCC kes eMve he$eeW ceW yeeeC[/DeekeeMeiebiee/meewjceC[ue
efe@ve efkeme en kee Gheen nw? Meefve keke& jsKee Deewj cekej jsKee kes yeere keewve mee keefyebOe nw?
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998) G<Ce keefyebOe
efkeve oes eneW kee Dehevee keesF& ebcee (Gheen) veneR nw? (msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998)
yegOe Deewj Mege efkemekees heej kej uesves hej Ske efove peg[ peelee nw?
(keWere DevJes<eCe yetjes (meye-Fbmheskeme&) 1800 osMeeblej, hetJe& mes heefece kees
hejer#ee, 1998) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
#eg en (Sm^ee[) mete& kes eejeW Deesj efkeve eneW kes yeere ekekej efkemeer eosMe kes De#eebMe kees keesCeere otjer kes efkeme mebyebOe mes
ueieeles nQ cebieue Deewj ye=nmheefle DeefYeJee efkeee peelee nw YetceOe jsKee
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 1999) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 156
 mete& Deewj he=LJeer kes yeere ebcee keye Deelee nw mete& enCe ceW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
Gejer ieesuee& kes oeSb heJeveeW kee efJe#esheCe efkemekes eje neslee nw?
he=LJeer kes IetCe&ve eje
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
Gme DeekeeMeiebiee kee veece keee nw, efpemeceW he=LJeer Ske en nw?
ogiOe-cesKeuee (cewef^ke mlej
(PT) hejer#ee, 2000)
ecegKe eeceesej (eeFce cesefjef[eve) keneb mes neskej efvekeueleer nw?
eerveefJee mes
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
megyen kee leeje efkemes kene peelee nw? Mege kees
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
efkeme en kes eejeW Deesj meuheetefjke Decue nw? Meg e
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
mete& kes JeeegceC[ue ceW efkeme lelJe keer DeefOekelee jnleer nw?
neF[^espeve
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efkeme en kees he=LJeer kee peg[Jee kene peelee nw? Meg e
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
meewjceC[ue kee meyemes DeefOeke iece& en keewve mee nw? Meg e
(CPO (meye-Fbmheskej) hejer#ee, 2003)
Deespeesve ef meyemes DeefOeke efkemekes Thej yeve jne nw?
Debeke&efkee
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2004)
mete& kes eejes Deesj eneW keer ke#eeSb kewmeer nes mekeleer nQ?
Je=eere Deewj oerIe& Je=eere
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee 2005)
DeefOeveJe leeje (Super Nova) keee nw?
Ske cejCeemeVe leeje (A dying star)
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2005)
nceejs meewj heefjJeej kee meyemes ecekeeruee en keewve mee nw?Mege
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2006)
Debleefj#e ceW eJesMe kejves Jeeuee henuee Jeefe keewve Lee?
etjer ieeiejerve
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2006)
Gme Decejerkeer eeve kee keee veece nw efpemekee Debleefj#e ceW efJemhees
nes peeves kes keejCe Debleefj#e ee$eer keuhevee eeJeuee keer ce=leg nes ieF&
Leer? keesueefcyeee
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
meewjceC[ue kee meyemes en keewve mee nw? Meg e
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
ueeue en efkemes kene peelee nw? cebieue
(CPO (meye-Fbmheskej) hejer#ee, 2006)
he=LJeer kes meyemes vepeoerke keewve mee leeje nw? mete&
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 157
Oetcekeslet efkemekes eejeW Deesj heefjecee kejlee nw mete&
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
meewjceC[ue kes eej meyemes efJeMeeue en, DeJejesner ece ceW nQ
ye=nmheefle, Meefve, etjsveme Deewj veshetve
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
eeBo hej Glejves Jeeuee otmeje Deeoceer keewve Lee?yepe Ssefu[^ve
(CPO (meye-Fbmheskej) hejer#ee, 2008)
Sme. evMesKej kee veece efkeme #es$e mes peg[e ngDee nw?
Keieesue Yeeweflekeer
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2009)
veemee ves efkemekee DeOeeve kejves kes efueS cewmeWpej messueeF ueebe
efkeee Lee? yegOe (ceke&jer)
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
he=LJeer kes ieglJeeke<e&Ce #es$e keer leerelee keneb hej DeefOekelece nesleer
nw? OegJeeW hej
(meyeDeeef[&ves SkeeGb meefJe&me DeeWefme
(S.A.S.A.) hejer#ee, 2010)
keewve mee en mete& keer Ske heefjecee 88 efoveeW ceW hetjer kejlee nw?
yeg Oe
(neej meskeW[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
mete& kee efvekelece en keewve-mee nw? yeg Oe
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efJee kes meYeer YeeieeW ceW 23 efmelecyej kees efove Deewj jele keer meceeve
uecyeeF& kees keee kenles nQ? Mejokeeueerve efJe<egJe
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
meyemes henues efkemeves he=LJeer keer heefjefOe kees ceehee?FjsesmLeveerpe
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keke& jsKee keneb mes veneR iegpejleer nw? eerve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
mete& keer jesMeveer kees he=LJeer leke hengBeves ceW efkeleve mecee ueielee nw?
8 efceve 16.6 meskeC[
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
en keee nQ?Ssmes DeekeeMeceeve efheC[ pees efceefceeles veneR nQ~
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ye=nmheefle (Jupiter) kee iewueerefueeve Gheen veneR nw [erceesme
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Keieesue Yeeweflekeer ceW yeee Debleefj#e ceW heefjkeefuhele nesue kees peneb mes
leejs Deewj Tpee& efvekeueleer nw, keee veece efoee ieee nw?
yuewke nesue
(mebege mveeleke mlejere ee0 hejer#ee, 2013)
Ske Debleefj#eee$eer kees Debleefj#e ceW DeekeeMe kewmee efoKeeF& osiee?
keeuee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
Deheves De#e hej he=LJeer Ske ekekej efkeleves mecee ceW hetje kejleer nw?
23 Iebs 56 efceve 4.9 meskeW[ ceW
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
 efJeefMe leLe yeeeC[/DeekeeMeiebiee/meewjceC[ue/keeuheefveke jsKeeSb
yeeeC[
(Universe/Cosmos)
yeeeC[ kee Jew%eeefveke DeOeeve yeeeC[ efJe%eeve (Cosmology)
kes Devleie&le efkeee peelee nw~
yeeeC[ DeekeeMeere efheC[eW keer megJeJemLee nw efpemeceW meYeer DeekeeMeere
efheC[ Ske efveefMele otjer hej, Ske efveefMele efoMee ceW leLee eee:
efveefMele ieefle mes ieefleMeerue heees peeles nQ~
yeeeC[ kes DeekeeMeere efheC[eW ceW leejeW, DeekeeMeiebieeDeeW, eneW,
GheeneW, DeJeevlej eneW leLee GukeeefheC[eW Fleeefo kees Meeefceue
efkeee peelee nw~ Fmekee Jeeme 108 ekeeMe Je<e& nw~
yeeeC[ keer Glheefe kes efJe<ee ceW leerve efmeebleeW kee eefleheeove efkeee
ieee nw
(i) ceneefJemhees efmeeble (efyeie yeQie efmeeble)Fmekee eefleheeove
yesefupeece kes heeojer SJeb KeieesueMeeeer George La Maitre
kes eje efkeee ieee efpemes yeeo ceW Alen Guth (USA) ves
efJekeefmele efkeee~
(ii) meleled me=ef efmeebleFmekee eefleheeove KeieesueMeeeer ieesu[
SJeb njceve yee@C[er kes eje efkeee ieee~
(iii) meb kegeve ef Jecees eve (oes ueve) efmeeb leFmekee eef leheeove
KeieesueMeeeer [e@ Sueve meb[spe kes eje efkeee ieee~
yeeeC[ ceW heees peeves Jeeues meYeer DeekeeMeere efheC[eW keer efJeMes<eleeDeeW
kee Jew%eeefveke DeOeeve ve#e$eMeee/KeieesueMeee (Astronomy)
ceW efkeee peelee nw~
DeekeeMeere efheC[eW kee ceeveJe peerJeve hej he[ves Jeeues eYeeJe kee
DeOeeve peesefle<e efJe%eeve (Astrology) ceW efkeee peelee nw~
DeekeeMeere efheC[eW keer Yeewefleke efJeMes<eleeDeeW kee DeOeeve efpeme
efJe%eeve ceW efkeee peelee nw Gmes Keieesue Yeeweflekeer (Astrophysics)
kene peelee nw~
heesuewC[ kes KeieesueMeeeer efvekeesueme keehejefvekeme ves 1543 F&. ceW
mete& kesefvle (Helio Centric) mebkeuhevee eefleheeefole efkeee~
DeekeeMeiebiee (Galaxy)
yeeeC[ ceW heees peeves Jeeues leejeW kes peceeJe (hebgpe) kees DeekeeMeiebiee
kene peelee nw~
DeekeeMeiebiee kees etveeveer Yee<ee ceW Galaxy kene peelee nw~
nceejer DeekeeMeiebiee efpemeceW meewj ceC[ue efmLele nw, Gmes ceboeefkeveer
kene peelee nw~
eleske DeekeeMeiebiee ceW 100 Dejye mes DeefOeke leejeW kee peceeJe
heeee peelee nw~
nceejer DeekeeMeiebiee ceboeefkeveer keer Deeke=efle meefhe&ueekeej (Spiral) nw
efpemekeer leerve YegpeeSb heeeer peeleer nQ~
mete& Ske leeje nw, pees nceejer DeekeeMeiebiee kes keW mes 32 npeej
ekeeMeJe<e& keer otjer hej efmLele nw~
he=LJeer mes Meceeve DeekeeMeiebiee keer ecekeoej cesnjeyeege Yegpee kees
ner SsjeJele heLe/ogefOeee cesKeuee (Milkyway) kene peelee nw~
nceejer DeekeeMeiebiee kee efvekeJeleea he[esmeer DeekeeMeiebiee osJeeeveer
(Andromeda) nw~
yeeeC[ ceW heeee peeves Jeeuee [dJeeHe& DeekeeMeiebiee veJeerveleced %eele
DeekeeMeiebiee nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 158
leeje (Star)
leejs yeeeC[ ceW heees peeves Jeeues ecekeoej iewmeeW kes efheC[ nesles nQ~
FveceW Dehevee ekeeMe heeee peelee nw~
leejeW ceW heeeer peeves Jeeueer iewmeeW ceW meJee&efOeke 70 cee$ee neF[^espeve
iewme keer nesleer nw~ Fmekes heeeled otmejer cenJehetCe& iewme nerefueece keer
cee$ee 26.5 heeeer peeleer nw~
0
he=LJeer kes OegJe hej 90 kee keesCe yeveeves Jeeuee leeje OegJe leeje
(Pole Star) kenueelee nw~
leejeW kee jbie Gvekeer Deeeg kee meteke neslee nw, pees leeje efpelevee
ecekeeruee neslee nw Gmekeer Deeeg Gleveer kece heeeer peeleer nw~
leejs ceW neF[^espeve iewme keer nerefueece iewme ceW mebueeve keer eefeee
heeeer peeleer nw~
mete& egJeeJemLee kee heeruee leeje nw, efpemeceW neF[^espeve kee nerefueece ceW
mebueeve nes jne nw~
MJesle Jeeceve (White dwarf)ueeue oeveJe leeje, efpemekee
Jeceeve mete& kes Jeceeve kes ueieYeie yejeyej heeee peelee nw, MJesle
Jeeceve ceW heefjJeefle&le neslee nw~ Fmekee Jeee keJee emeefjle neskej
ueghle nes peelee nw leLee kesv DeJeefMe jnlee nw~ Fmeer kesv kees MJesle
Jeeceve kenles nQ~ FmeceW nerefueece heeee peelee nw~
veesJee-meghejveesJee efJemhees (Nova-Supernova Explosion)
leejs kes Jeee keJee ceW nesves Jeeuee efJemhees veesJee leLee mechetCe&
leejs ceW nesves Jeeuee efJemhees meghejveesJee efJemhees nw~
meghejveesJee efJemhees mes efyeKejs vet^e@ve ege leejere heoeLe& vet^e@ve
leeje (Neutron star) kenueeles nQ~
eeeCe ee Ietceles ngS vet^eve leeje kees heumej (Pulsar) kene
peelee nw~ en ekeeMe ie=n keer Yeebefle keee& kejlee nw~
yeeeC[ ceW efyeKejs De&leejere heoeLe& keJeeme&me (Quasars) nesles nQ,
efpevemes jsef[ees lejbieW efvekeueleer nQ~
Decesefjkeer YeeweflekeMeeeer John Wheeler ves eLecele: ke=<Ce efJeJej
(Black Hole) Meyo kee eeesie efkeee Lee~
ke=<Ce efJeJej/ef yeeeC[ ceW DeleefOeke IevelJe leLee DeleefOeke
ieglJeeke<e&Ceere #es$e nw~ peneb mes ekeeMe keer efkejCeeW kee hejeJele&ve
veneR nes heelee nw~
nceejs Debleefj#e ceW 88 leejeceC[ue nQ~
leejeW kes mecetn leejeceC[ueeW kees jeefMe (Zodiacs) kene peelee nw,
efpevekeer mebKee 12 nwces<e, Je=<eYe, efceLegve, keke&, efmebn, kevee,
leguee, Je=efeke, Oeveg, cekej, kegcYe Deewj ceerve~
meewj ceC[ue (Solar System)
mete& Fmekes en, Gheen leLee DeJeevlej en meYeer efceuekej meewj
ceC[ue kee efvecee&Ce kejles nQ~ meewj ceC[ue ceW mete& kesvere meome
nw~ Fmekes eejeW Deesj ner en heefjecee kejles nQ~
mete&/Yeemkej (Sun)
meewjceC[ue kee kesvere meome mete& he=LJeer kee efvekeleced leeje nw~
mete& DeekeeMeiebiee cevoeefkeveer keer meefhe&ueekeej otmejer Yegpee hej efmLele
ceOece Deekeej leLee ceOece Yeej kee heeruee leeje nw~
mete& kes Jeeegceb[ue kees ner JeCe&ceC[ue (Chromosphere) kene
peelee nw~ Fmekee jbie ueeue heeee peelee nw~
 mete& kee Jeeeleced Yeeie mete& cegkeg/efkejer (Corona) kenueelee nw eS jnles nQ~ en Ske Meg<ke en nw leLee eneb pJeeueecegKeer pewmeer
pees mete& enCe kes mecee Meceeve DeeYeecee #es$e neslee nw~ Fmemes Deeke=efleeeb (pewmesyeere jerpeees Deeefo) efoKeeF& he[leer nQ~ Mege kees
Skeme-js efkejCeW efvekeueleer nQ~ eele:keeue ceW hetJeea DeekeeMe ceW osKee pee mekelee nw, ener keejCe nw efke Fmes
meewj keuebke (Sun Spots) "Morning Star" kene peelee nw, peyeefke meeebkeeue ceW en heefeceer
meewj keuebke keer Keespe Fueer kes KeieesueMeeeer iewueerefueees kes eje
DeekeeMe ceW efoKeeF& oslee nw Dele: Fmes FJeefvebie mej (Evening Star) Yeer
keer ieeer~ kenles nQ~ Fmes he=LJeer keer yeefnve (ee he=LJeer kee peg[Jee en) Yeer kene
mete& kes Oejeleue (ekeeMe ceb[ue) kes Thej efmLele #es$e efpevekee
peelee nw, keeeWefke Fmekee Deekeej Je Deeke=efle ueieYeie he=LJeer kes meceeve nw~
leeheceeve Deewmele leeheceeve mes 15000C kece heeee peelee nw, meewj 3. he=LJeer Je Gmekee Gheen
keuebke kenueeles nQ~ (Earth and Its Satellite)
DeekeeMeere efheC[-en (Planet) he=LJeer mete& kee leermeje efvekelece en nw~ Fmekeer mete& mes Deewmele otjer
meewjceb[ue ceW efmLele meYeer DeekeeMeere efheC[ pees kesvere meome mete& keer 14,95,98000 efkeceer. nw~ he=LJeer kee Jeeme ueieYeie 13,000
heefjecee kejles nQ, GvnW en kene peelee nw~ FveceW ieglJeeke<e&Ce Meefe efkeceer. nw Je JeeegceC[ue meefnle Jeceeve ueieYeie 61024 efkeee nw~
heeeer peeleer nw~ Fvekeer Deheveer heefjeceCe ke#ee heeeer peeleer nw~ he=LJeer kee mebhetCe& #es$eheue 51,0065,600 Jeie& efkeceer. nw~ Fmekee
mete& mes otjer leLee Deekeej kes DeeOeej hej eneW kes eceJeled JeieeakejCe 70 Yeeie mecegeW mes efIeje nw~ he=LJeer kee Skecee$e Gheen ebcee nw~
Fme ekeej nw ebcee Ske ese mee efheC[ nw, pees Deekeej ceW he=LJeer kee Ske-eewLeeF& nw~
otjer kes Devegmeej Deekeej kes Devegmeej he=LJeer mes mete& keer otjer (Distance of Earth from Sun)
1. yegOe (Mercury) Je=nmheefle (Jupiter) he=LJeer oerIe&Je=eekeej heLe hej mete& keer heefjecee kejleer nw~ Fmeer ece ceW
2. Mege (Venus) Meefve (Saturn) mete& mes Fmekeer otjer heefjJele&veMeerue nw~ he=LJeer Deewj mete& kes ceOe otjer
3. he=LJeer (Earth) DeCe (Uranus) keer oes efmLeefleeeb nQ- (1) Dehemeewj leLee (2) Ghemeewj~
4. cebieue (Mars) JeCe (Neptune) he=LJeer eje oerIe&Je=eekeej heLe hej mete& keer heefjecee kes oewjeve peye

5. Je=nmheefle (Jupiter) he=LJeer (Earth) he=LJeer Deewj mete& kes ceOe DeefOekelece otjer heeeer peeleer nw, lees Gmes
Dehemeewj (Aphelion) keer efmLeefle kene peelee nw~
6. Meefve (Saturn) Mege (Venus)
Dehemeewj kees meteexe Yeer kenles nQ~ Fme mecee he=LJeer Deewj mete& kes
7. egjsveme (Uranus) cebieue (Mars) ceOe 15.2 kejes[ efkeceer. keer otjer heeeer peeleer nw~
8. JeCe (Neptune) yegOe (Mercury) Dehemeewj keer efmLeefle 4 pegueeF& kees nesleer nw~ Fme efmLeefle ceW metee&lehe
meewjceC[ue kes en ece (Pluto) kees enceb[ue mes Deueie kej efoee Dehes#eeke=le kece eehle neslee nw~
ieee nw, efpemekee keejCe en nw efke ece keer ke#ee JeCe keer ke#ee he=LJeer eje mete& keer heefjecee ece ceW he=LJeer Deewj mete& kes ceOe
kees keeleer nw~ vetvelece otjer keer efmLeefle kees Ghemeewj (Perihelion) kene peelee nw~
meewjceb[ue mes ece kes efvekeeue efoes peeves kes heMeele yegOe Deekeej keer Ghemeewj keer efmLeefle kees jefJeveere Yeer kene peelee nw~ en efmLeefle 3
ef mes ese leLee Je=nmheefle meyemes ye[e en nw~ peveJejer kees nesleer nw~
meewjceb[ue ceW Mege Deewj DeCe kees es[ Deve meYeer eneW keer IetCe&ve
efJe<egJe (Equinox)
SJeb heefjeceCe efoMee meceeve heeeer peeleer nw~
he=LJeer eje mete& keer heefjecee leLee Fmekes De#eere PegkeeJe kes keejCe
DeekeeMeere efheC[-Gheen (Satellite) mete& keer efmLeefle heefjJele&veMeerue nw~
meewjceC[ue kes eneW keer heefjecee kejves Jeeues DeekeeMeere efheC[eW kees mete& keer YetceOejsKeere efmLeefle kees efJe<egJe kene peelee nw~ en efmLeefle
Gheen kene peelee nw~ eneW kes meceeve Fvekee Yeer Dehevee ekeeMe veneR 21 ceee& Deewj 23 efmelecyej kees nesleer nw~
neslee nw~ es leejeW kes ekeeMe mes ekeeefMele nesles nQ~ 21 ceee& kees mete& keer YetceOejsKeere efmLeefle yemeble efJe<egJe (Vernal

Dee"-en (8 Planet) Equinox) leLee 23 efmelecyej kees mete& keer YetceOejsKeere efmLeefle
Mejod efJe<egJe (Autumn Equinox) kenueeleer nw~
1. yegOe (Mercury)
Deeveeble/mebeebefle (Solstice)
yegOe mete& mes meyemes efvekeJeleea en (57.9 efceefueeve efkeceer.) nw~ mete& keer DeevejsKeere (keke& leLee cekej jsKee) efmLeefle kees Deeveeble
en mete& kee meyemes kece mecee ceW ekekej (87.96 efove) ueieelee nw~ yegOe kene peelee nw~
kee Ske Yeeie mete& kes meeceves Deewj otmeje Yeeie mete& kes efJehejerle efoMee ceW 21 petve kees mete& keke& jsKee hej uecyeJeled heeee peelee nw, Fmes eer<ce
jnlee nw~ ener keejCe nw efke Fmekee mete& mes meceerheJeleea Yeeie iece& Deewj Deeveeble (Summer Solstice) leLee 22 efomecyej kees mete& cekej
otjJeleer& Yeeie Dehes#eeke=le "b[e jnlee nw~ cewjervej-10 mes eehle efe$eeW kes jsKee hej uecyeJeled heeee peelee nw, lees Gmes Meerle Deeveeble (Winter
Devegmeej yegOe hej efJeMeeuekeee ies nQ~ Solstice) kenles nQ~
2. Mege (Venus) he=LJeer kee mecee (Time on Earth)
Mege meewjceC[ue kes eneW ceW meJee&efOeke ecekeeruee Je iece& nw~ Fmekee he=LJeer hej oes ekeej kes mecee kee efveOee&jCe efkeee peelee nw(1)
leeheceeve ueieYeie 5000C nw leLee eneb Ieves meuheetefjke Sefme[ kes yeeoue mLeeveere mecee leLee (2) eceeefCeke mecee~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 159
mLeeveere mecee (Local Time) : osMeevlej (Longitude)
efkemeer mLeeve kee mLeeveere mecee (Local Time) Jen mecee nw osMeevlej efkemeer mLeeve keer keesCeere otjer nw, pees he=LJeer kes kesv mes
efpemekee efveOee&jCe mete& keer efmLeefle kes DeeOeej hej efkeee peelee nw~ ceeheer peeleer nw~ en 00 osMeevlej jsKee (eerveefJee jsKee) mes hetJe& ee
eceeefCeke mecee (Standard Time) : heefMece Gme mLeeve keer efmLeefle kees yeleeleer nw~
efkemeer osMe ee mLeeve kee eceeefCeke mecee (Standard time) Jen osMeevlej jsKee keer efJeMes<elee :
mecee nw, pees Gme osMe kes kesvere osMeevlej jsKee kes DeeOeej hej osMeevlej jsKeeDeeW kee cenJe efkemeer mLeeve keer efmLeefle leLee mecee
efveOee&efjle efkeee peelee nw~ oesveeW efveOee&efjle kejves ceW heeee peelee nw~
0
Yeejle ceW 82 30 hetJeea osMeeblej jsKee kesvere osMeevlej jsKee nw~ Metve (00) osMeevlej jsKee kees eerveefJee jsKee kene peelee nw, pees
en Fueeneyeeo kes efveke efcepee&hegj mes iegpejleer nw~ Fmekes mecee kees uebove kes efveke eerveefJee JesOeMeeuee mes iegpejleer nw~ Fmes Prime
ceeveke mecee ceevee ieee nw~ Fme DeeOeej hej Yeejle kee mecee meridian Yeer kene peelee nw~ Fmemes meYeer osMeeW kee ceeveke mecee
eerveefJee mecee (G.M.T.) mes 5.30 Iebe Deeies jnlee nw~ efveOee&efjle neslee nw~ Fmes eerveefJee ceerve eFce (G.M.T.) kene peelee
mete& enCe (Solar Eclipse) nw ~
meYeer osMeevlej jsKeeDeeW keer uecyeeF& meceeve heeeer peeleer nw~
he=LJeer eje mete& keer evcee eje he=LJeer keer heefjecee kes oewjeve peye
mete&, evcee leLee he=LJeer eceMe: Ske meerOe ceW heees peeles nQ lees en meYeer osMeevlej jsKeeSb OegJeeW hej efceueleer nQ~
mete& enCe keer efmLeefle nw~ YetceOe jsKee hej osMeevlej jsKeeDeeW kes yeere keer otjer DeefOekeleced heeeer

mete& enCe keer efmLeefle kees egefle (Conjunction) keer DeJemLee Yeer
kenles nQ~ en DeceeJemee (New moon) kees nesleer nw~
evenCe (Lunar Eclipse)
he=LJeer eje mete& keer leLee evcee eje he=LJeer keer heefjecee kes oewjeve
peye mete&, he=LJeer leLee evcee eceMe: meerOe ceW heees peeles nQ lees en
evenCe keer efmLeefle nesleer nw~
evenCe keer efmLeefle kees efJeegefle (Opposition) keer DeJemLee Yeer
kenles nQ~ en hetefCe&cee (Full moon) kees nesleer nw~
he=LJeer keer keeuheefveke jsKeeSb : De#eebMe SJeb osMeeblej
De#eebMe (Latitude) :
De#eebMe efkemeer mLeeve keer keesCeere otjer nw, efpemekee ceeheve he=LJeer kes
kesv mes efkeee peelee nw~ en YetceOe jsKee (00 De#eebMe) mes Gej ee
oef#eCe Gme mLeeve keer efmLeefle kees yeleueelee nw~
De#eebMe jsKee keer efJeMes<elee :
YetceOe jsKee/efJe<egJele jsKee (Equator) meyemes ye[er De#eebMe jsKee
nesleer nw, pees he=LJeer kees Gejer SJeb oef#eCeer oes ieesueeeX ceW efJeYeeefpele
kejleer nw~
1 0
23 / Gejer De#eebMe jsKee kees keke& jsKee (Line of Cancer)
2 meb.je. Decesefjkee
leLee 231/20 oef#eCeer De#eebMe jsKee kees cekej jsKee (Line of
Capricorn) kene peelee nw~
De#eeb Me jsK eeSb Je= eekeej leLee Demeceeve uecyeeF& keer heeeer peeleer
nQ~
YetceOejsKee mes OegJeeW keer Deesj De#eebMe jsKeeDeeW keer uecyeeF& kece nes
peeleer nw~
efkevner oes De#eebMe jsKeeDeeW kes yeere keer otjer meceeve heeeer peeleer nw,
pees 111.13 efkeceer. keer nesleer nw~
De#eebMe jsKeeDeeW keer kegue mebKee 181 nw~
efkevneR oes De#eebMe jsKeeDeeW kes yeere kes #es$e (otjer) kees keefyevOe
(Zone) kene peelee nw~
De#eebMe jsKeeDeeW kee cenJe cee$e mLeeve keer efmLeefle yeleueeves ceW neslee
nw~
De#eebMe jsKeeSb hetJe& mes heefece efoMee ceW KeeReer peeleer nQ~
peeleer nw pees 111.32 efkeceer. nesleer nw~
YetceOejsKee mes otjer ye{ves hej osMeevlej jsKeeDeeW kes yeere keer otjer kece
nesleer peeleer nw~
oes osMeevlej jsKeeDeeW kes yeere keer otjer kees ieesjs (Gore) kene peelee
nw ~
osMeevlej jsKeeDeeW kees Gej-oef#eCe efoMee ceW KeeRee peelee nw~
Debleje&^ere efleefLe jsKee (International Date Line)
mebege jepe Decesefjkee kes JeeefMebieve [ermeer veiej ceW Deeeesefpele
International Meridian Conference (1884) ceW Devleje&^ere
efleefLe jsKee kee efveOee&jCe efkeee ieee~
0
180 osMeevlej jsKee kees ees. [sefJe[meve ves Debleje&^ere efleefLe jsKee
Ieesef<ele efkeee~ en eMeevle cenemeeiej ceW yesefjbie meeiej mes nesles ngS
SuetefMeeve, eWiee leLee efhepeer erheeW kes efveke efJeeefuele nesles ngS
KeeReer ieF& nw~
Debleje&^ere efleefLe jsKee hetJe& mes heefece keer Deesj peeles mecee heej kejves
hej Ske efove kece neslee nw leLee heefece mes hetJe& heej kejles mecee Ske
efove keer Je=ef neslee nw~
osMe ceeveke mecee
7
kevee[e 5
Deem^sefueee 3
eerve 4
hetJe& meesefJeele mebIe 11
4. cebieue (Mars)
cebieue mete& kee eewLee efvekelece en nw~ en Deheves De#e hej he=LJeer
keer Yeebefle ner Pegkee nw~ ener keejCe nw efke eneb he=LJeer keer lejn ceewmece
heefjJele&ve nesles jnles nQ~ eneb kes JeeegceC[ue ceW 95 keeye&ve [eF&
Dee@kemeeF[, 2.3 veeF^espeve leLee ueieYeie 2 Dee@ie&ve nw~ Fmekeer efceer
ceW ueewn Dee@kemeeF[ heeee peelee nw, efpememes Fmekee jbie ueeue (cebieue kees
ueeue en Yeer kene peelee nw) nes ieee nw~ cebieue hej peerJeve keer mebYeeJeveeDeeW
keer Keespe kes heefjes#e ceW 1979 ceW yeeFefkebie-I Je II Yespee ieee Lee~
Deve DeefYeeeve nQyeerieue-2 (efyesve), eesyeesme eb (me), ceeme&

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 160

Skemeesme (et.Sme.S. cebieue hej peue kes mebkesle), ceeme& efjkeesveemeWme
Dee@jefyej (veemee/ke#ee ceW mLeeefhele) leLee ceeme& iueesyeue meJexej (veemee-
peue kes mebkesle)~
5. ye=nmheefle (Jupiter)
meewjceC[ue kes meYeer eneW ceW ye=nmheefle meyemes ye[e nw~ meeLe ner, meyemes mete& kes ieglJeeke<e&Ce Meefe kes eYeeJe mes Gmekeer Deesj Deeves Jeeues
Yeejer en Yeer nw~ Fmekee Jeceeve 1.81027 efkeee. SJeb IevelJe 1.3 eece
eefle Ieve mesceer. nw~ Fmekeer melen kee leehe 1800 mes. nw~ Fmekes kegue 67
Gheen nQ~ Fmekes Jeceeve kee DeefOekeebMe Yeeie neF[^espeve Je nerefueece nQ~ Oetcekesleg kes ecekeerues Meer<e& kees Coma leLee hebt kees Tail kenles nQ~
Fme en hej Ske efJeMeeue iee nw, efpemeceW mes Deeie keer ueheW efvekeueleer jnleer
nQ~ Jeesespej veeceke Debleefj#e eeve kee mebyebOe ye=nmheefle mes nw~
6. Meefve (Saturn)
ye=nmheefle kes yeeo Meefve meewjceC[ue kee otmeje meyemes ye[e en
(Jeeme 120500 efkeceer.) nw~ en mete& kee Ske ekekej ueieeves ceW
29.456 Je<e& ueslee nw~ Meefve kee uuee ner Fmekee meyemes cenlJehetCe&
henuet nw~ Fmekee uuee ess-ess ieesueKeC[eW kee yevee ngDee nw, pees Fme
en kes eejeW ekekej ueieeles jnles nQ~ Fmekes 62 Gheen nQ~ eFve
veeceke Gheen meyemes ye[e nw Je FmeceW veeF^espeve ege JeeleeJejCe heeee
peelee nw~ en meyemes kece IevelJe Jeeuee en nw~ veemee kes heeeefveej,
Jeesespej leLee kewefmeveer DeefYeeeve kee mebyebOe Meefve mes nw~
7. DeCe (Uranus)
Fme en keer Keespe 1781 ceW efJeefueece njMesue ves keer Leer~ en
leermeje ye[e Deewj Meerleue en nw~ Fmekee Deekeej he=LJeer mes 4 iegvee ye[e
nw, efkevleg otjyeerve kes efyevee Fmes veneR osKee pee mekelee~ Fmekes 27 Gheen
nQ, efpeveceW mes 10 keer Keespe Jeesespej-2 Debleefj#e eeve eje 1986 ceW keer
ieF& Leer~
8. JeCe (Neptune)
Fme en keer Keespe 1846 ceW peesneve ieeues ves keer Leer~ Fmekes
JeeegceC[ue ceW cegKe he mes neF[^espeve iewme heeeer peeleer nw~ Fmekes meeLe ner
keg cee$ee ceW ceerLesve iewme Yeer heeF& peeleer nw~ ceerLesve kes keejCe ner en en njs
jbie kee efoKeueeF& he[lee nw~ Fme en kes oes heleues uues nQ~ Fmekes oes ye[s
Gheen nQ^eFve leLee vesefj[~ Debleefj#e eeve Jeesespej ves Fmekes 6 GheeneW
keer 1986 ceW Keespe keer~ Jele&ceeve ceW Fmekes kegue 14 Gheen nQ~
#egen (Asteroids)
cebieue Deewj ye=nmheefle eneW kes yeere heees peeves Jeeues ieefleMeerue YeceCe
eneW kees #egen kene peelee nw~
keer heefjecee kejles nQ~
#egeneW ceW efmejme, heueeme, petvees leLee Jesme cenJehetCe& nQ~
efmejme keer Keespe Fueer kes KeieesueMeeeer efheeepeer ves keer Leer~
Oetcekesleg (Comets)
DeekeeMeere OetuekeCeeW leLee efnceeveer efheC[eW mes efJekeefmele iewmeeW keer
hegnej meer mebjevee kees Oetcekesleg/hegue leeje kene peelee nw~
GukeeMce (Meteors)
he=LJeer kes meceerhe Deeves Jeeues DeekeeMeere efheC[, pees Fmekes Jeeegceb[ue
kes eYeeJe mes iewmeeW leLee OetuekeCeeW mes Ieef<e&le neskej peceves ueieles nQ,
GvnW Gukeeefheb[ kene peelee nw~
eeie DeefOeJesMeve (Prag Conference)
24 Deiemle, 2006 kees eske ieCejepe kes eeie Menj ceW
Deb leje& ^ere Keieesueere mebIe (IAU) kes DeefOeJesMeve kes Debeflece efove
en efveCe&e efueee ieee efke huetes (Pluto ee ece) meewjceC[ue kee
en veneR nw~ ece keer Keespe 1930 ceW keueeF[ eceJees ves keer Leer~
eeie DeefOeJesMeve kes Devegmeej Deye kesJeue Jes ner DeekeeMeere efheC[ en
ceeves peeSbies pees Deheveer efveefele ke#ee ceW mete& keer heefjecee kejles nQ,
efpevekee Jeceeve Flevee nw efke Jes yeenjer eneW kes eYeeJe mes yeeves nsleg
Deheves ieglJeeke<e&Ce kes keejCe ueieYeie ieesue Deekeej kes nQ leLee Jes
Deve eneW keer ke#ee kee DeefleeceCe veneR kejles nQ~ huetes keer ke#ee
Deve eneW keer leguevee ceW Pegkeer ngF& leLee JeCe (Neptune) keer ke#ee
kee DeefleeceCe kejleer nw~ eeie DeefOeJesMeve ceW meewjceC[ue kes 8 en
efveOee&efjle efkeS (yegOe, Mege, he=LJeer, cebieue, ye=nmheefle, Meefve, DeCe
Je JeCe) ieS nQ, peyeefke meewjceC[ue ceW efJeeceeve efheC[eW kees leerve
esCeer ceW yeebe ieee nw(1) heejbheefjke en (8 en), (2) huetesvme
(huetes pewmes Deve DeekeeMeere efheC[, pees veshetve en mes Deeies
ueieYeie Jele&ceeve meewj ceC[ue keer meercee kes yeenj ef[mke kes
Deekeej kes jnmecee keethej yesu ceW efmLele nQ), (3) mceeue, meesuej
efmemce yee@[erpe (Fmekes Debleie&le cebieue en keer ke#ee Deewj ye=nmheefle
keer ke#ee kes yeere ye[er mebKee ceW #egen SJeb DeekeeMeere efheC[ nQ)~
meyemes ye[e #egen Sefjme (henues Fmekee veece pesvee Lee) nw~ huetes
kee DeefOeke=le veece 13440 nw~ veemee kes vet ne@efjpevme (eesye
efceMeve) kee mebyebOe huetes mes nw~
Gukee efheC[eW kees leejeW kee tvee (Shooting Star) kene peelee nw~

#egen kees DeJeevlej en Yeer kenles nQ pees Deve eneW keer Yeebefle mete& Gukee efheC[eW ceW Deeejve Deewj efvekesue keer eOeevelee heeeer peeleer nw~

cenJehetCe& eMveesej Deewj leLe

Deheves heefjecee heLe ceW he=LJeer ueieYeie efkeme Jesie mes mete& kee ekekej 1. yegOe - 88 efove
ueieeleer nw? 29.8 efkeceer/mes. (ueieYeie 30 2. Mege - 225 efove
efkeceer/mes.) 3. he=LJeer - 365 efove
mete& Deewj he=LJeer kes yeere keer Deewmele otjer (ueieYeie) nw 4. cebieue - 687 efove
150106 5. ye=nmheefle - 11.46 Je<e&
6. Meefve - 29 Je<e&
keewve mee en mete& kes efieo& heefjecee ceW meJee&efOeke mecee ueslee nw?
7. etjsveme - 84 Je<e&
veshetve (JeCe)
8. veshetve - 165 efove
(efJeefYeVe eneW kee he=LJeer kes efieo& Ske heefjeceCe keer DeJeefOe nw

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 161

 mete& kee eYeeceb[ue ekeeMe kes DeheJele&ve mes GlheVe neslee nw (Yeejleere ceeveke mecee kee eeceesej 82030~ hetJe& nw~ osMeeblej
he#eeYe cesIeeW kes efnce mhekeeW ceW jsKee hej 10 kes Deblej hej mecee ceW 4 efceve kee Deblej Deelee nw~
meewj heefjJeej ceW meYeer eneW ceW meIevelece nw he=LJeer hetJe& keer Deesj peeves hej mecee ye{lee nw, peyeefke heefece keer Deesj peeves
hej mecee Ielee nw~ 6 Iebs (360 efceve) kee Deblej 900 hej
Jes oes en, efpevekes Gheen veneR nQ yegOe Je Mege
DeeSiee~ Dele: Gme mLeeve keer DeJeefmLeefle 82030~900
efkemekees he=LJeer kee peg[Jee en kene peelee nw? Mege en 172030~ hetJe&)
#egen (Sm^ee[) mete& kes eejeW Deesj efkeve oes eneW kes yeere ekekej keewve mee peue[ceceOe Debleje&^ere efleefLe jsKee kes meJee&efOeke efveke
ueieeles nQ? cebieue Deewj ye=nmheefle nw? yesefjbie peue[ceceOe
efvekeesueme keehejefvekeme eefme nw mete& kes eejeW Deesj 0
(180 osMeeblej jsKee kees Debleje&^ere efleefLe jsKee kene peelee nw,
ekekej ueieeves kes efueS peyeefke 1690 heefece osMeeblej hej efmLele yesefjbie peue [ceceOe
he=LJeer kees mete& keer heefjecee kejves ceW mecee ueielee nw Debleje&^ere efleefLe jsKee kes meJee&efOeke efveke nw)
365.25 efove efJeMJe keer meyemes ye[er eJeeue efYeefe efkeme osMe kes le kes efveke
meewjceb[ue kee meJee&efOeke iece& en nw Meg e heeeer peeleer nw? Deem^sefueee
efkeme en kees meeebkeeueerve leeje (Evening Star) kenles nQ? efkeleves osMeeW mes neskej YetceOe jsKee iegpejleer nw? 13 osMe
Meg e efJekeesefjee peue eheele efkeme veoer hej efmLele nw?
pewcyespeer veoer (Gejer Decesefjkee)
etjsveme en mete& kes eejeW Deesj Ske heefjecee ceW mecee ueslee nw
84 Je<e& efkemeves meyemes henues kene Lee efke he=LJeer ieesue nw? Dejmleg
mete& enCe neslee nwpeye evcee mete& Je he=LJeer kes yeere ceW nes pJeeueecegKeer Goieej veneR nesles nQ yeeefuke meeiej ceW
eefo Ske es#eke leejeW kees ef#eeflepe mes uebyeJele G"les osKelee nw lees Jen
eb enCe neslee nw peye he=LJeer, mete& Je evcee
DeJeefmLele neslee nw efJe<egJele jsKee hej
kes yeere nes
efkemeves megPeeJe efoee nw efke he=LJeer keer Glheefe iewmeeW Deewj Oetue keCeeW
(eb enCe hetefCe&cee kes efove neslee nw, peyeefke mete&enCe DeceeJemee mes ngF& nw? Deeses efjce (me)
kes efove neslee nw)
megcesue
megcesue
pJeeueecegKeer heJe&le osMe
ue#eCe en
ceeGC jwefveej cewefkemekees
meewjceb[ue kee meyemes ese en - yeg Oe Svee Fueer
meewjceb[ue kee meyemes ye[e en - ye= nmheefle hewefjkegefjve etSmeS
mete& mes otmejs mLeeve kee en - Mege leeue efheueerheeRme
mete& mes efvekelece en - yeg Oe Yeejleere ceeveke mecee kes hetJee& kes 10 yepes nQ, lees 920 hetJe&
Ske Keieesueere Skeke (Astronomical Unit) Deewmele otjer nw osMeeblej hej mLeeveere mecee nesiee 10.38 yepes hetJee&
he=LJeer Deewj mete& kes yeere keer ceeGb efefueme (pJeeueecegKeer heJe&le) DeJeefmLele nw
keewve mee Ske leeje he=LJeer kes meJee&efOeke vepeoerke nw? mete& efmJedpejueQ[ ceW
cebieue Deewj ye=nmheefle keer ke#eeDeeW kes yeere mete& kes eejeW Deesj efkeme pJeeueecegKeer kees YetceOe meeiej kee ekeeMe mlebYe kene peelee
heefjecee kejves Jeeues Mewue kes ess mecetneW kees kenles nQ #egen nw? m^ecyeesueer
Gukee (Meteor) nwJeee Debleefj#e mes he=LJeer kes Jeeegceb[ue YetceOe jsKee, keke& jsKee Deewj cekej jsKee, leerveeW efkeme Ske ceneerhe
ceW eefJe ngS Je kee DebMe mes iegpejleer nQ? Deeerkee
Yeejleere Gheceneerhe kee Gej heefece #es$e Yetkebhe enCeMeerue nw
he=LJeer mes efvekelece otjer hej efmLele en nw Meg e
efpemekee keejCe nw hues skeeefveke efeee
meewj ceC[ue kee meyemes ye[e en nw ye=nmheefle Gej keesefjee leLee oef#eCe keesefjee keer Debleje&^ere meercee nw
nceejer DeekeeMeiebiee kes keW keer heefjecee kejves ceW mete& kees mecee 380 Gej De#eebMe
ueielee nw 10 kejes[ Je<e& he=LJeer kee heueeeve Jesie nw 11.2 efkeceer eefle meskeW[
Debleefj#e ceW kegue efkeleves leejeceb[ue (Constellations) nQ?89 (he=LJeer kee heueeeve Jesie Jen vetvelece Jesie nw, efpememes efkemeer efheC[
ceneefJemhees efmeeble (Big Bang Theory) mebyebefOele nw kees Thej keer Deesj heskeW peeves hej Jen he=LJeer kes ieglJeere #es$e kees
yeeeb[ keer Glheefe mes heej kej peelee nw leLee Jeeheme he=LJeer hej veneR Deelee)
Yeejleere ceeveke mecee kes eeceesej hej DeOe&jeef$e nw, Ske mLeeve hej eefo he=LJeer kes IetCe&ve keer efoMee Gue oer peee, lees Yeejleere ceeveke
megyen kee 6 yepelee nw, Gme mLeeve kee eecesej nw mecee nesiee Debleje&^ere efleefLe jsKee hej mecee
1720 30~ hetJe& mes 5.30 Iebs heers

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 162

 2. mLeue ceC[ue (Lithosphere)
mLeue ceC[ue he=LJeer kee Thejer heue nw~ mLeue ceC[ue kes Debleie&le Yet-he= hej heees peeves Jeeues meYeer Mewue heoeLe& Deeles nQ~ meeLe ner, Thejer
heue hej eYeeJe [eueves Jeeueer Yeewieesefueke heefjIeveeDeeW kee DeOeeve Yeer Fmekes Debleie&le efkeee peelee nw~
efheues 15 Je<eeX kes SmeSmemeer kes eMvehe$eeW ceW mLeue ceb[ue

efkeme #es$e kes DeOeeve kes efueS efmemceeseehe veeceke GhekejCe kee
Gheeesie efkeee peelee nw? Yetkebhe
(keWere DevJes<eCe yetjes (meye-Fbmheskeme&)
hejer#ee, 1998)
peceerve kee Ske Ssmee efnmmee pees leerve lejhe mes heeveer mes efIeje nes,
Gmes keee kenles nQ eeeerhe
(msveeseehej (es[-meer) hejer#ee, 1999)
efJeMJe kee meyemes Tbee pJeeueecegKeer nw keeshewkemeer heJe&le
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
efJeMJe ceW meyemes efJeMeeue cemLeue Yetefce keewve meer nw
meneje ceYetefce
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
esveeF efkeme ekeej keer Mewue nw Deeivese Mewue
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
efkemeer veoer keer DeefOekelece Dehejovekeejer Meefe kee mebyebOe efkemekes
meeLe neslee nw V Deekeej keer Ieeer
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
efJeMJe keer meyemes ye[er Peerue keewve nw kewefmheeve meeiej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
eeeerheere veefoeeW kes hetJe& keer Deesj yenves kee cegKe keejCe keee nw
veefoeeb, efjhe IeeefeeW kee DevegmejCe kejleer nw
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
meJeevee eejeieen keneb heeS peeles nQ Deeerkee ceW
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2001)
meceg leue mes Thej efJeMJe keer meyemes ye[er heJe&le e=bKeuee keewve meer
nw? SC[erpe heJe&le
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2001)
DeefOekeebMe efJeOJebmekeejer YetkebheeW kee keejCe meeceevele: keee neslee nw
he=LJeer keer hueseW kee mebIeve
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2001)
efJeMJe keer meyemes uebyeer veoer keewve meer nw? veerue
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
he=LJeer keer melen hej Jen efyevot pees Yetkebhe Godiece keW hej GOJee&Oej
neslee nw, Gmes keee kenles nQ? Yeteeue kee DehekeW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
eerve keer Jen veoer keewve meer nw, efpemes heerueer veoer (Yellow River)
kene peelee nw? ebie-nes
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
ogefveee keer le (he Dee@he o Jeu[&) efkemekees kene peelee nw? efpeme mLeeve hej Yetkeche Deelee nw, "erke Gme mLeeve keess keee kenles
heeceerj kee he"ej
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
ceevemejesJej Peerue keneb efmLele nw? efleyyele ceW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efJekeesefjee eheele efkeme veoer hej nw? peecyespeer
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
Kewyej kee oje& keneb nw? heeefkemleeve
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
hebpeMeerj Ieeer keneb efmLele nw? Deheieeefvemleeve
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efJeMJe kee meyemes ye[e erhe keewve mee nw? eerveuewC[
(CPO (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
veejceQ[er yeere keneb efmLele nw eebme
(CPO (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
SefMeee kee yebpej Yetefce kenueelee nw Leej cemLeue
(meneeke efvejer#eke efveeb$eke (AIC) hejer#ee, 2003)
mebmeej kee meyemes ye[e erhe mecetn keewve mee osMe nw
eerveuewC[
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2004)
efJeMJe kee meyemes ye[e cemLeue keewve mee nw? meneje
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005)
mebmeej kee meyemes ye[e erhe eerveuewC[ keneb efmLele nw?
[sveceeke& ceW
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2006)
esveeF keewve mee Mewue nw? Deeivese Mewue
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2006)
oef#eCe Decejerkee ceW eejeieen kees keee kene peelee nw?
hecheeme
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
heo DeefOekeW (SheermeWj) kee mebyebOe nw YetkebheeW mes
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2009)
Yetkebhe keer leerelee ceeheves kes efueS efkeme hewceeves kee eeesie efkeee
peelee nw efjkej hewceevee
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2009)
peesjoej Yetkebhe SJeb metveeceer ves, efpemeves peeheeve kes cegKe erhe nesvMet
kees keg heg leke efnuee efoee nw, he=LJeer kes De#e kees Yeer [ieceiee
efoee nw ueieYeie 6 Fbe
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
he=LJeer keer heefjefOe ueieYeie efkeleveer nw? 30000 efkeceer.
(CPO (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2011)
nQ? DeefOekesv
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 163

 Yetkecheere lejbieeW kes ceeheve nsleg efjkej mkesue kee efJekeemeke efkeme
eosMe kee efveJeemeer nw? USA
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
nJee kes lespe Jesie mes yeves jsleerues erueeW kees keee kenles nQ?
ceefyyee ee [etve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
pewJe ceC[ue he=LJeer kee Ssmee #es$e nw, peneb peerJeve heeee peelee nw~
FmeceW Meeefceue nw peueceb[ue, mLeueceb[ue Je #eesYeceb[ue
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
iuesefMeej mes mecyeefvOele Yet-he (mLeueeke=efle) nQ?
nQefiebie Ieeer, efnceeiej Je et Deekeej keer IeeefeeB
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Deespeesve hejle efkemekee DeJeMees<eCe kejleer nw?hejeyeQieveer efkejCeeW
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yetkeche kee mecyevOe meeceeveleee efkememes neslee nw?
Hee@u (Jeueve)
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
DeefOekesv Meyo efkememes mecyeefvOele nw? Yetkeche
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efceefele OeelegDeeW Deewj efmeefuekeseW mes yeveer Oejleer keer hejle keee
kenueeleer nw? efmeSue (Sial)
(petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee, 2013)
meceg leue kes efkemeer Yeeie kes Thej G"ves mes yeves cewoeve kees keee
kenles nQ? mebjeveelceke cewoeve
(kesvere meMee hegefueme yeue/efouueer
hegefueme Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
pJeeueecegKeere ieefleefJeefOeeeW mes efkeme ekeej keer Peerue kee efvecee&Ce
neslee nw? keeu[sje Peerue
(Yeejleere Keee efveiece DeefmemW es[ III hejer#ee, 2013)
efpeme kegSB ceW mes peue Jeeeefuele oeye kes ceeOece mes efvekeuelee nw,
Gmes kenles nQ Gletle kethe (Deeeaefmeeve kethe
efJeefMe leLe : mLeue ceC[ue
he=LJeer keer mebjevee
(Structure of the Earth)
YetieefYe&ke leehe, eeveeW kee IevelJe, pJeeueecegKeer efeee, GukeeefheC[eW
kee DeOeeve, Yetkecheere lejbie kes DeeOeej hej he=LJeer keer Deevleefjke
mebjevee keer peevekeejer eehle nesleer nw~
YetieYe& ceW eleske 32 ceer. keer ienjeF& hej 10C leehe ye{ves keer eJe=efe
heeeer peeleer nw~
mechetCe& he=LJeer kee Deewmele IevelJe 5.5 gram/cm3 heeee peelee nw~
pJeeueecegKeere ueeJee kee leeheceeve 12000C-20000C leke heeee
peelee nw~
Gukee efheC[eW ceW Deeejve SJeb efvekesue keer DeefOekelee heeeer peeleer nw~
he=LJeer keer Deevleefjke mebjevee kes mecyevOe ceW peevekeejer eoeve kejves
Jeeues eesleeW ceW Yetkecheere lejbie meJee&efOeke cenJehetCe& eesle nw~
he=LJeer keer hejle :
Deeefm^eve YetieYe&Meeeer mJesme (Suess) kes Devegmeej he=LJeer keer leerve
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 164
(Yeejleere Keee efveiece DeefmemW es[ III hejer#ee, 2012)
meceese jsKeeSB meceeve......kes mLeueeW kees pees[ves Jeeueer keeuheefveke
jsKee nw? Gelee
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
efJesoke veoer kes IegceeJe mes yeveer Peerue kees keee kenles nQ?
Dee@keme-yees ueske
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
yeuegF& helLej efkemeceW heebleefjle nes peelee nw? keJeed &pe
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
ceesjsve keneb yeveles nQ? efnceeveer #es$e
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
efnceeuee heJe&le e=bKeuee efkemekee GoenjCe nw? Jeefuele heJe&le
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
eegj cee$ee ceW Yetefceiele peue Jeeueer Deewj peue kee Keguee eJeen nesves
osves Jeeueer eeveW kenueeleer nQ? heejiece eeveW
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
jsefiemleeve #es$e ceW ceMece eeve kee efvecee&Ce efkemekee GoenjCe
nww? Dehejove efeee
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
eeC[ kewefveeve efkeme veoer ceW nw? keesueesjs[es
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
efkemeer eeve kee mJemLeeve hej lees[ osvee kenueelee nw?
Dehe#ejCe
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
efJeleeueere Deeivese Mewue kee GoenjCe nw esveeF
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
veeJeX kee le GoenjCe nw [eucesefMeeve
(mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013)
Yetkebhe kee keejCe nw? skeesefvepce
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
cegKe hejles nQ(1) efmeeeue, (2) meercee leLee (3) efveHes~
efmeee} (Sial)
he=LJeer keer Thejer hejle efmeeeue ceW efmeefuekee Deewj Suetefceefveece keer
DeefOekelee heeeer peeleer nw~
efmeeeue hejle kee IevelJe 2.75-2.90 leke nw~ Fme hejle keer
eeve ceW esveeF keer DeefOekelee nw~
efmeeeue hejle keer eeveW Decueere (Acidic) eeve nesleer nQ~
meercee (Sima)
he=LJeer keer otmejer hejle kees meercee (Sima) kene peelee nw~ en efmeeeue
hejle kes veeres Yeejer eeveeW keer Ske ceeser hejle nw~
meercee hejle ceW efmeefuekeve (Cilicon) leLee cewivesefMeece (Magnesium)
keer DeefOekelee heeeer peeleer nw~
meercee hejle keer eeveeW kee IevelJe 2.90 mes 4.75 heeee peelee nw~
Fme hejle ceW #eejere (Basic) eeveeW keer DeefOekelee nw~
meercee hejle keer eeveeW ceW yesmeeu leLee iesyees keer eOeevelee heeeer
peeleer nw~
efveHes (Nife) ogye&ueceC[ue kee Thejer Yeeie DeOe&efJele DeJemLee ceW nw peneb Yetkecheere
efvehes (Nife) he=LJeer keer leermejer SJeb kesvere hejle nw~ Fme hejle ceW lejbieeW kee Jesie kece nes peelee nw~
efvekesue (Nickel) leLee hesjme (Ferrus) keer DeefOekelee heeeer peeleer ogye&ueceC[ue kees ner efvecve Jesie eosMe (Low Velocity Zone) Yeer
nw~ kenles nQ~
efvehes hejle kee Deewmele IevelJe 10-12 leke heeee peelee nw~ efveeuee Yet-heue (Lower Crust) leLee Thejer Yet-eJeej (Upper
pece&ve YetieYe&Meeeer Jewve[j ee (Vander Gracht) kes Devegmeej Mantle) kes mecheke& #es $e kees cees nes Demecyelee (Moho
he=LJeer keer eej hejle heeeer peeleer nw Discontinuity) kene peelee nw~
hejle kee veece IevelJe hejle keer ceeseF& ceesnes Demecyelee kes efveke Yetkecheere lejbieeW kes Jesie ceW Deeeveke
Thejer efmeefuekes hejle 2.75 mes 2.90 60 efkeceer. Je=ef nesleer nw~
efmeefuekes keer Yeerlejer hejle 3.10 mes 4.75 1140. efkeceer. Yet-eJeej keer eeveW DeefOekeebMele: #eejere eeve nQ, efpeveceW yesmeeu
OeelegDeeW leLee efmeefuekes 4.75 mes 5.00 1700 efkeceer. keer DeefOekelee nw~
keer efceefele hejle Demecyelee hejle
OeelegDeeW kee kesvere efheC[ 11 mes DeefOeke 1700 efkeceer. mes 1. ceesnes Demecyelee Lower Crust Upper Mantle
DeefOeke 2. keesvee[& Demecyelee Outer and inner Crust
efyeefMe YetieYe&Meeeer DeeLe&j nescme ves he=LJeer kees oes hejleeW ceW efJeYeeefpele 3. iegsveyeie& Demecyelee Mantle and Core
efkeee nw(1) Yetheue (Crust) leLee (2) DeOe:mlej (Sub- 4. jsheseF& Demecyelee Upper and Lower mantle
stratum)~ ees[ (Core)
nescme ves Thejer hejle Yetheue (Crust) ceW efmeeeue (Sial) leLee he=LJeer kee kesvere Yeeie ees[ (Core) kenueelee nw~

meercee (Sima) kees Meeefceue efkeee nw~ ees[ kees oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw(1) Deevleefjke

DeeOegefveke YetieYe&MeeefeeeW ves he=LJeer kees leerve mebkesvere hejleeW ceW ees[ leLee (2) Jeee ees[~
efJeYeeefpele efkeee nw(1) Yetheue (Crust) (2) Yet eJeej (Mantle) Deevleefjke ees[ kee De&Jeeme 1250 efkeceer. nw lees cegKele: "esme
leLee ees[ (Core)~ Deewj DebMele: efJele DeJemLee ceW nw~
Jeee ees[ keer ceeseF& ueieYeie 2,250 efkeceer. nw~
Yet-heue (Crust)
ees[ kee DeefOekelece leeheceeve 55000C nw~ Fme hejle kee IevelJe
Yet-heue (Crust) he=LJeer keer meyemes Thejer Deewj heleueer hejle nw
13 nw~
efpemekeer ceeseF& 16-40 efkeceer. nw~
ees[ ceW Deeejve Deewj efvekesue keer DeefOekelee heeeer peeleer nw~ Fmeer
Yet-heue keer Deewmele ceeseF& 32 efkeceer. nw~ ceneerheere YeeieeW ceW
keejCe he=LJeer ceW ieglJeeke<e&Ce Meefe nw~
Fmekeer Deewmele ceeseF& 40 efkeceer. nw~ Yet-eJeej leLee ees[ hejle kes ceOe iegsveyeie& Demecyelee (Gutenberg
cenemeeiejere yesefmeveeW kes veeres Yet-heue keer ceeseF& 5-10 efkeceer. Discontinuity) heeee peelee nw~
heeF& peeleer nw~ iegsveyeie& Demecyelee mes Yetkecheere lejbieeW keer ieefle ceW heefjJele&ve
ceneer heer e Yet -heue es veeF Deew j veer me eeveeW keer yeveer nw Deelee nw~
efpemekes Thej DeJemeeoer eeveeW keer ef Jeef Ve hejle heeeer peeleer nw~ he=LJeer kes mecemle Deeeleve kee 0.5 eefleMele Yetheue, 83 eefleMele
cenemeeiejere Yet-heue yesmeeu eeveeW keer yeveer nw~ Yet-eJeej leLee 16.5 eefleMele ees[ nw~
Yet-heue kee Deewmele IevelJe 2.7-3.0 heeee peelee nw~ Yet-heue keer jevee meeceeer-eeve
Yet-heue Deewj Yet-eJeej kee meyemes Thejer Yeeie efceuekej mLeueceC[ue he=LJeer keer Thejer hejle Yetheue kee efvecee&Ce eeveeW mes ngDee nw~

(Lethosphere) yeveeles nQ efpemekeer ienjeF& 100 efkeceer. nw~ eeveeW kee DeOeeve kejves Jeeuee efJe%eeve Mewef}keer (Petrology)

mLeueceb[ue kes veeres ogye&ueceC[ue (Asthenosphere) kee efJemleej

kenueelee nw~
eeve Yet-heue ceW heees peeves Jeeues "esme heoeLe& nQ pees KeefvepeeW kes
nw efpemekeer meceevele: ceeseF& 100-200 efkeceer. leke nw~
mecegee nesles nQ~
Yet-eJeej (Mantle) Yet-heue ceW heees peeves Jeeues eeve efvecee&Cekeejer KeefvepeeW ceW hesumeheej
Yet-eJeej he=LJeer keer ceOeJeleea hejle nw efpemekeer ceeseF& 2900 efkeceer. (Feldspar) meJee&efOeke cenJehetCe& nQ~
nw~ hes umeheej kes Deef l eef j e keJee& d p e (Quartz), heeejes k em eeR me

Yet-eJeej kes Thejer Yeeie kee IevelJe 3.0 nw leLee efveeues Yeeie kee
IevelJe 4.5-5.0 leke heeee peelee nw~
Yet-eJeej kees oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele efkeee pee mekelee nw(1)
ogy e& ueceC[ue (Asthenosphere) leLee (2) ceOeceC[ue
(Mesosphere)~
(Pyroxenes), Scheeryeesume (Amphiboles), ceeFkee (Mica)
leLee DeesueerJeerve (Olevene) Keefvepe cenJehetCe& nQ~
Keefvepe eeke=efleke DeJemLee ceW heees peeves Jeeues lelJeeW kes eesie mes yeves
eewefieke nesles nQ~
KeefvepeeW keer Ske efveefele jemeeeefveke yeveeJe nesleer nw efpemes jemeeeefveke

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 165

 met$eeW eje Jee efkeee pee mekelee nw~ yesmeeu helLej kee Gheeesie me[ke yeveeves ceW efkeee peelee nw~
eleske Keefvepe kee Yeewefleke iegCe efveefele leLee Ske efveefele DeeefCJeke yesmeeu eeveeW kes #ejCe mes keeueer efceer leLee esveeF Deewj veerme
mebjevee heeeer peeleer nw~ eeveeW kes #ejCe mes ueeue efceer efJekeefmele nesleer nw~
Deye leke %eele lelJeeW keer kegue mebKee 99 nw efpeveceW mes 8 lelJe Yet- efmeefuekee keer cee$ee kes DeeOeej hej Deeivese eeve meeceevele: leerve

heue kes 98 Yeeie kee efvecee&Ce kejles nQ ekeej keer nesleer nwDecueere, #eejere leLee DeefOe#eejere Deeivese
eeve~
Yet-heue mebkesle Yet-heue
Deeivese eeve efmeefuekee GoenjCe
kes lelJe kee eefleMele
keer cee$ee
Dee@kemeerpeve O 46.71
Decueere Deeivese 60 mes DeefOeke esveeF
efmeefuekeve Si 27.69
#eejere Deeivese 45 mes 60 yesmeeu
Suegefceefveece Al 8.07
DeefOe#eejere Deeivese 45 mes kece hesefj[eseF
ueesne Fe 5.05
Deevleefjke Deeivese eeveeW kes efvecee&Ce ece ceW yewLeesefueLe, uewkeesefueLe,
kewefuMeece Ca 3.65 hewkeesefueLe, ueesheesefueLe, efmeue, Meer leLee [eF&ke pewmes efJeefJeOe mLeuehe
meesef[ece Na 2.75 efJekeefmele nesles nQ
heeswefMeece K 2.58 yewLeesefueLe (Batholith) : cewicee kes Oejeleue kes Devoj DeleefOeke
cewivesefMeece Mg 2.08 ienjeF& hej peceeJe mes efJekeefmele iegcyeoekeej mebjevee kees yewLeesefueLe
Yet-heue kes efvecee&Ce ceW meJee&efOeke cenJehetCe& lelJe Dee@kemeerpeve nw
kene peelee nw~ etSmeS ceW Foenes leLee kevee[e kee keesm jWpe
efpemekeer cee$ee Yet-heue ceW ueieYeie 47 eefleMele nw~ yewLeesefueLe Je=no yewLeesefueLe nQ~
uewkeesefueLe (Lacolith) : Oejeleue kes Devoj hejleoej eeveeW keer
he=LJeer kes efvecee&Cekeejer eeve leerve ekeej kes heees peeles nQ(1)
Deeivese, (2) DeJemeeoer, (3) heevleefjle~ hejleeW kes ceOe cewicee kes iegcyeoekeej peceeJe mes efJekeefmele mebjevee
uewkeesefueLe kenueelee nw~
mechetCe& he=LJeer ceW heees peeves Jeeuee lelJe
hewkeesefueLe (Phacolith) : Oejeleue kes Devoj cees[oej eeveeW kes
lelJe eefleMele Deheveefle Deewj DeefYeveefle ceW cewicee kes peceeJe mes efJekeefmele mebjevee
1. ueewn lelJe 35 hewkeesefueLe kenueelee nw~
2. Deekemeerpeve 30 ueesheesefueLe (Lopolith) : Oejeleue kes Devoj efkemeer yesefmeve ceW
3. efmeefuekeve 15 cewicee kes peceeJe mes efJekeefmele mebjevee kees ueesheesefueLe kene peelee nw~
4. cewivesefMeece 13 efmeue SJeb Meer (Sill and Sheet) : Oejeleue kes Devoj hejleoej
5. efvekesue 2.4 eeveeW keer hejleeW ceW cewicee kes #eweflepe peceeJe mes efJekeefmele mebjevee
6. meuhej 1.9 efmeue SJeb Meer nQ~ Meer keer ceeseF& efmeue mes kece nesleer nw~
7. kewefuMeece 1.1 [eFke (Dyke) : Oejeleue kes Devoj cewicee kes uecyeJeled peceeJe mes
8. Suegefceefveece 1.1 efJekeefmele mLeuehe [eFke kenueelee nw~
9. Deve 1.0 me@ke (Stock) : ueIeg Deekeej kes yewLeesefueLe kees pees iegcyeoekeej

(i) Deeivese eeve (Igneous Rock)
Deeivese eeve he=LJeer keer eeLeefceke eeve (Primary) nw keeeWefke
he=LJeer hej eLecele: Fmeer kee efvecee&Ce ngDee nw~
Deeivese eeveeW kee efvecee&Ce cewicee leLee ueeJee kes Meerleue neskej
peceeJe mes neslee nw~
Oejeleue kes Devoj efheIeueer eeve cewicee leLee Oejeleue kes Thej
efJele eeve kees ueeJee kene peelee nw~
esveeF, yesmeeu, esyees, hesiceeeF, [eeesjeF Fleeefo Deeivese
eeveeW kes GoenjCe nQ~
Deeivese edeveeW ceW OeeeflJeke KeefvepeeW keer yenguelee heeeer peeleer nw~
Deeivese edeveeW ceW peerJeeMce kee DeYeeJe heeee peelee nw~
Deeivese eeveW pees[, mebefOeeeb Deewj hejleefJenerve nesleer nQ~
esveeF Oejeleue kes Devoj cewicee kes peceeJe mes efJekeefmele jJesoej
(Crystlline) Deeivese eeve SJeb yesmeeu Oejeleue kes Thej ueeJee
kes peceeJe mes efJekeefmele DejJesoej Deeivese eeve nw~
esveeF leLee Fmekes keeeevleefjle he veerme kee Gheeesie Fceejleer
helLej kes he ceW efkeee peelee nw~
heees peeles nQ GvnW me@ke kene peelee nw~
(ii) DeJemeeoer eeve (Sedimentary Rock)
DeJemeeoer eeveeW kees leueer ee hejleoej eeve Yeer kene peelee
nw ~
DeJemeeoer eeveeW kee efvecee&Ce veoer, Jeeeg, efnceveoer meeiejere lejbieeW
kes eeveer Dehejove efeee mes eehle heoeLeeX kes peceeJe mes neslee nw~
DeJemeeoer eeveeW hej pees[, meefvOeeeb Deewj hejle heeeer peeleer nQ~
DeJemeeoer eeveeW ceW peerJeeMce (Fossil) keer eeefhle nesleer nw~
etvee helLej, keeseuee, yeuegDee helLej, eerkee Fleeefo DeJemeeoer
eeveeW kes GoenjCe nQ~
DeJemeeoer eeveeW ceW Keefvepe lesue keer eeefhle nesleer nw~
DeJemeeoer eeveeW ceW jvOe (Porous) heees peeles nQ~
efouueer SJeb Deeieje kee ueeue efkeuee ueeue yeuegDee helLej eje yevee
ngDee nw~
Yet-heue ceW 75 DeJemeeoer DeeJe=le heeeer peeleer nw peyeefke 25
Deeivese Deewj keeeevleefjle eeve nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 166

 Yet-heue kes efvecee&Ce ceW DeJemeeoer eeveeW kee eesieoeve cee$e 5 nw
peyeefke 95 Deeivese leLee keeeevleefjle edeve heees peeles nQ~
(ii) keeeevleefjle/heevleefjle edeve (Metamorphic Rock)
leehe, oeye SJeb jmeeeefveke efeeeDeeW kes eYeeJe mes eeveeW kes cetuehe
ceW heefjJele&ve mes keeeevleefjle eeve kee efvecee&Ce neslee nw~
heevleefjle ee keeeevleefjle eeve Deeivese eeve kes meceeve oevesoej
(Crystalline) nesleer nw~
heevleefjle eeveeW ceW efYeVe-efYeVe Keefvepe heoeLeeX keer Deueie-Deueie
len heeeer peeleer nw efpevekes menejs eeveeW ceW le[ke (Cleavage) kes
iegCe heees peeles nQ~
efvecee&Ce eefeee kes DeeOeej hej heJe&le eej ekeej kes heees peeles nQ
Jeefuele, YebMeeslLe, pJeeueecegKeere leLee DeJeefMe heJe&le~
1. Jeefuele heJe&le (Fold Mountain)
he=LJeer keer Deevleefjke MeefeeeW eje Yet-heue keer eeveeW ceW Jeueve
efeee mes efJekeefmele heJe&le Jeefuele heJe&le kenueeles nQ~ FvnW cees[oej
heJe&le Yeer kene peelee nw~
Jeefuele heJe&leeW kee efvecee&Ce YetmeVeefleeeW (Geosyncline) ceW neslee nw
efpemes heJe&leeW kee heeuevee (Cradle) kene peelee nw~
Yet-meVeefleeeB peuehetCe& Je=nod iele& nesleer nw efpeveceW DeJemeeoeW kee efvejvlej

etvee helLej kes heevlejCe mes mebiecejcej eeve efJekeefmele neslee nw~ peceeJe nesves mes leueer hej ye{ves Jeeues Yeej kes keejCe GmeceW OeBmeeJe
Yeejle ceW meJeexece efkemce kee mebiecejcej jepemLeeve kes cekejevee mes efeee nesleer nw~ Fmemes GlheVe #eweflepe yeue (mebkegeve yeue) Jeefuele
eehle efkeee peelee nw~ heJe&leeW kees efJekeefmele kejles nQ~
Mesue kee keeeevleefjle he mues neslee nw efpemekee Gheeesie efJeefuee[& eeveeW ceW Jeueve efeee eje Deheveefle (Anticline) leLee DeefYeveefle
keer cespe yeveeves ceW efkeee peelee nw~ (Syncline) kee efJekeeme neslee nw~
yeuegDee helLej kes keeeevlejCe mes keJee&peeF kee efvecee&Ce neslee nw YetmeVeefleeeW ceW heJe&leeW kes efvecee&Ce keer leerve DeJemLee nesleer nw
efpemekee Gheeesie keeBe yeveeves ceW efkeee peelee nw~ Mewuepeveve, heJe&le efvecee&Ce leLee heJe&le efJekeeme keer DeJemLee~
eeveeW keer ke"esjlee kees ceesn mkesue mes ceehee peelee nw~
Mewuepeveve DeJemLee (Lithogenesis) ceW YetmeVeefle ceW DeJemeeoeW
esheeF kee Gheeesie heWefmeue keer ueer[ yeveeves ceW efkeee peelee nw~
kes peceeJe mes DeJemeeoer edeveeW kee efvecee&Ce neslee nw~
Fueer kee kejeje mebiecejcej efJeMJe eefme mebiecejcej nw~
heJe&le efvecee&Ce DeJemLee (Orogenesis) ceW YetmeVeefle kes DeJemeeoeW
yesmeeu leLee iesyees kes heevlejCe mes ScheeryeesueeF (Amphibolite)
hej mebkegeve yeue kes eYeeJe mes Jeueve efeee eje GveceW cees[ he[ves
eeve efJekeefmele neslee nw~ mes heJe&le kee efvecee&Ce eejcYe neslee nw~
ceewefueke eeve keeeebleefjle/ heJe&le efJekeeme DeJemLee ceW (Glyptogenesis) mebkegeve yeue
heebleefjle eeve keer DeefOeke meefeelee kes keejCe heJe&leeW keer TbeeF& ceW Je=ef nesleer nw~
esveeF veerme Jeefuele heJe&leeW kee efJemleej mebmeej ceW meJee&efOeke heeee peelee nw~
yesmeeu iesyees
Jeefuele heJe&le mebmeej kes meJeexe heJe&le nQ~ efnceeuee meYeer Jeefuele
iesyees mejheW eFve
heJe&leeW ceW meJeexe heJe&le nw~
yeuegDee helLej keJee&peeF
Gejer Decesefjkee kee je@keer, oef#eCeer Decesefjkee kee SC[erpe, etjeshe
Mesue mues
mues heeFueeF kee Deeuheme, SefMeee kee efnceeuee SJeb etjeue, Deeerkee kee
heeFueeF efMe Sueme, Deem^sefueee kee es ef[JeeFef[bie jWpe meYeer cees[oej heJe&le
etvee helLej mebiecejcej kes GoenjCe nQ~
keeseuee esheeF Yeejle kee DejeJeueer mebmeej kee eeeervelece Jeefuele heJe&le nw~ Fmekee

he=LJeer kes ecegKe mLeuehe-heJe&le
ceneerheere Oejeleue hej heees peeves Jeeues heJe&le mLeuehe efleere
esCeer kes GeeJee ceeves peeles nQ~
heJe&le Oejeleue hej efmLele Gme megmhe mLeuehe kees kene peelee nw
efpemeceW Ske mebkegefele efMeKej, leere {eue (150-250 leke) leLee
efvecee&Ce eer-kewcyeereve heJe&leerkejCe egie ceW ngDee nw~
cees[oej heJe&leeW kee efvecee&Ce hejleoej/DeJemeeoer eeveeW mes neslee nw~
Jeefuele heJe&leeW ceW peerJeeMce keer eeefhle nesleer nw~
Jeefuele heJe&le eeheeke=efle/Oeveg<eeke=efle ceW efJekeefmele heees peeles nQ~
Gejer Decesefjkee kee DehuesefMeeve eeeerve cees[oej heJe&le nw efpemeceW

efJemle=le DeeOeej heeee peelee nw~
heJe&le meeceevele: Deheves efvekeJeleea meceger melen mes 600 ceerj
TBes heees peeles nQ~ Fvemes kece TbeeF& Jeeues heJe&leeW kees hene[er
(Hill) kene peelee nw~
Oejeleue hej heees peeves Jeeues uecyes leLee mebkejs heJe&leeW kees heJe&le
keke (Ridge) kene peelee nw~
keeseuee kee mebee heeee peelee nw~
etjeue heJe&le etjeshe Deewj SefMeee kees eeke=efleke he mes efJeYeeefpele
kejlee nw~ en eeeerve cees[oej heJe&le nw efpemeceW ueewn Deemke kee
mebee heeee peelee nw~
Deem^sefueee kee es ef[JeeFef[bie jWpe eeeerve cees[oej heJe&le nw~
efJeMJe kes meYeer veJeerve cees[oej heJe&leeW kee Glheefe efMe&ejer egie ceW

efkemeer egie efJeMes<e ceW Ske ner eefeee mes efJekeefmele heJe&le leLee heJe&le
ngF& nw~
kekeeW kes efJemleej kees heJe&le esCeer (Range) kene peelee nw~ Yeejle kee efnceeuee heJe&lecee}e efMe&ejer egie ceW sLeerpe meeiej kes

efkemeer heJe&leere #es$e ceW heJe&le esefCeeeW kes meceeveevlej efJemleej kees DeJemeeoeW ceW Jeueve mes efJekeefmele Jeefuele heJe&le ceeuee nw~
heJe&leceeuee ee eCeeueer (Mt. System) kene peelee nw~ hues efJeJele&efvekeer kes Devegmeej efnceeuee kee efvecee&Ce FefC[eve hues

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 167

 kes etjsefMeeve hues keer Deesj ieefleMeeruelee kee heefjCeece nw~ eefeee mes keeb-eb mes yeves nesles nQ, DeJeefMe/Deveeeefole heJe&le
FefC[eve hues 5 cm/Year keer oj mes etjsefMeeve hues keer Deesj kenueeles nQ~
ieefleMeerue nw~ ener keejCe ns efke efnceeuee Fme oj mes eefleJe<e& Tbee heJe&le efvecee&Ce egie mebmeej kes heJe&le
G" jne nw~ 1. eer kewcyeereve DejeJeueer, ueejs ef vmeeve, Sueiees ceve,
FefC[eve hues keer ieefleMeeruelee keer efoMee Gej-hetJe& nesves kes keejCe efkeueeefvee&ve
ner hetJeea efnceeuee keer TbeeF& heefeceer efnceeuee mes DeefOeke nw~ 2. kewefue[esefveeve mkee@ uew C[, Dehues ef Meeve, ceneos Je,
meleheg [e
2. YebMeeslLe heJe&le (Block Mountain)
3. nmeeaefveeve nepe&, yuewke heejsm, Jeemepespe etjeue
YebMeeslLe heJe&le kees KeC[ heJe&le Yeer kene peelee nw~
4. efMe&ejer/DeuheeFve efnceeuee, je@keer, SC[erpe, Sueme,
he=LJeer keer Deebleefjke MeefeeeW kes eYeeJe mes Oejeleue hej efJekeefmele oes Deeuheme
meceeveevlej YebMeeW kes YebMeleueeW kes menejs GeflLele mLeueKeC[ YebMeeslLe
heJe&le kes he ceW efJekeefmele nesles nQ~ efJeMJe kes ecegKe heJe&le efMeKej
pece&veer ceW Fme Thej G"s YetYeeie kees ne@m& (Horst) kene peelee nw~
heJe&le efMeKej TbeeF& (ceer.) efmLeefle (osMe)
pece&veer kee Black Forest, Vosgeg, heeefkemleeve kee Salt Range,
SJejsm 8850 vesheeue
Yeejle kee Nilgiri leLee mebege jepe Decesefjkee kee Sierra Nevada
iee[efJeve Deeefmve(K2) 8611 Yeejle
heJe&le YebMeeslLe heJe&le kes GoenjCe nQ~
kebevepebIee 8598 Yeejle-ves heeue
mebege jepe Decesefjkee ceW efmLele Sierra Nevada heJe&le mebmeej kee
uenelmes 8501 vesheeue
meJee&efOeke efJemle=le KeC[ heJe&le nw~ cekeeuet 8481 ves heeue-eerve
YebMeIeeer/ojej Ieeer (Rift Valley) Oeewueeefiejer 8172 vesheeue
Oejeleue hej he=LJeer keer Deebleefjke MeefeeeW kes eYeeJe mes efJekeefmele
vebiee heJe&le 8126 Yeejle
meceeveevlej YebMe leueeW kes menejs ceOeJeleea YetKeC[ kes DeJeleueve mes DeVehetCee& 8078 vesheeue
efJekeefmele Ieeer YebMe Ieeer kenueeleer nw~ Fmes ojej Ieeer Yeer kenles esMej yece 8068 heeefkemleeve
ieesmeeF&Leeve 8018 eerve
nQ~
vevoeosJeer 7817 Yeejle
pece&veer keer jeFve veoer Black Forest leLee Vosgeg heJe&leeW kes
jekeeheesMeer 7788 heeefkemleeve
ceOe YebMe Ieeer ceW eJeeefnle nesleer nw~ keecesle 7756 Yeejle-eer ve
mebmeej keer meJee&efOeke uecyeer YebMe Ieeer 3000 ceerue uecyeer SefMeee
veeceeeyeJee& 7726 Yeejle-eer ve
kes pee[&ve veoer Ieeer leLee ce=le meeiej mes ueskej hetJeea Deeerkee nesles
ngS oef#eCe ceW peecyespeer veoer leke efJemle=le nw~ he=LJeer kes ecegKe mLeuehe-he"ej
YebMe Ieeer kees pece&ve Yee<ee ceW eeyesve kene peelee nw~
(Plateau)
he"ej Oejeleue hej efmLele mehee Meer<e&, cevo {eue Deewj efJemle=le
pee[&ve efmLele ce=le meeiej, Deeerkee keer wieebefvekee, Deueye&, S[Je[&,
DeeOeej Jeeues mLeuehe nesles nQ~
veemee Fleeefo PeerueW YebMe Ieeer ceW efmLele Peerue nw~
efleyyele kee he"ej mebmeej kee meJeexe he"ej nw efpemekeer TbeeF&
3. pJeeueecegKeere/mebeefele heJe&le (Volcanic Mountain) 5000 ceer . nw ~ Fmekes Deef l eef j e yees ueer ef Jeee kee he"ej,
pJeeueecegKeere Godieej mes efvekeueves Jeeues efJeefYevve heoeLeeX kes peceeJe mes mebege jepe Decesefjkee kee keesueefcyeee he"ej Deve TBes he"ej nQ~
efJekeefmele heJe&le pJeeueecegKeere ee mebeefele heJe&le kenueeles nQ~ efmLeefle kes DeeOeej hej he"ej leerve ekeej kes nesles nQ(1) heJe&leheoere,
Fueer kee efJemege fJeeme, peeheeve kee heetpeereecee, Deeerkee kee (2) Devlehe&Je&leere leLee (3) ceneerheere he"ej~
efkeefuecebpeejes, ceebceej kee ceeGb heeshee, efeueer kee SkeebkeeiegDee leLee heJe&leeW kes DeeOeej Deewj heo hej efmLele he"ej heJe&leheoere (Piedmont)
FkeJes[esj kee kee@eshewkemeer meYeer pJeeueecegKeere heJe&le nQ~ he"ej kenueeles nQ~ Gejer Decesefjkee ceW DehuesefMeeve heJe&le kee
efJeMJe kee meJee&efOeke Tbee pJeeueecegKeere heJe&le efeueer kee SkeebkeeiegDee efhe[cee@v he"ej leLee oef#eCeer Decesefjkee ceW SC[erpe heJe&le kee
nw~ heseieesefveee he"ej heJe&leheoere he"ej nw~
mebege jepe Decesefjkee ceW Meemlee, ng[ leLee jsefveej pJeeueecegKeere
heJe& le ceeueeDeeW kes yeer e ef m Lele he"ej Devlehe& Je& leer e he"ej
(Intermountain) kenueeles nQ~
heJe&le nw~
nJeeF& erhe mecetn leLee SuegefMeeve erhe mecetn hej pJeeueecegKeere
efleyyele kee he"ej, yeesueerefJeee kee he"ej, ieesyeer kee he"ej cewefkemekees
kee he"ej, keesueefcyeee he"ej, es yesefmeve (USA) meYeer Devle:heJe&leere
heJe&le efmLele nw~
he"ej kes GoenjCe nQ~
Yeejle ceW Deb[ceeve efvekeesyeej erhe mecetn kes Devleie&le yewjve erhe Deewj
ceneosMeeW ee osMeeW kes Ske efJeMeeue Yet-Yeeie hej efJemle=le he"ej
vejkeeW[ce erhe hej pJeeueecegKeere heJe&le heees peeles nQ~ ceneerheere (Continental) he"ej kenueeles nQ~
4. DeJeefMe/Deveeeefole heJe&le (Relict Mountain) Deeerkee, hetJeea yeepeerue, Dejsefyeee, eerveuewC[, heefeceer Deem^sefueee,
mebmeej kes Jes meYeer heJe&le pees Ske uecyes meceeevlejeue ceW Dehejove keer eeeerheere Yeejle kee he"ej meYeer ceneerheere he"ej kes GoenjCe nQ~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 168

 efvecee&Ce eefeee he"ejeW kes GoenjCe
efnceveoere he"ej eerveuewC[, Deveke&efkee, ie{Jeeue,
ueeKe
peueere he"ej jesnleeme, heVee, kewcetj, Meeve (ceebceej),
esjehebtpeer
Jeeet{ he"ej heesJeej (heeefkemleeve), eerve
pJeeueecegKeere he"ej keesueef cyeee, Yeejle kee okekeve,
cewefkemekees, peeJee, DeeejuewC[
GeflLele he"ej jebeer, npeejer yeeie, cewmet j, efcemeewj
(etSmeS)
efJeMJe kes ecegKe he"ej
1. eerveuewC[ kee he"ejDeueebefke cenemeeiej kes Gejer Yeeie ceW
efmLele eerveuewC[ kee he"ej efnceeveer he"ej nw~ mebjeveelceke ef mes
en ueejsefvmeeve Meeru[ kee efJemleej ceevee peelee nw~ Fmekee mechetCe&
#es$eheue 21,75,600 Jeie& efkeceer. nw~
2. Deueemkee kee he"ejmebege jepe Decesefjkee ceW efmLele Deueemkee
he"ej kees etkeve kee he"ej Yeer kene peelee nw~ Fmekee efvecee&Ce etkeve
Deewj Fmekeer meneeke veefoeeW kes eje efkeee ieee nw~
3. keesueefcyeee kee he"ejmebege jepe Decesefjkee ceW efmLele keesueefcyeee
kee he"ej pJeeueecegKeere he"ej nw~ en Deesjsieve, JeeefMebieve Deewj
F[enes jepeeW kes ceOe ueieYeie 4,62,000 Jeie& efkeceer. #es$e hej
heeee peelee nw~
4. keesueesjw[es kee he"ejmebege jepe Decesefjkee ceW es yesefmeve kes 17. Deyeermeerefveee kee he"ejen he"ej hetJeea Deeerkee kes FLeesefheee
oef#eCe ceW keesueesjw[es he"ej kee efJemleej heeee peelee nw~ Fme hej
eJeeefnle keesueesjw[es veoer mebmeej keer meJee&efOeke ienjer ewv[ kewefveeve
kee efvecee&Ce kejleer nw~
5. es yesefmeve kee he"ejmebege jepe Decesefjkee ceW keesueesjw[es
Deewj keesueefcyeee veefoeeW kes ceOe es yesefmeve he"ejer #es$e kee efJemleej
heeee peelee nw~ en Deesjsieve, vesJeeoe, ete Deewj F[enes jepeeW ceW
efJemle=le Devle:eJeener #es$e nw~ Fmekee #es$eheue 5,25,000 Jeie&
efkeceer. nw~
6. cewefkemekees kee he"ejje@keer heJe&le esefCeeeW kes heefece efmeejecees
leLee hetJeea efmeejecees kes yeere cewefkemekees ceW efmLele en he"ej ueeJee
efveefce&le he"ej nw~ Fme hej eJeeefnle veefoeeW ves Dehejove eje ienjer
kevojeDeeW kee efvecee&Ce efkeee nw~
7. efleyyele kee he"ejSefMeee ceW efnceeuee leLee kegveuegve heJe&le
esefCeeeW kes yeere efmLele efleyyele he"ej mebmeej kee meJeexe (5000
ceer.) he"ej nw~ Fmeer he"ej mes efmevOeg, meleuepe, yeeheg$e, ceerkeebie,
eebieefefmekeeebie Deewj ebienes veefoeeb efvekeueleer nQ~
8. yeesefueefJeee kee he"ejoef#eCeer Decesefjkee ceW SC[erpe heJe&le esefCeeeW
kes yeere yeesefueefJeee ceW efmLele en he"ej Devle:heJe&leere he"ej nw~ Fmeer
he"ej #es$e hej ererkeekee Peerue efmLele nw~
9. yeepeerue kee he"ejoef#eCeer Decesefjkee kes yeepeerue kes hetJeea Yeeie
ceW en he"ej ef$eYegpeekeej he ceW heeee peelee nw~ en Keefvepe mecheoe
keer ef mes cenJehetCe& he"ej nw~ eneb mes ueewn Deemke Deewj DeYeke
keer eeefhle nesleer nw~
10. cesmese kee he"ejmhesve kes DeeFyesefjeve eeeerhe ceW efmLele cesmese
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 169
kes he"ej keer Deewmele TbeeF& 610 ceer. nw~ en eejeW Deesj heJe&leeW mes
efIeje he"ej nw~
11. efeeeheeme he"ejoef#eCeer cewefkemekees ceW eMeevle cenemeeiej leJeleea
#es$e ceW efmLele en GhepeeT he"ej nw~ eneb keer yesmeeu eeveW ueeJee
kes peceeJe mes efveefce&le nQ~
12. cebieesefueee he"ejeerve kes Gejer ceOe Yeeie ceW efmLele cebieesefueee
he"ej Meg<ke he"ej nw~ Fmekes hetJe& ceW efKeiebve esCeer efmLele nw~ Fmekee
hetJeea Yeeie cemLeueere nw~
13. Dejye kee he"ejeeeerve ke"esj MewueeW mes yevee en he"ej oef#eCeer-
heefece SefMeee ceW efmLele nw~ Fmekes Gej-heefece cesW YetceOe meeiej,
oef#eCeer ceW Dejye meeiej leLee heefece ceW ueeue meeiej efmLele nw~ en
Meg<ke he"ejer mebjevee nw~
14. F&jeve kee he"ejFmes SefMeee ceeFvej kee he"ej Yeer kene peelee
nw~ Fmekeer Deewmele TbeeF& 900-1500 ceer. nw~ Fmeer he"ej hej
F&jeve keer jepeOeeveer lesnjeve efmLele nw~ en he"ej ueeJee kes peceeJe mes
yevee nw~
15. okekeve kee he"ejeeeerheere Yeejle kes Gej-heefece ceW efmLele
okekeve he"ej yesmeeefuke ueeJee kes peceeJe mes efJekeefmele he"ej nw~
en ueieYeie 5000000 Jeie& efkeceer. #es$e hej efJemle=le nw~ Fmekee
meJee&efOeke #es$e ceneje^ jepe ceW nw~
16. Deveeleesefueee kee he"ejlegkeea ceW heeefvke leLee peeeme esefCeeeW
kes ceOe Deveeleesefueee kee he"ej ceOe efheC[ kee GoenjCe nw~
Fmekeer Deewmele TbeeF& 800 ceer. nw~
SJeb meesceeefueee ceW efJemle=le nw~ Fme he"ejer #es$e ceW ojej Ieeer heeeer
peeleer nw pees efJeJele&efveke efeee eje efJekeefmele nw~
18. oef#eCe Deeerkee kee he"ejen he"ej oef#eCe Deeerkee ceW
Keefvepe mecheoe keer ef mes cenJehetCe& nw~ Fme he"ej mes meesves keer
eeefhle nesleer nw~ peesnevmeyeie& veiej Fme he"ejer #es$e ceW mJeCe& Glheeoke
veiej nw~
19. Deem^sefueee kee he"ejheefeceer Deem^sefueee kee he"ejer Yeeie
Meg<ke cemLeue nw~ en mJeCe& Keefvepe kes Glheeove kes efueS eefme
jne nw~ keeueiegueea SJeb kegueiee[ea oes cenJehetCe& mJeCe& Keveve veiej
nQ ~
20. ces[eieemkej kee he"ejDeeerkee kes oef#eCeer-hetJe& ceW efmLele ces[eieemkej
erhe kes ceOeJeleea he"ejer Yeeie kees ces[eieemkej ee ceeueeieemeer kee
he"ej kene peelee nw~ Fme he"ej hej keF& pJeeueecegKeer heees peeles nQ~
he=LJeer kes ecegKe mLeuehe-cewoeve
cewoeve Oejeleue hej efmLele efleere esCeer kes meceleue eee mLeuehe
nesles nQ pees Deheves efvekeJeleea meceger melen mes meeceevele: 160 ceer.
Tbes heees peeles nQ~
meeiej keer Deesj ye{ves hej cewoeveeW keer {eue ceW eceMe: keceer keer
eJe=efe heeeer peeleer nw~
veerojuewC[ kee cewoeve Deheves efvekeJeleea meceger melen mes veeree nw~
FmeerefueS Fmes efveeuee cewoeve (Low Land Plain) kene peelee nw~
mebege jepe Decesefjkee efmLele efcemeerefmeheer kee cewoeve Deheves efvekeJeleea
meceger melen mes 450 ceer. Tbee nw~ Fmes Ge cewoeve (High Land
Plain) kene peelee nw~
 mebege jepe Decesefjkee kee ceneve cewoeve (Great Plain) GlLeeve 3. Jeeet{ cewoeve (Aeolian Plain)Jeeeg eje Dehejove Je
keer eefeee eje efJekeefmele cewoeve nw~ DeheJeenve efeee mes ueekej pecee efkeS ieS heoeLeeX kes peceeJe mes
mebege jepe Decesefjkee kee Gejer Deueebefke leere cewoeve Gvceppeve efJekeefmele cewoeve Jeeet{ ee ueeseme (Loess) cewoeve kenueeles
keer eefeee eje efJekeefmele cewoeve nw~ nQ~ eerve kee Gej-heefeceer cewoeve ueeseme cewoeve nw~
Yeejle kee iebiee-ecegvee kee cewoeve veefoeeW kes eje ueees iees DeJemeeoeW 4. Peerueke=le cewoeve (Lacustrine)PeerueeW ceW DeJemeeoeW kes
kes peceeJe mes yevee nw~ Yej peeves mes yevee cewoeve Peerueke=le cewoeve nw~ keMceerj kee cewoeve
nbiejer kee cewoeve Jeueve efeee kes oewjeve ef[veeefjke Deeuheme SJeb
Fmeer ekeej kejsJee kes peceeJe mes yevee nw~
keehexefLeeve Deeuheme kes ceOe efJekeefmele cewoeve nw~ 5. ueeJee cewoeve (Lawa Plain)pJeeueecegKeere Godieej mes
efvecee&Ce eefeee kes DeeOeej hej cewoeve leerve ekeej mes efJekeefmele nesles
efvekeues ueeJee kes peceeJe mes efJekeefmele cewoeve ueeJee cewoeve
nQ(1) efJeJele&efveke cewoeve, (2) Dehejoveelceke cewoeve leLee (3) kenueelee nw~ peeJee kee cewoeve Fmeer ekeej kee cewoeve nw~
efve#esheelceke cewoeve~ 6. hegefueve (Beach)leJeleea #es$eeW ceW meeiejere lejbieeW eje
1. efJeJele&efveke cewoeve (Diastrophic Plain)efJeJe&leefveke cewoeve DeJemeeoeW kes peceeJe mes efJekeefmele jsleege cewoeve hegefueve kenueelee
kees jeveelceke cewoeve Yeer kene peelee nw~ Ssmes cewoeve he=LJeer keer nw ~
Deevleefjke MeefeeeW kes eje efJekeefmele nesles nQ~ mebege jepe Decesefjkee efJeMJe kes ecegKe cewoeve
kee es huesvme, nbiejer kee cewoeve, Gejer me kee cewoeve Fmeer ekeej
efJeMJe kes cewoeve efvecee&Ce eefeee
kes jeveelceke cewoeve nQ~
2. Dehejoveelceke cewoeve (Erosional Plain)veefoeeW, Jeeeg, 1. es huesvme (etSmeS) efveie&ceve (Gvceppeve)
efnceveefoeeW leLee meeiejere lejbieeW kes Dehejove (eeveeW kes efJeKeC[ve 2. Yeejle kee efJeMeeue cewoeve DeJemeeoer peceeJe
SJeb efJeeespeve) mes Dehejoveelceke cewoeve kee efvecee&Ce neslee nw~ Fmekes 3. veerojueQ[ kee cewoeve heesu[j cewoeve
ecegKe he nQ 4. keMceerj kee cewoeve Peerue ceW DeJemeeoer peceeJe
5. nbiejer kee cewoeve jeveelceke cewoeve
1. veefoeeW eje efJekeefmele cewoeveveefoeeW eje eJeen ece (ceOeefheC[ cewoeve)
ceW eeveeW kes efJeKeC[ve Deewj efJeeespeve mes yeveves Jeeues cewoeve 6. Gej-heefeceer eerve kee cewoeve ueeseme cewoeve
meceeee cewoeve (Peneplain) kenueeles nQ~ 7. egieesmueeefJeee kee cewoeve keem& cewoeve
2. efnceveef oeeW eje efJekeefmele cewoeveefnceveef oeeW eje 8. ueeKe kee cewoeve efnceeveerke=le cewoeve
ieefleMeeruelee ece ceW eeveeW kes DeheIe<e&Ce mes efJekeefmele cewoeve 9. pece&veer kee eefMeee cewoeve efnceeveerke=le cewoeve
efnceeveer ke=le (Glacial) cewoeve kenueeles nQ~ 10. efcemeerefmeheer kee cewoeve DeJemeeoer cewoeve
3. Jeeeg eje efJekeefmele cewoeveMeg<ke eosMeeW ceW Jeeeg kes 11. meer huesheece& GeflLele cewoeve
Dehejoveelceke keee& DeefOeke heees peeles nQ~ eneb DeheIe<e&Ce SJeb 12. heueesefj[e kee cewoeve keem& cewoeve
DeheJeenve efeee eje ef Jekeef mele cew oeve Jeeeg ke= le cewoeve 13. ke kee cewoeve GeflLele cewoeve
(Pediplain) kenueeles nQ~
14. Yeejle kee hetJeea leere cewoeve DeJeleefuele cewoeve
4. meeiejere lejbie eje efJekeefmele cewoeveleJeleea #es$eeW ceW
meeiejere lejbieeW kes eje eeveeW kes efJeKeC[ve Deewj efJeeespeve Peerue
mes efJekeefmele cewoeve lejbie Ieef<e&le cewoeve (Wave cut Plain) (Lakes)
kenueeles nQ~ Peerue Yet-heue hej efmLele mLeue peueeMee nesles nQ~ Fvekee peue
5. Yetefceiele peue eje efJekeefmele cewoeveetvee eOeeve #es$eeW efmLej heeee peelee nw~
ceW Yetefceiele peue eje efJekeefmele cewoeve keem& cewoeve (Karst mebmeej keer meyemes ye[er Peerue kewefmheeve meeiej nw efpemekee #es$eheue
plain) kenueeles nQ, efpevekee efJekeeme etvee kes efJeueeve efeee 4,30,000 Jeie& efkeceer. nw~
mes neslee nw~ mebmeej keer meyemes ye[er ceer"s heeveer keer Peerue mebege jepe Decesefjkee
3. efve#esheelceke cewoeve (Depositional Plain)Dehejefole heoeLeeX keer megheerefjej Peerue nw~
kes peceeJe mes efJekeefmele cewoeveeW kees efve#esheelceke cewoeve kene peelee nw~ mebege jepe Decesefjkee keer megheerefjej, efceMeerieve, etjve F&jer leLee
Ssmes cewoeve keF& ekeej mes efJekeefmele nesles nQ Deesveefjees PeerueeW kees ceneve Peerue (Great Lakes) kene peelee nw~
1. peuees{ cewoeve (Alluvial Plain)veefoeeW eje ueees ieS megheerefjej Peerue kes efvekeJeleea #es$e ceW cesmeeyeer cenJehetCe& ueewn
DeJemeeoeW kes peceeJe mes efJekeefmele cewoeve peuees{ cewoeve kenueeles Deemke Keveve kesv nw~
nQ~ yeebiej hegjeleve peuees{ cewoeve nesles nQ, peyeefke Keeoj veJeerve
efMekeeiees efceMeerieve Peerue kes efkeveejs efmLele ueewn Fmheele veiej nw peneb
peuees{ cewoeve nQ~
mebmeej eefme yete[Keevee heeee peelee nw~
2. efncees{ cewoeve (Morain Plain)efnceveefoeeW kes eje
mebmeej keer meJeexe Peerue efmees meerke nw pees efleyyele kes he"ejer #es$e
Dehejefole eeveer keCeeW kees efncees{ kene peelee nw~ Fvekes
ceW 18,248 heer keer TbeeF& hej efmLele nw~
peceeJe mes efJekeefmele cewoeve efncees{ cewoeve kenueeles nQ~ Fmes
efue cewoeve Yeer kene peelee nw~ efue cewoeve ceW jsle, yepejer, mebmeej keer meyemes veereer Peerue ce=le meeiej nw pees Deheves efvekeJeleea
yeesu[j meYeer kee peceeJe heeee peelee nw~ meceger melen mes 400 ceer. veereer nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 170

 efJeMJe keer ecegKe Peerue
veece #es$eheue (Jeie& efkeceer. ceW) mecyeefvOele #es$e
1. kewefmheeve meeiej 4,30,000 me, kepeeefkemleeve leLee F&jeve
2. megheerefjej Peerue 82,400 Decesefjkee leLee kevee[e
3. efJekeesefjee Peerue 69,400 kesvee egieeC[e leLee lebpeeefveee
4. Dejue meeiej Peerue 64,500 kepeeefkemleeve SJeb Gpeyesefkemleeve
5. ntjve Peerue 59,600 meb.je. Decesefjkee leLee kevee[e
6. efceMeerieve Peerue 57,800 meb.je. Decesefjkee
7. Qieeefvekee Peerue 32,900 lebpeeefveee, peeefcyeee leLee pewjs
8. yewkeeue Peerue 31,500 hetJe& meesefJeele mebIe
9. yesefjej Peerue 31,200 kevee[e
10. es muesJe Peerue 28,438 kevee[e
11. F&jer Peerue 25,745 meb. je. Decesefjkee leLee kevee[e
12. efJeveerhesie Peerue 24,341 kevee[e
13. ceueeJeer Peerue 23,310 ceueeJeer leLee ceespeeefcyeke
14. DeesCsefjees Peerue 19,529 meb. je. Decesefjkee leLee kevee[e
15. yeeukeMe Peerue 18,260 kepeeefkemleeve
16. ue[ewiee Peerue 18,130 me
17. ee[ Peerue 15,540 veeFpeerefjee , veeFpej ee[
18. Deesvesiee Peerue 9,842 me
19. [esuhe Peerue 9,065 kesvee
20. Deeej Peerue 9,583 Deem^sefueee
21. ererkeekee Peerue 9,065 hes yeesefueefJeee
22. DeYeJee Peerue 8,081 kevee[e
23. efvekeejeiegDee Peerue 7,697 efvekeejeiegDee
24. jsefv[ej Peerue 6,389 kevee[e
25. Fefmeke kegue Peerue 6,190 efkeefie&mleeve
26. efkevOeeceer Peerue 5,957 eerve
27. esjsvme Peerue 5,698 Deem^sefueee

mebmeej keer meyemes ienjer Peerue me keer yewkeeue Peerue nw efpemekeer
ienjeF& 1.6 efkeceer. nw~
Yeejle keer ie{Jeeue efnceeuee ceW efmLele osJeleeue Peerue efnceeveerke=le
meJeexe Peerue nw efpemekeer TbeeF& 17,745 heer nw~
mebmeej keer meJee&efOeke ueJeCelee Jeeueer Peerue legkeea keer Jee@ve Peerue nw
efpemekeer ueJeCelee 330 nw~
ce=le meeiej (240) leLee Decesefjkee keer ceneve ueJeCe Peerue
(220) eceMe: otmejer Deewj leermejer meJee&efOeke ueJeCelee Jeeueer
Peerue nw~
mebmeej keer meJeexe veewkeeeve Peerue yeesefueefJeee keer eferkeekee Peerue
nw~
Yeejle kes Deesef[Mee jepe ceW efeukee, kesjue ceW yescyeeveeo SJeb Decegoer
leLee DeebOe eosMe ceW hegefueke PeerueW uewietve Peerue kes GoenjCe nQ~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 171
Yeejle keer Deesef[Mee jepe keer efeukee meyemes ye[er Peerue nw~
DeebOe eosMe kes hegefueke Peerue ceW ner eernefjkeese erhe efmLele nw~
keMceerj keer Jeguej Peerue mes Pesuece veoer kee Godiece neslee nw~
Deeerkee keer efJekeesefjee Peerue mes veerue veoer efvekeueleer nw~
keMceerj keer [ue Peerue efncees{eW kes peceeJe mes efJekeefmele ngF& Peerue nw~
ceneje^ keer ueesveej Peerue Gukeeheele mes efJekeefmele iele& ceW peueYejeJe
mes yeveer esj Peerue nw~
Fueer keer SJejve Peerue pJeeueecegKeer kes cegKe ceW peue peceeJe mes
efJekeefmele esj Peerue nw~
mJeerdpejuewC[ keer pesvesJee Peerue eeveeW ceW Jeueve efeee eje efJekeefmele
DeefYeveleere (Synclinal) Peerue nw~
Deeerkee keer evee Peerue yuet veerue veoer ceW ueeJee peceeJe mes efJekeefmele
ngF& nw~
 ce=le meeiej, Qieeefvekee, efJekeesefjee, veemee, yewkeeue PeerueeW kee ef keee peelee nw ~ Yet kecheer e lejb ieeW kee Deb keve Yet kecheues Keer
efvecee&Ce YebMe esCeer ceW ngDee nw~ (Seismograph) hej efkeee peelee nw~
Yeejle keer keesues (DeebOe eosMe), veerue keer ceeesn leLee veeFpej keer he=LJeer kes Deevleefjke Yeeie ceW Yetkeche kes Glheefe kesv kees Yetkeche cetue
cesjeriee Peerue [sueF& Peerue nQ~ (Focus) kene peelee nw~ Yetkeche cetue kes Thej efmLele Oejeleueere efyevot
mebege jepe Decesefjkee keer ewv[ ketueer Peerue eheeleer Peerue (Waterfall DeefOekesv (Epicentre) kenueelee nw~
Lake) nw~ Yetkeche kes keejCe
mebege jepe Decesefjkee keer hesewve Peerue kewue Peerue kee GoenjCe
Yetkeche keer Glheefe kes keF& Deevleefjke Deewj Jeee keejCe nQ, pewmes
nw~
1. pJeeueecegKeere efeee kes oewjeve YetieYe& mes efvekeueves Jeeues Jee<he
Fueer keer iee[e& Peerue efncees{eW kes peceeJe mes efJekeefmele ngF& Peerue nw~
leLee cewicee eje Oejeleue hej Oekekee ueieeves mes Yetkeche keer
efmJedpejuewC[ keer ceejpeuesve Peerue efnceeJejesOeer Peerue kee GoenjCe Glheefe nesleer nw~
nw~ 2. he=LJeer keer Deevleefjke MeefeeeW kes keejCe Yetheue keer eeveeW ceW
jepemLeeve keer hebeYeoe leLee meebYej Peerue hueeee Peerue (Playa YebMeve (Faulting) leLee Jeueve efeee (Folding) kes oewjeve
Lake) kee GoenjCe nw~ Yetkeche keer Glheefe nesleer nw~
GejeKeC[ keer vewveerleeue Peerue Yetefceiele peue kes efJeueeve efeee 3. YetieYe&Meeeer Se. She. jer[ kes Devegmeej he=LJeer keer Deevleefjke
eje efJekeefmele iele& Peerue nw~ eeveeW kes jye[ kes meceeve hewueves Deewj efmekeg[ves mes Yetkeche
meb. je. Decesefjkee kes Fjer Peerue kes efkeveejs [s^ee veiej efmLele nw efpemes keer Glheefe nesleer nw~ Fmes eleemLe hegveeueve efmeevle (Elastic
ceesjkeej veiej (Automobile City) Yeer kene peelee nw~ Rebound Theory) kene peelee nw~
Yeejle keer ecegKe PeerueW 4. heJe&leere {eueeW hej Je<ee& kes eYeeJe mes ye[s-ye[s edeveeW kee
Peerue jepe YetmKeueve (Landslide) eje veeres efiejves mes Yetkeche keer
1. [ue peccet-keMceerj Glheefe nesleer nw~
2. Jeguej peccet-keMceerj 5. DeeOegefveke hues efJeJe&leefvekeer efmeeble kes Devegmeej he=LJeer keer
3. meebYej jepemLeeve ke"esj hueseW keer ieefleMeeruelee (Mobility) kes keejCe Yetkeche
4. keesues DeebOe eosMe
keer Glheefe nesleer nw~
5. osJeleeue GejeKeC[
6. meeleleeue GejeKeC[ 6. ceeveJe eje Keveve efeee, yeebOeeW kes efvecee&Ce, hejceeCeg efJemhees
7. efeukee Deesef[Mee Fleeefo ceeveJeere keejCeeW mes Yeer Yetkeche (Tremor) keer Glheefe
8. hegueerke DeebOe eosMe nesleer nw~
9. yewjerveeie peccet-keMceerj efJeMJe kes ecegKe Yetkeche
10. jekemeleeue GejeKeC[
11. vewveerleeue GejeKeC[ osMe keejCe Je<e&
12. ngmewve meeiej DeebOe eosMe eekeeleesDee (Fb[esvesefMeee) pJeeueecegKeer efeee 1883
13. veeefieve peccet-keMceerj Svee (Fueer) pJeeueecegKeer efeee 1968
14. uegvekejvemej jepemLeeve keesevee (Yeejle) YebMeve efeee 1967
15. efheewuee jepemLeeve
(keesevee yeebOe efvecee&Ce)
16. peemebceo jepemLeeve
17. jepemebceo jepemLeeve kewueerheesefve&ee (etSmeS) YebMeve efeee 1906
18. [er[Jeevee jepemLeeve (Sve SefC[^eeme YebMe)
19. Mes<eveeie peccet-keMceerj meieeceer Kee[er (peeheeve) YebMe efeee 1923
20. veewkegefeeleeue GejeKeC[ etveeve kee Yetkeche cesjeLeve yeebOe efvecee&Ce 1929
21. Devebleveeie peccet-keMceerj
22. ueesveej ceneje^ iegpejele kee ke efJeJele&efvekeer efeee 2001
23. yescyeeveeo kesjue Yetkecheere jsKee (Seismal Line) :
24. Decegoer kesjue 1. meceeve Yetkecheere leerelee (Magnitude) Jeeues mLeeveeW kees efceueeves
25. ueeskeke ceefCehegj Jeeueer jsKee mece-Yetkeche jsKee (Isoseismal) kenueeleer nw~
26. ceeueeleeue GejeKeC[
2. meceeve mecee hej GlheVe nesves Jeeueer Yetkecheere lejbieeW kes mLeeveeW
Yetkeche kees efceueeves Jeeueer jsKee men-Yetkeche jsKee (Homoseismal
(Earthquake) Line) kenueeleer nw~
Yet-heue ceW he=LJeer keer Deevleefjke Deewj Jeee MeefeeeW kes eYeeJe mes
3. Oejeleue hej meceeve Yetkecheere leerelee leLee Ske ner mecee
GlheVe kecheve (Oscillation) Yetkeche kenueelee nw~
GlheVe nesves Jeeues Yetkecheere mLeeveeW kees efceueeves Jeeueer jsKee
Yetkeche kee DeOeeve Yetkeche efJe%eeve (Seismology) kes Devleie&le
mece-men-Yetkecheere jsKee (Co-Seismalline) kenueeleer nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 172

 Yetkeche ceehe FkeeF& (Scale) : Deueebefke Deewj efnvo cenemeeiejere #es$e ceW Dehemeejer hues meerceevle

1. efjkej mkesue (Richter Scale)Decesefjkeer YetieYe&Meem$eer kes heeme Yetkeche keer Glheefe nesleer nw~
Charles Francis Richter ves 1935 F&. ceW Yetkecheere megveeceer (Tsunami)
lejbieeW keer leerelee (Magnitude) kees ceeheves kes efueS FkeeF& Yetkecheere lejbieeW kes keejCe cenemeeiejere peue ceW GlheVe peue lejbie
kee efvecee&Ce efkeee Lee~ Fmes ner efjkej mkesue kene peelee nw~ kees peeheeve ceW megveeceer (bFmekee Meeefyoke DeLe& yebojieener uenjW nw)
Fme hej Yetkeche ceeheke kegue 9 FkeeF&eeb heeeer peeleer nQ~ FmeceW kene peelee nw~ heefjeMeevle cenemeeiejere #es$e ceW megveeceer keer DeefOekelee
1 FkeeF& keer leerelee 170 gram T.N.T. kes mecelegue nesleer heeeer peeleer nw keeeWefke en pJeeueecegefKeeeW Deewj Yetkeche kee meJee&efOeke
nw~ #es$e nw~
2. ceejkesueer mkesue (Marcelli Scale)Fueer kes YetkecheMeeeer Yeejle ceW efnceeuee #es$e meJee&efOeke Yetkecheere #es$e nw~
ceejkesueer ves 1931 F&. ceW Yetkecheere ceeheke FkeeF& kee
Yeejle ceW hetvee, osnjeotve, efouueer, cegcyeF& leLee keesuekeelee ceW Yetkeche
efvecee&Ce efkeee~ efpeme hej kegue 12 FkeeF&eeb heeeer peeleer nQ~
ceeheke kesv yeveees iees nQ~
Yetkecheere lejbie (Seismic Waves)Yetkecheere lejbie meeceevele:
leerve ekeej keer heeeer peeleer nQ Yeejle kees heebe Yetkecheere #es$e ceW efJeYeeefpele efkeee ieee nw~

1. eeLeefceke lejbie (P-Wave)eeLeefceke lejbie Yetheue hej Yeejle kee efnceeuee #es$e heebeJeeR Yetkecheere heser ceW efmLele #es$e nw peneb
meJe&eLece GlheVe nesleer nw~ Fvekeer ieefle meJee&efOeke (8 km/sec)
heeeer peeleer nw~ en Deeies-heers Oekekee osleer ngF& eueleer nw~
2. efleereke lejbie (S-Wave)efleereke lejbie kesJeue "esme
ceeOece ceW ieceveMeerue nw~ Fmekeer ieefle 5-6 km/sec heeeer pJeeueecegKeer (Volcano) Yetheue ceW heees peeves Jeeues cegKe/ef/
peeleer nw~ en Thej-veeres Oekekee osleer ngF& eueleer nw~
3. Oejeleueere lejbie (L-Wave)Fmekeer ieefle 1.5-3.0
km/sec heeeer peeleer nw~ en Oejeleue kes meceerhe GlheVe
nesvesJeeueer meJee&efOeke Kelejveeke lejbie nw~
Yetkeche kes ekeejYetkeche keer ienjeF& kes DeeOeej hej Yetkeche kees
leerve JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nwmeeceeve Yetkeche (2)
ceOeJeleea Yetkeche leLee (3) heeleeueere Yetkeche~
1. meeceeve Yetkeche keer ienjeF& 25-50 efkeceer. nesleer nw~
2. ceOeJeleea Yetkeche 50-250 efkeceer. keer ienjeF& hej GlheVe
neslee nw~
3. heeleeueere Yetkeche 250-700 efkeceer. keer ienjeF& hej GlheVe pJeeueecegKeere Godieej mes efvekeueves Jeeues "esme heoeLeeX ceW pJeeueecegKeere
neslee nQ~
efJeMJe kes Yetkecheere #es$e (Seismic Zone)efJeMJe ceW Yetkeche
kes efvecveefueefKele ecegKe #es$e heees peeles nQ
1. heefjeMeevle keefyevOe (Circum Pacific Belt)
eMeevle cenemeeiej kes eejeW Deesj efmLele #es$e heefjeMeeble #es$e kenueeles nQ~
mebmeej kes meJee&efOeke 65 eefleMele Yetkeche Fmeer #es$e ceW Deeles nQ~
Fme #es$e ceW Yetkeche kee keejCe Jeefuele heJe&leeW keer efmLeefle, hueseW kee
DehemejCe SJeb DeefYemejCe leLee meefee pJeeueecegefKeeeW kee heeee
peevee nw~
2. ceOe ceneerheere keefyevOe (Mid-Continental Belt)
ceOe ceneerheere keefyevOe kees YetceOemeeiejere Deewj DeuheeFve-
efnceeuee keefyevOe Yeer kene peelee nw~
Fme #es$e ceW mebmeej kes 21 eefleMele Yetkeche Deeles nQ~
Fmeer heser ceW efnceeuee, Deeuheme leLee Deeerkee kes YebMe Ieeer kes
menejs efmLele Yetkecheere #es$e heees peeles nQ~
3. ceOe cenemeeiejere keefyebOe (Mid-oceanic Zone)
cenemeeiejeW kes ceOeJeleea Yeeie ceW heees peeves Jeeues ceOe meeiejere keke
(Mid-oceanic Ridge) kes heeme Yetkeche keer Glheefe nesleer nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 173
#eefle keer DeleefOeke mecYeeJevee nesleer nw~
pJeeueecegKeer
(Volcano)
ojej nesles nQ efpevemes iewmeeW, lejue heoeLeeX (cewicee-ueeJee) leLee "esme
heoeLeeX kes Godieej nesles nQ~
pJeeueecegKeere heoeLe&
pJeeueecegKeere Godieej mes efvekeueves Jeeueer iewmeeW ceW meJee&efOeke cee$ee
(80 eefleMele) peueJee<he keer heeeer peeleer nw~ Fmekes heeeled CO2,
SO2 Fleeefo iewmeeW kes Yeer Glmepe&ve nesles nQ~
pJeeueecegKeere Godieej mes efvekeueves Jeeues lejue heoeLeeX kes he ceW
he=LJeer keer lehle SJeb efJele eeveeW keer eOeevelee nw efpemes Oejeleue kes
Devoj cewicee leLee Oejeleue kes Thej ueeJee kene peelee nw~
yece, uewefheueer, mkeesefjee, heeejeskeueem leLee petefceme keer eOeevelee nw~
1. pJeeueecegKeere yeceGodieej kes mecee efvekeueves Jeeues ye[s-
ye[s lehle efMeueeKeC[ pJeeueecegKeere yece kenueeles nQ~
2. uewefheueerGodieej kes mecee efvekeueves Jeeues cej kes oeves kes
meceeve efMeueeKeC[ uewefheueer kenueeles nQ~
3. mkeesefjeeGodieej kes mecee efvemme=le keg mesceer. Jeeme Jeeues
yevotke keer ieesueer kes meceeve efMeueeKeC[ DeJemkej (mkeesefjee)
kenueeles nQ~
4. heeejeskeueemGodieej kes mecee efvekeueves Jeeues efJeefYeVe
Deekeej-ekeej kes ueeJee mes ege lehle eeveer KeC[ pees mebege
he ceW efiejles nQ, Jes pJeeuee Deefive, KeC[eMce (Pyroclast)
kenueeles nQ~
5. hetefcemepJeeueecegKeere Godieej kes mecee efvekeueves Jeeues
Peeieoej efMeueeKeC[ hetefceme kenueeles nQ~ FvnW Peeceke Yeer
kene peelee nw~
pJeeueecegKeer kes ekeejGodieej keer DeeJe=efe kes DeeOeej hej
mebmeej keer pJeeueecegefKeeeW kees leerve JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeee ieee
nwmeefee, emeghle leLee ce=le pJeeueecegKeer~
1. meefee pJeeueeceg Keer (Active Volcano)meb meej kes Jes
 pJeeueecegKeer efpevemes mecee-mecee hej Godieej peejer jnlee nw meefee efyenej ceW jepeieerj leLee efnceeeue ceW ceefCekeCe& ceW iece& peue kes Pejves
pJeeueecegKeer kenueeles nQ~ efceueles nQ~
Fueer kee efJemegefJeeme, nJeeF& erhe kee ceesveeueesDee leLee efmemeueer OegBDeeje (Fumaroles)Yetheue ceW heees peeves Jeeues pJeeueecegKeere
(Fueer) kee Svee meYeer meefee pJeeueecegKeer nQ~ ef efpevemes iewme Deewj OegDeeB efvekeuelee nw, Gmes OegDeeBje kene peelee
FkeJes[esj ceW efmLele keeseshewkemeer (Cotopaxi) mebmeej kee meJeexe nw~ Fmemes efvekeueves Jeeueer iewmeeW ceW peueJee<he, keeye&ve [eeDeekemeeF[,
meefee pJeeueecegKeer nw~ neF[^espeve meuheeF[, meuhej [eeDeekemeeF[ cenJehetCe& nQ~
2. emeghle pJeeueecegKeer (Dormant Volcano)mebmeej kes Jes meYeer Fueer ceW heees peeves Jeeues OegDeeBjeW mes meuhej efvekeuelee nw~ Fmes
pJeeueecegKeer efpevemes YeefJe<e ceW Godieej keer mecYeeJevee yeveer jnleer nw, meesuheleeje (Solftara) kene peelee nw~
Gmes emeghle pJeeueecegKeer kene peelee nw~ Fmes efveefle pJeeueecegKeer Yeer efJeMJe kes pJeeueecegKeere #es$emebmeej ceW pJeeueecegefKeeeW kes leerve
kenles nQ~ ecegKe #es$e heees peeles nQ(1) heefjeMeevle heser (2) ceOe ceneerheere
peeheeve kee heetpeereecee, FC[esvesefMeee kee eekeeleesDee pJeeueecegKeer heser leLee (3) ceOe cenemeeiejere heser~
emeghle pJeeueecegKeer nw~ eMeevle cenemeeiej kes leJeleea Decesefjkee Deewj SefMeee ceneosMeere #es$e

3. Meeble ee ce=le pJeeueecegKeer (Extinct Volcano)pJeeueecegKeer kes heefjeMeevle #es$e kees heefjeMeevle #es$e kene peelee nw~
mes Godieej meceehle nes peelee nw lees Gmes Meeble ee ce=le pJeeueecegKeer heefjeMeevle #es$e kees eMeevle cenemeeiej keer Deefive cesKeuee
kene peelee nw~ (Jeuee) (Fire ring of Pacific Ocean) kene peelee nw~
Deeerkee kee efkeefuecebpeejes leLee cebeceej kee ceeFv heeshee Meeble ee heefjeMeevle #es$e ceW efJeMJe kes meJee&efOeke meefee pJeeueecegefKeeeW kee
ce=le pJeeueecegKeer kes GoenjCe nQ~ mebkesvCe heeee peelee nw~
pJeeueecegKeere mLeueeke=efleeebGodieej mes efvekeueves Jeeues efJeefJeOe DeuegefMeeve erhe, nJeeF& erhe, Deueemkee, je@keer, SC[erpe efheueerheervme
heoeLeeX kes peceeJe mes oes ekeej keer mLeueeke=efleeeb efJekeefmele nesleer kee leeue, eerve leLee peeheeve kes pJeeueecegKeer heefjeMeevle #es$e ceW ner
nQ(1) Deebleefjke leLee (2) Jeee mLeueeke=efleeeb~ efmLele nQ~
Deebleefjke mLeueeke=efleeeW ceW yewLeesefueLe, uewkeesefueLe, hewkeesefueLe ueesheesefueLe, ceOe ceneerheere heser kees YetceOe meeiejere heser Yeer kene peelee nw~
efmeue, Meer SJeb [eFke cenJehetCe& nesles nQ~ en efJeMJe kee otmeje meJee&efOeke pJeeueecegefKeeeW kee #es$e nw~
Jeee mLeueeke=efleeeW ceW jeKe Mebkeg, efceefele Mebkeg, heefjheesef<ele Mebkeg, Fme heser ceW heefece mes hetJe& keer Deesj etjeshe leLee SefMeee keer cees[oej
Decueere leLee #eejere ueeJee Mebkeg cenJehetCe& nQ~ heJe&leeW keer heser ceW pJeeueecegefKeeeW kee peceeJe heeee peelee nw~
esj (Crater)pJeeueecegKeer kes cegKe kees esj kene peelee nw ceOe ceneerheere heser ceW Fueer kee efJemegefJeeme, Svee, efueheejer kee
efpememes Godieej nesles nQ~ esj kes efJemle=le he kees keeu[sje (Caldera) m^ecyeesueer, keekesMeme, Sueyegpe&, keesn meguleeve, osceyevo leLee Deeerkee
kene peelee nw~ kes YebMe Ieeer #es$e kes efkeefuecebpeejes, kesvee pJeeueecegefKeeeW kee peceeJe
ieerpej leLee iece& meesleepJeeueecegKeere #es$e ceW heees peeves Jeeues nw ~
iece& peue kes heewJJeejs, efpevemes Ske efveefele meceeevlejeue hej ke- Deueebefke cenemeeiej kes ceOeJeleea Yeeie ceW ceOe cenemeeiejere
ke kej peue yeenj Deelee nw~ Ssmes heewJJeejeW kees ner ieerpej kene keke (Mid Oceanic Ridges) heees peeles nQ~ eneb pJeeueecegKeere
peelee nw~ efeee Dehemeejer hues meerceevle kes menejs nesleer nw~
mebege jepe Decesefjkee kes esueesmesve vesMeveue heeke& ceW eefme Old DeeFmeuewC[, Speesme&, ceef[je, keveejer erhe, Deueebefke cenemeeiej
Faithful Geyser heeee peelee nw nw efpememes 66 efceve kes DeJekeeMe ceW leLee ceeefjMeme, ces[eieemkej Fleeefo erheeW kes pJeeueecegKeer ceOe
hej iece& peue yeenj Deelee nw~ cenemeeiejere heser ceW efmLele nQ~
Yeejle ceW iece& peue meesles Yeejle ceW meefee pJeeueecegKeer DeC[ceeve erhe mecetn kes yewjve erhe ceW

jepe iece& peue meeslee heeee peelee nw~

peccet keMceerj keMceerj Ieeer, hegieeIeeer, heveeefceke peueere mLeueeke=efleeeB
efnceeeue ceefCekeCe& (keguuet Ieeer), keebie[e Ieeer (Fluvial Landforms)
efyenej, PeejKeC[ metjpekegC[, e=bieer$e+ef<e, Yeerce yeebOe, meerleekegC[, Dee& eosMeeW ceW veefoeeb Dehejove, heefjJenve SJeb efve#esheCe efeee
jepeie=n, leheesJeve, jecesMJej kegC[ kejleer nQ~ veefoeeW kes Fve keeeeX mes efJeefJeOe ekeej kes mLeueheeW kee
ceOe eosMe Devenesveer (nesMebieeyeeo), hetCee&Ieeer efJekeeme neslee nw
iegpejele leJee, uemegvoje SJeb ye[esoje (Tveer) 1. ieepe& SJeb kewefveeve (Gorge and Canyon)veefoeeW kes uecyeJele
keeJe efeee mes 'V' Deekeej keer Ieeer ieepe& SJeb kewefveeve kes he ceW
ceneje^ DeJeueesueer, ieCesMehegjer, efvecyeesueer efJekeefmele nesleer nw~
DeeFmeuewC[ ceW Great Geyser & Grand Geyser heees peeles nQ Yeejle ceW efmevOeg, meleuepe SJeb yeeheg$e veefoeeb Deheves eJeen ceeie& ceW
efpevemes 30 efceve kes Devlejeue hej iece& peue yeenj Deelee nw~ ieepe& yeveeleer nQ~
vetpeeruewC[ kes Gejer erhe kes heefeceer Yeeie ceW ieerpej heees peeles nQ~ mebege jepe Decesefjkee ceW keesueesjw[es veoer hej ewv[ kewefveeve kee
eneb pJeeueecegKeere efeeeSb ngF& nQ~ efJekeeme ngDee nw~
iece& meeslee (Hot Spring)peye efkemeer Oejeleueere cegKe ee ef 2. peueieefle&kee (Potholes)veefoeeW kes eJeen ceeie& ceW peue oeye
mes iece& peue DeveJejle yeenj efvekeuelee nw lees Gmes iece& meeslee ee SJeb Ie<e&Ce efeee mes ieleeX kes efJekeeme nesles nQ~ ess-ess ieleeX kees
eMcee kene peelee nw~ peueieefle&kee kene peelee nw~ Fmekee Deekeej ye{ves hej DeJeveceve

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 174

 kegC[ (Plunge Pool) efJekeefmele neslee nw~ efnceveoere mLeueeke=efleeeB
3. peue eheele (Waterfalls)veefoeeW kes eJeen ceeie& ceW edeveeW (Glacial Landforms)
kes Dehejove kes keejCe veoer kee peue Tbes mLeueKeC[ mes efvecve
mLeueKeC[ hej eJeeefnle neslee nw~ Ssmes mLeuehe peue eheele kenueeles efnceeveer #es$eeW ceW efnceveoer eje DeheIe<e&Ce, Glheeve, heefjJenve SJeb
nQ~ mebmeej kee meJeexe peueeheele JesvespegSuee ceW efmLele Sbefpeue efve#esheCe keee& efkeS peeles nQ efpememes efJeefJeOe ekeej kes mLeueeke=efleeeW kee
peueeheele nw pees kewjesveer veoer hej efmLele nw~ efJekeeme neslee nw
4. Gefuekee (Rapids)veefoeeW kes eJeen ceeie& ceW uecyeJele ke"esj 1. et Deekeej keer Ieeer ('U' Shaped Valley)efnceveefoeeW
eeveer KeC[ [eFke keer GheefmLeefle mes efJekeefmele mLeuehe Gefuekee eje Gmekes eJeen ceeie& ceW veoer efveefce&le efkemeer Ieeer ceW DeheIe<e&Ce SJeb
kees ef#eefekee Yeer kene peelee nw~ Deeerkee keer veerue Deewj peeejs
Glheeve efeee kejkes Gmes et Deekeej keer Ieeer ceW heefjJeefle&le kej
veefoeeW ceW Gefuekee mLeuehe kee efJekeeme neslee nw~
efoee peelee nw~
5. mebjeveelceke meesheeve (Structural Benches)veoer keer leueer
ceW ke"esj SJeb cegueeece edeveeW keer #eweflepe GheefmLeefle kes keejCe 2. uekeleer Ieeer (Hanging Valley)efnceeveer #es$e ceW efkemeer
efJekeefmele meer{ervegcee mLeuehe mebjeveelceke meesheeve kenueelee nw~ cegKe efnceveoer Ieeer ceW efiejves Jeeueer meneeke efnceveoer IeeefeeW kees
6. veoer Jesefokee (River terrace)veoer Ieeer kes oesveeW Deesj veJeesvces<e uekeleer Ieeer kene peelee nw~
kes keejCe efJekeefmele meesheeveer mebjevee kees veoer Jesefokee kene peelee 3. meke& (Cirque)efnceeveer #es$e ceW efnceveo kes Dehejove mes Deejece
nw~ kegmeea kes meceeve efJekeefmele nesves Jeeuee mLeuehe eebme ceW meke&
7. veoer efJemehe& (River meander)veefoeeW kes Deefvlece eew{eJemLee kenueelee nw~ Fmes efnce iej/efnceiele& leLee mkee@uewC[ ceW keesjer
ceW ceeie& ceW DeJejesOe kes keejCe efJekeefmele veefoeeW kes IegceeJeoej ceeie& (Corrie) Yeer kene peelee nw~
kees veoer efJemehe& kene peelee nw~ eneR veoer ceW peue ye{ves mes efJemehe&
Peerue efJekeefmele nesleer nw~ 4. Dejsle (Arete)efkemeer hene[er kes oesveeW Deesj efnceiej kes efJekeeme
mebmeej kes ecegKe peue eheele ece ceW yeveves Jeeues oeBlesoej Deejer kes meceeve mLeuehe kees Dejsle
kene peelee nw~
peue eheele TbeeF& (ceer.) veoer/osMe
Sbpesue 979.00 kewjesveer veoer (JesvespegSuee) 5. efhejeefce[ efMeKej/efiejere=b ie (Horn)efnceeveer #es$e kees efnceveo
yeeTveer 837.00 vetpeeruewC[ kes Dehejove mes efJekeefmele nesves Jeeues efhejeefce[vegcee eeser kees efiejere=bie
eesmesceeF 739.00 kewueerheesefve&ee kene peelee nw~ efmJepejuewC[ ceW Deeuheme heJe&le kee cewjneve&
meojuewC[ 579.34 vetpeeruewC[ efMeKej Fmeer ekeej kee efhejeefce[ efMeKej nw~
keeueecyees 426.72 oef#eCeer Deeerkee 6. ces<eefMeuee (Rosche Moutonnees)efnceeveer #es$e ceW efnceveo
efueefJebiemesve 275.00 keebiees (peeejs) eje eeveeW hej DeheIe<e&Ce SJeb Dehejove efeee mes meesF& ngF& Yes[ kes
iejmeeshhee (peesie) 253.00 kevee&ke (MejeJeleer veoer) meceeve efJekeefmele mLeuehe kees ces<eefMeuee kene peelee nw~
efveeeee 62.00 meb.jepe Decesefjkee
(meWueejWme) 7. vegveeke (Nunatak)efnce #es$e ceW efnce mes Thej efvekeueer ngF&
efJekeesefjee 108.00 efpecyeeyJes (peecyespeer) eesefeeW kees vegveeke kene peelee nw~
ngC[ PeejKeC[ (mJeCe&jsKee) 8. efncemeesheeve (Glacial Stairways)efnce #es$e ceW efnceveo eje
efMeJemecegced 90.00 keeJesjer (kevee&ke) DeheIe<e&Ce SJeb Dehejove efeee mes efJekeefmele nesves Jeeuee meer{ervegcee
mLeuehe efnce meesheeve kenueelee nw~
8. eeke=efleke keieej (Natural Levees)veefoeeW kes oesveeW efkeveejeW 9. Smkej (Esker)efnceeveer #es$e ceW efncees{eW kes peceeJe mes efJekeefmele
hej DeJemeeoeW kes peceeJe mes efJekeefmele leyevOe kees eeke=efleke keieej nesves Jeeues Yes[vegcee (keke meMe) mLeuehe kees Smkej kene peelee
kene peelee nw~
nw ~
9. peuees{ SJeb hebKe (Alluvial fan)veefoeeW kes heJe&leheoere #es$e ceW
DeJemeeoeW kes peceeJe mes efJekeefmele lee[ kes hebKes kes meceeve mLeuehe 10. [^ceefueve (Drumlin)efncees{eW kes peceeJe mes efJekeefmele mLeuehe
peuees{ hebKe kenueelee nw~ pees Gus ngS veeJe ee DeC[s keer Guer eskejer kes meceeve efoKeeeer
10. yee{ kee cewoeve (Flood Plain)veefoeeW ceW peue keer cee$ee ye{ves oslee nw Gmes [^ceefueve kene peelee nw~
hej veoer eeke=efleke leyevOe kees lees[kej Deeme-heeme kes cewoeveer #es$e 11. kesce (Kame)jsle Deewj yepejer kes peceeJe mes efJekeefmele ess-ess
ceW DeJemeeoeW kee peceeJe kejleer nw~ Fmeer cewoeve kees yee{ kee cewoeve iegcyeoekeej erueeW kees kesce kene peelee nw~
kene peelee nw~
he=LJeer kes Yet-Jew%eeefveke Fefleneme ceW oes ye[s efnceegie kes eceeCe eehle
11. [sue (Delta)veefoeeW eje cegneves kes heeme ueees iees DeJemeeoeW
kes pecee efkeS peeves mes eerke De#ej meMe efJekeefmele mLeuehe nesles nQ(i) keeyeexefvehesjme leLee (ii) hueermesmeerve~
[sue kenueelee nw~ hueermesmeerve efnce egie kees mebmeej kee ceneve efnceegie (Great Ice
iebiee-yeeheg$e veoer kee [sue efJeMJe kee meyemes Je=no [sue nw pees Age) kene peelee nw~
eeheekeej Deeke=efle ceW efJekeefmele ngDee nw~ efkevneR oes efncekeeueeW kes yeere kes meceeeJeefOe kees Deblejefncekeeue
efcemeerefmeheer veoer kes [sue kee efJekeeme he#eer kes hebpes (Birds foot)
(Interglacial Period) kene peelee nw~
kes meceeve ngDee nw~
Yeejle ceW vece&oe SJeb leehleer veoer pJeejveo cegKe [sue (Estuarine) etjeshe ceW iebgpe, efceC[ue, efjme leLee Jegce& eej efncekeeue Deleerle ceW

yeveeleer nQ~ ngS nQ~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 175

 meeceeve efJe%eeve
(General Science)
efJe%eeve keer heefjYee<ee :
efJe%eeve Jen megmebye SJeb eceye %eeve nw, pees eeesie, hejer#eCe SJeb
efve<ke<e& hej DeeOeeefjle neslee nw~
eeweesefiekeer Jen Devegefeee nw efpemekes eje efJe%eeve kes efveeceeW kee
efeeevJeeve (Implementation) efkeee peelee nw~
Meg efJe%eeve (Pure Science) kee DeefYeeee eeke=efleke efJe%eeve mes
neslee nw efpemeceW eke=efle kes efveeceeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~ ebtefke
eke=efle kes efveece meeJe&Yeewefceke (Universal) nesles nQ, FmeefueS
efJe%eeve ceW meerke YeefJe<eJeeCeer kejvee mecYeJe neslee nw~
Meg efJe%eeve ee eeke=efleke efJe%eeve kes Devleie&le Yeewefleke Meee,
jmeeeve Meee, peerJe-efJe%eeve, Keieesefuekeer (Astronomy) Fleeefo
kee DeOeeve efkeee peelee nw~
iewueerefueees kees DeeOegefveke efJe%eeve kee efhelee ceevee peelee nw~
efJe%eeve keer ecegKe MeeKeeSB
(Key Branches of Science)
SkeeGefmkeme (Acoustics) : Fmekes Debleie&le OJeefve SJeb Gmekes
eYeeJeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
Seesvee@efcekeme (Agronomics) : Yetefce Je hemeueeW kes eyevOeve
(Management) kee DeOeeve~
Seesmesue@epeer (Agrostology) : IeemeeW kes DeOeeve kee efJe%eeve~
Ssukesceer (Alchemy) : ceeveJe kees Decej yeveeves kes efueS Dece=le
keer Keespe kee efJe%eeve~
Sveee@ceer (Anatomy) : peerJeOeeefjeeW kes Mejerj keer Deevleefjke
mebjevee kes DeOeeve kee efJe%eeve~
SvLeesheesuee@peer (Anthropology) : ceeveJe keer Glheefe SJeb efJekeeme
kee Jew%eeefveke DeOeeve~
Sheerkeuej (Apiculture) : ceOegcekeKeer heeueve kee efJe%eeve~
Deeyeexjerkeuej (Arboriculture) : Je=#eeW kes Gieeves mes mebyebefOele
mecemle eefeeeDeeW kee DeOeeve~
Deefke&eesuee@peer (Archeaology) : Fmes efnvoer ceW hegjelelJe efJe%eeve
kene peelee nw~ Fmekes Debleie&le eeeerve mceejkeeW, DeefYeuesKeeW, KegoeF&
mes eehle JemlegDeeW, Fleeefo kee DeOeeve efkeee peelee nw~
Sm^e@veesceer (Astronomy) : Fmes Keieesue efJe%eeve Yeer kene peelee
nw~ Fmekes Debleie&le efJeefYeVe Keieesueere efheC[eW keer jevee SJeb ieefle kee
DeOeeve efkeee peelee nw~
yewkeerefjeesuee@peer (Bactereology) : peerJeeCegDeeW keer mebjevee
leLee Gvekes eje GlheVe jesieeW kee DeOeeve~
pewJe jemeeeefvekeer (Bio chemistry) : peerJeeW kes Mejerj ceW nesves
Jeeueer jemeeeefveke DeefYeefeeeDeeW kee DeOeeve~
pewJeefceefle (Biometry) : Jen efJe%eeve efpemeceW peerJeefJe%eeve kee
DeOeeve ieefCele Je meebefKekeer keer lekeveerkeeW eje efkeee peelee nw~
yeeeesefvekeme (Bionics) : pevlegDeeW kes lebef$ekee leb$e (Nervous
System) kes DeOeeve kee efJe%eeve~
yeeeesvee@efcekeme (Bionomics) : peerJeOeeefjeeW kee Gvekes JeeleeJejCe
kes meeLe mecyevOe kee DeOeeve~
Jevemheefle efJe%eeve (Botany) : heewOeeW kes peerJeve mes mebyebefOele
eleske efJe<ee kee DeOeeve~
ce=eflekee efMeuhe (Ceramics) : FmeceW keebe Je eerveer efceer kes
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 229
yele&ve Deeefo yeveeves keer efJeefOeeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
jmeeeve efJe%eeve (Chemistry) : heoeLeeX keer mebjevee leLee Gvekeer
heejmheefjke efeeeDeeW kee mechetCe& DeOeeve~
keerceesLesjsheer (Chemotherapy) : jemeeeefveke eewefiekeeW kes eeesie
eje jesieeW kee efvejesOe SJeb Gvekes Gheeej kejves keer efJeefOeeeW kee
DeOeeve~
keerceescesef^keme (Chemometrics) : ieefCeleere leLee meebefKekeere
efJeefOeeeW eje jmeeeve efJe%eeve keer mecemeeDeeW kee DeOeeve~
eescewesee@heer (Chromatography) : eewefiekeeW kes MeesOeve, efkemeer
efceeCe kes DeJeeJeeW kee he=LekekejCe, Gmemes jbieeW kees Deueie kejves
mebyebefOele efJe%eeve~
eesveesyeeeesuee@peer (Chronobiology) : peerJeve keer DeJeefOe (Du-
ration of life) mes mebyebefOele efJe%eeve~
kee@vkeesuee@peer (Conchology) : ceesuemkee Jeie& (MebKe, meerheer,
keewef[eeW Deeefo) kes peblegDeeW kes yeee DeeJejCe (Shell) kes DeOeeve
kee efJe%eeve~
kee@meceesuee@peer (Cosmology) : yeeeC[ keer mebjevee, Glheefe,
efJekeeme Deeefo kee DeOeeve~
me=ef efJe%eeve (Cosmogony) : efJeMJe keer Glheefe SJeb efJekeeme
kes DeOeeve kee efJe%eeve~
eeeespesefvekeme (Cryogenics) : Fmes efnvoer ceW efvecveleeefhekeer
kenles nQ~ Fmekes Debleie&le Deefleefvecve leehe keer Glheefe, efveeb$eCe SJeb
Gmekes DevegeeesieeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
keesefMekee efJe%eeve (Cytology) : keesefMekeeDeeW (Cells) kes
DeOeeve kee efJe%eeve~
Debiegefueehe efJe%eeve (Dactylography) : FmeceW JeefeeeW kes
Debiegefueehe (Finger Print) pees eleske JeefeeeW kee Deueie-Deueie
neslee nw, kee DeOeeve efkeee peelee nw~
[sv[^eseesveesuee@peer (Dendrochronology) : Fmekes Debleie&le hes[eW
keer Je=ef JeueeeW (Growth rings) kee DeOeeve kej Gvekeer Deeeg
keer ieCevee kejves keer efJeefOeeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
heeefjefmLeeflekeer (Ecology) : Fmekes Debleie&le peerJeOeeefjeeW hej
Gvekes eejeW Deesj kes heee&JejCe kes eYeeJeeW kee DeOeeve efkeee peelee
nw ~
keer-efJe%eeve (Entomology) : keereW (Insects) kes mechetCe&
DeOeeve kee efJe%eeve~
Sefhe[sefceuee@peer (Epidemilogy) : Fmekes Debleie&le hewueves Jeeues
ceneceeefjeeW (Epidemics) pewmeshuesie, nwpee, eseke, Deeefo kee
DeOeeve efkeee peelee nw~
Sheeree@heer (Epigraphy) : FmeceW efMeueeuesKe mebyebOeer efJe<eeeW kee
DeOeeve efkeee peelee nw~
JeJenej efJe%eeve (Ethology) : ceeveJe meefnle meYeer pevlegDeeW kes
JeJenej kee DeOeeve~
megpeefvekeer (Eugenics) : ceveg<e keer mebleefle kes efJekeeme Je vemue
megOeej mes mecyeefvOele efJeefOeeeW kee DeOeeve~
ethesefvekeme (Euphenics) : eeserve-mebMues<eCe eefeee ceW megOeej
mes ceeveJepeeefle ceW megOeej kee DeOeeve~
etLesefvekeme (Euthenics) : Des hees<eCe eje ceeveJe peeefle ceW
megOeej kee DeOeeve~
 DeevegJebefMekeer (Genetics) : peerve kes meYeer efeee-keueeheeW kes
DeOeeve kee efJe%eeve~
peerjesvesuee@peer (Gerontology) : Je=eJemLee mes mebyebefOele DeOeeve
kee efJe%eeve~
iuee@meesuee@peer (Glossology) : peerYe (Tongue) kee DeOeeve~
iee@eveskeesuee@peer (Gynaecology) : eer kes epeveve Debie (Re-
productive organ) kes DeOeeve kee efJe%eeve~
pesvesefmeeesuee@peer (Genesiology) : heeref{eeW kes DeOeeve mebyebefOele
efJe%eeve~
DeevegJebefMeke DeefYeeebef$ekeer (Genetic Engineering) : peerve
ceW eebef$eke efJeefOe mes peerJe kes vemue megOeej ceW heefjJele&ve kes DeOeeve
kee efJe%eeve~
nwcesesuee@peer (Haematology) : je kes DeOeeve mebyebOeer efJe%eeve~
nwhesesuee@peer (Hepatology) : eke=le (Liver) kes DeOeeve
mebyebOeer efJe%eeve~
njhesesuee@peer (Herpetology) : jWieves Jeeues pevlegDeeW mes mebyebOeer
efJe%eeve~
Geflekeer (Histology) : GlekeeW (Tissues) kes DeOeeve mebyebOeer
efJe%eeve~
Geeve efJe%eeve (Horticulture) : hetue-heue, meefypeeeW, mepeeJe
kes heewOeeW (Ornamental plants) Deeefo kes Gieeves SJeb eyevOeve kee
efJe%eeve~
Jeieeflekeer (Hydrodynamics) : ieefleMeerue Je kes DeOeeve
kee efJe%eeve~
JemLeweflekeer (Hydrostatics) : efmLej Je kes DeOeeve mes
mebyebefOele efJe%eeve~
peue ke=ef<e (Hydroponics) : en ce=oe-jefnle ke=ef<e kes DeOeeve
kee efJe%eeve nw~
keeFvesmLesefke (Kinesthetics) : Mejerj kes YeeJe-YebefieceeDeeW kees
osKekej ceve keer Yee<ee peeveves mebyebOeer DeOeeve kee efJe%eeve~
Oeelegkece& efJe%eeve (Metallurgy) : Oeeleg kes Deemke (Ore) mes
Meg Oeeleg-efve<ke<e&Ce (Extraction) keer efJeefOeeeW kee DeOeeve~
ceehe efJe%eeve (Metrology) : ceehe SJeb leewue (Weights and
Measures) keer efJeefOeeeW kes DeOeeve mebyebOeer efJe%eeve~
ceewmece efJe%eeve (Meterology) : Jeeegceb[ue ceW ceewmece mebyebOeer
nesves Jeeues heefjJele&veeW kee DeOeeve~
met#ce-pewefJekeer (Microbiology) : peerJeeCeg, efJe<eeCeg, Fleeefo
met#ce peerJeeW kes DeOeeve mebyebOeer efJe%eeve~
Deekeeefjkeer (Morphology) : Fmekes Debleie&le peerJeeW keer Deeke=efle
leLee Gvekeer yeee jeveeDeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
keJeke efJe%eeve (Mycology) : Fmekes Debleie&le keJekeeW (Fungi)
kee DeOeeve efkeee peelee nw~
Dee@ymesef^keme (Obstetrics) : ieYee&Oeeve, emeJe SJeb yees kes
pevce mes mebyebefOele efJe%eeve kee DeOeeve~
ovle efJe%eeve (Odontology) : ovle keer Glheefe, mebjevee,
efJeveeme SJeb Gmekes jesieeW kes DeOeeve mebyebOeer efJe%eeve~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve-he$eeW ceW eebef$ekeer
ceewmece efJe%eeve efkemekee efJe%eeve nw?
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 230
DeeWkeesuee@peer (Oncology) : FmeceW keQmej jesie kee DeOeeve
efkeee peelee nw~
ekeeefMekeer (Optics) : ekeeMe keer eke=efle, iegCe, Deeefo kes
DeOeeve mebyebefOele Yeewefleke Meee keer Ske MeeKee~
Dee@hLeeuceesuee@peer (Opthalmology) : DeeBKe Je Gmekes jesie mes
mebyebOeer DeOeeve kee efJe%eeve~
he#eer efJe%eeve (Ornithology) : Fmekes Debleie&le heef#eeeW kes
mJeYeeJe, JeJenej SJeb Gve hej heee&JejCe kes eYeeJe kee DeOeeve
efkeee peelee nw~
Deesjesuee@peer (Orology) : heJe&leeW kes DeOeeve kee efJe%eeve~
Dee@Leexhesef[keme (Orthopaedics) : Fmekes Debleie&le hesMeere kebkeeue
leb$e keer jevee, efJekeeme SJeb Gmekes jesieeW kee DeOeeve efkeee peelee
nw ~
Dee@uehewkeesuee@peer (Olfactology) : Fmekes Debleie&le iebOe keer
mebJesoveeDeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~
hesefueeesyee@veer (Palaeobotany) : heewOeeW kes peerJeeMceeW (Fos-
sils) kes DeOeeve kee efJe%eeve~
ekeeMe pew efJekeer (Photobiology) : peerJeeW hej ekeeMe kes
efJe%eeve kee DeOeeve~
esveesuee@peer (Phrenology) : ceeveJe kes keheeue ee Keeshe[er
(Skull) SJeb ceefmle<ke (Brain) kes DeOeeve kee efJe%eeve~
efLeefmeeesuee@peer (Pthisiology) : Fmekes Debleie&le #ee jesie (Tu-
berculosis-T.B.) kee DeOeeve efkeee peelee nw~
MewJeeue efJe%eeve (Phycology) : Fmekes Debleie&le MewJeeueeW kee
DeOeeve efkeee peelee nw~
Mejerj efeee efJe%eeve (Physiology) : Fmekes Debleie&le mepeerJeeW
keer efJeefYevve pewefJeke eefeeeDeeW pewmesMJemeve, Je=ef, hees<eCe Deeefo
kee DeOeeve efkeee peelee nw~
heeohe efJekeeme efJe%eeve (Phytogeny) : heewOeeW keer Glheefe SJeb
Gvekes efJekeeme kes DeOeeve kee efJe%eeve~
heue-ke=ef<e efJe%eeve (Pomology) : Fmekes Debleie&le heueeW kes
Glheeove, Je=ef, megj#ee SJeb Gvekeer vemue megOeej kee DeOeeve efkeee
peelee nw~
efJeke=efle efJe%eeve (Rheology) : Je kes efJeheCe (Deforma-
tion) leLee Gmekes eJeen (Flow) kes DeOeeve kee efJe%eeve~
Yetkeche efJe%eeve (Seismology) : YetkecheeW kes keejCe, efJemleej,
hetJee&vegceeve Deeefo kes DeOeeve mebyebOeer efJe%eeve~
ev efJe%eeve (Selinology) : Fmekes Debleie&le evcee keer Glheefe,
Gmekeer melen keer yeveeJe SJeb Gmekeer ieefle kes DeOeeve kee efJe%eeve~
jsMece keerheeueve efJe%eeve (Sericulture) : jsMece kes keereW kes
heeueves mebyebOeer DeOeeve~
Jeefie&keer (Taxonomy) : pevlegDeeW Deewj heewOeeW kees Gvekeer mebjevee
SJeb iegCeeW keer meceevelee kes DeeOeej hej JeieeakejCe kee efJe%eeve~
peeFceesuee@peer (Zymology) : Fmekes Devleie&le efkeCJeveeW (Fer-
mentations) kee DeOeeve efkeee peelee nw~
ceewmece kee
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2014)
 [A]

Yeewefleke efJe%eeve
(Physics)

Yeewefleke efJe%eeve kee Debespeer heee&e DeLee&led "Physics" Meyo keer Jeglheefe eerke Yee<ee kes Meyo "Fusis" mes ngF&, efpemekee Meeefyoke DeLe& eke=efle
(Nature) nw~ leovegmeej, efJe%eeve keer Jen MeeKee efpemeceW eke=efle eLee eeke=efleke IeveeDeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw, Jener Yeewefleke Meee nw, leLeeefhe
eke=efle ebtefke Je (Matter), Tpee& (Energy) SJeb Gvekeer Deveesve efeeeDeeW keer mebgojlece DeefYeJeefe nw~ Dele: efJe<ee Jemleg keer ef mes Yeewefleke
efJe%eeve Je, Tpee& leLee Fmekeer Deveesve efeeeDeeW (Intrections) kee DeOeeve nw~

1. eebef$ekeer (Mechanics)
Yeewefleke Meee kes eebef$ekeer KeC[ kes Debleie&le ceeheve (Measurement), ieefle (Motion), keee&, Meefe Deewj Tpee& (Work, Power and
Energy), ieglJeeke<e&Ce (Gravitation), Je kes meeceeve iegCe (eleemLelee, oeye, hueJeve, he= leveeJe, kesefMekelJe, Meevelee, JeeegceC[ueere
oeye leLee mejue DeeJele& ieefle (Simple harmonic motion) kee DeOeeve efkeee peelee nw~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve-he$eeW ceW eebef$ekeer

ekeeMe Je<e& (Light year) efkeme Jemleg kees veeheves keer FkeeF& nw?
otjer
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998)
(Debleefj#e ceW eneW-GheeneW, meewjceb[ue, leejeW keer otjer kees ekeeMe Je<e&
kes eje ner ceehee peelee nw)
he=LJeer kes eejeW Deesj Gheen kees ke#e ceW jKeves kes efueS keee
DeeJeMeke nw?
Fmes ke#e ceW jKeves kes efueS Ssefke DeefYekesver yeue Deewj
he=LJeer kee ieglJeeke<e&Ce yejeyej nesvee eeefnS
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998/kesvere
DevJes<eCe yetjes, 1998)
efmheve [^eeme& ceW ieerues kehe[s kees efkeme efeee eje megKeeee peelee
nw? DeefYekeW yeue
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
lesue keer yebto heeveer hej hewue peeleer nw keeeWefke
lesue kee he= leveeJe heeveer mes yengle kece neslee nw
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2005)
otOe kes ceLeves hej eerce Deueie nes peeleer nw, Fmekee keee keejCe nw?
DeefYekesv yeue
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2007)
DeeFvmeFve kes Jeceeve Tpee& mebyebOe kees efkeme meceerkejCe eje
Jee efkeee peelee nw? E=mc2
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2007)
DeC[e ce=og peue ceW [tye peelee nw, efkevleg veceke kes meev Ieesue ceW
lewjlee jnlee nw keeeW? keeeWefke veceke kes Ieesue kee IevelJe
DeC[s kes IevelJe mes DeefOeke nes peelee nw
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
peeoe TbeeF& hej MJeebme uesves ceW keef"veeF& keeeW nesleer nw?
Jeeeg kes kece oyeeJe kes keejCe
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
efkeueesJee@-Iebe efkemekee etefve nw? Tpee& kee
(msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2010)
vetve kes henues efveece kees keee kenles nQ?pe[lJe kee efveece
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
jsue keer heefjeeb Deheves JeeeW hej efkeme keejCe mes yewke keer ieF& nesleer
nw?jsueiee[er kes Yeej kes #eweflepe Ieke mes DeeJeMeke
DeefYekesver yeue eehle efkeee pee mekelee nw
(msveeseehej (es[-meer Je [er) hejer#ee, 2011)
Ske Je yebto keer eJe=efe ieesue Deekeej uesves keer nesleer nw, efpemekee
keejCe nw he= leveeJe
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
peye Meg peue ceW ef[jpeW [euee peelee nw leye he= leveeJe
Ie peelee nw
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
heefnS ceW yeeue yeseefjbie kee keee keece nw?
ieeflepe Ie<e&Ce kees yesuueve Ie<e&Ce ceW yeouevee
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
Jeeegceb[ueere nJee he=LJeer hej jKeer peeleer nw ieglJe eje
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
efkemeer keeueerve keer meheeF& kes efueS, eefo Gmes [er mes heere peeS,
lees GmeceW keewve mee efveece ueeiet neslee nw?
ieefle kee henuee efveece
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
ieglJe keer efeee kes Debleie&le cege he mes efiej jner Jemleg kee Yeej
keee neslee nw? Metve
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Ske ueke[er kes gke[s kees heeveer kes veeres heke[ kej jKeves hej Gme
hej efkelevee GlhueeJeve yeue nesiee? Metve
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 231

 peye otOe kees eyeue {bie mes ceLee peelee nw, lees GmeceW mes eerce efkeme heoeLe& kee IevelJe Deewj 40 mesveres[ hej peue kee IevelJe
keejCe mes Deueie nes peelee nw? Dehekesver yeue (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) Ske oeyeceeheer kees Ske yesuepeej ceW jKee ieee nw~ Gme yesuepeej mes
heoeLe& keer lejbieW efkeme ekeej keer nesleer nQ? [er yeesiueer lejbieW Jeeeg kees Oeerjs-Oeerjs efvekeeueves hej keee neslee nw?
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) heejs kee mlej Ielee nw
efmLej ieefle kes meeLe Je=eekeej heLe ceW eue jner Jemleg kee neslee nw (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ej lJejCe efJeuees[ve eje efnueeee ieee Je efkeme efkemekes keejCe efmLej nes
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) peelee nw? Meevelee
Je<ee& keer yetbo kee Deekeej ieesueekeej efkeme keejCe mes nes peelee nw? (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
he= leveeJe efJecee MLT-2 efkemekes mecehe nw? yeue
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
X-efkejCeW efkeme ekeej keer lejbieW nQ?efJeegle egcyekeere lejbie mejue jsKee PQ kes meeLe efmLej ieefle mes Ietceves Jeeues keCe kes efueS
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) JesieeuesKe (ekekejceeheer) kewmee neslee nQ?
PQ kes meceeblej mejue jsKee
peye efkemeer leeueeye kes Meeble peue ceW helLej HeWkee peelee nw, lees leueeye
ceW peue kes he= hej G"ves Jeeueer uenjW nesleer nw? DevegemLe (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) eueleer ngF& meeeefkeue kees mejuelee mes meblegefuele efkeee pee mekelee nw~
en efkemekes mebj#eCe kes efveece mes mhe efkeee pee mekelee nw?
nce oueoueer me[ke hej keeeW efHemeueles nQ? Ie<e&Ce keer keceer keesCeere mebJesie
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)
eebef$eke Tpee& kee efJeegle Tpee& ceW heefjJele&ve efkemeceW veneR neslee nw? meeJe&ef$eke ieglJeere efmLejebke kee efJeceere met$e keee nw?
yeeb Oe M-1L3T-2
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
peue efJeegle heeJej msMeve ceW Tpee& kee hejce eesle keee nw? merue, jye[ mes DeefOeke eleemLe nw, keeeWefke
peue keer ieeflepe Tpee& merue jye[ mes DeefOeke ke"esj nw
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Ske yeej efkemekes yejeyej neslee nw? 105Pa lesue keer Ske eser yebto heeveer hej hewue peeleer nw keeeWefke? lesue
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) kee he= leveeJe DeefOeke neslee nw
meehes#e ieglJe efkemekee Devegheele nw? (ceuer e@efmkebie me@He (MTS) hejer#ee, 2014)
efJeefMe leLe eebef$ekeer
ceeheve (Measurement) 1960 ceW ceehe-leewue kes Debleje&^ere keeee&uee kes eje Deheveeee
efpeme jeefMe kee ceeheve mebYeJe nw, Gmes Yeewefleke jeefMe kenles nQ~ ieee~ Fme eCeeueer kee veece Sme. DeeF&. (SI) efoee ieee~
efkemeer Yeewefleke jeefMe kees Jee kejves kes efueS kece mes kece Deebefkeke Sme. DeeF&. (SI) [er efmemsceer FbjvesMeveue [er etefvedme (Systeme
ceeve (Numerical Value) SJeb cee$eke (Unit) keer DeeJeMekelee International d' Units) kee mebef#ehlee#ej nw~
nesleer nw~ Sme. DeeF&. ceW cetue jeefMeeeW SJeb JeglheVe jeefMeeeW kes cee$eke efvecveefueefKele
efkemeer Yeewefleke jeefMe kees Jee kejves kes efueS efpeme ceeve (Stan- nQ
dard) kee Gheeesie kejles nQ, Gmes cee$eke kenles nQ~ cetue jeefMe cetue cee$eke
cee$eke oes ekeej kes nesles nQ- cetue cee$eke (Fundamental Unit) otjer ceerj (m)
Deewj JeglheVe cee$eke (Derived Unit)~ Jeceeve efkeueeseece (kg.)
SmeDeeF& eCeeueer ceW cetue cee$eke keer mebKee meele nw~ mecee meskeC[ (s)
T<ceeieeflekeer leehe kesefuJeve (K)
cetue jeefMeeeW kees Jee kejves kes efueS efkemeer Deve jeefMe keer efJeegle Oeeje Sefcheej (A)
meneelee veneR ueer peeleer, peyeefke JeglheVe jeefMeeeW kees cetue jeefMeeeW peesefle leerelee kewC[suee (cd)
keer meneelee mes Jee efkeee peelee nw~ heoeLe& keer cee$ee ceesue (mol)
meved 1960 leke efJeMJe mlej hej ceehe-leewue keer keF& eCeeefueeeB mechetjke cetue jeefMe cee$eke
(Systems) eeefuele LeeR, efpevnW meer.peer.Sme. (C.G.S.- meWerceerj, meceleue keesCe jsef[eve (rad)
eece, meskeC[-eWe ee ceeref^ke heefle), Sce. kes. Sme. (MKS- Ieve keesCe msjsef[eve (sr)
ceerj, efkeueeseece, meskeC[) She.heer.Sme. (F.P.S.-heg, heeGC[, cetue cee$ekeeW keer ceehe
meskeC[- efyeefMe heefle) kes veece mes peevee peelee Lee~ Fve eCeeefueeeW ceeveke ceerj : hesefjme kes efveke mesJejsme veeceke mLeeve hej ceeheleewue
kes mLeeve hej Ske mecehe eCeeueer (Uniform System) kees kes Debleje&^ere keeee&uee ceW jKeer huewefvece-Fjeref[ece efceeOeeleg keer

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 232

 [ kes 00 meWeres[ hej Debefkele oes efveefele efyebogDeeW kes yeere keer otjer oeye (Pressure) heemkeue (Pa) vetve/Jeie& ceerj (Nm-2)
1 ceerj kenueeleer nw~ Tpee& (Energy),
keee&, petue (J) vetve-ceerj (N-m)
ceeveke ceerj keer Sme.DeeF&. heefjYee<ee : 1 ceerj Jen otjer nw, (Work), G<cee keer cee$ee
efpemes ekeeMe efveJee&le ceW 1/299792458 meskeC[ ceW lee kejlee (Quantity of heat)
nw~ Meefe (Power) Jee@ (W) petue eefle meskeC[ (Js-1)
ceeveke efkeueeseece : hesefjme kes efveke mesJejsme ceW ceeheleewue kes DeeJesMe (Charge) ketuee@cye (C) Sefcheej meskeC[ (As)
Debleje&^ere keeee&uee ceW jKes huewefvece-Fjeref[ece efceeOeeleg mes yeves efJeegle efJeYeJe (Electric Jeesu (V) Jee@ eefle Sefcheej (WA-1)
efJeMes<e yesueve kes Jeceeve kees ceeveke efke.ee. kenles nQ~ Potential), efJeYeeJeevlej
ceeveke meskeC[ : meerefpeece-133 hejceeCeg kes efvecvelece Tpee& mlej (Potential difference) ,
kes oes Deefle met#ce mlejeW kes ceOe mebeceCe kes leovegheer efJeefkejCe kes
efJeegle eeflejesOe (Resistance) Deesce () Jeesu eefle Sefcheej (VA-1)
9192631770 DeeJele&keeue keer DeJeefOe Ske meskeC[ kes yejeyej
egcyekeere heuekeme Jesyej (Wb) Jeesu-eefle meskeC[ (V/s)
nesleer nw~
(Magnetic Flux)
kesefuJeve (K) : en leehe kee Sme.DeeF&. cee$eke nw~ peue kes ef$eke
efyebog (Triple Point) kes 1/273.16 Jes Yeeie kees 1 kesefuJeve jse[f eesmeefeelee yeskeJejue (Bq) eefle meskeC[ (S-1)
kenles nQ~ peue kee ef$eke efyebog Jen leehe nw efpeme hej peue keer leerveeW (Radioactivity)

DeJemLeeSb, "esme, Je leLee iewme, leeheere meblegueve ceW jn mekeleer nw~ GlesjCe efeee kesue (Kat)
en leehe 273.16 K neslee nw~ (Catalytic Activity)

ceesue : 1 ceesue heoeLe& keer Jen cee$ee nw efpemeceW Gme heoeLe& kes DeJeMeese<f ele efJeefkejCe keer es (Gy) petue eefle efkeueeseece (J Kg-1)
DeJeeJeeW keer mebKee 6.0231023 nesleer nw~ Fme mebKee kees cee$ee (Absorbed
SJeesiee[^es efveeleebke kenles nQ~ radiation dose)
keQ[suee : keQ[suee efkemeer efoMee ceW Jen peesefle leerelee nw pees 540 efJe%eeve ceW ye[er SJeb eser jefeMeeeW kes ceeveeW kees ome keer Ieele kes he
10.12 nd&pe DeeJe=efe kes SkeJeCeeae efJeefkejCe kee eesle Glmeefpe&le ceW Jee efkeee peelee nw~ Fmes DeheJele& (Multiple) SJeb DeheJele&ke
kejlee nes leLee Gmeer efoMee ceW efpemekeer efJeefkejCe leerelee 1/683 (Submultiple) kes veece mes peevee peelee nw~ keg DeheJele& SJeb
Jee eefle msjsef[eve nes~ DeheJele&ke efvecveefueefKele nQ
Scheerej : efveJee&le ceW Ske ceerj keer otjer hej jKes oes meceeveevlej DeheJele& veece mebkesle DeheJee&ke veece mebkesle
leejeW ceW eJeeefnle Oeeje 1 Scheerej kener peeleer nw peye oesveeW leejeW kes 10 18
Skemee (Exa) E 10 -18
Ses (Atto) a
yeere eefle ceerj uecyeeF& ceW 2107 vetve kee yeue Deejesefhele nes~ 10 15
hese (Peta) P 10-15 hesces (Femto) f
keg JeglheVe jeefMeeeB, Gvekes met$e SJeb cee$eke efvecveefueefKele nQ 1012 sje (Tera) T 10-12 heerkees (Pico) p
jeefMe met$e cee$eke 109 ieeriee (Giga) G 10-9 vewvees (Nano) n
#es$eheue (Area) uecyeeF&eew[ eF& Jeie& ceerj (m2) 106 cesiee (Mega) M 10-6 ceeFees (Micro)
Deeeleve (Volume) uecyeeF&eew[ eF&TbeeF& Ieve ceerj (m3) 103 efkeuees (Kilo) k 10-3 efceueer (Milli) m
eeue (Speed)/Jesie otjer/mecee ceerj/meskeC[ (m/s) 102 nskees (Hecto) h 10-2 meWer (Centi) c
(Velocity) 101 [skee (Deca) da 10-1 [smeer (Deci) d
lJejCe Jesie ceW heefjJele&ve/mecee ceerj/(meskeC[)2 (m/s2) keg meeceeve Yeewefleke jeefMeeeB
(Acceleration)
Yeewefleke jeefMeeeW kees DeefoMe (Scalar) SJeb meefoMe (Vector) oes
mebJesie JeceeveJesie efkeee ceerj/(meskeC[) JeieeX ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw~
(Momentu m) (kg-m/s)
Jewmeer Yeewefleke jeefMe efpemes Jee kejves kes efueS efmeHe& heefjceeCe keer
yeue-DeeIetCe& yeueotjer vetve-ceerj (N - m) DeeJeMekelee nesleer nw, Gmes DeefoMe jeefMe kenles nQ~ otjer, mecee,
(Moment of Force)
eeue, keee&, Tpee&, Meefe Fleeefo DeefoMe jeefMeeeB nQ~
he= leveeJe yeue/uecyeeF& vetve/ceerj (N/m)
Jewmeer Yeewefleke jeefMe efpemes Jee kejves kes efueS heefjceeCe kes meeLe efoMee
(Surface tension)
keer Yeer DeeJeMekelee he[leer nw Deewj pees eesie kes efveefele efveeceeW kee
IevelJe (Density) Jeceeve/Deeeleve efkeee/ceerj3 (Kg/m )
3
heeueve kejles nQ, meefoMe jeefMe kenueeleer nw~ efJemLeeheve, Jesie, lJejCe,
ceehe-leewue kes Debleje&^ere keeee&uee eje 22 JeglheVe jeefMeeeW kes yeue, mebJesie, yeue DeeIetCe& Fleeefo meefoMe jeefMe nesles nQ~
cee$ekeeW kees efJeefMe veece eoeve efkees iees nQ~ keg Yeew ef leke jeef MeeeB pew mes ef Jeegle Oeeje, leehe, oeye ceW heefjceeCe
efJeefMe cee$ekeeW Jeeues keg cenJehetCe& Jeglhevve jeefMeeeB SJeb Gvekes SJeb ef oMee oes veeW nes ves kes yeeJepeto DeefoMe nes leer nQ, keeeW ef ke es
cee$eke efvecveefueefKele nQ meef oMe kes eesie efveece (Addition Law of Vector) kee heeueve
JeglheVe jeefMe cee$eke cee$ekeeW kes heoeW ceW veneR kejles nQ ~
Deve cee$eke otjer (Distance)efkemeer efheC[ eje eueer ieF& kegue uecyeeF& kees
DeeJe=efe (Frequency) nd&pe (Hz) eefle meskeC[ (s-1) otjer kenles nQ~ Fmekee cee$eke ceerj neslee nw~
yeue (Force) vetve (N) efkeueeseece ceerj eefle Jeie& meskeC[ otjer kes keg ess SJeb ye[s cee$eke efvecveefueefKele nQ
(i) ekeeMe Je<e& (Light year) : efveJee&led ceW ekeeMe kes eje Ske Je<e&
-2
(Kg ms )

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 233

 ceW lee keer ieF& otjer nw~ Fmekee ceeve 9.461015m kes yejeyej neslee eefo efkemeer efheC[ kee DeejefcYeke Jesie u leLee t mecee ceW Jesie v nes
nw~ peee, lees efheC[ kee lJejCe (a) = v -t u
(ii) Keieesueere F&keeF& (Astronomical Unit)mete& mes he=LJeer
kes yeere keer Deewmele otjer~ Fmekee ceeve 1.4961011m kes yejeyej lJejCe kee SmeDeeF& cee$eke ceerj/meskeC[2 neslee nw, efpemes m/s mes 2

neslee nw~ Jee kejles nQ~

(iii) heejmeske (Parsec)en heejuesefkeke meskeC[ kee mebef#ehlee#ej lJejCe kes efueS yeee yeue DeeJeMeke nesleer nw leLee Fmekeer efoMee
neslee nw~ Fmekee ceeve 3.26 ekeeMe Je<e& (Light Year) kes yejeyej meowJe yeue keer efoMee ceW neslee nw~
neslee nw~ en otjer kee meyemes ye[e cee$eke neslee nw~ mecee kes meeLe eefo Jemleg kee Jesie Ielee nw, lees lJejCe $e+Ceelceke
(1 heejmeske 3.081016m) neslee nw efpemes cebove (Retardation) kenles nQ~
(iv) heceeaceerj (Fermimeter)efkemeer hejceeCeg kes veeefYeke Ske meceeve Jesie mes ieefleMeerue efheC[ kee lJejCe Metve (0) neslee nw~
(Nucleus) kes Deewmele Jeeme kees Ske heceeaceerj kenles nQ~ Fmekee Ske meceeve lJejCe (Uniform acceleration) : eefo meceeve
ceeve 10-15m kes yejeyej neslee nw~ mecee Deblejeue ceW Jesie ceW heefjJele&ve meceeve nw, lees efheC[ Ske meceeve
(v) hew oce (Fathom)Fmekee eeesie meceg keer ienjeF& ceeheves lJejCe ceW ieefleMeerue kene peelee nw~
ceW efkeee peelee nw~ Ske hewoce 6 heer ee 1.828m kes yejeyej
neslee nw~ yeue (Force)
(vi) 1 kesyeue 100 hewoce yeue Jen yeee keejke neslee nw pees efkemeer efheC[ hej ueiekej Gmekeer efmLeefle
(vii) meceger ceerue (Nautical mile)meceg ceW otjer ceeheves ceW ceW heefjJele&ve kejlee nw, ee kejves keer ese kejlee nw~
Fmekee eeesie efkeee peelee nw~ Ske meceger ceerue kee ceeve 1852m yeue Ske meefoMe jeefMe nw leLee Sme. DeeF&. (SI) ceW Fmekee cee$eke
kes yejeyej neslee nw~ vetve (N) neslee nw~ meer. peer. Sme. heefle ceW Fmekee cee$eke [eFve
otjer kes Deve cee$eke neslee nw~ Ske vetve kee ceeve 105 [eFve kes yejeyej neslee nw~ 1N
ceeFeeve m 10-6 ceerj = 1Kgm/s2
Sbiem^ce A 10-10 ceerj efkemeer efheC[ hej keee&Meerue yeue kee ceeve efheC[ kes Jeceeve (m)
vewveesceerj nm
-9
10 ceerj SJeb Gme hej GlheVe lJejCe (a) kes iegCeveheue kes yejeyej neslee nw~
efJemLeeheve (Displacement)efkemeer ieefleceeve efheC[ kes Debeflece yeue (F) = Jeceeve (m) lJejCe (a)
efyevog mes eejefcYeke efyevog kes yeere vetvelece otjer kees efJemLeeheve kenles 1N Jen yeue nw pees 1 efkeueeseece Jeceeve kes efkemeer efheb[ ceW 1
nQ~ en Ske meefoMe jeefMe neslee nw, efpemekee SI cee$eke ceerj (m) ceerj/meskeC[2 kee lJejCe GlheVe kejlee nw~
nw~ eke=efle ceW cetuele: eej ekeej kes yeue heees peeles nQ~
otjer meowJe Oeveelceke neslee nw, peyeefke efJemLeeheve Oeveelceke, $e+Ceelceke Fve yeueeW kees ieglJeeke<e&Ce yeue (Gravitational force), efJeegle-
ee Metve keg Yeer nes mekelee nw~ egcyekeere yeue (Electromagnetic force), #eerCe veeefYekeere yeue
eeue (Speed)Skeebke mecee (Unit time) ceW efkemeer efheC[ (Weak nuclear force) leLee eyeue veeefYekeere yeue (Strong
eje eueer ieF& otjer kees eeue kenles nQ~ en Ske DeefoMe jeefMe nw~ nuclear force) kes veece mes peevee peelee nw~
Fmekee SI cee$eke ceer./mes. nw~ eeue otjer/mecee~ eejeW ekeej kes yeueeW ceW ieglJeeke<e&Ce yeue meyemes kecepeesj leLee eyeue
Jesie (Velocity)Skeebke mecee ceW efkemeer efveefele efoMee ceW lee keer veeefYekeere yeue meyemes cepeyetle neslee nw~
ieF& otjer kees Jesie kenles nQ~ en Ske meefoMe jeefMe nw, efpemekee SI vetve kes ieefle kes eLece efveece mes yeue keer heefjYee<ee eehle nesleer nw,
cee$eke ceer./mes. nw~ peyeefke otmejs efveece kes eje yeue kes efueS Jebpeke (Equation)
eeue ceW kesJeue heefjceeCe neslee nw~ Jesie ceW heefjceeCe Je efoMee oesveeW ner eehle neslee nw~
nesleer nw~
keee& (Work)
Deewmele eeue (Average Speed) : efkemeer ieefleceeve efheC[ eje
Skeebke mecee ceW lee keer ieF& otjer Deewmele eeue kenueeleer nw~ Deewmele efkemeer efheC[ hej yeue ueieeves mes eefo Gme hej efJemLeeheve hewoe neslee
eeue lee keer ieF& kegue otjer/efueee ieee kegue mecee nw, lees keee& efkeee ngDee mecePee peelee nw~
Deewmele eeue keer ieCevee : (keee& yeue yeue keer efoMee ceW efJemLeeheve)
(i) eefo keesF& efheC[ efYeVe-efYeVe eeueeW (V1 Je V2) mes meceeve otjer lee keee& Ske DeefoMe jeefMe nw, pees Oeveelceke, $e+Ceelceke ee Metve nes
kejlee nw lees Deewmele eeue 2V1V2/V1+V2 mekelee nw~
(ii) eefo keesF& efheC[ meceeve mecee leke efYeVe-efYeVe eeueeW (V1 Je V2) mes Sme. DeeF&. (SI) ceW Fmekee cee$eke petue (J) neslee nw, peyeefke
euelee nw lees Deewmele eeue V1+V2 /2 meer.peer.Sme. (CGS) heefle ceW Fmekee cee$eke Deie& neslee nw~ Ske
petue kee ceeve 107 Deie& kes yejeyej neslee nw~
lJejCe (Acceleration)
eefo efkemeer efheC[ hej yeue (F) ueieeves mes Gme hej efJemLeeheve (d)
efheC[ kes Jesie heefjJele&ve keer oj kees lJejCe kenles nQ~ en Ske meefoMe (yeue keer efoMee ceW) hewoe neslee nw, lees
jeefMe nw~ eeue ee efoMee oesveeW ceW mes efkemeer ceW heefjJele&ve Jesie ceW
keee& (W) yeue (F) efJemLeeheve (d)
heefjJele&ve kenueelee nw~
eefo 1N kee yeue efkemeer efheC[ kees yeue keer efoMee ceW 1m efJemLeeefhele
lJejCe Oeveelceke, $e+Ceelceke ee Metve nes mekelee nw~ $e+Ceelceke
lJejCe kees cebove (Retardation) kenles nQ~ kejlee nw, lees 1 petue keee& neslee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 234

 1J = 1N 1m
eefo efkemeer efheC[ hej ueieees iees yeue (F) SJeb efJemLeeheve (d) kes
yeere kee keesCe nes, lees keee& (W) Fd.cos nesiee~
Fme efmLeefle ceW keee& kee heefjceeCe hej efveYe&j kejsiee~
(i) eefo = o lees Cos0 = 1 Fme efmLeefle ceW keee& kee ceeve cenece
nesiee~
(ii) eefo = 900 lees Cos900 = 0 Dele: W = Fd 0= 0
efkemeer kegueer kes yeesPe kees G"ekej Ke[e jnves, meceleue ceW ieefle
kejves, eneW SJeb GheeneW kes ekekej ueieeves Fleeefo ceW keee& kee ceeve eefo efkemeer efheC[ kes eje t mecee ceW w keee& efkeee peelee nw lees
Metve (0) neslee nw~
Tpee& (Energy)
efkemeer efheC[ kes keee& kejves keer #ecelee kees Tpee& kenles nQ~ keee& keer
lejn en Yeer Ske DeefoMe jeefMe nw leLee Fmekee cee$eke Yeer petue (J)
neslee nw~
efJeegle Tpee& (Electric energy), jemeeeefveke Tpee& (Chemical oeye (Pressure)
energy), ieglJe Tpee& (Gravitational energy), eebef$eke Tpee&
(Mechanical energy) Deeefo Tpee& kes keF& he nQ~
eebef$eke Tpee& kees efmLeeflepe Tpee& (Potential energy) leLee ieeflepe
Tpee& (Kinetic energy) ceW efJeYeeefpele efkeee peelee nw~
efkemeer efheC[ kes efmLeefle ee Deekeej heefjJele&ve kes keejCe GmeceW mebefele
Tpee& kees efmLeeflepe Tpee& (P.E.) kenles nQ~ eefo efkemeer efheC[ kee
Jeceeve (m), he=LJeer kee ieglJeere lJejCe (g) leLee efheC[ keer melen
mes TbeeF& (h) nes lees, efmLeeflepe Tpee& (P.E.) = mgh.
eeYeer Jeeueer Ieef[eeW keer efmebie ceW mebefele Tpee&, leveer ngF& Oeveg<e keer
[esjer ceW efveefnle Tpee&, efkemeer oyes ngS ieWo ceW efveefnle Tpee&, efkemeer
TbeeF& hej DeJeefmLele efheC[ ceW efveefnle Tpee& Fleeefo efmLeeflepe Tpee&
nesles nQ~
efkemeer efheC[ ceW ieefle kes keejCe GmeceW efveefnle Tpee& kees ieeflepe Tpee&
(K.E.) kenles nQ~ eefo efkemeer efheC[ kee Jeceeve m leLee Gmekee
Jesie v nes, lees ieeflepe Tpee& (K.E.) = 1/2mv2
ieefleMeerue Jeenve, heWkee ieee Yeeuee ee leerj, eueeF& ieF& ieesueer,
Fleeefo ceW ieeflepe Tpee& neslee nw~
eefo keesF& efheC[ Thej mes veeres efiejeee pee jne nes lees, Gmekeer efmLeeflepe
Tpee& ieeflepe Tpee& ceW heefjJeefle&le nesleer nw~ DeeOeer TbeeF& hej hengbeves hej
GmeceW DeeOeer efmLeeflepe SJeb DeeOeer ieeflepe Tpee& nesleer nw~ peye efheC[
he=LJeer kees ueieYeie tves keer efmLeefle ceW nes, lees GmeceW ieeflepe Tpee& cenece
leLee efmLeeflepe Tpee& Metve (0) neslee nw~
Tpee& mebj#eCe kee efveece (Law of Conservation of En-
ergy) : Tpee& kee ve lees efvecee&Ce neslee nw Deewj ve ner efJeveeMe~ Tpee& Ske Jeeegceb[ueere oeye (Atmospheric pressure) kee ceeve
kee kesJeue Ske he mes otmejs he ceW heevlejCe neslee nw~ Fmes Tpee&
mebj#eCe kee efveece kenles nQ~
Tpee& kes heevlejCe (Transformation of Energy) kes GoenjCe
GhekejCe heevlejCe
efJeegle mesue jemeeeefveke Tpee& mes efJeegle Tpee&
efJeegle ceesj efJeegle Tpee& mes eebef$eke Tpee&
pesvejsj eebef$eke Tpee& mes efJeegle Tpee&
yeuye/nerj efJeegle Tpee& mes ekeeMe Je T<cee Tpee&
efJeegle Ieber/ efJeegle Tpee& mes OJeefve Tpee&
ueeG[mheerkej
ceeFeeshees ve OJeefve Tpee& mes efJeegle Tpee&
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 235
meewj mesue ekeeMe Tpee& mes efJeegle Tpee&
leehe efJeegle Iej hejceeCeg Tpee& mes efJeegle Tpee&
ef meleej eebef$eke Tpee& mes OJeefve Tpee&
Meefe (Power)
keee& kejves keer oj kees Meefe kenles nQ~ Fmekee cee$eke petue eefle
meskeC[ (J/s) ee Jee (W) neslee nw~ efpemes Jew%eeefveke pescme Jee kes
mecceeve ceW jKee ieee nw~ Fmes DeMJe Meefe ceW Yeer ceehee peelee nw~
Ske DeMJe Meefe 746 Jee@ (W) kes yejeyej neslee nw~
Gmekeer Meefe (P) = keee& (W)/mecee (t) kes yejeyej neslee nw~
1WS (Jee meskeC[) 1 Jee 1 meskeC[ 1 petue
1Wh (Jee DeeJej) 1 Jee 3600 meskeC[
3600 petue
1KWh (efkeueesJee DeeJej) 3.6106 petue
eefle Skeebke #es$eheue hej ueieves Jeeues yeue kees oeye kenles nQ~ Fmekee
cee$eke vetve/ceerj2 ee heemkeue (Pa) neslee nw~ en Ske DeefoMe
jeefMe nw~
eefo efkemeer efheC[ kes #es$eheue (A) hej yeue (F) Deejesefhele keer peee
lees Gme hej ueieves Jeeuee oeye (P) yeue (F)/ #es$eheue (A) ~
#es$eheue kes kece nesves mes oeye kee ceeve ye{ peelee nw~
yewieeW SJeb metkesmeeW kes nlLeeW (Handles) kees ye[e yeveeee peevee,
Oeeve jesheves kes mecee ^wkejeW kes ekekeeW ceW Deefleefje ekekeeW kee
pees[e peevee, yeebOeeW kes DeeOeejeW kee eew[e yeveeee peevee, Fleeefo
oeye kees kece kejves kes efueS efkeee peelee nw~
heemkeue kes Devegmeej, efkemeer Je kes #eweflepe leue ceW efmLele meYeer
efyevogDeeW hej meYeer efoMeeDeeW ceW yejeyej oeye ueielee nw~ neF[^esefueke
efuehe (Hydraulic lift) SJeb neF[^esefueke yeske (Hydraulic break)
heemkeue kes efveece hej keee& kejles nQ~
meeceevele: JeeegceC[ueere oeye Jen oeye nw pees heejs kes 76mesceer.
Jeeues Ske keeuece eje 00C hej 450 kes De#eebMe hej meceg leue hej
ueieeee peelee nw~ JeeegceC[ueere oeye kees yewjesceerj mes ceeheles nQ~
yewjesceerj ceewmece kes hetJee&vegceeve ceW meneeke neslee nw~
yewjesceerj kee heeje ceewmece hej eYeeJe
SkeSke efiejlee nw Deeb Oeer
Oeerjs-Oeerjs efiejlee nw Je<ee&
Oeer j s -Oeer j s ye { lee nw meehe ceewmece
meceg leue hej 1.0110 Nm neslee nw~ Jeeegceb[ueere oeye kees
5 -2
ceeheves kes efueS e@j leLee yeej veeceke cee$ekeeW kee eeesie Yeer efkeee
peelee nw~ Ske yeej kee ceeve 105 heemkeue kes yejeyej neslee nw~
ieueveebke hej oeye kee eYeeJe : leehe ye{ves hej efpeve heoeLeeX kee
Deeeleve ye{lee nw, Gvekee ieueveebke oeye kes meeLe Ielee nw~ pewmes-
ceesce, Ieer, Deeefo~
leehe ye{ves hej efpeve heoeLeeX kee Deeeleve Ielee nw Gvekee ieueveebke
oeye ye{ves hej kece nes peelee nw~ pewme- yehe&, ueesne Deeefo~
keJeLeveebke hej oeye kee eYeeJe : meYeer JeeW kee keJeLeveeb ke
oeye ye {ves hej ye{lee nw~ Fmeer keejCe es Mej kegkej ceW Keevee peuoer
hekelee nw ~
 ieefle (Motion) Fleeefo IeveeSb pe[lJe kes keejCe ner nesles nQ~
eefo keesF& efheC[ efkemeer efyevog kes meehes#e mecee kes meeLe mLeeve heefjJele&ve (ii) efleere efveece :
kejlee nw lees, efheC[ ieefle keer DeJemLee ceW ceevee peelee nw~ mebJesie heefjJele&ve kee efveece : Fme efveece kes eje yeue kee
efkemeer efheC[ keer ieefle kees SkeefJeceere (One dimensional), meceerkejCe leLee yeue kee cee$eke eehle neslee nw~
efefJeceere (Two dimensional) leLee ef$eefJeceere (Three dimen- Fme efveece kes Devegmeej, efkemeer efheC[ kes mebJesie heefjJele&ve keer oj
sional) ceW efJeYeeefpele efkeee pee mekelee nw~ Gme hej Deejesefhele yeue kes Devegeceevegheeleer neslee nw leLee Gmeer efoMee
SkeefJeceere ieefle : ceW neslee nw efpemeceW yeue Deejesefhele efkeee ieee nw~ eefo efkemeer efheC[
Fme ieefle kees mejue jsKeere (Straight line) ieefle, jwefKeke kee Jeceeve m nes leLee Gmekee DeejefcYeke Jesie u nes Deewj mecee t
(Linear) ieefle Fleeefo veeceeW mes peevee peelee nw~ ceW Gmekee Jesie v nes peelee nw lees, efheC[ kes eje Deejesefhele yeue (F)
= mebJesie heefjJele&ve/mecee
Fme ieefle ceW efheC[ kee Jesie (v) Deewj lJejCe (a) Ske ner efoMee
ceW keee& kejlee nw~ = mv - mu
t
Fme ieefle kee eejefcYeke Jew%eeefveke DeOeeve iewueerefueees ves efkeee
v-u
Lee~ = m (v - u) ... (i) ( t = a)
t
Fme ieefle kes leerve meceerkejCe (Equation) nQ efpevnW ieefle kes
meceerkejCe kes veece mes peevee peelee nw~ F = m a ... (ii)
(i) v = u + at meceerkejCe (i) kes Devegmeej, mebJesie heefjJele&ve kee ceeve ye{ves hej yeue
kee ceeve ye{siee Deewj mecee kee ceeve ye{ves hej yeue kee ceeve Iesiee~
(ii) s = ut+1/2(at2)
pet[es kes efKeuee[er kes eje mebJesie heefjJele&ve ceW kece mecee ueskej yehe& keer
(iii) v2 = u2 + 2as
efmeuueer kees Deemeeveer mes lees[ efoee peelee nw~ Fmeer ekeej efekes kee
peneb hej uefheC[ kee eejefcYeke Jesie, efheu[j ieWo kees jeskeves kes efueS ieWo mes mheMe& nesves hej Deheves neLe kees
vDebeflece Jesie, heers KeeRekej mebJesie heefjJele&ve keer oj kes mecee kees ye{elee nw~
alJejCe, (iii) le=leere efveece :
seueer ieF& otjer, efeee-eefleefeee kee efveece : Fme efveece kees efeee-eefleefeee
leLee tkegue mecee nw~ kee efveece Yeer kenles nQ~
vetve ves Deheves eefme ebLe cewLescesefmeeree efebefmeefheee (Mathe- Fme efveece kes Devegmeej eleske efeee kes yejeyej Deewj efJehejerle
maticia Principia) kes Yeeie Ske ceW ieefle kes leerve efveece efoMee ceW eefleefeee nesleer nw~
emlegle efkees~ ieesueer kes tves hej yevotke kes eje heers keer Deesj Oekekee ueievee,
(i) eLece efveece : lewjeke kes eje peue kees heers Oekesueves hej Gmekee Deeies keer Deesj
pe[lJe kee efveece : Fme efveece kees pe[lJe kee efveece (Law of ye{vee, je@kes ceW FOeve kes peueves hej OegSb kes veeres keer Deesj
Inertia) Yeer kenles nQ~ efvekeueves hej je@kes kee Thej keer Deesj peevee, Fleeefo efeee-
Deiej Jemleg hej keesF& Jeee yeue ve ueies lees Jen efJejeceeJemLee ee Ske eefleefeee yeue kes keejCe ner neslee nw~
meceeve ieefle keer DeJemLee ceW yeveer jnleer nw~ iewueerefueees ves Fme iegCe efefJeceere ieefle :
kees pe[lJe kene~ Fme ieefle kees Jee-jsKeere (Curve linear) leLee meceleue ieefle
Fme efveece kes Devegmeej, keesF& Yeer efheC[ Deheveer DeejefcYeke efmLeefle (Plane motion) kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
efmLej DeJemLee ee ieefle keer DeJemLee ceW yeee yeue kes efyevee heefjJele&ve Fme ieefle ceW efheC[ kee Jesie SJeb lJejCe efYeVe-efYeVe efoMeeDeeW ceW keee&
veneR kej mekeleer nw~ kejlee nw~
Fme efveece mes yeue kes efueS heefjYee<ee Yeer eehle nesleer nw~ e#eshe ieefle (Projectile motion) SJeb Ske meceeve Je=eere ieefle
(Uniform circular motion), ef-efJeceere ieefle kes GoenjCe nQ~
yeue Jen yeee keejke nw, pees efkemeer efheC[ keer efJejece ee ieefle keer
DeJemLee ceW heefjJele&ve ueelee nw~ e#eshe ieefle (Projectile motion) :
efkemeer efheC[ kee pe[lJe Gmekes Jeceeve kes Devegeceevegheeleer neslee Fme ieefle ceW efheC[ kees GOJee&Oej (Vertical) efoMee mes efYeVe efkemeer
nw~ Deve efoMee ceW he=LJeer keer melen mes Thej heWkee peelee nw~ heWkes iees
efheC[ kees e#eshe kenles nQ~
ieefleMeerue yeme kes Dekemceeled yeske ueieeves hej eeef$eeeW kee Deeies keer
Deesj Pegke peevee, efmLej yeme kes SkeeSke Deeies ye{ves hej eeef$eeeW kee Fme ieefle ceW efheC[ kee heLe hejJeueeekeej (Parabollic) neslee nw~
heers keer Deesj Pekee ueievee, [b[s mes heerves hej Oetue ueieer eeF& efheC[ kes heLe kes hetCe& hejJeueeekeej nesves kes efueS Jeeeg kee eeflejesOe
mes Oetue kee yeenj efvekeuevee, efveJee&le leLee ieglJe Metve #es$e ceW efheC[ Metve leLee ieglJeere lJejCe (Acceleration due to gravity) kee
kees ieefle oskej es[ves hej Gmekee DeveJejled ieefleMeerue jnvee, efKe[keer ceeve Deej (Constant) jnvee eeefnS~
kes meermes ceW yevotke keer ieesueer ceejves hej GmeceW Ske ieesue ef nes keesF& e#eshe efpeleves mecee leke Jeeeg ceW jnlee nw Gmes Gmekee Geve
peevee, peyeefke helLej ceejves hej meermes kee eke peevee, nLeew[s kes keeue (Time of Flight) kenles nQ~
nlLes kees cepeyetleer mes hemeeves kes efueS nlLes kees Yetefce hej "eskevee efkemeer e#eshe kee Geve keeue (T) = 2 v sin/g neslee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 236

 eneb ve#eshe keer ieefle
e#eshe kes eje #eweflepe kes meeLe yeveeee ieee keesCe
leLee gieglJeere lJejCe nw~
oes Demeceeve Jeceeve keer efheC[eW kees meceeve Jesie SJeb meceeve keesCe Dehekes v yeue (Centrifugal Force)
mes e#esefhele kejves hej Jes oesveeW Ske ner meeLe he=LJeer hej hengbeWieer, en Ske odce yeue (Pseudo force) neslee nw~ Depe[lJeere esce
keeeWefke Geve keeue kee ceeve Jeceeve kes efvejhes#e neslee nw~
eefo H e#eshe kes eje eehle TbeeF& nes lees, H = v2sin2/2g H
kes cenece ceeve kes efueS sin kee ceeve cenece nesvee eeefnS, leLee
0
sin kee ceeve kes 90 nesves hej cenece neslee nw~ Tbeer keto
(High Jump) kes efKeuee[er Fmeer keejCe DeefOekelece TbeeF& eehle
kejves kes efueS Deheves kees GOJee&Oej efoMee ceW Geueles nQ~
efkemeer e#eshe kes eje kegue lee #eweflepe otjer (Horizontal dis-
tance) kees e#eshe kee hejeme (Range) kene peelee nw~
2
e#eshe kee hejeme (R) = v sin2
g
0 0
R kes cenece ceeve kes efueS 2 kee ceeve 90 ee kee ceeve 45
nesvee eeefnS~ ener keejCe nw efke DeefOekelece uecyeer keto kejves kes
efueS uecyeer keto Jeeues efKeuee[er Deheves Deehe kees 450 kes keesCe hej
Geueles nQ~ leeshe mes es[s iees ieesues kees Yeer DeefOekelece otjer leke
heWkeves kes efueS 450 kes keesCe hej e#esefhele efkeee peelee nw~
eefo oes e#esheeW kees meceeve Jesie mes e#esefhele efkeee peee leLee Gvekes
e#esheCe kee keesCe 1 leLee kee eesie 900 nes lees Gvekes eje eehle
hejeme kee ceeve yejeyej nesiee~
Skemeceeve Je=eere ieefle (Uniform circular motion) :
efkemeer Je=eere heLe hej Ske meceeve ieefle kejles ngS efheC[ keer eeue efveele
jnleer nw, peyeefke Gmekee Jesie eleske efyevog hej heefjJeefle&le neslee nw~
Je=eere heLe hej ieefle kejles ngS efheC[ kes Jesie keer efoMee efkemeer efyevog
hej KeeRes iees mheMe& jsKee (Tangent line) keer efoMee ceW neslee nw~
Je=e hej ieefle kejles ngS efheC[ hej oes yeue keee& kejles nQ~ Ske yeue
Je=e kes kesv keer Deesj ueielee nw, efpemes DeefYekesv yeue (Centrip-
etal force) kenles nQ, peyeefke otmeje yeue Je=e kes kesv kes yeenj
ueielee nw efpemes Dehekesv yeue (Centrifugal force) kenles nQ~
DeefYekesver yeue (Centripetal force) : efheC[ keer Je=eere ieefle meeJe&ef$eke ieglJeeke<e&Ce efveeleebke (G) Jen Deeke<e&Ce yeue nw, pees
kees yeveeS jKeves kes efueS Je=e kes kesv keer Deesj Ske yeue DeeJeMeke
neslee nw, efpemes DeefYekesver yeue kenles nQ~
eefo efheC[ meblegueve keer efmLeefle ceW neslee nw lees DeefYekesv yeue kee
ceeve Dehekesv yeue kes ceeve kes yejeyej neslee nw~
yeue (F) = mv /r 2
peneb m efheC[ kee Jeceeve,
v efheC[ kee Jesie,
leLee r heLe keer ef$epee nw~
eneW kee leejeW kes eejeW Deesj ekekej ueieevee, GheeneW kee eneW keer
heefjecee kejvee, Fueske^e@veeW kee veeefYeke kes eejeW Deesj Ietcevee,
efkemeer meeFefkeue ee Jeenve kee ceg[vee, ceewle kes kegSb ceW ceesjmeeFefkeue
meJeej kee euevee, meYeer DeefYekesv yeue kes keejCe ner mecYeJe nesles
nQ~
eneW Deewj GheeneW ceW DeefYekesvere yeue iegJeeke<e&Ce yeue kes keejCe
eehle neslee nw~
peye keesF& meeFefkeue meJeej cees[ hej ceg[lee nw, lees Gmes ceg[ves kes
efueS DeefYekesv yeue meeFefkeue kes heefnes kes eej leLee he=LJeer keer
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 237
melen kes yeere ueieves Jeeues Ie<e&Ce yeue (Frictional force) mes eehle
neslee nw~ ceg[ves kes efueS DeefYekesv yeue kes Deheee&hle nesves hej Jen
cees[ kes Devoj keer Deesj Pegke peelee nw~
(Non-inertial frame) ceW vetve kes efveeceeW kees ueeiet kejves kes
efueS Fme yeue keer keuhevee keer ieF& nw leLee en yeue hee&Jes#eke
(Observer) keer efmLeefle hej efveYe&j kejlee nw~ Fme yeue keer efoMee
DeefYekesvere yeue kes efJehejerle nesleer nw~
ceLeeveer, otOe mes cekeKeve Deueie kejves Jeeueer ceMeerve leLee JeeefMebie
ceMeerve (Washing machine) kee Dehekesv Mees<eke (Centrifu-
gal drier) Dehekesv yeue kes efmeeble hej keee& kejles nQ~
ieglJeeke<e&Ce (Gravitation)
ye eeC[ ceW ef mLele oes efheC[eW kes yeere ueieves Jeeues Deeke<e&Ce yeue kees
ieglJeeke<e&Ce yeue kenles nQ~ en Ske kecepeesj ceewefueke yeue nw~
ieglJeeke<e&Ce yeue kes efmeeble kee eefleheeove efyeefMe Jew%eeefveke
vetve ves Deheves eefme evLe efebefmeefheee cewLecesefefmeee ceW 1686
F&. ceW efkeee, neueebefke Yeejle kes eeeerve efJeeve yeeieghle kees
vetve mes yengle henues Fme yeue keer peevekeejer Leer~
vetve kee ieglJeeke<e&Ce efveece (Newton's Law of Gravita-
tion) : vetve kes Devegmeej, ieglJeeke<e&Ce kee yeue efheC[eW kes
Jeceeve kes iegCeveheue kee meceevegheeleer leLee Gvekes yeere keer otjer kes
Jeie& kee Jegleceevegheeleer (Inversely proportional) neslee nw~
eefo oes efheC[, efpevekee Jeceeve eceMe: m1 SJeb m2 nes, r ceerj
keer otjer hej efmLele nes lees, Gvekes yeere ueieves Jeeuee ieglJeeke<e&Ce
yeue F = G m1m2 ,eneb G Ske efveeleebke nw, efpemes meeJe&ef$eke
r2
ieglJeeke<e&Ce efveeleebke (Universal Gravitational Constant)
kenles nQ~ meeJe&ef$eke ieglJeeke<e&Ce efveeleebke (G) kee ceeve yeeeC[ ceW
meYeer mLeeveeW hej Deej jnlee nw~ Fmekee ceeve 6.6710-11 Nm2/
Kg2 neslee nw~
Skeebke (1 ceerj) otjer hej jKes oes Skeebke Jeceeve (Ske-Ske
efkeee.) Jeeues efheC[eW kes yeere keee& kejlee nw~
eefo oes efheC[eW ceW Ske efheC[ he=LJeer nes lees ieglJeeke<e&Ce yeue kees
ieglJe (Gravity) kene peelee nw~ Dele: ieglJe Jen yeue nw efpememes
he=LJeer efkemeer Jemleg kees Deheves kesv keer Deesj KeeReleer nw~ ieglJe kes
keejCe GlheVe lJejCe kees ieglJeere lJejCe (Acceleration due to
gravity) kenles nQ~ Fmes g mes Jee efkeee peelee nw~
ieglJeere lJejCe (g) = GMe/Re2
peneb hej Mehe=LJeer kee Jeceeve
leLee Rehe=LJeer keer ef$epee nw~
meceerkejCe mes mhe nw efke ieglJeere lJejCe kee ceeve efheC[eW kes
Jeceeve hej efveYe&j veneR kejlee nw~ Fmeer keejCe Deiej efveJee&le ceW
efYeVe-efYeVe Jeceeve keer JemlegDeeW kees meceeve TbeeF& mes Ske meeLe
efiejeee peee lees Jes he=LJeer hej Ske ner meeLe hengbeWieer~
ieglJeere lJejCe kee ceeve he=LJeer keer ef$epee (Re) SJeb Gmekes De#eere
IetCe&ve (Rotation) hej efveYe&j kejlee nw~ he=LJeer keer melen hej Fmekee
Deewmele ceeve 9.82 m/s2 neslee nw~
 he=LJeer keer melen hej YetceOejsKee (Equator) mes OegJe (Pole) keer
Deesj peeves hej g kes ceeve ceW eceMe: Je=ef nesleer nw leLee en OegJeeW
(Poles) hej cenece (Maximum) neslee nw, keeeWefke he=LJeer kee
YetceOejsKeere Jeeme OegJeere Jeeme mes DeefOeke neslee nw~
g kee ceeve he=LJeer kes IetCe&ve hej Yeer efveYe&j kejlee nw~ eefo he=LJeer
DeefOeke lespeer mes IetCe&ve eejbYe kej os, lees OegJeeW kees es[kej meYeer
mLeeveeW hej g kes ceeve ceW keceer Deeves mes JemlegDeeW kes Yeej Ie
peeeWies~ eefo he=LJeer Deheves Jele&ceeve Jesie mes 17 iegCee DeefOeke lespeer mes
IetCe&ve eejbYe kej os, lees YetceOejsKee hej meYeer JemlegDeeW kes Yeej Metve
nes peeeWies~
he=LJeer keer melen mes Thej peeves ee veeres Deeves hej g kes ceeve ceW
keceer Deeleer nw~ he=LJeer kes kesv hej g kes ceeve kes Metve nesves kes
keejCe efkemeer Jemleg kee Yeej Metve neslee nw~
yeeeC[ ceW efkemeer efheC[ kees keneR Yeer ues peeves hej Gmekes Jeceeve
(Mass) ceW keesF& heefjJele&ve veneR Deelee, keeeWefke Jeceeve efkemeer
Jemleg kes Je kes cee$ee keer ceehe nesleer nw~
yeeeC[ ceW JemlegDeeW kes Yeej meYeer DeekeeMeere efheC[eW (mete&, ye=nmheefle,
yeg, evcee, Fleeefo) hej Deueie-Deueie nesles nQ, keeeWefke efkemeer
DeekeeMeere efheC[ hej Yeej Jen yeue nw efpememes Jen efheC[ Gme Jemleg kees
Deheveer Deesj KeeRe jne nw~ efkemeer Jemleg kee Yeej Gmekes Jeceeve leLee
DeekeeMeere efheC[ kes ieglJeere lJejCe kes iegCeveheue kes yejeyej neslee
nw~ he=LJeer hej m Jeceeve kes efkemeer Jemleg kee Yeej (W) = m g kes
yejeyej neslee nw~
mete& hej efkemeer Jemleg kee Yeej he=LJeer keer Dehes#ee 28 iegvee, peyeefke
evcee hej 1/6 iegvee nes peelee nw~
Jen vetvelece eeue efpemes eehle kejves kes yeeo keesF& efheC[ he=LJeer kes
ieglJeere #es$e kes yeenj euee peelee nw, Gmes heueeeve eeue (Es-
cape Speed) kenles nQ~ heueeeve ieefle kes DeefoMe nesves kes keejCe
Fmes heueeeve Jesie kes mLeeve hej heueeeve eeue kene peevee eeefnS~
he=LJeer hej efkemeer Jemleg kee heueeeve eeue 11.2Km/s neslee nw~
evcee hej heueeeve eeue he= L Jeer keer Dehes #ee ueieYeie 1/
4 nesves kes keejCe keesF& JeeegceC[ue veneR nw~
Yeejnervelee (Weightlessness) Jen efmLeefle nw efpemeceW efheC[ kees
Deheves Yeej kee DevegYeJe veneR neslee nw~ cege he mes efiejles ngS efheC[
kee lJejCe ieglJeere lJejCe kes yejeyej nesves kes keejCe keesF& efheC[
Yeejnervelee keer efmLeefle cenmetme kejlee nw~
eefo keesF& Jeefe efuehe mes Ske meceeve lJejCe mes Thej pee jne nes
lees Gmes ye{s ngS Yeej kee DevegYeJe neslee nw, peyeefke veeres Deeves hej
Gmekee Yeej Iee ngDee eleerle neslee nw~ eefo Ske meceeve lJejCe mes
veeres Dee jns efuehe keer [esj lees[ oer peee, lees efheC[ Yeejnerve nes
peelee nw~
efkemeer ke=ef$ece Gheen ceW yew"e Jeefe Yeejnervelee kee DevegYeJe kejlee
nw, peyeefke Jen he=LJeer kes ieglJeere #es$e ceW ner jnlee nw~
eefo veeres Glejles mecee efuehe kee lJejCe ieglJeere lJejCe mes
DeefOeke nes peee, lees efuehe ceW Ke[e Jeefe efuehe keer le mes pee
ueiesiee~
DeeJele& ieefle (Periodic Motion)
efkemeer efveefMele meceeevlejeue (Time interval) ceW keesF& efheC[ eefo
Deheveer ieefle kees yeej-yeej ognjelee nw, lees Ssmeer ieefle kees DeeJele& ieefle
kenles nQ~ he=LJeer keer ieefle, evcee keer ieefle, mejue ueesueke Ie[er keer
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 238
ieefle Fleeefo DeeJele& ieefle kes GoenjCe nQ~
eefo keesF& efheC[ Ske efveefMele efyevog kes FOej-GOej DeeJele& ieefle
kejlee nw lees Ssmeer ieefle kees kecheve ee oesueve ieefle (Oscillatory
motion) kenles nQ~ mejue ueesueke Ie[er keer ieefle kecheve ieefle kee
GoenjCe nw~
eefo efkemeer kecheve ieefle kejles efheC[ kee lJejCe (Acceleration)
efJemLeeheve (Displacement) kee meceevegheeleer nes leLee Jen meowJe
ceeOe efyevog (Mid point) keer Deesj efveefo& nes, lees Ssmeer ieefle kees
mejue DeeJele& ieefle (Simple harmonic motion) kenles nQ~ mejue
DeeJele& ieefle ceW efheC[ kee Deeeece (Amplitude) efveefMele jnlee
nw ~
mejue DeeJele& ieefle kejves Jeeues efheb[ hej Ske yeue keee& kejlee nw
efpemekeer efoMee meowJe ceeOe efmLeefle keer Deesj nesleer nw~ Fmes eleeveeve
yeue (Restoring force) kenles nQ~
eefo efkemeer ess leLee Yeejer ieesueke (Bob) kees efkemeer Yeejnerve
(Weightless), Deleve (Inextensible) SJeb ueeerues (Flex-
ible) Oeeies mes uekeeee peee, lees Fme meceeeespeve kees mejue
ueesueke (Simple pendulum) kenles nQ~
Ske ee hetje kejves ceW efuees iees mecee kees efkemeer mejue ueesueke kee
DeeJele& keeue (Time period) kenles nQ~
efkemeer mejue ueesueke kee DeeJele& keeue (T) = 2 1 / g
peneb hej l ueesueke keer eYeeJeer uecyeeF& leLee,
ghe=LJeer kee ieglJeere lJejCe nw~
DeeJe=efe (Frequency) : oesueve kejves Jeeues efheC[ eje Ske
meskeC[ ceW efkees iees kebheveeW keer mebKee Gmekeer DeeJe=efe kenueeleer nw~
Fmekee SmeDeeF& cee$eke n&dpe (Hz) nw~
DeeJe=efle (n) =1/T peneb T = DeeJele&keeue
Deeeece (Amplitude) : mejue ueesueke kee Deheveer ceeOe efmLeefle
kes Ske Deesj DeefOekelece efJemLeeheve Deeeece kenueelee nw~ ueesueke
kee DeeJele&keeue Deeeece hej efveYe&j veneR kejlee~
mejue ueesueke kes DeeJele& keeue kes ye{ves hej Jen megmle nes peelee nw,
peyeefke Ieves hej lespe nes peelee nw~
Jen mejue ueesueke efpemekee DeeJele&keeue 2 meskeC[ neslee nw, meskeC[
ueesueke (Second pendulum) kenueelee nw~
mejue DeeJele& ieefle kejles efheC[ kes DeeJele&keeue hej Jeceeve (m)
kee keesF& eYeeJe veneR he[lee nw~ Fmeer keejCe Deiej Petues hej Ske
Deewj Jeefe yew"ke peee lees DeeJele& keeue hej eYeeJe veneR he[siee~
Pet uee Petuelee Jeef e Deiej Petues hej Ke [e nes peee lees ieglJe
kesv kes Thej G" peeves mes eYeeJeer ueb yeeF& kece nes peeleer nw~ Deew j
Petues kee DeeJele& keeue Ie peelee nw~ DeLee&led Pet uee peuoer -peuoer
oesueve kejlee nw ~
mejue ueesueke ceeOe efmLeefle hej Debeflece efyebogDeeW hej
efmLeefle/eYeeJe
yeue Metve DeefOekelece
lJejCe Metve DeefOekelece
Jesie DeefOekelece Metve
ieeflepe Tpee& DeefOekelece Metve
efmLeeflepe Tpee& Metve DeefOekelece
 Je (Matter)
Je Jes heoeLe& nesles nQ pees mLeeve Iesjles nQ, efpevekee keg Jeceeve
(mass) neslee nw leLee efpevnW %eevesefveeW mes DevegYetle (Perceived)
efkeee pee mekelee nw~
DeYeer leke Je keer n DeJemLeeDeeW (States) keer Keespe keer pee
egkeer nw~ Fve DeJemLeeDeeW kees "esme (Solid), Je (Liquid), iewme
(Gas), hueeefJekee (Plasma), yeesme-DeeFbmerve mebIeveve (Bose -
Eienstein Condensate) leLee heceeaDee@ve (Fermione) kes veece
mes peevee peelee nw~
"esme, Je SJeb iewme meeceeve leeheceeve hej eehle nesves Jeeueer DeJemLeeSb
nQ~ peneb "esme ceW DeblejDeeefCJeke (Intermolecular) yeue kes eyeuelece
nesves kes keejCe heoeLeeX kee Deeeleve SJeb Deekeej efveefele jnlee nw,
JeneR Je ceW en Fme yeue kes kecepeesj nesves kes keejCe heoeLeeX kee
Deeeleve efveefMele efkevleg Deekeej DeefveefMele neslee nw, peyeefke iewme ceW
DevlejDeeefCJeke yeue Delevle #eerCe neslee nw~ Dele: Fme DeJemLee ceW
heoeLeeX kes Deeeleve SJeb Deekeej oesveeW DeefveefMele nesles nQ~ leehe,
oeye ee oesveeW ceW heefjJele&ve kej efkemeer heoeLe& keer DeJemLee ceW heefjJele&ve
efkeee pee mekelee nw~
hueeefJekee (Plasma) Je keer eew Leer DeJemLee ceeveer peeleer nw ~
Fme DeJemLee ceW iew meW Deeeve kes he ceW efJeeceeve jnleer nQ ~ Fme
DeJemLee kes efueS Delevle Ge leehe keer DeeJeMekelee nesleer nw ~
leejeW ceW ener DeJemLee heeeer peeleer nw~ ye eeC[ ceW meyemes Deef Oeke
ener DeJemLee eehle nw~ hueeefJekee DeJemLee keer Keespe Decesefjkeer iewmeeW ceW memebpeke yeue kee ceeve kece nesves kes keejCe GveceW efJemejCe
Jew%eeefveke FjefJeve ueQieietj ves 1921 F& . ceW ef keee~
he= leveeJe kes keejCe nesves Jeeueer keg IeveeSB
(i) peue keer eser yebtoeW kee ieesue nesvee~
(ii) eser metF& kee efmLej Je keer leue hej lewjvee~
(iii) oe{er yeveeves Jeeues yeMe kees heeveer ceW efYeieesves hej yeMe kes
leblegDeeW kee Deeheme ceW me peevee~
(iv) MeerMes (Glass) keer veueer kes Dee Yeeie kees iece& kejves hej
Gmekee ieesue nes peevee~
(v) meeyegve kes Ieesue ceW he= leveeJe kece nes peeves kes keejCe
yegueyeguee ye[e yevelee nw~
(vi) kece he= leveeJe kes keejCe iejce methe mJeeefo ueielee nw~
he= leveeJe kes ceeve Je kes leeheceeve (Temperature) SJeb GmeceW
efceueer DeMegefeeW hej Yeer efveYe&j kejlee nw~ leeheceeve kes ye{ves hej
he= leveeJe kee ceeve Ielee nw~ IegueveMeerue DeMegef kes efceueeves hej
he= leveeJe kee ceeve ye{ peelee nw, peyeefke DeIegueveMeerue ee DeebefMeke
IegueveMeerue DeMegef kes efceueeves hej he= leveeJe kee ceeve kece nes
peelee nw~
memebpeke yeue (Cohesive force) leLee Deemebpeke yeue (Adhe-
sive force) :
Ske ner ekeej kes heoeLe& kes DeCegDeeW kes yeere ueieves Jeeues yeue kees
memeb peke yeue kenles nQ , peyeefke ef YeVe-efYeVe ekeej kes heoeLe&
kes DeCegDeeW kes yeere ueieves Jeeues yeue kees Deemebpeke yeue kenles nQ~
(Diffussion) heeee peelee nw~

yeesme-DeeFbmerve mebIeveve kees Je keer heebeJeeR DeJemLee ceevee peelee Deemebpeke yeue kes keejCe ner peue efkemeer Jemleg kees efYeieeslee nw~ peye
nw~ Fme DeJemLee ceW Delevle efvecve leehe hej hejceeCeg Deeheme ceW Je-"esme kes yeere Deemebpeke yeue, Je kes memebpeke yeue mes DeefOeke
mebueefele nes heje-hejceeCeg (Super atom) kee efvecee&Ce kejles nQ~ neslee nw, lees Jen Je Gme "esme kees ieeruee kej oslee nw~
Fme DeJemLee keer mebkeuhevee Yeejle kes Jew%eeefveke melesv veeLe yeesme kesefMekelJe (Capillarity) :
SJeb pece&ve Jew%eeefveke DeeFbmerve ves meefcceefuele he mes emlegle keer~ en kesMeveueer (Capillary tube) keer Jen efJeMes<elee nw efpemekes
heceeaDee@ve : DeYeer neue ceW Decesefjkee kes keesuewjw[es efJeMJeefJeeeuee kes keejCe Je kee mlej (Column) ee lees Thej e{lee nw ee veeres
Jew%eeefvekeeW ves "er DeJemLee heceeaDee@ve kes Keespe kee oeJee efkeee nw~ efiejlee nw~ kesMe veueer Ske kece ef$epee Jeeueer KeesKeueer veueer nesleer
Je SJeb iewme kees meefcceefuele he mes lejue (Liquid) kenles nQ~ nw~ kesMe veueer ceW Je keer TbeeF& kesMe veueer keer ef$epee hej efveYe&j
lejue Je keer Jen DeJemLee nw efpemeceW heoeLe& hej Lees[e Yeer yeee yeue kejlee nw~ eefo Je ceW kesMeveueer keer oerJeej ceW efehekeves keer eJe=efe
ueieeves hej Jen yenves ueielee nw~ nesleer nw, lees Jen veueer ceW Thej e{siee (keeBe leLee peue) leLee eefo
efehekeves keer eJe=efe veneR nesleer, lees Gmekee mlej veeres efiejlee nw
Yeewefleke Meee keer Jen MeeKee efpemekes Devleie&le efmLej Je kee
(keeBe SJeb heeje)~
DeOeeve efkeee peelee nw, Gmes JemLeweflekeer (Hydrostatics) kenles
nQ, leLee Jen MeeKee efpemekes Devleie&le ieefleMeerue Je kee DeOeeve kesefMekelJe kes keejCe nesves Jeeueer keg cenJehetCe& IeveeSB
efkeee peelee nw, Gmes Jeeebef$ekeer (Hydrodynamics) kenles nQ~ (i) heewOeeW ceW peeFuece Tleke (Xylem tissue) kes eje pe[ mes

he= leveeJe (Surface tension) kee DeOeeve Je mLeweflekeer kes
Devleie&le leLee Meevelee (Viscosity) kee DeOeeve Je eebef$ekeer kes
Devleie&le efkeee peelee nw~
he= leveeJe (Surface tension) :
en lejue kee Jen iegCe nw efpemekes keejCe lejue Deheves he= #es$eheue
(Surface area) kees kece mes kece kejvee eenlee nw~
Je ceW he= leveeJe Je kes DeCegDeeW kes yeere memebpeke yeue kes keejCe
neslee nw~
he= leveeJe kee ceeve Je kes eefle Skeebke keeuheefveke uecyeeF& hej Je kee Jen iegCe, efpemekes keejCe Je Deheveer efYeVe-efYeVe hejleeW ceW
ueieves Jeeues yeue kes yejeyej neslee nw~ eefo keeuheefveke uecyeeF& Jeeues
Je kes leue hej ueieves Jeeuee yeue F nes lees, he= leveeJe (T) = yeue
(f)/uecyeeF& ( l )
he= leveeJe kee cee$eke vetve/ceerj neslee nw~
efJeefYeVe YeeieeW ceW peue kee hengbevee~
(ii) heeGvsve hesve (meener Jeeueer keuece) kee keee& kejvee~
(iii) meener meesKlee (Blotting Paper) kee keee& kejvee~
(iv) uewche leLee ueeuesve keer Jeefle&kee (Wick) mes efceer kes lesue kee
Thej e{vee~
ceevemetve mes "erke henues efkemeeveeW eje KesleeW keer pegleeF& kesMe-veefueeeW
kees lees[ves kes efueS efkeee peelee nw~
Meevelee (Viscosity) :
nesves Jeeueer Deehesef#eke ieefle (Relative Velocity) kee efJejesOe kejlee
nw, Meevelee kenueelee nw~ Je keer meleneW kes yeere Je keer ieefle kes
efJehejerle efoMee ceW ueieves Jeeues yeue kees Meeve yeue (Viscus force)
kenles nQ~ Meeve yeue (F) kee ceeve hejleeW kes mecheke& #es$eheue (A)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 239

 leLee hejleeW kes yeere keer Jesie eJeCelee (Velocity gradient, v/
x) kee Devegeceevegheeleer neslee nw~ DeLee&led,
F A
v/x
F A v/x
= A v/x
peneb, (F&e) Ske efveeleebke nw, efpemes Je kee Meevelee iegCeebke
(Coefficient of Viscosity) kenles nQ~ Fmekee cee$eke hJeeF&pe
(Poise) neslee nw~
Je kes Skeebke #es$eheue Jeeues oes heleeX kes yeere keee& kejves Jeeuee
yeue Je kes Meevelee iegCeebke kes yejeyej neslee nw~
Meevelee kesJeue Je SJeb iewme ceW heeee peelee nw~
iewmeeW keer Meevelee leehe ye{ves hej ye{ peelee nw~
JeeW keer Meevelee kee ceeve leeheceeve ye{ves hej Ie peelee nw~
JeeW keer Meevelee iewmeeW mes DeefOeke nesleer nw~
iee{s Je keer Meevelee heleues Je keer Dehes#ee DeefOeke nesleer nw~~
meerceevle Jesie (Terminal Velocity) :
peye keesF& Jemleg efkemeer Meeve Je ceW efiejleer nw, lees eejcYe ceW Gmekee
Jesie ye{lee peelee nw, efkevleg keg mecee heMeeled Jen efveele Jesie
(Constant Velocity) mes efiejves ueieleer nw~ Fmekes efveele Jesie kees
meerceevle Jesie kenles nQ~ meerceevle Jesie Jemleg keer ef$epee kes Jeie& kes
Devegeceevegheeleer neslee nw, DeLee&led ye[er Jemleg DeefOeke Jesie mes SJeb
eser Jemleg kece Jesie mes efiejleer nw~
meerceeble Jesie keer efmLeefle ceW Jemleg hej keee& kejves Jeeues yeue kee
heefjCeece Metve neslee nw~
yejveewueer kee ecese (Barnoulli's Theorem) :
peye keesF& Demebheer[de (Incompressible) leLee DeMeeve (Non-
viscous) Je ee iewme Ske mLeeve mes otmejs mLeeve leke Oeeje jsKeere
eJeen (Je kee Ssmee eJeen efpemeceW Je kee eleske keCe Gmeer efyevog
mes iegpejlee nw efpememes Gmekes henues Jeeuee keCe iegpeje Lee) ceW yenlee
nw, lees Gmekes ceeie& ceW eleske efyevog hej Fmekes Skeebke Deeeleve
(Unit volume) keer kegue Tpee&, DeLee&led oeye Tpee& (Pressure
energy), ieeflepe Tpee& (Kinetic energy) leLee efmLeeflepe Tpee&
(Potential energy) kee eesie Ske efveeleebke (Constant) neslee
nw~
yejveewueer ecese hej DeeOeeefjle keg egefeeeb SJeb IeveeSb
(i) JesCgjerceerj (Venturimeter)Fmekes eje veueer ceW Je
eJeen keer oj %eele keer peeleer nw~
(ii) nJeeF& penepe kes hebKeeW kes Thejer melen keer Jeelee (Curva-
ture) efveeueer melen mes DeefOeke jKeer peeleer nw~ Fmemes Thej ceW
Jeeegoeye kece Deewj veeres DeefOeke nes peeves mes JeeegeeveeW kees Gles#e
(Upthrust) yeue eehle neslee nw~
(iii) yegvemeve yeve&j kee peuevee~
(iv) keefCe$e (Atomizer)Fme eb$e kes eje efkemeer Je kees
eser-eser yebtoeW kes he ceW hegneje pee mekelee nw~
(v) efheuj heche kee keee& kejvee~
(vi) hegnejeW hej mesuegueeF[ keer ieWoeW kee efkes jnvee~
(vii) efekes keer ieWoeW kee efmJebie nesvee (cewieveme veeceke Jew%eeefveke
kes eje Fme eYeeJe kes DeOeeve kes keejCe Fmes cewieveme
eYeeJe Yeer kenles nQ)~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 240
lejbie ieefle (Wave motion)
lejbie Ske efJe#eesYe (Disturbance) nw, efpemeceW ceeOece kes keCe
Deheves ceeOe efmLeefle (Mean position) mes mLeeeer he mes efJemLeeefhele
ngS efyevee Tpee& kee mebejCe kejles nQ~
eefo lejbie mebejCe kes efueS ceeOece DeeJeMeke nes, lees Ssmeer lejbie
kees eebef$eke (Mechanical) ee eleemLe (Elastic) lejbie kenles
nQ, peyeefke ceeOece keer DevegheefmLeefle ceW Yeer mebeefjle nesves Jeeueer lejbieeW
kees Deeebef$eke (Non-mechanical) ee DeeleemLe (Non-elas-
tic) kenles nQ~ OJeefve eebef$eke lejbie kee GoenjCe nw, peyeefke ekeeMe
Deeebef$eke lejbie kee~
ceeOece keer keCeeW kes kecheve keer efoMee kes DeeOeej hej eebef$eke lejbieW
oes ekeej keer nesleer nQDevegemLe (Transverse) SJeb DevegowOe&
(Longitudinal)~
DevegemLe lejbie (Transverse wave) :
ceeOece kes keCeeW kee kecheve lejbie mebejCe keer efoMee kes uecyeJeled
neslee nw~ es Meer<e& Deewj iele& kes he ceW mebeefjle nesleer nQ~
Fme ekeej keer lejbieW "esme SJeb Je kes Thejer melen hej hewoe nesleer nQ~
efJeegle-egcyekeere lejbieeW (Electromagnetic waves) ceW ieecee
efkejCeW, Skeme efkejCeW, hejeyeQieveer efkejCeW, Me ekeeMe, DeJeje
efkejCeW leLee jsef[ees lejbieW Meeefceue nQ~ efkemeer yebOeer ngF& jmmeer kes Ske
esj kees heke[kej efnueeves hej GlheVe lejbieW, efmeleej kes leej kees
s[ves hej GlheVe lejbieW Fleeefo DevegemLe lejbieeW kes GoenjCe nQ~
DevegowOe& lejbieW (Longitudinal Waves) :
ceeOece kes keCeeW kee kecheve lejbie mebejCe keer efoMee kes meceeveevlej
neslee nw~ es mebheer[ve Je efJejueve kes he ceW mebeefjle nesleer nQ~
Fme ekeej keer lejbieW "esme, Je leLee iewme leerveeW ner ceeOece ceW hewoe nes
mekeleer nQ~
iewme ceW GlheVe lejbieW kesJeue DevegowOe& lejbieW nesleer nQ~
OJeefve keer lejbieW DevegowOe& lejbieW nesleer nQ~
meceg ceW GlheVe nesves Jeeueer lejbie DevegemLe SJeb DevegowOe& oesveeW nesleer
nQ ~
lejbie keer efJeMes<eleeSb :
hejeJele&ve (Reflection)lejbieeW kee efkemeer melen mes kejekej
hegve: Gmeer ceeOece ceW Jeeheme nesvee~ en OJeefve SJeb ekeeMe oesveeW
lejbieeW keer efJeMes<elee nesleer nQ~
DeheJele&ve (Refraction)en lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes
keejCe lejbieW Ske ceeOece mes otmejs ceeOece ceW peeves hej Deheves cetue
heLe mes efJeeefuele nes peeleer nQ~ meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW
peeves hej Jes DeefYeuecye mes otj n peeleer nQ, peyeefke efJejue mes meIeve
ceeOece ceW peeves hej DeefYeuecye (Normal) keer Deesj ceg[ peeleer nQ~
en Yeer oesveeW ekeej keer lejbieeW ceW heeee peelee nw~
efJeJele&ve (Diffraction)en lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemeceW
Jes ef kemeer yeeOee kes ef keveejeW hej ceg [ peeleer nQ ~ en Yeer r
DevegemLe SJeb DevegowOe& oesveeW ekeej keer lejbieeW ceW heeee peelee nw~
JeeflekejCe (Interference)eefo oes meceeve DeeJe=efe (Fre-
quency) Jeeueer lejbieW Ske ner efoMee ceW meceeve Jesie mes ieefleMeerue
neW, lees efkemeer efyevog hej Fvekeer leerelee cenece leLee efkemeer efyevog hej
vetvelece nesleer nw~ lejbie keer Fme efJeMes<elee kees JeeflekejCe (Inter-
ference) kenles nQ~ efpeme efyevog hej cenece leerelee hewoe nesleer nw,
Gmes mebhees<eer JeeflekejCe (Constructive interference) leLee
 efpeme efyevog hej vetvelece leerelee nesleer nw, Gmes efJeveeMeer JeeflekejCe efYeVe neslee nw~ Fmekee S.I. cee$eke vetve/ceerj-2 neslee nw, efpemes
(Distructive interference) kenles nQ~ en Yeer oesveeW ekeej keer heemkeue (Pascal) kenles nQ~
lejbieeW keer efJeMes<elee nw~ hueJeve (Flotation)
OegJeCe (Polarization)en lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemeceW GlhueeJeke yeue (Buoyant force)
lejbie kes kecheve lejbie keer ieefle kes uecyeJeled leue ceW kesJeue Ske ner peye keesF& "esme Jemleg Je ceW [gyeeF& peeleer nw, lees Je eje Jemleg hej
efoMee ceW neslee nw~ OegJeCe kesJeue DevegemLe lejbie keer efJeMes<elee nw~ Thej keer Deesj Ske yeue ueieeee peelee nw, efpemes GlhueeJeve yeue
ekeeMe kees DevegemLe lejbie efme kejves kes efueS Gmekee OegefJele nesvee kenles nQ~ Fmemes Jemleg kes Yeej ceW DeeYeemeer keceer nesleer nw~
"esme eceeCe nw~ Fme yeue kee ceeve Jemleg eje nees iees Je kes Yeej kes yejeyej neslee
eleemLelee (Elasticity) nw ~
eleemLelee, efkemeer Jemleg kes heoeLe& (Matter) kee Jen iegCe nw, en yeue nees iees Je kes ieglJe kesv (Centre of Gravity)
efpemekes keejCe Jemleg efkemeer efJeheke yeue (Deforming force) kes hej keee& kejlee nw, efpemes GlhueeJeve kesv (Centre of buoy-
eje GlheVe Deekeej DeLeJee he ceW heefjJele&ve kee efJejesOe kejleer nw ancy) kene peelee nw~
Deewj pewmes ner efJeheke yeue ne efueee peelee nw, Jemleg Deheves Deeke&efce[erpe kee efmeeble (Principle of Archimedes)
Deekeej kees hegve: enCe kej uesleer nw~ efkemeer Jemleg kees Je ceW DeebefMeke ee hetCe&le: [gyeesves hej Gmekes Yeej ceW
eefo Jemleg efJeheke yeue neves kes yeeo Deheves Deekeej kees enCe Deeeer DeeYeemeer keceer Gmekes eje nees iees Je kes Yeej kes yejeyej
veneR kej heeleer, lees Ssmes efheC[ kees megIede (Plastic) efheC[ kene nesleer nw~
peelee nw, pewmesceesce, ieerueer efceer Deeefo~ GlhueeJeve kesv (Centre of buoyancy) mes peeves Jeeueer TOJe&
eefo efJeheke yeue kes ueieves hej efheC[ t peeS, lees Ssmes efheC[ jsKee (Vertical line) efpeme efyevog hej Jemleg kes ieglJe kesv mes peeves
kees Yebiegj (Brittle) efheC[ kenles nQ, pewmesee@ke Deeefo~ Jeeueer eejefcYeke GOJe&-jsKee kees keeleer nw Gmes efcele kesv (Meta
keesF& Yeer efheC[ hetCe& eleemLe ee megIede veneR nesleer nw~ Centre) kenles nQ~
keJee&dpe kees meyemes DeefOeke eleemLe leLee ceesce Je ieerueer efceer kees lewjves Jeeueer Jemleg kes mLeeeer meblegueve kes efueS efcele-kesv kee ieglJe
meyemes DeefOeke megIede ceevee peelee nw~ kesv kes Thej jnvee eeefnS~
pees eleemLe heoeLe& Deheves he heefjJele&ve kee efpelevee DeefOeke efJejesOe IevelJe (Density) : FkeeF& Deeeleve kes Jeceeve kees IevelJe
kejlee nw, Jen Glevee ner DeefOeke eleemLe ceevee peelee nw~ ener kenles nQ~ Fmekee S.I. cee$eke efkeueeseece/ceerj3 neslee nw~
keejCe nw efke jyej keer Dehes#ee Fmheele (Steel) DeefOeke eleemLe yehe& kee IevelJe peue keer Dehes#ee kece neslee nw, FmeefueS Jen heeveer
neslee nw~ hej lewjlee nw~
eefleyeue (Stress) : eefle Skeebke #es$eheue (A) hej ueieees iees meceger peue kee IevelJe meeOeejCe peue keer Dehes#ee DeefOeke nesves kes
efJeheke yeue (F) kes eefleefeee yeue kees eefleyeue kenles nQ~
keejCe Jeneb lewjvee Deemeeve neslee nw~
eefleyeue yeue (F)/#es$eheue (A)
peye yeHe& heeveer hej lewjlee nw lees Gme mecee Gmekes Deeeleve kee 1/
efJeke=efle (Strain) : Jemleg kes Skeebke Deekeej ceW nesves Jeeues efJeefYeVelee
10 Yeeie heeveer kes Ghej leLee 9/10 Yeeie heeveer kes Devoj jnlee
heefjJele&ve kees efJeke=efle kenles nQ~ eefo heoeLe& keer eejefcYeke uecyeeF& L
nw~ Meg peue kee IevelJe 1 efkeee./ceer.3 leLee yehe& kee IevelJe 0.9
leLee Gmekeer uecyeeF& ceW Je=ef L nes lees efJeke=efle L/L
efkeee./ceer3 neslee nw~
ngke kee efveece (Hooke's law) : eleemLelee meercee kes Devoj
efJeke=efle, eefleyeue kes meceevegheeleer neslee nw~ Deehesef#eke IevelJe (Relative Density) : en Jemleg kee IevelJe
eefleyeue efJeke=efle leLee 40C hej peue kes IevelJe kee Devegheele neslee nw~ Deehesef#eke
IevelJe Jemleg kee IevelJe/40C hej peue kee IevelJe~
ee eefleyeue E Deehesef#eke IevelJe kee keesF& cee$eke veneR neslee nw~
efJeke=efle

peneb E Ske efveeleebke nw, efpemes eleemLelee iegCeebke kenles nQ~ lejue kes Deehesef#eke IevelJe kee ceeheve neF[^esceerj (Hydrometre)
eleemLelee iegCeebke (E) kee ceeve efYeVe-efYeVe heoeLeeX kes efueS efYeVe- kes eje efkeee peelee nw~

cenJehetCe& eMve Gej SJeb leLe

keetmeske ceW ceehee peelee nw peue kee yeneJe mesefumeeme - T<cee keer FkeeF&
leejeW kes ceOe otjer %eele kejves keer FkeeF& nw ekeeMe Je<e& megcesue
Ske vewveesceerj yejeyej neslee nw 10-7 mesceer Ge Jesie - cewke
(1 vewvees ceerj 10-9 ceer. 10-7 mesceer.) lejbie owOe& - Sbime^ece
megcesue oyeeJe - heemkeue
[sefmeyeue - OJeefve eyeuelee keer FkeeF& Tpee& - petue
DeMJeMeefe - Meefe keer FkeeF& lesue kee Ske yewjue yejeyej neslee nw 159 ueerj
meceger ceerue - veewmebeeueve ceW otjer keer FkeeF& keetjer efkemekeer FkeeF& kee veece nw? jsef[eesSefkeJe Oeefce&lee

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 241

 cewveesceerj kes eje ceehe keer peeleer nw peye efkemeer Jemleg kees he=LJeer mes ebcee hej ues peeee peelee nw lees
iewmeeW kee oeye leLee IevelJe Gmekee Yeej Ie peelee nw
keee& kee cee$eke nw petue peye efkemeer Jemleg kees ebcee mes he=LJeer hej ueeee peelee nw lees
megcesue he=LJeer hej Gmekee Yeej ye{ peelee nw leLee cee$ee
Yeewefleke jeefMe cee$eke DeheefjJeefle&le jnleer nw
lJejCe - ceerj/Sec2 efkemeer Jeefe kee Debleefj#e ceW Yeej nesiee Metve
yeue - vetve
keee& - petue Ske Yeejnerve iegyyeejs ceW 200CC peue Yeje ieee nw~ peue ceW Fmekee
DeeJesie - vetve meskeC[ Yeej nesiee Metve
megcesue (Deeefke&efce[erpe kes efmeeble kes Devegmeej, efkemeer Je ceW efkemeer Jemleg kes
lejbieowOe& - Sbim^ece (A0) Yeej ceW keceer nesleer nw Deewj en keceer Jemleg eje neS ieS Je kes
Tpee& - petue (J) Yeej kes yejeyej nesleer nw~ ebtefke peue ceW iegyyeeje 200CC peue
OJeefve keer leerelee - [sefmeyeue (db) neSiee, Dele: Gmekes Yeej ceW 200CC peue kes Yeej kes yejeyej
DeeJe=efe - n&dpe (H2) keceer nesieer Deewj heefjCeeceer Yeej Metve nesiee)
mebJesie Ske meefoMe jeefMe nw
eefo he=LJeer kee Jeceeve Jener jns Deewj ef$epee kece nes peeS lees he=LJeer
meeOeejCe eb$e efkemeer Jeefe keer meneelee kejlee nw
kece yeue eeesie kej Gleveer ner cee$ee kes leue hej 'g' kee ceeve ye{ peeSiee
ceW keece kejves ceW GM
Ske ceeFee@ve yejeyej nw 1/1000 efceueer ceerj (ieglJeere lJejCe g= peneB
2
Ske heerkeeseece yejeyej neslee nw 10-12 eece kes R
uebyeeF& keer vetvelece FkeeF& nwheceeaceerj (10-15 ceerj) G = meeJe&ef$eke ieglJeeke<e&Ce efveeleebke
eefo Ske penepe veoer mes meceg ceW eJesMe kejlee nw lees M = he=LJeer kee Jeceeve
Jen Thej G" peeSiee R = he=LJeer keer ef$epee
Jemleg keer cee$ee yeoueves hej DeheefjJeefle&le jnsiee IevelJe mhele: ef$epee kes kece nesves hej 'g' kee ceeve ye{siee~)
ueesns keer keerue heejs hej lewjleer nw, peyeefke heeveer ceW [tye peeleer nw, efkemeer Jemleg kee Jeceeve 10 efkeee. nw (ieglJe peefvele lJejCe ge =
keeeWefke ueesns kee IevelJe heeveer mes DeefOeke neslee nw 10 m/s2) Deiej evcee hej ieglJe peefvele lJejCe ge/6 nw lees
peyeefke heejs mes kece evcee hej Jemleg kee Jeceeve nesiee 10 efkeee
peye efkemeer yeesleue ceW heeveer Yeje peelee nw Deewj Gmes peceves efoee peelee (mLeeve heefjJele&ve mes Jemleg kes Jeceeve (mass) ceW keesF& heefjJele&ve
nw lees yeesleue t peeleer nw, keeeWefkeheeveer peceves hej hewuelee nw veneR neslee, hej Jemleg kee Yeej (weight) g kes ceeve ceW heefjJele&ve mes
peue kes Deeeleve ceW keee heefjJele&ve nesiee, eefo Gmekee leeheceeve 90 yeoue peelee nw)
mes. mes efiejekej 30 mes. kej efoee peelee nw heejmeske (parsec) FkeeF& nw otjer keer
Deeeleve henues Iesiee Deewj yeeo ceW ye{siee ueesueke keer keeue DeJeefOe efveYe&j kejlee nw
peye heeveer kees 00C mes 100C leke iece& efkeee peelee nw, lees Fmekee ueesueke keer uebyeeF& kes Thej
Deeeleve henues Ielee nw, efhej ye{lee nw heW[guece Ie[er lespe oew[ mekeleer nw meoea ceW
(0 C mes iece& kejves hej heeveer kee Deeeleve Ielee nw leLee IevelJe ye{lee
0
Ske ue[keer Petues hej yew"er Petuee Petue jner nw~ ue[keer kes Ke[s nes
nw~ 40C hej heeveer kee Deeeleve vetvelece Deewj IevelJe DeefOekelece neslee peeves hej eCeeso DeeJele&keeue kece nes peeSiee
nw~ 40C mes Deeies iece& kejves hej heeveer meeceeve JeeW keer lejn JeJenej ueesns keer Ske ieWo efpemekee he=LJeer hej Yeej 10 efkeee. nw, kee
kejlee nw leLee Gmekee Deeeleve ye{lee nw Deewj IevelJe Ielee nw) Debleefj#e ceW Yeej nesiee Metve
he=LJeer hej he[ves Jeeues Jeeegceb[ueere oyeeJe kee keejCe nw (Jemleg kee Yeej W Jeceeve (m) ieglJeere yeue (g) ebtefke
ieglJeeke<e&Ce Debleefj#e ceW ieglJeere yeue Metve neslee nw, Dele: Debleefj#e ceW Jemleg kee
Deehe Ske efuehe ceW Ke[s nQ~ efuehe kes 9.8 ceerj/meskeb[2 kes Yeej Metve nesiee)
lJejCe mes veeres Deeles mecee efuehe kes heMe& hej Deehekes Yeej eje ebcee keer melen mes Ske Mewue he=LJeer hej ueeee peelee nw, lees Gmekes
ueieeee ieee yeue nesiee Metve Yeej ceW heefjJele&ve nesiee, Jeceeve ceW veneR
nJee ceW ueesns Deewj ueke[er kes meceeve Yeej keer ieWo kees meceeve TbeeF& efkemeer Jeefe kee Yeej he=LJeer hej 62 efkeee nw leLee evcee hej
mes efiejeves hejhe=LJeer hej oesveeW Ske mecee efiejWieer ueieYeie 10 efkeee nw~ Debleefj#e ceW Gmekee Yeej nesiee
ueesueke Ieef[eeb ieefce&eeW ceW megmle nes peeleer nQ keeeWefke 0 (Metve) efkeee.
ieceea ceW ueesueke keer uebyeeF& ye{ peeleer nw Deewj FkeeF& (efkemeer Jemleg kee Yeej (Weight) Gmekes Jeceeve (mass) leLee
oesueve ceW ueiee mecee ye{ peelee nw ieglJeere lJejCe (g) kes iegCeveheue kes yejeyej neslee nw~ Jemleg kee
Jeceeve meoe meceeve jnlee nw peyeefke ieglJeere lJejCe kee ceeve
meceeve ieefle mes pee jns penepe mes eefo Ske yece veeres efiejeee peelee yeouelee jnlee nw~ he=LJeer hej ieglJeere lJejCe kee ceeve 9.8m/s2
nw, lees yece kes veeres henbgeves leke nJeeF& penepe keer efmLeefle nesieer neslee nw~ ebcee hej ieglJeere lJejCe kee ceeve he=LJeer kes ceeve kee 1/
yece kes "erke Thej 6 neslee nw peyeefke Debleefj#e ceW g kee ceeve Metve neslee nw~ Dele:
efkemeer efheb[ kee Yeej meJee&efOeke neslee nw OegJeeW hej Debleefj#e ceW Yeej W=mg =mxo=0 efkeee.)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 242
 2. OJeefve (Sound)
Yeewefleke Meee kes OJeefve KeC[ kes Debleie&le lejbie ieefle (Wave Motion), OJeefve lejbieW (Sound Wave), OJeefve keer eeue (Speed of Sound),
OJeefve kes ue#eCe (Chanacteristics of Sound), [e@huej eYeeJe (Doppler Effect) leLee OJeefve kes iegCe (Properties of Sound) kee
DeOeeve efkeee peelee nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMvehe$eeW ceW OJeefve

meceg keer ienjeF& efkeme eb$e kes eje ceeuetce keer pee mekeleer nw? DeLeJee [eefuheve efkeme heefjIevee kee eeesie kejles nQ?
meesveej eefleOJeefve efveOee&jCe
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) (mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
eceieeo[eW ceW keee heeee peelee nw? hejeeJe OJeefve eb$e OJeefve keer vetvelece leerelee pees Ske meeceeve ceeveJe keeve heneeve
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) mekelee nw, Jee keer peeleer nw?10dB kes he ceW (lekeveerkeer
OJeefve kee Jesie efkemeceW DeefOeke neslee nw? Fmheele ceW meneeke (Tech. Ast.) hejer#ee,, 2011)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) Meerlekeeue ceW nwC[heche kee heeveer iejce neslee nw keeeWefke
pees eeCeer Deheveer DeebKeeW kes he ceW OJeefve kee Gheeesie kejlee nw? he=LJeer kes Yeerlej leeheceeve Jeeegceb[ue kes leeheceeve mes
eceieeo[ DeefOeke neslee nw (ne@ej meskeC[jer (102)
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) mlej hejer#ee,, 2011)
hejer#ee, 2001) OJeefve lejbie kee meyemes DeefOekelece Jesie efkemeceW neslee nw?"esme ceW
otjoMe&ve (er.Jeer.) kes OJeefve mebkesle nesles nw? (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
DeeJe=efe cee[gefuele 20Hz mes 20000 Hz keer DeeJe=efe Jeeueer OJeefveeeW kees keee kenles nQ
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) eJe OJeefveeeb
efveceefppele JemlegDeeW kee helee ueieeves kes efueS efkeme GhekejCe kee (Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
eeesie efkeee peelee nw? meesveej hejer#ee, 2012)
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2006) ceveg<e kees OJeefve kecheve keer DevegYetefle efkeme DeeJe=efle meercee ceW nesleer
OJeefve efkeme ceeOece mes neskej veneR iegpej mekeleer? nw? 20 mes 20,000nd&pe
efveJee&le mes (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
ceveg<e keer OJeefve (Meesj) keer meeceeve SJeb DeefOekelece meefn<Ceglee
Meesj kees efkememes ceehee peelee nw? [smeeryeue meercee efkeleveer nesleer nw? 70 mes 85[sefmeyeue
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2010)
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
hejeeJe lejbie keer DeeJe=efe efkeleveer nesleer nw?
20,000 KHz kes Thej kecheveMeerue jppet kes JeJenej kee DeOeeve kejves kes efueS efkeme
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2010) GhekejCe kee eeesie efkeee peelee nw? meesveesceerj
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)
OJeefve kee leejlJe efkeme hej efveYe&j kejlee nw?DeeJe=efe hej
(msveeseehej (es[-meer Je [er) hejer#ee, 2011) Yeejle ceW mJeerkeee& OJeefve eot<eCe mlej keer meercee nw
efMekeej, hejYeef#eeeW ee yeeOeeDeeW kee helee ueieeves kes efueS eceieeo[ 40-45 [smeeryeue kes yeere
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe OJeefve
OJeefve Ske DevegowOe& (Longitudinal) lejbie nw, pees nceejs keeveeW ceW nw~ ueehueeme kes Devegmeej,
mebJesovee (Sensation) GlheVe kejlee nw~ OJeefve kee Jesie (V) = p
d
vetve kes Devegmeej, OJeefve kee Jesie ceeOece keer eleemLelee (Elas-
ticity) SJeb Gmekes IevelJe hej efveYe&j kejlee nw~ eefo OJeefve kee Jesie peneb P iewme kee oeye, d iewme kee IevelJe
(V), IevelJe (d) leLee ceeOece keer eleemLelee (E) nes lees, V = E/d ~ leLee Ske efveeleebke nw, efpemekee ceeve efhejceeCegke (Di-
Jeeeg ceW 10C leehe ye{ves hej OJeefve keer eeue 0.61 ceer./mes. ye{lee atomic) iewmeeW kes efueS 1.42 neslee nw~
nw~ OJeefve kee Jesie meyemes DeefOeke "esme ceW, efhej Je ceW leLee meyemes kece
vetve kes met$e kes Gheeesie mes "esme SJeb Je ceeOeceeW ceW OJeefve kee iewme ceW neslee nw~ keg ceeOeceeW ceW OJeefve kee Jesie efvecveefueefKele nw
Jesie eeeesefieke ceeve (Experimental value) kes ueieYeie yejeyej ceeOece OJeefve kee Jesie
eehle neslee nw, efkevleg iewmeeW ceW en eeeesefieke ceeve mes yengle kece eehle Meg<ke Jeeeg (Dry air) 331m/s
neslee nw~ Meg<ke Jeeeg (Dry air) (200C) 343m/s
1816 ceW eebme kes Jew%eeefveke ueehueeme ves vetve kes meceerkejCe ceW neF[^espeve (Hydrogen) 1269m/s
Megef emlegle keer, efpemes ueehueeme keer Megef kes veece mes peevee peelee Deemegle peue (Distilled Water) 1498m/s

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 243

 ueke[er (Wood) 3700 m/s ceveg<e keer eJelee meercee
}esne (Iron) 5130 m/s (Audibility Range of Human Being)
heeFjskeme keeBe (Phrex glass) 5170 m/s ceveg<e 20Hz mes 20,000Hz kes yeere keer DeeJe=efe Jeeueer OJeefveeeW
Suegecf eefveece (Aluminium) 6420 m/s
kees megve mekelee nw~ Fme DeeJe=efle heefjmej (Frequency Range)
kees ceveg<e keer eJelee meercee kenles nQ~
OJeefve lejbie keer efJeMes<eleeSB : DeJeeJe lejbie (Infrasonic Waves)
hejeJele&ve (Reflection) : en OJeefve keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes 20Hz kes veeres keer OJeefve lejbie~
keejCe Jen efkemeer hejeJele&ke melen mes kejeves kes yeeo Gmeer ceeOece ceveg<e keer Oe[keves leLee Yetkeche keer lejbieW DeJeeJe lejbieW nesleer nQ~
ceW Jeeheme nes peeleer nw~
neLeer, sue leLee [eefuheve Fve lejbieeW kees efvekeeue mekeles nQ~
eefleOJeefve (Echo) : eefleOJeefve Ske hejeJeefle&le OJeefve nw, efpemes
keges, ueesce[er SJeb efnjve Fve lejbieeW kees megveves keer #ecelee jKeles nQ~
mhe megvee pee mekelee nw~ eefleOJeefve megveves kes efueS 200C leeheceeve
hej eeslee (Listener) SJeb hejeJele&ke melen kes yeere keer vetvelece hejeeJe lejbie (Ultrasonic Wave)
otjer ueieYeie 17.2 ceerj nesveer eeefnS~ eefo oes OJeefveeeW ceW mecee 20,000Hz kes Thej keer lejbieeW kees hejeeJe lejbie kenles nQ~
kee Devlejeue 1/10 meskeC[ mes kece nes, lees nceeje keeve Fme eceieeo[ SJeb keges Fme lejbie kees efvekeeueves SJeb megveves keer #ecelee
OJeefve kees veneR megve heelee nw~ jKeles nQ~
DeheJele&ve (Refraction) : OJeefve lejbie keer Jen efJeMes<elee efpemekes Fve lejbieeW kees ieeuve keer meerer kes eje leLee oeye Jewegle eYeeJe keer
keejCe Jes ceeOece heefjJele&ve nesves mes Deheves cetue heLe mes efJeeefuele nes efJeefOe eje keJee&dpe kes efemueeW kes kecheveeW mes GlheVe kejles nQ~
peeles nQ DeheJele&ve kenueelee nw~ DeheJele&ve kes keejCe ner OJeefve efove OJeefve keer efJeMes<eleeDeeW mes peg[er keg IeveeSB
keer Dehes#ee jele ceW DeefOeke otj leke megveeF& he[leer nw~ heeme kes jsef[ees msMeveeW kee emeejCe keYeer-keYeer meehe ve megveeF&
Devegveeo (Resonance) : peye efkemeer Jemleg kes kecheveeW keer osvee : efJeveeMeer JeeflekejCe~
mJeeYeeefJeke DeeJe=efe efkemeer eeueke yeue kes kecheveeW keer DeeJe=efe kes meceg ceW efvejJe #es$e (Silence Zone) kee nesvee : efJeveeMeer
yejeyej nesleer nw, lees Jen Jemleg cenece Deeeece mes kecheve kejves JeeflekejCe~
ueieleer nw~ Fme Ievee kees Devegveeo kenles nQ~ meved 1939 ceW mebege yevo kecejeW ceW Yeer OJeefve kee megvee peevee : efJeJele&ve~
jepe Decesefjkee kee wkeescee hegue eebef$eke Devegveeo kes keejCe ner efove keer Dehes#ee jele ceW OJeefve kee otj leke megveeF& osvee :
#eefleemle nes ieee Lee~ DeheJele& ve~
mebieerle kes keejCe efKe[keer kes MeerMeeW kee t peevee : Devegveeo~
efJeJele&ve (Diffraction) : OJeefve lejbieeW kee Deheves ceeie& ceW efkemeer mewefvekeeW kes Ske leeue ceW hejs[ kejves mes hegue kee tvee :
yeeOee kes efkeveejeW hej ceg[ves keer Ievee kees efJeJele&ve kenles nQ~ Deveg veeo~
efJeJele&ve kes keejCe ner yeenj mes DeevesJeeueer OJeefve ceg[kej nce leke Ske ner DeeJe=efe keer oes OJeefveeeW kes yeere iegCeJeee Devlej kees
hengbe heeleer nw~ heneeve uesvee~
leejlJe (Pitch) : en OJeefve lejbie keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes efmevescee IejeW ceW oerJeejeW hej Lecee&keesueeW kee eeesie kejvee :
keejCe ceeser leLee megjerueer OJeefve ceW Devlej efkeee pee mekelee nw~ DevegjCeve (Reverberation) mes yeeeJe~
Ge leejlJe Jeeueer OJeefve keer DeeJe=efe DeefOeke nesleer nw leLee Jen
megjerueer megveeF& he[leer nQ, peyeefke efvecve leejlJe Jeeueer OJeefve keer keg OJeefve eesle leLee Gvekeer eyeueleeSB
DeeJe=efe kece nesleer nw leLee Jen ceeser (grave) megveeF& he[leer nw~ eesle eyeuelee
efeeeW kee leejlJe heg<eeW keer Dehes#ee leLee cej kee leejlJe Mesj keer e#esheee (Missile) 180 dB
Dehes#ee Ge neslee nw~ OJeefve kes leejlJe kee OJeefve keer leerelee mes merefjees heesve hegue meeGb[ (Stereophone) 140 dB
keesF& mebyebOe veneR nw~ meeFjve 130 dB
iegCelee (Quality) : en OJeefve lejbieeW keer Jen efJeMes<elee nw efpemekes pes efJeceeve (Demenveere) 120 dB
DeeOeej hej meceeve eyeuelee SJeb meceeve DeeJe=efe keer OJeefveeeW kes yeere ceesj meeFefkeue (100 cc) 110 dB
Devlej efkeee pee mekelee nw~ oes OJeefveeeW ceW Deblej Gvekes cetue mJejke keejKeeveeW kee Mees
j 100 dB

(Tone) Je mebveeoer (Hormonics) ceW efYeVelee kes keejCe neslee nw~ Yeejer Jeenve 90 dB

eyeuelee (Loudness) : en Jen mebJesovee nw efpemekes DeeOeej hej meeceeve yeeleeerle 40 dB

hegmehegmeen 20 dB
eyeue (Loud) leLee #eerCe (Faint) OJeefve kes yeere ceW Devlej efkeee
pee mekelee nw~ OJeefve keer eyeuelee ceeOece kes efkemeer efyebog hej leue kes efJeefYeVe keejkeeW kee OJeefve kes Jesie hej eYeeJe
uecyeJeled Skeebke #es$eheue mes eefle meskeC[ iegpejves Jeeueer Tpee& kes oeye (Pressure) : keesF& eYeeJe veneR he[lee~
yejeyej nesleer nw~
leeheceeve (Temperature) : ceeOece kee leehe ye{ves hej ye{lee nw Deewj Ieves
Fmekee SmeDeeF& cee$eke ceeFeesJee/ceerj2 nw peyeefke Fmekee eeeesefieke hej Ielee nw~
cee$eke yesue (Bell) nw~ Ske yesue kes 10JeW Yeeie kees [smeeryesue (deci
Dee&lee (Humidity) : ye{ves hej ye{lee nw leLee Ieves hej Ielee nw~
bell-dB) kenles nQ~
DeeJe=efe (Frequency) : keesF& eYeeJe veneR he[lee~
OJeefve keer eyeuelee Deeeece hej efveYe&j kejlee nw~ DeefOeke Deeeece
ceeOece (Medium) : "esme ceW meJee&efOeke leLee iewme ceW vetveeefOeke neslee nw~
Jeeues OJeefve keer eyeuelee DeefOeke nesleer nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 244

 hejeJele&ve (Reflection) kes Devegeeesie (Application)
cesieeheesve (Megaphone) : Yeer[ kees mebyeesefOele kejves Jeeuee
Ske OJeefve efJemleejke eb$e~
er#eCe eb$e ee Deeuee (Stethoscope) : [e@kejeW kes eje
eeesie efkeee peeves Jeeuee oe leLee Meejerefjke mebJesovee %eele
kejves Jeeuee eb$e~
OJeefve he (Sound Board) : mspe kes heers OJeefve kes
hejeJele&ve kes efueS ueieer heer~
eJeCe menee (Hearing Aid) : yeefOejeW kes eje eege Ske
GhekejCe~
cejcej eeJe iewuejer (Whishpering Gallery) : Yeejle kes
ieesue iegcyepe leLee meW hee@ue ee& uevove ceW efmLele Ske Ssmee
mLeeve peneb OJeefve kes hejeJele&ve kes DeYeeJe ceW OJeefve yengle Oeerceer
megveeF& he[leer nw~
cenlJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
hejeeJe lejbieeW kes Gheeesie
ieeuve meerer ceW kegeeW kees eefMeef#ele kejves ceW eege meerer~
OeelegDeeW kees pees[ves ceW~
keerceleer kehe[eW, JeeegeeveeW, Ie[er kes hegpeeX SJeb efeceefveeeW keer
meheeF& ceW~
ieef"ee jesie kes Gheeej SJeb ceefmle<ke ceW detcej kee helee ueieeves ceW~
keg heewOeeW keer Je=ef leere kejves ceW~
meesveej (SONAR) ceW en Sound Navigation and Rang-
ing kee mebef#ehlee#ej neslee nw leLee Fmekee Gheeesie meceg keer
ienjeF& peeveves ceW efkeee peelee nw~
keer[eW-cekees[eW kees ceejves leLee ceefueeeW kees yegueeves ceW~
Deu^emeesveeseeheer ceW ceeveJe kes Mejerj kes Devoj kes efJekeejeW SJeb
YetCe kes efuebie keer peevekeejer ceW Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~

efkemeceW mes OJeefve Deej-heej veneR pee mekeleer? efveJee&le efkeme GhekejCe ceW meceg keer ienjeF& kees ceeheves kes efueS OJeefve lejbieeW
OJeefve lejbieW "esme, Je leLee iewme leerveeW kee eeesie efkeee peelee nw? meesveej
ceeOece ceW eue mekeleer nQ peye oes ueesie Deeheme ceW yeele kejles nQ, lees efkeleves [smeeryeue keer OJeefve
OJeefve GlheVe nesleer nw? ueieYeie 40 [smeeryeue
kece uebyeeF& keer yeebmegjer mes Ge DeeJe=efe keer lejbieW GlheVe nesleer nQ~ ceveg<eeW kes efueS Meesj keer mee meercee ueieYeie nesleer nw
85 mes 90 [smeeryeue
OJeefve kesJeue DevegowOe& eleemLe lejbieeW (Longitudinal elastic waves)
kes he ceW eieeceer neslee nw evcee kes Oejeleue hej oes Jeefe Ske otmejs keer yeele veneR megve
mekeles, keeeWefke ebcee hej Jeeegceb[ue veneR nw
she efjkee[&j leLee Deve OJeefve eb$eeW hej Debefkele heo [euyeer B
OJeefve lejbies eueleer nQ DevegowOe& lejbieeW keer lejn
DeLeJee [euyeer C efveefo& kejlee nwjJe eme heefjheLe (Noise
Reduction Circuit) kee
[smeeryeue veeheves kes efueS eeesie efkeee peelee nwOJeefve keer leerelee
([euyeer Ske kebheveer nw efpemeves jJe eme eCeeueer kee efJekeeme efkeee 200C leeheece hej efkeme ceeOece ceW OJeefve keer ieefle DeefOekelece
nesieer ueesne
nw)
OJeefve kes eesle Je hejeJeleea melen kes yeere vetvelece efkeleveer otjer nesveer
Jeeeg ceW OJeefve kee Jesie
eeefnS, efpememes efke eefleOJeefve mhe he mes megveeF& os mekes?
leeheceeve kes ye{ves hej ye{lee nw 17 ceerj
Jeeeg kes oeye hej efveYe&j veneR kejlee OJeefve
Dee&lee kes ye{ves hej ye{lee nw oe DeJeeJe DeeJe=efe hej kebheve kejlee nw
Deeeece leLee DeeJe=efe kes heefjJele&ve mes Jeeeg ceW Jesie eYeeefJele OJeefve keer ieefle "esme ceW iewme Je Je keer leguevee ceW DeefOeke
veneR neslee~ nesleer nw~
[smeeryeue FkeeF& kee eeesie efkeee peelee nw cewke mebKee OJeefve keer ieefle kees Fbefiele kejlee nw~
OJeefve keer leerelee ceeheves kes efueS hejeeJe OJeefve keer DeeJe=efe 20,000 n&dpe mes DeefOeke nesleer nw~
3. T<cee (Heat)
Yeewefleke Meee kes Fme KeC[ kes Debleie&le leehe Je T<cee (Temperature and Heat), efJeefMe T<cee (Specific Heat), T<ceere emeej (Thermal
Expansion), T<cee kee mebejCe (Transmission of Heat), vetve kee Meerleueve efveece (Newton's Law of Cooling), efJeefkejCe kee
Glmepe&ve Je DeJeMees<eCe (Emission and Absorption or Radiation), iewmeeW kes emeej (Expansion of Gases), DeJemLee heefjJele&ve Je ieghle
T<cee (Change in State and Latent Heat), Jee<heerkejCe (Evaporation), Deehesef#eke Dee&lee (Relative Humidity) leLee T<cee ieeflekeer
(Thermodynamics) kee DeOeeve kejles nQ
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW T<cee

keewve mes leeheece hej meYeer DeeefCJeke ieefleeeb ke peeleer nQ? "C[s Deewj Meerlekeeue ceW DeefOeke iejce nesves kee keee keejCe nw?
hejce Metve peue-Jee<heve mes ieefce&eeW ceW "C[ke Deewj efeW ceW Deeves
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998) Jeeueer Oethe kes keejCe meefo&eeW ceW iejce nes peeleer nw
F kes yeves YeJeveeW keer leguevee ceW keeer efceer kes cekeeve eer<ce ceW (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 245

 Tveer kehe[s meoea mes Mejerj keer j#ee kejles nQ, keeeWefke? kees pees[ves Jeeueer jsKee keee kenueeleer nw? DeeFmeesLece&
Jes T<cee kes kegeeueke nesles nQ (C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) jsefepejsj ceW Meefe efkeme ekeej neslee nw?
heeveer kes efkemeer Jeceeve kees 00C mes 100C leke iejce kejves mes Jee<heMeerue Je kes Jee<heve eje
Fmekes Deeeleve ceW keee eYeeJe he[lee nw? (mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2004)
henues Ieves kes yeeo Je=ef nesves ueieleer nw peue Jee<heerke=le veneR nesiee eefoDee&lee 100 eefleMele nes
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2005) (msveeseehej (es[-meer. Je [er) hejer#ee, 2010)
efkemeer iewme kees Je ceW yeoueves kes efueS meyemes meheue efJeefOe efkeme efkeme Oeeleg kee ieueveebke meyemes kece nw? heejo
efmLeefle ceW nesleer nw? kece leeheceeve Deewj Ge oeye (mebege ne@ej meskeW[jer (10+2) mlej hejer#ee, 2014)
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003) peue kee keJeLeveebke Ge lebgielee hej efkeme keejCe mes Ie peelee nw?
efvecve JeeegceC[ueere oeye
efkemeer vekeMes hej Ske efveefele mecee hej meceeve leehe Jeeues efyevogDeeW
(mebege ne@ej meskeW[jer (10+2) mlej hejer#ee, 2014)
efJeefMe leLe G<cee
G<cee DeeefCJeke ieefle keer Tpee& nw, pees oes efheC[eW kes yeere leeheevlej mometric property) kee Gheeesie efkeee peelee nw~ pewme- Deeeleve
(Temperature Difference) kes keejCe eJeeefnle neslee nw~ ceW emeej, efJeegle eeflejesOe ceW heefjJele&ve Deeefo~
G<cee kee Sme.DeeF&. cee$eke petue leLee meer. peer. Sme. (CGS) efkemeer leeheceeheer kes vetvelece mes ueskej Gelece leeheceeve ceeheves keer
cee$eke kewueesjer neslee nw~ Ske eece peue kee leehe 10C (14.50C mes #ecelee kees Gmekee hejeme (Range) kenles nQ~
15.50C) ye{eves kes efueS DeeJeMeke T<cee keer cee$ee kees kewueesjer efJeefYeVe ekeej keer eeefuele keg leeheceeefheeeB
kenles nQ~ (1) lejue leeheceeheer (Liquid Thermometer) :
efkemeer Jemleg ceW efveefnle T<cee Gme Jemleg kes Jeceeve hej efveYe&j kejleer Fme leeheceeheer kee hejeme 800C mes 5000C neslee nw~
nw~ Fme leeheceeheer ceW meeceevele: heejs (Hg) kee Gheeesie efkeee peelee nw
G<cee kes efJeefYeVe cee$ekeeW ceW mecyevOe : keeeWefke,
1 kewueesjer 4.186 petue (i) en meeceeve leehe hej lejue DeJemLee ceW heeee peelee
1 petue 0.24 kewueesjer nw~ (efnceebke -390C leLee keJeLeveebke 3570C)~
1 efyeefMe Lece&ue FkeeF& (BTU) 252 kewueesjer (ii) Fmekeer efJeefMe G<cee (Specific heat) yengle kece nesleer nw~
1 efkeuees kewueesjer 4.18103 petue~ (iii) Fmekes DeCegDeeW kes ceOe ueieves Jeeuee memebpeke yeue keebe
G<cee Ske ekeej keer Gpee& nw, efpemes keee& ceW yeouee pee mekelee nw~ keer oerJeej Deewj heejs kes yeere ueieves Jeeues Demebpeke yeue
Fmekee ele#e eceeCe meyemes henues jcehees[& (Ramford) ves efoee Lee~ kes ceeve mes DeefOeke nesves kes keejCe en keeBe keer oerJeejeW
efkemeer efheC[ ceW efveefnle T<cee Gme efheC[ kes Jeceeve Je leehe hej mes veneR efehekelee nw~
efveYe&j kejleer nw~ efvecve leeheceeve ceeheves kes efueS heejs kes mLeeve hej Deukeesnue kee
petue (Joule) kes Devegmeej, peye keYeer keee& T<cee ceW yeouelee nw, ee eeesie efkeee peelee nw, peyeefke lejue leeheceeheer mes Ge leeheceeve
G<cee keee& ceW yeoueleer nw, lees efkeS ieS keee& Je GlheVe G<cee kes ceeheves kes efueS lejue veeF^espeve (Liquid Nitrogen) kee eeesie
Devegheele kees T<cee kee eebef$eke legueebke (Mechanical equiva- efkeee peelee nw~
lent of heat) kenles nQ~ eefo W keee& kejves mes GlheVe G<cee keer Fme leeheceeheer kee Gheeesie [e@kejer leeheceeheer kes he ceW efkeee peelee nw~
cee$ee Q nes lees, eebef$eke legueebke (J) = W/Q~ (2) iewme leeheceeheer (Gas Thermometer) :
leeheceeve (Temperature) 0 0
Fme leeheceeheer kee hejeme 268 C mes 1500 C kes ceOe neslee nw~
efheC[ kee leehe GmeceW efveefnle T<cee keer cee$ee leLee heoeLe& keer eke=efle Fme leeheceeheer ceW meeceevele: neF[^espeve iewme kee eeesie efkeee peelee nw~
hej efveYe&j kejlee nw~ Deefle efvecve leeheceeve ceeheves kes efueS nerefueece kee leLee Ge
efkemeer efheC[ keer G<Celee (Hotness) SJeb Meerleuelee (Coldness) leeheceeve ceeheves (15000C leke) kes efueS veeF^espeve iewme kee eeesie
keer ceehe kees leehe kenles nQ~ efkeee peelee nw~
heee&hle yeee yeue keer DevegheefmLeefle ceW G<cee kee eJeen meowJe Ge Fme leeheceeheer kes eje cegKele:lejue kee leehe ceehee peelee nw~
leeheceeve Jeeues efheC[ mes efvecve leeheceeve Jeeues efheC[ keer Deesj neslee nw~ (3) huewefvece eeflejesOe leeheceeheer
jsefepejsj ceW efJeegle ceesj keer meneelee mes G<cee kee eJeen efvecve (Platinum Resistance Thermometer) :
leeheceeve Jeeues efheC[ mes Ge leeheceeve Jeeues efheC[ keer Deesj neslee nw~ Fme leeheceeheer ceW OeelegDeeW kes eeflejesOe kees ceehekej efkemeer efheC[ kes
leeheceeve ceeheves kes efueS efpeme egefe (Device) kee eeesie efkeee leehe keer peevekeejer eehle keer peeleer nw~
peelee nw Gmes leeheceeheer (Thermometer) kenles nQ~ Fme leeheceeheer kes efvecee&Ce ceW huewefvece kee eeesie efkeee peelee nw, keeeWefke
eLece leeheceeheer kee efvecee&Ce Fueer kes Jew%eeefveke iewueerefueees ves 1592 Fmekee eeflejesOe leeheceeve kes eefle Deefle-mebJesoveMeerue neslee nw~
F&. ceW efkeee Lee~ en leeheceeheer Ske iewme leeheceeheer Lee~ 0 0
Fmekee hejeme-200 C mes 1200 C kes yeere neslee nw~
leeheceeheer yeveeves kes efueS efkemeer heoeLe& keer leeheceeheer iegCe (Ther- Fmekee Gheeesie cegKele: Deeflemet#ce leeheevlej ceeheves ceW efkeee peelee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 246

(4) mechetCe& efJeefkejCe Geeheceeheer G<ceere emeej (Thermal Expansion) :
(Total Radiation Pyrometer) meeceevele: heoeLeeX kees G<cee osves hej Gvekeer efJeceeDeeW (dimen-
LeceexheeFue kes eje efJeefkejCe keer ceehe kej efkemeer efheC[ kes leeheceeve sions) (uebyeeF&, #es$eheue leLee Deeeleve) ceW Je=ef nesleer nw~ Fme
keer peevekeejer eehle keer peeleer nw~ Je=ef kees G<ceere emeej kenles nQ~ leehe ye{ves hej heoeLe& kes DeCegDeeW
en merhewve kes efveece hej DeeOeeefjle nw, efpemekes Devegmeej Ge leehe kes yeere keer otjer ye{ peeleer nw~
hej Glmeefpe&le efJeefkejCe keer cee$ee Jemleg kes hejce leehe kes elegLe& Ieele keg heoeLe&, pewmes peue, efmeuJej Deeees[eF[, Fleeefo kee Ske
kes Devegeceevegheeleer nesleer nw~ efJeefMe leehe heefjmej ceW leehe ye{ves hej GveceW mebkegeve neslee nw~
0
800 C mes kece leeheceeve kee ceeheve mebYeJe veneR nw, keeeWefke Fmemes peue kee en Demeeceeve JeJenej 00C mes 40C kes yeere leLee efmeuJej
efvecve leeheceeve hej Glmeefpe&le efJeefkejCe keer ceehe LeceexheeFue mes mebYeJe Deeees[eF[ (AgI) kee 800C mes 1400C kes yeere neslee nw~
veneR~
0
leehe Je=ef mes efkemeer [ keer uebyeeF& Je=ef kees jwefKeke emeej, efkemeer
Fmekee hejeme 800 C mes Devevle leke neslee nw~
yuee@ke kes #es$eheue Je=ef kees #es$eere emeej leLee Ieveekeej efheC[ kes
leejeW kes leeheceeve ceeheves ceW Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~ Deeeleve Je=ef kees Deeeleve emeej kenles nQ~
keg leeheceeefheeeB Gvekes hejeme SJeb Gvekee efJeefMe Gheeesie: eefle ef[eer mesefumeeme leeheceeve Je=ef kes keejCe efkemeer Jemleg keer
leeheceeheer kee hejeme (0C ceW) Gheeesie FkeeF& uebyeeF& (Unit length) ceW Je=ef kees jwefKeke emeej iegCeebke
ekeej (Coefficient of Linear Expansion), FkeeF& #es$eheue ceW Je=ef
lejue leeheceeheer -800C mes 5000C [e@kejer leeheceeheer ceW kees #es$eere emeej iegCeebke (Coefficent of superficial expan-
iewme leeheceeheer -268 C mes 1500 C lejue kee leehe ceeheves ceW
0 0 sion) leLee FkeeF& Deeeleve ceW Je=ef kees Deeeleve emeej iegCeebke
(Coefficient of cubical expansion) kenles nQ~ FvnW eceMe:
huewefvece eeflejesOe -2000C mes 17000C met#ce leeheevlej
leeheceeheer ceeheves ceW leLee mes Jee efkeee peelee nw~
G<ceere emeej iegCeebke
leeheegice leeheceeheer -272 C mes 1700 C Deefle efvecve SJeb Ge
0 0
jwefKee emeej iegCeebke () : 10C leehe Je=ef mes FkeeF& ue. keer Jemleg
leeheceeve ceeheves ceW ceW ue. Je=ef~
mebhetCe& efJeefkejCe 8000C mes Devevle leejeW kes leehe ceeheves #es$eere emeej iegCeebke () : 10C leehe Je=ef mes FkeeF& #es$e. keer Jemleg
Geeheceeheer ceW eege ceW #es. Je=ef~
leehe ceeheves kes hewceeves Deeeleve emeej iegCeebke () : 10C leehe Je=ef mes FkeeF& Dee. keer
(Scales of Temperature Measurement) Jemleg ceW Dee. Je=ef~
leehe ceeheves kes efueS Deveske hewceeveeW kee efvecee&Ce efkeee ieee nw leLee leLeeceW mebyebOe
meYeer hewceeveeW kes veece Gmekes efvecee&Cekelee& kes veece hej jKes iees nQ~ : : 1 : 2 : 3
hewceeveeW kes efvecee&Ce ceW peue kes efnceebke (Freezing point) kees 2leLee 3
eejefcYeke efyevog leLee Gmekes keJeLeveebke (Boiling point) kees Devle
G<ceere emeej ceeveJe peerJeve ceW keneR Jeebefle (Desired) lees keneR
efyevog ceevee ieee nw~
DeJeebefle (undesired) nw~
efJeefYeVe hewceeveeW ceW peue kee efnceebke efyevog SJeb keJeLeveebke efyevog
DeJeebefle G<ceere emeej mes yeeeJe kes Gheee :
efvecveefueefKele ceehee ieee nw :
(i) oes jsue heefjeeW kes KeC[eW kes yeere Lees[er-Lees[er otjer hej Keeueer
hewceeves kee veece peue kee peue kee
efnceebke keJeLeveebke peien es[ efoee peelee nw (leehe heefjJele&ve mes jsueeW kes mJehe
ceW efkemeer ekeej kes heefjJele&ve kees jeskeves kes efueS)
mesefumeeme (C) 00 1000
(ii) uecyeer otjer Jeeueer Je Jeenke heeFheeW ceW yeere-yeere ceW uethe
heejsveneF (F) 320 2120
ueieeee peelee nw~
jdetcej (R) 00 800
(iii) heW[guece Ieef[eeW ceW uecyeeF& heefjJele&ve kees jeskeves kes efueS
kesefuJeve (K) 273 373
meeOeejCe OeelegDeeW keer peien FveJeej (ueesne efveefkeue) veeceke
eejeW hewceeveeW ceW mebyebOe
efceeOeeleg kee eeesie efkeee peelee nw~
C-O = F - 32 = R-0 = K - 273
(iv) ceie SJeb iueeme yeveeves ceW meeOeejCe keeBe kes mLeeve hej heeFjskeme
5 9 4 5
keeBe kee eeesie efkeee peelee nw (meeOeejCe keeBe keer leguevee ceW
-400 hej mesefumeeme SJeb hee@jsveneF hewceeveeW kee leeheceeve yejeyej heeFjskeme keeBe kee G<ceere emeej kece neslee nw)~
neslee nw~
G<cee kee mebejCe (Transmission of heat) :
kesefuJeve kees leeheceeve kee Sme.DeeF&. (SI) cee$eke mJeerkeej efkeee ieee
nw, leLee Fmekes meeLe ef[eer kee eeesie Devegceve veneR nw~ G<cee kes Ske mLeeve mes otmejs mLeeve leke eJeeefnle nesves keer Ievee kees
G<cee kee mebejCe kenles nQ~
Metve kesefuJeve ee -2730C leeheceeve hej heoeLe& kes DeCegDeeW keer
ieefle ueieYeie Metve nes peeleer nw~ Fme leeheceeve kees hejce Metve leehe Fmekeer leerve efJeefOeeeB nQeeueve (Conduction), mebJenve (Con-
(Absolute Zero Tem.) kene peelee nw~ (eLeeLe& ceeve - vection) leLee efJeefkejCe (Radiation)~
237.150C)~ (i) eeueve (Conduction)Fmekes efueS ceeOece DeeJeMeke nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 247

 FmeceW efmehe& G<cee kee eJeen neslee nw, Je kes keCeeW kee (MJesle efheC[ G<cee kee yegje DeJeMees<eke SJeb yegje Glmepe&ke neslee
veneR~ Fme efJeefOe eje cegKele: "esme heoeLe& ner iece& nesles nQ~ nw~)
Jewmes efheC[ efpememes G<cee kee mebejCe neslee nw, Gmes eeueke (ii) nukes jbie Jeeues YeJeve meYeer ceewmece ceW Deejeceoeeke nesles nQ (ieceea ceW
kenles nQ~ efJeefkejCe kee kece DeJeMees<eCe kejles nQ leLee meoea ceW efJeefkejCe kee
kece Glmepe&ve kejles nQ)~
(ii) mebJenve (Convection)Fmekes mebejCe kes efueS ceeOece DeeJeMeke
(iii) eee kes heeues ecekeoej yeveees peeles nQ (G<cee kes Des hejeJele&ke
nw~ nesles nQ)~
FmeceW Tpee& kee eJeen Je kes keCeeW kes mLeeveevlejCe kes keejCe (iv) keejKeeveeW ceW peue iece& kejves kes efueS eeesie efkeS peeves Jeeues
neslee nw~ Je Je iewmeeW ceW T<cee kee mebejCe Fme efJeefOe eje neslee nw~ yJeeeuej (Boiler) kes heWos keeues leLee Thej kes Yeeie ecekeoej
Jeeegceb[ue mebJenve efJeefOe kes eje ner iece& neslee nw~ yeveees peeles nQ~
mebJenve kes keejCe nesves Jeeueer keg ecegKe IeveeSb efJeefMe G<cee (Specific Heat) :
uewche SJeb ueeuesve kee peuevee (mebJenve Oeeje kes efueS yeve&j kee en G<cee keer Jen cee$ee nw, pees efkemeer heoeLe& kes Skeebke Jeceeve kes
Skeebke leeheJe=ef kes efueS DeeJeMeke neslee nw~
eeesie efkeee peelee nw)~
Fmes efkemeer heoeLe& keer efJeefMe G<cee Oeeefjlee (Specific Heat
F kes Yes kee peuevee~ Content) Yeer kenles nQ~
kecejeW keer ievoer Jeeeg kees efvekeeueves kes efueS Jesveruesj Jeeleee) Fmekee cee$eke petue/efkeueeseece-kesefuJeve (J/kgK) neslee nw~
kee keee& kejvee~ m Jeceeve kes efheC[ kes leeheceeve ye{eves kes efueS Q cee$ee keer
meceger meceerj SJeb mLeueere meceerj kee yenvee~ G<cee osves hej, Gmekeer efJeefMe G<cee
YetceOejsKeere #es$eeW ceW mebJenveere Je<ee& kee nesvee~
Q
(iii) efJeefkejCe (Radiation)Fme efJeefOe ceW ceeOece DeeJeMeke veneR (S) = kes yejeyej neslee nw~
m
neslee nw~
Fvekee eJeen efkejCeeW kes he ceW neslee nw pees mJeYeeJe mes efJeegle meYeer "esme SJeb Je ceW peue keer efJeefMe G<cee meJee&efOeke nesleer nw,
egcyekeere (Electro magnetic) nesleer nQ~ pees efke Ske kewueesjer/eece/0C neslee nw~
Fme efJeefOe eje T<cee kee mebejCe ceeOece kees iejce efkees peue kes Ge efJeefMe G<cee kee eeesie :
efyevee neslee nw~ he=LJeer leke mete& keer T<cee Fmeer efJeefOe mes henbgeleer nw~ (i) meceg kes efkeveejeW kee meceMeerlees<Ce nesvee~
(ii) Mejerj kes efmebkeeF& ceW ne@ Jee@j yeesleue kee Gheeesie~
eeueve mebJenve leLee efJeefkejCe ceW Deblej
eeueve mebJenve efJeefkejCe (iii) jsef[Jee@j kes he ceW peue kee Gheeesie~
(iv) veeefYekeere YeefeeW ceW Meerleueke (Coolant) kes he ceW Yeejer peue kee
ceeOece T<cee kee mebejCe T<cee kee mebejCe ceeOece keer
Gheeesie~
ceeOece kes keCeeW ceeOece kes keCeeW DeeJeMekelee
eje eje veneR keg heoeLeeX keer efJeefMe G<ceeeW efvecveefueefKele nQ
ceeOece Deheves mLeeve hej Dehevee mLeeve DeeYeeefJele heoeLe& efJeefMe heoeLe& efJeefMe
kes keCe ner jnles nQ heefjJeefle&le kejles nQ G<cee G<cee
meermee 0.03 leejheerve 0.42
mebejCe s{s-ces{s ee s{s-ces{s mejue jsKee
keer efoMee mejue jsKee ueesne 0.11 yehe& 0.50
mebejCe yengle Oeerceer Oeerceer yengle lespe yeeuet 0.20 Sukeesne@ue 0.60
keer eeue Suegefceefveece 0.21 peue 1
ceeOece kesJeue "esme Je Je iewme efveJee&le/Jeeeg iewmeeW keer oes efJeefMe G<ceeeW nesleer nQ~
efkejee@he kee efveece (Kirchhoff's Law) : efveele Deeeleve hej iewme keer efJeefMe G<cee kees CV mes leLee efveele
oeye hej efJeefMe G<cee kees CP mes Jee efkeee peelee nw~
efkejee@he kes efveece kes Devegmeej, efkemeer efveefele leehe hej efkemeer oer
ngF& lejbie owOe& kes efuees meYeer JemlegDeeW keer Glmepe&ve #ecelee leLee ieghle G<cee (Latent Heat) :
DeJeMees<eCe #ecelee keer efve<heefe Ske ner nesleer nw leLee en Gmeer leehe efveefMele leeheceeve hej efkemeer heoeLe& kes FkeeF& Jeceeve kes DeJemLee
hej Ske meeoMe& ke=ef<Cekee keer Glmepe&ve #ecelee kes yejeyej nesleer nw~ heefjJele&ve kes efueS efpeleveer G<cee keer DeeJeMekelee nesleer nw, Gmes
Des DeJeMees<eke ner Des Glmepe&ke nesles nQ~ ieghle G<cee kenles nQ~
pees efheC[ G<cee kes meYeer efJeefkejCeeW kee DeJeMees<eCe SJeb Glmepe&ve kejleer Fmekee Sme.DeeF&. (S.I.) cee$eke petue/efkeueeseece neslee nw~
nQ Gmes ke=<Ce efheC[ (Black body) kenles nQ~ efveele leehe hej "esme kes Skeebke Jeceeve kees Je ceW yeoueves kes
eke=efle ceW DeYeer leke meew eefleMele G<cee kee DeJeMees<eCe SJeb Glmepe&ve efueS DeeJeMeke G<cee keer cee$ee kees ieueve keer ieghle G<cee (La-
Jeeues efheC[ keer Keespe veneR keer pee mekeer nw~ tent Heat of Fusion) kenles nQ~ yehe& kes ieueve keer ieghle G<cee
keepeue (Carbon Black) kees meyemes Dee ke=<Ce efheC[ ceevee kee ceeve 80 kewueesjer/eece neslee nw~
peelee nw~
efveele leehe hej Je kes Skeebke Jeceeve kees iewme ceW heefjJeefle&le kejves kes
efJeefkejCe mebyebOeer keg Devegeeesie :
efueS DeeJeMeke G<cee keer cee$ee kees Jee<heve keer ieghle G<cee (Latent
(i) ieceea kes efoveeW ceW MJesle Jee henvevee DeefOeke Deejeceoeeke neslee nw

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 248

 Heat of Vaporization) kenles nQ~ peue kes Jee<heve keer ieghle G<cee eeesieMeeuee ceW Gheeesie keer peeves Jeeueer Je hekeJeke kees Dee@es-
kee ceeve 536 kewueejer/eece neslee nw~ keuesJe (Autoclave) kene peelee nw~
Yeehe ceW ieghle G<cee nesves kes keejCe en meceeve leehe hej iejce peue mes Jee<heve (Vaporization) :
DeefOeke peueve hewoe kejleer nw~ efkemeer Yeer leehe hej Je keer melen mes Ge Tpee& Jeeues Je keCeeW kee
yeenj efvekeuevee Jee<heve kenueelee nw~
ieueveebke (Melting Point) :
leeheceeve kes ye{ves, nJee kes lespe eueves leLee Je kes he= #es$eheue ceW
Jen efveefMele leehe, efpeme hej keesF& "esme Je ceW heefjJeefle&le neslee nw, Je=ef mes Jee<heve keer oj ye{ peeleer nw~
Gmekee ieueveebke efyevog kene peelee nw~ Jee<heve mes kegue Tpee& ceW keceer Deeleer nw~
ieueveebke hej oeye kee eYeeJe Jee<heve Je keJeLeve ceW Deblej
(i) efheIeueves hej mebkegefele nesves Jeeues heoeLe& (yehe&, {ueJee ueesne, Jee<heve keJeLeve
efJemceLe) : oeye ye{ves hej ieueveebke kece neslee nw~ Oeer c eer ef eee lespe efeee
(ii) efheIeueves hej emeeefjle nesves Jeeues heoeLe& : oeye ye{ves mes ieueveebke
eleske leehe hej nesleer nw Ske efveefele leehe hej nesleer nw~
ye{lee nw~ kes Jeue Je kes mJeleb $ e leue hej mebhetCe& Je ceW nesleer nw~
Je "C[e nes peelee nw Je kee leehe efmLej jnlee nw~
(iii) DeMegef kee eYeeJe : meeceevele: DeMegef efceueeves mes ieueveebke
mebIeveve (Condensation) :
kece nes peelee nw~
Jen eefeee efpemeceW Jee<he Je ceW heefjJeefle&le neslee nw~
00C hej efheIeueleer Je ceW Deuhe cee$ee ceW veceke ee Meesje efceuee osves
mebIeveve ceW G<cee kee Glmepe&ve neslee nw~
hej Gmekee ieueveebke ueieYeie 220C leke hengbe peelee nw~
G<cee Fbpeve (Heat Engine) :
keJeLeveebke (Boiling Point) : en Jen egefe nw, efpemeceW G<ceere Tpee& (Heat energy) kees
Jen efveefMele leehe efpeme hej efkemeer Je kee Jee<he oeye (Vapour eebef$eke Gpee& ceW heefjJeefle&le efkeee peelee nw~
pressure) kee ceeve Jeeegceb[ueere oeye (Atmospheric pres- Fmes Jeee onve Fbpeve (External Combustion engine) leLee
sure) kes yejeyej neslee nw, keJeLeveebke kenueelee nw~ Deebleefjke onve Fbpeve (Internal Combustion engine) ceW
meeceeve oeye hej peue kee keJeLeveebke efyevog 100 C neslee nw~ 0 Jeieeake=le efkeee peelee nw~
oeye ye{ves mes keJeLeveebke efyevog kee ceeve ye{ peelee nw~ GoenjCe kes Jee<he Fbpeve (Steam Engine) :
efueS oeye kees ogiegvee kej osves hej peue kee keJeLeveebke efyevog 1000C Fme Fbpeve kees yeee onve Fbpeve (External Combustion En-
mes ye{kej 1200C nes peelee nw~ gine) kenles nQ~
DeMegef efceueeves mes Yeer Je kee keJeLeveebke efyevog ye{lee nw~ Fme Fbpeve ceW Jee<he kes eje Gpee& eehle kej Gmes ieeflepe Gpee& ceW heefjJeefle&le
keg IeveeSB leLee Gmemes mebyebefOele eefeeeSB efkeee peelee nw~ FmeceW FOeve kee onve Fbpeve mes yeenj neslee nw~
Fbpeve ceW efmehe& oes ejCe (Stroke) nesles nQMeefeejCe (Power
Ievee eefeee
stroke) leLee efveie&le ejCe (Exhaust stroke)~
-metleer kehe[eW kes efceueeW kees meceg kes DeefOeke Dee&lee kes keejCe
en Fbpeve ye[e SJeb Yeejer neslee nw leLee en legjvle Meg Yeer veneR
efkeveejs efmLele nesvee
nes lee nw ~
-esMej kegkej ceW Yeespeve kee peuo hekevee oeye ye{ves kes keejCe keJeLeveebke efyevog
Deevleefjke onve Fbpeve (Internal Combustion Engine) :
kee ye{ peevee
Fme Fbpeve ceW FOeve kee onve Fbpeve kes onve ke#e ceW neslee nw~
-leeueeyeeW kes pece peeves hej Yeer ceefueeeW leeueeye kes Deboj peue kee leeheceeve
kee peereJf ele jnvee 40C mes kece veneR nesvee Fmes hes ^ es ue, [er peue leLee pes Fb peve ceW Jeieea ke= le ef keee pee
-"C[ ceW peue heeFheeW kee he peevee peue kee yehe& yeveves hej Deeeleve ceW
mekelee nw ~
Je=e
f nesvee en oes leLee eej ejCeeW (Two or four stroke) Jeeuee neslee nw~
-hemeerves kee Jeeeg kes mebheke& ceW Deeves hej Jee<heve kes keejCe leeheceeve kece nesvee hes^esue Fbpeve (Petrol Engine) :
"b[ kee Denmeeme nesvee eej ejCeeW Jeeues hes^esue Fbpeve ceW hes^esue kee eeesie Fb&Oeve kes he ceW
-ueeue jbie keer Jemleg kee iece& nesves hej ueeue jbie kees es[kej Deve n jbieeW efkeee peelee nw~
nje efoKevee kee mebege eYeeJe kee nje nesvee Fmekes eej ejCeeW kees Deble&enCe ejCe (Intake Stroke), mebheer[ve
-ieceea ceW megjener kee "b[e nesvee Jee<heve SJeb mebIeveve ejCe (Compression stroke), Meefe ejCe (Power stroke)
-yejmeele ceW kehe[s kee ve metKevee Deehese#f eke Dee&lee ye{ves kes keejCe leLee efveie&le ejCe (Exhaust stroke) kes veece mes peevee peelee nw~
Jee<heve keer oj kee kece nesvee keejeW SJeb ceesjmeeFefkeueeW ceW eej ejCe Jeeues Fbpeve kee Gheeesie
oeye hekeJeke (Pressure Cooker) : efkeee peelee nw, peyeefke ceeshes[eW leLee ess veeJeeW ceW oes ejCeeW Jeeues
Fmekee DeeefJe<keej eebme kes Jew%eeefveke [sefveme hesheerve ves 1679 F&. Fbpeve Gheege nesles nQ~
ceW efkeee Lee~ [erpeue Fbpeve (Diesel Engine) :
FmeceW Keee meeceeer kes Thej kes oeye (Pressure) kees ye{eee peelee
nw efpememes peue kee keJeLeveebke efyevog ye{ peelee nw, heuele: Keevee [erpeue kee eeesie FOeve (Fuel) kes he ceW efkeee peelee nw~
peuo heke peelee nw~ ve lees keeyeexjsj Deewj ve ner mheeke& hueie kee eeesie neslee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 249

 FmeceW FOeve Fbpeskej kee eeesie efkeee peelee nw~ 220C mes 250C kes yeere leehe kes meeLe 50 Deehesef#eke Dee&lee kees
es hes^esue Fbpeve mes Yeejer nesles nQ leLee Fvekee cetue DeefOeke neslee nw~ Deejeceosn mecePee peelee nw~
eMeerleke (Refrigerator) : bFmeceW 25 mJe Jeeeg kee mebejCe efkeee peelee nw~
FmeceW Jee<heerkeCe kes eje "b[ke GlheVe keer peeleer nw~ Dee&lee (Humidity) :
leebyes keer Ske Jee<heke kegC[ueer ceW Je eerDee@ve ee keueesjesheueesjes Jeeegceb[ue ceW peueJee<he keer GheefmLeefle kees Dee&lee kenles nQ~
keeye&ve (CFC) Yeje jnlee nw~ efkemeer efoS ngS leehe hej Jeeeg kes efkemeer Deeeleve ceW GheefmLele
eerDee@ve kes eje Deespeesve hejle kes #ejCe kes keejCe Deye Fmekes peueJee<he keer cee$ee leLee Gmeer leehe hej, Gmeer Deeeleve keer Jeeeg kees
meble=hle kejves kes efueS DeeJeMeke peueJee<he keer cee$ee kes Devegheele kees
mLeeve hej ceebef^eue eeseskee@ue ceW neF[^esheueesjes keeye&ve kes eeesie kees
Deehesef#ele Dee&lee (Relative humidity) kenles nQ~
mJeerkeej efkeee ieee nw~
Deehesef#eke Dee&lee kees eefleMele ceW Jee efkeee peelee nw~
Jeeleevegketueve (Airconditioner) :
Fmes ceeheves kes efueS neFeesceerj (Hygrometer) veeceke eb$e kee
Fmekes eje efkemeer yevo mLeeve kee leeheceeve SJeb Dee&lee (Humid- eeesie efkeee peelee nw~
ity) efveebef$ele efkeee peelee nw~ leehe ye{ves hej Deehesef#eke Dee&lee ye{ peeleer nw~
FmeceW Yeer eerDee@ve kee eeesie efkeee peelee nw~ Sejkeb[erMevej mes Dee&lee efveebef$ele nesleer nw, efkevleg Sej ketuej mes veneR~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

ceveg<e Dee&lee Deewj ieceea mes hejsMeeveer DevegYeJe kejlee nw, keeeWefke efheIeueves kee keejCe nw Fmekeer efJeefMe T<cee #ecelee
hemeervee Dee&lee kes keejCe Jeeef<hele kece nesleer nw
veneR nes heelee nw kecejs ceW jKes jseerpejsj kee ojJeepee Keesue osves hej
jseerpejsj ceW Leceexms kee keee& nw Ske meceeve leeheceeve Deblele: keceje Lees[e iece& nes peelee nw
yeveeS jKevee meehe jeleW cesIeeVe jeleeW keer Dehes#ee DeefOeke "b[er nesleer nQ
mesefumeeme Deewj heejsveneF Lecee&ceerj ceW oesveeW kes leehe kee es#eCe efJeefkejCe kes keejCe
meceeve neslee nw, peye leehe kee ceeve nw 400 Leceexms Jen eb$e nw, pees efkemeer efvekeee kee
meceevele: eeesie ceW ueeeer peeves Jeeueer eefleefoefhle detyeueeF hej leeheece efveebef$ele kejlee nw
Debefkele neslee nw 6500K (kesefuJeve) ieefce&eeW ceW meheso kehe[s henvevee peeoe Deejeceosn nw, keeeWefke
eeeespesefveke mebyebefOele nw efvecve leeheceeve efJe%eeve mes Jes Deheves Thej he[ves Jeeueer meejer T<cee kees
Meerlekeeue ceW kehe[s nceW iejce jKeles nQ, keeeWefke Jes hejeJeefle&le kej osles nQ
Mejerj keer T<cee kees yeenj peeves mes jeskeles nQ Yeehe mes neLe DeefOeke peuelee nw, Dehes#eeke=le Gyeueles peue mes,
heJe&leeW hej Deeeefole efnce kee, mete& keer ieceea eje Ske meeLe ve keeeWefkeYeehe ceW ieghle T<cee nesleer nw
4. ekeeMe
Yeewefleke Meee kes Fme DeOeee KeC[ kes Debleie& le ekeeMe keer eke=ef le SJeb eeue (Nature and Speed of Light), ekeeMe kee hejeJele&ve
(Reflection of Light), ekeeMe kee DeheJele&ve (Refraction of Light), ekeeMe kee hetC e& Deebleefjke hejeJele&ve (Total Internal
Reflection of Light), ueW me eje ekeeMe kee DeheJele&ve (Refraction of Light Through a Lens), ekeeMe kee JeCe& ef Je#esheCe
(Dispersion of Light), ekeeMe lejb ieeW kee JeeflekejCe (Interference of Light Waves), ekeeMe kee ef JeJele&ve (Diffraction of
Light), ekeeMe kee ekeer Ce&ve (Scattering of Light), ceeveJe ves$e (Human Eye) leLee ekeeMeere eb$e (Optical Instruments)
kee DeOeeve kejles nQ ~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW ekeeMe

DeekeeMe ceW leejs keeeW efceefceeles nQ? (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
JeeegceC[ue keer efJeefYeVe hejleeW eje DeheJele&ve kes keejCe Ske Jeefe DeJeleue ueWme Jeeuee eMcee henvelee nw, Fme keejCe
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C.) hejer#ee, 1998) meeceevele: (efyevee eMceW kes) otj efmLele JemlegDeeW kee eefleefyecye Gmekeer
Ske meceleue ohe&Ce mes hejeJele&ve kes yeeo Meyo DeebKeeW ceW keneb hej heeskeme nesiee? ef<heue kes meeceves
kewmee efoKesiee? AMBULANCE (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) peeueer omleeJespeeW kee helee cegKele: efkeve efkejCeeW eje ueieeee peelee
JeeegceC[ue keer Thejer hejle eje efkeme ekeej efJeefkejCeeW kee DeJeMees<eCe nw? hejeyeQieveer efkejCeeW kes eje
efkeee peelee nw? DeJeje (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000) efveuecyeer peue DeCegDeeW kes keejCe, Je<ee& kes yeeo FvOeveg<e efoKeeF&
meJee&efOeke ekeeMe-mebMues<eer efeee-keueehe keneb euelee nw? oslee nw keeeWefke Jes efepceeW kee keece kejles nQ
ekeeMe kes veerues Je ueeue #es$e ceW (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 250

 meer.[er.-je@ce ef[mke kees he{ves ceW cegKele: efkemekeer pejle he[leer
nw? }smej efkejCe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efmeiveue kes efueS ueeue yeeer kee eeesie keeeW efkeee peelee nw?
keeeWefke ceeOece ceW efvecve ekeerCe&ve neslee nw
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
mete& kes ekeeMe kee keewve mee Yeeie meewj kegkej kees iece& kejlee nw?
DeJeje
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2004)
DeekeeMe kee jbie veeruee efoKeeF& osves kee keejCe keee nw?
ekeeMe ekeerCe&ve
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2005)
MJesle ekeeMe kees efYeVe-efYeVe jbieeW ceW efJeYee kejves kes efueS efkemekee
eeesie efkeee peelee nw? efepce
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2006)
leejeW kes efceefceeves kee keee keejCe nw?
JeeegceC[ueere DeheJele&ve
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2006)
ceeveJe keer DeebKe ceW efveke ef oes<e kees "erke efkeee pee mekelee
nw? mener DeJeleue ueWme kee eeesie kejkes
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2006)
ekeeMe kes heefj#esheCe kee DeOeeve kejves kes efueS efkeme GhekejCe
kee eeesie efkeee peelee nw? mheske^esceerj
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2006)
peue mes Yeje leeueeye kece ienje efoKeeF& osves kee keee keejCe nw?
DeheJele& ve
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2007)
petce ueWme keee neslee nw? en Ske heefjJeleea heeskeme otjer
Jeeuee ueWme neslee nw
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2007)
cejerefekee yeveves kee keee keejCe nw?
Jeeeg keer hejleeW eje hetCe& Deebleefjke heefjJele&ve
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
ekeeMe efkejCe hebgpe pees Delevle efoefMeke nes, keee kenueeleer nw?
uesmej (Laser)
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2010)
hejeJeefle&le ekeeMe ceW Tpee&?
Deeeleve keesCe hej efveYe&j veneR kejleer
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2010)
heejoMeea peue kes Yeerlej he[er ngF&, efkemeer ceueer kees otj mes Met
kejvee keef"ve nw, Fmekee keejCe nw? DeheJele& ve
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee,, 2011)
DeeJeOe&ke ueWme JeemleJe ceW keee neslee nw? Geue ueWme
(msveeseehej (es[-meer Je [er) hejer#ee, 2011)
keeues JeeeW kes cegkeeyeues MJesle Jee Meerleue keeeW nesles nQ?
pees Yeer ekeeMe henbgelee nw Gmes Jes hejeJeefle&le kej osles
nQ (neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
heeseseeheer ceW cegKe jbie keewve mes nesles nQ? ueeue, veeruee, nje
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
JeenveeW kes DeeoerheeW (ns[ueeFeW) ceW efkeme ekeej kes ohe&Ce kee
Gheeesie efkeee peelee nw? DeJeleue ohe&Ce
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee,, 2011)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 251
ekeeMe keer efkejCe kees hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve kes efueS efkememes
iegpejvee neslee nw? keebe mes peue ceW
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
yuewke yee@[er efkemekeer efJeefkejCe kees DeJeMeesef<ele kejlee nw?
meYeer lejbieowOe& kees
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
ekeeMeere levleg (Optical fibres) efkeme heefjIevee hej DeeOeeefjle
nw? hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
DeekeeMe ceW veeruee jbie eke nesves kes meeLe mebyebefOele ekeeMe keer
heefjIevee nw? ekeerCe&ve
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
ueWme efkememes yevelee nw? efheuev keeBe mes
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2011)
efkemeer Jemleg kee DeeJeefOe&le Deewj DeeYeemeer eefleefyecye eehle kejves kes
efueS keee eeesie efkeee peelee nw? DeJeleue ohe&Ce
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
ekeeMe kes JeeegceC[ueere DeheJele&ve kee heefjCeece veneR nw
mete& kee meteemle kes mecee ueeue efoKeeeer osvee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve neslee nw, peye ekeeMe peeleer nw?
efJejue ceeOece mes meIeve ceeOece keer Deesj Deeheleve
keesCe eebefleke keesCe mes DeefOeke kes meeLe
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
ekeeMe efJeegle eYeeJe Oeeleg kes melen mes efkeme efmLeefle ceW Fueske^e@veeW kes
efve<keemeve kes he ceW JeeKeeefele efkeee peelee nw?
Gheeg&e lejbie owOe& kee ekeeMe Gme hej efiejs
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
[eFDee@hj efkemekeer FkeeF& nw? ueWme keer #ecelee kee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efJeefkejCe keer keCe eke=efle keer hegef efkememes keer peeleer nw?
ekeeMe efJeegle eYeeJe
ceuer eefmbkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
600 kes Deeheleve keesCe hej mehee ohe&Ce hej Deeheeflele efkejCe kes
efueS efJeeueve keesCe efkeleves ef[eer kee neslee nw? 1200
ceuer eefmbkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
ohe&Ce efJeMes<e kes meeceves Ke[s nesves hej ceveg<e kee Dehevee efmej Deewj
Mejerj JeemleefJeke Deekeej mes ese efoKeeeer oslee nw, peyeefke ebieW
JeemleefJeke Deekeej keer efoKeeeer osleer nw~ ohe&Ce kes DebMeeW keer Meshe
(Deekeej) kewmeer nw? Geue SJeb meceleue
ceuer eefmbkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Heese@ve efkemekeer cetueYetle FkeeF& nw? ekeeMe
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
eewefieke met#ceoMeea keee neslee nw?
Ssmee met#ceoMeea efpemeceW ueWmeeW kes oes mes nesles nQ,
Ske ves$eekeej ueWme Deewj Ske ves$eke
(keebmsefyeue (GD) hejer#ee, 2013)
Jeeeg ceW ekeeMe keer ieefle efkeleveer nesleer nw? 3x108ceer/mes
(keebmsefyeue (GD) hejer#ee, 2013)
ceeveJeere DeebKe keer DeefOekelece megeeefnlee efkeme #es$e ceW nesleer nw?
nefjle #es$e
keebmsefyeue (GD) hejer#ee, 2013)
 peye efkemeer Oeeleg kees uehe hej iece& efkeee peelee nw, lees Fueske^eve
Tpee& kees DeJeMeesef<ele kej uesles nQ Deewj Gelej Tpee& efmLeefle keer
Deesj ueebie ueieeles nQ~ Jes ekeeMe kee Glmepe&ve kejles nQ, efpemes nce
efkemeceW osKe mekeles nQ? Glmepe&ve mheske^ce
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
mebeej ceW eege HeeFJej Dee@efhke kesyeue efkeme efmeeble hej keee&
kejlee nw? ekeeMe kee hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
ekeeMe-efJeegle eYeeJe keee nw leelkeeefueke eefeee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
meewj Tpee& kee eesle nw? veeefYekeere mebueeve
(petefveej Fbpeerefveej hejer#ee, 2013)
meteexoe Deewj metee&mle kes mecee Deemeceeve ceW ueeue jbie efkemekes
keejCe neslee nw? ekeerCe&ve
(emeej Yeejleer Fbpeer. meneeke hejer#ee, 2013)
ekeeMe kes efJeegle egcyekeere eYeeJe keer Keespe efkemeves keer?
cewkemeJesue
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
ef kes mLeeefelJe kee efmeeble efkemekes heers kee efmeeble nw?
kewceje
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
DeekeeMe kee jbie veeruee efkemekes keejCe efoKeeF& oslee nw?
ueIegej lejbie owOeeX kee ekeerCe&ve
(keebmsefyeue (GD) Yeleea hejer#ee, 2013)
Heese@ve keer keCe yeveves keer eke=efle efkeme hej efkeer nesleer nw?
ekeeMe Jewegle eYeeJe
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
njs heeeW Jeeuee heewOee ueeue ekeeMe ceW osKeves hej kewmee efoKeeeer
osiee? keeuee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
MJesle ekeeMe kee IekeeW ceW efJeYeepeve efkemekes keejCe neslee nw?
heefj#esheCe (JeCe&-efJe#esheCe)
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2014)
FbOeveg<e keer jevee efkememes nesleer nw? peue keer yebtoeW eje mete&
kes ekeeMe kes DeheJe&leve Deewj hejeJele&ve mes
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
yejmeele kes efove peue hej eser lewueere hejleeW ceW ecekeerues jbie efoKeeF&
osles nQ~ en efkemekes keejCe neslee nw? heefj#esheCe
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
meYeer jbieeW kees meesKe uesves Deewj efkemeer kees Yeer hejeJeefle&le ve kejves
Jeeueer Jemleg efoKeeF& osleer nw? keeueer
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2014)
FbOeveg<e efkeme keejCe mes yevelee nw?ekeerCe&ve Deewj DeheJele&ve
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2014)

efJeefMe leLe ekeeMe

ekeeMe kee mebyebOe efJeegle-egcyekeere (Electro-magnetic) Me Fve efkejCeeW ceW kee@efmceke efkejCeW, ieecee efkejCeW, Skeme efkejCeW, Me ekeeMe,
ekeeMe mes nw, pees nceejer DeeBKeeW ceW ef mebJesovee GlheVe kejlee nw~ hejeyeQieveer efkejCeW, DeJeje efkejCeW leLee jsef[ees lejbieW Meeefceue nQ~
8
ekeeMe kee Jesie efveJee&le ceW meJee&efOeke (310 ceer./mes.) neslee nw~ kee@efmceke efkejCeW (Cosmic Rays)
mete& mes he=LJeer leke ekeeMe kees Deeves ceW 8 efceve 19 meskeC[ kee ef Jeegle egcyekeer e lejbieeW ceW Fmekeer DeeJe=ef e SJeb Tpee& meyemes
mecee ueielee nw~ evcee mes hejeJeefle&le ekeeMe kees he=LJeer leke Deeves DeefOeke leLee lejbie owOe& (Wavelength) meyemes kece neslee nw~
ceW 1.28 meskeb[ kee mecee ueielee nw~
es efkejCeW ve neskej keCe nesles nQ pees megotj yeeeC[ ceW hewoe neslee nw,
ekeeMe keCe SJeb lejbie oesveeW ner keer lejn JeJenej kejlee nw, FmeefueS neueebefke mete& Yeer Deefle efvecve Tpee& Jeeues kee@efmceke efkejCeeW kee eesle
Fmekeer eke=efle wOe (Dual) ceeveer peeleer nw~ ekeeMe kee lejbie efmeeble neslee nw~
Fmekes efJeegle eYeeJe Je eecheve eYeeJe keer JeeKee veneR kejlee nw~
ekeeMe kes heeseve efmeeble kes Devegmeej ekeeMe, Tpee& kes ess-ess Fve efkejCeeW keer Keespe Deeefm^ee kes Jew%eeefveke efJekej nWme ves 1912
yeb[ueeW ceW euelee nw, efpevnW heeseve kenles nQ~ ekeeMe kees keCe SJeb F&. ceW efkeee Lee~
lejbie keer lejn eefleeefhele kejves ceW Deveske Jew%eeefvekeeW kee eesieoeve ieecee efkejCeW (-rays)
jne nw, pees efvecveefueefKele nQ Fve efkejCeeW keer Keespe yewkegjue ves efkeee, FmeefueS FvnW yewkegjue
Jew%eeefveke efmeeble efkejCeW Yeer kenles nQ~
vetve ekeeMe kee keefCekee efmeeble Fve efkejCeeW kee eesle mete& efJeefkejCe SJeb jsef[ees-meefee lelJe nesles
neFiesvme ekeeMe kee lejbie efmeeble nQ~ Fvekee Jesie ekeeMe kes Jesie kes yejeyej neslee nw~
esceeu[er ekeeMe kes efJeJele&ve kee efmeeble kee@efmceke efkejCeeW kes yeeo Fvekeer DeeJe=efe meyemes DeefOeke (1020 mes
ebie ekeeMe kes JeeflekejCe kee efmeeble 1018Hz) nesleer nw, peyeefke lejbie owOe& kee@efmceke efkejCeeW kes yeeo
hueebke ekeeMe kee keJeebce efmeeble meyemes kece (10-13 mes 10-10 m) neslee nw~
DeeFbmerve ekeeMe-efJeegle (Photoelectric) es Delevle JesOeer efkejCeW nesleer nQ, Dele: Fvekee Gheeesie veeefYekeere
efmeeble keer JeeKee~ DeefYeefeee SJeb efeefkelmee efJe%eeve ceW efkeee peelee nw~
efJeegle egcyekeere lejieW (Electro-magnetic Waves) Skeme efkejCeW (X-rays)
mebejCe kes efueS ceeOece DeeJeMeke veneR~ Fve efkejCeeW keer Keespe pece&veer kes Jew%eeefveke je@pesve (Rontgen) ves
efveJee&le ceW Fmekee Jesie ekeeMe kes Jesie (3 108m/s) kes yejeyej 1895 F&. ceW efkeee~
neslee nw~ efkemeer Yeejer veeefYeke hej Fueske^e@veeW keer yeewej mes es efkejCeW GlheVe
efJeegle ee egcyekeere #es$e kee Fve hej keesF& eYeeJe veneR he[lee nw~ nesles nQ~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 252
 Fmekee Gheeesie efeefkelmee-Meee ceW leLee Skeme-js heesesee@heer ceW
efkeee peelee nw~
hejeyeQieveer efkejCeW (Ultra-violet rays)
Fve efkejCeeW keer Keespe efjj ves 1801 F&. ceW efkeee~
mete& leLee keesF& Yeer 25000C mes Ghej kes leeheceeve Jeeues efheC[ Fmekes
eesle nesles nQ~
mete& mes Deeves Jeeueer hejeyeQieveer efkejCeeW kee DeefOekeebMe Yeeie Deespeesve mlej
(Ozone layer) kes eje DeJeMeesef<ele efkeee peelee nw~
kece DeeJe=efe keer hejeyeQieveer efkejCeW peerJeeW kes Mejerj ceW efJeeefceve-[er
hewoe kejleer nQ~
Fmekee Gheeesie peue kees keereCegveeMeer yeveeves, Ieer keer Meglee peeBeves,
peeueer kejWmeer vees keer peebe kejves Fleeefo ceW efkeee peelee nw~
eefleoerhle veueer (Fluroscent tube) ceW hejeyeQieveer efkejCeW hee@mhej
mes kejekej Me ekeeMe GlheVe kejleer nQ~
DeJeje efkejCeW (Infra-red rays)
Fve efkejCeeW keer Keespe efJeefueece neMexue ves 1801 ceW efkeee~
Fve efkejCeeW kees G<ceere efkejCeW (Thermal rays) Yeer kenles nQ,
keeeWefke ener heoeLeeX ceW T<cee GlheVe kejles nQ~
Fve efkejCeeW keer eeefhle meewj-efJeefkejCe ee efkemeer Yeer lehle heoeLe& mes
nesleer nw~
Fvekee Gheeesie jele ceW osKeves Jeeues otjyeerve, etpe e#esheem$eeW kes meWmej
leLee sueerefJepeve (TV) kes efjcees ceW efkeee peelee nw~
ueIeg jsef[ees lejbieW (Micro-waves)
Fve efkejCeeW keer Keespe nsveefjke n&dpe ves 1888 F&. ceW efkeee~
es Yeer mete& kes ekeeMe ceW heeeer peeleer nQ~
Fvekee Gheeesie j[ej (RADAR), jsef[ees SJeb sueerefJepeve ceW efkeee
peelee nw~
oerIe& jsef[ees lejbieW (Long Radio Waves)
efJeegle egcyekeere lejbieeW ceW Fvekeer DeeJe=efe meyemes kece leLee lejbie owOe&
meyemes DeefOeke neslee nw~
oerIe&-jsef[ees lejbieeW keer Keespe ceejkeesveer ves efkeee~
es efkejCeW Yeer mete& kes efJeefkejCe mes eehle nesleer nQ~
Fvekee Gheeesie jsef[ees, sueerefJepeve leLee mesueheesve kes emeejCe ceW
efkeee peelee nw~
ekeeMe kee iegCe (Properties of Light)
(1) jwefKeke mebejCe (Rectilinear Propagation)
ekeeMe kee meerOeer jsKee ceW ieceve kejves kee iegCe~
ekeeMe kes Fme iegCe kes keejCe efkemeer Jemleg keer eee kee efvecee&Ce
neslee nw leLee enCe (Eclipses) ueieles nQ~
mete&, he=LJeer leLee evcee kes Ske meerOe ceW Deeves mes enCe ueieles nQ~
en mete& leLee ev oes ekeej kee neslee nw~
mete& enCe (Solar eclipse) DeceeJemee (New-moon day)
kees ueielee nw, efpemeceW evcee, he=LJeer SJeb mete& kes yeere ceW Dee peelee
nw~
evenCe (Lunar eclipse) hetefCe&cee (Full-moon day)
kees ueielee nw, FmeceW he=LJeer keer efmLeefle mete& SJeb evcee kes yeere ceW
nesleer nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 253
enCe eleske ceen efoKeeF& veneR oslee, keeeWefke he=LJeer leLee ebcee kes
ke#e leue kes yeere 50 kee keesCe yevelee nw~
ekeeMe eesle kes Je=nled (Extended) nesves hej efkemeer Jemleg keer ienjer
keeueer SJeb OebgOeueer oes eee yeveleer nw~ ienjer keeueer eee kees
eeee (Umbra) leLee OebgOeueer eee kees Gheeee (Penumbra)
kenles nQ~
meteer ef kewceje (Pin-hole Camera) ekeeMe kes jwefKeke mebejCe
kes efmeeble hej keee& kejlee nw~
(2) hejeJele&ve (Reflection)
ekeeMe keer efkejCeeW kee efkemeer melen mes kejekej Jeeheme ueewves kes
iegCe kees hejeJele&ve kenles nQ~
efkemeer melen hej efiejves Jeeues ekeeMe kees Deeheeflele efkejCe (Inci-
dent ray) leLee kejekej Jeeheme nesves Jeeueer efkejCeeW kees hejeJeefle&le
efkejCeW (Reflected rays) kenles nQ~
eefo ekeeMe keer efkejCeW efkemeer melen mes kejeves kes yeeo Ske ner
efoMee ceW Jeeheme nesleer nQ, lees Ssmes hejeJele&ke melen kees efveeefcele
hejeJele&ke melen (Regular Reflecting Surface) kenles nQ~ ohe&Ce
Fmekee meyemes Dee GoenjCe nw~
ekeeMe kee hejeJele&ve oes efveeceeW kes Devegmeej neslee nw-
(1) Deeheeflele efkejCe, hejeJele&ke he= hej DeefYeuecye leLee hejeJeefle&le
efkejCe Ske ner meceleue ceW nesles nQ~
(2) Deeheleve keesCe kee ceeve hejeJele&ve keesCe kes yejeyej neslee nw~
ohe&Ce (Mirror)
en Ske efveeefcele hejeJele&ke melen neslee nw~
ohe&Ce kee efvecee&Ce efkemeer heejoMeea MeerMes kes Ske melen keer keueF&
(Polish) kejkes efkeee peelee nw~
keueF& kejves kes efueS efmeuJej veeF^s (AgNO3) ee heejs (Mer-
cury-Hg) kee eeesie efkeee peelee nw~
ohe&Ce kees meceleue (Plane) SJeb ieesueere (Spherical) oes JeieeX ceW
efJeYeeefpele efkeee peelee nw~
meceleue ohe&Ce (Plane mirror)
Fmekes oesveeW leue mehee (Flat) nesles nQ~
Fme ohe&Ce ceW yeveves Jeeuee eefleefyecye Jemleg kes yejeyej yevelee nw~
eefleefyecye kee Deekeej-ekeej Jemleg kee ohe&Ce mes otjer hej efveYe&j veneR
kejlee nw~
eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle efvecveebefkele nesleer nw
(i) eefleefyebye ohe&Ce kes Glevee ner heers yevelee nw, efpelevee Deeies
Jemleg ohe&Ce kes jnlee nw~
(ii) meerOee, GYeeheeefMe&Jeere (Invertelly lateral), Jemleg kes yejeyej
leLee keeuheefveke (Imaginary) neslee nw~
(iii) eefo Jemleg ohe&Ce keer Deesj Jesie mes ieefleMeerue nes lees eefleefyecye
2 Jesie mes Jemleg keer Deesj ieefleMeerue eleerle neslee nw~
(iv) efkemeer Jemleg kee hetCe& eefleefyecye osKeves kes efueS ohe&Ce keer
TbeeF& kece mes kece Jemleg keer DeeOeer nesveer eeefnS~
(v) eefo oes ohe&CeeW kes yeere kee keesCe nes lees Gvekes yeere
jKeer efkemeer Jemleg kes 360/ eefleefyecye eehle nesles nQ~ 360/
360
kes mece nesves hej kegue eefleefyecye keer mebKee 1 kes yejeyej neslee
nw ~
meceleue ohe&Ce kes Gheeesie hej efJeeefuele efkejCe kees DeheJeefle&le efkejCe (Refracted ray)
(i) e=bieej ohe&Ce (Dressing mirror) kes he ceW~ kenles nQ~
(ii) heve[gefyyeeeW kes yeenj keer Jemleg kees osKeves kes efueS heefjoMeea mvesue kes DeheJele&ve efveece : (i) Deeheeflele efkejCe, DeheJeefle&le efkejCe
(Periscope) kes he ceW~ SJeb DeefYeuecye leerveeW Ske ner leue ceW efmLele nesles nQ leLee (ii) efkevneR
(iiii) yengoMeea (Kaliedoscope) ceW~ oes ceeOeceeW leLee Ske ner jbie kes ekeeMe kes efueS Deheleve keesCe i keer
pee (sin) leLee DeheJele&ve keesCe r keer pee (sin) kee Devegheele Ske
ieesueere ohe&Ce (Spherical mirror)
efveeleebke (Constant) neslee nw, efpemes otmejs ceeOece kee henues
en ohe&Ce efkemeer KeesKeues MeerMes kes ieesues kee Yeeie neslee nw~ ceeOece keer Dehes#ee DeheJele&veebke () kenles nQ~ DeLee&led DeheJele&veebke
ieesueere ohe&Ce ceW efkemeer Jemleg kes eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle () = sin i/sin r ~
Jemleg kee ohe&Ce mes otjer hej efveYe&j kejlee nw~ DeheJele&ve kes keejCe Ieves Jeeueer keg IeveeSB
Fmes DeJeleue (Concave) leLee Geue (Convex) ceW efJeYeeefpele (i) efkemeer peue Yejs leeueeye kes leue kee JeemleefJeke ienjeF& mes
efkeee peelee nw~ kece ienje efoKevee~
Fme ohe&Ce kee Ske leue GYeje leLee Ske leue OeBmee nes lee nw ~ eef o (ii) heeveer ceW eflejer [eueer ieF& [er kee s{e efoKeeF& osvee~
GYejs Yeeie keer keueF& keer peeleer nw, lees Fmes DeJeleue ohe&Ce leLee (iii) leejeW kee JeemleefJeke TbeeF& mes kece Tbee efoKeeF& osvee~
OeBmes Yeeie keer keueF& kejves hej Geue ohe&Ce kenles nQ ~ (iv) meteexoe leLee metee&mle kes JeemleefJeke mecee kes oes efceve
DeJeleue ohe&Ce (Concave mirror) henues leLee yeeo leke mete& kee efoKeeF& osvee~
eefo Jemleg kee eefleefyecye keYeer Gue Je ese, keYeer Gue Je ye[e (v) leejeW kee efceefceevee~
leLee Jemleg kees ohe&Ce kes keeheer heeme ueeves hej meerOee Deewj Jemleg mes DeheJele&veebke (Refractive Index)
ye[e yeves lees en DeJeleue ohe&Ce neslee nw~ efkemeer ceeOece kee otmejs ceeOece kes meehes#e efJejuelee ee meIevelee kee
FmeceW GYejs Yeeie keer keueF& keer peeleer nw~ eesleke nw~
Fme ohe&Ce kes OegJe Deewj heeskeme kes yeere jKeer Jemleg kee eefleefyecye efkemeer ceeOece kee DeheJele&veebke efveJee&le ceW ekeeMe kee Jesie leLee Gme
keeuheefveke, Jemleg kes meehes#e meerOee leLee ye[e yevelee nw~ ceeOece ceW ekeeMe kes Jesie kee Devegheele neslee nw~
Gheeesie : ebtefke efveJee&led ceW ekeeMe kee Jesie cenece neslee nw, FmeefueS meYeer
ceeOeceeW kee DeheJele&veebke 1 mes DeefOeke neslee nw~
(i) MesefJebie efcejj kes he ceW (esnjs kees heeskeme SJeb OegJe kes yeere ceW
efpeme ceeOece kee DeheJee&veebke efpelevee DeefOeke nesiee Jen Glevee ner
jKee peelee nw)~ DeefOeke Ievee (Dense) nesiee leLee GmeceW ekeeMe kee Jesie Glevee ner
(ii) mee&ueeF leLee ieeef[eeW kes ns[ueeF ceW~ kece nesiee~
(iii) DeeBKe, keeve SJeb ieuee (ENT) kes [e@kej kes eje eege MJesle ekeeMe kes meele jbieeW ceW yeQieveer jbie kee DeheJele&veebke meJee&efOeke
GhekejCe ceW~ leLee ueeue jbie kee vetveeefOeke neslee nw~
(iv) meesuej kegkej kes hejeJele&ve ceW~ keg ceeOeceeW kes DeheJele&veebke efvecveefueefKele nQ
Geue ohe&Ce (Convex mirror) ceeOece DeheJele&veeb ke
(Medium) (Refractive Index)
FmeceW OeBmes Yeeie keer keueF& keer peeleer nw~
Jeeeg 1.0003
eleske efmLeefle ceW Jemleg kee eefleefyebye ohe&Ce kes heers, meerOee, ese
SJeb DeeYeemeer yevelee nw~ yehe& 1.31
Gheeesie : peue 1.33
ieeef[eeW kes heeMJe& ohe&Ce (Side mirror) kes he ceW~ efceer kee lesue 1.44
leejheerve kee lesue 1.47
ieefueeeW kees ekeeefMele kejves Jeeuee m^er ueeF kee hejeJele&ke Yeer
Geue ohe&Ce keer Yeebefle JeJenej kejlee nw~ eeGve keeBe 1.52
DeeJeOe&ve (Magnification) : eefleefyebye keer uecyeeF& leLee Jemleg keeye&ve [eFDee@kemeeF[ 1.63
keer uecyeeF& kes yeere kee Devegheele~ ner j e 2.42
(3) DeheJele&ve (Refraction) uesvme (Lens)
en ekeeMe efkejCeeW keer Jen efJeMes<elee nw, efpemekes keejCe Ske ceeOece oes ieesueere ee Ske ieesueere SJeb Ske meceleue melen mes MeerMes kes yeves
ekeeefMeke eb$e (Optical instrument) kees ueWme kenles nQ~
mes otmejs ceeOece ceW peeves hej Jes Deheves cetue heLe mes efJeeefuele nes
peeleer nQ~ oes ieesueere meleneW Jeeues uesvme kees DeJeleue (Concave) leLee Geue
(Convex) ceW Jeieeake=le efkeee peelee nw~
ekeeMe keer efkejCe meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW peeves hej
DeJeleue leLee Geue uesvme ceW oes Jeelee kesv leLee oes heeskeme nesles
DeefYeuecye mes otj leLee efJejue mes meIeve ceW peeves hej DeefYeuecye keer nQ ~
Deesj Pegke peeleer nQ~
uesvmeeW keer Deeheeflele efkejCeeW kees cees[ves keer #ecelee kees Gmekeer Meefe
henues ceeOece leLee otmejs ceeOece kes Devlejehe=<" (Inter face) hej kenles nQ~ uesvme keer Meefe uesvme kes heeskeme kes Jeglece kes yejeyej
efiejves Jeeueer efkejCe kees Deeheeflele efkejCe leLee otmejs ceeOece ceW peeves neslee nw (P = 1/f) uesvme keer Meefe kee cee$eke [eFDee@hj (Di-

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 254

 opter) neslee nw, efpemes D eje metefele efkeee peelee nw~
oes uesvmeeW kees Deeheme ceW pees[ osves hej heefjCeeceer uesvme keer #ecelee
oesveeW keer Meefkele kes eesie kes yejeyej neslee nw~ (P = P1 + P2)~
meceeve heeskeme otjer Jeeues Ske DeJeleue SJeb Ske Gleue uesvme kees
pees[ves hej Gmekeer Meefe Metve leLee heeskeme otjer Devevle nes peeleer
nw~
Geue uesvme (Convex Lens)
Fmekes oesveeW melen GYejs nesles nQ~
Meer<e& kee Yeeie mebkeje (narrow) leLee yeere kee Yeeie eew[e neslee nw~
Fmekee eOeeve heeskeme Oeveelceke neslee nw~ Dele: Fmekeer #ecelee Yeer
Oeveelceke nesleer nw~
FmeceW efkemeer Jemleg keer eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle Jewmeer ner nesleer
nw pewmes DeJeleue ohe&Ce ceW neslee nw~
Gheeesie : kewceje, met#ceoMeea, otjoMeea leLee otj-ef< oes<e Jeeues
Jeefe kes eMces ceW~
kewceje (Camera)
FmeceW Ske ee Ske mes DeefOeke Geue uesvme kee Gheeesie efkeee peelee
nw~
Debkeere kewcejeW (Digital Cameras) kees es[kej meYeer kewcejeW ceW
mesuetueeF[ ee efkemeer Deve yengueke kes efheuce kee Gheeesie efkeee
peelee nw~
efheuce kes Thej efmeuJej-yeesceeF[ (AgBr) kee ueshe e{e jnlee nw
pees ekeeMe kes eefle mebJesoveMeerue neslee nw~
efheuce kees efvekeeue kej Gmes [sJeuehe efkeee peelee nw~ Fmes [sJeuehe
kejves kes efueS efcee@ue kee eeesie efkeee peelee nw, peyeefke neFhees kee
eeesie efhekemej kes he ceW efkeee peelee nw~
met#ceoMeea (Microscope)
Fme eb$e kee Gheeesie met#ce heoeLeeX kees osKeves ceW efkeee peelee nw~
en mejue (Simple) leLee mebege (Compound) oes ekeej kee
neslee nw~
mejue met#ceoMeea ceW efmehe& Ske ess ejke SJeb ess heeskeme otjer
Jeeues Geue uesvme kee Gheeesie kejles nQ~
mebege met#ceoMeea ceW oes Geue uesvmeeW kee eeesie neslee nw~ Jemleg kes
heeme jKeer uesvme kees DeefYeMeke (Objective) leLee Debeflece eefleefyecye
osKeves kes efueS eege uesvme kees vesef$ekee (Eye piece) kenles nQ~
vesef$ekee keer Dehes#ee DeefYeMeke kee ejke SJeb heeskeme otjer ese
neslee nw~
mebege met#ceoMeea keer DeeJeOe&ve #ecelee (m) DeefYeMeke ueWme keer
DeeJeOe&ve #ecelee (mo) vesef$ekee ueWme keer DeeJeOe&ve #ecelee (me)~
otjoMeea (Telescope)
Fme eb$e kee Gheeesie otj efmLele ye[er JemlegDeeW kees osKeves ceW efkeee
peelee nw~
en Keieesueere (Astronomical), iewueerefueeve leLee heeefLe&Je (Ter-
restrial) ekeej kee neslee nw~
Keieesueere otjoMeea ceW oes Geue uesvme, peyeefke heeefLe&Je ceW leerve Geue
uesvme kee eeesie efkeee peelee nw~
iewueerefueeve otjyeerve ceW Ske Geue leLee Ske DeJeleue ueWme kee eeesie
neslee nw~
Keieesueere otjoMeea kes eje Keieesueere efheC[eW kee DeJeueeskeve efkeee
peelee nw, peyeefke heeefLe&Je otjoMeea mes he=LJeer hej efmLele otj keer JemlegDeeW
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 255
kees osKee peelee nw~
Keieesueere otjoMeea ceW Jemleg kee ye[e SJeb Gue eefleefyecye yevelee nw,
peyeefke heeefLe&Je ceW en meerOee SJeb ye[e yevelee nw~
oesveeW ner otjoefMe&eeW kes DeefYeMeke vesef$ekee keer Dehes#ee ye[s ejke
(Aperture) leLee heeskeme otjer Jeeues nesles nQ~
DeJeleue uesvme (Concave Lens)
Fmekee oesveeW Yeeie OeBmee neslee nw~
FmeceW yeveves Jeeues eefleefyecye keer efmLeefle SJeb eke=efle Geue ohe&Ce keer
lejn nesleer nw~
Fmekeer heeskeme otjer $e+Ceelceke (Negative) nesleer nw~ Dele: Fmekeer
#ecelee Yeer $e+Ceelceke nesleer nw~
Gheeesie : iewueerefueees otjoMeea kes vesef$ekee leLee efveke ef oes<e
Jeeues Jeefe kes eMces ceW~
(4) hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve (Total Internal Reflection)
ekeeMe keer efkejCeeW kee meIeve ceeOece mes efJejue ceeOece ceW peeves leLee
Deeheleve keesCe kee ceeve eebefleke keesCe (Critical angle) mes ye[e
nesves hej ekeeMe keer efkejCeeW kee Gmeer ceeOece ceW hejeJeefle&le nesves keer
Ievee kees hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve kenles nQ~
eebefleke keesCe Jen Deeheleve kee keesCe neslee nw, efpemekes efueS
DeheJele&ve kes keesCe kee ceeve 900 neslee nw~
hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve keer oes DeeJeMeke MeleX
(i) ekeeMe keer efkejCeeW kees meIeve mes efJejue ceeOece ceW peevee eeefnS~
(ii) Deeheleve keesCe kee ceeve eebefleke keesCe mes DeefOeke nesvee
eeefnS~
hetCe& Deevleefjke hejeJele&ve kes keejCe Ieves Jeeueer keg IeveeSb SJeb
Devegeeesie (Applications)
(i) ce=ie cejerefekee (Mirage) kee yeveevee : ieceea kes efoveeW ceW
jsefiemleeve ceW hes[ keer Guer eee kees efnueles osKe peue kee Yece
nesvee~
(ii) GVe cejerefekee (Looming) kee yevevee : yeheeaues #es$eeW ceW
meceg keer penepeeW kee nJee ceW Gue uekes nesves kee Yece nesvee~
(iii) nerjs kee ecekevee~
(iv) ekeeMe lebleg (Fibre optics) mes ekeeMe kee mebejCe~
ekeeMe lebleg kes Gheeesie :
(i) Debkeere (Digital) mebkesleeW kes Jenve ceW~
(ii) DevlejoMeea (Endoscope) ceW~
(iii) ess mes eerjs keer meneelee mes Meue-efeee ceW~
ekeerCe&ve (Scattering)
peye ceeOece ceW Oetue leLee Deve heoeLeeX kes met#ce keCe nesles nQ, lees
Gme ceeOece mes iegpejves hej ekeeMe efJeefYevve efoMeeDeeW ceW emeeefjle nes
peelee nw~ Fmes ekeeMe kee ekeerCe&ve kenles nQ~
uee[& jwues kes Devegmeej, ekeeMe kes efJeefYeVe jbieeW kee ekeerCe&ve Gvekes
lejbieowOe& kee Jegleeceevegheeleer neslee nw~
mete& kes ekeeMe ceW yewieveer jbie kee lejbieowOe& meyemes kece leLee ekeerCe&ve
meyemes DeefOeke neslee nw~ ueeue jbie kee lejbieowOe& meyemes DeefOeke leLee
ekeerCe&ve meyemes kece neslee nw~
ekeerCe&ve kes DeYeeJe ceW ner Debleefj#e leLee evcee mes DeekeeMe keeuee
efoKeeF& oslee nw~
ekeerCe&ve kes keejCe Ieves Jeeueer keg IeveeSB
(i) DeekeeMe kee veeruee efoKeeF& osvee~
(ii) meteexoe SJeb metee&mle kes mecee DeekeeMe kee ueeue efoKeeF&
osvee~
 (iii) nefjle ie=n (Green house) kee iece& nesvee, Fleeefo~ cewpeWe (ueeueveeruee), heerkee@ke yuet (njeveeruee) leLee heerues jbie kees
ekeeMe kee JeCe& efJe#esheCe (Dispersion of light) : mete& kee mechetjke jbie kenles nQ, keeeWefke Fmekee mebege eYeeJe Yeer MJesle neslee
ekeeMe peye efepce mes neskej iegpejlee nw lees DeheJele&ve kes heeeled nw ~
efJeefYevve jbieeW kes ekeeMe ceW yeb peelee nw~ Fme ekeej eehle jbieeW kes efceeCe mes eehle efJeefYeVe jbie
mecetn kees JeCe& ece (Spectrum) leLee Fme efeee kees JeCe& efJe#esheCe ueeue nje heeruee nje cewpeWe MJesle
kenles nQ~
ueeue veeruee cewpeWe ueeue heerkee@ke yuet MJesle
yeQieveer jbie kee efJe#esheCe meyemes DeefOeke Je ueeue jbie kee efJe#esheCe
nje veeruee heerkee@ke yuet (Meeve) veeruee heeruee MJesle
meyemes kece neslee nw~
efJeefYeVe IeveeSB ekeeMe kee iegCe
DeeOeej mes Thej keer Deesj jbieeW kee ece Fme ekeej neslee nw
yewieveer, peecegveer, veeruee, nje, heeruee, veejbieer, ueeue (Violet, In- leejeW kee efceefceevee SJeb JeemleefJeke otjer DeheJele&ve
digo, Blue, Green, Yellow, Orange, Red)~ mes DeefOeke otjer efoKeeF& osvee :
FvOeveg<e (Rainbow) : peue kes leue hej he[s efmekekes kee Deheves DeheJele&ve
FvOeveg<e ceW hejeJele&ve, hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve Je DeheJele&ve, leerveeW JeemleefJeke ienjeF& mes Ghej efoKevee :
kee GoenjCe efceuelee nw~ FbOeveg<e kee efvecee&Ce Jeeegceb[ue ceW GheefmLele eflejer [er kee heeveer ceW ceg[e efoKevee : DeheJele&ve
Je<ee& keer eser yebtoeW hej ekeeMe kes he[ves mes neslee nw~ FvOeveg<e kes ce=ie cejerefekee kee yevevee : hetCe& Deebleefjke
oes ekeej nesles nQeeLeefceke Je efleereke~ hejeJele&ve
JemlegDeeW kes jbie (Colour of Subtances) nerjs kee ecekevee : hetCe& Deebleefjke
Jemleg efpeme jbie keer efoKeeF& osleer nw JeemleJe ceW Jen Gme jbie kees hejeJele&ve
hejeJeefle&le kejleer nw~ ekeeMe lebleg kee keee& kejvee : hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve
eefo Jemleg MJesle efoKeeF& osleer nw lees Jen meYeer jbieeW kee hejeJele&ve DeekeeMe kee veeruee efoKevee : ekeerCe&ve
kejleer nw, peyeefke keeueer efoKeves Jeeueer Jemleg meYeer jbieeW kee DeJeMees<eCe megyen-Meece kees mete& kee ueeue efoKevee : ekeerCe&ve
kejleer nw~ heeveer kes yegueyegues kee jbieerve efoKevee : JeeflekejCe
ueeue iegueeye kees njs ekeeMe mes osKeves hej Jen keeuee efoKeeF& oslee nw, heeveer kes melen hej efceer kee lesue [eueves JeeflekejCe
keeeWefke ueeue iegueeye njs ekeeMe kee DeJeMees<eCe kej ueslee nw leLee Gmekes hej Gmekee jbieerve efoKevee :
hejeJele&ve kes efueS keesF& jbie Mes<e veneR jnlee nw~ meer.[er. (Compact disc) kee efJeJele&ve
ueeue, veeruee leLee njs jbie kees eeLeefceke jbie (Primary Colour) jbieerve efoKevee :
kenles nQ, keeeWefke Fmekee mebege eYeeJe MJesle (White) neslee nw~ FvOeveg<e kee yevevee (eeLeefceke) (eeLeefceke oes yeej DeheJele&ve leLee
jbieerve er. Jeer. ceW eeLeefceke jbie ueeue, nje leLee veeruee kee Gheeesie ceW ueeue jbie yeenj leLee yeQieveer Ske yeej hejeJele&ve
efkeee peelee nw~ Devoj jnlee nw) :
oes eeLeefceke jbieeW kes efceueves mes yeveves Jeeues jbie efleereke jbie kenueeles FvOeveg<e kee yevevee (efleereke) : oes yeej DeheJele&ve leLee
nQ~ peye oes jbie hejmhej efceuekej MJesle jbie yeveeles nQ lees GvnW hetjke (efleereke ceW yeQieveer yeenj leLee oes yeej hejeJele&ve
jbie kene peelee nw~ ueeue jbie Deboj jnlee nw) :

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

ef$eefJeceere (3 dimentional) efe$e efkemekes eje efueee peelee nw? uesmej yeerce kee Gheeesie neslee nwDeebKe keer efeefkelmee ceW
nesueeseeheer ekeeMe kee jbie efveYe&j kejlee nw leehe leLee hejeJele&ve
heeseseeheer ceW Gheeesieer lelJe nw efmeuJej yeesceeF[ (lejbie owOe&) hej
heeseseeheer ceW eeesie neslee nw Deekepesefueke Decue peye ekeeMe Ske ceeOece mes otmejs ceeOece ceW peelee nw, lees DeheefjJeefle&le
keej ceW o=MeeJeueeskeve kes efueS efkeme ekeej kes MeerMes kee eeesie neslee jnlee nw DeeJe= ef e
nw? Geue ohe&Ce ce=iele=<Cee GoenjCe nw hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve kee
peye oes meceleue ohe&Ce kes yeere keesF& Jemleg jKe oer peeleer nw, lees yeveves
Me ekeeMe kee lejbie owOe& emeej neslee nw
Jeeues eefleefyecyeeW keer mebKee nesleer nw Devevle
250 mes 850 vewveesceerj
Demle nesles mecee mete& ueeue efoKeeF& oslee nw
ekeeMe kes ekeerCe&ve kes keejCe efkeme ekeej kes efJeefkejCe ceW meJee&efOeke Tpee& nesleer nw?
Fveejs[ (DeJeje efkejCeW)
Oethe mes yeeves kes efueS eles kee keewve mee jbie meceeeespeve Gefele nw?
Thej meheso, veeres keeuee keewve mee keeBe hejeyeQieveer efkejCeeW kees efJesefole kej oslee nw?
Kelejs kes mebkesleeW kes efueS ueeue ekeeMe kee eeesie efkeee peelee nw, egkeme keeBe (Oethe kes eMceW ceW eege)
keeeWefke Fmekee ekeerCe&ve meyemes kece neslee nw ekeeMe kee keewve mee jbie heewOeeW eje leere DeJeMeesef<ele kej efueee
nerje ecekeoej efoKeeF& oslee nw meecetefnke Deebleefjke peelee nw veeruee Deewj ueeue (keueesjesefheue eje
hejeJele&ve kes keejCe DeJeMeese f<ele)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 256
 Jeeegceb[ue ceW ekeeMe kes efJemejCe kee keejCe nw OetuekeCe (ueeue, njs leLee veerues jbie kees eeLeefceke jbie kene peelee nw)
cejerefekee (mirage) kee efvecee&Ce neslee nw mLeueere leeheve peye efkemeer ohe&Ce kees keesCe mes IetefCe&le efkeee peelee nw, lees
Deewj ekeeMe DeheJele&ve mes hejeJeefle&le efkejCe kee IetCe&ve nesiee 2
(jsefiemleeve ceW mLeue kes iece& nes peeves mes mLeueere Jeeegceb[ue ceW nJee kes ekeeMe lebleg efpeme efmeeble hej keee& kejlee nw, Jen nw
efJeefYeVe IevelJe keer hejleW yeve peeleer nQ~ Fve hejleeW mes ekeeMe kee hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve
eefceke DeheJele&ve Deblele: hetCe& Deebleefjke hejeJele&ve (Total internal heeveer ceW nJee kee yegueyeguee keee& kejlee nw
Reflection) ceW yeoue peelee nw~ heuele: jsefiemleeve ceW heeveer kee Yece DeJeleue ueWme keer lejn
neslee nw leLee JemlegDeeW kee Gue eefleefyebye efoKeeF& he[lee nw~) jseerpejsj ceW Keee heoeLeeX kees leepee jKeves kes efueS megjef#ele
meceg veeruee eleerle neslee nw ekeeMe kes hejeJele&ve leLee leeheceeve nw 4 0C
peue kes keCeeW eje ekeeMe kes ekeerCe&ve kes keejCe efveke ef oes<e kees "erke efkeee pee mekelee nw
otjef oes<e kes efveJeejCe kes efueS keece ceW uesles nQ Geue ueWme DeJeleue ueWme eje
oe{er yeveeves kes efueS keece ceW uesles nQ DeJeleue ohe&Ce keej eueeles mecee heers kes eeleeeele kees osKeves kes efueS eeesie
jbieerve sueerefJepeve ceW eege leerve DeeOeejYetle jbie nesles nQ kejles nQ Geue ohe&Ce
ueeue, nje Je veeruee (eeLeefceke jbie) DeekeeMe veeruee eleerle neslee nw keeeWefke
heeseseeheer hues kees efJekeefmele kejves ceW Gheeesie neslee nw JeeleeJejCe kes Jeeeg keCe mete& keer efkejCeW
efmeuJej yeesceeF[ kee efJekeerefCe&le kejles nQ
Ske DeeBKe keer Dehes#ee oes DeeBKe kee nesvee DeefOeke Gheege nw (mete& keer efkejCeeW ceW kece lejbie owOe& Jeeueer yewieveer Deewj veerueer efkejCeeW
keeeWefke oes DeebKeeW mes otjer Je ienjeF& kee kee ekeerCe&ve Oetue keCeeW kes keejCe meJee&efOeke neslee nw, Dele:
Snmeeme neslee nw DeekeeMe veeruee efoKeeF& oslee nw)
ef$eDeeeece ceW uesmej efkejCe keer meneelee mes eeeefe$e yeveeves keer leerve cetue (eeLeefceke) jbie nQ veeruee, nje Je ueeue
efJeefOe kee veece nw nesueeseeheer Me ekeeMe ceW efkemekee lejbie owOe& meyemes uebyee nw?
ueeue jbie kee
Lece&me yeesleue keer oerJeejeW hej hejle ueieeeer peeleer nw
jpele (Silver) keer JeemleefJeke meteexoe mes keg efceve hetJe& ner mete& efoKeeF& osves ueielee
nwekeeMe kee DeheJele&ve (Refraction) kes keejCe
heejmeske leejeW mebyebOeer otjer kees ceeheves kee cee$eke nw~ Ske heejmeske
yejeyej nw 3.25 ekeeMe Je<e& otjef oes<e mes heeref[le Jeefe kees keef"veeF& nesleer nw
heeme keer Jemleg osKeves ceW
(ekeeMe Je<e& ekeeMe eje Ske Je<e& ceW lee keer ieF& otjer~
ekeeMe keer ieefle nw 3108 ceer./mes.
1 ekeeMe Je<e& 9.461015 ceerj
oes meceleue ohe&Ce Ske otmejs mes efkemeer keesCe hej vele nQ~ Ske ekeeMe
1 heejmeske 31016 ceerj
keer efkejCe Ske ohe&Ce mes meceeveevlej eue kej oes hejeJele&ve kes yeeo
3.25 ekeeMe Je<e&) otmejs ohe&Ce kes meceeveevlej nes peeleer nw~ ohe&CeeW kes yeere kee keesCe nw
FvOeveg<e ceW jbieeW kee mener ece nwyeQieveer, veeruee, Deemeceeveer, 600
nje, heeruee, veejbieer leLee ueeue hetCe& mete& enCe kes oewjeve mete& kees meerOes osKeves mes DeebKeeW kees #eefle
ueeue, njs leLee veerues ekeeMe kee hebgpe peye Ske mLeeve hej he[lee nw, henbgeeves Jeeuee keejke nw Deu^eJeeeues ekeeMe
lees ekeeMe kee jbie nes peelee nw meheso
5. efJeegle (Electricity)
Yeewefleke Meee kes Fme DeOeee KeC[ kes Debleie&le efmLej efJeeglekeer (Electrostatics) leLee efJeegle Oeeje (Current Electricity) kes meeLe ner efJeegle
mesue (Electric Cell), efJeegle eeueve (Electrical Conduction), egcyekeere eYeeJe (Magnetic Effect), jemeeeefveke eYeeJe (Chemical
Effect), G<ceere eYeeJe (Heating Effects), eleeJeleea Oeeje (Alternating Current-A.C.), efJeegle Meefe mebeb$e (Electric Power Plant),
Iejsuet efJeegle (Domestic Power) Deeefo kee DeOeeve kejles nQ~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW efJeegle

keewve meer egefe eje Skeevlej Oeeje keer Jeesulee kees kece ee DeefOeke "esme DeJemLee ceW efJeegle Oeeje eJeeefnle kejves Jeeuee DeOeeleg keewve mee
kej mekeles nQ? ^ebmeheece&j nw esheeF
(keWere DevJes<eCe yetjes (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 1998) (C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
Meg<ke mesue ceW Svees[ ceW keee neslee nw? esheeF heeses mesue ceW ekeeMe Tpee& kees efkeme Tpee& ceW heefjJeefle&le efkeee peelee
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2001) nw? efJeegle Tpee& ceW
DeYeke efJeegle kee kewmee eeueke nw? kegeeueke (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) ekeeMe efJeegle (Photo-electrnic) mesue yeouelee nw

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 257

 ekeeMe Tpee& kees efJeegle Tpee& ceW
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2001)
leef[le eeueke efkememes yevelee nw? leeByee
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Meg peue efJeegle kee kegeeueke neslee nw, keeeWefke Jen
mJeuhe Deeeefvele neslee nw
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
efJeegle yeuye kee efheueeceW efkememes yevee neslee nw? biemve
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Sce.meer.yeer. pees ueIeg heLeve kes ceeceues ceW efJeegle keer hetefle& kees kee
oslee nQ, keece kejlee nw Oeeje kes leeheve eYeeJe hej
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
levleg ekeej kes ekeeMe yeuye ceW eeesie keer ieF& DeefOekeebMe efJeegle
Meefe eke nesleer nw? Me ekeeMe kes he ceW
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efJeegle kee megeeueke veneR neslee nw esHeeF
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
eeueke kee efJeegle eeflejesOe efkememes mJeleb$e neslee nw? oeye
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe efJeegle
efJeegle kee DeefYeeee DeeJesMe (Charge) mes neslee nw~
efyesve kes Jew%eeefveke efieuye& (Gilbert) ves 1600 F&. ceW efJeegle oes DeeJesMeeW kes yeere ueieves Jeeues Deeke<e&Ce ee eefleke<e&Ce yeue keer
Meyo kee meJe&eLece eeesie efkeee~
DeeJesMe (Charge) :
Goemeerve hejceeCeg ceW Fueske^e@ve eesie ee eme hej DeeJesMe eehle neslee
nw~
efkemeer hejceeCeg ceW GlheVe DeeJesMe keer mebKee hejceeCeg kes eje eee
(Accepted) ee leepe (Donated) Fueske^e@veeW kes yejeyej neslee
nw~
-19
Ske Fueske^eve hej 1.610 ketuee@ce kee $e+Ceelceke DeeJesMe
neslee nw~
peye keesF& hejceeCeg Fueske^e@ve leeielee nw, lees Gme hej Oeve DeeJesMe
(Positive charge) leLee Fueske^e@ve enCe kejves hej $e+Ce DeeJesMe
(Negative charge) hewoe neslee nw~
meceeve DeeJesMeeW kes ceOe eefleke<e&Ce (Repulsion), peyeefke Demeceeve
DeeJesMe ceW Deeke<e&Ce (Attraction) neslee nw~
DeeJesMe Ske DeefoMe (Scalar) jeefMe nw~
DeeJesMe kee cee$eke ketuee@ce (Coulomb) neslee nw~
1 ketueece 6.251018 Fueske^eve
DeeJesMe keer peevekeejer Fueske^esceerj, Jeesuceerj leLee yewefueefmke efJeegle Oeeje keer ceehe Deceerj (Ammeter) veeceke eb$e mes keer peeleer
iewuJesveesceerj mes ueieeee pee mekelee nw~
efmLej DeeJesMe kes keejCe kesJeue efJeegle #es$e (Electric field), Ske Ske DeeoMe& Deceerj kee eeflejesOe Metve nesvee eeefnS~
meceeve Jesie mes ieefleMeerue DeeJesMe kes keejCe kesJeue efJeegle Deewj
egcyekeere #es$e leLee lJeefjle DeeJesMe kes keejCe efJeegle #es$e, egcyekeere
#es$e SJeb efJeefkejCe GlheVe nesles nQ~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 258
peye pecexefveece peeueer ceW Deemexefveke hejceeCeg [eues peeles nQ, lees Jen
keee yeve peelee nw? yeee mesceerkeC[kej
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013)
eleeJeleea Oeeje kees ef Oeeje ceW efkemekes eje yeouee peelee nw?
jsefkeHeeej
(kesvere meMee hegefueme yeue (CAPF) hejer#ee, 2013)
ceesyeeFue ceW eege nesves Jeeueer yewefjeeb nw efleereke yewefjeeb
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)
Deesce kee efveece efkemekes yeejs ceW mener nw? eeueke
(mebege neej meskeC[jer (102)mlej hejer#ee, 2013)
Oeeje kee Jenve kejles mecee megeeueke kewmee neslee nw?
$e+Ceelceke DeeJesefMele
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Hewj[ (Farad) efkemekee Skeke (Unit) nw? Oeeefjlee kee
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
[eevewcees Fmes heefjJeefle&le kejlee nw? eebef$eke Tpee& kees efJeegle
(Fuesefke^keue) Tpee& mes
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
Ske heetpe keer leej kees Fve ue#eCeeW kes keejCe heneevee peelee nw?
Ge eeflejesOekelee leLee vetvelece ieueveebke
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
ketueece kes efveece (Coulomb's Law)
ieCevee ketueece efveece kes DeeOeej hej keer peeleer nw~
en yeue oesveeW DeeJesMeeW kes heefjceeCe, Gvekes yeere keer otjer leLee yeere
kes ceeOece keer eke=efle hej efveYe&j kejlee nw~
ketueece kes Devegmeej, oes DeeJesMeeW kes yeere Deeke<e&Ce ee eefleke<e&Ce
yeue- (i) DeeJesMeeW kes iegCeveheue kee meceevegheeleer neslee nw~ (ii)
DeeJesMeeW kes yeere keer otjer kes Jeie& kee Jegleceevegheeleer neslee nw~
eefo Skeebke DeeJesMeeW kees 1 ceer. keer otjer hej jKee peee lees oesveeW kes
yeere ueieves Jeeuee yeue 9109 N neslee nw~
DeeJesMe (Charge)
DeeJesMe : Ske DeefoMe jeefMe nw~
efmLej DeeJesMe : efJeegle #es$e hewoe neslee nw~
Ske meceeve ieefleMeerue DeeJesMe : efJeegle #es$e egcyekeere #es$e~
lJeefjle DeeJesMe : efJeegle #es$e egcyekeere #es$e efJeefkejCe~
DeeJesMe ceeheves kes GhekejCe : Fueske^esceerj; Jeesuceerj~
efJeegle Oeeje (Electric Current) :
DeeJesMe kes eJeen kees efJeegle Oeeje kenles nQ~
efJeegle Oeeje kee cee$eke Sefcheej (A) neslee nw~
nw ~
eefo efkemeer eeueke mes t mecee ceW Q ketuee@ce kee DeeJesMe eJeeefnle
neslee nes lees, efJeegle Oeeje (I) = Q/t.
 eefo efkemeer eeueke kes DevegemLe #es$eheue mes Ske meskeC[ ceW Ske eeflejesOe Ie peelee nw~
ketueece kee DeeJesMe iegpejlee nw lees 1 Scheerej keer Oeeje eJeeefnle eefo oes ee oes mes DeefOeke eeuekeeW kees meerOes efmeje mes efmeje (End to
nesleer nw~ End) pees[e peelee nw, lees Gmes esCeer ece pees[ (Series Connec-
efJeYeJe (Potential) : tion) kenles nQ~
efkemeer efJeegle #es$e ceW Devevle mes FkeeF& Oeve DeeJesMe kees efkemeer efyevog oes ee oes mes DeefOeke eeuekeeW kes efmejeW kees Ske ner mebege efyevog hej
leke ueeves ceW pees keee& efkeee peelee nw, Gmes Gme efyevog hej efJeYeJe pees[les nQ, lees Ssmes pees[ kees meceeveevlej pees[ (Parallel Connection)
kenles nQ~ kenles nQ~
Fmekee cee$eke Jeesu (V) neslee nw~ nceejs Iej kes efJeegle-GhekejCe meceeveevlej ece ceW peg[s nesles nQ~
Fmes Jeesuceerj ee iewuJeveesceerj mes ceehee peelee nw~ Delevle ner kece eeflejesOe Jeeues leej kees Meb (Shunt) kenles nQ~
Ske DeeoMe& Jeesuceerj kee eeflejesOe Devevle nesvee eeefnS~ Meb kees meceeveevlej ece ceW pees[les nQ~ en Ge Oeeje mes Oeeje
efJeegle Oeeje kes eJeen kes efueS oes efyevogDeeW kes yeere efJeYeJeevlej ceeheer keer j#ee kejlee nw~
(Potential difference) DeeJeMeke nw~ eeflejesOekelee (Resistivity) :
Deesce kee efveece (Ohm's law) : en Ske efveeleebke (Constant) nw~
Deesce kes efveece kes Devegmeej, efveele leehe hej efkemeer eeueke ceW Fmekee ceeve eeueke kes heoeLe& keer eke=efle leLee Gmekeer Yeewefleke
eJeeefnle nesves Jeeueer Oeeje eeueke kes efmejeW kes yeere efJeYeJeeblej kes DeJemLeeDeeW (Physical Condition) hej efveYe&j kejlee nw~
meceevegheeleer neslee nw~ Fmekee cee$eke Deesce-ceerj ( - m) neslee nw~
DeLee&led, efJeYeJeevlej (V) efJeegle Oeeje (I) ; eeflejesOe kes Jeglece kees eeuekelee kenles nQ~ Fmekee cee$eke cenes
ee V = RI peneB R Ske efveeleebke (Constant) nw efpemes eeueke (Mho) nw, efpemes meercesve (Siemen) Yeer kenles nQ~
kee eeflejesOe (Resistance) kenles nQ~ efJeefMe eeflejesOe ee eeflejesOekelee kes Jeglece kees efJeefMe eeuekelee
Deesce kee efveece eke=efle kee efveece veneR nw, keeeWefke meYeer eeueke kenles nQ~ Fmekee cee$eke Deesce -1 ceerj -1 nw~
Fmekee DevegmejCe veneR kejles nQ~ efpeme eeueke keer eeflejesOekelee DeefOeke nesleer nw Gmekeer eeuekelee
pees eeueke Deesce kes efveece kee heeueve veneR kejles, GvnW DeveDeesceere (Conductivity) kece nesleer nw~
eeflejesOe (Non-ohmic resistance) kenles nQ~ eeBoer keer eeuekelee meJee&efOeke nesleer nw, Dele: Gmekeer eeflejesOekelee
eeflejesOe (Resistance) : meyemes kece nesleer nw~
eeueke kes DeCegDeeW/hejceeCegDeeW/DeeeveeW kes eje eJeeefnle efJeegle keg eeuekeeW keer eeflejesOekeleeSB efvecveefueefKele nQ
Oeeje kee pees efJejesOe efkeee peelee nw, Gmes eeflejesOe kenles nQ~ heoeLe& eeflejesOekelee heoeLe& eeflejesOekelee
Fmekee cee$eke Deesce () neslee nw~ ( - m) ( - m)
-8
Fmes er mesve mesleg (Wheat stone bridge) leLee heesm Dee@efheme eeBoer 1.610 ceeveJe Mejerj 1104
yee@keme mes ceehee peelee nw~ leeB yee 1.710-8 Meg peue 2.5105
eeueke kee eeflejesOe Suegefceefveece 2.710-8 keeBe 1010 mes 1014
-8
eeueke keer uecyeeF& ye{ves hej : ye{lee nw~ ueesne 10 10 ke"esj jyej 1013 mes 1016
eeueke kee DevegemLe #es$eheue ye{ves hej : Ielee nw~ efveeesce 10010-8 veceke 1014
keeye&ve 3.510-5 efheIeuee keJeedpe& 1016
OeelegDeeW SJeb efceeOeelegDeeW kee leeheceeve ye{ves hej : ye{lee nw~
efJeegle Gpee& (Electric Energy) :
De&eeuekeeW kee leeheceeve ye{ves hej : Ielee nw~
efkemeer eeueke mes efJeegle Oeeje eJeeefnle kejves hej GmeceW GlheVe Gpee&
efJeegle DeheIedeeW kes leeheceeve ye{ves hej : Ielee nw~
kees efJeegle Tpee& kenles nQ~
eeuekeeW kees esCeer ece ceW pees[ves hej : ye{lee nw~ efJeegle Gpee& kes keejCe GlheVe G<cee (H) = i2 Rt
eeuekeeW kees meceeveevlej ece ceW pees[ves hej : Ielee nw~ peneB i efJeegle Oeeje
efkemeer eeueke kee eeflejesOe (R), eeueke keer uecyeeF& ( l ) kes ReeflejesOe
meceevegheeleer leLee Gmekes DevegemLe #es$eheue (Area of Cross Sec- leLee tmecee nw~
tion) (A) kee Jegleceevegheeleer neslee nw~
efJeegle Meefe (Electric Power) :
eeflejesOe (R) l eefle Skeebke mecee ceW Jee efJeegle Gpee& kees efJeegle Meefe kenles nQ~
R l/A Fmekee S.I. cee$eke Jee neslee nw~ Fmekes ye[s cee$eke efkeueesJee
R = l/A (103 Jee) leLee cesieeJee (106 Jee) nesles nQ~
peneB Ske efveeleebke (Constant) nw, efpemes eeueke keer eeflejesOekelee eefle IeCs Ske efkeueesJee Gpee& GheYeesie kees Ske efkeueesJee Iebe ee
(Resistivity) kenles nQ~ Ske etefve kenles nQ~
Oeeleg Jeeues eeuekeeW kes leeheceeve ye{ves hej Gmekee eeflejesOe ye{lee nw, etefve (UNIT), yees[& Dee@he ^s[ etefve (Board of Trade Unit,
peyeefke De&eeuekeeW SJeb efJeegle DeheIedeeW kes leeheceeve ye{ves hej BOTU) kee mebef#ehle he neslee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 259

heefjCeeefce$e (Transformer) : 5 A kes leej mes ess GhekejCeeW kees pees[e peelee nw~
en Deveesve esjCe (Mutual induction) kes efmeevle hej keee& Iej kes efJeegle GhekejCeeW kees meceeveevlej ece ceW pees[e peelee nw~
kejlee nw~ cegKe leej kes Deefleefje oes Deewj Yeer leejeW kee eeesie efkeee peelee nw,
Fmekes DeeefJe<keej kee ese hewje[s kees efoee peelee nw~ efpevnW Goemeerve (Neutral) leLee DeeOeejefMeje (Earth Terminal)
FmeceW eeLeefceke (Primary) SJeb efleereke (Secondry) oes ekeej kene peelee nw~
keer kebg[efueeeB nesleer nQ~ mee@kes kes leerve efheveeW ceW meyemes uecyee efheve DeeOeejefMeje (Earth
Terminal) mes peg[e jnlee nw~
Fmekes eje efJeegle Jeenke yeuye (Electro Motive Force) ceW
heefjJele&ve efkeee peelee nw~ Yeejle ceW efpeme efJeegle keer Deehetefle& keer peeleer nw Gmekeer DeeJe=efe
(Frequency) 50Hz nesleer nw~
Ssmes ^ebmeheece&j efpemeceW Ge efJeYeJe kee efvecve efJeYeJe ceW heefjJele&ve
efkeee peelee nw, Gmes Deheeeeer ^ebmehee@ce&j (Stepdown Trans- heetpe (Fuse) :
former) kenles nQ~ Heetpe eeueke heefjheLe ceW ueieer Ske megj#ee egefe (Safety device)
efvecve efJeYeJe kees Ge efJeYeJe ceW heefjJeefle&le kejves Jeeues ^ebmeheece&j nesleer nw~
kees Gheeeeer ^ebmeheece&j (Step-up transformer) kenles nQ~ ueIegheLeve (Short Circuiting) ee DeefleYeej (Over-loading)
keer efmLeefle ceW en efJeegle GhekejCeeW keer megj#ee kejlee nw~
Fmekes eje efmehe& eleeJeleea Oeeje (Alternating Current) kes
efJeYeJe ceW heefjJele&ve efkeee peelee nw~ Fmekee efvecee&Ce Gve efceeOeelegDeeW mes efkeee peelee nw, pees efJeegle
heefjheLe kes leeheceeve kes Ske meercee mes DeefOeke ye{ peeves hej efheIeue
eleeJeleer& Oeeje (A C) SJeb efo Oeeje (DC) ceW Devlej peeles nQ~
eleeJeleea Oeeje (AC) efo Oeeje (DC) eefo heetpe kees efve, meeermee leLee efJemceLe kes efceeCe mes efveefce&le efkeee
(Alternating Current) (Direct Current)
peelee nw lees Fmekee ieueveebke 400C neslee nw~
Ske efveefMele meceeevlejeue ceW Oeeje kes heefjCeece SJeb efoMee ceW keg heetpe Gvekes mebIeke Oeeleg leLee Gvekes ieueveebke efvecveefueefKele
Oeeje kes heefjceeCe SJeb efoMee ceW keesF& heefjJele&ve veneR~ nQ
ceW heefjJele&ve
ekeej mebIeke Oeeleg ieueveebke
^ebmehee@ce&j keer meneelee mes efJeYeJe kes ceeve ceW heefjJele&ve veneR
jespe cesue efvemeermeeefJemceLe 400C
efJeYeJe ceW heefjJele&ve efkeee pee mekelee~
Jeg[ cesue efvemeermeeefJemceLekew[efceece 650C
eeske kegC[ueer (Choke Coil) Oeeje efveeb$eCe kes efueS Oeeje
keer meneelee mes Oeeje efveeb$eCe efveeb$eke (Rehostate) kee vetve cesue efvemeermeeefJemceLe (OeelegDeeW keer 950C
Gheeesie~ eefleMele cee$ee jespe cesue mes efYeVe)
Iej kes DeefOekeebMe GhekejCe yewjer kees DeeJesefMele (Charge) efJeegle Oeeje kes eYeeJe :
Fmeer mes mebeeefuele nesles nQ kejves leLee efJeegle DeheIeve efJeegle Oeeje kes eYeeJe kees efvecveefueefKele eej JeieeX ceW Jeieeake=le efkeee
(Electrolysis) efmehe& Fmeer kes ieee nw
eje mebYeJe~ (1) G<ceere eYeeJe
eleeJeleea Oeeje kees efo Oeeje ceW yeoueves kes efueS efokeejer (Rec- (2) ekeeMeere eYeeJe
tifier) kee eeesie efkeee peelee nw, peyeefke efo Oeeje kees eleeJeleea (3) egcyekeere eeYeeJe
Oeeje ceW yeoueves kes efueS FveJe&j (Inverter) kee Gheeesie efkeee (4) jemeeeefveke eYeeJe
peelee nw~ (1) G<ceere eYeeJe (Heating Effect)
IejeW ceW efJeegle keer Deehetefle& eeueke ceW efJeegle Oeeje kes eJeen ceW eeflejesOe kes keejCe G<cee GlheVe
(Domestic Supply of Electricity) nesleer nw~
efJeegle ie=neW (Power Houses) ceW efJeegle kee Glheeove meeceevele: efkemeer R eeflejesOe Jeeues eeueke ceW i Sefcheej keer efJeegle Oeeje t
11000 Jeesu hej efkeee peelee nw~ mecee leke eJeeefnle kejves hej,
efJeegle ie=n kes heeme Fme efJeYeJe kees meeceevele: yeejn iegCee ye{e efoee GlheVe G<cee (H) = i2 Rt petue neslee nw~
peelee nw Ssmee nmleevlejCe #eefle (Transmission Loss) kees kece
efJeegle Oeeje kes G<ceere eYeeJe kee Gheeesie Iejsuet GhekejCeeW pewmes,
kejves kes efueS efkeee peelee nw~
efJeegle G<ceke (Electric Heater) efJeegle esme (Electric Press),
en Oeeje eleeJeleea Oeeje nesleer nw~
G<cee mebJenke (Heat Convector) Fleeefo ceW efkeee peelee nw~
cegnuues ceW efmLele ^ebmehee@ce&j keer meneelee mes keF& ceOeJeleea mLeeveeW
hej Ieees iees efJeegle efJeYeJe kees 220 Jeesu ceW heefjJeefle&le kej IejeW Fve GhekejCeeW kee leeheceeve 800 C mes 1000 C kes ceOe neslee nw~
0 0

ceW efJeegle keer Deehetefle& keer peeleer nw~
Iej ceW efJeegle kes Gheeesie kes efueS oes cegKe leej15A leLee 5A
kee eeesie efkeee peelee nw~
15 A kes leej mes Iej kes ye[s GhekejCe (nerj, jsefepejsj) pees[s
peeles nQ~
Ge leeheceeve eehle kejves kes efueS Fve GhekejCeeW ceW Ge eeflejesOekelee
Jeeues efceeOeeleg kes leejeW kee eeesie efkeee peelee nw~
meeceevele: veeFeesce (efveefkeue SJeb eesefceece kee efceeOeeleg) kes leej
kee eeesie efkeee peelee nw~ keg mLeeveeW hej cewieveerve (leebyee, cewieveerpe
leLee efveefkeue kee efceeOeeleg) kee Yeer eeesie efkeee peelee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 260

G<ceere efJeegle eYeeJe (Thermo Electric Effect) leeheoerhle yeuye (Incandescent Bulb)
G<cee keer meneelee mes efkemeer eeueke ceW efJeegle kee Glheeove Oeeje meeceeve ekeej kes efJeegle yeuyeeW kees leeheoerhle yeuye kenles nQ~
kee G<ceere-efJeegle eYeeJe kenueelee nw~ Fmekee leeheceeve 15000C mes 27000C leke neslee nw~
Fme eYeeJe ceW leerve mebyebefOele eYeeJeeW kee DeOeeve efkeee peelee nw~ yeuye kes Deboj veeF^espeve leLee Deeie&ve pewmeer Deefee iewme (Inert
Fve eYeeJeeW kees efmeyeske eYeeJe, hesefuej eYeeJe leLee Lee@cemeve eYeeJe gas) Yejer peeleer nQ, efpememes yeuye kes lebleg kee Jee<heve jeskee pee
kes veece mes peevee peelee nw~ mekes~
efJeegle G<ceere eYeeJe levleg kes he ceW biemve kee eeesie efkeee peelee nw, efpemekee
efmeyeske eYeeJe : oes Oeeleg kes pebkeMeve kees iece& kejves hej efJeegle ieueveebke 33800C neslee nw~
Oeeje kee eJeen~ 90 G<cee leLee 10 ekeeMe eehle neslee nw~
hesefuej eYeeJe : oes eeueke pebkeMeve mes efJeegle eJeeefnle nesves eefleoerhle veueer (Fluorescent Tube)
hej G<cee kee Glmepe&ve ee DeJeMees<eCe~ keeBe keer Ske yesueveekeej KeesKeueer veueer nesleer nw, efpemeceW oesveeW esjeW
Lee@cemeve eYeeJe : Demeceeve iece& Oeeleg mes efJeegle Oeeje eJeen mes hej Fueske^es[ nesles nQ~
G<cee kee Glmepe&ve ee DeJeMees<eCe~ Fueske^es[eW hej yesefjece Dee@kemeeF[ keer ueshe e{eF& peeleer nw, leeefke
efmeyeske eYeeJe (Seebeck effect) efJeegle Oeeje kes eJeen mes Fueske^es[eW mes DeefOeke Fueske^e@veeW kee
Fme eYeeJe keer Keespe pece&veer kes Jew%eeefveke efmeyeske kes eje 1921 ceW Glmepe&ve nes mekes~
keer ieF&~ veueer kes Devoj efvecve oeye hej iewme Yejer peeleer nw, efpemekes hejceeCeg
efmeyeske ves Deheves eYeeJe kees mecePeeves kes efueS efYeVe-efYeVe OeelegDeeW kes Fueske^e@veeW eje Gesefpele neskej hejeyeQieveer efkejCeW (Ultraviolet
pees[s yeveeS~ pees[eW kes leeheeW ceW Deblej jnves hej Oeeleg kes leejeW mes Rays) es[les nQ~
neskej efJeegle Oeeje eJeeefnle nesves ueieleer nw~ Fme eYeeJe kees efmeyeske veueer keer oerJeejeW hej hee@mheesjme veeceke eefleoerhle heoeLe& kee ueshe
eYeeJe leLee Fme ekeej yenves Jeeueer Oeeje kees T<cee efJeegle Oeeje e{e jnlee nw, pees hejeyeQieveer efkejCeeW kee DeJeMees<eCe kej Me
kenles nQ~ ekeeMe es[les nQ~
eefo Ssverceveer (Sb) SJeb efJemceLe (Bi) kees pees[e peelee nw, lees Oeeje veueer ceW MJesle ekeeMe eehle kejves kes efueS heeje leLee Dee@ie&ve, heeruee
keer efoMee Ssverceveer mes efJemceLe keer Deesj nesleer nw, peyeefke leeByes SJeb ekeeMe kes efueS meesef[ece leLee veejbieer ekeeMe kes efueS efveDee@ve kee
ueesns kes egice ceW Oeeje keer efoMee leeByes mes ueesns keer Deesj nesleer nw~ Gheeesie efkeee peelee nw~
Fme eYeeJe kee Gheeesie leeheegice leeheceeheer (Thermo Couple efveDee@ve kee Gheeesie efJe%eeheve kes detyeeW ceW Yeer neslee nw~
Thermometre) leLee efJeefkejCe ceeheves kes efueS LeceexheeFue (Ther- Fme veueer ceW GlheVe Tpee& kee 70 G<cee kes he ceW leLee 30
mopile) kes efvecee&Ce ceW efkeee peelee nw~ ekeeMe kes he ceW eehle neslee nw~
hesefuej eYeeJe (Peltier Effect) mebege eefleoerhle oerhe (Compact Fluorescent Lamp)
Fme eYeeJe keer Keespe eebme kes Jew%eeefveke hesefuej kes eje 1834 ee meer.She.Sue. (CFL)
F&. ceW keer ieF&~ en uewche Yeer eefleoerhle veueer kes efmeeble hej keee& kejlee nw~
en eYeeJe efmeyeske eYeeJe kee Gue neslee nw~ FmeceW ekeeMe efJekeerCe&ke [eees[ (Light Emitting Diode) kee
Fme eYeeJe kes Devegmeej, oes Oeeleg leejeW kees pees[kej peye efJeegle Oeeje eeesie efkeee peelee nw~
eJeeefnle keer peeleer nw, lees pebkeMeve hej ee lees G<cee kee Glheeove Fmemes efvekeueves Jeeues ekeeMe kee jbie hee@mheesjme kes ekeej hej efveYe&j
neslee nw ee DeJeMees<eCe~ kejlee nw~
Fme eYeeJe kee Gheeesie G<ceere-efJeegle eMeerleke (Thermo-elec- uespej (LASER)
tric Refrigerator) yeveeves ceW efkeee peelee nw~
LASER Light Amplification by Stimulated Emission
Lee@cemeve eYeeJe (Thompson Effect) of Radiation (Glesefjle Glmepe&ve mes ekeeMe efkejCeeW kee
Fme eYeeJe keer Keespe Lee@cemeve ee uee[& kesefuJeve kes eje keer ieF&~ eJe&ve) kee mebef#ehlee#ej neslee nw~
Fme eYeeJe kes Devegmeej, peye efkemeer Demeceeve iece& Oeeleg kes eeueke mes Fmekee DeeefJe<keej Decesefjkee kes Jew%eeefveke efLeees[j meeFceve ves 1960
efJeegle Oeeje eJeeefnle keer peeleer nw, lees eeueke ceW ee lees G<cee kee F&. ceW efkeee~
DeJeMees<eCe ee Glmepe&ve neslee nw~ henuee efveefce&le uespej yeer efemue uespej Lee, efpememes ueeue jbie keer
Lee@cemeve eYeeJe efmehe& Ske eeueke mes mecye neslee nw~ efkejCeW hewoe keer ieF~
(2) ekeeMeere eYeeJe (Lighting Effect) FmeceW keuee mecye (Coherent) SJeb SkeJeCeea (Mono-chro-
eeueke mes efJeegle Oeeje eJeeefnle kejves hej Gesefpele Fueske^eveeW kes matic) ekeeMe eehle neslee nw~
Ge Gpee& ke#ee mes efvecve Gpee& ke#ee ceW ueewves hej ekeeMe kes he Gheeesie : DeeBKeeW keer Meue-efeee, ekeeMe lebleg eje otjmebeej kes
ceW Glmeefpe&le Gpee& kees efJeegle kee ekeeMeere eYeeJe kenles nQ~ Fmekee mebkesleeW kee es<eCe, OeelegDeeW kes Jesefu[bie, veeefYekeere mebueeve, nesueeseeheer,
Gheeesie leeheoerhle yeuye, eefleoerhle veueer, mebege eefleoerhle leLee meer.[er. ceW DeeBke[eW keer efjkeeef[ie SJeb Gmekee he"ve Fleeefo ceW
uespej ceW efkeee peelee nw~ Fmekee Gheeesie efkeee peelee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 261

(3) egcyekeere eYeeJe (Magnetic Effect) efmeuJej Dee@kemeeF[ mesue kees yeve mesue Yeer kenles nQ, efpemekee
efkemeer eeueke mes efJeegle Oeeje eJeeefnle kejves hej Gmekes eejeW Deesj Gheeesie Fueske^e@efveke Ieef[eeW ceW efkeee peelee nw~
egcyekeere #es$e hewoe nes peelee nw~ efueefLeece Dee@kemeeF[ mesue kee Gheeesie mesueheesve ceW efkeee peelee nw~
efJeegle Oeeje kes egcyekeere eYeeJe kee Gheeesie efJeegle egcyeke yeveeves efJeegle DeheIeve
ceW efkeee peelee nw~
efJeegle DeheIede (Electrolyte) :efJeegle DeheIeve kes efueS
eefo efkemeer eeueke kegC[ueer ceW ueesns keer [ jKekej efJeegle Oeeje eege efJeueeve~
eJeeefnle keer peeleer nw, lees Jen efJeegle-egcyeke ceW heefjJeefle&le nes peeleer
Svees[ (Anode) :yewjer kes Oeve OegJe mes peg[e Fueske^es[~
nw~
kewLees[ (Cathode) :yewjer kes $e+Ce OegJe mes peg[e Fueske^es[~
kees ueesns kes eeesie mes DemLeeeer egcyeke leLee Fmheele kes eeesie mes
mLeeeer egcyeke yeveeee peelee nw~ Deveeeve (Anion) :Svees[ hej pecee $e+Ce DeeJesMe ~
Gekeesef kes efJeegle egcyeke yeveeves ceW Sueefvekees (Alnico) leLee keeeve (Cation) :kewLees[ hej pecee Oeve DeeJesMe~
efvehejcewie (Nipermag) veeceke Fmheele (Steel) kee eeesie efkeee Jeesueceerj (Voltameter) :Jen hee$e efpemeceW efJeegle DeheIeve
peelee nw~ mecheeefole neslee nw~
kees ueesns mes yeves DemLeeeer egcyeke kee Gheeesie, sueerheesve kes eener eeLeefceke mesue (Primary Cell) :kesJeue jemeeeefveke Gpee&
(Receiver), efJeegle IeCer leLee esve keer IegC[er ceW efkeee peelee nw~ kee efJeegle Gpee& ceW heefjJele&ve~
(4) jemeeeefveke eYeeJe (Chemical Effect) efleereke mesue (Secondary Cell) :jemeeeefveke Gpee& kee
eefo efkemeer efJeueeve (Solution) mes efJeegle Oeeje eJeeefnle kejves hej efJeegle Gpee& leLee efJeegle Gpee& kee jemeeeefveke Gpee& ceW heefjJele&ve~
keesF& jemeeeefveke eYeeJe efieesej neslee nw lees Fme efJeueeve kees
efJeegle DeheIede (Electrolyte) kenles nQ~ eeLeefceke SJeb efleereke mesue ceW Deblej
peye efkemeer ueJeCeere, Decueere Je #eejere Ieesue ceW efJeegle Oeeje eeLeefceke mesue efleereke mesue
eJeeefnle keer peeleer nw lees Gme efJeueeve kee Oeveelceke Je $e+Ceelceke
DeeeveeW ceW DeheIeve nes peelee nw~ Fme eefeee kees efJeegle jemeeeefveke Gpee& kee efJeegle jemeeeefveke Tpee& kee efJeegle
DeheIeve (Electrolysis) kenles nQ~ Tpee& ceW heefjJele&ve leLee efJeegle Tpee& kee jemeeeefveke
efJeegle DeheIeve keer eefeee ceW oes Oeeleg keer [eW kee Gheeesie efkeee Tpee& ceW heefjJele&ve~
peelee nw, efpemes Fueske^es[ kenles nQ~ Fmes hegveDee&JesefMele veneR efkeee Fmes hegve: DeeJesefMele efkeee
yewjer kes Oeve OegJe mes peg[s Fueske^es[ kees Svees[ leLee $e+Ce OegJe mes pee mekelee nw~
peg[s Fueske^es[ kees kewLees[ (Cathode) kenles nQ~
Ske DevegleceCeere (Irrev- Ske GleceCeere (Reversible)
efJeegle DeheIeve kee Gheeesie ersible) DeefYeefeee DeefYeefeee~
(i) efJeegle mesueeW kes efvecee&Ce ceW
efJeegle mesue (Electric Cell) kee DeLe& efJeegle jemeeeefveke mesue Jeesuere mesue, ueskeueebMes mesue meermee mebeeeke mesue, ueerefLeece
[sefveeue mesue, efpebke keeye&ve Dee@kemeeF[ mesue, efvehes (Ni-Fe)
(Electro-chemical Cell) mes neslee nw~
mesue Fleeefo Fmekes GoenjCe nQ mesue, Fleeefo Fmekes
efJeegle mesue oes ekeej kes nesles nQeeLeefceke SJeb efleereke~
GoenjCe nQ~

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

efJeegle yeuye kee efheueeceW (yeuye lebleg) yevee neslee nw Deheeeve kes efueS
biemve kee eefleoerefhle veueer ceW meJee&efOeke meeceevele: eeesie efkeee peelee nw
[eevescees kee keee& nw eebef$eke Tpee& kees efJeegle Tpee& heeje Jee<he leLee Deeie&ve kee
ceW yeouevee eefleoerefhle yeuye (heueesjsmeW detye) ceW keewve meer iewme Yejer peeleer nw
Leceexms mebyebefOele nw leeheece mes cejkeetefjke Dee@kemeeF[ Deewj efveee@ve
heetpe ceW eege leej keer efJeMes<elee nesleer nw leebyee SkeefJeegle Deegcyekeere heoeLe& nw
Ge eeflejesOeke Meefe/efvecve ieueveebke heeses mesue ceW ekeeMe Tpee& kees heefjJeefle&le efkeee peelee nw
efJeegle GhekejCe ceW DeLe& kee eeesie neslee nw efJeegle Tpee& ceW
megj#ee kes efueS Yeejle ceW efkeme ekeej keer efyepeueer kee Glheeove meJee&efOeke neslee nw?
eleeJeleea Oeeje (AC) kees efo Oeeje (DC) ceW heefjJeefle&le kejves leeheere efJeegle
Jeeueer egefe kees kenles nQ jsefkeheeej Meg<ke ceeveJe Mejerj kes efJeegle eeflejesOe kee heefjceeCe neslee nw
^ebmeheece&j eege nesles nQAC Jeesuspe kes Gheeeve ee 106 Deesce

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 262

 Deefleeeueke (Super Conductor) Jes lelJe nQ jyeeFve leLee [eevescees mes efyepeueer eehle kejves ceW Tpee& kee heeblejCe
efpevekee eeflejesOe yengle vetve leeheceeve neslee nw eebef$eke Tpee& kee efJeegle Tpee& ceW
hej ueieYeie Metve nes peelee nw megj#ee kes efueS eege heetpe leej yeveer nesleer nw
ee&, Fuesefke^ke jesJej Deeefo ceW eege eepexyeue yewefjeeW ceW Fueske^e[ efve Deewj meermees kes efcee Oeeleg mes
kes he ceW Deeceleewj hej eege efkeee peelee nw hejce Metve (O0K) leeheceeve hej DeOe&eeuekeeW kee efJeegle eeflejesOe
efvekeue Deewj kew[efceece neslee nw Deveble
Jen heoeLe& keewve mee nw pees eee: heueesjsmeW detyeeW ceW Fmlesceeue efkeee (hejce Metve leeheceeve hej DeOe&eeueke heoeLeeX kee efJeegle eeflejesOe
peelee nw heejo Jee<he leLee Deeie&ve Deveble nes peelee nw Deewj es kegeeueke keer lejn JeJenej kejles nQ)
Ske meceeve Meg<ke mesue ceW efJeegle DeheIede neslee nw eleeJeleea Oeeje (Alternative Current) Gheeesieer veneR nw
Deceesefveece keueesjeF[ mesjspe yewjer kees eepe& kejves nsleg
[eevescees heefjJeefle&le kejlee nw eebef$eke Tpee& kees efJeegle mehueeF& ceW megj#ee kes efueS Gheeesie ceW Deeves Jeeueer heetpe leej
efJeegle Tpee& ceW efpeme Oeeleg keer yeveer nesleer nw, Gmekee
Deefleeeueke kee ue#eCe nw Ge heejiecelee ieueveebke kece neslee nw
efyepeueer kes Kehele kee efyeue DeeOeeefjle neslee nw efJeegle eoee ceW eege heetpe kee
Jeespe (Watt) kes ceeheve hej ieueveebke efvecve neslee nw
100 Jee kee efyepeueer kee yeuye eefo 10 Iebs peues lees efyepeueer Iejsuet efJeegle leej mLeeheve ceW cetuele: neslee nw
Kee& nesieer 1 FkeeF& (Unit) meceeveevlej mecyebOeve
Ske keej yewjer ceW eege efJeegle DeheIede neslee nw leerve efheve efyepeueer kes hueie ceW meyemes uecyeer efheve kees pees[e peelee nw
meuheetefjke Decue DeeOeej efmejs (Earth) mes
heetpe kee efmeeble nw efJeegle kee T<ceere eYeeJe efJeegle Tpee& kees eebef$eke Tpee& ceW yeouelee nw efJeegle ceesj

6. egcyekelJe (Magnetism)

Yeewefleke Meee kes Fme DeOeee KeC[ kes Debleie&le egcyeke leLee egcyekelJe (Magnet and Magnetism), egcyekeere #es$e leLee egcyekeere yeue
jsKeeSb (Magnetic Field and Lines of Magnetic Force), egcyekelJeMeeruelee (Permeability), egcyekeere eJe=efe (Magnetic Suscep-
tibility), egcyekeere heoeLe& (Magnetic Substances) leLee Yet-egcyekelJe (Terrestrial Magnetism) kee DeOeeve efkeee peelee nw~

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW egcyekelJe

ieefleMeerue Jewegle DeeJesMe hewoe kejlee nw egcyekeere #es$e
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
eefo keesF& ob[ egcyeke kees oes yejeyej efnmmeeW ceW kee efoee peeS, lees
eleske gke[s keer OegJeere Meefe hej keee eYeeJe he[siee?
eLeeJele jnsieer
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2011)
meceeve egcyekeere #es$e efkememes oMee&ee peelee nw? meceevlej ueeFveeW
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efkemeer mLeeve hej egcyekeere eeceesej Deewj Yeewieesefueke eeceesej kes
yeere kee keesCe kewmee neslee nw? De#eebMe
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
uesmej efJeefkejCeeW kee efkeme ekeej kee hegbpe nw?mebiele leLee SkeJeCeea
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)

efJeefMe< leLe egcyekelJe

egcyeke Jewmes heoeLe& nesles nQ efpevekes vepeoerke jKes ueewnere heoeLe& Gvekeer egcyeke kes iegCe
Deesj Deekeef<e&le nes peeles nQ~
egcyeke eeke=efleke SJeb ke=ef$ece oes ekeej kes nesles nQ~
eeke=efleke egcyeke ueesns kes Dee@kemeeF[ (Fe3 04) nesles nQ, peyeefke
ke=ef$ece egcyeke kee efvecee&Ce ueesns, Fmheele ee keesyee@u mes efkeee
peelee nw~
egcyeke ceW Jen efyevog peneb Gmekeer Deeke<e&Ce Meefe cenece nesleer nw,
OegJe (Pole) kenles nQ~
efkemeer [ egcyeke kees mJeleb$e he mes #eweflepe uekeeves hej he=LJeer kes
Yeewieesefueke Gej efoMee ceW efmLele OegJe kees Gejer OegJe leLee otmejs OegJe
kees oef#eCeer OegJe kenles nQ~
(i) #eweflepe leue ceW mJeleb$eleehetJe&ke uekeees iees egcyeke kee Ske OegJe
meowJe Gejer efoMee ceW leLee otmeje OegJe oef#eCeer efoMee ceW neslee nw~
(ii) efJepeeleere (Dissimilar) OegJeeW ceW Deeke<e&Ce leLee mepeeleere
(Similar) OegJeeW ceW eefleke<e&Ce (Repulsion) neslee nw~
(iii) egcyeke ueewnere heoeLeeX ceW esjCe (Induction) eje egcyekelJe
GlheVe kejlee nw~
(iv) efkemeer egcyeke kees lees[ osves hej Gmekes gke[s hegve: egcyeke
keer lejn JeJenej kejles nQ~
(v) efkemeer egcyeke kees heerves ee iece& kejves hej Gmekeer egcyekeere
Meefe ve nes peeleer nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 263

 (vi) egcyekeere yeue jsKeeSb (Magnetic Lines of Force) Gejer ueewn egcyekeere heoeLe& (Ferro-magnetic Substances) egcyekeere
OegJe mes efvekeue kej oef#eCeer OegJe nesles ngS hegve: JeneR Jeeheme #es$e ceW jKes peeves hej ve efmehe& #es$e keer efoMee ceW egcyeefkele nesles nQ, yeefuke
Dee peeleer nw~ mJeeb egcyeke yeve peeles nQ~ ueesne (Fe), efveefkeue (Ni), keesyee@u (Co),
(vii) OegJeeW kes meceerhe peneb egcyekeere #es$e eyeue neslee nw, Jeneb yeue Fmheele Fmekes GoenjCe nQ~
jsKeeSb heeme-heeme nesleer nQ~ Yet-egcyekelJe (Terrestrial Magnetism)
(viii) oes yeue jsKeeSb Ske otmejs kees keYeer veneR keeleer~ nceejer he=LJeer Yeer Ske egcyeke keer lejn JeJenej kejleer nw~
egcyekeMeeruelee (Permeability) : he=LJeer kee egcyekeere Gejer OegJe Gmekes Yeewieesefueke oef#eCe efoMee ceW
heoeLe& kee Jen iegCe efpemekes keejCe Gmekes Yeerlej egcyekeere yeue leLee egcyekeere oef#eCeer OegJe Yeewieesefueke Gej efoMee ceW DeJeefmLele nw~
jsKeeDeeW keer meIevelee ye{ ee Ie peeleer nw, egcyekeMeeruelee kenueeleer he=LJeer kes egcyekelJe kee keejCe DeYeer mhe veneR nw~ Ske ceevelee kes
nw~ Fmes mes oMee&leW nQ~ Devegmeej, he=LJeer kes Deheves De#e hej Ietceves kes keejCe he=LJeer kes Deboj
egcyekeMeeruelee kee cee$eke nsvejer/ceer. neslee nw~ kes efheIeues heoeLeeX ceW mebJenve OeejeSb GlheVe nesleer nQ, efpemekes keejCe
heoeLe& kee Jen iegCe efpememes en helee euelee nw efke heoeLe& efkeleveer egcyekeere #es$e GlheVe neslee nw~
megiecelee mes Deewj efkelevee DeefOeke egcyekelJe enCe kejlee nw, Gmekeer he=LJeer kee egcyekeere De#e Gmekes Yeewieesefueke De#e kes meeLe 200 kee
egcyekeere eJe=efle (Magnetic Susceptibility) kenueelee nw~ keesCe yeveeleer nw~
egcyekeere heoeLe& he=LJeer kee egcyekeere oef#eCeer OegJe 70.50 Gejer De#eebMe leLee 960
eefleegcyekeere heoeLe& : egcyekeere #es$eeW ceW eeflekeef<e&le nesles nQ~ heefMeceer osMeevlej hej kevee[e ceW efmLele nw, peyeefke egcyekeere Gejer
Devegegcyekeere heoeLe& : egcyekeere #es$e ceW ceecetueer Deekeef<e&le nesles nQ~ OegJe 70.50 oef#eCeer De#eebMe leLee 840 hetJeer& osMeevlej hej Deem^sefueee
ueewn egcyekeere heoeLe& : egcyekeere #es$e ceW mJeeb egcyeke yeve peeles nQ~ ceW efmLele nw~
egcyekeere heoeLe& (Magnetic Substances) he=LJeer keer egcyekeere Yet-ceOe jsKee Yeejle ceW kesjue kes Legcyee mes iegpejleer nw~
egcyekeere eJe=efe kes DeeOeej hej heoeLe& leerve ekeej kes nesles nQ Yeewieesefueke OegJeeW mes egcyekeere OegJeeW kes yeere keer otjer ueieYeie 2000
eefleegcyekeere, Devegegcyekeere leLee ueewn egcyekeere~ Km. nw~
eefleegcyekeere heoeLe& (Diamagnetic Substances) Jewmes heoeLe& egcyeke kes Gheeesie (Uses of Magnet)
nesles nQ pees egcyekeere #es$e ceW jKes peeves hej #es$e keer efJehejerle efoMee ceW efoked meteke (Compass Box) kes he ceW~
egcyeefkele nes peeles nQ~ efJemceLe (Bi), pemlee (Zn), leeByee (Cu), OJeefve DeefYeuesKeve SJeb hegvelheeove ceW egcyekeere she ceW~
eeBoer (Ag), meesvee (Au), peue (H2o) Fleeefo Fmekes GoenjCe nQ~ kechetj kes heueeheer ef[mke ceW~
Devegegcyekeere heoeLe& (Paramagnetic Substances) egcyekeere S.er.Sce. kee[&, esef[ kee[& Je [sefye kee[& kes heers egcyekeere
#es$e ceW jKes peeves hej #es$e keer efoMee ceW ceecetueer mes egcyeefkele nes peeles heoeLe& kes ueshe keer Ske heer nesleer nw, efpemeceW eeesiekelee& keer heneeve
nQ~ Suegceerefveece (Al), meesef[ece (Na), huesefvece (Pt), Dee@kemeerpeve Deewj Gmekee kees[ efhee jnlee nw~
(O2) Fleeefo Fmekes GoenjCe nQ~
Sce.Deej.DeeF&. (MRI) ceW~
7. kechetj (Computer) / Fbjves (Internet)

Jele&ceeve egie kees kechetjeW kee egie kene peee lees DeefleMeesefe veneR nesieer~ eewLeer heer{er kes kechetjeW kes efvecee&Ce ceW eeesie efkeee peelee nw?
eefleeesieer hejer#eeDeeW ceW kechetj kes ekeejeW, eeefJeefOe, keee&Mewueer, Gmekeer met#ce mebmeeefOe$eeW kee
Yee<eeDeeW leLee efJeefYeVe DeJeeJeeW Fleeefo hej yengefJeefOe eMve hets peeles nQ~ (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW kechetj kechetj Jeeejme keee neslee nw?
efkeme heefjheLe (meefke&) kee eeesie kechetj ceW mce=efle eb$e (cesceesjer Ske efJeMes<e ekeej kee kechetj eeseece
ef[JeeFme) keer Yeebefle efkeee peelee nw? (meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
Gue-heue (efHeuehe-Heueehe) kee meerheeret kee hetje he keee nw? meW^ue eesmesefmebie etefve
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
henueer kechetj keer Yee<ee keewve meer efJekeefmele keer ieF& Leer? efkeueke pewefkebie keee nw?Jesye eeeseeDeeW keer ieesheveere peevekeejer
heesj ^eve (C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2010)
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) kechetj kes eesmesmej keer ieefle kees meeceevele: efkemeceW ceehee peelee
hejer#ee, 2003) nw? n&dpe ceW
ef[mke hej Yeb[ejCe nsleg [ee heeFue kee Deekeej ese kejves kes (mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
efueS Gmekes mebmeeOeve kees keee kenles nQ? mecheer[ve peye keF& kechetjeW kees Ske ess mes #es$e ceW efyevee sueerheesve kes leejeW
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008) kes hejmhej pees[ efoee peelee nw, lees Gmes keee kenles nQ?
kechetj keer cegKe mce=efle efkemekees kene peelee nw? RAM mLeeveere #es$e vesJeke& (LAN)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) (ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 264

 kechetj ceW Jeeejme keee nw? Jen eeseece pees kechetj
kes meeheJesej kees neefve henbgeelee nw
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
Yeejle kee henuee kechetj keneb mLeeefhele efkeee ieee Lee?
Yeejleere meebefKekeere mebmLeeve, keesuekeelee
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
keesF& kechetj eeseecej keee kejlee nw?
Jen kechetj kes efueS efkemeer
ekeej kee efebleve kejlee nw
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hejer#ee, 2011)
Gme lekeveerke kees keee kenles nQ, pees Ske ke=ef$ece ogefveee kes me=peve
keer #ecelee eoeve kejleer nw Deewj GmeceW ueesie hejmhej Deble:efeee Yeer
kejeves ueieles nQ? 3-[er JeemleefJekelee
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2011)
[e@me (DOS) kee hetCe& he keee nw?
ef[mke Dee@hejsefbie efmemce
(ne@ej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
Ske yeeF yejeyej neslee nw? 8 efyedme kes
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
Deveske Iejsuet GhekejCeeW ceW efveefce&le ess Deewj memles kechetj efkeme
ekeej kes nesles nQ? ceeFees kechetj
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
efkemeer eeseece ceW yeie keee neslee nw? Sjj
(neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
Ske ieeriee yeeF ceW efkeleves yeeF nesles nQ? 109 yeeFdme
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
kechetj eje eeesie efkeS peeves Jeeues eeseece Deewj [ee keneb
GheueyOe nesles nQ? eesefmebie etefve
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Se.er.Sce.Sue. kee hetCe& he keee nw?
neFhej skem ceeke&Dehe ueQiJespe
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Ske efveyeue efkeleves efyeeW kes yejeyej nesleer nw? 4 (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efvepeer kechetjeW keer keee&#ecelee meceehle nes peeves hej GlheVe keejs
kees keee kenles nQ? heer.meer keeje
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
HTML ceW Jesie efkemeceW heefjye kegbpeerMeyoeW kes yeves nesles nQ?
keesCeere keeske
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
....keece keer Jen cee$ee nw, pees leb$e eefle Skeke mecee ceW kej mekelee
nw efveie&ce
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
eeeueve leb$e neslee nw? Gheeesefielee ce=og meeceeer
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
DOS ceW DIR meceeosMe kee eeesie efkeee peelee nw
HeeFueeW leLee GheefveosefMekeeDeeW keer meteer
eoefMe&le kejves kes efueS
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 265
ef[mke eeeueke leb$e ([eme) keceeC[ nw Hee@jces
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
Ske ekeej kee Fbjves Keelee, efpemeceW kechetj kees meerOes ves kes
meeLe veneR pees[e peelee nw MesuHe Keelee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
mes[& eeseece keer DeJeOeejCee efkemeves Meg keer Leer?
Dee@ve Jee@ve vetcewve
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
peye keesF& kechetj keesF& eceeosMe ueeiet kejlee nw, lees Jen eceeosMe
keneb hej Deke peelee nw? jwce
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efkemeer mebkej kechetj ceW efkeve efJeMes<eleeDeeW kee mecevJee neslee nw?
Deveghe leLee Debkeere kechetjeW kee
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
Sskemesue ceW keewve mee ekeee& meteer kes Debleie&le Gelece ceeve %eele
kejves kes efueS eege efkeee peelee nw? cewkeme
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
et.Sme.yeer. kee eeesie efkemekes efueS neslee nw?
meerefjeue yeme mQ[[&
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Sce.Sme.[e@me ceW eeFcejer HeeFue vesce ceW efkeleves kejwkej jKes pee
mekeles nQ? 8
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
[er.Jeer.[er. kee eeesie efkemekes efueS efkeee peelee nw?
ef[efpeue Jeeref[ees ef[mke
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efkemes Jeu[& JeeF[ Jesye (W.W.W.) kee DeeefJe<keejkelee& ceevee peelee
nw? efce yeve&me& ueer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
http :/www.yahoo.com efkemekee GoenjCe nw? URL
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efve<heeove kes oewjeve eeseece Deewj [ee efkemeceW jnvee eeefnS?
cegKe cesceesjer
ye[s keeeeX kees keF& ess-ess keeeeX ceW efJeYee kejves ceW Deewj GvnW
meefe$e oMee&ves ceW DevegosMe oce ceW oMee&les ngS keee meneeke neslee nw?
kevesefkeefJeer [eeeece
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
kechetjeW kes meboYe& ceW mee@HeJesej kee keee DeLe& nw?
kechetj eeseecme
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
MS-DOS ceW meerve meeHe kejves kes efueS efkeme keceeb[ kee eeesie
efkeee peelee nw? CLS
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
kechetj hej Deejesefhele peeoelej $egefeeb efkeme keejCe nesleer nw?
[se eefJeef ceW $egef
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
egefeege Dee@hejsj veneR nw ADD
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
 DeejcYe Deewj Deble keer jsKeeDeeW kee mebjsKeve efkeme ekeej Jee efkeee Sce.Sme.Skemesue ceW.......hebefeeeW Deewj mlecYeeW kee meben nw, pees cetue
peelee nw? Deewefele hee" leLee mebKeeDeeW kees OeejCe kejlee nw Jeke&Meer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) (msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)
USB keee nw? etefveJeme&ue meerefjeue yeme efkemeer mecemee kees nue kejves keer eefceke eefeee kees Jee kejves kes
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013) efueS eee: eege heo nww SuieesefjLece
yesleej vesJeefkeie mLeeefhele kejves kes efueS efkeme eeweesefiekeer kee eeesie (msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)
efkeee peelee nw? yuettLe Jen Deebke[e mebee keewve mee nw, efpemeceW DeefYeuesKeeW kees Je=#eekeej
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013) mebjevee ceW JeJeefmLele efkeee peelee nw?
HTML hes$eeW kee meben mes keee yevelee nw? yeu[& JeeF[ Jesye heoevegeefceke Dee@ke[e mebee
(keebmsefyeue (GD) hejer#ee, 2013) (mebege neej meskeC[jer (102)
mlej hejer#ee, 2013)
cetjs mketue Dee@He Fbpeerefveeefjbie ceW efveefce&le eLece Fueske^e@efveke kechetj
keewve mee nw? ENIAC eeseeefcebie ceW keg keLeveeW keer yeej-yeej hegvejeJe=efe kees eee: keee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013) kenles nQ? uetefhebie
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
Fbjves eje efkeme ceeveke eeseskeeue kee meJee&efOeke eeesie efkeee
peelee nw? HTTP Debkeere heefjheLeeW eje efkeme ekeej keer metevee heefleeeW kees ceevelee
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013) oer peeSieer? efDeeOeejer heefle
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
mce=efle keesMe (cesceesjer) kes efueS egcyekeere [^ce kee eeesie kejves Jeeuee
eLece kechetj keewve Lee? IBM-650 Fcheske efevj nw [speer Jnerue efevj
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
MS-Office ......kee Ske GoenjCe nw? etefvekeme Dee@hejsefbie efmemce kees Deeceleewj hej efkeme he ceW peevee
eeseece yeveeves keer Ske Yee<ee peelee nw? ceuer etpej Dee@hejsefbie efmemce
(petefveej Fbpeerefveej hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
<HR> ceW HR efkemekes efueS nw? ne@efjpee@vue ue meerS[er efkemekee meteke nw? kechetj S[s[ ef[peeFve
(mebege mveeleke mlej (PT) (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2014)
hejer#ee, 2013) heer. meer. kee DeLe& nw? efvepeer kechetj
GUI efkemekee mebef#ehle he nw Graphical user Interface (ceuer e@efmkebie me@he (MTS) hejer#ee, 2014)
(keebmsefyeue (GD) Yeleea sueves kee leelhee& nw
hejer#ee, 2013) sueereFhe vesJeke&
sueerHeesve ueeFve kees kechetj hej efkemekes ceeOece mes pees[e peelee (mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2014)
nw? cees[sce heerSme[yuet Fmekee eesleke nw? efeefceefJe msdme Je[&
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
otjmLe uee@ie Fve ceW ceoo kejlee nw sueves kechetj kes peveke nQ? eeume& yewJespe
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)

efJeefMe leLe : kechetj

metevee kee Ske$eerkejCe (Collection), Yeb[ejCe (Storage),
emebmkejCe (Processing) Deewj Gmekee mLeeveevlejCe (Tans-mis-
sion) kee efJe%eeve metevee eeweesefiekeer (Information technol-
ogy) kenueelee nw~
metevee eeweesefiekeer kee mebyebOe ke=ef$ece GheeneW, ekeeMe lebleg (Fibre
optics), uespej (LASER), kechetj (Computer) Fleeefo mes
nw~ Fve meYeer ceW mebieCeke ee kechetj kee kesvere mLeeve nw~
kechetj keer Glheefe eerke Yee<ee kes kechet mes ngF& nw- efpemekee
DeLe& ieCevee kejvee neslee nw~ ebtefke Deepe kechetj kes eje 80
mes DeefOeke keee& iewj-ieCeveere nQ, FmeefueS Fmes efmehe& ieCeke eb$e
kenvee veeeesefele veneR nesiee~
kechetj Jemlegle: Debespeer kes meele De#ejeW kee mebeesie nw~
C = Commonly (meeceeve he mes)
O= Operator (eueeves Jeeuee)
M = Machine (eb$e)
P = Particular (cegKe he mes)
U = User (eeesie)
T = Trade (Jeeheej)
E = Education (efMe#ee)
R = Research (DevegmebOeeve)
Ghejese De#ejeW mes en helee euelee nw efke kechetj Ske Ssmee eb$e
nw, efpemekee Gheeesie JeJemeee, efMe#ee, DevegmebOeeve Deeefo keeeeX ceW
efkeee peelee nw~
kechetj kes efJekeeme kes ejCe
1. Deyeskeme (Abacus) - eeeerve eerve kee Ske ieCeke eb$e~
2. vesefheej yeesvme - pee@ve vesefheej eje yeveeee ieee iegCeke eb$e~
3. heemkeue kee Debkeere ieCevee eb$e - 17JeeR meoer ceW yuespe heemkeue
eje efJekeefmele Sef[bie ceMeerve (adding machine)~ heemkeue kees
henues ieCeke (Calculator) kee peveke kenles nQ~
4. peskee[&me uetce - peesmeshe peskee[&me ves hebekee[& hej DeeOeeefjle uetce
kee DeeefJe<keej efkeee~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 266

5. Sveeefueefkeue Fbefpeve (Analytical Engine) - eeume& yewyespe ves kechetj kes efJekeeme kees heebe heeref{eeW (Generations) ceW yeebe
1822 ceW ieCevee keee& Je mebenCe #ecelee Jeeues mJeeeefuele ieCeke peelee nw
eb$e (Automatic Calculating Machine) kee efvecee&Ce efkeee heer{er DeJeefOe cegKe Fueske^e@efveke efJeMes<eleeSb
efpemes Sveeefueefkeue Fbefpeve kene ieee~ eeume& yewyespe kees kechetj Ieke
kee peveke Yeer kene peelee nw~ eLece 1940- Fueske^e@ve detye ye[s Deekeej, kece
6. nesuesefjLe syeguesj - efJeegle eeefuele hebekee[& ceMeerve efpemes 1890 1952 (Jewkeetce detye) efJeMJemeveere, peuo
keer Decesefjkeve peveieCevee ceW eege efkeee ieee~ nce&ve nesuesefjLe eje iece& nesves Jeeues, eueeves
mLeeefhele syeguesefbie ceMeerve kecheveer yeeo ceW euekej IBM (Inter- kes efueS Jeeleevegketueve
national Business Machine) yeveer~ DeeJeMeke~
7. 1940 ceW DeeF&yeerSce kes ne@Je[& DeeFkesve ves efJeMJe kee henuee efleere 1952- ^ebefpemj eLece heer{er keer Dehes#ee
mJeeeefuele efJeegle eebef$eke kechetj (Electromechanical Com- 1964 ess leLee DeefOeke o#e,
puter) efJekeefmele efkeee efpemes ceeke& I veece efoee ieee~ efkevleg DeYeer Yeer eueeves
8. ENIAC, pees Electronic Numerical Integrator and Cal- kes efueS Jeeleevegketueve
culator kee mebef#ehlee#ej nw, kees eLece hetCe& Fueske^eefveke kechetj DeeJeMeke
ceevee peelee nw~ Fmekee efvecee&Ce 1946 ceW Decesefjkee kes Jew%eeefveke le=leere 1964- Fbefess[ meefke& efleere heer{er mes Yeer
Smke& Deewj ceeweueer (Eskert and Mauchly) kes eje efkeee 1971 ess Deewj o#e, kece
ieee~ Tpee& Kehele leLee
efOeejer heefle (Binary Number) Jeeleevegketueve keer
0 SJeb 1 hej DeeOeeefjle efieveleer keer heefle kees efOeejer heefle kenles DeeJeMekelee veneR~
nQ~ elegLe& 1971 mes Je=nle Skeerke=le efheueer heeref{eeW mes keF&
Deye leke meefke& (Large iegCee DeefOeke o#e~
efOeejer heef le keer meb KeeDeeW 0 leLee 1 kees efye kene peelee nw ,
Scale Inte- Gvekes Deekeej ceW Yeer
pees yeeFvesjer ef[ef pe (Binary Digit) kee meb ef #ehlee#ej nw ~
gration) eebeflekeejer heefjJele&ve~
eej efye kee 1 efveyyeue (Nibble) neslee nw~
hebece Jele&ceeve ke=ef$ece yegefceee, ke=ef$ece yegefceee
8 efye kee Ske yeeF& neslee nw, pees Ske kewjskej kes yejeyej nw~ Deewj etSueSmeDeeF& (Artificial Intelli-
210 yeeF& (Byte) kees 1 efkeueesyeeF kenles nQ, pees 1024 yeeF YeefJe<e (Ultra large gence) kee eeesie
kes yejeyej neslee nw~ scale integ- Je Kego meeseves keer
220 yeeF ee 210 efkeueesyeeF kees 1 cesieeyeeF kenles nQ, pees ration) #ecelee~
10241024 yeeF kes yejeyej neslee nw~ kechetj kee JeieeakejCe Deekeej SJeb keee& heefle kes DeeOeej hej
oMeceueJe heefle keer keg mebKeeDeeW kee efDeeOeejer ceW ceeve efkeee ieee nw~
oMeceueJe efOeejer Fberess[ meefke& (IC) kee efJekeeme pewke efkeuyeer ves efkeee Lee~
0 0000 Deekeej kes DeeOeej hej kechetj
1 0001 Deekeej kes DeeOeej hej kechetjeW kee JeieeakejCe Gvekeer mce=efle #ecelee
2 0010 (Memory) kes DeeOeej hej efkeee ieee nw~
3 0011 kechetj kee veece mce=efle #ecelee
4 0100
(i) ceeFees kechetj 256 efkeueesyeeF (KB)
5 0101
ee heme&veue kechetj
6 0110
(ii) efceveer kechetj 256 efkeueesyeeF mes 12
7 0111
8 1000 cesieeyeeF (MB)
9 1001 (iii) meghej efceveer kechetj 1 cesieeyeeF mes 80 cesieeyeeF
10 1010 (iv) cesveesce kechetj 10 cesieeyeeF mes 128 cesieeyeeF
vees : efOeejer ceW peye keesF& Deieuee Debke efueKevee neslee nw lees GmeceW Yeer (v) meghej kechetj 8 cesieeyeeF mes 512 cesieeyeeF
efheues Debke ceW 1 pees[ efoee peelee nw~ efOeejer ceW oes DebkeeW kee eesie (Deye 52 cesieeyeeF mce=efle mes
Fme ekeej neslee nw DeefOeke mce=efle Jeeues kechetjeW kees
000 meghej kechetj ceeve efueee peelee
011 nw, eefo Jen 500 cesiee heuee@he
1 1 10 keer #ecelee mes keee& kej mekeW~)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 267

 keee& heefle kes DeeOeej hej kechetj kes cegKe heebe ekeej nQ keg efveie&le FkeeF&eeb (Output Units) nQ- cee@veerj, efebj, hueej,
kehetj kee ekeej efJeMes<eleeSb mheerkej Deeefo~
Debkeere kechetj es meYeer ekeej keer meteveeDeeW kees kechetj efmemce kee Jen Yeeie efpemekes eje DeeBke[eW kes emebmkejCe
(Digital Computer) efOeejer ceW yeouekej Dehevee keee& (Processing) kee keee& efkeee peelee nw, Gmes emebmkejCe FkeeF&
mebheeefole kejles nQ~ Fvekes eje (Processing Unit) kenles nQ~
eehle meteveeSb Mele-eefleMele Meg emebmkejCe FkeeF& kes kesvere Yeeie kees meer.heer.et. (C.P.U.) ee mesv^ue
jnleer nQ~ eesmesefmebie etefve (Central Processing Unit) kenles nQ~ Fmekes
Deveghe kechetj FmeceW efkemeer Yeewefleke efJeefOe ee Devleie&le S.Sue.et. (ALU-Arithmatic Logic Unit), meer.et. (C.U.-
(Analogue Computer) jeefMe kees Fueske^e@efveke heefjheLeeW Control Unit) leLee cesceesjer (Memory) Meeefceue nQ~
keer meneelee mes efJeegle mebkesleeW ceW meeHeJesej (Saftware)
Devegefhele efkeee peelee nw~ Fme mee@heJesej (Software) kee mecyevOe kechetj kes eeseece (Pro-
kechetj keer meteveeSb 99 leke gram) mes neslee nw pees Gmekees mebeeefuele kejles nQ~ Fmekes Debleie&le
Meg jnleer nQ~ efmemce mee@heJesej (System Software) leLee SefhuekesMeve mee@heJesej
mebkej kechetj FmeceW Debkeere SJeb Deveghe oesveeW (Application Software) Deeles nQ~
(Hybrid Computer) kechetjeW keer efJeMes<eleeDeeW kee ueeYe efmemce meeheJesej (System Software) - kechetj kes Deebleefjke
G"eee peelee nw~ keeeeX Deewj Gmemes ueies egefeeeW (Peripherals) kes mebeeueve kes
ekeeMeere kechetj hebece heer{er kes kechetjeW kes efueS yeveeee ieee eeseece~ GoenjCe- [e@me, efJev[esme, etefvekeme
(Optical Computer) DeJeeJeeW kees ekeeMe lebleg kes leejeW Deeef o~
mes mebeespeve efkeee pee jne nw~ DehueerkesMeve meeheJesej (Application Software) - efkemeer efJeMes<e
ekeeMe keer ieefle mes leere ieCeveeSb Gheeesie kes efueS yeveees iees eeseece~ GoenjCe- Deeefheme, heekemeees,
Fmekes eje mebYeJe nes mekeWieer~ Je[& eesmesmej Deeefo~
hejceeCeg kechetj Fmekee DeYeer efJekeeme efkeee pee Deehejsefbie efmemce (Operating System) - en Ske efmemce
(Atomic Computer) jne nw~ meeheJesej nw pees ne[&Jesej leLee DeefhuekesMeve meeheJesej kes yeere
efkemeer kechetj kes cegKele: oes Yeeie nesles nQne[&Jesej leLee mebyebOe eoeve kejlee nw~
mee@heJesej~ ueQiJespe ^ebmeuesj (Language Translator) - Jen meeheJesej
ne[&Jesej (Hardware) pees eeseeefcebie Yee<ee kees ceMeerve Yee<ee ceW heefjJeefle&le kejlee nw~
en kechetj efmemce kee Jen Yeeie nw, efpemes Yeewefleke mecheke& kes Fbj esj (Interpreter) - Ge mlejere Yee<ee kees ceMeerve Yee<ee ceW
eje DevegYeJe efkeee pee mekelee nw~ (Physical part of the heefjJeefle&le kejves Jeeuee meeheJesej~ en heefjJele&ve Ske yeej ceW Ske
Computer System)~ ueeFve efkeee peelee nw~
Fmes Deeiele FkeeF& (Input Unit), emebmkejCe FkeeF& (Process- kecheeFuej (Compiler) - Ge mlejere Yee<ee kees ceMeerve Yee<ee ceW
ing Unit) leLee efveie&le FkeeF& (Output Unit) ceW efJeYeeefpele efkeee
heefjJeefle&le kejves Jeeuee meeheJesej~ en heefjJele&ve hetjs eeseece kes
pee mekelee nw~ efueS Ske ner yeej ceW neslee nw~
Deeiele FkeeF& (Input Unit) kee DeefYeeee kechetj kes Gme kechetj keer Yee<eeSB (Language of Computer)
ne[&Jesej mes nw efpemekes eje kechetj efmemce ceW Deebke[s [eues peeles
nQ~ Deeiele FkeeF& kes Gve egefeeeW kees efpememes Deebke[W [eueves kee kechetj keer Yee<eeDeeW kes Debleie&le leerve Yee<eeSb Deeleer nQ efpevnW (i)
keee& efkeee peelee nw Gmes Deeiele egefe (Input Device) kenles nQ~ ceMeerveer ket Yee<ee, (ii) Smescyeueer ket Yee<ee leLee (iii) Ge mlejere
keg Deeiele egefeeeb Deewj Gvekes eje [eues peeves Jeeues Deebke[W Yee<ee kes veece mes peevee peelee nw~
egefeeeW kes ekeej Deebke[eW kes ekeej ceMeerveer ket Yee<ee (Machine Code language)kechetj
kes DeejefcYeke efoveeW ceW eeseecejeW eje kechetj kes DeeosMe osves
keer yees[& (Key Board) JeCe& (Alphabet) leLee mebKeeSb
(Command) kes efueS 0 leLee 1 kes efJeefYeVe eceeW kee ner eeesie
ceeFeesheesve (Microphone) OJeefve
efkeee peelee Lee, efpemes ceMeerveer Yee<ee kenles nQ~ en Yee<ee mecee eener
ef[efpeue kewceje efe$e (time taking) nesves kes keejCe Smescyeueer leLee Ge mlejere Yee<ee
(Digital Camera) kee efJekeeme efkeee ieee~
mkewvej (Scanner) efueefKele omleeJespe ee efe$e keer Smescyeueer Yee<ee (Assembly language)en Ske efvecve
eefleefueefhe mlejere kechetj Yee<ee nw, efpemeceW eeo jKeves ueeeke kees[ kee
pJee@e efmke (Joy Stick) efJeef[ees iesce ceW keceeC[ osves kee eeesie efkeee ieee, efpemes vesceesefveke kees[ kene peelee nw~ pewmes
keee& ADDITION kes efueS ADD, SUBTRACTION kes efueS
ueeF hesve (Light Pen) efe$e yeveeves kee keee& SUB Deeefo~ Fme Yee<ee kee eeesie Ske efveefMele mebjevee Jeeues
ceeGme (Mouse) hJeebF ee efkeueke kejves kes efueS kechetj ner kej mekeles Les, Dele: Ge mlejere Yee<ee kee efJekeeme
e meerve (Touch Screen) keceeb[ osves kes efueS efkeee ieee~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 268

 Gemlejere Yee<eeSb (High Level language)es Yee<eeSb jsceerpe II, heeskeme, keesceue, veescee[, Deesjskeue, heeFue (PI-
ceveg<e kes yeesueeeue Deewj efueKeves ceW eege nesves Jeeueer Yee<eeDeeW kes LOT), etefvekeme (UNIX), efuevekeme (LINUX), Fleeefo Yeer keg
keeheer kejerye nQ~ Ge mlejere Yee<eeSb nQ~
keg Ge mlejere Yee<eeSB, Gvekee efJekeeme Je<e& leLee Gvekes Devegeeesie cesceesjer (Memory)
efvecveefueefKele nQ kechetj kee Jen Yeeie peneb leLeeW Deewj meteveeDeeW kee mebenCe efkeee
Yee<ee kee veece efJekeeme Devegeeesie peelee nw, cesceesjer kenueelee nw~
kee Je<e& cegKe ee eeLeefceke cesceesjer (Main or Primary Memory) - Jen
FORTRAN 1957 ieefCeleere met$eeW kees nue cesceesjer efpemekee eeesie eesmesmej eje meerOes leewj hej efkeee peelee nw,
(en Formula kejves ceW, henueer Ge eeLeefceke cesceesjer kenueelee nw~ en oes ekeej kee neslee nw~
Translation kee mlejere Yee<ee 1. jwce (RAM-Random Access Memory) - en Ske
mebef#ehlee#ej nw) DemLeeeer (Volatile) cesceesjer nw, efpemeceW metevee leYeer leke jnleer
COBOL 1959-60 JeeefCeefpeke leLee nw peye leke efyepeueer GheueyOe jnleer nw~
(Common Business ohelejeW kes efueS 2. je@ce (ROM-Read only Memory) - mLeeeer cesceesjer,
FmeceW heefjJele&ve veneR efkeee pee mekelee nw~
Oriented Language) Gheege
meneeke cesceesjer (Secondary Memory) - Jen cesceesjer efpemekee
BASIC 1964 efMe#eeueeeW leLee
Gheeesie yewkeDehe ee ye[s metevee kes mebenCe ceW efkeee peelee nw~ Fme
(Beginners All ceeFees-kechetj kes
metevee kee Gheeesie eeesmesmej meerOes leewj hej veneR kejlee~ pewmes-ne[&
Purpose Symbolic efueS Gheege~
ef[mke, heueeheer, meer[er Deeefo~
Instruction Code)
Yeejle ceW kechetj kee efJekeeme
PL/I (Programming 1960-70 meeceeve Yee<ee,
Language one) keesyee@ue (COBOL) Yeejle ceW eLece kechetj 1955 ceW ueeee ieee~
mes efceueleer-pegueleer~ Yeejle ceW efveefce&le eLece kechetj efmeeLe& nw~ Fmekee efvecee&Ce 1984
ALGOL (Algorit- 1958 peefue yeerpeieefCeleere ceW Fueske^e@efveke keeheexjsMeve Dee@he Fbef[ee kes eje efkeee ieee~
hmic Language) ieCeveeDeeW kes eeesie ceW~ Yeejle ceW veF& kechetj veerefle keer Iees<eCee veJecyej 1984 ceW keer
ieF&~
APL (A Program- 1962 Fmekee eeesie Yeer
Yeejle kee eLece kechetj 16 Deiemle, 1986 kees yebieueewj kes
ming Language) ieefCeleere ieCeveeDeeW
eOeeve [ekeIej ceW ueieeee ieee~
ceW efkeee peelee nw~
Yeejle kee eLece kechetjerke=le [ekeIej veF& efouueer kee nw~
ADA (Ada Lavlace 1980 en Yee<ee [erDeej[erDees
Fbjves hej GheueyOe nesves Jeeuee eLece Yeejleere meceeeej-he$e o
kes mecceeve ceW Fmes (DRDO) keer eeLe&vee
efnvot nw~
ADA kene peelee nw)~ hej Gmekes Gheeesie kes
Fbjves hej GheueyOe nesves Jeeueer eLece Yeejleere heef$ekee FefC[ee
efueS yeveeeer ieF& nw~
g[s nw~
SNOBOL (String 1962 Fmemes Deve Yee<eeDeeW ceW
Yeejleere pevelee heeea (BJP) Fbjves hej JesyemeeF yeveeves Jeeueer
Oriented Symbolic mebosMe MeyoeJeefueeeb yeveeF& henueer jepeveerefleke heeea nw~
Language) pee mekeleer nQ~
Yeejle kee eLece meghej kechetj kee veece heueesmee@ueJej nw~
LISP (Lisp Proces- 1960- Ske DevegJeeoke leLee
Yeejle ceW efJekeefmele meghej kechetj leLee efJekeeme kejves Jeeueer mebmLeeSb
sing kee mebef#ehlee#ej) 1970 ke=ef$ece yegef Yee<ee~
meghej kechetj kee veece efJekeeme kejves Jeeueer mebmLee
PROLOG (Progr- 1973 ke=ef$ece yegef kes keeeeX
amming in Logic) kes efueS Gheege~ heueesmee@ueJej je^ere Jewceeefvekeer eeesieMeeuee, yebieueewj
C 1972 Fmemes efJe%eeve Deewj hes me Devegjeie (ANURAG), nwojeyeeo
Jeeheej oesveeW kes eeseece sje heuee@he YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve kesv, cegcyeF&
yeveees pee mekeles nQ~ Deveg hece YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve kesv, cegcyeF&
peeJee (JAVA) 1991 www hej Gheeesieer ceuer-ceeFees Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve, yebieueewj
eeseece yeveeves ceW eege~ hejce meer-[wke (C-DAC), hegCes
en Yee<ee C leLee C++
hejce-10,000 meer-[wke, hegCes
keer lejn ner nw, efkevleg
FmeceW mejue Deeypeske hejce Devevle meer-[wke, hegCes
cee@[ue (Object model) hejce heodce meer-[wke, hegCes
kee eeesie efkeee ieee nw~ Deveghece-DeCee meceeveevlej YeeYee hejceeCeg DevegmebOeeve kesv

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 269

kechetj mes mebyebefOele keg cenJehetCe& MeyoeJeefueeeB
S[^sme (Address) : kechetj keer cesceesjer ceW mLeeve oMee&ves Jeeueer
mebKee~
S.Sue.et. (ALU) : en DeefjLecewefkeue uee@efpekeue etefve kee
mebef#ehlee#ej nw~ en meer.heer.et. kee Ske Yeeie nw, peneb hej ieefCeleere
SJeb leeefke&ke efeeeSb mecheeefole nesleer nQ~
SefvecesMeve (Animation) : eJe Je Me eYeeJe (Sound or
Visual) efpemes cegKe metevee ceW pees[kej Gmes eYeeJeer yeveeee peelee nw~
Sveeueeie efmeiveue (Analog Signal) : en Ske efvejblej lejbieheere
(Continuous waveform) mebkesle nw~
Deemkeer (ASCII) : en Decesefjkeve mwC[[& kees[ hee@j Fbhee@jcesMeve
FbjeWpe (American Standard Code for Information Inter-
change) kee mebef#ehlee#ej nw~ en Ske meeceeve keesef[bie eespevee nw~
Smescyeuej (Assembler) : en Ske kechetj eeseece nw, pees
Smescyeueer Yee<ee ceW efueKes eeseece kee ceMeerveer Yee<ee ceW DevegJeeo kejlee nw~
yewe eesmesefmeb ie (Batch Processing) : Fme efJeefOe ceW keF&
eeseece kees Ske$e kejkes Ske meeLe emeb mkejCe (Processing)
kejeee peelee nw ~
efye (Bit) : en yeeFvesjer ef[efpe kee mebef#ehlee#ej neslee nw~ 0 leLee
1 efOeejer heefle ceW oes efye nesles nQ~
yuet tLe ueesiees (Blue tooth logo) : yesleej lekeveerke pees heesve
Deewj kechetj kees pees[ves ceW eeesie efkeee peelee nw~
yehej (Buffer) : en cesceesjer kee Jen Yeeie nw peneb hej DemLeeeer
he mes [ee kee meben efkeee peelee nw~
keeF& (CAI) : en kechetj S[s[ Fbm^keMeve (Computer Aided
Instructiion) kee mebef#ehlee#ej nw~ kechetj keer meneelee mes
efveoxMe eehle kejves kees keeF& kenles nQ~
meerheeret (CPU-Central Processing Unit) : en kechetj kee
ceefmle<ke neslee nw~ Fmekee cegKe keee& eeseeceeW kees keeee&efvJele kejvee
leLee meYeer YeeieeW kees efveebef$ele kejvee nw~ Fmekes cegKe Yeeie nQ
SSueet (ALU-Arithmatic Logic Unit), cesceesjer etefve leLee
kev^esue etefve~
efehe (Chip) : Ske efmeefuekee@ve kee yevee Ske gke[e neslee nw,
efpeme hej Skeerke=le heefjheLe (Integrated Circuit) ee DeeF&.meer.
yeves nesles nQ~
kebheeFuej (Compiler) : en Ske eeseece nw, pees Ge mlejere
Yee<ee mes efueefKele eeseece kee ceMeerveer Yee<ee ceW DevegJeeo kejlee nw~
keb^esue etefve (Control Unit) : en meer.heer.et. kee kesvere
Yeeie neslee nw, pees efveoxMeeW (Commands) kee efveOee&jCe, DevegJeeo
leLee Gvekes eJeen keer efoMee kee efveOee&jCe kejlee nw~
kejmej (Cursor) : en eser Deeke=efle kee ecekeeruee Jeie& nw, pees
meerve hej efkemeer efe keer efmLeefle kees mhe kejlee nw~
[ee (Data) : Debkeere leLeeW Deewj meteveeDeeW kee mebkeueve efpevekee
Gheeesie ieCevee Je efveCe&e ceW efkeee peelee nw~
ef[yeefiebie (Dibugging) : efkemeer eeseece keer $egefeeW kees %eele kej
Gmekee efveJeejCe ef[yeefiebie kenueelee nw~
ef[efpeue efmeiveue (Digital Signal) : en efvejblej veneR neslee
yeefuke Ske efveefele mecee yeeo Fmekee keg ceeve efoKeeF& oslee nw~
[eejske Skemesme (Direct Access) : efkemeer Yeer heeFue ceW
GheefmLele efJeMes<e efjkee@[& kees meerOes he{ves keer eefeee~
heeFue (File) : efkemeer efjkee@[& ee eeseece kes mebieef"le mecetn kees
heeFue kenles nQ~
efheuhe-heueehe (Flip-Flop)efefmLeefleke heefjheLe, pees oes mebYeJe
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 270
efmLeefleeeW (0 ee 1) ceW Ske kees enCe kejlee nw~
heuees ee& (Flow Chart) : efkemeer mecemee kes meceeOeeve kee
eceye jsKeebkeve~
ee@efhekeme (Graphics) : meteveeDeeW kee efe$eelceke eoMe&ve~
ne[&keeheer (Hard Copy) : meteveeDeeW kee mLeeeer mebkeueve~
nesce hespe (Home Page) : JesyemeeF hej eoefMe&le nesves Jeeuee
henuee heVee~
SeerSceSue (HTML-Hyper Text Mark-up Language)
: Fmekee eeesie Jesye hespe kes efvecee&Ce ceW efkeee peelee nw~
neFhej skeme (Hyper Text) : Je[& [ekeetceW ceW Ske Je[& kees
otmejs [ekeetceW kes meeLe pees[ves kes efueS eeesie efkeee peelee nw~
DeeF&.yeer.Sce. (IBM) : en FbjvesMeveue efyepevesme ceMeerve (Inter-
national Business Machine) kee mebef#ehlee#ej nw~ en kechetj
efvecee&Ce kejves Jeeueer Ske kecheveer nw~ efJeMJe kee eLece kechetj leLee
Ge mlejere Yee<ee hees^e@ve (FORTRON) kee efvecee&Ce SJeb efJekeeme
Fmeer kes eje efkeee ieee~
Fbjhesme (Interface) : en ne[&Jesej ee mee@heJesej kees Ske
efmemce mes otmejs efmemce ceW pees[lee nw~
ueeFve vecyej (Line Number) : Oeveelceke hetCeeke pees yesefmeke
Yee<ee ceW Ske msceW kees oMee&lee nw~
ueeFve efebj (Line Printer) : Jen efebj pees hetjer ueeFve kees Ske
meeLe efeb kejlee nw~
ueeskesMeve (Location) : cesceesjer ceW Jen mLeeve peneb Ske FkeeF&
metevee kee mebenCe efkeee peelee nw~
cewivesefke ef[mke (Magnetic Disc ) : Ske efleereke mebeenke
egefe (Secondary Storage Device) nw, pees efke egcyekeere
heoeLe& mes uesefhele Je=eere ef[mke ceW efveefce&le neslee nw~ FmeceW [ee
mebeefnle efkeee peelee nw~
ceeFeeseesmesmej (Microprocessor) : Ske ese efehe efpeme hej
S.Sue.et. (ALU) leLee meer.heer.et. (CPU) oesveeW neslee nw~
cees[sce (Modem) : en cees[etuesj - ef[cees[det}sj (Modula-
tor - Demodulator) kee mebef#ehlee#ej nw~ Fmekes eje Deveghe
mebkesleeW (Analogue Signals) kees Debkeere mebkesleeW (Digital Sig-
nals) ceW heefjJeefle&le efkeee peelee nw~
efveefyeue (Nibble) : eej efye kes mecetn kees efveefyeue kenles nQ~
hewkespe (Package) : hetCe& eeseece, pees eeesie nsleg leweej nes~
hueej (Platter) : Jen GhekejCe efpemekee eeesie ee@he KeeReves ceW
neslee nw~
hJeeFbj (Pointer) : Ske S[^sme pees cesceesjer ceW efJeefMe efmLeefle
Keespeves kes efueS eege neslee nw~
efebj (Printer) : en Ske DeeGheg egefe (Output device)
nw efpemekes eje meteveeDeeW kees efeb efkeee peelee nw~
eech (Prompt) : meerve hej GheefmLele Ske efe pees Gheeesiekelee&
kees Fveheg kejves kee mebosMe oslee nw~
eeseskee@ue (Protocol) : efveeceeW keer mebefnlee efpemekee Gheeesie
Fbjves keveskeMeve ceW efkeee peelee nw~
jwce (RAM) : en jwC[ce Skemesme cesceesjer (Random Access
Memory) kee mebef#ehlee#ej neslee nw~ Fmes jer[ jeF (Read-
Write) cesceesjer Yeer kenles nQ~ Fme cesceesjer kees he{ves kes meeLe-meeLe
Fme hej efueKee Yeer pee mekelee nw~
jesce (ROM) : en jer[ Deesveueer cesceesjer (Read only Memory)
kee mebef#ehlee#ej nw~ Fme cesceesjer kees efmehe& he{e pee mekelee nw~
meehe kee@heer (Soft Copy) : efkemeer kee@heer ee [ekeetceW kees efeb
 kejves mes henues keer efmLeefle efpemeceW heefjJele&ve efkeee pee mekelee nw~ Jeer.[er.et. (VDU) : en efJepegDeue ef[mheues etefve (Visual Dis-
meesme& eeseece (Source-Programme) : Ge mlejere Yee<ee ceW play Unit) kee mebef#ehlee#ej nw~ Fmes cee@veerj (Monitor) Yeer
efueKee ieee eeseece~ kenles nQ~ Fmekee Gheeesie Fveheg leLee DeeGheg kees osKeves ceW efkeee
efm^bie (String) : JeCeeX kee mecetn~ peelee nw~
efce&veue (Terminal) : kechetj mes peg[e Ske GhekejCe, efpemekee Jeeejme (Virus-Vital Information Resources Under Seize)
Gheeesie [ee kees Fveheg kejves Je heefjCeece kee DeeGheg %eele : en Ske ese s<ehetCe& eeseece nw, pees Deve eeseeceeW kees Gheeesiekelee&
kejves ceW neslee nw~ keer peevekeejer kes yeiewj mebeefcele kej oslee nw~
Fvjves (Internet)

Fvjves (Internet)FbjvesMeveue vesJeefkeie (International ARPA, Advanced Research Project America kee
Networking) kee mebef#ehlee#ej nw~ mebef#ehlee#ej nw~
kechetjeW kees meteveeDeeW kes Deeoeve-eoeve kes efueS pees[ves kees cesmeeetmes (Massachusett) efJeMJeefJeeeuee kes eeshesmej pes.
vesJeefkeie (Networking) kene peelee nw~ meer. efuekeueeF[j (J.C. Licklider) kees Fvjves kee efhelee ceevee
efkemeer YeJeve, keejKeevee ee Ske Menj kes meYeer kechetjeW kees peelee nw~
pees[ves keer efeee kees ueeskeue Sefjee vesJeefkeie (Local Area Fbjves mes mebyebefOele keg lekeveerkeer Meyo
Networking) ee uewve (LAN) kenles nQ, peyeefke otj-otj leke kes meeFyej mhesme (Cyber Space) : en Ske keeuheefveke mebmeej nw
efJeefYeVe mebmLeeveeW kes kechetjeW kees Deeheme ceW pees[ves keer efeee kees efpemeceW efJeMJe kes kechetjeW kees Deeheme ceW pees[e peelee nw~ meJe&eLece
JeeF[ Sefjee vesJeefkeie (Wide Area Networking) ee Jewve Fme Meyo kee eeesie efJeefueece efieimeve ves efkeee Lee~
(WAN) kenles nQ~ Skemesme eesJeeF[j (Access Provider) : Fbjves mesJee GheueyOe
cewve (MAN-Metropolitan Area Network) : LAN mes ye[s kejeves Jeeueer kecheefveeebpewmes efJeosMe mebeej efveiece efueefces[,
leLee WAN mes ess #es$e ceW oes ee DeefOeke kechetjeW kees pees[lee nw~ melece Fvehees Jes, ceneveiej sueerheesve efveiece efueefces[ Deeefo~
oes kechetjeW kees Deeheme ceW pees[ves kes efueS cees[sce (MODEM) yeQ[efJe[dLe (Bandwidth) : Fmekee DeeMee efkemeer mebeej ceeOece
kee eeesie efkeee peelee nw~ keer metevee Jenve kejves keer #ecelee mes neslee nw~ ef[efpeue egefeeeW kes
cees[sce, cees[detuesj-ef[cees[etuesj (Modulator-Demodulator) meboYe& ceW yeQ[efJe[dLe kee DeLe& nw- efkemeer efveefMele DeJeefOe kes oewjeve
kee mebef#ehle he neslee nw~ en Debkeere mebkesleeW (Digital Signals) mebeeefjle keer ieF& metevee DeLeJee [ee keer cee$ee~
kees Deveghe mebkesleeW ceW leLee Deveghe (Analogue signals) kees yee@[ yeQ[ (Broad band) : peye efkemeer mebeej ceeOece keer metevee
hegve: Debkeere ceW heefjJeefle&le kejlee nw~ Jenve kejves keer #ecelee ye{e oer peeleer nw lees Gmes yee@[ yeQ[ kenles nQ~
keF& meteveeDeeW kees Ske ner ewveue mes Yespeves kes efueS ceuerhueskemej 14 Deketyej, 2004 kees Yeejle mejkeej keer yee@[ yeQ[ veerefle kes
(Multiplexer) kee eeesie efkeee peelee nw~ Devegmeej ceeOece keer #ecelee kees 256 efkeueesyeeF eefle meskeC[
Fvjves kee efJekeeme Decesefjkeer j#ee mebmLeeve Sjhee (ARPA) kes (KBPS) kees yee@[ yeQ[ kes he ceW heefjYeeef<ele efkeee ieee nw~
eje meved 1969 ceW efkeee ieee~ [eeue Dehe vesJeke& (Dial up Network) : efkevneR oes mLeeveeW
kes yeere kechetj kee DemLeeeer keveskeMeve~ FmeceW sueerheesve Je
Yeejle ceW Fbjves kee efJekeeme SkemeeWpe keer meneelee mes oes kechetjeW kees pees[e peelee nw~
Yeejle ceW Fbjves kee eJesMe Je<e& : 1987-1988 ef[efpeue meymeeeFyej ueeFve (Digital Subscriber Line) :
Fbjves kee pevemeeceeve kees GheueyOe nesves kee Je<e& : 15 [er. Sme. Sue. (DSL) ee ef[efpeue meymeeeFyej ueeFve kee
Deiemle, 1995~ DeeMee kechetj kees sueerheesve SkemeeWpe kes meeLe pees[ves mes nw~ Fme
pevemeeceeve kees Fbjves GheueyOe kejeves Jeeueer henueer kecheveer : keee& kes efueS cees[sce keer meneelee ueer peeleer nw~
efJeosMe mebeej efveiece efueefces[ (VSNL) ~ F&-cesue (e-mail) : en Fueske^eefveke cesue kee ueIeg he neslee nw~
Fbjves mesJee eejcYe kejves Jeeueer henueer efvepeer #es$e keer kecheveer : Fmekee DeeefJe<keej Decesefjkee kes Jew%eeefveke Deej. e@ceefuebmeve (R.
Tomlinson) ves 1971 F&. ceW efkeee~ Fmekes eje efkemeer he$e,
melece Fvehees Jes (21 veJebyej, 1998)~
skem, ee@efhekeme ee efkemeer Deve ekeej kes mebosMeeW kees Fueske^e@efveke
Yeejle keer veF& Fbjves veerefle keer Iees<eCee : 28 Deketyej,
ceeOece kes eje Ske mLeeve mes otmejs mLeeve leke Yespee pee mekelee nw~
2004~
heeFue ^ebmehej eeseskee@ue (File Transfer Protocol) : en
Yeejle keer veF& Fbjves veerefle kee veece : [ee Fve Fbjves efkemeer vesJeke& ceW heeFueeW kes mLeeveevlejCe kes efueS DeeJeMeke
[escesve~ eeseskee@ue neslee nw~
veF& yee@[ yewC[ veerefle kes Iees<eCee kee Je<e& : 14 Deketyej, ieeshej (Gopher) : en Ske Ssmeer eCeeueer nw efpemeceW Fbjves
2004~ meJe&jeW hej heeFueeW kees efoKeeves Deewj mebeesefpele kejves kes efueS
JeerSmeSveSue (VSNL) keer yee@[yeQ[ mesJee kee veece : [ee efJeMJeJeeheer Jesye (world wide web-www) keer efheueer leejerKeW
Jeve~ oer peeleer nQ~
SceerSveSue (MTNL) keer yee@[yeQ[ mesJee kee veece : ^eF& ietieue (Google) : en Ske mee& Fbpeve nw~
yeQ[~ nwkej (Hacker) : efkemeer kechetj keer megj#ee eCeeueer kees lees[kej

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 271

 Gmemes heeFueeW keer peevekeejer egjeves Jeeuee Jeefe~
meJe&j (Server) : vesJeke& ceW Jen cegKe kechetj pees Gheeesiekelee&
kes ceeve DevegjesOe kees mJeerkeej Deewj hetje kejlee nw~
ueerp[ ueeFve (Leased Line) : efkevneR oes mLeeveeW kes yeere mLeeeer
sueerheesve keveskeMeve kees ueerp[ ueeFve kene peelee nw~
Dee@he ueeFve (Off Line) : [ee kees ueskej Ske meeLe Gmekeer
eesmesefmebie keer peeleer nw~ Fmekes efueS kechetj kee Fbjves mes peg[e
nesvee DeeJeMeke veneR nw~
Dee@ve ueeFve (On Line) : [ee kees kechetj mes ueskej Gmeer
mecee Gmekee eesmesefmebie efkeee peelee nw~ FmeceW kechetj kee Fbjves
mes peg[e nesvee DeeJeMeke nw~ Fmes jereue eFce eesmesefmebie (Real
Time Processing) Yeer kenles nQ~
hegMeves (Pushnet) : Fmekeer meneelee mes Deehekee mebosMe Fueske^e@efveke
yeguesefve yees[& hej Yespee pee mekelee nw peneb Gmes keesF& Yeer Jeefe osKe
mekelee nw~
Fv^eves (Intranet) : kechetjeW kee vesJeke& pees Fbjves ceevekeeW
kee eeesie kejlee nw, hej Ske #es$e efJeMes<e mes ner peg[e jnlee nw~
etpeves (Usenet) : Ske Ssmeer megefJeOee nw, efpemekeer meneelee mes
vesJeke& ceW efveefnle meteveeDeeW kes Yeb[ej kees efkemeer efJe<ee hej DeeOeeefjle
mecetn ceW yeebe pee mekelee nw leLee Ske efJe<ee hej efe jKeves Jeeues
Jeefe meteveeDeeW kee Deeoeve-eoeve kej mekeles nQ~
[yuet [yuet [yuet (www) : en Jeu[& JeeF[ Jesye kee mebef#ehlee#ej
nw~ Fmekee efJekeeme efce yeve&me& ueer ves 1989 F&. ceW efkeee~ Fmekeer
meneelee mes ve efmeHe& skem, yeefuke ee@efhekeme, meeGC[, SefvecesMeve
SJeb Jeeref[ees kees mLeeveevleefjle efkeee pee mekelee nw~
Jesye yeeGpej (Web Browser) : Jeu[& JeeF[ Jesye kee Fmlesceeue
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe
kechetj Jeeejme kee celeueye nw Ske efJes<ehetCe& eeseece
kechetj ne[&Jesej pees efmeefuekee kee yevee neslee nw, Deebke[eW kee yengle
DeefOeke cee$ee ceW Yeb[ejCe kej mekelee nw, kenueelee nwne[& ef[mke
ceefmle<ke keer keee&-eCeeueer keer vekeue kejves Jeeuee meyemes ese Deewj
leereieefle Jeeuee kebhetj nesiee keJeevce kebhetj
efJeMJe Jeeheke peeue [yuet.[yuet.[yuet. kes DeeefJe<keejke leLee
eJele&ke nQ efce yeve&me& ueer
(efce yeve&me& ueer ves [yuet.[yuet.[yuet. kee DeeefJe<keej 1990 ceW
efkeee Lee)
F&-cesue kee pevceoelee efkemes ceevee peelee nw? js e@efceumeve
keewve DeOe&eeueke nw? efmeefuekeeve leLee pecexefveece
Ske efkeueesyeeF meceeve nw 1024 yeeF kes
8 efyeeW kes mecetn kees kenles nQ yeeF
kebhetj kes ceefmle<ke kees kenles nQ meerheeret
Jen Yee<ee efpemes kebhetj mecePelee nw Deewj efve<heeefole kejlee nw,
kenueeleer nw ceMeerveer Yee<ee
DeeF&yeerSce kee hetCe&he nw FbjvesMeveue efyepevesme ceMeerve
CD ROM kee hetCe&he nw keechewke ef[mke jer[
Deesveueer cesceesjer
kebhetj kee peveke mecePee peelee nw eeume& yewJespe
Deesjskeue nw Ske [eeyesme meeheJesej
kebhetj ceW heemeJe[& megj#ee kejlee nw leb$e kes DeveefOeke=le
DeefYeieceve mes
kebhetj kee cegKe heue kenueelee nw ceojyees[&
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 272
kejves kes efueS yeveeee ieee keueeFb meeheJesej~
eent (Yahoo) : en Ske mee& Fbpeve nw~
efJeefJeOe leLe
kechetj mee#ejlee efoJeme - 2 efomebyej
USENET - meYeer efJeMJeefJeeeueeeW kees pees[leer nw~
kechetj DeMegef kees yeie kene peelee nw~
kechetj hej hejceeCeg hejer#eCe kees meyeefeefkeue hejer#eCe kene
peelee nw~
kechetj eeseece pees kechetj Jeeejme kees nelee nw, SverJeeejme
(Anti Virus) kenueelee nw~
mQ[ yeeF& (Stand by) cees[ Tpee& keer yeele kes efueS neslee nw~
Deeefhkeue ceeGme - ceW keesF& cetefJebie hee& veneR neslee~
vetcesefjke keer yees[& kees ceeGme keer peien Fmlesceeue efkeee pee mekelee
nw ~
meyeerj Yeeefee - henues eer F-cesue necesue (Hot mail) kes pevceoelee nQ~
cewivesefke efm^he ceW 60 kewjskej nes mekeles nQ~
efkemeer otmejs kechetj kees metevee Yespevee Deheuees[ (Up Load)
leLee metevee uesvee [eGve uees[ (Down Load) kenueelee nw~
ceespeske (MOSAIC) - Fbjves kee henuee meheue meeheJesej nw~
ceeFkej (MICR-Magnetic Ink Character Recognition)
kee Gheeesie yeQke eske ceW efkeee peelee nw~
Fourth Generation Language (4GL) Deece Yee<ee kes kejerye nw~
ekeeMeere lebleg (Optical Fibre Cable) ceW uesmej [eees[ ee LED
kee eeesie efkeee peelee nw~
[smkee@he heeF& kes efueS Deeceleewj hej eeesie efkeee peelee nw
uespej efebj
uespej efebj ceW keewve mee uespej ekeej eege neslee nw?iewme uespej
CMYK heo mebyebefOele nw Dee@hemes cegCe mes
(CMYK- Cyan, Magenta, Yellow, Key or Black jb i eer v e
Dee@hemes cegCe ceW eege DeeOeej jbie eefleceeve nw efpevekes efceeCe mes
Deve jbie yeveees peeles nQ)
WLL kee hetje he nw Jeeejuesme Fve ueeskeue uethe
efkemeer mebie"ve kes Fv^es[kejer Jesye hespe kees kenles nQ
nesce hespe
heer. meer. ceW Gheege nesves Jeeues Skeerke=le heefjheLe (Fberess[ meefke&)
kes efJekeeme kes efueS efkemes veesyesue hegjmkeej efoee ieee?
pewke efkeuyeer
keechewke ef[mke (meer[er) efkeme ekeej keer [ee Yeb[ejCe heefle kee
eeesie kejlee nw? ekeeMeere
ueervekeme (Linux) nw Ske Deehejsefbie efmemce
yeeFvejer kees[ ceW mebKee 7 efueKeer peeleer nw 111
kechetj ceW meer[er kee eeesie efkeee peelee nw
keechewke ef[mke kes efueS
kechetj Deebke[eW keer $egefee eoefMe&le kejlee nwyeie (Bug)
mebieCekeeW (Computer) ceW eege DeeF&meer efehme (I.C. Chips) yeves
nesles nQ efmeefuekee@ve kes
henuee kechetj yeveeee Lee eeume& yewJespe ves (1837 F&.)
Fbjves hej www kee DeLe& nw Jeu[& JeeF[ Jesye
 Ske efkeueesyeeF yejeyej neslee nw 1024 yeeF kes
Demescyeuej kee keee& nwDemescyeueer Yee<ee kees eb$e Yee<ee
ceW heefjJeefle&le kejvee
kechetj ceW jwce (RAM) kee leelhee& nw
jwC[ce Skemesme cesceesjer
Jew%eeefveke kechetj Yee<ee nw heesj^e@ve (Fortran)
Fueske^eefveke kechetj kee DeeefJe<keej efkeee Lee
8. Yeewefleke efJe%eeve hej DeeOeeefjle efJeefJeOe eMve
1895 F&. ceW et.Sme.S. kes efkebie kewche efpeues ves efkeme eerpe kee
DeeefJe<keej efkeee? mesHeerjspej
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998)
^ebefpemj kes DeeefJe<keejke keewve Les?
yeej[erve Mee@keues Deewj yeesve
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998)
leejkeesue Jeeueer me[keeW hej t-het leye nesleer nw, peye GmeceW
me[ke hej heeveer efmLej nes peeS
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
Sveerceesceerj eb$e mes efkeme eerpe keer ceehe keer peeleer nw?
nJee keer efoMee Deewj Jesie
(DeefmemW es[ (eejbefYeke) hejer#ee, 1998)
Jeeeg keer meehes#e Dee&lee kee ceeheve SJeb efjkee[& kejves Jeeuee GhekejCe
neFeesceerj
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
efJeefMe leLe owefveke peerJeve ceW Yeeweflekeer
DeeOegefveke heefjJesMe ceW ceeveJe peerJeve kes efueS Yeewefleke efJe%eeve
Delevle Gheeesieer nw~ Fme leLe kees Oeeve ceW jKeles ngS keg ecegKe
Jew%eeefveke GhekejCe Je Gvekes efmeeble efvecveefueefKele nQ
G<ceere emeej (Thermal expansion)T<cee kes eYeeJe mes
heoeLeeX kee hewueeJe G<ceere emeej (Thermal expansion) kenueelee nw~
G<ceere emeej nesves mes heoeLe& kes DeCegDeeW kes yeere keer otjer ye{ peeleer nw leLee
Jemleg kes #es$eheue SJeb Deeeleve ceW Yeer Je=ef nesleer nw~
"esmeeW ceW G<ceere emeej kes keg JeeJeneefjke Gheeesie
1. iewme, keee lesue leLee peue kees Ske mLeeve mes otmejs mLeeve leke
ues peeves kes efueS ueesns mes efveefce&le heeFhe ueeFve kee eeesie efkeee peelee nw~
es heeFhe ueeFve G<ceere emeej kes keejCe uecyeeF& ceW ye{vee eenWies efkevleg
peneb-leneb peke[s jnves hej Gvekes emeej mes Gve hej yeue ueieWies, pees GvnW
lees[ [eueWies~ Fme ekeej keer #eefle mes yeeves kes efueS Fve heeFheeW ceW peien-
peien hej uethe yevee efoes peeles nQ~
2. jsue keer heefjeeB ueewn-Oeeleg (Iron-metal) mes efveefce&le nesleer
nQ, Dele: jsue keer oes heefjeeW kes pees[ hej Lees[e mee mLeeve efje es[
efoee peelee nw efpememes ieceea kes efoveeW ceW leehe kes ye{ves mes jsue heefjeeW keer
uecyeeF& ye{ves kes efueS Keeueer mLeeve efceue mekeW, DeveLee jsue keer heefjeeb
eflejer nes peeeWieer leLee jsue ogIe&vee (Rail accident) nes mekeleer nw~
3. efkemeer ueesueke Ie[er kee DeeJele&keeue (Time period) GmeceW
uekes efkemeer ueesueke keer uecyeeF& hej efveYe&j kejlee nw, uecyeeF& ye{ves hej
DeeJele&keeue ye{ peelee nw leLee uecyeeF& Ieves hej DeeJele&keeue Ie peelee
nw~ ieceea kes ceewmece ceW G<ceere emeej kes keejCe ueesueke keer uecyeeF& ye{
peeleer nw, efpememes DeeJele&keeue (Time period) ye{ peelee nw efpemekes
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 273
[e@. Sueeve Sce. tefjbie ves
Fbjves nw kechetj hej DeeOeeefjle Debleje&^ere
meteveeDeeW kee leb$e
mheece mebyebefOele nw kechetj mes
(mheece F&-cesue kee eeesie kej Fbjves hej DeJeebefle efJe%eeheve kejves
ee mebosMe Yespeves keer Ske lekeveerke nw)
etefveJeme&ue ees[ke kees[ (UPC) mJeerkeej efkeee ieee nw
yeej kees[ kes efueS
Jen GhekejCe keewve mee nw efpemekee eeesie heJeve kes yeue SJeb Jesie kes
ceeheve kes efueS efkeee peelee nw? Ssveerceesceerj
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2006)
Jeeeg keer Dee&lee efkeme GhekejCe mes ceeheer peeleer nw?
neFeesceerj
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Yeejleere efJe%eeve mebmLeeve keneb efmLele nw? yebieueg ceW
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2014)
Fueske^e@efveke efebj ceW efpeme eeweesefiekeer kee eeesie efkeee peelee nw,
Jen keee kenueeleer nw? ceeFeesskeveesuee@peer
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
heefjCeecemJehe Ie[er megmle nes peeleer nw leLee pee[s kes ceewmece ceW ueesueke keer
uecyeeF& Ieves kes keejCe DeeJele&keeue kece nes peelee nw efpemekes heefjCeecemJehe
Ie[er lespe nes peeleer nw~ Fmemes yeeves kes efueS Ie[er kee ueesueke Fme ekeej
yeveeee peelee nw efke Gme hej leehe heefjJele&ve kee eYeeJe veieCe nes~
4. keeBe kes efieueeme ceW iece& peue [eueves hej, keeBe (Glass)
eke peelee nw, keeeWefke keeBe G<cee kee kegeeueke (Bad conductor)
nw~ iece& peue [eueles ner Devoj kee Yeeie iece& nes peelee nw Deewj hewuelee nw
hejvleg keeBe kes efieueeme kee yeenjer Yeeie "C[e ner jnlee nw Dele: efieueeme
eke peelee nw~
5. keeBe keer yeesleue ceW [e@ hebmeves hej yeesleue keer ieo&ve kees iece&
peue ceW jKekej iece& efkeee peelee nw, efpememes yeesleue keer ieo&ve kee Jeeme
ye{ peee, Deewj [e@ yeesleue mes yeenj efvekeue mekes~ eefo keeBe keer yeesleue
hej Oeeleg kee {kekeve (Cap) ueiee nw lees iece& kejves hej (keeBe keer Dehes#ee
Oeeleg kee emeej iegCeebke (Expansion coefficient) DeefOeke nesves kes
keejCe) GmeceW emeej (Expansion) neslee nw Deewj Jen {erueer nes peeleer nw~
peue kee Demeeceeve emeej
eee: meYeer ekeej kes Je iece& efkees peeves hej Gvekes Deeeleve
(Volume) ceW ye{esejer nesleer nw efkevleg peue 00C mes 4oC leke iece& kejves
hej Deeeleve ceW Ielee nw leLee 4oC kes yeeo ye{vee eejbYe kejlee nw~ Fmekee
leelhee& en nw efke 4oC hej peue kee IevelJe (Density) meJee&efOeke neslee
nw~ owefveke peerJeve ceW Fmekes keF& eYeeJe efoKeeeer osles nQ pees efvecveefueefKele
nQ
1. DeleefOeke "C[ ceW peue kes heeFhe keYeer-keYeer he
peeles nQ"C[s eosMeeW ceW pee[s kes efoveeW ceW heeFheeW ceW yenves Jeeues peue kee
leeheceeve 4oC mes veeres efiej peeves hej peue kes Deeeleve ceW ye{esejer nesleer nw,
efkevleg Oeeleg mes efveefce&le peue kee heeFhe efmekeg[lee nw~ Fve efJehejerle oMeeDeeW
kes keejCe heeFhe keer oerJeejeW hej Flevee DeefOeke oeye (Pressure) GlheVe
neslee nw efke Jes he peeles nQ~
2. "C[s eosMeeW ceW leeueeyeeW kes pece peeves hej Yeer GveceW
ceefueeeb peerefJele jnleer nQ"C[s eosMeeW ceW pee[s kes efoveeW ceW Jeeeg kee
leehe O0C mes Yeer Ie peelee nQ Dele: Jeneb hej leeueeyeeW ceW peue peceves
ueielee nw~ Jeeeg kee leehe efiejves hej henues leeueeyeeW keer melen kee peue
"C[e neslee nw~ Dele: en Yeejer nesves kes keejCe veeres yew"lee nw leLee veeres
kee peue nukee nesves kes keejCe Thej Deelee jnlee nw~ en eefeee leye
leke ueieeleej eueleer jnleer nw peye leke efke mechetCe& leeueeye kee peue 40C
leke veneR efiej peelee nw~ peye melen kes peue kee leehe 40C mes veeres efiejves
ueielee nw lees Fmekee IevelJe (Density) kece nesves ueielee nw~ Dele: Deye
en veeres veneR peelee nw leLee 00C leke "C[e neskej yehe& kes he ceW melen
hej ner peceves ueielee nw~ peue kes peceves keer efeee Ghej mes veeres keer Deesj
nesleer nw~ Fme keejCe leeueeye kee Thejer Yeeie pece peelee nw leLee veeres
Jeeuee Yeeie 40C hej peue keer DeJemLee ceW jnlee nw, efpememes ceefueeeb GmeceW
peerefJele jnleer nQ~
T<cee kee mebejCe (Transmission of heat)G<cee kes Ske
mLeeve mes otmejs mLeeve kees peeves kees G<cee kee mebejCe kenles nQ~ G<cee
mebejCe keer leerve efJeefOeeeB nesleer nQ
(a) eeueve, (b) mebJenve leLee (c) efJeefkejCe~
(a) eeueve (Conduction)G<cee mebejCe keer Fme efJeefOe ceW
heoeLeeX kes DeCeg Dehevee mLeeve es[s efyevee Deheveer G<cee kees meceerhemLe
DeCegDeeW kees os osles nQ~
(b) mebJenve (Convection)mebJenve ceW heoeLe& kes DeCeg G<cee
enCe kej Deheves mLeeve mes n peeles nQ Deewj Gvekee mLeeve uesves kes efueS
otmejs DeCeg Dee peeles nQ~ en efeee ueieeleej eueleer jnleer nw peye leke efke
hetje heoeLe& iece& ve nes peee~
(c) efJeefkejCe (Radiation)Fme efJeefOe ceW efkemeer ceeOece keer
DeeJeMekelee veneR nesleer nw~ efJeefkejCe (Radiation) ceW G<cee, iece& Jemleg
mes "C[er Jemleg keer Deesj efyevee efkemeer ceeOece keer ceoo mes, SJeb efyevee
ceeOece kees iece& efkees ekeeMe keer eeue mes meerOeer jsKee ceW mebeefjle nesleer nw~
mete& mes he=LJeer leke G<cee kee mebejCe Fmeer efJeefOe eje neslee nw~
T<cee mebejCe kes owefveke peerJeve ceW Gheeesie
eeueve (Conduction) mes mebyebefOele Gheeesie1. Oeeleg kes
heeues ceW eee heervee keef"ve nw peyeefke eerveer efceder kes heeues ceW
eee heervee Deemeeve nwFmekee keejCe en nw efke Oeeleg G<cee keer
megeeueke (Good conductor) nw, Dele: Oeeleg kes heeues ceW eee mes
G<cee Oeeleg ceW neskej nes"eW leke hengbe kej, nes"eW kees peueeves ueieleer nw~
peyeefke eerveer efceer G<cee keer kegeeueke (Bad conductor) nesves kes
keejCe, eee mes G<cee eerveer efceer mes neskej nes"eW leke hengbe veneR heeleer nw,
Dele: eee heervee Deemeeve nes peelee nw~
2. Sefmkecees ueesie yehe& keer oesnjer oerJeejeW kes cekeeve ceW
jnles nQFmekee keejCe en nw efke yeHe& keer oesnjer oerJeejeW kes ceOe nJee
keer hele& G<cee keer kegeeueke (Bad conductor) kee keee& kejleer nw,
efpememes Devoj keer G<cee yeenj veneR pee heeleer nw leLee kecejs kes Devoj kee
leehe yeenj kes leehe keer Dehes#ee DeefOeke yevee jnlee nw~
mebJenve (Convection) mes mebyebefOele Gheeesie(1) jsefepejsj
ceW eerpej hesefkee kees Thej jKee peelee nwFmekee keejCe en nw
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 274
efke veeres keer iejce Jeeeg nukeer nesves kes keejCe Thej G"leer nw leLee eerpej
hesefkee mes kejekej "C[er nes peeleer nw~ Thej keer "C[er Jeeeg Yeejer nesves
kes keejCe veeres keer Deesj Deeleer nw leLee jsefepejsj (Refrigerator) ceW
jKeer JemlegDeeW kees "C[e kej osleer nw~
3. efyepeueer kes yeuyeeW ceW efveef<ee iewmeeW kee Yeje peevee
efyepeueer kes yeuyees ceW efveJee&le (Vaccum) kes mLeeve hej efveef<ee iewme
(Inert gas) pewmesDeeie&ve (Argon) Yejer peeleer nw~ Fmekee keejCe en
nw efke yeuye ceW efveef<ee iewme Yejves mes levleg keer G<cee mebJenve (Convec-
tion) OeejeDeeW eje eejeW Deesj hewue peeleer nw~ efpememes yeuye kes levleg
(Filament) kee leehe Gmekes ieueveebke (Melting point) leke veneR ye{
heelee nw~ Ssmee ve kejves hej yeuye kee leeheceeve levleg kes ieueveebke leke ye{
peeesiee Deewj levleg ieue peeSieer~
efJeefkejCe (Radiation) mes mebyeb ef Oele Gheees ie 1. eee
keer kesleueer keer Jeee melen ecekeoej yeveeeer peeleer nw
ecekeoej melen ve lees yeenj mes G<cee kee DeJeMees <eCe kejleer nw leLee ve
ner Yeerlej keer G<cee yeenj peeves os leer nw~ Fmeef ueS eee keeheer os j leke
iejce yeveer jnleer nw ~
2. jsefiemleeve efove ceW yengle iejce leLee jele ceW yengle "C[s nes
peeles nQjsle G<cee kee Ske Dee DeJeMees<eke (Absorbant) nw~
G<cee kee Dee DeJeMees<eke ner G<cee kee Dee Glmepe&ke neslee nw~
FmeefueS efove kes mecee jsle mete& keer G<cee kees DeJeMeesef<ele kejkes iece& nes
peelee nw Deewj jele kes mecee ceW jsle Deheveer G<cee kees efJeefkejCe (Radia-
tion) eje Keeskej DeefOeke "C[e nes peelee nw~
3. yeeoueeW Jeeueer jele, mJe DeekeeMe Jeeueer jele keer
Dehes#ee iejce nesleer nwmJe DeekeeMe Jeeueer jele ceW he=LJeer eje es[er
ieeer efJeefkejCe (Radiation) keer G<cee DeekeeMe keer Deesj eueer peeleer nw~
yeeoue G<cee kes yegjs DeJeMees<eke (Bad-absorber) nesles nQ~ FmeefueS
yeeoueeW Jeeueer jele ceW he=LJeer eje es[er ieeer efJeefkejCe keer G<cee Ghej
DeekeeMe keer Deesj peeves kes yepeee veeres he=LJeer keer Deesj Jeeheme ueew Deeleer
nw efpemekes heefjCeecemJehe he=LJeer iece& yeveer jnleer nw~
ke=<Ce efheb[ (Black body)pees Jemleg Deheves he= hej Deeheeflele
mechetCe& efJeefkejCe (Total radiation) kees hetCe& leee DeJeMees ef <ele kej
ueslee nw, Gmes ke=<Ce efheb[ (Black body) kenles nQ~ meJee&efOeke DeJeMees<eCe
#ecelee 96 keepeue keer nesleer nw keeueer Jemleg G<cee kee Dee
DeJeMees <eke nw ~
eer<ce $e+leg ceW meheso Jee henvevee yesnlej nwkeeuee ee
ienjs jbie kee Jee efJeefkeefjle G<cee (Radiant heat) kee DeJeMees<eCe
meheso Jee keer Dehes#ee DeefOeke kejlee nw, keeeWefke keeuee Jee G<cee kee
Ske Dee mebJeenke nw~ meheso Jee mete& keer efJeefkeefjle G<cee kees
DeefOekeebMeleee hejeJeefle&le (Reflect) kej oslee nw, efpememes mete& keer ieceea
meheso Jee kes Yeerlej yengle ner kece eJesMe kej heeleer nw~
efJeefMe T<cee (Specific heat)G<cee keer Jen cee$ee pees Ske
eece Je kee leeheceeve 10C ye{e os, Gmes efJeefMe G<cee (Specific
heat) kenles nQ~ peue keer efJeefMe G<cee Oeeefjlee Deve "esme Je Je keer
Dehes#ee meJee&efOeke nw~ efJeefMe G<cee kees efJeefMe< G<cee Oeeefjlee Yeer kene
peelee nw~
heeveer keer efJeefMe G<cee Oeeefjlee Ge nesves kee ueeYe(i)
peue keer efJeefMe G<cee Oeeefjlee Ge nesves kee ueeYe en nw efke Deve
heoeLeeX keer Dehes#ee en DeefOeke osj ceW iejce neslee nw leLee DeefOeke osj ceW
"C[e neslee nw~ FmeefueS Mejerj kees meWkeves Jeeueer yeesleueeW ceW iece& peue Yeje
peelee nw, efpememes Jen DeefOeke osj leke Mejerj kees meWke mekelee nw~
 (ii) peue keer DeefOeke efJeefMe G<cee Oeefjlee kes keejCe ner meceg kes
heeme kes veiejeW ceW ve lees DeefOeke ieceea he[leer nw Deewj ve ner
DeefOeke meoea~
(iii) kecejeW kees iejce kejves Jeeues heeFheeW ceW iejce peue Yeje
peelee nw ~
ieghle G<cee (Latent heat)leehe keer Gme cee$ee kees pees leeheece
(Temperature) ceW heefjJele&ve ueees efyevee Ske eece Je kes DeJemLee
heefjJele&ve kes efueS Dehesef#ele neW, kees ieghle G<cee kenles nQ~ ieghle G<cee kees
petue/efkeee. ee kewueesjer/ee. ceW ceehee peelee nw~
hese heoeLe& yehe& mes {keves hej DeefOeke osj leke "b[s keeeW
yeves jnles nQ"b[s hese heoeLe& keer yees leueeW kees "b[e jKeves kes ef ueS
GvnW O0C ceW peue ceW jKekej yehe& mes {ke os les nQ ~ Ss mee kejves hej hese
heoeLe& DeefOeke os j leke Deew j peeoe "b[s yeves jnles nQ keeeW ef ke peye Ske
eece yehe& 00C kes peue ceW heefjJeef le&le nesleer nw lees 336 petue G<cee
DeJeMeesef<ele nesleer nw ~
Jee<heerkejCe (Evaporation)Je keer Kegueer melen mes eleske
leehe hej Oeerjs-Oeerjs Je kee Deheves Jee<he ceW yeouevee Jee<heerkejCe (Evapo-
ration) kenueelee nw~
Jee<heerkejCe eje Meerleueve kee owefveke peerJeve ceW ecegKe
GoenjCe(i) ieceea kes efoveeW ceW Mejerj kee peue hemeerves kes he ceWb lJeee
hej Dee peelee nw~ peue kee Jee<heerkejCe (Evaporation) neslee nw, efpemekes
oewjeve Mejerj keer keg G<cee Kee& nes peeleer nw Deewj nceW Meerleuelee kee
DevegYeJe neslee nw~
(ii) efceer kes yejleveeW ceW yengle ner met#ce ef nesles nQ~ peue Fvemes
yeenj Dee peelee nw leLee cekes ee megjener keer melen mes Jeeef<hele (Evapo-
rate) neslee nw efpememes peue meefnle hetje efvekeee "b[e nes peelee nw efpemekes
heefjCeecemJehe Fme yele&ve ceW jKee peue Yeer "b[e nes peelee nw~
(iii) ieceea kes efoveeW ceW keges peerYe yeenj efvekeeue kej neBheles jnles nQ~
peerYe hej ueies peue kee Jee<heerkejCe neslee nw efpememes Fvekee Mejerj Meerleue
nes peelee nw~
(iv) ieceea kes efoveeW ceW Keme keer eeF& kee Gheeesie efkeee peelee nw~
Fme hej peue [euee peelee nw, peue kee Jee<heerkejCe neslee nw, pees kecejs keer
nJee SJeb eeF& kee leehe enCe kej ueslee nw, efpemekes keejCe keceje
Delevle Meerleue nes peelee nw~
vetve kee Meerleueve efveece (Newton's Law of Cool-
ing)Jemleg keer G<cee neefve (Heat loss) keer oj Jemleg leLee heefjJesMe kes
leeheevlej kee meceevegheeleer neslee nw~
GoenjCeeefo Ske yele&ve ceW iejce peue Yej efoee peeS leLee
efhej Gmes "C[e nesves efoee peees, lees MegDeele ceW peue kee leeheceeve
peuoer-peuoer kece neslee nw Deewj pewmes-pewmes peue leLee JeeleeJejCe kes leeheceeve
ceW Devlej kece neslee peelee nw, leehe efiejves keer oj eceMe: Oeerjs-Oeerjs kece
nesleer peeleer nw~
G<cee Fbpeve (Heat engine)en Ske Ssmeer egefe nw pees G<cee
kees eebef$eke Tpee& (Mechanical energy) ceW heefjJeefle&le kejlee nw~ es
Fbpeve oes ekeej kes nesles nQ1. Jeefno&nve Fbpeve leLee 2. Deebleefjke onve
Fbpeve~
Jeefno&nve Fbpeve (External combustion engine)Ssmes G<cee
Fbpeve pees ceMeerveeW leLee jsueieeef[eeW kees Jee<he Meefkele keer ceoo mes eueeles
nQ, Jeefno&nve Fbpeve kenueeles nQ~
Jeefno&nve Fbpeve kee GheeesieFme ekeej kes Fbpeve kee keee&keejer
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 275
heoeLe& peue kee Yeehe neslee nw~ Fme ekeej kes Fbpeve kees Yeehe Fbpeve Yeer
kenles nQ~
Deebleefjke onve Fbpeve (Internal combustion engine)
Ssmes G<cee Fbpeve efpemeceW keee&keejer heoeLe& nJee nesleer nw SJeb Fbpeve kes Yeerlej
ner FOeve kees peueekej keee&keejer heoeLe& kes leehe kees ye{eee peelee nw,
Deebleefjke onve Fbpeve kenueeles nQ~
Deebleefjke onve Fbpeve kes Gheeesieceesj-ieeef[eeW, ^ke, mketj
Fleeefo ceW Deebleefjke onve Fbpeve kee Gheeesie neslee nw~ Ssmes Fbpeve ceW nJee
Je hes^esue ee [erpeue kes Jee<he kee efceeCe Fbpeve kes Yeerlej ner onve keje
kej Meefe GlheVe efkeee peelee nw~
hegveefn&ceeeve (Regelation)oeye kes keejCe yehe& kee efvecve
JeCeebke (Melting point) hej ieuevee leLee oeye neS peeves hej Gmekes
hegve: pece peeves keer efeee kees hegvee|nceeeve (Regelation) kenles nQ~
hegveefn&ceeeve kes owefveke peerJeve ceW Gheeesie1. peye iee[er
kee heefnee efnce mes iegpejlee nw~ heefneeW kes oeye mes yehe& efheIeueleer nw leLee
heefneeW hej ueiee peue hegve: pece peelee nw efpemekes keejCe iee[er kee heefnee
yehe& mes Deeeefole nes peeles nQ~
2. efnce hej mkeseE ie kejvee Deemeeve nes lee nw keeeW ef ke oeye kes
keejCe mkes kes veeres peue keer Ske heleueer hele& ef veef ce&le nes peeleer nw ~
pees mvesnke (Lubricant) kee keee& kejleer nw leLee mkes kees efhemeueves
ceW ceoo kejleer nw ~
esMej kegkej (Pressure Cooker)en Ske Ssmee yele& ve nw
efpemeceW Yeespeve Deef leMeer Ie heke peelee nw~ FmeceW oeye ye {eee peelee nw
efpememes peue kee keJeLeveeb ke (Boiling point) ye{ peelee nw ~ Dele:
es Mej kegkej kes Devoj hekeees peeves Jeeues Jemleg kees DeefOeke leeheceeve
eehle nes lee nw leLee Yeespeve peuo yeve peelee nw~ DeefOeke TbeeF& Jeeues
mLeeveeW ceW keg kej Delevle Gheees ieer nw keeeW ef ke eneb kee Jeeegceb[ueere oeye
efvecve nes lee nw ~ ef pememes peue kee keJeLeveebke efvecve nes lee nw Deewj Keevee
hekeeves ceW mecee Deef Oeke ueielee nw ~
meewj kegkej (Solar Cooker)en Ske Ssmee GhekejCe nw efpemekee
Gheeesie meewj Tpee& (Solar energy) kee mebenCe kejkes Gmekee Gheeesie
Yeespeve hekeeves ceW efkeee peelee nw~ mete& kes ekeeMe kee ueieYeie 1/3 Yeeie
DeJeje ekeeMe neslee nw pees Jemleg kees iejce kej oslee nw, efpeme hej Jen
Deeheeflele neslee nw~ en kegkej keeBe kes DeeJejCe mes {kee jnlee nw leeefke
Fmekes Devoj keer G<cee eerve neGme eYeeJe (Green house effect) kes
keejCe Deboj ner jns~ yekemes keer Yeerlejer oerJeej keeues jbie mes jbieer jnleer nw~
efpememes meewj Tpee& DeefOeke cee$ee ceW DeJeMeesef<ele nes mekes~
Lece&me heuee@mke (Thermos flask)en Ske efJeMes<e yele&ve nw
efpemeceW JemlegSB osj leke Deheves Gmeer leehe hej jKeer jnleer nQ efpeme leehe hej
GvnW jKee ieee Lee~ eefo iece& Jemleg Lece&me ceW jKeer peees lees Jen yengle osj
leke iejce ner yeveer jnsieer~ Lece&me Heuee@mke (Thermos flask) ceW leehe
mebejCe keer leerveeW efeeeDeeW eeueve (Conduction), mebJenve (Convec-
tion) leLee efJeefkejCe (Radiation) kees kece efkeee peelee nw~ heuee@mke
kee ceBgn oesnjs {kekeve mes yevo jnlee nw, FmeefueS heuee@mke ceW jKee ieee
Je iece& ee "b[e yevee jnlee nw~
kewueesjer (Calorie)Ske eece peue kee leehe 10C leke ye{eves
kes efueS DeeJeMeke G<cee keer cee$ee, kewueesjer kenueelee nw~ leehe kees
efJeefYeVe ceeheeceeW mes ceehee peelee nw pewmesmesefumeeme, kesefuJeve ee
hee@jsveneF~
meceger meceerj leLee mLeueere meceerj kee eueveeen G<cee
mebejCe kee mebJenve (Convection) mebyebOeer Gheeesie nw~ efove kes mecee
 Yeejleere DeLe&JeJemLee
1. Yeejleere DeLe&JeJemLee keer efJeMes<eleeSb
(Salient Features of Indian Economy)
JeeefMebieve eFcme keer Ske efjhees& kes Devegmeej Yeejleere DeLe&JeJemLee efJeMJe keer eewLeer ye[er DeLe&JeJemLee nw~ Fme efjhees& kes Devegmeej efJeMJe kes kegue
mekeue Iejsuet Glheeo (GDP) ceW eesieoeve kes DeeOeej hej henueer 3 ye[er DeLe&JeJemLeeSb Decesefjkee, eerve Je peeheeve nQ~ Yeejleere DeLe&JeJemLee keer keg
cenJehetCe& efJeMes<eleeDeeW hej DeeOeeefjle eMveeW kees eneb mebkeefuele efkeee pee jne nw
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Yeejleere DeLe&JeJemLee keer efJeMes<eleeSb
effceefele DeLe&JeJemLee efkeme DeeefLe&ke eCeeueer kee meboYe& meteke nw? efkelevee Glheeove efkeee peeS Fmekee efveCe&e efkeme DeLe&JeJemLee ceW
efpemeceW mejkeejer #es$e leLee efvepeer #es$e JeefeeeW eje neslee nw? hebtpeerJeeoer DeLe&JeJemLee
oesveeW meeLe-meeLe keece kejles nQ (Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000/2001 hejer#ee, 2012)
kej meneeke) efceefele DeLe&JeJemLee kee DeefYeeee nw
DeLe&JeJemLee kees meYeer DeveeJeMeke efveeb$eCeeW SJeb efJeefveeceeW mes cege mejkeejer SJeb efvepeer #es$e kee menDeefmlelJe
kejves kee keee leelhee& nw? GoejerkejCe (kesvere meMee hegefueme yeue/efouueer hegefueme
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) Sme. DeeF&. hejer#ee, 2013)
Yeejle keer efceefele DeLe&JeJemLee efkemekes DeefmlelJe kes keejCe kene yebo DeLe&JeJemLee kee keee DeLe& nw?
peelee nw? meeJe&peefveke Deewj efvepeer #es$e Ssmee osMe efpemeceW keesF& Deeeele SJeb efveee&le ve nes
kes men-DeefmlelJe kes keejCe (kesvere hegefueme mebie"ve (CPO)
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hegvehe&jer#ee, 2009) Sme. DeeF&. hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe Yeejleere DeLe&JeJemLee keer efJeMes<elee

DeLe&JeJemLee kes DeeOeej hej efJeMJe kes osMe
osMe heefjYee<ee
hem& Jeu[& Ssmes peveleebef$eke osMe, peneb heefj<ke=le lekeveerke kes
meeLe Jeneb kes veeieefjkeeW kee peerJeve mlej Ge
neslee nw, hem& Jeu[& kes osMe kenueeles nQ~ FvnW
ef Jekeef mele os Me DeLeJee ef Jekeef mele yeepeej
kece efJekeefmele osMe
DeLe&JeJemLeeDeeW kes veece mes Yeer peevee peelee nw~
meskesv[ Jeu[& Ssmes meeceJeeoer osMe pees hetJe& meesefJeele mebIe mes eYeeefJele
jns, meskesC[ Jeu[& kes osMe kenueeles nQ~ FvnW efJekeefmele
eespeveeiele DeLe&JeJemLeeDeeW (Developed Planned
Economies) Jeeuee osMe Yeer kene peelee nw~
Le[& Jeu[& Le[& Jeu[& Ssmes osMe nQ efpevekeer DeLe&JeJemLeeSb
yeepeej DeefYecegKe DeLeJee eespeveeiele cee@[ue Jeeueer
nesleer nQ~ Deve MeyoeW ceW FvnW efJekeemeMeerue osMe
hebtpeerJeeoer DeLe&JeJemLee Ssmeer DeLe&JeJemLee, efpemeceW Glheeove kes meeOeveeW
kenles nQ~
heesLe& Jeu[& Ssmes DeuheefJekeefmele Deewj efJekeemeMeerue osMe, efpeve
hej DeleefOeke efJeosMeer $e+Ce nw leLee hes^esefueece
efveee&leke osMeeW (OPEC) eje keerceleeW ceW Je=ef
mes efJeMes<e eYeeefJele nesles nQ, heesLe& Jeu[& kes osMe
kenueeles nQ~
meceepeJeeoer DeLe&JeJemLee Ssmeer DeLe&JeJemLee, efpemeceW Glheeove kes meeOeveeW
efJekeefmele/GVele osMe Ssmes osMe- peneb Tbeer eefle Jeefe Deee, Ge
ceeveJe efJekeeme metekeebke, Ge mekeue Iejsuet
Glheeo keer efmLeefle efJeeceeve nesleer nw, efJekeefmele
ee GVele osMe kenueeles nQ~ Fve osMeeW kees hem&
Jeu[& Deewj neF& Fvekece keb^er kes veece mes Yeer
yebo DeLe&JeJemLee
peevee peelee nw~
efJekeemeMeerue osMe Ssmes osMe, peneb efvecve peerJeve mlej, DeefJekeefmele
Deeweesefieke {ebee, efvecve ceeveJe efJekeeme metekeebke,
efvecve eefle Jeefe Deee, efveOe&velee kee Ge
eefleMele Deewj efvecve hebtpeer efvecee&Ce keer ceewpetoieer
heeeer peeleer nw, efJekeemeMeerue osMe kenueeles nQ~
Fve osMeeW kees Le[& Jeu[& keer meb%ee mes Yeer meb%eeefhele
efkeee peelee nw~
mebege je^ kes Devegmeej Ssmes osMe efpevekes meeceeefpeke-
DeeefLe&ke mebkesleke efvecve mlej Jeeues nesles nQ~ otmejs
MeyoeW ceW kenW lees Fve osMeeW ceW efvecve eefleJeefe
Deee, kecepeesj ceeveJe mebmeeOeve Deewj DeeefLe&ke
Demegj#ee keer efJeeceevelee nesleer nw, GvnW kece
efJekeefmele osMe kenles nQ~ FvnW heesLe& Jeu[& kes
veece mes Yeer peevee peelee nw~
DeLe&JeJemLee kes ekeej
(hebtpeer, Yetefce, ece) hej efvepeer DeefOekeej neslee
nw, efpevekee eeesie Jeefeiele ueeYe kes efueS efkeee
peelee nw, hebtpeerJeeoer DeLe&JeJemLee kenueeleer nw~
FmeceW keercele-leb$e keer eOeevelee nesves kes Deefleefje
Jeie&-mebIe<e& keer mebYeeJevee yeveer jnleer nw~
hej meceepe DeLee&led mejkeej kee DeefOekeej neslee
nw, meceepeJeeoer DeLe&JeJemLee kenueeleer nw~ Fme
DeLe&JeJemLee ceW efveeespeve keer eOeevelee nesleer nw
Deewj Jeie&-mebIe<e&/Mees<eCe kee Deble nes peelee nw~
Ssmeer DeLe&JeJemLee, efpemeceW yeenjer osMeeW (Mes<e
efJeMJe) kes meeLe efkemeer ekeej kee Deeeele-efveee&le
veneR neslee nw, yebo DeLe&JeJemLee kenueeleer nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 341

 efceefele DeLe&JeJemLee efueS ke=ef<e #es$e hej Deeefele nQ~ efJeosMeer cege Deefpe&le kejves ceW Yeer
(Mixed Economy) ke=ef<e kee Dence eesieoeve nw~
Ssmeer DeLe&JeJemLee efpemeceW efvepeer #es$e Deewj meeJe&peefveke #es$e kee men- Yeejleere DeLe&JeJemLee wle DeLe&JeJemLee nw- Yeejleere DeLe&JeJemLee
DeefmlelJe neslee nw, efceefele DeLe&JeJemLee kenles nQ~ ceW hejchejeieled Deewj DeeOegefveke lekeveerkeeW kee men DeefmlelJe efceuelee
Yeejle Ske efceefele DeLe&JeJemLee Jeeuee osMe nw~ nw~ (DeleefOeke efhe[er DeLe&JeJemLeeDeeW ceW hejchejeiele lekeveerkeeW
Yeejle ceW efceefele DeLe&JeJemLee keer DeeOeejefMeuee eLece Deeweesefieke Deewj efJekeefmele DeLe&JeJemLeeDeeW ceW DeeOegefveke lekeveerkeeW keer eOeevelee
veerefle, 1948 ceW jKeer ieeer Leer~ efceueleer nw~)
ees. pes. Sce. keervme efceefele DeLe&JeJemLee kes efnceeeleer Les~
Yeejleere DeLe&JeJemLee ef ceefele DeLe&JeJemLee nw- Yeejleere
efceefele DeLe&JeJemLee ceW hebtpeerJeeo SJeb meceepeJeeo oesveeW kee men-
DeLe&JeJemLee ceW efvepeer #es$e Deewj meeJe&peefveke #es$e kee men-DeefmlelJe
DeefmlelJe efJeeceeve nesves mes Fmes hebtpeerJeeo Deewj meceepeJeeo kee
mJeefCe&ce ceOeheLe Yeer kene peelee nw~ nw~ Yeejle ceW Deeeespeve kes DeejbYe mes ner oesveeW #es$eeW kes cenJe kees
mJeerkeej efkeee ieee~ DeejbefYeke eespeveeDeeW ceW meeJe&peefveke #es$e kees
Yeejleere DeLe&JeJemLee kes ue#eCe
DeeCeer Yetefcekee eoeve keer ieF& Deewj eespevee Jee ceW meeJe&peefveke #es$e
Yeejleere DeLe&JeJemLee ke=ef<e hej DeeOeeefjle DeLe&JeJemLee
kee efnmmee 50 eefleMele mes DeefOeke jKee ieee~ 1991 mes DeejbYe
nw-osMe kes kegue jespeieej ceW ueieYeie 52 eefleMele mes DeefOeke jespeieej
ke=ef<e #es$e mes eehle neslee nw~ osMe keer kegue pevemebKee kee ueieYeie 70 GoejerkejCe kes eYeeJe mes efheues keg Je<eeX ceW efvepeer #es$e kes eesieoeve
eefleMele eeceerCe #es$eeW ceW efveJeeme kejleer nw Deewj ele#e ee hejes#e he ceW Je=ef ngF& nw Deewj Yeejleere DeLe&JeJemLee hetbpeerJeeoer DeLe&JeJemLee keer
mes ke=ef<e #es$e hej Deeefele nw~ keF& cenJehetCe& Geesie kees ceeue kes Deesj eceMe: Deemej nw~
2. je^ere Deee (National Income)
Yeejle ceW je^ere Deee meefceefle kee ie"ve 1949 ceW ngDee Lee~ Fme meefceefle kes Devegmeej, je<^ere Deee kes eekekeueve kes efueS efkemeer DeJeefOe efJeMes<e
ceW GlheVe JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW keer cee$ee kees otmejer yeej efieves efyevee ceehee peelee nw~ otmejs MeyoeW ceW, je^ere Deee kee leelhee& DeLe&JeJemLee eje
mebhetCe& Je<e& kes oewjeve Glheeefole Debeflece JemlegDeeW Je mesJeeDeeW kes Meg cetue kes eesie mes neslee nw, FmeceW efJeosMeeW mes Dee|pele Deee Yeer Meeefceue nesleer nw

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW je^ere Deee
efveJeue je^ere Glheeo ceeuetce kejves kes efueS nce mekeue je^ere
Glheeo ceW mes keee Ieeles nQ? eme
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998)
je^ere Deee kes Deekeueve keer leweejer efkemekee oeefelJe nw?
kesvere meebefKekeere mebie"ve
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
efkemeer efveele DeJeefOe kes efueS kegue je^ere Glheeove kee cege cetue
keee kenueelee nw? mekeue je^ere Glheeo
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
Ske Je<e& ceW Glheeefole efveie&le kee kegue efveJeue cetue keee neslee nw?
yeepeej keerceleeW hej efveJeue je^ere Glheeo
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
je^ere Deee uesKeekejCe ceW efveJeue je^ere Glheeove kee keee DeefYeeee
nw? mekeue je^ere Glheeo-cetue eme
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
efkemeer osMe ceW Ske Je<e& keer DeJeefOe ceW kegue Glheeove Deewj mesJeeDeeW
kee DeeefLe&ke cetue kenueelee nw? je^ere Deee
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2005)
keWere meebefKekeere mebie"ve kee ecegKe keee& keee nw?
je^ere Deee Devegceeve Ske$e kejvee
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2005)
DeeefLe&ke efJekeeme keer meyemes yesnlej ceehe keewve-meer nw?
eefle Jeefe keer Deee
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2007)
Yeejle ceW je^ere Deee kee Deekeueve henueer yeej efkemeves efkeee Lee?
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 342
oeoeYeeF& veewjespeer
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
henueer je^ere Deee meefceefle kee ie"ve keye efkeee ieee Lee?
Je<e& 1949 ceW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
eefle Jeefe Deee efvekeeueves kes efueS je^ere Deee kees efkememes Yeeie
efoee peelee nw? osMe keer kegue pevemebKee mes
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
Yeejle ceW je^ere Deee kes eekekeueve efkemekes eje leweej efkeS peeles
nQ? kesvere meebefKekeere mebie"ve eje
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
efkemeer osMe kee mekeue je^ere Glheeo ceW mes cetue eme Yees kees
Ieeves hej keee efceuelee nw? efveJeue je^ere Glheeo
C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2009)
je^ere Deee keee nesleer nw? yeepeej keercele hej efveJeue
je^ere Deee
(mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
DeeefLe&ke mece=ef kes meeLe-meeLe je^ere Deee ceW mesJeeDeeW kes #es$e kee
eesieoeve meeceevele: ye{lee nw
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2010)
je^ere Deee efvekeeueves kes efueS Sve.Sve.heer. ceW mes efkemes Ieeee
peelee nw? Deele#e kej kees
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
eefle Jeefe Deee keee neslee nw? je^ere Deee/pevemebKee
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
mekeue je^ere Glheeo ceW Meeefceue nesles nQ?
meYeer Debeflece JemlegSB Deewj mesJeeSB
 (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
mekeue Iejsuet Glheeo (peer[erheer) Deewj mekeue je^ere Glheeo (peerSve[er)
kes yeere cegKe Deblej nw? efJeosMeeW mes Meg efJeosMeer Deee
(Yeejleere Keee efveiece DeefmemW es[ III hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW je^ere Deee kee Deekeueve efkeee peelee nw
Glheeo Deewj Deee efJeefOeeeW eje
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efJeosMeeW ceW keece kej jns YeejleereeW keer Deee nw
efJeosMeeW mes Dee|pele Deee kee DebMe
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
mekeue Iejsuet Glheeo efkemekee ceehe nw?
efkemeer osMe kes Iejsuet DeeefLe&ke ieefleefJeefOeeeW kee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2014)

efJeefMe leLe je^ere Deee

mJeleb$elee kes yeeo 1949 ceW je^ere Deee kes Devegceeve kes efueS
je^ere Deee meefceefle kee ie"ve efkeee ieee efpemekes DeOe#e ees. 1.
heer.meer. ceneueveesefyeme Les~
kesvere meebefKekeere mebie"ve (CSO) : je^ere Deee meefceefle ves
Deheveer eLece efjhees& 1951 ceW leLee otmejer efjhees& 1954 ceW eoeve
keer Leer~ Fmekes yeeo ner je^ere Deee kes Deebke[eW kes mebkeueve nsleg
Yeejle mejkeej ves ceF&, 1951 ceW Fme mebie"ve kee ie"ve efkeee~
Yeejle ceW Jele&ceeve ceW je^ere Deee kes Devegceeve kesvere meebefKekeer
mebie"ve (CSO - Central Statistical Organisation) eje ueieeS
peeles nQ~
1996-97 mes CSO eje mekeue Iejsuet Glheeo kes $ewceeefmeke
Deebke[s ekeeefMele efkeS peeles nQ~
efkemeer DeLe&JeJemLee ceW Ske efJeeere Je<e& ceW Glheeefole meYeer Deefvlece
JemlegDeeW Deewj mesJeeDeeW kes ceewefke cetue kes eesie kees mekeue Iejsuet
Glheeo (GDP) kenles nQ~
mekeue Iejsuet Glheeo ceW efJeosMe mes Deefpe&le Meg Deee kees pees[ves
hej je^ere Deee eehle nesleer nw~
je^ere Deee
mekeue je^er e Glheeo (GNP) (GDP) + X-M efpemeceW X =
osMeJeeefmeeeW eje efJeosMeeW ceW Deefpe&le Deee leLee M = efJeosefMeeeW eje
osMe ceW Deefpe&le Deee~
efhheCeer : Gheeg&e meceerkejCe mes en mhe nw efke eefo X= M nw
lees GNP = GDP kes nesiee~ Fmeer ekeej peye yebo DeLe&JeJemLee kes
Debleie&le X-M = 0 lees Jeneb GNP = GDP nesiee~
2. Meg je^ere Glheeo (NNP) = GNP - Depreciation
3. je^ ere Deee (National Income) : meeOeve ueeiele hej Meg
je^ere Glheeo DeLeJee je^ere Deee yeepeej keercele hej NNP
(Net National Product) - Deele#e kej meef yme[er ~
4. Jeweefeke Deee (PI) : Fmekees %eele kejves kes efueS je^ere Deee ceW
mes efveiece kejeW leLee meeceeefpeke megj#ee eeJeOeeveeW kes efueS efkees iees
YegieleeveeW kees Ieeles nQ leLee mejkeejer nmleeblejCe YegieleeveeW, Jeeheeefjke
nmleeblejCe YegieleeveeW leLee mejkeej mes eehle Meg yeepe kees pees[ osles nQ~
5. Jee eesie Jeweefeke Deee (DPI) : Fmes %eele kejves kes efueS Jee
eesie Jeweefeke Deee Jeweefeke Deee - Jeweefeke ele#e kej neslee nw~

cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

je^ere Deee keer ieCevee keer peeleer nw keWere meebefKekeer Yeejle keer je^ere Deee kee cegKe eesle nw
mebie"ve (CSO) eje mesJee #es$e (Service Sector)

3. iejeryeer Deewj yesjespeieejer

(Poverty and Unemployment)
iejeryeer kee DeefYeeee Gme meeceeefpeke efeee mes nw efpemeceW meceepe kee Ske Yeeie Deheves peerJeve keer yegefveeeoer DeeJeMekeleeDeeW kees Yeer hetCe& veneR kej
mekelee~ Yeejle ceW mJeleb$elee eeefhle kes yeeo mes ner meeceeefpeke veee kes meeLe leere efJekeeme keer cenJeekeeb#eer DeefYeuee<ee kes meeLe efJekeeme Deewj
keueeCe keer Deveskeeveske eespeveeDeeW Deewj keee&eceeW kee mebeeueve efkeee peelee jne nw
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW iejeryeer Deewj yesjespeieejer

Debleesoe keee&ece efkememes mecye nw? Jen efmLeefle efpemeceW ueesieeW keer Deee kee mlej Kehele kee vetvelece Keee&
iejeryeeW ceW Yeer efvecvelece iejeryeeW kee GlLeeve kejves kes efueS heee&hle ve nes kenueeleer nw
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 1999/ cewef^ke mlej 2001) hetCe& efveOe&velee
eece mece=ef eespevee efkemekes yeoues ceW eueeF& ieF&? (kej meneeke (wkeme DeefmemW)
peJeenj jespeieej eespevee hegvehe&jer#ee, 2009)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) DeuheefJekeefmele osMeeW ceW iejeryeer kee cegKe keejCe keee nw?
efkeme ekeej keer yesjespeieejer Yeejleere ke=ef<e ceW meeceeve nw? Deee keer Demeceevelee
eVe (efheer) yesjespeieejer C.P.O. (meye-Fbmheskeme&)
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2009) hejer#ee, 2010

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 343

 efJeefMe leLe iejeryeer Deewj yesjespeieejer
(Poverty and Unemployment)

Yeejle ceW yesjespeieejer kes eeceerCe Je Menjer #es$eeW ceW Deueie-Deueie he
efceueles nQ~
eeceerCe #es$eeW ceW ceewmeceer (Seasonal) Deewj eVe/DeMe (Dis-
guised) yesjespeieejer ecegKe nw~
eVe DeLeJee gheer ngF& yesjespeieejer Jeeheke mlej hej ke=ef<e #es$e ceW
heeeer peeleer nw~
eVe yesjespeieejer : Fmemes DeeMee nw ke=ef<e keee& ceW ueies Ssmes
Deefleefje eefceke, efpevekeer meerceeble Glheeokelee (Marginal Pro-
ductivity) Metve DeLeJee $e+Ceelceke nesleer nw~ Deve MeyoeW ceW Fve
eefcekeeW kes yeiewj Yeer Glheeove hetJe&Jeled yevee jnsiee~
Ie<e&Ceelceke yesjespeieejer (Frictional unemployment) : Fmekee
mJehe Deuhekeeefueke neslee nw, pees lekeveerkeer ceW heefjJele&ve ee Deve
Deuhekeeefueke keejCe mes nesleer nw~
mebjeveelceke yesjespeieejer : DeLe&JeJemLee ceW mebjeveelceke keefceeeW
(Deeweesefieke Je mesJee #es$e kee DeuheefJekeeme) kes keejCe GlheVe nesves
Jeeueer yesjespeieejer kees mebjeveelceke yesjespeieejer kenles nQ~ Yeejle ceW
oerIe&keeefueke yesjespeieejer kee en ecegKe mJehe nw~
Yeejle ceW yesjespeieejer mebyebefOele Deebke[s je^ere vecetvee meJex#eCe mebie"ve
(NSSO) eje Skeef$ele efkeS peeles nQ~
je^ere vecetvee meJex#eCe mebie"ve : en mebie"ve yesjespeieejer mebyebOeer
meJex#eCe ceW leerve DeeOeejeW kee eeesie kejlee nw- meeceeve meweefvleke
efmLeefle (UPS- Usual Principle Status), Jele&ceeve meehleeefnke efmLeefle
(CWS- Current Weekly Status) Deewj Jele&ceeve owefveke efmLeef le
(CDS - Current Daily Status)~ Yeejle ceW efveOe&velee mes mebyebefOele
DeeefLe&ke-meeceeefpeke #es$e keer eespeveeSb
Debleesoe Devve eespevee meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer
kees yesnlej yeveevee
Fbefoje efeeoefMe&veer ue[efkeeeW kee efJeJeen
efJeJeen meiegve eespevee
DeVehetCee& eespevee Keee megj#ee
Jeeuceerefke Decyes[kej DeeJeeme efvecee&Ce
DeeJeeme eespevee
mejkeejer Deebke[s je^ere vecetvee meJex#eCe mebie"ve (NSSO) eje
Deekeefuele efkeS peeles nQ~
efMe#ee #es$e keer eespeveeSb
meJe&efMe#ee DeefYeeeve: (SSA): Fmekes ue#e Fme ekeej nQ-
(i) 2005 leke 6-14 Je<e& Deeeg kes meYeer yeeeW kes efueS mketue~
efMe#ee ieejCer keee&ece kesv/efyepe hee"deece
(ii) eeLeefceke mlej hej meYeer peW[j Deewj meeceeefpeke esCeer Deblej
2007 leke meceehle kejvee~
(iii) 2010 leke meYeer yeeeW kees DeefveJeee& efMe#ee~
31 ceee&, 2006 kees 6-14 Je<e& kes Deeeg Jeie& ceW 70.5 ueeKe Ssmes
yees Les, efpevneWves mketueeW ceW oeefKeuee veneR efueee Lee~
efce[-[s ceerue (MDM) Deiemle, 1995 mes Meg Fme eespevee kes
Devleie&le mejkeejer, mejkeejer-meneelee eehle Deewj mLeeveere efvekeee
efJeeeueeeW leLee efMe#ee ieejber eespevee (EGS)/ Jewkeefuheke Deewj
DeefYeveJe efMe#ee kesveW (EAI) ceW eeLeefceke mlej ceW he{ves Jeeues yeeeW
kees 450 kewueesjer Deewj 12 eece eeserve ege hees<eCe meefnle hekee
ngDee ceOee Yeespeve eoeve efkeee peelee nw~
kemletjyee ieebOeer yeeefuekee efJeeeuee (KGBV) eespevee : en
eespevee cegKele: Devegmetefele peeefle/pevepeeefle, Deefle efhe[e Jeie& Deewj
DeuhemebKeke mecegoee mes mebyebefOele yeeefuekeeDeeW kes efueS Thejer
eeLeefceke mlej hej DeeJeemeere efJeeeueeeW keer mLeehevee kes efueS
pegueeF&, 2004 ceW Meg keer ieF&~ Fme eespevee kees 2 Je<e& leke Ske
Deueie eespevee kes he ceW eueeves kes yeeo 1 Deewue, 2007 mes
meJe&efMe#ee DeefYeeeve kes meeLe efceuee efoee ieee~
efveOe&velece heefjJeejeW kees kece keercele hej KeeeeVe GheueyOe kejevee~
kesv mejkeej kes meceepe keueeCe efJeYeeie eje Meg keer ieF& Fme
eespevee kes Debleie&le Devegmetefele peeefle, pevepeeefle leLee iejerye heefjJeejeW
keer ue[efkeeeW kes efJeJeen ceW 15,000 heS Deewj meeceeve peeefle
kes iejerye heefjJeejeW kees 5200 heS efoS peeles nQ~
1 Deewue, 2000 mes eejbYe Fme eespevee kee GsMe Jeefj
veeieefjkeeW kees Keee megj#ee GheueyOe kejevee~
efomebyej, 2001 mes eejbYe Fme eespevee kee GsMe ceefueve yeefmleeeW
ceW jnves Jeeues ueesieeW nsleg DeeJeemeere FkeeF&eeW kee efvecee&Ce kejvee~

peJeenj ueeue vesn
je^ere Menjer veJeerkejCe
efceMeve (JNNURM)
Fbefoje ieebOeer je^ere
Je=eJemLee heWMeve eespevee
(hetJe& veece- je^ere Je=eJemLee heWMeve)
eespevee pees 1995 ceW ueeiet ngeer
Yeejle efvecee&Ce keee&ece
yegefveeeoer mesJeeSb 2005-06 mes eejbYe Menjer #es$eeW ceW DeeOeejYetle mesJeeDeeW kee
Deewj DeeJeeme meceefvJele he mes efJekeefmele kejves nsleg~
meeceeefpeke megj#ee 19 veJebyej, 2007 mes ueeiet Fme eespevee kee GsMe iejeryeeW Deewj
efveye&ue Jeie& kes yegpegieeX kees eefleceen heWMeve (200 . kesv eje
Deewj 200 . jepeeW eje) cegnwee kejevee~ en megefJeOee 65 Je<e&
keer Deeeg mes DeefOeke Deewj iejeryeer jsKee mes veeres peerJeve efveJee&n kejves
Jeeues meYeer veieeefjkeeW kees oer peeSieer~
16 efomebyej, 2005 eeceerCe DeeOeejYetle {ebes kes hegveefve&cee&Ce nsleg~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 344

 je^ere eeceerCe
mJeemLe efceMeve (NRHM)
Fbefoje DeeJeeme eespevee
(IAY)
eOeeveceb$eer eece me[ke
eespevee (PMGSY)
jepeerJe ieebOeer eeceerCe
efJeegleerkejCe eespevee
(RGGVY)
jepeerJe DeeJeeme eespevee (RAY)
eespevee
cenelcee ieebOeer je^ere eeceerCe
jespeieej ieejber eespevee
(MNREGA)
mJeCe& peebleer eece mJejespeieej
eespevee (SGSY)
mJeCe& peebleer Menjer jespeieej
eespevee (SJSRY)
mebhetCe& eeceerCe jespeieej eespevee
(SGRY)
eOeeveceb$eer jespeieej me=peve
keee&ece
12 Deewue, 2005 efeefkelmee mJeebmesJekeeW kees eefMe#eCe, DeefOeke oJeeSb GheueyOe
kejevee Je eeLeefceke mJeemLe kesv JeJemLee kees cepeyetle kejvee~
1999-2000 Devegmetefele peeefle/pevepeeefle Deewj cege kejeS ieS yebOegDee cepeotjeW
kees leLee eeceerCe #es$eeW ceW iewj-Devegmetefele peeefle/pevepeeefle Jeeues
iejeryeer jsKee mes veeres peerJeve eeheve kejves Jeeues ueesieeW kees efve:Meguke
DeeJeeme GheueyOe kejeves nsleg~
25 efomebyej, 2000 eeceerCe #es$e kees mebheke& GheueyOe kejeves nsleg~
4 Deewue, 2005 eeceerCe #es$eeW ceW efJeegle Deehetefle& nsleg~
15 Deiemle, 2009 Yeejle kees Pegiieer-Peeshe[er cege kejvee~
jespeieejhejke eespeveeSb
eejbYe GsMe
2 hejJejer, 2006 Ske efJee Je<e& ceW ieebJe kes nj Iej kes Ske mJemLe Jeefe kees kece mes
kece 100 efove kee jespeieej cegnwee kejevee~
1 Deewue, 1999 eeceerCe #es$eeW ceW ye[er mebKee ceW ueIeg GeceeW keer mLeehevee kejvee
leLee Fmekes peefjS eeceerCe iejeryeeW keer #eceleeDeeW ceW Je=ef kejvee~
1 efomebyej, 1997 Menjer #es$e kes yesjespeieejeW nsleg mJejespeieej keee&ece eueevee Deewj
jespeieej GheueyOe kejevee~
25 efmelebyej, 2001 eeceerCe #es$eeW ceW Keee megj#ee, mLeeeer meecegoeefeke, meeceeefpeke Je
DeeefLe&ke heefjmecheefeeeW kee me=peve Deewj DeeOeejYetle {ebes kee efJekeeme
kejves kes meeLe Deefleefje cepeotjer GheueyOe kejevee~
15 Deiemle, 2008 Fmekes Debleie&le meefyme[er ege meeKe kes peefjS mJejespeieej kes
DeJemej me=efpele efkeS peeeWies~
cenJehetCe& eMve Gej Deewj leLe

mebjeveelceke yesjespeieejer kee keejCe nw Deeweesefieke Deewj Yeejle efvecee&Ce efkemekees efJekeefmele kejves kee keee&ece nw?
mesJee #es$e kee Deuhe efJekeeme Yeejleere eeceerCe peerJeve
efMeef#ele yesjespeieejeW kee meJee&efOeke eefleMele nw kesjue ceW ceeveJe efJekeeme keer ef mes Yeejle kee meJee&efOeke efJekeefmele jepe nw
efkeme jepe ceW iejeryeer jsKee mes veeres kee eefleMele vetvelece nw? kesjue kesjue

4. DeeefLe&ke efveeespeve
(Economic Planning)

Yeejle kes Deeeespevee ue#eeW Deewj meeceeefpeke GsMeeW kee DeeOeej nceejs mebefJeOeeve ceW JeefCe&le jepe kes veerefle efveoxMeke efmeeble nQ~ DeeefLe&ke efveeespeve kee
leelhee& nwjepe kes DeefYekejCeeW eje osMe keer DeeefLe&ke mebheoe Deewj mesJeeDeeW keer Ske efveefele DeJeefOe nsleg DeeJeMekeleeDeeW kee hetJee&vegceeve ueieevee~
Yeejle ves DeeefLe&ke efveeespeve nsleg hebeJe<eeae eespeveeDeeW kee keee&ece hetJe& meesefJeele mebIe mes efueee nw
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW DeeefLe&ke efveeespeve

eespevee Deeeesie kes DeOe#e keewve nesles nQ? eOeeveceb $eer Yeejle ves hebeJe<eeae eespeveeSb keneb mes enCe keer?
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) YetlehetJe& meesefJeele meceepeJeeoer ieCeleb$e mebIe mes
efJee Deeeesie keee nw? hebeJeeef<e&ke efvekeee (heebe Je<e& (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)/mesveeseehej
kes efueS en Ske mebJewOeeefveke efvekeee nw) 2005/meskeMeve Dee@heermeme& 2007
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999) efYeueeF&-ogiee&hegj Deewj jeGjkesuee ceW ueesns Deewj Fmheele kes Geesie
efkeme hebeJe<eeae eespevee kee cegKe GsMe DeeefLe&ke Deelce-efveYe&jlee efkeme hebeJe<eeae eespevee DeJeefOe kes oewjeve mLeeefhele efkeS ieS Les?
Lee? elegLe& eespevee otmejer hebeJe<eeae eespevee
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) (cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 345

 hebeJe<eeae eespevee kes cemeewos kee Devegceesove Debeflece he mes keewve
kejlee nw? je^ere efJekeeme heefj<eo
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
kesvere kejeW ceW jepeeW kee efnmmee efveefele kejves Jeeuee eeefOekejCe
keewve mee nw? efJee Deeeesie
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2003)
je^ere ke=ef<e Deewj eeceerCe efJekeeme yeQke veeyee[& (NABARD) keer
mLeehevee efkeme hebeJe<eeae eespevee keer DeJeefOe ceW keer ieF& Leer?
"JeeR hebeJe<eeae eespevee ceW
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2005)
keewve-mee Deeeesie meebefJeOeeefveke GheyebOeeW eje mLeeefhele veneR nw?
eespevee Deeeesie
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2007)
eefme veeje iejeryeer neDees keye efoee ieee Lee?
heebeJeeR eespevee (1974-79 F&.) kes oewjeve
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2007)
Yeejle ceW hebeJe<eeae eespevee kee Devegceesove kejves Jeeuee meJeexe
efvekeee keewve nw? je^ere efJekeeme heefj<eo
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[)
hejer#ee, 2007)
ceneueveesefyeme cee@[ue kee mebyebOe efkeme hebeJe<eeae eespevee kes meeLe
pees[e ieee? efleere hebeJe<eeae eespevee
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
je^ere efJekeeme heefj<eo kee ie"ve efkeme Je<e& ngDee?
1952 F&. ceW
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
leermejer hebeJe<eeae eespevee keye ueieeF& ieeer Leer?
1961-66
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2008)
efJee Deeeesie kee ie"ve efkeleves Je<eeX kes efueS neslee nw?
heebe Je<e& ceW Ske yeej neslee nw
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2008)
efkeme hebeJe<eeae eespevee ceW Yeejer Geesie kees eeLeefcekelee oer ieF& Leer?
efleere hebeJe<eeae eespevee ceW
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
efkeme DeLe&JeJemLee ceW GlheeokeeW kee Skecee$e GsMe Deheves ueeYe kees
DeefOekelece kejvee neslee nw?
hebtpeerJeeoer DeLe&JeJemLee
(ceuer e@efmkebie me@he (M.T.S.) hegvehe&jer#ee, 2011)
Yeejle kee eespevee Deeeesie efkeme Je<e& ceW mLeeefhele ngDee Lee?
1950 F&. ceW
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Yeejleere eespevee Deeeesie keer mLeehevee keye ngF& Leer?1950F&0
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
DeelceefveYe&jlee efkemekee cegKe GsMe Lee?meeleJeeR eespevee kee
(keebmsefyeue (GD) Yeleea hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe DeeefLe&ke efveeespeve

eespevee Deeeesie (Planning Commission) Devegoeve kes efJe<ee ceW leLee

Fmekee ie"ve 15 ceee&, 1950 kees Yeejle mejkeej kes Ske emleeJe (ie) je^heefle eje meg{ efJee kes efnle ceW efveefo& efkeS ieS efkemeer
eje efkeee ieee~ Deve efJe<ee ceW je^heefle kees efmeheeefjMe kejvee~
en Ske mebefJeOeeveslej mebmLee nw DeLee&le mebefJeOeeve ceW Fmekee GuuesKe efJee Deeeesie mebmeo eje eoe DeefOekeejeW kee eeesie kejsiee leLee
veneR nw~ Deheveer eefeee mJeeb efveOee&efjle kejsiee~
eOeeveceb$eer Fmekes heosve DeOe#e nesles nQ~ heb. peJeenj ueeue vesn efJee Deeeesie keer eleske efmeheeefjMe kees je^heefle mheerkejCe meefnle

eespevee Deeeesie kes henues DeOe#e Les~ mebmeo kes mece#e jKeJeeSiee~
Fmekes meomeeW keer mebKee efveefMele veneR nw~ mejkeej keer Fevegmeej je^er e efJekeeme heefj<eo (National Development Council- NDC)
yeoueleer jnleer nw~ en Ske mebefJeOeeveslej mebmLee nw~
Fmekes GheeOe#e Je meomeeW kee keesF& efveefMele keee&keeue veneR neslee nw~ Fmekee ie"ve mejkeej kes emleeJe eje 6 Deiemle, 1952 kees efkeee
Fvekeer keesF& efveefMele eesielee Yeer veneR nesleer nw~ ieee~
eespevee Deeeesie eje eespevee kee eehe leweej efkeee peelee nw, efkevleg eOeeveceb$eer Fmekes heosve DeOe#e nesles nQ~
Fmes Deefvlece he osves kee oeefelJe je^ere efJekeeme heefj<eo (National kesvere cebef$eheefj<eo kes meome, eespevee Deeeesie kes meome, jepeeW kes
Development Council- NDC) kee neslee nw~ cegKeceb$eer Deewj mebIeMeeefmele eosMeeW kes eMeemeke Fmekes meome nesles
efJee Deeeesie (Finance Commission) nQ ~
en Ske mebJewOeeefveke efvekeee nw~ Fmekee GsMe DeeefLe&ke efveeespeve nsleg jepeeW Je eespevee Deeeesie kes

je^heefle eje efveege Ske DeOe#e SJeb eej meomeeW mes efceuekej ceOe meneesie mLeeefhele kejvee nw~
efJee Deeeesie kee ie"ve neslee nw~ je^ere efJekeeme heefj<eo kees meJeexe cebef$eheefj<eo (Super Cabinet)

Deeeesie kee keee& nesiee keer meb%ee oer peeleer nw~

(ke) jepeeW leLee mebIe kes ceOe kejeW kes Meg DeeieceeW kes efJelejCe kes Fmekee keee& eespevee Deeeesie eje leweej eespevee kes eehe kees
efJe<ee ceW leLee jepeeW kes ceOe Ssmes Yeeie kes DeeJebve kes efJe<ee ceW~ Deefvlece he osvee, Fmekee mecee-mecee hej cetueebkeve kejvee Deewj
(Ke) Yeejle keer mebefele efveefOe mes jepeeW kees efoS peeves Jeeues meneelee je^ere cenJe keer veerefleeeW keer meceer#ee kejvee nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 346

 DeeefLe&ke Deeeespevee mes mebyebefOele MeyoeJeefueeeb
eespeveeJekeeMe (Plan Holiday) : leermejer Deewj eewLeer hebeJe<eeae
eespevee kes ceOe leerve Je<e& keer DeJeefOe (1966-69) kees
eespeveeJekeeMe keer meb%ee oer peeleer nw~
DeveJejle eespevee (Rolling plan) : DeveJejle eespevee mes
DeeMee efJekeeme meboefYe&le ue#eeW Deewj Deefpe&le GheueefyOeeeW kee
eespevee kes efveele mecee kes hetjs nesves kes yeeo Gmekee cetueebkeve ve
kejkes, eleske Jeeef<e&ke eespevee kes Deble ceW cetueebkeve kejvee nw
Deewj Gmekes Devegmeej efJekeeme keer jCeveerefle ceW mebMeesOeve Je heefjJele&ve
keer JeJemLee yeveevee neslee nw~
Yeejle ves DeeefLe&ke efveeespeve kee cee@[ue YetlehetJe& meesefJeele mebIe mes
DeeOe=le efkeee Lee~
Yeejle keer hebeJe<eeae eespeveeSb
henueer hebeJe<eeae eespevee: (1951-56)
en eespevee JeeJeneefjke he mes 1952 mes eejbYe ngeer~
en eespevee nsje@[-[escej cee@[ue hej DeeOeeefjle Leer~
Fme eespevee ceW ke=ef<e kees meJeexe eeLeefcekelee oer ieF& Deewj ke=ef<e #es$e
kes efJekeeme kees ecegKe GsMe yeveeee ieee~
Fme eespeveekeeue ceW 1952 ceW meecegoeefeke efJekeeme keee&ece DeejbYe
efkeee ieee~
Fme eespevee ceW 2.1 eefleMele eefleJe<e& kes ue#e kes efJe 3.6
eefleMele eefleJe<e& keer Je=ef oj eehle keer ieF&~
otmejer hebeJe<eeae eespevee: (1956-61)
en eespevee ees. heer.meer. ceneueveesefyeme kes Demevlegefuele efJekeeme kes
cee@[ue hej DeeOeeefjle nw~
Fme eespevee ceW leere DeeweesieerkejCe kees ecegKe GsMe yeveeee ieee~
Fme eespevee ceW 4.5 eefleMele kes ue#e kes efJe 4.1 eefleMele keer
Je=ef-oj eehle keer ieF&~
leermejer hebeJe<eeae eespevee (1961-66)
en eespevee pee@ve mewC[er Je megKecee eeJeleea kes cee@[ue hej DeeOeeefjle Leer~
Fme eespevee ceW DeLe&JeJemLee kees mJeeJeuecyeer yeveeves Deewj mJele:mHetle&
yeveeves kees ecegKe GsMe yeveeee ieee~
en eespevee hetCe&le: DemeHeue eespevee Leer~ je^ere Deee ceW 5.6
eefleMele kes ue#e kes efJe kesJeue 2.8 eefleMele keer Je=ef-oj ope&
keer ieF&~
Fme eespevee ceW eerve (1962) Je heeefkemleeve (1965) mes eg kes
keejCe eeLeefcekeleeDeeW kee PegkeeJe efJekeeme keer Dehes#ee j#ee keer Deesj
nes ieee~
Jeeef<e&ke eespeveeSb (1966-69)
leermejer hebeJe<eeae eespevee keer DemeHeuelee kes keejCe DeLe&JeJemLee ceW
ieeflenervelee keer efmLeefle Dee ieF&~ FmeefueS eewLeer eespevee kees mLeefiele
kejkes Jeeef<e&ke eespeveeSb eueeF& ieF~
Fme DeJeefOe kees eespeveeJekeeMe (Plan Holiday) Yeer kenles nQ~
1966 ceW efveee&le ye{eves kes GsMe mes Yeejleere cege kee DeJecetueve
efkeee ieee~
1966-67 ceW nefjle eebefle kee DeejbYe efkeee ieee~
eewLeer hebeJe<eeae eespevee : (1969-74)
Fme eespevee ceW Ssueve Sme. ceeVes Je DeMeeske kes cee@[ue kee
eeesie efkeee ieee~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 347
Fme eespevee ceW DeelceefveYe&jlee Deewj efmLejlee kes meeLe efJekeeme kees
ecegKe GsMe yeveeee ieee~
Fme eespevee ceW 5.7 eefleMele kes ue#e kes efJe 3.3 eefleMele keer
Je=ef-oj eehle keer ieF&~
1971 ceW Yeejle-heeke eg Deewj 1972-73 ceW lesue mebke kes
keejCe Je=ef-oj hej eefleketue eYeeJe he[e~
1969 ceW 14 yeQkeeW kee je^erekejCe efkeee ieee~
heebeJeeR hebeJe<eeae eespevee (1974-79)
Fme eespevee kee cee@[ue eespevee Deeeesie eje leweej efkeee ieee~ pees
leerve cee@[ueeW hej DeeOeeefjle Leer- meceef YeeJeer cee@[ue, Deeiele-efveie&le
cee@[ue Deewj Gheeesie cee@[ue~
Fme eespevee ceW DeelceefveYe&jlee Je iejeryeer efveJeejCe kees ecegKe GsMe
yeveeee ieee~
Fme eespevee kes eehekelee& [er. heer. Oej Les~
Fme eespevee ceW 4.4 eefleMele kes ue#e kes efJe 4.8 eefleMele keer
Je=ef-oj eehle keer ieF&~
Fme eespevee kees pevelee heeea mejkeej eje 1978 ceW (efveOee&efjle
mecee mes Ske Je<e& hetJe&) ner meceehle Ieesef<ele efkeee ieee Lee~ 1979
ceW keebesme mejkeej eje Fmes hetCe& Ieesef<ele efkeee ieee~
DeveJejle eespevee (Rolling Plan) kees pevelee heeea mejkeej eje 1
Deewue, 1978 mes 31 ceee&, 1980 leke JeJenej ceW ueeee ieee
Lee~
Jeeef<e&ke eespevee (1979-80)
jepeveerefleke DeefmLejlee kes keejCe "eR eespevee mecee mes DeejbYe veneR
keer pee mekeer~ Ske Je<e& keer Jeeef<e&ke eespevee ueeiet keer ieF&~
"er hebeJe<eeae eespevee (1980-85)
Fme eespevee kes efueS cee@[ue eespevee Deeeesie eje leweej efkeee ieee,
efpemeceW keF& efJekeeme egefeeeW kees Oeeve ceW jKekej mebjeveelceke
heefjJele&ve hej yeue efoee ieee~
Fme eespevee ceW jespeieej me=peve hej yeue efoee ieee Deewj keF& jespeieej
eespeveeSb DeejbYe keer ieF& pewmes- IRDP, RLEGP, TRYSEM Deeefo~
Fme eespevee kees 15 Je<e& keer oerIe& DeJeefOe kees Oeeve ceW jKe kej
yeveeee ieee Lee, efpemes ef efveeespeve (Perspective Planning)
kenles nQ~
Fme eespevee ceW 5.2 eefleMele kes ue#e kes efJe 5.7 eefleMele keer
Je=ef-oj eehle keer ieF&~
en eespevee yebo DeLe&JeJemLee keer DeJeOeejCee hej DeeOeeefjle Leer~
meeleJeeR hebeJe<eeae eespevee: (1985-90)
Fme eespevee ceW oerIe&keeefueke efJekeeme egefeeeW Deewj GoejerkejCe hej
yeue efoee ieee~
Fme eespevee ceW DeeOegefvekeerkejCe kees ecegKe GsMe Ieesef<ele efkeee
ieee~
Fme eespevee ceW iejeryeer Deewj yesjespeieejer Gvcetueve kes keee&eceeW hej
efJeMes<e yeue efoee ieee~
Fme eespevee ceW henueer yeej efJeefveeespeve ceW meeJe&peefveke #es$e kee efnmmee
efvepeer #es$e mes kece Lee~
Fme eespevee ceW 5.0 eefleMele ue#e kes efJe 6.0 eefleMele keer
Je=ef-oj eehle keer ieF&~
Jeeef<e&ke eespevee : (1990-92)
1990-91 ceW DeeefLe&ke mebke kes keejCe veF& hebeJe<eeae eespevee
DeejbYe veneR keer pee mekeer~ oes Jeeef<e&ke eespeveeSb ueeiet keer ieF~
pegueeF&, 1991 ceW veF& Deeweesefieke veerefle Deewj DeLe&JeJemLee kes
GoejerkejCe keer Iees<eCee keer ieF&~
 1991 ceW Yeejleere cege kee DeJecetueve efkeee ieee~ kees 2012 leke 935 SJeb 2017leke 950 kes mlej hej ueeves
Dee"JeeR hebeJe<eeae eespevee: (1992-97) kee Yeer ue#e jKee ieee~
en eespevee pee@ve [yuet. efceuej kes Goejerke=le DeLe&JeJemLee kes Fme eespevee kes lenle mekeue Iejsuet Glheeo ceW 9 eefleMele keer Deewmele
cee@[ue hej DeeOeeefjle Leer~ Jeeef<e&ke efJekeeme oj eehle kejvee emleeefJele Lee efpemes eespevee kes Deble
Fme eespevee ceW ceeveJe mebmeeOeve efJekeeme kees ecegKe GsMe yeveeee leke ye{ekej 10 eefleMele leke henbgeeves kee ue#e Lee~ 2008-
ieee~ 09 kes efJeMJeJeeheer DeeefLe&ke mebke ves Fme eespeveekeeue ceW DeLe&JeJemLee
Fme eespevee ceW efveee&le eeslmeenve hej efJeMes<e yeue efoee ieee~ keer eieefle kees keeheer eYeeefJele efkeee~ efhej Yeer Yeejleere DeLe&JeJemLee
Fme eespevee ceW 5.6 eefleMele kes ue#e kes efJe 6.7 eefleMele keer Fme mebke mes mecegefele he mes efvekeue kej hegve: efJekeeme heLe hej
Je=ef-oj eehle keer ieF&~ Deemej nesves ceW meheue jner pees efke Yeejleere DeLe&JeJemLee keer
veewJeeR hebeJe<eeae eespevee: (1997-2002) eleemLelee Deewj hegvemLee&hevee keer Meefe kees eoefMe&le kejlee nw~
Fme eespevee kee ecegKe GsMe veeehetCe& efJelejCe Deewj meceevelee kes ieejnJeeR eespeveeJeefOe ceW eehle 7.9 eefleMele keer Deewmele Jeeef<e&ke
meeLe efJekeeme Lee~ efJekeeme oj eeefhe ue#e mes kece jner, efhej Yeer en Deye leke keer
Fme eespevee ceW eej efyevogDeeW hej efJeMes<e yeue efoee ieee Lee~ meYeer eespeveeDeeW ceW meJee&efOeke jner nw~
(i) peerJeve keer iegCeJeee
(ii) jespeieej me=peve yeejnJeeR hebeJe<eeae eespevee (2012-2017)
(iii) #es$eere Demevlegueve ceW keceer Je<e& 2012 kes 27 efo mebyej kees eOeeveceb$ eer [e@. ceveceesnve efmeb n
(iv) DeelceefveYe& jlee keer DeOe#elee ceW mebheVe ng F& je^ere ef Jekeeme heefj<eo (NDC) keer
Fme eespevee ceW 6.5 eefleMele kes ue#e kes efJe 5.5 eefleMele keer 57JeeR yew"ke ceW 12JeeR heb eJe<eea e eespevee (2012-17) kes
Je=ef-oj eehle keer ieF&~ omleeJes pe kees ceb petjer oer ieF&, efpemekee keW ef yevog nw leer elej
omeJeeR hebeJe<eeae eespevee (2002-07) meb hees <eCeer e Deewj DeefOeke meceeJesMeer ef Jekeeme (Faster, Sustain-
Fme eespevee kee cee@[ue eespevee Deeeesie eje leweej efkeee ieee~ able and more Inclusive Growth)~ FmeceW Dee" heermeoer Deewmele
Fme eespevee keer efJekeeme keee&-veerefle ceW Ske meg{ Deewj ieefleceeve ef Jekeeme kee ue#e jKee ieee nw , pees ef ke henues 9 mes 9.5 heermeoer
efvepeer #es$e kes DeeefJeYee&Je, DeJemebjevee efJekeeme keer DeeJeMekelee, Deveg ceeefvele Lee~ Fme DeJemej hej eOeeveceb$eer ves Fme yeele hej pees j
Deewj jepekees<eere Deewj ceewefke veerefleeeW ceW DeefOeke ueeerueeheve eoeve ef oee efke efJekeeme keer Tb eer jheleej heeves Je meceeJes Meer efJekeeme kees
kejves hej yeue efoee ieee~ meg ef veef ele kejves kes ef ueS DeeefLe& ke megOeej peejer jKeves neWies ~
Fme eespevee ceW Je=ef-oj kee ue#e 8 eefleMele efveOee&efjle Lee~ eOeeveceb $eer ves FOeve keer keerceleeW ceW lees ejCeye ye{es ejer keer yeele
DeeefLe&ke meceer#ee 2007-08 kes Devegmeej omeJeeR hebeJe<eeae eespevee kener ner , Fme yeele hej Yeer peesj efoee ef ke Jemleg SJeb mesJee kej
kes meceeheve hej mekeue Iejsuet Glheeo ceW Deewmele Jeeef<e&ke Je=ef 7.8 (peerSmeer) eCeeueer kees MeerIe ueeiet ef keee peeSiee~ eespevee Deeeesie
eefleMele jner~ kes GheeOe#e ceeW s ke ef mebn DenuetJeeef ueee ves en mJeerkeeje ef ke
ieejnJeeR hebeJe<eeae eespevee (2007-2012) Deeef Le&ke meg Oeej ueeiet nesves hej Yeer ef Jekeeme oj peeoe mes peeoe 8
heer meoer jnsieer~ GvneW ves Fmekes ef ueS megmle Jew ef MJeke DeLe& JeJemLee
ieejnJeeR hebeJe<eeae eespevee kes lenle meceeJesMeer efJekeeme (Inclu-
kees efpeccesoej "njeee~
sive Growth) keer DeJeOeejCee kees keW efyebog yeveeles ngS DeLe&JeJemLee
keer Je=efceeve Meefe kes Deveghe kecepeesj keef[eeW ceW megOeej kes meeLe 12JeeR hebeJe<eeae eespevee : cenJehetCe& efyevog
efJekeeme keer Ske cenJehetCe& SJeb Jeeheke jCeveerefle emlegle keer ieF&~ 12JeeR hebeJe<eeae eespevee ceW 8 heermeoer Je=ef neefmeue kejvee
Fme eespevee keer Leerce Leer- leerelej Deewj DeefOeke meceeJesMeer Je=ef keer cenJeekeeb#eer ue#e~
Deesj (Towards Faster and More Inclusive Growth)~ 2004 kes yeeo mes iejeryeer ceW meeueevee 2 heermeoer keer keceer~
Fme eespevee ceW hebeeeleer jepe mebmLeeDeeW kees efJeMes<e cenJe eoeve kejles ceefnueeDeeW keer megj#ee mejkeej keer meyemes ye[er efeblee~
ngS DeJemebjevee efJekeeme, efveOe&velee, mJeemLe, efMe#ee, ceefnuee SJeb henbgeW Ssmeer efmLeefle ceW peneb yeercee jepe peuo nes mekelee nw
yeeue efJekeeme, heee&JejCe Deeefo henuegDeeW hej yeue osves kes meeLe-meeLe Fefleneme kee Meyo~
Tpee& mebj#eCe, Tpee& #ecelee efJemleej Deewj Tpee& kes veJeerkejCeere 12JeeR eespevee kes efJee hees<eCe keer Keeeflej mebmeeOeve pegeves kes
eesleeW kes efJekeeme keer DeeJeMekelee hej Yeer efJeMes<e peesj efoee ieee~ efueS { eeemeeW keer ojkeej~
iele eespevee keer leguevee ceW Fme eespevee ceW efMe#ee #es$e hej oesiegveer jeefMe peerSmeer (GST-Goods & Services Tax) kees peuo ueeiet
Jee kejves kee eeJeOeeve efkeee ieee~ kejves keer pejle~
ieejnJeeR eespevee ceW ke=ef<e Deewj mebye #es$eeW ceW 4 eefleMele keer Deewmele pejer nw ejCeye lejerkes mes Tpee& keerceleeW ceW ye{esejer~
Jeeef<e&ke efJekeeme oj eehle kejves kee ue#e jKee ieee Lee~ meeLe ner meefyme[er kees jKevee eeefnS jepekees<eere meercee ceW~
osMe ceW Keee megj#ee kes efJemleej kes meboYe& ceW eejbYe je^ere Keee ceewpetoe keevetveeW Deewj ceefnueeDeeW kes meeLe mebieerve eewve DehejeOe kes
megj#ee efceMeve (NFSM) kes lenle eespeveeJeefOe kes 5 Je<eeX ceW osMe ceW
ceeceueeW ceW ob[ mlej keer meceer#ee kejsieer mejkeej~
KeeeeVeeW (eeJeue, iesnbt Deewj ouenve) kes Glheeove ceW 20 efceefueeve
ve keer Je=ef kejves kee ue#e jKee ieee~ 12JeeR hebeJe<eeae eespevee ceW Je<e& 2017 leke peneb iejeryeer ceW 10

Fme eespevee ceW mekeue epeveve #ecelee (TFR) kees 2.1 leLee efMeMeg
keceer ueeves kee ue#e jKee ieee nw, JeneR en Yeer ue#e jKee ieee nw
ce=leg oj (IMR) kees eefle 1000 peerefJele pevce hej 28 leke ueeves efke efJeefvecee&Ce #es$e ceW 10 keer Deewmele Je=ef oj eehle keer peeS~
kee meceeye ue#e jKee ieee~ meeLe ner 2009 leke meYeer kees meeLe ner iewj ke=ef<e #es$e ceW 50 efceefueeve jespeieej kes me=peve kee Yeer
mJe hesepeue GheueyOe kejevee, 0-3 Je<e& Deeeg Jeie& ceW keghees<eCe ue#e jKee ieee nw~ en Yeer efveOee&efjle efkeee ieee nw efke DeJemebjevee
keer oj kees DeeOee kejvee leLee 0-6 Je<e& Deeeg Jeie& ceW efuebieevegheele ceW efveJesMe kees peer[erheer (G.D.P.) kes 9.0 leke ye{eee peeS~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 348
 efJekeeme oj Devegceeve : Ske ef (v) Ssmeer efmLeefleeeb efveefce&le keer peeSbieer, pees efvepeer efveJesMe ceW Ge Je=ef
12JeeR eespevee keer Deewmele efJekeeme oj - 8 kee leere hegvelLeeve kej mekeW~
ke=ef<e efJekeeme oj - 4 #es$eevegmeej 12JeeR eespevee kee heefjJee
efJeefvecee&Ce #es$e ceW Je=ef oj - 10 ceoW 12JeeR eespevee hej DebMe
eespeveeJeefOe ceW Fveem^keej ceW efveJesMe peer[erheer kes 9 leke ueef#ele jeefMe
ye{evee (eeuet cetueeW hej)
veJeerkejCeere Tpee& Glheeove 30,000 M.W. Deefleefje 1. ke=ef<e SJeb mecye #es$e 363273 4.7
nefjle keJej ceW 1 efceefueeve nskesej keer Jeeef<e&ke Je=ef 2. eeceerCe efJekeeme 457464 6.0
12JeeR hebeJe<eeae eespevee keer Keeme yeele en nw efke FmeceW 11JeeR 3. efJeMes<e #es$e keee&ece 80370 1.0
hebeJe<eeae eespevee kes efJeefYeVe henuegDeeW kes efeeevJeeve keer keefceeeW 4. efmebeeF& Deewj yee{ efveeb$eCe 422012 5.5
kees mhe he mes mJeerkeej efkeee ieee nw~ eOeeveceb$eer ves Fme eespevee 5. Tpee& 1438466 18.8
kes meboYe& ceW en mJeerkeeje efke 8 heermeoer keer efJekeeme oj neefmeue 6. Geesie Deewj Keefvepe 377302 4.9
kejves kes efueS eespevee kes Debeflece leerve meeueeW ceW lespe efJekeeme keer 7. heefjJenve 1204172 15.7
DeeJeMekelee nw, pees efke Deemeeve keece veneR nw~ eespevee ceW kene ieee 8. mebeej 80984 1.1
nw efke Yeejle kees Je<e& 2007-08 kes mlej hej ueewvee nesiee Deewj 9. efJe%eeve, eeweesefiekeer SJeb 167350 2.2
mekeue hebtpeer efvecee&Ce kees mekeue Iejsuet Glheeo kes ceewpetoe 32 heee&JejCe
10. meeceeve DeeefLe&ke mesJeeSb 305612 4.0
heermeoer mes ye{ekej 35 heermeoer kes mlej hej ues peevee nesiee~ en
11. meeceeefpeke mesJeeSb 2664843 34.7
keece eespevee DeJeefOe kes Debeflece Je<e& leke efvepeer keejesyeejer efveJesMe kees
12. meeceeve mesJeeSb 107959 1.4
ceewpetoe 11 heermeoer mes ye{ekej 16 heermeoer kejkes Debpeece efoee
peevee nw, peyeefke meeJe&peefveke efveJesMe peer[erheer kes 8.2-8.4 heermeoer kegue (1 mes 12) 7669807 100
kes mlej hej nw~ ue#e neefmeue kejves kes efueS keejesyeejer OeejCee ceW eesle : DeeefLe&ke meceer#ee, 2012-13 (eespevee Deeeesie)
peyejomle yeoueeJe keer DeeJeMekelee nw~ Fmekes efueS Ssmeer Deeweesefieke
veerefle Deheveeveer nesieer, efpememes mejkeej Deewj keejesyeejer peiele kee efJeefYevve hebeJe<eeae eespeveeDeeW kes efJekeeme oj ue#e SJeb
leeuecesue ye{s~ GheueefyOeeeb
12JeeR hebeJe<eeae eespevee ceW peneb ke=ef<e #es$e keer efJekeeme oj 4
eespevee DeJeefOe efJekeeme oj ue#e GheueefyOe
heermeoer kejves keer yeele kener ieF& nw, JeneR en Yeer mJeerkeej efkeee
( Jeeef<e&ke)( Jeeef<e&ke)
ieee nw efke veF& eeweesefiekeer keer ceoo kes efyevee Glheeokelee ceW Fpeehee
eLece eespevee 1951-1956 2.1 3.60
kejvee mebYeJe veneR nw~ eespevee Deeeesie ves en mJeerkeej efkeee nw efke
11JeeR eeveer efheueer hebeJe<eeae eespevee ceW nce meeJe&peefveke efveJesMe kes efleere eespevee 1956-1961 4.5 4.21

ue#e ceW yegjer lejn etke iees nQ~ efvepeer efveJesMe DeJeMe eespevee ceW lee le=leere eespevee 1961-1966 5.6 2.72
ue#e mes Yeer lespe ieefle mes ye{e nw, uesefkeve yesnlej mejkeejer efveJesMe kee elegLe& eespevee 1969-1974 5.7 +
2.05
keesF& efJekeuhe veneR nw Deewj meefyme[er ceW keceer kejkes hewmee pegevee heebeJeeR eespevee 1974-1979 4.4 @
4.83
eeefnS~ 12JeeR eespevee ceW en megPeeJe efoee ieee nw efke Je<ee& "eR eespevee 1980-1985 5.2 @
5.54
DeeOeeefjle #es$eeW hej Oeeve efoee peeS, Keeme leewj hej osMe kes hetJeea meeleJeeR eespevee 1985-1990 5.0 @
6.02
Fueekes hej~ 12JeeR hebeJe<eeae eespevee kee omleeJespe cenlJeekeeb#eer lees Dee"JeeR eespevee 1992-1997 5.6 @
6.68
nw, uesefkeve DeefJeMJemeveere veneR~ eneb Fmekeer Deve cenJehetCe& yeeleeW veewJeeR eespevee 1997-2002 6.5 @
5.5
kees efyevogJeej efoee pee jne nw omeJeeR eespevee 2002-2007 8.0 @
7.7
(i) Gve efveCe&eeW kes meceefvJele keeee&vJeeve ceW lespeer ueeF& peeSieer, pees ieejnJeeR eespevee2007-2012 9.0 @
7.9
keeues Oeve, meeJe&peefveke peerJeve ceW Yeeeej keer jeskeLeece, efJelejCe yeejnJeeR eespevee 2012-2017 8.0 @

eCeeefueeeW ceW megOeej Je eMeemeve ceW heejoefMe&lee ueeves mes peg[s neWies~
je^ere Deee kes meboYe& ceW; Meg Iejsuet Glheeo kes meboYe& ceW; mekeue
+ @
(ii) Iejsuet ceebie mes DeefYeesefjle efJekeeme Deewj hegvelLeeve hej Oeeve kesefvle
Iejsuet Glheeo kes meboYe& ceW; cetue DeJeefOe mes 1 Je<e& hetJe& meceehle
efkeee peeSiee~
eespevee heefjJee36,44,718 kejes[ heS
(iii) keghees<eCe mes meyemes peeoe emle peveheoeW ceW Fme mecemee mes efveheves
kesv keer Yeeieeroejer-21,56,571 kejes[ heS
kes efueS Ssmes Gheee efkeS peeSbies, pees efveCee&eke neW~
jepe keer Yeeieeroejer-14,88,147 kejes[ heS
(iv) efJekeeme keer lespe jheleej ceW Tpee& kes cenJehetCe& eesieoeve kees Oeeve ceW
ke=ef<e #es$e Je=ef4
jKekej ke=ef<e, Tpee& Deewj heefjJenve #es$eeW (jsue, me[ke, peue ceeie& Je
Geesie #es$e Je=ef9-11
nJeeF& heeve) ceW efyepeueer Deewj keeseues keer Deehetefle& megefveefele keer mesJee #es$e Je=ef9-11
peeSieer Deewj Fmemes peg[er yeeOeeDeeW kees otj efkeee peeSiee~ Fve #es$eeW yeele oj34.8
ceW efveJesMe ye{eee peeSiee~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 349
 efveJesMe oj36.7 (ii) iewj-eeLeefceke #es$eeW kes efueS25.33
veS jespeieej kee me=peve7 kejes[ (70 efceefueeve) (kes v eoe mekeue yepeere meceLe&ve ceW ef Me#ee #es$e kee eefleMele
efveOe&velee mlej ceW efyebogJeej keceer10 ef nmmee meJee& ef Oeke (19.36) nw~ efvejhes#e he ceW ef Me#ee ns leg
mee#ejlee oj85 2,75,000 kejes [ heS kee Jee 11JeeR eespevee ceW emleeefJele
efMe#ee nsleg yepeere meceLe&ve (GBS) 19.36 nw)~
(eOeeveceb$eer ceveceesnve efmebn ves 11JeeR eespevee kees Yeejle keer Mewef#eke 2009 leke meYeer kees mJe hesepeue keer Deehetefle& megueYe kejevee~
eespevee keer meb%ee oer nw)~ 2009 leke meYeer ieebJeeW ceW me[ke Deewj otjYee<e~
mekeue Iejsuet Glheeo kee mJeemLe Jee2 2009 leke osMe kes eleske ieebJe ceW efyepeueer hengbeevee Deewj 2012
mekeue Iejsuet Glheeo kee eefleJeefe Je=ef nesves keer eleeMee7.6 leke eleske Iej kees efJeegle Deehetefle& kejevee~
kesvere mekeue yepeere meceLe&ve (GGBs)14,21,711 kejes[ eeFcejer ceW [^e@he DeeG oj kees 20 veeres ueevee~
heS Deveepe, GJe&jke SJeb hes^esefueece hej eoe Ske ueeKe kejes[ heS
keer meefyme[er kees kece kejves Je mener efoMee osves keer DeeJeMekelee hej
(i) eeLeefceke #es$eeW kes efueS74.67
yeue~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

otmejer hebeJe<eeae eespevee keer hejsKee leweej keer Leer Yeejle efvecee&Ce eespevee kee mebyebOe nw
heer meer ceneueveesefyeme ves DeJemLeehevee (Infrastructure) efJekeeme mes
DeeefLe&ke efveeespeve efJe<ee nw meceJeleea meteer kee hebeJe<eeae eespevee kee Debeflece he mes Devegceesove efkeee peelee nw
Yeejle ceW hebeJe<eeae eespeveeDeeW kee ecegKe GsMe nw je^ere efJekeeme heefj<eo eje
Oeve Je Deee kee meceeve efJelejCe (je^ere efJekeeme heefj<eo ceW mebIeere cebef$eceb[ue kes meYeer kewefyeves ceb$eer,
eespevee DeJekeeMe keer DeJeefOe kee mebyebOe nw 1966-69 F& eespevee Deeeesie kes DeOe#e leLee meome, jepeeW kes cegKe ceb$eer leLee
mebIe Meeefmele eosMeeW kes eefleefveefOe Meeefceue nesles nQ~ eOeeveceb$eer Fmekee
yengGsMeere veoer Ieeer heefjeespeveeDeeW kees DeeOegefveke Yeejle kee cebefoj heosve DeOe#e neslee nw~ je^ere efJekeeme heefj<eo kes keee& nQ
kene Lee peJeenj ueeue vesn ves
eespevee Deeeesie eje emlegle eehe kees Debeflece mJeerke=efle eoeve
jespeieej ieejber eespevee eleeYetle kejleer nwiejeryeer jsKee mes veeres kejvee
jnves Jeeues eeceerCe Yetefcenerve heefjJeej kes kece mes kece Ske
eespevee Deeeesie eje efveOee&efjle ue#eeW keer eeefhle kes efueS
Jeefe kees Je<e& ceW 100 efove kee jespeieej
megPeeJe osvee
iejeryeer Gvcetueve kee veeje efoee Leehebece hebeJe<eeae eespevee
eespeveeDeeW kes eieefle keer meceer#ee kejvee
kes oewjeve
5. ke=ef<e (Agriculture)
Yeejleere DeLe&JeJemLee kee DeeOeej ke=ef<e nw~ Yeejle kes mekeue Iejsuet Glheeo (peer[erheer) ceW ke=ef<e kee eesieoeve 1950-51 ceW 55.40 Lee, efkevleg
Deepe en 15 mes Yeer kece nes ieee nw~ osMe keer kegue ece Meefe kee ueieYeie 58.4 Yeeie ke=ef<e SJeb Fmemes mebyebefOele Geesie OebOeeW mes Deheveer
DeepeerefJekee keceelee nw Deewj efvepeer #es$e kee en meyemes ye[e Je Dekesuee efkevleg Demebieef"le JeJemeee nw~ Fmekes Meer<e&ke kes Debleie&le heMegheeueve SJeb
[sejer Geesie kees Yeer jKee ieee nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW ke=ef<e

Sieceeke& (AGMARK) keee nw?ke=ef<e heoeLeeX kes efueS iegCelee
keer ieejber keer ceesnj
(msveeseehej (es[-[er) hejer#ee, 1998/kesvere Deeweesefieke
megj#ee yeue (DeefmemW meye-Fbmheskej hejer#ee, 2010)
Deevevo [sejer heece& efkeme eosMe ceW nw? iegpejele
(msveeseehej (es[-meer) hejer#ee, 1999)
efkeme jepe ceW iesnbt kee eegj cee$ee ceW Glheeove neslee nw?
Gej eosMe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 1999)
ke=ef<e kee JeeheejerkejCe efkemes metefele kejlee nw?
efJeee kes efueS meme kee Glheeove
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
Yeejle ceW hemeueeW kes kegue #es$e ceW mes DeefOekelece efkemekeer Kesleer kes
efueS eeesie ceW Deelee nw? eeJeue
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2000)
kees ceeue keer GheueefyOe efkeme Geesie keer efmLeefle kes efueS cegKe
DeeOeej nw? ieVee Geesie
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
Yeejleere DeLe&JeJemLee kes efkeme #es$eke ceW meJeexe Glheeokelee nw?
ke=ef<e
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
efkeme SpeWmeer kees mejkeej ves efJeefYeVe ke=ef<e GlheeoeW keess esef[le leLee
ceevekeerke=le kejves kes efueS efveege efkeee nw?
Yeejleere ceeveke mebmLee
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2003)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 350

 veerueer eebefle (yuet efjJeesuetMeve) efkememes mebyebefOele nw?
ceueer Glheeove mes
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 2005)
yeeieeveer ke=ef<e hewoe kejleer nw Keeesej hemeueW
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2006)
efkemeeve esef[ kee[& eespevee efkeme Je<e& Meg keer ieF& Leer?
1998 F&. ceW
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2007)
nefjle eebefle (Green Rovolution) kee mebyebOe efkeme hemeue mes
nw? iesnbt
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2007, 2006)
eee, kenJee Deewj jye[ efkeme hemeue kee GoenjCe nw?
jesheCe hemeue
(kej meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2007)
ogiOe Glheeove ceW mebmeej ceW Yeejle kee keewve mee mLeeve nw?
henuee
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
Yeejle ceW nefjle eebefle kee Ske Deewj veece keee nw?ke=ef<e eebefle
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
Dee@hejsMeve heue[ efkeme keee& mes mebyebefOele nw?ogiOe Glheeove
([ee SC^er Dee@hejsj (D.E.O.) hejer#ee, 2008)
Yeejleere ke=ef<e ceW pegueeF& mes Deketyej-veJebyej leke keer DeJeefOe kees
keee kenles nQ? Kejerhe ceewmece
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
Yeejle ceW ke=ef<e JemlegDeeW kes mecyevOe ceW vetvelece meceLe&ve cetue, eeheCe
cetue Deeefo mes mebyebefOele Deeeesie nw?
ke=ef<e ueeiele Deewj cetue Deeeesie
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&) hejer#ee, 2008)
je^ere ke=ef<e efJeheCeve mebmLeeve keneb efmLele nw? peehegj ceW
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
Yeejleere ke=ef<e kee efJeefMe DeefYeue#eCe keee nw?
kece Yetefce, DeefOeke eefceke DeLe&JeJemLee
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008)
je^ere ke=ef<e DevegmebOeeve eyebOeve Dekeeoceer keneb efmLele nw?
nwojeyeeo ceW
(mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2008)
efJeefMe leLe : Yeejleere ke=ef<e
1950-51 ceW mekeue Iejsuet Glheeo ceW ke=ef<e kee efnmmee ueieYeie
55 eefleMele Lee, pees Jele&ceeve ceW 15 eefleMele mes Yeer kece nes ieee
nw~
osMe keer eceMeefe kee ueieYeie 60 eefleMele jespeieej kes efueS ke=ef<e
#es$e hej Deeefele nw~
Yeejle ceW keF& ecegKe Geesie kees ceeue kes efueS ke=ef<e #es$e hej
DeeOeeefjle nw~
Yeejle ceW Yetefce megOeej keee&ece : Yetefce kes hegveefJe&lejCe kes GsMe
mes jepeeW eje peesleeW keer meerceeyevoer (Ceiling on Holdings) mebyebOeer
keevetve yeveeS ieS~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 351
Yetjer eebefle efkemes kenles nQ?
Yeejle ceW Keee emebmkejCe SJeb Meerleue
heseeW kes GeesieeW kee efJekeeme
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&)
hejer#ee, 2011
efkemeer efveefele meceeeJeefOe ceW efkemeer osMe ceW Glheeefole JemlegDeeW Deesj
mesJeeDeeW kes kegue cetue kees keee kenles nQ?
ess peesle #es$e kes keejCe
(C.P.O. (meye-Fbmheskeme&)
hejer#ee, 2011
nefjle eebefle kee DeLe& nw? DeVe Glheeove ceW Je=ef
(lekeveerkeer meneeke (wkeme DeefmemW) hejer#ee, 2011)
heerueer eebefle efkemekes Glheeove mes mebye nw? efleuenve
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
efceueer-pegueer Kesleer mes keee leelhee& nw? Ske ner Kesle ceW oes
DeLeJee DeefOeke hemeueeW kees yeesvee
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011)
veF& ke=ef<e egefe nefjle eebefle keye DeejbYe ngF&? 1965 F&. ceW
(Yeejleere Keee efveiece (F.C.I. DeefmemW)
hejer#ee, 2012)
Yeejle ceW nefjle eebefle kes Debleie&le efJekeefmele yeerpe Jeeueer HemeueeW keer
Ge hewoeJeej Jeeueer efkemceW nQ
eeJeue, iesntB, pJeej, yeepeje Deewj cekekee
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
MJesle eebefle kee mebyebOe efkememes nw? ogiOe Glheeove
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Je<e& kes oewjeve efkemeer Kesle ceW Ske mes DeefOeke Hemeue hewoe kejves kees
kenles nw? yengMemeeslheeove
(Yeejleere Keee efveiece DeefmemW ies[ III hejer#ee, 2013)
efJeefYeVe Yetefce megOeej GheeeeW ceW mes efkemekees Deye leke Yeejle ceW hetjer
lejn mes keeee&efvJele kene pee mekelee nw? Yetefce meerceeSB
(msveeseeHej ies[ [er hejer#ee, 2013)
ke=ef<e mes mekeue Iejsuet Glheeo (GDP) ceW DebMeoeve kes mebyebOe ceW mener
nw: Je<e& 1951-51 ceW (GDP 51.88%) Deewj
2011-12 ceW (GDP 14.01%)
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
1972 ceW yeveeF& ieF& veerefle ceW peesleeW keer Gelece meercee efmebefele #es$eeW
ceW 18 Ske[ Deewj Deefmebefele #es$eeW ceW 54 Ske[ efveOee&efjle keer ieF&~
Yeejle ceW meyemes henues 1920 ceW ye[ewoe ceW ekeyevoer ueeiet keer ieF&~
mJeleb$elee kes yeeo Yeejle ceW henues Ssefke ekeyevoer ueeiet keer ieF&~
yeeo ceW Fmes DeefveJeee& efkeee ieee~
ekeyevoer kee GsMe efJeKeefC[le (Fragmented) Yetefce kees Skeef$ele
kejvee nw~
nefjle eebefle : Jemlegle: nefjle eebefle Meyo Decesefjkee kes [e@.
efJeefueece iee@[ keer osve nw, hejvleg mebhetCe& efJeMJe ceW nefjle eebefle kee
eCeslee Skecee$e veesyesue hegjmkeej efJepeslee ke=ef<e Jew%eeefveke Decesefjkee kes
[e@. F&. vee@jceve yeesjueeie kees ceevee peelee nw~ Yeejle ceW nefjle eebefle
 kee DeejbYe 1966-67 ceW ngDee, efpemekes met$eOeej Sce. Sme. GsMe efkemeeveeW kees Deefle Glheeove keer efmLeefle ceW Ghepe keer keerceleeW
mJeeceerveeLeve Les, efkevleg [e@. veejceve yeesjuee@ie kee FmeceW GuuesKeveere ceW keceer kees jeskevee Deewj efkemeeveeW kee mebj#eCe kejvee nw~
eesieoeve jne nw~ nefjle eebefle kees lekeveerkeer eebefle Yeer kene peelee meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer : Yeejle ceW meeJe&peefveke efJelejCe
nw, keeeWefke Fmekes Devle&iele ke=ef<e-lekeveerkeeW ceW heefjJele&ve efkeee ieee~ eCeeueer kee GsMe GheYeeseeDeeW kees memleer keerceleeW hej DeeJeMeke
Fv Oeveg<eer eebefle (Rainbow Revolution) GheYeesie JemlegSb GheueyOe kejevee nw~
efvecveebefkele eebefleeeb FvOeveg<eer eebefle kes Debleie&le nwQ meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer kees KeeeeVe GheueyOe kejeves kee oeefelJe
nefjle (Green) - KeeeeVe Glheeove Yeejleere Keee efveiece (FCI) kee nw~
MJesle (White) - ogiOe Glheeove KeeeeVe keer GheueyOelee megefveefele kejves kes efueS yehej YeC[ej yevee
heerueer (Yellow) - efleuenve Glheeove kej jKee peelee nw~
veerueer (Blue) - celme Glheeove mejkeej eje KeeeeVe hej meefyme[er oer peeleer nw, efpemekes oes Yeeie
ueeue (Red) - ceebme/ceej Glheeove nesles nQ - GheYeeseeDeeW kees meneelee Deewj yehej (eefleOeejCe) meneelee~
megvenjer (Golden) - heue/mesye Glheeove 1992 ceW veJeerke=le meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer (Revamped
iegueeyeer (Pink) - ee@ve (Prawn) Glheeove Public Distribution System) ueeiet keer ieF&~
Yetjer (Grey) - GJe&jke Glheeove efkemeeve kee@ue meWj : peveJejer, 2004 ceW efkemeeve kee@ue
jpele (Silver) - DeC[s/cegieea meWj leLee Fivet (IGNOU) kes ke=ef<e ewveue kee GodIeeve
efkeee ieee nw~
[e@. Sce. Sme. mJeeceerveeLeve ves osMe ceW KeeeeVe Glheeove kees oes iegvee veeyee[& : veeyee[& (NABARD - National Bank for Agricul-
kejves kes efueS SJejeerve efjJee@uetMeve (Evergreen Revolution) ture and Rural Development) ke=ef<e Je eeceerCe meeKe keer Meer<e&
keer DeeJeMekelee hej yeue efoee nw~ mebmLee nw, efpemekeer mLeehevee veeyee[& DeefOeefveece, 1981 kes Devleie&le
heerueer eebefle (Yellow - Revolution) kee mebyebOe efleuenve Glheeove pegueeF& 1982 ceW keer ieF&~
ceW Je=ef mes nw~
veeyee[& hej Yeejle mejkeej Je Yeejleere efjpeJe& yeQke kee mJeeefcelJe nw~
ke=ef<e Deeiele : ke=ef<e DeeieleeW ceW GJe&jke, GVele efkemce kess yeerpe,
keerveeMeke Deewj efmebeeF& ecegKe nQ~ veeyee[& eje mebmLeeiele eesleeW kees hegveefJe&e ($e+Ce) keer megefJeOee eoeve
Yeejleere ke=ef<e DevegmebOeeve heefj<eo : ke=ef<e DevegmebOeeve keer Meer<e& keer peeleer nw~
mebmLee Yeejleere ke=ef<e DevegmebOeeve heefj<eo (ICAR - Indian veeyee[& eje mebmLeeiele eesleeW kee efvejer#eCe efkeee peelee nw~
Council for Agricultural Research) nw~
efkemeeve esef[ kee[& : efkemeeve esef[ kee[& (KCC) eespevee
je^ere yeerpe yees[& : yeerpe #es$e kes efveeceve kes efueS je^ere yeerpe Deiemle 1998 ceW DeejcYe keer ieF&~ Fmekee GsMe efkemeeveeW kes
yees[& kes ie"ve kee emleeJe nw~ efueS Deuhekeeefueke $e+Ce kees megefJeOeepeveke yeveevee nw~
jemeeeefveke GJe&jke : jemeeeefveke GJe&jkeeWb ceW veeF^espeve (N), peveJejer, 2007 leke peejer esef[ kee[eX ceW meJee&efOeke efnmmee
heemheesjme (P) Deewj heeseMe (K) ecegKe nQ~ menkeejer yeQkeeW kee nw~ Fmekes yeeo eceMe Jeeheeefjke yeQkeeW Je #es$eere
Yeejle ceW N, P Deewj K kes eeesie kee DeeoMe& Devegheele 4:2:1 nw~ eeceerCe yeQkeeW kee mLeeve nw~
Yeejle ceW veeF^espeveer GJe&jke (etefjee) kes DeefOeke eeesie keer eJe=efe nw heMeg heeueve : otOe kes Glheeove ceW Je=ef kees MJesle eebefle (White
Revolution) kene peelee nw~
efpemekee ecegKe keejCe DeefOeke meefyme[er kes keejCe Fmekee memlee
otOe kes Glheeove ceW Je=ef kes efueS eueeS ieS keee&ece kees Dee@hejsMeve
nesvee nw~
heue[ (Operation Flood) kenles nQ~ Fme keee&ece keer meheuelee
ke=ef<e ueeiele Je keercele Deeeesie : 1965 ceW ke=ef<e keercele
kee ese [e@. Jeieeape kegefjeve kees nw~
Deeeesie keer mLeehevee keer ieF& efpemekee veece yeouekej 1985 ceW ke=ef<e efJee ceW otOe kes Glheeove ceW Yeejle kee henuee mLeeve nw~
ueeiele Je keercele Deeeesie efkeee ieee~ 2005-06 ceW Yeejle ceW otOe keer eefle Jeefe owefveke GheueyOelee
ke=ef<e ueeiele Je keercele Deeeesie (Commission for Agricultural 230 eece Leer, efpemekes 2011-12 ceW 290 eece nesves keer
Costs and Prices) Glheeove ueeiele kes DeeOeej hej vetvelece meceLe&ve mebYeeJevee nw~
cetueeW (MSP - Minimum Support Prices) kes yeejs ceW efmeheeefjMe kegue heMeg mebKee Je YeQmeeW keer mebKee ceW Yeejle kee efJee ceW henuee
kejlee nw~ mLeeve nw~
vetvelece meceLe&ve cetue : vetvelece meceLe&ve keercele keer Iees<eCee kee ceueer Glheeove ceW Yeejle kee efJeMJe ceW leermeje mLeeve nw~

cenJehetCe& eMve Gej Deewj leLe

meeJe&peefveke efJelejCe eCeeueer Deewj megjef#ele Yeb[ej kes efueS mejkeej
efpeve keerceleeW hej KeeeeVe Kejeroleer nw,Jen kenueelee nw
vetvelece meceLe&ve cetue
(vetvelece meceLe&ve cetue ke=ef<e SJeb ueeiele cetue Deeeesie eje eefleJe<e&
Ieesef<ele keer peeleer nw)
Sieceeke& mebyebefOele nw ke=ef<e GlheeoeW keer iegCeJeee mes
Jen keewve meer mebmLee nw efpemes mejkeej ves efJeefYeVe ke=ef<e GlheeoeW kees
esef[bie leLee ceevekeerke=le kejves kes efueS efveege efkeee nw?
efJeheCeve leLee efvejer#eCe efveosMeeuee
ke=ef<e Deewj cetue Deeeesie (CACP) kee GsMe nw
ke=ef<e cetueeW kee efmLejerkejCe
ke=<ekeeW kes efueS meeLe&ke JeemleefJeke Deee kee megefveMee
ueeske efJelejCe eCeeueer ceW GheYeeseeDeeW kees DeeJeMeke ke=ef<e cetue
Gefele ojeW hej GheueyOe kejJeevee

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 352

 6. Geesie (Industry)
Yeejle 1947 ceW mJeleb$elee kes yeeo mes Deeweesefieke efJekeeme kes Deheves ceeie& hej Deemej ngDee~ 1978 keer Deeweesefieke veerefle emleeJe, Yeejleere
Deeweesefieke veerefle kes efJekeeme ece keer MegDeele efme ngDee~ mejkeej eje pegueeF&, 1991 kes yeeo mes Deeweesefieke veerefle kes lenle pees keoce G"eS
ieS, Gvekee GsMe osMe keer efheueer Deeweesefieke GheueefyOeeeW kees cepeyetleer eoeve kejvee Deewj Yeejleere GeesieeW kees Debleje&^ere mlej hej eeflemheea
yeveeves keer eefeee ceW lespeer ueevee Lee~ megOeej keer en eefeee efvejblej peejer nw~
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Geesie
Yeejle kes efkeme Geesie ceW DeefOekelece kece&eeefjeeW kees jespeieej eehle Yeejleere pet Geesie kes efueS ecegKe eefleber keewve nw?
nw? kehe[e Geesie ceW yeebiueeosMe
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) (msveeseehej (es[-meer SJeb [er) hejer#ee, 2011)
keewve mee Geesie meYeer Deeweesefieke ieefleefJeefOeeeW keer DeeOeej Yetefce leLee megcesue :
ceele= Geesie ceevee peelee nw? ueesne leLee Fmheele Geesie
kecheveer Glheeo
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001)
Fvereue keese hewke^er keneb nw? hesjecyetj (esVeF&) ceW Yesue (BHEL) Jewegle
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2001) SeSSue (HAL) Jewceeefvekeer
efJeefYeVe Deeweesefieke hecex cegKele: efkemekes DeOeerve mepeeleere ceeve kee mesue (SAIL) ueewn-Fmheele
Glheeove kejleer nw? hetCe& eefleeesefielee
SeDeesmeerSue (HOCL) jmeeeve
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002)
meeJe&peefveke #es$e kes Geesie kee mJeeefcelJe SJeb eyebOe efkemekes eje (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efkeee peelee nw? mejkeej ueIeg Geesie kes efueS mebeb$e SJeb ceMeervejer ceW efveJesMe keer Thejer ee
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 2005) Gelece meercee Jele&ceeve ceW efkeleveer efveOee&efjle keer ieF& nw?
efnvogmleeve ceMeerve tume Geesie efkeme Menj ceW efmLele nw? 1 kejes[ 0
yebieueg (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 2005)
heesleYebpeke Geesie ceW Yeejle kee keewve mee jepe DeeCeer nw?
GJe&jke kee@cheueskeme heejeoerhe heemhesdme efueefces[ efkeme jepe ceW
efmLele nw? Deese f[Mee iegpejele
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 2005) (kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) Sme.DeeF&.hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW hebtpeer-eOeeve Geesie kee meJeexece GoenjCe nw? Yeejle kee keewve mee Geesie ye[er mebKee ceW keee&keee& efveege kejlee
Fmheele Geesie nw? Jee Geesie
(neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee,, 2011) (mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe : Yeejleere Geesie

osMe keer henueer Deeweesefieke veerefle 6 Deewue, 1948 kees Ieesef<ele keer
ieF&, efpemeceW efvepeer Deewj meeJe&peefveke #es$e kes men-DeefmlelJe kees
mJeerkeej efkeee ieee Deewj efceefele DeLe&JeJemLee (Mixed Economy)
keer veeRJe [eueer ieF&~
30 Deewue, 1956 kees Ieesef<ele otmejer Deeweesefieke veerefle ceW meceepe
kes meceepeJeeoer {ebes (Socialistic Pattern of Society) kes ue#e kes
Deveghe meeJe&peefveke #es$e kee efJemleej efkeee ieee~
GoejerkejCe kes oewj keer Deeweesefieke veerefle : 24 pegueeF&,
1991 kees Deeweesefieke veerefle ceW Jeeheke heefjJele&veeW keer Iees<eCee keer
ieF&~ Fme veerefle ceW Deeweesefieke #es$e ceW Jeeheke GoejerkejCe keer
MegDeele keer ieF&~
ueeFmeWefmebie keer DeefveJeee&lee Jeeues Geesie : GoejerkejCe kes
yeeo ueeFmeWefmebie keer DeefveJeee&lee Jeeues GeesieeW keer mebKee 5 nw~ es
Geesie nQ- 1. Sukeesnueege heseeW kee DeemeJeve Je Mejeye, 2.
lecyeeket Je lecyeeket Glheeo, 3. Fueske^e@efveke, Sejesmhesme Je j#ee
meeceeer, 4. Deewees ef ieke ef JemHees meeceeer Deew j Deew <eef Oe Je
Heecee&megefkeue~
cenejlve SJeb veJejlve Gece
cenejlve kee opee& eehle 7 kebheefveeeb Fme ekeej nQ
1. Sveerheermeer (NTPC), 2. DeesSvepeermeer (ONGC), 3. mesue (SAIL)
4. keesue Fbef[ee efue. (CIL), 5. Yeejleere lesue efveiece efue. (IOC), 6.
iewme DeLee@efjer Dee@he FefC[ee efueefces[ (GAIL), 7. Yeejle nwJeer
Fuesefke^keume efueefces[ (BHEL)
veJejlve
Yeejle ceW veJejlve kebheefveeeW keer mebKee Fme mecee 14 nQ
1. Yeejle hes^esefueece kee@jheesjsMeve efueefces[ (BPCL)
2. efnvogmleeve hes^esefueece kee@jheesjsMeve efueefces[ (HPCL)
3. ceneveiej sueerheesve efveiece efueefces[ (MTNL)
4. Yeejle Fuesefke^eefvekeme efueefces[ (BEL)
5. efnvogmleeve Sjesvee@efkeme efueefces[ (HAL)
6. hee@Jej heeFveWme kee@jheesjsMeve (PFC)
7. vesMeveue efcevejue [sJeueheceW kebheveer (NMDC)
8. vesMeveue Suegefceefveece kebheveer efueefces[ (NACL)
9. hee@Jej efe[ kee@jheesjsMeve Dee@he Fbef[ee efueefces[ (PGCIL)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 353

10. jue Fuesefke^efhekesMeve kee@jheesjsMeve efueefces[ (RECL) ueIeg Geesie : ueIeg Geesie #es$e kes efueS veF& veerefle keer Iees<eCee 6
11. Yeejleere veewJenve efveiece (SCI) Deiemle, 1991 kees keer ieF&~
12. vesJesueer efueiveeF keejheesjsMeve efueefces[ (NLCL) ueIeg Geesie #es$e kees efJeeere mesJeeDeeW ceW megOeej kes mebyebOe ceW ieef"le
13. je^ere Fmheele efveiece efueefces[ (RINL) Sce. Sue. kehetj meefceefle ves 1998 ceW efmeHeeefjMeW emlegle keer~
14. Dee@eue FefC[ee efueefces[ (OIL) osMe keer "er DeeefLe&ke ieCevee : peveJejer 2012 ceW Meg ngF& nw~
meeJe&peefveke #es$e kes efueS Deejef#ele GeesieeW keer mebKee Iekej 3 jn Fme ieCevee kes Devegmeej meJee&efOeke Gece mebKee Jeeuee jepe leefceuevee[g
ieF& nw~ es Geesie nQ- hejceeCeg Tpee&, hejceeCeg Keefvepe Deewj jsue Lee~ Fmekes yeeo eceMe: ceneje^, he. yebieeue, DeevOe eosMe Deewj
heefjJenve~ Gej eosMe kee mLeeve Lee~
cenJehetCe& eMve-Gej Deewj leLe

Yeejle kee eeeervelece efJeMeeue Geesie nw megcesue

metleer Jee Geesie kecheveer DeJeef mLele
Yeejle ceW eeflemheOee& Deeeesie kee ie"ve efkeee ieee yeeukees (BALCO) keesjyee (eermeie{)
2002 ceW efnC[eukees (HINDALCO) jsvetket (G. e.)
Fv[eukees (INDALCO) nerjekeg[ (Deesef[Mee)
veeukees (NALCO) keesjeheg (Deesef[Mee)
7. Mesej yeepeej (Stock Market)
efkemeer Yeer kebheveer eje hebtpeer pegeves nsleg Deheves mJeeefcelJe kee Ske efnmmee yesekej ueesieeW mes Gvekeer yeele eehle keer peeleer nw Deewj Fmekes yeoues ceW efoee ieee
eceeCe-he$e Mesej kenueelee nw~ eleske MesejOeejke kee kebheveer ceW mJeeefcelJe Deheves MesejeW kes kegue cetue kes Devegheele ceW neslee nw~ Yeejle ceW me@ke
SkemeeWpe DeLeJee Mesej yeepeej efveieefcele #es$e kes efueS mebmeeOeve pegeves ceW Dence Yetecf ekee efveYeeles nQ~ es eefleYetefleeeW Deewj MesejeW kes uesve-osve kes efueS
mebieef"le yeepeej ueieeles nQ~ hebtpeer yeepeej ceW efveJesMekeeW kes efJeMJeeme kees yeveeS jKeves kes efueS leLee efveJesMekeeW kee mebj#eCe megefveefele kejves kes efueS 1988
ceW Yeejleere eefleYetefle SJeb efJeefvecee yees[& (SEBI) keer mLeehevee keer ieF&~
efheues 15 Je<eeX ceW SSC kes eMve he$eeW ceW 'Mesej yeepeej
mececetue mes mebyebefOele neslee nw? Jen oj efpeme hej Mesej (meebefKekeere DevJes<eke (es[-IV)
peejer efkeee peelee nw hejer#ee, 2010)
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) Deuhekeeefueke mejkeejer eefleYetefle-he$e kees keee kene peelee nw?
ieewCe yeepeej (Secondary market) kee mebyebOe efkememes nw? ^spejer efyeue
eefleYetefleeeW keer hegve: efyeeer leLee Kejero (mveeleke mlej (efej-I) hejer#ee, 2010)
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (L.D.C) hejer#ee, 1998) efJeosMeer mebmLeeiele efveJesMekeeW eje Yeejleere kebheefveeeW kes MesejeW Deewj
Gme meesefjeeW kees keee kenles nQ pees Fme ef mes meewoeW keer Kejero yee@C[eW keer Kejero keee kenueeleer nw? efJeosMeer ele#e efveJesMe
kejlee nw efke Jen GvnW keercele ye{ves hej efveke YeefJe<e ceW yese osiee (mebege mveeleke mlej (efej-I)
lespeef[ee (kegue) hejer#ee, 2011)
(cewef^ke mlej (PT) hejer#ee, 2002) yeecyes me@ke SkemeeWpe keneb efmLele nw? oueeue m^er ceW
cegegDeue heb[eW Deewj me@ke ceekexeW kee DeeOeejYetle efveeb$eCe DeefOekeej (neej meskesC[jer (102) mlej hejer#ee, 2011)
efkemekes heeme nw? mesyeer (SEBI) ICRA nw Keeme he$e kes cetueebkeve keer mebmLee
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2005) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
lespeef[ee (Bull) Deewj ceboef[ee (Bear) JeeefCepe kes efkeme yegue SJeb yeerej MeyoeJeueer kee mebyebOe efkememes nw?
henuet mes mebyebefOele nw? me@ke ceekex me@ke ceekex (Mesej yeepeej)
(meskeMeve Dee@heermeme& (keeceefMe&eue Dee@ef[) hejer#ee, 2005) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
hebtpeer yeepeej ceW oerIee&JeefOe efveefOe eehle keer pee mekeleer nw, ee lees keg
mebmLeeDeeW mes GOeej ueskej ee eefleYetefleeeb peejer kejkes Mesej yeepeej leLee Deve eefleYetefle yeepeej ceW Jeeheej kee efveeb$eCe
(meskeMeve Dee@heermeme& (Dee@ef[) hejer#ee, 2008) Fmekes eje neslee nw?
me@ke yeepeej kes meboYe& ceW IPO kee DeLe& nw? efmekeeesefjer Sb[ SkemeeWpe yees[& Dee@he Fbef[ee
FveerefMeeue heefyueke Dee@hej (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
efJeefMe leLe : Mesej yeepeej
efkemeer kecheveer eje Dehevee efnmmee (DebMe -Share) yesekej pegeF& yecyeF& me@ke SkemeeWpe (BSE) osMe kee meyemes hegjevee me@ke SkemeeWpe
ieF& hetbpeer kees DebMe-hetbpeer kenles nQ~ nw~ Fmekeer mLeehevee 9 pegueeF&, 1875 kees ngF& Leer~
efkemeer kecheveer eje peejer efkeS ieS mecemle MesejeW kes yeepeej cetue kees efouueer me@ke SkemeeWpe (DSE) keer mLeehevee 1 pegueeF&, 1946
yeepeej hetbpeerkejCe (Market Capitalisation or M-Cap) kenles nQ~ kees ngF& Leer~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 354
 je^ere me@ke SkemeeWpe (NSE) keer mLeehevee HesjJeeveer meefceefle (1991) efJeMJe Mesej metekeebke
keer efmeHeeefjMe hej IDBI eje 1992 ceW keer ieF&~ Fmekee cegKe
metekeebke osMe
eJele&ke IDBI nw~
me@ke SkemeeWpeeW ceW 49 eefleMele leke efJeosMeer efveJesMe keer Devegceefle yeerSmeF& meWmeskeme Yeejle
nw~ (FDI 26 eefleMele Deewj FII 23 eefleMele) (Yeejle kee meJee&efOeke eeesie nesves Jeeuee metekeebke)
cegcyeF& Mesej yeepeej kes 30 MesejeW kes metekeebke kees mebJesoer metekeebke SveSmeF&-50 (efveheer) Yeejle
(SENSEX) kene peelee nw~ (Yeejle kee eLece kechetj meerve DeeOeeefjle me@ke ceekex)
je^^ere Mesej yeepeej kes 50 MesejeW kes metekeebke kees efveheer (NIFTY) efveheer petefveej Yeejle
kenles nQ~ Deieues 50 MesejeW kes metekeebke kees efveheer petefveej kenles veem[wke Decesefjkee
nQ~ [es peesvme veteeke&, Decesefjkee
BSE-200 metekeebke kes [e@uej cetue kes metekeebke kees [e@ueskeme
efvekekeer 225 peeheeve
(Dollex) kenles nQ~
NCDEX (National Commodity and Derivative Exchange
meerSmeer 40 eebme
Limited) Yeejle ceW JemlegDeeW kes mebefJeoe/Jeeeoe keejesyeej (Future [wkeme (DAX) pece&veer
Trading) kee yeepeej nw~ peskeme (GEX) pece&veer
NCDEXAGRI, NCDEX eje eejbYe efkeee ieee ke=ef<eiele GlheeoeW nQie meWie nebiekeebie
kee metekeebke nw~ en osMe kee henuee kecee@ef[er Fv[skeme nw~ m^s eFcme efmebieehegj
cegcyeF& Mesej yeepeej keer kechetjerke=le Dee@ve ueeFve ^sef[bie eCeeueer keesmheer (KOSPI) keesefjee
kees yeesu (BOLT- BSE On line Trading System) kene peelee sve (TAIN) leeFJeeve
nw~ Fme eCeeueer kees ceF& 1995 ceW DeejbYe efkeee ieee~ efce[skeme (MIDEX) Fueer
efouueer me@ke SkemeeWpe keer Ssmeer ner eCeeueer kees [e@dme (DOTS-
cesme[wke (MESDAQ) ceuesefMeee
DSE Online Trading System) kenles nQ~ Fmes peveJejer, 1996
ceW DeejbYe efkeee ieee~ cewmeer (MASI) ceesjkekees
cegcyeF& me@ke SkemeeWpe 19 Deiemle, 2005 mes Ske meeJe&peefveke yesue 20 (BEL 20) yesefupeece
kecheveer ceW heefjJeefle&le nes ieee nw~ IBX (100 Companies) yeepeerue
12 yeQkeeW kes cegcyeF& Mesej yeepeej kes metekeebke kees BANKEX kene SASX-10 yeesefmveee SJeb npexieesefJevee
peelee nw~ heerSkeme 50 eske ieCejepe
NASDAQ Decesefjkee kee meyemes ye[e Fueske^eefveke Mesej yeepeej nw~ yekeme (BUX) nbiejer
Yeejleere DeeF&.er. kecheveer FvHeesefmeme skeveesuee@peermed vewme[wke- 100 Fmeske 20 (ISEQ 20) DeeejuewC[
metekeebke ceW Meeefceue keer peeves Jeeueer Yeejle keer henueer kecheveer nw~ sme 100 Feeeue
Yeejle ceW efve#eshe efveefOe eCeeueer (Depository System) 1996 ceW
Skeme (AEX) veerojuewC[
DeejbYe ngF&~
osMe keer henueer eefleYetefle ef[hee@efpejer : Fmekee veece NSDL kesSmeF& 100 heeefkemleeve
(National Securities Depository Limited) nw~ efpemekeer mLeehevee heerSmeF& (PSE) efheueerheeRme
1996 ceW keer ieF&~ efJeie (WIG) heesuewC[
osMe keer otmejer eefleYetefle ef[hee@efpejer kee veece CDSL (Central efcemeskeme (MICEX) me
Depository Services India Limited) nw efpemekeer mLeehevee 1998 DeejerSkeme (RTX) me
ceW keer ieeer~ SSueSmeDeeF& (ALSI) o. Deeerkee
mesyeer : Yeejleere hetbpeer yeepeej keer efveeeceke mebmLee mesyeer (SEBI- DeeF&yeerF&Skeme 35 (IBEX 35) mhesve
Securities and Exchange Board of India) nw~
De^wke 40 mJeer[ve
mesyeer keer mLeehevee 12 Deewue, 1988 kees Ske iewj-meebefJeefOeke
mes Fb[skeme LeeF&uewC[
mebmLee kes he ceW keer ieF&~
mesyeer kees 30 peveJejer, 1992 kees JewOeeefveke opee& eoeve efkeee heerSheerSme (PFTS) Ges ve
ieee~ Sheer 30 et. kes.
Yeejleere peerJeve yeercee efveiece : Yeejleere peerJeve yeercee efveiece SheerSmeF& 100 et. kes.
(LIC) keer mLeehevee efmelecyej, 1956 ceW keer ieF&~ JeerSve (VN) efJeeleveece

8. cege SJeb yeQefkebie (Money and Banking)

Yeejleere cege yeepeej keer mebjevee ceW leerve ecegKe lelJe nQmebieef"le #es$e (pewmes- efjpeJe& yeQke, je^ereke=le yeQke, efvepeer Yeejleere yeQke Je efvepeer efJeosMeer
yeQke leLee efJekeeme yeQke SJeb Deve efJeeere mebmLeeSb), menkeejer yeQke (menkeejer meeKe mebmLeeSb) leLee Demebieef"le #es$e (osMeer yeQkej Je cenepeve Deeefo)~
Yeejleere cege yeepeej ceW efjpeJe& yeQke kees kesvere mLeeve eehle nw~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 355

 efJeefJeOe
1. Meyo meb#eshe
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW Meyo meb#eshe
NATO kee hetje he keee nw?
North Atlantic Treaty Organisation
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2008)
RAF efkemekee mebef#ehle he nw? Rapid Action Force
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2008)
NREGP efkemekee mebef#ehle he nw?
National Rural Employment
Guarantee Programme
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2008)
Fvjves kes heles ceW heo http kee mener efJemle=le he nw
Hyper Text Transfer Protocol
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2008)
NIEO kee hetje mJehe keee nw?
New International Economic Order
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
CTBT kee hetje he keee nw?
Comprehensive Test Ban Treaty
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2006, wkeme DeefmemW
hejer#ee, 2007; kesvere hegefueme mebie"ve (C.P.O.) hejer#ee,
2009)
ATM kee hetje veece nwAutomated Teller Machine
(wkeme DeefmemW hejer#ee, 2008, mebege neej meskeC[jer
(102) mlejere hejer#ee, 2012)
TRAI mebkeslee#ej mes DeefYeeee nw?
Telecom Regulatory Authority of India
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
DTP kee hetje veece nw Desk Top Publishing
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013)
SAARC kee hetje he nw South Asian Association
of Regional Co-operation
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2013)
ceesyeeFue HeesveeW ceW eege CDMA eeseesefiekeer nw:
Code Division Multiple Access
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
mebkeslee#ej IGNOU mes keee DeefYeeee nw?
Indira Gandhi National Open University
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
efJeefMe leLe Meyo meb#eshe
A.A. Automobile Association, Anti Aircraft
A.A.A.A. Asian Amateur Athletic Association.
A.B.C. Atomic, Biological and Chemical Warfare
A.B.M. Anit-ballistic Missile
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 370
mebkeslee#ej NHRC kee DeefYeeee nw
National Human Right Commission
(kesvere hegefueme mebie"ve (C.P.O.) hejer#ee, 2001)
MCA kee hetje he nw
Master of Computer Application
(kesvere hegefueme mebie"ve (C.P.O.) hejer#ee, 2001)
IBRD kee hetje he nw International Bank of
Reconstruction and Development
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
NIS kee hetje he nw
National Immunization Schedule
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2002)
TRIPS kee hetCe& he nw Trade Related Aspects of
Intellectual Property Rights
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
mebkeslee#ej TRP mes DeefYeeee nw
Television Rating Roint
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
MRI kee hetje he nw
Magnetic Resonance Imaging
(meskeMeve Dee@Heermeme& hejer#ee, 2002)
TRAI kee DeLe& keee nw?
Telecom Regulatory Authority of India Ltd
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
DVD kee eeesie efkemekes efueS neslee nw?
Digital Versalite Disc/Digital Video Disk
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
FDI kee hetje veece keee nw?
Foreign Direct Investment
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
GUI efkemekee mebef#ehle he nw?
Graphical User Interface
(keebmsefyeue (GD)Yeleea hejer#ee, 2013)
IPCC kee hetje he nw
Intergovernmental Pannel On Climate Change
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
A.C. Ante Christum (bfore Christ), Alternate
Current, Ashok Chakra, Air Conditioner
A.C.C. Associated Cement Company
A.S. Anno Domini (After Christ)
A.D.B. Asian Development Bank C.I.D. Criminal Investigation Department
A.E.C. Atomic Energy Commission C.I. Chief Justice
A.I.A.D.M.K. All India Anna Dravida Munetra C.I.M. Chief Judicial Megistrate
Kazhagam C.A.P.A.R.T. Council for Advancement of People's
A.I.C.C. All India Congress Committee Action and Rural Technology
A.I.D.S. Acquired Immune Deficiency Syndorme C.P.I. Communist Party of India
A.I.I.M.S. All India Institute of Medical Sciences C.R.Y. Child Relief and You
A.I.R. All India Radio C.S.I.R. Council of Scientific and Industrial Re-
A.I.T.U.C. All India Trade Union Congress search
A.L.H. Advanced Light Helicopter C.V.C. Chief Vigilence Commissioner
A.M. Ante Meredium (before Noon) C.I.S.F Central Industrial Security Force
A.N.C. African National Congress C.F.T.R.I Central Food Technoogical Research
A.T.S. Anti Tetanus Seum Institute
A.S.L.V. Augmented Satellite Launch Vehicle C.I.C.A Conference on Interaction and Confi-
A.V.A.R.D. Association of Voluntary Agencies for dence Building Measures in Asia
Rural Development C.M.P. Common Minimum Programme
A.V.S.M. Ati Vishisht Seva Medal C.T.B.T Comprehensive Test Ban Treaty
A.J.T. Advanced Jet Trainer D.A. Dearness Allowance, Daily Allowance
A.P.C. Agriculture Prices Commission D.C. Direct Current, Deputy Commissioner
A.P.E.C Asia Pacific Economic Corporation D.D.T. Dichloro-diphenyl-trichoroethane
A.S.E.A.N Association of South East Asian Na- D.I.G. Deputy Inspector General
tions D.M. District Magistrate
ASOCHAM Associated Chambers of Commerce and D.M.K. Dravida Munetra Kazghagam
Industry of India D.N.A. Deoxy-ribose Nucleic Acid
B.A. Bachelor of Arts D.O.T.S. Directly Observed Treatment Short-
B.A.R.C. Bhabha Atomic Reserch Centre Course
B.B.C. British Broadcasting Corporation D.V.C. Damodar Valley Corporation
B.C. Before Christ D.W.C.R.A. Development of Women and Children
B.C.G. Bacillus Calmetee Guerin in Rural Areas
B.E. Bachelor of Engineering DMRCL Delhi Metro Rail Corporation Limited
B.H.V.P. Bharat Heavy Vessels and Plates E.C.M. European Common Market
BENELUX Belgium, Netherlands and Luxemburg E.E.C. European Economic Community
B.I.S. Bureau of Indian Standards E.F.T.A. European Free Trade Association
B. Pharm Bachelor of Pharmacy e.g. exempl gratia (for example)
B.S.F. Border Security Force E.M.F. Eectromotive Force
B.A.L.C.O. Bharat Aluminium Company E. & O.E. Errors and Omissions Expected
B.E.L. Bharat Electronic Limited E.P.z. Export Processing Zone
B.H.E.L Bharat Heavy Electricals Limited E.S.A. European Space Agency
BIMSTEC Bay of Bengal Initiative for Multi-Sector E.S.R.O European Space Research, Organisation
Technical and Economic Cooperation E.S.M.A Essential Services Maintenance Act
C.A. Chartered Accountant E.X.I.M Export-Import Bank of India
C.A.D. Computer Aided Design F.A.O. Food and Agriculture Organisation
C.B.F.C. Central Board of Film Certification F.B.I. Federal Bureau of Investigation
C.C.I. Cricket Club of India F.C.I. Food Corporation of India, Fertilizer Cor-
C.D.P. Community Development Programme poration of India
C.G.A. Central Ganga Authority F.I.C.C.I. Federation of Indian Chambers of Com-
C.G.S. Chief of General Staff/Centimetre Gram mence and Industry
Second (system) F.I.H. Federation for International Hockey
C.I.A. Criminal Investigation Agency/Central F.R.C.P. Fellow of the Royal College of Physicians
Intelligence Agency (U.S.A.) F.R.C.S. Fellow of the Royal College of Surgeons

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 371

F.E.M.A. Foreign Exchange Management Act I.Q. Intelligence Quotient
G.A.T.T. General Agreement on Tariffs and Trade I.R.B.M. Intermediate Range Ballistic Missile
G.I.C. General Insurance Corporation I.R.E.D.A. Indian Renewabl Energy Development
G.M.T. Greenwitch Mean Time Agency Limited
G.N.P. Gross National Product I.S.R.O. Indian Space Research Organisation
G.P.O. General Post Office I.S.I. Indian Standard Institution
G.S.I. Geological Survey of India I.S.T. Indian Standard Time
H.A.C. Hindustan Aluminium Corporation I.T.D.C. Indian Tourism Development Corpora-
H.A.L. Hindustan Aeronautics Limited tion
H.E.. Heavy Electricals Limited I.T.I. Industrial Training Institute; Indian Tele-
H.M.T. Hindustan Machine Tools phone Industries
H.R.D.D. Human Resource Development Depart- I.T.O. International Trade Organisation
ment I.A.A.I. International Airport Authority of India
H.U.D.C.O. Housing and Urban Development Cor- I.C.I.C.I.L. Industrial Credit and Investment Corpo-
poration ration of India Limited
I.A.A.I. International Airport Authority of India I.C.C. International Criminal Court
I.A.F. Indian Air Force I.F.F.I. International Film Festival of India
I.A.E.A. International Atomic Energy Agency I.R.D.A. The Insurance Regulatory and Devel-
I.A.R.I. Indian Agricultural Research Institute opment Authority
I.A.S. Indian Administrative Service I.R.C.O.N. Indian Railway Construction (Company)
I.B.R.D. Internatioinal Bank of Reconstruction I.V.R.I. Indian Veterianry Research Institute
and Development J.A.L. Japan Air Lines
I.C.A.O. International Civil Aviation Organisation J.C.O. Junior Commissioned Officer
I.C.A.R. Indian Council of Agricultural Research J.K..L.F. Jammu and Kashmir Liberation Fornt
I.C.B.M. Inter Continental Ballistic Missile K.G. Kinder Garten
I.C.C. International Chamber of Commerce; In- K.V.K. Krishi Vigyan Kendra
ternational Cricket Council KRIBHCO Krishak Bharti Co-operative Limited
I.C.J. International Court of Justice L.A.S.E.R. Light Amplification by Stimulated Emis-
I.C.M.R. Indian Council of Medical Research sion of Radiation
I.C.R.C. International Committee of the Red Cross L.B.W. Leg Before Wicket
I.D.A. International Devleopment Association L.I.C. Life Insurance Corporation
I.D.B.I. Industrial Development Bank of India L.L.B. Bachelor of Laws
I.F.A. Indian Football Association Lt. Col. Lieutenant Colonel
I.F.C.I. Industrial Finance Corporation of India L.S.D. Lysergic Acid Deiethylamide
I.F.S. Indian Foreign Service, Indian Forest LCA Light Combat Aircraft
Services LPG Liquified Petroleum Gas
I.I.A.A. Indian International Airports Authority M.A. Master of Arts
I.I.T. Indian Institute of Technology M.A.S.E.R. Microwave Amplification by Stimulated
I.L.O. International Labour Organisation Emission of Radiation
I.M.F. International Monetary Fund M.B.A. Master of Business Administration
I.N.A. Indian National Army M.B.B.S. Bachelor of Medicine and Bachelor of
I.N.S.A.T. Indian National Satellite Surgery
I.N.T.E.S.A.T. International Telecommunication Satel- M.C.C. Marylebone Cricket Club
lite M.D. Doctor of Medicine
INTERPOL International Police M.I.G.A. Multilatera Investment Guarantee
I.N.T.U.C. Indian National Trade Union Congress Agency
I.O.C. Internatioal Olympic Committee. Indian M.I.S.A. Maintenance of Internal Security Act.
Oil Coporation M.K.S. Metre Kilogram Second (System)
I.P.C. Indian Penal Code M.L.C. Member of Legislative Council
I.P.S. Indian Police Service M.M.T.C. Mineral and Metals Trading Corporation

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 372

M.P. Member of Parliament O.T.C.E. Over the Counter Exchange of India
M.R.C.P. Member of the Royal College of Physi- O.C.I. Overseas Indian Citizenship
cians P.A. Personal Assistant
M.R.C.S. Member of the Royal College of Sur- P.A.C. Public Accounts Committee
geons P.C.S. Provincial Civil Service
M.Sc. Master of Science Ph.D. Doctor of Philosophy
MTCR Missile Technology Control Regime PIB Press Information Bureau
NASA National Aeronautics and Space Admin- P.I.N. Postal Index Number
istration (USA) P.M. Prime Mnister, Post Meriduium
M.C.F. Master Control Facility P.S.C. Public Service Commission
M.C.O.C.A. Maharashtra Control of Organised Crime P.T. Physical Training
Act P.T.I. Press Trust of India
M.P.L.A.D.S. Member of Parliament Local Area De- P.T.O. Please Turn Over
velopment Scheme P.V.C. Param Vir Chakra
N.A.T.M.O. The National Atlas and Thematic Map- P.V.S.M. Param Vishisht Seva Medal
ping Organisation P.W.D. Public Works Department
N.A.T.O. North Atalantic Treaty Organisation P.A.C. Parliamentary Affairs Committee
N.C.C. National Cadet Corps P.L.O. Palestine Liberation Organisation
NCERT National Council of Educational Re- P.O.T.A. Prevention of Terrorism Act
search and Training P.U.R.A. Providing Urban Amenities in Rurla Ar-
N.D.A. National Defence Academy eas
N.E.F.A. North-East Frontier Agency Q.M.S. Quick Mail Service
N.F.D.C. National Film Development Corporation R.A.P.P. Rajasthan Atomic Power Project
N.I.S. National Institute of Sports R.B.I. Reserve Bank of India
N.M.D.C. National Mineral Development Corpo- R.I.E.G.P. Rural Landless Employment Guarantee
ration Programme
N.O.I.D.A. New Okhla Industrial Deveolpment Au- R.M.S. Railway Mail Service
thority Association R.S.S. Rashtriya Swayam Sevak Sangh
N.R.E.P. National Rural Employment Programme R.A.W. Research and Analysis Wing
N.R.I. Non Resident Indian R.E.C. Rural Electrification Corporation
NSSO National Sample Survey Organisation R.G.I.P.T. Rajiv Gandhi Institute of Petroleum
N.T.P. Normal Temperature and Pressure Technology
N.A.B.A.R.D. National Bank for Agriculture and Rural S.A.I.L. Steel Authority of India Limited
Development S.A.L. Sport Authority of India
N.A.F.T.A. North American Free Trade Agreement S.C. Security Council, Supreme Court
N.C.R. National Capital Region S.D.O. Sub-Divisional Officer
N.H.D.R. National Human Development Report S.D.R. Special Drawing Rights
N.P.T. Nuclear Non-Proliferation Treaty S.E.B.I. Security and Exchange Board of India
N.R.E.P. National Rural Employment Programme S.I.T.E. Satellite Instruction Television Experi-
N.T.P.C. National Thermal Power Corporation ment
N.R.Y. Nehru Rozgar Yojna S.R.O.S.S. Stretched Rohini Satellite Series
O.E.C.D. Organisation for Economic Co-operation S.T.A.R.D. Science and Technology Application for
and Development Rural Development
O.E.E.C. Organisation for European Economic S.T.D. Sexually Transmitted Disease/Subscrib-
Co-operation ers Trunk Dialing
O.I.L. Oil India Limited S.A.R.S. Severe Acute Respiratory Syndrome
O.K. All Correct S.A.P.T.A. South Asian Prefeerntial Trading Ar-
O.N.G.C. Oil and Natura All Gas Commission rangement
O.P.E.C. Organisation of Petroleum Exporting S.C.O. Shanghai Co-operation Organisation
Countries S.G..R.Y. Sampoorna Grameen Rojgar Yojna

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 373

S.H.A.R. Shri Harikota Range U.N.O. United Nations Organisation
S.I.M. Subscriber Identification Module U.P.S.C. Union Public Service Commission
S.M.S. Short Messaging Service U.S.A. United State of America
S.T.A.R.T. Strategic Arms Reduction Talks U.S.S.R. Unionof Soviet Socialist Republic
S.T.D. Subscriber Trunk Dialling U.L.S.D. Ultra Low Sulphur Diesel
S.T.T. Securities Transaction Tax U.N.E.P. United Nations Environment
T.B. Tuberculosis U.N.I. United News of India
T.E.L.C.O. Tata Eagineering and locomotive Company U.N.I.D.O. United Nations International Develop-
T.I.S.C.O. Tata Iron and Steel Company ment Organisation
T.N.T. Tri Nitro Toluene V.P.A. United Progressive Alliance
T.R.Y.S.E.M. Training of Rural Youth for Self-Employ- U.S.S.C. Vikram Sarabhai Space Centre
ment V.A.T. Value Added Tax
T.T.E. Travelling Ticket Examiner V.C. Vice-Chancellor, Victoria Cross
U.A.E. United Arab Emirates V.R.S. Voluntary Retirement Scheme
U.G.C. University Grants Commission U.P.P. Value Payable Post
U.K. United Kingdom W.H.O. World Health Organisation
U.I.F.A. United Liberation Front of Assam W.M.O. World Meteorological Organisation
U.N.C.E.D. United Nations Conference on Environ- W.T.O. World Tourism Organisation
ment and Development W.A.D.A. World Anti-Doping Agency
U.N.C.T.A.D. United Nations Conference on Trade and W.I.P.O. World Intellectual Property Organisation
Development W.W.F. World Wide Fund for Nature
U.N.E.S.C.O. United Nations Educational Scientific W.W.W. World Weather Watch; World Wide
and Cultural Organisation Web, War Wounded Foundation
U.N.H.C.R. United Nations High Commissioner for X-Mas Christmas
Refugees Y.M.C.A. Young Men's Christan Association
U.N.I.C.E.F. United Nations International Chldren's Y.W.C.A. Yound Women's Christan Association
Emergency Fund Z.B.B. Zero-base budgeting

2. je^ere SJeb Debleje&^ere efoJeme

efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW je^ere SJeb Debleje&^ere efoJeme

Yeejle ceW eefleJe<e& mesvee efoJeme keye ceveeles nQ? 15 peveJejer
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
je^ere SkeerkejCe (Skelee) efoJeme keye ceveeles nw?
31 Deketyej
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
8 ceee& kees efkeme he ceW ceveeles nQ?
Debleje&^ere ceefnuee efoJeme
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
eleske Je<e& Debleje&^ere ceefnuee efoJeme keye ceveeee peelee nw?
8 ceee&
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2000)
efJeMJe mJeemLe efoJeme keye ceveeee peelee nw? 7 Deewue
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
eefleJe<e& GheYeesee efoJeme keye ceveeee peelee nw? 15 ceee&
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001,
[ee Sv^er Dee@hejsj hejer#ee, 2008)
efJeMJe "nekee efoJeme keye ceveeee peelee nw? 10 peveJejer
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
efJeMJe heee&JejCe efoJeme keye ceveeee peelee nw? 5 petve
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees.) hejer#ee, 2003,
mveeleke mlejere hejer#ee, 2006)
27 petve nww efJeMJe ceOegcesn efoJeme
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2000)
efJeMJe S[me efoJeme ceveeee peelee nw 1, efomecyej
([ee Sv^er Dee@hejsj ([er.F&.Dees.) hejer#ee, 2008)
mebege je^ cenemeYee eje mJeerke=le mebkeuhe kes Devegmeej Devleje&^ere
Meeefvle efoJeme ceveeee peelee nw, nj Je<e& 21 efmelecyej
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2008)
keewve mee efove Debleje&^ere ceeveJe DeefOekeej efoJeme nww?
10 efomecyej
([ee Sv^er Dee@hejsj ([er.F&.Dees) hejer#ee, 2008)
efJeMJe heee&JejCe efoJeme keye ceveeee peelee nw? 5 petve
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2008)
keewve meer mebmLee ves 2 Deketyej kees Debleje&^ere Deefnbmee efoJeme Ieesef<ele
efkeee nw? mebege je^ cenemeYee
(msveeseeHej ies[ [er hejer#ee, 2010, mebege neej
meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2010)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 374

 efkeve efove kees Debleje&^ere Deefnbmee efoJeme kes he ceW ceveeee peelee
nw? 2 Deketyej
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2012)
efJeMJe heee&JejCe efoJeme keye ceveeee peelee nw? 5 petve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
je^ere GheYeesee DeefOekeej efoJeme keye ceveeee peelee nw?
24 efomecyej
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Yeejle ceW DeuhemebKeke DeefOekeej efoJeme keye ceeveeee peelee nw?
18 efomecyej
(mebege neej meskeC[jer (102)
mlej hejer#ee, 2013)
megcesue
yeeue efoJeme -peJeenj ueeue vesn
ieebbOeer peebleer -cenelcee ieebOeer
efMe#eke efoJeme -Sme.jeOeeke=<Ceve
je^ere efJe%eeve efoJeme -meer.Jeer.jceCe
(mebege neej meskeC[jer (102)
mlej hejer#ee, 2013)
efkemeeve efoJeme ceveeee peelee nw 23 efomecyej
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
efJeefMe leLe je^ere SJeb Debleje&^ere efoJeme
9 peveJejer - eJeemeer Yeejleere efoJeme
(cenelcee ieebOeer o. Deeerkee mes 9 peveJejer, 1915 kees Yeejle
Jeeheme DeeS Les~ FmeefueS 9 peveJejer kees eJeemeer Yeejleere efoJeme
kes he ceW ceveeee peelee nw~)
9 peveJejer - FcetveeFpesMeve [s (Immunization Day)
10 peveJejer - efJeMJe efnvoer efoJeme
(henuee efJeMJe efnvoer meccesueve veeiehegj ceW 10-14 peveJejer,
1975 kees Deeeesefpele efkeee ieee Lee~ Fme Gheue#e ceW
eefleJe<e& 10 peveJejer kees efJeMJe efnvoer efoJeme ceveeves kee
efveCe&e efJeosMe ceb$eeuee ves 2006 ceW efueee Lee~)
12 peveJejer - je^ere egJee efoJeme
(mJeeceer efJeJeskeevevo keer pevceefleefLe 12 peveJejer kees Yeejle
ceW je^ere egJee efoJeme kes he ceW ceveeee peelee nw~)
12 peveJejer - nsefjspe efoJeme (efJejemele efoJeme)
(en Je<e& Yeejle ceW neue ner ceW 2010 mes Meg ngDee)
15 peveJejer - Leue mesvee efoJeme
(heeru[ ceeMe&ue kes. Sce. keefjDehhee ves 15 peveJejer,
1949 kees mJeleb$e Yeejle kes eLece Leue mesveeOe#e kee
heoYeej enCe efkeee Lee~)
23 peveJejer - vesleepeer megYee<e ev yeesme peebleer
24 peveJejer - je^ere yeeefuekee efoJeme (National Girl
Child Day) (kevee YetC e nlee pewmeer meeceeef peke
kegjerefleeeW kes eefle ueesieeW kees peeieke kejeves kes efueS
Fmekee Deeeespeve Je<e& 2009 mes Meg ngDee)
25 peveJejer - Yeejleere hee&ve efoJeme
25 peveJejer - Debleje&^ere meercee Meguke (kemce efoJeme)
25 peveJejer - je^ere celeoelee efoJeme
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 375
megcesue
efJeMJe heee&JejCe efoJeme -5 petve
Debleje&^ere Deefnbmee efoJeme -2 Deketyej
Yeejleere Jeeeg mesvee efoJeme -8 Deketyej
mebege je^mebIe efoJeme -24 Deketyej
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
DeefveJeemeer Yeejleere efoJeme Debefkele efkeee peelee nw 9peveJejer
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee 2013)
eleske Je<e& kes efkeme keuesC[j ceen ceW eleske eLece eej leejerKeW
(DeLee&le 1 mes 4 leke) efJeefMe eeespeve mes efJeMJe/Debleje&^ere efoJeme
kes he ceW ceveeeer peeleer nw? Deketyej
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee 2013)
je^ere egJee efoJeme efkeme efove ceveeee peelee nw? 12 peveJejer
(mebege mveeleke mlej hejer#ee 2013)
Yeejle ceW 5 efmelecyej kee efove efkemekes pevce efove kees mecceeefvele kejves
kes efueS DeOeeheke efoJeme kes he ceW ceveeee peelee nw?
[e@ Sme.jeOeeke=<Ceve
(petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee 2013)
Debleje&^ere eesie efoJeme keye ceveeee peelee nw? 21 petve
(mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
(celeoeleeDeeW ceW peeiekelee ueeves kes GsMe mes egveeJe
Deeeesie ves 25 peveJejer kees je^ere celeoelee efoJeme Ieesef<ele
efkeee~ Ssmee henuee je^ere celeoelee efoJeme 25 peveJejer,
2011 kees osMeYej ceW ceveeee ieee)
26 peveJejer - Yeejleere ieCeleb$e efoJeme
30 peveJejer - je^efhelee cenelcee ieebOeer keer hegCeefleefLe (Menero efoJeme)
- keg jesie efoJeme
1 hejJejer - le j#eke yeue kee mLeehevee efoJeme
2 hejJejer - JesueQ[dme efoJeme (Wetlands Day)
20 hejJejer - efJeMJe meeceeefpeke veee efoJeme (mebege je^ mebIe)
(World Social Justice Day)
(Je<e& 2009 mes efeeevJeeve)
24 hejJejer - kesvere Glheeo Meguke efoJeme
28 hejJejer - je^ere efJe%eeve efoJeme
(Fme efove veesyesue hegjmkeej efJepeslee [e@. meer. yeer. jceve ves
jceve eYeeJe keer Keespe keer Leer~)
4 ceee& - je^ere megj#ee efoJeme
20 ceee& - meeceeefpeke DeefOekeeefjlee mce=efle efoJeme
1 Deewue - cetKe& efoJeme
3 Deewue - efnvoer jbiecebe efoJeme
5. Deewue - je^ere veewJenve efoJeme (National Maritime Day)
10 Deewue - peue mebmeeOeve efoJeme; meeJe&peefveke #es$e efoJeme
(Public Sector Day)
11 Deewue - je^ere megjef#ele ceele=lJe efoJeme
13 Deewue - peeefueeebJeeuee yeeie efoJeme
14 Deewue - Decyes[kej peebleer efoJeme; DeefiveMeceve mesJee efoJeme
21 Deewue - Fbef[eve efmeefJeue mesJee efoJeme 31 Deketyej - je^ere Skelee efoJeme
22 Deewue - he=LJeer efoJeme (hetJe& eOeeveceb$eer Fbefoje ieebOeer keer hegCeefleefLe)
24 Deewue - je^ere hebeeeleer jepe efoJeme 9 veJebyej - je^ere efJeefOeke mee#ejlee efoJeme
1 ceF& - Debleje&^ere ece efoJeme (cepeotj efoJeme) 11 veJebyej - je^ere efMe#ee efoJeme
11 ceF& - je^ere eeweesefiekeer efoJeme (Yeejle kes henues efMe#ee ceb$eer ceewueevee Deyegue keueece
21 ceF& - hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer hegCeefleefLe Deepeeo kee pevce efoJeme 11 veJebyej, 2008 mes je^ere
(DeelebkeJeeo efJejesOeer efoJeme) efMe#ee efoJeme kes he ceW ceveeee pee jne nw)
29 ceF& - Debleje&^ere SJejsm efoJeme 11 veJebyej - je^ere heeFuesefjee efoJeme
30 ceF& - efnvoer he$ekeeefjlee efoJeme 12 veJebyej - je^ere he#eer efoJeme
9 petve - Decej Menero efyejmee cegb[e keer hegCeefleefLe 14 veJebyej - yeeue efoJeme
12 petve - yeeue ece efve<esOe efoJeme (hetJe& eOeeveceb$eer peJeenj ueeue vesn kee pevce efove)
29 petve - je^ere meebefKekeer efoJeme 16 veJebyej - je^ere esme efoJeme
(mJe. ees. ceneueveesefyeme kee pevceefove) 24 veJebyej - Sve.meer.meer. efoJeme
1 pegueeF& - Sme. yeer. DeeF&. (SBI) kee mLeehevee efoJeme 26 veJebyej - je^ere efJeefOe efoJeme
1 pegueeF& - efeefkelmeke efoJeme (1949 ceW 26 veJebyej kees mebefJeOeeve meYee ceW osMe kes
16 pegueeF& - meePee mesJee keW efoJeme mebefJeOeeve kees mJeerkeej efkeee ieee Lee~)
18 pegueeF&- Debleje&^ere vesumeve ceb[suee efoJeme~ Gvekes efJeMJe Meebefle ceW 4 efomebyej - veewmesvee efoJeme (Yeejle)
efoS eesieoeve nsleg je^mebIe eje Deeeesefpele~ 5 efomebyej - mebefJeOeeve efoJeme
22 pegueeF& - je^ere Peb[e DebieerkejCe efoJeme 6 efomebyej - yeeyee meensye YeercejeJe Decyes[kej kee ceneheefjefveJee&Ce efoJeme
24 pegueeF& - Deeekej efoJeme 6 efomebyej - veeieefjke megj#ee efoJeme (Civil Defence Day)
28 pegueeF& - Jeve ceneslmeJe efoJeme 7 efomebyej - meMee yeueeW kee Peb[e efoJeme
9 Deiemle - Yeejle es[es efoJeme/Deiemle eebefle efoJeme 14 efomebyej - je^ere Tpee& mebj#eCe efoJeme
15 Deiemle - mJeleb$elee efoJeme (Yeejle) 16 efomebyej - efJepee efoJeme
20 Deiemle - De#ee Tpee&/meodYeeJevee efoJeme (1971 kee Yeejle-heeke e efpememes yebiueeosMe mJeleb$e
(hetJe& eOeeveceb$eer jepeerJe ieebOeer keer peevleer) je^ kes he ceW DeefmlelJe ceW Deeee)
29 Deiemle - je^ere Kesue efoJeme 18 efomebyej - je^ere DeuhemebKeke DeefOekeej efoJeme
(ne@keer kes peeotiej cespej Oeeveebo kee pevceefove) 22 efomebyej - je^ere ieefCele efoJeme
1 efmelebyej - peerJeve yeercee efveiece (LIC) kee mLeehevee efoJeme (eerefveJeeme jeceevegpece kee pevce efoJeme Yeejle mejkeej eje
5 efmelebyej - efMe#eke efoJeme Je<e& 2012 ceW je^ere ieefCele efoJeme Ieesef<ele)
(hetJe& je^heefle meJe&heuueer jeOeeke=<Ceve kee pevce efoJeme) 23 efomebyej - ke=<eke efoJeme
14 efmelebyej - efnvoer efoJeme (hetJe& eOeeveceb$eer eewOejer ejCe efmebn kee pevceefove)
(14 efmelebyej, 1949 kees mebefJeOeeve meYee ves efnvoer kees 24 efomebyej - je^ere GheYeesee efoJeme
mebIe keer jepeYee<ee kes he ceW mJeerkeej efkeee Lee) Debleje&^ere efoJeme (International Days)
15 efmelebyej - DeefYeevlee efoJeme 9 peveJejer : efJeMJe neme efoJeme
(eKeele Fbpeerefveej mej efJeMJesMJejwee kee pevceefove) 10 peveJejer : efJeMJe efnvoer efoJeme
15 efmelebyej - mebeefekee efoJeme 17 peveJejer : United Nations International Day of
26 efmelebyej - yeefOej efoJeme Commemoration in Memory of Victims of
1 Deketyej - je^ere mJewefke jeoeve efoJeme Holocaust
2 Deketyej - ieebOeer peebleer; Debleje&^ere Deefnbmee efoJeme 25 peveJejer : Debleje&^ere Glheeo efoJeme
(je^ mebIe ves Fmekes efueS 15 petve, 2007 kees Ske 26 peveJejer : Debleje&^ere meercee Meguke efoJeme
emleeJe heeefjle efkeee Lee) 4 hejJejer : Debleje&^ere efJeMJe keQmej efoJeme
4 Deketyej - je^ere DeKeb[lee efoJeme 14 hejJejer : JesueWeFve efoJeme
8 Deketyej - Jeeeg mesvee efoJeme (Yeejle) 21 hejJejer : Debleje&^ere ceele=Yee<ee efoJeme (etvesmkees)
10 Deketyej -je^ere [eke efoJeme 8 ceee& : Debleje&^ere ceefnuee efoJeme
21 Deketyej - hegefueme mce=efle efoJeme 15 ceee& : efJeMJe GheYeesee DeefOekeej efoJeme
27 Deketyej - hewoue mesvee (FvheQ^er) efoJeme 16 ceee& : efJeMJe erkeekejCe efoJeme

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 376

20 ceee& : efJeMJe ieewjwee efoJeme 20 petve : efJeMJe MejCeeLeea efoJeme
20 ceee& : Debleje&^ere emeVelee efoJeme : Yeteve kes megPeeJe hej je^ 21 petve : efJeMJe mebieerle efoJeme/efJeMJe neF[^esheer efoJeme
mebIe eje Je<e& 2013 ceW Ieesef<ele 23 petve : mebege je^ ueeskemesJee efoJeme/Debleje&^ere efJeOeJee efoJeme
21 ceee& : efJeMJe jbieYeso Gvcetueve efoJeme/efJeMJe Jeeefvekeer efoJeme/ (ogefveeeYej ceW ef J eOeJeeDeeW keer ef m Leef l e
efJeMJe efJekeueebie efoJeme/efJeMJe keeJe efoJeme (etvesmkees) megOeejves kes GsMe mes)
(vees : efJeMJe ceW keefJelee kees he{ves, efueKeves, ekeeMeve 25 petve : mebege je^ ee&j nmlee#ej efoJeme
SJeb DeOeeheve kees ye{eJee osves kes GsMe mes etvesmkees eje 26 petve : veMeerues heoeLeeX kes ogheeesie leLee Fmekes DeJewOe Jeeheej kes
21 ceee& kees efJeMJe keeJe efoJeme kes he ceW ceveeS
efJe Debleje&^ere efoJeme/heeref[le JeefeeeW kes
peeves keer Iees<eCee 1999 ceW keer ieF& Leer~)
meceLe&ve ceW Debleje&^ere efoJeme
22 ceee& : efJeMJe peue efoJeme
1 pegueeF& : ee&[& SkeeGCW efoJeme
23 ceee& : efJeMJe ceewmece efJe%eeve efoJeme
4 pegueeF& : Decesefjkeer mJeleb$elee efoJeme
24 ceee& : efJeMJe lehesefoke efoJeme (WHO eje) 11 pegueeF& : efJeMJe pevemebKee efoJeme
(vees : [e@. je@ye& keeske ves 24 ceee& 1882 kees 20 pegueeF& : evcee hej henueer yeej ceveg<e kes keoce he[ves keer Je<e&ieeb"
lehesefoke nesves kes efueS efpeccesoej eryeer keereCeg keer Keespe 6 Deiemle : efnjesefMecee efoJeme
keer Iees<eCee keer Leer~) 9 Deiemle : veeieemeekeer efoJeme~ cetue efveJeeefmeeeW (Indigenous
27 ceee& : efJeMJe jbiecebe efoJeme People) nsleg Debleje&^ere efoJeme
4 Deewue : Keeve (Mine) peeiekelee nsleg Debleje&^ere efoJeme 12 Deiemle : Debleje&^ere egJee efoJeme
7 Deewue : efJeMJe mJeemLe efoJeme (WHO) 14 Deiemle : heeefkemleeve mJeleb$elee efoJeme
10 Deewue : efJeMJe nesceeshewLeer efoJeme/ieesuhej [s 1 efmelebyej : iegefvejhes#e efoJeme
12 Deewue : efJeMJe efJeceeveve SJeb Debleefj#e ee$ee efoJeme 2 efmelebyej : efJeMJe veeefjeue efoJeme
18 Deewue : efJeMJe efJejemele efoJeme 8 efmelebyej : efnceeuee efoJeme/Debleje&^ere mee#ejlee efoJeme (etvesmkees eje
22 Deewue : efJeMJe he=LJeer efoJeme (World Earth Day) 8 efmelebyej kees Debleje&^ere mee#ejlee efoJeme ceveeS peeves
23 Deewue : efJeMJe hegmleke SJeb kee@heerjeF efoJeme (etvesmkees) keer Iees<eCee 17 veJebyej 1965 kees keer ieF& Leer)
26 Deewue : efJeMJe yeewefke mebheoe efoJeme 10 efmelebyej : Jeu[& megmeeF[ efeJeWMeve [s
16 efmelebyej : efJeMJe Deespeesve efoJeme
29 Deewue : efJeMJe ve=le efoJeme
21 efmelebyej : Debleje&^ere Meebefle efoJeme/DeupeeFcej efoJeme
1 ceF& : efJeMJe cepeotj efoJeme/ceF& efoJeme 22 efmelebyej : iegueeye efoJeme (keQmej jesefieeeW kes keueeCeeeLe&)
3 ceF& : efJeMJe esme mJeleb$elee efoJeme (etvesmkees)/mete& efoJeme/Tpee& 27 efmelebyej : efJeMJe hee&ve efoJeme
efoJeme 28 efmelebyej : efJeMJe jwyeerpe efoJeme
6 ceF& : efJeMJe DemLecee efoJeme 1 Deketyej : Debleje&^ere Je=peve efoJeme/mJewefke jeoeve efoJeme/efJeMJe
8 ceF& : efJeMJe Lewueermeerefceee efoJeme/efJeMJe js[ee@me efoJeme mebieerle efoJeme/efJeMJe eew{ efoJeme
11 ceF& : skeveesuee@peer efoJeme 2 Deketyej : Debleje&^ere Deefnbmee efoJeme (mebege je^ cenemeYee ves Fmekes
12 ceF& : helebie efoJeme/Debleje&^ere veme& efoJeme efueS 15 petve 2007 kees emleeJe heeefjle efkeee Lee)
15 ceF& : Debleje&^ere heefjJeej efoJeme 5 Deketyej : efJeMJe efMe#eke efoJeme/efJeMJe DeeJeeme efoJeme
17 ceF& : efJeMJe otjmebeej efoJeme SJeb metevee meceepe efoJeme (ITU) 6 Deketyej : efJeMJe Jeve eeCeer efoJeme
18 ceF& : Debleje&^ere cegefpeecme efoJeme 9 Deketyej : efJeMJe [eke efoJeme
21 ceF& : mebJeeo SJeb efJekeeme nsleg meebmke=efleke efJeefJeOelee kee efoJeme 10 Deketyej : efJeMJe ceeveefmeke mJeemLe efoJeme
22 ceF& : Debleje&^ere pewJe efJeefJeOelee kee efoJeme 11 Deketyej : Debleje&^ere yeeefuekee efoJeme : Je<e& 2012 mes Fme he ceW
ceveeee peevee DeejbYe
24 ceF& : je^ceb[ue (Commonwealth) efoJeme
13 Deketyej : Debleje&^ere Deeheoe Meceve efoJeme : (henues Deketyej ceen
25 ceF& : Deeerkee efoJeme/efJeMJe ceuesefjee efoJeme
kes otmejs yegOeJeej kees Debleje&^ere eeke=efleke Deeheoe Meceve
29 ceF& : Debleje&^ere SJejsm efoJeme efoJeme ceveeee peelee Lee~ efomebyej, 2009 ceW mebege je^
31 ceF& : efJeMJe lebyeeket efve<esOe efoJeme/Oetceheeve efve<esOe efoJeme eje Fme efoJeme kee veece Debleje&^ere Deeheoe Meceve
5 petve : efJeMJe heee&JejCe efoJeme efoJeme kejles ngS Fmekes efueS 13 Deketyej keer efleefLe
8 petve : efJeMJe DeeF&heerJeer6 (I.P.V. 6) efoJeme efveOee&efjle keer~)
8 petve : efJeMJe cenemeeiej efoJeme 14 Deketyej : efJeMJe ef efoJeme
10 petve : efJeMJe YetieYe& peue efoJeme 15 Deketyej : efJeMJe neLe OegueeF& efoJeme (World Hand Wash Day)
14 petve : efJeMJe jeoeve efoJeme /efJeMJe eeceerCe ceefnuee efoJeme
17 petve : cemLeueerkejCe SJeb DeveeJe=ef keer jeskeLeece nsleg Debleje&^ere 16 Deketyej : efJeMJe Keee efoJeme/efJeMJe SvesmLeerefmeee efoJeme
efoJeme 17 Deketyej : efveOe&velee Gvcetueve nsleg Debleje&^ere efoJeme

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 377

20 Deketyej : efJeMJe meebefKekeer efoJeme (Fmekee Deeeespeve je^mebIe eje
Je<e& 2010 mes Meg ngDee, eneb en eeo jns efke nceejs
osMe kee je^ere meebefKekeer efoJeme 29 petve kees ceveeee
peelee nw~)
21 Deketyej : efJeMJe Deeees[erve Deuhelee efJekeej efveJeejCe efoJeme
24 Deketyej : mebege je^ mebIe efoJeme
30 Deketyej : efJeMJe efceleJeefelee efoJeme
14 veJebyej : efJeMJe ceOegcesn efoJeme
17 veJebyej : efJeMJe efceieea jesie efoJeme
19 veJebyej : efJeMJe Meeweeuee efoJeme/Debleje&^ere veeieefjke efoJeme
20 veJebyej : efJeMJe yeeue efoJeme (etefvemeshe eje)
21 veJebyej : efJeMJe otjoMe&ve efoJeme (mebege je^ cenemeYee ves meebmke=efleke
keee&eceeW kes Deeoeve-eoeve eje je^eW kes yeere Meebefle,
megj#ee, DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke efJekeeme kees ye{eJee osves nsleg
21 veJebyej kees efJeMJe otjoMe&ve efoJeme keer Iees<eCee keer~)
25 veJebyej : ceefnueeDeeW kes efJe efnbmee Gvcetueve nsleg Debleje&^ere efoJeme
26 veJebyej : efJeMJe heee&JejCe mebj#eCe efoJeme
29 veJebyej : efheueermleerveer ueesieeW kes eefle Debleje&^ere mejeskeej efoJeme
1 efomebyej : efJeMJe S[dme efoJeme
3 efomebyej : efJeMJe efJekeueebielee efoJeme
5 efomebyej : DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke efJekeeme nsleg Debleje&^ere mJeebmesJeer
efoJeme
9 efomebyej : Debleje&^ere Yeeeej efve<esOe efoJeme
10 efomebyej : Debleje&^ere ceeveJeeefOekeej efoJeme
19 efomebyej : oef#eCe-oef#eCe meneesie nsleg mebege je^ efoJeme
30 Deiemle : Debleje&^ere yeueele efJeuegefhle efMekeej efoJeme
1 peveJejer : Fbjves kes mLeehevee efoJeme kees heuewie [s kes veece mes
peevee peelee nw~ en Ske peveJejer kees he[lee nw~
3. hegmlekeW
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW hegmlekeW
JeejefMeefhebie Heeume iee@[me' (Worshiping False Gods) veeceke
hegmleke kee uesKeke keewve nw? DeCe Meewjer
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 1999)
o iee@[ Dee@He efLebime (The God of small things ) hegmleke
efkemeves efueKeer? DebOeefle jee
(mveeleke mlejere hejer#ee, 1999)
S hewmespe g FbiueQ[ (A Passage to England) kee uesKeke keewve
nww? censMe Ye
(mveeleke mlejere hejer#ee, 1999)
ve Kelce nesves Jeeueer keneveer efkemekeer DeelcekeLee nw?
veerjo meer. eewOejer
(mveeleke mlejere hejer#ee, 1999)
efJebime Dee@He Heeej (Wings of Fire) hegmleke kes uesKeke keewve
nw? S.heer.pes.Deyogue keueece
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 1999)
nceeje je^ieeve keneb mes mebkeefuele nw?
lelJe yeesefOeveer heef$ekee mes
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 1999)
efyepevesme @ o mheer[ Dee@He Lee@ kes uesKeke keewve nQ?
efyeue iesdme
(mveeleke mlejere hejer#ee, 1999)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 378
5 peveJejer : uegFme yesue efoJeme (uegFme yesue efueefhe keer Keespe keer mce=efle
ceW en efoJeme ceveeee peelee nw)~
27 peveJejer :efJeOJebme (Holocaust) kes efMekeej ueesieeW keer mce=efle ceW
mebege je^ efoJeme~
13 hejJejer : efJeMJe jsef[ees efoJeme~ 13 hejJejer, 1946 kees je^
mebIe jsef[ees kee emeejCe DeejbYe ngDee Lee~ Fme Gheue#e
ceW etvesmkees (UNESCO) ves Je<e& 2012 mes eleske Je<e&
13 hejJejer kees efJeMJe jsef[ees efoJeme ceveeves kee efveCe&e
efueee~
20 hejJejer : mebege je^ meeceeefpeke veee efoJeme~
30 ceF& : Day of mourning for animals in laboratries.
9 veJebyej : je^ere efJeefOeke mesJee efoJeme (GsMe- efJeefOe kes eefle ueesieeW
ceW peeiekelee hewoe kejvee)~
10 veJebyej : ceueeuee efoJeme (ue[efkeeeW keer efMe#ee keer Jekeeuele kejves
Jeeueer 14 Je<eeae heeefkemleeveer e$ee ceueeuee etmeghe peF&,
efpemes Deketyej, 12 kees leeueeryeeefveeeW ves Deheveer ieesueer kee
efMekeej yeveeee~ Gmekes efMe#ee kes efueS leeie kes eefle
mecceeve eoefMe&le kejves nsleg je^ mebIe ves eleske Je<e& 10
veJebyej kees ceueeuee efoJeme kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee
keer~19 veJebyej : peue mebeeve efoJeme (keWere peue
mebmeeOeve ceb$eeuee eje)~
19 veJebyej : peue mebeeve efoJeme (keWere peue mebmeeOeve ceb$eeuee eje)~
19 veJeb yej : je^ere Skelee ef oJeme~ (ef oJeb iele het Je& eOeeveceb $eer eerceleer
Fb ef oje ieeb Oeer kee pevceefove)~ (19-25 veJeb yej - keewceer
Skelee mehleen je^ er e Skelee heJe&)
21 veJebyej : mebege je^ mebIe eje eleske Je<e& 21 veJebyej kees efJeMJe
sueerefJepeve efoJeme ceveeee peelee nw~
o kecheveer Dee@He efJecesve kee uesKeke keewve nw?
KegMeJeble efmebn
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2000)
DeefJemcejCeere meeefnefleke hee$e mJeeceer kee jeveekeej keewve nw?
Deej.kes.veejeeCe
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2001, kesvere hegefueme mebie"ve
hejer#ee, 2003)
keesd&me SC[ osej pepeceWdme (Courts and their judgements)
hegmleke kee uesKeke keewve nw? DeCe Meewjer
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2002)
'A Tale of two cities' veeceke hegmleke kee uesKeke nw
eeume& ef[kesvme
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 1999)
'Animal Farm' hegmleke kes uesKeke nQ pee@pe& DeejJesue
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 1999)
'The Gin Drinkers' veeceke hegmleke kes uesKeke keewve nw?
meeieefjkee Iees<e
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
cegbMeer esceebo efkeve hegmlekeeW kes meeLe mebyebefOele nQ?
mesJeemeove, ieyeve, Je jbieYetefce
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001,2008)
'My Presidential Years' hegmleke kes uesKeke nQDeej.JeWke jceCe
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
 'The Clashes of Civilizations hegmleke kee uesKeke keewve nw?
mescegSue nefbieve
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
nwjer hee@j meerjerpe keer hegmlekeW efkemeves efueKeer nw? pes.kes.jeGefuebie
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002,
wkeme DeefmemW hejer#ee, 2006)
ueeFHe ef[JeeFve hegmleke kes uesKeke keewve nw? DejefJevo Iees<e
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001,
wkeme DeefmemW hejer#ee, 2007)
[e@. nefjJebMe jee yeeve eje efueKeer ieF& hegmleke nw eleer#ee
(mveeleke mlejere hejer#ee, 1999)
yebefkece eb epeea eje efueKeer ieF& hegmleke nw?keheeue kegC[uee
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2002)
Jeer.Sme. veeehee@ue efkeve hegmlekeeW kes meeLe mebyebefOele nQ
A Bend in the river, A House for Mr
Biswas, An area of Darkness
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002,2008)
efce[veeF [eejerpe efkemekeer DeelcekeLee nw? yeesefjme esuleefmeve
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
keet&ve hee$eeW cewv[^ske o cewpeerefMeeve leLee HeQce kee me=peve efkemeves
efkeee Lee? ueer Hee@ke
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
efkeme uesKeke kees ne@He S ueeFHe hegmleke kes efueS yegkej hegjmkeej
efceuee Lee? Jeer.Sme.veeehee@ue
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2002)
ueeFHe Dee@He heeF& hegmleke kes uesKeke keewve nw? eeve ceexue
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees) hejer#ee, 2003)
S efjJej met$e kee uesKeke keewve nw? ieerlee cesnlee
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2004)
'The Conquest of Happiness' hegmleke kes uesKeke keewve nQ?
yej^W[ jmesue
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees) hejer#ee, 2003)
cegukejepe Deevevo keer jevee nw The village
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2003)
Apprenticeship of a Mahatma veeceke hegmleke efpemekes DeeOeej
hej 'The making of the Mahatma' veece keer efHeuce yeveeeer
ieF&, kee uesKeke keewve nw? Heeeflecee ceerj
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2003)
Long walk to Freedom hegmleke kee uesKeke keewve nw?
vesumeve ceb[suee
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2003)
'My Life' efkemekeer DeelcekeLee nw? efyeue efkeuevve
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees.) hejer#ee, 2003)
'City of Joy' hegmleke kee uesKeke keewve nw?
[esefceveerke ueeefheesj
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2003)
megcesue
hegmlekeW uesKeke
My Presidential years Deej. JeWke jceCe
The Hindu view of life Sme.jeOeeke=<Ceve
Voice of Consous Jeer.Jeer. efieefj
Without Fear or Fever Sve. mebpeerJee jser
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2003)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 379
hegmleke efce[veeFdme efeu[^sve (Midnight's children) efkemeves
efueKeer nw? meueceeve jMeoer
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2003)
'Two lives' efkemeves efueKeer nw? efJeece mes"
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2006, cewef^ke mlejere hejer#ee,
2006-2008, meskeMeve DeeHeermeme& hejer#ee, 2007)
India wins Freedom DeelcekeLee nw?
Deyegue keueece Deepeeo keer
(meskeMeve Dee@Heerme& hejer#ee, 2006)
ieebOeer kees eYeeefJele kejves Jeeueer hegmleke Devt o ueem kee uesKeke
nw jefmkeve yeeC[
(meskeMeve Dee@Heermeme& hejer#ee, 2003)
eefme keeJe ieerle ieesefJevo kes jeefelee nQ? peeosJe
(meskeMeve Dee@Heermeme& hejer#ee, 2003)
cegukejepe Deevevo keer efueKeer hegmlekeW nQ
kegueer Je g ueeryme SC[ S ye[
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2006)
keewve meer hegmleke S.heer.pes. Deyogue keueece ves efueKeer nw?
Guiding Souls
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2003)
eefme hegmleke 'The General theory of employment inter-
est and money kee uesKeke keewve nw? pes.Sce.keervpe
(wkeme DeefmemW hejer#ee, 2007)
'What went wrong' hegmleke keer uesefKekee keewve nw?
efkejCe yesoer
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees.)hejer#ee, 2003)
[e@. Sme.jeOeeke=<Ceve efkeve hegmlekeeW mes mecyeefvOele nw?
Hindu view of Life, An idealistic view of life
([ee Sv^^er Dee@hejsj ([er.F&.Dees.) hejer#ee, 2008)
'Meandering pastures of Memories' hegmleke efkemeves efueKeer
nw? MeesYevee veejeeCe
([ee Sv^^er Dee@hejsj ([er.F&.Dees.) hejer#ee, 2003)
'The Road ahead' hegmleke kee uesKeke keewve nw? efyeue iesdme
(wkeme DeefmemW hejer#ee, 2008)
'The Inheritence of Loss' hegmleke kes uesKeke nw?
efkejCe osmeeF&
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2008)
'Ageless body, Timeless mind' kee uesKeke keewve nw?
oerheke eeshe[e
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2008)
'The science of Bharatnatyam' hegmleke efkemeves efueKeer nww?
mejespe JeweveeLeve
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2003)
o JneF kewmeue veeceke hegmleke efkemeves efueKeer nw?
Deesjnve heecegke
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2008)
FefC[ee g[s nw Ske meceeeej heef$ekee pees
Jele&ceeve ceeceueeW kees mecee|hele nw~
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees.) hejer#ee, 2003)
'India wins freedom' hegmleke kes uesKeke keewve nw?
Deyegue keueece Deepeeo
([ee Sv^^er Dee@hejsj ([er.F&.Dees.) hejer#ee, 2009)
 hegmleke 'My experiments with truth' kes uesKeke nw Sve FvkeJeeejer Fvt o vesej SC[ keewpespe Dee@He JesuLe Dee@He
cenelcee ieebOeer vesMevme hegmleke kes uesKeke keewve nQ? S[ce efmceLe
([ee Sv^er Dee@hejsj ([er.F&.Dees.) hejer#ee, 2009) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
'Rediscovery of India' efkemeves efueKeer nw? cesIeveeo osmeeF& S meesupeme& pevejue hegmleke kes uesKeke keewve nQ?
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees.) hejer#ee, 2010) pevejue pes. pes. efmebn
'The Future of India' veeceke hegmleke kee uesKeke keewve nw?
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efJeceue peeueeve Ske De%eele Yeejleere keer DeelcekeLee efkemeves efueKeer nw?
veerjo meer. eewIejer
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2003)
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
hegmleke 'The Zigzag way' efkemeves efueKeer nw? Deveerlee osmeeF&
eefme Gheveeme eeF[ SC[ espegef[me efkemeves efueKee Lee?
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere 2010, pesve Deeefmve
msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2011) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keewve meer hegmleke efkeMJej osmeeF& ves efueKeer nw? efyeeesv[ o ueeFvme: Sve Dee@esyeeeeseeHeer hegmleke kes uesKeke keewve
Witness the night nQ? kegueoerhe vewej
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2011) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
hegmleke 'The Enchantress of Florence' efkemeves efueKeer nw? Deecme& SC[ o cewve veeceke veeke efkemeves efueKee nw?
meueceeve jMeoer pee@pe& yevee&[& Mee@
(ceuer eefmkebie meHe (Sce.er.Sme.) hejer#ee, 2011) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
keewve meer hegmleke Jeer.Sme. veeehee@ue ves efueKeer nw? S ueebie peveea hegmleke kes uesKeke keewve nQ? jesefnvve efceeer
A House for Mr. Biswas (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2011) cenelcee ieebOeer eje efueefKele henueer hegmleke keewve meer Leer?
keewve meer hegmleke keceuee oeme ves efueKeer nw? efnvo mJejepe
Tonight, This savage rite (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2011) esce heeermeer kes jeefelee keewve nw? cegbMeer esceebo
keewve meer hegmleke Deleerke jeefnceer ves efueKeer nw? (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Earth and Ashes FefC[ee Dee@He ceeF& [^ercme kes uesKeke keewve Les?cenelcee ieebOeer
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2011) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
'Employment Intrest and money' hegmleke kee uesKeke keewve
es meesue : cenelcee ieebOeer SC[ efnpe m^ieue efJeLe FefC[ee hegmleke
nw? pes.Sce.keervme
kee uesKeke keewve nw? peesmesHe uesueerJesu[
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
(kesvere hegefueme mebie"ve (meer.heer.Dees.) hejer#ee, 2011)
FefC[kee efkemeves efueKeer nw? cesiemLeveerpe
veJeervelece hegmleke keg#es$e keejefieue efkemeves efueKeer nw?
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
kegueoerhe efmebn
n<e&eefjle kes uesKeke keewve nQ? yeeCeYe
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2012) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
'Straight from the Heart' hegmleke efkemeves efueKeer nw? 'Turning Points : A Journey through Challanges' hegmleke
keefheue osJe kee uesKeke keewve nw? Sheerpes Deyogue keueece
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2012) (ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
eefme hegmleke 'A better India: A Better World' kes uesKeke megcesue
keewve nw? Sve.Deej.veejeeCecetefle& hegmleke uesKeke
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2012) Dee@efueJej efdJem eeume& ef[kesvme
'My unforgettable Memories' efkemekeer DeelcekeLee nw? efhekeefJeke hesheme& eeume& ef[kesvme
cecelee yevepeea ne[& eFcme eeume& ef[kesvme
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2012) eeF[ SC[ espegef[me pesve Deeefmve
DebOesj veiejer eewhe jepee veeceke veeke efkemeves efueKee nw? (mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2013)
Yeejlesvog nefjMev megcesue
(ceuer eefmkebie meHe (Sce.er.Sme.) hejer#ee, 2013) keefJe jeceeeCe keer Yee<ee
DeLe&Meee hegmleke kes uesKeke keewve nQ? eeCekee kecyeve leef ceue
(ceuer eefmkebie meHe (Sce.er.Sme.) hejer#ee, 2013) ke=efleJeeme Demeefceee
FefC[ee Dee@He ceeF& [^ercme kes uesKeke keewve Les?cenelcee ieebOeer ceeOeJe kevoueer yebieeueer
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013) leguemeeroeme efnvoer

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 380

 (mebege neej meskeC[jer (102) hejer#ee, 2013) megcesue
o ms Dee@He o vesMeve hegmleke kee uesKeke keewve nw? hegmleke uesKeke
Hee@ueer Sme. vejerceve veeve mehe Fbef[ee ceeke& gueer
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013) ueKeveT yJee@e efJeveeso cesnlee
kecegefvem cesefveHesmes efkemeves efueKee Lee? ceekeme& leLee Svpeume efyeeesv[ o ueeFvme kegueoerhe vewej
(msveeseeHej es[ [er hejer#ee, 2013) o sm Dee@He ceeF& ueeFHe egJejepe efmebn
veeeMeee kes jeefelee keewve Les? Yejle cegefve (efouueer hegefueme Sme.DeeF&. hejer#ee, 2013)
(keebmsefyeue (peer. [er.) Yeleea hejer#ee, 2013) [e@C uee@he : Jeerj Deej hegefueme veeceke hegmleke kee mebkeueve
'Why socialism' hegmleke efkemeves efueKeer Leer? efkemeves efkeee? efyeMeve ueeue Jeesnje (DeeF&peerheer)
pee ekeeMe veejeeCe (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) jeie keecesMJejer keer jevee efkemeves keer Leer?
Jeve m^e@ jsJeesuetMeve efueKeer Leer cesceveesyet HegkegDeeskee Gmleeo Decepeo Deueer Keeve
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlej (PT) hejer#ee, 2015)
'No full stop in India' hegmleke kee uesKeke keewve nw? ueeFhe ef[JeeFve hegmleke efkemeves efueKeer nw? eer DejefJeboes
ceeke& gueer (mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2014)
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) cesIeotle kee uesKeke keewve nw? keeefueoeme
meueceeve jMeoer keer eLece jevee keewve meer Leer? efeceme (mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2014)
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) keewve Debespeer kee eefme uesKeke nw? cegukejepe Deevebo
oeme kewefheue kes uesKeke keewve nQ? kee@ue& cee@keme& (mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2014)
(petefveej Fbpeerefveeefjbie hejer#ee, 2013)

efJeefMe leLe hegmlekeW

jeceeeCe Jeeuceerefke DeeOeeeer heeef Ceef ve

YeieJeodieerlee Jeso Jeeme DeLe&Meee keewefue
ceneYeejle Jeso Jeeme ieerleieesefJebo peeosJe
DeefYe%eeveMeekegvleueced keeefueoeme veedeMeee Yejlecegef ve
jIegJebMe keeefueoeme ce=keefkeced Metke
cesIeotleced keeefueoeme cevegmce=efle ceveg
kegceejmecYeJeced keeefueoeme ceneYee<e helebpeefue
mJehveJeemeJeoeced Yeeme efmeevleefMejesceefCe Yeemkejeeee&
yegeefjleced DeMJeIees<e efnleesheosMe veejeeCe hebef[le
meewvojevevo DeMJeIees<e ceeueleer ceeOeJe YeJeYetef le
hebeleb$e, efnleesheosMe efJe<Ceg Mecee& Decejkees<e Decej efmebn
cegeje#emeced efJeMeeKe oe keecemet$e Jeelmeeeve
keeocyejer yeeCeYe
veerefleMeleke Yele= &nefj
n<e&eefjleced yeeCeYe
jlveeJeueer n<e&Je&ve
veeieevevo n<e&JeOe&ve
efJeeceebkeosJeeefjleced efJeunCe
efeeoefMe&kee n<e&JeOe&ve
ceeueefJekeeefiveefce$eced keeefueoeme $e+legmebnej keeefueoeme
osJeereb ieghleced efJeMeeKe oe efJeeceesJeMeeae keeefueoeme
keLeemeefjle meeiej meesceosJe efMeMegheeueJeOe ceeIe
keerefle& keewcegoer meescesMJej keg ceejheeueeef jle nsceeb
vew<eOeereeefjleced eer n<e& kehe&tjcebpejer jepeMesKej
efkejeleepe&gveereced Yeejef Je JeemeJeoee megyevOeg
oMekegceejeefjleced oC[er Je=nlkeLeecebpejer #esceW
DeJeefvle mebgojer oC[er keeJeceerceebmee jepeMesKej
Gejjeceeefjleced YeJeYetef le keeskeMeee keeskee hebef[le
JeemeJeoee megyebOeg keeJeeoMe& oC[er
jepelejbefieCeer keunCe efkejeleepe&gveere YeejefJe

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 381

 veerefleMeleke, e=bieejMeleke leLee JewjeieMeleke Yele= &nefj iegue-S-veiecee ef]heje]ke ieesjKehegjer
veee Yee<e SJeb keecemet$e Jeelmeeeve GJe&Meer jeceOeejer efmebn efovekej
veerefleMeee keeceboke eeeefle efJe<Ceg meKee Keeb[skej
Je=nlemebefnlee leLee hebeefmeebeflekee Jeejenefceefnj eLece eefleegefle eerceleer DeeMeehetCee& osJeer
yeeefmeeble ye eieg hle efkeleveer veeJeeW ceW efkeleveer yeej De%ese
ieeLee mehleMeleer neue keeiepe les kewveJeeme Dece=lee eerlece
he=LJeerjepe efJepee peeeveke eecee ceneosJeer Jecee&
he=LJeerjepe jemees eboyejoeF& mebmke=efle kes eej DeOeee jeceOeejer efmebn efovekej
yeerpeke keyeerjoeme keuee Deewj yet{e eeBo megefce$eevebove heble
heodceeJele ceefueke cegncceo peeemeer YeieJeleerejCe Jecee& Yetues efyemejs efe$e
jeceeefjleceeveme leguemeeroeme keuece kee efmeheener Dece=le jee
efJeveeheef$ekee leguemeeroeme DeeBieve kes heej ej De%ese (me.ner. Jeelmeeeve)
keefJeleeJeueer leguemeeroeme cegefeyeesOe pewvesv kegceej
oesneJeueer leguemeeroeme jeie ojyeejer eerueeue Megkeue
Deveeefcekee mete&keeble ef$ehee"er efvejeuee leceme Yeer<ce meenveer
metjmeeiej metjoeme De&veejerMJej efJe<Ceg eYeekej
melemeF& efyenejer oerJeej ceW Ske efKe[keer jnleer Leer efJeveeso kegceej Megkeue
efeeeJeeme DeeesOeeefmebn GheeOeee nce pees osKeles nQ cebieuesMe [yejeue
eMeesOeje, Yeejle Yeejleer cewefLeueerMejCe ieghle efkeleves heeefkemleeve keceuesMJej
keeceeeveer peeMebkej emeeo leyekeele-S-veeef mejer efcevenepe-Gme-efmejepe
leejerKe-S-efhejespeMeener efpeeeGerve yejveer
evkeevlee mebleefle osJekeervebove Ke$eer
heleg nele-S-efhejespeMeener efhejespe legieueke
ieesoeve, ieyeve, jbieYetefce, keeeekeuhe, esceeece cegbMeer esceebo
lenkeerke-S-efnvo Deueyeveer
ce=ieveeveer Je=boeJeve ueeue Jecee&
leejerKe-S-ceg yeejkeMeener enee efyeve mejefnvoer
leeiehe$e pewvesv kegceej
Meenveecee Deueyeveer
GJe&Meer jeceOeejer efmebn efovekej
heleJee-S-peneboejer efpeeeGerve yejveer
veerneefjkee, veerjpee, eecee ceneosJeer Jecee&
jsnuee Fyveyelet lee
mele nefjev, Yeejle ogo&Mee YeejleWog nefjev
leg ieuekeveecee Deceerj Kegmejes
Pet"e mee eMeheeue
jepelejbefieCeer keunCe
efe$euesKee YeieJeleer ejCe Jecee& leyekeele-S-Dekeyejer efvepeecegerve
iegveeneW kee osJelee Oece&Jeerj Yeejleer cegvleKye-Gle-lJeeefjKe yeoeebtveer
eebo kee cebgn s{e nw iepeeveve ceeOeJe cegefeyeesOe yeeoMeenveecee Deyogue nceero ueenewjer
cewuee Deebeue heCeerMJejveeLe jsCeg Fkeyeeueveecee-S-penebieerjer ceewleefceo Keeb
ceOegMeeuee nefjJebMe jee yeeve Deeueceieerjveecee neeflece Keeb
Peebmeer keer jeveer megYee kegceejer eewneve ceuehetpeele-S-lewcet jer lew cetj
keerefle&uelee efJeeeheef le legpegke-S-yeeyejer (legkeea Yee<ee) yeeyej
keerefle&heleekee efJeeeheefle legpegke-S-peneBieerjer (heejmeer Yee<ee) penebieerj
efJeeeheefle heoeJeueer efJeeeheef le iebieeOej SJeb iebieeuenjer jepekeefJe hebef[le peieVeeLe
meeKeer, meyeo, jcewveer, oesns, yeerpeke keyeerj ngceeebtveecee iegueyeove yesiece
Yecejieerle, meeefnleuenjer metjoeme Fbef[ee efJevme eer[ce ceewueevee Deyegue keueece Deepeeo
heoeJeueer ceerjeyeeF& Devenwheer Fbef[ee ueeuee ueepehele jee
oesneJeueer jnerce ebie Fbef[ee, efnvot mJejepe, ceeF& SkemehesjerceW efJeLe Le
jwoeme JeeCeer, meleyeeveer jwoeme ceesnveoeme kejceebo ieebOeer
esceJeeefkee jmeKeeve Fbef[ee ef[JeeF[s[ [e@ jepeW emeeo
keveeoeve efJepee leWoguekej ieerlee jnme yeeue iebieeOej efleueke
efJeeecehegj kee meble eerueeue Megkeue heeJeea SC[ DeveefyeefMe ue Fve Fbef[ee oeoeYeeF& veewjespeer
henuee efiejefceefee efieefjjepe efkeMeesj Jee@j Dee@he Fbef[eve Fb[erheW[Wme Jeerj meeJejkej
efeocyeje megefce$eevebove heble egieevlej, Jebosceelejce, kece&eesieer, ueeFhe ef[JeeFve DejefJebo Iees<e

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 382

 meleeLe& ekeeMe oeevebo mejmJeleer nsvejer IV, Dee@ume Jewue ow Sb[dme Jewue efJeefueece Meskemeefheej
Fbef[eve Devejsm efMejesue hewje[eFpe uee@m pee@ve efceuve
ueer[j ceoveceesnve ceeueJeere efo jshe Dee@he efo uee@ke, Ssmes Dee@ve cewve, Ssmes Dee@ve eerefefmepce
Yeejle-ogo&Mee YeejleWog nefjev DeueskepeW[j heeshe
YeejleYeejleer cewefLeueerMejCe ieghle iegueerJeme& ^sJesume peesveeLeve efmJehe
De vesMeve Fve cesefkebie megjsv veeLe yevepeea eeF[ SC[ espegef[me, meWme SC[ meWmeerefyeefueer, Sccee, cesvmeheeru[
veerueohe&Ce oerveyebOeg efce$e heeke& pesve Dee@efmve
Fbef[eve m^ieue megYee<e eb yeesme Dee@ueerJej defJem, efhekeefJeke hesheme&, [sefJe[ kee@hej heeru[, S sue
mebJeeo keewcegoer jepeejececeesnve jee Dee@he t efmeerpe, es SkemeheskesMebme, Deesu[ keetjesefmeer Mee@he
eeume& ef[efkevme
DeYegoe ceove ceesnve ceeueJeere
jesefyevmeve etmees [sefveeue [shees
vet Fbef[ee Ssveer yesmeW
Jesefveer hesej efJeefueece Lewkejs
efmehee@e cetefveer Sb[ efjJeesu Dee@he 1857Deej.meer. cepetceoej
cee@[ve& heWme&, DeCt efo uee@m pee@ve jefmkeve
YeJeeveer cebefoj (eebefle mes mebyebefOele) yeejervo kegceej Iees<e
Sefueme Fve Jev[juewC[ efueefJeme kewje@ue
ef[mkeJejer Dee@he Fbef[ee, efiuechemesme Dee@he Jeu[& efnm^er
peJeenj ueeue vesn ^spej DeeFuewC[, [e@. pesefkeue SC[ efce. neF[ Deej.Sue.
merJesvmeve
efnvot Jet Dee@he ueeFhe [e. Sme. jeOeeke=<Ceve
efkece pebieue yegke [ee[& efkeheefuebie
ogiexMe vebefoveer, Deevebo ce", keheeue kebg[uee yebefkece eb epeea
S[JeWeme& Dee@he Mesjuee@ke nescme S.meer. keeveve [eeue
meeBie Dee@he Fbef[ee, yeeskesve efJebie, ieesu[ve LesMenesu[,mejesefpeveer
veee[t Sefheue kee&, cewve SC[ meghejcewve, Deecme& SC[ efo cewve, efheiecesefueeve,
meW peesve, efo [ekeme& [sefuecee, yewke t cewLetmesuen, efo cewve Dee@he
vesMebme Jeeeme, melecesJe peeles meer. jepeieesheeueeeejer
[sefmveer, efcemespe Jeejsvme eeshesMeve pee@pe& yevee&[& Mee@
iegueeceieerjer peesefleyee hegues
S hewmespe t efC[ee Sce. S[Je[& heesmj
ieesje, efe$ee, ieerleebpeefue, heesm Dee@efheme, nbiejer mesvme
cewve F&me& Dee@he kegceeebt efpece keeyex
jJeeRveeLe wieesj
Sveerceue heece&, veeFveerve Ser heesj pee@pe&
Fbef[ee g[s jpeveer heece oe
DeejJesue
Fbef[ee JesueWeFve efMejesue
Deefive JeerCee keepeer vepeue Fmueece (yebieuee)
o efj[ume Deehe efnbogFpce, SefveefnuesMeve Deehe keemyeer. Deej.
Dece=le Deewj efJe<e Dece=le ueeue veeiej (efnvoer)
Debyes[kej
Deeefo ebLe ieg Depe&gve osJe (iegcegKeer)
meceepeJeeo SJeb je^ere Deeboesueve vejW osJe
DeeJeeje cemeerne efJe<Ceg eYeekej (efnvoer)
efieuer cewve Dee@he Fbef[eve heeef&Meve jececeveesnj ueesefnee
DeeOes DeOetjs ceesnve jekesMe (efnvoer)
o efnm^er Dee@he Fbef[eve vesMeveue keebesme heeefYe meerleejcewee
Ske Keeueer peien Dece=lee eerlece (efnvoer)
yengefJeJeen F&ejeb efJeeemeeiej
efJemepe&ve jJeerv veeLe wieesj (yebieuee)
ueeFhe ef[JeeFve DejefJebo Iees<e
Je[& Dee@he eFce mejesefpeveer veee[t (Debespeer)
o Fkeesveeefceke efnm^er Dee@he Fbef[ee, efJekeesefjeve Spe
jcesMeeb oe efyeKejs eflevekes Dece=leueeue veeiej (efnvoer)
huesve mheerefkebie ebyeeyet veee[t SC[ mesJebleer efveveeve yemeb leer Yeer<ce meenveer (efnvoer)
kegueer, t ueerJpe SC[ ye[, efo efJeuespe, efo ieesu[ve yesLe, efo mJees[& yes[, yeter SC[ hee@Jeea KJeepee Denceo Deyyeeme
SC[ efo efmeefkeue cegukejepe Deevebo efyeJeerve efo ueeFbme kegueoerhe vewej (Debespeer)
Fbef[eve nsjerspe, efiuechemespe Dee@he Fbef[ee ngceeebt keyeerj keeverveW Dee@heermeme& veerjo meer. eewOejer (Debespeer)
efo ieeF[, o cewve F&me& Dee@he ceeueieg[er Deej.kes. veejeeve eefj$enerve Mejle ev eesheeOeee (yebieeueer)
Sve DeeFef[eeefuem Jet Dee@he ueeFhe, FefC[eve efheuee@meheer, F&m efe$ee jJeervveeLe wieesj (yebieeueer)
SC[ Jesm Fve efjueerpeve, efjueerpeve SC[ keuej kegueer (efo) cegukejepe Deevebo (Debespeer)
[e@. jeOeeke=<Ceve keuej Fve efo Jewefveer yewie veerjo meer. eewOejer (Debespeer)
efjkeebmeerefueesMeve eeJeleea jepeieesheeueeeejer eeeveerpe efye^weue yeer.Sve. ceefueke (Debespeer)
kevLehegje, efo mehexv SC[ efo jeshe jepee jeJe keevehesMebme Dee@he S ueJej cegukejepe Deevebo (Debespeer)
S vet Jeu[& Deefcele eewOejer efo kees& [ebmej jyeerv veeLe wieesj
eeF& Dee@he o heerkee@ke Deveerlee osmeeF& osJeoeme Mejle ev eesheeOeee (yebieuee)
mheer[ heesm MeesYee [s oerJeeves ieeefueye efcepee& ieeefueye (Go&t)
etesefheee mej e@ceme cetj Fkeesvee@efceke hueeefvebie Dee@he Fbef[ee DeMeeske cesnlee (Debespeer)
nsceues, Dee@Lesuees, efkebie efueej, cewkeyesLe, jesefceee SC[ petefuee, heeej Dee@ve efo efnue Deefvelee osmeeF& (Debespeer)
petefueeme meerpej, dwJewuLe veeF, Spe et ueeFke F, ceeX Dee@he ieCeosJelee leejeMebkej yebOeesheeOeee (yebieuee)
Jesefveme, kee@ces[er Dee@he Sjme&, efo schesm, cee S[g SyeeG veefLebie, iee[&vej jyeerv veeLe wieesj (Debespeer)

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 383

 ieerleebpeueer jyeerv veeLe wieesj (yebieuee) yesJe vet Jeu[& efjefJeefpes[ Deeu[dme nkemeues
ieeF[ (oer) Deej.kes. veejeeCe (Debespeer) yewefue Dee@he o yegkeme, o peesveeLeve efmJeHe
ieesje jyeervveeLe wieesj (yebieuee) meerpej SC[ efkeueeeshes^e pee@pe& yevee&[& Mee@
iegue-S-veiecee efhejeke ieesjKehegjer kewvjyejer sume ee@mej
nbeer mesvme jyeervveeLe wieesj (Debespeer) kecetefvem cesveerhewmes keeue& ceekeme& leLee Sbefpeume
efnvotFpce veerjo meer. eewOejer (Debespeer) kewveef[[ pee@pe& yevee&[& Mee@
Fbef[ee efJevme eer[ce ceewueevee Deyegue keueece keesces[er Dee@he Sjme& efJeefueece Meskemeefheej
Deepeeo (Debespeer) [wLe Dee@he S mesumecewve DeeLe&j efceuej
DeeF& heewuees efo cenelcee kes.Sce. cebgMeer (Debespeer) [e@. efpeJeeiees yeesefjme heemjveeke
Fbef[ee ee@ce kepe&ve t vesn ogiee&oeme (Debespeer) [spex[ efJeuespe Dee@ueerJej ieesu[efmceLe
Fbef[eve Jeej Dee@he Fveef[heW[Wme Jeer. meeJejkej (Debespeer) [e@. pesefkeue SC[ efcemj neF[ Deej.Sue. merJesvmeve
Fbef[ee efo efeefkeue Feme& kegueoerhe vewej (Debespeer) [e@keme& ef[uesccee pee@pe& yevee&[& Mee@
o pepeceW kegueoerhe vewej (Debespeer) [yeue nsefuekeme (oer) pes.[er. Jee@meve
petner keer keueer mete&keeble ef$ehee"er efvejeuee (efnvoer) efpeVee, Fbef[ee, heeef&Meve, Fbef[heW[Wme pemeJeble efmebn
keeceeeveer peeMebkej emeeo (efnvoer) F Jeepe o heeFJe heem efce[veeF Fve Yeesheeue [esceesefveke
efkeleveer veeJeeW ceW efkeleveer yeej De%ese (efnvoer) uesefheej Deewj pesefJeej ceesjes
uesmej yeer[dme veeveleeje menieue efKebef[lees lemeueercee vemejerve
uewche Mes[ eMeheeue (efnvoer) [eke&vesme S vetve DeeLe&j kewmeuej
ceeF& Deesve Jeeme Jewue Sce. efnoeeleGuuee F&cee (Emma) pesve Dee@efmve
cesje Jeleve efJe<Ceg eYeekej hee@j ntce oer yesue esume Devexm nwefcebiJes
cegkeefppeee kevemegieue kes. efMeJejece keejbLe (keVe[) iesoefjbie mesce& efJevmeve eefe&ue
cegefeyeesOe pewvesv (efnvoer) ieg[ DeLe& (efo) heue&.Sme. yeke
efveMeerLe GceeMebkej peesMeer (iegpejeleer) iegefueJeme& ^sJesume peesveeLeve efmJeHe
veeieevevo n<e&JeOe&ve efnm^er Dee@he efo Jeu[& Jeej (meskeC[) efJevmeve eefe&ue
efveMeeble efJepee leWoguekej (ceje"er) pebieue yegke [ee[& efkeheefuebie
heeLesj hebeeeueer efJeYetefle Yet<eCe yebeesheeOeee (yebieuee) efkece [ee[& efkeheefuebie
heesm Dee@efheme jyeerv veeLe wieesj (yebieuee) ueesef uelee Jeer. veeyeekeesJe
efee eJeeme nefjDeewOe (efnvoer) cewve F&me& Deehe kegceeebt efpece keeyex
Meenveecee efhejoewmeer (heejmeer) ceoj Fbef[ee kesLeefjve cesees
meKeejece yeeFv[j efJepee leWoguekej (ceje"er) ceeF& cetefpeke, ceeF& ueeFhe jefJe Mebkej
leeiehe$e pewvesv (efnvoer) cespej yeeye&je peepe& yevee&[& Mee@
efo mJee@[& Dee@he erhet meguleeve YeieJeeve S. efie[Jeeveer (Debespeer) ceoj cewefkemece ieeskeea
Deiesvmed o m^erce, SefMeeve [^ecee iegVeej efceef[&ue veevee Sceueer peesuee
S hesjer keJeerve S[ceb[ mheWmej 1984 pee@pe& DeejJesue
Sveerceue heece& pee@pe& DeejJewue Deesu[ cewve SC[ efo meer (oer) Devexm nwefcebiJes
S[JeWeme& Dee@he Mesjuee@ke nescme Dee@Le&j keeveve [eeue Dee@jerpeve Dee@he mhesmeerpe eeume& [eefJe&ve
Sefueme Sve Jev[juewC[ uegFme kewjesue Dee@ueerJej gFm eeume& ef[efkevme
Ssvee kesjsefvevee efueees eumeee Dee@ve keC^eef[keMeve ceeDeeslmes lebgie
SWesveer SC[ keueereeshew^e efJeefueece Meskemeefheej efheueefecme eesesme pee@ve Jesveeve
S hesmespe t Fbef[ee F&.Sce. heesm&j efebme (o) cewefkeeeJesueer
S Jeerke efJeo ieebOeer uegF& efheMej efebmeerefheee mej DeeFpeke vetve
o efheDeevees erej Suees[ pesueerveske meesMeue keev^wke mees
S efce[ mecej veeFdme [^erce efJeefueece Meskemeefheej o efheDeevees erej Sues[ pesefueveske
S hesej Dee@he yuet DeeFpe e@ceme ne[ea efo Jeu[& Spe DeeF& meer F Deueye& DeeFbmerve
S sue Dee@he t efmeerpe eeume& ef[efkevme etesefheee (oer) mej esceme cetj
Spe Dee@he jerpeve peeB heeue mee$e Devt efo uee@m pee@ve jefmkeve
Deveesyeue cegukejepe Deevebo Jesefveer hesej efJeefueece Lewkejs
S hesmespe t FbiuewC[ veerjo meer. eewOejer efo JneF neGme Feme& nsvejer keerefmebiej
S JeeFme Dee@he eer[ce veeveleeje menieue S meerpeve Dee@he efye^seume kegj&legue Sve nwoj
ceeF& eFcme : S Dee@esyeeeeseeheer pes.yeer. ke=heueeveer Fve mee& Dee@he ieebOeer efje[& Sveyejes
yueeFC[ yeter (oer) yeesefjme heemjveeke ceeF& eeFu[ng[ [spe lemueercee vemejerve

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 384

 ceeF& ieue&ng[ : Sve Deeesyeeeeseeheer lemueercee vemejerve lespemJeer ceve [e@. Sheerpes Deyogue keueece
heeefkemleeve : efo iewoefjbie mesce& yesvepeerj Yeges g S nbiej eer Jeu[& Sce.Sme. mJeeceerveeLeve
mee S ueebie peveea jesefnve efceeer o nbiejer eF[ DeefceleeJe Iees<e
o meeresdme Dee@he vee@esoceme [sefJe[ DeesJewmeve efJeo Leer eeFce efceefvemme& vesn, Fbefoje SC[ jepeerJe er.Sve.
o cewve nt vet Fveefheefveer je@ye& kewveerieue Mes<eve
o efmeer Dee@He pee@e [sefceefveke uesefheejs Jeeref[ees mesjerpe ceerje veeej
o efnm^er Dee@he o kewueer ieQie heerj kewjer Jne JeW jeBie efkejCe yesoer
o hesefjume Dee@he [sceesesmeer heer.meer. DeueskepeW[j meece Dee@he ueeFhe Sue. [yuet. ueeBiehesuees
o heeLe t hee@Jej ceejes Lewej S hesejJewue t Deece& Devexm nwefcebiJes
o efve[^ce iebgj eeme Deesu[ cewve SC[ efo meer Devexm nwefcebiJes
Jeeeme Dee@he o hegDej pes.kes. iee@ueyesLe efo ieg[ DeLe& heue& Sme. yeke
ne& Dee@he Fbef[ee, o ceeke& gueer efce[veeFdme efeu[^sve, Mesce, efo cetme& uee@m meeF&, hejer, Meeueerceej
kesefv[[ Jeeusej o keueeGve, efo mewefveke Jemexpe, o Sveewv^me Dee@he heueesjWme
meesMeue kee@v^ske mees meueceeve Moer
eeFce SC[ heefveMeceW [esmesJemkeer ieesu[ve ies, S metsyeue yJeee, Sve F&keJeue cetefpeke, t ueeFJme
Jeej SC[ heerme e@uemee efJeece mes"
[e@. efpeJeeiees yeesefjme heemjveke efo iee@[ Dee@he mceeue efLebiemed, Suepesyee Dee@he FveheeFveeF peefmme,
ceoj ieeskeea efuemeefvebie t eemene@heme& DebOeleer jee
hee@m iess mee S ueebie peveea, hewefceueer cewme& jesefnbive efcem$eer
oeme kesheerue keeue& ceekeme& Fbef[ee : S Jetv[s[ efmeefJeefuepeeesMeve, Sve Sefjee Dee@he [eke&vesme,
Fbef[ee : S efceefueeve cetefveerpe veeT, S yeW[ Fve efo efjJej, o
efyeeeW[ ieg[ SC[ FefJeue-veerdpes ceerve kesche S[esuhe efnuej
ceemke Dee@he Deeerkee Jeer.Sme. veeeheeue
Fefuee[, Dee@[smeer nes cej
efo kewuekee eesceesmeesce, efo nbiejer eF[, meer Dee@he heeheerped, MeQ[es
heesueefkeme Deefjme@efue ueeFvme, efjJej Dee@he mceeske DeefceleeJe Iees<e
efjheefyueke hueses efo Fbjesj Dee@he cewuee[erpe, o vescemeske, DeveDekemc[ DeLe& , efo
efo ef[FJeeve kee@ces[er oeBles ueesueQ[ Pegchee ueeefn[er
efo efebme cewefkeeeJesueer efo eF eFiej, uee@m cewve Fve e@Jej, efyeefJeve efo SmewefmevesMebme
[eGve cesceesjer uesve ceoj sjsmee DejefJebo Deef[iee
oMeej mes meesheeve leke nefjJebMe jee yeeve efo FvenwefjWme Dee@he uee@me efkejve osmeeF&
FiveeFs[ ceeFb[dme [e@. S.heer.pes. Deyogue keueece efo SueerheW; o eFiej SC[ o mesueheesve, hewkeme Fbef[kee
heeefkemleeve cesue KegMeJevle efmebn MeefMe Lej
henuee efiejefceefee efieefjjepe efkeMeesj heeFJe hee@Fb meceJeve, Jeve veeF @ keeuemeWj, 3 efcemskeme
t nbiej eer Jeu[& [e@. Sce.Sme. mJeeceerveeLeve Dee@he ceeF& ueeFhe, efjJee@uetMeve 2020 : ueJe, kejhMeve, SbefyeMeve
o hesefjume Dee@he [sceesesmeer heer.meer. DeueskepeW[j esleve Yeiele
Le, ueJe SC[ efueefue cewefueme KegMeJeble efmebn Q & A efJekeeme mJehe
o vescemeske Pegchee ueeefnjer hee@Jeea SC[ hewefcevme, [sJeueheceW Sspe eer[ce, o Deeieg&ceWefJe
t ueeFJpe efJeece mes" FefC[eve Decele& mesve
o yegke Dee@he Mew[espe veefcelee ieesKeues o sm Dee@he ceeF& ueeFhe : ee@ce efekes t keQmej Sb[ yewke
o kebheveer Dee@he Jeercewve KegMeJeble efmebn egJejepe efmebn
o metsyeue yeee efJeece mes" ceeF& peveea : ^ebmehee@efceie [^ercme Fbt SkeMebme
o yewj cewve Deefvelee veeej S.heer.pes. Deyogue keueece
4. Hegjmkeej/mecceeve
efheues 15 Je<eeX kes SSC kes eMve he$eeW ceW hegjmkeej
efkeme #es$e ceW veesyeue hegjmkeej eoeve veneR efkeee peelee nw? efkemeves meyemes henues veesyesue hegjmkeej peerlee? jJeervveeLe wieesj
Fefleneme uesKeve ceW (cewef^ke mlejere hejer#ee, 2000)
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2013) Yeejle Je<e& ceW eLece jsceve cewimesmes hegjmkeej efJepeslee keewve Lee?
efkemeves efJe%eeve keer oes efYeVe MeeKeeDeeW ceW veesyesue hegjmkeej eehle Deeeee& efJeveesyee YeeJes
efkeee? cew[ce keetjer (mveeleke mlejere hejer#ee, 2001)
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2000) efkeme #es$e ceW Glke= GheueefyOeeeW kes efueS YetceC[ueere 500
eLece Yeejleere veesyesue hegjmkeej efJepeslee Les jJeerv veeLe wieesj hegjmkeej efoS peeles nQ? heee&JejCe eeflej#eCe
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001) (cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 385
 ceneJeerj hegjmkeej efkemes efoee peelee nw?
Deefnbmee kees ye{eJee osves kes efueS
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2001)
efkeme #es$e ceW yegkej hegjmkeej eoeve efkeee peelee nw?
keuhevee meeefnle uesKeve
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2001)
efkeme Yeejleere Jew%eeefveke kees ve kesJeue veesyesue hegjmkeej yeefuke Yeejle
jlve eehle kejves kee Yeer ieewjJe efceuee? [e@ meer.Jeer.jceCe
(cewefke mlejere hejer#ee, 2001)
hetJe& Leue mesvee DeOe#eeW ceW mes oes yeej ceneJeerj ee efkemes efceuee Lee?
pevejue S.Sme.Jewe
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2013)
[e@ Deues[ veesyesue eje efveOee&efjle De#ee efveefOe ceW mes efkeme #es$e ceW
veesyesue hegjmkeej veneR efoee peelee nww? DeLe&Meee
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) hejer#ee, 2008)
Yeejle ceW %eeveheer" hegjmkeej heeves Jeeueer henueer ceefnuee keewve Leer?
DeeMeehetCee& osJeer
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2008)
oeoe meenye Heukes hegjmkeej eehle kejves Jeeueer henueer ceefnuee keewve
Leer~ osefJekee jeveer
([ee Sv^er Dee@hejsj (DEO) hejer#ee, 2008)
heodceeer kee mecceeve heeves Jeeueer henueer DeefYeves$eer keewve Leer?
vejefieme oe
(cewefke mlejere hejer#ee, 2008)
veesyesue hegjmkeej efJepeslee Yeejleere Decele& mesve efkeme #es$e ceW keee& kes
efueS eefme nQ? DeLe&Meee
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) hejer#ee, 2009)
efkeme #es$e ceW Glke= keee& kees hegefuelpej hegjmkeej kes efueS ceevelee
oer peeleer nw? meeefnle he$ekeeefjlee
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) hejer#ee, 2009)
esceer hegjmkeej efkeme #es$e ceW efoee peelee nw? mebieerle
(kesvere hegefueme mebie"ve (CPO) hejer#ee, 2009)
veesyesue hegjmkeej keer mLeehevee efkeme osMe ves keer Leer?mJeer[ve
(mebege neej meskeC[jer (102)hejer#ee, 2011)
DeLe&Meee ceW veesyesue hegjmkeej efkemeves mLeeefhele efkeee Lee?
mJeer[ve kee meW^ue yeQke
(msveeseeHej hejer#ee, 2011, mebege neej meskeC[jer
(102) mlejere hejer#ee, 2012)
Yeejle jlve heeves Jeeuee mebieerlekeej keewve Lee?
Sce.Sme.megyyegue#ceer
(msveeseeHej es-[er hejer#ee, 2011)
cesjer keetjer kees oes efYeVe veesyesue hegjmkeej efkeve efYeVe esefCeeeW ceW efceues
Les? Yeeweflekeer Deewj jmeeeve
(mebege mveeleke mlejere hejer#ee, 2012)
heer.meer. ceW eege nesves Jeeues Skeerke=le heefjheLe (Fveress[ meefke&)
eeseesefiekeer efJekeeme kes efueS efkemekees veesyesue hegjmkeej efoee ieee?
ewke efkeuyeer
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2001)
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 386
Yeejle kes eOeeve cebef$eeeW ceW mes efkemes heeefkemleeve kee meJeexe efmeefJeue
hegjmkeej efveMeeves heeefkemleeve efceuee Lee? ceesjejpeer osmeeF&
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2012)
cetefle&osJeer hegjmkeej efkemeves Meg efkeee nw?
Yeejleere %eeveheer" ^m
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2004)
Jen keewve nw efpemes Yeejleere ve nesves hej Yeer Yeejle jlve mes mecceeefvele
efkeee ieee? vesumeve ceC[suee
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2000)
kesvere ie=nceb$eer kes heo hej jnles ngS Yeejle jlve mecceeve heeves Jeeues
Skecee$e veslee nw? ieesefJevo yeuueYe heble
(mebege neej meskeC[jer (102) mlejere hejer#ee, 2012)
ceeveJe mesJee hegjmkeej efkemekeer eeoieej ceW Meg efkeee ieee Lee?
jepeerJe ieebOeer
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2000)
leevemesve mecceeve efkeme jepe mejkeej ves Meg efkeee nw?
ceOe eosMe
(ueesDej ef[Jeerpeve keueke& (LDC) hejer#ee, 2005)
efkeme jepe keer mejkeej ves leevemesve mecceeve Meg efkeee?
ceOe eosMe
(mveeleke mlejere hejer#ee, 2004)
Yeejle jlve kee mecceeve heeves Jeeues henues Jeefe keewve Les?
[e@ Sme.jeOeeke=<Ceve, meer. jepeieesheeueeeejer
Je meer.Jeer.jceCe
(cewef^ke mlejere hejer#ee, 2008)
eLece Yeejle jlve efkemes efceuee meer.Jeer. jceve, meer jepeieesheeueeeejer
Je [e@ Sme. jeOeeke=<Ceve)
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
Decele& mesve kees efkeme Je<e& DeLe&Meee ceW veesyesue hegjmkeej efceuee?
1998
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efkeme #es$e ceW DemeeOeejCe eesieoeve kes efueS Meebefle mJehe Yeveeiej
hegjmkeej efoee peelee nw? efJe%eeve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
efKeueeef[eeW nsleg Yeejle ceW meJeexe Kesue hegjmkeej nw?
jepeerJe ieebOeer Kesue jlve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
oeoe meenye Heeukes hegjmkeej meJe&eLece efkemes efceuee?
eerceleer osefJekee jeveer jesefjbke
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
DeLe&Meee ceW Dekesues veesyesue hegjmkeej eehle kejves Jeeues eLece DeLe&Meeeer
keewve nQ? hee@ue S mescegumeve
(ceuer eefmkebie meHe (MTS) hejer#ee, 2013)
cejCeeshejeble Yeejle jlve keer GheeefOe heeves Jeeuee henuee Jeefe keewve
Lee? ueeue yeneogj Meeeer
(mebege neej meskeC[jer (102) mlej hejer#ee, 2013)
Je<e& 2011 kee %eeveheer" hegjmkeej efkemes efceuee? eefleYee jee
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
 Je<e& 2012 ceW Meeefvle kee veesyeue hegjmkeej efkemes efceuee? cejCeeshejevle Yeejle jlve mecceeve mes efkemes meJe&eLece mecceeefvele efkeee
etjesheere mebIe ieee Lee? ueeue yeneogj Meeeer
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
%eeveheer" hegjmkeej kes eLece efJepeslee keewve Les? peer Mebkej keghe keLee meeefnle kes efueS cewwve yegkej hegjmkeej kes oes yeej efJepeslee eLece
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) efyeefMe uesKeke keewve nw? efnuesjer cesvsue
efJeMJe megvojer (Miss world) hegjmkeej keer eLece Yeejleere ceefnuee (mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013)
efJepeslee keewve Leer? jerlee Heeefjee meer. kes. veee[t DeepeerJeve GheueefyOe hegjmkeej 2013 efkemekees efoee
(mebege mveeleke mlejere ee. hejer#ee, 2013) ieee nw? keefheue osJe
(ceuer e@efmkebie me@He (MTS) hejer#ee, 2014)

efJeefMe leLe hegjmkeej/mecceeve

veesyesue hegjmkeej
Je<e& 1895 ceW veesyesue hegjmkeejeW keer mLeehevee mJeeref[Me jmeeeveMeeeer Deues[ yevee&[& veesyesue (Alfred Bernhard Nobel) keer Jemeerele kes DeeOeej
hej keer ieF& Leer~ meJe&eLece 1901 ceW eoe efJeMJe kes es meJee&efOeke eefleefle hegjmkeej meeefnle, Meebefle, efeefkelmee efJe%eeve, Yeewefleke efJe%eeve Deewj jmeeeve
efJe%eeve kes #es$e ceW eoeve efkeS peeles nQ~ Fve heebe #es$eeW kes Deefleefje DeLe&Meee kes #es$e ceW veesyesue cesceesefjeue hegjmkeej (Sveriges Riksbank Prize in
Ecomomic Sciences in Memory of Alfred Nobel) eoeve efkeee peelee nw (1968 ceW mLeeefhele leLee 1969 ceW henueer yeej eoe) efpemes YeceJeMe
DeLe&Meee kee veesyesue hegjmkeej ken efoee peelee nw~ Yeewefleke efJe%eeve SJeb jmeeeve efJe%eeve kes veesyesue hegjmkeej leLee DeLe&Meee kee veesyesue cesceesefjeue
hegjmkeej je@eue mJeeref[Me Skes[ceer Dee@he meeFbmespe eje, efeefkelmee efJe%eeve kee veesyesue hegjmkeej kewjesefuebmkee Fbmerdets keer veesyesue SmeWyeueer eje
leLee meeefnle kee veesyesue hegjmkeej mJeeref[Me Skes[ceer eje efoee peelee nw peyeefke Meebefle kee veesyesue hegjmkeej mJeer[ve kes mebie"ve eje veneR yeefuke veeJex
keer veesyesue keceser eje Ieesef<ele neslee nw~ eleske veesyesue hegjmkeej kes lenle ueieYeie 1.25 efceefueeve Decesefjkeer [e@uej keer jeefMe eoeve keer peeleer nw~ en
Ske GuuesKeveere leLe nw efke veesyesue hegjmkeejeW kes efueS cejCeeshejeble efkemeer Jeefe kee eeve veneR efkeee peelee nw~
Deve veesyesue meceke#e hegjmkeej
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee GsMe hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
Je<e&
1. jeF efueJeueern[g hegjmkeej 1980 en hegjmkeej cegKe he mes Debleje&^ere 2 ueeKe etjes Fmes Jewkeefuheke veesyesue hegjmkeej Yeer kene
(Right Livelihood Award) mlej hej heee&JejCe megj#ee, ceeveJeeefOekeej, peelee nw leLee eefleJe<e& 6 efomebyej kees en
efMe#ee, mJeemLe, meceeJesMeer efJekeeme leLee hegjmkeej eoeve efkeee peelee nw~
Meebefle kes #es$e ceW GuuesKeveere keeeeX kes
efuees eoeve efkeee peelee nw~
je^er e hegjmkeej (vesle=lJe kes #es$e ceW)
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee GsMe hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
Je<e&
1. ieebOeer heerme eeFpe 1995 meeceeefpeke Deewj jepeveerelf e kes #es$e ceW Meebelf e 1 kejes[ . ieebOeerpeer keer 125JeeR peebleer kes DeJemej hej
(Gandhi Peace Prize) Deewj meodYeeJevee kee heefjee osves Jeeues vekeo Fme hegjmkeej kee MegYeejbYe efkeee ieee~
Yeejle kes veeieefjke kees en hegjmkeej eoeve
efkeee peelee nw~
je^er e hegjmkeej (veeieefjke mecceeve)
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee GsMe efJeMes<e efhheCeer
Je<e&
1. Yeejle jlve (Bharat Ratna) 1954 Yeejleere ieCeleb$e ceW je^ keer mesJee pewmes- keuee, meeefnle, efJe%eeve Yeejleere ieCeleb$e kee meJeexe veeieefjke mecceeve
leLee meceepemesJee kes #es$e ceW Glke= SJeb ceneve keee& nsleg nw efpemes Yeejle mejkeej eje eoeve efkeee peelee
eoeve efkeee peelee nw~ nw~ Fmekeer mLeehevee 2 peveJejer, 1954 kees
keer ieF&~
2. heodce efJeYet<eCe 1954 Yeejleere ieCeleb$e kee en otmeje meJeexe veeieefjke mecceeve nw~ en Jejerelee ece ceW Yeejle jlve kes heeele
(Padam Vibhusan) otmeje meJeexe veeieefjke mecceeve nw~ Fmekeer
mLeehevee Yeer 2 peveJejer, 1954 kees ngF&~
3. heodce Yet<eCe (Padam Bhusan) 1954 Yeejleere ieCeleb$e kee en Jejerelee ece ceW leermeje meJeexe Fmekee mLeehevee Je<e& Yeer 1954 nw~
veeieefjke mecceeve nw~
4. heodce eer (Padama Shri) 1954 Jejerelee ece ceW en eewLee veeieefjke mecceeve nw~ Fmekeer mLeehevee Yeer Je<e& 1954 ceW ngF&~

hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 387


e. hegjmkeej kee veece
1. jepeerJe ieebOeer Kesue jlve hegjmkeej
(Rajiv Gandhi Khel
Ratna Award)
2. Depe&gve DeJee[& (Arjuna Award) 1961
3. esCeeeee& DeJee[&
(Dronacharya Award)
4. Oeeveebo DeJee[&
(Dhyan Chanda Award)
e. hegjmkeej kee veece
1. hejceJeerj ee
(Param Vir Chakra)
2. ceneJeerj ee
(Mahavir Chakra)
3. Jeerj ee (Vir Chakra)
e. hegjmkeej kee veece
1. DeMeeske ee DeJee[&
(Ashok Chakra Award)
2. keerefle& ee (Kirti Chakra)
3. Meewe& ee (Shaurya Chakra)
e. hegjmkeej kee veece
1. Meebelf e mJehe Yeveeiej hegjmkeej
(Santi Swaroop Bhatnagar
Prize)
2. peer.[er. efye[uee hegjmkeej
(G.D. Birla Award)
3. ietpejceue ceesoer hegjmkeej
je^ere Kesue hegjmkeej
mLeehevee GsMe hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
Je<e&
1991-92 en hegjmkeej cegKe he mes osMe kes Ssmes 7 ueeKe 50 en hegjmkeej Kesue peiele kee meJeexe
ceneve efKeuee[er kees efoee peelee nw efpemeves npeej hees hegjmkeej nw pees Kesue kes efJeefYeVe eeheeW ceW
Debleje&e^ r e mlej hej Deheveer cenejle efme Glke= eesieoeve kes efueS efoee peelee nw~
keer nes~ Yeejle kes hetJe& eOeeveceb$eer mJe. jepeerJe ieebOeer kes
veece hej Fme hegjmkeej kee veece jKee ieee~
en hegjmkeej osMe kes Ssmes efKeuee[er kees 5 ueeKe . en hegjmkeej meeceeve efKeueeef[eeW kes DeueeJee
eoeve efkeee peelee nw efpemeves efheues leerve efJekeueebie efKeueeef[ eeW kees Yeer efoee peelee nw,
Je<eeX mes Debleje&e^ re mlej hej ueieeleej Ge efpemeves Debleje&e^ r e mlej hej Glke= eoMe&ve
mlejere eoMe&ve efkeee nes leLee Fmekes DeueeJee efkeee nes~
vesle=lJe #ecelee, Kesue YeeJevee leLee DevegMeemeve
kee heefjee efoee nes~
1985 Ssmes Kesue iegDeeW kees en hegjmkeej eoeve 5 ueeKe . en hegjmkeej kesJeue Kesue eefMe#ekeeW
efkeee peelee nw, efpevneWves Deheves efMe<eeW (Sports Coach) kees ner eoeve
kees eefMeef#ele kejves kes efueS Deheves meYeer efkeee peelee nw~
iegCe meceefhe&le kej efoes neW~
2002 en hegjmkeej Kesue peerJeve ceW Keeefle Fme hegjmkeej kee veece Yeejleere ne@keer
Deewj cenejle eehle eesie efKeueeef[eeW kes peeotiej cespej Oeeveebo kes veece hej
kees eoeve efkeee peelee nw~ jKee ieee nw~
je^ere osMeYeefe hegjmkeej (eg keeue)
mLeehevee Je<e& GsMe
26 peveJejer, 1950 mesvee kes #es$e ceW efoee peeves Jeeuee en meJeexe hegjmkeej Yeejle mejkeej eje Gve peebyeepe mewevf ekeeW kees eoeve efkeee peelee
nw, efpevneWves eg kes leerveeW eeheeW ceW mes efkemeer Ske ceW DeleefOeke yeneogjer mes eg kejles ngS ogMceve kees hejemle kej efoee
nes ee ue[les-ue[les Deheves eeCe veeweJej kej efoes neW~
26 peveJejer, 1950 eg ceW Jeerjlee kes efueS mesvee kes #es$e ceW efoee peeves Jeeuee en ece ceW hejceJeerj ee kes yeeo otmeje meJeexe mewevf eke
mecceeve nw~
26 peveJejer, 1950 Jeerjlee ece kee leermeje meJeexe mewevf eke mecceeve nw~ en Yeejle mejkeej eje Gve peebyeepe mewevf ekeeW kees eoeve efkeee peelee nw
efpemeves eg #es$e ceW Me$eg kes mece#e yeneogjer kee heefjee efoee nes~
je^ere osMeYeefe hegjmkeej (Meebefle keeue)
mLeehevee Je<e& GsMe
4 peveJejer, 1952 en Meebefle keeue kee je^er e yeneogjer kes ece kee meJeexe hegjmkeej nw~ en hegjmkeej efkemeer mewevf eke ee osMe kes Deece
veeieefjke kees efoee peelee nw, efpemeves Deheves eeCeeW keer efeblee efkees yeiewj yeneogjer kee heefjee efoee nes~
4 peveJejer, 1952 je^er e yeneogjer ece kee Meebelf e keeue kee DeMeeske ee kes yeeo otmeje meJeexe hegjmkeej nw~ Fmes DeMeeske ee-II Yeer kenles nQ~ en
hegjmkeej Yeejle mejkeej eje Ssmes mewevf eke ee Deece veeieefjke kees eoeve efkeee peelee nw efpemeves Deheves eeCeeW keer hejJeen efkees
efyevee yeneogjer kee heefjee efoee nes~
4 peveJejer, 1952 Fme hegjmkeej kees DeMeeske ee-III kes veece mes Yeer peevee peelee nw~ en Meebelf e keeue kes efueS efoee peeves Jeeuee Jeerjlee
hegjmkeej nw pees Jeerj ee kes meceeve nw~
je^ere efJe%eeve hegjmkeej
mLeehevee Je<e& GsMe hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
1958 egJee Jew%eeefvekeeW SJeb Fbpeerevf eejeW kes ceewefueke 5 ueeKe . efJe%eeve Deewj eeweeseif ekeer kes #es$e ceW Meebefle
MeesOe kees eeslmeenve osvee leLee Gvekes eje mJehe Yeveeiej keer mce=elf e ceW meerSmeDeeF&Deej.
efkees iees MeesOe keer mejenvee kejvee nww~ (CSIR) eje eoe en hegjmkeej eefleJe<e&
eoeve efkeee peelee nw~
1991 50 Je<e& mes kece Deeeg kes Jew%eeefvekeeW kees 1.50 ueeKe . kes.kes.. efye[uee heeGb[sMeve eje mLeeefhele
efpevneWves efheues 5 Je<eeX ceW efJe%eeve kes #es$e en hegjmkeej eefleJe<e& efJe%eeve keer meYeer MeeKeeDeeW
ceW Glke= MeesOe efkeee nes GvnW eoeve ceW Glke= MeesOe SJeb keeeeX kes efueS eoeve
efkeee peelee nw~ efkeee peelee nw~
1988 efJe%eeve Deewj eeweeseif ekeer kes #es$e ceW Glke= 2.01 ueeKe . peer.Sce. heeGb[Ms eve eje jee yeneogj ietpejceue
eesieoeve kes efueS eoeve efkeee peelee nw~ ceesoer keer mce=efle ceW eefleJe<e& 9 Deiemle kees
en hegjmkeej eoeve efkeee peelee nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 388

e. hegjmkeej kee veece
1. Syesue hegjmkeej
(Abel Prize)
2. keefuebie hegjmkeej
(Kalinga Prize)
e. hegjmkeej kee veece
1. %eeveheer" hegjmkeej
(Gyanpeeth Award)
2. mejmJeleer mecceeve
(Saraswati
Samman)
3. Jeeme mecceeve (Vyas Samman) 1991
4. efyenejer hegjmkeej
(Bihari Puraskar)
5. ieesevekee meeefnle hegjmkeej
(Goenka Sahitya Award)
e. hegjmkeej kee veece
1. ceeve yegkej hegjmkeej
(Mann Booker
Prize)
2. Debleje&e^ r e ceeve yegkej hegjmkeej
(International Mann
Booker Prize)
Debleje&^ere efJe%eeve hegjmkeej
mLeehevee Je<e& GsMe
2001 en veesyesue hegjmkeej keer Yeebefle ner Ske
eefleefle hegjmkeej nw leLee Fmes ieefCele kee
veesyesue hegjmkeej Yeer kenles nQ~ en hegjmkeej
ieefCele kes #es$e ceW efJeMes<e eesieoeve kes efueS
eoeve efkeee peelee nw~
1952 efJe%eeve kees ueeskeefee yeveeves kes efueS 20 npeej
etvesmkees eje eoe
je^ere meeefnefleke hegjmkeej
mLeehevee Je<e& GsMe
1961 en hegjmkeej Yeejle ceW cegKe he mes
meeefnle kes #es$e ceW mejenveere eesieoeve
kes efueS efoee peelee nw leLee Fmes Yeejle
kes meJeexe meeefnefleke mecceeve kee opee&
Yeer eehle nw~
peeleer nw~
1991 meeefnle kes #es$e ceW GuuesKeveere eesieoeve
kes efueS eoeve efkeee peelee nw~
meeefnle kes #es$e ceW GuuesKeveere eesieoeve
kes efueS eoeve efkeee peelee nw~
1991 meeefnle kes #es$e ceW eoeve efkeee peelee nw~
2010 efnvoer meeefnlekeej kees meeefnle kes #es$e 21,000 .
ceW efJeMes<e eesieoeve kes efueS eoeve
efkeee peelee nw~
Debleje&e^ r e meeefnefleke hegjmkeej
mLeehevee Je<e& GsMe
1969 ceeve yegkej hegjmkeej efkemeer meeefnlekeej,
pees je^ceb[ue osMe kee eefleefveefOelJe kejles nQ,
Gvekeer efJeefMe ke=efle kes efueS eefleJe<e& eoeve
efkeee peelee nw~
2005 efJeMJe ceW efkemeer Yeer osMe kes meeefnlekeej kees 60 npeej
Gvekes Glke= eesieoeve kes efueS oes Je<e& ceW
Ske yeej eoeve efkeee peelee nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 389
hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
60 ueeKe eesvej veeJex keer Skes[ceer Dee@he meeFbme Sb[ uesme&
(ome ueeKe [e@uej) (Norwegian Academy of Science
and Letters) eje heebe Debleje&^ere
ieefCele%eeW keer erce Syesue hegjmkeej kes efJepeslee
kee eeve kejleer nw~
Deesef[Mee kes hetJe& cegKeceb$eer yeerpet heveeeke
[euej, DeeFbmeFve eje eoe efveefOe kes ceeOece mes me=epf ele~
efmeuJej ces[ue
hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
11 ueeKe . %eeveheer" hegjmkeej Yeejleere %eeveheer" veeme
vekeo, eMeefmle eje eoeve efkeee peelee nw~ Yeejleere
he$e leLee ceeB mebeJf eOeeve keer Dee"JeeR Devegmeteer ceW GefuueefKele
mejmJeleer keer keebme 22 Yee<eeDeeW ceW efkemeer Yee<ee kes uesKeke kees
eeflecee YeW keer en hegjmkeej eoeve efkeee peelee nw~
10 ueeKe . en hegjmkeej kes.kes. efye[uee heeGb[sMeve
vekeo eje eoeve efkeee peelee nw~ en hegjmkeej Yeer
Yeejleere mebefJeOeeve keer Dee"JeeR Devegmeteer ceW
GefuueefKele 22 Yee<eeDeeW ceW efkemeer Yee<ee kes
uesKeke Je keefJeeeW kees eoeve efkeee peelee nw~
2.5 ueeKe . kes. kes. efye[uee heeGb[sMeve eje mLeeefhele
vekeo en hegjmkeej eefleJe<e& eoeve efkeee peelee nw~
en cegKe he mes efnvoer Yee<ee ceW efheues
10 Je<eeX ceW meeefnle kes #es$e ceW Glke=
keeeeX kes efueS eoeve efkeee peelee nw~
1 ueeKe . eefme keefJe efyenejer kes veece hej Fme hegjmkeej
vekeo kee veece jKee ieee~ Fmekeer veeRJe Yeer kes.kes.
efye[uee heeGb[Ms eve ves jKeer~ en cegKe he
mes efnvoer Deewj jepemLeeveer Yee<ee ceW Glke=
eesieoeve kes efueS eoeve efkeee peelee nw~
keceuee ieesevekee heeGb[Ms eve eje mLeeefhele
vekeo en hegjmkeej eefleJe<e& eoeve efkeee peelee nw~
hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
50 npeej en hegjmkeej cegKe he mes ceeweuf eke Debespeer
heeGb[ Yee<ee ceW Gheveeme efueKeves kes efueS eoeve
efkeee peelee nw~
en hegjmkeej cewve eghe (Man Group)
heeGb[ eje eoeve efkeee peelee nw leLee cee@ve yegkej
hegjmkeej mes efYeVe nw~
 meebmke=efleke hegjmkeej (je^er e)
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee Je<e& GsMe hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
1. jepeerJe ieebOeer je^er e meodYeeJevee 1992 je^er e Skelee Deewj DeKeb[lee leLee meodYeeJevee 5 ueeKe . Fme hegmkeej keer veeRJe DeefKeue Yeejleere
keeece jKeves ceW efJeefMe eesieoeve kes efueS keebesme keceser (Yeejleere je^er e keebesme
hegjmkeej (Rajiv Gandhi National heeea) ves jKeer~
Sadbhavana Award)eoeve efkeee
peelee nw~
2. wieesj hegjmkeej 2011 meebmke=efleke meodYeeJevee kes efueS Yeejle 1 kejes[ . Fme hegjmkeej keer mLeehevee jJeerv veeLe wieesj
(Tagore Award) mejkeej eje eoeve efkeee peelee nw~ kes 150JeeR peebleer Je<e& kes Gheue#e ceW keer
ieeer~
3. mebieerle veeke Dekeeoceer hegjmkeej 1952 mebieerle, ve=le, jbiecebe Deewj heejcheefjke 50 npeej . en hegjmkeej mebieerle veeke Dekeeoceer eje
(Sangeet Natak keueeDeeW kes #es$e ceW GuuesKeveere eesieoeve nsleg eoeve efkeee peelee nw~
Academy Award) eoeve efkeee peelee nw~
4. je^er e leevemesve mecceeve 2012 Meeeere mebieerle ceW Glke= eesieoeve kes 2 ueeKe ., en ceOe eosMe Meemeve kee hegjmkeej nw
(National Tansen efueS eoeve efkeee peelee nw~ Mee@ue, eerheue efpemekeer mLeehevee efomebyej, 2012
Samman) leLee mecceeve ceW keer ieF&~
heefkee
meebmke=efleke hegjmkeej (Debleje&e^ r e)
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee Je<e& GsMe hegjmke=le jeefMe efJeMes<e efhheCeer
1. esceer hegjmkeej 1959 Debleje&e^ r e mlej hej mebieerle Deewj keuee Fme hegjmkeej kees eeceesheesve DeJee[& (Grammy Award)
kes #es$e ceW Glke= eesieoeve kes efueS (Gramophone Award) Yeer kenles nQ~
eoeve efkeee peelee nw~

heee&JejCe mes mebyebefOele keg je^ere hegjmkeej Je mecceeve

(Environment related certain National Awards and Honours)
hegjmkeej mLeehevee #es$e
Fbeof je ieebOeer heee&JejCe hegjmkeej 1987 heee&JejCe kes #es$e ceW GuuesKeveere eesieoeve kejves Jeeues JeefeeeW, mebmLeeDeeW Je mebie"veeW kees efoee
peelee nw~
Fbeof je efeeoMe&veer Je=#eefce$e hegjmkeej (heee&JejCe 1986 JeveerkejCe leLee hejleer Yetecf e kes efJekeeme kes #es$e ceW Glke= eesieoeve osves Jeeues JeefeeeW leLee
SJeb Jeve ceb$eeuee eje mLeeefhele) mebie"veeW kees heebe eseCf eeeW ceW efoee peelee nw(i) Jeefeiele meneesie (ii) Mewe#f eke mebmLee
(iii) hebeeeleW (iv) mJewef ke SpeWemf eeeb (v) mejkeejer SpeWemf eeeb (efpeuee mlej leke keer)
Debleje&^ere heee&JejCe hegjmkeej
(International Environmental Awards)
mekenesce Jee@j eeFpe (Stockholm Water Prize) : peue mebj#eCe kes #es$e ceW efoee peeves Jeeuee efJeMJe kee Meer<e& hegjmkeej~ Fmes 1991 ceW mLeeefhele efkeee ieee~ mJeer[ve kes
vejsMe keeue& meesueeiegmlehe Fmekes mebj#eke nQ~ hegjmkeej keer jeefMe 1.5 ueeKe Decejerkeer [e@uej nw~ peue mes mebyebefOele efkemeer Yeer efeee-keueehe kees pees ceeveJelee keer KegMeneueer kes efueS efkeee ieee
nes Gmekes efueS en eoeve efkeee peelee nw~
iueesyeue 500 jesue Dee@he Dee@vej (Global-500 Roll of Honour) : mebege je^ heee&JejCe keee&ece (UNEP) eje 1987 ceW mLeeefhele en hegjmkeej heee&JejCe mes
mebyebeOf ele efeee-keueeheeW nsleg efJeMJeYej kes JeefeeeW ee mebmLeeDeeW kees eoeve efkeee peelee nw~
meceepemesJee hegjmkeej (je^ere)
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee Je<e& hegjmke=le jeefMe GsMe
1. peceveeueeue yepeepe hegjmkeej 1978 5 ueeKe . vekeo pecevee ueeue yepeepe heeGb[Ms eve eje mLeeefhele en hegjmkeej efJeefYeVe
(Jamnalal Bajaj Award) #es$eeW ceW Glke= keeeeX kes efueS eoeve efkeee peelee nw~
meceepemesJee hegjmkeej (Debleje&^ere)
e. hegjmkeej kee veece mLeehevee Je<e& hegjmke=le jeefMe GsMe
1. jsceve cewimesmes hegjmkeej 1957 50 npeej [e@uej, SefMeee kes veesyesue hegjmkeej kes veece mes efJeKeele en hegjmkeej
(Ramon Magsaysay eMeefmle he$e efheueerheeRme kes leermejs je^heefle jsceve cewimesmes keer mce=efle ceW eefleJe<e&
Award) eoeve efkeee peelee nw~
hejer#ee cebLeve : SSC hejer#ee efJeMes<eebke / 390