letiim almalarna Giri

ohn Fiske
J
Halen Madison, Wisconsin niversitesi'nde iletiim profe

sr olarak alan Fiske, 1970'1 yllarda ngiltere Binningham'daki "a.Ja

Kiiltiirrl akmalar Merkezi bnresinde akademik almalarna balad. leti-
im, medya ve kltrel araurmalar konusunda uzmanlaan Fiske, uzun bir sre
Amerika \'e Avustralya'daki eidi niversitelerde dersler verdi. Aynca Rouledhre
Yaynevi'nin Kiiliir ve kliin Aralmnalan dizisinin genel editrln stlendi.
Balca kiaplan unlardr: R:aJin/!, Tekvision (1978, Televizyonu Okumak -John
Hartley ile birlikte); lntroJ11t1ion /o Con111111nalion J111Jies (1982, -Birinci basm-le
tiim almalarna Giri); Television C11/t11rr (1987, Televizyon Kltr); Myhs '!f
O.z. - /Vadin, Amlralian Pop11/ar C!/111re (1988, Oz Mitleri -Avustralya Popler
Kltrn Okumak -Bob Hodge ve Graeme Tumer ile birlikte); IVaJing the Po
p11lar (1989, Popler Olan Okumak); UnJersanJing Popnlar Glnrr (1989, !Popler
Kltr Anlamak, ev. Sleyman van, Ankara: Ark, 19991); Power Pk[ys, Porwr
IJ7orks (1993, ktidar Oynar, Erk ler); Kry Conepts in Conm1111a/on anJ C11/11ral
.\"11Jies (1994, letiim ve Kltrel almalarda Anahtar Kavramlar -T. O'
Sullivan, J. Hanley vd. ile birlikte); MeJia Mallers: EveryJ'!) C11//11rr U11J Politica/
Change (1994, Medya Sorunlar: Gndelik Kltr ve Siyasal Deiim).

Bilim ve Sanat
111rod11ction /o Communication Sudies
John Fiske

eviren: Sleyman rvan

yayma hazrlayan: Erkan Uzun
kapak tasarm: Mustafa Okan
bask: Ajans Trk

ISBN 975-7298-52-2

Routledge, 1990
Akcal Ajans araclyla Bilim ve Sanat
birinci basm: Ark, Ankara, 1996
ikinci basm: Bilim ve Sanat, Ankara, 2003

Bilim ve Sanat Yaynlar

Konur Sokak No: 11/A Kzlay 06650, Ankara
Tel: (0312) 4175901 Fax: (0312) 4193508
bilgi@bilimvcsana.com
letiim almalarna Giri

John Fiske

eviren
Sleyman rvan

Bilim ve Sanat

Kaynakabil isj:
John Fiske, 1etiim almslanna Giri,
ev.: Sleyman lrvan, Bilim ve Sanat,
Ankara, 2003, 245 sayfa.
 11NDEK1LER

Yazarn Notu . ............................................... . .................... ............. 13

GR: LETM NEDlR? .

. ........ . . . ... . . .
.... .. ....... . . . ..
..... ... . . . . . . . . ........... 15

1. BLM: lLE11lM KURA.MI . 21

........ . . . . ...... ................ . . . . . . . . .......

Kkenlei . . . .. .
.................................. ............... ..... . . . . . . . 21 . . . . . . ......

Slannon ve Weaver modeli 0949) . . . . . . . . . . . . . . . . . .... . . ......... ...... 22

Tekrar ve belirsizlik .. . 26
............... ............................ ....... ........ ..

Kanal, ara, kod . .. .

... .............. ...... 35
.... ................ ..................... .

Geriheslene . . . . .. ... .. .. .. .
. ......... .. . . . . . .... ... .. 39
... ..... . . . . . . ..... . . ....... . . . .

Daha ileri almalar iin neriler . .. . . 41

....................... .. .. .. .......

2. BLM: DlGER MODELLER . . . . .. .. ... 43

.. ....... ........... . . . . . . . . .. .... . ...

Gcrbner modeli 0956) .

...... .............. . ...... 43
............................. .

Lasswell modeli (1948 . . . . . ...... . . . . ... . .. . .. . . . . . .. . . .. .. . . . . . .. .. .. .. . . . . . . ... 51

Newcomb modeli (1953) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... ..... . . .. . . . . . . ..... 51
Westley ve MacLean modeli 0957) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . 53
Jakobson modeli (19(()) .. ... . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . ... .... . . . . . . . . .. 56
Modeller ve modelletinne . . . . . . . . . . . . . ... . . . . ......... . . . . . ......... ........ 59
Daha ilei almalar iin neriler .
..................... .. ... ..... 59
..... .. ..

J. BLM: lLETllM, ANLAM VE GSTERGELER .. .... . ........... 61

Gstergebilin .. . .
............... ..
. . . . . ............ ............ ...... .............. . 62
.

Gstergeler ve anlam .. . . .
...... .
.............. ................. . . . ...... . 63
. . . . ...

Gsterge kategorileri .. . . . .
. . . . ................... . . . .... ... . . . . . ................. 70
Uzlan . . . .. .
......... . . . .. .
........ . ... ...................... ......... . . . ...... . ........ 80
Gstergelerin dzenlenmesi .. . .. .. .. . . .... . . ............. . .. ... ............. 82
Daha ilei almalar iin neriler . .... . .. ......... . . . . . . . . . . .. ...... . . . . .. 86
4. BL\1: KODLAR ............. ............................ ........................ 91
Kodlar: temel kavramlar ........................................................ 91
Benzeik ve saysal kodlar ............................... ......... ............ 92
Sunurnsal kodlar .................................................................... 94
Szsz iletiim . .
............... . . . . . .......... ....... . . . ............................. 94
Gelikin ve kstl kodlar . . . . . ........................ .......................... 98
Geni alan yayncl ve dar alan yayncl kodlan ........ . . 102
Kodlar ve ortaklam ..... . . ........ .................... . . ....................... 106
Uzlam ve kullanm ............................................. ................ 106
Nedensiz kodlar (ya da mantksal kodlar) ........................... 108
Estetik kodlar ........................................................................ 1 10
Daha ileri almalar iin neriler ........................................ 112

5. BLM: ANLAMLANDIRMA ........................................... . . . . . 1 15

Dzanlam ........ ........................................................... .......... 1 16
Yananlam .............................................................................. 1 16
Mit......................................................................................... 118
Sin1geler ................................................................................ 123
Eretileme .
............................ ................................................ 123
Dzdeimece ................. . . . . . . ............................................... 127
Daha ileri almalar iin neriler ........................................ 131

6. BLM: GSTERGEBLMSEL YNTEMLER

VE UYGULAMALARI . ..
"Bir Keder nce": iirsel egretileme
Makama: grsel egretileme
Notting Hill: gereki dzdeimece
Daha ileri almalar iin neriler
. . . . . . ......... . . . . ............................ .......... 135
............ . . . . ........ . ...........135
........ ....................................... . . . 137
......................... ......... . 139
........ . .. . . . . . ........................ 149

7. BLM: YAPISALCI KURAM VE

UYGULAMALARI. .. . .
....... .
...... .... ........ ................. . . . . .............. 151
Kategoriletirme ve ikili kartlklar ..................................... 152
Kurald kategoriler ............ . . ... . . . ......... . . . . ............................ 154
Yaplanm yineleme ......... ................................................... 155
Snrlardaki riteller . . .
... . . .. . ...... .... . . .
. . . . . . . . . . . . . . .. ...................... 156
Doga ve kltr .
.... .......... . . . . . . . . ............ .................... .............. .158
Mitin yaps ................. . . . . . ........... ....................... . . . .... . . 160
........ . .

Kitle kltrnn yaps.. . . ................. . . ..... . . . . . . . . ..................... 162

 Uygulama 1: "The Searchers" . . . . .. . . . . . . . 162 .. . . . .. . .. .. ........ ...... .......

Uygulama 2: "Weekly World News" .. . . . . . . . . .. . 166 ........ .... ... . . . .. ...

Mit ve toplumsal deerler . . . . . ... . . . . ... . 170 ... .. . . . .............. ...... .. .. ....

Daha ileri almalar iin neriler . . . .. . .. 172 . . .. . . . . . . . ............... ......

8. BLM: GRGL YNTEMLER. .

.............. . . ... . ..... . 1 75
.. .. ..... ....

Grglclk . . . . .. ....... . . . . . . . . . .... . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . ..... 175

erik zmlemesi . .......... .. . .. ..... . . . 176
.............. . . . . . . . . . . . . . . .... .... . .

erik zmlemesi ve kltrel deerler . . ... . . . ... . . . 187 . .. . . . .... ... ..

Anlansal ayrtrma .. . . .. . .. . ... . . . .... . .. .. . . . ... . . 187

........................ ... ..

Kullanmlar ve doyumlar kuram. . . . . . .. . .. ....... . . . . 194

............. ......

zleyici etnografilei . . .. .... . .. ... . .

..... . . .. . . ........................... .. 202 ......

Daha ileri almalar iin neriler . ... .. . . .. . .... . . . . . . . . 209

. ........... . . . . .

9. BLM: DEOLO)l VE ANLAMLAR. .. . . . . . 211 .. .............. ...... ... ... .

Anlamlandrma ve kltr . . . . . .
.. . .. 2 1 1
.. ....... ........... . . . . ..... ........ . ....

ldeoloji... .. . . .. .. ...... . ... ... . . . . .

.... ....... . . .... . . . 2 1 2
.. ... .......... . . . .. ....... .. ....

Gstergeler: ideoloji: anlamlar . .. . . . ..... . . 214

.. . .. .............. .......... . ..

deolojiyi anlanak . . . . . .. . ..
.... . . . .. .. . . . . . 221
. .......... . . . . . . . . . ..... .. . . ..... . . ..

deolojik zmleme . ...... . . .. 227

................................... ..... . . .. .....

Direnler 233
...............................................................................

Daha ileri almalar iin neriler . . . . 236 .... .. ....................... ..... ..

SONU ...... . . . . . . . . ................ ............................................................ 239

KAYNAKA ............................. .. . ...................... . . . .. . ..... .. ... .. . ...
.. . ... 241
 NATASHA 11:1
ber ey iin

MA 1TIIEW ve LUCl"l'E
1980 ylnn soguk ve
yagmurlu yaz lx>ywca
ganUt1 patrl yapmadkkr iin

9
 TEEKKR

Bu kitaba birok kii dorudan ya da dolayl olar.k katk

yapt. Ama ilk teekki.i Wales Polytechnic niversitesi'nde lleti
im almalar dersini alan lisans rencilerime ayryorum: sizler
benim dncelerimi deitirdiniz, gelitirdiniz ve keskinletirdi
niz. Kendinize ait dnceler rettiniz ve kullandm jargonla dal
ga getiniz.
Meslektalanma hem ok deerli yorumlar iin hem de daha
nemlisi fikirlerin geliimini kolaylatran bir otam saladklar
iin teekkr borluyum.
Bat Avustralya Teknoloji Enstits'nden Ray Bailey ve Brian
Dibble, aynca Perth ile Richard Dimbleby ve arkadalar ok de
gerli katklar yaptlar.
Fotograflar iin Viv Coles ve daktilo iin de .Jenny Griffiths'e
ok Leekkr ediyoun: sizin somut katklarnz ok gerekliydi.
Ve nihayet hafla sonlarn ve tatilleini bu kitabn yazlmasna
gre dzenleyen aileme teekkr ediyorum.
Aynca, kitapta yer alan fotoraflar ve ekilleri kullanmama
izin veren aagdaki yaynclara da teekkr etmek istiyorum: lev
ha la ve lb iin Syndication InLemational; ekil 2 iin University of
Illinois Press; levha 4 iin 17Je Guardian, John Kent ve Paul Ray
mond Publications; levha 6 iin Puncb; ekil 7, 8 ve 9 iin B. West
ley, M. MacLean ve .fouma/ism Qum1erl; levha 7 iin Hutchin
sons; levha 8 iin Gallaher Ud.; levha 9 iin Cockman Thompson

11
Wilding and Co.; levha 10 iin Pasta Foods Limited; levha 1 la ve
1 lb iin 11e Observet; levha 12 iin 11e Sunday Times; levha 14,
15a ve 15b iin BBC; levha 17 iin ngiliz Turist Kurulu; levha 18
iin Eve Amold; ekil 26 iin G. Gerbner ile Amerikan Siyasal ve
Sosyal Bilimler Demegi. Yayn haklarn ellerinde bulunduranlarla
ilikiye gemek iin her aba gsterildi. Gsterdiimiz abalara
karn iliki kuramadklarruzdan zr dileriz.
J. F.

12
 YAZARIN NOTU

Kitab okuma strateji/eri

l'den S'e kadar olan blmler, iletiim almalarnda kullan

lan temel modelleri, kur.mlar ve kavr.mlar okura tantmaktadr.
Yeri geldike, bu konulan temel Juwram(/nr)ve diger ierimlerba
lklar altnda ele aldm. Konuyla ilgili ksa ve genel bir giii yeterli
gren okurlar yalnzca temel kavramlar blmlerini okumakla ye
tinebilirler. Daha ilei dzeyde bilgi edinmek isteyenlei de dier
ierimler blmleri beklemektedir. Uetiim konusuna "sre oku
luyla" balamay uygun gren retim elemanlar ilk olarak 1. ve
2. blm ve ardndan da 4. ve 8. blm ileyebilirler. Ardndan
da gstergebilim okulunun almalanna geebilirler. Ancak ben
ou okurun kitab yazld sra ile okuyacan unuyonm: bu
dzen, balang alnalanna hem denge hem de derinlik kata
caktr.

Daha ileri alma lar ve okumalar i in neriler

Her blmn sonunda tartma, makale yazma ya da pratik

yapma konular nerdim. Bunlar okurun blmde verilen bilgileri
daha iyi anlamasn salamak iin dzenlendi. Okurlar bu nerileri
ok yeterli bulmayabilirler ve eminim pmlik yapmak iin daha iyi
leini bulacaklardr.

13
 Ayrca ileri okuma paralar da nerdim. Bu kaynaklan oku
mak ok zorunlu degil. Burada verilen bilgiler yeterli olabilir.
Ancak farkl kaynaklar okumak her zaman yararldr. Alandaki li
teratre semeci biimde yer verdim ve kendimi halen piyasada ra
hat bulunabilen kitaplarla snrlarpaya altm. Kaynakama dahil
etmediim kitaplar da dahil ettiklerim kadar yararl olabilirler: bir
kitab kaynakaya almamak, kesinlikle kitap hakknda olumsuz
bir deer yargsnn gstergesi olarak grlmemelidir.

14
 GR: LETM NEDR?

lleti.im herkesin bildii ancak ok az kiinin doyurucu biim

de tanmlayabildii bir insan etkinliidir. lletiim yzyze konu
madr, televizyondur, enformasyon yaymadr, sa biimimizdir.
edebi eletiridir: listeye sonsuz sayda ekleme yaplabilir. Akade
misyenlerin yz yze geldii sonnlardan birisi udur: Biz, "al
ma konusu" terimini insani iletiim gibi ok eitli ve ok ynl bir
alana uygulayabilir miyiz? rnein, yz ifadeleri ile ilgili aratr
malar edebi eletiri ile bantlandrmak iin bir umut sz ko
nusu mudur? Byle bir abaya bile gitmeye deer mi?
Bu tr sanlarn gerisinde yatan kukular, iletiimin, szcn
normal akademik anlam ile bir alna konusu degil, ok disiplin
li bir alma alan oldugu biiminde bir gre yol aabilir. Bu
gr, psikolog ve sosyologlann iletiimse) insan davran hak
knda bize syleyeceklerinin, edebiyat eletirmenlerinin syleye
cekleiyle ok az ilgisinin bulundugunu nerebilecektir.
lletiim almalarnn doas hakkndaki bu anlama eksiklii
zonnlu olarak bu kitaba da yansmaktadr. Benim burada yapma
ya altm, kitab aadaki varsaymlar zeinde temellendire
rek varolan karkla bir para uyum kazandrmaktr:

lletiimin aratmaya elverili olduunu, ancak kapsaml

bir aratnna iin ok sayda disipliner yaklama gereksinim
duyulduunu dnyorum.

15
 Her tr iletiimin gstergeler ve kodlar ierdiini dn
yorum. Gstergeler, kendilerinden baka bir eye gndenne
yapan eylemler ya da yaplardr, yani anlamlandrma yaplan
drlar. Kodlar, iinde gstergelerin dzenlendii ve gsterge
lerin birbirleri ile nasl ilikilendirilebilecegini belirleyen sis
temlerdir.
Dahas, bu gsterge ve kodlarn bakalarna aktarldn
ya da bakalar iin hazr hale getirildiini de dnyonn:
Gstergeleri/kodlan/iletiini aktarna ya da alna, bir toplum
sal ilikiler pratiidir.
letiimin, kltrmzn yaamnn merkezinde yer ald
n dnyorum: onsuz herhangi bir kltr lmek zomnda
dr. Dolaysyla, iletiim aratrmalar, kendisi ile btnletii
kltr aratrmalann da ierir.
Du varsaymlann temelinde yatan, iletiimin "iletiler arac
l ile toplumsal etkileim" biimindeki genel bir tannudr.

Kitabn yaps, iletiim aratrmalarnda iki temel okul bulundu

u gereini yanstmaktadr. Birinci okul iletiimi iletilerin aktnnl
mns olarak grr. Gnderici ve alclarn nasl kodlama yapt ve
kodat, ak'tarclann iletiim kanallarn ve aralann nasl kul
land ile ilgilenir. Etkililik ve doruluk gibi konularla ilgilenir.
lletiimi, bir kiinin dierinin davrann ya da zihinsel durumunu
etkileme sreci olarak grr. Eger etki niyet edilenden farkl ya da
daha az biimde gereklemise bu okul iletiimin baarszla
uradAn syleme ve srete baarszln otaya kt aamala
r arayp bulma eilimindedir. Kolaylk asndan bunu "sre"
okulu olarak niteleyecegim.
kinci okul iletiimi aulnnlnrm lrolimi ve del;Jiimi olarak
grr. Anlamlarn retilmesinde iletilerin, ra da metinlerin, insan
larla nasl etkiletii ile ilgilenir; yani, metinlerin kltrmz iin
deki rol zerinde durur. Anlam retme gibi terimler kullanr ve
yanl anlamalar iletiim baarszlnn mutlak bir kant olarak
nitelemez - yanl anlamalar bu okula gre gnderici ve al<.., ara
sndaki kltrel farkllklardan kaynaklanabilir. Bu okul iin ileti
im aratrmas, metin ve kltr aratrmasdr. Temel aratrma
yntemi gstergebilindir (gstergeler ve anlamlar hilimi) ve ben
bu okulu nitelemek iin gstergcbilin etiketini kullanacam.

16
 Sre okulu toplum bilimlerinden, zellikle sosyoloji ve psi
kolojiden, yararlanma ve kendisini iletiim eylemlerine adama ei
limindedir. Gstergebilim okulu dilbilimden ve gzel sanatlardan
yararlanma ve kendisini iletiim tirr111leri11e adama eilimindedir.
Her iki okul da bizim iletiimi, iletiler araalyla toplumsal
etkileim biimindeki tanmlamamz kendisine gre yorumlar. llki
toplumsal etkileimi, bir kiinin kendisini dierleri ile ilikilendir
me ya da dierlerinin davranlarn, zihinsel durumunu veya duy
gusal tepkilerini etkileme sreci olarak tanmlar. Elbette bu sre
tersine de ilemektedir. Bu tanmlama, terimin yaygn, gndelik
kullanmna yakn dmektedir. Gstergebilim ise toplumsal etki
leimi, bireyi belirli bir kltiin ya da toplumun bir yesi olarak
ina eden etkileim biimi olarak tanmlar. Batl, sanayilemi top
lumun bir yesi olduumu biliyorum, nk birok kimlik kayna
ndan yalnzca birini gstermek gerekirse, Shakespeare'e ya da
Coronntion Streefe (bir televizyon dizisi, .n.) kendi kltrmn
dier yeleri gibi aa yukar ayn biimde tepki gsteriyorum.
Yine rnein, bir Sovyet eletirmenin Kral lemi. toplumun temeli
olarak grlen Batl aile idealine ykc bir saldr olarak okuduu
nu ya da Com11ntio11 Streefi Bat'nn iileri nasl yerinde Luttuu
nu gsteren bir rnek olarak verdiini duyarsam kltrel farkllk
larn farkna varyonm. Her iki okuma biimi de olasdr, ancak
benim sylemek istediim, kltrmn tipik bir yesi olarak bu
okunalann bana ait olmaddr. Corouation Streefe daha nornal
biimde tepki gsterirken, khrmn dier yeleriyle ortak yn
llm ifade ediyorum. Yine ayn biimde, belli tr rock mzik
ten holanan genler de bir altkltrn yekri olarak kendi kim
liklerini ifade 1:.tmektedirler ve dolayl bir biimde olsa da, kendi
toplumlarnn dier yeleri ile etkilenektedirler.
lki okul ayrca, neyin ileti olduu konusundaki anlaylarnda
da ayrlrlar. Sre okulu bir ileLiyi iletiim srecinde aktarlan ey
olarak grr. Bu okulun grlerini paylaanlar neyin ileti olduu
m belirlemede niyetin nemli bir etmen olduuna inanrlar. yle

ki, kulak mememi ekmem, nceden dzenlenmi bir sinyal olma

dka mezatya gnderilen bir ileti saylmayacaktr. Gndericinin
niyl'ti aklanm ya da aklanmam, bilinli ya da bilinsiz olabi
lir, ama zmlemeyle aa kanla bilir olmaldr. lleti, gndeici
nin herhangi bir ara yardmuyla otaya koyduu eydir.

17
 Diger yanda, gstergebilimci iin ileti, alclarla etkileerek
anlamlar reten gstergelerin bir inasdr. lJeti aktarcs olarak ta
nmlanan gnderici nemini kaybeder. Vurgu metine ve metnin
nasl "okunduuna" kayar. Ve okuma, okuun metinle etkileim
iine girdii ya da metni mzakere ettii an otaya kan anlamlar
kefetme srecidir. Bu mzakere, okurun kendi kltrel deneyim
lerini melri oluturan kodlar ve gstergelerle ilikilendirmek iin
otaya koyduunda gerekleir. Mzakere ayn zamanda, metnin
ne hakknda olduuna ilikin ortak anlay da ierir. Bu ortak an
layn, bu dnya grnn ne kadar nemli oldugunu kavraya
bilmemiz iin, okurlaryla ayn anlay paylaan farkl gazetelerin
ayn olay nasl farkl biimlerde aktardna bakmamz yeterlidir.
Bylece, farkl toplumsal deneyimlere sahip olan ya da farkl kl
trlerden gelen okurlar ayn metinde farkl anlamlar bulabilirler.
Daha nce de syledigimiz gibi, bu durum iletiim baanszlgnn
mutlak bir kant deildir.
yleyse ileti, A'dan B'ye gnderilen bir ey deil, dsal ger
eklik ve retici/okur gibi eleri de ieren yaplanm bir iliki
iindeki bir gedir. Bu yaplanm ilikide ayn konumu igal ettik
leri iin, metni retme ve okuma, zde deilse bile paralel sre
ler olarak grlrler. Biz bu yapy, iinde her bir okun srekli et
kileimi temsil ettii bir gen biiminde modelletirebiliriz. Yap
duraan deil, dinamik bir pratiktir (Baknz ekil 1).
Bu kitapta, her iki okulun da otorite olarak kabul edilen uz
manlann okurlara tantmaya altm. Ayn zamanda, bir okulun,
dierinin zayflklarn ve gediklerini nasl aydnlatabildiini ya da
telafi edebildiini; ya da tam tersine nerede birbirlerinin boazlar
na sarldklarn, nerede birbirlerini yalanladklarn ya da dierinin
altn oyduklarn da gstemeye altm. Okurlarn kendi deer
lendirmelerinde kesinlikle eletirel bir tavr taknmalarn arzulu
yorum; yani, aratrma zneleri kadar yntemlerden de eletirel
bir gzle haberdar olmalarn ve iletiimi niin kendi tercihleri
dorultusunda aratrdklarn bilmelerini arzuluyorum.
Sonu olarak, okurun, sorunun zn kavrayabilmesi iin her
iki okuldan da yararlanmas gerektiine inanyorum. Bu kitapta
yer alan almalarn neler olduunu bilmek arzusunda olan okur
lar, kitabn planyla ilgili aadaki aklamalar yararl bulabilirler.

18
 ileti/metin

ekil 1: iletiler ve anlamlar

Kitabn plan

Birinci ve ikinci blm, sre okulu tarafndan ortaya konan

iletiim modelleinin balcalarn tartmaktadr. Ardndan nc
blm, gstergeler ve anlamn rollerini tartmaya geer: bu
blm gsterge-bilimin kuramsal temelini ortaya koyar. Drdnc
blmde dikkatimizi, iinde gstergelerin dzenlendii kodlara
eviriyouz. Her iki okul da kodlarla ilgilenmektedir: sre okulu
kodlan, kodlama ve kodama aralar olarak grrken, gsterge
bilim anlam sistemleri olarak grmektedir. Gstergebilim kuram
ile ilgili almamz, gstergelerin bir kltr iindeki anlamlandrl
ma biimleini aratrdmz beinci blmde daha da gelitiril
mektedir. Altnc ve sekizinci blmler pratik uygulamalara ayrl
mtr: altnc blm gstergebilimsel zmlemenin gsterimine,
sekizinci blm de izleyici ve ierik zmlemesi ile ilgili grg!
aratnna rneklerine yer vennitir. Bu aratrmalar sre okulu
mn yeleri tarafndan gereklelirilmitir. Yedinci blm yapsal
cln baz temel kavramlarn tantr ve bu kavramlann nasl uy
gulanabileceini gsterir. Dokuzuncu blm gstergebilinin en
son ve en soyut ilgi alanna, anlam retmede ideolojinin rolne,
yer vermektedir.
Bu plan iinde iki okulu karlatrabilmek iin her frsattan
yararlanmaya altm; gstergebilimle ilgili blmlerde sre oku
lunun youmlarna ve sre okuluyla ilgili blmlerde de gster
gebilim okulunun yorumlarna yer verdiim iin zr dilemeyece
im, nk bu, iki okulu g alanna getirmenin en iyi yoludur.

19
 1. BLM

LETM KURA.MI

Kkenleri

Shannon ve Weaver'n Mntemntiksel iletiim Kuram (1949;

Weaver 1949b), yaygn biimde, iinden lletiim Aratnnalarnn
geliip serpildii temel kaynaklardan birisi olarak kabul edilir. Bu
model, iletiimi iletilerin aktarm olarak gren sre okulunun be
lirgin bir meidir.
Onlarn almalar, kinci Dnya Sava srasnda Amerika
Birleik Devletleri'ndeki Beli Telefon Laboratuvarlar'nda geliti ve
temel ilgi alanlan, iletiim kanallarn en verimli biimde kullana
ck yollan otaya koymakt. Onlar iin temel kanallar telefon kab
lolar ve radyo dalgalaryd. Verili bir kanalda en ok miktardaki
enformasyonu nasl gnderebilecekleri ve enformasyon tayacak
herhangi bir kanaln kapasitesini nasl lebileceklei sorusuna
yant bulmalarna olanak salayan bir kuram gelitirdiler. Kanal ve
kanal kapasitesi zerindeki hu younlama, onlann mhendislik
ve matematiksel zgcmilerine uygun dmektedir, ancak onlar
kendi kuramlarnn insan iletiiminin her boyutuna kolaylkla uy
gulanabileceini ileri srerler.

21
 Slannon ve Weaver modeli (1949; Weaver 1949b)

Shannon ve Weaver'n temel modeli iletiimi basit bir doru

sal sre olarak ele alr. Modelin basitlii, trevlerinin ortaya k
masna zemin hazrlarken, dorusal, sre-merkezli doas eletiri
lere neden olmutur. Ancak modelin ierimlerine deinmeden ve
deerlendirmeye gemeden nce, modele (ekil 2) gz atmak zo
rundayz. Model ilk bakta olduka anlalr grnmektedir. Mo
delin basitliinin ve dorusallnn aikar nitelikleri aka kendi
ni gstermektedir. Srete ad geen elere daha sonra dne
ceiz.

enformasyon
aktarc alc hedef
kayna

~
ekil 2: Shannon ve Weaver'n aetiim modeli.

Shannon ve Weaver, iletiim aratnnalarnda sorun dze

yinden sz etmektedirler. Bunlar:

A Dzeyi lletiim simgeleri ne kadar

(teknik sorunlar) kusursuz biimde aktarla
bilmektedirler?
BDzeyi Aktarlan simgeler istenen an
(anlamsa 1 sorunlar) lamlar ne kadar kesinlikte
iletebilmektedirler?
C Dzeyi Alnan anlamlar, davran
(etkililik sorunlar) arzu edilen ynde ne lde
etkileyebilmektedirler?

A dzeyindeki teknik sorunlar anlalmas en kolay olanlardr

ve model aslnda bu sorunlar zmek zere gelitirilmitir.

22
 Anlamsal sorunlarn da belirlenmesi kolaydr, ancak zm
daha zordur ve alan, szcklerin anlamlarndan bir Amerikan
haber grntsnn bir Rus iin ne ifade ettiine kadar uzanr.
Shannon ve Weaver, anlamn iletide ierildigini dnrler: dola
ysyla, kodlama srecinin gelitirilmesi, anlamsal donluu artra
caktr. Ancak burada, modelin tanmlamad kltrel etmenler de
sz konusudur: anlam ileti iinde olduu kadar kltr iindedir.
Etkililik sorunlar ilk bakta Shannon ve Weaver'n iletiimi,
ynlendirme ve propaganda olarak grdklerini ima ediyor gibi
giinmektedir: B, A'nn arzulad biimde yant verdiinde, A
etkin biimde B ile iletiim kurmutur. Zaten kendileri de bu ele
tiriye ak kap brakmaktadrlar ve bu eletiriyi, bir sanat yaptna
estetik ya da duygusal tepkinin de iletiimin bir etkisi olduunu
ileri srerek g bela savuturmaktadrlar.
Onlar bu dzeyin su geirmez biimde birbirlerinden ayr
deil, birbirleriyle ilikili ve birbirlerine baml olduunu, dahas
kendi modellerinin, A dzeyindeki kkenine karn, her dzey
de de eit biimde ilediini ileri srerler. Bu dzeylerin hepsinde
ve her birinde iletiimi aratrmann gerekesi, srecin dogrulugu
nu ve etkililigini nasl :utrabileceimizi anlamaya almaktr.
imdi yeniden modele dnelim. Kaynak, karar alc olarak
giilnektedir; yani, hangi iletinin gnderileceine kaynak karar
verir ya da olas iletiler dizgesi iinden bitini seer. Seilen bu ileti
aktanc tarafndan, kn11alaraclyla alcya gnderilen bir sinyale
dntrlr. Bir telefon iin, kanal kablodur, sinyal kablo iinde
ki elektrik akmdr, aktarc ve alc telefon ahizeleridir. Sohbette
azm aktarcdr, sinyal havadaki kanal aracl ile (havasz bir
bolukta sizinle konuamam) aktarlan ses dalgalandr ve sizin ku
lanz da alcdr.
Aka grlebilecei gibi, modeldeki baz ksmlar birden
ok ilev grebilir. rnein telefon iletisinde, aZm o srada bir
alc durumundaki ahizeye bir sinyal aktarr ve bendeki ahize sizin
ahizenize sinyali gndernek iin annda aktarc haline gelir. Sizin
ahizeniz de sinyali alr almaz hava aracl ile kulanza aktarr.
Daha sonra deineceimiz Gerbner Modeli, srecin belli aamala
rndaki ifte ilevler konusuna daha doyurucu biimde eilmekte
dir.

23
 Grlra./t

Modelde anlam ok ak olmayan terimlerden birisi grlt

dr. Grlt, kaynan istei dnda aktanc ile alc arasndaki
sinyale eklenen her eydir. Bu, sesin bozulmas, telefon kablosun
daki hrt, radyo sinyalindeki parazit ya da telev:izyon ekrannda
ki "karlanma" olabilir. Tm bunlar kanal iinde ortaya kan grl
t rnekleridir ve A dzeyinde grlen bu grltler Shannon ve
Weaver'n temel ura kaynaklandr. Ancak grlt kavram, kay
nak tarafndan aktanlmad halde alnan tm sinyalleri ya da
niyet edilen sinyalin doru biimde yeniden kodlanmasn gle
tiren her ey anlamna gelecek biimde geniletilmitir. Nitekim,
bir konferansta rahat olmayan bir sandalye grlt kayna olabi
lir - iletileri yalnzca gzlerimiz ve kulaklarmz araal ile alma
yz. Konumacnn szcklerinden daha ilgin olan dnceler de
bir grltdr.
Shannon ve Weaver, A dzeyindeki grlt kavramnn, B
dzeyindeki sonnlarla baa kabilmek iin geniletilmeye gerek
sinimi olduunu kabul ederler. Anlamsal grlty (B dze}'i) me
kanik grltden (A dzeyi) aynrlar ve "anlamsal alc" adn ver
diklei bir kutunun mekanik alc ve hedef arasna yerletirilmesi
gerekebileceini nerirler. Anlamsal grlt, iletiim srecinde or
taya kan ve kaynak tarafndan niyet edilmeyen ancak hedefin
iletiyi almlamasn etkileyen anlam bozulmalar biiminde tanm
lanmaktadr.
ster kanaldan, ister izleyiciden, ister gndericiden ya da Heli
nin kendisinden kaynaklansn, grlt daima gndericinin niyetin
de bozulmaya neden olur ve dolaysyla veili bir anda, verili bir
konumda gnderilebilecek arzu edilen enfomasyon miktann s
nrlar. Shannon ve Weaver, grltnn neden olduu sorunlan
aabilmek iin dier baz temel kavramlara da eilmek zorumh
kalmlardr.

Enformasyon: temel kavram

Shannon ve Weaver, A, B ve C dzeylerinin hepsiyle ilgilen

dikleini ileri srmelerine karn, almalann gerekte A dzeyin
de younlatrmlardr. Enformasyon terimini bu dzeyde zel,

24
teknik bir anlamda kullanmaktadrlar ve bu terimi anlayabilmek
iin gndelik dildeki anlamn zihnimizden silmek zonndayz.
A dzeyinde sz edilen enfonnasyon, sinyalin kestirilebilir
lik lsdr, yani gndericisine ak olan seeneklerin saysdr.
Sinyalin ierii ile hibir ilikisi yoktur. Biliyoruz ki, sinyal bir ileti
nin fiziksel biimidir - havadaki ses dalgalar, k dalgalar, elekt
rik akm, dokunma gibi. Dolaysyla, iki sinyalden oluan bir if
rem olabilir - bir el fenerinin bir kez ya da iki kez yanmas. Bu
sinyallerde ierilen e11/omasyon edeerdir -yzde elli kestirilebi
lirlik. Bu, iaretlerin gerekte ne anlama geldiine bakmadan sy
lenebilir - tek parlt "Evet", iki parlt "Hayr" anlamna gelebilir ya
da tek parlt Eski Ahit'in tmn, iki parlt Yeni Ahit'i niteleyebi
lir. Bu durumda, "Evet" Eski Ahit kadar enfornasyon miktarn
iinde barndrr. ngilizcedeki u harfi q harfini izlediinde hi
enfonnasyon iermez nk tmyle kestirilebilir.

Enformasyon: dilJer ierim/er

Enfonasyonu lmek iin "bit" (enformasyon krnts, .n.)

birimini lnllanabiliiz. "Bit" szc "binary digit" (ikili saylar) te
riminin sktrlm halidir ve uygulamada Evet/Hayr seenei an
lamna gelir. Bu ikili seenekler, ya da ikili kartlklar, bilgis.1yar
dilinin temelidirler ve birok psikolog beyinlerimizin de ayru bi
imde altn ileri srmektedir. mein, bir kiinin yan tah
min etmek istediimizde ikili seeneklerle bir dizi ilem yaparz:
gen mi, yal m; eer gen ise, ergenlik anda m deil mi; eer
ergenlik ana ulamamsa, ilkokul anda m, ilkokul ncesi
ada m; okul a ncesinde ise, yrmeye balam m, bebek
mi. Yant bebektir. Buradaki ikili seenekler sistemi iinde
"lxbek" szc be bilgi krnts iennektedir, nk yol boyun
ca be tercih yaptk. Elbeue bu noktada kolayca B dzeyine kay
cik nk bunlar yalnzca basit sinyaller deil, ayn zamanda an
lamsal kategoriler ya da anlam kategorileridirler. B dzeyindeki
"enfonnasyon" teimi, normalde kullandmz anlamna ok daha
yakndr. Dolaysyla, birisi gen dediimizde yalnzca bir para
enfornasyon krnts veririz, yani o yal deildir. EIJer o bir be
bektir dersek ve ej1er yukarda detaylandrdmz smflama siste
mini kullanrsak, be para enformasyon krnts verni oluruz.

25
 Bu, B dzeyinde kullanlan "enformasyon" kavram ile ilgili
bir sorundur. Anlamsal sistemler, A dzeyinde sz edilen sinyal
sistemleri kadar kesin tanmlanmamlardr ve dolaysyla enfor
masyonun saysal lm daha gtr, kimilerine gre ise gerek
sizdir. Bir harfin (rnein A dzeyindeki sinyal sisteminin bir par
as olarak) be enfomasyon krnts ierdiine phe yoktur.
(Alfabenin ilk yansnda m yoksa ikinci yarsnda m olduunu
sorun, sonra sylenilen ksmn birinci ya da ikinci yansnda m ol
duunu sorun ve bylece devam edin. Be soru ya da ikili see
nekler alfabedeki herhangi bir hafi tehis etmenizi mmkn kla
caktr). Ancak, anlam benzer biimde lme olasl konusunda
ciddi endieler sz konusudur.
Shannon ve Weaver'n mhendislik ve matematiksel zge
mileri vurgularnda aka grlmektedir. Bir telefon sisteminin
dzenlenmesinde kritik etmen, sistemin tayabilecei sinyal mik
tardr. nsanlarn gerekte ne konutuklarnn nemi yoktur. Bu
nunla beraber, bizim yantlamamz gereken soru, mekanikle ilgili
bir konuda gelitirilmi olan bir kuramn iletiimin daha genelde
aratrlmasnda ne kadar kullanl olduudur. Anlam ve enfor
masyonu saysal olarak lmenin deeri hakkndaki phelere
karn, enformasyon miktarn hazr olan seeneklerin saysyla
ilikilendinnek nemli bir admdr ve bu, kitabn daha sonraki b
lmlerinde greceimiz gibi, dilbilimci ve gstergebilimcilerin
dilin doas ile ilgili olarak ortaya koyduklar dncelere benze
mektedir. Kestirilebilirlik ve seenek kavranlan iletiimi anlamada
yaamsal nem tamaktadrlar.

Tekrar (redundancy) ve belirsizlik (entropy)

Tekrar: temel kavramlar

Tekrar, "enformasyon"la yakndan ilikili bir kavramdr. Tek

rar, bir iletideki kestirilebilirlik ve sradanlktr. Tekrarn kart be
lirsizliktir. Tekrar yksek kestirilebilirliin, belirsizlik ise dk
kestirilebilirliin bir sonucudur. Bu nedenle, kestirilebilirlii dk
olan bir iletinin belirsiz ve enfornasyonu yksek olduu sylene
bilir. Tersine, yksek kestiilebilirlii olan bir ileti gerekenden faz
la tekrar ierir ve verdii enformasyon da azdr. Eer sokakta bir

26
arkadama rastlar ve "merhaba" dersem, olduka kestirilebilir, ol
duka sk tekrarlanan bir ileti gndermi olunm.
Ancak zamanm ve abam boa harcam saylmam. lletii
min yabancs olan birinin terimi yararsz bilgi anlamna gelecek
biiminde kullanmas yanltcdr. Tekrar, iletiimde yalnzca yarar
l deil, mutlak anlamda yaamsaldr da. Kuramsal adan, iletiim
tekrar olmadan da gerekleebilir, ancak uygulamada tekrar olma
dan gerekleen iletiim yok denecek kadar azdr. Belli bir tekrar
derecesi uygulamadaki iletiim iin gereklidir. ngilizce yzde elli
orannda tekrar szcklerine sahiptir. Yani, kullandmz szck
lein yansn attmzda bile hala anlalabilir iletiler aktarabilen
bir dile sahip olabiliriz demektir.

Tekrar: diiJer ierim/er

yleyse tekrarn ne yaran vardr? Tekrar iki temel ilevi yeri

ne getirir: birincisi teknik bir ilevdir ve bu ilev Shannon ve Wea
ver tarafndan olduka iyi bir biimde tanmlanmtr; ikinci ilev
bu kavram toplumsal boyuta tar.

Teknik bir yardmc olarak tekrar

Shannon ve Weaver, tekrarn, yeniden kodlamann don bir

biimde yaplmasna nasl yardm ettiini ve yanllar belirleme
mizde nasl bir kontrol ilevi grdn gsterirler. Bir imla hata
snn farkna yalnzca dildeki tekrarla varabilirim. Tekrar olmayan
bir dilde, bir harfin degimesi szcgn deimesi anlamna gele
cektir. ngilizcedeki "Conming" szc, "coming" (gelmek) sz
cBnden farkl anlama gelecektir ve siz birinci szckte bir imla
hatas olduunu syleyemeyeceksiniz. Balam elbette yardmc
olur. Yardm ettii srece balam bir tekrar kayna olacaktr.
Doal bir dilde szckler ayn derecede olas deildir. Eer, "Yaz
mevsimi...... "dersem, "geliyor" szcnn "bir pencere camdr"
tamlamasndan daha olas olduu ve bylece daha fazla tekrar ie
ren bir baglam yaratyonn demektir. Elbette bir air ya da yeni
pencereler iin bir reklamc, "Yaz bir pencere camdr'' diye yaza
bilir ancak bu, dilin olduka belirsizlik dolu bir kullanmdr.
Aldmz bir iletinin doruluunu, olas dier iletilere gre

27
daima kontrol ederiz; ve neyin olas oldugu, kodlar, balamlar ve
ileti trleri ile ilgili deneyimlerimizce, dier bir deyile, uzlamlar
ve kullanmlarla ilgili deneyimlerimizce belirlenmektedir. Uzlam
(convention). nemli bir tekrar ve kolay kodam kaynadr. Uz
lamsal kullanmn dna kan bir yazar kolayca anlalmay iste
miyor demektir: okurlaryla kolay iletiim kurnay arzulayan ya
zarlar bildik uzlamlar kullanrlar. Uzlam ve tekrarla ilgili bu
konuya daha sonra dneceiz.
Tekrar ayn zamanda grltl bir iletiim kanahnn yetersiz
liklerini ortadan kaldnnaya da yardm eder. Bozuk bir telefon hat
tnda sylediklerimizi yineleriz; radyo ya da telefonda szckleri
hecelerken rnein elmann E'si, ekerin 'si deriz. Dier iletilerle
rekabet etmek zorunda olan (yani, grltl bir kanal kullanmak
ta olan) bir reklamc, ilgimizi ekmek iin basit, tekrara dayal,
kestirilebilir bir iletiyi seecektir. rnein, bir uzmanlk dergisinde
verecei reklamla tm dikkatimizi ekebileceini dnen bir rek
lamc, daha ok enformasyon ieren ve olduka belirsiz bir ileti
oluturabilir.
Tekrar atrmak, belirsizlik tayan bir iletiyi aktarmada ortaya
kan sorunlar ortadan kaldrabilir. Tmyle umulmadk ya da
beklenilenin tam kart olan bir ileti, sklkla farkl biimlerde bir
den ok tekrar edilmeyi gerektirir. Ya da zel bir hazrl gerekti
rir: "imdi size bir srprizim var, hi ummadnz bir ey..."
Tekrar aynca, izleyiciye ilikin sorunlarn zmne de yar
dmc olur. Daha geni, ayrk bir izleyici kitlesine ulamak isti
yorsak, yksek dzeyde tekrara dayal bir ileti olutumalyz. Di
er yandan, kk, trde ve zel bir izleyici grubuna daha belir
sizlik tayan bir iletiyle ulalabilinir. Nitekim, popler sanat yk
sek sanattan daha ok tekrar ierir. Bir sabun reklamnda, bir bilgi
sayar reklamndan daha ok tekrar vardr.
Kanal seimi, iletideki tekrar gereksinimini etkileyebilir. Ko
numa edimi yazma ediminden daha ok tekrar gerektirir, nk
dinleyici kendi kendine tekrar yapamazken, okur ayn metni iki
defa okuyarak tekrar yapabilir.
Dolaysyla, tekrarn birinci ilevi uygulamadaki iletiim so
runlarn zmeye yardmc oluuyla ilgilidir. Bu sorunlar, doru
luk ve hata bulmayla, kaal ve giiltyle, iletinin ya da izleyicinin
doas ile ilikilendirilebilirler.

28
 Belirsizlik

Bir kavr.m olarak belirsizliin, ortalama iletiim rencisi iin

daha az deeri vardr, nk belirsizlik bir iletiim sorunu olutu
rur. Tekrar ise iletiimi gelitinnenin bir aracdr. Ancak belirsizli
in en iyi tanm, en yksek dzeyde kestiilemezliktir. A dzeyin
deki belirsizlik, gnderilecek sinyalle ilgili seeneklerin saysnn
miktan ve bu seeneklerin rastlantsalldr. Eer bir deste oyun
kadndaki tm karttan tek tek gstererek kartlann ne olduunu
anlatmaya alrsam, deste tmyle kantrlm ise her kadn
kimlii en yksek belirsizlii tayacaktr. Eer katlan belli bir sis
temle sralarsam, her sinyal en yksek tekran tayacaktr nk ile
tiyi alan, oyun katlarnn dzenlenme biimini ya da yapsn
renebilir.

Tekrar ve u zla m

Bir iletiyi, paylalan kalplara, ya da uzlamlara gre yaplan

drmak, belirsizlii azaltmann ve tekran artrmann yollarndan bi
risidir. Bir malzeme zerine estetik bir kalp ya da yap uygulamak
da tam olarak ayn eyi yapar. Ritmik iir, tekrar edilebilir ve dola
ysyla kestirilebilir l ve uyak kalplar yerletirerek, belirsizlii
azaltr ve dolaysyla tekrar artrr.

Shall I conpare tlee to a sununer's day?

Thou at more lovely and more temperate:
Rough winds do shake the darling buds of. ..

Seni bir yaz gnyle karlatrabilir miyim?

Sen daha sevimli ve daha mutedilsin:
Sert rzgarlar ....sevimli tomurcuklann sarsarlar.

Sonedeki uzlam ya da biim, A dzeyinde, sona gelecek

szcn tek heceli ve "day" (gn) szc ile uyakl olmas ge
rektiini belirlemektedir. Sinyalin seimi snrlanmtr. Burada tek
ran artran bir dier uzlam, szdizimidir (syntax). Szdizimi, ola
s seenekleri daha da snrlamaktadr - bu bir isim olacaktr. Sz
cn yalnzca biime uymasn deil, anlaml olmasn da tndu-

29
umuz B dzeyinde, seeneimizi daha da snrlandrrz. Bu sz
ck ne "hay" (saman), ne de "way'' (yol) olabilir. Shakespeare'in
setii "May" (bahar) hemen hemen tmyle tekrar ieren bir sz
cktr. Ayrca tmyle doru ve estetik adan doyurucu grn
mektedir. Tekrar, bir sanat rnnn yaps ya da biimi tarafn
dan salanan doyumun nemli bir parasdr.
Bir sanat rn ne kadar popler ve ne kadar eriilebilir ise,
biim ve ieriinde de o kadar tekrar bulunacaktr. Geleneksel
halk trkleri ya da bir televizyon dizisi bu konuda ak rnekler
sunar. yleyse bu savdan yola karak yksek sanatn hem A d
zeyinde (biim), hem de B dzeyinde (ierik) zorunlu olarak daha
belirsiz olduu sylenebilir mi? Her ne kadar iletiim kuram bi
zim, buradaki nemli etmenin "dzey derecesi" deil, sanat rn
nn daha geni bir izleyici kitlesine ulaabilmesi olduu sonucunu
karmamz gerekli gryorsa da bu kesinlikle mmkndr. Di
er bir deyile, popler hale gelmi yksek sanat rnleri buluna
bilir, ancak bunlar genelde uzlamsal rnlerdir. Popler yksek
sanat rnleri olarak Jane Austen ya da Beethoven'in rnlerini
gz nne aln.
Sanat rnleri balamnda belirsizlik ya da tekrara dayal olu
u aklamaya alrken, duraan ya da deimeyen bir eyle kar
karya olmadnuz unutmamalyz. Bir sanat biimi ya da tarz,
varolan uzlamlan ykabilir ve dolaysyla halihazr izleyicilerine
belirsiz gelebilir, ancak zamanla kendi uzlamlarn oluturabilir
ve bu uzlamlar daha geni kitleler tarafndan renildike ve be
nimsendike tekrara dayallgn artrabilir. zlenimci resim tarz
balangta izleyiciden kabul grmemiti, oysa gnmzde bu sa
natn ikolata kutularnda ve takvim yapraklarnda yer almas iyi
bir rnek oluturur.
lletisine tekrarlar ekleyen bir kodlayc ki bu bir sanat,
vaiz ya da siyaseti olabilir, ounlukla izleyici merkezlidir. Bunlar
iletiime girmeye nem vermektedirler. tletiime girmeye nem
vermeyen kii, kendi alma konusu ya da (eer bir sanat ise)
biimiyle daha ok ilgilenmektedir. Bu yzden tekrar, temelde ile
tiimin etkililii ve iletiim sorunlarnn ortadan kaldrlmas ile ili
kilidir.

30
 Tekrar ve toplumsal ilikiler

Bu kavramn, yukarda sz edilen balamla ilikisine karn

farkl bir ilev grebilen bir uzants olduunu sylemitim. Sokak
ta "merhaba" demek, olduka tekrar ieren bir ileti gndermektir.
Burada zlmesi gereken hibir iletiim sorunu yoktur. Grlt
yoktur; belirsiz bir ierik oluturmak istemiyoum; izleyici iletiyi
kolayca alyor. Burada, Jakobson'un (aada baknz) syledii
iliki amnl iletiimde (phatic communication) bulunuyoum. Bu
terimle Jakobson, yeni hibir ey iermeyen, hibir enfomasyona
yer vermeyen iletiim eylemlerine gnderme yapmaktadr, ancak
varolan kanallarn bu biimde kullanmnn nedeni kanallar ak
ve kullanlabilir tutmaktr. Gerekte yaplan elbette yalnzca bu de
ildir. "Merhaba" demekle yaptn ey, varolan bir ilikiyi srdr
mek ve glendirmektir. llikiler yalnzca srekli iletiim aracly
la varlgn srdrebilirler. "Merhaba" ilikiyi degitirmeyehilir ya
da gelitimeyebilir, ancak "merhaba" dememek kesinlikle ilikiyi
zayflatr.
Sosyal psikologlar, kendi varlmzn farkedilme, tannma ve
kabul edilme gereksinimi anlamna gelen ben-drtsnden (ego
drive) sz ederler. Karnzdakine baktnz halde "merhaba" de
memeniz, bu gereksinimi engellemeniz anlamna gelir. "Merhaba"
demem toplumsal adan zounludur. llikileri srdrerek ve yeni
den onaylayarak gerekletirilen iliki amal iletiim, bir toplulu
u ya da bir toplumu bir arada tutmada son derece nemlidir. Ve
iliki amal iletiim olduka yksek tekrar ierir; yle de olmal
dr, nk yeni bilgilerden ok varolan ilikilerle ilgilidir. Kiilera
"as ilikilerdeki selamlama gibi uzlamsal davranlar ve szck
ler, toplumsal ilikilei yeniden onaylayan ve glendiren iliki
amal, tekrara dayal iletiimdir. Biz buna nezaket diyonz.
Bu. tekrarn iki ilevi arnsndaki benzerliklere iaret eder. tli
ki amal iletiime giren nazik kii, kendi almas arasna tekrar
lar yerletiren iletiimci gibi izleyici ya da alc merkezlidir. Uzla
m szcnn hem nazik kiinin davranna hem de popler
sanatnn biemine gnderme yapmas bir rastlant deildir.
Bu benzerlii daha da ilei gtrebiliriz. Halk trks gibi ol
duka uzlamsal bir sanat tr iliki amal bir ilev yeine getirir.
Hibir ey, bir halk trksndeki nakamttan daha ok tekrara da-

31
yal olamaz, a ma biz bu t rky sylemekle belli bir gruba ya da
a ltk ltre aidiyetimizi yeniden onaylam oluruz. Gerekten de
altklt rler tmyle olmasa bile ksmen sanatta ki ortak beenile
riyle tan mlanrlar. Toplumumuzdaki genlik a ltklt rleri holan
dktan mzik ya da yaptklar dans trleri ile tanmlanrlar. Mzik
ve dans u zlamsaldr: p-.aylalan uzlamlar sevenlerini bir a ltkiil
tr iinde bira rada tutar. Dier mzik ya da dans biimleri kabul
gren uzlam lardan uzaklatklar lde dlanrlar. Yani, bir
gruba yelii onaylayan ya da belirleyen ey, mziin ya da dansn
uzlansa l , tekrara dayal boyutlarnn kullanmdr. Bireysel farkl
lama lar yalnzca uzlamlarn snrlar iinde kalma kou lu ile sz
konusudu r - ya da belirsizlik dolu zgn eler yalnzca biim
tekrar iinde kabul edilebilir.
Toplumsal davran iletilein biimine balamamza yardm
eden tekrar kavramyla ilgili dier bir nek, avangard (nc), uzla
msal olmayan, belirsizlik dolu sanat genel almlamasnda gr
lebilir. zleyiciler sanatnn sanato;al uzlamlan ykmasndan ra
hatszlk duyarlar, tpk ayn sanatnn kendilerine kaba davran
mas halinde rahatszlk duyacaklar gibi. zlenimcilerin zgn alm
lamas ya da Godot'u Belllerken'in ilk gslerimlei bunun tipik r
nekleidir.
Eer Shannon ve Weaver modelinin dier boyutlarndan ok,
tekrar zerinde daha uzun durduysam bunun nedeni, tekrar onla
nn en verimli kavramlarndan birisi olarak grdm iindir. Bu
kavramm insan iletiimine esiz boyutlar kattna inanyorum,
nk iletiim s recinin grnrde ok farkl elerini birbirleriy
le ilintilendirmemize olanak salamaktadr.

zimleme

Bu sav snama mza izin verin. la'daki fotorafa baknz. Be

lirsiz mi tekrara dayal m bu luyorsunuz? Biim asndan tekrara
dayaldr, nk bir fotoraf makinesinin yakalad scak bir ey
lem an ile ilgili sradan bir haber fotorafna benzemektedir.
Ancak fotorafn ieriiJine yakndan bir bak biraz daha tem
kinli davranmamz gerektim1ektedir. yi giyinmi gen bir kadna
(kadn siyah olsa bile) saldran bir polis emberine ok sk rastla
mayz. Uzlamsa l adan, polislerimizi saldrganlar olarak deil,

32
 Levha 1 a : "Gen;egi11 Ay1111.q ''."

yasa ve dzeni koruyanlar olarak dnrz. Fotoraflan koda

mak grnd kadar kolay deildir ve genelde farkl okumalara
aktrlar: bu fotografn olas bir okuma biimine gre polisler sal
dranlar, siyahlar da kurbanlardr. Eer gndeilmek istenen ileti
buysa, tipik bir Daily Mirror okuyucusu iin olduka belirsiz bir
iletidir - belki de kentlerdeki baz siyahlar iin olduka tekrar ie
ren bir ileti.
Daily Mirror gazetesi, fotorafn dramatik etkisinin birinci
sayfaya konacak kadar byk olduuna karar verdiinde, kukusuz
belirsizlii azaltmak ve tekrar atrmak iin de baz eyler yapma
lyd. Dier bir deyile, polislerin fotoraftaki imgesini polislerle il
gili uzlamsal dncelerimize uygun hale getirmeliydiler. Daily
Mirror'u n bir kitle gazetesi oluundan dolay haberlerinin olduka
kestirilebilir, olduka tekrar ieren biimde olacan unutmamak
gerekir. Bu yzden, yaz ileri mdrnn yapt ey, bu fotoraf
bir digei ile dengelemek ve etrafn szcklerle kuatmaktr (lev
ha l b).
Haber balklar, bizlei, kimlerin saldrgan, kimlerin kurban
olduu konusundaki uzlamsal dncelere dogn iterler. "ATI
MA" , saldn dengesinin en azndan eit olduu izlenimini vermek-

33
 Levha lb: Dally Mirror

tedir. "Siyah gstericiler Londra polisiyle att" bal, tpk yara

lanm polis fotoraf gibi dengeyi siyahlar aleyhine bozmaktadr.
Yaz ileri mdi.i zgn fotorafa , uzlamsal tutum ve inanlara
uygun bir balam yaratmtr. (8. blmde bu sav destekleyen bir
izleyici anketinin sonularna yer verdim). Yaz ilei mdr ha-

34
bere daha yksek derecede tekrar gesi dahil etmitir. Burada her
iki tekrar tn de grebil iriz: Teknik dzeyde, baglam, fotoraf
daha kolayca kodamamz salamaktadr, zellikle ilk bakta.
Toplumsal ilikiler dzeyinde ise toplumsal balar pekitirdiini
grebiliriz. Bu, bizim (okuyucularn) ayn tutumlar, ayn toplum
sal anlamlar paylaan bir topluluk olduumuzu gsterir. Biz ey
leri ayn biimde gi.irz. Bu bizim dierleriyle olan toplumsal
balarmz, dnya glerimizin doruluu hakkndaki dnce
lerimizi pekitirir.
Tekrar genelde statko yanls ve deiim kart bir gtr.
Belirsizlik belki de daha az rahatlatc, daha harekete geirici, daha
atcdr, ancak onu etkili biimde aktarmak daha gtr.

Kanal, Ara, Kod

Temel kavramlar

Modelde, zerinde heni.iz youm yapmadmz iki nemli

kavram daha vardr: bunlar kanal ve /.odtlur. Biz bunlar ancak ve
ancak bir szckle, Shannon ve Weaver'in kullannadg ama daha
sonraki otoritelerin yararl bulduu bir szckle, ilikileri asn
dan yeterli biimde tarumlayabiliriz. Bu szck ara'tr (medium).

Kanal

Kanal, kavram arasnda tanmlanmas en kolay olandr.

Basite sylemek gerekirse, sinyallerin aktarld fi7Jksel aralar
dr. Temel kanallar k dalgala n . ses dalgala n , radyo dalgala n , te
lefon kablola r, sinir sistemi ve benzerleridir.

Ara

Ara temelde, iletiyi kanal aracl ile aktarlabilecek bir sin

yale dntren teknik ya da fiziksel bir nesnedir. Sesim bir ara
tr; yayn teknolojisi radyo ve televizyon aralanndan oluur. Bir
aracn teknolojik ya da fiziksel donanmlan, aracn kullann1 su
nulan kanal ya da kanallarn doas tarafndan belirlenir. Aracn
bu donanmlar, aracn aktarabilecei kodlarn niktann belirler.

35
Aralar temel kategoriye ayrabiliiz:
1 . Sunurnsal (jJresentational) aralar: ses, yz, beden. Bu ara
lar konuulan szcklerin, ifadelerin, jest ve mimiklerin "doal" di
lini kullanrlar. lletiimcinin varln zorunlu klarlar, nk ara
kiidir; burada ve imdi ile snrldrlar ve iletiim eylemleri retir
ler.
2. Temsili (rejJresentatio11al) aralar: kitapl;:r, resimler, fo
toraflar, yazlar, heykel, i mimari, peyzaj v.b. Bir tr "meli'' ya
rJtmak iin kltrel ve estetik u zlamlar kullanan saysz ara var
dr. Bunlar temsilidir, yaratcdr. Birinci kategorideki aralar kay
dedebilen bir metin olutururlar ve iletiimciden bamsz olarak
varolabilirler. Bu aralar, iletiim rnleri retirler.
3. Mekanik aralar: telefon, radyo, televizyon, teletext. Bi
rinci ve. ikinci kategoridekileri aktara n aralardr. kinci ve nc
kategori arasndaki temel farkllk, nc kategorideki aralarn
mhendislik tarafndan yaratlan kanallar kullanmas ve bu yz
den daha byk teknolojik snrlamalara mauz kalmas, ikinci ka
tegoriye gre A dzeyindeki grltden daha fazla etkilenmesidir.
Ancak bu kategoriler birbirlerinin iine szarlar ve zaman
zama bunlar tek bir kategori haline getirmek yararl olabilir. S
nflandrman a mac farkllklar ortaya koymaktr, ancak aralar
arasndaki farkllklar kadar benzerliklei de dnmek nemlidir.

Am: dier ierim/er

Aralarn benzerlikleri ve farkllklarn incelemede iyi bir

rnek Katz, Gun."vitch ve Hass'n (1973) almasdr. Bu aratnna
cla r dairesel bir modelle be temel kitle iletiim arac ara5tndaki
karlkl ilikileri aklamlardr (baknz ekil 3). nsanlarn niin
belli bir kitle iletiim aracn digerleine tercih ettiklerini bulmak
iin geni lekli bir izleyici anketi kullanmlardr. insanlarn ge
reksininkrini ve bu gereksinimleri gidermek iin belli bir a raca
yneli nedenlerini aratnnlardr. nsanlarn verdikleri yantlar
aratrmaclara iletiim aralarn ekil 3'Leki gibi dairesel bir iliki
iinde dzenleme olana salamtr. zleyicilere gre, her iletiim
arac en ok kendi iki komusuna benzemektedir ya da daha baka
biimde sylersek, eer bir a raca ulalamyorsa , bu araan ilevle
ri kendisine en yakn aralar aracl ile yerine getirilebilmektedir.

36
 kitap

ekil 3: Kitle hetiim Aralarmm ikUeri

nsanlar toplumla balann srdrmek iin gazete , radyo ve

televizyon kullanma eilimindeydiler, kitap ve filmlei ise bir sre
de olsa gereklikten ka iin kullanyorlard. yi eitim alanlar
basl iletiim a ralar kullanrlarken, dk seviyede eitim alanlar
elektronik ve grsel kitle iletiim aralanna ynelme eilimindey
diler. Kiinin kendisini anlamay gelitimede en ok kullanlan
kitle iletiim arac kitapt.
Eer kitle iletiim a ralar a raclyla giderilmeye pllan
temel gereksinimlere bakarsak ve bunlar insanlann tercih enikleri
iletiim aralan ile ilikilendirirsek aadaki gibi bir izelge rete
biliriz (izelge 1).

Kod: Temel kavrom/m

Kod, bir kltr ya da altkltiin yelerinin paylat bir

anlam sistemidir. Hem gstergelerden (kendileri dnda bireyi ni
teleyen fiziksel sinyaller) hem de bu gstergelerin hangi balam
larda ve nasl kullanlacaklarn ve daha karmak iletiler olutur
mak iin nasl biraraya getirilebileceklerini belirleyen kurallar ya
da uzlanlardan oluur. Kodlarn ait olduklar kltrle ilikilendi
rilme ve bu kltr iinde gelime biimleri karmaktr. Drdnc
blmde kodlar biraz daha ayrntl biimde ileyeceiz. Burada
terimi tanmla maktan ve kodlar, kanallar ve iletiim a ralar arasn
daki temel ilikiyi otaya koymaktan te birey yapmayacam.
En basiti, kodla kmul arasndaki ilikidir. Akas, kanaln fi
ziksel nitelikleri, aktarabilecei kodlarn doasu belirler. Telefon

37
 izelge 1: lzleytct gerekstnimlerl

Gereksinimler G e reksin iml eri gidermede kitle

i l etiim arac tercihi sralamas

1. 2. 3. 4. 5.

A. Kiisel gereksinimler
1 . Kendini anlama K G R T s
2 . Elenme s T K R G
3. Ka K s T R G
B. Toplumsal gereks inimler
1. Dnya hak knda bilgi edinme G R T K s
2 . z-gven , kararl l k , z-sayg G R T K s
3. Aile balarn glendirme T s R G K
4. Arkadalk bal arn glendirme s T G R K

"Bu gluinim U temel biimde ifade edilmektedir:etkili biri olduunu hissdme gereksinim
bakalarnn da zer biimde dil10ndklerini hissetme gereksinimi ve bakalaryla ayn arzu.
lara sahip olduunu hissdme gereksinimi.
Anahtar: K=Kitap, S= Sinema, G= Gazete, R= Radyo, T= Televizyon

szsel dil ve diltesi (paralanguage) (tonlama, vurgu, ses kodlar

v.b.) ile snrldr. Halihazrda kodlannu bir iletiyi belli bir kanalda
aktarlabilir hale getirmek iin bir yn ikincil kod gelitirilmitir.
Szsel dilin birincil koduyla kodlanm bir ileti ok eitli ikincil
kodlara dntrlebilir -mors alfabesi, semafor, sar ve dilsiz
iaret dili, el yazs, krler iin kabartma hadler ve bask. Tm bu
ikincil kodlar, kendi kanallarnn fiziksel zellikleri ya da mekanik
iletiim aralarnca belirlenmektedir.
lletiim arac ve kod arasndaki iliki o kadar ak deildir. Te
levizyon, grnt ve ses kanallarn kullanan bir iletiim aracdr.
E. Buscombe 0975), "Match of the Day" (Gnn Karlamalar)
gibi bir programn hem kanala-zg kodlar hem de araca-zg
kodlar kullandn syler. Kanala-zg kodlar unlardr:

38
 grsel kanal canl yayn, stdyo ekimleri ve grafikler;
-

sesli kanal - kaydedilmi gilrilltler, konumalar ve mzik.

Buscombe daha sonra grsel kanalda kullanlan araca-zg

kcxllar zmler. Bunlar, aydnlatma, renk, hz, tanmlama, ere
veleme, kamera hareketi ve yerletirimi ile kurgulama kodlardr.
Aracn teknik snrllklar her bir koda ak olas kullanm alanlar
n belirlemekle birlikte, Buscombe, bu kodlarn gerekteki kullan
mnn yaynclarn kltrii tarafndan belirlendigini gsterir.
Ancak, men "giysiyi" bir ara olarak ele alrsak, kcxllar ve
ara arasnda aynn yapmakta glk ekeriz. Farkl giysi kodla
rndan m yoksa sadece ayn kcxlla gnderilen fa rkl iletilerden mi
sz etmek daha yararldr? Askeri bir niformadaki bir apolet ya da
erit'in resmen kabul edilmi anlam, bir kot takmnn resmi olma
yan biimde benimsenmi daha az kesin anlamndan tr asndan
olmasa bile derece asndan kesinlikle farkllamaktadr. tletiim
arac ve kcxl ayn snrlara sahiptir, ancak bizim zerinde durma
mz gereken kod'dur, nk kod, aktarld aracn anlaml biim
de kullanmdr. Tm kltrler ve toplumlar elbise aracna sahiptir
ler (giysinin yokhgu ile tanmlanan plaklar da dahil): iletiim,
aracn a ktard kltrel kcxllar aracl ile gerekleir.
Giysiler iletiimc;el olmayan ileve de sahiptirler - yani korun
ma ilevi. ogu kltrel riinler bu ikili ileve sahiptirler - fiziksel,
teknolojik ilev ve iletiim ilevi. Evler, arabalar, mobilyalar ilk ola
rak teknolojik ilevleriyle ve ikinci olarak da , sahip olduktan mo
deller araclyla otaya konan iletiimse! ilevleri ile tanmlanrlar.
Aracn snrllklar teknolojiktir: kodlar bunlar iinde alr.

Geribesleme (feedback)

Temel kavramlar

Tpk ara gibi "geribesleme" de Shannon ve Weaver'n kul

lanmad ancak daha sonraki aratrmaclarn yararl bulduklar
bir kavra mdr. Geribesleme ksaca, alcnn tepkisinin gndericiye
aktarmdr. "Geribeslemeyi" vurgulayan modeller sibernetik yanl
l olan modellerdir.
Sibernetik, kontrol bilimidir. Szck, Yunanca "dmenci" sz-

39
cnden tretilmitir ve szcn kkeni bizim iin iyi bir rnek
olutunr. Eer dmenci iskeleye yanamak isterse, dmeni gemi
nin sancak tarafna krar. Ve ardndan, dmeni sancak tarafna kr
d lde geminin ba tarafnn iskele etrafnda ne kadar uzak
lktan dndn ve dmenin dzelip dzelmediini izler. Gzle
ri geribeslemeyi - yani geminin ba tarafnn dmeni ilk hareket
ettinnesine verdii tepkiyi - almasna olanak salar. Benzer biim
de, merkezi bir stma sistemindeki tennostat da buhar kazanna
iletiler gndeir ve oda scakln len termometreden iletiler
a lr. Bu geribesleme, kazann almasnn odann gereksinimleri
ne u ygun olmasn saglar. Ayn ey insan iletiimi iin de geerli
dir. Geribesleme konumacnn konumasn, izleyicilerin gereksi
nimlerine ve tepkilerine uygun hale getirmesini mmkn klar. lyi
konumaclar genelde geribeslemeye duyarl kiilerdir; gururlu,
otoriter kiiler ise geribeslemeyi hemen tmyle gnnezden gelir
ler.
Baz iletiim kanallar geribeslemeyi gletirir. Etkileimci
radyolar ve telefonlar geri beslemenin baz ilevlerini grebilen
deimeli aktarma izin verirler, ancak buradaki geribeslene yz
yze iletiim srasnda grlen eanl geribeslemeden farkl bir d
zeydedir. Geribesleme temelde kanallarn kullanma ak oluu ta
rafndan belirlenir. Yz yze iletiimde geribeslemeyi sesimle ak
tarabilir ve eanl olarak gzlerimle alabilirim. Dier bir etmen bu
kamllara ciindir. Mekanik iletiim aralar, zellikle kitle iletiim
aralar, eriimi ve dolaysyla geribeslemeyi snrlandrrlar. Her
ne kadar izleyici aratmalar birimi irkete resmiletirilmi bir ge
ribeslene sistemi salamaya alyorsa da, BBC'ye srekli biim
de eiim saglayanayz. Benzer biimde, ders verdiBirnde renci
lerimin ses dalgalan kanalna eriimi snrldr - kamna zaman
asndan daha byk bir paya sahip olduklar bir seminer dersin
dekinden daha az geribeslene gnderirler.
yleyse geribesleme u temel ileve sahiptir: lletiincinin,
iletisini alcnn gereksinimleine ve tepkileinc uygun hale getir
mesine yardmc olur. Ayrca baz ikincil ilevlere de sahiptir. Belki
de bunlarn en nemlisi, alcnn iletiime katld duygusuna ka
plmasna yardmc olmasdr. lletiincinin tl"pkileimizi hesaba
kattnn farkna varmamz halinde, onun iletilerini benimseme
miz daha olasdr: tepkilerimizi gsterememe, ok fazla grltye

40
yol aan sinirli bir hava olumasna neden olur ve sonuta ileti t
myle kaybolabilir. Her ne kadar geribeslene hedeften kaynaga
bir geri dn ilmei atyorsa da, modelin dogrusallgn yok
etmez. tleti aktarm srecini daha verimli klmak iin oradadr.

Daba ileri almalar iin neriler

1 . Shannon ve Weaver'n A, B ve C dzeylerini farkl iletiim r

neklerinin, rnein bir i griimesinin, bir haber fotorafnn, bir pop
mzik parasnn, zmlenmesinde uygulaynz. Ne kadar uygulanabili
yorlar? Bu tr bir analitik altrmay ne kadar kullanl buluyorsunuz?
2. A dzeyinde ortaya kan ve B dzeyine gnderme yapan "en
formasyon kavramn ele almadaki sorunlar nelerdir? Anlam saysal ola
rak llebilir mi? Baknz, Smith (1966), s. 1 5-24, 4 1-55 ve Cheny (1957),
s. 169-78, 182-9, 228-34, 243-52.
3. lngilizce dili yzde elli tekrardr demekle neyi kastediyon z? Bak
nz, Cherry (1957), s. 1 17-23, 182-9 ve Smitl ( 1966), s. 2 1 .
4. Tekrarn temel iletiimsel ilevlerini ana hatlar ile otaya koyu
nuz. Bu konu iin bakuz, Cheny (1957), s. 278-9.
S. Uzlamlarn anlamay kolaylard yollar tannz. Belli uzla
mlar aan ya da ykan yazar/sanat nekleri gsteriniz. Bu, onlarn ile
tiin arzularn ya da u latktan izleyicileri nasl etkilemektedi"?
6. Bi kitab, bir fotoraf, bir pla, bi" tiyatro oy.unu ve bu oyu
nun filmini gz nne alu. Bunlan iletiin aralar olarak nasl snfland
rabiliriz? Baknz, Guiraud (1975), s. 1 5-21 .
7. iletiim aralar ve kanallarla ilgili rnekleri ele alnz. Akas,
bir ara birden ok kanal k-.lla nabilir ve bir kanal birden ok ara taya
bilir. Dolaysyla , ara<;la kanal arasnda nemli bir iliki sz konusu mudur
yoksa bunlar bansz kavramfar mdr?

41
 2. BLM

DlCER MODELLER

Bu blmde, sre yaklamnn a lann gsterebilmek iin

diger birka iletiim modeline daha yer venneye alacagm. Bi
rincisi, Shnnnon ve Weave'nki gibi her an ve her yerde uygulana
bilirlik iddiasnda bulunan G erbner modelidir: model her iletiim
rneini aklayabilir ve zellikle dikkatleri her iletiim eyleminde
glen anahtar gelere eker. Ardndan, daha snrl ve zgl id
dialarda bu lunan modellere gz atacaz. Lasswell, Shannon ve
Weaver modelinin temel biimini ele a lr, aklar ve zellikle kitle
iletiim aralarna uygular. Newcomb, bize model olarak ke
li, yeni bir ekil sunar ve bu modelle temelde kiileraras ya da
toplumsal iletiime gnderme yaparak bu yaklamdan ayrlr.
Westley ve Macl.ean bu modeli kitle iletiim aralarna uygulamak
iin gelitirirken. daha bilinen dogrusal biimine geri gtrrler.
Son olarak , iletiimdeki sre modelleri ve gstergebilinsel mo
deller arasnda bir kpr olarak grlebilecek olan Jakobson mo
deline deineceiz.

Gerber Modeli (19S6)

Pennsylvania niversitesi'ndeki Annenberg t letiim Faklte

si'nin Dekan olan Profesr Georgc Gerbner, genel amal bir ileti-

43
im modeli retmeye abalad. Model, Shannon ve Weaver'nkine
gre olduka karmakt ancak buna rnmen Gerbner, iskelet ola
rak onlarn dorusal sre modelini benimsedi. Bununla birlikte,
onlarn modelini iki adan ileriye tar: iletiyi "gereklik"le iliki
lendirir, yani iletinin ne hakknda olduunu gsterir, bylece bi
zim alg ve anlamla ilgili sorular zerinde dunnamza olanak sa
lar. lletiim srecini iki ardk boyuttan - alglama ya da alm.lama
boyutu ile aktarna ya da aralar ve kontrol boyutu- oluan bir
sre olarak grr. G erbner modelinin temel elei ekil 4'te gs
terilmektir.

l'atay boyut

Sre, M (M bir insan ya da kamera ve mikrofon gibi bir ma

kine olabilir) tarafndan alglanan dsal gereklikteki bir eyle, bir
olayla (O) balar. M'nin O ile ilgili alglamas, alg 01 'dir. Bu, sre-

/.
A, aralar ve kontrol
(veya al..1arma)
boyutu

algs:l boyut

seim
ba!llam
kullanuna aldk

ekil. 4: Gerbner'ln wdeli

44
cin balangcndaki algsal boyuttur. O ve 0 1 arasndaki iliki se
im yapmay ierir, yani M'nin O'yu tm karmaklyla alglamas
mmkn deildir. Eer M bir makine ise, seim makinenin m
hendislik yaps, fiziksel kapasitesi tarafndan belirlenir. Ancak,
eer M bir insan ise seim daha kannaktr. lnsan alglamas, uya
ranlarn basit bir almlamas degil, bir etkileim ya da mzakere
srecidir. Burada biz, dsal uyaranlarla isel dnme modellerini
ya da kavramlar eletirmeye abalarz. Bu eletirme gerekleti
inde bireylei alglamz, onlara anlam vermiiz demektir. Dola
ysyla, burada "anlam", dsal uyaranlarla isel kavramlarn eleti
rilmesinden tretilmektedir. Bir szc net biimde duyanad
mzda ya da birisinin el yazsn skemediimizde ne olacan d
nn. Ya da bildik nesnelerin allmam alardan ya da all
ran derecede yakndan ekilmi fotoraflarndaki grse l art
macalan dnn; eletinne ya da tannma gerekletiinde fo
torafn ne olduu kolayca alglanabilir. O ana kadar aknlk
iindeyizdir. Fotorafn iindeki renk tonlann ve ekilleri grebil
diimiz halde henz alglayabildiimizi syleyemeyiz, nk alg
lama daima anlama ve dzenleme itkisini gerektirir. Algladmz
eyin anlamn kavmyanana bizi zihin kankl dun muna iter.
Bu eletinne klti.i ri.i mzce kontrol edilir, nk isel kav
ramlarmz ya da dnce kalplanmz kltrel deneyimimizin so
nucu olarak olumutur. Bunun anlam, farkl kltrlerin insanlan
nn gereklii farkl biimde alglayacak olmalardr. yleyse
alglama yalnzca bireyin iindeki psikolojik bir sre deil, ayn
zamanda bir kltr son mdur.

Dikey boyut

imdi ikinci aamaya ve dikey boyuta yneliyonz. Bu, alg

0 1 'in O hakknda bir sinyale dntld, ya da Gcrbner'in
kodlamasyla Bt haline getirildii andr. Bu bizim genellikle ileti
olarak nitelediimiz eydir, yani olay hakkndaki sinyal ya da a k
lamadr. Bu iletiyi temsil eden daire iki paraya aynlmtr; B iletiyi
bir sinyal olarak niteler , iletinin ald biimdir, 1 ise iletinin ierii
ni niteler. Verili bir ieriin ya da l'nin birok deiik biimde ak
tarlabilecei aktr - burada seile bilecek ok sayda B vardr.

45
Verili bir iin en iyi B'yi bulmak iletiimcinin ciddi kayglarndan
biridir. Seilen B aka 'nin sunumunu etkileyecegi iin, Bl'nin
biraraya getirilmi iki farkl alan deil bileik bir kavram oldugum
unutmamak nemlidir - biim ile i eri k arasndaki iliki , dinamik
ve etkileimcidir. erik biim araclyla basite aktarlmaz; bu, I.
A. Richards'n kmseyici nitelemesiyle "kaba biimde paketlen
mi i letiim kuram"dr.
Ri chards bu renkli terimi, iletiim kuramn kmsemek iin
kullanr. O'na gre, Shannon ve Weaver'n modeli bamszca va
rolan bir ekirdek iletiyi ierimlemektedir. Bu ileti daha sonra kod
lanr, yani postayla gnderilen bir paket gibi szcklerle sarlp
sarmalanr. Alc iletiyi kodaar ya da paketi aar ve eki rdek ileti
yi otaya karr. Ona gre buradaki yanllk, bir i letinin eklemlen
meden ya da kodlanmadan nce varolduu dncesidir. Eklem
leme, nceden varolan bir dnce ya da ierii kodlamak deil,
ncesinde yalnzca eklemleme isteinin, gdsnn bulunduu
yaratc bir sretir. Dier bir deyile, biimden nce ierik yoktur
ve biim ile ierik arasnda bir farkllk arama abasnn kendisi ol
duka kukulu bir i lemdir.
Seim, bu dikey ya da iletiimse! boyutta da yatay boyuttaki
kadar nemlidir. tik olarak, "aralarn" -iletiim araa ve kanal
seimi sz konusudur. Ardndan, alg 01 iinden bir seim yaplr.
01 'in O'ya tam ve etrafl bir yant olamayaca gibi O hakkndaki
sinyal de tamla ve yeterlilie ulaamayacaktr. Seme ve arpt
ma mutlaka olacaktr.

Eriim: temel kavmm

Bu boyut aynca iletiim aralarna ve iletiim kanallanna eri

im kavramn da iermektedir. zellikle kitle iletiim aralarna
kimlerin eriebildii, televizyon ve toplum ili kileri tartmalannda
gncelliini srdren hararetli bir konudur. Bu modelin yatay bo
yutu bize, televizyondaki O iin O'dan seim yaplmas gerektii
ni syler, bu yzden seimi kimin yapt ve kimin dnya gr
nn B olarak aktarldnn nemi byktr. i sendikalar, hakl
gerekelerle, televi zyonun endstriyle ilgili haberleri i lerken dai
ma ota-snf, iveren yanl tutum sergiledi ini ne srerler. Bu bi-

46
l li olmaktan ok, televizyon alanla rnn snf, kltr ve eitim
< hl zeyi asndan iilerden ok iverenlere yakn olmalarndan
kaynaklanyor olabilir ve bu y zden, televizyon alanlarnn 01'i,
c logal olarak iverenlerin O'dan yaptklan seime benzer olacaktr.

Eriim: diger ierim/er

lletiim aralarna eriim, iktidar kullanma ve toplumsa l kont

rol saglamann bir a racdr. Buna zellikle kitle iletiim aralar
baglamnda inanlma ktadr: rnekler bulmak iin otoriter hk
netlerin ve d iktatrlein iletiim aralaryla ilikilerine bakmak ya
da baarl devrimci glerin ilk hedeflerinin ulusal radyo istasyon
lar oldugunu gz nne getirmek yeterlidir. Ancak bu , kiileraras
iletiim asndan da dogrudu r: Otoriter bir kii ya d a gretmen di
gerlerinin iletiim kana llarna eriimini kontrol etmeye abalar:
yani, digerleinin konuma mikta rn snrlandnnaya abalar. Ye
mek masas dnda ocuklarnn konumasna izin vermeyen tutu
cu baba, kendi televi zyon ekranla nnda olaylarn yalnzca resmi
aklamalarna izin veren modem totaliter hkmetlerle ayn dav
ran gstem1ekted ir.
Demokrasi ve kitle iletiim a ra larna eriim ile insani iliki bi
imlei ve kiileraras iletiim kanalla nna eiim a rasnda benzerlik
oldugu dncesi, daha fazla a rat rma iin harekete geirici bir
soru olabilir. Bylece s recin nc aamasnda yatay boyuta
tekrar dneriz. Elbette burada , alc (M2) tarafndan alglanan ey,
bir olay lO) degil, olay hakkndaki bir sinyal ya da aklamadr
(81). Birinci aamada gsterdigimiz ayn sreler bu aamada da
sz konusudur ve belki de bu ra d a , iletinin anlamnn iletinin ken
disinde ierilmed igini, alc ve ileti arasndaki bir etkileim ya da
mza kerenin bir sonurn oldugum yeniden vurgulamak gerekir.
MJ , Bl'ye kendi kltii ya da altkltiinde kaynaklanan bir dizi
g;reksinim ve kavra m tar ve bunlar Bl ile ilikilendirdiBi lde
iletiyi anlamla ndrabilir diyebiliriz. lletini kendisi ok sayda
a nlam pota nsiyeline sahiptir. Bu pota nsiyel asla tam olarak aa
katlanaz ve aldg biim M2 ve Bl a rasnda bir etkileim ya da
mzakere olmadan belirlenemez: sonuta otaya kan anlam
B11'dir.

47
 Kullanma akltk: temel kavram

Yatay boyuttaki bir diger etmen, d ikey boyuttaki "eriim"in e

degeri olan "kullanma aklk"tr. Seicilik gibi, kullanma aklk
da gerekle neyin alglanacagn belirlemeye yardm eder. Seicili
in diger bir biimidir ancak burada seme ilemi alc tarafndan
deil, aktarc tarafndan yaplmaktadr. Onun setii ileti nasl, ve
dolaysyla kim iin, hazr hale getirilecektir. Kiileraras dzeydeki
bir mek, a ilelerin , ocuklar nnde konuurken onlarn a nlamala
rn istemediklei eylei uzun szcklerle ve bazen de heceleyerek
sylemelei olabilir. Televizyon irketinin cinsellik ve iddet ieren
programlan akam saat dokuzdan sonrayla snrlama politikas, bu
progmmlann kulla 1 11ma sunulmasn ocuklara snrlama biimidir.
Yine, Sovyet hkmetinin baz kitaplan az sayda bastr.rak, bun
larn yalnzca byk kt phanelerde bulunmalarn salamas ve
bylece okuyucu saysn snrlamas gibi.

Kullmmf/ akltk: diger ierim/er

Ku llanma aklk asndan belki de en nemli at, yaync

lktaki gelimelerin sonucunda olmutur. Bilgiye eriim, radyo n
cesinde oku ya zarlkla snrlanmt. Okuyabilme yetenei ister is
temez, gdeneksd ola ra k cahil ou nlua enfonnasyon a kn
kontrol eden eitilmi aznlkla snrlyd. Daha nce de syledii
miz gibi, bilgi iktidardr ve dolaysyla okuryazarlk, toplumsal
kontrol salanann yaamsal bir yoludur. Evrensel egitimin yayl
mas bernberide, "ii snfn, toplumdaki doal konumlarn sor
gulamalar iin eitmek" ya da "onlara konumlarnn zerindeki
konu mlar hakknda fikir vermek" gibi yaygn korku lan getinniti.
llk sosyalistler ile sendikaclar iilerin eitimini ve zellikle okur
yazarln geli iriln<"sini sosyalist bir toplumun yaratlabilmesi
iin zorunlu bir temel olarak grdler. Toplumumuzda eitimin
evrensel, neredeyse herkesin de okuryazar oldugu gnmzde
bile, eitim gnn ota snflar yeni enformasyon edinmek iin
hala yazy tercih etmektedirler. D nce ile imgelemi harekete
geinnede yazl szcgn gctinn deerini kavrayanlar ve bu
nun ka ile dinlence salama yeteneini kullananlar bu snflar
dr.

48
 Radyo ve televizyon ile bir lde de sinema, enformasyonu
t a rihte ilk kez dorudan, okuryazar olmayanlarn kullanmna sun
mutur ve bu yzden de potansiyel olarak demokrasinin nemli
a ktrleridir. Radyo bu adan zellikle nemlidir, nk hem akta
rclarnn hem de alclarnn u cuzluu , kullanma sunulmasn
daha da geniletmektedir. Gelimekte olan lkelerin kendi radyo
yaynlarn kontrol etme arzu lan olduka dikkate deerdir, nk
radyonun demokratikletirme potansiyeli dorudan, araca eriim
iin verilen izne baldr. Kendi kitle iletiim aralarna eriimi
kontrol eden nc dnya hknetleri, sk sk, siyasal adan
gelimemi insanlarnn batl demokrasilerdeki gibi iletiim a rala
rna daha zg r eriimle ortaya kan elikili enformasyon aky
la baedemeyeceklerini savunurlar. Eriim ve kullanma aklk,
ayn parann iki yzdr.

Geniletilmi model

Model oklu geniletmelere olanak salar, srece insani ve

mekanik a ktrleri katmamz kolaylatrr. rnein Gerbner, bir te
lefon konumasn modelle anlatrken ayn zamanda kendi mode
linin Shannon ve Weaver'n modeline temel benzerliini de gste
rir (baknz ekil 5).

Model ve anlam

Gerbner'in temel modeli, olay (O), olayn a lgs (01) ve olay

hakkndaki aklama (Bl) ansndaki keli ilikiyi gsterir. An
lam asli olarak bu ilikide aranmaldr: gerekten de Gerbner ken
di modelinin bir sonraki varyantnda O ile Bl'yi "donluk deeri"
adn verdii bir okla balar. Ancak alcy (M3) dahil etmek iin mo
delinde yapt geniletme, anlam belirleyen dier etmenler aras
na , alcnn ileti ile ilgili algsn da katmamza olanak saglar.
Tm ayrntsna karn, Gerbner'in modeli hala Shanno ve
Weaver modelinin imgelemsel bir uzantsdr. l letiimi ileti aktan
n olarak tanmlar ve her ne kadar srecin tesine, O'nun dna,
de bakyorsa ve dolaysyla anlam sorusunu gndeme getiriyorsa
da , anlamn nasl olutunldugu sorusuna dogndan eilmez.
Model, (B)'yi yani iletinin biimini ya da kullanlan kodlar verili

49
kaynak aktarc alc hedef

'--
H
--'
kodlama 1--__
:J
sinyal alna ?"'l
kodama LJ
!""71..._.
____.

i1 et
-- ileti sinyal
al nan i

gilrltil
kayna

@ = insani aktr
gnderilen

G = mekanik aktr
Snj'3)

ekil 5: Slmmo11 11e W'eaver modelinin (st1eki) Gerlmer mod('/i (alllaki)

ile karlanfmrts

kabul eder, oysa bu gstergebilim okulu savunucular soumn

kalbi olarak nitelcyeceklerdir. Gstergebilinciler aynca Gerbne'
in ti..i n yatay sreleri benzer saymada yanldn syleyecekler
dir: bir iletiyi a lgla mamzla bir olay alglamamz ayn ey deildir.
Kt kiinin kahraman tarafndan vuulduu bir filme gsterdiimiz
tepki, gerek yaamda tank oldugunuz bir olaya gsterd iimiz tep
kiyle ayn deildir. Doa l olayn aksine, filmde ilet i yle yaplanm
ve kodlanmtr ki, tepkimizi daha etkin biimde ynlendirir.

50
 Gerbner'in daha sonraki almalar, zellikle de televizyon
daki iddetle ilgili olanlar, kendi modelinin eksikliklerinin farkn
da olduunu gstermektedir ve gerekten de almalaryla ileti
in aratrmalarndaki iki temel yaklam biraraya getim1ede ol
l ka baanl olan Gerbner, nemli otoritelerden birisidir.

Lasswell modeli (1948)

oka gnderme yaplan bir baka modeli de Lasswell geli

i initir. Onun modeli zellikle kitle iletiimle ilgilidir. Lasswell,
kitle iletiim srecini anlamamz iin modelindeki her aamay
a ratrmamz gerektiini ne srer:

Kim
Ne s6yl1yor
Hangi kanaldan
Kime
Ha11gi etkiyle?

Bu , Sha nnon ve Weaver'n zgun modelinin szsel bir versi

yonudur. Hala donsaldr: iletiimi iletilerin aktarm olarak grr:
anlam yerine "etki" sorununu gndeme getirir. "Etki", alcda, s
reteki tanmlanabilir gelerin neden olduu gzlemlenebilir ve
l lebilir degiimi ierimler. gelerin birinin deimesi etkiyi <ie
itirecektir: kodlaycy degitirebiliiz, iletiyi deitirebiliriz, ka
m l deitirebiliriz: bu deiimlerin herbiri etkide uygun bir dei
im salayacaktr. ou kitle iletiim aratrmas zmni biimde bu
modeli izlemitir. Kurumlar ve sreleri zerinde, iletiim reticile
i zerinde, izleyici zerinde ve izleyicinin nasl etklendii konu
sunda yaplan almalar sre temelli dorusal modeli izlemiler
dir.

Newcomb modeli (1953)

Elbette tm modeller dorusal deildir. Bunlardan birisi olan

Newcomb modeli bize tmden farkl bir yap sunar. Model k
elidir (baknz ekil 6). Ancak asl nemi, modelleimiz iinde bir
toplumda ya da toplumsal ilikilerde iletiimin rol zerinde du-

51
ran ilk model olmas gereinde yatmaktadr. Newcomb iin bu
rol olduka basittir - toplumsal sistem iinde dengenin s rmesini
saglamak. Modelin ileme biimi yledir. A ve B aktarc ile alc
dr ve bunlar bireyler, ynetim ile sendika , ya da hkmet ile in
sanlar olabilirler. X bunlarn toplumsal evresinin bir parasdr.
ABX bir sistemdir yani isel ilikiler karlkl bamllk biiminde
yrmektedir: eer A deiirse B ve X de deiecektir ya da eer
A, X ile ilikisini deitirirse B ya X ile ya da A ile ilikisini degitir
mek zorunda kalacaktr.
Eer A ve B arkadasa ve X her ikisinin de bildii bir kii ya
da nesneyse, A ve B'nin X'e ynelik benzer tutumlara sahip olma
lar nemli olacaktr. Eer benzer tutumlara sahiplerse sistem den
gede olacaktr. Ancak, eer A X'i seviyor ve B de sevmiyorsa , her
iki erkada da X'e ynelik genelde benzer tutumlar edinene kadar
iletiimde bulunma basks altnda kalacaklardr. X'in, onlarn top
luns..- l evresindeki yerinin nemi a rtt lde X'e doru ynel
meyi paylama istei acil hale gelecektir. Elbette X bir nesne ya da
kii olabilir: onlarn ortak evresinin herhangi bir paras olabilir.
A hkmet, B TUC Cl,.i Sendikalar Konfederasyonu) ve X de
vergi politikas olabilir. Berraklatnnak iin basitletirirsek, bu du
rumda unu grebiliiz. Teoride birbirlerini seven bir li Partisi

/
A<;: > B

ekil 6: ABX modent ematik gsterimi

Nolia:
ABX sisteminin asgari bileenleri unlardr:
1. A'nn X'e ynelimi: hem yakladnas ya da kandmas gereken bir nesne olarak X'e yne
lik tutumlar <.gsterge ve younlukla nitelenen) hem de bilisel nitelikleri(ianlar ve bi
l i.sel yaplar) iermektedir.
2. A'nn B'ye ynelimi: tam olarak ayn biimde. (Terimlerde karkl nlemek amacyla A
ya da B olarak kiiler iin olumlu ve olumsuz eklcilib.en, X iin ise yanda ve kart /u
lum/anlan sz edeceiz).
3. B'in X'e ynelimi.
4. B'nin A'ya ynelimi.

52
l kmeti (A) ve TUC (B) cret politikas konusunda anlamak
iin sk sk toplantlar yapmak iin bask altnda kalacaklardr.
Anca k A, B ile (TIJC) dost olmayan bir Muhafa za ka r Parti hkme
li ise, X zeinde a nlama konusunda daha az bask olacaktr. Eer
AB ilikisi "holanma" iermiyorsa , X zerinde farkllaabilirler: sis
tem hala dengededir.
Dengenin iletiimde bulunma gereksinimini arttrmasnn bir
diger rnei de X deitiinde grlebilir. A ve B, yeni X'e ortak
ynelimlerini sa ptamak iin derha l iletiimde bulunma gereksini
mi duyarlar. Harold Wilson'un Babakanlktan istifas haberleine
insanlarn tepkisini len bir almaya katldm. nsanlarn normal
tepkileri, derhal yeni babakanla ilgili ortak bir ynelime abu ka
ulaabilmek iin arkada larnn ne dndgn bulmak amacyla
konu hakknda konumak olmutu . Sava dneminde insanlarn
kitle iletiim aralarna bamllg artar ve kukusuz h kmetin
kitle iletiim a ralarn kullanm da artar. nk , sava, X, yalnz
ca ok nemli deil ayn zamanda srekli olarak degiiklik gster
mektedir. Dolaysyla hkmet ve insanlar (A ve B) kitle iletiim
aralar aracl ile srekli iletiim halinde bulunma gereksinimi
duyarlar.
Aka belirtmese de bu model insa nlarn enformasyona ge
reksinim duyduklarn varsayar. Demokraside enformasyon genel
likle bir hak olarak dnlr, ancak enformasyonun yalnzca bir
hak deil ayn zamanda bir gereksinim olduBu gzden kaar. En
formasyon olmadan kendimizi toplumun bir paras olarak hissede
meyiz. Hem nasl tepki gstereceimizi bilmek hem de bir arkada
gubu , kltr ve altkltr iindeki yelerle paylatmz tepki et
menleimizi belirleyebilmek iin kendi toplumsal evremiz hak
knda yeterli enformasyona sahip olmak zoundayz.

Westley ve MacLea modeli (1957)

Enformasyon iin bu toplumsal gereksinim, Westley ve Mac

Lea n'n 0 957) l"-Jewcomb modelini gelitirmelerinin altnda yatan
temel nedendir (ekil 7 ve 8). Onlar bu modeli doudan kitle ile
tiim a ralarna uygu larlar. Modelin kkeni Newcomb' u n ABX mo
delidir, ancak Westley ve MacLean modelde iki temel deiiklik
yapmlardr. Editryal iletiim ilevini gren yeni bir geyi, C, s-

53
 :k
x XJ"'
A ------- s
..., .. /
, "

x-

ekil 7: Temel iletiim modeli

..
:':kr A tarafllldan seilir ve ayrma tabi tutulur ve kendi duyumsal alannda (Xlb) X1erin bir k.s
mna y da tamamna sahip olmayan B'ye bir ileti (X') olarak aktarJr. B amal ya da amasz
biimde A'y geribeslemede (fe.J bulunur.

rece katmlardr: yani, neyin nasl a ktarlacana karar verme s

recini. Onlar ayrca modeli daha da geniletmeye balamlardr ve
bylece aktarmaya altmz sre ynelimli modellerin bilinen
dorusal biimine dn balamtr. Burada X A'ya B'den daha
yakndr ve oklar tek ynldr. A, Shannon ve Weave'n kodlay-

::
c ' 1B
)(,,..
' ,
'

flC
' .... _ _ _ ,

ekil 8: Editryal ilevin eklenmesi

Not.-
B'ye ulaan X'ler B'nin adua hareket eden ve dolaysyla B'nin evresini genileten amasz bir
kodlaycnu (C) aktard seilmi soyutlamalar olabilir. C'nin seimleri zorunlu olarak B'den
gelen geribeslemelere (F 8J' "nr.

54
nsna yaklamaktadr ve C aktarcnn baz elerini paylamakta
< lr. Doasndaki eitlilii gstermek iin X'in paralanmas daha
az nemli ancak ie yarar bir deiikliktir. Westley ve MacLean bu
modeli kitle iletiim aralarna uyguladklarnda Newcornb'un
keli modelinden daha da uzaklarlar (baknz ekil 9).
A, yazd haberini C'ye, gazetesine/radyosuna/televizyonuna
Rnderen bir muhabir olarak dnlebilir. Ardndan editryal ve
basma/yaymlama sreci (C iinde ierilen) almaya balar ve
haberi B'ye, izleyiciye aktarr. Bu modelde B, A ile dorudan iliki
sini yitirdii gibi X ile olan dorudan deneyimlerini de yitirmitir.
Westley ve MacLean kitle iletiim aralarnn, B'nin ilikilen
dirme gereksinimi duyduu toplumsal evreyi genilettiini ,.e ay
rca iliki ile ynelimlerin gerekletirildii aralar saladn ileri
>:
srerler. Onlar Newcomb'un, X'e ynelik ortak ynelimin iletiim
iin bir gd olduu dncesini korurlar ve geribesleme iin snrl
)C:
frsatlar olduunu kabul ederler. Ancak onlar, Newcomb'un siste

mindeki dengenin yerini nemli lde deitirmilerdir. Burada
baat rolleri A ve C oynamaktadr. B onlarn insafna terkedilmitir.
inde yaadmz kitle toplumu, kendimizi uydurma gereksinimi
duyduumuz toplumsal evreyi, 'kanlmaz olarak geniletmitir.
'

: -
- _,.,,.
-, '

il. - - - - -
>J(p
'
'
'

>x,_ - - - - - - - A'k "' C " B

.... ..... >x,,,.
,

,,,,,. ""
..._

..... ....

--- -
- _
- - - .,.,
;, , '

- .... -
- -
>x ,

... .... - >JC

... _ _ _ _ _ _
- - , , ,,,.

ekil 9: Kitle iletiim modelt.

No.-
C'nin B'ye aktardg iletiler (X") hem A'dan gelen iletilerden yapt seimi (X') hem de kendi
duyumsal alannda, A'nn alanna girmeyebilen X'lerden yapt seimleri ve .soyutlamalar CX:c,
) ierir. Geribesleme yalnzca B'den A'ya (r8_.) ve B'den Cye (r8c) deil, ayn zamanda C'den
A'ya (fCA) da gerekleir.

55
Bylece B'nin evreye uyum salama ve bilgilenme gereksinimi art
mtr, ancak bu gereksinimini gidenne aralar snrlanmtr: kul
lanabildii tek ara kitle iletiim aralardr. Bu modelin mantksal
bir uzants olarak, kii kitle iletiim aralarna tmyle baml
hale gelmitir.
Bu bamllk modeli kitle iletiim aralan ile kendimizi top
lumsal evremize uydurmada sahip olduumuz dier aralar ara
sndaki ilikiyi gz nne almaz. Bu aralar arasnda aile, meslekta
lar, arkadalar, okul, kilise, sendikalar ve kendimizi topluma uy
durmaya yarayan dier resmi ya da resmi olmayan iliki alan yer
alr. Biz aslnda bu modelin ima ettii lde kitle iletiim aralar
na baml deilizdir.

Jakobso modeli (1960)

Jakobson modelinin hem dorusal hem de keli modellerle

benzerlikleri vardr. Ancak_Jakobson bir dilbilincidir ve iletinin anla
m, isel yaps gibi konularla ilgilenir. Dolaysyla Jakobson "sre"
ve "gstergebilim" okullan arasndaki bolua kp kurar. O ikili
bir model sunar. le iletiim ediminin oluturucu etmenlerini ortaya
koyarak balar. Ona gre bir iletiimin gerekleebilmesi iin alt et
menin varolmas gerekir. Jakobson daha sonra bu iletiim ediminde
her etmenin yeine getirdii ilevleri ortaya koyar.
O, bilinen dogrusal temelle balar. Gnderen alcya iletisini
yollar. Jakobson'a gre bu ileti kendisinden baka bir eyi nitele
melidir. O bunu balam olarak adlandrr: balam, diger iki kesi
gnderen ve alc olan genin nc kesinde yer alr. imdiye
kadar bildik eyler. Jakobson daha sonra iki etmen daha ekler: bi
risi temr, yani gnderen ve alc arasndaki fiziksel ve psikolo
jik baglantlardr. Son etmen, iinde iletinin yapland ortak
anlam sistemi anlamma gelen kodd ur. O modelini ekil l'daki
gibi canlandrr.
Balam
Gnderen ileti Alc

Temas
Kod

ekil 10: lteiimi olurcll emetei

56
 O, bu etmenlerin her birinin dilin farkl bir ilevini belirledii
ni ve her iletiim ediminde bir ilev hiyerarisi bulabileceimizi sa
vunur. Jakobson alt ilevi aklamak iin benzer biimde yaplan
m bir model retir (her ilev, modelde niteledii etmenin
yerindedir). Bu model ekil l l 'de gsterilmitir.

Gndergesel ilev
Duygulandrc iirsel ilev ar ilevi
ilev iliki amal ilev
stdilsel ilev

ekil 1 1 : hetiimin ilevleri

Duygula11dnc ilev, iletinin gnderenle ilikisini betimler:

biz bu ilikiyi nitelemek iin sk sk "dokunakl" szcn kulla
nrz. Gnderenin duygularn, tutumlarn, statsn ve snfn
aa vuran bu ilevdir; tm bu geler, iletinin gnderene ait ol
masn salar. Bu duygulandrc ilev baz iletilerde, rnegin ak
iirlerinde, stn konumdadr. Dierlerinde, rnein bir gazete ha
berinde, bastrlmtr. Srecin dier ucunda agr ilevi vardr. Bu
iletinin alc zerindeki etkisini niteler. Komutlarda ya da propa

gandada bu ilev yksek bir nem tar, dier iletiim trlerinde

ise daha dk oranda bir ncelik tar. Gndergesel ilev ya da
iletinin "gereklie ynelimi", nesnel, olaylara dayal iletiimde en
nemli ilevdir. Bu ilev, iletiimin "doru" ya da gerekleri tam
olarak yanstmasyla ilgilidir. Bu ilev, tm iletiim edimlerinde
deien derecelerde gerekleen olduka ak, ortak-duyusal i
levlerdir ve Newcomb'un A, B ve X'iyle olduka yakn biimde r
tmektedirler.
Her ne kadar ilerinden birisi, iliki amal olan, farkl terim
lerle daha nce tartldysa da ilk bakta dier ilev tandk
gelmeyebilir. lliki omcl ilev iletiim kanallarm ak tutmaktr;
gnderen ve gnderilen arasndaki ilikinin srmesini salamaktr:
iletiimin srdrldn onaylamaktr: dolaysyla temas etmeni
ne yneliktir, yani varolmas gereken fiziksel ve psikolojik balan
tlara yneliktir. Dier bir deyile iletilerin tekrara dayallk e
siyle yerine getirilir. Tekrarn ikinci ilevi, iliki amal ilevdir
(bak. 1 . blm).

57
 Ostdilsel ilev, kullanlan kcx:lun ta nmlanmasna yarar. "Tek
rar" ya da fazlalk" szcn kullandmda, istihdamn deil de
iletiim kuramlarnn kcx:lundan sz ettiimi aka belirtmem ge
rekebilir. Eski bir gazete paras iinde frlatlp atlan bo bir siga
ra paketi normalde ptr. Ancak eer paket gazeteye yaptrl
msa, erevelerunise ve bir sanat galerisinin duvarna aslmsa,
bir sanat yapt haline gelir. ereve, "bunu gzel sanatlar anla
mnda kcx:I an" demenin stdilsel ilevini yerine getirir: bizi, este
tik orantlara ve ilikilere bakmaya, yapt her eyi frlatp atan top
lum iin bir eretileme olarak grmeye davet eder. Tm iletiler
ak ya da rtk stdilsel ilevlere sahip olmaldrlar. Kullandklar
kodlar tanmlamaldrlar.
Son ilev iirseldir. Bu, iletinin kendisiyle ilikisidir. Bu ilev, es
tetik iletiimde merkezi konumdadr; yukardaki rnekte erevenin
stdilsel ilevi zorunlu olarak sigara paketi ile gazete arasndaki este
tik ilikinin iirsel ilevini vurgular. Anca k jakobson bu ilevin sra
dan konumalarda da gerekletiine iaret eder. Biz "alakasz seyir
ci" (uninvolved onlooker) yerine "masum seyirci" (innocent bystat
der) deriz nk ritmik yaps estetik adan daha hotur. iirsel ile
vi daha iyi canlandrabilmek iin Jakobson "lke' Seviyorum" (1 like
Ike) siyasal slogann kullanr. Bu slogan, her biri ayn sesli harfi,
"ay", ieren tek heceli szckten oluur. lki tanesi uyakldr. Yal
nzca iki sessiz harf vardr. Ve sonuta iirsel olarak kulaa ho gelen
ve bu yzden anmsanabilir bir slogan olmutur. Ancak biz bu
zmlemeyi daha da ileri gtrebiliriz. Bu slogan bir rozet zerinde
dnelim.
stdilsel anlam asndan, bunun bir siyasal

0
iletiim kcx:lu kullandAJn belirlemek zorundayz.
Rozeti takan, General Eisenhower' bilmiyor ya da
ondan kiisel olara k holanmyor olabilir. Bu du
rumda "sevmek" "siyasal adan desteklemek"tir.
Ayn zamanda "lke" da yalnzca bir kii deil, bir si
yasal partinin aday ve bu partinin polilikalannn temsil
cisidir. Kiisel ilikilere ynelik baka bir kcxl iinde "lke' seviyo
rum"un anlam ok fa rkl olabilir.

Bu metinde redundancy karl olarak elmr rozcgn kullandk. Ancak bu

rozck /az/a/dranlamn da barndrmaktadr. (.n .)

58
 Duygulandnc ilev asndan, bu rozet gnderen hakknda,
lo(nderenin konumu hakknda ve duygularnn gc hakknda
1 ize bilgi verir. agn ilevi asndan, alcnn ayn siyasal progra
m desteklemede ve gnderenle ayn grleri paylamada ikna
<dilmesi olacaktr. Gnde78esel ilevi, varolan bir kii ve programa
gnderme yapmak ve alcy, halihazrda General Eisenhower ve
politikalar konusunda bildiklerini dnmeye zorlamaktr. Son
olarak, rozetin iliki amal ilevi Eisenhower' destekleyen gru
bun yelerini tehis etmek ve yeler arasnda varolan fikirdalk
duygularn srdrmek ve glendirmektir.

Modeller ve modelletirme

Biz burada iletiimi bir sre olarak gren modellerin bir ks

mna baktk. Elbette daha birok model vardr. Ancak bizim ara
trmaya dahil ettiklerimiz, modelletirmenin doas ve amalarn
aka ortaya koymaktadr. Bir model bir haritaya benzer. Kendi
alannn seilmi zelliklerini temsil eder: hibir harita ya da mo
del tam olarak her eyi gstermez. Bir yol haritas, bir lkenin ikli
mini ya da jeolojisini gsteren haritadan farkl zellikleri aktarr.
Bunun anlam, bizim harita seerken amal ve ihtiyati; olmamz
ve o haritay niin setiimizi, haritadan neler beklediimizi bilme
miz gerektiidir.
Bu modellerdeki sorun, amalarnn genelde ok iyi gsteril
memesidir. Gerekten de birou hibir zaman ulalamayacak olan
hereyi kapsayclk iddiasndadr. Ancak bir modelin deeri (a)
modelin kapsad alann sistemli biimde seilmi zelliklerine
dikkat ekmesi, (b) bu zellikler arasndaki seilmi ilikilere ia
ret etmesi ve (c) a ile b'nin seiminin ardnda yatan sistemin, mo
delletirilen alann tanmlanmas ve ekillendirilmesini salamasn
da ortaya kar. Modelletirme zellikle bir aratrma programnn
yaplandrlmas iin kullanlabilecek bir temel olarak yararl ve ge
reklidir. Ancak snrllklarn unutmamalyz. McKeown (1982) mo
delletirmeyi daha ayrntl biimde tartr.

Daha ileri almalar iin neriler

1. Kitle iletiim aralarna eriimin toplumsal kontrolle ilikilerini

59
tartnz. Tartmanz hem kitle iletiim aralarna hem de kiileraras ilei
in aralarna deinmelidir.
2. Gerbner'in dikey ve yatay boyulann her ynyle karlabnnz .
Bir iletiim edimini zmlemede bu modeli kullannz (rnein bir haber
program hakkndaki aile . tartmas ya da snfta ilenilen bir ders olabi
lir). Gerbner iletiimin hangi boyutlarn daha etkili biimde ortaya koy
maktadr? 1 . ve 2. sorular iin u kitaplara bakabilirsiniz: McQuail (1975)
ve/veya Comer ve Howthorn (1980), s. 26-7.
3. Newcomb modeli ABX sistemi iinde bir denge olduunu sy
ler. Wesley ve Macl..ean'n yapn olduklan eklemeler/deiiklikler bu
modeldeki dengeyi ve dolaysyla modelin temel noktasn ykm mdr?
Newcomb'un modeli kiileraras iletiimi aklamak iin, Westley ve Mac
Lean'n modeli ise kitle iletiimini aklamak iin gelitirilmitir gerei iki
model arasndaki farkllklan yeterince aklamakla mdr? Baknz Snith
(1966), s. 66-79, 80-7 ve McQuail (1975), s. 19-27.
4. jakobson'un alt ilevi, Newcomb'un ABX'i, Gerbner'in O, o 1 ve
M'si ile tekrar arasndaki benzerlik ve farkllklar aratrnz. Baknz,
Hawkes ( 1 977), s. 83-7 ve Jakobson modeli iin Guiraud (1975), s. 5-9.
5. Bu iki blmde tartlan modeller sanat rnlerini anlamamzda
bize ne kadar yardn1 ederler? Sanat rnleri bu modellerin iletiimi ak
ladklar biimde mi ileti aktarrl.r? Baknz McKeown (1982).
6. Levha 4'e baknz (s.78-79). Seilm4 imgelerin iletiimse! ilevle
rini zmlemek iin jakobson modelini kullannz. Farkl ilevlerin gre
celi nceliini gstermek iin ubuk grafik kullannz. rnein d, 1 ve
e'deki imgeleri ele alnz. Benim yapbn zmlemelere katlyor musu
nuz? Grafik ile ifade etmede en zor olarak iliki amal ve sldilsel ilevle
ri buldum. Siz de ayn eyi dnyor musunuz? Eer yleyse, bunun iin
bir aklamanz olabilir mi?
e d

d
derecesi
t e
d
1 e

d d 1 e
d e d
e

ilev Duygu . . . Gnderge ar iirsel lliki . . . Ostdilsel

60
 3. BLM

LETM, ANLAM VE GSTERGELER

imdiye kadar deindiimiz modeller, iletiim srecini dei

en dzeylerde ele aldlar. Bu modeller iletiimi, temelde A'dan
B'ye ileti a ktarm olarak grrler. Sonuta bu modellerin balca
ilgi a lanlarn, bir iletinin gnderilmesi sreciyle ilikili olan ara,
kanal, aktarc, a lc, grlt ve geribesleme terimleri oluturur.
imdi dikkatimizi iletiim almalarna dierlerinden tmyle fark
l bakan bir yaklama ynelteceiz. Bu yaklam iletiimi bir sre
olarak deil, anlamn olutuulmas olarak ele a lr. Sizinle iletiime
girdiimde iletimin ne ifade ettiini az ya da ok don olarak an
layabilirsiniz. lletiimin gereklemesi iin gstergelerden bir ileti
yaratmam gerekir. Bu ileti sizi, benim ilk anda oluturduum an
lamla u ya da bu ekilde ilikisi olan kendinize a it bir anlam ya
-atmaya tevik eder. Ayn kodlar paylatgmz ve ayn gsterge
sistemlerini kullandmz srece, iletiye ikimizin ykledii "an
lanla birbirlerine yaklaacaktr.
Bu yaklam iletiim almalanna farkl bir vurgulama yap
maktadr ve bu nedenle yeni bir terimler dizisiyle tanmak duru
mundayz. Bunlar arasnda gsterge, anlamlandm1a , grntsel
gsterge (ikon). belitisel gsterge (inde:.;), dzanla m , yananlam
gibi terimler yer almaktadr - tm bu terimler eitli anlam yarat
ma yollarna gndermede bulunurlar. Bu modeller dorusal olma
dklarndan , daha nce tarttmz modellerden fa rkldrlar: ileti

61
a kn gsteren oklan iermezler. Yapsal modellerdir ve ierdik
leri her trl ok, anlamn yaratlmasnda yer alan gelerin a rasn
daki ilikileri gsterir. Bu modeller, iletinin bir dizi basamak ya da
aamay geerek olutuunu varsaymazlar: Daha ok, bir iletinin
bir eyi anlamlandrmasn mmkn klan yaplandrlm bir iliki
dizisinin ziimlenmesi zerinde younlarlar. Baka bir deyile,
kat zerindeki iaretleri ya da havadaki sesleri bir ileti haline ge
tirenin ne olduu zerinde dururlar.

Gstergebillm

Gstergebilimin temel ilgi alannn merkezinde gsterge yer

alr. Gstergelerin ve onlarn alma biimlerinin aratrlmasna
gstergebilim ad verilir. Ve bu kavram, bu kitabn alternatif ilgi
odan olutumaktadr. Gstergebilimin temel alma alan
sz konusudur:
1. Gstergenin kendisi: Bu alan, gsterge eitlerinin, bun
larn eitli anlam tama yollarnn ve gstergeleri kullanan insan
larla ilikilendiilme biiminin aratrlmasn ierir. Gstergeler in
san inalar olduklar iin, yalnzca, insanlarn anlan kullandklar
biimler ieisinde anlalabilirler.
2. linde gstergelerin dzenlendii kodlar ya da sistemler:
Bu alma lar iinde, toplumun ya da kltrn gereksinimlerini kar
lanak iin gelitirilen kodlar ya da bu kodlarn iletilmesi iin varo
lan iletiim kanallarn iletmek iin bavurulan yollar ortaya koy
mak yer almaktadr.
3. Kodlar ve gstergelerin iinde iledii kltr: Kltrn
kendi varoluu ve biimi de bu kodlarn ve gstergelerin kullan
mna baldr.
Gstergebilim bylece, dikkatini ncellikle metne yneltir.
Dogrusal sre modelleri metne sreteki diger aamalardan daha
fazla nem atfetmezler: aslnda bir ogu hemen hemen hibir yo
n mda bulunma kszn metni atlayp geer. lki yaklam arasndaki
en byk farkllklardan birisi budur. Dier bir farkllk ise alcnn
konumu konusundadr. Gsergebilim, alc ya da okuyucunun bir
ok sre modelinin iddia ettiinden (Geber'in modeli bir istis
nadr) ok daha etkin bir rol oynadn kabl eder. Gstergebilim
'alc' terimi yerine (fotogr::i'ca ve resimde bile) 'okur' terimini ter-

62
l 'i l eder, nk 'okur' terimi ok daha nemli bir etkinlii ifade
der ve dahas , okuma grenilen bir eydir, yani okurun kltrel
lcneyimi tarafnda n belirlenir. Okur kendi deneyimlerini, tutumla
r ve duygularn met ne tayarak metnin anlamlandrlmasna
dogrudan katkda b u lu nur.
Bu blme, karmak anlam sorunuyla ilgilenen balca yak
lamlarn bazlar inceleyerek balamak istiyorum. Ardndan an
lamn olutunlmasnda gstergelerin oynad rollere deinecek
ve stergeleri bu ilevi yerine getiri biimlerine gre snflandra
cagn.

Gstergeler ve aulam

Temel knvmmlar

Tm anlam modelleri byk lde birbirine benzeyen bir

yapy paylarlar. Bu modellein her bii de, anlam almalarna
u ya da bu biimde dahil edilmesi gereken geyle ilgilenir. Bu
geler unlardr : l . gsterge, 2. gstergenin gnderme yaptg ey,
J gstergenin kullanclar.
Bir gsterge , kendisinden baka bir eye gndenne ya pan,
duyularmzla kavrayabilecegi niz fiziksel bir eyd ir ve varl, kul
lanclann onu bir gsterge olarak kabul etmeleine baldr. Daha
nce de kull:dgrz bir rnegi, ak a rtrmay yneten mzaye
deciye bir gst e rge olarak ku lak mememi ekmemi ele alalm. Gs
terge burada. fiyat a trdgma gnderme yapa r ve hem benim ta
rafmdan hem de m za yedeci ta rafnda n bu anlamda kabul edilir.
Anlam be n i m tarnfmdan mi.izayede3ciye a ktarlr: a tk iletiim ger
eklemitir.
Bu hhimde ok etkili iki anlam modelinin zerinde durac-<1 -
gz. Birincisi . felsefeci ve mant k C.S. Peirce' n modelidir (ayn
za ma nda Ogde w Richards'n degiik modellerine de bakaca
gz). kincis i , dilbilimci Fe rdinand de Saussure'un modelidir.
Peirce ( i le Ogde ve Richards) gstergeyi, gstergenin gn
derme yaptg eyi ve gstergen i n ku lla nclann bir genin
kesi olarak gr . Her ke diger ikisiyle yakndan ilikilidir ve
ancak dierleriyle ilikileri as dan alalabilir. Saussure biraz
daha farkl bir ya klam benimser. Saussure gstergenin, kendi fi-

63
ziksel biiminden ve agntrdg zihinsel bir kavramdan olutuu
nu ve bu kavramn, d dnyann bir kavran olduunu syler.
Gsterge gereklikle yalnzca onu kullanan insanlarn kavramlar
a raclyla ilikilenir.
Nitekim ARABA szcgnn (ister kat zerinde yazl olsun
ister havadaki bir ses olsun) kendisine bal zihinsel bir kavram
vardr. Baz bireysel farkllklar olsa da , benim araba kavrammla
sizin araba kavramnz hemen hemen ayndr. Aynca, paylalan
bu kavram gerekte varolan bir nesneler snfyla ilikilidir. Bu
ak biimde gr lebilecek kadar aikardr, ancak baz sonnlar da
yok deildir. rnein, kann ve ben bireyin mavi ya da yeil olup
olmad konusunda sk sk tartrz. Oysa ayn dili kullanyor ve
dsal gerekliin ayn parasna bakyoruz: Buradaki farkllk,
szcklerimizi bu gereklie balayan mavilik ya da yeillik kav
ramlarndan kaynaklanmaktadr.

Dil?,er ierim/er

C.S. Peirce

Peirce 0931-58) ile Ogden ve Richards (1923), gstergelerin

nasl anlam yarattklar konusunda birbirine ok benzer modeller
ortaya koydular. Anlam incelemek iin gsterge, kullanc ve d
sal gereklik arasndaki keli ilikiyi modelin zorunlu bir gesi
olarak belirlediler. Amerikan gstergebiliminin kuncusu olarak
kabul edilen Peirce, modelini basite yle aklamaktadr:

gsterge

younlayc
/ nesne

ekil 1 2 : Peirce'm anlam /jeleri

64
 Bir gsterge, baka bir eyin yerine koyulabilme zelliine ve kapa
sitesine sahip olan bir eydir. Gsterge birisine seslenir, yani seslen
dii kiinin zilninde denk bir gsterge ya da belki de ok daha ge
limi bir gsterge yaratr. Yaratlan gstergeyi, birinci gstergenin
yorumlaycs olarak niteliyorum. Gsterge bir eyi, gsterdilJi nes
neyi temsil eder (Zeman'da, 1977).

Peirce'n terimi, ekil 12'deki gibi modelletirilebilir. ki

ulu oklar her bir terimin yalnzca dierleriyle ilikili olarak anla
labileceini vurgulamaktadr. Bir gsterge kendinden baka bire
ye -nesneye- gndermede bulunur ve birisi tarafndan anlalr:
yani kullancnn -yornm/aycnn- zihninde bir etkiye sahiptir.
Yorumlaycnn, gstergenin kullancs olmadn anlamamz ge
rekir. Yorumlayc, Peirce'n baka bir yerde belirttii gibi, 'uygun
anlamlandrc etki'dir, yani hem gsterge hem de kullancnn
nesne ile ilgili deneyimi tarafndan retilen zihinsel bir kavramdr.
OKUL szcnn (gstergenin) herhangi bir balamdaki yorum
laycs, kullancnn bu szce ilikin deneyiminin (onu teknik
bir koleje atfetmeyecektir) ve 'okul' olarak adlandrlan kurumlara
yani nesneye ilikin deneyiminin bir sonucu olacaktr. Bu szck,
kesin olarak tanmlanan bir anlama sahip deildir. Yklenen
anlam, ku llancnn deneyimine bal olarak belirli snrlar ierisin
de deiebilir. Bu snrlar toplumsal uzlamlar (bu durumda ngi
liz dilinin uzlamlan) belirler; bu snrlardaki deiimler, kullanc
lar arasndaki toplumsal ve psikolojik farkllklara izin verir.
Gstergebilim ve sre modelleri arasnda burada anlmas
gereken bir farkllk daha vardr: Gstergebilim modelleri kodlay
c (eucoder) ve kodac (decoder) arasnda bir ayrm yapmaz. Yo
rumlayc, gstergenin kullancsn niteleyen zihinsel bir kavram
dr. Bu kullanc, bir konumac ya da dinleyici, bir yazar ya da
oktr, bir ressam ya da izleyici olabilir. Kodama , kodlama kadar
etkin ve yaratc bir eylemdir.

Ogden ve Ricbards (1923)

Peirce ile dzenli bir ekilde haberleen Ogden ve Richards

bu alandaki ngiliz aratrmaclard. Peirce'n modeline ok benze
yen bir gen anlam modeli trettiler. Onlarn gndergesi Peir-

65
ce'n nesnesine, gndermesi yorumlaycsna ve simgesi de gster
gesine karlk gelmektedir. Onlarn modelinde, gnderge ile gn
derme ve bylece simge ile gnderme dorudan balantldr. An
cak simge ile gnderge arasndaki balant dolayldr ya da atfedil
mitir. Ogden ve Richards'n, Peirce'n modelindeki ekenar iliki
den ayrllar onlar Saussure'a yaklatrr (aaya baknz). Saus
sure da gstergenin dsal gereklik ile ilikisine ok az nem
atfeder. Tpk Saussure gibi Ogden ve Richards da simgeyi merke
zi bir konuma yerletiirler: simgelerimiz dncelerimizi ya da
gndemelerimizi ynetir ve dzenler ve gndermelerimiz de ger
eklik alglamalarmz dzenler. Ogden ve Richards'daki simge ve
gndem1e, Saussure'daki gsteren ve gsterilenin benzeridirler.

gnderge

gnderme simge
(dnce)

ekil 13: Ogden ve Riclards'r anlam Beleri

Snussure

Gstergebilimin kurucularndan birisi Amerikal mantk ve

felsefeci C.S. Peirce ise, dieri phesiz svireli dilbilimci Ferdi
nand de Saussure'dur. Peirce, bir felsefeci olarak, deneyimimizi ve
bizi sara n dnyay anlama sorunuyla ilgilendi. Gstergebilimin,
yani anlamlandrma ediminin nemini ok sonralan kabul etti.
Onun asl ilgisi, gstergeler, insanlar ve nesneler arasndaki yap
sal ilikide ina edildiini dnd anlama ynelikti.
Saussure ise bir dilbilimci olarak ncellikle dil ile ilgilendi.
Gstergelerin (ya da szcklerin), Peirce'daki gibi nesnelerle ili
kilerinden ok, dier gstergelerle ilikileri zerinde younlat.

66
Bu nedenle, Saussure'un temel modeli, Peirce'n modelinden vur
guda ayrlmaktadr. Saussure gstergenin kendisine ok daha do
rudan odaklanr. Saussure iin gsterge, anlam olan fiziksel bir
nesnedir, ya da onun terimleriyle sylersek; bir gsterge, bir gste
ren ve gsterilenden oluur. Gsteren, gstergenin algladmz
imgesidir - kat zerindeki iaretlerdir, havadaki seslerdir. Gste
ilen, gsterenin gndermede bulunduu zihinsel kavramdr. Bu
zihinsel kavram, ayn dili paylaan ayn kltn yelerinin tm
iin otaktr.
Saussure'un gstereni ile Peirce'n gstergesi ve Saussure'un
gsterileni ile Peirce'n yorumlaycs arasndaki benzerlikleri he
men grebiliiz. Saussure, yine de, bu iki genin Peirce'n 'nesne'si
ya da dsal anlamla ilikisiyle Peirce'den daha az ilgilendi. Saussu
re bu konu zerinde durduunda onu anlamla11dn11a olarak ni
telendirir ancak bu konuya karlatrmal olarak daha az zaman
harcar. Saussure'un modeli ekil 14'deki gibi grselletirilebilir.

gsterge

anlamlandma dsal gereklik

gsteren art gsterilen -------
ya da anlam
(gstergenin (zihinsel
fiziksel varl) kavram)

ekil 14: Saussw-e'm adam J1eleri

rnek iin kadn zerine iki ia ret koyacam:

o x

Bunlar, sfrlar ve arplar oyunundaki (tik, tak, to) ilk iki

hamle olabilir, l'u rlurumda kat zerindeki nemsiz iaretler ola
rak kalrlar. Ya da bir szck olarak okunabilirler, bu durumda gs
teren (onlarn grn) ile belirli bir hayvana (kzlk) ait zihinsel
kavrammzdan oluan bir gsterge haline gelir. Benim kzlk
kavramm ile kzn fiziksel gerekligi arasndaki iliki, 'anlam-

67
!andrma' ilikisidir: Bu benim dnyay anlamlandrma, onu anla
ma tarzmdr.
Bunun zerinde srarla duruyorum, nk gsterilenlerin de
gsterenler kadar belirli bir kltrn nleri oldugunu anmsa
mamz nemlidir. Szcklerin, yani gsterenlerin dilden dile de
itii ok aktr. Ancak gsterilenlerin evrensel olduuna ve -
"anlam" ayndr diyerek- eviinin Franszca bir szcn yeriae
lngilizce bir szck koyma gibi basit bir mesele olduguna inanma
yanllgna dmek ok kolaydr. Ne var ki gerekte bu byle de
ildir. kzlkle ilgili zihinsel kavrammn bir Hindistanl ifti
ninkinden ok farkl olmas gerekir. Hintlilerin kz iin kullan
dklar szcn Hinduca okunuunun (gsteren) bana retil
mesi, beni onlarn 'kzlk' kavramn paylaabilecegim bir konu
ma getirmez. Gsterenin her dildeki dilsel biiminin kltre zg
olmas gibi, bir kzOn anlamlandrlmas da kltre zgdr.

Gsterge ve sistem

"kz nedir?" sonsu aldatc biimde basit bir sorudur. Ya da

daha dilbilimsel ya da gstergebilimsel biimde sorarsak, "6kaz
gstergesi ile neyi ifade ediyoruz?" Saussure'e gre bu soru, yal
nzca bu gsterge ile neyi ifade etmedi!Jimizin bilgisi nda ya
ntlanabilir.
Bu , gstergenin nasl anlamlandrma yaptgna ynelik yeni
bir yaklamdr. Saussure ve Peirce arasndaki benzerlik, her ikisi
nin de anlam yapsal ilikilerde aramasndadr, ancak Saussure
yeni bir ilikiyi -gstergelerin ayn sistemdeki diger gstergelerle
iliski sini- ne kartr: Yani bir gstergenin diger gstergelerle ola
slk dahilinde olan ancak gereklemeyen ilikisiyle ilgilenir. Nite
kim, erkek gstergesinin anlam diger gstergelerden nasl ayrt
edildiine bal olarak belirlenir. Dolaysyla , erkek gstergesi bay
vm, i nsnn, ocuk ya da usta anlamna gelmez.

Chanel firmas Fransz yldz Catherine Deneuve'y , parfm

ne incelikli geleneksel Fransz klnn zel bir imgesini vermek
iin setiinde, Ca herine Deneuve sistemdeki bir gsterge haline
geldi. Bir gsterge olarak Catherine Deneuve'nn anlamn belirle
yen, dier gsterge yldzlardr. Catherine Denevue bir Susan
Hampshire (fazla ngiliz), bir Twiggy (fazla gen, moday yakn-

68
dan izleyen, benimsedii moday abuk deitirebilen), bir Brigit
te Bardot (aptal sarn) ve dierleri deildi.
Bu anlam modeline gre, gsterilenler, gereklii anlayabile
ceimiz biimde snflandrmak iin kullandgmz zihinsel kav
ramlardr. Bir kategori ile diei arasndaki snrlar doal deil ya
paydr, nk doa bir parann btndr. Erkek ve ocuk ara
snda biz izene kadar bir snr yoktur ve bilim adanlan, insanlar
ve teki hayvanlar arasndaki snn daha doru bir biimde tanm
lamak iin srekli uramakta lar. Dolaysyla gsteilenlei, bal ol
du klan klt r ya da altkltr tarafndan belirlenen insanlar ret
mektedirler. Gsterilenler, bir kltiin yelerinin birbirileriyle ile
tiimlerinde kullandklar dilsel ve gstergesel sistemin parasdr
lar.
Bylece, herhangi bir gsterilenin gndermede bulunduu
gereklik ya da deneyim alan, yani gstergenin anlamlandnlma
s, bu gerekliin/deneyimin doas tarafndan deil, sistemdeki
birbirleriyle ilikili gsterilenlerin snrlar tarafndan belirlenmek
tedir. Bu nedenle, anlam en iyi belirleyen ey, bir gstergenin d
sal gereklikle ilikisinden ok, o gstergenin dier gstergelerle
ilikisidir. Saussure, gstergenin sistemdeki dier gstergelerle ili
kisine deger adn verir. Saussure'a gre anlam belirleyen aslnda
d.egerd ir.

Gstergebilim ve anlam

Gstergebilim iletiimi -ister kodlayc ister kodac tarafn

dan- iletilerde anlam retme olarak grr. Anlam , iletide dzgn
ce paketlenmi bir biimde bulunabilecek mutlak, sabit bir kavram
deildir. Anlamlandnna etkin bir sretir: gstergebilimciler bu s
rece gndermede bulunmak iin yaratma , retme ya da mzakere
etme gibi fiilleri kullanrlar. Kii ve ileti arasndaki alp vermeyi ifade
eden mzakere etme, bu fiillerin belki de en ku llanl olandr.
Anlam gsterge, yorumlayc ve nesne arasndaki gl etkileimin
bir sonucudur: Tarihsel olarak konumlandrlmtr ve zaman iinde
deiebilir. Hatta 'anlam' terimini terkedip, Peirce'n ok daha etkin
olan "anlamla ndrma edimi" (semiosis) terimini kullanmak yararl
olabilir.

69
 Gsterge kategorileri

Temel kavramlar

Peirce ve Saussure gstergelerin anlam akta rdklar farkl yol

lan aklamak iin abaladlar. Peirce, her biri gsterge ve nesnesi,
ya da gndermede bulunduu ey, arasndaki farkl bir ilikiyi or
taya koyan gsterge kategorisi retti.
Grlntsel gstergroe, gsterge baz ynlerden nesnesine
benzemektedir: onun gibi grnr ya da onun gibi ses kartr. Be
lirlisel gstergroe, gsterge ile nesnesi arasnda dorudan bir ba
lant vardr: bunlar gerekte biribirlerine baldrlar. Simgroe gs
terge ve nesne arasnda ne balant ne d e benzerlik vardr: Simge
nin iletiimde kullanlmasn salayan tek neden, simgenin yerine
getiBi eyi nitelemesi konusunda insanlarn anlam olmalardr.
Fotograf bir grntsel gstergedir, duman atein belirtisel gster
gesidir ve szck bir simgedir.
Saussure belirtisel gstergelerle ilgilenmedi. Bir dilbilimci
olan Saussure, gerekte yalnzca simgelerle ilgilendi, nk sz
ckler birer simgedir. Ancak onu izleyenler, gstergenin fiziksel
biiminin (gsteren) ve onun a,Bntrd zihinsel kavramn (gs
terilen) grntsel (iconic) ya da nedensiz (arbitrary) biimde
balantl olabileceklerini kabul ettiler. Grntsel ilikide gste
ren gsterilene benzer. Nedensiz ilikide, gsteren ile gsterilen
arasndaki ilikiyi belirleyen ey, kullanclar arasnda varolan uz
lamlardr. Saussure'un gsteren ve gsterilen arasndaki grant
se/ ilikiler ve nedensiz ilikiler diye adlandrd ey, Peirce'n g
r2ntt1sel gstergelerine ve simgelerine tam olarak karlk
gelmektedir.

Diger ierim/er

Saussure ve Peirce, dilbilim ve felsefe gibi farkl akademik ge

leneklerde altysalar da, gstergebilimi anlamada gstergenin
merkezilii konusunda anlayorlard. tik yaplmas gerekenin, e
itli gstergelerin snflandrlmas olduu konusunda da anlayor
lard. Saussure bunu, gsterenin gsterilenle ilikisi baznda, Peir
ce ise gstergenin nesneyle ilikisi baznda yapt.

70
 Peirce ve gsterge

Peirce gstergeleri gruba ayrr - grntsel gsterge, be

lirtisel gsterge ve simge. Bunlar da bir gen zerinde modelle
irilebilir (ekil 1 5). Peirce bu modelin, gstergelerin dogas konu
sundaki en kullanl ve en temel model olduuna inanmtr:

Her gsterge nesnesi tarafndan belirlenir. Birinci olarak, gsterge

nesnesinin niteliini paylayorsa onu bir grntsel gsterge olarak
adlandrmaktaym; ikinci olarak, gsterge bireysel varoluu iinde
tekil nesneye gerekten baml ise onu bir belirtisel gsterge diye
adlandrmaktaym; nc olarak, bir gstergeyi simge olarak adlan
drdmda, bununla, uzlam sonucu hemen herkesin az ya da ok
ayn kesinlikte anlayabilecei bir nesneyi nitelendirdiim anlala
caktr. (Zernan'da, 1977)

Bir gnlnttlsel gsterge nesnesiyle benzerlik tar. Bu benze

yi grsel gstergelerde ogu kez ok daha aktr: Teyzemin fo
tograf, harita , kadn ve erkek tuvaletlerini simgeleyen yaygn grsel
gstergeler birer grntsel gstergedirler. Ancak grntsel gs
terge szsel de olabilir: Dogal seslerin taklit edilmesi (onomatopo
eia) grntsel gsterge dili oluturma giriimidir. Tennyson,
"yal kara-aalardaki anlarn vzldamas" dizesinde szcklerin
sesini anlarn sesine benzetir. Bu, grntsel gstergedir. Beetho
ven'n "Pastoral" Senfonisi, doBal seslerin mzikteki grntsel
gstergelerini ierir. Baz parfmlerin cinsel uyarya yol aan hay
vansal kokularn yapay grntsel gstergeleri oldugunu dne
biliriz. Peirce'n gsterge-nesne-yorumlayc modeli, geleri ara
sndaki ilikinin soyut yapsn somut bir biimde yeniden ret
meye kalktB iin bir grntsel gstergedir.
Bir belirlisel gstergeyi aklamak da ayn ekilde basittir. Be
lirtisel gsterge nesnesiyle dogrudan varolusal baglants olan bir
gstergedir. Duman atein bir belirtisel gstergesi; haprma so
uk algnlgnn bir belirtisel gstergesidir. Eger sizinle bulumak
istersem, beni tanmanz iin size bykl oldugurnu ve yakama bir
san gl takacam syleyebilirim; sonuta bym ve san gl
benim belirtisel gstergelerimdir.

71
 grntsel gsterge

belirtisel gsterge <

..e-------------- simge

ekil 1 S. Peirce'n g6sterge trleri kategorisi

Bir simge. nesnesiyle balants uzlama, anlama ya da kural

sonucu olan bir gstergedir. Szckler genelde simgedirler. Kzl
ha iareti bir simgedir. Rakamlar simgedirler -2 eklinin bir ift
nesneye gndermede bulunmas iin hibir neden yoktur: bunun
byle olmasn salayan, kltrmzdeki uzlamlar ya da kural
lardr. Roma rakam il ise aka grntsel bir gstergedir.
Bu kategoriler ayr ve farkl deildirler. Bir gsterge eitli tr
lerden olumu olabilir. rnein ekil 16'daki trafik iaretini ele
alalm. Knnz gen bir simgedir -Karayolu kurallarna gre
"uyar"y ifade eder. Ortadaki ha bir grntsel gsterge ve simge
kanmdr: biimi ksmen nesnesinin ekli tarafndan belirlendii
iin griintsel gstergedir, ancak ayn zamanda simgeseldir de,
nk onu bir 'kilise' ya da 'h;-stane' olarak degil de bir 'kavak'
olarak anlamamz iin kurallar bilmemiz gerekir. Bu gsterge,
gerek yaamdaki bir kavaa yaklatmza iaret ettii iin ayn
zamanda bir belirtisel gstergedir de. Bir Karayolu kurallan kitap
nda ya da elinizdeki bu kitapta basl olduunda artk belitisel
gsterge deildir, nk nesnesiyle fiziksel ya cfa u zamsal balan
tsn yitim1itir.

ekil 16: Grntsel-belitisel -

simgesel gste'8e

72
 zmleme

lkinci ve nc levhadaki karikatrleri zmleyerek, Peir

' <''n gsterge kategorilerinin aklama gcn snaya biliriz. Kari
katrler, basit, dogrudan aralar arac lgyla zengin bir enfonnas
yon tamaya alan ileti rnekleridirler -karmak gsterilenler
d n basit gsterenler ku llan rla r.

Levha 2: ASQUITH (ghi uaga uula sykr): "Hayr - im lir11-

da 'l Prolesala r konswda JCzla e11diele11111e . r11cak gzlerini de
Black Cou11ty'de ayrma. Bu "ilkede kan dkll111esi11<' ve iddee izin
wmeyecegiz, ki zate11 !lristiyan dini de /.Ju1111 em retmektedir. 11 Will
Dyson, Dail)' Herald, 1 9 Haziran 1 9 1 3 .

73
 ki numaral levha, lrlanda sorununa, lkenin i ksmlarnda
ki endstriyel huzursuzlua , yasa ve dzene ve dnemin liberal
hkmetinin tutumuna ilikin bir iletiyi aktarmak iin karlkl ko
nuan iki kiiyi geleneksel karikatr uzlam iinde kullanyor.
Sagdaki kii Babakan Asquith'dir. Onu yz iziminden tan
yoruz: bu g6rntsel bir g6stetBe:f, yani biimi nesnesinin (Asqu
ith'in kendisi) grn tarafndan belirlenmektedir. Babakan'n
ellerinin cebinde olmas farkl trden bir gstergedir. Cebindeki
ileriye dnk elleriyle, arln topuklarna vermi haliyle souk
kanlla iaret etmekte oldugu kabl edilebilir. Dumann atein,
krmz beneklerin kzamn belirtisi alnas gibi fiziksel duru da
duygusal durumun belirlisel gstetBesidir. Babakann ileriye kk
gbei de hafif bir farkllkla bir belirtisel gstergedir. Bu, dzde
Bimeceye yaklaan bir belirtisel gstergedir (5. blmde dzde
Bimeceye baknz). Alktan lmek zere olan bir bebein foto
rafnn nc Dnya yoksulluunun belirtisel gstergesi olabil
mesi gibi, iman bir gbek de refahn ve t ketimin belirtisel gs
tergesi olabilir. (Black Country'nin grevdeki reticileri betimlenmi
olsaydlar, galiba zayf ve a olarak izilirlerdi). Ama Asquith'in
kendisi olduka imand. Bu nedenle gbek gntsel gsterge
boyutuna da sahiptir. Sarkk enenin de, ahlaki bir zayfla ve
ke iaret eden ayn trden bir grntsel ve belirtisel gsterge
olduunu dnyorum. Bu benim gstergeye ilikin yorumum.
Ancak, bu yorumu benimle paylap paylamayacanz konusun
da Asquith'in gbeine ilikin yorumum kadar emin deilim.
Karikatrist Dyson, grntsel ve belirtisel gstergelerin nem
li bir zelliini kullanyor. Bu tr gstergeler beraberlerinde ger
eklii tarlar, nk farkl bir biimde olsa da nesneleriyle do
rudan balantldrlar. Bu gstergeler, "nesne gerekten byle, yo
rumunuz benim gstergemden ok sizin nesneye ilikin deneyimi
niz tarafndan biimlenmekte. Benim gstergem size yalnzca nes
nenin kendisini anmsatyor ya da nesnenin bir yansmasn n
nze getiriyor" der gibi grnmekteler. Bunlar, simgesel, rnein
szsel bir betimlemenin yapabileceginden daha buyurgan bir bi
imde Asquith'in gerekten soukkanl, rahat ve refah iinde oldu
unu ima ediyorlar. Bu olguya 6. blmde haber fotoraflarn in
celerken tekrar dnecegiz.
Martin Walker (1978), bu blmde yer verilen karikatrlerin-

74
de "polisin budalaln ve korku veren grntsn" eletirmek
tedir. Yorum retmek iin, gsterge ve nesne a rasndaki grnt
sel ve belirtisel gsterge ilikileri ile, okurun polise ilikin toplum
sal deneyimini birletirmeyi deneyebilirsiniz.
Gould'un karikat r (3. levha) iin de benzer bir zmleme
yaplabilir. Burada Kayzer Bili, bir ailenin gmlerini (Srbistan ve
Belika) alarken gsteriliyor. Pencerede, hrsz yakalamak zere
olan ve byklannn fa vorileriyle birlemesinden dolay John Bull ol
duu anlalan bir polisin glgesi gnmektedir. Polis Britanya , Av
npa'nn gvenliini hrsz Almanya'ya kar koruyacaktr.
Gm aka Srbistan ve Belika'nn bir simgesidir. Ancak,
gsterge ve nesne arasndaki bu ilikiye dair nceden varolan bir
anlama yoktur. Bu nedenle Gould, bu anlamay yaratmak iin
dier simgeleri, SIRBlSTAN ve BELKA szcklerini kullanmak
zorundadr. Bu szckler elbette a nlam ifade etmektedirler, nk
bu szcklerin Avnpa'nn belirli lkelerine gnderme yaptklar
konusunda bir anlama sz konusudur. Uzun favoriler ise John
Bull'un belirtisel gste1;gele ridir ve John Bull Britanya'nn simgesi
dir (Bu konuda doal olarak bir anlama sz konusudur - John
Bull'un Britanya'y temsil ettii konusunda hepimiz anlayoruz).
Gntsel ve belitisel gstergeler ile simgelerin karmak
bir birleimi olan bu karikatr, benim yaptmda n daha ayrntl
bir zmlemeyi gerektimektedir. Peirce'n gsterge kategorileri
ile Jakobson'un eretileme ve d zdeginece kuramn karlatr
ma olana bulacanz 6. blm okuduktan sonra bu blme
tekrar dnnz.

Saussure ve gste1;ge

Saussure'un gsterge zmlemesi, 'anlanlandnnay' , yani

gsterilenin gereklikle ilikisini ya da Peirce'n gsterge nesne
ilikisini ikinci plana iter. O ncelikle gsteren ve gsterilen ile bir
gstergenin dier gstergelerle ilikisi zerinde dunr. Saussure'un
'gsterilen' terimi, Peirce'n 'youmlayc' teimiyle baz benzerlik
ler gsterir, ancak Saussure gsteren-gsterilen ilikisi iin asla
"etki" teimini kullanmaz: ilgisini asla kullanclar alanna ynelt
mez.

75
 Levha 3: "Kayzer Bili", Francis Gou ld , the Westminster Gazelle.
Austos 1914.

Saussure'un gsteren ile gsterilen ilikisine ynelik ilgisi, Av

upa gstergebilim geleneginde varolan bu yndeki byk bir ilgi
ile balantl olarak geliti. Saussure aslnda bir dilbilim kuram ge
litirmek iin ugrat ve gstergebilim adn verdigi olas bir al
ma alanndan sadece ksaca szetti:

Toplumdaki gstergelerin yaamn aratmcak bir bilim dal dle

yebiliriz. . . Onu Yunanca semeion'dan (gsterge) gelen gstergelilim
olarak adlandryonz. Bu bilim dal bize gstergelerin nelerden
olutuunu ve onlar hangi yasalarn ynettiini retecektir. Henz
varolruad iin nasl bir bilim olacan syleyemeyiz: Anca k varol
ma hakkna sahiptir; yeri ileide temin edilecektir. Dilbilim bu genel
bilimin yalnzca bir parasdr ve gstergebilimin kefedecei kural
lar belki de dilbiline uygulanabilir olacaklar. Bylece dilbilim kendi
sini iyi tanmlanm bir insani bilim alanna balanm bulacak (Co
urse, 16; Course, 33)

76
 Saussure olduka kapsaml olan bu gstergeler bilimiyle u
rama iini ardllarna brakt. (Tesadfen bunlar daha ok Fran
sa'da altlar ve gstergebilim (semiology) terimini kullandlar).

Gstergenin gdlenmesi

Pierre Guiraud (1975) ve Roland Barthes (1 968, 1 973) Saussu

re'u izleyerek onun dncelerini gelitirdiler. Guiraud ve Bart
hes'n zmlemelerini kavrayabilmek iin bir dizi yeni terimi
renmemiz gerekmektedir. (Gelimekte olan bir alma alannn
en zorlayc boyutlarndan birisi, yaratt zel terimlerin (jargo
nun) miktardr. Yeni yazarlar yeni szckler bulma eilimindedir
ler ve yalnzca bir bilim iyi bir biimde ina edildiinde tem1inolo
jisi de yerleir ve genel kabul grmeye balar. Ancak burada,
otoriteler bilimin ad zerinde bile anlaamyorlar). Gsteren ve
gsterilen arasndaki ilikiyi aratrrken kullanlan balca terimler,
nedensiz (arbitrmy), gn1ntsel, gdleme ve smrlamadr ve
bunlar biribirlerine sk skya balantldrlar.
Gstergenin nedensiz doas, Saussure'e gre, insan dilinin
kalbiydi. Saussure bu terimle, gsteren ile gsterilen arasnda zo
runlu bir iliki olmadn ifade etti: ilikiyi belirleyen, kullanclar
arasndaki uzlamlar, kurallar ya da anlamalardr. Dier bir deyi
le, Saussure'n nedensiz diye adlandrd gstergeler tam da Peir
ce'n simgelerine denk dmektedirler. Peirce gibi Saussure da
bunun en nemli ve en gelimi kategori olduunu dnyordu.
Grntsel terimini daha nceden tanyoruz. Saussurecular
bu terimi Peirce'n kulland anlamda kullanrlar: yani, grntsel
gstergede gsterenin biimi gsterilen tarafndan belirlenmekte
dir.
Gtidt1leme ve snrlama terimleri gsterilenin gstereni belir
leme derecesini betimlemek iin kullanlrlar: bu iki terim kolaylk
la birbirlerinin yerine kullanlabilirler. Olduka gdlenmi bir
gsterge tam bir grntsel gstergedir: Bir fotoraf bir yol iare
tinden ok daha fazla gdlenmitir. Nedensiz bir gsterge gd
lenmemitir. Ya da, gsterilenin gsteren zerindeki etkisine gn
derme yapmak iin snrlama terimini de kullanabiliriz. Fazla
gdlenmi gsterge, gsterilenin gstereni fazla snrlad gs
tergedir.

77
Levha 4. Kadn Gstergeleri

78
79
 Bir erkein fotoraf olduka gdlenmitir, nk fotorafn
(gsteren) nasl grndn belirleyen ey nde erkein ken
disinin nasl grnddr. (Fotoraf etkisi ereveleme, odak
lama, klandrma, kamera as- son gstergede nedensiz bir e
retir). Yaglboya bir portre, bir fotoraftan daha az kesin grnt
sel bir gstergedir ya da daha ok nedensizdir ya da yle olabilir -
portre daha az gdlenmitir. Yine bir karikatr (rnein 2. levha
daki Asquith'in karikatr) bir fotoraftan daha az gdlenmitir:
Karikatrist nesnesinin grnn istedii gibi izmekte zgr
dr; daha az snrlandnlnutr. Grntsel eyi olduka ieren
"Erkein" yerine geecek daha az gdlenmi, ok daha nedensiz
gstergeler a ryorsak, bir ocuun kibrit pleriyle yapt adama
ya da erkekler tuvaletinin kapsndaki gstergeye bakabiliriz. G
dlenmemi nedensiz gsterge ERKEK szcnn kendisi ya da
((f) simgesidir. Drdnc levha bunu deiik derecelerde gd
lenmi gstergelerin bir kolaj ile betimlemektedir. Daha az gd
lenmi gstergeler bizim iin daha nemlidirler, nk kullancla
rn uzlamlar zerinde anlam olmalar gerekir: gsterge, uzla
mlar olmakszn anlam kazanamaz ya da tmyle yanl koda
mna maruz kalr. (ileride baknz).

Uzlam

Uzlam ya da Peirce'n terimiyle alkanlk, iletiim ve anlam

landrmada nemli roller oynar. En biimsel dzeyde bunlar ne
densiz gstergelerin ileyi kurallarn tanmlayabilir. KED gster
gesinin bir giyim eyasna deil, drt ayakl bir hayvana gnderme
yaptna ilikin biimsel bir uzlam vardr. KEDLER FARELER
AVLAR: bu gramer yapsnda yer alan gstergenin anlamn belir
leyen biimsel bir uzlam vardr: birinci szcn ikinci szc
avlad konusunda hemfikiriz. Aynca, szcklerin sonundaki -ler
taklarnn oulluu ifade etmesi de u zlamsaldr.
Ancak daha az biimsel, daha az ak ifade edilen uzlamlar
da vardr. Deneyimlerimizden, televizyondaki ar ekimlerin iki
eyden birini "ifade ettiini" rendik: Bir becerinin ya da hatann
(zellikle spor programlarnda) incelenmesini ya da gzelliin tak
dir edilmesini. Bazen, kadnlarn cimnastik programlarnda olduu
gibi her ikisini birden de ifade edebilir. Benzer gstergelerle ilgili

80
deneyimlerimiz, yani uzlamlarla ilgili deneyimlerimiz u ygun e
kilde tepki vem1emizi mmkn klar. -Agr ekimin, insanlann
durup dururken a niden yavaladklarn ifade etmedigini biliriz ve
ierikle ilgili deneyimimiz bize gzelligi mi takdir etmemiz gerekti
gini yoksa hareketteki beceriyi mi degerlendinnemiz gerektiini
syler.
Bazen bir gstergedeki uzlamn ve grntselligin oynad
greceli rolleri -yani bir gstergenin gerekte ne kadar ok gd
lendigi ya da snrlandrldn- belirlemek zordur. Kamerann bir
kiinin yzn ok yakn ekime alnas, u zlamsal olarak o kii
nin ok gl bir duygu deneyimlediini ifade eder. Uzlamsal
olarak, bu hareketin yzmz aniden onun yzne yaptrd
mz ifade etmediini biliyoruz. Bu yakn ekim, o anda ilgimizin o
kiinin zerinde yogunlamasru temsil eden ya da bunu yeniden
reten grntsel geyi de ierir.
Bir gsterge grntsel de olsa belitisel de olsa onu anlamak
iin u zlam zonnludur. Bir fotograf ya da hatta balmumundan
yaplma gerek boyuttaki bir insan heykelini nasl anlayacagmz
renmeye gereksinimimiz vardr. Uzlam, gstergelerin toplum
sal boyutudur: Bir gstergenin uygun kullanna ya da ona veri
len yanta ilikin kullanclar arasndaki bir anlamadr. Uzlamsal
boyutu olmayan gstergeler tmyle zeldirler ve bu nedenle de
iletiim deerleri yoktur. Bu nedenle, nedensiz ve grntsel gs
tergeler arasndaki ya da simgeler ile gntsel/belitisel gster
geler a rasndaki aynn farkl kategoriler olarak deil, bir gsterge
ler lei zerindeki farkllama olarak dnmek bize daha ok
yardmc olabilir. lein bir ucu nda tmyle nedensiz gsterge,
yani simge yer almaktadr. Dier ucunda ise pratikte asla varolma
yan, saf grntsel gsterge bulunmaktadr. Gsterge izelgesini
ekil 17'deki gibi grselletirebiliriz.
<:-
uzlam derecesi

nedensiz gii ntsel

gdlenme ya da
snrlanma derecesi
-:;:...
ekil 17: Gldlenme lej1i

81
 lein sol ucundaki gstergeler, yzde yz nedensiz, uzla
msal, gdlenmemi, snrlandrlmam gstergelerdir. Orta bl
gedeki gstergeler, gdlenme derecelerine gre yerletirilen kar
mak gstergelerdir. Bu nedenle, bir karayolundaki kavaklar
gsteren hal bir karayolu iareti, kavaklar gsteren bir haritaya
gre daha solda yer alr. Karayolu iaretindeki ha yzde altnu
nedensiz, yzde krk grntsel bir gsterge iken, kavaklar gs
teren haritadaki ha yzde otuz nedensiz yzde yetmi grntsel
bir gstergedir. Ve gstergeler tmyle grntsel gstergeler ha
line geldike bunlar lein sana doru kaydrmanuz gerek
mektedir.

Gstergelerin dzenlenmesi

Temel kavramlar

Saussure gstergelerin kodlar iinde dzenlendii iki yol be

lirledi. Bunlardan biincisi paradigma/ardr. Bir paradigma, ile
rinden bir tanesinin kullanlmak zere seildii bir gstergeler diz
gesidir. Karayolu iaretlerinin ekilleri -kare, daire, gen- bir
paradigmay olutuur. ekillerin iinde yer alan simgeler dizgesi
de bir paradigmay olutuur. Saussure'un belirledii ikinci yol ise
dizimseldir (syntagmatic). Bir dizim (syntagm), seilen gsterge
lerin birletirildii iletidir. Bir karayolu iareti bir dizindir: seilen
bir eklin seilen bir simgeyle birleimidir. Dil asndan bakarsak,
bir dildeki szck dagarc bir paradigmay; bu dilin szcklein
den oluan bir cmle de bir dizimi olutunnaktadr. Bu nedenle,
btn iletiler (bir paradigmadan) seim yapmay ve (bir dizimde)
birletirilmcyi gerektirirler.

Diger ierim/er

Saussure'un, bir gstergenin anlamn esasen onun dier gs

tergelerle ilikisinin belirlediini srarla ileri srdn anmsama
mz gerekir. Saussure'u Peirce'dan radikal bir biimde ayran bu sav,
Saussure'un dilbilimsel ilgisini yeterince ak bir biimde ortaya ko
yuyor. Saussure, bir gstergenin dier gstergelerle girebilecei ba
lca iki ilikiyi paradigma ve dizim terimleriyle betimlemektedir.

82
 Paradigmalar

tk nce paradigmalar ele alalm. Bir paradigma bir dizgedir.

Seim bu dizge iinden yaplr ve bu dizgeden yalnzca bir tek
birim seilebilir. Alfabedeki harfler basit bir paradigma rneidir.
1 Ja rfler yazl dilin paradigmasn meydana getiirler ve bir para
digmann iki temel zelliini gsterirler:
1 . Bir paradigmadaki tm birimlerin ortak zelliklere sahip
olmalar gerekir, yani o paradigmaya aidiyeti belirleyen nitelikleri
paylamak zorundadrlar: M'nin bir harf olduunu ve bu nedenle
de alfabetik paradigmann bir yesi olduunu biliyoruz. Dahas,
ne 5 rakamnn ne de % iaretinin alfabetik paradigma ierisinde

yer almadn da biliyoruz.

2. Paradigmadaki her birimin, dier birimlerden kolaylkla
ayt edilebilmesi gerekir. Bir paradigmadaki gstergelerin arasn
daki fark, onlarn gsterenleri ve gsterilenleri asndan syleye
bilmemiz gerekir. Bir gstereni dieinden aynnamza yarayan
zelliklere o gsterenin ay111 edic i zellikle1i denir. Bu , daha son
ra zerinde durmamz gerektiren hayli analitik neme sahip bir
kavramdr. En son rneimize ilikin olarak, kt el yazsnn,
harflerin ayrt edici zellikleini bulanklatrdn sylememiz ye
terlidir.
tletiimde bulundugumuz her an, bir paradigmadan seim
yapmamz gerekir. Szckler bir paradigmadr -ngilizce szck
daarc bir paradigmadr. Szckler ayn zamanda daha zg l
dier paradigmalar iinde de snflandrlabilirler: isim ya da fiil
gibi gramere ilikin paradigmalar; bebek dili, hukuk dili, aklarn
dili, erkeke yemin etme gibi ku llanma ilikin paradigmalar; ya da
syle, byle, yle, eyle gibi uyakl szcklerden oluan ses para
digmalar. Bir paradigmada yer alan gstergeleri daha ayrntl bir
biimde zmlemek iin Saussure'cu terim vardr ve bunlar
ounlukla Sn, Sr, Sd diye yazlrlar. Buradaki S, uzlamsal olarak
paradigmaya iaret eder ve -n,-r,-<l ise, paradigmada ki birimleri
gsteren ayrt edici zelliklerdir.
Dier paradigma rnekleri arasnda unlar saylabilir: televiz
yondaki deien ekim biimlei -kesme, soldurma , zincirleme,
silme v.b. ; balklar - ftr apka, kasket, bere, kep ve benzerleri;
oturma odamza dediimiz koltuklarn stili; kullandmz araba-

83
nn tipi, sokak kapmz boyadmz renk. T m bunlar paradigma
dan yaplan seimlerdir ve setiimiz birimlerin anlam byk l
de semediimiz birimlerin anlamlan tarafndan belirlenir. Ksa
ca sylemek gerekirse: "seimin olduu her yerde anlam vardr ve
seilmeyen eyler seilen eyin anlamn belirler."

Dizimler

Bir paradigmadan seilen bir birim normalde dier birimlerle

birleiktir. Bu birleim dizim olarak adlandrlr. Nitekim, yazl bir
szck alfabenin harllerinden yaplan paradigmasal bir seimden
oluan grsel bir dizimdir. Cmle, szcklerin diziminden oluur.
Giysilerimiz; apkalar, kravatlar, gmlekler, ceketler, oraplar ve
benzerlerinin paradigmalarndan yaplan seimlerin bir dizimidir.
Bir oday deme tarzmz sandalye, masa, hal, duvar kad ve
benzerlerinin paradigmalarndan yaplan seimlerin bir dizimidir.
Bir evin plann izen mimar kaplarn, pencerelerin ve benzeri
eylerin ve onlarn konumlarnn bir dizimini karr. Yemek listesi
mkemmel bir sistemin gzel bir rneidir. Her servis (paradigma)
iin verilen seenekler tamdr: her mteri onlar bir yemee d
ntrr: garsona verilen sipari bir dizimdir.
Kurallar ya da uzlamlar dizimlcrin nemli bir boyutudur ve
birimler bu kurallar ya da uzlamlar araclyla birletirilirler. Ku
rallara ya da uzlamlara; dilde gramer ya da szdizimi (syntax),
mzikte melodi (harmani paradigmasal bir seim sorunudur), gi
yeceklerde gzel zevk ya da modaya uygunluk diyoruz. rnein,
siyah ceket , beyaz yakaya takl siyah papyon bir akam yemei
davetinin gstergesidir, ancak ayn papyon kuyuklu ceket ve kv
rlm beyaz yaka ile birlikte taklmsa bir garsonu niteler. Aynca,
bir dizimden seilen gsterge, o dizimdeki dier gstergelerle ili
kisinden etkilenebilir; gstergenin anlam ksmen dizimdeki dier
gstergelerle ilikisi tarafndan belirlenir.
Saussure'a ve onu izleyen yapsalc dilbilimcilere gre gster
geleri anlamann anahtar, gstergelerin dier gstergelerle yapsal
ilikisini anlamaktr. ki tr yapsal iliki sz konusudur: Paradig
masal, yani seim yapma; dizimsel, yani birletirme.

84
 Trafik klan

Basit bir iletiim sistemi olan trafik klarn bu blmde sun

duumuz analitik kavramlarn bir ounu daha anlalr hale getir
mek iin kullanabiliriz. ekil 18, Edmund Leach'in (1974) trafik k
larnn yapsal ilikisini nasl modelletirdigini gsteriyor. Anlam
landrmay tam olarak zmleyeceksek, ie paradigmay (yani
trafik klan paradigmasn) tanmlayarak balamalyz. Kmuz
k burada GENELEV'i ya da K.AYITIA OLUNDUGUNU deil,
DUR'u ifade ediyor. Krmz k tmyle olmasa da, nedensizdir
ya da bir simgedir. Krmz renk, tehlikeye iaret etmek iin ylesi
ne yaygn kullanlr ki, ondaki baz grntsel gelere bakarak
bunu dorulayabiliriz. Km1znn tehlikeye iaret etmesinin nede
ni kann renginin krmz olmas olabilir ya da belki de an fke
veya korku anlarnda gzmzdeki kan damarnn genilemesi so
nucu gzmz "kan brmektedir." Bu yzden , krmz bir kriz
rengidir. Eer km1z, uzlam ve gdlemenin bir karm ile
"dur"u ifade ediyorsa , geide kalan renkler de mantksal bir srayla
onu izleyeceklerdir. "HAREKET ET"in kart DUR olmas gibi,
renk tayfnda da krmznn ka rt yeildir. Renk ayrt edici bir
zelliktir ve yeilin krmzdan ayrt edilmesi ok kolaydr. Eer
sistemde nc bir birime (renge) gereksinimimiz varsa, renk
tayfnda krmz ve yeilin ortasnda yer alan san ya da mavi renge
dogru ilennemiz gerekir. Mavi renk acil servislere ayrld iin se
imimiz doal olarak sar rengidir ya da sanya daha gl bir form
veren kehribar rengidir. Bylece basit bir renk dizimi ortaya koyu
yoruz: Kehribar renginin krmz ile birleimi, emirin ' HAREKET
E1' doultusunda deiecei bir dizimi iaret eder; kehribar rengi
tek bana emrin 'DUR' ynnde deieceine iaret eder. Knruz
nn asla yeille birletirilmemesi ve krmz ile yeilin birbirlerini iz
lememeleri dier kurallardr.
degine
var

ekil 18: Trafik klan

dur git
1
deime
yok

85
 Bu nedenle, sistemde ina edilmi saysz tekrar vardr. Trafik
klan iinde gerekten gereksinim duyulan krmz ktr: Yand
nda DURULACAK, sndnde G1D1LECEK11R. Geici trafik
klan bile yeil rengi de sisteme dahil ederek tekrar yaratrlar. Bu
renk, klarn snmesi durumunda, "klar bozuk" biiminde olas
bir yanl kodamna engel olur. Btn sistem, doal olarak ol
duka yksek oranda tekrara sahiptir, nk kodam hatalarn
en aza indirmek yaamsaldr.

Daba ileri almalar iin neriler

1. Peirce'n modelini deiik trdeki gstergelere uygulayn: rne

in, YAVALA, ANAYOL iLERiDE gibi kara yolu iaretlerine; homoseksel,
ibne, oglan gibi szcklere; skntya iaret eden bir yz ifadesine; soyut
bir resme; birisinin giyim tarzna; 3+8= l l'e. Bu model, yorumun yaratl
ma biimi hakknda size ne sylyor? Gsterge ya da nesne ile ilgili dene
yinimiz, yorumun oluumunda nemli bir rol oynuyor mu? Bunlarn g
receli nemi nasl deiiyor? Benim yorumum sizinkinden ne kadar farkl
ve sizinkiyle ne kadar benzer olmaldr? Gdlenme derecesi, tarttnz
anlam ilikisini ve deiimini belirlemede nemli bir rol oynuyor mu? (Ba
knz, Guiraud, 1 975, s. 25-27). Gstergenin gdlenmesi olgusunu her
ynyle tartnz. Alan tanmlamak iin rnekler bulunuz.
2. Beinci ve 6. levhalar zmleyiniz. Peirce ve Saussure'un kav
ramlann k.llannz ve k"ll llanllklarn karlatrnz. Walker'n yorumla
rnn ne kadar geerli olduunu dnyorsunuz? Bu yorumlar, zaman
farkun yol at klt rel gediin ortadan kaldrluasna yardm edebilir
ler mi? Bunlar her karikat r iin ayn derecede k. llanl mdrlar?
3. Barthes (1973, s . 1 1 2- 1 1 3) glleri bir gsterge rnei olarak k.1.J lla
nr: gl fiziksel bir nesnedir, ancak ben onu sevgilime sunarsam, onu bir
gsterilen ile -romantik ak gsterileni ile- k.atm olurum. Burada gi.il
bir gsteren haline gelnitir, sunulan gi.il ise bir gsterge olnrnnr. Bunu
bu blmdeki OX rneiyle karlatrn. Bu rnekler, Saussure'un gste
ren, gsterilen ve gsterge terimlerini aklamaya ne kadar yardmc olu
yorlar? Bu rnekler bu terimleri bir szck rneinden daha farkl m
aklyorlar? Eer yleyse, niin?
4. Gsterilenlerin nedensiz ve kltre zg olduklarn syleyen ku
ramn ierimlerini her ynyle tartnz. Bu tartma, dnyay kulland
mz dil araclyla anlamlandrrz dncesini aklyor mu? Bu konuda

86
 Levha 5: "AFERiN BELiKA!" F. H. Townsed , Pmcb, 1 2 Austos
1 9 1 4 . Walker ( 1978) yle bir yonm yapar: "Sosisleri ve byk sopasyla
yal zorba bizim Almanlardan nefret etmemizi salarken; cesur, dzgn
giyimli, cretkar gen bizi Belikal dostlarmza sempati duymaya iter. Ka
rikatrdeki bu eli.ii.i nce sonsuz biimde kullanlm ve datlmtr. 1 933
Temmuz'unda Hitler Avusnya'y igal tehdidinde bulunduu nda Pmcb
dergisi Towsend'in dncesini kopya etmitir. Ayn iftlik kapsnn
nnde bu kez cesur Avustuya beklemektedir ve zorba Hitler ayn sopay
sallamaktadr. Ancak, dergi sosisleri unutmutur."

Culler'e (1976 , s. 1 8-29) baknz.

5. Haber fotoraflar \e dergi reklamlar ounlukla belirtisel ve
genellikle de gii ntsel gstergeleri kJ llanrlar. Bu savn douluunu
lmek iin birisinden (ya da her ikisinden) bir mek alarak rnei Peir-

87
 Levha 6: "BiRAZ UMUT" Ilingworth, Puncb, 21 Eyl l 1 938. Wal.ker
(1978) u yorumu yapar: "Alnanlara verilen dnleri yeniden retmede
hem Pwcb dergisi hem de Chamberlain (babakan) byk zorluk ek
mektedl. Avrupa savan eiine gelmiti: Londra'da gaz maskeleri datl
m, Hyde Park'ta siperler kazlmt. Ve ardndan Mnib anlamas yapld
ve zmler karara balandt Bugn dn verenleri aalamamzn nede
ni, sonradan olanlar bilmemizden kaynaklanmaktadu. Oysa o gnlerde
her ey savatan daha iyi gnyordu ve Almanlarn Versay anlamas ko
nusunda hakl ikayetleri olduu kabu l ediliyordu. Ancak, Chamberlain'n
1937 ubat'nda bir buuk milyar sterlinlik silahlanma programn aklad
n hatrla makta yarar var. Savan balayndan itibaren ngiltere her ay
Hitler Almanya's kadar tank ve ondan fazla sava ua retiyordu .

88
ce'n terimleriyle zmleyiniz. (Belki Peirce'n terimlerini bu rneklere
ayn ekilde uygulanabilir bulmayacaksnz.) Szcklerin (simgelerin)
grsel gstergeleri desteklemek iin kullanldklar biimleri aratrnz.
Bu soruya, 6. blm okuduktan sonra tekrar dnnz. Daha ayrntl
bilgi iin baknz, Hawkes (1977, s.1 23-130).
6. Drdnc levhaya geri dnnz. Buradaki gstergeleri gd
lenme derecelerine gre sraya koyunuz ve gdlenme leine (ekil
17) yerletiriniz. Verdiiniz kararlarn nedenlerini aklaynz . Tartmanz
da uzlam, anlama, nedensiz, gr ntsel, gdlenme, snrlama gibi te
rimleri kullannz. Bu tartma srasnda gsteren, gsterilen, simge , belir
tisel gsterge, yorumlayc ve nesne gibi terimlerin de kullanlmasn zo
runlu grebilirsiniz. zel terimleri kullandka verilmek istenen d nce
yi daha iyi anlayacaksnz. Bu levha, kadn gstergeleri paradigmasnn
bir parasdr: levhadaki her bir gstergenin anlam, okurun, paradigma
nn geri kalanna yaknlna ne kadar bamldr? Gilntsel gsterge
niin yzde yz mmkn deildir?
7. Kt el yazsnn kodarnn nasl yaptuuz zrnleyiniz. Kes
tirilebilirlik (birinci blm), alglama (Gebner'in modeli, ikinci blm),
ayrt edici zellikler ve gsteren/gsterilen gibi terimleri ku llannz. Bu ,
bulank bir fotorafn ya da ayn iyi seilemeyen bir fotorafnn okunma
syla ya da grltl bir diskoda birisiyle konumayla ne kadar ilintilidir?
8. Bir cmle ve bir fotoraf seiniz. Her ilcisi de paradigmalardan se
ilen birimlerden ohan dizimlerdir. Fotorafn ve cmlenin anlamn
kavramada paradigmay ve dizimi tanmlamak bize ne kadar yardmc ola
bilir? (baknz, Fiske ve Hartley, 1978, s. 50-8.)
u temel okuma metinlerini yararl bulabilirsiniz: Cller, 1976, s.18-
52; Cherry, 1957, s.1 12-17, 221-3, 265-9; Guiraud, 1975, s. 1-4, 22-9.

89
 4. BLM

KODLAR

Kodlar

Temel kavramlar

Trafik klan zmlememizde zerinde altgmz ey bir

koddur. Aslnda kodlar, iinde gstergelerin dzenlendigi sistem
lerdir. Bu sistemler, bu kodu kullanan toplulugun tm yelerinin
kabul ettikleri kurallar tarafndan ynetilirler. Dolaysyla , kodlarla
ilgili almalarn, iletiimin toplumsal boyutunu sk sk vurgula
mas gerekmektedir.
Toplumsal yaammzn u zlamsal olan ya da toplumun ye
lerince kabul edilen kurallar tarafndan ynetilen tm gnmle
rini "kodlanm" olarak nitelemek mmk ndr. Hukuk kodlar,
grg kodlar ya da rugby kodlar gibi davran kod/an ile anlam
landrmn kodlarn birbiinden ayrmamz gerekmektedir. Anlam
landrma kodlar gsterge sistenleridirler. Bu ayrm yapmakla bir
likte, bu iki kod kategorisinin birbiriyle balantl oldugunu kabul
etmemiz gerekir. Karayolu kodu hem bir davransa) koddur hem
de bir anlamlandnna sistemidir. Bemstein'n almas, insanlarn
kullandklar dili toplumsal yaamlaryla ilikilendirir. Anlamlandr
ma kodlar kullanclarnn toplumsal pratiklerinden kolaylkla ay
rlamazlar.

91
 Ancak biz bu kitapta ikinci kod kategorisi zerinde younla
acaz. Aslnda kod szcn anlamlandrma sistemini ifade et
mek iin kullanmaktaym. Bu tr kodlarn paylatklar bir takm
temel zellikler vardr.
1. Bu kodlar, ilerinden seim yaplan birok birimden (ya
da bazen bir birimden) oluurlar. Bu paradigmasal boyuttur. Bu
birimler (en basit ak-kapal tek-birim kodlar dnda) kurallar ya
da uzlamlar araclyla birletirilebilirler. Bu dizimsel boyuttur.
2. Tm kodlar a nlam tarlar: birimleri, eitli aralarla ken
dilerinden baka bir eye gndermede bulunan gstergelerdir.
3. Tm kodlar, kullancla r arasndaki bir anlamaya ve
paylalan kltrel bir ardyreye dayanrlar. Kodlar ve kltr dina
mik bir ekilde karlkl iliki iindedirler.
4. Ti.im kodlar, tanmlanabilir bir toplumsal ya da iletiimsel
ilevi yerine getirirler.
5. Tm kodlar, u ygun medya ve/veya iletiim kanal aracl
yla aktarlabilirler.
Bu blmde tm bu zelliklerin zerinde duracaz, ama
zellikle nc ve drdnc zellikler zerinde younlaacaz.
3. blmde ikinci zelliin ve 1. blmde de beinci zelliin ze
rinde belirli oranda durduk. llk olarak, bir kodu oluturan birimle
rin doasyla ilgili imdiye kadar yaptmz aklamalar ksaca
zetlemek ve iki yeni terimi -benzeik kodlar ve saysal kodlar
tantmak yararl olacaktr.

Benzeik ve saysal kodlar

Temel kavramlar

Paradigmalarn tmyle birbirine benzer birimlerden olutu

unu ve paradigmalar dierlerinden ayrann ise birimlerin ayt
edici zellikleri olduunu daha nce grmtk. Adlarn iki tr
koda veren iki tr paradigma vardr: benzeik ve saysal. Saysal
kodlar, birimleri (gstereni ve gsterileni) kolaylkla ayrlabilen
kodlardr; benzeik kod ise kesintisiz bir lek zeinde ileyen
koddur. Saysal saat, bir dakikay onu izleyen dakikadan ayrr: ya
be ya da alt dakika geiyordur. Bir benzeik saat kesintisiz bir l
ee sahiptir ve onu "saysal olarak" okuyabilmenizin tek yolu

92
kadrana iaretler koymaktr.
Saysal kodlar anlamak daha kolaydr, nk birimleri kolay
lkla ayrt edilebilirler. Nedensiz kodlar saysaldrlar ve bu zellik
onlar kolaylkla yazmamz ve kaydetmemizi salar. Mzik potan
siyel olarak benzeik bir koddur, ancak notalandrma sistemimiz
mzie ayrt edici zellikler (notalar ve gamlar) vermitir ve byle
ce ona saysal bir kodun zelliklerini yklemitir . Dans ise benze
iktir. Jestler, duru ve mesafe araclyla iler - bunlarn tm de
benzeik kodlardr ve bu yzden kaydedilmeleri zordur. Doa ge
nelde benzemelerden oluur: onu anlamaya ya da snflandrma
ya alrken ona saysal farkllklar dayatrz: rnein, "insarun
yedi evresi" ya da insanlar arasndaki yakn, kiisel, yar-kamusal
ve kamusal mesafeler.

DilJer ierim/er

Anlaml farkllklar ya da ayrt edici zelliklere ynelik bu

aratrma, anlamn metinsel yn asndan olduka nemlidir. Bu
aratrma, nedensiz ya da simgesel kodlarda olduka basit bir s
retir, nk bir paradigmann birimleri biliniyorsa ve zerlerinde
anlalmsa, bunlarn arasndaki farkllklarn tanmlanabilmesi ge
rekir.
Ancak, grntsel gstergelerden oluan kodlar sorunludur
lar. Deitirme testinin, ya da Baggaley ve Duck'n anlamsal ayr
trma almasnn, grntsel iletilerin hangi zelliklerinin nemli
oldugunu belirlemek iin nasl aba harcadklarn greceiz.
Fiske ve Hartley 0 978) bir koddaki "en kk anlamlandnna bii
mi"ni belirlemenin nemini ve karlalan sonmlar ayrntl olarak
tarttla r. Bir haber fotorafna ilikin gstergebilimsel zmle
memiz bu ayt edici zelliklerin sadece ikinci anlamlandrma d
zeyinde nemli olabileceklerini gsterecektir. Fotoraflk kodlar
belirli sorunlar ierir, nk fotoraflk benzeik kodlardan olu
an doay taklit eder grnmektedir. Yine de, anlam aratrmas
anlaml farkllklarn belirlenmesini ve dolaysyla benzeik gerek
lik zerine saysal zelliklein yklenmesini ierir. Saatin yzeyine
altm tane iaret koymamz, gereklie nasl anlam yklediimi
zin bir eretilemesidir.
Gereklik alglamasnn kendisi bir kodlama srecidir. Algla-

93
ma, nmzde duran verilerin anlaml hale getirilmesini ierir: an
laml farkllklarn ve dolaysyla birimlerin -algladmz eylerin
belirlenmesini ierir. Yani, bu birimler arasndaki ilikilerin alg
lanmasn ierir, bylece bunlar bir btn olarak grebiliriz.
Baka bir deyile, paradigmalarn ve dizimlerin yaratlmasn ierir.
Gereklii alglaymz ve anlamamz dilimize olduu kadar kl
trmze de zgdr. Bu anlamda gerekliin toplumsal bir ira
olduunu syleyebiliriz.

Suumsal kodlar

Ama kodlar sadece verileri dzenlemeye ve anlamaya yara

yan sistemler deildirler: lletiimsel ve toplumsal ilevleri de yeri
ne getirirler. Bu ilevlei snflandrmann bir yolu da sunumsal ve
temsili kodlar arasnda ayrm yapmaktr.
Temsili kodlar metinleri, yani bamsz bir varolua sahip ile
tileri retmek iin kullanlrlar. Bir metin kendisinden ve kodlayc
sndan baka bir eyi temsil eder. Bir metin grntsel ya da sim
gesel gstergelerden oluur. Bu kitabn byk bir ksm ve bu
blmn geri kalan ksm temsili kodlardan oluan metinleri anla
maya ayrlmtr. Sunumsal kodlar belirtiseldir; kendilerinden ve
kodlayclanndan baka bir eyi temsil edemezler. lletiimcinin du
rumunu ve halihazrdaki toplumsal konumunu gsterirler.

Szsz iletiim

Temel kavramlar

Szsz iletiim jestler, gz hareketleri ya da ses nitelikleri gibi

sunumsal kodlar araclyla gerekletirilir. Bu kodlar sadece o
ana ve oraya ilikin iletiler verebilirler. Sesimin tonu konuya ve
dinleyicilerime kar o andaki tutumumu gsterir: geen haftaki
duygularm hakknda bir ileti gnderemez. Dolaysyla , sunumsal
kodlar yzyze iletiimle ya da iletiimcinin hazr bulunduu ileti
imle snrldr. lki ilevi vardr.
Birincisi, daha nce de grdmz gibi, belirtisel enformas
yon tamaktr. Bu , konumac ve onun durumu hakkndaki enfor
masyondur ve bu enformasyon araclyla dinleyici, konumac-

94
nn kimliini, duygularn, tutumlarn, toplumsal konumunu ve
dier zellikleini renir. kinci ilevi etkileimi ynetmektir.
Kodlar, kodlaycrun dierleriyle kurmak istedii iliki biimini y
netmek iin kullanlrlar. Belli jestleri, duruu ve ses tonunu kulla
narak arkadalarm zerinde egemenlik kurmay deneyebilirim,
onlara kar alakgnll olabileceim gibi onlarla olan ilikimi de
kesebilirim. Konumamn bittiini ve srann bakasna geldiini
ya da toplanty bitirmek istediimi gstermek iin kodlar kullana
biliim. Bu kodlar bir anlamda hala belirtisel olsalar da, konuma
cdan ok iliki hakknda enfom1asyon aktarmak iin kullanlmak
tadrlar.
Sunun1Sal kodlar temsili iletiler iinde sunulduklar lde su
numsal kodlarn bu iki ilevi temsili kodlar tarafndan da yerine
getiilebilir. Yazl bir metin bir "ses tonu"na sahip olabilir, bir fo
toraf ruhsal bir knty ya da sevinci aktarabilir. Ancak sosyal
psikologlar yalnzca temsili kodlarn yerine getirebildii bir n
c ilevden daha sz ederler. Bu , bilisel ya da kavraysal ilevdir.
Bu , mevcut olmayan eyler hakknda enformasyon ya da fikir ak
tarna ilevidir ve iletiimci ile konumdan bamsz bir ileti ya da
metin yaratlmasn ieir. Szsel dil ya da fotoraflk temsili kod
larn rnekleidirler. Jakobson'un modeli (2. blm) iki kod tr
arasndaki farkllg akla kavuturabilir. Gndergesel ilevi yal
nzca temsili kodlar yerine getirebilirler. Sunumsal kodlar en ok
agn ilevinde ve duygulan aa vurma ilevinde etkilidirler. Her
ne kadar stdilsel kodlar ounlukla temsili kodlarla snrl olsalar
da, bu iki ti.ir kod da estetik ve iliki amal biimde ilemektedir.

Di!Jer ierim/er

nsan bedeni sumnsal kodlarn balca taycsdr. Argyle

0 972) on kodluk bir liste karr ve bunlarn aktarabilecekleri an
lamlar sralar.
1. Bedensel temas: Kime, ne zaman ve nerede dokundugu
muz, ilikilerimiz hakknda nemli iletiler aktarabilir. llgi bir bi
imde, bu kod ve bundan sonraki kod (yaknlk) , deiik kltr
lerden insanlar arasnda e ok farkllaandrlar. lngilizler birbiri
lerine hemen hemen tm dier kltrlerin yelerinden daha az
dokunurlar.

95
 2. Yakmlk: Bakasna ne kadar yaklatmz, ilikimiz hak
knda bir ileti verebilir. Farkl mesafelei anlaml bir biimde farkl
latran 'ayrt edici zellikler' vardr. ayaklk mesafe mahremdir;
sekiz ayaa kadar kiiseldir; sekiz ayan tesi yar-kamusal-dr.
Gerek mesafeler kltrden kltre deiebilir: Araplarda kiisel,
ancak mahrem olmayan, mesafe onsekiz adma kadar kabilir -
bu, bir ngiliz okuyucu iin utan verici olabilir. Orta snfn yakn
lk mesafeleri ii srufnnkinden daha genitir.
3. Ynelme: Kendimizi bakalarna kar nasl konumlandrd
gmz, ilikilerimiz hakknda iletiler yollamann bir baka yoludur.
Birisinin yzne bakmamz ya samimiyetimize ya da kzgnlm
za iaret edebilir; bakasyla doksan derecelik bir ada olmak bir
ibirlii duumuna iaret eder.
4. Gr1m2: Argyle giin ikiye aynr: iradeye bal olanlar
-sa, elbiseler, cilt, bedensel ssler ve makyaj- ve daha az kontrol
altnda tutulabilenler -kilo, boy ve dierleri. Salar bedenimizin en
"esnek" ksmlan olduklarndan, btn kltrlerde oldu ka nem
lidirler: Salarmzn giinn kolayca deitirebiliriz. Grn,
kiilik, toplumsal stat ve zellikle uyumluluk hakknda iletiler
gndermek iin kullanlr. Genler yetikinlerin deerlerine kar
duyduklan honutsu zluklar salar ve elbiseleri ile olduka sk
gsterirler: Ve ardndan bu tr dmanlk iletilerine yetikinlerin
olumsuz tepkiler vermelerinden yaknrlar!
5. Ba bareketleri: Etkileimi ynetmekte, zellikle konumak
iin sra almada kullanlrlar. Bir ba hareketi bakasna konuma
ya balama iareti verebilir; hzl ba hareketleri konuma isteini
gsteriyor olabilir.
6. Yz (fadeleri: Bu kod . ka pozisyonu , gz ekli, az ekli
ve burun delii ls gibi alt-kodlara ayrlabilir. Bunlar eitli bir
leimlerle yzn ifadesini belirler ve bunlarn birleimlerinin ve
anlamla rnn bir "gramer"ini (dilbilgisini) yazmak mmkndr. 11-
gin bir biimde yz ifadesi, diger sunumsal kodlara gre kltr
ler-arasnda daha az farkllama gsterir.
7. Jestler (ya da devimsel iletiim (ki1lesics)}. Eller ve kollar
jestlerin balca tayclardrlar, ancak ayak ve ba jestleri de
nemlidir. Bunlar kamna ile yakn ibirligi iindedirler ve szsel
iletiimin tamamlaycsdrlar. Genel duygusal canlanmaya ya da
zel duygusa l duunlara iarer edebilirler. Aralkl, vurgulu yukar-

96
dan aaya yaplan jestler ounlukla egemen olma abasna ia
ret ederken, daha akc, srekli, dngsel jestler aklama yapma
ya da sempati kazanma arzusuna iaret eder. Bu belirtisel jestlerin
yansra, simgesel jestler de vardr. Bunlar genelde aalayc ya
da mstehcendirler ve belirli bir kltre ya da altkltre zgdr
Ier: V iareti bunun bir meaidir. Aynca, ba veya el iareti ile a
rmak ya da bir eyin biimini tannlamak veya yn gstermek
gibi grntsel trlere yer veren jestleri de anmamz gerekmekte
dir.
8. Duru: Oturma, ayakta durma ve uzanma biimlerimiz s
nrl ancak ilgin anlamlar aktarabilirler. Bunlar ounlukla kiile
raras tutumlarla ilgilidirler: arkadalk, dmanlk, stnlk ya da
aalk duygulan durula gsterilebilir. Duru ayn zamanda duy
gusal durumu , zellikle gerilimin ya da rahatlamann younluau
nu da gsterebilir. llgin ve belki de arta gelebilir ama duru
yz ifadesinden daha zor kontrol edilebilmektedir: Endieyi yz
ele vermese de duru ele verebilir.
9. Gz hareketi ve gz temas: Baka bir insanla ne zaman, ne
kadar sklkla ve ne kadar uzun bir sre gz gze geldiimiz, iliki
miz hakknda ok nemli iletiler gndermenin bir yoludur, zellik
le ilikimizde ne kadar egemen ya da samimi olmak istediimizi
gstermenin bir yoludur. Birisinin gznn iine dik dik bakmak
egemenlie kar basit bir meydan okumadr; gzle flrt etmek sa
mimileme arzusunu gsterir. Konumann banda gzle temas
kurmak dinleyici zerinde egemenlik kurma, dinleyiciyi dikkat
gstermeye zorlama arzusunu gsterir. Konumann sonunda ya
plan gz temas daha samimi bir ilikiye, geribesleme arzusuna,
dinleyicinin nasl bir tepki verdiini grme arzusuna iaret eder.
10. Konumann szslz grlnlmleri: Bunlar iki kategoriye
ayrlrlar.
a- Kullanlan szcklerin anlamn etkileyen brnsel
(prosodic) kodlar. Alaltma ve ykseltme ile vurgulama balca
briinsel kodlardr. "Pazar gn dkkanlar ak" cmlesi sesi alal
tarak veya ykselterek bir saptama, bir soru veya bir inanmazlk
ifadesi haline getirilebilir.

Prosodlc: Szcklerin ykseltme, alaltma veya vurgulama biimle

riyle birlikte brnd anlam kazanma zellii/durumu. (.n.)

97
 b- Konumac hakknda enformasyon aktaran dil-t.esi
(paralinguistic) kodlar. Ses tonu, ses ykseklii, aksan, konuma
hatalar ve konuma hz, konumacnn duygusal durumunu, kii
liini, snfn, toplumsal konumunu, dinleyiciye nasl baktn
gsterir.
Bu sunumsal kodlar aralarna gre snflandrlrlar. Greceli
olarak basittirler, nk paradigmatik boyuttan seim yapmak iin
karlatrmal olarak ok az birimleri vardr ve dizimsel birleim
kurallar ok basittir. Aslnda, bu kodlar Bemstein'n "kstl" kodla
rna ok benzemektedirler.

GeUkin ve lustl kodlar

Temel kavramlar

Kodlarla ilgili bu nl snflandrmay Basil Bernstein yapm

tr (rnein, 1964, 1973). Bemstein toplumsal dilbilimcidir ve al
malarn ocuklarn kullandklar dil zerinde younlatrmtr. Bu
yzden, gelikin ve kstl kod terimleri znde szsel dilin farkl
kullanmlarna uygulanmaktadr, ama biz bunlar dier kod trleri
ni de ierecek ekilde geniletebiliriz. Bemstein'n almas ol
duka byk bir tartma yaratmtr, nk o kullanlan dil trn
kullancnn toplumsal snfyla ilikilendirir ve bunu da eitim sis
temiyle baglantlandnr. Bernstein dilbilimcileri siyaset alanna
ekmitir.
Bernstein, ii snfnn ve orta snfn ocuklarnn konuma
lar arasnda temel farkllklar olduunu buldu ve bu farkllklarn
nedeni olarak unlar ileri srd: ii snf ocuklar kstl kodlar,
orta snf ocuklar ise gelikin kodlar kullanmaya eilimlidirler.
Daha sonralan, baz eletirmenlerinin grmezden geldii bir eyin
zerinde durdu. Bu, toplumsal snfn bal bana belirleyici bir
etmen olmaddr. Gerekte kullanlan kodu belirleyen, varolan
toplumsal ilikiler trdr. Nitekim dar, kapal, geleneksel bir top
luluk kstl kodlar kullanmaya eilimlidir. li snf byle bir top-

Paraltngulstlc: Konumann sessel (ama szsQz) boyutu; bir eyin

sylenme tarz; szs\lz ama sessel davraru; sesin sylenen sz dnda

ki zellikleri. (.n.)

98
luluun rneidir, ama subaylk meslei, hukuk meslei ya da
devlet okullar gibi orta snfa ait kurumlar da bu trdendir: bu
topluluklarn her biri kendilerine zg kstl kodlar kullanrlar.
Modem orta snfa zg daha aka, daha deiken, daha ha
reketli ve daha az kiisel nitelikteki toplumsal ilikiler gelikin bir
dilsel kod retmeye eilimlidir. Bernstein'n son iddias orta snfn
kendi isteiyle kstl bir koddan gelikin bir koda doru ilerliyebil
dii, ii snfnn ise kstl kodlarla kuatlm olduudur.

Diger ierim/er

yleyse bu iki kod trnn zellikleri nelerdir?

1. Kstl kod gelikin koddan daha basit, daha az karmak
tr. Kstl kod daha kk bir szck daarcna ve daha basit bir
szdizimine sahiptir.
2. Kstl kod genelde sze dayaldr ve bu nedenle de sz
sz iletiimin sunumsal, belirtisel kodlarna daha yakndr. Geli
kin kod ise yazlabilir ya da konuulabilir ve bu nedenle de temsi
li, simgesel iletiler iin daha u ygundur.
3. Kstl kod genelde tekrara dayaldr. Uetileri olduka kes
tirilebilirdir ve gndergesel ilevlerden daha ok iliki amal ilev
leri yerine getirmeye uygundur. Gelikin kod ise daha belirsizdir;
konumacya sunduu szsel seenekleri tahmin etmek olduka
zordur. Gelikin kodun gndergesel ilevleri yerine getirme yete
nei daha yksektir.
4. Kstl kod toplumsal ilikiler dorultusunda ynlendiril
mitir; gelikin kod bireyin deiik niyetlerini ifade etmesini kolay
latrr. Yani kstl kod konumaann gruptaki toplumsal konumu
nun belirtisel gstergesidir. Toplumsal ilikileri pekitirir ve
bireysel farkllk gstergelerini snrlandrarak konumac ve grup
arasndaki benzerlikleri vurgular. te yandan, gelikin kod, bire
yin bir grup iindeki konumsal rolnden daha ok kiiliini n
plana karr; konumacnn, kendisi ve dinleyici(ler) arasndaki psi
kolojik farkllk beklentisinin stesinden gelir ve bylece konu
macnn -dinleyicilerden farkl olduu yerde- bireyselliini ifade
etmesini kolaylatrr. Kstl kod -konumacnn dinleyici(ler) ile
paylat- ortaklam (com monality), yani grup yeliini ifade
etmeyi kolaylatrr.
 Dolaysyla, kstl kod ortak varsaymlar, paylalan karlar,
deneyimler, zdelemeler ve beklentiler ardyresine dayanr. Ko
numaclarn bireysel deneyimlerini dile getinne gereksinimini
azaltan yerel bir kltrel kimlie dayanr.
Bu nedenle, konumacnn, kendisine zg anlamlan dinleyi
cilerine aktarmak istediinde gelikin kodlar kullanmas zorunlu
dur. lletiim yalnzca yerel bir ortaklarna deil, ayn zamanda
niyet edilen anlanu ayrntl biimde ilemeye olanak salayan,
paylalan nedensiz bir dil koduna da bamldr.
5. Kstl kodlar szsz kodlarla etkileime bel balarlar. Ger
ekten de, Bernstein bireysel farkllklarn sadece szsz kodlar
araclyla ifade edilebileceini ileri srer: konuma ortaklanu
ifade etmek iin kullanlr. Gelikin kodlar szsz iletiimi nem
semezler. Yaz dilinin hemen hemen tmyle gelikin kodlardan
olumasnn nedeni budur.
6. Kstl kodlar somutu, zeli, burada ve imdiyi; gelikin
kodlar ise soyutlamalar, genellemeleri, yokluu (olmay) ifade
ederler.
7. Kstl kodlar kltrel deneyime; gelikin kodlar biimsel
eitime ve retime dayanr -renilmeleri gerekir.
Konumadaki kstl kodlar tanyabilmek iin Bemstein ke
bandaki bir arkada grubuna kulak misafiri olmann yeterli oldu
gunu belirtir. unlara tank oluruz:
1. Grubun ya da topluluun dnda olduumuzu fark ede-
riz.
2. Konumann greceli olarak kiisel bir konuma olmad
n, bireyselliin ok az olduunu gzleriz: konumada 'siz' ve
'onlar' daha ok yer alrken, 'ben' daha az yer alacaktr; 'yle deil
mi', 'sen ne diyorsun' , 'sen bilirsin' gibi konumacnn ortaklarn
n ifade eden deyimler daha sk kullanlrken, bireycilik ifadeleri
daha az yer alacaktr.
3. Konumann canllna, diriliine tank oluruz. nemli
olan ne sylendii deil nasl sylendiidir. Konumacnn tm
bireysellii ve gerek anlamn ou szsz kodlar ile iletilecektir.
4. Konuma aknn balamsz, kesik kesik olduunu gr
rz. Dncelerin dzenlenmesi mantksal ya da szdizimsel bir
sraya gre deil armlara gre yaplmaktadr.
5. eriin analitik ya da soyut deil; somut, betimleyici ve

1 00
anlatsal olduunu gz.
6. Kstl bir szck daarc ve szdizimi gz.
Bemstein, yukardaki noktalan betimlemek iin aa tabaka
ii snf konumasndan bir rnek verir:

"Bu genler, yani eer etelere taklp orda burda hava atarlarken bir
eyler yolunda gitmeyip de tutup birini soyarlarsa bunu da bence, ite,
byk olmak iin, orda burda kendilerinden konuulsun diye yaparlar.
Syle yanl yaparlar, yle deil mi?"

Kodlar ve deger yarglan

Toplumumuz gelikin kodlara byk deer verir. Okuldaki n

gilizce retimi gelikin, yaz dili zerinde younlar ve onun
hakkn verir. Tm de gelikin kodlar kullanan yksek sanat bi
imlerini takdir ederiz. Bale, biimsel eitimi ve almay zorunlu
klan karmak bir yapya sahip gelikin bir dans biimidir; disko
dans kstldr ve biimsel eitim yerine toplumsal ya da topluluk
deneyimi gerektirir. Halk hikayeleri ve mstehcen fkralar kstl,
entellektel roman ise gelikin kodlar kullanr. Ve byle devam
edebiliriz. Kltrel adan deer atfedilen sanat biimleri hemen
hemen tmyle gelikin kodlar kullanrlar.
Hatta Bemstein'n setii szcklerin -gelikin ve kstl- bile
olumlu ve olumsuz toplumsal deerleri vardr. Ancak, eer Bern
stein'n almasndan azami lde yararlanmak istiyorsak bu
deer yarglarn bir kenara atmalyz. Gelikin kodlar kstl kod
lardan daba iyi degildirler; farkldrlarve farkl ilevleri yerine ge
tirirler. Hepimiz bireyleriz, hepimiz topluluuz ya da grup yesi
yiz. Gelikin ve kstl kodlara ayn oranda gereksinim duyarz.
Coronation Street ve bu trden popler sanat, dank ve farklla
m toplumumuzu , Samuel Beckett'in entellektel, kltrel adan
yksek deer atfedilen bir oyunundan daha ok ortak deneyim
salayarak bir arada tutar. 'Kstl' ve 'gelikin' terimleri betimleyici
ve analitik terimler olarak kabul edilmelidirler: bunlara ilikin
deer yarglarna izin vermek sorunu gizlemekten baka bir ie ya
ramayacaktr.

101
 Geni alan yaynclA (broadcast) ve dar alan
yayncdA (narrowcast) kodlar

Temel kavramlar

Gelikin ve kstl kodlar, kodun kendi dogas ve hizmet ettiBi

toplumsal iliki tr asndan tanmlanmaktadr. te yandan,
geni alan yaynclg ve dar alan yaynclg kodlar ise izleyicinin
dogas tarafndan tanmlanmaktadr. Geni alan yaynclg kodu,
izlerkitle tarafndan paylalan bir koddur: bu kodun izleyicilerin
ayrk yapsn gz nnde tutmas gerekir. te yandan, dar alan
yayncl kodu ise zgl izleyicileri hedef alan bir koddur ve o
gunlukla kullandg kodlarla tanmlanr. Bir opera aryasnn dar
alan yaynclg kodlarn kullandgn syleyebiliriz: opera seven
lere hitap eder. Ama bir pop arks tanmlanmam bir izlerkitleye
hitap etmesi iin dzenlendiinden geni alan yayncl kodlarn
kullanr. Bylece, hem dar alan yayncl ile gelikin kodlar ara
snda hem de geni alan yayncl ile kstl kodlar arasnda ben
zerlikler olduu ortaya kar.

Geni alan yaymclg kod/an: Diger ierim/er

Geni alan yayncl kodlar, kstl kodlarla birok zelliBi

paylarlar. Basittirler, ekicilikleri vardr ve anlalmak iin 'eiti
me' gereksinim duyurmazlar. Geni alan yayncl kodlar top
lumsal kkenlidirler, insanlarn paylatklar eylere hitap ederler
ve insanlar kendi toplumlarna baglamaya eilimlidirler. oun
lukla anonimdirler ya da en azndan yazarlar 'kurumsal'dr:
Coronation Streefin 'yazan' Granada Televizyonu'dur. Yazarlarn
anonim ya da kurumsal olmas geregi, bireysel, kiisel gr a
larnn ifade edilmesini zorlatrr. Geni alan yaynclg kodlan,
bir kltrn kendisiyle iletiimde bulunmasn salayan aralardr.
Stuart Hali (1973a), televizyon izleyicilerinin iletinin hem kayna
hem de alcs olduklarn sylerken benzer bir noktaya iaret et
mektedir. zleyiciyi iletinin kayna olarak grmek elikili gz
kebilir ve bu yzden bu konuyu biraz daha amak gerekmektedir.
zleyicinin geni alan yayncl iletisini biimde olutur
duu sylenebilir. Birincisi ieriktedir. Bir geni alan yayn, gerek-

102
sinim duyduu kitle almlamasn gerekletirmek istiyorsa, genel
ilgi alanlarna deinmek zorundadr. 'yi' bir kitle iletiimci toplu
mun duygularna ve ilgilerine duyarlk gsteren kiidir. Ancak ie
rik iletinin yalnzca ana konusu deil, ayn zamanda konunun ele
alnma biimidir. Bir kltr iinde varolan duygu, tutum, deer ka
lplar o kltrn geni alan yayncl iletileri araclyla sunulur
lar. Bu iletiler, bylece iinde oluturulduklar kltrn iine yeni
den girerler ve bu dnce ve duygu kalplarn beslerler. Kaynak
olarak izleyici, geni alan yayncl ve hedef olarak izleyici ara
snda srekli ve dinamik bir etkileim vardr. Dai/y Mirrorun bi
rinci sayfasyla (levha lb) ilgili zmlememiz, bu dnce ve
duygu kalplarnn, iletinin editryal inasn nasl etkilediini gs
termiti (editrn profesyonelce alglamas araclyla) izleyici ile
tinin gerek anlamda kaynayd.
zleyicinin kaynak olarak ikinci grnm, iletinin biimini
belirleme tarzdr. Bu belirleme en basit dzeyde, yaynclarn eski
yaplarn yeni uyarlamalarn rettikleri 'reete yapmlar'la sonula
nr. zleyicilerin, yaynclarla paylat kltrel bir deneyime daya
nan belirli beklentileri vardr. rnein geni alan yayncl iletile
rinin bir girii, gelimesi ve sonucu olmaldr. Olay bitmemi olsa
bile, ona ilikin haberin bir sonucu olmaldr: doal olaylara ilikin
bir yk ierisinde sunulan balantlarn, en doal olmayan biim
lerde birbirlerine balanmas ve ilikilendirilmesi gerekir. Ayn s
recin izi daha az ak dzeylerde de bulunabilir. Stuart Hali, Con
nell ve Curti 0 976), iinde yaadgmz parlamenter demokrasinin
sahip olduu "gzc" basnn Panomma tr bir programn bii
mini nasl belirlediini gsterdiler. Programn biimi uzlamsald:
temel siyasal partilerin temsilcileri ve 'tarafsz' medya yneticileri
siyasal bir sonnu tartyorlard. Aratrmaclar, politikaclarn ya
yn zamann paylama, komma sras alna tarzlarn, medya y
neticilerinin onlara kar tutumlarn ve davranlarn dikkatlice
zmleyerek tatmann gerek anlamnn tartma konusundan
deil, biiminden karldn gsterdiler. Bunun anlam, parla
menter d emokrasimiz ilemektedir ve medya kurumlar da onun
ilediini kantlamaktadrlar. lzlerkitle bunu zaten 'bilmektedir';
programn 'biimi' bunu kantlamaktadr. Bu biim kodlanm bir
iletidir: bu ileti, uzlansal dizim prariine gre birletirilen releviz
yon davran birimlerinden olumaktadr. Yine bu ileti bir geni

103
alan yaynal kodudur, kstl bir koddur: ve izleyicinin kltrel
deneyimi iletinin kaynadr.
zleyicinin bir kaynak olarak grlebilecei nc yol bu
zmlemenin gelitirilmesidir. Geni alan yayncl kurumsal bir
etkinliktir ve kurumlar ait olduklar toplumlarn bir rndrler.
rnein ngiltere, Amerika Birleik Devletleri ve Rusya farkl top
lumlardr ve dolaysyla farkl yayn kurumlarna sahiptirler. Bu ku
rumlarda her toplumun kendine uygun grd trdeki kiiler a
lr ve bu kurumlar yine o kiiler tarafndan ynetilirler; her bir
kurumun ncelikleri kendi alanlarnn ve toplumlarnn rn
dr ve btn bunlar her kurumun rettii geni alan yayncl t
rn etkiler.
Stuat Hail, izleyicilerin dnce ve duygu yaplan, geni alan
yaynal iletperinin kodlanm yaps ve yayn kurumlarnn yap
lan arasnda gizli ama belirleyici bir iliki olduunu ileri srer.
Bunlarn hepsi birbirlerine bamldrlar ve birbirlerini karlkl
belirlerler.
Fiske ve Hartley 0978) "ozans televizyon" (bardic television)
kavramn gelitirdiler. Bu kavramla televizyonun, ozann gelenek
sel toplumda yerine getirdii yedi ilevi modem bir toplumda yeri
ne getirdiini ileri srdler. Bu ilevler unlardr:
1. Gerekliin doasna ilikin yerleik kltrel oydamann
ana hatlarn ortaya koymak.
2. Baat deer sistemlerini besleyerek ve bunlarn pratikte
ilediini gstererek kltrn birey-yelerini bu deer sistemi
iine sokmak.
3. Kltrn bireysel temsilcilerinin yaptklarn duyurmak,
aklamak, yorumlamak ve hakllatrmak.
4. Kltrn, ideolojilerinin/mitlerinin pratik ve potansiyel
olarak ngrlemez dnya ile etkin meguliyetini onaylayarak ve
glendirerek dnyadaki pratik yeterliliini ortaya koymak.
5. Tam aksi bir biimde, kltrn, dardaki dnyann dei
en koullarndan ya da kltrdeki yeni ideolojik tutumlarn olu
turduu baskdan kaynaklanabilen kimi pratik yetersizliklerini
aa vurmak.
6. zleyicileri, bireysel konumlarnn ve kimliklerinin bir
btn olarak kltr tarafndan gvence altna alnd konusunda
ikna etmek.

104
 7. Tm bunlar araclyla bir kltrel aidiyet duygusu (g
venlik ve ball k> yaratmak.
Btn televizyon iletileri bu ilevleri yerine getirir: izlerkitle
nin yeleri yantlarn kendi zel durumlarna bakarak mzakere
ederler ve bylece kendilerini kltr iinde konumlandnrlar. tleti
ya anonimdir ya da kurumsal kaynakldr: Geleneksel ozan, gn
mz sanats gibi bir birey deil, toplumdaki bir 'rol' idi. Nitekim
bu yedi ilevden hibirisi bireyin farkl niyetlerinin ifade edilmesi
ni iermemektedir. Bu ilevler kitle toplumunda geni alan yayn
cl kodlar, altkltr ya da yerel topluluklarda ise kstl kodlar
tarafndan yerine getirilir. Geni alan yayncl kodlar ve kstl
kodlar arasndaki bu toplumsal ilev benzerlii, bu ikisinin niin
bu kadar ok zellii paylatn aklamaktadr.

Dar alan yaynclg kodum : Diger ierim/er'

Dar alan yayncl ve gelikin kodlar arasnda da benzerlik

ler vardr. Dar alan yayncl kodlar tanmlanm, snrl bir izleyi
ci topluluuna yneliktir: bu snrl izleyici topluluuna katlmak
iin kodlarn renilmesi gerekir. Dar alan yayncl kodlar, pay
lalan bir toplumsal deneyime deil, ortak bir eitimsel ya da en
tellektel deneyime dayandklarndan (ayn za manda snrl bir iz
leyici kitlesi tarafndan anlaldklarndan) kstl kodlardan ayrt
edilmeleri gerekir. Stockhausen'in mzii ya da Radyo 3'deki bir
uzmann konumas dar alan yayncl kodlarnn rnekleridir.
Bu nlar toplumsal ya da stat-ynelimli deil; bireyci ve kii-yne
limlidirler. Dar alan yayncl kodlar, ayet iletiimci daha ok bi
liyor ya da farkl biimde gryor ve hissediyorsa, iletiimci ve iz
leyici arasnda farkllklar yaratrlar. Dar alan yaynclndaki ileti
im sonucunda izleyicinin deimesi, zenginlemesi beklenirken;
geni alan yaynclnn kstl kodlar izleyici iin gven tazeleme
yi ve onaylamay gerekletirirler.
Dar alan yayncl kodlar sekincidir ya da en azndan
toplumda farkllk yaratcdrlar. Sanatta entellekteldirler ve klt
rel adan yksek deer atfedilirler; bilimde etkileyici bir uzman
dili retirler ve uzmanlar kendi uzmanlklarnn belirtisel bir gs
tergesi olarak bu zel dili kullanrlar. Tp ve hukuk mesleklerinin
herkese ak olmamasnn nedenlerinden birisi de kullandklar

105
dar alan yayncl kodlardr. Bir sosyoloun bilinen bir toplum
sal deneyime gndeme yaparken etkileyici bir uzmanlk terimi
kullanmas, onun sokaktaki adamdan farklln, toplumbilimci
lerden oluan bir sekinler grubunun yesi olduunu gsterir. lle
tiim uzmanlar bu duumdan muaf deildirler. Dar alan yayncl
kodlar 'bizim' (kodlar kullanan) ile 'onlarn' (sradan, uzman
olmayan insanlarn) a rasndaki farklln zerinde durarak kitle
toplumumuz iindeki ilevini yerine getirir. Geni alan yayncl
kodlar ise 'bizim' (ogunlugun) aramzdaki benzerliklerin zerin
de durur.

Kodlar ve ortaklau

Btn kodlar ota klama , yani -ierdii birimler, bu birimle

rin seimini ve birletirilmesini salayan kurallar, alcya ak olan
anlamlar ve yerine getirdikleri toplumsal ve iletiimse) ilevler
gibi- temellerine ilikin kullanclar arasnda varolan bir anlama
ya dayanr. Ancak bu anlamaya nasl varld ve bu anlamann
sahip olduu biim nemli lde farkllaabilmektedir. Anlama
ya ulamann nemli yolunu ele alacaz: Uzlam ve kullanm
yoluyla , ak anlama yoluyla ve metindeki ipular yoluyla.

Uzlam ve kullanm

Anlamaya varnann ilk ve en nemli yolu uzlam ve kulla

nmdr. Bununla yazl olmayan, ifade edilmeyen, bir kltrn
yelerinin paylat deneyimden tretilen beklentileri ifade edi
yoruz. Uzlam insanlarn belirli snrlar ierisinde giyinmelerine ya
da davranma larna , televizyon programlarnn ya da konumalarn
genellikle bilinen yollar izlemesine, evlerin ve bahelerinin az ya
da ok yerel ya da ulusal pratiklere uygun olmasna yol aacaktr.
Uzlam tekrara dayanr: kodann kolaylatrr, kltrel yelii
ifade eder, deneyim benzerligine dayanr, gven vericidir. Ayn
zamanda uyumluluk, zgnlkten yoksunluk, deiime kar di
ren de retebilir. Uzlamla vanlan anlamalar her zaman olmasa
da genellikle ifade edilmemilerdir. Yani, gsterenler paradigmas
na kout biimsel bir gsterilenler paradigmas yoktur. rnek ola-

1 06
rak giysi kodunu ele alalm.
Giyinmenin her tr bir paradigma oluturur -kravatlar, gm
lekler, ceketler, pantolonlar, oraplar. Sabahleyin giyinme bir ileti
kodlamadr. Her bir paradigmadan bir birim seeriz ve bir ifade
oluturmak iin bunlar birletiririz. Bu ifade sunumsal , belirtisel
bir kod kullanr ve (1) elbiselei giyenler olarak bizim (2) karla
acamz umduumuz insanlarla ilikilerimize ilikin alglarmz
ve (3) btn gn boyunca ka rlaacamz toplumsal durumlarda
ki konumumuz ya da rolmz hakknda bir anlam a ktarr. Kar
latrmal olara k ok az giysinin tanmlanm bir anlam vardr;
yani kullanclar arasnda bu konuya ilikin ok az ifade edilmi
anlama vardr. Byle bir anlama olduund a , bunlar bir sonraki
balmz altnda ileyeceimiz nedensiz kodlar iinde ele almak
daha uygundur. Kulp kravatlar, niforma lar ya da rozetler bu
tre verilebilecek rneklerdir. Bunlar gsterilenleri anlamn birinci
dzeyi iinde belirtirler: simgeseldirler. Ancak giysi kodu genellik
le belirtisel kodlarla iler. Giyinme tarzmla toplumsal konumumu
gsteriim. Kravat seimim ayn zamanda ruh halimi artrabilir
-'Bugn iimden mavi beyaz benekli kravatm takmak geliyo.
Sanatnn tuhaf giysileri genelde toplumsal u zlamlara duyulan
sayg eksikliini ifade etmenin bir yoludur. Giysilerin belirtisel do
as insanlann kendilerini ok kiisel hissetmelerine neden olur. l
grmesine gelen bir gencin kot pantolon giymesi onu n , 'beni ol
duum gibi kabul etmeleri gerekir: Ben kot pantolon giyen biri
yim' demeye getirmesini ima etmektedir. Belirtisel gsterge, gs
terdii eyin kendisi haline gelmitir. veren bunu firmann uzla
mlarna kar bir meydan okuma biiminde okuyabilir ve bu ne
denle ona i vermeyebilir. Kol pantolon saygszl ve asi nhlulu
u da artrabilir.
Bu yanl anlamalarn nedeni, iverenin ve griimecinin kot
pantolona ilikin farkl altki.ilti.ir deneyimlerine sahip olnalandr.
Eco (1965), farkl deneyimlerden kaynaklanan 'oku ma' fa rkllna
sapkm kodamr nitelemesini yapmaktadr. Bir sanat, ortak kod
lar kullanan tanmlanm bir izleyici grubu iin bir ileti retirken -
yani bir dar a lan yayncl iletisi retirken- izleyicilein mzakere
ettikleri anlam alannn snrl olabileceini bekleyebilir. Bunlarn
kodamlar kodlamaya ok yakn olaca ktr. Ancak bu iletiyi ona
farkl kodlar ykleyen, farkl bir kltrn yesi okursa , sapkn ko-

1 07
dam farkl bir anlam retecektir. Bu sorun zellikle grntsel
gsterge kodlarnda ortaya kmaktadr -szsel diller genelde ok
farkl olduklar iin kodam mmkn deildir. Hayvanlarn tari
hncesi maara resimleri, yerekimi kanununu hie sayan zarif, e
vik hareketleri ifade eder biimde okunmutur: ancak Margaret
Abercrombie (1960) bu resimlerin aslnda yana yatm l hayvanla
rn resimleri olduunu iddia etti. Yaayan hayvanlara duyduumuz
sevgi ve l bedenlere kar duyduumuz tiksinti bizi sapkn bir ko
damna yneltti (baknz, levha 7). Bir kltrn kodlaryla kodla
nan birileti baka bir kltrn kodlar tarafndan kodamna uratl
d. Geenlerde polis ile fabrika nndeki grevciler arasndaki
atmaya ilikin ngiliz haber filmini kullanan bir Rus televizyonu
haber programnn kaydn izledim. Sapkn kodam ok akt.
Medyann, kodlar yaynclarnkinden olduka farkl olabilen
saysz altkltre hizmet vermesi gerektiinden, medya iletilerinin
sapkn kodam bir istisna deil kural haline gelmitir (Eco, 1965).
Kitle toplumu kltrnden sz ettiimizde, szgelimi bir kabile
toplumu kltrne gndermede bulunduumuz zamankinden
daha fazla deien ve kabaca tanmlanan bir kodlar, inanlar ve
pratikler btnn kastederiz. yleyse sapkn kodam, iletinin
kodlanmasnda ve kodamnda farkl kodlar kullanldnda orta
ya kmaktadr.
Kot pantolonlu grmecininki gibi birok durumda, sap
kn kodam kavramn sapkn kodlamay da ierecek ekilde ge
niletmek yararl olacaktr. Sapkn kodlama , farkl kltrel ya da
altkltrel deneyime sahip insanlarn iletiyi farkl okuyabilecekle
rini gremeyen kodlamadr. stelik farkl okumalarn mutlaka
ayplanmas da gerekmemektedir. Bir iletiyi okumann kendisi
kodlaycnn niyetinin aratrlmasn iermemektedir. Gerekten
de, zellikle edebi eletiri gelenei iinde yazarn ima edilen niyeti
konusunda birok verimsiz tartma yapld.

Nedensiz kodlar (ya da mantksal kodlar)

Temel kavram

Nedensiz kodlar basit biimde tanmlanrlar ve kolayca anla

lrlar. Bunlar, kullanclar arasndaki anlamann apak ve tanm-

108
 ,
' .r

' , l!
- ,/
------

,
,, , \ ....... . .,, '
\, "
\ .,,
' , . , ...

''
\"'\ \ l
'
, '
\ - ' ,

N
''\':: \",..
.. , . . -
,,,

p ,,
c
Levha 7: Sapkn kodam. Magara resimleri ve 6/ hayvanlar. Alta
mira maaralarndaki resimlerle ilgili Abbe Breuil'in izimleri (a, c) ve l
hayvanlarn (b, d) fotoraflannn kopyalar. (a) ve (c) ya da (b) ve (d)
zgn kltrn kodlarna yakn dmekte midirler?
(a) koan bir yaban domu zu ,
(b) boazlanm bir domuz. iki fotorafn st ste bindirilmesinden
oluan bir kopya , ayaklar farkl konumlarda,
(c) bren bir bizon,
(d) l bir dii geyik.
Kaynak: Abercrombie (1960).

lanm olduu kodlardr. Bunlar, gsterenler ve gsterilenler ara

snda ifade edilmi ve zerinde anlamaya varlm bir ilikiye
sahip olan kodlardr. Simgesel, dzanlaml, kiid ve duraandr
lar. Matematik mkemmel bir nedensiz ya da mantksal kod kulla
nr. Kodu renenin, '4x7=28'in anlamna ilikin herhangi bir p
hesi olamaz: Sapkn kodam olanakszdr: Kifrel farkllklar
anlam etkilemez: Anlam okuyucu ve metin arasnda mzakere

1 09
edilmez; iletide ierilmitir. Gerekli olan tek ey kodu renmek
tir. Doal giinglerin nesnel, kiid, evrensel olarak a ratrlma
sn konu alan bilim, bulgularn nedensiz, mantksal kodlarla ilet
meye alr. Trafik klan, karayolu kodu, askeri niformalar, fut
bol formalar, kimyasal simgeler nedensiz kodlarn dier rnekle
ridirler.

Diger ieimler

Nedensiz ve uzlamsal olarak tanmlanm kodlar arasndaki

balca farkllklar paradigmalarnn doasndaki farkllklardan kay
naklanmaktadr. Nedensiz kodlar gsterilenler paradigmasyla tam
anlamyla ilikili, tanmlanm, snrl bir gsterenler paradigmasna
sahiptir. Bunlar dzanlamn zerinde dururlar. Uzlaunsal kodlar
ak ulu paradigmalardr: yeni birimlereklenebilir; varolanlar kulla
nm d braklabilir. zerinde a nlalan bir gsterilenler paradigma
sna sahip deildirler. Nedensiz kodlar duraandr ve sadece kullan
clar arasndaki ak anlamalarla deitirilebilirler.
Dolaysyla nedensiz kodlar kapaldrlar: Metindeki anlam
ienneye alrlar ve okuru mzakere srecinde ok ey katmaya
davet etmezler. Yaplmas gereken tek ey kodlarn bilinmesidir.
te yandan, uzlamsal kodlar aktrlar ve okuru etkin bir mza
kereye davet ederler. Uzlamsal kodlarn an trleri estetik kod
lar olara k adlandrlabilir ve bunlar bazen sadece metindeki ipu
lar araclyla kodamna uratlabilirler.

Estetik Kodlar

Temel kavramlar

Estetik kodlar, ok eitli olduklarndan, geveke tanmlan

dklanndan ve ok hzl bir ekilde deitiklerinden dolay basite
tanmlanmalar olduka zordur. Kltrel balamdan nemli l
de etkilenirler: Anlamn ciddi bir biimde mzakere edilmesine
izin verirler ya da mzakereye davet ederler: sapkn kodamlan
normdur. Anlamldrlar; isel ve znel dnyay kuatrlar. Kendi
balarna bir haz ve anlam kayna olabilirler: biem konuya ili
kin bir kavramdr. Nedensiz, mantksal kodlar genellikle gnder-

1 10
geseldirler, estetik kodlar Jakobson'un sayd btn ilevleri yeri
ne getirebilirler.

Dij1er ierim/er

Kullanclarn u zlamsal estetik kodlar zerinde a nlamalarn

salayan, otak klt rel deneyimdir. Kitle sanat ve halk sanat uz
lamsal estetik kodlar kullanrlar; giysi ve mimarlk, araba ve mo
bilya tasarm da u zlamsal estetik kodlar kullanrlar. Bunlar kitle
toplumunun olduu kadar geleneksel bir kabile toplumunun da
kodlandr. Uzlamsal ya da tekrarc olduklar lde basit ve bas
makalp olarak nitelenirler.
Ama estetik kodlar uzlamlar izledikleri gibi onlar bozabilir
ler de: Yeniliki sanat kendi iinde kendi kodamnn ipularn
ieir. Kendi dneminin uzlamlarn bozan sanat, toplumun
kendi almasndaki yeni kodlar reneceini ve bylece onun
'kymetini anlayacakla rn' umar. Avagard sanatn entellektel bir
almas kendisine zg estetik kodlar sklkla kullanacaktr: izle
yiciler kodamnn ipularn almann kendi ierisinde a ramak
zorundadrlar: Sanat ve izleyicilerin paylat tek ey almann
kendisidir. Kitlesel retimin ve kitlesel tketimin egemen olduu
bir kitle toplumunda benzersiz bir sanat almas sadece biricik
oluundan dolay ek bir stat kazanr. Kitlesel mlkiyete ya da kit
lesel tketime sunulmamtr ve bireysel farkllklar ve sekinci
deerleri gsterebilme yeteneinden dolay da olduka yksek
deer atfedilir. Bu daha sonra yksek mali deere dntrlr
(baknz, Benjamin, 1970).

Uzlam yaratma

Yeniliki , uzlamsal olmayan kodlam zamanla ounluk ta

rafndan benimsendii ve bylece uzlamsal hale geldii otak bir
kltrel sre sz konusudur. Buna u zlam yaratma ad verilir. Bu
sre, entellektel bir sanat bieminin, rnein izlenimciliin, do
ann resmini yapmann u zlamsal tarz haline gelene kadar gide
rek daha ok kabul edilir hale gelmesini ierebilir. Ya da belirli bir
altklti.ir iin gelitirilen dar alan yayncl kodu'nun, rnein
jazz'n benzer bir b iimde geni bir kltrel kabul grmesini sala-

111
may ierebilir. Bu gibi durumlarda saf ya da zgn kodun taraf
tarlar geni alan yayncl uyarlamasnn, gerek kodu bozulma
ya urattn syleyeceklerdir.
Bir kodu geni alan yayncl kodu haline getirmek kesinlik
le deiimi ierir: Kusursuz, ustaca bir iletiim, sanat ile izleyici
ayn dar alan yaynclA kodunu paylatklarnda mmkndr,
ancak geni alan yaynclnda bu ne mmkn ne de uygundur.
zleyicilerin ayrkl kodun zel, biricik anlamlardan ok genel
lemelerle ilgilenmesini gerektirir ve iletileri izlerkitlenin uzlam ya
da kltrel deneyim eitliliklerine uydurmak iin sapkn koda
mlarna izin verilir. Bu deiimlerin ktye doAnJ olacan sy
leyebiliriz: uzlam yaratma niteliin drlmesini gerekli klar,
nk 'en kk ortak payda'ya seslenecektir. Bu tr bir yarg ge
erli olabilir, ama bu yargnn gelikin dar alan yayncl kodlar
n ve bireysel farkllklarn ifade edilmesini onaylayan, belirli bir
deer sistemi tarafndan yapldnn da farknda olmalyz. Klt
rel balarn kstl, geni alan yayncl kodlaryla pekitirilmesine
byk nem veren bir deer sistemi, en kk ortak payda ereti
lemesini saldrgan, sekinci ve kusurlu bulacaktr.

Kodlar ve uzlamlar

Kodlar ve uzlamlar herhangi bir kltrn deneyiminin or

taklaa paylalan merkezini olutururlar. Bunlar, toplumsal varo
luumuzu anlamamz ve kendimizi kltrmz iinde konumlan
drmamz olanakl klarlar. Kltrmze yeliimizi sadece ortak
kodlar araclyla hissedebilir ve ifade edebiliriz. ster izleyici,
ister kaynak olalm kodlar kullanarak kendimizi kltrmze
dahil ederiz ve kltrn canlln ve varoluunu srdrrz. Kl
trn etkin, dinamik, canl bir organizma olmasnn en nemli ne
deni, yelerinin bu kltrn iletiim kodlarn etkin biimde kul
lanmalardr.

Daha ileri almalar iin neriler

1. Levha 8'deki kodlarn ve uzlamlarn oynad rol tatnz.

emsiyeler alundr, 'isimsiz' sigaralar da Benson ve Hedges'in 'zel filtreli'
sigarasdr. Bu firma altn kutuyu kendi imgesi olarak kabl ettir.

1 12
Benzer reklamlardan oluan bir kampanya ile de gerekstc biemi
'uzunsal' hale getirmitir. Bunlar size kodlarn ve uzlamlarn toplum
sal ve iletiimse! deneyimle ilikisi hakknda ne sylyor? Bir metnin ko
damnda bu metinle ilikili baka metinlere ilikin deneyimlerimiz (yani
metinleraraslk) ne kadar nemli? Baknz, Guiraud (1975), s.40-4; Fiske
ve Hartley ( 1978) s. 61-62.
,

2. Bir pop arksnn szlerini, bir ak iirinin szleriyle karlat

rn. Bu karlatuma, gelikin ve kstl kodlar ile bunlarn toplumsal ilev
leri zerinde nasl bir k tutmaktadr? Benzer bir kaqlatumay ayn
olayla ilgili haberin popler ve nitelikli gazetelerdeki sunuluu arasnda
yapnz. Deer yargsz zmleme ile toplumsal deer yarglan ieren
zmleme arasndaki fark tartnz. Baknz, Hartley (1982), 2. ve 10.
blii ler.

Levha 8: ''Yagan Sigaralar"

113
 3. Nedensiz (ya da mantksal) kodlar ile estetik kodlar arasndaki
temel farkllklar nelerdir? zmlemenizi ina ederken jakobson'un mo
delini lnllann. Ayrca baknz, Guiraud (1975), s.45-81.
4. Argyle'nin szsz iletiim kodlarndan birini ya da birkan ele
alarak bunlarla ilgili bir 'szck daarc' retmeye aln. zellikle ben
zeik kodlarla balantl olarak ne tr sorunlarla karlayorsunuz? Bu
kodlar ne kadar kii ltre zgdrler? Bunlar gstergelerinin gdlenme
dereceleri asndan tartmak doru mudur? Baknz, Guiraud (1975),
s.88-90; Cornerve Hawthorn (1980), s.50-61.
5. Levha 4'e geri dnn. imgeleri, k-.llandklan kodlar asndan tar
tnz. Bunlar ne kadar uzlansaldrlar? Ne kadar estetiktirler? Bazlar
geni alan yayncl, bazlar da dar alan yayncl kodu mudur? Aracn
kendisi mi (tablo, izim, fotoraf, karikatr) yoksa ara iindeki bir tr m
(pornografik, moda ya da kiisel fotoraflk) anlam tamaktadr? Ya da
bu , uygun kodlar belirlemekte midir - plak bir tabloyu plak bir foto
rafla ayn biimde mi kodayonz?

1 14
 5. BLM

ANLAMLANDIRMA

Saussure'un, gstergenin paradigmasal ve dizimsel ilikilerine

ilikin kuramlar bizi imdiye kadar yalnzca gstergelerin nasl i
lediini anlamaya gtrmektedir. Saussure ncelikle dilsel sistem
le ilgilendi, ikincil olarak bu sistemin gndermede bulunduu ger
eklikle nasl ilikilendirildii zerinde durdu ama bu sistemin
okurla ve onun sosyo-kltrel konumuyla nasl ilikilendirildiine
hemen hemen hi bakmad. Bir cmlenin ina edilebilecei kar
mak yollarla ve cmlenin biiminin cmlenin anlamn nasl be
lirlediiyle ilgilendi, ama ayn cmlenin farkl konumlardaki farkl
insanlara farkl anlamlar tayabilecei gerei zerinde ok az

durdu.
Dier bir deyile, anlamn yazar/okur ve metin arasnda bir
mzakere sreci olduunu tasavvur edemedi. Israrla metnin ze
rinde durdu ve ne metindeki gstergelerin, kullancnn (burada
yazar ve okur arasnda bir ayrm yapmak nemli deildir) kltrel
ve kiisel deneyimiyle etkileim biimiyle ne de metindeki uzla
mlarn, kullancnn deneyimledii ve bekledii uzlamlarla etki
leim biimiyle ilgilendi. Bu mzakereli, etkileimci anlam dn
cesinin zmlenebilecei sistemli bir modeli gelitiren kii,
Saussure'un takipisi olan Roland Barthes'd. Barthes'n kuramnn
merkezinde anlamlandrmann iki dazeyi dncesi yer almak
tadr.

1 15
 Dfwmlam

Anlamlandrmann birinci dzeyi, Saussure'un zerinde al

t dzeydir. Bu dzey, gstergenin gstereni ve gsterileni ara
sndaki ilikiyi ve gstergenin dsal gereklikteki gndergesiyle
ilikisini betimler. Barthes bu dzeyi dzanlam olarak adlandrr.
Dzanlam, gstergenin ortakduyusal, aikar anla mna gnderme
yapar. Bir sokak manzaras fotoraf belirli bir soka gsterir; "so
kak" szc binalar arasnda uzanan bir ehir yolunu anlatr.
Ama ben ayn soka nemli derecede farkl biimlerde fotorafla
yabilirim. Renkli bir film kullanabilir, doriuk bir gn seebilir,
yumuak bir odak ayan yapabilir ve soka ocuklar iin mutlu,
scak, efkat dolu bir oyun alan haline getirebilirim. Ya da siyah
beyaz bir film, sert odak ayan, gl kontrastlar kullanabilir ve
ayn soka oyun oynayan ocuklar iin souk, zalim, barnlamaz
ve yka bir mekan haline getirebilirim. Bu iki fotoraf, ayn anda
ve birbirine yalnzca birka santimetre uzaklkta iki fotoraf maki
nesi tarafndan ekilmi olabilir. Bu iki fotorafn dzanlamsal an
lam ayn olacaktr. Farkll yaratan yananlamlandr.

Yaoanlam

Temel kavram

Yananlam, Bathes'in ikinci anlamlandrma dzeyinde gster

gelerin iledii yoldan birisini betimlemek iin kulland bir te
rimdir. Yananlam, gstergenin, kullanclarn duygularyla ya da
heyecanlaryla ve kltrel deerleriyle bulutuunda meydana ge
len etkileimi betimlemektedir. Bu, anlamlarn znellie ya da en
azndan znelerarasla doru kayd andr: bu anda yorum, yo
rumlayadan etkilendii kadar nesne ya da gstergeden de etkile
nir.
Barthes'e gre, yananlamdaki en nemli etmen, ilk dzeyde
ki gsterendir. llk-dzey gstereni yananlamn gstergesidir. Bi
zim hayali fotoraflarmz ayn sokan fotoraflardr; aralarndaki
farkllk, fotorafn biiminde, grnmnde, yani gsterende yat
maktadr. Bathes (1977) yananlam ve dzanlam arasndaki farkll
n en azndan fotoraflkta belirgin olduunu ileri srer. Dz-

1 16
anlam, fotograf makinesinin dorultulduu nesnenin film zerin
de mekanik bir yeniden retimidir. Yananlam ise bu srecin insa
ni boyutudur: ereve iine neyin dahil edileceinin, odan,
gn, kamera asnn, filmin kalitesinin ve benzerlerinin seimidir.
Dzanlam neyi.n fotoraflanddr; yananlam ise nasl fotograf
landdr.

ager ierim/er

Bu dnceyi daha ileriye gtrebiliriz. Sesimizin tonu, nasl

konutuumuz, sylediimiz eylere ilikin duygularmz ya da
deerlerimizi ele verir; mzikte talyan iareti olan allegro ma non
troppo, notalarn nasl alnaca, hangi yananlamsal ya da duygu
sal degerlerin aktarlaca konusunda bestecinin verdii bir tali
mattr. Szcklerin seimi ou kez bir yananlam seimidir - "an
lamazlk" ya da "grev", "ticaretin arklarn yalamak" ya da "rii
vet vermek". Bu rnekler duygusal ya da znel yananlamlan gs
terirler, ancak kltrii mzdeki diger insanlarn da bunlarn nemli
bir blmn paylatklarn ve bunlarn zneleraras olduklarn
varsaymak zorundayz.
Dier yananlamlar daha ok toplumsal ve daha az kiisel ola
bilirler. Sk sk kullanlan bir rnek, yksek tbeli bir subayn ni
formasndaki gstergelerdir. Snflar ya da rii tbeler arasndaki ay
rmlar vurgulayan ve sonuta daha yksek bir toplumsal konuma
daha yksek bir deer atfeden hiyerarik bir toplumda bu riitbe
gstergeleri yksek degerleri artrmak amacyla dzenlenmi
lerdir. Bunlar genelde altndrlar, ta ya da elenk eklindedirler
ve ne kadar oksalar gsterdikleri rii tbe de o kadar yksektir. Snf
ayrmna ya da hiyerariye nem vermeyen bir toplumda yksek
rii tbe agrtran gstergelere yer verilmedii iin subaylarn ni
formalarn erlerinkinden ayrt etmek olduka zordur. Fidel Cast
ro'nun ya da Devlet Bakan Mao'nun niformalar ynettikleri in
sanlarnkinden hi farkl deildi. Ancak bu niformalar, tbe gs
tergelerinin arl altnda zorlukla hareket edebilen bir ondoku
zuncu yzyl Prusya subaynnki kadar yksek rii tbeyi aka gs
teren gstergelerle donanmlard.
Yananlam genellikle bir grii ntsel boyuta sahip olsa da
byk lde nedensizdir (arbitrary), bir kltre zgdr. Yumu-

1 17
ak bir odakla ekilmi bir ocuk fotorafnn nostaljiyi artr
mas ksmen grntsel bir gstergedir. Yumuak odak, bellein
belirsiz doasnn gdlenmi bir gstergesidir; ayn zamanda
duygunun da gdlenmi bir gstergesidir: yumuak odak = yufka
yreklilik! Ancak kodamn bu biimde yapabilmemiz iin uzla
msal bir eye gereksinmemiz vardr, yani yumuak odan bir
tehizat snrlamas deil fotorafnn bilinli bir tercihi olduunu
bilmemiz gerekmektedir. Eer tm fotoraflar yumuak odaklJ e
kilmi olsalard ocuun fotoraf nostaljiyi artramazd.
Yananlamlar znel dzeyde iledikleri iin onlarn ounluk
la farkna varamayz. Sokan sert odakl, siyah-beyaz, vahi gr
nm ok byk olaslkla dzanlamsal biimde okunabilir: so
kaklar hep byledir. Yananlamsal deerleri dzanlamsal olgular
olarak okumak olduka kolaydr. Gstergebilimsel zmlemenin
temel hedeflerinden birisi, bu tr bir yanl okumay nleyecek bir
analitik yntem ve dnce erevesi sunmaktr.

Mit

Temel kavram

Gstergelerin ikinci dzeyde ileyiine ilikin olarak Bart

hes'n ortaya koyduu yoldan ikincisi mit araclyla olandr.
Barthes'n 0973) bu terimi kullanmam olmasn tercih ederdim,
nk terim normalde yanl fikirlere gnderme yapmaktadr: " . . .
oldugu bir mittir" ya da "ngiltere'nin hala byk bir d nya gc
olduu miti." Bu normal kullanm, inanmayanlarn szc kulla
nmdr. Barthes bu terimi bir inanan olarak zgn anlamnda kul
lanr. Mit bir kltrn, gerekligin ya da doann baz grnmle
rini aklamasn ya da anlamasn salayan bir ykdr. llkel
mitler yaam ve lm , insan ve tanrlar, iyi ve kt hakkndadr.
Bizim sofistike mitlerimiz ise erillik ve diillik, aile, baar, ngiliz
polisi, bilim hakkndadrlar. Barthes'a gre, bir mit bir ey zerin
de dnme, onu kavramlatrma ya da anlamann kltrel yolu
dur. Bathes miti, birbirileriyle ilikili kavramlar zinciri olarak d
nr. Dolaysyla ngiliz x:: lisine ilikin geleneksel mit, dosta
davranma , gven verme, metanet, hogr ve silah tamama kav
ramlarn iemektedir. Kk bir kzn kafasn hafife okayan

1 18
iman, sevecen polis fotograf kliesi onun ikinci dzey anlamna,
yani polisle ilgili mitin kltrde yaygn oldugu olgusuna dayanr:
fotoraftan nce de vardr, fotoraf miti oluturan kavramlar zinci
rini harekete geirir. Eer yananlam gsterenin ikinci dzeydeki
anlam ise, mit de gsterilenin ikinci dzeydeki anlamdr.

DilJer ierim/er

Yananlam betimledigimiz sokak manzaras rnegimize geri

dnelim. Eer bir dzine fotorafdan iinde ocuklarn oynad
bu sokak manzarasn fotoraflamalarn istesem, ounun siyah
beyaz, sert odakl, efkatsiz fotoraflar reteceklerini tahmin edi
yorum. nk bu yananlamlar sokakta oynayan ocuklar kav
ramlatrmamza yardmc olan en yaygn mitlere daha iyi uyum
gstem1ektedirler. Bizim ocuklu kla ilgili baat mitimiz, ocuklu
un doallk ve zgrlk dnemi olduu ya da olmas gerektii
eklindedir. Olgunlama ise, toplumun taleplerine uyum salama,
yani doall ve zgrlgti yitirme anlamna gelmektedir. ehirler
normalde ocuklara ok snrl bir evre salayan doal olmayan,
yapay mekanlar olarak grlrler. Kltrmzde ocukluk iin en
uygun mekann krsal alanlar olduu konusunda yaygn bir inan
sz konusudur. Bu mitleri daha nceki dnemlerin mitleriyle kar
latrabiliriz. mein, Kra lie Elizabeth dnemindekiler ocuu
eksik bir yetikin olarak grdler; Roma mparatoru Augst dne
mindekiler krsal alanlan vahi, medenilememi olarak nitelediler
- insani deerler uygarlam ehirlerde bulunabilirdi ve tara
vahi doay niteliyordu, yani kentli anlayna uygun hale getiril
miti.
Barthes, mitlein ana ilevinin tarihi doallatrmak olduunu
ileri srer. Bu ilev mitlerin aslnda belirli bir tarihsel dnemde ege
men olmay baa rn toplumsal snfn rn olduklar gereine
iaret etmektedir: mitlerin yaydklar anlamlar bu tarihi beraberle
rinde tarlar, ancak mit olarak ileyebilmeleri iin yaydklar an
lamlarn tarihsel ya da toplu msal deil doal olduunu vurgulama
lar gerekmektedir. Mitler kendi kkenlerini ve dolaysyla siyasal
ve toplumsal boyutlarn gizemletirirler ya da gizlerler. Mitolog,
mitlein gizemini zerek (bysn bozarak) gizli tarihlerini ve
dolaysyla sosyo-politik ileyilerini aa karr.

1 19
 birinci dzey ikinci dzey

....,
P
....,
'
gereklik gstergeler kltr

8
ekil 19: Barthes'n iki anlamlandrma dzeyi. Birlncinin g6slef8e
sistem{, ikinci dzeyde kUtn2n deger sistemi iine yerletirilmitir.

Kadnlarn bakp bytme ve koruma iini erkeklerden "do

al olarak" daha iyi yaptklarna ve bu yzden onlarn doal me
kanlarnn ev olduuna , evde ocuk yetitirmek ve kocalarna bak
mak iini stlendiklerine ve erkein de yine "doal olarak" ekmek
paras kazanma roln stlendiine ilikin bir mit sz konusudur.
Bu roller bylece en "doal" toplumsal birimi -aileyi- yaplandrr.
Mit bu anlamlan doann bir paras gibi sunarak tarihsel kkenleri
ni gizler ve bylece bu anlamlan evrenselletirir, bunlarn yalnzca
deimez deil ayn zamanda adil grnmelerini de salar: bu an
lamlarn eit dzeyde hem erkeklerin hem de kadnlarn karlarna
hizmet eder grnmelerini salar ve bylece siyasal etkilerini gizler.
Mitlerin doallama tarihi olduka farkl bir yky anlatr.
Erillik ve diillik anlamlar kapitalizmin burjuva erkeinin karlar
na hizmet etmek amacyla gelitirilmilerdir --ondokuzuncu yzyl
sanayilemesinin yaratt toplumsal koullan anlaml hale getire
bilmek amacyla retilmilerdir. Bu dnemde a lan kesim gele
neksel krsal topluluklar terkederek yeni kentlere tanmak zorun
da kalmtr. Bu yeni kentlerde ina edilen evler ve sokaklar
olabildiince ok insan olabildiince ucuz biimde yerletirmek

120
amaayla dzenlenmilerdir. Geleneksel kyn geni aile ve toplu
luk ilikileri terkedilerek kan, koca ve ocuklardan oluan ekir
dek aile yaratlnutr. Fabrikalarn alma koullan ocuklarn, ta
nnsa! almada olduu gibi ailelerine elik edemeyecekleri anla
mna gelmitir ve bu alma koullan ile birlikte geni ailenin de
ortadan kalk sonucu kadn evde kalmak zorunda kalrken, er
kek "gerek" ite almaya ve para kazanmaya balanutr. Birbi
riyle, ilikili erillik, diillik ve aile mitlerini oluturan kavramlar zin
ciri oaltlmtr, ama bu oaltma rastlantsal ya da doal deil
dir: bu mitler daima ekonomik sistemin ve bu sistemin avantajl
hale getirdii snfn -orta snf erkeinin- karlarna hizmet et
mitir. Bu sistem, ekirdek ailenin "doal" , temel toplumsal birim
olmasn gerektirmitir; diilliin bakp bytme, evcillik, duyarl
lk, korunma gereksinimi gibi "doal" anlamlar kazanmasn ve
erillie gl alna, hakkn arama, bamszlk ve kamusallk gibi
anlamlarn verilmesini gerektirmitir. Dolaysyla, erkeklerin toplu
mumuzdaki kamusal konumlan an derecede orantsz bir biim
de igal etmeleri doal grnmektedir, ama bu aslnda doal deil
tarihsel bir sretir.
Elbette mitler anlamlan doann baz grnmleriyle ilikilen
direrek olduka etkili biimde doallatrabilirler. Nitekim kadnla
rn doum yapmas, bakp bytme ve evcillik (ya da "yuva yap
ma"!) anlamlarn doallatrmak iin kullanlr. Benzer biimde,
erkeklerin geni ve daha adaleli bedenlei, onlarn siyasal ve top
lumsal iktidarn (ki bunun fiziksel gle hibir alakas yoktur) do
allatrmak iin kullanlr.
Kadnlarn toplumdaki rolnn ve aile yapsnn deimesi,
bu mitlein baat konumlarnn (ve dolaysyla doal grnmeleri
ni salayan statlerinin) bir meydan okumayla kar karya olduk
larn gstermektedir. Bu yzden reklamclar ve medya reticileri,
meslek sahibi kadn, yalnz yaayan anne ve "yeni" duyarl erkek
lere uyum salamak iin gelitirilmesi gereken yeni toplumsal cin
siyet mitlerini kullanmaya balamak zorundadrlar. Bu mitler el
bette eski mitleri tmyle reddetmezler, ama kavramlar zincirin
den baz halkalar atarlar ve yerine yenilerini koyarlar: mitlerdeki
deiim devrimsel deil evrimseldir.
Bir kltrdeki hibir mit evrensel deildir. Baat mitler oldu
u gibi, kar-mitler de vardr. Toplumumuzda, ngiliz polisine ili-

121
kin yukarda betimlenen baat mitle elien mitlere sahip altkltr
ler sz konusudur. Aynca yine, ocuklar iin iyi bir toplumsal ev
re saglayan bir tr geni aile, kapal cemaat olarak grlen bir e
hir soka miti de vardr. Bu mit, bizim sokakla ilgili alternatif fo
tografmzn yananlamlarna uyum saglayan bir mittir.
Bilim, kar-mitlerin baat mitlere gl biimde meydan oku
dugu alanlar iin iyi bir rnektir. Biz bilime dayal bir kltre sahi
biz. Bilimin baat miti kendini, doay gereksinimlerimize uydur
ma, gvenliimizi ve yaam standartlarmz iyiletirme, baannuz
ilan etme yetenei olarak sunar. Bilim nesnel, dogru ve iyi olarak
grlr. Ancak kar-mit de olduka gldr. Bu mit bilimi kt,
bizim doadan uzaklmzn, onu anlayamaynuzn bir kant
olarak grr. Biz bilim adanlan olarak kendi maddi amalarmzn
peinde koan en bencil, en dar grl insanlarzdr. Popler kl
trde her iki bilim mitinin de ok iyi temsil edilmesi olduka il
gintir. Televizyonun olgusal yan iindeki haberler, gncel olayla
n ileyen haber programlan ve belgeseller, kar-mitten daha ok
baat miti gsterme eilimindedirler; te yanda kurgusal televiz
yon ve sinema ise oranlar tersine evirir. Kt bilim adamlar iyi
lerden daha oktur ve bilim zdnden daha ok soruna neden
olur.
rnein Gerbner 0973b), Amerikan kurgusal televizyonunda
sergilenen bilim adamlarnn, profesyonel meslekler iinde en "ya
lanc" , en "insafsz" ve en "adaletsiz" grubu oluturdukla nn gster
mektedir. Gerbner, Gusfield ve Schwatz tarafndan 1963 ylnda
yaplan bir almaya da gndenne yapar. Bu alna da bilim
adamlarnn kurgusal imgesinin "souk", "kat" , "anti-sosyal" , "din
siz" ve "yabanc" olarak betimlendiini gsterir. Gerbner aynca,
bilim adamlarn sergileyen yirmi be filmin hemen hemen yarsn
da bilimsel aratrmalann cinayete yol atn buldu. rnein bir
filmde psikolog, kendisini reddeden kzlan ldrmeleri iin goil
leri hipnotize ediyordu . Tipik bir konu , buluu kontrolden kan
ve kendisini ldren sabit fikirli bilim adamdr, bylece toplum
ve izleyiciler rahat bir nefes a lrlar.
Bathes'n mitlerle ilgili olarak vurgulad bir dier boyut da
mitlein dinamizmidir. Daha nce de sylediim gibi, mitler dei
irler, hatta bazlan bir paras olduklar kltrn deien gereksi
nimlerine ve deerlerine uyum salayabilmek iin ok hzl biim-

1 22
de deiebilirler. rnein, daha nce deindiim ngiliz polisi mi
tinin imdilerde modas gemeye balad. Bu mitin televizyondaki
son byk kurgusal sunumu Dixon ofDocb Green filmindeydi.
Yananlam ve mit, gstergelerin, anlamlandrmann ikinci d
zeyinde ileyiinin temel yollardr. Gsterge ve kullanc/kltr
arasndaki etkileimin en etkin olduu dzey ikinci dzeydir.

Simgeler

Barthes 0 977) bu dzeydeki anlamlandrmann bir nc

yoluna daha gndermede bulunur. Bu yolu simgesel olarak nite
lendirir. Bir nesne, uzlam ve kullanm araclyla baka bir eyin
yerine gemesini mmkn klan bir anlam kazandnda simge ha
line gelir. Rolls-Royce zenginlik simgesidir ve bir oyunda Rolls'u
nu satmak zorunda kalan bir adaru sergileyen sahne, o kiinin
iindeki baarszln ve servetini yitirmesinin bir simgesi olabilir.
Barthes simgesel bir sahne olarak, Ivan tbe Terrible (Korkun
lvan)daki gen ar'n altn paralar iinde vaftiz edilmesi rneini
verir. Burada altn zenginliin, gcn ve statnn bir simgesidir.
Barthes'n simgelere ilikin dnceleri, yananlam ve mitlere
gre daha az sistemli biimde gelimilerdir ve bu yzden de daha
az doyurucudurlar. Biz Peirce'n terimlerini tercih edebiliriz. Rolls
Royce zenginliin bir belirtisel gstergesi ve sahibinin toplumsal
konumunun bir simgesidir (Barthes'n deil Peirce'n kullanmy
la). Altn, zenginliin bir belitisel gstergesi ve gcn simgesidir.
Belki de, anlamlandrma edimi (semiosis) boyutlarn betimlemek
iin Saussure'cu dilbilim geleneini tmyle terkederck yaygn
olarak kullanlan iki kavrama ynelmek yararl olabilir. Bu kav
ramlar eretileme ve dzdeimecedir. Jakobson (Ja kobson ve
Halle, 1956) bu iki kavramn , iletilerin gndergesel ilevleini yeri
ne getirdii temel yollan belirlediine inanr.

Egretlleme (metaphor)

Temel kavramlar

Eer bir geminin dalgalar yanp getiiJini sylersek, bir ereti

leme kullanyoruz demektir. Burada saban demirinin hareketini,

1 23
bir geminin ba tarafnn hareketinin yerine geecek biimde kul
lanyoruz. Yaptmz ey, bilinmeyen bir eyi bilinen bir ey a
sndan ifade etmektir (eretileme, saban demirinin hareketinin bi
lindiini, gemininkinin ise bilinmediini varsaymaktadr). Bilinme
yenlerin "anlam" bilinenlerin "aralar" araclyla ortaya konmak
tadr.
aret etmemiz gereken bir dier zellik de, eretilemenin
benzerlik ve farkll eanl olarak kullanmasdr. Bylece eretile
menin paradigmasal olarak altn syleyebiliriz, nk aracn
ve anlamn ayn paradigmaya yerletirilebilmeleri iin yeterli ben
zerlie sahip olmalar ve ayn zamanda gerekli karlatrmay ya
pabilmek iin de yeterli farklla sahip olmalar gerekmektedir.
Bunlar bir paradigma iinde ayrt edici zellikleri olan birimlerdir.
Nitekim fiiller paradigmas iindeki "yarp geme" eretilemesinin
anlam "ayrmaktr". Bylece eretileme u ekilde iler:

Szlk anlam: Gemi su iinde hareket elli.

Eretilemesel: Gemi suyu yanp gett.
dograyp geli.
kesip geli.
paralayp geti.
aynp geit.

paradigmasal seim

Burada yaplan, eretilemesel yer deitirmedir:

Anlam: Gemi suda hareket etti

1'
1 i i
Ara : Saban demiri topra yanp geti
--+ Yanp gemenin bareket etme fiiliyle eretilemesel yer de
itirmesi.
- Aracn dier zellikleri armsal olarak yer deitirdiin
de yaplan balantl yer deitirmeler. Saban demirinin gll,
dayanlmaz arl gibi zellikleri gemi ile yer deitirmitir; ben
zer biimde topran zellikleri de su ile yer deitirmitir.

124
 Diger ierim/er

Bu , bir eretilemenin geleneksel edebi tanmdr. Dikkatimizi

nedensiz gstergelerden grntsel gstergelere evirdiimizde
baz sorunlarla kar karya geliriz.
Eretilemeler grsel dillerde nadiren kullanlrlar ve bunun
nedenini dzdeimeceyi tarttktan sonra daha iyi anlayacaz.
Burada , grsel dili eretilemesel olarak en sk kullananlarn rek
lamclar olduunu belirtmek yeterli olacaktr. Bir olay ya da nesne
sklkla bir rnn eretilemesi olarak kullanlma ktadr. Vahi Ba
tdaki yabani atlar Marlboro sigarasnn eretilemesidir; elaleler
ve doal yeillikler mentoll sigaralarn eretilemesidir. Bunlar,
hem aracn (yabani atlar ve elaleler) hem de anlamn (sigaralar)
grsel olarak mevcut bulunduu ak, aikar eretilemelerdir. Bu
rada bile farkllk olduka aikar olmasna karn nemsenmemi
tir. Ancak son zamanlarda, benzerlik kadar farkll da kullanan
szsel eretilemelere olduka yaklaan gerekstc biemde
reklamlar grlmeye balanmtr (levha 8). Bu, "sigara yayor"
eretilemesinin grsel bir uyarlamasdr.

Gndelik egretilemeler

Eretilemeler yalnzca edebi aygtlar deildirler. I.a koff ve

Johnson (1980) eretilemelerin ok daha temel, gndelik ilevleri
olduunu gstermilerdir. Onlar bizim gndelik deneyimlerimizi
anlamlandrmamza yardmc olan aygtlardr. ki rnei ele alalm.
"Yksek" ahlak, uykuya "yatma", ya da "aa" snflar hakkn
da konutuumuzda eretilemesel olarak konuuyoruz ve her de
fasnda ayn eretilemeyi kullanyoruz: burada YUKARI ve AACI
arasndaki uzamsal farkllk, eitli toplumsal deneyimler iin arac
olacak biimde kullanlmaktadr. Bu, bir dizi daha soyut, toplum
sal deneyimi anlamlandrmak iin kullanlan somut, fiziksel farkl
lktr. Bu farkllk doal olmasna karn yansz deildir: biz insan
lar bizi hayvanlardan ayran en nemli zelliklerden birisinin,
"yukarya doru" evrimleme srecinin bir paras olarak arka
ayaklarmz zerinde "ykselmemiz" olduunu dnrz. Dolay
syla YUKARI szc daima olumlu deerlerle ykldr. rne
in, toplumsal snflar arasndaki farkllklar soldan saa dogru ya-

125
tay biimde dnlebilirdi, ama gerekte yukardan aaya do
ru dikey biimde dnlmektedir. Ve yine sanatsal beeniler "st"
ya da "alt" beeni dzeyleri olarak adlandnlma ktadrlar ve daha
"st" beeniler daha yksek snflarla birlikte anlmaktadrlar (ve
tabii ki tersi). Tpk daha "y ksek" kazanlarn daha "yksek" top
lumsal konumlarla birlikte gitmesi gibi. YUKARI aynca bilin ve
salkla (uykudan "kalkarz", ama uykuya "yatarz" ya da hastala
np "yataa deriz") ve baat ahlak sistemiyle -"yksek ahlak"
ilikilendirilir. Biz bunlara tanrlarn "yukardaki" semada, eytanla
rn "aada", yaamn kendisinin "yukarda" (sa ldkten sonra
ge ykselir) ve lmn "aada" olmas kavrayn eklersek,
gndelik bir eretilemenin dnme biimimizi nasl kkten etki
lediini anlamaya balarz.
Tanr, yaam, salk, ahlak, toplumsal konum, kazan ve sa
natsal beeni gibi ok eitli toplumsal soyutlamalar anlamland
rabilmek iin bir tek YUKARI:AACI eretilemesini kullandk. E
retileme bu soyutlamalar biraraya getirirken ideolojik olarak
ilemektedir (baknz 9. Blm). Yksek toplu msal konumu , yk
sek kazanc ve yksek ahlak birbirine baglayan dogal hibir ey
yoktur. Ama bunlar ayn eretilemeyi kullanarak anlaml hale ge
tim1ek, baat deerleri topluma yaymann bir yoludur.
kinci rnek pa ray zamann bir eretilemesi olarak kullan
maktadr. Zamandan "tasaruf salama", zaman "boa harcama" ya
da bir projeye zaman "yatrm yapma" zerinde konutuumuzda
zaman paraym gibi dnrz. Zaman elbette paradan farkl bir
eydir --tasarruf edilemez, bir kii dierinden daha fazla zaman bi
riktiremez ve daha fazla zaman kazanmak iin yatrm yaplamaz.
Paray zama nn bir eretilemesi olarak kullanmak, "Protestan i
ahlak" dediimiz toplumsal deerlerin tipik bir meidir: eretile
me, (kazanlm bo zaman da dahil) retken biimde kullanlma
yan zamann "yanl harca ndn" ima eder -zellikle hibir ey
yapmadan zamann harcanmas ya da zevklerimize kle olmas
gibi. Bu eretileme dncelerimizi i-merkezli kapitalist toplu
mun ideolojisine uygu n hale getirmek iin terbiye etmenin bir yo
ludur.
Her iki eretileme de Levi-Strauss'un "somutlama mant" de
dii eyin rnekleridir (baknz, 7. Blm). Levi-Strauss, tm top
lumlarn kendileri iin nemli olan soyutlamalan anlaml hale ge-

126
tinnek iin somut deneyimler iinde eretilemesel olarak cisimle
tirdiklerini ileri srer. Yukan ve para gibi somut eretilemeler
bylece "dnme aralar" haline gelirler: bu soyutlamalarla ilgili
anlaymz biimlendirirler ve dolaysyla bunlar gndelik yaan
tmz iinde kavramsal olarak kullanabilmemizi salarlar.
Gndelik eretilemeler edebi eretilemelerden birka adan
ayrlrlar. Eretileme olarak dikkat ekmezler ve dolaysyla bizi bi
linli bir kodamna davet etmezler. Dolaysyla daha sinsidirler
ve yarattklar anlam ok daha kolaylkla toplumun "ortak duyusu
nun" bir paras haline gelebilir; yani, toplumumuzda yaygn olan,
sorgulanmadan , elde bir olarak kabul edilen sayltlarn bir paras
haline gelirler. Bu tr bir ortak duyu doal grnr, ama asla
doal deildir: daima nedensizdir, daima toplumsal olarak retil
mitir. Dolaysyla son kertede ideolojiktir: baat snflar iktidarlar
n ksmen kendi fikirlerini tm snflarn ortak duyusu haline geti
rebildikleri lde srdrrler. rnein, mavi yakal iilerin ken
di toplumsal konumlarn yneticilerinkinden daha "aa" grme
lerine yol aan ideolojik bir ortak duyudur; elenmeyi boa zaman
harcama olarak dnmemize yol aan da ideolojik ortak duyu
dur. Gndelik eretilemeler edebi eretilemelerden daha ideolojik
ve daha gizlidirler, bu nedenle onlara ve onlarn yarattktan "or
tak" duyuya kar daha uyank olmanuz gerekmektedir.

Dzdtjtimece (metonymy)

Temel kavramlar

Eer eretileme, nitelikleri bir gereklik dzleminden dieri

ne yer deitirerek iliyorsa , dzdeimece de ayn dzlemdeki
anlamlan birbirleriyle ilikilendirerek iler. Dzdeimecenin te
mel tannu, bir parann btn temsil etmesini salamaktr. "Av
rupa'nn tal krallar" dediimizde bir dzdeimece kullanyoruz
demektir. Jakobson'a gre dzdeimeceler romann, eretileme
ler iirin baat tarzdrlar. Gerekliin temsil edilmesi kanlmaz
olarak dzdeimeceyi gerektirir: gerekliin bir parasn, btn
temsil etmesi iin seeriz. Televizyondaki cinayet dizilerinin kent
sel mekanlar dzdeinecelerdir. Fotoraflanan sokak, sokan
kendisini temsil etmekten ok, belirli bir tr kent yaanun -kenar

127
mahallelerdeki sefaleti, ehir banliylerindeki namusluluu veya
ehir merkezindeki karmakl- anlatan bir dzdeimecedir.
Akas dzdeimecenin seimi ok nemlidir, nk ger
ekliin bilinmeyen geri kalann bu seimden yola karak ina
ederiz. Tbe .Editors (Editrler) isimli gncel bir televizyon progra
mnda grev gzclerinin oluturduklar hatta ilikin iki ekim gs
terildi. tk ekimde dzenli bir grup insan fabrikann dnda bekli
yordu ve grev gzclerinden iki kii bir kamyon srcs ile
konuuyordu; ikinci ekimde ise bir grup ii polisle iddet kulla
narak atyordu. tlgin olan, her iki ekimin de ayn grevi konu
almas ve ayn gne ait olmasyd. Tabii ki o gece haberlerde ikinci
ekim gsterildi. Dzdeimecenin seimi, olayla ilgili ina edece
imiz fotorafn geri kalann belirlemektedir; ii sendikalar ha
berlerde verilen dzdeimecelerin izleyicileri, etkinlikleriyle ilgili
olarak olduka tek yanl ve eksik bir fotoraf ina etmeye ittiin
den yaknmaktadrlar.
James Monaco 0 977) dzdeimecelerin filmlerde nasl kul
lanldn gstermektedir. rnein, bir yastk zerindeki kat
para ynnn yannda yatan gz yal bir kadn gsteren bir film
karesi fahieliin dzdeimecesidir: erkek bir jesti ya da duruu,
aa vurulan duygunun bir dzdeimecesi olarak grr.

Diger ierim/er

Dzdeimeceler gerekliin olduka etkili aktanclardrlar,

nk belirtisel olarak ilerler. Temsil ettikleri eyin parasdrlar.
Bunlar atele duman gibi "doal belirtisel gstergelerden" ayran
ey, dzdegimecelerde olduka keyfi (arbitrary) bir seimin sz
konusu olmasdr. Bu seimin keyfilii genelde gizlenir ya da en
azndan grmezden gelinir, dzdeimece doal bir belirtisel gs
terge gibi grnr, dolaysyla "sorgu lanmasna gerek olmayan"
"gerek" statsne sahip olur. Tm haber filmleri dzdegimece
lerdir ve hepsinde de bu tr keyfi seimler sz konusudur. Haber
lerde grev hattna ilikin iki film karesinden yalnzca biri yaymlan
d ve yaymlanan karenin seimi iki lt dizgesine dayanlarak"'
yapld. lk dizge haber deerleri dizgesidir. Galtung ve Ruge
0973) bu lkede bir haberin yaymlanabilmesi iin ship olmas
gereken baat haber deerlerini ortaya koydular. Bir habein ya-

1 28
ymlanabilmesi iin:

(a) sekin kiilerle ilgili olmas;

(b) olumsuz olmas;
(c) gncel olmas;
(d) artc olmas gerekmektedir.

kinci lt dizgesi kltrel deerler ya da mitlerdr. Bizim

sendikalarla ilgili baat mitimiz, sendikalarn ykc, saldrgan, ulu
sun daha genel iyiliinin dman ve genelde olumsuz rgtler ol
duudur. Akas, ikinci film karesi baat mite ve haber deerleri
ne uygun dmtr. Bu yzden ikinci karenin seilmesi
gerekiyordu.

Dzdegimece/er, m itler ve belirtisel gstergeler

Fiske ve Hartley (1978) haber yaynlannda mitlerin nasl ile

diini aynntlanyla gsterdiler. Mitler dzdeimeceli olarak iler
ler nk bir gsterge (rnein sevecen ngiliz polisi) miti olutu
ran kavramlar zincirinin geri kalann ina etmemiz iin bizi uyarr,
tpk bir dzdeimecenin bir paras oldugu btn ina etmemiz
iin bizi uyarmas gibi. Her ikisi de gl iletiim tarzlardr nk
bunlar kolaylkla farkedilemeyen ya da gizli belirtisel gstergeler
dir. Bunlar, doal bir belirtisel gstergenin "doruluk etmeni"ni
kullanrlar ve onun belirtisel doasn gizleyerek zerinde ina edi
lirler. Dumann ate olmadlJmn, ya da siyah bulutlarn frtna ol
madgmm farkndayzdr; ama bir grevle ilgili film karesinin ger
ek grevi yanstmadn, ya da bir polisle ilgili film karesinin ger
ek polis gcn yanstmadn ayn lde bilemeyiz. Gizleme,
gstergenin seimindeki keyfilie kadar uzanr. Bir polisle ya da
bir grevle ilgili dier gstergeler baka mitleri harekete geirecek
tir; dier dzdeimeceler farkl gereklik fotoraflan verecekler
dir. Gstergebilimsel zmlemenin temel amac bu gizlemeyi
aa karmaktr.
Dzdeimeceler, mitler ve belirtisel gstergeler benzer bi
imlerde ilerler nk gstergeler ve bunlarn gndergeleri ayn
dzlemdedirler: bitiik snrda alrlar. Bunlard a , eretilemelerde
olduu gibi yer deitirme ya da simgelerde olduu gibi apak bir

129
keyfilik sz konusu deildir. Hawkes (1977) dzdeimecelerin
dizimsel olarak ilediklerini ne srer. Biz buna mitleri ve belirti
sel gstergeleri de ekleyebiliriz nk her de okurun, dizimin
btnn gsterge ile verilen paradan yola karak ina etmesini
zorunlu klar.

Egretilemeler ve paradigmalar

Jakobson, iirin normal tarznn eretileme, gereki romann

normal tarznn ise dzdeimece olduunu savu nur. Bir nceki
blmde "gerekiliin" niin zorunlu olarak dzdeimeci bir ile
tiim biimi olduunu tartm ve her ikisi de gereki olan temsili
sanatlar ile fotoraflkta eretilemelerin karlatrmal seyreklii
nin nedenleini otaya koymutuk. Eretileme znde gereki
deil imgelenseldir: ayn anlam dzlemindeki bitiik snrda al
ma ilkesiyle kuatlmamtr; bunun yerine, nlJnm (association)
ilkesini kulland iin bizim ak biimde farkl dzlemlerdeki
benzerlikleri aramamz zorunlu klar. Bir saban demirini bir gemi
nin ba tarafyla antm1ak, imgelem gcn gerektirir.
Daha sanatsal, gizli eretilemeler okurun daha fazla imgelem
sel aba gstermesini gerektirir. "Hayatm kahve kaklaryla l
tm" eretilemesi, okurun, kahve kaklarnn zelliklerini zaman
lme aralaryla ilikilendirebilmesi iin hatn saylr bir imgelem
gcne sahip olmasn gerektirir: kahve kaklan (toplumsal , y
zeysel bir "ngrdatma" edimi olarak "kahve imenin" dzdei
meceleri) dzenlilik ve tekrar ile kiinin yaamndaki en nemli
olay olma duygusu arasndaki benzerlikleri kullanr. Sigaralar ya
murla ilikilendirme de ayn imgelem gcne sahip olmay gerek
tirir.
artrma ilkesi bir gereklik ya da anlam dzleminden di
erine deerlerin yer deitirmesini ieir. Bu yer deitirme bir
paradigmadaki birimler (rnein, geminin sabana benzetilmesi,
kesmeler, doramalar gibi ya da hayatm doum gnleriyle, geir
diim klarla , iimi yitirdiim zamanlarla , kahve kaklaryla l
mem gibi) ile eretilemeler arasnda meydana gelir ve dolaysyla
paradigmasal olarak iler. Eretileme, imgelemsel, iirsel etkisini
buradan alr nk normal paradigmalar imgelem dzeyinde yeni
yi, ilgin olan, yaratc olan ierecek biimde geniletilebilirler.

1 30
Bylece, zaman/yaam lmenin normal paradigmas "kahve ka
klarn" ierecek biimde geniletilebilir. Ya da biz "sigaralar" ve
"yamur damlalarn" ieren zel bir paradigmay imgelemsel ola
rak yaratabiliriz: uzun, ince, yuvarlak nesnelerden biri normalde
nicelik olarak giilebilir. Bu paradigmadaki dier olas birimler
arasnda "ki.J:>rit pleri" (bu tr bir zgn eretileme iin gereksi
nim duyulan nitelik farklln ortaya koymada sigarala ra ok
daha yakndrlar), "ormandan tanmay bekleyen budanm k
tkler," ya da "bir inaat alanndaki kana lizasyon borular yn"
olabilir. Bu son sylediklerim sigara eretilemeleri iin yaplabile
cek olas imgelemsel paradigma seenekleridir.
Sonu olarak, dzdegimeceler gereki etki yaratmak iin di
zimsel olarak ilerlerken, eretilemeler imgelemsel ya da gere
kstc etki yaratmak iin paradigmasal olarak alrlar. Bu an
lamda yananlamn egretilemesel bir tarzda ilediBi sylenebilir.
Yumuak odan duygu olarak okunmas , zelliklerin hisler dzle
minden gsterenin inas dzlemine imgelemsel biimde aktarl
masn gerektirir. Yumuak odak duygunun eretilemesidir.
znme bellek ediminin eretilemesidir. Ta ya da altn erit
biimindeki altn dgmeler general rtbesinin yksek toplumsal
statsnn eretilemesidirler. Ama bu yananlamlar doru eretile
meler olmaktan ok ina edilmi egretilemelerdir, nk zellikle
rin bir dzlemden digerine imgelemsel olara k aktarlmasn ierse
ler de, d zlemler arasndaki benzerlikleri vurgular ve farkllklar
nemsizletirirler.

Daba ileri almalar iin neriler

1 . Bir szcn yaz karakterini deitirmek, gstereni deitirme

nin iyi bir rneidir. Dolaysyla ti.im yaz karakterlerinin deiik yanan
lamlar sz konusudur. Farkl yaz karak'teri rneklei toplaynz ve bunla
r yananlamlarn ta1nz.
Farkl yaz karakterleriyle yazlm szckler ya da cmleler retiniz
ve bunlarn yananlamlarn tahnin etmeye alnz (eer yaz yeteneiniz
ktyse Letraset kullannz). Anlamsal ayntmna yntemini k"l llanabilnek
iin sekizinci blme ve bu blmdeki drdnc soruya baknz. Bunu ,
kendi tahminlerinizin doruluunu kontrol etmek iin kullanabilirsiniz.
2. lngiliz polisiyle ilgili ok sayda mit sz konusudur ve polisleri

131
nitelemek iin deiik terimler ku llanlr - aynaszlar, domuzlar gibi. Her
bir terimin ilikili mitini ve geerli olabilecei altkltii n belirlemeye a
lnz. la ve lb levhalarna geri dnp bunlar mit ve yananlamlar asn
dan zmleyiniz.
Bu atrma bir mitin iki ynden -gereklie uygun olup olmad
ve kullancnn k lt ii nn gereksinimlerine yant verip vermedii- onay
lanma biimini anlamanza nasl yardmc olmaktadr? Baknz, Barthes
(1973), s. 1 14-21 ve Hartley 0982), ikinci blm.

Levha 9: "Bardaktaki Yla"

1 32
 3. Levha 9'daki reklam zmleyiniz. Reklamdaki eretilemesel
yer deitirmeyi tartnz. Ylan ve ikiyi ayn paradigmann yeleri yapan
zellikler nelerdir? (Orijinal reklamda bardaktaki iki ile ylann ayn
tonda sar renk olduunu belirtelim). Mitin daha geleneksel anlamlaryla
Barthes'c anlamlarn karlatrmalsnz ve simgelerle nasl ilikilendiril
diini tartmalsnz. Reklamclar anlam niin dzanlamsal deil de ere
tilemesel olarak aktarmay denemilerdir? Baka hangi ikinci dzey an
lamlar harekete geirilmitir? Baknz Williamson (1978), s. 17-24.
4. Bu blmde gnderme yaplan Tbe Editors (Editrler) program
aynca mzisyenler sendikasnn grevi srasnda mzisyerlerin BBC nn
deki eylemlerine de yer verdi. Grntde polis yoktu; grevciler iyi huylu
kiilerdi ve orada topla nan kalabaln nnde mzik yapyorlard; mini
etekli kzlar dans ederek onlar destekliyorlard; szcleri kltrl , dz
gn konuan orta-snf mensubu bir kiiydi. Btn senaryo bir akaym
asna elenceye brnmt. Bu durumu mit, d zdeimece ve haber
deerleri asndan tartnz. Bu durum, (a) grev hatlarnn ve (b) mzis
yenlerin daha " nonnal" gsterimleriyle nasl ilikilendirilebilir? Bizim bu
durumu kavraymz, normallik beklentilerimizin hezimetine ne lde
baldr?

1 33
 6. BLM

GSTERGEB1L1MSEL YNTEMLER VE
UYGULAMALARI

"Bir Keder nce": llrsel eretileme

Bir Keder 11ce, Oylan Thomas tarafndan yazlan bir iirin

addr. G. N. Leech (1 969), gstergebilim/dilbilim zmleme yn
temlerini kullanarak bu deyimin nasl bir iirsel g kazandn
otaya koyar. Paradigma , dizim, norm ve sapknlk kavra mlar bu
deyimin aklanmasnda ok ie yarayabilirler.

Normlar ve sapknlk

Bir norm istatistiksel adan otalama bir davran ya da de

gerlendirmedir. Bir gup ya da toplumdaki yaygn pratikleri betim
ler ve bu yzden kestirilebilirdir, beklenilendir. Yaygn biimde
kabul edilen uzla1111lar norn'a oldu ka yakndrlar. Beklenilme
yenler, ya ni uzlamsal olmayanlar normdan sapanlmcir. Bunu
t a m olarak otaya koyabilmek iin zihnimizde normun bir uta ,
ar sapknln da dier uta bulundugu bir legi canlandrmal
yz; burada norma llik ve sapknlk dereceleri sz konusudur. An
cak pratikte, yanltc olsa bile, nonnal ve sapkn farkl snflandr
malan gibi deerlendirmek olduka ekici gelmektedir. Eer
byle yaparsak, aralarndaki izginin srekli hareket halindt> oldu
gunu unutmamalyz; bu hareket genelde ie. merkeze, normal

135
konuma dorudur. Erkekler iin uzun sa sapknd, daha sonra
normal hale gelmeye balad; kadnlarn pantolon giymesi, yal
insanlarn vaftiz isimleriyle arlmas ya da tek harflik ksaltmalar
dan sonra nokta konu lmamas giderek normal hale gelen sapkn
davranlara verilebilecek rneklerdir.

Paradigma ve dizimler

"Bir Keder nce", dizimde dilin sapkn bir kullanmdr:

BIR. .... . . .. . . . NCE
. . . ..

Bu dizim genellikle belirgin zellikleri olan, yani belirli bir

paradigmada yer alan szcklerle tamamlanr. Bu durumda nor
mal bir paradigmann nitelikleri unlardr:

(a) zaman lmeye yarayan szckler;

(b) dzenli olarak tekrar eden olaylar niteleyen szckler;
(c) ogu llugu anlatan szckler.

Biz bylece BlR. . . . . NCE dizimini tamamlamak iin normallik

ve sapknlk derecelerini paylaan bir paradigma ina edebiliriz
(Baknz ekil 20). Burada kaba bir sapknlk sralamas verdim. El
bette bu sralama kiilere gre deiiklik gsterecektir. renciler
"bir ders nce"yi " bir dolunay nce"den daha nomal bulabilirler;
Hollywood film yldzlar " e nce"yi " k nc;e"den daha
normal bula bilirler. Ancak burada nemli olan deimez, kat s
nflandrma lar degil, sapknlk derecelei ilkesidir.
Keder szc zellik asndan da sa pkndr. Normalde
baka bir paradigmaya aittir ve bu yzden genellikle farkl dizimler
iinde kullanlr. Dylan Thomas szc bu pa radigmaya sokarak,
szce geici olarak yeni bir paradigma nn zelliklerini verirken,
szcn zgn zelliklerini, yani duygusal ynn alkoymutur.
Kederi zaman lm , dzenli tekrarlanma ve oulluk zellikleriy
le kuata rak szce farkl anlamlar vemek ogt okuyucuya uygun
ve yaratc gelebilir. Ya ratclk ya da zgnlk genelde normlar ve
u zlamlan ihlal etmek anlamna gelir ve gstergebilimsel zmle
me hangi normlardan sapldn, ne lde sapldn ve hangi et
kileri yarattn anlamamza yardmc olabilir.

1 36
 ekil 20: Szsel paradigma

Szck Paradigma zellikleri

Norm Zaman Tekrarlanma oulluk

Dakika + + +

Saat + + +

Hafta + + +

Ay + + +

v.d.
Dolunay + +

K + +

Oyun + +

Ders + +

Sigara + +

Palto + +

E +

v.d.
Keder
Doa

Sapknlk

Makarna: grsel eretileme

Ayn sre grsel metinlerde ve zellikle de reklamlarda sklk

la grlebilir. Reklamc normalde bir dizimde bulunan nesneleri
baka bir dizime "eklemek" iin fotorafn salad teknik frsatlarn
avantajlarn kullanr. Bir makama markasnn reklamn ele alalm
(levha 10): yiyecein normalde bulunduu taban ortasnda parlak
bir gne altndaki buday tarlas yer almaktadr. Norm bizim yeme
in yapay atete hazrlandn dnmemize yol aarken, biz dogal
i yemein yalnzca g nele sndn grrz. "inde . . . bulunan
yemek taba" dizimi normalde piirilmi, yapay, doadan koparl
m zellikleri tayan bir paradigma birimi ile tamamlanacaktr.
Ancak, doal, saglkl paradigmasndan bir birimle tamamlanmtr.

1 37
Baka bir tahl ezmesi, "Gng Kahvalts" slogannda bu paradig
matik degitinnenin szsel edegerini kullanr.
Hem Dylan Thomas'n deyimi hem de makama reklam ere
tilemeci biimde ilemektedirler, nk her ikisi de bir paradigma
daki birimleri alarak normalde farkl birimlerle tamamlanmas ge
reken baka bir dizimin iine eklemektedirler. Byle yaparak; iki
paradigmann zelli klerini , yer deitirme sreci ile yeni ve imge
lemsel bir biimde a rpc bir yolla ilikilendirmektedirler. Bu an
lamda tm eretilemeler dilsel davrantaki normlardan sapmalar
dr. Genelde olan, bir eretilemenin sklkla kullanlp yaygnlaa
rak norm haline gelmesidir. Bylece bir klie haline gelir ve zgn
yaratc etkisini yitirir.

Levha 10: "Makarna tabag "

138
 Verilen bu rnekler yer deitirmelerin her iki ynde de ola
bileceini gstermektedir. Kederin ilikilendirildii paradigma
dan, normal paradigmasndan getirdiklerinden daha fazla zellik
kaza ndn syleyebiliriz. Makama reklam ise normal paradigma
sndan, yeni paradigmadan kazandndan daha fa zlasn tamak
tadr. Eretilemeci ya da paradigmatik yer deitirmeleri ieren bu
tr yaratc almalar, iirin asl olarak eretilemelerle ve gerekli
in ise dzdeimecelerle ilediini syleye n .Ja kobson'u destekle
mektedir. Bir dzdeimeceden gerekliin bir fotorafn ina
etmek, normalde birbirinden farkl paradigmalar birbirleriyle ili
kilendirme yetisinden ok daha farkl trde bir imgelemi gerekli
klmaktadr.

Nottlng Hfil: gereki dzdeimece

Bu yne don ha reket ederek gstergebilimsel zmle

memizi geniletebiliriz. Bir haber fotograf zmlemeci iin yeni
bir dizi soru n otaya koyma ktadr. I-faber fotora f grntseldir,
nedensiz bir gsterge deildir, bu yzden burada ierilen parad ig
malar szsel dizimlerde olandan daha a z dzeyde zgllemiler
dir. Ereilemeci biimde deil dzdegimececi biimde iler ve
bu yzden inasnda "yaratcla" dikkat ekmez: daha "doa l" g
rnr. Levha 1 l a , 1 976 ylda, gen siya hlarla polis arasnda bir
atmaya dnen Londra'daki Noting Hill Kamaval'nda ekilen
bir fotoraftr. Levha 1 lb. Observer gazetesinin bu fotoraf nasl
kullandn gstermekted ir.

llk-d1zey dizim

Dzanlamsal dzeyde , anlamla ndrma nn ilk dzeyinde,

levha 1 l a birka soruna neden olur. Bu birka grsel gstergeden
oluan bir dizimdir. Grntsel dizimleri zmlemede karla
la n ilk soru n, biraraya getirilen gstergelein cmlelerdeki neden
siz dizimler gibi aka ayrtedilebilir ve farkl olma ylardr. Bart
hes bu soruna gnderme yaparken fotograf gerekliin "bir ben
zetimi" olarak niteler. Yine de, bu fotorafta iki a n a , yardmc
gsterge olduunu syleyebilirim; bylece, benzeik bir koddaki
saysal ayrmlar grebilirim. Daha ileri bir zmleme, tpk bir

1 39
cmlenin dilbilgisel zmlemesinin daha ayrntl zmleme d
zeylerine tanabilmesi gibi bu gstergeleri oluturucu gelerine
ayrabilir. Buradaki her gsterge bir cmledeki deyim gibidir.

Levha 1 l a : .\'olling l/ill

lki ana gsterge, siya h genlerin oluturduu grup ile polisle

rin oluturduu gruptur. yardmc gsterge ise, olay evrele
yen siyahlarn oluturduu kalabalk, olayn bir kentte gemesi -
bir otoba n stge:idinin altnda olmas ve eski terasl evler- ve aa.
Dizim bu gstergeleri belirli bir iliki iine soka r -kentte, siya hla
m oturduu bir mekanda meydana gelen ve byk olaslkla ne

densel (causaO bir atma . Bu kesinlikle evresinden bamsz

bir ;tna degildir.
Sayfadaki gsterenler. okumaya baladmzda, yani bunlar
gsterilenlerle ya da zihisel kavramlarla aktrdmzda gster
ge haline gelirler. Bu fotograf okurken, polisler. siyahlar, kent ya
am ve agalar hakknda elimizde varola n kavramlarmz kullan
rz. Bu gsterilenler bizim kltrel deneyimlerimizin sonulardr:
niformal kiilerin polis olduklarn, yokSullar iin para toplayan
Protestanlar olmad klann biliriz: siyahlarn agrlkl olarak beyaz
lardan oluan toplum iine g eden insanlar olduu nu . siyahlar
hakkndaki bilgimiz nda biliriz.

140
 ikinci-dzey dizim: mit ve yananlam

Gsterilenler hakknda dnmeye baladmzda , ilk ve ikin

ci dzeyler a rasndaki aynnn ne kadar gerek d olduunu fa r
kederiz: bu ayrm yalnzca ztimlemede kolaylk saglamak iin
dir. nk gsterilenler ikinci dzey mitler iine fa rkedilemez bi
imde girmektedir.
Fotoraf, bizim polis hakknda sahip oldugumuz miti biim
lendiren varolan kavramlar zincirimizi kanlmaz biimde hareke
te geirmektedir. Bu fotoraf baat mit erevesinde ilemektedir:
polisler (ellerindeki coplara karn) saldrgan deillerdir: bir polis
kollaryla kendisini savunup yzn korumaktadr; iki tanesi srt
larn genlere dnmlerdir; bir polis yere yklm ve baln
drmtr. Siyah genlerin gsterileni iki mit zerinde ina edil
mektedir: siyahlar hakkndaki mit ve kzgn genlik hakkndaki mit.
Dolaysyla atmann hem rk boyutu hem de kuaklar arasn
daki uurum boyutu sz konusudur: kanun ve dzen savunucula
r ya da toplum ya da biz; anaristler, toplum huzurunu bozanlar
ve onlarl.a kar karya getiriliriz. Fotoraftaki atma , bu dzey
de, toplumumuzda geni lde varolan isel gerginlik ve at
mann dzdegimecesi haline gelir. Burada , kentlerin yoksul ma
halleleriyle ilgili mit de harekete gemektedir. Otoban kprs
nn alt, by k bir kentin merkezindeki harap, sorunlu blgenin
dzdeimecesidir. Arka planda grlen siyah kalabalk, burann
onlarn semti olduunu gstermektedir. Ancak bu "okumalar" kent
lerin beyaz liberal demokrasiye sahip olduu ve tpk polis gc
gibi beyazlar tarafndan ynetildigi konusundaki bilgiler bala
mnda yaplabilirler.
Obsene1 gazetesi bu fotoraf kesmitir. Biimini deitirmi,
daha uzun ve daha dar hale getirmitir ve bu yzden fotorafa
baktmzda gzlerimiz soldan saa doru kaymaktadr. Bu , at
mann yananlamlarn pekitirmektedir: okurnn gzlerinin hareke
ti iki taraf arasndaki deiimlerin grntsel temsili haline gel
mektedir. Ortam yumuatmak iin etkili olabilecek tek grnt
olan aga yok edilmitir. Ancak, otoban kprsnn alt (fotoraf,
lider konumundaki siyahn bann hizasndan kesilebilirdi) ve
siyah kalabalk durmaktadr. Koyu siyah puntolarla yazlm drt
szc k fotorafa eklenmi ve atan iki taraf ayracak biimde

141
 Levha l lb: Obseroer Review

yerletiilmitir. Szcklerin kendileri, yerletirilme biimleri ve

yaz tipleri, atmann yananlamlannn altn izmektedirler.

Profesyotel gr

11e Times gazetesinin o dnemdeki genel yayn ynetmeni

olan Harold Evans 0978), bu fotorafn, "hem algsal fotoraf kur
gusunun hem de becerikli fotograflgn bir sonucu olduu" you
mu nu yapmtr. Ona gre, " kesilmemi fotoraf, habere hibir ey
katmayan aalar, evleri ve arka plan da ieriyordu ve eer bas
lan resimde olsalard ilginin odakland alan gereksiz yere igal
edeceklerdi. Baslan fotorafta yeterli miktarda ayrntyla drama
vardr ve fotoraf okurlar gzlerinden yakalamaktadr."
Profesyonelin ileri srd nedenleri gstergebilimsel bir
okumayla karlatrmak ilgin olacaktr. Shannon ve Weaver'n
grlt kavram, Evans'n fotoraf kesmede ileri srd neden
leri ksmen aklamaktadr, ancak o, drama ile ayrntnn haber de
eriyle ve bask alannn teknik ve ekonomik sorunlaryla da ilgi
lenmektedir. Okun n gznden yakalamaktan szettiginde gster
gebilimcinin ilgi alanna yaklamaktadr. Ancak ikisi arasndaki
fa rk, profesyonelin, okur zerindeki etkiyi btnyle deilse bile

142
nemli lde fotografn kendisinin sagladgn varsaymasdr: okur
iletinin alcs olarak grlmektedir ve eger iletiim sreci etkin bir
biimde srdrlrse, okur zerindeki etki byk olacaktr. Harold
Evans sre okulunun temel modelini gz nne almaktadr.
Gstergebilinci, okura daha nemli bir grev ykler. Anla
mn retiminde imge elbette nemli bir rol oynar, ancak oku run
da nemli bir katks vardr. Etkileme ya da "gzlerinden yakala
ma", okurun olay hakknda halihazrda bir ilgi dzeyine sahip ol
masndan ve toplumsal tutumlarndan kaynaklanmaktadr. Ya da
olaydaki toplumsal ilikilerin, okurun yaamnda bir dzdegime
cesi sz konusudur. Etkilemenin olabilmesi iin metnin yapsyla
okurun toplumsal tutumlarnn etkilemesi gerekmektedir. lki
okul arasndaki farkllk uzlamaz alternatiflerden degil vurgu fark
llklarndan kaynaklanmaktadr.

Mitolog'un g6rt1t2

Editr, kasvetli bir kentsel evreyi fotograftan keserek, bilin

siz biimde de olsa mitin tarihi dogallatrma ilevini yerine getir
mesine yardmc olmaktadr. Fotograf, atmann nedeninin top
lumsal yoksunluktan kaynaklandg biimindeki olas anlamn
kartlmasn engellemekte ve siyah genlerin "dogal olarak" yk
c, saldrgan ve asosya l oldu klan biimindeki miti glendirmekte
dir. Siyahlara ilikin bu tr bir beyaz miti, beyaz toplumla rn mah
kemelerinde ve cezaevlerinde siyahlarn neden orantsz biimde
yer aldklar gereini aklamak iin kullanlmaktadr ve onlarn
toplumsal koullarndan ok dogalanna atf yaplmaktadr. Bu mit,
hem siyahlarn lngiltere'deki varlgmn hem de onlarn dezavantaj
l toplumsal konumlarnn temelinde yatan Karayip Adalan ve Afri
ka lkelerindeki smrgecilik ve kleligin tarihini gzard etmek
tedir, Ayn zamanda, fotorafta da gldg gibi, son zamanlarda
siyah mahalleleinin duyarsz polislerle doldurulmas gereini de
grmezlikten gelmektedir. GEN FKEL VE SYAH szc klei , f
kenin siyah genlerin doasnn bir paras olduunu nererek bu
dogallatrma srecine katkda bulunmaktadr ve beyaz toplumun
bu genlere kar davra nlarna gnderme yaplmamaktadr.
Barthes, mitlerin normal ilevinin, egemen snflarn karlan
na hizmet etmek olduunu aka otaya koymaktadr. Bu rk

143
mitler beyaz karlarna olduka iyi hizmet etmektedirler, nk
bu mitler sayesinde beyazlar fotoraftaki olayda glen fkenin
ve bakaldrnn nedeninin, siyahlarn doasndan ok onlarn tari
hi ve toplumsal konumlan olduu tehisine yanamayacaklardr.
Mitler sorunu ve zmn toplumun beyaz kesimi yerine siyah
kesimine yerletirmektedirler. Mitolojik bir zmlemeyle bu mit
lerin bysn bozmak toplumsal ve siyasal bir edimdir. Anlamlar
asla yalnzca metinsel deildir; daima sosyo-politiktirler ve mito
log'un odakland da bu boyuttur.

Paradigmalar

Szsel ya da nedensiz dillerde paradigmalar aka tanmlan

mtr ve gsteren paradigmalar yannda gsterilen paradigmalar
da yer alr. Fotoraflk gibi grntsel diller farkl biimde iler:
potansiyel olarak saysz derecede polis fotoraf vardr. Ancak,
Saussure'un bize anmsatt gibi bir paradigmadaki herhangi bir
birim dierlerinden nemli lde farkl olmaldr. Bu yzden, ok
saydaki polis fotoraf yalnzca ilk anlamlandrma dzeyi iin bir
sorun oluturmaktadr. kinci dzeyde, polisi farkl fotoraflama
yollarnn says giderek azalmaktadr. Bu dzeyde, yananlam n
plana kabilecek daha az deer yargs ile duygu sz konusudur
ve polis gc hakknda ok daha az mit vardr. Burada, mitler ve
yananlamlarla ilgili ikinci-dzey paradigma geerlidir. Buradaki
paradigma nedensiz bir koddaki gibi ak olmaya bilir, ancak yine
de kltrmz iindeki baat birimlerde aa vurulmam bir oy
dama sz konusudur.
Burada ortaya kan ilgin soru , toplumumuzdaki diger kl
trlerin ya da altkltrlerin de polisi fotoraflamada ayn paradig
maya sahip olup olmadklardr. Eer sahip deillerse, onlarn or
taya koyduklar ikinci-dzey anlamlar degiecektir. Bu fotoraf
bize polisin kendini tuttugunu ve hogrl davrandn art
rabilir; dierlerine polisin zayfln ya da hatta korkusunu ar
trabilir: daha bakalarna ise polisin mdahaleci ve zor kullanc
olduunu gsterebilir. zellikle ikinci d zeydeki farkl okumalar
sorununa blmn sonlarnda yeniden dneceiz. imdilik para
digmasal zmleme zerinde duracam ve kullanl bir yntemi
tantacagm. Bu yntem degitirne testi diye bilinir.

144
 Degitinne testi

Deitirme testi iki temel ileve sahiptir. Birincisi, bir paradig

ma ya da dizim iindeki nemli farkllklar ya da ayrt edici zel
likleri belirlemektir; ikincisi bu nemi tanmlamamza yardmc ol
maktr. Yntem, sistemdeki bir birimi deitirmeyi ve anlamda
ortaya kan deiimi -eer bir anlam deiimi varsa- belirlemeyi
ierir. Deitirme normalde hayali olarak yaplr ve deien dizi
min anlam da benzer biimde ortaya konur. Nitekim, fotografn
(dizimin) sandaki minibsn bir arabayla deitiini hayal ede
biliriz. Bu deiikliin, fotorafn anlamnda bir kayma yaratmaya
can dnyorum. Ne de olsa minibs bir anlamlandrma birimi
deildir. Yine de fotoraftaki arka plann olduka zengin bir beyaz
blgesi olduunu hayal edebiliriz. Bu , dizimin anlamn radikal bi
imde deitirecektir. Bu durumda, atmay kentin i blgelerin
deki bir atmadan ok, toplumu tmyle tehdit eden, her tarafa
yaylm, ho olmayan bir atma olarak grmeye balarz. Veya
fotoraftaki herkesin beyaz olduunu dnn ya da siyahlardan
oluan grubun iyi giyinmi orta ya erkeklere dntn varsa
yn.
tiraf etmek gerekirse, haberdeki fotorafta yaplacak bu se
imler varsaymsaldr. Kukusuz foto muhabiri beyaz erkeklerin
yerine siyah genlerden oluan bu grubu sememitir. Ancak bu
fotograf okurken genlerin beyaz olmadklann, orta yal olma
dklanm, ota snftan olmadklann grz. Deitirme testi, bu
gnbun anlamn, zellikle ne olmadklarn belirleyerek ortaya
koymamza yardmc olmaktadr.
Elbette reklam fotoraflarn zmlediimizde tercihlerin bi
linli olarak yapldm biliriz: Buradaki fotoraf, haber fotoraf
snn a ksine ne ektiinin farknda olacaktr. Bu, editrn GEN
FKEL VE SlYAH szcklerini semesine daha ok benzemekte
dir. Szckleri normal bask harflerine dntrnz ve ereve
nin dnda bir yere, fotoraf alt iin uygun bir yere koyunuz ya
da szcklei yeniden dzenleyerek SYAH FKEL VE GEN ha
line getiriniz ya da KUATILMI lNGlLlZ POLSLER olarak beyaz
puntolarla polislerin zerine yazldklarn varsaynz. Tm bu de
itirneler nemlidir ve anlam tmyle deitirmektedirler.

145
 Szckler ve imge

Bu bizi szcklerin ve fotograflarn oynadklar rolleri kar

latrmaya gtiir. Barthes (1964), fotograf altnda kullanlan sz
cklerin ilevlerini betimlemek iin demirleme (anchorage) terimi
ni kullanr. O, grsel imgelerin ok-anlaml olduklarn savunur:
"bu imgeler gsterenlerinin altnda yzmekte olan bir gsterilenler
zinciri oldugunu ima ederler, okur bunlardan bazlarn seer baz
lann ise grmezden gelir." Szckler, "yzen gsterilenler zinciri
nin, belirsiz gstergeler terrne kar koyacak biimde sabitlen
mesine" yardmc olurlar. Biz altyazsz bir fotoraf nadiren g
rrz. Yalnzca, fotorafn dzanlansal dzeyde nereyi ve neyi
a nlatt aksa fotoraf alt yazya gerek grlmeyebilir. Barthes
( 1 961) baka bir yazsnda fotoraf alt yazsn "imgeyi artr
mak, bir ya da daha fazla ikinci-dzey gsterilenlerle birlikte im
geyi canlandnnak amacyla dzenlenen parazit iletiler" biiminde
tanmlamaktadr. O, yananlamlarn okurlara anlam retmede d
zanlamlardan daha geni bir alan saladn kabul etmektedir.
Szckler bu alan daraltmak ya da ksmen kapatmak a macyla
kullanlabilnektedir.
Ba thes'a gre demirlemenin dier bir ilevi adlandrmadr
(denomination). Adlandrma bize fotorafn ne olduunu basite
syler ve bylece onu dnya ile ilgili deneyimlerimiz iine dogu
biimde yerletirmemize ya rdmc olur. Fotografn Notting Hill
Kamaval'ndan ekildigini syleyerek onu konumlandrmanza ve
dolaysyla anlamlarn demirlemenize yardmc olmaktadr. Bu fo
tografn Smethwick'teki rk ayrmclna kar gsteriler olduunu
ya da Cardiff City futbol takmnn taraftarlarnn stadyumu terket
nekte olduklarn veya Db.:on ofDock Green dizisinin ekimlerin
den birisi olduunu syleyebilirdim: bu adlandrmalarn her biri
belirli anlamlan kapatacak ve sizi dierlerine doru ynlendire
cektir.

Yeglenen okumalar

Demek ki ikinci dzeyde, szckler okumamz ynlendirir

ler. Bize, kimi zaman, fotografn n iin ekildiini syler ve ou
zaman da onu 11asl okumamz gerektiini belirtirler. Bizi. Stuat

146
Hall'un 0973b) szckleriyle "yelenen oku maya" doru ynlen
dirirler. Bu durumda yelenen okuma, fotorafn anlamn yasa ve
dzenin geleneksel deerleri iinde okumaktr. Bu deerler acil
bir sorunla yz yze gelirler, ancak zm sorunun kendi iinde
dir. Dier bir deyile, yelenen anlam fotorafn olas devrimci an
lamlarn nlemektedir. Bizi, toplumsal yapnn yanl, ada letsiz ol
duunu ve yklmas gerektiini ieren bir dnceyi mzakere
etmeye dou tevik etmez. Elbette bu tr anlamlar mmkndr
ve hatta kltii mz iindeki bir aznlk grubu iin kolayca ng
rlebilir. Anca k bunlar yelenen anlamlar deildir: bunlar olsa
olsa sapkm kodamlandr (Eco, 1965). Yelenen anlam, "rk so
nnu"nu "genlik sorunu"na ya da "kuaklararas uurum"a bala
maktadr - bu , gerilime yol aan ancak toplum iin temel bir teh
dit oluturmayan biimde bildik bir anlamlandrmadr. "lrk"
"snP'a balamak gibi olas daha tehlikeli bir balant szcklerle
engellenmitir.
Yeglt"nen okuma kavram olduka verimlidir, nk bizim bir
iletideki mza kere edilen anlamla n , iinde oku r ve iletinin birlikte
hareket ettii toplumsal ya pya balamamza yardmc olan bir
model sunmaktadr. Hali bu kavram Parkin'den alm ve gelitir
mitir. Parkin (1972), bireylerin toplumdaki kendi konumlaryla il
gili alglama larna yant vermede ya da bunlar yoru mlamada
temel anlam sistemine sahip olduklarn savunur. Bu sisten.Jer,
egemen , ikincil ve radikal sistemlerdir. Stuart Hail bu sistenlein
medya iletilerini kodamada kullanlanlara karlk geldiini belirt
mektedir.
Egemen sistem ya da baat kod, toplumdaki yelenen okuma
lar, baat deerleri aktarrlar. Bu fotogra ftaki egemen tanmlama,
polislerin bizim temsilcilerimiz olduunu , zgr toplumumuzu ko
rudugum ve bu role meydan okuyan gen siyahlarn da "sapkn"
ya da sulu olduklarn sylemektedir.
ikincil sistem (su bordinate system), Stuart Hall'un mzakereli
koduna (negotiated code) karlk gelmektedir. Bu , egemen de
erleri ve varolan yapy benimser, ancak bu yap iindeki belli bir
grubun iyiletirilmesi gerektiini savunmaya hazrdr. Bu , yeleri
ne daha iyi cret alabilmek iin mzakere eden bir sendika olabi
lir ya da toplumdaki siyahlara daha iyi bir konum salamak iin
mzakere eden bir beyaz liberal olabilir. Bu fotorafn mzakereli

147
kodamnda , polislerin ilevlerini genelde doru ve etkili bir biim
de yerine getirdii kabul edilirken, siyahlarla ilikilerinde yanllk
yapabilecekleri sylenir. Onlarn rolleri gerei, egemen ounluun
baskc fa illeri olduunu ve toplumdaki sapknlar denetim altnda
tuttuklarn syleyebiliriz: yeraltndaki sulularla baa kmada bu
pek de kt bir ey olmayabilir, ancak siyahlara da ayn biimde dav
randklarnda a hlaki bir yanllk yapmaktadrlar.
Hall'un mu.balif kodu (oppositional code), Parkin'in radikal
sistemine karlk gelmektedir. Bu tr okuma, egemen versiyonu
ve bu versiyonu reten toplumsal deerleri reddeder. Muhalif ko
dac yelenen okumann farkndadr, a ncak bunun yanl oldu
unu dnr. lletiyi, egemen olana radikal biimde kart olan
bir anlam sistemi iine yerletirir ve bylece metnin radikal biim
de muhalif bir okumasn gerekletirir. Bu fotora fn muhalif bir
okumas yle olabilir: siyahlar, ynetici snfn failleri tarafndan
g kullanlarak ellerinden alnan hak ve zg rlklerini savunmak
iin dogal olarak eylem yapmaktadrlar. Bu , ibandaki adil olma
yan toplumsal sistemin bir dzdeimecesidir.
Fotografn ikinci-dzey anla mlaryla ilgili bu zmlemeler
bizi ideoloji kavramna getirmektedir. Fotografn yelenen anlam
na yalnzca beya z, liberal, demokratik ideoloji deerleri iinde u la
labilir. deoloji tartmasn dokuzuncu blmde yapacagz.

Anlamn toplumsal belirlenimi

Hail ve Parkin, okurlarn metinle mzakerelerinin toplumsal

yapdaki konu mlar tarafndan belirlendiini gstermilerdir; her
ikisi de, okurlarn toplumsal konumlarn birincil dzeyde belirle
yen eyin toplumsal snf olduguna inanrlar. Morley (1980) bu fi
kirlerden yola karak grg! bir aratma yapm ve Nationwide
isimli bir televizyon programnn izleyiciler tarafndan nasl okun
duunu a ratrmtr. Bulgular genelde Hail ve Parkin'i destekle
mektedir, ancak Hali ve Parkin'in varsaydg gibi toplumsal snfn
tek belirleyici olmad ortaya kmtr. raklar (ii snf) ve
banka memurlar (orta snO egemen okuma yaparlarken, niver
site rencileri (orta snO ve sendika yneticileri (ii snf) -
farkl- mza kereli okumalar yapnulardr. Muhalif okumalar ise
progra m tmyle ie yaramaz olarak niteleyen siyahlarda n ve ra-

148
dikal bir biimde kar kan ii temsilcilerinden gelmitir.
Morley modelin gerekten ie yaradn gstermitir, ancak
bilmeliyiz ki okurun mzakere konumunu belirleyen ey snf
deil toplumsal glerdir. Bu etmenler arasnda eitim, meslek, si
yasal bagllk, corafik blge , din ya da aile yer alabilir. Bunlardan
her biri dnyay kavramsallatrmada yardmc olan bir sylem re
tir. Dolaysyla bir birey, yesi olduu deiik toplumsal gruplar
dan kaynaklanan ok sayda syleme sahiptir: okuma, okurun
sahip olduu saysz sylemlerle metindeki sylem a rasndaki bir
mzakeredir.

Daha ileri almalar iin neriler

1. "Bir Keder nce zmlemesi tipik bir Saussure zmlemesi

dir. Saussure dil sistemini anlamn mevzisi olarak grr; Notting Hill fo
torafnn zmlemesi, simgesel sistemi toplumsal sisteme balar. Her
bir yaklamn greceli deerlerini tartnz. zmlemek iin iirsel bir
eretileme ( ya da benzetme) ve bir haber fotoraf seiniz.
2. Norm ve sapknlk kavramlar, uzlam ve zgnlk, tekrar ve
belirsizlik kavramlarua ne lde uymaktadr? Daha nce tarttmz
tekrar kavramnn iletiimse! !evleri "Bir Keder nce"yi ve bu iirde
kimin kimle ve nasl iletiim kurduunu anlamamza yardmc olabilir mi?
air bir iletiimci midir?
3. airin dili kullanm ile dar etekleri "ldrc zerafetin ince bel
klasikleri . . . panter gibi kaygan, inanlmaz derecede uysal" biiminde nite
leyen reklamcnn (Dyer, 1982) dil kullanm arasnda bir fark var mdr?
Biz, dilin kendisinin estetik niteliinde mi, toplumsal ilevinde mi, gn
dergesel gereinde mi yoksa baka bir yerde mi farkllk ararnalyz7 Rek
lamclk genelde ne kadar estetiktir? Bir sanat mdr? Baknz, Dyer, 1982:
2. ve 7. blmler.
4. Levha 1 2'nin ayrntl bir gstergebilirnsel zmlemesini yap
nz. (Soldan ykselen gnein krmz olduunu dnnz). Bunu yele
nen okumalar kuramna uygulaynz. Baknz Barthes (1977, s. 15-3 1 , 32-
5 1 , zellikle s. 20-25) ve 0973, s. 1 16-1 21).
5. Levha lb'ye dnnz. Szcklerin fotoraflardaki sabitletirme
ye alt olas anlamlar zmleyiniz. Ayn fotoraflan kullanarak;
a) bir siyah topluluk gazetesi,
b) Polis Gazetesi,

149
 c) bir Moskova gazetesi iin yeni sayfa dzenlemeleri yapnz ve
balklar atnz.
Daha fazla bilgi iin baknz: Cohen ve Young derlemesindeki Hail,
(1973, s. 176-189); Hail ve dierleri (1980, s. 136-139): Fiske ve Hartley
(1978: 3. blm, s. 103-105); Morley (1980, s. 10-1 1 , 16-21 , 134); McKe
own (1982).

1 51.J
 7. BLM

YAPISALCILIK KURAMI VE
UYGULAMALARI

Gstergebilim ya psalcln bir biimidir, nk bizim dnya

y kendi terim leriyle anlayamayacamz, dnyay ancak kendi
k ltrm zdeki dilbilimsel ve kavramsal yaplarla kavrayabilece
imizi savunur. Grg klk (empiricism) (8. blme baknz)
tam tersini savunur. Bir grglcye gre aratrmacnn grevi
dnyada halihazrda varolan anlamlan ve modelleri kefetmektir;
yapsalcya gre ise, aratrmacnn grevi farkl klt rlerin dnya
y a lglama ve anlamalana yardmc olan kavramsal yaplan orta
ya karmaktr. Yapsa lclk dsal, evrensel bir gerekliin varln
reddetmemekle birlikte, insanlarn bu gereklie nesnel, evrensel
bir biimde kltrel olarak belirlenmeksizin u lamalarnn mm
kn olmadn savunur. Yapsalcln grevi dnyann ne oldu
IJtmu deil, insanlarn bu d nyay nasl anlamlandrdklarn ke
fetmektir. Yapsalclk, bu yzden, nihai ya da mutlak bilimsel
doru nu n varln reddeder - eer insanlar deimez evrensel
gereklie eiemiyorlarsa , aklamalarn ve inanlarn doruluu
nu bu gereklie ne kadar ya knlatklarna bakarak deerlendire
meyiz.
Bu kavramas oldu ka zor bir dncedir, nk Rnesans
tan beri bat dncesine egemen olan bilimsel aklclkla eli
mektedir. Levi-Stra uss (1 979) "bilimsel" ve "yaban" dnme yolla
rn birbirinden ayrr. Bunu , bilimsel dnmenin daha iyi oldu-

151
unu gstermek iin deil, farkl oldugt.nu belirtmek iin yapar.
Bilimsel dnce farkllklar ina ederek iler; doay daha saf,
daha kesin kategorilere bler. te yandan, "yaban drune" ise
genellemecidir; doann paralarn deil, btnn anlamaya ya
rayaca k yollar bulmaya alr. Bu yzden, bilimin gerek d ya
da bilimsellik d olarak niteledii deneyim alanlarn iine alr,
bylece inan, imgelem ve znel deneyim konular gerekliin bir
paras olarak kabul edilmezler. Bat bilimi, dnyay deitirme
gc asndan kimi ilkel toplumlarn byye dayal aklamalarn
dan elbette daha arasaldr. Ancak, dinsel bir "doru" insanlarn
tutumla rn ve davranlarn deitirmede daha etkili olabilir: top
lumsal ve siyasal sistemlerimizi etkileyebilir; ve znel deneyimlere
grg! bilimden daha dogru aklamalar salayabilir. Doruluk,
onu reten ve benimseyen kavramsal ve kltrel sistemin bir ile
vidir; evrensel, nesnel, kltr-ncesi gerekliin bir ilevi deil.
Levi-Strauss, Saussure'un dil kuramn yemek piirme, giyim,
akrabalk sistemleri ve zellikle de mitler ve masallar gibi tm kl
trel sreleri ierecek bir yapsal sisteme genileten yapsalc ant
ropologdu. Bu saylanlar, kltrel ve toplumsal dnyaruz dzen
leme ve dolaysyla anlamlandrma yollardrlar. Tm kltrler
dnyay anlamlandrrlar ve oluturulan anlamlar kendilerine zg
olsa da anlamlandrma yollan evrenseldir. Anlamlar retildikleri
kltrlere zgdr, ancak bunlar retme biimleri tm insanlar
iin evrenseldir.
Nitekim Sausure'a gre tm diller farkldrlar: her dilin szck
daarc d nyay farkl kategorilere bler; szdizimleri kavranlan
olduka farkl yollarla biraraya getirir. Ancak tm de nedensizd ir
(arbitrary), hepsi de ayn paradigmatik ve dizimsel yaplar payla
rlar: paradignatik olarak tm de anlamlan ayn sistemdeki
dier kategorilerle ilikilerine bagml olan bir kategoriler sistemi
ne dayanrlar ve tm de zgn "aklamalar'' yapmak iin katego
rileri birletirme sistemlerine sahiptirler. Bu yzden , tm diller
farkllatrma ve birletirme yapsn paylarlar.

Kategoriletirme ve ikili kartlklar

Levi-Strauss iin dilin paradigmatik boyutu, yani kategoriler

sistemi daha nemlidir. Ona gre, bir sistem iinde kavramsal ka-

1 52
tegoriler ina etmek, anlam yaratmann zdr ve bu srecin kal
binde ikili kartlk (binary opposition) diye nitelendirdii bir yap
vardr. kili kartlk, en saf biimiyle evreni olutura n birbiriyle
ilikili iki kategori sistemidir. Mkemmel bir ikili kartlkta her ey
ya A kategorisinde ya da B kategorisindedir ve dnyaya bu tr ka
tegorileri uygulayarak onu anlamlandrmaya balarz. Mutlak bir
kategori olarak A tek bana varolamaz, varl B kategorisi ile ya
psal ilikisine baldr: A kategorisinin anlaml olmasnn tek ne
deni onun B kategorisi olmamasdr. B kategorisi olmadan A kate
gorisine snr konulamaz ve bu yzden A kategorisi diye de birey
olamaz. Yapsalclk asndan, Yaradl'taki (Genesis) yaratm y
ks dnyann yaratlmas olarak deil, onu anlamlandmaya ya
rayan k ltrel kategorilerin yaratm olarak okunabilir. Karanlk
aydnlktan, toprak havadan ayrld. Dnya kara ve su kategorileri
ne ayrld; sular deniz sularna (verimsiz) ve gk kubbe sularna,
yani yamura (verimli) ayrld. Bu sonuncusu , anlam retme sre
cindeki ikinci aamay niteleyen bir rnektir: doada varolan kate
goriler, yani somut gereklikle ilgili alglamamza denk den ka
tegoriler daha soyut, daha genelletiilmi ve daha kltre zg
kavramlar aklamak ve bu aklamalar dogaya yerletirerek bun
larn kltrel deil, doal grnmesini salamak iin kullanldlar.
Bylece, grnte doal kategoriler olan deniz suyu ile yamur
suyu arasndaki kartlk, daha soyut ve daha kltre zg olan
verimli ve verimsiz kategorilerini aklamak ve doallatrmak iin
kullanlmaktadr. Levi-Strauss'a gre, eretileme yoluyla soyut
kavramlarn yaplann somut kavramlarn yaplaryla deitirerek
anlaml hale getirme sreci -dogallatrma sreci- yaygn bir kl
trel pratiktir. O bu sreci "somutlama mant" biiminde tanmlar.
Bylece, Yaradl yksnde daha sonra yeillikler yaprakl aa
yetitiren ve tahl yetitiren olarak aynlrlar. Bu ayrm insanlar ve
hayvanlar a rasndaki daha sorunlu olan bir ayrm yapmamza yar
dmc olur: insanlar tahl yetitiren yeillikleri , hayvanlar da yaprak
yetitirenleri yerler.
Levi-Strauss'a gre, ikili kartlklann inas temel, evrensel
anlamlandnna srecidir. Evrenseldir, nk insan beyninin fizik
sel yapsnn bir rndr ve bu yzden bir kltre ya da topluma
deil tre zgdr. Beyin elektrokinyasal olarak alarak hcre
lere iletileri gnderir ve gnderebilecei iletiler AIK/KAPALI bii-

1 53
mindeki basit kartlklardr. nsan beyninin bilgia karmakl,
tpk elektronik benzeri olan bilgisayar gibi, sonsuz sayda ikili
kartlk retmeye elverilidir. (Bu sre birinci bl mde "enfor
masyon krntlar" anlatlrken tanmlanmt). Saysal kodlarla
benzeik kodlar arasndaki farkllk (4. blme baknz) saysal
kodlarn kartlk kategorileri zerine ina edilmesinden kaynak
lanmaktadr.
Ancak doa byle deildir: doa, kesin kategorilerden ok
karlatrlabilen bir sreklilik gstermektedir. Doada aydnlk ve
karanl birbirinden ayran bir izgi yoktur; aydnlanma ve karar
mann devam eden bir sreci sz konusudur; kara ve su arasnda
da ak bir izgi yoktur -sahil, bataklklar ve amur, saf ikili kart
lklara kar koyan kategorilerdir. Birbirine kart olan yaplarn ni
teliklerini paylaan bu kategorilere Levi-Strauss kural d katego
riler (anomalous categories) demektedir.

Kural d kategorller

Kural d bir kategori ikili kartlk kategorilerine uymaz, iki

tarafa da gider, snrla r arasndaki berrakl bozar. Kural d kate
goriler niteliklerini birbirine kart olanlarn her ikisinden de alr ki
bu nedenle ok fazla anlam ykl , kavramsal olarak ok gl
drler. Her iki kategoriden aldklan anlam fazlalklar ve bir klt
rn temel anlamlandrma yaplarna meydan okuma yetenekleri
bunlarn kontrol edilmesini gerektirir - tipik olarak bunlar "tabu
lar'' ya da "kutsal" kategoriler olarak dzenlenirler. Kural d kate
goriler iki kaynaktan -doa ve kltrden- ortaya karlar. Doa ,
kltrn kabul ettirmeye alt kategoriletinneye daima tm
gcyle kar koyar. Doada uyumu uzlamaz biimde daima red
deden krntlar vardr. Yeniden Yaradl rneine dnersek, ylan
ne toprakta yaayan bir hayvan ne de suda yaayan bir balktr;
her iki nitelie de sahiptir. Bu nedenle, musevi ve hristiyan klt
rnde saysz anlam vardr, gstergebilimsel olarak ok gldr
ve bu yzden ta bu haline getirilerek kontrol edilmek zoru ndadr.
Benzer biimde, homoseksellik de toplumsal cinsiyet kategorile
rindeki akl tehdit etmektedir ve bizimki gibi cinsiyet kimlii
nin ok nemli olduu toplumlarda ahlaki ve yasal tabularla kua
tlmtr.

1 54
 Bir baka tr kural d kategori, snrlarn ok kat, ok rk
lc grnd iki kart kategori arasnda arac olmak iin kltr
tarafndan ina edilendir. Nitekim ou kltrde tanrlar ve insan
lar arasnda her ikisinin zelliklerini tayan kural d figrler (me
lekler, peygamberler) vardr. Benzer biimde, insanlar ve hayvan
lar arasnda araclk eden saysz mitolojik ve dinsel figr sz
konusudur (kurt adam, insan bal at gibi). Yine canllarla ller
arasnda bulunan figrler de vardr (vampir, hayalet, hortlak gibi).

Yaplanm yineleme

Yaplandrma ilkesi dnyay anlamlandrmamzn temel bir

yolu olduu iin, yapsalclk, kltrel varoluumuzun grnte
oldu ka farkl paralann benzer ekillerde dzenleyen paralel ya
plar arar. rnein Leach (1964), uzamsal evremizi, hayvanlarla
ilikilerimizi ve insanlarla ilikilerimizi kavramsallatrmada para
lellikler bulur. Paralel kategoileri izleyerek bunlar arasndaki
kural d kategorileri aa karr. Temel noktalan ortaya koymak
iin, yapt zmlemeleri basitletimeme izin verin.
Mekan "ev", "iftlik veya mahalle" ve "vahi doa" biiminde
kategoriletirilmitir. Hayvanlar paralel kategorilere yerletirilirler:
"ev hayvanlar", "iftlik hayvanlar". "vahi hayvanlar". nsanlar da
benzer biimde kategoriletirilirler: aile, sla le/komular ve dier
leri/yabanclar. Ancak bu kategoriler elbette her zaman uygun de
ildir, zellikle son iki kltrel alanda. Nitekim evde yaayan
ancak ne ev hayvan ne de iftlik hayvan olan zararl hayvanlar ta
budur ve ar anlam ykldrler - fareler ou insan iin tiksindi
rici hayvanlardr. nsan ilikilerindeki buna benzer kategori vey
akrabalardr. Bunlar ne aileden ne de slaledendir; her ikisinin de
zelliklerini tarlar. Leach vey annenin tipik bir tabu figr oldu
una iaret eder. vey annenin insan dnyasnda igal ettii yeri
hayvan dnyasnda za rarl hayvanlar igal eder.
Benzer biimde, iftlik hayvanlar ile vahi hayvanlar arasnda
kural d bir kategori vardr. Bu kategoiyi lngiltere'de tilkiler,
Amerika'da akallar ve Avustralya'da yabani kpekler igal etmek
tedir. Bunlar vahidir, ancak iftliklerin ve evlerin etrafnda dola
rlar ve evcil hayvanlann. zellikle de kpeklerin baz zellikleri
ni tarlar. Bunlarn insa nlar arasndaki edeeri sulu lardr. Sulu-

155
!ar hem bizim kabilemizin hem de digerlerinin/yabanclann zel
liklerine sahiptirler. Leach, halk yklerinde tilkilere, akallara ve
yabani kpeklere sulu rolleri yklenmesine dikkat eker: bu hay
vanlar tipik olarak hrsz ve dolandncdrlar, kendilerine gvenen
leri a ldatrlar.
Ayrca , hayvanlarn yenebilirligi ile insanlarn evlenebilirligi
arasnda yapsal paralellikler de sz konusudur. Ev hayvanlar
yenmez, aile bireyleri birbirleriyle evlenemez; iftlik hayvanlar
genelde yenmek iindir, insanlar genelde kendi kabilesi ve yakn
evresinden evlenirler; vahi hayvanlar yalnzca zel durumlarda
yenirler ve lisansl kiiler tarafndan belirli srelerde avlanabilirler
-tm toplumlar avlanlacak ve avlanlmayacak hayvanlar birbirin
den ayrrlar ve ogu nun avlanma dnemleri vardr. Yenilebilir ya
bani hayvanlar zel festival yemegi olurlar. Farkl kabileler arasn
daki evlilikler de -siyasal ibirlii yapmak gibi- zel durumlarda
grlr. Ya da , toplumu muzdaki rklar aras evliliklerde oldugu gi
bi, bu tr evliliin ekiciligi a normal oluundan, geleneklere uy
mamasndan kaynaklanmaktadr. Benzer biimde, ku ral d kate
gorilerdeki hayvanlar normalde yenmezler; yine edeer kategori
ler iinde bulunan insanlarn iyi eler olamayaca dnlr.
Bu, somutlama mantnn tipik bir baka rneidir. Hayvan
trleri ve mekanla ilgili doal kategoriler ilk olarak daha kltrel
olan akrabalk kategorilerini ve ardndan da oldu ka kltre zg
ve daha soyut olan yenilebilirlik ve evlenilebilirlik gibi kategorileri
doallatrmak iin kullanlma ktadrlar.

Snrlardaki riteller

Yapsalc antropologlar, kategoriler arasndaki snrlarn ya

amsal neminin, tm toplumlarda, kategoriler a rasdaki geii
kolaylatrnak a macyla bir dizi snr ritelleri rettiini ileri sr
mektedirler. Genelleme yapmak gerekirse, snrlar ihlal edilen ka
tegoriler ne kadar bykse, riteller de o kadar nemli ve ayrntl
olmaktadr. Nitekim tm toplumlar yaam ve lm arasndaki ge
ilere anlam verecek ritellere sahiptirler, bu gei doum ya da
lm olabilir. Benzer biimde, bekarlk ve evlilik arasndaki gei
ler ya da ocukluk ve yetikinlik arasndaki geiler, kategori snr
larndaki geileri gstermek ve a nlamlandrmak iin olduka ay-

1 56
rntl ritellere sahiptirler. Daha az ayrntl olan ve gndelik ya
amda yaplan selamlama ve vedalama gibi riteller, varlk ve
yokluk a rasndaki snrlan gstermektedir.
Kategoriler arasndaki geiler genellikle kural d dnemler
le ortaya konur - balay, kefendeki l bedeni grme ve yas tut
ma , doum ve vaftiz etme arasndaki dnem. Bunlar kutsaldr,
nk ne bir kategoride ne de bir dierinde yer alrlar: terkedenin
izlerini tarlar, izleyenin habercisidirler. Bu dnemler, bir toplum
da yaayan insanlarn, kiideki deimeye almalarna yardmc
olurlar ve bylece deiim artc olmaktan kar.
Benzer biimde, televizyondaki kanal adlan ya da tantm
anonsta n ve yazlan snr riti.ielleri biimlerindendir. Bunlar izleyi
cilerin, yarna programlan ve haberler ya da haberler ve pembe
diziler gibi kategoriler arasndaki geilere uyum salamalanna
yardmc olurlar. Tantm anonslar hangi program kategorisinin
yaymlanmak zere olduunu bildirir -haber programlar iin ya
plan tantm anonslar pembe dizilerinkinden, pembe dizilerinki
de dramalarnkinden farkldr. Bu snr ritelleri olmasayd televiz
yondaki progra m ak olduka kafa kantrc olacakt. Benzer bi
imde, balay, evlenen insanlarn yeni kategorilerindeki konumla
rna uyum salamalarn kolaylatrmaktadr. Televizyondaki al
ve kapan anonslar da selamlama ve vedalama ritellerine ben
zetilebilir.
l ngiltere'de, televizyon reklamlann dier programlardan bir
simge ile aka ayrmann zorunlu hale getirilmesi, kategoriler
arasndaki snrlan belirtmenin ne kadar nemli olduunu gster
mektedir. Amerika Birleik Devletleri'nde bu tr bir zornnluluk
yoktur ve progra mlarla rekla mlar kolaylkla iie geebilmektedir.
Sonuta izleyicide gr len aknlk elbette reklamcnn iine yara
maktadr. Reklamc, "gvensizlii seve seve askya alma" duygu
sundan yararlanmak istemektedir, nk izleyici reklamlar phe
ile izlerken ayn duyguyu gzde programlarna tamaz. Ritellerle
snrlar ak olara k gsteme ya da gzard etme seimi bize bir
toplumun ncelikleri konusunda pek ok ey syler - ncelik, ln
giltere'de izleyici/tketiciye , ABD'de ise reklamc/yapmcya veril
mektedir.

157
 Doa ve kltr

Levi-Strauss, tm toplumlarn anlaml hale getirmeye alt

en nemli snrn doa ve kltr arasndaki snr olduuna inan
mt. Kltr bir anlam yaratma srecidir ve yalnzca dsal doay
ya da gereklii deil, onun bir paras olan toplumsal sistemi ve
bu sistem iindeki insanlarn toplumsal kimliklerini ve gndelik et
kinliklerini de anlamlandrr. Kendimiz, toplumsal ilikilerimiz ve
"gereklik" hakkndaki alglamalannuz ayn kltrel srelerce
retilmektedir.
Ancak ou kltr, kendimizi ve toplumu anlamlandrma ile
gereklik ya da doay anlamlandrma a rasnda bir sreklilik oldu
unu kabul etmez: doa ve kltr arasnda ak bir aynn yapar ve
bunlarda grlen anlamlan ya da kategorileri doallatrmaya al
r. Burada birbiriyle elien ikili bir hareket sz konusudur: kl
trler kendi kimliklerini ina etmek iin kendilerini doadan farkl
latrrlar ve ardndan da bu kimlii tekrar doa ile karlatrarak
merulatrrlar. Bylece kendileini kltrel olmaktan karp "do
allatnrlar". Doa bizi evreleyen plak gerekliktir; kendi te
rimleiyle eriilemez olsa bile, "doal" olan, kltrn doadan ya
ratt anlamdr: doal, kltrel bir rndr; doa , kltr-ncesi
gerekliktir.
Levi-Strauss 0969), 17e Raw and tbe Cooked (i ve Pimi)
isimli yaptnda kltrel sreler olarak yiyecek ve yemek piime
nin nemini zmlemi ve bunu daha geni bir alandaki kltrel
dnmler iin bir eretileme olarak kullanmtr. Yiyecek olduk
a gl bir kural d kategoridir, nk srekli olarak doa ve
kltr, ben ve ben olmayan, isel ve dsal dnyalar arasndaki ya
amsal kategorik snrlar ihlal etmektedir. nemli klt rel anlar
genelde trensel yemeklerle kutlanrlar ve i yiyecein pimi
kltre dnt yemek piinne sreci . kltrel srelein en
nemlilerinden birisidir. Bu sre kavramsal olarak, herhangi bir
arasal dntrmden nce balar, nk tm kltrler doay
"yenilebilir' ve "yenilemez" diye ikiye ayrrlar, ancak elbette her
bir kategori iine farkl doal nesneler yerletirirler. nsan midesi
hemen hemen her eyi sindirebilir. Bu nedenle, yenilebilir ve ye
nilemez arasndaki ayrm fizyolojik bir temelden ok k ltrel bir
temele dayanr. Bu ayrmn nemi, bizim yenilemez olarak nitele-

1 58
diimiz eyleri baka/yabanc bir toplumun yenilebilir olarak be
lirlemesiyle kantlanmaktadr. ngil izler Franszlar kurbaa, sko
lar da ciger yahnisi yiyenler olarak bilirler; Araplar yabancdr,
nk koyu n gz yerler ve keza Avustralya yerlileri de yledir,
nk trtl yerler.
Doa nn k lt r kavramsal dnt rm (yenilebilir ve yeni
lemez kategoilerine ayrmas) yemek piirmenin teknik bir sreci
haline gelir. Tm toplu mlar yiyeceklerini piirirler, ancak tekrar
etmek gerekirse, insan midesi bunlar i olara k da sind irebilir.
Yemek piim1e maddi bir zorunluluk deil, kltrel bir dntr
med ir. Levi-Strauss'un yemek piirme sistemleri ile ilgili ayrntl
zmlemesi yapsalc yntembilgisinin u bir rneidir ve baz
zorlama iaretleri gsterir, (bu konuyla ilgili iyi bir aklama iin
baknz, Leach, 1970) ancak bizim konumuzla ilgili olarak onun
yapt en nemli aynn, kaynatmak (ya da tavada kzartmak) ve
kavurmak (ya da zgara yapmak) arasndaki ayrmdr. O aynca yi
yeceklein kltrel dntrmyle daha doa l olan kflenme
arasnda da bir ayrm yapar. Genel olarak sylemek gerekirse, o,
kltrel dntrme derecesi ile ortaya kan yiyecee verilen
toplumsal deer arasnda ters bir iliki oldugunu savunur. Nite
kim, kaynatlm yiyecek ok pimitir -hem kap kacak gerektirir
hem de su ya da ya gibi malzemeleri. Yiyecegin miktarn artrd
iin "demokratiktir" de. Dier yandan, kavuma ise "aristokratik
tir" - yiyecei a7.altarak israf eder ve ya lnzca atei gerektirdii iin
yiyecei daha az dtr. Bu y zden , kavurma ete daha yk
sek bir deer verilmitir ve toplumun yksek statl yeleri tara
fndan yenir ya da ok zel durumlarda yaplr. Kaynatlm ya da
piirilmi ete ise daha az de.ger verilir, toplumun daha dk stat
l yeleri tarafnd an yenir (zellikle kadnlar, hastalar ve ocu klar)
ve daha ok gndelik olarak yenilen bir yiyecektir. Kflendirilmi
yiyecek genelde en yksek statye sahiptir, nk en az dnt
len, en dogal olandr; nitekim Stilton (kaar) peyniri toplumu
muzdaki aristokratik tatlardan birisidir.
Levi-Strauss'un yapt aklamalara ayrnt dzeyinde istisna
lar bulabiliiz, a ncak bu aklama lar daha geni bir dzeyde temel
bir kltrel dnti.im otaya koymada ve dntme derece
siyle otaya kan e veilen toplu msa l stat arasndaki ilikiye
dikkatimizi ekmede oldu ka kullanldrlar.

1 59
 Mitlerin yaps

Levi-Strauss'a gre, mit bir ykdr ve iinde dolat kltr

asndan nemli olan ikili kartlk kavramlarndaki derin yapla
rn zgl ve yerel bir dntrmdr. En gl ve en nemli mit
ler endie gidericiler olarak ilev grrler, nk herhangi bir ikili
kartlk yapsnda dogal olarak varolan elikilere deinirler. Bu
elikileri zmeseler de (nk bu tr elikiler genelde u zla
maz elikilerdir), bunlarla yaamann yollarn gsterirler. Byle
ce bu elikiler ok ykc hale gelmezler ve ok fazla kltrel en
die retmezler.
Levi-Strauss mit kuramn Freud'a oldugu kadar Saussure'a da
borludur. Saussure'dan yola karnk, ikili kartlklarn paradig
matik yaps zerindeki vurgusunu ve mit anlatmnn -bu elbette
diger anlatmlardan farkl olacaktr- en iyi ekilde sz (parole) bi
imi olarak anlalabilecei argmann gelitirmitir. Sz, derin bir
yapnn, dilin (lmgue), zel bir gerekletirinidir. Saussure' cu
dilbilimci, szleri (aratrlmak iin hepsi de oradadr) dilin teme
lindeki yaplar otaya karmak iin zmlerken; mitolog da bir
mitin derin yapsna ulamak iin deiik versiyonlarn (bunlar da
hazrdr) amtnr.
Freud'dan gelitirdigi ise, mit zmlemesinin, rya z mle
mesinin kltrel bir edegeri oldugu dncesidir. Rya gren kii
rya grdgn bilecektir, ancak yalnzca ryann (genelde an
lamsz olan) yzeysel anlamn bilecektir: daha dein, "gerek" an
lamn yalnzca zmlemeyi yapan bilir. Ryalar endielerden ve
bireyin bilinaltnda bastrlan zmsz sarsntlardan kaynakla
mken; mitler de kltrel bilinaltnda gizlenen bastrlm endie
lerden ve zmsz elikilerden kaynaklanmaktadr. Bu yzden
mit zmlemesi rya z mlemesine olduka benzemektedir.
Ancak mit zmlemesinde yapsalc yntem kullanlr, nk ilgi
odag bireye zg anlamlar degil, kltre zg anlamlardr.
Basit bir rnek bunu aklga kavuturacaktr. Levi-Strauss
0979), iinde insa nlarn ve hayvanlarn ak biimde ayrtrlma
dg bir Kuzey Amerika miti anlatr. Mitteki kt karakter Gney
Rzgardr. Bu zgar o kadar iddetli ve soguktur ki, estigi zaman
normal etkinlikleri olanaksz hale getirmektedir. Bu yzden canl
lar (insanlar ve hayvanlar) onu yakalamaya ve uysallatmaya a-

160
balamaktadrlar. Baarl olan avc, bir folya (vatoz) baldr. Folya
bal zgan yakaladktan sonra onunla mzakere yapm ve yal
nzca belirli gnlerde esmesi kouluyla serbest brakmtr, byle
ce canllar dier gnlerde normal ilerini yapmak zere darya
kabileceklerdir. Bu mit doann dost ve dman yanlar arasndaki
kartl ele almaktadr, ancak Levi-Strauss'u asl byleyen ey,
kahraman olarak folya balnn seimidir. Levi-Strauss bunu, z
garn deiimli gnlerde varlk ve yokluunun folya balnda
maddilemesi eklinde aklar, nk folya bal yandan bakld
nda neredeyse grnmezdir (yokluk), ancak alttan ya da stten
bakldnda ok byktr (varlk). "Somutlama mant"ndan ha
reket edersek, folya bal dost ve dman doa arasndaki kartl
, zgarn varlk ve yokluunu somutlatrr ve bunlar arasnda
araclk yapar. Bu mitin yaps ekil 2 1 'de olduu gibi modelletiri
lebilir.
yleyse mitin nihai anlam, mitin anlatsal ya da dizimsel ya
psnda yatmaz, nk keif gezileri ile gerek av olaylar greceli
olarak yzeysel sslemelerdir ve yeniden anlatru gerektirmezler.
Nihai anlam kart kavramlarn paradigmatik ilikilerinde bulun
maktadr. Bu, gerek bir sorunu yaplandrmann ve bylece an
laml hale getirmenin kavramsal bir yoludur. Dost ve dman
doa arasndaki paradigmatik iliki, eretileme yaplarak, rzgarn
varlk ve yokluunun edeeri olan paradigmayla deitirilmitir:

1
Dman
doa
Rzgar esiyor

i kili
kartlklar t
Rzgar durgun /
Folya bal

Dost
doa

Soyut -<:------:> Somut

------c> Somutlama mant ------

ekil 21.

161
ardndan paradigmatik farkllk folya bal zerine yklmtr. Bu
balk farkll nihai btnlkte ierir -nihayetinde tek bir varlktr.
Her paradigmatik deime, soyuttan somuta doru eretilemeci
bir yer deitirmedir -rzgar, doann dmanl ya da dostluu
nun somut bir eretilemesidir, folya bal ise rzgarn varlk ve
yokluunun somut bir eretilemesidir.
Mit zmlemecisi, bir toplumu ilgilendiren derin sorunlara
ve mitlerin bu sorunlar yaplandrma ve dolaymlama yollarna
ulamak iin Saussure'cu ve Freud'cu yntemler kullanr.

Kitle kltrnn yaps

Kitle iletiim a ralarnn endstri toplumlarnda grd ile

vin, mitlerin ilkel toplumlarda grd ilevle edeer olduu d
nlr. yleyse Levi-Strauss'un kuramlar ada kitle iletiim
aralarnn kurgusal ve olgusal yapmlarna uygulanabilir. Nitekim
bir televizyon dizisinin blmleri, derin yapsnn ya da dilin, de
iik szleri olarak grlebilir. Bunu geniletebiliriz de, bylece
bir trn her rnei, o trn derin yapsnn zel bir gerekletiri
mi olarak grlebilir. Bu adan baklrsa , tm westem filmleri
ayn Western mitinin zgl versiyonlar olacaktr, ya da daha dei
ik bir ekilde sylersek, ikili kartlk kavramlarnn ayn derin ya
ps saysz western'i retebilecektir. Yine, bir televizyon dizisinin
derin yaps saysz blmleri retebilecektir, ya da bir tabloid ga
zetenin birinci sayfasnn dein yaps saysz manet ve fotoraf
retebilecektir. Bu, dilin saysz sz retebilmesine tam bir para
lellik oluturmaktadr. Bunu ilk olarak bir westem filmini, 11e Se
arc/ers, ve ardndan da bir tabloid gazetenin birinci sayfasn
zmleyerek, birbiinden hafife farkl iki yolla uygulayalm.

Uygulama 1: "Tle Searclers" (Arayclar)

Tbe Searcbers, Vahi Batdaki orak bir arazide buluna n tecrit

edilmi bir iftliin grntsyle balar. Filmin balangcnda , ge
nellikle kadnlarn ve ocuklarn gndelik yaam ayrntlarna ili
kin ev ii ekimleri egemendir. Ardndan, iftliin ak kapsndan,
uzaktan yaklamakta olan bir atl figr grrz. Atl yaklar, aln
dan iner ve aile tarafndan karlanr ve biz bu kiinin, yllardr or-

162
tada grnmeyen Ethan Amca (John Wayne) olduunu reniriz.
leriye buyur edilir ve birlikte akam yemeini yerler. Yemek sra
snda, yine iftliin ak olan kapsndan, uzaktan baka bir atl g
rnr; atn drt nala srer ve attan bir beyazdan ok bir yerli gibi
iner, yani ayan hayvann k tarafndan degil de boyun tarafn
dan geirir. Yemek iin aileye katlr ve Ethan'n sert baklarnn
ardndan u szleriyle karlar: "seni bir melez sanabilirdim." (Bu
szler 1980'li yllarda olduka rk bulunacaktr). Daha sonralan
onun, bykannesi bir Cherokee (yerli) olan Mark olduunu re
niyoruz.
Filmin ilk birka dakikas, tm anlatnn (ve westem trnn)
temelini olutman ikili kartlk yaplarn ina etmitir bile. Anlat
nn geriye kalan ksmnda yerliler iftlie saldrrlar, ailenin gen
kz olan Lucy'yi karrlar ve ardndan Ethan ile Mark kz ararlar,
sonuta kz kutanrlar, ailesine iade ederler ve mutlu bir evlilik
gerekleir. Balang ekimleri iftlik ve kra alan arasndaki ikili
kartl vurgular. Bu hemen, gelimi Dou ile "el degmemi" Bat,
beyazlarla yerliler, yasa-ve-dzenle anari, insanlkla zalimlik, di
illikle erillik ve toplumla birey arasndaki daha soyut kartlklarn
somutlatnmn saglanak iin kullanlr. Sonuta , kukusuz, derin
biimde yaplanm kartlk, kltr ile doga arasndadr. Bu kart
lktan tretilen anlamlar, elbette, doay sonuna kadar smrge
letirilmesi ve snlmesi gereken ilenmemi bir kaynak olarak
gren beyaz. ataerkil, kapitalist, emperyalist, yaylmac topluma
uygun anlamlardr. Bu yapy ekil 22'deki gibi modelletirebiliriz.
Bu yapsal zmleme hakknda zerinde durulmas gereken
birka nokta vardr. Her ne kadar bu zmleme znde bir tek
mitin allmasndan elde edilmise de, tr iindeki diger mitler
hakkndaki bilgilerimize bagmldr, nk dier westem mitlerini
retme yeteneine sahip olmadka geerli olamaz. Elbette, her
western yksnn tm ikili kartlklara gnderme yapmas ge
rekmez - kadn retmen (egitim:cehalet) ounlukla grnmez,
oysa erif (yasa-ve-dzen:anari) hemen hemen daima mevcuttur
ve papaz (hristiyanlk:putperestlik) ounlukla dahil edilmitir.
Bu yapy temel deger grubuna ayrdm. Birincisi, bu anla
tdaki somut, gerek gelerdir. kincisi, beyaz ataerkil kapitalizme
zg deerlerdir. Bunlar birinci grubun somut biimini almak"ta ve
birinci grubun gelerine kltre-zg anlamlar vermektedirler -

163
 Ev ii: Dars
iftlik: Kra alan
Aile: Birey
Kadnlar (ve ocuklar): Erkekler
Beyazlar: Yerliler ....

v
v
'
Yasa ve dzen:Anari
.
>5'o
Ban:
Sava ""

Uygarlk:
Vahi yaam v
"tl
Hristiyanlk:
Putperestlik v >5b
;... ;:
Diillik:
Erillik ;.:::! c::

E E

i
v oj
ilerleme:
Duraanlk
DOU: BATI ::: E
v oj

il
insanilik: Zalimlik o
:
e o
Dogurganlk: Ksrlk ;: "'

Gvenlik: Tehlike E

1
o
"'
Egitim (bilgi): Cehalet

c::
iyi: Kt

KLTR: DOCA

r./)

Kahraman (Elhan)
Kurald. ya da Kahraman olmayan/
dolaymlayc karak:erler: Yardunc (Mark)

ekil: 22

bu gerekte, somut ayrntlarn belirli rnekler dzeyi tesinde de

mitsel olara k ileyiini olanakl klmaktadr. Bu ikinci grup, DOCU
ve BATI (ABD'nin) anlamlan iine yerletirilebilir. nc grup
ak biimde evrensel ve dolaysyla doal deer sistemine ait olan
deerleri iermektedir. Ahlaki deerler olan lYl:KT ve bunlarn
yerel dzeylerdeki grnmleri bu gruptadr. Bunlar, ikinci grup
taki daha kltre-zg deerler iinde alglanrlar ve karlnda
bunlar dogallatrmaya alrlar, yani bunlar kltr yerine doa
iine yerletirmeye alrlar. Bu nc gruptaki deerlerin son
kertede kltre-zg olduunu bilmek elbette nemlidir, ancak
bunlara "dogal" stats de verilmitir ve bu yzden kltr yerine

1 64
doann bir paras olarak grnr klnabilirler.
Bylece bu yap, bir anlatdaki gerek nesnelerin ve olaylarn
anlatnn derin yapsna iki ynden nasl ilikilendirildiini gste
rir. tk olarak, gerekmi gibi hareket ederler ve bu yzden daha
soyut ve dolaysyla sorunlu kltrel kavramlarn tartlmaz r
nekleridirler: soyutu somutun, kltreli doaln iine temellendi
rirler. kinci olarak, soyut ve geni kltrel kategorilerin derin ya
plaryla ilikileri dolaysyla kendi kendilerine nem atfetmiler
dir: dzensiz olandan yaplannua ve dolaysyla anlamszdan an
lamlya tanmaktadrlar. Biz anlatdaki nesnelerin, insanlarn ve
olaylarn (bilinli olmasa da) ne anlama geldiklerini biliriz ve an
latdan aldmz hazlarn nemli bir blm, bildiimiz eylerin
iine dahil edildikleri yapnn (ve dolaysyla anlam sisteminin) far
knda olmamzdan kaynaklanmaktadr. yleyse yapda, somut ile
soyut, yzey ile derinlik arasnda gidip gelen srekli bir iki-ynl
hareket sz konusudur. Bu , tm mitsel anlatlarn bir zelliidir.
Ancak bu yap sorunsuz deildir. ekil 22'nin sol yanndaki
degerleri itenlikle benimseyen ve sa yandakileri tmyle redde
den bir k lt r ksr ve skc grnecek ve bir lde de gelime
iin gerekli olan gdden yoksun olacaktr. Niteki basit bir
rnek vem1ek gerekirse, kapitalizm risk-almaya dayanan bir sis
temdir: insanlar isk almaktan kanrlarsa sistem ileyemez. Ben
zer ekilde, rekabeti yaps bir dereceye kadar acmaszl, kay
bedene kar ilgisizlii zorunlu klar. Anlatda Yerliler beyazlardan
daha acmaszdr, ancak gerekte, beyaz toplum rk smrgecili
iyle yerlilere kar daha acmasz olmutur. Bu yapnn basitliine
ilikin sorunlara , en keskin biimde "erillik" ve "birey" kategorileri
etrafnda odaklanlmaktadr.
Burada ortaya kan eliki, erillik ve bireyin, yapnn olum
suz yannda grnmesidir; oysa ataerkil, burjuva kapitalist kltr
de bunla r olumlu yanda gnmeliydi. Ancak, yapnn olumsuz
yanndaki deerler elbette deimez deildir, tpk dier yandaki
deerlerin deimez ekilde olumlu olmadklar gibi. Erillik ve
birey kavramlar doann vahiliine, acmaszlna, ahlak dlt
na gereksinim duyarlar: an uygarlama, ar toplumsallama za
yflatc ya da diilletirici olabilir. Bylece, westemde kadnn rol
erkei toplumsallatrma ya da evcilletirme olsa da, bu asla tat
masz biimde iyi ya da olumlu olarak grlmez. Bundan dolay,

165
John Wayne gibi yapnn her iki yanndaki deerleri birletiren
kural d bir westem kahramanna gereksinim duyulmaktadr. O,
toplumun yannda olan bir bireydir (ancak, filmin bitiindeki yaz
lar grlmeye balandnda yalnz bir kii olarak atn doaya
doru srer); anlatnn banda doann iinden karak iftlie
gelir ve sonunda da tekrar doaya dner. Tpk yerliler gibi, doa
da kendi evindedir; o hem vahi hem uygar, hem ilkel hem geli
mi, hem yerli hem beyazdr. Kahraman, mitsel olarak ok gl
ve anlatsal olarak ok baarldr, nk gstergebilimsel gcn
yapnn her iki yanndan almaktadr. Kahraman, doa ile kltr
arasndaki elikilerde araclk yapar; anlan zmez, nk bu e
likiler zlemez elikilerdir. Ancak, bu elikileri belli bir za
mandaki belli bir topluma uygun hale getirmek zere yaplandr
mann yolunu gsterir. John Wayne 1950 ve 1960'lann dikile
rine araclk yaparken, Clint Eastwood ise, olduka farkl b r biim
de, daha karc 1970'lerin ve 1980'lerin elikilerine arac l k yap
maktadr. Westem kahramanndaki deiimin ksmi nede toplu
mun gelime, emperyalizm, kapitalizm ile iyi ve ktye y klediai
anlamlardaki deimelerdir.

Uygulama 2: 'Weekly World News' gazetesi i

mitsel ya(>lSl

Levi-Strauss sk sk birbiiyle ilikisiz kabilelerin birbiriyle ili

kisiz mitlerini inceleyerek, bu mitlerin temelinde ayn dein yapla
nn yattn gsterir; ona gre, bunun nedeni mitleri kolayca se
yahat etmesi ya da bir kabilenin miti dierinden dn alnas
deildir, asl neden kltrle doga, insanlarla tanrlar, lii nle ya
am a rasndaki ilikiler hakknda ortak endielerin ve sonnlarn
bulunmasdr. Bu ortak endieler, derin biimde yaplanm otak
ikili kartlklar retmektedirler ve bu yzden retilen mit lerin
fa rkllklar yzeyseldir. Bu , grnteki bakaln altnda dzen
leyici bir btnlg arayan bir kuram ve yntemdir.
veekry World News gazetesinin birinci sayfas (levha 13) ilk
bakta birbirleriyle ilikisiz haberlerin biraraya getirilii gibi g
nmektedir, ancak daha yakndan bakldnda bunlarn temelin
de yatan derin bir yap olduu ortaya kmaktadr. Sayfadaki iki
manet haber bu yapy otaya karmamza yardmc olmaktadr.

1 66
Ruhun ve lmden sonra yaamn varlatnn bilimsel olarak kant
landn aktaran haber yapsal olarak Elvis tablosundaki gzyala
r haberine benzemektedir: her ikisi de LM: YAAM arasndaki
derin ikili kartl paylamaktadr ve daha kltre-zg, dolay
syla daha az derin kartlklar bu yap iinde dntr lmektedir.
Bunlar arasnda bilim:din, aklclk:akldlk, olaan:olaand,
hristiyanlk: pulperestlik ile doal:dogast bulunmaktadr. Bu ilk
zmlemeden birka ilgin nokta ortaya kmaktadr. tik olarak,
bu kartlklar baat toplumsal deerleri desteklemek iin deil
sorgulamak ve zayflatmak iin kullanlmaktadrlar. Aklc ancak
histiyan bir toplumda bilimle din arasndaki ilikiler zorunlu ola
rak tehlikelerle doludur ve toplum bu iki alan mmkn olduun
ca ayn tutmaya almaktadr; ancak bu ikisi birbiriyle kar karya
geldiinde normalde bilime daha yksek bir deer atfedilmektedir
-rnein, yaratl-evim tartmasnda ya da kiinin dinsel inan
nn kan nakli veya tbbi mdahale yaptrmasna izin vennedigi du
rumlarda bilime ncelik tannr. Ancak bu haberlerde, bilimin
"doru" olgu lan retme gcn aan deneyimlere ve aklamalara
inanmamz istenmektedir - "doruluk" elbette toplumsal bir ina
dr ve retimi ile datm toplumdaki iktidarn srdrlmesinde
merkezi bir konumdadr. Bilimsel dogrular dinsel dogu lardan
"daha iyi" olmayabilirler, ancak daha geni bir toplumsal kabule
ve gce sahiptirler.
Bilim normalde, tpk tablolarn alayabilecei olgusunu red
dettigi gibi, ruhun varlgn kabullenmeyi de reddetmektedir. Bu
haberler baat normlarla elimektedirler; bir tanesi bizi normal bi
limin yanmda deil de anomal bilimin (ve hristiyanlgnJ yannda
yer almaya davet etmekledir ve dier haber de hristiyanla kar
putperest hurafeleri yannda yer alma mz tlemektedir. Biz her
bir haberde resmi olmayan ya da daha az gl "bilginin" yannda
yer alrz. (Bilimden daha az gl, ancak putperestlikten daha
ok gl olan) Hristiyanln taraf deitirmesi nemsizdir -daha
ok ve daha az men dogrular arasndaki yapsal iliki deime
den kalmaktadr ve yapsalclk asndan nemli olan da budur.
Bir sistemdeki herhangi bir birim, ilikilendirildii dier birimlere
gre kendi yeini degitirebilir, ancak bu yer deitirme sistemin
y<psn bozmaz. Bylece , hristiyalk, konumunu (bilime gre)
toplumsal olarak daha az gl olandan, (putperestlie gre)

167
daha ok gl olana doru deitirebilir. Elvis'in tablosundaki
gzyalar haberi hristiyanla aykrdr, nk hristiyanlk bu tr
mucizelerin yalnzca Tanr'ya, lsa'ya ve azizlere mahsus olduunu
sylemektedir. Bu kategori pop yldzlarn iermemektedir.
Bir medyumun rmag geriye dogru aktmas ve atalarmz ara
snda uzayllarn da bulundugu haberleri ayn ortak yapy payla
maktadrlar -normal:anormal, bilimsel aklama:aklanmas mm
kn olmayanlar. Nitekim, daha az ak olmasna karn, kansn
aldatan koca haberi de bu tr bir yapy paylamaktadr, nk
aklla bilim olaslk yasalarnda cisimlemektedir, oysa rastlant ve
ans aklanmas zor bir sistemin ndr.
Gndelik yaamdan alnm iki haber (bir annenin kuzenini
kurtarmas ve bir kzn lmne yzmesi) de lm ve yaam ko
nularyla ilgilidir, ancak ruhsal dzeyde degil fiziksel dzeydedir
ler ve toplumdaki baat normlarla uyum iindedirler. Her iki haber
de normal ddr. Elinde silah tutan annenin kuzenini ocuk hr
szlarnn elinden kurtannas, toplumsal erkek ve kadn, kamusal
(ya da resmi) ve zel (ya da bireysel) nomlann tersine evirmek
tedir. Annenin yaptg i normalde erkeklere ve polise ayrlm bir
grevdir; kadn iki kere gszletirilmitir (hem kadndr hem de
zel bir bireydir), ancak toplumsal normlara karn baanl olur.
Bu haber toplumsal nonnlan tersine evirerek sorgulamaktadr.
Diger haber ise, bu sorgulamay toplumsal normlan aarak yap
maktadr. Spor toplumsa l olarak tevik edilir, nk toplumsal a
dan arzu edilen degerleri ilerletmektedir. Bu haberde, (spordaki
ya da iteki) gzpek aba nonnlannn lm noktasna varacak
lde almas bu normlar sorgulamaya almaktadr. Haber bir
kzn antrenrn memnun etmek iin ok abaladgn anlatmak
tadr, bu patronu iin ok abalayan bir iiyle paralellik gster
mektedir. Arlk daima atg eyin normalliini sorgular. Bu bi
rinci sayfa tmyle ardr, arl bizi holanlr bir kukuculuga
davet etmektedir ve bylece "resmi" deneyimler ve akla malara
duydugumuz inanszlk Week/y Worl News gazetesinde de kendi
ni gstermektedir - bu haberlerin aga kardg toplumsal norm
lara duydugumuz kuku kadar haberlerin kendilerine de kukuyla
bakarz.
Bu sayfa , bylece, ada Amerikadaki yoksullar ve gsz
ler iin mitsel bir ilevi yeine getirmektedir. Sahip olduklar top-

168
 Gutsy girl swims
herself to death'

Oops! Cheatin' hubby

tries to date his own
wife at a singles bar!

Levha 13: \fleek(v \Votd News

1 69
!umsa! normlar ve deerler bilim, akl ve doal gibi gl kavram
lar iinde cisimlemekte ve ikincil gruplara seslenen daha az me
ru deerler tarafndan zorlanmaktadrlar, nk bunlar ikincil
gruplarn kendilerini ikincil konuma koyan toplumsal sistemi sor
gulama yollan salamaktadrlar. Kiiyi i kincil konuma koyan bir
toplumsal sistemle baetmenin bir yolu inanszlktr. nanszlk,
her eyin ihtiyatla karland genel bir kukuculuktur. yleyse,
bu sayfadaki eitli haberlerin temelinde yatan mitsel yap ekil
23'teki gibi grnecektir.
Bu yapnn siyasa l ve toplumsal nemi, KLTR: DOCA,
LM:YAAM ile daha zgl toplumsal ve kltrel yaplardaki
derin evrensel kartlklarn arasndaki ilikilerde yatmaktadr. Bu
iliki umu lann tersi bir ilikidir, nk DOCA ve YAAM gibi
olumlu kavramlar zayf ve gszlerle ilikilendirilmektedir. Onla
r gszletiren toplumsal sistem, doal olmayan ve yetersiz ola
rak gsterilmekte, onlar kk drc deerler ise daha olum
lu , daha dogn. olarak sunulmaktadr, nk bu deerler toplumun
bilimsel akl adna reddettii doaya daha yakndrlar.

Mit ve to>lomsal deerler

\Veekly \fr/d News gazetesini bu biimde ztimlemek Levi

Strauss'un fikirlerini, onun asla girmedii bir alana itmektedir -
yani , toplumsal ve snfsal farkllklar alanna. Bunlar daha ok
Bart hes'n mit kuramlarnn ana geleridirler, ancak tekrar etmek
gerekirse, bizim ztimlememiz Barthes'n kapitalist toplumlarda
ki temel mit tanmlamasyla elimektedir. Barthes'a gre, bu mit
ler birka istisna dnda baat snflarn karlarn ilerletmekte ve
bu karlara hizmet etmektedirler.
Bathes'n ve Levi-Strauss'un mit kuramlar birok adan bir
birleriyle taban tabana zttr. Levi-Strauss'a gre mit, anlamlan kul
lananlar tarafndan bilinli biimde benimsenmemi olsa bile mit
olarak tannan bir anlatdr. Barthes'a gre mit, birbirleriyle bag
lantl kavramlar zinciidir: insanlar bu zincirin anlamlarnn farkn
da olabilirler, ancak mitsel niteliinden haberdar deillerdir. Mit,
Bathes'a gre, kendi ileyiini gizler ve anlamlarn doalm gibi
sunar; Levi-Strauss'a gre ileyii aktr, gizli olan anlamlardr.
Bathes'a gre mit snf-temellidir: anlamlan toplumsal adan

1 70
 Bilim: Din
Aklclk: Akld.lk
Aklanabilir: Aklanamaz
Hristiyanlk: Putperestlik
Olaan: l'vhcizevi
Doal: Doast
Fiziksel: Ruhsal
Olaslk: Rastlant
(an) Gayret: (nonnal) aba
Eril: Diil
Kamu: zel
Resmi grevli: Birey
Gl: Zayf

Ki.iltr/Toplun: Doa
lm: Yaam

ekil 23

baat olanlar tarafndan ve onlar iin ina edilmitir, ancak ikincil

sflarca kendi karlanna kar olsa da kabul edilirler, nk do
p.allatrlmlardr. Levi-Strauss miti tm toplum ve nihai olarak da
insan rk tarafndan paylalan endie ve sorunlarla baetme arac
olarak gr r. Onun snf farklln gm1ezden gelmesi, sahip ol
( lugu malzemeyle, yani ilkel toplumun mitlerini aratrmasyla
aklanabilir; Ba1hes ise ge yirminci yzyl kapitalist toplumun
mitleriyle ilgilenir.
Her iki kuramc da miti bir dil biimi, anlamlan toplumda
yayma yolu olarak grr, ancak farkllklar burada da ortaya kar.
Ba1hes dili snf-egemen olarak grr - ona gre dilsel kaynaklar
ekonomik kaynaklardan daha eit biimde dagtlmanlardr; ve
O, SZ (parofe) kadar dil (/mgue) zerinde de younlar -nk
bir sistemin soyut potansiyeli kadar dilin nasl kullanldgyla de il
gilenir. Dier yandan, Levi-Strauss ise iinde dilin tm dncele
rimizi ve anlamlar yaplandrd sistemlerle daha ok ilgilenir. O
daha ok Saussure'u izler. Tarihi ve toplumsal zgll daha y
zeysel bulur ve sistemin tarihsel olmayan evrensel doasndan
daha az nemli grr. Bathes bunu veili kabul eder ve vurgusu-

171
nu sistemin tarihsel ve toplumsal kullanmlar zerinde yapar.
Levi-Strauss argmann insan beyninin yaps zerinde, Barthes
ise kapitalist toplumlarn yaps zerinde temellendirir. Ancak hi
biri de dorudan toplumsal cinsiyet ve rksal farkllk politikalary
la ilgilenmez.
Weekly World News gazetesinin zmlemesi ikincil gruplarla
ilgili miti aa karr ve bylece hem Levi-Strauss'un hem de
Barthes'n kuramlarnn uygulama alann geniletir. Ayn zamanda
ikincilliin snfla olduu kadar toplumsal cinsiyetle de balantl
olduunu gsterir. Haberlerin ayrntlarn okuduumuzda bu ba
lant daha da gl hale gelir. Kadn yzcy lmne yzdren
antrenr bir erkekti; Elvis'in tablosundaki gzyalarn gren bir
kadnd. Kapitalist toplumlar ayn zamanda ataerkil toplumlardr:
erkekler hem ekonomik iktidardan hem de toplumsal cinsiyet ikti
darndan yararlanmaktadrlar. Miti okumak toplumsal deerleri
okumaktr, ancak bu deerler toplumun tm yelerine eit biim
de hizmet etmezler. Bylece mitolog, ataerkil kapitalist toplumlar
daki iktidarn dalmnda anlamlarn oynad rol ve iktidarn
hem snf-temelli hem de cinsiyet-temelli doasn aratrr.
Ya psa lclk bize tm kltr ve iletiim sistemlerinin altnda
yatan derin yaplar aratrmamz gerektiini retir. Ayn zaman
da, kendi yaamlarmz dzenlemek ve anlamlandrmak iin kul
landmz toplumsal ve kltrel sistemlerin rastlantsal ya da bir
birleinden bagnsz olmadklarn, birbirlerine benzer olduklarn
gstermemize olanak salar. (Ataerkil kapitalizmin toplumsal sis
temi, TTe Searcbers filminin - yani westem trnn- ve Weekly
World News gazetesinin yapsna benzemektedir.) Bylece iletiimi
(yani anlamn toplumsal olarak retimini ve datmn) toplumun
merkezine yerletirir. Dil, mitler ve simgesel sistemler yapsalcnn
ilgi odadrlar, nk bunlar bir toplumun kendisini dzenleme yo
luna ve yelerinin kendileiyle toplumsal deneyimlerini anlamlan
drma yollarna ulamak iin ender frsatlar sunarlar.

Daba ileri almalar iin neriler

1. Bir Clint Eastwood western'ini ele alnz ve bu blmdeki The

Searchers zmlemesine benzer bir biimde yapsal olarak zmleyi
riz. Hangi ikili kartlklar her iki filmde de vardr? Bunlardaki terimler

172
yerlerini deitirdiler mi? iki yap arasnda yaptnz karlatrma, John
Wayne ve Clint Eastwood tarafndan canlandrlan kahramanlar arasnda
ki farkllklar aklamaya yardmc oluyor mu? Kottak'n (1982) The Wi
zard of Oz (Oz Bycs) ve Star Wars (Yldz Savalar) arasndaki yap
sal karlatrmasn kullanl bir model olarak bulabilirsiniz.
2. Seventeen (levha 16) sayfasn, Weekly World New1un bu b
lmdeki zmlemesine benzer bir biimde zmleyiniz. ikisi arasnda
yapacanz bir karlatrma, bunlarn okurlar ve okurlarnn toplumsal
konumlar konusunda neler sylemenizi salayacak'1.r.
3. Barthes'n ve Levi-Strauss'un mit kuramlarn karlatrnz. iki
kuram birletirilebilir mi, yoksa bunlar uzlatrlamaz kuramlar mdrlar?
ada kltrden bir rnek alnz ve her bir k.. ram bu rnei zmle
mek iin uygulaynz.
4. Kltrel bir metin olarak popler bir mekan zmlemek iin
yapsalc yntemleri k.. llannz. Tipik mekanlar arasnda bir plaj, bir kamp
alan, bir alveri merkezi ya da maaza, u lusal bir ant, bir park buluna
bilir. Fiske , Hodge ve Turner (1987) ile Fiske (1 989b) baz yardmc olabi
lecek rnekler sunmaktadrlar.

173
 8. BLM

GRGL YNTEMLER

Temel gstergebilim kuramn ana hatlaryla ortaya koyduk

ve uygulan biimini gsterdik. Gstergebilim znde iletiime
kuramsal bir yaklamdr ve amac, yaygn biimde uygulanabilen
ilkeler gelitirmektir. lletiimin nasl ilediiyle, dil ve k!Lr sis
temleriyle, gstergebilinsel sistemin zellikle yapsal ilikileriyle,
kltr ve gereklikle ilgilenir.
Bu yzden, an kuramsal ve an speklatif olmakla eletiilir
ve gstergebilimcilerin de kuramlarn nesnel ve bilimsel bir bi
imde kantlama abasna ginnedikleri ileri srlr. Aynca, kuram
lar desteklemek iin kullanlan bulgularn olduka semeci olmas
asndan da eletirilmektedir. Eletirmenler, altnc blmde ele
aldm rneklerin, youmlamaya altm kuramlara ilikin tipik
olmayan rnekler oluturduunu ileri srebilirler. Ve dahas, tat
tm okumalarn gerekten yapldn nasl bilebilirim? Kiisel z
nelliinden ve bana zg bir kod-anundan farkl bir ey nerdi
imden emin olabilir miyim?

Grgklk (empiricJsm)

Eletirmenler gstergebilimin, zerine kuramn yerletirebile

cek grg! olarak kantlanm bir temele sahip olmadn ileri s
receklerdir. Grglcln amalan, dnya hakkndaki nesnel
gerekleri ve verilei toplamak ve bunlan snflandrmak; bunlan

175
aklayacak varsaymlar oluturmak; sreteki insani geyi ya da
yanll mmkn olduunca ortadan kaldrmak; ve verilerle varsa
ymlarn gvenilirliini snayacak, kantlayacak (ya da reddede
cek) deneysel yntemleri gelitirmektir.
Grglclk gstergebilimden temelde u alardan ayrlr:

(a) tmevanmc deil, tmdengelimcidir;

(b) aratrma iin evrensel, nesnel bir gerekliin mevcut ol
duunu kabul eder.
(c) insanlar bu gereklii nesnel olarak aratrabilecek yn
temler gelitirebileceklerini kabul eder.
(d) bu gereklii aklamak amacyla gelitirilen varsaymla
rn kantlanabileceini ya da reddedilebileceini kabul eder.

Dier bir deyile, grglclk; batl teknolojik materyalist

toplumun temellendirildii saduyulu , bilim-temelli bir dnya ta
nmlamasna uygun dmektedir. Buras, gereklii anlamada, t
mevarmc, grg! ve tmdengelimci kuramsal yntemlerin greli
deerlerini tartmann yei deildir. Bu blmde yapmak istedi
im ey, son bir ka blmde gstergebilim anlatlrken deinilen
alanlara baz grgl yntemlerle yaklama yollann gstermektir.
Bu yntemlerden birincisi ierik zmlemesidir.

erik zmlemesi

erik zmlemesi, iletilerin ak, aikar ieriinin nesnel, l

lebilir ve dorulanabilir bir aklamasn yapabilmek a macyla
kullanlmaktadr. Anlamlandrmann dzanlamsal dzeyini zm
ler. En iyi verim geni lekli alma larda elde edilir: meklem ne
kadar bykse, sonu o kadar dorudur. Bir iletiim sisteminden
seilen biimlerin belirlenmesi ve saylmas biiminde uygulanr.
megin, bir dnemdeki tm televizyon dramalarn izleyip, dra
malarda grnen erkekleri ve kadnlan sayarsam, erkeklerin ka
dnlardan en azndan iki kat daha fazla yer aldklarn bulurum. Bu
bir ierik zmlemesidir. Saylacak birimler, aratrmacnn ince
lemek istedii her ey olabilir: tek lt bu birimlerin kolaylkla ta
nnabilir olmalar ve istatistiksel zmleme yntemleri asndan
geerli olabilmeleri iin yeterli sklkta metinde yer almalardr.

1 76
 Kennedy ve Nixon

Szckler sk sk saylrlar. Paisley (1967), Nixon ve Ken

nedy'nin 1960 seimleri srasndaki drt televizyon tartmasnda
geen baz szckleri ka kez kullandklarn saymtr. Adaylarn,
"antlama" , "saldn" ve "sava" szcklerini kullanmalarnda ilgin
farkllklar ortaya kmtr. izelge 2'deki veriler, Nixon'un tutu
munun daha kavgac, Kennedy'nin ise daha uzlamac olduuna
ilikin baz bulgular salamaktadr.
eik z mlemesi semeci olmamaldr: tm iletiyi, ileti sis
temini ya da uygun biimde oluturulmu bir rneklemi ele alma
ldr. erik zmlemesi, almaya iletinin belli alanlarn dahil
eden ve dierlerini darda brakan metinsel zmlemenin daha
edebi biimleriyle ak bir kartlk ierisindedir. erik zmle
mesi bilimsel bir nesnellik iddiasndadr.

izelge 2: Kenedy ve Nixon: szck sklg

Her ikibinbeyz szckte kullanm skl

Szck Kennedy Nixon

Antlama 14 4
Saldr 6 12
Sava 12 18

Televizyouda kadn

Bu bizim, normalde iletileri aldmz daha znel ve semeci

biimlerin yararl bir snamasn oluturacaktr. rnein, kadnlarn
televizyonda haksz bir muamele grdkleini dinebi/iriz. e
rik zmlemesi bu dnceyle ilgili baz nesnel veriler elde et
memizi salayacaktr.
Seggar ve Wheeler (1973) Ameikan televizyonundaki kurma
ca yapmlarda meslek stereotiplerini incelemi ve kadnlarn mes
lek daglnnm erkeklere gre ok daha dar oldugunu otaya koy
mulardr (baknz izelge 3).

1 77
 izelge 3: Irk ve c{nsiyete gre Amerikan televfzyonunda en sk yer
verilen be meslek

Erkek Meslekleri % Kadn Meslekleri %

Siyahlar
(Saylan kii: 95) (Saylan kii: 20)
Diplomat 18.9 Hemire 30.0
Mzisyen 13.7 Tiyatrocu/Balerin 15.0
Polis 9.5 Mzisyen 5.0
Koruma 9.5 Diplomat 5.0
Asker 5.3 Avukat 5.0
Sekreter 5.0
Toplam 56.9 Toplam 65.0
lngilizler
(Saylan kii: 104) (Saylan kii:l7)
Koruma 13.5 Hemire 4 1.2
Mzisyen 11.5 Sekreter 1 1.8
Garson 7.7 Hizmeti 5.9
Doktor 4.8 Diplomat 5.9
Asker 4.8 Oyuncu 5.9
Toplam 42.3 Toplam 70.7
Beyaz Amerikallar
(Saylan kii: 1 1 12) (Saylan kii: 260)
Doktor 7.6 Sekreter 15.4
Polis 7.6 Hemire 15.0
Mzisyen 4.8 Tiyatrocu/Balerin 8. 1
Asker 4.6 Hizmeti 6.S
Diplomat 4.5 Manken s.o
Toplam 29.1 Toplam so.o

Dominick ve Rauch 0972) ayn mesleksel stereotiplemenin

reklamlarda da buludugunu ortaya koymulardr. Yaplan iler
farkldr; aradaki benzerlik kadnlarn erkeklere gre meslekler
asndan ok daha kstl bir dalm gstem1eleridir (baknz i
zelge 4). Aratrmaclar ayrca, reklamlardaki kadnlarn temelde
eve-ait yaratklar olduguna iaret etmektedirler: kadnlar ev iinde,
dardakinin iki kat orannda gi.inmektedirler ve bu oran i or
tamyla karlatrldnda be katna kmaktadr. Erkeklerin d

1 78
 izelge 4: Televizyon reklamlanndaki erkek ve kadn meslekleri

Kadn (Saylan kii: 230) % Erkek (Saylan kii: 155) %

Ev kadn/ Anne 56 Koca / Baba 14

Hostes 8 Profesyonel atlet 12
Manken 7 nl kii 8
nl kii/arkc/dans 5 inaat iisi 7
A/hizmeti 3 Satc 6
Sekreter/memur 3 ladam 6
Pilot 6
Sulu 5
Makinist 3
Avukat 3
Radyo/IV muhabiri 3
Yzde beten Yzde beten
daha az oranda daha az oranda
yer verilen meslekler 18 yer verilen meslekler 27

mekanlarda gnme oran yzde 44 iken, kadnlarnki sadece

yzde 19'dur.
Gerbner ve Gross 0 976), televizyon dramalarnda kadnlarn
bir aileye sahip olmasnn erkeklere oranla ok daha olas olduu
nu ve ak ya da cinsel konularn, kadnlarn birincil rolleri arasn
da yer aldn bulmulardr. rnein unlar aktarmaktadrlar:

Barol oyuncusu erkekten birisi ya evlidir ya da evlenmeye

niyetlidir;
Barol oyuncusu kadndan ikisi ya evlidir ya da evlenmeye
niyetlidir;
Be erkekten birisi cinsel adan uygun ya grubundadr;
iki kadndan birisi cinsel adan uygun ya grubundadr.

erik zmlemesi, ilgin bir biimde, ierik kadar biimi ara

trmak iin de kullanlabilir. rnein Welch ve arkadalar (1979)
erkek ocuk oyuncak reklamlaryla kz ocuk oyuncak reklamlar
nn biemini karlatrdlar. Erkek ocuklara ynelik reklamlarn
daha fazla gntye yer verdikleri ve dolaysyla otuz saniye iin
de daha fazla ekim yer ald iin daha "etkin" grndn bul-

1 79
dular. Aynca her karede bir etkin harekete yer verilme olasl da
ha yksekti. Aratrmaclar, reklamlarn bieminin bile toplumsal
lamaya katkda bulundugunu; erkek ocuklarn daha etkin tu
tumlar almaya ynlendirildiklerini, kz ocuklarnn ise daha edil
gin ve duraan tutumlara y&nlendirildiklerini belirttiler.
Bu rneklerin gsterdii ey, ierik zmlemesine gsterilen
ilginin ounun saylacak birimin seiminden kaynakland ve bu
saymn bir karlatrmay ierdiidir.
Eer toplumsal cinsiyet gsterimiyle ilgili ierik zmlemesi
zerinde younlamsam, yalnzca bir rnek oluturmas iindir.
Saylacak birimlerin alan hemen hemen sonsuzdur. rnein Dal
las Smythe 0953), televizyondaki dramalarda ok yallar (60
yan stndekiler) ve genlerin (20 yan altndakiler) yeterince
temsil edilmediini ortaya koydu. Beyaz-yakallara (memurlara)
ar derecede yer verilmesine karn iiler daha az yer alyorlard.
De Fleur'un 0964) yapt aratrma bu bulgular destekledi. Sid
ney Head 0 954), televizyon dramalanndaki oyuncularn yzde
68'inin erkek olduunu ve bunlarn da yalnzca yzde 15'inin alt
snflardan olduunu buldu . Yine Head, televizyon dnyasndaki
sular gerek yaamdaki sularla karlatrd ve gerek yaamda
ki sularn yalnzca yzde 0.65'ini cinayetler olutururken, bu ora
nn televizyon dnyasnda yzde 14'e ulatn ortaya koydu. Ger
ek yaamda tecavz cinayetten daha yaygn iken, televizyon dn
yasnda bu sua neredeyse hi yer verilmemiti. Gerbner 0970)
de gerek yaamdaki sularla televizyondaki sular arasnda bir
farkllk olduunu buldu: rnein, televizyondaki iddet genelde
kazan, iktidar ya da grev gerei olarak yabanclar arasnda mey
dana gelirken, gerek yaamdaki iddete genelde yakn arkadalar
arasnda , kzgnlk, sinirlenme veya almak amacyla bavurulu
yordu.

Grevler ve medya (kitle iletiim ara/m)

Glasgow Media Group 0976, 1980) endstriyel konulardaki

medya haberlerini zmledi. Grubun ilgin bulgularndan birisi,

"Bu blmde, kitle iletiim aralar yerine gndelik dildeki kullanm daha yay
gn olan medya szcn tercih ettik. (.n.).

180
otomobil endstrisi, ulam ve kamu kurumlarndaki grevlere, m
hendislik alanndaki grevlerden orantsal olarak daha fazla yer ve
rilmesiydi (baknz izelge 5).
Bu rakamlar zerinde yorum yapmadan nce basit ve ak
bir nedeni aratrmak zorundayz. Bu tr haber verme biimi ger
ek yaamn basit bir yansmas mdr, dier bir deyile, medyada
daha ok yer verilen sektrlerdeki grevler dier sektrlerden daha
fazla mdr? izelge 6 bunun byle olmadn gsteriyor. izelge
yalnzca ana a nlamazlklardaki rakamlar vermektedir. Glasgow
Media Group, i durdurmalarla ilgili rakamlarn, toplam ign ka
yplarnn ve eylemlere katlan ii saylarnn endstrideki ayn
orantsz younlamay aa vurduunu bulur.

izelge 5: Endstri sektrndeki grevlerin televizyonda yer alma

oranlan (Ocak- Mays 1975)

Endstriyel sekrr Haber yaplan grevlerin oran %

Otomobil 28.0
Ulam 27.0
Kamu kurumlar 22.2
Toplam 77.2
Mhendisi ik 5.3
Toplam grev says : 805

izelge 7, farkl bir yaklam ele almaktadr. Bu izelge, al

ma Bakanl'nn istatistiklerini Basn Ajans (Press Association)
haberleri (yani, basn ve yaynclk iin hazrlanan haberler) ve ga
zetelerle televizyonlarda yaymlanan haberlerle karlatrmakta
dr. Yaplan ierik zmlemesi, medyadaki arptmay gzler
nne semekted ir. nem sralamalar ayn olmasna karn, tele
vizyon haberleri basna gre daha byk bir orantszlk gster
mektedir. erik zmlemesinin yapamad ey, niin sorusuna
yant verebilmemize yardmc olamamasdr. Bu zmleme, ra
kamlarn ngiliz halknn otomobillerle ya da yerel ynetimlerle
girdii ok yakn ak-nefret ilikisini yanstp yanstmad konu-

181
sunda bir ey syleyemez. Ya da medya yayn ynetmenlerinin bu
ilikiyle ilgili inanlarn yanstp yanstmadn gstermez. Baz
alanlar "haber" oluturmada dierlerine gre daha avantajl gren
gazetecilik geleneine sk skya ball yanstp yanstmadn
da syleyemez.

izelge 6: Temel grevler ve elevtzyon laberlerintt larlanlmas

Endstri alma Bakanl'nda Televizyon haber

kaytl bltenlerinde
grev says yer verilen grev
says

Mhendislik 6
Gemi yapm 1
Otomobil 7 5
Diger imalat sektrleri
Ulam ve iletiim 2 2
eidi sektrler
Kamu kurumlan 2 2

Toplam 20 11

Televizyonda futbol

Dramalar, haberler ve gncel olay programlan aka sayla

bilir biinlerden olumaktadr. Televizyonda gsterilen fu tbol bu
yntemle zmlenebilir grnmemektedir, ancak Charles Barr
(1975) Bat Almanya'nn 1974 Dnya Kupas'nda yapt yaynlan
BBC'deki 'Match of the Day' (Gnn Karlamalar) ile karlat
rrken ilgin sonular ortaya koymutur. Saymak iin setii birim,
temel olarak uygulanan daha geni ekimlerin iine yakn ekim
lein hangi sklkta sokulduuydu. Elli yakn ekimin kaydedilebil
mesi iin geen sre yleydi:

Bat Alman Televizyonu 1 2 dakika 45 saniye

BBC 'Hatcb fthe Day" 6 dakika 57 saniye

1 82
 izelge 7: Belirli ekonomik sektrlerle ilgili basn ve televizyon haberleri

Sektr alma Bakanl ama Bakanl Basn Ajans Basn TV

Kayp ign Katlan ii says Uyumazlk lab. Uyumazlk hab. Uyumazlk lab.

Sralama % Sralama % Sralama % Sralama % Sralama %

Ocak
Otomobil 3 10. 1 2 18.76 2 27 1 33.4 1 41.5
Ulam 5 7.8 1 24.70 3 11 3 21.5 3 7.5
Kamu 6 6.5 7 3.00 1 29 2 17.0 2 24.1

ubat
Otomobil 1 18.4 1 23.10 3 17.3 3 16.4 2 19.3
Kamu 3 15.1 7 5.70 2 37.3 2 17.6 3 13.4
Ulam 5 7.0 3 1 1.50 1 4.0 1 51.0 1 60.5

 Aradaki farklla, "Match of the Day" programnn malardaki

nemli anlara yer veren zetlerden olumas neden olmu olabilir.
nemli anlar doal olarak yakn ekimlerle verilmektedir. Bu var
saym, orta alanda oynanan daha sakin oyunun geni ekimlerle
verildiini, buna karlk kale azndaki mcadelelerin, serbest vu
rularn, tartmalarn, ke atlarnn yakn ekimlerle gsterildi
ini sylemektedir. Barr, bu varsaym snamak iin yakn ekim
lerde gsterilenlerin ierik zmlemesini yapnutr. Aratrmaya,
Bat Alman televizyonundaki karlamadan ve iki "Match of
the Day" progranundan yirmibeer yakn ekim dahil eder ve
yakn ekimlerin top oyunda iken mi yoksa darda iken mi yapl
dn bulmak ister. Sonular izelge 8'de verilmitir.
Daha ayrntl zmleme, aradaki farkn daha belirgin oldu
unu gstermitir. Bat Alman televizyonundaki bir karlamada,
topun oyunda olduunu gsteren dokuz ardk yakn ekimden
birisi bo alanda topla koan bir futbolcuyu , bei topu tutan kale
ciyi, birisi utu kurtarlan futbolcuyu, birisi oyun alan dna k
makta olan topu kurtarmaya alan bir futbolcuyu ve sonuncusu
da faul yaplan bir oyuncuyu gstermitir. Bununla karlatrld
nda , ngiliz televizyonunun yakn ekimlerinin byk ounlu
u bo alanda top srdren futbolcular gstermitir.

izelge 8: Televizyondakifutbol karlamalannda yakn ekim

kuJlanmlan

Yakn ekimlerin kullanldg an

Top oyunda Top oyun dnda

Bat Alman Televizyonu 7 18 } toplam 25'er

BBC 'Matcl of the Day' 16.5 8.5 ekimde

ou ierik zmlemesinin temel sorunu, birisini "ne olmu

yani" sorusuyla babaa brakmasdr. Burada sz edilen farkllk
lar nemli midir ve eer nemliyse hangi adan nemlidir? ngiliz
izleyiciler belki de futbol konusunda daha az u zmandrlar ve bu
yzden kurgulama ve kamera almalaryla futbolun daha coku-

1 84
lu hale getirilmesi gerekmektedir. Barr, "Match of the Day" progra
mnn yapmcs Alec Weekes'in "tekrar gsterimlerine ve dier
uzman ekimlere ne demeli? Bunlar gerekten de a nneler ve kzla
rmz iindir. Taraftarlar tek kamera ekiminden bile tatmin ola
caklardr" dedigini belirtir. Yakn ekimler yldz oyuncular, kiisel
beceriler ve oyuncular arasndaki ikili mcadeleler zerinde yo
gunlar. Uzak ekimler takm oyununu , topun peinde srdr
len daha az cokulu ancak daha becerikli mcadeleleri ve daha
uzmanlam taktiksel yer tutmalar gsterir. Yksek transfer cret
lei, byk oyunculara basnn ve televizyonun gsterdii ilgi ve
televizyonun futbolu sunum biimleri; futbolun, merkezinde yl
dzlarn yer aldg bir gsteri sanat oldugunun iaretleri midir? Al
manya, futbolu taktie dayal bir takm oyu nu olarak m grmekte
dir? erik zmlemesi bu tr speklatif ve geni lekli sorulara
asla yant veremez ama, en azndan, tartmay bir temele oturta
bilmemiz iin baz veriler saglayabilir.

Gerbner, ierik ve kltr

erik zmlemesinin bu gibi kltrel konulara daha derin

lemesine nasl k tutabilecegine ilikin en gelikin kuram reten
kii George Gerbner'dir. Gerbner bir kltrn tm medya ktlar
araclgyla kendisiyle iletiim iine girdigine ve bu iletiimin bir
k ltrdeki deerler zerinde geni bir oydamay saladna ya
da degitirdigine inanr. Ona gre, ierik zmlemesinin gl
olmasnn nedeni, bireylerin iletilerle ilgili semeci deneyimleri ye
rine tm ileti sistemini zmlemesidir. Bir btn olarak kltrn
kullanmna sunulan "kitleselliktir" ve ierik zmlemesinin bae
debilecei de budur. Gerbner, medyaun nemli zelliklerinin bi
reysel televizyon programlarnda deil, tm ktlar altnda yatan
modellerde olduunu dnr. Bu modeller izleyici tarafndan
yava yava emilmektedir ve izleyici bunlarn farkna bile varma
maktadr. Gerbne'in zmlemeleri bu modelleri aa karmay
amalamtr. Onun ogu almas televizyonda iddet gsterimi
zerinedir.

ldrenler: ldtrlenler. Televizyondaki iddetin miktar ol

duka iyi belgelenmitir. Gerbner (1970) Amerikan televizyonun-

185
daki her on yapmdan sekizinin iddet ierdiini aktarr; on ba rol
oyuncusundan bei iddete bavurmu; alts iddete maruz kalm
ve ac ekmitir. Haftada drtyz kii ldlmtr. Ancak Gerb
ner'in nemli modelleri, saldrganlarla kurbanlarn kimler olduu
nu zmlemeye baladnda ortaya kmaya balar: bir model
onun ldrenler: ldlenler oran ile ortaya kmaktadr. ldr
me, iddetin en ar ve en etkili biimidir ve kahramanlarla canile
ri ayrt etmede olduka nemlidir; ve ldren insanlarla ld len
insanlarn kimler oldugunun otaya karlmas, bize belli bir top
lumdaki toplumsal deerler hakknda yeterli bilgi verebilir. rne
in, karlatrmal olara k yaamnn en din devresinde (yani 18
ile 30 ya arasnda) beya z , orta snf erkein ldrlmesi olduka
nadirdir, oysa ayn kiinin karlatrmal olarak katil olmas daha
yaygndr. Gerbner bunu toplumsal deerlerin dondan bir yans
mas olarak gi.ir: biz orta snf, beyaz olmay ve genlii olduka
deerli buluruz. Gerbner'in elde ettii veriler izelge 9'da gsteril
mitir. Gerbner, televizyondaki iddetin toplumdaki g kullanm
ve etkilemenin dramatik bir sergilemesi olduu biimdeki sonucu
nu bu ve benzeri verilere dayandrr.

izelge 9: Amerikan televizyonunda ya, smfve rk asrdan

ldrelerln ld1nUenlere oranlan

ldrenler ldrlenler

Ya
Gen 5
Ora yal 2
Yal
Snf
Os 1
Orta 3
Al
Irk
Beyaz Amerikal 4
Beyaz yabanc 3 2
Beyaz olmayan

1 86
 Kahramanlar genelde en yksek deer atfedilen toplumsal
gruplardan kmaktadr ve yine ayn gruplardan kan saldrganlar
da en baarl olanlardr. Buna karn, en az deer atfedilen grup
lar kurbanlar salamaktadrlar. Genel olarak medya ktlarndaki
bu tr geni lekli modelleri ortaya karabilmenin tek yntemi
ierik zmlemesidir.

erik zmlemesi ve kltrel deerler

erik zmlemesi znde iletiimin dzanlamsal dzeyi ile

ilgilenirken, bu dzey ierisindeki degerlerin ve tutumlarn ifade
edili sklklarn ve bunlarla ilgili modelleri de ortaya karabilir
ve karmaktadr da. erik zmlemesi yapan ilk aratrmaclar
sonularn bu dzanlamsal dzeyle snrladklar iin, Gerbner,
Dominick ve Rauch, ya da Seggar ve Wheeler gibi aratrmaalann
daha ilgin, ama belki de daha speklatif sonularn yakalayama
mlardr. Biz, dzanlamsal dzeydeki ierik zmlemesini top
lu msal deerlerin yananlamlarna ilikilendirerek baz genel yasa
lar ortaya koyabiliriz: erkeklerin, beyaz-yakal mesleklerin, belli
ya gruplarnn ve rklarn an temsiliyeti, gsterim sklgnn de
er sisteminde nemli bir konum igal ettii sonucuna yol amak
tadr. Ya da, iddet ieren ilikilerin yapsnda bir karakterin konu
mu, onun gerek yaamdaki toplumsal grubunun merkeziligi ya
da sapknlgn nitelemektedir. Televizyonda kurban olarak gste
rilme, gerek yaamda dk statde olmann bir egretilemesidir
(Yananlamla eretilemenin ileyiinde ne gibi benzerlikler oldu
unu anmsaynz).

Anlamsal ayrtrma (semantic dillerential)

Anlamn okurla ileti arasndaki dinamik bir etkileim oldugu

nu savunmutuk. Bir okur toplumsal-kltrel deneyimleriyle olu
ur ve bu yzden iletiyle kltrn etkiletii bir kanal grevi
grr. Bu anlamdr. Bylece ierik zmlemesi tm ileti sistemi
ne odaklanmakla, bizim anlam olarak nitelediimiz bu etkileim
iin uygun veri saglayabilir. Bu noktada bizim okuru da aratrma
mz gerekmektedir.
Bunu yapmann bir yolu, anlamsal ayntnna olarak bilinen

1 87
yntemdir. nsanlarn belli kavramlara kar duygularn, tutumlar
n ya da dncelerini aratrma yntemi olarak Charles Osgood
(1967) tarafndan gelitirilmitir. Eer bu duygularn, tutumlarn ve
dncelerin byk oranda kiinin toplumsal-kltrel deneyimle
rinden kaynaklandn varsayarsak, Osgood'un, Barthes tarafn
dan "yananlamlar" olarak nitelenen eyi lmeye altn gr
rz. Yntem olduka basittir; aamadan oluur:
1. Aratrlacak deerleri belirlemek ve bunlar beli ya da
yedili lek zerinde ikili kartlk kavramlar olarak ifade etmek.
Genelde sekiz ile onbe arasnda deer yeterli olacaktr.
2. Bunlar bir rneklem'e, ya da seilmi gruplara uygulamak
ve her bir lekteki yantlar kaydetmek.
3. Sonularn ortalamalarn almak.

Kamera asnn anlam

rneklendirme, bir eyi aklamann en iyi yoludur. Baggaley

ve Duck (1976) kameraya dorudan bakan bir televizyon sunucu
su ile -eyrek profilden bakan sunucu arasnda anlam asndan
bir farkllk olup olmadn snamak istediler. Ayn sunucunun
eanl iki video kaydn yaptlar, birinde dorudan kameraya bak
yordu, dierinde ayn uzaklkta -eyrek profilden grnyordu.
ki kayt arasndaki tek fark kamera asnn farkl oluuydu.
Birinci aamada, snamak iin ondrt deer belirlediler (bak
nz ekil 24). Deerleri oluturmann en doru yolu, bir n al
nada video kaseti bir gruba izlettirmek ve onlarn serbeste yap
tklar tartmalar, znel yantlar kaydetmektir. Aratrmac bu
tartmay belli ynlere doru ynlendirebilir, ancak mdahale et
memeli ya da kendi yanlln ortaya koymamaldr. Tartma kay
dedilir ve ardndan en ok kullanlan sfatlar ya da deer ifadeleri
ni bulmak iin zmlenir. Bunlar, kullanlacak olan deer lek
lerinin temelini oluturur. Baggaley ve Duck ikinci aamada her
bir video kaseti birbirine benzeyen ama farkl iki gruba gsterdiler
ve yantlarn lekler zerinde iaretlemelerini istediler. zleyiciler
ne farkl bir video kasetin ve dier grubun varlndan haberdard
lar ne de izledikleri kasetin nemli boyutunun ne olduunu bili
yorlard. nc aamada, verilen yantlarn otalamalar alnd ve
ekil 24'deki gibi gsterildi.

188
 zleyici gruplar yalnzca onikier kiiden oluuyordu. Bu yz
den sadece byk farkllklar gz nne alabiliriz. Sunucunun
profilden gsterilmesi ona daha ok uzmanlk, gvenilirlik ve i
tenlik atfedilmesine yol amakta ve onun daha insancl, adil, do
rucu, hogrl , duygusal ve sakin grnmesini salamaktadr.
Televizyon sunucularnn ve politikaclarn konuurken kameraya
dorudan bakmay sevdiklerini gz nnde tutarsak, bu ilgin bir
sonutur. Baggaley ve Duck'un yaptklar, deitirme testinin gr
g! bir biimini fiili olarak ortaya koymak olmun.r. Onlar dizim
deki birimleri deitirmiler ve anlamdaki farkllklar snamlar
dr.

2 3 4 5 6 7

Acmasz +----o insancl

Drs o--- - + Sahekar
zensiz +----o Tiiz
Uzman o-------+ Deneyimsiz
Yanl +o Yansz
Zayf +o Gl
Hogrsz +----o Hogrl
Dikkatli +o Aceleci
Duygusuz +-----o Duygusal
Sezgici +o Aklc
Sakin o----+ Sinirli
Dogrucu o--- + Kaamak davra-
nan
Gvenilmez +------o Gvenilir
len o--------- + iki yzl

ekil 24: Televizyon sunucusu iin vere yantlann ortalamalar. (+)

kameraya do/1rdan l..'Otrken; (o) kameraya. profilden kom*en.

Bu alma bizim kodlar ve uzlamlar hakknda daha ileri

baz ilgin karmlar yapmamza da olanak vermektedir. Bir sunu
cunun profilden gsterimi onun daha iten, daha dorucu, daha
uzman grnmesine yol amakta ve yananlamsal degerlei daha
iyi bir dzenleme iinde sunmaktadr. Bu ilgin gelebilir, nk

189
gerek yaam kodlar iinde dinleyiciye dorudan seslenme genel
likle itenlii, doruculuu ve uzmanl nitelemektedir. yleyse
gerek yaam kodlaryla televizyon kodlar arasnda ilgin bir fa rk
llk sz konusudur ve bu farklln vurgulanmas gerekmektedir,
nk televizyonun gerek yaama benzerlii televizyon kodlary
la gerek yaam kodlarnn ayn olduu yanl sonucuna kolaylkla
yol aabilmektedir. Bunlar ayn deildir: biz televizyonda gsteri
len olaylara gerek yaamdaki olaylara gsterdiimiz gibi bir tepki
gstermeyiz.
Televizyon kodlar uzlamlar ve ku llanmlar a raclyla geli
tirilmilerdir. Kameraya dorudan konuanlar hemen her zaman
medya profesyonelleridir, bir metni okurlar, yani baka insanlarn
szcklerini konuu rlar. Profilden gsterilenler ise ounlukla g
me yaplan uzmanlardr, olay gren grg tanklardr. Bunlar
kendi szckleriyle konuan drst bilirkiilerdir, kameraya deil,
muhabire konuu rlar: eer bunlar dorudan kameraya konuurlar
sa inandrclklarn yitirirler.
Bu rnek, televizyon uzlamlarnn gerek yaam u zlamla
rndan nasl farkllatn ve bu farkllklarn nasl farkl kodlar
rettiini aka gstermektedir. Bu kodlar yananlam kodlardr,
gsterenin biiminden kaynaklanrlar (gsteren, kamera asnn
deimesiyle deitirilmitir). Dzanlan her bir video kaset iin
ayndr. Anlamsal ayrtrmay kullanarak, nemli lde farkl ka
mera alan paradigmas ina etmek olasdr. Mu htemelen drt
farkl kamera as sz konusudur: dogudan ekim, -eyrek
ekim, yandan ekim, arkadan ekim. Eer bu farkllklar nemliy
se, bu nemi izleyiciler arasndaki uzlamlar ve kullanmlar arac
lyla retilen bir anlama sayesinde kazanmlardr.

Aynadaki gnlmlm

Kuramsal okumalar grg) verilerle snamada anlamsal ayr

trma yntemini kullanmann bir baka rnei, rencilerimden
Jennifer Farish'in gerekletirdii bir aratrma tarafndan saglan
mtr. Farish, birinci blmde yer alan la ve lb levhalarnn farkl
okumalar hakknda yaplan tahminlei snamak istemitir. Levha
la'y 25 kiiye, levha l b'yi de farkl 25 kiiye gstermitir. Her bir
denege ekil 25'de gsteilen anlamsal ayrtrma leine tepkile-

190
rini kaydetmelerini istemitir. O aynca her znenin levhay grme
den nce polise kar tutumunu da sormu ve levha l a ile levha
lb'yi grenlerin polise kar tutumla rnda bir farkllk olmadn
bulmutur. Anketin sonulan ekil 25'de zetlenmitir.

Ltfen levbada gsterilen polis davranna tepkilerlntzt belirtiniz.

(4 daima yanszlg ifade eder. 4'n solna dogru gittike soldaki deger
leri; 4'iin sagma giflike de sagdaki dege,1erl benimsediginizi belirtmi
olacaksnz).

2 3 4 5 6 7

Rasyonel + ----o irrasyonel

Normal ta Olaan d
Adaledi + o Adaletsiz
Savunmac + ---o Saldrgan
Etkili +-------------0 Etkisiz
Mantkl +o igdsel
Zeki + ---------o Aklsz
Kurbanlar + ---------0 Saldrganlar
Yansz + ----------o Yanl
lnsanctl + o Acmasz
Ho + o Tatsz
Scak + ------o Souk
Glll + o Zayf
Uzman ta Deneyimsiz
Ar lgan +-----------o ekingen
Sakin ta Gergin

ekil 25: Levba lb'.vi (+) ve yalnzca levba lt'dakifoograj grenlerin

(o) ortalama tepkileri.

Her zamanki gibi, genel sonular bizim tahmin ettiimiz do

rultuda ktysa da anlamsal ayrtrma baz srprizler otaya kar
d. Levha l b'ye gsterilen ortalama tepki, levha la'ya gsterilen
tepkiye gre daha soldayd. Levha lb polisi zellikle daha etkili ve
daha atlgan gsteiyordu. Bizim ngrdmz gibi, polisin da ha

191
az yanl grnmesini de salamt (ancak bu farkllk adaletli/
adaletsiz leinde ortaya kmamt); benzer biimde, l b'de po
lisler daha rasyonel, daha zeki ve ilgin biimde daha az souk
grnyorlard.
Ancak , ortalama tekniinin gstermeyi baaramad ey orta
lama sonuca nasl ulaldgyd. rnein, Mantkl / gdsel ve
Sakin / Gergin leklerine verilen yantlar yksek dzeyde bir
gr birliini gsterirken, Adaletli / Adaletsiz ve Ho I Tatsz l
eklerine verilen yantlarn otalamalar geni lde farkllaan
tepkileri gizlemilerdir. Bu farkl tepki modellerini aklayabilmek
iin daha fazla almaya gereksinim duymaktayz: rnein, Ada
letli I Adaletsiz leinde kimlerin 1 ya da 7 puan verdiklerini bul
mak zonndayz. Belki de toplumsal snf, rk, cinsiyet ya da siya
sal kanaat gibi etmenler insanlarn yantlarn belirlemede nemli
etmenlerdir.
Biz aynca, baz leklerin yantlarda byk bir farkllama ya
ratrken dierlerinin daha trde sonular retmesi gereinin altn
da yatan nedenleri de aratrmak zorundayz. Belki de byk l
de fa rkllaa n yantlar, izleyicilein halihazrda gl fikirlere sahip
olduklan leklerde ortaya kmaktadr: "okumalar" izleyici says
kadar farkllamaktadr ve metnin izleyiciler zerindeki karlatr
mal etkisi oldu ka azdr. Tam tersine, trde yantlar izleyicilerin
daha az gl biimde sahip olduklar grlerin barnd lek
lerde ortaya km olabilirler ve sonuta metin, yant belirlemede
nemli bir etki yapm olabilir. Metin ile okur arasndaki mzakere
ilk olarak okur tarafndan ve ikinci olarak da metin tarafndan be
lirlenen bir anlam retmektedir.
Sonuta bu aratrma , n sayfadaki zgn fotorafn polisin
uzlamsal grntsyle uyumlu olduunu ortaya koymu ve po
lisle ilgili dncelerin daha iyi aa kmasn salamtr: baat
mitin daha kolaylkla harekete gemesini salamtr; uzlamsal
gr tekrarlamtr. Bu, medyaya zg bir eydir. Ayrca , Dai{v
Miror gazetesinin mi yoksa izleyicilerin mi gereklii yanst ko
msunda bizim kafa yormamza neden olmutur.

Kabramanlar, caniler ve kurbanlar

Gerbner (1970) a nlamsal ayrtrmay ierik zmlemesiyle

192
birletirir. ldrenler:ldrlenler ilikisi iinde toplumsal grup
lanmalan belirledikten sonra izleyicilerin karakter snflamasn
daki kiilikleri nasl grdklerini aratrd:

1. ldrenler, mutlu son (bunlar sonunda kazananlar, yani

kahramanlardr).
2. ldrenler, mutsuz son (yani, caniler).
3. ldrlenler (kurbanlar).

Gerbner'in bulgular izelge 26'da gsterilmektedir. Bu bulgu

lara gre, kahramanlarla caniler arasndaki tek nemli farkllk
kahramanlarn daha ekici ve daha becerikli olmasdr. Becerikli
lik belki de bizim rekabeti, Darwinci toplumda yaadmz ger
eini yanstmaktadr. Bu dnyada yalnzca en u ygunu hayatta ka-

2 ] .. 5 6 7

yal gen
- -

eril -tff.
..... _, _ _
diil

olagan
- olaand
.' ,
: ' becerikli
beceriksiz
/:
..
I
itici ekici
(l
,
,

\ ,
' '

duygusal duygusuz
\
sezgici
l!' mantkl

rasyonel
irrasyonel __:;t",ittll'

zorba .. --;;.. -:;,;.... ..,. zorba degil

ldrenler - son : mutlu (s 25) =

ldrenler - son : mutsuz (s 16) =

ldrlenler - son: mutsuz (s 25) =

ekil 26: 'ldrenler' ve 'ldrlenler'in kiik profilleri.

193
labilmekte ve beceriklilik baarnn kanlmaz anahtar olmak
tadr. Rekabeti toplumda beceriksizlik sapkn olandr ve bu yz
den doal olarak canilikle bantlandnlmaktadr.

Yetitirme (cultivation)

Gerbner grg! iletiim almasn dier aratrmaclardan

daha ileriye tamtr. nk o, medya sisteminin iinde byd
ve seslendii kltrle nasl ilikilendirildiine ilikin kuramn
temelini oluturmak iin ierik zmlemesi ve izleyici aratrma
larndan elde edilen verileri kullarunaktadr. Gerbner bu ilikiyi
"yetitirme" olarak adlandrr; yani medya bir kltrdeki tutumlar
ve deerleri yetitirir. Medya bu deerleri yaratmaz -deerler n
ceden varolmak zorundadr; ancak bu deerleri besler, yayar ve
kendi deerlerini srdnnesi, yeleri arasnda yaymas ve bylece
yelerini herkesin paylat bir oydama, bir zneleraraslk etra
fnda tutabilmesi iin kltre yardmc olur. erik zmlemesi
bir kltrn tm ileti sistemi ierisinde gml olan deerleri
aa karr; anlamsal ayrtnna yntemi ise bu deerlerin okurda
gerekten yerleip yerlemediini ortaya koyabilir.

Kullanmlar ve doyumlar kuram

zleyicilerle ve zellikle de medya izleyicileriyle ilgili saysz

grgl aratrma yaplmtr. Bu aratrmalarn byk bir ksm med
yada sergilenen iddetin etkileri zerinde younlamtr. Psiko
loglar laboratuvar deneyleri yapmlar, toplum bilimciler geni l
ekli alan aratrmalar gerekletirmilerdir. Bu tr almalar bu
kitabn kapsam dndadr. Ancak okurlara kullanmlar ve do
yumlar yaklam olarak bilinen baka bir yntemi tantmak istiyo
rum. Bu yaklamn temelinde, izleyicilerin medyadan gidermeye
altktan karmak bir gereksinimler dizgesine sahip olduktan
inanc yatmaktadr. Elbette, gereksinimleri gidermek iin tatile k
mak, spor yapmak, hobiler ve almak gibi baka yollar da vardr.
Her ne kadar, kiisel gereksinimlerimizi ve isteklerimizi gidermek
iin toplumsal ilikileri kullandmz ne sren yz yze iletiim
kuramlaryla son derece uyumluysa da kitle iletiim srecini ak
lamak iin gelitiilni bir kuramdr. Bu iletiim modeli izleyicinin

194
en azndan gnderici kadar etkin olduunu varsayar. Ayn zaman
da, iletinin gndericinin niyet ettii ey deil izleyicinin verdii
anlam olduunu ima eder ve bu yzden gstergebilimsel yntem
le baz benzerlikler gsterir.

Yanma progmmlan1m kullanm

Kullanmlar ve doyumlar yaklamnn bildik yntemi televiz

yon izleyicilerine belli tr bir program izleme nedenlerinin sorul
duu sormacadr. Bu tr bir yaklamla izleme nedenlerinin nasl
ortaya konduuna McQuail, Blumler ve Brown'un 0972) bir al
mas rnek olarak gsterilebilir. Televizyon izleyicileri ile ilgili
olan bu almada aratrmaclar, televizyonlardaki yarma prog
ramlarn genelde benzer biimde "kullanan" gruplar olduunu or
taya koymulardr. izelge 10 bu bulgular zetlemektedir. zleyi
cilerin ounluu yarma programlarn drt temel doyum iin
kullanmaktadrlar: kendini takdir etme, toplumsal etkileim, heye
can ve eitim. Aratnnay daha da derinletiren McQuail ve arka
dalar , yarma programlarn kendini takdir etmek amacyla kul
lananlarn ounluunun belediye lojmanlarnda yaadklarn ve
ii snfnn yelei olduklarn kefetttiler. Bu insanlarn kendileri
ne, toplumsal yaamn vennedii bir kiisel stat vermek amacyla
medyay kullandklarn ileri srebiliriz. Bu , medyann toplumsal
yaamn karlayamad gereksinimleri gidem1ede telafi edici kul
lanmnn ak bir rneini oluturmaktadr. Programlan toplumsal
etkileime temel olutunnak amacyla kullananlar, artc olma
yan ekilde, komular arasnda birok arkada olduunu belirten
ve olduka giriken kimselerdir. Bunlar medyay sohbet konular
salamas iin kullanmaktadrlar. Medya burada gereksinim doyu
munun dier kaynaklarna yardmc olmaktadr. Heyecan iin bu
programlan izled iklerini belitenler, daha ok pek de giriken ol
mayan ii-snf kkenli izleyicilerdir. Burada da , telafi edici bir
gdnn iledii sylenebilir. Eitimsel ilev kesinlikle telafi edici
dir, nk en nemli doyum olarak eitimsel ilevi seenler okulu
erken brakanlardr.

195
 izelge 10: Televizyon yarma programlanndan elde edilen doyumlar

Birinci grup: Kendini takdir etmek isteyenler

Kendimi uzmanlarla karlatrabilirim
Programa katldm ve baarl olduumu hayal etmeyi severim
Desteklediim tarafn kazanmasndan mutluluk duyarm
Programa katldm ve baarl olduumu hayal ederim
Okul yllarm anmsanm
Yarmaalann yaptklar yanllara glerim
izlemek olduka zor

lltnci grup: Toplum.sal etkileim itn tzleyenler

Yarmalar hakknda bakalaryla konumak isterim
Benimle yanmalan izleyen insarlarla yarmay severim
Ailemle yantlan aramay severim
ocuklarn programlardan ok ey reneceklerini umuycrum
ocuklar ok ey renirler
Aile biraraya gelerek ayn eyi paylar
Program bittiinde sohbet konusu olur.
Benim gibi insanlara pek hitap etmez

nc grup: Heyecan iin tzleyenler

Birbirine yakn sonuan heyecann severim
Tasalarm bir sre unutmay severim
Kazanan tahmin etmeye almay severim
Doru yant bulursam kendimi iyi hissederim
Tasalarm tmyle unuturum
Yarmaya katlrm
Heyecan verici

D6rdc7 grufr EJJiim amal tzleyenler

Sandmdan daha bilgili olduumu renirim
Kendimi gelitirdiimi dnrm
Programa katlanlara sayg duyarm
Baz sorular zerinde daha sonra dnrm
Eitici buluyorum

Beinci grup
Uzmanlarn kk dmesini grmek ho bir ey
Yarmaclarn yaptklar yanllar grmek egiendirici

1 96
Altnc grup
Hem bireyler renmeyi hem de elenmeyi severim
Yeni eyler kefetmeyi severim

Yedinci grup
Yantlan tahmin etmeye almay severim
Yantlarn bazlann bulmay umarm

Seldztnct grup
Bildiklerim iinde nelerin eksik olduunu grrm
Yeni bir eyler renirim
Zaman kaybndan baka birey deil

Deneklere bu ifadelerin rastlannsal biimde yerletirildii bir sormaca uygu

land. Yanma programlarndan elde ettikleri doyumlan hangi ifadelerin yanstt
n iaretlemeleri istendi. Yantlar gruplama eilimi gstermekteydi - yani, bir
gruptaki bir ifadeyi pozitif olarak iaretleyen kii ayn gruptaki diger ifadeleri de
genelde pozitif olarak iaretliyordu.

Cinayet dinlerinin kullanm/an

Bir rencim olan Siman Morris, insanlarn televizyondaki ci

nayet dizilerini kullanmlar ile ilgili bir kullanmlar ve doyumlar
aratrmas gerekletirdi. O da programlarn deiik amal kulla
nmlar olduunu ortaya koydu: izleyiciler bu dizileri heyecan ve
ka iin kullanyorlard; bir ksm da enformasyon amal kuilan
yordu -"bu diziler bize byk ehirlerdeki yaam hakknda bir
fikir veriyor''; bir ksm gven tazeleme amal kullanyordu -"yasa
ve dzenin sonunda galip gelmesini grmekten holanrm", ya da
"bu dizileri izlerken kk bir kasabada emniyet iinde yaadm
iin krederim." Onun bulduu en nemli etmen snf ya da ei
tim deil ya etmeniydi. 18-30 ya aras insanlar heyecan/ka do
yumunu vurgularken, 50 yan stndekiler programlarda bilgi ve
gven tazeleme buluyorlard.

Doyum kategorileri

Farkl aratrmaclar her ne kadar doyumlar farkl biimde s-

197
nflandrsalar da aralarnda yine de nemli lde bir uyum sz
konusudur. McQuail'in (aada gsterilen) drt temel kategorisi
bunun tipik bir rneidir ve ok az aratrmac bu kategorilere
kar kabilir.

1. Oyalanma
(a) Gndelik yaamn snrlamalarndan ka;
(b) Sorunlarn verdii skntlardan ka;
(c) Duygusal boalma.

Tm almalar medya izleyicilerinde benzer ka gereksi

nimleri olduunu ortaya koymaktadr. McQuail en azndan bizim
bu gereksinimleri ka gereksinimleri olarak belirlemekten daha
teye gitmemiz gerektiinin ipularn vermektedir -neden kat
mz belirlememiz gerekmektedir. Programlarn gstergebilimsel
zmlemeleri de nereye katmz ortaya koyabilir.

2. Kiisel ilikiler
(a) Arkadalk etme;
(b) Toplumsal fayda.

'Arkadalk etme', medyann ak biimde karlad bir

doyum trdr. Ev kadnlan radyoyu srekli olarak ak tutarlar,
nk gndz evde ses olmasndan holanrlar. Gerek toplumsal
ilikilere giremeyen yalnz insanlar, arkadalk etmesi iin medya
ya ynelirler. Bu insanlar, Coronation Street ve Crossronds dizile
rindeki karakterlerin gerek olduguna inanrlar ve onlara doum
gnlerini kutlayan kartlar gnderirler, nk buna gereksinim du
yarlar. Toplumsal ya da kiisel konumlan, arkadalk gereksinim
lerini gerek yaamda gidermeleine izin vermez. Medyann 'top
lumsal fayda' amal kullanm genelde, zerinde konuulacak bir
eyler salama biimindedir. Medya , deneyimlerin ve konuma
konu larnn paylalmasn salar ve bylece toplumsal etkileim
daha kolay hale gelir. Eer tm arkadalarnzn izledii bir progra
m karmsa nz, gruptan geici olarak dlandnz hissedersi
niz.

198
 3. Kiisel kimlik
(a) Kiisel referans;
(b) Gerekliin kefi;
(c) Deer pekitirme.

McQuail, 'kiisel referans'a atf yaparken, izleyicilerin prog

ramlan gerek yaamlaryla dorudan karlatrma yapmak ama
cyla kullandklarn ima etmektedir: "Programdaki insanlar bildi
im dier insanlarla karlatrabilirim", ya da "bu program benim
hayatmda olmu eyleri anmsatmaktadr" szleri McQuail'in alnt
yapt tipik kullanm rnekleridir. 'Gereklik kefi' izleyicinin
kendi yaamn anlamasna yardmc olmak amacyla program ie
riinin dorudan kullanlmasn ierir. Tipik alntlar unlardr:
"Dallas'daki insanlarn sorunlar benimkilere benzemektedir";
Bazen kendi yaamm anlamamda bana yardmc olmaktadr."
'Deer pekitirme" kendi kendini aklayan bir kavramdr: "Prog
ra m, aile yaamnn nasl olabileceine ilikin bir fotoraf sunar"
ya da "aile balarnn nemini anmsatr."

4. Gzetim ilem
Bu, iinde yaadmz karmak dnya hakknda bilgi iin
duyduumuz gereksinimdir. Dier almalar, bizim 'kanaat n
derleri' olarak nitelediimiz kiilerin, toplumsal rollerini srdr
mek iin gerekli olan bilgileri salamak amacyla medyay kullan
dklarn gstermektedir.

Gereksinimlerin toplumsal kkenleri

Blumler ve Katz 0974), medyann doyuma ulatrd ge

reksinimlerin toplumsal kkenleri bulunduunu vurgulamaktadr
lar. Bu aratrmaclarn bulgular izelge l l 'de zetlenmitir.

Kullanmlar ve doyumlar almalannn temelleri

Bu yaklamn temellendii varsaymlar aadaki gibi ortaya

konabilir:
1 . zleyici etkindir. Medyann yaymladg hereyin edilgin
bir alcs deildir. Program ieriini seer ve kullanr.
2. zleyiciler kendi gereksinimlerine en iyi doyumu salaya-

199
cak medyay ve programlan zgrce seerler. Medya yapmcs
programn kullanm biimlerinin farknda olmayabilir ve farkl iz
leyiciler ayn program farkl gereksinimleri gidermek amacyla
kullanabilirler.

izelge 1 1 : izleyici gereksinimlerinin toplumsal kkenleri ve medya

izleyici gereksinimlerinin
toplumsal kkenleri Medyann sagladg

Toplumsal konum:
a) Gerilim ve atma retir
b) Dikkat isteyen sorunlarda
farkndalk y.rabr
c) Belirli gereksinimleri giderme
frsadann zayflanr
d) Belirli degerlerin ykselmesine
neden olur
e) Belirli medya materyallerine
ainalk beklentisi salar
Rahadatna
Pnformasyon
Tamamlayc, yerine geici ya
da bolugu giderici hizmet
Onaylama ve pekitirme
Deerli gillen toplumsal
gruplarda yeligin srmesi
iin deneyim paylam

3. Medya doyumun tek kaynag deildir. Tatile gitmek, spor

yapmak, dans etmek de medyann kullanldg gibi kullanlr.
4. nsanlar belirli durumlarda kendi karlarnn ve gdleri
nin farkndadrlar ya da farknda olmalan saglanabilir. (Bu yakla
m eletirenler iin en zayf varsaym budur. Bu eletirmenler, ifa
de edilebilir gdlerin genelde en nemsiz gdler oldugunu ileri
srerler ve onlara gre, izleyici ile program ieriini yalnzca ras
yonel bir gereksinimler ve doyumlar zinciri ile baglantlandrmak,
anlam kabul edilemez ekilde snrlandrmaktr.)
5. Medyann kltrel nemi konusundaki deger yarglan g
zard edilmek zorundadr. Crossroads dizisinin samasapan bir dizi
olduunu sylemek gereksizdir: eger yedi milyon insann gereksi
nimlerine yant veriyorsa yararldr ve bu dizinin yksek kltr
estetigine saldrmas gerei de nemli deildir.

200
 Yntem

Basit bir kullanmlar ve doyumlar sormacas, anlamsal ayrtr

ma yntemine olduka benzer biimde oluturulabilir. Aratrma
c, televizyon izlemede dile getirilen bir dizi gdy oluturmak

iin, bir grup izleyicinin snrlandrlmam tartmalarn kaydet

melidir. Bu gdler genelde rastlantsal biimde sormacaya yerle
tirilir ve deneklerin her bir gdye katlp katlmadklar ve bunla
rn gc sorulur. Morris'in sormacas ekil 27'deki gibiydi.
Sonulardan nemli modeller karmak iin en zor yandr.
Akademisyenler, bu kitabn ou okuru iin gerekli olmayan bir
istatistik tekniini, kmeleme teknini kullanrlar. Olduka pratik
olan bir yntem, ifadelerdeki kmelenmeyi sormacay oluturma
dan belirlemektir. Bylece rnein, "heyecan/ka" kmesindeki
ifadelere erkeklerin ve kadnlarn verdikleri yantlan karlatrmak

ekil 27: Kullanmlar ve doyumlar sormacas

Bu sormaca, televizyondaki dedektif/cinayet dizilerinden holanma ne

denlerini aratran bir almann bir parasdr. Aadaki ifadelere hangi
oranda katldnz ya da katlmadnz belirtebilir misiniz? Uygun stu
na arp atnz. (1 = Kesinlikle katlyorum, 2= Katlyorum, 3= Yanszm,
4= Katlwyorum, S= Kesinlikle katlmyorum)

izleme nedenle-.i 1 2 3 4 5

Kahramanla zdelemeyi seviyorum

Dizi hakknda bakalaryla konuma-
y seviyorum
Neler olup biteceini bilmeme gerilimi-
ni seviyorum
Pol isin iinin ne kadar zor olduunu
anl yorum
Bu tr bir iddetle karlatmda
nasl stesinden gelebileceimi
hayal etmeyi seviyorum v.b.

Not: Denein cinsiyeti, ya, meslei ve eitim dzeyi konusunda veri toplamak
genelde gereklidir.

201
olduka kolaydr. nemli bantlar ya da modeller gelikin istatis
tik yntemlerini kullanmadan da ortaya konabilir, ancak daha ileri
bir zmleme, gelikin zmleme yntemlerini de zorunlu kl
maktadr.

zleyici etnografileri

Grg! yntemler iletiimi, ierii gerek verilerin e-deeri

olan iletiler d izisi olara k deerlendirme eilimindedir; grglcle
rin, metinlerin anlamlandnlnas ile ilgili bir kuram yoktur ve bu
yzden kodam ya da okuma srelerini deerlendirmeye al
mazlar. Gstergebilim ve yapsalclk, iletiimin toplumsal olarak
yaylmasn saglamak a macyla anlam yaplandrma (ve dolaysy
la retme) biimlerini aratnr. Yapsalclar, medya iletilerinin ya
plaryla bu yaplarn iinde iledii toplumun yaplan arasndaki
isel ilikileri aa karrlar. Onlara gre, iletiler bir anlam ier
mezler ya da aktarmazlar; anlamn retimi ve datmndaki failler
dir. tletiler toplumsal iktidarn failleridirler.
Ancak yapsalclk ile gstergebilim, metinsel ve toplumsal
yaplar arasnda ok kolayca gidip gelmesiyle ve pratikte metin ile
toplum arasndaki balantlarn yalnzca gnderilen ya da okur
araclyla yaplabilecei gereini grmezlikten gelmesiyle eleti
rilebilir. Metin ile toplumun bulumas, okuma srecinde ya da ey
leminde gerekleir. Etnografik almalar, bu s reci aratrmak ve
metinlerin gstergebilinsel ya da yapsalc okumalarn, insanlarn
gerekte yaptklar okumalarla karlatrarak bu okumalar sna
mak amacyla gelitiilmilerdir.
Genel olarak sylemek gerekirse, elde edilen bulgular yap
salclk ve gstergebilimin, baat ya da tercih edilen bir okumay
gerekletirmede metnin gcn abarttn ve okurlarn metni an
lamlandrrken dorudan doruya kendi toplumsal konumlaryla
ilikilendim1e yeteneklerini yeteince dikkate almadn gster
mektedir. rnein, bir gstergebilimcinin Milis ve Boon veya Har
lequin tarafndan yaymlanan popler sevda romanlarn zmle
mesinin sonunda, bu kitaplarn toplumsal ilevinin, evlilikte itaat
etme rolleini oynamalar iin kadnlan hazrlamak, mutluluklann
gl bir erkein aknda aramak ve aclannn bir gn sona erece
ini, (nk erkekler onlann gerek deerini bir gn gelip anlaya-

202
caktr) onlara retmek olduu sonucuna varlabilir. Bu metinsel
yapy, ataerkil bir toplumdaki toplumsal cinsiyetlerin toplumsal
yaplaryla ilikilendirmek elbette kolaydr. Ancak, rnein Rad
way'in (1984) ortaya koyduu gibi baz kadnlar sevda romanlarn
bu biimde okumarnaktadrlar. Bu kadnlar, bir erkek kahraman
tarafndan aldatlmasna kar koyan cesaretli, asi bir kadn kahra
mana yer veren sevda romanlarn tercih etmektedirler. Onlara
gre , bu romanlarn anlat yaps, kadn kahramanlarn aldatlarak
ve ac ekerek nihai baarya (evlilik) ulamalarn gstermekten
ok, erkek kahramanlarn kademeli biimde diillemelerini gs
termektedir: yalnzca erkein zalim yaps yumuadnda, souk
yaps yerini scak bir yapya terkettiinde ve kadna kar daha
duyarl hale geldiinde, yani giderek diilletiinde kadn onunla
evlenmeye rza gstem1ektedir. Romanlarn yaps eril deerleri
diil deerlere tercih etmelerine karn, baz okurlar diil deerleri
eil deerlerden daha stn grmek iin metinle mzakere etmek
tedirler.
Baz kadnlar iin okumann toplumsal balam en az metnin
kendisi kadar nemliydi: toplumsal konumlar kocalarnn ve aile
lerinin talepleine srekli biimde hizmet etmelerini gerektiriyor
du: (genelde kocalarnn ak honutsuzluklarn gze alarak) bir
roman okuyarak iinde kendilerini n plana karabilecekleri za
man ve mekan yaratabiliyorlard. Sevda roman okumann bir 'an
lam' kendi haklarnn ve kendi kymetlerinin onaylanmasyd -bu
anlam metinden yola karak ortaya konulamaz, nk okurun
toplumsal konumuyla metnin bulutuu okuma annda relilni
tir. Hatta bir kadn. bu biimde sevda roman okumann kendisine,
kocasnn taleplerine kar durmak ve evlilikte daha ok eitlik iste
mek iin zgi iven verdiini belirtmitir.
Marley ll986) ailede televizyon izleme biiminde de benzer
zellikler bulmutur. A-.trma kapsanma ald kentli alt-smf ai
lelerinde televizyon izleme, ailedeki toplumsal cinsiyet politikas
nn bir parasyd, ancak sevda roman okumann aksine erkek ik
tidarn ne karyordu. Uzaktan kumanda aleti genelde kocann
koltuunda duruyordu; erkek iktidann alanda uyguluyordu -
ne izlenecek, nasl izlenecek ve izlenenler nasl deerlendirilecek.
Ailede televizyon izleme pratii erkein beenileri ereve
sinde dzenleniyordu. Erkekler olgusal (gereki) programlar ter-

203
cih ediyorlard -haberler, spor programlar, belgeseller; ya da eer
kurgusal yapmlar izlemek istiyorlarsa , "gereki" olanlar seiyor
lard, yani programlarda dile getirilen dnyann kendileri iin bil
dik bir dnya olmasna zen gsteriyorlard. Erkekler hareketli
dramalar da seviyorlard. Dier yanda kadnlar ise, "aile" dramala
rn, pembe dizileri ve sevda yklerini tercih ediyorlard. Bu tr
programlarda vurgu eylemden ok ilikiler zerineydi ve erkekle
rin dsal dnyasndan ok duygularn ve tepkilerin isel dnyas
hakknda bilgi veriliyordu.
Erkekler yalnzca neyin izleneceine karar vermiyorlard;
onlar aynca nasl izlenmesi gerektiini de kontrol etmeye abal
yorlard. Erkekler iin ev, i sonras dinlenebilecei serbest zaman
mekandr, bu mekanda erkek kendini t myle televizyona ver
meyi ve younlaarak izlemeyi sevmektedir. te yandan, kadn
iin ev alma mekandr ve kadnlar televizyon izleme ile ev ile
rini uyumlu hale getirmek zorundadrlar -ev ileri arasnda ama
r ykama, t yapma ve skk dikmenin yannda ocuklarla ko
numa gibi etkinlikler de yer almaktadr, nk kadnn grevi
yalnzca maddi kaynaklan ynetmek deil, evdeki ilikileri ve
insan kaynaklarn da dzenlemektir. Bu yzden kadnlar televiz
yonu olduka dalgn biimde izlemekteydiler, nk ayn zaman
da baka bir i de yapmak zorundaydlar. Bu durum genelde er
kekleri rahatsz etmekteydi, nk onlar televizyon izlenirken
kadnlarla ocuklarn konumalarndan ve yaptklar grltden
rahatszlk duyuyorlard.
Kadnlar, baz programlan alma zamanlarnn dna kay
drmak iin video kayt cihazlarn kullanyorlard, nk diger aile
bireylerinin varlg onlarn televizyon izlemelerine snrlar koyu
yordu . zlemek istedikleri programlan kaydedebiliyorlar ve bunla
r ya sabahleyin erken bir saatte ya da herkesin yatakta olduu ge
bir saatte tam bir dikkatle izleyebiliyorlard. Bazen de, eger ilerini
erken bitirmilerse ve ocuklar henz okuldan eve dnmemise
gleden sonralan da uygun bir zaman bulabiliyorlard.
Elbette bu farkl televizyon izleme biimleri toplumsal olarak
belirlenmiti, yani iblm bu tr bir farkllamaya yol ayor
du; bu izleme biimleri kadn ve erkeklerin doutan kazandklar
bir nitelik degildir. Nitekim, ev dnda alan kadnlarn televiz
yon izleme biimleri erkeklere benzemektedir. Toplumsal cinsiyet

204
ilikileri siyasaldr, nk bu ilikileri belirleyen doga degil top
lumsal glerdir.
Televizyon izleme pratiklerindeki erkek egemenligi program
larn degerlendirilmesine kadar uzanmaktadr. Nitekim erkeklerin
begendikleri programlar ciddi, iyi televizyon programlan olarak
nitelenirken, kadnlarn holandklar programlar nemsiz, hafif ya
da degersiz olarak grlmekteydi. (Genellikle kadnlarn izledikle
ri) pembe diziler televizyonun en dk biemi olarak dnl
mektedir ve ayn ekilde edebiyatta da sevda romanlar romanla
rn en nemsiz trn nitelemek iin kullanlmaktadrlar. Eletirel
deerlendirme ve toplumsal konum arasndaki iliki elbette rast
lantsal degildir, nk kadnlarn kltrel beenilerini deersiz
letirme onlar toplumsal olarak ikincilletirmenin baka bir yolu
dur. Burada iaret edilmesi gereken nemli bir nokta , kadnlarn
eril degerleri iselletirmeleri ve kendi kltrel begenilerini "ie
yaramaz eyler" ya da "aptalca" eyler olarak nitelendirmeleridir.
Bu, kadnlarn kendilerini ikincilletiren ideolojiye katlmlarnn
bir rneidir. Bu konuya ideoloji kuramlarn tarttgmz blm
de daha ayrntl biimde yer verecegiz.
Metinlerin toplumsal olarak kullanlma biimleri metinlerin
yaplarnda ak biimde grlmedigi iin metinsel zmlemeler
le ortaya konulamazlar. Benzer biimde, metinlerin baz anlamlar
da metinsel zmlemelerle aa kanlamayabilirler, nk bu
anlamlar metinlerin okurlarn toplumsal konumlaryla bulutukla
rnda retilmektedirler ve bu bulumada okur anlamlandrma s
recine beklenilmeyen, metin d etmenleri getirebilir.
Nitekim Hodge ve Tripp (1986) Avustralya'l okul rencileri
nin Prisoner (Tutuklu) isimli pembe diziyi kendilerine zg bir bi
imde okuduklarn ortaya koydular. Dizi bir kadn cezaevinde ge
iyordu ve tutuklularn birbirileriyle ve cezaevi grevlileriyle
ilikilerini konu almt. renciler bu diziden kendi okul dene
yimlerine uygun anlamlar karmlard. Onlar cezaevini okulun
bir eretilemesi olarak okuyorlard. Her iki kurum da kuruma ge
lenleri toplumun istedigi biime dntrmek amacyla dzenlen
miti, bu kiilerin ne olmak istedikleri nemli deildi; iki kurumda
da gerek dnyann darda oldugu duygusu egemendi. Her iki
kurum da kurumda bulunanlarn yaamlarnn her ann kontrol
etmek istiyordu ve her ikisinde de bu kontroln dnda kalan

205
alanlar sz konusuydu -okullardaki tuvaletler ve bisikletlerin bra
kld barakalar ile cezaevindeki amarhaneler. retmenlerle
gardiyanlar arasnda da birbirine benzer olanlar vard - zorbalar,
yumuak davrananlar, nazik olanlar gibi. Tutuklular ve renciler,
gardiyanlar/retmenler tarafndan gzlenirken benzer biimlerde
iletiim iine giriyorlard: gzlerle iaretleiyorlar ve gizli notlar
gnderiyorlard. Benzerlikler olduka fazlayd.
Metinde okula aka gnderme yapan hibir ey yoktu. Bu
anlamlar metnin, izleyicilerin toplumsal konumlaryla bulutuklar
anda retilmilerdi. Bu anlamlar gstergebilimsel ya da yapsal
zmlemeyle deil, yalnzca ve yalnzca etnografik zmlemeyle
ortaya karlabilirdi. Toplumsal adan ilikili bu anlamlarn,
rencilerin davranlarnn bir paras haline geldii ynnde de
baz bulgular sz konusudur, nk ou retmen program ya
pmclarna mektup yazm ve bu dizinin rencileri disiplinsizlie
ittiini ve ilerini zorlatrdn belirtmitir. Gstergebilim ve yap
salclk kuram ayn metinden retilebilecek farkl anlamlara izin
verirken ve Hall ile Eco bunun medyada mutlaka gereklemesi
gerektiini savunurken, etnografi zgl konumlarda retilen oku
malar konusunda bize derinlemesine bir kavray olana vermek
tedir. Bylece iskelet halindeki kurama can verebilmektedir.
Bir televizyon gsterisi olan 11e Newly Wed Game'in (Yeni
Evliler Oyunu) belli bir andaki farkl okumalarn aratrdm
(Fiske, 1 989a). Drt yeni evli kadn baka bir odada iken kocalar
na u soru soruldu: "Romantik gereksinimlerinize einizin yant
unlardan hangisi olabilir?" "Evet, efendim", "M mkn deil Jose",
"Ciddi ol, adam". Dt erkek de "evet efendim" yantnn uygun bir
yant olduunu sylediler. Ancak eleri ieri girdiinde iki tanesi
"evet efendim", bir tanesi "mmkn deil Jose" ve dieri de "ciddi
ol, adam" yantn verdiler.
Popler kltrn bu kk ann farkl insanlar farkl biim
lerde okumaktadrlar. zellikle feminizme sempati duyan baz ka
dnlar sorudaki cinsiyetilii olduka saldgan bulduklarn syle
diler ve bunun ataerkinin ak bir rneini oluturduunu
belirttiler. nk bu sorudaki varsayma gre, kadnlarn cinsel
hazlar yalnzca erkeklerin romantik gereksinimleri balarunda ta
nmlanabilirdi. Ancak baz kadnlar, "evet efendim" demeyi redde
den yantlardan byk haz alrulard. Bu kadnlar ataerkil tahak-

206
kmn kendisiyle deil, kadnlarn bu tahakkmle nasl mcadele
ettikleriyle ilgileniyorlard. Baat evlilik mitine u ymayan bu kk
deneyimde onlar mite kar koyan kadn yanls anlamlar buldular.
Baz erkekler "baat" okumay yaptlar: gsterideki buyurgan
erkeklerle birlikte gldler ve kadnlan itaatsiz kocalarla elendi
ler. Ancak baka erkekler bu gsterideki deiimin ataerkiyi iler
letmekten ok aa vu rduunu ve sorguladn dndler. Sa
nlan sorunun erkekleri toplum nnde "evet efendim" demeye
ittiini oysa ayn kiilerin zel yaamlarnda farkl bir tutum takna
bileceklerini belirttiler. Onlara gre, "evet efendim" yantn ver
meyen kadnlarn kocalar, evet efendim yantn verenlerin koca
larndan daha ok utaunlard. zetle, (ataerki tarafndan belirle
nen) erillik, diillikten ok daha kt biimde sona enniti.
Tm bu okumalar metinlerin ataerkil yapsn, evliliin baat
nitleini ve toplumsal cinsiyet ilikilerini belli bir biimde okur
ken, baat okumalardan farkllaan ve zaman zaman da elien an
lamlar retmilerdir. Bu farkllklar okurlarn toplumsal konumla
rndan, toplumsal cinsiyetlerindeki farkllklardan ve her gn iin
de yaadklar toplumsal cinsiyet ilikilerinden kaynaklanmaktadr.
Bu okumalar baat, tercih edilenden zgr deildir, a ncak ona
bal da deildir. Daha ok onunla ibirlii iinde, ona tepki ola
rak ya ona kar karak retilmektedirler. Bu okumalar, Hall'un
"yelenen okuma" kuramna ya da Eco'nun "sapkn kodama" ku
ranuna pr,tikte glebilecek rnekler salamaktadrlar.
Etnografik alma hem dllendirici hem de sorunlarla dolu
olabilir. dller, iletiimi toplumsal ve metinsel bir pratik olarak
grebilme yeteneinden ve bu toplumsal boyutu geni lekli
toplumsal-siyasal kuram yerine gndelik yaamn somut koul lar
na indirgeyebilmekten kayna klanmaktadr. Bu tr bir alna yap
mak iletiim srecinde insanlan gzlemeyi kendi rolleri hakknda
mmkn olduu nca ak bir biimde konutu may gerektirmek
tedir. Ancak burada iki tr sonn ortaya kmaktadr.
Bu sorunlardan birincisi a ratrmacnn rolnden, o andaki
varlnn yaratt etkiden kaynaklanmaktadr. Geleneksel olarak
etnografik alna yapan kiinin, grg! anlamda bilimsel bir gz
lemci olabilmesi iin nesnel ve mesafeli olmas gerekir. Ancak son
zamanlarda etnografik alma yapanlar metinlerin hayranlan ola
rak kendi deneyimlerini kullarunaya gzlemci olmaktan ok kat-

207
lmc olmaya balamlardr. Tartmaya eitlerden biri olarak katl
makta, aratrdklar konunun bir paras olarak kendi deneyimle
rini kullanmakta ve bylece dier katlmclarla dosta ilikiler kur
maktadrlar. Bu ilikiler sonunda onlara daha yaknlamakta me
tinlerin onlar iin ne anlama geldii konusunda daha mahrem bil
gilere ulamaya almaktadrlar. Hem Radway (1984) hem de
Hobson (1982) bu yntemi baaryla uygulamlardr. Gzlemci
nin varl baz farkllklara yol amaktadr: daha sempatik, dosta
davranan gzlemciler daha mesafeli olanlardan daha farkl yantlar
elde edeceklerdir; ve bu tr bir etnografik alma nesnel bir gr
gl bilim olarak kabul edilemez: Yorumlayc zmleme biimini
metinlerden, metinleri okuyan ve anlamlandranlara doru geni
letir. Bu yzden gstergebilimin bir uzantsdr ve belki de "etno
gstergebilim" gibi bir isimle arlmaldr.
Bu yntemin onu grglc almalardan ayran baka sorun
lar da vardr; bu sorunlar, elde edilen verileri yorumlama sorunla
rdr. Etnografik alma , grglcln yapt gibi anlamlan ak
olan gerekler retmez. Kltrel sreleri ortaya koyar ve bunlar
yorumlayabilmek iin, tpk orijinal metine uygulanan bir ynte
min kullanlmas zorunludur.
Etno-gstergebilimin yntemsel modeli dilbilimdir. Aratrlan
izleyiciler, grglcln zorunlu kld gibi, toplumsal bir snfn
temsil edici bir numunesi deillerdir ve bunlann rettikleri anlam
lar tm bir kategori iin genelletirilemezler. Etnografik veriler bir
dilbilimcinin zmlemeye alt bir cmle gibidir. Nasl cmle
kullanlan dilin bir rnegi ise, etnogragik veriler de iletiim annn
rnekleridirler. Bu anlar ya da cmleler iletiim srecinin tipik r
nekleridirler ve kuramsal bir ereve ierisinde anlalmak zorun
dadrlar, ancak bunlar bilimsel gerekler deillerdir. Gncel gs
tergebilim ve yapsalc dilbilim kuramlar bize, anlamlarn daima
ina halinde olduklarn, kurulduklarn ve yeniden kurulduklarn
ve asla tamamlanamadklann retirler. Hangi anlamlarn kurul
duunu ya da metindeki tercih edilen anlamlarn neler olduunu
kefetmek ilgin ve nemliyse de bu anlamlar asla tamamlanm
deildirler. Bunlar, bir toplumdaki anlam dolam anlandrlar:
gerekte a nlamlar yalnzca dolamlar ierisinde varolurlar.
yleyse iletiim, toplumsal dolamlar ierisinde a nlamlan
aratrmaktr. Bu yzden metin zmlemesi merkezi bir konum-

208
dadr. Ancak toplumsal boyut iki temel d zeyi daha aratrmay
gerektirmektedir -ma kro toplumsal yapla n , yani toplumsal sis
temdeki iktidarn ve kaynaklarn daglm ve ikinci olarak da mik
ro d zeyde iinde yaanlan ve deneyimlenen gndelik yaam.
Bathes'n toplu msa l yapya duyarl gstergebilimi ve mit kuram
metinsel yaplar toplumsal yaplarla ilikilendirmektedir. Etno
gstergebil i . metin okumalann okurlarn gndelik yaamlaryla
ilikilendir l l\ kted i r.
Bu bl de yer verilen grg l yntemler, okurlarn baz ileti
ve izleyici aratrmalar yapabilmelerini mmkn klmaldr. G s
tergebil insel zmleme ve grg ! yntemlerle elde edilecek so
nularn karlat rlmas, her iki yaklamn geerliligi hakknda
nemli soru nlar ortaya karacaktr.

Daba ileri nlma/ar iin neriler

1. Kadnlarla erkeklerin konumlandrlmalann ve mesleki betimle

melerini grmek iin akam televizyonunda yaymlanan televizyon rek
lamlarn z mleyiiz. Bulgularnz, Doninick ve Rauch'un 1970'lerin
Amerikasnda yaptklar zmlemelerle karlatnnz. Hangi benzerlikle
ri ve farkllklar farkettiniz, bunlarn nemi nedir? Setiiniz baz reklam
larn gstergebilimsel zmlemesini yapnz. Gstergebilim ierik
zmlemesini destekliyor mu , eliiyor mu? Bu al.tnnay dergiler zerin
de de yapnz. Kad de rgileri mi, erkek dergileri mi, yoksa genlere ses
lenen dergiler mi sizin ilginizi ekiyor.
2. Ciddi bir gazeteyi popler bir gazeteyle karlatran bir ierik
znlemcsi yapnz. zmleme birimi olarak stun santimetre ls
n 1."U llannz. Haber: reklam oranna , yaz:fotora f oranma ve farkl haber
kategorilerine ayrlan yerlerin oranna bakmalsnz. Hatley (1982, 3.
blm), u kategorileri nermektedir: siyaset , ekonomi, d olaylar, i
olaylar (bu olaylan kat haber ve yumuak haber biiminde ikiye ayrabi
lirsiniz. Kat haberler altnda iddet, atna, cinayet haberlerini , y muak
haberler a ltnda ela magazin haberlerini alabilirsiniz), arasua olan olaylar
(kazalar, depremler gibi) ve- spor haberleri. Bu kategoriler sizin iin uy
gun mu? Daha baka haber kategorisine gereksinim duydunz 11111? Bu
znlene, hc-r bir gazetenin 01.<rlan ve iletiinsel ilevi komsnda size
neler sylyor? Aynca Dye'e ( 1 982, 5. blm) baknz.

209
 3. ierik zmlemesini kullanarak en ok dinlenen 20 pop mzik
parasnn szlerindeki ana temalan ve toplumsal tutunlan ortaya koyu
nuz.
4. Beinci bl mn birinci sorusunda kullandnz harf karakterle
rinin temel yananlamlann belirlemek iin anlamsal ayrtrma yntemini
ku llannz. Her bir test iin yirmi rnek almalsnz. u sfatlar kullanl
bulabilirsiniz: eril-diil, drst-sahtekar, duraan-dinamik, ucuz-pahal,
ciddi-akac, modern-geleneki, krsal-kentsel, resmi-gayriresmi, k-bi
imsiz, yetkili-yetkisiz, doru-yanl, nemli-nemsiz, yapay-doal, st
snf-alt snf, saldrgan-saldrgan deil, gvenli-riskli. (Bu kategoriler
rencim Jenny Hughes tarafndan oluturulmutur).
5. Pop ler bir televizyon ya da radyo programnn izleyiciler tara
fndan nasl kullanldn aratrmak iin bir "kullanunlar ve doyumlar"
sormacas hazrlaynz. Aratrmaya deer programlar arasnda pembe di
ziler, Tom ve Jerry (ya da dier izgi filmler), cinayet dizileri, yanma
programlan, ulusal ve yerel haberler bulunabilir -ya da istediiniz bir
baka program seebilirsiniz. Pop mzik trlerini de aratrabilirsiniz.
Elde edeceiniz sonulan ya, cinsiyet, meslek, aile stats ve eitim gibi
toplu msal konumlarla ilikilendirmeyi unutmaynz. Tm bu deikenleri
kullanmak zorunda deilsiniz -tercihleriniz neyi aratrdnza ve izleyici
lerinizin yapsna bal olacaktr. Elde ettiiniz sonulan McQuail'in do
yum kategorileriyle karlatnnz. Aynca Comer ve Hawthorn'a (1980, s.
187-201) baknz.
6. Ailenizin ya da arkadalarnzn nasl televizyon izlediklerine ili
kin kk lekli bir etnografik alma yapnz. (Baknz, Fiske, 1987, 5.
blm).

210
 9. BLM

DEOLOJ VE ANLAMLAR

Anlamlandrma ve kltr

Beinci blmde iki anlamlandnna dzeyini inceliyorduk.

Bu blmde baz sorular bilinli olarak soulmad , baz konulara
deginilmedi. Bu sorularn en nemlisi, ikinci-dzey anlamlarn
iinde iledikleri kltre nasl uyum sagladklardr? Mitler ve ya
nanlamlar nereden dognaktadrlar?
Bunlarn anlamlarnn yalnzca metnin kendi iinde komm
landnlnadklann gstermitik. Okuma, ileti iindeki anlam ota
ya karmaya yarayacak bir konserve aacagna benzemez. An
lamlar, metin ve izleyici arasndaki etkileimler iinde retilmekte
dirler. Anlam retimi , her iki genin de eit biimde katkda bu
lundugu dinamik bir edimdir. Metin ve izleyici su geimez biim
de kaynam bir kltrn ya da a ltkltr n yeleri olduklar
zaman bu etkileim sounsuz ve zahmetsizdir: metnin izdigi ya
nanlamlar ve mitler izleyicilerinkilerle tam olmasa da yakn biim
de uyum saglamaktadrlar.
Anlamlar diger durumlarda ok daha byk bir gerilimle re
tilirler. Notting Hill fotorafnn ycglenen okumas bazlarna kolay
gelebilir, ancak kimileri iinse gerilim ya da a n lamazlk nedeni
olabilir. Bunlar kodamn, "kolay'' olan baat kodlarla deil de
kart ya da mzakereli kodlarla yapabilirler. Dier bir deyile,

211
bunlarn polis, siyahlar, genlik, kentsel yaam ve iddet konusun
daki mitleri, Obseroer gazetesinin kendi okurlarnn by k oun
luu iin varsaydndan farkldrlar. Aslnda gstergebilimciler bu
nu daha da ileriye gtrebilirler. Obseroer gazetesinin, okurlarnn
yalnzca bu ikinci-dzey anlamlan paylatn varsaymadgn, da
has okurlarn "beyaz liberal demokrat"a etkin biimde dntr
dn savunabilirler. Gazete; okurlarn, bu fotoraf baat kod
lara gre kodaabilmesi iin ya da baka biimde sylersek foto
rafn kendisinin yeledii anlamlara ulaabilmesi iin bu toplumsal
kimlii kabullenmeye davet etmektedir. Yelenen anlam okurla
metin birlikte retmektedir ve bu ibirliinde okur, baat deer
sistemine ve topluma belirli ilikiler dizgesiyle bal olan biri ola
rak ina edilir. Bu, ibandaki ideolojidir

deoloji

deolojinin birok tanm vardr. Farkl yazarlar terimi farkl bi

imde kullanmaktadrlar ve herhangi bir balamdaki kullanm hak
knda emin olmak kolay deildir. Raymond Williams (1977) ideo
lojinin temel kullanmn yle belirler:
1. Belirli bir snf ya da gruba zg inanlar sistemi.
2. Doru ya da bilimsel bilgiyle eliebilecek aldata inan
lar sistemi, yanl fikirler ya da yanl bilin.
3. Anlam ve fikir retiminin genel sreci.
Bunlar kanlmaz biimde birbirleriyle elikili olmak zorun
da deildirler ve szcn herhangi bir kullanm dier kullanm
larn gelerini olduka uygun bir ekilde ierebilir. Ancak, yine
de, bunlar farkl anlam odaklan belirlerler. Bunlara srasyla baka
lm.
Kullanm 1: Bu, szcn psikologlar tarafndan kullanmna
daha yakndr. Psikologlar "ideoloji" szcn, tutumlarn tutarl
bir yap iinde dzenlenme biimine gnderme yapmak iin kulla
nrlar. rnein, bir adamn genlerle ilgili belirli bir tutumlar diz
gesine sahip olduunu dnelim. O, birka yllk askerlik hizme
tinin genleri daha salam karakterli yapacana ve toplumsal
sorunlarmzn ounu zeceine inanmaktadr. Bu tr bir kiinin
su ve ceza, snf, rk ve din gibi konularda ne tr tutumlar takna
can olduka gvenli bir ekilde tahmin edebiliriz. Eer tahmin-

212
lerimizde yanlmyorsak, onun sag grl otoriter bir ideolojiye
sahip oldugunu syleyebilecegiz. Kiinin tutumlarna biim ve tu
tarllk veren, bu tutumlar birbirlerine uyumlu hale getiren bu ide
olojidir. Ya da , Brockreide'n (1968) zl bir biimde syledigi
gibi, "tutumlar ideolojiler iinde barnrlar."
Bununla beraber, birka psikolog, ideolojinin bireye zg tu
tum ve deneyimler dizgesi tarafndan degil, toplum tarafndan be
lirlendigini savunmaya devam etmektedirler. Terimi kendilerinin
tikel bir mal olarak gren Marksistler ideolojiyi daima toplumsal
ilikilerle baglantlandrrlar. deoloji bireysel deil toplumsal ola
rak belirlenmitir. Ve Marksistlere gre, ideolojiyi belirleyen top
lumsal gerek, snftr, iblmdr.
Kullanm 2: Bu bizi dogal olarak Williams'n terimle ilgili ikinci
kullanmna gtrr. Gerekten de Williams, pratikte birinci ve ikin..
ci kullanmlarn kanlmaz olarak i ie geeceklerini belirtir. Byle
ce ideoloji, ynetici snfn ii snf zerinde tahakkmn srdr
mesini salayan yanlsamalar ve yanl bilin kategorisi haline gelir.
Ynetici snf ideolojiyi aktaran ve toplum iinde yayan temel arala
r kontrol ettigi iin, ii snfnn kendi ikincil konumunu "dogal" ve
dolaysyla hakl grmesini saglayabilir. Yanllk burada yatmakta
dr. Bu ideolojik aralar iinde egitim sistemi, siyasal sistem, hukuk
sistemi ve medya ile yaymclk yer almaktadr.
Notting Hill fotografnn bu tr bir okumas, fotografn anlam
larnn iinde fotografn okuru konumlandrdg baat ideolojiye
nasl bagml oldugunu aklamaktadr. Bu ideoloji, polislerin d
rst, iddetten kanan, kanun ve dzenimizi koruyan bizden biri
leri olduklarn varsaymaktadr. Diger yandaki gen siyahlar ise
saldrgan ve uyumsuzdu rlar, yani on/mdrlar. Tek bana , ayrk bir
metin olarak ele alndgnda , bu fotograf bizi ayn anlamlar ret
meye davet etmeyebilir. Ancak, elbette tek bana degerlendirile
mez. Fotograr kltrel deneyimimizin bir parasdr: yaplan oku
mas, gstericileri/asileri kontrol eden diger polis fotograflannn
okumalarndan f'tkilenmektedir. Herhangi bir metin tarafndan re
tilen anlamlar, ksmen ona benzer diger metinlerin anlamlan tara
fndan belirlenmektedir. Bu, "metinleraraslk" olarak adlandrlr.
Bu kitabn okuru, fotograflardaki metinleraraslgn ideolojik gc
nasl aydnlattgn grebilmek iin benzer konumlardaki polis
gsteimlerini toplayabilir. Stuart Hali (1973b) bir basn fotograf-

213
nn ayrntl ve inandrc bir zmlemesini yapar. Bu, Grosvenor
Meydan'ndaki Vietnam Sava kart gsteriler srasnda bir gste
riciden tekme yiyen bir polisin fotorafdr. Onun fotoraf ile
bizim fotorafmz ideolojik adan ayndr.
Kullanm 3: Bu, kullanm arasnda en kapsaml olandr.
Gerekten de, bu kullanm in kutulan biiminde modelletiri
lebilir - 1 , 2'nin ve 2 de 3'n ierisinde yer alr. deoloji burada,
anlamn toplumsal retimini betimlemek iin kullanlan bir terim
dir. Bu, Barthes'n "ideolojinin retorii" olarak yananlamlandrc
lardan yani yananlamn gsterenlerinden sz ederken kulland
biimdedir. Bu ekilde kullanldnda, ideoloji ikinci-dzey an
lamlarn kaynadr. Mitler ve yananlaml deerler ideoloji iinde
kullanlabildikleri iin varolurlar.

Gstergeler: ideoloji: anlamlar

Bir rnek, gstergeler araclyla anlam retmede ideolojinin

nasl ilediini akla kavutunnamza yardm edecektir. Fiske
(1979), 1 Mart 1979 tarihinde BBC'de yaymlanan okullarla ilgili bir
televizyon programn zmlemitir. Food and Popu/ation (Yiye
cek ve Nfus) isimli bu programn ana temas, yorumcunun sz
c kleriyle udur: "Biz, srekli olarak artan nfusu besleyebilmek
iin yeterli yiyecei nasl reteceimizi biliyoruz, ancak birok
insan alk tehlikesi iinde, nk bilimsel zmler uygulamaya
konu lmuyor." Bu yorum, And Dann eteindeki bir kydeki ilkel
tarm ile kentlerdeki ve gelimi sahil eridindeki bilim ve teknolo
jinin geliimini karlatran bir Peru filminde yaplmaktadr. Ancak
bu yorum ay111 zamanda ideolojiktir de: aklama ancak, aklama
y yapan ile izleyicilerin bilim-temelli bir kltrn yeleri olduklar
lde anlamldr. Bu program baz apak kartlklar erevesin
de yaplandrlmtr:

bilimsel tarm geleneksel iftilik

piyasa ekonomisi geim ekonomisi
kent tara
ocuklar besleme ocuklar altrma
gelime durgunluk, dngsel k1ltr
deiim gelenek

214
 Dolaysyla , program yaplandran derin ikili kartlk bilim
ve bilim-olmayan arasndadr. Programn derin yaps, yani ideo
lojik erevesi yle ifade edilebilir:

Biz, onlara gre ne isek, bilim de bilim-olmayana gre odur.

Levha 14, programdaki bu yapnn baz grnmlerini gster

mektedir. Program, yapnn solundaki kltr, yani biz ve bilim, ta
rafndan ve o kltr iin yaplmtr, ancak asli olarak, yapnn sa
ndakiler, yani onlar ve bilim-olmayan, hakkndadr. Pratikte bu ,
yorumda da aka belirtildii gibi bilim-olmayan kltrn deer
leri ve zellikleri kullanlarak yaplmaktadr ve bilim kltrnn
zellikleri ile degerlerine dorudan deinilmemektedir. Bu zaten
varsaylan, elde bir olarak grlendir. Bu degerlerin temel deger
ler olduu, yaygn bir ekilde paylaldklan ve dogal olduklar
iin gnderme yapmaya bile gerek grlmedii varsaym, Bart
hes'n 0973) "isimsizleme" (exnomination) adn verdii eydir,
yani ibandaki ideolojidir .

Bilimin ideolojisi

Bu programn gerek konusu bilimin ideolojisidir. 15a ve 1 5b

levhalarna baknz. Bunlar farkl gsterenlerdir, a ncak gsterilen
leri ayndr. Eer gstergeler "bilimini" anlayacaksak, bu kavram
halihazrda biliyor olmamz gerekir. Gsterenler arasnda akas
kk farkllklar sz konusudur, ancak gsterilenin z her iki
gsterge iin de ortaktr. Yapmzn sanda yer alan bilim
olmayan kltrn bir yesi elbette bizimkilerden farkl kavramlara
sahip olacaktr. Gsteren her iki kltr iin de ayn olacaktr,
ancak gsterilen nemli lde farkllaacaktr. Ve gsterilenlerde
ki farkllklar, ideolojilerdeki farkllklardr.
kinci anlamlandrma dzeyinde bilim Barthes'c bir mit er
evesinde anlalr. Bu mit bilim konusunda u kavranlan ierir:
bilim nihai sorun zcdr; bilim, insann doay anlama ve do
aya egemen olma yeteneidir; bilim bizim maddi zenginliimizi
ve gvenliimizi artrmaktadr; bilim insan baarsnn zirvelerin
den birisini temsil eder. Dolaysyla, bilimin yananlamlan olumlu
ahlaki ve ilevsel deerlerdir: bilim iyidir ve yararldr. Elbette, ev-

215
Kent Tara

ocuklar: beslemek iin ocuklar: altrmak iin

Kadnlarn almas: kent Kadnlarn almas: tara

Levha 14: Bilim: Bilim-olmnyan

216
Patatesler: laboratuva rdaki Patatesler: G nete kuruyan
mmuneler yiyecekler

Ameliyat masasndaki alpaka Yn krpma masasndaki

(Gney Amerika koyunu) alpa ka

217
reci altkltr iinde geerli olan kar-yananlamlara uygun bir
kar-mit de yok degildir, ancak bilimle ilgili baat mitimiz yukar
da iaret edilen kavranlan iermektedir.

Levha l Sa: "Bilim" Levha l Sb: "Bilim"

Bilimle ilgili bu ikinci-dzey anlamlar kltrmzn baat

ideolojisi tarafndan retilmektedirler ve bu ideoloji; tarihi, geli
me, degiimi kanlmaz ve daha iyiye dogru giden biiminde gr
mektedir. Maddi zenginlikteki iyilemelere byk ncelik vermek
tedir, nihayetinde kapitalist ve rekabetidir. Filmde gsterilen
benzer geleneksel bir tann toplumunda ise bu bilim gstergeleri
pekala yabancl ve gvenilmezlii artrabilir. Bu gstergeler,
bir bilim mitini onlarn "bys" olarak harekete geirebilir; gl
ancak bizim olmayan bir miti. Bu mit, deneme ve snama yntemi
ne byk nem atfeden bir ideolojiye kolaylkla uyum salaya
maz. Yallarn ve atalarn otoritesini, deiim ve gelimeden ok
topluluun ve yaam biiminin srekliliini vurgu layan bu ideolo
ji, tarihi ilerici bir gelimeden ok dngsel olarak grr.

kullanc

ideol oji
gsterge
/
<
mitler ve
> yananlamlar
< >
anlamlandrma
ekil 28

218
 ideoloji ve anlamlandrma

Bu program zel bir program deildir ya da zellikle yanl

hale getirilmi bir program deildir. Tpk dier iletiim eylemleri
gibi normal ideolojik anlamlandrma sreci iinde yer almaktadr.
Bu srecin merkezinde bir kltrn yeleri tarafndan paylalan
yananlamsal deerler ve mitler yer almaktadr. Bunlar yaygn hale
getirmenin ve srdrmenin tek yolu , iletiim iinde sklkla kullan
maktr. Bir gsterge her kullanldnda , hem kltrde hem de kul
lancda var olan ikinci-dzey yananlamlarnn yaamlar pekiir.
Bylece ekil 28'deki gibi bir gen iliki modeli ortaya kar. ki
ulu oklarla gsterilen ilikiler, varlklar ve gelimeleri iin kulla
nm sklna bamldrlar. Kullanc gstergeyi ku llanarak onu
canl tutar ve bir kltrdeki mitleri ve yananlamsal deerleri ileti
imde kullanarak srdrr. Hem gsterge ile onun mitleri ve ya
nanlamlar arasndaki hem de gsterge ile kullanc arasndaki ili
ki ideolojik bir ilikidir.
Gstergeler mitlere ve deerlere somut bir biim verirler ve
byle yaparak onlar desteklerler ve kamusal hale getirirler. Biz
gstergeleri kullanarak ideolojiye can veririz ve onu yaatrz,
ancak ayn zamanda bu ideoloji ve ideolojik gstergelere verdii
miz yantlar tarafndan ina ediliriz. Gstergeler mitleri ve deerle
ri kamusal hale getirdiklerinde, onlarn kltrel zdeletirme i
levlerini yerine getirmelerine olanak salarlar: yani , bir kltrdeki
kiilerin ortaklaa kabul ettikleri, paylatklar mitler ve deerler
araclyla o kltrn yesi olduklarn tehis etmelerine olanak
salar. Bat kltrn n bir yesi oldugumu biliyorum, nk bir
ok kanttan birisini rnek olarak vermem gerekirse, bilimi ayn
mitlerle anlyorum ve onu , bat dnyasnn diger bireylerinin o
unluu gibi ayn yananlamsal deerlerle donatyorum. Dostlarm
la ayn ideolojiyi paylayoru m. Somut terimlerle ifade edersem,
1 5a ve 1 5b levhalarna olumlu deerler atfediyomm ve bunlarn
inanrlk dzeyini y ksek buluyorum. 15b'deki bilimsel aygttan
yola karak bilimin insan ar glendirdii dncesini payla
myorum (ki bu tr bir okuma mmkndr). Benim ideolojim, bu
gstergelerle etkileinlerimde bulduum anlamlan belirlemekte
dir. Yananlamlandrclar ya da mitler, Bathes'n syledii gibi,
"ideolojimin retoriidirler. "

219
 Bylece ideoloji, nc kullanmnda, duraan bir deerler
dizgesi ve grme yollar deil, bir pratiktir. deoloji beni bilim
temelli bat kltrnn tikel bir yesi olarak ina etmektedir,
nk bu kltrn gstergelerini, yananlamlarn ve mitlerini
uygun bir biimde kullanabilmekteyim. Kltrmn anlamlandr
ma pratiklerine katlmakla, ideolojinin kendisini srdrme arala
rndan birisi haline geliyorum. Bir gstergede bulduum a nlamlar,
gstergenin ve benim iinde varolduumuz ideolojiden tremek
tedir: bu anlamlar bulmakla kendimi ideolojiye ve ait olduum
topluma gre t a nnlamaktaym.
Bilim i&lojisi ile ilgili bu tartma unlar ima eder biimde
okunabilir: bilim toplumsal olarak yanszdr ve bilim-temelli bir
toplumun sagladg yararlar eit biimde datlmaktadr. Bu elbet
te doru deildir. Bilim ve teknoloji, ataerkil kapitalizme ok sk
biimde baldr. Bilim yalnzca byk irketlerin ve bunlardan en
ok yararlanan orta snflarn karlarn artrmak iin kullanlmaz,
ayn zamanda ok kolay tanmlanamayacak toplumsal iktidarn
srdrlme yollarndan birisidir de. Bilimadamlan niversiteler
den yetiirler ve niversite sisteminde en baarl olanlar genelde
orta-snf ailelerden gelirler: yksek eitim alanlar baat snf hali
ne gelmekle kalmazlar; bunlar zaten genelde bu snfn iinden ge
lirler. Bylece bilim mevcut iktidar yapsnn srdr lmesine yar
dmc olur.
Bilim, snf politikasnda olduu gibi toplumsal cinsiyet politi
kasnda da etkindir. Toplumumuzda bilimkadn saysndan ok
daha fazla bilimadam vardr: bu , erkekler ve kadnlar arasndaki
doutan gelen ya da dogal farkllklarn bir rn deil, erillik ve
diillik arasndaki toplumsal ve dolaysyla ideolojik farkllklarn
bir rndr. Bilim nihayetinde fiziksel dnya zerinde g uygu
lama aracdr; dolaysyla , toplumsal dnya zerinde g uygula
yan erkeklerin bu gcnn fiziksel dnyaya da tanmas "dogal"
grnmektedir. Bilinkadnlar ile ilgili baat dnce (eger bunlar
tp gibi "bakma" ya da "besleme" alanlarnda deillerse), bu kadn
larn erkekletikleri ya da srad olduklar ynndedir. Bu , ideo
lojinin, toplumda varolan iktidar dalmn "normal" ve "dogal"
klan ileyiini gstermektedir.
deolojiyi bir fikirler dizgesi ya da drune yolu olmaktan
ok, toplumdaki etkin bir siyasal g olarak gren bu gr ileride

220
daha ayrntl biimde ele alnacaktr. imdilik ideolojinin bir
anlam retme yolu oldugunu belirtelim. retilen bu anlam daima
toplumsal ve siyasal bir boyuta sahiptir. Bu gr asndan ideo
loji, toplumsal bir pratiktir.

deolojiyi anlama

Gstergebilimsel konu lanet olasca!

Bir pratik olarak ideoloji kuram, Louis Althusser 0971) tara

fmdan gelitirilmitir. kinci-kuak Marksistlerden olan Althusser,
Saussure ve Freud'un fikirlerinden etkilenmi ve bylece Marx'n
daha ekonomi agrlkl kuramlarn aklamak iin yap ve bilind
kuramlarn kullanmtr. Marx'a gre ideoloj i olduka ak bir
kavramd. Ynetici snfn fikirlerinin toplumda dogal ve normal
grlmesini saglayan bir arat. Tm bilgiler snf-temellidir: ile
rinde ait olduklar snfn zelliklerini tarlar ve bu snfn karlar
nn ilerletilmesi iin alrlar. Marx, alt snfn, yani ii snfnm
kendi toplumsal deneyimlerini, toplumsal ilikilerini ve dolaysyla
kendilerini, kendilerine ait olmayan fikirler araclyla anlamaya
ynlendirildiklerini syledi. Bu fikirler, ekonomik ve dolaysyla
siyasal ve toplumsal karlar onlardan farkl olan ve etkin biimde
onlara kar olan bir snfn fikirleridirler.
Marx'a gre, burjuva ideolojisi iileri, ya da proleteryay,
yanl bilin durumu iinde tutmutur. nsanlarn, kim olduklar,
toplumla nasl ilikilendiildikleri ve toplumsal deneyimlerini nasl
anlamlandrdklar konusu ndaki bilinleri , doa ya da biyoloji ta
rafndan degil toplum tarafndan retilmektedir. Bilincimizi doga-

221
mz ya da bireysel psikolojimiz deil, iinde doduumuz toplum
belirlemektedir.
Altnc blmdeki, siyahlar ve polis arasndaki atmay gs
teren fotorafla bu kuram pratie indirgeyebiliriz. ster siyah ister
beyaz olsunlar, fotoraf "ynetici snflarn fikirleriyle" (yani,
beyaz, orta snf mitleriyle) anlamlandran ikincil snflarn yeleri
yalnzca fotorafla ve gsterdii olaylarla ilgili deil, ayn zamanda
kendileri ve toplumsal ilikileriyle ilgili olarak da "yanl bir bilin
ce" sahip olacaklardr. Bu "ynetici snf fikirleri" olayla ilgili anla
mn gen siyahlarn doasnda - onlar "doal" olarak saldrgan, a
pulcu ve yasa tanmaz kiilerdir - aranmas gerektiini ve polisin,
toplumdaki tm snflara eit ve nesnel biimde uygulanan yasala
rn tarafsz uygulayclar olduklarn nermektedir. Dolaysyla bu
radaki bilin burjuva bilincidir ve fotoraf okurlarn, ekonomik
sistemle ilikilerini adil ve doal gren ve bu olay gibi toplumsal
deneyimlerde "ortak duyusal" anlamlar ina eden burjuva zneler
olarak "retmektedir." Bu yanl bilintir, nk bu tr bir atma
nn asl nedeninin siya hlarn doasndan ok toplumsal ilikilerden
kaynakland "gereini" reddeder: siyahlarn sertliinin nedeni,
kendilerini srekli olarak ikincil konuma iten ve orta-snf beyazla
ra ayrcalk tanyan toplumdaki konumlardr. Bu bilin, polisi
"gerekte" olduu gibi gremez - polis, mlk sahiplerinin ve ikti
darn karlarn korumak zere dzenlenmi yasalarn uygulayc
sdr ve toplumsal deime isteyen glere kar statkonun srd
rlmesi aracdr.
Yanl bilin olarak ideoloji kavram Marx'n kuram asndan
ok nemliydi, nk kapitalist toplumlardaki ounluun kendi
lerini ikincil konuma iten bir toplumsal sistemi niin kabullendik
lerini aklyor gnyordu. Ancak Marx, ekonomik gerekliin
en azndan uzun dnemde ideolojiden daha etkili olduuna inan
yordu. Ve Marx'a gre iiler kanlmaz olarak burjuvaziyi yka
caklar, snf tahakkmnn olmad ve bir snfn ounluu s
mrmedii bir toplum yaratacaklard. Bylece onlar yanl bilin
durumu iinde tutmaya gerek kalmayacakt. Adil ve eitliki bir
toplumda ideolojiye gerek yoktur, nk herkes kendisi ve top
lumsal ilikileri hakknda "doru" bir bilince sahip olacaktr. Bu
kuram siyah genlerin sertliini, sosykonomik "gerekliinin,"
baat ideolojinin bu gereklii kabul ettirme abasndan daha

222
gl olduunun bir gstergesi olarak grecektir.
Ancak, yirminci yzyl iinde kapitalizmin isel bir devrimle
yklmayaca ve Rusya'daki devrimin Avrupa'ya ve bat dnyasna
yaylmayaca ortaya kt. Ancak kapitalizm, yelerinin ounlu
unu hala ikincil konumda tutmaya ve aznlk karlar dorultu
sunda sm rmeye devam ediyordu . Bu durumu aklayabilmek
iin, Althusser 0971) gibi Marksist dnrler daha gelikin bir
ideoloji kuram gel itirdiler. Bu kuram ideolojiyi toplumun ekono
mik temeliyle ok yakn bir neden-etki ilikisinden zgrletirdi
ve onu, bir snfn dierine kabul ettirdii bir fikirler dizgesinden
ok, tm snflarn katld sregiden ve her yana yaylm pratik
ler dizgesi olarak yeniden tanmlad. Tm snflarn bu pratiklere
katlmas, bu pratiklerin artk baat snfn karlarna hizmet etme
dii anlamna gelmemektedir, aksine bu hizmeti kesinlikle yerine
getirirler: yeniden tanmlanan ideoloji, Marx'n inandndan ok
daha etkilidir, nk dardan deil ieriden ilemektedir - tm
snflarn dnce ve yaam biimlerine derinden ilemitir.
Bir rnek verirsek, yksek topuklu ayakkablar kadnlara d
ardan zorla kabul ettirilen ynetici cinsiyet (erkek) fikirleri deil
dir; ancak kadnlar bunlar giyerek ataerkil ideolojik pratie katlr
lar. Bu ayakkablar, kadn vcudunun erkeklere ekici gelen
ksmlarn -kalalar, bacaklar, gsler- ortaya karmaktadrlar.
Bylece kadn kendisini erkek bak iin ekici bir nesne olarak
ina etme eylemine katlmaktadr ve kendisini erkek iktidarna tes
lim etmektedir (onay Vt"rmektedir). Ayrca bu ayakkablar giyerek
fiziksel etkinliini ve gcn de snrlamaktadr - bunlar kadnlar
aksatmakta ve tehlikeli bir ekilde yrmelerine yol amaktadr;
bylece bunlar giymek kadnlarn ataerki iindeki ikincil konum
lam pekitirnektedir. Yksek topuklu ayakkablar giyen bir
kadn erillii daha gl ve daha etkin, diillii daha zayf ve daha
edilgin gren ataerkil toplumsal cinsiyet anlamlarn etkin biimde
yeniden retmekte ve yeniden yaymaktadr.
deolojik pratiklerin en yaygn ve en grnmez pratiklerinden
birisi Althusser'in deyimiyle "arma" ya da "seslenme"dir. Bu
kavram bizim iin olduka nemlidir, nk her iletiim eylemin
de kullanlmaktadr. Her iletiim birisine seslenir ve seslendii kii
yi toplumsal bir iliki iine yerletirir. Kendimizi seslenilen olarak
grdmzde ve iletiime yant verdiimizde kendi toplumsal ve

223
dolaysyla ideolojik inamza katlrz. Eer soka kta birisinin, "Hey
sen!" diye seslendiini duyarsanz, ya seslenilen kiinin kendiniz
olduunu dnerek dnp bakarsnz ya da duymazlktan gelirsi
niz, nk "kimsenin ama hi kimsenin" sizinle bu biimde konu
madn bilirsiniz: bylece arda ierimlenen ilikiyi reddedersi
niz. Tm iletiimler bize bir biimde ar yapar ya da seslenir:
rnein bir ift yksek topu klu ayakkab, kadn (ya da erkei) a
rr ve bu arya ayakkablar severek ya da giyerek yant verenler
kendilerini ataerkil bir zne olarak konumlandrrlar. Ayakkablar
giyerek kendisini seslenilen olarak gren kadn, kendisini gnll
olarak toplumsal cinsiyet ilikileri iine yerletirir; kadnn bu
ayakkablan giymesinden holanan erkek de kendisini edeer
ancak farkl biimde konumlandnr - ona , iktidara sahip biri ola
rak seslenilmektedir.
Benzer biimde, eer biz levha 9'daki reklamn bize seslen
mesine izin verirsek, toplumsal olarak erkek orta-snf zne konu
mum benimsemi oluruz. Kadnn saf ve temiz, erkein de ylan
gibi kt olduu fikrini kabul etmek ve erkein batan kara n , ka
dnn da batan ka rtlan olduunu 'ortak duyu' olarak benimse
mek ataerkil bir pratiktir. Bu pratikte kiinin oynad roln gster
gesi olarak ekzotik bir ikiyi kullanma, reklama belirgin bir
burjuva eimi vermektedir. ster kadn ister erkek olalm, reklam
bizi ylan, alkol, batan karma ve dolaysyla kendimiz konusun
da eril anlam retme biimiyle zdelemeye davet etmektedir:
bylece rekla mn seslendii bir okur haline geliiz. Bu, belirtilmesi
gereken nemli bir noktadr, nk seslenmenin bizi kendi ger
ek toplumsal kategorimizden farkllaabilen ideolojik bir katego
riye yerletirebileceini gstermektedir. Bylece kadnlar, kendile
ri ve toplu msa l ilikileriyle ilgili eil bir anlam retmek iin "erkek"
olarak konumlandrlabilirler; yine siyahlar beyaz , iiler orta snf
olarak konumlandnlabilirler. lletiim toplumsal bir sretir ve do
laysyla ideolojiktir: seslenme, ideolojik pratiin anahtar bir gesi
dir.
Althusser'in bir pratik olarak ideoloji kuram, Marx'n yanl
bilin olarak ideoloji kuramnn ileri bir aamasdr, ancak Althus
ser'in kuram, aznln ou nluk zerindeki iktidarnn baskc
olmayan a ralarla srdiHmesinde ideolojinin roln vurgular.
Avrupal ikinci kuak Marksistlerden olan Antonio Gramsci bu

224
a lana yeni bir terim kazandrmtr: begemonya. Bu kavram ere
vesinde ideolojiyi bir mcadele olarak dnebiliriz. Ksaca , hege
monya , ounluun kendisini ikincil konuma koyan sisteme rzas
nn srekli biimde kazanlmasn ve yeniden kazanlmasn ierir.
Gramsci'nin Marx ve Althusser'den farkl olarak vurgulad iki ge,
diren ve istikrarszlktr.
Hegemonya zorunludur ve sk biimde ilemek zorundadr,
nk ikincil snflarn toplumsal deneyimleri, baat ideolojinin
kendileri ve toplumsal ilikileri iin izdii resimle srekli olarak
eliir. Diger bir deyile, baat ideoloj i, ilerletmeye alt top
lumsal dzene insanlann rzasn kazanmak iin stesinden gel
mek zounda olduu direnlerle srekli olarak karlar. Bu di
renler krla bilirler ancak asla tmyle yokedilemezler. Bu yz
den, hegemonyann za feri ve kazand rza kanlmaz biimde is
tikra rszdr; asla elde bir olarak g lemcz ve bu yzden srekli
olarak yeniden kazanlmak ve st nde mcadele edilmek duru
mundadr.
Temel hegemonyac stratejilerden birisi "ortak duyunun" ina
sdr. Eer ynetici snfn fikirleri (snf temelli deil de) ortak
duyu olarak kabul edilebilirse, bu snfn ideolojik hedefleri ger
ekleir ve ideolojik ileyi gizlenir. mein, toplumumu zda su
lularn ceza landrlmalar gereken zayf ve gnahkar bireyler oldu
u dncesi bir "ortak duyudur." Bu tr bir ortak duyu, yasalar
ihlal edenlerin arlkl olarak dezavantajl ya da gsz toplumsal
gnplar iindeki erkekler olduu geregini gizlemektedir. Otak
duyu bylece, sululuun bireysel deil toplu msal nedenlerden
kaynakland biimindeki olas anlam retimini engellemi ol
maktadr. Toplumumuz bir yandan erkeklere erilliklerinin (genel
de maddi dller ve toplumsal itibar ile llen) baarl bir per
fom1a ns gstermeye bal olduunu retirken, dier yandan
bunlarn bir ounu da baarya u lama aralarndan yoksun b
rakmaktadr. Tesadfen st snflardan olan ve toplumsal adan
baarl bir pefomans gstermek iin birok alana sahip olan "ya
salara-uyan yu rttalar," sululuun, kendilerine birok avantaj sa
layan sistemin bir rn olabileceini ve sorunun z mnn
kendi ayrcalklannn bazlarndan vazgemeyi gerektirebileceini
dnme soumluluundan kutulma ktadrlar. Sululuun ada let
siz bir toplumdan ok gnahkar bireyin bir rn olduu yolun-

225
daki ortak duyu, burjuva ideolojisinin bir parasdr ve alt snflar
(ve hatta cezay hakettiklerini, adalet sisteminin adil olduunu d
nen sulular) tarafndan kabul edildii srece, hegemonya ile
mektedir. Onlarn ortak akla gsterdikleri rza, anlk bile olsa he
gemonya nn bir zaferidir.
ldeoloji kuramlar, her tr iletiimin ve tm anlamlarn top
lumsal-siyasal bir boyutu olduunu ve bunlarn toplumsal balam
la n d nda a nlalamayacaklarn vurgular. Bu ideolojik ileyi
daima statkoyu kayrr, nk iktidar e linde bulundura n snflar
yalnzca mallarn deil ayn za manda fikirlerin ve anlamlarn da
retimini ve datmn kontrol ederler. Ekonomik sistem onlarn
karlar dorultusunda dzenlenmitir ve bu sistemden t reyen
ideolojik sistem de bu snflarn karlarn ilerletmeye, doallatr
maya ve gizlemeye alr. Farkllklar ne olursa olsun tm ideoloji
kuramlar, ideolojinin snf taha kkmn srdrmeye alt ko
nusunda hemfikirdirler; farkllklar bu tahakkmn srdrlme bi
iminde , etkililik derecesinde ve karlat direnlerin kapsamn
da yatmaktadr.
Ksaca zetlemek gerekirse, Marx'n yanl bilin olarak ideo
loji kuramnn toplumun ekonomik temeline ok yakndan bal
oldugunu ve ii snfnn maddi koullarna aykrlnn kanl
maz olarak ekonomik dzeni ortadan kaldrmakla sonulanaca
n va rsa ydn syleyebiliriz. Marx ideolojiyi, baat aznln fikir
lerini tabi ounlua zorla kabul ettirmesi olarak grd . Bu
ou nluk yanl bilin iinde olduunu er ge grecek ve kendisi
ne zorla kabul ettirilen toplumsal dzeni deitirecektir.
Ancak, Althusser'in bir pratik olara k ideoloji kuram, ne ya
antmzn her alanna erimesi asndan ne de tarihsel ola rak,
ideolojiye hibir snr tanmaz. Gc, ikincil snflar kendi pratik
lerine katma ve dolaysyla bu snflarn kendi toplumsal-siyasa l
karla rna aykr toplumsal kimlikler ya da znellikler ina etmeleri
ne nc lk etme yeteneinde yatar. Bu kuramn mantksal
sonucu, idelojiden kanma nn mmkn olmaddr. Maddi top
lumsal deneyimlerimiz bu ideolojiyle elise bile, bu deneyimleri
mizi anlamlandrmada kullandmz aralar daima ideoloji ykl
olacaktr; bu yzden, kendimizi, toplumsal ilikilerimizi ve top
lumsa l deneyimlerimizi anlamlandmada yapabileceimiz tek ey,
baat ideolojiyi uygulamaktr.

226
 Gramsci'nin hegemonya kuram, ya da mcadele olarak ideo
loji, dirence ok daha byk bir vurgu yapar. Her ne kadar ikincil
snflarn baat ideolojiye rza gsterebilecekleri konusunda Alt
husser'le ayn gr paylayorsa da , Gramsci'nin kuram ikincil
snflarn maddi toplumsa l koullarnn baat ideolojiyle elitii ve
bu yzden baat ideolojiye diren rettii konusunda srarldr.
Onun tahakkm yaplaryla ilgili aklamas Althusser'inki kadar
inandrcdr; ideolojinin stesinden gelmek zorunda olduu ,
ancak asla yok edemeyecei direnlere daha byk vurgu yapt
iin de daha doyurucudur, nk toplumsal deneyimlerimizin
iinde yer alan elikileri gz nne alr. Toplumsal deiimi,
Gramsci'nin kuram olas, Marx'n kuram kanlmaz ve Althus
ser'in kuram da olanaksz grr.

ideolojik zmleme

Levha 16 Seventeen dergisinden alnmtr. Dergi, kapadaki

yazlardan da anlalaca gibi, "kzln bittii ve kadnln bala
d" dnemi hedeflemektedir. Dergi, kzlk ve kadnlk arasndaki
snn amada okurlarna yardmc olmak iin, gen kadnlara ekici
ve gereki gi.inen bir dizi diillik anlamlan aktarr, ancak son
kertede iktidar ellerinde bulunduranlarn, yani karlar bu dergi
nin seslendii okurlarnkine kart olan orta-snf erkeklerin kar
larna hizmet etmektedir.
zmlemeye en grn r olanla balayalm, nk gsterge
bilim bize, en aikar ve srndan olan yerde en byk kltrel anla
mn yattgn retir: Althusser ve Gramsci ortak duyunun yerine
getirdii ideolojik ilev konusunda bizi uyarr. Otak duyu kavram
aslnda snf temellidir, a ncak suufsal kkenini ynetici snfn fi
kirleri iinde gizlemektedir. Bu sayfann en aikar boyutu , gr
n ve evcillik zerindeki vurgusu ve bu ikisi arasnda ku rduu
baglantdr. Sayfann syledigi ey, kadnlarn grndkleri gibi ol
du klar ve grnmlerinin erkekler ve koca asndan nemli ol
duudur. Bylece kadnlar baka bir toplumsal cinsiyetin, yneten
cinsiyetin gzleri araclgyla kendilerini grmeye (ve anlamlandr
maya) tevik edilirler. Sayfann ota stunu gzmz , (ideal) aile
yi temsil eden 17e Waltons isimli 1V dizisinin bir fotografndan. ev
yemekleri kitabna ve "June Cleaver scaklgna" dogn. eker -

227
 Levha 16: Seventeen

228
June Cleaver, geleneksel benekli kuma ve beyaz frfrl nlk giy
mi bir gen kzdr, a ncak dank salar ve kalasn aa ka
ran kvrmlar, cinsel dknlnn bir ipucudur. Szckler n
l fotorafn a nahtar gstergesi haline getirir: "Artk nlk yal
nzca yemek yaparken giyilmemektedir. Bu nlkler yumuak ve
cilvelidir, gen kzlara oldu ka yakma kta d r. Uta nga, tereddtl
virg ller gen kadnlarn kararszln ve tereddtn yeniden
retmekte ve okura bir gen kz olarak seslenmektedir. ocuk n
l ve yetikin nl ayn giysidir, a ncak ocu k nl ocu k
lar ve yetikin nliig de yetikinler iindir: bylece kz ve kadn
kategorilerini birarada tutmaktadr. levi kad n n temiz grnme
sini salamaktr. (Erkek ocuklarn kirlenmesine izin verilir, nk
kirlenme eil bir etkinliktir ve erkekler iin gr n ok nemli
degildir. Erillik erkeklerin nasl grndyle deil ne yaptyla
tanmlanmaktadr. Bylece kir erkeklerin rettii ve kadnlarn te
nizledigi bir eydir). ocuk nl kzlar oyunun kirinden kanr;
yetikin nl kadn yapt iin kirinden kour , ancak her ikisi
de kadnn temiz grnmesini salar, bylece kzlarn oyunu ko
laylkla kadnlarn iie szlmektedir. Kz "doal" olarak kadn
haline gelir. Kadn, e n st fotoraftaki aileyi doyurmak iin gerekli
olan an miktarda ki yiyecei retmitir. Erkek bu yiyecei sanki
kendisininmi gibi datacaktr ve bylece kadnn emei grn
meyecektir: kadnn ii, erkein a ileyi ynetmesini olanakl kl
maktadr. En alt fotoraftaki "ivelilik" , kadnn yaam boyunca
besleyecei ve hizmet edecei erkei yakalamak iin oradadr.
Sol stundaki gen kadn kendilerini gr nleriyle tanm
lamaktadrlar. Her biri kendisini fotoraf makinesine sunma kta ,
rol lerinin fotoraf ektirmek olduunu bilmektedirler; hibir ey
ynjJ111n11aktndrla; yalnzca orada gr nmektedirler. Ve bu, edil
ginliin, ocu ksuluu n, boyun eiin grnmdr. Yz zellikle
ri gzlere ve azlara indirgenmitir: en a ltttaki fotoraf d ier ti.im
zellikleri aa karacak ekilde aydnlktr ve modelin mak
yajlar ile yz ifadeleri ayn eyi yapmaktadr. Tpk kocaman gz
ler ve zarif azlarla izilmi bebek, kpek yavusu , kedi yavrusu ,
buza ya da yavu ku resimlerinin aresizlii nitelemesi gibi, fo
torafta gzleri ve agz vurgulamak da zneyi "ocuksulatnna
nn" bir yoludur. Makyaj ve fotorafik u zlamlar kadnn yznde
ki ocuksu a nla m yeniden retirler. Bedensel durular da ayn

229
eyi yapmaktadr, nk bunlar Goffman'n 0979) reklamlardaki
toplumsal cinsiyet sunumla ryla ilgili olarak yapt ayrntl
znlemede ortaya koyduu gibi, bedeni uysal bir cisime indirge
mektedir. Bu durular gl bir erkee boyun eme konumundan
seslenmektedirler.
Ortadaki fotoraf zellikle ocuksulatnlmtr. "Mutlu Yz"
iareti ocuksu bir izimdir ve dier fotoraflar gibi yz gzlere
ve aza indirgemektedir ve model dierleri arasnda en gen g
rnml, en erkek tavrl olandr. Dier ikisi, ucuksuluk zeine
ina edilen daha olgun bir cinselliin gstergelerine sahiptirler,
bylece ortadaki modelin spor giysileri, stteki modelin boyanm
saydam kumal gmleinde "yetikin" modasna dnmektedir.
Alttaki modelin ocuksu biimde dank salar ise bu modele da
nk bir grnm vermektedir. Bu , orta stundaki kz oyununun
kadn iiyle birlemesini yeniden retmektedir. Buradaki ima, mo
dann (ya da griinn) kadn ii olduu eklindedir -kadnlar
tpk yemek piirerek erkein bedenini besledikleri gibi, ekici g
rnerek erkein gz zevkini de beslemektedirler.
Sa stun daha kannak ve elikilidir. deolojik ilevlerin
den birisi, DOCAL - FARKINDA - DOCRULUK - GEREK szckle
inin anlamlarn, dier stunlarda ilenen diillik anlamlarna ak
tarmaktr. evre ve kirlilikle ilgilenme "doann" "gerek dorusu
nun" "farknda" olmadr ( ya da "gerekligin doru doas" veya
"doal gerek dogn." - nemli olan kavramlarn gramer dzeni
deil ilikileridir). Sayfadaki belirtilmeyen ve bastnlan endie, ba
z okurlann makyaj ve moday yapay bulmalar ve hatta dogru ,
gerek kadn bedenini kirletti.Bini dnmeleridir. Okun.n bu ko
mdaki potansiyel ilgisi , evreye duyulan ilgiyle yer degitirmekte
dir. ("Yer deitime", ideoloji kuramlarnn Freudcu rya kura
mndan dn aldktan bir terimdir: bir konu ya da endie psiko
lojik ya da ideolojik olarak bastnldnda . bu konuya duyulan ilgi
yalnzca men ve toplumsal adan kabul edilebilir bir konuyla
yer deitirilerek ifade edilebilir.) evreye duyulan ilgi takdir edi
lecek bir eydir ve bu tr bir etkili yer deitirmeyi mmkn klan,
evre konusunun toplumsal kabul edilebilirliidir. Makyaj ve kirli
lik arasndaki yer degitirilmi bu iliki, "yeni saydam pudralarla
asla makyajl gr nmem, nk bunlar grnmezdirler ve bu yz
den de yzn doasn kirletmezler - bunlar evresel adan m-

230
kemmeldir," mesajn vermektedir.
deolojik zmlemede kullanlan bir baka terim dabil etme
dir. (birletirme, iine katma (.n.)) Bu terim, baat snflarn, ikin
cil snflardan gelen diren gelerini statkoyu srdrmede kullan
malar srecine gndenne yapmaktadr. Bunlar, direnleri baat
ideoloji iine dahil ederler ve bylece kartlklarndan yoksun b
rakrlar. "Endielenme, hippi ol. Giyecek, mzik, yiyecek ve top
lumsal bilinte 60'larn tutumu geri geldi" cmleleri dahil etmeye
verilebilecek iyi bir rnektir. ABD'nin gneyindeki rkla kar
zgrlk yrylerinden, Vietnam Sava'na kar dnya lein
de gerekletirilen protestolara ve Avnpay ve ABD'yi kasp kavu
ran hkmet kart renci gsterilerine kadar 1 960'lann toplum
sal hareketleri, modaya , mzik tarzna ve gvenli, temiz bir evre
bilincine indirgenmitir. rnein burada , G'larn toplumsal bilin
cinin Kent State University'deki silahsz gstericilere polisin ate
amasyla ve drt renciyi ldrmesiyle sonuland konusunda
hibir ima yoktur. O dnemin siyasal kartl tehlikesiz hale geti
rilerek baat ideolojiyle birletiilmitir.
Rock and roll mziinin de hayranlar asndan muhalif an
lamlar vardr, ancak bu mzik de tehlikesiz hale getiilerek, top
lumsal adan kabul edilebilir evreci ve kirlilik-kart hareketlerin
ilgi alanlaryla birletirilmitir. Birletinne, bu toplu msal hareketleri
doaya duyulan ilgiye balayarak, kirlilie kapitalizmin neden ol
duu gereini gizlemekte ya da maskelemektedir - bu, 60'larn
hippileinin bilincinde olduklar, ancak Seventeen sayfasnda an
laml biimde mevcut olmayan bir eydir (maskeleme ve rmlaml
yokluklar ideolojik zmlemenin nemli iki dier teimidir). Gra
teful Dead isimli mzik toplulugu da dahil edilmitir. Eski hayran
la r ve yeni hayranlarnn byk bir ounluu asndan , bu grup
alternatif yaam biimini, muhalif deerlei ve anti-kapitalist an
lamlan temsil eden muhalif bir mzik topluluudur. Ancak bu say
faya gre, gnderme yapt ve dahil ettii 60'larn kltnn ve
Grateful Dead'in aksine, sorun kapitalizmde deildir: gerekte, ka
pita lizm sorun olmaktan ok, ima edilen zmdr, nk bir
kzn grnmn kadna .dntrmesi iin gereksinim duyduu
malzemeleri reten kapitalizmdir. Ve kocas ile ocuklan iin evi
ekip evirmede gereksinim duyduu eyleri de kapitalizm retir.
Kapitalizm bylece kadnn "gerekten olmas gereken" haline gel-

23 1
mesini olanakl klar. evrecilii kapitalizme kar bir protestoya
sevketme yerine doaya duyulan ilgi a ltnda gizleme, bu sayfadaki
baka bir ideolojik pratiktir.
Yine bir dier terim metalatrmadr. Kapitalizm her eyden
te meta reten bir sistemdir, dolaysyla retilen metalarn doal
gr nmesini salamak, ou ideolojik pratiin kalbinde yer alr.
Arzu larmz, bu arzular gidermek amacyla retilen metalar arac
lyla a nlamay reniriz; somnlarmz, bu sorunlar zmek iin
retilen meta lar a raclyla dnrz. Bylece, gen kzlktan ka
dnla geiteki soru nlar, metalar -nlk, yemek kitab, sa stili,
giyecekler, makyaj- a raclyla erevelenmekte ve zlmekte
dirler. Yapay toplumumuzu doayla ilikilendirme ve bylece
doal grnmesini salamak, sonnu metalatnnaktadr - mcev
herler zerine doal inciler, istiridye kabuklar, deniz atlar serpi
tiririz; (meta sanat biimi olan) reklamclk, "Kirlilik zmlei"
isimli televizyon reklamlaryla evrecilie hizmet eder. TTe val
tons (Waltonlar)dan alnan fotoraf aileyi metalanyla tanmlar -
aile btnln gsteren ve hepsinin ayn a nda oturmasna izin
veren geni, pahal masa; byk, rahat ev; iyi grnl elbiseler;
masadaki iekler, tabaklar ve gm atal kak takm. Orta snf
zenginlii, kapitalizmdeki aile a nlaynn nemli bir gesi haline
gelmektedir. Bu , tiketen bir a iledir; metalam bir a iledir. (Foto
raf orijinal balamndan ekip almak, bu dizinin Byk Kriz d
nemini anlattg ve a na temalarndan birinin yoksullukla baetmek
oldugu gercgini gizlemektedir. Fotograf Waltonlar'n siyasa l a
dan kart okumalarn engellemekte ve aileyi sounsuz meta kapi
talizmi iine dahil etmektedir.)
Elbette derginin geri kalan blm reklamlarla , moda ve
makyaj yazlaryla , neri stunlaryla ve kurmacalarla doludur.
T m bunlm metalar tantma kta ve dolaysyla bu meta lar reten
ve daganlarn ekonomik karlarna hizmet etmektedirler. Kadn
larn bedenlei ve yaamlar sonn a lan ola rak ina edilmekte ve
bu soru nla ra z m saglayacak metalar bulundugu belirtilmekte
dir: bu sayfa derginin temsili bir rneidir. Ve elbette dergi hepsi
nin iinde en nemli metadr. Gen okurlarn karlanna ynelik
duyarllmn temelinde bu karlarn uygun metalarla -elbette
buna dergi de dahildir- karlanabilecei d ncesidir. Bylece
gen okurlar derginin karlarn kendi karlarym gibi ina et-

232
meye ynlendirilirler. Bu , ideolojinin, iilere burjuva bilincini be
nimsettii ynndeki Marx'n savna ya da kadnlarn televizyon
izlemede kendi begenilerini hor gm1ek iin eril deerleri benim
sedikleri biimindeki Morley'in bulgusuna benzemektedir.
Barthes'n szckleriyle diillik ve aile iblm mitleri, tpk
dier mitler gibi tarihi ve toplumu dogaya dnt iirler. Bylece
mitler, Waltonlar ve gnmz a i lesi arasnda, gnmz okum ile
60'lardaki ebeveynleinin kuag a rasnda , yemek kitab zerinde
ki anne ile kz a rasnda ve sayfadaki kzlarla kadnla r arasnda hi
bir fa rklla izin vermezler. Ne de bu sayfann reticilerinin ve
okurlarnn karlar arasnda bir farklla izin verilir. Bu tr fa rkl
lklar tarihsel ve toplumsa l olarak retilmektedirler ve mitlerin an
lamlan dogallatrmasyla maskelerunektedirler. Bylece mit, kz
larn "doa l" olarak kadn olduklarn ve kadnlarn da "doal"
olarak ev kadn haline geldiklerini syler ve ne tr bir kadn hali
ne geldikleri ve kimin karlarna hizmet edildigi gibi sorular an
laml biimde dile getiilnenektedir. Doga llatrma va rola n dze
nin evrensel ve dolaysyla (tpk doa gibi) degitirilenez
grnmesini saglanaktadr; soru n, sistemin nasl degit irikcegi
degil, bu sisteme (doru metalarn yardmyla) nasl eklemlenile
cei ve sonuta sistemin nasl srd i.ilecegidir.
Kadnlarn (genken cilveli olma ve yalyken a nalk duygu
sunu tatma) hazlar ve bunlar gerekletirmede kullanlan iin
ler, kadnlarn ikincil konu munu garanti altna alan ataerkil kapita
list sistem tarafmdan retilmektedir. Kadnlar bu meta lam
hazlarn ve deneyimlerin gerek olduklarn kabu l ellikleri srece
kendi karlarna kar olan bir ideolojiyi etkin biimde ilerletmek
tedirler: yani hegemonyaya katlma ktadrlar. Kadn kendisini bu
sa}fa nn "seslendigi" kii olarak grmekle ataerkil ideolojiyi dene
yimlemektedir: kendisi ve gelecegi ile ilgili temsilleri ota k duyu
olarak kabul edert'k, kendisinin ve kendisi gibi olanlarn sisteme
olan rza larnn kazanlnasma yard mc olmaktadr. Oysa bu sis
temden uzun dnemde yalnzca ota-snf erkekler yararlanmakta
drlar.

Direnler

Seventeen dergisindeki bu sayfa hegemonyann ileyiinin iyi

233
bir rneidir, ancak hegemonya sk biimde ilemek zorundadr
nk gen kadnlarn gndelik deneyimleri hegemonyayla sk sk
elimektedir. Hegemonya , kendilerini ikincil konuma iten siste
me rzalarnn kazanlma a racdr, ancak zaferleri asla mutlak ya da
istikrarl deildir: gndelik yaamn elikili deneyimleri yznden
mcadele asla sona emez ve baat ideolojinin kazand her ze
minin srekli biimde savunulmas ve etkin biimde elde tutulma
s gerekmektedir.
Marx ve Althusser' in ideoloj i kuramla baat ideolojinin ile
yiinin ne kadar yaygn ve sinsi olduunu gstennede olduka
kulla nldrlar, ancak onlarn bu yndeki vurgulan baat ideoloji
nin karlat direnlerle giritii mcadelelerin boyu tunu gr
mezden gelmelerine ya da ha fife almalarna yol amaktadr. Her
iki kuram da ideolojik iktidarn neredeyse kar konula maz oldu
gunu varsayma eilimindedirler. Bu nedenle ideolojik zmleme
metinlein tutarll, metindeki tm gelerin biraraya gelerek ayn
yky , yani beya z ataerkil kapitalizmi anlatma biimleri zerinde
odaklanr. Anca k, hegemonya kuram tahakkm gleri zeinde
ki bu oda klanmay geniletir ve bizi metinlerin ideolojik tutarllk
lanndaki elikilere ba kmaya tevik eder. Bu glerin direnleri
da ima birletirmeye abalayacan kabul etmekle beraber, bu tak
tiin nihai etkililiinden phe eder ve baz direnlerin krlmadan
kalacan savunur. Bu elikiler ve diren anlan metinlerin hege
monyac zmlemesiyle belirlenebilir, a nca k bunlarn gerekte
varolu p olmadn anlamann tek yolu etnogrnfik aratrmadr.
"Makyajsz gr n." gen kadnlarn direnlerini ideolojik
yz boyama pratigine eklemleme taktiidir. Birok kii makyaj
yapmann sisteme satlmak olduunu dnr ve makyaj yaparak
kendilerini satarlar, kendilerinin olmaya n bir toplumsal kimlii be
nimserler. Hem kapita lizme hem de ataerkiye diren gsteren bu
gr asnm izleri Seve11tee11 sayfasnda bulunmaktadr ve met
nin kart okumalarn ilerletmek iin durmaktadr.
Benzer biimde, sol st fotoraftaki model ytk kot giymek
tedir. Ytk kot baat ideolojiye direncin bir gstergesi olabilir -
normalden uzun bir sre kullanldklar iin yeni bir kotun satn
alnmas geciktirilmektedir ve bu da metalamaya kar kk
a ncak anlaml bir direntir. Bunlar ayrca , "saygdeer kzlarn (r
nein, eit derecede saygdeger erkekler tarafndan evlenilebilir

234
gi.ilenlerin) temiz, dzgn ve iyi giyimli olmas gerektii fikrine
de karttr. En azndan bu sayfann geriye kalan ksmnda arlkl
olarak tercih edilen anlamlara kartln ipularn verirler.
Baka bir kitapta (Fiske, 1989a) kot giymenin ideolojik pratik
leriyle ilgili etnografik bir almay a ktardm. Sonuta ortaya
kan, bunlar giymenin temel anlam begini ya da dizisini yay
d eklindedir. llki, kotlarn sk alma ve dinlenme, etkinlik ve
emege verilen nemle ilikilendirilmesidir. kincisi, Amerika'nn
Bats etrafnda kmelenen ilikiler dizgesidir -zgrlk, doallk,
saglamlk, gayri resmilik, kendine yeterlik, gelenek gibi. Ve son
olarak kotun Amerikallk ve toplumsal oydama anlamlan sz ko
nusudur. ABD'nin ulusla raras modaya biricik katks kotlardr.
Bunlar oydamacdrlar, nk her iki toplumsal cinsiyet tarafn
dan, tm snflar, rklar ve her yataki insan tarafndan giyilebil
mektedirler -tm toplumsal kategorileri aarlar ve Amerika'da her
kesin zgr, eit olduu mitini tarla r. Bu yzden, toplumsal
cin.<>iyetleri ve yalar (elbette rklar ve snflar) asndan dierleri
kadar zgr ve eit olmadklarn dnenler iin, katlan yutmak
baat ideolojiye diren gstermenin bir gstergesi olabilir. Endi.ist
i elbette buna yant verir ve yrtk (ya ela solmu) kollar reterek
bu tr direnleri birletirmeye alr, ancak bu tr giysiler hala
farkldrlar ve farkllklan katla n giyenlerce bilinmektedir: baz di
renleri birletirmek mmkn degildir.
Dergi sayfasnn ota solundaki kz, "her iki cinsiyete uygun"
bir kot giymektedir - bu kz sayfadaki kadnla rn en gencidir ve
dolaysyla ergenlik a ncesine, yani toplumsal cinsiyet farknn
en az belirgin oldugu dneme en yakn olandr. Ancak o, ergenlik
agn yaaya n bir gen kadndr ve dolaysyla onun cinsiyet fark
llklarn reddetmesi, sayfada ilerletmeye allan ideolojik adan
snrlandrlm diillik anlamla rna diren gstermenin bir iareti
dir.
Eger bu sayfa popler olacaksa ve niyet edilen okurlanna
dogn. biimde seslenebilecekse, baat ideolojinin sesinin ierdii
gibi bu okurlarn muhalif toplumsal konumlarnn baz gstergele
rini de iermek zorundadr. Bu tr elikiler olmazsa , hedef alnan
okurlar kendilerine seslenildiinin farkna vara mayabilirler; byle
ce sayfadaki ary reddedecekler ve iletiim gereklemeyecek
tir. Tpk ikincil snflarn toplumsal deneyimlerinin baat ideoloj i

235
tarafndan kendilerine sunulan anlamlarla elimesi gibi, bu sayfa
nn da kendisiyle elimesi gerekir. Hegemonya kuram, gen ka
dnlarn ataerkil kapita lizme rzalarn kazanmaya alan bu sayfa
daki ideolojik ileyiin yalnzca bir ideolojik pratik degil ayn
zamanda bir ideolojik mcadele oldugunu savu nmaktadr. Ve s
tesinden gelinmesi gereken direnlerin asla yok edilemeyecegini
belirtmektedir. kincil snflarn baat sisteme rza larn asla kesin
biimde kazanmak mmkn degildir; ilerinde da ima diren ge
leri barndrrlar. Hegemonya kuram, gen kadnlkla ilgili baat
a nlamlara meydan okumak ve hatta mmknse degitirmek iin
daha az geleneksel ve daha isya nkar anlamlara izin verir. Bu yz
den, tmyle baat ideolojiye odaklanan kuramlardan daha iyim
ser ve daha ilericidir.

Daba ileri almalar iin neriler

1. Levha 17'deki reklamn gstergebilimsel bir z mlemesini ya

pz. ikinci anlamlandrma dzeyine zel aba gsteriniz: bu dzeyin be
lirli bir ideoloji iinde nasl anlaml hale getirilebileceini gsteriniz. Aile,
erillik, diillik , oplumsal cinsiyet rolleri, doa ve kent, bo zaman ve i,
tketim ve retim ile snf ahakJ..iin ideolojisini tartmalsnz.
Bu , baat kod erevesinde yelenen bir okuma renelidir. imdi
mzakereli bir okuma yapz: genelde doay ve zelde de Yorkshire
Vadisini seven birine uygun, ancak doay foorafaki kentli aile gibi J..-ul
lannayan bir oJ..u a. Baka mzakereli oJ..-u nalar yapnz. Mzakereli bir
ol-umann baat ideolojiyi kabul eniini ve bu ideoloji iinde ilediini
unutnayz. M zakereli okuma belli konu lar, inanlar ve insan gruplar
iin daha ayrcalkl konumlar ina enektedir.
Bu reklama kkenci biimde kart bir okuma retecek ya da rekla
m anlamsz hale getirecek bir ideolojiyi ana hatlaryla otaya koyu nuz.
ideolojik pratii kefemede veya daha grnr klmada gstergebi
limsel zmlemenin rol n tartnz. Belli okumalarn yelenmesi ve
bunun da ideoloj ik bir sistem iinde ilediinin bilinmesi, baat ideolo
jinin s rekli beyin ykamasa kar bir savu nma salayabilir mi? Bu tr bir
beyin ykamay olanaksz hale geirebilir mi? Ya da bize sadece yelenen
oh.-u nay benimseme veya reddetme seenei mi su nmaktadr. Gsterge
bilimsel zmlemenin siyasal ya da ahlaki bir boyutu var ndr?

236
 Levha 17 "Dogaya dn"

Dier okumalar: Dyer (1982), 6. bl m; Hartley (1982), 3. ve 9.

blm; Williamson (1978), s. 40-5 , 1 22-37; Morley ( 1980), s. 16-2 1 , 134;
Barthes (1977), s . 32- 5 1 .
2. Levha la ve b, l la v e l l b ile 18'e geri dnnz. l a ve l l a'daki
fotorafla r basnda yer ald; Levha 18'deki fotoraf ise yer alnad. N iin

237
olabilir? Bu levhalar elinizdeki veriler olarak kabul edip "ideoloji ve med
yada polisin temsili" konusunu tanz. Barthes'n, "ideoloji retorii" ola
rak ikinci dzey anlamlandrma lnramn kullanmal, gazetecilerin ve
haber deerlerinin "profesyonel ideolojileri" ile bir btn olarak
kiilti.i "baat ideolojisini" karlatnnalsnz. Y ksek tirajl lngiliz ba
sn iin, Levha 18'in yer alabilecei bir sayfa dzenleyiniz ve balk atnz.
Kararlarnzn gerekelerini anlatnz ve bu tercihlerin sizin ideoloji anlay
nw nasl uygun dtn gsteriniz. Szcklerle grsel imgelerin et
kileinii anladz da gtermelisiniz.

Levha 18: Polis ve kz

(Eve Amold'm, Britisb jounal ofPbotograpby Anual'da yaymlanan
foog,.aj, 1973).

238
 SONU

Ve nihayet sona geldik. imdi iletiim almalaryla ilgili yak

lammza nasl baladmz akla kavuturmak iin Giri b
lmne dnmenin tam zamandr. Sre okulu, ortak-duyusal ileti
im modeli ile birok ekicilie sahiptir. Daha ilevsel grnr;
iletiim becerilerimizi gelitirmemiz iin bizi cesaretlendirebilir ve
bylece kendimizi etrafmzdaki dnyaya daha etkili biimde ka
bul ettirmemizi olanakl klar. tletiimi bir belirleyici, iletiimi geli
tirmeyi de toplumsal denetimi artrmann bir yolu olarak grr.
letiimin etkilerini ortaya koymak iin izleyici aratrmalar zerin
de younlar. Bu, ksaca sylemek gerekirse, reklam yneticisinin
bak asdr.
Saussure ve Peirce'n almalarndan yola klarak gelitirilen
gstergebilim ise iletilerin aktarm ile deil, anlamlarn retimi ve
deiimi ile ilgilenir. Buradaki vurgu srecin aamalar zerinde
deil, metin zerinde ve metinle onu reten/almlayan kltr arasn
daki etkileimler zerindedir: deerlei ina etme ve srdrmede ile
tiimin oynad rol ile bu deerlerin iletiimi anlaml klmada oyna
d rol zerinde odaklanlr. Saussu re ve Peirce'n gstergenin nasl
aktanldg ile deil de gstergenin doas ile ilgilenmeleri, bak a
sndaki deiimin iaretidir. Bu okul, iletiimde bozulma diye bir
kavrama sahip deildir, etkililik ve dogrulukla ilgilenmez. tletiim
mutlaka gerekleir: benim rettiim anlamn sizinkinden farkl ol
mas iletiimin baarszl olarak grlmez. Bu , ikimizin arasndaki
toplumsal ve kltrel farkllklarn bir gstergesidir. Ve anlamlardaki
farkllama bal bana kt bir ey de deildir: gerekte bu , kltrel

239
ve altkltrel zenginligin bir sonucu olarak grlebilir. Eger biz an
lamlardaki farkllamay en aza indirmek istiyorsak, bu okula gre,
bunu iletiim srecindeki verimliligi artrarak baarmaya almama
lyz. Yaplmas gereken, toplumsal farkllklar en aza indirmektir.
Dier bir deyile, iletiimin belirleyenleri srecin iinde deil, toplu
mun ve etrafmzdaki dnyann iinde yatmaktadr.
Yani, kltrel ve toplumsal farkllklar, sre okulunun ileti
imde bozulma olarak grd eyi kanlmaz olarak retmek
zoru ndadr. Konuyla dogrudan ilgili bir rnek vermek gerekirse,
endstriyel rgtlerdeki anlamazlklar genelde iletiimdeki bir
bozulmann sonucu olarak grlrler. Bu , sre okulunun getirdi
i bir aklamadr. Bir gstergebilimci iletiimde bozulma gibi bir
ey olmadn syleyecektir: iiler yneticilerin sylediklerinden
farkl bir ey sylyorlarsa, bu sosyo-kltrel farklln bir gr
nmdr: bu , firma ve toplum iindeki toplumsal ilikiler hakkn
da bir iletidir ve bu yzden yalnzca iletiim srecindeki verimlili
in artrlmas ile dzeltilemez.
Baka bir gncel rnek televizyondaki iddettir. S re okulu
mensuplar televizyondaki iddetle alcda gr len iddet arasnda
dorudan bir izgisel balant grrler. Gstergebilimciler ise, eer
bir okur iddete ynelmise, iddetin nedeni olarak televizyon ileti
lerine oldugu kadar, okurun sosyo-kitrei deneyimlerine de bakl
mas gerektigini savunur. Ve, televizyondaki iddet miktarnn azal
tlmasnn tek bana toplumdaki iddeti azaltmayacan ne srer.
tletiim aratrnaiannda doru ve yanl yollar olduunu
nerme niyetinde deilim. Ancak; daha ok ya da daha az verimli
yollar bulunduunu belirtmek zorundaym. Benim dnceme
gre , gstergebilim okulu iletiimdeki daha nemli sorulara yant
arar ve bizim gndelik yaantmzda karlatmz saysz sorunu
anlamamza yardmc olmada daha kullanldr. Yine de, bu oku
lun tm yantlar verdiini kesinlikle dnmyorum. S re okulu
nun daha grg! almalar gstergebilimcilerin deinmedikleri
tehlikeli gedikleri doldurmada ok yararl olmaktadr. Her bir oku
lun mensuplarnn dierlerinin almalarn grmezlikten gelmesi
znt vericidir: (Gerbner ve Marley gibi) baz aratrmaclarn,
yaptklar gncel almalarla her iki okulun biraraya getirilebile
ceini gstermelerinden memnunluk duyuyorum. Umarm bu
kitap da bu amacn gereklemesine bir katk yapacaktr.

240
 KAYNAKA

Abercrombie, M., 1be Analomy of]udgemen, Landon: Hutchinson, 1960.

Althusser, L, "ldeology and ideological state apparatuses, Lenin and
Pbilosopby and Otber Essays, iinde, New York: Monthly Review
Press, 1971.
Argyle, M., "Non-vebal conmunication in human social interaction,
der. , R. Hinde, Non-Verbal Communlcaton, Cambridge: Cambridge
University Press, 1972.
Baggaley, J. ve S. Duck, Tbe Dynamlcs o/Televtsion, Famborough, Hants:
Saxon House, 1976.
Barr, C., "Comparing styles: England v. West Gennany, der., E. Buscom-
be, FootbaU on Televtsfon, Landon: British Filn lnstitute, 1975.
Bathes, R., Elements o/Semfology, Landon: Cape, 1968.
Bathes, R., Mytbologies, Landon: Paladin, 1973.
Bathes, R., lmage-Mustc-Text, Landon: Fontana, 1977.
Bathes, R., "The photographic message, ( 1 96 1 ) Jmage-Music-Tex, Lan
don: Fontana, 1977.
Bathes, R. , "The rhetoric of the message, (1964) lmage-Music-Text, Lan
don: Fontana, 1977.
Bathes, R., "The third meaning," (1970) Image-Music-Text, Landon: Fon
tana, 1977.
Benjamin, W. , "The work of art in the age of mechanical reproduction,
der., J. CUrran, M. Gurevitch ve J. Woollacott, Mass Communtcatfon
and Society, Landon: Arnold, 1977.
Bernstein, B., Class, Codes, and Control, cilt 1 , Landon: Paladin, 1973.
Bemstein, B. , "Elaborated and restricted codes: their social origins and
sone consequences, der. , A. G. Smith, Communication and Culture,
New York: Holt, Rinehart & Winston, 1966.

241
Blumler, ]. ve E. Katz, der. , The Uses of Mass Communicatlons, Beverly
Hills, California: Sage, 1 974.
Brockreide, E., "Dimensions of the concept of rhetoric," der., K. Sereno ve
C. D. Mortenson, Foundatlons ofCommunicatlon Theory, New York:
Harper & Row, 1970.
Buscombe, E., der., FootbaU on Televiston, London: British Filin Institute,
1975.
Cherry, C. , On Human Communication, 2. bs., Cambridge, Mass.: MIT
Press, 1966.
Cohen, S. ve J. Young, der. , The Manufacture ofNews, London: Constable,
1973.
Corner, ]. ve ]. Hawthorn, der., Communicatlon Studies, London: Arnold,
1980.
Culler, J., Saussure, London: Fontana, 1976.
Curran, J. , M. Gurevich ve ]. Woollacon, der. , Mass Communication and
Society, London: Amold, 1 977.
Dominick, ]. ve G. Rauch, "The irnage of women in network TV conmer
cials," journal ofBroadcastng 16, 1972, ss. 259-265.
Dyer, G., Advertislng as Communication, London: Methuen, 1982.
Eco, U., "Towards a semiotic inquiry into the TV message , (1965), Wor
king Papers in CtdturaJ Studfes, iinde, University of Birmingham,
no:3, 1 972, s. 103-21 ; Ayrca, der., Comer, ]. ve ]. Hawthorn,
Commu
nicatlon Studfes, London: Arnold , 1980.
Evans, H., Pictures on a Page, London: Heinemann, 1978.
Fiske , J., Television CuJure, London: Methuen, 1 987.
Fiske, ]., Understanding Popular CuJture, Boston: Unwin Hyman, 1989a.
Fiske, J., Reading tbe Popular, Boston: Unwin Hyman, 1989b.
Fiske, ]., "Roland Barthes and the hidden curriculum,' joumal ofF.ducati
onaJ Television, cilt 3, 1 979, s. 84-86.
Fiske, ]. ve ]. Hartley, Reading Televiston, London: Methuen, 1 978.
Fiske , ] . , R. Hodge ve G. Tumer, Mytbs of Oz: Readings in AusraJian Po
pular Culure, Sydney: Ailen and Unwin; Boston: Unwin Hyman,
1987.
de Fleur, M., "Occupational roles as portrayed on television, Public Opi
nlon Quarterly 28 1 964, s. 57-74.
,

Galtung, ]. ve M uge, "Structuring and selecting the news, der. , S .

Cohen ve ]. Young, The Manufacture of News, London: Constable,
1973.
Gerbner, G., "Toward a general model of communication," Audio Vfsual
Communication Review IV:3, 1956, s. 171-99.
Gerbner, G. "Cultural indicators: the case of violence in television drama,

242
 Annals of be American Associaton of Polittcal and Soctal Science
338, 1 970, s. 69-81.
Gerbner, G., "Cultural indicators: the third voice, der., G. Gebner, L.
Gross ve T. Melody, Communtcaton Tecbnology and SoctaJ Poltcy,
New York: Wiley-lnterscience, 1973.
Gerbner, G., "Teacher image in rnass culture: syrnbolic functions of the
'hidden curriculum'," der. , G. Gebner, L. Gross ve T. Melody, Com
muntcalon Technology and SoctaJ Poltcy, New York: Wiley
Interscience, 1 973.
Gerbner, G. ve L. Gross, "Living with television: the violence profile, jo
urnal ofCommuntcaton 26:2, 1976, s. 173-99.
Gerbner, G., L. Gross ve T. Melody, der. , Communtcation Tecbnology
and SoctaJ Policy, New York: Wiley-lnterscience, 1973.
Glasgow Media Group, Bad News, London: Routledge & Kegan Paul,
1976.
Glasgow Media Group, More Bad News, London: Rou tledge & Kegan
Paul, 1980.
Goffman, E . , Gentier Advertisements, London: Macrnillan, 1979.
Guiraud, P . , Semtology, London: Routledge & Kegan Paul, 1975.
Gusfield, J. ve M. Schwartz, "The meanings of occupational prestige,"
Amerlcan Sociological Review, 1963, s. 270.
Hail, S. "Encoding and decoding in the television message,(1973a) der.,
S. Hail, D. Hobson, A. Lowe ve P. Willis , Culture, Media, Language,
London: Hutchinson, 1980.
Hail, S. "The determinations of news photographs," (1973b) der. , S.
Cohen ve J. Young, Tbe Manufacure of News, London: Constable,
1973.
Hali, S., -1. Conneil ve L. Curti, "The 'u nity' of current affairs television ,"
.
Worklng Papers in Culural Studles, University of Birrningham, no:9,
1976, s. 51-94.
Hail, S., D. Hobson, A. Lowe ve P. Willis , der. , Culture, Media, Language,
London: Hutchinson, 1980.
Hartley, J., Understanding News, London: Methuen, 1982.
Hawkes, T., Strucuralism and Semiotics, London: Methuen, 1977.
Head, S . , "Content analysis of television drama programs," Quarterly of
Film, Radio and Television 9:2, 1954, s. 175-94.
Hinde, R. , der. , Non-Verbal Communication, Cambridge: Cambridge Uni
versity Press, 1972.
Hobson, D., Crossroads: Tbe Drama ofa Soap opera, London: Methuen,
1982.
Hodge, R. ve D. Tripp, Cbildren and Televislon, Cambridge: Polity Press,
1986.

243
Jakobson, R. , "Closing statements: linguistics and poetics, der. , T. Sebe
ok, Siyle and Language, Cambridge, Mass.: MiT Press, 1 960; Ayrca, R
de George ve F. de George, der., The Structuraltss from Mar.x: lo Uvl
Strauss, New York: Doubleday, Anchor Books , 1972.
Jakobson, R. ve M. Halle, The FundamentaJs of Language, The Hague:
Mouton, 1956.
Katz, E., M. Gurevitch ve E. Hass, on the uses of the mass media for im
potant things, Amerlcan SoctologlcaJ Revlew 38, 1973, s. 164-8 1 .
Konak, P . Researr:bing Amerlcan Culture, Ann Arbor: University o f Michi
gan Press, 1982.
l.akoff, G. ve M. Johnson, Metapbors We Live By, Chicago: University of
Chicago Press, 1980.
l.aswell, H., "The structure and function of communication in society,
der. , L. Byson, The Communlcaion ofIdeas, New Yorlc: lnstitute for
Religious and Social Studies, 1948; Aynca, W. Schramm, der., Mass
Communlcations, lllinois: University of Illinois Press, 1960.
Leach, E., .Levt-Srauss, London: Fontana, 1974.
Leach, E., Culture and Communlcalion, London: Cambridge University
Press, 1976.
Leach, E., "Antropological aspecs of language: animal categories and ver
bal abuse, der. , E. Lennenberg, New Directions in the Sdy of Lan
guage, Cambridge, Mass.: MiT Press, 1964, s. 23-63.
Leech, G. N., A Ltngutstc Gufde o Engltsh Poetry, London: Longman,
1969.
Levi-Strauss, C. , The Raw and he Cooked, Landon: Cape, 1 969.
McKeown, N., Case Stdies and Projecs in Communicaion, Landon:
Methuen, 1982.
McLuhan, M., Understandtng Media, London: Routledge & Kegan Paul,
1964.
McLuhan, M. The MecbantcaJ Brfde, Landon: Routledge & Kegan Paul,
1967.
McQuail, D. , der. , Soctology of Mass Communlcalions, Harmondsworth:
Penguin, 1972.
McQuail, D., Communtcaton, London: Longman, 1975.
McQuail, D., J. Blumler ve R. Brown, "The television audience: a revised
perspective, der. , D. McQuail, Soctology of Mass Communications,
Harmondsworth: Penguin, 1972.
Monaco, J., How o Read a Film, New York: Oxford University Press,
1977.
Morley, D., The Nallonwide Adience, London: British Film lnstitute,
1980.

244
Morley, D. Famlly Televtston, l.ondon: Comedia/Methuen, 1986.
Newconb, T. , "An approach to the study of communication acts ," Psycbo
logtcal Revfew 60, 1953.
Ogden, C. ve 1. Richards, 7be Meaning ofMeaning, 2. bs., l.ondon: Rout
ledge & Kegan Paul, 1 949.
Osgood, C. , 1be Measuremenl of Meanlng, Illinois: University of Illinois
Press, 1967.
Paisley, W. , "Studying style as a deviation from encoding norms ," der., G.
Gebner v.d., 1be Analysis of Communicalion Contenl, New York:
Wiley, 1969.
Parkin, F. , Qass lm!quality and Polilical Order, l.ondon: Paladin, 1972.
Peirce , C. S., Collected Papers, Cambridge , Mass.; Harvard University Press,
1958.
Radway, J., Reading lhe Romance: Feminism and he Representaion of
Women in Popular CuJure, Chapel Hill: University of North Carolina
Press, 1984.
de Saussure, F., Courre in General Linguistics, l.ondon: Fontana, 1974.
Sebeok, T. , der., A Peifuslon of Signs, Bloomington: Indiana University
Press, 1977.
Sebeok, T., der. , Sight, Sound and Sense, Bloomington: Indiana Univer
sity Press, 1978.
Seggar, J. ve P. Wheeler, "The world of work on television: ethnic and sex
representation in TV drama, " fournal ofBroadcasling 17, 1 973, s. 201-
214.
Shannon, C. ve W. Weaver, 7be Matbematical 7beory of Communicati
on, lllinois: University of Illinois Press, 1949.
Smith, A. G., der., Communlcaton and CuJture, New York: Holt, Rine
hart & Winston, 1966.
Smyte, D., "Three years of New York television," National Assoi:tation of
Educatlonal Broadcasters Monitorlng Study, no:6, Ubana, Illinois,
1953.
Walker, M. , Datly Sketcbes: A Cartoon Hist-Ory of Brltisb Twenfetb Cen
ury Politics, l.ondon: Paladin, 1978.
Weaver, W., "Recent contributions to the mathematical theory of commu
nication," Ek, C. Shannon ve W. Weaver, 1be Mabematical 1beory of
Communication, Illinois: University of Illinois Press, 1949a.
Weaver, W., "The mathematics of communication," Scientifc A merican
181, 1949b, ss. 1 1-15; Aynca, A. G. Smith, der. , Communication and
Culure, New York: Holt, Rinehart & Winston, 1966.
Welch, R., A. Huston-Stein, J. Wright ve R. Plehal, "Subtle sex role cues in
children's commercials," fournal of Communicalion 29:3, 1979, ss.
202-209.

245
Westley, B. ve M. MacLean, A conceptual model for communication rese
arch," journalism Quarterly 34, 1957, s. 31-38.
Williams, R. , Marxism and Literature, Oxford: Oxford University Press,
1 977.
Williamson, ]., Decodtng Advertisements, London: Marion Boyars, 1 978.
Woollacott, J., Messages and Meantngs, Milton Keynes: The Open Univer
sity Press, 1977.
Wright, C. R. Mass Communtcations: A Sociologtcal Approacb, 2. bs.,
New York: Random House, 1975.
Zeman, J., "Peirce's theory of signs," der. , T. Sebeok, A Perfusion ofS{gns,
Bloonington: Indiana University Press, 1977.

246