Trkbilig, 2012/24: 77-92.

ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR

SOD VE SODCA
Ser EKER*

zet: Tarihi Sogdiana ve bakenti Semerkand, Dou ran dillerinin ve

kltrnn merkeziydi. Orta Asyann usta tccarlar, diplomatlar ve din
adamlar Sodlular, yzyllar boyunca pek Yolunu aarak pek Yolu
boyunca kltrleri ve Budizm, Manihaizm, Zerdtlk gibi dinleri
tamlardr.
Bu almada Orta Asyann tarihi halk Sodlularn tarihleri, kltrleri ve
dilleri zerinde durulacaktr.
Anahtar Kelimeler: Orta Asya, pek Yolu, Sogdiana, Sodlular, Semerkand
Mysterious People Of Central Asia: Sogdians
Sogdiana and Sogdian Language
Abstract: Historical Sogdiana and its capital Samarkand were the centers of
Eastern Iranian languages and culture. Master merchants, diplomats the
monks of Central Asia, and mysterious Sogdian people traversed the Silk
Road along centuries and caried their cultures and religions such as
Buddhism, Manihaizm, Zooroastrianism etc. In this paper I will deal with the
history, culture and language of the historical Sogdian people of Central
Asia.
Key Words: Central Asia, Silk Road, Sogdiana, Sogdians, Samarkand.
Giri
slam ncesinde pek Yolunun merkezindeki Orta Asya1 Zerdtlkten2
Budizme, Manihaizmden3 Nesturi Hristiyanla4 dein farkl dinlerin inananlar ve
farkl dillerin5 konuurlaryla bir diller ve kltrler kolajyd.6 pek Yolu7 boyunca

*
Do. Dr., Bakent niversitesi.
1
Orta Asya, bugn be Orta Asya Cumhuriyeti ile inin en byk eyaleti Sinkiang
(Dou Trkistan) ve Afganistann kuzeyini iine alan corafyann addr. Kazakistan,
Orta Asyann en yeni corafyasdr. Asya ise Orta Asya ile birlikte Sibiryann
gneyi, Moolistan, Moolistan ve Tibeti de iine alan daha geni corafyadr.
2
Peygamber Zerdt tarafndan M 6. yzylda kurulan tanr Ahura Mazda inancna
dayal Zerdtlk, Sasani mparatorluunun resmi dini idi. Zerdtln bugn de ran,
Hindistan vd. lkelerde inananlar bulunmaktadr.
3
Manihaizm, Mezopotamya doumlu peygamber Mani tarafndan M 3. yzylda
kurulan ve Orta Dou ile Orta Asyada yaylan bir dindir.
4
Adn MS 4. yzylda yaayan Nestorius adl Bizansl bir din adamndan alan Orta Dou
kaynakl bir Hristiyan mezhebidir. Ge Antik dnemde, Uygur Trkleri dahil olmak
zere, Orta Asyaya ine dein yaylmtr (bk.
http://www.nestorian.org/nestorius.html).
5
pek Yolundaki dinlerle ilgili olarak bk. (Foltz 2000).
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

6
pek Yolu tarihi ile ilgili olarak bk. (Valeria 2012).
7
pein rol ve pek Yolu: Dokumaclk teknolojisinin henz gelimedii tarihi srete,
insanlarn belki daha korunakl ancak fiziksel bakmdan ok rahat saylamayacaklar bir
giyim kuam kltrnde ipek, konforun ve zenginliin ifadesiydi. pek, bu ilevinin
tad yksek deer nedeniyle uluslararas siyasal ve ticari ilikilerde deerli bir meta ve
ayn zamanda siyasal simge ve argman olarak kullanlmtr. Hsang Tsang vd.
gezginlerin, Bizansl diplomatik heyetlerin kaydettii zere, altn ve ipekten bir iktidar
arac ve gstergesi olarak da yararlanlyordu. Ancak da bamllk, bu emtiay retme
teknolojisine sahip olanlara daha geni bir manevra alan tanyordu. Nitekim, Bilge
Kaan Yaztnda (Kuzey 3-4) yer alan (imdi onlar bize) altn, gm, ipei bolca
veriyorlar. in halknn szleri tatl, ipekli kumalar (da) yumuak imi. Tatl szlerle,
yumuak ipekli kumalarla kandrp uzak(larda yaayan) halklar ylece (kendilerine)
yaklatrrlarm. szleri (Tekin 2006: 45). inin, egemenlik ve toprak btnl iin
risk oluturan komularyla yrtt ipei bir tr rvet unsuru olarak kullanmaya
dayal politikasnn Trk Kaanlnn toplumsal yapsnda yaratt yozlamay ve
erozyonu eletiren szler bu erevede deerlendirilebilir.
Gerekte, tarihin hibir dneminde pek Yolu adn tayan ktaar bir yol olmam,
tarihin hibir dneminde in-Akdeniz arasndaki ana ticaret rotalarna byle bir ad
verilmemiti. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda balayan ve yirminci yzyln
bandaki aratrmalara, aratrmalar sonucunda yaplan keiflere dein literatrde pek
Yolu kavram da bulunmuyordu. Vaissirenin (2005) de ifade ettii gibi, nl Alman
corafyac Ferdinand von Richthofenin (1833-1905), 1877de inden Akdenize dein
uzanan tarihi ticaret rotasn in adl eserinde pek Yolu (Alm. die Seidenstrass) olarak
adlandrmasndan sonra bu kavram bilim literatrne girmi oldu.
inde Han hanedan dneminde, M 139-122de Bat Orta Asyay boydan boya
dolaan ang ienin (ng. Zhang Qiang) blgedeki kentler ve gnlk yaama dair
verdii ayrntl bilgiler, yaklak sekiz yz yl sonra Tang hanedan dneminin nl
gezgin Budist din adam Xuanzangn (Hsan-tsang) seyahatnamesi, Venedikli gezgin
Marco Polonun (1254-1324) gezi notlar; 1890l yllarn banda Captain Paulun Tarm
havzasnda, Niya, Turfa, Loulanda kefettii antik metinler, bunu izleyen dnemlerde
Sven Hedin ve Aurel Steinin, Le Coqun yine Tarm Havzasnda Kua ve Turfandaki
keifleri, onlardan hemen nce Rus bilimadam Clemensin Turfanda kefettii antik
yazlar ve Budist maaralarnda iyi korunan freskler, pek Yolu kavramnn orta
kmasnda ve tannmasnda rol oynad (bk. Beckwith 2011:77; Wu 2006: 64). pek Yolu
olarak adlandrlan gzergh ve evresindeki farkl dillere ve kltrlere ait her trden on
binlerce buluntu, byk bir blm Hindistan yoluyla Bat lkelerindeki arkeoloji
mzelerine tand.
Muhayyel pek Yolunun douda tarihi Changandan (bugn Xian) in Seddinin
de yer ald Hexi Koridoru (Gansu Koridor) zerinden, Sinkiangdan Orta Asya, Bat
Asya, Gney Asya ve Afrikaya uzanarak antik Avrupa Roma mparatorluunda sona
erdii kabul edilir. pek Yolunun uzunluu yaklak 7,000 kmdir. Orta Asya bir bakma
pek Yolunun orta blmdr. Douyu ve Baty birbirine balayan pek Yolunun
ticaretteki rol MS birinci yzylda ykselmeye balam, nc ve drdnc
yzyllarda Niya, Loulan vd. merkezlerde, ardndan Turfan ve Semarkandda (500-800)
zirveye kmt.
Sodlarn pek Yolu gzergahndaki ykselileri, MS 4. yzyldan itibaren
Sogdianadan douya, nce a (bugnk Takent) ve Semireeye (bugnk Dou
zbekistan) ve daha sonra ine doru yaylmalar ile balam, Avrasyann nemli bir

78
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

yer alan vahalardaki yerleim merkezlerine karavanlarla ticari mallar tayan

kervanclar fenotip, dil ve kltr bakmndan kukusuz birbirlerinden olduka
farklydlar. rnein, Tarm Havzasnda bulunan Kafkasoid ve Mongoloid
grnml mumyalar bu olguyu dorulamaktadr.
Orta Asyann rani dilli halklar, Toharlar gibi Hint-Avrupa dilli halklar,
kuzeyden blgeye nfuz eden Trk topluluklar ve batya doru yaylan inliler,
Orta Asyann etnik kompozisyonunun balca figrleriydi.8 Orta Asyann
gizemli tccarlar, gezginleri, diplomatlar ve din adamlar Sodlular, bu
kompozisyonda M 6. yzyldan MS 12. yzyla dein ran dilli dnyann bir

ksmn iinde alan ticari bir imparatorluk kurmulard. M ikinci yzyldan inde Tang
hanedann sona erdii MS onuncu yzyla kadar pek Yolu ticareti byk oranda
Sodlarn elindeydi (Hansen 2003: 149; Wood 2002: 65). Bu ok geni ve vahi
corafyadaki yolculuklarn baarlmasnda kervansaray sisteminin ok nemli bir rol
bulunuyordu. pek Yolu, miladn ilk binylnda uygarlklarn birbiriyle tanmasnda ve
birbirini zenginletirmede oynad rol ve ilevi, ikinci binylda yitirmitir. Sekizinci
yzyln balarnda randan daha douya ilerleyen Arap-slam ordularnn Sogdianay
ele geirmesinin ardndan MS 1000li yllarda Taklamakan lnn batsndaki kentler
slam dinini kabul etmiti.
Eski in kaynaklarna gre pek Yolunun rotas nce ikiye ardndan Sui ve Tang
hanedanlar dneminde kuzey, orta ve gney olmak zere e kmt (Wu 2006: 14).
Kuzey rotas Karadenize, orta rota ran zerinden Romaya, gney rotas da ayn ekilde
rana ve Hindistana uzanyordu.
inin kuzeybatsndan batya doru en elverili gzergah kukusuz Tibet platosu,
Karakurum, Hinduku ve Pamir dalarnn bloke ettii corafya deil, bir ekilde
kervanlarla alabilir Taklamakan l zerinden Batya ynelen corafyayd.
angandan balayan rota Dunhuahngda ikiye ayrlyor; kuzeyde Hami, Turfan, Kua
zerinden, Tarm Havzasnn ve Taklamakan lnn kuzeyinden Kagara, gneyde
ise Lop-nor, Miran, aran, Niyua, Hotan zerinden bu kez Tarm Havzasnn ve
Taklamakan lnn gneyinden yine Kagara doru; Kagarn ardndan Tien-an
(Tanr dalar) ile Pamirlerin arasnda Zerefan Nehrinin bat istikametinde Pencakent,
Semerkand, Buhara zerinden Amu Deryaya doru uzanyordu.
8
Geen yzyln balarnda, Sir Aurel Stein tarafndan, Dou Trkistann gneyindeki
Lopnor blgesinin kuzeybatsnda, Lopnor tuz gl civarnda yer alan antik Loulan
kentinde bulunan mumyalar ve mumyalarla birlikte mezara konulan eyalar ve dier
malzemenin bilinmeyen nedenlerle yok olan Homo Alpinus grnmnde yar gebe bir
halka ait olduu ortaya kmt. Steina gre mumyalar inin Orta Asyay kefiyle
adat, yani yaklak 2,000 yandayd (Wood 2002: 64). M 1000li yllara ait olduu
dnlen benzer mumyalar, Dou Trkistanda, Tarm Havzasnda, Taklamakan
lnn gneydou kysnda, Tibete ve Orta Asyaya alan yol stndeki eren sit
alannda da bulunmutu. Loulan ve erende bulunan mumyalar arpc biimde
Avrupal grnmdeydi. Bu mumyalar arasnda Pennsylvania niversitesi Arkeoloji ve
Antropoloji Mzesi pek Yolunun Gizemleri adl sergide sergilenmek zere gtrlen
Loulan Gzeli olarak bilinen 3800 yanda bir mumya da bulunuyordu. Avrupal ya da
Asyal olduuna ilikin tartmalar yaplan, Uygur Trklerinin Uygur kabul ettii, ancak
inli olmad kesin olan Loulan Gzeli de dahil, mumya inin ani kararyla ubat
2011de geri ekilmiti.
79
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

yesi, ancak dilleri ve kltrleri birbirlerine balayan ve birbirleriyle harmanlayan

bir halk olarak tarih sahnesindeki yerini almtr.9 Sodlularn Orta Asyadaki rol,
daha kk lekte olsa da, Greklerin ve Grekenin Antik ada oynad rolle
karlatrlabilir (Frye 1943: 15, 16). Trke sonraki dnemlerde her iki dilin, Orta
Asyada Sodcann, Anadolu ve Balkanlarda Grekenin lingua franca ilevini
byk lde ortadan kaldracaktr. (Eker 2012).
Sodlular ana yurtlarnda dnemlerine gre olduka gelimi ehircilik
altyapsna, sulama sistemleri ile desteklenen tarma, hayvancla, zanaat ve
ticarete dayal yerleik uygarln temsilcileriydi.10 ehir devletleri halinde yaayan
ve ok farkl corafyalarda kolonileri, diasporalar bulunan Sodlular, Orta Doulu
Yahudiler gibi, dzenli bir ordu ve uzun sreli siyasal birlik kur(a)mamtr. Orta
Asyann bat ve gney blgeleri tarihi kaytlara gre Pers mparatorluu tarafndan
fethedilmi olmakla birlikte bu blgeler hibir zaman dorudan ve uzun zaman
merkez tarafndan ynetilememitir. Sod blgesi genellikle komu glerin
gevek kontrol altnda bulunmutur. Nitekim Sodlular Pers egemenliinin
ardndan M 4. yzyln sonlarnda Byk skender komutasndaki Greklerin,11
M 2. yzyldan MS 3. yzyla dein Kuanlarn,12 4. yzyln ilk yarsndan
itibaren Hsiung-nularn (Hunlular), 5. yzylda Heftalitlerin, 6. yzylda Trklerin,
7. yzyldan itibaren de Araplarn egemenliini kabul etmek zorunda kalmlardr.13
Sod ekonomi-politii, sava ekonomisinden ziyade bara, el sanatlarna, tarma
ve zellikle snr aan ticarete dayalyd. Egemen glerin varlklarn
koruyabilmeleri ve gelitirebilmeleri iin ekonomik sistemin, ticaret
gzergahlarnda bar ortamnn tesisini gerekli klmas vb. nedenleri lehlerine

9
19. yzyln sonlaryla 20. yzyln balarnda younlaan Dou Trkistanda Turfan
vd., Bat Trkistanda Afrasiyab, Paykent, Varaha; Pencakent, Buncikat, Kafir-Kala,
Yali-Barzu vd. sit alanlarndaki bilimsel aratrma gezilerinde Sodca el yazmas
fragmanlarn bulunmas ve arkeolojik kazlarda Erken Orta aa ait duvar resimleri,
heykeller, el sanatlarna ilikin malzemelerin gn yzne kmas; Sodca metinlerin
Robert Gauthiot, Paul Pelliot, Emile Benveniste vd. aratrmaclar tarafndan
yaymlanmasyla Sodoloji bilimi kuruldu. ranistik iinde zel bir aratrma alan
hline gelen Sodoloji, Sodlarn Orta Asya ve Trk tarihindeki misyonunu da ilk kez
somut biimde ortaya koydu. (Eker 2012).
10
Sogdianann tarihi ve arkeolojisi iin bk.
(http://www.iranicaonline.org/articles/sogdiana-iii-history-and-archeology); ticaret iin
bk. (http://www.iranicaonline.org/articles/sogdian-trade)..
11
Byk skender, Sogdianann en nemli kenti Semerkand M 329da ele geirmi ve
topraklarn Ferganaya dein geniletmiti (Blackwith 2011: 77). Sod, skenderin Asya
seferinden sonra yzyllarca suskun kalmtr.
12
Kuanlar, MS 1. yzyln sonlarndan ikinci yzyln ortalarna dein bugnk Kuzeybat
Hindistan, Pakistan ve Orta Asyay egemenlii altnda bulundurmutur. pek Yolunun
gney rotas ve Tarm Havzas da Kuanlarn elindeydi. Kuanl tccarlarlar da bir
bakma Sodlu tccarlarn nclleridir.
13
slami dnemde Sogdianann kalbinden kan cihangir Timur dahi ne rani ne de tccar
idi (Bleckwith 2011: 256).

80
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

kullanan Sodlularn gndeminde atma bulunmuyordu. pek Yolunun

Efendileri Sodlularn emperyal egemen bir gcn temsilcileri olmamalar
nedeniyle yansz etnik kimliklerinin kendi ana yurtlarnn dnda risk unsuru
yaratmamas, kendilerine ticari ve diplomatik ilikilerde nemli avantajlar
salyordu.
Farkl corafyalarla ve kltrlerle temaslarn doal bir sonucu olarak Sodlular
Zerdtlkten Manihaizme eitli dinlerin misyonerleri, tahta oymaclk vb.
sanatlarn, Pencakent ve Afrasiyabdaki olaanst duvar resimlerinin gsterdii
gibi zellikle resim sanatnn usta sanatlaryd.14
Sogdiana/Sogdia15
Snrlar kesin olmayan hatta dnemlere gre deiebilen Sod; Amu Derya ve
Sir Derya nehirleri16 arasnda kalan, slam dnyasnda Maverannehir17 adyla
anlan corafyann nemli bir blmn oluturur. (Eker 2012). inlilerin
ifadesiyle Huilerin,18 yani Sodlularn ana yurdu Bat literatrndeki adyla
Sogdiana, snrlar dnemlere gre az ok deiiklik gstermekle birlikte,
Semerkand19 ve Buhara20 arasndaki Zerefan21 ve Kakadarya nehirleri boyunca
uzanan, bugn zbekistan ve ksmen Tacikistan topraklarnn bulunduu corafya
idi. Zerefan Vadisi, tarihin her dneminde youn bir poplasyona sahip olmutur.
Dier yerleim blgeleri de Trkistan dalarnn kuzeyinde baty Fergana
Vadisinin dou paralarndan ayran llere dein uzanyordu.22
Sogdiadan, Sodca ifadeyle Skuadan (Beckwith 2011: 380) ilk kez M 6.
yzyla ait Eski Perslere ait Behistun (Daryus) ve Pers imparatorlar Artaxerxes I,
Xerxes23 I, Daryus I ve Daryus IInin mezarlarnn bulunduu Nak-i Rstem

14
bk. http://www.iranicaonline.org/articles/afrasiab-the-ruined-site
15
Eski Perse Sugudu ge Avestan Sughda, Greke Sogdioi, Sogdianoi (halk) ve Sogdian
(lke) (Bearman vd. 2000: 727); Bat kaynaklarnda Sogdiana, Soghdia.
16
Batl kaynaklarda Oxus ve Jaxartes.
17
Maverannehir (ng. Trancoxiana, Transoxania), Orta Asyada Amu Derya (ng. Oxus)
ile Sir Derya (ng. Jaxartes) nehirleri arasndaki blgenin addr.
18
incede Hui Farsa konuan, Pers ve Orta Asyal bir halk olarak dnlmtr. Tang
dnemi metinlerde ise Huiler yalnzca Sodlar gibi Orta Asyal ranileri deil, dier
Hint-Avrupal halklar da ifade etmektedir. Ancak bu ad daha sonra Hintliler, Uygurlar,
Moollar vd. halklar da ifade etmeye balamtr. Hui bugn herhangi bir etnik ayrm
olmakszn inliler arasnda yaayan Mslmanlar ifade etmektedir (Gladney 1996:
393).
19
Batl kaynaklarda Marakanda, So. Smrknh; Gr. Marakanda; zb. Afrasiyab.
20
So. Pwkr, Fwqr
21
Sodca Namik, Grekede ve Batl kaynaklarda Polytimetus.
22
Kuzeyde komular at kullanmay renmi olan ve demir silah kullanan dehetli
Sakalar idi. Bin yl sonra Trklerin yapt gibi Sakalar, zaman zaman yerleik blgelere
szyorlard. te yandan yerleiklerle konargerler arasnda bir tr ortakyaam da vard
(Unesco 1996: 461).
23
Modern Farsada Hayr.
81
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

yaztlarnda sz edilir, ancak bu kaynaklarda Sogdiann corafi konumu tam olarak

belirtilmemitir.24 Daryusun adn tayan kitabede, imparatorluunun snrlar ile
ilgili olarak u ifadeler yer almaktadr: Sakainin (Saka) tesi Soddan Nubiaya
ve Hindistandan Lidyaya (Lydia) kadar (Wiesehfer: 2001). 25 Hahameni
mparatoru Xerxes de Ahura Mazdann yardmyla Msrdan aralarnda
Sogdiann da yer ald Orta Asyaya kadar uzanan lkeleri bu lkelerin ve bu
lkelerdeki halklarn kral olduunu ilan etmektedir (Wiesehfer 2001: 7, 60).26
Sod27 corafyasndan Herodot tarihinde (Rennell, Schweighaeuse 1824), Batl
tarihilerin eserlerinde ve Zerdtlerin kutsal kitab Avestann Vidvdt (Vendidd)
adl koleksiyonunda Sughdadan sz edilmektedir (Boyce 1996: 274).
Eski Grek kaynaklarnda Merv,28 Harezm29 ve Sodun, Pers kral Hystapesin
olu Daryusun30 iktidar (M 521-492) dneminde -her ne kadar yeni fethedilen
Baktirya ve Sogdianada Pers otoritesi zayf olsa da- bu corafyalarn Pers
satraplklar arasnda sayldn belirtilmektedir. Tarihi Sogdia ve gneyinde
bulunan Baktirya gerek corafya gerekse kltrel bakmdan birbirlerine yakndr.31
Nitekim Sogdiana ve Baktirya gerek Hahameniler gerekse Selekitler dneminde
tek satraplk kabul edilmitir (Skrine, Ross 1899: 4; Beckwith 2011: 60; Wiesehfer
2001: 7, 60).
Orta Asyada Hahamenilere ait madeni paralar bulunmas blgedeki Pers
egemenlii ile ilgili nemli bir gstergedir, ancak Sodlularn bir rani kavim
olmalarna karn Pers mparatorluu ile gnll birliktelie raz olmadklar
bilinmektedir. Persler ve Sodlular arasnda M 6-4. yzyllar arasnda sren,
Sodlularn yenilgisiyle sonulanan atmalar yazl tarihi kaynaklarn yan sra
arkeolojik buluntulardaki resimler de ortaya koymaktadr (bk. Curtis, Simpson
2010: 559).

24
Eski Grek kaynaklarnda da Sogdiadan ve Sodlardan sz edilmekle birlikte, ayn
ekilde lkenin snrlaryla ilgili ak bir bilgi yoktur, ancak yazlanlardan Sogdiann,
Amu Derya ve Sir Derya nehirleri arasnda bir yerlerde bulunduu anlalr (bk. Frye
1943: 15).
25
hac Sakaibi tayaiy para Sugdam amata yt Ks hac Hindauv amata yt
Spard. Cmlenin ba ve sonunun Trke evirisi u ekildedir: Daryus, Byk Kral,
Krallar Kral, lkelerin/halklarn kral, Hahameni Vishtaspann olu. Daryus bildirir ki:
sahip olduum bu krall.. bana, Ahura Mazda, tanrlarn en by bahetti. (bk.
Curtis, Simpson 2010: 222).
26
Xerxes, Ahura Mazdann inayetiyle Persiadan ..Medya, Elam..Parthia, Aria,
Bactria, Sogdias ve Harezme kadar halklarn kral olduunu ifade ediyordu (Wiesehfer:
2001: 60).
27
Eski Perse Sugudu ge Avestan Sughda, Greke Sogdioi, Sogdianoi (halk) ve Sogdian
(lke) (Bearman vd. 2000: 727); Bat kaynaklarnda Sogdiana, Soghdia.
28
Batl kaynaklarda Margiana.
29
Batl kaynaklarda Khorezmi.
30
Batl kaynaklarda Darius Hystapes.
31
Tacikistan ile Kuzey Afganistanda yaayan Fars dilli Tacikler bu tarihi yaknln
modern temsilcileridir.

82
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

in kaynaklarna gre M 2. yzyldan beri in ve Bat arasndaki pek

Yolunun rotasnda bulunan Sod kentleri, Ge Antik Dnemde gerek corafi
konum olarak gerekse Sodlu ihracat ve ithalatlar araclyla Asyada
ticaretin en nemli merkezleriydi. Yerleik hayata, kentlemeye, tarma ve ticarete
dayal ekonomisiyle Zerefan Nehri boyunca batya doru uzanan tarih
Maverannehirin ve Sod corafyasnn Buhara ile birlikte en nemli kenti ve
ekonomik ve kltrel bakenti Semerkanddr. (Eker 2012). Blgenin ekonomik ve
siyasi bakenti Semerkandn ad Heredot tarihinde ve Makedonyal Byk
skenderin Asya seferlerini kaleme alan Batl tarihilerin eserlerinde yer
almaktadr. Verimli topraklar ve kalabalk nfusu ile Semerkand; Batya, rana ve
gneye, Hindistana giden btn yollarn kavak noktasyd.32 Semerkandn
glgesinde kalan Pencakentin iskn ise ok daha ge dnemlerdedir.
M 139 ylna in mparatoru Han Wudinin Xiong-nulara (Hun) kar mttefik
bulmak amacyla gezgin ve kaif Jang iann (ng. Zhang Qian) Bat Bgelerini
yani inlilerin Daxia adn verdikleri tarihi Baktiryay ve Kangju adn verdikleri
Sogdianay kefe gndermiti.33 inlilerin diplomatik heyetlerinin, tccarlarnn
Budist misyonerlerinin in dnda pek bilinmeyen egzotik zel metalleri, cam ve
deerli talar, el rn malzemeleri vd. baka lkelere ve toplumlara tantarak in
kltrnn aktarlmasn salamak, Budizmin propagandasn yapmak gibi
misyonlar vard.34 Sodlularn nemli bir misyonu da, bu tr ticari-kltrel
malzemelerin ve malzemelerle birlikte in kltrnn Batdan Douya doru
ihracn salamak ve corafyalar, kltrleri birbirilerine balamak olmutur. (Eker
2012).
Sodlular ve Sod Kltr
slam ncesi dnemde Orta Asyann en eski ve en nemli halklarndan biri
olan rani dilli Sodlular, Yeni Tang Tarihindeki ifadeyle, Nerede kazan varsa
oraya giden bir halk olarak nitelendiriliyordu. (Wiesehfer 2001: 112). Sodlular,
bugn, pek Yolu rotalarnn sekin tccarlar, mahir diplomatlar; dnceleri,
bilgileri, uygarlklar ve kltrleri birbirine alayan kltr arlar (Foltz 2000: 13)
olarak nitelendirilmektedir. (Eker 2012).

32
Semerkand tccarlar in ve Moolistan ile ticarete balamadan nce, eski Semerkandda
yaplan kazlarda ortaya kan kale, byke bir kent ve pek ok sulama deposundan
anlald zere, tarmsal faaliyetler ve bu faaliyetlerde demirden yaplan ara gereler
Sodlarn yaamnda nemli rol oynuyordu. Balca yap malzemeleri ise gnete
kurutulmu kerpi tula ve boyal seramiklerdi. Surlarla tahkim edilen Hahamenilerin
vassal, etrafndaki surlarn korumas altndaki Semerkand, pek Yolunun kuzeybatsnda
yer alyordu. Kent, M 329da Grek ordular tarafndan kolayca ele geirilmi ve kent
halk kleletirme, tehcir, katliam vd. felaketlerle kar karya kalmt.
33
Jang iandan yzyllar sonra Avrupal gezgin Marco Polo 13. yzylda yaklak eyrek
yzyl yl boyunca Orta Asya ve ini kefedecektir.
34
Sod Budizmi iin bk. (http://www.sino-
platonic.org/complete/spp174_sogdian_buddhism.pdf).

83
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

Sodlular Orta Asya halklar tarafndan Hotanca ifadesiyle Suli yani tccarlar
(Sodlu) adyla tannmtr. inliler de Sodlularn ticaret iin doduklarn
dnyorlard. Sodlu ocuklar be yanda ticarete balyor, on iki yanda ticari
faaliyetler iin komu devletlere gidiyorlard. Budist Hac Xuanzang ise Sodlular
ifti, tccar, halc, camc ve marangozlar olarak tanmlam, Semerkandda
ocuklarn be yanda ilerideki ticari faaliyetlerinde yardmc olmak zere okuma
yazma rendiklerini kaydetmiti (bk. Wood 2002: 65). Xuanzang seyahat
notlarnda Sodlularn karakteristikleriyle ilgili stereotip in bakn yanstan
gvenilmez, hileci, sahtekar, refahtan baka bir ey dnmeyen, babalar ve
oullar yalnzca kr peinde koan vb. olumsuz grler sergiler (Valerie 2012:
116). Ancak Antik Mektuplarn ierii, Sodlularn en zor koullarda ana
yurtlarndan uzakta ticaret yapan barl bir halk olduunu gstermektedir. (Eker
2012).
Sodlularn en erken dnemlerden itibaren Sodcann yannda Trk ve in vd.
dilleri renerek yetitikleri kukusuzdur. okdillilie dayal ticari hnerleri
Sodlularn, baka toplumlarn aksine, pek Yolu boyunca yzyllarca tarih
sahnesinde yer almalarn hatta n planda bulunmalarn salamtr. Sodlular Orta
Asya ve Bat in arasndaki blgede yani Trkistanda kervanlarn, tccarlarn
seyahatlerinde, ticari faaliyetlerde evirmen olarak da etkin rol oynamlardr.
Sodlular, zellikle Tang ininde yalnzca sradan ticari evirmen deil, ayn
zamanda uluslarn ticari ve politik haklarn korumaya ynelik dier grmelere de
mdahil olmulardr.
Sodlular, Afrasiyab ve Pencakentte olduu gibi duvar resimlerinde veya in
seramiklerinde, dokumalarda sakall ve bykl, anta tayan, deveye binmi,
kendilerine zg giyimleri ve balklar bulunan insanlar olarak stereotip biimde
resmedilmitir. Sodlular hakknda bilinenler genellikle metinler araclyla intikal
eden bilgilerin yan sra zellikle bugn zbekistanda Afrasiyab, Tacikistanda
Pencakentte bulunan sanat eseri duvar resimlerine dayaldr. Bu grsel geler,
gerek Sod fenotipinin tannmasnda gerekse Sodlularn formal ve informal
hayatlarnn anlalmasnda nemli veriler sunmaktadr. (Eker 2012).
Sodlular M 4. yzylda Grekler tarafndan iyi savalar olarak
nitelendirilmelerine karn Sod askeri gc Grek istilasndan sonraki dnemlerde
nemli bir varlk gsterememitir. Ancak Sodlularn yalnzca doal tccarlar
olarak deerlendirilmemesi gerektii, son dnemlerde yaplan almalarla Orta
Avrasyadaki dier halklar gibi iyi savalar olduu dile getirilmektedir (Beckwith
2011: xxii).35 Yaamlar ticari mallarn gvenle yerlerine ulatrlmasna dayal olan

35
Sodlarn, Emevilerin yklmas, hilafetin Abbasilere gemesiyle sonulanan Ebu Mslim
Horasani nclndeki devrimin (MS 750) iinde yer aldklar biliniyor. Devrimin Arap
dilli olmayan halklarn bulunduu bir blgede balamas ve hilafetin merkezine doru
ilerlemesi, mevalilerin roln gstermesi bakmndan nemlidir. inde Tang
hanedann devirmeye alan byk isyann (MS 755) liderliinin benzer ekilde Sod-
Trk kkenli inli general An Luan tarafndan yaplmas da dikkat ekicidir. Dikkat
ekici bir dier husus da, her iki bakaldrnn neredeyse e zamanl olmasdr (bk.

84
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

tccarlarn gzergahtaki muhtemel silahl soygunculara kar silah kullanmay

bilmeleri de doaldr (bk. Vaissire 2005: 215-220).
ok geni bir corafya dalan pek ok Sodca ant ve dier arkeolojik buluntu,
Sod diasporalarna iaret etmektedir. Sodlularn, Kore snrndan, Moolistana,36
Turfana, Gansuya, ine,37 Hindistana hatta batda Bizansa ve Krma dein
ticari amalarla oluturduklar kolonilerinin ve diasporalarnn bulunduu biliniyor
(bk. Skaff 2003: 475-574).38 rnein, Kl Tigin Yaztnda sz edilen, Bilge
Kaan tarafndan fethedilen Alt ub Sogdak, bu kolonilerden biriydi (Walter 2006:
16).
inli arkeologlarn son dnemlerde yaptklar keifler, Sodlularn aamal
olarak in kltrn, gnlk yaamn ayrntl sahneleriyle sanat ve mimariyi nasl
kendi kltrlerine uyarladklarn gstermektedir (Hansen 2003: 7). Bununla birlikte
indeki Sodlularn nemli bir blm in kltrel zelliklerini yanstyor, hatta
ince adlar alyordu. Takentli olanlarn en tipik ince soyad i idi. Bu szckteki
sesi yer, memleket ifade ediyordu. Semarkandl Sodlularn soyadlar ise kand
szcndeki seslerden hareketle Kang idi. Sodlularn ancak kk bir blm
inde kuaklar boyu kalmtr. Kalanlar da in mparatorluk Saraynda yabanc
eliliklerle iletiim sorunlarn zen evirmen olarak istihdam edilmiti (Lung
2011: 152).
rann, Mslman Araplar tarafndan fethinin ardndan balayan Sasani sonras
Pers tarihinin suskun dnemi (651-861) Perslerin ve Sodlularn yeni bir kimlik
formatyla, slami Fars kimliiyle yeniden tarih sahnesine kmalaryla sona
ermitir. Zerdt, Budist, Nesturi Hristiyan vb. inanlara sahip Sodlularn, slam
ncesi dnemde yaklak drt yzyl sren ve belgelenen varlklar 7. yzyln ikinci

Beckwith 2011: 146). Bylelikle, Avrasyann en dousuyla en batsndaki iki tarihi

olayn planlayclar ve icraclar arasnda Sodlularn n planda olduu grlyor. An
Luann, Emevilerin yklmasndan ilham almas mmkn olabilir.
35
Bleckwith her iki kalkmaya katlan Sodlarn birbirlerini tanyor olabilecekleri ve yine
Sodlarn kontrol altndaki pek Yolu araclyla birbirleri ile irtibatta
bulunabileceklerini kaydetmektedir. Benzer ekilde 744te Dou Kaanlnn ykan
Uygurlarn arasnda Sodlarn etkisinin ne denli gl olduu da biliniyor. Bleckwith
755teki Tibet devriminde Sodlarn rolnn bulunup bulunulmadnn da ayr bir soru
iareti olduunu kaydetmektedir. Gerekten byle bir mdahale varsa, sekizinci yzyln
ikinci yarsndaki Avrasyada meydana gelen byk devrimlerde Sodlarn nemli bir
rolnn olduu anlalmaktadr (2011: 146).
36
Moolistanda Sod kolonisi iin bk. (Pulleyblank 1952).
37
Sod yerleimcilerinin en doudaki yerleim merkezi inin kuzeyindeki Ordos
blgesindeydi (Unesco 1996: 468).
38
MS 212de kurulan Bugn Ukrayna snrlar iinde yer alan Krmn gney sahillerindeki
Sudak kentinin eski ad Sougdia idi
(http://blacksea.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=11829). Bu yer
adn kimi aratrmaclar Sodlu tccarlar araclyla Sodca ve Sogdia ile
ilikilendirmektedir.
85
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

yarsnda Kuteybe bin Mslim komutasndaki Mslman-Arap fetihleriyle ve

Pencakent kral Devatiin Mug Danda ldrlmesiyle sona ermitir. Sekizinci
yzyln balarnda Maverannehirin slamlamasyla, Sodlularn Farslama ve
Trkleme sreci balamtr. (Eker 2012).
Sod dili ve Yazs
slam ncesi ve hemen sonrasnda Bat Orta Asyada Baktirce, Sodca ve
Perse/Yeni Farsa; Dou Orta Asyada Sodca, Bat Toharca, Dou Toharca, Eski
Hotanca, Eski Tibete, Eski Trke ve ince; inde dou steplerinde ince, Eski
Trke ve Sodca balca yaz dilleriydi (Beckwith 2011: 156). Greke, Hint dilleri,
ince ve Arapa gibi blge d diller de Orta Asya tarihinde nemli roller
oynamtr.
Orta ranca dnemi dilleri Hotanca/Sakaca (in), Tumuka, Harezmce
(zbekistan) ve Baktirce (Afganistan) ile birlikte kuzeydou grubunu oluturan
Sodca, Buharadan in Seddine dein uzanan ok geni bir corafyada
konulanan Sodlularn, Orhon Yaztlarndaki adyla tarihi Sogud, veya Sogdak
bodunun ana dilidir (Tekin 2006: 166).
Sodlular rani bir halk olmakla birlikte kltrel bakmdan ranl Perslerle
birlikte deerlendirilmez. Benzer ekilde Sod dili ve ona yakn Baktirce fonetik,
leksik ve dilbilgisel bakmdan ve karlkl anlalabilirlik bakmndan Antik
Perseden ve Sasani dnemi Orta ran dili Pehleviden ve Klasik/Yeni Farsadan
olduka farkldr.39 (Beckwith 2011: 408). Sodca bir metin Klasik/Yeni Farsa
konuuru iin btnyle anlalmazdr.
M 50 yllarnda Semarkand ve civarnda resmi yazmalarda Arami dili ve
yazs, resmi grmelerde Sodca veya Kuanca-Baktirce, dini metinlerde
Avestan, ticari faaliyetlerde yine Sodca kullanlyordu. Sod dili yzyllar
boyunca, Sodlularn yan sra farkl topluluklar tarafndan da din, devlet ve ticaret
dili olarak kullanlmtr. Orta Asya, in ve Moolistana uzanan Sodlu kolonilerin
ve kervanlarn Sod dilini halklar arasnda, Avrupadaki Latince gibi, Orta
Asyadan imparatorluk ininde angana dein pek Yolunun lingua francas
haline getirdii yaygn bir grtr.
Sodca; szl veya yazl kutsal bir dil haline gelmemi, aksine, profan
ilikilerin ve faaliyetlerin dili olagelmi, bununla birlikte, Orta Asyada Budist,
Nesturi Hristiyanlk ve Manihaizm vd. dinlere ait eserlerin yaz dili olarak
kullanlmtr.40 7. yzyln ortalarnda Orta Asyada Avestan ve Vedik szl kutsal
diller, yine Avestan ve Vedik dahil olmak zere, Sanksrit (edebi dil), Sryani

39
Modern Farsada bir i kopyalama olarak Sodcadan yaplan arkaik geler
bulunmaktadr. Modern Tacik tarih yazmnda, Sodlar Taciklerin atas olarak
tanmlanmakla birlikte, dilbilimsel bakmdan modern Tacike, modern Pamir dilleri gibi
Dou ran dili deil, aksine zellikle szl dilde ve kuzey deikelerinde ksmen Trke
etkisinde kalan grameri ve sz varlyla Farsa tipolojisinde bir dildir. Modern
Tacikistann kuzeybatsndaki az konuurlu Yagnobi dilinin Sodcann bakiyesi
olduuna ilikin grler vardr.

86
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

(Hristiyanlarn edebi dili), Parta (Manihaistlerin edebi dili) yazl edebi dillerdi.
Profan diller olarak Sodca, Harezmce, Kuan-Baktir veya Heftalit, Hotan
Sakacas, Tohar A ve Tohar B, Trke ve ince kullanlyordu (UNESCO 1996:
457).
Semerkand ve Turfanda pek ok profan belgelenin, resmi duyurularn, Budist
ve Manihaist el yazmalarnn drdnc yzyldan Sodcann yok olduu dnemlere
dein Pehlevice (Orta Perse) gibi Arami kkenli alfabeyle (sadan sola doru)
yazld biliniyor. Hitch; Arami kkenli yaznn Eski Harezmce, Parta ve Orta
Perse ile birlikte Sodcaya da uyarland, buradan Eski Trk runik yazsnn
gelitirilmi olabilecei bir yandan da dorudan Eski Uygur yazsna uyarland
grndedir. Bu yaz Trke araclyla Moolcann, ardndan Manu ve Buryat
dillerinin yazm iin de kullanlmtr (2010: 2, 9).
Hristiyan Sodcasnn yazmnda Nesturi harflerinin ise tam olarak ne zaman
kullanlmaya baland bilinmemekte, ancak srecin MS 650 ylndan nce
Semerkandda patrikliin kurulduu dneme uzand tahmin edilmektedir.
Hristiyan Sod alfabesine /j/ ses iin bir harf eklendii, ayn ekilde Sodcaya
uyarlanan alfabede uzun ve ksa /i, u, o; i:, u:, o:/ seslerinin ayrt edildii anlalyor.
Ayn yaz daha ge dnemlerde Hristiyan Uygur metinlerinde, mezar yaztlarnda
ve Turfan blgesindeki Karahotoda bulunan kt paralarnda da grlmektedir
(Hitch 2010: 4). Sodca Manihaist metinler ise yine Sami kkenli bir alfabe olan ve
ran zerinden Orta Asyaya gelen Mani yazsyla yazlmtr.41
Asl konuulduu corafya Semerkand ve evresi, yani Sod olmakla birlikte,
Sodcann Sodlu tccarlar ve koloniler araclyla inden Krma dein pek
Yolunun lingua francas (Starr vd. 2011: 9)42 hline geldii Sodoloji
almalarnda genel kabul gren bir argmandr. Sodca, slamiyetin blgeye
nfuzunun ardndan 11-12. yzyllara kadar eser vermeye devam etmi; ancak bir
sre sonra yerini slami dnemin Yeni Farsasna brakmtr. (Eker 2012).43

41
Mani yazl metinlerin fotoraflar iin bk.
http://www.bbaw.de/forschung/turfanforschung/dta/m/dta_m_ index.htm
42
Tarih dnemlerde Orta Dou ve Bat dnyasnda Greklerin ve Grekenin oynad roln
bir benzerini de Sodlar ve Sodca, Asyada oynamtr. Trke sonraki dnemlerde her
iki dilin, Orta Asyada Sodcann, Anadolu ve Balkanlarda Grekenin lingua franca
ilevini ortadan kaldrmtr.
43
Bugnk Taciklerin ayn blgenin bin yl ncesi Sodlularn dorudan mirass olup
olmad, Sodca ile Tacike arasndaki dilbilimsel farklln yaratt kukulu dorudan
balant cevab kesin olarak verilemeyen bir soru olarak kalrken, geleneksel in
politikalarnda Bat Blgeleri olarak adlandrlan bugnn Orta Asyasnn Trk dilli
halklarnn Hunlulardan itibaren kurulan Trk devletlerinin doal mirass saylmalarna
benzer bir olguyu, Sod-Tacik ilikisinde de bir lt olarak alabiliriz. Bugnn
Tatarcas, bir l//r dili olan Volga Bulgarcasnn devam olarak kabul edilebiliyorsa, benzer
bir gelimeyle Sodca tipi bir rani deikenin, slami dnemin Tacikesine evrildii de
dnlebilir. Tacike, Sodcann dorudan devam olmamasna karlk baz
87
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

Sodcann onuncu yzyln nc eyreine doru Sod sekinleri tarafndan

artk konuulmad anlalyor.44 On birinci yzyln balarnda Sodca okuyabilen
bilginler bulunuyordu. Daha sonra Sod kolonilerinde de Sodca kaybolmaya
balamtr. Turfanda ise asimilasyon onuncu yzyln sonlarnda tamamlanmtr.
Sodca yazlan son metinler on birinci yzylda Talas nehri kysnda bulunan baz
grafitilerdir.45 Kagarl Mahmut da Semireyede Sodca konuan son sakinlerin
asimilasyonu ile ilgili bilgi verir (DLT I 1985: 29, 30, 471). Sodca, Harezm ve
Semireyede on ikinci yzyln sonlarna kadar ayin dili olarak varln
srdrmtr (Vaissire 2005: 330). On beinci yzylda Semerkand ve Buhara
arasnda Sodca ancak mahalli baz kk yer adlar kalmt.46
Sodca Belgeler
Sodlularla ilgili yazl belgelerin byk bir blm Buhara, Semerkand,
Pencakent gibi Sod kentlerinde bulunmad. Bu blgelerin ikliminin kuru
olmamas, topran asidik yaps ve Arap ordularnn blgeyi ele geirirken
meydana gelen tahribat vb. nedenlerle yazl belgeler bata olmak zere, gnmze
kalan organik orijinli malzeme azdr. Sodca metinlerin byk bir ounluu asl
Sod corafyasndan uzakta, Dou Trkistanda bulunmutur. Bu metinlerin ou
dini nitelikli olup Sod tarihi, kltr ve gnlk yaam konusunda ayrnt bilgi
iermemektedir. (Eker 2012).
Dilbilimsel nemi olan en eski Sodca metin Sir Aurel Stein tarafndan 1907
ylnda in Orta Asyasnda, Dunhuangda47 bulunan ve W. B. Henning tarafndan
4. yzyln balarna ait olduu ifade edilen sekiz adet enformatif Antik
Mektuplardr (ng. Ancient Letters).48 MS 307-311 yllar arasna ait olan bu
mektuplar bir in gzetleme kulesinde bilinmeyen bir nedenle sahipsiz kalan bir
posta antasnda bulunmutur. Mektuplar Dunhuangda yaayan Sod tccarlar
tarafndan yazlmt. Parasz kalan bir kadnn kocasna yazd mektubun da yer
ald yerine ulaamayan bu zel mektuplar dolayl olarak pek Yolunun
gzerghn, tanan ticari emtiay, bu gzerghta bulunan yerleim merkezlerini ve
Asya ticaretindeki roln ortaya koymaktadr. Mektuplardan yalnzca birinde adres
Semerkand idi, dierleri Loulana ve Semerkand yolu zerinde kuzeybatdaki

aratrmaclar Tacikistann kuzeybatsndaki birka bin konuuru kalan rani Yagnobi

dilinin Sodcann bakiyesi olduunu ileri srmektedir.
44
Onuncu yzyln sonlarnda len Arap corafyac El-Mukaddaside (El-Mukaddesi,
emseddin Ebu Abdullah Muhammed bni Ahmed), (d. 945) Al-Sugdun dili biriciktir
ve Buharann krsal blgelerindeki eitli deikelere yaknlk gsterir, fakat her iki dilin
konuurlar birbirini anlayabilir ve ben muhterem mam Muhammed bni El-Fazln
Sodca konutuuna sk sk tank oldum. kayd vardr (www.iranicaonline.org).
45
http://www.iranicaonline.org/articles/sogdiana-iii-history-and-archeology
46
http://www.iranicaonline.org/articles/sogdiana-iii-history-and-archeology
47
MS 4. yzyln ortalarndan MS 14. yzyla dein Budizmin merkezi olan Gansu
blgesinde yer alan Dunhuang ayn zamanda Tarm Havzasn evreleyen pek Yolunun
iki ayr gzergahnn buluma noktasyd.
48
Antik Mektuplarn tarihiyle ilgili olarak bk. (Henning 1948).

88
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

kentlere gnderiliyordu. Byk lde tahrip olan ve zmlenmesi olduka g

mektuplarda altn, misk, biber, kafur, keten ve buday gibi ticari metadan sz
ediliyordu. Mektuplarda in bakr paralarna gre yaplm arlk hesaplar da
grlyor, ayrca Dunhuangda bir Zerdt tapnan bulunduu ifade ediliyordu.
Sod ana yurdu ve Sod corafyasndaki tarihsel ve sosyal olgularla ilgili en
arpc yazl belgeler ise Mug Danda bulunmutur. Pencakentin yaklak altm
kilometre batsndaki Mug Danda 1932-1933 yllarnda bir oban tarafndan kale
harabeleri arasnda bir sepetin iinde bulunan ve en ge tarihlisi 721 ylna ait
Pencakent kkenli dokmanlar, Sod tarihi iin son derece nemlidir. Mug
Dandaki kalede yaplan kazlarda, yazl belgelerden baka drt yz civarnda
ahap, ipek kuma ve hal paralar, ayakkab, deri anta, kak, tabak, kadeh vb.
objeler bulunmutur. Mug Dann uygun havas ve iklimi, organik malzemelerin
de bugne ulaabilmesini salamtr. (Eker 2012).
Mug Da elyazmalar olarak bilinen el yazmalar bugn Rusya
Federasyonunda Oryantal Aratrmalar Enstitsndedir.49 Bulunan bu objelerin
nemli bir blm de Sank Petersburg Hermitaj Mzesinde sergilenmektedir.
(Eker 2012).50
Bugnk Pakistan ve Hindistanda, Karakurum geidi gibi sarp corafyalarda,
Yukar ndus Vadisindeki kayalklarda Sod tccarlarndan kalan ou tarihsiz
yazl antlar, kaya zerlerine izilmi grafitiler, en eskisi MS 312, en yenisi 1025
ylna ait ksa notlar da bulunmaktadr (Bearman, Bianquis vd. 2000: 773). Dier
Sodca dil malzemesi gm kaplardaki veya tekstillerdeki yazlar, resimlerdeki
balklar ve yukarda sz edildii gibi Dou Trkistanda, Turfanda bulunan ok
sayda din metinle snrldr. Soda en eski yazl belgeler imkent yaknlarnda
Kultobede piirilmi toprak kaplarda bulunan on paralk belgelerdir. ranist Sims-
Williams, ok paralanm olduu iin yeterli bilgi salamann ok zor olduu bu
belgelerin Antik Mektuplardan daha eski olduu grndedir (Hansen 2012:
116). (Eker 2012).
Sonu
Sodlularn kltrel ve ekonomik zerkliklerinin korunmasnda pek Yolu
ticaretinden egemen glerin ekonomisine saladklar destek nemlidir. Sodlular
her ne kadar gl ve birleik bir devlet kuramasalar, genellikle zerk vassal
prenslikler ya da ticaret diasporalar hlinde yaasalar da Maverannehirden inde
dein pek Yolu boyunca uzanan geni corafyada yaayan halklarn ekonomik ve
kltrel hayatlarndaki rolleri siyasi, asker varlklaryla karlatrlamayacak
derecede byk olmutur. Sodlular, ticari ve ekonomik faaliyetlerinin yan sra
diller ve kltrler arasnda tayc bir halk olarak Orta Asyada, ok geni bir
alanda alfabelerin, szlksel ve morfolojik gelerin kopyalanmas vb. dilbilimsel

49
http://www.orientalstudies.ru/eng/index.php?option=content&task=view&id=167
50
http://www.hermitagemuseum.org

89
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

ilikilerde; Budizm, Manihaizm, Nesturi Hristiyanlk, Zerdtlk gibi dinlerin

propagandasnda nemli roller oynamlardr. Sodlular bu deerler dizisine dayal
olarak ilikide bulunduklar neredeyse her toplumla sembiyotik ilikiler
kurabilmilerdir. Sod lkesi tarihinin byk blmnde dier byk glerin
siyasi-asker egemenliine tbi olmasna karn, bu tabiiyet slam sonras dneme
dein Sod dili, kltr ve sanatnn yitimiyle sonulanmam, aksine, Sod dili ve
kltr, inan sistemi Trkler bata olmak zere baka halklar derinden
etkilemitir. (Eker 2012).
***
Modern zbekistann dousu ile Tacikistann bats, yani antik Sogdianada
yaayan Sodlularn ve bu blgeye nfuz eden Trklerin tarihi kaytlarla belgelenen
ortak kltrel yaam, MS 6. yzyln ortalarndan beri farkl etnik adlarla, farkl
siyasal atlar altnda, ama Trk ve ran dillerinin konuan halklarn varlyla
kesintisiz biimde bugn de sryor.
Sovyetler Birliinin dalmasnn ardndan bamszlklarn ilan eden
zbekistan ve Tacikistan, Pencakentten batya, Semerkanda, Buharaya doru
akan Zerefan Nehrinin hayat verdii topraklarda yaayanlar olmak zere, nemli
say ve oranlardaki Tacik ve zbek yerli aznlklara da ev sahiplii yapyor. Kendi
ailelerinin en atipik dilbilimsel zelliklerini barndrarak birbirine yaknlaan
dilleri, kltrleri ve inanlar birbirleriyle harmanlanan zbekler ve Tacikler,
zellikle birlikte yaadklar blgelerde, tpk Kagarlnn Balasagunlularn, Traz
(Talas) ve Beyza ehirleri halknn Sodca ve Trke kullandklar (DLT I 1985:
30) notunda belirttii gibi, her iki dili de konumaya devam ediyorlar.

Kaynaklar
ATALAY, Besim (1985, 1986), Divan Lgat-it-Trk Tercmesi I, II, III. Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
BEARMAN, P.J. , T. H. Bianquis vd. (2000). Al-Sughd. Encyclopaedia of Islam. Volume
ix. Leiden: Brill. pp. 772-773.
BECKWTH, I. Christopher (2011). Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia
from the Bronze Age to the Present. Princeton University Press.
BOYCE, Mary (1996, 1982). "A History of Zoroastrianism: Vol 2, Under the
Achaemenians". Leiden: Brill.
CURTS, John, Simpson, St. John (2010). The World of Achaemenid Persia: The Diversity
of Ancient Iran. I. B. Tauris.
EKER, Ser (2012). Trk-Sod Kltrel Ortak Yaamnn Bugne Miras Pencakent Antik
Kenti ve Trklk Bilimi Aratrmalar. VII. Uluslararas Trk Dili Kurultay 24-28
Eyll 2012. Ankara: Trk Dil Kurumu (Yaym srecinde).
FOLTZ, C. Richard (2000). Religions of the Silk Road: Overland Trade and Cultural
Exchange from Antiquity to the Fifteenth Century. Palgrave Macmillan.
FRYE, Richard N. (1943). Sughd and the Sogdians: A Comparison of Archaeological
Discoveries with Arabic Sources. Journal of the American Oriental Society, Vol. 63,
No. 1. (Mar., 1943), pp. 14-16.

90
 Trkbilig, 2012/24: 41-76.
ORTA ASYANIN GZEML HALKI: SODLULAR SOD VE SODCA

GLADNEY, Dru C. (1996). Muslim Chinese: Ethnic Nationalism in the People's Republic.
Harvard University Asia Center.
HANSEN, Valeria (2012). The Silk Road a new history. New York: Oxford University
Press.
HANSEN, Valeria (2005). The Impact of the Silk Road Trade on a Local Community: The
Turfan Oasis, 500-800. In Les Sogdiens en Chine, edited by tienne de la Vaissire and
ric Trombert, 283-310. Paris: cole franaise dExtrme-Orient.
(http://www.yale.edu/history/faculty/materials/hansen-silk-road-trade.pdf)
HENNNG, W. B. (1977). The Date of the Sogdian Ancient Letters. Acta iranica
encyclopdie permanente des tudes iraniennes. Selected Papers. W. B. Henning.
Deuxime Srie Volume VI. Tehran-Lige: Brill. pp. 301-314.
HTCH, Doug (2010). Aramaic Scrip Derivavites in Central Euroasia. Sino-Platonic
Papers. Number 198. February. Department of East Asia Languages and Civilizations of
Pennsylvania University.
(http://sino-platonic.org/complete/spp198_aramaic_script.pdf)
SKAFF, Karam Jonathan (2003). The Sogdian Trade Diaspora in East Turkestan During the
Seventh and Eighth Centuries. Journal of the Economic and Social History of the
Orient (JESHO). Leiden: Koninklijke Brill NV. 46,4, pp. 475-524.
LUNG, Rachel (2011). Interpreters in Early Imperial China. Amsterdam, Philadelphia:
John Benjamins Publishing Company.
PULLEYBLANK, E. G. (1952). A Sogdian Colony in Inner Mongolia. Toung Pao.
Second Serie, Vol. 41, Livr. 4/5, pp. 317-356.
SKRNE, Francis Henry; ROSS, Edward DENSON (1899). The Heart of Asia A History of
Russian Turkestan and the Central Asian Khanates from the Earliest Times. London:
Methuen co.
STARR, S., B. BESHMOV, I. I. BOBOKULOV (2011), Ferghana Valley: The Heart of
Central Asia. M.E. Sharpe.
TEKN, Talat (2006). Orhon Yaztlar. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
UNESCO (1996). History of Humanity: From the seventh century BC to the seventh
century AD (Eds. J. Hermann, E. Zrcher). Paris: Routledge.
WALTER, Mariko Namba (2006). Sogdians And Buddhism. Sino-Platonic Papers.
Number 174. November. Department of East Asia Languages and Civilizations of
Pennsylvania University. pp. 1-89.
WESEHFER, Josef (2001). Ancient Persia from 55o BC to 650 AD (Trans. Azizeh
Azodi). London New York: I. B. Tauris Publishers.
WOOD, Frances (2002). The Silk Road Two Thousand Years in the Heart of Asia.
Glasgow: University of California Press.
WU, Dunfu (2006). Footprints of foreign explorers on the Silk Road. China Intercontinental
Press.
VALERE, Hansen (2003). New Work on the Sogdians, The Most Important Traders on the
Silk Road, A.D. 500-1000. T'oung Pao LXXXIX. Leiden: Brill. pp. 149-161.
VASSRE (2005). Sogdian Traders. A History (Trans. James Ward). Leiden Boston:
Brill.
VASSRE, . de La (2011). Sogdiana History and Archeology. Encyclopaedia Iranica.
(http://www.iranicaonline.org/articles/sogdiana-iii-history-and-archeology).

nternet Kaynaklar
http://www.iranicaonline.org/articles/sogdiana-iii-history-and-archeology

91
Trkbilig, 2012/24: 77-92.
Ser EKER

http://www.sino-platonic.org/complete/spp174_sogdian_buddhism.pdf
http://www.iranicaonline.org/articles/sogdian-trade
http://www.iranicaonline.org/articles/afrasiab-the-ruined-site
http://www.nestorian.org/nestorius.html).
http://blacksea.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=11829
http://www.bbaw.de/forschung/turfanforschung/dta/m/dta_m_ index.htm

92