Osmanl Klsik Dneminde Kadnlarn Servet

Edinme Yollar (Bursa rnei)

Saadet Maydaer

Ara. Gr., U.., lahiyat Fakltesi

zet

Klsik dnem Osmanl toplumunda kadnlarn sosyal ve ekono-

mik hayatta erkekler kadar etkin bir biimde rol aldklarn sy-
lemek pek mmkn deildir. Ancak bu durum, kadnlarn hibir
ekonomik faaliyette bulunmadklar anlamna gelmez. Bu d-
nemde kadnlar eitli yollarla maddi kaynaklara sahip olmular
ve bunlar diledikleri ekilde deerlendirmilerdir. Bu alma,
kadnlarn genelde klsik dnem Osmanl toplumunda, zelde
Osmanl Bursasnda hangi yollarla madd kazan salayabildik-
lerini ortaya koymay hedeflemektedir.

Abstract

Means of Acquisition of Assets for Women in the Classical

Period of the Ottoman State (Bursa Case)

It cannot simply be said that in the classical period of Empire the

ottoman women played a vital part in social and economical life
as effectively as men. This does not mean, however, that women
never took part in any economical activities. During this era, ot-
toman women possessed some material resources and disposed
of their properties as they want. The main purpose of this essay
is to illustrate the fact that by which means the ottoman women
made material gains in the Classical Ottoman society in general,
in Bursa in particular.

Anahtar kelimeler: Osmanl Devleti, Bursa, klsik dnem, ka-

dnlar.

Key words: Ottoman State, Bursa, classical period, women.

Osmanl toplumunda kadnlarn sosyal ve ekonomik hayattaki

konumlar daima nemli bir tartma konusu olmutur. Kadnn
zellikle ekonomik hayatta mal edinip edinmedii, mal tasarruflarda
bulunup bulunmad ve eer bulunduysa sahip olduu serveti hangi
yollarla elde ettii merak uyandrmtr. phesiz kadnlarn belirli
mal varlklar bulunuyordu. Peki bu mal varlklarn hangi yollarla
elde edebiliyorlard?

Kadnlarn Osmanl klsik dneminde servet edinebilecekleri

balca drt kaynak/yntem bulunmaktadr. Bunlar; aile bireylerin-
den birinin lm halinde kendilerine miras intikal etmesi, herhangi
bir ekilde kendilerine mal varl hibe edilmesi, nikh akitleri esna-
snda denmesi gerekli olan mehir ve fiil olarak bir ite alma ola-
rak sralanabilir. Sz edilen bu mlk edinme yollarndan miras ve
mehir, hemen her kadnn zahmetsizce, herhangi bir aba sarf et-
meksizin servet sahibi olmasn salayan yntemler olarak karmza
kar. Tabii miras yoluyla elde edilebilecek servetin oran konusunda
kadnn yapabilecei hibir ey yoktur. Oysa evlilik yoluyla salad
bir gelir eidi olan mehrin belirlenmesinde kadn, sz sahibidir. Fa-
kat evlenecek kadnn istekleri, sahip olduu sosyal stat, ya, fizik
gzellik ve bekret gibi baz deitirilemez kstaslardan bamsz de-
ildir. Hibe yoluyla servet edinme de ise durum tamamen ikinci kii-
lerin niyet ve iradelerine baldr. Dolaysyla kendisine hibe edilen
kiinin bu konuda herhangi bir tasarrufu bulunmamaktadr. Son se-
enekte ise kadn, isterse bizzat bir ite alarak, yahut ticar birta-
km faaliyetlerde bulunarak emeinin karlnda bir servet edinebi-
lir. Ayn ekilde gerek ticari faaliyetlerini yrtmesi esnasnda, ge-
rekse belli bir ihtiyacn karlamak amacyla dilediinde kredi kul-
lanma hakkna da sahiptir. Bursa mahkeme kaytlar incelendiinde
tm bu yntemleri kullanarak faaliyette bulunduklar ve mali biri-
kimlerini dnemin artlar dikkate alndnda azmsanmayacak bo-
yutlara ykselttikleri grlmektedir.

1. Miras Yoluyla Kadnlarn Servet Edinmeleri

len bir kiinin geride brakt mal varl, hayatta kalan ya-
knlar arasnda o dnemde geerli olan hukuka gre belirlenmi
oranlarda bltrlyordu. Doal olarak kadnlar da tereke sahibi-
ne kar konumlarna gre e, anne, ocuk, karde, nine, torun v.b.
olarak kendi paylarna den miktar almlardr. Kadnlara miras
olarak braklanlar iinde nakit para1, ev2, bahe3, ba4 gibi emlk,

1 Bursa eriyye Sicilleri (Bundan sonra BS eklinde gsterilecektir), A

117/137, 35a.
2 BS., A 117/137, 30a, 74a, 87a.
3 BS., A 117/137, 57b, 74a; B 17/197, 14b.
4 BS., A 117/137, 30a, 30b, 31b, 57b, 61b, 87a, 86b.
at, inek gibi hayvanlar5, tepsi, tas, sini vb. ev eyalarnn6 yan sra,
satlmak zere depolanm olan buday, soan, arpa vb. ticari mal-
lar7 da bulunmaktadr. Osmanl toplumunda henz klelik var oldu-
undan bazen tereke arasnda kle veya cariyelere de rastlanmakta-
dr.8
Terekenin taksimi iki ekilde yaplyordu. Birincisi, terekedeki
mallarn deerleri takdir edilerek yazldktan sonra miraslar ara-
snda dorudan pay edilirdi. Bu tip blmde genellikle tereke kay-
dnn sonunda tehiz-tekfin masraflar, lenin varsa borlar ve vasi-
yeti gibi harcamalar belirtildikten sonra tek tek miraslarn hisseleri
yazlrd.9 Mirasn ikinci paylam yntemi ise, terekedeki mallarn
ak arttrma (bey-i men yezid) yoluyla sata karlp elde edilen ge-
lirin miraslara verilmesiydi. Bu ynteme daha ok varislerin an-
lamazla dmeleri hlinde bavurulurdu.10

slm hukukuna gre, kocalar ldnde kadnlar, ashbul-

feriz11 olmalar hasebiyle mirastan, eer kocalarnn ocuklar ya da
torunlar varsa sekizde bir, yoksa drtte bir orannda pay alrlar.12
Kendilerinden baka miras olmad durumlarda ise, mirasn geri
kalanna devlet el koyar. Nitekim H.989/M.1582 ylnda len smail
bin Abdullahn, hanm Huri binti Seferden baka bilinen varisi bu-
lunmamaktadr. Bu nedenle terekenin Huriye dendikten sonra ka-
lan ksmna beytl-mal emini tarafndan el konulmutur.13 Bunun
zerine Huri, smailin zimmetinde bulunan 500 ake mehrini iste-
mi14, ayrca bir ift su sr (manda/cam)15, yastk, bir dek,
bir minder, iki yorgan, bir khne kilim, bir sini, bir tava, bir tencere,
tepsi, iki tas, bir havan ve bir bakracn kendisine ait olduunu is-
pat etmek zere bir dizi dava amtr.16 Daha sonra ald miras pa-

5 BS., A 117/137, 30a, 30b, 68a, 69a, 74a, 86b.

6 BS., A 117/137, 30b, 31b, 57b, 68a, 68b, 77b.
7 BS., A 117/137, 30b, 31b, 35b, 68a, 87a.
8 BS., A 117/137, 35b.
9 BS., A 117/137, 30a, 30b.
10 Gler, brahim, Bir Osmanl ehrinde 18. Yzyl Aile Hayat zerine Tespit-
ler-Sinopta Medeni Durum, Tarih ve Dnce Dergisi, sy. 2001/03, Mart
2001, s. 28.
11 Ashbul-feriz, belirli hisse sahipleri demektir. Ashbul-ferize baba dn-
da kalan kadn akrabalar dahildir. Bkz. Aktan, Hamza, slm Aile Hukuku,
Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c.II, Babakanlk Aile Aratr-
ma Kurumu Bakanl, Ankara, 1992, s.430.
12 Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slam Hukuku, c. I, stanbul, 1996, s. 444.
13 BS., A 117/137, 68a.
14 BS., A 117/137, 68b.
15 BS., A 117/137, 68b.
16 BS., A 117/137, 68b.
yyla 1200 akeye drt tarla ile Arslan amas diye bilinen yerleri
satn almtr.17

Kadnlar, zaman zaman elerinin terekesindeki mallarn bir

ksmnn kendilerine ait olduunu iddia ediyorlard. rnein
Cansever adnda bir kadn, kocas Alinin lmnden sonra, bir ev-
lek18 ekilmi soann kendisine ait olduunu iddia etmitir. Bunun
doruluuna dair mahkemeye gvenilir ahitler getirebildii iin is-
tediini de elde etmitir.19 Havuz Mahallesinden Yahyann hanm
Hm binti Hasan ise kocasnn terekesi olarak gsterilen bir siyah
inei kendi parasyla aldn iddia etmitir.20 Aye binti Abdullahn
tek varisi olan Rziye ise iki inek, kaz, be tavuk, bir eski tencere,
bir bakra, iki yastk, bir khne (eski) yorgan, bir kale21 vb. den
oluan terekeden bir sar inein kendisine ait olduu iddiasnda bu-
lunmutur.22

Bazen tereke sahibi, geride brakaca yaknnn slm huku-

kuna gre alabilecei azam miktardan daha fazlasn elde edebilmesi
iin birtakm yntemlere bavururdu. Buna gre, mesela mderris
Mevlana Mustafa elebi bin Mehmedin terekesinden hanm mm
Hatun binti Nureddine 10.000 ake bor olarak denmitir.23 mm
ayrca mirastan 1288 akelik bir pay da almtr. Merhum mderri-
sin annesi Zeliha Hanma ise olunun mirasndan 1718.5 ake ve-
rilmitir. mm Hanm gerekten eine salnda bor para vermi
miydi, yoksa bu daha nce denmemi mehr-i meccel miydi? Eer
bu mebla, nikh akdi esnasnda kararlatrlan bir bedel olsayd, te-
rekeye mehir eklinde yazlrd. Fakat zelikle deyn yani bor ifa-
desinin kullanlm olmas, bu meblan gerek bir borcun ifadesi ol-
duunu da gsterebilir. Ya da bu durum, kocann kendisi ldkten
sonra hayatta kalan eini koruyup gzetmek amacyla bavurduu
bir eit miras hilesi olabilir.

Bu tip uygulamalara gidilmesinin ardnda, kadnlarn er hu-

kuka gre erkeklerin yars kadar mirastan pay almalar yatmakta-
dr. Zira kadn miraslar kendilerinden baka vris olmasa bile,

17 BS., A 117/137, 69a.

18 Evlek, dnmn drtte biridir. (Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lugat, stan-
bul, 1986, s. 105.)
19 BS., A 117/137, 87a.
20 BS., A 117/137, 77b.
21 Kalie, kk hal, seccade yerine kullanlan bir tabirdir. (Pakaln, M. Zeki,
Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.II, stanbul, 1971, s.151)
22 BS., A 117/137, 80b.
23 BS, A 91/107, 30a-30b.
ashbul-feriz olmalar hasebiyle kendileri iin Kurn ayetiyle24 be-
lirlenmi olanlarn dnda bir ey alamazlard.25

Gerek bor ikrar yaplmas, gerek vasiyet yoluyla kadnlarn

mirastan hukukun ngrdnden fazla miktar almasnn salan-
mas, gerekse de kadnlarn terekedeki mallarn bir ksm zerinde
hak iddia etmeleri, elerinin ya da dier erkek akrabalarnn l-
mnden sonra madd adan herhangi bir skntya dmeleri endi-
esinden kurtulmak iindir. Bu uygulamalarn yan sra bir de aile
vakflaryla kadnn mirastan alnan payn ok zerinde madd refaha
ve gvenceye kavumas salanmtr. Bir menkul ya da gayr-i men-
kulden yararlanma hakknn aile yelerine vakfedilmesi olarak ta-
nmlayabileceimiz aile vakflar, bazlarnca kadnlarn mirastan eit
pay alabilmelerini salamak amacyla kullanlm bir miras hukuku
hilesi olarak nitelendirilmitir.26 Ancak vakf yoluyla bir menkul ya
da gayr-i menkuln mlkiyetine sahip olunamamakta, sadece vk-
fn belirledii oran ve ekilde o maldan yararlanma hakk elde edile-
bilmektedir. Ayrca aile vakflarnn kurucular, bu vakflar kurarken
nesilden nesile tm aile bireylerinin yllar hatta yzyllar boyunca bu
vakflardan yararlanmalarn hedeflemi olmaldrlar. Oysa bir ev,
yahut cz miktardaki nakit parann uzun mddet vakfedilen kiiler
tarafndan kullanlmas mmkn grnmemektedir. Zira gayr-i
menkuller abucak ypranacak, menkul deerler ise ksa srede t-
keniverecektir. Henz ypranmamken bile gittike saylar artan aile
yeleri arasnda paylatrldka kymetlerini yitireceklerdir. Dolay-
syla aile vakflar, kadnlarn servet edinme yolu olmaktan uzaktr.
Ama ounlukla kayd- hayat artyla yararlanmay ngrdnden
yaamn refah iinde srdrmesini salayabilmektedir. rnein
Darphane Mahallesinden Hac Mehmed bin Timurta, ayn mahalle-
de bulunan evinin bir ksmn ei Mkrime Hatuna, dier bir ksmn
ise dier ei Aye Hatuna kayd- hayat artyla, yani yaadklar sre
boyunca oturmak zere vakfetmitir. 27

Kadnlarn nikh esnasnda kararlatrlan mehr-i meccelleri-

ni eer o gne kadar almamlarsa, kocalarnn lmnden sonra te-
rekelerinden talep ettikleri grlmektedir.28 Ancak bazen mehir ko-
nusunda miraslar arasnda anlamazlklar kabiliyordu. rnein
Hatice binti Osman elebi, kocas lnce alt bin ake mehrini talep

24 Kurn- Kerim, Nis/176.

25 Ayrntl bilgi iin bkz. Karaman, a.g.e, c.I, s.441-460; Bilmen, mer Nasuhi,
Hukuk- slamiyye ve Istalahat- Fkhiyye Kamusu, c.V, stanbul, 1985,
s.240-259.
26 Imber Colin, eriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlda slm Hukuku, ev.
Murteza Bedir, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2004, s. 151.
27 BS, A 32/29, 41b.
28 BS., A 117/137, 77b; B 17/197, 14a.
ettiinde kaynvalidesi ile arasnda anlamazlk meydana gelmi, so-
nunda iki taraf 1000 ake kymetinde donluk, 15 kuru, bir miskali
140 ake deerinde olan 16 miskal 29 zerinde sulh yapma yoluna
giderek problemi zmlerdir.30 Kamer binti Abdullah ise kocas
Mehmet lnce, 1000 ake mehrini olu Hasana hibe etmek suretiy-
le hakkndan feragat etmitir.31

Aratrma kapsamndaki tereke kaytlarna gre kendisine en

ok miras intikal eden kadn, Bursada Sultan Mahallesi sakinlerin-
den Hatice binti el-Hac Seferdir. Babasndan kendisine 40 bin ake
nakit para, bir uzun altn buka32, iki adet kol bukas, inci, yz
adet cevheri pul (bir eit para birimi), bir ift kpe, bir altn zincir,
iki arakyye33, on drt adet ember, bir altn (?), iki merkep, gm-
lek, bir don, drt adet makrame, bir muhattem kuak, bir yz yast
ve drt boha intikal etmitir. Tm bunlar dier varis kardei Mus-
tafadan aldn bildirmektedir.34

2. Kadnlarn Hibe Yoluyla Servet Edinmeleri

Klsik Dnem Osmanl toplumunda kadnlarn miras dnda
herhangi bir gayret gstermeksizin servet ya da mlk edinmelerinin
dier bir yolu da hibedir. Bazen birinci dereceden yaknlar, bazen de
e, dost ve ahbaplar tarafndan kadnlara menkul ya da gayr- men-
kul mallarn hibe edildii grlmektedir. rnein nakbul-eraflk
yapm olan ilmiye snfna mensup Seyyid Hasan bin Seyyid Yusuf35,
vekili el-Hac Ahmed bin Yusuf araclyla kz kardei Rabia Hatuna
Arabolu Mahallesindeki iki yer evi, iki sofa, zr-i zemin (bodrum,
mahzen), frn, akarsu, kenf (tuvalet), hbiye (kuyu), hcre (oda),
matbah (mutfak), muhavveta (bahe), ahr olan evi ile biri Bursa

29 Miskal, bir buuk dirhem veya yirmi drt krat, yani 4,81125 gram arln-
da bir arlk lsdr. (Sertolu, age, s. 227)
30 BS., B 17/197, 26a.
31 BS., A 117/137, 33b.
32 Altn zincir.
33 Arakyye, sark veya kavuk altna teri tutmak iin giyilen ince klah, takkeye
verilen isimdir.
34 BS., A 117/137, 43b.
35 Nakbl-erf; Hz. Peygamber soyundan olanlarn ilerini grmek zere, yi-
ne Peygamber soyundan olanlarn arasndan hkmete atanan memurdur.
Osmanllarda ilk nakbul-erf Yldrm zamannda 802/1400de atanmtr.
Fatih dneminde bir ara lavedilmi ise de olu Bayezid tarafndan 1494de
yeniden ihdas edilmitir. Nakbul-erfla ilgili ayrntl bilgi iin bkz.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara,
1988, s. 161-172.
yaknlarnda, dieri negl Geyiklibaba Kynde bulunan iki ayr
baheyi hibe ettiini mahkemede tescil ettirmitir.36

Sahibi olduu servetin bir ksmn hibe etmek yoluyla gnll

olarak bakasna aktaranlar arasnda kadnlar da yer almtr.
Seyyid Nasirddin Mahallesinden Ayn binti Abdullah, Akbyk Ma-
hallesinden Aye binti lyasa beled37 dek, yedi beled yastk,
bir yemen yorgan, bir beled minder, iki tencere, drt sahan, iki
sandk gibi ev eyalaryla bir miktar hurday hibe etmitir. 38 Bu ka-
dnlar arasnda ne tr bir akrabalk ya da dostluk ilikisi olduu be-
lirtilmemitir. Ancak her iki kadnn da hukuk ehliyete sahip birey-
ler olduunda kuku yoktur.

Yetikin bireylerin yan sra kk yataki ocuklarn hibe yo-

luyla mal-mlk sahibi olmalarna ok sk rastlanmaktadr.
Kzkkyndeki Batur binti Abdullah, kk bir kz ocuu olan Ha-
ni binti brahime, 20 bakr avadanlk39, yastk, iki dek ve
kovan hibe etmi ve o byynceye kadar korunmak zere babas
brahime teslim etmitir.40 Cuma Mahallesinden Safiye binti Ali de,
kocas Yusufun criyesi Hmayundan domu olan kz Mmine
binti Yusufa ayn mahallede bulunan evini ve yastk, yorgan, dek,
tencere, sahan gibi birtakm ev eyalarn hibe etmitir.41 Anlald
kadaryla Safiye binti Ali ocuu olmayan bir kadndr. Kocasnn k-
zna evini ve eyalarn balamak suretiyle hem kocasna, hem de
ocua olan sevgisini ortaya koymaktadr.

Hibenin znde ekonomik ynden gl olan kiinin, daha za-

yf olana destek olma arzusu yatmaktadr. Bu durumda hibe edenin
cinsiyetinden ziyde sahip olduu ekonomik g nem kazanmakta-
dr. Yukardaki rneklerde de grld gibi, XVI. yzyl Osmanl
toplumunda kadnlar, baka birini desteklemek zere hibede bulu-
nabilecek ekonomik gce sahip olabilmilerdir. Hibe ileminin o-
unlukla ayn aileye mensup bireyler arasnda gereklemesi ise aile
ii dayanmann ak bir gstergesi olmaldr. Kadn ya da erkek,
muhta durumda olan aile yeleri, ailenin ekonomik ynden daha
gl olan bireyleri tarafndan hibe yoluyla rahatlatlmaya allm-
tr. rnein brhim ve Rahime adlarndaki iki karde, dier karde-
leri Mehmedi hibe yoluyla desteklemilerdir.42

36 BS., A 153/201, 108a.

37 Beled, bir eit yerli kumaa verilen isimdir.
38 BS., A 153/201, 115a.
39 Muhtemelen bakr ev eyas.
40 BS., A 117/137, 46b.
41 BS., A 153/201, 52a.
42 BS., A 117/137, 33a.
 Bazen, kocalarn, kendilerinin lmnden sonra zor durumda
kalmasndan endie duyduklar iin henz hayattayken elerine
menkul ya da gayr- menkul mallarn baladklar grlmektedir.
Genellikle skini olduklar evi hanmlarna hibe eden erkeklerin
amac, eer kendileri daha nce lrlerse onlarn mesken konusunda
sknt ekmelerini nlemek olmaldr. Ancak bazen kadnlarn, ken-
dilerine hibe edilen evlerde oturmalarna engel olmaya alan akra-
balaryla balar derde girebilmekteydi.43 Fildar Kynde Prple
binti Yani adndaki gayr- mslim kadn, olunun kendisine koca-
sndan hibe yoluyla kalan evini kullanmasna engel olduunu iddia
ederek mahkemeye bavurmutur. Olu durumu kabullenince,
mahkeme tarafndan uyarlmtr.44

Baz belgelerde ise kadnlarn kocalarna mal ve mlklerini ba-

ladklar kaytldr. rnein Emine binti Seydi Ahmed, ei Oru
bin Hseyine Bezcizde Mahallesinde bulunan evini ve dek, yas-
tk, yorgan gibi birtakm ev eyasn hibe etmitir.45 Ayn ekilde
Fatma binti Elvn da, kocas Hasan bin Hseyine Azeb Bey Mahalle-
sindeki evini, bir dek, iki yastk, bir yorgan, bir kazan, tencere
ve iki sahan balamtr.46 Anlald kadaryla bu kadnlarn her
ikisi de oturduklar evleri ve iindeki birtakm eyalar kocalarna hi-
be etmilerdir. Bylece sahip olduklar belki de tm mal varlklarn
kocalarna vermek suretiyle, onlara olan sonsuz gvenlerini ortaya
koymulardr. Ancak bunun iin hibe ilemini kendi istekleriyle
yapm olmalar gerekir. Oysa devrin artlar gz nne alndnda,
servet ve mlk edinme yollar bir hayli snrl olan kadnlarn, ortada
grnen bir sebep yokken sahip olduklar maddi varlklar kocalar-
nn zerine geirmeleri hi mantkl grnmemektedir. Byle olunca
bu kadnlarn hibe iin kocalar tarafndan zorlanm olduklar ku-
kusu ortaya kmaktadr. Belki kaba kuvvetin eseri olarak, belki de
evliliklerini srdrmek iin bir eit taviz vererek byle bir hibeye
kalkm olabileceklerini varsaymak mmkndr.

3. Kadnlarn Mehir Yoluyla Servet Edinmeleri

Osmanl toplumunda kadnlar evlenecekleri zaman, damat ta-
rafndan kendilerine mehir deniyordu. Mehir, slm hukukuna g-
re nikh kylrken erkein kadna vermee mecbur olduu ve kad-
nn mlkiyetine giren hediye eklinde tarif edilmektedir.47 Mehir, ge-
line dendii andan itibaren artk onun zel mlkiyeti hline gelir.

43 BS., A 117/137, 32b.

44 BS., A 117/137, 41a.
45 BS., A 153/201, 68a.
46 BS., A 153/201, 66a.
47 Spies, O, Mehir, slam Ansiklopedisi, c. VII, M.E.B., stanbul, 1979, s. 494.
zerinde tasarruf hakk yalnzca ona ait olur. Kadn dilerse mehrin
denmesini erteleyebilir. Mehir olarak verilecek miktar belirleme, bu
miktarda deiiklik yapma, mehir hakkndan tamamen vazgeme ya
da ald mehri kocasna geri verme tamamen evlenecek kadnn ta-
sarrufundadr.48

Bu balamda mehir, Avrupal kadnlarn evlenirken kocalarna

vermek zorunda olduklar drahoma49 dan ve damadn kzn babas-
na evlenmeden nce dedii balk ya da kalndan olduka farkl an-
lamlar ierir.

Mehir, damadn evlilikle gelen ekonomik sorumluluu idrak et-

tiinin ve evlilik sonrasnda da stlenmeye hazr olduunun sembo-
lik bir ifadesidir. Gelinin ekonomik gvence ve haklarnn devam etti-
rileceine dair erkek tarafndan verilen bir eit garanti olarak da de-
erlendirilebilir. Ayrca damadn, evliliin amacn ekonomik istismar
gibi niyetlerden tamamen arndrm olarak, salam bir aile birlii
oluturma arzusunda bulunduunun bir gstergesidir.50

Mehrin azami miktar konusunda herhangi bir snrlama geti-

rilmemitir.51 Asgari miktar ise Ebu Hanife ve mam Malikin de i-
inde bulunduu baz slm Hukukularna gre en az on dirhemdir.
Yirmi, krk ve elli dirhem olduunu beyan edenler de vardr.52

Mehir, bir mddete bal olup olmamasna gre muaccel (pein

denen) ve meccel (denmesi ileri bir tarihe ertelenen) olmak zere
ikiye ayrlr. Bursa eriyye Sicillerinde yer alan nikh akitlerinde
muaccel mehir genellikle zikredilmemektedir. Muhtemelen evlenecek
taraflar arasnda karlkl anlama ile, geerli olan rfe gre nikh-
tan nce deme yaplarak halledilme yoluna gidilmitir. Baz belge-
lerde ise, muaccel mehir iin beyan edildii zere53 denilmekle yeti-

48 Bilmen, a.g.e., c.II, s. 115, 116.

49 Pantazopoulos, N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula During the
Ottoman Rule, Institute for Balkan Studies, Thessalaniki, 1967, s. 57;
Moltke, Helmut Von, Trkiye Mektuplar 1717-1718, (ev. Hayrullah rs),
Remzi Kitabevi, stanbul, 1969, s. 37.
50 Hammude Abd el-Ati, Nasl Bir Aile, (ev., Mesut Karaahan), Pnar Yaynla-
r, stanbul, 2000, s. 97.
51 Osmanl Devletinde mehrin st snr hususunda yenieriler iin zel bir uy-
gulamadan bahsedilmektedir. Buna gre; yenieri, evlenecei kadna baki-
reyse 1000 ake, dulsa 600 akeden fazla demeye zorlanamaz. Eer isterse,
kendi gnl rzasyla daha fazlasn deyebilir. Ancak mahkemeler, belirtilen
miktarlarn zerindeki mehir miktarlaryla ilgili ihtilaflar dinlemekten men
edilmitir. ztrk, Said, Askeri Kassama Ait 17. Asr stanbul Tereke Defter-
leri (Sosyo-Ekonomik Tahlil), OSAV, stanbul, 1995, s. 220-221; Aydn,
M.Akif, slm ve Osmanl Aile Hukuku, stanbul, 1988, s. 69, 103-104.
52 Karaman, a.g.e., c. I, s. 338.
53 BS., A 199/808, 250b.
nilmi, ierii nadiren aklanmtr.54 Belki de, muaccel mehir pein
olarak dendii iin kayt altna alnmasna gerek grlmemitir.
Meccel mehrin denmesi ise boanma veya kocann lmne kadar
tehir edildiinden yazyla kaydedilmesi bir eit ihtiya halini alm-
tr.

Bursa eriyye Sicillerinde mehr-i muaccel ve mehr-i meccel

kavramlarnn yan sra, sadak kavramnn da mehir anlamnda
kullanldn gryoruz.55 Sadak kelimesi dostluk, hediye, sadaka,
ballk, hakikat vb. anlamlarndaki sdk kelimesiyle balantldr.56
Daha ok Arap lkelerinde gelin bedeli anlamnda kullanlan bir
kelimedir.57 Baz aratrmaclar Arap lkelerindeki sadak kavramnn
-Anadoludaki adyla balk- dou toplumuna mahsus bir det ve uy-
gulama olduunu syleyerek slm hukukundaki mehir messese-
siyle ilikilendirilmesine kar kmaktadrlar.58

Mehrin nitelii ve miktar karlkl anlamayla tespit edilmek-

tedir. Kadnn fizik, kltrel ve mal durumuna gre, verilecek olan
mehir miktar aa yukar bellidir. Genellikle nikh daha nce ak-
dedilen kadnlarn mehirleri baz alnarak miktarlar belirlendii iin
(mehr-i misl), zamanla ortalama bir bedel det hline gelmektedir.59
Bu dnemde Bursada evlenen kadnlarn %60nn aldklar mehir
miktar, 1-1000 dirhem arasndadr. Ancak st dzey bir aileye men-
sup bakire bir gen kzn mehrinin 30.000 dirheme kadar ykselme
olana da vardr.60 Ayn ekilde dul kadnlarn mehir oranlar da bir
hayli yksek olabilmektedir. rnein dul bir kadn olan mm binti

54 Nide Sanca Bor Kasabasndan g etmi olan mhtedi Mehmed b. Ab-

dullahn kz Fatma, Bursada Sarcsungur Mahallesi sakinlerinden
Karaman es-Seyyid el-Hac Mehmed Aa ibni Feyzullah ile huzur- erde
yzelli kuru mehr-i meccel ve bir kat tabir olunan muaccele ile 20 Safer
1246da bil-velaye tenbih ve tezvicde bulundu. Muaccel eyas beyan: Yn
meml beledi dek, bir yorgan, bir ba yast, bir araf, drt beledi yastk,
iki adet yn meml minder, basma, iki adet al entari, bir alvar, bir fes, bir
yemeni deirmi, bir sandk, bir sabun, bir leen, ibrik. BS., C. 25/536,
150b.
55 BS. A 199/808, 298a, 296a, 301b, 302a, 302b, 303a.
56 Spies, O, Mehir, slm Ansiklopedisi. c. VII, M.E.B., stanbul, 1979, s. 494;
Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1996. s.
906.
57 Abd el-Ati, Hammude, a.g.e., s. 96
58 Ortayl, lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynclk, stanbul, 2000, s.
66, 75
59 Sava Saim, Fetva ve eriyye Sicillerine Gre Ailenin Teekkl ve Dal-
mas, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, c. II, Babakanlk Aile
Aratrma Kurumu, Ankara, 1992, s. 519.
60 BS, A 199/808, 261a.
el-Hac Ahmed, el-Hac brahim bin Mehmedden 10.000 dirhem
mehr-i meccel almtr.61

Nikh bedeli olarak verilen mehir genelde para olarak tespit

edilmitir. Ancak bazen menkul ya da gayr- menkul deerlerin de
mehir olarak verilmesi mmkndr. Geimini hamallk yaparak sa-
layan Ahmed bin Abdullah, azat ettii cariyesi Tuti binti Abdullahla
evlenirken Sukul-feres Mahallesinde bulunan bir beyt, kenif (tuva-
let) ve muhavvetadan (evin etrafn evreleyen bahe) oluan mteva-
zi evi mehr-i meccel olarak vermitir. Ayrca 100 dirhem de mehr-i
muaccel demitir.62 Dul bir kadn olan Blbl binti Abdullah da
Hseyin bin Hokademle nikhlanrken bir oda, sofa, kenif (tuvalet)
ve muhavvetadan (evin etrafn evreleyen bahe) oluan bir evi
mehr-i muaccel olarak almtr. Ayrca 1000 dirhem de meccel
mehir istemitir.63 Ancak burada mehir olarak ev verilmesinde evle-
nilen hanmlarn azatl cariye olmalarnn byk etkisi vardr. Zira
ne bir gelirleri, ne de geride kendileriyle ilgilenecek aileleri bulun-
mamaktadr. Dolaysyla en azndan barnabilecekleri bir ev sahibi
olmak onlar iin bir eit sigorta ilevi grmtr.

Mehir miktarlarnn geen yzyllar boyunca fazla bir deiiklik

gstermedii grlmektedir. Evlenen kadnn fiziki gzelliinin ve
sosyo-ekonomik dzeyinin mehir miktarnn belirlenmesinde ok
nemli bir fonksiyonu olduu muhakkaktr. Pek tabii, bu zelliklerin
vesikalardan tespiti mmkn deildir.64 Ancak sonuta evlenen her
kadn kendi sahip olduu artlara uygun miktarda bir mehir elde
etmektedir. stelik herhangi bir nedenle evlilii sona eren dul bir
kadn, yeniden evlendiinde ilki kadar yksek miktarda olmasa bile
tekrar mehir alma hakkna sahiptir. Ksacas nikh akdi sebebiyle
kadnn almaya hak kazand mehir, kadn iin madd bir varlk
edinebilme yollarndan biri olmutur.

4. Kadnlarn alma Hayatna Katlarak Servet Edinmeleri

Osmanl toplumunda kadnlar, ekonomik hayatn eitli dalla-
rnda faaliyette bulunmulardr. Bursada yaygn olarak ipekilik ve
kuma ticareti yapldndan, alan kadnlar da ounlukla bu a-
landa ura vermilerdir. Mesela emsi binti Memi, Timurta Mahal-
lesinde ibli Bahesi olarak tannan baheyi dut yapra ve meyve-
siyle birlikte bir yllna be bin akeye kiralamtr. 65 emsi binti
Meminin bu baheyi kiralamaktaki amac ipekilik yapmaktr. Ha-
61 BS., A 199/808, 243b.
62 BS, A 199/808, 256a.
63 BS, A 199/808, 258b.
64 Sava, a.g.m., s. 521.
65 BS., A 153/201, 83b.
san Kynden Aye binti Hamzann Hzr bin el-Hac Mustafaya bez
pahasndan 1200 ake66, Melek Hatunun Pervne binti Abdullaha
ibriim pahasndan 3000 ake borcu bulunmaktadr.67 Bu durum,
ad geen kadnlarn tekstil ticaretiyle uratklarna iaret etmekte-
dir.

Ticaretle uraan kadnlar genellikle tccar bir aile evresinden

geliyorlard. Ancak kadnlar, ticaret hayatna her zaman bizzat ken-
dileri katlmyorlard. Bazlar paralarn bir ortaa verip iletiyorlar-
d. Mudarebe olarak bilinen bu ticari anlamada, emek-sermaye or-
takl sz konusu idi. Servet sahipleri, iletilmek zere paralarn bir
tccara veriyor ve onunla bir eit kr-zarar ortakl kuruyorlard.
Bursada XVII. yzyldan kalma defterlerde bir kadn tccara ait mal
deposu yer almaktadr. Eer bu i ticaret yapan babasndan miras
olarak kalmamsa, bu kadn, kendi bana byk lekte ticaret
yapm demektir.68 Baz kadnlar ise ailelerinden kendilerine miras
yoluyla intikal eden dkkn vb. ticarethnelerin iletim hakkn, be-
lirli bir bedel karlnda baka bir ahsa teslim etmeyi tercih etmi-
lerdir. H.1006/M.1598 ylnn Recep aynda Esma binti Yusuf, baba-
sndan kendisine ayda 15 ake icre-i meccele ile intikal eden harr
(ipek) dkknnn hissesini, kardei Mehmete tefvz 69 etmitir.
Mehmet bin Bostan adndaki kii ise, ayn hissenin 1750 ake kar-
lnda kendisine tefvz edildiini iddia etmektedir.70 Nitekim sz ko-
nusu davada Yusuf bin Abdullahn aylk 15 ake icre-i meccele ile
tasarruf hakkna sahip olduu ipek dkkn, veftndan sonra kz

66 BS., A 117/137, 81b.

67 BS., A 153/201, 65a.
68 Faroqhi Sreyya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam -Ortaadan Yirminci
Yzyla-, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000, s.126.
69 Tefvz, bir eyi veya bir ii birine ihle ve sipari etmek demektir. Ayrntl
bilgi iin bkz. Pakaln, age, c.III, s. 434.
70 BS., A 153/201, 107b. Bu davada sz konusu edilen dkkan, icreteynle
kiralanan bir vakf maldr. arlarda bulunan dkkanlarn byk bir ksm
balangta icre-i vhide ile kiraya verilirken, zamanla ypranp tamirat
grmeleri gerektike icreteynle kiraya verilmeye balanmlardr. Vakfa ait
herhangi bir dkkn icreteynli hale getirilecei zaman ncelikle icre-i mu-
accele adyla o dkknn deerine yakn bir mebla pein olarak alnr ve bu
parayla gerekli tamirat yaptrlrd. Bundan sonra da aylk ya da yllk belli
bir cret karlnda dkknn kullanm hakk elde edilirdi. Hem pein hem
de taksitle olmak zere iki ayr kira bedeli dendiinden ift kiral anlamnda
icreteyn ad verilen bu uygulamay kiray deyen taraf asndan da cazip
hale getirmek iin birtakm imknlar sunulmutur. rnein icreteynle bir
yeri kiralayan kimse kiralad eyin kullanm hakkna tamamen sahip olur
ve dilerse bu hakkn bir bakasna devredebilir, satabilir veya hibe edebilir-
di. Bu hakk vakf tarafndan bir daha geri alnamazd. Ayrca bu hak kendi-
sinin lmnden sonra miraslarna da ayn artlarla intikl ederdi. Bura-
da dikkat ekici olan dier bir husus da tasarruf hakknn kz ve erkek o-
cuklara eit olarak geiidir. (Bilmen, a.g.e., c.V, s.22; Sertolu, a.g.e., s.158)
Esma ile olu Mehmede hissesi birinin, hissesi ise dierinin
olmak zere eit miktarlarda intikl etmitir.71

Kendilerine ailelerinden ticr bir mlkn tasarruf hakk intikal

eden kadnlarn bazlar ise, bu haklarn tamamen baka birine
satmay tercih etmilerdir. Tahtakale yaknnda, aylk 37,5 ake mu-
kataas olan nalac dkknnn sahibi olan Fatma binti el-Hac Os-
man, dkknn binasn ve iindeki rs, krk gibi alet ve edevt
8500 akeye el-Hac Memi bin Abdullaha satmtr. 72

Kadnlar zira retimde de etkin olarak faaliyet gstermilerdir.

Mukataal ya da kendilerine ait tarm arazilerini ekip, bimiler ve
mahsuln de bizzat satmlardr. Oru Bey Yeri olarak bilinen
mevzide iki kta tarla ve bir kta bahenin kullanm hakk Fatma ve
mine adl kz kardelere gemitir. Merhum Ali Bey Vakfnn muka-
taal arazisi olan tarla ve bahe iin, annelerinin vekletiyle pein
600 ake ve yllk ikier yz ake mukataa demeyi kabul ederek, is-
tedikleri gibi ekip bime ve intifa hakkna sahip olmulardr.73 Bura-
da topra ilemeye talip olanlarn tamamnn kadn oluu dikkat e-
kici bir husustur. Aye binti Halil ise Geyikli Baba mevziinde, De-
irmenci olarak bilinen yerde bulunan bahelerin meyvelerini vekili
Mehmed bin Mirza araclyla el-Hac Mustafa bin Musaya 2500 ak-
eye satmtr.74 Tarla ya da sebze, meyve bahelerinin rnlerinin
henz yetitii dnemde yerinde toptan tccara satlmas gnmz-
de de yaygn olarak grlen bir uygulamadr. Aye binti Halil de bir

71 BS., A 153/201, 107a.

72 BS., B 17/197, 9a. Kelime anlam kesilmi olan mukataa terimi burada,
arsas vakfa, zerindeki bina, aa vb.leri mutasarrfa ait olan akar iin kul-
lanlmtr. Mukataa terimi ayn zamanda, devlete ait herhangi bir gelirin be-
lirli bir bedel karlnda geici olarak kiralanmasn da ifade etmektedir. Bu
tip mukataalar, mukataa- miriyye ve mlikne olarak iki ksma ayrlrlard.
Mir mukataalar her yl veya iki, senede bir, mlikneler ise kayd- hayat
artyla ilgililere verilirdi. (Ayrntl bilgi iin bkz. Pakaln, a.g.e., c.II, s. 578;
Ktkolu, Mbahat, Osmanl Maliyesi, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Ta-
rihi, ed.Ekmeleddin hsanolu, c.I, IRCICA, stanbul, 1994, s.543-544). Bu
dkkann arsas vakfa, binasnn mlkiyeti ise Fatma binti el-Hac Osmana
aittir. Her ay belirli bir paray mukataa olarak demek zorundadr. Burada
verilen bedel, mlkn zerinde bulunduu arsann kiras olduundan icre-
i zemin (yer kiras) adn almtr. Mukataal dkknlar da aynen
icreteynlilerde olduu gibi, mutasarrflarnn vefatyla kz ve erkek ocukla-
rna intikal eder ve eit olarak bltrlrd. Kendi ocuklarnn dndaki
vrislere ise intikal edemezdi. Eer lenin ocuklar yoksa kullanm hakk
vakfa geri dnerdi. te burada da mukataal nalac dkkn Fatma binti el-
Hac Osmana intikal etmi, o da o devrin artlarnda bir kadnn nalac
dkkn iletmesinin zorluklarn gz nne alarak baka birine satmay ter-
cih etmitir.
73 BS., A 117/137, 24b/5
74 BS., A 153/201, 39a/2
yl emek verdii bahesinin meyvelerini geerli olan ticar ynteme
gre daha bahedeyken toptan sat yoluna gitmitir.

Acaba ailelerinden kendilerine herhangi bir ticar mal intikl

etmeyen kadnlar da ekonomik hayatta faaliyet gsterebilmiler mi-
dir? Bu soruya kesin cevap vermek olduka zor olmakla birlikte va-
kflardan ya da ahslardan dn para alarak kendi imkanlaryla
baz ekonomik etkinliklerde bulunmaya abalayan, ipek ya da mum
retimiyle uraan kadnlarn varl bilinmektedir.75 Ayrca zengin
ailelerin evlerine girip, giyecek ve mcevher pazarlayan bohac ka-
dnlarn da kk apta ticaret yaptklar gz ard edilmemelidir.76
Buna gre XVI. yzyl Osmanl Bursasnda kadnlarn, ya kendileri-
ne eitli yollarla (miras, hibe vb. gibi) intikal eden mallarla, ya da
sermaye temin ederek aktif bir biimde ekonomik hayatta yer aldk-
larn syleyebiliriz.

Sermayesi olmad iin ticaret yapamayan fakat kendi emekle-

riyle para kazanan kadnlar da vardr. Belgelerde boyaclk, tellaklk,
ipekilik gibi mesleklere sahip olan kadnlara rastlamak mmkn-
dr.77 Bu arada meslek zorunluluk nedeniyle yalnzca kadnlarn ye-
rine getirebilecei iler de bulunmaktadr. Ebelik ve kadnlar hamam
iletmecilii gibi. Mesela, giriimci bir kadn olduu anlalan Cemile
binti Hzr, Kkrtl Kadnlar Hamamn Merhum Hanzde Sultan
Vakfnn bil-fiil mtevellsi olan Fahrul-umeril-kirm Mehmed Bey
bin Ksm Beyden bir yllna kiralamtr.78 Yine Erefiler Mahalle-
sinde oturan Hma binti Abdullahn evinin soyulmas zerine yap-
t bir ikayet, evinde ii istihdam eden bir kadn olduunu gs-
termektedir. Zira Hma, Yahudilerin dini bayramlar olan Gl Do-
nanmasna79 katlabilmek iin evden ayrlrken iilere cretlerini
vermi ve evini kendilerine emanet etmitir. Ancak Hmann arka-
sndan, altrd iiler de Gl Donanmasna gitmiler ve ev hr-
szlar tarafndan soyulmutur. Hma, altrd iilerden ikayeti
olmakta ve onlar gerekleen hrszlktan sorumlu tutmaktadr.80
Mahkemede bu kiiler iin; bu senede vaki Gl Donanmas g-
nnde mezburlar benim iilerim olmakla ifadesini kullanmas,
onun iletmeci olduuna iaret ediyor olabilir. Hma byk ihtimalle
evinde Bursada o dnemde ok yaygn olan dokuma tezgahlarnda

75 Kurt, Abdurrahman, Osmanlda Kadnn Sosyo-Ekonomik Konumu, Os-

manl-Toplum, c. V., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.438.
76 Faroqhi, a.g.e., s.127.
77 BS., A 117/137, 20b; A 153/201, 83b.
78 BS., B 17/197, 30b.
79 Gl donanmas (Gl bayram) Musevilerin, Hz. Musann Tur dandan d-
n hatrasna 6-7 Mays gnleri kutladklar bir bayramn addr. (Bkz.
Pakaln, a.g.e., c.I, s. 685.)
80 BS, A 139/166, 20a.
ii altrmaktadr. Ancak bu iilerin yalnzca o gne mahsus ola-
rak tutulmu gndelikle alan kimseler olma ihtimali de gz ard
edilemez. Fakat yle bile olsa, Hma tek bana, ii tutup i grd-
rebilen ve evi soyulduunda da hakkn aramaktan ekinmeyen bir
kadndr.

Osmanl toplumunda kadnlarn hastalk ya da doum gibi hal-

lerinde hemen hekime grnmeleri allm bir durum deildi. Saray
mensuplar bile ncelikle hekim gibi alan kadnlara bavururlard.
Bu kadnlarn bilgileri az, fakat deneyimleri oktu. Bu yzden de bil-
hassa kadn hastalklaryla ilgili hususlarda olduka baarlydlar.81
Ebe kadn olarak bilinen hekim kadnlarn eitimi usta-rak ilikisi
tarznda gerekletiriliyordu. Ancak kadn hekimlerin faaliyet alan
doumla snrl deildi. skdarda Solak Sinan Mahallesinde otu-
ran Fatma binti Abdullah, kellik hastaln iyi eden bir kadn he-
kimdi.82 Yine skdarda Saliha binti Kpeli adnda bir kadn cerrah
baarl ftk ameliyatlar ile nlenmiti.83 stanbul ile Bursann bir-
birine yaknl dnlrse, ayn dnemlerde Bursada da kadn
hekimlerin varlndan sz edilebilir.

Bunlarn dnda zellikle kadnlara ait ilerle ilgilenmek zere

devlet tarafndan istihdam edilen kamu grevlisi kadnlar da bulun-
maktayd. Vezif-i bb alanlar ad altnda on bir kadn grevli-
nin gnlk ve aylk maalarn gsteren belge bunu kantlamakta-
dr.84

Demek ki, XVI. yzyl Bursa toplumunda kadnlar kendi giri-

imleriyle birtakm ekonomik faaliyetlerde bulunabiliyor ve bugnk
anlamyla olmasa da, baz sektrlerde meslek erbb olarak kendi
emeklerinin karlnda para kazanabiliyorlard.

Sonu
XVI. yzyl Bursa toplumunda kadnlar eer isterlerse kendi
gayretleriyle alp abalayarak belli bir madd birikime ulaabiliyor-
lard. ok yaygn olmamakla birlikte Bursa eriyye sicillerinde bu
durumun rneklerine rastlanmaktadr. Bununla birlikte bu dnemde
kadnlarn servet edinme yollar daha ok miras, hibe ve mehir gibi
yntemlerle gerekleiyordu. ncelikle belirtilmelidir ki her kadn, bir
ailenin ferdi olmas hasebiyle len yaknlarnn terekelerinde geerli

81 DOhsson Me de M., 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, (ev. Zerhan

Yksek), Tercman 1001 Temel Eser, ts., s.194-195.
82 skdar eriyye Sicilleri, 181 42a.
83 S, 139, 1b, 59a; 144, 1a, 4b, 6b, 9b, 18b, 22b, 23b, 25b, 27b, 28b, 32b,
334a,
84 Kurt, Abdurrahman, agm., s.439.
hukukun ngrd oranlarda hak sahibiydi. Yine gerek kadn gerek
erkek asndan bekr kalmaya ho baklmayan bu toplumda kadn-
lar evlilikleri esnasnda tadklar vasflara uygun bir miktar mehir
olarak almaktaydlar. Tm bunlarn yan sra gerek aileleri gerek di-
er yaknlar tarafndan hanmlara, birtakm menkul ve gayr-i men-
kuller hibe edilmekteydi. phesiz bu toplumda kendisine hibe edi-
len ahslar sadece kadnlar deildi. Bazen erkeklere de hibe yapl-
yordu. Ancak kadnlarn, gerek mirastan aldklar payn erkeklere
oranla az oluu, gerekse kendi balarna alp geimlerini temin
etmekte dtkleri skntlar nedeniyle onlara yaplan hibelerin oran
arttrlyordu. Yine ayn nedenlerle aile vakflarnn kadnlardan yana
daha fazla kullanld gzlenmektedir. Aslnda geimleri evli olma-
dklarnda babalar, evlendiklerinde ise eleri tarafndan karlanan
kadnlar, elde ettikleri bu mal varlklarn, bakmakla ykml olduk-
lar kimse bulunmad iin erkeklere oranla daha kolay servete d-
ntrebilmilerdir.

KAYNAKLAR
Aktan, Hamza, slm Aile Hukuku, Sosyo-Kltrel Deime Sre-
cinde Trk Ailesi, c.II, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu,
Ankara, 1992, s.396-433.
Aydn, M. Akif, slm ve Osmanl Aile Hukuku, stanbul, 1988.
Bilmen, mer Nasuhi, Hukuk- slmiyye ve Istalahat- Fkhiyye Ka-
musu, stanbul, 1985.
Bursa eriyye Sicilleri (BS), A 32/29, A 91/107, A 117/137, A
139/166, A 153/201, A 199/808, B 17/197, C 25/536
DOhsson Me de M., 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, (ev.
Zerhan Yksek), Tercman 1001 Temel Eser, ts.
Develliolu, Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara,
1996.
Faroqhi, Sreyya, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam -Ortaadan
Yirminci Yzyla-, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2000.
Gler, brahim, Bir Osmanl ehrinde 18. Yzyl Aile Hayat zerine
Tespitler-Sinopta Medeni Durum, Tarih ve Dnce Dergisi,
sy. 2001/03, Mart 2001, s. 22-28.
Imber, Colin, eriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlda slm Hu-
kuku, (ev. Murteza Bedir), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stan-
bul, 2004.
Karaman, Hayreddin, Mukayeseli slm Hukuku, stanbul, 1996.
Kurt, Abdurrahman, Osmanlda Kadnn Sosyo-Ekonomik Konu-
mu, Osmanl-Toplum, c. V., Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara,
1999, s.434-448.
Ktkolu Mbahat, Osmanl Maliyesi, Osmanl Devleti ve Medeni-
yeti Tarihi, ed.Ekmeleddin hsanolu, c.I, IRCICA, stanbul,
1994. s. 513-547.
Moltke, Helmut Von, Trkiye Mektuplar 1717-1718, (ev. Hayrullah
rs), Remzi Kitabevi, stanbul, 1969.
Ortayl, lber, Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynclk, stanbul,
2000
ztrk, Said, Askeri Kassama Ait 17. Asr stanbul Tereke Defterleri
(Sosyo-Ekonomik Tahlil), OSAV, stanbul, 1995.
Pakaln, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.I-III,
M.E.B., stanbul, 1971.
Pantazopoulos, N. J., Church and Law in the Balkan Peninsula During
the Ottoman Rule, Institute for Balkan Studies, Thessalaniki,
1967.
Sava, Saim, Fetva ve eriyye Sicillerine Gre Ailenin Teekkl ve
Dalmas, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, C.
II, Babakanlk Aile Aratrma Kurumu, Ankara, 1992, s.
504-547.
Sertolu, Midhat, Osmanl Tarih Lugat, Enderun Kitabevi, stanbul,
1986.
Spies, O,Mehir, slm Ansiklopedisi, M.E.B., stanbul, 1979.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Anka-
ra, 1988.
skdar eriyye Sicilleri (S), 139, 144, 181.