PLATON VE ARSTOTELESN SANAT ET, ESTETK KAVRAMI VE

YANSIMALARI

Tamer KAVURAN*
Bayram DEDE**

ZET
Sanat ve felsefe insanlk tarihinin en fazla urat alanlardandr. Bu iki kavram zerine birok
tanm yaplm olsa da, anlamlar bugn bile tartlmaktadr. Bu tartmalarn ne snr ne de boyutlar
vardr ve insanlk var olduu srece de bu tartmalar devam edecektir. Antik Yunandan balayp
gnmze kadar gelen ve sanat felsefesini derinden etkileyen iki byk filozof Platon ve Aristoteles sanat
ilk defa sorgulayp sanatn birey ve toplum zerindeki siyasal, sosyal ve psikolojik etkilerini vurgulamaya
almlardr. Bu sorgulama gnmze kadar sanat felsefesini etkilemi ve bir nirengi noktas
oluturmutur. Sanat felsefesini renmek, anlamak iin Platon ve Aristotelesin sanat grlerinin iyi
bilinmesi gerekir. Eer bu nirengi noktasndan uzaklalrsa gnmz sanat felsefesini anlamaya imkn
yoktur. Teknolojinin ba dndrc geliimi, gnlk kouturmalar, stresli bir yaam gnmz insan iin
her zamankinden daha fazla sanata ihtiya duyulmakta ve sanat insan iin vazgeilmez bir duruma
getirmektedir. Sanatn insanlar zerindeki olumlu etkilerini geni bir yelpazede inceleyen ilk filozof
Aristoteles olmutur. Buna ramen ortaada sanat olumsuzlatran bu olumsuz tutumun mimar ise
Platon olmutur.

THE COMPARISION OF PLATONS AND ARISTOTELES ART ETHIC AESTHETICS AND REFLECTION
(ABSTRACT)
Art and philosophy are the most engaged subjects in the history of humanity. Though many
definitions have been made on these two subjects,their meanings have still been discussed even
today.These discussions neither have any border nor any dimension,and they will continue as long as
humanity exists.Two great philosophers, Platon and Aristotales, extanting from Ancient Greece to today
and deeply influencing the philosophy of art, have tried to emphasize the political,social and psychlogical
effects of art on society and individual by questioning art for the first time.This questioning has influenced
the philosophy of art up today and has formed a landmark.If we want to learn and understand the
philosophy of art, we need to know the ideas of Platon and Aristotales on art.If we get away from this
landmark,there will be no possibility to understand todays philosophy of art.The astonishing development
of science,daily struggles and a stressful life make the art more needed than ever and make it indispensible
for todays people.It has been Aristotales to examine the positive effects of art on people in a wider
scope.Despite this,the architect of this negative approach which makes the art negative in the middle ages,
is Platon.

Anahtar Szckler: Felsefe, Sanat, Estetik

Keywords: Philosohpy, Art, Aesthetic

1
Yrd. Do. Dr. Tamer KAVURAN, Frat niversitesi letiim Fakltesi Grsel letiim Tasarm Blm,
tkavuran@firat.edu.tr
**
Bayram DEDE, Ondokuz Mays niversitesi/Eitim Bilimleri Enstits, Gzel Sanatlar Eitimi, Resim-
retmenlii Ana Bilim Dal Doktora rencisi, bayramdede@hotmail.com

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 47

 1-Giri

Sanat ve Felsefe kavramlar hayatmzda ok nemli rol oynar. Sanatn ve

felsefenin ele ald konular farkl da olsa bazen ortaklk gsterirler ve birbirlerinin alann
kapsarlar. kisinde de ama ayndr: nsan. Bu iki nemli kavram her dnemde tart lm,
sanatlar ve filozoflarca farkl yorumlanmtr. Bu yorumlar gnmzde de devam
etmektedir. Sanatn sorunlarna felsefi adan yaklamak ve bu sorunlara zm yollar
bulmak ilk alara kadar gider. Bu dnce alannda zellikle Platon ve Aristotelesin
zerinde durmak gerekmektedir. nk Platonun ve Aristotelesin sanat ve estetik
kuramlar o kadar etkili olmutur ki, bu kuramlar kendilerinden sonra gelen birok
filozofu etkilemi, onlara ilham kayna olmulardr. Gnmzde bile ou sanat ve
estetik kuramlarnn temelini Platon ve Aristotelesin estetik ve sanat kuramlar
oluturmaktadr. Sanat ve estetik kuramlarn sadece kaba izgileriyle ele alndnda
Platon ve Aristotelesin sanat ve estetik kuramlarnn gnmze kadar olan etkilerini
anlamak gleir. Oysa tm boyutlaryla incelendiinde ve gnmze kadar olan tm
sanat ve estetik kuramlarnda Platon ve Aristotelesin etkilerini grmek mmkndr.
Fakat bu gnmzde yeterince bilinmemektedir. Bundan dolay da Platonu ve
Aristotelesi bilmek sanat felsefesini anlamak asndan nemlidir.

Estetiin Bys ve Platon

Estetik kavram her ne kadar XVIII yyda Baumgarten tarafndan kullanlmaya

balansa da estetiin ilgi alan olan konular ilk defa Yunan Felsefesinin iki nemli filozofu
Ploton ve Aristoteles tarafndan ortaya konulup tartlmtr. Platon, felsefe tarihinde ilk
sistemli felsefi dncenin kayna olarak belirtilmitir. Platon aristokrat bir aileden
gelmi, sanatla ilgilenmi, iyi iirler yazmtr. Ama genelde bildii gibi P latonun
Sokratesle tanmas hayata bak asn tamamen deitirmitir. Bu deiiklik yle ani
olmutur ki Platon daha nceki yaamndan farkl bir yaam anlayna ulamtr. Bylece
Platon her alanda olduu gibi sanat alannda da dncelerini kkten deitirmitir. Onda
nceki yaamnn iirlerini de ar duygusal, ssl, gven vermeyen, yapmackl,
abartlm, sahte bir dnya olarak dnm olmal ki tm iirlerini hi dnmeden
atee atmtr. Bu keskin dn, srt eviri kendisini acaba irade gc m bedeni
ynetmeli yoksa beden mi akla sahip olmalyd? ikileminde kendisine zm yolu
salamt.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 48

 Tkenmeyen yaratma savamz bitiren karanlklarn girdabna ekip lme
mahkm edilen iirlerini putlar gibi krp, tuz buz edip yakarken; Platonun sesi tm antik
filozoflar bastrmtr. Sokrates felsefenin ynn insana evirmi, insan temel almt r.
nsan felsefenin balca konusu haline getirmitir. Bu belki o dnemde nemli bir
gereksinimdir. Demokrasi ynetiminin gereksinimi olan yurttalk bilinci yurttan hak ve
devleri byle bir dncenin ortaya kmasna neden olmutur. Hepsinden nemlis i de
artk insann kendisini, toplumu, doay sorgulamak ynteminin Sokrates tarafndan
retilmesidir.

Hocas Sokratesin haksz yere ldrlmesiyle Platon demokrasi ynetimine kar

yeni ynetim anlaylar gelitirmeyi denemi, srekli gelien anlaylarla siyasi felsefesini
olgunlatrmaya almtr. Sokratesin yaam felsefesi Platonda o kadar kalc olmutur
ki savunduu felsefe hemen hemen hocas Sokratese yakn olmutur. Bu yaknlk bazen
savunduu dncelerin Sokratese mi yoksa Platona m ait olduunun bilinmesini
gletirir. Bazen de Platon, Sokratesin azndan kendi dncelerini dile getirir.

Platonun ncs olan filozoflar ona kolay kolay zlemez bir ikilem ya da ikili
bir sorun brakmlardr. Bu da deienle deimeyen, duralla devingen, akp gidenle
olduu gibi kalan ikilemidir 1 Bu soruna birok filozofa zm yollar aranm ve farkl
neriler sunulmutur. Ama bunlarn iinde en etkin olan filozof kukusuz Platon olmutur.

nk Platon Parmenidesi benimsedii gibi, onun kartlar olan Herakleitosu ve

Pythagoras da benimser. Bu birbirini dlayan felsefeyi bir arada benimsemekle
Platonun felsefesi bir paradoksa yol amaz. Platon bu felsefeleri deiik alanlara
uygulayarak benimsemekle bir eliki domasn engelledii gibi, bu alanlar yle dizgesel
bir biimde balar ki, byle bir balant yokluunda semecilie debilecek olan felsefesi
kapsaml ve zgn bir dizge grnm almtr. Platonun zgnlk ve bykl, daha
ok bu alanlar birbirine balayndadr2

1
Afar TMUN, , Dnce Tarihi, BDS Yaynlar, stanbul, 1992, s. 135.
2
Arda DENKEL, lkada Doa Felsefeleri, kinci Basm, zne Yaynlar, stanbul, 1998, s.70.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 49

 Foto - 1: Raffaello Atina Mektebi

Yukardaki Raffaellonun XVI. yy da yapm olduu Atina Mektebi adl tablosunda

Platon iaret parman havaya kaldrarak gerek olann idealar olduunu syler. Tabloda
grld gibi Aristoteles ise elini ileri doru uzatarak hocasnn aksine gerek olann
fenomenler dnyas olduunu ifade eder (Foto-1).

Nitekim Platon bedenin zorba ynetiminden boucu havasndan kurtulup idealarn

ltl, grkemli tahtna kmaya alm, paralanm dalm, yitip gitmi, zlenmi olan
usu yeniden toplayp kendince ona onurlu kimliini geri vermitir.

Platon, idea teorisinde akl ve gereklii zde olarak kullanmtr. Kendisini duyu
ile akl arasndaki atmann sonsuz tan yapmak istemitir. dea olarak tanmlad
kavramlarn zellikleri neydi? Platona gre bunlar yaratlmam, yok olamaz, deimez,
hep kendisiyle ayn kalan, paralanamaz btnlerdir ve biz bunlar ancak tensel
yaammzn kendi iine hapsedilmi donuk snkln, kazyarak ltl zlere
ulaabiliriz. Bu zleri ancak ve ancak insandaki en byk yeti olan aklla kavranabilir. Akl
sayesinde tanrsal olana yani her eyin ilk formuna yani ideaya ularz. Platon, akln
srekli deien duyular karsnda kalc olduunu ifade ederken Aristoteles ise duyul arn
kiiyi geree ulatrdn sylemitir. Duyularn kiiyi eittiini ve d dnya hakknda
kesin bilgiler sunduunu sylemitir.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 50

 Foto 2: Samothrake Nikesi

Samothrake Nikesi adl heykelde konusunu Yunan mitolojisinden alan bu heykel

Yunanllarn idealizmine dayanan inancn somutlatrr (Foto-2).

Orpheusu Pythagoras Bak

Orpheusuluk M.. VI. yzylda gelimeye balamtr ve Pyhagoraslarn

grleriyle btnlendi. Orpheusuluk ruhun tanrsalln ve lmszln, bedenin
kirliliini bildirmitir. lm bir kurtulu saymtr. Platon bilgi kuramn bu gelenein
etkisi altnda gelitirmitir. Buna gre asl gereklikler dnlr dnyaya, gerek
gereklikler dnyas diye belirledii akn dnyasna brakm, bu dnyay o gereklilerin
yanslarn tayan ikincil bir dnya, bir glgeler dnyas olarak belirlemitir. Bylece
grnen grnmeyenle aklanmtr 3

Platon maara rneini bu amaca gre gelitirmitir. Platonun maara rneinde

hayat sorgulamayan, kulaktan dolma bilgilerle yetinen insanlarn oluturduu bir
topluluun yznn maarann duvarna dnk olduunu sylemitir. Maarann giri

3
Afar TMUN, Dnce Tarihi, BDS Yaynlar, stanbul, 1992, s. 136.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 51

ksmnda, dardaki nesnelerin yansmalarnn bu duvara yansdn belirtmitir. Platon
insanlarn maarann giri ksmnda yansyan bu yanslarn gerek nesneler olduuna
inandklarn sylemitir.

Yitip gitmi, atee atlm, kolu kanad krk, tm dnme yetenekleri ellerinden
alnm, susuz kurumu topra andran ilkel kalabalk doa karsnda duyduklar,
grdkleri, dokunduklar, sesler, renkler ve biimlerin sonsuz cokusuna kaplmlardr.
Bunlardan yalnz tek bir kii kendi iine hapsedilmi dngy cesaretle krp gerein
yolunu bulur. Bu gerek gelip geici nemsiz bir yansma olan grntler deil ussal bir
dnme, sorgulama biimidir. Bu dnme biimi de hayal dnyasndan kmay salar
ve bu da bireyi ideaya ulatrr.

Foto 3: Myronun Diskobali (Disk atan atlet)

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 52

 Myronun Diskobali (Disk atan atlet) adl bu heykel Yunanllarn genel felsefesini
oluturan Platonun da savunduu idealizmi destekler. Bu felsefe atletin en olgun zihinsel
ve bedensel dnemini ve ideal vcut llerini yanstr (Foto-3).

Sanatsal Alanda Mimetik Kuram

Nesneler idealarn vcut bulmu, somutlam halleridir. Nesneleri douran ana

kaynaktr. Mutlak gerekte bu kaynaktr, idealardr. Yani idealar fenomenler dnyasndaki
nesnelerin ilk halleri ve zdr.

Platon marangozun hibir etkinlii olmadn sylerken sedir rneini

kullanmtr. Birincisi yani sedir kavramnn kendisidir. Sedir kavram mkemmeldir,
kusursuzdur, sonsuzdur. Tm olgunluu kendi iinde barndrr, eksiklik yoktur,
olumsuzluk yoktur. Mutlaktr, yani idealardr. kincisi, birincisinin biraz deforme olmu
halidir. Hatal olabilir artk birincisi kadar mkemmel deildir, eksiklikler, kusurlar vardr.
Sonuncusu ise sanat onu yanstrken ilkinden ok uzaklaacaktr. Zaten sanat sediri
yaparken birok hata yapabilir. Bu da hatalarn katlanmasna ideal olandan ok
uzaklamasna neden olacaktr. Bundan dolay ne sanata ne de sanatya gerek vardr.
Platona gre sanat ancak grnen objeyi bire bir yansttn sylemitir. Platona gre
sanat bir ayna olmamaldr. Yani fenomenler dnyasnn kopyasn sunmamaldr. deal
ve aklsal olan ifade etmelidir. Yani tm gelip geicilerin karsnda ve stnde duran
grkeme ulamaya almaldr. O grkem de bizi idealara ulatracaktr.

Platonun btn zmlemesi, kentten kovmak istedii zanaatya kar uyar

amacn tar: sedirin araclyla, dncenin adm adm yitiine ve tehlikelerle dolu
bir de tank oluruz. Gerekten de ressam bizi resmiyle yanltyor, nk resim bir
aldatmacadr ve gerein bir ikamesidir yalnzca: Bir sedir grdmz sanrz, ne var ki
karmzda bir hayalet durmaktadr. Dahas, ressam zgnlk amacn tandndan bize
her defasnda baka bir sedir sunar: Setii aya gre bize yanlamasna ya da kardan
veya trl biimlerde gsterir. Sonuta, her eyi, kunduracnn yapt ayakkaby,
doramacnn yapt aty taklit etmeyi baarr. Ayrca, tek ve ayn ie bal kalan iiyi
de kk dren byle bir hokkabazlktan saknmalyz 4

4
Francois DAGOGNET, Byk Filozoflar ve Felsefesi, (ev. Zeynep Durukal), Birinci Basm, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2007, s. 24.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 53

 Aslnda Platon sanatn insanlar asndan kazanmlar olmadn iddia ederek
sanatn pragmatik yapsn tartmtr. Sanatn toplumsal boyutunu ve ilevini
grmemitir. O, sadece taklit asndan sanata yaklamtr. te bu yaklam onu yanl
yollara sevk etmitir. Sadece sanatn taklit ve duygusal ynne takl kalmtr. Ama
zellikle endstri devriminden sonra sanatn insan iin vazgeilmez bir edinim olarak
nem kazanmas Platonun dncesinin etkinliinin azalmasna neden olacaktr. Endstri
Devriminden sonra alan sanat okullar daha ok endstrinin ihtiyalarn ka rlamaya
yneliktir. Daha sonraki dnemlerde ise sanatn amac farkllam modernizmle birlikte
sanatn anlam da ve ilevi de deimitir. Bu adan baktmzda sanatn ok amal bir
ilevinden bahsedebiliriz. Sanat ilev bakmndan insan sarar sarmalar. Sanat tek bir
amaca indirgemek sanatn geni ilevini grmemekten kaynaklanr. Platon da sanatn
ilevinin etkilerini gremediinden sanat yalnz kendi felsefi dizgesi asndan
incelemitir. Bu dnce de onu ksr bir yola srklemitir. Bu sanata olumsuz bak as
Ortaada etkin olacak ve sonraki yzyllar etkileyecektir.

Gnmzde bile lkemizde resim sanatna bak asnn olumsuz olmasnn

altnda yatan neden resim sanatnn zihnin deil de el rn olmasdr. Platonun resim
sanatnn zihinsel bir aba olmadn el yeteneklerini ieren bir sre olduunu sylemi
olmasdr. Bu durum dorudan olmasa bile Platonun resim sanatna olumsuz bak
asnn devam ettiinin bir gstergesidir. Bu dnce tarz batda ise Rnesansa kadar
etkisini srdrmtr. Rnesansla birlikte insan tekrar deer kazanm sanatn,
felsefenin, siyasetin balca konusu haline gelmitir. Bylece her trl insan faaliyeti
nemsenmitir. Aydnlanma ve endstrileme ile balayan sre yeni ihtiyalar ortaya
karm, el becerilerine dayanan i okullar alm ve yaygnlamtr. okullaryla
beraber Platonun el becerilerine dayal sanata olumsuz bak as deerini yitirmitir.

Platona gre sanat skntl durumlara bile ekicilik kazandrr. nsanlarn

gremedii, alk olmad gzellikleri aa kararak bireysel atlmlarla ateli, c okulu,
sahte bir dnya yaratr. Bu dnya gereklerin ok uzanda sanatnn kendi kendini
kandrd bir hayal dnyasdr. Sanat o kadar ileri gider ki dm, tm yurtlardan
kovulmu, yazsna katlanm bir tanrya bile hak edilmemi vgler dizer.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 54

 Diyojen Larcee gre yle grnyor ki, Platonun kendisi de en azndan
genliinde resim sanatyla ilgilenmi ve sk sk ressam Parrhasios ve heykeltra Cleitos
gibi sanatlarla birlikte olmutur 5

O Gnei, yldzlar sever, gkyzn ve rzgrda bulutlar, sallanan aalar,

ayrlar ve rmaklar, sular ve sulardan varlklarn ve nesnelerin deien yansmalarn
sever. Yaptlarndan taan bu doa sevgisi onu sarar sarmalar. Kuular ve crcr bcekleri,
onun anlattklarnda birlikte elenirler. Yksek bir narn glgesi, bir pnarn serinlii, bir
safrann mor salkmlarnn burcusu Sokrates ve Phaidrosun ruhlarn gzellii hakkndaki
konumalarna elik ederler 6 Ancak bu bak as tm bu dnceler felsefenin
girdabna girince birden deimitir. Artk duygu deil de akl nem kazanmtr. Hocas
Sokratese hayran olmas onda tutkuya dnmtr. Bu tutku daha sonraki tm
felsefesini etkileyecektir. Asl misyonunun, hayran olduu Sokrates gibi olduunu
dnmesi kendi felsefi sistemini olutururken Sokratesten faydalanmasna yol amtr.
Sokratesten faydalanma sistemli felsefesini oluturmasn salayacak kendisinden sonra
gelecek birok filozofu etkileyecek tm ortaa boyunca en byk iki filozoftan biri
olacaktr.

Bana gre Platon sanatya bak asnda sanat naif, dsel, geici, tutkulu, anlam
belirsizletirilmi, yorumlara yer veren, aklc olmayan geometriciler ve matematikilerin
yannda deil glgelerin ve hayallerin yanndadr. Ayaklar altna den, ezilen akl yeniden
alp krallara zg taht kuran sezginin snrlarnn tesinde gnlmzde tadmz sonsuz
iirin tanrsal olmad gerekesiyle bir geometrici titizliiyle dizginliyordu. Buna ramen
platon, sanatn etkileri zerinde uzunca durmaktadr ve eitimde sanatn nemine yer yer
deinmektedir.

Devletin nc kitabnda genlerin nasl yetitirileceini tartrken iirlerin ve

masallarn zararl etkiler yaratabilecek paralar zerinde durur. Edebiyatn bize dier bir
zarar da Platona gre duygusal yanmza hitap etmesidir. Bir sanat eseri karsnda
coup gitme ve kaybolma tehlikesi vardr. Oysa dengeli insan, bilge kii akln kullanarak

5
France FARAGO, Sanat, (ev. zcan Doan), Birinci Basm, Beta Yaynclk, zmir, 2006, s.33.
6
Andre BONNARD, Antik Yunan Uygarl, (ev. Kerem Kurtgz), Evrensel Basn Yayn, stanbul,
2004, s.105-106.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 55

duygularn dizginlemesini bilen kiidir. Ksaca Platonun zamanndaki sanatn ilevi kt
ilemektedir7 Platon akln insan insan yapan en nemli bir zellik olduunu syler.
Duyguyu ise insann en zayf yn olduu iin reddetmitir. Edebiyatn bizi gereklerden
uzaklatrdn ve insan sonu belli olmayan duygusal bataklklara srklediini
sylenmitir. Bylece duygusal ynmz srekli dizginlememizi tlerken duygusalln
insanlar itebilecei tehlikelere kar da uyarmtr. Bundan dolay da ussal yanmz
glendirerek geree ulaacamz tm kaplar amtr.

Aristoya gre sanat Platonun tersine insanlara sahte dnyalar sunan bir takliti
deil tam tersine insanlara ok farkl dnyalar ve gzellikler sunan doada bulunmayan
ama olabilir gzellikleri de bulan ve bunlar ifade eden kiiler olarak ele almtr. Sanat
bu gzellikleri ifade ederken kendini de ifade eder. Bu ifade ekli kendinden bir eyler
katarak sanatn oluturur.

Platona gre ise sanat dallar gereklikten uzak, gerein bilincinde olmayan bir
faaliyettir. Tm sanat dallar kopyadr ve bundan dolay aralarndaki farklar nemsizdir.
Yani sonuta hepsi kopyadr ve bir aldatmacadr.

Sanat ancak akn olana ulamay hedeflerse bir anlam kazanabilir. Platon, sanatn
mkemmel olan yakalamasn ister. Bu mkemmellik de sanat ideaya ulatrr. Sanatn
bylece ideal olan yanstmas gerektiini de dile getirir. nk fenomenler dnyas
idealarn snk bir ekilde varla dnm halleridir. Eer sanat grneni, deieni
ele alrsa o hibir zaman idealarn gerekliine ulaamayacaktr. Sanat sadece bir kopya
olarak gren Platon sanatn bir bilgi nesnesi olduunu unutur. Sanat sadece biimsel
yn ile ele alr. Sanatn ierik ynne pek dikkat etmez. Sanat Platona gre sadece kaba
bir taklittir. Ama Platonun gzden kard nokta sanat eserini nemli klan sanatnn
inanlar, idealleri, umutlardr. Tm bunlar ise sanat eserini oluturur.

Mimesis kuram Aristoteles ve Platondan sonraki yzyllarda devam etmitir. Bu

kuram daha ok Aristoteles izgisindedir. Ortaan sonunda balayan, Rnesansla
devam eden yeni bir evren anlay, insana yneli, doay inceleme, onun srlarn zme
arzusu, bilimsel bulular toplumsal yaamda meydana gelen devrim, sanata da

7
hsan TURGUT, Sanat Felsefesi, niversite Kitabevi Yaynlar, zmir, 1993, s.7.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 56

yansmtr. Sanat, doann bir yansmas olarak ele alnmtr. Bu doa yansmasnda
insan da yerini alm ve bamsz olarak incelenmitir. Aristotelesin, Mimesis kuramnda
sanat yalnz olan deil, olabilir olan da yanstmaldr dncesi sanatn da genel
ereine uygundur. nk sanat bir bilim deildir. Somut verilerden hareket etmez.
Sanatn bilimlerden ayrlan yn subjektif oluudur. Sanat sanatnn isteklerini,
beklentilerini, dlerini kendince ifade etmesidir. Sanat bunlar ifade ederken uygun
arac da seerek kendini anlatr. Sanatnn hayal ettii ve yaamak istedii ideal bir
dnya tasarm ise Platonun Mimesis kavramna yakndr. Bunun dnda gnmzde bile
Platonun etkisi devam etmektedir. Bu adan baktmzda Platonun Mimesis kuramnn
19. yyda ortaya kan toplumcu gerekilii de etkilediini syleyebiliriz. Toplumcu
gerekilik sanatlar, sanatn amacnn toplumsal yaam, sosyal gerekilii yanstmas
gerektiini dile getirmilerdir. Tolstoy, Balzac, olohofun eserleri toplumsal gerekidir.
Hepsi de sanatn bir Mimesis olduunu ifade etmilerdir. Bu dnrlerin dnceleri,
Aristotelesin mimesis kuramna yakn olduunu gstermektedir.

Platonda Gzelin Anlam

Platonda btn eyler Gzelin kendisinden pay ald iin gzeldir. Bir eyi gzel
yapan tek ey gzelin kendisinin ondaki mevcudiyeti ya da onun bu iliki artk ne
olabilirse Gzelin kendisinden pay almasdr8

Platonun gzele yaklam genel anlamyla baktmzda felsefesi olan idealist

felsefe ile balantldr. Platonun gzel anlay dier kavramlarda olduu gibi gzel
ideasndan pay aldklar dzeyde gzel olduklarn dile getirir. Gzel anlay gzellik
ideasnn somutlam halidir. Ancak bu ekilde kendisini ifade eder, anlamlandrr.
Platonda zamanla deien, eskiyen bir nesne gzel olamaz. nk bu nesne srekli
kendinden bir eyler kaybeder ve bir sre sonra yok olur. Ama asl kayna olan gzel
ideas tm zamanlarn dndadr ve bu yzden de hep gzel kalr. Buna karn Aristoteles
gzeli bir denge unsuru olarak grr. Gzelin olabilmesini oranlara balar. Oranlar
nemlidir ve matematikseldir. Ancak bu oranlarn birbirleriyle uyumu gzeli ortaya
karr. Byklk, kklk gzeli belirleyen llerdir. rnein metre boyundaki bir

8
Platon, Phaidon, (ev. Ahmet Cevizci), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1995, s.88.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 57

bayana gzel diyemeyiz. Ya da kollaryla bacaklar arasnda bir uyumsuzluk varsa buna da
gzel diyemeyiz. Bunun yannda gzmzle zor algladmz bir nesneye de gzel
diyemeyiz. O halde gzel kendi iinde oranla oranty salam, uyumlu olandr.

Foto 4: Artemis Tanras

Artemis Tanras Yunann Anadolu inancndan etkilendii vcut llerinin

uyumlu ve ideal gzellii yanstan bir heykel olarak karmza kar. Tm Yunan
heykellerinde grdmz idealin ve ideal gzelliinin yanstlmasdr. nk Yunanllar
tanrlarn ideal dndkleri iin bunu heykellerinde somutlatrmlardr (Foto 4).

Aristoteles Estetii

Aristoteles felsefenin basamaklarn hzl hzl karak zirvelerde derin kkler salm
gerek batda gerekse douda saygl ve hakl bir n kazanm ve felsefeyi yzyllar
boyunca etkilemi ve ad felsefeyle zdeletirilmitir.

Aristotelesin ilgilendii, hocas Platon gibi idealar deil asl bu dnyadr. Hocasnn
tersine bir realisttir. Realist felsefesi onun sanata bak asn da etkilemitir. Aristoteles
Platonla kyaslandnda kendince gkyznde deil ayaklar yere basan bir felsefe
gelitirmitir. Aristotelese gre, hocas Platon fenomenler dnyasndaki nesnelerin dnda
bir ideler dnyas oluturmasna kar kmtr. Eer ideler fenomenler dnyasndaki
nesnelerin ilk rnei ise nesne olmadan nasl dnlr. Aristotelese gre kii bu ide

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 58

kavramn ancak ve ancak nesnenin iinde grr yle kavrar. Yani hayallerimiz bile
grdmz nesneler lsndedir. rnein bir masa grmeden onu hayal etmek mmkn
deildir. Aristoteles sanat konusundaki dncelerinde Platondan farkl dnr. Sanatn
toplum ve birey zerindeki olumlu etkilerini fark etmi, felsefe gibi sanatn insanlar iin
vazgeilmez ve insan olmann temel unsuru olarak kabul etmitir. Hocas Platonun sanat
olumsuzlatrma dncesinde biraz ileri gittiinin de farknda olmutur. nk Aristotelese
gre sanatlar insanlar iin ok nemlidir. nk doada bulunmayan gzellikleri bulup aa
karrlar. nsanlara daha gzel bir dnya yaratrlar. rnein Tragedyann insanlar iin
nemini vurgularken insanlarn gnlk skntlarndan kurtulmalarn saladn ifade
etmitir.

Aristotelese gre sanat bir taklit (mimessis)tir. Sanat doa unsurlarn, insan
ilikilerini, hem olan hem de olabilir olan yanstr. Ama olabilir olan yanstrken de
geree bal kalr, ondan uzaklamaz. nk baka bir dnya yoktur. Gerek dnyay da
duyularmz araclyla kavrarz. Sanat nesneyi, yani grd maddeyi yorumlayarak
yanstr. Sanat salt bir takliti deildir. Yani sanat dnyay yeniden kurar ve daha iyi bir
dnya zlemini yerine getirir. Bu anlamda Aristoteles sanatn bir taklit olmad onu aan
ve insana ait bir eylem olduunu dile getirir. Ama bunun yannda da gereklikten ban
tmyle koparmaz. nk sanatnn ortaya koyduu rnn benzerlerini doada
grmemiz mmkndr ya da olabilir dzeydedir. Bir bakma sanat Platonun ideasyla
Aristotelesin Realizminin sentezi hatta onun tesindedir. Ayn nesnenin birok sanat
tarafndan farkl farkl tasvir edilmesi de bunun en ak gstergesidir. Bunun yannda
Aristoya gre sanatnn modeli hi deitirmeden bire bir taklit ettiini syler. Taklit
ettii nesneye bire bir bal kalmas sanatnn yetkinliinin de bir ifadesidir. Bunu
yaparken de kendisine dnyadan kopuk gerek nesnelerin dnda hayali bir kosmos
oluturmaz. Eserini olutururken gerek dnyaya hep bal kalr.

Aristoteles, yknme tm insanlarda ocukluktan itibaren doaldr. nsann teki

aa hayvanlar karsndaki stnl dnyada en yknmeci yaratk olmas ve nce
yknmeyle renilmesidir diyor. yknme, ayn zamanda tkenmez bir haz kaynadr

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 59

da. Bu yle kantlanabilir: Baz nesnelerin kendilerini grmek bize ac verdii halde,
bunlarn en gereki tasarmlarn sanatta seyrederken haz duyarz 9

Taklit ilikisi Platonun aksine insani bir zellik olup insandaki en byk hazzn da
kaynadr. Bu hazza ulamak iin insan srekli kendini ama istei duyar ve bunu
gerekletirmek ister. Bylece sahip olduu yetenekleri kullanan insan yaratlnn bir
nedeni olan taklit duygusunu gelitirmi olur. yknerek renen insan kendisini ve
doay analiz ederek senteze ular. yknmenin bizim doay anlamamzda birok
faydalar vardr. yknerek reniriz, yknerek yaratrz. Resim sanatnda da eer
izdiimiz bir insan resmi geree ne kadar benziyorsa o kadar amacmz gerekletirmi
oluruz. Ustalmzn lt izdiimiz modele benzeyip benzemediiyle llr. Yani
doa bizim iin bir klavuzdur. Ulaacamz hedefe onlar bizi ulatrr.

Katharsis ve Yanslar

Aristo, sanatn ilevi konusunda da Platondan farkl dnr. Aristoya gre

Tragedya eyleyenleri taklit eder; bunu da bir anlat araclyla deil, uyandrd acma
ve korku araclyla bu tr duygulanmlarn arnmasn salayarak yapar 10 Aristoteles,
Katharsisin insanlar iin ne kadar vazgeilmez bir dearj olma arac olduunu her
defasnda vurgulamtr. Aristoteles Katharsiste sanatn insanlara olan etkilerinden
bahsederken insanlardaki baz bastrlm duygularn olduunu ve bu duygularn aka
da vurulmasnn birok tehlikeleri bulunduunu ve bu duygularn da vurulmasna
toplumsal normlarn izin vermediini savunurken sanatn bu duygularn tatmin edilmesini
salayarak insann ruhsal adan daha dengeli ve salkl olacan ifade etmitir. Aristoya
gre insanlarn bazen duygusal olarak boalma gereksinim duyduunu ve sanatn bu
grevi yerine getirdiini de ifade etmitir. Ama daha sonraki dnemlerde sanatn ilevi
dncesi, dnemin ihtiyalarna gre srekli deimitir. rnein, ortaa ve
Rnesansta sanatn amacnn retici olmas uygundu. nk okuma yazma orannn az
olduu, okuma yazmann sadece belli bir zmrenin tekelinde olduu bilinmektedir. Bu
dnemde sanatn amac doal olarak eitici olmak durumundayd. Neoklasik dnemde de

9
Ernst CASSRER, nsan stne Bir Deneme, (ev. Necla Arat), Birinci Basm, stanbul, 1997, s. 167.
10
Aristoteles, Fikir Mimarlar-13 (Derleyen: Kaan H. kten), Birinci Basm, Say Yaynlar, stanbul,
2007, s. 533.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 60

bu anlay devam etmitir. Endstri devrimiyle balayan makineleme sanatn ilevini
kendisinden nceki yzyllardan tamamen farkllatrm, farkl bir misyon stlenmitir.
Toplumsal yapda meydana gelen deiim youn kentleme, nfus art sanatn ilevini
deitirmi insanlarn gnlk hayatnda kullanabilecei daha estetik rnlerin
tasarlanmasna yneliktir. Gnmzde ise kreselleme ile birlikte insann kendisini
tekrar sorgulad bir dnem olduunu syleyebiliriz. Bu dnem doann kirlenmesi ar
byyen kentler, yabanclama, sanatn ilevini Aristotelesin Katarsindeki gibi tekrar bi r
misyon stlendii grlmektedir. Yalnzlaan insan kendisini ancak sanatla ifade edip bu
youn stresten kurtulabiliyor. Gnmzde bile sanatn ilevinin Aristotelesteki gibi
psikolojik arnmay saladn sylenebilir.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 61

 SONU

Bugn Batnn sahip olduu kltr miras her alanda Platon ve Aristotelesin ortaya
koyduu ve tartt kavramlara sk skya baldr. Bunlar siyasetten felsefeye, sanata kadar
uzanan geni bir alan kapsar.

Sanatn toplum asndan ve psikolojik adan neminin ve gereinin gnmzde

zellikle modern insanlar iin ok nemli olduunu sylenirse konunun nemi vurgulanm
olur.

Sanata kendi felsefesi asndan yaklaan Platonun sanat ve sanatya bak as

olumsuz olsa da ilk defa sanat ve sanat problemini ortaya atp sorgulamas bile ok byk
bir nem tar. Platon, sanat sadece basit bir kopya ya da idealarn snk bir yansmas
olarak grmesi sanatn tm boyutlarn gzden karmasna neden olmu. Bu dnceleri de
sanat kuramnda bir kuruculua ve ksrla yol amtr. Bunun yannda kendi rencisi olan
Aristoteles ise sanat daha geni bir erevede ele alarak sanat tm boyutlaryla incelemitir.
Bu iki filozofun ileri srd dnceler birok sanat kuramn derinden etkilemi, yzyllar
boyunca da etkin olmutur. Sadece felsefede deil sanat kuramlarnda da hakl bir ne
kavumulardr. Bu etkilenmenin boyutlar iyi incelendiinde Platon ve Aristotelesin sanat
felsefesine katklarnn ne kadar byk olduu grlr.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 62

KAYNAKA

Aristoteles, (2007), Fikir Mimarlar-13 (Derleyen: Kaan H. kten), Birinci Basm, Say
Yaynlar, stanbul.

Bonnard, Andre, (2004), Antik Yunan Uygarl, (ev. Kerem Kurtgz), Evrensel Basn
Yayn, stanbul.

Cassirer, Ernst, (1997), nsan stne Bir Deneme, (ev. Necla Arat), Birinci Basm,
stanbul.

Dagognet, Francois, (2007), Byk Filozoflar ve Felsefesi, (ev. Zeynep Durukal), Birinci
Basm, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

Denkel, Arda, (1998), lkada Doa Felsefeleri, kinci Basm, zne Yaynlar, stanbul.

Farago, France, (2006), Sanat, (ev. zcan Doan), Birinci Basm, Beta Yaynclk, zmir.

Platon, (1995), Phaidon, (ev. Ahmet Cevizci), Gndoan Yaynlar, Ankara.

Timuin, Afar, (1992), Dnce Tarihi, BDS Yaynlar, stanbul.

Turgut, hsan, (1993), Sanat Felsefesi, niversite Kitabevi Yaynlar, zmir.

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 63

Sanat Dergisi-Say 23 / Sayfa 64