1782-Erkeklik Imkansiz Iqtidar-Ailede-Piyasada Ve Sokakda Erkekler-Serpil Sancar-2009-338s PDF

Serpil Sancar
Erkeklik: imkansz i ktidar

Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler
Serpil Sancar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'

nde siyaset bilimi alannda alyor. Siyaset kuram, siyaset
sosyolojisi, feminist kuramlar, Trkiye'nin cinsiyet rejimi, si
yasal hareket olarak kadn hareketi ve toplumsal aratrma
larda epistemoloji ve metodoloji sorunlar zerine almala
r var. Ankara niversitesi Kadn Aratrmalar Merkezi'nin
ve Kadn almalar Anabilim Dalnn kurucular arasnda
yer alan Sancar, uzun sredir siyaset bilimi ve toplumsal cin
siyet almalar ara kesitinde dersler veriyor, aratrmalar
yapyor ve yaymlyor.
nemli aratrmalar: "Muhafazakar Modernlik Dnemi
Kadn ve Aile Profilleri, 1945-65' (Ankara niversitesi, Bi
limsel Aratrma Projeleri desteiyle, 2007); "Siyasal Parti
lerde Kurumsal Gelenek ve Cinsiyeti Zihniyet rntleri"
(Kadn istihdamn Gelitirme Projesi, Babakanlk Kadnn
Stats ve Sorunlar Genel Mdrl desteiyle, 1998).
Yaymlanm kitap ve makaleleri: 'Vicdani Ret ve Eril
iddet", arklardaki Kum: Dnsel Kaynaklar ve Dene
yimler (haz. zgr Heval nar, Cokun sterci, iletiim,
2008); "Otoriter Trk Modernlemesinin Cinsiyet Rejimi",
Dogu Bat: fdeoloiiler fi, 2004; "niversitede Feminizm?
Balam, Gndem ve Olanaklar" (Toplum ve Bilim, Gz,
2003); "Trkler/Krtler, Anneler ve Siyaset: Savata ocuk
larn Kaybetmi Trk ve Krt Anneler zerine Bir Yorum'
(Toplum ve Bilim, Gz, 2001); fdeoloiinin Serveni: Yanl
Bilin ve Hegemonyadan Syleme (imge, 2009); "Siyasal
Katlm", Trkiye'de Toplumsal Cinsiyet Eitsizligi: Sorun

lar, ncelikler ve zm Onerileri (M. Tan, Y. Ecevit ve S.
Acuner ile birlikte, TSIAD ve KAGIDER, 2008; TSIAD 2000
tarihli raporun gncellenmesi).
Metis Yaynlar
ipek Sokak 5, 34433 Beyolu, lstanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Erkeklik: imkansz iktidar

Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler
Serpil Sancar
Serpil Sancar, 2008

Metis Yaynlar, 2008
Birinci Basm: Nisan 2009
Yayma Hazrlayan: Mge Grsoy Skmen

Kapak Tasarm: Emine Bora
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No.12/197-203
Topkap, lstanbul Tel: 212 5678003
ISBN-13: 978-975-342-719-7
Serpi 1 Sancar
Erkeklik:
imkansz iktidar
ALEDE, PYASADA VE SOKAKTA ERKEKLER
@}) metis
Olum Emre'ye...
. 1,:.
iindekiler
nsz 11
Giri 15
1 Erkekliin Toplumsal inasn Anlamak 23
2 Aile ve Snf Dolaymnda Modern Erkekliklerin

Oluumu 47
3 Kresel Cinsiyet Rejimi 90
4 Erkeklik Krizi mi? 111
5 Babalar ve Oullar: Kuaktan Kuaa Erkeklik 120
6 Askerlik, Militarizm ve Erkekli k 153
7 Cinsiyet Farklar n ve Cinsiyete Dayal iktidar

i likilerini Anlamak 175
8 Eril Tahakkm ve Habitus Olarak

Toplumsal Cinsiyet 189
9 Erkek Egemenliine Kar Erkekler! 265
10 Sonu ve Deerlendirme:
Trkiye'de Erkek Egemen Cinsiyet Rejimi 301
Yz Yze Grme Listesi 311
Kaynaka 327
n sz
BU KTABI yazmaya karar verme srecinde beni en ok besleyen e

yin feminist eletirel dnce ile yakn ilikimin uzun sredir de
vam etmesi olduunu sylemeliyim. Modem kapitalist toplumlarn
egemen cinsiyet rejimlerini anlamak iin bu erevede kafa yorar
kn, toplumsal iktidar ilikilerinin hem znesi, hem de nesnesi ol
mak durumunda olan erkeklik deneyimlerini anlamadan hunun
mmkn olmadn dnmeye balamtm. Bu adan bakarken
"erkeklik almalar" diye bir aratrma alannn gelimekte oldu
unu grerek bu konudaki literatrn peine takldm. Bu literat
rn bana rettikleri yaptm aratrmann birok noktasnda beni
ynlendirdi ve aydnlatt. Bu konudaki ilgimin bir kitap haline d
nmeye balamas 2004 ylnda balayan ve bugne kadar sren
bir zaman iinde geliti. Merakm bir aratrmaya dntrmeye
iten soru ise Trkiye'de kadnlarn yz yldr srdrdkleri eit ve
zgr vatandalar haline gelebilme mcadelesinin neden hala orta
snf, modernlik ve laiklik deerlerinin taycs, siyasal ve ekono
mik kararlarn hakiki znesi erkek elitler tarafndan aktan ve iten
desteklenmediiydi. Gerekten de bu konu zerine dnmeye ba
ladmda karlatm ilk arpc olgu kentli , orta snf, eitimli,
profesyonel meslek sahibi ve hatta ou solcu ya da liberal grl
erkeklerin, kendilerini eitlik ve zgrlk dncelerinin savunu
cular ilan etmelerine ramen, erkek egemenliini hi temel bir top
lumsal eitsizlik sorunu olarak grmeyen halleriydi. Aslnda bu ke
sim erkeklerin iinde ok nemli eletirel bir sorgulama da yok de
ildi. Ama erkek egemenliine kar ykselen sesler daha yoksul
evrelerde bym, Krt veya Alevi olarak dlanma ve bask ya
am, gerekten eril iddetin nesnesi olmu ve bu elikiler iinde
kendi yolunu aramaya alan erkekler arasndan ykseliyordu.
12 ERKEKLK: MKANSIZ KTDAR
Benim iin giderek daha da ekici hale gelen bu merak beni

2005 yl nda TBTAK tarafndan desteklen bir n aratrma tasar
layarak1 konuya daha yakndan bakabilmemi salayacak niteliksel
bir aratrma yapmaya i tti. Bu aratrma srasnda Trkiye'de farkl
toplumsal kesi:rlerden erkeklerle grerek cinsler aras eitliin
ne anlama geldiini ve erkek olma sorumluluklarnn nasl tanm
landn anlamaya altm. Bu aratrmann sonular bende yeni
dorultulara doru bir ynelim yaratt. zellikle alt snf ve snfd
(under-class) erkeklik deneyimlerine, sermayenin akl olan ia
damlarnn yaamlarna bakmak gerektiini anladm. Bunun yan
sra son zamanlarn popler erkeklik tarz olmaya balayan sivil r
gtlerdeki gnll ya da profesyonel alan "sivil erkek"lerin de
neyimlerini de anlamak gere ktiini grdm. Bylece nmde fark
l erkeklik deneyimlerinden oluan geni bir yelpaze olutu. Bu kez
ikinci bir aratrma tasarlayarak2 A n kara niversitesi Bilimsel
Aratrma Projeleri Fonu'ndan saladm destek ile aratrmaya
devam ettim . A ratrmann i kinci aamasnda temel sorun aratrma
kapsamn snrlandrma sorunuydu. Bu amala erkeklerin bata
cinsel tercihleri ve ecinsellik gibi cinsellik ile ilgili deneyimlerini,
bal bana ayr bir aratrma konusu olacak boyutlar nedeniyle
mmkn olduunca ara trma odann dnda tutarak, sadece fark
l erkekliklerin toplumsal oluum dinami klerine odaklanan bir a
lma yaptm.
Sz konusu iki ayr niteliksel aratrma sayesinde toplu mun
fa rkl kesimlerinde yaayan toplam 200 erkek ile grmeler yapa
rak erkek yaam yklerinden oluan bir veri havuzu oluturdum .
Buna ilaveten bir odak grup grmesi tasarlayarak bu havuzu n
oluturduu temel parametreleri tekrar gzden geirdim. Bu al
malarn sonrasnda, ikinci aama olarak, seilen 60 erkek ile daha
derinlemesine grmeler yaptm ve farkl farkl e rkeklik kimlikle
rinin oluumunu olanakl klan f a rkl erkeklik stratejilerinin neler
olduuna ve nasl var olduuna daha yakndan baktm. Bu gr-
1. "Hane ve Piyasa Ekseninde Erkeklik", TBTAK, Sosyal ve Beeri Bilim

ler Projeleri, SBB-3040, 2005.
2. "Demokrasi Kltrnn Cinsiyet Boyutu: Modern Erkeklik ve Cinsiyet
Farklar", Ankara niversitesi, Bilimsel Aratrma Projeleri, 2007.
NSZ 13
melerin iinden bazlar isel tutarszlk nedeniyle elendi; sonuta

aratrma metnine eklemlenecek nitelikte olan 54 grmeyi yo
rumlama srasnda kullandm . Grtiim erkek profillerini seer
ken evli, bekar, boanm dalmna bakarak bunlarn iinde de en
az 25 kiinin baba olmasna dikkat ettim. niversite mezunlar ka
dar lise, meslek lisesi ve ortaokul mezunlarnn olmasna da dikkat
ettim. Grtm erkekler iinde en az 20 yldr byk kentte ya
ama deneyimi olanlarla dorudan kendisi krsal doumlu olup ya
kn zamanlarda kente gm olanlar arasnda da bir dalm sala
maya altm. Dnya grleri asndan sa, sol, dindar, laik, ate
ist dalmlarna ve farkl ya kategorilerinin temsiline dikkat ettim.
Etnik kken itibariyle Trk, Krt, erkez, Alevi gibi zelliklerin
ierilmesine zen gsterdim . A il e kkenlerinin blgesel dalmn,
zellikle Dou-Bat ayrmn ve ekirdek ya da geni ailelere ya da
tek ebeveynli a ilelere mensup olmay dikkate aldm.
Grmeler srasnda erkeklerin b ir yanda alma, para kazan
ma, meslek sahibi olma deneyimlerini dier yanda aile sahibi olma,
kadn ve ocuklarla b irlikte yaama deneyimlerini ne kartan bir
grme stratejisi izledim. Bu grme stratejisi iinde erkeklerin
benlik tanmlarn anlamak iin onlarn ocukluk ve genlik anlat
larn dinledi m . Kendi ailesi, anne ve babas ile ilikilerine, evlilik
ve baba olma hakkndaki dncelerine odaklandm. Erkeklerin ta
malar beklenen toplumsal sorumluluklar hakkndaki kanaatleri
ne bakarak onlara aile geindirme, namus ve erefi n koruyucusu ol
ma, vatan savunmas iin askere gitme gibi konulardaki grlerini
sordum. zellikle baar v e g tanmlarn sorarak i g sahibi ol
ma, saygn olma, piyasada itibar olma, para kazanma, toplum iin
de yeri olma anlatlar ile neleri anlaml bulduklarn grmeye al
tm. Bunun yan sra erkek lerin bo zaman deerlendirme ve elen
me alkanlklarn anlamaya yarayacak konularda sohbetler yap
tm. Bedensel salamlk, estetik, sportmenlik benzeri konularda g
rlerini sordum. Bu grmeler srasnda zellikle cins iyet farkla
r hakknda kanaatlere zel yer verdim. Erkeklie uygun ya da ka
dnlara uygun davranlar konusunda uzun sohbetler yaparak cinsi
yet farklar ve benzerlikleri konusundaki dncelerin nasl bir da
lm ya da b enzeme gsterdiini anlamaya altm. Grtm
erkeklerin Trkiye'nin gncel sorunlar hakkndaki kanaatlerini ifa-
de edecekleri sohbet konular aarak c i nsler aras eitsiz likler i l e di

er toplumsal eitsizlik ler arasnda nasl geililikler yaptk larn
grmeye altm .
Bu kitab besleyen aratrmalarn salkl biimde yap labi lme
sini ve bir kitap olarak yaymlanabilmesini benimle birlikte al
may kabul eden ok sayda gen aratrmacnn emeine ve mora l
desteine borluyum . ncelik le aratrma lar srasnda grme lerin
yap lmasna destek veren nder Kku ral ve Kurtulu Cengiz'e,
literatr almas srasnda benim sa kolum o larak alan H. Ba
hadr Trk'e ve a rat rmalarn bandan sonuna hep yanmda o lup
kendisine "cep asistan" denmesine neden o lan Aya Bulut'a ok te
ekkr etmek isterim. Kitabn ilk ha lini okuyarak ok iyi bir dzelt
me ve e letiri yapan ve bunun ii n ciddi zaman ve emek veren Ah
met M u rat Ayta'a kran bo r l uyum. Ay rca kitap metnini n dzelt
me lerini yapan ablam Tang l Sancar Dere'e de ok teekk r ede
rim . G rme yapmak iin gerekli ba lant lar ku rmamda yardmc
o lan btn arkada ve dostlara da zel o larak teekkr etmek i ste
rim. On lar sayesinde benim l e grmeyi kabul edecek "ces ur" er
kek le r bulabi l dim. B u nedenle de benimle grmeyi kabu l ederek
yaa m l a rnn zel yanlarn bana amakta beis grmeyen , adlar
sak l erkek lerin hepsi de sessiz bir teekkr hak ediyorlar. Ayrca
bu kitabn yaymlanmas srecine katkda bu lunan M etis Yaynevi
editr lerinin o laanst titizlik le yaptk lar dze ltme lere ve yayn
c Mge Skmen'in scack duyar l lna zel o la rak teekkr et
mek isterim. E lbette kitapta yazlp yorum lanan her eyden ben so
rum luyum. Kendi adma bu kitabn bir balang o lmasn ve bu
aratnna ile zihnimde uyanan yeni merak lar yeni aratrmalara d
nt recek bir .;alna srecini de kendime diliyorum .
Serpil Sancar
uhat 2009, Ankara
Giri
CNSYETLER ARASINDAK iktidar ilikilerini anlamak iin sadece

e rkekler ve kadnlar aras ndaki ezilme-smr ilikilerine bakmak
la yetinemeyiz. Toplumsal ilikilerin tadklar anlamlarn oluu
mu cinsiyet farklarnn o l uumu ile birlikte gerekleir ve bu saye
de cinsiyet farklar dier toplumsal fark lar ile birlikte ayn toplum
salln farkl boyutla r olarak ortaya kar. rnein, aile hayat ile
evin dndaki toplumsal yaamn neden farkl ahlaki, hukuki ve si
yasal ilkelerle ina edildiini a nlamak, ayn zamanda toplumsal ola
nn diil ve eril anlamlar tadn grmek ve bunun olanakl kld
eril tahakkm ve cinsiyete dayal iktidar ilikilerini a nlamak de
mektir. Kadn ya da erkeklerin "biyolojik cins" zellikleri ile do
rudan ilikili o l mayan toplumsal ilikilerin ve alanlarn nasl diil
ya da eril anlamlar tayarak cinsiyetlendirilmi toplumsallk lar ha
line dntn bize aklayacak bir dnsellie bu nedenle ge
reksinmemiz vardr.
Feminist ku ramclar uzun yllardr cinsiyet hiyera rilerinin, er
kek stnlne dayal toplumsal dzenlerin kad n lar asndan ya
ratt sonular ve bunlarn zm yollarn tart yorlar. te yan
dan, e rkek egemenliinin e rkekler asndan ne ifade ettii ve nasl
yaand konusu da meselenin teki yz olarak hiila toplumsal
a rat rmalarn ok merak etmedii bir konudur. Aslnda kadnlarn
ezilmilii nasl yaad n anlamak kadar, erkeklerin e ril iktidar
konumlarn nasl srdrdklerini ve tahakkm nasl ina ettikleri
ni anlamak da nemli olmaldr. Kadnlarn ezilmilie nas l boyun
ediini an lamak kadar erkeklerin tahakkm nasl gerekletir
diklerini de yakndan ve "mikro-politik" dzeyde anlamak cinsiyet
lendirilmi iktidarn do,as hakknda daha btncl bil giler elde et
memizi olanakl klar. Cinsiyetlendirilmi topfumsallgn daha b
.
tncl bir eletirisini yapmak ancak b u sayede mmkndr.
Erkeklik denen toplumsal konum, bir iktidar analizi iinden

bakmadan anlalabilir deildir. Cinsiyet konumlarnn bir iktidar
analizi ile ilikilendirilmesinde nemli bir dnr olan Simone de
Beauvoir, nl yapt kinci Cins'te erkekliin. kendi cinsiyetinden
bahsetmeyip srekli bakalarnn -kadnlarn, ocuklarn, yabanc
larn, ecinsellerin, siyahlarn, dmanlarn, hainlerin, vb.- cinsiyet
zelliklerinden bahsederek kurulan bir i ktidar konumu olduunu
sylemiti. Buradan karak, erkeklik, srekli baka konumlarn
"ne olduu" hakknda konuma hakkn kendi elinde tutan ve bu sa
yede kendi bulunduu konum sorgulama d kalan bir "iktidar ko
numu"dur. Bu balamda temel soru udur: Erkek egemenliine kar
kacak farkl bir tr erkeklik ina stratejisi ve politikas geliebi
lir mi? Bu soruya anlaml yantlar verebilmek iin farkl farkl er
kekliklerin nasl olutuunu anlamak, hepsini ayn kefeye koyma
mak ve erkek egemenliine kar farkl bir duru sergileyecek fark
l erkeklik deneyimlerini aa kartacak bir anlay gelitirmek
gerekir. Byle bir soruyu yantlamak iin yola kan bu alma
Trkiye'de farkl erkeklik deneyimlerini anlamak iin niteliksel ve
riler kullanyor ve bu a landa baka lkelerde yaplm almalarn
bulgularndan da yararlanarak bu verileri yorum luyor; Trkiye' deki
farkl erkeklik deneyimlerinin arkasndaki zgnlkleri aklayan
bir ereve sunmaya alyor.
Bu almada deiik toplumsal kesim lerden, farkl farkl ya
am deneyimlerine sahip erkeklerle yaplan yz yze grmeler
den elde edilen anlatlar yorumland; dnyada benzer baka erkek
lik aratrmalarnn sunduu bilgiler ve bu alanda gelien kuramsal
tartmalarn sunduu zmlemeler ilikilendirilerek farkl erkek
liklerin toplumsal inalar hakklnda sz o lan bir kitap ortaya kt.
Bu kitap Trkiye'de erkeklik deneyimleri ile toplumsal iktidar i li
kilerinin i ie getii rotalar, alanlar ve tarzlar grmeye alyor
ve eril tahakkmn ina edildii iktidar srelerini doal latran,
" kanlmaz" grlen ilikilerin doasn kefetmeyi amalyor.
Toplumsal iktidar i likileri iinde eril tahakkmn nasl ina edildi
ini an lamak iin sadece ailede ve zel alanda odaklanm erkek
egemenliini anlamak yetmez . gc piyasasnda, kamusal alan
larda derin kkler salm, sembolik lemi, doallam iktidar ili
kilerini anlamak iin buralarda egemen olan eri l iktidar ve onu ola-
GR 17
nakl k lan erkeklik tarzlarn da daha yakndan anlamaya gereksin

memiz var.
Bugn yirmi yl ncesine kyas la erkek egemen toplum kavra
m ok daha yaygn kullanlan bir kavram haline ge ldi. Bu kavram,
snfsal ve dier sosyal balamlar ne olursa olsun, her trl erkein
bir biimde yararland bir toplumsal dzeni anlatr. Btn erkek
l erin, esas o larak hegemonik erkeklik deerlerini temsil eden kk
bir aznlk erkein oluturduu bir ortak kar alan iinde birbiriy
le ilikilenebildiini gsterir; birbirinden ok farkl erkeklik tarzla
rnn ve her tr kadnlk hallerinin, merkezinde erke klerin olduu
bir iktidar ebekesine eklemlendii bir dzeni anlatr. Erkeklerin
yaam biimleri, tercihleri ne olursa olsun, kadnlarn topyekun bo
yun edirilmesinden ortak karlar olaca iddias bu kavram ara
clyla ne srlr. Egemen erkeklik deerleri ve bunlar ayrca
lkl klan kurumsal destekler ve kltrel pratikler etrafnda eitli
mesafeler l e yer alm fark l erkekliklerin -aralarndaki her tr a
tmaya ramen- bir biimde karlkl onay ile ileyen ilikiler
iinde eklemlenmi bir btnlk, bir tr "krese l eril ittifak dze
ni"ne iaret eder.
Bu tanm yaygn kabul grmekle birlikte, tartlmas gereken
birok sorun ierir. Gnmz toplumlarnn erkek egemen liine
dayal toplumlar o lmas ok aka gzlenebilen bir gere klik ol
makla birlikte , bu toplumsal dokunun kendi iinde ok atmal,
fark l farkl iktidar i likilerinin ek lemlenmesinden olumu ok
katman l bir ileyii o l duunu grme k gerekir. As lnda kadnlarn
topyekun denetim a ltnda tutulmas gibi ortak bir kar etrafnda ka
lc biimde eklemlenmi bir erkek egemenliinden bahsetmek ye
rine, oul , atmal, birbiriy l e uyumsuz, ya da birbiriyle ilikisiz
ok sayda farkl erkeklik deneyimlerinin yaanmakta olduu bir
"erkek egemenlii"nden bahsetmek daha doru o labilir. Erkek ege
men toplum kavram, ayn zamanda, farkl erkek likler arasndaki
hiyerari ve i ktidar mcadelelerine dikkat eker ve devlet, ordu, i
gc piyasas gibi kurumlam patriarki alanlarndaki yaplanm
erkek egemenliine zel vurgu yaparak dorudan siyasal iktidar
ilikilerine gnderme yapar. te yandan, baz kadnlar, gc e linde
tutan erkeklerle ibirlii yaparak, eril iktidardan pay alabilir ve
karlarn dier ezil e n kadnlardan farkllatrarak egemen erkek -
karlaryla eklemlenmi ilikiler kurabilirler. Bu adan bakldn

da, farkl kadnlk konumlar arasnda da kar atmalar olabile
ceini grrz, dolaysyla bu farkl kadnlk tanmlarm da anla
mak iin eril iktidar kavram ilevsel olacaktr.
Bu alma, modem iktidar ilikilerinin vazgeilmez temelle
rinden biri olan eril tahakkmn ileyiini anlamak iin erkekler
arasnda bir ortak kar alam aramaktan ziyade, iktidar ilikilerinin
oluumunda "dm noktas" olan en stratejik habitus'larn, eril "im
ge"lerin, patriarkal kurum politikalarnn erkeklik adna neleri ret
tiine bakarak bunlarn ilikilenme biimlerini anlamay amalyor.
rnein, bugn "an ruhu" denen serbest piyasa ilikilerinin er
kek emeini ve kadn emeini yeniden yaplandrrken, aym za
manda "erkek ii" ve "kadn ii" ayrmlarn nasl yeniden ekillen
dirdiini anlamalyz. Erkek ortaklklarn anlamak iir homosos
Y.al erkek mekanlm habu.-unii; erkek eglence dnyasnn_gil
- tarzn, spor salonlarndaki "erkeklik inas"n, i grmelerindeki
erkek-erkee halleri aniamak nemlidir. Erkek gruplarnda sk gz
lenen kadnlara kar "kolektif' aalama-cinsel nesneletirme pra
tiini gzlersek aslnda "iktidar ritelleri"nin inasnda ne kadar
nemli olduunu anlayabiliriz. Erkeklerin davranlarnda "kadn
s" olan dlama-aalamann rettii anlam dnyasnn ne kadar
etkili olduunu daha iyi kavrayabiliriz. Erkeklerin homososyal "tek
cinsli erkek cemaatleri"nde homofobik ynlendirmelerle saaltld
"erkek elenceleri"nin erkek egemenliini ina eden sosyal habi
tus'lar haline geldiini gryoruz. Bu tarz bir eril iktidarn stratejik
zneleri olan sermaye, devlet ve aile gibi kurumlar iinde erkeklik
deneyimlerinin nasl ina edildiini grnr klmak gerekir. Bu tr
aratrmalarn oalmas ile ortaya kacak bilgi birikimi, modem
iktidar ilikilerinin inasnda erkeklik pratiklerinin roln daha ya
kndan grmemizi salayarak daha eitliki bir dnyann inasnda
yol gsterici olacaktr.
Farkl erkeklikleri anlamak iin eril iktidar ilikilerini besleyen
sylemsel alann ne sylediini anlamann nemine de iaret edil
melidir. nk erkeklik ina stratejileri iin de erkeklik bir sylem
nesnesidir. Sylemsel stratejilerde ikili kutuplamalar stratejik bir
rol oynar; erkeke olan ya da olmayan, gl-zayf gibi dikotomiler
boyunca ileyen sylemleri anlamak iin erkekliin "retilmilik"
GR 19
ynn dikkate a lmak gerekir. A ncak bu tr yaklamlar sylemsel

pratiklerin benzemezliine taklarak "ne kadar erkek varsa o kadar
ok erkeklik var" trnden bir da lmaya urama noktasna gitme
melidir. Bunun ters ucundaki yanl yaklam ise baka tr bir ge
nel letirme olarak btn erkeklikl e rin tektipletirilmesi eilimidir.
te yandan, erkek lie i likin po litik yarg lar baka tr kaba ge
nel lemelere temel olarak ku l lanlmaktadr. Latin erkeklii, Msl
man erkeklii, nc dnya erkeklii, vb . snflandrmalar bu tr
tektipletinne lere rnek o lup eri l tahakkmn ise l ileyi meka
nizmalarna kar daha farkl entelektel krlkl e r yaratmaktadr.
Irklk, smrgecilik ve "yeni kapitalizm " tartmalar bazen er
kek lik tanmlarn "zcleme" riskiyle kar karya brakmakta
dr. Ayrca ii snf erkeklii, burjuva erkeklii gibi tasnifler de
pek ok adan anlaml ve i l evsel o lsa da, farkl erkek liklerin bir
birine zt o lmaktan ok, birbirlerinden etki lenme ve kopyalama yo
luyla "melezlenme" i likisi iinde olabil eceini grmemizi engel
lememelidir. Bu a lma, bu tr snflandrma lar kul lanmaktan ka
nmamakta birlikte, "zc " olmayan bir yorumun da takipisi ola
caktr.
E rkekliin, dier top lumsa l cinsiyet konumlarnda o l duu gibi,
bir iktidar i likisi balamnda ina edilip fark l balamlara ek lemle
nerek hareket edebilmesi iin sahip o lunan/yitiri l en bir m eta gibi
dn lmesi ve "erkek o lan erkek" i l e "erkek o lamayan erkek" ara
snda bir ayrm yapmay o lanakl klmas gerekir. Dier deyi l e er
keklik, snrlar ve kaybedilme koullar her zaman belirsiz, dei
ken, geili ve gndemde o lan bir iktidar i na stratejisi o lmak duru
mundadr. rnein iflas etmi bir tccarn ya da iadamnn "trajik"
hikayesinin ortada ku laktan kulaa anlatlr o lmas; duygusal-ka
dns davranan bir erkek hakknda a layc davranmann serbeste,
ah lak snrlarn bozmadan herkese icra edilebilir bir "zgrlk"
o lmas; etnik aznlk gruplara mensup erkeklerin barbar, cahil, uy
garlktan nasibini a lmam tecavzc yaratklar o larak tanmlanma
s; yoksul, hayatta para kazanmay becerememi erkekl erin itilip
kaklp horlanarak "erkekliini yitirmi" muamelesi yaplmas. ..
Ksacas egemen erkek liin inasma herkes katl r ve bu durum er
keklik inasn kolektif bir zntye, el enceye, ou zaman da bir
ritele dntrerek, herkesi bu "ina"ya ortak eder.
A s lnda, eer bir egemen e rkeklik varsa huna kar direnen kar
-erkek likler de o lmaldr. Bu adan bak ldnda aznlk etnik
grup mensubu erkeklerin egemen iktidar ilikilerine kar karken
ayn zamanda farkl tr bir e rkeklik ina edip etmediklerini anlamak
nemlidir. ou zaman, kendi maruz ka l dklar ayrmc l eleti
rirken egemen e rkeklik ayrcalklarna ka r kan bu tr e rkek lerin
kendi aralarnda fark l erkek lik deerlerine dayal yeni hiyerari ler
yarattk lar ve mevcut olanlar yeniden rettik leri grlr.
ster egemen e rkeklik kavramndan karak hiyerarik ve birbir
leriyle kar ilikisi olan e rkek liklerden, iste r birbiriyle elien, at
an ve aralarnda zorunlu bir kar ba o lmayan ou l e rkeklikler
den bahsedelim, yine de kul lanlan e rkeklik teriminin ne ifade ettii
belirsizdir. Erkeklik deyince e rkek lerin davran la r n m, kimlik
ola rak k u rulmu erkekl ii mi, i l ikisel o la rak temsil edilen e rkeklii
mi, imge o la rak sunulan e rkek likleri mi, sylem o la rak kurulmu bir
"e rkek lii" mi kastettiimiz ya da dorudan yaanan, gzlenen ve
pra tik o larak icra edi len e rkek likten mi bahsedildii ak deilidir.
E rkeklik, bu anlamda bir kavram o la rak beli rsiz, aklayc o lmak
tan ok bet imleyici o lan; sadece o lumsuzluk lar tanmlayan ar ba
sit letiri li bir terim ha line gelme riskini her zaman iinde ta
maktadr.
Eer egemen e rkeklik pra tik leri dier e rkeklik tarzlarn kendi
tahakkmleri a ltnda tuta rak ina ediliyorsa ve buna kar direnen
"kar-hegeonik " e rkekliklerin o lmas kan lmazsa, farkl erkek
likler a rasnda atma dinamik lerinin yaand balamlar, geri
lim ve atmalarn hangi biim lerde gerek letiini sorgu lamak
gerekir. Dahas, egemen iktidar i liki leri egemen snf, egemen etni
ve egemen cins i liki lerini mut laka i ie gemi ekilde birlikte ba
rndr r; hatta bun lar ancak birbirini besleyerek ina olur ve yaaya
bi li rler. rnein aznlk etnik g rup mensubu erkeklerin tabi olduk
lar sn fsa l sm r i liki leri, ou zaman farkl erkeklikler arasn
da bir "kltrel fark" sorunuymu gibi yaan r. rnein Trkiye'de
kadn lara ynelik aile ii iddet o layla rn gndeme getiren feminist
e leti ri le rin, orta snf Trk e rkekleri tarafndan hemen Dou lu
Krt "airet li" e rkeklerin yapt bir tr "barbarlk" olarak kodlan
mas buna tipik rnektir. Ayn ekil de, Krt erkeklerin kendi top
lumlarna yne len devlet iddetine kar karak "kar-iddet " kul-
GR 21
!anmalar ve bunu meru g rmeleri sonucu ortaya kan kendi e ri l

iddet ve tahakkm p ratiklerine nasl "kr" kalabildikle ri bilinen
bir gerekliktir. Ezilen rklar ve etnik gruplarn, maruz kaldklar
baskya kar karken kendi aralarnda cinsiyete daya l iktidar i li
kileri ni nasl rettiklerini sorgu lamaya yanamamalar da tersten
rnek olarak verilebilir.
Aslnda bu rneklerden de anlalaca zere, farkl toplumsal
snflar, etnik gruplar ve farkl kadn ve erkek kategoril e ri a rasnda
karlkl i l iki lere veri len anlaml a r araclyla yarat lan cinsiyet
hiyerarilerinin bir tr "cinsiyet farklar rejimi" yaratt sylenebi
lir. Kentli kadn nasl kyl kadndan daha stte ise iadam ii er
kekten, beyaz Bat l e rkek, Doul u "etni k" e rkekten daha sttedir.
Cinsiyet f a rklar rejimi kurumsal p ratiklerin gndelik i leyii i le
derinden ilgilidir. rnein dini kurum lar erkeklerin dei l kad nlarn
bedense l ve toplumsal va rlklarn her zaman "soru nl u " o larak ta
nm lar; te yandan hukuki kurumlar kadnlarn bana gelen ayrm
clklara kar "cinsiyet ayrm yapmama" i lkesi i le hareket ederek
erkeklerin sahip o l duu ayrcalklar grmezden gelir. Modern ya
amn ev-iyeri ayrm gibi ayrm lar aslnda cinsiyet ayrmlaryla
ilgilidir ve egemen sosyo loji biliminin kavramlar bun u "norma l "
grr. Biraz ya kndan baknca "cinsiyet f a rklar rejimi" nin ne kadar
o kboyut lu olduunu grrz. Eril tahakkm olanakl klan i kti
dar ilikileri bu anlamda, ekonomik dzenlemelerle ileyen, duygu-
;
sal i likilere gml, dil ve an lam sistemleri i l e i ie yaayan ok
boyut lu bir ileyie sahiptir.
Smrgeci lik eleti risi bize Bat'nn kapitalist snfl toplum lar
nn ge liiminin Dou'nun smrgelemesi ile e zamanl olduunu
ve bu srete snfsal farklar n yan sra rk ve cinsiyet farklarnn
ela birli kte ina edildiini gstermitir. Postkolonyal kuramc larn
iddiasna gre, smrgecilik ve arkiyatlk kadnlarn temsi lini
i na ettii gibi, erkeklik temsi llerini ele i na etmektedir. "slamc
militan-ter rist erkek"in yeni bir "krese l erkek imgesi " olarak tem
silinin bunun en yakn rnei olduu sylenebilir. te yandan, s
mrgelemi corafyalarn Bat'ya kar bir tepki olarak gelitirdik
leri yeni milliyetilikler ve rka dayal zc siyasetleri n kolay lkla
kadn dmanl ve homofobi ele ierebildiini gzden karma
mak gere k li di r. Bat'nn modernlemesi, erkein baba / yal erkek
otoritesinden k urtulmas anlamna gelirken, kadn lar iin kendi ce

maatinin btn erkeklerinin denetiminden kurtu l up sadece kocas
nn deneti mine geii an lamna geliyordu. Bugnn "yeni cemaat
i " ve "kltrelci" siyasal hareketlerinde ise kadnlar kltrn "gs
tereni" o larak temsil ediliyor. Bat'ya kafa tutan Do u l u erkeklik
temsi l l erinde, Tali ban, E l Kaide ya da Filistin ntifadacs erkek im
ge leri rnek l erinde olduu gibi, baka tr bir eri l tahakkmn ina
s sz konusudur. Erkek lik alma larnda bir a lt a lan o larak blge
sel a lma lar da, Latin erkeklii, Ortado u /s lam erkeklii, Afri
ka-siyah erkeklii gibi ba lklara yneldiinde aratrma yaklam
lar da bu anlamda zc bir noktaya srk lenme riskiy le her zaman
kar kar ya kalyor.
Cinsiyet farklar rejimine daya l eril tahakkm i liki leri zaman
iinde deiiyor; nk top l u msa l ilikiler sistemi deiiyor. G,
enformel - esnek retim, yeni piyasa kapitalizmi, yeni sermaye man
t, yeni ai le biimleri gibi olgular bu deiimde rol oynuyor.
Emek piyasasnda e mein cinsiyeti kadar sermaye sahibinin cinsi
yeti de belirleyicidir. Bugn egemen erkeklik deerlerinde ve tarz
larnda yaanan deiim, ou kez "erkeklik krizi" o larak nitelendi
riliyor. nk kana ya da soya dayal patriarki, yani ya l erkein
tart masz otoritesine daya l eri l tahakkm dzeni, dnyann ou
yerinde ortadan ka lkyor. U l us - devlet kurumlarnn baz ilevleri
nin kresel kapita lizmin yeni gelien boyutlar karsnda nemsiz
lemesi ve yeni i lev l er edinmeye balamasna bal kriz nedeniyle
"zorun l u askerlie" dayal vatanda ordu lar yerini "profesyonel or
du" anlayna brakmaya balaynca "vatan kurtaran erkek imge
si"nin de krize girdii gzleniyor. rnein Trkiye'de bugne ka
dar "Anado l u'nun modern lemesi " iin b elirleyici olmu, asker - er
kek yani "Mehmetik " imgesinin b ugn Anadol u'nun ekonomik
gelimesi iin dnyaya a lm tccar-iadam i mgesi ile yer dei
tirmekte olduunu syleyebiliriz.
a
Erkeklii n Toplumsal inasn Anlamak
Bir Aratrma Alan Olarak

Erkeklik almalar nn Geliimi
Kadnlarn ezilmesi ve cinsiyet eitsizlii tartmalarnn l 970'1er

den balayarak "Kadn almalar" ad altnda yeni bir akademik
alma alan haline geldii malumdur. Ama "Kadn almalar"
alannda, cinsiyet temelli iktidar ilikilerinin znesi olarak "erkek
liin" ne olduu ve nasl analiz edilebilecei sorusu yakn zamanla
ra kadar ciddi biimde sorulmamtr. Feminist kuramsal tartma
lar iindeki bu "krlk" durumuna paralel olarak, eletirel dnce
nin dier alanlarnda da, rnein postyapsalc yaklamlarn pen
ceresinden de "erkeklik" bir aratrma konusu olarak ele alnma
mtr. Erkeklik, bugne kadar, hakknda konuulan, ama politik,
ideolojik ve akademik olarak fazla irdelenmemi bir konu olmaya
devam etmitir.
Bu durumun byk lde feminist dnr ve aktivistlerin tar
tmalarnn patriarkil ataerkillik kavram etrafnda younlama
sndan kaynaklandn syleyebiliriz. Patriarki kavramnn kadn
larn, erkekler ve onlarn denetimi altndaki toplumsal ve siyasal
kurumlarn uygulamalar sonucu uradklar ayrmclk ve dlan
malar, emeklerine aile ve evlilik kurumu dolaymyla el konmas
srelerini anlamada ok ufuk ac olduu malumdur. te yandan,
erkeklerin bu iktidar nasl yarattklar, ellerinde tuttuklar ve ken
di aralarndaki atma ve paylam sorunlaryla nasl ba edebil
diklerini sorgulama ve yantlarn tartma asndan ise bu kavra
mn ok elverili olmadn syleyebiliriz. Patriarki kavram eril
-
iktidar topyekun, parasz, elikisiz bir btn olarak ele aidl
iin kadnlarn yaadklar bask ve ayrmcln fa rkna varmalar

na ve daha kol ay mcade le stratejile ri geliti rebilmelerine o lanak
salamaktadr.
A s i nda patriarki kavramnn kad nlar zerindeki sistematik e r
kek tahakkmn anlatan bir tr gene l ak layc, kapsayc emsi
ye kavram olduunu sylemek mmkndr. Kav ramn ncelikle
Kate Millett ve Sylvia Wa l by g i bi feminist dn rle r 1 tarafndan
sistematik aklamalar iin gelitiri ldiini ve yaygn olarak ku l la
nld n g ryoruz. Kavram n genel o larak e rkeklerin, genel o la
rak kad n lar zerindeki tahak kmn salayan kurumsa l , yapsal
ve edimsel o lan gstermede ok ie yaradn ve 1 970'lerde kadn
hareketlerinin po litik gndemine damgasn vuran birok strateji ve
poli ti kann arkasndaki asl etmen olduunu syleyebiliriz.
l 980'li yllarla birlikte bu durumun deimeye balad n ve
femini s t kuramclarn patriarki kavramnn snrlar te sine geme
ye ,:al tk larn gryoruz. Patriarki kavram, biyoloji k indirgeme
ci . tarih - d . homojen ve teki erkek egemen lii yo rumuna daya
nan. ar basitletirici bi r ka v ram ol duu gerekesi ile eletirilmi
tir. Sistematik ve srekli bir e rkek egemenliinin varl n olanakl
klan ve destekleyen toplum sal ili k ilerin ve kltrel prati klerin
pat ria rkal kurumsal yaplarla i ie nasl var olabild iini aklaya
cak bi r analizin ge re klilii o zamanlardan beri v u rg ulanmaktadr
( Pease 2000; 1 5) .
Egemen erkeklik ta rzlarn reten modern iktidar ilikilerin in
politi k -teorik bir mesele haline getirilmesine uzun sre engel olan
temel etkenin, o gne kadar sosya l bilimler alanndaki egemen ol
mu biyoloji kkenli cinsiyet tanm o l duunu syleyebiliriz. Bu
tanm e rkekliin doutan sahip olunan b iyolojik / genetik /horno
nal bir zellik, "doal" bir hal olduunu syler. Erke klik byk l
i.ide biyoloji, anatomi ve ksmen de psikolojinin a rat rma konusu
lmakla birlikte, erkekliin toplumsal balamda ekil lenen bir ey
olduunun kabul ilk kez femini st kuramlarn sosya l bilimler alan
n a_ g,etirdii bak as sayesinde gereklemitir. Erkekliin kendi
_
sinin de, tpk kadnl k gibi, cinsiyet rejimi ilikileri iinde ekil le-
1. Feminist dnce iinde gelien pariarki tartmasnn nc metinleri iin

bkz. K. Millett 1970; S. Walby 1 990.
ERKEKLGN TOPLUMSAL NASINI ANLAMAK 25
nen, yani "cinsiyetlendirilmi " to pl umsal ilikilerin b i r rn o ldu

u ve bizzat ve her an yeniden yen iden o lumakta olduu yava ya
va kabu l gren b i r nerme haline gelmitir (Kimmel ve Messner
200 1 ) .
Erken dnem feminist dnrler, birbirinden f ar k l snf ve rk
i l ikilerini ok v urgulamakszn kadnlarn birbirine benzeyen or
tak bir "ezi l me " yaadn kabu l etmiti. Bu kabulden tretilen fe
minist politikalarn yava yava farkl kadnlk deneyim l er inin ya
ra tt fa rkl ezilme balam larn anlamak gerei i l e yzlemesi er
keklik a ratrmalarna da kap a ralayan gelime olmutur. Bu a
lm, feminist dnrlerin kar /ezi lme temelli b ir ekonom i k bo
yuttan mesel eye bakmann yan sra, kl trel srelerdeki iktidar
i liki lerini anlamaya ynelen " fark " kavramna da dikkat ekmeye
balamalar ile gereklemitir. Kadnln topyekun, birlikte ezi l
mekten doan b i r "ortak kar alan" olduu iddiasn tartlr hale
getiren bu gelime ler erkekler arasnda da kadnlarn ezilmesinden
doan topyekun b i r ortak kar a lan olduu varsaymn sorg ula
may gerekl i klmtr. Bu tart malar farkl erke k likler ve bunlarn
farkl eril iktidar konumlar o labi leceini sorg ulamay o lanakl k l
d. zel li k l e postyapsalc bak asndan gelien ve tutarl b i r b
tnc l kimlik o larak kadn kategorisinin reddini talep eden tart
malar, ayn eki l de, ortak karlara sahip b i r erkek kimliinin varl
n da sorg u lanabili r hale getirdil er. Bu kuramsal tartmalar, eri l
tahakkm i l e ekillenen iktidar i liki lerini onaylayarak bu iktidarn
ni metlerinden pay alan kadnla rn konumlarn sorgu lamaya y
nelttii kadar, eril iktidarn pop ler tarzlar tarafndan bask ve id
dete maruz braklan ecinsel erkeklerin ve dier aznlk larn farkl
erkeklik deneyimlerini daha grnr hal e getirdi. Art k erkeklik bi
yoloji ve genetie indirgenerek sorgulama d tutulacak bir konu
o lma ktan kp, bizzat kendisi de toplumsal iktidar i lik i leri iinde
o l uan e l iki l i ve atmal toplumsa l inalar o larak a ratrma ko
nusu haline dnt (Wiegman 2002).
Femin ist dncede ortaya kan b u geliim 1 970'\erin orta la
rndan itibaren toplumsal cinsiyet (J?ender) kavram aracl i l e cin
siyet farklarnn oluumunu anlamaya daha ok odak lanma saye
sinde gerekleti. Bu tart malarn ardndan, toplumsal iktidar i l i
k ilerinin ekillendii temel eksenlerden birinin cinsiyet farklarnn
inasna dayal cinsiyet rejimleri olduu nde gelen birok sosyal

bilimci tarafndan da kabul edilir hale geldi.2 Toplumsal iktidar ana
lizlerinde cinsiyet, artk snf ve rk kadar temel nemde aklayc
deikenler arasnda saylmaya balad. Snfl toplumlarda ekono
mik kaynaklarn dalm gibi makro bir sorundan, kiilik oluumu
ve kiiler aras ilikilerin belirlendii mikro dzeye kadar hemen
her dzeyde toplumsal cinsiyete dayal iktidar ilikilerinin yaratt
etki ve sahip olduu belirleyicilik gc dikkate alnmadan yaplan
zmlemeler ciddi eletirilere konu olmaya balad.
Bu geliimlere paralel olarak, "erkeklik almalar" alan da,
"Kadn almalar"na benzer bir biimde, toplumsal cinsiyet fark
larnn oluumu problematiini merkezine alan bir alma alan
olarak ortaya kt ve hatta biraz onun tamamlaycs konumunda ol
du. Erkeklik almalar, erkekliin sanki bir meta gibi sahip olunan
ya da yitirilen bir zellik olarak alglanmasn sorgulamaya balad.
lk almalar erkeklik deyince ne anlaldn ve hangi zelliklerin
kastedildiini aklamaya alrken, hibir zaman ve hibir yerde
genel geer, tek ve tutarl bir erkeklik tanmnn olmadn ilan etti.
atmal ve karlkl olarak birbirini reddeden erkeklik deneyim
lerinin, yaran ve birbirini etkisiz klmaya alan erkeklik model
lerinin varln saptayarak ilerledi (Cornwall ve Lindisfarne 1 994).
lk kuak erkeklik aratrmalar, cinsiyet farklarnn "doal" ol
duuna ilikin geleneksel yaklamlara tepki olarak, baz erkeklerin
de egemen erkeklik rollerinden ikayeti olabileceini syledi. Ege
men erkeklik deerlerine uyum salamaya almann erkeklerin
yaamnda yaratt olumsuzluklar ve erkeklere dettii bedeller
hakknda yazlp izildi.3 Erkeklik zmlemeleri ile iktidar eleti
risini badatran nc almalarn banda Joseph Pleck ve Jack
Sawyer'in Men and Masculinity (Erkekler ve Erkeklik, 1 974) ve
zellikle ilk ciddi erkeklik eletirisi olarak kabul edilen Joseph
Pleck'in The Myth of Masculinity (Erkeklik Mitosu, 1 98 1 ) adl a
lmalarn saymak gerekir. Joseph Pleck, erkekler arasndaki ikti-
2. nemli sosyal bilimcilerin bu alandaki almalarna rnek iin bkz. Ther

bom 2004; Bourdieu 1998 ; Castells 1 997.
3 . Bu alanda nc almalar iin bkz. Fasteau 1 974 ; Farrell 1 975 ve Brannon
1976.
dar mcadelesi ve g hiyerarilerinin kadnlarn boyun edirilme

si ile ilikili olduunu ilk kez syleyerek, "erkekler arasndaJci bu
mcadelede kadnlar bir tr baar sembol, ya da erkekler arasn
daki rekabetin arac olarak kullanlyorlar -ve her drmda erTt:a
hakkme maruz kalyorlar" dedi. Eril iktidarn cinsiyete dayal i
blm ile ilikili olduunu ve o sayede gerekletiini iddia ede
rek bu alanda yaplacak yeni almalara nemli bir kap at.
1980'lerde feminist aratrmalar tek bir kadnlk olmadn; ka
dnln sadece pasif bir bamllk olarak ele alnamayacan sy
leyerek yaa, snfa, etnik kkene gre deien farkl kadnlk dene
yimlerinin nemine iaret ederken, ayn zamanda erkeklik aratr
malarnn da nn am oldular. Erkeklikler arasndaki farklar
aratrmak nem kazand: beyaz, orta snf, heteroseksel, orta ya
ta, tam gn i sahibi erkein zelliklerine denk den "hegemonik
erkeklik" tanm ve bunun yan sra bundan sapan farkl erkeklik de
neyimlerinin anlam tartlmaya balad. Hegenonik erkeklik kav
ram etrafndaki tartmalar, bu tanma uymayan erkeklerin nasl
ynetildiini ve denetlendiini anlamay olanakl kld iddias ile
ortaya atld. Bu gelimeler, ecinsel, etnik aznlk mensubu, yani
"farkl" olarak tanmlanan erkeklikler zerine yaplan yeni alma
lar ile byk lde beslendi.4 Bu alanda en ok tartlan tezlerin
yazar olan R. W. Connell'in Toplumsal Cinsiyet ve ktidar ( 1 987,
Trkesi l 998) ve Masculinities (Erkeklikler, 1995) almalar zel
likle belirtilmelidir. Bu almalar ile Connell, farkl erkeklikleri or
tak paydada toplayan eyin kadnlar zerinde salanan iktidar (ka
dnlarn basklanmas, baml klnmas) olduunu syleyen hege
monik erkeklik kavramnn kullanmna aklk getirdi.
te yandan, 1 990'lardan balayarak, eletirel toplumsal zm
leme alannda, zellikle kuramsal alana egemen olmaya balayan
"toplumsal ina" (social construction) yaklamlarnn etkisiyle,
aratrmalar farkl erkeklik deneyimlerinin kefine ynelirken, bir
yaiiaai. da ayn erkein farkl ya dnemlerinde farkl erkeklik de
neyimleri yijadii (life curs pespective) kabulnden hareketle ;
yeni aratrma konular ortaya kyordu. - <
}
4. Bu alandaki nc almalara rnek olarak bkz. Brod 1987; Kimmel 1987
ve Carrigan, Connell ve Lee 1985.
Kuramsal alanda meydana gelen gelimelere paralel olarak si

yasal hareketler alannda da "erkek hareketi" olarak tanmlanabile
cek gelimeler gzlendi. 1 970'lerde ortaya kan /. Dalga Erkek
Hareketi, Joseph Pleck, Marc Fasteau ve Jack Sawyer gibi nc
aratrmaclarn da katksyla, pro-feminist bir eletiri alan yarat
mt. Bu almalar erkeklerin, kiisel ve siyasal deiim yoluyla,
patriarkinin iktidar alanlarn geriletebileceini, hatta ykabilecei
ni iddia ettiler. Ayn eyi 1 990'larn sonunda ortaya kan //. Dalga
Erkek Hareketi iin sylemek zordur. Bu tr yeni erkek rgtlen
melerinin l 980'lerdeki eletirel ierii yitirdikleri ve geri bir nokta
ya dtkleri iddia edildi. ncelikle Robert Bly'in best seller olmu
Iron John: A BookAbout Men (Demir John: Erkeklere Dair Bir Ki
tap, 1 990) kitabnda olduu gibi, erkeklere nerilen "yeniden ikti
dara kavumak" tezi buna iyi bir rnektir. /. Dalga Erkek Hareketi,
egemen erkekliin ve patriarkal kurumlarn sadece kadnlar iin de
il, birok erkek iin de baskc ve tahakkm yaratc olduunu sy
lemiti. zellikle gay hareketi bu konudaki tartmalarn mimar
olarak ortaya kt (Adams ve Savran 2002a; 5-6).
Erkeklii Tanmlamak?
Erkeklik hakkndaki aratrmalarn yantlamaya alt ilk soru

lardan birinin erkekliin ne olduu ve nasl tanmlanabilecei oldu
unu belirtmitik. Erkeklik, dnya apnda iktidar elde tutanlarn
bir zellii olduuna gre, genel, evrensel bir erkeklik tanm yap
labilir mi? Gl olmak, baarmak, sorunlar iddet kullanarak i_)z
mek, duygularyla deil aklyla davranmak, rekabete ve hiyerariye
' ) !1!iiri n plana karmak, bamsz davranrr,?y nms.e
-
mek, bakalarmyorieimeyi bilmek,6. davran zelliklerinin "er
keksi" olduu genel kabul grdne gre, erkek olmann "doal"
bir potansiyel olarak byle davranmaya yol atn m kabul etmek
gerekir?
Literatre baktmzda cinsiyete dayal davran farklar tanm
lamann l 970'ler ve 1 980'lerden balayarak popler aratrma ko
nular iine girdiini gryoruz. Erkeksi davranlar, kadns davra
nlarla ilgili biyoloji, anatomi ve psikoloji temelli almalar art
maya balad. G, akl, aktiflik, atmadan kamamak, i_y-
gulayabilmek, rekabe_t bcerisi veJ;aar tutkusu, teknolojik bilgiye

ve- uzmanla sahip olmay istemek, risk alma ve macera peinde
koma arzusu ve kahrarrialllk iStericirie sahip olmak e:_keklik belir
tisi olarak kabul edilmekteydi. te yandanduygu_ sallk, pasiflik,
barlk, anlayl \T efkatli__c:>lm::_g_--.?'._ellik!er de kadnslk
belirtisi olarak tanmlanyordu. Bu ikili farkllklar listelemeyi ve
bu zelliklerin hangi koullarda hangi kadnlarda/ erkeklerde var
olduunu aklamay amalayan aratrmalarn ou erkekliin do
utan var olan biyolojik bir zellik kabul edilmesine kar km
yor, sadece bunun toplumsal/kltrel da vuru biimlerini, ger
ekleme hallerini ampirik aratrmalar yaparak tanmlamaya al
yordu. Bu aratrmalar, bir yanda "hegemonik erkeklik" kavram
nn merkeze alnd tartmalar tetikledi; dier yandan da gerek
yaamda farkl farkl erkeklik deneyimlerinin var olduu iddialar
nn sonucu olarak tektipletfrici erkeklik tanmlarna kar eletirel
bir mesafelenme yaratt. Bu srete gelien erkeklik aratrmalar
sonucu, erkeklik davran ve deerlerinin biyolojik bir zorunluluk
tan kaynaklanan kltrel oluumlar olarak deil, toplumsal balam
larda gerekleen iktidar rntleri iinde ekillenen farkl farkl
sosyal tarzlar, "ina"lar olduu kabulne doru kayan bir yakla
mn egemen olmaya baladm gryoruz.
Bu srete, l 970'lerde balayan erkek zgrlk hareketleri iin
de ortaya kan pro-feminist erkeklerin kendi deneyimlerini sorgu
larken gelitirdikleri politik eletirinin etkisini vurgulamak gerekir.
"Egemen erkeklik deerlerine uygun davranmak zorunda deiliz;
egemen erkeklik deerlerini reddetmek erkeklik kayb deildir; ter
sine erkekler de kadnlar gibi sz konusu egemen erkeklik deerle
rinin madurudurlar" diyenler, "deien erkeklik" tartmalarnn
yaplmasna yol atlar. Egemen erkeklik deerlerine uyum gster
meyi reddeden erkeklerin kendilerini saklamaktan vazgeerek daha
grnr hale gelmeleri ile "farkl erkeklik"lerin mmkn olduuna
dair gl bir iddia ile ortaya kmalar yeni sorgulamalara kap
aralad.
l 980'lerde gelien erkek zgrlk hareketi egemen erkeklik de
erlerinin deimekte olduunu ve egemen erkeklik deerlerine ve
davranlarna uymadan da normal erkekler olarak var olunabilece
ini iddia etmekteydi. te yandan, bu deiimin temelde yatan cin-
- - - r ,,. :; ' . . .::. c 1/f<J''v\o o.< . ., c r
1 o ,_,, - '!. . ,[' -' :?
30 t ERKEKLK: MKANSIZ KTDAR
siyeti iktidar ilikilerini yeterince sorgulamad ve erkek zgr

lk hareketinin bu iktidar ilikilerini aslnda ok da deitirmedii,
bir anlamda "patriarki"nin yerinde durduu iddia edildi (Carrigan
ve di. 1 985; 575). Erkek zgrlk hareketi, bu eletirilere ramen,
erkeklerin modernletiini, deitiini ve baz erkeklerin egemen
erkeklik deerlerini reddetmeyi baararak farkl bir yaam srdre
bildiklerini iddia ederek, geleneksel erkeklii savunma hattnn d
na kmann olanakl olduunu erkeklere gstermeye altlar ve
erkekleri "redde" aran bir siyasal hareket olma iddialarn sr
drdler.
"Hegemonik erkekli_furkl erkUl( ayrm zerinden
ilerleyen tartmalar erkek olmann belirli, snrlar tanmlanm bir
erkek grubuna dahil olmaktan farkl olarak, evrensellik iddiasna ve
kaba genellemelere uymayan, karmak bir olgu olarak grlmesi
gereini ortaya kard. Bu bak asnn etkisi yayldka siyahla
rn erkeklii, mao erkeklik, gay erkeklii, orta snf erkeklii gibi
erkekliin tikel hallerine hasredilmi aratrmalarn says da art
maya balad. Clatterbaugh'un vurgulad zere ( 1 998), erkeklik
ve iktidar ilikisinin kendisini hangi kalplar iinde somutlatraca
90'1 yllarn erkeklik literatr iinde merkezi bir soru olarak or
taya kt.
Sonraki dnemde bu soru Connell, Carrigan ve Kimmel gibi ara
trmaclarn almalar ile eitli yantlar bulmaya balad. Hege
monik erkeklik, en genel anlamyla, "iktidar elinde tutan erkeklerin
sahip olduu erkeklik imgesi"ne iaret eden bir kavram olarak tar
tmalarn merkezine oturdu. Hegemonik erkeklik izinin aranaca

genel harita aa yukar yle'iildi: Gen: kentli, beyaz, hetero
seksel, tam zamanl bir i sahihi, mqkul fs_{erde dindar, spor dal
larnnen azndan birisini baarl olarq yapabilecek deyde ak
ilfheden:elperformansa sahip erkeklerin temsil ettii erkeklik.
Bu gelimelerin-i-nda erkekliin biy"ojik-hir zeminedayan
d iddias, hegemonik erkeklik kavram etrafnda younlaan tar
tmalarda grlebilecei zere, "erkekliin tarihsel ve sosyal ola
rak kurulduu" nermesi karsnda ikincil kalmaya balad. Bunun
sonucunda, farkl erkeklik tiplerinin ayrt edilmesi ve tasnifine y
nelik tartmalar literatr kaplad. Literatrdeki bu tartmalar er.
keklii -erler, inanlar, imgeler, davran, hal ve tutumlar gib,i ..
.
deiik boyutlar ele a.!!J9rlar. ve oradan tanmlamaya al
yorlard. Erkeklik aratrmalar literatrnn temel sorunu, Clatter
baugh'un srarla altn izdii gibi ( 1 998; 30-2), bu kadar farkl dav
ran-hal-duru-pratik ieren bir yelpazede hangi kriterlere dayana
rak hangi noktalar temel kabul edeceimizin belirsiz olmasyd.
"Hegemonik Erkeklik" Kavramnn Yol At Tartmalar
Cinsiyet farklarna dayal toplumsal iktidar ilikilerini anlama a

bas, sadece kadnlarn erkekler tarafndan ezilmesi ve ikincilleti
rilmesine yol aan partiarki kavram ile deil, erkeklerin bu iktidar
ilikilerini nasl srdrp yeniden retebildiine ilikin sorularn
sorulmaya balamasyla ve toplumsal cinsiyet kavramnn kuramsal
alanda yol gsterici hale gelmesiyle daha da geliip glendi. Ege
men erkeklik tarzlar ile iktidar ilikileri arasnda ba kuran bir
aklama gelitirme gerei ve btn erkeklerin bu iktidar rntle
ri ile olan ilikilerine olan mesafesini anlama istei hegemonik er
keklik kavramnn geliimine yol at.
Kavram, erkeklik aratrmalar alannda nemli bir isim olan R.
W. Connell tarafndan ne srlm ve gelitirilmi olmakla birlik
te geni bir kullanm alan buldu; ayn zamanda yaygn olarak da
eletirildi. Connell, Toplumsal Cinsiyet ve ktidar balkl ilk al
masnda evrensel olarak var olan ve erkeklerin iktidar ilikilerini
denetleyip nimetlerinden yararlandklar bir cinsiyet sisteminin
varlndan bahseder. Connell'e gre bu sistemin ileyiini salayan
temel mekanizma vardr: lk olarak, kadnlarn ve erkeklerin
.
farkl iler yaparak farkl konumlar, statler ve getirilr elde etme
lerine yol aan cinsiyete dayal iblm nemlidir. Bu iblm
kadnlar.n . evcaile ileriyle snrlandrlarak ctsiz ev_ ife..n.:,ek
olarak altrlmalarna yol aar. te yandan e!kek1-enel an
lamda kamu alanlarnn denetimini ellerinde tutmalarna yol aacak
bimde zeCli-ketleri, ticareti, brokrasiyi, orduyu yneterek bu
cinsiyet rejiminin srekliliini olanakl klarl . kinci olarak-, sn(
rk::-eiiisiie1J1eseTgeliiii"fakiiik1ariria dayal iktidar iliki
leri ile cinsiyet farklarna ilikin toplumsal iliki rntlerinin i ie
geerek, toplumsal cinsiyet sisteminin bir iktidar ilikileri a ola
rak ilemesine yol atn belirtir. nc olarak, cinsiyet sistemi
"') J .
. g) ERKEKLK: MKANSIZ KTDAR
/Connell'in kateksis dedii, cinselliin ve cinsel arzunun ekillendi-

i toplumsa ii_kilerin oynad rol vurgular. Bu faktrlerin olu-
. .. . ------
turduu
. - ------
tob_,t!f!sal :in.siyet sistemi kadnlarn boyu. edirildii '. --
.
\ keklere tab klndg br yapy oluturur ve srekl klar.
-- Connell, ilk almalarnda bahsettii "toplumsal cinsiyet siste
mi"ni btn erkeklerin topyekun kadnlarn boyun edirilmesinden
kar salad bir iktidar rejimi olarak tanmlad. Bu iktidar rejimi,
erkeklerin egemen erkeklik deerlerini bir nceki kuaktan baar
ile renmelerini olanakl klan kltrel pratikleri alkanlklar sis
temi olarak ilemekteydi; piyasa, aile, ordu, devlet, yasalar gibi ku
rumlam yaplar tarafndan da kabul ettirilmeye allan bir ege
men erkeklik modeli olarak zmleniyordu. Bu sistem, farkl snf,
etni ve sosyal/kltrel gruplara mensup erkeklerin egemen erkek
lik deerlerini ortak olarak benimsemelerine yol aarak bu sayede
oluan hegemonik ilikiler iinde eril tahakkm olanakl klmak
tayd. Yani, hegemonik erkeklik kendi kendine varln sijrdi,irrn_ve
sadece kltrel pratikler, geleneksel alkanlklar iine gml olan
"erkeklik refleksleri"nden ve davranlardan domaz. Hegemonik
erkeklii reten "olmazsa olmaz" krumlarn varl riemfidfr;
.\v- devlet, yasalar, ticari irketler: ii sendikalar, heterosekSel;ite,
, ulusal ordu gibi kurumlar sayesinde ekonomik ve kamusal faaliyet
ler homofobik-heteroseksel erkeklik deerleri ile yorularak m-
ru ve arzulanr ilan edilip dllendirilir.
------
Hegemonik erkeklik kavram, nasl olup da kk bir aznlk er

kein btn iktidar ve g pozisyonlarn ellerinde tuttuunu; bunu
nasl merulatrp tahakkm yeniden var edebildiini aklamaya
alr. ktidar elinde tutan erkek grubu sayca ok azdr; ama bu
durum geni bir erkek kesiminin onay ve su ortakl ile beslenen
hegemonik bir oluumdur. nk hegemonik erkeklik pratiklerini
onaylama, katlma ya da ses karmama karlnda farkl erkek
liklere maddi kazanlar ve ayrcalklar sunulur. Eril fantaziler yo
luyla zevk almay odana alan erkek elenceleri dnyasna katl
ma, kadns-ecinsel erkeklere aalayc ve dlayc davranma
zgrl, alt-snf erkeklerin kzgnlklarn boaltmak iin barlar
da, sokaklarda, futbol malarnda taknlk yapmalarna hogr
gsterme, erkeklerin kadnlar zerinde salad iktidardan yarar
lanma gibi ayrcalklardr bunlar.
ERKEKLN TOPLUMSAL NASINI ANLAMAK 33
Hegemonik erkeklik farkl snfsal balamlarda ve farkl aile

modelleri iinde farkl farkl ileyebilir. Ynetici snfa mensup ai
lelerde yaam, erkein kariyer baarsna odakldr ve bunu devam
l klacak ekilde, erkein zgveninin yksek tutulmas ile me
guldr. i snf erkeinin ise motive edilecek bir kariyeri elbette
yoktur. Bu nedenle teknolojik bilgisi ve sahip olduu uzmanlk ge
rei taslayabilecei stnlk olmad iin eril stnln ve ay
rcalkl konumunu ailenin geimini salama becerisine balamak
durumundadr. Bunun ilevsel olmasnn uygun balam dinle ya da
etnik kimliklerle desteklenen erkek stnl ve ncelii zihniye
tinden salanabilir. Aslnda her zaman dorudan eril iddet de bu
iktidar garantileyecek bir stratejik ara olarak devrededir. Bu fark
l erkeklik stratejilerinin varl ii snf erkekliinin despotizme,
sermaye snf erkekliinin ise liberalizme dayand anlamna gel
mez; ikisi de bir tr hegemonik erkekliktir.
Hegemonik erkeklik tartmalar farkl erkek gruplar arasnda
ki iktidar/stnlk mcadelelerini anlamay olanakl kld kadar
bu iktidar gruplarnn nasl olutuunu anlamay da hedefler. Fark
l erkeklik stratejileri arasndaki hegemonik mcadele temelinin
zorla boyun edirmekten ok, ikna ile onaylatlan bir iktidar mese
lesi olduu zellikle vurgulanr. Bunun iin, rnein, farkl ilerin
nasl erkek ii ya da kadn ii olarak tanmlandna ve bunun nasl
cinsiyet hiyerarileri ve iktidar rntleri haline dntne dik
kat ekilir. Erkek egemeliinin devlet eliyle pekitirilmesi, rnein
ecinselliin su saylarak bask ve yasaklamaya maruz kalmas gi
bi uygulamalar, yani patriarkal kurumsal destekler araclyla sa
lanan eril iktidarn bu kavram araclyla daha grnr hale gele
cei iddia edilir (Carrigan ve di. l 985; 587-94 ).
Connen 1 995'te yazd Erkeklikler kitabnda grlerini eleti
riler dorultusunda yeniden gzden geirmitir. Hegemonik erkek
lik kavram etrafndaki tartmalar, egemen erkeklik deerlerinin
kadnlarn topyekun boyun edirilmesini nasl salad ve farkl
erkeklik tarzlar arasndaki iktidar ilikilerinin nasl dzenlendii
konularnda younlamtr. Connell bu eletirileri de dikkate ala
rak, hegemonik erkeklik dzeni iinde, farkl erkeklik tarzlarnn
bu iktidar ilikileri dzenine nasl eklemlendii sorusuna daha net
bir yant vermeye almtr; tabi klnan (subordinated masculi-
nity), marjinalletirilen (marginalized masculinity) ya da ibirliki

(complicit masculinity) erkeklikler gibi daha belirgin ayrmlar ya
parak bu farkl erkeklikler arasndaki hiyerarik iktidar ilikisine
aklk getirmeyi hedeflemitir (Connell 1 995).
Hegemonik erkeklik kavram etrafnda dnen tartmalar za
man iinde daha detaylandrlm, eletirilerle yeniden ekillenmi
tir.s rnein Donaldson, hegemonik erkekliin sadece kadnlarn
itaatini ve bamlln salamakla kalmadn; dahas, hegemo
nik erkeklik konumunda bulunan az saydaki erkein, kendi ko
numlarn insanln en gelimi biimi ve evrensel toplumsal-tek
nolojik gelimenin itici gc olarak sunmay baararak teki erkek
ler ve erkeklikler zerinde denetim salayabildiini ve bu nedenle
"hegemonik" olmay baardn syledi. Hegemonik erkeklik ina
snda heterosekselliin merkezi roln vurgulayarak (Gramsci'nin
kapitalist patriarki tanmndan hareketle), kar-hegemonyann er
kek ecinsellii iinden geliip gelimeyeceini sorgulad (Donald
son 1 993). Hegemonik erkeklik kavramnn nemli eletiricilerin
den Demetriou, tartmalar etkilemi nemli makalesinde (Demet-
riou 2001 ) kavramn Antonio Gramsci'nin "tarihsel blok" ve Homi
Bhabha'nn "hibritlik" (melezlenme) kavramlarndan esinlenerek,
Connell tarafndan gelitirildiini vurgulad. Connell'in "cinsiyet
sistemi/rejimi" dedii eyin kurucusu olarak kabul ettii temel
;nekanizmaya temel eril tahakkm kurumunun denk dtn
syledi. l_ki kdnerkek miarasnda iblmn var ederek er
keklerin kadnl;ra gre srekli dah-;;- yksei-tital:)
dnlara gre eitim kaynaklarndan daha kolaylkla yararlanmalar
na yol aan igc piyasas!_lr. kincisi, devlet, ordu gibi doiudai
erkekler tarafndan denetleen p;triarkal k.f!J.!!llardr. ri'cs
ise kadn-erkek ilikilerinde karlkll, d.:.!i.i --:.:e_miyiJ
\'. deil de erkek stnln vurgulayan ve cinsel. zeyk ile._j!19.elin i
ie getii cinsel arzular alan, yani kateksisin ala!h! Demetriou,
bunun yan sra, hegemonik erkeklik kavramnn ikili ilevinden
bahsederek, kavramn sadece kadnlar zerindeki erkek tahakk-
5. Bu tartmalar iin bkz. Carrigan, Connell, Lee 1 985; Donaldson 1 993;

Clatterbaugh 1 998; Demetriou 200 1 ; Jefferson 2002, Hali 2002; Connell 2002b;
Hearn 2004.
mne deil, egemen toplumsal snfa ve egemen etnik gruba men

sup olmayan dier erkekler zerindeki eril tahakkme de gnderme
yaptn syleyerek, erkekler arasndaki hiyerarik ilikilere, hk
metme/boyun edirme biimlerine dikkat ekti. Bunu isel hege
monya olarak tanmlayarak, hegemonik erkeklik ile dier erkeklik
ler arasndaki iktidar ilikilerini odaa alan bir tartma oluturma
ya alt.
Ecinsel, ii snf/alt-snf mensubu, pro-feminist, siyah/azn
lk erkekler, yani egemen olmayan snf ve kltr gruplarna men
sup erkeklerle hegemonik erkeklii temsil eden erkekler arasndaki
gerilimler nasl tanmlanabilir? Toplumsal cinsiyet rejiminin farkl
yerlerinde olmak ve eril tahakkmden farkl ekilde yararlanyor
olmaktan doan iktidar ilikileri nasl anlalabilir? Hegemonik er
keklik pratikleri aslnda erkeklerin ounluunun davranlarn ve
yaam biimlerini tanmlamadna ve her erkein bu davran ve
deerlerle uyumlu olmay becerebilmesi beklenemeyeceine gre,
bu "hegemonik" durum nasl gerekleecektir? Sadece bir tr pasif
su ortakl ya da Connell'in patriarkal pay dedii, her bir erkein
kadnlarn boyun edirilmi olmasl.'idari kayaklanan bir kar ve "'
hissesine den bir yarar m sz konusudur? Y()ksa. btn bl) ist
min maddi bir karl olmamakla birlikte, sadece egemen erkeklik
deerlerll"I<frlirel oii.rak selfeffrTe
i ";,,egemeii-ei:k:elCTIFin:ge.-
1erini arzulama" gibi bir durum mu sz konusudur? rnegin-ege
men snf ya da etnik grupararTiensup olmayanerkeklerin hayalle
rini ssleyeSylvester Stallone b-enzeri imgeleri_ekiciliin -
- -
plp gitmeleri gibi, Y!!Qi!_!J_ilin" meselesi midir?
Bu tartmalar srasnda en ok sruiari-Sriifaroaffbiri, hegemo
nik erkeklik kavram ile toplumsal cinsiyet sistemi kavramnn bir
likte kullanlmasnn, erkeklerin homojen bir "kar grubu" olarak
ele alnmasn kanlmaz klp klmaddr. Hegemonik erkeklik
bunu gsteriyorsa, erkekler kendi aralarndaki hiyerari ve smr
ilikileri ne olursa olsun, kadnlara kar olan konumlarn topye
kun "savunmak" ve kadnlar da bunu "deitirmek" zorundadrlar.
:rkeklik ve kadnlk "ol<: kar".-trafnda kurulan -:biyo.!9ji.!<, ol:--
masa bile- toplumsal ve siyasal olarak btncl "kimlik_"ler olarak
ina edilirler. Eer bu doruysa feminist eletirinin en nemli oda
olan indirgemeci bak asna geri dnm oluruz ve farkl ka-
dnlarn ve farkl erkeklerin iktidar ilikilerinin farkl yerlerinde

farkl uzlama-direnme pratiklerine nasl yneldiklerini anlama
olanamz ortadan kalkar.
Connell'in kavramlatrmasndan kan iki ayr tahakkm bii
minin, yani topyekun kadnlar zerindeki erkek tahakkmnn ve
hegemonik erkekliin dier erkeklik biimleri zerindeki tahakk
mnn iki ayr tr iktidar ilikisi mi yoksa bir ve ayn ey mi oldu
u sorusu da bu tartma iinde ortaya kan bir baka nemli konu
dur. Demetriou burada hegemonya kavramnn -Gramsci'den bu
yana- melezlik yani farkl ve atan karlarn bir anlamda eklem
lenmesi, sentezlenmesi anlamna da geldiini hatrlatr. Yani , hege
monik erkeklik, ikincil ve tabi erkekliklerin baz elerini yanna
eker ve ne kartr. rnein alt-snf erkeklere baz iddet kullan
ma ayrcalklar tannr; aznlk etnik grup erkeklerinin nl sporcu
lar, arkclar olabilmesi ile hegemonik erkeklik iinde temsiline
zemin oluturulur. nk hegemonya bu farkl erkeklik tarzlarnn
melezlemesi ile kurulur; bylece patriarkiyi yeniden retir, " y,.:_
mak" ve "sert" erkekliin farkl i:)elerini birbirine.eklemler.
Hegemonik erkeklik, kar-hegemonya iddias olan ya da dei
imden yana grnen erkekliklerle mzakereler, ise!J__tir_ll_ller,
dntrmeler ve tabii ki dlamalar yoluyfa- lll.klienir ve defilir.
Dolaysyla -hegemonlk-erkekkkavram ile aratrma tasarlamk
iin toplumsal cinsiyetfkilerini sadece kadnlar ve erkekler ya da
farkl erkeklikler arasndaki bir fark olarak kavramak yetmez; de
vingen bir iktidar ilikileri oluum alan olarak kavramak gerekir.
Ayrca, cinsiyeti hir isim olarak deil, fiil olarak kavramak gerei
ni, yani bireylerin sahip olduklar bir sfat olarak-deil, topllin;;a
ilikilerin iindeki konumlarn cinsiyetlendirmesi (engendering)
olarak bahsetmek gerektiini vurgulamalyz.
Hegemonik erkeklik kavramnn geliimine katkda bulunan bir
baka dnr olan Jeff Heam (2004), erkeklik almalarna ele
tirel bir boyut katma iddias ile hegemonya kavramn erkeklik
aratrmalarnda kullanlr hale getirmek gerektiini vurgulayarak,
hegemonik erkeklik deil, "erkek hegemonyas"ndan bahsetmek
gerektiini syler. Hegemonik eikekI.ibeyaz,rtaSiiiT, orta ya,
heteroseksel, homofobik, Anglos;k:Srl; H'iristiyiffi;--8-atif, teaerr
sel olarak aktif erkek olarak tanmlar. Buna ilaveten egen erkek-
lik deerlerinin risk almaktan kanmama, fiziksel sertlik ve daya

nkllk, srarc ve sebatkar olma, saldrgan ve atak olmaktan ekin
meme, homofobik bir hetosekellik; d1Jyga oimayan bfrni"i
t!dlk, acya katanma ve ikayet etmeme, benmerkezcilik olduu
nu vuguliit (Clltnsn- ve Hearn ioos). Heam;a-gre Q!!)'1!,
_ _

l:!_e z e:_kle_, hem de arkl yollardan dnlarn on<!Y_- -
n alan patriarkal iktidar ilikileri demektir. Heam, hegemonik er
keklii, bamsz bir sism olarak, sadece kltrel temsiller bt
n olarak ele almamak gerektiini vurgulayarak iktidar ilikileri ile
ban, kurumsal yaplar ile olan kopmaz isel birlikteliini analiz
edecek bir ilevsellie kavuturulmas gereinin altn izer (Hearn
2004; 55-7).
Hearn, Connell'in 1 995 tarihli Erkeklikler adl kitabnda kav
ramla ilgili yeni aklamalar ile kavn:m duraan ve yapsalc bir
tanmdan kartp, mcadele iinde oluan, atma ve deiim
iindeki bir hegemonik erkeklik tanmlamasna dntrdn ka
bul eder. laveten, hegemonik erkeklik deerlerinin en gl savu
nucularnn bu deerleri en iyi temsil eden erkekler olmadn; ter
sine eril iktidar elinde tutanlar ile hegemonik erkeklii kltrel de
erler olarak temsil edenlerin farkl bireyler/erkekler olma olasl
nn altn izer. Kurumsal yaplar ile kltrel temsiller arasndaki
ilikinin, yani devlet, sermaye irketleri ve toplumsal iktidar ku
rumlar arasndaki ilikilerin karmak yapsna k tutmaya alr.
Ayrca hegemonik, ibirliki, tahi klnm ya da marjinal erkeklik
ler arasndakllilkilerin dahi da k<irmak grnen- bir -anazini
yapmaya aftign ne srer. Heam, buradan hareketle, hegemo
nik erkekliin esas olarak kltrel fikirlerden/temsillerden mi iba
ret olduu, yoksa kurumsal iktidar ilikileri ile olmazsa olmaz bir
bann m olduu sorusunun halil. tartlmaya muhta olduunu
hatrlatr. Connell'in kavrama ilikin son tanmlama abasnn buna
ilaveten iki soruyu daha ortada braktn ekler: Egemen erkeklik
deerleri olan sertlik, saldrganlk ile te yandan kad-lara sayg ve
ibirliine yatknlk gibi erkeklik deerleri arasndaki iktidar iliki
lerinin nasl kurulduunu sorgular. Ayn ekilde ekonomik/maddi
kaynaklarn kontroln elinde tutanlarla, imgelerin retimini de
nedeyenerkeklerin benimsedii erkeklik deerlerinin nasl yan ya
na, birlikte var olabildikleri, ya da attklar sorusunun yantnn
('
yeterince ak .9..t9Juu s.yler. kinci olarak, hala "erkeklik pra

..
tikleri'; gibl;;yumuak" bir kavramlatrma yerine, neden "hegemo

nik erkeklik" gibi "sert" bir kavramlatrmaya bal kaldmzn da
tatmin edici bir aklamas olmadn iddia eder. Heam, hegemon
yann kolektif siyasal aktrler a iinde ilediini ve devletin, ya
salarn, kapitalistlerin, entelektellerin, vb. deiik biimlerde bu
ilikiler anda bulunduunu vurgular (a.g.y., 58-60).
Heam, hegemonik erkeklik yerine erkek egemenlii kavramn
nererek bunun temel zelliklerini yle sralar: "Erkek" ad altn-
. da, kadn olmaktan farkl ve onun ztt olan bir kategori oluturula
rak hegemonik erkeklik deerlerini "normalletiren" toplumsal s
relerin ileyii ile ortaya kan erkek egemenliinden bahsedilebi
lir. rnein biyolojik ve tbbi uygulamalar erkek cinsel organ olan
herkesi erkek olarak niteler; devletin nfus ileri ve istatistik al
malar bu insanlar "erkek" olarak kaydeder; rgtl din ve eitim
pratikleri "erkek" olarak adlandrr; tuvaletlerin ayrlmasndan ba
layan ve cinsiyet temelli askere alnmada olduu gibi arpc nokta
lara kadar giden geni bir kurumsal-rgtsel pratikler a iinde
"cinsiyete zg" birok egemen tanm yeniden retilir. Farkl erkek
likler hakknda ve erkeklerle kadnlarn ve ocuklarn ilikilerinde
farkl snflamalar ve kategoriletirmeler sistemi vardr. Bu snflan
drma sistemi sayesinde farkl erkeklikler ve erkeklik biimleri ya
ratlr. Bu farkl erkeklik deneyimlerini etkileyen en gl etkinin
nereden geldii grlmelidir. rnein piyasada sermaye oluturma
becerisi ile g elde etme pratiklerinin egemen erkeklik deerleri ile
ilikili olduu aktr. Piyasada en ok para kazanan ve alanlar
en iyi rgtleyen "baarl erkek", piyasac bir kapitalist ortamda he
gemonik erkeklik tanmlarn etkileyecektir. En yaygn ve popler
olarak tekrarlanan erkeklik pratikleri, "ibirliki" erkeklik pratikle-
ri olarak hegemonik erkeklii en ok besleyen pratikler olacaklar-
\ dr. Erkeklerin dier erkekler, kadnlar ve ocuklara ynelik davra
nlarnn normal, sradan, doal olarak tanmlanmas egemen er
keklik pratiklerini kolaylatrr.]5.adnlarn, daha farkl erkeklik de
erlerinin varlna ramen, egemen erkeklik pratiklerine gster
dikleri onay ok nemli bir rol oynar; kadnlar ori.aylama-dan ne>
m-ikerkeklikiarnaz: Saylan bu zelliklerin kendi l1nde-k:r
hkl ilikileri de szkonusudur. Farkl kadnlklar, erkeklikler, te-
ki cinsel ynelimler, erkek ve kz ocuklar arasndaki ilikiler, fark

l mesafelerdeki iktidar ilikileri ve egemen erkeklik konumlarna
farkl mesafelenmeler olarak ortaya karlar (a.g.y. , 61) . Heam, bu
tanmlamalar araclyla egemen erkeklik tanmn hem kltrel hem
de maddi ilikileri ieren _bf-netlie kavuturiil!lYI amalamtr.
Hegemon!keklik kavram etrafnda tartmalara nemli kat
klar sunan Jefferson daha farkl bir soruna dikkat ekmitir. ,_
yanda "hegemonik erkeklik" tartmalar olurken te yanda modem
dnyann ciddi bir "erkeklik krizi" ile kar karya olduu tezi tar-
tlmaktadr. Bu durumun yaratt elikiye dikkat eken Jeffer
son'a gre, bir yanda Connell'in nclk ettii hegemonik erkeklik
kavramn odak alan, hiyerarik iktidar ilikileri iinde, her tr er
keklii birbiriyle ilikilendiren ve sistemli bir btnlk olarak er
kek egemenliinin ilemesini aklamaya alan bir hegemonik
durum analizi vardr. Dier yanda, bata Susan Faludi (1 999) ve
Mairtin Mac an Ghaill'in (1 994) arpc almalarnda vurgulama
ya altklar gibi, "erkeklik krizi" analizi vardr. Bu analize gre
artk topluma yararl bir ey reterek kapitalizmin retim srelefi
ni srdren ve kamuyu ekillendirerek eril siyaset ve kamuoyu
oluturma tarzlarn reten "egemen erkeklik deerleri" revata ol
maktan kmtr. Bunun yerine imgeler, reklam, ss ve tk_tim
kltrnn egemen oiCfou bir erkek dnyasndan bahsedilebilir.
.Kresel piyasalarda yeci-liberalizmin egemenlii anda artk alt
snf erkeklerin hayalinde tam gn bir i sahibi olmak deil, iddet,
seks ve futboldan oluan yeni bir erkek dnyas vardLArtk baba
lardan renilecek bir ey kalmamtr; her erkek kendi erkekliini
kendi bana kefede.cek ve yeni batantanmlayacaktr. f,
gvensiz ve istikrarsz yaamlarn egemen olduu kresel kapitalist
hegemonya anda, ya da postmodern zamanlarda hangi hegemo
nik erkeklikten bahsedilebilir ki? Tersine, sz konusu olan bir er
keklik krizi'dir. Jefferson (2002), erkeklik almalar alannda bir
yanda "hegemonya" iddialar, te yanda, bu iddia ile taban tabana
zt olmas gereken "kriz" zmlemelerine dikkat ekerek yeni bir
yorumun gerekliliine vurgu yapar.
Connell (2002b) bu eletiri ve yorumlara verdii yantta, hege
monik erkeklik kavramnn ne ie yaradn yeniden tanmlayarak
savundu. Kavramn beslendii kayna tanmlarken, kadn hare-
ketinin mcadele pratiinden, ecinsel hareketin eletirilerinden ve

erkeklik zerine yaplan ampirik aratrmalarn oluturduu bilgi
birikiminden bahsetti. Hegemonik erkeklik kavramnn bir yandan
cinsiyet farklar oluumunu sadece "farkl sosyalleme" deneyimle
rine indirgedii iin terk edilen "cinsiyet rolleri" kavramnn olu
turduu bolua yerleerek glendiini; ilaveten homojen ve to
talci bir "erkeklik" kavramnn yaratt krlkleri ama abas
iinde gelitiini ve kavramn esas olarak farkl erkeklikleri vurgu
lamay amaladn syledi. Connell, hegemonik erkeklik kavra
mnn erkekler aras hiyerarinin yan sra, erkeklerle kadnlar ara
sndaki hiyerariyi de nemsediini ve bu ilikilerin tarihsel olarak
deiebilirliini gstermeye altn tekrar vurgulad. Toplumsal
cinsiyet dzeni daha ok kadnlarn yaad patriarkal cinsiyet ili
kileri zerinden sorgulanrken bu kavram sayesinde hegemonik ve
dier marjinal, baml, tabi klnm erkeklikler arasndaki ilikile
ri sorgulamann olanakl hale geldiini hatrlatt.
Connell'e gre, hegemonya her zaman ilikisel bir kavramdr.
Bu ilikiselliin oluumunda, toplumsal cinsiyet dzeni asndan,
kltrel dinamikler nemlidir. O_rtada dolaan, hayran o_l_una,sL'..'.er
keklik modelleri"nin yaratt dinamiklerin varl kadar, din, d(!V
let, medya, yerel kltrler aracl ile erkekliin "doallatrlma
s" da sz konusudur. Erkekliin inas sadece kltrel imgelerle ol
maz; kurumsallam patriarkal destek de hayaffdir. rne_i , el
irket kltr, brokrasi, iadaml/yneticilik, aile, aile/hane
---
re-
isliinin hukukilii, kadnlarn ifte mesais,i, erkek arka9:agrupla-
rnn homososyal kltrel dinamikleri, okul mekanlarnn erkek ,O
cuklar tarafndan denetimi iin yrtlen mcadeleler, _kkek
arkadalnda randevu kalplar, homofobik konumalar, taciz, vb.
i ie gerr)J_Q!uumlardr. te yandan, kltr iine gmi eril
, iddet biimlerini;--nnTial karlanmasn ya da birok erkein g
znde hayranlk yaratmasn hegemonik erkeklik kavram ok iyi
anlatr. Bu kavram sayesinde farkl iddet trlerini; ev /aile ii, ho
mofobik iddet ile silahl iddet rgtleri arasndaki ilikileri anla
mamz kolaylar. Bar giriimlerinin, atma nleme politikalar
nn zorluunu daha iyi anlarz;_tycav_ll_-f\<.eler arasndaki yum
rulama ve erkek_!<-JI, ocuk tacizi, militer iddet, polis id
deti, kadnlarn-yasaklanp eve kapatlmas, iile!_ kar iyeri id-
ti, endstriye_akatl_an_111:J aT___peryalist iddet, postkolonyal

:valar, silah ticareti, "savunma" endstrisi, silah lobisi, "gven
-
lik" endstrisi gibi birok olguyu bu kavram aracl ile birlikte ele
alp zmleyebiliriz. Yani, kadnlara kar iddet ile kresel apta
'
rgtlenmi ya da ulusal dzeyde ilevsel olan iddet birlikte d-
nlmelidir. Connell'e gre kavram, maddi eitsizliklerin yeniden
retilmesinde cinsiyet eitsizliklerine/farklarna dayal iktidar ili
kilerinin oynad hayati roln nemini vurgular ve toplumsal/siya
sal kurumlarn cinsiyetlenmi zelliklerini gsterir.
Connell, Faludi'nin ve Mac an Ghaill'in erkekliin deitiini
ve krize girdiini gsteren almalarnn nemini teslim etmekle
birlikte, bunun ani bir krizden ok bir deiimi vurguladn; er
keklerin, kapitalizmin kurumlar zerinde, irketler ve devlet ze
rinde, bir biimde denetimlerini yeniden ve yeniden tesis ettiklerini
syler. Bunu ILO, IPU gibi uluslararas rgtlerin raporlarndan iz
lemenin mmkn olduunu ve buralarda yeniden kadnlara, azn
lklara ve nc dnyallara kar nasl "cam duvarlar" olutuuna
dikkat eker. Kresel erkeklik ve ciiyt- rejimi kavramn ortaya
atarak tartmay daha kresel bir lee eker.
Farkl Erkeklikler Mmkn m?
Hegemonik erkeklik kavram farkl farkl erkeklikleri hegemonik

olanla ilikilendiren bir "eklemleyici ilke"nin varln gerektirir.
Baz dnrler bu ilkenin sermaye ilikileri ve kamu alan ile b
tnleen "kapitalist rasyonel" olduuna dair ak ya da zmni bir ka
bule sahip olsalar da, bu konunun kavramla ilgili tartmalarda
-zellikle de Connell'in yazlarnda- yer almadn gryoruz.
"Hegemonya" kavram iin olmazsa olmaz bir nitelik olan bu me
seleyi bir tarafa brakarak, Connell'in de kabul ettii zere, farkl
balamlarda farkl erkekliklerin ayn zamanda egemen konumda
olmasna; dier erkeklik pratiklerine kar koyan bir iktidar alan
yaratabilmesine dikkatleri ekebiliriz. Farkl egemen erkeklik ta
nmlarnn olabilecei gereinden hareketle bu erkekliklerin olu
um balamlarn ve toplumsal iktidar rntleri ile ilikilenme
tarzlarn grmeye alabiliriz.
Farkl erkeklik tarzlarnn oluum balam tartlrken farkl s

nfsal konumlar ve etnik kimliklerin kurucu etkisine dikkat ekmek
gerekir. Oluum dinamikleri dikkate alndnda ii snf ve orta
snf erkeklik yan sra siyah erkeklik, Asyal erkeklik, Mslman
erkeklik gibi farkl kltrel/siyasal dinamiklerle oluan farkl er
keklikler olabilecei anlalr. Farkl erkekliklerii nasl olutuu ve
bu oluum iinde daha tahakkmc ve egemen tarzlarn, daha itaat
kar, tabi, ya da kart erkekliklerin nasl olutuunu anlamak iin
daha yakndan aratrmalara gereksinme vardr.
Farkl erkeklikler arasndaki hiyerari, ierme-dlama pratikle
ri, ittifak ya da atma dinamiklerinin oluumunu anlamak, doru
dan "cinsiyet rejimi "nin inasnn gerekletii bir cinsiyetten(dir)
me srecini anlamak anlamna gelir. Yani, cinsiyet farklarn tanm
layan, anlamlandran pratikleri ve farkl erkekifk:forln i:i.aSl oitu
unu anlamak bize dorudan toplumsal iktidar ilikileri oruiifs
nn oluumunu gsterecei iin nemlidir. Cinsiyet farkTarmn re
tilmesine yol aan toplumsal pratikler farkl erkeklikler arasnda ik
tidar ilikilerinin de oluumunu salar. Her bir erkeklik tarz, dier
erkekliklerle olan atmalar iinde, cinsiyet farklarn ina eder
ken cinsiyet rejimini de ina eder. Bu ilikiler, basit erkeklik farkla
r ya da kltrel alann fantazileri olarak deil, belli maddi pratikle
ri de ieren bir ilikiler btn olarak gerekleir. rnein, hege
monik erkeklik ile ecinsel erkeklik arasndaki ilikiyi anlamak iin
erkek-erkee cinsel ilikinin yasalar tarafndan nasl su olarak ta
nmlandna, polisiye uygulamalarla sindirme ve korkutma ama
cyla nasl cezalandrldna bakarak bunun patriarkal kurumlar
araclyla retilen hegemonya olduunu daha rahat grebiliriz.
Farkl farkl erkekliklerin kendi aralarndaki iktidar ilikilerini
aslnda erkeklerin yararlanabilecei ayrcalklarn retilmesi yani
"eril iktidar"n ileyii olarak alglamak nemlidir. Bu "eril iktidar",
ok geni bir toplumsal alanda erkek egemenliini yeniden reten
cinsiyet rejiminin ileyiini olanakl klan nemli bir toplumsal di
namiktir. Hegemonik erkeklik tarzlarnn tek ve tarih d bir geer
lilik olarak deil, farkl farkl alanlarda farkl erkekliklerin, hatta
farkl hegemonik erkekliklerin yan yana var olabildii balamlar
olabileceini ngrmek anlamna gelir. Dahas, farkl erkeklikler
ile farkl kadnlklar arasnda patriarkiye kar ibirlii olabilecei-
ni (Gardiner 2002; 5) sylemek mmkn olur. Dolaysyla erkekle

rin de feminist/profeminist olabilecei ve zc bir cinsiyet anlay
nn terk edilmesi gerektii konusunda nemli bir almn ortaya
kt sylenebilir.
Toplumsal Snf ve Cinsiyet Farklarn Birlikte Dnmek
Toplumsal iktidar ilikilerinin retim srelerindeki mlkiyet ili

kileri tarafndan belirlendiini syleyen klasik "snf analizleri"nin
cinsiyet temelli iktidar ilikilerinin oluumunu anlamada "cinsiyet
kr" kalmas6 bu alanda uzun sre nemli bir boluk yaratmtr.
Bu krln cinsiyet ilikilerine dayal iktidar ilikilerini anlamada
yaratt "gecikme" ya da "az gelimilik" hali, eril tahakkm iliki
leri ile snfsal tahakkm ilikileri arasnda kurulmas gereken ku
ramsal ve politik ba bugne kadar engellemitir. Snf farklar ile
cinsiyet farklar arasndaki yakn ilikinin nasl aklanabilecei ve
biri deiirken dierinin nasl deitiini hangi kavramsal/kuram
sal erevede anlayabileceimiz sorusu mutlaka yantlanmas gere
ken temel bir sorudur.
Snf ve cinsiyet hiyerarileri arasndaki balanty aklamaya
ynelen almalar7 kadnlarn ve erkeklerin snfsal aidiyetlerinin
ve snfsal konumlarnn belirlenmesinde farkl zellikler olduunu
vurgular. Snfl toplumlarda bireylerin, ailelerin Yt! hanelerin snf
sal konumunun, temel geimi salayan kiinin snfsal konumuna
gre, yani geimini salad iin aile reisi olarak toplumsal stat
y elinde tutan erkee gre belirlendiijcabl diiir:aoldthorpe,8
.
snf ve cinsiyet ilikilerini birlikte zmlemeye alan nc ya
zarlardan biri olarak kadnlarin snf konumlarnn kendi ekonomik
aktivitelerine gre deil, kocalarnn ve babalarnn sahip oldurr;;
snfsal konumlarna gre belirlendiini iddia ederken bu grn
---
6. Buna "entelektel cinsiyetilik" diyen bir alma iin bkz. Joan Acker
1973.
7. Snf ve cinsiyet ilikilerini birlikte analiz etme abalar zerine tartma
lar iin bkz. Morgan 2005; Baxter ve Westem 200 1 .
8 . Goldthorpe'nin bir dizi tartmaya yol aan ilk almas iin bkz. Gold
thorpe 1983.
gerekelendirmek iin erkein salad geimin, ailenin maddi ge

im koullarm belirledii noktasndan hareket etmiti. Bu analiz,
ald btn eletirilere ramen, ailenin, bir belirleyici etken olarak
ilk kez sistematik olarak toplumsal zmlemelere dahil edilmesi
anlamnda nemliydi.
Snf kuramclarndan Eric Olin Wright snf yaplarn tanm
larken nemli zellik sayar: retken mlkiyetin nasl sahiplenil
dii, retim rgtlenmelerinde iktidarn-otoritenin yaps ve mesle
ki beceri /uzmanlk alanlarnn retim sreleriyle btnlemesi.
Mlkiyet ile bunun retim srecindeki kullanmnn ve denetiminin
ayrmas, sermaye sahiplii dnda, bununla balantl yeni snf
konumlarnn (class location) ortaya kmasna yol amaktadr. Ka
pitalistler (sermayedarlar) ve kk burjuvalar mlk sahipleri o!::
rak, yneticiler, uzmanlar da alanlar olarak iilerden farkl.!_g
nfsal konumlanlar temsil ederler. Efic Olin Wright, ayn bak
asndan hareketle snf ve cinsiyet arasndaki ilikiyi aklamaya
alrken, snf ve cinsiyetin birbirlerini deiik biimde etkileyip
belirlediini vurgulayarak bunun farkl biimlerini birbirinden ayrt
etmeye almt (Wright 200 1 ; 28-38). Toplumsal cinsiyet iliki
lerinin ilk kez snf ilikileri analizinde dikkate alnmas asndan
Engels'in devletin, zel mlkiyetin ve ailenin dzeninin birbiriyle
ilikisine iaret eden nemli eserini anmak gerekir (Engels 1 884).
Ayrca feminist kuramclarn bu konuya verdii nem ve ncelik de
vurgulanmaldr. rnein Gerda Lerner'in ilk mlkiyet/sahiplenme
biimi olarak kadnlarn erkekler tarafndan "mlk edinmeleri"nin
tarihsel rneklerine atfla,' kadnlarn dourganlklarna, ocukJar=
na ve emeklerine el konmas ile dnyada ilk yerleik tarm toplurn.:-
. -- . .
larnda uygarln ortaya k ve "artk rn" retimini gerekl-

tirmesi arasndaki ilikiyi zmleyen almasn ( 1 987) hatrlat
mak yerinde olur. E. O. Wright ise, endstriyel kapitalizmin gelien
igc piyasasnda alan kadn saysnn hzla artmas ile ev hiz
metleri sektrnn geliimi arasndaki baa bakarak snf ile cinsi
yet arasndaki yakn ilikiyi grebileceimizi syler. Ayrca Bat'da
alan kadn saysnn art ile nc dnyann kadn igcnn
ev hizmetlerinde altrlmaya balanmas, iin iine etnik kimlik
ler ayrmnn da girmesine yol aarak zmlemeyi daha da karma
k hale getirir. Endstriyel toplumlarda ii snf mel!_Uek
iilerin "aile geim creti" talep etmesi yan sra, mavi yakal er
kek iilerTn -eleriiiiel(Iin -yaptklarlsokaktakniklarna, erkek
ovenizmine ve aile ii iddete hogr gsterilmesigibi olgfar s
nlf vecinsiyet ilikilerinin karlkl olarak birbirini kuran dokusu
nu bize gsterir. Wright, bunlara ilaveten, bireyleri snfsal konum
lara yerletiren bir mekanizma olarak cinsiyetin nemini vurgular.
&_!Qfsal konumlarn elde edilmesinde nemli bir "ara" olan
eitimin ayrca_lkl_1!1-slekj g!ifil.ijlyetlegre yatt! ay:
rimTar, l!iyerariler ve d!ln!::lar Cif!.et _g snf_!arklar?n nasL
i ie birlikte olutuunu rnekler. Cinsiyetlendirilmi sosyalleme
srelerinin mesleklemeye e_t:!<isine bakarsak, kz ve erkek ocu(-:
larnn birbirinden farkllatrlm rotalarla yaplandrlm eitim
ve meslekleme rotalarnn erkeklere riasl"ayncalkfai Y-ai"aitn
rdilrrii<le--"t-;insiy-tteelli tahakkm ili_kileri ile nfsaLko" _
numlar arasndaki ilikiyi daha net anlayabiliriz.

Snfsal ve cinsiyete dayal iktidar konumlarnn toplumsal da
lmna baktmzda erkeklerin hemen her balamda, "snf gc"n
elinde tutanlar olduunu grrz. Hem bireysel hem de kolektif s
nfsal aktrler olarak erkekler, toplumsal snflara mensubiyet ile er
keklik arasndaki ilikide mlkiyet sahipliini elde tutarlar. Bunun
sonucu olarak eitim ve meslek edinme stratejileri yoluyla olufill_n
snfsal konumlarn ve "snf atlama" frsatlarnn ncelikli olarak
--
yararlancsdrlar. Mlkiyetin sahiplenilmesinde aile isminin, yasa-

lartarafndaii da desteklenen "soy"un erkek zerinden de_yam etii_i-il
mesinin, erkekten erkee geen mirasn nemi ise 2'._aten aktr.
Erkeklerin tekelindeki yksek statl mesleklerin eitim yoluy
la elde edilmesi ile bu meslekler sayesinde edinilen st snfsal ko
numlar arasndaki iliki imdiye kadar az tartlm olmakla kal
maz ou zaman da az grnr bir ilikidir. Prestijli erkeklik ko
numlar ile "erkek meslekleri" ilikisi ise belirgindir: iadam, m
teahhit, siyaset adam, bilimadam, vs. Aslnda yaplan iin snf ka
rakteri ile erkeklik tarznn ilikisini anlamak bu konumlarn anla
lmas asndan ok nemlidir. "Sermaye"yi denetleyen iadamla
r, devleti yneten st brokratlar ve siyasetiler, ar endstriyel
sektrlerin (metal, maden, makine ikollar, vs.) iileri hep erkek
tir. Kamu-zel ayrmnn destekledii cinsiyet-snf ilikisi ise za
ten feminist kuramclar tarafndan zerinde ok durulmu bir konu-
dur. Kamunun
--------
.
nemli
..
..
alanlar
.. . .
olan retim ve istihdamn, servetin,
-.-- ---- --" -------- .
.
.
mlkiyetin, siyasetn denetiminin erkeklerin tekelinde olduu ma-

-
lumdur. Btnbu alanlar iinde ka.dnlarn, bir anlamda perde arka

snda, destek konumlarda, sadece tketici-yararlanc olarak var ol
duklarhiri velidnlarn kamusal konumlarnn ounlukla kocal
r zerinden tanmlandnn altn izmek gerekir. Kamusal alanda,
l'.adnlarn bamsz snfsal konumlara sahip olarak, kendi kendile
rini temsil ettiklerini ancak ok ender olarak grebiliriz.
te yandan snf ayrmlarnn erkeklik ayrmlar olarak temsil
edildiini sylemek gereklidir. rnein alanlarn gznde pat
ronlar "apkn ya da ahlaksz", patronlarn gznde alan iiler
"tembel adamlar"dr. Aznlk etnik gruplara mensup erkeklerin o
cuklar bakmsz ve eitimsizdir. Bunun nedeni cretlerin azl de
il, bu etnik grup mensubu erkeklerin ok ocuk douran "ilkel ya
ratklar" olmasdr. i snf gcnn temsilcisi bol kasl bir erkek
kolu ve yumruudur; smrgen sermayedar ise i gbekli, irkin
ama ok paral bir baka erkektir.
Hegemonik erkeklik kavram st snf erkeklik deerlerinin s
nfsal konumlarn kuruluundaki rolne dikkat eker. Aklclk, so
rumluluk stlenme becerisi, ynetme yetenei sermayeyi ynete
cek kiilerin karakteri olmaldr. Bu tr zelliklerin snfsal gerekler
olduu kadar cinsiyet temelli olup ancak erkeklere zg nitelikler
olarak kodland malumdur. Snfsal farklar ile farkl erkekliklerin
ilikilenmesi asndan bakldnda, emeki snf mensubu erkek
lerin kas gc, bedensel gllk ile temsil edilen erkeklik tarz ile
orta snf profesyonel meslek sahibi erkeklerin teknolojiye dayal
uzmanlk bilgi ve becerisi zerinden temsil etmeyi tercih ettikleri
erkeklikleri arasnda bir ortaklktan ok bir ztlktan bahsedilebilir.
lki kolektif, fiziksel gce dayal, bedensel kapasite odakl bir er
keklikten, dieri bireysel, akla dayal, bedenin retken gcnn es
tetik temsiline dayal bir erkeklikten yanadr. st snf iktidar elitle
ri asndan meseleye bakldnda, snfsal konumu yitirmek ile
"baarsz erkek" olup erkeklik skalasnda daha aa dmek ayn
eydir. rnein iflas eden, para kazanmay beceremeyen, meslein
de baarl olamayan erkeklerin "erkeklik kayb"na uradklar ve
snfsal baarszlklar nedeniyle snfsal konum skalasnda "aa
doru d" yaadklar grlr.
il
Aile ve S n f Dolaym nda
Modern Erkekli klerin Oluumu
Endstriyel Kapitalizmin Dinamikleri
Modern dediimiz toplumun oluum srecinde, dier deyile en

dstriyel kapitalizmin baat hale geli anda ortaya kan dn
mler belli erkeklik tarzlarnn da geliimine yol amtr. Ends
triyel kapitalizmin geliiminin bandan itibaren, kresel apta bir
smrgeci-emperyalist sistem olarak ortaya kan bu sistemin, dn
yann geri kalanna hkmetmesi makul ve meru olan "beyaz-Bat
l-uygar" sfatlarna sahip bir tr stn insann, daha dorusu bir er
kein ortaya k ile birlikte mmkn olduunu gryoruz. Bu ge
liim, "rkbilim"in dnyann geri kalanndaki "ilkel" , "vahi'', "bar
bar" topluluk kltrlerinin ne kadar farkl ve azgelimi olduunu
kefetmesi ile ilerlemi ve Bat'nn, teknoloji ve bilimde stnl
n kantlayan "aydnlanm" erkeklerinin dnyay ynetme hakk
na dnmtr. Modern zamanlarn egemen erkeklik tanmlarnn
kkeninde, kapitalizmin bu kresel "maceras"nn aktrleri olan
Batl erkeklerin, yaadklar sreci anlamlandrrken, smrgele
tirilen corafyalarda yaayan topluluklarn erkekleri ile kendi ara
larndaki farklar tanmlama tarzlar olduunu syleyebiliriz. Bu
anlamlandrmada kendilerini dnyay ynetme hakkna sahip stn
erkekler konumuna koyduklar ve farkl erkeklikler arasndaki hi
yerariyi gsteren bir snflandrma ile Bat'nn smrgeci pratikle
ri sayesinde, Batl uygar erkek-Doulu barbar erkek ayrmn rete
tiklerini biliyoruz (Morrell ve Swart 2005a, 2005b). Ayrca, "s
mrgeci erkek gz"nn bak as olan "arkiyatlk"n Dou'yu
tekinsiz bir "diillik" olarak tanmlayp erotize ettii gereini bu-
rada hatrlamak yerinde olur. "Ezilmi ve haklar verilmemi zaval

l Doulu kadnlar" barbar erkeklerin vahetinden Bat'nn zgr
lk erkek liderlerin kurtarmas da bu sreteki eitsiz konumlarn
Ustn rten bir ideolojidir.
Modem cinsiyet dzeninin oluumu yaklak drt yz yl srd
-
ve
-
esas
---
olarak
-
-- ----
kresel bir rl!ratorluk
- - ------
- - -
- -- - -
olarak kapitalizmin ve Ku-
zey ekonomilerinin smrgeci dzenleri ile birlikte olutu. Bu s-
rete bdfrleyTcr1:ii- farki faktrler tanmlanabilir. lk olara:: illt
ropolitin \_\'.rupa'da J:i[eysllik-kiilik odakl dnce_ biiminin
eil[ ve buna paralel olark cinsell!j!!_bireysel bedenin doku
nulmaz hakk olarak tanmlanmaya balamas ve heterseksel cin
_rj !ie dayal -"Ji!ik o zamana"ka4ar egmen olan dinsel pz
min ve papazlk temelli "cinselliin reddi"nin yerine gemltir. 1 Bu
Sre;-iorunlu heterosekselliin kltrel egemenlii ve hukuki
norm haline gelii ile pekimitir. nsanlarn "bie_y'' -_l!_l!_.flk.ri:.
nin_yay!l!!l_a...bamsz ve zgr insan anlaynn felsefi g_fi_ _ha
line geli_i...a.s!!nda
.. modern erkeklik deerlerinin inasn _ QJanakl
kilmiiir: "Akl ve mantk sahibi birey/ erkek" hem bir Dij,!!Y_q_m
P<!f'at.<?.Tfuu olarii!i kapitalizmin hem de erkek stnl olarak
partiarkinin geliimini salayan ortak dnsel zemindir. Aslnda
denizaifl"smrge imparatorluklarn ortaya k ve kentlerin b
ymesi modern gndelik yaam biimlerinin ortaya kna yol a
tka kapitalizmin gndelik yaam ruhunun erillemesi de adm
adm gereklemitir. Avrupa'da 1 6.- 1 8. yzyllar arasnda ara ara
devam eden geni apl din ve hanedan savalar mevcut sava si
lahlar ve iddet aralar zerinde bir tr erkek tekeli yaratm ve
bu gelimeler sre iinde modem ulus-devletlerin milli ordular
sistemi olarak ekillenmesine yol amtr. Bu tarihsel srelerin
oluumuna baktmzda modem militarist sistemler ile eril tahak
kme dayal cinsiyet dzenlerinin nasl i ie gelitiini daha ya
kndan grebiliriz.
Eril tahakkme dayal modern toplumlarn oluumunda gl
merkezi devletlerin oluumunun roln zellikle vurgulamak gere
kir. zellikle de byk saylarda erkei vatanda-asker yapan ulu-
1. Bu konudaki nc dnrler iin bkz. Foucault 2000; Duby (haz.) 1 992;

Giddens 1 992.
MODERN ERKEKLKLERN OLUUMU 49
sal ordularn ortaya knn patriarkal gcn kurumsallamasnda

stratejik nemi vardr. Ulus-devletlerin temeli olan vatan4l!-erkek
lerden oluan kitlesel ordular bu sava; boyunca geliip glendi
ler ve smrgeci fetihler ile eril ideoljiriin kurumsallamasna yol
atlar. Ortaada erkeklik onurunun ve cesaretinin kantlanmasna
dayal erkeklik pratikleri sadece snfsal olarak aristokratlara ve on
larn valyelerine askerlik yapma ayrcal sunarken, modernlik
le birlikte, btn erkeklere vnme olana sunan vatanda-ordula
rnn geliimi sradan erkekleri de eyletle bal_antl erkeklik kin:
liine "kavuturci_" Her snftan erkein -zellikle de alt snftan
erkeklerin- bu ordular emrinde savamaya ikna edilmesini sala
yan milliyeti ve militarist ideolojilerin geliimi de bu srete stra
tejik bir rol oynamtr.
Modem cinsiy(:!_r_jill!-i_ci_'.:'!i! ik_il_Lartlna (dik(ltomik)
ve bunlarina-ralarndaki hiyerarik dzene daya,Ii kactinkerkeklik
tanmlarna dayanr. Bu zihniyetin kapitalist smrge dzeninin
dnya apndaki geliimine paralel olarak ortaya kt ve bunun
Bat modernliinin temel bir zellii olduu iddia edilmektedir.
Modern cinsiyet rejimleri, bu ikili kartlk kurma mantnn yan
sra -ou zaman bu sayede- insan davranlarna ve toplumsal ili
kilere cinsiyet zellikleri atfedilerek toplumsal olann cinsiyetlen
dirilmesi yoluyla iler. Cinsiyetin tek tek insanlarn zelliklerinden
toplumsal anlamlar sistemine aktarlmas ve cinsiyet zelliklerinin
kartlklar/ztlklar olarak ileyen "doal bir dzen" olarak tanm
lanmas bu cinsiyetlendirme mekanizmasnn_ jdir (Bourdieu
1998). Bat'da, 18. yzyla kadar, kadnlarn erkeklerden farkl, da
ha aa ve geliimini tamamlamam bir insan tr olarak grld
n biliyoruz_ Modern cinsiyet rejiminin oluum sreci bu tr
cinslerin farkllatrlma stratejilerini endstriyel kapitalizmin ge
reklerine uygun olarak ileyip derinletirmitir. 19. yzylda burju
vazinin kendini aristokratik ayrcalklar karsnda glendirme ge
reksinmesine are olarak gelitirdii "zel alan'_' ve "kamusal alan"
ayrmnn cinsiyet farklar ve hiyerarileri ile ilgili bi! __Yl"!l;l c!_
_
n_trlm 9_lt_:r._a buna tipik bir fn:e!<t\_r.__Modem erkeklik tanm
lar da, bu balamda tarihsel olarak yeni bir dnemin rn olarak
ortaya kmtr.
On sekizinci yzylda, Kuzey Atlantik dnyasnda toprak ml-
kiyeti ve krallklara dayal gentry2 sisteminde egemen durumdaki

erkeklik tarzlarna baktmzda, topraktaki mlkiyete dayal rant
lara el konulmas ile oluan bir yap grrz. Feodal gentry siste
minde egemen erkeklik, aslnda tccarla yol aan, rasyonel kar
hesabna dayal burjuva bir erkeklikten farklyd. Toprak sahiplii,
"krallk hakk" ile ilgili ilkeden beslenmekteydi. Devlet, byk ai
leler ve hanedanlar tarafndan "patronaj sistemi" ile ynetiliyordu
ve gentry sistemine dayal eril iktidar byk lde devlet iktidar
ile zdeti. iddet kullanma ayrcal ile aile erefinin korunmas
arasndaki yakn iliki "dello" kurumu ile "ritelize" ediliyordu.
Erkekler arasnda teke tek atma-mcadele-yarma kltrne da
yal erkeklik tarz bu gentry erkekliinin temeliydi ve kadnlarn
"hane ii" eril otoriteye tabi klnmas ile de sk skya balyd.
Kadnlar, evlilikler yoluyla bu gentry sisteminin bir paras haline
geliyor ve aileler arasndaki iktidar dzeni evlilikler yoluyla kuru
luyordu. Toplumda ekonomik ve siyasal ittifaklar sisteminin farkl
oluum olanaklarn belirleyen bu yap bu zellii nedeniyle kadn
lara da bir tr "patriarkal pazarlk" alan sunuyordu.
Kuzey Atlantik corafyasnda, son iki yzyl boyunca bu feodal
erkeklik sistemi yava yava deiti; yerine yeni tr bir "egemen er
keklik" tarz geliip yerleti. Bu geliimi belirleyen temel nedenler
birden oktur: Bir yanda liberal devletin geliimine paralel olarak
kadn hareketi/feminist hareketin srdrd mcadele, feodal er
keklik tarzlarn srdrlemez hale getirdi. nk !!_beral evti:
vatandalk kavram, sadece aristokratlar karsnda burjuvalara de- -
il; erkekler karsnda kadnlara da "insanlarn doutan eiL<:>_ldu
u" fikrfoi -hi de amalamad halde- sunmu oldu. Bu geliim
ler sonucu gentry snfna mensup kadnlar ile yeni "orta snf' ka
dnlar 1 9. yzylda reform ve deiim hareketlerine farkl noktalar
dan katlarak nemli toplumsal deiimlerde rol oynadlar. i s
nf kadnlar da evlilik ve aile kurumlar aracl ile ekonomik ola
rak erkeklere baml olmay ve bunu zorunlu klan "fabrika siste
mi "ni eletirdiler. Buna ilaveten, modem erkek egemenlii dzeni,
"eril iddet"in kurumsal, politik ve ideolojik kayna olan "milita-
2. Gentry, Ortaada Avrupa feodalitesinin toprakta mlkiyeti ya da silahlan

ma hakkn elinde bulunduran kesimine verilen ad.
rizm"e dayal kitlesel ulus-ordularn ve profesyonel rgtlenme

teknii olarak brokrasinin geliimi, silah ve ulam teknolojisinde-
ki srekli ilerlemeler ile pekiti (Connell 1995; 192). Eril tahakk

mn dnm srecinde, gentry'nin modem iadam ve brokrata
dnm ve metropolitan kentlerde konumlan ile kyl nfu
sun endstriyel toplumun kentli ii snfna dnm sreleri i
ie geerek bugnn cinsiyet rejiminin temellerini oluturdu.
Endstriyel kapitalizmin "fabrika sistemi" temel bir ayrma da
yanyordu: alma-retme alan ile ev /hane iki ayr alan haline ge
lerek birbirinden koptu. Bu durum ekonomik, kurumsal, ideolojik
ve giderek politik bir ayrm olarak "piyasa" ve "hane"nin birbirin
den mekan olarak da ayrmasna ve bu mekanlarn iinde birbirin
den farkl cinsiyet dzenleri olumasna yol at. Kendi aralarnda
hiyerarik ncelikler-stnlkler de ieren bu tr "cinsiyetlendiril
mi mekanlar"n oluumu modem toplumsallamann zellii hali
ne geldi. Endstriyel retim alanlarnn kol gcne dayal cretli i
isi olarak erkek ile ailenin geimini salayan aile reisi olarak erkek
konumlarnn akmas, endstriyel kapitalizmin snfsal yaplan
ile modem cinsiyet rejimi arasndaki geililii ina etti. Bu du
rum yeni erkeklik tarzlarnn egemenlii anlamna geliyordu. Bu
yeni erkeklik, bir yandan geimi salama iin para kazanmak, piya
sada i bulmak iin rekabete/yarmaya dayal "aile reisi erkek" ro
lne dayand. te yandan, "fabrika dzeni"nin yaratt snfsal ya
pda ii snfnn rgtsel gc olarak sendikalarn oluumunda
kurucu ilevi olan "snf direnci" ve "ii dayanmas"na sahip "er
kek ii" de bu fotoraf tamamlayan stratejik nemdeki elerden
biri oldu. Modem zamanlarn bu farkl erkeklik halleri arasndaki
dinamik geiler ve atmal konumlar "farkl erkeklik konumlar"
olarak ina edildi. Ailesini geindirmek iin her koulda almaya
raz olmas gereken aile reisi erkek ile snf bilinci gerei grev ya
parak gerektiinde isiz kalmay gze almas gereken ii erkein
habitus'lar ise ou zaman eliiyordu.
Mekanik ilerdeki becerisi ile yceltilen kas gcne dayal ii
snf erkeklii, ayn zamanda, evdeki "erkek stnl"ne dayal
otorite iddias etrafnda rlerek ina olundu ve bu geliime kadn
emeinin "saygn istihdam alan" olan ar endstriden dlanmas
elik etti. Sendikalar kadnlarn eit istihdamn deil, erkek iiye
"aile geim creti" denmesi iin siyasal mcadeleler rgtleyerek

snfl kapitalist toplumlarn erkek egemenliine dayal cinsiyet re
jiminin oluumundaki temel roln ekillendirdi. Modem burjuva
dnyas, erkek ve kadn dnyalarnn ayrl -alma alanlar, psi
kolojik ynlenmeler, estetik ve ahlaki ayrmlar, vs.- zerinde adm
adm kuruldu.
Antropoloji biliminin smrgeciliin yaylmasna paralel geli
imi ve ekonomi biliminin kapitalist retimdeki gelimeler ile e
killenmesi olgularn gz nnde tuttuumuzda "modern erkekliin
bilimi"nin de erkekler tarafndan yaratldn syleyebiliriz. Mo
dern erkeklik biliminin nemli kayna vardr: Birincisi Freud'
un kuram ve klinik psikoloji bilgisi zerine ina edilen erkek ve ka
dnlarn farkl psikolojik yaratklar olduuna dayal "psikoloji bili
mi"dir. Freud'un Oidipus kompleksi iddias, olgusal gerekliklerle
ne kadar atsa da, hala yaygn olarak psikoloji biliminde kabul
gren bir kavramsal aratr. Freud'u takiben, Jung'un erkeklik-ka
dnlk ayrmm insan olmann evrensel bir psikolojik zellii olarak
ele almas ve cinsiyetin zt kutuplu bir yaratl olduuna yapt
vurgu nemlidir. laveten, Lacan'n cinsiyet kimliklerinin "sembo
lik inas" kuram, bu "eril bilim"in geliiminde nemli kilometre
talardr. Ayrca sosyoloji biliminin sosyal rol kuram ile cinsiyet
farklarn "renilen" davranlar olarak tanmlamas ve cinsiyet
farklarn iktidar ilikileri ile deil, farkl psikolojilere sahip olma
nn yaratt farkl sosyallikler olarak yorumlamas da "eril bilim"i
ok beslemitir. Antropoloji ve tarih biliminin farkl kltrler ve
gemi uygarlklar zerine yrtt aratrmalar, zaten btn bili
nen kltrlerde "erkeklerin stn olduu cinsiyet farklar dzeni
geerliydi" sonucuna vararak yapt karlatrmal kltrel al
malar sayesinde cinsiyet farklar dzeninin deimez ebedi bir
"hal" olduuna dair modern bilginin temellerini attlar (Connell
1995; 7). Sosyal bilimlerdeki bu tr yeni gelimeler erkein "ek
mek paras kazanma" ve aile geindirme roln piyasada dahayijk
sek cret alma ayrcalna tahvil ederek, 1 9. yzyln ortasndan bu
yana egemen hale gelen cinsiyet dzenini ina etti. Bu sayede ngil
tre i_i snfnn "aile geindirme creti" iin mcadele eden ii
sendikalar da erkek egemenliinin nemli alanlar haline geldi. Bu
geliim kadn cretlerindeki dkl merulatrd ve kadnlarn
hem p_iya-J: e skal !g.!!tlQ_@_u:z;k tutulmasn sala

yarak modern cinsiyet rejiminin stratejik halkalarn birbirine ek
lemledi.
On dokuzuncu yzylda ortaya kan endstriyel kapitalist fab
rika dzeninin yaratt istihdam modeli modem yaam tarznn ve
onun cinsiyet rejiminin temeli olan egemen erkeklik tarzlarn yara
tan nemli bir nedendir. Snfsal konumlarn cinsiyet ile ilikisine
istihdam asndan bakldnda, "ekmek paras kazanan", "aile ge
indiren erkek"in ald cretin btn aile iin; "alan kadn"n al- \'
<l cretin kendi "harl" iin olduu kliesi ile karlarz. Ai- \
le/hane ynetimi ile kapitalist piyasann "emeinden baka satacak
bir eyi olmayan zgr ii"sinin snfsal konumu arasndaki iliki,
ekonomik olduu kadar ahlaki bir kategori olarak da ortaya kar.
siz gezen, almaktan holanmayan, ekmeini tatan karmaya
raz olmayan "isyankar ii"nin davran snfsal bir "ret" olarak
deil, cinsiyet rejimi temelli bir anlamlandrma ile "beceriksiz er
kek" olarak damgalanr: siz erkek, erkekler cemaatinden dlanr.
Endstriyel kapitalist toplumlarda cretli erkek igc evrensel
bir nitelik gsterir: alma sresi boyunca ilerleyen "i renme",
tam gn ve uzun sreli alma ve alamaz olunca emeklilik hak
kna sahip erkek ve bu erkee elik eden "cretsiz ev ii emekisi"
olarak alan, "yeniden retim" den sorumlu kadn/anne. Endstri
yel kapitalizmi aklamaya alan snfsal analizler ise bu durum
karsnda sadece cretli emei merkeze alarak, beyaz ve mavi ya
kal erkek emei zerinde younlam, ii snf ve sermeye sn
f ayrm zerinden aklamalar gelitirmilerdir. /retim alan ile
hane/aileyi farkl alanlar olarak analiz edip, aileyi/haneyi oun
lukla zmlemeye sokmamlardr. Erkein kamusal ilerden so
rumlu olduu toplumsallk dokusunda kadnlarn yapt iler "zel
alan"a sokulup "grnmez" olmu ve analiz d tutulmutur. Bu tr
bir snf analizinde, cinsiyete dayal toplumsal oluumlar iktidar
ilikilerinin inasnda nemli grlmeyerek "apolitik" olarak nite
lendirilmitir. Aslnda endstriyel kapitalizmin egemen cinsiyet re
jiminin temel baars da bu "dlama"y gerekletirebilme beceri
sinden kaynaklanr.
Eril kamu_i_<jjjl_ ailehane-zel alan ayrm modern endstri)'el
tj_
apltalis plumsall -hudur. ze::-kamu ayiimna paralel ola-
rak var olan retim-yeniden retim ayrmnn da snf temelli oldu

u kadar, hatta esas olarak cinsiyet temelli bir ayrm olduunu ve
snfsal ayrmlarn cinsiyet rejimi ile ilikisini gsteren en ilgin r
nekleri sunduunu burada hatrlatalm.
Endstri Sonras Kapitalizmde Hane, Piyasa

ve Cinsiyet ilikilerinde Deiimler
Endstriyel kapitalizmin dinamiklerinde meydana gelen yeni dei

imlere, "endstri sonras toplum" (post-industrial society) kavra
mnn anlatmaya alt yeni oluumlara baktmzda farkl top
lumsallklarla cinsiyet arasnda tanmladmz bu ayrmlarn bula
nklatn grrz. rnein, baarl erkek olmak iin "tam gn
alma"ya dayal bir i ve mr b-oyi siiren_kanyer sahibi olriip.n
&nemi giderek azalmaktadr. Hi-m- s-ktr gidereksanayf skt
rnn nne gemekte ve bu ndenle .ii sinifi temenfer:kei<lik
odelleriiii zayflatmaktadr. Bu deiiil1ei-ln nda yeni erkek-
_
k tarzl3:!:!!!m ollmaya til"ladna dikkat ekmek gerek:fr__ (Mor
g;r-260.5; n}.
"Ge modernlik" ya da "endstri sonras toplum" denen toplum
sal dokularn gelitii balamlarda "geim salama = erkek emei''
e!Qi_ne dayal_ gemen erkeklik t[ilanin nmiZfo.lleye
_ - - - --- -- B ir yanda
IJg!_r!s!_?yleyebiliriz. . .
"snfd" (under-clqs), i_s_!z,
yoksul, gmen, aznlk erkeklerden, te yanda yem -- - --
ilevler kaza-
riak gelien sivil toplum rgtlenmelerinin yeni aktrleri !an _''si
erkekl '-:!t'.'!IJiifil_jl( cen bahsedebiliriDahas ye
ni kresel kapitalistleme dalgasnn sermayenin yeni hamlesini r
gtleyen aktrler olarak ''J<.resel iag_!!!Tilr" (global businessmen)
gibi yeni erkeklik biimleriTortaya kardn gryoruz.
"Ge modernlik dnemi"nde ya da "endstri sonras toplum" da,
piyasada istihdam edilen toplumsal kesimler giderek "feminize" ol
maktadr. Daha az erkek daha ok kadndan oluan bir_3alan s-
11.f' _l:i_ljJ_ <:>rtaya kmaktadr. Toplumsal-snf-erkeklik ilikisi
giderek bulanklamakta; _erl<_lik ina satJH @<:etima
man aktiviteleri, kltrel temsiller ile daha ok ilikili hale gelmek
tedir. Farklerkeklik tarzlar ile bunlarn yaamda sund f"ITTatlar
arasndaki ilikilerin yeniden yapland bu srelerde iadamlar-
nn, st dzey brokratlarn temsil ettii erkekliin bir tr "aznlk"

haline dntn sylemek mmkn. ! yna11_,_gi_drk ;::w
c saysal bo:yttlara lat 8-?.l'len "sosx-!m_!aC5_o_:
.
lukla kadn arlkll_! gliy_gr. ou zaman aile reisi-geim sa
layc erkek rol modelinin bulanklat durumlarda alan erek
baba rol modelinin olumlu bir rnek oluturaad}: snflt!..:>p
lumsal gruplarda hangi erkeklik deerlerinin emen olaca J<:an
yor ve bu durum ou evrenin gznde "serseri erkekler" dolay
myla toplumun tmiu ffgilendiren bir "_(l__,yi__orunu.'.fuiilned
n_!iiyor. s-onuta,bu tartmalanr1erkeklik konumlarndaki dei
imlere ve artan belirsizliklere gnderme yaparak bir "erkeklik kri
zi"ne iaret ettiini syleyebiliriz.
Sanayi sonras toplum modeline doru deiim, retimin odak
noktasnn imalat sektrnden hizmetlere kaymas ile beliren top
lumsal oluumlarla ortaya kyor. Evli kadnn igc piyasasna
katlm, yar zamanl almann yaygnlam}z.. ien aile bi:
imleri ve farkl hane tiplerinin oluumu, srekli isizlik olgusu gi
bi ye: olgular hu deiimin bir boyutudu: i5i._nf..J...r!grta
_
ya kan paralar c-enformel emek, esnek zamanl alanlar, kaak
alanlar vb.- arlkl.olarak kadnlardan ve grrien erkeklerden
ohuy[. Bu yeni olgular toplumsal snflar arasndaki ayrmlarn
yeni cinsiyet farklarnn ortaya k ile yeni biimlerde harmanla
narak ekilleniyor.
Snfsal yaplarn inasnda cinsiyet hiyerarilerinin ilevini tar
tan Goldthorpe ve benzeri dnrlerin analizleri de bu gelime
ler nda yeniden yorumlanyor. Hizmetler sektrnde yeni orta
ya kan kadn ounluunun igc piyasasnda bir tr kadn ege
menliine yol ap amayaca sorgulanyor. Kadn emfil.I!!!l 15:a
zand bu yeni_ konuma ramen, kadnlarn aile ve ev sorumluluk
larni tmaya dev ettikleri gereinden hareketle, bu deiimin
mevcut asmetrik cinsiyet hiyerarileri _iinde gerekletii ve m
cut cinsiyet rejimi tarafndan "cinsiyetlendirilmi" olduu iin, c;iq
siyet hiyerarilerini ykma deil srdrme ynnde bir etki yaratt
iddia ediliyor. Endstriyel toplumlara zg ci:islyefrejimi iinde
ekillenen kadn emeinin hizmet sektrnde arlkl hale dn
mesinin bir deiim deil, mevcut erkek egemenliinin yeniden
retimi olduunu syleyebiliriz. Bu geliim karsnda, evli kadn-
larn igc piyasasna girii ile snf ve hanenin birlikte analiz edil
me gereinin giderek daha da nemli hale geldii ok ak. Bu du
rumda "iki alanl aile modeli"nin snfsal bal<!l_1)Jlllllnasl.analiz
edilei sorus!_lartiiliio:Baxter ve Weste 200 1 ; 6).
-
- - - Ends.D.:i__onras toplumlarn ortaya kna yol aan deiimle
rin tanlrrlanmasnda sanki kadnlar ve erkekler arasnda kuarn
eitlendii-yenlblrdrya.:meydanageliyormii" lz1eniiii verilillgi
ve bunun -doru olmad ou fem!Qist dnrce dile_i;.!_irildi. Bu
tartmaTar-Il.ne snf yap-s il; istihctam-yapisnmayn eymi gi
bi analiz edilmesinin kadnlarn analiz d kalmasna yol at
zellikle vurguland. cretsiz ev ii emei_!in_ _ a tutu
analizlerden sonra, bugi-eiinennoaa:aa, imdi de hizfr!:eG!<t
rnn_ c_is_i y_eJ_ -_p_s!!d_ <!__!!lJ'..<!.<tQ'!.._fil'.l:___Icr.la_JE_i!Y.!1_ a_!:k,
orada yeniden oluan ciniy_;Lfrkl!J hiye.rar__ilr_ini grmz
__
getrr\eye-yolaai-yen"i'tii bir krlktn._Qahsedilebilir. Orta snfn

Jemi;Jzasyonu deneii bu-STire cinsiyet rejimi tarafndan e
killendirilen yeni cinsiyet hiyerarilerinin ortaya kt iddia edil
mektedir (Cromptton 200 1 ). Aslnda kadnlarn orta snf erkek
mesleklerine giri!nin iktidar ve gii dengeler1neetkisi farkl farkl
olabilir. Alt snf ve etnik aznlk mensubu kadnlarnev ileri sek
trne girii, ev iinin ticarilemesi, ev /hane ile piyasann yeniden
i ie geii zerine daha titizlikle durmak ve oluan yeni iktidar s
relerini analiz etmek gerekir.
Kapitalizmin alma Ahlak

ve alarak Kendini Yaratan Erkek
Belki de Bat tarihinin en geni kapsaml, en uzun soluklu ve en po

pler hikayelerinden birisi, "tek bana baarm", "kendini yoktan
var etmi", "sfrdan zirveye _k_m" baarl erkek (self-made man)
_mitidfr. Bu trden hikayelere duyulan derinilgi, bu .
hikayelere da-
r - - -
yal bir "sanayi" domasna y9l_ !lntr. B!-! _!iu

- - -
alan sa)Clsz otobiyografi ve_biyografi kitab kitQJ..!aflarn doldur

mutur. Anlatlan tm hikayelerin ortak yn kahramanlarn erkek
olmasdr. Bu erkek hiciYelerinin ounda baarya ulaak,_gr
ek erkeklie utamakla edeer ve ezamanl bir ectim-Oia:f_ii"k.su
nulur. Bu trden hikayelerin hepsi, "doru" cinsiyet davrann
bulma yolunda erkeklerin karlatklar sosyal ve psikolojik sorun- H

lan zmeyi retme . Ictctiasi ffe"erkekfil( duzenfonie siiatellsi ',
retmektedirler. Bu hikayelerT9. yzyln yumruklarna ve klcna
gvenen erkeini 20-yzyln yeni egemen erkeklik de;lerine sa
hip erkeine dntrmeyi gerekletirmektedir. Yeni..zamanlarda
erkek olarak topluma kabul ediln_kiin rntmeyi, Jlli[mayrek
noI1.-a!![k.b]g_i_si sahip olma ve arasal akln kama
becerisine sah_i_p_olmay baarmak gereklidir. 1 9. yzyli safiip ol
.
duu Ti kaybetek-iin yumruklaryla kavga-e<leii eikegiylr:
minci yzylda yerini kiisel risk alan, strate)T reten, gfri.iincfer
kee brakmtr. zellikle endstriyel alanlarda younlaan ser
mayeleri. yneticisi olacak erkeklerin eitimlerini stlenmi elit
erkek okullarnda bu konularda okunan kitaplarda anlatlan modem
erkeklik mitlerinin byk ounluu "alarak yalnz bana baa
ran adam" mitinin deiik biimleridir.
Bu konuda bir aratrma yapan Catano, aslnda bu tr kitapla
rn sadece kapitalizmin ruhunu besleyecek "giriimci" erkekler iin
deil, ii erkekler iin de benzer mitlere gnderme yaptklarn be
lirtiyor (2000). rnein elik veya maden sektr iilerine sesle
nen bu tr erkeklik mitini sergileyen kitaplarda ii snfnn ve or
ta snfn farkl benlik kurulu teknolojileri"ni sentezleme a
basn ve bu baar yklerinin o..rtak erkeklik duyguinden
-a_k nas! xa:.!!ld_!fil rnekleyerek; _g:te_!il'_r. Catano, popler
kitapmeklerinde, zel irketlerde almakta olup, bana gelen
her eye ramen doru bildii yolda tek bana ilerleyen, ayakta
duran, giriimci, cesur erkein hikayesinin anlatldn ve bu an
latlarda srekli "gerek" szcnn altnn izilerek, gerek ha
yattan kan, gerek hayat bilen bir adamolinaninbaarl erkek
likle zdeletirildiini vurguluyor. Bunu _yabilen ii snf erke
ini valye!t?!iildiini sylyor. A;-bu tr mitleri yaratan ede
.
biyatn asl odak noktasnn orta ve st snf erkeklerin yaamlar
olduunu da zellikle belirtiyor. Risk almak, bu trden yneticili
in, bireysel giriimciliin, cesaretin ve dolaysyla erkekliin ar
tk temel gstergesi haline gelmitir. irketlerin byk yneticileri
"Bermuda'da golf oynarken", orta snf erkei gerek hayatn iin
den syrlp irketlerin yklerini omuzlayarak, yukarlara trman
mak iin risk almaktadr. Bu adan tm J:u .itle- ''.ayh illma.lc"J
.
nemsenir; yksek eitimliler "feminen"letirilerek olumsuzlanr.

Tm bu mitleri yaratan ey erkeklerin arzu ve korkulardr. nk
eitimsiz erkein el emeine dayal olarak yapt i, entelektel
erkek emei karsnda ezilmeden erkek kalabilecei bir konumla=
na gereksinme duymaktadr (a.g.y., 6).
Endstriyel kapitalizm anda "modem" erkeklik deerlerinin
kurulduu en nemli yerlerden biri bu anlamda "alma yaam"
dr. Erkekliin nemli boyutlarnn bir ksm "iyeri"nde kurulur.
alma ilikileri, ev, aile, iyeri, kamusal dnya ve devlet gibi ok
deiik alanlarn i ie getii bir ilikiler adr (Collinson ve He
arn 2005). "alma", yani insan gereksinmelerinin karlaps
amacyla yaplan iler, yani retim sadece ekonomik bir i olara
tanmlanamaz; tersine her zaman toplumsal yaamn iinde ekono
mik ile sosyal olan ayrtrmann olanaksz olduu balamlarda
gerekleir. Bu anlamda endstriyel kapitalist balamlarda "al
ma ahlak" ile zdeleerek ina edilen erkeklikler endstri sonras
toplumlarda krize girer; alma yaamndaki deiimler ve igc
piyasasndaki alma biimleri tam gnl mr boyu almadan
esnek ve belirsiz zamanl alma biimlerine doru deitike er
keklik kimliinin ina stratejileri de dorudan bu deiimden etki
lenir. Bunu anlamak iin nce endstriyel kapitalist alma dnya
snda "alma"nn erkek olmak- hissetmek -kabul edilmek asn
dan ne kadar merkezi bir yer tuttuunu kavramak gerekir. Erkek ol
mak aslnda herkes tarafndan kabul edilecek bir alma ahlakna
sahip olmak ve bu sayede "alan erkek" olmay baarmaktr.
Trkiye'de endstriyel kapitalist retim ilikileri balamnda
alma yaamnda tutunabilmi erkekler kendilerini yaptklar i
ile tanmlyor ve var ediyor. te yandan (ilerideki blmlerde gre
ceimiz zere) endstri sonras kapitalizm koullarnda yani esnek
ve geici istihdam ya da yksek isizlik koullarnda, alacak s
rekli ve prestijli bir i bulamama riskiyle kar karya olan erkekler
iin ise erkek olmay baarmann koullar da belirsizleiyor; farkl
erkeklik ina stratejileri gelimeye balyor. alarak kendilerini i
yapma becerileri zerinden tanmlama ansna sahip olamayan er-
3. "Alayl olmak" eitim alp meslek sahibi olmann kart olarak, alp de
neyim edinerek hayat daha pratik olarak renen anlamnda kullanlyor.
kekler bir erkeklik kayb riski ile de kar karya kalyorlar.

Trkiye'de alma ve erkek olarak kabul edilme ilikisine ba
karken alarak var olmann erkeklii ina eden en nemli strateji
lerden biri olarak ortaya ktn gryoruz. Siteler'de mobilyac
olarak alan bir esnaf bunu ok yaln bir tanmla anlatyor:
almak yaam biimi ve ahlak benim iin almak insan din
..
tutuyor. Hastalklara kar bile koruyor bence. imdi, paran pulun olsa, gitc
sen bir yerde yatsan akama kadar, aklna bin trl ey gelir, btn hasta
lklar ortaya kar. alnca unutuyorsun sorunlarn, iine veriyorsun
kendini. (G 6)
Aratrma kapsamnda grtmz farkl konumlardaki er

kekler iin, ".kimsenin yardm olmadan alp para kazanm ol
mak" ile kendini baarl bir erkek olarak grmek ou zaman ayn
ey. Grtmz baz iadamlar da kendi baar yklerini hep
alma yaam zerinden tanmlyor ve "sfrdan yaratlan baar"
anlatsnn kurucu roln doruluyorlard:
Kendini yaratan erkek ve baarnn srlar Baarnn srr en ban
...
da almak; yani almay, dzgn almay, drst almay insanlar

kendine hedef edinmeli. Sonra bir de becerikli olmak lazm. lkokul beten
itibaren ben her yaz altm. Aslnda para kazanmak anlamnda beni al
trmad ailem. Bir dnem mesela sabah erken gider pazardan bir uval m
sr alrdm, getirirdim, bizim evin kesinde mangal filan kurar msr satar
dm, para kazanrdm. Sonra birka uval msr sattktan sonra para kazan
maya baladm grnce bir el arabas aldm. Bu sefer dier mahalleleri
gezmeye altm, oralarda da satmaya altm. Tabii insanlarn prensiple
ri olmal, prensip sahibi insanlar bence baarl oluyorlar. Prensip sahibi in
sanlar bazen prensiplerinden dolay zarar da gryor olabilir zaman ieri
sinde. Ama bu prensipli davran biiminin artk onun ayrlmaz bir yaps
olduu grld zaman hem kendisinin, hem firmasnn saygnlndan
dolay kendi kendine baar geliyor. Bizim hakkmzda herkes "drsttr,
ii zamannda yapar, ne sylediyse dorudur, sylediine inanlr" der. Bu
yap ierisinde ayakta duruyoruz yllardr. Hi bu prensibimizi de bozma
dk. yi yapmmdr yaptm eyleri. Kredi iin politikamz: lk nce biz
beeneceiz. Beeneceimiz bir i varsa, beeniyorsak biz onu bakasna
sunmalyz. (G 1 4)
Her eyimi kendim yarattm, simit sattm, limon sattm Babamn ok
..
imkan yoktu. Biraz byle her eyimizi kendimiz yapmaya altk. Hep
babaya yk olmamak gibi bir tarzm vard. Kklkten itibaren simit sat-
tk, sakz sattk, gazeteden apka yaptk; onlar ta ilkokul dneminde bile
stadyum giriinde satardk. Ankara'ya geldikten sonra bir sre terzide rak
olarak altm yaz aylarnda. Sonra Ankara'da tren istasyonu vard, trende
bir eyler sattk, gittik, geldik, Sincan-Kaya arasnda. Sonradan, yazlar
Gvenpark'ta ekirdek sattm iki sene boyunca, ok da zevkliydi. (G 1 3)
"alma", ayn zamanda, cinsiyet temelli farkllklarla birlikte

ekilleniyor; ama bu farkllklarn anlam ve gerekletii iktidar
ilikilerinin balamlar farkllklar gsterebiliyor. Endstriyel kapi
talist toplumlarda "alma" modelleri tam gn ve mr boyu (emek
li olana kadar) alaak igcnn yaratlmasna ve bu igcnn
sosyal ve kltrel balamlarna sk sk eklemlenmi. Endstriyel
kapitalizmin "modem" alma yaam, cret karl yaplan, ku
rumlam iyerlerinde gerekleen, uzun dnemli istihdam szle
meleri ile hukukileen, "nitelikl i" iilik anlayna dayal, rgt
lenmi retim ilikileridir. Bu ilikiler sadece iyerlerinde gerekle
en bir retim faaliyeti deildir; aile, evlilik, babalk, ebeveynlik gi
bi "zel" yaama bal gereksinmeler tarafndan da belirlenir. Ayn
zamanda kamusal yaamdaki toplumsal atmalarn, karlarn r
gtlenme biimlerini de belirler. alma yaamn anlamak de
mek, sadece teknik/ekonomik gerekleri deil, evde cretsiz alan
ev kadn ile darda tam gn, kesintisiz, emekli olana kadar al
an erkek igcnn ve bu tr alma srelerini ynetecek olan
"sermay9kl"nn nasl rgtlendiini anlamak demektir. Dier de
yile, cinsiyet farklar ve hiyerarileri inas ile gerekleen cinsiyet
rejiminin, metalarn retim rejimi ile nasl birlikte var olduunu ve
nasl karlkl ilediini de anlamak demektir.
Antropologlarn almalarna bakldnda i/alma ile hane/
ev arasnda karmak tarihsel balar titizlikle tanmlamaya al
tklarn grrz. Bu aratrmalar modernlik ncesi dnemlerde, er
ken modernlikte ve hatta postmodem zamanlarda i ile hane/ev ili
kisinin deitiini ve bu dnmlerin de farkl erkekliklerin kay
na olduunu vurgularlar (Morgan 2001).
yerinde kurulan erkeklik her eyden nce para kazanarak aile
nin geimini salamann bir iktidar gstergesi olarak kurulmasna
baldr. yerinin genel olarak "eril" kimlii, orada retilen top
lumsal statnn stnlne baldr. yerinde kurulan otorite, hi
yerari, ibirlii, yardmlama, atma, itaat, uyum, yaratclk, a-
lkanlk, retkenlik gibi deerler farkl erkeklik konumlarnn,

farkl erkeklik iktidarlarnn kurucular olarak ilev grr. Mlk ve
sermaye sahipleri, giriimciler, liderler, yneticiler, gzetmenler,
takm kaptanlar, ustabalar, iiler, isizler farkl erkeklik konum
lar ve modelleri olarak bu srete var olurlar. Endstriyel kapita
lizmin cretli tam gn alma dzeni sadece "ii erkek"i deil,
"alma ilikileri" iinde, bata patron ve sermayedar erkek olmak
zere, en aadaki niteliksiz ileri yapan iilere kadar farkl er
keklikler yaratarak var olur (Collinson ve Heam 2005).
Saygnlk i ve toplumda yer sahibi olmaktan geer nce bir stat
...
s olmas lazm adamn toplam iinde. Toplumda bir grevi olmayan insa
na, dnsene iin yok, gcn yok, aylak aylak geziyorsun. Kusura bakma
kimse sana sayg gstermez. Anandan, babandan, canndan, cierinden
baka kimse sana sayg gstermez. Ama iin var, meslein var, alak deil
sin, hain deilsin, ktlk dnmyorsun. Niye saygnln olmasn? Ha
bir de bunlarn yannda toplum iin alan bir insansan, topluma bir eyler
verebilen insansan, o zaman saygya deersin. imdi bizim toplumumuzda
ne olursa (saygnlk) sfrlanr? ini kaybedersen sfrlanabilir. Paran var-
/ sa senden babas yok. (G l )
Yaptn i itibar kazandrr imdi toplumda itibar kazandran, yap

...
tnz i. Ne i yaparsan yap, ister kapclk yap ister amele ol, istersen bu
lak ol, nce yaptn ite kardaki insanlarn gvenini kazanacaksn.
Fabrikatrsen, bu insanlarn gvenini kazanrsan para kazanrsn, bulak
ysan insanlarn gvenini kazandysan yine para kazanrsn. Bulunduun
ortamdaki evredeki ister tccar ol istersen retici ol, ne olursan ol, nce o
toplumun, o memleketin gvenini kazanacaksn. Paran yok, ama ii dz
gn yapyorsun, drstsn, insanlara kar her eyinle drstsn. evrede
herkes seni gayet drst namuslu gayet gzel, her eyiyle drt drtlk bir
insan grr. (G 9)
Endstriyel kapitalist.alma dzeninin temeli bir yandan fab

rikadaki makineyle btnleip retim srecine eklemlenecek erkek
iinin kas gcne, dier yandan sermayenin ve mlkn sahibi olan
erkein aklna dayanr. Ama burada sz konusu olan farkl erkek
likleri birbirinden ayrmak gerekir. nsann bedensel gcnn tem
sili olarak "kas" ile yine insann stn yeteneklerinin temsicisi olan
"akl"n iki ayr ve atan snf temsil etmesi bir gereklik olmak
la birlikte ikisinin birlikte "eril g" tanmlayan zellikler olmas
dikkat ekicidir.
Farkl erkeklikler arasndaki snfsal mesafelerin alt snf erkek

lerin hayallerinde almaya alld durumlarda bile bu hayalle
rin odanda alma ile kurulan yeni dnyalar vardr. stelik ken
di gibi bakalarn da kurtarabilecei bir hayal. Dier deyile b(lka
n kurtarma ve onlarn patronu (koruyuc_abas) olm_ther snf
tan yanda bulan bir erkklik hayali. Erkeklik inasn olanakl k
lan aralarn -baindagelen "alrria"nn, deiim ve ykselme ha
yallerinin de kurucusu olduunu sylemek mmkn. alma her
snftan ve her trden erkekleri "ina edebiliyor":
Yoksul erkein hevesi de alma zerinden. Mesela ben imdi bu
..
kapcl brakp gitmeyi de ok dnyorum. Bir dkkan ama amac,

istei var iimde, esnaflk ya da ticaretle urama istei. Maddi imkanlar
elvermiyor. Niye dersen, nk isizlik skntsn ok iyi biliyorum. Onun
iin altm bir iyerinde en az kii altrrm, be kii altrrm.
er kii de nfusu olsun bunlarn, be kiiyi altrsan on be kii yapar.
On be kiiye ekmek verdim demektir. Yani Cenab Allah'tan sonra sen ge
liyorsun. Yani o kadar bytmeyeyim de Cenab Allah'tan sonra ekmek ve
ren sensin, vesile oluyorsun yani, ekmek veren demeyim de vesile diye
yim. On be kiinin vesilesisin yani. Onlarn rzknda, yemesinde, imesin
de faydas dokunabilen bir insansn o zaman. imdi u anki i hayalim, bir
iyeri kurup, toplum iinde saygn bir insan olarak almak ve insanlara
saygl olabilmek. (G 2)
Aile Reislii ve Eril Kas Gcne Dayal Erkeklik Stratejisi
Endstriyel kapitalizmin retici insan gc, "endstriyel makine

nin bir uzants olacak", kas gcne sahip erkek iidir. Bu zellik,
elektronik teknolojisinin yaygn olarak kadn emeinin kullanmn
olanakl hale getiriine kadar devam etmitir. Kapitalist endstri i
isinin erkek oluu basit bir tarihsel zorunluluk olmaktan te zel
likler tar. i snf sendikal mcadelesi iinde, kadn iilerin
mcadeleleri, sonular itibariyle ok baarl olamad ve nemli
retim sektrlerinde erkek igc egemenliine dayal bir ibl
m geliti; maden, makine, otomotiv gibi "ar sanayi" saylan re
tim alanlarnnn ounda kadnlar alma olana bulamadlar. Bu
sektrlerdeki yksek ii cretlerine karlk kadnlarn youn ola
rak altklar "kadn ileri" alanlar daha dk cretli ve sosyal
gvencesiz alma alanlar olarak yapland. Endstriyel kapitalist

retimin sektre! ayrmasnn kadn ve erkek emei arasndaki bir
ayrmaya da tekabl ediinin yam sra, bu srece paralel ortaya
kan baka bir geliim de nemlidir. Endstri iisi erkein, ailesini
geindirecek creti kazanmasyla, aileyi geindiren kii olarak sa
hiplendii ayrcalkl cinsiyet konumu ve bunun sonucu oluan aile
modeli, erkek egemenliine dayal cinsiyet rejiminin merkezi nem
de bir esi olmutur. Erkein aile reisliine ve kadnn cretsiz_ev
ii emeine dayal bu aile modei toplumsal snflar arasndaki iktic
dar ilikileri ile cinsiyet farklarma dayal iktidar ilikilerinin i ie
getii "Ve birbirini besledii en neriiff afanardan biridir. Dier <le
y1le, endstriyel kapitalizmin eril kasgc gereksinmesi ile erkek
aile reisliine dayal "modem" aile bir arada erkek stnlne da
yal cinsiyet rejiminin temel halkalarn olutururlar.
Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl klasik
kitabnda aile ile mlk sahibi snflar arasnda iliki kurarak "burju
va ailesi"nde mlkiyetin babadan oula geii ile kadnlarn "mlk"
benzeri konu- arasndaki benzerlie dikkat ekitir: Eiels'e
gre, ii snf ailesfo.de "mlkiyet soruii"u " olmay;ca iin cinsler
arasnda da daha eitliki bir iliki olabilecektir. Oysaki endstriyel
kapitalist dzende erkek iinin yklendii "geim" sorurpJuluu
ve kadn ern,(!inin prestijli selqterden dl.n. ikincil sektrler
.
ve ev iine kapatlmas ile ekillenen "modem cfoslyet rejill:lf",
"mlkszler'' iri dnyasinda snfsal konumlar ile cinsiyet konumla
r arasndaki eitsizlii kuran iktidar ilikilerinin kaynadr.
, "Emeinden baka satacak bir eyi olmayan mlksz erkekler",
/ zerinde otorite sahibi olacaklar bir ailenin geimini salayarak o
aileye "reis" olunca toplumda saygn bir stat elde ederler ve bu da
\ en yaygn "erkeklik ina stratejisi" haline gelmitir. Mlksz erkek
lerin kapitalist piyasada alacak bir i bulduklar her koulda
emeklerini satmaya raz olmalarnn arkasndaki nemli saiklerden
biri, kapitalizmin snfsal smr ilikilerine aldrmadan, ancak a
larak (para kazanarak) sahip olabilecekleri bu "erkek ayrcal
"nn peinden komalardr. Mlksz bir erkei bulduu her ko
ulda emeini satmaya raz hale getiren 'Sf biiri(zJ}!'duru
mu aslnda "erkeklik gerei" :arak yaanir: B-ir erkek bu sayede
"ekmek paras kazanmak" snavndan baar ile geerek kendisini
erkek olarak topluma kabul ettirebilecek, bir kadna ve ocuklara

"sahip olabilecei" bir konuma gelerek "erkek" olabilecektir. Bu
nokta cinsiyete dayal iktidar ilikilerini anlamay reddeden "snf
analizcileri"nin atlad nemli bir noktadr.
Aratrmamzda grtmz erkeklerin yaamlarna bakt
mzda qir erkein sahip olduu "sosyal sermaye" dtke aile r
i_sliine atfettii deerin arttm gryoruz. Ekonomik, kltrel,
osyal sermayelerlctilk erkeklerin kendilerini baarl ve toplum
da saygn bir yeri olan bir erkek olarak grebilmeleri, bir aileyi ge
indirip ynetebilmelerine ok bal. Aile babasna otorite kazand
ran ey para kazanabilmesi ve bu sayede toplumun onu "dzgn bir
adam" olarak kabul etmesidir. Alt snf mensubu erkeklerin ideal ai
le ve evlilik tanmlarnda aile, ancak ona evlilik bayla bal bir
kadnn ynetiminde "scak ve dzenli bir yuva" hayaline dne
bilir. Grtmz alt snf mensubu erkeklerin "ailesi olmak ve
aile babas olmak"la ilgili tanmlar bu tesbitleri doruluyor:
Maddiyatn iyiyse evlilik de iyidir Evlilikte mutluluun bozulmas
...
geimdendir. Maddiyat iyiyse, zenginse veyahut da geimini normal sa

lyorsa, o zaman evlilikte sorun olmaz. (G 9)
Sen alacaksn, kadn evin ilerini yrtecek Kadnn senin al
...
man ister, eve ekmek parasn kazanman ister, eve sarho gelmesini iste
mez yani. Evdeki kadn diyor ki "sen benden bunlar istiyorsan ben de sen
den unu isterim. Akamleyin eve geldiin zaman ben seni sarho grmi
yecem, kahveye, kumarhaneye gittiini grmiyecem, alacaksn, sabah
gideceksin ie, akam evine dneceksin, oluk ocuunun iine. Akamle
yin geleceksin evdeki skntlar, sorunlar stleneceksin. Senin de sorum
luluklarn onlar" diyor. alacaksn, eve ekmek paras getireceksin, evin
dzenini salyacaksn, kadn da evin ilerini yrtecek. En gzel olay hur
da. (G 2)
Baba evle ilgili sz sahibi olandr, ne derse o olur Erkek, alan, so
...
rumluluk tayandr. Her konuda yk erkee dyor, yk altnda ezilen er

kek oluyor. Kadn deyince ev gelir akla, evin geimi gelir. Baba evle ilgili
sz sahibi olandr. Yannda alyorsan, berabersen bile o baba sz sahibi
dir, byktr yani. Bizde Cenab Allah'tan sonra yani byk saydmz
babamzdr. Hi hayatta tabiri caize karlk vermeyiz. Baba ne derse o
olur. (G 2)
yi bir baba imkanna gre iyi bir baba olur Eer imkanlar glyse,
...
bir eyler yapar, imkanlar kkse, zaten evladna bir ey veremeyecein-

den, kendine gre yaar gider. Zaten varlkl bir insan deiliz, bir tahsilimiz
falan da yoktur. Kendimiz ne buluyorsak yetiniyoruz ite, alp geinip
gidiyoruz. Bekarken kendi banza oluyorsunuz. Hi kimsenin sorumlulu
u olmuyor. Ama evlendikten sonra ocuklar oluyor, biraz aile ball
birbirine yaklayor. ocuun oluyor, ona bir gvence hazrlyorsun. Yani
gcne gre bir gvence hazrlyorsun, onun dnda bir ey yapamyorsun.
Bir varlk olmaynca bir gvence de veremiyorsun. Bekar yaamak evlilik
gibi deil. Ev dnmezsin, doru drst kaygn olmaz. oluk ocuk kay
gn olmaz, kendi kazandn kendin yer ier yaarsn. yi bir baba imkan
na gre iyi bir baba olur. Eer imkanlar glyse, bir eyler yapar, imkan
lar kkse, zaten evladna bir ey veremeyeceinden, kendine gre yaar
gider. Dediim gibi bizim yaantmz snrldr, pek hata yapmayz, yapan
da sevmeyiz. Kazancmz bellidir, yle yer ier geinir gideriz. (G 1 2)
Erkek olarak almasn bilecen Her eyden nce kazan gelir. Pa

.
rasal ynden kazanmasn bilen, kadna da iyi davranan, saygda kusur et

meyen, terbiyeli, hem kendisine hem evresine drst, yardmsever, itibar
l bir insan olursan ona itibar ediyorlar. (G 1 1 )
Babann kendini darya kar ezdirmemesi gerekir Her zaman at

...
lmc olmas, planc olmas gerekir. Kazanmasn bilmesi gerekir. Konu

tuu laf tam olarak bilmesi gerekir, anlaml konumas gerekir, mantkl
konumas gerekir. Erkein bunu yapmas gerekir. Kadnn evine bal ol
mas, ailesini sevmesi, ailesini bilmesi, ok fazla dedikodu yapmamas ge
rekiyor. (G 7)
deal babalk lllktr deal baba, her eyi yerinde kullanan, l

...
y karmayan, davranlarnda olsun, imkanlarnda olsun her eyi yerli

yerinde yapabilendir. Severken de seviyeli, kzarken de seviyeli olan baba.
Harlk verirken de ly karmayan davranlarn ona gre ayarlayan
bence ideal babadr. Bazen lleri karyorum ben de. Kendi kafamdan,
babamn bana yapt hareketleri yapmayacam diyorum. Kendi kendime
bunlara karar veriyorum, ama sinirlendiim anda ocuuma baryorum,
aryorum, l kayor. te bana kakyorum, ite ben sana bu kadar
para veriyorum, servisle okula gnderiyorum da sen ders de almyorsun
gibi. Onlar kullanmamam gerekiyor. En azndan ben kendim yanl oldu
unu hissediyorum. (G 6)
deal erkek eine vakit ayrandr Her trl imkan, vaktini eine de
...
gzel bir ekilde ayran, sadece parayla i lgilenen deil de, eine de belli bir
vakit ayrabilen e bence iyi olur. B tn kendini iine verip de eini ihmal
eden de olmaz. Oraya da bir zaman ayrman gerekiyor. (G 6)
\
"as-n tanm sadece p_ra _kaz_n_!!.l.!lt9_g_2!1J.5>r.

Trkiye'de aile babas1.otrmiK,Drfok baka- konuda olduu gibi,
"cinsel ahlak" ile yorulmu bir biimde var oluyor. "Cinsel ahlak
'terimferiylelconumak", Trkiye'de var olan "cinsiyet rejimi"nin
nemli bir zellii. Erkeklik, basit biimde "para" ile zdelemi
yor; "cinsiyetlendirilmi" bir erkeklik icras olarak ortaya kyor.
rnein, "aile babas" olmak, ikiden, kumardan, serserilikten ve
baka kadnlardan uzak durmay da gerektiren bir "performans".
Her ne kadar bunun tersi uygulamalara ska rastlanyorsa da er
keklik ahlak cinsel doruluk gerektiriyor; bunun iin dier erkek
lerin cinsel otoritelerini sarsacak ekilde erkeklik snrlarn ihlal et
memek gerekiyor:
Eline, beline, diline Erkei saygn yapan ey drst, atak, evrenin

..
saygsn kazanan kii olmas. Bugn bir dne gidersin, herkes be takar,
sen on takarsn, yirmi takarsn; konumasn bilirsin, saygnlk kazanrsn.
Bir i yaplacaksa nde olursan saygnlk kazanrsn. Vurup krp da say
gnlk kazanamazsn. {lir erkee saygnln kaybettiren _ey: KOITlIJSU
nun ailesine sarkntlk yaprsa, gelini__ sarkntlk, terbiyesizlik yaparsa,
dvmeye svmeye kalkarsa, iki kumar, sokakta barp arp sarho git
mek eve ... Baran aran, isiz gsz insan, kumar oynayan insan itibar
kaybeder. Ha, alm akam gelmi evinde ikisini Imi, yatm, 6iiila:
ne. Bana zarar vermiyorsa, beni rahatsz etmiyorsa. .. (G 1 1 )
Evini, iini bileceksin Bir erkee toplumda itibar kazandran ey n

...
ce eidir, sonra iidir. Ei evde olacak. Evde derken, "falancann karsna

bak ne kadar iyi, falancann hanm ite bak gryor musun" denmeli. Ben
ev hayatmda huzurluyum, mutluyum. Kendim hibir zaman almadm
rpmadm. Hi kimsenin bir lirasna zarar getirmedim. (G 1 0)
Ar ol, iine, gcne, oluuna, ocuuna bal ol . Bir erkein iti

..
barn, saygnln, evresini yok eden ey mesela sarkntlk yapmas

olur. Ben kalkp da milletin karsna sarkntlk yapsam, iip iip barsam,
arsam ne diyecekler? Herkes iki ier, ama iki imenin de bir adab
usul vardr. Bir limitin vardr, o limitini atn myd dersin. Benim ie
ceim en fazla iki biradr. ncsn ieceim zaman bilirim, saptcam.
Niye saptaym, niye kendimi klteyim, niye millet beni aalayan g
zyle baksn? "Ya, ite falanca baryor, aryor, kimse bir ey diyemi
yor, baba ayaklarna taklyor" dedirtmemek lazm. Biz baba deiliz, day _
. da deiliz. B iz evimizin babasyz. Ar ta kimse yerinden kaldramaz. O
zaman ar olmaya bakacaksn. Yani ne olursa olsun, iki masas olsun, ev-
. . '-
MODERN ERKEKLIKLERIN OLUUMU 67
de olsun, yani nerde olursan ol. Ar ta yerinden oynatamazsn, ar insan

her zaman ardr. nemli olan evine baml olman, iine gcne sahip ol
mandr. Trkiye'de bu ok nemlidir. Yani iine gcne baml ol, oluu
na ocuuna baml ol senden an yok. (G 10)
Bakasnn kansna, kzna gz dikmeyeceksin ... tibar, saygnlk ah
lak d hareket edersen olmaz. Erkek topluma girmitir, bir insan tanm
tr orda; onun ailesine gittii yerde sada solda laf ederse, bunu iki kii du
yarsa itibar sfra der. Ha ben kendi kafamdan derim ki ya ona yle ko
numu, bu bana da aynsn konuur, bunun alt f_:dki_t!11_e,
Bir binay tayan temeldjr. Onun temeli zarianinda salam atlmam ya
il'i,lililaki diimu msait deil zavall insann. Orda benim iin bitmitir o
adam. Erkekler arasnda benim en sevmediim, biri dedikodu ederse ben
ondan tiksinirim. Bi de byle kadn kz meselesini arkadalarna anlatrlar.
"Ya benim bir arkadam var, ite yle iyi, byle iyi; bi de hanm var gz
dikerem, bir kz kardei var gz dikerem" dedin mi bitti abi. Ha, insan ar
kadalarna ocukluunu anlatr, askerlik hayatn anlatr, ok gzel bir
eydir. konusuna deinilir, ha ok gzel konulardr bunlar, ikili erkek
ilikilerinde. (G 2)
Kt baba ne yapar, ier ier gelir bir gn birini dver, br gn qb

rn dver. Okula gitmesine kar kar, giydiine karr. (G fOf _..
ki aile babasn bozar... Arkadalar srar ediyor da benimle i diye.

Ben istemem, sevmem ikiyi. nk ben bir itim, 24 saat bir kpr altn
da yattm, ondan sonra bir daha tvbe ettim. (G 18)
ki, kadn, kumar olmaz... Evden uzak durursan, iki alemine balar
san, hele hele ki baka bir kadn alemi baladysa, baka kt huylar bala
dysa, iin gcn olmazsa, altn yerden paray alr, baka yerlerde har
vurup harman savurursan, eve geldin mi yalan sylersin, ya kumarhane
deydin, ya ikihanedeydin. Akam gelince yalan sylersin, ertesi gn fo
yan ortala kar. Hangi bir gn bal kalacak kadn? Veya aynsn kadn
yapsn sen hangi bir gn bal kalacan? (G 2)
Aile Reisi Erkeklerin ideal Eleri
Aile reisi erkekliin srdrlebilirlii bu konumu destekleyici i

levleri stlenecek kadnlarn varlna ve bu konumu onaylamasna
baldr. Aile reisi erkein ei "ev kadn" olarak tanmlanr ve bu
erkeklerin arzularnda ekillenen "ideal e" tanmlarna baktmz
da aile. reislii yapan erkein yaamndaki boluklar tamamlayan
bir "eleme" sz konusudur. Cinsiyete dayal kat bir iblmnn

ekillendirdii bu asimetrik kadn-erkek ilikisinde kadn ve erke
-
in toplumsal sorumluluklar neredeyse biyolojik bir zorunluluk
kadar kesin ve erkeklerin gereksinmelerini ve kararlarn merkeze
..
.
alan niteliiyle beHfgiiileif:

- - ----- - - -
- - ------
deal e ve aile yaants Ben eve gittiim zaman, huzursuz olduu

mu bildii zaman, benim zerime zaten gelmez. Yani derler ya "leb deme
den leblebiyi anlar". Her eyi konumayla deil, szsz iletiim de olacak
biraz. Ben onun iin ideal e miyimdir? deal eimdir tabii. Ben evime sa
hip karm, ocuuma sahip karm. Bana gre sahip kmak demek, evi
ne, namuslu, drst bir ekilde bakmaya almak demek. nk ben ona
demiim ki "sen alma ben eve bakacam" demiim, bir sz vermiim.
o sz yerine-getirmeye alyorumNe blfoyim, ailem iin, eim iin b
tn fedakarl yapabilecek bir insanm. Eimi anlarm, baz eylere, gez
meye ihtiyac olur, yani fazla skmam. Bazen skarm tabii, neymi "akam
pilav m yapaym, bulgur mu yapaym?" Bana ne ya ne yaparsan yap. S
klmas geren konularda zaten eim bana bulamaz yani. Belli bir kural
vardr. Bu kuraln dna karm da kt zaman o evin dzeni bozulmu
saylr. Ben de karsam bozulur. En son karar o verir. Ama benim istedi
im karar kar sonunda. Ayn AB ile Trkiye gibi, AB'de de beni hi ilgi
lendirmeyen kararlar vardr. "Sandalyeyi oraya m koyaym, vazoyu bura
ya m koyaym?" Bana ne nereye koyarsan koy. Ben televizyona bakarm,
(. ..
koltua bakarm. (G 1 )
Evine bal, lafn bilen, kocasn sayan kadt Kadn da konumas

bilirse, giyim kuamn bilirse, evine bal, drstl, titizlii, ocuk
ara kar ilgisi varsa, bilinli konuursa saygnlk kazanr diye dnyo
rum ben. Kadn olarak, dine saygl, kzlacak eyleri yapmayan; maddi
adan olsun, manevi adan olsun, kocasna kar saygl olan bir kadn,
maneviyatl bir kadn, oturmasn, konumasn bilen, dedikoduya kar
mayan, kendi hasbihalinde, kendinden byk olsun, kk olsun insanlara
..
sevgisini sempatisini kazandrm, nasihati tutulur olmal. (G 1 1 )
Misafire iyi hizmet eden Misafirin gelecek, hanmn arlayacak se

nin akraban. O zaman derler ki "yav ne de gzel yemekler yapm". al
p kazanm getirmiin eve, onu senin hanmn sunmu, gelen misafire.
Misafirin ok houna gitmi. Ondan sen hanmnla gurur duyuyorsun. Say
gda da kusur etmedi diyorsun. Birbirine sempati duyuyorsun, gzellik
..
hurdan balyor. (G 2)
Hamaratlk art Evdeki yapaca bulak ileri, amar ileri, bizde
eli hamarat derler, biraz yle yapt ilerde uyumlu olmal, bir eyleri kr-
nadan dkmeden. Ben bir yerde kz ocuu yetitirdim, elinden her i ge

lebilir yani. kursa, ayr yaasa da artk ev evrilebilir. (G 2)
Aileme, anneme kar saygl olmal Bir kere ya kkt, benden
...
nce hi kimseyle bir arkadalnn, bir beraberliinin olmadn biliyor

dum. Benim ideal eim olmasnda en byk neden bu. kincisi, ok dobra
cyd, yani drst konuan bir insand. ncs, bir kuru ekmeim olsun
deyip, ama yeter ki dzenli, huzurlu bir ailem olsun deyip, yaayabilecek
bir insand'. Ailemizin yaknl, akraba olmamz, anlaabilmemiz, eitim
seviyelerimizin yakn olmas. Aileme kar sayglyd, anneme kar zel
likle. (G 1 )
Kadndan beklediim gleryz Sadece gleryz. nemli olan gler
...
yzdr. Bir insan gleryzle karlamak yemein de o, an da o, ekmeil},.

de o aslna bakarsan. (G 1 0) -..- ---------- -
Aile reisi erkei var eden en nemli eyin evdeki cinsiyete da

yal iblm olduunu sylemek mmkn. Erkein ailenin gei
mini salayan paray kazanyor olmas bu iblmnn arkasnda
ki en nemli merulatrc unsur oluyor:
Yok hayr ben yardm etmem Ev iine yardm etme alkanlm yok.
...
Hanm gel bir kere de yardm et diyor, yok diyorum. Tepki gsterdi yardm
etmiyorsun diye, ama zaten yorgun geliyorum akamlar. Aslnda her ey
eit hale geldi, artk yardmlama zaman, ama iyi yapt zaman marma
- sn diye belli etmiyorum. Ondan sonra dzgn yapyor, urayor. Zaten
yle kt bir ahlak da yok yani. Alveri yapmadn zaman evde yiye
cek azalr ondan tartma l_ar. (G 1 8)--
- - - - - --
Ben evin hibir eyine karmam Almasna, yemesine, imesine ke

...
sinlikle karmam. Hepsini o (ei) alr. Hatta benim elbisemi bile o alr.
Belli bir par brakrm eve, harlklarn, ocuklarn harln, hastal
mastal hepsini hamn cter.'(G 4)
- - - - --- - - - - -

Benim eim ev hanm, benim iim sadece iyerinde Ev ileriyle ben ...
ilgilenme_m . Pazarla, marketle btn ileri ben alrm da, yemektir, ama
rdr evin ileridir hanm ilgilenir. Mutfaa girerim de eimin yanna yar
dm iin bazen, tabak anak, vr zvr (glyor) getirmeye, kimse olmad
zamanlarda. Basit eyleri yaparm, baka eyler yapamam, elimden gel
mez. (G 6)
Hanmm alsayd mutfakta yardm ederdim Daha rahat olurd di ...
ye dnyorum. O zaman, kadna kar benim bir baskm olmazd bir er

kek olarak. Ekonomide o da sana yardmc olur, maddi manevi konuda.
Sen yemek yapmasn bilmiyorsan yapmasn reneceksin, yani kadna
yardmc olmay daha fazla dneceksin. O da alyor nk. Ama ben

imdi diyorum ki, ben 20 sen!! altm, emekli oldum, eve geldiim zaman
evde bir yemek q ill azsa kzyorum. Evdein ite bir bulak ykyorsii:,
geri evdeki anrkel(Tf!Ul!I, bunu da kabul etmek lazm.
amaii bitmiyor, bulakboyunakyor, er p kyor, ykyorsun k
yor. Hani; harimm aliyor olsa mutfak konusunda yardmc olmay d
nrm. (G l 1 )
blmne ben kanmam Anca hasta masta olursa belki. br tr
...
l ev ii o kendi sorumluluudur yani. Cam sil, yok hal sil (glyor) yani
bu ilere bakmam. O benim grevim q__il. O da onun grevi yani. Benll)
grevim darda almak. Onun grevi de t:vde almak. O da dar<!a
lyor olsa gene de evin iine o bakar._(G 10)
----------... . . - - --
Aile Reisliinin Krlgan Snr: alan Kadnlar...
Krsal kkenli, dk toplumsal statl ve eitimsiz erkeklerin o

u kadnlarn almasn doru bulmuyor. Bu konmfard.ak:lerkek
lerin eleri zaten iyi koullarda i bii n;;'
ansna da sahip deil. Bu
balamda kadnlarn almas ev iindeki erkek otoritesini sarsc
grnyor ve bu durum ok bilinli bir dille ifade ediliyor. te yan
dan 2!!J.smumdaki kadnlarn alma koullarna ilikin gvenlik
sorunlar da sik dil_ getirjljy;ir. almak isteyen ve almayako
cas tarafndan tevik edilen kadnlar ise kendilerine uygun i bula
mama sorunu yayorlar:
Ben karm altrmam . Erkek sorumludur bizde. Genelde btn so
..
rumluluklar sz sahibi erkekte biter. Kadn ikinci plana der. Kadnn so

rumluluklar evini dzenli halde yrtmek.erkeinki de o disiplini bozma
dan oluk ocuu yetitirip, aile bireyine bakmaktr. Aslna bakarsan kadn
almamal. Kadnn evde yapaca ok ii var. Kadnn altna ben
karym. Kadn alnca oluk Qcu_yetIsz-alcr.::_q_Qll!Y..Qr. Sen ken
din akamgeldigin zaman yemein olmayacak, tl bir elbisen oimaya-_
cak sabah ie giderken. Nasl verimli olacaksn altn yerde? O-za,
ya evdeki ilere baka birine yevmiyevererek yaptracaksn, ya da hanm
almayacak. Hanm almayacak, benim grm o yani. (G 2)
Eime alma dedim imdi ben ilk evlendiim zaman eime "sen de
...
al" deseydim olurdu. "Sen ne alacaksn otur evinde" dedfm-:-'Tm<lr

yle bir bakyorum, evet hata etm1im. Bir ailede beraber aliiriak iazm
m. Eer elerin alma ortam var ise beraber alp o ailenin gelecei-
ni hazrlayabilmek gerek. (G 1) -----
Eim almazsa ocuu daha iyi eitir . imdi ben eve, ocuuma,
. .
eime, evime, haneme ihtiyac olan rnleri gtrebildiim zaman, annesi

de ocua oturup arpm tablosunda iki kere iki kereyi retmesi gereki
yorsa, onu daha salkl kafayla retir. (G 1 )
Kre anne sevgisini veremez Ein altn dnelim, yani kocas

...
alyor, kars da alyor; bir, iki tane ocuk var. Ne olur, kree veririz
diyor adam. Kre kt bir ey deildir, bilmiyorum, bilmediim iin de yo
rum yapamiyorum. Ama hjbi! Z[l:<lll b.ir. anIJenin verdii sevgiyi krnteki
.
kimse vermez. Bir ocuun da bence yetimesindeki en nemli olay sevgi.

Sevgi olmadan, efkat olmadan ocua bir ey verme ansnz olmaz. (G 1)
Kadnlarn almasna genel olarak scak bakmyorum . Kadnlarn..
alt evlerde mesela erkein konumunda bir deiiklik oluyo duyuyo

ruz evrefaden de, ikisi de eit konumda oluyor. O da artk birbirine rest
lemeler balyorsen illyosu, ben de i!fiyorum. Ben unu yapacam,
bunu da yapacam. Benim durumum bu vaziyette olmad iin, ben kar
mn almasn istemem, altrmam da. Maddi adan, doygunluumuz
var. Mecbur kalmadmz srece de gerek yok. (G 6)
Bizim toplum kt bakar... Erkek darda, kadn ierde Yani erke

in ii darsdr. Kadnn ii bana gre ieri. Bu aynn yllardan ben
...
bir ey. Yani 3edem mesela, "kadnher zaman bir tabaka aa olur" dergi,
eksik derdi ya'Ill: - aaKafa!i}i_ig, y.erlinI herfif.C._e. Genelde iridi lniim
topliinumuzhlliyoriun- yani kadnn baz yerlerde almasna kar kar.
Ne biliyim, yani, bizim toplumumuz bir acayip. "Vay kadna bak barkac .
olmu, vay kadna bak manav olmu, vay kadna bakbilmef!! ne . olmu''_
derler. Trkiye'de yola bi bayan.iksin-dabCgf.Ka taile-kaiyoncu duru
yor, bir seyret (glyor); "abla lastiini bi deitirelim, (kahkaha atyor)
abla egzosun duman geliyor." Bizim burann insanlar cahil. nemli olan
u cahilliimizi bi atabilsek bizim her eyimiz dzelir. (G 1 0)
alan kadn, aile reisi erkek modelini ne kadar deitir?

Bu oruya tam-bkyanifverlnekkoly dilad?!rm lp_pa_
-s
:;;J ff!fift!::::ti,;!
i - i
n sra kendi al(a)maylp karlarri1altJran erkek- saysnn'cta
-
giderek arttn syleyebiliriz. Grmelerdebu knuda bir rnek
le. karlalmad iin buna deinmiyoruz. te yandan elerinin
almasna ok kar kmayan erkekler, kadnlarn erkeklerden
farkl ve kendi denetimleri altnda olabilecek alanlarda almalar-
n talep ediyor ve baz koullar ileri srmekten de kendilerini alam

yorlar:
Kadn ya retmen ya da bankac olmal Kadn alyorsa, ok de
...
iik ilerle uramasna gerek yok, ya bir retmen olmal, ya bir banka
c olmal. Toplum iinde alt bir i olmas gerekiyor. Yani gz nnde
olan bir i olmas gerekiyor. Yani gri klarnn belli olmas, clevruul
yola gitmemesi, gidecei ilerin parai-oliiiaiiias, yani, genelde belli bir sa
atte evillde grmek isterim. Erkek iin ok problem deil onlar. (G 7)
nceden altrmyordum Baka ilere gndermiyorum da birade

...
rin dkkan var, oraya gidiyor geliyor ara sra. Nak yapyorlar bayanlarla
birlikte. Baka yerde altrmyorum. Ortam kendim grdm iin g
venmiyorum akas. Eletiri oluyor erkek olduumuz iin yani. Yadrga
nyor, "adama bak karsn ahtyor" diyorlard. Artk imdi, aabeyim
kendi hanmn da dkkannda altryor. Aslnda fazla almasa da ara
sra alsa normal olur. Orada nk alt Zll:_
II!an evdeki _ileri Yl!PJl_ma
yacak duruma gelir, yorgnolur:feygamberfrrgnnden bu yana k:11g!l.f.r
evde kalyorlarm yani. Bugn bir erkek bir kadn altrd_zama.bir
de evde altrmaya kadn !azim-o iaman.-Evm iini kim yapacak. Geldi
in zaman yemein nnde olacak. Yorgun argn- gelip de yemek yapamaz.
(G 1 8)
Benim hanm gvenli yer olursa alr Yok _bizde y!e ey hanm
...
yatacak erkek alacak diye. Biz genelde dk tahsilli oldugumizdan,

hanm okula gnderdim, sonradan belge ald. Genelde ok i olmad iin
yapmyor zaten. Gittiimiz iler de bize gre. Benim hanm gvenilir bir
hanm istiyor yannda almak iin. Bizde gven duymadan olmaz. (G 1 2)
Kadn alrsa kt yola dmez Cahil insanlar bunlar. Yani benim

...
gibi kylerden gelip de ehirli olan kiiler. Hanm alp da ben yiyemem
diye konuan insan, topluma girmemi, insan yz grmemitir. Sadece
kendi getirdii kuruu yiyen insanlarn bu memlekete ne faydas olur!
Varsa i hanm da alacak. ok afedersin yani benim hanm da alyor,
ben rahatsiim-yam di-sk kaymas var, benim hanm ahiyor. Orosp_luk
mu yapyor burada? te o--eri toplumlar, kyden gelen toplumlar byle
gryor. Efendim benim hanm i yapacak, kt yola decek. Zaten han
mnda yle bir ey varsa der. Kcl_nlar, yapabilecei bir it__l
l. J\;1esela bir kadn gtrp de svac yapamazsn, dvirc yapail1rn;
kadnlar, kendi becerisine gre kaldrabilecei ite. al111as gerekir. Res
toranda, otelde alr, yani otelde yolsuzluk yapacak deil, yanl anlama
yn. Otelde pas pas yapar, temizliini yapar, amar ykar, bulan_y_!far,
alr. Eer o insan demokratsa, her Ite illabIITr: (G 9) - - ----- --
alrsa para kazanmann anlamn renir. Git dedim biraz al.

Ev ileri olsun, temizlik ileri olsun, bro ileri olsun, git bir ay al de
dim. Taraftarm bu konuda hem i konusunda, belki sen de bana hak verir
sin, sana szm yok dersin benim iin. Biraz hanm titiz benim. Balata
madm. B alasa iyi olurdu onun iin. Ekonomik konunun dnda, hani er
kee kar konumasn biraz daha rensin yani. steyeceini bilir; fazla
eyler istiyor bence imdi, ileri gidiyor, o zaman istemeyebilir. Yani bir ka
dm bir inaatta almaz- er ! '!dm J?oncl_ Q!:___ qa__J
Avru
pa'da olsa msamaha gsteririm ahsen, nk oras gelimi, oras aydn.
Yani orada. ki111__k_<?! f_-baam_1 y
lik kou__l!IJc!a. Bizm toplm,Jdq giderse, cam silecekse, brak cam gel

_L E
_<l_t_rLm_ i;y art niyc;:t yani. (G 1 1 )
- -- - -
Sadece gvendii yerlere gidiyor. . Yani gvendiin yere git diyorum,

.
gvenmediin yerlere admn dahi atma. Yani genelde ei, dostu, akrabas
yani gittii yerler. Yani ihtiyacmz varsa alacak. Yani imdi benim ka
zancm biraz daha iyi olmu olsa almasa daha iyi. alrken beni hibir
ey rahatsz etmez ki. Benim rahatsz olduum konu eve gelip onu bulama
dm zaman. Yani o beni rahatsz ediyor. almas iin deil yani ben ev
de huzursuz oluyorum. (G 1 0)
Herkes ii, herkes alr, birlikte yenir. Eve ekmek paras getirmek
..
herkesin ii, demokrat bir ortamda yayoruz, eer hanm ev hanmysa, o

da alabilir. Yani ekmek kazanan, eli i_t!utan herkes alacak, benim g
rm bu. On be-on alt yana kaClar zaten.ocuu sokaa koyamazsn.
On be yandan sonra o bulduu ite on liraya allyorsa o da liraya
alacak, o da eve ekmek getirir. Birisi lira getirir, birisi lira getirir
eder dokuz lira. Dokuz lira da baba getirir, sekiz lira da anne getirir eder
yirmi be lira misal. Yirmi be Iira da bu aileyi drt drtlk yaatr. B - izim --
toplumumuzda bir kii al , kii yer, bu yanl. (G 9)
iadamlar: Sermayenin Akl ve Eril Tahakkm
Erken modernlik dneminin egemen erkeklik tarzlar hibir zaman

sadece fizik g ile zdelemedi. Tersine, erkeklik tanmnn iin
de her zaman akl, mantk, iradeye dayal -kadnlarda oliriaclg1var
saylan- yetenekler erkekliin ayrc zellikleri ofaraktes:anaL
- -- --- - - --------- - - - - --- -.. ---------
Modem dncenin "insan'', beden ve akl olarak ikili bir ayrm

iinde alglanmaya baladndan beri bu ayrm da bedensel kas g
c olarak ya da akl olarak temsil edilen farkl erkeklik tarzlarna te
kabl etmeye balad. Bu farkllama da genellikle farkl snfsal ai-
diyetlere tekabl eden erkekliklerle ilikili hale geldi. Yani, ii s

nf erkei bedensel igrme kapasitesi olarak temsil edilirken "ser
maye"yi ynetecek erkek "akla dayal yetenekler" sahibi olarak
temsil edildi.
Modem "eril akl ", ou zaman, orta snf erkeklerin eitim ve
meslek edinme ile kazand, teknolojik bilgi ile btnlemi bir
"teknik akl" olarak ortaya kt ve bu zellik sermayenin farkl fa
aliyet alanlarn rgtleyen irketlerin "yneticiler" inin ogunlukla
erkek olmasnda somutlat. Bu balamda, mesleki eitim alanlar
nn ve ilgili kurumlarn rgtlenme biimleri ile buralarda geerli
eitim pratiklerinin cinsiyet farklarn kurucu rolleri dikkat ekici
dir. Aslnda, mlk sahii snflara mensup erkeklerden ayr olarak,
s
sermayenin zihllilia"acak tJs!!<?!C>ii!c ve bili l allai-d;l
mi orta snf profesyonel erkeklerin k()numlar bu konuda nli
bir gsterendir. Bu erkeler_sermayenin akl olarak alara_, erf
iktidar nimetlerini -eit olmasa da- kendi aralarnda paylar (Con-
- .. .
nell 1 995; 164-80).

_Gerek sermayenin mlkiyetini elinde tutan, gerekse sermayenin
akl ve foknik becerisi olarak alma dnyasnda sermay_e!1.!?:.2'.9.
timini stlenen erkekler genel olarak iadam olarak tanmlanr. a
damlarnn ayrc zellikleri nedir diye sorduumuzda karimza
ok ince stratejilerle kurulan snf ve cinsiyet temelli farklarla r
l iktidar ilikileri kar. oyut dnme becerisi, rasyonel hesapla
ma yetenei, yksek dyde arasal bir mantk yniiijle?i>.:
si, etrafndaki nesneleri ve ilikileri kontrol etme isteiiadarm ol
ma gerekleri arasndadr. adam konumu, iktidar kendi bedens
aktivitesi ile de! yaratt ilikiler a iind{!_ .ri_4lYi --
cer"lsine sahip olmakla ilikilidir. iktidarn gste_rgesi olacak_ekilde
1 giyinmek, buna uyanse ve iyeri dekoyuna s_hiP._Ql
mak, yksek teknoloji rnleriyle donatlm i qfta!Iln..da .aJmak
iadamlarnn iktidarlarn hem bedensel grntlerinde hem de sa .
hlpoicfuklar mekanlarda temsil ettiklerinraikagsterir.

adamlarnn bedensel olarak temsil ettik'in eylerin sermaye
nin "eril akh"nn inasnda nemli rol vardr. Bunun gstergesi
olarak salkl ve sportmen grnmek nemlidir. Beden estetii
ne kar; kilolu olmamak, yakkl grnmek, vejeteryan olmak,
organik gdalarla beslenmek, Reiki, yoga gibi eylerle ilgilenmek
gihi zelliklerin g ve iktidar gstergesi olarak yeni yeni alglan

aya baladn syleyebiliriz. "Kendi bedeninin mimar olmak"
i le "gc elinde tutmak" arasndaki iliki dikkat ekiCidfr (Connell
ve Wood 2005; 3 55).-Bizfm -t;aiid:a -da i ?da

mlarnn be
densel imgeleri, tketim dzeyleri ve i mekanlarni uifI!m.tirz
ar arasnda kur(fukiar [i Eia-y
--sfoe_lii!_t!,ir_g-I!l__iF"nL-
\
adk:arn syleyebiliriz:
Bir ortama girdiinizde kyafetinizle karlanr, karakterinizle uur
lanrsnz... Benim marka tutkum yoktur. Ama ilk grnn, benim iin
ok nemli-olduunu dnyorum. Kendi amdan da grntnn dz
gn olmasna dikkat ediyorum. Ama nereye kadar, il!s_g_?rdmde insan-
lar beni iz_!_!_!sinler <fue. Hani kyafetinle. girerffiJ<rterJii_
karsn. Tanndktan sonra stnde banda ne olduuna hi kimse bakm
yor. Ama ilk bata kaybetmemek iin, zellikle bu kent yaamnda, her e- i
yin ok hzl yaand zamanlarda, benim karakterimi alglamas 1 5 daki

kada mmkn deilse, veya o 1 5 dakikada onda nemli iyi bir izlenim b- ,
rakmak gerekiyorsa, sonraki sreleri devam ettirmek iin ok nemli g- /
ryorum. (G 1 3) '
Markay marka olarak deil, yakt iin giyerim ... Bana i gr

mesi iin veya bir i iin gelen insanlarn kyafetlerine ve davran biim
lerine bakyorum. Sa ekline, tra ekline, haline, giydii kyafetle otur
ma ekline, hitap ekline bakyorum. B unlar art deer, bir yere gittiiniz
de maalesef toplumumuz buna nem veriyor. Hala kravat takmak ok
nemli bizim iin. Ben de istiyorum sizin gibi gezmeyl,ber de rahat Qla
bilmeyi istiyorum, ama onu anca hafta sonu yapabiliyorum. nk ben her
an birisiyle i grmesi yapabilirim. Her an burayabfrlSi i iin gelebilir.
Veya personel beni ok spor grnce almad bir tarz olduu iin farkl
deerlendirebilir. ir pl!_as_ql!!)'or kyafet iimizin. Markas belki dar
daki insanlar iin okKnemli olmayabilir. Temfave_u-yumlu giymek yeter
li olabilir. Temiz ve uyumlu giyip, biraz da ekonomik yapnz st dzey ole
duunda m-arkaya dnebiliyorsunuz. Marka.; inarfi olduu iin deil; iii
de talyai.yazd iin, Gucci yazd iin, Vakko yazd iin deil, ama __
.
cidden zevkff eyleflfrettikleri iin giyerim.J)aha yikitJi iin, daha uzun
giydiim iin, onlar ypranmadan giydiim iin, phesiz (para) verip al
yorum. (G 14)
Lks arabadan holannm... Ben 5.30 araba kullanrdm bi ara. Be

nim imdi 7 CC'lik arabam var. kisi de st snf araba, ama ok ciddi ekil
de keyif alyorum arabay kullanrken. nk her trl donanm var, her
trl lks var bana hizmet veren. En byk zellii uzun yolda gvenilir-
.
\
7' ( Cl' f:# 'S'.
(J . !\t . ,t:'

_-
liini alyorum. Ben araba kullanmasn ok severim. Mesela ben hlila o

fr kullanmam. Bu arabam da gittike lks hale getirdim. Mesela Seat'a
hi binmedim, dnmedim bile. Ben hep hedefleri byk tutmay a
lammdr. Ben bir yere i grmesli.e g!fgfri:de sere arabayla git
mem. nk grmede bim konumun. st dze)'de. nsanlar buna de
er venyorlar, ilf yapisna deer veriyriar." Etkieyebilmeli gelen in
sanlar. Bunu yaparken gereksiz para harcarm veya bOtca renm, ondan
.
sonra da skntiya diieriin,.bylfdejL BMW, Mercedes alma konusunda
markaya bakmlmdr. Ordamarka semiimdir. nk Mercedes kulla
nanlara baktm zaman, ok sradan insanlarn da Mercedes'i gsteri ol
sun diye kullandn biliyorum. qbinde kuru paras -;rdr. _arijSirf
Mercedes':. biniyrdedirtefiilmltir. H_ibir kltr yoktur,J.ibiJ alty.aps
ic>kur ama Mercedes kltr vard r Trkiye'de. Ondan kam_rrc!r, on.Wl
iin BMW almmdr. (G 14)
-
Bu tr bir mayenin ortak zellikleri var mdr soru

suna yle bir -yant verebiliriz: Otoriteyi temsil etme,_ geneak
sosyal muhafazakarln gerekleriyk-yu-mlu -ima:-heteroseksel
olma, aile ii cinsiyete dayal iblmn srdrme, sembolik...dii
zeyde de olsa etkili cinsiyet farklar anlayn savunma, kadnlar ve
erkekler arasinda-ciddi duygusal farklar ve mesafeler olduu"l).
inanma, vb. Bu zellikleri tayan erkekler zellikle yerel dzeyde
kilit endstrilerin ynetimini elinde tutan yneticilerdir ve egemen
eril deerleri kapitalizmin somut ve yerel biimlerinde birletirir ve
sentezlerler (Connell ve Wood 2005; 348). adaml negatif ya da
---;-____:...---
... . -karar
ntr terimlerle temsil edilmez; tersine bilen,
... . hzl veren, cen-
!Umen, cesur, koruyucu, adil, fedakar, risk almasn blen gibi <?J.!1-.
lu nitelemeler kullanarak anlatyor iadamlar kendi baarlarn:
Erkein iktidan bilgiden gelir... En nemlisi .!:>ilgi ve ik_n_a edici kQ..11.ll

ma. Yani bilgin varsa zaten, o bilgiyi kelimelere dkeb!liyorsan, doru an
Tatabiliyorsan, ak, yaln izah edebiliyorsan zaten her zaman ikna edersin.
Bir de senin kararl olduunu hissetmesi lazm karndaki .i_11s ann. (G 15)
Empatik anlama ile haan arasnda iliki vardr... irketler arasnda

ki rekabette silahlarnzn, imkanlarnzn, kaynaklrnzin geni olmas la
zm, hem teknikhem ins_ni anlamda. i alabilmek iin ilikiler _nelL"Bir
irketin sahibi iseniz, bilgi birikimine sahip olmak yan sira tdilik zellik
leri ok nemli. Hzl alglamak, hzl analiz edebilmek, neden sonu iliki
sini kurmak gerekiyor ve sonu karmak gerekiyor. Bunu bazen bir top
lantda ok hzla yapmak gerekiyor. Hzl karar vermek, zm retmek,
karar almaktan korkmamak gerekiyor. Geni_ ]:ilgihr! ye ilikileri doru

kullanmak gerekiyor ve astlannzla da kaplan ak tutup onlann size ula
abilecei, araya bariyer koymayacanz bir iliki gerekiyor:-atma
karsa un yapmaya al!rlm:-Kendimle yaliz kaldm zaman "o niye
benimle atyor" diye dnp, onun olduu yerden bakmaya alrm.
Onun hangi di!.ii:r_si, -!i!!deki _J:!!!!_gi bil_gi, benim hangi da_r_'.lnm vya,
szm bu meselede nemli oldu, diye sorarm. nsan birisiyle atyorsa
kendfril hakl irdugii yanlarvardir; onun kendini hakl grd yanlardan
bakmaya alp, onun alglamalarn karmaya alrm. (G 36)
dnyasnda baarnn srr hzl karar vermek Hzl karar veririm,

...
hzl adm atann, on taneden iki tanesi yanl olur. Olsun o nemli deil
dir. ok iyi nakit ak ynetirim. Yani becerilerim budur, iEca_11_ynel!!!_e
kabiliyetim fazladr. Girikenimdir, konukanmdr, ok geni bir evrem
vardr. Btn bunlar alp bir potada eritirsen biraz da ans yardm ederse
baar gelir. (G 15)
Sosyal evre ile i evresi bir arada nemli te ykselmeye balad

...
n zaman kanlmaz olarak o seni baz sosyal aktivitelere dahil ediyor. O

spsyal aktiviteler i getiriyor. Daha baka sosyal aktivitelere gidiyorsun.
yle yle, genileyen bir halka. nsan Lions Kulb'ne niye girer? Bunun
ana nedeni bulunduu blgeye sosyal katk salamaktr. Ama Lions kulp
leri ye kaydederken deiik meslek gruplarndan yelerin olmasn ister
ler. Sonuta o yelerle ticari ilikiler a ierisine girerler ister istemez. Ha
bunlar eski lonca sistemi gibidir. Yani ta Osmanl sisteminde olan lonca
sistemi gibi bir eydir. ok da kt bir ey deildir yani. (G 15)
Sermayenin Akln Eitmek: Elit Erkek Okullar
Erkeklik aratrmalarnn en nemli konularndan biri de snfsal

ayrcalklar yeniden reten stratejilerle erkeklik stratejileri arasn
daki ilikilerdir. Bu balamda, mlk sahibi varlkl toplum kesimle
rinin erkek ocuklarn ve zellikle de belli sermaye irketlerinin
bana geecek erkek ocuklar eitmekle grevli okullarda ege
men erkeklik deerlerinin ne lde yeniden retildii ncelikli
aratrma konusudur. Elit erkek okllarngaki eitimin hem ierii
hem de gndelik pratikleri asndan egemen erkeklik normlarmn
retilmesinde ok ilevsel bir ara olduu grlyor (Poynting ve
Donaldson 2005). Elit kesimlerin erkek ocuklarn yetitiren okul
larda retilen erkeklik deerleri hakknda yaplan aratrmalarda
en temel erkeklik deerlerinin kadnsl dlamak ve aalama_k,

duygusall gizlemek, -hiyeraiffere ilaaC-zorlua-alma benzeri
;'stn erkekla;:; deeler (cgu.nu gryoruz. Zma
mzda ki:Z=efk:dCkarilk okullar haline dnm oisalar da, uzun
sre sadece yatl erkek okulu olarak eitim veren bu tr elit erkek
okullarnn gemite Trkiye'de elit erkeklik tarzlarnn yaratlma
snda byk nemi olduunu biliyoruz. Bugn iin de halen bu
okullarn -snflarnda olmasa da- yatl erkek yurtlarnda geerli
"eril" kltr ortamnn st snf erkeklik kimliklerinin oluumunda
nemli olduunu grtmz erkeklerin anlatlarna dayanarak
syleyebiliriz:
...
Babam da Galatarasay Lisesi'nde okumu Sradan bir yatl okul
deildi, Galatasarayllk neredeyse bir ideoloji dzeyine ykseltilmi bir
eydi. Mafyatik bir yanmz da vardr. Tabii erkek okulu, kanlmaz olarak
kltrn beslendii, yeniden retildii bir alan; cinsiyet, cinsel iliki, kadn
anlamnda. Galatasaray'da maoluk egemen deerlerden biridir. Yatl okul
son derece kapalyd; arya drt-be saat kardk. Okuduumuz kitaplar
dergiler, kendi aramzdaki ilikiler, teden bakan bir erkek egemen tag:
vard. Yatl okulda bir dnem muhabbeti vardr. Hiyerariktir, 6'lar 7'lere
tabidir; Kara Harp Okulu gibi. Maoluk ve hiyerariye bakldnda, orta
bire gidenler iin 12. snflar okul dairesinin onay ve teviki ile okulun
kral durumundalar; hem okulu ynetirler, hem zamansz dar karlar, i
ki ierler, bilmem ne yaparlar. Onun iin biz srekli olarak abilerin yaptk
lar, bizim yapamadmz eyler yznden hep_sardk, Qals:__biz <!_tJ:ir
_gn olacaz diye. Snflar arasnda ok ciddi bir iktidar hiyerarisi vard,
ama derslik ve ya anlamnda. Her ey kolektif, ok az bireysel, "privacy"
diye hibir ey yok. O kadar youn kalabalkbii k9lektif.h_yatsJiJ.!iryor-
...
duk ki. (G 30)
Sermayeni n Eril Akl ve Kad n Yneticiler
dnndaki erkek egemenlii az aratrlm bir konudur. s!_ __

dzey yneticiler arasnda ok az kadn oluu i dnyasnda cinsi
yet farklarna dayal cinsiyet hiy.enrrilerinln ciddi biimde egemen
olduunu bize gsterir (Collinson ve Hearn 1 996; 2). yleyse unu
sorabiliriz: dnyasnn erkek yneticiler tekelinde olmas sonucu
yneticilik eril deerlerin egemenliinde midir? Yoksa i dnyasn
ynetenlerin ounluu erkek olmakla birlikte, i ynetimi kuralla-
r
n nesnel, cinsiyetsiz ve uygulaycnn cinsiyetinden bams:z; oJa

rak yrtlebilir l!li] Ya da i dnyasnn egemen deerleri bir cins
lehine sistematik sonular yaratyor mu?
Her eyden nce nyasnn cirsiyti bir dili y;rqff irket.
ler birleirken!Jcah" YilParlar, kadnlar .alayan akalar ve k

frler bolca kullanlr, vs. O zaman sorabiliriz: "Eril tarz ynetim"
diYebfr. ey var m;dr? Profesyonel, rekabeti, rasyonel benlik alg
sna dayal, zgveni yksek ve zdenetim odakl olmak gibi zel
likleri "eril ynetim tarz" olarak tanmlayabiliriz. dnyasnn er
kek egemen spor alanlarnda, erkeklere mahsus kulplerde eiiti
rilen takm arkadal ile beslenen bii dnyas olduunu da biliyo
ruz. Egemen erkeklik ile i 4ii.i!Ja__ _v frket yneticilii aras.ndaki
_
sistemahkbalaf"aslnda igjlikileri"dir. Kapitalist retimin sr-

drlebilirlii. ii b--ilikilerinin igcnu deiiciiril"altii<la tt
ma gerei vardir." Eni.ein denetimini sal-a g{!rei ile eril iktidar
tz arasmdki _paralellik arpcdr. Sermayenin ynetimini ger:: .
- . . .
ekletirenlerin "erkeke" olmalar gen*mekte-drr.-

Kadr yneticiler bu tarzlar deitiriyor mu, yoksa sermaye is
ter bir kadn isterse bir erkek tarafndan ynetiliyor olsun, tanm
gerei "eril" bir tarz gerekli klar m diye tartabiliriz. ljiyerari,ye
day Yfltim.:...!':.<ll'et_j__?J.1 Xfikselme _gcn younlat ya,
.
.
_
plarn korunarak srdrlmesi_gibi iktidar st@!_ejjle_d!l-L.Ynide.n -

reten davranlarn kendisC"bifIygul;)tcsnn cinsiyetind_t:E
bagimsiz faial( "ClisiyeifenmT" ve eril nitelik kazann_ mdr?
Biyolojik teni.ele indirgenlli-1i()mojenletirilmi kadnlk ve
erkeklik tanmlarn eletirme amacyla toplumsal cinsiyet ilikileri
kavramnn gelitirildiini hatrlarsak, k!hn ynticil_biyolojik
cinsiyetinin nemli olmadn; kadn yneticilerin i yap_y
netme tarzlarnn kendisinin "erkeksi" olduunu syleyebiliriz. Ser- \
maye irketlerinin st dzey yeticileri arasnda-kadn saysnn
azl ile gndeme gelen tartmalarda, kadnlarn da mevcut iktidar
ilikileri iinde st noktalara gelerek, erkekler gibi, sermayenin g
alanlarndan "erkeke" stratejiler kullanarak yararlandklarn sy- 1
leyebiliriz (Collinson ve Hearn 1 996; 10). . '
dnyasnda giderek saylar artan kadnlarn konumlarn an

lamaya yne1ik aratrmalara baktmzda, kadn ynetici says
belli bir eii at zaman bu ilikilerin deiip deimeyeceinin
youn olarak tartldn gryoruz. Mevcut durumda, erkekler

gibi iktidar konumlarna ulaabilseler bile, kadn yneticiedn e::
keklerle ok da ayn koullarda almadklar teslim ediloi_elidir.
Erkeklerin piyasadaki ayrcalkl konumlarna elik eden "zel be
cerileri sonucu baarl olan erkek" sylemi ou zaman egemen er
keklik tanmlaryla i ie gemitir. rnein, "uzman erkek miti",
yani belli g konumlarna gelenlerin cinsiyetlerillden--aeir,-bettr
kiisel yeteneklere ve uzmanlk bilgilerine sahip olduklarndan do
lay buralara ykselebildikleri iddias kadnlarn bu becerilere sahip
olmadklar iin ok ykselemediklerinin zmni olarak kabul edil-
"mesine yol amaktadr. Aslnda kadnlarn bu dzeydeki st k
numlar iin gereken mcadeleyi ve ar alma koullarn gze
lamadklar iin ykselemedikleri dncesinin yaygnlbuna
qel<tir. Kadnlarn zel irkeflerdeki konuru.Yar ve deneyii
zerine ilk aratrmalardan biri olan Rosabeth Moss Kanter'in, Men
and Women of the Corporation (irketin Erkekleri ve Kadnlar0
1977) kitabnda dU11Yf!m!11_eeE_eel;ri-afaaayaloi
mak ve verimlilik-etkinlik gibi deerlerin. "eril etik"le ilgili_9lctuu
gsterilmiti. Modern brokrasinin erillii zerine ilk emli al
malardan biri olan R. W. Bologh'un Love or Greatness? Max Weber
and Masculine Thinking - A Feminist lnquiry (Ak m, Byklk
m? Max Weber ve Eril Dnce - Feminist Bir Sorgulama, 1 990)
kitab da ayn iddiay brokratik alma tarzlar ve ilikileri iin
sylyordu. Yani, erkekler rasyonel yneticiler <?!maya yatkndr
lar; sorunlarn zmne "kat-kuralc" yakfayola._na d_y_al
analitik-soyut dnme yetenekleri daha gelikin; insanlaq bir_
kabul ettirme/boyun edirme becerileri v_<}r; scrun zmde biliel
nlk, duygularn kontrol edebilme gibi "erkeksi" s_!_!!Hiklere
sahip olduklar iin baarl oluyorlar iddias bu _grITetemel teJ..il
ediyor. Ayrca, i yaamnda uzun saatler alma, srekli megul
olarak grnmekten holanma gibi alkanlklar edinmenin "eril
tarz"lar olduu ve bunlarn otorite gstergesi olarak kabul edildii
-de buna ilaveten sylenebilir. Saylan bu zelliklerden i dnyas
nn olduka kat biimde cinsiyetlenmi bir alan olduu ve byk
ounlukla egemen erkeklik pratikleri ile btnletii ve sadece bu
davranlara ayak uydurabilen
- az saydaki kadna buralardaye-dt--
dusylenebilir.
---
\
Trkiye'de sermaye snfn temsil eden irketler asndan ka
dn ynetici oranna baktmzda ne kan rnekleri grmekle
birlikte bu konuda yorum yapmamza olanak salayacak salkl
verilerin olmadn sylemek gerekir. Yine de Trkiye'de hem
"Kemalist femmi,m"in ti_!Y!_e-t..hem de oell"kJe... aile irk. etlerinin
arlk tamasndan tr babadan kza geen bir dzen iinde ka-
. .
dn yn_etifi saysnm Avrup'daki ou . lkeden daha. yksek .
oldu_
.
..
unu tahmin edebiliriz. T S AD gibi i dnyasnn nde gelen bir
rgtnn bana Doan Holding medya grubunun varisi bir kad
nn bakan olarak seilmesi ve ayrca kadn giriimcilerin ve ika
dnlarnn kendilerine ait bir dernek -KAGDER (Kadn Giriimci-
ler Dernei)- kurmas, dier kadn rgtleriyle birlikte aktif olarak
almas da bu alanda dikkat eken olgulardr. Bu olumlu rnekle- /
rin varlna ramen, yine de Trkiye'de sermayenin akl konumun
daki adn says!::.. ok olduuf!l!_s_Qyleymeyiz . .
i Dnyasnda Cinsiyeti Ayrmc lk
Sermayenin eril akl olmak iin sadece biyolojik olarak erkek ol

mak gerekmiyor. Az saydaki kadn da erkek yneticilere benzer
davranlar gstererek iktidar basamaklarn trmanabiliyor. Fakat
kadnlar asndan bu dnyann hi de kolay olmad ortada. Bizim
aratrmamzda kadnlarn i dnyasna _!<.atlmasna atan kar
klmad!n gi!J!!!: Ama gr-iligmz iadamlar, i dya
sndaki kadnlar iin l!:yrmcllar ieren farkl _cleerkrdirmeler
yapyorlar; kadnlarn doasna yatkii iler-srala!!ill)'a balanyor,
kaQn k farka.larna uygun.CiniY -becerile_i _sylemi
iinden yaplan ayrmclk haline dnQt::
dnyasnda kadnlar baz sektrlerde baarl. _dnyasEda -a
..
dnlar sektr sektr. Her sektrde baarl deil. Grdm kadaryla ban
kacllkt;; masa ba ilerde, sat sektrilnde, sunumfa alakal, vizyon su
num ileri gibi ilerde daha baarl oluyorlar. Eiticilik, reticilik ok da
ha kuvvetli kadnlarda, retmenlik olabilir. (G 5)
Erkekler ar ve stresli ilerde baarl Erkekler ar yk kaldrmay

..
gerektiren, inaat amelelii vs. (glmsyor) stresli ilerde baarl oluyor.

Mesela baktmda, patronlar, daha ok para kazananlar, mdrler, ba
kanlar hep erkek. Bu iler stresli iler olduu iin erkekler daha baarl.
Yani blnme arttka, sorumluluk arttka bu ii erkekler daha iyi yapyor

gibi geliyor bana. Vakitleri ok olduu iin mi, ailesine vs. ocuklaryla il
gilenmedikleri iin mi nedir bilemiyorum. Bir mdr, mdr olana kadar,
daha fazla paralanmas gerekiyor. By_njni_bilner ka paraya bl_k
ki o kadar ile uraacak, o kadar ii zecek, sonulandracak. Tabii i
()daklanma ii11i erkekler daha fazla yapyor. Biz gn iinde ie geldiimiz
de ne aileyi dnrz, oluu ocuu karmz, annemizi babam!.
hibir eyi dnmeyiz. Ama bir kadn iyerine gittii zaman, bug..ii!l.\!.Q:_
nemle grmedim diye bir telefon amaya alr aiineslie (glyor). Q::_
cuklarn dnr, srekli bir eyi dnr, hep ailesini dnr. Onlarn

duygusal taraflar srekli daha fazla ve <!aha hzl (l].yor. Bu bllimsJ
olarak da akfanmi zaten. Beyinlerinin duygusal ynnde, duygusal ey
ler daha ok salglanyor. Onlar oray daha ok kullanyorlar. Bizde tam
tersi, biz de hesp itap taf_f!l daha ok kullanyoruz. (G 5)
- - ------ - ' - ------- --
Kadnlarn yapamayaca iler var Kadn mesela iftilik yapamaz.

...
Bir kadn iftlikte rgatlarn arasnda alrken ne kadar ilgi ekici olur d
nn. Ardndan, mesa hale gittiinde dnn; ben karmn gidip de
halde almasn istemem veya bir inaatta antiye eflii yapsn istemem,
iiin ar_rd31:,_hP-!_!ck olan iilerin arasnda. Hi kalp akan bir ka
dn grdnz m bilmiyorum veya karo tayan, yok ki. Yani karm_z_,lg:_
zmz, nnemiz ok yorlsun istemeyiz veya garip gzlerle karlans.!.!h
q:,
aylarca evine barkna gitmemi adamlarn arasnda_ brakrunu:s
nz Orada grnt itibariyle bile o ekilde ho karlanmaz yani,kimsemn
.
houna gitmez. (G 5)
dnyasnda kadnlar irkef olabiliyor Ben atmay sadece er

...
keklerle deil, kadn erkek, herkeste gryorum. Herhalde kadnlar erkek

lerle olan diyaloglarnda daha rahat karlk veriyorlar, kimse kadnlarn
stne yrmyor hakaret ettiklerinde. Kadnlar hatta irkeflik bile yap
yor diyebilirim. ahit . olduum en argo ifadelerle konuan kadnlar var
zel sektrde. Ama kadn zarar grmyor bunu yapt iin. Bu da bir ay
rmclk. Kadna kar tolerans yksek. Ben byle durumlarda karlk ver
sem ... Erkekler bunu yapamaz; erkekler bizim toplumda bu durun!.!.:d_a
hassastr, nce deerlendirir sonraTaktiksel hareket eder, daha aklc dav
ranr. a91n anlk tepkiler veriyor, daha iyi dearj oluyor belki. Bir erkek
bir kadna her eyi syleyemez:ama bir kadn bir erkege her eyi syleye
bilir. Bunun sonucu erkek erkee diyaloglar da kadnlara kar cephe olu
turmak eklinde geliiyor. Temel bir saflama sz konusu. Kadnlarda bu
yok, erkeklerde var. Ma muhabbetleri, i seyahatlerinde byle _eyler..olu
yor, kadnlan ilerine scmamak amal. Erkek erkee kalnan bir ortaf:!
bulup, belden aaya diyaloglar balatp bir kar cephe olu!IJ.1.:3-iliy
nuz. O toplantya gelen kadnlar hakknda konuabiliyorsunuz. Bir izgi
var, o izgiyi ben de biliyorum; kar cinsle ilikilerimde daha hassas dav
nnyorum. E.rln__i!i.i!e:i!_I!e o kadar ha,ssas olmam gerekmi
__
yor, dokunma, 5_mle kurma konusl!!l_sla_. fkelderle daha rahat ederim i
ortamnda; bfr kadnla olan ilikimdeyanl.alglamalara neden olacal.c her
langi bir davranta bulunmamaya dikkat ederim. (G 35)
yaamnda kadnlar ve erkekler arasndaki ilikinin normu yok...

Ben i hayatnda bir kadnla iliki kurmakta ok zorlanyorum mesela, ku
ramyorum. Bir kadnla normal bir iliki kuruyorsun, genelde kadnlarla
erkekler yeni tannca bir ey olur, biri birine yavar, o ondan holanr,
hyle durumlar olur. imdi bir taraftan byle grnmemeliyim diyorsun.
Onun iin ok yakn bir iliki kuramyorsun. kere dahilisinden ayn ka
dn arayp bir ey sorunca sesi soluu deiiyor, niye hep beni aryor diye.
Zorlanyorum akas. Taktik olarak da unu yapyorum, bir kadnla i
iin bir yere gidiyorsam, hemen sevgilimi aryorum, "bak benim sevgilim
var, yani seninle ilgilenmiyorum" gibi bir moda giriyorum. nk cidden
kadn bambaka bir tavra giriyor, ya bunu abartyor, t.amam bu benimle il
gileniyor, ben :i-iu alrm eviririm gibi ters hvalara giriyor. Ben aslnda
kadnlarla birlikte almay sevmiyorum onun iin. imdi antiyede _gicii:
yorsun, adama svyorsun, senin yapacan iin de gelmiinTgeiii!Ti de,
imdi yle bir iliki kuruyorsun. imdi orada kadn olunca i deiiyor. Na
-
sl bir iliki lc_uracan bilemiyorsun, ne yapacan bilemiyorsun. imdi
bir fabrikada alyoru melik imalat yapyor. Bir sr erkek var. Orada
ki erkekler acayip; maa alp Eryaman'dan yoldaki kadnlar bulaym, on
larla bir iler evireyim derdinde olan erkekler; karsn dven, kz dar
kt diye onu dven falan tipler bunlar. Bir de ortamda bir kadn var, bil
mem ne mhendisi. imdi kadn fabrikaya giriyor, iki tur atyor bir kyor,
Allah muhabbet dinle sen imdi, iilerin yapt muhabbeti dinle. Sen ona
"azna biber srerim" diyemiyorsun, "vay koum" diyerek muhabbete gi
remiyorsun. Ama, kadnn yannda yer alsan senin karizma izilecek, onu
yapamyorsun. Byle abuk subuk durumlar ortaya kyor. (OD 1 )
Erkekler aras iliki normu.. . Benim en iyi taktiim, akam rak ime
ye gtrmek ya da pavyona gtrmek (glmeler). Byle daha ok yol
alyorsun, bir-iki ey yapyorsun, o muhabbeti yapnca adam hasta oluyor
sana, tamam m? Yardmc olmaya balyor o noktadan sonra. Ama bunu
kadnlara yapamyorsun. (OD 1 ) __,
yerinde kadn ynetici.. . Ostim Organize Sanayi Blgesi'nin altyap

ilerinin bana bir kz alnd, zellikle bayan aryorum dendi. l . 70 boyun
da, t pt byle, her gn kuafrde san yapan, trnaklar ojeli gelen, d
kk kemer takan, zincirli mincirli, dar kot giyen topuklu ayakkab giyen bi
risi orada yl alt ve mum gibi yapt herkesi. (OD 5)
Kadnlarla iyerinde birlikte alma alkanl yok . yerinde bir

..
kadn olsayd iim biraz daha zor olacakt. Belki daha hrn olacaktm.
imdi erkekler kadnlara kar daha bir hrnlaabiliyorlar, deneyimli olsa
!:!il e. ilrik onu nasl alt edebileceklerini bilmiyorlar. renilmi bir ey
deil bu. Erkek olunca o iktidar ele geirmek iin nnde doneler var. O
yzden o kadar hrn olmuyor. Ama kadn oldu mu ... Mesela erotik fkra
olay; nk orada o kadn rezil etmenin baka yollar var, bizde bunu kul
lanrlar kadn olduu iin, bu bir kolayclktr. Erkek olsa baka olur; daha
byle oturakl, usturuplu, hani bizi de rezil etmeyecek yollar buluruz o ada
m alt etmek iin. (OD 5)
dnyasnda cinsiyet temelli ayrmcln ne kadar derin bir

meruiyeti olduunu bu rneklerden ok rahatlkla grebiliyoruz.
B_u !'cln nepli b_Js!mg_Qg_n kad?gi_
__
selliine ak ya da dolayl gndermelerle ina ediliyor. te yandan

erkekleri i dnyasnda st--klan ey,-kadnlardan i;rkh olarak,
onlar rekabete, kurallara dayal aklc almaya, kolektif alma
nn bir paras olmaya yatkn olduklarna inandran ey, bu "cinsi
yete zg beceriler" sylemi. Bu sylem, erkekler arasnda gerek
leen alma disiplini ve kltr sohbetleri araclyla kadnlar
ok kolaylkla dlyor ve alma yaamnn kolaylkla "erkek dn
yas" haline dndrlebilmesine yol ayor.
Sermayenin Eril Dnyasnda Aile ve Cinsel Ah lak
yi para kazandklar iin iadamlannn aile geindirme gibi bir en

diesi olamayacandan, erkek olarak stat ve saygnlk kazanmada
bir sorunlar olmamas gerektii dnlr. Para kazanan bir erke
e baka "erkeklik ispat" gerekmeyebilir. rnein kas gcne da
yal yapl bir vcudu, kavgada gzn saknmayacak bir cesareti,
karsnn/kznn "nar.usu"nu koruma endiesi olmasa da bir iada
m eer para kazanmay becerebiliyorsa erkekler topluluuna say
gn bir ye olarak kabul edilebilir. adamlarnn aile reisi olma ve
aile fertlerinin yaamnda otorite olup "itaat bekleme" gereksinme
si olmamas gerekir. Dahas, zamannn byk bir ksmn iyerin
de ve ou zaman da seyahatlerde geiren ve sosyal evresi de b
yk lde i dnyasndaki arkadalar ile rlm bir iadamnn
hayatnda aile nasl bir anlam ifade eder? Bu soruya yant arayan
nratrmalar iadamlarnn gznde ailenin neminin deitiini

: n a hibir zaman nemsiz hale gelmediini sylyorlar.
denek egemen cinsiyet rejiminin egenen erkeklik. deerleriJ...!s:::-..
selletirmi. bir erkek q_e!lli<,-yQ_ zam.arda. Bu egemen deerlerin
__
i;inde de "dzgn bir aile hayatna sahip olmak" genellikle yer al

yor. Aslnda bir erkek iin sorunsuz bir aile hayat "baar"nn de
imez koTU Gece yatmadan yatmaya okTksfanevine gelen;
hayatn farkl kadnlarla ve farkl mekanlarda yaayarak geiren
iadam imgesi poplerse de, hayatn dzenleyip toparlayan ve ona
elik eden iyi bir ev kadn ve iyi bir e gereksinmesinin iadamla
rnda da yaygn olduunu sylemek gerek. zellikle Japonya ve
Uzakdou Asya corafyasnda ortaya kan yeni kresel iadam
profili hakknda yaplan aratrmalar bu iddiay doruluyor. Japon
ya'da yaplan aratrmalarda zel sektrde st dzey ynetici olan
erkekler ile evkadn olan kadnlarn eletirilmesi ve birbirine uy
gun bulunmasnn (Taga 2005) giderek yaygnlat saptanm.
Benzer bir durumun Trkiye'de de eskiden beri geerli olduu n
grlebilir. Bizim aratrmada grtmz iadamlar kendileri
ni destekleyecek dzenli bir aile yaamnn nemini zenle vurgu
luyorlar. Aile ve i yaam arasndaki ilikilerin dzenlenmesi ise
erkeklik stratejilerinin nemli bir ina alan oluyor:
alma ve zel yaam ikilemi . Bir kere almay seviyorum. al
. .
mayla ilgili skntm yok, seviyorum ve mutlu oluyorum altka. Yapt

m ii de seviyorum. Eim kendisine daha fazla vakit ayrmam istiyor.
Hem kendisine, hem eve. Hatta iki gn nce bir daha konutuk, tabii ko
nutuka tesiri oluyor, biraz daha fazla vakit aynyorum ocuklara. (G 1 4)
Scak yuva ve evcimen iadam Ben evcimen dnrm. Yani insa

...
nn bir evinin, bir yuvasnn olmas, o yuvay kar cinsten biriyle payla
mak, ocuklarnn olmas, benim iin ho bir duygudur. Evcimenimdir
ben, yani bekar kalaym, bugn bu hatunla, olmazsa baka birisiyle, yle
bir eyim yok. Ben mesela akam 7'den sonra evimdeyimdir. Mmkn ol
duunca akam taklmam saa sola. Toplant yaratmamaya alrm, gn
lk ilerimi bitirmeye alnn. Mesela bekar olan arkadalarla benim ai
lecek grmem o kadar sk olmaz. (G 15)
Baarmn nedeni aile huzurum, eimin bana salad destek i_!::!!

...
di insanlarn baarl olabilmesi iin sakin ve huzurlu b\r yaam olmas la

zm. Sakin ve huzurlu yap aileden gelen bir eydir. nk ailenii. vermi
olduu bir g var. Huzursuzluk olunca ona ayracam vakit yok. O sizin
vaktinizi alyor, zamannz alyor, kafanz alyor, dncelerinizi alyor.
Ayrca huzursuz olduunuzdan, rahatsz olduunuzdan dolay i hayatnz
da gerekli randmanla alamyorsunuz. Onun iin ben baarlarmla daha
ciddi bir insan olduysam, bunun ierisindeki eimin yaklam biimi ve
destei benim iin nemlidir. (G 14)
Paran olunca evdekiler de mutlu oluyor imdi hem brom, hem i

...
yerim kendime ait. Kiraya verdiim d.ai.rl. altmdaki. arabann lks!ij_\h_

istediim yere. gitme zgrl, istediimi yapabilme zgrl vs, .
tabii bu zgrlkler eve de Ya."!X.<?.r. Dolaysyla evde de insanlar daha
mutlu oluyor. (G 1 4)
Ev ve i arasndaki gerilimde bir ncelik sras yapan erkekler

de var:
nce i, sonra ev kinci srada ev. nce i diyorum. olmazsa yaa
...
yamam. Ev olmazsa yaayabiliri ama. Yani byle biraz daha materyalist

dnrsen, yani evli olmazsan, ocuklarn olmazsa yaayabiliyorsun ama
iin olmazsa ne yapacaksn, deil mi? (G 1 5)
j dnyasnda parann gcyle satn alnan cinselliin i ie ge

mi olduu herkese kabul edilmi bir gerekliktir. " dnyiisiel:
keklii" denen bir tarz erkeklik kadnlarn cinsel nesneletirilme.;;i
zerine kurulu "erkek tercihleri ve zevkleri dnyas "n merkeze.al::
m bir "eril iktidar" tarzn temsil eder. Grtmz iadamlan
nn cinsel ahlak ile ilgili grleri bu konuda birok rnek sunuyor:
mi seks mi? Bir kere bizim gibi insanlar iin genelde i ncelikli
..
dir. Aile de deerlidir. Ama i mi seks mi meselesine gelince ben kendi ad

ma cevap vereyim. Elimdeki iin benim iin bir zamanlamas varsa ve seks
bunu engelleyecekse seksleilgilenmem. Ama yle degffde; bifzarriaiiiamii
olmadan, araya sktrabileceim bir ey varsa (glyor) frsat varsa onu
da hi kimse karmaz. Seks bizim iimizi satmaz. (G 13)
Hangi erkek aldatr? mkan olanlann yzde 95 'i imdi baz erkek
...
lerin gerekten imkan yok, paras yok, ya da kendini evine, karsna, o

cuklarna tamamen adyor. Bunun dnda srekli bir yerlere giden, her e
ye imkan olan, her eye ulaabilen erkekler var, hani satn alabilir her e
yi. Erkeklerin yzde 95 ya da daha stnn byle frsatlar olduunda bu
ileri yapabildiine inanyorum (glyor). Ama bunu hibir ortamda da
sylemez adam. Sadece zel arkadana syler, o arkada br arkadana
syler. Bunu da bir vnme meselesi yapar.
f"', ' l
Bir gnlk, haftalk, aylk, aylk ilikiler gelip geici oluyor. Arkana
bakmyorsun erkek olarak. O bir ey vermiyor. Yine de sonuta dayanaca
, yaslanaca aslnda srekli ilikisini srdrebilecei bir insan aray
var. Erkekler bunu sadece elerinden saklarlar. Bakalarnn bilmesi ok
nemli deildir. Eer kendi iinin patronuysa, byk bir iin patronuysa
onun yakalanmas da ok nemli deildir. Kendisini iten kovacak bir adam
yoksa bu nedenle, yakalansn nemli deil, onun tC?k kaygs einin ren
mesidir. Ama eer genel mdrse, byk bir kurumda ve stelik patronlar
senin bu aile ilikilerin irkete zarar veriyor diye bunu kovacaksa o zaman
korkar duyulmasndan. Siyasetiyse, siyasette zarar greceinden korkar.
Paray verip rahatlkla bu iini yapp, sonradan da tannmayaca bilin
meyecei iin ba rahat olacak adamlar parayla yaparlar sekslerini. Ama
eer, bir iliki kurabiliyorsa ve bunu duyulmadan yrutebilecekse bunun
iin maddi imkanlar da varsa herhalde birok erkek iliki kurmay tercih
eder. Duygusal bir yn olmasn da tercih eder. Ama iliki kurduu insan
ban artmayacaktr. Benimle beraber sadece birlikte mutlu olacaksan,
bunu kabul ediyorsan, en gzeli odur, tadndan yenmeyecek olan (gl
yor). Ama bana bela da olur bu tr ilikiler, eninde sonunda ortaya kar.
i gc ok olan birtakm evrelere ok rahat girip kan, her gn her
yerde baka trl ii olan adam daha rahat bu ilikide. Yani takip edileme
yen bir yaam varsa adamn, daha kolay yapar. Cep telefonlar arttka, ar
tk herkes herkesin her saniye nerede olduunu rahatlkla buluyor, biliyor.
Orda skntlar oluyor. Yani ak veriyor birou.
Yurtdna gidip de seks yapmadan dnen erkek olduunu .sanmyo
-
rum. 0 fadaminin kendisi yaprnl:l_s_a <la i ya da konumu nedeniyle birileri
ona sunuyor zaten. Bu_ gelenek gibi, "yurtdna geldiniz, size ne ikram
edelim yerel yemeklerimizden" gibi, "yerel kadnlarmz va(_geniyor. Su
nulan_ ey_<:! <;!r_lsin "l:en yapmyorum" dernsi mmkn deil. Kazakis
tan, Rusya gibi rneklerde zaten uzun sreli i gelitirmeye gidenler al
yorken hatta kars gibi, aile gibi, sevgili ediniyorlar. Birlikte yatp birlikte
kalkyorlar, beraber geiriyorlar aylarn, gnlerini, haftalarn. O daha bir
karkoca gibi ok daha rahat.
Bu durumlarda kadnlarn yzde 90' salaa yatyor. Birou biliyor ki
kocas bunu yapyor. Ama konuursa, bu problem olacak ve aile saadeti bo
zulacak ve gelecek kayglar oluacak. Anneler retirler, "takma kafana,
geen arabann glgesi olmaz." Yani erkektir, yapar, geer. Sana sayg gs
io
teriyorsa; evirie harknabakl rsa, senin maddi ihtiyalarn alyorsa kapat
gzn derler. Yeni nesillerde bu daha az, sen aldattn diye boanyor he-
cJ f'
men. Ama onlar bile bir yerde kabul ediyor bunu. (G 1 3)
Eim yurtdnda bana serbest gn tanr, istediimi yapaym diye...

Eimin yle bir yaklam olmutu, imdi ondan da vazgeti ama. Zaman
zaman, yurtdna gittiimiz zaman bir gn bana serbest gn verir. "Ne ya

pacaksan burda yap, nk Trkiye'de bir ey yaptn zaman, acaba aile
yapmza yansr m, byle bir ballk olur mu" diye dnr. Onun bana
verdii serbest gnde hibir ey yapmak iimden gelmez. (G 14)
Kadnlardan talep gelir, deerlendirip deerlendirmemek ayn ko
nu Eer baarlysanz, gsteriliyseniz, evrenizde fark ediliyorsanz,
...
bir ekliyle kadnlarn da dikkatini ekiyorsunuz. Bana bu anlamda ok ta

lep gelmitir. Deerlendirip deerlendinnediim o ayr konu. Zaten baz
eyleri yapmak insann iinden gelmeli; sen kendini bilmelisin. (G 1 4)
Kadnlar aldatlmay grmezden geliyor Yurtdna seyahatlerim

...
oluyor. Eim stne gidip bir ey bulmaya almyor mesela, o da kendini

rahatlatyor. imdi bir ey bilip affetmek zordur, bir eyi tahmin etmek ve
affetmek deil de onu sulamak rahatlatcdr. Bilmemek daha rahattr. Bil
memeyi tercih etmeli zaten evli kadnlar. Bildii zaman iki ey var, ya gi
decektir, brakp gidecektir veya onu o ekliyle kabul edecektir. O da b
yk bir straptr. O da byk bir sknt yaratr, her ikisi de ktdr. (G 14)
Aldatma itiraf edilmez, bilmezden gelinir O hibir zaman itiraf edil

...
mez ki ... Bilmemezlikten gelir. Kadnlar genellikle, yle bir ey olmayaca

na kendilerini inandrrlar. Mutlularsa hayatlarndan bir sknt yaama
mak iin bulunduklar ortam, bulunduklar konumu kaybetmemek iin.
Biraz acmaszca bir deerlendirme am_'!,_Qulunduklar konumu kaybetme
mek iin yani. Kadnlar iin her ey ekonomik zgrl afrnak dmekde
il ki. Yuva kuruyorimn-;-oluk ocuun oluyor, bunlarn getirdi-all(p
l.k oluyor, einin kariyeri oluyor, bir ortam oluyor aly()XLI:!1 baz eyle!.e.
Onu ykp da tekrardan yeniden bir dzen balatmak; riski sevmez kadn
lar, garanticidirler. Byle bir eyi eim duysa sonuna kadar iiildir ecterun
bir kere. Ben ne bileyim, Allah korusun yle bir ey olmaz inallah. Ona
ramen evlilii bozmuyorlar, ok aleni grseler bile. (G 1 5)
ilikilerinde bir ikram tr olarak seks Mesela kesinlikle, spor

...
camiasnda byledir, i camiasnda byledir, siyasi camiada byledir. Beri

de iindeyim:"Etraflmzdakileri gryoruz. Burda arladmz iiisanlarn
taleplerini, onlara yaptklarmz biliyoruz. Siyasetin de iindeyiz, resmi
kurumlarn da elemanlar byle. Erkekler bir de bu konular birbirleriyle
paylarlar zaten, onu da biliyoruz. Siyasi parti. liderleri yurtdna gitmi

ti, siyasi parti liderine bile kadn s':!!l !yor yanf"Bu kadar.n-;)rmalbir'"ey,
ahlakszlk bile deil yani. Hayr yapmak gibi bu ikram oluyor (kahkdha
lar).k abk da yaYilan fr eY:""Mesela bir arkadamzn Aiikara'dan
stanbul'a, stanbul'dan Ankara'ya kanallar bile var. Daha ok i ilikileri
orada olduu iin. Bir arkadama mesaj attm, bir Rus ad var, altnda da
cep telefonu var. Bunu ara bu senin konunu halletsin dedim. Eim merakl,
benim her telefonuma bakar, her mesajma bakar. At onu okudu. Bu ne

oluyor diye kavga karmaya kalkt. Bak dedim, i dnyasndayz bir sr
i yapyoruz, birtakm insanlarn bu ilerini de iin bir paras olarak d
n. Ben nasl otel ayarlyorsam adama, akam g.!_rp yemek yediriy()r
sam, bu da bu iin bir paras. Bu ins_anlarn byl_e .de Iarakteridevar. Pe
ki, o zaman dedi. Yani yapacak bir ey yok. (G 13)
dnyas,fuhu dnyas ve brokrasi i ie Parayl _ks yaplyor,

...
aryorsun telefonla gnderiyorsun otele, i icab kime onu yapman gereki

yorsa. Tabii i dnyasnda bu ok oluyor. Bizde az olur da zellikle devlet
le i yapanlarda ok olur. Neden, devlet memur o maceray yaayacak
ekonomik gce sahip_ildir. Ksaca buna rvet denir. Yani rvet sade
ce al pary cebine koy deildir. Rvetin binblr eidlvar. Bu da rvetin
bir paras. (Peki, talep ahlakszlk olarak deerlendirilmez mi?) Yoo, kar
ndaki insann fiyat ortaya kyor. Onun deeri odur yani. (G 1 5)
Bunu alt dzeydeki iadamlan yapar Bu tr ilikilerde bayanlar se

...
yahatlerde yanlarnda getirdiklerini falan biliyorum. yngtt_itiz

de masaj salonuna ta!_:alar, oteller !>i!c!_ik o i__ o_l_uyr:-Aslnda bir
ok imkan var, burada da yapablir; ama burada aile, evre var. Burada ol
duu zaman, darda bu ii birlikte yapt arkada, darda olduundan
farkl bakabilir. Yurtdndaki sanki ho grlyor; sanki burada evli, ora
da bekar; burada ayp ama oradidegiT gibi. nsanlar biraz meraktan, biraz
deiik eyler istemekten. Mesela Uzakdou'ya gittim, grdm. Orada bu
ii yapan erkeklerin yzde 99'u ahlaksz bir ey yaptn dnmyQ;_)'a
ni sltaim, sanki bira imi gibi. (Brokrasidi, piyasada l haglanlrken ka
dn ikram ok nemli oluyor mu?) Bunlar ok gayrimeru yollarda olan in
sanlar; ahlak ile i yapan irketlerde bu yok. Belki adamn maddi bir tale
bi olabilir; ama kdn kull arma, kad_n_ ayll!! _alt dzeydeki_ iadam
_
larnn yapt IJi_r ydir; saygnl olan irket bunu yapmaz; afedersiniz
ama, o insanlar kadn pazarlyor durumunda; saygn bir irket yle anlmak
istemez. Rvet vermenin yannda kadn pazarlamak en alt dzeyde bir
ey. O "p" ile balayan kelime oluyor, ayaktakm ii. (G 36)
alabilmek iin on/ann kadnlarla olmasn salamak, onlar e

lendirmek; var byle bir ey, tamamen i ie i ve elence; inaat sektrn
.
de ve ihalelerde zellikle, kamu-grevlilenne--yapfa.n bir kyak diye gei
yor. Benden byle bir ey istense yapmam; yapmazdm. Yani direk para ve
rirdim, ama yapmazdm; bana, paral seks biraz iren geliyor. Oldum ola
s kadn tarafndan baknca ok ciddi muhtalk grrm; erkek tarafndan
bylebakamyorum, sinlrleniyorum-:-Btiah1ak.lllr-problem benim iin;
byle bir eye ihtiya duyulmas erkek iin zavalllk, bir kaclnla beraber
olmak iin para vermek zavalllk gibi geliyor. (G 34)

--
. .. --
-----
--
--
----
r-
-- - ----- -
'
'
<
. /
. '
il
Kresel Cinsiyet Rej i m i
Kresel Kapitalizm ve Egemen Erkek imgeleri
Bugnn kresel kapitalizminin yaratt iktidar ilikilerinin ayn

zamanda bir kresel cinsiyet rejimini yarattn syleyebiliriz. K
resel dzeyde var olan g ilikileri ayn zamanda cinsiyetlenmi
anlamlar, imgeler ve kurumsal ilikiler iine gmldr. Kapitalt
ilikilerin dnyaya yaylma srecinde, smrgecilik ile olu;n "be
yaz erkek stnl" rejimi bugnn kresel ticaret ilil\rin-inJ:e
melidir. Connell, "cinsiyetlen(diril)mi kresel iktidar rejimi"nin
yeni tr bir "kresel iadam imaj" ile beslendiini ve bunun bir tr
"kresel cinsiyet dzeni" (global gender order) olduunu syler.
Connell'e gre kresel cinsiyet dzeni, kresel rgtlerincmsiyet
rejimleri ile yerel insan topluluklarnn cinsiyet dzenlerini dnya
leinde birbiriyle balantl hale getiren ilikiler yapsdr (2002a,
2005b). te yandan feminist kuramclar arasnda da uluslararas ti
caretin ve zellikle militarist kresel stratejilerin cinsiyetlerle, fark
l erkekliklerin inas ile ilikisi zerinde nemle durulmutur (En
loe 1 989, 2000).
Kresel cinsiyet dzeninin kkeni Avrupa emperyalizminin ku
ruluu srecinde ve bu srecin bandan itibaren cinsiyetlendirilmi
dokusunda yatar. Smrgeci fetihler, istilalar, rk ve cinsiyet farkla
rna dayal bir kresel cinsiyet rejiminin yaratl ile i ie gerek
lemitir. Bat'nn smrgeci iddeti ve askeri militarist teknolojisi
farkl dolaymlarla bu sreci beslemitir. Smrgeciliin sylemsel
format olan Dou-Bat ikilemi iinde ekillenen dnyay yorumla
ma anlay cinsiyet rejiminin kurucu elerindendir. Bu srete e
killenen cinsiyeti zihniyet rntleri, Bat'nn stn teknoloji ve
biliminin kurucusu olan akll ve zgr birey kimliine sahip beyaz
KRESEL CNSYET REJM 91
erkeini Dou'nun vahi ve barbar erkeini terbiye etmek ile grev

lendirir. Dou'nun "mazlum" erkekleri ise Bat'nn demokrasi ve in
san haklarna sayg ilkelerinin Bat'nn "ifte standart" ile kurduu
bir tahakkm stratejisi olduunu iddia ederek bu ilkeleri dahi ciddi
ye almayan bir erillii kendilerine iygun bir meruiyet zemini ya
parlar. Doulu erkek, Batl erkein gznde "terbiye edilmemi
ar erkeklik''. ofai:ak tanmlanp "barbar... 9larak kodlanr. Doulu
erkein gznde Batl erkek ise "kadnlarn ahlakszlna gz yu
man sahte erkekler" ya da ''efemine ekekler;; olarak'k:dlanir-bo
u'nun ve Bat'nn kendi egemen erkeklik deerlerini savunurken
kMsndakini "kadns;;-';diye aalayabilmesi de bu cinsiyet reji
minin nemli bir zelliidir. te yandan, Bat'nn eril iktidar, "Do
u'nun ezilmi kaqnl&r"n erkek zulmnden kurtarma ve onlara
"kadn haklan" verme m:-unu ileri srerek, kendi smrgeci
emellerini bununla merulatrr. Doulu kadn kimliinin her za
man "Bat'nn ahlakszl"na bulamam "mazbut bir aile kadn"
olarak kurgulanmasnn da bu srecin nemli bir paras olduunu
unutmamak gerekir. 1 Ksaca sylemek gerekirse smrgeletirilen
corafyalar karsnda Batl erkekliin "stn erkek" olaral<._i:tfil!.S.I
ile 1 9. yzylda imparatorluklarl.ffyiKilifarin--hzladran -ulusla
ma hareketleri ve milliyeti bamszlk hareketleri arasndaki ya
kn ilikiye dikkat etmek gerekir.2
Connell, "kresel cinsiyet dzeni"nin iki farkl boyutu olduu
nu vurguluyor. Kresel cinsiyet dzeni ncelikle mevcut cinsiyet
sistemleri arasnda ilikiler kuruyor ve bunun stne kendi cinsiyet
rejimini zorluyor; mevcut yapy yeniden cinsiyetlendirmeye yara
yan stratejileri retiyor. Kresel cinsiyet rejiminin uluslararas ili
kiler araclyla balantya girdii farkl yerel kltrler zerindeki
etkisi, buralardaki patriarkal dzenleri daha eitliki dzenlerle de
itirmek olmuyor. rnein, misyonerlik almalar, klelik, g,
yeniden yerletirmeler benzeri yollarla yerel dzeyde yeni cinsel
smr tarzlar ve yeni tr erkek egemen cinsiyet rejimleri olutu
ruyor. Bu srelerde birbiriyle atan patriarkilerin geliip yeniden
1 . Bizim tarihimizdeki rnekler iin bkz. Grbilek 2004.

2. Bu konudaki nc almalar iin bkz. Gittings (haz.) 1 996; Nagel 1 998;
Hooper 2000.
glenmesi, erkek egemenliinin daha kt yeni biimlerinin orta

ya kmas gibi geliimlerden bile bahsetmek mmkn. rnein
yeni empery_aji_.n.il!Jhfli altndaki topluluklarda gelien yeni ce
maatlliin ve kimlik politikalarnn dinsel ya da etnik temelli"mev
cut erkek tatiakkmne dayal yaplarnn pekimesi buna rnek
gsterilebilir. Kadnlara ynelik dini ve cemaati basklar artabili
yor; namus adna kadnlarn yaamlarnn daha fazla denetlenmesi
ne kresel siyasal atmalar, "medeniyet atmalar" gereke .@
terilebiliyor.3 Yeni kresel istila savalarnn ve onlarn tetikledii
:nikr?.i!!!t_ik hareketlerinin etkisiyle kkrtlan militer erk..
lik biimleri iddeti besliyor. Irk atmalarla paralel giden toplu
tecavzler yereldzeydeki cinsiyet rejimleri iinde erkek egemen
liinin en sert biimlerini glendirici etkiler yaratabiliyor.
Kresel cinsiyet rejimini ina eden ikinci boyut olarak kresel
linkler aracl ile yaratlan yeni cinsiyet rejimine bakmak gerekir.
Yeni gelien kresel irketlerin kat cinsiyeti iblm ieren is
tihdam yaplar, uluslararas rgtlerin ve devletler sisteminin sr
drd diplomasi ilikileri, yeni savalar, hatta insan haklar poli
tikalar ve ii haklar koruma anlamalar gibi oluumlarn bile za
ten mevcut cinsiyet rejimlerini srdrmeye ou zaman hizmet et
tiini grrz. Uluslararas medya cinsiyeti anlamlar y_a_yyoG ka
dnlar ve cinselligCmetalatryor; kadn emeini ve dnselliini
kresel pazarn tketim nesneleri haline getiriyor. Filipinli kadnla
rn cinsel kleletirilmesi ve Dou'dan getirilen kadn hizmetilerin
Bat lkelerinde ev ilerinde altrlmas gibi bilinen rneklerin
tesine de geen yeni bir kresel cinsiyet dzeninin inasndan bah-
etmek mmkn (Connell 2005b; 74).
Dnya tarihinde smrgecinin kim olduuna b;kldnda, as
ker, tccar, ynetici y <:la rahip lsun, hepsinin erkek olduu. goru
lr. Bunlar yerel kltrler karsnda, keoferk e
tarzlarnn "stn" olduunu ve bu nedenle yerel insanlarn kendile
ri tarafndan ynetilmelerinin onlar asndan bir "gelime" olaca
iddiasn kabul ettirerek B at'nn stnl iddiasn ina eden mi-
\.marlardr. Yerlileri ynetebilmenin yolu, Bat'nn gelimi teknolo-
3. Kltrel farklar ve zgnlkler ad altnda yaplan cinsiyet ayrmclklar

na dikkat ekmeye alan BM raporu iin bkz. Ertrk 2007.
ji, bilim ve uygarln dnyaya yayan erkekler olarak kabul edil

melerini salamaktan gemekteydi. nc dnyann bir tr "tam
erkek" olamayan, "efemine" erkeklerine nderlik ve retmenlik
yapacak "! ?cle.li 5'f.k..e.k"ler olmay beceren Bat'nn "uygar" er
kekleri oldu.
te yandan, bu tr smrgeci glere kar yrtlen ulusal ba
mszlk mcadeleleri iindeki egemen cinsiyet ilikilerine bakl
dnda smrgecilie kar mcadeleyi rgtleyen nder erkekleri
ve bu erkeklerin stnl karsnda ikincille(tiril)mi "yolda
kadnlar" grrz. "Kresel tahakkm" karsnda "yerel halklarn
zgrl"n savunanlar ise ou zaman kendi despotlar ile arala
rndaki farklar toplumsal cinsiyet kimlikleri ve cinsel ahlak anla
ylarndaki farklar ile tanmlamlardr. nc dnyac dnce
hareketlerinin ounda Batl smrgeci lkelerin cinsel ahlak de
erlerinin ve aile yaplarnn bozuk ve ahlak d olduuna dair id
dia vardr. Onlar smrgeci despotlar olarak eletirilmeden nce ai
le ve kadnla ilgili ahlaklar bozuk olan "tehlikeli" kltrler olarak
eletirilirler. Oysa ki kendi yerel kltrleri, ke11dini _ailesine ve top
lunmna _acJ.m _ fedakar .kadularn "namusu" ile tanmlanr. Son
yzyln smrgecilik kart bamszlk mcadeieieri bu -cinsiyet
i ierii ina ederek "yerel erkeklik"lerin var olan iktidar__yr..ar
ileri iindeki konum_UlllJ radikar01arafsorgiatacak egTiileri red-
- detmilerdir. "Batllama", "modernleme" akmlar, mevcut cinsi
yet rejimlerinin srdrlmesinde anahtar rol _oynayan e.r_n ak_:
-
J( ve Jno_ly._yg.lan" i]<sil"'.!:!}ni_.rr2.nyann bilimi ve kl:
tifrlf ayrmna dntrerek cinsiyet hiyerarilerini yeniden ret
tir. Ksacas, smrgecilik ve smrgecilik kart-cadeleler
farkl erkek stnli!___l::!Q.m.l:i.nir- ve farkl cinsiyet rejimlerinin
otaya.iklla"-ve bunlarn kresel dzeyde birbirinin olmazsa ol
maz gibi eklemlenmi bir btnlk oluturmasna yol amtr.
Dou'nun ilkel ve kadn haklarna _yg l_yn_ayan erkel
mazsa lliiii'"ii:- stiln uygarl olamaz; Bat'nn kadn metalaH@n
Cinsellik anlay olmazsa Doi'nun.''namsfo" kadniai:i oiamaz.
-
Kresel dzeyde egemen erk.eklik tanmlar ile yerel dzeyde
egemen erkeklikler arasndaki ilikiler ounlukla postkolonyal
kuramclar tarafndan aratrlmaya allan bir konu olarak gn
demimize girdi. Bunlar kresel dzeyde sermaye egemenliini ola-
nakl klan iktidar ilikileri dokusuna, "olmazsa olmaz" bir e ola

rak katlan kresel egemen erkeklik imgelerinin anlam ve nemi
zerinde kafa yormak gereini vurguladlar. Kresel dzeyde ege
menlik kurmu erkek imgelerinin karsnda, "yerel" olarak konum
landrlan farkl etkekliklerin, hiyerarik ve dlayc biimler iin
de nasl temsil edildiini ve bu kresel cinsiyet farklar ilikilerinin
nasl var olduunu anlarsak kresel iktidar ilikilerinin de daha an
lalr hale geleceini iddia ettiler (Ouzgane ve Coleman 1998).
Postkolonyal kuramclardan, rnein Spivak, Mohanty ve Bo
yarin gibi dnrler uluslararas smrge_ dzeni il insiyetlendi
rili __syal anlamlarn i ie ileyii zerine fa yordular. "n
c dnyal" denen kadnlarn ezik, _i_:z:, itr vJlarnn f!!r
kn<l:< ()!_a.: _avalllar gibi gsterilmesinin; Doulu erkeklerin
"kadns" zellikler-gosferen l>1r ff"erkek oimayan" erkekler ola
rak temsilinin eletirisini yaptlar. Bu tartmalar, kresel emperyal
g ilikilerinin cinsiyetlen(diril)miliinden ve bu ilikilerin olu
turduu cinsiyet rejiminin ileyiinin anlalmas gereinden bah
settiler. "Batl" erkein zelliklerinin "erkeksi"liin temsili olarak
alglanmas ve Doulu erkeklere "diilletirilmi" zellikler atfedil
mesini, cinsiyetlendirilmi smrgeciliin (ou zaman daha doru
ifade ile arkiyatln) gstergeleri olarak yorumladlar. Doulu
erkeklere kadnsln atfedilmesi, androjen erkeklerin aalanma
s, kadnlarn gsz gsterilmesi, melez zelliklerin, rnein
Gandhi milliyetilii gibi iddete kar duran siyasal hareketlerin
diilletirilmesi ile ileyen smrgeci cinsiyet rejiminin uluslarara
s dzende egemen olduunu gsterdiler (Krishnaswamy 2002; Ye
enolu 2003).
Yirminci yzylda egemen erkeklik tarzlarnn smrgeci rk
ln geliimi ile ekillenme biimlerini anlamak nemlidir. Kapita_-_
lizmin merkezinde gerekleen snfl toplumlarn oluumu sreci
btn dnyada rk, snf, cinsiyet hyerarilerinin
-------- --- - ----...-.---
- - - -
---- .
birlikte kurulduu
- - . - ----
bir yapdCgefel<leffil.iir. Postkolonyal kuramn Edward Said,

Homi Bhabha, GayatriSpivak gibi nemli kuramclar kapitaliz
min nc dnyadaki tahakkmnn "Bat kltr"nn stnl
olarak ortaya ktn sylediler. Siyasal olann inasnda kltrn
'--=-- ------- -
oynad nemli rol vurguladlar; smrgeci yazarlarn ve edebi-

--
y-Utiarin;"Bati'niii"gzff''yeri gemesiyle, iktidarn kltr arac-

l ile nasl ina edildiini gsterdiler; "I_)_Qu'nl!n esi" 9lmay:t,n,

konumayan "mdunlar" olarak nasl temsil edildiini analiz etti
ler.4 Bhabha, smrgecilikle ekillenen kimliklerin her zaman ok
atmal, deiken ve belirsizliklere ak srelerde olutuunu;
ilikinin tek tarafl bir belirleme ilikisi olmadn, var olann daha
ok "melezlik" (hybridity) olarak nitelenebilecek bir karlkl etki
lenme ve karm olduunu sylyordu (Bhabha 1994). Postkolon
yal kuramclarn kresel cinsiyet dzeninin oluumunda her akt
rn bir tr "zne" olma kapasitesi olduunu ve oklu, akkan, krl
gan kimliklerin inas yoluyla ileyen bir iktidar mcadelesinin var
ln kabul ettiklerini syleyebiliriz. Bu tartmalar nemli bir ala
na k tutmakla birlikte, ou zaman, bu "znellik"lerin snfsal
farklar, cinsiyet hiyerarileri ve jeostratejiler balamnda nasl etki
lerde bulunduunu yeterince vurgulamadklar iin de eletirildiler
(Mohanty 2003).
Smrgeciliin cinsiyetlendirilmi bir sre olarak anlalmas
gereineyaplan vurgunun yan sra, bu srecin son yirmi yln ye
ni kresel emperyal hareketleri ile kazand yeni boyutlar anla
mak da gereklidir. rnein, kresel kapitalizmin yeni yaylma alan
larnda yer alan ulus-devletlerin yaamakta olduu "egemenlik kay
b" ile paralel "eril otorite kayb"ndan bahsedilmektedir. Patriarkal
aile yapsnn g kayb, zorunlu heterosekselliin eletirilmesi,
kadnlarn kendi yaamlarn deitime kapasitelerindeki art gib
yeni olgularla empeyal erilliin zl"nde yeni aamalar z
konusu olduu iddia edilmektedir (Morrell ve Swart 2005a).
Ancak, yen!-liberal__s!_nE._<!__?.:!!.:J?h'asc_::(_odak.l_:ni""1
baktmzda, yeni kresel sermayenin kendini tanmla:ken yeni tr /
iadam y_ir1cfy9111cisi img.eleri }rnHa11m_ay_a balad;p!.fil)J:- /
yoruz. Kresel sermayenin y_gi_ _t_le.._be..ueyinyoj.d_e!!!iUe. - .
tirimeye yneictiilli ve te yandan yeniden "proleterletirilme"nin

de ciadi ld cinsiyetlendirilmi.i!iler_p rQnli ?!ar-rtaa /
ktn syleyebiliriz. -.l.
-Yeni kresel dzenin cinsiyet e_itsizliklerini artrabilecei de
-
syleniyor. miDop;nn yeniden yaplanmas es<:ltr-
4. Spivak'n "Can the Subaltem Speak?" adl nl makalesinde ileri srd

grlerin geliimi iin bkz. Spivak 1 999.
erkek egemenlii biimlerine geri dn anlamna gelebiliyor ve bu

sre kadnlarn durumunda ktleme olarak yaanabiliyor. te
yandan kresel cinsiyet dzeni kresel kapitalizmin merkezindeki
erkekleri daha da ayrcalkl klmaya yaryor. Kresel apta rgtl
irketlerin, uluslararas rgt yneticilerinin, kresel giriimcilerin
ve iadamlarnn yeni bir egemen erkek imgesine nclk yaptkla
r ve bu erkeklik tarznn giderek hegemonik erkeklik haline dn
t iddia ediliyor. B4 yeni "kresel erkek imgesi" birinci snf uak
ve havaalan yolcu;, be_yldalioteTmffterl.si iigi1ice kqf]fuf,
..-konfinental mutfak" yemei yiyen, srekli cep telefonuyl(l__kof!I!:_,
an, laptoplu, CNN izleyen erkekler sayesinde oluuyor. Bu erkek

ler kozmopolit bir kltre veberal tketim kaliplana sahiPk!:;
hatta cinsellikte de "liberal" olduklar sylenebilir. Siyasal grle
ri ise muhafazakar; ayn zamanda liberal "snrl devlet"ten yanala-.
Kresel cinsiyet dzeni yerel erkeklikleri de etkiliyor: YeI !_::
ekte retim yapan kyller proleterleiyor, kk retici ye ti.i-
r' carlar yok oluyor_,__igc g artyor (Kimmel 2005). Kapitalizm
kendi merkezini yeniden dzenlerken "evre"yi de yeniden dzen
liyor. Merkezin egemen erkeklik tarzlar ile evrenin erkeklik tarz
lar arasnda atmalar oluuyor; yeni cinsiyet hiyerarileri gelii
yor. Igiresel d!i.zy_d_gemen erkeklik karsnda yerL d!:!_zsnJe
.
"madun erkeklikler" (subaltern masculinity) ortaya kyor. Ben
' galli erkeklerin giyimleri, Gney Afrikal ya da Sih erkeklerin dav
ranlar zerinden yeni imgeler ina ediliyor; smrgecilik, smr
geletirilen erkeklikler zerinden anlatlanyor.
Yerel erkekliklerden bahsedildiinde radikal dincilerden, etnik
milliyeti rgtlerin erkek nderlerinden ve bunlarn kresel g
evrelerine kar eletirileriyle, silahl direnileriyle, siyasal at
malaryla "kafa tutmalar"ndan bahsediliyor. Yrel erkekJikle:. t
yandan, yerel kltrleri ve sembolleri kullanarak yereadnlar de
netim altnda tutmaya yarayacaFyeni erkek egemen pratikleLidl
tiriyorlar. Byk ounlukla dinsel veya etnik nedenler gstererek
bakaldran ve "emperyalist gler"le atan erkeklerin yarattkla
r yeni erkek imgeleri olduka cinsiyetlendirilmi balamlarda ger
ekleiyor. Erkeksi bakaldr ou zaman kat patriarkal1- _ci1111iyt
.
i. grnmler seg-
ileyebiiiyor -(Kiiii.mff200);4T5) -ornein El
... ---='-'
Kaide rgtnn erkel<militanlar yerel kltrn elerini tayan
farkl bir erkeklik temsili olarak ortaya kyor. slamc iitlrin

-- - -- - -
militan erkeklerinin orta snf, eitimli ama gelecek ans zayf t()p-
lumsal kesimlerden geldiinin, gzlenmesi bu geliimlerin yeni
gstergeleri olarak tartlyor.5
Kresel kapitalizmin yeni yaylmaclnn yaratt atmala
rn kapitalist merkez lkelerdeki beyaz, alt snf mensubu erkekle
rin yaamlarndaki yansmalarna baktmzda, yeni tr tepkisel _
bir_ erkeklik tar:z:n}g_g!!_tjin! gzlyoruz. Yri kresel piyasa_di
namlkiefi -nedeniyle konum kaybeden, yoksullaan lr s1riifnn
ikinci kuaf6cukfar1 -arasmdaar1sa[y0iJ<J-l)rtsafiii:liilargi
derek arfan lITdebe-iTmseniyor. Kybolan frsatlara ve_ "alman
gelecek"lerine duyulan fke tepkisel bir balamda rkla ve ya
banc dmanlna yatknl artryor. Mslman, Arap, Trk, si
yah, gmen dmanl Bat'nn alt snf erkek gruplar arasnda
yaylyor ve bu tr etnik aznlk erkek gruplar ile yaanan sokak a
tmalar artyor. Kapitalizmin merkezinde yeni gelien bu gerilim
ler ou zaman cinsiyet ve erkeklik farklar tarafndan anlamland
rlyor ve ekillendiriliyor. i snfnn 'beden" kesimleri v s
nfd (under-class) erkekler dzensiz, tekinsiz, iddete aina ve
tehlikeli yaam tarzlarna eilim duyan yeni tarz erkeklikler geliti
-rTyorlar. AtS;iffarn bu Hfr -tehlikeli erkeklik davranlarndaki ar-
t bu toplum kesimlerinin tmnn tehlikeli, sua eilimli olduu
nun gstergesi olarak kabul ediliyor. Yerel, blgesel, ulusal ve k
resel dzeyde birbiriyle atan glerin varl durumunda, kresel
cinsiyet dzeninin kurgusu u farkl erkeklik ve kadnlk tanmlar
nn kar karya getirilmesi ve yartrlmasna ortan__ 2alaya.
kendini yeniden retecek bir balam oliifuruyor.
"arkiyat gz"n etnik temele indirgenmi erkeklik tanmlar
na merak sard; rnein bir "slami erkeklik" tanm yapmann gi
derek poplerletii bir dnemde yayoruz. Bu tr tanmlarn "z
c" niteliinin farkna varmak gerekir. Aslnda Mslman toplum
lardaki erkeklik tarzlarna baktmzda "oul" erkek kimlikleri ol
duunu grrz (Ghoussoub ve Sinclair-Webb 2000). Ayrca n
c dnyann ulusal bamszlk kahramanlarnn bile bu tr zc ta
nmlara hi de kolay uymadn biliyoruz. Gandi ile Atatrk' n bu
5. Bu konuda rnekler iin bkz. Roy 2002, s. 1 70-94.

balamda ne kadar atipik rnekler olarak tartldn biliyoruz.

_Aslnda "arkiyat gz"n bakndan, souk sava dnei.!!lPO
piller:JI<:ek:kiifiliklefihirt ulus-dev Jetler hiyerarisine gre sralan
d sylenebili: En stte en gl devletlerin erkekleri ve
da da yenilmi, kaybetmi halklarn erkekleri yer alyo_!, -
slami erkeklikler zerine yaplan bir aratrma ulusal siyasetin
kahraman erkekleri ile bunlara kafa tutan yerel siyasetin erkek li
derlerinin, ii snf kahramanlarnn, dier tarihi erkek figrlerin
ounlukla "dinci" deil laik olduklarn saptam. Buna ramen,'
bu tr _11emli erkek figrlerin ounlukla "ahlakn dili" ile kon_a
rak, erkeklere ve kadnlara birlikte deil ayr ayr seslendikfofi, do
lysyla cinsiyet ayrm yaptklar ve dahas, bir "alt rrietk
slamideerleri savunmay srdrdkleri ileri srly9r(Gerami
2005). ii sembollerde Ali ve Hseyin mitlerinin nemine, "ehit
lik" ve "cihat" sylemlerinin kurucu konumuna bakarsak ''slami
erkeklik" inasnda ne kadar ok dinsel enin yer aldn grrz.
"Batl erkek" ile "Mslman erkek" arasndaki ilikinin bu tr kar
tlklar ve savaan figrler olarak temsili aslnda kresel cinsiyet
dzeni hakknda ok ey anlatyor.
Endstriyel kapitalizmin kol iisi erkei ve sermayenin akl
olacak erkek patronu egemen erkeklik tarzlar olarak yarattn;
kapitalist dnya dzeninin smrgeci ve emperyalist yaylm sra
snda "beyaz-Batl-uygar" erkek ile "Doulu-barbar" erkek kart
lnn bir farkllk olarak temsilinin de bunun bir paras olduunu
syledik. Kresel cinsiyet dzeninin egemen erkeklik I:c.i:nliiH,ye
ni bir imge.oIrakrtayaikal'raireser iaciam!.-n temsil e_!!i.j
sylenebilir. Aslnda "geleneksefbijV'a erkeklik tarzTan'' ile-yeni
gelien "kresel iadam" karlatrldnda neyin deitiini sor
gulayabiliriz. Aile ve hane ii pratiklerde erkek stnlne dayal
patriarkiyi merkeze alan; vatanseverlik, dindarlk gibi deerleri i
selletirmi bir egemen erkeklik tarznn yan sra yeni bir egemen
erkeklik tarznn daha ykseldiini syleyebiliriz. Yeni kapitalist
kresel dzende daha esnek, enerjisini iine -para kazanmaya- yo
unlatrm, belli llerde zgrlk, teknik uzmanlk alanlarn
da rekabeti ve yeniliki, iletiim becerileri gelimi, da
bet ve_slalLa ibirliinden yana bir erkekliin egemen olmaya ba
la-n;ahit oluyoruz-(Connelfvewoa 2oosY-rk:e<lerin

------ -
hayatnn nemli bir ksm evden, ailesinden uzakta geiyor; bunun

ic gmlm yaayan bir erkeklik (Collinson ve Heam 2005) oldu
u sylenebilir. ok seyahat ediyor ve ikili cinsellikler yayor; ev
de eitliki ve efkatli bir aile babas olduu iddiasnda ama yurtd
nda pornografi, paral TV, seks turizmi ile baka bir dnyaya iste
diinde adm atabilen bir "pragmatist".
Yen i Kapitalizmin Yoksul Erkekleri:

Delikanl lar, Maolar, Serseriler. . .
Alt snf mensubu erkeklerin yani "ailenin reisleri ve piyasann ii

leri"nin aile iinde tahakkmc, darda mao erkekler olduklar
genel kabul gren bir saptamadr. Bu erkeklerin para kazanarak
saygn bir stat elde edememe, dolaysyla "egemen erkeklik" stan
dartlarn gerekletirememe durumlarnda yaadklar fke ve ek
siklik duygusunu telafi etme saikiyle byle davrandklar iddia edi
lir. Konunun ou uzman tarafndan kabul gren bu aklamaya
gre, alt snf erkeklerin iddet yanls davranlarnn dier erkek
lere gre daha yaygn ve erkek kimliinin kuruluunda daha "stra
tejik" oluu ve bu nedenle de ho grlen bir "eril iktidar" tarz ha
line dnmesi sz konusudur. Bu tr erkeklerin taleplerinin "tat
mini gereken" kanlmazlklar olarak alglanmasnn -aksi takdir
de toplumsal dzen ve huzurun bozulma riskinin ortaya kmas
nn- erkek stnlne dayal cinsiyet rejimlerinin temel bir zel
lii olduunu vurgulamalyz. Bu konudaki aratrmalar zellikle
gen, eitimsiz ve isiz olduklar kotll<1rda,_'.'.egemen erkekli!( Q::
erierinin yaratt kkrtc lwyUcr !1yle saldrganla ve
iddete yatkn hale gelen alt snf erkeklerin bu davranlarnn ya
adkfar snfsal "gerileme "ye bir tepki olarak ortaya ktn bize
sylyor. Benzer koullar nedeniyle, aznlk etnik gruplara mensup
erkeklerin yaadklar rk basklara kar bir tepki olarak saldr
ganl ve iddet alkanln gelitirdikleri aratrmalarla gsteri
liyor (Zinn 200 1 ; 29-30).
te yandan, baz yorumcular da alt snf ailelerde eril tahakkm
ve iddetin ok da maddi bir temelinin olmadn, zaten "mlksz
ler" snf olarak, iddet ile elde edebilecekleri bir zm olmad
n ileri srerler. Bunun daha ok snfsal dlamaya dayal bir iktidar
stratejisi olarak, alt snfa, etnik aznlk gruplara mensup yoksul er

keklere ynelen, "iddeti alkanlk haline geti!TI.i vahi erkekler"
nitel!llsjil_e _J!_fl sriiliry kfriylatran bir "idlojik" e ol
duunu ileri srerler. zellikle Latin Amerika lkeleritdefrmad'
ya da "Chicano erkek" olarak tanmlanan bu tr erkekler hakknda
yaplan aratrmalar, bu konuda kolayc tanmlamalar yapmaya el
verili olmayan eitliliin ve detaylarn olabileceini bize gsteri
yor. rnein Baca Zinn (2001 ) yapt aratnnada "mao erkek
ler"in gznde cinsiyete dayal farklarn ok kat ve dikatomik ol
duu iddiasn ve aile ii ilikilerde tartmasz erkek stnl ve
otoritesine dayah bir "patriarkal" yapnn varln doruluyor.
leyi geindiren, koruyan ve gerektiinde sorgulayan otorite ol_a_r
aile reislerinin otoritesini sorgusuz kabullenme eilimini sap!y_or.
Bu tr erkeklerin ar iki ien, sk sk kavga eden, ailenin dnda
ki dnya ile ilikilerde kesin karar verici olarak kendini kabul ettir
meye alan bir tr erkeklik hali olduunu doruluyor. te yandan,
Zinn'in yapt aratrma bu tr ailelerde kararlarn hi de tek ba
na bu "mao" erkekler tarafndan verilmediini de gsteriyor; o
unda kadnlarla paylalan, ortak karar verme davrannn yaygn
olduu da ayn gerekliin teki yz olarak gzleniyor.
Baka bir balamda, meslek sahibi orta snf erkeklerin ev /aile
iinde daha eitliki olduu, nk ailenin geimini salamann,
para kazanma ve toplumda saygn bir stat sahibi olmann verdii
zgvenle erkeklerin kendilerini daha gvende hissettikleri ve bu
nedenle iddete bavurmadklar genel kabul gren bir iddiadr.
Ama tam da bunun tersine, orta snf mensubu meslek sahibi erkek
lerin, kadnlarn sunduu cetsiz ev ii hizmetlere, -t Sll_!
!ere kyasla daha fazla baml olmalar nedeniyle bu konumu boza
-cak eitliki kadn taleplerini tehdit olarak algladklar ve_keiidii!_e
baml e/kadn beklentisinden kolay vazgeeriedikferi de iddia
edilmektedir. Bu gre gre, ii snf erkeklerinin, orta snfer
keklerden farkl olarak, toplumdaki sosyal gvenlik kurumlarndan
yeterince destek alamad iin, kendi ailesinden ald destei yi
tirmemek uruna, atmac deil uyumcu bir aile ortamn srdr
me yanls olabilecei de vurgulanyor.
Alt snf erkeklerin saldrganlk ve iddete dayal "sert" erkekli
ine bir aklama bulmaya alan aratrmaclar bunun yaanan s-
fsal smrye kar gelitirilmi bir tepki olabilecei iddiasn da

tartyorlar. Ayn ekilde, aznlk etnik grup mensubu erkeklerin
yaad rk basklara kar bir tepki olarak saldrganlk ve iddet
alkanl gelitirdiklerini sylemek mmkndr (Zinn 200 1 ; 29-
30). Bunun yan sra, snfsal stat olarak geriye giden, g, isizlik,
yoksullama, endstriyel blgelerin gerileyii gibi deiik neden
lerle toplumsal stat yitirmekte olan ya da yitirme tehditiyle kar
karya olan erkeklerin, zellikle gen, eitimsiz ve isiz olduklar
koullarda, "egemen erkeklik" deerlerinin yaratt kkrtc ko
ullar nedeniyle saldrganla ve iddete yatkn hale geldikleri vur
gulanyor.
Endstriyel blgelerin gerileyii ve post-Fordist esnek istihdam
biimlerine geie dayal yeni kresel kapitalist retim biimlerinin
giderek yaylmasnn yol at igc g aslnda "mavi yakal"
ii erkek imgesinin snmlemekte olduunun iaretidir.-K.lrdan
gelen giffo kentlerin eperinde tutunan "yeni yoksul" kesimlerin,
normal olarak, endstriyel kapitalist toplumsal koullarda ii sn
f mensubu olmas beklenir. Bu toplumsal kesimlere mensup erkek
lerin, olaan koullarda, dzenli bir i sahibi olup mazbut bir evli
lik yaparak kuraca aile dzeni ile hayatn risklerini minimize ede
cei bir gndelik yaam tahayylne sahip olacaklar umulur. siz
lik, yoksullama ya da gvencesiz ilerde alma gibi nedenlerle
"geindirme" sorumluluunu yerine getirememe riski artan ve bu
nedenle toplumsal stats belirsizleen erkekler zerinde yaplan
aratrmalar bu beklentinin ok da doru olmad durumlara dik
katleri ekiyor (Faludi 1 999 ve Mac an Ghaill 1994) .
Zamanlarnn nemli bir blmn kahve-bar6 ortamnda gei
ren, dzenli i sahibi olmayan ya da sadece bulduu dk cretli,
geici ilerde alan, gen, bekar, greli olarak az eitimli ve mes
leksiz erkeklerin yaamlarna baktmzda, bir fabrikada ii olma
umudu olmayan, enformel igc piyasasnn sunduu geici ya da
yasad ilerden kazanlacak paralarla geinilen, gvenlik ve asayi-
6. Ankara'da gecekondu kahvelerinde yaplan bir aratrma erkeklerin kahve

leri nasl erkeklik gerilimlerinden kurtulup rahatladklar ve kendi aralarndaki
atmalar bir yana brakp erkekliklerini "terapi" ettikleri bir mekan olarak kul
landklarn gsteriyor: Demren 2006.
in tesis edilmedii sokaklarn dnyasnda sosyalleen delikanllar

{
"'
ile karlayoruz. "Kol gc"ne dayal erkek ii olmann bile ne-
mini yitirdii bir ortamda ii snf erkekliinin nasl olutuunu
anlamak ve yeni emek biimlerinin egemen erkeklik anlaylarnda
bir deiim yaratp yaratmadn sorgulamak gerekli hale geliyor.
Post-endstriyel dnemde kay_qQlan i imkanlarnn genel bir
eim ofarak "erkekliin yrtlmT;hissine yol at sylenebilir. Er
keklik kodlarini retildii aria alanlardan birisi olan sendikalar,
yerini, isiz erkeklerin topland kahvelere brakyor. Ama alt snf
ya da bir kuak nce babalar ii snfna mensup olan erkeklerin?
tahayyllerinin de kolay kolay yok olmadn vurgulamak gerek.
siz kalma, i bulamama ev ii alandaki erkek iktidarn tehdit eden
nemli bir etken olduu srece, geleneksel aile deerlerini, cemaat
balarn gl tutma fikrinin canl kald malumdur. Bu nedenle
kadnlara, etnik aznlklara kar iddet ieren davranlar gelitir
me refleksinin bu trden gen erkek gruplarm "yeni sa"n ideolo
jik erevesine ittiini syleyebiliriz. Benzer bir aratrma konusu
ile hareket eden Suzik, byk bunalm dnemlerinde isizlik krizle
rinin moral olarak kerttii gen, isiz erkeklerin kendi erkek kim
liklerini yeniden ina ederken nasl davrandn aratryor. Eski
den olduu gibi, bedensel almaya dayal ar i yklerini ileri s
rerek artk "cinsiyet ayrcalklar" talep edemeyecek konumda olan,
ama erkek-erkee "homososyal" arkada gruplarndaki yaam tarz
larn -srdrme yanls olan erkeklerin yaamlarnda "mililer_'' .9r
.gtlenmelerin nasl rol oynadn gsteriyor (Suzik 1 999). Bu tr
aratrmalarn da gsterdii ey, bir erkek iin isizliin "kadns
lamak"la e bir aalama ve sulamay da berabe;ide getiren bir
tehlike oluudur. Bir erkein yetikinliinin ve "gerek bir erkek"
olarak grlmesinin en nemli lt dzenli bir i sahibi olmas
dr. Bir baka deyile, kein sosyal deeri ekonomik gcyle l
lr. Hakim gre gre;ilofmayanolrCieITl<anl gerek anlamda
brrerkek olamaz (a.g.y., 1 54). sizlik demasklinizasyon srecinin
7. i snf erkeklerinin yaam riskleri ve gerilimlerini kavramlatran

nemli bir alma iin bkz. Sennett ve Cobb l 993; bu almann devam niteli
inde, post-endstriyel dnemde ikinci kuak iilerin, kol gc iilerinin oul
larnn yaad gerilimleri anlatan alma iin bkz. Sennett 1998.
KRESEL CNSYET REJM 1 03
nemli bir yaptadr. Tam aksi noktadan bakldnda, tam zaman

l ve tatminkar cretli bir i sahibi olan erkeklerin remasklinizas
yon srecine de kap aar. dnyas, erkeklik ile ekonomJ:l<:_!
szl yan yana deerlendirmek n cnsyet rejTmlerine-nemli bir
trateji alani sirimaktadi:. Ksacas erkekler i_in iSlzliin sadece
-
guven yitiml"ve forilsizlk kayb _ ei yn zamanda -"erkeklik
kayb" anlamna da geldiini grmk gerekir.
-- - -
Alt snf erkeklerin ekonomik durumlarndaki olumsuzluklar y

znden-fkeli, f!!_l{i bu. OflceyJekoiiiOm kSistemfo }lniaki iedn:
iere balayan eilimlere yatkn olduklar yaplana-ratrmalarda or
tayakan arpc bir durum. Bj_re)'.! baary fetiletiren grup
yeleri kendi baarszhkl!!_Tl.l.. bak,(ll_a.rna, "teki"lere balama
eiimni!e_ofuyrfarK..actnlar, siyahlar, yabanc gmenler;fliri<f..
ye'de Krtler, d dmanlar vb. nedeniyle durumlarnn ktye git
tiine inanrlar. Bu erkekler srekli mahalle dzenini korumaktan,
asayii salamaktan bahsederler; "yeni sa"n terminolojisi bura
dan trer ve televizyondaki "mao" erkek imgelerden kolay etkile
nerek ekillenir. BJJ erkeklerin ayrt eHci 9.'.?ll_i_inin srekli babala
rnn i koullar ile kendilerininkini karlatrma oiduu vurgula
nyor: Kendi ekriomik dur.imlarn, medenr haeilnlbabalar ile
karlatrarak bir gerileme yaadklarn dnyorlar. Marusza
( 1 997), Amerika'da, eskiden elik endstrisinin nemli bir merkezi
olan, ama artk bu endstrinin oktan baka yere gittii ve endstri
sonras yaam koullarnn egemen olduu bir kentte bir ii erkek
grubu zerinde yapt aratrmada, yeni ii snfnn gen erkekle
rinin arpc szlerinden yle alntlar yapyor:
"Hala ailemle yayorum nk ekonomik gcm yetersiz. Kzlar b e':\
nim yamda hala aileleriyle yaayan erkeklere ilgi duymuyorlar. B aba 1:11 )
benim yamdayken evlenebilmi ve bir ev satn alabilmi oysa... " (27 yy
nda)
"imden nefret ediyorum. Ama kiray demek iin almalsnz. B ii
dairede erkek kardeimle yayorum. ( ... ) Benim yamdayken babamn bir
evi, bir kars ve ocuu varm. Bense bunu baaramadm, nk artk /
i yok... " (29 yanda)
"Sadece yan zamanl geici iler bulabiliyorum. Artk babamn zama
nnda olduu gibi herhangi bir fabrikaya gidip i bulamyorsunuz . . . " (30
yanda)
Aratrmadaki erkeklerin hepsi iin baar gstergesi bir e ve i

sahibi olmak. leri olmayan bu erkekler kendilerini kiisel ve para
sal adan bamsz hissetmiyorlar. Baarszlk hissini beraberinde
getiren bu durum, te yandan bu tr erkekler arasnda bir tr bal
lk, dayanma hissiyatnn olumasna da yol aabiliyor. Bu hissi
yat, bir tr "biz ve onlar" ayrmn beraberinde getirerek baka ba
lamlarda onlar rk sylemlere yaklatrabiliyor. Bu tr erkekler
kiisel yaamlarn dzenlemedeki baarszlklar, evlenememele
rini isiz olmalarna balayabiliyorlar. Hepsinin kiisel hikayelerin
de bu konu nemle vurgulanyor:
"Yarm zamanl bir iim olduunu sylediimde, hibir kadn bana ilgi
gstermiyor."
"Evleneceimi sanmyorum, nk kadnlar benden alamayacam
eyler istiyor."
C "Buradaki kadnlar sadece satn almanz, satn almanz, satn alman
z istiyor. Eer bir iim olmazsa nasl evlenebilirim?"
( '
"Kz arkadam beni iim olmad iin terk etti." (a.g.y., 1 08)
Bu erkekler saygn bir erkek olmak iin ne evde ne de iyerle

rinde destekleyici bir ortam bulabiliyorlar. Onlarn kendi erkeklik
kiml iklerini baar ile kurduklar yer ou zaman "dars" oluyor:
kahveler, barlar, sokaklar vb... Bu erkekler, t ideal bir i imkan
hem de kusursuz bir erkeklik sembol olduu iillOn_if!_pol
mak istiyorlar ve ou da TV dizilerindeki polis imgelerindJ<n etki
leniyor. Bu iin kendileri iin "sokaklar temizlemek" frsat oldu
unu dnyorlar.
Aslnda endstriyel kapitalizmin "merkez" toplumlarnda bile
ou blge ve ehir hzla post-endstriyel bir toplumsal yapya d
nyor. Bunun sonucu olarak, geleneksel mavi yakal ii erkek
imgesi de erozyona uruyor. Bu srete, erkekler geleneksel rolle
rinden kopmamak iin fkelerini erkeklik kimliklerinin muhafaza
s ve yeniden kurgulanmas adna kullanabiliyorlar. Sonuta, bata
kendi rksal stnlk sylemi olmak zere, iddet ieren ve at
mac erkeklik imgelerini besleyen eilimlere yatkn hale geliyorlar.
Dier deyile, ykselen rklk, yabanc dmanl, mikro milli
yetilik ve sokak iddetinin bu tr bir "erkeklik krizi"nin telafisi a-
balar olarak da ortaya ktn sylemek mmkn.

Connell, farkl erkeklikleri aratrd almasnda saptad
drt farkl erkeklikten birini "hzl yaa, gen l" slogannn temsil
ettiini dnyor. Alt snf mensubu, gen, dzenli bir ii olmayan,
iddet yanls erkeklerle yapt grmelerden kard sonular
bu tarz bir erkeklik olarak anlatyor ( 1 995; 87- 1 80). Bu erkekler
iin eril iktidarn gstergesi ou zaman iddet. Bu erkeklerin yaa
mnda iddet ou zaman ailede ve okulda balayan, arkada grup
larnda devam eden doal bir durum. ou, polisle zaman zaman
balar derde giren, tutuklanan gen erkekler bunlar. Kadnlarn
nemsenmemesi, aalanmas, gerektiinde iddetle bastrlmas
benimsenen olaan davranlar. Okulda veya polis tarafndan onla
ra uygulanan iddet onlar bu kurumlara yabanclatrc bir faktr
olmakla birlikte, iddeti ve gce boyun emeyi kendi yaamlarnda
da ekonomik ve toplumsal stat kazanma arac olarak kanlmaz
buluyorlar ve gl olmann bir arac olarak kullanyorlar. Paradok
sal biimde, polisin bu erkekleri hem iddet kullandklar iin su
layp cezalandrd, hem de onlarn, kendi arkada gruplaryla bir
likte neden olduklar iddet olaylarn da olduka hogryle kar
lad gzleniyor. meir {l.!f alkol tketimi, sarholuk, fanatik
futbol taraftarl o;;ak abartl ktlamalar, miJJeri_ki _ba_yra.u=
larda iddet gsterisi yapmak alt snf erkeklere tannan bir ayrca
lk haline gelmi sanki. Bu tr "sokak erkekfigi'7nin-baz- ha1enre
kar polisin ikircikli hogr-cezalandrma davrai erkkHin
lriasi ile devlet kurumlar arasndaki ilikinin ilgin rneklerinden
birini bize sunuyor (Connell 1 995; 1 02).
----
"Protest" ya da "tepkici" diyebileceimiz bir erkeklik halinin hl!

"delikanl"lar iin popler olduunu gry9rz. Her.y<:!nl, _2ncelik
fo sokakiarda i_det kuana!l bu -gen-erkekler, okula gitmeyik--::
mseyen, hatta kar kan; kk sulara kararak polisle kari
lam olmay bir tr "racon" sayan; ok ve hzl iki imeyi stn
erkeklik becerisi olarak goren; geci, ancak dR statl ileri
bulduu zaman alarak para kazanan; motosiklet, araba dkn
olup bunun muhabbetii ok yapan; kadnlarla ancak ksa sreli,
dzensiz ilikiler kurmay becerebilen erkekler-:-- -
- ..
---Protest erkeklikbi tUr "mafi-nal" erkekffk olmakla birlikte ege
men erkeklik tarzlarndan birok eyi kendine eklemleyerek "y-
!06 ERKEKLK: MKANSIZ KTDAR
!eymi gibi" yapmay seviyor.

Alt snf erkeklik tarzlarnn oluumunda snf temelli balamla
rn giderek nemsizletii; bunun yerine "yeni toplumsal hareket
ler" olarak tanmlanan ve snfsal farklar ile etnik kimliklerden, kl
trel farklardan ve tarihsel miraslardan etkilenen bir bileimin sz
konusu olduu fikri giderek kabul gryor. Bu balamda, alt snf
erkeklerin "erkeklik ina" pratiklerini aratrn a-nalann ne!
.
bir ksmnn . "mao" erkeklik tarznn ze_IJ_ikleri zerine youn
at sylenebilir. Bu tarz erkekler ekonomik sorumluluklar ko
laylkla stlenmelerine karIk sosyal sorumluluklar genUikle
reddediyorlar (Gutmann ve Vigoya 2005). Mao erkekliin zgn
lkleri zerinde yaplan aratrma sonularna gre 1ki, Ii.limar,
riskli yaamdan holanma, grn aka syleyip habi, korku
suz erkek olma, kavgac om;, kadnlar ynetme" b.!rd.efa!___!q.
dmla yaama (Laricaste!:}003:) gibi davranal ze.!l_ik:!.!! XY-S!n

olarak benimsedikleri grlyor.
Dnyada olduu gibi Trkiye'de de glenen etnik temelli sos
yal hareketlerin ve k in savunduu _itljJy13 ()_zg-i,i.!<
talebinin, kentli orta snfn ounluk dini/etnik grub!_llens!!P ol
ma ayrcalklarndan-yirarfananerkeklerde c!dcij bi--tl<;\i.thiss_ L y_<!
ratt sylenebilir. Kimmclfve Kauf;n vurgulad zere, orta
nf, beyaz, orta yal heteroseksl e.!ke_<2!!!.!._ak _!!!_YJn en__yri -
, _
calkl konumlarndan birisidir. Ancak bu durum beyaz ve erkek ol
makla gurur duyan erkeklerin kendilerini giderek aznlk olarak
hissetmeleriyle deimeye balamtr. Bu balamda "rk stnl
" sylemi ile "doru erkek olma" sylemleri arasnda -grn
te hi de yle olmasa bile- paralellikle: bulmak mmkndr. Ege
men etnik grup ve orta snf kltrn, ykselen yerel kimlikler ve
etnik temelli hak talepleri karsnda kendini artan lde gvensiz
hissetmesi, rnein "Krt sorunu"nu iddet ile bastrma eilimini
besleyen rklk ile yeni tr bir erkeklik talebini de kesiir - hale ge-
tirmektedir.
Bat' da yakn dnemlerde ortaya kan yeni erkek hareketi, er
kekleri kendilerini yeniden ina etmeye aryor-ve d.aa-iyi-bf!tra=
lar ve kocalar olm.lc iin duygularyla yzfoiiiIefi_- gerei:ni:YPI _ -
gufoyor:- lfo akmn nde gelen isimlerinden Robert Bly, Aaron

Kipnis ve Shepherd Bliss gibi yazarlarn "best seller" olmu kitap-
larnn erevesini izdii ana argmana baktmzda, erkeklerin

bir kriz durumuyla kar karya olduuna yaplan vurguyu gryo
ruz. Bu metinlerde nerilen ey, bastrlan erkeklik kimliinin bir
tr yeniden zgrletirilmesi. Is_l_c!eneyi:;Jeri11i _2ayJamal
ve erkeklii!l_ b!I.Jli:L.Yl!!9"! .!?\!J-iil_p___iL J!JiJ.n _kurulmas
gerekietirilmelidir. Ferber buna mythop_!_k !ekljk_y_kwi di
yor (2000). Bu yeniden glendirilecek erkeklik sQyl _mi... _'JgJ:ra
man" erkek imajn !.yan "zehirli erkek:1ii(i=(ic masculinity) )
anlaym eletirir. Erkel< dans eden, doay ve kadnl.ari-seven, ne.:.
eli')ir-figr olarak ele al:m, Bu yeni/yeniden erkeklik sylemi,
nerdiCerkeklikanlay bir tr "derin erkeklik" (deep masculi
nity) olarak tanmlar (Ferber 2000; 36).
Farkl grnmlerine ramen u yeni/yriden erkkli_k si;>yle
mi ile beyaz rkn stnl@_ sqyleni arasnda. Bfltt'da.befgin.bir
ba vardr Her i! 51iemde de .k...<::i!!etirilir ve gerekti
inde aalanr. Erkeklere dnk bir maduriyet sylemi ilevsel
klnii; farkllklar zellikle vurgulanr. ki sylem de zcdr; iki
sylemde de bir dayanma ve cem.! ru.h:tirg_ulamr. kTsylem
de de bfr "kurtulu/ zgrleim" vaadinin alt izilir ve erkeklerin
"kendik-;lg.lar" zerinde jiir.__denetimin ger_i v;gu1amr. ki
s-yremTege-:lll zarii':11; zel.birvg yaparak bir tarihsel or
taklk bilinci kurma arzusunu sergiler. "KJzJ. !nde. otQfitesi
olan babalarn vleri st-- r_e_i_gl&:_l<.Q_aJrn zamar
kutsanr" (a.g.y. , 5 1 ). H,t::r iki..9yle::n!:. gznde de erkekler artk
rb&ndir .Ye .kadnlar.. siyhla, I1i--!1(!i:'a_k.:S.I-.y .Yj isiz.
ayrcalk elde etmitir. Bu ayrcalklar kadnlarn erkeklerden uzun
yaamas, kadnlarn erkeklere oranla sahip olduu dk intihar
oran gibi istatistiklerle ve beyaz r!gn olmayanlarn sahip olduu
ekonomik . ayrcalklarla ilgili verilerle desteklenmeye allr
(tl.g.y. , 42)B u nedenef!_ tji adriiai<t.Yda ii1iliklara.yapla
ak her ttgn d._!!_I.!..n.ey_!!t hakszlklar artracak eth:Jl_er y:,r.a . .
-ana inanlr.
Hem bu "yeni erkeklik" hem de rklk sylemlerine gre, top
lumun kar karya olduu sorunlar, toplumsal cinsiyet rollerinin
"yeniden yazlmas" nedeniyle yaanmaktadr. ki sylemde de bir
demasklinizasyon srecinin alt izilir ve bundan zellikle femi
nistler sorumlu tutulur. Erkekler kadnslam ve evcilletirilmitir.
1 08 ERKEKLK: MKANSIZ KTDAR
Bly'n Demir John: Erkeklere Dair Bir Kitap adl, bu akmn en

"hit" kitabnda yer alan en veciz ifadelerden biri yledir: "Bir erkek
kendi konumunu koruyam!YQS(l, kdJ.:lag ve ocuklar hi koryya=
maz" ( 1 56). Ikl sylem de yeni bir erkek tipolojisinin doduundan
dem vurur ve bu yeni erkek tipinin pasif duruundan ikayet eder.
Srekli "komplocu" bir sistemin varlna iaret edr_ler. Erkeklerin
;;-gerek erk-eK'T Olmaktan -i;,. Iibrallerin, -siiarn, siyahlarn,
kadnlarn ve ecinsel lobilerinin eitlik taleplerinin bir rndr.
Bu lobiler gerek beyaz erkeklerin i bulmasn ve aile kurup oal
malarn engellemektedirler. ki syleme gre de erkekler artk ken
di kimliklerinden utanmaktadrlar. Oysa erkeklik utan deil, gurur
duyulacak bir durumdur. Erkek olmak ya da "rkn sevmek" sulu
luk veya utan duyulacak bir ey deildir. Utan ve sululuk duygu
lar iki sylemde de gerek erkein strab olarak sunulur (Ferber
2000; 49-50). Bu balamda toplumun sal asndan erkekliin
yeniden ina edilmesi zorunludur. Bunun iin gemie, "babalar
mzn zamanna" baklmal ve atalarn sahip olduu trden bir tr
eril enerjiyle erkeklik kimlii tekrar kefedilmelidir.
Aratrmamzda biz de alt snf mensubu olup kendini tehdit al
tnda hisseden erkeklerin rkla, kadn dmanlna, iddete y
nelerek tehdit altndaki erkek kimliklerini bir tr saaltma ya da ye
niden glendirme arzusunun eitli biimlerine sk sk rastladk.
te rnekleri:
Ben her dediimi yapan bir kz isterim . Erkek kadnda gzellik isti
..
yor tabii ki. Her eyin gzel olmasna gerek yok, iinin gzel olmas benim
iin daha nemli. Beni bir koca olarak beenecek biri olmas nemli. Bir
de ak giyinmesini istemem, gbek ak falan. Benim her dediimi yapan
bir kz isterim yani. imdiki kzlar srekli geziyorlar, tozuyorlar falan. Bir
ey istedii zaman, ben_ "yok _edii111_ !l:laQ,___y9kun__anlamn l>ili!iesi
nemli benim iin, maddi ve mane-vTTarak. (Arkadalar ile bir yere gide
bilir mi?) Arkadalarn tanyorsam, o anki duruma gre karar verebilirim,
u anda gider ya da gidemez diyemem. Kime gvenmem lazm, o gveni
arkadalarndan almam lazm, kimseye emanet edemem ben. (G 39)
Kzlarla iliki, ak, iddet nedeni Bir kz arkadam vard Aye adn
...
da, bizim komumuzdu. Onunla bir sene kadar falan .rkadalm oldu,
sonra onun tarafndan yrmedi. O bir ara "beni srekli tehdit eden bir o
cuk var, haberin olsun" dedi. Ben ilk nce ok aldrmadm, ama sonra ben
de onu tehdit ettim. B ir kafe var o kafede alyordu. Benim arkadalarm

da vard, byle byle dedim, ben buraya gidicem dedim, beni engellediler
nce. ocuk benden byk. Gittim, sarho, Aye ile konumular, seni is
temiyor gibisinden laflar etti. Ben de "tamam" dedim, "bak benim mahal
leme gelip bana hakaret yadramazsn" dedim. O srada lise dald ve et
rafmz kalabalklat. Ben tek kaldm ortada. O srada benim gene bir ar
kadam var, o da okulun adam, yani serseri tiplerinde bir abisi vard, her
kesi tanrd. O da geldi, onu tehdit etti, polisler falan geldi biz daldk. O
gnden sonra da Aye ile konumadm. Suluydu yani, sonuta benimle
kyorsun, baka birisi var, o da senin iin Orhan diye birisi var diyor.
mz birden kandryor. (G 39)
Serseri dnyalar: iki, iddet, krk hayatlar Sabahlara kadar ierim,

...
akam ben dkkanda yatyorum, ev yok. Sabah kalkyorum, annemin ba

bamn evi var yukarda, birinde kardeim kalyor, birinde yine teki karde
im kalyor. Ortadaki evde de bebeler kalyor. Ben kmyorum, burada ya
tyorum. Sabah kalkyorum, bismillah diyorum. Ondan sonra da bu saatler
de benim krklarm gelirler, balarz imeye. Gece bire, ikiye kadar her
gn byle ierim, artk uyumak isteyene kadar ierim. Uyuduktan sonra
sabah ederim. Her gnm byle geiyor. Yaam tarzna hibir gvenim
kalmad, dersen dostun olmuyor, ein dostun olmuyor. Hastalandm, ba
mdan ok ey geti benim. Benim hanm ld! Benim bebelerim etkili
oluyor benim bu ikiye dmeme, benim hayatmn byle olmasna, benim
iki ocuum sebep. Memnun deilim ben de ama ne yapaym ! Benim o
lan kar kahveyi basm, elinde sallama. Bir kuvvet yetmiyor, hayvan gi
bi be. Okuldan karldyd, 1 7 yandayd. Zaten bir oldu, iki oldu, en so
nunda olmayacak, baktk dzelmiyor ibne. Halen iiyor iiyor, karya gidi
yor. "Kzn bilmem ne yapaym, seni de bilmem ne yapaym", kzla konu
uyormu, kz bu karyor. Kz karnca ne yapacaksn, mecbur. Ever
dik, dn yaptk. Karakol geldi bizi ard. Ben dedim dn yapacaz.
Saz istediler, tamam saz; davul dediler, davul. Kurban olduum Allah yle
bir yardm ediyor ki! Kuruum yok cebimde, kuruum. Bunlar yapacak 1
liram yok. Bir syrldm, hepsini de yaptm. Salon, salonu da tuttum. Sevi
niyordum. Drt ay m oturdular beraber bilmiyorum ka ay! Sonra anas
ald gitti. Neden? Sorun neydi yani? iyor, kz dvyormu yani gnah
boynuna. Annesi kzna 1 5 gnlk rapor alm, i gremez raporu. Mahke
me olumdan para cezas ald. (G 45)
Maoyum, ama kadnlara kt davranmam At yar oynanan yer

...
lere taklrm, onun muhabbetini yaparm, kfrederim. B ir arza ktnda

bir ey olduunda kavga ederim. B undan gocunmam hani, iddet gstere
rek baka birine kar kendimi ya da baka birini korurum. O yolla tehdit
ederim bir insan. Pavyona giderim, yle bir ey yok gitmem diye, tamam
I LO ERKEKLK: MKANSIZ KTDAR
m? Ya da ne bileyim biriyle ilk kez kacaksam gider evinden alnn ta

mam m? Hani o erkeklii yaparm, illa ben brakrm, ya da sevgilimle bir
yerde buluunca yok ben seni brakaym, bu saatten sonra yalnz gitme gi
bi bir olay yaparm. imdi bunlar mao adam kategorisi. Ama ben hi y
le olduumu dnmyorum. Ben kendi ikili ilikilerimi yle kurmuyo
rum. Erkek olmak zerinden baka birinin zerine bir iktidar kurmuyorum.
Ama bunlar benim houma gidiyor. Kt eyler deil bence bunlar. Erkek
erkee muhabbet etmekten acayip holanyorum mesela. Hani kar, kz
muhabbeti yapmay ok seviyorum. Benim sevmediim erkeklik meselesi,
iktidar yaratma meselesi. ok insan var gayet beyefendi, nazik insan, cen
tilmen. Kadn masaya geldiinde ayaa kalkan, ho geldiniz diyip oturan,
sandalyesini tutan. Onlar mesela acayip iktidar kurabiliyorlar kadnlar ze
rinde, hi kfretmemelerine, hi benim demin bahsettiim ileri yapmama
larna ramen, yapabiliyorlar byle bir eyi ... (OD 1 )
il
Erkekl i k Krizi m i ?
Pederahi Toplumdan Erkek Egemen Topluma:

Geleneksel Ataerki lliin Deien Yz
Yirminci yzyln sonuna doru, bata feminist kuramclar olmak

zere, nemli sosyal bilimciler eril tahakkmn niteliksel bir dei
im yaadn, artk patriarkiden deil, yeni trde bir erkek ege
menlii nden bahsetmek gerektiini tartmaya balad!lar. Bu iddi
'
alar, sz konusu deiimin nedenini farkl tarihsel zaman ve dina

miklerle temellendirseler de, sonuta unu sylyorlard: {\rtk er
keklerin kadnlardan daha stn ve nde olmasn merulatracak
biyolojik, kltrel, ekonomik ya da ideoloj_Lk_l.ckenli bir neden _z
konusu olmaktan kmtr. Bazen erkekliin krizi, bazen pairirki
;;r,;sonu gibi farkl terim ve kavramlarla aklansa da, iaret edilen
dnmler ou zaman erkekler ve kadnlar arasnlaki hiyerari
nin doutan gelen biyolojik/genetik/yaratl/ftrat farkndan
k ileri srlemez hale geliinden kaynaklanmaktayd.
Bu tartmalarn birka .rofa<la Tierfo<liiii g-y-;;ruz . rnein,
patriarkal-patrimonial modele dayal, topnta . yerlei_k, ge!lik
farm ekonomilerindeki geim stratejileri ile birlikte_yar olan.i_:
yet ve ya hiyerarilerinden beslenen gelenl!5sel (klasik) patriarki
hlnilideki hzlanma arpcdr. Trkiye'de pederahilik ola
rak da bilinen, byk ve yal erkek-babann tartmasz btn gen
erkekler, kadnlar ve ocuklar zerindeki otoritesini tanmlayan pe
derahi erkeklik artk yok olmaktadr. Kandalk kltrnn yal
erkee verdii aileyi/cemaati/aireti ynetme grevI::"t.praave
kana dayal yaam biimlerinin nemin.i yitjgr,esine paralel oJar,
kendini bir sonraki kuaa dahi devredemeyecek ekilde ortadan
kalkmaktadr.
Therborn, 20. yzylda cinsiyet ve aile arasnda geerli iktidar

ilikilerini sorgulad almasnda (2004), cinsiyet rejimlerinin
aile biimleri, evlilik stratejileri ve dourganln toplumsal rgt
lenme biimleri tarafndan belirlendiini sylyor. Therborn'a gre
iinde bulunduumuz zamanlarda temel bir deiim yaanyor ve
"kurum" olarak rgtlenmi aileden "birlikte yaam" amalayan
yeni bir aile modeline doru bir geliim gzleniyor. Kurum olarak
aile, grevler, haklar ve sorumluluklarn deimez biiride taiim
laridi;. yelerinin yaamlarn kat 6Tr. denetim .Jtoa. alma yetki
siyle donatlm; aile ii-d ayrmnn kesin ve kat snrlarla i:z;jJ
dii ve ayrtr ld; en yal erkek tarafndan ynetilip temsil .?!
len bir "messese"dir. Bunun yerie, karlkl ak, sevgi, arzu, bir
l ikte yaam istei ve mahremiyeti;paylanni.dii.yal yel1r51raile
modelinin gelifrrii.Sz konsudur:_Bi.l1un biyq!!!_J!fiistnle dq
yal erkeklik anlayn ve buna dayal eril tahakkm tarzn.._eklm
ferinden skerek yerinden oynatt ve bylece Ye.11J_lniJ.Urr.Ire
kap aralad bir gerekliktir. Therborn bu deiimin basite akra
balk ve kandalk sisemi'nden ekirdek aile'ye gei olmadn;
sanayileme ve kentlemenin dnyann her yerinde benzer dn
mler yaratmadn; blgesel zelliklere bal farkl aile sistem
lerinin varln gstererek ve bunlar snflandrarak anlatyor. r
nein, Alt Sahra Afrikas'nda, Avrupa' da, Dou Asya, Gney Asya
ve Bat/Kuzey Asya'da farkl farkl aile biimlerinin var olduunu
gstererek ara biimlerin varlna dikkat ekiyor. Gneydou As
ya'da kat patriarkal sistemin Konfyslkten, slam ve Katolik
likten beslenmi aile biimlerini grebiliriz. Dahas, Gney Ameri
ka'da Criollo denen beyaz-smrgeci Avrupal erkekliin stnl
ne dayal, geni topraklar zerinde smrgeci tarm plantasyon
larnda ve maden ocaklarnda siyah kle erkeklerin ve yerlilerin a
ltrlmasna dayal kat patriarkal miraslarn etkisiyle ekillenen
aile modellerinin varln grerek btn dnyada aile modellerinin
eitliliini alglamak gerekir.
Therborn'a gre, patriarki, aile reisi olarak kocann ve genel ola
rak erkein karar yetkisi, karsnn faaliyet ve_hareketle_rin denetle
me hak ve grevi, erkein okeliliinin ya da baka kadnlarla ili
kisinin ho grlmesi, cinsel ahlakta ifte standart, kz.ocukfara
kar ayrmclk, erkek cinsinin gereksinmeleri lehine kaddan
ERKEKLK KRZ M? 1 13
fedakarlk beklemekle (kadnlarn namus nedeniyle evden dar

fazla kmamas, kadn snneti, tieHretiiifruiimas, erkek fke ve
sa1diranilgnn doal grlmesi, vb.) tarnanabilir. iib"orn.
toplumsal cinsiyet ayrmcln (gender discrimination) ve toplum
sal cinsiyet eitsizliini (gender inequality) patriarkiden farkl bir
olgu olarak tanmlyor; dnyann baz yerlerinde patriarkinin artk
olmadn ve yerini bir tr post-patriarkiye braktn iddia ederek
yeni dzenin cinsiyet temelli ayrmcla dayal bir toplumsal cinsi
yet eitsizlii olduunu sylyor (Therborn 2004; 1 3).
Manuel Castells ise, sosyal hareketler ve kimliklerin inas ze
rine grlerini yazd nemli almasnda (1997), bilgi toplumu
anda aile ilikilerinin ve cinselliin farkl biimlerde rgtlen
meye baladn; kurumsal olarak desteklenen, yasalar ve otorite
lerin gcyle kabul ettirilen, kadnlar ve ocuklar zerindeki erkek
otoritesi olarak ekillenen (a.g.y., 1 34) "patriarki"nin sonunun gel
diini ve artk giderek yok olmakta olduunu ok sayda veri ze
rinden gsteriyor.
Feminist dnrler arasnda patriarki kavramn hala ie yarar
bulanlarn grlerine baktmzda, patriarkinin kuaktan kuaa
geen, babadan devralnan bir otorite olarak tanmlanmasnn ge
rekmedii; babann ve kocann, kadnlar ve genler zerindeki ta
hakkmnn patriarki olarak tanmlanabileceini sylediklerini
grrz.
Trkiye'de son elli ylda ok hzl yaanan krsal tarm kltr
nn zl ile ortaya kan yeni kentsel yaam biimlerinde ge
leneksel patriarkal otoritenin srdrlmesinin olanaksz hale gelii
ni ve "pederahi" erkekliin yaad sarsnty aratrma grme
lerinde karlatmz birka arpc rnekten izleyelim:
Babamdan harlk alrdm. . Biz karde ne kadar5alrsak, ne ka
.
dar kazancmz olduysa babamn elliiete.sifil.e<lerdik. TabiT:i sonik:lyi"a

'kadar yleydi. Mesela, ben evlendim, askerden geldikten sonra, nerdeyse
benim kzm dodu doacak, anasnda, ben babamdan para isteyemezdim.
1. Therbom, patriarkinin kkeninde Roma Hukuku'nun "aile babas" ta.J}m

-
ii.ii<k5,ptesilii:"(ocukla
nn yattn ve aile babasn n manus(karl s!.zerln<Iefl
r zerindeki hakk), dominium.(mlkve mallar.zerindeki.hakk) olmak. zere
tr hakknn yasal ve geerli olduunu hatrlatyo:-
Anneme derdim, "anne bize babamdan harlk al" diye. Bizim orda 20 ya
ndaki kii meclise girdiinde, yani byk toplumuna girdii zaman sz
syleme hakk yoktur. Eer ki o an iin ev reisi olmadysa o toplumda sz
sylemeye hakk yoktur. (G 2)
Babann, ahinin yannda sz hakkn yok Eer ki yannda bir byk

...
varsa, bir abin varsa, bir baban varsa onlar eer evin erkeklik; erkeklik de
meyeyim de yani, sz bitirme, sz syleme yetkisi onlarda ise senin sz
syleme yetkin yok.-sactece dinlersin, o ne derse, zararna da olsa okeyle
mek zorundasn. (G 2)
Ben babamn yannda ocuumu sevemezdim, karma adyla sesle

nemezdim Ben babamn yannda ocuumu sevemezdim. Ya "sen ne za
...
man ocuk sahibi oldun, ne zaman bydn bizim yanmzda" derlerdi. Se

nin yannda byk varsa, ocuunu seversen kendini byk gsteriyorsun
babadan, baba bunu kabul etmiyor. Onun iin evlatla biraz yaknlamama
gayreti vard her zaman, onlarn yannda. (G 2)
Ben karma adyla seslenemezdim O zamann adetleri, ben on sene

...
annemgille kaldm. Ben aileme (eini kastediyor) Aye diye seslenemez

dim, yani utanrdm babam, annem yannda. Hanma sesleneceksem mese
la bana bir su getirin derdim, kz kardelerim getirirlerdi. O zamanki rf
adet annemize, babamza, dedelerimize kar saygdan dolay daha kapal
bir rf adet vard, gelinlii devam ettirmek yani. Byle aka mahiyetinde,
"hanm annemden ok seviyorum" desek utanrdk, yani "anne tatl, ama
hanm daha tatl" lafn sylerken utanarak sylerdik. (G 1 1 )
Annem babamla yemek yeyince dedem babama tkrm Ald ...
kltr zaten babamn bu. Anem babamla yemek Y_t:.1Ji;,.J!!

mi, babama tkrm, sen nasl bir a(fffa tii(p da yemeky_y_o_run di
ye. Bunu kendisi anlattna gre doru bulmuyordu. Ama kedisi de bize,
imdi benim oluma, kzma gsterdiim yaknl gsteremedi, yani gs
termedi. (G 8)
Erkekliin Krizi mi?
Yaadmz ada erkek stnl iddialarnn, modernlik ncesi

dnemlerde olduu gibi, erkeklerin biyolojik ve kana dayal stn
lne dayandrlarak srdrlemeyecei grlyor. Bugn iin
erkeklerin stnlne yol aan cinsiyeti iblmnn, yani ka
dnlarn yapabilecei iler ve erkeklerin yapabilecei iler ayrm-
ERKEKLK KRZ M? 115
nn; cinslere farkl haklar, farkl gler ve yetkiler atfederek ve o

unlukla biyolojik farklara dayandrarak srdrlen bir tr cinsiyet
farklar rejimi olarak meruluunu giderek yitirdii ve krizde oldu
u syenebilir (Maclnnes 1 998). Modernlik deerleri bu tr bir cin
siyet farklar rejimini giderek daha temelsiz hale getiriyor. nk
biyolojik zelliklere ve genetik farklara dayal stnlk iddias, mo
dernliin bilimsel keifleri ile beslenen ideolojik ilkeleri gerei sa
vunulamaz hale gelmitir. Cinsiyete dayal iblmn merulat
racak ilkeler bugn iin ne olabilir? Erkeklerin stnl ve nce
liini tartmasz merulatracak bir ilke var olabilir mi? Modern
lik ncesi patriarkal dnemde erkein doal stnl, modem d
neme geildiinde insanlarn eitlii ilkesi ile atmal hale geldi.
Feminizmin eitlik mcadelesi bu gerilimi tanmlayp yeterince
aa kartt. Erkek stnlnn hibir maddi -biyoloji ve yara
tla dayal- temelde savunulamad gnmz zihniyetler dnya
snda erkek stnln her alanda yeniden yeniden "icat edecek"
iktidar stratejilerinin inasna gerek duyuluyor. Bu, olduka istik
rarsz, krlgan cinsiyet konumlar ve deiken cinsiyet kimlikleri
anlamna geliyor. Bugn hibir erkei otomatik olarak stn ve n
celikli klacak ve bunu garantileyecek bir stratejinin kalc olmad
sylenebilir. Bu durumun bir tr "ayann altndan zeminin kay
m''_gjbi hissedilmeLve. bir}Cakfrii di? dyredile-."er
keklik ayrcalklar"nn yok oluu karsnda hayflanma, k()rl<:, ve
endie duyulmas kar!.lnaz. Bizim aratrii.amizda da birok er
keiii eik.ekofarak kabul edilmemekten duyduklar korku ve fke
yi deiik biimlerde akladklarn gryoruz:
Deimek art, ama nasl? Ben erkeklerin deiimlerinin zor olduu
nu dnyorum. Yaadklar deiimler ok travmatik. Bir erkein yaa
d travmatik deiim u: D dnyada grnd biimiyle kendi iinde
yaad eyler arasnda mthi bir kopukluk var. Muhafazakar bir adam
nikahsz bir birliktelik yaamaya balyor. Yani bu byle kolay bir ey de
il; bu yapt ii ahlakszca buluyor. Yani, yaam biimini deitiriyor,
ama iindeki asl deiiklii yapmyor, o konuda muhafazakar. Ama bunun
politik bir dili yok, ideolojisi yok; ad konmadan konformist bir biimde
yaanyor. Sorsan gene namus, bekaret diye ortalkta dolar. Dolaysyla
erkeklik hali, en azndan benim yaadm haliyle bir insan ok muhafaza
kar klan bir hal, ok muhafazakar bir tutum; ad ve ekli ne olursa olsun
iktidar olmayla ilgili. ocukluumdan beri iinde olduum evre, kendi
tecrbelerim, niversite ve yurt tecrbeleri, entelektel evreler byle. Er

kek olmak ne olursa olsun, baarmakla ilgili, bu kesin. (Erkekler iin de
imek kolay, mcadelesiz ve atmasz hir sre mi?) Kiisel ykme
baktmda hi yle olmadn dnyorum; benim iin mesela ok san
cl oluyor. Bir yandan entelektel evrelerde srdrdm bir yaamm
var, te yandan da nereden geldiini bildiim, bazen de ok dnmek is
temediim bir baka yaamm var. zel hayatma baktmda yle yap
malym diyorum. Ama dardan bana bakan birisi muhtemelen zel haya
tnda yle anlayldr, byle hogrldr diyebilir; ama ben kendime
baktmda bunlarn ounun doru olmadn dnyorum. Benim zel
hayatmdaki tutumlarma baktmda dardan kimsenin tahmin edemeye
cei eyler var; taradan gelen, meslek lisesini yarm brakm ya da yeni
bitirmi mao bir erkek nasl davranyorsa baz konularda ben de ayn y
le davranyorum. Yani liseden beri kz arkadalarm oluyor, onlarn giyin
mesine bir biimde kartm syleyebilirim; sevgililerime zellikle kar
yorum. Bunun en basit aklamas u benim iin: Bir bakasnn bakacak
olmas beni rahatsz ediyor, yanmdaki kadn benim bir param haline ge
liyor ve birisi ona kyafetinden dolay baktnda, sanki onu korumam ge
rekiyor. Aslnda sadece kyafetten dolay deil, mesela yksek sesle kahka
ha atmas da beni rahatsz edebilir: ya da hi yaplmayacak bir hareket yap
mas, o tr eyler de rahatsz ed.er. Ben de, hani sylem dzeyinde konu
sanz, hi kimseyi kyafeti ile yarglamamak gerektiini sylerim, nemli
. olan iidir derim. (G 37)
Erkeklik korkular: Kadnlar erkekleri avucunda tutmak istiyor...
Kadinlar erkee sahip kmak, erkei elde etmek iin yapyor. nanlmaz
basit bir ey bu. Yani nasl dii rdek ykseliyor, kabartyor tylerini, gei
yor karsna byle; bunu gren erkek rdek tylerini renklendiriyor, ka
bartyor, dans etmeye balyor. Birbirleriyle erkekler kavga ediyorlar. Ama
sonuta onlarn kavga ediinden artk haz alyor dii rdek ve kavgay ka
zamma gidiyor. Geyikler de ayns yapyorlar, kedigiller de. akallar da
ayns yapyor, kular da aynsn yapyor. nsan da aynsn yapyor... Yani
ortada bir-iki tane erkek oluyor. Kadnlar bu erkek tarafndan beenilmek
istiyorlar. Ve istiyorlar ki.bu benim elimde olsun. Yani benim erkeim ol
sun deil. Elimin altnda avucumda olsun, ben ynetebileyim bunu. Byle
bir kadns hareket var. "Ben bunu ynetirim abicim", "ben bunu kendi
kapsama alanma sokarm, hayran kalr bana" diyor. "Ben bunu kendime
hayran ederim." Dolaysyla bunu hayal ettikten sonra, "o bana erir, biter
karmda, ben ne istersem evirir eviririm" ve bunun iin de birbirleriyle
yaryorlar, birbirlerine kzyorlar, birbirleriyle kavga ediyorlar. Kadnlar
da kediyle farenin oynad gibi erkekle oynamak var. Acayip holarna gi
diyor. Nasl kedi yn yumayla oynar atar, geri eker, atar geri eker, by
le yani. (G 1 6)
ERKEKLK KRZ M? 1 17
Erkek egemenliinin sonu geliyor, kadnlar intikam alacak nsan ...
artk doal yapsn yitirmeye balad. Mesela metropoller hi doal deil,

doa d yerler. Ve insanlk oralar yaratt. Doal olarak erkek her zaman
glyd, av peindeydi, ok uzun savalar vard; kabileler, kabile bakan
lar, devlet bakanlar hep erkein gcnden gelen bir eyden, toplumsal
yap oldu. Fakat artk bence yklyor bu. Kadnlar da artk erkekler kadar
gl oluyorlar toplumsal yaamda ve ykyorlar. Artk erkek egemen bir
toplum olmayacak; erkek iddetinin yannda kadn iddeti de ok n plana
kacak belki. rk intikam alacaklar. nk o, erkek egemen tarafndan
bastrlyorlar srekli. Onlarn ocuklar, onlarn torunlar yetiiyor. Fakat
eitlie doru gidiyoruz, yani artk kadn ve erkek gerekten eit olacak.
nk erkein kadnn zerinde bask kuracak bir gc ortadan kalkacak
bence. (OD 4)
Erkekler korkularla yetitiriliyor Erkek olarak biz kklmz

...
den beri bu toplumda iktidar olacaksn, iktidar senin elinde olmalya alt
rlmz. Yani, otorite senin elinde olmal demek, kontrol senin elinde ol
mal demek oluyor. Korkarak, korkutularak yetitiriliyor erkekler, kadnlar
da yle. Korkutularak yetitirildii iin ister istemez, hani korkan kpek
nasl havlyorsa, yle tutturmaya alyor, koparmaya alyor. Korku
var, iin z korku bence. Gvenememek kardakine, kendine gveneme
mek. (OD 5)
Erkei bozan durumlar: kocas varken konuan kadn Kartal'dan

...
Kadky'e minibsle gidiyorum; gecenin bir saati, ok az insan var, bir ift
var, ben varm, birileri var. ofr, yollar bo bastryor, deliler gibi; korku
yoruz, hep beraber ok da fazla bir ey diyemiyoruz. Kadn, en sonunda,
"ofr bey biraz yava gider misiniz" dedi. Bir sessizlik oldu; koca "ne di
yorsun sen" dedi karsna; ofre "bildiin gibi yap" dedi. Yani imdi ka
dnlar zaten konumazlar, koca varken kalkp ofre, haddine mi dm,
kadn syledi, erkek ne yapt, "sus kadn" dedi, yani bir anda herkes sarsl
d, ofrn "kars konuuyor kendisi bir ey diyemiyor" dediini dnd
herhalde. Bir anda erkeklii seti adam, can mal falan gibi eyleri bile
unuttu. (G 28)
Ak acs erkeklik egosunu bozar m? Entelektel evrenin erkekleri

nin ok daha krlgan olduunu dnyorum. nk egolar yksek, yani
egonuz ne kadar yksekse incinebilirliiniz o kadar artar. Alt snflar iin
reddedilmek gizli bir haz vesilesidir bile. Yani, ite, "sevdim olmad" falan,
"vefasz, sevmedi beni". Benim yetitiim evrelerde bir hafta alamak, on
gn nne gelen herkesle kavga etmek, kz takip edip onun biraz daha
kendinden daha sempatik bakt erkekleri grmek; iin gidebilecei yer
ler burasdr ve alanr, unutulur. tane arabesk para dinlersin, arkada-
!arnla iersin, kzn kendinin deerini bilmediinden falan bahsedersin,

sonra geer. Ama entelektel adam iin yle deil; onun byle bir ey yap
mas ayplanr; yksek bir egosu var, hayata iktidar koymaya alm. n
k erkeklii denemek sadece tek bana yaplan bir ey deil, yalnz yaa
myorsunuz; bir cemaat halinin basks erkekler zerinde ok bellidir.
Halktan insanlar olsun, entelektellik olsun, bir cemaat halinde yaar er
kekler. En antisosyal, en iine kapank erkekler iin bile byledir. Dene
mek iyi bir ey, ama te yandan srekli deneyip, srekli yenilmek baar
szlk olarak olumsuzlanr. Asl anlam, benim iin kalbimi kran zc bir
ak maceras, bir baka adam iin "ne oldu beyefendi, kzla birlikte olama
dn, tuturamadn"a dnyor. (G 37)
Erkeklik ne zaman kaybedilir? Erkei bozan, yalanma Belli bir ...
yatan sonra kadn erkei eziyor. O yzden zaten kadnlarn mrleri er

keklere gre daha uzun. Belli bir yatan sonra zaten dr dula ldryorlar
(glmeler). Erkein yapaca bir ey kalmyor. Erkek ak ak aldatyor
zaten. Veyahutta ak ak, erkek mesela rahat davranyor. Bu kadnn zo
nna gidiyor genken. Ama erkek de belli bir yatan sonra, zaten ne bile
yim kedi gibi oluyor. Ondan sonra, gcn kaybediyor, bakma muhta
oluyor. Kadn daha gen kalyor ve kendine bakyor. Ondan dolay biz ka
dna muhta oluyoruz. Bir de yle bir ey var yani, kadn dul kald za
man, her yere snabiliyor. Kendi ocuunun evine gidiyor, bulaklar y
kayp torunlarna bakyor, bir eyler yapyor. Erkek ayn ekilde deil ama.
Erkek bir trl samyor. (G 7)
Kadn tarafndan aalanmak bitirir Kadnlarn insaniyetleri ok

...
tur. f.akat erkeini psrk grrse, biraz beceriksiz grrse, o gir&LtcP-.

lumda, arkadalar da lia "evTeidiin kcii bu muyd" faliiii <Ie_r,. .o..za
man o kadn seni aalamaya ba1ar. Vay efendim bu topluma ayak uydu-
-.
. ramadn diye. (G 9)
Erkei bitiren, kadn yerine konmak (Kavga edip hapse dersen)

...
Onun bunun uana avratlk yaparsn yani cezaevinde. (G 1 O)
Kadn geindiremezsen vr vr konuur, sen de hrsz olursun Ya ...
"ben ekmek istiyorum, ben elbise istiyorum" derse, sen de skntl bir du
rumdasn, onu veremezsin. Akamleyin gelmiin eve yorgunsun, o ene
daha halen srerse, vr vr vr konuursa kadn. Ya ten alamyorum, be
nim durumumu biliyorsun, para yok, gn almm, elli milyon para
almm, bunu yiyecee harcycam. Sen benden daha fazlasn istersen ben
ne yapcam? Y.,!i gidip hrszlk yapcam, ya gidicem urda banka soyacam,
ya birinin nne geecein cebini boalt diyicem, alacam-adamn elinden
kastl, baka aresi yok. (G 2)
ERKEKLK KRZ M? 1 19
Erkein korkusu, alan kadnn eitlik talebi evrende gryor

...
sun, kendin yayorsun. "Sen alyorsun evin erkeisin, ben de alyo

rum, bana barmaya hakkn var m?" diyor. Abi ben sabahleyin gmlek
bulamazsam ben barmayacak mym imdi eime? Pantolonumu bula
mazsam ben barmayacam m? "Akama kadar nerdesin" diyemiycem mi
ben? "Ne baryorsun, ya sen kimsin?" diyor. Ya ben senin einim, evinin
reisiyim ben senin, sz sahibi benim. Yani diyorlar ki kadn erkek eittir.
Bu asla, kesinlikle yanl. Kadn da alr sen de alrsan birtakm rahat
szlklar giriyor iin iine. Yani yannda bir yasta ba koyduun hayat ar
kadan, ein, "evin erkeisin alyorsun, ben evin kadnym alyo
rum, sen bana gmlek iin nasl baryorsun" diyor. Bu sefer her ey terse
dnyor. Ha kadn evde kalr da iini bilirse, sabahleyin sen dersin ki "ak
ama kadar evdesin, niye benim sabaha bir gmleim hazr deil?" dediin
zaman o sessiz kalr. Ben kadnn altna karym. (G 2)
ki masasndaki kadn beni bozar Kadnlarn iki masasnda var ol

...
mas benim iin bir tehdittir. Hayvansal igdlerimi ortaya kartabilir.

Erkek erkee geyik yapacaksam memleket meselelerini konuurken, orada
bir kadnn varl beni rahatsz eder. Yani orada artk kadndr beni rahat
sz eden. (OD 5)
Babalar ve Oul lar:
Kuaktan Kuaa Erkekli k
Babas lm olan erkeklerin babalarna bir son mektup yazmalarnda

--edebiyatta da grrsnz ya- ok ackl bir pimanlk, bir ulaamamak
duygusu vardr; babann affna snmak duygusu vardr; en nemlisi de
babay affetmek vardr. B abalarndan ne kadar ikence grm olsalar da
erkekler babalarn yalandklarnda anlarlar ve affederler. Galiba erkeklik
imkanlarnn bu topraklarda biraz daha kstl olmasnn gstergesi bu. Ba
t'da baba ile bir ekilde h esaplal r; buradaysa babann zulm kolay unu
tulur. Babalarn dokunulmazl vardr; "aslnda o haklyd" eklinde bir
kltr vardr. Btn entelektel evrelerde var bu; "sonuta her eyi babam
iin yaptm" gibi. Yani, aslnda bir fedakarlk rgtlenmesi ile ilgili baba
lk ve erkeklik ... Erkekl iin bir eitim program olduunu dnyorum.
Bunun ilk snf da, mezuniyet snf da baba. Tabii, "baba"y da zaten ba
ka yerlere tadmz iin, askerlikte komutan oluyor, hapishanede gardi
yan oluyor, babakan oluyor; baba hep bizimle beraber. '
Baba olmak, erkek olmann anlalmas en zor hallerinden biri. Ba

ba olmak, bir erkek iin, kadnlarn "dourarak anne olmak" ba
lants kadar somut bir kavramay olanakl klan bir durum deil.
Farkl olarak, baba olmak, ocuk ile babas olan erkek arasnda
dorudan biyoloji yoluyla ak ve belirgin bir iliki olarak kurula
myor; bir kadnn (annenin) onayna ve kabulne muhta nitelii
ne bal olarak babalk belirsizlik riski tayor. Baba olmak, bu ne
denle, baz sosyal ve siyasal dolaymlar gerektiriyor; ou zaman
ancak krlgan, baarsz ya da sorunlu biimde ina edilebiliyor.
Meselenin hukuki ve kltrel boyutlar bir yana, bir erkein "baba"
olmasnn bir anlam var: Baba olmak ocuunun (ve ou zaman
1 . 1 .6.2006 tarihinde Yldrm Trker ile yaplan grme.

BABALAR VE OULLAR: KUAKTAN KUAA ERKEKLK 121
ocuun annesinin de) geimini salamak demek. Babalk "geim

salama" ile balantl olduu lde, her eyden nce igc piya
sasnda bir "konum" demek ve bu konum babal istihdam/al
ma biimleri ile ilikili hale getiriyor. Tam gn bir ite alan ve
gelirini artrmak iin ou zaman daha uzun alma saatlerine kat
lanmak durumunda olan bir erkein babalk yapma biimi ile geim
sorumluluunu paylaan ve daha esnek ve rahat alma saatleri ol
duu iin ocuu ile daha fazla zaman geirebilen ve ocuunun
bakm ve eitim sorumluluunu anne ile paylaan bir babann ko
numu birbirinden ok farkl.
Geim salama sorumluluunun tesinde babalk, ou zaman
yasalar ile dzenlenen, devletin (kamunun) alglad bir "muha
tap" olma durumu da ayn zamanda. Bu, yasalarn "baba"y hak ve
yetki sahibi ahs olarak alglamas ve babal yasa gc ile "d
zenlemesi" anlamna geliyor. Baba olmak yasann gznde ocuk
larna bakmakla ve eitmekle ykml vatanda, yani "velayet ve
vesayet sahibi" erkek demek. Yani babalk sorumluluk olduu ka
dar ayn zamanda ocuklarn (ve dolaysyla onu douran kadnn)
zerindeki haklarla da tanmlanan bir sosyal/hukuki konum. Ksa
ca babalk, aile, piyasa ve devlet (kamu) arasndaki ilikiler ile e
killenen ve btn bu alanlar birbirine balayan; ailede "geim sa
layan", piyasada "alan" ve devletin karsnda "aile reisi" olarak
konumlanan bir toplumsal pratik, bir "dolaym" konumu.
Modern yaamlar da zaten giderek erkeklerin babalk sorumlu
luklarndan uzaklatklar bir tr "patriarkal kriz"e ahit oluyor. Ba
balk, anne-ocuk ilikisinde olduu gibi, "biyolojik ba" asndan
kolay belirlenebilir olmad iin, erkekleri babalk sorumluluklar
n stlenmeye "ikna etmek" cinsiyet rejimlerinin en nemli stratejik
meselelerinden biri haline gelmitir.
"Geleneksel"den "Modern"e: "Peder'' Yerine "Baba" Otoritesi mi?
Bugn grdmz erkeklik modellerinin ne zaman ve nasl ortaya

ktn sorgularken, kapitalizmin farkl geliim dinamikleriyle
topraa bal retimden kopua ve kentsel/endstriyel topluma ka
tlmaya paralel gelien olarak aile yaplarnda meydana gelen dei
imlerini gz nne almak gerekir. Bu deiimler 19. yzyln ba-
ndan itibaren kapitalist piyasann geliimi ile erkek igcnn sa

nayii iisine dnm ve tarmsal retimin temel birimi olan "ha
ne"nin ilevlerini yitirmesi ile ortaya kmtr. Bu dnmler so
nucu retim ve kamu alanlarnn dna itilen yeni "modern aile"
modelleri geliti. Bu deiimler hibir zaman tek bir modele uyan,
tek-deikenli bir sre olarak yaanmad. Aslnda bu deiimin
akrabalk ve kandalk sistemine dayal geni aile/hane modelin
den, sanayileme ve kentleme ile birlikte "ekirdek" aileye doru
olduuna dair genel kabul gren bir aklama varsa da bu gre
ok ciddi itirazlar yaplmtr. Farkl farkl aile modellerinin ortaya
knda belirleyici olan blgesel zelliklere, evlilik biimleri ve
dourganln deiimi gibi oklu faktrlere arlk veren akla
malar daha ufuk ac bilgiler sunuyor (Therbom 2004, 20).
Aile modellerindeki deiime erkeklerin aile ii otoritesindeki
deiim asndan baklrsa, baba-oul arasndaki iktidar mcade
lesi/paylamnn farkl gerekleme biimleri ve pratikleri ile kar
layoruz. Bu balamda, hanedeki en yal ya da gl erkein
otoritesi altnda cinsiyete ve yaa dayal patriarkal hiyerarilerin
yerine, bir kadn ve bir erkek arasndaki aka, mahremiyete, sevgi
ye ve karlkl "gnll" balla dayal "modern aile"nin getii
iddias yaygn kabul grmektedir. Sz konusu "modem aile"de ba
bann/yal erkein mutlak otoritesinin yerini kadnla erkein kar
lkl, gnll ak ilikisine brakt iddias en ok feministler ta
rafndan sorgulanyor. Feministler, ister babann, isterse kocann ik
tidar olsun, kadnlar ve ocuklar zerindeki erkek hakimiyetinin
srd modem dzeni birbirine benzer "eril tahakkm" biimleri
olarak kavramsallatrmay tercih ediyorlar. Yal erkek iktidar ye
rine, kendi ailesini kurup geimini salamak iin kapitalist piyasa
da emeini satan gen erkein iktidarnn gemesi ile ortaya kan
ey ancak erkek egemenliinin farkl biimleridir. Gen bir aile re
isinin iktidarnn, babasnn iktidarndan farkl bir "erkeklik tarz"
olduunu kabul etsek bile deien ey, babann kendi olu zerin
deki hakimiyetinin yok olmasdr. Erkeklerin kadnlar zerindeki
hakimiyetindeki deiimler ise meselenin ikincil boyutudur. Ou
lun babas karsndaki konumunda meydana gelen deiim, gen
erkein hem "retken igc" hem de "vatanda" olarak endstriyel
kapitalist toplumun kurucusu ve onun "modern hukuku"nun "hak-
BABALAR VE OGULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 1 23
!ar" tand birey haline geliinin sonucudur; ayn deiim ise er

kek tahakkm altndaki kadnlar iin sz konusu deildir.
Aslnda "modem aile"ye dayal bir cinsiyet rejiminde, aile reisi
olarak kocann-erkein sahip olduu g ve yetkileri gz nnde
tutarsak yeni eril iktidarn tanmn daha net yapabiliriz: Karsnn
faaliyet ve hareketlerini denetleme/izin verme/onaylama otoritesi,
okeliliin ak ya da zmni olarak kabulne dayal cinsel zgr
lk ve cinsel ahlakta erkek stnln salayan ifte standart; er
kek ocuklara kar aile, okul gibi yerlerde kayrma yaplmas; er
kek iktidarnn kuruluuna hizmet eden iktidar stratejileri arasnda
modern ailedeki cinsiyete dayal iblmnn erkekleri ayrcalkl
klan yaps, vb. rnein, erkeklerin geim salama rol, srekli bu
sorumluluu stlenmesinin zorluklar ve bunun kadnlar tarafndan
kolaylkla baarlamayacak kadar ar bir almay gerektirdii
hakknda srekli konuan erkeklerin bu sayede cinsiyeti iblm
iindeki konumlarn nasl pekitirdiklerini grebiliriz (Carrigan ve
di. 1 985; 57 1 ). Geimden tek bana sorumlu hale gelen erkek,
otoritesini babasndan deil, modern bir toplumun modem piyasa
ilikileri iinde kazand paradan alyor ve buna dayanarak yeni
bir erkeklik tarz ina ediyor. Bir yanda, kapitalist sermayenin "ak
l" olacak burjuva erkeklerin kendilerini "bamsz" birey ve ege
men vatanda olarak tanmladklar bir erkeklik inas gerekleir
ken, te yanda, kapitalizmin yeni retici snfnn erkek iisi kapi
talist piyasada kazand yeni konumla kendini, "kendi kaderini ya
ratan zgr insan" olarak sunabiliyor (Kimmel 2002). Aslnda, en
dstriyel makinelerin uzants olan erkek kol gcne dayal retim
sisteminin temeli olan "mavi yakal" ii, bir erkek olarak kendi ka
derini kendi yaratma, kendi yolunu kurma zgrl ile birlikte ku
rulan yeni bir erkek stnl modelinin geliimine yol at. Bu ta
rihsel dnm, baba otoritesine tabi erkeklerin geleneksel ataer
killik dnyasndan kopuu ve bir tr "babann ldrlmesi"2 sem
bolizmini douran bir gelimeyi tetikleyerek babadan oula gee
cek olan "eril" deerleri sorunlu hale getirmitir.
2. "Babann ldrlmesi" imgesi etrafndaki tartmalara Trkiye'den rnek

ler iin bkz. S irman 2000.
1 24 ERKEKLK: MKANSIZ KTIDAR
Babadan oula geirilecek erkeklik retisinin garantisi ortadan

kalkp, oul kendi yolunu kendi kefetmek zorunda kalnca, eril ta
hakkme dayal bir cinsiyet rejiminin ileyi mekanizmalar da ba
tan belirsiz ve garantisiz hale geliyor. Erkek stnlne dayal mo
dem cinsiyet rejimleri hibir zorunlu, kendiliinden gerekleecek
iktidar mekanizmasna sahip olmadan, krlgan ve tekinsiz eril ikti
dar ina stratejileri ve pratiklerine baml hale geliyor. Srekli
akkan ve krlgan "erkeklik deneyimleri"nin erkekten erkee akta
rlmas ve renilmesi iin srekli yeni deneyimle;.i n ve pratiklerin
icat edilmesi gerekiyor. zellikle mlkiyet-miras d kalm, orta
alt snf mlksz erkekler asndan erkeklii kuran "baar", hazr
olarak babadan devralnacak bir miras deil; gen erkein bizzat
kendi abas ve baars sonunda kazanlacak bir ey haline gelmi
durumda. Bu nedenle, "bir aile sahibi" olmak ve onu geindirmeyi
baarmak bizatihi kendine ait bir "iktidar alan"na sahip olmak an
lamna geliyor. Bunu baaran her erkein artk kendine ait otoritesi
ni tesis edebilecei "kendi cenneti" oluuyor. Bu konum, onun ba
arl bir erkek olduunu herkese kantlyor. zellikle d dnyada
ki baarszlklarn erkeklii "kriz"e soktuu zamanlarda bu baar,
erkeklik ina stratejileri asndan, daha da stratejik hale geliyor.
Trkiye'de erkeklerin "aile reisi" olarak sahip olduklar ayrca
lklar ve para kazanan kii olarak ellerinde tuttuklar karar verme
yetkisi yakn zamanlarda Medeni Yasada yaplan deiiklikler ile
hukuken ortadan kaldrld. Evlilik iinde kadn ile erkek arasnda
sorumluluklar ve haklar eit olarak datld. Buna ramen erkekle
rin para kazanma ve harcama yetkilerini ellerinde tutmaya devam
ettiklerini gryoruz. Aile iindeki para kazanma kapasitesine pa
ralel oluan iktidar ilikileri de bu nedenle kolay deimiyor. Eit
liki deiimlerin ancak kadnlarn alarak para kazanmas ve er
kein tek "geim salayan" konumundan kmas ile yaanmaya .
baladn gryoruz.

Babadan Oula Geen Erkeklik?
Erkekler "eril tahakkm" nasl renir? Eril tahakkm ne lde

babadan renilen bir alkanlklar btndr? Baka adan ayn
soruyu yle de sorabiliriz: Erkek stnlne dayal bir toplumsal
BABALAR VE OGULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 125
evreye doan bir erkek, cinsiyet eitliini nasl benimseyebilir?

Bir erkein nasl bir babann ocuu olduu onun eitliki tutumlar
benimsemesini ne lde belirler/engeller? Cinsler aras ayrm ve
eitsizlik ne lde aileden/babadan reniliyor? Bu sorularn ya
ntlar ou insan iin olduka basit. nk babalarn sahip olduu
erkeklik deerlerinin "rol modeli" olarak ocuklarna da byk l
de getii genel kabul gren bir grtr. Dahas, babadan oula
geen erkekliin byk lde doal/biyolojik ve dolaysyla de
imez bir zellik olduu da bu kabullerin temelinde yatan dn
cedir. "zclk" olarak niteleyebileceimiz bu grn temel var
saymlarna gre annelik ve babalk davranlar biyolojik/ genetik
kkenlidir. laveten, zellikle de, babalarn erkek olarak ebeveynlik
yapma tarz ocuklar iin nemlidir, zellikle de erkek ocuklar
iin. ocuklar heteroseksel evlilie hazrlayan, zellikle babala
rn "doru erkek" rolne uygun davranlardr.
Oysaki babadan oula geecek "biyolojik/genetik" kkenli bir
tr erkeklik olduunu varsaymak ok sorunludur. nk "erkekli
in babadan renildii" tezi somut verilerle kolayca dorulanma
maktadr (Marsiglio ve Pleck 2005). Erkeklerin hangi koullarda
hangi tr erkeklik deerlerini sonraki kuaa-oullarna geirebil
dikleri ve baba-oul ilikisinin toplumsal cinsiyet rejimindeki eit
sizliklere ne lde etkisi olduu tartmal hale gelmi bir konu
dur. Erkeklerin hem ev iinde hem de i yaamnda baba-erkek ola
rak yaptklar hangi eylerin bu ilikiyi srekli kld ya da kesinti
ye uratt sorgulanmaldr. Bu sorulara verilecek yantlar tartr
ken aratrma kapsamnda gzlediim bir olgudan bahsetmek iste
rim. Grtm erkeklerin ou babalar ile atmal, mesafeli ve
souk ilikiler tanmlyorlard ve bu olduka artcyd. Bu du
rumda egemen erkeklik deerlerinin Trkiye'de babalardan oulla
ra kolay gemedii ve gen kuak erkeklerin ciddi bir erkeklik de
erleri krizi ile kar karya olduu ok aktr. Erkeklik deerleri
nin yeniden retimini salamada ailenin nemini yitirmekte olduu
ve babadan oula devredilen erkeklik deerlerinde bir sreklilik de
il de krlmann yaanmakta olduunu sylemek daha doru olabi
lir. Erkek arkada gruplar, grsel imgeler, erkek elence dnyas
nn deerleri gibi birok faktr bu erkeklik deerleri zerinde etki
li oluyor. Yeni kuaklar erkeklik deerlerini .babalarndan ok bu tr
1 26 ERKEKLK: MKA.NSIZ KTDAR
kaynaklardan reniyorlar. nk dnyann pek ok yerinde oldu

u gibi Trkiye'de de erkekler babalar ile youn duygusal atma
lar yayorlar. Babalar, oullarn anlamak ve desteklemek amacy
la deil, onlara sorumluluklarn retmek ve oullarnn toplum
dan kabul grmelerini salayacak erkeklik davranlarn benimset
mek iin onlarla bask-otorite salama ilikisi kuruyorlar. Trkiye'
de baba-oul ilikisinin ou zaman gerilimli, sevgisiz ve mutsuz
bir iliki olmas ile erkeklik deerlerinin babadan renilmesinde
krlmalar yaanmas birlikte yaanan bir gereklik. te yandan,
birok erkein orta yalarda benzer erkek-baba davranlarn ho
grmeye, hatta benimsemeye geri dnd de sk gzlenen bir du
rum. Orta yaa geldiklerinde babalarn affedip anlamaya baladk
larn syleyen erkeklere sk rastlanyor.
Aratrma grmelerinde karlatmz anlatlarda farkl ba
balk modellerinin farkl erkeklik modellerine tekabl ettiini gr
yoruz. Farkl erkeklik/babalk modellerinin her eyden nce kr
kent ayrmna ve snfsal farklar oluturan eitim ve aile biimleri
ne dayal "kltrel sermaye"ye bal olduunu syleyebiliriz. Fark
l babalk modellerini tanmlarken karmza kan egemen babalk
modeli, geimi salayan aile bahas modelidir. Bu babalk tarznn
oluum, geliim ve yenilenme rotalarna baktmzda topraa ba
l yaamdan kentsel-periferik yaam biimlerine gn en uygun
toplumsal balamlardan birini oluturduunu gryoruz. Erkein
geim sorumluluunu byk lde tek bana stlendii, kadnla
rn sadece ev ii yaptklar, kz ocuklarn okutulmakla birlikte er
kek ocuklarla ayn-eit grlmedii "modernlemi" aile babal
Trkiye'de en yaygn babalk biimi.
Farkl babalk modellerinin snfsal konumlarla ok yakndan il
gisi var. Geim sorumluluunu stlenmi erkek-babann yaygn ka
bul grd bir cinsiyet rejiminde bunun snfsal olarak belirlenimi
farkllklar gsteriyor. Alt snf mensubu babalar bu egemen baba
lk statsn kazanmada ilevsel olacak meslek edinme, para ka
zanma yoluyla saygnlk elde etme frsatlar asndan dierlerine
gre dezavantajllar. Bu nedenle alt snf erkeklerin gznde baba
olmak ok daha krlgan, riskli ve dolaysyla baarldnda getiri
si daha fazla olmas arzulanan bir konum. siz kalma, evi geindi
rememe, ocuklarna iyi eitim verecek kltrel sermaye sahibi bir
kadnla evlenememe korkusu, alt snf babalarnn ailede "terbiye

ve dzen salama" ad altnda, bir tr erkeklik ina stratejisi geli
tirmelerine yol ayor. Ailelerinin terbiye ve dzeninden kendileri
ni sorumlu sayan erkekler gerektiinde aile fertlerine ekonomik,
duygusal, sembolik iddet ve bazen de fiziksel iddet uygulama
hakkn kendilerinde buluyorlar. Bu tr bir erkeklik-babalk tarz i
levsel olabiliyor. nk alt snf babalarn ailenin geimini sala
mada baarszl demek ailenin dalmas, ocuklarn okutulama
mas, karsnn ele muhta olmas, kzn kt yola dmesi, olann
serseri olmas, vb. demek. Alt snf babalarn baarszlk korkusu
onlar piyasada riskli i alanlarna kaymaya ve bu ekilde elde ede
cekleri gle babalk-kocalk alanndaki aklarn kapatma arzusu
na ynlendiriyor. Alt snf erkeklerin bu riskler karsnda sahip ol
duklar erkeklik ayrcalklar da var elbette: Eve geldiinde koul
suz hizmet beklemek, aile bireylerinin hepsinin yaamlar zerinde
ncelikle sz sahibi olmak, gerektiinde kzp iddet kullanma ko
nusunda kendini kontrol etme zorunda olmamak ve sonradan bu
konudaki hatalar nedeniyle affedilmeyi beklemek vb...
st snf aidiyetinin babalar aracl ile oula aktarlmas/re
tilmesi ise ok daha karmak srelerle gerekleiyor. Bu sadece
aileye kalm bir sosyallik deil. zellikle "sermayenin akl" ola
cak erkeklere retilmesi gereken erkeklik deerlerinin tamamen
farkl olduu ve daha kurumlam ve incelmi ritellerle donatl
m olduu anlalyor. Bu deerlerin retilmesinde "elit okulla
r"nn nemi byk. Sermayenin akl olacak erkekler, eer bir aile
irketi yneteceklerse babalar ile daha teke tek bir ilikiyi srdr
mek durumunda kalyorlar. Emeini satmaktan baka bir zm
olmayan mlksz erkeklerin dnyasnda ise sadece kendileri tara
fndan ynetilebilecek bir aileye sahip olmalar ile eril iktidarn is
tikrar kazanmas mmkn olabiliyor.
"Baba"nn kendi deerlerini olunun yaamna geirmeye al
mas ve oulun da kendi yolunu kefetmeye almas arasndaki
gerilim modern baba-oul ilikisinin temeli. Bu atmal konum
egemen erkeklik deerlerinin her balamda gen kuak erkeklere
aktarlmasn gvensiz ve garantisiz bir hale getiriyor. Erkeklerin
egemen erkeklik deerlerini renmede babalarndan grdkleri
nin ya da babalarnda grp reddettiklerinin ne lde stratejik ne-
me sahip olduu sorgulandnda ilgin sonulara ulalyor. Ku

aklar aras atmalar belirgin olarak gzlense de gen erkeklerin
babann erkeklik deerleri ile zdelemesi hegemonik erkekliin
yeniden retilmesinde halen nemli bir mekanizma. Gen erkekle
rin zellikle babalarndan grdkleri kadn dmanl ve eril id
deti kolayca reddedemedikleri ve zaman iinde bunu iselletirdik
leri aratrmalarn dorulad bir durum. Bu alann en klasik ara
trmalarndan saylan Hite Raporu na gre, ocuklar iktidar ve ta
'
hakkm ilikilerini ebeveynlerini gzleyerek reniyorlar (Hite

l 994'ten aktaran Flood 2003b; 57). Yakn dnemli dier aratrma
larn sonularna gre de babann ykc, iddet yanls, souk, duy
gusuz, kt alkanlklar olan bir erkek olmas erkek ocuklar et
kiliyor. ocuklar iddeti ayrca video, TV ve dier popler kltr
aralarndan reniyor olsalar bile, babalarn davranlarn ocuk
yatan beri izlemi olmann nemli bir ekillenme yaratt aratr
ma bulgular arasnda yer alyor (a.g.y., 23).
Bizim grtmz erkeklerin byk ounluu babalar ile
ilikilerini ok elikili, duygusal krlmalar, telafilerle tanmladk
lar bir byk anlat iinden dile getiriyorlar. te rnekleri:
Babamn kltrnde bir erkein kendini ifade etmesi aypt Babam

...
bana dokunurdu, alrd kucana severdi. Yatama gelirdi srtm kard

okard. Bu tip eylere yetenekliydi babam. Ama hibir zaman oturup kz
arkadamdan bahsedip, "olum ne yaptn ne ettin bak ite" demezdi. Ken
di sorunlarn paylamaktan vazgetim benim sorunlarm da paylamazd.
Ayptr bir erkein ocuuna kar ve kadnn nnde kendini ifade etmesi,
kk drc bir ey. erkez geleneklerinde erkeklik ok nemlidir. Ba
bam koyu bir erkez olmamakla beraber yle bir evde yetitirildi. Annesi
ok koyu bir erkez'di ve erkez gelenekleri ok n plandayd yetitirildi
i evde. Dolaysyla erkee sayg en byk, en nemli kuraldr. Evin en b
y, en erkek, kabile reisi anlay var orda. Ama babamdan hi dayak ye
medim, kfr de iitmedim. (G 1 6)
Ben babamdan daha demokratm Babam biraz daha pederahi tarz

...
d, annemle ilikimizde bir skntmz yoktu. Ben daha demokratm baba

ma gre. Aile ii demokrasi bende daha fazladr babama nazaran. yle bir
karlatrma yapmak gerekirse babam benden daha otoriterdi. (G 15)
Babamn benden beklentileri Babam her zaman kendi sylediinin

...
doru olduunu dnr. Mesela ben hangi karar verdiysem verdiim ka-
rarn yanl olduunu dnr. Dolaysyla ben mesela bir karar verdiim
zaman bu yata ona danmyorum. Ben 42 yama geldim, hala ben emi
nim bir ey desem tam onun tersini der. Byle bir rekabet olduunu da d
nyorum. Hep yaptm iin geici bir i olduunu dnd, bir gn ge
lecek bana geri dnecek diye dnd, hep bunu bekledi. Babamn istedi
i fakltede okuyarak 1 5 ylm kaybettim ve haia babam duygu smrs
yapar. (G 1 6)
Babam kendisine benzememi isterdi Alrd peder karsna, "evla

...
dm bak ben bugn varm yarn yokum" gibi geyik muhabbetleri yapard,
"ben size ne kadar bakacam, abucak baarl olun" gibi eyler sylerdi.
Babam, kendisi gibi adam olmam isterdi. Yani ne bileyim, sigorta mfet
tii gibi bir ey, "brokrat ol" gibilerden eyler isterdi. Bu adamn kafasn
da brokrasiden baka hibir ey yoktu. Bizim peder devaml o memurluk
ruh hali ierisinde kald. (G 3)
Babam yemedi, yedirdi, ama yasakyd Bizim aile ataerkil bir aile
...
dir. Yani babam, biz i bulana kadar ailede ekonomik zgrln kazan
m tek insand; onun dedikleri genel olarak hep olurdu, onun haricinde
tercih hakk yoktu. Ama okumamz iin de ok urat. Bir laf vardr, "ye
medim yedirdim, imedim iirdim"; babam yemedi, yedirdi, giymedi giy
dirdi. Babamn yasaklar vard. Bakalarnn yannda ok fazla konumaz
dk, konumamz yasakt. Yasak olan eyler vard, ge saatlerde televizyon
izlemek gibi. Birka tane arkadam hi beenmedi, onlarla konumam
hi istemedi. imdi dnp baktmda benim ocuum olsa ben de derim
bu adamla konuma diye, nk aile yaps ktyd onlarn. Arkadam,
benimle yatt, hala asker kaa. 16 yanda evlendi, bir kz kard. 42
yanda hala ayn evde birlikte otururlar; sorumsuz, kahvede oturup kumar
oynuyorlard. (G 38)
Babann ergen oluyla arkadal ve babadan renilen akl Er ...
genlik amza geldiimizde, 1 3 - 1 4 yalarmzda babam bize arkadaa

yaklat. Ondan evvel fazla grmyorduk zaten. Hep antiyede orda hur
da. Hep hayat mcadelesinin iindeydi adamcaz. Ondan sonra baz ey
lerde akl verdi. Ergenlik anda nasl akl verilirse, nerilerde bulundu.
Bu bize tabii ok iyi geldi. Bir anda babamz yeni yeni tanmaya balam
tk. Tanrken de gzel tanyoruz. B izimle arkadaa, gzel gzel sohbet
eden bir tip olarak gryoruz. Tabii her srr paylamada, en ufak gizlimiz
saklmz yoktu. Her eyi paylardk. Ben kz arkadalarm rahata tan
trrdm. En ufak bir rahatszlk duymazd, arkada gruplarmzn iine ge
lir saatlerce otururdu. Hani o gen yata insan ailesinin fazla yannda otur
masn istemez. Bizde tam tersi, memnun oluyorduk, nk yle gzel
sohbet ediyordu ki. (G 5)
Babann At Yaralar
Babalarn kendi oullarnn yaam zerinde kurmaya altklar

otorite ile modem toplumun "kendi kaderini izen zgr erkek-bi
rey" imgesi arasndaki atma sk sk baba-oul ilikisini koparan
boyutlara ulayor. Bu da erkeklik stratejilerinin inasn olanakl
klan deiimin nemli bir alanna iaret ediyor. Babann kurmaya
alt otoriteye karn oulun babadan bekledii scak, kabulle
nici, rahatlatc, ak ve drst babalk ve olunun hatalarna kar
kabullenici olmas. Bunu yapmayan babann, olunun ruhunda a
t yaralar, babann duygusal, fiziksel uzakl ya da yokluunun
neden olduu derin kiilik hesaplamalar sz konusu. Babalar ile
byle sorunlu ilikiler yaayan erkeklerin salkl erkek kimlii ge
litirip yetikin erkek olmay becerebildiklerini sylemek kolay de
il. Babaya duygusal uzaklk, dk zgven ve kadnlara ynelik
saldrganlk davranlar anlamna gelebiliyor elbette. Baba-oul
ilikisinde krlmalar, mesafeler ve tersine dnmelerin ok yaygn
olduunu aratrmalar bize gsteriyor (Pease 2000). ou zaman
babalk otoritesinin baba-oul ilikisini bir tr iddet ve korku ili
kisine dntrdn gryoruz (Flood 2003b; 63). Babann id
detinden, fkesinden korkmak ve babann iddetine maruz kalmak
baba-oul ilikisinde bir tr "babann at yaralar" anlatsna d
nyor:
Yatl okul babamdan kamafrsat oldu Benim babam olduka oto
...
riterdi. Ben ilkokulu bitirdiim anda yatl okula gittim; aslnda ben fiilen
bu ekilde ondan uzaklam oldum. Sekiz sene yatl okul, sadece hafta
sonlar eve klr ve zaten yaz tatillerinde de evde ok kalmadm. niver
siteyi kazannca ben ok sevinmitim, ailemden uzaklaacam diye. Hi
bir zaman srekli bir aile iletiimi olmad. (G 28)
Babam bana destek olsayd bu kadar ezilmezdim. Yani sen evin en
..
k olarak bir bilgi nerdiin zaman, sana o hak tannmyor ki. Hak ta
nnmad zaman ok byk eziklik hissediyorsun. Belki o an iin benim
sylediimde babam bana yardmc olsayd, ben belki daha farkl seviye
lerde olacaktm. (G 2)
Babama baba diyemedim Babam Almanya'dan gelirdi. Bana yle
...
bir bakard. Hi "yavrum, gel unu yle yapalm" demedi, hep sert bir e-
BABALAR VE oGULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 131
kilde "lan, gel buraya eolueek, niye unu yle yapmadn? uraya git,
buraya git, zaten adam olmazsn" gibi, byle insan rencide edici eyler
sylyordu. Sert olmay bir marifet gibi grm. Babama hayatta baba di
yemedim ki, daha yeni yeni imdi ok samimiyiz; atm ben kendimi artk.
Artk onlar bitti de, onlar bitirene kadar benim sorunlarm vard. (G 6)
Biz byle bir baba oul gibi deiliz yani Grrsek birbirimizi "mer
...
haba, naslsn iyi misin" bu kadar. yle muhabbetimiz falan olmaz yani.
S rtmzdan sopa eksik olmazd ki, muhabbetimiz olsun. Ben zaten Lib
ya'ya gidene kadar babamn yzn hi grmedim. Adam ge gelirdi iten.
O zaman kumar oynard, ikisi vard. Biz de erkenden yatardk. Ya hafta
sonunda grrdk; grmezsek o da yok yani. Ben kendi kendimi yetitir
dim. Tabii sorunumuz varsa anneye syleriz, hemen oraya aktarr. br
trl biz babamn karsna geip de konumazdk yani. Yani bilmiyorum,
biz uyuduktan sonra bizi severmi, gelirmi bamza uyuduktan sonra, be
ni sevmi. Beni sevdiini nerden bileyim. marmasn diyeymi. Oturup
da yani bana u sorunum var dememitir, ya da "olum sen i yaparsn? Ya
da al u paray iini kur" demedi. Yani yle eylerle hi karlamadm. Ba
na destek olmad. Beraber oturup da bir dert orta, bir srda, hani diyelim
bir arkada gibi bulunmadk. O gitti sabah iine, biz gittik sabah olduun
da. Aslnda zaten ocuktuk. Sanayidesin, eziliyorsun, erkenden geliyorsun,
erkenden gidiyorsun. Sabah erkenden kalkp gittik. Yani grtysek bir
hafta sonlarnda gryorduk. yle bir mesafemiz olmutur. Evlendii
mizde zaten her eyimizi kendimiz yaptk. (G l O)
Babam bizi uzaktan severdi B abamn belki yaam tarz itibariyle bi

...
zimle ok fazla ilgilenme imkan yoktu, yaps ona msait deildi. O bizi
uzaktan seven bir yap ierisindeydi. Annem daha iyi, daha zenli, evin so
rumluluklarn yerine getiren bir yap ierisindeydi. Dolaysyla kendimiz
de annemizin ok byk yaps vardr. Ama babamzdan da alm olduu
muz ok daha farkl bir yap vardr. ok drst, szne gvenilir, syledi
i szden caymayan, szn inkar etmeyen, herkes tarafndan sevilen, sa
ylan muteber bir insand. Biz onu da kendimize rnek aldk. Ama bizi ye
titiren, bizim yanmzda devaml olan, bizim her konumuzu yakinen takip
eden ve zen annemizdi. (G 14)
Babamdan sevgisizlik ve iddet grdm Eskiden babam slalenin en

...
mao erkei olarak bilinirdi. iddet, hatrlamak istemediim anlardr ha

ni, hatrlyorum ama. Sertti; iten gelince mahallede kadnlar evlerine gi
derlerdi. Annem beni nbeti dikerdi; babam kahveye giderken haber geti
rirdim. Geimi zor biriydi. O yzden ok babamz olmad; hi yok gibiydi.
yle bir baba olmasn daha iyi. Emekli olduktan sonra deiti. imdi takan
yok, o biraz bizi kabul etti; bir yandan daha korunakl bir yere ekildi. Bi-
zi idare eden annemdi, evin idaresi de annemdeydi, para ilerine de genel

de annem bakyor. Bu iyi mi kt m bilmiyorum; ama babam u anda hi
bir eyle ilgilenmiyor. (G 2 1 )
Babamla ilikim sorunluydu Babam iyi durumda olan aalktan ya
...
vaa alt snfa doru d geiren bir ailenin ocuu. Babamn bir milli
yetilii var. Aalk kltr ile balantlar olduu iin oradan gelen bir tr
aristokratlkla kark bir iddetli erkeklik de var. Bunlar babamn kendi hi
kayesini kurarken bize anlattklar. Ama birtakm kaybettii eyleri yeni
den kazanmak istiyor ve birok ey onun hrnlamasna, iddetlenmesine
yol ayor. Annemle ilikisi evlendikten sonra iddete dayal bir iliki uzun
yllar boyunca; hem de iki ierdi. Muvaffakiyetsizlikler srekli olarak da
ha da derinletiriyor babamda iddeti; alkol beraberinde gidiyor, ileri dere
ce alkolikti. Hibir zaman da bununla mcadele etmek gereini hissetme
di. Rak imek erkekliin doal bir parasyd onun iin. Gl olmak, sert
olmak, kadnlarla ilikilerinde hovarda olmak onun erkekliinin olaan
paralaryd; annemi susturmak, susmazsa dvmek falan. ki kz ocuktan
sonra, gelen olu ben olunca, bana ynelik tavr, benim ablalarmdan daha
deerli olduumun srekli altnn izilmesi idi. Bu ayn zamanda ne kadar
milliyeti olduunu da gsteriyor; benim ismim dorudan bozkurtlarn ki
tabndan alnm. yle anlar var kafamda yedi-sekiz yalarndayken; ba
bamn bir byk raky devirdikten sonra beni yatamdan kaldrp, hadi
bana anakkale ehitlerini oku, hadi bana bilmem bayram iirini oku fa
lan dedii bir ev ortam idi, haftann iki- gn. O zaman ok para kazan
d bir dnemdi ve korkun savurgan bir ekilde harcad; harcamak onun
glenme hrsn daha da artrd. Kendi aramzda alay ederdik babamn laf
laryla. O zaman paras ok, yannda alan insanlar var, yle ifadeleri
vard: "bunlar benim adamm, u benim adamm, kpeim." Bu ifadeleri
ok kulland iin, o glenmilik duygusu karsndakileri daha da aa
lamasna itiyordu. O zamanlardan kalan, hayatm boyunca da belleimden
silinmeyecek eyler vardr yani. Anneme ynelik iddetin boyutlar ve ar
tk yani insann havsalasnn almayaca raddelere vard yani. Hibir za
man gznn nnde gerekleen bir eye insan kar kamyor; zl
yorsunuz, alyorsunuz, baba yapma diyorsunuz, yalvaryorsunuz, ama o
sizi dinlemiyor. Ablalarm kar kt zaman onlar da dverdi; ama ben
kar ktm zaman beni dvmezdi; ama beni bir ekilde telerdi. Tm
bunlar bende ok kk yata izler brakt. Annemden taraf tutuyordum
haliyle ve annem o koullarda bizi kendi bana toparlamaya alyordu;
Babamdan ayrld takdirde bizi geindiremeyeceini dnyordu. yle
dnd iin de bize srekli telkin ediyordu: abalayn, aln, gayret
gsterin, babanzdan size hibir ey kalmayacak. Babamn anneme ve iki
ablama yapt eziyette en az muhatab bendim. Aslnda her eyi eit dere
cede ben de gryorum ama ve ben ayn zamanda srekli onun ycelttii
BABALAR VE oGULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 1 33
gklere kard biriydim, "benim olum yle okuyacak, byle byk

adam olacak" falan ... Bir ban dik tutma, bir gurur meselesi vard; gurur
meselesi bize srekli olarak alanyordu; erkeklikle harmanlyor, srekli,
mert olmak, drst olmak, delikanl olmak, her zaman doruyu sylemek,
her eyin karsnda durmak falan. imdi baknca, yllar olumlu etkiler de
brakyor tabii. Bir de babam kendi okuyamayn, kendi kendine kitap
okuyarak, kendini yetitirmeye alarak kapatmaya alt iin, onu da
bize ok vermeye alt; bizim iyi eitim almamz salamak iin ok a
ba harcad. Dolaysyla onun kendisi bize kt rnek oluyorsa bize birta
km iyi eyler vermeye alyordu. Babadan vazgeemiyorsunuz. (G 25)
Ben babamda11 ok/azla beslenmediimi dnrm, benim shhi ve

zihni dnyamn olumasnda herhalde az bir girdi babam. Yani ayn ortam
da ok fazla bulunan ama mekan fazla paylamayan insanlardk. Babam
temasla sevgisini aktaran bir insand, ama fikri alverite ben babamn hep
bana engel olduunu biliyorum. (G 32)
Babam bana uzakt Ben bir kere bile en temel ihtiyacm ya da skn
...
tm babama ifade edemedim. (G 36)
ocukluumda babamdan ok korkardm, baklaryla bizi disipline

ederdi Beni ya da annemi dvm mdr derseniz, babam beni hi dv
...
medi, ama baklaryla disipline ediyordu. O srekli bir bask olarak kald.
Babam alkol de kullanyordu. Ama alkollyken konumalar bozulurdu.
Alkoln kt bir ey olduunu bilirdim. ince normal birinden daha nee
li oluyordu, yani akalamak falan. Babam imedii zaman konutuumuz
tek ey vardr "ne habersin, naslsn, iyi geceler"; ama alkoll geldii za
man ite "bir skntn var m, derdin var m, ihtiyacn, beni bir arkada gibi
gr" derdi. (Niye o zaman korkuyordun?) Annem onu alkoll grd za
man korkuyordu, o korku da bize yansyordu. En ok da babamn ben ge
gelmesinden korkardm. Hemen yatama yatardm, grmek istemezdim.
(G 39)
Babam bana hep ilgisiz gelmitir Babam beni bir gn elimden tutup
...
parka gtrp gezdirmedi, annemle beni alp da doru dzgn bir yere
kartmad. O bizi sahiplenmedi. Byle olmasa daha iyi olurdu, psikolojik
olarak babadan korkma olmazd. Hibir zaman o gelmeden yatmak olmaz
d, beklerdim. Bana karrd, yasak koyard. Sigarayla yakalarsam elinde
sndrrm gibisinden tehdit etmiti beni. Ondan sonra bir gn koku gel
diinde, beni ald karsna, sordu, "sigara iiyor musun, imiyor musun"
diye bana sordu. "iyordum sigara" dedim. Bana dedii tek ey vard, kor
kuyla bekliyorum ne syleyecek diye, "o zaman en kalitelisini i ve kimse
den sigara isteme. Paran yoksa gel benden iste, ben sana sigara paran ve
ririm" dedi. Gittiim yerlere de pek karmazd, ama ge gelmeme karr-
d. Ben genlik dneminde askere gitmeden, lise dneminde gece ikide,

te eve girerdim. Arkadalarla buluur, elenirdik. (G 39)
Babam beni hayatta pmez . Zaten beni hep ablam gezdirdi, ablam
. .
bana bir anne gibiydi. O evlendikten sonra ben oturup aladm. lkokul
2'ye gemitim. Ben yanaklarndan falan skarm, severim onu. Ablam "gel
peyim" dedii zaman pyorum, ama annem dedii zaman kayorum.
Anneme ptrmyorum, ama ablam gelir sarlr. Babam hayatta pmez.
Askere giderken belki yanak yanaa pmtr. Anda bir annem gelir aslan
olum falan der, ona izin vermem. (G 39)
Babamdan hem nefret ederim, hem severim B abam cezaevine gir

...
mi km, mafyac taraf varm. Ben dounca bir fabrikada ii oldu. Ai

le kurunca, evlendirilip bir ie sokuluyor; elli yanda falan evleniyor, an
nem de nc ei. Sonra zaten annemle babam ayrld. Babam terk etti
evi. Ben on yldr grmyordum babam ldnde. ok mesafeli bir ba
bayd zaten. lnceye kadar nefret objemdi benim. Sevmezdi bizi, ama
sonra anladm neden sevmediini. Babam kklenmek istemiyordu, kk
salmak istemiyordu, serseri ruhlu bir adamd, dnyann en gzel eylerin
den biri kksz yaam derdi. Boucu, dzenli bir yaama ayak uydurmak
istemiyordu. Ben bunlar bydke anladm. Ama imdi dnyorum,
annem hilla ok sevgiyle bahseder; annem de ona kt bir ey sylemez.
evredeki baba modellerine bakyorsun. Kendi baban uymuyor. Ben baba
m severdim aslnda, ama sadece bana deil, dier ocuklarna da mesafe
liydi. Anneme hakszlk yaptn dnrdm. Dier taraftan ok sever
dim; ne bileyim btn isteklerimizi anlard, bunlar annemin srtndan hal
lederdi. Annem de ok iyi bir ailenin kzyd. Alttan alta aslnda bilirdim,
babamn srf aile denen kurumla bir derdi olduunu anlardm. nk d
nlere gitmeyi sevmezdi, cenazelere gitmeyi sevmezdi, akraba toplantla
rn sevmezdi. Hani onun o halini ok da severdim, kurallar umursamazd.
Elli yana dek zgr yaayp daha sonra aile denen eye dmesi ... (G 24)
Ben Baba Olunca: Korkular, Mesafeler, Ayrmclklar...
Kendi babasnn otoritesinden kurtulan erkek, eer sadece kans ve

ocuklarndan oluan ve kendi kazand para ile geinen bir "e
kirdek" aile olarak yaamaya balyorsa kendini farkl ve deimi
hissediyor. Bunun ad zaman zaman demokrasi ya da "aa uymak"
oluyor. Ama ocuklara gsterildii sylenen ilgi ve efkat, korku
lardan ve iddetten arnm deil. ocuklar martmamak ve disip-
!inli davranmak ad altnda, kendi babasna benzer biimde, yasak

lama, engelleme ve iddet kullanmay meru sayabiliyor:
ocuum olunca babam daha iyi anladm ocuk olmadan nce sa

..
dece evli olduunu biliyorsun. Ama ocuk olduu zaman belli bir sre son
ra babalk hissine kaplyorsun. Babam ldnde 20 yamdaydm. Ve o
cuum olduunda "a bak demek ki benim babam da byleymi" dedim. O
zaman daha iyi anladm. Babam "olum akam eve erken gel, unu yapma
bunu yapma" dedii zaman, "ya brak sen de ne bilirsin ki" diye dnyor
insan. Ama imdi anlyorum, benim iyiliim iin dnyormu. nk
ben ocuumun iyilii iin dnmeye balyorum. ocuum doduktan
belli bir sre sonra, biraz ele avuca geldii zaman ben evlilii deil, ocu
u dnmeye baladm. (G 1 )
Ben baba olunca duygularm deiti ocuk baka bir ey, ok aca
...
yip duygusal bir younluk oluyor. Sadece ocuk olduundan deil; sana
getiriyorlar bir ey veriyorlar, al bu da senin ocuun diye. Benimle ocuk
arasnda bir iliki yok sonu itibaryla, sadece benim ocuum diye bakl
yor. Ama baka trl bir iliki oluyor, anlatlmayacak bir duygu, ok youn
bir duygu yayorsun ona baktn zaman. Bu ister istemez ilikiyi daha
ciddi bir boyuta tayor demek lazm. Eimle de ok daha youn bir iliki
ierisine girdik. nsan daha fazla tatmin oluyor. ocuk olduktan sonra da
ha farkl ve daha iyi bir ilikimiz olduunu dnyorum ben. (G 3)
Parann verebilecei her eyi ocuklarma vermekle iyi mi ediyo

rum? Her eyi vererek belki ocuklarmzn gelecekle ilgili baarsn en
gelleyen bir yap m oluturuyoruz? Onlar da bir eyleri zlemeli ve bunu
yapabilmek iin kendileri bir hedef mi semeli? Bizim ocukluumuzda
her eyimiz olmad. Dolaysyla belki bundan dolay da. istiyoruz ki her
eyleri olsun. Ama bende olmad iin bana bir hedef verilmiti. Ben o he
defi yakaladm. Acaba biz her eyi vererek, ocuklar hedefsiz hale mi ge
tiriyoruz? Byle bir sknt m yaratacak nmzdeki dnem onlar iin, be
nim kafamda bu sorular var. (G 1 4)
ocuklarla ilgilenirim, ama benden ekinirler ocuklarn hem ders

...
leriyle hem sosyal hayatlaryla, hem yaamlaryla ilgilenmeye alyo

rum. Mesela basketbol oynar benim olan ok da gzel oynamaya balad.
Ben ne kadar iim olursa olsun, onun basketbol man karmamaya al
rm, gider seyrederim. Mesela, evde otorite bendedir, benden daha ok
ekinirler. B elki anne daha ok banda olduu iin, daha ok yz gz ol
mular artk. Szler biraz daha kulak arkas yaplyor. Ama benim syledi
im ey ok ciddiye alnyor ve yaplyor. (G 1 4)
Ben ocuklarma ok demokratm, ama mesafe art Mesela oturup

...
birlikte yemek yiyip iki iebiliyoruz. Muhabbet edebiliyoruz. Ama belli

bir mesafe de var. O kadar yakn deiliz. Bizim yetime tarzmzda yle
eyler vardr. ocuum kz arkadan gelip bana syleyemez. Ben de sor
mam yani imdi. Anneye daha yaknlar. Genelde ilk nce ona sylyorlar.
Anneleri sylemezse benim de haberim olmaz. Tabii daha yakn olmak iyi
dir. Ama biz genelde kyden gelen insanlar daha uzak oluyoruz. imdi bel
li bir mesafe iyidir yani. Mesela imdi ocuunun bir sevgilisi olacak, bu
nu da gelip babaya syleyecek. Bizim yetime tarzmza ters, biraz zor gi
bi grnyor. Biz babamzdan byle bir ey grmedik. Bir ky dnne
gideceimiz zaman bile babamdan gizlenmeye alrdk. Onlarla ayn
yerde oturamazdk. Ayn masada yemek yiyemezdik. Kylerde yetime
tarzmz byleydi. Ben imdi ocuklarmla ay iiyorum, ikimi iiyorum.
Ben on yl ncesine kadar babamn yannda ocuklarmn adn syleye
mezdim, yetime tarzmzdan. Babam olduu zaman ocuklarm ara
mazdm. (G 1 2)
imdiki akla gre ocuklarn sorunlarn paylamak gerekir Bak...
yoruz evreye, ktlk ok. O yzden biraz ocuklara anlay gsteriyo

ruz. Benim kz, imdi gen olduu iin her eye tepki gsterebiliyor. n
k okulda ortam yle. Onun iin fazla stne gitmem, ille benim dediim
olacak demem. (G 1 8)
Kzma miras vermem, ama diploma veririm Kz ocuktan bir ey

...
beklenmez. Mesela Ankara'da kz, erkek hepsi maln alyor. Bizim orda bu
yok, arazi kstl. Hibir kz mirastan pay almamtr yani. Erkek evin dire
i. Ben kzlarma on tane daire brakmaktansa bir diploma brakmann pe
indeyim. Yatrm onlara yapyoruz. (G 4)
Baba otoritesini tesis etmenin yolu sertlik Genlere kar biraz anla
...
y gerekiyor. Fazla da suistimal de etmeyeceksin. Sevgini belli etmeye

ceksin. Sadece sevgini hissederse maryor. Biraz sert tutum gstereek
sin ki o yola gelsin. Tepkiyi gstermezsen o zaman onunla baa kman
mmkn olmaz ki. (G 1 8)
ocukla mesafe art Kzlarla muhabbete girmem. Senin sevgilin var

...
m yok mu falan onu annelerine sorarm. Ama her trl aka ortamn ya
ratrm hepsiyle. Olum dertleme olarak bana yakn. Annesine hibir ey
anlatmaz yani. Mutlaka benle dertlemesi lazm, dertleirse rahatlar. Onda
da ar sinir var. Benle konumad zaman rahatsz oluyor. Muhatap ol
mam, ama gzetliyorum yani. Pozisyonu ne oluyor diye falan. Hani fazla
da yz gz olunca marklk oluyor. (G 4)
BABALAR VE OULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 1 37
ocuklarn marmamas gerek Bizim ocuklar dedesi, babaannesi

...
olmad zaman ben ne dersem yaparlar. Onlar varken onlardan cesaret al

yor. O zaman dvmyorum, tepeme kyor. Ama onlar yokken uraya gel,
buraya git dedin mi istediin ekilde duruyorlar. B ykler ile bir oturma
nn sakncalar da var. Yal dediim ite anne babandr, hani onlar kar
masa, biz bardmz zaman niye yle baryosun dedin mi, ocuk bun
dan cesaret alyor. Yumuaklk suistimal oluyor. (G 6)
ocukla fazla konumayacaksn... Babadan korku, anneden sevgi...

Erkek olarak zaten ocukla sabahtan akama kadar ilgileniyorum. Anne
zaten daha yakndr ocua, yatarken olsun, altn deitirirken olsun. An
nesiyle beraber yatar, btn sorunlarn annesiyle paylar ocuk. Baba da
sadece yapabilecei eyleri yapar. Oysa ocuun bir lde, babasndan
birazck korkmas, annesinin sevgisini grmesi gerekiyor. O zaman mesa
feyi annesinin koymas gerekir. Anneler, yani kadnlar devaml byle e
neyle konuurlar, konuurlar, konuurlar; ocuk kaale almaz. Ama baba
konutuu zaman biraz da farkl olur, nk daha az konumu olur. (G 7)
Babann kzyla ilgili korkular Diyorum ite, darda herkesle mu

..
hatap olmayn. Biri gel seni gtreyim, getireyim derse kesinlikle arabas
na binmeyin, gitmeyin beraber. Her yerde yiyecek yemeyin. Okumas iin
aba gsteririm. Kendisi okusun, ne istiyorsa onu yapsn. Ben karmam.
Ama yeter ki akl banda olsun. Eer benim ocuum akl bandaysa,
kimle evlenmek istiyorsa, ben ona bir ey diyemem. Akl banda bir insa
nn okumas gerekiyor. nce okulunu bitirmesi lazm. Yalla kendi neyi ar
zu ederse, beni zmeyecek ekilde kendi etrafn zmeyecek ekilde nasl
rahat ederse o ekilde davranr. Okumazsa zer, kocaya kaarsa zer. (G 1 O)
Babasz Erkekler: zgrlk ve Kimsesizlik Arasnda

atallanan Yollar
Modem erkek imgesinin bir iktidar figr olarak var olabilmesi iin
onun boyun emek zorunda kalaca bir "stn" otoritenin olma
mas gerekli. Modem toplumlarn geliimi ile birlikte gen erkekle
rin, yal erkeklerin otoritelerine tabi olduklar geleneksel "pedera
hi/ataerkil" aile dzenine kar ciddi bir diren gsterdikleri ve onu
"yktklarn" grrz. Aile/hane retiminden piyasa retimine ge
erek bireysel retici olan gen erkeklerin kendi emeklerinden ba
ka bir gce baml olmadklar bir sosyal dnyada yal erkein
otoritesi meruluunu yitirir ve otorite, dorudan kadnlarn ve o
cuklarn geimini salayan gen erkek aile reisine geer. Bu dn-
mn gndelik yaamdaki tezahrleri ou zaman edebiyat eser

lerinde, romanlarda daha somut olarak izlenebilir. Yal ve an
gereklerini kavrayamayan babalarn karsnda gen ve akll er
keklerin lkeyi ve dnyay aydnlatan ve kurtarc roln heyecan
la izleriz. Hatta ou modem roman anlatsnda kurtarc genellikle
babasz (ou zaman yetim) erkeklerdir.3
te yandan babasz erkeklerin hayatta baarl olamayacaklar,
erkeklik roln hakkyla renemeyecekleri, hatta serseri, su ile
yen ve toplum dman erkekler haline geleceklerine inanlr. Oysa
ki yaplan aratrmalar babasz byyen erkeklerin, baz koullar
da, dierlerinden daha iyi olabildiini gsteriyor (Pease 2000). Er
keklerin birou babalar ile ilikilerini tanmlarken duygusal ola
rak yalnz brakldklarn, babalar tarafndan engellendiklerini,
iddet grdklerini, korkutulduklarn, babalarnn beklentilerine
uymak iin zorlandklarn sylyorlar. Babalarn oullarnn bek
lentileri dorultusunda duygusal iletiime ak, desteki ve gven
verici, hatalar affedip dzeltmeye yardmc olamad durumlarda
baba ile oul ilikisi krize giriyor. Babadan bask gren oullar, ay
n konumda olan anneler ve ailenin dier kadnlaryla benzeen bir
"diilleme" sreci yayor. Babadan iddet gren erkekler ya ken
di hayatnda daha da fazla iddet ile bunu "normalletirme"ye al
yor, ya da babann iddetine kar kmaya alyor; bu gibi du
rumlarda erkeklerin deneyimleri kadnlarn kendilerine ynelik id
dete kar kma deneyimleri ile kesiebiliyor. Pro-feminist erkek
lerin deiim deneyimlerinde bu anlatlan aka grebiliyoruz
(a.g.y., 65).
Babasz ocuklarn sosyal uyum problemleri olaca iddias,
aratrmaclarn farkl yndeki bulgular eliinde tartlyor. ki
ebeveynle birlikte yaayan ocuklarn tek ebeveynle yaayan o
cuklara oranla daha baarl ve uyumlu olduu aratrmalarla do
rulanyor. Ama tek ebeveynli ailede yaayan ocuklarn sorunlu ol
duunu gsteren bulgular yok. Sorunlu ocuklarn sorunlarnn k
keni babaszlk, tek ebeveynlik deil; ailedeki ebeveynlik kalitesi
nin dkl ile ilgili. Ailede atma, iki, iddet ve dier antisos-
3. Erken modernlik dnemi, Tanzimat dnemi ve sonraki dnem Trk edebi

yatnda benzer rnekler iin bkz. Parla 1990 ve Grbilek 200 1 .
yal sorunlar babann olduu ailelerde de grlyor ve babasyla b

yyen erkekler ou zaman babasz byyenlerden daha sorunlu
olabiliyor (Flood 2003b).
Babasz erkeklerin daha pozitif erkek kimlikleri gelitirebilme
leri annenin sosyal-kltrel sermayesine bal grnyor. Babasz
bymenin ancak ocuun eitim ve istihdam kaynaklarndan ya
rarlanabilme ansn azaltt durumlarda olumsuz bir etkiden bah
sedilebilir (Marsiglio ve Pleck 2005; 253). Bu nedenle aile ortam
dnda bym erkeklerin deneyimlerindeki farkllk aratrmac
lar asndan dikkat ekici oluyor. Annesi babas ayr olup yatl
okulda byyen, ya da dorudan yatl okulda byd iin aile
ortamndan uzak kalm erkeklerin deneyimlerinde kendi yolunu
kefetme, kendini zgr hissetme ile "kt yola dme korkusu"
arasnda gidip gelen elikili anlatlar sz konusu. Babadan oula
"erkeklik" naklinde meydana gelen kesintiler farkl erkeklik dene
yimlerinin tohumlarn atyor. Bunun her zaman olumlu olmas ge
rekmez elbette. Ama yine de kendini "kefe dayal" byme dne
mi nemli frsatlar sunuyor gen erkeklere:
Ben aile eitimi almadm, kendi kendime yetitim Ailemle ilikim
.
hibir zaman ok sk olmad, ileri yalara kadar kopuktu. yi bir ey olma

d bu, herhangi bir faydas olabileceini dnmyorum bunun. Aile ok
kutsal bir kurum. Ben aile eitimi almadm, kendi kendimi yetitirdim.
(Hangi konularda sknt yaadnz, aile eitimi dediiniz nedir?) Ergenlik
dnemimde ok bamszdm. Her eyi yapabilecek durumdaydm. Bir
eylere karmak mmknd o dnemde. Her ey nnzde bir frsat ola
rak duruyor ve sizi engelleyen bir ey yok. Okulda birtakm ereveler var.
Okul saatleri dnda neler yaptnzla ilgilenemiyorlar. Yatl okulda im
za ile giriyorsunuz. Yoklamay herkes atlatr yani, yerinize imza atarlar. Ta
bii ergenlik dneminde baz yanl eylere de karmam deilim; mutla
ka baz eylere kartm; o tr eyler oldu. Ama erken yala olgunlamay
salayan bir hayal dngs sz konusu oldu. Aileden uzak kalmann, yat
l okumann getirdii ok youn bir sosyal iliki iinde bulunuyorsunuz.
lkenin her yerinden gelen farkl snftan ocuklar var, gznz baz ey
lere aabiliyorsunuz, baz gruplarla muhatap oluyorsunuz. ok kk ya
ta insanlarn deiik sosyoekonomik durumlarn anlamaya balyorsunuz.
nsanlar tanyorsunuz davran ekillerinden. Okulda 40 kiilik bir yerde
uyurduk. Orada dini bask olmaya balamt 80'li yllarda. Ben orta iki-
te herkesle birlikte namaz klmaya baladm. Tabii bu grubun insafna kal
dk. Gece sohbetleri falan. Ama orta ten sonra kendi kendime baka ey-
!eri aratrma derdim oldu. Ama inandm eyden kmak iin Kuran oku
dum, hadisleri okudum, cami vard gidip istediimiz zaman kapy kapatp
okurduk; srekli bir enerji veriyordu. Ama bu ileri aratrdka ben baka
yere gitmeye baladm. Adn koyamadm, sonra ngiltere'de master yapar
ken 98'de adn koyabildim. nternetten rastladm, bandan beri inandm
eyin o olduunu kabul ettim ve devam ettim; slamiyet deildi bu. Kendi
kendime bir noktaya ulamtm ve h.la inanyorum. Deiik adlar var,
panteizm, monoteizm deniliyor. Ben o ad uygun bulduum iin yle kabul
ettim. Kendimi ararken, ortaokulda lisede tek bama yaptm genelde her
eyi. Biraz da gidilmeyecek yerlere gidip rendim. rnein genelevin ne
olduunu gidip grdm. Ne olduunu da anlamadan, ama gidiyordum,
reniyordum, geliyordum. yle ortamlarn iine girdim; Allahtan bama
bir ey gelmedi. Herkes benim ok olgun hareket ettiimi sylerdi; onlar
yle syledi diye ben yle kaldm. Bunun doru olduunu dnerekten,
kk yalarda byk ilere girebildim. imdi kariyerimde de her an her
eyi yapabilecekmi gibi girerim meselelerin iine. Hayat yaandka
reniliyor, tkezleyerek. (G 35)
Aileden uzakta yaamak benim iin iyiydi, birtakm aileden gelen s

kntlar dzelttim, kendi bamaydm hesap soran yoktu, benim iin ok
iyiydi. (G 36)
Babasz byyen erkekler sevgiye, scakla yakn m oluyor? Erkek

..
rollerini sorgulama asndan nemli admlar attm. Geriye dnp bakt

mda o sorgulamay ok daha kk yalarda yapmaya balamm. Bun
da da tamamen aile yaants ve ablamn byk etkisi var. imdi benim ba
bam mfettiti, annem de ortaokulu bitirmi, yatlarna gre cumhuriyet
ocuuydular. Asgari bir eitim alm ve kendi apnda entelektel, kendi
si bir eyler okuyup kendini yetitirip ona gre rol modelleri kurmaya al
an bir insan. Prensipleri de olan belli lde de otoriter bir kadn. Onun bi
zim eitimimiz zerinde de ciddi etkisi var; ama bu etkinin daha gl ha
le gelmesi babamn gen yata lmesi. Babam 4 1 yanda ld, ben sekiz
yandaydm; dolaysyla ben baba otoritesi denilen eyi ok az tanyorum.
Tandm kadaryla da ok kt idi babam. nk ar kskan, sinirli,
her eyden nem kapan, klasik erkek egemen bir yapdayd. Benim ocuk
luk resim karelerimde annemi hrpalarken ya da annemle barp tartr
larken kafamda. O resimler anlar olarak kald, ama siliktir onlar. Daha ka
lc anlar babasz geen dnemdir, sekiz yandan sonra. O dnem benim
iin mutlu bir ocukluk dnemi babasz dnem, nk babasz, zgrlk
deil, ama scaklk ve efkat oluyor ve ciddi bir yuva hali oluyor. Babasz
ln skntsn ektim; erkek ocuklar, sokakta oynarken bir zora geldik
lerinde babama sylerim diye bir eyleri vardr, daha gl bir erkei yar
dma aran; ben zorda kaldmda atmadan geri durmaya altm. Be-
BABALAR VE OULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 141
nim refere edeceim bir ey yoktu; anneme sylesem ne olacak, kadn n

k. Ya ben kendi bama stesinden geleceim gcm kullanarak, ya da
baktm ki bunu yapamayacam geri ekilme, uzlama gerekli. Bu aslnda
sonraki insan ilikilerinde setiim tarz da, politikay da belirleyen bir
eymi; bunun da imdi imdi farkna varyorum geriye dnp baknca.
Beni genelde sakin, uzlatrmac ve ikna edici olan birisi diye tanmlar ar
kadalarm. (G 27)
Anneler ve Oullar
Oullar nasl bir erkek olacaklar deneyimini annelerinden rene

bilirler mi? Erkek egemen cinsiyet rej iminde anne-oul ilikisi ok
ikirciklidir: Anne oul hem birbirine sevgiyle balanmal hem de
birbirinden uzaklamaldr. Kadnlarla duygusal ilikiler yaamak
ile onlara ok yz vermemek arasnda gidip gelen erkeklik deerle
rinin elikili sonucudur bu konum (Pease 2000; 67). Yetikin erkek
olmak hem kadnlardan bamsz olmay hem de onlarla birlikte ya
amay baarmay gerektirir. Bir yanda "ana kuzusu olmak", "ana
snn dizinin dibinde oturmak" erkeklii "bozan" eyler oluyor; di
er yanda "ana gibi yar olmaz", "ana kuca", "ana sevgisi" gibi y
celtilmi deerler vardr. Ama u ak ki, anne otoritesi erkekliin
sakatlanmas anlamna geliyor. Kadnlar tarafndan baml hale
getirilmek ile onlar tarafndan sevilmek erkeklik inasnn zor, hat
ta imkansz durumlarndan biri. Bu elikiyi aarak erkek ocuun
annesi ile empatik iliki gelitirmesi ise pro-feminist erkeklik yolu
nu ayor.
Genel olarak kadnlar ve anneyi de nemsememenin ounluk
la babadan renilen bir tutum olduu aratrmalarca vurgulanyor.
Anneyi nemsememek erkeklik krizi yaratmazken, ar koruyucu
anneden (kadndan) uzak durmak erkeklii kurtaran bir tutum.
Oullar kendi zgr erkeklik kimliklerini babadan gelen patriarkal
gelenei krarak, baka bir ynde yrmeyi becerdiklerinde ina
edebiliyorlar. Bunu "anneyle empati" yoluyla yapanlar ise olduka
istisna bir durum. Erkeklik inasnn temel stratejilerinden biri olan
"kadnlara mesafeli durma" stratejisini aabilen erkekler ise erkeklik
ve kadnlk rollerini daha dengeli klmay baararak daha "demokrat
erkek" olabiliyorlar (Hite 1 994'ten aktaran Flood 2003b). Erkek ol
mann anlamn babasndan renmeyen, ya da bunu renmeyi
reddeden erkekler genellikle babalaryla olan ilikilerindeki iddeti,

efkatsizlii, zorbal, duyarszl eletiriyorlar; kendilerine kadn
mttefikler ya da daha yumuak "erkek model"leri buluyorlar:
Babamdan deil, annemden, ablamdan rendim Ortaokul zaman
.
larnda, artk biraz bir eylere aklmn ermee balad zamanlarda, ben
babamn istedii gibi olmamaya baladm; anneme yardm ediyordum,
ufak tefek eyleri renmeye alyordum: yemek yapmak gibi kk ve
basit eyler. Ablalarm bana ok annelik yapt. Onlarla ilikimizde de ya
fark ok olmasna ramen, ok arkadaa bir ilikiydi; onlar beni anlyor
du, ben onlar anlamaya alyordum. B ir erkek olarak yetitirilme gazna
ramen, onlara kar daha farkl dnmeye balyordum. Babam bunu bir
ekilde yasaklamaya alrken, ben bunlarn sama olduunu dnmeye
balyordum. Birdenbire, 16 yalarmda, benim iin gerekten ok byk
bir krlma yaand. Bunun birka tane nedeni var. Annem ok ak fikirli
bir insandr, ablam da yleydi. Ben zaten onlarn yanndaydm; babamn
yannda, babamdan taraf hibir zaman olmadm. Bir de ablamn o dnem
bir sevgilisi vard, ben onunla ok iyi arkada olmutum ve onun benimle
kurduu iliki de ayn zamanda bir rol modeli oluturdu bende. Benim iin
ablamn bir erkek arkada olmas hi sorun olmad; peinden koardm,
abi gibi, ama daha eit bir iliki kuruyordu benimle. Ablamn, annemin be
nim fikrimin almasnda rol vardr. (G 25)
Deien Babalk: Babadan Arkada Olur mu?
En az iki kuaktr kentli kltre yakn, orta snf aile ortamlarnda

yaayan; okuyarak meslek sahibi olmu erkekler, kendi denkleri
kadnlarla daha eitliki olmaya alan ilikiler kurarak, daha eit
liki modem orta snf aileler ina etmeye alyorlar. Bu ailelerde
ki babalk tarz kesin bir cinsiyet asimetrisini ngrmyor ve hatta
buna kar kmaya da alyor. Sadece son kuaktaki erkeklerin
yaamlarnda ortaya kt anlalan bu tr babalarn ocuklaryla
daha duygusal ve yakn iliki kurmaya altklar grlyor.
Yeni tr duyarl, efkatli babalk tarznn ortaya kyla erkek
egemenliinin sarslaca iddialarn baz feminist dnrler ele
tiriyle karlyorlar (Connell 1 995; 42). nk erkeklerin ocuk ye
titirme srecine dahil olunca tahakkmc olmaktan vazgeecekle
ri iddas aratrmalarla dorulanmyor (Pease 2000). Aratrma so
nularna gre, babalarn ocuk yetitirmeye katlmnn dnt-
BABALAR VE OULLAR: KUAKTAN KUAA ERKEKLK 1 43
rc etkisi, harcadklar zaman ve yaptklar ilerin niteliine bal

olarak deiiyor. Babalarn aile ilerine ve ocuk yetitirmeye kat
lmnn anne ve ocuk tarafndan talep edildii ve baba tarafndan
da isteyerek yapld durumlarda erkeklik tarzlarn dntrc
bir deiim gzlenebiliyor. Ama genellikle babalar ailede/evde ok
az i yapyorlar; ayrca ailenin birlikte olduu zaman ve mekanlar
da da ou zaman babann kararlar belirleyici oluyor; dolaysyla
aile iindeki cinsiyet asimetrisi bu durumdan ok az etkileniyor
(Marsiglio ve Pleck 2005; 257).
Erkeklerin farkl babalk deneyimlerini ve bunlarn arasndaki
farklar anlamak iin babaln iki nemli boyutuna, yani geimi
salayan kii olarak ev dndaki yaamlarna ve ebeveyn olarak ev
iindeki yaamlarna bakmak gerekli. Babaln niteliini belirle
yen en temel faktr erkeklerin geim sorumluluu ile babalk so
rumluluklarn badatrmada yaad sorunlar. Erkekler hayatlar
nn bu iki yann daha dengeli hale getirmeye altklarnda da kar
larna kan cinsiyeti klieleri amalar hi kolay deil.
Aile iinde erkeklik konumundaki deiimleri anlamak iin ya
plm bir aratrmada "geleneksel erkeklik anlay" ile "zgrle
mi erkeklik" karlatrlrken erkeklerin geleneksel koca/baba
olarak temel zellikleri yle zetleniyor: Ailesinin geimini sala
madan sorumlu olmak; nazik ve anlayl olamasa bile para kazan
mak iin azimli olmak; efkat ve ilgi gstermek konusunda kendini
geri tutmak; futbol gibi rekabeti sporlardan holanmayan erkekle
ri "gerek erkek" olarak kabul etmemek. te yandan, erkekleri a
tma ve gerilimlere iten bu tr erkeklik deerlerinden uzaklam
erkeklerin nemli grdkleri deiimler de yle zetleniyor: Ba
kalarnn nnde alamaktan utanmamak; baka erkeklere sarlmak
gibi, duygusal tepkileri korkmadan gsterebilmek; evlilikte ocuk
larla ilgilenmenin kadnn olduu kadar erkein de sorumluluu ol
duunu kabul etmek (Harell l 990). Aratrma sonucuna gre gele
neksel olmayan erkeklik anlayna sahip erkeklerin evlilikten duy
duklar memnuniyet daha yksek ky0r.
"Evden uzak yaayan, ekmek paras kazanan erkek" profili ye
rine, ev ilerine katlan "yeni baba" imajnn ortaya k, ev-aile
yaam ile i yaamn dengelemek ve ev yaamna daha fazla dahil
olmak isteyen erkeklerin yaamlarnda olduka karmak durumla-
rn olumasna yol ayor. Literatrde, ounlukla kadnlarn ev ii

sorumluluklarla i yaamn nasl badatrdklarn aratran al
malara rastlanmakla birlikte, erkeklerin ev ve i sorumluluklarn
nasl badatrdklarna dair ok fazla aratrma yaplmadn g
ryoruz. Bu konudaki snrl aratrmalardan birini gerekletiren
Ranson, "yeni baba" figrnn douunun aslnda babalk ideoloji
si ve pratiinde nemli bir paradigma dnmne iaret ettiini ve
ounlukla orta snf erkeklerin deneyimlerini yansttn sylyor
(200 1 ). Ranson'a gre, "yeni babalk" imaj dzeyinde kalyor ve
pratikte erkeklerin sadece karlarnn yapmaya yetiemedii eyleri
yapmakla yetindikleri gzleniyor. "Ekmek paras kazanan baba"
modelinin hala geerli olduu ve "yeni baba" ve "ekmek paras ka
zanan baba" arasndaki gerilimin aslnda erkeklerin i ve aile ya
amlar arasndaki gerilimleri yanstt vurgulanyor. Ranson, ba
balk kltr ve babalk icras arasndaki farkn altn izerek baba
larn ounlukla "teknik olarak mevcut, fonksiyonel olarak namev
cut" olduunu sylyor. Ranson'un orta snf iadamlar zerinde
yapt aratrma sonularna gre, ailesi ile zaman geirmeye en
eilimli ve istekli babalar bile sekiz saatlik alma gnn kendi
leri iin "asgari zorunluluk" ve "kanlmazlk" olarak gryorlar.
Aratrmada hemen hemen btn erkeklerin ailelerine ayracaklar
zaman eleriyle olan bir anlamann ve iblmnn rn olarak
grdkleri; ou iin aileye ayrlan zamann, ie ayrlan zamana
oranla daha ikincil ve vazgeilebilir olduu anlalyor. Aratrma
daki erkeklerin en "evcimen"i bile, kendi kimliini para kazanmak
iin yapt iin belirlediini sylyor. Bu aratrmann ortaya koy
duu gibi, erkekler iin iyerinin gerekleri ve ncelikleri ailelerine
kar davranlarn etkileyen -asl niyetleri ne olursa olsun- ana et
men. lgin olan bir baka nokta ise, ailesiyle vakit geirmesini en
gelleyen iyeri taleplerine en fazla kar kan erkeklerin ilerinde
ulamak istedikleri noktaya ulam olan erkekler olduu grl
yor. Bizim aratrmamzdaki "yeni erkek/baba" deneyimleri hem
ev ve i gerilimini yanstyor, hem de bu tarz bir erkekliin ilgin ve
keyifli yanlarndan rnekler sunuyor:
Ben mutfa kefetmeyi ok severim Mutfaktan karak oray anla

...
maya almak, o yemeklerden karak orada nasl bir hayat yaandn

kefetmeyi merak ediyorum. Bunu mutfaktan anlamak iyi bir ey gibi ge

liyor bana. B iraz tarihi biraz da kltrel ortamn tanmak iyi oluyor. Ben
deneysel uramay severim mutfakta, benim kafam ok megulse bir ey
dnmemek iin mutfak iyi geliyor. Temizlik yapmay sevmiyorum, t
yapann, eve bir kadn geliyor, ev ilerini yapyor, ty ondan istiyoruz
ama bir-iki gmleimi kendim tlerim. (G 32)
Evde iler ortak, ama geim sorumluluunun ou bende Ortak bir

...
sorumluluk aldmz dnyoruz ikimiz de. Mmkn olduunca kar

mza kacak iyi eylere beraber sevinelim, kt eylere beraber gs ge
relim diyoruz. Bunu drt drtlk yapabildiimiz zamanlar oluyor mu, olu
yor. Olmad zamanlar oluyor mu, o da oluyor. Onun iin ite pamuk ip
liine bal bir ekilde ilerliyoruz hayatta. Bir ocuumuz varken birok
eyi beraber yapyorduk. Gece kalkp o uyutmaya alyordu, ya da ben
uyutmaya alyordum mesela. kinci bir ocuk olunca byn bakm
daha kolay hale geldi. Beslenmesi, bakm asndan kk anneye daha
baml. Bykle de ben ilgilenme ynnde elimden geleni yapyorum.
Karm alyor, ben de mmkn olduunca onun altn unutmamaya
alyorum. Ama roln by, evi geindirme rolnn by bende.
(G 5)
Yk eime kalyor ben bundan rahatsz oluyorum ocuun eitli

ihtiyalar ile ilgili iler genel olarak annesine kalm vaziyette. Bu iyi mi,
kt m? Kt bir ey tabii. Byle olmasn istemiyorum, ama byle olu
yor bir ekilde. Kz gece kalktnda anne diye baryor, uyumak iin, yat
mak iin annesini istiyor. Sonra annesi onu uyutmak iin masal okuyor.
Bunlar onun zerine yklm vaziyette. Bu, rahatszlk yaratyor mu ben
de, bazen rahatszlk yaratyor, bazen de iime geliyor. Ama mesela hemen
hemen her akam kz okuldan almak iini ben yapyorum, bir zorunluluk
olarak, yani bu da gnll bir ey deil demek ki. Ben de ocukla daha faz
la ilgilenmeye alyorum. Bu iblm eimin aleyhine, onu sylemek
lazm. Yemekleri genel olarak o yapyor. Hatta ben ondan daha iyi yemek
yapabildiim halde o yapyor. Yani kendiliinden o gidip yemek yapmaya
balyor. Zaman zaman sylene sylene yapyor tabii. Dn de geldim eve,
ben yapann dedim yemei, baladm kendim yapmaya; cillop gibi bir ku
ru fasulye yaptm. Ama bakarsan, haftada bizim evde drt kere yemek pi
iyorsa mesela bunun n o yapyor. Bu konuda zaman zaman kavga
ediyoruz. nk ocuk yemek yiyecek, bunu birisinin yapmas gerekiyor.
Ben bunu kolaylatrmak iin o gelmeden nce bulaklar toplayp, yemek
yapmaya ortam hazrlamak gibi bir i yapmaya alyorum. Yapmadm
zaman problem kacan biliyorum. Yani yapmadm zaman bugn k
masa yarn kacak. Bir de dnyorum, ayp denen bir ey var diye. De
dim ya, o da yoruluyor, ama ben de ok yoruluyorum. (G 3)
Ev temizliinde adaletli paylam Ev temizlii mevzuuna gelince,

...
orda bir i blm var. Eer benim bir iim yoksa mesela cumartesi gnle
ri ev temizleriz. Kadn tutulduu zaman bir problem kalmyor. Yani o za
man iler ok hafiflediinden ikimiz de ileri yapabiliyoruz. Ev iinde cid
di bir iblmmz var. Mutfak banyo tuvalet senin, gerisi benim. Ben
mutfak banyo tuvaleti temizlerim, baka bir yeri temizlediimde fra ye
rim. Ben ok takntlym tamam m, yani mesela o yirmi dakikada bir oda
y temizliyorsa ben bir buuk saatte temizlerim. O yzden odalar temizlet
mez bana. O btn evi temizleyene kadar ben mutfa banyoyu ve tuvale
ti temizlerim. Onunki gzel olmaz akas, ama benimki "bal dk yala"
eklinde olur. Ama byle bir i blm var ve aka bir tarafa byle bir i
blmnn adaletli olduunu dnmyorum. Ona daha fazla i kalyor
diye her zaman dnmmdr. (G 3)
Henwood ve Procter'in ilk kez babalk tecrbesi yaayacak olan

kariyer sahibi erkekler hakknda yapt aratrmada (2003) byk
bir ounluunun "yeni babalk''. anlayna en genel anlamda
olumlu baktklarn saptam. "Yeni babalk" idealini kutsayan er
kekler kar karya olduu gerilim ve zorluklarn farknda olarak
bunlar tanmlayabiliyorlar. Oysaki bu erkeklerin hayatnda hem
para kazanma, hem ailesiyle ilgilenme, hem de kendi arzulad gi
bi kiisel ve zerk bir yaama vakit ayrabilme kolayca bir arada
gerekletirilebilir eyler gibi grnmyor. Henwood ve Procter'in
yapt aratrmaya gre, grlen orta snf babalarn hepsi ev ya
amna, ocuklarna vakit ayrp onlarn ihtiyalaryla ilgilenmeye,
ailesiyle daha fazla birlikte olmaya istekliler; "iyi baba" olmak iin
ocuunun gndelikbakmnda sorumluluk alm olmay, anlay
l, yaklalabilir ve destekleyici olmay gerekli buluyorlar. Aratr
mada grlen erkekler gerek bir erkek olmay ocuklarla ilgi
lenmeye balayarak, "asl erkeke olmayan ey ocuunu ihmal
edip bara gitmek veya onun bezini deitirmeyi reddetmek" demi
ler. yi baba olmann zorluklar konusunda bu erkeklerin bilinli ol
duu; eitlik, ev-i dengesi, kiisel zerklik ve benzeri sorunlarn
onlarn "kt baba" olma korkularn artrd saptanyor. rnein
para kazanma ile aileye, ocuklara zaman ayrmak aratrmaya ka
tlan erkekler asndan tam bir paradoks. te yandan, bu erkekle
rin tam anlamyla aile sorumluluklarna dahil olmak yerine "sadece
yardmc olma"y, ou kez daha gereki bulduklar vurgulanyor.
"Yeni baba"lar ile ilgili tartma, babalarn bu sayede ocuklar

nn cinsiyet eitliine dayal kimlik ediniminde olumlu bir rol oyna
yabileceklerini iddia eder. Eril pratikler yerine diil pratiklere vurgu
yapan bir aile ortamnda byyen erkekler eitlik kltrnn gelii
mine nemli katklarda bulunabilirler. Kendi fkesiyle baa kabi
len, kadnlardan ve ocuklardan itaat beklentisini sorgulayan, duy
gularn bastrmayp harekete geiren erkekler eitliki bir erkeklik
tarz gelitirme ortam oluturabilirler. Deiimden yana grler
sadece erkeklerin deiimini deil, genel olarak toplumsal cinsiyet
dzeninin de erkeklerin bu deiimine bal olarak deiebilecei
ni vurgular. Toplumun erkeklerin geim sorumluluklarna yapt
vurgunun erkekler zerinde bir dizi "eril eilim"in (krlganln
bastrlmas, acnn inkar, kontroln kaybetme korkusu) yapsal
lamasna neden olduunu ve bunun da babalk roln olumsuz et
kiledii aktr. Salkl bir baba figr eksiklii bu anlamda doru
dan cinsiyet eitliine dayal bir toplumun geliimi, yani demokra
tikleme hedefleri ile yakndan ilikilidir.
te yandan "yeni babalk" deneyimlerinin yetersizliini eleti
renler babalarn ev hayatna katlmnda ciddi eksiklikler olduunu
vurgular. Buna gre, yeni, katlmc babalk potansiyel olarak hege
monik bir erkeklik formu gibi ilemektedir. Zira "yeni baba" rol
Batl, orta snf, ekonomik adan belirli bir dzeyin zerindeki er
keklere zg "ideal" bir rol modelidir. Buradaki eletiri "yeni baba"
rolnn ayrcalkl bir snfa zg olduudur. laveten, "yeni baba"
rol, sanlann aksine, muhafazakar erkekliin bir antitezi deildir.
Aksine, bu kavram hem i hayatnda hem ev hayatnda ok dk
bir maliyetle ok st dzeyde bir tatmin ve baar salam "melez
bir erkeklik formuna" iaret etmektedir. Yani kolayna ucuz kahra
manlktr bu ve eril tahakkmn temeli de ok kolaylkla yerinden
oynamamaktadr.
Bu tartmalar nda bizim aratrmamzda karlatmz
"yeni baba"larn da kendi babalk deneyimlerini nasl tanmladkla
rna bakalm:
Baba kz sohbet ederiz ok gergin bir baba kz ilikisi yaadk bir

dnem. imdi, beraber olmay ok arzu ediyoruz; beraber olduumuz za

man ok keyifli geiyor. ok sohbet ediyoruz, sabahlara kadar. Ama ben
babalk yapmaya balarsam kopuyor; o da ocukluk yapmaya balarsa ko

puyor; ama ok fazla paylatmz deerler var. (G 32)
deal babalk tanm yine ocuunla oyun oynama tesine geemi

yor. .deal bir baba, devaml ocukla ilgilenir, oyunlar oynar. Ama bundan
..
zevk alarak oynuyor, aman bu da nerden kt diye qeil. Sonra yumuak

olmal, ocuk her eyi ona aklayabilsin, konuabilsin, otoriter birisi ol
masn. Mesela ben kzmla daha fazla gynamak isterim. Daha fazla oyun
oynasam herhalde ideale daha fazla yaklarm. Daha ok ilgilenmek gere
kiyor. Ama onun da bir snr var yani anlatabiliyor muyum? Yani o ocu
un tek bana da bir eyler yapmay renmesi gerekiyor. zellikle baba
nn daha fazla ilgilenmesi sanki onu kstlyormu gibi geldi bana. (G 3)
Kzm korkutamyorum bile ocuk biliyor tabii benim otorite fig

...
r olmayacam. Gitgide bunun farkna varyor. Kzm geen gn beni o

kadar sinirlendirdi ki bardm, arkama geldi yumruk atmaya balad. Bak
tm ki gzlerine, hi korku falan yok. Tam tersine hcum ediyor. (G 3)
Olumla alt alta st ste oynarz Ben kendi amdan baktmda ba

...
bamn yaptn dndm hatalar yapmadm dnyorum. Ondan

ok farklym. Olumla da ilikilerim o anlamda iyidir. Tek sorunu beni
grememektir. Ama onun dnda birlikteyken gayet mutlu oluyorum, alt
alta, st ste tepiip, zplayp, kuduruyoruz (glyor). (G 1 3)
Benim ocuklarmla aram iyidir Okuturum, dinlerim, srlarn din

...
lerim, anlarm. Bir istei varsa, "yavrum, imdi alamam, ama ileride al
rm" derim. Ben, u kadarn syleyeyim, afedersin, ayp olmasn da, ben
byk olanla yasak ilikisine varncaya konuurum. Kz ocuuyla be
nim daha iyi diyaloum. Ben diyorum, "erkek arkadan varsa ekinme, ar
kadan greyim, arkadalk kur, arkadaln grerek kur, sevdiin var
sa, evlendireyim istiyorsan, evlen". Yani ilikisini annesiyle konumaz kz,
benimle konuur. Ben kz erkek ayrm yapmam. Benim prensibimdir.
nk kz olsun, erkek olsun benim yanmda herkes eittir. (G 9)
Ben ocuuma bakarm (Kars alyor ve ocua kendi annesi ba

...
kyor.) ocuumuz dounca ben baktm ocua, mesela ocuu annesinin

alt yere gtrp getiriyordum, o arabada emziriyordu. Ben baktm,
ama tabii orda da byk yk annemin zerindeydi. (G 3)
Babam, olum ve ben ... Babamn bana yaptklarn ben oluma yap
madm Eimle ayrldktan sonra olum benimle kalmak istedi. Neden
.
benle kalmak istedi, yani benimle hayat daha rahat geliyordu ona. nk
doduu andan itibaren babaya anne diyen ocuklardan biriydi. Annesi iki
gnde bir nbet tutuyordu, ihtisas yapyordu o doduunda. htisas yapt-
BABALAR VE OGULLAR: KUAKTAN KUAGA ERKEKLK 149
iin bir gn niversitedeydi, ertesi gece evdeydi. Dolaysyla ocuk do

duu andan itibaren ben baktm; bezini deitir, mamasn yap. Dolaysy
la ocuk bana ok baml oldu. Bir ekilde beni de rnek ald. te bir ya
a kadar, ondan sonra ben istemedim beni rnek almasn. Uzun uzun ko
nutuk, bak yani kendi yolunu kendin iz, ben iyi rnek olmayabilirim,
baka modeller bulabilirsin. Ya da model bulmayp kendi modelini yarata
bilirsin diye. nk ben babamn peinden yanl bir modele gitmitim.
Dolaysyla ayn yanl kendisinin yapmasn istemedim. (G 1 6)
imdiki aklm olsa ocuumu ben bytrdm Anne daha farkl,

..
ocuk alad zaman, gzn krpmadan btn gece sabaha kadar ocuk
la urayor, emziriyor, stn veriyor, altn deitiriyor, stn deitiri
yor. Babann grevi belli bir dnem sadece ocuu sevmek. Al unun ma
masn yedir dedii zaman ocuun annesi, karnz, einiz, sen yediriyor
sun. Ama yle, bir sana soluna bakyorsun, biri grse "light" der mi aca
ba (glyor)? Yani, imdi diyorum ki, ocuumu ben kendim yedirseydim,
bytseydim. Dnyann en gzel eyi ocuk bytmek. ocuu siz by
tyorsunuz, yediriyorsunuz, iiriyorsunuz bundan daha gzel bir ey var
m ya? O zaman erkeklik yaptrtmad tabii, ben byle eyleri yapmam, bo
ver bozar bizi dedim. Salaklk etmiim, ne bozacak. Yapmamakla hata yap
mm. (G 1 )
te yandan, son aratrmalarda babann ne tr bir erkeklik tarz

na sahip olduuna bal olmakszn, eer ocuklarna kar yumu
ak bir iliki srdrebiliyorsa kendi deerlerini oluna geirmede
daha baarl olduuna dair bulgular ortaya ktm gryoruz
(Lamp l 995'ten aktaran Flood 2003b ). Aslnda babann egemen er
keklik deerlerini oluna aktarmasnn giderek sorunlu hale geldii
ve egemen erkeklik deerlerinin ounlukla ailenin dndaki me
kan ve balamlarda retilip ina edildii sylenebilir. Dolaysyla
aile ve babalk kadar, patriarkal kurumlarn, eril elence mekanlar
nn, cinsel deneyimlerin, homososyal erkek mekanlarnn, spor ve
bo zaman geirme alkanlklarnn erkeklik inasndaki rolnn
giderek daha belirgin hale gelmeye baladn syleyebiliriz. Er
keklerin babalarna benzeme nedenlerinin ise ok farkl balamlar
da nemli olduunu sylemek daha doru. Babadan oula kolay
lkla geen eyin, dnlenin aksine, tahakkmc davranlardan
ok scak, yakn ve duyarl davranlarla oluturulan erkeklik zg
veni olduunu sylemek daha doru. Aratrmalar babann erkeklik
rolnden ok, ebeveynlik rolnn oluna daha kolay getiini bize
gsteriyor (Flood 2003b; ix). Eitliki ve sevecen babalarla zde

lik kurma ve ataerkil babalardan kopma ayn dzeyde nemli gr
nyor. Bu tr erkeklerin ayn zamanda kadnlara kar daha sempa
tik ve feminist fikirlere yakn olduu da grlyor (Pease 2000).
Babam para kazanmay bilemezdi, ama yine bize rnek oldu... Ba
bam btn kyde ey kabul edilirdi, korkak falan, byle bir adamd asln
da. Tabii ki bize grnen, fiziksel olarak babam her zaman evin reisiydi ve
o hani bize krd falan; annem de ona krd, ama birtakm hassas ko
nularda karar babam verirdi, bunu biliyorum. Mesela para, evin nasl ge
indirilecei falan konularda ikisi kavga ederek ounlukla da annemin s
z geerdi. nk babam i hayatnda her zaman baarsz olmu. haya
t dediim kamyon kaakl, birtakm yle iler, bunlar becerememi ve
hep kyde kalm bir adam. Aslnda amcam karsn dverdi, daym falan
baka amcam falan .. bunlar ocuklarn da dverlerdi torunlarn da... Ama
bizim evde babam bizi hi dvmedi; ama annem bizi dverdi. Babam ky
de kendini hep dierlerinden daha bilgili gryordu. Okulda bir formasyo
nu falan yok; ilkokulu okumu, ama Farsa ve Trke bilen, her iki dilde
okuyan, okumu bir adam. Dedem onu gndermemi okula ve iinde kal
m; kendini yetitirmi. Sonra, aileyi geindirememi olmak onun o muk
tedir halini sarsm zaten, nk para getirmiyordu eve. Bydk ve zaten
babam bizim eitimiz, onunla konuabiliyoruz. Eskiden bunlar konumak
onun iktidarnn sarslmas anlamna gelirdi; nk yasak bir eydi. Zaman
zaman ak ak sylerdi: "ben sizde hi grmedim, ama gryorum, be
nim arkadalarmn ocuklar babalarnn karsnda titriyor, siz ise benim
koluma giriyorsunuz" gibi serzenite bulunuyordu. "Ben sizi dvseydim
bu hale gelmezdiniz" demiti. Tek amac para kazanmak olan, bunu yapa
rak etrafa da para saan erkekler de varken, babam hep kendi halinde, ero
ine bulamayan, kt ie bulamayan, ama mr boyu hep konuan bir
adamd ve biz onunla hep siyaset konuurduk ... Aslnda babam zaman za
man anneme iddet uyguluyordu, yle bir durumdu, korkak bir erkein
iddetini tahmin edebiliyorsunuzdur deil mi? Yani hibir ey yapamayan,
para kazanamayan, kars tarafndan srekli kmsenen ... Hani ben bir er
keim, bunu kantlamam lazm deyip anneme saldran, ama tabii ki beden
sel olarak anneme de gc yetemeyen... Annemi kmserdi, "sen okuma
msn" diye. Annem de onu, "baaramazsn, para getirmezsin" diye. Baba
mn baba olamamas, yani muktedir erkek modelini, hegemonik erkeklik
roln oynayamam olmas da bizim tarafmzda ok nemli bir atlak b
rakt, oluturdu. (G 22)
"Babann at yaralarn tesine gemek" erkeklik deneyimle

rinde nemli bir aama. ou erkek orta yalarda kendi baarsz-
BABALAR VE OULLAR: KUAKTAN KUAA ERKEKLK 151
lklar nedeniyle babalarn sulamaktan vazgeip babalarn affedi

yorlar. "Babam benim iin hibir ey yapmad " fkelenmesi babay
affetmeye, babann at yaralar unutup babann kendi yaralarn
grmeye dnyor. Baba ile iki erkek gibi arkada olmak, babas
ile kendi yaamndaki deneyimleri badatrmaya balamak ite bu
"teye geme" halini anlatyor:
Artk babam arkada yaptm Babamn benim yaamm kontrol et
...
mek istemesi ve benim kontrol dna kmam. Baya uzun srd bu olay.
imdi artk tersine dnmeye balad bu sre ve babam artk beni nleme
ye balad, babam iin ben bir referans olmaya baladm, artk sen bir
retim yesi oldun eklinde. Babamla haHi bir sr konuda tartmamz olur.
Ama kendini sorgulamaya alan bir adam. Bir tr gerilimler, kamalar
kovalamacalarn arkasndan gelen bir tr yeni ittifak; babay arkada yap
mak gibi bir ey oldu. Ben de o ihtiyac duyuyorum bazen, karlkl olarak
bir eyler paylamak, hayat hikayesini... Konuamazken konuabilir hale
geldim ben. (G 28)
Babam artk anneme iek alyor Bazen oullar da babalarn eiti

..
yor. (G 34)
Babadan Oula Geen Deneyim: Aile irketleri
Babadan oula geen bilgi ve iktidar ilikilerinin gzlenebilecei

en nemli alanlar aile iletmesi eklinde yrtlen irketlerdeki ba
ba-oul ilikisi. Ayn zamanda birlikte patron konumunda olan ve
birlikte "otorite" konumunu paylaan, ama kendi aralarnda da yaa
dayal bir iktidar hiyerarisi olan baba ve oul konumu kuaktan
kuaa geirilen erkeklik deerleri ile kuaklar aras atma ara
snda gidip gelen ilikileri anlatyor. Babadan oula geen alma
anlay, i disiplini, geim ideolojisi i dnyasnn eril deerlerinin
kuaktan kuaa aktarlmasnda neredeyse tek nemli alan olarak
kalm grnyor. Bir yanda kapitalizmin alma disiplini, dier
yanda baba-oul ilikisine dayal patriarkal erkeklik hiyerarisi. Ai
le irketlerindeki erkek deneyimlerinin bizim grtmz erkek
ler arasndaki rnekleri bu adan ok ilgin rnekler sunuyor:
i babamdan rendim Babam ok drst bif insand. Bizim de d

rst olmamz istedi, hep gzlerdi bizi. B ir yanl yapsak, hak hukuk ada-
!etten hep devaml bahsederdi yani. Kimsenin hakkn yeme, hukukunu ye

me ... Kendi de ortak alrd kardeleriyle, akam evine ordan bir tane ta
vuk gtrd zaman hesabna yazard o tavuu yani. yle drst alr
d kardelerine kar. Onu grdk, biz iki karde alyoruz, aramzda en
ufak bir maddi manevi pozisyon yok. Demek ki o terbiyeden geliyor her
halde. (G 4)
Babam patronumdur in ierisinde, her konuda vekalet alyorsu

..
nuz. Her konuya da attnz her adm bildiriyorsunuz. Ama bildirmeme

miz de problem yaratmyor. Tam bir gvene dayal olunca ilikiler, aile ir
ketinin temelinde yatan ey o, drt drtlk gven olunca herkes kendi ii
ierisinde almalarna devam ediyor. Kzd m kt kzyor, baba gibi k
zyor. Biz de kzd m "patron veya genel mdr kzd" demiyoruz, babam
kzd diyoruz. Olayn iinde duygusal ba da olunca biz de herhangi bir ce
vap verdiimizde "olum cevap verdi" diyor. Bir anda ipler kopmuyor. B ir
anda iten kovulmuyorsunuz. Bir anda balar iptal olmuyor. Ertesi gn ge
lip unutulabiliyor. Hibir ey olmam, yaanmam gibi. ok ar mna
kaalar yaansa bile ertesi gn hibir ey olmam gibi iimize tekrar de
vam ediyoruz. (G 5)
Babam bizi eitti, mcadeleyi retti Mcadelelere hazrlk yapmak

..
iin en ktsyle hep yz yze getirmeye alt. Ondan sonra baz eyler
bize kolay geliyor artk, basit geliyor. ok kt insanla karlamak bile
normal geliyor. ok kt bir olayla karlatmzda stesinden profesyo
nelce gelmemizi salyor. (G 5)
Babam bana, be11 erkek kardeime karrm Babamz, erkek ocuk

...
olmamza ramen her eyimize karrd. Biz de babamzdan grdmz

kardeimize direk monte ediyoruz. Ben erkek kardelerime, babam benim
her eyime karr. Eitici olduu zamanlar olur. Yapc olur, krc olduu
zamanlar da olur. Biz bunlar babamzdan doru olmadn gre gre, gr
memize ramen grdmz ey alkanlk haline geliyor. Direk yanstyo
ruz. Mesela erkekler byle, yanstabiliyoruz. Ya farklar da nemli. Ara
mzda bir kz kardeimiz olsa, erkeklerin bu konuda samimilemeleri daha
zor olurdu. Yani kz kardeimiz var, abiyim ben, bir kz ocuunun abisi
yim. Arlardk herhalde, imdi daha cvz. (G 5)
Babadan takdir almak nemli Sonra babadan takdir almaya alan

..
ocuk halii biz. Ne olursa olsun halii onun oullaryz. O da bizim babamz.
33 yanda olmama ramen baya bir takdir beklerim. (G 5)
il
Askerl i k, M i l itarizm ve Erkekli k
ASKERL , modern toplumlarn tek cinsiyete dayal en nemli ku

rumu olan ulusal ordularda, gen yata btn erkeklerin zorunlu
olarak gvenlik hizmeti yapt en temel erkeklik pratiklerinden bi
ri olarak tanmlayabiliriz. Modern toplumlarda sadece tek cinsi ii
ne alan, ayn zamanda kitlesel katlm gerektiren ve btn erkekle
rin katlm zorunlu olan baka bir kurumun olduunu sylemek zor.
Modern ada eitim ve istihdam kurumlar oktan kadnlarn kat
lmna almken -baz lke ordularndaki masa ba ve destek hiz
metler alannda alan kadn askerleri saymazsak _ sadece erkekle
rin katld "kamu hizmeti" olarak hemen hemen askerlikten baka
bir rnein var olmad ak. Modern ulus-devletlerin oluumunda
ve kendini merulatrmasnda stratejik bir nemi olan "vatanda
ordular"nn temeli olan askerlik sadece erkeklere zg bir toplum
sal-siyasal faaliyet olmaya devam ediyor. Askerlik yapmann "va
tandalk koulu" olmas ve "siyasal cemaatin yetkin yesi olarak
katlmaya hak kazanmay gsteren sembolik nemi"2 yan sra, mo
dern hegemonik erkekliin inasnda belirleyici bir yere sahip.
Toplumlarn gvenlii ve savunmas bir kamusal mesele olarak
aslnda kadn-erkek, toplumun btn yelerinin bir meselesi olma
l. nsanlarn kendi yaamlarn savunmalar ve bunun iin gereken
"koruyucu" kii ve kurumlar gelitirmeleri doal. Ama bu gven
lik gereksinmesinin sadece erkekler tarafndan karlanmas ve
1. srail gibi kadnlara zorunlu askerlik yaptran lkeleri bu durumun bir istis
nas saymak gerekir.
2. Vatanda ordularnn geliimi zerine kapsaml bir alma iin bkz. Brck
ling 1 997.
"militer" mekanizmalara dntrlm kapal kurumsal yaplar

iinde gerekletirilmesi modern patriarkinin en byk "icad"dr.
B unun "hegemonik erkeklik" deerleriyle i ie gemi devasa ik
tidar mekanizmalarna dnm bir "modern eril tahakkm" hali
olduu herkese bilinen ama ok tartlmayan bir durumdur. Top
lumun gvenlik ve savunmasndan kadnlarn ve her yatan dier
insanlarn dland, sadece gen erkeklerin zorunlu olarak katl
dklar, bir tr sava eitimi eliinde renilen bir lme-ldrme
sanat haline dnmesidir sz konusu olan. Militarizmin savunma
ve gvenlik gereksinmelerinin var olduu her yerde egemen yap
lara hkmeder hale gelmesi, gvenlik grevinin askerlik ad altnda
bir tr "erkeklik ispat" haline dnmesi sayesinde hegemonik er
keklik deerlerinin gen erkeklere benimsetilmesi kolaylkla ger
ekleebilmektedir.
Tarih boyunca kayda geen savalara baktmzda kadnlarn
sava olmasalar bile, sava yanda veya sava destekisi olarak
savalarn iinde hep olduklarn grrz. Modern ulus-devletler
sz konusu olduunda esas olarak erkeklerin katld bir meslek
olarak askerlik, erkeklerin topyekun eitimden geirilerek "sava
" yapld; bu eitimler araclyla her tr kadnsln egemen
erkeklik deerlerinden dland; kat bir cinsiyet farklar/hiyerar
ileri ile ina edilen, "kahraman erkekler" miti zerine kurulu bir
yap olarak karmza kyor. Modern ulus-devletin gvenlik ve sa
vunma gereksinmesinin bir erkek egemen cinsiyet rejimi haline d
ntrlmesi ve "militarize edilmi erkeklik" zerine kurulu sava
lk kltrnn yaratlmas, erkeklerin savaa uygun genetik-biyo
lojik yaplar gerei savamak iin gerekli "sertlie" sahip oldukla
r iddiasna dayanyor (Goldstein 200 1 ; 25 1 -38 1). Kadnlarn yu
muak doalar gerei savamaya uygun olmayacaklar iddias da
bunun bir parasdr. Modern savalara ve vatandala dayal zo
runlu askerlik sistemi olarak ulus-devlet ordularna baktmzda,
batan sona cinsiyetlendirilmi kurumsal pratiklerden oluan bir
yap grrz. Kadnlar sava olamayacaklar iin askerlikten d
lanrken, "kadns"hk da askerlik "normu"ndan dlanr. te yandan
kadnlar farkl balamlarda, erkeklerin destekisi olarak savaa ka
tlmaya arlrlar: Olunu askerlie yreklendiren asker annesi,
yaral askeri iyiletiren hastabakc, askerleri elendiren fahie, or-
ASKERLK, MLTARZM VE ERKEKLK 1 55
dunun cephe gerisi hizmetlerine yardm eden askeri grevli kadn

lar bu srecin grnmez teki yzdr (Enloe 1989 ve 2000).
Cinsiyetlendirilmi kurumsal yaplar olarak modem ordular, he
gemonik erkeklik deerleri ile militarizm arasndaki ilikinin ina
edildii en nemli yerdir. Gen erkekleri sava bir erkek haline
dntrmek iin ileyen bir "talim ve terbiye" sreci olarak asker
lik, incelikli teknikler, kurumsal organizasyonlar ve erkekleri ikna
olmaya yneltecek kltrel pratikler iermek durumundadr. Mili
tarist pratiklerin iselletirilmesi ile erkeklerin lme ve ldrmeye
raz savalar haline gelebilmeleri, askerliin bir tr "erkeklik s
nav" olarak var olmasna baldr ve bu snav baar ile geenlerin
"salam erkek" olarak topluma katlmaya hak kazanacana dair bir
"ritelistik szleme" sz konusudur.
Daha yakndan baktmzda militarist deerlere dayal sava
ln batan sona cinsiyetlendirilmi pratikler olarak yaandn g
rrz. Erkekler kahraman koruyucular olarak hegemonik erkeklik
deerleri ile uyum gsterecekleri "kla" eitimi srelerinden gei
rilerek savaa hazrlanrlar. Bu srete kadns olan her eyin dla
np aalanmas, farkl cinsel eilimi olan erkeklerin askeri birlik
lerden atlmas genellikle gerekir. Sava bir zorunlu savunma duru
mu olmaktan kar ve "asker eitimi" bir tr "hegemonik erkeklik
renme okulu "na dnr.
Bugn iin gerek ABD'de gerekse Avrupa Birlii lkelerinin ya
rsndan fazlasnda zorunlu askerlik modeli yerini baka modellere
brakyor. Askerlik yerine kamu hizmeti yapma hakk, vicdani ret
hakk ve kadnlarn da paral askerlik yapmaya balamalar modem
vatandalk ordularnn askerlik ve erkeklik arasnda kurduu temel
balanty deitiriyor. te yandan bu geliimin dier boyutu olan
ordularn giderek paral askerlerden oluan "profesyonel ordu"ya
dnmesi ise yeni eril iktidar tarzlarnn geliimine kap aralyor.
20. yzyln byk blmne damgasn vuran sadece erkeklerin
zorunlu olarak katld ordu modeli deiirken yerine gelen "pro
fesyonel asker" modelinin egemen erkeklik deerleri asndan na
sl bir deiimi zorlad titizlikle sorgulanmaldr. "Profesyonel as
ker" modeli siyasal kurumlar ve militarizm arasndaki balant ka
y ilevi gren erkeklik tarzn deitirecek midir? Bu soruya ya
nt vermek iin henz erken olmakla birlikte deiimin daha olum-
lu bir erkeklik tarznn geliimine hi uygun olmadn imdiden

sylemek mmkndr. imdiden ortaya kt haliyle yeni "pro
fesyonel asker" tipinin ldrmek iin daha yksek teknolojik silah
larla donatlm bir robot grntsn ald gzlenebilir. Irak'n
ABD tarafndan igalinde tozlu Badat sokaklarnda grnen "Ame
rikan askeri" imgesi bunun tipik habercisidir. Bu asker -kadn dahi
olsa- "insanlar savunma ve zgr klma" zerine kurulmu "vatan
sever" duygularla merulatrlan 20. yzyl vatanda ordularnn
zihniyetinden de tamamen koparak yeni tr bir "sper erkeklik" tar
znn geliimini rneklemektedir. Profesyonel ordu modeli toplu
luklarn gvenlik gereksinmesini vatandalk tanmndan da kopar
tarak tamamen toplumun gndelik sivil yaamnn dnda ekille
nen, anlalmaz ve ulalmaz yeni tr bir iktidar alanna dntrme
eilimini iermektedir.
Militarist Yaplar i le Hegemonik Erkeklik Arasndaki i l iki
Militarizm, hegemonik erkekliin mikro kltrel pratiklerinin dev

letin "makro" iktidar ve siyaset mekanizmalarna eklemlenmesi ile
yaratlr. Hegemonik erkekliin milao kltrnde normatif olarak
tanmlanan deerler ayn ekilde sava olacak erkekler iin de ara
nan deerler haline gelir. rnein, yenilmez irade sahibi erkekler
olmak, erefini korumak iin aclar, lm gze alabilecek stn
erdemlere sahip olmak, korkusuz olmak, gerekli disiplin ile kendini
eitme ve bedeninin ekecei aclara, skntlara gs gerebilecek
gl bir bedensel yapya sahip olmak, skntlardan kolay etkilen
meyen metin bir kiilie sahip olmak, fiziksel dayankllk, en iyisi
ni baarmak iin rekabeti gze almak, korkusuz ve riskten kama
yan bir maceraseverlik, bamsz karar verme gcnn gelimilii,
"erkek cinsel gc"ne sahip olmak, koruyucu "patriarkal" deerlere
nem vermek, vb. (Higate ve Hopton 2005). Bunlar hegemonik er
keklik deerleri olduu kadar ayn zamanda militarist politikalarn
sava erkekler iin gerekli grd "karakter" zellikleridir.
Militarizm ve hegemonik erkeklik deerlerinin birbirini besle
yerek var olmas militarist milliyetilik tarafndan beslenen sy
lemler ile gerekleiyor. Milliyetiliin cinsiyetlendirilmi syle
mi, yurtsever erkeklik, milliyetiliin ikonu olarak yceltilmi an-
nelik imgeleri, bir aileye benzeyen "ulus"un koruyucusu olan erke

i ve erkein koruduu hane/yuvann bekisi olan kadn tanml
yor. Ulusal militer kurumlardaki erkek egemenlii (Nagel 2005)
hegemonik erkeklik deerlerini srekli besleyen bir sistem ile var
oluyor ve erkeklerin erefi ile kadnlarn "utanc"nn karlkl ile
dii bir "normlar alan"na dnyor. Neticede hegemonik hetere
seksel erkeklik ile militarizm arasndaki gl balar rlyor.
Ordularda kadnlarn sadece subay olarak yer alabilmeleri ya da
profesyonel ordularda paral askerlik yapan kadnlar dnda vatan
dala dayal zorunlu ordulara hala kadnlarn alnmamas, ecin
sel erkeklerin ordulardan atlmas, askeri eitimlerin dorudan ve
en kat egemen erkeklik deerlerinin retildii yerler olmas; bu
nun video oyunlar, ocuk oyuncaklar gibi kltrel aralarla des
teklenerek erkek ocuklarn da erken yalardan dahil olduklar
"oyun kltr"ne dnm militarizm ile hegemonik erkeklik ara
sndaki yakn ve isel balar ve ilikiyi gsteriyor (Altnay 2004).
Askerliin "erotikletirilmesi" ve kadnlarn da militarizmi destek
leyecek biimde "militarize edilmesi" gerekleiyor. Askerlerin he
gemonik erkeklik deerleri ile eitilmeleri karsnda askerlerin
esas iinin bar koruma ve gvenlik salama olduunun sylen
mesi bir noktadan sonra paradoksal hale geliyor. lme ve ldrme
yi renmek zere askerolarak eitilen erkeklerden oluan ordular
dan bar salamalarn beklemek ve zellikle uluslararas rgt
lerce de bu grn benimsenmesi (Whitworth 2004) ok paradok
sal bir durum haline geliyor.
Militarizm ile hegemonik erkeklik arasndaki birbirini besleyen
karlkl iliki, cinsiyet farklarnn en kat ve dlayc tanmlarna
dayal bir cinsiyet rejiminin egemenliine yol ayor. Toplumlarn
gndelik savunma gereksinmeleri zerinde devasa sava makinele
rinin ina edilmesine dnen; erkeklerden sava robotlar, kadn
lardan pasif ama sadk destekiler yaratan bir cinsiyetlendirme stra
tejisi ortaya kyor. Erkeklerin ve kadnlarn tamamen birbirinden
farkl -hatta kart ve dlayc- ilevler ile bu sava-savunma pra
tiine dahil olmalarnn beklendii bir cinsiyet rejimi ile kar kar
yayz.
Trkiye'de de askerlik dnemi, erkeklerin en nemli erkeklik
deneyimlerinden birisi. Bu konuda yaplm aratrmalar parmakla
saylacak kadar az.3 Trkiye' de askerlikle ilgili farkl erkeklik dene

yimlerinin hegemonik erkeklik deerleriyle harmanlanarak nor
mallemesi sz konusu. Aslnda bu, "erkeklik ritelleri" eliinde,
bir tr devletin ve erkekliin gereklerini "renme" deneyimi ola
rak yaanyor:
Askerden kamay hi dnmedim, Gneydou 'da askerlik yap

tm . Uzun dnem, bir dnem de Gneydou'ya gittim, 95-97 arasnda.
..
Ben topuydum, keskin niancydm. Hi kamay dnmedim ben; as

kerlik yapmay hep istedim. Ama ge gittim, nk yeni evlenmitim, o
cuum olmutu. Severek yaptm dndm 1 8 ay. (Neydi orada holan
dnz ey?) Bir kere hayatn komn olmas, orada her ey ortak. Hani ben
den farkl yiyen, giyinen yok, her ey ortak, komn yayoruz ve ortak ar
kadalklar da oluyordu. Birisi hastaland zaman gece yars btn herkes
uyanr; onu hastaneye gtrrsn. Arkadalar yannda bekler, uyumazsn.
Tpk burada ocuun hastalanmas gibi. ocukluumdan bu yana askerle
ri ok severdim, severek yapnca aslnda o afak saymann hibir anlam
kalmyor. Ben afak saymadm, terhis olacam terhis olmamdan iki gn
nce rendim. Dayak yedim, kfr de ettiler, mesela general bana kfr
etti, yani general karma geti ana avrat kfretti. Avaz kt kadar 20 da
kikaya yakn bard. Nbeti grnyordum, komutan geerken tren ad
mnda gemek gerekiyordu. Ben "dikkat" dedim, tren adm diyecektim,
ayn anda ayn kol ayn baca kaldrdlar. Yrttklerim avu, ben de a
vuum, stelik onlar ksa dnem avu, onun iin ite sorun oldu. Ben kes
kin niancydm, 6 madalyam vard. Bir dnem gtrdler Gneydou'ya,
ama hibir ey yapmadan geri geldim. Tugay birincisi oldum, sonra tmen
birincisi oldum. ldrmek zorunda kalmadm ama ldrleni grdm, ya
ni atmada grdm. Bir an vurulduunu grdm askerin, iim acd o za
man. Ama terrist vurulduu zaman acmadm; bir insan ldrldt
hi dnmedim. ldrlm terrist de grdm, askerlik yaptm yerde
bir asker ld onu da grdm. Ama terriste bakarken hi acmadm. Hep
eye baktm, nasl oluyormu lmek, bir kurun... Oturdum ona baktm.
"Ah yazk ya" yapmadm, ama asker vurulduu zaman iim acd. ldr
mek zorunda kalsam ldrrdm. Burdur'da bizim oraya bedelli askerler
gelirdi. Onlarn iinde sakncallar da vard. Daha evvel Trkiye'de yaka
lanm, ama yurtdna kamlar bir ekilde. O dnem bir kanun kmt,
askerliini yapanlar yeniden vatandala alnyordu; yle gelenler vard.
O dnem bir ocuu hi akla hayale gelmeyecek bir biimde vurdular. Ya-
3. Trkiye'de askerlik deneyimleri ile ilgili yaplm birka aratrma iin

bkz. Sinclair-Webb 2000; Mater 1998; Selek 2008.
ni sakncalyd, nk inzibatlar istihbarattan takip ediyorlard o ocuu,

arya ktnda falan ama o ocuk hi byle normal deildi. B ana hep
ok garip gelmiti. Eitim zayiat oldu ocuk. (G 38)
Askerde komandoydum Askerliimi Mardin Kzltepe'de yaptm.

..
Operasyona da gittim, o blgede atma knca, arlnca gidiyorduk.

Esas nc bizdik, n birlik bizdik. Orada askeri psikolojik olarak hazrla
mak mesele. Zaten oraya gittiin zaman diyorsun, ok glym; hibir
ey gznz korkutmuyor, elbise g veriyor, ar zgven oluyor ve
PKK olsun dier terr rgtleri olsun, yle bir nefret duyuyorsunuz ki ora
ya gitmek iin can atyorsunuz. Bunun zel eitimleri var, PKK eitimleri
ni gsterirler, yaptklar eitimleri gsterirler, ocuklar gsterirler. Oraya
gidince bunlarla karlaacaksnz derler. Siz artk bunun nefretini alyorsu
nuz iinize; nasl hani birisine dman olursunuz bir kak suda boarsnz
elinizden gelse ayn eyi orada yapyorlar. Eer bir arkadanz yaralanm
sa lmse her ey o zaman deiiyor. Bir operasyona gittiiniz zaman bir
intikam oluyor, arkadanz lyor. Sonuta o kadar asker ld. Onlar anla
tld zaman beyninize ileniyor zaten bu. Orada scak atmaya tam ola
rak girmedik ama uzaktan atmalara ok girdik. En fazla 500-600 metre,
grmyorsun. Zaten atmalarda kimse kimseyi grmez. Gece gr dr
bnne 10 saniyede bir bakarsnz, srekli bakamazsnz, gz bozar. O
arada her ey deiebilir. Orada saniyeler nemli. Geri tepmeli toplar var
d, kiiyle tanyor. mha etmede, maaralarda kullanlr. Askeriyenin
kulland normal piyade tfei G 3, 100 metreden insan arka arkaya
-
rahat ldrebilir, kii birer metre arayla. O dnem bir ara mayna bast,
7 arkadamz ld, ayn birlikten, arala birlikte. Onun dnda bir arkada
mayna bast, ayan kaybetti. Mayn genelde ky yollarna derler. On
lar bilirler nereye deyeceklerini; atmaya girdiimizde kendimizi ata
camz yerleri onlar bilirler, ona gre derler. Hiikim tepelerden sizi g
ryorlar, nereye kendimizi saklayacamz bilirler, genellikle kk u
kurlarda mayn vardr. Bilmiyorsunuz o blgeyi yeni gelmisiniz. (Byle
atma alanndaki kyler her zaman boaltlyor, deil mi?) Doru deil
dir yani, o ky boaltlmaz, o ky imha edilir. Boaltlmaz, fark eden bir ey
yok. Ky yaktk bfr tane ama kamlard, yani biz ky yaktik, niye yak
mayalm? Mesela siz gidiyorsunuz, baskn yaparsnz, silah ararsnz veya
mhimmat ararsnz, ama bulamazsnz. Onlar da nk iyi yetitirilmi,
onlarn da kendilerine gre bir planlar vardr. Yani saat kata geldiimizi
saat kata nbet deitirdiimizi biliyorlar, kim ne kadar nbet tutuyor, kim
nbeti subay, kim nasl eyler yapar, ok gzel bir ekilde biliyorlar. Ge
nelde zaten atmalar kt havalarda olur, yamurlu havalarda, sisli hava
larda. nk blgeyi bilirler nereye nasl gideceklerini bilirler. Nereye ka
acaklarn bilirler. Bu sava ne sava diye onu askerlikten geldikten son-
ra yaadm. Orada olmad, dndkten sonra oldu. Orada olmak sonuna ka

dar gtryor sizi zaten, sonuna kadar. (atmalarda insanlar vurmu
olabilir misin?) Olabilir, yle bir ey, bir itiraf yakalarz getiririz, oldu
mesela biz itiraf getirdik, Diyarbakr blgesinde yakaland, "itiraf edece
im" dedi, "size yer gstereceim" dedi, ldrlmedi. Ama kouta el
bombasnn pimini ekip pe atyor. Ayn koutan 80 kii birden lecek.
Sonu ne oldu, ne olabilir, kt oldu tabii, tellerin altna koyduk, telin br
tarafnda durursan sulusun, 1 0 saniye de zaman veriyorsunuz, kaabilir
sen kaarsn diye, zaten gtrme diye yalvaryor. Zaten gzaltnda, zaten
askeriyenin eline bir kere dm. (Sonra ne oldu?) Bir ekilde vuruldu.
yle bir insan ldrme noktasnda deilim, ama bu ekilde olduu zaman
ldrrm, hi acmazsnz yani. imdi olsa bu ekilde gitmem u durum
da savaa. Beni inandrmalar gerekir, nk bo i. Sen o kadar insan ora
ya sryorsun ve hibir ey deimiyor. Bu iten kar olanlar var. Mesela
bir operasyona gidiyorsunuz, 20 tane terristi sktrmsnz, kaacaklar
hibir yer yok; size "geri dnn brakn" emri geliyor. (yle bir ey mi ol
du?) Oldu. Ama biz telsizi kapattk, yle bir anons duymadk. Bizim savun
mamz son derece salamd. 20 kiiyi ldrdk. B iz onu braksaydk onlar
bizi vururlard, aaya inerken. Mutlaka bizi bir yerde sktracaklard. O
kadar ok eyler oluyor ki. Mesela o operasyondan sonra ... operasyonu ya
pld Diyarbakr'da. lk nce piyadeleri gnderdiler eitimsiz askerleri. Ya
ni bu bir hatadr, siz onlara yem atyorsunuz, 30 asker yem atld. .. 70 asker
o da delik deik etti, ama hibir ey bulamad. 30 asker yok, iz yok. Res
men brakld onlar onlara. Gmdler veya attlar bir ey yaptlar yani, ya
da aldlar gtrdler. Bunu niye basna yanstmyorlar? kii mayna
basm lm, tane asker lm onlar gsteriyorlar. Geri kalanlar da
gsterin de insanlar bilsin. Onu gsterdikleri zaman nk kendileri de
eletiri alacak. Baz eyleri tabiat kendisi belirler. Bir canl brn ld
rr, hayat devam eder. Bu da ayn bunun gibi, bir ekilde bu onu ldrd,
ldrmeden imkan yok olmaz. u an iin gemite yaptm yapmam. Ya
ni mmkn olduu kadar geride dururum, niye kendimi ortaya ataym? So
nuta bana bir getirisi yok, ben bir hayrn grdm m? Hayr. (G 40)
Sonuta lrsnz, ama vatan iin Askere tam yanda gittim, 20

...
yanda. 1 8 ay, Kbrs'ta askerlik yaptm. Benim ne zaman askerlik zama

nm geldi, ben babamn yanna gittim "beni dershaneye gnder baba" de
dim, askere gitmemek iin. Hani niversiteyi kazanaym, belki ksa dnem
olur diye. Ama babam "Sen ansn kaybettin, sana 3-4 kere syledim, as
kerliini yapacan, gelicen" dedi. Korkutuyorlar ite askerlik yle byle
diye, hi de yle kmad aslnda. Her gelen farkl bir ey anlatyor, ama
herkese gre deiiyor. Herkesin gittii yere gre deiiyor. Benim yaad
m en gzel eydi askerlik. arsalar yine giderim, ama ayn arkadalar,
ASKERLK, MLTARZM VE ERKEKLK 161
ayn blk komutanlarm olursa. Her ey iyiydi, drt drtlkt, kt deil

di. Oraya gittiiniz zaman gryorsunuz, ben acemiliimde o oku yaa
dm, bu askerlik hayatta bitmez dedim; gerekten 75 gnm hi bitmedi.
Zaman hi bitmedi, orda mntka temizlii, im nbeti; imleri sulardk,
imler kurudu, ceza aldk; ceza alnca iki kii sabaha kadar suladk, aka
ma kadar da kouta yatyorduk, o gzellii vard, kamuflaj falan, yatyor
dik, sabah da akama kadar kouta yatyorduk. 75 gn byle geti. Bask
falan yoktu, itimalarda beklemek falan, srekli birilerini bekliyorsun, bir
de tfekler, eitimler, yeni askersin sonuta, sol, sa, scaklar, yzmz
yanar, burnumuz yanar, postallar skar; o acemilik lmd. Oradan Kb
rs'a gittim ve sonra astsubay okulu avuu geldi, byle tela, ite korkutu
yorlar. Sinop'ta, Kbrs'ta yleymi, byleymi, konuuyorlar da konuu
yorlar; ama korktum, yani braktm kendimi, aladm. lk nce komando
olmak istemitim, jandarma komando istedim. Sormuyorlar gnll falan
diye. Komando olursam savaacaktm. O komandolarn eitimleri daha
farkldr. Vatan iin her eyi yapardm yani. Sonuta lrsnz, ama vatan
iin. imdi herhangi bir sava olsun, arsnlar; armalarna gerek yok,
ben kendim giderim. Giderim, zaten benim yam msait. Belli bir yatan
sonra almyorlar. (Karna bir PKK'l ksa ne yaparsn?) Ben onu ldr
rm, o da beni ldrr. Savarsn kimin lecei belli mi? Roketatar varsa
atarm. nemli olan emir, askeri emir, memur gelir uygula der. Kbrs'ta in
zibat olarak yaptm askerliimi, orada daha kolayd. Kent iinde dolal
yor. Ama Kbrs kk bir yerdir, sadece Magosa idi. nemli gnlerde tef
ti falan, onlara giderdik. Ben inzibat avuu idim. Blk iinde gzel bir
arkadalmz vard, beraber kardk arya; her ne kadar izin vermese
ler de biz bir ekilde ayarlardk kendimiz. Bir tesadfle bir ekilde ve bera
ber kardk; askerlik bitene kadar da hep beraber ktk arya. yi arka
dalmz oldu. (G 39)
Ordu olmasa Trkiye diye bir ey olmaz Ordu olmasa Trkiye diye
...
bir ey olmaz. Gerekten disiplini var, istediini yaptracak gteler. Her

hangi bir eyde, lkenin darsn bile deitirebilecek gteler. Ordu bir
lke iin her ey, o olmazsa lke olmaz. Bizim grdmz kadar ile,
doru yanl, orada sadece askerlik var, asker var; ama ii nedir, d nedir
bilmiyorum, sadece grdm kadaryla sylyorum. Ben avutum; bir
tane kdemli baavu vard, srekli tehdit ediyordu, "mutlaka bir hatan
bulacam" diye. Onunla bir tane bile avu dayak yemeden kurtulmam
tr ve halii yle olmaya devam ediyordur. avulara kar bir eyi vard. Bir
tane tokat bile yemedim, ama herkesi dvyordu. Hatta oradaki erler der
lerdi ki "btn itimalarda sen olsan". Benim askerliimin bitmesine yedi
gn kala bir tane avu geldi. O gnk nbeti avu benim. Akama kadar
her ey normal, itima falan. Saat altda avu bizim kouun kapsn al-
d, "baavu seni aryor" dediler. "Saat ka?" demeye kalmad, kapdan

ieri girdi, tabii bahane aryor. Apar topar kalktm, ktm; kar kmaz bir
tane tokat att adam. Kendimi yere atsam tekme tokat girecek, afallasam
yine girecek; tekme atar o yzden kendini yere atmayacaksn ve karsnda
dimdik duracaksn. "Kou boalacak" dedi, "kou kalkma saati yedide,
herkes yataklarnda" dedim. "Sen bana nasl kar gelirsin" dedi, "kou
kalk deyince kou boalacak" dedi, btn kaplar at baryor. Ben ze
rimi falan hi giyinmedim, daha yediye bir saat var, kouu boalttm. Git
ti, tekrar geldi, bu sefer geldi yakama yapt, beni duvara yaptrd. Arka
dalardan birisi geldi "avuum du alabilir miyim" dedi, saatime baktm,
"daha vaktin var yediye kadar, 20 dakika iinde itimada hazr olursan ya
pabilirsin" dedim. O da tuttu yakamdan duvara yaptrd; klasr braktm
ben de onun yakasna yaptm, "sen beni dvemezsin, dvmeye hi yetkin
yok, istersen savunmam yazabilirim" dedim. Koridorda o bana baryor,
ben ona baryorum. Bizim avular, "yedi gn kalm terhisine, yapma
etme" gibisinden arkadan ekitiriyorlar. Ben yerden klasr aldm, kap
dan karken "itimay ben almyorum, klasr buyurun" dedim; gitti. "K
demli baavu gereksiz yere nbeti baavua tokat atmtr" diye vuku
atm yazdm. Her sabah vukuat defteri olur, her ey sraya dizilir. timay
almadm; o zaman avu adaylarndan bir onba ald tekmilimi. "Vukuatn
ne?" dedi, "baavu bana tokat att, haksz yere" dedim; "imzala" dedi.
Ben yeni gelen avua verdim kolluu, ektim gittim. Ondan sonra blk
komutann grdm, "komutan ne olacak?" dedim, "ikayeti misin?" de
di, "ikayetiyim" dedim. Darya ktm, birileri geldi, "ya sen ne yaptn"
falan; askeri mahkemelerde srnlecek, o yzden ey yapmak da istemi
yorum. Blk komutan yemek saatinde geldi, arkasndan gittim, "komu
tanm" dedim, "sen savunman yazdn m?" dedi. Genti, yani askerlikte
gvenebiliyorsun. Normalde baka komutanla onunla konutuun gibi ko
nuamazsn. ok rahat bir ekilde, "masanzn zerine koysam alp yrta
caksnz" dedim, "sen bana gvenmiyorsun" dedi. Ben de "onu mu koruya
caksnz beni mi?" dedim. Hi sesini kartmad ve tepki gstermedi; hay
ret ediyorum. nk tam yemek saatinde, btn askerler ordayken syle
dim bunlar. Hata yaptm, yani bakalarnn yannda, herkes duydu, -be
kii, ndekiler. Kendisine gvenmediimi, "siz beni mi koruyacaksnz,
subaynz m?" dedim; bir ey olmad sonra. O gn kapand ve gitti. As
kerlikte byle skntlar var, urayorlar; yllarn verdii bkknlktan her
halde, kendisini tutamyor. Karsn dvemiyordur, gelip orada askerini d
vyordur, karsndan trsyordur. Oraya askere gelince dvyordur. (G 39)
Askeri okullar laik centilmenler subaylar yetitiriyor Askeri okul

...
lar, zellikle deniz askeri okullar dardan bakldnn tersine bir ey; ora
s, pahal bir kolej gibi, son derece iyi eitim aldnz bir yer, btn ders-
!eri ngilizce; formel bir disiplin aldnz bir yer. Disiplini alrken de y
le alyorsunuz; sabah kalkmann bir saati var, yemee girmenin bir saati
var; akam yatmann bir saati var; dolaysyla insanlarn kafasna kakarak
deil, bunu yapmak zorundasnz dedikleri, sizin de askeri okulda olduu
nuz iin mecburen uyduunuz bir formel disiplin var. Bu disiplin "Trk as
keri yledir, biz onlar yle yaparz" trnden deil; hi de yle bir ey
olmad. Orada yetitirilen eyin "laik centilmenler" olduunu dnyo
rum. Laik olmak nemliydi; laik olmayanlar, ailesi tespit edilenler uzak
latrldlar ve okuldan atldlar. Bunun nemli bir kriter olduunu biliyo
rum. Okulda kesinlikle byle bir eye izin verilmezdi. Centilmenlik mese
lesi de ok nemliydi. Denizciler beyaz giyinirler, ok k olurlar, her ko
nuda kendilerine dikkat ederler. Her yere oturmazlar, yemeklerini yerken,
rnein 1 4 yandaydk, ama tane atal, tane kak, tane bak,
drt-be tane ayr tabak, zel giyinmi garsonlarla gelirdi. yle sylenir
di: "Denizciler karaclara benzemez, diplomatik bir trende olabilirsiniz ve
byle yetimek durumundasnz." Temel dertleri iyi bir eitim alm, laik
centilmen tipler yetitirmekti. Askerlik ilikisi, ast-st ilikisi Deniz Oku
lu'nda ok sk deildir; daha dorusu yle syleyeyim, lisenin belli bir
dnemine kadar yledir, fakat Harp Okulu'ndan sonra o da ortadan kalkar.
nsanlarn hkmetmek gibi kompleksleri olabiliyor; 1 3- 1 4 yandaki o
cuklar birbirlerini byle biraz hrpaladktan sonra, "una selam ver, unu
yap" falan, bir sre sonra bunun manasz olduunu kendi hayatlarnda ya
yorlar. Kara Okulu'nda tam tersidir; onlarda ya ilerledike, bir yllk fark
orada ok anlaml hale gelir. Denizciler ayn mekanda yirmi drt saat yaa
mak zorunda olduklar iin, belli bir yldan ve yatan sonra o bir yllk far
kn bir anlam kalmyor; ister istemez iyi ilikiler kurmak zorunda kalyor
lar; byle bir sistem var orada. Okulda iddet uygulama potansiyeli yle:
Hazrlk snf bo bir okulda okunur; birler, ikiler, ler ayn yerde okur.
Dolaysyla birinci snflar ok ezilirler; sttekilere srekli selam vermek
falan. Birinci snflar iki olduunda alttaki birinci snflara onlar da selam
ver falan derler. Bunun sresi de le alt ay arasnda srer, sonra iler ru
tine dner. Yani bu aslna bakarsanz "biz ok ezildik, en alttaydk, imdi
bizim altmzda da birileri var". iddet meselesi, vurmak, krmak gibi ey
ler kesinlikle olmamtr; byle bir ey yok. Ben bir kez snf subaymzdan
dayak yedim; ama benim dayak yemem nedeniyle kendi dneminin en ba
arl subay olmasna ramen disiplin cezas ald ve muhtemelen amiral
olamayacak ve uzaklatrld eitimden. ok enteresan bir ey, bunu ben
yaadm, biliyorum. Beni dvme nedeni de u: Kendi aramzdaki bir aka
!amay bir baka snfn amiri olan subaya yanl bir ekilde aktard iin,
o subay da sinirli bir tip olduu iin bir anda dalp bize vurdu, biz de bunu
ikayet ettik. Daha dorusu ben alayp bir snavdan knca hocalarm da
rehberlik aracl ile okul komutanna ikayet ettiler, ben de ikayet ettim
ve snfnn en iyisi olmasna ramen, yani amiral olmasna kesin gzyle

baklmasna ramen ve hatta bir nceki amiralin de emir subay olan bir in
san olmasna ramen, uzaklatrma ald ve gitti. Dolaysyla iddet kesin
olarak izin verilen bir ey deildi askeri okulda; onu kesin olarak syleye
bilirim. Snflar aras iddet de ite o birinci snflarn ilk olduundaki d
nemde "yat, 20 tane nav ek, sen yanl bir ey yaptn" gibi bir ey, birta
km ocuka eyler. Ne kadar srer, ite be dakika, on dakika birisi senin
le urar; ondan sonra o yoluna gider, sen de devam edersin. ok ciddi bir
iddet grmedim akas askeri okulda ben. B ir snf subaymzn, bir pi
yade subaynn ecinsel olduu iin ordudan atld laf vard, mesela.
Ama birok kii de bunun ordudan ayrlmann bir nedeni olarak yapld
n dnmt. Yani subaylar oradan ayrlamazlar uzun bir sre, hapis ce
zas var, ne yaparsanz yapn ayrlamazsnz. Ayrlmak istiyorsanz ecin
sellik hfa bir neden olarak var bildiim kadaryla, o subay da yle bir yn
temi seti, denildi. (G 3 1 )
Vicdani Ret ve Askerlik Deneyimlerine Eletirel Baklar
Vicdani ret, erkeklerin4 askerlik hizmetini yapmay reddetmeleri

anlamna geliyor. Dnyada vicdani ret devletin gvenlik politikala- .
r karsnda insan haklar ya da demokratik vatandalk hukuku
asndan tartlyor. Aslnda vicdani reddin ortaya k ou yer
de dinsel inan temelli haklarla ilikili olmu. Bu konuda ok az sa
ydaki almada (Speck 2006; nar ve sterci 2008) egemen er
keklik tanmna kar karak askere gitmeyi reddetmenin olduka
az dile getirilen bir gereke olduunu gryoruz. Vicdani ret bala
mndaki tartmalarda meseleye "erkeklik ina stratejisi" olmaktan
ok vatandalarn devlet otoritesine itaati ve disipline edilmeleri
asndan bakldn gryoruz (Karda 2006). Avrupa nsan Hak
lar Mahkemesi itihatlarnda da meseleye benzer bir yaklamla,
nsan Haklar Szlemesi asndan ve cinsiyeti tanmlanmam
"ntr" insan haklar kavram erevesinde bakldn gryoruz.5
Askerlik erkekliin renildii bir yer. Bence erkeklik kocaman bir
..
rol zerine kuruluyor; yani belki i dnyanzda yumuak bir insanken, er-
4. srail'de kadnlarn askerlik yapmas zorunlu olduundan orada kadnlar da

vicdani reti olabiliyor.
5. Mahkeme kararlarnn deerlendirilmesi iin bkz. Grcan 2006 ve 2007;
Sevin 2006.
kek olmaktan dolay daha iddetli olmanz gerekiyor. Bacaklarn bititirip

oturabilecekken bacaklarn ayrarak oturuyorsunuz. Yani daha erkek oldu
unu gstermek gerekiyor. Bu zamana yaylm ekilde eitimle edindiri
liyor. Srekli talimin en nemli sonucu bu. Yava yava dozu artyor, tole
rans snrlar dalyor; yava yava o dzenin snrlar iine giriyorsunuz,
bir noktadan sonra yeterince yorulunca tolerans aral yine geniliyor. Ya
pamayanlar, yapmak istemeyenler elenmiyor; gene yaptrlyor, onlarn
hafta sonu dar kmas engelleniyor, hapis cezasna kadar veriliyor. Ya
pamayanlara ise daha msamahal; yapamayanlara iki trl davranlyor.
Psikolojik patlama ihtimali olanlara kar ok temkinli davranyorlar za
ten. Tetii ekip kendini, bakasn vurabilir bir adamsa hava deiimi ve
rilebilir; ya da dzeltilemez olursa re de karlabilir. Ama belirli tek
rarlarla bir eyleri o da yapmaya balyorsa, o tr pozitif teviklerle aln
yor ieri; yapamayan kendini dierlerinden geri kalm hissettii iin ko
laylkla adapte oluyor. Zaten kimse oraya sorgulamaya gelmiyor; %99,9'u
genel ortalamann iinden geliyor. Btn bu deerleri benimsemi, sorgu
lamam insanlar. nsanlar o kadar basit ki bedensel ve zihinsel olarak son
derece mekaniklemi eyleri, yapabilecekleri ortalama eyleri istiyorlar.
Genel olarak beden terbiyesinin bir biimini, mantn kavramanz gerek
li; daha zor bir ey deil. Btn bunlar topluluk halinde yapyorsunuz,
bunlar ok zor deil. Benim gibi insanlar istisna olarak ayryorum. Onun
dnda da, btn bunlara itiraz eden, farkl bir yerden bakmaya alan bi
rileriyle karlamadm. Ama zaten vakti zamannda evde, okulda, iyerin
de kendilerine baran, unu yap, bunu yap, diyen birileri kmtr karla
rna; zaten yapmlardr; askere geldiinde ok ekstra bir ey grnmyor;
ok olaanst bir ey deil karsndaki. lkeyi savunmak, birilerini l
drmek ok byk bir mesele deilse zaten problem yok; adamlarn byle
bir eyi sorgulamasn beklememek lazm. Btn bu insanlar iinde ok az
bu gerekle bire bir karlayor. Herkesin tek teselli bulduu ey u: "ok
fazla da hadiseye bulamadm, alt ay bir sene bir zorunluluktur; bunu yap
tktan sonra i bulacam, evleneceim, askerliini yapm adam olaca
m." nsanlar byle dnyor zaten, sadece dardan dayatma deil. O
yzden herkes sadece kendini ok ypratmayacak bir durum istiyor, btn
mesele bu. Herkes atmaya gidecei iin dnyas kararyor; ama bir ks
m yle baa kyor: Gideceim, vuracam, kulak keseceim, diyen de
ok var. eitli mahrumiyet blgelerine gittikleri zaman insanlarn akln
dan geen yle bir ey: "benim canma bir ey gelir mi ve serbest zaman
larmda iyi bir ortam bulur muyum?" nsanlar hep kendilerini dnyor
lar; hibir zaman, ben bir ordunun parasym falan, kimsenin aklndan
byle bir ey gemiyor. yle bir denge tutturuyorlar ki insanlarn hi de
yapmak istemedikleri eyl;ri kar tarafn iddeti ya da zoru ile deil, isel
letirilmi bir istekle yapmaya baladklar bir dzenek oluuyor. iddet
azalm durumda, ya da yok oluyor; ama daha iyi ileyen bir mekanizma
var; bu askerlik disiplinine niye uymalar gerektiini kabul edebilecekleri
yerlerden kuruyorlar; bu da temelde milliyetilik zerinden. Milliyetilikc
le erkek olma meselesi birbirine ok kvrak bir ekilde balanyor; anlatl
mas zor. Ama srekli gnlk olarak psikolojik olarak doldurma mekaniz
mas; zaten bir arada olan fazla saydaki erkein mahrumiyet koullar al
tnda; erkeklerin aklndan kmayan cinselliin iyice kkrtlmas, dilini
kkrtmas ile erkeklik ok maksimum seviyeye varyor orada. Erkek ol
mayan tavrlara ynelik otokontrol tabii en ste varyor, her yerde espriler
de. nsan bol bol espri yapyor o tr bask ortamnda rahatlamak iin; ama
o espriler de srekli byle eril cinsellik. Aykrlar zaten ok uzun bir "ne
yapmal, ne etmeli" sorgusundan sonra oraya geliyorlar. Oraya gelmeden
nce, nndeki bir sr yol tkand iin mecburen oraya geliyorlar: Ayn
eyler benim iin de geerli. Vicdani ret dndm, bana zor grnd.
Onun akabinde geliecek uzun dnem, muhakeme sreleri, ondan sonra
ki bir sr eyden mahrum kalmak; ben bu sistemin iinde ok yapabilece
im ey olduunu dnyorum. niversiteye girip orada devam edebile
ceimi dnyorum; o kapy kapatmak istemiyorum kendime. (G 25)
Askerliin snfsal boyutu var Askerlik ok snfsal bir ey; askerlik

...
ile erkek olmak meselesi alt snfsal bir ey; st snflar kaytarmaya al
yor; bazlar satn alabiliyorlar, askerlik yapmadan gidip oraya on gn izin
ler alp gelip bir tr kaytaryor. nk bu insanlarn kendilerini gerekle
tirmeleri iin ok daha geni ve zengin yollar da var. (G 28)
Askerlikten katm, halli kayorum 40'ndan soma annemler para

..
verdi. Hi mesleimi yapmadm, maa almadm, sigortam yok, devletle

hibir iim olmad, vergi vermedim, hala da vermiyorum; araba vergisi
mecbur. (G 29)
Askerlik yapmak zorunda kaldm Yurtdndaydm ben, paral 3 ay

...
yaptm. Ancak ok kt koullardaydk, olaanst bir .iddet koullar

vard. Benden byk bir tane albay vard, -drt ya kk adanlan g
zmn nnde eek sudan gelinceye kadar dvdler. Bir ey yapamamak
daha rahatsz edici; avular dvyor. Ordu tamamen kadnlardan mte
ekkil olsa farkl bir ortam olurdu. (G 30)
Askerlik otoriteyi kabul ettirme arac Trkiye'de askerliin otoriteyi

..
kabul ettirmede ciddi bir ara olduunu dnyorum. Trkiye'de toplum

sal olaylarn olmamasnn, ciddi ideolojik gelimeler olmamasnn, insan
larn talep etmemelerinin temel nedeninin erkeklerin askere gitmesi oldu
unu dnyorum. Erkekler askere gittiklerinde dayak yemenin normal
olduunu, bu toplumu yneten birileri olduunu, o birilerinin de asker ol-
duunu, bylece ok isyan etmemeleri gerektiini reniyorlar 1 6 ay bo

yunca. Askere gidiyorlar; dndmde bir i bulsam, ocuum olsa diye
dnyorlar; dolaysyla bunun ciddi bir ideolojik tercih olduunu d
nyorum. Bunun krlmas iin zorunlu askerliin bu anlamda kaldrlma
snn da yararl olacan dnyorum. (G 3 1 )
"Vicdani reti" olmak zor iddete kar bir yapdaym; ama vicdani
...
ret olayna girecek bir insan da deilim. nk gerekten gitmezsem haya

tm boyunca sorun olacak, bu be aylk bir ey, ekebilirim; ama ondan
sonra... Benim bir hayatm var, eim ve inandm bir iim var, bunlar ris
ke atmak asla aklmdan gemedi. Askerlik yaptm; ksa dnemdi. Yine de
hi sevmedim kendimi. zellikle uzun dnem yapan askerler inanlmaz;
gerekten bir toplumda ok ciddi sorun olduunu anlyorsunuz. 18 yan
da ocuk kyden gelmi, 19 yanda yle bir moda sokuluyor ki, yle ey
lerden geiliyor ki, olaylarn nasl kt ekilde zlebileceini reniyor.
nanlmaz bir kfr ortam var, her eyi aalama; o halde 1 6 ay kalp ora
dan etkilenmeden kmak imkansz. Bir ekilde yaamak zorundasnz, si
ze retiyor yani bir ekilde yaamay. Olumsuz ok ey var; zellikle k
t davranyorlar, her yerde. Aynsn o da yapyor bakalarna. Bundan da
inanlmaz zevk alyor. Bana da yapld; kl adamlar hep takl}'orlar. Kimse
bu ii gnll yapmaz; her i zorla, itile kakla ve ceza ile yaptrlyor. Ne
den karsna ocuuna ayn eyleri yaptn anlyorsun. Onu grnce giz
li bir sosyal sorun olduunu dnyorum askerlik olaynn. Bence bu Si
lahl Kuvvetler konusunda btn sylenenler tabu. Bunu kimsenin deiti
receine inanmyorlar. (G 33)
Bence Trk erkei orada bozuluyor Sekiz ay er olarak askerlik yap

...
tm, stanbul'da. Kapal kalmak ar geldi bana. Sadece yapmam gereken

ilerden biriydi ve ben askerlie inanrm. Benim bulunduum ortamda, o
tarihte kiilik gelitirici, askerlik sanatn falan retecek bir ortam yoktu.
En ok rahatsz eden ey, ar izni dnda kapal tutuluyor olmamzd.
Ben orada hapiste kalmann ne kadar kt bir ey olduunu anladm. As
kerlii ge yaptm, sonra kariyere devam ettim. Bir an nce askerlik bitsin
diye, ben onu bir grev olarak kabul ettim. Askerliin gen yata yaplma
sndan ikayetiyim. Ama bana zel davranlyordu; zel olarak anahtar
veriliyordu, o yzden rahattm. Torpilliler vard, ok rahattlar, kaldklar
odalar daha rahatt. Doru bulmadm ey, bu vatann bir evlad olarak
belli bir alanda uzmanlaan bir kiiyim, o dnemde yazlar yazan izen bir
insandm; ben askerlikte bunla ilgili bir pozisyona yerletirilebilirdim. Ben
bu vatann o konudaki uzman bir elemanydm. Benden bu ekilde yarar
lanmak yerine tam tersi baka bir yere yerletirdiler. Dardaki gelimele
ri takip edemiyorsunuz, kendinize gveniniz aalamalarla yklyor. ok
ahit oldum asker dvmelerine. Kmldad diye tokatlanyor. Hayata gz
almam olanlarla birlikte bir kouta kalyorsun bir sr erkekle birlik

te; ben pozitif grmyorum. Aslnda insanlarn orada yanl eyleri doru
zannettikleri davranlar var. Bir izin almak iin bile o izni veren insana ya
ranmaya almak ok normal bir davran haline geliyor, bunu kabul edi
yorsunuz. Bence Trk erkei orada bozuluyor, doal olduunu zannediyor
rvetin. Yzbaya bir ey gtryorsunuz veya yalan dolan rapor alarak
veya ameliyat olarak askerden kamak gibi. Ondan sonra hakknz savu
namyorsunuz; kendinize gveniniz kalmyor. Trk erkeinin askerlik sis
temi iinde karakteri ktleiyor. Eletirmekten korkuyoruz. Aratrmann
sal iin ak konumaya alyorum; ama konu ile ilgili bir makale ya
zamam. Neden? nk su. Cesaretim yok; ama yazyorlar, ama balarna
birok ey geliyor. Trkiye'nin aydnlar ordunun nasl rgtlendiini bili
yor; ona kar mcadele edemiyor. Bunu askerde renmek gerekmiyor,
her yerde reniliyor bu. (G 35)
Anadolu 'nun barndan kopmu, eitimi dk erkekler, gc id

dete dntren erkekler oluyor . Askerl ii ksa dnem yaptm. yi geti.
. .
Zor bir dnemdi benim iin, zorluklar yaadm, ama benim iin yaplmas
gereken bir eydi. Bama neler gelebileceini bildiim iin bunlarn boyu
tu beni enterese etmiyordu. Dayanabileceimi biliyordum. Jandarma ol
dum. ODT'lleri fazla sevmiyorlar, bu yzden astsubay tarafndan ok
ciddi bir bask geldi; yaplmayan eyler bana yapld; tuvalet temizledim,
yer sildim falan. Senin grevin tuvalet temizlemek gibi. Bir gn en stteki
komutan geldi, beni grd kurmay albay, "n'apyosun" dedi, ODT mezu
nu olduumu rendi ve asker yapt beni yanna. Sivil kyafet geldi, biraz
da erken gnderdiler. Kastamonu'da yaptk. Douda piyade olmaktan daha
kt. Askerde gl olanlar astsubaylar; eitimsiz olan komutanlar g ve
rildii zaman kendini ispat etmeyi istiyorlar. B irilerine yr deyip yrt
tklerini grmek istiyorlar; ben o mutluluu anlayabiliyordum gzlerin
den. Bunun sistematik bir bask olduunu sanmyorum. Hatta ben Anka
ra'da anlattm zaman ok oluyorlar. st dzeydekiler bilmiyorlar; ama
astsubaylar ar bir eitim alyor ve srekli ykseliyorlar. Baavuluk ei
timsizliin krall. Anadolu'nun barndan kopmu, eitim dzeyi ok d
k, elindeki gc iddete dntren erkekler. (G 34)
Snnet ve askerlik erkeklii tamamlayan eyler, demek ki getirisi

var Askerlik hakknda eletirel konumak benim doup bydm yer
...
de ciddi anlamda ecinsellik sulamas olabilirdi, "sen vatann milletini

sevmiyor musun" eklinde deil de, "delikanl deil misin?" eklinde yap
lr. Askerlik, belki de, erkeklie geite snnetten sonra geliyor herhalde.
Onu da atlatrsan artk evlenebilirsin. Ben 18 yana kadar srekli u soh
betler iinde bydm, dokuz-on yanda, yal bir kadnn, ya da mahalle
den byk amcann eyasna yardm etmemiz gerekiyorsa ve bu eya bi-
zim tayabileceimizden arsa zorlanp duruyorsak syledikleri ey, "ya

rn askere gideceksiniz" olurdu; iten kamayn anlamnda. Bydmde
de byle oldu; "yarn br gn askere gidecek olsan ne yapacaksn?" B
tn kadnlar oullar iin byk planlarn askerlik sonras iin yapard:
"Askerden gel de kz bulalm." Yani snnet birinci, askerlik ikinci aama
gibi. Sanrm erkekler bunu itiraf etmek istemese de askerlii hakikaten
nemsiyorlar. Yani politik duruu farkl olan birisi bunu atlatlmas gere
ken bir badire olarak gryor; bir dieri vatani hizmet olarak gryor; ama
ikisi de bunu nemli bir aama olarak iselletirmi durumda. O erkeklii
tamamlayan bir ey. Demek ki getirisi var; bana bunu dndryor. Yani
belki bunu itiraf etmiyorlar. Benim hissettiim o; askere gidip askerliini
er ya da uzun dnem yedek subay olarak yapanlardan kardm, bir dizi
memnuniyet. Bunun temelinde de baar var: Gittim, baardm, geldim.
Kitap okuyan bir adamm, entelektel bir adamm, ama yapmam gereki
yordu; yaptm, baardm, geldim. (G 37)
Vicdani retiyim Askerlik ve sava her erkein hayatna giriyor er

.
genlikten itibaren, ok kklkten beri asker olacan biliyorsun ve ora

ya gidip geldiinde erkek olabileceini; arada milli olmak riteli var, as
kerlikte tam erkek olup aile kurabilir bir birey olacan biliyorsun ve ben
ok farkndaydm ve gitmek istemediimi de biliyordury . Ben okul bittik
ten sonra 95'te baladm ie, teknisyenlie, Diyarbakt'a yakn, ok ar
bask gren bir kye gittim, orada yaadm. Srekli dolayorum kyler
arasnda, o ambargolar gryorum, istenen eyleri, klada bilmem neler,
cenazeler ok ard; ky boaltmalara ahit oluyorsunuz. Oradaki o sava
ta darda kalarak yaadm. Orada niformal olmayan kimse devlet deil,
devletin gznde de deil. yle bir durumdayken darda bir yerde durun
ca o iddet politikalarn tartmaya balyorsun. Orada 96'da OHAL'in kal
drlma fikri gelmiti ve bir gece ard ardna olaylar oluyordu. Gece yars
talim atlar oluyordu. O zaman fark ediyorum, bunu grmemek mmkn
deil, bu savan srmesini istiyorlar. Savan sorumlusunu tanmaya ba
lyorsun. Bunlar srele ilgili eyler, tek tek olay anlatmak, neden sonu
ilikileri ile olmuyor, ama mesela bizim tiyatro altmz ocuun elin
de fnye patlamt. Benim hayatmn dnm noktalarndandr bunlar. O
zaman ben karar vermitim vicdani reti olmaya. (G 24)
Bir Vicdani Ret H ikayesi ..
Beni askerde geri planda tuttular Cezaevinde yatm olmam, daha b

...
yk olmam, gemiimde kt durumlarn varl, her an sorun kartabile

cek birisi, rahatsz etmeden bir an nce bitirsin diye baktlar; nitekim yle
de oldu. B ir tek stemen vard, o insanla da ok deiik bir ilikim oldu,
bana gya terapi uygulamaya alyordu, ben almak istemiyordum, ama

benden ok deiik beklentileri vard, tam olarak bunu amad. Bizim ii
miz ulatrma ve koruma eliinde bir yerlere malzeme vermek, Kbns'a
eitim malzemesi gidecek, her ey bizden geiyor. Bana yle diyordu:
"Ankara'ya konvoy gittiinde, git u iimi hallet dediimde, bunu yapabi
lecek tek insan sensin. Ama benim seni oraya gnderebilmem iin senin
eline silah alman gerekiyor. Aracn muhafz olarak seni gstereceim."
Ne amala kullanacak beni bilmiyorum, bir miktar korktum, ama ben asla
ilikilenmemeye kararlym. Ama bu arada ok rahatm, bahvanlk yap
yorum falan. Toprakla urayorum. Ama benim rahatszlm tabii ki ge
miyor. Ben eyin farkna vardm, ncelikle kendimle bark olmamann ne
demek olduunu ok iyi biliyorum. Cezaevi srecinde ben kiilik btnl
mle, yaptm ey arasndaki elikinin ok daha farkna vardm. Benim
cezaevi srecinde, iddet alglamam deiti. Ben iddet uyguladm o s
rete, gemite kou aas olarak gelen insanlar hizaya sokmak, kouta
problem kmasn engellemek anlamnda, ilk iki ylda youn ekilde yap
tm. Daha sonra daha farkl deiim srecim oldu. Bunu fark etmemi sa
layan nedenler oldu. Srekli orada olduum iin cezaevi idaresi de sorun
ksn istemiyor ve gelenleri hizaya sokmam iin beni gardiyanla da iliki
lendirmiti. O zaman ben karmdaki insana bir tane vurduumda o bana
hibir ey diyemiyor. Ben rahatszm iinde bulunduum ortamdan, askeri
birlikte ya bunu gerekten kabul edip bunun gereklerini yapmam gerekiyor
ya da reddetmem gerekiyor. Oradan doktora gitmeye alyorum, izne gel
meye alyorum, geliyorum, ama bu beni akam yatakta kendimle ba
baa kaldmda rahatlatmyor. Dedim, karar vermem gerekiyor. Gerek
ten imdi bunu kabul edip bir daha askerlii sorgulamadan yapmak ve
onun bir paras olmak ya da karsnda olmak. Ara yol benim amdan
yoktu, ben izne geldiimde, rk raporu alma olana yoktu. Vicdani ret
i olmasaydm kendimle barklm bu derece olmazd. O zaman nasl
olurdu, ben, kars, iki- ocuu olan, ekonomik olarak ok ok daha iyi,
ite evde kars oturan, ama darda bir sr kadnlarla taklabilen malum
bir ortamda yaamm olurdu. Ben bunlar reddetme karar aldm, kendim
le yzletim, korktum, benim kendi iimdeki otorite ya da iddet ile iliki
li anlayabildiim, kavrayabildiim noktas oydu. Ben bu karar aldm. Vic
dani ret ile tanmam byle. iddetle pasifize olmak deildi. Sonraki sre
ok daha zordu, ikence de vard, 33 gn alk grevi, 40 kiloya falan d
tm. Benim srekli yzm glyordu ama. Onu ifade edemiyorum o ruh
halimi. nanlmaz bir rahatlk, nk kendimle yzletim ve aslnda bu be
nim iin bir dld. u anda ben illegalim, 20 gnlk bir askerlik srecim
kalmt. imdi ok mutluyum, kendimi ok rahatlattm. Kendim dnda
herkesle mcadele etmeyi beceririm, ama kendimle ters dmenin ne de
mek olduunu biliyorum. Ben o rol oynadka (iddet kullanma, tetikili-
i kastediyor) btn kaplarn ak olduunu da biliyorum. Ama baktm

problem yayorum, inanlmaz bir psikolojik bask var. Herkese kar bir
imajm var, yle bir noktadan yakalanmm ki savunulacak bir tarafm
yok. Belki de kendimle yzlemenin balangc ya da kendimdeki kriz d
neminin balangc. Ben tutuklandmda cezaevinde daha rahatlamtm,
o psikolojiden kurtulduum iin. mz de (soygun amal adam ldr
dkleri dier arkada) ayn olaydan ayn cezaevinde ayn srelerde ay
n aamalar yaadk, ama ktmda bir arkadam gittii yerde cezaev in
de gardiyanlk yapyordu, dieri avu olarak Antep'te askerlik. Ondan
sonra ilikim koptu, hibiriyle ilikilenmedim. Askeri cezaevi sreci, be
nim o dnem askerliin ieriine anlamna falan younlatm bir dnem,
olayn manevi anlamda beni tatmin etmesine, rahatlamaya alyorum.
imde srekli bir ey var, bask var, ifade edemiyorum, ifa edemiyorum.
Baya bir dine yneldim bu yzden. Sonra ite btn o gne kadarki kl
dm namazlarmn kronolojisini kardm, gnde u kadar yaparsam
sene sonra borlarm bitecek falan. Kader dncesi, bu benim kaderim, ya
da ite benim elimde olan bir ey deil, ya da ite kendi dmda eylere at
fediyordum bunu. Gel gr ki tam kendimi ok rahatlattm, bir dnem s
rekli okumaya alyorum, ama bir noktadan sonra yetmiyor. Cezaevinde,
ben bir kouta kalyorum, drt-be kou var, dier iki arkadam dier
iki kouta kalyor. Cezaevinde onlar kumar da oynuyordu, para da alyor
lard. Askerde ecinseller, hrszlk yapan, politik anlamda krizleri olan b
tn insanlar o koulara gidemiyor; btn o insanlarn bulutuu kou be
nim kouum. Hayatmda ilk defa ecinseli orada grdm, bata acayip
geldi bana. ki tane Yehova ahidi geldi koua. lk gelene herkes srayla
birer tane vurur. Her gelene bu yaplr. Senden nce gelenlere sayg ya da
korku ya da orann durumunu fark et diye. Zaten oraya gelmeden de gardi
yanlar da dver. Kim olursa olsun iltimas olmaz. Oradaki insanlar bir tane
yiyince, sonra be tane atnca bir ey olmuyor. yle bir yap var, ben gitti
imde yleydi, bana da yaptlar. Vurup vurmamak da serbest aslnda, ama
bana iki- kii vurdu, ok fena vurdu, herkes vurmuyor, ama byle bir uy
gulama var. Sonra ecinsel arkada geldi, herkes bilmiyor bunu, fena yapa
caklar falan. Ama nceden koua alyorum, ona kurallar anlatyorum, biz
nasl yayoruz, ne yapyoruz nedir, ne deildir anlattk, biraz konutuk.
Bir taraftan da byle kafamda oluturduum o ibnelik durumu. Karmda
benim gibi insan yani, normal bir insan. Sonra koua bir vicdani reti gel
di. Cezaevi mdr dedi ki kouunuza birisi gelecek, seninle ilgili bir so
runu yok, sadece kouta kalsn, fazla karmayn dedi. Ben o ara iki buuk
ylm geirmiim orada, artk her ey oturmu kou iinde, ekonomik an
lamda, kim nasl birbirini satyor, olumsuz bir insan gelirse nasl davran
lacak buluyorum, konuuyorum, kouun huzurunu salyorum. Geldi;
ben bununla nasl iliki kuracam bilmiyorum. Sanrm, anahtar diyalog-
du; yani ben ona dedim ki "senin ne olduun, kim olduun ya da ne dn

dn beni ilgilendirmiyor, benimki de seni ilgilendirmiyor. Biz burada s
nrl bir zaman birlikte geirmek zorundayz. Bunu nasl yapalm, sorun
yaarsan nce bana gelmen gerekiyor, birisi sana bir laf sylediinde gel
bana, ben hallederim, ya da bir ihtar edelim". Seninle yarmam yani, ama
diyalogu mmkn klmak iin ben her eyi yaptm. lk bata iddete bavu
rurdum, sonra azaltarak ben bunu yasakladm; yani asla gelene byle bir
ey yaplmayacak; "bize yapld, biz de yapacaz"; ama ben "yaplmaya
cak" dedim, bize yaplm olmas hakl gstermiyor. Hatta ben bir insana
nce vurdum, ecinsel arkadaa, ben o ara dine ynelmiim, o da Aczimen
di'ydi kendisi, tam o dnem geldi, alyor falan ama ocuk o kadar insan
ki, ben gidip zr diledim vurduum iin, yle krlma noktalarmdan biri
siydi. O (vicdani reti) geldiinde ben uyarp, vurulmayacak dedim. Geldi
koua, ayaklar iti; "alk grevini" braktktan sonra tuz oran bozulmu,
ayakta durmas zor olan biri. te, en son gelen tuvalet temizliinden ba
lar; tuvalet, mutfak, kou, i biter, o sreci herkes geer. Bakyorum ada
mn haline, ayakta duramyor. B aktm, dedim, nemli deil, mmkn ol
duunca el srmemeye alyoruz. O dnem bir uzman avu var, kou
ta bana acayip sayg duyuyor; ama kendisi tam bir faist. (Vicdani retiye)
terrist falan denilmi ya ben tehlikeli olduunu dndm iin mesafe
liyim, aman bulamayalm, bize de yapr, bir ey olur, korkuyoruz. Bu
alttan alta kkrtyor; ben bunu ilk bata fark etmedim. Sonunda uzman a
vu da onunla konuur hale geldi. ki ay sonra o tahliye oldu, ama iki-
gn sonra geri geldi. knca tekrar askerlik yapmay reddetmi, geri gel
di, hepimiz ardk. Ondan sonra onunla srekli konuup, tartmaya ba
ladk, onun yapt eyleri konuuyoruz. O daha ok politik, ben dini ya da
milliyeti noktadan bakarak yaptnn yanl olduunu, hainlik olduunu
falan sylyorum. O da bunun byle olmadn sylyor; pek dinlemiyor
dum, kendi fikrim var. Onun sylediklerini ben kendim iimde tarttm
da elikiler var, aksayan bir eyler var ve o da inanlmaz bir ekilde, hi
bir zaman beni rahatlatmak iin hibir ey yapmyor; duruyor adam, syle
diini yapyor, yaam da ona uygun. dareyle olan ilikisini son derece
ciddiye alyor, her trl saygy gsteriyor. Benim attm her admda as
lnda dorularm yklyor, hala nyarglar muhafaza etmeye alyorum.
Kendimle hesaplamada daha bir ivme kazandm. Ama hata bir sr ey
var tabii kafamda. Ben biraz da merakla cezaevi ktphanesini altst etme
ye baladm. Bu srete de ite yle garip bir noktadaym, bir sr inan
larm yklm, ama yerine koyacak ok fazla bir ey yok. Gerek anlamda
bir psikolog kadnla diyalogum orda oldu, kadn her geleni aryor;
onunla ilgili gzlem yapm oluyor, konuuyor. Bana, byle bir olay ol
mu, kader, sayl gn gelir geer falan diyor. Ben o gne kadar dolmuum;
ama kimseye anlatmamm; ben yaptm eyin gerekesi olmadn, bir
karl ya da bedeli olmadn biliyorum dedim. Normalde be dakika

konuurlar, kadn benimle 45 dakika falan konutu. Bana anlat dedi. Ben,
"hibir bedel buna karlk gelmez", ona sylyordum, ama kendime sy
lyordum. "Bunun btn sorumluluu btn yk benim, benim iin hi
bir ey yaplamaz; nemli olan benim iin ieride darda olmak deil",
yani yle bir itiraf. Kadn da, "seni ok iyi anlyorum, sana yaplacak hi
bir ey (terapi anlamnda) yok" dedi; beni biraz yreklendirdi. O benim ha
lli aklmdadr; hi ulaamadm o kadna, ama bir daha grmeyi ok ister
dim, hala niversitede midir bilmiyorum. O dnem kendi zerime gidiyor
dum srekli, srekli annemle olan ilikimden tut da, her eyin zerine git
tiim bir sorgulama annda bana o gne kadar olan hibir eyin anlaml ol
mad bir noktaya geldim. Ben o an iin benim inandm hibir ey yok,
u anda doru bulduum bir ey yok. Ben bir karar vermek zorunda oldu
umu hissettim. Bu tercih, bu bir mcadele; ya yeniden kendime bir dnya
ina edeceim; yoksa pes edip intihar yani. Bunun krizi iine girdim ve so
nunda ben yaayacam dedim; bunun kararn aldm, bu bir tercihtir, bun
dan sonra yaptm her eyi de kendim belirlemek istedim, ondan sonra
ok farkl gelmeye balad her ey. nsanlarla iletiimim daha bir deiti ve
o duvarlar filan kalkmt artk. Okuduum benim iin ok farkl eyler ifa
de etmeye balad. Srekli okumaya alyorum ve srekli notlar alyor
dum bir defterim vard. Srekli okumaya alyorum, niversite snavlar
na hazrlandm. Hapiste, akretim ktisat'a baladm. Birinci snf ge
tim, ikinci snfta tahliye oldum. Cezaevi beni ktphane sorumlusu yap
mt, her eyi okuyabiliyorum; kitaplar bana geliyor. Btn bu sre beni
ok deitirdi. B ir sene ncesine kadar ben alayamyordum, o benim
iimdeydi; ondan nce ok alardm, duygusal biriydim. O yeniden ina
srecinde alayamyordum; ama sonra aladm, ok kt hem de. Hapis
ten kmak beni mutlu etmedi, bir gn sonra birliime teslim olmam gere
kiyor. Hayr, ben yapmayacam dedim. Kalktm gittim askere, bu drt ay,
tabii ilk bata cezaev ine gre daha gzel, baheyle uratm, tek tek insan
larla, geri falan durmaya baladm, kalabala karmamak istedim. nsan
larla iyi ilikilerim de vard, ayc yaptlar beni, bir ekilde uyum saladm.
Kouuyum, ama kimseyi zorla kaldrmyorum. Beni ok kasmyordu,
zorla bir eyler yaptrmyordum. O srete ben ret karar aldm tekrar
belli ettim; ama beni herkes tanyor; blk komutan "dncelerine katl
myorum, ama sayg duyuyorum" dedi mesela; yarbay, senin hakkna say
g gstermekten baka bir ey yapamam dedi, teekkr ettim ben de. Tek
rar dndm, ama bu defa dn farklyd, astsubaylar falan gtrd. Onla
r da anlamaya altm; merakllar, koca birlikte kurallar ben kabul etmi
yorum, "vicdani retiyim" dedim. "Sen bir askersin, bunu yapmak zorun
dasn", "ama ben bunu yapmayacam" dedim. Cezaevine gitmeden nce
beni gtren askerlerle yemek yemitik, bir de ben hapisten knca bir
eyler yedim, daha dorusu pre yapmlar (askerden firar nedeniyle hap
se atlnca alk grevi yaptn anlatyor). Orada hibir ey yemeden k
tm. Ankara'ya hastaneye gtrdler beni, orada birok direnme biimleri
tatbik ettim. Son olarak ktk, bende her tr hastalk var yani, doktor dok
tor gsteriyorlar; bir hafta daha kalsam daha kt olabilirdim, 35 gnde 15
kilodan fazla verdim; ama bir haftada geri aldm. Benim yaptm en kolay
ey askerlii reddetmektir. erden ktmda 27 yandaydm. ans m
ansszlk m bilmiyorum. u an neyim diye sorarsan, tek cmlelik cevap
larm yok, daha hala devam ediyor, hala bir sr eyler kyor. Ben eski
den anneme mutfakta yardm etmeyi yediremiyordum kendime, imdi s
rekli mutfaa giriyorum. Bir kadnla birlikte yaamak daha yolum olduu
nu bana retti. Kadnlara ynelik bak alarmn nyarg dolu olduunu,
son derece ataerkil olduumu; benim erkek olmam, zorunlu olarak redde
demediim fiziksellikten ibaret olduunu dnyorum. Ben sadece fizik
sel olarak byleyim. ok daha yolum var, imdi anlamlandramyorum.
Erkeklik denilen btn deerlerden kurtulmaya alacam; yerine pratik
olarak ok bir ey koyabildiim yok. (G 23)

Cinsiyet Farklarn ve Cinsiyete Dayal
iktidar ilikileri n i Anlamak
ERKEK EGEMENLGNE dayal toplumsall anlamak iin srdr

len tartmalar iinde iki farkl boyuta iaret etmek gerekir. lki, er
kekler ve kadnlar arasnda tahakkme dayal eitsiz ilikilerin na
sl yaratldn anlamaktr. Dieri ise dorudan erkekler ve kadn
lar arasndaki cinsiyet ilikilerini ilgilendirmemekle birlikte baz
toplumsal davran, ilev, konum ve pratiklerin eril, baz dierleri
nin ise nasl diil anlamlar tayabildiini anlayabilmektir. rnein
ayn ii yapan kadnlarn erkeklerden daha az cret almas ya da in

}
salar aras iddet ilikilerinin u ula erkekforden kaJ!Jra
.
ynelmesi ilk sorunun baglamn oluturur. te 'yancfan: rnein
makine kullanmann "eril", ev temizlemenin "diil" anlamlar tad
- il.!.iE_jncisinden neden daha deerli oldun anla

.
mak . ikinci soru ile ilikilidir. Bifriida befiitriielC -isfodiim ayrm,
cTr{er aras eitsizlik yaratan somut iktidar ilikileri kadar toplum
sal ilikilerin kendisini "cinsiyetlendiren " ve dier toplumsal eit
sizlikleri cinsiyet eitsizlikleri ile ilikili hale getiren bir tr cinsiyet
dzeni ya da cinsiyet rejimi tanm yapmamzn kainlmaz olduu
dur. rnein makine kullanmann eril nitelii bize sadece cinsiyete
dayal iblmn degl'[ igc piyasasnda erkek egemenliini de
g_c'.)J.rt!rek endstriyel kapitaliznj_n. snfsal eitsizlikleri ile cinsi
yete dayal eitsizliklerinin nasl birlikte var oldgu11l1 ve .birbirleri
ni "normalletiren" benzer iktidar stratejileri yarattn gsterir.
Toplumsal cinsiyet ilikileri szkinisu .oidg1da celikii tar
tma konusu olan ey cinsiyete gnderme yapan toplumsal farkla
rn ne lde insanlarn biyolojik zellikleriyle ilikili olduudur.
Toplumsal cinsiyet ilikilerinin aslnda biyolojinin dayatt ka

nlmaz zellikler olarak grldn; ya da "biyolojik zorunluluk
lar"a gnderme yapan toplumsal olgularn cinsiyet anlamlar kazan
dn syleyebiliriz. rnein erkeklerin asker-sava olmalar
hem erkeklik cinsiyetinin biyolojisi ile aklanr, te yandan da va
tan iin savamann gerektirdii cesaret ve g eril anlamlarla "cin
siyetlendirilmi"tir. Ayn ekilde kadn dourganl da "biyolojik"
cinsiyetinin gereidir, ama bu "biyolojik yaratclk" hali onun bir
tr "tbbi" sorun, korunmay gerektiren "zayf" insanlk hali olarak
tanmlanarak diilletirilmesini engellemez.
Cinsiyet Farklar Biyoloj i k Boyutlar Olan B i r Olgu mudur?
Doann insanlara farkl cinsiyet zellikleri vermi olmas ile bun

lar arasnda hiyerarik iktidar ilikilerinin olumas arasnda nasl
bir iliki olduu feminist dnrlerin aklamaya altklar temel
bir sorudur. Bildiimiz en geni anlamda erkek egemenlii ya da
patriarkal iktidara dayal dncenin bu soruya verdii yant udur:
Cinsiyet farklar biyolojik doann gerekleridir; bunun toplumsal
sonularnn da, bu nedenle normal kabul edilmesi gerekir. Toplum
sal cinsiyet farklarnn, bunlarn arkasnda yatan "biyolojik gerek
likler" in bir tr "kltrel" yansmas olup olmad meselesi femi
nist dncede nemli bir tartma odadr.
Feminist kuramclar "cinsiyet" (sex) kavramnn ou zaman
sadece biyolojik zelliklere gnderme yapan zelliini yetersiz bu
larak "toplumsal cinsiyet" (gender) kavramn kullanmaya bala
malaryla bu konudaki tartmalara yeni bir boyut katmlardr.
Toplumsal cinsiyet kavram cinsler arasndaki eitsiz ilikilerin top
lumsal balamlarna ve anlamlarna dikkat ekerek, cinsiyetin sa
dece biyolojik bir zellik olarak alglanmasn reddeder. Biyolojik
doann yaratt iddia edilen erkeklik ve kadnlk zelliklerinin na
sl farkl toplumsal balamlarda farkl anlamlar kazanabildiini
gsteren aratrmalarn art ile "biyolojik cinsiyet"in kolay tanm
lanabilecek bir ey olmad daha netlik kazanmtr.
Feminist dncede uzun sre cinsiyetin kendisi sabit biyolojik
bir zellik olarak kabul edildi ve farkl kltrel balamlarda bu bi
yolojik zelliin farkl anlamlandrlmasnn toplumsal cinsiyete
CNSYET FARKLARI VE KTDAR LKLER 1 77
dayal iktidar ilikilerini yaratan ey olduu gr egemen oldu.

Buna gre, biyolojik cinsiyet sabit bir zellikti; ama biyoloji kendi
bana toplumsal ilikiler dzeni ve iktidar stratejilerini retecek
anlamlar yaratacak zellie sahip deildi. yleyse biyolojiyi anla
mak deil, biyolojiyi farkl farkl anlayan toplumsal balamlar an
lamak gerekir. Cinsiyetin bir toplumsal ilikiler sistemi olarak ta
nmlanmasnn nclerinden Gayle Rubin'in almasndan ( 1 975)
balayarak toplumsal ayrmlarn cinsiyet farklar ile ilikisi sorgu
lanmaya balad. Tarih boyunca bilinen toplumlarn ounda cinsi
yet temelli bir iblm olduu ve bir tr cinsiyet dzeninin tm
toplumsal dzenlerin iinde -her ne kadar anlamlar ve balamlar
ok farkl olsa da- grld kabul edildi.
Toplumsal cinsiyet farklarnn biyolojik farklara paralel olutu
unu destekleyen nemli bir faktr de cinsiyet rolleri kuram ol
mutur. Cinsiyet farklarnn nasl olutuu tartmalarna balang
ta damgasn vuran rol kuram cinsiyet farklarnn bir tr "yanl
toplumsal bilin" sonucu yanl sosyalleme sorunu olduunu sy
lyordu. Rol kuramna yneltilen eletiriler cinsler arasndaki ili
kinin tamamlayclk/farkllk olduu tezine kar karak bu iliki
nin bir iktidar ilikisi olduunu vurgulamasyd (Carrigan ve di.
1985; 556). Rol kuram biyolojik determinizme dayal toplumsal
yap anlayn temel ald iin insanlarn bu rolleri neden gnll
olarak oynadklar sorusunu yantlayamyordu (Demetriou 2001).
Bu tartmalarn dnm noktalarndan birini Foucault'nun 1 976'
da yazd Cinselliin Tarihi kitab oluturur. Foucault, toplumsa
ln rgtlenmesinde hir iktidar stratejisi olarak cinsiyetin ileyiini
gstererek yeni bir yaklamn ncln yapmtr. Evrensel ve
tarih d bir gereklik olarak kabul edilegelmi olan biyolojik zel
liklerin, erkeklik ve kadnlk psikolojilerinin, cinsel normallik ve
sapknlk tariflerinin, vb. tarihsel ve kltrel olarak olumu, evren
sel deil olumsal, sabit olmayp deiken toplumsal davranlar ol
duunu gsterdi.
Toplumsal cinsiyet kavramn yeni bir kuramsal balama oturta
rak tartan Joan W. Scott, zellikle kadnlk ve erkeklii birbirinin
tekisi olarak, yani birbirini dlayan ve ancak birbirinin toplumsal
konumlanna bakarak tanmlanabilecek zellikler olduunun alt
n izdi ve toplumsal cinsiyetin sadece bugn deil, gemite ya-
anm toplumsal ayrmlar da anlamak iin kullanlmas zorunlu

bir "analitik kategori" olduunu iddia etti (Scott 1 986). Yani top
lumsal farklar ve iktidar ilikilerini anlamak iin "toplumsal cinsi
yet" kategorisi, rnein toplumsal snflar gibi, temel aklayc bir
kategori olarak analize eklenmeliydi. Bu nedenle toplumsal iliki
lere yn veren, anlamlarn belirleyen toplumsal cinsiyet ilikileri
nin ekilleniini -dnsiyet farklaryla ilikisizmi gibi grnse de
anlamadan, toplumsal olgular tam olarak anlayamayacamz ka
bul eder noktaya geldik. Scott, buna ilaveten, toplumsal cinsiyet
ilikilerini anlamak iin bir baka nemli balam nerdi: Toplum
sal cinsiyet sadece farkl cinsler arasndaki iktidar ilikilerine iaret
etmez, ayn zamanda btn toplumsal iktidar ilikilerini tanmla
yan, anlamlandran ilikiler ina eder (a.g.y., 1 066). Yani toplumsal
cinsiyet toplumsal ilikileri tanmlamaz; toplumsal ilikiler insan
bedeninin cinselliini ekillendirir. Bedenler arasndaki cinsiyet
farklar aslnda cinsellikle ilgili deildir, toplumsal olann cinsellik
zerinden anlamlandrlmas ile ilgilidir.
Cinsiyetin biyolojik sabitlii iddiasn eletiren feminist d
nr Christine Delphy de erken bir tarihte toplumsal cinsiyet kavra
m ile cinsiyet kavram arasnda bir fark tanmlamann sorunlarna
dikkat ekmiti. Delphy, toplumsal cinsiyetin nceliini ve dieri
zerinde belirleyici olduunu savunarak toplumsal cinsiyet olgula
rnn srekli cinsiyet terimleriyle dnldn vurgulad . Biyo
lojiyi dikotomiler (yaamn birbirine kar ikilikler olarak alglan
mas) araclyla dnmenin sonucu olarak toplumsal dikotomi
lerin ortaya ktn syledi. Yani, toplumsal cinsiyetin bir balam
(context), biyolojik cinsiyetin ise anlamlar buna tayan ey (con
tainer) olduunu ileri srd. Delphy'ye gre, balam deiebilir,
ama yaratan etki olarak biyolojik cinsiyet deimez, nk doal
dr. Biyolojik cins fizik zelliklerle ilgilidir; fiziksel olan kendi ba
na konumaz, sessizdir; bir snflandrma iin yaratlm bir kap,
ekmecedir (Delphy 1 993; 1 -9).
Linda Nicholson bu tartmalarda biyolojik cinsiyetin toplumsal
cinsiyetten bamsz ve deimez bir zellik deil, tersine onun ta
rafndan insan bedeninin toplumsal ilikiler dzeni iinde anlamlan
drlmas, yerletirilmesi ve ynlendirilmesi ile ilgili olduunu ve
onun altnda ele alnabileceini iddia etti (Nicholson 1 995). Ni-
cholson'a gre toplumsal balamlar insanlarn sadece kiiliini ve

davranlarn belirlemekle kalmaz; bedenin toplumsal anlamlar
nn ortaya kn da dzenler. Toplumsal cinsiyet, erkekler ve ka
dnlar arasnda bedensel ve cinsel farklarnn anlamlarn dzenle
yen bir toplumsal rgtlenme, ilikiler rntsdr; cinsiyet farkla
r dzenidir, sabit ve deimez doal farklar deil, kadn ve erkek
lerin bedensel farklarnn toplumsal anlamlarn ina eder (a.g.y.,
39). Bu anlamda bedenin cinsiyeti, stne farkl elbiselerin aslabi
lecei bir elbise asksna benzer; insanlar kiisel tercihlerine, kim
liklerine gre farkl kltrel anlamlara ait elbiseler giyebilirler.
Bylece erkek ve kadn olmann farkllaan ve ortaklaan yanlarnn
olduunu grebiliriz. Asknn biimi baz elbiseleri giymeyi gerekli
klabilir. Ama bu belirleyici-kanlmaz bir iliki olamaz (a.g.y., 4 1 ).
Bu tartmalara bakldnda biyolojik zelliklerin insanlarn
evrensel ve genel nitelii olduunun ve insanlarn toplumsal zel
liklerinden nce geldiinin ou zaman tartlmadan doru kabul
edildiini grrz. te yandan biyoloji ve anatominin insan bede
ninde ekillendirdii farklar olarak erkek ve kadn doas mutlaka
ikili kartlk biiminde olmak zorunda mdr? Farklar bir snflan
drma olarak deil, rnein Derrida'nn tanmlad anlamda, hiye
rarik olmayan "oul farklar" olarak var olamazlar m? Cinsiyete
dayal toplumsal farklarn olmas bu farklarn zorunlu olarak ayr
kategoriler/snflandrmalar olmasn gerektirmeyebilir. Yani cinsi
yet farklar dier toplumsal farklar gibi "oul anlamlar"a sahip
olarak varlklarn srdrebilirler. Hiyerarik konumlanlara yol
aan cinsiyet ayrmlarnn, yani iktidar ilikilerinin bunun zorunlu
sonucu olmas gerekmez. Burada ayrm m nce, hiyerari mi nce
sorusu akla gelir. Yant olarak, "hiyerariler var olduu iin ayrm
lar, snflamalar yaratlyor ve cinsiyet farklar bir iktidar ilikisi
eklinde ortaya kyor" demek daha dorudur. Bu balamda biyo
lojik temelli cinsiyete toplumsal cinsiyet ilikilerini belirleyici bir
rol atfeden dnrleri eletiren baz feminist kuramclar bu dn
me biimini biyolojik temelcilik ya da biyolojik zclk olarak ta
nmladlar.
Cinsiyetin Biyolojik ve Toplumsal Boyutlarna

Farkl Kuramsal Yaklamlar
Cinsiyetin biyolojik ve toplumsal zellikleri arasndaki ilikilere ve

bireylerin bunlar nasl kabullendiine ilikin kurumsal yaklamla
r farkl izgide izleyebiliriz (Squires 1 999). Birincisi biyolojik
. cinsiyetin belirleyiciliini kabul eden ve bunun toplumlarda belli
bir dzeni gerekli kldn syleyen "biyolojik determinist" olarak
tanmlayabileceimiz kuramlardr. rnein Parsons'n cinsiyetlerin
birbirinin tamamlaycs olduu ve toplumlarn bu snrlar iinde
cinsler arasndaki toplumsal ilikileri ekillendirdikleri iddias buna
tipik rnek olabilir. kinci yaklam toplumsal ina kuramlar'dr ve
biyolojik cinsiyet - toplumsal cinsiyet ayrmndan hareket ederek
bu farklarn anlamn ve nasl ina edildiklerini aklar. Biyolojik
olarak cinsiyetin ne olduu byk lde sorgulanmadan, dei
mez ve sessiz kabul edilir; toplumda mevcut cinsler aras eitsizlik
ise -biyolojik farklarn ne olduundan bamsz olarak- cinsler ara
snda eitlik ve zgrlk talep eden politik hareketler sayesinde e
killenerek anlamlar tar hale gelir. Bu tr yaklamlarn ncs Si
mone de Beauvoir.'n "Kadn doulmaz; kadn olunur" cmlesi bu
nu ok iyi zetler.
Toplumsal ina kuramlarnn "yapsalc" trleri biyolojik cinsi
yetin dnda bir toplumsal cinsiyet ortaya kyorsa bunun nedeni
nin iktidar ilikilerini denetiminde tutanlarn "maddi karlar" ol
duunu syleyerek, dikkatleri iktidar ilikilerine ve onun arkasn
daki maddi kar atmalarna ekmilerdir. Bylece kadn ya da .
erkek olmann bir tr toplumsal snfa ait olmaya benzer bir zellik
olduu iddia edilmi olunur. Bu noktada da maddi kar atmala
rnn nereden kaynakland sorusunun yantlanmas gerekir. Top
lumsal ina yaklamnn nemli feminist kuramclar bunu farkl
deikenlere belirleyicilik atfederek aklamlardr. rnein Gay
le Rubin cinsiyet/toplumsal cinsiyet sistemini oluturan deiken
olarak aile kurumunu ve heteroseksaliteyi merkeze koymutur.
O'Brien, kadn dourganln, Gilligan kadnlarn bakm sorumlu
luunu stlenmi olmalarn, Hartsock kadn emeinin retimdeki
farkl konumlann, Chodorow anneliin rgtlenme biimini be-
CNSYET FARKLARI VE KTDAR LKLER 181
lirleyici neden olarak ele almlardr.

Toplumsal ina kuramlarnn cinsiyete dayal iktidar ilikilerini
maddi temellerle aklayanlarnn yan sra "sylemsel ina" olarak
tanmlayanlar da vardr ve bunlar da ufuk ac katklar yapmtr.
Buna gre, kadnlk ve erkeklik olgular biyolojik zelliklerin fark
l farkl toplumsal temsilleri olarak anlalamaz. Kadnlk ve erkek
lik ancak birbirine gnderme yaplarak kurulan toplumsallklardr.
Yani kadnlk "kadn olmayan erkek"in tanmlanmas ile ortaya
kar. Bu nedenle toplumsal cinsiyet kategorisi esas olarak dilsel s
relerde kurulan, arkasnda materyal bir gerekliin varlna gn
derme yapmaya gereksinme duymayan bir politik kategori olarak
ele alnr ve "sylemsel ina" olarak zmlenir. Bir toplumsal cin
siyet zelliini anlamak iin o balamda kadnln, erkek olmann
"tekisi" olarak nasl ina edildiini anlamak gerekir. Bu ontolojik
bir temele tekabl etmez; toplumsal cinsiyet ilikilerinin varoluu
ilikisel ve balamsaldr.
Tartmalarda ister bir iktidar ilikileri sisteminin sonucu olarak
ortaya ksn, isterse balamsal-sylemsel ina olsun, ister bir mad
di belirleyici tarafndan, isterse oklu belirleyiciler tarafndan ekil
lensin, toplumsal ina kuramlarndaki temel soru udur: Toplumsal
cinsiyet anlamlar biyolojinin dayatmas sonucu deil, toplumsal
srelerin ileyii ile kurulurlar. Bu kuramsal tartmalar bize top
lumsal cinsiyet dzeni ile ilgili ok detayl zmlemeler yapma
olana sunar; ama "biyoloji" meselesi, yani "kurucu kim ya da ne"
sorusu yine ortada kalr. B iyolojik cinsiyet farklarnn nasl anlam
retebildiklerine dair temel soruya tatmin edici bir aklama elde
edemeyiz.
nc yaklam "yapbozumcu"dur ve esas olarak biyolojik
kkenli kavramsallatrmay bir kenara atarak btnleik gerekli
e (corporeality) gnderme yapan bir kavram olarak "toplumsal
cinsiyet" kavramn kullanr. Bu tarz kuramsal yaklamlar toplum
sal cinsiyet zelliklerini belirledii ne srlen maddi temel ve
onun tarafndan belirlenen kltrel/ideolojik ilikiler ayrm ya da
sylemsel olan iinde dilsel ya da materyal olan ayrmn ortadan
kaldrmaya alr. Toplumsal cinsiyet bireysel bedenlerin toplum
sal ilikiler ve mekanlar iinde-arasnda hareket etmesi ile ortaya
kandr. Bedenlerin znellii ayn zamanda maddi pratiklerdir. n-
san bedeninin kendisi bir toplumsal pratik olarak ele alnr. Bu yak
lamlara gre toplumsal cinsiyet Foucault'nun tanmlad anlam
da bio-iktidar dzeninin kendi kendini ina eden beden-znelerinin
eylemidir. Artk Parsons'n cinsiyetlerin birbirinin biyolojik olarak
tamamlaycs olduu iddias yerini bedenleri zerinden kendi cin
sel kimliklerini ina eden "znellik"lerin nasl ekillendii tartma
sna brakr.
Bu tr bir kuramsal yaklamn nc ismi Judith Butler toplum
sal cinsiyeti bir toplumsal performans tr olarak, biyolojik bir ze
gnderme yapmakszn aklamaya alr. Toplumsal cinsiyetin
"performans" olmas demek keyfi, istenirse vazgeilir bir eydir an
lamna gelmez. Tersine bir dizi zorunlu/zorlayc pratiin doutan
itibaren insanlara ezberletildii ve tekrarlatld riteller, refleks
ler, habitus'lar evreninde olumas demektir. Cinsiyet zelliklerine
sahip bedenler bir dizi toplumsal performansa bilinsizce tabi kln
d iin bizzat insanlar tarafndan ifa edilen edimlerdir. Yani top
lumsal cinsiyet bir fiildir; hareket halinde oluan, edimler btn
dr. Butler'a gre "Toplumsal cinsiyet, verili bir cinsiyetin zerine
kltrn anlam ilemesi olarak anlalmamaldr yalnzca (hukuki
bir kavraytr bu). Toplumsal cinsiyet ayn zamanda, cinsiyetleri
tesis eden retim mekanizmasnn ta kendisini belirtmelidir. Neti
cede toplumsal cinsiyetin kltrle olan ilikisi neyse cinsiyetin de
doayla ilikisinin o olduu sylenemez. Toplumsal cinsiyet bir
yandan da, 'cinsiyetli doa'nn ya da 'doal bir cinsiyet'in retilme
sinde ve bunlarn 'sylemsellik ncesi', kltr ncesi bir eymi gi
bi, siyasi olarak tarafszken kltrn gelip zerinde etki ettii bir
yzeymi gibi tesis edilmesinde kullanlan sylemsel/kltrel
aratr" (Butler 1 990; 25).
Butler'n nclk ettii "btnleik gereklie dayal ina" yak
lam bylece maddi ve maddi olmayan, beden ve zihin gibi ikili
ayrmlar ortadan kaldrmaya alan bir kavramlatrma yapmay
dener. Biyolojik bedenin bir sylem nesnesi olarak bizzat cinsiyet
sylemi tarafndan kurulduunu ve anatomik bedenin tanmnn
kendisinin kuramsal sylem tarafndan kltrn iinde retilmi bir
"sylem nesnesi" olduunu ileri srer. nsanlar kendi bedenlerini
"anatomi tarafndan belirlenmi sabit" olarak temsil etmeyi seer
ler. Oysa ki cinsiyetlenmi bedenler tartma gtrmez biyolojik
doa paralar olarak deil, toplumsal cinsiyet ilikilerinin ina et

tii sosyal alanlar ve mekanlar olarak var olurlar. Biyoloji/anatomi
ise cinsiyet sylemince ina edilmi "retilmilik"lerdir.
Yapbozumcu yaklamn toplumsal srelerde ekillenen cinsi
yet ilikilerini aklarken kullanlan biyolojik belirleyicilik ya da z
clk eilimlerine kar kmaya alt aktr. "Toplumsal cinsi
yetler nasl oluur" tartmalarnn geldii noktada insan bedeninin
-kadn ya da erkek- toplumsal ilikilerin ve toplumsal mekanlarn
bir uzants olarak, onlarla birlikte ekillenen bir "deiken" olarak
ele alnmasn nermektedir. "zne olarak beden" effaf olmayan,
kendisi tarafndan bilinemeyen, bakalar ile ilikilerinin izdm
lerinden oluan, kendi iinde tutarsz bir oluumdur. Bedenin cin
sellii ve cinsiyet kimlii ancak cinsiyetlenmi toplumsal alanlarda
hareket ederken, toplumsal riteller, edimler ve ezberlenmi davra
nlarn pratik edilmesiyle gerekleir. Tpk Nietzsche'nin dedii
gibi, "Yapmak, eylemek, olmak dnda bir varolu yoktur. 'Bilinli
eyleyici' insan eyleyiciliinin yaratt bir hikayedir" nermesine
benzer biimde Butler da "Toplumsal cinsiyet ifadelerinin ardnda
bir toplumsal cinsiyet kimlii yatmaz; o kimlik, tam da kendisinin
birer sonucu olduu sylenen 'davurumlar', 'ifadeler' tarafndan
performatif olarak kurulur" der (a.g.y.).
Butler'n nclk ettii yaklama gre toplumsal cinsiyet dene
yimlenen toplumsal pratikler btndr. Yani bireylerin neyi ama
lad, neyi hayal ettii, neyi yapmak zorunda hissettii tarafndan
deil, dorudan neyi "yapt" tarafndan ekillenen bir toplumsal
pratikler btndr. Bu nedenle toplumsal cinsiyet bir yap, sistem,
norm deil, gereklemesi bireylerin "yapma"sna bal bir tr "fi
il"dir. Dier deyile, insanlarn toplumsal cinsiyet davranlar da
rdan belirleyici maddi nedenler tarafndan belirlenmeyen oluum
lardr ve insanlarn farkl eyler "yapma"lar ile deiebilir. Dolay
syla insanlar cinsiyet adna neyi yaparlarsa sonu odur.
Bu tr bir yaklam nemli eletiriler almtr. rnein determi
nizm kmazndan kaarken volantarizmin kmazna sapland (Sa
lih 2004); erkek tahakkmn ve kadnlarn boyun edirilmiliini
bir tr deiebilecek insan kiilii ya da karakterine indirgeyerek
cinsiyete dayal iktidar ilikilerini grmedii (Demetriou 200 1 ;
340) sylenmi v e radikal bir toplumsal inac/k olarak niteleme
eilimi olumutur. Butler'da "zne" ve maddi gereklik analizinin

olmaynn (Brickell 2005) ciddi bir eksiklik olduu da ileri srl
mtr.
Bu tartmalar bize kadnlk ve erkeklik zellikleri olarak ta
nmlanan cinsiyet zelliklerinin, ou zaman birbirinin ztt ya da
tamamlaycs olan cinsiyet farklarnn kendisinin bir ideoloj ik kur
gu olduunu dndrr. Kuramsal tartmalarn kafa ac etkisini
kullanarak gndelik hayatn iindeki cinsiyet farklarnn oluumu
na bakarsak "cinslerin biyolojik zelliklerinden gelen, yani yarat
ln oluturduu cinsiyetin" bir "sylem" olarak erkek egemenlii
ne dayal toplumsal dzenin kuruluunda ne kadar nemli olduu
nu grrz.
Trkiye'de Toplumsal Cinsiyet Rejiminin Temeli:

Cinsler Yaratltan Farkldr!
Aratrmann gsterdii en nemli sonulardan biri ok farkl top

lumsal kesimlerden gelen erkeklerin farkl cinsiyet davranlarnn
deimez nitelikteki cinsiyet doasndan kaynaklandn dn
meleridir. En basit insani zelliklerin kadnlarda ve erkeklerde ya
ratltan farkl olduuna inanmak artc biimde yaygndr. Her
eyde bir tr "klie" kadnlk ve erkeklik fark tanmlamaya indir
genmektedir. Cinsiyet farklarn temel alan toplumsal pratiklerin
retilmesi ve bunlarn eitli alanlara yaylarak sreklilemesi gn
delik yaam pratikleriyle gerekleir. Toplumsal olgularn kkenle
rini cinsiyete indirgemek ve bu nedenle olup bitenin "doal" oldu
unu dnmek egemen cinsiyet rejimini niteleyen en nemli zel
liklerden biridir. Cinsler arasndaki davran, dnce, duygu ve
hatta irade farklarnn doutan gelen biyolojik farklar olarak "de
imez" olduu dnlmektedir:
Kadn doum yapacak, evine bakacak Adem Aleyhisselam'dan bu
...
tarafa gelen bir zelliimiz bu, insan yapmz. Cenab- Allah'n verdii bir
yap yani o bize. Kadn demi evlenecek, doum yapacak, ocuuna baka
cak, evine bakacak, iine bakacak, yuvasn kuracak. Erkek de gidecek d
arda, alacak, bulacak buluturacak, alnteri dkecek evin ekmeini ge
tirecek. Ama inaatta, ama tarlada, ama baka bir yerde, ama bir masa kol
tuunda, nerden olursa olsun. Sen getirdiini eve, evdeki de sana. Yani bi-
zim dzenimiz byle kurulmu. imdi dnemiyorum ki ben evde olsay

dm da hanmm alsayd nasl olurdu acaba? (G 2)
Erkek egemenlii evrensel, tanr yle yaratm Dnya erkek ege

menlii olarak kurulmu. Tanr yle yaratm, genlerden (glyor). Tanr

erkei ve kadn yaratrken, demek ki erkee daha baka genler vermi ki
dnyadaki ynetimlerclen tut, i dnyasna, askeriyeye kadar hep erkek
egemen. Toplum yle yani. Kadnlar feminist olarak savamn veriyorlar.
Bu sadece Trkiye'de byle deil ki. te en demokratik neresi diyorsanz
onlarda da erkek egemen. (G 1 5 )
O kadn yaratlm, evine bakacak Ben erkek yaratlmm o kadn
...
yaratlm, o evine, oluuna ocuuna elbisesine, yiyeceine, ieceine,

giyimine, evinde sahip kacak, ben gidecem dardan ekmek getirecem
ona. alacak kii benim yani, erkek yaratlmm. (G l )
Cinsler arasndaki farklar tanmlamann ve bu nedenle toplum

sal yaamda kadnlarn erkeklerden farkh konumlarda olmasnn
doal olduunu dnmenin elbette dinsel dncelerle ilgisi var.
Ama cinsiyet farklarn toplumsal zelliklere yayarak dnme
alkanl bunun ok tesine geiyor. Dinsel dnce ile dorudan
balants kalmam insanlarn da benzer dndn gryorsu
nuz. Cinsi.yet farklarnn ekillendirdii toplumsal farkllklar ak
lamak iin hayvanlar aleminden, psikolojik zelliklerden rnekler
veren, hatta duygularn bile farkllndan bahsedenler var:
Tamamen biyolojik temelli O . biyolojik temelden dolay toplumda
..
oluan baskdan kadnlara bir rkeklik geliyor. Onun iin siyasi ve ticari
hayatta da onlarn geri planda kalmalarna yol ayor diyebilirim. Mesela
kadnlar ok iyi satcdr. Dnyada zaten kadnlan satclk konusunda cin
sel tema olarak kullanrlar. Bu her yerde byledir, btn dnyada byledir.
Yani reklamlara bakarsan hep kadn unsuru vardr. Sebebi hep cinsel meta
olarak kullanmaktr. Baarl olduu yer odur yani. Sat ve pazarlamada,
halkla ilikilerde, bence erkekler yerine kadnlar olmaldr... (G 1 5 )
Kadn ve erkek cinsellii bile farkldr... Erkein uyarlmasyla kad
nn uyarlmas farkl gibi geliyor bana. Yani, erkek bir kala grp, gs
grp uyarlabiliyor. Bir beyaz etin peine hayatn feda edebiliyor erkek
ler. stelik erkekler bakmyor, et parasnn zerinde bir omuz, bir kala,
ama srf kaladan ibaret deil, bu bir vcuttur, bu vcudun bir beyni var,
kalbi var bir sosyoekonomik evresi var, ailesi var, abisi var, kocas var,
oluu ocuu var diye bakmyor erkekler. Sadece onun iin o anda, o kal
adaki yuvarlak. Ben buna sahip olacam diyor, erkek. Olduktan sonra, bu
da byleymi diyor. yle bir durum var erkek milletinde ne yazk ki. Ama
kadnda byle deil ite. Yani kadnn erkekten zevk alabilmesi iin daha
duygusallk, sevdii erkek olmas lazm, orgazm olabilmesi iin. Onu
zevkle yapabilmesi iin adam seviyor, beeniyor olmas lazm. Hakkaten
bunun sebebi Allah yle yaratm. (G 1 6)
Baufarklar biyolojiden, baular baka Bir kadnla bir erkei ayran
...
ey, cinsel rol farklar ve biraz da biyolojik farklln getirdii ruhsal fark
llktr. Bu biyolojik farkn varolua yansyan halidir. Mesela erkek gl
dr, anlatabiliyor muyum? Fizyolojik olarak gldr. Bunu isteseniz de
ortadan kaldramazsnz ve bunun getirdii bir doal fark vardr zaten. Ka
dn ite her ay adet grmesinden kaynakl, psikolojik yaps daha farkldr,
daha krlgandr. Erkek daha dayankldr vs. gibi. Bundan tesine farklar
abartlmamal. Mesela "erkek alamaz" derler, erkek alar yani. Erkek a
lamaz dediiniz anda erkeklie kendinde olmayan bir ey yklemi ola
caksnz. "Erkek dediin iki ier" dediiniz anda biyolojik farkla ilgisi ol
mayan bir ey yklemi oluyorsunuz. "Erkek dediin maa gider" dedii
niz anda o biyolojik fark olmayan bir ey yklyorsunuz. (OD 2)
Erkekler aras g mcadelesi hayvanlar alemindeki gibi G sa ...
valar ok nemli. ok benziyor geyiklerin yaamna. Yal geyik soyun

badr. Gldr, boynuzlan daha byktr filan. Fakat bir sre sonra,
yalandka gten dmeye balar. O arada, gen geyiklerden, erkek ge
yiklerden biri kp sr balna aday olur ve yal ile boynuz boynuza,
kafa kafaya dvmeye balar. Ve yaly karr ordan. Ya kaar, ya yara
lanr yal ve bylelikle gen geyik, srnn yeni lideri olur. imdi erkek
ler arasnda da bu oluyor. Eer, liderliini srdremeyeceini anlyorsa, bir
erkek kayor. Yani o alanda barnmyor. Kendi evremde biri dierine li
derlii kaptrdktan sonra, varln srdren erkek pek grmedim byle
iktidar mcadelesi ierisinde. Ama btn erkekler yapmyor bunu. (G 1 6)
Kadn doas efkatlidir Doann gerei Allah tarafndan annelere
...
inanlmaz bir sabr verilmi, bunu baba olmayan kii zor anlar zaten. n
k ben gece ocuk alarken, uykum kat iin ok sinirleniyorum. Ama
o bir efkatle kalkp, ocuunu sallamaya devam ediyor, emzirmeye al
yor, neden alyor diye dnyor, zlyor onunla beraber. Ben sadece
sinirleniyorum. Bizim doamz gerei, ocukla ilgilenme olaymz daha
farkl. Kadnlarn doasnda olan bir ey iyilik, gzellik. (G 5)
Kadnlar daha duyarl Kadnlarn ok duyarl olduuna inanyorum,
.
yani erkeklerden ok farkl temel zelliklerinden birisi duyarl olmak, ya

ni benim hissetmediim bir eyi bir kadn hissedebiliyor, durumu alglaya
biliyor. Bu kadnlk hali ile ilgili, sanyorum, edinilen bir ey, biyolojik bir
zellik olarak sylemiyorum. Sosyal bir duyarllk. (G 32)
Cinsiyet Farklar : Ayrmclk, Dlama ve

Aalayc Kartlklara Dnyor.
Cinsiyet farklarnn neden olduu toplumsal farkllklarn ve eit

sizliklerin doal olduunu dnenlerin bir ksm bu farklar ok
ciddi olumsuz nyarglara dayandrarak, aalama ve ayrmclk
ieren ifadelere dntrerek dile getiriyorlar:
Kadn agzldr . . Tabii, erkekler daha toktur. Kadn biraz daha a
.
gzldr yani. Gz yksektedir, istediini almak ister. imdi kadna sor

mular "nereye gidiyon" demiler, "dne gidiyom, dneeee" demi
(sevinli bir ses tonu), hevesle. "Nerden geliyon" demiler, "dnden ge
liyok" demi (zntl bir ses tonu). Dnden geliyor, yani oray grm,
heves bitmi artk. Derler yani gkyznde dn var demiler, kadnlar
merdiven aram. Erkek niye demiyor yani merdiven ver, gkyznde d
n var diye. Kadnn gz biraz daha yksektedir yani. (G 2)
Kadn erkein ar alma koullarn anlamaz. Erkek almann

..
bilincinde. Kadn birtakm eylerin farknda olmayabilir. Erkek almann

ne demek olduunu bilen bir kiidir yani. Mesela bir bayan, bugnk art
larda ne olursa olsun, hibir zaman, erkein altn, ne amala alt
n, iasl g altnda altn fark edeceini zannetmiyorum. (G 2)
Kadnlar daha mark oluyor Erkekler deil, kadnlar daha mark.

...
20 yandan bala, 50 yandan bala. Yzde on kii mark kmaz yani

erkeklerde. Ama kadnlarda yzde doksan mark kar. Sebebi, imdi ka
dnlar devaml kendini ayr cinsten grd iin, erkekleri etkim altna al
rm, nasl bask altna alrm diye elinde ne koz varsa kullanr. (G 9)
Kadnlar enebazdr Btn kadnlar yledir. Benim annem de yley

...
di, kz kardeim de, karm da yledir. Bana gre btn kadnlar yledir.
Yalla ok konuur. (G 1 )
Kadnlar birbirlerini kskanr. Yani kadnlar birbirlerini daha ok

..
kskanrlar, zaten kadnlar, kadnlar iin sslenirler genelde. Kadnlarn bu

savalar daha fazladr kendi aralarnda. O yzden erkeklerin dostluklar
biraz daha ak ve net, bayanlara gre. Bayanlar, her zaman daha nde ol
mak isterler, daha gzel olmak isterler, daha ok konuulmak isterler. Ger
i bu erkekte de vardr ama, erkeklerde bayanlar kadar yok. (G 7)
Kadnlar ok duygusaldr . Erkek ok fazla duygusal deildir. Ama i

..
konusunda da olsun, eytanlk konusunda da olsun, kadnlarn kafas biraz

daha fazla alr. yle bir rnek vereyim, biz (erkekler) mesela birileriy
le birbirimizi sevmiyoruz, dmanz. Yahut da onu grdmz zaman se
lam vermeyiz. Ama kadnlar, onun arkasndan atar, yz yze gelirler, "aa
ne haber canm'', sonra otururlar konuurlar hibir ey olmam gibi. Biz
erkekler insanlarla ya konumuyoruz, kavga etmeyi becerebiliyoruz. Onlar
sadece mantyla hareket etmeye alyorlar. (G 7)
Erkekler gzellik, kadnlar para ve gvence ararlar Erkeklerin da
...
ha gzel bir kadn aramas anlalr. Kadnlarda bu duygu herhalde eksik.

Onlar gven duyacaklan bir yere yaslanma, bir yerden gven alma, salam
arka kma duygusu aryorlar. Dolaysyla o tr adamlara iki nedenle gidi
yorlar. Birisi o adamn evresi, gc vs. nedeniyle salad gvenlik a,
ikincisi maddi olanaklar. kisi de onun iin byk rahatlk. Yani hem ev
redeki insanlarn onunla olan ilikileri dzene giriyor. Hem o hayatn ra
hat srdryor. Geriye ne kalyor, bir tek seks kalyor. Onu da herhalde ida
re ediyorlar diye dnyorum. (G 1 3 )
Kadnlar ak deil paray seiyorlar Onun dnda kadnlar seksten
...
vazgeebiliyor. Seks, ite onlar iin hibir ekilde nemli deil. Olsa ne
olur, olmasa ne olur. Gzn kapattktan sonra ha iman olmu, ha u ol
mu, ha bu olmu. Ona salad gvenlik ok daha ncelikli. Gvenlik,
para, yaam standard kadn iin daha ncelikli. ok da skrsa gider o
seksi biriyle yapar. (G 13)
Kadnlar yaplan gerei baz eyleri baaramyorlar Mesela ticaret
...
dnyasnda kadnlar neden yok diye dnrsen, kadnlarn ou garanti

cidir. Riske girmez. Ynetici olmayp riske giren kadnlar yok mu, istisna
lar konumuyorum. Ama genel yapya bakarsan kadnlar daha garantici
dir, daha az riske girerler, di mi? Daha ilerine kapanktr. Dardan, top
lumdan gelen tehlikelere kar, kendilerini tartmak zorunda hissederler. O
nedenle ok byk bir baar gelemiyor diye deerlendiriyorum. Ama ite
bunu politikaya ta, askeriyeye ta, oraya buraya ta, bir de bedensel g,
denge, fizik var. Yani, askerde mutlaka bir bedensel g dengesi yznden
kadnlar az sayda yer alyor, genelde geri planda. Gemicilikte kadn tayfa
says ok azdr. Kadn kaptan belki hi yoktur. Uak pilotu da yle. (G 1 5)
Kadnlar ne ister... gvenlik Yzde 90' gvenlik der. imdiki zaman
...
ve gelecek zaman iin gvenlik. Ayn hayvanlarda olduu gibi, hayvan da

bunun iin erkeinin peinden gidiyor. Gvenliini salasn diye kadn da
bunun iin erkek aryor. Gvenliini salasn, gl kuvvetli olsun. Hem
paras, pulu olsun, hem akl olsun. Dolaysyla beni kaldrsn, kollasn. Do
laysyla bence en ok saygnlk kazandran ey erkein koruyucu olmas.
(G 1 6)

Eri l Tahakkm ve Habitus Olarak
Toplumsal Cinsiyet
Eril Takakkmn Bir Toplumsal Habitus Olarak Anlalmas
Gnmz erkek egemen toplumsalln sorgulayan baz dnr

lerin ileri srdkleri nemli bir zmleme erevesi de toplumsal
cinsiyetin bir tr iktidar ilikileri rnts iindeki habitus olduu
dur. Bu dncenin nclerinden Bourdieu'nun anlad anlamda
toplumsal cinsiyet, hem Foucault'nun tanmlad tarzda, kendi ar
zularn ve isteklerini gerekletirme peinde koarken kendini top
lumsal iktidar ilikileri uzants olarak ina eden "cinsiyetlenmi
beden" anlayndan, hem de Butler'n eylem ve fiil olarak bedenin
performans biiminde gerekleen toplumsal cinsiyet yaklamn
dan beslenmi bir tr sentezdir. Hahitus olarak toplumsal cinsiyet
zerine tartmak ve kafa yormak feminist dnceye yeni alm
lar salamtr.
Bourdieu, bir tr eylem kuram gelitirmeye alrken Mascu
line Domination (Eril Tahakkm, 1 998) kitabn yazarak, modern
toplumlarda ortaya kan eril tahakkm iktidar karsnda boyun
emenin tipik bir rnei olarak ele almtr. Eer bunu anlarsak top
lumda var olan baka tahakkm biimlerini de kolaylkla anlayabi
leceimizi iddia etmitir. Bourdieu eril tahakkmn tarihsel kken
lerine ve farkl varolu tarzlarna bakarak, eril tahakkmn bir cin
siyet dzeni olduunu; cinsel atflar ve eylemleri dzenleyen bir di
zi kartlk yoluyla btn toplumsal evreni, bir tr bilind kabul
ler ve istekler emas olarak yarattn syler (a.g.y., 5). B ourdieu'
ya gre eril dzenin yaps, cinsel olann ikili-zt kartlklar eklin
de ileyii ile anlamlandrlan cinsiyetlendirilmi bir kozmoloji re-
timi ile gerekleir. Bu, ayn zamanda, iinde olduumuz toplumsal

evrenin cinsiyetlenmi anlamlar ile yaratlmasna ve toplumsal be
denlerin bu cinsiyetlendirilmi/ cinselletirilmi toplumsal ilikile
re gml hale gelmesine yol aar. Bu sayede bedenin hareketi ve
yer deitinnesi hemen cinsiyet anlamlar retmeye balar: yukar
kalkma, ste kma, dikilme vb. ile ereksiyon arasndaki ilikide ol
duu gibi. Cinsel ya da dier ayrmlar eril-diil kartlk iinde ele
al nr, tek bana ele alndklarnda tamamen keyfi grnen zellik
ler birbirine benzer (homologous) kartlklar sistemi haline gelerek
nesnel ve znel gereklilikler haline dnr. Yukar/aa, n/arka,
sol/sa, dz/yuvarlak, slak/kuru, sert/yumuak, aydnlk/karan
lk, d (kamusal)/i (zel), ieri/dar, kmak/girmek gibi adlan
drmalar bedenin hareketleri olur (a.g.y., 7). Bu durum bitmek bil
mez bir metaforlar ve pratiklerin geililii oyunu haline gelir; ya
nanlamlar, karmlar, karlkl deiimler sonucu her biri direngen
semantik anlamlar kazanr. Bu anlamlar "doallar" ve bunun ken
disi bir toplumsal tahakkm dzeni haline gelir. Cinsler aras ayrm
insan tercihlerinin dnda "gerek eylerin dzeni" olarak grnr,
her eyin iinde normal olarak var olur, znelerin habitus'lar olur;
kabuller, dnceler, eylem emalar olarak bir sistem oluturur.
Cinsiyet farklar sistemi bu ekilde bir eriltahakkm yaratr. Bu ta
hakkm, cinsiyete dayal bir iblm olarak yaar ve her bir cinsin
eylemini, konumunu, zamann ve aralarn dzenler. Cinsiyet, bu
anlamda toplumsal alann yapsdr (structure of space) ve bu du
rum erkeklere ayrlm piyasalar veya alanlarn oluumuna kart
olarak evin kadn mekan olmas gibi farkl toplumsal alanlarn
farkl cinsiyet anlamlarna da tekabl eder. Bourdieu'ya gre eril ta
hakkme dayal toplumsal evren, bu sayede, insan bedenini cinsel
olarak belirlenmi biyolojik gereklik olarak kurar; bu gereklik
aracl ile toplumsal ayrmlar ve bak alarn cinsel olarak be
lirleme olanana sahip olur; cinsiyetlenmi insan bedeni bir tr di
er toplumsal olgularn anlamlarn belirlemede anlam retecek de
po olarak ina edilir.
B ourdieu ikili kartlklar halinde ifade edilen toplumsal anlam
lar sayesinde eril iktidarn ve bedenselleen iktidar ilikisinin nasl
ina olduunu anlatr. Bu bak as eril iktidar toplumsal/siyasal
kurumlarda deil, bedenlere yazlm haliyle anlamak abasndadr.
ERL TAHAKKM VE TOPLUMSAL CNSYET 191
Cinsel anlamlar olarak ztlatrlm, ikiletirilmi olann sosyal

olana yazlmas ile paralel olan ey bu ilikilerin "somatizasyonu"
ile bedenlere yazlmasdr. Hiyerarik ilikiler bedensel hexis1 ile
bedenselleir ve btn toplumsal farklar da yeniden cinsiyetlendi
rir. Toplumsal anlamlarn ikili ayrtrlmas ile cinslerin ikili ayr
trlmas birlikte oluur. Eril tahakkmn temel ileyi mekanizma
s budur. Bourdieu'nun sembolik iddet kavram bunun ileyiini
aklamak iin gelitirdii bir kavramdr.
Bourdieu'ya gre insan bedeni toplumsal alanlarn iinden ge
erken cinsel anlamlar olarak ina edilir; dier deyile insan bede
nindeki cinsel anlamlar sembolik olarak ina olunur (a.g.y., 1 0). r
nein bedenin n cinsel farklar alandr; arkas ise farkszlk alan
dr ve ayn zamanda potansiyel olarak diillik, pasiflik, itaatkarlk
ve ecinsellik simgesidir. Bedenin kamusal paras kiisel temsilin
saygn aralar olarak yz, gzler, byk, azdr ve kimliin asl
gstergeleridir. Bedenin gizli ve zel olarak tanmlanan baz ksm
larna namus, utanma gibi diil anlamlar yklenir. Bu sayede cinsel
ilikiler toplumsal tahakkm ilikileri eklinde grnr ya da tersi
ne tahakkm ilikileri normal ve doal ilikiler halinde kodlanr.
Bedenin anlam diyagramnda aktif erillik ve pasif diillik arasnda
ki ayrm tutkuyu belirler - sahiplenme, tahakkm, erotize edilmi
itaat, vs. bunun gsterenleridir. "Girme" (penetration) bir erkek sz
konusu olduunda egemen libidonun gstergesi olur; erillikten hi
ayrlmaz, kartn da diilletirir. Erkein cinsel sakatlanmas ka
dnlamas anlamna gelir; ecinsellik de bundan beslenir.
Bourdieu'ya gre eril tahakkmn merulatrlmas onun biyo
lojik doaya indirgenmesi ile olur. Aslnda bu doann kendisi biz
zat "doallatrlm toplumsal ina"dr. nsan bedeninin cinsiyet
lendirilmesi aslnda toplumsal dokunun ve ilikilerin cinsiyetlendi
rilmesidir. Bu, bedenin sembolik cinsiyetlendirilmesinin ileyii ile
olur. Bedenin eylemi sembolik cinsel anlamlar aracl ile toplum
sal temsillerle balantlanr ve ilikilenir. Bedenin temsilleri ile top
lumsal temsiller birbirine balanr; hep birlikte ilikilenerek cinsi-
1 . Yunanca kkenli bu terim bir eyin baz paralarnn anlam srekli dei
irken dier baz paralarnn daha kalc ve btn "sahiplenici" hale gelerek an
lamlar belirleyici olmasna iaret ediyor.
yetlenmi anlamlar ortaya kartrlar (a.g.y., 23). Btn toplumsal

ayrmlar da bu eylemlerin icras ile diil-eril kartlna indirgene
bilir ve onun sayesinde anlam kazanr hale gelir (a.g.y., 30).
Bourdieu tahakkm ilikilerini deneyimleyen bireylerin kendi
znellikleri ile tahakkme boyun emelerinin nasl birlikte olabil
diini gstermeye alr. Aka silah ya da zor yoluyla boyun e
dirme dnda, sembolik tahakkm anlamak iin zorun tesine ge
ip gnll, serbest, hesaplanm itaatin ileyiini anlamak gerekir.
rnein hayranlk, sayg, ak bedende iktidarn sembolik gsterge
leridir (a.g.y., 37-40).
Bourdieu'ya gre habitus'lar kendilerini reten ve yeniden re
ten "yap"lardan ayrlamaz ve burada kadnlar sadece nesneler ola
rak, daha somut olarak, erkeklerin elinde tuttuu sembolik serma
yenin geliimine ve artmasna yol aan aralar olarak konumlanr
lar. Kadnlar bu ilikiler iine, anlam tamamen kendi kontrol d
nda belirlenen sembollerin retimi dolaymyla dahil edilirler.
Erilliin stnl ve nceliinin garantisi sembolik deiim eko
nomisinin mantnda gizlidir. Daha somut sylemek gerekirse, ka
dnlarn konumlan, akrabalk ve evlilik ilikilerinin deiim nes
neleri olarak, erkeklerin karlarna uygun biimde gerekleir ve
erkeklerin sembolik sermayesini artrr. Eit erkek cemaatleri ara
snda kadnlarn konu edildii deiimler eril tahakkmn yani er
kek egemenlii siyasetinin sembolik aralardr. rnein namus bir
tr sembolik sermayenin birikimine tekabl eder (a.g.y., 44). Na
mus balamnda kadn bedeninin deneyimledii habitus "bakas
iin yaratlm olmak"tr lfemale body for other). Bu tahakkm ka
dn bedeninin gzetimi-gzetlenmesi ile "bakalarnn ne diyecei"
sylemi zerinden gerekleir. Bu anlamda "eril gzetleme" sem
bolik iktidarn kendisidir (a.g.y., 65). Bu sayede eril tahakkm ka
dnlar sembolik mallar piyasasnn nesneleri olarak kurar. Kadnla
rn bu ilikiler iinde tutulabilme koulu ise bedensel gvensizlik
konumunda tutulabilmelerinin srekliliine baldr; dahas bu
"sembolik bamllk" olarak ina olunur.
Bourdieu iktidarn "sembolik" boyutlarn zmlemeye al
rken eril tahakkmn ileyii zerinde durmu ve eril tahakk
mn sembolik ileyii hakknda ok ufuk ac aklamalar yapm
tr. Bourdieu'nun nclk ettii ve sonradan bakalarnca da geli-
ERL TAHAKKM VE TOPLUMSAL CNSYET 1 93
tirilen ve "toplumsal cinsiyeti bir habitus olarak kavrama" yakla

mnn eril tahakkm anlamamzda ne ie yarad geni bir tart
ma alan amtr. Habitus, bireylerin toplumsal alanda konumla
nlarn (dispositions) anlatan ve bu konumlanlarn toplumsal
pratii dourduunu syleyen bir kavramdr. Bu kavram farkl top
lumsal alanlarda yaayan bireylerin sahip olduklar maddi ve sem
bolik sermayeyi artrma stratejisi ile davranrken yaptklar eyle
rin nasl bireylerin kiisel deneyimleri haline dntn ve ya
planm karlarla, tahakkm ilikileri ile balantl hale geldiini
anlatr. Toplumsal cinsiyet, aile ve zel yaam gibi tek bir toplum
sal alana ait deildir, farkl toplumsal alanlarn hepsinde farkl ha
bitus'lar olarak var olan bir habitus'tur; zellikle okul, kilise, dev
let gibi kamusal alanlardaki toplumsal cinsiyet habitus'u aile ve ev
ii alanlardakinden daha kurucu niteliktedir. Toplumsal dnya,
farkllam ama st ste akan eylem alanlarndan, dolaysyla
her alana zg habitus'lardan oluur. Bir alanda birden fazla habi
tus mmkndr ve her toplumsal alana zg sermaye trleri vardr
(ekonomik; sosyal, kltrel, sembolik vb.) ve her bir alann kendi
ne zg toplumsal iliki kurallar ve sermaye edinim stratejileri sz
konusudur. Habitus ve sembolik sermaye kavramlarn kullanarak
yaplan analizler toplumsal cinsiyeti farkl toplumsal alanlarda bi
reylerin bir tr "sermaye" olarak kullanacaklar bir eye dnt
rr (McCall 1 992).
Hahitus bir tr modus operandi ya da toplumsal pratik biim ve
bireylerin kiisel tarihleri tarafndan belirlenen bedensel eylemdir;
zellikle de "doal" davranlar, bedensel ezberler, bedene yazlm
otomatik eylemlerdir; bir zihinsel durum olmaktan ok bedenin
kendi toplumsal ezberleri olarak tanmlanabilir. Bedende depolan
m toplumsal olandr. Hahitus toplumsaln beden zerine bir da
yatmas ya da eylem program olmaktan ok yaayan organizmann
bir zelliidir. Cinsiyet de temel bir habitus'tur.
Toplumsal ile beden arasnda habitus kavramnn kurduu ba
lanty dikotomik olmayan dinamik bir balant olarak grebiliriz
(Krais . 2000; 56-7). Toplumsal olarak cinsiyetlenmi habiius'larn
farkl toplumsal alanlara nasl yerletii sorusuna yant vermek iin
"toplumsal pratik'; denen eyin ne olduunu tanmlamak gerekir.
Toplumsal pratik, dardan bir belirleyici olmakszn bedenin top-
lumsal olarak rendii bilgi trdr. Toplumsal cinsiyet bu anlam

da bedenin bilinli olarak yapt bir eylem deildir. Toplumsal cin
siyet pre-reflexive,2 basite mekanik davranlarn renilmesinden
olumaz; bedenin inanarak yaad bir pratik, bir mimesis'tir, tak
littir.
Hahitus olarak toplumsal cinsiyet, toplumsal alanlarn metafo
rik analizini yaparak insanlarn iine gml olduu farkl toplum
sal alanlar sayesinde deiik sermaye biimlerini sahiplendikleri ve
bu nedenle farkl deerler ve ynelimler sahibi olduklarn akla
may olanakl klar (Skeggs 2004). Toplumsal cinsiyetin neden bir
cinsiyet farklar dzeni olarak tanmlandn ve bunun genellikle
grnmez olan nesnel ve bilisel yaplarn anlamay kolaylatrr.
Cinsel kimlik ncelikle ailede, anne ve babann davranlar iinde
byyen ocukta, bu deneyimler aracl ile oluur. Deneyimlenen
annelik ve babalk kimlikleri bir toplumsal iblm olarak, beden
de yazl deerler, jestler, tavrlar, fiziki haller, konuma ve dil zel
likleri olarak ortaya kar.
Hahitus olarak toplumsal cinsiyet bize snfsal zellikler ile cin
sel zelliklerin birbirinden ayrlamayacan da gsterir. Mesleki
alanlara denk gelen farkl sermaye biimleri (edebi, hukuksal, bi
limsel, ynetimsel vb.) cinsiyetlendirilmi anlamlarn gizlerler; n
k cinsiyetlenmi hahitus'lar tarafndan, "cinsiyetsizmi gibi" an
lamlandrlrlar. Toplumsal cinsiyet bir tr "sermaye"dir; nk g
rnmez ve evrensel halde bir tr kltrel sermaye olarak, ayn za
manda habitus olarak, asimetrik sermaye ilikileri olarak iler (Mc
Call 1 992) . Cinsiyetin tek bir alanda ileyen bir hahitus deil, fark
l kltrel alanlarda deiik biimlere dnebilen sembolik serma
yenin biimi olduu sylenebilir (McNay 1 999).
Habitus olarak toplumsal cinsiyet aklamas "ge modernlik
dnemi"nde ortaya kan farkl egemen erkeklik temsillerini oda
na alr ve ekonomik olanla kltrel olann birlikte analizini olanak
l klar. Toplumsal olanla cinsel olann i ie gemiliini ve be
denlemesini (Adkins 2004) grmemizi salar. Cinsel farklar, cin
sellik ve cinselletirilmi beden, farkl toplumsal alanlarda, farkn-
2. pre-reflexive: Akla dayal ve iradi olarak planlanm olmayan insan davra-

n.
da olunmadan pratik edilen bir habitus, erkeklik ve kadnlk olarak

ayran farkl toplumsal sermayeler olarak ele alnabilir.
Habitus olarak toplumsal cinsiyet feminist kuramlarn yapsal
clar ve kltrel almaclar arasnda kalmlna bir k noktas
sunar. Bir yanda cinsiyeti soyut bir yapsal konum haline dntr
me te yanda, Butler'da olduu gibi, sadece sembolik ve sylemsel
bir yapya indirgeme ikileminden feminist kuramn kartlmas
asndan nemli bir aklama aracdr (McNay 1 999). Bu sayede
toplumsal cinsiyet yaanan bir toplumsal iliki biimi, deneyim ze
rinden oluan ilikisel bir sosyallik olarak tanmlanabilir ve kimlik
ile iktidar ilikileri sistemi arasndaki ilikiye dikkat ekilebilir. K
sacas toplumsal cinsiyet soyut bir konum ve kalp olmaktan kar
ve yaanan, atmalar, gerilimler, kartlklar ile var olan toplumsal
ilikileri aklayan analitik bir kategori haline gelir.
Toplumsal cinsiyeti bir habitus olarak grmek eril tahakkmn
deitirilebilirliini ya da yok edilme koullarm anlamay kolay
latrr m? Yapsalc ve postyapsalc kuramlarn ounda toplum
sal deiim aklanrken iktidar ilikilerini belirleyen ekonomik ve
siyasal yaplarn dnmne ncelik veren bilinli znel davran
larn gerei vurgulanr. rnein devlet yapsn ya da retimde ml
.
kiyet yapsn deitirerek birok toplumsal eitsizlii sona erdir
mek mmkndr. Ge modernite zerine dnen eylem kuramc
lar refleksifdnm kuramlar olarak adlandrlabilecek bir ak
lamay deiim modeli olarak ileri srmektedirler.3 Bu kuramlar
"gelenek sonras" toplumlarda bireyin kendi kendini ve kimliini
deitirebilecei iddiasn ileri srerler. Toplumsal cinsiyet habitus'
!arnn deiimini aklamaya alan yaklamlar arasnda rnein
Bourdieu da "yeniden gelenekletirme" yoluyla toplumsal cinsiyet
ilikilerinin deiebileceini iddia etmektedir. Bu yaklam asn
dan deiimi aklayacak temel kavram refleksivite'dir. nceden
3. Refleksif modernite: ncln Ulrich Beck ve Scott Lash gibi dnr

lerin yapt bir dncedir. Ge modernlik dnemi toplumlarnda sosyo-klturel
yapnn neminin azalmas, sosyal aktrlerin neminin artmasna dayal olarak
"eyleyici"nin (agency) yapdan zgrlemesi ve allm, geleneksel olan yap
mamaya balamas ile ortaya kan deiimin dinamiklerini anlatr. zellikle cin
siyet, snf ve toplumsal stat ile ilgili olarak oluan dnmleri anlatmak iin
kullanlmaktadr.
normal grnen ve deimez addedilen toplumsal cinsiyet davra

nlar bireylerin farkl toplumsal "oyun" alanlar ile "oyuna katl
ma" biimleri (hahitus) arasnda meydana gelen uyumsuzluk sonu
cu srdrlemez hale gelir. Yani nesnel ve znel yaplar arasndaki
senkronizasyon bozulur. Ge modemitede zellikle kadnlarn artan
kamusal konumlar nedeniyle toplumsal cinsiyet hahitus'lar ve top
lumsal alanlar arasnda giderek artan oranda uyumsuzluk olumak
ta ve yaadklar uyumsuzluk ile giritikleri pazarlklar sonucu ka
musal alanlar yeni "diil" hahitus'Iar edinmektedir (McNay 1 999).
Ge modernlik dneminde kamusal alanlarn feminizasyonu ve de
ien toplumsal cinsiyet hahitus'lar nedeniyle diil becerilere yeni
gereksinim alanlarnn olumas bu deiimi aklayan zemindir.
Bourdieu yeniden gelenekletirme kavramn bu tr bir deiimi
aklamak iin kullanmtr.
Hahitus'larn deiimi ve dnm ile ilgili kuramsal eletiri
ve tartmalara gmlmeden birka stratejik toplumsal alanda er
keklik hahitus'larnn oluumunun izinden gitmeye alalm. zel
likle erkek merkezli cinsellik, erkek bedeninin inasnda erkek spor
lar ve erkek erkee elence ve erkek mekanlarna bakarak erkeklik
hahitus'larnn somut biimlenilerini daha yakndan grmeye al
alm.
Eril Tahakkmn Glgesinde Erkek Cinsellii

Heteroseksel, okeli. Fuhula Eitimli Erkekler
Eril tahakkm stratejilerinin erkeklerin cinsellik deneyimlerini e

killendirici etkisi tartlmayacak kadar aktr. Kadn bedenini ve
zellikle de cinselliini denetleme ve erkek cinselliini, heterosek
sel snrlar iinde, kadnlar zerindeki erkek egemenliini peki
tirici olduu oranda serbest brakmaya dayal asimetrik bir cinsel
lik anlaydr bu. Erkeklik, bir anlamda, her kadnla cinsel iliki
ye girmeye hazr olacak kadar "duygusuz" olmay gerektirir. Hege
monik erkeklik deerlerini yeniden retecek bu tr erkek cinselli
i, te yandan, erkekler arasnda mahremiyetin olmad bir ba
lamda, cinsel performans gcne gre ekillenen bir vnme ve
tehir dolaym il oluan erkekler aras hiyerarilerin de nemli bir
yaratcsdr. Bu tr cinsellik deneyimlerini yetikin erkeklerin ne-
zaretinde, "abi"lerden renen gen erkeklerin benimsedii cinsel

ahlak normlar, egemen erkeklik kurgusunun stratejik eleridir.
Erkek egemenliinin kuruluu kadnlara tekeli evlilikler dn
da cinsellii yasaklarken, erkeklere evlilik iinde ve dnda mm
kn olduunca serbestlik sunar. Trkiye'de erkeklerin cinsel dene
yimleri -farkl bir erkeklik inas balamyla karlamadklar s
rece- ou zaman erkeklerin "elenme" gerekesiyle gittii yerler
de, elenme adna kadn bedeninin aalanp satld, metalatrl
d genelevlerde, pavyonlarda ekillenmektedir:
Bizim kuak psikolog yerine geneleve gider Erkeklik izofrenik bir

.
ey. Bir adamn mutlu bir beraberlii var, te yandan cinsel adan iki ye
tikin insann yapmasnn doal olduu eyleri yapmyor. nk kz arka
da bakire olduunu sylyor, o da bekarete sayg duyuyor. te yandan
bir baka kadnla birlikte olursa apknlk yapm olduunu dnyor.
nk aldatmak, paral seks yapmayan bir kadnla yaanan bir ilikinin ad
oluyor, paral seks yaparsanz bu aldatmak olmuyor. Paral seks, ou ar
kadam iin pek ok eyin zm. Bu, insan hayatnda bir krlma deil
rutin bir ey, iki arkadam da dzenli olarak byle yapyor, "napaym abi,
kz arkadam m. aldataym" diyorlar. Bu i ok paral olmay gerektirme
den her erkein cebine uygun olarak yaplan bir ey. (G 37)
Patronum beni pavyona gtrd Benim iin abi gibi olan patronum
..
beni hayatmda epey hir yerlere gtrd. Beraber gittiimiz bir gece be
alt tane pavyon grdm, sabaha kadar. Yanmzda patronun arkadalar da
vard. Gittiimiz yerlerde hibir zaman hesap demedik. (G 39)
Pavyonda kadnlar turne usul geliyor, gidiyor; karlmasnlar di

ye.. Anadolu'daki pavyon kltr turne eklinde oluyor. Kadnlar geliyor
.
20 gn kalyor ve gidiyorlar. nk adamlar can istediinde silahla gelip

basyor, alyor kadn gtryor falan, yle iler oluyor. Onun iin yle bir
kltr gelimi. yle manyak erkeklikler var. (OD 1 )
Cinsellii okuldan deil kerhaneden rendik Cinsellik bir ihtiya.

...
Nasl bir insan ekmek, a, su ister. O da bi ihtiya. Bizim zamanmzda ne

vard, eyler vard (glyor) kerhaneler vard. Yani bizim zamanmzda da
onlard. Biz ordan rendik yani. Yani daha akas ben yurtdnda Lib
ya'da rendim. Ustalarm gtrmt beni (glyor). Bence yani bu ii
drt drtlk bilmek daha avantajl. Ama kardan te kendi mutlu olman
iin. Ben o konuya zen gsteririm. Darda hi iim olmaz, hani darda
otostopularla falan, yle iim olmaz. Ama kendi evimde yaparm. zen
gstermezsen ne olur, kendin de zevk alamazsn, seks hayatn biter gibi bir
ey yani. ullanr gidersin. O da (kadn) erkekten reniyor. B ilmiyor, bil

meden evleniyor. Adam sadece kendinin mutlu olacan sanyor bunu ya
parken, karnn ne olacan bilmiyor, bilmeyen insanlarmz ok. Mutlu
olmuyor; ite artk herhalde olmuyordur yani. Yani tepeye kp inmiyosa
(glyor) doru mu yani. Ne diyim yle, ite hayvanlarnki gibi olup kp

iini bitirmeye.. (G 10)

.
Eril egemenlii reten cinsellik, kadn bedeninin satn alnabi

lir/el konabilir olmasnn yan sra, geri kalan kadnlarn cinsel ya
amlarna ynelen cinsel denetimle de ekilleniyor. Bekaret beklen
tisi ve namus adna erkeklerin kadnlara kar bask, tehdit ve iddet
uygulamas yaygn; hatta "ldrme" de ok sk telaffuz edilen bir
kelime.
Kadnn namus denen kavram var ya Kadnlar bize nazaran hep

..
ansszlar. Erkek mesela gidebilir ama kadn gidemiyor. Kadnn namus

denilen kavram var ya. Erkein yaadn kadn yaayamyor. Mesela
kendi amdan deerlendireyim, olum byle bir yanl yapsa affederim,
ama kzm yapsa affetmem, kaba da davranrm. (G 1 1 )
Namus iin eker vururuz Yolda yryorsun, birisi aileme kt gz

.
le bakt. Vallahi o tip olaylara tepki gsteririm. Kim olsa gsterir. Bizde o
tr ey affedilmez ki. Biz genelde kylyz, dahas eker vururuz. Bizde
kural yle, yapmayz, yaptrmayz da. (G 1 2)
Karma bakana direk girerim abi Mesela yolda yryorum. ki tane

...
benim karma laf att. Abi sorgu sual yok. Ben dverim, dvlrm hi
nemli deil. Direk girerim. yle ey olur mu abi ya. (G 1 )
Baka kadna bakmayz, baktrmayz Kadna bakmak gz zinas

...
dr!.. Cenab- Allah gzellik vermi yavrum, bayan gzelliini vermi ona.
Ben onun byle arkasndan drt gzle koturacak halim yok ya. Baktm
zaman ne yapacam? Kendimden baka kimseye zararm dokunmayacak.
Sanki bakmayla kadn dnd sana yz m verdi yani, glmsedi mi veya
kendinden bir dil mi verdi? Hibir ey. Sadece gz zinas yaptn. ldn
zaman Cenab- Allah'n huzuruna gz zinas ile varacan. Evde ailen var
ken, tutup da baka yerlerde gezmenin alemi yok. Varsa nefsin Cenab- Al
lah vermi sana bir aile, nefsini orda gidermen lazm. (G 2)
Kyde ve kentte namus farkl Kyde yapm olsan der ki "ya falan
...
cann avradna svmler, adam hi gk bile kartmam" der. Ama ehir

merkezinde yle deil. Mesela sokakta "niye aileme ters bakyorsun?" "Sen
benimkine bak, ben seninkine bakaym" diyor. Nedir yani, o zaman niye
evlilik yapalm ki. Sen benim evime gel, ben gideyim evden, o zaman ya
ni dzgn evlilikler de olmaz. Yani biraz bu namus kavram zerinde du
rulmal yani. Ar deil ama namus gerek. Herkes hakkna raz olur. (G 1 1)
Namus ldrmeyi gerektirir Vay efendim neymi o kadnla olmuyor,

...
ben baka kadna gideyim. Eee, kadn da aynsn isterse ne yapacak? n

ce kadn vuracaksn. Sonra kendini vuracan. Niye? nk hapisanede yat
mann anlam yok. Sevdiin insan ldryorsun, dalara talara. Niin ya
ayacaksn ki? Kendini de ldr... Yalla bence ldrlmesi gerekir diye d
nyorum. Tabii ldreceksin yani. Biz yle rendik. Benim kz karde
im ayn eyi yapsn benim enitem de vursun kardeim. Ben niye vurdun
demem. Vuracak tabii. (G 1 )
Erkek egemenliini kuran nemli stratejilerden biri de erkekle

rin ar, saldrgan ve hatta etik d denebilecek cinsel davranlar
nn kkeninde erkek biyolojisinin yattna ve bu biyolojik kkenli
cinselliin gemlenemez, dizginlenemez olduuna dair yaygn ka
buldr. Bu sayede erkekler kendilerini engelleme zorunluluundan
kurtulur ve "ahlakszlk" deil, affedilebilir hatalar yapm olurlar:
Erkek kimyasn kontrol etmek ok wr . yle bir ey ki bu erkeklik,

..
iinde hkmedemediin bir ey byle ... Bir enerji, sen buna hakim olam
yorsun. Bu enerji, sana hakim oluyor. Bu vcudunda olan bir kimya, erkek
kimyas. Bunun iinde, endokrini var, adrenalini var, testesteronu var. Ba
zen testesteron seni esir alyor. Byle fokur fokur kaynyor. Kt diye orta
ya birdenbire Franketayn gibi kveriyor. Yani iindeki kimyalar kayna
ynca ne yazk ki bir lye kadar, slah edebiliyorsun. Sadece kadnlara
kar davran asndan demiyorum bunlar. Onun dnda erkeklik gster
geleri, iktidar olma, aileyi ynetme, sahip olma, filan gibi zellikler, bazen
bilin altndan, senin her trl baskna ramen, fkryor. Senin kontroln
dna kveriyor. (G 16)
Eril tahakkm dinsel kaynakl muhafazakar ahlak ile i ie ge

tiinde erkek cinselliine tahrik olmama, kadnlara bakmama gibi
yasaklar nerilebiliyor. Ama bu yasaklarn knama dnda hibir
yaptrm da yok aslnda.
Kadnlar tahrik ediyor, erkekler tahrik oluyor arya ktn za

...
man .gryorsun kadn ayor, gbeini, srtn. nsan ister istemez etkili
yor. Oysa onu giydii zaman zaten erkei galeyana getiriyor. Giymemesi
lazm aslnda ama giyiyor. Baz kadnlar kendilerine baktrmak iin yle
geziniyor, bazlar da namussuzdur geziniyor. Gslerini ayor bilmem
ne. Holanmyorum bakmaktan, doru deil. Ama bakan bakyor. Bakma

yn diyorum, sizin de aileniz var, oluunuz ocuunuz var diyorum, ama
bakyorlar. (G 1 8)
Kadnlar plak geziyor; kadn kocasna sslenmeli Erkeklere bak

...
yorum kapal giyiniyorlar, kadnlar resmen rlplak geziyorlar. ok itici

giyiniyorlar. Saldr olmu, tecavz olmu falan diyorlar. Hep saldulara
bakyorlar. Bir de saldrlan neden byle giyindi de, bu niye byle yapt di
ye hi aratrma yaplmyor. O kadar ilgi ekici giyiniyor ki her taraf bel
li. yle seksi yle dekolte, her trl ey var ite. Mini etek de giyiyor, bil
mem ne de. Yrrken yle cezbediyor ki. Ondan sonra erkek ne zamandan
beri hi kadn yz grmedi, saldr da olabilir, taciz de. Btn kadnlara
saldrmadklarna dua etsinler bu ehirde. Bir l yok. Bir kadn sadece,
kocasna kar sslenmeli. Darda giderken bakalarna grnmek iin
yapyor. Bunlarn evlerine git bak tipsiz, bakmsz, sssz. Sen git, evde
kocana gzel grn. Baka ne yapacan, el beensin beenmesin. Seni ko
can beensin yeterlidir. (G 6)
Eril tahakkmn kuruluu kadnlar ve erkekler iin ayr ve asi

metrik kurallarn varlndan besleniyor. Cinsel ahlak kurallarnda
ki farkllk erkekleri her koulda -onaylanmasa da- ho grlen bir
serbestlik ile sarmalarken kadnlar iin yasak. Erkekler iin evli
lik dndaki cinsellik "deneyim", kadnlar iin ise tehlikeli biimde
"erkein yasasn ihlal" anlamna gelebiliyor:
Evlilik ncesi cinsel iliki erkek iin olmaldr da Evlilikten nce
...
cinsel iliki kadnda ters abi. Neyi eksiliyor erkein, hibir eyi eksildii
ni zannetmiyorum. Erkek belli bir yaa gelene kadar duygu muygu hikaye,
yle bir ey yok. Erkek iin hibir ey deimez; ne deiir ki abi erkek
iin. Bence hibir ey deimez. Ama kadin iin yle bir ey olduu zaman
ok ey deiir. (G 1 )
Erkek yapar ahi!!! Ama yapmamal Kadn olmak daha zor, toplum
...
iinde. Erkei hi kimse yadrgamaz. Erkek gider urda sokak ortasnda bir
tane bayan tutar per, "aferin lan" derler, "erkekliini konuturdun", er
keklik bu ya. Ha bir bayana derler ki "ne kadar gzelmi" (slk alyor), s
lk alarlar, laf atarlar, hi kimse demez ki "yavrum bunlar bayandr, bun
lar iyi insandr, yaptn hareket ktdr, ayp bunu yapmayn" demezler.
Ama erkek ayn ii yapt zaman "aferin lan erkekliini konuturdun" der
ler. Trk insan biz ukurumuza dknz ya gya. (G 2)
Erkekse doal, evlenmeden de olur . Evlenmeden nce cinsel ilikiye

. .
girmesi erkekse doal bir olaydr. Bekar bir adamdr. Parayla da, piyasada-
ki bir kadnla da ilikiye girebilir. Onun dnda genelevlere de gidebilir.

Salk asndan salam. Ben mesela kendi ocuumla bu konular konu
amyorum ama konuabilsem, yle bir ey yapacaksan geneleve git de
rim. Hi olmazsa korkusuzca.. (G 1 1 )
.
Benim hayatmda kz olmad, ama kadn oldu.. Cinsel ilikisi olmu

.
bir kz ben kendim kabul etmem. Sadece ben olacam, baka kimse olma
yacak. Benim hayatmda evleneceim kzdan nce baka bir kz olmad.
Kadn olabilir. Baz kadnlar oluyor ite, bu ileri yapanlar da oluyor, evle
nip ayrlm olanlar. te, kadn geliyor, konuuyor, tanyorsunuz, "bera
ber olabiliriz" diyor. yle bir ilikim oldu, ama duygusal yan hi yoktu.
imdi duygusal bir ilikim yok, ama bekar kzlara kar, ondan holanyor
sam hele konuamyorum, yani derdimi anlatamyorum. Cesaret edemiyo
rum gidip mesela seni seviyorum diyemiyorum. ok panik oluyorum, ha
ta yapma korkusu, kz istemezse, ters bir ey olur korkusu, kaybetmekten
korkmak gibi bir ey. (G 39)
Erkek egemenliinin kurucu, vazgeilmez iktidar stratej ilerin

den bir de kadn cinselliinin erkeklerden farkl yaps olduu ve bu
nedenle erkekler kadar zorlayc koullarla karlamadklar iddi
asdr. Bu nedenle erkekler hata yaparsa bu gemlenemez doalar
yzndendir. Oysa, kadnlarn byle sorunlar yoktur zaten!
Kadnlann cinsel yaplan farkl, sekssiz yapabiliyorlar... Kadnlar

iradelerine biraz daha iyi sahip olurlarm yani. Erkek gibi deilmi yani,
erkek biraz daha ukuruna daha dkn oluyormu yani. Demek bu dnya
nn yaps bu yani. (G 10)
imdi zaten kadnlarn bazlan nemsemez... Kadnlarn bazlar

nemser. Bazlarna ayda bir de olsa yetiyor. (G l 8)
Kadnlar iin seks ihtiya deil. . Kadnn da sekse ihtiyac var, kadn
.
da seks yapmak istiyor. Ama bir kadnn seks yapmadan ok uzun bir d
nem kalabildiini fizyolojik olarak biliyoruz. Kendileri de sylyor. Biz
ok uzun, bir sene seks yapmazsak kendimizi tutamyoruz. (G 14)
Kadnlar cinsellikte duygusallk ve sreklilik ararlar . Erkek hemen

. .
birini buldu, 1 5 -20 dakika sonra seviti, seks yapt, ayrld gitti; o an iin ye
ter. Ama kadnn cinsel ilikiye girmesi iin bir duygusal ba aradn gz
lyorum. Yani holanacak, etkileme olacak, birlikte olacak. Ha bunun da
devamlln istiyor. Ama bunun tesinde, bulduuyla yatp kalkan kadn
yok mu, var. Mesela onu grnce diyorsun ki aslnda btn kadnlarda bu
var da bastrlm olduu iin kmyor. Kadn daha ok balanyor. (G 1 3)
Erkek egemenlii erkekleri okeli ilikilere yatkn tanmlyor

ve bunun da knanma dnda hibir yasaklayc ve engelleyici n
lemi ve yaptrm yok.
Evdeki ile dardaki farkl Bir ortama taklrsn, bir tane bir bayan
...
la bilmem ne yaparsn. Ondan sonra bir bakas kar. lk tandn da ata

mazsn, erkeklik yani. Bir koruma pozisyonu olur. Hele kadn da biraz fet
tansa. tane de kadn olsa n de idare edersin darda, evdekini de
idare edersin. Koruma duygusu veya alma. Sonra eve gittiin zaman stres
var. Ama dardaki bir pozisyona gittiin zaman orada daha bir deiik ya
ni, ocuka, evdeki hibir pozisyonu dnmyorsun. Sorun dnmyor
sun. Orda ok daha rahatsn. Kafana gre yaarsn edersin, glersin. Ama
o pozisyonu evde yapamazsn. stediin kadar eini de sevsen yapamazsn.
Sen stresini orda rahat atarsn. He, o da alm diyelim sana Sen gittiin
zaman ho geldin, senle zevk almasn, oturmasn veya bir kadeh imesi
ni bilir. Tutup da evdeki kary oturtup iki iirtemezsin. mesini istemez
sin yani. Ama dar gittiin zaman haydi oturalm ielim, kafalar bulalm,
hadi gidelim yatalm, yuvarlanalm bilmem ne derim. Bunlarn hepsi dei
ik deiik pozisyonlar yani. Ona iirirsin, kafay bulsun diye urarsn.
Ama evde yapmazsn bunu yani. (G 4)
eytana uyduk diyelim B ir ara bir baka biriyle bir muhabbetim ol

...
du. Yakalanmadk tabii. u an da tabii konu aklma geldii zaman, aynada

kendime baktm zaman harbiden utanyorum kendimden. Tabii ben ok
byk hata yapmm. Ben evlenmiim, dakikalk, be dakikalk keyif
iin bakalaryla beraber oluyorum. ok kt bir ey. Benim sevdiim in
san var. Ben sevdiim insann elinden tutsam, yolda yrsem o bile bana
bir haz verir. Ama br trl sevmediin biriyle, vay be sa sarym, g
z maviymi, boyu posu yleymi deyip yataa giriyorsun, iki saat sonra
kyorsun. Hemen kahraman oluyorsun. (G l)
Kadn her trl mutlu etmek gerekiyor Kadn da gidiyor, buluyor,

...
yani benim deyimimle kocasn boynuzluyor. Srekli karna arkan dner

yatarsan, karn pmez koklainazsan, vr zvr ne yaplmas gerekiyorsa
yapmazsan, kadn da biri bakt zaman, o bakndan en ufak bir ilgiden
etkileniyor. Dini btn bir insan olmasna ramen, gnah olduunu bile bi
le bu ii yapan bile olmu, kocas ilgilenmiyormu, arkasn dnp yatyor
mu, seks konusunda arzu etmiyormu. Kadn her trl mutlu etmek gere
kiyor. Kars mutlaka bir yerden kendini tatmin edecek bir ey bulur diye
dnrm, adam sularm. Ama ne yapsn, kocas ilgi gstermiyor, yat
myor. Bu arzudur, ite, ehvet. Benim bildiim rnekler var, kendisi ba
ka kanlarla yapyordu adam, evde karsn ihmal ediyordu. Kars da baka
yerlere gidiyor. O trl insanlara kzarm ben. B ilmem nerde flrt eder ba-
katarnn karlaryla; iini bitirir eve gelir, ihtiya duymaz nk karsna.

Karsnn ne olacan dnmez, kendi elin karlarn kullanyor, ama ken
di karsn kimler yapacak? Erkek evde kendi karsndan yeterli ilgiyi, ye
terli efkati, seks konusunda grmyorsa, karsnda buluyorum ben orda
suu. Her halkarda, yapmack da olsa, kadnn erkeini eve balamasn
bilmesi lazm. Yani istemedii halde, istiyormu gibi rol yapmasn istiyo
rum. Aksi takdirde kocas bakalarna gidiyor, evden gidiyor, yuva ykl
yor. Nasl yaparsa yapsn bir ekilde kocasnn gzn dardan kesecek
sin. (G 6)
Tekeli olabilmeyi baarmak nemli, ihanet du yapnca gemez Bu ...
bir irade tescili gibi bir ey. Hani bir de zaman getike piyasada deerin
artyor, inanlmaz e-mailler, cep mesajlar kadnlardan gelen. Veya hadi ak
am yemee seni gtreyim filan. Bir kar duruyorsun, iki kar duruyor
sun, kar duruyorsun drdncde teslim oluyorsun. Bazen dayanam
yorsun bu da bir tr snav yani. Eskiden ben bu gibi durumlarda direnmez
dim. Fakat, gryorsun ki kadn birlikte olduunun onuncu dakikasnda
sana sevgilim demeye balyor, sarlyor, senin de ona sarlmam istiyor, sa
rlmazsan elini alyor boynuna atyor sarl bana diye. stisnasz btn ka
dnlarda var bu yani. Sadece yatyorsun mesela, seviiyorsun daha o gn
tanmn, gitmiin yatmn, ama ite kadn seni tanyor daha nceden fi
lan. Yatyorsun, alyor eline stne atyor. Yani bana sarl diyor. stemiyor
sun elini ekiyorsun, tekrar alyor. Seni eviriyor, sarl bana, beni sarmala,
bana sahip ol. Bu ok kadns bir hareket. B unun tam tersi erkeksi hareket
de kn dnp uyumak. Bu iin bittikten sonra oradan gitme istei. im
den ktm, ktktan sonra manava gittim muz aldm, ondan sonra otel
odasna gittim, bu kadn becerdim. Ordan da gittim kasaptan kymam al
dm eve geldim. Bu iler arasnda bir eydi. O muz almak gibi bir ey. Er
kek byle gryor. Ama sanyor ki, eve gidince ben du alrm, dula bir
likte o da akar stmden, sabunla beraber bjjjtttt diye zerinden akan
ihanet yoktur. hanet, eer sen o kadnla mrn geirmeye niyetliysen ve
br eini ihmal ediyorsan, orda ihanet olur, erkekler byle dnr. Pek
ok erkek st snf erkek, yle dnr. Yani ben, ne zaman ki karm seve
rim, dnya ahret karmdr o benim ben onu aldatmam, baka kadnlarla be
raber olurum ama karm hibir zaman terk etmem. O, br yle gelip ge
er. Onlar hayvandr. Bir kadn deildir. imdi anlyorum bu taraftaki ka
dn da istiyor ki sen ona sarl, sen ona sevgilim de, sen ona ara sra hediye
ler al, bunu becerenler de var. (G 1 6)
Ecinsellik: Erkeklii Bozar...
Heterosekselitenin hegemonik erkekliin kurucu unsuru ve homo

fobinin de bunun ina stratejisi olduunun altn izmek gerek. Ho
mofobi, basite ecinsellere kar bir nyargh tavr olmaktan te,
erkekleri hegemonik erkeklie zorlayc ilevlere sahiptir. Ergen er
kek arkada gruplaryla yaplan aratrmada erkek ocuklarn daha
ilkokulda homofobik terimlerle (ibne, top, vb.) disipline edildikleri
ve ilk renilen cinsel terimlerin homofobi ile ilgili olduu grl
mtr (Plummer 2000). Trkiye'de KAOS-GL aktivistleri ile e
cinsel erkeklik zerinde yaplan bir aratrma da (Bereket ve Adam
2006) benzer sonulara iaret ediyor. Ecinselliin dorudan erkek
lii tehdit eden ve bu nedenle bireysel eilim olmaktan ok toplum
sal ahlaki bir "sorun" olduunu iddia eden egemen erkeklik deer
leri ou erkek tarafndan sorgusuzca benimseniyor. En fazla bu
nun kiisel tercih olabileceini dnenler var:
Ecinsellik bir tercih ama ben onlan sevmem Toplumda erkek gey
...
ler var. Hi sevmiyorum. Ben on saniyeden fazla bakamyorum bir tanesi

ne. Yani geylerden ziyade, travestilerin gzne bakamyorum. (G 5)
Bir insan erkekse erkektir, kzsa kzdr Bakas dalara talara... Ne

...
tercihi, neyin tercihi anlamyorum ki. Bir insan erkekse erkektir, kzsa kz
dr. kisinin ortas yoktur. yle derler ya kurban olduum Allah, bizi yle
eylerle yz yze getirme diye. Sama i, sakat i abi. Bir kzn kt yola
dmesine insan ne diyor? Kt yola dm der. imdi br trl de bir
erkein kt yola dtn, dndn dn. Allah dalara talara, ya
knn olduunu dn, akraban olduunu dn. Allah cann alsn o anda
daha iyi. En kt eydir. lmek daha iyidir. (G 1 )
Homofobi, itiraf edilen bir korku. Bize doallar ve doal olmayanlar

..
retiliyor. Dolaysyla bir kadnn bir erkee dokunmas ya da erkein ka

dna dokunmas normal. Ama bir erkein erkee, kadnn kadna dokun
mas anormal. (OD 4)
Erkek erkee olmaz. Vallahi yanl gryorum. Yani ok afedersin

..
gitsin bir hayvanla iliki kursun ondan daha iyi. Erkek erkee de u gn
mzde olur mu, memleketin sap tkenmez. Adam tutuyor evladyla ya
tyor. Kz ocuuna tecavz eden insanlar duyuyoruz, gryoruz, basn ya
zyor televizyon gsteriyor. Lanet olsun, bunu nasl yaparlar imdi? Avru-
pa bu kafada m? Erkek erkee de yle gryorum ben. Bir kampta urada

burada belki ho grrsn erkek erkee. Olur mu yani imdi, gnmzde
artk bu kadar genelev varken, piyasada o kadar kadn varken, at eei
hayvan varken. (G 1 1 )
Ben onlar bir insan olarak topluma kabul etmiyorum zenti iin,
..
bayanlara zenti iin, fuhu paras iin yapyorlar. Afedersin, Yahudiyi, H

ristiyan, Ermeniyi, her eyi kabul ederim, ama ben bunlar dnya toplu
munda kabul etmiyorum. (G 9)
Ecinsellii farkl gerekelerle hogrenler de var. Bunlarn ba

nda insanlarn "biyolojik yaratl" gerei ecinsel olabilecei fik
ri geliyor:
Ecinselliin bir tercih meselesi olduunu dnmyorum Yani ...
doutan bir nc cins olduunu dnyorum. Tercihle, kltrle ilgili

deil tamamen. Biyolojik bir ey olduunu dnyorum. Ecinseller ko
nusunda olumsuz dncem yok. nk ecinsellerin birok hallerini gr
dm. (G 3)
Etrafa zarar vermiyorsa bir ey diyemem . Ge saatlerde yollarda fa
. .
lan gryordum. Zaten hep tersime gelir. Kar karsn sonra dnrsn
ki ne yapaym bu da byle zevk alyorsa, vallahi bir ey demem. Ho kar
larm eer iliki konusunda komuyu rahatsz etmiyorsa, adam gidiyor
kiminle yatyor kalkyor, kalyorsa, bana ne. (G 1 1)
Allah onlar yle yaratm. . Onun kendi istei olan bir ey deil o.
.
Normal bu. Allah vergisi yani. Yani ona bir ey diyemem yani. Hepimizin
oluu ocuu var. (G 10)
Sorgulayan Erkekler
Erkek tahakkmne dayal erkek cinsellii birok erkei elikili,

atmal ve zmsz konumlarda brakyor. ok sayda erkein
egemen erkeklik deerleri dna kmaya altn gryoruz.
Bununla ilgili erkek deneyimleri imdiye kadar yeterince ilgi ek
memi aslnda. Oysa ki dnm ve deiim dinamikleri buralar
dan filizleniyor. te rnekleri:
Namus, bekaret: Erkeklik travmalar Aslnda benim kuam iin
..
ok travmatik olduunu dnyorum. Ben 79 doumluyum, 10 yanday

ken benim iin bir kadnn bakire olmamas hayat kadn olmasyd. Ma
halledeki ahilerin konumalarndan hatrlyorum, "bu kz zaten bakire de-
il, herkesle birlikte olabilir" diye anlatyorlard. Kendi cinsel performans

larn anlatrken baarlarn srekli laf aralarnda anlatyorlard. imdi ha
trlyorum ve bu beni ok gldryor. Laf aralarnda, "kadn bana hasta ol
du, fakat abi ite bekaretini de korumak istediim iin bir yerde durmak zo
runda kaldm" gibi. nk biliyorsunuz ite "bekaret namustur" diye bir
yorumla biterdi. Yani kz onu koruyor; o da ona sayg gsteriyor, ya da say
g gstermek istemiyor aslnda, gemek istiyor bu kapy, ama ite o kadar
nemli bir ey ki toplumda, kz onu her halkarda korumak zorunda. Do
laysyla bir kzn bekaretini kaybetmi olmas artk bu kzn gidecei b
tn snrlar gemi olmas olarak yorumlanyordu. niversitede de ayn
eyler devam etti aslnda ama kzlarn bekaretini kaybetmi olmas artk bir
haber olmaktan kmt, bunu hatrlyorum. Ben drt sene boyunca ok
sevdiim bir kz arkadamla ktm, ama hibir ey olmad; ktmda ba
kireydi, ayrldmda bakireydi. kimizin ortak kararyd, imdi olsa ne ka
dar aptalca bir ey. Bakire olduunu rendiimde bundan mutluluk duy
duumu hatrlyorum mesela. Drt sene boyunca bakireliini bu yzden
korudum. ou erkek birlikte olduu kzn bakire olmamasn terdh eder
ama bakire olmas da daima deerli bir eydir. Bunu kendime ben de sor
dum. imdi mesela yarn bir kzla kacak olsam kz bakire deil, byt
mem, ama iten ie kimle olmu, ne zaman olmu, hatta bir noktada keke
olmasayma getiririm. Kesinlikle karmdaki kz rahatsz etmem bu ko
nuda, bakire deilsin falan demem, ama kendi iimde doallkla da kar
layacam bir ey deil. Otuzuma yaklayorum, trajik, burada ok byk
travmalar var, tam bir travma yani. Herkes ikili bir hayat sryor gibi ne
redeyse. Bir taraftan baz eyleri atk artk deniyor; ama te yandan her
kes kendi iinde o kadar karmakark yayor ki. ki tr erkek var, bir ka
fa karkln kadna dorudan yanstan erkek, bir de dolayl yanstan er
kek. Ama ikisi de yanstyor, buna ok eminim. Bu entelektel bir erkekse
dolayl oluyor ite . (G 37)
. .
Biz erkekler iin cinsellik en ar ey Kzlardan kadnlardan yarar

...
lanmak iin zel aba gsterenlere, onlarn belki safln, grememesini

kt niyetli olarak kullanan insanlara da kzardm. Evleneceim diye kan
drp aldatnak veya baka eylerle yararlanmak iin bir eylere girmesi
ok irkin. Yakn arkadalarm da byle dnyordu. Bunun aksine olan
adamla arkadalm devam etmezdi. Bir erkein bekaretle ilgili duygusu
nu yenmesi ok zor. Bir aydnlanma hali olarak bunu yaayan adamlar en
azndan benim evremde grdm haliyle ok az. Erkek iin ilikinin ha
fif olmas ile kadnn hafif olmas arasnda bir paralellik vardr. Biz erkek
ler iin cinsellik en ar ey, yaanmas en acl ey. Ben ocukluuma ba
kyorum, hatrladm ocukluk anlarmn byk bir blm cinsellikle il
gili. (G 36)
Kadnlar hakknda dndm eylerin ou yanl Byk abile

...
rimiz bir kz geerken, diyelim ayrk sarsak yryorsa onun bakire olmad
n iddia ederlerdi, yani yrye gre, bu bekareti kaybetmi. Biz ocuk
olduumuz iin onlar takip ederdik. Sanki bir kzn bekaretini kaybetmi
olmas sumu ve hepimizle de birlikte olabilirmi gibi. O kzlar mesela
takip ettiimizi falan hatrlyorum, ocuk halimizle, byk abilerin yard
myla. Buras orta alt snf bir mahalleydi, btn ocukluum ve ilk gen
liim yle bir yerde geti. Baz davranlar deiti, ama st dzey bir ni
versitenin kantininde yaptmz konumalara bakyorum gelip dayand
mz noktalar ayn, u kzn kyafetine bak, o kz grdn m ... Ama ben as
lnda kendi arkadalklarma baktmda kadnlar hakknda dndm
eylerin ounun yanl olduunu grmmdr. Muhtemelen bizim d
ndmz eylerin ou yanl aslnda. Ama bunu birbirimize itiraf et
mekten ekiniyoruz; nk bir erkein saygn olmas biraz da kadnlarn
stndeki tahlillerinin doru kmas ile balantl. (G 37)
Aldatma/ aldatlmada elikili durumlar Mesela ben eimi hala ok

...
seviyorum, dolaysyla byle bir ey yapmamam gerektiini dnyo

rum. Ama evlenmeden nce bir kere yaptm da itiraf edeyim yani. Eim
baka bir erkekle birlikte olsa ne yaparm? Ya hi karar veremiyorum ama
kesinlikle ok acayip olurdum yani, ok bozulurdum. Ben ondan ayrlr
mym, yani herhalde unu dnrm, demek ki baka birisinden holan
d, yani onu serbest brakmak gerekir, dolaysyla ben aradan ekileyim gi
bi bir ey dnebilirdim. Sinirlenerek bir eyi halledemezsin. Yani daha
mantkl bir ey yapmak gerekir. nk hani kzlacak bir ey deil. Hani
bir insan baka birisinden holanyorsa, senden o kadar holanmyor de
mektir. Bir tercih meselesi var. Bu kadar basit yani. (G 3)
Erkein aldatmas drstl bozar ok fazla kadnla birlikte olan

..
evli olan bir erkein saygnl der mi? Hani ne yapyor bu salak derdim.
nk byle bir ey yapyorsan eer, karsyla ilikisi ok kt demektir.
Ya da neden evlisin diye sorarm o zaman, git boa, zaten serbest bu iler
toplum ierisinde. Ama br trl eini kandryorsun, devaml yalan sy
lyorsun, aldatyorsun falan, bu ok akllca gelmiyor bana. (G 3)
Eitliki erkekler cinsel ahlakta yeni araylarla kendilerini bel

li ediyor. Bu araylara dayal deneyimler tartmaya almam bi
reysel deneyimler olarak kalmakla birlikte gene de nemli ipular
sunuyor:
Solcu erkekler geneleve gitmez mi? Geneleve gitmek ahlakd bir

..
eydi, mmkn deildi, yanl bir eydi. Temel olarak bence de yanl bir
ey, bunun doruluu nasl olabilir bilmiyorum. Kadn erkek ilikisi birlik
te karlkl bir duygusal bala yaanan bir ey. (G 4 1 )
Farkl olmaya alyorum 2 1 yanda ilk sevgilim olan kadnla se

...
kiz sene birlikte yaadktan sonra evlendik. Gerekten bir gn ncesi ile bir
gn sonras bizim iin hibir ey deitirmedi, yani yaantmz aynyd.
Fazladan bir takm koltuumuz, bir takm yatak odamz oldu. Ne evlendik
diye birbirimizi daha fazla kstlar olduk, ne evlendik diye birbirimize ks
kan olduk; bunlar olmad. 12 yldr birlikteyiz. Keke liseli alarmda, o
ilk zamanlarda uar hallerde veya niversitenin ilk yllarnda, daha erken
(kadnlarla) ilikilerim olsayd; ama bunu baz eyleri daha erkenden ba
layabilmek iin benim iin kayp gemi zamanlar olarak gryorum. Sev
gilimin byle bir sorunu yok; o ortaokulda erkek arkada edinmeye bala
m ... Gemite bir bakas kt benim karma ve o zaman bir bakasyla
tensel, duygusal yaknlamay yasaklamal mym kendime diye sordu
umda ok olaanst bir ey oldu. kimiz de ayn dnemde byle bir ey
yaadk; farkl insanlarla benzer bir ey yaadk. Neyin birikimiydi, l
mek zor. Ama birbirimizin karsna kp da ben bunu yaadm, dedik.
Sonra birbirimizi anlamamz ok kolaylat. Ondan sonra mesela biz bu
nun zerine sadece bir gnlk bir dnme sresi yaadk; bir gn ayr kal
dk, dndk ve tekrar baka trl yapmadk, birlikte olmaktan baka. Sa
dece kendimize gelecek planlar yapmama, sonsuza kadar birbirini sevme
me sz verdik; nk gelecei tahlil etmeye almann her eyi ipotek al
tna almaya almann tehlikeli bir ey olduunu dndk. Karm belki
baka bir erkee ilgi duyar. Byle bir eyin ok az ihtimal olduunu d
nyorum; yapsa bile beni brakmaz, beni hep sever.
yle bir ey var, biz ne olursa olsun birbirimizi sevmeye devam ede
riz; ok yumuak bir iliki bizimki. Biz ilikimizin banda yle bir ey
syledik birbirimize: "ne yaparsak yapalm, ne olursa olsun bunlar konu
arak zelim, zemeyeceimiz hibir ey yokmu gibi dnp zme
ye alalm"; byle bir eyi ilikimizin ilk banda syledik. Hi kavga et
medik; aramzda hibir zaman iddet olmad, hakaret olmad; ok tarttk
zaman zaman. Ben ilikiye hfilcim olmaya alyordum; o hfilcim olmamam
gerektiini dnyordu. Prensip olarak otoriter ve baskc olmamay ilke
edinmitim; ama mizacmn bir tarafn da kramyordum. Konuarak ste
kmaya alan bir yanm vardr; bunlarla ok urat ama en sonunda ba
ard. O 17, ben 1 8 yanda, ikimiz de renciydik; almaya baladk,
sonra birlikte oturmaya baladk; bir sre, evi paylatk, paray paylatk,
sorumluluklar. O hep benden daha fazla kazanyordu. Ben mhendislikten
mezun olunca ben altm, o zaman o renciydi, bir tek ben para kazan
yordum. Sonuta hibir zaman sen ok, ben az para kazanyoruz meselele
ri olmad. Bu benim deil onun karakteri ile ilgili bir ey; o olaanst bir
insan, kadnlk kompleksi diyebileceim eylerden bir ekilde azade diye

yim. (G 25)
Cinsel uyum beyinde olur.. Erkek kadnn beynine girmek zorundadr.

.
Kadnn beynine girmezsen, cinsel iliki olmaz. Beynine girmek dediysem

yani sayg olarak diyorum. Ondan sonra kadn direkt tatmin olur. Kadn da
. ayndr. Erkein beynine girdii zaman cinsel iliki devam eder. Zaten aile
balarnn temeli cinsel ilikide biter. nk sorun kendinden kaynaklan
yorsa kendi hatan dzeltmek lazm. Kadndan kaynaklanyorsa kadnn
hatasn dzeltmesi lazm. (G 9)
zgven yeter... Kadnlarn benden etkilendiini biliyorum. yi ye

..
mek yemeyi nemsiyorum, iyi giyinmeyi nemsiyorum, mmknse iyi bir

evde oturmay nemsiyorum. Arabam yok, bir gn arabam olsa mutlu olu
rum, otobsten metrodan kurtulurum. Ama unun iin paray nemsemiyo
rum; para bir stat yaratsn, hayr, o statnn bende olduunu dnyo
rum. Yani bunun biraz megalomanik bir ey olabileceinden de korkuyo
rum, ama beni yaratan eyin kendi zgvenim, kendi baarlarm olduu
nu dnyorum; dolaysyla parann bana ekstra bir ey vereceini dn
myorum. Yani gl olduum alanlarn baka alanlar olduunu dn
yorum. Belki iki laf bir araya getiremeyen hani toplumda kendine ok bir
yer bulamayan bir insan olsaydm, o zaman para yoluyla kendime bir ey
yapmaya alabilirdim belki. zgvenle byle konuuyor olabilirim, ama
ben bir topluma girdiimde kendimi dinletebiliyorum. Kadnlarn benden
etkilendiini biliyorum. Bunlar sevimsiz cmleler, ama sorduunuz iin
sylemek durumundaym. oka kz arkadam oldu; ok gzel kz arka
dalarm da oldu; birok insann birlikte olmak istedii kz arkadalarm
oldu ve imdiki kz arkadam iin de ayn ey geerli. Kadnlarn da kimi
si paraya bakar, kimisi karizmaya bakar, kimisi iyi konuan bir adama ba
kar, kimisi kalbi iyi olsun bana iyi davransn falan diye bakar, vesaire ve
saire... (G 3 1 )
Cinsellik balanma gerektirmez .. Avclk aslnda erkek arkadana

.
anlatmak iin yaplan eydir; yani bunu istediin iin deil, skor yapmak
iin yaparsn. Benim hi olmad. Bu tr zgr balayan bir ilikinin ikinci
admn tam tersi bir ilikiye dntren; en ok zgrlk tanmladnda
bile o yalnz, gvensiz ve sevgili olmak durumuna getiren yaplarndan i
kayetim var. Tabii ok yaygndr; hani gece ktk, oradan takldk gibi ey
lerin arkasnda bile birden bir ilikiye doru ynleneni ok: "Beni arama
dn." Demek ki aramama ihtiyacn var; yani aramak istiyorsam arardm.
Kardeim ben sana hi sordum mu, "syle ne yaptn, ne ettin", kimseye
sormuyorum. Ben kadn erkek ilikisinde arlkl blmn cinsel ekim
olduunu dnyorum; benim amdan cinsel ekimin ar bir fiziksel
zorunluluu olmadn sylyorum. Bunun kafaya akan bir ey olduu

nu, yani belli konularda uyumann yerine geebileceini, tamamlaycs
olacan dnyorum. Zaten mutlu zamanlar geirmekle ilgili; kimse
kimseyle uzun zaman geiremez. (G 29)
Her eyi batan sorgulamak! unu artk biliyorum, insanlar birbirle

..
rine sadk olmak zorunda deiller, insanlar birbirleriyle kurduklar ilikile

ri sonsuza gtrmek zorunda deiller; birisine sz verip her eyi kstlamak
zorunda deiller. Sevgilinin, kocann bir baka olas mnasebet kurabile
ceini grp, biriyle sinemaya gitmesine, arkada olmasna karmaktan
vazgemekle balayp sonsuza kadar gider. Ben evlenmeyi setim, ocuk
sahibi olmay dnyorum, ama bunun hibir nemi yok. Ben seviyorum,
o da beni seviyor, bu birbirimizi sevdiimiz srece devam edebilir, bunla
rn keyfine neler girerse girer; ok olumsal bir ey artk benim iin. Bura
da erkeklerin zmesi gereken ok ey var; bunu kendi cinsel haremini
kurma meselesi haline de getirmemesi lazm. "Ben kskanmyorum, ben
artk istediim kadnla yatarm" dersen bu yeni bir iddet olur. Bu, daha us
turuplu terimlerle anaristler arasndaki zgr ak, "ama bu kadnlarn ba
ka trl bask altna alnma ekli" diye ok tartld uzun yllar. Ama h1ila
da tam bir zm yok; nerden balayacamz bilmiyoruz; cinsellikle,
ikili ilikileri, bir kadn ve erkein tensel birliktelii ve sevgi arasndaki
balantnn ne olduunu h1ila zebilmi deiliz. Buralarda, gemiimiz
den gelen maoluklar nereye kadar frenleyebiliyoruz, bilmiyorum. Ama
en azndan kafa biraz grmeye balaynca insanlar kendi aralarndaki diya
loa dayal ilikiler iinde bunu bir ekilde zerler; mkemmel zm
yoktur, atsnlar ve yansn canlar; ama yeter ki yaantlarnn bu ynn
sorgulasnlar. Buradan daha ileriye gidemiyorum. Somut konumak gere
kiyor. (G 25)
Paral deil, tutkulu erkek olmak gerek Seks satn almak, bir kadn
...
la birlikte olmak anlamna gelmez. Ben kendi zelimde konuuyorum, ben

artlarmn olduunu dnyorum. Dnlerek yaplacak tek ey kendin
olmaktr diye dnyorum. Ben kadnlarla ilikilerimde kendim olmaya
alyorum, yani bu kz bundan holanr, ben de unu syleyeyim gibi bir
ey yapmyorum. Ne dnyorsam, nasl hissediyorsam dzgn bir dille
ifade etmeye alrm. Kadnlarn tutkulu erkeklerden holandn d
nyorum; tutkulu erkein yle olduunu dnyorum, hayata dair tutku
lar olan, i baarsna, sosyal baarya, evresindeki insanlara ynelik bir
ey yapmaya, hayata ynelik sadece izleyici olmayan insanlarn ilgi ekti
ini dnyorum. nk geldiimiz noktada bizim kuamzn birou
nun hayatta edilgen olduunu ve izleyici olduunu dnyorum. Her ko
nuulmaya baladnda bir eyin daha dorusunu anlatan erkeklerin ka
dnlar iin ilgi ekici olduunu dnyorum. Kadnlar zerinde byle bir
eyim olduunu dnyorum. Bana gre yaplamayacak proje yoktur,

ulalamayacak insan yoktur, ikna edilemeyecek insan yoktur. (G 3 1 )
Ak, sadakat, kskanlk ve balanmaya farkl bakmak gerek Te ...
keli olmayan bir kadnla da yaayabilirim ... Yani onda neyin gzel durdu
u nemli. (G 2 1 )
Karm istedii her erkekle istedii her mekanda bulunabilir Dola...
ysyla buna eski erkek arkadalar da dahildir. Benim kz arkadamn ke

disi eski erkek arkadanda, o da srekli gider erkek arkadana. Ben zaten
onunla birlikte olmay dnseydi ayrlmayacan, benimle birlikteyse
ona dnmeyeceini dnr bunu dert etmem. Bu yalnzca bu kz arkada
m iin deil nceki kz arkadalarm iin de geerliydi. Bunu bir kskan
lk mevzusu olarak grmem. Beni aldatmam olmasn isterim. Baka bir
erkee bir ekim duyuyorsa da onunla birlikte olmasn tercih ederim. Ben
her erkein ve her kadnn bir dereceye kadar bir baka erkei ve kadn e
kici bulabileceini dnrm. Yani ben yolda giderken ok gzel bir ka
dnla karlaabilirim, fiziksel olarak konuuyorum sadece, ya da bir yerde
bir toplantda beni oka etkileyen bir kadnla karlaabilirim ve bundan
da etkilenebilirim. Yani sonuta bu normal bir ey. Ama byle bir durum
varsa ve srekli o insan grmeye alyorsam o insanla zaman geirmeye
alyorsam bu artk o ilikinin baka bir yere doru gittii anlamna gelir.
Ben bunlarn konuulmas gerektiini dnrm. Eer gerekten ok se
viyorsam ve eer gerekten beni ok sevdiini dnyorsam, bugn by
le konumakla birlikte nasl olacan kesin olarak bilmiyorum, ama muh
temelen bir ans daha verirdim herhalde. (G 3 1 )
Daha zgr bir iliki gerek Ortak sorumluluk alan ne demek, aileyi
...
iyi tanmlyor bu. Bu toplumun temel talarndan birini yeniden retmek

demek. nsanlara baka bir hayatn mmkn olmayacan syleyip senin
de buna katlanman iin bunlar pompalanyor. Burada bir duru olarak, ben
de bu kurumlarn dnda kalarak da yaayabilirim demek istedim, baka
bir yaam var olabileceini gstermek istedim. stediim gibi yaamak, is
ter ayn, isterse ayr evde oturur, actmyorsa birbirini, tekelilik de zorun
lu deildir. Birlikteliin kendisinde bir sorun olduunu dnyorum, bi
zim iimizdeki gven meselesinin sorun olduunu dnyorum. Evet,
ben bir kadnla birlikte olmaktan holandm srece birlikte olabilirim; bu
ilikinin sonsuz, programl olmasnda sorun var. Hayatmda birden fazla
kadn olabilir. Bamllk diye bir sorun var; kadnlarn baml olmas be
ni rahatsz ediyor, "bak bu benim sevgilim" gibi bir ey olmasa ok daha
iyi olur. Benim hayatmda bir kadn olmas iin bu kadnn bunu byle ka
bullenmesi lazm. Bir baka ilikisi olacaksa zaten yatarz, herkes evinde
oturur, bir baka gn bir daha gelir; yani birliktelik diye bir ey yoktur. Bir
birliktelik diye bir ey tanmlamamza gerek yok, bunu anlatmaya alyo

rum. Birlikteliin formu u; birliktelik demek gelecee doru ortak birta
km eylere bir bilinle girmektir. Benim kimseyle ortak bir gelecekte, bir
alt ay sonras iin, bizim u yapacamz bilmem ne olmamal. Birbirimi
zi ekici bulduumuz iin cinsellik yaayan iki arkadaz. Dndnde yi
ne ayn yerde buluuyorsak bu ilikiyi srdrrz. nsan biriyle birliktey
ken, cinsellii de yaarken, belli bir geicilikle yaamal, baka bir hayat
tan vazgemek zorunda kalm olmamal. Srf birbirine balanmann sonu
dzenli cinsellie gelirse, bu baka yollarla zaten giderilir. Peki iki kii bir
evde ne yaparsa birliktelik olur? nsanlar zaten keyif iin bir yere birlikte
gitmek istedikleri iin birlikte giderler, yaparlar, ederler. (G 29)
Aka dayal evlilik ve dostluk Evlenmeden nceki ilikilerimiz son
...
derece youndu, birbirimize ak olduk, uzun sre hi ayrlmadk doru

drst. Yani belki her ikimizin de yumuak kiiliinden dolay byle ok
derin problemler olmad; ok ciddi byle harala grele tartmalar olmad,
byle kavgalar olmad, hibir dnemimizde ayrlmadk birbirimizden. On
dan sonra bir sr kiinin yaayamayaca eyler de yaadk. Yani birbiri
mize ok fazla destek olduk. Birbirimizle iyi ilikiler kurduk. (G 3)
Namus baka yerde (Karma bir erkek bakyorsa) bu bir kavga nede
...
ni deildir. Ben ne yapaym yani, yapacak bir eyim yok. Yani ona bakabi
lir yapacak bir eyim yok yani, ne yapabilirim ki, orada yapacak bir ey
yok. Ya o tepki gstermiyorsa eer bundan rahatsz olmuyorsa benim ya
pacam bir eyim yok. (G 3)
Kzm cinsel zgrl yaayacak elbet Evlilik ncesi cinsel iliki
...
iyi bir ey faydal bir ey. Bekaretin benim iin herhangi bir nemi yok. Bi
zim yaadmz ortamda bir kzn cinsel olarak bask altna alnmasnn
herhangi bir yarar faydas olacan dnmyorum. Yani o yaayacak
byle bir cinsel deneyimi mutlaka yaayacak, ama hani bu ii bilerek yap
sn. Dolaysyla bari adam gibi bir ey yapsn diye dnyorum. Yani teh
likeye girmesin. Bir sr hastalklara bulamasn. tle kopukla birlikte ol
masn gibi eyler dnyorum. Msaade etmek ya da etmemek gibi bir
ilikiye giremezsin. Byle bir ey yok. Ya kz eve kapayacaksn, bu da
sama sapan bir ey. (G 3)
Evlilik cinsel zgrl engellememeli Hem kadnn hem erkein
...
aile iersinde mutlaka zel bir alannn bulunmas gerektiini dnyo

rum. Kendisine zel bir blgenin olmasn, yani cinsellik asndan da. Ya
ni bakalaryla birlikte olabilirsin, bakalaryla birlikte gezebilirsin. (Cin
sel ilikiye girebilir misin bakalaryla?) Evet, ama ey byle bir eyi d
nmek baka, tatbik etmek daha baka. Yani insanlar hi kanlmaz ola
rak kar cinsteki baka insanlardan holanyorlar, bunu engelleyemezsin
yani. Bakyorsun, konumak istiyorsun, konuuyorsun, ite n e bileyim eli

ni tutuyorsun , pyorsun, pmek istiyorsun, ya da cinsel ilikiye gir
mek istiyorsun. Bunu engellemek biraz yapma bir ey, hani engellemeye
almak yapma bir ey. Ama benim amdan sorarsan gerekten, baka
kadnlara ilgi duyduum oluyor zaman zaman. (G 25)
Porno erkeklii pompalayan, kadn metalatran bir ey Siz erkek

...
siniz bunlar yaparsnz, btn pomolarda da zaten genel olarak bu tema i

lenir. Erkeklerin daha aktif olmas. Bu bir sektr sonu itibaryla, kapitalist
bir sektr. Bunun ierisinden iyi bir ey kmaz. Erkeklii pompalayan, er
kek egemen sistemi ve egemenlik ilikilerini merulatran bir ey diye d
nyorum. Son aratrmalarda bunlar seyretmenin aslnda psikiyatrik bir
hastalkolduu, patolojik bir problem olduu ne srlyor. Tabii genlik
te bunlar izledim. O zaman videolar vard. Genel olarak sklrm mesela
yle eylerden. Bir mddet sonra hani bir numaras olmad ortaya k
yor. (G 3)
Cinsiyet aynmcl kadnlara kar, kadnlarn hata/an unutulmu

yor, abartlyor Toplumda zellikle cinsel kaynakl bir (su olduunda),
...
mesela erkeinki hemen bastrlr. Bu Urfa'da da byledir, Ankara'da da,

stanbul'da da en saclarn arasnda da byledir, en solcularn arasnda da.
Yani mesela bir kadn uygun grlmeyen bir davran yapsa be sene sre
bilir onun eyi. Belki o toplumdan tecrit bile edilir, ama en umulmadk,
beklenmedik eyleri yapan erkek bile iki- ay sonra sosyal, siyasal, eko
nomik her trl itibarn hemen kazanr yani. Hi sorun olmaz. Bir kadn

da ho grlmeyen bir ey yapsa bunun etkisi ok daha uzun srer. (OD 3)
zgr cinsellik kadnlann bana bela olabiliyor Bekar bir kadnn
...
bile mesela ba ok belaya girebiliyor. Ama bekar bir erkek onu bir ekil
de bara ara da olsa zyor. Yani dolaysyla kadnlarda herhalde ge
nel olarak cinsellie bakta erkeklerden bir farkllk olduunu kabul etme
miz lazm yani. (OD 3)
Kadnlan evlenilecek, elenilecek kadnlar diye ayrmak ok yanl

m Her yaknlk duyduum kadn mrmn sonuna kadar birlikte olmak
...
istediim kadn da deil yani. Birine ok abuk yaknlk duyabilirsin, ama

her yaknlk duyduun yllarca srecek ya da aylarca srecek ya da mr
boyu srecek bir ilikiye dnecek diye bir ey yok. Ama o gemiteki e
ye glp geiyorum tabii imdi. Kadnlar kategorize edip, ayrp, evleni
lecekler ve cinsellik yaanacaklar diye ayrmak, o tam tersi ite birlikte ol
duun kadnla ilikinin kt gitmesinin sebebi. (OD 3)
Erkek palavracl Byle bir erkeklerin baka bir zellii bence,

...
ok palavra atyorlar yani. Muazzam palavracyz yani. nk erkeklii-

ni yaam olman lazm. Yurtdna kp da mevzuya girmeyen olmuyor.

(OD 1 )
Aldatmak zor.. Yani ben eer aldatmay dnyorsam mutlaka ak

.
olmuumdur. (OD 4)
Pavyona gitmek duyguyu satn almak aslnda... O parayla bir duygu
satn alyor aslnda, yaayamad bir duyguyu satn alyor. Kadnn yan
na oturmak iin. Ama o sapklk ya baka bir ey deil. Sadece kadn tut
mak istiyor. Nasl tutuyor para vererek tutuyor. Baka bir ey vererek tuta
bilse, baka bir ey vererek tutacakm gibi bir de duygusallk yayor o iki
saat saat iinde. (OD 4)
Eskiden ekici kadnlan isterdim, imdi akll .. Evrimsel bir sre.
.
Bu evrimi yaadka deiiyor erkek. Yanl geliiyor ama geliiyor. Eski

den ekici kadn benim iin nemliydi. imdi akll kadn benim iin
nemli. Ama ayn zamanda da benimle yalanacak ve yallm paylaa
cak kadn benim iin nemli u an. Bu da bir anlamda belki gvenmeye
benzer bir ey. Yalnz kalmak istemiyorsun yalandka. (G 1 6)
Rutin, ak ldrr... ama yeniden mmkn. . Aslnda sevgi ve sayg

.
nemli ... abuk bitiyor her ey. Bitmese de rutine biniyor artk. nsan ba
ka araylar ierisine giriyor. Biz ak olarak evlendik; ben karma bugn
de ok iyi hareket yapar, bir daha ak olurum. yi tarafn grrm, bir da
ha ak olurum. Ben iyi tarafn grdm m ak oluyorum. Sevgi nedir?
Sevgi srekli iinizde kalan bir ey. Yani aman ona bir zarar gelmesin, her
ey onun iin iyi olsun, aman kalbini krmayaym, aman canm cicim vs.,
her eyden saknma, artk sevgi o hale geliyor. Her ey iyi olsun onun iin.
Ak olay da bambaka. kisi de bir arada olduu zaman muazzam oluyor.
Sevgi bittii zaman tabii hibir ey kalmyor. Sevgiden nce sayg tabii. n
sanlar birbirlerinin hayatlarna, kiiliklerine, huyuna suyuna ne kadar say
gl davranrsa o i de o kadar yolunda gider. (G 5)
Erkekler ve iddet: Eril iddetin Kkeni Nedir?
Aratrma kapsamnda grlen erkeklerin ounun hayatnda u

ya da bu biimde bir iddet anlats vard. Kimisi aile ilikileri iin
de, kimi elence-arkada gruplarndaki erkeke kavgalarda kar
latklar iddeti anlatyordu. Kimi devlet tarafndan ikence gr
m, kimi de alma hayatnda saln tehdit edecek dzeyde zor
koullarda ekmek paras uruna almak zorunda kalm ve bu ne
denle bedensel ve ruhsal olarak sakatlanmt. Bu anlatlarn her bi-
rinde erkekler hem iddetin uygulaycs hem d e maduru olarak

farkl farkl konumlardaydlar.
Bu anlatlarn ounda erkekler kendi yaamlarndaki iddetten
ok da eletirel bir dille bahsetmiyorlard. Aslnda arpc olan du
rum, karlatmz anlatlarda iddet kullananlarn erkek olmas
nn allml yan sra, iddet maduru olan ok sayda erkek ol
masyd. Anlatlan iddet hikayeleri toplumsal cinsiyet rejiminin ta
hakkm stratejileri ile doallamt; iddet anlatlarnn ounda
erkekler ile iddet arasndaki iliki ok sorgulanmadan "normal"
kabul edilmekteydi.
iddetin "erkek doas"nn bir tezahr olarak kabullenilii ve
bunun zdd olarak, kadnlarn da "doalar" gerei barl olduu
nun dnlmesi aktr ki "zc" ve "indirgemeci" bir grtr. n
sanlarn kendini koruma becerisi iinde bir tr iddet uygulamann,
bir biyolojik kapasite olarak her tr canlnn "yaam refleksi" oldu
unu sylemek mmkn. Bu kapasitenin erkeklerde hem kkrtlp
dzenlenerek ve hem de disipline edilerek deiik iktidar pratikle
rine dnt, kadnlarda ise bastrlp dlanarak "gszletiril
dii" sylenebilir. te yandan, her erkein iddet uygulamay ka
bullendii ve bunu itirazsz gerekletirdii sylenemeyecei gibi,
her kadnn da tamamen iddet kullanmadan uzak bir biimde yaa
d iddia edilemez. iddet kullanmaktan uzak duran, iddet kulla
narak elde edilen iktidar konumlarndan yararlanmayan erkekler
olduu gibi, iddet kullanmn onaylayarak iktidar nimetlerini ikti
dar sahipleri ile paylaan kadnlar da vardr. Burada unutulmamas
gereken ey "eril iddet"in yaratt kazanlarn, erkekler arasnda
paylamm dzenleyen devlet, piyasa, aile, heteroseksel evlilik,
kadn bedeni ticareti gibi "erkek egemenlii"ni dzenleyen alanlar
ve kurumlar ile i ie gemi yapsdr. Aynca, erkeklerin stnl
n ve nceliini ngren namus, bekaret, erkek reisliine dayal
evlilik, militarizmin besleyicisi vatan koruyucusu askerlik gibi pra
tiklerin yaratt erkek ayrcalklarnn genel olarak erkekler ve ka
dnlar arasnda hiyerarik eitsizlikleri rettii unutulmamaldr.4
"Cinsiyet rejimi" de, bu balamda, en gl "eril" tarzn iktidar et-
4. Erkek iddeti konusunda farkl aratrma sonular iin bkz. Bowker 1998;
Archer 1994; Savran 1998.
rafnda; farkl kadnlk ve erkekliklerin bu egemen erkeklik tarzn

benimseme/benimsememe lsne mesafelenmesi ile ekillenen
iliki rntleridir.
Erkeklik deerleri ve iddet arasndaki ilikiyi tartrken "eril
iddet" kavramndan ne anlaldn ksaca tanmlamak gerekir.
Eril iddet, ya, snf, cinsiyet ve etnisiteye dayal hiyerarilerle ya
plandrlm ve en glnn kazanaca biimde rgtlenmi bir
davranlar btn olarak tanmlanabilir. "Dzen", "disiplin", "ter
biye", "namus-eref" gibi ahlaki deerleri merkezine alan ve en te
mel teknii her trden iddet olan toplumsal ve siyasal iliki biimi
dir eril iddet. Bu tr iddet, ou zaman erkekler tarafndan uygu
lansa bile, zaman zaman, erkeklerden devraldklar otorite ile ka
dnlar tarafndan da, bu "otorite"nin adna ve yararna uygulanabi
lir. iddeti uygulayan insann cinsiyeti kadar bu davran ile elde
edilen sonu, yani yaratt iktidar ilikileri araclyla datt
stat, g ve karlar dikkat eker.
iddetin uygulayclar ou zaman erkeklerdir ve erkekler "id
det kullanabilir cins" olarak tanmlanr. Bunun kolay kabullenilebi
lir bir klie oluunun nedenlerinin banda erkeklerin -kadnlardan
farkl olarak- biyoloj ik/genetik olarak iddet kullanmaya yatkn ol
duklarna dair yaygn inan gelir. Erkeklerin doasnda iddetin var
olduu iddias ya "kromozom"lar ya da "hormon"lar zerinden ken
dine aklama alan bulmutur. Bu konudaki kabullerin ou, asln
da "sosyobiyolojist"lerin iddialar.odan beslenir. Ksaca zetlemek
gerekirse, sosyobiyolojistlere gre, erkek tr doal evrim ve yaa
mak iin srdrd hayatta kalma mcadelesinin bir sonucu ola
rak saldrgandr ve yaad topra koruma igdsyle iddet kul
lanma ve atmay gze alma gibi bir "trsel zellik" kazanmtr.
Hormonbilimciler de bu iddiay pekitirecek ekilde, erkeklik hor
monu olan "testesteron"u, hayatta kalma iin "ldrme igds"
gibi eilimlerle tanmlayarak, "saldrgan testesteron" iddiasn ileri
srebilmektedirler.
Erkeklerin kadnlara kyasla iddet kullanma oranlarndaki ar
yksekliin erkek hormonlar ve genlerinin geliiminin "kanl
maz" bir tarihsel sonucu, biyolojik durum olduu iddiasnn genel
kabul gren bir " gereklik" olduunu sorgulayan ciddi bilimsel
aratrmalarn yaplmaya balamas ancak ok yakn zamanlarda
gereklemitir. Bu aratrmalarn d a sz konusu iddialar dorula

d sylenemez. rnein psikolog Eleanor Maccoby ve Carol Jack
lin'in bu alandaki otorite kabul edilen The Psychology of Sex Diffe
rences (Cinsiyet Farklarnn Psikolojisi, 1 974) adl almalarnda,
ok saydaki aratrma sonucu gzden geirilerek ulalan sonuca
gre, saldrganlk evrensel olarak erkeklerde grlen bir "cins/tr"
davrandr ve aa yukar bilinen btn kltrlerde gen erkek o
cuklar saldrgan davranlara tevik edilmektedir. Ama bunun ne
deni hormonlar deil, hormonlar aktiflie tevik eden toplumsal
beklentiler, ahlaki zorlamalar ve "erkeklik kltr"dr. Bir baka
ciddi alma olan John Money ve Anke Ehrhardt'in Man and Wo
man, Boy and G irl de (Erkek ve Kadn, Olan ve Kz, 1 972), hor
'
monlarn kadn ve erkek davranlar zerindeki etkisini aklayc

bir model gelitirmeye alldnda kltrel faktrlerin testesteron
dzeyini belirlemede ok etkili olduu grlmtr.s
Sosyobiyolojistlerin erkekler ve iddet ilikisini aklama iddi
asna temel olan bir baka tez de erkeklerin avclk-toplayclk d
neminden gelen bir "evrim" ile sava olduklar ve hayatta kalmak
iin savamalar gerektiini dnerek bir tr "igd" gelitirdik
leri, bu nedenle iddet kullanmay srdrp iddet aralarn -silah
larda kendi tekellerinde tutarak modem snfl toplumlarn g
ve hiyerariye dayal yaplarnn oluumuna yol atklar iddiasdr.
Bu alann otorite isimlerinden Harvardl profesr Edward O. Wil
son, Sociohiology: The New Synthesis (Sosyobiyoloji: Yeni Sentez,
l 975) ve bu alanda Pulitzer dl alan On Human Nature (nsan
Doas zerine, 1 978) adl iki temel almasnda saldrgan davra
nlarn igd veya herhangi bir isel ynlendirme ile ilikili ol
madn aka gsteriyor ve sosyokltrel koullarn iddeti
retip ynlendirdiini sylyor.
iddet ve erkek ilikisini bilim iinden kantlamaya alan ve
sosyal faktrlere dayanarak aklamalar gelitiren dier yaklam
lara baktmzda psikanalizin nemli bir yeri olduunu grrz.
Freud'un "lm igds" , ya da yeni Freudcu yaklamlarn erkek
ve kadn psikolojisini ayrtrarak analiz eden yaklamlarnda bi-
5. Aratrmalarn zeti iin bkz. Medzian 2004.

.
lind, kiilik farklar, erken ocukluk dnemi yoksunluklar gibi

faktrlerle iddet davranlar arasnda iliki kurarak meseleyi ak
lamaya altklarn grrz.6
Bugn iin genel kabul gren bilimsel tezin "toplumsal faktr
ler"in kkrtmas ile "renilen iddet" fikri olduunun altn iz
mek gerek. iddetin kkeninin biyolojik mi yoksa kltrel mi oldu
u ikileminin yanltc bir ikilem olduunu syleyen eletirel bak
lar daha ok kabul gryor. Doutan gelen bir nedenle biyolojik/
genetik/hormonal olarak iddete yatkn bir erkek davran olduu
iddiasnn yerine sonradan renilen, kltrel ve toplumsal dl
lendirmeler-cezalandrmalar sistemi ile tevik edilen "eril iddet"
aklamalar daha gereklere uygun grnyor. Biyoloji ile kltr
arasndaki ilikilerin "sfr toplam" bir iliki olmaktan ok, ayn s
relerde birlikte yaanan, deneyimlenen ve birbirinden ayrtrla
mayacak, birinden birine ncelik verilemeyecek "zihinsel ayrm"
kategorileri olduunun altn izen feminist kuramclar burada ha
trlatalm.
Erkeklik ve iddet ilikisini aklamaya alan popler feminist
yaklamlara gre, modem erkek egemen toplumlarn temelinde,
iddet kullanmann erkeklere bir ayrcalk olarak sunulduu fikri
yatar. Her bir erkek, tek tek ve dorudan iddet kullanmasa bile, uy
gulanan "eril iddet"in getirilerinden yararlanr. Bu yararlanma
farkl ulus, snf, etnisiteden ve farkl erkeklik habitus'una sahip er
kekler arasnda eit dalmayabilir. Ama eril iddetin olanakl kld
ey, kadnlarn sindirilerek, ikincilletirilerek, dlanarak, ayrm
cla tabi tutularak topyekun "itaat"inin mmkn klnmasdr. Bu
"eril iddet"ten her erkek isterse kendine den "ataerkil pay"7 ala
bilir: bekaret, namus, heteroseksel evlilik, kadnlarn ev ii emei
ne karlksz el koyabilme, kadn bedeni ticareti, igc piyasasn
da erkek ii - kadn ii ayrmna dayal meslekleme modellerinin
erkek emeini daha deerli klan tarz, hukukun "orta snf erkek de
neyimleri "ni merkeze alan temel mant... Eril iddetin, kadnlar
ve erkekler arasnda eitsiz ilikiler yaratarak btn erkeklere -do
rudan eril iddete bulamam olsalar dahi- "ataerkil pay"dan bir
6. Bu yaklamlarn bir zeti iin bkz. Heam 1998; 1 4-39.

7. Connell'in tartmal kavram "ataerkil pay" iin bkz. Connell 1 998.
hisse datt sylenebilir. Btn kadnlar da, az y a d a ok, b u eril

iddetin yaratt erkek stnlnn ayrcalkl alanlarndan ve ik
tidar pratiklerinden zarar grr; her trden kadn yaam bir biim
de egemen erkeklik deerlerine tabi olma tehdidi altndadr.
Endstriyel kapitalizmin snfl toplumlarnn erkek egemen cin
siyet rejimlerine baktmzda eril iddetin ok sayda sradan ve
olaan toplumsal iliki iine gmlm olarak "normalletii"ni
grrz. Her tr erkek deneyiminin cinsiyet farklarna, hiyerarile
rine gre ayrlm, anlamlandrlm olduunu; yani "cinsiyetlen
(diril)mi" olduunu gryoruz. Erkeklerin iddet kullandklar her
bir toplumsal balama baktmzda, bu iddetin farkl bir adan
bir "toplumsal zorunluluk" olarak tanmlandn ve erkeklerin ki
isel tercihleri ve zlemlerinin peinde koarken, "kanlmaz" ve
hatta "gerekli" olduu dnlen iddet ve saldrganlk ieren dav
ranlar iselletirmek durumunda kaldklarn grrz: iddet dav
rannn bir "arzu stratejisi" haline geldiini grrz. iddet kulla
nan erkeklere baktmzda grdmz ey aslnda ailesini gein
dirmeye alan, karsnn namusunu koruyan, ocuklar kt yola
dmesin diye onlar eitmeye ve disiplin vermeye alan bir baba
konumu olabilir. Ya da ailesinin geimini salamann bir erkeklik
grevi olduu bilinciyle piyasada almaya koulan iinin iini
korumak iin yaad rekabet ortamnda giritii "mcadele"dir;
devletini dmanlara kar korumak iin savamas, lmeyi ve l
drmeyi gze almas istenen askerin "kahramanl"dr. Eril iddet
aslnda erkeklerden beklenen toplumsal grevlerin onlarda yaratt
istek ve arzu duygularnn iine gmldr.
"Erkek olma" ile zdeleen iler, sorumluluklar, tarzlar ve dav
ran biimleri ne kadar iddet kullanmay ieriyorsa, o lde bu
iddet ilikisini normalletiren iktidar teknikleri ve sylemsel stra
tejiler ile sarmalanm haldedir. iddet kullanmaya ynelen erkek
ler, bu balamda basite kendi istemedikleri bir eyi yapm olma
ya zorlanmyorlar; ayn zamanda bir tr erkeklik deerlerini ve
davranlarn da onaylamalar ve iselletirmeleri kanlmaz hale
geliyor. Bunun sonunda toplumsal statler ve saygn konumlar elde
ediyorlar. Erkek iddeti konusundaki aratrmalar ile tannan ve
iddete kar erkek hareketinin nde gelen isimlerinden Michael
Kaufman iddetin temel dayana olduunu sylyor: patriarkal,
heteroseksist ve otoriter snfl toplum. Kadnlara kar iddet, ho

mofobiyle ve snfsal hiyerarilerin ierdii iddet ile var olan me
kanizmalarla i ie kuruluyor (Kaufman 200 1 ; 5). Bizim aratrma
grmelerimizde de erkeklerin iddet hakkndaki grleri duru
mun benzer boyutlarn ortaya koyuyor:
Erkek deyince aklma gelen iddet . yi bir erkeim ben, ama birazck
..
paral bir hayat yayorum. antiyeye gidiyoruz, hi kadnn olmad bir

yer; kadnla ilgili yz binlerce geyie maruz kalyoruz. Kalmyoruz asln
da, (kendimiz) yapyoruz onu; yani hep birlikte yle bir ey oluyor; kfre
derek konuuyorsun, ok erkek egemen kfrler. Bir kadn grnce dn
cen, bakn deiiyor orda. Akam pavyona gidiyorsun mesela. Benim
Ankara'da en ok taklmay sevdiim yer ganyanclarn takld, bira iti
i rak itii bir yer Sakarya'da. Oray, o insanlarla birlikte vakit geirme
yi de seviyorum. Bu aralar sevgilim feminist, birazck byle trplenmi
durumdaym (glyor). Erkeklik deyince aklma bir erkek olarak bir kad
n sevmek, onunla birlikte olmak, bir eyler yaamak geliyor. Ama erkek
lik lafn duyduumda aslnda biraz "irite" oluyorum; iddet geliyor akla,
kfr geliyor, iki geliyor, trafikte iren tavrlar iinde olan inanlar geli
yor, dolmu ofrleri geliyor. Hani byle erkeklerin, stadyumlardaki mev
zular aklma geliyor. (OD 1 )
Erkek egosunu tatmin edemezse evdekilere eziyet eder'. Erkek olun
. .
ca egonuzu tatmin etmeniz iin her trl ara sunuluyor. Kadn dvebili
yorsun, ezebiliyorsun. ocuklara her trl hakaret edebiliyorsun. Herkesin
takdirle rnek ald kii oluyorsun. Sen hibir ey yapmasan dahi seni r
nek alyorlar, nk onlar seni lider olarak, iktidarn sahibi olarak gryor
lar ve seni rnek alyorlar. Erkek olunca egonu evde tatmin edebiliyorsun.
Kimi evde, oluunu ocuunu, karsn kzn, anasn babasn dverek
yapyor bunu, kimi severek yapyor. Kimi de pasif olarak yapyor bunu,
ama aktrmadan yapyor. Tatil planlarn kendisi yapyor, ya da kendi iste
diini empoze ediyor aktrmadan. Ya da eer evde ekonomik egemenlik
de ona balysa ona gre para veriyor evdekilere. Bir ekilde bir ara bulu
yor, uygulayacak, egosunu tatmin edecek. Bu evin kral benim diyor. Daha
sonra, yava yava darda da egoyu'tatmin edecek alanlar bulmaya bal
yor, ne bileyim, bir siyasi partide almaya balyor, bir sivil toplum rg
tne gidiyor, mahalle rgtlerine giriyor. Ev dnda da baka sosyeteler
ierisinde adam kendi hakimiyetini veya egosunu tatmin edecek bir eyler
yaratmaya balyor. Derken o evdeki hakimiyet biraz daha azalyor. nk
artk adam gazn kartaca baka yerler bulmaya balyor. (G 1 6)
Erkekler aras iktidar mcadelesi... Erkek aile ierisinde bir teritorya
iziyor, kimileri yllardr dnyay teritorya olarak iziyor kendine. O za-
man amacn zaten belli, ben oraya sahip olurum, oras benim olacak. Bu
nun en tipik rnei siyasi partilerdeki iktidar kavgalardr yani. Bunun ne
deni bir sre sonra orda bakan olmak olacaktr. Bakan olmayacaksa gir
mez hayatta yle partiye. nk erkek' toplumuz biz, dnya bir erkek top
lum (G 16)
...
Yen i Mlkszler: Erkekl i k Kayb ile

Eril iddet likisi Kanlmaz m?
Erkeklerin iddet kullanmasna hogr ile bakmann endstriyel

kapitalizmin kas gcne dayal reticisi olan ii snf erkeine ta
nnan bir ayrcalk olduunu syleyebiliriz: retime koulmann bir
tr "telafi" stratejisidir "iddet kullanma ayrcal". nk ends
triyel kapitalizm, fabrika koullarnda, makinelerin bir uzants ola
rak retim yapacak, kas gcne dayal erkek emei zerine kurul
mutur; kadn emei ise her zaman tali ve esas olarak evde, erkek
iinin yeniden retimine yneliktir. Endstriyel kapitalizm koul
larnda ii erkein kas gcnn retken halde tutulmas karln
da bu kas gcnn "kontrol d iddeti" de sineye ekilmesi gere
ken bir tr "ktlk"tr. Kas gcne dayal erkeklik (aslnda bunu
alt snf mensubu, taral olarak anlamak daha doru olabilir) ta
knlk yapar, yumruklar ile dvr, kfreder, kadnlara kt dav
ranr; yeterli "uygarlk eitimi" almam olan bu erkek enerj isinin
taknl disipline edilmeli ve bu erkein "doal saldrganlk gc"
"retken gce" dntrlmelidir. Buna karlk, sermayeyi yne
ten erkekler "eitilmi" ve iddetten arndrlmtr. st snflarn bu
tr "steril" erkeklii fizik iddet kullanmay yaamndan dlar; cen
tilmenlik, rekabete dayal baar, kadnlara sayg gibi erkeklik de
erleri ne kar. Sermaye snf erkekleri iddeti ancak sembolik
ya da ekonomik iddet formunda kullanabilirler; ya da zaten devle
tin "zor" kurumlar bu ii onlar adna yapmakta olduundan ou
durumda gereksinmeleri olmaz.
Kapitalizmin post-endstriyel biimlerinde ise "eril iddet"in
yeni balamlar ve boyutlar ortaya kmaktadr. Yeni kresel kapi
talist dinamiklerin dayatt "esnek retim" koullarnda, kas gc
sayesinde fabrika iisi dahi olma "ayrcal"na sahip olamayan
yeni alt snf (ya da snfd demek daha doru olabilir) erkeklerin
yeni bir "vandalizm" sergileme eiliminde olduklar iddia edilmek

tedir. Futbol fanatizmi, sokak etecilii, mafyalama, ykselen
"mao"izm, rklk ve yabanc dmanl bu yeni "eril iddet"in
rneklerini bize gsterir ve esas olarak yeni gelimekte olan post
endstriyel kapitalist balamlardaki alt snf eril tepkilerinin nc
rnekleri olarak ortaya kar.
Alt snflara mensup erkeklerin, "ailelerin reisleri, piyasann i
ileri" olarak, aile iinde otoriteyi ellerinde tutmakla birlikte, ig
c piyasasnda "smr maduru" erkekler haline dntkleri
sylenebilir. Bu erkeklerin para kazanp saygn bir toplumsal stat
sahibi olabilmelerinin her zaman risk altnda olduu ve bu nedenle
"erkeklik kayb" korkusu ile yaadklar vurgulanr. Bu kesim er
keklerin "egemen erkeklik" standartlarna ulaabilmelerindeki zor
luklar nedeniyle yaadklar fke ve eksiklik duygusunu telafi etme
arzusu, onlar iddete yatkn hale getirebilir. Konunun ou uzman
tarafndan kabul gren bu gre gre, alt snf erkeklerin iddet
yanls olmas arkasnda, dier snflara mensup erkeklerden farkl
olarak, bu tr saikler daha "stratejik" bir yer igal eder. Bu kesim er
keklerin bu tr "eril iktidar" taleplerinin tatmin edilmesinin gerek
tii, aksi takdirde toplumsal huzuru tehdit edecek iddet vakalarna
neden olacaklar belirtilir. Alt snf erkeklerin eril iktidar eksiklikle
rinin iddet kullanmalarn hogrme yoluyla telafisi, iddet ile ege
men erkeklik ina stratejilerini i ie geiren nemli bir durumdur.
Bu tr bir aklamaya kar kanlar ise alt snf ailelerde eril ta
hakkm ve iddetin ok da maddi temelinin olmadn ileri srer
ler. Bu erkeklerin zaten "mlkszler" snf olarak iddet ile elde
edebilecekleri bir zm olmadn vurgulayarak, bu tr yorumla
rn daha ok snfsal dlamaya dayal bir iktidar stratejisi olarak, alt
snfa, etnik aznlk gruplara mensup, yoksul erkeklerin, "iddet kul
lanan vahi erkekler" olarak temsilini kolaylatran bir "ideolojik"
stratejiler olduunu sylerler.
Egemen erkeklik normundan uzaklatka erkeklerin iddet kul
lanma eilimlerinin artt, eril iddetin bir tr "erkeklik krizi" gs
tergesi olduu ve "eril iddet"in yaratt "ataerkil pay"dan her er
kein hissesine gerekten bir kazan dmekte olduu tezi tartl
maya muhtatr. te yandan her tr kadnlk halinin "eril iddet"
kullanm ile yaratlan iktidar alanlarndan dlanm ve topyekun
"madur" bir aresizlik iinde olduu tezi de, bununla balantl

olarak sorgulanmaldr. iddet kullanmay reddeden erkekler ile er
keklerden devraldklar onayla iddet kullanp iktidar nimetlerin
den pay alan kadnlarn varl da gerekliktir. "Kadnlara ynelik
iddete kar erkek" gruplarn ve "vicdani retiler"i, ya da tersine
bir konumdan bakarak militarizme gnll destek veren kadnlar
ya da olu adna gelinine iddet uygulayan "kaynana" konumunu
aklayacak bir bak as gelitirilmesi gerekir.
Alt snf mensubu gen erkeklerin fiziksel iddet kullanmalar
kadar kendilerinin de iddete maruz kalmalarnn giderek artt
gzlenen bir olgudur. Bir yanda bunu yaratann kapitalizmin yeni
koullar olduu tezi, dier yanda iddet kullanmann iktidar gs
tergesi olduu ve ayrcalk olarak erkeklere, st snflara ait olduu
tezi arasnda bir uyumsuzluk var grnmektedir. iddetin, eril ikti
darn deil, iktidarn kaybedilme korkusunun ya da yokluunun bir
gstergesi olduu fikris dorudur. Fakat iddeti sadece fizik iddet
olarak dnmek eksik bir yoruma gtrmektedir. zellikle ekono
mik iddet veya sembolik iddet aslnda orta ve st snf erkeklerin
sahip olduklar ekonomik ve kltrel sermayelere dayanarak ina
edebildikleri iddet trleridir. Yukar snflara doru kldka fi
ziksel iddet, sembolik iddet ile yer deitirerek kapitalizmin snf
sal hiyerarilerinin inasna katkda bulunur. Krize girdii syle
nen, sermayenin aklnn iddeti deil, ii erkein kas gcne daya
l fiziksel iddetin krizidir; bunun giderek olanaksz hale geldiidir.
Endstriyel kapitalizmin, st snflarn gndelik yaamlarn id
detten arndran ve st snf erkeklerin egemen deerlerini "centil
menlik" olarak tanmlayan anlaynn bir tr sahte pasifletirme
(pseudo-pacification) projesi olduu sylenir. st snflarn iktida
r, iddeti, bu konuda uzmanlatrlm olanlara brakp, iddetin
azaltlmasna dayanan bir stratejiye deil, alt snf erkeklerin idde
tinin ne kartlmasna dayal bir snfsal mcadele stratejisi ile var
olmaktadr (Hali 2002).
Alt snf erkek iddetinin artt tezi, bunun geleneksel erkekli
in g kaybna kar bir tepki mi yoksa yeni kapitalizmin keye
sktrd erkeklerin bir tr snfsal bakaldr hali mi olduu tar-
8. Bu gr iin bkz. Arendt 1969.

tmaya deer bir sorgulamadr. Hall'a gre eril iktidar iddet ol

madan dnmek mmkn deildir. Connell'in "hegemonik erkek
lik" kavramn eletirerek bunun kltrel temelli bir erkek stnl
olsa bile, kadnlar ve dier tahakkm altndaki erkekler zerin
deki iktidar srdrmek iin iddet uygulama ayrcalna sahip bir
erkeklik olduunu vurgular. Connell'e gre erkek iddetinin maddi
ve kurumsal temelleri vardr ve snfsal eitsizlikler boyunca bu ay
rcaln nimetleri paylatrlr. Kadnlara, ecinsel erkeklere ve
egemen erkeklik deerlerine uymayan "yumuak" erkeklere kar
saldrgan olan erkekler bu "eril" ayrcalk sayesinde kendi yaptkla
rn meru grrler. Farkl snfsal kkenlere sahip erkekler ayn ge
nel, evrensel erkeklik ayrcalndan ve tahakkmnden pay alrlar.
Alt snf erkek iddeti de bu paydan kendine deni alr. Hall'a gre
ise alt snf erkeklerin artan iddet eilimleri kapitalist dinamiklerin
yol at "erkekl.ik kayb" ile aklanabilir. Erkeklik kayb nede
niyle ykselen iddet ile erkeklik ayrcalklar arasnda ba kurmak
doru deildir. Alt snf protestosu olarak ortaya kan bu iddet bir
erkeklik ayrcal deil, tersine zmszln getirdii "alt snf
tepkisi"dir. Kapitalizm, iddeti devlet tekeline alarak st snf er
kekleri sermaye ynetimine, alt snf erkekleri de retme - kas gc
performansna ynlendirmitir. Yeni-kapitalizm ise artk kas gc
nn yerine makineleri ve robotlar koyuyor ve kas gc retkenle
tirilerek kendisi pasifletirilmi alt snf erkekler bu srece tepki
olarak giderek artan lde fiziksel iddete bavuruyorlar. Ticaret
ve mallarn deiimi zerine oturan "eski toplum"larda hem kiiler
aras rekabetten doan kzgnlklar pasifize etme, hem de gerekti
inde fiziksel iddet kullanacak olanaklar yaratma gerilimi hep var
d. "Ykc erkeklik" bu eski dnemlerin arkaik bir kalntsdr ve
kapitalizm anda "restore" edilmitir. st snf erkekler bu tr bir
iddet kullanmaya gerek duymamlar ve pasiflemilerdir. nk
"pasifleme", uzun dnemde, gerekten de siyasal iktidara sahip ol
may daha ok kolaylatrr; iktidar refaha, kazanca ve siyasi kar
lara dntrmeye daha elverili bir stratejidir. Burjuva hegemon
yas iddete deil, kltrel hegemonyaya dayanr ve iddet hege
monya ile badamaz. Hegemonik erkekliin kendisi bir kltrel
mistifikasyondur; alt snf erkekler iin iddet kullanabilme bir ay
rcalk deil, bir kandrmacadr. Erkek iddeti endstriyel kapitaliz-
min ii snf iin yaratt yanlsamadr. iddet kullanan erkein

hegemonya sahibi olduu sylenemez. Alt snf erkek iddeti ikti
dardan pay ald iin deil, tersine kapitalizmin koullarnda kay
bettii iin tepkisel bir durumdur ve bu durum erkeklerin karlar
n korumaz (Hail 2002).
Connell bu eletiriye verdii yantta (2002b), Hall'un "ii sn
f erkeklerinin iddet uygulamadan bir kar yoktur ve eer bu do
ruysa iddetin patriarki ile bir ilikisi yoktur" tezini ufuk ac bul
makla birlikte doru bulmaz. Patriarkinin ii snf erkeklerine id
det kullanmay bir ayrcalk olarak sunduu ve erkekliin kurulu
unda bunun bir gereklilik olduu tezini yineler. Connell'e gre id
det her erkek iin maddi bir getiridir; iddet ile egemen erkeklik
arasnda kanlmaz bir iliki vardr. Ayrca kapitalizmin st snf
erkekleri pasifletirdii tezi ok doru deildir; onlarn en azndan
ekonomik ve sembolik iddet kullanma ayrcalklarn tekellerinde
tuttuu sylenebilir.
Erkekler Aras iddet ve Farkl Erkeklikler
Alt snf mensubu, yeterli para kazanamad iin "erkeklik kayb"

riski nedeniyle kendini tehdit altnda hisseden birinin, rkla, ka
dn dmanlna, iddete ynelerek bir tr "yeni/yeniden erkeklik"
inas mmkn mdr? Bizim aratrmamzn srasnda, "varo de
likanls" diyebileceimiz gen erkeklerin yaam evrelerinde aleni
ve arpc olarak iddetin gndelik yaamn bir paras haline geldi
i anlalyordu. Az eitimli, mesleksiz, dzenli bir ii olmayan,
gen, bekar ve kentin periferik sosyal evrelerindeki aileler/mahal
leler iinde yaayan bu erkeklerin gndelik yaamnda "eril id
det"in farkl biimlerdeki rnekleri, baka toplumsal ilikilerin ii
ne gml olarak karmza kyor: Baba-oul atmalarnda, kz
larla arkadalk etme ve ak ilikilerinde, erkek arkadalarla ele
nirken, mahalledeki farkl erkek gruplar arasndaki rekabette, hat
ta trafikte bile iddetin normal bir durummu gibi anlatld, daha
s "kanlmaz" olduu dncesi dikkat ekiyor. Bir yanda, hayat
ta kalmak iin bir "gl" aabeyin korumasnda olmay, ona itaati
arzulayan ve "gl"nn daha ok kazanmasnn normal olduunu
dnen gen erkeklerin "etelemesi" var. "G" ile salanacak

kazanlarn peine dmenin yan sra, Trklk, Mslmanlk, "vac
tan savunmas" gibi "kutsal deerler"in savunulmas gerektii ileri
srlrken de iddetin kanlmaz olduu gr belirginleiyor.
Gerekirse lmek-ldrmek normaldir diye dnen bu "yeni van
dalizm", ayn zamanda kadnlara ynelen her trl iddete kar da
en azndan kaytsz; ya da dorudan savunuyor ve uyguluyor:
lkc erkeklerin ahileri ve iddet. imdi, sigaraya baladm d

..
nemdi, 1 6- 1 7 yalarnda, kahveye bizi almyorlar, gnn belli saatlerinde

kahve kltr, bilardo oynamak, bir eyler oynamak iin, yanmda iki-
arkadamla, bir araya gelirdik. Benim okulum ekonomik durumu birbiri
ne ok yakn rencilerin geldii bir okuldu, orta alt snf; snfta birok ki
inin paras yoktu, ekonomik bir atk ok yoktu, daha ok fiziksel g
olurdu; hiyeraride fiziksel g. eyden de kaynakl, milliyetilik, lk
ocaklarndan; btn okul, retmenler dahil milliyetiydi orada. Yandan
byk olan biriyle abi hiyerarisi var nk senden sonra birisi sana gste
riyor, seri halinde gidiyor. En ok belirleyici olan fiziksel durum; iriyar
olanlar nde. Bir ey yaplacaksa ona sorulacak, i yaplacaksa birisi yuka
rdan syler, sen de yaparsn. Yani genlere saldrlacaksa saldrlrd yani.
Sanrm yapmamak diye bir ey dnmyorduk; ben dnmedim. (De
diklerini yapmayan, eksik yapan?) Aa alnr, ya da atlr darya, ama
dars yok, baka bir ortam yok, ok snrl her ey. Baz vazgeen insan
lar yok deildi, yok denecek kadar azd. Onlarla karlaldnda nyarg
lar ya da karlkl ithamlar oluyordu. (G 23)
Mahalle, delikanllk Burda nedir mesele, "ben bu mahalledeyim, bu

...
mahallede ben kkrerim, ne dersem o olur,. benim sz arlm var". Ba

kas kar veyahut zaten senin laf syleme hakkn olduu grlr. Hani
kavga kar, normalde biz de ayn mahallenin insanlar, ocuklaryz; bi
zim birbirimizle kavga etmemiz zordur. Ha oluyor arada srada, fazla deil
yani. Dardaki insanlarla, yani teki mahallelerle kavga kar. Ayrca, bi
zim sokan sonunda anacadde var. st gecekondular falan byle Oradan
aa inenler ok oluyor. Hani ne bileyim, esnaflara geliyorlar, bir eyler
alyorlar, bazen alyorlar falan. Milleti rahatsz ediyorlar, camlar kryor
lar falan. Tabii ufack bir ocua "yr git lan" dediin zaman onun ahile
ri, carttan curtlan iniyor, kalabalk oluyorlar. yle olaylar oluyor. Kavga
nn sonunda araya girenler olursa, yani sz geen bykler olursa, girer
ler yattrrlar; "hadi bir pn, barn" muhabbeti olur. O olmazsa, ya
polis gelir, ya bir taraf dayan atar gider, ya da yer gider. (G 40)
Varota lkc ete, ahilik, delikanllk Particilik yapyorduk bir

...
ara. lk Ocaklar, MHP Genel Merkezi ile ilikiliydik. Ondan sonra ora
lardan kopmalar oldu. Alperen Ocaklar'na, Byk Birlik Partisi'ne. Ondan
sonra baktk bu yol bizim yol deil. Yol, dnce bizim saylrd da, uygu
lanan yol, yaplan etkinlikler, hareketler bize ters gelmeye balad. Muhab
beti kestim. yle bir yere gittiin zaman, ideoloji iin, kafandaki dnce
ler iin gidersin; bu lkenin nasl olmasn istiyorsun, bunun iin gidersin.
O dnceler de, oraya gittiin insanlarla hemen hemen ayn olmas gere
kir. Kafandaki dnceyi yaymak iin gidiyorsun, ama.bakyorsun ki yap
lan ok farkl bir ey, alakas yok dnceyi yayll)<lyla. u an byk bir o
unluu o Ocak'ta hata. Mesele nedir: arkam olsun. Hani bir kavga eder
sem, millet gelsin, ite yalnz kalmaym, benim de adm olsun. Hani belki
bir reislik yaparm, eklim olur falan byle. Kalkp, gidip oturuyorsun, bir
olay var diyorlar. Hadi, hurra kalkn gidiyoruz kavgaya, vuracaz kraca
z. imdi tamam olur byle eyler, benim her ortammda kavga dv var.
O yapda bir insanm. Ama olur da, her gn olmaz bu i. Yani her muhab
bette bu gemez. Bugn unu dveceiz, unu yapacaz, unu kracaz.
Her gn byle gemez bu. Ha olur, ayda ylda bir olur. Kardaki gruplarla
zt dersin, sen gider kavga edersin. Ha, olmasa daha iyi olur, ama ettin,
diyelim. Bu insanlar bunu kar haline getirmi; kar iin olduu zaman
orada benim hevesim kayor hemen, orada kesiyorum muhabbeti. Orta
birdeydim, Keiren'de okudum ortaokulu. Ar lkc bir yerdir Kei
ren. Babam Dkap'da okutmad, serseri olur diye, Keiren'e daha beter
yere gnderdi beni (glyor). O ara, kat bakanl olarak baladk. Orta
sonda -okul bakanl yaptm. Liseye getim, Anadolu Lisesi'ne getim,
dedim artk durulaym, ben hibir eye karmayaym. nk ortaokulda
ok eyler oldu, yamz ufakt ok eylerle urayorduk, kavgalar, dv
ler. O zaman hareketli geliyordu, her gn kavga dv, o zaman ok en
akrakt. Liseye getik, dnceler oturmaya balad kafamzda. te abile
rimiz vard o zaman, bizden byk snflarda. Onlar mezun oldu, bu sefer
grev bize kald, yani bakanlk bize kald. yle devam ettik lisede iki se
ne daha. Benim bir ktm kz vard, nianlydk. Ben sac bir ailenin o
cuuyum, o ar solcu, ok ar solcu bir ailenin ocuu. Bir evin tek k
z, ok ey byle (glyor). O yzden "istemiyorum" falan dedi. Ben de
"siyaset aramzda olmasn, ben senin grne karmam, sen de benimki
ne karma" dedim. "stemiyorum, ben siyasetinde deilim senin, kavga
dvlerden" falan dedi. "Eyvallah, yle olsun" dedik. Tamam dedim artk
bu i bitti, kapattk. Zaten imajmz izilmi, "bu adam serseridir, dikkat
edin" diye. O tip tartmalar falan var aramzda, babasyla, ailesiyle. Bir
ey oldu diyemiyorlar, ar bir korku var, "ht" dedik mi tamam, kabul
edecekler; rahatsz oldum ben. Zaten oradaki olaylar grnce; yaplanlar
sama, amasz eyler. "Allah yolunuzu ak etsin, dedim, ben kyorum,
ekiliyorum, kendi okul ekibimi datyorum" dedim. Bundan sonra gelir

ler okula, okulun en babas, "sen reis ol" diye. Dedim, "ben mezun olana
kadar, kesinlikle okulumda bir tekilat istemiyorum. Ben kimseyi reisme
is tanmam" dedim. Lise bitti. O ara Alperen'den teklif geldi. Alperen yap
olarak biraz daha eriata yneliktir, namaz klmalar falan byle ocaklarda.
yi ya eyvallah, biz de elhamdlillah Mslmanz. Adamlara bakyorsun,
sabah byle namaz niyaz, gece alemlerine de ok taklyor, bir bakyorsun
gazinoda eleniyor. Alperen'de daha iddetlidir bu iler, yani biraz daha e
riat ynnde olduu iin. (G 38)
Vuracaksn, altta kalrsan gittin! ok ar, dokunan bir kfr olduu

zaman, herhalde, en zor tanan iki tane emaneti verirdim ona. Mesela ba
na hareket gelir, tamam m! Tanmyoruz veya tanyoruz, benim houma
gitmedi. Ona diyebilirim arkadam sana hi yakmyor falan. Ama inan,
sen yandn o zaman. B u sefer.eer yannda bir bayan varsa, ona hareketler
balayacaktr. Veya yannda bir bayan yok, sen varsn. Ondan sonra sana el
hareketleriyle daha baka bir hareketler balayacaktr. Kendini onlarn or
tamna, onlarn kltrne gre dnrsen kendini ok kk dnn,
acayip bir hale drm olursun ve daha ok ezerler. Ya vuracaksn ya da
ite kendin gzne kestiremiyorsan yuvarlayacaksn ama altta kalmaya
caksn. Yoksa gittin. (G 39)
Varota iddetsiz, kavgasz gn olmaz Dikmen, lker Mahallesinden

...
geldik, orada her gn bir kavga olaylar olurdu. Erzurumlular hep birbirle
rini tutar veya Diyarbakrllar hep birbirlerini tutar. Ben ankrlym. Dur
duk yerde sana satarlar, kavga olay kar. Bende o zamanlar bir nefret
vard, on, on be kiiye kar bir ey yapamayacam iin. Herkesi biliyor
sun, kimin nereye gittiini, kimin ne yaptn tek tek yakalardm mesela.
O kklkten kalan bir intikam duygusu bende. Oradan buraya apartman
ortamna geldim, buraya gelirken sevinliydim. B u kavga olaylar olmaz,
daha byle bir modem yerde olursun diye dndm. lk geldiimizde, ilk
akam burada bakkal var, bakkala gittim. -drt tane bayan geldi, o za
man ite on iki yalarmdaydm, ho geldiniz dediler. Onlarn bir ho gel
din demesi bana ok yabanc geldi, ok acayip geldi. Allah Allah falan di
ye dndm, hatta kafam bile kadm hatrlyorum. nk yle bir
ortamdan geliyorsun. Burada imdi o tr ho geldin falan hi yok, kendi ar
kadalarn arasnda bile. "Sana mahalleyi gezdirelim mi?" diye sordular.
Konutuka ben de hayrete uruyordum, "tamam" dedim. , drt tane ba
yan beni aldlar ve mahalleyi gezdirdiler. Gezerken, kardan birka tane
ocuk kt, Karakusunlar genleriymi. Sorunlu bir yer, tamamen kavga
ya dve yatkn insanlar ve evreye de ok rahatszlk verirler. Bilmiyor
duk, iki kii talyor bizi, kzlarn stne gelecek neredeyse. Arkamdan al
t-yedi kii geliyor. sanyorum, mahallenin Yzncyl'n ocuklar, onlar
da geldi. Ben kavgal bir yerden geldim, hep mcadele, hep mcadele. De
re vard o zamanlar burada, dereden hemen inmeye baladm, onlarn ze
rine yryorum, ta atyorlar, ben yryorum; zannediyorum arkamdan al
t-yedi kii de geliyor. Herkes geri kamaya balam, kzlar dahil. Kzlarn
yarar olmaz da erkekler de kamaya balam, bir baktm, tekim. Yine de
geri dnmedim gittim stlerine, bir kavga. O ocuklarla ilk o zaman tan
tk, hep yirmi yama kadar falan yle kavgalydk ne zaman grsek. Har
bi ocuklar deil yani, onlardan birini dv, on kii toplanr gelirler. Nerede
olursan ol, denk geldii zaman mutlaka kavgaya girimek zorunda kalr
sn. Kendini mdafaa edeceksin, en ktsnden, kavga bile etmek isteme
sen. (G 40)
Kzlarla iliki, ak, iddet nedeni Bir kz arkadam vard Aye adn
...
da, bizim komumuzdu, onunla bir sene kadar falan arkadalm oldu,
sonra onun tarafndan yrmedi. O bir ara "srekli tehdit eden bir ocuk
var, haberin olsun" dedi. Ben ilk nce ok aldrmadm, ama drdncsn
de ben de o ocuu tehdit ettim. Bir kafe var, o kafede alyordu. Ben k
tm, benim arkadalarm da vard, byle byle dedim, ben buraya gidicem
dedim, beni engellediler nce. Benden habersiz o ocuk bir daha gelmi,
benim arkadalarm tehdit etmiler. Benim de haberim oldu, ben de ktm,
tek bama gittim. ocuk benden byk. Gittim, dedim byle byle; sar
ho, Aye ile konumular, etmiler falan ... Benim bir tarz moralim bozul
du, seni istemiyor gibisinden laflar etti. "Tamam" dedim, "bak benim ma
halleme gelip bana hakaret yadramazsn" dedim. O srada lise dald ve
etrafmz kalabalklat. Ben tek kaldm ortada. O srada benim bir arkada
m var, o da okulun adam, yani serseri tiplerinde bir abisi vard, herkesi
tanrd. O da geldi, onu tehdit etti, polisler falan geldi biz daldk. Bana
geldi ocuk, "zr dilerim kusura bakma, ben seni byle bilmiyordum" de
di. "Bu Aye'nin Orhan diye bir baka arkada var, onla konuuyormu gi
bisinden duydum" dedi. Ben "Aye'yi de istemiyorum, seni de istemiyo
rum, ne yaparsan yap" dedim, ektim gittim. O gnden sonra da Aye ile
konumadm. Suluydu yani, sonuta benimle kyorsun, baka birisi var,
o da senin iin Orhan diye birisi var diyor. Ya sen mz birden kandr
yorsun. (G 39)
iddete bulanm ak Lisedeyken okulu astk, hava da gzel, kola

...
mz aldk, cipsimizi aldk, balkona ktk oturuyoruz. Bir zaman getikten

sonra bir tane kz geldi, balkonun altndan geerken, kzlar bize slk ald.
B izimkiler de baladlar slk almaya. Kzlar gittiler, kar balkona otur
dular, ondan sonra kzlar kesiyoruz. Arkada, "bir konusana, ar bura
ya gelsinler" dedi, derken bir-iki dalama oldu bizim aramzda, gidersin gi
demezsin, ben de giderim dedim. Ben gittim, "sizinle tanmak istiyoruz,
sakncas var m?" dedim. lk nce normal karladlar, oturdum yanlarna,
muhabbet ettik falan. Ondan sonra eve davet ettim, "kusura bakmayn bi
zim erkek arkadalarmz var, biz onlar bekliyoruz" dediler. "Eer erkek
arkadalarnz varsa siz benim kusuruma bakmayn" dedim, ayrldm; ar
kam dndm ktm, gittim balkona oturdum. Derken erkekler geldi, biz
balkonda oturuyoruz, kzlar balkonu iaret ediyorlar. Bir arkada daha gel
di olann, i byd. Gece karanlk olana kadar biz trstk, balkondan ie
ri girdik, ieride oturmaya baladk. Arada bizim arkadalar bakyorlar, bu
raya bakyorlar falan deyince korkuyoruz tabii haliyle. Ondan sonra kap
ald, aadaki ocuklar gelmiler, ben atm. Ben, bana saldrrlarsa evin
iine ekerim, evin iinde ldrdm derim, gibisinden dnyorum. B
a aldm, kapy araladm, buyurun dedim. Top sakall ocuk konumaya
balad "beyler, bizim arkadalarla konumusunuz" falan dedi, "bizim ar
kadalarmz sizinle konumak istiyor, biriniz aaya gelebilir misiniz"
dedi. "Aada ok kalabalksnz, arkadana syle, o buraya gelsin, misa
firimiz olsun" dedim. Top sakall "sen ne biim konuuyorsun" dedi. Ben,
"seni ieri alrm, ldrrm, bana hibir ey olmaz, sen konuma" dedim.
"Tamam, sakin ol" dedi, aaya gitti. Aradan bir 1 5-20 dakika geti kap
tekrar ald, kz geldi, "bak, erkek arkadalarmz sz veriyor hibir ey ol
mayacak" dedi, "tamam, geliyorum" dedim. Okul formam kartmtm,
kasket vard, arkadamn gmleini giydim, bir de mont giydim ba da
alabilmek iin, nk aas ok kalabalk. arkadatan ikisi de inmek
istedi, olay byr diye ben tek bama indim, elimde bir tane bakla. Ama
ba gstermemek iin de elimden geleni yaptm yani. Bana bir tane sal
sa, ben ancak bir kiiyi yaralayabilirim. Kapdan ktm darya, uzakta er
kek arkada, "ne oldu" dedim, "byle, byle" dedi, "e, dedim anlatmadn
m?", "anlattm" dedi. "Sen kz arkadan olmasa, bir kzdan holansan, gi
dip onunla konuur musun, konumaz msn" dedim, "doal olarak konu
urum" dedi. "Onun erkek arkada varsa ne yaparsn?" dedim, "ben arka
m dnp hi bakmadan giderim" dedim, "kz arkadan burada, sor" de
dim. Kz sesini kartmad, aynen byle kafa sallad. ocuk bana dnd
"kardeim, kusura bakmayn" dedi. Ondan sonra o on be kiinin arasndan
sapasalam ktm yukarya, ama korktum mu, korktum. (G 39)
Nevrim dnd. Ben kz niye tokatladm, hatrlamyorum yani. Val ..
lahi en son bir gn kavga ettik, ben bunu bir tokatladm okulda. Ondan son
ra babas geldi okula. Benim babam, amcam falan geldi. Yani yle syle
yim, bir saat nceye kadar her ey ok iyiydi. te srekli muhabbet, baban
bizi ayramaz tarz muhabbetler. Bir saat nce biz okulda iyiydik, teneffs
te kar, ierdik yani darda. Hemen bakkal nevalemizi getirirdi. Tuvalet
te veya okulun bahesinde hemen -be bira vururduk yani. Akama ka
dar, leyla geziyoruz byle. O teneffs le teneffsyd, bir saatlik bir ara
vard. Bir saatte ben ok yklendim ikiye yani ar derecede, nevrim dn
d. Ben kz niye tokatladm, hatrlamyorum, yani bilmiyorum. Ciddi an-
lamda hatrlamyorum yani. Babas falan geldi. Ben, le teneffsnn so

nunda kz tokatladm. Teneffste snfna girdim, kz yok. Ulan okulu ara
tara kz yok. Bir baktm mdrn odasnda. Mdr beni grm. Onu al
m odasna gtrm. Mdr hemen babasn anyor, babasna haber veri
yor, "abuk gelin byle byle bir ey oldu, kz ldrecek" falan diye by
le. Hi alakas yok. imdi mdr bana dedi ki, hep mdrn burada bok
yemesi var. Bana kalkt dedi ki, "babas geliyor birazdan, sen greceksin,
seni asacaklar, kesecekler" falan deyince ben de dedim demek bunlar ger
ekten geliyor. "Tamam, bekleyin ben de geliyorum" dedim. Eve gittim,
makineyi falan aldm, silah milah aldm. Okula dndm, yani vuracam.
nk bana yle bir anlatt ki mdr, sanki onlar gelecek, buluup kavga
edeceiz, o tarz bir gaz verdi bana. Ben okula geldim, babam falan herkes
okuldayd zaten. Ben, babam, zaten kzn babasnn yanna gitmeden, st
ba aramas yapmlard bana, amcamla babam. Boaltmlard stm ba
m. Oturuyoruz, ben adamn stne falan yrdm. Adam bana "Alici
im, olum, niye byle bir iddete bavuruyorsun, yapma" diyor. "Tamam,
evleneceiz" dedik. "Evlenmek istiyorsunuz, biz buna yok demiyoruz. Bir
niversiteye gidin, ikinci snfta, nc snfta gelin, evlendiririz olum,
acele ediyorsun, niye ileri zorlatnyorsun" diyor. Ben bakyorum adama
diyorum ki, "lan, ben sana m soracam evleneceim zaman, bana diye
mezsin ki niversite ikide, de evlen, ben istersem bugn evlenirim".
Adam diyor ki "olum bak yapma, sen de benim bir olumsun" falan diyor.
Ben couyorum adama, kafa yerinde, kafa bir milyon, ayakta duramyo
rum zaten. yledir byledir, kzn gidi, o gidi. (G 38)
Ak, lm, iddet Betl arkadam rahmetli oldu, balkondan dt.

...
Patronumun kz arkada idi. Arkasndan benim patronum kafasna skp

intihar etti. Sevgi ite byle bir ey, ak... Betl aslnda benim ocukluktan
arkadamd, ok severdim. Evlerinde balkondan gemeye alrken d
yor, beinci kattan, kafasn davlumbaza arpyor ve lyor. Benim pat
ronum da ite hastaneye gidiyor, ldn renince irketin nnde
zntden kendi kafasna bir tane skyor. (G 39)
Eril iddetin zerinde en az konuulan ve o lde de az aratr

ma konusu yaplm tr ise bir erkein baka erkee iddet uygu
lad durumlardr. Erkek arkada gruplar iinde yumruklamalar,
yarma amal kavga etmeler, erkeklik gsterisi ya da retisi ad
altnda bir erkein baka bir erkei dve zorlamas ya da tacizi
gibi erkeklik hallerini buna rnek gsterebiliriz. laveten, sokak e
telerinin erkeklere ynelen iddeti, yetikin erkeklerin her balam
da daha genlere ve kk yataki erkek ocuklara ynelen "erkek-
si" iddetinin yan sra erkek hapishanelerinde gen erkeklere teca

vze kadar giden erkekler arasnda yaanan, deiik trde iddetten
bahsedilebilir. te yandan, ecinsel, aznlk, kadns ya da yumuak
karakterli erkeklere ynelen cinsel taciz ve saldrganl bu trn
rnekleri arasnda saymak gerekir (DeKeseredy ve Schwartz 2005).
Erkeklerin baskn erkeklik deerlerini savunan erkekler tarafn
dan nasl zorland ve hatta cinsel tacize maruz brakldklar ko
nusunda ok az saydaki aratrma, hegemonik erkeklik deerleri
nin temeli olan "homofobi"nin nasl retildiini ve erkeklerin bu
tr korkularla nasl kkrtldn bize gsteriyor. zellikle ecinsel
erkeklerin bana gelen saldr ve taciz-tecavz olaylarn "ecinsel
aratrmalar" tarafndan daha detayl aratrlmas sayesinde daha
yakndan bilebiliyoruz. Heteroseksel erkeklerin dier heterosek
sel erkekler tarafndan nasl iddet ve cinsel saldrlara maruz bra
kldk larn aratran az saydaki aratrma da bize ilgin bilgiler su
nuyor. zellikle iyerlerinde, kendilerinden hiyerari olarak stteki
erkekler tarafndan yaplan taciz ve iddetin ou zaman saldrga
nn kiilii ile aklandn ve bu sayede iddetin bir "erkeklik"
meselesi olarak deil, tekil, ho grlebilir olaylar olarak tanmlan
dn, bu aratrmalardan reniyoruz (Lee 2000).
Bizim aratrmamz srasnda iddet zerine konutuumuz er
kekler de, iddet ile aralarna kolay kolay bir snr izemiyorlard.
iddet, farkl balamlar ve gerekelerle birok erkein hayatnda
somut bir gereklikti:
Erkeklik en ufandan fiziksel iktidar Genel olarak erkekler bir e

...
kilde bir iktidar sahibi olmak ve bunu uygulamak zerinden bir hayat yap
landrmas iindeler. yerinde, ailede, yani adam kt bir toplumsal stat
dedir, hani ne bileyim tuvalet temizliyordur iyerinde, herkesin emir verdi
i bir konumdadr, gider eve karsn dver, orada erkeklik yapar, orada ik
tidar kurar. Yani bir iktidar kurma olay var bence. Yani bunu yapmayan
ok insan var. Ne bileyim ben yapmyorum ite, siz yapmyorsunuz, ama
genel olarak bence erkeklik deyince, iktidarla rten bir ey. En ufan
dan, fiziksel olarak erkek iktidar kurabiliyor. Bu kadar basit, nk gl,
kadn dvyor. Bu kadar basit, para kazanmasa da dvyor. (OD l )
Gerektiinde iddet kullanrm, iddet karsnda kontrollym...

Genellikle benim tandm, sosyal ilikide bulunduum insanlarla iddet
yoluyla bir zm asla olmad, bir tartma olup iddet uygulanmad, ko-
nuarak anlaabildik ya da konuarak anlaamayacamz anladmz

iin ekip gittik. iddet karsnda kontrollymdr byle durumda. He
men iddet uygulamam. Belli bir sre sonra dayanma noktas nemli. Kar
daki benim beraber olduum bayana yannda bir erkek olduunu gre
gre laf atyorsa ben ona bir ey aklayamam, yani bir cmle ile onu ikna
etmek mmkn deil. Byk bir ihtimalle direkt iddet uygularm: sahip
lik duygusu. Ama yanmdaki erkek olsayd, ikna etmeye alrdm. Ada
mn elinde bak varsa fkemi kontrol ederim, benden stn olduunu d
nyorsam gz gre gre gitmem. (G 34)
iddet kullanana ben de kullanrm... iddet kullanan, bakalarn

aalayan, kadnlara kar ayrmc ve aalayc davranan erkek ortamla
rnda mdahale ederim, sonu ne olursa olsun mdahale ederim. Genel ola
rak toplumda uzun sal erkeklerden ok holanlmaz; benim de salarm
bir dnem uzundu. Shhiye kprsnn zerinde bana laf attlar "ne gezi
yosun kar gibi ortalklarda" diye. Biz iki kiiydik, onlar da kiiydiler.
Bu noktada yaplmas gereken uydu, yanmdaki arkadan da hi byle bir
meseleye girnesine gerek yoktu; yrmemiz ve gitmemiz gerekiyordu
normal olarak. Ben geri dndm "ne diyorsun" dedim, "ne biim sa" de
di, cmlesini tamamlamadan ona bir kafa attm. iddete kar bir erkek ola
rak enteresan bir profil deil mi? niversite birinci snftaydm. Szle an
layabileceklerse szle, anlayamyorlarsa da oturup dayak yemem. ans
mza ok byk bir kavga olay olmad akas. nsan kendini eitiyor,
ben 19 yandaydm, daha gencim o zamanlar. imdi kavga noktasna ge
tirmiyorum meseleleri, ama o olayda o kiiyle de kavga ettim. Ama o in
sanlar benden ciddi eyler aldlar. Onlar yolda uzun sal insanlara laf at
mamalar gerektiini renecekler. O gn tekrar geri dndk, ben onlarn
nnden tekrar getim. Onlar hibir laf atmadlar. Laf atmamalar gerekti
ini rendiler. kii stnze saldrnca mecburen kendinizi savunu
yorsunuz. unu sylemek ok kolay " kii sana saldrrsa sen onlara id
det uygulama", evet onlar beni dvsn o zaman. Byle bir ey yok. (G 3 1 )
iddet edilgen konuma drlmemden... Zaman zaman en basit

olay!ar bile bende inanlmaz bir iddet duygusu yaratabiliyor. nk kont
rol artk bende deil. Acayip edilgen konumdaym. Mesela, hayal kuruyor
sun, mesela krmz yanyor aralara, durmalar gerekiyor ve ben karya
geeceim ama o anda o yaya geidinden karya geecek tek kii ben ol
duum iin bazlarnn da ie yetimesi gerektii iin, arabalar geiyorlar
ktan ve ben aslnda hayati bir tehlike atlatyorum orada ve diyorum ki bir
tanesi bana u kadarck dokunsun, kapy ap suratna bir tane indirece
im, ornan kanunlar gibi. Sen vurdun bana ben sana vuruyorum. Yani
byle bir patlama oluyor. Ama bunun olmasnn nedeni edilgen konuma o
anda dtm iin. Yani ben orada, onlara tabi oluyorum ve bende byle
bir ey kyor. Edilgen duruma geldiimde, kontrolden ktmda, bir ey

bana ok dokunduunda iddet kabiliyor. lla birinin bana horozlanmas
gerekmiyor. (OD 5)
Trkiye'de eril iddeti merulatran en nemli balamlardan

biri cinsel ahlak kurallarnn erkeklere verdii bekilik grevi. Kes
kin cinsiyet farklarna ve namus / eref deerlerine dayal cinsel ah
lak kurallarnn bekileri olduunu dnen erkekler, kendi ailele
rinden balayarak kendi toplumlarnn cinsel ahlak davranlarn
iddet ile disiplin altna almaya kalkyorlar:
ki tane gen sanlyorlar, ben ona hi dayanamam, olanla dv
tk Bir gn arkadala giderken baktm iki tane gen sarlyorlar, ben ona
...
hi dayanamam baktm bir yal teyzeyi rahatsz ediyorlar. Teyzenin hou

na gitmiyor kadn da bir ey diyemiyor. Vardm olann yanna bak dedim
hemehrim bayan var. Kz bana "terbiyesiz ne karyorsun sen" dedi. Er
kek de oradan kalkt "sen ne diyorsun arkadama kar" dedi. Yakadan tut
tum bir ektim yle. O kadar eyin varsa dedim seninle grelim. Ailele
rin bindii bir otobste yani oluyor mu bu. Ondan sonra ofr de geldi, o
lanla kz otobsten aa att. Ben bir kadn da savundum. Bizim orada
irkette alan bir arkada her gn kz dverdi. Ben de bir gn sinirlen
dim. Olanla dvtk orada, "bir daha bu kza vurmayacaksn" diye. Kz
da sert bir tepki gsterince "bir daha senin bir davana da karmyorum"
dedim. Kz bana "sana ne, sen niye bana karyorsun sen kimsin?" dedi.
Ben de "ne istiyorsan git" dedim kendi kendime. Ondan sonra da fazla o i
lere karmyorum, ama gene de ayrt etmeye urarm. Geenlerde yine
bir baktm olann birisi kz sktrp duruyor. Baktm halledeyim u o
lan dedim. Sonradan da baktk belki kocas mocasdr diye bir ey yapa
madk tabii. Kz da tabii aabey bu bana byle bir ey yapyor deseydi va
rrdm grevimi yapardm. (G 1 8)
Kan meselesi dnda kavga etmem Bir erkek o kza laf atmsa onun
...
kiiliinden, en bata erkekliinden phe ederim. Delikanl deildir yani.

Hi olur mu ya. Da ba m buras? Mesela diyelim ki maa gittik, hcum
ettiler. Ben kavga etmem abi, vurmam bile. Dvsnler abi. Ma iin
kavga edilir mi? Adama glerler. Etmem abi. Trafikte araba sryorum
kavga etmem abi. Adam sktrsn kavga etmem abi. Hzm keserim
abi kavga etmem. Niye biliyor musun? nk kavga etmek ncedendi.
imdi adama bakyorsun, kavga ediyorsun, orta boylu ocuun belinde bi
le tabanca var. kartr tabancay vurur abi. Vurur, hi ey yapmaz. Niye
kavga etmem, ite hep ailem olduu iin kavga etmem. Ya bana bir ey
olursa ona ne olacak? (G 1 )
iddetin her tr sorun zmede, anlam retmede kullanldn

gryoruz. iddetin hibir snr yok; her nedenle, her konuda er
kekler iin iddet var. . .
Bana hakszlk etti, kavga ettik naattayken ettiydik kavga. Adam

...
ileri benim zerime ykyor. yle arlatanlar var. O tr durumlarda kavga

ediyorum. Normal kavga etmiyorum, normalde kavga etmem. Sadece tar
trm, uyarrm, baktm olmuyor o zaman olur yani. (G 1 8)
Dayak yemek de ereftir O kavgaya girip dayak yediysen o da bi e

...
reftir yani. Tabii yapmasan daha iyi olur. Ama yani yeri geldi mi demek ki
bo durulmuyor yani. Yapmak da gerekiyor. Tabii o kavga olaynda, levye
ekebilme olay nemlidir yani. Yaa, uymazsan iyi ama, yeri geliyor, uyu
yorsun yani. lla ki yani oluyor. Ama yani ok sinirliyimdir, ok da uysa
lmdr ama. Yani kolay kolay uymam. Ama uyduum zaman da ok pis
uyarm. (G 1 0)
Gszn urad iddete destek insanlk namna Ben yle ilere

...
gelmem. Baktm uradan giderken iki kii dvyor. Gl olan da eyse,

giderim bunu orada uyarrm bunu yapma diye. ok byle eyler yaptm
yani. Baktm adamlar da zor durumda gc yetmiyor. Ayrrm, yardmc
olurum elimden geldii kadar, insanlk namna. (G 1 8)
Erkek akalar da iddet nedeni olabiliyor. Mesela askerde bir arka

..
da vard bizim, Samsunlu, bir de avu vard. avu beni aka olsun diye
Samsunlu'nun zerine itti. Samsunlu da bana kar biraz kt szler syle
di. Ben de sinirime hakim olamadm. Dvtk. Birka sefer vurdum ona.
Olan baktm daha hata bana dikleniyor, sinirime hakim olamadm, kova
ladm ... Bir de bir arkadaa bakas zulm ederse ben ona da dayanamam.
Onun iin de mdahale ederim. Adam gc yetmezse, habire onu ezmeye
urar. Arkada yznden de ok kavga ettiim oldu. (G 1 8)
Dvmeyi renmek Ben 1 2- 1 3 yalarnda falan, yaklak iki sene

...
kadar bir arkadamla bir tekwando salonuna gittik. Hi iine yarad m

dersen hi iime yaramad abi. Tekwando ile olmuyor. Nerede rendim,
barda rendim. (G 1 )
iddetin nedensizlii Yani be kii bir kiiyi acayip feci dvdm

.
z de hatrlyorum, on kiiden ok feci dayak yediimi de hatrlyorum ya

ni. Ama bunun byle milyon tane farkl sebebi oluyor. Bazen bir kz mese
lesi oluyor, bazen politik bir mesele oluyor, bazen hi alakas olmuyor, bir
sarholuk halinde ne olduu belli olmayan bir hal oluyor, falan oluyor, fi
lan oluyor. (OD 1 )
iddet beni korkutuyor Bundan on yl nce olsa bir kavga grd

...
mde ayrmaya alrdm, fakat yle eyler grp okudum ki, olaya gi
rince yaamn deiebilir. Byle bir korku hali zerime km durumda.
Kavga eden birilerini grdm zaman ok garip oluyorum byle, tansiyo
num falan ykseliyor, ok heyecanlanyorum yani. (OD 4)
Okulda sokakta etelerden iddet Lisede okurken stanbul'un en so

...
runlu okullarndan biriydi bizimkisi. Uyuturucu sat her zaman olurdu

ve hibir zaman fazla para gtrmezdik okula giderken, nk her zaman
mdahale edilip alnma riski olurdu. Gya "arkadamz iin para topluyo
ruz" derlerdi, karrdk; "cebini gster" falan byle eyler muhakkak olur
du. Ortaokulda eteler vard; sonra eteler gitti, yerine lkc eteler gel
di. Erkekler, lkc olanlar-olmayanlar, hibir eye karmayanlar gibi ay
rlrd. zellikle eyden korkardk, kz arkadana karrlar, onunla geze
mezsin kz arkadan olamaz gibi. (G 33)
Ailede deil ama okulda iddetle karlatk. Bizim zamanmzda

..
eitimde kaba kuvvet kullanlyordu. Eitim esnasnda retmenler cim

ciklerdi, vururdu, tokatlard, tekme atarlard, bilmem ne yaparlard, k
mza bamza vururlard. Ama ite o safualar bizi agresif yapt. Yoksa ben
ailemde en ufak bir ey grmedim yani. Hi kimse, hibir ekilde birbirine
el kaldrmazd. Ama, okulda kk bir ocuk olarak yaptnz bir hatay
veya korktuunuz iin aladnz zaman bile tokat yiyebiliyordunuz. n
san korkmamaya balyor. Bu kadar basit yani. (G 5)
Uzun salym diye beni dvdler stanbul'da sam uzattm bir

...
dnem vard. Bir liseli arkadamla buluup .. .'na gittim; orada sam uzun
diye dar karp dvdler beni. ok kt dvmediler, ama -drt tane
tokat yedim. Ben annesinin dizinin dibinde bym diyebilirim kendime,
genel olarak bir ey grmemi bir insandm. niversitede olan olaylar, si
yaset, politika, polis o tarz eyler bende bir nefret uyandrd. Bunlar da s
tme inanlmaz ekilde geldi. O yaz sam kestim gerekten, ksa sala s
tanbul'da geirdim yaz. Sonra tekrar uzattm sam ondan sonra bir ey
olmad. (G 33)
Barda kavga, emniyette ikence ok da gzel bir barmz vard.

...
Kavgay sen balatrsan seni emniyete ekerler. ubelerde masa masa gez
dirirler, ellerine cop.i vururlar, marapayla su dkerler, ellerini slatrsn.
Tecrbesizsen, yzn varsa, parmaklarn ier byle, yzn keser,
karacaksn oraya gittiin zaman. Copla da dverler seni. Onl(f iin en son
biz kartrz kavgay. Artk adam sana ana, avrat kfr eder, ya da ne di
yorlarsa, sana bir tane vurur, biz zaten vurmas iin drteriz onu. Artk o
daya hak etmitir. Darya doru vestiyere doru yava yava ekmeye
balamzdr, tam kavgann balayaca zamandr. eride mziin sesi
almtr, kimse duymaz. Artk onu tahrik ederiz. Nasl Fener tahrik etti,
Hasan a krmz kart grd. Tahrik ederiz abi ki herif bize senin anan
demeden ona kafay vururuz abi. Kavga kyamet kopar. Tamam biz bun
lar harcarz diyorsun. Ya kafa atyorsun, ya bir ey atyorsun. Ondan son
ra kim kime dumduma. Allah bilir. Bir de kpeimiz vard. Kime denk ge
lirse sryor abi. B arn kpei. Uyuturucu koklard. (G 1 )
Polis daya Azlarn, burunlarn krdlar. Herifler ktlar gittiler.

...
Polis geldi. Dayak yiyenin biri polismi. Adam kard kimliini sivil poli
siin dedi. Adam "toplayn personeli" dedi. gn ubede kaldk. Azm
z, burnumuzu krdlar ubede. Ondan sonra ne patronumuz geldi, ne bir si
gara getiren oldu. Perian olduk. Herif emniyette, adli tpta hepimizi, gz
nnde, heriflerden dayak yiyen polisler bize ana avrat kfr ediyorlar.
Ama ne yapacaksn. B u erefsiz baka yerde denk gelir o zaman grr ne
oluyor. Denk gelmedi tabii ki. Vurduu yerden kan kyordu yle bir du
rum. Kasan ne olacak ki, evini bulurlar, yerim belli, her eyim belli. Sa
bah 5'te alrlar. Annem, babam, kardeim kalp krizinden giderler, ne oldu
bizim bebeye diye. Gittik, 3 gn kamadm ben. Ellerimiz iti. Her nbet
deiiminde efi aln gelin diyor. Sktryorlar kafan, alyorlar bb
reklere, buralarna alyor senin. Kim yapt diyor? Konumuuz biz. De
mek ki mdrleri ikence yaptryor abi. kence deil tabii, niye bana po
lis kfr etsin. B ana babam kfr etmemi abi. (G 1 )
Daa gidecektim Okumak dnda hibir alternatifimiz yoktu. n

...
k kyde baka da bir skmlk var, orada bir sava var, sevgilimiz yok,
hibir ey yok, hani yoksul bir yerdesin, daa gitmek istemiyorsun. Yani
aslnda ben daa randevulamtm ama ailem beni bahaneyle kard. Ar
kadam gitmi, sakat kalm; arkadam gitmi dnmemi ve kydeki her
kesin gz sizde. nk kyde herkes gitmi, gitmeyi de istedim. Kyde
en ok siyaset konuulan ev bizimkiydi. B abamn bu rgtn yapsna da
ir de eletirileri hep vard. stelik burada bizim kyde, rgt eletiren bir
insan hi grmedik hayatmzda; aksine hep yceltilirdi. Babam, mesela,
bu adam Allah filan deil ki, derdi. Hatta bu yzden tehdit edildi. Benim
ilk sevdiim kzla, hatrlyorum, konutuum mesele buydu. Kz seviyo
rum, birlikte olucam falan ama anlattm ey u, ben daa gidicem, bura
da kalmayacam. Kz etkileniyor, ne kahraman falan diyor. Aslnda daa
kmak bir erkeklik simgesi deildi hibir zaman. nk kzlar da gidiyor
du ve daha ok fedakarlkla ilgiliydi; kadn da fedakar olabilirdi, erkek de.
Ama biri orada ldkten sonra byle konuulurdu, "u kadar cesurdu, yle
kahramand, ancak helikopter gelmi ... " diye anlatrlard. (G 22)
ynetimi olarak iddet Sert olacan, burda ben bunu yapamazsam,

...
personel beni dinlemez. En ufak eyde sinirli, olmadk yerde barp a

racan ki ark dnsn. Ya iyilikle olmuyor baz eyler. (G 4)
Hesaplanan bir teknik olarak eril iddet . Hemen gereken pozisyon

..
alrsn, masann pozisyonu ok nemli, o masada, gcn yeter mi o insan

lara ona bakarsn. Hani orada sopay vurduun zaman, bir sopa vurup iki
sopa yeme riskin var m yok mu? sopayla olmayacak silahla m olacak,
aktrmadan silahn da kuanrsn. Ben burada duruyorum, birader yuka
rda duruyor. Bir-iki personel de orada var, zaten hemen haberler gider yu
karya, aada toplanrsn. Silah lazmsa silah var, sopa lazmsa sopa var
dr, tornavida sokacaksan tornavidam vardr. Bir de ileriyi dnrsen, bir
kavga, bir cinayet, bir yaralanma olduu zaman dkkan kapanr. gn
kapansa a kalcan. Onu da evvela dnyorsun. Her trl pozisyonda
ok ince bir nokta var yani. O anda ok ince hesap edicen. yle erkeklik
yaparsan her zaman kaybedersin. Fuzuli erkeklik yok: (G 4)
Baskc deil, basknm. Otoritem ke11di kiiliimdir Ben direk by

...
le disiplin ve otorite koyan biri deilim. Bu ev hayatmda da byle, i ha

yatmda da byle, siyasi ortamlarda da byle. Belli bir felsefem ve tavrm
vardr. O tavr karmdakini hizaya getirir zaten (glyor). Bu anlamda bi
raz baskn bir tipim yani (glyor); baskc deil yalnz sylemeye alt
m. Baskc deilimdir, ama baskn bir karakterim vardr. Mesela olum
la da yatar kalkar tepiir her eyi yaparz. Ama eminim ki sorsanz babay
bir otorite olarak grebilecektir. Yani ama o ortaya koyduum kimlikten
kaynaklanan bir ey. Yani gl bir karakterim vardr. (G 1 3)
Yatl okulda da klada da iddet ayn stanbul'da yatl okulda ok

...
farklyd her ey. Bir erkek okulu, ok erken baladm zaten okula; zor ol
du, o yzden ok dayak da yedim orada. Ciddi bir hiyerari vard; nc
snftakiler ikileri, ikiler birleri dver. Tertipler birbirini koruyor. Ayn hi
yerari hem klada var hem yatl okullarda. Yatl okullarda kla rgt
lenmesi var. yl boyunca aldmz beden eitimi dersleri, askeri zel
eitimidir, silah eitimi deil de srnme, yryler; askeri bir yerdi.
Glle atmamz gerekiyordu, ama 1 5 metre atmamz gerekiyor; ufack o
cuklarz, barfiks ekeceksin, 30 barfiksle geer not alabiliyorsun. Bir ekil
de geiriliyor kalanlar; ama aalanyor. Ve ben ekebiliyorum yani, yle
bir ey ki aalanmamak iin idman yapyordum; ufam, ineim, irkin
de bir ocuktum bu arada; aslnda popler biri de olmadm, elenceli falan
biri de deildim, bir ekilde aalanmamak iin savunma mekanizmalar
gelitirip herkese kopya verirdim mesela, snftaki byk ocuklarla iyi ge
inmek iin. Kalm olanlar, paral olarak orada okuyanlar, ailelerin sorun
lu ocuklarn bizim okul alrd, her kolej almazd, bunlara baklrd. Ama
devlet okuluydu, Tann Bakanl'na balyd; meslek edindirirdi. O yz

den okuldan ktmda baya bir ey renmitim. Yatl okuldaki erkek
gruplarnn her zaman ok dnda kaldm ben. Arkada grubum vard, ha
la da grtm arkadalarm var; Malatyal ocuklard genellikle, Alevi
olduklar iin dlamyorlard beni. Zoruma gitmitir, g gsterisinde bu
lunan kabadaylk yapan insanlarla aram hibir zaman iyi olmamtr. (Er
kek arkada gruplar arasnda kavgalar olur muydu?) Tabii ben ok dayak
yedim. Konu yemek sras, nce nc snflar girer; ortalkta da iri olan
lar srada beklemezler; kendilerinin sras geldiinde gidip alrlard. Ben ve
dier muhalif ocuklar, "Kurtuluu" ocuklar falan vard, Malatyal olan
lar... Ben ufak tefektim, bu arada baya bir boy attm, bu halime geldim.
Ben birinci ve ikinci snfta kurallara uyardm ve kavga etmeye demez
derdim; ama yine de bama bir ekilde bela alrd. Yok, yan baktn, yok
ters baktn, yok ite nbette gelmi de, ar kesici vermemi, falan... Bir
bahane bulunurdu ve bir ekilde dayak yerdim. Ama yine de benimle iyi
geinirlerdi, snavlarda benim etrafmda otururlard; ben onlara kopya ve
rirdim. Hafta sonu kahvelerde falan geerdi, erkek kahvelerinde. Okuldaki
ilikilenme biiminden rahatsz olan herkes bir ekilde bizim tarafmza
geldi ve grup olduk byle olunca. Yemek sralarnda tandn kiilerin ya
nna girersin veya alt snftan insanlarsa sraya nden alrsn falan. Orada
bir eylem biimi olarak biz sraya giriyorduk en arkaya. Reddetme avantaj
lar. Aabey dedirtmiyordum mesela kendime. Hocalar da kat olurdu, s
rekli dayak. Yatma saatlerinde yatrrlar; bir sr eyler, alt snftaki ocuk
lara bir sr angaryalar; onlar yapmak zorunda deil. (Bunu yaptnz iin
ayrca bask grr mydnz bu aabeylerden?) Bunu aalarlard. Ama
bunu tnmaynca o aalama ellerinde patlyor, hani yntemlerden biri o.
Kavga karmak zere gelindiinde ben uzlamac bir dil kullanrdm; ge
nelde bilgiyi kullanrlar okul ortamnda; ben de onu kullanyordum bir e
kilde. Klinikte ok ie yaryordum, hocalar beni severdi, benim nbetleri
mi isterlerdi ve severek yapyordum. Bir yandan hocalarla iyisiniz, bir yan
dan rencilere kopya veriyorsunuz. Okulda hiyerari herkes iin ok fark
lyd; kantinden ay alyorsa onlara da smarlyordu. Bunlar ok kullanlan
hayatta kalma yntemleri. ok sorun yaayanlar da vard. Birinci snfta
bir ocuk vard, birka ayda kopma moduna girmiti. Onlar ok yoruyor
lard, aalyorlard; inekti, kafas da iyiydi. O da Balkesirliydi, ama ok
iman bir ocuktu, ayd falan. Hani arka kp kz bulmaya almak
ergen erkekler kol kola girerler, piyasada gzel erkekler olmas gerekir, y
le dikkat ekeceini dnrsn, o da o ortamda istenmeyen birisi idi; d
lanrd, yalnz dolard. Ben dedim gel birlikte dolaalm. Biz onunla ok
okuma moduna girmitik. Kitap okuyorduk, bir de bir sre sonra alyor
lar, karmyorlar. Bu arada kavgaya girmeyeceksin, ama elinde sopayla
grnyorsun, grnmek zorundasn. (G 24)
iddeti uygulayan ve karsndaki insan en basitinden taciz

eden kii g ve iktidar konumunda olan bir kadn da olabiliyor ba
zen. Yani tacizin ve iddetin z bir erkek zellii deil; ama "eril
gcn" ayrlmaz bileeni ve gstergesi. te frsat bulduklarnda ka
dnlarn da erkek rollerini devralabildiklerini, hatta tacizci olabil
diklerini gsteren bir rnek...
Bir ara msabaka yapacaktk, yatak almaya hemire okuluna gittim.
Benim hayatmda nemli olaylardan biridir bu. Be-alt kii oturuyor, o s
rada ben nc snftaym boylu poslu biriyim, koridorun ortasna gel
dim, getiimiz yere kzlar ylmlar ve geerken laf atp slk alyorlar
d; ok ilgin bir eydi; ben hem ok utanyordum; hem de taciz edilmek
byle bir eymi onu hissediyorum, bir yandan da ok houma gidiyor. O
zamana kadar hep eril, una gittim unla byle yaptm, hikayeler uyduran
insanlar, bildiiniz adamlar o halde grmek mthi bir eydi; kaldrp ka
falarn bakamyorlar. Benim cinsiyetilik zerine, ayna teorisini yaa
mmda ilk grdm yerdi. Arkadalarmla ok tarttk, aznlk olma hali
zerine. (G 24)
Eril iddetin Yaygn Tr: Aile ii iddet
Farkl erkeklik biimleri ile farkl eril iddet trleri arasndaki ili
kilere ynelik aratrma bulgularna baktmzda zellikle kadnla
ra ynelen -ve ocuklar da kapsayan- "aile ii iddet" in eril idde
tin bildiimiz en yaygn ve zerinde en ok konuulan tr olduu
nu grrz. Aile ii iddet olarak tanmlanan, evlilik ve aile kurumu
ile ilikili erkek egemen deerlerde yaam alan bulan erkek idde
tinin, bizim aratrmamz erevesinde, ncelikle, krdan kente
gle ekillenmi "kentsel periferik alt snf' ailelere mensup, "aile
reisi" olmay erkekliin ispat olarak gren erkekler arasnda daha
yaygn ve aktan savunulan, itiraf edilmesinde saknca olmayan
bir tr erkek iddeti olduunu gryoruz. "Geim salama" uruna
her trl alma koulunu kabule mecbur braklan bu gruptan er
kekler, ailesini geindirme karlnda ailedeki kadnlarn, ocuk
larn ve genlerin ynetimini ve itaatini talep ediyor. Bunu yapmak
uruna "aile reisi" olarak "disiplin", "namus", "terbiye" ad altnda
iddet kullanmaya kendini yetkili gryor. Bu tr erkeklik, koru
ma-kollama-denetleme-geindirme grevine dayal erkeklik deer
lerinin kanlmaz bir bileeni olarak, yasaklama, zorlama ve fizik
iddet kullanmay kendi sorumluluuna dayal ayrcal olarak g

ryor. Eril iddetin bu trnn esas olarak erkeklerin tandklar ka
dnlara ynelttikleri iddet olduunu syleyen Jeff Hearn ( 1 998),
iddet kullanan erkeklerle yapt aratrmada bu erkeklerin kendi
lerini hakllatrma biimlerini, tarzlarn ve bunu oluturan top
lumsal balamlar aklyor. B izim aratrmamzdaki aile ii iddet
balanlan da uluslararas rneklerle akyor:
iddet geimsizlikten kaynaklanyor... Paraszlk, geimsizlik, alkol,

kumar, bunlardan kaynaklanr. Baka bir ey deil yani. Durup dururken
karn niye dversin? te kadn unu istiyor, bunu istiyor, "lan sus, kes " . s
tedii kadar sesini ykseltiyor, nluyor bu sefer, kavga dv balyor. On
dan kaynaklanyor yani, baka bir eyden deil. Yani durup dururken kim
se kimseyi dvmez veya kimse kimseyi sopayla kamaz (glyor). (G 10)
Kanm dvmek olmad deil, oldu. . . Byle bir ey oldu, byle ufak bir
mrn krn hikayesi oldu, tek tokat attm. Belki diyorum ki ya haklym,
belki de diyorum ki belki atmasaydm. Attm tokadn yeridir de onun iin
atmmdr zaten. Yani durup dururken eine veya bir arkadana tokat ata
mazsn yani; o tokad hak etmitir. O seviyeye getirmitir seni. (G 2)
nce uyar sonra dayak. .. evremizden grdmz yetime tarzm

za gre, tek defada olmaz. Hata yaparsa birincisinde ikaz edersin, ikinci
defa olduu zaman tek laf edilmez. Yeri geldi dvdmz gnler de oldu,
eimi de kz kardeimi de. (G 1 2)
iddet bir-iki kere olmutur... Yeni hanmn ocuklarla geimsizlii

vard o zaman. Bir de bacanamla kstm ite, amca ocuu. Bir yer da
vasndan, senet zerinde tahrifat yapm, onun iin dvtm. (G 1 1 )
Ayn erkek baka kadnlar eletiriyor: Kadnlar dayaa ses karm

yor diye.. . imdiki diziler de byle televizyonda. Drt tane bir araya geli
yor: Kadn dvlmez... Git bir kye, evire evire dvyor yani. Haa da,
kadn kocasndan sopa yemi, ben ikayeti deilim, kocamn drdnc
eiyim diyor. Sen buna ne verebilirsin? Buna bir ey veremezsin ite. Kafa
ykanm. Ben erkeim. diyor. Onu da beslesin, beni de beslesin de diyor,
ben onun drdnc evliliinden, kumadan diyor ikayetim yok. Byle bir
ey olabilir mi ya? Dvmeyi de savunan var, kocam dvebilir diyor. Kz
m olabilir diyor. Kocasndan sopa yemi gelmi, benim ocuuma baksn
da ben geri dnerim. Ya byle eyler olmaz ki. Koca seni dvm, evlen
mi baka bir kadnla, ondan iki ocuu var. Ona bakyor da bana bakm
yor diye, nikahsz yayor mesela, problem yapyor yani. (G 1 1 )
Gen ve isiulim, kanm dvdm lk zamanlanmzda oldu, olmad

...
deil. lk evlendiimizde oldu. Yani, benim ilerimin dzensiz gittii za

manlar oldu. Sebep geimin, yani dzenli bir iimin olmadndan; art ca
hillik... Evlendiimizden 3 ay sonra yola gitmeye baladm. Mesela gider,
gelirdim evde bulamazdm. "Nerdeydin?", "anamdaydm". "Kzm ne iin
var ananda, otursana evinde". Bu bi oldu, iki oldu, artk bende bir sre son
ra eyler koptu, yoldan gelmisin, yolun trafii yolun stresi yorgunsun. Da
yak oldu yani, olmad deil. Sonra nasl deiti, ne deiti? Oturdu, beni
dinledi. Beni dinler yani, "Ben seni satmaya almadm, itip kakmaya alma
dm. Biz ev olalm diye uratm, halen de urayoruz" dedim. Dinledi;
konuurken konuurken, konua konua ikna oldu yani. En sonunda anla
d neyin ne olduunu. Tabii biraz ge anlad ama anlad. Yani ikna olduu
konular u: Evinde otur, evini bil. te bura bizim evimiz, ben yoldan geli
yorum, yorgunum. (G 1 0)
Karm sustururum, ezerim, sonra da zlrm.. Ben de lan karm

.
konutuu zaman unu bir bastraym diyorum, sussun diyorum. Ondan

sonra zlyorum. O zaman ne oluyor, biliyor musun? Eziyorsun. iddet
le deil, ama art m iddetle olmas? (G l )
iddet uyguladm oldu tabii.. Uygulamaya teebbs ettiim oldu.

.
Yani oldu ama o zaman beceremedim. Elim kesildiydi. Eime vuracaktm.

Vurdum, vuramadm. Sinirimi alamadm, sonra gittim cama vurdum. Vur
duum zaman, sorun ailelerdi. Benim karm zmir'den geldi buraya. Ben
biliyorum annesini, babasn zlyor, grmek istiyor. Ama benim de iim
gcm var. imdi senin evlendiin karn dakka ba ailesini grmek ister
se o evlilik olmaz. Ama benim eimin ailesi zmir'de. Ben onu biliyorum
yol yapmaya balar, bu sefer gittiim zaman iki ay kalacam der. Ki pa
zarlk yapa yapa 25 gne, bir aya indiririm. Ya bir ay kalsn istiyorum. Ama
bir an yle bir oluyor ki abi belli bir yerden sonra zlyorsun yani. Aileni
zlyorsun onlar oradayken. Hadi ilk 10 gn, 15 gn iyi, 1 6. gn, 17. gn,
20. gn oldu mu, iinde verim, kafan duruyor abi. ocuunu zlyorsun.
Karn zlyorsun. Ha derler ya karmn yapt yemei zledim. Ben kim
senin yapt yemei zlemem abi. Yemek, yemektir ya. Ben karm zle
rim. Ben karm, ocuumu zlerim abi. (G l )
Babam, kz kardeim gezse dverdi... Mesela ben bir kzla gezdiim

zaman babam "aferin olum bymsn" derdi. Yani kendi anlayna g
re bymek neydi bilmiyorum ama, benim anlayma gre bir kzla gez
mek ne gzel, kebap derdim. Kafana gre taklmak iin geziyorsun yani.
Ama br trl kz kardelerimin gezdiini dnse herhalde onlan dver
di. Ama kz gezdii zaman olmaz, erkek gezdii zaman aferin olum. (G 1 )
ERL TAHAKKM VE TOPLUMSAL CiNSYET 243
Kann yanl olmadan dvmek erefsizliktir Adam iiyor iiyor, git

...
evde karya at, terbiyesiz insan. Ha kadnn da yanl olur, ok tand

mz ortam var yani, yle erkekler var. Kars akama kadar elin iinin altn
da yatyor, bilmem ne yapyor. Ha o tip ortamlar ayr. Ama normal bir in
san, hi kocann da yanl yok, kadnn da yanl yok, yani hovardalk an
lamnda yanllar yok, ama adam alkolik. (G 4)
Karm dvdm. Hi iyi bir ey deil (Benim hayatmda da) oldu

...
(glyor), ite eimle tarttk, herhangi bir eyden, deiik bir sebepten
dolay oldu yani. Gsz bir insann yapaca bir ey bu. Doru deil, g
gsterisi yapacaksan erkekle git kavga et. Ufak tefek restlemeden oluyor
ite. O zamanlar insann biraz daha delikanl alar m oluyor, byle erken
evlendiimizden mi ne? unu yapacan diye byle maoluk yapyorsun. O
da sinirleniyor, en sonunda sinirlenip vuruyorsun. (G 6)
Babam annemi dvyordu . Annemle babamn ilikisi ben ok k

. .
kken iyi deildi. Mesela dvdne ben ahit oldum, korkmutum baya
. O zaman ok ufaktm, hala onu anlamyorum. ok zoruma gitmiti, ko
valar falan vard, onla vurmutu. (G 8)
Kadn dven erkee mdahale edilmez Mesela bir erkein kz arka

...
dan sokakta dvmesi sessizlikle geitirilen bir eydir. renci yurdu

nun bahesinde kz arkadan dven bir adama muhtemelen kimse mda
hale etmez. Mdahale edecek olan kii yakn arkada ise ocuu tutar, bir
bakas da kz uzaklatrr mesela. Yaplabilecek maksimum ey budur.
"Sen nasl kz arkadan dvyorsun", olmaz. Bunun anlam u: Kz, ka
dn senin kadnn, onun kadn, biz karamayzdr buna. (G 37)
Namus adna iddet Bama geldi de, yapmadm. Yapmam ben yle
...
bir ey. lk eimden ayrlma sebebim byle bir ey. Baka bir erkek oldu
onun hayatnda. Bu gerekti ve btn sorumluluu ayrlrken ben zerime
aldm; "ben ayrlmak istiyorum, ben mutlu deilim" falan dedim. Hi kim
senin ocuumun annesinden nefret etmesini istemedim, kzn benden
sonraki hayatnn zor olmasn istemediim iin demedim. likisi bir sre
daha devam etti, sonra bitti, bir ocuu daha: var imdi. Keyfi yerinde, d
nem dnem konuuyoruz. imdi onunla daha ok eyi paylaabiliyoruz.
Ama mesela hani namus cinayeti, ben yapmam. Ben kadna iddeti sevmi
yorum. Babam annemi dverdi, ben esasnda babama kin duyarm o ne
denle. Kkken "bir gn evlenirsem karm hi dvmeyeceim" derdim.
te yandan hani bilmiyorum ama bu kaba kuvvette kadnlarn da sorumlu
luu var bence, kendisine yle bir ey yaplmasna msaade etmemeli. Be
nim altm iyerinde kadnd direktrmz. ok iyiydi, ok severdim,
inanlmaz iyi bir arkadamd. B ir gn dedi ki "benim kocam bana elini
kaldrsa arkam dner giderim." Ben onun gerekten yle bir insan olduu
na o kadar ok inanyorum ki. Ama sonradan rendim ki kocas onu ok
dvyormu, hil.lii dvyormu. Geenlerde beni arad, alyor, "kocam
yle yapt byle yapt". Dedim ki byle byle diyordun, "ocuklarm var"
diyor. Bu bahsettiim ev kadn deil, byk bir irketin pazarlama direk
tr; okumu, babas emekli general, annesi bir bankann genel mdr yar
dmc ln yapm, iyi bir aileden geliyor, ama kocasndan dayak yiyor.
"Niye yapyorsun bunu?", "Yapacak hibir eyim yok." yle dnyo
rum, bu kadn iyi para kazanyor, kazanmasa da arkasnda inanlmaz zen
gin bir ailesi var, anne taraf Yahudi, hibir ey olmaz ayrlabilir kocasn
dan. Ama sesini kartmyor. lk einden bir olu var; ayrlacak olmu, o
lu demi "beni babasz braktn, imdi bunlar da m babasz brakacaksn?"
Bir dnem bunu anlatt bana; onun hayat biraz zor, ama ben olsam boa
nrdm. Bir yakn arkadam karsn dvd. Adam o arada bakasna ak
oldu. Karsna kar hrs doluydu ii, "niye sen hayatmda varsn, sen olma
san bak onun yanna gideceim" diye dnyordu. ok kzdm, nefret et
tim, ama dlamadm, nk o ok eski arkadam; ama ok piman imdi
yaptna. (Erkekler kadnlar dvyor, sorunlar iddetle zmeye al
yor ama kadnlar neden ayn eyi yapmyor?) Yani onlar da gl olsayd,
tamamen fiziksel, nk ben fiziksel olarak daha glym ve benim onu
dvme ihtimalim var, onun beni dvme ihtimali yok. stisnalar kaideyi
bozmaz. Hep kadnlar dayak yedii iin. (G 38)
Eril Bedenin i nas ve Erkek Mekanlar
Bedenin Cinsiyeti ve ktidar
Cinsiyet farklar ve kartlklar olarak ina edilen bir cinsiyet reji

minin temel sylemi cinsiyetlerin bedenler aracl ile cisimleen
birbirinden farkl hatta birbirine zt biyolojik oluumlar olduudur.
Egemen hale gelmi bu syleme gre beden doaLbir makinedir ve
srekli cinsiyet farklar retir; hormonlar, farkl genetik programla
malarla ilgilidir ve bu da remede farkl rollere tekabl eder. Bu tr
bir "kanlamaz biyolojik zorunluluklar sylemi" zamanla dini
ideolojinin merulatrd "tanrnn yaratt cinsiyet farklar" sy
leminin yerine gemitir. Biyolojik cinsiyet sylemi kendini byk
lde "bilimsel" temellere dayandrr: Gemite avclk yapan ve
atalarmz olan erkeklerin genleri aracl ile bugne miras olarak
devrettikleri saldrganlk, aile olarak yaama igds, bakalarn
ynetme, rekabet ederek kazanma, glnn stte olduu hiyerar

ileri normal ve doal bularak itaat etme, topraa ya da belli bir me
kana balanarak oray baka insanlara kar kontrol altnda tutma,
sadece erkeklerden oluan kendi takmn kurma gibi erkeklik zel
liklerinin biyolojik kkenli olduu iddia edilir. Erkekliin endokri
nolojik kuram (Connell 1 995; 47) diyebileceimiz bu grler ok
yaygndr ve doalmasna benimsenmektedir. Bedenin bir maki
ne olduu metaforuna dayanan bu tr grlere gre erkek bedeni
nin ileyii, ilevleri erkekleri tahakkmc olrrtaya genetik olarak
kodlanmtr; sal{i,rganlk, erkein biyogramdr.
Oysa ki insan bedeni, toplumsal ilikilerin zerine farkl anlam
lar yazd sembolik bir mekan, zerinde sosyal belirlemelerin kk
sald bir zem.indir; iaretlenir, boyanr ve farkl anlamlara iaret
etmek zere kodlanr. Bedell' imgeleri farkl kltrel balamlarla
retilir ve rnein kadn bedeni imgesi diyetler, kozmetik, moda,
fitness programlar gibi, bedenin disipline edilmesi amacn tayan
-Foucault'nun deyimiyle- yeni iktidar teknolojileri eliinde ekil
lenir. Kadn bedeni imgeleri gibi erkek bedeni imgelerinin de hangi
balamlarda ve hangi anlamlarla retildiine bakarak eril iktidarn
ileyiini daha yakndan kavrayabiliriz. rnein, ii snf erkei
nin beden kurgusu nasldr? retim arac olan endstriyel makine
lere benzetilen erkek bedeninin bedensel i yapma kapasitesi, kas
gc, dayankll, salaml asndan deerlendirildii formlar,
edimler ve tarzlardan lua gl erkek bedeni imgesi retilir. Bu
tr "eril beden" kurgularnn erkek bedenini ou zaman bir maki
ne olarak, hatta bir silah olarak da tanmlad grlr. Orta snf er
kek ise akla dayal ve edinilmi beceri, bilgi ile tanmlanr; fiziksel
i yapma kapasitesi ve kas g ile ilikilenmez (Connell 1 995; 55).
Erkeklik ve beden ilikisini aratrmann, kadnln bedenle
kurduu ilikiye nazaran ihmal edilen bir alan olduunu syleyebi
liriz. Erkeklerin bedenlerine ilikin tahayyllerinin toplumsal cinsi
yet inasnn nemli bir paras haline gelmesi ancak 1 980'li yllar
la birlikte popler kltrn gelikin temalarndan biri haline gelme
si sayesinde gerekleti. 1980'li yllarla birlikte erkek bedeni tele
v izyon ve yazl medya araclyla popler kltr tarafndan hzla
grselletirildi; erkek bedeni genliin ve gcn sembol olmakla
balantl bir imgeye dnt. 1 990'lara gt<lindiinde "kasl erkek
bedeni" popler medyann temel fetilerinden birine iaret ediyor

du. Bu imge, erkek ocuklarna ynelik oyuncaklarn tasarm da
dahil, pek ok alanda kendisini gstermeye balad.9 "Kasl erkek
kahraman" imaj erkek bedenine ynelik biimlendirme ve yeniden
biimlendirme eiliminin ba dndrc ykseliinin gstergesi ha
line geldi.
Erkeklerin kendi bedenlerine dnk bak artk giderek artan
oranda popler kltrn erkek bedeni imgesi ile i ie gemi bir
biimde ekilleniyor ve bunun sonucunda bu bak byk lde
"bedenin biiminden duyulan memnuniyet" ile somutlanmaya ba
lyor. 1 990'l yllarda yaplan bir dizi aratrma, bu geliimin sonu
cu olarak, erkeklerin bedenlerinden duyduu honutsuzluun artt
n saptyor. "Geni omuzlar ve kasl kollar" erkeklerin yeni beden
tahayyllerini biimlendiren yegane hayal oluyor. Grogan ve Ric
hards'n 8-25 ya arasndaki erkek ocuklar ve gen erkeklerle y
rtt aratrma sonularna gre (2002), farkl ya gruplarndan
seilmi, boylaryla orantl kilolara sahip, beyaz, orta snf ve ii
snfndan olan "erkekler"in beden alglar "kasl olmann nemi"ni
gsteriyor. Erkekler, bedenlerinin saln, bu egemen imgelerin
etkisiyle, "kasl" bir grne kout dnme eiliminde oluyorlar.
"rade", erkeklikle ilgili, erkeklerin beden algsyla ilgili alt i
zilen bir baka unsurdur. Genler iman yatlarn "iradelerine ha
kim olmamak"la suluyor. iman olmak bedenin kontrolnn kay
byla ve irade eksiklii ile aklanyor. Beden nemsenmelidir, an
cak bedene kar "ar alaka" da kadnlara zg bir zayflktr: "Eg
zersizler 'ya yakmak' iin yaplr, 'gzellemek' iin deil." "D
lanma korkusu" gze arpan dier bir edir. imanlk ya da ar
zayflk grup iinde alay ve dlanmaya yol aacana inanldn
dan olumsuzlanr. "Kendine duyulan gven ve memnuniyet hissi"
dorudan bedenin biimine bal olarak geliir. imanla kar di
yet yapmak kadns bir davran olarak grlnce bunun yerine eg
zersiz yapmak fikri ne karlr (Grogan ve Richards 2002; 22 1 -9).
Geleneksel erkek tipinin bedenine kar gelitirdii "fonksiyonel
9. ocuk oyuncaklarnda zellikle erkek ocuklar iin retilen HeMan tr

"kasl erkek kahraman" oyuncaklannn yakn zamanlarda ok daha eitlendiini
hatrlamak gerek.
bak", "estetik kayglar"la yer deitirmektedir. Bu konudaki ara

trmalarn da gsterdii zere erkeklerin beden algs z itibariyle
deneyimlenen toplumsallama sreciyle yakndan ilgilidir. Bu sre
hem erkein kendilik deneyimini ve algsn hem de erkeklik inas
nn sosyal grup ii hakimiyet dinamiini dorudan etkilemektedir.
nsan bedeninin kesin snrlarla birbirinden ayrlarak kadn ve
erkek olarak snflandrlmasnn ancak 1 9. yzyl sonunda modem
tbbn geliimine paralel olarak, patoloji ve anatomi dallarnn erkek
ve kadn bedeninde temelden farkllklar tanmlamaya balamasyla
gelitiini grrz. Anatomi dnyasndaki bu gelimeler bedensel
farklarn nasl sosyal ve siyasal farklarn gstergesi olarak kullanl
maya baladn bize gsterir (Howson 2004). Bu geliim, bir yan
da bilimdeki kefetme, inceleme, aratrma diline dnmesi, dier
yandan smrgeletirilen dnyalarn Bat'nn tekisi olari kltrel
ve biyolojik farkllklar dnyas olarak tanmlanmaya balamas ile
e zamanldr. Gizemli arkaik dnyalarn ifresini zmek ve onlar
uygar dnya adna ynetmek ile kadn bedenini anlamak ve ynet
mek tarihte e zamanl gelien iktidar ilikileri olmutur.
te yandan, kadn bedeninin erkek bedeninden farkl, daha aa
, gsz ve sadece dourganla ynelik olarak alglanmaya ba
lamasnda modem tp "bilimi"nin katks da byktr. nsanlk tari
hinin hiyerarik ve dikotomik olmayan beden anlayndan cinsiyet
farklarnn g ve kapasite farklar olarak da temsil edilmeye bala
d bir dneme gei modem tbbn baz geliimlerine paralel ger
eklemitir. rnein, anatominin geliimi sayesinde yumurtalk,
rahim gibi bedenin paralarnn tanmlanmaya balamas ile 1 9.
yzylda ykselen burjuvaziye mensup kadnlarn kamusal alanda
grnrlk ve hak taleplerinin yaratt tepkinin ezamanll sz
konusudur. ktidar mcadelesi iinde kadnlar dlama pratii ola
rak gelien "anatomik farklar sylemi"ne aratrmaclar zellikle
dikkat ekerler. Bu sylem iinde kadnlarn erkeklerden farkl ve
onlara gre gsz olduklar iddiasnn modem tp bilimi aracl
yla geliimine btn feminist tarihiler iaret ederler. Kadnlarn
ykselen eitlik ve hak taleplerine duyulan tepki ile kadnlarn ev
ii ve ocuk yetitirme ileriyle snrlanmasyla ekillenen modem
eril tahakkmn inasnda bilimsel sylemlerin katks ok nemli
olmutur (Howson 2004; 45).
Bu dnemlerde kadn bedeni uzak smrge ktalar gibi karanlk,

gvensiz ve tehlikeli alanlar olarak tanmlanmaya balam ve do
al, zayf, gelimemi, sorunlu gibi sfatlarla eletirilmitir. Anato
mistler kadn bedenini paralar olarak tasll.rlayp baz paralar bi
limsel aratrma alan haline getirmilerdir. Erkek bedeninden fark
l organlarn bilimi olarak "jinekoloji"nin bir bilimsel tp disiplini
olarak ortaya k ve hzl geliimi, buna karlk erkek reme or
ganlarna denk gelen bir bilim dalnn "icat edilmemi" olmas dik
kat ekicidir. Bio-medikal beden tan rm nn egemen oluu ile insan
'
bedeninin makine olarak tanmlanmaya balamas; dolaysyla par

alara ayrlp tamir edilebilir ekilde tahayylne dayal tbbi geli
im ile eril tahakkmn modern tarzlarnn geliimi arasndaki ba
lantlar modern alarn cinsiyet rejimlerini anlamada bize nemli
ipular sunar. Ksacas, kltrel geliimin ina ettii iktidar iliki
lerini biyoloji "bilimi" doal, dolaysyla deimez ilan ederek nor
mal letirir.
Toplumsal cinsiyet davranlarnn gizli bedensel/biyolojik zel
liklerin grnrdeki halleri olarak alglanmaya balad bu modern
zamanlarn balangcnda cinsiyetfarklar anlaynn giderek ege
men olmaya baladn gryoruz. rnein, yeni gelien tbbi te
hislerle tanmlanan "histeri" hastal kadnlara zg bir hastalk
olarak, kadn bedeninin gsz, sapkn ve kontrol d olduunu gs
termeye balyor ve bu tespite dayanarak, kadn bedeninin toplum
sal dzene tehdit oluturduu, bu nedenle cinsel ve sosyal olarak de
netlenmesi gerektiine dair iddialar kendilerine bilimsel temeller
buluyor. 19. yzyln "akademik sylemi"nde kadnlar ve erkekler
arasnda bilimsel aratrmaya "konu" olacak ayrmlarn olduu iddi
as, kadnlk ve erkeklik arasnda toplumsal farklarn inasyla e za
manl gerekleiyor ve bu durum tanmlanan deiik "cinsiyet fark
lar"nn doal ve kanlmaz olduunun kant haline geliyor.
Kadn bedeninin tbbi inceleme ve kefe nesne olmasna ilave
ten 20. yzylda metalatrldn, eril tahakkmn pornografi en
dstrisi ve kadn/seks ticareti ile farkl boyutlar kazanarak eitlen
diini ve ieriklendiini gryoruz. Kadm bedeninin gizemletiril
mesi, rnein mensturasyonun gizlenmesi ve rnein evlilik ve ai
le ii erkek iddeti aracl ile denetlenmesi gibi boyutlar da dik
kate alrsak, kadn bedeni imgesinin eril iktidar balamnda kazan-
d ierii anlayabiliriz. te yandan erkek egemenliinin ve stn

lnn de erkeklerin bedenleriyle olan ilikisinde; bedenin jestle
ri, durular, mekanda yer kaplama tarzlar, aktif hareket biimleri,
fiziksel ilikilenme tarzlar ile bedenlerinin farkna varma pratii
dolaymyla kurulduunu syleyebiliriz. Eril beden, evrende bir yer
kaplyor olmak ve aktif birey olarak benlik algsn gelitirmek ze
re sonsuz bedensel edim ve eylem ile kuruluyor. Erkeklerin kamu
sal alanda varolu-duru biimlerine baktmzda, rnein bacak
larn ap bedenini yayarak oturmann anlam arpcdr. Bu davra
nlar tesadfi deil ve sadece anatomik ve biyolojik farklarla ak
lanamaz. Tersine, belli fiziksel zelliklerin bedenin ynlendirilme
si ile balantlandrlmas ve harekete geirilmesi sz konusudur.
Bu tr bir eril iktidar temsili iin bedenin eitilmesi, disipline edil
mesi de elbette arttr.
Erkek bedeninin toplumsal farklarn ve iktidar konumlarnn
gsterilmesinde nasl etkili bir dolaym olduunu gstermek ama
cyla yaplan bir aratrmada, Norve orman iilerinin son 30 ylda
kendilerini anlatma ve bedensel temsil biimlerinde meydana gelen
deiimler karlatrlyor (Brandth ve Haugen 2005). ifti dergi
lerindeki egemen tarzlar ve grntler zerinde yaplan ve tarmsal
retim stratejilerinin deiimi ile egemen erkeklik tanmnn nasl
birlikte deitiini belgeleyen bu aratrmaya gre, 1970'li yllarda
ormanda alan erkek iilerin egemen imgesi "doann glerine
stn gelen erkek" imgesidir. Erkek bedeni, alma biiminin ka
nlmaz bir "arac" olarak, makine ile btnlemi ve hatta onun
bir uzants olarak gsterilir; "alma"nn deeri yal bir bedende,
kasketli, gmlekli erkek ifti ile simgelenir. I 980'lerde yaymla
nan ii dergilerinde ise "dinamik ve profesyonel grnl" ifti
ler makinelerin kullanm ile doayla ba ediyorlar" anlats ege
men hale gelir; alan erkek iinin gen, enerjik bir beden olarak
temsil edildiini grrz. Erkek bedeni artk makinenin uzants
olarak deil, tersine makineler erkek bedeninin uzants haline gel
mitir ve makineler erkek ii bedeninin egemenlii altndaki ara
lar olarak gsterilir. i tulumu ve apkasyla makine dililerinin
bakmn yapan erkek ii imgesi egemen hale gelir. 1 990'l yllar
da ayn dergilerde egemen "alan erkek" imgesi tekrar deimi
tir; artk gl beden pozlar iinde grnen, beyaz yakal, kravatl
erkek iiler irketlemi ve rgtl iftiler olarak kresel ends

triyel pazarlarda yararak servetini artran, g kazanan giriimci
pozlarnda grnmeye balamtr. Erkek iilerle birlikte resmedi
len aralar elekrikli testerelerden byk makinelere ve gvenli
ekipmanlara, oradan da, 1 990'1 yllarda ynetim kurulu odalarna,
bilgisayarl masalara, cep telefonuyla konuan iadam pozlarna
doru deiir. Aslnda bu deiim egemen erkeklik tarzlarnda son
30 ylda meydana gelen deiimleri de zetlemektedir. Bu deiim,
byk makine-sert erkek zdeliinden, dnya ticaretinde yeri olan
ve dnyay masa bandan yneten gl erkek-iadam imajna ge
ii gsterir. Ayn zamanda bu deiimle "monolojik" erkek yerini
sosyal ve duygusal ilikilere daha ak "diyalojik" erkek imgesinin
egemenliine brakr.
Eril ktidarn Gz
Simone de Beauvoir 1 949 tarihli nc almas olan kinci Cins'te,

kadn bedeninin baklan ve sorgulanan bir nesne olduunun altn
iziyordu. John Berger ( 1 972), "erkek eyler, kadn grnr" (men
act, women appear) demiti. Bu yazarlarn syledii eye gre, eril
iktidarn en byk baars kadnlk konumunu "kendini baklacak"
bir nesne olarak kurgulamaktr. Sanat tarihine baktmzda, Ber
ger, kadn bedeninin erkek gzler iin resmedildiini, zellikle
"n" resmin geliimi ile gerekleen "seyreden erkek" halinin mo
dern eril iktidarn inasnda ok stratejik olduunu vurgular. Kadn
bedeninin eril tahakkmn nesnesi olarak kurgulanmas, bir yan
dan kadn bedeninin sapkn, kaotik ve anlalmas zor bir gizemlilik
ile tanmlanmasyla, te yandan fantazilerin veya fetiletirilmi
popler kltr nesneleri olarak kurgulanmasyla gerekleir. Kadn
bedeni araclyla kurulan eril tahakkm rneklerini feminist ara
trmaclar sklkla bize gstermilerdir. rnein Patricia Hill Co
lins'in ( 1 990) siyah kadnn cinsel nesneletirilmesi, tecavz, tehir
arac haline getirilmesini tarihsel rnekleriyle sunduu almas
buna iyi bir rnektir. Susan Bordo ( 1 989), kadn bedeninin gnde
lik yaamda zgrlemesi zerine feministlerin dndklerini an
latrken, "bikini giymek" gibi kazanlm zgrlklerin zamanla
eril iktidarn istilasna uradn; bikini giyme zgrlnn "fit"
bedenler haline gelme gereine eklemlendiini ve bunun iin gere

ken yksek zdenetim, zayflama ve diyet stratejileri iinde kaybo
larak, kadn bedeninin yeniden ticari nesneletirme balamna sap
landn sylyor.
iris Young ( 1 990), Merleau-Ponty'nin yeni bir "ntr" beden ta
nm yapmaya alan beden-zihin ayrmn eletirerek, kadn bede
ninin bir iktidar nesnesi oluunun rnekleri zerinden insan bedeni
nin "ntr" olamayacan vurgular. Young'a gre cinsiyetlendiril
mi biimler, tarzlar ksmi, belirsiz ve davranlara ilenmi, tepki
sel ve kesintilidir. Diil beden, kadnlarn kendi bedenlerini aktif
olarak kullanmaktan caydrlmas, fiziksel hareketlere yeterli katl
ma frsat sunulmamas, olanlarla kzlar arasnda bedensel oyunla
ra katlma ayrmcl yaplmas nedeniyle bedeni hakknda gven
sizlie altrlmtr. Ayrca, kadnlarn erkek baklarnn nesnesi
olmaya zendirilmesi sz konusudur ve "eril gz"n kadn bedeni
ni disipline edici bir ilevi vardr. Bu eril bak kadn bedenini itaat
kar hale getirir. Bourdieu, eril takahakkmn kuruluunda "namu
sun korunmas" stratejisi eliyle erkeklerin gzetleme hakknn sem
bolik iddeti kurucu nemini vurgular (Bourdieu 1998).
Eril gzn iktidarn aratrma kapsamnda grtmz bir
erkein kendi yaam deneyimleri iinden nasl gzel tanmlayabil
diine bakalm:
Bakma ve baklma ilikisi Baka erkein yanndaki kadna bakmas

..
nn kt taraf, hani kelimenin tam anlamyla insana bir iktidarszlk hissi

veriyor; yani ben bir ey yapamyorum; yanmdakine baklyor. Byle d
nmek doru mu? Deil, rahatsz olunacak bir ey yok aslnda. Ben buna
"korumak, kollamak" diyorum. Yani ona baklyor sonuta ve bu beni ezip
gemek oluyor. Hani ne bileyim, "yazla gidildiinde mayo giyersin, bi
kini giyersin, ama ltfen darda mini etek giyme" gibi. Bunun temel ne
deni dier erkeklerin beni rahatsz etmesi. Yoksa bakmakla hibir ey ol
mayacan, onun niyetinin apayr olduunu, bakan kiinin bir anlk bak
masnn hi nemli olmadn biliyorum. (Sen bakar msn?) Ben baka
rm. Mini etek giyinmi, ya da iddial giyinmi, hani dikkat ekici gzel bir
kadna bakarm. (Gzel bir erkee bakar msn?) B akmam, bakmam ca
nm, sadece dikkatimi eker, "bu da kimmi" diye yle bir bakarm. Bak
maktan bakmaya fark var, duruma gre deiir. Kz arkadamn yannda
bakmam farkl, tek bama bakmam farkl, erkek arkadalarmn yannda
bakyorsam eer, kolektif bir eylem olur, hani akayla kark "grdnz
m?", falan. Onlar da ayn eyi yapar, birlikte baklr ve konuulur. Baz
eyler ritel gibi hi deitiremiyoruz; ortaokulda da byleydi, lisede de
byleydi, master ve doktorada hala byle. evreler ne kadar deiirse de
isin, bu riteller var. Yani oturuyorsunuz be erkek, ok gzel bir kz ya
da birka kz geiyor oradan ve bu en elitist en entelektel olanlarda bile
var. (Peki kzlar bakarsa?) Onun yorumlar ok farkl; kzlarn erkeklere
bakmas, baklan erkek iin, ya da bakld sanlan erkek iin ok byk
bir baarya iaret ediyor. (Peki "baklan kadnlar" iin hu baklma neden
bir haar gstergesi olmasn?) Kadnn da houna gidebilir, ya da onu ba
ar olarak grebilir; ama yanndaki erkek iin, onun baarszl oluyor
yanndaki kadna baklmas. Erkek kendisine bakldn hissediyorsa, ba
ka erkek arkada "kz seni kesiyor" diye mesaj veriyorsa, bu "erkek erke
e dnyas"nda tadna doyulmaz baar anlarndan biridir. Ama yannzda
bir kz varsa, hele ki o kz sizin kz arkadanzsa ve biri bakyorsa, orada
ite ok hazin bir baarszlk, bir panik hali oluyor. Bu aslnda ok kolay
cevap verilecek bir ey deil; bir korku, kayg, "ben baarsz olacam"
hissi yaratan, ya da "baka erkekler bana ne der" korkusundan te, gizli bir
vn de var. Her erkek unu ister: ok fazla kzla gezerim, yanmdaki kz
lar hele gzel giyinmi olursa herkes bana bakar. Dolaysyla iten ie
memnun olma durumu da vardr her zaman. Yani bir yandan "yanmdaki
kza bakyorlar, dikkat ekiyorum" vardr, te yandan "her zaman koru
mam lazm, ok baktrmamam lazm" vardr. (G 37)
Eril Bedenin ktidar ve Erkek Sporlar
Erkekliin bedenin eylem ve ilevleri zerinden anlatld en

nemli balamlarn banda "erkek sporlar" geliyor. Erkekler tara
fndan yaplan sporlar erkek gcn ve dayanklln temsil etme
alan haline dnyor (Howson 2004; 50). Erkek sporlarnn eril
bedenin "iktidarnn gstergesi" olarak inasna ve hegemonik er
kekliin yeniden retimine nemli katks var. Sporun fizik g ve
fiziki dayankllk eitimi olarak tanmlanmas, erkeklik ve kadn
lk arasndaki farklarn ve hangisinin daha gl olduunun yeni
den yeniden retilerek tanmlanmasna yarayan anlamlar var. r
nein, okullardaki beden eitimi dersleri cinsiyet farklarna dayal
kalplarn inasnda nemli bir yer tutuyor. Beden eitimi dersleri
eril ve diil beden tanm yapyor; bedensel kapasitenin kas gc ve
fiziki aktivite becerisi olarak tanmlanmas ve bunun da erkek bede
ni ile zdeletirilmesi eril anlamlara stnlk kazandryor. Kas
gc erkeklik ile eleiyor ve kadn olmaya kart anlamlar reti-
yor. Kas gc ile zdeleen erkek bedeni, glle ve kahraman

la gnderme yapyor. Bedensel kas gc bir tr fiziki sermaye
olarak tanmlanrsa -Bourdieucu anlamda- bunun deiim deeri
ve baka sermayelere dntrlebilme kapasitesi olarak erkekli
in inasnda nemli bir ileve sahip olduunu gryoruz. Bu ba
lamda okullardaki beden eitimi dersleri ou zaman kz rencile
re daha az nem veren, kzlar ikincilletiren ve ayrmc davranan
biimde rgtleniyor (Gorely ve di. 2003). Kz ve erkek ocukla
rnn okul dneminde cinsiyet farklarn renmesi kz ve erkek
olarak ayrtrlm oyunlarla ve spor dersleri ile gerekleirken, kz
ve erkek bedenlerin sosyal dnya ile ilikisi de farkl farkl tanmla
nyor. Okullarda beden eitimi dersleri aracl ile erkek ve kz o
cuklarnn birbirine zt, stnlk ve acizlik ieren bir hiyerari iin
de, bedensel kapasite farklarna dayal spor faaliyetlerine ynlendi
rildiini gryoruz. Kz ve erkek ocuklar kendi bedeninin anlam
n ve evrendeki konumlan tarzn deneyimledikleri spor ve beden
eitimi derslerinde reniyorlar; erkek stnlne dayal cinsiyet
rejimini, kendi bedenleri zerinden ve "cinsiyete dayal bedensel
kapasite fark" olarak deneyimliyorlar. Kz ocuklarnn yapamaya
caklar sporlar ile erkek ocuklarn geliimleri iin yapmalar gere
ken sporlar birbirinden ayrtrlyor ve kzlar "beceremeyecekleri"
bedensel aktiviteler ileri srlerek bedensel pasiflie yneltiliyor
lar. Okul andaki ocuklarn giyim tarzlar, sa biimleri, fiziki
grnleri, duru tarzlar, kltrel modalar da aslnda bu bedensel
kimlik inasnda cinsiyet farklarn srekli yeni anlamlarla kodla
yarak cinsiyetlendirilmi gen bedenlere dntryor (Paechter
2006). Bu konuda yaplan aratrmalarda erkek bedeninin bir "g
imgesi" olarak temsilinin erkeklerin kendi bedenleri ile ilikilerini
nasl etkiledii daha yakndan anlalyor. Aratrma sonularna
gre, erkekler kendi bedenlerini konu eden hasta olmak, salkl ol
mak, iyi beslenmek, iyi grnmek konulu sohbetlerde konumak
tan pek holanmyorlar ve salkl olmak zerine sohbetleri "femi
nen" bir sohbet tarz olarak kabul ediyorlar. Erkeklerin bedenlerinin
"gl" grnmesini glgeleyecek hastalk, sakatlk, imanlk ben
zeri halleri "erkeklik anmas" olarak alglayp bu tr durumlarda
sorunlar yaadklar ve bunlar konumakta zorlandklar saptan
yor. Erkeklerin salkl olmak ve iyi grnmek iin yaptklar bir
spor tr olarak "body building"i ayn zamanda bir tr skntlardan

kurtulma, sorunlarndan arnma arac olarak da grdkleri; psikolo
jik skntlarn fiziksel aktivite ile giderme eilimlerinin erkekliin
fiziksel performans aracl ile inasnda nemli olduu vurgulan
yor. Salk kayb ou durumda erkein baarszl ile ilikilendi
riliyor. rnein ei tarafndan terk edilen, boanan, iflas eden erkek
alkolik oluyor, sal bozuluyor. Oysa ayn ey kadnlarn bana
gelince kadnlar gvensizlik ve yalnz kalma sorunlar yayorlar
(a.g.y.).
"Cinsler arasndaki bedensel kapasite farklar biyolojik farkl
lktan gelir" nermesi erkek sporlarnn ina edici ve yeniden reti
ci sylemi. Spor, beden saln gelitirici olmaktan ok, yksek
dzey fiziki performans kapasitesini ispatlayc ; stn fiziksel zel
likleri olduunu gsterici, hrs ve rekabet ile hareket etmenin geti
rilerini sergileyici bir ilev ediniyor. Spor yapmann bu ekilde ta
nmlanmas ile g ve bedensel performansa dayal beden inas
eril bir anlam kazanyor; kadn bedeni ikincilleiyor ve hegemonik
erkeklik deerlerine dayal erkeklerin yetimesinde nemli bir stra
tej i haline geliyor. Kadnlar ve erkekler arasndaki anatomik, fizyo
lojik farklar eril stnln hiyo/ojik kanlmazl olarak sosyal
.
davranlara yazlyor. lkokul rencileri zerinde yaplan bir ara-
trmada farkl toplumsal snflardan gelen rencilerin kendilerini
tanmlamalar istendiinde, erkek rencilerinin snf fark olmak
szn (bilgisayar ve elektronik ilgileri dnda) ilgilendikleri spor
larla kendilerini tanmladklar, kz rencilerden ise sadece lisans
l sporcu olanlarn kendilerini yaptklar spor alan ile tanmladkla
r grlm (Koca ve Bulgu 2005). Bu durum spor yapmann er
kekliin inasndaki nemli roln ortaya koyuyor. Erkek ocuklar
kendi erkek kimliklerini gelitirebilmek iin spor yapmaya aileleri
ve eitim kurumlar tarafndan tevik ediliyorlar (a.g.y., 1 67). Ayr
ca erkeklerin yapt sporlarn snfsal aidiyetlere gre deitii de
gzleniyor. Ankara'nn inin Mahallesindeki erkek renciler ju
do, karate ve futbol ile ilgilenirken ankaya'daki renciler basket
bol, yzme ve tenis ile ilgileniyor. Okul andaki erkek renci
gruplarnda spor yapmayan, zellikle erkeksi saylan spor oyunlar
na katlmay reddeden erkek ocuklarnn aalanp taciz edilerek
dland vurgulanyor ve sporun hegemonik erkeklik deerlerini
retmedeki stratejik yeri aa kyor. nk spor erkeklerin "kas

gc"nn neminin altn iziyor; kas gc de erkekleri kadnlar
dan stn ve gl klyor (a.g.y., 1 79).
Erkek bedenlerinin bir g makinesi olarak zor ve yorucu spor
antremanlarna, tehlikeli bedensel gsterilere ve eylemlere kkr
tlmas sonular itibariyle aslnda olduka riskli. Erkek sporlar ya
panlarda yksek sakatlanma oranlar ve dier salk sorunlarndaki
yksek oran dikkat ekici. Ayrca gen erkek intiharlar, alkolizm,
motor kullananlarda yksek sakatlanma oran, etnik aznlklara men
sup gen erkeklerde iddet eilimi yaygnlamas, sokak kapkala
rnn artt iddialar "testesteron kkrtmas" ile aklanyor. Er
kekler arasnda yaygn hale gelen bir tr yksek adrenalin talebi,
risk alma, tehlikeden holanma modasnn trafik kazalarndaki art
a neden olduu iddia ediliyor. Cinsel iliki maceralar yaamak,
okul andaki gen erkeklerin kendi aralarnda gruplama ve ete
leme yoluyla yaanan iddet ve kavgalar bu tr riskli erkek davra
nlar arasnda saylyor (zkazan ve Saylan 2008). Bu tr erkek
davranlarnn ergenlik, delikanllk ann kanlmaz biyolojik
sapknlklar olarak grlmesi ve geici bir aama olarak kabul edi
lerek ho grlmesi durumu "yap "sallatryor. Aslnda ergen er
kekliin cinsellik konuup genellikle sylediini yap(a)mayan bir
tr olduunu herkes kabul eder. Eril iddet, kat cinsiyet farklar,
kadnlarn cinsel zevk aralar olarak nesneletirilmesi, heterosek
salitenin kanlmazlna dayal erkeklik bu erken ya dnemle
rinde reniliyor. Bedensel pratiklerin cinsiyetlendirilmesi zellik
le spor aracl ile gerekleiyor. Organize spor oyunlar, takm
sporlan, cinslerin birbirinden "tecrit"ine dayal ritellerle ve erkek
egemen tarzlar iinde gerekleiyor. Futbol, "sembolletirilmi" a
tma ile kurgulanm eril "camaraderie" (dostluk, arkadalk, yol
dalk) olarak erkek kimliinin ina kayna; saygnlk kazanmak
iin yarmay ve kazanmay renilen dolaymlar oluyor. te yan
dan erkek sporlar, sertliini gstermek, yaralanp sakatlansa bile
acy kmsemek gibi deerlere dayandnda erkei kendi be
densel edimine yabanclatran ve uzaklatran bir ey olarak ok
sorunlu hale dnyor.
Okul andaki gen erkeklerin iki alkanlnn, olaan ili
kilerde iddet kullanma eiliminin artmas, serserilik ve "delikanl-
lk" hallerinin ii snf genlerinde i ie geii onlar okul yne

timleri ve polisle sorunlu hale getiriyor. Disiplin sularnn nemli
ksm erkek renciler tarafndan ileniyor. zm olarak okulu b
rakp almaya balayan gen erkeklerin bu zellikleri onlarn en
formel igc piyasasna ya da illegal ilere ynelmesi anlamna
gelebiliyor. Uyuturucu satndan kapkaa giden illegal dnyann
erkek dnyasnn bir paras olmas burada unutulmamal. zellik
le aznlk etnik grup mensubu gen erkeklerin yksek su ve tutuk
lanma oran ile ba ekiyor olmas onlarn bu tr alanlarda tutuna
bildiklerinin de bir gstergesi (Connell 2005a; 1 6).
Tketim alkanlklarnn da giderek toplumsal cinsiyet farkla
rn kodlayan ierikler kazand grlyor; sadece giysiler deil,
mzik ve magazin dergileri, reklamlar, hatta cep telefonlar gibi
elektronik eyalar bile cinsiyet farklarna gre pazarlanmaya bal
yor. Cinsiyetlendirilmi elenme ve zevk alma biimleri birbirinden
farkl ve ou zaman zt kutuplarda dolaan kadnlk ve erkeklik in
alarnn gsterenlerine dnyor. rnein, genlik yaz kampla
rnda yaplan bir aratrmada (McGuffey ve Rich 200 1 ) gen erkek
ve kzlarn homososyal arkada gruplar iinde cinsiyet farklarna
dayal davranlar incelenmi ve farkl erkek gruplar iinde kendi
gruplarn belirleyici olan en popler erkeklerin hegemonik erkek
lik performansna uygun davranan erkekler olduu saptanm. Bu
erkeklerin duygusal olarak mesafeli olma, rekabeti olma, kazan
ma-baarma saiki gtme, kzlarn/kadnlarn cinsel aalanmas ve
nesneletirilmesi ynnde davrandklar ve ayn zamanda erkek ar
kada gruplarnda egemen ve lider konumlarn da ellerinde tuttuk
lar gzlenmi. Bu davranlarn dier erkekler tarafndan benim
senme nedeni sorgulandnda, dier erkeklerin bu tr davranlar,
genel olarak btn kadnlar zerinde erkeklik otoritesi salad
dncesi ile onayladklar iddia ediliyor. Ama esas olarak hegemo
nik erkekliin itaat ettirilmi dier erkeklikler zerindeki hakimi
yetinin nemi de vurgulanyor. Erkek ocuklarn oyun ve dier fa
aliyetlerinde hiyerarinin en tepesindekinin ayn zamanda egemen
erkeklik deerlerinin ne olduunu da belirlediini gsteriyor bu
aratrma. Cinslerin bir arada bulunduu ve birlikte yrtlen faali
yetlerde, erkeklerle kzlarn arasndaki atma ve pazarlk ilikile
rini belirleyen de bu hegemonik erkeklik tarzlar oluyor. Hiyerari-
nin tepesindeki erkek ocuklar bu konumlarna ulamak ve onu ko

rumak iin ou zaman erkeksi sporlardaki baarlarn kullanyor
lar. Atletik olmak hiyeraride ste kmay salyor. Saldrgan, atle
tik, kendini beenmi erkek davranlarnn bunu ina ettii sapta
nyor. Erkek ocuklar hegemonik erkeklik deerleri performansla
rna gre hiyerariler kurarken snfsal ve etnik hiyerariye ok az
nem veriyorlar; snfsal ve etnik farklara dayal hiyerarilerin kz
arkada gruplarnn oluumunda daha nemli olduu ve erkeklerin
saldrgan davranlarna kar kzlarn daha ortaklaa kar koyduk
lar saptanm.
Homososyal alanlar olarak ina edilen organize sporlar, ou za
man iddet ieren bir rekabete dayal erkeklik tarzn gsteriyor ve
kadnsln dlanmasna, hatta aalanmasna izin veriyor. Erkek
lerin kadnlardan farkl ve stn olduu ideolojisine zemin hazrl
yor. Organize sporun erkek ocuklarn babalar tarafndan destekle
nip birlikte katlndnda baba-oul ilikisini dzenleyen, duygusal
mesafeyi azaltan bir ara olduu grlm (Messner 200 1 ). Organi
ze sporlarn tamamen cinsiyetlendirilmi ve erkek egemen bir yap
s var. Bu sporlar araclyla erkekler egemen erkeklik deerleri
olan kuralllk, hiyerarik dzen iinde kolektif kar rgtlemek,
duygusal olarak mesafeli ve dolays ile "gvenli" insan ilikileri
kurmay reniyorlar.
Modernliin olumsuz etkisine maruz kalan ve yeni kapitalizmin
marjinalletirdii alt snflarda erkekliin yeniden inasnda sporun
rolnn yeniden nemli hale geldii bir srecin yaanmakta olduu
nu syleyebiliriz. i snfna mensup gen erkeklerde bedensel
performans ile saygn erkeklik arasndaki balarn kurulmas ve er
keklerin kendi benliklerini "gl olma" ile zdeletirebilecekleri
erkek sporlarna ynelerek erkeklik kayb riskine are rettikleri g
rlyor (Hill 2005). Gen erkek ocuklarn genele.ve gtrlr gibi
byk erkekler tarafndan futbol malarna gtrldn (Bora
2007) ve bunun bir "erkeklik gsterisi"ne dntn sylemek
abart olmaz. Bizim aratrmamzda erkeklerin ilgilendii en nem
li sporun futbol olduu anlalyor:
Erkek sporu olarak futbol Orada hem bireysel yetenee izin veren
...
bir ey var, hem takm ruhuna izin veren bir ey var, hem sizi yneten in-
sanlarn taktik varyasyonu nedeniyle kaygnz alt etme ansnz var, yani
iki eit dzeydeki takmda. (Niye bu erkek sporu? Kadnlar niye oynam
yor?) Bu sert bir toplu spor, bu bir; ikinisi, bir tr arena ortam var. Yani o
arena ortam erkeklerin bir araya gelerek btn hayatlarn o aadaki 1 1
adama yanstmalar iin bir frsat; barp arabilirsin, kfr edebilirsin,
her eyi yapabilirsin. Ama kendim ma seyretmeye gittiimde de kendimi
biliyorum; kfr etmem, yanmdakilere de etmemeleri iin uyarda bulu
nurum, dayak yememek art ile. nk ok byk bir grup varsa byle
sylememek lazm. Kazanmak nemli; ama kazanmak iin almak keyif
verdii iin nemli. (G 3 1 )
Erkek sporlar kimin en gl, kimin acya daha ok dayankl,

kimin en tepede olmay hak ettiini belirleyen erkeklik ina strate
jilerinin nemli bir paras. Erkek bedeni spor dallar iin, zellikle
"erkeksi" spor dallar iin ne kan bir mcadele ve ina zemini.
Konuyla ilgili aratrma literatrnn de sklkla vurguland ze
re, zellikle de ciddi bir kuvvet ve sertlik gerektiren spor dallar
iinde erkek bedeni tm o "kasl grnm" iinde bir makine, bir
enstrman ve bir silah olarak grlyor ve kutsanyor. Bu trden
sporlar erkek stnl ideolojisinin yeniden retim alanlar olarak
var olurken belirli tema ve gstergelerin srekli olarak n plana
karldn gryoruz: iddet, fke, kontrol, disiplin, dayankllk,
heteroseksizm ve homofobi gibi. Bu tema ve gstergeler vastasy
la bir hipermasklinite formu ina ediliyor. Bu trden sporlarn "er
kek cemaati" iinde "kabul grme" ritelleri olarak ne karld
n da ayrca vurgulamak gerekir. Beden ve spor ilikisi erkeklik
kimliinin biimlendirilmesinde kritik bir neme sahip. Bedenin
zayfl ve gszl de erkek kimliinin zora dmesinde son
derece kritik bir gsterge haline dnyor. Erkek sporlarnn nl
simalarnn sakatlk nedeniyle yaad sorunlar zerine yaplan bir
aratrmada (Sparkes ve Smith 2002) sakatlanarak sporla ba kop
mu erkek sporcularn bundan sonra bedenleriyle ilikilerini nasl
srdrebildikleri sorgulanm. Bu erkekler kendi erkeklik kimliini
byk lde spor sayesinde saladklar bedensel performans ve
bedensel stnlk zerine ina ettikleri iin, "bedenlerin ie yara
mamas" durumunda sporcularn erkeklik algsnn byk lde
sakatland saptanm. Bedenin sakatlanmas erkeklik kimliinin
sakatlanmas haline dnyor.
Erkek Homososyallii ve Erkek Cemaatleri
Egemen erkeklik deerlerinin kurucu eleri olan zorunlu hetero

seksellik, kadn dmanl, homofobi gibi zelliklerin erkek ar
kada gruplar iinde, kolektif bir pratik olarak deneyimlenen er
keklik deerleri olduuna zel bir dikkai gerekir. Homososyal er
keklik (Gutmann ve Vigoya 2005 ; 1 1 7-8) olarak da adlandrlan bu
durum erkek cemaatleri iinde ve sadece erkeklerin yapabildii e
lenceler, sadece erkeklerin girebildii kahve, kulp, pavyon gibi
yerlerde srdrlen bir "erkeklik deneyimi"dir. Aratrma kapsa
mnda grtmz Avrupal bir erkein Trkiye gzlemlerindeki
arpc eler bu adan ilgi ekici:
Yabanc erkek gznden Trk erkekleri Yabanc erkek olarak Trki
...
ye'de, Trk erkekleriyle aramda bir gerilim olmad. Avrupal olduum iin,
Avrupallara kar Trkiye' de pozitif bak var. Bu bir avantaj, daha scak
bir iliki oluyor. Kadnlar da daha rahat oluyor yabanc erkeklere kar, da
ha az korkular oluyor; daha scak, daha rahat davranyor ve kendini koru
mak iin o kadar gerek hissetmiyorlar. Trkiye'de gen erkekler ho vakit
geirmek iin mesela barlara gidiyorlar. Orada kzlar ve erkekler birlikte
eleniyorlar. br tarafta, alt snf erkekleri "erkek erkee" eleniyor; ka
dnlar hi yok. Hayatlarndaki, byk ihtimalle, sokakta parayla alnan ka
dn. Ama genelde, erkekler grup halinde yayorlar. Ayn zamanda bu grup
kimlii ok gl ve sadece 1 5 - 1 8 yanda deil, ileri yata da devam eden
bir durum. Avrupa'ya gre bir fark bu bence. Daha uzun sre bu grup halin
de yayorlar; male society (erkek cemaati) sz konusu. Ama zenginler g
rnt olarak kzlarla birlikte eleniyor; bu kesim iin belki bu male society'
den bahsetmek, grnt olarak, mmkn deil; ama iin iine girince ben
ce bu male society ok gl bir ekilde orada da duruyor. Bir tiyatro festi
valine gittim geen hafta, bir koreografi hazrladk; kzlar ok rahat bir e
kilde katlmay kabul ettiler ve cokulu bir ekilde yaptlar; erkekler sonu
na kadar direndiler ve yapmadlar. Herhalde bizim erkekliimizi bozar ti
yatro oynamak, ark sylemek ya da dizi ekmek diye dndler. Trk
erkekleri, st snftaki erkekler veya bir ekilde modem erkekler tketim
konusunda ok rahat yayor, imkanlar ok geni, ok yksek; ama yine de
erkek olarak bir "sr" olarak davranyorlar. Erkekler hep birlikte dola
yor, "birlik olarak buradayz, buraya kadar kapm ak, ama bu noktadan
sonra mmkn deil, nk biz Trk erkeiyiz" diyorlar sanki. Trkiye'de
farkl snftan iki ayr erkeklik varm gibi grnyor, ama znde bunlarn
ikisi de ayn erkeklik; ortak noktalar, davranlar var. Bu bir cemaat; "ben"
yerine "biz". Bu ok nemli: "Biz erkeiz, Trk, gen, zengin ya da fakir,

biz Trk erkei olarak bir ey yapyoruz, ben olarak deil." Bahsettiim bu
erkekler zel niversitede okuyan, st snf erkekler, burslular da var, ama
%80'i paral. Onlar iin grnt erkeklik olarak deiiyor. Onlar iin erkek
lik cesaret, kavga, bir ekilde iddet ve korku ayn zamanda. Yaknlktan
korkuyorlar, dier insanlardan, insanlarn yaknlklarndan korkuyorlar.
Ama ayn zamanda bir kadna nasl yaklamak gerektiini de bilmiyorlar;
bir kural, bir gelenek yok. Bazen bir kadna yaklamak istedii zaman a
r hareketler yapabiliyorlar. Fiziksel hareketler konusunda ok utanga;
ama utangalk duygusunu amak iin ar hareketler yapyor. Kuralsz bir
durum; kime nasl davranacan bilmiyor, bir gelenek yok, ayn zamanda
bir gven duygusu yok, tekilere kar bir gven yok. zellikle kar cinse
kesinlikle bir gven duygusu yoktur; hep phe zerinden gidiyor. Trk er
keklerin arzuladklar ve yaadklar kadnlar birbirinden ok farkl. Sanki
Avrupa'da 60 ve 70'lere kadar olan bir kadn modeli bu; benim kzm, eim,
annem namuslu olsun; ama elenmek iin de kzlar rahat olsun ayn za
manda. Modem olmad iin bu erkek modeli ok sorunlu. te yandan,
Trkiye'deki kadnlar daha eitliki bir erkek istiyor; ama geleneklerden
gelen bir ey var, daha karar verici, koruyucu erkek olsun, paras olsun da
istiyor, bir ekilde burada bir gelenek sz konusu. En byk atma bu
bence. "Yeni kuak Trk gen kzlar geleneksel rolleri ve ilikileri tama
men deitirmek istiyor" diye bir ey sylemek zor. (YAB l )
Homososyal erkek gruplar birok erkeklik davran tarznn

renildii, retildii ve revize edildii yer. Bunun deiik rnek
leriyle aratrma grmeleri srasnda karlatk:
Laf atmak kitlesellik ruhu Bir arkadamzn bir kadna laf atmas
...
ok oluyordu; kaldm renci yurdunda balkona knca laf atlacak mal

zemenin de ok olduu dnlrd. Rahatt insanlar bir de, yani samz
pavyon, solumuz otel, br taraf gece kulb; laf atmak iin ideal bir or
tamd. Normal bir kz bile olsa, kar tarafta lise vard, onlara da laf atlr
d. Tek bana bir erkein laf attn grmedim ben hi, laf atmak kolektif
bir ey. Cesaretlendiren erkeklik eitimi gibi bir ey. Mesela aadan ge
en kadnn kafasna p poetine su doldurup su atyorlard; bu bir "rit
el"di yurtta ve bunu Hacettepe Tp'ta okuyan renciler de yapyordu, Ga
zi Teknik Eitim'dekiler de yapyorlard; ya da bunu yapanlar glp alk
lyorlard. Sadece glmek bile, bir kend.inden gei, bir olumlama sz ko
nusu. Niye bilmiyorum, bu glme ok tipik bir erkek davrandr, biri ta
ciz edildiyse kolektif bir ortamdaysanz yapacanz ey "ayp ne yapyor
sun" deil de, srtmak olur. Yani "ben de sizdenim" mi, yoksa hani "yapt
n ey su,_ ama napiyim ite, siz de grdnz m durumun absrdln"
m yoksa? Yani belki herkes kadna laf atmyor, ama laf atan kiinin yap
tna glyorlar; mesela hi kimse de "ayp" demiyor. Bunu kendimi de
katarak sylyorum; ben byle bir olay grdmde, balkona insanlar k
m, aadan bir hayat kadn geiyor, ona laf atyorlar, kadn kfrediyor,
herkes glyor, ben de glerim, glmmdr de. Ama tek bama byle
bir ey yapar mym? Hayr; bu doru bir ey mi? Hayr; ama, biraz da laf
atmak, kadnlara bakmak kitlesellik ruhu iinde yaplan bir ey. (G 37)
Erkeklerin birbirlerine kadns davran/an Erkek arkada grubu
...
iinde erkeklerin birbirlerine kadns davranlar eletiri konusu olurdu.

Mesela birisi kadns, efemine davranrsa "bu da onun tercihi" diye bir du
rum yoktu evrede. Ama onu byle ok aalama eklinde de deil, dik
katimizi ekince glerdik. (G 36)
Kzlann yannda rahat olmuyorsun, yanl anlalacan dn
yorsun Futbol mandan sonra erkekler ne yapar, gider bira ier. Bir ke
...
re kzlann yannda rahat olmuyorsun, yanl anlalacan dnyorsun

ve bunu hep erkeklerle yapyorsun. Orada bir geyii ak seik de konua
bilirsiniz, yani genelde kzlar hakknda konuuyorsunuz, kzlar varken ay
n muhabbet olmuyor. Erkekler ok takmyorlar konutuklarna, daha by
le ince dnmyorlar. Kzlar gerekten daha dikkatli dnyorlar, daha
iyi sorguluyorlar, "bunun arkasnda baka bir ey de var m acaba?" diye.
Ama erkekler arasnda bu yok. Erkekler, sonuta, kzlarla ilikilerinde ok
daha dikkatliler; daha akla uygun bir ekilde konuuyorsunuz; baka bir
ey dnecek mi, ya da kullanlacak m bana kar falan gibi. u andaki
erkek arkadalarma baktmda iten arkada deiliz; iyerindekiler fark
l, daha az bir muhabbet var iyerindeki erkeklerle. Spor yaptm arkada
larla biz tabii birbirimizi futbolda tanyoruz, ok yakn arkadaz; ama o
benim eimi sadece bir-iki kere grmtr, i arkadalarm belki bir-iki
defa grmtr. ok nemli, o snrlar iinde istediiniz gibi glyorsu
nuz, konuuyorsunuz, rahat yani. (G 33)
Kibar konuan efemine mi? Bizim ortamda mesela herkesin siyasi
.
gr ne olursa olsun, ki farkl grler pek yoktu, herkesin gld tek

tip an kibar konuan bir erkek tipiydi. Bir ocuk ok kibar konuuyordu:
"arabilir miyim ltfen", "sanrm telefon size", "eker tercih etmiyo
rum" derdi mesela; " tane eker versene lan" deil, byle konuulurdu
bizim aramzda. Bilmiyorum, belki normal bir adamd o da, muhtemelen.
Ama onun iin ima edilen ey sadece farkl konutuu iin gay'likti, ecin
sellikti ve dediim gibi birbiriyle yan yana uyuyamayacak adamlar bile o
adam grdklerinde ayn tepkiyi veriyordu. (G 37)
Srekli gittiimiz yer ayakstnde iki iilen, sadece erkeklerin gitti

i biryer Cumartesileri benim gnm, pazar gnn eimle geiriyorum.
...
Bir yerde arkadalarmla bira ierim, rak ierim, elenirim; ama gndz,
gece ok fazla yapmyorum. Gndz daha ok, Sakarya falan, daha sala
yerlere gitmeyi ok seviyorum. Oraya arkadalarla gitmek daha elenceli
oluyor. Bizim srekli gittiimiz yer ayakstnde, sadece erkeklerin gittii
bir yer; gelenler de ok tip deildir bir yerde mdr, daire bakan, kuyum
cu falan. Orann ok zel bir yeri var, yal insanlar gider ama sohbeti ok
gzeldir. Siyaset konuulur, dnen insanlar gelir; ben oray onun iin ok
sev.iyorum, nk aptal insanlara tahammlm yok. Okul gibi aslnda; ra
hatlamak da var, alkoln de verdii bir ey var. Her eyi konuuyoruz, si
yaset, ekonomi, sonra kadnlar. Zaten fiziki konum olarak bar caddenin ke
narnda, bahede otururuz; bir kadn geer, ona bakarsn, sonra baka hika
yeler, fkralar kadnlarla ilgili anlatlr; ama ok namuslu deildir. Ben ok
"fazla sevmiyorum kadn sohbetini. Bir yere kadar seviyorum, bir yerden
sonra sklyorum; skldm da ok bariz belli ederim. Her eye glnp
geiliyor, gerek deil orada olanlar. O masadan kalktn zaman her ey
unutulup bitiyor, nk bir byk rak iiyoruz, baya yiyoruz. Cumarte
sileri byle deerlendiriyoruz. Beraber gittiim arkadalarm liseden beri
olan arkadalarm, onlar benim neye kzacam ok iyi biliyorlar, ben on
larn neye kzacan ok iyi biliyorum. Benim hayatmda yaptm her e
yi birlikte itiim bu iki dostum bilir. Benim bir arkadam vard evli, bir
baka kadna ilgi duydu. ok uratm onun yanl yapmamas iin. Bir se
ne falan srd, ama bir sene sonra ayrld. Hani benim de bama byle bir
ey gelse ben de eminim gider ona sylerim. (G 38)
ki imek erkekliin gerei Lise sonrasnda, o zaman sigara ime

...
ye baladm. Sigara iip alkol aldmz arkadalarmz oldu, beraber gidip

itiim arkadalar oldu. ncelerinde Sakarya'da, sonra biraz daha yukar
lara doru kmaya baladk, profesyonel iki veren yerlere. Evde imek
zor, nk ailelerin yannda yayorsun. nce Sakarya'da iip sonra arka
dalarn evine giderdik, devam ederdik imeye. (G 34)
Buluuruz, gezeriz, tozanz, yeriz, ieriz imdi paso yatyorum. e,

...
drde kadar uyuyabilen bir insanm. Yani normal bir gnde, sabah 1 1 , 1 2
civar kalkyorum. Kahvalt falan etmem. Sigaram yakarm, aym ie
rim. Evden karm. O gnk planm bellidir zaten bir-iki gn nceden. Ya
aniden bir ey km olur. Ona gre ya dkkana giderim ya arkadalarm
la bir ortam olur. Buluuruz, gezeriz, tozarz, yeriz, ieriz. Ha hibir eyim
yoksa, paa paa kalkar dkkana giderim. Dkkan bir kontrol ederim. Ba
karm ne var ne yok. Eksik tamamlarm falan. Oturur mteri beklerim ya
ni. Akam, gece 1 2'de kapatr karm. (G 48)
Erkeklik abuk subuk, ama uymazsan dlanrsn... Erkek aslnda

abuk subuk bir yaratk, gerekten abuk subuk bir yaratk. Ama bunu yara-
tana sormak lazm (glyor) diye dnyorum. Bazen yle sylyorum,

ya bu benim suum deil. Bana bu davran biimini yle yklemi ki, ya
ratan ya da toplum, o kalbn iine girmek zorunda kalyorsun. Girmedi
inde b sefer de sen erkek toplumundan dlanyorsun. Vay klbksn, ib
nesin, topsun, yuvarlaksn bir .sr baka eyler (glyor). Bu sefer sen or
dan dlanyorsun. Grup psikolojisinden kaynaklanan eyler. Sen de grup
tasn. Onlarn birlikte yaptklar eye arlmaz hale geliyorsun. Yalnzla
itiliyorsun. (G 1 3)
Kzlarla sadece arkadalk, ama erkeklerle dostluk mmkn Lisede

...
mesela kahve kltrmz olutu. Kahveye gidip okey oynuyorduk. Kz ar

kadalarmz olmaya balad. Esasnda karma deildi bizim okulumuz,
ama genel olarak kendi mahallemizde oturan kzlarla arkada oluyorduk
mahallede. te ne yapyorduk, yol boyu gidiyorduk, nk yaplacak faz
la bir ey de yoktu, yukardan aaya, aadan yukar. Ondan sonra, son
yllara doru biraz daha hayat renklendi, ortak bir eyler yapmaya bala
dk, hafta sonlar beraberdik arkadalarla. Geziler dzenledik, birka defa
Ankara dna ktk arkadalarla beraber lisedeyken. Kzlar erkekler kar
kt son seneye doru; artk biraz daha birbirimizi tanyorduk ve artk ok
yabanc gelmiyordu. Kzlar ok fazla erkeklere yaklamaz, konumazd,
nk onlar bizden korkuyordu; nk biz de onlardan uzak dururduk, ok
samimi deillerdi. Ama bir sre sonra arkada olunabildiini rendik, hep
beraber ve arkada olmaya baladk. Yani biz o zamana kadar bir kzla bir
erkein sevgili olmadan da arkada olabileceini o yllarda rendik. Er
keklerle dostluk kolayd, ben erkek arkadalarmla aile iindeki sorunlar
dahi konuabiliyor, paylaabiliyordum. Ben erkek arkadalarma, babamla
skntm olduu zaman mesela, "bugn eve gitmeyelim kardeim" deyince
"ben de gitmiyorum" derdi; sabaha kadar biz gezerdik, dolardk. Mesela,
"babam bana iki tane tokat vurdu" diye o da gelip bana sylerdi. Ama kz
larla daha ok okuldan dersten, evreden, daha yzeysel bir arkadalk var
d; erkeklerle yle deil. O zaman yleydi, erkekler daha dosttu, ama kz
lar sadece arkadat. (G 38)
Trkiye'de erkek hom0sosyalliini ina eden cinsiyetlendiril

mi "erkek mekanlar"nn banda erkek kahveleri geliyor. Erkekle
re zg kolektif ayrcalk reten bu tr mekanlarn erkekleri rahat
latt, kadnlardan ayr ve stn kld, kendi cinsinin ayrcalkla
rn korumay rettii aratrmalarla saptanyor (Polat 2008). Kah
vehane veya kraathaneler erkeklerin kendi aralarndaki iktidar ili
kilerini yok etmese de en aza indiriyor (Demren 2006). Bu mekan
larda erkekler toplumsal cinsiyet konumlarna bal engellemeler-
den ve skntlardan kap kendilerini terapi ediyorlar. Ayn zaman

da erkekler arasndaki mahremiyet ilikilerini tayan bu mekanlar
kadnlara ve yabanc erkeklere ou zaman kapal. Bir tr erkeklik
arzularna ilikin travmalarn saaltlma yeri olan kahvehaneler ne
zel alan ne de tam olarak darsdr; ikisinin arasndaki bir ko
numdadr. Hiyerarik olmayyla dier kamusal ve zel mekanlar
dan ayrlr; gndelik yaamdaki erkekler arasndaki her trl hiye
rariyi en asgari dzeye indirger veya ntr hale getirir. Erkek sos
yallemesinde krlgan hale gelen erkeklik inasnn yeniden reti
mine katkda bulunur (a.g.y., 1 1 4).
Erkeklik inasnda yatl erkek okullarnn da nemli bir yeri ol
duu sklkla vurgulanmtr. Yatl erkek ok.ullarnda yaplan ara
trmalarda egemen erkeklik kalplarna uygun erkek arkada grup
larnn ok kolaylkla ortaya kt ve bu yapnn farkl erkeklik
deerlerinin geerli olduu arkada ilikilerini bastrp dlad o
u aratrmalarca dorulanmtr. Trkiye'de de yatl erkek okulla
rnn benzer erkeklik ina stratejilerine uygun "eril mekan"lar oldu
u grlyor:
Yatl okulda baskc lider cemaatleri ve dlanma . Yatl okulda kii

. .
lik, liderlik zellii ok basknd ve o lideri takip eden gruplar kard. Li

der atmalarndan dolay gruplamalar olurdu. Ama bir kouta bile iki
tane lider vard. Kimisinin tarz daha kavgac; ona uyanlar da onun gibi
davranmaya balard. Bir tarafa kanalize olmak zorundasnz geldiinizde;
her taraftan aalanmalar, dalga gemeler falan. Bir baka snfta eitim
yaptran bir grup olabilir, ya da srekli dar kaan bir grup olurdu. Orta
okulda seks sinemalarna gidenler bir grup veya spor yapanlar bir grup
olur, kimse onlardan daha iyi futbol oynayamaz. Ben uzun bir sre yalnz
kaldm. Bir sre dindar bir cemaatte durdum. Ondan sonra ok yakn his
settiim bir arkadamla birlikte iki kii kk bir grup olduk ve btn o
kalabalk gruplara bulamadk; ama onlar bize bulayordu. O dnemde k
yafetlerimiz nedeniyle bize "kurbaa" derlerdi, hi bkmadan yz kere. Al
drmamann imkan yok. ki kii olunca daha bir gl hissediyor insan
kendini. (G 35)
El
Erkek Egemenl iine Kar Erkekler!
CNSYET eitsizliine kar mcadele etmenin sadece kadnlara b

raklm bir siyaset alan olduu ve erkeklerin "glge etmemesi"
gerektiini syleyen feminist anlay artk geerliliini yitirmi g
rnyor. Bunun yerine, cinsler arasndaki eitliin ve adaletin sa
lanmasnda erkeklerin zellikle yer almas gerektii gr politik
olarak kabul gryor. Bu da cinsiyet eitliini destekleme konusun
da dikkatlerin erkeklerin davranlarna odaklanmasna yol ayor.
Erkeklerin erkek egemenliine "kar" davranlarna daha ya
kndan baktmzda olduka nemli sayda erkein geleneksel er
keklik rolleriyle uyumsuz olduu sylenebilir. Yani egemen erkek
lik deerlerine ok da uymayan, farkl hayatlar yaayan erkekler
var ve bunlarn deneyimleri ise ou zaman gzlerden ve dikkatler
den kayor.
Erkeklerin cinsiyet eitliini destekleme abalarnn politik ve
kamusal biimlerine baknca dnyada farkl farkl deneyimlerin,
politik rgtlenmelerin ve tartmalarn gelimekte olduunu gr
yoruz. Erkeklerin kendi aralarnda gruplar oluturarak egemen er
keklik deerlerine kar kmak ve ncelikle de kadnlara ynelik
erkek iddetini engellemek amacyla oluturduklar rgtler gide
rek geliiyor ve yaygnlayor. Bu abalarn da katksyla uluslara
ras rgtlerin -rnein BM ve AB'nin- cinsiyet eitsizliine kar
srdrlen abalarda erkeklerin de sorumluluk almasn destekle
yen politikalar gelitirmeye baladn gryoruz. Baz lkelerde
ailede ve toplumda iddetin nlenmesi iin erkeklerin aktif katl
mn ngren kamu politikalar tartlmaya ve uygulanmaya bal
yor. rnein, skandinav lkelerinde hkmet politikalarnn sivil
rgtlerle ibirlii yaparak erkeklerin cinsiyet eitlii almalarna
katlmn salayacak reformlar yapt gzleniyor. Birok lkede

gen erkekleri hedef alan "cinsiyetilie kar eitim" programlan
uygulanyor. Aratrmalar, egemen erkeklik deerlerinin erkekler
arasnda nemini yitirmekte olduunu ve erkeklerin bu deerler ta
rafndan denetlenmeye giderek daha fazla kar ktklarn bize
gsteriyor (Connell 2003; 8).
Erkeklerin cinsiyet eitliini savunmalar, dahas bu konuda ak
tif aba harcamaya balamas ok kolay olmuyor. Bu konuda gzle
nebilen birok engelden bahsetmek mmkn. rnein zel sektr
de byk ve gl irketlerin ynetimini, teknik-teknolojik alanla
rn ounda gc elinde tutan erkeklerin egemen erkeklik tarzlarn
dan vazgemeye hi niyetlerinin olmad ve kadnlara kar ciddi
ayrmclk yapan istihdam uygulamalarndan "kazanmay" tercih
ettikleri gzleniyor (Collinson ve Heam 1 996). Okullarda erkek
renci gruplar zerinde yaplan aratrmalarda aktan cinsiyeti de
erleri savunamayan erkek ocuklarn gizli gizli gelitirdikleri en
formel kanallar araclyla kendi aralarnda kzlar hakknda aa
layc, ayrmc ve dmanca bir dil ieren zel iletiim alanlan ya
rattklar gzlenebiliyor. Ticarileen spor dallan, zellikle araba
yarlar gibi dallar medya aracl ile yeni erkekliin "klt" alan
lan haline geliyor. zellikle nemli spor yorumcularnn "ar er
keklik" kkrtcl yaptklar iddia ediliyor.2
"Eril iddeti sorgulama"ya alan erkeklik deneyimlerine daha
yakndan baktka "erkek iddeti"ne direnme stratejilerini ve erkek
lik-iddet ilikisinin dnm dinamiklerini daha yakndan grmek
mmkn. "Eril iddet"i yaamlarndan dlamaya ve iddet ierme
yen bir yaam srmeye alan erkeklerin Trkiye'deki "sessiz"
varlndan sz etmek gerek. Kendileri ou zaman "eril iddet"in
deiik biimleriyle yz yze kalm erkekler bunlar: Devlet tara
fndan ikence edilmi "muhallf'ler, etnik kimlikleri nedeniyle "aa
lanm" Krt erkekler, biyolojik erkeklikleri ile dertli ecinseller,
sava kartlar, pasifistler, vicdani retiler, feminist kadnlar ile ya-
1 . Trkiye'de erkek web siteleri zerinde yaplan ilgin bir aratrma iin bkz.
Demez 2005; erkek enformasyon ve iletiim teknolojisi dergilerindeki eril imge
ler iin bkz. Gker 2003.
2. Trkiye'de Hncal Ulu ve Erman Torolu buna en sk rnek gsterilen er
kek spor yorumcular.
ERKEK EGEMENLNE KARI ERKEKLER! 267
arken "eitilmi" erkekler... Kendi yaam deneyimleri iinde "eril

iddet"le yzleerek hesaplamaya alan ve kendi erkeklik deer
lerini sorgulayan erkeklerin deneyimlerine ilave edilmesi gereken
nemli bir grup ise babasz ya da aile ii eril iktidar ilikileri dn
da bym ve kendi yolunu kendi izmeyi becermi erkeklerin de
neyimleri.
Her tr "eril iddet"e mesafeli ve zaman zaman eletirel olmay
becerebilen erkek deneyimlerinin hemen hibir sosyal, siyasal, kl
trel balamda grnr olmadn sylemek abart olmaz. "Eril
iddet"i eletiren "erkek dili" henz ok sessiz, ok fazla yerde tem
sil edilemiyor. Ama yakn gelecekte kendine akacak kanallar bulma
olaslnn ok yksek olduu sylenebilir. Eril iddet araclyla
oluan iktidar ilikilerinin var ettii farkl erkekliklerin bu "eril ik
tidar" ile hibir yerde homojen, atmasz ve tek boyutlu bir iliki
yaamadnn altn tekrar tekrar izmek gerek.
Deiimin Rotalar: Feminist Kadnlar Deitirir
Trkiye'de erkeklerin deiimini olanakl klan koullarn ne oldu

una baktmzda bunlardan en nemlilerinden birinin erkeklerin
yaamlarnda onlar deiime zorlayan kadnlarn varl olduu
grlyor:
Feminist kadnlarn izleri belli Benim feminizmin ne olduunu

...
renmem aslnda baya ge oldu. Toplumsal cinsiyet, hane iinde kadn er

kek ilikisi, sokakta erkek olmak falan...' (Kadn almalar renCisi ol
maya kadar nasl getirdin ii?) Aye ile o zaman tanmtm, ben buraya
gelince de sefil olduum iin bir mddet Aye'nin evinde kaldm, bir md
det dediim 6 ayd ve sonra birlikte yaamaya baladk; o ie gidiyor, ben
evde alyorum. O mesela akam eve geldiinde, yemek yaplmas gere
kiyor, ben yemek yapmadm. ok byk kavgalardan sonra yemek yapma
y rendim. Bunu, erkeklikle dorudan ilikili olarak, "yemek yapmam"
demiyordum, "ben bulakym" derdim; her zaman bana daha kolay ge
lirdi. Tabii ki erkeklikle ilgisi var, erkek olduum iin renmemitim,
ama bilmiyordum, direniyordum. Hfa ben ok iyi yemek yapamam, ama
gerekirse yaparm. Daha da unu syleyim, kahvalt bile hazrlamaktan
acizdim ve ama byle bir iyi tarafm vard, hibir zaman direnmem, ben
bunu yapmam diye; bilmiyorum diye kendimi kt hissediyordum, niye
yapamyorum diyordum, kendi iimden. Aye ile ok sohbetler etmiizdir
kadn erkek eitliine dair. Aye toplumsal cinsiyet konularna ok dikkati

mi ekmiti, "u hareketi aslnda erkek olduun iin yaptn" deyince, be
nim aklma gelmi, "hakikaten doru" demiim. Sonra da dedim ki, ya ben
bunu okumalym, meseleye bir bilin duyd\lm ve sonra "Kadn alma
lar"na3 bavurdum. Cinsiyetilikten arnma sreci hzlanyor; tabii ki ben
tamamen cinsiyetilikten arndm falan demiyorum, dersem zaten ayp et
mi olurum, cinsiyet kr olduumu kabul etmi olurum. Benim feminiz
me kar olan solcu arkadalarm var. Bunlar bazen konutu, bazen alay et
ti, "cinsiyet savunmaya devam m ediyorsun" demilerdir, ben de kar
alay etmiimdir. imdi en azndan "Kadn almalar"nda okuyan bir er
kek olduum iin zel biriyim. Hi de yalnz kalmyorum, aksine beni ok
mutlu ediyor, beni kimse rahatsz etmiyor, itip kakmyorlar; ben de iktidar
mcadelesi kurmuyorum, bundan uzak durmaya alyorum. Para, mara
gibi dertlerim yok, yoksulluk kt bir ey ama idare ediyorum. (G 22)
Kadnlar deitiriyor; erkekler kendi kendine deimiyor Erkekler
...
herhalde kadnlar bir eye zorlarsa deiiyorlar. 22-23 yanda hayatma

ilk kez bakire olmayan bir kadn girdi. Ben de ilk ciddi deneyimimi, hani
tam bir birliktelik anlamnda onunla yaadm, dolaysyla fikrim de oldu. O
da bunun normal olduunu, byle kadnlarn da olduunu, mutlu olunabi
leceini gsterdi. yle bir ilikiyi yaamasaydm, imdi fark ettiim eyi
muhtemelen on sene sonra falan fark edebilirdim. Kadnlar deitiriyor;
erkekler kendi kendine deimiyor. Ben kendime baktmda, bir gn evim
de oturup mzik dinleyip kitap okurken, aniden "ya ben ne aptalmm be
karet konusunda, niye byle davranmm" demedim. Bir kadn geliyor, si
ze bir eyin nasl yaplacan bir biimde retiyor ve gidiyor. Siz de on
dan sonra olumlu ya da olumsuz olarak ynnz deitiriyorsunuz. Bu da
bir travma tabii . . . (G 37)
Yabanc kadnlar deitirir Be yl Londra'da kaldm, oradaki kz ar
...
kadamdan ok ey rendim. nk o eitliki, sosyalist ve radikal kana

da mensup biriydi. 54 doumluyum ben, 87'de Londra'da ben ondan ok
ey rendim. Onlar da erkekleri almyorlard toplantlarna; toplantdan
sonra konuuyorduk, ne oldu ne bitti diye, okuduu kitaplar, yaynlar fa
lan. Daha ok gnlk yaamda ondan ok ey rendim; kafamdaki gele
neksel mao erkeklii, birtakm deer yarglar ve uygulamalarn yanlla
rn pratikte zmeyi. Radikal feministlere kar, eskiden belirli bir sol kl
tr iinde yetimi olduumdan, bir ayrlk tarz seziyordum, yani blc
gibi. Bir sre sonra onun ok da yle olmadn rendim; onlarn da ken
dilerine has, erkeklerin alnmad toplantlar var; ama sonradan byle bir
hakkn her kesimin hakk olduunu anladm. (G 30)
3. Ankara niversitesi Kadn almalar Yksek Lisans Program.

ERKEK EGEMENLGNE KARI ERKEKLER! 269
Hayatmdaki yabanc kadn 20 yanda evden ayrldm, bir yabanc

...
irkette alyordum, bir sevgilim vard ve onunla beraber yaamaya ba

ladm, 6 ay falan beraber oturduk. Her eyden nce, ok iyi dostumdu. ok
zlyorum onu bazen, her eyimi paylaabiliyordum. Ben onunla tanana
kadar toplumda birok eyin farknda deildim. Yaamay retti, bana
ok ey retti, maddi ya da manevi. Mesela araba kullanmasn retti,
motosiklet kullanmasn retti, bisiklete binmesini retti, trekkingin ne
olduunu ve bundan zevk almay retti. Ankara dnda baka bir dnya
nn olduunu o retti. Esasnda hayatla o tantrd beni. ok iyi maa al
yordum, yabanc bir irkette alyordum, o da ayn irkette alyordu,
beraberdik. O benden bykt, sekiz ya falan. O bykt, yabanc uyruk
luydu. O benden daha fazla yaamt, daha ok ey grmt. Birlikte pa
ra kazandk, inanlmaz ok para oldu bir anda, ok fazla para kazanmaya
baladm. Para esasnda o zaman hibir ey retmedi bana. Bugn o ka
dar ok paraya sahip olsam o zaman yaptklarm yapmazdm. Yukardaki
barn sahibine, ite sanatya 30 tane ampanya gnderelim diyordum, ol
mad 50 tane gnderelim diyordum. Yani ok para kazanp para harcama
ya baladm, ama yarn dnerek yaamadm o dnemde. Ayrlmamza
yol aan hatalarm oldu. Para kazanmaya baladm, sonradan grmeyiz ya,
kt bir eydi; bir yl sonra etrafmdaki insanlar, dostlarm deiti, herkes
sahte olmaya balad. Aslnda o baka kadnlar ok nemsemezdi. Ama
yaam tarzmn deimesinden rahatsz oldu. Mesela biz beraber motosik
lete biniyorduk, bana motosiklet aldk, beraber dalarda geziyorduk. Ama
tabii bir sre sonra benim ilerim oldu, artk birlikte gezmemeye baladk,
trekking yapmadk, kitap okumuyorduk, mzik dinlemiyorduk, daha az
birlikte oluyorduk. Agresif oldum, yani "benim iin her ey deilsin, bana
hayat retmedin, sen olmasan da ben yaayabilirim" diye dnyor
dum. ok byk bir hata yaptm, ona ok seenek brakmadm. nk o
ayrlrken dost kalmaya da ok urat, ben onu da beceremedim. O dnem
esasnda hayatmda yaptm en byk hatalardan bir tanesi bu. yle bir
insanla bugn halii dost olmay ok isterdim, ok kymetliydi. (G 38)
Erkekler Eril iktidara Kar kabilir mi? /

Erkeklik Kendiliinden Deiebilir mi?
Erkeklerin egemen erkeklik kalplarn krp, kadnlarla ve ocuk

larla birlikte, cinsiyet ayrmclklarnn olmad, daha eit ve zgr
bir toplum yaratmak iin harekete geip geemeyecekleri sorusu
feministlerin ve yakn zamanlarda da erkek hareketi mensubu er
keklerin en ok sorduu sorulardan birisidir. Erkeklerin feminist
yanda (pro-feminist) olmalar iin ne tr deneyimler, nasl bir er

keklik "znellii" gerektii tartlrken bir yanda orta snf, kentli,
eitimli, heteroseksel erkeklerin "dnm" deneyimlerinden, di
er yandan da yoksul, alt snf, aznlk etnik grup mensubu, ecinsel
ya da dier dlanm erkeklik deneyimlerinden bahsetmek gerekir.
Bu farkl deneyimleri anlamak ve deerlendirmek erkeklerin cinsi
yet eitsizliklerine kar durma gerekelerini anlamay gerektiriyor.
Ama ncelikle vurgulanmas gereken ey udur: "Egemen erkeklik"
denen ey bir iktidar analizi olmadan anlalabilir deildir. "Farkl
erkek" olma abas ile hareket eden erkeklerin ounun eril tahak
km ilikilerini sorgulamay renmeden yaamaya devam ettii,
hatta yeniden rettii gereklii karsnda mevcut durumun kolay
lkla deitirilebileceini dnmek de safdillik olur. Bu nedenle er
keklerin mevcut erkek egemenlii ilikilerini deitirmek istemele
rinde ne kadar samimi olduklar feministler tarafndan phe ile kar
lanm ve sorgulanmtr. Birok erkein, egemen erkeklik norm
larna uymasalar da sessiz kalarak mevcut durumdan kazanlar el
de ettikleri ya da erkek stnlnn baka tarzlarna yneldikleri
sylenir. Connell'in kendine "yeni erkek", "eitliki erkek" gibi ad
lar veren birok erkein hegemonik cinsiyet rejiminin stratejik nok
talarna itiraz etmeyerek sessiz kaldn ve kendine sunulan "patri
arkal pay"a raz olarak "ibirliki" olduklarn iddia ettii analizini
burada hatrlamak gerekebilir ( 1 995).
Connell'in "ibirliki erkeklik" kategorisi, kendini dorudan eril
tahakkm pratiklerinden uzak tutan, ama erkeklik ayrcalklarndan
yararlanrken sesini kartmayan erkekleri tanmlamaktadr. Patri
arkinin modernlemesi ile oluan bu "yeni erkek, kadnlara kar
duyarl, babalktan holanan erkekler olmakla birlikte genellikle fe
minist evrelerde phe ile karlanr" (a.g.y., 42). nk her ne ka
dar bir tr "reforma uram", "duyarl", "iddetsiz", "yumuak" er
kekler olsalar da bu erkekler homofobik olduklarndan kendi arala
rnda dayanma gelitiremezler; erkek egemen ortamlarda sessiz
ve hareketsiz kalrlar. Bu tr erkeklerin deneyimleri bir tr cinsiyet
ilik kart erkeklik politikas ile ilikilenmeden sz konusu dn
mleri yaratmaktan aciz kalacaktr. Connell, erkeklerin deiimi
ne yol aacak nemli admlar sayarken, ocuk bakmnn ve ev i
lerinin ortak paylalmasndan, kadnlarn yararlanaca olumlu ay-
rmclk politikalarnn desteklenmesinden, dourganlk zerindeki

kadn haklarnn tannmasndan, eit cret-eit i ilkesinin hayata
geirilmesinden, kadnlara uygulanan iddete kar mcadele gere
inden bahseder.
Connell'in iddiasna kart iddialar oktur. Erkeklerin hegemo
nik erkeklikten zarar grdkleri ve yaadklar "erkeklik aclar"
zerinden gelitirebilecekleri "kar hegemonya" hareketinden bah
sedilebilecei sylenir (Pease 2000). Bu iddialarn nerdikleri siya
sal deiim stratejilerini harekete geiren bir tr "erkek hareketi"
nin varl ve gelime eilimi arpcdr. Bu yaklamn ngrd
deiim stratejilerinin banda "kadnlarla ittifak politikalar" gelir;
erkekler ve kadnlar arasnda ak, samimi ve karlkl anlamaya
ynelik yeni bir "empatik" iletiim ve konuma pratiinin gelitiril
mesi ve erkeklerin kadnlarn sorgulamasna ak olmas nerilir.
Erkek stnlne kar kmak isteyen erkekler iin bu dn
mn sadece moral/etik bir duru mu gerektirdii, yoksa erkekle
rin patriarkiye kar kmakta somut bir kar m olduu tartmas
ilgintir. Erkeklerin deimekte somut karlar olduu iddias "pat
riarkinin yol at yaralar" tezinden hareket eder. Bu "erkeklik ac
lar" erkeklere gsterilebilir ve farkndalk yaratlabilirse cinsiyet
ler asndan daha eit bir dnya gerekletirmek hayal olmaktan
kar. Bu iddialar patriarkinin yaratt "ortak erkeklik karlar" te
zini yapbozuma uratmak iddiasndadr (Pease 2000; 1 33). "Erkek
lerin, patriarkinin deimesinden kaybedecek ok eyleri olduu"
tezi karsnda gelien "erkekler olsa olsa ahlaki/etik nedenlerle er
kek egemenliine kar karlar" diyen tezi aan bu gr "erkek
hareketi"nin temel iddiasn oluturur.
Erkeklerin cinsiyet eitliini desteklemelerine yol aan nedenler
saylrken, kiisel ilikilerde daha doruyu yapma abas, genellik
le evrelerinden, yakn kadnlardan etkilenerek daha eitliki deer
lere nem vermeye almak gibi znel saiklerden bahsedilir. ou
erkein kendini daha iyi hissetmek ve salkl olmak iin yaptklar
eylerin ister istemez onlar egemen erkeklik deerleriyle atma
ya ve deiime gtrd vurgulanarak, bu atmann neredeyse
kanlmaz olduu sylenir. rnein ok iki ime nedeniyle hasta
lanmak, ar sporlarn yaratt sakatlanma riskleri, i kazalar daha
ziyade erkeklerin bana gelebilecek eylerdir ve bu tr durumlarla
karlaan ou erkek, urad "erkeklik kayb" nedeniyle, egemen

erkeklik deerleri ile yzlemeye itilir. Birok erkek ise daha kolek
tif toplumsal karlar adna, ekonomik ve toplumsal gelime-ilerle
me gibi talepler ile balants nedeniyle cinsiyet eitlii iin mca
dele etmesi gerektiini dnmeye balayabilir.
"Erkeklerin deiimi zordur, nk bunun nnde birok engel
vardr" diyenler genellikle bu engelleri tanmlayarak erkeklerin ge
irmekte olduu deiimi ve "yeni erkekler"in iddialarn ihtiyatla
karlarlar. rnein, "erkekler kadnlara oranla daha uzun sre al
p daha ok para kazanyorlar ve bu nedenle almay brakmadan
ev ve ocuk ileriyle uramalar zordur" iddias buna rnektir. Bu
nedenle, erkeklere "ev ve ocuk ilerine eit katln" demenin yet
medii; erkekler bunu gerekten istese de deiimin kolay olmad
; i yaamndaki egemen alma kalplar deimeden, buna y
nelik reformcu kamu politikalar destei olmadan erkeklerin kendi
hayatlarn deitirmede olumlu sonular almalarnn ok zor oldu
u sylenir. Ayrca, egemen erkekliin bilinen tarzlarna kar kl
sa bile medya tarafndan yaylan yeni "mao" erkek imgelerinin ko
laylkla kendini kabul ettirdii ve eskisinin yerine geebildii vur
gulanr. te yandan, ocukken yetitirili biimleri nedeniyle er
kekler duygusal ve yakn ilikiler kurma becerilerini gelitirmemi
olduklarndan deiimi tetikleyecek yakn ilikiler kurmaktan kor
karlar; bu da deiimi yava ve kesintili, hatta zaman zaman imkan
sz hale getirebilir (Pease 2000; 1 28).
Btn bu olumsuz durumlarn varlna ramen erkeklerin ge
litirebilecei kiisel stratejilerin de nemini vurgulamak gerek.
rnein, bir erkein babas ile zdeleme zorunluluu olmad
nn kabul edilmesi, annesinden kopma ve uzaklama gereinin red
di, eitliki davrann ne olduunu kadnlardan renmek, homo
fobiyi yenmek, vb. yollarla kendini dntrebilecek deneyimlerin
yolunu bulabilecei aktr. Buna ilaveten "pro-feminist erkekler"
hareketi, siyaset yapma "yntemi" olarak yeni yollar kefetmeye ve
bu yollar baka erkeklere nermeye de devam etmektedir. rne
in, "cinsiyetilik kart bilin ykseltme gruplar" kurmak, kendi
normal grdkleri cinsiyeti davranlaryla yzlemek iin "ko
lektif hafza/hatrlama almas" yapmak, mttefik olacak gruplar
la birlikte almak, ittifaklar rgtlemek gibi etkinlikler olumlu so-
nular verdii saptanan rneklerdir.

Cinsiyet eitlii iin erkeklerin harekete gemesi ve kendi yaa
mnda olduu gibi toplumsal yaamda da sorumluluklar stlenme
sinin bir politik bak as gerektirdii aktr. Erkeklerin cinsiyet
i iktidar ilikilerine kar mcadele etmesi onlarn basite eitlik
mcadelesine katlmalar olarak anlalamaz. Erkeklerin kendi ya
amlarnda deiim gerekletirmesi ve hatta zaman zaman baka
erkeklerle atmay gze almas kanlmazdr. Jeff Heam cinsi
yetilie kar kan erkeklerin taahhtlerini syle sralyor (200 1 ;
6): antiseksist erkek gruplarna katlarak cinsiyetilikle ba etmeyi
renmek ve ciddi bir bilin ykseltme almas yapmak; kadn
zgrlk hareketini desteklemek; "gay hareket"i desteklemek; ev
ilerini ve ocuk bakmn paylamak; feminist ve gay hareketin
eletiri ve nerilerini nemsemek ve renmek; iddetin her trn
(fiziksel, duygusal, szel, sembolik) reddetmek.
Eril iktidarn hegemonyasna dayal cinsiyet rejimini deitir
mek, sadece erkeklerin kendi bireysel yaamlarn dntren bir
bilin kazanmalar ile gerekleebilecek bireysel-kltrel bir dn
m olamaz. Gndelik yaamdaki erkek egemenliinin tesinde,
hkmet, okuluslu irketler, ordu, silah ticareti, finans hiyerarile
ri, zengin elitler, ulusar rgtlerdeki erkek egemenlii gibi bu ya
py destekleyen ok nemli g alanlarnn erkek egemenliini ye
niden yaratan ve destekleyen varln da tartmak ve deitirmeye
almak nemlidir. stelik bu tr erkek egemenliinin ileyiini
kavramann giderek daha da zor hale geldii bir zamanda bunu yap
mak daha da stratejik nem kazanyor. nk i dnyas.nn yneti
minde erkek egemenlii ou zaman cinsiyet temelli bir egemenlik
olarak anlalmyor. yaam, siyaset ve ynetim dnyann her ye
rinde aka erkeklerce ynetilmesine ramen, bu tr rgtsel yap
larda "ie uygun adam alma" politikas uyguland ve bunun da
cinsiyetler karsnda "yansz" olduu "mit" ine yaygn olarak inan
lyor. Bu sorgusuz nyarglar sonucunda i dnyas "erkek homo
sosyallii dnyas" olarak kadnlar dlyor ve bu da kolayca dei
mez bir durum olarak sessizce kabulleniliyor.
Erkeklerin kendi deiim dinamikleri ile egemen erkeklik dze
nine kar kabileceini dnenlerden Michael Flood (2003a) er
keklerin cinsiyet eitlii mcadelesine katlma nedenlerini yle
aklar: Erkekler, sahip olduklar ayrcalklara ramen, farkl kar

larla hareket ederler. Tek tek her bir erkein yaamnda "iddet kar
t" olmak kiilik yaplar iin nemli olabilir. rnein, bunu ger
ekletirerek dier erkekler, ocuklar ve kadnlarla daha yakn duy
gusal ilikiler gelitirebilme istei, ya da etik veya politik ballk
lar gibi nedenlerle bunu isteyebilirler. Dahas, cinsiyetin farkl sos
yal ayrmlarla, rnein rk, snf, cinsellik, cinsiyet, vatandalk hak
lar gibi farkl hatlarnn kesitii noktalarda farkl erkeklik model
lerinin kar karya geldii durumlar olabilir ve aradaki eitsizlik
lerin yaratt gerilimler dnmlere yol aabilir. Yani, erkeklerin,
eril iktidar dzeni iindeki iktidar konumlar ile farkl farkl ve a
tmal ilikileri vardr ve bu farkllklarn yaratt atma dina
mikleri erkekleri daha kolaylkla egemen erkeklik deerlerine kar
kmaya itebilir. te yandan, cinsiyet eitliini savunan iddet
kart yeni uluslararas politik sylem ve rgtlenmeler de erkekle
ri bu hareketlere katlmlar asndan harekete geirici olabilir.
Kaufman (2003), erkekleri cinsiyet eitlii hareketlerine kat
mak iin "erkeklerin erkek egemen iktidar ilikileri iinde yaadk
lar erkeklik aclarna seslenilmelidir" diyor. te bu "erkeklik acla
r ", yani erkeklerin yararlandklar ayrcalklar ile bu ayrcalklar
yaratan patriarkay ykmak konuunda ynelimleri arasndaki geri
lim cinsiyet eitlii iin mcadele eden erkek hareketlerinin politik
stratejilerini rettikleri alandr. Bu gerilim "erkekler ned.en dei
meli!' sorusunun cevaplarnda da ortaya koyuluyor. Elbette farkl ce
vaplar sz konusu: "Erkekler deimelidir, deimek erkeklerin
karnadr. nk erkeklerin adaletsiz bir ekilde ellerinde tuttukla
r ayrcalk sz konusudur; bu nedenle etik olarak bu ayrcalklarn
ortadan kalkmas ynnde destek salamak erkeklerin sorumlulu
udur" diyen erkek rgtleri iktidarn adaletsiz dalmn engelle
mek ynndeki bir "ahlaki nerme" ileri sryorlar. Bunun tesine
geip, "Erkeklerin feminizme destek vermesi ve cinsiyet eitlii
ynnde almas kendi karlarnadr. nk her ne kadar erkek
stnl kendilerine iktidar ve stat salyorsa da bunun getirdi
i ykler ve denen bedelleri de vardr, bu nedenle erkeklerin ken
di karlar feminizmi desteklemeleri ile gerekleebilir" diyerek
meseleyi daha maddi temeller, karlar ve denen bedeller zerin
den tanmlayanlar da var. Bu ikinci tr dncede erkeklerin kendi-
lerini erkek egemen dzenin "kurbanlar" olarak grmeleri sz ko

nusudur. Aslnda bir politik hareketi rgtlemek iin, kendini fe
da eden bir zgecilik ya da saf ahlaki zorunluluklar yetmez. Bu ne
denle cinsiyeti ayrmcla kar kacak erkeklerin, patriarkal ya
plarn "erkek karlar" olarak sunduu eylerin gerek yzn
grmeye ve dier erkekleri de buna armaya gereksinmeleri var
dr. Pease'in "zgrletirici karlar", Brod'un "erkeklerin uzun d
nemli aydnlanmas" adn verdii bu tr patriarki kart dnce
nin yeni yeni gelitiini gryoruz.
Baz erkeklerin cinsiyet eitlii iin iddet kart gruplara katl
ma nedeni hayatlarndaki belirli ve zel bir kadndr; bir anne, bir
e, bir arkada, bir sevgili veya bir kz karde; bu belirleyici kadn
ile eitsizlikten kaynaklanan madurluu paylam ve bunun so
nucu bir tr eitliki anlay gelitirmi olabilir. Baka baz erkekle
rin savunuculuu ise farkl biimlerdeki politik inanlardan kay
naklanabilir. rnein, pasifizm, ekonomik adalet, yeil hareket ve
ya ecinsellerin zgrl gibi siyasal eylemlere katlan erkeklerin
cinsiyet eitsizliklerine kar bir bilin gelitirmeleri normaldir. Ay
rca kendi politik deneyimleri srasnda, eitim almalarnda ya
da iyerlerinde feminist fikirlerle temas etmi olabilirler. Dierleri,
ocukken veya genken baka kadnlar veya erkekler tarafndan
kendilerine yaplan cinsel iddet veya taciz sebebini sorgulayarak
bu tr hareketlerin iine girmi olabilirler. Erkeklerin kadnlara y
nelen iddete kar tavr alan siyasi hareketlerle olan balar, anlan
derinden etkileyen kiisel balarla, zel ilikileri, yaknlklar, sa
dakatleri, etik ve politik tavrlar ile aklanabilir.
Egemen erkeklik tarzlarna kar erkek hareketinin nemli isim
lerinden Michael Kaufman bir tr "bildirge" haline gelmi yazsn
da ( 1 999) bir erkein yzlemesi gereken erkek iktidar alanlarn
dan bahseder. Kadnlara kar erkek iddetinin tek bana meydana
gelmediini, mutlaka erkekler arasnda var olan ve her erkein ay
rca kendine ynelttii iselletirilmi bir iddetin de varlna dik
kat eker. Erkek ayrcalklarna sahip olmann getirdii krlklere,
iddet uygulayan erkein ho grlmesinin yaratt rahatla kar
klmas gereini vurgulayarak, eril iktidarn hem erkekleri ayrca
lkl klan hem de korkutup canlarn yakan elikili doasnn far
knda olmann nemine deinir.
Aratrmamz kapsamnda egemen erkeklik deerlerine kar

kan ve bunu deiik biimlerde anlatan ve politik hale getirmeye
alan erkeklerle grtk. Onlarn egemen erkeklik deerlerinden
nasl incindiklerini, ok deiik alanlarda yaadklarna kar k
biimlerini bu anlatlardan izlemeye alalm.
Kadnlarla Empati Kuran, Kadnlar Anlayan Erkekler...
Egemen erkeklik deerleriyle yzlemenin en belirgin yolu kendi

yakn kadnlarn yaamnda erkeklerin yol at sorunlar, aclar,
iddet ve dlamay grmek ve anlamaktan geiyor:
Babam anneme hi deer vermezdi Hakikaten ok ektirdi babam
...
zamannda anneme. Hibir zaman el kaldrmad, barmad ona; barma

d dediim kfretmedi filan. Ama deer vermezdi, o ok kt bir ey yani.
En kt ey, bunu ben de yaptm zamannda. imdi ok iyi fark ediyorum.
Karndakine deer vermemek. Yani karndakine deer vermemek kadar
adice bir ey yok. Yani dvmekten bin beter ediyorsun ona deer verme
yince. Yani bir ey sylyor dikkate almyorsun. Onun konutuunu, onun
yaptn deerli kabul etmiyorsun ve kmsyorsun. (G 1 6)
Anneyi anlamak. Babama kar, szl itirazlar dnda, annem ok

..
da direnmezdi aslnda. Oras hata benim iin zlememi bir muamma

dr; annemin neden 22 yl boyunca btn bunlar srdrm olduunu
zemiyorum. nk evlendikleri ilk yllarda annem memur olarak al
yormu. O zaman babamn zoru ile iten ayrlyor. Almanya'ya gittikleri
zaman babam ii olarak alrken annem de ii olarak alyor. stan
bul'a geliyorlar, ilk birka sene babam i kurana kadar annem ok ciddi bir
konfeksiyon firmasnda modelist olarak alyor, eve bakyor. Bunlar 30'
lu yalarn ortalarnda yapabiliyorken, on yl sonra bunu yapamaz hale gel
di. Ben bunu una yoruyorum: insan dayanamayaca kadar fiziken ve ru
hen ikence ile zgvenini yitiriyor. Annem ok ar eyler grd, gnlk
sradan hakareti bir kenara brakyorum, her gnk evimizin iindeki terr
bir yana, srekli iddetin yan sra, zaman zaman tavan yapm olaylar da
var ldrmeye varan, yaralamaya varan, birka kere ... Btn bunlarn st
ste, srekli yaanmas ve sefalet anlarmz da oldu ok ciddi. (G 25)
Ac eken, sknt eken kadnlann yannda olmaya altm . Baba

..
mn ok iyi bir ticaret kafas var; ama kazand paray yemeye imeye ho
vardala, zamparala harcad iin istikrar falan yoktu. Belki de baar
l olabilirdi, ama yle bir derdi olmad; yani aile sorumluluu diye bir eyi
yoktu. O zaman ya 50 civarndayken 20-21 yanda sevgiliyle -drt yl
sren ilikileri de oluyordu. Babamla bunlar ok konutuk, ok standart

bir aklamas vard. Babam kendi erkekliinden tamamen hibir phesi
olmayan, bundan emin; hala yle, 65 yanda bir adam. Kendisinin ok ya
kkl olduunu dnyor; kendisinin kadnlan etkileme sanatna da sa
hip olduunu dnyor. Ne kadar doru bilemiyorum. Hep annemi kadn
olmamakla sulad, kadnlk grevini yeterince ifa etmemekle suluyordu.
Bundan neyi kast ettii ok ak. Benle o kadar ak konumuyordu, ama
ablalarmla konutu, ablalarmla ben paylatm bunu apak. Mesele u,
onun cinsel ihtiyalarn yeterince tatmin ed!meyen bir kadnd annem.
Ama ben annem asndan dnyorum da, karsnda byle bir adam
varken brakn herhangi bir arzu duymay, grmeye tahamml edemiyordu
herhalde. Zaten ben kk ocukluumdan itibaren ayn yatakta yatarken
grmedim ki anlan. Ayr yatarlard; babam bir yatakta yatard, annem ka
nepede, ya da bizle yatard, babamla yatmazd. Biz tank olmazdk; ama
herhalde aralarnda bazen bir ey yaanyorsa, bu muhtemelen babamn
zoru ile oluyordu veya daha da kts babam anneme yklenirdi; byle
eyler yaadk. Annemle oturur birlikte kafay ekerler, annem de iince
mesela gz bulanr, babam aslnda ne kadar sevdiini dnmeye balar,
baka eyler geliir... Bunlar hep byle oldu, btn yllar boyunca babamn
arkasna snd ey hep buydu ve ardndan dayan da bununla iddia
ederdi, "bir noktadan sonra ne yapym" derdi. Ama unu biliyorum, anne
min gen kzlnda ve 30-40'larna kadar son derece bakml son derece
kendine deer veren, son derece alml, ekici bir kadn olduunu bir ocuk
olari.k bizzat ben biliyorum. 40'larndan sonra bir enkaza dnt annem;
vazgeti ve bir daha da toparlayamad. Babamdan ayrldktan sonra da bir
daha genlik dneminin o canllna dnemedi. Aslnda annemin sonra
dan rendiimiz ykleri var. Yllar sonra, annemin ilk olarak, o zaman
lar sevmi olduu -sonradan anlatyor- A. Amca vard. Onunla ben 1 9 ya
ndayken annemin yeniden bir ilikisi balad ve 1 0 yl kadar srd, o ve
fat edene kadar. Biz ok bask yaptk anneme evlensenize diye. O da ok
ackl bir hikaye A. Amcannki. Ei belli bir yatan sonra bir ruh hastal
na yakalanyor; evli kalmad yani, bir yerde klinikte kalyordu; ocuklar
vard, o evlenmeyi kendisine uygun grmedi, annem de grmedi; ama ara
larnda on yl sren bir iliki oldu. O ilikileri hibir zaman gizli sakl de
ildi, annem ben A. Amcana gidiyorum der, giderdi, ya da o bizim eve ge
lirdi; onlar birlikte yaarlard. Memnunduk yani, anneme yllar sonra insan
olarak deer veren birisi vard. En son A. Amcann lmesi ile bitti o iliki.
yle syleyeyim, belirli bir yatan itibaren, herhalde 1 O'lu yalarn sonun
da, her olayda ac eken, sknt eken kadnlarn yannda olmaya eilim
gsterdim. O davran, 1 2- 1 3 yalarnda da babam gibi birisi olmayacam
dememle balayan bir durum. (G 25)
Kadn rol modeller olumlu oluyor Evde ben anneannem, annem ve

...
ablam yani 3 kadndan oluan bir ortamda bydm, en azndan ilk ergen
lik anda. Ablam ok okuyan birisi idi ve bu okumalar iinde kadnlk
bilinci gelimi 68 kuann bir yesi. niversite okudu, Ankara'ya gitti;
ok istedi niversiteye gitmeyi ve ailemizde de ilk niversite okuyandr.
Lise alarndan beri retmeninden de etkilenerek edebiyat ok tercih
ediyordu. Bir amcamz vard retmen; o klasik rollere uygun davranan bi
risiydi ve ablam srekli tahrik ederdi; sen kzsn, yapamazsn falan diye.
Ben daha km; ablam, hem amcamla hem de onun evresindeki er
keklerle atrd "yaparm ederim" diye. Bu benim yaammda nemli bir
karedir. Ablam ok kitap okuyan birisi idi, ben ona gre haytala daha yat
kndm; o da beni srekli kitap okumaya zorlard. Kk yalarda klasikle
ri, dnya edebiyatn okudum. Ama lise yllarmda o niversitedeyken, er
kek egemen rolleri sorgulamam asndan ilk adm attm ey Simone de
Beauvoir'n kitaplarn, Gen Kzlk a ve Evlilik a'n mutlaka oku
mam istedi. Bamda durup adeta okumam salad ve bu bende ciddi bir
ekilde -ne anladysam- atlmd. Ablamla biz ok youn paylam iin
deydik; 68 dnemi, imdiye gre tabii ki daha zgrd. Bizim o dnem
cinsellik asndan konular amamz aile iinde imkanszd, tabu halin
deydi. Biz ablamla bunlar ok paylardk; benim sevgililerimi paylar
dk; kendi yaadklarn, aklarn anlatrd; yaad cinsel deneyimin
onun zerindeki etkisini anlatrd. Bunlar paylaabildii insan bendim. O
bir gn geldi ben bakire deilim dedi; ben de iyi dedim. Gen delikanllar
mahalle kesinde toplanrlar, gen kz geerken bakarlar taklrlar, gz
koyarlar ya da yabanc biri geiyorsa mutlaka tacize uramadan gemesi
mmkn deil. Mesela bu konuda annemin byle bir ey yapmamam ko
nusunda ok sk bir tembihi vard; en byk argman da uydu, "bak se
nin baban falan yok zaten, sokakta dn ki bana, ablana yapyorlar; onla
rn da belki kardeleri var, onu dn, onlar gibi dn; sen ne hissediyor
san onlar da yle hissedecei iin yapma, doru deil". Bu tabii muhalif bir
tarz deil, ama genel ahlak ve namus anlay erevesinde sylenen bir
ey; ama benim iin olumlu bir etki yaratmt. Erkek arkadalarmla bizim
eve de ok yakn bir yerde toplanyorduk; dolaysyla annemin, ablamn
denetimi de benim zerimde oluyordu; onun da bir koruyucu yan vard.
Ama br taraftan da bir grup aidiyeti var (erkek arkadalar ile), ben arka
dalar arasnda bu tr atmada genellikle pasif kalrdm; sinemaya gide
riz, kzlara sarkntlk ediliyor, ben itiraz ediyorum, ama uzlardm, hani
onlarla olan ilikimi bozmamak adna. Ama bu beni huzursuz ederdi. Ama
kamusal alanda da mmkn olduunca onlardan (erkek grubundan) uzak
dururdum. B irazck annemin korkusu da var, ama ikili bir duygu, korku da
vard. (G 27)
Rol model olan mcadeleci kadnlar 20'li yalarda benim iin haya
..
tmda bir teyzem vard, ben her hafta sonu ona giderdim. O ailesindeki bas
klar kran kadnlardan biriydi, yani tm ailenin kar kmasna kar,
aabeylerinin falan, erkek arkada olan bir kadnd. Teyzem baard bunu.
(G 33)
Direnmeyen kadnlara eletiri... Annemin kar kmas gerekirdi...
Annemin babas ve annesi ayrlmlar ve annem babamn ok da ideal bir
e olmad dnemlerde ayrlmamak konusunda kendince sebat etmi. Bu
alkol kumar vesaire gibi bir ey deil; zmirli, kentli bir kadnn bekleye
cei kadar duyarl davranmad dnemlerde bile annem biraz sineye ek
mi. Ben hatta "sen bunu byle yaptn" falan dediimde "ne yapaym, an
nem babam ayrlmt, siz de annesiz, babasz kaln istemedim" diye bir ar
gman var. Babam da biraz abuk sinirlenen, kzan bir adamdr ama bize
olsun anneme olsun iddet uygulamas olmamtr. Hep babamn anneme
daha ok yardmc olmas gerektiini dnrdm; o ok olmazd. ilk ye
di sene, benim yedi yama kadar annem almamt. Babamn annemin
almamasn istediini biliyorum. Fakat sonradan o kadar ekonomik s
kntlarmz vard ki 80'ler ite, annem sonunda bir gn almaya karar
verdi ve alt. Bu ailede bir faciaya neden olmad. Babamn kadn erkek
ilikisi anlamnda da mthi zenli davrandn syleyemem. Annem i
kayet eden bir insan deil. Zaten aslnda sorunun burada olduunu dn
yorum. Annem bence iine atarak yaam; nk anneme gre ideal bir
iftin yaamas gereken eyleri o yaamad. (G 3 1 )
Annelerin yaanmayan aklar. . Genliimde, babam ldkten bir

.
iki yl sonra, annemin eski bir maceras olduunu, annemi isteyip babas
nn vermediini, uzaktan sevdii biri olduunu rendik. Adamn da kar
s lm, iki ocuu varm ve anneme evlenme teklif etmi ve annem bi
ze sormu. Ben hatrlamyorum. Ben "hayr" demiim, baka baba iste
mem falan diye. Ablamn cevab etkilemi, "sen bilirsin, ben niversiteye
gideceim, kardeimi de yanma alrm, sen de kocanla hayatn yaarsn"
demi. Biz annem asndan ok merkeziyiz; her ey aile iin. Annem bu
nu tercih etmemi. Sonra 20'li yalarda bir tartma annda bizim iin ne fe
dakarlklar yaptn anlatrken, sam sprge ettim gibi bir eyler syle
diinde, ablam yine krba gibi bir ey syledi anneme: "Niye ocuk laf
na bakyorsun, 38 yandaydn, yaasaydn hayatn" diye. (G 27)
Erkek Egemenlii ile Yzleen Erkekler. . .
Trkiye'de erkek egemenliinin deiik boyutlarna aktan kar

karak bunu bir politik mcadele hedefi haline getiren rgl er-
kek gruplar olduunu sylemek zor. Bunun tek rnei yakn za

manda stanbul'da kurulmu olan Biz erkek deiliz insiyatifi.4 Ken
dilerini "Toplumdaki hakim erkeklik biimlerine, cinsiyetilie,
dayatlm cins kimliklerine ve homofobiye kar olan kimi antioto
riter erkeklerin bir araya gelerek oluturduklar bir insiyatif' olarak
tanmlyorlar. Yaymladklar bildiride yle diyorlar:
Bize de yklenmi ve zaman zaman gereklerini yerine getirdiimiz top-
lumsal cinsiyet rollerini oynamak istemiyoruz. Reddediyoruz bu rolleri.
Tecavz etmek erkeklikse BZ ERKEK DELZ!
Namus-tre bekilii yapmak erkeklikse BZ ERKEK DELZ!
ldrmek erkeklikse BZ ERKEK DELZ!
Homofobik olmak erkeklikse BZ ERKEK DELZ!
Hayat ve sokaklar kadnlara dar etmek erkeklikse BZ ERKEK DE
LZ!
Aratrma kapsamnda, rgtl gruplar iinde yer alan ya da al

mayan birok erkek yz yze kaldklar erkek egemenliine kar
kendi yaamlarnda nasl direndiklerini anlattlar:
Babam gibi olmayacam Bende iddet ve kavgaya bulamama y
...
nnde zaten ok doal bir geri plan var; mesela ben iki imeyi bile bir ta
bu halinden ok sonralan kardm. Asla azma koymam, kesinlikle i
mem derdim; iddet de ayn ekilde. Erkek mekanlarna gitmeyi arzu etmi
yorum; nk babamn srekli bir kabaday modeli izmesi zaten beni ok
fena uzaklatryordu. Bu beni erkek dnyasndan kopard; evet, babamn
hi saknmadan anlatt kendi hovardalk hikayeleri o kadar bende nefret
uyandryordu ki, arkadam bir gn nce gittii genelev maceralarn an
latrken ben tiksiniyordum bundan. Bunlarn arasnda balanty imdi mi
kuruyorum, bilmiyorum; ama hibir zaman iki lise arkada, pomo film
gsterisine gitmedik, pomo dergi alp bakmadk, bunlar sevmedim ben.
Futbol taraftar olmaya hi ilgi duymadm, bizim evde de yoktu byle bir
ey. Babamn her eyi bana bu konuda olumsuz rnek olduu iin ben or
da tamamen annemden tarafaydm. Ayn eyleri hem babam, hem annem
anlatrd; babam baka trl, annem baka trl anlatrd. Bu, o zaman ma
oluu retecek bir evreye girmemi engelledi. (G 25)
Demokrat erkeklik kadna benzemek mi? Babalk deiiyor olsa bile,

belki orada nemli olan demokrat erkek olmasdr. Babam da, "ben daha
demokratm" diyor; fakat bu demokrat olma hali erkeklikten soyunmak gi-
4. www.bizerkekdegilizinsiyatifi.blogspot.com
bi bir ey deil; yeniden bir erkek akl retmeye alyor ve bu erkeklik ak

l yeniden kuruluyor. nk bu demokratln var olmas gereken yer, an
lamak, empati, kadnca olmak. Tm bunlar ok tehlikeli eyler. Erkekler
iin en byk tehlike kadn gibi olmak. Benim en ok kullandm laflar
dr bunlar, empatinin daha fazla hayatmza girmesi gerektii; duygu, yani
incelmek, trafikte giderken "ge kardeim" diyebilmek; yenilmeyi kabul
etmek gibi eyler. Sen tamam erkek ol, buna kar ben kadn olmay tercih
ediyorum demek. O sayede adama bir erkek olarak baka bir mesaj da ve
rebileceinden mitli olmak. Ama bu bir sr insan iin ok riskli bir ey
kadngibi durup dnmek, demokrat olsa bile kendi oluna kar, sokak
taki baka erkeklere kar byle bir ey yapmak olmaz. nk sokakta olan
bir ey, orada erkeklii gl bir ekilde retmeye balyor. (G 28)
Mao olmamak yetmez Biz, sevgilimle ben, ilikilerde batan beri

...
eitliki olmaya alyorduk; gnlk hayat tam bir mtereklik iinde ya

yorduk. Erkeklik ovlar, mao tavrlar ya da ucuz tavrlarm yoktu. Ama
bu hi de yeterli deil. Bunu yapnca bitmiyor, maoluktan kurtulmu ol
muyorsun, o kadar klcal damarlar var ki bunun. Sevgi ifadelerinin para
s olan eylerin bile derin maoluklar tadn o zaman daha iyi fark etme
ye balyorsunuz. Mesela bir kadnla bir erkek arasndaki ilikide, erkein
mlk edinme davrann brakmasnn inanlmaz sonular oluyor. Eer tu
tarl kalma iddianz varsa, bunun inanlmaz sonular olduunu grmeye
baladm. Ecinsellie bakm da hibir zaman fobik olmad; insan okbo
yutlu yaayabilir gndelik hayatta. Herkes her eyi deneyimleyemese bile
bunlar gerekten radikal siyasetin gndemine sokmak lazm. Cahil Periler
filmini dnn; kadn, len kocasnn gay bir sevgilisi olduunu renir
ve onlarn arasnda da yaknlama olur. Ama sonra o yaknlamay bir yer
de keserler ve dost olmaya karar verirler; son derece ok eitli kombinas
yonlarn olabileceini gryorsun. Ama bunu cinsel eitlilik fantezisi ola
rak grmemek lazm; nk giderek ahlak, cinsellik, ikili ilikiler, ailenin
snrlarna varyorsunuz. Yani bunlardan formller karmak da imkansz,
herkes kendi deneyimleyecek bunlar. (G 25)
Erkekler aras dostluk Benim bir arkadam vard, erkek. O bana ka

.
dn-erkek eitliine dair ok ey anlatmt. O yzden ben hep unu iddia

ederim, bir erkein toplumsal cinsiyet meselesi konusunda bir erkekle ko
numas her zaman ok daha faydaldr. Mesela unu sylemiti, "hani d
nsene, akamlar kadnlarn da rahat rahat dolatklar bir dnya ne g
zeldir". Ve ben ilk defa bir erkekten bu tr eyleri dinlediim iin ok mut
lu olmutum ve sabah kalkp onun evine giderdim, birlikte kardk, dola
rdk, akama kadar konuurduk, o kadar beni mutlu ederdi ve bu beni ok
rahatlatmt. Ve mesela hayatm boyunca en saygn bulduum arkadalk
ilikim budur. B ana ok ey katt. (G 22)
282 ERKEKLK: MKANSIZ KTIDAR
Kadnlardan ok birbirimizden korkuyoruz. Korkak yetitiriliyor

..
buradaki erkekler. zgvenleri verilmiyor, zgven duygusu yok. Rahat

sz olduumuz bir eyle karlatmzda bile o kadar zayfz ki. Gl ye
titirilmediimiz iin, evrenin ok etkisinde kalyoruz. Gl bir duruu
muz yok ve kendimize olan tutumumuz da gl olmuyor. Kadnlarn ze
rine gidildii iin sistem olarak, kadnlar bunu daha fazla sorguluyor, daha
fazla konuuyorlar bu meseleleri kendi ilerinde. Ama erkekler bunu yap
myor. zgven eksiklii ve korkudan tr erkek kmesi ierisinde dur
mamz gerekirse kadnlardan korktuumuzdan daha ok bence birbirimiz
den korkuyoruz. Yani kendi aramzda korkumuz daha fazla. nk yete
rince yzlemi deiliz. (OD 5)
Erkeklik bocalama/an: Kannn paras "yenir" mi? Erkeklik algs

nn iersinde "erkek dediin sorun zer, korur, himaye eder" diye bir yar
g vardr. O bende de var. Ergenlikte kendimi fark ettiimden beri byle ya
yorum kar cinsle ilikilerimi. Mesela ite bir sr maddi sorun yaadm
mesleimin ilk yllarnda, sknt yaadm, borlar oldu, harlar oldu. lk
eimle bunlarn hibirini paylamadm. nk o sorunlar ben zmek zo
rundaydm. Halbuki o da avukatt ve yan yana alyorduk, ayn broda
alyorduk. Onun ruhu bile duymazd ben bir sr sorunla urardm,
cebelleirdim. Duysayd kadnca tepki verecekti ite, erkeke deil, kadn
ca tepki verecekti. Panikleyecekti, ite psikolojisi bozulacakt, bense buna
izin vermemeliydim. Bunun byle olmamas gerektiini fark ettiim halde
bunun erkeklie zg, erkeklie hissel bir ey olduunu fark ettiim halde,
ben kendimde bunu engelliyemiyorum. Dozunu azaltyorum srekli, ama
bu benim bir erkek olarak yaaymda halen daha var. Ben ayrldm tekrar
evlendim. kinci eim i g sahibi, kariyeri var ve biz tantmzda, ev
leneceimiz dnemde de birazck birikmi paras vard. Benim de en ul
suz zamanm o zaman, evleneceimiz zaman. Ev eyas alacaksn, ev tuta
caksn bilmem ne. O dedi ki ben hallederim, bu konuda onun en ufak bir
sorunu yok. Bunu gel de bana anlat. O bendeki bu eyi hissediyor tabii, ya
ni sngn dyor, yelkenlerin iniyor filan, ne alakas varsa. Bunu bildiin
halde bunu engelleyemiyorsun; bunu biliyorsun, kendine anlatyorsun, ka
fanda cmle kuruyorsun, ama gel de bunu hayata aktar bakalm. Bu olgun
lukla davran, mmkn deil. Halen daha bundan ok kaamyorum. Bu
(ei) imdi para kazanyor, benim bro da orada, orann kirasn o dyor,
orn telefonlarn o dyor. te benim sekreterin parasn o dyor, ben

de k nyorum ama hani minicik de olsa bir ey kalyor iimde. (OD 1 )
Erkekler skc ve duyarsz, uyum sorunu ekiyorum Erkeklerin

...
yzde 90' byle, bir araya gelip anlaabilecein adam yok. Mesela telefon
ayor eve kansna, ben geliyorum, yemek ne var? st dzey, okumu
adam, niversiteyi bitirmi filan. Byle tipler gryoruz. Ne var evde yiye-
cek diye telefonla soruyor, kadn da diyor u u u var. Tamam, ben kebap
ya gidip bir eyler yiyip gelirim, size de getiririm. Bunu diyen var. Mese
la bir ksm akam eve gitmiyor, bu akam arkadalarla greceiz. Onu
eve haber verenler bunlar. Ama yemek srasnda haber veriyorlar. Bu da
beni ok rahatsz ediyor. Hani ya insanlar belki bekliyor seni, belki senin
iin bir programlar var, belki yemek yaptlar, daha nceden bir sor. Byle
byle bir ey yapyoruz, olabilir mi, gidebilir miyim diye. Ben bunu yapt
m zaman dedi ki, klbk adamsn, evden izin mi alyorsun? Zor yani, er
kek dnyasnda ayr birisin ve uyum sorunu ekiyorsun. (G 1 6)
Kadnlara kar ayrmcla areler imdi ben rasyonel olarak

...
rtme yntemini kullanyorum. Yolda mesela taksiyle gidiyoruz, taksici

mesela "bu kadnlarn hibirini yola karmayacaksn" diyor; ben diyorum
ki, "kazalarn ounu yapan erkekler, aslnda bak kadnlar ne kadar dikkat
li kullanyor, grmyor musun?" "Atma, doru mu sylyosun abi" gibi
yantlyor. Mmkn olduunca kadnlara ynelik klie laflar kullanmaks
zn, genel geer kabul edilen eyleri rtmeye alyorum, sonra onlara
enmeden aklamalar yapyorum, taksici eitme semineri erevesinde.
Mesela diyorum ki, sa uzun akl ksa falan dediinde, "yoo, yle ezmiiz
kadnlar, kadnlar olmasa ne yaparz" gibisinden, onun anlayabilecei dil
den bir eyler sylemeye alrm. Kendi ailemde tartma balatmaktan
hi ekinmem, sustururum. Dinin birtakm getirmi olduu basklar, hi
de ekinmem, "Kuran'da byle bir ey yoktur" derim. O yzden annem hep
"gene bizim olan balad" der. Takside aydnlatma projelerimin bir sonu
cu olup olmadn bilmiyorum. Sadece unu yapabilirim, hayatnda be
dakika baka bir hayat teklifi ona sunabilirim. (G 3 l )
Cinsiyet Eitlii iin Erkek Hareketi: iddet Kart Erkekler
Erkeklerin farkl cinsellikler ve toplumsal cinsiyetler arasndaki ada

leti gerekletirmek amacyla bir araya gelerek yaptklar faaliyet
ler dnyada nemli politik hareketlerden biridir. Dnyann birok
yerinde erkekler politik gruplar ve iliki alar iinde, ou zaman
kadnlarla da dayanarak, cinsiyet eitlii iin farkl mcadeleler
yrtyorlar. Son 30 ylda erkekler tarafndan kurulan bu tr grup
lar eitli kampanyalar yaparak uluslararas destekler oluturup id
det kart somut admlar atmay baardlar.
1 970'lerde ilk ortaya kmaya baladndan beri cinsiyet ay
rmcln yok etmeyi amalayan erkek gruplarnn nemli bir oda
, erkeklerin kadnlara kar uygulad iddetin engellenmesi ol-
du. Kadnlara kar iddet cinsiyet adaletsizliinin temeli olduu

gereinden hareket eden bu erkek rgtlenmeleri, erkeklerin ka
dnlar zerindeki tahakkmne yol aan aile ii iddeti ve genel
olarak kadnlara ynelen iddeti durdurmak iin eitli yollar deni
yorlar. Kadnlara ynelik iddeti durdurmay amalayan erkek ha
reketi l 990'h yllardan itibaren daha da yaygnlaarak dnyaya ya
yld. Bu erkek hareketi erkeklerin "erkek iddeti "ni durdurmak ko
nusunda sorumlu olduklarn kabul ederek, nce tek tek kendi ha
yatlarndaki iddeti yok etmeyi hedefliyorlar; dahas bunun da te
sine geerek, kamusal ve kolektif bir eylem alan yaratarak kadnla
ra ynelik erkek iddetini engellemenin yollarn aryorlar. iddet
kart erkek hareketi kamusal tartmalar rgtlemek ve iddete
kar bir kamu bilinci gelitirmek amacyla deiik eylemler yap
yor, yryler dzenliyor; iddet kullanan erkeklerle birlikte grup
al mas yapp iddete yol aan erkeklik hallerini ierden dn
trmeye alyorlar; okullarda, cezaevlerinde ve iyerlerinde al
ma gruplar, eitim programlar dzenliyorlar ve ou zaman kadn
rgtleri ile de birlikte alyorlar.
Erkeklerin iddet kart rgtlenmesinin en bilineni Beyaz Kur
dele Kampanyas (White Ribbon Campaign), 4 kta ve 35 lkede
faaliyet gsteren, iddete kar erkekleri harekete gemeye aran
bir kampanya.5 Kanada'nn Montreal kentinde bir kadn snma
evinde 14 kadnn katledilmesinin 2. yldnm olan 1 99 1 ylnda
balatlm; ABD, Avrupa, Afrika, Latin Amerika, Asya ve Avustral
ya'da yeni yeni ortaya kan erkek gruplaryla genileyerek dnya
apnda bir eylemlilie ulam bir rgt. Erkeklerin, kadnlarn
maruz kaldklar erkek iddetine kar kmalar iin cesaretlendi
rilmesine alyor; erkekler beyaz kurdele takarak, kendileri hibir
zaman kadna kar iddet uygulamayacaklarna, uygulanan iddeti
5. Turkiye'de Beyaz Kurdele, Hrriyet gazetesi ve UNFPA'in birlikte dzen

led eyaz Kurdele Kampanyas iin bkz. www.whiteribbon.com. Bu kampan
yada datlan brorlerde yle deniyor:
"Kadna kar iddeti nlemek zere kampanya: Erkekler ibana!
ocuklarnzn sorumluluunu paylan...
Bebeinizin bakmn stlenin ...
Hamile einize destek olun.. .
Kzlarnz okula gnderin ...
"
kabul etmeyeceklerine ve buna kar sessiz kalmayacaklarna sz

veriyorlar. Beyaz Kurdele Kampanyas ayn zamanda eitim strate
jileri gelitiriyor, babalar yry dzenliyor, kadn rgtleri iin
fon artrc almalar yapyor. Kampanyalardan elde edilen gelir,
kadn savunuculuu programlarna, iddet madurlarna ve kurban
larna gnderiliyor (Aood 2003a).
Uluslararas kampanyalarn yan sra, neredeyse bir dzine lke
de erkeklerin kadnlara kar uygulad iddeti sonlandrmaya y
nelik alan erkek grubunun varl biliniyor. rnein Hindistan,
Mumbai'de Men Against Abuse and Violence (Taciz ve iddete
Kar Erkekler) grubu aile ii iddete odaklanm gnll bir rgt.
Orta Amerika'da aile ii iddete kar kampanyalar yrten Puntos
de Encuentro (Buluma Noktalar) ve Men Against Violence (id
dete Kar Erkekler) rgtleri erkekleri elerine sayg gstermek,
aile ii atmalar bar ekilde zmlemek ve aile ii iddete
kar mcadelede yardmlamak iin geni bir eitim kampanyas
srdrm. ubat 2000'de Namibya'da toplanan "Kadnlara Yne
lik iddete Kar Erkekler Konferans"nda Malavi, Kenya, Gney
Afrika ve Zimbabwe'den erkek gruplar cinsiyet temelli iddete kar
bir araya gelerek stratejiler ve deneyimler konumular. Avustral
ya'da Men Against Sexual Assault/MASA (Cinsel Saldrya Kar
Erkekler) yine nemli ve etkin bir baka rgt.
iddet kart erkek hareketlerinin en gl olduu yerlerden bi
ri olan ABD'de l OO' akn erkek grubu var: Men Overcoming Vi
olencelMOVE (iddetle Ba Eden Erkekler), Men's Resource Centre
(Erkek Destek Merkezi) , Men Can Stop Rape (Erkekler Tecavz
Durdurabilir) bunlardan birka. 1 999 Kasmnda Men's Resource
Centre tarafndan yaymlanan tam sayfa bir ilanda yer alan u cm
le arpc: "Tm erkekleri eril iddet kltrn reddetmeye ve ka
dnlar iin, erkekler iin ve ocuklar iin iletiime dayal bir ibirli
i kltr yaratmaya davet ediyoruz" (Flood 2003a; 460).
iddet kart erkek gruplar iddetin engellenmesi iin strateji
ler gelitirmiler. Engelleme stratejisinin amac ilk elden erkeklerin
iddete yatknln azaltmak. Bunu yapmak iin iddeti destekle
yen inanlarn, deerlerin ve sylemlerin farkna varlarak kar
kmak, iddeti yelten eril iktidar ilikilerine kar kmak gerek
tii ve alternatif olarak iddet kart olan, cinsiyet eitlii ieren bir
erkeklik, toplumsal cinsiyet ve erkek kiilii rnekleri ina etmek

amalanyor. Yakn zamanlarda Erkekler Tecavz Durdurabilir ta
rafndan dzenlenen "Gcm, incitmek iin deil" kampanyas bu
na bir rnek olarak verilebilir. "G kampanyas" sresince liseler
de konferanslar verilmi, okul ve otobslere posterler aslm, okul
eitmenleri ve alanlar iin elkitapklar hazrlanm ve bir de
genlik dergisi yayn gerekletirilmi. Bu faaliyetlerde erkeklerle
kadnlarn arasndaki ilikilerde iddeti azaltmak, cinsel ilikilerde
birbirine saygl olma ve karlkl rzay gzetmeyi cesaretlendiren
bir ierik oluturulmu.
iddetle mcadelede hem iddeti uygulayan hem de iddete ma
ruz kalm insanlarla almak gerei vurgulanyor. Baz iddet kar
t erkek gruplar, dorudan iddet kullanan erkeklerle almay
etkin buluyor; zellikle iddet kullanmaktan sulu bulunmu, ha
pishaneye girmi erkeklerle alarak danma gruplar oluturu
yorlar ve bu gruplarda gnll olan ya da mahkeme karar ile kat
lma zorunlu tutulmu erkeklerle alarak onlar kendi iddetleriy
le yzletirmeyi amalyorlar. iddet kart eitimin nemli bir
amac, erkek ocuklarnn ve yetikin erkeklerin iddet ieren er
keklik deerlerine kar direnlerini gelitirecek yntemler olutur
mak olarak tanmlanyor.6
Erkeklerin iddet kart almalar birok yeni yntemi geliti
rerek uygulanabilir hale getirmi. rnein Hindistan'da erkeklerin
kadnlar zerine iddetini gsteren filmler kullanlm. Gney Afri
ka'da "Gerilla Tiyatrosu" barlarda dolaarak tartmalar rgtlemi.
Kamboya'da erkekler iin toplum merkezlerinde brorler datl
m. Amerika'da " Amerika Batan Baa" adl bir yryle toplum
sal bilin yaratma amalanm. Tecavz Kart Eitim, niversite
kampslerinde zellikle Kuzey Amerika'da yaygnlam ve Kam
ps i Tecavz Engelleme Programlar'nda, yat erkek renci
lerin e { men olarak kullanlmasnda baar salam.7
icklet kart erkeklerin oluturduu yntemlere baknca "teca-
6. Kendine yakn kadnlara iddet kullanan erkeklerle yaplan nemli bir a

lma ve sonular iin bkz. Hearn 1998.
7. iddet kart hareketin rnekleri zerine bir tartma iin bkz. Flood 2005,
2006a.
vzc erkek terapisi", "silahszlanma siyaseti" , "bar inas", "id

detsizlik eitimi" gibi adlar altnda tanmlanan eylemleri gryoruz
(Connell 2002b). iddet kullanan erkekler hakknda yaplan aratr
malar yeni yeni bilgilere ulamay salyor. rnein erkeklerin ege
men erkek deerlerine ramen, korkularn syleyebildikleri ortam
larda eril iddetin azald saptanm (Collinson ve Heam 2005).
Erkeklerin iddet kart abalarn destekleyen bir faktrn fe
minist kadn rgtleriyle ibirlii olduu vurgulanyor. Burada an
lan birok erkek rgt feminist kadn rgtleri ile ibirlii yoluyla
kendi stratejilerini gelitirmi. Bu rgtlerin hangi tr bir feminiz
me dayanmas gerektii uzun bir tartma olmakla birlikte, gn
mzn iddet kart erkek gruplarnn, pro-feminist erkek faaliyet
lerinin daha genileyen alarnn bir rn olduu sylenebilir. r
nein NOMAS (Cinsiyetilie Kar Erkekler Ulusal Organizasyo
nu, ABD), Avrupa Pro-Feminist Erkekler A, Deiim in Erkek
ler A ( ngiltere) gibi rgtler buna rnek gsterilebilir. Erkekle
rin, iddet kart kadn gruplar ile ibirlii yapmas ok hayati
nem tayor ve bu ibirliinin yaratt tartma, eletiri ve kar
lkl renme sreci erkek rgtlerinin baskc erkeklik davranla
r ile yeniden uzlamasn engelleyerek, iddeti durdurmak konu
sunda erkek ve kadn karlarnn ortakln gsteren bir tavr ser
gileyebiliyor.
te yandan cinsiyet farklarna dayal toplumsal ilikilerden bir
ok erkein dorudan maddi kazan elde ettii ve bundan vazge
menin kolay olmad ortada. zellikle erkeklerin kadnlarn sun
duu ev ii hizmetlerinden karlksz yararlanyor oluu ve bu ay
rcalklardan vazgemeye kar gsterilen diren bunun tipik rne
i. Bu tr dnmlerin baz erkeklerde kimlik sorunlarna yol a
t ve "kadnlaaca" korkusu ile bu tf eilimleri desteklemedik
leri aratrmalar srasnda da aa kyor.
Gelitirilebilecek alma ve programlarn eitliliine ramen
genellikle iddet uygulayan erkeklere, gen erkek ocuklarna ve
okul rencilerine, .niversite kampslerindeki gen erkeklere y
nelik eitim programlar stratejik olarak en yaygn kullanlan yn
temler. te yandan deiimi en zor, ama deitiinde hzl tetikle
yici olacak erkek egemen kurumlar merkeze alan almalarn ge
rei zellikle vurgulanyor. Bunun iin hkmet ve kamu politika-
!arnn iddete kar erkekleri duyarl klacak ve ev ile i yaam

arasndaki dengeyi daha eitliki tarzda dzenlemelerini kolaylat
racak politikalarn gelitirilmesi talep ediliyor. Bu almalar sra
snda zellikle kadn rgtleriyle birlikte almann nemi vurgu
lanyor (Connell 2003; 1 5-27). Erkeklerin cinsiyet eitlii ve idde
te kar almalara katlmasn amalayan spesifik programlar "ba
balk eitim programlar", "iddet kart erkekler iin programlar",
"cinsel ve reme sal programlarna erkeklerin katlmn sala
mak", "okul ders programlarnda erkeklik rol klielerinin deiimi
ni salamak", "cemaat temelli programlar zellikle iddete kar
desteklemek" gibi balklarla ele alnyor.s
Deindiimiz birka rnek dnda, Trkiye'de iddete kar
kan erkeklerin kendi aralarnda gelitirdii bir rgtlenme ve poli
tik stratejiler tartmas olduundan bahsetmek pek mmkn deil.
Yine de iddete kar gelien bir direnme ve deitirme deneyimi
nin varlndan bahsedebiliriz. Bunlara iyi bir rnek aada:
Ben pro-feminist ve antimilitarist bir erkeim . Kadn hareketi yk

. .
seliyorken bu sreci daha bilinli sorgulayarak daha farkl baktm bir d

nem yaadm. Feminist bilince sahip ve haklarn sonuna kadar koruyarak
ilikilerini ona gre dzenleyen kadnlarla beraber almak da benim iin
ans oldu. Halii da devam ediyor beraber almamz. O sre de benim
iin kendimi sorgulayc ve retici oldu; onlarn benden, benim onlardan
rendiim bir dnem oldu. Ben bu almalar srdrrken bir anti milita
rist dernek kurduk, u anki noktama da o demek srecinde ulatm. Yurtd
ndaki bar hareketleri ve anti militarist gruplarla ilikilerim oldu. Onlar
la tantk ve yabanc arkadalarn varl zellikle kadn-erkek eitlii ko
nusunda, btn muhalifliimize, solculuumuza ramen, kendi iimize
dnp bakmaya yol at. O kapal evre iinde kendimizi grmemize im
kan salayan bir pencere at. Almanyal kadnlar ok farkl; erkekler de
ok dikkatli zenli olmaya ahyorlar. arpc; hakikaten insanlar toplu
mu ne kadrguluyorlar ve bunu bir fantezi olarak grmyorlar. Bu de
neyim dnmemi salad. Onlarla yaptmz toplantlarda kadnlarn rol
lerinin ok daha farkl olduunu; az olmalarna ramen ciddi arlklarnn
olduunu grdm. Bu arada ecinsellerle ilikiler de benim iin nemli bir
8. Erkeklere ynelik programlarn ierikleri, eitleri ve zellikleri iin bkz.

Connell 2003; Berkowitz 2004; Kaufman 2003; Karlsson, Karkara ve Malik
2004.
deneyim oldu. Bu arada da bizim derneimizin iinde biz btn bu politik

ileri yapmaya alyoruz ve kadn says artyordu. Hatta bir sre sonra
aslnda bir feminist grup olutu; daha ok kafa yormaya baladk. Ama ora
da tersten bir basklama da sz konusu oldu. Benim gibi dnen birka ar
kada da, yle bir ey syledik: "Sol camiada geleneksel rollerin dnda
kalmaya alan erkekler olarak ok zor durumdayz. nk ne o tarafa gi
debiliyoruz; orada o tr erkeklerin sohbetinden bir ey almamz mmkn
deil. Ama burada da bazen bizim kadn arkadalar ok garip davranyor
lar ve her eyi ok sorguluyorlar, bizim btn iyi niyetli abalarmz des
teklemek, kanalize etmek gibi bir ey yapmyorlar, nerde bizim yerimiz?"
gibi ciddi skntlar yaadk. Bu bizim kafamz megul eden bir sorun ol
du. Beraber olduum kadn da bu gruptayd. Biz bir sorun olduunda yk
sek perdeden tartrken o bu sorunlara ayna tutuyordu, gzme soka soka.
Evde de yani feminist vard. (G 27)
Egemen erkeklie kar kurulmu erkek gruplarndaki erkekle

rin deiim deneyimleri zerine yaplm az saydaki aratrma r
neklerinden nemli eyler reniyoruz. Bu aratrmalardan birinde
(lrvine ve Klocke 200 1 ) gruptaki erkeklerin temel amacnn cinsi
yeti davran ve dne son vererek kendilerini yeniden ina et
mek olduu belirtiliyor. laveten, "erkeklerin kardeliine dayal"
bir ortam yaratmak istedikleri ve erkeklere hegemonik erkeklikten
baka alternatifler sunmay amaladklar da vurgulanm. Grupta
ki beyaz, heteroseksel ve orta snfa mensup erkekler kar olduk
lar temel sorunu kadnlar ve erkekler arasndaki "karlkl birbiri
ne baml olma" (codependency) olarak tanmlamlar. Bu davra
n n kiisellii yok eden, kontrol ve bamllk sorunlarna yol
aan, kendine gveni ortadan kaldran bir yabanclama hali oldu
unu sylyorlar ve bunun deimesi ile erkeklerin ve kadnlarn
zgrleeceine inanlyor. Erkeklerin zgrleiminde i ve zel
hayatn farkl iki dinamik olduuna iaret ediyor gruba ye erkek
ler. dnyasnn erkekler aras rekabete dayal tarzndan ikayeti
ler; rekabetin sadece irketler arasnda deil, imajlar arasnda da
hkm sren bir durum olduunu ve bunun erkekleri ok hrpalad
n vurguluyorlar. dnyasnda baarl, k, beyaz, heteroseks
el, sportif "iadamlar"nn egemen imgeyi temsil ettiini ve buna
uymak iin btn dier erkeklerin de kkrtldn sylyorlar.
dnyasnda erkeklik baar zerinden kuruluyor ve baarszlk, er
keklik dnyasndan dlanmaya alan bir kapya iaret ediyor. Bu
dnyada, ne kadar zor olursa olsun bir iin "stesinden gelmek", er

keklerin temel grevi olarak ele alnyor. Sadece ilerin deil, zel
ilikilerin de -zellikle de kadnlarla olan ilikilerin- stesinden gel
mek zorunlu. Bu balamda aratrmaya katlan boanm erkekler
kendilerini evli arkadalar karsnda yalnz ve dlanm hissettik
lerini kaydetmiler. Erkeklik hem i yaamnda hem zel ilikiler
de, iki alanda birden baarl olmay gerektiriyor. Bu erkeklik baa
rs hem "beceri" hem de "denetim yetenei" ile ilintili. Erkekler bu
dnya iinde mmkn mertebe baarszlklarn saklamak eili
minde oluyor. Neredeyse "baar olmadan erkeklik de olmaz" gibi
bir durum sz konusu. Erkeklerin baarszlklarn saklama eilim
leriyle mcadele etmeleri, baarszln "erkeklik yitimine" dn
memesi gerektii konusunda kendilerini eitmeleri; katlmc er
kekleri basamak basamak ilerleyen bir tr geliim program iinde
kendi baarszlklaryla yzleerek erkeklikleri zerinde dnme
leri iin bir balang noktas oluturmaya altklar belirtiliyor.
Egemen erkeklik deerlerine kar bilinlenme gruplarnda her
kesin "dlanma korkusu olmadan" ve demokratik bir biimde bir
birini dinlemesi, grubun belirli bir liderinin olmamas, eletiri ya da
yadsma yerine "paylam"n n plana karlmas geleneksel er
keklik anlayna meydan okuyan deneyimler olarak sunuluyor. B ir
katlmc erkein deyiiyle "Hayatn bir rekabet olmad"nn fark
edilmesini salama nemseniyor.
Geleneksel erkeklik anlayna meydan okuma yollarnn bir di
eri ise kadnlarn ciddiye alnmasn salama olarak tanmlanyor.
Erkeklerin bazlar "kendilerine ilgi gsteren ilk kadnla evlenerek
dier erkeklere kendilerini ispatladklarn" sylyor. Bu tr erkek-
in baba rol ok belirleyici oluyor ve kadnlar da erkeklerin
"erkekliklerini kurtarma arac" haline dnyor. Bu tr erkek grup
larnda erkeklerin kadnlara kar babalar gibi deil, arkada gibi
davranmak gerektiini rendikleri de iddia ediliyor (a.g.y., 40- 1 ).
B u tr erkek gruplarnn hogr, duygusal farkndalk, birbirini
dinleme, baarszlklarn kabul gibi ilkeleri ilevsel klarak erkek
lere geleneksel erkeklik anlayndan uzaklatrmak yolunda nem
li bir kazanm salad grlyor. Bizim aratrmamzda da benzer
bir erkek grubuna katlm olan bir erkek deneyimlerini yle anla
tyordu:
Egemen erkeklik deerlerine kar erkek duyarllk grubu Kadnlar

...
bir grup kuruyordu, biz de bir erkek grubu kursak, diye konutuk; onun n
velerini oluturmaya altk. Ama o gnn koullarnda da dernein bir
grup oluturacak kadar alma potansiyeli, kapasitesi yoktu; bir olumsuz
sre yaanyordu nk. 2002 ylnda sekiz-dokuz kii bir erkek duyarl
lk grubu oluturduk. lk toplantmz 8 Mart'ta yaptk. Ayda bir bir araya
gelmeye alyorduk. ok dzenli olmad. Kadn arkadalar bize, "hadi
ya, siz konuamazsnz; ya politikaya balarsnz, ya da futbol gelir, en so
nunda belki kadnlar zerine konuursunuz" derdi. Balangta konuuyor
duk, snma turlar oluyordu; biraz da alkoln etkisinin artmas gerekiyor
du. Btn bu duyarllklara ramen, hepimizin farkl dzeyleri olsa da, her
kesin bir duyarll var, zel eyleri amak falan ok zor oluyor; biz haki
katen tam iin iine giremedik. Biraz biraz konuuyorduk, ya gece bitiyor
du. Sonra giderek esasna girme zorluklarndan, biraz da tavsadndan,
aras almaya balad. Son birka toplantda da, konu bir yerde kalm, biz
eleniyoruz pozisyonuna geldi. Daha sonra evlerde toplanld; kadnlar da
ok kartrmadan, oumuzun elinden i de geliyor, yemek falan ilerini
yapyoruz; kuru fasulyeler piiriyoruz; "Arkadalar bunu yer misiniz, ye
mez misiniz", buna dnt. (G 27)
Trkiye'de iddete kar erkek deneyimleri de ilgin rnekler

sunabiliyor. rgtl bir erkek hareketinden bahsedilemese de tek
tek iddete kar direnen erkeklerin anlatmlar var:
Ben iddete karym, ben kavgasz hallederim Kavga iinde kal
...
dm, ama vurduumu hatrlamyorum; daha ok dayak yedim, ama ok

kavga etmedim. Tek bama kavgasz halledebiliyorum, bunu grdm. So
runun ne olduu nemli deil, konuabiliyorum, sakinletirebiliyorum;
haklysam da hakszsam da iddete dnmeden sorunu zebiliyorum. Ama
birka kii olunca bunu zmek ok zor oluyor. Zaten psikopat deilse,
normal durumlarda, kfrle szle girimiyorsa, ne kadar sert olduunuz
nemli deil. Bir tarafn bunu halledebilecek durumda olmas sorunu
zyor. iddet insann iinden gelebilir ve bu doal bir ey olabilir, ama bu
nu hayata geirmek insani tercihtir. ok insana vurmak istedim bugne ka
dar, ldrmek istediim insanlar bile oldu, hibirini yapmadm, hibirine
vurmadm. (G 2 1 )
iddete maruz kalan da uygulayan da kurban iddete maruz kalan
...
kii deil sadece kurban olan. iddeti karan kii de kurban aslnda. Top
lumun kurban ikisi de. nk o kiinin o iddeti karmasnda bir sr ne
den var. ki taraf da edilgen aslnda, yani bir eyin kurban . (OD 5)
roni ile iddeti dlamak Ben korkak bir adamm yani, kavga et
...
mem, yani ok kanrm kavga etmekten (ironik bir di[). (G 3)

Solculuk Erkekleri Deitirir mi?
"Solcu" olmann toplumun ayrmcla uram ve dlanm her

kesimi iin eitlik ve zgrlk istemek ve bunu savunmak anlam
na geldii konusunda geni bir kesim hemfikirdir. Ama dnyadaki
"sol" deneyimlere bakarak bu bak asnn ayn zamanda zorunlu
olarak kadnlar ve erkekler arasndaki eitsizlikleri kapsamad ve
bu konuda solculardan sorgusuz sualsiz bir duyarllk bekleneme
yecei konusunda da geni bir gr birlii vardr. Trkiye'de ken
dine "solcu" diyen erkeklerin kadnlar ve erkekler arasndaki eitlik
meselelerine, dier erkek kesimlerine gre daha duyarl olduklar
ve bazlarnn zaman zaman hegemonik erkeklik deerlerini sorgu
layarak daha "insancl" bir erkeklik kimlii talep ettiini syleyebi
liriz. Bu arayn neden kendine solcu diyen btn erkekler iin ge
erli olmadn ve onlar iinde sadece "bazlar"in byle bir ara
y ve sorgulamay kendi siyasal grnn gerei olarak kabul et
tiini tartmak gerekir. Bunun nedenleri, solcular ve feministler
arasnda temel bir tartma konusudur. Bu tartmalara girmeden bi
zim aratrmamz kapsamnda grtmz kendine "solcu" di
yen erkeklerin konu ile ilgili kendi deneyimlerini anlattklar gr
lerine yer vermek isterim. Bu anlatmlarn bize gsterdii ey do
rudan solcu olmann cinsler aras eitlik ve daha "iddetsiz" bir er
kek olmak konusunda otomatik bir duyarllk gelitirmediidir. Ka
dnlara kar daha eitliki ve erkeklik kkrtmalarna kar daha
sorgulayc bir bak as gelitirmi erkeklerin, bunu aile yelerin
den, eitim kurumlarndan, hayatlarnda onlar etkileyen feminist
kadnlardan ve dier eitliki ideolojilerden etkilenerek gelitirdik-
"' ]erini gryoruz. Bunu sorgulamaya alan bir erkein dncele
rine bakalm:
Devrimci erkekler nerede?9 Bunca zamandr biz erkeklerin cafcafl
szlerle dile getirdii (ve gzard ettii) kiisel ve kolektif samalklar ara
snda bala ka ilerlemeye alan baka erkeklerin de var olduunun bilin
mesini istiyorum. Erkek egemenliine kar mcadele eden kadnlar tara-
9. "Devrimci erkekler nerede? Hevesli bir mttefikten inkar, sululuk, sahip

lik ve eylem zerine dnceler'', www.bgst.org/keab/revolutionary.asp.
fndan ve yine bu mcadele iinde lan kadnlara ynelik olarak yaynla

nan pek ok makale, elektronik dergi, dergi ve web sitesi olduu halde, er
kekler genellikle sessiz kalyorlar. ( ... ) Bu yaz, gerek kendi tavrlarn ge
rekse hayatlarndaki dier erkeklerin tavrlarn deitirmeye alan er
kekler iindir. Bu yaz, erkek egemenliine bir son vermeye ve erkek ayr
calklarndan syrlmaya alan erkekler iindir. ( ...) Devrimci erkekler
nerede? Kendi ayrcalklar hakknda kendilerine zorlu sorular soran, cin
siyeti dnme biimlerinden syrlmaya alan ve kendi eylemlerinin
sorumluluunu alan erkekler nerede? Erkek egemenliiyle mcadele eden
erkekler nerede? Son zamanlarda bir erkek olarak, zellikle de feminist
mttefiki olmaya hevesli (henz bu hedefime ulatm iddia edemeyen)
bir erkek olarak, kendi erkek kimliimle gittike iddetlenen bir mcadele
iindeydim. Erkekler sahip olduklar deer ve davranlar nasl edinirler?
"Erkeke" davranmak iin nasl sosyalleiyoruz ve bu "erkeklik" kavram
nereden geliyor? ( ... ) Erkek egemenliine kar olduunu iddia eden herke
sin, neden erkeklerin toplumun her alanna hakim olduunu da kendisine
sormas gerekir. Neden ayn ii yapan kadnlardan daha fazla para kazan
yoruz? ( ... ) Neden kadnlar hala ev ve ocuk bakm ilerinin neredeyse ta
mamn yapyor? Neden hala bu iler "gerek" bir i olarak grlmez? Ne
den bask, hiyerari ve tahakkmn her trlsne kar hareketler bile er
kek hakimiyeti altndadr? Neden her 45 saniyede bir kadn tecavze ya da
cinsel saldrya maruz kalr? Bunlar, feminist mttefiki olmaya aday olan
larn kendilerine ve evresindekilere sormas gereken sorulardr. Bunun
g, fakat zorunlu bir yolculuun ilk adm olacan umuyorum.
Aratrmamz kapsamnda grtmz "solcu" erkeklerin an

latlar bize bu konuda ok ey sylyor:
Solcu ama babam annemi altrmam Siyasi tercihler de ok
...
nemli. Ailem dahil, bir klasik gelenek iinde, hem de Marksizan bir evre
de yetitim. Babam hukuk fakltesi mezunu. Doktora iin Fransa'da kal
mlar, gelmiler. ok sonra rendim ve ok da ardm; annem almak
istemi ve babam izin vermemi. Bu duruma undan ardm nk benden
drt ya byk bir ablam var, ben babamn ablama kar ne kadar hogrl
davrandn, onun erkek arkadalar ile ilikilerinde hibir zaman engel ol
madn biliyorum. Ama anneme kar yle deil, annemin iinde ukde
kalm. Ama annem de, kesine geip oturan bir kadn olmamasna ra
men, uzun sre mcadele etmi, avukatlk yapm. Son snfa gittiim gn
lerde artk ne olduysa annem avukatlk stajna gitti ka yanda. (G 30)
Devrimci erkeklik ve iddet Sapna kadar erkek, devrimciler hep er

...
kekti; devrimci ahlak zabtas olan bir yerdi oras. 75-8 l aras, ben baya
solcuydum; genlik derneindeydim ve habire insanlarla bunlar zerinden
kavga ederdik, yani ite dayak yerdik; delikanlydk. Devrimci olduumuz

zaman "seim yasaklar iinde demek amblemi kullanamazsnz" dediler,
bizim afilerimizi yrttlar, biz de dvdk onlar; tekme tokat giriiyorduk.
Sevien, pen iftlere kar devrimci ahlak zabtas onlarn kollarn ba
caklarn krar, dverlerdi yakaladklar zaman. Gereke uydu: "Bunlar
devrimci ilikiye uymaz; devrimci kutsal mcadelemiz yannda byle ey
ler biyolojiktir, insani deil, hayvansal bir eydir; halkmza, iilere falan,
ayp oluyor; halkmz gibi olmak gerek." Yeni kentlilemeye balayan ama
muhafazakar deerleri olan bir halk. Bu dvme olaylan artnca "Biyolojik
liki" diye bir bildiri kt; bir akam toplanld, bu mesele tartlacak, 77
ylnda. Bizim yurtta Demek adna, bu bildiri zerine gr belirteceim,
mevzuu bu. "Byle sama bir ey olmaz, nasl insanlara bu yaplr", diyo
ruz, ama, "sadece slubunu eletirebiliriz" dendi; ok iyi hatrlyorum. O
gn, inanmadm bir eyi anlattm ben orda: "Dorudur, bu tip eyler dik
kat edilmesi gereken eylerdir, ODT kalemizdir; yani bir yandan slubun
daha yumuak olmas gerekir" gibi bir ey demitim, ne i yansn ne ke
bap trnden. Tam boyun eiyorsun ite. Yani devrimciliin iinde zgr
lklk, bireyin zgrl falan gibi hikayeler yok. (G 28)
Sol rgtlerde cinsel ahlak Lisedeyken solla tantm. Kendini sol

...
cu bir rgt olarak sunan rgtn aslnda st ve orta kademesi son derece
elit insanlardan oluuyor, parti iinde siyasi ideolojik birlik "gender" bile
kesinin ortaya kmasn neredeyse engelliyordu. Yoldalk adna onun ka
rs bilmem ne abla, meer patan olarak grevlendirilmi ve partide en
dogami ayarlyor. 1 2 Eyll oldu, parti yoluyla evlendirilmi diye bir boan
ma furyas oldu: siyasi otorite olmann yan sra bir de sosyal otorite. Par
tiden bir gn bir yaz geldi: "Bilmem ne partisinden bir kz bizim partiden
bir adamla evlenecekmi, onay veriyor musunuz" diyor. Tanyorum da o
kz. Partiler aras diplomatik sorun haline de geliyordu. Bugn glyoruz,
ama o zaman boyun eiyorduk byk ihtimalle. kinci hatrladm, bir
adam, yine partili, partiden baka bir evli kadnla ilikisi olmu ve ok k
t bir ekilde tehir ettiler adam; adam partiden attlar. Kadna bir ey ol
mad, ikisi de partili, adam bekard. Ayn durumda, gazetede alan bu se
fer bekar bir adam var; evli bir kadnla ilikisi oldu. Bekar adama parti hi
bir ey yapmyor, sonra kadnn kocas ikayet ediyor, "bu adam benim ka
rm ayartt" diye, yine bu adama hibir ey sylenmiyor; sylenen u, "el
ele tutumayn", nerilen o. ok sonra rendim btn bunlar, kzn ze
rine ok gitmiler; iki erkee bir ey yapmamlar, mthi bir ikiyzllk
var ortada. (G 30)
Benim sol dnyamda cinsiyetfark yoktu Bizim iinde bulunduu

...
muz sosyal ortamda cinsiyet faktrnn ok da olmadn dnyorum;

bir ekilde bizim iin kayboldu orada. Hepsi benim iin bire bir iliki kur-
duum, eit arkadalarm; hibirini cinsel obje olarak hatrlamyorum me

sela. Orada biz grup halinde ders alrdk niversite dneminde. Hep kar
ma gruplarda yaadm, dayanmac bir ortamda yaadm. (G 32)
Solculuk ve mazbut erkeklik B izde iki imek ok kt bir eydi, ya
...
ni iki ien solcu sevilmezdi. Hele byle kzlar hakknda falan fazla geyik
yapan hi sevilmezdi. Bunlarn hepsi yasakt mesela 80 ncesi. 80 sonras
birok ey deiti. (OD 3)
Solcu ortamlarda ayrmclk yoktu Ben sadece biraz ansl olduu
...
mu dnyorum. Gzel ortamlarda bulundum. Mesela niversitede be

nim iinde bulunduum sol camia, byle eylere ok akt, rahatt. Kz, er
kek olmas nemli deildi. Ondan nce lisedeki ilikiler de yleydi. im
diki halim kendi gelimiliim deil kesinlikle. Yani belki gelitirmek iste
miimdir, ama eer evremde byle bir eyler olmasayd, o ilikileri gr
meseydim, kesinlikle ben kendi bama kuramazdm. Yani baka ekilde
izilirdi hayat benim iin. Bu yetime tarz nedeniyle kzlarla hibir soru
num olmad benim. ok eydim yani biraz cinsiyetsiz gibi; belki arkada
olarak grrdm, hi sorunum olmazd yani, hi de byle eyler yaan
mazd. Byle kz erkekler yan yana gelmi, konumu falan diye bask fa
lan olmazd. Her ey ok normaldi yani. lkokulda da yle, ortaokul, lise
de de yle. (OD 4)
Solcu erkeklerfarkl olur mu? niversiteye getiim yllarda bu (ka

dn-erkek eitlii) artk daha aktif savunduum ve atmay gze aldm
bir konu haline geldi. niversite yllarnn sonuna doru karar aldmz
da, erkek-kadn birlikte bir eyler yapyorduk. Bir sr trnak iinde eleti
riler, "bac muhabbeti" olsa da o gnn standartlarnn zerinde bir iliki
tarz kurduk; derneklerde, kulplerde, eylemlerde falan birlikte i yapyo
ruz. Ama bu arada yine de ok sivri tipler kyordu karmza. Bal bu
lunduum rgt sorumlularndan birisiyle bir gece eylemi, afi yapacaz.
Polisin de ok sk dolat bir blge. Ben "u arkadalar alrm" diyorum;
aralarnda kzlar da var. Arkada hibir ekilde kzlarn gelmesini istemedi.
Bunu alglamakta zorlandm. lk syledii ey "sa uzun, akl ksa, alma
yalm onlar, ne yapacaz, anlamyor musun, atma kar, orada aya
mza ba olur, almayalm" eklinde bir tavr. Ben ciddi bir ekilde rahatsz
lk duydum. (G 27)
Sol camiada kadn dmanl var Sol camia, Krt camia, Msl
...
man camia ok erkek egemen. Kendi aile hayatlarnda bunlardan tandk

larm var benim. Trkiye'nin en iyi insan haklar savunucusunun arkada b
rakt kadnn birini tanyorum ben. Yapmad adilik kalmad yani kad
na kar. nanlr gibi deil. Benim i arkadamd, ok iyi tanyorduk.
Hngr hngr alard kadn srekli. brlerine bakyorsun, akam iki
masasna oturuyorsun, insan haklar filan. Abi u kadna byle yaptk, bu

kadna byle yaptk. Ama sempozyumlara gelince mangalda kl brakm
yorsun. (G 1 6)
Cinsiyet Eitlii iin Erkeklerin Sorumluluu

ve Uluslararas Destekler
Cinsiyet eitliini salama abalarna ve kadnlara/kz ocuklarna

kar iddeti durdurmaya ynelik almalara erkeklerin de dahil ol
malar uluslararas kurumlar tarafndan da benimsenerek destekle
niyor. 10 1 995'te Pekin'de dzenlenen IV. Dnya Kadn Kongresi'ne
ilk kez erkek gruplarnn szclerinin de katldn gryoruz ve
hazrlanan Pekin Eylem Platformu'nda "cinsiyet eitlii iin erkek
lerle ibirlii" bir ilke olarak tanmlanyor. Erkek gruplarnn cinsi
yet temelli iddeti durdurmak iin mobilize edilmesinin nemi vur
gulanyor. 2000 ylnda New York'ta dzenlenen Pekin+S toplant
snda da bu yaklam onaylanyor. 1 995'te Dnya Toplumsal Geli
me Zirvesi'nde ve 2000 ylndaki devam toplantsnda, 2001 'de BM
HIV /AIDS ile ilgili zel Birleim'de de ayn ekilde erkeklerin rol
vurgulanyor. l 997'de UNICEF, UNDP ve UNIFEM tarafndan "G
ney Asya'da Kz ocuklarna ve Kadnlara Ynelik iddeti Durdur
ma" konulu bir blgesel toplantda 1 OO'den fazla erkek tarafndan
hazrlanan Katmandu Anlamas okunuyor. Anlamada "Biz erkek
ler, erkek stnlne dair fikirleri bir kenara brakmadka, srd
rlebilir bir deiiklik sz konusu olamayacan grerek, kendimi
ze erkeklik iin yeni rol modelleri bulmaya sz veriyoruz" deniyor.
Yine, 1 997'de UNESCO tarafndan dzenlenen "Bar Kltr in
Erkeklik ve Erkek Rolleri Perspektifi" balkl uzman toplantsnda
katlmclar iddet kltrnden bar kltrne dnm iin er
kekliin otorite, denetim, g ve egemenlik ile tanmlanan gelenek
sel formundan uzaklalp, daha eitliki ve kadnlarla ilikilerin
deitirilmesi ile geliecek (partner-oriented) biimlerin gelitiril
mesi gerektii belirtiliyor. 2002'de BM/INSTRAW tarafndan rgt
lenen "Erkeklerin Cinsiyet Temelli iddeti Durdurmadaki Rolleri ve
1 0. Uluslararas almalann tarihesi ve zeti iin bkz. Connell 2003; Flood

2004a.
Sorumluluklar Seminerleri" gerekleiyor. BM'nin kadnlarla ilgili

zel rgt olan Development and Women (DAW) 2003 ylnda
Brezilya'da erkeklerin cinsiyet eitlii almalarna katlm konu
lu uzmanlar toplants dzenliyor ve bu toplantnn sonucu olarak
B M Kadnn Stats Komisyonu 2004 ylnda dzenledii zel bir
leiminde "erkeklerin cinsiyet eitliini salamada rol" temel te
malardan biri olarak kabul ediliyor.
Avrupa lkelerinde v e zellikle d e Avrupa Birlii, Avrupa Kon
seyi gibi rgtlerin desteinde oluan cinsiyet eitlii politikalarna
erkekleri katma abas da izlenmeye deer. 1 997'de skandinav Ba
kanlar Konseyi, "Erkekler ve Cinsiyet Eitlii Eylem Plan"n ka
bul ediyor ve ayn yl Avrupa Konseyi dzenledii toplantda er
keklerin eitliin salanmasndaki rol zerine bir seminer dzen
liyor. 200 1 'de Helsinki'de "Erkekler ve Cinsiyet Eitlii" (Men and
Gender Equality) balkl toplantya Jeff Hearn'un sunduu temel
metin (Heam 200 1 ) detayl bir ereve iziyor. Yine AB'nin Tema
tik Alar erevesinde erkeklik zerinde aratrma yapan aratr
maclara ynelik bir kuruluun desteklendiini gryoruz. CROME
adl bu a12 1 0 lkeyi kapsayan ve erkeklerin durumunu ve temel
sorunlarn aratran bir aratrma yaplmasn salyor.
Erkek Hareketinin Deerlendiri lmesi
Erkek iddetini durdurma abalarn, cinsiyet eitlii, sosyal adalet

veya insan haklar gibi daha geni mcadelelerle balantlandrl
maya alan Kaufman ve Pringle gibi tannm erkek hareketi ey
lemcileri, erkeklerin bu konudaki abalarnn daha geni bir eitlik
i, tahakkm kart siyasal pratiin iinde konumlandrlmasndan
yanalar. Bu gereklilik, te yandan, kadn gruplarnn ya da kampan
yalarnn her zaman cinsiyet eitlii konusunda alan erkekleri de
iermesi gerektii anlamna gelmiyor. Hala "kadnlara zg alan"n,
1 1 . "The Role of Men and Boys in Achieving Gender Equality: Expert Group
Meeting", BM-DAW tarafndan dzenlenen toplant (21 -24 Ekim 2003, Brezilya).
Toplant metinleri ve raporlar iin bkz. http://www.un.org/womenwatch/daw/
egm/men-boys2003/experts.html.
12. Bkz. www.cromenet.org.
sadece kadnlarn olduu rgtlenmelerin ve kadn odakl kampan

yalarn nemini teslim etmek gerekiyor: cinsiyet eitsizliinden en
dorudan madur olanlar hfla kadnlar; kadn dayanmas, kadn
larn bilin ykseltme abalar ve kolektif eylemlerinin bamsz
varln srdrmesi meselenin stratejik boyutlarn sorgulayabilme
asndan nemli . te yandan, iddet kart erkek hareketinin ge
nileyip by:nesi kadn rgtlerinin gereksinmelerini karlaya
cak parasal kaynaklarda ve kadn programlarna verilecek politik
desteklerde azalma anlamna da gelmemeli.
Kadnlarla erkekler bir arada altklarnda, eer yeterli bir bi
lin ve duyarllk gelimemise, kadn-erkek ilikilerinin cinsiyet
lendirilmi normlar egemen olabiliyor ve eitliki ilikileri azalta
biliyor; bu da kadnlarn bu alandaki emeinin ve duygusal enerji
lerinin tkenmesine yol aabiliyor. Erkekler, bu tr ortak siyasal a
lma alanlarnda geleneksel heteroseksel alkanlklarn yansta
rak, kadnlardan kendileri iin destek ve bakm talep edebiliyor ve
kadnlar da iselletirilmi cinsiyetilikten tr buna rza gstere
biliyorlar. Bu tr durumlar kadnlar ve erkeklerin birlikte yapaca
abalar baltalayabiliyor.
Erkeklerin iddet kart almalarna ilikin kamuoyu ilgisinin
de patriarkal ayrcalklar tarafndan ekillendirildiini unutmamak
gerek. Erkek gruplar harekete getiinde, kadn gruplarnn aksine,
hemen byk bir medya ilgisi ortaya kyor. Bu genellikle erkekle
rin sesine/szne verilen nemden kaynaklanyor ve cinsiyet eitli
ine ynelik almalar yapan erkekler, kadnlarn benzer faaliyet
leri ile kyaslanmayacak lde daha fazla ilgi ekiyorlar. Erkekler
den gelen en ufak aba, dier erkeklerin duyarszl karsnda ka
dn rgtlerinden de ar vg alabiliyor.
Tepkisel Erkek Hareketi
Bugn n hareketinin ve erkeklerin dnmn hedefleyen

"erkek hareketi"nin yaratt tartma ortamlarndan etkilenen baz
erkeklerin de bu oluumlara ynelttii eletiriler olduunu gryo
ruz. ncelikle, erkeklerin btn kadnlarn bana gelenlerden top
yekun sorumlu tutulmasna kar klarak, kadnlarn da uradkla
r baskdaki paylarn sorgulamaya yanamamalar eletiriliyor. Ay-
n ekilde iddet uygulayan kadnlarn varl vurgulanarak bir sor

gulama yaplyor. Erkek hareketinin cinsiyetilikle mcadele eden,
kadnlara ynelen erkek iddetini durdurmaya alan, ecinsel z
grlk hareketlerini destekleyen, kadn haklar hareketiyle dayan
an biimleri yannda baka tr politik klarn da olduunu gr
yoruz. "Erkek zgrl" ya da "masklinite terapisi" zerine yo
unlaan baz erkek grup ve alar, "mytopoetic" erkek gruplar,
patriarkal erkekliin savunusunu yapan erkek haklar ya da babalk
haklar hareketleri bunun rnekleri olabilir. Sz konusu olan, er
keklerin kendilerini madur olarak tanmladklar bir tr "erkek
haklar hareketi". Alan Baron'un "Erkekler Manifestosu"nda "erkek
stnln ve egemenliini, doal dzenin kanlmaz bir paras
olmas nedeniyle aka savunmalyz" diyor (Flood 2004; 263).
zellikle boanm, nafaka demek durumunda olan, aile hukuku
ve ilgili yeni yasalar nedeniyle resmi otoritelerle ba derde girmi,
mahkemelerde nafaka, velayet davalar olan, kendilerini madur
ilan edip aile hukuku reformlarna kar kan, ocuklarn velayet
haklar konusunda babalar gzeten haklar talep eden, bu konularda
lobiler yapan, gazetelere yaz yazan ve televizyon programlarnda
konuan, nternet siteleri kurup buralarda bu tr sorunlar olan er
keklerle dayanma kuran ve ou zaman da yaadklar sorunlar
dan feministleri sorumlu tutan erkeklerin oluturduklar erkek r
gtlerinden bahsetmek mmkn. Daha ok muhafazakar politikala
ra denk den ve onlarn savunucusu olan bu kiiler, babalarn aile
ve ocuklar zerinde haklar olduunu ve bu haklarn tannmas,
korunmas gerektiini savunarak "erkek maduriyetleri"ni dile ge
tiriyorlar. Cinsiyet farklarnn ve ayrmlarnn normal ve doal ol
duunu; bunu deitirmeye kalkmann toplumun dzenini bozaca
n iddia eden bu tr "erkek haklar" savunucular "kadn dman"
tavrlar sergilemekten de kanmyorlar. Filmler ve internet sitele
rindeki sohbet yazmalar ile kendilerini gsteriyorlar. 13
Bu tr "erkek haklar hareketi"ne katlan erkeklerin ou iin
feministlerin zorlamas ile baz lkelerde kabul edilen yeni aile hu-
1 3. Trkiye'de nternet sitelerindeki erkek haklar tartmalar iin bkz. De

mez 2005; erkek maduriyetlerini ileri srerek erkekliin yeniden glendirilme
si taleplerine iyi bir rnek iin bkz. Akyz 2003.
kuku kurallar kadn haklarn korumak adna erkekleri ocuklarn

dan uzaklatryor ve erkeklerin haklarn "ihlal" ediyor. Boanan,
ocuunun velayet hakkn yitiren, hatta ou zaman ocuunu ok
snrl zamanlarda grebilme hakkna sahip olan erkeklerin kendi
davranlarn sorgulamak yerine kzgnlk, tepki ve saldrgan dav
ranlar gelitirdii grlyor. Kendilerini madur olarak tanml
yorlar ve gndelik yaamlarn tehdit eden stres ve davran bozuk
luklar yaadklar gzleniyor. "Babalk haklar" en ok konuulan
medyatik konular arasna girmeye balyor. Erkeklerin aile mahke
melerinde kaybettii davalar medyatik haber konusu haline geliyor.
Bu tr "erkeklik haklar" tartmalarn yrten erkek gruplar,
erkeklerin kendi ocuklar ve yaamlar ile yeniden pozitif ilikiler
kurmalar konusunda yardmc olmaktan ou zaman uzaklar; tep
kisel duygularn paylam ile "duygudalk" destei onlarn sorun
larn zmeye yardm etmiyor. Tersine daha saldrgan ve ykc bir
ebeveynlik konumuna itiliyorlar. Baz erkek gruplar ise bu konum
daki erkeklerin yeniden ocuklar ile iyi ilikiler kurarak kendi ba
balk kimliklerini "tahkim etme"sine ynelik zel almalar yap
yor. Bunlar ou zaman yeni gelitirilen kamu politikalar destekle
rinden yararlanan abalar oluyor. Bu tr olumlu desteklerin gelii
mi erkeklerin kendi babalk rollerini ve sorumluluklarn olumsuz
etkileyen ve ounun mahkeme karan ile babalk haklarn kaybet
mesine yol aan tepkilerini yeni tr olumlu bir babalk anlayna
dntrme deneyimlerine de k tutuyor (Flood 2006b). Erkek ve
baba haklar zerine tartmalar, zellikle muhafazakar siyasal ei
limler ve hkmetlerin desteiyle kazanlm kadn haklar dze
yinden geriye gidi konusunda bir tehdit oluturuyor. Erkeklerin
nasl babalk yaptklar ve aile ilikilerinde yarattklar gerilim ve
iddet bir yana braklp erkeklerin her koulda ocuklar zerinde
ki haklarnn yeniden tesis edilmesi talep edilebiliyor.

Sonu ve Deerlendirme:
Trkiye'de Erkek Egemen Cinsiyet Rejimi
TRKYE'DE farkl toplumsal iktidar ilikileri iinde oluan farkl

erkekliklerin toplumsal snflar, etnik ve dinsel cemaatler, ya, mes
lek gruplar ve bedensel zelliklere gre deien konumlar var. Bu
farkl balamlarda oluan farkl erkekliklerin varlna ramen bir
tr erkek kimlii kendini "tek ve doal erkek hali" olarak temsil
epbiliyor. Trkiye'de stnlilitili- v- -eg-ieiiITiCsrdre-hlkn
bu egemen erkeklik tarzlarn anla_rnak iin hem eril tahakkmn
Ureticisr "ataerBF-k.:;-rumlarn yapsna he de kiilife!pratiklerl-
iiretffen-''eril fahakkiim"-strate]erine bakmak gerekyor.
Trkiye bir uundan krsal-tarimsaltOj)iuluklarn -cinsiyet rejimi
olarak niteleyebileceimiz "geriatrik patriarki"nin hzla zld
ve yerine erken modernitenin "ekmek_paras kazanan aile baQ.a_sLer::..
kek egemenliine dayal bir iyet rJiillinyerletii bir lke.
Buhzl dnmn dinamikleri egemen erkeklik tarzlarn da an
dryor; deiime zorluyor. Bu dnm srelerinde yeni gelien
erkeklik tarzlar ile ekillenen cinsiyet rejimi mevcudu ykmann
nemli bir arac haline dnyor. Artk ailenin yal erkeklerinin
gen erkekler zerinde fazla bir iktidar kalmyor. Oullarn iktida
r babalardan nde gidiyor. Piyasa kapitalizminin dinamikleri hane
nin ve ailenin koruyucusu yal erkein deneyimine deil, reten
kazanan gen erkein "piyasa"ya dayal erkeklik otoritesine nem
veriyor. Kgaj landat.<!.fII!!_a_Q__l!l_ ii!etimin zl ile i bulmal<
-
iin byk kente gen ailelerde yal-- -erkekfor; yenr gelimekte
oian kapitalist retim piyasasnm.gereksinmelefine uymayan bil
emek tr-olarak dlandklar iin -kadnlar gibi- evde oturmaya
balyorlar. Gen erkekler ise para kazanarak ailedeki karar verici

otorite konumunu ele geiriyorlar. Bu deiim sreci erkek kuak
lar arasnda yzyllardr devam eden deneyim aktarm kalplarn
nemli lde paralayp ortadan kaldryor. Endstriyel kapitaliz
min gen erkek emeine gre ekillenen alma tarzlar Trkiye'
deki yksek gen nfus oran da dikkate alndnda ok devingen
yeni aile ilikileri ortaya kartyor. Patriarkinin kalbi olan "yal er
kek otoritesi" tarihe karyor ve kente gle oluan yeni "varo ai
lesi" gen erkek kuann "kk cenneti" haline geliyor.
te yandan, modem ncesinin paternalistikl iktidarnn aile re
isi erkeklere ykledii ailenin btn dier fertlerini koruma-kolla
ma grevinin yani paternate'nin krlmaya urad ortamlarda,
zellikle yeni kent yoksullar ve alt snf gen erkekler asndan ol
duka gvensiz, belirsiz ve kaotik koullar oluuyor. Babarrn del!_e
yiminden ve korumasndan mahrum kalan gen ve yoksul erkekler
ykselmekte olan yeni::p1yasac zihniyetin her trl yasadlatr
ma, enformelletirme ve mafyalatrma yoluyla srdrd emek
smr stratejisi karsnda "korumasz" kalyorlar. Artk gen eF
kekler dzenli geliri ve i gvencesi olan bir i bulup evlenmek ha
yaline kolay kolay kendilerini kaptramyorlar. Gl piyasa
"abi"lerine "yanama" ou erkek iin daha ok gvenlik ve gele
cek garantisi sunuyor. Bu durum bir yandan bu gen erkeklerin "ha
yat yaama"ya dayal yeni erkeklik stratejileri gelitirebilmelerinin
nn ayor, te yandan paternalist babalk deneyimlerinin kuak
tan kuaa aktarlmasn zorlatryor. Bu krlma ve sreksizlikler
"erkeklik kayb" krizlerine yol ayor ve "krizin terapisi" iin eril
iddet daha babo braklyor; ya da "paral askerlik" gibi yeni tarz
eril takakkm retecek yollara ynlendiriliyor. -
Endstriyel kapitalizmin toplumsal-zihinsel dnyas olan mo

dernlik, bir yandan erkek bedenini makine" metaforuiaartretil
mi kas gc olarak tahayyl ediyo;-;eerke! _'!iTr"ofarak retime
kouyor. Dier yandan erkei (kadnlarda olmad varsaylanrak:il
1 . Paternalist: Geni akrabalk ve kandalk ilikilerine dayal hane-aile sis

temleri iinde "baba" konumundaki erkein btn aile fertlerinin gereksin
melerini karlamakla ykml ve bu nedenle onlarn zerinde bir otoriteye sahip
olduu toplumsal dzen.
SONU VE DEERLENDRME 303
ve rasyonel kar yeteneine sahip bir canl tr olarak tanmlayp

kapitalist sermayenin beyni olan erkei, yani iadamn yaratyor.
-
Kendi aralarnda atan snfsal hiyerarilere ramen, bir tr "sin
fyotik'' egeinen erkeklik tarzlar da bu ilikileflfrden beslenerek
yayor. Bu dzende1lsrnf erkekleri sadece "tpi-ai ayini"
mekanlar olan fabrikalardan ya dasendikalardan degi{ ayn zaman
da "vatanda olmak" iin zorun askerlk eitirtinderi;_ "erkek ol
mak" ii"i _fuh\-genelevvlilik:!2.l:>alk srecinden baar ile ge_:_
meleri de gerekiyor. Dahas futbol, bodY buid i n g;fr b ahane, p;og
rafi,-Boiiywoolsinemasnn He-Man imgeleri, Playboy ve nternet
cinsellii vb. araclyla erkekliin bedenlere yazl eril habituslar
haline de gelmesi gerekiyor. adamlar ise ou zaman kapal kap
lar ardnda srdrlen yaamlarda para kazand srece zgr bra
klan daha cool bir erkeklik srdrebiliyorlar.
Trkiye' de mevcut erkek egemen cinsiyet rejimine ve bunun ya
kn tarihine baktmzda kapitalist piyasann smrs, otoriter
militer devletin arasallatrmas, kltr endstrisinin "tketim" is
tismar karsnda kendilerine sunulan erkeklik rollerini -zaman za
man ayak direseler bile- ou zaman gnll oynayan ok fazla er
kek olduu bir gerek ve kendi yaamn "bu ne biim erkeklik" di
ye eletiren ok sayda erkekle karlamak pek mmkn deil. Er
keklik tarzlarnn krizi daha ok piyasann, istihdam politikalarnn,
ailenin krizi gibi yaanyor ve kamusal alanda da yle temsil edili
yor. Bunun nedenlerini anlamak iin yakn gemiten devralnan ta
rihsel miras da anlamak gerekli .
Trkiye'nin, smrgeleme deneyimi yaamam bir lke olma
sna ramen, Bat'dan gelen tehdit alglarn siyasetin ve kltrn
diline Dou-Bat ikilemi arasna skmlk olarak tercme ettiini
syleyebiliriz. Bunun sonucu, hem modem bir toplum olmak hem
de Bat karsnda kendi "milli kltr"n korumak istenmitir. As
lnda bu "milli kltr" ou zaman var olan bir kltr korumaktan
ok duruma gre retilen bir kltr korumak olmutur. Cinsiyetler
sz konusu olduunda "milli kltr", ou zaman kadnlarn erkek
lerden farkl ama grnr "kamusal temsili"ni ve toplumun "aile
merkezli inas"n odak alan bir toplum tasarsna dnmtr. Bu
nedenle, "modernlemek" dinsel ya da kyllk kkenli kadn kim
liklerinin "modem kentli" kadn kimliine; geni-ataerkil ailenin de
modern-ekirdek aileye dnm olarak alglanmtr. Ama erkek

kimliklerinin nasl modernleeceini ekillendiren politik ve klt
rel modeller cinsiyet kimlii ya da aile zerinden tanmlanmam
tr. Bu anlamda "kurucu irade"nin yeterince net bir "erkek modern
lemesi modeli" sunmad sylenebilir, Daha dorusu "modern er
kek" olarak sunulan imgeler meslek sahibi, yeni teknolojik geli
melere ayak uydurabilen, modern ekonomik ve siyasi kurumlar
ynetmeyi beceren brokratik-siyasi deneyime ve dnya bilgisine
sahip olmak benzeri niteliklerle tanmlanmtr. Trkiye'nin yakn
tarihinin erkeklere sunduu bu "modern erkeklik" tarzlarnn cinsi
yet kimlikleri ve cinsiyet' farklarna dayal eitsizlikler karsnda
hibir duyarll ve syleyebilecek bir sz olmad aktr.
Trkiye'nin yakn gemiinde ekillenen toplumsal yaplar mo
dern ncesi cinsiyeti zihniyetin eletirisi zerine kurulu bir erkek
modernlemesi modeli ne yazk ki sunmuyor. Sadece yal aile reisi
erkeklerin otoritesine bakaldr ile ekillenmi bir "modern erkek"
modeli ile kar karyayz. Bu nedenle yeni modern toplumun ka
rar vericileri olan Trkiye'nin kentli orta snf erkekleri byk o
unlukla cinsiyet eitlii hakknda birk__ kli fifr 4!QQuQiirut
bi r:It!rel dp_y ya da !:ln bir "-lec(;!k hay!i'ne sa
hip deil. Genellikle cinsler aras eitlikle ilgili tartmalara "muha
lif olmayan bir duyarszlk" konumunda seyirci kalan "modernle
mi orta snf' erkeklere bu "modern" olma konumlarn kazandran
ey ou zaman sadece aldklar eitim ve eqip._@sJ..!! meslek olu
yor. Bu eitime ve meslee dayal konumlar onlarn "ygar erkek"
olarak tanmlanmasna yetiyor; onlar cahil ve "mesleksz"erkekler
karsnda daha "modern" hale otomatik ola:fak -getiiiyf.-Oysi ki
onlarn cinsiyet rejimi iindeki ayrlciiikffl:fnumlarn pekitiren
en nemli zelliklerden biri olan "meslek sahibi" olmann kendisi
erkek egemenliine dayal cinsiyet farklarn ina eden en nemli
stratejilerden biri olarak sorgulanmadan kalyor.
Kendisinin demokrat, eitliki ve zgrlklerden yana olduu
nu ileri sren bu orta snf profesyonel meslek sahibi erkeklerin cin
)
siyet farklarna ve kadnlarn ezilmesi sorununa kaytsz kal, di-
er deyile "cinsiyet kr" olmasnn nemli bir sonucu var. Cinsi
yet temelli farklarn bir toplumsal eitsizlik sorunu olduu, demo
krasinin geliimini engelledii gerei bu kesim erkeklerce, "reto-
SONU VE DEERLENDRME 305
rik" szler dnda, gerekten ve derinlemesine kavranlm bir me

sele haline halii gelmemi. Bu durum, ayn zamanda, erkeklerin ken
dilerinin yaadklar erkeklik deneyimlerine de duyarsz kalmalar
n a yol ayor.
Trkiye'de toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin ou zaman do

al ve kanlmaz olduu dncesini besleyen cinsiyet farklar re
jimi "dzene muhalif' siyasal kimliklere yakn erkeklerin de eleti
ri gndemine girmi olmaktan uzak bir konu. Trkiye'nin "muhalif'
erkekleri iin eitlik ve demokrasi sorunlar kapsamnda "erkek
egemen dzen"i eletirmek diye bir ey yok. ou zaman eitlik is
teyerek devlet politikalarna bakaldran erkekler, hatta bu uurda
"lm gze almak"tan bile bahsederken otoriter-despot devlet po
litikalarn var eden egemen erkeklik deerlerini eletirmekten uzak
duruyorlar; kadn-erkek eitsizliini toplumsal eitsizlikleri yaratan
ve besleyen bir iktidar ilikisi olarak dnmyorlar. Bu anlamda
hem snfsal ve etnik kkenli eitsizliklere hem de erkek egemenli
ine kar kan erkekler sadece kk bir aznlk.
Trkiye'de yaadmz cinsiyet eitsizliklerinin yaratltan ge
len biyofojik farkfa.rla ilgili olduu ve deitirilemezjnsan tabiat
nn bu cinsel-toplumsal farklar zorunlu kld dncesi "erkek
egemenlii"ni besleyen ve toplumun fa.rklLkesimlerinden destek
bulan bir _dne. Bu. . dnenin sadece dinsel,- r'i:hafuzakai ve
tara kklrhlr dnce olarak kalma;ln, artc biimde no:.:
ern, j
kentli v_itl! s1_1lfihniyetln <le -temeiiii-Cut r _t fu. -
-
1eyebiliriz. Trkiye'de cinsiyet rejimi doutan gelen (ilahi yaratl
gerei olarak da ifade edilebilir) biyolojik farklara dayal biyolojist
bir anlayla ekilleniyor. Bu anlay hem slami hem de laik kay
naklardan beslendii iin yaygn bir kabul gryor. !kek stnl-
nn bir tr "yaratl" gerei olduu, kadnlarla erkekler arasn
dak:Ti()piumsaCfafklarri- da biiidan kaynaklandn dnmek do..:-
gafoiarak farkl erkeklikler arasndaki iktidar iliki!_e.rini de sorg
lamaya- elvermiyor. El! basit iriS.ariLQ:1ilderin kadnlarda ve erkek
lerde yaratltan farkl olduuna inanf aiilc1-biiillcte )'aygn.
Her
. trl duygu, dnce, davrani-: beceri.ve kiilik:- zeii yiia
c ak eyler bir tr "s!<;i.gf'._kadnlk ve erkeklik farkltanmna, c;in
sjyetler arasndak,i kategorik:Jirklara, racfi}da b farkfar:-temel
alan toplumsal pratier dnyErkek egemen cinsiyet rejimi-
nin en temel zellii cirsiyCe.!ts!i_hj Y'!:atan toplumsal olg!:!_la

rn kkenlerini anatomi ve biyolojiden alan (nem.!i_ir topllJ.p_l
kesim iin de yaratc Tanr'dan) kanlmaz "doal cinsiyet"----
..---- .

zel- -
likleri olarak kodlanmas. Bylece eril iddet ve 'diil itaat" da "bi-

- - -- ------- . --------------- - - - .. . . .. . - - -"' . -
, .
T
yoloj ik cinsiyet" in ge:eihaliFdfi.lipii[)'.
-
---- --
,-- Trkiye'de mevcut erkek egemen cinsiyet rejiminin bir baka

nemli bileeni de '}_k .j_slL_e.e"nin sadece krsal mo
dern ncesi toplum kesimlerinde deil, laik, kentli, orta snf klt
rn iinde de yaygn olarak yaanyor olmasdr. Cinslerin birbirin- -- -
e--- -
4!!.!!!P.!...U.!!1.al_ !f!"idi olarak tanmlayabileceimiz bu durum "ata-
erki l" kltrn nemli bir bileenidir. Cinsel tecrit K.lturu; kadnla
n ve erkeklerin sadece istisnai olarak ortak toplumsal faaliyetler
de bir arada olmas, dier durumlarda kadnlarn ve erkeklerin bir
birinden ayr yaad homososyallik biimlerinin geerlilii anla
mna gelir. Kadlar, rkeklerin sr:.:_d_!i_amusal faaliyetlerden
(piyasada retim v<: ticaE_t, dinsel tfenler, siyasalkararlara a1iliffi
ve1m.sn; :Vb) byk lc:le dlarr; -erkek:ler..dekadnTarin
mahalle merkezli sosyalleme ilikilfu-katllriiai. -tfk
v
cinsel tecrit kltr "modern-kentli" kitilr grupar da da yeniden
retilerek kadnlarn ve erkeklerin zorunlu olarak bir arada olduu
i alanlar dnda, cins temelli sosyal ayrma olarak varln sr
dryor. Elenmek, gndelik yaamn srdrmek ya da bo vakit
leri geiek iinyaplan faaliyetlerin ou tek cinsli toplumsal
gruplar iinde gerekleiyor. Toplumsal yaam -fi"li bfr
n tek cinsli gruplar iinde geirmek eitimli, laik, kentli, orta snf
kltrnn de bir paras. Elence ya da mesleki amal arkadalk
gruplarnn ou zellikle erkekler iin tek cinsten oluuyor. Bu du
rum babadan renilmeyen egemen erkeklik deerlerinin hem i
hem de elence amal "erkek erkee" cemaatlerde daha kolaylkla
retilebilmesine ortam salyor. Egemen erkeklik pratikleri tek cin
siyetli sosyal gruplama kltryle "modern" balamlara kolaylk
la eklemlenebiliyor. Trkiye'nin "laik" demokrasisi aka "harem
lik-selamlk" ayrmna dnen siyasal toplantlar, kamu tamac
l modelleri ya da dini eitim amal snflar ortaya kmad s
rece bu durumla arasnda bir atma ve gerilim de alglamyor.
Trkiye'de ok hzl deien "popler erkeklik" tarzlarnn var
lna ramen erkek egemenliini besleyen kurumlarn ok fazla
SONU VE DEGERLENDRME 307
anmaya uramadan gcn srdrebildiini gryoruz. Aile.:.

in<:lirn. erkek figrne day11h aile, he!r.oseksel erkek odakl ev- . .
ilik, kadnlarn cinsel ve toplums_aj_y_qf!d_en denetimfLamJ!fi- .
am_US"_aiiillyi1ol.(youn atnalar yaasa.da YarJ_rg__r.4.\i..rli:
yill.Yasa e-yguliarda ecinsellere ynelen ayrmcln insan\
hakk ihlali saylmamas; para ile kadn bedeni ve cinsellii satabil- i
menin "zevk" amal bireysel tercih olara.k grlmesi; askere git- \
meme ve devlet adna yrtlecek bir savaa katlmama hakk ol- \
mayan erkeklerin zorunlu olarak militer deerlere dayal "kla" \
eitiminden geirilmesi "erkek egemen" kurumlarn -yani yasa, dev- ! )
let, ordu, aile ve piyasann- erkek egemen cinsiyet rejimine sundu
u olmazsa olmaz desteklere birka rnek. Trkiye'de demokrasiyi
savunmak iin yola kan siyasi hareketlerin erkek egemenliini
reten bu kurumlar eletiren bir siyasal bak asna sahip olma
mas da bu durumu besleyen nemli bir krlk hali.
te yandan "devlet egemenlii" olanaklarn kullanan "zorla
yaptrm"a dayal erkeklik ina stratejileri yan sra, "bireysel ter
cihler" alanna terk edilmi erkeklik performanslarnn da giderek
stratejik nem kazandn grmek gerek. Erkeklik ina stratejileri
iinde rnein '.'.erkek elencesi" olarnk.jgilel_! 'koletif erke1-
lik" pratikleri erkekli_in birbirinden renme boyutunu nemli ha_ _
}e gor. Elence ortamlarnda oldugii gifrenfrmel-veesnek

yaplanm balamlarda, ya da "doal bir gereklik" olarak medya
da gsterilen erkeklik imgeleri olmadan artk egemen erkeklik ina
sndan bahsetmek mmkn deil. Yatl erkek okulunda, askerlikte
renilen erkekliin yan sra erkek sporlar yaplan spor salonla
rnda birlikte yaplan egzersizler yoluyla erkekten erkee geen er
keklikler de belirleyici oluyor. Trkiye'de yeti!.i_n_ r_!<:lg.t.'.!i1.! _!1_
retinde gen erkeklerin geneleve, pay:yo_na, . iki imeye g()trlroe
syilii .zamailfarda birikte futbol mana gitmeye model olutu.
ruyor. Btn bunlar "birbirinden erkeklik renme"nin sradan bi
i:i.1eri haline geliyor.

Trkiye toplumsal cinsiyet deerlerinin 50 hzl deitii bir

lke fo1asna ramen iddeti'ieii;en toplumsal-siyas-al
;orular _it dnda baka bir yoldan lemeyeceirii'VUrgil
_
lay-an militarist zihniyetin giiciin yit1i-merriesTok arpici. te Yan

da cinsel ahlak, farkl toplual o'aylarn anlamlandrlmasnda
hala en geerli dolaym arac. Yoksullarn gznde zenginler_g, ka:

rlar ahlaksz olu--enginle'ffu-g@de yoksullar ci_el a..k. Q
Baarsz r!_kl::rJ_a.rlarnn etkisinde kalarak kaybediyor. Politik
'konimfara talip olan kadnlar "hrsl" ya da "histerik" kiiliklef[ge::
rel "6eii;' dmeye haiiyrfar:-C'.inCian ile duygusal;;ln,i_ay
tutmak dolaysyla evlilik ve ak _ birbirinden ayr_l_!Y_()r. Birincisi
sosyal ve ekonomik zorunluluk iken ak dUzni bozan tehlike in-
a!l. duygular na katl_2r. He}.eroseksellik biyolojik a}f.1-.a
(
tartmasz stnlk kazanyor. Eril mitler poplerliini srdr
yor: "askerlik yapmak erkek olmak iin arttr"; "snnet olmak er
) kek sal iin gereklidir"; "futbol heyecanl bir spordur"; "evlilik
kaamaklar meru, ama ok kadnla evlilik geriliktir" ... Cinsel ah
laka arpk baklar daha da telere gider: Ekonomik politikalara
arar verenler her gn "dviz dengesi" hesab yapar, ama Trk er
U
eklerinin Dou Avrupal kadn fahielere, elence "eskort"larna,
ev "yldz"larna cinsel iliki karl dedii paralarn tutar "d
demeler dengesi" hesaplar iine katlmaz.
Elbette kadnlarn bu "egemen erkeklik ina" srecindeki rolle
ri de belirleyicidir. Anne, sevgili, e, i arkada, vb. konumdaki ka
d..!.!!-IJl..!l.ll. 5:me erkeklik --!-m__!!<;'._ lde J<abUITeiidjii,
_
onaylad ya da reddettii Qnemli. Erkekleri "para'. salan:a..kay

_
:aral<.-goren, onlari -k para kazanlan riskli ve insan olma.ni

teliini bozucu ilerde almaya zorlayan kadnlan-v
ull}'Ak-adna iadeT'e yfda-clilse"i zkier btnkmi "erkek
futnl"ne kar kmayp sessiz kalan kadnlara feministlerin
sylemesi gereken szlerin nemli bir ksmnn henz sylenmedi
i ak. E_rkek egemerliini eletirmeden "erkek iktiqa.g)d
almaya yaran_ kadmlarn ve b nedenle Ka.diiTa:T- arasnda ortaya
kan iktidar savalarnn feministlerce hala ciddi bir eletirisinin
a lmad d vurgulanmal.

Erkeklik imliklerinin ve pratiklerinin srekli deimesi ka
nlmaz. Far l erkeklik ina pratiklerinin geliimi erkek egemenli
ini reten patriarkal kurumlarn pratiklerine giderek daha fazla er
kein ayak diremesine, katlmay reddetmesine, ya da katlyormu
gibi grnerek aslnda "by-pass" etmesine yol ayor. Bu durum da
ha zgrlk ve eitliki deerlere sahip erkek olma yollarn ara
yan ve bu nedenle toplumun deiim ve kendini yeniden dzenleme
SONU VE DEGERLENDRME 309
deneyimlerini besleyen erkeklerin varln ve deneyimlerini nem

li klyor.
Trkiye'de erkek egemen cinsiyet rejiminin deiim rotalarna
bakarsak bunun modernliin eitlik ve refah bahettii erkek ke
simlerinden ok, sorunlu kld, dlad, reddettii ya da ikincil
letirdii kesimlerden geldiini grrz. Kentli oul kltr ortam
larnn erkeklere daha ok kendi setikleri erkeklik yollarn yaa
ma frsat verdii bir gerek. Ayrca eitimin, karma cinsiyetli ortak
yaam kltrnn, aileden gelen eitliki terbjyenin, feminist ka-
1
dnlarn yaratt deiim dinamiklerinin nemini grmek gerekir.

Para kazanmak __r,_na kenEI1_ani terc:ihlerind_n vazgmeyi red
dedeil,- iftictar-kullanmay redd_e<f.erek insanlarla -zellikle kadn
lariii- daha eitliki ilikiler yaamay terih eden-erkeklerin-gr-
,. ----- .. -----------"
mez varlklarn aa karmak gerekli. Trkiye'de yeni gelien si-
-.-- ----------- -------
-------
-iTtopli.m alanTaiinn erkek:Teresunduu "profesyonel olmayan

yollardan para kazanma" olana farkl yollar denemek isteyen er
kekler iin yeni olanaklar sunuyor. Ayrca ecinsellerin, vicdani ret
ilerin, sava kartlarnn ve mevcut erkek egemen dzenle gerek
sorunlar olduu iin onunla "hesaplaan" erkeklerin deneyimleri
nin ne anlama geldii tartmaya balanmal.
Son sz olarak Trkiye'nin "anneden _!enme)'.:tj_JiU.9.PJum_'.'.
olduunu sylemek bence ok gerekli. ok etkili bir annelik ycelt
mesi var; annelik "romantize" ediliyor, duygusallik-yukfoniyrA
annederi ocu a!in "dl '.deger o:_i--y zg rlT
rici Oeif.Omein "anneler oullarn eitliki ve iddet kart ye
titirsinler" demenin ok fazla karl olmuyor. Egemen erkeklik.
deerleri "anneden renme"yi redd_ediyor. Kendini sabii!__lcl sle.=
meyi nme_k,1 dier insanla _Pati kurarak-anlam!_gfui d_!il de
-
g-efler toplumsal ilikilerin_ temeILhaline gelem_iy()J. Di!! deneyimi
ioplij_l anl_am katacak ok fazla olanak 'J__uyg_l_!l}_ _l:;ir_ 9,il_k. Bu
drm aslnda erkeklik tanmlarn da sakatlyor. Byle bir toplum
sal kurgudan ortaya kan cinsiyetler arasndaki ztlklar ve kart
lklar da kadnlar olduu kadar erkekleri de daha eit ve zgr in
sanlardan oluan bir toplumda yaamaktan mahrum brakyor.
Yz Yze Grme Listesi
G 1: 1 970 Ankara doumlu. Aslen Arnavut, Selanik gmeni olduu

nu sylyor. Ailesi Kayseri taraflarnda yerlemi. ocukluu Ankara'nn
ankaya-Yldz Mahallesi tarafnda gemi. Liseden terk. Genken res
toranlarda garsonluk, barmenlik yapm, turizm ilerinde alm. imdi
bir sivil rgtte sekreterlik yapyor. Genlii gecekonduda gemi. Sonra
bu gecekonduyu verip daire ve dkkan almlar. Aile ilikileri gl, kar
deleri, eniteleri ile i ve aile ilikileri var. Evli, tek ocuu var. Kars li
se mezunu, ev kadn. iddet ve erkeklik zerine ilgin deneyimler anla
tyor. Grme tarihi: 2 1 .05 .2005
G 2: 1 974 ankr doumlu, evli, iki ocuk babas, bir apartmanda

kapclk yapyor. Kyde domu bym, ilkokul mezunu. Babas has
taland iin ilkokuldan itibaren alp para kazanmak zorunda kalm.
Annesi de erken yata lm. Drt kardeler. yaamna inaatlarda
amelelik yaparak balam. Ailenin en kk erkek ocuu olduu iin
ailesinden yeterince destek gremediini, ok ezildiini sylyor. Kr
dan kente gei dnemindeki elikileri yayor. Kydeyken evlenmi.
Kyde ayn evde tane gelin olunca, babas ve aabeyleri ile atma
yaam; kendisine hakszlk yapldn sylyor. Kendi hayatn kur
maya karar verince Ankara'ya gelmi ve kapclk yapmaya balam.
Kentte yaad sosyal evrede kendisi gibi kapc kylleri ve ablas ile
gryor. Kapcln zor ve pis bir i olduunu syleyerek hayatn de
itirmek istediini belirtiyor. Grme tarihi: 02.07.2005
G 3: 1 970 B alkesir doumlu, evli, bir ocuu var. Babasnn ii do

laysyla orada doduunu sylyor. Babas sigorta mfettiiymi. Me
mur ocuu ve yaam Ankara'da Emek Mahallesinde gemi. ODT'de
okumu. imdi, bir niversitede akademisyen olarak alyor. B ir ara
gazetecilik yapm. Sol dergi ve yayn hayatyla ilgilenmi. Kent kken
li bir kltr var. Kendi ailesi ile ilikisine eletirel bakabiliyor. Kendisi
ni solcu olarak tanmlyor. Eiyle olduka demokratik bir ilikisi olduu
nu sylyor. Eiyle evlenmeden nce uzun bir arkadalk dnemi yaa-
m. Ei niversite mezunu, kendi mesleini yapt bir ite alyor. Or

an'da oturuyor. Grme tarihi: 22.07.2005
G 4: l 963 Rize Pazar doumlu. Liseyi Rize'de okuduktan sonra An

kara'ya gelmi. Ankara'da esnaflk, hrdavatlk, kahvecilik, pastaneci
lik gibi iler yapm. Bu ilerden hep zarar etmi. Her trl ikili yerde
alm. Babas drt kardei ile birlikte ikili lokanta iletmeye bala
m. Babadan kalan bu ite alyor ve babasnn Dkap'nn arka so
kaklarnda esnaflk yaparak yaamn srdrdn sylyor. Kendisi
imdi on yldr meyhane sahibi. Babadan kalma aile iletmesi iinde bir
birine saygl biimde altklarn sylyor. Kardeiyle ortak da al
m. Hepsinin vefat ettiini ve babasnn ok drst bir adam olduunu
sylyor. Evli, 20 yann stnde ocuu var. Evine gece yars saat
1 2'de gidiyor. Baka kadnlarla iliki yaadn sylyor. Meyhane de
neyimi yznden mafya vb. gibi deneyimleri anlatyor. Altnda'da otu
ruyor. Kendisi de kars da lise mezunu. Kars ev kadn, almyor. O
lu akretimde okuyor ve bir irkette alyor. Bir kz niversitede
okuyor. Grme tarihi: 25.05.2005
G 5: 1 969 Adana doumlu. lkokul ve liseyi Mersin'de tamamlam.

Sonra niversite kazanarak Ankara'da okumu. ODT mezunu. Babas
nn sahibi olduu inaat firmasnda niversite rencisi olduu yllardan
beri alyor. imdi mteahhitlik yapan bir iadam. Babas ve drt er
kek kardei ile birlikte bir aile irketi olarak alyorlar. Aile irketi ol
mann ilgin deneyimlerini anlatyor. Baba otoritesi ile profesyonel i
yaamn bir arada yrtmenin gerilimlerini ve atmal doasn rnek
leyen deneyimleri var. Evli, iki ocuu var. Kars niversite mezunu,
bankac olarak alyor. Karsnn Adana'nn ok varlkl bir ailesinin k
z olduunu, kendi ailesinin sfrdan zengin olan bir aile olduunu ve bu
nun yaratt farklarn nemini vurguluyor. ODT mezunu olmasna ra
men kat cinsiyet ayrmlarna dayal olarak dnyor. Muhafazakar aile
deerlerinin ve erkek egemen inaat ikolunda erkeklerle beraber al
mann yaratt "erkek bak as"nn zelliklerini tayor. Grme ta
rihi: 04.06.2005
.j
G 6: 1 974 Bolu Gerede doumlu lkokulu orada bitirdikten sonra
rtf
Ankara'ya Kuran okumay rensin ye amcasnn yanna gnderiliyor.
Orada bir yl kaldktan sonra tekrar Gerede'ye dnyor. Lise renimi s
rasnda annesi ve babas ile kyden kp Ankara'ya geliyorlar ve o da
Ankara'da okumaya devam ediyor. Babas kendisi yeni doduunda 1 O
l l yl Almanya'da alm, annesi kyde kalm. Kendisi hi Almanya'
YZ YZE GRME LSTES 313
y grmemi. Hacettepe niversitesi'nin iki yllk muhasebe ksmn bi

tirmi ve kartonpiyerci olarak almaya balam. Askere gidip dndk
ten sonra drt yllk akretimi bitirmi, diploma alm. imdi bir mo
bilya aksesuar dkkan var, onu iletiyor. Hseyingazi'de oturuyor. Evli,
iki ocuu var. Kendi baba ve annesiyle ayn evde yayor. Yksekokul
mezunu olmas evresindekilerle girdii ilikide byk rol oynuyor. a
lmaktan bo zaman olmadn sylyor. Bo zaman olunca akraba zi
yaretleri yaptn sylyor. Ailede erkek stnl kltr ok belirgin.
Hala gl patriarkal deerlerin var olduu anlalyor. Kzlar okutma
mak veya ancak ilkokul bitirinceye kadar okutmann kyden gelen al
kanlk olduunu sylyor. Kendi ei de ilkokul mezunu. Grme tarihi:
17.0 l .2005
G 7: l 975'te Artvin kkenli bir ailenin ocuu olarak Ankara'da do

mu. lkokulu Yenimahalle'de, ortaokulu Glba'nda okumu. Okulu or
taokuldan terk edip kuafr yannda almaya balam. u anda da ku
afrlk yapyor. Bekar, ailesi ile birlikte yayor. Bo vakitlerinde arka
dalaryla barlara gittiini sylyor. Akraba ziyaretinden holanmadn
sylyor. Glba'nda oturuyor. Btn akrabalar da Glba'nda yakn
mahallelerde oturuyormu. Kadn kuafr olduu halde kadnlara kar
ayrmc ve nyargl dnceleri var. Grme tarihi: 04.06.2005
G 8: 1962 Malatya doumlu. lkokulu kyde, ortaokulu Malatya

merkezinde okumu. Yedi kardei var, bir kz, alt erkek. Liseyi bitirdik
ten sonra zel irketlerde almaya balam, ok eitli antiyelerde a
lm. Ksa bir sre sonra muhasebeci olarak sabit greve gemi. Lise
de ve daha sonra ok kez bekar olarak yaam. Kkken babas hapse
giriyor ve babas ile iyi ilikilerinin olmadn sylyor. Kkken ok
altn, yanclk yaptklarn sylyor. Ankara'da abisinin yannda
kalyormu. ki kez evlenmi. lk einden boanm. kinci eiyle evlen
me nedenini, "yalnz bana yaayamadm ve bir kadna ihtiya duydum"
eklinde tanmlyor. Her iki einden de ocuu var. lk einden olan o
cuu eski eiyle birlikte oturuyor. Bo zamanlarnda kahveye gidip ora
da kat oynadn sylyor. Orada sohbet ve dostluun gzel olduunu
sylyor. Alevi kkenli, dncelerinde eitlikilik sylemi hakim. u
anda belediyede memur olarak alyor. Grme tarihi: 2 1 . 1 1 .2006
G 9: 1 944 Aksaray doumlu. Sekiz erkek, kz kardei var. Annesi

alt yandayken lm ve vey anne bakm. B abas adam ldrmekten
hapse girmi. Babasnn ok kkl, ok demokrat biri olduunu syl
yor. Babas onu astsubay okuluna gndermi, ama o oray beenmemi
ve kam. 1 985 ylna kadar Aksaray'da yaam, elektronikiymi. Has

talanp sakatlannca ii brakm. Bir baca sakat. 1 987'den sonra Anka
ra'da yaamaya balam. Evli, erkek, biri kz, drt ocuu var. Por
takal suyu satcs, eiyle birlikte kou yolunda bir tezgahta alyorlar.
Eski bir solcu ve devrimci, bu yzden hapis yatm. Alevi olduunu sy
lyor. Konuurken eitliki bir dille konuuyor, kadn ve erkeklerin eit
olduunu sylyor; ama ei bunun tersini dnyor. Grme tarihi:
23.05.2006
G 10: 1 967 Ankara Seyranbalar doumlu. Doduktan sonra tekrar
kye geri dnyorlar, nk babas Libya'ya almaya gidiyor. Kendi
si de 1 3 yanda Libya'ya ailesinin yanna gidiyor ve alt yl tamirci ola
rak alyor. Dnte askerliini yaptktan sonra Ankara'da kamyon o
fr olarak almaya balyor. Babas ile ilikisini eletiriyor ve srtn
dan sopann eksik olmadn sylyor. Babasnn iki ve kumar alkan
l varm. Kars da kendisi de ilkokul mezunu. Kars zaman zaman
temizlikilik yapyor. ki kz ocuu var. Keklikpnar'nda oturuyor. Kam
yon ofr olduundan ancak gn ar eve gelebiliyor. Gecekonduda
oturuyor. Eiyle olan ilikisinden memnun grnyor. Grme tarihi:
1 7.05 .2006
G 11: 1 950 doumlu, ilkokul mezunu. orumlu. Kyden kz kara
rak evleniyor; biri kz, biri erkek, iki ocuu oluyor. Kars hastalanp
lyor. Kk ocuklarna baksn diye yeniden evleniyor. naatlarda a
lp para kazanarak memlekete geri dnyor, yani gurbeti ve kazand
paray kn harcayarak geinmi. 1 978'den sonra Ankara'ya yerleiyor.
Bir gecekondu yapyor; sonradan bunun tapusunu alarak stne apart
man yapyor. 1 2 Eyll'den sonra solcular atld iin boalan EGO'ya ie
giriyor ve orada ofr olarak almaya balyor. imdi emekli, bakml
bir gecekonduda oturuyor. Alevi, geleneksel aile deerlerine ve erkek s
tnlne dayal deerlere say:g gsteriyor. Kendisi kz, bir erkek,
!
drt karde. Evlendikten sonra n yl annesi ve babas ile birlikte otur
mu. ki yetikin ocuundan o lu kendisiyle birlikte oturuyor. imdiki
eiyle ok fazla kavga ettiklerinden yaknyor. Ailede ve mahallede sz
geen birisi. Arabas var. Evine ok dkn, evin bahesiyle uramay
seviyor. Grme tarihi: 1 2. 1 1 .2005
G 12: 1 954 Yozgat doumlu. Kyde domu. ki kz iki erkek drt
kardeler, kyde iftilik yapan bir ailenin ocuu. lkokul mezunu, in
aat iisi, svaclk yapyor. Ksa bir sre lrak'ta alm. Kendisiyle
oturmayan biri kz, biri erkek yetikin iki ocuu var. Kz evli, grc
usulyle, ama kznn rzasn alarak evlendirmi. Kendisi de teyzesinin
kzyla evli. 2 0 yl kyde altktan sonra alt yldr Ankara'da alyor.

Bir be yl daha alp emeklilik hakkn aldktan sonra kyne geri d
np iftilik yapmay dnyor. Kars sadece okuryazar, zaman zaman
temizlikilik yapyor. "Temel derdimiz geim bizim" diyor. Bo zaman
olmadn sylyor. Olursa amcaoluna sohbet etmeye gittiini syl
yor. Genelde kylleri ile grtn sylyor. Kynde kuzen evlili
inin ok yaygn olduu anlalyor. Evlenenler genellikle akraba. 1 984
doumlu yetikin olu var, baka bir ehirde alyor. Grme tarihi:
19.09.2006
G 13: 1 966 Ordu nye doumlu. Orann en iyi ailelerinden biri ol

duklarn sylyor. l 975'te ilkokul beinci snftayken babas retmen
olduu iin Ankara'ya gelmiler ve o tarihten beri Ankara'da yayor. Ba
bas sonra mfetti ve st dzey brokrat oluyor. Aslnda babas solcu di
ye Ankara'ya srlm. Drt karde, annesi ilkokul mezunu ev kadn.
ODT naat Mhendislii Blmnden mezun olmu. ocukluktan be
ri ailesine yk olmamak iin yaz tatillerinde altn sylyor. Aabe
yinin elektrik dkkannda ilere yardmc oluyor ve inaat ileri alanna
giriyor. irket kurup inaat alannda mteahhitlik yapmaya balyor.
yaamnda baar saladktan sonra siyasetle ilgilenmeye balyor. CHP'
nin eitli birimlerinde alm. imdi de eitli sivil toplum kurulula
rnn bakanln yapyor. Olduka aktif bir yaam var. Evli, kars lise
mezunu, ev kadn. Oran'da oturuyor. Grme tarihi: 22.06.2005
G 14: 1 950 Adana doumlu. lk ve ortaokulu skenderun'da okumu.

Adana'da elektrik teknik lisesini bitirmi. Bir sre orada belediyede a
lm. Sonra Ankara'da zel bir niversitenin gece blmn gndzle
ri bir ite alarak bitirmi. Elektrik mhendisi olarak bir sre kamu ku
rumlarnda altktan sonra kendi iini yapmaya balyor. Mteahhitlik
ileri yaparak sfrdan ilerini gelitiriyor. imdi birka tane irketi var,
inaat sektrnde alyor. Baarl bir iadam saylyor. ki kez evlen
mi. Koru Sitesi'nde oturuyor. lk ei yurtdnda yayor. lk einden
olan ocuu ile grmeye devam ediyor. kinci einden de ocuu var.
Ei artk almay brakmasn istiyor. almaktan olduka keyif ald
iin daha uzun sre almay dndn sylyor. yaamnn ince
l ikleri ve sorunlar zerine konuuyor. Kars da niversite mezunu ve
alyor. Evde bir bakc da onlarla birlikte yayor. Grme tarihi:
1 5 .08.2006
G 15: 1 960 Ankara doumlu. Endstri mhendislii okumu, yurtd

nda yksek lisans yapm. Otel iletmecilii, iek ihracatl, yemek
fabrikas iletmecilii, niversitede ders verme, bir Amerikan firmasnn

Trkiye temsilciliini yaparak ticaretle urama, turizm danmanl gi
bi eitli ilerle uram. S iyasetle de ilgilendiini sylyor ve u anda
mteahhitlik ve ticaret ileriyle urayor. Hem iadam, hem siyasetle il
gili, hem de sivil rgtlerde yneticilik yapan biri. hayatnda para ka
zanmak, baarl olmak, hret ve evre sahibi olmak gerektiine inan
yor ve bu deerlere nem veriyor. Evli, ei doktor. ki ocuu var, biri er
kek, bir kz. Lions Kulp gibi zel yelikleri olduunu sylyor. Gazi
Osman Paa'da oturuyor. Grme tarihi: 1 3.0 1 .2006
G 16: 1 962 Samsun doumlu, niversiteye kadar orada okumu. Ba

bas geni topraklar olan ve kendi memleketinde tarm iletmecilii ya
pan bir mhendis, annesi stanbul kkenli bir retmen. Kentsoylu bir
kltrn olduu bir aile ortamnda yetimi. ki kardeler. Kendi genlik
yllarnda babasnn, mesleki seiminde baskc rol oynadn anlatyor.
Kendisi de mhendis. Hayatn sivil rgtlerde profesyonel alarak ka
zanyor. evreci rgtlerle yakn ilikisi var. ki kez evlenmi. Her iki
einden de bir ocuu var. Kars da niversite mezunu ve zel sektrde
alyor. Einden ayrldktan sonra olunu kendi bytm, imdi de
olu ve ikinci eiyle birlikte yayor. Baba ile oul atmas hakknda
grleri dikkat ekici. Sivil rgtlerde alan yeni "sivil erkek" rnei
bir yaam var. Grme tarihi: 25.07.2005
G 18: 1 966 Erzincan doumlu. Kyde domu, ailesi de kyde ya

yor. lkokul mezunu. 1 980'den sonra Ankara'ya gelmi. imdi temizlik
iilii yapyor. gecekonduda oturuyor. ocuu var. Pazar gnleri de
bulursa ilave i olarak hamallk yapyor. Ei ara sra kardeinin yannda
alyor. Erkeklik deerleri asndan muhafazakar ve cinsiyeti deer
leri var. Ar alma koullar nedeniyle bedenen olduka km gr
nyor. almak ve para kazanmak dnda ok fazla bir eyle urama
ya zaman olmam . Futbol malarnd;: dearj olduunu sylyor. Sade
ce yakn akraba eresi ile gryor. Grme tarihi: 1 9. 1 l .2005
G 21: Ankara'ya Sivas'tan gelmi. 1 975 doumlu, bekar, niveriste

mezunu. Babas emekli ii, annesi ev kadn, ama ocuk bakarak para
kazanyor. Be kardein en k. Kadn almalar yksek lisans
program rencisi, solcu olduu iin hapse girmi, bir barda alarak
hayatn kazanyor. Kadnlarla rahat dost olduunu sylyor; iddetten
uzak durduunu ve kendi fkesini kontrol edebildiini iddia ediyor; ka
dnlk, erkeklik, cinsellik, ak, sadakat konularnda allmn dnda
dnceleri var. Konuurken duygu diliyle ve sevgi ilikileri odakl ko-
nuuyor. Kadnlarla hem cinsellik v e hem dostluk ilikileri yaayabildi

ini anlatyor. ok sayda kadn arkada olan ve kadnlarn ok kolay
dostluk kurabildii bir erkek. Kendisini Dersimli Zaza-Alevi olarak tan
tyor. Erkeklik ile ilgili radikal bir sorgulama deneyimi yaad anlal
yor, bunu da dile getiriyor. Grme tarihi: 2 1 .02.2006
G 22: 1 98 1 Hakkari doumlu. Kyde bym, yedi ocuklu, kala
balk bir ailenin olu. Lise bitene kadar orada yaam. niversiteyi An
kara'da okumu. Krt, solcu, feminist ve ayn zamanda "Kadn alma
lar" yksek lisans program rencisi olmu. u anda gazetecilik yap
yor. Feminist bir kadnla evlenmi. stisnai bir babas var; para kazanma
y beceremedii, okumay, solculuu sevdii iin "saygn" olmayan,
oullarna egemen erkeklik deerlerini retmeye almam bir babas
olduu iin kendisinin kolaylkla egemen erkeklik deerlerinden kopu
yaayabildiini sylyor. niversite bittikten sonra Ankara'da yaamaya
devam ediyor. Kendisinin feministlerle, anaristlerle, ecinsellerle yakn
arkadalk kurabildiini sylyor. Sivil rgtlerle, pro-feminist gruplarla
birlikte alyor. Para kazanmay nemsemediini sylyor. Grme
tarihi: 30. 1 1 .2006
G 23: 1 975 Uak doumlu, muhafazakar ve dindar, lkc evreler
de yetimi. Endstri Meslek Lisesi motor blmnde okumu. 1 3 o
cuklu bir ifti ailesinin olu. Sanayide oto tamircilii yapm. lkc
evrelerle iliki kurmu. Bir insann ldrlmesi olayna karm. Asker
lik yaparken adam ldrme suundan tutuklanp mebbet hapis cezasna
arptrlm. Yedi yl hapis yattktan sonra afla kp askere dnm. Ha
pishane ve askerlik srelerinde kendisinden beklenen iddet uygulama
y ve kendisine uygulanan iddeti reddederek vicdani reti olmu. imdi
sava kart, iddet kart ve vicdani ret hareketinin aktif bir katlmcs.
Erkeklik deerleriyle nasl yzletiini ve bunu nasl yaadn ok ak
a dile getirebiliyor. Grme tarihi: 1 4.06.2007
G 24: 1 978 Antep doumlu. Ailesi skenderun'da yayormu, kendi
genlii de orada gemi. Endstri meslek lisesini bitirmi, eitim fakl
tesinde okurken retmen olamayacana karar verip niversiteyi brak
m. Babas kabadaylk yapm, hapse girmi birisi. Annesi babasnn
nc ei. Aile ilikileri ile uyumsuz bir insan, olduka eletirel bak
var. Aileden erken yata kopmu, yatl okulda okumu. Lise yllarndan
itibaren ecinsel olarak yaam. Yatl okulda erkekler aras h iyerari ili
kilerine ynelik eletirel anlats ilgi ekici. imdi ecinsel, vicdani reti
ve iddet kart hareketlerin nemli aktivistlerinden. Grme tarihi:
1 8.06.2007
G 25: 1977 doumlu, evli, bir ocuu var, mhendis. Babas gl ve

zengin bir aa ailesinin olu olarak domu ama yava yava d ya
am biri; hayatnda baarl olamad, para kazanmay beceremedii
iin sert ve mutsuz olmu bir baba. Almanya'ya almak iin gitmi, ba
aramad iin aile iinde herkese srekli iddet uygulam. Alkol al
kanl varm, babasnn giderek fanatikleen bir milliyetilik eilimi
gelitirdiini sylyor. Zaman iinde babas ile ciddi bir kopu yaam;
anne ve ablalar ile birlikte bym, kadnlarla empati kurabilen, ciddi
bir erkeklik eletirisi yapabilen bir erkek. Baba ile deil anne ile, yumu
ak ve anlayl erkek modelleriyle uyumlu olmaya alarak kendini ye
titirmi bir kii. imdi iddet kart bir erkek grubunda gnll olarak
alyor. Egemen erkeklik deerleriyle yzlemeye alan erkek grup
larnn kurucusu ve nemli bir aktivisti. Grme tarihi: 20.06.2007
G 26: 50 yalarnda gazeteci ve yazar. Yaamn yazarlktan kazan

yor. Solcu, iddet kart, sava kart siyasal dncelerin nde gelen
savunucularndan. Ayn zamanda ecinsel olduunu da saklamyor. Ege
men erkeklik deerlerinin ciddi bir eletirmeni, bu konuda sk sk yazlar
yazyor. Egemen erkeklik tarzlarnn kendi kendine deimeyeceini,
ancak ecinsellerin ve vicdani retilerin bunu deiime zorladn d
nyor. Grme tarihi: 22.06.2007
G 27: Evli, 50 yalarnda, bir sivil rgtte alyor. Solcu olduu

iin 1 2 Eyll dneminde on yl cezaevinde kalm. retmen ocuu,
annesi ortaokul mezunu. Babasn kk yata kaybetmi ve babasz b
ym. Annesi ve ablasnn yetimesinde ve olumlu bir erkek kimlii
edinmesinde nemli rol olduunu sylyor. Bunun onun iin bir ans
J
olduunu, bu ned nle sert ve iddet yanls bir erkek olmadn dn
yor. Hayatndumlu ve gl kadn modelleri var. Kendisini feminist
olarak tanmlyor. Erkeklik deneyimlerini sorgulayan bir erkek grubu ku
rarak bunu bir sre devam ettirmi, daha sonra bu grubun yrmediini
sylyor. Sava kart, vicdani reti, sol sivil hareketlerle birlikte al
yor ve onlar destekliyor. Grme tarihi: 25.08.2007
G 28: 40 yalarnda bir akademisyen. stanbul'da, Galatasaray Lise

si'nde yatl okumu ve sonrada ODT'y bitirmi. rencilik yllarnda
sol rgtlerde bulunmu, solcular iindeki cinsiyeti muhafazakarl
eletiriyor. Cinsiyet eitlii asndan kendisini sorgulayan ve duyarllk
gelitirmi bir entelektel. Evlenip ayrlm, ocuu var. Erkeklii ele
tiren yazlar yaymland. Solcu ve toplumsal cinsiyet konusunda niver
sitede ders veren ilk erkek akademisyenlerden. Babas ile atmalarn
v e egemen erkeklik deerlerine kar mcadelesini anlatyor. Grme

tarihi: 2 1 .06.2007
G 29: 45 yalarnda bekar, ocuksuz, mhendis. niversite yllarn

da solcu olmu ve halen de yle olduunu sylyor. Yalnz yayor, ev
lenmemi. Evlenmeye ve ocuk sahibi olmaya, bu nedenle bir kadna
balanmaya kar kyor. Orta snf, meslek sahibi bir babann olu. Res
mi otoriteyi tanmak ve ona itaat etmekten holanmyor. Araba vergisi
vermek dnda devletle hibir ilikisi olmadn, sigorta dahi yaptrma
dn sylyor. Devlet otoritesi ve basksna kar bir dnceye sahip.
Kadnlar hemen balanma ve korunma gereksinmesi duyduklar iin
eletiriyor. imdi edebiyatla urayor ve geimini bu yoldan salyor.
Grme tarihi: 22.02.2007
G 30: 50 yalarnda solcu, gazeteci, iki kere evlenmi, boanm. Es

ki stanbul'un sekin evrelerinden gelen bir aileye sahip. Annesi, baba
s hukuku, babas profesr fakat annesinin almasna izin vermemi.
Aile evresinin etkisini nemli buluyor. Yurtdnda yaam, orada bir
likte yaad kadnn dncelerini ve hayatn ok deitirdiini syl
yor. Galatasaray Lisesi'nde yatl okumu. Cinsiyet eitsizlikleri ile ilgili
bir duyarll yok. Kendisini sorgulamadan eitliki olarak kabul ediyor,
kendi yaamnda byle bir sorunun varlndan bahsetmiyor. Grme
tarihi: 14.06.2007
G 31: 1 973 zmir doumlu. lk ve ortaokulu zmir'de okumu. Lise

yi askeri okulda, Heybeliada Deniz Lisesi'nde okumu. Deniz Harp Oku
lu'ndan ayrlm. Ayrl nedeninin siyaset yapmak istei olduunu sy
lyor. Annesi kasiyer emeklisi, babas tr ofr. ki kardei var. Sonra
dan ODT'de okumu, psikolog olmu. Bir sivil vakfta profesyonel ola
rak alyor; sosyal yardm destek projelerinde alyor. Bekar, zg ve
ni ok yksek, sosyal demokrat siyaset yaptn sylyor. Kadn al
malar yksek lisans programna renci olarak bir sre devam etmi.
Grme tarihi: 1 8.07.2007
G 32: 1 95 1 doumlu. Kimya mhendisi, kendi irketi var, insan hak

lar alannda alan bir sivil rgtn yneticilerinden. Birinci karsndan
iki kz var. kinci karsnn da ilk kocasndan olu var. Kendi evinde her
trl ii yaptn sylyor. zellikle mutfaktan holanyor. Sol ve insan
haklar rgtlerinde alyor. Genliinde eylemlere katlm bir solcu
olduunu sylyor. Egemen erkeklik deerleri ile sanki hi karlama
m ve ilgisi olmam gibi davranyor. iddetten uzak durduunu, o tr
erkek ortamlarnda bulunmadn sylyor. Fuhu, iddet, erkekler ara

s rekabet, medyadaki kadn imgeleri gibi meseleler hakknda hi dn
memi gibi konuuyor. Grme tarihi: 1 5 . 1 0.2007
G 33: 1 976 doumlu. Rize kkenli, Almanya'da ii olarak alm

bir baba ve ev kadn bir annenin olu. Muhafazakar ve dindar bir aile.
Cumaya gidip namaz klarm. stanbul B akrky'de okumu. Okulda e
teler, lkcler, hara alanlar arasnda bydn syledi. Sa uzun
diye dayak yemi. Lise a erkek arkada gruplar iinde gemi. Kzla
ra daha uzak bir yaam tarz varm. Teyzesi ilk kez ailede erkek arkada
n aktan kabul ettirmi olduu iin ona takdirle bakyor. Ondan etki
lendiini sylyor. ODT'de okumu. niversiteden tant bir kzla
evlenmi. Erkek iddetine bulamyor, uzakta durabileceini, kanabile
ceini dnyor. Ksa dnem askerlik yapm. Orada iddetin nasl
retildiini, hiyeraraiyi grm. Kendini antimilitarist olarak tanmlyor,
ama askerlie kar eletirel bir duruu yok. Ba edebileceini dn
m. Vicdani reti olmann zor ve bedeli ar bir durum olduunu syl
yor. Paral seks, fuhu gibi eylere kar. Evde eit bir sorumluluk ve i
yapma anlay olduunu sylyor. Spor araclyla oluan erkek arka
da gruplar var. evre ilerinde gnll almalar yapyor. Ama sivil
rgtlerde paral danmanlktan hayatn kazanyor. Kendisini erkeklik
tarzlar ile ilikili, sorunlu ya da dertli grmyor. Hayatn kolay ve at
masz deitirmi gibi grnyor. Grme tarihi: 1 1 .09.2007
G 34: 27 yanda, evre mhendisi, kendi kurduu bir irketi var. B ir

evre vakfnn gnll danmanln yapyor. ODT mezunu. Trkmen
ve kalabalk bir ailenin ocuu, anne ve babas retmen. kardeler.
Evde e i lerine kendiliinden yardm etmeye alm. Annesinin gl
2
bir kad olduunu sylyor. 19 yanda niversitede tant kz arka
da il evli. Kendi evinde yemek, temizlik, her trl ii ei ile birlikte
yaptklarn sylyor. Kendine zgveni ok yksek. Askerlikte bile yap
trlan her iten ikayeti olmadn kendine gvenini yitirmediini sy
lyor. B aarszlk, korku ve risk tanm yok. Hep kazanacan ve kendi
ni ayakta tutabileceini dnyor. Sosyal demokrat olduunu sylyor.
Feministlere sempatisi yok. nsanlk deerleri zerinden konuuyor. Ka
dnlarn cinsel obje olarak alglanmasn eletiriyor. Bunun gelime ve
evrim ile alacana inanyor. Eitliki cinsiyet kltrne sanki kendili
inden sahip olmu gibi. Hibir mcadele, atma ve zorlama anlats
yok. Kentli, okumu bir ailenin ocuu olarak ODT gibi kurumlarda ye
timi, sol ortamlarda yaam olmann etkisi grlyor. Grme tarihi:
1 2.04.2007
G 35: Uluslararas bir sivil rgtte profesyonel ynetici olarak al

yor. 36 yanda, evli, TED Koleji ve Anadolu Lisesi mezunu, Mlkiye'
de letme okumu. Ortaokuldayken annesi ve babas ayrlm. Kendisi
ni ailesiz bym kabul ediyor ve bunun bir handikap olduunu syl
yor. B aba hakim, avukatlk da yapm. Anne ev kadn. Annesi sonradan
tekrar evlenmi. Kendisi yatl okulda okumu. Kark aile ortamndan
bylece uzak kalmak istediini sylyor. Kkken asosyal, kendi halin
de bir ocuk olarak yatl erkek okulu ortamnda yetimi. Aileden ve ba
badan uzak byrken bu arada dnyay kefe karak kendine byk bir
deneyim alan oluturmu. Kendi bana yurtdna gitmi. Orada yaban
c bir kadnla yayor ve onun kadnlar hakkndaki grn deitirdi
ini sylyor. Hiila din, devlet ve ailenin nemli olduunu dnen mu
hafazakar bir yan var. Kariyer dnyasnda kadnlarla ilikileri kuralsz,
duygusal, rahatszlk verici olarak tanmlyor. dnyasnda erkek i ar
kadalaryla daha rahat olduunu sylyor. Grme tarihi: 28.07.2007
G 36: Malatyal ilkokul mezunu bir mteahhidin olu. Aile ky k

kenli. niversiteye kadar Malatya'da okumu. 1 982 ylnda ODT Ma
kine Mhendislii B lmn bitirmi. Alevi olduu iin ocukluk ve
genlik dneminde ok ayrmclk hissettiini; hatta Alevilerin yaad
ayrmcln Krtlerinkinden daha fazla olduunu sylyor. Gemite
sol rgtlerle ilikisi olmu. B abas ile uzak ve atmal bir iliki tanm
lyor. nk babasnn baka bir kadnla srekli bir ilikisi olmu, o ne
denle ok kzgn. Annesinin ezik, krlm olmasndan ok etkilenmi.
Kendi yaamnda da aile ilikilerine nem verdiini sylyor. "Babamn
hatasn yapmayacam" anlay var. ABD'de yksek lisans yapm ve
hep zel sektrde alm, st dzey proje yneticilii yapt iin ok
sk yurtdma seyahat ediyor. u anda byk bir irketin profesyonel y
neticisi ve baarl bir iadam. anlaynda akl; baar ve beceri kriter
leri ile konuuyor. Kendisi kadn-erkek ayrm yapmadn sylese de
kadnlara namus ve bekaret gzlnden bakyor, en azndan eletirel
konumuyor. Grme tarihi: 1 7 .06.2007
G 37: 1 979 Adana doumlu. Memur ocuu ve annesi ev kadn. o

cukluk ve lise zamanlarn muhafazakar bir mahalle evresinde, erkek

ortamlarnda yaam. niversite rencilii dnemini de Ankara'da
saclarn egemen olduu bir erkek yurdunda geirmi. imdi 30 yan
da, yeni evli. Evlenmeden kz arkada ile uzun sre birlikte yaam.
Sosyal bilimler alannda doktora yapm imdi akademisyen. Erkeklik
konusunda kendi yaam deneyimlerinden kan eletirileri ve sorgula
malar var. Ayn zamanda bu konuda akademik olarak alm ve yaym-
lanm yazlar var. Kendi yaamn bir aratrma nesnesi gibi anlatyor.
Muhafazakar erkeklerin dnyasndan geliyor ve deiimin ilgin rnek
lerinden birini oluturuyor. Grme tarihi: 26.05.2006
G 38: 1 97 1 Yozgat doumlu. Drt yanda ailesiyle beraber Ankara'

ya gelmi. Teknik meslek lisesi mezunu. Ankara'da Mamak'ta bir gece
kondu mahallesinde bym, 20 yanda evden ayrlp bar iletmecilii
yapm. Kendisinden sekiz ya byk yabanc uyruklu bir kadnla bu d
nemde yaam. Ondan ok iyi eyler rendiini sylyor. Ayrlm ol
masna ramen o kadnla yaamn ve birlikte yaptklarn zlyor. ok
para kazanp hata yaptn ve o kadnla dost kalmay beceremediini
sylyor. Sonra ok gzel diye gen bir kadnla evlenmi ve ondan bir
ocuu olmu. Kadn baka bir erkee ilgi duymu. Ailede sorun olmasn
diye durumu kimseye anlatmam, kadn korumu. imdi baka bir ka
dnla evli. zel sektrde uluslararas ticaret yapan bir irkette alyor.
Grme tarihi: 1 1 .07.2007
G 39: 1 978 Ankara doumlu. Annesi babas orumlu, babas emekli.

Bir gecekonduda dodup bym. Endstri meslek lisesi, elektrik
elektronik blm mezunu. Gecekondu delikanll ortamnda by
m. Bir yanda bastrlm bir ergenlik, te yanda kkrtlm bir erkek
iddetinin normalletii bir yaam anlats var. Yat kzlarla normal dost
luk ilikisi dahi kuramayan bir gecekondu delikanls yaam yksne sa
hip. Yaam anlats iinde askerlik anlatlar la erkeklik kltrne nemli
rnekler oluturuyor. Grme tarihi: 08.07 .2007
G 40: 1 976 ylnda Ankara Abidinpaa'da domu ve orada yaam.

Bekar, endstri meslek lisesi mezunu. Askerliini komando olarak yap
m, sava, askerlik anlatlarnda iddetin iselletirilmesi ve savan ya
banclatrc yzne ilikin ilgin anlat rnekleri sunuyor. Gecekondu
delikano/> olarak hem cinsellik konusunda kstllk hem de erkeklik ko
nusurelaki kkrtc saldrganlk asndan ilgin bir yaam yks var.
Grme tarihi: 06.09.2007
G 41: 1 957 Denizli doumlu. Liseyi yatl okulda okumu, Babas

retmen, annesi ev kadn, babasnn TB-DER'li solcu, ama otoriter ve
ev ileri yapmayan bir adam olduunu sylyor. Lisede futbol ve solcu
luk dnda hayatnda baka bir ey olmadn belirtiyor. Lisede ve ni
versitede kz arkada olmam. Liseden sonra ODT'de Metalrji oku
mu. niversite yllarnda devrimci olmu. 1 98 i 'de hapse girmi, alt yl
hapiste kalm. knca askere gitmi. 36 yana geldiinde ilk kez bir
kadnla iki yl birlikte yaam. imdi kendinden 17 ya kk bir kadn

la evli ve iki yanda bir kz var. Kendisine ait bir irketi var. Evde her ii
yaparm diyor. Yemek ve t dahil, kznn altn deitirme, banyosunu
yaptrma gibi ileri yaptn syledi. Ksa dnem askerlik yapm. Vatan
savunmas sz konusu ise yine askerlik yaparm diyor. Grme tarihi:
16. 1 1 .2007
G 42: 1 956 Adana doumlu, niversiteye kadar orada okumu. Ba

bas Cumhuriyet'in ilk niversite rencilerindenmi. Ankara Hukuk Fa
kltesinde, l 930'larda okumu. Kendisi iletme okumu. Babasndan
ok destek grdn ve onunla iyi anlatn sylyor. hayatna
kendi aile irketlerinde aabeyiyle balyor, sonradan anlaamayp ayr
lyor. imdi bir beton fabrikas var. Elit bir iadam, tenis oynayp kayak
yapyor. Land Rover araba kullanyor. yi eitimli sekin bir kars, o
cuklar var. Grme tarihi: 2 1 .07.2007
G 43: 1 965 Tunceli doumlu. Krt, Alevi, anarist, vicdani reti. Ba

bas memur, annesi ev kadn. kz, bir erkek kardei var. Erkek karde
i siyasi nedenle evden ayrlm, ikence grm, hapis yatm. Annesi
hasta olduu iin kz kardeini kendisinin byttn sylyor. Gen
liinde feminizmle, anarist yaynlarla tanm. ktidar ilikisi ierme
yen, iddetsiz bir yaamn nasl olabilecei zerine kafa yormu. Vicda
ni reti erkek gruplaryla alyor ve iddet kart siyasi eylemci. G
rme tarihi : 26.09.2007
G 44: 1940 Merzifon doumlu. Makine mhendisi. Sahibi olduu

irketi laboratuvar malzemeleri reterek 80 lkeye ihracat yapyor. Yerli
pazarn yarsna mal sattn sylyor. Babas da bir iadam, iki kuak
tan sermayedar, kentsoylu bir aile. Annesi Merzifon Aperikan Koleji
mezunu. Annesinin etkisiyle ortaokulu stanbul'da St. Joseph Lisesi'nde
okumu. Sonra T Makine Mhendisliini bitirmi. Hem lisede hem
niversitede yatl erkek yurtlarnda yaam. Erkek okullarnda yatl
okumann erkekler aras ilikilerde iddet ve hiyerari iermediini; b
yk bir kardelik, ortaklk ve eitlik ortam olduunu sylyor. niversi
teyi bitirdikten sonra be ay spanya'da kalm, kadnlar burada tand
n sylyor. Kendi yaamn kendi kurmu erkek anlats var. Evlenirken
sessiz ve itaatkar bir kadnla evlenmesi gerektiini dnyormu. Ama
sonradan ei olan kii bunun yle olmadn ona retmi. alma ala
nnda, kendi fabrikasnda erkeklerin imalat ilennde kadnlarn ofis ile
rinde altn ve . bunun normal olduunu sylyor. Steril iadaml
dnyas anlats var; fuhu, kara para gibi eylerin i dnyasyla bir iliki-
si olduunu dnmyor. almaktan ve retmekten zevk aldn, eiy

le mutlu olduunu ve eini hi aldatmayacan einin iyi bildiini syl
yor. ki kz var. Kzlarna kar bir namus ve denetim iddias yok. mr
boyu tekeli ve baarl bir erkek yaam portresi iziyor. Grme tarihi:
23. 1 1 .2007
G 45: 1 959 Ankara Altnda Yenidoan doumlu. Aslen B ayburtlu.

Alkolik, kendisinin bir dkkan var. Ama alkol ve yaam tarz yznden
para kazanamyor. Kars hastalktan lm. Olu olduundan yeniden
evlenmi, ama yrtemediini sylyor. Olunun da okumayp serseri
olduunu belirtiyor. Tam bir yitik yaam rnei anlatyor. Grme tari
hi: 1 6.06.2005
G 46: 1 976 Ankara doumlu. Ailesi ankrl. Ortaokul sonrasnda

okulu terk etmi. O tarihten sonra bulduu her ite almaya balam.
Yazlar turistik blgelerde, klar ise i bulduu kentlere giderek al
m. Bu ekilde 3 1 farkl ilde altn sylyor. Anlatt kadaryla yap
mad i kalmam. B abas terzi imi, hastalannca ailenin durumu kt
lemi. imdi hem annesinin hem babasnn hasta olduunu sk sk hasta
neye yattklarn ve onlara bakacak kimse olmadn sylyor. Gecekon
duda yaad mahallede her trl olaya karm, baklanm, polis ta
rafndan hrszlk sulamasyla gzaltna alndnda ikence grm.
Her trl iddet ile yakndan tanm. Bekar, askerliini yapm. Gr
me tarihi: l 1 .03.2006
G 47: 1 978 doumlu, lise mezunu. Her trl ite alarak hayatn
gen yata kazanmaya alm. Araba ykamaktan gvenlikilie kadar
ok deiik ilerde ksa srelerle alm. Niteliksiz iler dnyasndaki
sorunlar hakknda eletirel bir dille konuuyor. Bu tr ilerin yapld
dnyada insan ilikilerindeki gvensizlik ve iddetten ilgin rnekler ve
riyor. Bekar, ailesiyle yayor ve evlenmek iin yeterli yaam gvencesi
nin olmadn dnyor. Grme tarihi: 02.04.2005
G 48: 1 972 Rize doumlu. Anadolu lisesinden mezun olmu. Eskie

--lir"Anadolu niversitesi, akretim, Maliye Blmn bitirmi. Drt
yanda Ankara'ya gelmi. D kap'da bir meyhane iletiyorlar. Akraba
cemaatinin iinde yayor. Amcaoullar, dede torunlar, vb. Rize'de de
yaadklar yerde btn mahallenin akraba olduunu sylyor. Ankara'
da Keiren'de okumu. Okulda lk Ocaklar ve sonra Alperen Ocak
lar ile siyaset yapmaya balam. Okul aabeyi olmu. Srekli kavga ve
iddetin gnlk yaamlar olduunu sylyor. Sonra bunun memleket
iin deil, menfaat iin olduunu anlaynca braktn sylyor. Her tr

l ite alarak sokaklar renmi. Polis, esnaf, eteler ile i ie gemi
bir yaam anlatyor. Bekar. Grme tarihi: 1 3 .03.2006
YAB 1: Trkiye'de yaayan 40 yalarnda bir Avrupal. Sosyolog,

farkl kltr ve dil renmeye gelmi. imdi Trkiye hakknda bir dok
tora tezi yazyor. Avrupa'nn homojen yaps karsnda Trkiye'yi kao
tik ve ilgin buluyor. Daha tam modern olmayan bir lke olduu iin
Trkiye'nin deneyimlerini nemsiyor. Yabanc bir erkek olarak Trkiye'
de egemen erkeklik tarzlar hakknda ilgin gzlemleri var. Grme ta
rihi: 1 2.08.2007
Odak Grup
OD 1: 1 975 doumlu, zel bir irkette inaat mhendisi olarak alyor.

ODT mezunu, bekar.
OD 2: 1968 doumlu, avukat, ikinci evliliini srdryor, ocuu yok.
OD 3: 1 962 doumlu, tp doktoru. Meslek rgtlerinde ve sivil rgtler

de alan, siyastfo ilgilenen birisi. ki kez evlenmi. Her einden birer
ocuu var.
OD 4: 1 969 doumlu, ocuk kitaplar yazar, elektrik mhendisi. ODT

mezunu. Evli.
OD 5: 1 974 doumlu, evre mhendisi. evre ile ilgili alanlarda proje

lerde alyor. mitky'de oturuyor. Doktora tezi yazyor.
KAYNAKA
Acker, Joan ( 1 973 ), "Women and Social Stratification: A Case of Intellectu

al Sexism", American Journal of Sociologj, 78(4), s. 936-45.
Adams, Rachel ve David Savran, haz. (2002a), "Introduction'', The Masculi
nity Studies Reader iinde, Oxford: B lackwell.
-- (2002b), "Empire and Modernity", The Masculinity Studies Reader
iinde, Oxford: Blackwell.
Adkins, Lisa (2003), "Reflexivity: Freedom or Habit of Gender", Theory,
Culture & Gender, 20(6): 2 1 -42.
-- (2004), "Introduction: Feminism, Bourdieu and After", Feminism after
Bourdieu iinde, haz. Lisa Adkins, Beverley Skeggs, Oxford: B lackwell.
Akis, Yasemin (2005), "Profeminist Men: Disquised Allies of Feminism in
Academia?", Ortadou Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet almalar yksek lisans programna su
nulmu tez almas.
Akyz, Sinan (2003), Etekli ktidar, stanbul: Alfa.
Altnay, Aye Gl (2004), The Myth of the Military-Nation: Militarism, Gen
der and Education in Turkey, New York: Palgrave Macmillan.
Archer, John, haz. ( 1 994), Male Violence, Londra: Routledge.
Arendt, Hanna ( 1969), iddet zerine, ev. Blent Paker, stanbul: letiim,
2003.
Ayta, Ahmet Murat (2007), Ailenin Serancam: Trkiye'de Modern Aile
Fikrinin Olumas, stanbul: Dipnot.
Baxter, Janeen ve Mark Western, haz. (2001 ), "Introduction", Reconfigurati
ons of Class and Gender iinde, California: Stanford University Press.
Beauvoir, Simone de ( 1 949), Kadn: "kinci Cins", ev. Bertan Onaran, 3 cilt,
stanbul: Paye!, 1 970.
Bereket, Tark ve Barry D. Adam (2006), "The Emergence of Gay ldentities
in Contemporary Turkey", Sexualities, 9(2): 1 3 1 -5 1 .
Berger, John ( 1 972), Grme Biimleri, ev. Yurdanur Salman, stanbul: Me
tis, 1 986.
Berghan, Selin (2007), Lubunya: Transeksel Kimlik ve Beden, stanbul:
Metis.
Berkowitz, Alan D. (2004), "Working with Men to Prevent Violence Against
Women: An Overview'', VAWnet: National Electronic Network on Vi-
o/ence Against Women, Applied Research Forum, s. 1 -7.

Bhabha, Homi ( 1 994), The Location of Culture, Londra: Routledge.
Biricik, Alp (2008), "rk Raporu ve Trkiye'de Hegemonik Erkekliin
Yeniden nas", arklardaki Kum: Vicdani Ret. Dnsel Kaynaklar ve
Deneyimler iinde, haz. . H. nar ve C. sterci, stanbul: letiim, s.
143-9.
Bly, John ( 1 990), lron John: A Book About Men, New York: Addison-Wes
ley.
Bologh, Roslyn Wallach ( 1990), Love or Greatness: Max Weher and Mascu
line Thinking - A Feminist lnquiry, Londra: Unwin Hyman.
Bora, Aksu ve lknur stn (2005), Scak Aile Ortam - Demokratikleme
Srecinde Kadn ve Erkekler, stanbul: TESEV.
Bora, Tant (2007), "Erkeklik ve Futbol" , KAOS-GL, Dosya: Erkeklik, say
32.
Bordo, Susan R. ( 1989), "The Body and the Reproduction of Femininity: A
Feminist Appropriation of Foucault", Genderl Bodyl Knowledge iinde,
haz. A. Jaggar ve S. Bordo, New Jersey: Rutgers University Press.
Bourdieu, Pierre ( 1 998), Mascu/ine Domination, Cambridge: Polity Press.
Bowker, Lee H., haz. ( 1 998), Masculiniries and Violence, California: Sage
Publications.
Brandth, Beril ve Marit S. Haugen (2005), "Text, Body, and Tools: Changing
Mediations of Rural Masculinity", Men and Mascunities, 8(2), s. 1 48-
63.
Brannon, Robert ve Deborah S. David ( 1 976), The Forty-Nine Percent Ma
jority: The Male Sex Role, New York: Random House.
Brickell, Chris (2005), "Masculinities, Performativity, and Subversion", Men
and Masculinities, 8(1 ), s. 24-43.
Brod, Harry ( 1 987), The Making of Masculinities: The New Men's Studies,
Boston: Ailen & Unwin.
Brckling, Ulrich ( 1997), Disiplin: Askeri taat retiminin Sosyolojisi ve Ta
rihi, ev. Veysel Atayman, stanbul: Ayrnt, 200 1 .
Butler, Judith ( 1 990), Cinsiyet Belas: Feminizm ve Kimliin Altst Edilme
si, ev. Baak Ertr, stanbul: Metis, 2005.
Carrigan, Tim, Bob Connell ve John Lee ( 1 985), "Toward a New Sociology
of Masculinity", Theory and Society, 1 4(5).
Castells, Manuel ( 1 997), Kimliin Gc, ev. Ebru Kl, stanbul: Bilgi
niversitesi, 2006.
Catano, James (2000), "Entrepreneurial Masculinity: Re-tooling the Self
made Man", Journal ofAmerican & Comparative Cultures, 23(2), s . 1 -8.
Clatterbaugh, Kenneth ( 1 998), "What is Problematic about Masculinities?",
Men and Masculinities, 1 ( 1 ), Temmuz, s. 24-45.
Cohen, David (1990), Erkek Olmak, ev. Yusuf Alogan, stanbul: Alan, 1 995.
Collins, Patricia Hill ( 1 990), Black Feminist Thought: Knowledge, Consci
ousness, and the Politics ofEmpowermen, Boston: Unwin Hyman.
KAYNAKA 329
Collinson, David L. ve Jeff Hearn ( 1 996), "Breaking the Silence: On Men,

Masculinities and Managements", Men as Managers, Managers as Men
iinde, California: Sage Publications.
-- (2005), "Men and Masculinities in Work, Organizations, and Manage
ment", Handbook ofStudies on Men and Masculinities iinde, haz. R. W.
Connell, M. S. Kimmel, J. Hearn, California: Sage Publications.
Connell, R. William ( 1 987), Toplumsal Cinsiyet ve ktidar, ev. Cem Soyde
mir, stanbul: Ayrnt, 1 998.
-- ( 1 995), Masculinities, Cambridge: Polity Press.
-- ( 1998), "Cashing out the Patriarchal Dividends: An interview with R.
W. Connell", Jouvert: A Journal of Postcolonial Studies iinde, haz. L.
Ouzgane ve D. Coleman, 2( 1 ).
- - (2002a), Gender, Cambridge: Polity Press.
-- (2002b), "On Hegemonic Masculinity and Violence: Response to Jef-
ferson and Hail", Theoretical Criminology, 6(1), s. 89-99.
-- (2003), "The Role of Men and Boys in Achieving Gender Equality'',
BM/Division for the Advancement of Women (DAW) tarafndan, ILO,
HIV /AIDS (UNAIDS) ortak program, UNDP katlmyla Brezilya' da d
zenlenen Uzmanlar Grubu toplantsna sunulan metin.
-- (2005a), "Growing up Masculine: Rethinking the Significance of Ado
lescence in the Making of Masculinities", lrish Journal of Sociology, cilt
14(2), s. 1 1 -28.
-- (2005b), "Globalization, Imperialism, and Masculinity", Handbook of
Studies on Men and Masculinities iinde, haz. M. Kimmel, J. Hearn,
R. W. Connell, California: Sage Publications.
Connell, R.William ve Jeff Wood (2005), "Globalization and Business Mas
culinities", Men and Masculinities, 7(4), Nisan, s. 347-64.
Connell, R. William, Jeff Hearn, Michael S. Kimmel, haz. (2005), "lntroduc
tion", Handbook of Studies on Men and Masculinities, California: Sage
Publications.
Comwall, Andrea ve Nancy Lindisfame ( 1 994), "Introduction", Dislocating
Masculinity iinde, Londra: Routledge.
Craig, Steve, haz. ( 1 992), "Introduction: Considering Men and the Media",
Men, Masculinity and the Media iinde, California: Sage Publications.
Crompton, Rosemary (200 1 ), "The Gendered Restructuring of the Middle
Classes", Reconfigurations ofClass and Gender iinde, haz. J. Baxter ve
M. Westem, California: Stanford University Press.
nar, zgr Heval ve Cokun sterci, haz. (2008), arklardaki Kum: Vic
dani Ret. Dnsel Kaynaklar ve Deneyimler, stanbul: letiim.
DeKeseredy, Walter S. ve Martin D. Schwartz (2005), "Masculinities and In
terpersonal Violence" , Handbook of Studies on Men and Mascu/inities
iinde, haz. R. W. Connell, M. S. Kimmel, J. Hearn, California: Sage Pub
lications.
Delphy, Christine ( 1 993), "Rethinking Sex and Gender", Women's Studies
fnternational Forum, 1 6(1), s. 1 -9.

Demetriou, Demetrakis (2001 ), "Connell's Concept of Hegemonic Masculi
nity: A Critique", Theory and Society, 30(3), s. 337-6 1 .
Demez, Gnl (2005), Deien Erkek mgesi: Kabadaydan Sanal Delikan
lya, stanbul: Babil.
Demren, ada (2006), "Erkeklik Arzusu ve Kahvehane: Ankara Yatkevler
Gecekondu Mahallesi'nde Erkekliin nas", Hacettepe niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Antropoloji Anabilim Dalnda tamamlanan ba
slmam doktora tezi.
Donaldson, Mike ( 1 993), "What is Hegemonic Masculinity?", Theory and
Society, 22(5), s. 643-57.
Duby, Georges, haz. ( 1 99 1 ), Bat'da Ak ve Cinsellik, ev. Ayen Gr, stan
bul: letiim, 1 992.
Durgun, Levent (2004), "Trk Silahl Kuvvetlerinde Kadn Subaylar", Kara
Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstits, Savunma Ynetimi ABD yk
sek lisans tezi, Ankara.
Engels, Friedrich ( 1 884), Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, ev.
Kenan Somer, Ankara: Sol, 1 992.
Enloe, Cynthia ( 1989), Muzlar, Plajlar ve Askeri sler: Feminist Bak A
sndan Uluslararas Siyaset, ev. Berna Kurt, Ece Aydn, stanbul: it
lembik, 2003.
-- (2000), Manevralar: Kadn Yaamnn Militarize Edilmesine Ynelik
Uluslararas Politikalar, ev. Serpil alayan, stanbul: letiim, 2006.
Eren, Abdurrahman (2006), "Trk Hukukunda Vicdani Ret", SBF Dergisi, 6 1
(3), Temmuz-Eyll, s. 1 03-30.
Ertrk, Yakn (2004), "Considering the Role of Men in Gender Agenda Set
ting: Conceptual and Policy Issues'', Feminist Review, 7(1 ), s. 3-2 1 .
-- (2007), "Kadna Ynelik iddet, Nedenleri ve Sonular: Kltr ve Ka
dna Kar iddet Arasndaki Kesimeler", BM iddet zel Raportrl
nce hazrlanm Trkiye raporu (ev. Aya Bulut), http://www.ihop.
org.tr/dosya/YE/ye_raportr.doc. Ek Rapor metni http://www.ihop.org.tr/
dosya/YE/yeturkiyerapor.pdf.
Faludi, Susan ( 1 999), Stiffed: The Betrayal of the American Men, New York:
Putnam.
Farrell, Warren ( 1 975), The liberated Man, New York: Bantam Books.
Fasteau, Marc Feigen ( 1 974), The Male Machine, New York: McGraw-Hill.
Fejes, Fred ( 1 992), "Masculinity as Fact: A Review of Empirical Mass Com-
munication Research on Masculinity", Men, Masculinity and the Media
iinde, haz. Steve Craig, Califomia: Sage Publications.
Ferber, Abby L. (2000), "Racial Warriors and Weekend Warriors: The Const
ruction of the Masculinity in Mythopotetic and White Supremacist Dis
course", Men and Masculinities, 3(1 ), Temmuz, s. 30-6.
Flood, Michael (2003a), "Men's Collective Struggles for Gende! Justice: The
Case of Antiviolence Activism", The Handbook of Studies on Men and
KAYNAKA 331
Masculinities iinde, haz. R. W. Connell, M. S. Kimmel, J. Hearn, Cali

fomia: Sage Publications.
-- (2003b), "Fatherhood and Fatherlessness", The Australia lnstitute, Dis
cussion Paper, no. 59, ISSN 1 322-5421 .
-- (2004a), "Working with Men for Gender Equality", Economic and So
cial Commission for Asia and the Pacific, High-Level Intergovemmental
Meeting to Review Regional Implementation of the Beijing Platform for
Action and Its Regional and Global Outcomes toplantsna sunulan teb
li, Bangkok.
-- (2004b), "Backlash: Angry Men's Movements", The Battle and Back
lash Rage On: Why Feminism Cannot be Obsolete iinde, haz. S. Elin
Rossi, Philadelphia: Xlibris Corporation.
-- (2005), "Mainstreaming Men in Gender and Development", AusAID
Gender Seminar Series, tebli, Canberra.
-- (2006a), "Changing Men: Best Practice in Sexual Violence Education",
Women Against Violence: lssue Eighteen, 2005-2006.
-- (2006b), "Separated Fathers and the Fathers' Rights Movement", Femi
nism, Law and the Family Workshop, Law School, University of Melbo
ume, tebli.
Foucault, Michel ( 1 976), Cinselliin Tarihi, ev. H. Uur Tanrver, stan
bul: Ayrnt, 2000.
-- ( 1 994), "Cinsellik ve ktidar", Entelektelin Siyasi levi, Seme Yaz
lar 1 iinde, ev. Osman Aknhay ve di., stanbul: Ayrnt, 2000.
Gardiner, Judith Kegan, haz. (2002), "lntroduction", Masculinity Studies
&Feminist Theory iinde, New York: Columbia University Press.
Gerami, Shahin (2005), "Islamist Masculinity and Muslim Masculinities",
Handbook of Studies on Men and Masculinities iinde, haz. R. W. Con
nell, M. S. Kimmel, J. Heam, Califomia: Sage Publications.
Ghoussoub, Mai ve Emma Sinclair-Webb, haz. (2000), Jmagined Masculini
ties, Londra: Saqi Books.
Giddens, Anthony (1 992), Mahremiyetin Dnm: Modern Toplumlarda
Cinsellik, Ak ve Erotizm, ev. dris ahin, stanbul: Ayrnt, 1 994.
Gittings, Christopher E., haz. ( 1 996), lmperialism and Gender: Constructi
ons ofMasculinity, NSW: Dangaroo Press.
Goldstein, Joshua S. (2001 ) , War and Gender: How Gender Shapes the War
System and Vice Versa, Cambridge: Cambridge University Press.
Goldthorpe, John H. ( 1983), "Women and Class Analysis: In Defence of the
Conventional View", Sociology, 17(4), s. 465-88.
Gorely, Trish, Rachel Holroyd, David Kirk (2003), "Muscularity, the Habitus
and the Social Construction of Gender: Toward a Gender-Relevant
Physical Education", British Journal ofSociology ofEducation, 24(4 ).
Gker, Gamze (2003), "Biliim Teknolojileri Sreli Yaynlarnn Reklam
Metinlerinde Toplumsal Cinsiyet rntleri: BT Haber rnei", Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kadn almalar yksek lisans
programna sunulan tez almas.

Grogan, Sarah ve Helen Richards (2002), "Body lmage: Focus Groups with
Boys and Men", Men and Masculinities, 4(3), Ocak, s. 219-32.
Gutmann, Matthew C. ve Mara V. Vigoya (2005), "Masculinities in Latin
America", Handbook of Studies on Men and Masculinities iinde, haz.
R. W. Connell, M. S. Kimmel, J. Heam, Califomia: Sage Publications.
Grbilek, Nurdan (2001), "Azgelimi Babalar", Kt ocuk Trk iinde, s
tanbul: Metis.
-- (2004), "Kadnslama Endiesi", "Dou'nun Cinsiyeti", KrAyna, Ka
yp ark iinde, stanbul: Metis.
Grcan, Erturul Cenk (2006), "nsan Haklarnda Bir Srat Kprs: Avrupa
nsan Haklar Mahkemesi'nin Vicdani Ret Karar'', Mlkiyeliler Birlii
Dergisi, 25 1 -9, s. 30-3.
(2007), "Zorunlu Askerlik Hizmeti Karsnda Vicdani Ret: Bir nsan
A SBF
--
Hakk (m)?'', Dergisi, 62( 1 ) , s. 89- 1 1 1 .

Hail, Steve (2002), "Daubing the Drudges of Fury: Men, Violence and the Pi
ety of the 'Hegemonic Masculinity' Thesis'', Theoretical Criminology,
6(1 ) , s. 35-6 1 .
Harell, W. Andrew ( 1 990), "Husband's Masculinity, Wife's Power, and Mari
tal Conflict", Social Behaviour and Personality, 1 8(2), s. 207-16.
Heam, Jeff ( 1 998), The Violence of Men: How Men Talk about and How
Agencies Respond to Men's Violence to Women, Califomia: Sage Publi
cations.
-- (200 l ) , "Men and Gender Equality: Resistance, Responsibilities and
Reaching Out", al konumas, Erkekler ve Cinsiyet Eitlii Konfe
rans, 15-16 Mart, sve.
-- (2004), "From Hegemonic Masculinity to the Hegemony of Men", Fe
minist Theory, 5( 1 ), s . 49-72.
Henwood, Karen ve Joanne Procter (2003), "The 'Good Father': Reading
Men's Accounts of Patemal Involvement During the Transition to First
Time Fatherhood, Brish Journal ofSocial Psychology, 42(3), s. 337-55.
Higate, Paul ve John Hopton (2005), "War, Militarism, and Masculinities",
Handbook of Sudies on Men and Masculinities iinde, haz. R. W. Con
nell, M. S. Kimmel, J. Hearn, California: Sage Publications.
Hill, Jeffrey (2005), "Sport Stripped Bare: Deconstructing Working-Class
Masculinity in 'This Sporting Life' ", Men and Masculinities, 7(4) , s. 405-
23.
Hite, Shere ( 1 994), The Hite Report on the Family: Growing up Under Pat
riarchy, Londra: Bloomsbury.
Hobson, Barbara ve David Morgan (2002), "Jntroduction", Making Men into
Fathers: Men, Masculinities and the Social Politics ofFatherhood iin
de, haz. Barbara Hobson, Cambridge: Cambridge University Press.
Hocaolu, Murat (2002), Ecinsel Erkekler: Yirmi Be Tanklk, stanbul:
Metis.
KAYNAKA 333
1 lolter, 0. Gulv'ig (2005), "Social Theories for Researching Men and Mascu
linities", Handbook of Studies on Men and Masculinities iinde, haz.
R. W. Connell, M. S. Kimmel, J. Hearn, California: Sage Publications.
1 looper, Charlotte (2000), "Masculinities in Transition: The Case of Globali
zation", Gender and Global Restructuring iinde, haz. Marianne H. Mar
chan ve Anne S. Runyan, Londra: Routledge.
1 lowson, Alexandra (2004), The Body in Society, Cambridge: Polity Press.
lrvine, Leslie ve Brian Klocke (2001), "Redefining Men: Alternative Mascu
linities in a Twelve-Step Program", Men and Masculinities, 4(1 ) , Tem
muz, s. 27-48.
Jackson, Stevi ve Sue Scott, haz. (2002), Gender: A Sociological Reader,
Londra: Routledge.
Jefferson, Tony (2002), "Subordinating Hegemonic Masculinity", Theoreti
cal Criminology, 6( 1 ) , s. 63-88.
Kandiyoti, Deniz ( 1 997), "Ataerkil rntler: Trk Toplumunda Erkek Ege
menliinin zmlenmesine Ynelik Notlar", s. 169-80; "Erkeklik Para
dokslar: Aynmcln Yaand Toplumlar zerine Baz Dnceler", s.
1 8 1 -20 1 , Cariyeler, Baclar, Yurttalar iinde, ev. Aksu Bora ve di., s
tanbul: Metis.
Kanter, Rosabeth Moss (1977), Men and Women of the Corporation, New
York: Basic Books.
Karda, mit (2006), "Modern Devlet, Ordu ve Vicdani Ret tiraz", Birikim,
say 207, s. 36-74.
Karlsson, Lena, Ravi Karkara ve Bela Malik (2004), "Working with Men and
Boys to Promote Gender Equality and to End Violence Against Boys and
Girls", Save the Children Sweden-Denmark, Regional Programmc for
South and Central Asia, Katmandu toplants ksa raporu.
Kaufman, Michael (1 999), "The Seven P's of Men's Violence", www.micha
elkaufman.com.
-- (2001 ), "The Construction of Masculinity and the Triad of Men's Vi
olence", Men's Lives iinde, haz. M. S. Kimmel ve Michael A. Messner,
Boston: Allyn and Bacan.
-- (2003), "The Aim Framework: Addressing and Involving Men and
Boys to Promote Gender Equality and End Gender Discrimination and
Violence", UNICEF iin hazrlanan tebli.
-- "Haydi yi Erkekler Kadna Ynelik iddete Kar kn", www.bi
anet.org, 5. 1 1 .2006 (Emel Armutu mlakat).
Kimmel, Michael S., haz. ( 1 987), Changing Men: New Directions in Rese
arch on Men and Masculinity, California: Sage Publications.
-- (1992), "Foreword", Men, Masculinity and the Media iinde, haz. Ste
ve Craig, California: Sage Publications.
-- (2002), "The Birth of the Self-Made Man", The Masculinity Studies Re
ader iinde, haz. R. Adams ve D. Savran, Oxford: Blackwell, s. 1 35-52.
-- (2005) "Globalization and Its Mal(e)contents", Handbook of Studies
on Men and Masculinities iinde, haz. R. W. Connell, M. S. Kimmel, J.

Hearn, California: Sage Publications.
Kimmel, Michael S. ve Amy Aronson, haz. (2004), The Gendered Society
Reader, New York: Oxford University Press.
Kimmel, Michael S. ve Michael A. Messner, haz. (2001), "Introduction",
Men's Lives iinde, Boston: Allyn and Bacon.
Koca, Canan ve Nefise Bulgu (2005), "Spor ve Toplumsal Cinsiyet: Genel
Bir Bak", Toplum ve Bilim, 1 03, s. l 63-84.
Krais, Beate (2000), "The Gender Relationship in Bourdieu's Sociology",
Suhstance, 93, s. 53-67.
Krishnaswamy, Revathi (2002), "The Economy of Colonial Desire", The
Masculinity Studies Reader iinde, haz. R. Adams ve D. Savran, Oxford:

B lackwell, s. 292-3 17.
Lancaster, Roger (2002), "Subject Honor, Object Shame", The Masculinity
Studies Reader iinde, haz. R. Adams ve D. Savran, Oxford: Blackwell,
s. 4 1 -68.
Lee, Deborah (2000), "Hegemonic Masculinity and Male Feminization: The
Sexual Harasment of Men at Work", Journal of Gender Studies, 9(2), s.
1 4 1 -55 . .
Lemer, Gerda ( l 987), The Creation of Patriarchy: Women & History, New
York: Oxford University Press.
Lovell, Terry (2004), "Bourdieu, Class and Gender: 'The Retum of the Li
ving Dead?"', Feminism after Bourdieu iinde, haz. Lisa Adkins ve Be
verley Skeggs, Oxford: Blackwell.
Mac an Ghaill, Mairtfn (l 994), The Making of Men: Masculinities, Sexuali
ties and Schooling, Buckingham: Open University Press.
Maccoby, Eleanor ve Carol Jacklin ( 1974), The Psychology of Sex Differen
ces, Stanford: Stanford University Press.
Maclnnes, John (l 998), "The End of Masculinity: The Confusion of Sexual
Genesis and Sexual Difference in Modem Society", Buckingham: Open
University Press.
Maral, Erol (2004), "ktidar, Erkeklik ve Teknoloji", Toplum ve Bilim, say
1 0 1 , Gz, s. 1 2743.
Marsiglio, William ve Joseph H. Pleck (2005), "Fatherhood and Masculiniti
es", Handbook of Studies on Men and Masculinities iinde, haz. R. W.
Connell, M. S. Kimmel, J. Heam, Califomia: Sage Publications, s. 249-
69.
Marusza, Julia ( 1 997), "Urban White Working-Class Males and the Possibi
lities of Collective Anger: Patrolling the Riley Road", The Urban Revi
ew, 29(2), s. 97- 1 12.
Mater, Nadire ( 1 998), Mehmedin Kitab: Gneydou'da Savam Askerler
Anlatyor, stanbul : Metis.
McCall, Leslie ( l 992), "Does Gender Fit? Bourdieu, Feminism, and Concep
tions of Social Order", Theory and Society, 2 1 , s. 837-67.
KAYNAKA 335
McGuffey, C. Shawn ve B. Lindsay Rich (200 1), "Playing in the Gender

Transgression Zone: Race, Class, and Hegemonic Masculinity in Middle
Childhood", Men's Lives iinde, haz. M. S. Kimmel ve M. A. Messner,
Boston: Allyn and Bacon, s. 73-87.
McNay, Lois ( 1 999), "Gender, Habitus and the Field: Pierre Bourdieu and
the Limits of Reflexivity", Theory, Culture & Society, 16( 1), s. 95- 1 17.
Medzian, Myriam (2004), "Boys will be Boys", Violence and Gender: An In
terdisciplinary Reader iinde, haz. P. R. Gilbert ve K. K. Eby, New Jer
sey: Prentice Hali, s. 9-23.
Messner, Michael A. (2001 ), "Boyhood, Organized Sports, and the Construc
tion of Masculinities" , Men's Lives iinde, haz. M. S. Kimmel ve M. A.
Messner, Boston: Allyn and Bacon.
Milleti, Kate ( 1 970), Cinsel Politika, ev. Sekin Selvi, stanbul: Paye!, 1 987.
Mohanty, Chandra Talpade (2003), Feminism without Borders: Decoloni
zing Theory, Practicing Solidarity, Durham: Duke University Press.
. Moi, Toril ( 1 99 1 ), "Appropriating Bourdieu: Feminist Theory and Pierre
Bourdieu's Sociology of Culture", New Literary History, 22(4), s. 1 0 1 7-
49.
Money, John ve Anke Ehrhardt ( 1 972), Man and Woman, Boy and Gir!, Bal
timore: Johns Hopkins University Press.
Morgan, David (200 1 ), "Family, Gender and Masculinities" , The Masculini
ties Reader iinde, haz. Stephen Whitehead ve Frank Barrett, Cambrid
ge: Polity Press.
-- (2005), "Class and Masculinity", Handbook of Studies on Men and
Masculinities iinde, haz. R. W. Connell, M. S . Kimmel, J. Heam, Cali
fomia: Sage Publications.
Morrell, Robert ve Sandra Swart (2005a), "Men in the Third World: Postco
lonial Perspectives on Masculinity", Handbook of Studies on Men and
fornia: Sage Publications.
-- (2005b), "Postcolonial Masculinities: Introduction", Jouvert: A Jour
nal of Postcolonial Studies, 2( 1).
Mottier, Veronique (2002), "Masculine Domination: Gender and Power in
Bourdieu's Writings", Feminist Theory, 3(3), s. 345-59.
Nagel, Joanne ( 1 998), "Masculinity and Nationalism: Gender and Sexuality
in the Making of Nations", Ethnic and Racial Studies, 2 1 (2), s. 242-69.
-- (2005), "Nation", Handbook of Studies on Men and Masculinities iin
de, haz. R. W. Connell, M. S. Kimmel, J. Hearn, Califomia: Sage Publi
cations.
Nicholson, Linda ( 1 995), "lnterpreting Gender", Social Postmodernism:
Beyond ldentity Politics iinde, haz. L. Nicholson ve S. Seidman, Cam
bridge: Cambridge University Press.
Onur, Hilal ve Berrin Koyuncu (2004), " 'Hegemonik' Erkekliin Grnme
yen Yz: Sosyalizasyon Srecinde Erkeklik Oluumlar ve Krizleri
zerine Dnceler", Toplum ve Bilim, say 1 0 1 , Gz, s. 3 1 -49.

Ouzgane, Lahoucine (2003), "Islamic Masculinities Introduction", Men and
Masculinities, 5(3), Ocak, s. 23 1 -5 .
Ouzgane, Lahoucine ve Daniel Coleman ( 1 998), "Postcolonial Masculinities:
Introduction", Jouvert: A Journal of Postcolonial Studies, 2(1 ) .
zbay, Cenk, "Erkeklik, Okul, iddet", 2.5.2006, www.bianet.org.
zbay, Cenk ve lkay Bali (2004), "Erkekliin Ev Halleri!", Toplum ve Bi
lim, say 1 0 1 , Gz, s. 89- 1 03.
zkazan, Alev ve Fevziye Saylan (2008), "Gendered Power Relations in
the School: Construction of Schoolgirl Femininities in a Turkish High
School", lnternational Journal ofSocial Sciences, 3 ( 1 ), Mays.
ztimur, Nee (2007), "Feminist Teoride Pierre Bourdieu Tartmalar'',
Ocak ve Zanaat: Pierre Bourdieu Derlemesi iinde, haz. G. ein, E.
Gker, A. Arl, . Tatlcan, stanbul: letiim.
Paechter, Carrie (2006), "Reconceptualizing the Gendered Body: Leaming
and Constructing Masculinities and Femininities in School", Gender and
Education, 1 8(2), s. 1 2 1 -35.
Parla, Jale ( 1 990), Babalar ve Oullar: Tanzimat Romannn Epistemolojik
Temelleri, stanbul: letiim.
Parman, Talat (2002), "Erkek Olmak ya da n Olmak", Psikanaliz Ya
zlar, Sonbahar, 5, s. 27-38.
Pease, Bob (2000), Recreating Men: Postmodern Masculinity Politics, Cali
Pleck, Joseph ( 1981 ), The Myth ofMasculinity, Cambridge: MIT.
Pleck, Joseph ve Jack Sawyer ( 1 974), Men and Masculinity, New York:
Prentice-Hall.
Plummer, David (2000), "The Quest for Modern Manhood: Masculine Stere
otypes, Peer Culture and the Social Significance of Homophobia'', Jour
nal of Adolescence, 23, doi: l 0. 1 006/jado.2000.0370 (http://www.ide
alibrary.com.on).
Plummer, Ken (2005), "Male Sexualities", Handbook ofStudies on Men and
Polat, Nurhak (2008), "Cinsiyet ve Mekan: Erkek Kahveleri", Toplum ve Bi
lim, say l 12, s. 1 47.
Poster, Mark ( 1 989), Eletirel Aile Kuram, ev. Hseyin Tapn, stanbul:
Ayrnt, 1 989.
Poynting, Scott ve Mike Donaldson (2005), "Snakes and Leaders: Hegemo
nic Mascuinity in Ruling-Class Boys' Boarding Schools", Men and
Mascu/inities, 7(4) Nisan, s. 325-46.
Ranson, Gillian (2001 ), "Men at Work -Change or no Change?- In the Era of
the 'New Father"', Men and Masculinity, 4( 1 ) , Temmuz, s. 3-26.
Real, Terrence ( 1 998), Erkekler Alamaz, ev. Zerrin Koltukuolu, stan
bul: Kurald, 2004.
KAYNAKA 337
Roy, Olivier (2002), Kreselleen slam, ev. Haldun Bayr, stanbul: Metis,
2003.
Rubin, Gayle ( 1 975), "The Traffic in Women: Notes on the 'Political Eco
nomy' of Sex", Toward an Anthropology of Women iinde, haz. Rayna
Reiter, New York: Mountly Review Press, s. 1 57-2 1 0.
Saco, Diana ( 1 992), "Masculinity as Signs: Poststructuralist Feminist Appro
aches to the Study of Gender", Men, Masculinity and the Media iinde,
haz. Steve Craig, California: Sage Publications.
Salih, Sara (2004), "Introduction", The Judith But/er Reader iinde, Oxford:
Blackwell.
Sancar, Serpil (2008), "Vicdani Ret ve Eril iddet", arklardaki Kum: Vic
dani Ret. Dnsel Kaynaklar ve Deneyimler iinde, haz. . H. nar ve
C. sterci, stanbul: letiim, s. 1 35-42.
-- "Serpil Sancar ile Erkeklik zerine", rportaj, Siyahi, say 8, Gz,
2006, s. 32-6.
Saragil, Aye (2001 ), Bukalemun Erkek: Osmanl mparatorluu'nda ve
Trkiye Cumhuriyeti'nde Ataerkil Yaplar ve Modern Edebiyat, ev. Se

vim Akta, stanbul: letiim, 2005.
Savran, David (1 998), Taking it Like a Man: White Masculinity, Masochism,
and Contemporary American Culture, New Jersey: Princeton University
Press.
Scott, Joan W. ( 1986), "Gender: A Useful Category of Historical Analysis",
The American Historical Review, 9 1 (5): 1053-75
Segal, Lynne ( 1 990), Ar ekim: Deien Erkeklikler, Deien Erkekler,
ev. Volkan Ersoy, stanbul: Ayrnt, l 992.
Selek, Pnar (2008), Srne Srne Erkek Olmak, stanbul: letiim.
Sennett, Richard ( 1 998), Karakter Anmas: Yeni Kapitalizmde in Kiilik
zerindeki Etkileri, ev. Bar Yldrm, stanbul: Ayrnt.
Sennett, Richard ve Jonathan Cobb ( 1 993), The Hidden lnjuries of Class,
Londra: Farber and Farber.
Sevin, Murat (2006), "Trkiye'de ve Bat Demokrasilerinde Vicdani Ret,
Zorunlu Askerlik ve Kamu Hizmeti Seenei", A SBF Dergisi, 6 1 ( 1 ), s.
279-322.
Sinclair-Webb, Emma (2000), '"Our Blent is Now a Commando: Military
Service and Manhood in Turkey", lmagined Masculinities: Male ldentity
and Culture in the Modern Middle East iinde, haz. M. Ghoussoub ve E.
Sinclair-Webb, Londra: Saqi Books.
Sirman, Nkhet (2000), "Gender Construction and Nationalist Discourse:
Dethroning the Father in the Early Turkish Novel", Gender and ldentity
Consruction: Women of Central Asia, the Caucasus and Turkey iinde,
haz. F. Acar, A. Gne-Ayata, Boston: Brill.
Skeggs, Beverly (2004), "Context and Background: Pierre Bourdieu's Analy
sis of Class, Gender and Sexuality", Feminism After Bourdieu iinde,
haz. L. Adkins, B . Skeggs, Oxford: Blackwell.
Skelton, Christine (2002), "Constructing Dominant Masculinity and Negoti

ating the 'Male Gaze"', lnternational Journal of lnclusive Education,
6( 1 ), s. 1 -3 1 .
Sparkes, C . Andrew ve Brett Smith (2002), "Sport, Spinal Cord Injury, Em
bodied Masculinities, and the Dilemmas of Narrative Identity", Men and
Mascu/inities, 4(3), Ocak, s. 258-85.
Speck, Andreas (2006), "Dnyada ada Red ve Red Hareketlerinin Ana
Hatlar: Sava Kart Uluslararas Hareket inde Red", Birikim (Vicda
ni Red, Antimilitarizm says), say 207, Temmuz, s. 42-55.
Speck, Andreas ve Rudi .Friedrich (2008), "Dnyada Vicdani Ret Hareketi
Deneyimleri", arklardaki Kum: Vicdani Ret. Dnsel Kaynaklar ve
Deneyimler iinde, haz. . H. nar ve C. sterci, stanbul: letiim, s.
153-64.
Spivak, Gayatri Chakravorty ( 1 999), A Critique of Postcolonial Reason: To
ward a History ofthe Vanishing Present, Cambridge: Harvard University
Press.
Squires, Judith ( 1 999), Gender in Political Theory, Cambridge: Polity Press.
Suzik, J. Ryan ( l 999), "Building Better Men: The CCC Boy and the Chan
ging Social ideal of Manliness", Men and Masculinities, 2(2), Ekim, s.
152-79.
Taga, Futoshi (2005), "East Asian Masculinities'', Handbook of Studies
on Men and Masculinities iinde, haz. R. W. Connell, M. S . Kimmel, J.
Heam, Califomia: Sage Publications. 1 29-40.
Therbom, Gran (2004), Between Sex and Power, Fami/y in the World, 1900-
2000, Londra: Routledge.
Tulgar, Ahmet (2003), "Erkekler Batan Yeniktir'', Milliyet Popler Kltr,
say 8, Kasm.
Trk, H. Bahadr (2008), "Eril Tahakkm Yeniden Dnmek: Erkeklik a
lmalar in Bir mkan Olarak Pierre Bourdieu", Toplum ve Bilim, say
1 1 2, s. 1 1 9-46.
UN DAW (2003), "The Role of Men and Boys in Achieving Gender Equ
ality", http://esaconf.un.org/-gender-equality-ro le-men-boys-.
Walby, Sylvia (1990), Theorizing Patriarchy, Oxford: Basil Oxford: B lack
well.
Whitworth, Sandra (2004), "Militarized Masculinities and Blue Berets",
Men, Militarism and UN Peacekeeping iinde, Londra: Lynne Rienner
Publishers, s. 1 5 1 - 8 1 .
Wiegman, Robyn (2002), "Unmaking: Men and Masculinity i n Feminist
Theory", Masculinity Studies & Feminist Theory iinde, haz. J. Kegan
Gardiner, New York: Coluribia University Press.
Wilson, Edward O. ( 1 975), Sociobiology, The New Synthesis, Cambridge:
Harvard University Press.
-- ( 1 978), On Human Nature, Cambridge: Harvard University Press.
Wright, Eric Olin (2001 ), A Conceptual Menu for Studying the Interconnec-
KAYNAKA 339
tions of Class and Gender", Reconfigurations of Class and Gender iin

de, haz. J. Baxter ve M. Westem, Califomia: Stanford University Press.
Yeenolu, Meyda (2003), Smrgeci Fantaziler: Oryantalist Sylemde
Kltrel ve Cinsel Fark, stanbul: Metis.
Young, Iris Marion ( 1 990), Throwing Like a Gir/ and Other Essays in Femi
nist Philosophy and Social Theory, B loomington: Indiana University
Press.
Zinn, Maxine Baca (200 1 ), "Chicano Men and Masculinity", Men's Lives
iinde, haz. M.S. Kimmel ve M.A. Messner, Baston: Allyn and Bacon.
lgili web adresleri:

www.XYonline.net
http://www.mencanstoprape.org
http://www.menstoppingviolence.org
http://www.whiteribbon.ca
http://www.mrcforchange.org

1782-Erkeklik Imkansiz Iqtidar-Ailede-Piyasada Ve Sokakda Erkekler-Serpil Sancar-2009-338s PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1782-Erkeklik Imkansiz Iqtidar-Ailede-Piyasada Ve Sokakda Erkekler-Serpil Sancar-2009-338s PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Serpil Sancar

Erkeklik: imkansz i ktidar

Serpil Sancar, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'

Erkeklik: imkansz iktidar

Serpil Sancar, 2008

Birinci Basm: Nisan 2009

Yayma Hazrlayan: Mge Grsoy Skmen

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.

1 Erkekliin Toplumsal inasn Anlamak 23

2 Aile ve Snf Dolaymnda Modern Erkekliklerin

3 Kresel Cinsiyet Rejimi 90

4 Erkeklik Krizi mi? 111

5 Babalar ve Oullar: Kuaktan Kuaa Erkeklik 120

6 Askerlik, Militarizm ve Erkekli k 153

7 Cinsiyet Farklar n ve Cinsiyete Dayal iktidar

8 Eril Tahakkm ve Habitus Olarak

9 Erkek Egemenliine Kar Erkekler! 265

Yz Yze Grme Listesi 311

BU KTABI yazmaya karar verme srecinde beni en ok besleyen e

Benim iin giderek daha da ekici hale gelen bu merak beni

1. "Hane ve Piyasa Ekseninde Erkeklik", TBTAK, Sosyal ve Beeri Bilim

melerin iinden bazlar isel tutarszlk nedeniyle elendi; sonuta

de edecekleri sohbet konular aarak c i nsler aras eitsiz likler i l e di

CNSYETLER ARASINDAK iktidar ilikilerini anlamak iin sadece

Erkeklik denen toplumsal konum, bir iktidar analizi iinden

nakl k lan erkeklik tarzlarn da daha yakndan anlamaya gereksin

karlaryla eklemlenmi ilikiler kurabilirler. Bu adan bakldn

ynn dikkate a lmak gerekir. A ncak bu tr yaklamlar sylemsel

!anmalar ve bunu meru g rmeleri sonucu ortaya kan kendi e ri l

otoritesinden k urtulmas anlamna gelirken, kadn lar iin kendi ce

Bir Aratrma Alan Olarak

Kadnlarn ezilmesi ve cinsiyet eitsizlii tartmalarnn l 970'1er

iin kadnlarn yaadklar bask ve ayrmcln fa rkna varmalar

1. Feminist dnce iinde gelien pariarki tartmasnn nc metinleri iin

nen, yani "cinsiyetlendirilmi " to pl umsal ilikilerin b i r rn o ldu

inasna dayal cinsiyet rejimleri olduu nde gelen birok sosyal

2. nemli sosyal bilimcilerin bu alandaki almalarna rnek iin bkz. Ther

dar mcadelesi ve g hiyerarilerinin kadnlarn boyun edirilme

Kuramsal alanda meydana gelen gelimelere paralel olarak si

Erkeklik hakkndaki aratrmalarn yantlamaya alt ilk soru

gulayabilmek, rekabe_t bcerisi veJ;aar tutkusu, teknolojik bilgiye

siyeti iktidar ilikilerini yeterince sorgulamad ve erkek zgr

"Hegemonik Erkeklik" Kavramnn Yol At Tartmalar

Cinsiyet farklarna dayal toplumsal iktidar ilikilerini anlama a

/Connell'in kateksis dedii, cinselliin ve cinsel arzunun ekillendi-

Hegemonik erkeklik kavram, nasl olup da kk bir aznlk er

Hegemonik erkeklik farkl snfsal balamlarda ve farkl aile

nity), marjinalletirilen (marginalized masculinity) ya da ibirliki

5. Bu tartmalar iin bkz. Carrigan, Connell, Lee 1 985; Donaldson 1 993;

mne deil, egemen toplumsal snfa ve egemen etnik gruba men

dnlarn ve farkl erkeklerin iktidar ilikilerinin farkl yerlerinde

lik deerlerinin risk almaktan kanmama, fiziksel sertlik ve daya

yeterince ak .9..t9Juu s.yler. kinci olarak, hala "erkeklik pra

tikleri'; gibl;;yumuak" bir kavramlatrma yerine, neden "hegemo

ki cinsel ynelimler, erkek ve kz ocuklar arasndaki ilikiler, fark

ketinin mcadele pratiinden, ecinsel hareketin eletirilerinden ve

ti, endstriye_akatl_an_111:J aT___peryalist iddet, postkolonyal

Farkl Erkeklikler Mmkn m?

Hegemonik erkeklik kavram farkl farkl erkeklikleri hegemonik

Farkl erkeklik tarzlarnn oluum balam tartlrken farkl s

ni (Gardiner 2002; 5) sylemek mmkn olur. Dolaysyla erkekle

Toplumsal Snf ve Cinsiyet Farklarn Birlikte Dnmek

Toplumsal iktidar ilikilerinin retim srelerindeki mlkiyet ili