Bilkent niversitesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

TRKYE MASALLARINDA AMANZM ELER

MAGDALENA SODZAWICZNY

Trk Edebiyat Disiplininde Yksek Lisans Derecesi Kazanma

Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM

Bilkent niversitesi, Ankara

Haziran 2003
 Btn haklar sakldr.

Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir.

Magdalena Sodzawiczny
Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda
Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

.......................................................................
Prof. Talat Halmn
Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda

Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

.........................................................................
Prof.Dr.cal Ouz
Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda

Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim.

............................................................................
Do.Dr.Nebi zdemir
Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay

...........................................................................
Prof. Dr. Krat Aydoan
Enstit Mdr
 ZET

Trklerin slm-ncesi kltrn oluturan elerden en nemlisi amanizm

inanlardr. Trklerin slmiyeti kabul etmesi ve ardndan Anadoluya gmesiyle,
amanizm elerinin yerini Mslman inanlarn ald yeni bir kltr olumaya
balamtr. Ancak, yzyllar boyunca sren slamlamaya ramen, amanizme ait baz
eski inanlarn bugnlere kadar yaad da grlmektedir. Trk szl edebiyatnda ve
zellikle masallarda bu inanlarn izlerini bulmak olanakldr. Nesilden nesle devredilen
ve bu yzden ok uzun bir gemii olan masallar, amanizme ait inanlarn bugn de
var olduunu aratranlara hayli zengin malzeme sunmaktadr.
Bu tezde, Trkiye halk kltrndeki amanizm izleri hakkndaki almalar
gzden geirilerek Trkiye masallarndaki amanizm eleri konusu incelenmektedir.
Bu konudaki almalarn says snrldr. Tezde, amanizm hakkndaki almalardan
yola klarak masal metinlerinin incelemesi yaplmtr. slm-ncesi inanlar asndan
masal diyarnn incelenmesine zel bir nem verilmi, alma daha ok bu noktada
younlatrlmtr. Bu amala asl, yardmc ve ikincil kahramanlarn zellikleri,
doast yetenekleri ve masallarda oynadklar rol, amann benzer nitelikleri ile
karlatrlmtr. Bunun dnda, masallardaki kular, hayvanlar ve doast hayat
kaynaklar ele alnm ve bunlarn baz elerinin eski Trk inanlar kkenli olma
olasl gsterilmitir. Son olarak, masal evrenini oluturan alanlar incelenmi ve bu
alanlarn elerinin amanizm inanlaryla badat noktalar ortaya karlmtr.
Tezde, slmn amanizm inanlarn tamamen yok edemedii ve bu inanlarn Trkiye
masallarnda varln srdrd sonucuna varlmtr.

Anahtar kelimeler: Masal, amanizm, Szl Edebiyat, Mitoloji

iv
 ABSTRACT

Shamanistic beliefs were among the most significant elements of pre-Islamic

Turkish culture. With the spread of Islam and Turkish migrations into Anatolia, the
shamanistic elements were gradually replaced by the elements of the new culture based
on Muslim civilization. Despite the fact that Islamization lasted for several centuries,
some old elements have survived until recent times. Traces of these beliefs can be found
in Turkish oral literature, especially in folk tales. Being deeply rooted in the past and
having a great potential of transmission from one generation to another, folk tales
provide useful material for an analysis of the surviving shamanistic elements.
The thesis examines the existing research concerning the relics of shamanism in
Turkish folk culture as such and it reconsiders major questions concerning the traces of
shamanistic elements in Turkish folk tales. As there are only very few studies on the
subject, the work is mainly based on an analysis of the source material through existing
general works dealing with shamanism. The analysis of the universe of folk tales from
the perspective of pre-Islamic beliefs is the focal point of this study. Major and
secondary heroes, their characteristics and supernatural gifts, and the role they play in
folktales are compared to similar characteristics of shamans. Moreover, references to
birds, animals, and the supernatural sources of life are analyzed in order to trace their
possible origin in shamanistic beliefs. Finally, the settings of the universe of the folktales
are examined and the elements connected with shamanism are pointed out. The thesis
advances the claim that shamanistic elements were by no means totally abandoned, but
they have been preserved to a significant extent in Turkish folktales.

Key Words: Folktale, Shamanism, Oral Literature, and Mythology

v
 TEEKKR

yl sren ktm bu edebiyat yolculuu boyunca bana ilgi gsteren ve her

konuda yardmc olan blm bakanm Talt Sait Halmana, tez almam sresince

bana zaman ayran ve destekleyen hocam cal Ouza, tezin yazlmas aamasndaki

skntlarm benimle paylaan Drita etakuya, destek ve yardmlarn esirgemeyen

Evrim lere, Trke yazl anlatm konusunda yardmc olan Yaln Armaana ve

Gnil zlem Ayaydna ok teekkr ederim.

vi
 NDEKLER

sayfa

zet . . . . . . . . . . iv

Abstract . . . . . . . . . v

Teekkr . . . . . . . . . vi

indekiler . . . . . . . . . vii

Giri . . . . . . . . . . 1

A. Masal Dind bir Tr m? . . . . . 2

B. Trkiyedeki Masal almalarnda amanizm Okuyuu . 4

C. Tezin Yntemi . . . . . . . 8

I. Masal Kahramanlar . . . . . . . 11

A. Asl Kahraman . . . . . . . 11

1. Kahramann Yolculuu . . . . . 12

2. Kahramann zellikleri . . . . . 15

B. Ak Sakall Dervi . . . . . . . 21

1. Yardmc Olmas ve t Vermesi . . . 24

2. ocuklara Ad Koymas . . . . . 27

3. Kara ve Kt Olmas . . . . . 29

C. kincil Kahramanlar . . . . . . 32

1. Yeryznn Kahramanlar . . . . 33

vii
 2. Yeraltnn Kahramanlar . . . . . 38

II. Masallarda Doastlk . . . . . . 43

A. Doast zellikleri Olan Varlklar . . . . 44

1. Kular . . . . . . . 45

2. Hayvanlar . . . . . . . 52

B. Hayatn Doast Kaynaklar. . . . 61

1. Gebe Kalma . . . . . . 62

2. Canl (Tlsml) nsanlar ve Yaratklar . . . 63

3. ly Diriltme . . . . . . 65

III. Masal Alanlar . . . . . . . 69

A. Yeryz . . . . . . . . 70

B. Gk ve Yeralt . . . . . . . 79

Sonu . . . . . . . . . . 85

Seilmi Bibliyografya . . . . . . . 88

zgemi . . . . . . . . . 97

viii
 GR

Szl edebiyatn balangcndan beri, insanlar, kklerini, kltrlerini ve

geleneklerini sz araclyla nesilden nesle aktararak koruyorlard. rnein,

Glgam destan, Yunan mitleri ve Trklerin Orta Asyada yaratlm destanlar bu

amala korunmulardr. Bu destan ve mitlerde, din, sava ve milletlerin kahramanlarnn

maceralar, ele alnmtr. Buna ek olarak, dinlerin balang dnemlerine ait bilgiler

szl edebiyatta yer almaktadr. Tora, ncil ve Kuran gibi yazya geirilmi kutsal

kitaplar olan dinlerin yan sra, gelenein dnda kalan inanlar da gz ard etmemek

lzm. Kurallar yazlmam bu inan sistemleri, birok yerde, yeni kitaplam bir din

tarafndan yok edilmeye allmtr. Kimi yerlerde abuk, kimi yerlerde daha uzun bir

dnemde Hristiyanlk ya da slamiyet bu pagan dinlerinin yerini almtr. Ancak, bu

eski inanlar, tamamen yok olmam, izleri insanlarn kltrlerinde yaamtr; hl da

yaamaya devam etmektedir. Btn bu eski inan izleri, eitli gelenek, grenek ve

trenlerde korunmutur. Ne var ki, sz konusu gelenek ve trenlerde izleri srlebilen

bu inanlar, szl edebiyat gelenei iinde farkl bir boyuta tanmtr. Bu boyut, masal

anlatlarna da renkli bir biimde yansmtr. Bu tezde, masallardaki eski Trk

inanlarnn izleri ortaya kartlmaya allacaktr.

Bu balamda, girite ilk olarak masaln dind bir tr olup olmad tartlacak,

ardndan Trkiyedeki masal almalarndan ve halk edebiyat rnlerinde yer alan

1
amanizm eleri ile ilgili yaplan aratrmalardan sz edilecektir. Son olarak, tezde

izlenecek yntem, masallarn seimi ve tezin blmleri ile ilgili bilgi verilecektir.

A. Masal Dind bir Tr m?

Mit araclyla insan, dnya ve insann yaratl, evren ve tabiatn kurallaryla

ilgili nemli sorulara cevap verebilmektedir. Ancak, mitlerle ilikisi bulunan masal,

ounlukla din d olarak kabul edilmitir. Bu tezde, dinsel boyuttan yoksun bir tr

olarak nitelendirilen masaln, dinle balants olup olmad sorgulanacaktr. Pertev

Naili Boratava gre [m]asal, nesirle sylenmi, dinlik ve bylk inanlardan ve

trelerden bamsz, tamamiyle hayl rn, gerekle ilgisiz, ve anlattklarna

inandrmak iddias olmayan ksa bir anlat[dr] (100 Soruda Trk Halk Edebiyat 80).

Boratavn yapt tanm, masal masal yapan (Ewig 3) eyi aratran Max

Lthinin szleriyle tamamlanabilir. Lthi, Halk Masallarnda Yzeysellik adl

makalesinde, halk masallarnn yalnzca olaanst dnyay gnlk dnyadan ayran

derinlik duygusundan deil, her anlamda bir derinlik boyutundan yoksun olduunu

sylemektedir (81). Lthiye gre masal kahramanlar da esas, [...] i dnyas ve

evreleri olmayan ahsiyetlerdir; gemi ve gelecekle herhangi ilikileri yoktur (81).

Buna ek olarak Lthi bir baka makalesinde de, masalda, ilahi gce duyulan hassasiyetin

eksikliinden sz etmektedir (Masaln; Efsane.... 66).

Bu iki gr aratrmacy, masaln herhangi bir din inantan ya da din

derinlikten tamamen yoksun olduu sonucuna gtrebilir. Ancak, kendi dnemleri

iinde deerlendirildiinde hakl saylabilecek bu grler, masaln modern yntemlerle

ve farkl bak alaryla incelendii gnmzde, tekrar gzden geirilmelidir. Masal

2
kahramanlarnn Lthinin iddia ettii gibi gemile ilikisi olmayan yzeysel

karakterler olarak deerlendirilmesi mmkndr. Ne var ki, masal yaratan kltrn

masal, kendi gemiiyle ilikilendirerek kurgulad gz nnde alndnda,

Lthinin iddias zerinde tekrar dnmek uygun olacaktr. Bu noktada masaln,

kahramanlarn kendi gemiiyle olan ilikilerini deilse bile, masal reten kltrn

gemiiyle ilikili olduu sylenebilir.

Dier bir aratrmac Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri adl kitabnda, masaln

mitsel ve tanrsal evrenden uzaklat dncesinde olan, Jan de Vriesnin grlerini

eletirmektedir (242). Eliade, Vriesnin sz konusu dncelerini eletirir:

[M]asaln, mitsel dnyann bir kutsallktan uzaklamasn belirtmesi

her zaman doru olmayabilir. Daha ok mitsel motifler ve kiilerin

kamufle edilmesinden sz edilmelidir; kutsallktan uzaklama yerine

kutsalln azalmas demek daha yerinde olacaktr. [....] Ayrca,

masallarda, tanrlar kendi adlaryla iin iine karmazlarsa da,

grnmleri, kahramann koruyucularnn, dmanlarnn ve

arkadalarnn figrlerinde hl belirmektedir. Kamufle edilmilerdir ya

da, daha iyisi, dmlerdir ama ana grevlerini yapmay srdrrler.

(243-44)

Mircea Eliadenin, bu szleri belli bir kltr iin deil, masaln yaatld btn

kltrler iin geerli grnmektedir. Trkiye masallarnda amanizm izlerini ortaya

kartmaya hedefleyen bu tezde, Eliadenin sz konusu grlerinden yararlanlacaktr.

Bu tezin amac, Trklerin slam kabulnden ve Orta Asyadan Anadoluya

gelmesinden sonra, masallarnda mitsel kutsall koruyup korumadn belirlemektir.

Tezde, Trkiye masallarnda, slam-ncesi inanlarn varlndan sz edilip

3
edilemeyecei; sz edilebiliyorsa bunun ne kadar gl olduu gsterilmeye

allacaktr. Buna ek olarak da, masallardaki amanik elerin hangi aralarla

kamufle edildiine deinilecektir. Ancak, asl konuya gemeden nce Trkiyede

yaplm masal almalarndan ksaca sz etmek uygun olacaktr.

B. Trkiyedeki Masal almalarnda amanizm Okuyuu

Trkiyede bilimsel yntemlerle masal derlenmesine ve derlenen masallar

zerinde bilimsel almalar yaplmasna Ignacz Knos nderlik etmitir. Radloffun

Proben: Der VolksLitteratur der trkischen Stmme adyla yaynlanan ve Trk halk

edebiyat rnlerini ieren serinin sekizinci cildi, Knosun derledii 25 masal

iermektedir.

Trkiyedeki masal aratrmalarnn gelimesinde nemli yeri olan bir

aratrmac da Pertev Naili Boratavdr. Boratavn masal almalar ve derlemeleri

eitli makalelerinin yan sra Az Gittik Uz Gittik, Zaman Zaman inde ve Uar Leyli.

Masallar 1 adl kitaplarnda toplanmtr. Bunlarn dnda Boratav, Wolfram Eberhard

ile Typen trkischer Volksmrchen adl almay yapmtr. Bu almalarnda Boratav

ve Eberhard, Aarne-Thompson sisteminin Trkiye masallar iin uygun olmayn

eletirerek kendi sistemlerini oluturdular. Linda Dgh, bu aratrmaclarn masaln

kendi evresiyle ilikilendirilerek deerlendirilmesinin zorunlu olduunu

dndklerine dikkat eker (Folktales and Society 48-49). Masaln kendi evresiyle

ilikilendirilerek alglanmas yaklam, masal aratrmalar asndan nemli bir

gelimedir. Bu yzden, Boratav ve Eberhardn almalarnn deeri, Dghin bu

saptamas gz nne alndnda daha iyi anlalmaktadr.

4
 Trkiyede yaplm dier masal almalarnn ou, Trkiyenin eitli

blgelerinde derlenmi ve bir kitap haline getirilmi masal metinlerinden olumaktadr.

Bunun dnda Trkiye masallar, masal tipleri ve motif zmlemesi asndan

incelenmitir. Saim Sakaolunun Gmhane Masallar Metin Toplama ve Tahlil adl

kitab bu tr almalarn ilkidir. Sakaolu, Gmhane ve Bayburt illerinden derledii

masallara, Eberhard-Boratav ve Aarne-Thompsonn masal tip kataloglarna gre

numaralar vermi, motifleri, varyantlar ve motiflerdeki deiiklikleri gstermitir.

Bunun dnda, kitapta yer alan masallarn tema, kahraman ve evre gibi ortak

unsurlarnn saysna ve masallarn ksa zetlerine yer verilmitir. Bu almadan

sonraki masal aratrmalarnn Sakaolunun balatt yntemin snrlarnn dna pek

kmad sylenebilir. Bilge Seyidolu, Erzurum halk masallarna Thompsonun Motif-

Indexi (Alptekin 8), Umay Gnay ise Elz masallarna Propp metodunu

uygulamlardr (8). Ali Berat Alptekin yine Taeli masallarnn zetleri ve metinlerini

vermenin yan sra, bu masallar Thompsonun Motif-Indexine gre dzenlemitir.

Btn bu masal aratrmalarnn ortak bir zellii olduu sylenebilir: bunlarn

hepsi dnyada senelerce nce ortaya kan ve sonradan da eletirilen yntemleri

uygulamaktadr. Bu yntemlerin Trk aratrmaclar tarafndan olduka ge tannmas,

byle bir durumun nedenlerinden biri olarak yorumlanabilir. Trkiye masallar, bugne

kadar kullanlm yntemlerin dna klarak, farkl bak alaryla ele alnmaldr.

Trkiye masallarn dnya masallaryla ortak motifler asndan inceleyen almalardan

farkl olarak, Trk kltrn zmseyerek yaplacak almalara ihtiya duyulmaktadr.

Masallar evrensel balarla birbirine bal olsalar da, her toplum masal, kendi kltrne

zg yntemlerle incelenmelidir.

5
 Bu tezde, sz edilen farkl yaklamlarn eliinde, Trkiye masallarnda

amanizm izleri incelenecektir. Bir inan sistemi olduu iin daha ok din

aratrmalarnn alanna giren amanizmi, edebiyat bilimi asndan incelemek, birok

konuda tutarl ve titiz bir alma yrtmeyi gerektirmektedir. Bu balamda tezde,

amanizm olgusu asl konu olarak deil, masal aratrmalarnda bavurulan bir ara

olarak kabul edilecektir. Tezin odandan uzaklamamak iin, amanizmden yalnzca

masallara yansyan ynleri zerinde durularak sz edilecektir. Bu ynler, yeri

geldiinde masallardan rnekler verilerek ispatlanacaktr.

Ancak bu noktada, amanizm ile Trkiye halk edebiyat arasndaki ilikiden

ksaca sz etmek gerekmektedir. lk olarak, daha nce yaplm bilimsel aratrmalarda

ya da tezlerde Trkiye masallarnda amanizm izlerini inceleyen bir almaya

rastlanmad belirtilmelidir. Elde bulunan kimi makalelerde, masallarn baz

motiflerinin amanizmle ilikili olduu ispat edilmeye allmaktadr. Bahaeddin

gelin Kelolan Masal Motifinin Eski Trk Kkenleri adl makalesi buna rnek

olarak gsterilebilir. Ancak bu makalesinde gel, amanizm hakknda ayrntl

aratrma yapmaktan ok Kelolan masallarnda amanizm izleri grlebileceini

sylemekle yetinmektedir. Aye Ycel, Masallarda Dev ve Yaratl Destanndaki

Benzerleri adl makalesinde, Trkiye masallarnda yer alan dev motifini amanizme

zg yeralt dnyasnn padiah olan Erlikle karlatrmaktadr. Wolfram Eberhard ve

Pertev Naili Boratavn Typen Trkischer Volksmrchen adl almalarnn giri

blmnde de, Trkiye masallarnn baz motiflerinin eski inanlardan kaynaklandna

iaret edilmitir.

Tezin konusuna en yakn almalar, Trk folklorunda amanizm izleriyle ilgili

olanlardr. Bunlarn bir ksmnda Alevi ve Bektai inanlarnn temellerindeki

6
amanizm eleri aratrlmaktadr. Bu tr almalardan sz ederken ncellikle

Mehmed Fuad Kprlnn Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres

Mystiques Musulmans adl aratrmasn anmak gerekir. Daha yeni almalar arasnda,

Ahmet Yaar Ocakn Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri kitabndan

sz edilebilir.

amanizm hakknda ayrntl almalar yapan Abdlkadir nan, Mslman

Trklerde amanizm kalntlarndan sz eder. Ne var ki nann, bu konuyu ele alan

makalelerinde aratrma yapmaktan ok Trk folklorunda amanizm izleri sorununu

ortaya kard gzlenmektedir. Bunun dnda, Trkiye folklorundaki eski inanlar

konu eden makaleler de bulunmaktadr; ancak, bunlarn bir ounda konunun yzeysel

yaklamlarla ele alnd ve genellemeler yapmakla yetinildii gze arpmaktadr1.

Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri balkl almasnda

konuyu daha kapsaml bir ekilde incelemektedir. Ancak bu kitap, Anadoluda yaayan

gelenek ve trenlerin incelenmesiyle snrldr.

Trk halk edebiyatnn amanizm ile ilikisine gelince, Trk klaryla Orta

Asya amanlarnn meslee giri trenlerini karlatran lhan Bagzn Trk Halk

Hikyelerinde D Motifi Zinciri makalesinden sz edilebilir. Ancak bu makale,

amanizmin sadece bir esi ve hikye tryle snrldr. Bunun dnda Ali Duymaz,

Tekerlemelerin Kkeninde amanizm Unsurlar adl makalesinde konudan ksaca sz

etmektedir.

Trkiye halk edebiyatnn snrlarnn dnda olmasna karn, szl edebiyat

aratrmalarnn arasnda nemli yeri olan Nora Chadwick ve Victor Zhirmunskynin

1
Bu konuyu ele alan makalelerin detayl knyelerine tezin Seilmi Bibliyografya blmnde yer
verilmitir.

7
Oral Epics of Central Asia adl kitabndan sz etmek uygun olacaktr. Trk

aratrmaclar tarafndan nadiren bavurulan bu alma, Orta Asya halklarnn szl

edebiyatn amanizm eleri asndan incelemektedir.

Masal, eitli aratrmaclar tarafndan deiik bak alaryla ele alnmtr. Bu

tezde ise masal, i yaps ya da ayrc zellikleri asndan deil, Trkiyede yaatlan

eski inanlarn yanstld bir tr olarak ele alnacaktr. amanizm hakkndaki eitli

aratrmalar gz nnde bulundurularak masal kahramanlar ve masal diyar, sz edilen

inan eleri dikkate alnarak incelenecektir.

C. Tezin Yntemi

Tezde, Ignacz Knosun 1885-1890 yllar arasnda derledii ve Probenin VIII.

cildinde yer alan masallar ve Pertev Naili Boratavn Zaman Zaman inde, Az Gittik Uz

Gittik ve Uar Leyli adl kitaplarndaki masallar, amanizm asndan incelenecektir.

Bu masallarn seilmesinin nedenleri, erken dnemde bilimsel yntemlere uygun olarak

derlenmi olmalar, zerlerinde ok fazla aratrma yaplmam olmas ve amanizmle

ilgili malzemeler asndan zengin olulardr. Trkiyede bilimsel yntemler dnda

derlenmi birok masal bulunmaktadr. Ne var ki, masaln anlatcdan derlendii

ekliyle deitirilmeden yazya aktarlmas, gelenek ierisinde yaatlan eski kltre ait

elerin aa kartlmas asndan nemlidir. Bu konudan sz eden Pertev Naili

Boratav, szl gelenekte slup, dil ve ifade olgunluuna erimi bir tr olan bu

anlatlarn, usta bir masalcdan derlendii takdirde hi dokunulmadan yaymlanmas

gerektiini vurgular (Zaman Zaman inde 11). Boratav, masaln hi dokunulmadan

yaymlanmasnn ne demek olduunu yle aklamaktadr:

8
 Ben, masaln dilinde ve slubunda da halk sanatsnn enisini

brakmal diyorum. Bunu yaparken, szl anlatmann yazya geerken

gerektirdii baz ufak dokunmalar elbette olacaktr: ive farklarn,

blgelere gre eitlenen gramer tasarruflarn, yalnz szl anlatmada ie

yarayan, kitaba geen metinde ise, onun deerine zarar getiren przleri

gidermek gibi (Zaman Zaman inde 11)

Boratavn nemle vurgulad yntemlerle derleme yapan bir aratrmac da

Ignaz Knostur. Knos, Proben iin yazd nszde toplad masal

malzemesinden yirmi drt tanesini seip bu cilde koyduunu belirtmektedir. Bunun

dnda Knosun, masallarnn, stanbul, Bursa, zmir, Ankara ve Aydn gibi byk

ehirlerinden ve dorudan halkn azndan (10) derlendii bilinmektedir. Bu nedenle

tezde, sz konusu yntemlerle masal derlemesi yapan Boratav ve Knosun almalar

incelenmek zere seilmitir.

Tezin Masal Kahramanlar balkl ilk blmnde masal kahramanlarnn

zellikleri, ilevleri ve eylemleri ele alnacaktr. lk alt blmnde asl kahraman, ikinci

alt blmnde ise yardmc kahraman olarak nitelenebilecek ak sakall dervi

incelenecektir. nc alt blmde, masallardaki ikincil kahramanlar zerinde

durulacaktr. Bu karakterler, amann kiiliiyle karlatrlarak masallardaki

amanizm etkileri aa kartlacaktr.

Tezin Masallarda Doastlk baln tayan ikinci ana blmnde,

masallarn doast boyutu irdelenecektir. lk alt blmnde, masallardaki kular ile

hayvanlar, tadklar doast zellikleri asndan aratrlp eski Trk inanlaryla

badatrlacaktr. kinci alt blmnde ise, masal kahramanlarnn dnyaya gelmesi ve

hayata dn olaylarnn olaanst taraf ele alnacaktr.

9
 Masal Alanlar adl tezin son ana blmnde ise masal dnyasnn yapsyla

amanizm inanlarna zg dnya dzeni karlatrlacaktr. Birinci alt blmde,

yeryz dnyas, ikinci alt blmde ise gk ve yeralt dnyalarnn e ve zellikleri

irdelenecektir.

10
 BLM I

MASAL KAHRAMANLARI

Trkiyede zengin bir masal hazinesinin varlndan sz edilebilir. Bu zenginlik,

byk lde masal kahramanlarnn eitliinden kaynaklanmaktadr. Masallarda

gerek insan zellikleri tayan kahramanlarn yan sra, olaanst zelliklere sahip

hayvanlara ve dier yaratklara da rastlanmaktadr. Ne var ki, insan kahramanlar

arasnda da bir takm farkllklar bulunmaktadr. Sradan padiahlar, ehzadeler,

kyller ve obanlarn yan sra, olaanst nitelikler tayan kahramanlara da rastlamak

mmkndr. Kahramanlarn olaanst niteliklerinin kkeni, eitli tarihsel

dnemlerde aranmaldr. Tezin bu blmnde, insan kahramanlarn sra d

zelliklerinin amanizm kkenli olduu ispatlanmaya allacaktr. Bu balamda, asl

ve ikincil kahramann yan sra, birok masalda nemli bir yer tutan ak sakall

ihtiyarn zellikleri, amanizmle ilikilendirilerek incelenecektir.

A. Asl Kahraman

Her masaln tek bir kahramann maceralarna dayand sylenebilir. Bu tezde

kahraman, asl kahraman ve ikincil kahraman olarak iki ayr balamda ele

11
alnacaktr. Bu noktada ncelikle, asl kahramann zelliklerine yer verilecektir. Asl

kahraman, erkek ya da kadn olabilecei gibi, masal dnyasnn farkl tabakalarna ait

zellikler de tamaktadr. Bir baka deyile, masal kahramanlar arasnda padiah

ocuklarnn yan sra, fakir insanlar da yer almaktadr.

1. Kahramann Yolculuu

Masallar, kahramann yolculuu etrafnda ekillenmektedir. ncelenen

masallarda kahramann yola k nedenleri ve yolculuu srasnda bandan geenlerle,

amann ayin srasnda yapt yolculuk arasnda baz benzerliklerin olduu

grlmtr.

Nora Chadwick, Oral Epics of Central Asia adl almasnda, Orta Asyada

yaayan Trk halklarnn szl edebiyatyla amanizm arasndaki ilikilerden sz

etmektedir. Chadwickin vurgulad ortak noktalardan biri, yolculuk temasdr.

Chadwick, amanlarn yapt kamlanienin2 baz elerini Abakan Trklerinin

destanlaryla karlatrmaktadr. Yazara gre, erkek ve kadn destan kahramanlarnn

Gklere yolculuklar, amanlarn yolcuklarna ok benzemektedir (249). Ayn ekilde

destan kahramanlarnn yeralt dnyasna yapt olaanst yolculuklar, amannkiyle

birok ortak nokta tamaktadr (253). Bunun dnda Chadwick, Altay amanlarnn

yolculuunun Kutadgu Biligde bulunduunu sylemektedir (251).

2
Abdlkadir nan Tarihte ve Bugn amanizm adl kitabnda kamlanieden sz ederken bunu yin ve
yin srasnda sylenen dua, ilhi ve afsunlar olarak iki ayr eye ayrtmaktadr. Oysa ki, bu iki eyi
ayrlmamas gerekir. amann syledii szler, kard sesler, yapt hareketler bir btnlk olarak
deerlendirmelidir. Bu balamda, tezde Batl almalar ve tercmelerin byk ksmnda olduu gibi
(Alekseev, Chadwick, Novik) Rusa kamlanie kelimesini kullanmak uygun grlmtr.

12
 amann kamlaniesini inceleyen bir baka aratrmacysa, Elena Noviktir.

Novik, Szamanizm syberyjski: Obrzd i folklor. Prba porwnania struktur (Sibirya

amanizmi: Rituel ve Folklor. Yaplar Karlatrma Denemesi) adl almasnda,

kamlanieye Proppun yntemini uygulanarak, bunlar biimsel ve yapsal adan

incelemektedir. Novik, kamlanieyi szl edebiyatla karlatrr ve amann ayini ile

szl edebiyat arasndaki biimsel benzerlikleri ortaya koyar.

Grld gibi, amanla destan ya da masal kahramanlarnn yapt yolculuk

temasn karlatran almalar mevcuttur. Ne var ki, bu tezde, Chadwickten farkl

olarak Orta Asya szl edebiyat yerine, Trkiye masallarnda ve Novikten farkl olarak

biim asndan deil, ierik asndan yolculuk temas ele alnacaktr.

Bu noktada, amann yolculuunu Mircea Eliadenin amanizm adl kitabndan

zetlemek uygun olacaktr.

amann saaltc ve ruh-tayc olmas, esrime tekniklerini bilmesi

sayesindedir; yani onun ruhu hi zarar grmeden bedenini terk edip ok

uzak yerlere yolculuk yaplabilir. Yeralt dnyasna gidebilir, Ge

kabilir. Kendi esrime yaants sayesinde dnya-d blgelerdeki

yollar renmitir. Gerektiinde Yeraltna inip Ge kabilir, nk

daha nce de dolamtr oralarda... Bu insana yasak blgelerde kaybolma

tehlikesi her zaman vardr geri, ama srra ermesiyle kutsallk kazanan ve

yardmc ruhlarn yanna alan aman, bu tehlikeyi gsleyebilecek ve

byle gizemli bir corafyada servene atlabilecek tek insandr. (214)

amann yolculuunu anlatan bu szler, birok masal kahramannn yolculuu

iin de sylenebilir. Buna rnek olarak Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masal

verilebilir. Bu masaldaki kahramann yolculuu amann yolculuuyla

13
zdeletirilebilir. Masalda, her sene elma veren bir elma aacnn meyvelerini alan

bir dev ve padiahn olunun mcadelesi anlatlmaktadr. olan srayla devi

ldrmeye alrlar; sonunda kk ehzade devi yaralar. Bunun zerine onu ldrmek

iin karde, devin lkesine giderler. Orada zeri ar bir tala kapatlm bir kuyuyla

karlarlar. Kk ehzade ta kaldrarak girdii kuyunun dibinde gzel kz grr.

ehzade srayla kzlar kuyudan yukar karr. Kardelerinin baarsn kskanan

aabeyleri onu kuyunun dibinde brakarak ipi yukar ekerler. Bylece kk ehzade

yerin yedi kat dibine iner ve ulat lkede suyun ban tutan bir devle mcadele

ederek kurban verilmek zere bekleyen padiahn kzn kurtarr. Ardndan,

Zmrdanka kuunun yavrularn ylann yemesine engel olur. Bunun karlnda da

kutan kendisini yeryzne karmasn ister. Kahraman, kuun yardmyla yeryzne

kar. Yeryznde de baz mcadeleler veren kahraman, sonunda memleketine ular.

Ayn rnee kk farklarla Bin Liraya Bir Nasihat (Uar Leyli 36),

ahmaran (Uar Leyli 67), Bostanc Dede (Zaman Zaman inde 189) gibi

masallarda da rastlanmaktadr. rnek olarak Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl

masaln seilmesi, masalda yolculuk temasnn yeryz ve yeraltn birlikte

kapsamasdr. Masalda, amann yolculuuyla kahramann yolculuu arasnda

paralellikler gze arpmaktadr. aman, dnyalar arasnda seyahat ederken yolda hem

onu engelleyen hem de yardm eden varlklarla kar karya gelmektedir. Bununla

birlikte, yolculuu srasnda amann birok yetenek ve zellie sahip olmas

gerekmektedir. Kahramann da tpk aman gibi yolculuu srasnda kendisine engel

olmak isteyen varlklarla karlat ve olaanst glerden yardm ald

gzlenmitir.

14
2. Kahramann zellikleri

aman ile masal kahraman arasndaki benzerlikler, ikisinin de yola kmadan

nceki durumlarnda grlebilir. Masallarda kahramanlarn maceraya atlmadan nce

ounlukla sradan insanlar olmas dikkat ekicidir. rnein, Gl Peri (Proben 225)

ya da Bir Zalim Padiah (Uar Leyli 47) masallarda asl kahraman, bir padiahn

nc oludur. Kardelerine gre hibir stnl ya da bir farkll yoktur. Ayn

ekilde Kveci Gzeli (Proben 258) ve Kveci mer (Proben 292) masallarnda

balangta fakir ve sradan insanlar, olaanst olaylar yaarlar. Sihirli Kandil

(Uar Leyli 132) masalnda da, Kuam adl bir terzinin Taku adl bir olu, babasnn

lmnden sonra annesiyle yaar. Btn bu rnek verdiimiz masallarn kahramanlar,

gayet normal bir yaam srdrrken onlarn hayatlarnda beklemedikleri olaylar ortaya

kar. Bu olaylarn sonucu olarak bu ana kadar sradan insan zellikleri gsteren

kahramanlar, olaanst nitelikler kazanmaya balarlar.

Masal kahramannn normallii, aman adaylarnn betimlemelerini

hatrlatmaktadr. Marie Czaplicka, Aboriginal Siberia adl kitabnda Altaylarn sadece

seilmi bir kiinin, onun isteine kar olsa bile, aman olabileceine inandklarn

sylemektedir (178). Nora Chadwick ise, Oral Epics of Central Asia adl almasnda

sz ettii gibi aman, birlikte yaad insanlardan farkl grnmemektedir (238). Ayn

dnceye Abdlkadir nan Tarihte ve Bugn amanizm adl kitabnda yer vermektedir:

Kamlar gerek erkek, gerek kadn olsunlar bir kast halinde bulunmazlar.

Mensup olduklar boy, oymak ve kyn yesi olarak halk iinde yaarlar.

Onlarn baka fan insanlardan stnl ancak yin yaptklar, tanrlar

dnyasna kartklar, ekstaz haline geldikleri anlarda olur. Ekstaz hleti

getikten sonra kam da baya kiilerden farksz olur (79)

15
 Bunun gibi olaan bir insan olan masal kahraman, birden bire olaanst

zelliklerini nasl kazanmaktadr? Onun normalliini bozan nedir? Bu sorulara cevap

verebilmek iin masal kahramannn yola k nedenlerinden sz etmek uygun olacaktr.

Yola knn dolaysz nedenleri arasnda, masal kahramannn grd ryann

yer ald sylenebilir. Kahraman, ryasnda grd kz bulmak iin yola kar.

rnein Altn Toplu Sultan (Zaman Zaman inde 182) masalnda, kk ehzade

ryasnda ayn on drd gibi gzel bir kz gr[r], bu kza can u gnlden vurul[ur].

Ryasnda o kzn bir de resmini vermiler[dir]. ehzade uyannca Ne yapsam da bu

gzeli ele geirsem? diye dnmeye bala[r]. Nihayet kararn ver[ir]: Bir ata

atlayarak yola revan ol[ur] (182).

Muradna Ermeyen Kz (Proben 186) adl baka bir masalda yine grlm

rya, asl kahramann yolculuunun nedeni olarak dnlebilir. Ancak farkl olarak

rya, asl kahraman olan kz tarafndan deil, ona k olan Yemen padiahnn olu

tarafndan grlmtr. Padiahn olunun ryasnn sonucunda kz, uzun bir yolculua

kmakta ve onu engelleyen birok olay yaamaktadr.

Hsn Yusuf (Uar Leyli 55) masalnn kahraman olan padiahn kz da hi

grmedii cad karsnn olu Hsn Yusufa k olur ve aktan hasta olur; [g]nden

gne sararm, solmu, ayvalardan renk alm[tr] (55). Saraya gelen doktorlardan

hibirisi kzn hastaln tedavi edemez. Sonuta bir doktor kzn hastalnn gnl

derdi olduunu syle[r] (55) ve kz babasndan izin alarak k olduu kiiyi aramak

iin yola kar. Meer cad karsnn olu da ryasnda bu kza k olmu ve kzn

derdiyle dner dururmu (56).

Ancak masallardaki rya, her zaman ak ile ilgili deildir. Yatalak Mehmet

(Zaman Zaman inde 114) masalnn kz kahraman ryasnda grd derviin

16
dn dinleyerek babasna, onu tuz kadar sev[diini] (114) syler. Bu szlerinin

deerini anlamayan padiah, kzn saraydan kovar. aresiz kz da alaya alaya

yollara d[er] (115).

Hsn Yusuf (Uar Leyli 55) masalnda olduu gibi, kahraman ald arnn

devamnda uzun bir hastala debilir. Buna benzer bir hastal Hsn Yusuf

ehzade (Zaman Zaman inde 144) adl masalndaki padiahn kz olan masal

kahraman geirmektedir. Penceresine gelen bir kua k olduu iin

[s]ultan [...] gn gnden sararp solmu. [....] Aradan gene gnler

gemi. [....] Yavrucak artk yemez imez olmu. Her tarafa haberler

yaylm. Sultan Hanm hasta diye, ama kimse derdine are bulamam.

Artk dnyada doktor, hekim kalmam. En sonunda biri gelmi. Sultan

ona: Ben ak hastasym. Babama: Kznz yalnz bana seyahate

kmal, baka trl iyileemez, deyin demi. (144)

rnek verilen masallarda rya araclyla alnm ar, kahramann yaayaca

btn olaylarn k noktas olarak dnlebilir. Burada sz edilen kahramanlarn

ald haber, ar ya da d sorgulamadan kabul edip kendi hayatlarn teslim

etmeleridir.

lhan Bagz, Trk Halk Hikyelerinde D Motifi Zinciri adl makalesinde

Trk klarnn hayatn anlatan halk hikyelerinin birounun bir d motifi zinciri

(24) ile baladn sylemektedir. Bagze gre btn halk hikyelerinde bu d

motifi zinciri ayn olmazsa da hikyelerin hepsinde tekrarlanan birka eden sz

edilebilir (25). Bu eler yle sralanabilir:

a. Gen erkek, bazen de kz ve erkek bir Pirin elinden dlerinde ak

dolusu ierek birbirine k olurlar.

17
 b. kiyi ien olann vcuduna bir ate der, yanar. Kza sarlmak, onu

kucaklamak ister, der baylr, azndan kpk gelerek gnlerce baygn

yatar.

c. Herkes onu deli olmu sanrken, bir kocakar bunun ak hastal

olduunu anlar [....].

d. Dte grnen ihtiyar, kn hayat boyu yardmcs, koruyucusu olur,

ve ona bir mahlas verir.

e. Bu d nedeni ile gen, kelimenin her iki anlam ile k olur, yani hem

saz alp iir syler, hem de gzele sevdalanr. (25-26)

Bagze gre bu motif zinciri, meslee altrma, eski bir kiiliin sembolik

ekilde ldrlmesi ve yeni bir kii olarak, yeni adla meslee girme[sidir] (26). Yazar,

klarn kendi meslee seilip girmesi, amanlarn meslee seilmeleri ve bu meslee

girme trenlerine benzetmektedir (29).

aman olabilmek iin aman aday ruhlar tarafndan seilmi olmalyd.

Altayllarn inanlarna gre hi kimse kendi istei zerine aman olamyordu

(Czaplicka 178). aman olmak iin belli bir nesilden gelmek gerekiyordu. aman,

meslee seilmesine dair ary, atalarnn ruhlar araclyla alrd. Bu ar,

genellikle olgunlama dneminde, rya ya da hayal bir gr araclyla, bazen de gen

aman adaynn geirdii iddetli bir hastalktan sonra gelmekteydi. Bir gencin aman

olmas, bu meslei hibir zaman terk edemeyecei anlamna geliyordu (Chadwick 239).

Bagzn makalesine yaplan gnderme, masallardaki rya motifini halk

hikyelerindekine d motifi zinciri karlatrlmasna olanak salamaktadr. Sz

konusu motifin, halk hikyelerdeki kadar zengin olmasa da, yukarda rnek olarak

verilen masallarda varlndan sz edilebilir. Masal kahraman grd dte bir kza

18
(ya da erkee) k olur, bu nedenle de hastalanr. Etrafndakiler hastalnn nedenini

anlamazlar, are baka bir yerden gelir. Masaln sonunda da birbirine k olan olanla

kz kavuurlar. Ryada grlm ve sonradan yardmc olan dervi konusuna gelince,

bu da birok masalda yer alr, ancak masaln asl kahraman olmad iin derviler bir

sonraki altblmde ele alnacaktr.

lhan Bagzn halk hikyeleri iin dile getirdii d motifi zinciri, incelenen

Trkiye masallar iin de snrl biimde geerlidir. Bu balamda, Bagzn halk

hikyelerindeki d motifi zincirinin amann meslee girmesine benzetmesi, masal

kahramanlar iin de geerli olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Masal

kahramanlarna arnn, meslee giri anlamna geldii sylenemese de, kahramann

yola kna bir ar olarak dnlebilir. Masal kahraman bu ary kabul eder ve

btn engellere kar kt yoldan geri dnmez.

aman, dnyalar arasndaki yolculuk boyunca birok zorluk ve engel ile

karlaacaktr. Orta Asya amanlar arasnda aman okulu trnden bir kurum

tannmamaktadr. Evren, tanrlar ve ruhlar hakkndaki bilgileri aman, yaad

toplumun her yesi gibi bilmektedir (Basilov 24). aman, gcn ve yeteneklerini

kendi abasyla deil, yardmc ruhlardan ald bir ilham yoluyla kazanmaktadr

(Chadwick 241). amann kazand bilgilerin, yolculuk srasnda ok nemli bir yeri

vardr:

Evrenin yollarn kat etmeye arlan aman, yolunu kaybetmemek iin

bu yollar mmkn olan en iyi ekilde tanmaldr; kendisini izleyen

varlklarla devaml olarak kar karya gelme olasl nedeniyle onlarn

geleneklerini, dillerini ve detlerini renmi olmas gerekir; belirli

19
 hedeflere ynelmesi nedeniyle bu hedeflere nasl varacan bilmelidir.

(Roux 64 )

Bu noktada, yine aman ile masal kahraman arasndaki benzerliklerden sz

edilebilir. Masal kahramannn, girdii yolda birok engel ile karlamas kanlmaz

bir olgudur. Masallarn ounda kahraman, belli durumlarda nasl davranmak zorunda

olduunu bilmektedir.

Birok masalda gzlenen bir baka durum ise, kahramann yolda dev karsna

rastlamasdr. ah Bender (Proben 216) adl masalda kz, bakar ki bir dev kars

oturmu, hamur yrur, hemen kz memelerine sarlr, emmeye balar. Dev kars der ki:

Eyer benim mememi emmemi olaydn, ben seni yerirdim (217) Eskici Kz

(Proben 198) masalnn kahraman ise bakar ki dev kars bir memesi s omuzunda, bir

memesi sol omuzunda. Selamn aleykm valide Aleykm selam lum, eyer bana

selam vermeyeydin, seni yerdim (200).

Bu iki durumda kahramann davran doal grlmektedir. Baka bir deyile,

kahramann dev karsnn karsnda gereken tepkiyi gstermesi, sanki kendinde olan bir

yetenekten kaynaklanr gibidir. Masaldaki dier kahramanlarn bu yetenekten yoksun

olmalar, asl kahramann zelliklerine vurgu yapldn dndrmektedir.

Masal kahramanlarnda ska grlen bir yetenek, ekil deitirebilmesidir.

Ancak bu yetenek, asl kahramanlara zg deildir. Bu balamda ekil deitirme

konusunun tamam tezin ikinci blmnde ele alnacaktr.

20
B. Ak Sakall Dervi

slamiyetin kabulnden sonra, eski inanlar Trk kltrnde, ksmen yaamaya

devam etmitir. Btn byk deiimlerde olduu gibi, o dnem de bir gei evresidir.

Bu gei evresinde yeni din, eski inanlarla karmtr. Yeni inan sistemi, eski dine ait

baz eleri tamamen ortadan kaldrrken bazlarn kabul etmitir. Bu ekilde eski

inan sistemine ait eler, slam ile birlikte deiim ve dnm geirerek bugne kadar

Anadolu folklorunda korunmutur. Mehmed Fuad Kprlnn Influence du

Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres Mystiques Musulmans adl almasnda

belirttii gibi, Trklerin Doudan slam lkelerine gmesi, 10. yzyldandan 14.

yzyla kadar srd iin slamlama sreci, yzlerce sene olarak ele alnmaldr.

Kprlye gre amanizmin etkisinin srekli yenileip kendi gcn tamamen

kaybetmemi olmasnn nedeni de slamlama srecinin uzunluuna baldr (10-11).

Mistik Mslman tarikatlar da, eski din olan amanizmden etkilenmilerdir.

Bu konuyu Mehmed Fuad Kprl, yukarda sz edilen almasnda ele almaktadr.

Kprl, menkbelere gre, en eski Trk tarikat olan Yeseviyyenin kuruyucusu

Ahmed Yesev ve onun baz dervilerinin ku ekline girip uabildiklerini

sylemektedir. Ayn iddia, Bekta menkbelerinde de bulunmaktadr (9). Kprl, 13.

yzyln sonunda lhanl saraynda nl olan Barak Babann, amanizmin suf

tarikatlara brakt etkisine iyi bir rnek olduunu sylemektedir (14). 14. yzyln

balarnda Barak Baba, talebeleriyle birlikte Dimeke geldiinde giydikleri elbiseler,

byk bir aknlk uyandrmtr (16). Tra edilmi sakallar, bol byklar, yanlarnda

tadklar ift boynuzlu kee balklaryla bu derviler son derece farkl bir

grnmdedirler. Boyunlarnda kna ile boyanm boa kemikleri, engelli asalar, ve

21
anlar tayorlard (16). Kprl, dervilerin bu elbiseleri ve hakkndaki menkbelerden

yola karak, Barak Babann amanizmden nasl etkilendiini aklamaktadr. ift

boynuzlu balktan sz ederken amanlarn trenlerinde kullandklar baln nemini

vurgulamaktadr (17). Dier nemli bir zellik, kularn binek hayvan olarak

kullanlmasdr (18). Bunlarn dnda Kprl, Bakurt Mslmanlarnn kulland,

sihir ve by kitaplarnda aslanlara binen ve ylanlar asa olarak kullanan Trk

azizlerden sz edildiini belirtmektedir. Bekta menkbelerinde de buna benzer

rneklere rastlanr (19). Kprlye gre uzun bykl azizler, Krgz-Kazaklarn

dualarnda yer almaktadrlar. Bunlar da amanlarn dualarnn slamlam bir

formundan baka bir ey deildir (19).

Kprlnn zerinde nemle durduu bu konuyla ilgili Abdlkadir nan

aratrmalar yapmtr. nan, Tarihte ve Bugn amanizm adl kitabnda konuyu u

biimde ele almaktadr:

slam eyh ve dervilerinin menkbelerine benzeyen menkbeler [...]

kamlar-amanlar hakknda da sylenir. Bunlardan bazlar cahil

Mslmanlar arasnda eyhler ve derviler hakknda sylenen menkbe ve

efsanelerden farkszdrlar. Atee atmlar yanmam, ku suretine

girmi umu, iki rakip aman boa suretine girip kavga etmiler gibi.

(86)

Ahmet Yaar Ocak da, Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri adl

almasnda, Alev ve Bekta inanlarnn kkleri arasnda, dier dinlerin yan sra,

amanizmi de gstermektedir. Szl kltr ve sosyal yaam arasndaki iliki dikkate

alndnda, her aratrmacnn dncelerinden yola karak, din ve sosyal

yaamdaki amanizm etkilerinin Trkiye masallarnda da mevcut olduu sylenebilir.

22
 Halk arasnda yaygn menkbelerde bilinen ahslar, menkbe trne yakn masal

anlatlarnda da grlmektedir. Max Lthinin Masaln; Efsane, Menkbe, Mit, Fabl ve

Fkra Gibi Trlerden Fark adl makalesinde belirttii gibi [a]rtk kendilerine

inanlmayan efsane ve menkbeler kitaplarda yaamaya devam ederken, masal bir

durumda kendini yenileyerek gnlk hayatta yaamn srdrr (67). Bu balamda

menkbelerdeki Babann, bir ekilde ak sakall dervi olarak masallarda varln

srdrd sylenebilir. Bu iddiay desteklemek iin ahslar arasndaki ortak noktalar,

bu altblmde incelenecektir. Babalara zg niteliklerin dier kahramanlarda da

bulunmas konusu ise, bir sonraki alt blmde deerlendirilecektir. Ayn zamanda,

masal dervilerinin aman zellikleri, menkbelerin yan sra amanizm ile ilgili dier

kaynaklara da bavurarak ele alnacaktr.

ncelenen masallarn byk ksmnda ihtiyar bir adam bulunmaktadr. Bu

kahramann yer ald masallarn okluu ihtiyar dervilerin oynad roln nemini de

gzler nne sermektedir. htiyar adamn betimlenmesi ve ad masaldan masala farkllk

gstermesine ramen, kahraman tiplemitir. Masallarda, bu tipten, genelde dervi,

ak sakall dervi, Hzr, ak sakall ihtiyar biiminde sz edilmektedir. Bunun

dnda Kveci mer (Proben 292) adl bir masalda seyah dervi olarak yer

almaktadr. ki masalda da ihtiyar adamn zel ad vardr: Of Baba (Uar Leyli 52)

adl masalda Of, Bostanc Dede (Zaman Zaman inde 189) masalnda ise Bostanc

Dede adn tamaktadr. eitli isimleri tamakla birlikte ak sakall dervi,

masallarda eitli ilevleri gerekletirmektedir.

23
1. Yardmc Olmas ve t Vermesi

Masal kahramanlarnn grdkleri ryalar ele alndnda kahramann ryasnda

bir dervii grebildiinden sz edilmiti. Bu duruma, Yatalak Mehmet (Zaman

Zaman inde 114) adl masaln yan sra baka rnekler de verilebilir. Dervi, t

vermenin dnda gelecekte olacak olaylar hakknda da kahramana bilgi vermektedir.

Altn Kl (Uar Leyli 25) adl masalda, bir deirmenci kz, ryasn u biimde

anlatmaktadr: [B]en evlenecekmiim, bir ocuum olacak ve bir gn kraln yerine

geecekmi, bunlar ryamda bana ak sakall bir ihtiyar syledi ve kayboldu (25). Bu

szleri duyan kral, bu szlerin gereklemesini engellemek iin ne kadar urasa da,

sonunda deirmencinin kznn olu kraln yerine gemektedir.

Adsz-16 (Uar Leyli 121) masalnda da padiah bir rya grm. Ryasnda

birisi Senin doacak ocuun kz olursa bana trl trl belalar gelecek, memleketin

mahvolacak, eer erkek olursa byle bir tehlike yoktur, dikkat et demi (121). Bu

masalda yine ryada sylenmi szlerin gerekletii durumu grlmektedir: Padiahn

kz doar ve memleket gerekten mahvolur.

Bu iki masalda sz konusu olan, gelecek olaylardan masal kahramanlarn

haberdar etmektir. Birinci masalda olduu gibi haberdar eden kiinin ak sakall bir

ihtiyar olmas, bize yine hem menkbelerdeki Babalar hem de aman hatrlatabilir.

Ahmet Yaar Ocak Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri adl kitapta

Otman Baba, Hac Bekta gibi gelecekten haber veren dervilerin rneklerini

vermektedir (150-51). Bununla birlikte gelecekten haber vermek amann temel

grevleri arasnda yer almaktadr (150). aman, gelecei fal bakmak yoluyla

renebildii gibi baka yollar da kullanr. rnein Ocak, amann ruhunun geici

24
olarak bedeninden ayrlp gizli lemlerde dolamak sretiyle gayb bilgilerini almas,

teki de, ge ykselerek Tanrnn yanna gidip gelecekte olup bitecekleri bizzat ondan

ren[diini] (153) belirtmektedir. Bu balamda masal kahramanlarnn rya boyunca

gelecei renmesinin, amanizm inanlarnn bir kalnts olduu sylenebilir.

Dervi, masal kahramannn yolculuu srasnda yardm eden karakterlerden

biridir. Derviin tleri sayesinde kahramanlar, verilen grevleri yerine getirebilmek

iin gereken bilgi ya da yetenei kazanrlar. Adsz-1 (Zaman Zaman inde 18) adl

masalda Hzrn yardmyla kahraman istedii amaca ular. Yatalak

Mehmet(Zaman Zaman inde 114) adl masalda ise derviin konumu yledir:

Mehmet kuyunun dibine inedursun, yar yola varnca karsna nur yzl,

ak sakall bir dervi kar. [....] Mehmeti durdurur, der ki Olum, sen

daha yedi kat yerin dibine ineceksin. Orada bir Arap greceksin, bir

duda yerde, bir duda gkte. Bu Arabn yannda dnya gzeli,

karsnda da pamuk stnde bir kurbaa vardr. Arap sana soracak: Bu

kurbaa m gzel yoksa bu dnya gzeli mi? Sen dersin ki: Dnya

gzelini bir tarafa brak ya, u kurbaann gzleri beni yakt. Haydi

imdi gle gle yolun ak olsun. (118)

Bu masalda dervi, yeraltndaki dnyada bekleyen, masal kahramannn yolunu

zorlatrabilecek bir engel hakknda bilgi vermektedir. Burada derviin, amana

yolculuu srasnda yardm eden yardmc ruhun roln stlenerek masal kahramanna

yardm ettii grlmektedir.

Derviin yardmc olduu bir dier durum da ocuksuz iftlerin ocuk sahibi

olmasdr. Byle durumlarda derviin verdii t amanizme dolaysz bir gnderme

olarak dnlebilir. Kara Ylan (Proben 203) adl masalda ocuu olmayan padiah

25
derdine are bulmak iin vezirle birlikte yola kar. Yolda dinlenirken [k]ar taraftan

ak sakall nur yzl, beyaz elbiseli bir dervi gelir, bunlara selam verir; dervi cebinden

bir elma karr: Ey padiahm, bu elmay al yarsn sen ye, yarsn da sultan hanma

ver, inallah Allah size bir evlad verir der kaybolur (203). Padiah sarayna geldikten

sonra derviin szlerini yerine getirir ve sultan hanm o gece gebe kalr (203). Buna

benzeyen bir durum Gzel Ahmed (Proben 262) adl masalda da yer almaktadr.

Burada da, padiah derdini sylemeden dervi aresini sylemektedir. Ancak, farkl

olarak dervi, padiaha elmann kabuklarn ksrana yedirmesini tler. Bunun

dnda dervi, kendisi gelmeden ocua isim koyulmamasn ister. Sonunda padiahn

olu ve ksran tay doar. Yllar sonra dervi yine gelir ve ocua Gzel Ahmed

ismiyle birlikte ok ile yay verir ve sana insan elinden lm yok (263) der. Gerekten

de masal kahraman derviin verdiklerinin yardm sayesinde btn dmanlar yener.

Bu iki masalda vurgulanmak istenen, derviin elmay vermesidir. Elma aac,

eski inanlara gre ksrl tedavi eden aa zellii tamaktadr. Jean-Paul Rouxnun

Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl almasnda, aalarn cinsel veya yaamsal

yetenekli oluunu eitli olaylarla belirtilmektedir (181). Rouxnun aktardna gre

Manas destanndaki Cakp, eini ksrln tedavi etmesi iin kutsal bir kuyunun

yaknnda ykselen bir elma aacn ziyaret etmeye gnderir; Kazaklarda ksr kadnlar

gebe kalmak iin bir elma aacnn dibinde yerde yuvarlanr (181). Bu balamda

masallardaki elmann ksrl tedavi etmesi, eski inanlarn bir izi olarak

yorumlanmaldr.

26
2. ocuklara Ad Koymas

Gzel Ahmed (Proben 262) masalnda olduu gibi Mehmet Bey (Uar Leyli

93) adl masalda da padiahn olu derviin yardmyla dnyaya gelir. Dervi, elmay

verir ve yine o gelmeden ocua isim konulmamasn tembihler. ocuun ismi

konaca srada, dervi asas elinde meydana km ve ocuun ismini Mehmet Bey

koymu. Dervi padiaha Bu ocuk benim de ocuum saylr, onu biraz gezdireceim

demi (93). Dervi ocukla ayn zamanda doan taynn onun kardei olarak sayldn

syler. Masaln devamnda bu at, Mehmetin btn maceralarnda ona elik eder ve

birok kez hayatn kurtarr.

ocuun dnyaya gelmesine yardm etmenin karl olarak ocua ad koymak

isteyen baka bir dervi de, Sitti Nusret (Zaman Zaman inde 152) adl masalda yer

almaktadr. Ancak yukarda sz edilen masallara gre Sitti Nusret masalndaki

derviin tleri slam elere daha yakn bir zellik gstermektedir. Bu masalda

dervi, elma vermek yerine kahramana bir abdest almasn ve iki rekt namaz klmasn

tler. Yedi sene sonra dervi gelip kza Sitti Nusret adn koyar ve kendi konana

alr.

Gzel Ahmed (Proben 262), Mehmet Bey (Uar Leyli 93) ve Sitti Nusret

(Zaman Zaman inde 152) masallar zerinde durulmasnn nedeni, bu masalda da

derviin ocuklara isim koymasdr. Bu noktada, kahramanlara ad koyan Trk szl

geleneinin nemli bir baka karakterinden ksaca sz etmek yerinde olacaktr.

Kahramanlarn yaptklaryla ad kazanma eylemi Dede Korkut Kitabnda da yer

almaktadr. Asl adlar, kahramanlara Dede Korkut tarafndan verilmektedir. Oysa ki,

Dede Korkut kiiliiyle ilgili Orta Asyada yaayan menkbelerde Korkut, birinci

27
aman-k olarak gemektedir (Zhirmunsky 310). Zhirmunskynin dnda Dede

Korkut Kitabndaki ocuklara isim vermesi zerinde Karl Reichln, Turkic Oral Epic

Poetry adl almasnda durulmaktadr. Yazara gre, bu motif Trk szl edebiyatnn

ska rastlanan motiflerinden biridir. Reichln szlerine gre, isim veren, genellikle

dervi ya da ak sakalldr. Bu durum, trenin kutsalln ve slam-ncesi inanlar

hatrlatmaktadr (51). Trkiye masallarnda, dede-aman tarafndan ocuklara isim

konulmasnn Dede Korkut Kitabnn etkisiyle masallara getiine dair hibir delil

olmadndan, burada sadece aralarndaki benzerlii ve bu motifin amanizm kaynakl

olabileceine iaret etmek yeterlidir.

Derviin gelerek, ocuklara isim koymas motifini amanizme balayan baka

bir yol Ahmet Yaar Ocak tarafndan ortaya konmutur. Yazara gre Tanrnn bir

ihtiyar eklinde grndne dair eski bir amanist inan, Hz. Muhammedin mrcna

benzetilmekle slm bir ehreye brnm olarak ortaya km bulunmaktadr (160).

Ocakn szlerine gre bu inanc yanstan tipik amanist masallara bugn Altaylarda

rastlanmaktadr.

Bunlardan Ay-Mangus masalnda, ad olmayan bir ocua Tanr

tarafndan ad konulmas bahis konusudur. ocuk adnn Tanr tarafndan

konulacan renince onu aramaya kar. Dolarken bir ara insan

sesine benzeyen bir sesin kendisini ardn duyar. Sesin geldii yana

gittiinde, kayn aalarnn birinde duran bir ihtiyar grr. htiyar

ocua Ay-Mangus adn verir. ocuk kim olduunu sorunca da u

cevab alr: Ben insan deilim; ben yaradan Tanrym; babasz bir

insana ad verdim. (160)

28
Ocaka gre bunun gibi birok Altay efsane ve masalnda Tanrnn, gk sakall ihtiyar

olarak grnd bilinmektedir (160). Alntlanan Ay-Mangus masalnn zetinde

geen dervi ile yukarda verilen Trkiye masallarnda geen dervi arasndaki ortak

noktalar, yine masallardaki dervi motifinin baz elerinin amanizm kkenli olduunu

sylemek iin yeterli grnmektedir.

3. Kara ve Kt Olmas

Yukarda ele alnan masallarda dervi, olumlu bir karakter olarak

yanstlmaktadr. Dervilerin nitelikleri genellikle, beyaz ya da ak kelimeleriyle

nitelenmektedir. Ne var ki, incelenen masallardan, Kveci mer (Proben 292) adl

masalda, seyah dervi yer almaktadr. Masallardaki ak dervi ile siyah dervi

ayrmndan sz edildiinde, amanlar arasndaki ayrmdan da bahsetmek gerekmektedir.

Bunun nedeni, amanlarn da, ak ya da kara olarak iki tr olmalarnn (Czaplicka

194, nan 83) masallardaki derviler iin de geerli olduunun dnlmesidir.

Kveci mer (Proben 292) adl masalda seyah dervi yer almaktadr.

merin kahvesine bir gn seyah dervi gelir ve birka gn misafir olarak kalr. Bir

akam dervi, meri bir yere gtrme sz verir; ancak, ne olursa olsun merin ses

kartmamas gerekmektedir. Dervi ile beraber gayet ssz bir yere giderler; orada bir

mraya inerler. [....] Dervi okuyup tespih ekmede olsun, gece yars olur, hemendir

mra kapusundan ieriye braraktan layaraktan bir kz gelir (292). Dervi ilk olarak

kendisi, sonra da kahveci iin kzdan bir hediye ister. nc kez arlnca kz artk

derviin isteklerine dayanamaz, mer ise [m]erhametin yok mu bire adam senin? der

demez hemen oras bir ey olur, dervi yanar kaybolur. [....] Meyer o kz peri kz imi,

29
dervi okuma ile zaptetmi (292). Maarada kalmaktan korkan mer, elle arar bir

kuyu gelir. Oradan kendini atar bir saat kadar beyhu olur. Bir de gzn aar bakar ki

kendi kvesinde oturuyor (292). Kahvecinin kzdan ald amdanda mum yaktnda

bir duda yerde bir duda gkte bir arap gelir ve hanmdan selam ile altn dolu

torba getirir.

Yukarda vurguland gibi, Kveci mer (Proben 292) masalndaki dervi,

seyah dervi olarak nitelendirilen bir dervie rnektir. Bu derviin de kara aman

gibi yeraltndaki glerini elinde tutmaya alt sylenebilir. Kahveciyle birlikte

yeraltna yolculuu bir bakma amann yapt yolculukla zdetir. Sz konusu

masalda dervi, kahveciye yolculuu srasnda rehberlik etmektedir. Dervi, kahveciye

yardm ederek, kz ve kzn hizmetinde olan Arap, kullanmaktadr. Ayn ekilde

aman da, yeralt dnyasnda yaayanlarla iliki kurmaya almaktadr.

Kveci mer adl masaldaki derviin siyahl ayn zamanda onun kt

olduunu dndrmemelidir. Buna kart olarak, Bostanc Dede (Zaman Zaman

inde 189) adl masaldaki dervie baklabilir. Bostanc Dede masalnn asl

kahraman, ak bir ata (191) binen bir ehzadedir. Oysa ki, Ahmet Yaar Ocak,

amanlarn beyaz elbise giymesi ve beyaz ata bindiini belirtmektedir (158). Bu

szlerden yola karak, kahramann beyaz bir ata binmesinin ona, amann niteliklerini

kazandrd dnlebilir. Bu noktada, bir kez daha ak ve kara amanlarn

olduunun hatrlanmas gerekmektedir.

Masaldaki Bostanc Dede ise, asl kahramann yolculuunu engellemeye alan

bir karakterdir. Bostanc Dede, uyuz bir ata binmi, sakal byna karm bir adam

(191) olarak betimlenmitir. Bostanc Dedenin at gerektii zaman iki yannda kanat,

doru bir kheylan (191) olabilir. Bu ata binen Bostanc Dede, asl kahramann kzn

30
kaparak havalanp uar. ehzade, iki kez kz ele geirmeye alnca her iki durumda

Bostanc Dede, at tarafndan uyarlr. ehzade, dier kahramanlarn yardmyla baka

bir uan at bulmay baarr ve bu atn yardmyla kz ele geirir, Bostanc Dede de

atnn stnden atlr.

Sz konusu masaln kahramanlarndan ehzade ve Bostanc Dedede, amanizm

etkilerinin gl olduu grlmektedir. lk olarak ehzade, dnyalar arasnda yolculua

kmakla, beyaz bir ata binmekle, yolculuu srasnda birok yardmc ruhlara-

karakterlere rastlamakla aman hatrlatmaktadr. Dier yandan, Bostanc Dede, dier

derviler gibi sakall bir adamdr. Ancak, daha da nemli olan udur ki, olaanst

zellikleri olan bir atn yardmyla gklere kabilir, byk bir ihtimalle de evi

gklerdedir, nk asl kahraman ancak kartaln srtnda oraya varabilir. Btn

bunlardan yola karak ehzadeye aman, Bostanc Dedeye ise aman yolunu

engelleyen, gklerde yaayan bir ruhun rol yklenebilir. Ancak bu iki karakter

arasndaki sava ile ilgili baka bir yorum da yaplabilir. Czaplickanin szlerine gre

ak ile kara amanlar, arasnda savaabilmektedirler (201). Bu balamda Bostanc

Dede masal, aman nitelikli iki kahraman arasndaki bir sava olarak da dnlebilir.

ncelenen masallardaki ihtiyar kahramanlarn nde gelen nitelikleri arasnda

ekil deime yetenei yer almaktadr. Ancak, asl kahraman ile ilgili blmde

vurguland gibi bu konuyu bir btn olarak ele almak amacyla, sorun almann dier

bir blmnde irdelenecektir.

31
C. kincil Kahramanlar

Asl kahraman, yolculuu srasnda ihtiyar derviin yan sra dier masal

karakterlerine de rastlamaktadr. Bunlar, periler, peri kzlar ve oullar, dev analar,

devler gibi varlklardr. Bu kahramanlarn insan olmamalarna ramen bu blmde ele

alnmalarnn nedeni, insan zellikler tamalardr. Bu konuda Boratav, Masal:

Olaanst ile Gerei Birletiren Sanat adl makalesinde u gre yer vermektedir:

[D]evler canavarlar, cinler, periler, yrtclklar, abartlm boylar

boslar, sk sk ekil deitirme yeteneklerinin dnda, insancl bir dzeye

indirgenmilerdir. nsanlar gibi, iki ahlaksal kategori gsterir: yi ve

kt. nsanlarla olan ilikilerinde de her ey insan toplumlarndaki

gibidir. Hepsi insan dilinden konuur. Devler, canavarlar aile hayat

srdrrler, kimileri iftilik yapar, kimileri avclkla geinir. [....] Bu

insanst varlklarn dnyasnda hkm sren hukuksal, ahlaksal,

duygusal kurallar, insanlarn dnyasndakilerden farkl deildir. (277)

Bu karakterler Boratavn yapt iyi ve kt ayrmnn yan sra yeryz

ve yeralt ayrmyla da tanmlanabilirler. stisnalar olmakla beraber, yeryznde

yaayan karakterlerin ou iyi, yeraltnda yaayanlarn ou ise kt olarak

nitelenebilir. Kimi karakterler, kahramana yardmc olurken, kimileri de kahramann

yolculuunu zorlatrmaya alrlar. Ancak, bu tez asndan nemli olan, ikincil

karakterlerin bir ksmnn amanizm inanlarna balanabilen baz nitelikler

tamalardr.

Bu alt blmn amac, ikincil masal kahramanlarna ait amanizm elerini

ortaya karmaktr. Bu balamda, masallarda rastlanan btn ikincil karakterlerden

deil, tezin konusu asndan en zengin karakterlerden sz edilecektir. Asl kahraman,

32
ikincil karakterlere ounlukla yeryznde ya da yeraltnda rastlad iin ikincil

karakterler iki gruba ayrlarak incelenmitir.

1. Yeryznn Kahramanlar

Yukarda yeryznde rastlanan karakterlerin ounun, yeraltndakilerden farkl

olarak, iyi olduundan sz edildi. Bu ayrmn, en belirgin biimde masallardaki dev

karakterlerinde gzlenebileceini sylemek mmkndr. st dnyaya ait olan

devlerin ou masaln asl kahramanna yardm etmektedir. Bu yardmc devlerden

nde gelenlerin dev karlar (analar) olduunu sylenebilir.

Asl Kahraman adl altblmde bahsedildii gibi kahraman yolculuu srasnda,

dev karlarna rastlamaktadr. ncelenen masallarn byk bir ounluunda, ilk

olarak rastlanann dev karsnn iki ablas olmas ilgi ekici bir durumdur. rnek olarak

Eskici Kz (Proben 198) adl masal verilebilir. Bu masaln kahraman, kz kardei iin

byl bir ine getirmek iin kt yolda bir memesi s omuzunda, bir memesi sol

omzunda (200) olan bir dev karsna rastlar. Kahraman, dev karsna selam verince o,

kahraman yemekten vazgeip ona yardm etmeye karar verir. Ancak kahraman, ineye

sahip olan Bilali sorduunda [e]vladm, buradan gidersin, benim ortanca kardam var,

benden selam getirirsin, sana haber verir (200) der. Ortanca dev kars yine [a]man

lum, biz onu bilmeyiz, bizim byk kardamz vardr, o bilir. Buradan u da aarsn,

arkasnda oturur (200) der. Gzleri anak gibi (200) olan en byk dev kars

kahramana istedii bilgiyi verir. Bunun dnda dev kars, kahraman karlaaca

btn engeller karsnda nasl davranmas gerektiini ayrntl bir ekilde anlatr:

33
 lum [...] imdi gidersin orada iki eme vardr, biri irin akar, biri kan

akar, birinden iersin of ne gzel erbet dersin, birinden iersin of ne

gzel bal dersin, oradan gidersin bakarsn bir kpr kan akar, of ne

gzel su dersin; oradan gidersin bakarsn bir meydan btn dikendir of

ne gzel ayrm dersin; oradan gidersin bakarsn bir kapu, iki tarafnda

birinde aslan birinde, ko, aslann nnde ot, koun nnde et, aslann

nnde otu alrsn koa korsun, koun nnden eti alrsn aslann nne

koyarsn, bakarsn krk kapu. Kapal kapuyu aarsn, ak kapuyu

kaparsn, ieriye girersin, Bilal kede yznde nikab oturur. Hemen

raftan iyneyi alr arkana bakmadan gelirsin. (200)

Kahraman dev karsnn verdii ipularn takip ederek amacna ular. Ayn

kahraman, bir ayna iin bir sonraki gidiinde dev karlarna uramadan ve onlara yolu

sormadan gider. Bu sefer kahraman bekleyen kz kardei, onu bulmak iin yola kar.

Kz, byk dev karsna yolu sorar ve yolu sormayan kardeinin tuzaa dp iki ta

arasnda skp kaldn renir. Ne var ki dev kars, bu sefer kza iyilik yapmak iin

kardeini nasl bulabileceini syler.

Eskici Kz (Proben 198) masalnda grld gibi, dev karlar, kahramana

yolculuu srasnda yol gsterici karakterlerdir. Onlarn verdikleri ipular sayesinde

kahraman, yolunu ve onu bekleyecek engelleri nasl amak zorunda olduunu

renmektedir. Sz konusu Eskici Kz masalnn kahraman, dev karsndan bilgi

almadan tek bana istedii amaca ulaamaz. Urad durumdan ancak kz kardei ve

dev karsnn iyilii sayesinde kurtulabilir.

Ne var ki, dev karlar yol gstermekle yetinmezler. Masal kahramanlarnn

stlerini emmeleri zerine onlar evlat edinip kendi evlerine gtrrler. ah Bender

34
(Proben 216) masalnn kz kahraman, masaln adndaki ah Benderi aramak iin yola

kar. Yolda karlat dev karsnn memelerini emince dev kars, kz kendi evine

gtrr. Ancak, kendi evlatlarna kz gsteremedii iin kza bir tokat vurur, kz elma

olur, rafa koyar (217). Akam evlatlar eve gelince []lum, bir insan lu gelse, benim

mememi emse, sizin neniz olur? (217) diye sorar. Dev karsnn oullar, byle bir

insann onlar iin karde saylacan sylediinde, dev kars elmaya tokat vurur, yine

insan olur, ellerini per, oturur (217). Ne var ki, dev karsnn oullar da ah

Benderin nerede oturduunu bilmedikleri iin kz teyzelerine gnderirler. Kz dev

karsndan bir ceviz alp yine yola kar. Ortanca dev kars da ah Benderin yerini

bilmez ama kza turun verir. Sonuta yine en byk dev kars ah Benderin oturduu

yeri bilir ve kza oraya kadar varabilmek iin gerekli olan ipular ile bir nar verir.

Doal olarak kz, byk dev karsndan ald bilgiler sayesinde istedii yere varr. Bu

masalda vurgulanmaya deer bir olgu, dev karsnn da birer hediye vermesidir. Bu

hediyeler de kahramannn ah Bendere ulamasna olanak salayan unsurlardr.

Masallardaki dev karlarnn amanizme balanan nitelikleri incelenmeden nce

bu konuyla ilgili Aye Ycelin Masallarda Dev ve Yaratl Destanndaki Benzerleri

adl makalesinde yer verdii baz dncelerden sz etmek yerinde olacaktr. Aye

Ycel, masallarda rastlanan dev karakterleri Yeralt dnyasnn padiah olan Erlik ile

karlatrmaktadr. Bu yaklam, detayl olarak bir sonraki altblmde ele alnacaktr;

ancak, Ycelin ortaya kard bir noktann zerinde durmak uygun olacaktr. nk

Ycel, dev-Erlik ilikileri incelerken dev analar[ndan] da ksaca sz etmektedir.

Ycel, devlerden farkl olarak dev analarnn masal kahramanlarna kar gsterdii

iyilii vurgulamaktadr (40). Ne var ki, dev analarnn yardmcl, sadece u cmleyle

aklanmtr: Erlik ve Dev, genellikle olumsuzun temsilcisi olmalarna ramen, zaman

35
zaman kendileri, ocuklar veya kadnlar dier insanlara yardmc olurlar (44). Bu

szlerden yola karak dev analarnn Erlikin ailesinin yeleri olduu sonucuna

varlabilir. Ancak amanizm ile ilgili kaynaklar daha dikkatli incelenince bundan farkl

bir sonucun sz konusu olduu grlecektir.

Mircea Eliade, amanizm adl almasnda Buryat amanizminden sz ederken

aman adaynn bir ata-aman tarafndan eitilmek zere ge gtrldn

sylemektedir. Eliade, ge yaplan bu yolculuk srasnda amann ruhunun, gksel

e ile karlatn bildirmektedir (102). Bu gksel ein rol yolculuu srasnda

amana esin perisi ve yardmc olmasdr (103). Eliade, Sternbergin verdii bilgilere

bavurarak her Telet amann yedinci gkte oturan bir einin olduunu sylemektedir.

aman, Gk tanrs olan lgene doru esrimeli yolculuu srasnda bu eine rastlar ve

ei onu yannda kalmaya arr (103). Eliadenin yer verdii szlere gre amana

grevinde yalnz gksel ei deil, baka kadn-cinler de yardm ederler. On drdnc

gkte lgenin dokuz kz bulunur; amana sihirli glerini [...] onlar balar (103).

Eliade, amann yolculuunda rastlad bu gksel einin nemini u szlerle

aklamaktadr: amann yedinci gkte kendisine sofra kuran ve kendisiyle yatan bir

gksel ei olmas, bir bakma onun da yar-tanrsal varlklarn durumunu paylatnn;

lp dirilmi olan ve bu nedenle Gkte ikinci bir yaam olanandan yararlanan bir

kahraman olduunun, ayr bir kant saylr (104). Bunun dnda bu tanrsal varlklar,

kahramanlarn analar veya eiticileri olarak da grlmektedir (105). Eliadenin verdii

bilgilere gre []ok sayda mit ve sylence, kahramanlarn yaad servenlerde bir

cin, peri ya da herhangi bir yar-tanrsal kadnn oynad role tanklk eder:

Kahramanlar o eitir, geirdikleri snamalarda [...] o yardmc olur, lmszlk ya da

uzun mr simgelerini [...] ele geirmenin yollarn o retir (105).

36
 Eliadenin kitabnda verilmi bilgilerin nda dev karlarnn yeralt dnyasna

balanmas dncesinin yanl olaca ortaya kar. Tezde incelenen masallardaki dev

karlarnn, tpk Eliadenin sz ettii amann yardmc tanrsal kahramanlar gibi, masal

kahramanna yardm ettiklerini ve onu eittiklerini sylemek olanakldr. Dev

karlarnn masal kahramanlarn evlat edinmesi de yukarda sz edilen tanrsal varlklar

kavram erevesinde ele alnmaldr. Masal kahraman, dev karlarnn yar-

tanrsal[ln] onlarla yatarak deil, onlarn ocuklar olunca paylamaya balad

dnlebilir. Bu balamda masal kahramannn rastlad dev karlarnn Yeralt

dnyasnn padiah Erlik ile deil, Gkyznn tanrs lgen ve onun kzlaryla

badatrmak daha doru bir yarg olacaktr.

Mircea Eliadenin sz ettii baka bir temann incelenen masallarda mevcut

olduu sylenebilir. Eliadeye gre yukarda sz edilen tanrsal varlklar yani

perilerin dnya kadnlarn kskanmas da olduka sk rastlanan bir mitsel ve folklorik

temadr: eitli cin ve peri kzlar ve yar-tanralar sevdikleri erkeklerin dnyadaki

elerini kskanr (105). Byle bir durum rnein ah Bender masalnda (Proben 216)

yer almaktadr. Kz kahraman, ah Benderi bulmay baardnda ah Benderin

validesi lana kza dman olur ki insan lundan adam iimize gidi deye. Her gn kza

eziyet eder (219) ve olu iin baka bir gelin bulur. Validenin yaptklarna

dayanamayan ah Bender ve kz, birer ku olup kaarlar. Valide, hemen kardana

haber gnderir ki abuk kpe binsin, ylandan kamasn alsn, yetisin bulsun ldrsn

(220). Validenin birinci kardei baarl olamaynca, valide ikinci kardeini gnderir,

ancak o da eli bo dner. Sonucunda valide ylandan kam[sn], ejderden deyneyi[ni],

kp[n] (221) alarak kardeleriyle birlikte olunun peinde der. Sonuta ah

Benderin teyzeleri lr, annesi ise geri dner.

37
 Sz konusu masalda ah Benderin annesinin, olunun insan olan bir kzla

evlenmesini kskanmas, kanlmaz bir olgudur. Valide, btn imknlara bavurarak

olunu ldrmeye alr. ah Bender ise nce ku olup sonra da eitli ekillere girerek

amannkine benzeyen yeteneklere sahip olduunu gstermektedir. ah Bender

masalna gre baz farkllklara ramen Hsn Yusuf (Uar Leyli 55) adl masal, ok

benzer olaylara dayanmaktadr. Bu balamda Eliadenin szlerinin tezde incelenen baz

masallar iin de geerli olduunu sylenebilir.

Yukarda irdelenen masal kahramannn yeryznde rastlad yardmc

karakterlerin, yeryznde yaayan kahramanlarn btnn oluturmadn sylemek

gerekir. Bunun dnda, btn bu kahramanlar amanizm inanlarna balanamaz,

nk btn masal kahramanlarnda amanizm elerinin olduunu sylemek ar bir

yorum olacaktr.

2. Yeraltnn Kahramanlar

Yukarda belirtildii gibi, Yeralt dnyasna yolculuu srasnda asl

kahramanlarn rastlad ikincil karakterler arasnda kt devler yer almaktadr.

Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masalda olduu gibi, asl kahraman,

Yeryznde ktlk yapan bir devin peinde giderken Yeralt dnyasna uramaktadr.

Sz konusu masaln kahraman, babasnn bahesindeki elma aacndan meyve koparan

devin bana bir ok atar, dev, kanlar iinde kalarak elmalar koparmadan haykra bra

kaar (287). ehzade, iki byk kardeiyle birlikte devin kanl izlerini takip ederken

devin oturduu mahalleye varr. Oradaki kuyunun dibine inen ehzade, gzel kza

rastlar. ehzade, kzlardan en knn gsterdii devin odasna gider. Dev

38
ehzadeyi grr grmez yerden bir okkalk topuzunu alr, ehzadenin zerine atarsa da

ehzade kendisini gzelce siper alr. imdi sra ehzadeye gelir, ehzade de klcn

eker, devin kafasna bismillah deye bir kerre vurur dev geberir (287).

ehzade, yedi kat yerin dibine gittiinde oradaki kocakardan baka bir devin

olduunu renir: lum, bu memlekette suyumuzu bir dev zaptetmitir, senede bir kz

ister, kz yerken biraz su akar, [...] yarn padiahn kznn srasdr, padiahn kzn

yerken gene birer testi su dolduracz (288). Bunu duyan ehzade, bu devi de

ldrmeye karar vererek ertesi gn eme bana gelir. Hemen okunu eker, devin

gelmesini bekler, derken neden sra bir grlt, bir inilti oral toz duman kaplar, dev

gelir. Hemen kzn nnde ehzadeyi grnce: Benim ksmetim birken iki oldu deye

bunlarn zerine hcum eder; ehzade okunu att gibi devi para para eder (288).

Grld gibi Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masaln kahramannn

rastlad devlerin olumlu karakter olduu sylenemez. Kahramann ilk olarak

ldrd dev, insanlara ktlk yapmak iin yeryzne kar, oturduu yerde de

kard kz tutmaktadr. kinci dev ise insanlarn yaamn engelleyen ve kurban

isteyen bir yaratktr.

Bu noktada bir nceki altblmde ad geen Aye Ycelin Masallarda Dev ve

Yaratl Destanndaki Benzerleri adl makalesine bavurmak yerinde olacaktr.

Ycele gre Erlik ile masallardaki dev arasndaki benzerlikler, fizik yap, davran

zellikleri, yaadklar meknlar, ve yaant tarzlar ile metin iindeki fonksiyonlar

bakmndan olan benzerliklerdir (44). Ycelin vurgulad gibi hem Yaratl

Destannda geen Erlik ve masallardaki devlerin, kahramanlarn karsnda aresiz

duruma dtkleri grlr. Bir farkla ki, masallarda dev ldrlrken, Erlik hibir

zaman ldrlmez, sadece malup edilir (44).

39
 Tezde incelenen masallarda Ycelin sz ettii dev ile Erlik arasndaki

benzerliklerin byk bir ksmnn gzlenebilecei sylenebilir. Abdlkadir nann,

Tarihte ve Bugn amanizm adl almasnda sz ettii gibi, amanizm inanlarna gre

Erlik insanlara her trl ktl yapar; insanlara ve hayvanlara trl trl hastalklar

gndermek suretiyle kurbanlar ister. stedii kurban verilmezse musallat olduu obaya

veya aileye lm ve felket ruhlarn gnderir (39). Bu balamda Zmrt Anka

Kuu (Proben 287) adl masalda rastlanan devin her sene kz yemek istemesi,

insanlarn Erlike verdii kurbanlara benzetilebilir. Yeralt dnyasnda oturan insanlar

ancak deve bir kz sunmak kouluyla emeden su doldurabilirler.

Deve, insan kurban edilmesi baka bir masalda da yer almaktadr. layan Nar

ile Glen Ayva (Proben 222) adl masalda alt senede bir gece bir dev gelir; padiahn

ciyerini yeyp gider (224). Masal kahraman yine devi ldrnce kurban olacak kiiyi

kurtarr. Bu masalda dikkate deer bir olgu, devin insan cierini yemesidir, nk

Anohin, Altay amanlna Ait Maddeler adl makalesinde Erlik kzl, kanl yemekle

beslenir ve cier kann i[tiini] (407) sylemektedir. Bununla birlikte, her iki

masalda bir kiiyi kurban edecek insanlar, bundan dolay ne kadar zlrlerse de deve

insan sunulmasn sorgulamadan sorulmadan kabul ederler. Bu noktada yine Anohinin

Altayllar hakknda syledii u szler aydnlatc olabilir: [k]urban vermekle insan

Erlikin gnln bulmak, onu yumuatmak iin alr (405). Bu balamda

masallardaki devlerin Erlik ile birlikte birok ortak noktann bulunduu sylenebilir.

Yukarda sz edilen iki masal, Proben adl derleme kitabndan gelmektedir.

Oysa ki, daha ge bir tarihte Boratav tarafndan derlenmi masallarda yeralt dnyasnda

rastlanan kt bir karakterin dev olmaktan ok Arap olduu sylenebilir. Deve zg

40
baz nitelikleri kaybolan Arap, dier zellikleri kazand iin, hl yeralt dnyasnn

padiah olarak alglanabilir.

Buna rnek olmak zere Oduncunun Kz (Zaman Zaman inde 162) adl

masal verilebilir. Fakir bir oduncu eve giderken ykn tan stne koyar, kendi de

of eker. O dakikada kaya yerinden oynam, ihtiyarn karsna bir duda yerde, bir

duda gkte bir Arap dikilmi (162) Arap, oduncuyu yememesine karlk evde

karsna ilk kan kiiyi getirmesini ister. Oduncunun karsna ilk kan onun kz

olduu iin kzn Arapa getirmek zorunda kalr. Arap kz kolundan tuttuu gibi

kayann altna ekmi; buras maara gibi, karanlk bir yer (162). Bir sre sonra kz,

Arap kandrarak ondan kamay baarr. Sonucunda Arap lr.

Burada ilk olarak gze arpan Arapn Erliki hatrlatan d grndr.

Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn amanizm adl almasnda verdii tasvire gre

Erlikin [g]zleri ve kalar kmr gibi kapkara, atal sakal dizlerine kadar uzam,

yaban domuzunun az dilerine benzeyen by kulaklar zerine yerletirilmitir.

enesi tokmaa, boynuzlar aa kklerine benzer. Salar kapkara ve kvrcktr (40).

Bu tasvirin tamamn masallardaki Arap iin geerli olmazsa da Arapn teni, gzleri ve

salarnn siyah olduu bilinmektedir. Bunun dnda, masalda Arapn insan yemesi,

yukarda sz edilen dev karakteriyle balanan bir nokta olarak dnlebilir.

Oduncunun Kz (Zaman Zaman inde 162) masalnda dikkat ekici dier bir

olgu da, Arapn insanlar kendi memleketine almak istemesidir. Arapn insan yeralt

dnyasna almas Adsz-6 (Uar Leyli 41) masalnda da yer almaktadr. Bu masalda

Kelolan, padiahn kzn ister. Padiah, kzn almak iin Kelolann dnyada

olmayan bir sanat renmesini art koyar. Bunu gereklemek isteyen Kelolan,

annesiyle yola kar. Bir kuyunun banda dinlenirken, kuyudan bir arap km ve

41
kadna On be gn sonra gel deyip kelolan alarak kuyuya girmi (41). Arap,

Kelolana eitli ekillere girme sanatn retmeye balar.

Eliade, amanizm adl almasnda Yakutlarn inanlarna gre, kt ruhlarn

aman adaynn ruhunu yeraltna gtrp arada yl kapal tuttuklarn sylemektedir

(59). Buna benzer bir bilgiyi yukarda ad geen makalesinde Anohin de vermektedir.

Onun szlerine gre Erlik insann cann alr, [...] yeralt lemine [...] gtrr,

muhakeme eder ve kendisine eli-uak [...] yapar (405). Bu balamda masallardaki

Arapn insanlar Yeraltnda tutmas, yine Erlik ile ilgili inanlara bir gnderme olarak

dnlebilir. Adsz-6 masalnda Kelolann Araptan ekil deime sanatn

renmesi, bu iki karakter arasndaki usta-rak ilikisi asndan ele alnmaldr.

Sonu olarak, masal kahramanlarnn baz niteliklerinin amanizm etkisi tad

sylenebilir. aman kiiliiyle en ok ortak noktaya sahip olan asl kahraman ile ak

sakall derviin olduu sylenebilir. Buna ek olarak, ikincil kahramanlar eski Trk

inanlarna zg eitli varlklarnkine benzeyen baz nitelikleri tadn kabul etmek

gerektii sylenebilir.

42
 BLM II

MASALLARDA DOASTLK

Masal demek, hayal gc demektir. Masal hayal hikyedir. Masal anlatan

kii, snr tanmaz hayal gcne, doast kiilerle ve olaylarla doldurur masaln

(Boratav Masal... 276). Masallarda gerek d boyut, ok nemli belki de

vazgeilmez bir yer alr. Bir nceki blmde irdelenen insan nitelikli olmalarna karn

gerek dnyada rastlanmayan kahramanlarn, bu gerekeyi ksmen dorulad

sylenebilir. Oysa ki, masallarn olaanstl, insan kahramanlarn baz sra d

zellikleriyle snrlanamaz. Masal diyar, doast hayvanlar ve gerekte olmayan

olaylar asndan da ok byk bir zenginlie sahiptir.

Bu noktada, masallarn bu olaanstlnn yalnzca masal anlatann hayal

gc olup olmad sorusu akla gelmektedir. Eer masaln olaanstl, yalnzca

onu anlatann hayal gcnden kaynaklanmyorsa nereden kaynaklanabilir? Tezin bu

blmnde masallarn doast baz elerinin, Trklerin eski inanlarndan

kaynaklanp kaynaklanmad irdelenecektir. Masallardaki doast niteliklere sahip

hayvanlarn yan sra baz olaanst durumlar bu adan ele alnacaktr.

43
A. Doast zellikleri Olan Kular ve Hayvanlar

Hayvanlar, birok masal kahramanna yolculuu srasnda elik ve yardm

ederler. Kimileri, kahramann btn yolu boyunca yannda durmakta, kimileri ise

yalnzca zor durumlarda ortaya kmaktadr. Birok masalda kahraman, ancak hayvann

bilgisi sayesinde amacna ulaabilir. Hayvanlar, kahramanlara gereken eyleri retir,

onlara rehberlik eder ve birok durumda kahramann hayatn kurtarrlar.

Abdlkadir nann, Tarihte ve Bugn amanizm adl almasnda belirttii gibi,

tpk masal kahraman gibi, her kam kendisinin zel bir ruhu veya ruhlar olduuna

inanr. [....] aman kendi cannn bir hayvanda, kurtta, ayda -tecessm ettiine inanr

[...]. Bu hayvann hayatiyle amann hayat baldr (81).

Bu blmn devamnda ele alnacak hayvanlarn ortak bir zellii, insan

kahramanlarla konuma yeteneidir. Byle bir durum, dnya edebiyatlarnda yaygndr.

Trklerin eski inanlarna gre de hayvanlarn, insan ile konuma yetenei

bulunmaktayd. Bu noktada Rouxnun Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl

kitabndaki hayvanlar hakkndaki baz bilgileri aktarmak yerinde olacaktr.

ou kez hayvan, insann hayatna konuarak karr. [....] [K]arlkl

sohbetlere ve insanlarn hayvanlarn dillerini renme olana ve

hayvanlarn insanlarn dilleriyle konuma olana olduuna gerekten

inanlmtr. [....] Bunda baarl olanlar hi kimseye, zellikle kadnlara

aklamamalar gereken byk bir srr renmi olurlar, nk aksi

durumda lmle karlarlar. (Roux 217 )

Ne var ki, masal kahramanlarna elik eden hayvanlar ile amanlarn ad geen

yardmc ruhlar arasnda birok ortak nokta da gzlenebilir. Tezin bu altblmnde

masallarda rastlanan hayvan kahramanlarn zellikleri ile amanizmde mevcut olan

44
hayvan alglan incelenerek masal hayvanlarnn amanizm kkenli nitelikleri

irdelenecektir.

1. Kular

Ku, incelenen masallarda nde gelen hayvanlar arasndadr. Masallarn byk

ksmnda belli bir ku tr deil, sadece bir ku olarak gemektedir. Ne var ki,

masallarda bir kuun yan sra gvercin, kartal ve Zmrt- Anka kuu da

bulunmaktadr. Kularn nemli bir rol tamas, amanizmde de yer almaktadr. Sz

konusu her iki durumda da kular, olaylarda eitli rol oynamaktadr.

Muradna Eren Kz (Proben 191) adl masaldaki kuun, Gkyz ile Yeryz

arasnda iletiim salad sylenebilir. Sz konusu masaln kz kahramanna bir gn

ku gelir ve ona sen krk gn bir l bekleyeceksin ondan sra muradna ereceksin

(191) diye bir haber getirir. Kz kuun getirdii kehanetten kurtarmak isteyen annesi,

kzla birlikte yola kar. Oysa ki, bunlar bir memlekete varp byk bir sarayn

etrafnda gezerlerken gece olmu, bunlar orackta yatup uyumular. Ku usuletle kz

kapup sarayn iinde bir odaya brakm (191). Sonunda kuun dedii olur ve kz

gerekten muradna erer.

Bu masaldaki ku, haber verici bir ruh olarak yorumlanabilir. Kahraman, ku

araclyla ald haberden dolay yola karak kendi aln yazsn

gerekletirmektedir. Byle bir yorum, Gk ile Yeryz arasndaki iletiim konusunda

Rouxnun, verdii u bilgilerle desteklenebilir: Altayllar kularn gklere

ykselmesiyle ilgili yeteneklerini olduka yaygn kullanrlar. Kendi kozmik

yolculuklarn kolaylatrmak iin cinlerin ve ruhlarn baz nemli kulara benzetilen

45
yaplarn gz nnde tutmak yeterlidir (149). Bu balamda, Muradna Eren Kz

(Proben 191) masalndaki ku da masal kahramanna haber getiren bir ruh olarak

grlebilir.

Adsz-7 (Uar Leyli 65) masalnda ise ku, bir baka rol stlenmitir. Bu

masaln kahraman, ldrldkten ve gmldkten sonra ku eklini alr. lnn ku

ekli almasn, dorudan eski Trk inanlaryla badatrmak uygun olacaktr. lk olarak

Rouxnun Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda belirttii gibi, Trkler

arasnda ruhun ounlukla bedenden bir sinek veya kk bir ku eklinde kt[nn]

(268) dnldn belirtmek gerekir. Bunun yan sra, Altay Trklerinde lm adl

dier bir kitabnda Roux, u bilgileri de vermektedir: Etnografya verileri ruhun lm

halinde bir ku eklinde utuunu sylenen inanlarn halen etkin olan izlerini bize

sergilemitir. P. N. Boratav, bana bu konuyla ilgili olarak Anadoluda hl varln

srdren ilgin bir inantan sz etmitir (159). Rouxnun bu szlerin nda Adsz-

7 masalndaki kahramann ldkten sonra ruhunun ku eklini almasnn eski

inanlardan kaynakladn sylemek mmkndr.

Sz konusu masalda dikkat ekici baka bir olgu, ku-kahramann masaln

sonunda yeniden insan eklini almasdr. Bu konuda, Rouxnun Trklerin ve Moollarn

Eski Dini adl almasnda yer verdii u szler de aydnlatc olabilir: Ruhun vcut

bulmadan nce gkte ku grnmnde yaamakta olduunun anlatlmas ve bunun

olduka yaygn ekilde dnlr olmas nedeniyle insan ruhunun ku yapsnda olmas

olasl ok yksektir (166). Bu balamda, ad geen masaln kahramannn insan

ekline girmesi de Trklerin eski inanlarndan bir kalnt olarak yorumlanabilir.

ncelenen masallardaki insan kahramanlarn ku ekline girmesine, dier

masallarda da rastlanmaktadr. Buna rnek olarak ah Bender (Proben 216) adl

46
masal verilebilir. ki kahraman, ah Benderin annesinden kamak iin birer ku olurlar

(220). Adsz-17 (Uar Leyli 126) masalnda ise [k]z [...] kendi bana oturur ve

verilen kutuyu aar. O anda ku olup uar ve ok gemeden kendisini byk bir sarayn

iinde bulur (126).

Ne var ki, bu iki masaldaki kahramanlarn ku ekline girmesi, l insann

ruhunun ku eklini almas olarak yorumlanamaz. Bu masallardaki biim deitirmeyi,

kahramanlar iin bir yolculuk arac olarak dnmek daha doru olacaktr. Bu

balamda, amann dnyalar arasnda yapt yolculuu srasnda kuun nemi hakknda

Eliadenin amanizm kitabnda yer verdii szleri, aydnlatc olabilir: Hemen her

yerde, aman giysilerini betimlerken ku tyleri karmza kt. Dahas, bu giysilerin

tasarm ve yaps da bir kuun biimini elden geldiince taklit etmeye alr (186-87).

Bu taklidin amac, hem Eliade hem de Roux tarafndan ayn ekilde aklanmtr:

Hayvan giysileri ve tyler, insan hayvanlarn hayatna kartrmakta ve ona bazen [...]

hayvanlara ait zellikler ve organlar vermektedir (Roux, Trklerin ve Moollarn Eski

Dini 223). Ayn ekilde, yukarda ad geen masallarn kahramanlar, ku eklini alarak

kua zg uma yetenei kazanrlar.

Bu noktada Rouxnun Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda

zetledii, btn dnyada olduu gibi Trkler arasnda da tannan bir kuu glnn

veya kaz glnn hikyesinden ksaca sz etmek yerinde olacaktr. Roux, bu hikyenin

temel yapsn u ekilde zetlemektedir:

Bir erkek, bir gln kenarna gelir ve gen kadnlarn elbiselerini kyda

brakarak plak olarak denize girdiklerini grr. Oyun olsun diye

ilerinden birisinin elbiselerini gizlice alr. Hrszln kurban olan kadn

dndaki kadnlarn hepsi birden kuu veya peri kz eklinde uuur.

47
 Erkek geride kalan kurban yakalar ve onunla evlenir. Kz ona bir olan

verir. Sonradan, belki de kaybettii saf gen kzlk [dii ku] elbiselerini

bulduunda kamay baarr (208)

ncelenen masallarda da peri kzlarnn ku eklini almas rastlanan bir durumdur.

rnek olarak Korku (Proben 246) adl masal verilebilir. Ad geen masaln

kahraman bir bahede otururken havuzun kenarna tane gvercin gelir. birden

havuza girer, kar silkinir, birer kz olur (247). Bu masaln, Rouxnun zetledii

hikye ile ayn olmasa da ortak noktalar tad aktr.

Masallarda sadece periler deil, peri padiahnn olu da gvercin eklini

alabilir. Byle bir durum, layan Nar ile Glen Ayva (Proben 222) adl masalda yer

almaktadr. Bu masaln kahraman, padiah kzn geceleyin gzetlediinde grr ki

kz odann ortasna bir altun liyen iinde biraz su kor, o saat pencereden bir gvercin

gelp liyenin iine girer ykanr, ykandktan sra bir kerre silkinir, ay gibi bir yiyit olur.

[....] Sabah olunca yiyit evvelki gibi bir ku olur, oradan uup gider (225).

Hsn Yusuf ehzade (Zaman Zaman inde 144) adl masaln kahraman, ona

gelen bir kua k olur. Kuun peinde giderken bir maaraya varp grr ki ku

gelip konmu. kisi aada kalm, beyaz yukarya km. Sultan da

peinden...Kapnn arkasna saklanm. Ku altn leenin iine girmi, gzel bir

delikanl olmu (147). Delikanl, kzn orada olduunu renince der ki: Aman

sultanm, seni burda grmesinler. Ben de bir padiah oluyum. Beni yedi deimde

periler alm (147). Masaln devamnda kz, delikanlnn anne babasnn sarayna

varp bir ocuk dourur. Delikanl ise her gece ku eklinde onlar ziyarete gelir.

Bir gece de ku libasndan kp delikanl olmu [...] Tam o srada anas

babas odaya girmiler, oullarnn ku kyafetinden soyunmu grnce

48
 hemen onun klfn atee atmaya davranmlar. Olan: Aman, durun,

yoksa beni bsbtn kaybedersiniz. Kurtulmam istiyorsanz, yarn u

dada byk bir ate yakarsnz, klfm iine atarsnz. Daha nce de

sarayn her tarafn, bir ine delii bile brakmamak artyla smsk

tkarsnz. Krk beyaz, krk siyah cariye: Hsn Yusuf ehzade kendini

atee att diye feryat ederler. O zaman ne kadar peri kular varsa hepsi

beni kurtarmak iin kendilerini atee atarlar. Ben de onlardan

kurtulurum. (150-51)

Grld gibi peri kzlarnn kardklar ocuklar da ku ekline girerler.

Byle bir durumdan tek bir kurtulu yolu bulunmaktadr: ehzade insan eklindeyken

ku derisi yaklmaldr.

ncelenen masallarda ku konusunda dikkat ekici baka bir nokta da, Zmrt-

Anka Kuudur. Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masaln kahraman, yedi kat

yerin dibindeki dnyaya varr. Bir gn ava kan ehzade, Zmrt- Anka kuunun

yavrularnn bulunduu bir aacn altnda dinlenirken, bir ylann yavrular ldrmek

zere geldiini grr ve ylan ldrerek yavrular kurtarr. Bunu renen Zmrt-

Anka, kendisinden bir dilek dilemesini ister; olan kutan kendisini dnya yzne

karmasn rica eder. ehzade, kua gereken krk batman et ile krk tulum suyu

memleketin padiahndan ister. Yukarya karken et bittii iin kua kendi bacandan

kestii eti yedirir; ancak, ku bunu yemez, aznda saklar. Yeryzne ktnda ku

ona etini geri verir, ehzadenin bacana yaptrr, ehzade yrmeye balar.

Yeralt Diyarnn Kartal (Az Gittik Uz Gittik 87) adl masalda ise yukarda

zetlenen masaldaki Zmrt Anka kuunun yerini, kartal almaktadr. Trklerin eski dini

hakkndaki kaynaklardaki konuyla ilgili bilgiler, bu iki kuun hemen hemen ayn rol

49
oynamas bakmndan aydnlatc olabilir. lk olarak, masaldaki Zmrt Anka kuunun

baka adlarla da tanndn sylemek yerinde olacaktr: Farsa Simurg, Arapa Anka,

Trkede ise Zmrdanka (And, Minyatrlerle Osmanl-slm Mitologyas 295).

Abdlkadir nan, Trk Folklorunda Simurg ve Garuda adl makalesinde

Simurg efsanesinin Trk edebiyatna ran edebiyatndan getiini sylemektedir (350).

Ne var ki, nana gre Simurg efsanesini, yalnz ran edebiyatndan gemi saymak pek

de doru olamaz. Bu efsanenin slmdan nce Trk kavimleri arasnda yaylm

olduunu tahmin etmek mmkndr. slam-ran edebiyat eski Trk masalndaki kuun

ad (Tugrul, Alp Kara Ku v.b. gibi) yerine Simurgu sokmu olsa gerekir (350).

Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda ayn konuyu aratran Roux, nann

sz ettii eski Trk masalndaki kuun, kartal olduunu sylemektedir (150). Rouxya

gre kartaln Orta Asyada, Asyann her yerinde var olan efsanevi kuun benzeri

oluu, randaki simurg, Araplarn ruhu Hintlilerin garudasn andrmas, bozkr

iklimine iyi uyum gstermesi ve kendisinden sk olarak sz edilmesi efsanenin eski

olduunu dndrmektedir (150). Bu balamda, Zmrt Anka Kuu (Proben 287)

ve Yeralt Diyarnn Kartal (Az Gittik Uz Gittik 87) masallarndaki kular, ayn eski

inanlara badatrmak uygun olacaktr.

Yukarda ad geen masallardaki iki kuun, Trklerin inanlarna gre tasvir

edilen kartal ile de ortak noktalar tad sylenebilir. Roux, Trklerin ve Moollarn

Eski Dini kitabnda belirttii gibi, [g]rkemli bir hayvan olan kartal srasyla yedi gn

toprak altnda, yedi gn gklerde yaar; kemiklerini dokunulmaz hale gelecek biimde

dzenlemek iin kahraman yutar ve kanl canl olarak tekrar hayata iade eder (150).

Bu szlerin nda Zmrt Anka Kuu (Proben 287) ve Yeralt Diyarnn Kartal

(Az Gittik Uz Gittik 87) masallarnda rastlanan kular, tpk Rouxnun tasvir ettii kartal

50
gibi, yeraltnda yaar ve yeryzne de kabilir. Belki daha da nemlisi, masal

kahramannn bir bacan kesip kua yedirmesi ve sonradan bu bacann ku tarafndan

yeniden yaptrlmas, kahramann yeniden douu olarak yorumlanabilir. Ayn

ekilde, yani hayata dn olarak, masal kahramannn yeryzne karlmas

dnlebilir.

ncelenen masallarn birinde kartal, Gklere uan bir ku olarak belirir. Adsz-

12 (Uar Leyli 87) masalnn kahraman, topal devi aradnda ku reisinin

memleketine varr. Ku reisi btn kulara topal devi sorduunda kimse cevap vermez;

ancak reis uzakta ihtiyar bir kartaln oturduunu renir. htiyar kartal, ku reisinin

memleketine getirilir ve biraz dndkten sonra Babamn babas, yedi kat gkte topal

bir dev olduunu syler ve ondan saknmamz tlerdi der. htiyar kartal beslerler

kanatlarna g gelir, kendini toparlar ve ocuu srtna alp yedi kat ge karr (89).

Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn amanizm adl kitabnda belirttii gibi, kartal

lgenin yedi olundan beincisidir (33). Bunun yan sra, kartal ilahlarn habercisi

olarak da bilinmektedir (Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini 124). Bundan yola

karak, Adsz-12 masalndaki yardmc kartal, insanlara iyilik eden bir varlk,

Gkyznn tanrs lgen ile badatrmak uygun olacaktr.

51
2. Hayvanlar

Yukarda sz edildii gibi hayvanlar, masal kahramanlarnn kimilerine

yolculuklar srasnda elik ederler. Ancak masallarda rastlanan hayvanlarn, insan

kahramanlarla eit konumda olduklarn sylemek mmkndr. nsan kahramanlar,

hibir zaman hayvanlara kar aalayc bir tavr gstermezler. Tam tersine,

hayvanlara kar gsterilen sayg ve gvenin gzlenebileceini sylemek uygun

olacaktr. Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitapta Trklerin eski dinindeki

hayvanlarn yerini ok kapsaml bir ekilde aratran Roux, hayvanlarn insan gibi Tanr

ve dier ilahlara bal olduunu sylemektedir (215). Bunun yan sra,

hayvanlar hibir zaman tanr deildir. []nsanlar aarlar, geride

brakrlar: nk insanbiimcilik dolaysyla umak, yzmek, koku

almak, geceleyin grmek gibi insanlarda olmayan yeteneklere sahip olan

hayvanlar, balangcndaki biimlerini-ki bu insan ruhunun biimidir-

kaybetmemiler. Gerekte Van der Leeuwun ok iyi ekilde aklad

gibi hem her eyden ayrdrlar hem de her eyin aynsdrlar. (216)

Hayvanlarn bu zelliklerinin dnda Roux, hayvanlarn gelecei insanlardan daha iyi

bildiinden sz etmektedir (216). nsan, hayvanlarn bu yeteneklerine gvenerek onlarn

rehberliine de teslim olur. Rehberlikte uzmanlam hayvanlardan sz eden Roux,

bunlara rnek olarak inek, ala geyik, deve, balk, beyaz bir kpek, tavan ve kurt gibi

hayvanlar saymaktadr (218).

Atn, incelenen masallardaki hayvan-rehber arasnda nde geldiini sylemek

yanl olmaz. layan Nar ile Glen Ayva (Proben 222) adl masaln kahraman,

memleketinden kamak zorunda kaldnda ahrda konuabilen bir at bulur. At, kz

52
bir gnde alt aylk bir memlekete gtrr (223). Kz orada brakr ve ona der ki

[s]ultanm, sana zerimden kl vereyim sakla, bana bir i gelirse, o kllar karup

bir birine akarsn o st ben yetiirim (224). Gerekten de masaln devamnda kz

kahramannn ata ihtiyac olduunda her zaman kl birbirine akar ve at gelir.

Gelirken kzn istedii aletlerle birlikte deerli tler de verir. Atn yardmyla

kahraman yoldaki btn engelleri ap amacna ular.

Bu masalda dikkate deer bir unsur, kahramann kl araclyla at

armasdr. Mircea Eliadenin amanizm adl kitabnda yer verdii bilgilere gre,

[]amanlk seansnda at gerekten ve resmen bulunmasa bile, yaklan kr at kllar ya

da amann stnde oturduu beyaz bir ksrak postu araclyla, simgesel olarak yer

alr. At kl yakmak aman br dnyaya gtrecek olan sihirli hayvan armak

demektir (511). Bu balamda, masal kahramannn at kl aracyla armas,

Eliadenin sz ettii amann at simgesel bir aryla badatrmak uygun olacaktr.

Mehmet Bey (Uar Leyli 93) adl masalda ise baka bir durumundan sz

edilebilir. Bu masaln kahraman Mehmet, ancak derviin yardmyla doar, ayn

zamanda da padiahn atndan dnyaya bir tay gelir. Derviin szlerine gre Mehmet ve

toy at karde saylr. Mehmet de attan habersiz hibir ey yapmamaldr. Masaln

devamnda at, Mehmetin karlat engelleri amasnda yardmc olur. Bir kez

Mehmet, devin sarayna girip devin kard kzlar kurtarmaya alr. Ne var ki, btn

bunlar yaparken atna sormayan Mehmet, sarayda esir kalr. Masaln devamnda

kahraman, karde atna yine rastlar ve at onu affedip yardm etmeye devam eder. Atn

deerli tleri sayesinde Mehmetin yolculuu mutlu sonla biter.

Mehmet Bey (Uar Leyli 93) masalnn kahraman, atn karde sayar, ancak

atn verdii tleri tutmas gerekmektedir. Yukarda ad geen kitapta Roux, insan-

53
hayvan ilikileri konusunda u szlere yer vermektedir: Hayvan yaplan bir hizmetin,

kar bir hizmeti de gerektirdii anlalmaktadr. Bir hayranlktan sz etmek phesiz ki

hataldr, ancak insan iin gerekli olmalar nedeniyle bozulmamas gereken bir ba

kurulmutur (217). Bu balamda, Mehmet Bey masalnn at ve insan kahramanlar

arasndaki ilikiyi eski Trklerin inandklar hayvan-insan ilikisine benzetmek olanakl

olacaktr.

Bunun yan sra, yukarda ad geen masallarda rastlanan kahramann yolculuu

boyunca yardm eden at, amann yolculuu srasndaki yardmc ruhlarna da

benzetmek yanl olmayacaktr. Eliade, amanizm adl kitabnda yardmc ruhlarn

ounun hayvan biimleri tadn (116) belirtmektedir. Bununla birlikte Eliade,

esrimeli yolculuklar srasnda aman savunan bir ba ruhunun varlndan sz

etmektedir (117). Eliadeye gre byle ruhlar arasnda Ge karken binilen bir at da

yer almaktadr (117). Bu bilgileri gz nnde bulundurarak, sz edilen atlarn masal

kahramanlarna sra d engelleri amaya yardm etme yetenei, masallarn amanizm

kkenli esi olarak yorumlanabilir.

Kahraman ge tayan at, Bostanc Dede (Zaman Zaman inde 189)

masalnda yer almaktadr. Tezin Ak Sakall Dervi altblmnde ad geen bu

masaln kahraman, Bostanc Dedenin kard kz ele geirmek iin Bostanc

Dedenin yaad yere kartaln srtnda gelir. Sonunda Bostanc Dedenin kard kz,

Bostanc Dedede olan kanatl ata benzeyen bir atn, dnyada olup olmadn sorar.

Bostanc Dede u cevab verir: Bu attan bir bende var, bir de falanca padiahn

tarlasnn ortasnda bir kap vardr, o kapy anca merdivenle bir odaya inilir, ite

orada, kt, cenazesi km bir at baldr. Onun kanatlar olduunu kimse bilmez.

Benim at da onun taydr. imdi o ata kimseler bakmyor, neredeyse lecek (192).

54
Masal kahraman, Dedenin tarif ettii at ele geirip onun yardmyla kz kurtarmay

baarr. Bostanc Dedenin at ise annesinin szleri zerine ykselir ykselir de

silkiniverir, Bostanc Dedeyi stnden atar. Adamcaz yere dnce bin para olur

(193).

Bu masalda rastlanan iki kanatl at, kanatl olmalarnn dnda, dier at-

rehberlerle ayn zellikleri gstermektedirler. Yukarda sz edilen masallarda olduu

gibi, atlar insanlarla konuur, gereken durumlarda onlara yardm ederler. Bu verilerden

yola karak ad geen masallarda yer alan atlarn, baz nitelikleri farkl olmakla birlikte,

amanizmde mevcut olan amann yardmc ana ruhunun roln masallarda

gerekletirdii sylenebilir. Bunun yan sra Yaar oruhluya gre at, metinlerde

amann Gkyzne kaca binei ve kurbanlk bir hayvan olarak gemektedir (140).

amann davulu da hemen hemen her zaman at olarak nitelendirilmitir. [....] aman at

yardmyla yeraltna ya da teki dnyaya geebildii iin lmn de simgesi olmutur

(140). Bu balamda rnek verilen masallardan ortaya kan at imgesi, birok noktada

amanizm iin geerli olan hayvanlarla koutluk gstermektedir.

Trk kltrndeki nemli hayvanlardan biri de geyiktir. Abdlkadir nan

Tarihte ve Bugn amanizm adl kitabnda Anadolu Trkmen dervilerinden sz

ederken, Orhan Gazinin ada olan Geyikli Babann geyiklerle beraber yrdn

ve geyiklere bindiini belirtmektedir (83). nana gre Geyikli Babann geyie

binerek gezmesi hakkndaki menkbe, Altayl kamlarn okuduklar dualarda bindiim

hayvan geyik-sn szlerini hatrlatmaktadr (83).

Ahmet Yaar Ocak da Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri adl

almasnda menkbelerin bazlarnda geyiin nemli bir yer aldn sylemektedir.

Ocak, rnek olarak Hacm Sultan, Gayb Be ile Abdal Musa ve Sultan ucuddne ait

55
menkbeler verilmektedir. Ocaka gre bu menkbede ortak bir nokta, geyik ekline

girmi vellerin yol gstericilikleridir. zellikle son ikisinde geyikler, kendilerini

avlamak isteyenleri mistik yola gtren bir klavuz (initiateur) rolndedirler (208).

Ocakn verdii bilgilere gre, Anadoluda teekkl eden ldin destn roman, efsane

ve masallarda da ayn motif kuvvetle yer etmitir. Mesel Battal Gazinin babas

Hseyin Gazinin avda bir geyie rastlanmas, bunu takip ede ede bir kaleye gelmesi ve

burada bandan geenler hikye edilir (213).

ncelenen masallar arasnda Ocakn sz ettii geyik motifine rastlanan masallara

rnekler verilebilir. Gl Peri (Proben 255) adl masaln kahraman, meraktan geyik

avna gider [...] bakar ki ddan dru bir gzel geyik gelir ki her bir tyleri birer renkte.

ehzade mail olur, arkasna der tutamaz. Bir ok atar, oku zna alr, gider (255).

Kahraman, geyiin peinde gider ancak hayvan kaybolur. Sonunda ulat bir kkte

gzel bir kz onu karlar. Kahraman, kza bana gelenleri anlatr, kz geyik kyafetine

girer, gelir. ehzade arr, hemen silkinir yine kz olur (256) ve yle der: o geyik

ben idim, benim adm Glperidir. Oraya gezmek iin gittim, sen beni vurmak istedin,

ben de seni buraya kadar getirdim. [B]enim iime karmazsan benimle otur. [....]

Gndzleri Glperi birer hayvan kyafetine girer, gezermi, akam olur yine gelirmi

(256). Bir gn kahraman, kza gndzleri nerede gezdiini sorunca, hem kz hem de

yaadklar kk kaybolur.

Grld gibi bu masaldaki geyik motifi, yukarda sz edilen menkbelerdeki

geyik motifiyle benzerlikler tamaktadr. Gl Peri (Proben 255) adl masaln

kahraman, menkbelerde sz konusu olduu gibi, geyik avna ktnda kendisine yol

gsteren bir geyie rastlamaktadr. Oysa ki Ocak, menkbedeki geyik motifinin

kkenlerinin amanizm ile balantl olup olmad konusunda baz pheler olduunu

56
vurgulamaktadr. Ocaka gre Roux, geyik motifini dorudan amanizm ile

badatrmaktadr. [G]eyik klna giren Trk dervilerinin bu menkbeleri

amanizmle ilgilidir; Budizmle alkasn dnmek ok uzaklara gitmek olur

(alntlayan Ocak 210). Ancak Ocak, Rouxnun bu dncesine kar kmakta ve geyik

avlanma yasann ve bu yasak ile ilgili inanlarn kkn Budizmde olan evliy-geyik

balants ile aklamaktadr(219). Ocak, bu dncesini u ekilde dile getirmektedir:

[E]ski Trklerde geyie dair hayli efsne ve masal bulunmasna ramen, bunlarn

hibirinde Trklerin geyikten trediine ait ufak bir ipucuna rastlanmamas dikkate

ayandr (218).

Trk mitolojisindeki geyiin neminden sz eden gel de Trklerin geyikten

trediine dair bir efsaneye rastlanmad, Trk efsanelerinde daha ok dii geyiin yer

aldn sylemektedir. gele gre bunlar, tanr ile ilikili olan, birer ilhe, dii Tanr

ve daha dorusu birer dii ruh durumunda idiler (569).

Yukarda ad geen Gl Peri (Proben 255) adl masalda rastlanan geyik,

gelin tarifine uymaktadr. Bu balamda, masallardaki geyik motifinin slam-ncesi

inanlarndan kaynaklad kabul edilebilir. Ancak, Ocakn szleri gz nne

alndnda bu motifin kklerini dorudan amanizm ile badatrma konusunda baz

pheler ortaya kmaktadr.

an-Kuu, or-Kuu (Az Gittik Uz Gittik 95) adl masal, geyik motifini ieren

baka bir masala rnek olarak verilebilir. Bu masalda, dervi sandn ierisinde iki

ocuk bulur. Masaln sonras yledir:

Dadan aa bir geyik iniyor: ki memeleri dolu, stten atlayacak.

Hemen dervi baba hayvann memelerinden birini ocuklardan birinin

azna, tekini de tekinin azna tutturur. Geyik ocuklar gzelce

57
 emzirir, doyurur, sonra brakr gider...Artk akam sabah bu geyik

gelirmi. ocuklar stten kesilinceye kadar bu hayvan onlara analk eder.

(97)

an-Kuu, or-Kuu (Az Gittik Uz Gittik 95) adl masaldaki ocuklar,

geyikten tremi olmasalar bile, geyik style beslenmi ve hayvan tarafndan

bytlmlerdir. Bu masalda, ocuklar besleyen geyik-ana motifi dikkat ekicidir.

ncelenen masallarda byle bir motifin olmasnn, geyiin nemini ispatladn

sylemek uygun olacaktr. Yukarda sz edildii gibi bu motifin kkenleri, Trklerin

eski inanlarndan kaynaklanmakta ancak, kimi aratrmaclara gre amanizm ile,

kimilerine gre ise Budizm ile aklanmaktadr. Ne var ki, geyiin nemi, Budizmden

kaynaklanm olsa bile amanizmde de gzlenebilir. Bunu ispatlayan olgular arasnda,

amann geyik derisinden yaplm davulunun zerinde geyik resimlerinin yer almas

gsterilebilir (nan, Tarihte ve Bugn amanizm 96). Bunun yan sra geyik, kutlu bir

hayvan olduu iin geyik avlanma yasa sz konusuydu (Ocak 218). Btn bu

olgularn nda geyiin amanizmde nemli bir rol oynadn sylemek olanakldr.

Bu motifin, dorudan amanizm kkenli olmasa da, amanizm yoluyla Anadolu

kltrne getii dnlebilir.

ncelenen masallarda yardmc ve rehber hayvanlar arasnda kpek ve inee de

rastlanmtr. Yukarda sylendii gibi, rehberlikte uzmanlam hayvanlar arasnda

kpek ve inek yer almaktadr. rnein pliki Kzlar (Uar Leyli 118) adl masaln

kahraman kpee rastlar. Kpek kza rehberlik eder, ama kz bir saraya gelince kpek

kaybolur. Sar nek (Uar Leyli 108) adl masalda ise kahraman, ona yol gsteren ve

tleriyle yardm eden sar ineinin sayesinde btn zorluklar aar. Bunlar yine Roux

ve Eliadenin sz ettii hayvanlarn vcuduna giren amann ruhlaryla badatrlabilir.

58
 ncelenen masallarda baka nemli bir varlk, ylandr. Yukarda sz edilen

kular ve hayvanlardan farkl olarak ylana, masallarn ounda yeraltnda

rastlanmaktadr. nann aktard, Radloff tarafndan tespit edilen Altay efsanesine gre

yeralt dnyasnn padiah Erlik, Beki Ylann azna girip yasak meyveyi yemitir.

Buna ceza olarak lgen, ylana imdi sen Krms (eytan) oldun. Kiiler sana dman

olsun, vursun ldrsn der (nan, Tarihte ve Bugn amanizm 15-16). Ayrca, ylan,

Erlikin yaratt hayvanlardan biridir (18).

ncelenen masallarda yeralt dnyasnda yaayan ve yukarda verilmi tasvire

uyan ylanlarn varlndan sz edilebilir. Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl

masalda ylana rastlanmaktadr. Byk ylan her gn gelip yuvadan Zmrt Anka

kuunun yavrularndan birini alr ldrr. Sz konusu masaln kahraman, ylan

grnce onu ldrr. Adsz-12 (Uar Leyli. 87) adl masaln kahraman ise bir sarayn

odasndayken duvar delinir ve bir ylan kar. Tam stne saldracakken olan klcn

ek[er], ylana saplar ve klcn orda brakp karak, atna bin[er] (88). Bu iki

masaldaki ylanlar, tpk yukarda belirtildii gibi, yeraltnda yaar. Bunlar ylanlara

dman olan insanlar tarafndan ldrlen hayvanlardr.

Masallardaki ylan amanizm ile badatrabilen baka nokta da, ylandan

yaplm kam olduu sylenebilir. ah Bender (Proben 216) adl masalda, ah

Benderin ardndan nce teyzesi gider. Teyze, kpe biner, ylandan kamsn alr.

kinci teyze de ylandan kamsyla, ah Benderin annesi ise ylandan kams ve

ejderden deneiyle yola kar (221). Bu masalda ylan kamlarn nemini vurgulamak

gerekir. Buna benzer olarak, Erlik de kams kara ylan bir varlk olarak tasvir

edilmektedir (nan, Tarihte ve Bugn amanizm 40). Bu benzerlik kk olsa bile,

amanizm ile masallar arasndaki ilikiye iyi bir rnek olarak gsterilebilir.

59
 Ne var ki, incelenen masallarn bazlarnda ylanlarn olumlu karakterler olduu

da grlr. ahmaran (Uar Leyli 67) adl masaln kahraman, kuyunun dibinde

kapal kaldnda yanndaki kk delikten bir ylann ktn gr[r] (67). Ylann

geldii delikten baktnda boynuzlu ylan grr. Kahraman delikten ieriye girer,

kardan bir taht stnde, ba gvdesi insan, kollar bacaklar ylan olan bir mahlukun

geldiini gr[r] (67). Kahraman, ylanlarn ba olan ahmaran adl yaratkla arkada

olup onun lkesinde yedi sene geirir. Kahraman, kendi memleketini zlediini fark

edince ahmaran onu yeryzne kartr. Kollar, bacaklar ve srt ylan kabuu

kaplanm masal kahraman, ykandktan sonra bile ylan kabuklarn karamaz. Bir

gn memleketin hakan hasta olur ve ona ahmaran kan gerekir. Masal kahraman,

ahmarann lkesine giden yollar sylemek istememesine ramen ahmaran kendisi

ona syletir. ahmaran, ldrlmeden kahramana u szleri syler: Olum, ilk akan

kanmdan ime de sonra akan kanmdan bir fincan i (68). Kahraman, ylann dediini

yapar ve lokman hekim olup zenginle[ir]. Padiah da iyi ol[ur] (68).

Bu masalda dikkat ekici iki olgudan sz edilebilir. lki, ylann yeralt

dnyasnda, yani Erlikin dnyasnda yaamasna ramen, masal kahramanna yardmc

olmasdr. Dier nemli bir nokta da, ylann kannn iyiletirici glere sahip olmasdr.

Ylan motifini ieren ilgin bir masal da, Bir Ylann Yapra (Uar Leyli

175) adl masaldr. Evlendii prenses lnce masal kahraman, onunla birlikte mezara

kapanr. Mezarn iine bir ylan girer, olan onu ldrr. Sonra, bu ylann girdii

delikten bir ylan daha gelir. Kendisinden evvelki ylann para edilmi olduunu

grnce, geri dnerek aznda yeil yaprak olduu halde tekrar gel[ir]. [....] Bu ylan

tekinin parasn birbirine bititirerek, her parann stne de getirdii yapraklardan

birer tanesini koy[ar]. O anda ylan canlanm ve her ikisi de girdikleri delikten kp

60
gi[der]. Gen olan [....] yapraklarn birini prensesin azna, ikisini de gzlerinin stne

koy[ar] ve lnn vcudunun yava yava hareket eder (175).

Yukarda rnek olarak gsterilen ahmaran (Uar Leyli 67) ve Bir Ylann

Yapra (Uar Leyli 175) adl masallarda ad geen ylanlarn ikisi iyiletirici glere

sahiptir. Bu yeteneklerini de insan kahramanlarla paylaarak, onlara yardm ederler. Bu

noktada, masallarda yer alan ylanlarn yeralt dnyasnda oturmalarna ramen, olumsuz

bir biimde gsterildii sylenemez. ncelenen masallarda ylann byle bir resminin

olmas, amanizmden ok, dier kltrlerin etkisini gsterir. Yaar oruhlunun

syledii gibi, eski Msr ve Hint mitolojilerinde ylan, kutsal ve ilahi niteliklere sahip

bir hayvandr (159). Bunun yan sra, Barbara Walkern belirttii gibi, ylanlarn

padiah ahmaran, hem Trkiye hem de ran masallarnda ska rastlanan bir motiftir

(346). Bu balamda, incelenen masallardaki ylan imgesinin hem Trklerin eski

inanlarnn hem de dier kltrlerin elerini tad sylenebilir.

B. Hayatn Doast Kaynaklar

Trkiye masallarnda doast elere ska rastlanmaktadr. Doast

nitelikleri olan kahramanlarla, hayvanlarn dnda baz doast olaylar da grlr. Bu

olaylarn doastl, onlarn rasyonel ya da doal yollarla aklanamayan

nedenlerinin olmas anlamna gelmektedir. Tezin bu altblmnde de, sz konusu

olaylarn bazlarnn nedenleri aklanmaya allacaktr.

61
1. Gebe Kalma

Trk toplumunda ocuun dnyaya gelmesi, nemli olaylardan biridir. Trkiye

masallarnn doumun nemini yanstt sylenebilir. Masallarn baz kz kahramanlar,

ocuk dourduklarnda dier kadnlar tarafndan kskanlrlar ve birok macera yaarlar.

Tezin birinci blmnde dile getirildii gibi, ak sakall derviin verdii tlerle kimi

masal kahramanlarnn ksrlk sorunu zme kavumaktadr. Kara Ylan (Proben

203) ve Gzel Ahmed (Proben 262) adl masallarda grld gibi dervi, ksrl

tedavi eden bir elma vermektedir. Tezin birinci blmnde bu motifi amanizm ile

badatran eler irdelendii iin, bu noktada yalnzca byle bir motifin varl

hatrlatlacaktr.

Derviin verdii elma dnda, masal kahramanlar gebe kalmada baka doast

yollara da bavurmaktadrlar. Bu konuya rnek olarak Muradna Ermeyen Kz

(Proben 186) adl masal gsterilebilir. Bu masaln kz kahraman, sevdii ehzade

yannda olmamasna ramen gebe kalr. Kz, ocuunun dnyaya geliini ehzadeye u

szlerle aklar: Bu oc sorarsanz size gnderdm gl gayet istek ile kokladnzdan o

anda gebe kalmm, imdi bu ocuk sizindir (109).

Bu masaldaki olayn kklerini, Trklerin eski inanlarnda aramak mmkndr.

Bu iddiay desteklemek iin yine Rouxnun Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl

almasna bavurmak gerekir. Roux, Trklerin gebe kalma bilincinden sz ederken

kadnlarn gebe kalmas iin erkein rolnn vazgeilmez olmadn sylemektedir

(177). Buna ek olarak Roux, Blondelin u szlerini alntlamaktadr: bir kadnn gebe

kalmas iin esas olan husus bir ruhun bedenine girmesidir (177). Byle bir inancn

amanizme zg ruh kavramyla ilgili olduu sylenebilir. Rouxnun verdii tanma

gre, Altay dncesinde ruh, yaayan her eye hayat veren, genellikle grnmeyen bir

62
kuvvet anlamna gelmektedir (165). Buna ek olarak ruh, bal olan bedenden uzakta

olsa bile onunla ayrlmaz ilikiler iindedir (165). Bu balamda, Muradna Ermeyen

Kz (Proben 186) adl masaln kahramannn gebe kalmas, olaanst bir olay olarak

deil, sz konusu eski inanlarn bir izi olarak dnlebilir. ehzadenin, sevdii ve hep

dnd kzn verdii gl koklayarak, ruhunun bedeninden ayrlmas sonucunda kza

ulat dnlebilir. Bu ekilde, ehzadenin ruhu kz kahramann bedenine girip kz

gebe brakmaktadr. Masaldaki durum, yukarda ad geen gebe kalma ve ruh ile ilgili

inanlarn yansmas olarak yorumlanabilir.

2. Canl (Tlsml) nsanlar ve Yaratklar

Yukarda sz edilen ruh ile ilgili eski inanlarn, masallardaki gebe kalma

motifinin dnda farkl eyler yanstt sylenebilir. Roux, Trklerin ve Moollarn

Eski Dini adl kitabnda eski ruh inanlarndan sz ederken, kut kavramndan da

bahsetmektedir. Rouxnun dncesine gre kut canl varlklara var olan bir kuvvet,

bir tr hayat dayana gibi bir nesne olabilir (166). Buna ek olarak, kut yaam iin

gereken bir ey olmakla birlikte, tek bir defa verilmemektedir. Bunun dnda Rouxya

gre kut, gksel kkenlidir.

Rouxnun tespit ettii bu kut kavramnn, incelenen masallardan Muradna

Ermeyen Kz (Proben 186) adl masalda aynen bulunduu sylenebilir. Bu masalda,

yeni doan kz ocuunu dervi ziyaret edip kza baz yetenekleri vermekle birlikte,

koluna bir pazvand balarlar ve u szleri sylerler: u pazvand koluna blasn,

kolundan o pazvand kmadka hi bir ey olmaz, ok seneler yaar, fakat pazvand

karsa o saat lr (186). Gerekten de masaln devamnda bir cad kar, kolundan bu

63
pazvand karnca kz lr. Ne var ki, kz seven ehzade, dalarda gezerken kzn

trbesine ular. ehzade, sandn iinde kzn yannda yatan ocuu saraya gtrr.

ocuk ise annesinin pazvandn bulup onunla oynamaya balar. ehzade ocuu

annesinin yanna gtrdnde ocuk, pazvandn annesinin yanna koyunca kzn

vcudu titremeye balar. ehzade pazvand yeniden kzn koluna balaynca kz

canlanr.

Muradna Ermeyen Kz (Proben 186) adl masalda sz konusu pazvandn

gerekte kzn Rouxnun szn ettii kutu temsil ettii dnlebilir. Derviin

szleri zerine kza verilmi kut-pazvandn, kzn yaamn srdrmesini salayan bir

g verdii sylenebilir. Pazvand kzn kolunda olduu srece kz yaar, aksi takdirde

lr. Ne var ki, pazvand kza geri verildiinde kz, yeniden yaamaya devam eder.

Bu balamda, Muradna Ermeyen Kz (Proben 186) adl masaln kahramannn

pazvand, Rouxnun tasvir ettii kut ile karlatrarak masaldaki bu motifi

amanizm inanlaryla badatrmak mmkndr.

Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini kitabnda ruhun bedenden ayr

kalabildiine dair verdii bilgilere ek olarak, hkim-tinlerden de sz etmektedir.

Rouxya gre, hkim-tinler bedende veya onun dnda yaarlar ve insan ruhu

gerektiinde bir nlem olarak beden dnda bir yerde saklanabilir. Ancak beden var

olduu srece ruh, bedenden ok uzakta olduu durumlarda bile onunla ayrlmaz

ilikiler iindedir ve her an tekrar geri gelebilir (165).

Bedenden uzak yaayan bir ruh olan karaktere, Adsz-12 (Uar Leyli 87)

masalnda rastlanmaktadr. Sz konusu masaln kahramannn kars bir dev tarafndan

karlp yedi kat ge gtrlr. Karsnn peine giden kahraman, devin sarayna

ular ve karsndan devin cannn nerede olduunu renmesini ister. Kzn hilesi

64
zerine dev, uzaklarda bir orman olup, orada da bir devekuu olduunu, altnda da

tane yumurta olup, cannn onlarn iinde oluunu syle[r] (90). Masal kahraman,

devekuunu bulup yumurtann ikisini krdnda dev ok hastalanr. ocuk br

yumurtay da devin karsna gelip krarak devi ldrr.

Grld gibi, Adsz-12 (Uar Leyli 87) masalndaki devin can ondan ok

uzaktadr. Ancak devin, uzakta olan canna dorudan bal olduu sylenebilir. Bu

balamda, devekuunun yumurtalarnda saklanm devin cann, Rouxnun ifade ettii

bedenden uzakta olan ruha benzetmek uygun olacaktr. Adsz-12 masalndaki devin

can, tpk Rouxnun sz ettii ruh gibi, uzakta kalmasna ramen devin yaamn

srdrmesi iin vazgeilmezdir.

3. ly Diriltme

Trklerin eski inanlarna gre, insan vcudunun baz paralar zel glere

sahiptir. Bu tr gleri olan beden paralar arasnda insann kemikleri yer almaktadr.

amanizm konusunu inceleyen aratrmaclar, kemiklerden diriltme inancndan sz

etmektedirler (nan, Tarihte ve Bugn amanizm 101, Eliade 188, Roux 171, Ocak 170).

Rouxnun Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda yer verdii aklamasna

gre kemikler, amanizmin temel kavramn oluturan tekrar doua olanak

verdiinden, lnn yeryzndeki devamlln ve kiiyi atalarna ve gelecek kuaklara

balamas dolaysyla nitelii grnen bir gle donatlmtr (171).

ncelenen masallardaki kahramanlarn hayata yeniden gelmesinin yollarndan

birinin, yukarda sz edilen kemiklerden dirilme inancn yanstt sylenebilir.

Adsz-7 (Uar Leyli 65) masalnda iki ocuun annesi, olunu kesip etini piirir.

65
Akam kocasyla birlikte olunun etini yerler, kzlar ise kardeinin etine dokunmaz.

Kz, yemekten sonra kardeinin kemiklerini topla[r] ve baheye gm[er]. Sabahleyin

kemikler ku olup uarak, bir attara gi[der] (65).

Bu durumun Rouxnun yorumlarna uyduu sylenebilir. Kz, kardeinin

eksiksiz btn kemiklerini gmerek onun yeniden hayata dnmesini salamaktadr.

Masallardaki ku konusunu inceleyen blmde belirlendii gibi, masaln devamnda

olan, yeniden ku eklinden insan ekline girer.

Rouxnun sz edilen bilgilerine ek olarak, Eliadenin amanizm adl kitabndan

bahsetmek yerinde olacaktr. Eliade, amanizmde iskelet simgesellii konusunu

incelerken aman giysisinin insan veya ku iskeletine benzetilmeye altn

sylemektedir. Bunun amac ise, giysiyi giyenin kazand zel bir staty, yani artk

lp dirilmi bir kii olduunu ifade ve iln etmektir (189). Eliadeye gre, Sibirya

halklar, amanlar ldrenin atalarnn ruhlar olduuna inanrlar. Ruhlar, l

bedenleri piirdikten sonra kemiklerini ayrp sayarlar, sonra demirlerle balayarak

tekrar yerlerine yerletirir ve zerlerini yeni bir etle sararlar (189). Adsz-7 (Uar

Leyli 65) masalndaki olann etini piirme, kemiklerini gmme, sonradan bu

kemiklerden yeni bir vcudun ortaya kmas ile Eliadenin yukarda aktarlm szleri

arasndaki benzerlikler dikkat ekicidir. Sz konusu masalda incelenen olayn

tamamnn amanizmden kaynaklandn sylemek, belki de ar bir yorum olabilir.

Ancak, bu masaldaki kemiklerden yeniden doma olaynn amanizmin ok belirgin

izlerini tadn sylemek yanl olmayacaktr.

nsanlarn kemiklerden canlanabilme durumu, hayvanlar iin de geerlidir.

Roux, bir hayvann dnyaya tekrar gelebilmesi iin krlmam kemiklerinin tmnn

gmlmesinin gerektiini sylemektedir (Trklerin ve Moollarn Eski Dini 171).

66
Eliade, amanizm adl kitabnda da avlanan veya evcilletirilen hayvann lnce

kemiklerinden tekrar doabilmesi inancndan sz etmektedir (191). Eliadeye gre

kemikler, hayvann diriliinin en son kaynan temsil ederler. Canl tr bu kaynaktan

karak istedii gibi yeniden trer ve rer (190).

Hayvann kemiklerinden canlanmasna rnek olmak zere Sar nek (Uar

Leyli 108) adl masal verilebilir. Bu masaln kz kahramannn ailesi, kzn sar ineini

yemek ister. Oysa ki, inek yenmeden nce kza unlar der: Sen alama onlar benim

etimi yiyemeyecekler. Benim etim onlara zehir gibi olacak, sana bal gibi, yiyebildiini

ye, yiyemediini en ufak parasna varncaya kadar, kemiklerimle beraber ahrn bir

kesine gm (109) Kz, inein dediini yapar. Bir gn kz ineinin kemiklerini

ziyaret ettiinde [k]emiklerin bulunduu keden tpk sar ineinki gibi bir ses (109)

gelir. nek, kza deerli tler verir, kz ise bu tlere gre davranarak birok engeli

amay baarr.

Yukarda ele alnan ilk masalda olduu gibi, Sar nek (Uar Leyli 108) adl

masalda da kemiklerin gmlmesi motifi yer almaktadr. nek kemiklerden tamamen

canlanmazsa da, onun kalntlarnn btnnn gmlmesi, kza t ve yardm

edebilmesini salar. Bu balamda, sz konusu masalda inein bedeninin deil, ruhunun

canlanmas sz konusudur. Hayvann istedii gibi treyebildiine dair Eliadenin szleri

gz nnde bulundurularak, Sar nek (Uar Leyli 108) adl masaldaki kemiklerden

dirilme motifinin Trklerin eski inanlarnn elerini tad sylenebilir.

Verilen masal rneklerinde grnd gibi, gerekd baz masal motifleri

Trklerin eski inanlaryla badatrlabilir. nsanlarn ku ve hayvan ekline girmesi ya

da insanlarn ve hayvanlarn ldkten sonra diriltilmesi gibi anlatcnn hayal gcnn

rnleri olarak dnebilen baz olaylarn kklerinin, anlatcnn yaad kltrn

67
temellerine dayand sylenebilir. Baka bir deyile, masal anlatcsnn yaratt masal

diyar, anlatcnn hayal gcnn yan sra, nesilden nesle devredilmi szl kltrnn

elerini iermektedir.

68
 BLM III

MASAL ALANLARI

nceki blmlerde eitli masal kahramanlar ve onlarn zelliklerinden sz

edildi. Ne var ki, masallar biimlendiren yalnzca, karakterleri deil, ayn zamanda

masallarn getii yerlerdir. Sz konusu masallar arasnda eitlilii ve nemi snrl

olanlarn yan sra, ok zengin alanlar olan masallara da rastlanabilir. Bu zenginlik

kahramanlarn yapt yolculuklarla belirginleir. Masallardaki kahramann yolculuu

srasnda urad baz yerler, amann getii yollarla badatrlabilir. Masal

kahramannn ve amann yolda rastlad karakterlerin yan sra, getii yerlerin

neminden de sz etmek gerekir. Bu balamda, tezin bu blmnde masal

kahramanlarnn getii yerler, amann getii yollarla karlatrlarak irdelenecektir.

Kahramann k noktas olan yeryznden balayarak, kahramann yolculuunun

amac olabilen gkyz ile yeralt dnyas ele alnacaktr.

Bu noktada, Orta Asya Trklerinin evren anlayndan bahsetmek uygun

olacaktr. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda, en eski alarda

evrenin iki blgeden olutuunu sylemektedir. Yerin altnda bulunan nc bir blge

ise, 11. yzyldan ge olmamas gereken bir tarihte hayal edilmitir (106). Eliadeye

gre ise evren, merkezlerinden geen bir eksenle bal, st ste olan ve birbirlerine

69
geebilen byk blgeden olumaktadr (amanizm 291). kat arasnda gei

olabilecei fikrini destekleyen Rouxya gre, katlar arasndaki gei sadece aman

tarafndan gerekletirilebilirdi (106).

Bu ekilde ina edilmi evren, incelenen masal diyarnn yapsyla

karlatrldnda birok ortak noktann olduu gze arpmaktadr. lk olarak

masallarda gzlenebilen dnyann da kattan olutuu sylenebilir. Kahramanlarnn

ounun yaad ve asl kahramann k noktas olan yeryz, masallarda en byk

yeri almaktadr. Ne var ki, kimi masallarda kahraman, yeryznn altndaki yeralt

dnyasna ya da gklere kmaktadr. Buna ek olarak, kat arasndaki yolculuu

yapabilen kiilerin, masaln asl kahraman ile aman olduu sylenebilir. Bu iki ahs

arasndaki ortak noktalar ise, tezin birinci blmnde deerlendirilmitir. Bu

benzerliklerin yan sra, sz konusu kattan her birisinin eleri daha detayl ele

alndnda masal kahramanlar ile amann getii yerler arasndaki dier nemli ortak

noktalar ortaya karlabilir.

A. Yeryz

ncelenen masallarn byk ksmnda gze arpan bir zellik, evrenin genel

yapsnda olduu gibi, evrenin her katnn da Orta Asya Trklerinin inandklar

dnyann izlerini tamasdr. Bu kattan biri olan yeryznn yaps ve zellikleri ile

eski Trk inanlarndaki yeryz dnyas arasndaki ortak noktalardan sz edilebilir.

Masallarda, sz konusu dnyann tasvirlerinden dorudan sz edilmemesine karn, baz

ipularnn yardmyla yeryznn olduka belirgin bir haritasn izmenin mmkn

olduu sylenebilir.

70
 Bu noktada, eski Trk inanlarnda tasvir edilen yeryz dnyasndan sz

edilebilir. Yeryz, btn evrenin merkezi saylmaktadr. Bu konuda, Eliadenin

amanizm adl kitabnda yer verdii u aklama aktarlabilir:

[M]erkez, orta, gbek simgesellii mutlaka kozmolojik bir kavram

deildir. Balangta her kutsal mekn kutsalln insana gzkt ve

dnyamza ait olmayp baka yerlerden, en bata da Gkten gelen

gereklikleri (ya da gleri, kiilikleri, vb.) da vuran her yer

merkez, yani kattan kata geiin mmkn olduu yer saylyordu.

nsan tesi bir varoluun sindii kutsal bir uzay paras deneyim

olarak yaand iin, buradan Merkez kavramna ulald: Tam bu

noktada yukardan (ya da aadan) gelen ve bu dnyaya ait olmayan bir

ey kendini gstermiti. Daha sonra da, kutsalln kendini gsteriinin

de kendi bana kattan kata geii ierdii ve gerektirdii dnld.

(292)

Buna ek olarak Eliade, evrenin kat arasndaki yolun, bir delikten getiini

sylemektedir (291).

ncelenen masallarda yeryznn, evrenin merkezi olma dncesini yanstt

grlebilir. Buna rnek olarak, Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masal

verilebilir. Sz konusu masaln kahraman kardeleriyle birlikte devin memleketine

varr. Orada,bir byk kuyu, stnde hemen bin okkalk bir ta kapal; devin o kuyuda

oldnu anlarlar (287). Kk ehzade ta kaldrp kuyunun iine girmeyi baarr.

Kuyunun dibinden de kahraman, yeralt dnyasna geer.

Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masalda yeryz, olumlu karakterlerin

yaad bir blge olarak gsterilmektedir. Yeralt dnyasna ait olan bir deve,

71
yeryznde yalnzca kuyunun etrafnda rastlanmaktadr. Sz konusu masalda dikkate

deer baka bir nokta da, kuyunun yeralt dnyasna bir yol oluudur. Sz konusu

kuyunun, yeryz ile yeraltn birletirdii sylenebilir. Yeryznden yeraltna bir gei

salayan kuyu, Eliadenin sz ettii evrenin katlar arasndaki delike benzetilebilir.

Ne var ki, iki dnya arasndaki geii salayan kuyu imgesinin, Zmrt Anka Kuu

(Proben 287) adl masalda tesadfi olarak yer almad dnlmelidir. Kahraman

yeralt dnyasna gtren kuyu imgesine Adsz-6 (Uar Leyli 41), Bin Liraya Bir

Nasihat (Uar Leyli 36), ahmaran (Uar Leyli 67) gibi masallarda da

rastlanmaktadr. Bu balamda, evrenin yapsyla ilgili Eliadenin szlerinin, incelenen

Trkiye masallar iin de geerli olduunu sylemek yanl olmayacaktr.

Oysa yeryz, evrenin merkezi olmasnn yan sra, kendi iinde de bir merkeze

sahiptir. Rouxnun Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda, Gn

emberinin Dnyann karesi iinde olduu belirtilmektedir (106). Dnyann drt

kesi ancak dmanlar tarafndan yaanan yoksul blgeler olarak tanmlanmaktadr

(107). Trkler ise, dnyann tam merkezinde, doruk noktasnn altnda ayrcalkl bir

noktada yerlemilerdir (107).

Byle bir dnya grnn masallarda da mevcut olduu dnlebilir. Bu

gr destekleyen kimi noktalara dikkat ekilebilir. Yeryz, kahramann

yolculuunda dier katlara k noktas olabilir. Bunun dnda, yeryznn

snrlarnda yolculuk eden kahramanlara da rastlanabilir. Bu yolculuklar, snrlarn

iindeki yerlerin birbirinden farkl olduunun anlalmasna yardmc olur. Burada yine,

kahramann yola kp sonradan da geri dnd bir merkezden sz edilebilir.

Padiahlarn, ehzadelerin ve padiah kzlarnn oturduu yerler, sz konusu

yeryznn merkezi olarak kabul edilebilir. Bu merkezde yaayanlarn ounluu,

72
insan kahramanlardan olumaktadr. nsanlara dman olan ve kimi masallarda

kahramann ulamas gereken devlerin, bu merkezden uzak olan memleketlerde

yaamas dikkat ekicidir.

layan Nar ile Glen Ayva (Proben 222) adl masaln kahramannn at, onu

bir gnde alt aylk bir memlekete gtrr (223). Atyla ayrldktan sonra kahraman

yine uzun bir yolun sonunda bir memlekete (224) varr. Kahramann yaad yerden

uzakta olan bu memlekette deve rastlar. Ne var ki, yeryznn snrlar bu noktada son

bulmamaktadr. Kahraman, filan yerde (225) oturan dier devlere ulaabilmek iin

yolculuuna devam eder. Kahraman, atn srtnda bir dan kenarna gelir ve tek bana

da aarak devlerin yerine varr. Ayn kahraman, bir sonraki grevi gerekletirmeye

alrken de bir baka dev memleketine varr. lk yolculuunda rastladklar gibi, bu

devler de ok uzak bir yerde yaarlar.

layan Nar ile Glen Ayva (Proben 222) adl masal ile rneklendii gibi,

masallardaki yeryz birbirinden farkl ve uzak olabilen blgelerden olumaktadr.

Yeryznn bu dzenine incelenen dier masallarda da rastlanabilir. Eskici Kz

(Proben 198) adl masaln kahraman uzun bir yolu getikten ve dalar atktan sonra

peri kznn memleketine varr. Mehmet Bey (Uar Leyli 93) adl masaln kahraman

ise, kendi memleketinden kaarak baka bir padiahn memleketine gelir. Bu memlekete

gelii, kahramann daha da uzak olan blgelere gitmesinin nedeni ve ayn zamanda da

bir durak olarak dnlebilir.

Yukarda verilen rneklerde grld gibi, yeryz de bir merkez ile merkezden

uzaklaan blgelerden olumaktadr. Yeryznn merkezi, btn insan kahramanlar

tarafndan ulalabilen bir blgedir. Dmanlarn bulunduu en dip blgelere ise, yalnz

asl kahraman ulaabilir. Bu balamda, merkezinden uzak olan ve insan dmanlarn

73
oturduklar blgelerden oluan yeryznn, Rouxnun sz ettii dnya tasvirine

uyduunu sylenebilir.

Eski Trk inanlarna gre yeryz, sadece insan, hayvan ve kularn oturduklar

bir yer deildir. Btn bu gerek varlklarn dnda yeryznde ok sayda, bir ruha

sahip olduu kabul edilen gller, nehirler, dalar ve dier canl objelerin yaadna dair

inanlar ok yaygndr (Alekseev 101). nann Tarihte ve Bugn amanizm adl

kitabnda yer verdii u szler, da ile ilgili amanist inanlar konusunda aklayc

olabilir: aman dualarnda aka anlalyor ki amanistler da ruhlar bulunduunu

tasavvur etmekle beraber dorudan doruya dan kendisine de ibadet ediyorlar, onu

canl ve her eyi duyan bir varlk tanrlar (51)

Eski Trk inanlarnda insanlarn tapnma yeri olarak kabul edilen da, Trkiye

masallarnda biraz farkl zelliklere sahiptir. lk bakta da, yalnzca ska rastlanan

doann bir esi olarak grlebilir. Kahramanlar, dalarn dibinde dier masal

karakterleri tarafndan braklr, dalarn tepelerine kp dalarn tesindeki blgelere

ularlar. Dan arkas ise, perilerin ve dier insan-d varlklarn oturduklar blge

olarak grlmektedir. Oysa ki dan masallardaki yeri, baka bir bak asyla da ele

alnmaldr.

Rouxnun, Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda syledii gibi,

dikeyliin gl simgesi olan da, ulalmaz ve gizemlidir; doruklar gklere varan

dolaysyla g alttan destekleyen dalar, evrenin merkezinde bulunur. Bunun dnda

Roux, bu ekilde alglanan dan, Trklerin ve Moollarn efsanelerinde nemli bir rol

oynadn sylemektedir (156). Rouxnun szlerine ek olarak Eliadenin amanizm

adl kitabnda yer alan dncesine yer vermek gerekir. Eliade, dnyann merkezi

olarak kabul edilen da, Kozmik Da olarak adlandrmaktadr (298). Eliadeye gre

74
baz Sibirya halklar, bu Kozmik Dan ya da drt, bazlar ise yedi kattan

olutuunu dnrler (298). Bunun yan sra aman olacak kii de srra-erme hastal

srasnda ryasnda byle bir Kozmik Daa trmanr ve daha sonra esrimeli

yolculuklarnda da ayn Da ziyaret eder. Bu daa trmanmak her zaman dnyann

ortasna yolculuk anlamna gelir. [Y]alnz amanlar ve kahramanlar Kozmik Daa

gerekten trmanabilirler (302, zgn vurgu).

Bu szlerin nda masallardaki da imgesinin, baka bir anlam kazand

dnlebilir. Da, kahramann yolunda nemsiz bir snr olmaktan ok, tpk

Eliadenin belirttii gibi, yalnz masaln asl kahramannn trmanabilecei bir yer olarak

grlmektedir. Kahraman, dan tepesine kp br tarafna iner ve onun dnda

kimsenin bilmedii yeryz blgelerine ular. Daa trmann zor olmas, masallarda

vurgulanan bir olgudur. layan Nar ile Glen Ayva (Proben 222) adl masaln

kahraman, da ancak atnn yardmyla aabilir. Eskici Kz (Proben 198) adl

masalda da kahraman, yolda rastlad devi ve peri kznn zaptettii da, karsnn

tleri sayesinde aar. Mehmet Bey (Uar Leyli 93) adl masaln kahraman ise, can

elmasn bulmaya, yolu bilen bir atla kar. Yksek bir dan eteine gelince at

havalanm ve dan tepesine inmitir. Mehmet Beye Kardeim, al dam al

dersen, da alr de[r]. Mehmet Bey kardeinin dedii gibi yapm, da yarlm at

dan arasna kendini brakm ve biraz sonra dan altna inmilerdir (96). Bu

masaldaki da, canl, yani insann sesini duyan ve anlayabilen bir varlk olarak

gsterilmektedir. Buna ek olarak, sz konusu masaldaki da, gizemli ve sadece seilmi

insanlar tarafndan ulaabilecek bir yer olarak yorumlanabilir.

Bazen de kahraman, yolda ona yardm ve t verebilen bir karaktere

rastlamad iin, vard daa trmanamaz ve baka bir yoldan gitmek zorunda kalr.

75
Byle bir durum, Gl Peri (Proben 255) adl masalda yer almaktadr. Bu masaln

kahraman, geyiin peinden giderken bakar ki geyik gayet yksek bir dn bana

kar, klmak mmkn deyil. Her ne kadar kaym deye ratse kamaz, kendinde

de hi hal kalmam, geyiyi orda kayb eder (255). Sz konusu masaln ayn kahraman,

masaln devamnda baka bir daa rastlayp dev karsnn verdii tler sayesinde da

amay baarr. Bu dan arkasnda da kahramann ksmeti onu bekler.

Muradna Ermeyen Kz (Proben 186) adl masaldaki durum ise biraz farkldr.

Masalda, sevdii kz kaybettikten sonra mutsuz olan ehzade, lalasyla birlikte dalara

gezmeye kar. [B]unlar bir byk daa gelirler, orada [...] ehzadenin kulna inceden

inceye muradna ermeyen dilber deye bir ses gelir, ehzade bunu iidince dan stne

kar, bir de bakar ki imirek tanda bir trbe, kapular muradna ermeyen dilber deye

kendi kendine iki tarafa alyor (190). Sz konusu masaldaki ehzade, dan arkasnda

deil, dan tam tepesinde ulamak istedii sevgiyi bulur. Kzn trbesinin dan

tepesinde olmas da dikkat ekici bir noktadr. Ocak, Alev ve Bekta nanlarnn

slam ncesi Temelleri adl almasnda Anadoludaki da kltn inceleyerek, da

tepelerinde bulunan yatrlardan sz etmektedir. Ocaka gre, tepeler stndeki yatrlarn

byk ksm, gerek yatrlar olmayp blgedeki da kltnn bir evliynn ahsnda

sembolletirilmesinden ibarettir (121). Bu balamda, Muradna Ermeyen Kz (Proben

186) adl masalda sz konusu durum, yani dan tepesinde bir trbenin bulunmas, tpk

Ocakn dedii gibi, dan kutsallatrmasnn bir sembol olarak yorumlanabilir.

Yukarda verilmi bilgi ile masal rneklerinden yola karak, masallardaki dan

eski Trk inanlarnn izlerini tad sylenebilir. Masallarda dan kutsallndan ya

da neminden dorudan sz edilmemektedir. Bu kutsallk, dan kahramann

yolculuklarn gerekletirilmesinde oynad rolden anlalmaktadr. Ne var ki bu

76
nem, insan kahramanlar ile insan-d kahramanlarn oturduklar blgeler arasnda

dan snr oluturmasndan ibaret deildir. Kahramanlarn yolunda, tpk amannkinde

olduu gibi, da, yeryz ile gkleri birletiren ve sadece seilmi insanlar tarafndan

klabilecek bir eit deneme olarak yorumlanabilir. Bu adan bakldnda,

incelenen Trkiye masallarnn eski Trk inanlarnda mevcut olan da kltnn etkisini

tadn sylemek olanakldr.

Eski Trk inanlarna gre, evrenin yapsnda nemli yeri olan dier bir e,

aatr. Hem Roux, hem de Eliade aatan sz ederken aacn evrenselliine dikkat

ekmektedirler. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini adl kitabnda, gvdesi

yardmyla, gksel dallar toprak altndaki kklerle temas ettirdiinin dnldn

sylemektedir (155). Rouxya gre, gn dayana ve direi olarak kabul edilen aa,

amanizmde byk rol oynamaktadr (155). Ne var ki, dnyann ekseni olmas, aacn

oynad tek rol deildir; aa, hayat kayna olarak da saylmaktadr (181). ncelenen

masallarda elma aacnn meyvelerinin hayat kayna olabilmesi, tezin birinci

blmnde ele alnd iin, bu noktada, bu motifin varln hatrlatmak yeterli

olacaktr.

Masallardaki aa motifinin nemli bir rol oynamasna baka bir rnek olarak,

Adsz-10 (Uar Leyli 72) masal verilebilir. Bu masaldaki kz, bir Arap halayk

dolaysyla ku ekline girer. Arap halayk ise, kzn yerine ehzadenin kars olarak

saraya girmeyi baarr. Saray bahesine ku eklinde gelen kz, Arapn emriyle

ldrlr. Ne var ki, gvercinin bir damla kannn damlad yerden bir kavak aac

kar. Arap kz bu aac kestirdiinde, bir adam aatan bir kym gizlice alp evinde

saklar. O kymk her gn gzel bir kza dnr ve adamn evini temizler, yemeklerini

piirir, sonra yine kakla girer.

77
 Adsz-10 (Uar Leyli 72) balkl masaldaki aacn eski Trk inanlarna

balanan iki noktasndan sz edilebilir. lk olarak, sz konusu masaldaki aacn, btn

canl varlklarla eit olduu sylenebilir. Baka bir deyile aa ruh sahibi olarak kabul

edildii iin, kzn ruhu kutan ktnda aata yer bulabilir. Aacn her bir paras da,

birer canl varlk olarak kabul edildii iin, kz aacn kk kymndan yeniden

dirilebilir. Kzn kymktan dirilmesi, eski inanlar gsteren ikinci bir nokta olarak

dnlebilir. Bu noktada, Rouxnun hayat kaynaklardan biri olan aa ile ilgili

szlerine yer vermek yerinde olacaktr. Rouxya gre [h]er yl yapraklarn kaybedip

her yl onlar tekrar bulan aacn lm ve tekrar dirilile ilgili gl sembolizmi, aacn

yeryznde ve teki dnyada tekrar dourma yeteneine sahip olduu dncesini

yerletirmitir (Trklerin ve Moollarn Eski Dini 182). Bu balamda, yukardaki

verilerden yola karak, Adsz-10 (Uar Leyli 72) masalndaki aa motifini eski Trk

inanlaryla iki ynden badatrmak olanakldr.

Roux, aata bulunan kozmik deeri, tahtadan yaplan oklarn da tadn

sylemektedir (Trklerin ve Moollarn Eski Dini 152). Oklar, ularna ty taklmasyla

da kulara edeerli kabul edilir. Bu nedenle evrenin st blgelerine hem aa olarak

hem de ku olarak girerler. Oklar, okun sahibini kendileri ile birlikte evrenin st

blgelerine sokarlar (152). Rouxya gre, nitelii ve rol dolaysyla ok, sahibiyle sk

ilikiler kuran bir nesnedir (89). Bunun dnda insan temsil edebilen ok, en eski

kehanet arac olarak kabul edilmektedir (88). Oklardan kehanet renme geleneinin

izlerine Dede Korkut Kitabnda rastlanabilir: 39 gen kzn her biri kendi olumlu

kaderlerine doru bir ok frlatt (alntlanan Roux 90).

Oktan kader okuma eylemi, incelenen masallarn bazlarnda yer almaktadr.

Gl Peri (Proben 255) adl masalda ok yardmyla padiahn olunun kaderi

78
renilir. Padiah oullarna yle der: []nze de birer ok yaptraym, birer tane

atnz, her kimin nereye derse onu alrm, o onun nasibidir (225). ki byk karde,

attklar oklarn dt yeri bulup kehaneti renirler. Kk ehzadenin okunun

kaybolmasn ise padiah, kk olunun ksmetli olmamas biiminde yorumlar. Bu

masaldakine benzer bir durum Bir Zalim Padiah (Uar Leyli 47) adl masalda yer

almaktadr. Bu masalda da padiahn olunun evlenme zaman gelince olanlara ok

atmalarn syler, ok hangi eve tesadf ederse o evin kzn alrlar. rneklenen

masallardaki ok atma eylemi ile eski geleneklerde mevcut olan oktan kehanet renme

eylemi arasndaki benzerliklerin ok belirgin olduu sylenebilir. Bu balamda,

masallardaki ok atma eyleminin Trklerin slm-ncesi kltrnn izlerini tad

sylenebilir.

B. Gk ve Yeralt

Yukarda belirtildii gibi, masallardaki evren kattan olumaktadr. Yeryz,

incelenen masallarn hepsinde bir alan olarak getii gibi, gk ile yeralt sadece birka

masalda kahramann ulat yerler olarak gzlenebilir. Ne var ki, incelenen

masallardan olduka zengin ve renkli yeralt dnyasnn tasviri ortaya kmakla birlikte,

ayn masallardan yola karak gn ok soluk bir resmi izilebilir. Adsz-12 (Uar

Leyli 87) masalndan, masaldaki gn, tpk amanizm inanlarnda olduu gibi, yedi

gkten olutuu renilebilir. Masal kahramanlar arasnda yalnzca ihtiyar bir kartal,

gklerde bir devin yaadn bilir: Babamn babas, yedi kat gkte topal bir dev

olduunu syler ve ondan saknmamz tlerdi (89). Buna benzer bir ekilde

79
Bostanc Dede (Zaman Zaman inde 189) adl masalda da gn yedi kattan ibaret

oluundan sz edilmektedir.

Her iki masalda gn yedi katl olmas, dorudan amanizm izi olarak

yorumlanabilir. Bunun dnda gklere yolculuk eden kahramanlar, uabilen hayvan

arkadalarnn araclyla oraya ularlar. Bu noktada da amann gklere yolculuu ile

benzerliklerden sz etmek mmkndr. Yolculuu boyunca olduu gibi, gklerdeki

tanrlara ve ruhlara ulamaya alan aman, eitli ruhlarn yardmn alr.

Masal kahramanlarnn ulat yeralt dnyas ise, daha zengin bir ekilde

gsterilmitir. lk olarak bu dnyaya giden yollardan sz etmek yerinde olacaktr.

Yeryz dnyasnn yaps incelendiinde, yeryz ile yeralt arasndaki geii salayan

kuyudan sz edildi. Bu noktada ise, masallardaki kuyunun alt taraf ele alnacaktr.

Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masal, incelenen masallar arasnda yeralt

dnyasn en iyi anlatan masallardan biridir. Bu masaldaki kuyunun dibi, birka odalk

bir yer olarak gsterilmitir. Odalarn birinde kzlar karm dev, dier odalarda ise

kzlar otururlar. Ne var ki kuyunun dibi, yeryz ile yeralt dnyas arasndaki bir durak

olarak dnlebilir. Kzlardan en knn dedii gibi bu orta duraktan iki yol

vardr: yeryzne kan ve yedi kat yerin dibine giden. Kz ve kahraman birbirinden

ayrlmadan nce, kz ona teli ve u ipucunu verir: Bu teli birbirine sr, biri beyaz

biri siyah iki koyun gelir, beyaz stne binersen dnya yzne karsn, siyah stne

binersen yedi kat yerin dibine gidersin (288). Kahraman, iki koyun arr ancak siyah

koyuna bindii iin yedi kat yerin dibine iner. Bu masaln varyant olan Yeralt

Diyarnn Kartal (Az Gittik Uz Gittik 87) adl masaldaki kahraman ise, kuyudan

kabilmek iin koyuna deil, ak koa binmek zorundadr (90).

80
 Grld gibi sz konusu masaln kahramannn yolculuunun devam, binecek

olduu hayvana baldr. Bu noktada yine amana ve masal kahramanlarna rehberlik

eden hayvanlar ile hayvanlarn bedeninde saklanan yardmc ruhlarn nemini

hatrlatmak yerinde olacaktr. Buna ek olarak, koyun ve ko eski Trklerde Gk

Tanrya sunulan kurbanlar arasnda yer almtr (oruhlu 150). Beyaz koyun ve koun

sunulan hayvanlar arasnda nemli bir yere sahip olduu gz nnde bulundurulursa,

masal kahramannn beyaz hayvan araclyla yukarya k olana bulmas artc

deildir. Bunun yan sra, benzer fonksiyonlara kara koyunlarda da rastlanr. Kara

koyun ya da ko da, kahraman karanlk dnyasna, yani yeraltna gtrebilir.

Kuyunun dibinden daha da aadaki dnyaya ini, ahmaran (Uar Leyli 67)

adl masalda da yer almaktadr. Bu masaln kahraman, arkada tarafndan kuyuya

kapatldnda, k yolu ararken yanndaki delikten bir ylann ktn grr. Deliin

br tarafnda bir yaamn olduunu gren kahraman, delii bytp bir bahenin iine

girer. Yeralt dnyasna kuyudan farkl bir giri, Sar nek (Uar Leyli 108) adl

masalda rastlanmaktadr. Bu masal kahraman, ukurun dibinde bir kap grr.

Yukarda rneklenen masallardaki yeralt dnyasna, bir kuyu, ukur ya da bir

delikten girilir. Yeryz ile yeralt arasndaki bu geii, dorudan amanizm

inanlarnn izi olarak kabul etmek yanl olmayacaktr.

Yeraltna inen kahramanlarn ou, oradaki dnya ile kar karya gelir.

ncelenen masallarn bazlarnda betimlenen yeralt dnyas, eski Trk inanlarnn

temsil ettii dnya ile birok ortak nokta tamaktadr. Zmrt Anka Kuu (Proben

287) adl masaln kahraman, yedi kat yerin dibine indiinde bakar ki byk bir dnya.

Gide gide bir memlekete varr(288). Masaln devamnda kahraman, yeralt dnyasnda

yaayan insanlar, bu dnyann padiah ve kzyla kar karya gelir. Kahraman, geldii

81
memleketteki suyu zapteden devi ldrrken, padiahn kzn kurtarr ve insanlarn su

sorununu zer.

Grld gibi, sz konusu masaldaki yeralt dnyas ve oradaki yaam,

yeryznnkinden pek farkl deildir. Buna benzer olarak, Sibirya halklarnn yeralt

dnyas hakkndaki hayallerine gre, yeralt byk lde orta dnyasna, yani

yeryzne benzemektedir (Alekseev 100). Yukarda olduu gibi, yeraltnda da dalar

ve nehirlerin yan sra o blgede oturan insanlar da vardr. Btn normal insanlar gibi,

bunlar da hastalklar, sorunlar ve mutluluklar yaarlar (100). Ne var ki, yeralt

dnyasnn dzeni, yeryzndeki dzenden daha ktdr; dardan gelenler iin havas

yabanc ve karanlktr (101).

Bin Liraya Bir Nasihat (Uar Leyli 36) adl masaln kahraman ise kuyunun

dibine indiinde kuyunun dibi geni, ortasnda bir havuz, havuzun bir tarafnda korkun

bir Arap, bir tarafnda bir kurbaa, bir tarafnda da gzel bir kz durmakta[dr]. Etrafa

gz gezdirince bir kenarda ykselen insan kellelerini gr[r] (37). Masal kahraman,

Arapn sualine cevap vererek hem kz alr, hem de istedii gibi gm doldurur.

Bu noktada sz konusu masaldaki insan kellelerini vurgulamak uygun

olacaktr. Buna benzer bir olay, yani yeraltna daha nce gelenlerin kalntlarnn aman

tarafndan grlmesi, amann yolculuu boyunca da rastlanabilir bir durumdur. Bu

konuda, Abdlkadir nan Tarihte ve Bugn amanizm adl kitabnda, amann

anlattklarn aktarmaktadr: Tamu (cehennem) zerindeki kl kprden getiklerini,

kuzgunlar umaz sar ller zerinden uarken gnahl kamlarn saysz iskeletlerini

grdklerini, karanlk tanrlarnn bulunduklar dnyada ylanlara, ejderlere, canavarlara

rastladklarn manzum szlerle hikye ederler (107). Yeralt dnyasnn karakterleri

incelendiinde Arapn bu dnyann padiah olarak dnlebileceinden sz edilebilir.

82
Bu balamda, Bin Liraya Bir Nasihat (Uar Leyli 36) adl masal kahramannn

grd kelleler, ondan nce gelen ve karanlk dnyasnn padiahnn snavn

geemeyen insanlarn kelleleri olarak kabul edilebilir. Baka bir deyile, yeralt

dnyasna inen masal kahramannn yeralt dnyasna girip oradan canl kan, ilk ve tek

insan olduu sylenebilir.

Yeralt dnyas ile ilgili ipular ieren dier masallar ise, bu dnyay insansz bir

blge olarak gstermektedirler. Alann ise, yine yeryznden pek farkl olmad

sylenebilir. rnein ahmaran (Uar Leyli 67) adl masaln kahraman, girdii

dnyada koskocaman bir orman, koca koca aalar ve korkun boynuzlu ylanlar (67)

grr.

Yukarda, kuyu yeralt dnyasna giden bir yol olarak gsterilmitir. Ne var ki,

kuyu, yeraltna bir giri yolu olabildii gibi, bu dnyadan k da salayabilir. Buna

rnek olarak Khveci mer (Proben 292) adl masal verilebilir. Bir dervi ile

maaraya gelen kahraman, k yolunu bulmak umudunu yitirince kendini bir kuyuya

atar. Ne var ki, bu kuyunun yeraltna deil, yeryzne bir k olduu ortaya kar.

Masal kahramannn, yeralt dnyasndan yeryzne geri dnmesi, ancak dier

varlklarn yardmyla gerekleebilir. Zmrt Anka Kuu (Proben 287) adl masalda

yardmc varlk roln Zmrt Anka oynamaktadr. ahmaran (Uar Leyli 67) ve

Sar nek (Uar Leyli 108) adl masallarn kahramanlarnn geri dn ise, onlar

misafir eden yeralt dnyalarnn padiahlar sayesinde mmkn olur. Bu balamda,

yeralt dnyasna inen ve oradan kan yollarn, sadece seilmi masal kahramanlar iin

olanakl olduu sylenebilir. Baka bir deyile, masal alanlarndaki kahramann ald

yeri ve oynad rol, onun seilmi bir kahraman olduunu ispatlayan elerden biri

83
olarak dnmek olanakldr. Masal kahraman gibi, aman da yaad toplumda ruhlar

tarafndan seilmi bir insandr.

Yukarda verilen rneklerde grld gibi, masallarda gk dnyasna ok az

yer verilmesine karn, yeralt olduka zengin bir tasvire sahiptir. Bu iki dnya

betimlemeleri arasndaki fark, dikkat ekicidir. Yukarda aktarlan Rouxnun szlerine

gre yeralt, yeryz ile gk dnyalarna gre daha ge bir dnemde hayal edilmitir.

Bu olgu, masallardaki yeralt dnyasnn daha zengin olmasnn nedenlerinden biri

olarak dnlebilir. Yeryz ve ge kyasla insanlar tarafndan daha ge kavranmaya

balanan bu blge, insanlarn fazlasyla ilgisini ekmitir. Bu olgu da, szl kltr

iinde yeraltnn gk blgesinden daha uzun mrl olmasna bir neden olarak

dnlebilir. Buna ek olarak yeralt, llerin blgesi olarak kabul edildiinden,

insanlar iin yeralt dnyas, korku uyandryor olmaldr. Doal olarak insanlar,

korktuklar eyleri de merak ettikleri iin, yeralt dnyas da masal dinleyicisinin ilgisini

ekmitir. Bu balamda, masal dinleyicilerinin isteklerine dikkat eden masal

anlatcsnn, evrenin karanlk olan bu blgesine daha ok nem verdii dnlebilir.

Tezin bu blmnde sz edilen masallarda grld gibi, masaln dier

eleri gibi masal alanlarnn da eski Trk inanlarnn izlerini tad sylenebilir.

amanizm elerinin etkisini, masallar evreninin yapsnda, bu evrenin katlar arasndaki

geilerde ve kahramann ulat yerlerin zelliklerinde bulmak mmkndr.

84
 SONU

Kltr, yzlerce kimi zaman binlerce yl boyunca olgunlaan bir hazineye

benzetilebilir. Tarih boyunca bu hazineden alnp kullanlan baz cevherler ortadan

kaybolmakla birlikte, onlarn yerine yeni cevherler konur. Benzer ekilde, kltr

oluturan eler arasndaki dei toku, bitmeyen bir sretir. Yeni cevherler

eskilerin arasnda yer alr, kimileri zamanla yok olur, kimileri solar, kimileri dierleriyle

i ie girer, kimileri ise biriktirilen hazinenin altnda yok olur.

Sz konusu sre, bir milletin kltr iin btn olarak geerli olabilecei gibi,

onun ayr ayr alanlar iin de geerlidir. Bu balamda, szl kltrn bir tr olan

masaln, ayn sreten getii sylenebilir. Tezde, Trkiye masallar hazinesi

aratrlarak diplerdeki, eski eler ortaya kartlarak onlarn tamamen yok olmad

ispatlanmaya allmtr.

Trk kltrnn temelleri arasnda amanizm yatt iin, bu inantan kalan

elere tezde incelenen masallarda rastlamak mmkndr. Masal diyarnn hemen

hemen btn alanlarnda amanizmin izlerinin varl gzlenmitir. lk olarak, masal

oluturan asl kahramann yolculuu, amann yapt yolculuun etkisini tamaktadr.

Masal kahramannn zellikleri ve yolu amann zorunlu kld yetenekleri gz nnde

bulundurularak, kahramanla aman arasndaki ortak noktalar gsterilmitir. Bu tezde

85
vurgulanan konulardan biri, masal kahramannn grd rya araclyla yolculua

kma ars almasdr. Bunlarn devamnda, ak sakall dervi olarak adlandrlm

yardmc kahramann, amana zg baz yeteneklere sahip olduu ispatlanmaya

allmtr. Masal karakterlerinin hazinesinin tamamlanmasnda ikincil kahramanlar

da nemli bir rol oynamaktadr. Bu kahramanlarn, asl kahramann yolculuuna ilikin

sergiledikleri zellikleri, amann yolculuunu deiik ekillerde etkileyen tanrlarn,

tanrlarn ailesi ve sz konusu tanrlara bal olan ruhlarn tadklar zelliklerle benzer

olduu gsterilmeye allmtr.

Bunun yan sra irdelenen dikkate deer baka bir konu, masallarn doastlk

boyutudur. Bu boyutun, yalnz masal anlatcsnn hayallerinin bir sonucu deil, ayn

zamanda, szl kltrn alt katmanlarnn bir miras olduu sylenebilir. Alt katman

ifadesiyle, eski Trk inanlar anlatlmak istenmitir. Masallarn doast boyutunu

oluturan eler arasnda, doast zelliklere sahip olan kular ve hayvanlar yer

almaktadr. Bunlarn ilevleri, masal kahramanna yolculuk boyunca yardm ve

rehberlik etmektir. Ancak, gze arpan en belirgin eylem kularn ve hayvanlarn insan

klna girmesidir. Ne var ki, masallara yerletirilen doast elerin yelpazesi daha

genitir. nsan yaamnn belirli dnemleri, rnein dnyaya gelii de masallarda

doast bir eylem olarak grlp amanizm geleneinde bu konuyla ilgili olarak

rastlanan rneklerde benzer bir ekilde gerekletirilir. Bunun dnda, lmden dirili

ya da tlsml karakterler ayn kaynaklardan gelip masallarda izlerini srdrmektedirler.

amanizm ile masallar arasndaki benzerlikler, sadece masallarn karakterleri ve

doast zellikleriyle snrl deildir. Bunlarn yan sra dikkate deer baka bir e,

sz konusu iki anlatnn birbiriyle bulutuu evren esidir. Her ikisinde de, gk,

yeryz ve yeraltndan oluan katl bir evren vardr. Evrenin katlar arasndaki

86
geiler de, ayn yolla gerekletirilir. Yeryznn genel dzeni ve onu oluturan da

ve aa gibi ayrntlarn fonksiyonu hemen hemen ayndr. Masallardan anlalr ki,

evrenin katman arasnda en nemli e yeryzdr. Ne var ki, gkle

kyaslandnda yeralt daha ayrntl anlatlmaktadr. Bunun nedeni, yeraltnn

insanolunun korktuu bir alan olmasdr.

Sonu olarak, bu tezde masal diyarnn eitli eleri incelenerek bunlarn

amanizm izlerini tad gsterilmeye allmtr. ncelenen Trkiye masallarnda

slm-ncesi eski Trk inanlarnn izlerinin var olduunu ve masaln deiik elerinde

kamufle edildiini sylemek mmkndr.

87
 SELM BBLYOGRAFYA

Aa, Mustafa. amanla Geiteki lp Dirilme Ritelinden Trk Destanlarndaki

lp Dirilmeye. Mill Folklor 54 (Yaz 2002): 75-85.

. Yirtlik Destannn Sibirya (Tmen) Trkleri E Metindeki Olaanst

Yardmc Kahramanlar Motifi zerine bir Deneme. Mill Folklor 51 (Gz

2001): 65-74.

Alangu, Tahir. Rya ve Masal. Masallarn Menei Hakknda Nazariyeler. Trkiye

Folkloru Elkitab. stanbul: Adam Yaynclk, 1983. 255-61.

. Billur Kk. stanbul: Afa Yaynlar, 1990.

Alekseev, N. A. Shamanism Among the Turkic Peoples of Siberia. Shamans and

Their Religious Practices. Shamanism: Soviet Studies of Traditional Religion

in Siberia and Central Asia. Ed. Marjorie Mandelstam Balzer. Armonk: M. E.

Sharp, 1990.

Alptekin, Ali Berat. Taeli Masallar. Ankara: Aka Yaynlar, 2002.

And, Metin. Minyatrlerle Osmanl-slm Mitologyas. stanbul: Akbank Kltr ve

Sanat Kitaplar, 1998.

. Oyun ve Bg. stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 1974.

88
Anderson, Walter. Trk Masal Hazinesi. ev. Nevzat Gzaydn. Pertev Naili

Boratava Armaan. Haz. Metin Turan. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar,

1998. 99-104.

Anohin, A. V. Altay amanlna Ait Maddeler. ev. Abdlkadir nan. nan,

Makaleler ve ncelemeler 404-51.

Azadovski, Mark. Sibiryadan bir Masal Anas. ev. lhan Bagz. Ankara: Kltr

Bakanl Yaynlar, 1992.

Bajaliieva, T.D. Doislamskie verovania i ikh perezhitki u Kirgizov. Frunze: Ilim, 1972.

Baldick, Julian. Animal and Shaman: Ancient Religions of Central Asia. New York:

New York University Press, 2000.

Balzer, Marjorie Mandelstam, ed. Shamanism: Soviet Studies of Traditional Religion in

Siberia and Central Asia. Armonk: M. E. Sharp, 1990.

Barutu, Sema. ankr Folklorunda Yaayan amanizm Unsurlar zerine Grler.

Milli Kltr 3/2 (Temmuz 1981): 48-49.

Basilov, Vladimir Nikolajevitsch, ed. Drevniye obriady verovaniya i kultury narodov

Sredniej Azii. Moskva: Nauka, 1986.

Bagz, lhan. Trk Halk Hikyelerinde D Motifi Zinciri. Folklor Yazlar.

stanbul: Adam Yaynlar, 1986. 24-38.

Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Trk Halk Edebiyat. stanbul: Gerek Yaynevi,

1978.

. Az Gittik Uz Gittik. stanbul: Adam Yaynlar, 1997.

. Masal: Olaanst ile Gerei Birletiren Sanat. Folklor ve Edebiyat. 2. cilt.

stanbul: Adam Yaynlar, 1991. 276-79.

89
. Uar Leyli. Masallar 1. Haz. Muhsine Helimolu Yavuz. stanbul: Tarih Vakf

Yaynlar, 2001.

. Zaman Zaman inde. stanbul: Adam Yaynlar, 1992.

Boyle, John Andrew. Ortaada Trk ve Mongol amanizmi. ev. O.. Gkyay.

Trk Folklor Aratrmalar 297 (Nisan 1974): 6941-50.

Chadwick, Nora ve Victor Zhirmunsky. Oral Epics of Central Asia. Cambridge:

Cambridge University Press, 1969.

Chadwick, Nora. The Epic Poetry of the Turkic Peoples of Central Asia. Oral Epics

of Central Asia. Nora Chadwick ve Victor Zhirmunsky. Cambridge: Cambridge

University Press, 1969.

Cremers, Wolfgang. Anadolu Folklorundaki amanizm Kalntlar. Trk Folklor

Aratrmalar 271 (ubat 1972): 6221-22.

Czaplicka, Marie A. Aboriginal Siberia. Oxford, 1914.

orbac, idem. Trk Masallarnda Yardmc htiyar Motifi. Yaymlanmam

Yksek Lisans Tezi. Elaz: Frat niversitesi, 2000.

oruhlu, Yaar. Trk Mitolojisinin Anahatlar. stanbul: Kabalc Yaynevi, 2002.

Dgh, Linda. Halk Anlats. ev. Zerrin Karaglle. Mill Folklor 39 (Gz 1998):

111-29.

. Folktales and Society. Story-telling in a Hungarian Peasant Community. ev.

Emily M. Schossberger. Bloomington and Indianapolis: Indiana University

Press, 1989.

Dioszegi, V., Hoppal, M.. ed. Shamanism in Siberia. Budapest: Akadmiai Kiad,

1978.

90
Drury, Nevill. amanizm: amanln geleri. ev. E. imek. Istanbul: Okyanus,

1996.

Duymaz, Ali. Tekerlemelerin Kkeninde amanizm Unsurlar. Mill Folklor 37

(Bahar 1998): 114-20.

Eberhard, Wolfram ve Pertev Naili Boratav. Typen Trkischer Volksmrchen.

Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1953.

Eliade, Mircea. Mitlerin zellikleri. ev. Sema Rifat. stanbul: Om Yaynevi, 2001.

. amanizm. lkel Esrime Teknikleri. ev. smet Birkan. Ankara: mge Kitabevi

Yaynlar, 1999.

Ersoy, Tolga. aman ve amanizm G. Toplumsal Tarih 7 (1994): 6-13.

Ewig, Ursula. Masal, Masal Aratrmas ve Masal Derlemesi zerine. ev. Zeki C.

Arda. Mill Folklor 6 (Yaz 1990): 2-10.

Glazer, Mark. Women Personages as Helpers in Turkish Folktales. Studies in Turkish

Folklore. In Honor of Pertev N. Boratav. Ed. lhan Bagz and Mark Glazer.

Bloomington, Indiana: Indiana University, 1978. 98-109.

Goldberg, Christine. Folktale. Folklore: an Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales,

Music, and Art. Ed. Thomas A. Green. cilt 1. Santa Barbara: ABC-CLIO,

1997. 356-66.

Gzaydn Nevzat. Trkiyenin Masal Zenginlii. Pertev Naili Boratava Armaan.

Haz. Metin Turan. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1998. 97-98.

Gl, Blent. Dou Karadenizde ve Krgzistanda Anlatlan Geyik Ana Efsanesi

zerine bir Deneme. Mill Folklor 40 (K 1998): 41-47.

Gnay, Umay. Masal. Trk Dnyas El Kitab. Ankara: Trk Kltrnn Aratrma

Enstits Yaynlar, 1992. 321-40.

91
. Elaz Masallar: nceleme. Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1975.

Hopkins, Ferial Ghazoul. The Nature and Function of the Dream Motif in Turkish Folk

Literature. I. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri. II cilt Halk

Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl MFAD Yaynlar 19, 1976. 133-44.

Hoppal, Mihaly, ed. Shamanism: Selected Writings of Vilmos Diszegi. Budapest:

Akadmiai Kiad, 1998.

nan, Abdlkadir. slm Trklerde amanizm Kalntlar. nan, Makaleler ve

ncelemeler 454-55.

. Makaleler ve ncelemeler. 1. cilt. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1998.

. Mslman Trklerde amanizm Kalntlar. nan, Makaleler ve ncelemeler

462-79.

. Tarihte ve Bugn amanizm: Materyaller ve Aratrmalar. 4.bask. Ankara:

Trk Tarih Kurumu, 1995.

. Trk Destan ve Masallarnda krklar Motifi. nan, Makaleler ve ncelemeler

238-40.

. Trk Folklorunda Simurg ve Garuda. nan, Makaleler ve ncelemeler 350-52.

ndirka, Umay. Trklerde bir Kadn Tanr. Toplumsal Tarih 17 (Mays 1995): 45-

47.

nostrantsev, K. Eski Trklerin nanlar Hakknda Birka Sz. ev. Abdlkadir

nan. nan, Makaleler ve ncelemeler 488-90.

Kalafat, Yaar. Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri. Ankara: Atatrk Kltr

Dil ve Tarih Yksek Kurumu, 1995.

Koko, Maria M. Mitologia ludw Syberii. Varova: Wydawnictwo Artystyczne i

Filmowe, 1990.

92
Kprlzade, Mehmed Fuad. Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur les Ordres

Mystiques Musulmans. stanbul: stanbul Darlfnunu Trkiyat Enstits

Muhtralar, 1929.

Krohn, Kaarle ve Julius Krohn. Halk Bilimi Yntemi. ev. Gnsel z. Haz. Fikret

Trkmen. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1996.

Knos, Ignacz. Trk Masallar. ev. Gani Yener. stanbul: EnginYaynclk, 1991.

abdzka-Kocherowa, Magorzata. Mitologia ludw tureckich. Varova: Dialog, 1998.

Lewis, I. M. Ecstatic Religion: A Study of Shamanism and Spirit Possession. London,

New York: Routledge, 1989.

Lthi, Max. Halk Masallarnda Yzeysellik. ev. F. Glay Mirzaolu. Mill Folklor

29/30 (Bahar/Yaz 1996): 81-90.

. Masaln; Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fkra Gibi Trlerden Fark. ev.

Sevengl Karasuba. Mill Folklor 25 (Bahar 1995): 66-68.

Makas, Zeynelbidn. Trk Dnyasndan Masallar. stanbul: Kitabevi, 2000.

Novik, Elena. Szamanizm syberyjski: Obrzd i folklor. Prba porwnania struktur.

ev. Irena Borowik, Lucyna Parczewska ve Andrzej Szyjewski. Krakow:

Nomos, 1993.

Ocak, Ahmet Yaar. Alev ve Bekta nanlarnn slm ncesi Temelleri. stanbul:

letiim Yaynlar, 2002.

gel, Bahaeddin. Kelolan Masal Motifinin Eski Trk Kkenleri. I. Uluslararas

Trk Folklor Kongresi Bildirileri. II. cilt Halk Edebiyat. Ankara: Kltr

Bakanl MFAD Yaynlar 19, 1976. 265-68.

. Trk Mitolojisi. C.1-2. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1993.

93
rnek, Sedat Veyis. 100 Soruda lkelerde Din, By, Sanat, Efsane. stanbul: Gerek

Yaynlar, 1988.

. Trk Halkbilimi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2000.

ztelli, Cahit. Anadoluda aman zleri. I.Uluslararas Trk Folklor Semineri

Bildirileri. Ankara: Kltr Bakanl, 1974. 410-13.

Perrin, Michel. amanizm. ev. Blent Arba. stanbul: letiim Yaynlar, 2001.

Propp, Vladimir. Olaanst Masallarn Dnmleri. Yazn Kuram: Rus

Biimcilerin Metinleri. Der. Tzvetan Todorov. ev. Mehmet Rifat, Sema Rifat.

stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1995. 201-24.

. Masal Biimbilimi: Olaanst Masallarn Yaps. ev. Mehmet Rifat, Sema

Rifat. stanbul: Om Yaynevi, 2001.

Radloff, Wilhelm ve Ignacz Knos. Proben: Der VolksLitteratur der trkischen Stmme

VIII. Haz. Saim Sakaolu ve Metin Ergun. Ankara: Trk Dil Kurumu

Yaynlar, 1998.

Reichl, Karl. Turkic Oral Epic Poetry: Traditions, Forms, Poetic Structure. New York

& London: Garland Publishing Inc, 1992.

Roux, Jean-Paul. Altay Trklerinde lm. ev. Aykut Kazancgil. stanbul: Kabalc

Yaynevi, 1999.

. Trklerin ve Moollarn Eski Dini. ev. Aykut Kazancgil. stanbul: Kabalc

Yaynevi, 2002.

Sakaolu, Saim. Gmhane Masallar. Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar, 1973.

. Masal Aratrmalar. Ankara: Aka Yaynevi, 1999.

. Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalogu. Ankara:

A Basmevi, 1980.

94
Sanr, Ergn. Anadolu Yaamnda amanizm Kalntlar. Trk Folklor Aratrmalar

277 (Austos 1972): 6381-83.

Sener, Cemal. amanizm: Trklerin Mslmanlktan nceki Dini. stanbul: AD

Yaynclk, 1997.

Seyidolu, Bilge. Mit, Masal ve Legend. Trk Folklor Aratrmalar 338 (Eyll

1977): 8085-86.

. Erzurum Masallar. stanbul:Erzurum Kitapl, 1999.

iman, Bekir. slamiyet ncesi Trk nan ve Ritellerinin Samsun Yresindeki

zleri. Trk Kltr 401 (Eyll 1996): 563-74.

Tezel, N. Trk Halk Edebiyatnda Masal. Trk Dili 19 (Aralk 1968): 447-57.

Thompson, Stith. Motif-index of Folk-literature: A Classification of Narrative Elements

in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla, Fabliaux,

Jestbooks, and Local Legends. 6 cilt. Bloomington: University of Indiana Press,

1955-8.

. The Types of Folktale. Helsinki: y.y., 1964.

Walker, Barbara K. Three or Five Virtues of the Snake in Turkish Oral Narrative,

1961-1981. IV. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Bildirileri. II cilt

Halk Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1992. 345-49.

Walker, Warren, Ahmet E. Uysal. Tales Alive in Turkey. Cambridge: Harvard U. Press,

1968.

. Structural Complexity of the Turkish Folktale. III. Milletleraras Trk Folklor

Kongresi Bildirileri. II cilt Halk Edebiyat. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar,

1986. 403-16.

95
. The Deamon in the Turkish Wood: An Application of the Bynum Thesis. II.

Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri. II cilt Halk Edebiyat. Ankara:

Kltr Bakanl Yaynlar, 1982. 423-30.

Yldz, Naciye. Dede Korkut Hikayelerinde ve Manas Destannda Aa. Mill

Folklor 37 (Bahar 1998): 47-50.

Yusufolu, Hicran. Kunosta Trk Masal Dnyas Halk. Trk Kltr 393 (Ocak

1996): 41-46.

Ycel, Aye. Masallarda Dev ve Yaratl Destanndaki Benzerleri. Mill Folklor 39

(Gz 1998): 38-45.

Zhirmunsky, Victor. Epic Songs and Singers in Central Asia. Oral Epics of Central

Asia. Nora Chadwick ve Victor Zhirmunsky. Cambridge: Cambridge

University Press, 1969.

Zipes, Jack. Breaking the Magic Spell: Radical Theories of Folk and Fairy Tales.

Austin: University of Texas Press, 1979.

96
 ZGEM

Magdalena Sodzawiczny, 1976 ylnda Polonyada dodu. 2000 ylnda

Jagiellon Universitesi, ark Dilleri Enstits, Trkoloji Blmnden mezun oldu. 2000

ylndan bu yana Bilkent niversitesi Trk Edebiyat Blmnde yksek lisans

almalarn srdrmektedir.

97